BYK

OSMANLI TARH
HASIRCIZADE METN HASIRCI
 BYK
OSMANLI TARH
HASIRCIZADE METN HASIRCI

ANADOLU' DA YURT TUTAN BEYLKLER

Anadolu topraklan zerinde, eitli kavimler gelip gemi olmakla beraber,
insanlk ailesini meydana getiren beeriyet, Mevlmzn izdii kaderi yaarken
nice badireler ve gzelliklerle imrar hayat eylerken, bir imtihan dnyasndan
getiini dnenlerle beraber, bu hayat yaa ve l diye kabullenen insanlarn
da olduunu gz nne almak gerekir. Anadolu zerinde hkmran olan
Seluklu devletinin, kendi rkndan olan hanedanlara ve obalara, topraklan
zerinde yerleim imkn salamas, stanbuldan ynetilen Bizans'a bal tekfur
denen belde yneticilerinin karsna, kendi adna kmaa hazr bir kuvvet
gzyle bakmasyla da alakaldr.
Anadolu Seluklular, irkda ve dinda bu beyliklerle yllarca birlikte yaadlar.
Gnl gzyle fetihlerin kalb kazanarak yaplmasnn en baarl dnemi bu
devir olsa gerektir. Mminlerin iinde Horasan Erenleri, tasavvuf yolunun a-
kirdleri, derviane hayatlaryla insaniyeti ne karan yardmc olmak, maddeye
pek nem vermemek vede bilhassa dil olmas hasebiyle nice gnller
kazanmaya muvaffak oldular.
Btn bunlarn 1243'de vukubulan Kseda sava sonunda, Seluklu devletinin
azametine vurulan darbe, Mool te'sirinin iten ie bu devleti inkraza doru
srklemeye balad grlmt. Seluklu devletinde baa geecek emiri artk
Moollar tyin etmee balamlard. Seluklu devleti ynetimi, Kseda sava
ncelerinde Mool tehlikesine kar bir ok beylik ve aireti Dou cihetinden
kaldrp, bat hududlanna dier bir deyimiede Bizans'a yakn topraklara
yerletirme politikas tatbik etmiti. Yukarda ifade ettii-mz gibi, Kseda
sava sonrasnda, Bat Anadolu tarafnda-k Selukluya bal beylikler,
Konya'nn buyruklarna artk fazla nem vermiyorlar, Bizans tekfurlanyla
kapyorlar, imzalanm antlamalarn ihlli vuku buluyordu btn bunlarda
eninde sonunda beylikler ile otoritesini kaybeden Seluklu hkmdarlanyla
ihtilafa dmeye dahi sebeb olduu grlyordu.
Btn bu Beyliklerden biri olan, Osmanl Beylii ki bir airetten bir cihan
devleti karan Kay] boyunu anlatmaya alacamz bu eserde, Anadolu'daki
beyliklerden bahsetmeden gemeyi akldan bile geirmemek lzm geldii
anlay iinde, herbir beyliin mazideki mensubu olan ailelerin nesilleri olarak
milletimiz yaadka, yaayacak olan insanlarmz hi bir ayrma tbi tutmadan
ve o dnemin artlan iinde anmak ve milli beraberliimizin, en st deeri oian
islm anlay iinde insanmza ve gelecek nesillerimize tantmak bir vazifei
islmiye ve milliyedir.
phe yok ki; btn bu beylikler, tbisi olduu Selukiu devletinin dt
izmihlale sevinmemitir. nk karda orta asyadan kopup da gelen bir felket
rzgrn andran Moollar, daha nce Arab lemine Cengiz kumandasnda es-
tirdii kan dkc aknlaryla, bir medeniyeti ykarlarken, insan gaddarlnn
kolay bulunmaz rneklerini gstermeyi ihmal etmemilerdi ve bunlar, yni
Selukiyi kabzasna alm bulunan felket kasrgas Moollar ile hi birinin, tek
bana veya birleerek kar koyacak gleri yoktu.
Buna ramen; btn beylikler, kendilerini Selukiyenin yerine vris grme
hlyalar iindeydi. Btn bunlarn inde en fazla bu hlyay kuran ve mitvar
olan, Seluki'nin en ya-knnda olan Karaman Beyliinden balayarak, Anadolu
Beyliklerini zetleme yoluyla da olsa okurlarmz bilgilendirelim.

Karamanogullar Beylii
Mdekkik tarihi, eski mebuslardan Ord. Prof. Dr. smail Hakk zunarl'nm
TTK (Trk Trih Kurumu) neriyatndan olan Osmanl Trihinin, birinci
cildinin 43. sahifesinde, en son aratrmalar altndaki beyanlarna bir atfu
nazar edelim.
"Son tetkiklere gre Karaman airetinin, Ouzlarn Salur veya Afar
boylarndan, birisine mensup olmalar hakknda ki rivayet vardr. lki; Alaaddin
Keykubat Trkmen airetlerini Rum ve Kilikya hududlanna yerletirdii srada,
1228 senesinde de Kilikya Ermenilerinden ald Ermenek (Ka-merddin ili)
taraflarna da Karaman airetini yerletirmiti. Bu trihde; Karaman aireti Bey'i
Sadeddin olu Nre Sofi adnda Baballerden birisi idi. Bu airet, 13. asrn
sonlarna doru yni Anadolu Seluk Devletinin kntye balad sralarda,
mhim rol oynam, gerek Ermeni krallar ve Mo ollarla gerekse Moollarla
beraber hareket eden Seluklu kuvvetleriyle kanl arpmalarda bulunmulardr.
Nre Sofi denilen Karaman Beyinden sonra olu Kerimddin Karaman airet
Bey'i olup 4. Klarslan tarafndan kendisine Er-menak taraflar dirlik yni
timar olarak verilmi ve kardei Bonsuz'da Seluk hkmdarnn saraynda,
candar yni, muhafz olarak vazifelendirilmitir.
(654/1256) Kerimddin Karaman; Selukiler arasndaki ihtilaflardan istifade
ederek nfuzunu arttrm, hatta Konya zerine yrmsede baarl olamam
malup olmu ve kardelen Zeynehhac ile Bonsuz yakalanarak idam edil-
milerdir. Kerimddin'in 660/1262'de vukubulan vefat zerine Rkneddin
Klarslan, bunun oullarn Gevele Kalesine hapsetmise de, Vezir Munddin
Sleyman Perv-e nn mdehalasyla serbest brakm ve bunlar yine babalan
Kiramddin'in, Ermenak tmarna sahip olmular ve bykleri emseddin
Mehmed Bey Karaman Bey'i olmutur.
"Bu Mehmed Bey, Moollarla ik defa arpm ve onlar malup etmitir.
Konya'ya girmi ve Seluklu slalesinden olduunu iddia etdii Giyaseddin
Siyavu isimli birini (seluk nmelerdeki bahsi Cimri diye geen) bu ahs
hkmdar iln etmi ve adna para bastrm, kendiside Gyasettin'e vezirlik
yapmtr. Burada hemen belirtelimki, Mool saldrlan devam etmekte ve
bunlarn birinde emseddin Mehmed Bey, arpma esnasnda maktul
dmtr. 676/1278 Mehmed Bey'den sonra Karaman bey'i olan Gneri Bey,
1300 senesinde vukubulan vefatna kadar Seluklu hanedan arasndaki taht
kavgasnda eitli roller stlenmitir.
Moollarn idaresi altndaki Seluklular ile mcadele ederken Ermeniler ilede
mcadeleden geriye durmamtr. Gneri Bey'in lmnden sonra, kardei
Mahmud Bey, riyasete gemitir. Bu zt da 1307'de vefat ettiinde hanedanda
iler karm Mahmud'un iki olu birbirlerine girmilerdir. Burha-neddin Musa
ve Bedreddin ibrahim Bey kardeler arasndaki ihtilaf komu devletlerin ilerine
karmasna yol amtr ve bilhassa Klemenler, bu hususda sz sahibi
olmulardr. 762/1361'de Karaman Beyi olan, Aladdin Ali Bey, Osmanllarla
mnasebeti balatan kimsedir. Yaad dnemi gz nne alp tetkik
ettiimizde, mcadeleci, hrsl ve kurnaz bir Bey olduunu teslim ederiz.
Aladdin Ali Bey, Murad- Hdavendigrn kz Nefise Sultanla izdiva
yapmtr ve 772/1370de vukubulan bu izdivacn siyasi bir evlilik maksad
tad bellidir. Merhum zun-arl; deeri almasnda, Lrende/Karaman
kasabasnda . (imdi vilyet) bulunan, Hatuniye Medresesi vakf senedinde, 1.
Murad'n kznn ad Melek Hatun diye getii iin Nefise adnn doru
olmadn ileri srerken de m. 1370 ylnn
balangcn gz nne almyor, bu izdivadan doan ocuk olan Mehmed
Bey'in doumunun nazar itibara alnd takdirde daha nce evlenmi olmalar
lzm demekte. Mildi 1370'i hicri 771'in recep aynda balad ve izdivacn da
sene bana yakn aylarda yapld gz nne alnsa, bu ileri srn hi bir
pratii olmad grlr. Ayrca isim meselesine nelince, bizde umumiyyetle
birden fazla isim koyma adeti elan devam etmektedir. Koskoca padiah kznn,
bir tek isimle yd olunmas hide akla yakn dmyor.
Aladdin Ali, Osmanl devletiyle kurduu bu akrabalk sayesinde kendini ve
beyliini garantiye alma kprs kurmak istemiti. Fakat; Osmanl devletinin
dvas kuru bir cihangirlik dvas olmadndan, bu dncelerini pek iine gelir
netice olarak tatbike muvaffak olamad. Fakat hanm sayesinde bir ka defa
padiaha hayat baland. Karamanolu ile Osmanl arasnda ilk sava
788/1286'da vukubuldu. 1: Murad'n; Hamidolu Hseyin Beyden satn alm
olduu Akehir, Yalva, Karaaa, Beyehri, Seydiehri gibi yerlerin Karaman
hududuna yakn olmas, Karamanolunu korkutmu vede 1. Murad'n Rumeli
yakasnda olduu bir zaman diliminde, bir Osmanl beldesi olan Beyehrine
hcum etmi ve zaptetmitir. Rumeli ktasndaki iini yarda brakan padiah
abucak gelmi ve Karamanolunu haat etmitir. Kellesi ve topraklar,
Murad'n kz Nefise Melek Sultan hanmn ricas zerine balanmtr.
Bylece; Karamanolu bu izdivacnn byle bir faydasn grmtr. Ne varki
Kosova sava sonrasndaki belli belirsiz kalkmasnda kaim biraderi Yldrm
Bayezid tarafndan Ak-aay Sava neticesinde snd Konya ehrinde
Alad-din'i enite demeyip katlettii grld. Tabii Yldrm'n bu arada
Saruhan, Aydmolu ve Mentee Beyliklerini de topraklarna ilhak ettiini ifade
etmi olalm. Bylece Bayezid, Karaman Beyliine 800/1398 trihinde son
vermi oldu ve kiz-kardei ile yeenlerini yanna alp, Bursa'ya gtrd. Nevar-
ki; Yldrm Bayezid Ankara savanda Timurlenk'e feci bir malubiyete duar
olduunda Timur, Karaman Beyliinin yeniden kuruluunu yapmak zere,
Yeenleri yanna davet edip, byk olan Mehmed Bey'e beyliini iade
ettiinden, Bursa'dan yine Karaman'a avdet ettiler. Anneleri banmsul-tan
kendilerini brakmad. Yeniden hayat bulan Karamanllarn maceras, Osmanl
devleti meyamnda yeri geldike kaydedilecektir.

Karaman Beylerinin izelgesi

Nre Sofi Kerimddin Karaman Gneri Bey Mahmud Bey emseddin Mehmed
Bey -Burhanddin Musa Bey Halil Bey Bedreddin brahim B.- Seyfeddn
Sleyman Bey Alddin Ali Bey - Fahreddin Ahmed Bey - emseddin Bey -
Hsa-meddin Mahmud 2. Mehmed Bey Bengi Ali Bey - sa Bey brahim Bey
Ali Bey- Pir Ahmed Bey Dier oullan shak Bey Kasm Bey

Erefollar Beylii
Merkezi Beyehri olan bu gn Beyehir diye anlan Erefo-ullan beyliini
kuran Seluk emirlerinden, Eref olu Sleyman Bey'dr. 13. yzyln yni
1275'Ierden sonra hayli g yitiren Seluklu devleti kendi bnyesindeki
Beyliklerle mcadele etme durumunda kalmt. Daha ziyade bu mcadeleye
igalci Moollar sebeb oluyordu dersek yanl bir ey sylemi olmayz.
Sleyman Bey, kurduu beyliin toprak mesahasn ve nfusunu oaltmak iin
byk bir faaliyet halindeydi. Bu faaliyet sonunda; Beyehir'in dnda Seydie-
hir, Ilgn, Akehir, Bolvadin civarna sahip olmutu. Komu beyliklerse dou
cihetinde Karamanllar, bat ynndeyse Hamidoullan bulunmaktayd.
Sleyman Bey'in vefat trihi kesin olmamakla beraber cami kitabesinden
anladmz kadaryla 701/1301 sonrasnda gerekletiini syleyebiliriz.
Bu beyliin baslm parasna rastlanmam, ztende beyliin mr fazla uzun
srmemitir. Sleyman Bey'in vefat zerine Mbarizddin Mehmed Bey
riyaseti yklenmitir. Akehir ve Bolvadin, bu ztn zamannda Erefoullar
Beyliinin eline gemitir. lhanl Anadolu genel valisi Emir oban, itaatlerinizi
tazeleyin buyruunu verdiinde dier beylikler gibi Erefoullar da, tazimlerini
sunmulardr. Yine lhanl valilerinden Demirta; beylikleri ortadan kaldrmak
iin giritii harektda 2. Sleyman Bey'i katletmi, Beyehrini igal etmi,
kendilerine merbut bit vali atamtr. Takvim yapraklan bu srada 726/zilhicce-
1326/ekim ayn gstermekteydi.

Erefollar Beylii izelgesi

Eref- Seyfeddn Sleyman Bey Mbarizddin Mehmed Bey Eref Bey 2.

Sleyman Bey

Hamdogollar Beylii

13. yzyln ba saylan 1201 sonrasnda Borlu, sparta, Eridir, Yalva civarna
Seluklular tarafndan yerletirilmi
bulunan Hamid Bey riyasetindeki Trkmen airetinin, kurmu olduu beyliin
addr, Hamidoullan Bey'lii.. Zamanla bu Beylii Antalya'y kendi mesahasna
katm gryoruz.
Hamidoullan Beyliinin nemli beldelerinden olan sparta, 600/1203'de 3.
Klarslan zamannda alnm peinden Aliyeyi ve Antalya'y1 Seluklular
eline geirmilerdi. lhanl devletinin, Anadolu Selukilerini tesiri altna almas
esnasnda ortalk, airetlerin beylik hline gelme furyasna gark oldu.
Hamidoullan aireti, Hamid Bey'in torunu Feiekddin Dndar Bey'in
faaliyetiyle beylik hline gelmi ve dedesinin adn, beylie ad olarak terennm
etmilerdir. Beyliin merkezi eski ad Prostana olan Eridir yerleim blgesi
olmutur. Yaplan imr hareketleri esnasnda buraya Felekabd tesmiye
olunmutur.
1301 trihinde Antalya'y Hamidolu hududuna dhil eden Dndar Bey, burann
idaresini kardei Yunus Bey'e ihale etmitir. Hamidolu Beylii de dier
Anadolu Beylikleri gibi hkimiyetini tanm olduu, lhanl hazinesine drtbin
altunu her sene tkr tkr demekteydi. Anadolu'ya gelen Emir o-ban'a itaatte
kusur etmeyenlerin arasnda Dndar Bey'de vard, bilindii gibi Emir oban
lhaniler'in beylerbeyi idi.
Bat Moollar adyla da anlan lhani'lerin banda Olcayto Mehmed
Hdabende bulunuyordu. Dndar Bey, kendi bakentinde Hdabende ad
yazlm para bastrm bylece hem balln gstermeye alrken, kendine
bir ayrcalk yakalamt. Me varki bu ayrcalk fazla srmemi Hdabende
lnce yerine oul Ebu Said Bahadr gemise de, Anadolu Beylikieri,
lhanilerle rabtalarn gevetmeye balaynca lhani Anadolu valisi Demirta
harekete gemi tuttuunu ldrdnden, bunun eline Antalya'da geen
Dndar Bey 1324'de ecel erbetini imitir.
Mehur seyyah bni Batuta Osmanlya varmak zere kt seyahatinde 1333'de
urad Antalya'da Hzr bin Yunus'un, Glhisar'da,Dndar Bey'in olu
Mehmed ve Eri-dir'de de, yine Dndar Bey'in dier bir olu Necmeddin s-hak
Bey'in de, hkmran olduklarn kaydetmitir. Hamidolu beylerinden,
Kemalddin Hseyin Bey'in olu Mustafa Bey, Kosova savanda babasnn
yollad oku kuvvetlerinin n safnda ve banda bulunmutur.
Neri trihinin c. 1/sh. 294'de <Rivayet olunur ki cenge iki leker mukabil olup
saflar bezenip alaylar dzld; ondan Sultan Murad buyurdu ki bin oksa kola
durduki reisleri Hamidolu'nun Malko/u idi vede bin oku dahi sol kola
durduki reisleri Hamidolu'nun olu Mustafa elebi idi.> der. Grld gibi
Kosova zaferini temin eden ittihat yni birlik ve beraberlik, gnmz islm
leminin her ynyle tetkik ve idrk etmesi gereken bir fenomendir.

Hamidocllar Antalya ubesi izelgesi

Hamid Bey - lyas Bey - Yunus Bey - Hzr Bey Abdrra-him Bey Mahmud Bey
Sineeddin al Bey - Mbarizddin Bey - Osman Bey

Menteeoullar Beylii
Mdekkik tarihi smail Hakk zunarl, kymetli eserinin 54. sahifesinde
Menteeoullar beylii hakknda unlar sylemekte: "13. yzyln sonlarna
doru, mevcudiyetini grdmz Menteeolu Beyliinin, utaki Trklerin
bat'ya doru yaylmalarylam yoksa gneyden Akdeniz yoluyiam eski Karya
(Mula) ktasna yerletikleri, henz sarih olarak bilinmemekte, baz kaytlarn
ikinci kk gsterdii grlmektedir. 13. asnn ortalarn da, eski Karya'ya
Mentee li dendii malumdur. " Cami-d Dvel'de Mentee beyliine aid
Bein, Milas, Mula, Palatya, Bozyk, ine, Davaz, Meri ve Kyceiz
beldeleri balyd buna nce Hamidoul-larna bal olan Fenike (Feke) sahilleri
ve ehri de Mentee-oullarnn olmu, bunlar kurmu olduklar donanma iie
korsanla balamlardr. Mentee Beyliini kuran zta, Sahil Bey'i denmesi,
bunlarn deniz ile alakal olduuna ve bu Trkmenlerinde deniz yoluyla i
taraflara getiine delalet eder. Mentee oullarn, aada vereceimiz
izelgede greceiniz gibi Kuru Bey'den balatmak kabildir.
Bunu anlamamza medar olanda Milas Cmiinin kitbesin-deki 780/1378
trihine baktmzda Mentee Beyinin babasnn adnn Eblistan olduunu
grrz. Eblistan'n babas ise Kur Bey'dir. Mentee Bey'in vefat trihi belli
olmayp, 682/1282'den sonra olduu vak'alar tetkik edince ortaya kmaktadr.
Yerine 2 olundan Mesud adl olan gemi ve bu srada, Bizansllarn Karya
(Mula)'y ele geirme saldrlar pskrtlmtr. En iyi mdafaa hcumdur
diyecek ol-maldrki Mesud Bey, Rodosadasna taarruza gemi Rumlarn
elinden adann 15/austos/1310'da merkezini almaya, tamamn ise 4 sene sren
bir savan neticesinde fethe muvaffak olmutur.
Bu baar islm leminde byk bir sevince sebeb olmu, devrin Mevlevi
Dergh Postniini, Hz. Mevlnann torunu CJu Arif elebi, Mentee line
gelerek grmelerde bulunmutur. bni Batuta; seyahatnamesinde 1333'de
merkez olan Be-in'de Orhan Bey adl Menteeoullar Bey'i ile grtn
beyan ediyor. Daha sonra Beyliin bana gemi bulunan brahim Bey,
Aydnoullannn elinde olan zmir'in Latinlerin eline geme tehlikesi
mnasebetiyle, istirdad iin yardma hazrlanrken, zmir'in dt haberi erimi,
gitmesine lzumu kalmamtr.
Bu brahim Bey'in vefat zerine Beylik e taksim olunmu, bylece zafiyet
peinen kabul edilmiti. Musa, Mehmed ve Ahmed adl oullar ayr ayr beylik
ederlerken, skenderi-yenin Frenkler tarafndan igaline, 766/1365 senesinde yar
dm arsnda bulunan Memluk Sultan, bu arsna Musa veya Ahmed
beyden haber alabilmitir hazrm! Diye. 1390'da Yldrm Bayezid; Mentee
Beyliini igali altna alm ve Ankara sava sonuna kadar, Osmanl idaresinde
kalmt Timurlenk, malum sava sonrasnda her beylie yapt gibi vrisleri
buldurmu ve beyliklerini iade ettirmitir. Menteelilerde bu muamelenin
dnda kalmamtr. Grld gibi Beylikler kendi aralarnda pek
geinemezken, din dmanlarna kar ittihat etmekteki davranlar zamanm-
zn islm devletlerinin, hayli dersler karmas gereken husu-sattandr. Mentee
Beylii izelgesi aaya karlmtr.
Menteeoullar izelgesi

Kuru Bey - Ebiistan - Mentee Bey - Mesud Bey - cad-din Orhan Bey -
brahim Bey - Musa Bey Mehmed Bey Ta-ceddin Gazi Ahmed Bey -Mahmud
Bey caddin lyas Bey - Leys Bey Ahmed Bey lyas Bey

Germiyanoullar Beylii
Germiyan kelimesi, eskiden Trk kavminden olan boylardan birine verilen
isimken, daha sonra bir aileye isim olmu bu aile kurduu beylie bu ad
vermitir. Kesin bilgiler olmamakla beraber Anadolu'da ilk defa Malatya
civarnda grlen, Germiyan Trkmenlerinin, Harezm hkmdar Celied-din
Mengberti le gelen daha sonrada Seluklerin hizmetine girenler olduu
tahmini ar basmaktadr. Seluknme'den alman bilgiye gre; 13. asr ortalarna
yni, 1250'lerde 2. G-yaseddin Keyhsrev dneminde kan, Baba shak
isyannda Muzaferddin Aliirin bunlara kar karak malubiyeti tattdr.
Selukiye komutanlarndan Kerimddin Aliirin yukarda ad geen
Muzafferddin'in oludur. Germiyan ouila-rl276'dan nce Ktahya ve
havalisinde grlmektedir. 676/1277'deki Cimri hdisesinde, Germiyanoullar
isyanc Cimri'yi tutmu ve 3. Gyasettin Keyhsrev'e teslim etmilerdir. 1283'de
Giyasettin Mesud, Germiyanllan katledilen Key-hsrevin taraftan
zannettiinden bunlar rahat brakmamtr.
Ladik, imdi ki Denizli blgesi, Selukiler ve Germiyanliar arasnda bir
mcadele alan olmutur. CJmulurki; Kerimddin Aliir, 699/1299'da 3.
Aladdin Keykubat zamannda Ankara'da Seluk Emiri olarak grdmz
Yakup bin Aliir'in babasdr. Bu emirin mntkasnn Yakup li denildii gibi
Krehir'de bu hududlar dahilindedir. Germiyan Beylii kurucusu bu Yakup Bey
olmal ve lhanllar hkimiyetini dier Anadolu Beyliklerinin tand gibi
kabullenerek senelik vergisini de muntazaman demitir.
Yakup bin Aliir; Karamanoul'larnin peinden Anadolu'daki en kuvvetli
beylikdi. Talimli ve mkemmel askeri olduundan yanbandaki beylikler
kendisinden ekinirlerdi. "Cmi-i Dvel" adl eser, baehirleri olan
Ktahya'dan baka Tavanl, Gediz, Erigz (Emed), Simav, Eme, Kula, Sirke
ve Selendi, Gre, Banaz ile kl, Baklan, Honaz, Dazkr, Geyikler, eyhler,
Denizli, Gkyk, aranba ve dier beldeler germiyan Beyliine tbi idi.
Yakup bin Aliir; imdiki Denizli ilinin Buldan ilesinin dou cihetinde ve
imdi yenice ky yaknnda bir harabe olarak mevcud olan o dnemki ad
Tripolis olan blgeyi ele geirmi, Filadelfiya (simdik Alaehir)'i muhasara
etmitir. Bizans mparatoru, Katalanh-lar yardma arm Yakup Bey'i
yenmlersede Yakup Bey, Filedelfiya'y sktrmaya devam etmi, bunlarda
haraca raz gelerek, elinden kurtulma yoluna gitmilerdir. Kumandaniarndan
Aydnolu Mehmed Bey'i bat Anadolu istikametine sevk eden Yakup Bey;
Birgi ve Ayasulu (Seluk)'u eline geiren Aydnolunun mstakil bir beylik
kurduu haberini, daha sonra alacakt.
Bu sralarda yni 1314'lerde lhanllarn beylerbeyi olan Emir oban, itaatlerini
yeniletmek iin Anadoluya gelip biat alan Emir oban'a balln Yakup
Beyde bildirenler arasndadr. Yine bu dnemde Hz. Mevlna torunu, Sultan
Veled elebi olu, CJiu Arif elebi, Yakup Beyi Denizli taraflarnda bulmu
hayli vakit grmlerdir. lhaniler; Anadolu Beyliklerini ortadan kaldrma
ilemine Demirta adl gene! valisiyle balamt.
Erefoullanyla, Hamidogullar beldelerini zapt hkmdarlarn ise ldrmt.
Ordan kendisi Denizli zerine yrrken, emrindeki Eredna adl komutan
Afyonkarahisar'a (Ka-rahisar- sahip) gnderip, zapt etmek istedi. Bu srada
lhan oian Ebu Said tarafndan Demirta'n kardei ldrtldn-den, Anadolu
gene! valisi gerisin geri dner, tasavvuru yarm kalmtr. Yakup Bey'in lm
kesin olarak bilinmemekle beraber, 707/1307'lerde baslm parada ad Han-
Germiyan olarak getii gz nne alnrsa bu trihden sonra ld
dnlmelidir. Bunun torunlarndan Adil ah elebi; Kara-manolu'nun 1.
Murad'n kzn almasndan, kendi hudutlar acsndan rahatszlanarak, istikbal
vaad eden Osmanlya kendisininde akrabaln temin iin kzn, Yldrm
Bayezid'e gelin olarak namzet etmi ve eyiz olarak da, Ktahya, Tavanl,
Emed ve Simav'la Gediz'in verileceini deklra etmi-tir. Bu dn
gereklemitir. Sleyman Adil ah, Kula beldesine ekilmitir. 790/1388'de
burada vefat etmi Grhane medresesine defnolunmutur.
ah elebi'nin vefat sonrasnda yerine 2. Yakup elebi geti. Bir yl sonra
Kosova sahrasnda ehid den Murad Hdavendigrn ardndan Yldrm
Bayezd Osmanl tahtna geti. Yakup elebi; babasnn kzkardeinin eyizi
olan topraklar geri almaya balaynca, Rumeli topraklarndaki ilerini rayna
sokan Yldrm, adna lyk hzla 1390'da Anadolu yakasna gemek suretiyle
kendisini karlamaya gelen Yakup elebi ile vezirini tevkif edip, Rumeli
cihetindek psala kalesine haps etdi ve Germiyan Beyliini Osmanl idaresine
baladnda takvimin 1390 yln gsterdiini gryoruz. Yakup elebi; bir
yolunu bulup, psala kalesinden kat ve kapa am'a atd. Orada bulunan
Timur'un temsilcisi Demir-han'a kendi durumunu anlatd ve Ankara sava
neticesi sonuna kadar bunlarn yanndan ayrlmazken, beklemenin fa-idesini
grd.
nk, Timurlenk Anadolu beyliklerinin sahihlerine iade ettiini Germiyanolu
Yakup Bey'ede yapt. Yakup Bey, Osmanl ehzadelerinin taht kavgalar
esnasnda, elebi Meh-med'in tarafn tutarak doru bir i yaparken,
Karamanolu bu tutumu yznden Germiyanolu topraklarna tecavzlerde
bulunmutur. Mehmed elebi zafere erdikten sonra Yakup Bey rahatlamtr.
Daha sonrada erkek evld olmamasndan mtevellit, beyliini Sultan 2.
Murad'a vasiyet etmitir. 832/1429'da vefat eden Yakup Bey; Ktahya'da
Gkadr-van denilen mescid'in mihrab nnde hanmnn yanna gmlm ve
vasiyet yerine getirilmi, Germiyanolu Beylii trihe karmtr.

Germiyanollar izelgesi
Aliir - Muzafferddin - Kerimddin Aliir - 1. Yakup Bey -Mehmed
Bey(aadan)- Sleyman ah(ah elebi) 2. Yakup Bey Kz Yldrm
Bayezid zevcesi - Musa elebi

Sahb Ata Oullar

imdiki Afyonkarahisar vilayeti; Anadolu Seiukileri vezirlerinden Shib Ata
Fahreddin Ali'nin daha sonra ocuklarnn mal olduundan burada teekkl
eden beylik, Shib ta oullar adn almtr. Mehur tarihi, Mneccimba,
trihinde bunlar Karahisar valileri olarak anlr. Sandkl, Bolvadin, uhud,
Barinli (Hsrevpaa), Oyna kasabalarn sayan Mneccimba, Sandkl
beldesinin Germiyanoluna, Bolvadin'in Erefoullarna aid olduunu atlyor.
Belki daha sonra sz konusu yerler bu beylie gemi olabilir. izelgede ad
grlecek olan emseddin Mehmed; Selukler ve lhanilere kar muhalefete
kalkan Germiyan beyi ile arpt srada Germiyanolu beylerinden Bozgu
Bahadr tarafndan, 1287'de ldrlmtr.
Bu beylik de Emir oban'a itaatini bildirenler arasndadr. Karahisar shib
Emiri Nusratddin Ahmed, lhanilerin tasfiye hareketinden cann kurtarmak
iin, Germiyan bey'i Ya-kub'a 1327'de iltica etmiti. Daha sonra Demirta
gitmi, tehlike atlatlm bu arada Ahmed Bey, Germiyanolu'na da-mad
olmutur. Ahmed Bey; 725/1324'de vefat etmi Karahisar, Germiyan beyliine
ilhak olunmutur. Kardei Muzaffe-rddin Devle, beylii onbir sene daha devam
ettirmitir.

Shib Ataollar izelgesi

Fahreddin Ali bin Hseyin - Melike Hatun Nusratddin Hasan Tacddin
Hseyin -emseddin Ahmed - Nusratddin Ahmed Muzafferddin Devle

Ladik Yahd Denizli Beylii

Bunlara; Ladik, Denizli'nin eski ad olduundan Ladik Beyliide denir. Trihde
Laodisa denen Ladik, imdiki Denizli'nin bir saat kuzeydousunda Koncal ile
Denizli istasyonlar arasnda olup halen harabeleri grlmektedir. Ladik; Selu-
kilerin u blgelerini tekil etmi bir zamanlar, Shib ta-oullannca
ynetilmitir. Daha sonra Germiyanllar, 1288'de Denizli'yi almlar ancak
senesinde Selukllere gemi 1300 balarnda Germiyanolu 1. Yakub Bey,
Denizli ve havalisini tesiri altna almtr.
Hz. Mevlna ahfad Ulu Arif elebi, mehur gezisini buraya da yapm, nan
Bey ve kardei Doan Paayla 1319'da grmtr bni Batuta ise, 14 sene
sonra mehur seyahatinde burada grlmtr. Bu ztlardan nan Beyin,
735/1335'den sonra vefat ettii grlmektedir. Denizli Bey'leri izelgesinde
adlar grlecei zere, Murad Bey ile olu shak Bey'in adna baslm
paralarna rastlanmtr. Yine Germiyanolu Sleyman ah'n 1368 tarihini
tayan adna baslm paras vardr. Murad Bey adna yazlm, Fatiha ve Ihlas
surelerinin Trke yazlm tefsirleri vardr.

Denizli (Ladik)Beyleri izelgesi

Ali Bey - nan Bey - Doan Paa - Murad Arslan - shak

Bey

Aydnoullar Beylii
Eski yonya; yni eski yunan blgesinde beylik kurmu bulunan Aydnolu
Mehmed Bey; daha nce Germiyanoul-lar emrindeydi. Ege blgesine gitme
emri Yakub Bey tarafndan verilmiti. Aydnolu Mehmed Bey, nce Ayasulu
(Seluk), Gzelhisar, emeve Sultanhisan, Kestel, Bozdoan, Yeniehir'i
aldktan sonra hemen Alaehir, Birgi, Arpa, Sard, Kk, Bayraml, Ortak iie
Karacakoyunlu, Aydn, negl, Balat, Nazilli, Kuadas, CIrla Kelas, Ezineve
de, Ak-aehir, Sivrihisar, Balyambolu, Bayndr, Karaburun, Nif, Et-ye,
Kzlhisar beldelerini aldnda bu kadar geni yerleim blgesinin riyasetini
kendine yaktrd ve beyliini iln etdi.
Hemen ilve edelimki bu beldeler Trk beyliklerinin arasnda birinin yitirdii,
dierinin elde ettii beldeler olmutur. nk o devirde, Bizans'n klnn
hzland, Mool istilasnn arkta sktrd Selukiye ve beylikler, almn
bat cihetine doru yapmaa baladndan bu blgede, Trklerin tabiatyla
mslmanlann at koturduu elle tutulur, gzle grlr hle gelmitir. 1310'da
Mbarizddin lakabn alan Mehmed Bey, 1307'de Sasa Beyle yapt savatan
galip km vede Sasa Bey bu savata hayatn kaybetmi, Birgi Aydnolu
Beylik merkezi olmutur vede peinden zmir zerine yklenilmi, nce zmir'in
kara ksm ele geirilmiti.
Daha sonra da sahil blm teshir olunmutur. TTKY. la-rndan neredilen
smail Hakk Clzunarl merhum deerli eserinde bu vak'a yle
zikredilmekte: "1310'da Mbarri-zddin lkabn alan Mehmed Bey, mslman
zmir'ini ve 1326 senesinde de sahil (Kafir) zmir'ini ald.."
Omur Bey ve kardei Hzr Bey'in meydana getirdii donanma, Adalar denizinin
btn adalarnda nmn iittirmee balad. Bilhassa Sakz, Bozcaada, Mora ve
Rumeli sahillerine aknlarn dehetle karlyordu buralarn sakinleri.. Ayd-
nolu Mehmed Bey; 1334'de ldnde yerine olu Umur Bey geti. Bizansllar
ortak imparatorluk dneminde olduklarndan, otoriteleri kalmam, kendilerine
kar koyanlara harekete gemek iin ya paral askere ya da mslmanlann
yardmna muhtaciyetleri grlyordu. 3. Andronikos, Cenevizlilerin zerine
yrmek iin Umur Bey'den yardm istemiti. 1336'da umur Bey donanmasyla,
imparatora yardmc olmu bu yardma Saruhan denizgc de katlnca Dou
Akdeniz taraflarndaki Rodos valyeleri olsun, Mora sahilleri olsun korkular
artt. Karadeniz'e geerek Kili ve yakn yerleri bu donanmann vurmas
Bizans'nda iine yarad.
(Jmur Bey; bu sralarda Kantaguzen'i tand ve onu dost edindi. ok gemeden
Andronikos ldnde, Kantagzen Dimetoka'da imparatorun ocuk olduunu
ilnla erikliini yni ortak taht sahibi olduunu her yere bildirdi, umur Bey
kendisini hayli destekledi. CJmur'un donanmasnn varl', hristiyan dnyasn
pek rahatsz ettiinden bata, Ege adalarnda yaayan ltinler olmak zere,
Bizansdaki ocuk imparatorun annesi, Venedik, Ceneviz, Rodos valyeleri ve
Kbrs krallk donanmas Papa 6. Kleman'n iradyla zmir'de umur Bey'in
donanmasn bastrdlar. lk merhalede durumu savuturan Umur, az sonra
donanmasnn yaklmasn engelleyemedi.
1344/aralk aynda, hallar Sahil zmir'i almlar ancak daha ileri
gidememilerdi. Kendi ileri zorlaan Umur Bey; dostu Kantagzen'e, Orhan
Gzi'ye yanamasn tavsiye etmitir. Umur Bey; 1347'de donanmasn
yenilemi ve denize km, hristiyan leminin ilerini yine sekteye uratmt.
Banlar Sahil zmir'i terk iin Umur Beyile anlamaya varm-'arsa da, Papa bunu
kabullenmemitir. Bann resini zmir kalesini silah zoruyla almakta bulan,
umur Bey harekete gemi ve kaleye saldrdnda, kann ortasna isabet eden
bir ok, kendisini ehidler zmresine iltihak ettirdi.
umur Bey'in ehadetinden sonra, Aydnolu Beylii faaliyetlerini azaltm,
latinler bunlarla yapt antlamayla skelelerinden istifade etmeye
balamlardr. Kardei Hzr Bey grevi devr almtr. Bunun vefat trihi
bilinmemektedir, yerine geen en kk karde 767/1365'de sa bulunduuna
gre vefat bu tarihden nce olsa gerektir. Aydinoullarnn Beylii;
829/1426'da Osmanl devletine kar her harektn, hatta Dzmece Mustafa
hadisesinde bile iddiac tarafnda yer almak suretiyle, dmanlktan
vazgemeyen Cneyt Bey, 2. Murad'n kumandanlarndan Hamza Bey'in elinden
lm tadarken, beylikde sona ermi oluyordu.
.. -
Aydnoullar izelgesi
Aydn Bey - Mbarizddin Mehmed Bey - Bahaddin Sleyman - Fahreddin
Hzr ibrahim Bahadr - Clmur Bey - ah sa Bey - Musa Bey - 2. Umur Bey
Kara Hasan Bayezid - C-neyd Bey - Mustafa Bey - Kurd Hasan

Saruhan Oullar Beylii

Selukler tarafndan Bizans yaknlarnda Gediz Nehri vadisi Lidya'da (Hermon)
kurulmu olan Beyliin addr, Saru-han Bey tarafndan kurulmutur. Beyliin
kurucusu olan Sa-ruhan Bey Seluklu devleti padiah Aladdin Keykubad'm
hizmetini kabul ettii Saruhan Bey'in torunlarndan olmas kuvvetle
muhtemeldir.
Alaehir civarndaki Horzom adl ky ki, esas Harezm'dir ad, yukardaki
ihtimali arttrmaktadr. Germiyanoullar kurucularnn da Harezm
Trkmenlerinden olmalar gzden rak tutulmaldr.
Bu faraziye; Saruhan Bey'inde Aydnoullan gibi Gemi-yanoullan ile
mnasebetleri varl tabiidir. Btn Trk Beylikleri, doudan batya
geilerinin rastlad 1275'lerden sonra genilemeyi ayn istikamette
srdrmler ve hristiyan topraklarna mlik olmaya balamlardr.
Tabii ki hi biri, bu hususda Osmanl devletince ileri gide-memise de, blgenin
islmla tanmasna ve Trklerin merdane davranlarna vesile olmulardr. te
bu fetihlerden biri Saruhan Bey tarafndan, 1313'de Sipi! Manisa's denilen
imdiki Manisa'mz elde etmi olmasn gsterebiliriz. Peinden; Gzelhisar
(Menemen), Akhisar, Tarhanyat, Marmara. Grdek, Grdes, Kayack, Atala,
Demirci, Nif, lca, Turgutlu. Karacalar ve Foa, Saruhan Beyliinin hududlar
iine girmitir.
Sultan Orhan Gzi'nin kk olu ehzade Halil'i karan Ceneviz korsanlar, ki
biz bu hususda geni bir yazy Sultan Orhan Gazi blmnn sonuna okuma
paras olarak koyduk. te bu ehzadeyi kurtarmaya uraan Bizans imparatoru,
Foallara kar Saruhan Beyden yardm istemitir. Pale-olo donanmasyla
Foa'ya gitmitir. Foa'liiarn mttefiki olan Saruhan Bey'in olu lyas bey'i
yapt vaad ve verdii hediyelerle kendine yaknlatrmti. Kendisine bu kadar
yakn davranan imparatorun yakalanmasnda isteyipde alaca fidyeyi dnen
lyas Bey, dnd tuzaa, dilini tutamayp srrn sylemesinin cezasn
kendi oyuna gelerek imparatorun gemisinde o esir olmu, fidye almay kurarken,
hanmnn getirdii fidye ile kurtulmaya ii kalmtr.. lyas Bey, sonunda
serbest kalmakla beraber 766/1364'de lm ve yerine, oullarndan
Muzaferddin shak Bey gemitir. Bu shak Bey hakknda fazla bilgi olmayp
790/1388'de ld biliniyor. Yerine olu Orhan gemi dier olu Hzrah
srasn beklemeyi tercih etmitir. Kosova sava sonrasnda Yldrm Bayezid,
beyliklere bir grnmek icb ettiine karar vermi yle bir dolamtr.
Germiyan, Aydn ve Saruhan beylikleri zerine yrdnde Orhan Bey
kamtr. Karesi ve Saruhan Beylikleri, Yldrm'n olu Erturul'a verilmitir.
Ancak; Ankara sava sonrasnda btn eski beylere verilen makam ve
topraklar gibi Orhan Bey'ede iadeyi yapmlardr. Daha sonra sra beklemeden
vaz geen Hzrah, Orhan Beyle girdii mcadelede aabeyini kartm vede
onun Osmanlya ilticasna sebeb olduu rivayet olunur.
Hzrah, fetretin hengmesinde, sa elebi taraftan olmu vede Aydnolu
Cneyd Beyle ayn gayede olmulardr. Fetreti sona erdirmeye muvaffak olan
elebi Mehmed, hem Cneyd'i hem de Hzrah' yapt tek hamlede ldrtm
813/1410'da Saruhanli Beylii inkraza uram oluyordu.

Sarhanoullar izelgesi
Alpagi - Ali Paa Saruhan Bey - uga Bey - dris Devlet-han Timurhan
Fahreddin lyas Orhan Sleyman - Muzaferddin ishak Atmazhan - Hzrah
Orhan

Karas Beylii
1300'den sonra Mizya denen Balkesir anakkale taraflarnda kurulmu olan
beyliin ad, kurucusunun adna izafeten Karesi Beylii denmitir. Bu ailenin
reisi 1001 trihinden sonra Orta Anadoluda devlet kurmu olan Melik
Danimend Gzi'dir. Danimend lkesi, Selukye devletine ilhak edilince bu
aile, Seluk'lern hizmetine girmitir. Selukiye'nin Mool bels yznden
inhilli zerine Danimend ailesinin olup, bat Anadoluda u beylii yapan
Kalem Bey ve Karesi dier u beyleri gibi Bizans' sktrmlar, mslmanhn
daha ok tannmasna hizmete koyulmulardr. Bu aradada Mool belsndan
uzak olma ansn bulmulardr. Cami d Dvelde Karesi beyliine aid olarak
Balkesir, Aydnck, Bergama, Edremit, Kemer, Burhaniye, Pnarhisar, vrindi,
Ayaz-mend, Bigadi, Mendehorya, Sndrg, Grdes, Demirci, Ayvack,
Bakelenbe, Susurluk beldelerini saymaktadr. Karesi Bey; Moollardan kaan
ahaliyi ve Dobruca'dan gelen, S cin Saltk Trkmenlerini kendi arazisinde iskn
etmek suretiyle mntkada Trk nfusunda hayli art salad. Ne Kalem Bey'in
ne de Karesi Bey'in vefat ettikleri belli deildir. Baz kaytlar Karesi Bey'in
1328den nce ld anlalyor.
Karesi Bey'in vefat sonrasndaki baa geen Bey, Demir-han gemitir. Kardei
Yahi, Bergama Bey'i olmu, en kk olanda Orhan Gzi'ye snmtr. Sultan
1. Muradn clusu peinden, Karesi Beyliinin sahil blm Osmanlnn eline
763/1361'de gemitir.

Karesioullar izelgesi
Melik Danimend Gazi - Arada bir ka sim yoktur - Yad Bey - Kalem Bey -
Karesi Bey - Yahi han Dursun Bey - Demir Han - Beylerbeyi Sleyman Bey
Candaroullar Beylii
1301'den sonra eski ad Paflagonya, imdiki ad Kastamonu olan ve Sinop'da
kurulmu bulunan beyliin ad, em-seddin Yaman Candar'dan geldiinden,
Candaroullar denmitir. emseddin Bey Seluklu kumandanlarndan idi.
Seluk hkmdar Mesud, Moollarn yardmyla kardeinin zerine gitmi
ancak sava sonunda kardeinin adamlarna esir olmusa da, emseddin Yaman
Candar adl komutann emrindeki Seluklu birlii Sultan Mesud'u kurtarmay
baarmlard. Bu hizmete karlk ad geen komutana, Mu-zafferddin
Yavlak'm elinden alnan Eflani ve civar verilmi, Kastamonu'yuda Yavlak
Aslan'n olu Mahmud bey'e yardmlarnn mkfat olarak vermilerdi.
emseddin Candar'm lm trihi tam bilinmemekle beraber, ondrdnc asrn
balarnda olduu tahmin edilmektedir. nk; Babasnn yerine Eflani Bey'i
olan Sleyman Paay, 708/1308'de ani bir baskn ile Kastamonu Beyliini
basm, saraynda yakalad Mahmud Bey'i katletmitir. Bu bakmdan enaz
1308'den nce vefat ettii dnlebilir Yaman Candar'n. Bylece
Kastamonuya da sahip olan Candar'm olu ayn zamanda kurnaz biri
olduundan, hem lhanl hkimiyetini tanm hem de lhan Ebu Said hn adna
para kestirirken, Sinopda Bey'liini srdren Pervneoulia-rndan Gazi
elebi'yi hkimiyeti altna alm ve elebinin vefat zerine Sinop'uda kendi
topraklarna katm ve idaresini byk olu Giyasddin brahim'e vermitir.
Safranbolu'yuda ele geirip orayda ortanca olu Ali Bey'in idaresine vermitir.
bni Batuta; 1333'deki Anadolu gezisi esnasnda Kastamonuya uradnda,
yetmi yalarndaki Sleyman Paa ile grmtr. Sleyman Paa, lhan Ebu
Said'in lm zerine istikllini iln etmi ve kendi adna para bastrmtr.
Paann olu ibrahim Sinop Beyi olarak, isyan etmi ve Kastamonuyu igale
muvaffak olmutur. Sleyman Paann lm hakknda bilgi sahibi olunmad
gibi, olu brahim Bey hakknda da malumat pek kttr.

Candaroullar Blnyor
Babasna isyan eden brahim'in bu davran herhalde i-tenie bir yara olmuki,
blnmekten nasibini almlardr. Bunlarn oullarndan olan Ktrm Bayezid
adl bey, hem Sivas hkmdar Kad Burhaneddin hem de, Sultan Murad ile
didimekten kendini menedememitir. Kendi yerine oiu skender Beyi
hazrlarken dier olu, Sleyman Bey kardei skender'i katlettikten sonrada
soluu 1. Murad'n yanna snmakta buldu. Burda da rahat durmam padiah,
babasnn zerine sevk etmee almtr. Bir miktar Osmanl askeriyle
Kastamonuya gelen Sleyman Bey, babasnn Sinopa kamasn mecbur
klmtr. Kastamonu Bey'i olan skender Bey, babasnn da Sinopda beylii
devam ettirmesi hasebiyle blnme ii tamamlanmtr. Kastamonu baba-oul
arasnda bir defa daha el deitirmitir. Bu arada 2. Sleyman Bey; 1. Murad'n
kardei Sleyman Paann kz ile evlenmitir.
Ktrm Bayezid 787/1385'de vefat etmi ve Sinop'daki trbesine defnolundu.
Bu akrabalk, Osmanl'nn gerek Ko-sova savanda gerekse, Yldrm'n
Anadolu beylikleri zerine seferinde bu beyliin yardmn yannda bulduu
grlr. 139 Vde Yldrm, Sleyman Paa'nn savada lmesi zerine Candar
Beyliinin Kastamonu ayan Osmanlya ilhak etmitir. Sinop'un o sradaki
hkmdar zzeddin sfendiyar Bey, annesi tarafndan Osmanl sllesine
mensubdur ve Ktrm Bayezid, Orhan Gzi'nin olu Sleyman Paann
kzlarndan Sultan Hatun ile evlenmi ve sfendiyar Bey bu izdi-vacdan dnyaya
gelmitir. Bu bakmdan Sinop tarafna hcumdan istinkf eden Yldrm, Kvrm
Yolunu hudud saymtr.
Ankara sava sonrasnda Timur'a hrmet sunanlar arasnda da yer alan
sfendiyar Bey, bunun mkfatn Kasta-monuda dahil olmak zere, btn
Candar topraklarnn sahibi olmak sureti ile grmtr. Devri fetret'de
sfendiyaroul-lan sa ve Musa elebilere yaknlk duymu ve desteklemilerdir.
Ayrca Karamanoluna da hayli yakn durmutur.
Artk sfendiyaroullanyla, Osmanl arasnda daima zddiyet olmutur. Ftih
Sultan Mehmed'in 865/1461'de Sinop ve Kastamonu'yu zapt ederek bu beyliin
kol ve kanadn buda-mtr. Ellerinden beylikler alnm fakat smail Bey'e
Yeniehir, negl taraflar verilmise de, bu ztn Rumeli tarafnda bir blgeye
tlib olmas yerine getirilmiti Filibe hkmranl verildi. Burada pek gzel
hizmetler ve vakfiyeler meydana getirdi. Bunun olu Hasan'a da, Bolu sanca
ihsan olunduydu. Kardeinin yerine Candar Beyi oian Kzl Ahmed Bey,
Trabzon seferinden avdeti esnasnda elinden Candar Beylii alnm ve Mora
sanca kendisine tevcih olunmutur. Bylece Candaroullar, dolaysyla
sfendiyaroullar trih sayfalarnda bir ad olarak yerlerini almlar ve
saltanatlar skt etmitir.

Candaroullar izelgesi
Melik Arslan emseddin Yaman Candar - ucaddin Sleyman Paa Emr
Yakub - Ali Bey oban Bey Gyasddin brahim Emr Adil Bey - Cellddin
Bayezid - zzeddin sfendiyar Bey 2. Sleyman Paa - Kasm Bey Tacddin
brahim Bey - Kemaleddin smail Bey Hatice Sultan Kzl Ahmed Bey - Hasan
Bey ehzade Ahmed Mehmed Mirza Paa Muhterem okurlarm; yukarya
zetlemek suretiyle kendilerinden bahsettiimiz Anadolu Beylikleri, bu gn
milletimizin varlnn ve btnlnn zn tekil ederler. Bu bakmdan
beyliklerin rekabeti her nekadar insann yaradlnda var olan "ben, deilde
neden o" sorusunu sorduran mantk, ahaliden ziyade, beylii kuranlarn ve ona
yakn olan st derecedeki ulem, mera vzera, yni bu gnk dille sylersek,
limler, kumandanlar vede bakanlarn kendilerine aittir. Tbiler, tbi
olduklarnn ynetiminde yaarlar. Bu yaama savalarda veya sulh
zamanlarnda ac ve tatl olarak geer, ancak byle millet olunur. Her bir beylik,
bu hususda elinden geleni yapm, Anadolu Seluklu slm devletinin zerine
bir ekirge srs gibi musallat olan Mool ordular, daha nceleri, Cengiz'in
yok ediciler topluluu, Buhara ve dier islm topraklarn ve mslmanlar
hunharca ldrp, ikencelere gark etmise ve koskoca bir medeniyetin bel
kemii olan ilim adamlarn ve onlarn deerli almalarnn sergilendii alan
olan ktphaneleri yakp, ykan nice kitaplar, tek nsha yazlm ve yazarnn
artk dnyadan elinin eteinin ekilmi olmasndan, belki bulunmu bir tiryak
(ilac) haber veren forml yok eden fahi zihniyet gibi, daha ziyade ii, islm
dman Bizans kontrol etmek ve onun izmihlalini beklemek ve mjdei
peygamberiyi hakikat klma gzcs olma erefini yaamak isteyen Seluklu
ecdadmz yol kesen haydut gibi haraca verip, yurdunu tee salan hin
Moolun tasallutundan kurtulmak iin bir araya gelmektense, biribirile-riyle
mcadele etmeyi tercihleri yukardaki sorunun zebunu olmu, stteki beylik
ynetim kadrosunun hatasdr.
nk; o soru bunlarn basiretini, ferasetini idi etmi oluyordu. Dikkat
buyrulursa; Hz. Mevlna (Molli Rm)'un torunu Glu Arif elebi'nin, her
beylikden bahsediimizde o beylii ziyaret ettiini ve konumalarn mnderecat
hakknda, bir bilgiye hususen temas edildiini gremiyoruz. te bu seyahati ben
toparlan gz nne aldmda, milletimizin islm byklerine, vel ve
dervilerin nasihatlarna olan itaatini, gz nne aldmzda bir organizasyonun
tezahr olarak dnyor ve Osmanl Beyi, Sultan Osman Gzi'nin, eyh
Edebali'nin evindeki grd rahman ryann, bu yce vel'nin tebli turuyla
birlikte mtalaa olunduunda, tasavvuf dnyasnn, telerin tesinin inancndan
bir nebze olan divn-i mneviyyeden irde buyrulan tebir-i manevyi Arif
elebinin bir hizmetkr- din olarak yaptn ileri srdmde, kar kacak
hususlar ne kadar nemlidirki?
Btn bunlarn karsnda, takdir-i tecelli devlet-i islmiyenin temsilcisi olarak
Osman Gazi evldlar, Kay Boyu mensuplarna tevecch etmise, kul'a den,
bu vazifeliye omuz vermektir ki, byle olmay da Kosova sahrasnda asakr-i
mslimin ve beylikler hamdolsun gerekletirmilerdir.
1319'da ekilen beraberlik tohumlan, kfirlerin karsnda hayat-memat
meselesini tekil eden Kosova sava, seksen sene sonra zaferle gerekleirken,
tohumlarn, inan ormanna dndn gsteren bir spat vesikas olarak kabul
edilmelidir. Her beylik, bu kutsal grevi tama hissiyle yapacan yapm,
temsiliyyet yukarda dediimiz gibi, l- Osmna nasib olmutur.

Balkan Devletleri
Osmanl'lar Rumeli ktasna getiklerinde Bulgar arlnn banda van
Aleksandr Asen bulunmaktayd. Edirne ve Filibe civarnn fethi, sadece Bizans'
deil, Bulgar arnnda dn koparmt. Osmanlnn Rumeli topraklarnn
balkanlarn kapsn tekil eden blgede, Krkkilise (Krklareli), Midye,
Pnarhisar' ve Vize'yi ele geirmi olmasndan lgna dnen van hemence
saldrya gemi buralar istirdad etmiti, yni geri almt. Grlen oydu ki,
Bulgar ar van Osmanl ile uraacak gzkyordu. Ne var ki Mevlmz 1365
trihinde lm habercisini ara gndermi, ona dende emre uyup, lmekten
baka resi kalmadn idrk etmek olmutu. Bu lmn neticesinde Bulgar
devleti van'n olu iman'n ve yine van'n olu Stratiimir'in ayr ayr
hkmdarl altnda ikiye blnmt. iman'n anas yahudi olup,
Stratiimir'in annesi ise Romen Prensi Basaraba'nn kz idi. Uzunarl deerli
trihinde, bu iki kardein birbirinin amansz hasm olduunu belirtir. iman'n
elinde Trnova ki devlet baehri idi. Silistre, Nibolu, Yanbolu, Sofya ile baba-
snn Osmanldan geri ald topraklara sahip olduundan ar unvann da alm
bulunuyordu. Stratiimir'in Vidin'i baehir yapt grld. Bat Bulgaristann
bir blm de bunun elindeydi.
Ivan'la kan ba olmayan^Bulgar Despotlarndan Dobro-ti'de, Varna'dan
balayan Dobrice'ye uzanan topraklanyla 3. bir Bulgaristan ortaya koymu
oluyordu. Btn bu vakalar 14. asr bitmeden dier bir deyimle, 1395'lerde
Yldrm'n byk olu Sleyman elebi Bulgaristan' ineyip gemi ve
Osmanl istilsn tamamlamt. Osmanl-Srp krall arasndaki inkiaf eden
hadiselere biratfu nazar edersek.
1300 ylna azca bir zaman kala Srplar, Bizans ve Bulgaristan aleyhine
bymt ve Srp kral; Milotene kzn vermek suretiyle 2. Andronik, Srp
bymesinin feci akibetinden koruma yoluna gitdi. Trihler bu srada 1298'i
iaret etmekteydi. Srplarn yukarda ad geen devletlere sald hava yaklak
elli yl kadar srd. Hatta Srplarn kral Duan, Miloten'in torunu olup, ii hayli
bytm, stanbul'u muhasaraya teebbs etmi, Venedik cumhuriyetine
eriklik teklif etmi ve buna yanamayan Venedik, yine de ne olur ne olmaz
demek suretiyle Srplara bir ka tane gemi hediye etmekten kendini geri
komamt.
Bunun zerine Duan Orhan Gzi'ye mracaat etmi stanbul zerine yrmeyi
teklif etmee hazrlanrken, kzn da Orhan Bey'in olunu teklifi iletecek eliler
gnderdi. Tasary casuslar vastasyla renen Dimetoka'da Bizans egdm
kralln iln eden Kantagzen, Duan'n elilerini pusuya drp, ldrm
ve bylece Orhan Bey-Duan korporas-yonunu nledii gibi Orhan Gaziye
kendi yaknlamasn temin etmitir.
Daha sonra Duan' tek bana Bizans'a tecavze hazrlanr gryoruz fakat
20/aralk/1355'de onun da mr defterinin kapand grlyor. Srp krall bu
lmden sonra Ban tbir edilen kiilerin istiklliyet merakna dmeleri yzn-
den paralanmaya kadar gitti. Balkanlarn inat, sava kavimlerinden biri olan
Arnavutlarn, Orta Asya'dan kp, Kafkasya ve Karadeniz kylarnda hayli asr
kaldktan sonra balkanlara inmesi feodal yapya uygun alkanlyla, (Jzunar-
l merhumun deyimiyle Bizans ile Avrupa arasnda bir kprba olmutur.
1275'lerde Avlonya sahillerinde Napoli krallna gemi ve bu krall eline
geirmeye muvaffak olan Sicilya kral arl Danju kendine Arnavutluk kral
dedirtmeye balamtr.
Ancak; Arnavutluk bilhassa talya cihetinden hayli tedirgin edilmi,
Bizansllarda bunlar idaresi altna almaya hayli aba harcamlardr. 1383
senesinde Arnavutluk Osmanllarn ilgi alanna dahil ofduundaki, dneme
kadar nice savalarla skntl yllar geirmi, onun bunun saldr alan olmutur.
andarl Halil Hayreddin Paa 1385'de Ohri'yi ele geirdikten sonra Osmanlya
meyyaliyet artm, ancak fetih, Sultan Ftih'in dnemini beklemeye kadar
uzamtr. Budan (Moldavya) ile Eflk (lahya) blgesiyle Osmanllarn temas
nce Ulahlar ile daha sonra Moldavya ile olmutur. Bosna krall ve Hersek
Dukalnn Osmanl devleti ile mnasebeti Trihi gelime iinde, bu gibi
devletikler ve prenslikler ile mnasebetleri padiahlarn hayatlarnn ve
vekayiin devamnda takip etmeniz kabil olacaktr muhterem okurlarm.

Ertugrul Gazi
1281 Ylnda Gazi Erturul Bey, 90 yan gemi olduu halde St'te vefat
etti.
O srada Erturul Bey'in elindeki yerler; Ankara Karaca-da ile Kei Da'na
kadar uzanan St taraflar ve Sulta-nn gibi verimli ovalardan ve Domani
da gibi gzel yaylalardan ibaretti.
Erturul Bey, Kayhanh kabilesinin kk bir ksm ile St kasabasna
yerlemiti. Fakat 50.000 oba ile Horasan'dan Anadolu'ya hicret etmi bulunan
Sleyman ah'n olu olduu iin, Trkmenler arasnda hatr saylan, sz tu-
tulan muhterem bir mslmand. Kendisine bal airet reis-er de Akakoca,
Konur Alp, Turgut Alp, ygut Alp, Hasan Alp, Saltk Alp, Samsa avu,
Abdurrahman Gazi, Akba Mahmud, Karamrsel Karaolan ve kara Tekin gibi
emsali az bulunur kahramanlard. Samsa avu, St'te kalmayp Sakarya
Nehri vadisinde konup gyordu. Neticede hepsi Osman Gazi'nin beyleri
oldular.
Erturul Bey'in; Gndz Bey, Sar Yat ve Osman Bey adnda olu vard.
Bunlarn iinde Osman Bey yaa kkse de kuvveti, kahramanl doru bulu
ve dncesi bakmndan kardelerinin by saylyordu. Bunu farkeden
Erturul Bey, mrnn son 7-8 senesinde kendisine vekil olarak, baka bir
deyimle babu*olarak Osman Bey'i vazi-felendirmiti. Erturul Bey, bal
bulunduu Seluk Sulta-n'nn payitaht olan Konya'ya vekil olarak daima
Osman Bey'i gnderir ve O'nun tannp devlet ilerinde tecrbe kazanmasn
isterdi. Konya'daki devlet bykleri de kendisini sever ve sevgilerinin izhar
olarak Osmanck derlerdi. Osman Bey, eriat- Muhammediyye'nin ihlash bir
bals, ulema ve meayiha ok itibar eden bir zat idi.
 BYK OSMANLI TARH
thaf
Bu almam herbirinin isimleri Tarihi tedai ettiren torunlarm M. Burak-
M,Erturul-M. Barbaros-M. Ouzhan ile babaanneleri hanmm Aye Hasrc
Ebe hanma ithaf ediyorum.
Hasrczde Metin Hasrc

Takdim
Yce Rabbimize sonsuz hamd senalar, resul Hz. Muhammed (s.a.v)'e salat ve
selm otsun.
Tarih, hi phesiz ki her milletin kendi mevcudiyeti iin vazgeemeyecei
deerli bir hazinedir. Dnya tarihi iinde 622 yl sren bir devlet mr
sergileyen Osmanl'nn gnmze ve gelecek kuaklara rehber olaca inancyla
OSMANLI TARH'ni neretmenin bahtiryarh-n duymaktayz.
8 ciltlik OSMANLI TARH'nin neredilmesinde en byk emek sahibi olan,
deerli dostumuz, Aabeyimiz, Aratrma a Yazar, Sayn Metin Hasrcfya
teekkrlerimizi memnuniyetle belirtmek isteriz.
Merve Yaynlar yayn koordinatr Veysel Karakse'ye. eserin dizgisindeki
katklarndan dolay Saray Dizgi Servis Sorumlusu Befrin K. Musa'ya ve dier
emei geen tm kii ve kurululara teekkr ederiz.
Bu g ekonomik koullara ramen, hibir fedakarlktan kanmayan
yaynevimiz, eserin dizgi, bask cilt gibi teknik ilerini en iyi imknlarla, titiz bir
almayla nerederek okuyucularna sunmutur.
Eser 8 cilt olarak sade ve akc bir dilde neredilmitir. Her cildin sonunda
iindeki konularn fihristi verilmitir. Her padiah blmnn banda,
Padiahn Resmi, Turas ve ksa bilgileri verilmi olup; 8. cilde ise Bilgi
Bankas konulmutur.
OSMANLI TARH'nin okuyucularmza faydal olmasn yce Allah (c.c.)'dan
niyaz ederiz. ' Gayret bizden, tevfik Allah'tandr.
MERVE YAYIMLARI1[1]

nsz
Otuz yllk derin dostluum olan Merve Yaynlan sahibi, sayn Ali Dal
beyefendiyle aabey-karde anlay iinde, biraraya geldiimizde, sorduu:
yine trihmi okuyorsun? Notlar alyor-musun? olur. Benim, pire tanesi kadar
harflerle not alm oldum olas takld haldir ve her seferinde, bunlar nasl
okuyacaksn bakalm, der.
2001'in son gnlerinde kendisini yaynevinde ziyarete gittiimde, Metin
1[1]
Hasrczde Metin Hasrc, Byk Osmanl Tarihi, Merve Yaynlar
Aabey; o notlarn okuyup, bir ey yapmay d nyormusun? Sorusu geldi.
Evet! Dedim, nk her nekadar merhume Safiye Ayla hanmn tavsiyesiyle,
byk mtefekkir, lkede elli yldan ziyade muharrirlik yapan gazeteci, bestekr
Ahmed Rsim Bey merhumun, Resimli Osmanl Trihi adl. drt cildlik liseler
iin yazd eserini erh ederek nere hazrladm. Yaymlanan eserin faydal
olduuna inanyorum.
nk; gazeteci slubuyla yazlan ve bilhassa trih kitaplarnda, ayr bir lezzet
buluyor insan. Bu meslein sahipleri akademik resmlikten kanarak, ahalinin
sevdii anlad lisana, yakn olabildiinden hem okuttuklar trihi sevdiriyorlar,
hem de toplumu bilgilendiriyorlar. Ahmed Rsim Bey byle bir alma oldu.
Fakat gnlmde, kendi pusulamda yn bulmak istediim trih kitab yazmak
arz^jm, yarm asrlk zaman dilimini kapsar. Her nekadar, Rsim Bey trihini
erh etmeye alty-sak da, neticede yazarn rotasnda trihdeki seyrini takip
etmek zorundasn.
Dolaysyla, o almay yapmak benim i dnyamda srdrdm vel979'da
fiiliyata koyduum ve 4. Murad'n sonuna yaymladm" Osmanl Padiahlar"
serisi o almann nsznde belirttiim gibi, bu kitap objektif, tarafsz bir trih
kitab deildir. Bu biyografiler, Osmanl padiahlar hakknda esasa mstenid
iftiralar, kr krne sayfalarna alacak bir alma olmayacaktr. Tam tersine o
otuzalt padiah meth sena eden alma olacaktr, diye ie giritim.
Kendi zel ktphanemde birtakmdan baka kalmadna gre, beer bintane
bastm be kitaptan mteekkil 720 sahielik alma otuzbebin kitab ederki,
tutulduunu ve beenildiini o zamanlar, okurlarmdan gelen mektuplardan hla
zevkini unutamadm takdirkr ifadeler, muhtasar olan o almami, yukarda
bahseylediim yllardr topladm notlar ve devam edecek aratrmalarn
nda, lkemiz neriyat leminde ham-dolsun ziyaledeen hatrat, an veya
nostalji ne derseniz deyiniz, bilhassa Tanzimat sonras dneminin fluluunda,
bulanklnda hayli netleme getirdiinden, trih kitaplar sayfalar arasnda bu
aydnlatc almalar yer almal ve klasik trih bilgileri arasnda bulduu yerle
yetime dnemindeki evlatlarmza ve daha sonraki kuaklara bu kpr-ler
uzatlmal diye iimden geirdiimden, sayn Ali Bey'in sorusuna, evet artk, o
pire kadar yazyla alnm notlarn trih kitab olmas zaman geldi. Varmn?
Dedim ve tokalatk. almaya baladk. Elinizdeki eser, bylece kuvveden
fiile kt.

Hak ve Adalet
Aziz okuyucu; bir hadisi erifde; Essalat vesselam Efendi-miz(s. a.
v)buyuruyorlar ki: "Men ezli ueliyyen ve fekad azen-tehubiharbin" meali:
"Kim benim vel'me eziyet ederse phesiz ben ona harb iln etmiimdir." Bu
ikaz karsnda insanolu, hibir zaman hi kimseye ne fiilen nede lisnen bir
eziyet yapmak deil byle bir eyi aklndan dahi geirmemelidir.
Merh:m Profesr Mkrimin Halil Yinan Bey'in pederleri, olunun tarihi olma
isteine mukavemet sebebi olarak, yazdklarnla ve anlattklarnla, yanl ve
kastl bilgilerin farkna varmadan tamiminde bulunursun ve ahirete giden
yolunda kendine engeller koyarsn demek suretiyle itiraz olduunu biliyoruz.
Htt bu sebebden Mkrimin bey merhum'un kitab yazmadaki ekingenliinin
bu ikazdan kaynakland ileri srlr ve haki-kattende o muazzam ilim
adamnn yazlm kitab bir tane ve hacmi pek kk bir kitaptr, bildiim
kadaryla.
Bu bakmdan biz de\ bu hadisin pekmkemmel ikazndan dersini almamz
gerekenlerinden biri olmakla hi bir kimseye eziyeti lyk grmeyiz. Fakat;
kaderin ykledii vazifeyi yerine getirme ii bakadr. Rza-i lhiye muhalif
ilerin faillerini de, yanllar ve zlmlaryla tehiri de tarihinin vazifesidir
diye dnyorum.
te bu gerekten hareketle, alt asr an ve erefle ve adaiei-!e krre-i arz
stnde slmn bayraktarln yapan Osmanl devleti vede onun milleti, ilk
padiah Osman Gazi hz. lerinden, son sultan madur ve masum, cennetmekn
6.Mehmed Vhi-deddin Hn hz. lerine kadar btn padiah efendilerimizin, sar-
hai hayatlarn ve dnya hli ile Osmanl devletine dnen, Kay airetinin,
airetden hareketle cihan devleti olmasnn mthi servenini ve bundan da elde
edilecek derslerle, dnyann en byk en erefli milleti olan aziz milletimizin
istikbline k tutmak, n gsterdii istikamette yol alabilirsek, mutla-ka eski
mevkimize vede dnya'ya daha nce rneini asrlarca ibraz ettiimiz efkati,
adaleti vermeye muvaffak oluruz. sce-sekde, istemezsek de bin yllty
mslmanhmz iindeki misyonumuz bize bu lider lke olma mecburiyetini
tahmil etmi bulunuyor. Dnya bizim bu grevi yapmamz ile kurtulua
erecektir.
Aksi halde; dnya yahudiliinin hizmetkr olan mason, siyonist ve kk
dardaki ions, rotary gibi peeli derneklerinde bilerek veya bilmeyerek
yaptklar almalar, zlimler gurubu olan Yahudi Devletinin hkmranl
gerekleecek ve dnya insan yeniden muzdarip olacaktr. Bu vahim plnn
dnyaya hkim olmas iin, mevcut lkemizin barnda kopartlacak kyametler
sonunda deil bu hinane pln nlemek, kendi slerimizi halle mecalimiz
kalmayacaktr. Buna bal olarak dini ve milli hassasiyetlerimizi mutlaka
muhafazaya ve ykseltmee mecburuz. Baaryan insanmzn zdirabnn
orta olmalyz. Yine bunlar teminin nce ahlk ve maneviyatla donanmak
sonrada ecdad gibi dmann karsnda, arazi yapsna uygun silah ve gerelerin
imlinde muvaffak olmak gerekir. Yoksa sava iin silahn para vererek alan bir
lke dmannn dima altnda kalmaya mahkmdur.
Hangi devlet muhtemel dmann kendisinden gl silahla tehiz eder.
stelik, krre-i arzda ve bilhassa balkanlar ve Avrupa'nn Viyana hududlanna,
btn Akdeniz sahillerine, karadan ve denizden drt asr hkim unsur olarak boy
gstermesi, yerigeldiinde cihan devleti sfatyla buralarda ki huzur bozucu,
asayii ihll edici davran sahibi, ahs ve devletleri cezalandrm bir gemiin
sahibi olarak, bize bu bakmdan nekadar ticari davranabilir? Btn bu sorularn
cevabn verdiimizde kendimize karacamz fatura, mutlak surette trihimizi
bilmek mecburiyetinde bulunduumuz olacaktr.
Ecnebi tarihilerin bir haylisi Osmanl hakknda kalem oynatarak, gerek kitab,
gerekse makale gerekse de, cilt ct Osmanl trihi yazm olduklar vkidir ve
bunlarn hemen banda Baron Hammer geldii gibi, Fransa diplomasi
elemanlar arasnda elilikler ve hriciye nazrlk makamnda bulunmu olan,
ayn zamanda byk bir edebiyat ve ir olan, Alfred d Lamartin akla
geliverir.
Fakat bunlarn en iyisinde bile mutlak farkl din veya rki yaklam veyahut da,
Osmanl ftuhatnn neticesi sonunda, direk zarar grm ailelerden gelmi
olabilecekleri, kasti ve intikam yaklamlarla kalem oynatm olabilirler.
Mazimizde byk millet olmann, bir gn yeniden en byk devlet olmamz
temin edecek potansiyeli, devlet arivlerinde, gerek vakanvis, gerekse trihi
kendi anlay ve inan iinde kaleme alanlarn eserlerinde mevcuddur. Bu
eserler umum ktphanelerin ve ahsi ktphanelerin raflarndaki varl
geleceimizin plnlarn hazrlamakta en nemli materyaller olduu, bir
vakadr.
Yaplmas lzm gelen lkemizin ekseriyetini tekil eden byk bir gen
nfusumuz vardr. Bu genlere trih okuma sevgisini, trih uurunu gelitirmek
ve dnyevi meseleleri dima trihi perspektifleriye tetkik etme alkanln
kazandrmann, doru bilgi, akc uslb ve skmayacak esneklikteki anekdotlarla
zenginletirilmi trih kitablar almasna ihtiyacn giderilmesidir.
Ahmed Cevded Paa merhum; bilindii gibi hereyden evvel pek byk bir
deviet adamdr. eitli nazrlklarda (bakanlk) bulunarak hizmet verdii gibi,
dneminin bir hukuk hrikasn tekil eden Mecellenin meydana gelmesinde en
byk pay olan bir paamzdr. Ayrca yazm olduu eitli eserlerin yannda,
Kisas- Enbiya ve Osmanl Trihi, gerek bir tarihi ile bizi tantrr.
te bu zt'n yetitirmi bulunduu kzlarnn enby oian Fatma Aliye
Hanm; babasnn vefat sonrasnda kaleme alp nerettii "Ahmed Cevded Paa
ve Zaman" adl kymetli risaleyi, fakir-i prtaksir. Osmanlca'dan sadeletirerek
Pnar ya-ynlarnca nerine yardmc olmutu.
Mezkur eserde; Fatma Aliye Hanm, trih okuma zevkini art tiracak, trih
yazarlarnn artk kendi, yazarlarmz arasnda da grlmeye baladn
kaydeder.
Hakikatten; Osmanl trihinin zaferlerle dolu, adalet saan rnedeniyet anlayn
akc bir uslb, olaylarn perde arkasn ve espri dolu geliimini kaleme al
tarz, 1876'dan sonra yni, Abdlhamid-i Sni dnemiyle balayan mektep
saysnn artt-rm, st mektepleri avrupai anlaya yakn bir tedris usul ve
tahlil serbestlii, yetien okumu neslin, hem mnevver, hem de retici
yaklam tayan kimseler olduunu, tesbit etmek zor deildir.
Mesel; ayn zamanda bir nazr olan, Safvet Paann Darlfnunda verdii
dersleri aksatmadn grrz. Dervi Paann; fen ilmiyle alakal derslerini
vermesinde Darlfnun anfisinde, talebeden ziyade fizik deneylerini, byk
alaka ile seyreden ahali olduunu Mehmed Ali Ayn merhumun "Darlfnun
Trihi" adl eserini Osmanlcadan sadeletirdiim esnada renmitim.
Pnar yaynlan dnyann eneski niversitelerinden biri olan "Darlfnun Trihi"
ni basmakla hayrl bir i yapmtr. Binaenaleyh; byle yaklam tayan ilim ve
bilim insanlarnn yetitirdii kimselerde, Fatma Aliye Hanmn yapt tesbiti
gerekletirenlerin kmas tabiidir. Nitekim; 1870 doumlulardan balyan
neslin, Abdlhamid mekteplerinde eitli akmlara mensup olarak yetimi
olsalar da, her biri tbircizse "Adam gibi adamd"
Bunlarn iinde Mizanc Murad Bey, Ahmed Refik Altnay, daha nceki
kuaktan Abdurrshman eref Efendi, trih anlay ve srkleyici bir uslb
iinde zaman zaman htralara yer veren, trih nakillerine mracaat etmeleri,
trih mtalaasnda hayli okur kazanlmasna sebeb olmutur.
Mesel; bunlardan adn yukarda zikrettiimiz, Ahmed Refik Altnay merhum,
nihayet bir talebesi olan Hasan Ali Ycel ki, maarif eski bakanlarndan olup,
hocasna yni Ahmed Refik Beye "Trihi sevdiren adam" lakabn ifade etmi ve
onun da, talebelerinden olan Muzaffer Gkman Beyefendi, Bayezid Devlet
ktphanesi mdrl esnasnda kaleme ald Ahmed Refik Bey'i anlatan
muhteem eserinde bu "Trihi Sevdiren Adam" terkibini kitabn ad yapmtr.
Ahmed Refik Bey'den sonraki tarihiler, bilhassa trihi romana ynelenler,
cumhuriyet genliini, resm ideolojinin izdiiistikametde bilgilendirmiler
vede bunlarn iinden, romannda gazetede tefrika ederken, Yce Sultan Ftih'e
fedaisi Kara Davud tarafndan tokat attran bir Mizamettin Nazif
Tepedelenliolu'nun daha sonra matbuat dnyasnda deli namjyla anlmas belki
bu densiz davranndan dolaydr.
Bilindii gibi bu ahsn dedelerinden olan, Yanya Sultan ia-kabl, Vali
Tepedelenli Ali Paa, Halet Efendinin evirdii dolaplar neticesinde, Sultan 2.
Mahmud'un emriyle idam edilmesinin rol olduuda dnlebilir.
Zamanmzn dier tarihilerinin smail Hakk Gzunarl, smail Hami
Danimend, Tarik Ylmaz ztuna gibilerin hissi yaklamlar, Osmanlya ters
zihniyetlerin zebunu olanlarn yannda eserlerinin hacmi ve nisbeten tarafsz
olmalar okuru tesiri altna almtr. Edebi bakmdan, merhume Samiha Ayverdi
hanmefendinin, "Trk Trihinde Osmanl Asrlar" n lkemiz insannn mutlak
okumas gereken nefasette olduunu bu nsz'de belirtmeden edemedim
efendim.

Ecnebi Tarihilere Gelince

Bunlarn iinde Alfred d Lamartin adl diplomat ve hristiyan-liktan mstafi,
liberal ve ayn zamanda byk bir ir, trihe dkn, "Trkiye Trihi" adl
eseriyle lkemizde, Tercmann binbir temel dizisinde yedi kitap hlinde, sayn
Mehmed izmen tarafn dan hazrlanarak yaymlanmasndan tannm bir
tarihidir.
Yine ecnebi tarihilerden Avusturyal Baron Hammer'in Osmanl Trihi,
zerimize evrilmi bir bombardman aracyken, At Bey merhum, evirisinde
yapt mdehalelerle, istifade edilir hle getirmesi kayda deer.
Diplomat Lamartn'in eserinde, dikkati eken husus kitabnn banda yer alan
nsz'n, dnyada mehurluu olduunu hatrlatalm. Tercman 1001 Temel
serisinde yaymlanan ve eseri hazrlayan sayn Mehmed zmen Bey'efendinin
aadaki beyan, adet dstrum olduundan, bu ly siz okurlarma
nakletmeden geemezdim.
nk; bu beyanda, gayri mslim tarihilerin eserlerine dima hassas yaklam
tamamz gerektiini hatrlatyor. Baknz; sayn zmen ne diyor: "Trkiye
Trihini okurken okuyucu baz hususlara dikkat etmek zorundadr.
yleki "Lamartin liberal bir siyaset adam olarak sert hkmdarlara ve devlet
adamlarna kar, hizmetleri ne olursa olsun bazen hakszla kadar varan
hkmlerde bulunmutur. Biz; ou yerde dip not vererek yazarn haksz
yorumlarn dzeltmeye altk. Ancak trihi gereklere ok aykr bulduumuz
bir ka noktay, dip notu yoluyla dzeltmeye allmayacak kadar gerek d
bulduumuz iin evirirken kardk." Dedikten sonra, sayn zmen yle devam
ediyor: "Yine okuyucu, Lamartin'n her ne kadar Trk dostu olursa olsun, bir
avrupali olduunu ve terk etmesine ramen yine de hristiyanln etkisi altnda
kaldn unutmamaldr." Sayn zmen'in yksek bir uurla vard husus
olarak, fakirde aynen byle dnmekle ecnebilerin, ark lemi, slm dini ve
milletimiz hakkndaki mtalaa ve ifadelerine dima, Kur'ani Kerim'in haber
verdii: "bir fsktan aldnz haberi tah-kikediniz" tavsiyei ilhisini gznne
alp da bir de, gayri mslim-lerin fsktan da te, kfir olduklarn da hesaba
katarsak tahkikimizi daha da mhimsemek lzm isn yakalamak kabildir.
Fransa'da 1789 ihtilli ncelerinde Fransa hriciye nazrl yapm olan
Lamartin'n, dnyaca mehur nsznn, bilhassa Rusya'nn lkemize ve
avrupaya nasl bir bel olacana nazar dikkate eken ifadesine dokunmadan
geemeyeceim.

Lamartin'n nsznden
ir ve diplomat, Fransz hariciye eski nzn ve Tanzimatn padiah
Abdlmecid'le mlakat yapm ve bir mddet Fransa'y Dersaadetde bykeli
olarak temsil etmi bulunan Do Lamartin
nl nszne yle balyor: "Hi bir milletin trihi, Trklerinki aibi bu kadar
nemli artlar altnda kaleme alnmamtr Bir milletin bana felket ve
adaletsizlik geldii zaman, ona kar adaletli olmak ve teessr duymak lzmdr.
Gelecek nesiller, aynen adalet gibi, zayflan korumay ve ezilenlerin intikamn
atmay arzu ederler. Milletler trihte bazen cezalandrdklarn bazen de
intikamlarnn alndn, hakl karldklarn ue zaferlerini bulurlar." Diyen
yazar; Osmanl devletinin yllarca avrupay moskof saldrsndan koruduunu
anlatan u satrlar koymak licenapln gstermi: ".tiavarindek'i haksz ve
zlim yangn, Rusya iin sevin atei oldu. Bu ate Sinop'u mjdeliyordu."
ifadesini yazan Lamartin'n bakn Sultan 2. Mahmud'a nasl szler syleterek
anlatyor: "..O zamanlar imparatorluu yneten ve devletinin kalknmasn io
gr ve avrupa medeniyeti ile salamaya alan Sultan Mahmud, byk
glerin, intiharn ve mantkszln renince, gz yalarn tutamam ve
lkesinin bu soukkanl cinayete katlmasn, mazur gstermek isteyen bir
yabanc diplomata, u szleri sylemitir: Tek bama moskof istilasna kar
koruduum auru-pa'nn beni yok etmek iin moskoflarla birlemesini grn!
Benden sonra aorupa istila ve yok edilmekmi istiyor? Sorusuna kar diplomatn
cevab: "Haklsnz; fakat avrupa iin endie etmeyiniz. Bir gn gelecek, sizin
gayretinizi anlayacak ve sizin denizlerinizde, Nauarin'de gemilerinizi yakan Rus
gemilerini yakacaktr." olur. Bu diplomatn; Alfred d Lamartin olduunu
tahmin zor deildir.
Lamartin'n; Fransa ile Osmanl mnasebetleri arasnda geleneksel siyasetin
analizine girimeden, Osmanl iin unu yazyor: Osmanl mparatorluu iin bir
tek ey syleyeceiz: Osmanl imparatorluu aurupa ve asyada, corafi, asker,
siyasi bakmdan, ikimityon kilometre kare kadar bir yer tutmaktadr vebu yer,
eer Osmanl imparatorluu kaybolursa, sadece Rusya tarafndan doldurulur.
Eer avrupa, neticede bir halkn imhasn ar'a brakrsa ki, o aurupa bu
dnyann en mkemmel iklimlerinin, en verimli topraklarnn en zengin
limanlarnn topland kylarn ticarete en elverili adalar topluluunun,
anahtarn elinde tutmad en almaz boazlarn denizcilie en uygun
denizlerin ve eskiden olduu gibi, btn dnyann merkezi olacak bir kentin
(stanbul) iinde bulunduu ikimilyon kilometrekarelik alan bo brakmak
niyetinde deildir , olduu gibi Rusya'ya geecektir." Diyen yazar; bu ifadeleri
19. asrn ortalarnda kaleme alm bir hayli isabetli mtalaalar yrtmtr.
Hakikaten Osmanly knde, gerek ngilizlerin, gerekse Franszlarn ayakta
tutma abalar, merutiyetten sonra geerli sonular vermeyincede ykl
abuklatrmak iin avrupann ve bu ikilinin talya'yda yanna alarak, scak
darbeyi, 1. cihan harbinde, souk darbeyi ise, konferans salonlarnda nasl
vurduunu grm olsayd umarm avrupallara sitemler gnderirdi.
Yabanc trih yazarlarnn arasnda nadiren kan byle kimselerin eserlerinin
kapsamndan istifade etmeyi ihmal etmedik bu almada.

Global Bir Tesbit

Dnya trihi iinde 622 yl sren bir devlet mr sergileyen Osmanl slm
Devletini, nmze koyacamz pek esasl dokuz soruyu tesbit edip,
cevaplarn verebildiimiz takdirde Osmanl Devleti fenomeni hlsa edilmi
olur.
Sorular:
1-Osmanl Devletinin Kuruluu.
2-Syasi Yaps
3-!kti-sadi Yaps.
 4-Devlet Tekilt Yaps.
5-Dnce Yaps.
6-Fikir ve Sanat Hayat.
7-Hanodan'n Yaps.
8-Toplum Yaps.
9-Bilime Katks.
Cevablar:
1-Osmanl slm Devletinin kuruluunu hereydj nce insanmzn iyi
deerlendirmesi gerekmektedir. nk devletin kuruluuna giden yoldaki
iaretler, dnya yznde bel hibir devletin mazisinde yer almamaktadr.
Rya insanolunun ortak maldr. Ryann mslimcesi, gayr mslimcesi olmaz
htt, materyalistler dhi rya grrler ve bunlarn ryalarna girmesine engel
olmaya kadir olamamalanndarj dolay bir uuralt hdisesi diye geitirirler.
Aslnda ryalar yorumlamak bir ilimdir. Dnyada bu husus aid nice eserler
kaleme alnmtr. Ryalarn; eytani, rahmani di ye tasnife tutulduunu pek
bilmeyenimizde yoktur.
Osmanl devletinin kurucusu olan Osman Gzi'nin babasm babas Sleyman
ah'dr. Sleyman ah; Orta Asya'nn Altay da gna yakn blgesinde yaamakta
olan Kay Han isimli bir Trl kabilesinin reisiydi. Bu kabilenin gemii Ouz
Han evlddr. M 1200 yl sonrasnda Asya ktasn kasp kavuran Cengiz adl
Mo ol hkmdarnn errinden Trkistan'n Mahan blgesinde iskne teebbs
etmilerse de, zlimin zulmnn oraya da eriecei kes-tiriidiinden, g
kaldrlm Ahlat taraflarna oradan Erzincan'e geilmitir.
Bu zahmetli gn; yz, yzellibin kiiyi kapsadn.! dnrseniz, ne kadar
byk bir sosyal dram yaandn idrak kolaylar. Sleyman ah; Cengiz
frtnas dinmi olabilir nazariyesiyle, anayurduna dnmek zere yola km,
Halep ehri civarnda Caber mevkii denilen blgede Frat Nehrini atyla
geerken derek boulmutur. Na sudan karlan Sleyman ah, hemen o
civarda defnedilmitir. Bu kabir Trk Mezar diye anlmtr.
19501i yllarda, Caber Suriye devleti topraklarnda kalm olmasna ramen
Sleyman ah'n kabrinde, Trkiye Cumhuriyeti devletimiz bir manga askere
ihtiram nbeti tutturmaktayd. Sleyman ah'n drt olundan Gndodu ve
Sungurtekin babalarnn kt yola devam edip, kendileriyle birlikte gelenlerle
giderlerken, Erturul bey ve Dndar bey atlarnn ban evirdikleri istikamet
Anadolu ilerine yrmek olmutu. Pasinlere geldiinde Erturul bey ve
beraberindekiler buralarda dolarken, Sarubatu Savc bey'i Konya'da oturan
Seluk Sultanna gnderen Erturul bey bir yayla bir de klayacak arazinin
kendilerine ihsan olunmasn istedi.
Savc bey Konya Sultanna giderken, Erturul bey'de arkasndan ayn
istikamette yavaa ilerlemekteydi. Yolda Mool askeri ile savaa tutumu ve
malubiyeti adet kesinlemi mslman bir mfrezeye rastlad. Dindaln
gerei, hemen bu mslman mfreze lehinde arln koyan Erturul bey'in
cengverleri, Mo-ollar perian ettiler. Bu yardmn haberi tabiatyla Konya'ya"
ulatnda, Alaaddin-i Keykubat Erturul bey'in arzusunu i'saf ederek, Domani
ve Ermani yaylalaryla, St' klamak zere ihsan etti.
Takvimler bu srada h. 630/m. 1233 yln gsteriyordu. Ama bu tarih Osmanl
devletinin kuruluu deilse de Kay airetinin Anadolu topranda ebediyyen
yerlemesinin trihidir. Burada yerleen Kay aireti, artk bir hamilelik
dnemine girmitir. nk Osmanl slm Devletine gebedir.
Klak ve Yaylann ihsanndan 25 mildi yl, 26 hicri sene sonrasnda, yni h.
656/m. 1258'de St'de dnya yzne ad Osman verilen bir yiit geldi. 41
kere maaallah der gibi, 41 sene sonra nizm- lem dnyasndan da, maveradan
da, erenler sofrasndan da, ehllSahlar leminden de mttefikan bir karar sdr
elti. Devlet-i li, Osmanca verilmitir. Takvim h. 699/m. 1299 27/ocak'
gstermektedir.
Bylece yangna dnen Selukiye devletinin klleri stnde btn dnya'ya,
slm bayraktarln yapacak, Osmanl slm Devleti zuhur etmitir. Kuruluun
destans tarafn byle zetlemek kabildir. unu da burada ilve edelimki, eyhi
Ekber Muhiddin-i Arabi (r.a) hazretleri, Osmanl devletinin kuruluundan 75
sene nce kaleme ald <eceretn Numniyye Fi Devlet'il Osmani-ye> adl
eserinde, l-i Osman Halifelerinin ilki olan, Yavuz Sultan Sem Hazretlerinden
balyarak; Osmanl devletinin mhim vakalarn cifir ilmiyle ifade ettiini,
Ahmed Cevded Paa pek deerli eserinde beyan etmektedir.
2- Osmanl siyasi yaps dediimizde, bu soruyu gnmz anlayndan ziyade,
o gnn iinden bakarak cevaplanmas lzmdr. Airetin meydana getirdii ilk
topluluk, bir Trk toplumuydu. nk Orta Asya'dan kan bu airet, yaylasna
veya klana yerletiinde, kavmi bakmdan, homojen bir yapya sahipti. Buna
bal olarak, ilk dnemdeki airet reisinin otoritesi hn'lkla idare edilen bir
topluma yabanc olmadndan, Trk hnlarnn, klasik siyasi ve idari anlay
airet dneminde cri oldu.
Bahse konu siyasi anlay, ieride olsun, komular iie olsun btn meseleler,
airet iinde var olan ailelerin byklerinin katld toplantlarda istiareler
yapldktan sonra kacak tekliflere eili.,i zetleyip, tercihini bey'in bildirmesi
usul idi. Bunlarn edille-i er-baa yni; Kur'an, Hadis, Kyas ve cmaya
dayanmas anart idi. Airetten devlete geite, Osman Gazi babas Erturul
bey'den ahzetmi olduu vasiyet veya nasihattan bir milim inhiraf etmemitir.
Her ne kadar Osman Gazi kendi dneminde padiah diye anl-mamsa da, bir
mutlakiyet temsilcisi olduunu sylemeden gee-meyiz. Ancak bu mutlakiyet,
adalet, ahiret kaygs, istiare, istihbarat ve tarih bilgisiyle bir nizam halinde
yrtldnde, her kafadan bir ses kan anaridende ve demokrasi ad altnda
bu yola gididen de iyi netice verdii hkmlerinin her tarafta kabul edilir
olmas, toprak mesahasnn Rona imparatorluunu bile getiini gznne
alrsak yaanann mutlakiyet deil muvaffakiyyet olduunu teslim ederiz.
Mool istilsnn ekilip gittii, Anadolu topranda yaayan insanlarn
geirdikleri felketten sonra tbi olduklar Selukiye dev-etinin inkraz, yni
yklmas, bir ok beyliin boalan otorite ma-arnna gz dikmesine sebeb oldu.
Kay boyuna verilen devlet kuu, niye bana deil diyen Anadolu beyliklerini bu
tensibe karmaya evketti.
Osmanl Devleti bu kar klar durdurmak, Anadolu birliini kurmak ve
ondan sonra, cihan islmiatrma gayesinin tahakkukuna yarayacak siyasetini
tesbite giriti. Siyasetinin temelini yukarda da beyan ettiimiz, edille-i erbaa
tekil etmitir. Bizim davamz kuru bir cihangirlik davas deildir. 'l'y
Kelimetullah davasdr. Deme lzumunu hisseden idrak, siyasetin rotasn
hatrlatma yoluna giderek belki de, hissettii bir sapmay iaret etmek istiyordu!
Dinin; dinde zorlama yoktur ikazn, gayri mslimlere devlet olduu ilk gnden
itibaren uygulam, hi bir baka din mensubunu islmiyete girmeye
zorlamam, ancak zendirmeyi de tebli me-todlari iinde mtalaa ederek,
bundan da geri kalmamtr. Osmanl devletinin eitli devrelerde siyasi anlay,
daima yazdmz hududlar iinde kaldn rahata syleyebiliriz. Amma bu si-
yasi anlaynn, bazen sadece zihinlerinde kald anlarnda olduunu bilmemiz
gerekmektedir.
Osmanl'da birlik ve beraberliin, kendi mslman nfusunu am bir hristiyan
toplulukla bir arada yaayabilmesi, baka ortak noktalarn aranmasn
getirmitir. Htt bu hlin haberdar olan ngiltere kraliesi, Sultan Abdlaziz'e,
nfusunuzun ekseriyetini hristiyanlar tekil etmektedir. Siz de hristiyan olsanz,
devletim size daha ok yardmc olabilir. Szlerini syleyebilmitir.
Osmanl devletinin siyasetinde dima geni bir istiareye nem atfedildi ise de,
neticede padiahn zerinde durduu ve tasdik ettikleri, heyet-i vkel denilen
kubbeait vezirlerinin yrtmesine tevdi edilirdi. Ordularnn gc bir milletin
siyasi tesirini yceltir veya nazar itibara alnmaz hle getirir. Da buyurgan
olan devleti liye, Karlofa antlamasndan sonra pazarlk bir devlet seviyesine
inmitir ve bu merdivenlerin iniide zaman iinde hzlanmtr.
Avrupa'nn iki mhim devleti ngiltere ve Fransa adet hmiliimize
soyunmular, fakat bu hmilii, iktisadi bakmdan bize pek pahalya
oturtmulardr.
Kapitlasyon; kuvvetli bir devletin, evinde cannn istedii crette hizmeti
kullanan bir beyi andrmas gibidir. Kanuni'nin verdii kapitilasyonla, Tanzimat
dneminin Ali Paasnn imzalad-kapitlasyon, ayn ismi tamasna ramen
ayn kapya kanlardan deildir.
Kanuni'ninki; lkenin ihtiyacn gideren cretli hizmeti tutmakt, li Paa'nnki
ise, siyasi tavizler bile alabilendi.
3- Osmanli iktisat yaps ana hatlaryla, hududullah dediimiz, Cenb-i Hakk'in
koyduu haram, hell hududlanna riayet, israfa geit vermez bir anlay
dahilinde, felsefesini ortaya koymutur kendini. Yine Osmanl iktisadiyatn
dnemler iinde deimez sanmamak lzmdr. Osmanl devleti, ilk d borcu
Tanzimat ferman sonrasnda yapmak zereyken, Abdlmecid hn'n damad
Ahmed Fethi Paa, durumdan haberdar olduunda, kaimpederi olan padiaha
pek ackl bir tarzda, melen unlar syler: "Efendimiz, pederiniz cennetmekn
(2. Mahmud) Ruslar ile iki defa savat, ide yenierilerle tutudu. Yepyeni bir
ordu kurdu. Kava lal gailesi hem saln hem de hazine-i hmayunu epeyice
hrpalad. Yine de ecanbden bir fls almad. Size ne oluyor da bor almaya
tevessl ediyorsunuz. Bunlara elini kaptran kolunu kurtaramaz" mdehalesini
yapmaktan kendini alamaz. Padiahn bu ikazdan intibaha geldii grlr ve
yaymlad bir iradei seniye ile bor almaktan sarf- nazar ettiini beyan eder.
Fakat alakadarlar, antlamann imzalandn, alm gereklemeyecek olursa
tazminat deme mecburiyeti doacan beyan ederlersede "elinizi kaptrrsanz
kolunuzu kurtaramazsnz" ifadesi padiah pek tedirgin ettiinden iradesinde
srarla, antlamann iptali, tazminatla alakal antlamay imzalayanlarn kendi
paralaryla demesi emri verilir.
1299'da kurulmu olan bir lkenin, devletin ilk defa. da borlanmasnn
1840'lar bulduu dnlrse, 540 ksur yl kendi i iktisadi kaynaklaryla
yaadn tesbit etmek gsterirk, devletin geliri, r, zekt, gayri mslim
tebdan alman alnan vergi, gmrk rsumlan, imaretlerin ve antlamalar yolu
ile Osmanl devletine, haralarn deyen mahmi, yni korumamz altndaki,
voyvodalk, prenslik gibi yerlerden gelen paralar, devletin geiirini tekil
ediyordu. Ayrca eyaletlerdeki valiler, timar ve zeamet sahibleri bu bulunduklar
yerlerde, muharebeler iin asker yetitirdikleri gibi buralardan elde edilen
haslatn vergilerini Dersaadet'e yolluyor-lard. hazine denilen hazine devleti
skntl zamanlarda desteklerdi. Daha 17. yzyla girerken Osmanl devletinin
toprak mesahas, yni 3. Murad devrinde 24 milyon, kilometre kareyi bulmutu.
Gnmzde devletin ihracatlara tand bir ok imtiyaza ramen bundan bir
ka sene ncesi yaptmz bir yllk ihracatmz. Osmanl devletinin skntl
dnemlerinden olan 1908 ylndaki ihracatmz seviyesine anca gelebildiini
kyaslarsak, gnmz iin nekadar ok dnmemiz gerektii anlalr herhalde.
Osmanl ticaret anlaynda en mhim husus pein para ve bizatihi kendisi
kymet olan altun ve gm sikke idi.
Sultan Ftih; stanbul muhasarasna kalkmadan nce Edirne arsnda, tebdil-
i kyafet alverie kar sabah saatlerinde. Urad ilk dkkndan bir batman
yan fiyatn sorar ve alm yapar. Bu esnaf iin gzel bir alveritir. Alc bu
sefer bir batman bal'n fiatn sorduunda satc, komumda da ayn fiyat
isterseniz bal' ondan alnz teklifini yaptnda tekliften memnun olan istikblin
Ftih'i: "benim byle esnafm olduka deil Kostantinapoleyi, dnyay bazma
rm edebilirim" Der.
Ticari hayatta Osmanl'nn hayran kalnacak hususlarnn dier biri de, sz'n
senet olmas idi. Devlet adam ve mverrih Ahmcd Cevded Paa'nn, bir Bosna
eyleti teftii vardr. Bu teftite Cev-ded Paa esnafa sorar maln na! satarsn?
steyene satarm cevabn alr. Pein Hatam, yoksa veresiyemi? Sorusunada, her
iki halde de cevabn alr. Senet yaparmsniz? Sorusuna; ne gerek var, mal
alm sz vermi, ne lzm senet. Dediinde adam lrse? Sorusu paadan
geldiinde, cevap; vrisleri der. Onlar da demezse? Diye soran paaya,
esnafn cevab ise, "ylesi hareket mslmana yakrn?" Sorusu, Ahmed
Cevded paaya bu sefer Bosnah'dan gelir.
4- Devlet tekilt yaps hakknda hulasaten syieceimiz yine bundan nceki
metod iindedir. nk; devlet-i liye uzun sren safahat- mrnde, halden
hle gemi bir idari anlaya mlik olmutur. Ancak her dnem ve devir iinde
padiah mutlak devletin bas olarak muhafaza edilmitir. Memnun olunmayan
padiahlar taht'tan uzaklatrlp, bazlar da katledilmise de, hanedan dei-
tirelim diyen bir tek kii kmamtr. Bunun bir tek istisnas vardr l- Osman
gider, l-i Midhat gelir> diyen ve bu szn de sarhoken sarfettii bilinen,
kahraman- hrriyet nmyla millete yutturulmaya allan, Midhat paadr.
Devletin 2. adaml, her gedii padiahn sznden sonra, mutlaka yerine
getirilen sadrazamdadr. Padiah mhrn, bu grevi uhdesine verdii kimseye
emanet eder ve btn emirler bu mhr'n varlnda sadrazamn istei, padiahn
tasdii diye telakki olunup gerei yerine getirilirdi.
Yrtmeyi sadrazam idare ederken, padiahn dine aykr arzu ve isteklerine
engel olmakla vazifeli eyhlislm efendi, tabiatyla sadrazamnda mugayir-i
diniyeye aid tasarruflarnda elini oynatmasn nleyecekti.
lkenin asayii sadrazamn tedbirlerini uygulayan asker ve mahalli memurlar
tarafndan hl yoluna konurken, nfa, adalet, ulema ve medreseler eyhlislm
efendinin etki ve idaresi altnda bulunmaktayd. Sadrazamlar ordu ile birlikte
savaa gittiklerinde ayrca serdar- ekrem unvann a hiz olurlardki
bakumandanlk demektir. Kadlklar; Anadolu ve Rumeli Kadaskerleri denilen
iki makama inksam ediyordu. Bunlarn ba, eyhlislm efendi idi. Maliye
tekilt Defterdar- evvel, Defterdr- sni rtbesine havi; 'ki makam arasndaki
ibirlii ile tanzim olunurdu. Defterdar- ev-Ve', badefterdar demekti. Harici
ilere reis'l kttab makam bakard. Bunlar, ecnebi eliler ile grr,
taleblerini alr, talimatlarn verir, bazlarmda icab hle gre sadrazam veya
padiahn huzuruna kard olurdu.
Reis efendiler, devletimizin gcnde grlen gerileme yznden uranlm
malubiyetlerin en az zararla atlatlmasn temini hususunda baarl olmak iin
ok uyank, dikkatli cerbezeli ve sinirlerine son derece hkim olmalar icab eden
kimselerdi. Byle olabilmek de kolay deildi.
Eyaletler; valilerin idaresinde olmakla beraber heryerde ayn selahiyette
olmazlard. Baz vilayetler mmtaz eyaletlerdi. Orann kendine has artlar gz
nne alnrd. unu hemen ilve etmek gerekirki devletin adaletle ilgili
yapsnda ok hukukiuluk vard. Yni iki hristiyan arasndaki anlamazlk kendi
cemaati ynetiminin dzenledii sistemde hal'l fasi etme hakk vard.
Taraflardan biri mslman olursa davann baklaca yer, kad'lik makam
olurdu. Uzun zaman hristiyan teb kendi aralarndaki anlamazlklar kad'lara
gtrme yolunu semitir. Kadi'Iann adalet datm onlar teshir etmekteydi.
Daha sonralar, dini ve milli asabiyyeleri azdrldndan kendi hukuk
sistemlerine ba vurur oldular. Osmanl tekilt yaps iinde adalet
mekanizmasnn yeri hususi bir mahiyet arzeder. Sulan caydrc mahiyetteki
cezaiama sistemi, dnyada hi bir lkede grlmeyen derecede drst,
bulduunu yerine ulatrr bir ahalinin vcud bulmasn salamtr.
Adalet mekanizmas nnde fertlerin eitlii ok byk nem arzeder. Buna
rid halifeler devrinde bir yahudi ile Hz. Ali (K.V)'nin eid artlarda muhakeme
olunmas yannda, Osmanl padiah, yce Sultan Ftih'in bu gnk
Ayasofya'nn karsnda bulunan binay yaptrd, ancak bu mimar'n suistimaie
dayal ilem yapt haberi padiaha ulanca sinirlenen Sultan Ftih, mimarn
kolunun kesilmesi emrini verir. Bu emir tatbike konur. stelik bu mimar slm
emnetinde olan bir gayrimslimdir. Hakl olduuna inanmaktadr.
stanbul kad'sna mracaatla padiah dava eder. Vaziyet padiaha intikal eder.
Kadasker Hzr bey, davay ryet eder. Padiah ksasa mahkm eder. Karardaki
azamete bakan madur mimar, nce mslman olur, padiahn balad
byk bir tazminatla, hayatnn bundan sonrasn geirir. Hzr Kad ile Ftih
arasndaki duruma sonras u diyalog pek alaka ekicidir. Padiah; eer bana
iltimas etseydin sana bu topuzla vurucaktm. Der. Hzr Ka-d'da krsnn
arkasnda bulunan eri klc gsterip, siz de iltimasl bir davran istei
gsterseydiniz, bu klla sizi hizaya sokacaktm. Der.
5- Osmanl devletinde dnce yaps, dier mevzulardada olduu gibi eitli
safhalar geirmitir. Altyz ksur yllk devietin geirdii istihaleler bunda ro!
oynamtr. Osmanl devleti mmeii esas alan bir kurulutur. Zmmeri de
Kur'an- Kerimin tlim ettii anlay iinde bnyesinde barndrmtr. Dinlerine
ve rflerine mdehalede devlet olarak bulunmamtr. Ancak baz kimselerin
mdehalelerine de msaade vermemitir. Onlar taciz edenleri te'dib etmitir.
Osmanl devleti, gerekten fikri hr vicdan yksek nesiller yetitirmitir. nsan
esas alnm buna inzimamen, uan kular dahi devletin koruyucu kanatlarndan
istifade etmilerdir. Eski evlerin cephelerinde bir kma yaplp, kulara
dinlenmek vede souktan korunmalar iin yuvalar yapmlardr. Ahali, siyasi
dncenin daima dnda kalmay tercih etmi, devlet baba, padiah efendimiz
esprisine sadk kalmtr. Hkmet otoritesine kar yaplan isyanlarda ahaliyi
bir seyirci olarak grrz. ok ndir vakalarda ahali olaylara karmtr, bunda
da Sancak- erifin ekildii grlr Saray evrelerinde; her trl fikir
mnakaa ve mzakere edilebilirken, bunlarn aynn ahali arasnda yapmak
mkldr ve mahzurludur.
Sultan 2. Mahmud zamannda Mukaddime adl bni Haldun'a aid eserin
oaltlp ahaliye okutulmas tavsiye edildiinde padiah: "ocuun eline ustura
verilirimi?" diyerek, bir incelie iaret etmitir. Kprl Mehmed paa
dneminde kadzdeiilerle, tasav-vufularn savaa benzeyen kavgas ile
1830'larda kurulmu Beikta ilmi heyeti, eitli bilim dallan hakknda aratrma
ve mnazaralar tertiplerken, onikiier denen bu ilim heyeti bakanna Sultan 2.
Mahmud'un; "Aman bu almalar yapmakteyken, dini ve haik hafife almayn,
yoksa eyhlislmn elinden sizi ben bile kurtaramam" demesi halkn mukaddes
tand hususata ten- tana msaade etmeyen dnce hkimdi. nk devleti
millet meydana getirdiinden ona sayg dncesini Osmanl devletr dima n
plnda tutmutur.
6- Fikir ve sanat hayat Osmanl'da pek geni bir hrriyet bulmutur. nk,
sanat hayatnda ir sfatyla bir ok padiahmz, ehzdegn, htt
hanimsultanlar dahi ina ettikleri divan ve iirleriyle bizzat yer almlardr.
Gze! sanatlar iinde de resim ve heykel biraz sra d kalmtr. Yoksa
gnmzde bilinen btn sanat kollan, daha bir samimiyetle ve geime
mstani olarak alaka gsteren kiilerce yaplmaktayd.
Bir ir; yazd bir mersiye veya kaside karl ald, bir kese altunla sadece
kendini deil geleceinin maddi problemlerini dahi zm olurdu. Hat sanat
Osmanl devleti hattatlar ile en mkemmel seviyeye karlm, "Kur'an
stanbul'da Yazld" darb- meseli nesilden nesile anlatlmaktadr.
Mimari eserlerin elan ayakta duranlar, bu alanda nerede bulunduumuzun
sessiz fakat grlr ahidleridir. Osmanldaki sanal aslnda; harp sanatnn
ayrlmaz bir paras olarak da grmek kabildir. Bilhassa mimarlarn pr'i saylsa
seza olan Mimar Sinan; hereyden evvel bir yenieri olup, avrupa ftuhatnda
olsun, sark lkelerine nizm verilmee gidite olsun, askerin ve ordu arlkla-
rnn geebilmesi iin yapt kprler, dman kalelerinin yksek burlarna
kmak iin hazrlad sava avadanlklar onu, ehza-deban, Sleymaniye'yi
ve Selimiye'yi yapabilmeye gtren vize imtihanlardr. Yaptn saydmz
eserler, finalde Mimar Sinan'n ipi gslediini ve tanzir edilemeyecek
olduunu gsterir.
Musiki leminde 3. Selim'in makam icd eden bir padiah olduunu, ehadetini
salayan katiller, bana salladklar klla, yznn yansn paralamadan evvel
elinde olan ve almakta olduu ney'i paraladlar. Bir cihan devleti padiah,
elinde ney'i olduu halde ehidler kafilesine iltihak etmiti.
Fikir hareketlerinde ise dini meselelerde; Simavna kadsyla balayp, Molla
Ltfi v. s gibilerinin, mlhidhne hareketlerinin kaps ksa zamanda halka
kapatlarak, bozuk ve art niyetlere frsat verilmemi, yollar yrmekle anmaz
demek kaygs es geilmemitir. Osmanl devletinde fikir hareketlerinde
canll, 3. Selim ile beraber grmek mmkndr. Bu hususta 1789 Fransz
mason lar-ahali ibirlii, jakoben klb yelerinin zlim bir Fransa krallk
idaresine kalkt vede baard isyandan sonra, gelien sosyal alkantlardan,
btn dnya gibi biz de paymz alacaktk, aldk-da!
Fakat; Osmanl cemiyetinde Fransa olsun, avrupann dier devletlerinde olsun,
yaananlarla hi bir benzerlik yoktu. Buna bakarak bizim etkilenmemiz
beklenemezdi. stelik ngiltere. Fransa-da gelien bahse konu ihtilli tasvip
etmedii gibi. bastrma hususunda gizli gizli, kralclara yardm etmeye hazr
olduunu beyan etmekteydi. Fakat Fransz kltr yaygnl bignelii nledi.
Ancak harekete gei diye bir faaliyet grlmediysede, mnevverler oradan
szlen haberleri aldka iinde olduumuz sistemi ac ac tenkitlere koyuldular.
3. Selim devri hariciye nazrlarndan Atf Efendinin, "Muvazene- Politika" yni
denge politikas da diyebileceimiz, lyihasnda 'aret edilen aadaki husus,
bize bahse konu ihtille nasl bakmamz gerektiini hatrlatm oluyor. Mezkr
ihtillin, ana masonlarndan sayd Volter ve Jan Jak Ruso iin unlar beyan
ediyor: Volter ile Ruso denmekle mruf ve mehur olan zndklarn ve onlar
gibi dehrilerin ha smme ha mbarek peygamberlere svmek ve ktlemek
ileri olup, maksadlan btn dinlen ortadan kaldrmak., alaahir" imdi
mslman bir toplum bu ekilde iln edilmi bir ihtillin fikir babalarnn
maksad hakikisini rendikten sonra yine de oradan bir istimdad beklerse artk,
belya hazrlansn demektir.
nc Selim'in ehadetinden sonra, yenieri askerinin kaldrlmas gayretleri,
1826'da 2. Mahmud eliyle gerekletiinde grlen fikir hareketleri,
Franszlarn, msavat-uhuvvet-brriyet s-zde bat dnyasn tetkike balayan
mnevver taslaklarnn aznda vird oldu. Bilenle bilmeyen bir olurmu? lhi
sorusu yerini Fransz laiklilerinin, uydurma ve samimi olmayan sloganlarna b-
rakt. Fikir hayat denen anlay bir fikr-i ishal halini sergilemeye balad.
Hemen unu da ekleyelim ki; 1860 ekiminin son gnlerinde kurulan ilk hususi
gazete Tercman-i Ahval'in yaymlanmaya balamasyla, fikri hareketlere bir
canllk geldii grld. Bunun devamnda Osmanl slm devletinde l artk
Avrupa ne der? Ecnebiler yutarmi? Gibi aalk kompleksine eilim grlmee
balad. Bu eilimler 2. Abdlhamid devrinde o kadar oald ki; kendi kurduu
mekteplerde, okuttuu millet evldlan, onun vermeye gayret ettii nimetleri,
grmezden gelmeyi adet edindiler. Ve nihayet o'nu devirdiler.
Batl fikirlere dalmalar Osmanl devletinin trih sahnesinden silinmesine yetti
de artt bile.
7- Hanedann yaps hususuna gelince evvel kelime mnasna bakalm; Soyca
dindar ve asil aile demi Trdav lgati. Larus'da-da buna benzer bir tarif var
kelimeyi. Hanedan kelimesinin bizde bazen sarakaya alndn, yni alay
konusu yapldn gazetelerde defaatle grmzdr.
Milletimiz asil bir millet olduu iin ayn zamanda en az mazideki haliyle dindar
bir aile yaayna sahip olduundan lkemizde her bir aile hanedan saylr.
Temennimiz btn ailelerin soylarnn, devamn Cenb- Mevl nsib klsn.
Osmanl hanedan'na gelince bu elan devam eden bir soydur. Bu soyun en
mftehir olaca husus dnya'ya hkmetmi bir milletin riyasetini yklenmi
olmalardr.
Bu hanedana mensup olmak, hem mazhariyyet hem de, byk mahrumiyyetin
oda olmak demektir. Hanedan'n erkek yelerinin, yaamakta olan en yals 1.
Ahmed'n ortaya koymu olduu vesayet anlayna uygun olarak daima
hanedann reisi durumundadr. Hatta bu vesayete uymak yznden taht'ta gz
olmayan 1. Mustafa zorla taht'a karlmtr.
Buna karlk bu vesayet sisteminde, ehzade ve karde ktalleri kd zerinde
nlenmitir. Fakat kaideleri ihll eden cemiyetler bir k yolu ararken cinayet
dahil bir ok yanlnda muhatab olurlar. Osmanl hanedannn en mhim
vasflan iinde, ahali arasnda akraba sahibi olmama yoluna nem vermi
olmalardr. Bu sebebten, izdivalarn umumiyetle esirelerden, uzak blgelerden
gelmi bilhassa, Kafkasya civarndaki erke kabilelerinden gelen hanmlarla
yaparlard.
Gayri mslim olup, harem'de din-i mbine giren ve girdii dinin feraizini,
takvasn yapmaya gayret eden hanmlarla da evlenmilerdi.
Osmanl padiahlar; tabiatyla dinimizin msaadesi nisbetinde tek evlilikden
ziyade ok evlilii denemilerdir. Bunlarn iinde yalnz Gen lakabl 2. Osman,
tek evlilik yapm ve eyhlislm Hocazde Es'ad Efendinin kz,*Naile
hanmla izdiva yapmtr. 3. Mehmed'e kadar ehzadeler Anadolu
vilayetlerinde valilikle istihdam edilirler ve yava yava zimam- idareyi
bellemelerine gayret gsterilirdi.
Padiah izdivalarnn birden fazla olmas ve bunlardan husule gelen ocuklarn
arasnda ayn meknda geni olmasna ramen, Dr takm ihtilaflar meydana
gelmekteydi. Annelerin, baba bir karde olar ocuklar iyi bir geime
sevkettikleri esaslardansa da, bazen valide sultan olma arzusu ki koskoca cihan
devletinin Ana-sultan olmay hangi akll kadn istemezki? Bu arzunun gerei
ehzadesini taht'a tevik kendisine, yardmc olabilecek kimseleri bulmak gibi
aratrmalara girdii pek sk rastlanan durumlardr.
Fakat u o kadar nemlidir ki, ekberiyet yni yaa aile iinde kim bykse ona
son derece hrmet ve sayg gsterilmitir. Osmanl hanedan dnya'da hi bir
hanedann grmedii, maduriyete maruz braklmdir. O temiz insanlar,
dnya'ya ferman okumu aile mensuplarndan baz prensesler, ecnebi lkelerde,
o lkenin askerlerinin amarlarn ykayarak, hayatlarn kazanma ve idme
ettirmemecburiyetine drlmlerdir.
Bu bahsi 7/mart/]924 tarihli Akam gazetesinde yer alan bir haberle kapatalm.
Mustafa Kemal Paa meclise verdii bir nergede, yurd dna karlacak
Osmanl hanedannn bayan azalarnn, memlekette braklmas stne bir takrir
verir. Bu takriri verene Cumhuriyet Haik Frka mebuslar, tarafndan red cevab
verilirken u kelimeler pekcabi dikkattir. "Biz, deil onlarn dirilerini,
llerinin kemiklerini dahi bulunduklar mezarlardan karp atalm diyoruz." 8-
TopIum yaps meselesinde her madde banda olduu gibi byle uzun yaam
devletlerin tetkiklerinde, dnemler incelenip, sonuca gidilmesi daha dorudur.
Bizim burada sayfalarmz byle geni bir aratrma ile donatmamz zaten esas
olmaldr. Ancak cihann en byk devletlerinden birini tekil eden, Osmanl
devletimiz, bu kaide iinde mtalaa edilmelidir. ehirleme olaynn dnyada da
az olduu dnemde Osmanl toplumunun byk kismnn ziraatle megul ve
genellikle kylerde yerlemi olduunu grrz. Devlete olan toplum ball
fevkalde st derecede idi. Gayri mslim teb dahi, 1770 yllarna kadar son
derece devletin bals grnts vermekteydi. Ne zamanki Rusya; Osmanl
devleti topraklarnda yaayan Ortodokslar iin hmilik imtiyaz aldnda, gayri
mslm teb'da, bu ballk geveklie doru yol almaya balad.
Beri yandan birtakm valilerin, mltezimlerin, voyvodalarn bulunduklar
yerlerde yaptklar zalimane i ve yanllklar yznden ihvanlara sebeb
olduundan, ahalide isyancya sempati besledii rlrd. Bu devletin yldirdi
deil, devletin temsilcisinin yldr-d insan, ayn zamanda halife olan
padiahdan mmidini asla eksiltmezdi. nk yanl yapan idarecinin hesabn,
padiahn sorgulayacan bilirdi.
Byk devletlerin baehrinde bir takm olumsuzluklar yaanrken, serhad
boylarnda ordusunun fetihler yapt pek rastlanan olaylardr. Osmanl devleti
ise, bu hususlarn en ok hid olunduu bir devlettir.
9- Bilime olan Osmanl devleti katks, ilim adamarna verdii-nem onlara
gsterdii hrmet ve bu hususda hi bir dini, mezho-bi ve rki bir ayrma
gitmeden, bilim ve ilim namusuna saygs, bizzat bu bilim adamlarnn itiraf ile
sabittir. Baron Carre de Vaux "slm Mtefekkirleri" adl eserinde Sultan Ftih
iin unlar sylyor: Bu fetih Ftih Sultan Mehmed'e tesadfen veya Bizans im-
paratorluunun zayfl yznden myesser, olmamtr. Bilakis Ftih Sultan
Mehmed, nceden gereken hazrl yapm ve devrindeki her trl ilmi
glerdende faydalanmtr. O zamanlar top daha yeni icad edilmiti.> Biz bu
ahsnsylediklerine, Sultan Ftih'in, havan topunun bizzat mucidi olduunu
syliyerek itirak edelim. Bir ok kimsenin pinti diye vasfetme gafletinde
bulunduu Cennetmekn Sultan 2. Abdlhamid Hn, kuduz asn bulmaya
alan, bu faaliyetini maddi yetersizlikler yznden, erteleyeceini iitmi
olduu almalarna devam etmesi iin kendi cebinden byk meblalar
gndererek bilime maddi bakmdan hizmette bulunduunu ilave edelim.
Gelenbevi smail efendi gibi matematikiler ve daha nice Osmanl ilim ve bilim
adamlarda gelip gemilerdir.
istanbul'un fethinden sonra Sahn-i Seman Medreseleri Sultan fatihin kurduu
ilim ve bilim, renme kurumlardr. Kanuni zamannda gerekletirilen
Sleymanye camii ve medreseleri, mev-cud bilim merkezleri olmutu.
Avrupa ise; bu sralarda losyon bulma ilminde ileri gitmidi. nk ykanmann,
hayatlarnda yeri olmyan bu insanlar, vcud-iarndan neet eden kokulan
bastrmak iin yeni kokular bulmaa alyorlard. Tuvaletten habersiz Parisli
def-i hacetini oturak denen kaplara yapyor ve pencereden sokaa dkmekteydi.
emsiyecilik mesleide bu pisliklerden korunma iin yaptklar salam
emsiyelerle, epeyi terakki etmiti batllarda.
Fakat bildiimiz kadaryla bilim hayatna yzelli yla yakndrda maalesef biz de
bir katk salam deiliz. Bilime ak olmak en nemli husustur. Osmanl
devletinde harp bilimleri daima ncelik kazanmtr. nk islm yayma
grevibir ftuhat devletini gerektirirdi. Savalarda ar zrh kullanmayp ok
fazla harekt kabiliyeti elde etmek, fiziki kabiliyeti iyi kullanmay getirmitir.
Donanmamzn gemileri bir baskn karsnda abuk harekete geebilmek iin
demir alma yolunu terkedip, demirleri, denize funda edip saldry karlama
hareketlilii fenn-i harbin biz de tatbik olunanyd. Beri yandan Sultan Ftih'in
top dkme sanatnda kendine hizmet arzeden Macar mhendis CJrban',
istihdam kendi mevcud mhendislerini takviye etme hesabna dnkt.
Nitekim rban'n, hi adl top'un berhava olmasnda hayatn kaybetmesi, top
dkmemizi akamete uratamamtr. Hlbuki; Cban usta Ftih'e gelmeden
sanatn avrupann krallarna sunmutu, fakat istihdam olunmamt. Osmanl
humbarac snfn inkif ettiren Baron d Tot, daha sonra 2. Mahmud
dneminde gelmi bulunan Byk Moltke harp fenninin deerli bilim
otoriteleriydi.
Hemen unu ilve edeyim ki, 1999 ylnn Osmanl devletinin kuruluunun 700.
yl mnasebetiyle yaplan kutlama programlar devlet trenleri bakmndan
lyki vehile yaplm olmasa da varln grmek kabil olmutur. Bilhassa
sevsek de, sevmesek de devrin cumhurbakan sayn Demirel; kutlama senesi
iinde, stikll harbi sonras resm ideolojinin, millete yeni rejimi benimsetebil-
mek iin devlet-i liye'yi ktleme kampanyas aldn, bir takm haysiyet
celltlnn yapldn, nice zevat'n da, hakketmedikleri hakaret ve bhtanlara
maruz brakldn, artk rejimin oturduunu, kimsenin Cumhuriyet ile zoru
olmadnn tebeyyn ettiini, artk dorularnda ortaya karlmasnn,
sosyolojik adan cemiyeti hazrlama dnemininde tamamlanmasnn krp,
dkmeden hakikat gneinin klar, propaganda yalanlarn soldurabilir
mnasna gelecek bir beyanla lkemizin reisi olarak ifade etmi olmasnn da
katksyla Osmanl trihinin eitli ynlerini daha hr bir ekilde sylenme
ortam tesis edildi.
slm; Osmanl ve insaf dostu insanlar temin olunan bu ortam gayrete getirdi.
Maddi ve mnevi emekler ortaya sald ve haylice mekk vakalar
hakikatleriyle yaymlanmaya muvaffak olundu. Perde arkasnda kalm
hakikatler gnyzne karlmaya baland. Bundan hak denen olay payn
alrken ideoloji anlay hasebiyle trihinden habersiz, htt yanllar
doruymu gibi retilen nesillere verdiimiz zararn bir blmn tamir
imkn da bu 700. yl kutlamalar sayesinde kolaylat.
Yaplan aratrmalar, bilinip de kapal tutulan bilgilerin, bilhassa tanzimat
sonras vesaik de, devreye girince tanzimat sonras trihin yeniden yazlmasn
icb ettirmitir ve merhum Ord. Prof. smail Hakk (Jzunarh'nn, yakn
dostlarna syledii "Rabbim bana; Tanzimat dnemini yazdrmaz naallah"
szleri aklmza geldi hakikaten yazamadan da hakknda emr-i hakkn vukuu
bulduunu, merhumun balad almay devam ettirmekle grevli Enver Ziya
Karal'n tanzimat yazdn hatrladk.
Grlecektir ki, eyrek asra kalmayacak Osmanl trihi dahada sarahatla, yni
mukni, ikna edici effaflklarla gelecek nesillerin mtalaasna hazr olacaktr. Bu
almamzn tanzimat dnemi, yukarda iaret ettiimiz hususlarla hem ahenk
olarak kacaktr karnza naallah.. nszmzn bandan bu yana ifade
ettiklerimizde, bir cihan devletinde olan vasflan tesbit ve takdime altmz
okudunuz. Bunlarn iinde atlam olduumuz, bahsini almann iyapsnda
karlacainz umduum bilgilere, mevzu-muzla alakal olsun veya olmasn,
stadm addettiim, merhum Ahmed Rsim Bey'in faydal bilgiler ad altnda,
gerek o zattan aldm, bilgilen gerekse dier kaynaklardan edindiklerimi, "Bilgi
Bankas" ad altnda sunmaya gayret ettim.
Benim slbumda dip nottan ziyade, aktarmalar ve mhim ve az rastlanr
vak'alarn kaynaklarn, okuma akn kesmemek hasebiyle, metnin iinde
verdim. Ayrca nakil esnasndaki meseleye, te'yid veya itiraz babnda
mdehalem, ayr yerde deil ayn yerde olmutur. Osmanl islm devletinin
tekilt yaps son cildde zet fakat toplu bir halde yazlmtr. Saray tekilt,
devletin iinde mtalaa olunduundan ayn blmde zikredilmitir. Bu alma-
mzda; mukaddes stikll Savamzn devlet-i l'ye trihi iinde yapld gz
nne alnarak yaplmtr. stikll Sava Subaylarnn ve Mehmedii Osmanl
Devleti evld olduu anlay iinde kaleme alnmtr. Yaptmz almann,
milletimizin asil ve necb evldlarnn trih kltrne katklar olmas yan-
temennim olup Cenb- Hakk' rzasna uygun ilerimizde milletimizin ve he-
pimizin zerinden siyanetini esirgemesin.

HASIRCIZADE METN HASIRCI. Sargzi: 10/ocak/2002

 OSMAN GAZ
Babas: Erturul Gazi
Annesi: Halime Hatun
Doum Tarihi: 1258
Vefat Tarihi: 1326
Saltanat Md.: 1281-1326
Trbesi: Bursa'dadtr.

Osman Gazi'nin Emirlii

Erturul Bey'in vefat zerine, Kay Kabilesi'nin ileri gelenleri toplandlar Gazi
Osman Bey'i setiler. Osman Bey'n kardeleri ise, bu seime gnlden bir
ballkla katldlar. Ne var ki, Osman Bey'in seilmesi, amcas Dndar Bey'in
cann skt. Baa gemek iin birtakm almalara girdiyse de, Osman Bey'in
seilmi olmas, Seluk Sultannca da tasvib ve tasdik grdnden, bu
almalarnda baarya ulaamad. Fakat bun hazmedemeyen Dndar Bey,
Osman Bey'in ilerini aksatmak in O'nun dmanlaryla bile ibirlii yap-
maktan ekinmedi...

( Rya)
Devlet-i ebed mddet, yani Osmanl Devleti'nirV-'ly- Ke-limetullah iin
kurulup, gelierek dnyann ktasna hakim olacann mjdecisi olan
ryadan da sz etmeliyiz.
Ertuurul Bey, birgn St civarna dolarken, geceyi bir ky imamnn evine
geirmesi icab etmi. Erturul Bey'in oturduu yerin arkasndaki dolapta imam
efendinin Kur'an- Kerimi bulunuyormu mam Efendi telala Kur'an- Kerimi
alp yksek bir rafa kaldrm. Okuma-yazma bilmedii rivayet edilen Erturul
Bey ise:
O ne kitabdr? diye sormu mana Efendi de:
Allah (c.c)'n, peygamberimiz (s.a.v.) Efendimiz Haz-retleri'ne bildirdii
Kur'an- Kerim'dir; btn in ahkm onun iinde yazldr, diye cevap vermi.
Bir sre daha sohbet ettikten sonra, mam Efendi msaade isteyip misafirini
yalnz brakm.
Erturul Bey, namazn kldktan sonra, Mushaf- erife dnerek ellerini
balam ve sabaha kadar ylece ayakta durmutur. Sabaha kar yorulupta
yastna dayanp kendinden getii bir srada Allah (c.c) tarafndan ryada
kendisine Sen benim kitabma bu kadar hrmet ettin, ben de senin evladmda ta
kyamete kadar devam edecek bir saltanatla kutladm. diye bir ses gelmi
Ertuurul bey uyandnda bu ryay imama sylemi ve bir sre sonra da olu
Osman Bey'e anlatt rivayet edilir.
kinci rya ise; Erturul Bey'in, Osman Gazi domadan evvel Konya'ya
gidilerinden bir keresinde, gece ryasnda; evinin ocandan tatl bir su karak,
oba oba bir byk'deniz olup her taraf kaplam. Erturui Bey, Sutan
Aladdin'in Baktibi, zamann byk alimlerinden Abdlaziz Efendi'ye
ryasn anlatm. O da: Yaknda senin bir olun doacak ve O'nun saltanat
alemi kaplayacak diye tabir etmi. Az bir mddet sonra da Osman Gazi'nin
doduunu baz tarih kitaplar yazar.
Osman Bey, aslen Karaman'l olan, tahsil iin am'a gidip sufiyye mesleine
intisab ederek dnen ve St'te halk ir-, ada balayan byk alim eyh Edeb
Ali Hazretleriyle grr ve O'nun tevecchn kazanmaya alrd. Birgn
ey-h'in kz Mal Hatun'u baka kzlarla beraber gezerken grr ve ak atei
kalbine der. Fakat eyh Edeb Ali'ye ayp olmasn diye bu akn sene
saklad. eyh Edeb Ali'nin tekkesinde misafir kald akamlarn birinde bir rya
grd. eyh'in koynundan bir ay kp kendi koynuna girmiti. Gbeinden bir
aa peydah olup, dallar btn dnyay kaplamt. Edeb Ali'ye bu ryay
anlatan Osman Bey, u cevab almt;
Sen bana damat olacaksn ve byk, uzun mrl bir devlete
kavuacaksn. Daha sonra kz Mal Hatun'u Osman Bey'le evlendirdi. Aladdin
ve Orhan adndaki oullar Mal Hatun'dan domulardr.
te bu rya, Osmanl Devleti'nin slm fetihleri (zafer-ieri) iin kurulacan
mjdeleyen ilhi iaretlerdir.
Yine mehur bir alim ve tarihi olan Bitlis'li dris der ki: Kumral Abdal adnda
bir gnl ehli vard. Yeniehir taraflarnda otururdu. Dervileriyle Rum
kylerine akn eder, gaza yapard. Bir gn Allah yolunda ehl-i halden byk bir
zatla grt.
Bu zat, Kumral Abdal'a: Allah-u Tel, Osman Gazi'ye kyamete kadar
devam edecek bir byk devlet ihsan etti, git mjdele!) diye emretmi, Kumral
Abdal, Osman Gazi'yi tanmyordu. O mbarek zat Kumral'a, Osman Gazi'nin
ehresini tarif etmi... Kumral Abdal da bu almetlerle Osman Gazi'yi bulup
mjdeyi vermi.
Mjdeyi alan Osman Gazi, imdiki halde br kilsja, bir marabamdan baka
eyim yoktur. deyip, onlar Kumral Abdal'a vermi. Kumral, marabay alp,
klc geri vermi ve bylece kl fetihlerini mjdelemi.
Osman Gazi, ok sonralar Kumral Abdal'a bir zaviye yaptrm ve Yeniehir
civarnda kendisine tarlalar vakfetmitir.
Btn bu zikrettiimiz manevi mjdelerin en dikkat ekeni de eyh-i Ekber
Muhiddin-i Arab Hazretlerinin, Osmanoul-iar'nn kacan 70 sene evvelden
cifir ilmi denen ve ince hesaplarla yaplan bir ilimle kefederek, ona dair
ecere-t'n-Nu'maniyye Devlet'il Osmaniyye adl bir eser yazarak, Ali
Osman Halifelerinin^brincisi Yavuz Sultan Seim Hazretieri'nden balayarak,
Osmanl Devletinin byk vakalarn, Cifir lminin kelimeleriyle ifade etmiti
Btn bu yazdklarmz, Osmanl Devleti'nin Cenab- Hakkn murad-i ilhsine
nail, evliya- kiramn muavenetine layk bir devlet oluunun ve onun kurucusu
Osman Bey'in kalp gznn ak bir zat olduunun ispatdr.
Gazi Osman Bey'in almalar
Osman Gazi'nin beylie seildii sralarda, Konya Seluklu sultanl inkraza
(yklmaya) yz tutmu ve byk karklklar iinde bulunuyordu.
Osman Gazi, yukarda anlatlan manevi mjdelerin manasn mdrik bir bey
olarak siyasetini, o mjdelerin istimatine gre tanzim ediyor, byk bir vazifeyi
devralmann ve onu devam ettirebilmenin, kl kuvvetine dayanacana inan-
yordu. te bu kark devrede kuvvetlenebilmek iin etrafndaki tekfurlarla iyi
geinmeye gayret ediyordu.
negl tekfuru Nikola, Osman Gazi'nin bu patrdlara kar-myarak
kuvvetlendiini hissediyor ve kuvvetlendike kendisi de dahil her yeri ele
geirip hkmedeceini anlyordu. Bunu nlemek iin dier tekfurlarla ittifaka
giriti.
Osman Gazi, dervi ve sevenleri vastasyla bunu haber alnca, bunlarn
birlemelerini nlemek zere negl' fethetmeyi dnd. Bu maksatla H.
(683) (M. 1284) senesinde negl yaknna bulunan Kolcahisar'i basarak, kaleyi
ykt ve birok ganimetle geri dnd.
Nikola, komusu olan Karacahisar Tekfuru ile birleerek byk bir ordu
meydana getirdi. 120 kadar svarisi ile Ham-za bey ky yaknndaki Ermeni
Beli denen yerde bulunan Osman Gazi'nin yonulu kesti. Kl klca ok sert bir
cenk balad. ok kalabalk bir dman ordusuyla arpan slm mcahidleri
zor anlar geirdiler. Hatta bu arada mcahidlerin nllerinden Bay Hoca ehadet
erbetini iince, bir aknlk meydana geldiyse de, nusret ve zafer; sabrden ve
Allah iin cenk edenlere nasib olaca iin Osman Bey ve svarileri bu niyyet ve
amelde bulduklarndan, dman ordusuna dalkl hcum edip, onlarn
emberini yararak, lleri ve yararlaryla babaa brakp kurtuldular. ehid
Bay Hoca'nin mezar Hamza bey kynde olup halen ziyaret edilmektedir.
Osman Bey bir gece 450 sekin svari ile, Ermenibeli'ni dolap aniden
Karacahisar zerine indi. Rastgeldii dman drp bir ok ganimet alarak
Domani tarafna dnd ve ormanlar iinde gizlendi.
Karacahisar Tekfuru, askerini negl Tekfurunun askeri ile birletirip, anlama
yaptklar baka tekfurlarn askerleriyle de buluarak negl nnde byk bir
topluluk meydana geldi. Osman Bey de etraftan olduka mcahid olaplamiti.
Aralarnda ittifak etmi tekfurlarn ordusu, hareket eder etmez, Gazi Osman Bey
de Domani'ten aa yrd ve dmann karsna dikildi. Yaplan sava
sonunda dman perian olmu, len dman askeri, meydanda bir tepe meyda-
na getirmiti. Bu savata Gazi Osman Bey'in kardei Gndz Alp ehid olmu,
buna mukabil Karacahisar Tekfurunun kardei de ldrlmt. Savatan sonra
ehidleri defn eden Osman Bey, karde Gndz Alp'in cenazesini st'e gt-
rerek babasnn yanna defnettirdi. te bu zafer, Gazi Osman Bey'e byk bir
hret kazandrmt.
Gazi Osman Bey'e Beylik Beratnn Gelii
Seluklu Sultan H. 683 (M. 284) senesi Ramazan- erifi balarndaki tarih ile
yazl bir menur gnderdi. Farsa yazlm olan bu menurda Osman. Gazi'ye:
Saadetmenendi eaz ekrem ve kmkn muazzam nsirddnya ved'din Ebu'n-
Nasr Osman ah, metfceanallah bituli hayatihi ve ymni likaihi... eklinde
hitab olunmu ve zamanmzn evketli hkmdar, gndz ve gecemizin aza-
metli ah erefi diye vasflandrlmtr. Ayrca bu menurda Osman Bey'e
adalet ve insaf ile eriatn ahkmna gre hareket etmesi, sulh isteyenlerle sulh
iinde yaamas, ahdine sadk kaimas, Cenab- Hakk'n emri olan emaneti
ehline veriniz fehvasnca, hkmdarlar iin ok nemli nasihatleri ihtiva
ediyordu. Cenab- Hakk'a itaat, onun eriatini tatbik edenlere itaatle mmkn
olduu hatrlatlarak, Osman Bey ve memurlarnn gsterilen yolda hareket
etmelerinin Din-i slm'n farzlarndan olduu bildiriliyordu. Bu menurdan
sonra Seluklu Sultan ile Osman Bey'in haberlemesi kesilmitir.
Yukarda anlattmz menurun izahatndan; meselelere bugnk art ve
kalplan eskiye tatbik etmek gryle hareket edenler, phesiz yanlla
derek bu menur neticesinde Osman Bey'in St'e nahiye mdr tayin
edildiini zanederler. Halbuki her unvan aid olduu zamana gre d-
nlmelidir. Oysa Gazi Osman Bey'e verilen unvanlar, mstakil bir devlet reisine
verilen unvanlard. En azndan i ilerinde mstakil bir devlet reisine... Yoksa
btn mslman sultanlar manev olarak zamann halifesine bal idiler.
Bir devletin en nemli unsurlarndan biri; adalet tevziine haktan ayrlmamak,
hakszln mutlaka giderilip, hakkn yerine getirilmesiyle mmkn olduunu
bilen Osman Bey, Hz. mer'i rnek alarak resmen kadlar tayin etti. Bu
kadlarn vazifesine ne kendisi kart ne de bakasn! kartrd. Adalet
mekanizmasn kuran Osman Bey, bylece airetten devlete en nemli adm
atm oluyordu...

Osman Gazi'nin Hutbede lk Olarak Adnm Yer Almas

Karacahisar'n fethinden sonra eyh Edeb Ali'nin akrabasndan ve talebesinden
olan Dursun Fakih'i hatib tayin etti. Dursun Fakih, byk bir alim olup, Osman
Gazi'nn yapt savalara da itirak edip, askere namaz kldrrd. H. 688 (M.
1289) Senesinde bir cuma gn Dursun Fakih hutbesini irad ederken, Seluk
Sultam'nn ismiyle beraber Gazi Osman Bey'in ismini de hutbede okudu. Osman
Gazi ikametini Eskiehir'e nakledince, Dursun Fakih hutbelerinde daima Gazi
Osman Bey'in adn Seluklu Sultan ile beraber okumaya devam etti.
Hulgu, Abbasi hilafetini ortadan kaldrdktan sonra, slm lkelerindeki
sultanlarn ve emirlerin adna kendi memleketlerinde hutbe okunmaya baland.
Bir mddet sonra Abba-soullanndan birine biat olunduysa da, o hibir ie
karmaz, Msr sultam'nn tahta klarnda ona kl kuatr ve bir de menur
verirdi. Bu hilafetin zaytf ve tesirsiz hali, Yavuz Sultan Selim Hazretleri'nin
hilafeti almasna kadar devam etti.

Eskiehir'de Pazar Bac Vakas

Gazi Osman ah Eskiehir'e gidince, Eskiehir hkmet merkezi oldu ve ehirde
pazar kuruldu. Eskiehir'in, Ktahya eyaletine bal olduunu iler .ren
Ktahya Bey'i Germiya-nolu Aliar Bey, adamlarndan birini Eskiehir'e
gnderip, pazarda satlan mallardan vergi almak istedi. Gazi Osman Bey, gelen
adam kovdu ve pazar memurlarna ekmek paras diye her ykten ikier aka
alnmak zere bac resmi koydu.
Bu meseleden dolay Osman ah ile, Germiyanolu arasnda kk bir atma
oldu ve tabii kazanan yine Osman Bey...
Ktahya ve baka taraflardan gelen Trkmenler, Karacahisar'a yerletiler.
Bundan sonra Osman Gazi bazen Eskiehir'de, bazen St'te, bazen de
Karacahisar'da oturur, memleketin gelimesine, adaletin yaylmasna ve halkn
haklarnn korunmasna alrd. Bu suretle ehirler en, yollar emin ve halk
rahatlk iinde idi.

Osman Bey'in Savalar

H. 691 (M. 1292) Senesinde Osman Gazi 1500 sekin Ouz svarileri ile
Harmankaya Tekfuru Mihal'in klavuzlu-unda Gynk tarafana yrd
Sarkaya zerinden Beta kyne vard. Mudurnu tarafnda oturan Samsa
avu'a haber gnderdi. Oradaki Tekke eyhinin yardmlaryla Sakarya
Nehri'nin kolay olan geidinden geip Samsa avu'la buluarak onun
rehberliiyle Sorgun kasabas zerine yrd. Kasaba halk aman dileyince
Samsa avu Sorgunlulara kefil olup Osman Gaz'ye balanmalarn temin etti.
Gynk, Tarakl ve Yenice taraflarna giderek btn bu blgeleri yamalad.
Birok ganimetler alarak geri dnd.

Bilecik'in Fethi Ve Yarhisar le negl'n Durumu

c beylerinin birbirlerine girdii dnemde Osman Gazi slm ehirlerine hibir
ekilde saldirmayp, yalnz cihad ile megul oluyordu.
Gazi Osman bey'in bu hasletleri btn mslmanlan sevindirdii gibi, komu
tekfurlarn da dmanln ekiyordu. Osman Gazi ise, sadk dostu Kse Mihal
vastasyla tekfurlarn ilerine vakf oluyordu. Bilecik Tekfuru da Osman ah ile
mttefik grnyordu. Osman Bey, yaylaya karken fazla eyasn saklamas
iin Bilecik kalesine brakrd. Halbuki Bilecik Tekfuru samimi olmayp tam bir
riyakarlkla hareket ediyor, teki tekfurlarla birleip, Gazi Osman Bey'in
aleyhine alyordu.
Kse Mihal'in dnne giden Osman Bey'i pusuya drmek isteyen tekfurlar,
Osman Bey'in maiyyetini kalabalk grdklerinden korkup saldrdan
vazgetiler.
Bilecik Tekfuru, Yarhisar Tekfuru'nun kz Lots'le yapaca izdivacn
hazrlklarn srdrrken, komu tekfurlar davet etti. Fakat bu arada Osman
Bey'i de tuzaa drmek iin Kse Mihal vastasyla davet etti. Fakat bu
davetin altndaki kt niyeti sezdi, fakat hi belli etmiyerek, yaplan davete
icabet edeceini syleyip, dn hediyesi olarak Bilecik'e bir koyun srs
gnderdi. Ayrca dnden sonra da yaylaya kacan, arasnn ak olduu
Germiyanoulu'nun kadn ve mallarmza, dnde oluumuz mnasebetiyle,
zarar verebileceini, Bilecik Tekfuru izin verirse, kadnlar da, mallar da kaleye
gndermek istediini bildirerek, dn davetini yapan Kse MihaPe haber
yollad.
Bilecik Tekfuru, Osman Bey'i yok etme plann zehirleme, yahud daha baka bir
tarzda yapmay dnmt. Byle bir haber gelince buna ok sevindi. nk
hem kadnlar, hemde mallar kendi ayaklaryla geliyordu. Derhal dn yeri
olarak Bilecik civarnda akrpinar denen bir imenlii seti ve Osman Bey'in
teklifine evet cevabn gnderdi.
Osman Bey, teklifine evet cevabn alnca, 40 kadar ba-nadir mcahidini
kadn kyafetine sokarak, bir o kadar gen mcahidi de keelere kilimlere sarp
sandklar iine yerletirdi ve hayvanlara ykledi. Kadn kyafetine girmi
bahadrlar, koyunlar srerek Bilecik Kalesine girdiler. Osman Gazi Hazretleri
de kuvvetlerini yanma alarak akamst hareket etti. Kendisine pusu kurulacak
yere geldiinde, yanndaki kuvvetin byk ksmn orada brakarak ok cz'i bir
kuvvetle dn alanna gitti. Bilecik askerinin yans gelini almak zere
Yarhisar'a gitti.
Byk ksm da dn yerine gittiinden, kalede ok az miktarda asker kalmt.
Kadn kmdaki bahadrlar, sandklardaki mcahidleri de karnca, kalede
kalan Bilecik askerini bertaraf etmek ok kolay olmutu. Kaleyi zaptettiklerini
dn alannda kemal-i rahatlk iinde bekleyen Osman Gazf ye ulatrdlar.
Fakat Bilecik Tekfuru da ayn anda durumu renmiti. Buna ramen sarho
olan askerlerini toplayana kadar, slam Dininde haram olduu iin iki imeyen
Osman Gazi ve deerli askerleri derhal atlarna atlayp kaar gibi yaparak,
sarho bir gruh olan Bilecik askerini pusu yerine doru ekmeye baladlar.
Onlarn bu kan ciddi sanan Bilecik askerleri, pusunun tam gbeine dtler
ve kltan geirildiler, Osman Gazi, byk bir sava teknisyeni ve Ce-nab-
Hakk'n emirerine riayet eden bir mslman olarak zafere ulat.
Oradan yldrm sr'atiyle Yarhisar'a giderek dn alay iin gelmi Bilecik
askerini de tarumar edip, gelinle beraber dn alayndaki kzlar da esir ald.
Fetihler balamt. Hi ara vermeden Turgut Alp'i negl' kuatmak zere
gnderdi. Bilecik ve Yarhisar kalelerini emniyete aldktan sonra, Turgut Alp'in
yanma gelerek negl kalesini fethedip, negl Tekfurunu da idam ederek,
kaleye muhafzlar koydu.
Elde edilen ganimet ok zengindi. Bunlarn en iyilerini seip, 60 cariye ve 100
kle ile Konya Sultan Aladdin'e gnderdi.
Ganimetlerin iinde bulunan Lotus hanm, Gazi Osman Bey'in 16 yanda
bulunan kahraman evlad Orhan Bey'in hissesine dmt. Gazi Osman Bey,
Lotus Hanm'la olu Orhan Bey'i evlendirince, Lotus Hanm, cn- gnlden
Din-i slam'la ereflendi ve Nilfer Hatun adn aidi. Nilfer Ha-tun'un
mslman olmasnda hibir tazyik ve zorlama yoktu. nk L ikrahe fid-dn
fehvasnca kimse kimseyi mslman olmaya zorlayamazd... Bu, mes'ud
izdivatan, Rumeli Fatihi olarak bilinen ehzade Sleyman Paa ve ehid padi-
ah Murad- Hdavendigar dnyaya geldiler. Nilfer Hatun, Valide Sultan oldu.
Bursa'da Nilfer Nehri zerinde ok salam bir kpr yaptracak ve daha nice
hayrlar ileyen bir Nilfer Hatun olarak anlacaktr...
Gazi Erturul Bey'in vefatyla yerine, Osman Bey'in gemesini bir trl
hazmedemiyen Dndar Bey, Gazi Osman Bey'in aleyhinde birleen tekfurlarla
ibirlii yapt anlalnca, Osman Gazi Hazretleri ok kzd. Bu hainlikti!
Hainliin cezas verilmeliydi ve att bir okla onun hayatna son verdi.

Baz Kalelerin Fethi Ve Bizans'a lk Tokat

Gazi Osman Bey, H. 689 (M 1299) ve 699 (M. 1300) senelerinde Kprhisari,
Yurthisar ve nn Kalelerini zaptet-tiklen sonra znik ehrini muhasara etti.
znik ehrinin hristi-yanlar iin nemli bir yeri vard. yle ki: 400 eit ncil'in
uzun mzakerelerden sonra 4'e indirilmesine karar verilen toplantnn yapld
belde olmasndan dolay... znik ahalisi Bizans'tan yarm istedi. Kayser derhal
bir ordu hazrlayp gnderdi. Bizans'n znik'e bir ordu gnderdiini haber alan
Gazi Osman Bey, durumu Sultan Aladdin'e bildirdi. Sultan Aladdin de,
Afyonkarahisar Sancak Bey'ini, Osman Bey'e yardma memur etti. Ne varki bu
haberlemeler yaplana kadar, Kayser ordusu zmit Krfezine gelip kaleye
girmi ve znik'in yardmna yetimiti. Osman Gazi, derhal muhasaray kaldrp,
btn kuvvetiyle Bizans ordusuna saldrm, birok askerini ldrerek bozguna
uratmt. Kayser'in ordusu, o zaman iin dnyann en kuvetii ordularndan
saylyordu. Bu muvaffakiyet, Gazi Osman Bey'e daha bir alaka ve sayg du-
yulmasn temin etti.
Kendi kuvvetiyle yapt bu savataki muvaffakiyet, znik ile Bursa arasndaki
Yeniehir kalesinin alnmasyla talanmt... Bu savatan elde ediien
ganimetlerin Sultan Alad-din'e zafer mjdesiyie gndermek zereyken, Sultan
Alad-din'in, Gazan Han tarafndan tutularak hapsedildii haberini alm ve
hayretler iinde kalmt...

Osman Bey'in Saltanat Devri

Sultan Aladdn'in tahttan indirilmesi ile Seluklu Devet ortadan kalkm oldu.
Btn u beyleri istiklallerini ilan ettiler. Osman Gazi Hazretleri de kendi
hkmetinde mstakil oldu ve bunun nian olarak, artk hutbeler de Osman
Gazi adna okunuyordu. Bylece Osman Gazi H. 700 (M. 1301) senesinde
umumun biatini alm oluyordu.
Sultan Osman, artk tahta oturmu ve Kayi aireti, Osmanl Devleti olmutu...
idaresi altndaki vilayet ve kasabalara bey olarak tayinler yapld. Bunlarn
iinde nemli tayin; Byk olu Aladdin Paa'y kaynpederi eyh edeb Ali'ye,
hizmetinde bulunmas iin gndermi olmasdr. Bu, devlet reisinin tekke
hizmetine en yaknn gndererek ona balln zahirde de gstermesi ve
eyhin manev tasarrufunun, hayr dualarn Osmanl lkesinin zerine
olmasnn ricasdir...

Osman Bey'in Szne Ball

Osmanl'nn devletletiini gren Kete Tekfuru, bu devlet-lemeyi nleyelim
diyerek, Bursa Tekfuruna hatrlatm, Bursa Tekfuru da dier tekfurlar toplayp,
kalabalk bir ordu kurarak doruca Osmanl topraklarna hcum etmilerdi...
Sultan Osman, durumu haber alnca, dman Koyunhisar'dc karlad. ok kanl
bir kavas neticesinde, tekfurlar ordusu mahv- perian oldular. Ne var ki, Osman
Gazi'nin yeen Gndodu Bey, bu savata ehid olmutu... Kestel Tekfuru bu
savata lmt. Bursa Tekfuru savatan kaarak Burs; kalesine snmt.
Btn bunlara sebeb olan Kete Tekfuru! ise Ulubat Tekfuru'na snd.
Sultan Osman Glubat' sard ve srarla Kete Tekfuru'nt kendisine teslim edilmesi
iin zorlad. (Jlubat Tekfuru, Sultar Osman ve kendisinden sonra gelecek
Osmanl Sultanlannir lubat Kprsnden gememeleri artyla Kete Tekfuru'n
vereceini bildirdi. Sultan Osman: Ben ve benden sonrakile bu kpry
gemeyecekler. diye sz verdi. Bunun zerine kendisine teslim edilen Kete
Tekfuru'nu, gaziler Kete Kales nne getirip ldrdler. Kete ahalisi de Kete
kalesini Os imanllara teslim ettiler.
Sultan Osman, CJlubat Tekfuru'na verdii sz tuttu ve (Jlubat kprsnden hi
bir zaman gemedi. Sultan Os man'dan sonra gelen Osmanl padiahlarndan
hibiri, byl-cedleri Osman Gazi'nin szn bozmadlar. Gemek gerekti i
zaman, kpry kulanmyarak kayklarla gemilerdir. B hadise, Sultan
Osman'n szne ballnn ve ondan sonr< gelen, onun szn deitirmeyen
Osmanl Sultananmr szlerine ne kadar sadk kaldklarnn emsalsiz bir
numunesidir.

Sultan Osman Ve Bizans

Gnden gne kuvvetlenmeye balyan Osmanl Devleti Bizans Kayserinin
korkulu ryas olmutu. nk Koyunhi sar savann galip kumandanlarndan
Kara Ali Alp, nnde ki tekfur askerlerini kovalaya kovalaya birok yerleri
fethet meye balam, hatta Mudanya nndeki Kalo Limmi adasnn bile
zabtetmiti. Bu adaya imdi (Emr Ali) mral adas denir. Bu arada Marmara
nahiyesi ile Keten kalesi de Osmanl topraklarna katlmt.
Btn bunlar gznn nnde cereyan ederken, Bizans Kayser'i, areyi Asya'nn
hakimi durumunda olan Gazan han'a kzn ve birok hediyeler gndermekte
bulmutu. Gazan Han lnce, Mool tahtna geen Hdabende Mehmed Han,
Kayser'in kzyla evlenerek, onun hatr iin Trkmen Beyler'ne ve bilhassa
Osman Bey'e; Kayser Devleti, Mool Hanlaryla anlama yapmtr, kimse
onun memleketine el uzatmasn! diye fermanlar gndermiti.
Sultan Osman, bu fermana ok kzd. Derhal mcahidleri toplayp znik'e,
oradan stanbul Boaz'nda bulunan stavroz kyne kadar olan btn Kayser
memleketlerini ineyip geti. Kohisar', Lefke'yi ele geirdi. Akhisar ve
Geyve Tekfurlar da kendisine boyun ediler.

Mihal Bey'in Mslman Olmas

Sultan Osman'n halis dostu, Harmankaya Tekfuru Kse Mihal de mslman

olmu ve Osmanl Beylerinden biri olarak gerek kendini, gerek ocuk ve
torunlar, Osmanl Devleti, dolaysyla slam Dini'ne byk hizmetlere
bulunmulardr.

Moollarn Kayser'e Yardm

haniler Hkmdar Hdabende, karsnn tevikiyle Mo-ollara, Bizans

Kayser'ine yardm etmeleri iin emirler gndermiti. Moollar, Karahisar sahil
ehrinde bulunan avdar Tatarlar reisinin yanna toplanmaya baladlar.
Sultan Osman'n dman olan Germiyanolu'nun Trkmenlerinden bazlar da
Tatarlar tarafna geip byk bir ordu meydana getirdiler.
stihbarata ok nem veren Sultan Osman, bu ordunun Ktahya nlerine
toplandklarn haber alnca, olu Orhan Bey'i kumandan, danmanlna da
Kse Mihal Bey'i vererek Eskiehir tarafna gnderdi. Bu srada Tatarlar aniden
mslmanlann pazar olan Karacahisar pazarn basp yamaladlar. Bu haber,
Eskiehir taraflarnda bulunan Orhan Bey'e geldiinde, derhal harekete geerek,
yldrm sr'atiyle Tatar Ordusunu Oynahisar nnde yakalad. Balarnda
avdar aireti reisi olduu halde Tatarlar'n hepsini yakalad. Yeniehir'e
gtrdnde, babas Sultan Osman Gazi'den takdirkr szler iittii ve ayrca
babasn honut ettii iin sevindi. Esir ettii Tatarlar'dan ald sz zerine,
kendilerini salverdi. Bu olaydan sonra avdar Tatarlar Osmanl Devletine
sadk kalmlardr.

Osman Gzi'nin Hanmlar Ve ocuklar

Deerli aratrc M. aatay luay'n TTK (Trk Tarih Kurumuyaynlar)

arasnda km bulunan Padiahlarn kadnlar ve kzlar adl alma en dakik
bir almalarn banda gelmektedir. Biz bu almada birinci kaynak olarak bu
almay gznne alrken tabii ihtilafl hllerde dier kaynaklara da atfu nazar
edeceiz. Bl Hatun ahiler'in unutulmaz eyhi, eyh Edebal Hz. lerinin kzdr.
Baz trihlerde ad Rbia olarak geerken, kimilerindede Mal hatun eklinde
gemektedir nitekim bizim almamzda da yle zikredilmektedir. Bu
hanmefendinin doum tarihi ve Osman Gazi ile izdiva yapt trih net olarak
belli deildir. Bl Hatun Osman Gzi'nin olu Alaadin'i dnya'ya getirmitir.
Daha sonralar babas eyh Edebal'nn yannda geiren Bl Hatun 724/1324
trihinde Bilecik'de vefat etmi ve hemen babasnn tekkesinin yannda bulunan
trbesine defnolundu. Dier bir hanm ise Osman Gzi'nin Mal Hatun diye
bilinen ve mer Bey adl bir ztn kzdr. Bu hanmnda evlilik ve vefat trihi
bakmndan sylenebilecek bir zaman dilimi o yzyl ifade etmekten teye
gidememektedir. Orhan Gzi'nin validesinin bu hanm olduu, Bursa'da vefat
ettii ve zevci yni kocas Osman Gzi'nin Bursa Gmlkmbet'de
gmld zikredilmektedir. Kzlar bahsine gelince; Osman Gzi'nin Fatma
isimli bir kz olduunu Orhan Gazi vakfiyesinden reniyoruz ancak hakknda
bir malumat bulmak kabil olmam bulunuyor. Osman Gazi zamannda
sadrazam kimdir diye bir kayt dmek kabil olmuyor.
Bir airet yaps andran Osmanl Beylii, Orhan Gzi'nin babasndan devrald
Beylii, ok ksa zamanda bir devlet mekanizmasnn btn blmlerinin, saat
gibi tkrdamasn temin eden baars, Osmanl Devletinin ilk sadnazamnn
1323'de balayan ve 1339'da nihayetlenen sadaretiyle Osman Gzi'nin dier olu
Alaadin Paa olduunu kaydetmi olalm.

Bursa'nn Fethi Ve Osman Gzi'nin Vefat

Sultan Osman, Bursa'y fethetmek ve Osmanl Devleti'nin payitaht yapmak

istiyordu. Fakat Bursa'nn zerine yaplacak sefer ve bu seferin icab olan sava
ok kanl olacandan, birok insann telef ve slm mcahidlerinin ehid say-
snn artacan, ileri gr ve mslman olmann basiretiyle anladndan,
Kaplca ve da taraflarnda iki hisar yaptrd. Birisine, kardeinin olu
Aktimur'u, dierine de Balabanck adl mcahidi kumandan tayin ederek onlara:
Buradaki halkn kalbini fethetmeye baknz. nk Din'i Mbin-i slm,
ilknce insana hitab eder. deyip nasihatte bulundu.
Aktimur ve Balabanck, sultanlarnn tavsiyesine aynen uydular ve oradaki halk
kendilerine balamasn bildiler. O ahalide, onlara kendikilerinden yiyecek
veriyorlard. Bu davranlar sayesinde, Bursa muhasaras uzun srmesine ra-
men, mvahhidler hi yiyecek sknts ekmediler.
Bursa muhasaras devam ederken, Sultan Gazi, Bolu, Kandra, Akyaz ve
Kanarya civan ile Sakarya nehrinin her iki yakasn da ele geirdi. Buralar,
savata baar gsteren gazilere, yani mcahidlere tmar olarak verdi.
Bursa'nn muhasaras yedi yl srmt... Muhasaraya kar koyan Bursa
halknn takati kesilmiti... Sultan Osman Gazi ise, 70 yama varm olmann
yk ile birlikte, birbiri stne binen hastalklarla bouuyordu... Buna ramen
Bursa Muhasaras O'nu dndryordu.. H. 725 (M. 1325) Ylnda, olu Orhan
Bey'in bakumandanlnda bir ordu tertih etmi ve kesin sonu iin Bursa
zerine gndermiti..
Bursa'nn fethinden 4 ay nce eyhi Edeb Ali 120 yanda iken vefat etti. eyhin
kz, Sultan Osman Gzi'nin hanm Mal Hatun da vefat etti. Dedesi ve
annesinin, vefatyla Orhan Bey, ok zntl bir haldeyken -Cenab- Hakk'm
ltfuyia-Bursa'y feth etti, Fakat sevinmeye frsat bulamad. nk Sultan
Osman Gazi de vefat etmi bulunuyordu..
H. 726 (M. 1326) senesi, Ramazan'n 12. gn Orhan Bey, Osmanl Devletinin
2. Sultan olarak tahta oturdu ve babasnn nn, Bursa ehrindeki manastrn
kubbesi altna defnettirmek iin teebbse geti...
Cennetlik Sultan Osman Gazi, orta boylu, karayaz, deirmi yzl, geni
omuzlu, ayakta durduu zaman elleri dizlerinden aaya inerdi... Gayet
mtevaz giyinir. Bana krmz uhadan yaplm aatayhlar biiminde
Horasan giyerdi. Sevimli, tatl dilli bir hkmdard. Savalarda, sadece idare
eden olarak deil, bilfiil savaan bir mcahid olarak da kahramanlkta esizdi.
limlere ok sayg gsterirdi. Tarih kitaplarnda okuma-yazma bilmezdi diye
yazarsa da, grl grl Kur'an- Kerim okuyan bir zata okuma bilmez demek,
ne demektir, onu anlamak gtr. Adaleti gerekletirmek en byk meziyetiydi
ve bunda da muvaffak olduunu herkes tasdik ederdi.
Son sz olarak unu deriz ki; zerinde yaadmz bu topraklarn ftihlerinin
atas olan Sultan Osman Gazi Hazretleri, yeni yetien slm Neslinin diriliini
beklerken, slm Dini iin btn gleriyle mcedeleye atlm bu uurda ehid
olmular, cennetin kapsnn nnde, yeil rtleri iinde karlyor, onlar
kutluyor... Yine islm Dini iin gazi olmu kardelerimizi, ruh-u maneviyyesi ile
mjdeliyor...
Allah'n Rahmeti O'na ve O'ndan sonra Devlet-i Aliyyenin btn sultanlarna
olsun.
 SULTAN ORHAN GAZ

Babas: Osman Gazi

Annesi: Man Hatun.
Doum Tarihi: 1281
Vefet Tarihi: 1360
Saltanat Md.: 1326-1360
Trbesi: Bursa' dadr.

Cennetmekn Sultan Osman Gazi Hazretlerinin vefat zerine, H. 726 (M. 1326)
yl Razamannin 12'sinde Osmanl Tahtna oturan Orhan Bey, uzun boylu,
gleryzl, krmzya yakn beyazlktaki yz, geni omuzlu, cesur, mert,
alkan ve dil bir sultand.
Tahta kt zaman 46 yandayd. Bu devreye kadar birok muhaberelere
komutan olarak katlm, gazi unvann alacak kadar sava meydanlarnda kl
sallam bir askerdi. Birok anlamalar yapm mkemmel bir diplomatt. Bunun
da tesinde babasnn kurduu devletin, bir cihan devleti olacana inanm bir
ouldu... Kendisine den; devrald bu byk vazifeyi, daha ileri noktalara
ulatrmak, airetten devlete geen Osmanlnn, devlet messeselerini derhal
kurmas gerektiinin uurundayd...

Sultan Orhan, Aabeyi Aladdin Bey'e Vezirlik Teklif Ediyor

Sultan Osman Gazi Hazretlerinin, eyh Edebali'nin hizmetine vermi olduu

byk olu Aladdin Paa, dedesi ve eyhi Edebali'nin ilim pnarndan doya
doya istifade etmi ve tam bir gnl adam olmutu. Dnya hrs ve saltanatndan
kat'iyyen holanmazd. Sultan Orhan, tahta gemeden evvel, aabeyi Aladdin
Paa'ya tahta gemesine teklif etmiti. O, bu teklifi red ettii gibi, babasnn
mirasndan kendisine isabet edenleri, kardei Orhan Bey'e bunlar sana
lazmdr diyerek feragat etmiti.
Sultan Orhan, aabeyinin ilim ve irfann bildii iin, kendisinden istifade etmek
kasdyla, hi deilse ba vezirlii kabul etmesini istedi. Aladdin Paa, bunu
geici bir zaman iin.- artyla kabul etti.
Btn bunlar olurken, zmit Osmanllar tarafndan feth edilmiti. zmit ok
nemli bir yerdi. stikbal denizlerdedir. Denizlere hakim olacak unsur
donanmadr. Donanmann yaplaca yer, tersanedir. te tersaneye ok msait
olan coraf yaps zmit'in deerini ortaya koyuyordu.

Aladdin Paa'nn Vezirlii Kabol Etmesi

zmit'in fethini, Bilecik'teki ikametgahnda haber alan Aladdin Paa, kardei

Sultan Orhan' tebrik etmee gittii zaman, bavezirlik teklifiyle karlam,
yukarda yazdmz gibi geici bir zaman olmak kaydyla kabul etmiti.
Aladdin Paa'nm ilk ii; Orhan Bey adna para bastrmak olmutu. nk slm
lkelerinde mstakliin alameti; hutbede sultann isminin okunmas, ikincisi
sultann adna para bastrmasyd. Halbuki Sultan Osman Gazi, ilerinin okluu
yznden para bastramad iin, Osmanl lkesinde Seluklu paras
kullanlyordu. Aladdin Paa H. 729 (M. 1330) senesinde Sultan Orhan adna
altn ve gm para bastrmt.
Para bastrma iini halleden Aladdin Paa, askerlik sistemine yeniden bir nizam
vermeyi dnd. nk Osmanl askerleri Toplann, sava var! diye haber
verildii zaman iftini-ubuunu brakr, klcn-yayn alr ve toplanma yerine
koar gelirdi. Tabi bunlar hep atl asker olurdu. Yani aknc tipli svari... Sava,
ne yalnz svari ile yaplr, ne de suva-risiz.. Ayrca byyen -Osmanl
topraklan, bu haberleme sistemiyle ordunun, istenilen zamanda toplanmasn
gletiriyordu. slm rncahidleri, f sebililhah, ly- kelimetullah
iin sefere kotuklarndan, geride braktklar uzayan savalar yznden, zor
durumlara dyorlard. Btn bunlar Al-addin Paada, Osmanl Devletinin
ekirdei olacak devaml bir ordu bulundurma fikrini dourmu ve derhal
almalara balayarak, Bilecik Kads Kara Halil'le padiahn huzurunda
mavere ettiler. Grmelerden sonra kara snfnn kurulmasna karar verdiler
ve ayrca asker olacaklara ulufe denilen, gndeliine bir Osmanl dirhemi maa
verilmesini kararlatrdlar. Bu askerler, maalarn harp zamannda alacaklar
sulh zamannda maa almayacaklard. nk toprakJarnda iftilikle, i ve
gleriyle megul olacaklar, buna mukabil vergi vermeyeceklerdi. Bu ileri
dzenleme vazifesi, Osmanl Ba kads Kara Halil'e verilmiti. Kara Halil,
gayet titiz bir ekilde alarak, setii mcahidlerin meydana getirdii bu
askere yaya adn verdi. Onlar idare edecek komuta zincirine onba, yzba,
binba unvanlarn verdi. Bu asker, ok ksa zamanda oald. Fakat bir snf
gibi teekkl ettiklerinden sulh zamannda olsun, harp zamannda olsun ahaliye
zulm yapmaa baladlar. Bunun zerine bu sistemi donduran Aladdin Paa
ve Kara Halil, devirme usuln getirmeyi kararlatrdlar.. lk elde kadlar ve
valiler eliyle 1000 kadar hristiyan ocuu alp, klalarda talim ve terbiye ederek
yetitirdiler. ocuklar askerlik ana geldiklerinde padiah ordusuna katlp,
klada kalmak artyla, gnde ake verilerek askerlie alnm oldular.
Ayrca savalarda esir alnan ocuklar da ayn muameleye tbi tutularak
yetitirildiler. Zaten deil midir ki, her insan slm sememesine evresi se-beb
olur. te Osmanl Devleti, slm ftrat zere domu btn insanlar gibi bu
ocuklara da slm olma ansn veriyordu. Kimse zorla mslman yaplmaz.
slm'n emrettii gibi yetitirildiklerinden, slm'n gzelliklerini
grdklerinden kendiliklerinden mslman oluyorlard. Hatta bir gnde bin
Rum'un mslman olduu sylenir.
te bu kurulan ordu, dnyann her tarafna 'ly- kelimetullah iin gitmiler,
eriat-i Muhammediye'yi oralara tamlardr. Bu ordunun ad; Yenieri
ordusuydu...
Aladdin Paa, devlet olmann artlarn yerine getirdikten sonra, H. 733 (M.
1333) senesinde vezir-i azamlktan ayrlarak, kendi kesine ekilmitir.

znik'in Alnmas

znik ok nemli bir yerdi. Bir ara stanbul'un Hal Seferlerinin drdncsnde
Hallarn eline gemesi zerine, Kayser znik'e kam ve bir mddet oray
Dou Roma imparatorluunun baehri olarak kullanmt.
Orhan Bey'in emriyle Karaten ve Araan kalesindeki m-cahidler znik'i
sktrdlar. znik halk kale dnda olan ba ve bahelerine gidemez oldular.
Kayser, znik'in sktrldn haber alnca, gemilere bindirdii ordusunu deniz
yoluyla znik'e gnderdi.
Sultan Orhan, kurduu istihbarat mkemmellii sayesinde, annda haber
alyordu.
Kendisi znik'e bizzat, olu Rumeli Fatihi Sleyman Paa'y Yalova zerine
gnderdi. Sleyman Paa, yapt bir gece basknyla, kffar ordusunu perian
etti. Ordu kumandann ve ileri gelen zabitleri esir alarak babasna gnderdi,
iznik ahalisi, yardm kuvvetlerinin slm klc ve dirayeti nnde perian
olduunu 'renince, Sultan Orhan'dan eman dilediler. Eman diyene kl
vurmayan slm mcahidi, bu istei kabul etti, onlara eman verdi. znik Tekfuru,
znik'ten ayrlp stanbul'a geldi. Osmanllarn adaletini duymu ve grm olan
znik ahalisi, Sultan Orhan'n lkesine dahil olmay cana minnet bildiler. Btn
bunlar, H. 731 senesinde vuku bulmutur. Orhan Bey, znik Kadln Kara
Halil'e vermi, bo evleri gazilerine verirken, dul kalan Rum kadnlarn da
askerleriyle evlendirdi. Birok imaret ve kervansaraylar yaptrd. maretler,
Osmanlnn her mahaiiede kurulu a ocaklaryd. O mahallenin fakirleri, o
imaretlerde kan yemeklerle karnlarn doyururlar, kimsenin minneti altna
girmezlerdi. A insann kalmad bir lkede, alk yznden hrszlk
olmayacandan, halkn aldatlmasna imkan braklmam oluyordu. Sultan
Orhan, imaretlerin al gnne yaptrtt yemek ziyafetinde, ahaliye kendi
elleriyle yemek datmtr.
Bir kiliseyi camie tahvil eden Sultan Orhan, Osmanl Devletinde ilk medreseyi
burada yaptrd. Medresenin mderrisliini Kayserili eyh Davud'a verdi.
Kayserili eyh Davud ii d mamur bir zatt. Tasavvufu Sadreddin Konev'den
alm Muhiddin-i Arab' Hazretlerinin Fsus adl eseri zerine bir erh yazmtr.
Bu arada zmit valisi olan Sleyman ah, adaletinin a-mazlm her tarafa
duyurmutu. Bunu duyan komu tekfu-run ahalisi Osmanl tabiyetine girebilmek
iin can atyordu. nk adalet tevziinde muvaffakiyet, her ahalinin adalet sa-
hibine gnl vermesini salar. Bu sebeble Taraka, Gynk ve Mudurnu bu
hislerle Sleyman ah'a savasz tbi oldular.

ehzade Sleyman Paa'nn Seraskerlii

Aladdin Paa'nin ba vezirlikten ayrlmasndan sonra, Sultan Orhan, ehzadesi

Sleyman ah'a bir menur gndererek seraskerlik (ba komutanlk) verdi.
ehzade Sleyman Paa, hem sadrazam, hem de ba komutan olmutu.

Sultan Orhan Gazi Gemlik'in Fethi

Bursa, zmit, ve znik Osmanl Devletinin olduuna gre, Gemlik'in sipsivri bir
bak gibi orada durmas ve Rumlarn idaresinde kalmas kabul edilemezdi.
Timurta Bey, 500 gazi ile Gemlik'e gidip, harmanlardaki zahireyi toplad.
Yaplan muhasaraya erzakszhktan ancak bir ay dayanabilen ahali, kaleyi teslim
etmek, selameti Sultan Orhan'a balamakta buldular. Gemlik fethedildiinde
tarih, H. 734 (M. 1334) senesini gsteriyordu...

Sultan Orhan'n Brsa'y Baehir Yapmas

Gemlik meselesini de halleden Sultan Orhan, Bursa'ya giderek orada ikaamete

karar vermiti. znik'te bakadlk vazifesini yapan Kara Halil'i Bursa'ya tayin
ederek, Bursa'nin baehir olduunu ilan etti. nk bakad nerede olursa
baehir de oras oluyordu. Zira devletin bekas ve kuvveti adaletin salaml
ile llrd.

Sultan Orhan Ve Bizans

Babasndan devrald topraklan genileten, fetihler yaparak nfusunu oaltan

Sultan Orhan, lkenin imarna ehemmiyet vermeyi lzumlu grm, derhal
icraata balamt. Bu ileri yapabilmek iin efe, Bizans ile atmaya ara ver-
miti. Ho, Bizansn atacak hali yoktu ya... nk Kayser Andronikos
lmeden evvel ya kk olan olu Paleolo-gos'a veziri durumunda olan
Kantakuzeni vasi tayin etmiti. Kantakuzen, vasi olmas nedeniyle br imparator
gibi lkeyi tam selahiyetle idare ediyordu. Bizans entirkas burada sahneye
kp, imparatorie Anna ve olu Yani Paleogolos'u, Kantakuzen aleyhine
kkrttlar. Bizansllar ikiye blnerek birbirleriyle savamaya baladlar.
Kantakuzen, Aydn Emri Umur Bey'i yardma ard. Bunu duyan Yani ve
annesi Sa-ruhan Beyinden yardm istediler. Aydn Emiri bir yandan, Sa-ruhan
Beyi dier yandan Rumeli yakasna donanmalaryla geip Kayser adna Rumeli
ktasn vurmaya baladlar. Sonunda Kantakuzen mcadeleyi kazandysa da,
Yani Paleolo-gos'un tahttan indirilmesine rza gstermedi. Saltanatn ortaklkla
yrtlmesini istedi. Saltanatn ift bal olmasa durumu, daima karkla
gitmesine sebeb tekil etti.
Bunlar olup biterken, bir yandan Yani Paleologos dier yandan Kantakuzen
taraftarlar, Sultan Orhan' kendi taraflarna ekmeye alyorlard. Bu arada
Kantakuzen kz Te-odora'y Sultan Orhan'la evlendirmeye muvaffak oldu. Sul-
tan Orhan ise siyas dehasn gsteriyor ve her iki taraf idare ederek vaziyetin
arzu ettii gibi inkiaf etmesine gayret gsteriyordu. Sultan Orhan, H. 736 (M.
1336) senesinde Teodo-ra ile evlenmi ve ertesi sene ailesi ile beraber skdar'a
gitmiti. Kayser'le grm, Kayser tarafndan erefine verilen yemekte
bulunmutu. Sultan Orhan orada gn kalmt.

Karesi Vilayetimin Aln

talyan korsan gemileri, Marmara kylarnda bulunan Osmanl ehirlerini

rahatsz ediyorlard. Osmanllar bunlar nlemek istiyorlarsa da, henz
donanmalarn kuramamlard. Halbuki bu tecavzleri nleyebilmek in
Akdeniz'in Marmara'ya giri yeri olan anakkale Boazn tutmak icab ediyor-
du. Boazn Rumeli taraf Bizans'n, Anadolu taraf da Karesi Beyliine ait idi.
O tarihe kadar ne Osman Bey, ne de Orhan Bey, mslman beylerin
idarelerindeki yerlere taarruzda bulunmamlard. Karesi Bey'i Aclan Bey,
Osmanl Devletinin istikbalinin parlak olacan hissediyor ve iyi geinmeye
azami dikkat ediyordu. yi niyet ve takdirinin delili olarak olu Dursun Bey'i,
Sultan Orhan'n yannda yetisin diye gndermiti.
Aclan Bey lnce yerine, byk olu geti Ne var ki, bu byk oul, babasnn
yerini dolduramyaca gibi, ahlknn da kt olmas, memleketin ileri
gelenlerini ok zyordu. Sonunda vezir makamnda bulunan Hac l Bey'e
bavurarak, Sultan Orhan'n yannda bulunan Dursun Bey'i, lkenin idaresini
yklenmesini temin iin karar aldlar. Gnderdikleri bir eliyle, Sultan Orhan'n
Dursun Bey'e izin vermesini rica ettiler.
Sultan Orhan, yanna Dursun Bey'i alarak, Karesi zerine gitti. Sultan Orhan'n
geldiini gren Aclan'n byk olu: derhal Karesi'den kap, Bergama kalesine
gitti. Sultan Orhan, kuvvetleriyle beraber Bergama'ya gitti, kaleyi muhasar altna
ald. Kan akmasn, mslman kan heder olmasn diye, Dursun Bey'i yanna bir
heyetle, aabeysi ile konumava gnderdi.
Aabeyim bana kymaz diyen Dursun Bey, konumak iin kale duvarna
yaklanca, aabeysi yayn gerip okunu att ve kardei Dursun Bey'i ldrd.
Sultan Orhan buna ok zld ve gazab zntsn at. Karesi Vilayetinin,
Osmanl Devletine ilhak olunduunu ilan etti. Kar duran olursa, bunu hayatyla
deyeceini de bildirdi. *
Ahali, Osmanlnn, adalet ve slm kardelii iindeki idaresine o kadar
meftundu ki, bu olaya sevindiler. Bergama Kalesi ileri gelenleri Aclan oluna
gidip,
Ya hep beraber af dileyip teslim olalm, ya da biz seni tutup teslim eder,
kendimiz iin af isteriz dediler. Aclan olu onlarla beraber af diledi. Sultan
Orhan da onlar affederek,
Aclanolunu Bursa'ya gnderdi. Aclanolu iki sene yaadktan sonra Bursa'da
ld.
Sultan Orhan, Karesi Vilayetinin valiliine znik Valisi olan oiu Sleyman
Paa'y, ondan boalan znik Valiliine de ikinci olu ehid padiah Sultan
Murad- Hudavendigar Hazretlerini tayin etti.
Sleyman ah'a, karesi Bey'liinin Osmanlya ilhakyla, hizmetlerini Omanl
Devleti iin amade klan Hac l Bey, Gazi Fazl, Yakup Ece ve Evranos
adndaki nl kumandanlarla mavere etmesini tenbih ederek zaferlere, kr
duygulan iinde Bursa'ya dnd.
Bu byk kumandanlar, Karesi Beyliinde gerek deerlerini
gsterememilerdi. Osmanlya hizmetlerini arzetmeye "baladktan sonra,
Kl, layk olmayann elinde paslanr. Ehlinin eline geince, cevheri meydana
kar, kymetlenir.
Darb- meseli gibi nice kahramanlk destanlar sergilediler. Osmanl Karesi
Beyliini ilhak etmekle, boazn Anadolu yakasn da ele geirmi oluyordu.

Rumeli Fetihleri

istanbul'u fethetmek, dnyada nefes alan her mslmann arzusuydu. nk

stanbul'un fethi, iki cihan serveri Efendimiz Salallahu Aleyhi ve Sellem'in
hadis-i eriflerindendi. O ehri alan kumandan, ne gzel kumandan, o ordu ne
gzel orduydu... Byle buyuruimu olan bir istei, yerine getirmeyi hangi
mslman istemezdi?.. Fakat herey vakti-saati gelince olacana gre, onun da
sras vardr...
Sultan Orhan Hazretleri, birgn olu Sleyman ah' yanna ararak;
(i Venedik Korsanlar, zaman zaman sahillerimize sadrr-lar. Ceneviz'le
yaptmz anlama, Karesi Beyliini ilhakla,
Anadolu yakasnn skunetini temin ettik. Greyim seni Sleyman, Rumeli
yakasn bize yr kl! dedi.
Sleyman Paa, Karesi'ye dnp Hac l Bey, Yakup Ece ve Gazi Fazl gibi
deerli kumandanlarla bir miktar da askeri yanna alarak, ava kmak
bahanesiyle Gvercinlik denilen yere gelince, yanndaki beylere maksadn at.
Rumlar, Osmanlnn korkusundan Anadolu kylarnda deil gemi, kk bir
sandal bile bulunduramyorlard. Karya gemenin imkan yok gibi idi.
Sleyman Paa'nn talimat zerine, kz derisinden bir tulum iirerek bir sal
yaptlar. Geceleyin, Kemer denilen yerden sala binerek, sabaha kar Viranhisar
diye adlandrlan ve boazn en dar yeri olan Cim-bi kalesi sahiline ktlar.
Mcahidler, Rumlarn ileri gelelerinden birisini yakalayp, Sleyman Paa'ya
getirdiler. Sleyman Paa, getirilen adama iltifat etti. Kendisine, Cimbi Kalesi
fethoknduu takdirde kale komutanln vereceini vaad etti. Buna karlk
kendilerine klavuzluk yapmasn istedi. Adam bu istei kabul edince, hemen iki
byk sal yapld. Sallardan birine Aksungur, Karaolanolu, Akakoca ve
Baiabanckolu gibi krk yiitle Sleyman Paa bindi. Dierine de Hac l Bey,
Ece Bey, Fazl Bey ve Evranos Bey'ier bindi. Sabahleyin erkenden Rumlara
sezdirmeden Cimbi Kalesinin altna yaklatlar. Tarih H. 755/M. 1354.
Rumlar, Osmanllarn bu kyya geebileceklerini hayal b5 le edemediklerinden
gaflet iindeydiler. Sleyman Paa, Rum klavuzun gsterdii kale duvarnn
kenarndaki gbre ynnn stnden mcahidleri ieri salverdi. Mcahidler,
kar duranlar balayp tesirsiz kldlar. Kale halkna eman verildi. Herkese iyi
muamele yapld. Elegeen Rum gemilerine asker koyarak Anadolu yakasndan
Rumeli yakasna iinde bin asker tand.
Cimbi'den hareket eden Sleyman Paa, derhal Aya Slon-ya kalesini de zabt etti.
Gelibolu Tekfuru, Sleyman Paa'ya kar asker toplayp hcum ettiyse de, zafer
yine slm'n... nk Mslmanlar, slm' yayorlar, slm yaandka zafer
ve nusret onlara ram oluyordu...
Sleyman Paa'nn Rumeli'ye gei haberini ve Gelibolu Tekfurunu yenisini
tebrik etmek iin eyh Mahmud Sleyman elebi de u beyti sylemitir:
Velayet gsterip halka suya seccade salmsn, Bekaasn Rumeli'nin dest-i takva
le almsn.
Osmanl mcahidlerinin Rumeli yakasna getii haber alnnca, birok
Trkmenler Rumeli yakasna geip 10 bin kii oldular.
Sleyman Paa, 1355 senesinde meydana gelen zelzelenin de tesiriyle
Konurhisar, Gelibolu, Bolayr, Hayrabolu ve Tekirda kalelerini ve topraklarn
rahata ele geirdi. Bu fetihlerde ok ganimetler topland. Sleyman Paa Hz.
Mevla-na'ya olan derin sevgisinden tr, bana Mevlevi klah giyerdi.
Ganimetleri slm mcahidlerine dattktan sonra, klahn yaldzlatt.
Aydnolu Umur Bey Kantakuzen'in daveti zerine 10.000 kadar askerle
Rumeli'ye gemiti. Yeniehir taraflarnda bulunan Kantakuzen, muhalifleriyle
savam ve onlar perian etmiti. Sonradan donanmasyla dnp Bolayr
kylarna gelmiti. Sleyman Paa, Bolayr' merkez yaptndan, CJmur Bey
sahile kp onunla grt. Neticede umur Bey'e, Rumeli kylarn kuatp,
emniyete almas emredildi. Osmanl mcahidierinin de blgelerde gaza
etmeleri kararlatrld.
Rumeli yakasna Osmanllarn yerletiini gren Kantakuzen, Avrupa'ya
haberler gnderek yardm isterken, Bulgar,Srp Eflak, Budan ve Macar Krallar
ile yazmalar yaparak, Osmanllar Avrupa yakasndan atmak iin birlikte
almak hususunda anlatlar. Bu arada Yani Paleolog, Sleyman Pa-Sa'y]
Kantakuzen aleyhine evirmeye alyordu. Gelibolu'nun korunmasn emniyete
alan Sleyman Paa, Silivri Bey'i olan Hac l Bey'i yanna ararak, ekmece
Kalesini muhasaraya ald. Kean taraflarnda at koturup gaza eden Evranos
Bey'in gnderdii haberci, Sleyman Paa'ya Di-metoka ve Edirne Beylerinin
kuvvetlerini birletirerek, slm Ordusuna baskn yapacaklar haberini getirdi.
Sleyman Paa, bir alay svari ile Ayvat Yiitbay Dargs tarafna
gnderirken, Evranos Bey'e de Ayvat Yiitba ile birlemesini irade etti,
759/1358 Senesinde, evval aynn ortalarnda Evranos Bey ve Ayvat Yiitba
pusuya yattlar. Ortalkta az bir kuvvetle Kara Cafer adndaki kahraman bir
komutan grnyordu. Kara Cafer'i kk bir lokma gren kffar ordusu, hcu-
ma geti. Dv, ok kanl cereyan ediyordu. Zaman gelmi, pusudaki slm
mcahidleri, dudaklar kpr-kpr dualar edip, Allah Allah diyerek dman
zerine, bir felaket bulutu gibi ktler, Karanlk basm, dman yok olmutu.
Sabah aydnl, slm'n zaferini tasdik ederken, 500 kadar Rum askeri, sava
alannda l olarak yatyordu... Ele geirilen 200 kadar esir de, Sultan Orhan
Hazretlerine gnderilmek zere sevkedilmeye baland.
Bu savatan sonra Kataku2en, iin zorla halledilemiyece-ini nihayet anlad.
Sultan Orhan Hazretlerine
Osmanllar buradan ekip gidecek mi, yoksa bu ehirlerde kalacaklar m?
diye haber gnderdi.
Sultan Orhan Hazretleri, u ahane cevab gnderdi: Bu suale, burdan cevap
vermek olmaz. O taraftaki kumandanlarla grmemiz lazmdr. Ayrca bu
yerleri, Bulgarlarn hcumundan korumak lazmdr. diyerek bir diplomasi
rnei gsterdi.
Kantakuzen, Sultan Orhan'n bu cevabndan, onun derecesine varamiyacan
anladndan, Bizans'taki saltanat ortaklndan vazgeip, Aiemda'ndaki bir
manastra ekildi.
Kantakuzen'in ekilmesi, Bizans tahtnn Yani Paleolog'a kalmasn salad.
Paleolog, Sutan Orhan'a senelik vergi vererek, himayesine girmek istediini
bildirdi.
Evet, Bizans, Osmanl Bey'ine hara vermeyi kabul etti. Bu ok nemli olay,
stanbul'un fethinin yaklatna bir iaretti...
Sultan Orhan, olu Sleyman Paa'ya gnderdii bir emirle, ekmece
muhasarasn kaldrmasn istedi. Sleyman Paa da biri iki etmeyip, muhasaray
kaldrarak Dimetoka taraflarna gitti.

Sleyman Paa'nn Vefat

Yani Paleolog'un Osmanl Bey'inn himayeine girmi olmas, Kantakuzen'in

bulunduu manastrdan, siyas hayat takib ve ynlendirmeye almasna sebeb
tekil etti. Avrupa'nn krallar ile haberleiyor, onlar; Osmanllar Rumeli'nden
atacak bir kuvvet tekil etmeye tevik ediyordu. Ha, mutlak olarak Hilai'i yok
etmek istiyordu. Fakat Hilal'in sahibi Cenab- mevla, Hilal'in ordusuna nusret ve
zaferler vereceini Kitab- Mbin'de beyan ettii gibi, lh yardmlarn slm
mcahidlerine ltfediyordu...
Sleyman Paa, Avrupa Krallarnn bu tasarlarn haber aldnda,
kumandanlarn yanna ararak, onlara inan ve ahadetin en gzel
rneklerinden saylan u tarihi hitabesini yapt:
Kumandanlarm, gazilerim! lk defa ayak bastimz bu yabanc topraklarda
bizim gibi saylan az mcahid kafilesinin, az zamanda kazand bu fetihler,
'ly-i Kelimetullah iin yapldndan, Cenab- Hakk'in bizlere mkafatdr.
Bundan hi phemiz yoktur. Haber aldmza gre, imdi zerimize gelen
dman, her ne kadar bizden ok ise de, bizi bu-qne kadar muzaffer klan,
savalarmz zafer tcyla talandran, slm Sancan glen yz, ilim ve
adalet getiren ala-metyle, kfir bayrana galip klan Allah'n (c.c) ltfndan
asla mid kesmi deiliz.
Kumandanlarm, gazilerim, kardelerim!
Emelimiz, Hakk din olan slm' yaymak, onu btn kr-re-i arza hkim
klmaktr. Allah iin ehid olmak bize, ahiret saadetidir. ayet bu sralarda ben
lrsem, siz asla dmandan yz evirmeyiniz. Bilirsiniz ki dmandan kork-
mak, byk gnahlardandr.
Sanki Sleyman Paa, bu hitabesiyle mcahidler kafilesine son vasiyyetini
yapyordu... 760/1369 senesi iinde Sleyman Paa, birlemi olan Salip
kuvvetlerini beklerken, avlara da kyordu. Sras gelmiken burada bir istidrat
yapak, av hakknda ksa bir malumat verelim.
Son altm yldr yaplan slm dmanlnn en ar hcumlar, slm
Devletlerinin en satvetli, en kuvvetli temsilcisi olan Osmanl'ya ve onun
sultanlarna yaplmtr. Bu sultanlarn av partileri ise bir sefahet, devlet ileriyle
ilgilenmeme eklinde" krpe beyinlere alanmak istenmitir. Halbuki bu avlar
Hz. Rasullah Efendimiz -(s.a.v.)- snnet-i seniyyele-rnden oian iyi bir svari
olma, iyi nian alma, ok atp hedef vurmak, cesaretle vahi hayvanlarn karsna
kmak, insanlara zarar veren bu mahluklar yok etmeyi kolaylatran bir
spordur. Bugn bir sporcu, idman yapmadan msabakalara katlsa, nasl baarl
sonu alamyacaksa, o devirlerin sava sanatnda en nemli unsur olan at srme,
engebeli arazide her trl tehlikeyle babaa kalarak ok atma veya atla koarken
nian alma bir idman deil de nedir?
Sleyman Paa, 760/1359 senesi sonlarna doru kt bu avlardan birinde,
elinde olan doan bir kua salverdi. Kendisi de atiyle doann arkasndan
takibe balad. Hzla yol alrken atnn aya bir kstebek deliine girdi. At yan
tarafa dt. Sleyman Paa atn altnda kalrken, ba bir taa arpt ve derhal
ruhunu teslim etti. Bolayr'da, bugn bulunduu kabrine kendi yaptrd camiin
karsna gmld.
te bu sralarda gaziler arm, kumandanlarnn lmne zlp
alarlarken, dman ordusu 50-60 bin kiilik askerle grnd. 60 kadar gemi,
on be bin dman a-skerini Gelibolu'ya kardlar. Dier dman askeri de
gemilerle Tuzla nne yanatlar.
Bolayr'da bulunan slm askerinin says 1500-2000 kadar idi... Kumandanlarn
kaybetmenin acs iinde iken gelen dman ordusu, onlarda bir aknlk, bir
ylgnlk meydana getirmiti... Kumandanlardan biri yksek bir yere karak,

slm Mcahidlerine

Sleyman Paa'nn hitabesini hatrlatt. Bu hitabe, gazilere bir heyecan vererek,

kendilerine gelmelerini salad. Sleyman Paa'nn kabri nnde toplanp, onun
ruhuna fatihalar gnderdikten sonra, birbirleriyle helalap dman zerine
imek hzyla atdlar. 1500-2000 kiilik bu muvvahidler kafilesi, 15.000 kiilik
dman ordusunu ksa zamanda bozguna urattlar. Kaanlar kltan geirdiler,
eman dileyenleri esir aldlar. Dmann yalnz gemide kalan ksm kurtulabildi.
Bu malubiyeti duyan Tuzla nndeki dman gemileri, Rumeli'yi slm
askerine brakarak kap gittiler. te bu zafer, mslmahlarn Rumeli fethinin
mhr oldu. Mslmanlar artk Rumeli'ye yerlemilerdi.

Orhan Gzi'nin Hanmlar Ve ocuklar

Nilfer Hatun; Yarhisar Tekfurunun kzdr. Asl ad Holifira diye bilinir. Bizim
almamzda Lotus hanm ismi de kullanlmtr. Ancak mhim olan; her iki
ismin Nilfer Hatun'a aid olmasdr. Kitabmzda Yarhisar tekfuru ile yaplan
savan neticesinde Cenab Hakkn bir ihsan olarak Orhan G~ zi'ye nsib olan
bu hanmn, kendi arzu ve istei ile msl-manlkla ereflendiinin nasl cereyan
ettiini ifade etmitik. Ancak sunuda hemen ifade edelim ki; mehur seyyah bni
Batuta znik'de grt Nilfer Hatun'un adn, Bilun eklinde, yanl olarak
yazmtr.
Bursa'nn mehur akarsuyu olan Nilfer ay, bu hanmn, ay'n zerine kendi
parasyla yaptrd kpryede sanki teekkr edercesine Nilfer Suyu ad
verilmitir. Nilfer Hatun; Rumeli Ftihi Sleyman Paay ve Kosova galibi
Sultan Mu-rad- Hdavendigr dnya'ya getirmitir.
Her iki evldda ehadet erbetini imitir. Ne varki bu muhterem validenin de
vefat trihi mekk kalmtr. Kabri Bursa'da zevci Orhan Gzi'nin
trbesindedir. Orhan Gz'nin dier bir hanm Aspora Hatun'durki, Bizans
imparatoru 3. Andranikos'un kzdr. Orhan Bey'in ikinci izdivacida yine Bi-
zansl bir hanmla vukubulmutur. Aspora Hatun Orhan G-zi'ye, brahim ad
verilen bir ehzade dnya'ya getirdi. Aspora Hatun'un, mslman olduuna ve
ne ad aldna dir bir kayt bulunmamakla beraber, 1323 senesinde tanzim et-
tirdii vakfiyede yaptrd binalara ve eserlere olunu mtevelli tyin ettiini
reniyoruz. Ayrca spora Hatun Fatma ad verilen bir kz da dnyaya
getirmitir. Aspora Hatun'un lm trihi ve kabrinin yeri bilinmemektedir.
Teodora veya Maria adyla anlan Orhan Gzi'nin 3. hanm da sanki bir siyasi
evlilik dizisinin, nc blmn tekil etmektedir. nk bu hanmda Bizans
mparatoru 6. John Kantakuzenus'un ve de sevgili kars mehur imparato-rie
rene'nin kzdr, Orhan Gazi kaimpederi Kantakuzenus'a imparatorluk orta
olabilmesi iin yardmc olmutur. Bu izdivacn yni Orhan Gazi ile Teodora'nin
Silivri'de yaplan dnleri Bizans egdm imparatorluunda, Osmanlnn Ru-
meli fetihleri tasavvurunda, kaleyi iten fetih anlay iinde de bakJabilecek
siyasi evliliktir.
Kantakuzenus grd yardm zerine Bizans imparatorluk idaresinde sz
sahibi olmakla bu evliliin bir meyvesini yerken az sonra Rumeliye kacak olan
Orhan Gziolu Sleyman Paa bu akrabalktan faydalanarak Gelibolu ve civa-
rndaki s bulma kolaylklarnda, pederinin akrabalk payn devletin lehine pek
gzel kulland.
Silivri'de yaplan dn merasimi sonrasnda Bursaya getirilen gelin Teodora bu
evlilikte Halil ad verilen bir ehzade dnyaya getirmitir. Teodora veya Mana
mslman oldu mu? Ne ad ald, hangi trihde ld ve nereye defnolunduu belli
deildir.
Eftandise Hatun ise Mahmut Alp adl bir mslmanm kzdr. Ancak hi bir
ekilde hakknda malumat olmayp, yaam ve bu dnyadan bir garip gibi geip
gitmitir, demekten baka elden bir ey gelmemektedir.
Orhan Gzi'nin ocuklarna gelince, kz olarak bilinen sadece Hatice Hatun ve
Fatma Hatun vardr. Fatma Hatun'un Aspora Hatun'un kz olduunu
bilmemizle birlikte akbeti hakknda da bir bilgi sahibi olmadmz tabiiki itiraf
etmeliyiz. Bunun sebebi; kadn meselesinin o dnemde, kadn bir hazinenin pek
deerli bir mcevheri olarak grmesi ve onu, mthi bir sevgi ve kskanlkla
isminin duyulmasndan dahi kskanan bir anlay olarak grmek lzmdr ve
buna sayg duymakda medeniyetin gereidir diye dnyorum. Hi kimseyi,
hi kimsenin hanmnn adnn, sannn hikimseyi alakadar etmediini
kabullenme, medeni insann, medeniyetin ilk basamana ilk adm atm
olduunu var sayalm diyorum.
Bunun aksine; kendini cemiyete tantmakta olan bir hanmnda asla rahatszlk
vermeyeceini kabullenmek gerekir diye dnyorum. Eer 1700'I yllarda
vefat etmilerin mezar talarn okuduunuzda, zaman zaman rastlarsnz ki,
mesel: Evkafdan elHac brahim Tahtavi efendinin flne hanm burada
medfun olup, bir ftihi erifenize mtaktr. El-ftiha. Yazdn
okuyabilirsiniz. Buna karlk babasn, anasn ve zevcinin adn makamn veya
iini belirten, gen yanda vefat eden Pembe hanmn ruhuna elftiha, diye
yazdn da grrsnz. Orhan Gazinin kz Hatice Hatun'a gelin-cede
babasnn, Bursa'daki trbesinde gml olduunu. Toyhisarda da bir zaviye
yaptrdn, Savc Bey'in olu Sleyman Bey'le evli olduu sanlmaktadr ve
Orhan Gazinin, hangi hanmndan doduuna dir bilgimizde yok.
Erkek ocuklar ise; Gazi Sleyman Paa ve 1. Murad dnda, brahim bey ,
Sultan Bey, Kasm Bey ve Halil Bey'dir ki, bunlardan Halil bey son vefat
edendir. Vefatnda 15 yandayd ve Ceneviz korsanlarnca karldnda,
Orhan Gazi pek zlmtde yzbin duka altn denerek kurtarld ve dedesi
Kantakuzenusa iade edilmitir.
Orhan Gazinin sadrazam ise baba bir anne ayr kardei, ve Orhan Gzi'nin
yaa by Alaadin Paa, 1323'de ald sadareti 1339'da terk ettiinde 16
yllk bir ar hizmet fakat yce temelli bir devletin istikble midle bakmasn
temin eden bir bani, bir kurucu olarak dnmek gerekir. Alaadin Paa'dan
vezaret Nizameddin Ahmed Paaya gemi ve 1339'da balayan grev on yl
devam etmi 1349'da sona ermitir. Bu tarihden sonra 3. sadrazam olarak,
Ankaral Devlethan bin Hac Paa'y gryoruz ve bu zat da 11 sene hizmetle
1360?da tamamland vezaretdeki vazifesi.

Sultan Orhan'n Vefat

Mslmanlarn Rumeli'ye artk kesin olarak yerletiklerini belgeleyen bu zafer

haberi, Sleyman Paa'nn vefatyla birlikte Sultan Orhan Hazretlerine
bildirilmiti. Yarabi bu ne tecelli idi!.. Sana krler olsun. slm Rum eline
yerleiyor, Sleyman ebed dnyasna geiyor., bu buruk bir zafer., zaferle
teselli olunacak ac bir haber... 81 yana gelmi olan Sultan hazretleri, byle bir
sevince ve byle bir kadere nasl tahamml etsin?.. Ya lh zafere ar sevince,
kederde isyana vardrmayacak mkafaat ve ltfuna hamdolsun.. diyen Sultan
Orhan olu ehid padiah Murad-i Hudavendigar Hazretlerini 761/1360 yanna
arp, kendisine nasihatlerini ettikten ve taht vasiyetten sora; 35 yl sren,
fetihlerle geen, slm Sancan ykseltmekle mkellef vazifesi, ndi lh'de
inallah makbul sayldndan, Sleyman Paa'nn vefatndan iki ay sonra ebed
aleme (Rahmet-i Rahman'a) kavutu. Babas Sultan Osman Gazi Hazretlerinin
trbelerinin yanna defnedildi. Sultan Orhan Hazretleri lrken, Sultan Murad-
Hdavendigr'in olu Yldrm Beyazd dnyaya geliyordu...

Okuma Paras:

ehzade Halil'in Maceras

Orhan Gazi dneminde, yaadklar dnemi yazan Bizansl iki tarihi vardr. Biri
Nikeforos Grigoras'dr. Dieri Bizans devlet adamlarndan, kzn Orhan Gazi ile
evlendiren iyon-nes Kantakuzenos'dur. Her ikiside tannm tarihilerdir.
Osmanl tarihleri Orhan Gazi'nin; Sleyman, Murad, Kasm, adyla olundan
bahseder. Bu iki tarihi ise 4. oul Halil'in varlndan ve bir sergzetini bir
macerasn uzun uzadya anlatrlar.
Bu hususda Nikeforos Griyoras'dan nakledelim: "1356 miladi senesi yaz
banda, hi umulmaz bir vak'a cereyan etti. Bu olay Orhan Gazi'nin
oullarndan ehzade Halil'in korsanlar tarafndan karlmasydt. Bu kk
ehzade bazen denizde, bazen denizden uzak yerlerde oynar vaktini geirirdi.
Gnlerden bir gn Bozburun civarnda gezmekteyken, sahilin ormana yakn
tarafnda gizlenmi bulunan korsanlar ve bunlar tayan gemi kimsenin
dikkatini ekmemi. Korsanlar bir ok yerde byle kk, zengin grnl
kimseleri karp, fidye talebinde bulunarak geinirlerdi. Bunlarnda onlardan
binleri olduu mutlaksa da bu sefer peinde olduklar av dedesi Bizans
mparatoru, babas Osmanl devlet reisi olan ehzade Halil idi. ehzade ise,
olacaklardan habersiz binmi olduu balk kaynn iinde etraf seyrediyor
scaklarn tam basmam olmasna ramen esen scak rzgrn letafetimle
vaktini geirmekteydi. Korsanlar; aniden bu bir ka kiiyle seyr sefain eden
balk sandalna alverdile: ehzadenin yanndaki bir ka kii kllarn ekip
savunmaya getiterse htt korsanlarn bir kam yaralamaya, muvaffak
oldularsa da, okluk azla galebe ald. ehzade Halil, korsanlarn av oldu.
Korsanlar; yaplan savunmadan ellerindeki ocuun ne derece kymetdar bir esir
oluunun farkna vardklarndan, devaml yerleim halinde olduklar Foa'ya
doru rotalarn evirdiler.
Foallar, bir ok kavimle karm ada insan olmakla beraber, eninde sonunda
Rum idiler
Bu arada ehzadenin karld haberini renen Orhan Gazi bir devlet reisi
olmann Dekarn belli etmekle mkellef iduundan zdirabn saklamaa
alyordu. Tabiiki Osmani aile yapsnda ki ketumiyet annenin ue dier
hanmlarn feryad ve figann duyma imknmz olmamakla beraber, her annenin
byle bir halde, zdrabnn ne kadar teselli bilmez hl gstereceini tahmin zor
deildir.
Orhan Gazi, ehzadesinin karlma haberinin ilk aknln atlattktan sonra
verdii emilerle btn imknlarn arama iine seferber etti. Bu arada da,
ekseriyeti Rum olan Foa beldesi ahalisinin, Rum imparatoruna mensubiyeti
vard. Orhan Gazi bu imparatora mracaat ederek, urad feketi ve bunu sona
erdiren bir hizmete muvaffak olursa, nice hediyeler vereceini uaad ettii gibi
istedii kadar da maddi yardm yapmaya hazr olduunu uaad etti. Bu ie verdii
adamlar gelip, gidip Rum mparatorunu ziyaret edip, aramalar sklatrma
hususunda hep ikaz ediyorlard.
Beri yandan Bizans'da imparatorluk kavgas var olduundan her iki tarafda
Orhan Gaz'nin yardmn elde etmek istiyordu. Halbuki Orhan Gazi; az nce
ehid olmu olan Rumeli Fatihi Sleyman Gaz'nin zntsyle hayli sarslm
karlan ehzade Halil olay pek ar bir darbe olmutu. Padiah Foa'ya
gnderilecek gemilerin her trl masrafn tediye edeceini bildirdii gibi,
Bizans taht meselesinde imparatora yardmc olaca beyannda da
bulunmaktan geri kalmamt.
Foa hakimine mracaat eden Dede imparator onis Kan-takuzinos, buradan pek
souk cevaplar ald. Haddinden fazla paralar tleb ederken, bu hkim nice nice
unvanlar ve se-lahiyetlerle tehiz olunmay istedi. mparator Kantakuzinos
mracaatlar yineledike, Foa hakimi neredeyse imparatora kar isyan edecek
tauuiara brnmekteydi Yoksa bu karlma ii, bambaka bir plnn znm
tekil ediyordu. Belki de, Orhan Gazi bunlara kaimpederi araclyla muhatap
olurken, kendisi direk olarak meseleye girmiyor ii devletler aras bir mesele
haline getirmekten uzak kalmay yeliyordu.
Denizlerin k, tabiiki karadaki ktan farkl olup, sularn denizlere akmaya
balad ilk baharda, rzgr ve frtnalar o usuz bucaksz ummanda birbiri pei
sra gelen dev dalgalar, gemileri ceviz kabuu gibi bir dalgann kucandan di-
erininkine atarken, en kk muvazenesizlik geminin gark olmasna sebeb
olurdu. te denizlerin bu mevsimi yaanrken ehzade Halil'in dedesi onis
Kantakuzanos byk gemiyi Foa'ya gnderdi. Bu gidi Foa'y muhasaraya
dnk bir gididi. Ancak Foa yarm adasnn ablukaya alnmas, buray ele
geirmeye yetmezdi. Kara tarafndan da bi tazyik gerekirdi.
Bu da Saruhan zerinden olabilirdi. Bu seferde Saruhan diye bir mesele ihdas
olunmaktayd. mprator Kantakuzanos, nice paralar ve Amucazde unvan
vermek suretiyle Saruhan Beyinin kendisiyle mttefik olmasn salad.
Karlan ocuk iinin faileri Cenevizlilerdi. Foa hakimi arkasnda Ceneviz
destei olmad takdirde, ne Bizans imparatoruna dolaysyla da istikbli pek
parlak grlen Osmanl beyliine byle st perdeden, hele hele bir kuatmaya
muhatap olacak kadar ii ileriye gtrmekten itinap ederdi. Dier yandan da
arkas karanlk bir ie, evlt acsyla hop diye atlamayp, elindeki maay yni
kaimpederi Kantakuzanosu ile megul ettirmek, Orhan Gaz'nin ftratndaki
devlet adam kumann bir da vuruntu idi.
Foaltar beldelerini savunuyor Bizansl gemilerin saldrs sryor ve grlen
mdafaann ykm yakn idi ki, hava birden bire deiti. yle iddetli bir lodos
esmee baladki, eer gemiler muhasaray kaldrp kendilerini aa atmazlarsa
kayalklara ve karaya vura vura paralanacaklard. Bylece bu akn akim kalm
oldu.
imparator; Sar uh.an Bey'ine o kadar yaknlk gsteriyordu ki, gnn onunla
geiriyor. Evine, beldesine misafir oluyor bu ihanet eder mi diye hibir ey
aklna getirmezken, itimat ettii adam se, eytann iuasnda olduundan
kafasnda eitli tuzaklar kurmakta, bunlarn hangisini yaparsam daha ok krl
olurum seimi yapmaya alyordu. Aklndan geenler kendisinden hi
ayrlmayan Kantakuzanos'u tevkif etmek oe ok yksek bir kurtulu ceremesi
istemek yni fid-ye-i necat'da denilen altunlan talep etmek. Ayrca kendine uzak
olmayan ve gc ile almas kabil olmayan.birka kasabann kendi idaresine
verilmesini istemek gibi hususlard bu dnceleri. Btn bunlar kolayca tatbik
edebilecei kanaatini tayordu. Ancak kurduu tuzaa kendi dt.
Saruhan Bey'inin adamlarndan biri, imparator'a olan biteni haber vermiti. Bir
gn her zamanki saygsn gsteren Saruhan Bey'i imparatorun nezdine
gnderdii gzel koumlu bir at ile hem gezmek hemde karsa av kovalamak
maksadn dndn bildirdi. mparator; Saruhan Beyinin tasavvurundan
haberdar deilmi gibi davranarak, kendisine mhim ve gizli bir hususu
anlatacan bunun iin ben sizi gemime davet ediyorum haberini yollad.
Saruhan Beyinin gemiye ayak basmasyla halatlar zld, yelkenler fora edildi
ve hzla sahilden uzaklaldt. in ortaya ktn anlayan Saruhan Bey'i;
yannda bulunanlarnda duyaca sesle tuzan anlatt. Bir ka gn sonra, Bey'in
hanm bir miktar para getirip kocasn serbest braklmasn istedi. Eer kocam
brakmazsanz, eve dner dnmez btn blge insann aleyhinize kkrtacam
ve herhangi bir tecavze kar, gerek kendimi gerekse yetimlerimi korumak iin
birisiyle evleneceim demek suretiyle bir ltimatom verdi
mparator; Saruhan Beyini, yannda tutmann veya ldrmenin kendisine bir ey
kazandrmayacan, hatta grdke cannn sklacann neticesine vard.
Bunun zerine kendine verilen altunlan alp, Saruhan Bey'ini salverdi.
teyandan; Orhan Gazi karlan evld ehzade Halil iin kaimbiraderi Matyas
Kantakuzanos'un yanna 4 bin asken vermi, o da bu gl askerin yardmyla,
Makedonya civarndaki bir ok yeri basyor ve yamalyordu. Aslnda Bizans'a
bal olan bu beldeler son zamanlarda Srpllarn idaresine gemiti Bu arada
yamalara kar harekta geen blgedeki Srp kumandan Matyas'n kuvvetlerini
yenmi ve Matyas da esir almt.
Bu haberler; imparator lyonnes Paleogolos'un kulana vardnda, Midilli
adasndayd ve Foa'nn muhasara hazrlklarn yapyordu. Askerlerine istirahat
etmeleri iin bir mddet izin vermiti Matyas esir alan Srp kumandanna bir
heyet gnderip dosta mnasebetlerini yenileme teklifinde bulundu. Tabiiki
hediyeler gndermeyi de ihml etmedi.
Srpl kumandan, makbul cevablar verdii gibi esb.i Matyas'i Paleolog'un
gnderdii heyete teslim etti. mparator yonnes Paleolog, Matyas ve eini
Bozcaada'ya gnderdi. Onun oullarn da Midilli adasn idare etmekle
grevlendirdi
Bu sralarda Paleolog, kendisi hakknda stanbulda bir yok etme plnnn
hazrlandn haber ald. Bu pln akim klmak iin tebdili kyafetle krekli
bir gemiyle stanbul'a kotu. Kimsenin haberi yokken saraya girip ileri yoluna
koymaya balamt ki; Orhan Gazi'den ardarda heyetler gelip kendisini u
szlerle tehdide baladlar; /
"Eer Rumlar! Bizim hcumlarmzdan masun kalmak istiyorlarsa sen hemen
Foa'ya don ve ehzade Halil'i halas eylet.." Ksa zamana ilerini dzene koyan
imparator tekrar Foa nlerine komak mecburiyetinde kald.
Gryorsunuz ki sevgili okuyucu! Kuuuet ve basiret birle-timi hkmranlk o
gce yakr Orhan Gazi; daha 2. padiahken, Osmanl devleti siyasi evlilik ve
gl askeriyle asrlarn Bizans'n nasl istedii gibi ynlendiriyor.
ehzade Halil'in ii bir trl nihay etlen mi yor, karld yaz gemi, sonbahar
tamamlanm ve ok iddetli bir k yaanm o mevsimde yerini bahara terke
balamt.
Orhan Gazi karayoluyla baharn ilk gnlerinde Halkidona yani Kadky'ne
geldi ve kara ile denizin birletii yere adrn kurup bayran dikmiti.
Otandan oturduu halde, mparator'a olunun halini konumak iin gelmesi
haberini gndermiti. Her ne kadar iki hkmdar yzbeyz konu-madlarsa da;
adamlar kayklarda gryorlard. Bilgileri hkmdarna naklediyordu.
mparator onin Paleolog adrn Kadky sahiline pek uzak olmayan
kzkulesine kurduundan, haberlemede abuk cereyan ediyordu. Esaretten
kurtulacak olan ehzade Halil, Paleologlarn kzyla evlenecek bylece
imparator, Orhan Gazi ile dnr olacakt.
onnes Paleolog, Orhan Gazi'den bir hayli yksek mebla alarak Foa'ya hareket
etti. mparator Foa'ya vardnda temasa getii Foa hakimi Kalofeti,
imparatordan yzbin altu-na yakn para, parlak rtbeler alarak ondan sonra bu
kadar iddetle taleb olunan ehzadeyi biraz ge ue hayli mkilt ile imparatora
teslim etmitir. mparator sevin iinde yannda ehzade Halil olduu halde
Bizans'a avdet elti.
mparator; ehzade Halil'e ''olum, damadm" diye hitap etmekteydi, lkesinde
karklk durmu. Bahar mevsimiyle birlikte ahali Bizarsn dna km,
balarn, bahelerini tanzim ediyorlard. ehzade Halil ise Paleologlarn
sarayna geldiinde, kendine ayrlan daire nnde, imparatorie Ele-niyir
reveranslar yaparak selamlad ve unlar syledi:
"Serairi ancak, Halk-l Rabbllemin bilir, nasl ben gaflete esir oldum ve
ailemin auu muhabbetinden mehcur ve ne kadar mddet vatanmdan uzak
kaldm. /Ve bellara duar oldum. Kl ve soua aldrmayarak denizden ve
karadan nice zorluklara gs geren imprator Efendim hazretleri ibzal
buyurduklar himmet sayesinde beni esaretten tahlis etdi. Benden elbette bu
lutfa kar hi bir mkfat beklemezler. nk byle bir ey kudretimin
feukimdendir. Halbuki kudretim yettii kadar ve hayatm devam ettike
hizmetlerine, her mnasib husus iin btn gayretimi btn arzumu feda
edeceim." Daha sonra imparator ve imparatorieden msaade istiyerek
dairesine ekildi.
ehzade zaman zaman pek gsterili ve kymetli elbis rJer iinde halka
grldnde alklarla istikbal ediliyordu. Bizans ileri gelenleri bu yeni
damada hediye zerine hediye veriyorlard. Bizans saraynda binbir gece
masallar gibi bir hayat sryordu ehzade Halil, hamam sefalar, parlak ziya-
fetlere birbirini kovalyordu.
Paleolog onnis'in bu ziyafetler srasnda iki yandaki bir ocuunun lmesine
ramen, metanetini muhafaza etmesini, Bizansl tarihi Grigoras alicenaplk
diye vasflandryor ki, bu da Bizans tarihilerinin hkmdarlarn medhetmek
iin her olaydan isitfade yolunu aradklarn gsterir.
Bu ocuun cenaze trenine ehzade Halil'i de davet eden imparator, bu srada
on yalarnda olan ve Osmanl ehzadesine nianland rini'yi bu merasimde
gsterme imkan buldu.
Bize gre o srada; Kantakuzanos ile Paleologlar Bizans tahtnda erik yani
ortak olarak bulunduklarndan, tabiiki birbirlerini tasfiye etmek arzu ve
teebbsleri gizli gizli yaplmaktayd. Dikkat buyurursanz, Sultan Orhan'n.
Aspora Hatun isimli hanm, Teodora adl hanm ki ehzade Halil'in annesidir.
Kantakuzanos ailesinden idi, 4. hanm Bayalan Hatun'da Paleolog ailesinen bir
prenses idi. Yni gerek Sultan Orhan siyasi evlilikleri her iki kral ailesi ile
yapmay nasl evl grmse, lonnis Paleolog'da Osmanl Sultann, kzna
kaimpeder yapmay o kadar evl grmekte olmaldr. ehzade Halil; Bizans'da
bunlar yaarken Orhan Gazi, znik'ten, Kocaeline gitmiti. onnes Paleolog
stanbul'dan bindii bir gemiye yannda ehzade Halil olduu halde zmit'e
doru yola ktlar ve ertesi gn limana geldiler. ehzade Halil'i babasna teslim
ederken, izmeyi aan imparator,-Halil Beyi oeliahd tayin etmesini rica ederken
unlar syledi: '\.Hak budur nk ehzade Halil oullarnn en sevgilisi ve
kznn nianls olup, cesur ve bazusu kuvvetli, akll ve hkmet edebilecek
olmaa mstahaktr." Dediini ifade eden Bizansl tarihi Gringoras unu ilave
ediyor: "zten Orhan Bey buna mtemayil idi. mparatorun syledikleri bu
temayln bir meyeln haline getirdi ve bunu hazrlayacak artlar tesbite karar
verdi. Orada bulunan Bizans askeriyle, Osmanl askeri kark bir alay tekil
ettiler ve yryler yaparken, musiki aletleriyle eitli marlar ve musiki
eserleri alnd. Blgede yaayan mslim ve gayri mslimler birbirleriyle dosta
elendiler "
ehzade Halil Bey'in karlmas; adet Bizans'n hayat bulmasna yaradn
gz nne alrsak, bu. karma iinin o devrin gizli istihbaratnn bir almas
olarak deerlendirirsek, fazla bir yanl yapm olmayz. nk karlma olay-
nn kime yaradna baktmzda, bunun Bizans'a ok fayda saladn
gryoruz. Bizans iindeki taht kavgasn bir kenara brakalm.
Osmanllarn Rumeliye kmasndan sonra bir eteler cenneti hline gelmi olan
Trakya ovaranda, etelik son buldu. nsanlar balarn, bahelerini hrriyet
iinde ve pr nee tanzime koyuldular. Osmanl dil idaresi bu blge insann
yz yllardr hasretini ektii bir idareydi. Dolaysyla her ne kadar Osmanl
klc atnda yaayan blge ahalisi din olarak da, teb olarakda nihayet
Bizanslyd. Bu bakmdan, Osmanlnn Rumetiye geii Bizans ahalisine
yaramt.
Anadolu zerinden Bizans toprana seferler dzenleyen Osmanl kumandanlar
zmit, Hereke, Samandra gibi yerleri kl altnda tutup, fethe hazr hle
getirmilerdi. Bu bakmdan buralarda yerlemi olan Rumlar ba ve bahelerini
ile-yemiyorlar dolaysyla iktisadi bir krizin iinde mahvolup gidiyorlard.
Btn bu olumluzluklar Orhan Gazi'nin ehzadelerinden Halil Bey'in
karlmasyla baka bir safhaya dkld. Orhan Gazi dostluk elini uzatmak
mecburiyetinde kald. Zaten; Yeni yeni bymee balam bir Beyliin basnca
olduunun idrki iinde, Bizans gibi avrupann, kolay kolay gzden
karmayaca bir devletle temkinli olarak mnasebet srdrmeliydi ve nitekim
evliliinde bile tane Bizansl Prensese adrn ve auunu ad. ehzade
Halil'in karlmasyla meydana gelen temaslar ve bu temaslar neticeslnde-ki
dostluk belirtileri Bizans halkna hemen msbet olarak aksetti. Bu ahali srlarn
dna kmak ve arazileriyle megul olma ansn buldu o sene yamayan
yamurlar yad, zn zamandr istihsade grlen ktlk, bollukla yer deitirdi.
Rahmet bulutlar Bizansllarn zerine yad, Demekki ehzade Halil'in
karlmas en ok Bizans'a yaramt.
Hemen burada ehzade Halil'in akbetinide verelim. 1359'da Kocaeli sancak
beyi olan ehzade Halil, kendinden bir ya kk rini ile znik1 de evlendi.
1361'de Gndz, 1362'de mer ad verilen iki erkek ocuu oldu. Bunlar ocuk
yalarnda vefat ettiler. ehzade Halil'de 1362'de onbe yanda olduu halde
ld.
 SULTAN MRAD-I HDAVENDIGAR

Babas: Orhan Gazi

Annesi: Nilfer Hatun
Doam Tarihi: 1326
Vefat Tarihi: 1389
Saltanat Md.: 1360-1389
Trbesi: Bursa'dadr.

Tahta k

H. 761/M. 1359 senesinde tahta clus eden Sultan Hda-vendigr Murad, babas
Sultan Orhan Hazretlerinin efkatinin ar basmas sebebiyle hayatta
kalabilmitir. Fakat efkatin ar basmasndaki hikmet, Cenab- Hakk'n l-i
Osman Hanedanna ve slm milletine ilh bir ltfudur.
Gazi Sleyman Paa, vefatna kadar geen zamanda tam bir veliahd, tahtn varisi
bir kumandan ve devlet adam gibi yetimiti. Btn bu grevlere babasndan
sonra liyakat gstereceini ispat etmiti. O'nun bu muvaffakiyetlerini gz-
nnde alan bir sultan, byle bir velahde sahib olduktan sonra, ona mesele
karabilecek ikinci bir ehzadeyi yaatmaz-di. nk Nizam- lem, yani
btn mslmanarn selameti in, bir baba olunu feda edebilir, bir aabey
kk kardelerin ayn niyyet ve samimiyet iin, barlarna ta basp onlar
celladn ilmiine gnderebilirdi. leride grlebilecei gibi, bunu yapmayan
sultanlar, kendileriyle beraber mslmanarn da zdrab ekmesine sebeb
olmulardr. Halbuki sultan odur ki, Hz. mer gibi btn meseleleri kendinin
saysn, onlar halletmek iin nefsini ve vcudunu seferber etsin. Kocakarnn un
torbasn srtna vuran Halife mer, ya kabn da elinde tamak isterdi.
Kendisine yardm etmek isteyen arkasna; ykme ortak olma, mer eksin bu
yk der gibi...
Sultanlar, zdrab ve ileye garkolsunlar, fakat ahaliyi srr iinde, din-i
mbinde tutmay bilmelidirler. Bunu yapabilen ve yapmaya alanlar kazand,
yapamyanlarsa heyhat!..
Gazi Sleyman Paa'nn mbarek ruhu cennet bahelerine utuu an; Sultan
Orhan cennet-mekn kk ehzadeki Murad- Hdavendigr' ldr diyen
tedbirli vezirlerini dinlemedii iin ne kadar sevinmiti... Hereyin sahibi olan
Allah'a krler etti. Baz kerametlerini ileride hayat safhas iinde greceimiz
Sultan Murat- Hdavendigr'a Cenab- Hakk, bir insann dnya imtihannda
muvaffak olduunun btn alametlerini vermiti.
Osmanl Devletinin nc padiah olarak tahta kan Sultan Murad-
Hdavendigr, Rumeli fetihlerine kald yerden devam etmek iin, o taraflara
yrd ise de, Sultan Orhan'n vefatn frsat bilen anadolu'dak Trkmen
Beyleri, aralarnda birleerek hatta hristiyan tekfurlarla haberleerek, Osmanl
lkesi zerine yrmeye karar vermilerdi.
Osmanl Devleti istihbaratnn en nemli blmn derviler tekil ediyordu.
Tasavvuf ehline gsterilen byk sayg, dervilerin daima Osmanldan yana
olmalarn temin etmitir. unu da unutmamal ki, bu sayg kuru bir gsteri
deil, gnl fatihlerine girecek kap brakan bir kalp sahibi olmaktan geliyordu...
te bu dervilerin kendilerine mahsus haberleme sistemleri neticesinde
Anadolu'daki bu hazrlk, Sultan Murad'a ulat.
Sultan Murad, alimlerini ve kumandanlarn toplayarak bir istiare meclisi
kurdu. Toplantnn sonunda ulemadan fetva istedi. nk karar; sefere
kmakt.. Ulema da fetvasn yle verdi:
Allah (c.c) urunda gazaketmekte olan rnslmana, din dmanlaryla
birleerek slm ehirlerine hcum eden ekya ve mnafklarn zerine
yrmek; din-i slm'n emridir.
Sultan Murad, bu fetvay aldktan sonra, 20.000 askerle Ankara'ya yrd.
Kal'a-tl selasi! denilen Ankara Kalesini kuatt. Muhasaraya dayanamyan
ahiler, kar koymaktan kalnca, teslim oldular. Tarih H. 762/M. 1360 yln
gsteriyordu. Bu kalenin aln btn Trkmenleri artt gibi,
Karamanoluna ve ona uyanlara da bir ders oldu.

Rumeli'ye Yeniden Gei

Sultan Murad, Anadolu yakasnn intizamn temin ettikten sonra, H. 763/M.

1361 ylnda tekrar Rumeli yakasna geip, merhum aabeysi Sleyman Paa'nn
kabrini ziyaret edip, trbenin yannda bir cami, fakirlere yemek karacak bir
imaret ve gelen-geenin istirahati iin bir han yaptrtt. Bu messeselerin
skntsz yayabimeleri iin, gelir getiren bir ok yerleri de vakfetti..
Sultan Murad, daha sonra ordusuyla orlu zerine yrd. Ksa bir direnme
gsteren orlu Muhafz, bunu hayatyla dedi. orlu slm Ordusuna ba
emiti... orlu Kalesinin ayakta kalmas bir fayda getirmeyeceinden yerle bir
edildi. Yrye devam eden Sultan Murad, Bergus kalesini -bugnk
Lleburgaz'i-da kolaylkla ald.
Sleyman Paa'nn vefatndan sonra Rumeli Ordularnn bana bir kumandan
tayin edilmemiti. Buna mukabil Gazi Evranos Bey, Hac l Bey, dmann
kalblerine saldklar korkularla, onlar titretmeye kfi geliyorlard..
Meri Nehri kenarnda bulunan Boaz Kalesini fethetmesi emrini alan Hac l
Bey, slm Ordusunu aniden bastrmak isteyen Dimetoka Tekfurunun ordusuyla
karlat. ok kanl geen ve gs-gse yaplan savata zafer, slm Ordu-
sunda kald. Dimetoka Tekfuru ile askerlerini esir alan Hac l Bey, onlar nne
katarak Dimetoka kalesinin nne geldi. Tekfurun ailesi, kaleyi derhal islm
mcahidlerine teslim ettiler. Hac l Bey, bu zaferi ganimetlerle beraber Sultan
Mu-rad'a arz ederken, babasnn yadigar kumandanlardan Evranos da Kean
Kalesini slm Kllar nnde pes ettirmi, slm bayran kalenin burcuna
dikmiti. Padiahn huzuruna yeni hizmetler iin emir almaya gelmiti...
Edirne'nin Fethi Kararlatryor

ki gzide kumandanyla buluan Sultan Murad, onlar yaptklar hizmetlerden

dolay tebrik ettikten sonra, Edirne'nin fethi iin mzakerelere baladlar.
Verilen karar zerine hareket edilerek, padiahn ocukluundan beri lalas olan
Lala ahin Paa ordunun bir blm ile Edirne zerine yrd. Sultan Hazretleri
de Babaeski taraflarna gitti, oray muhasaraya ald. Lala ahin Paa'nn or-
dusuyla zerine geldiini haber alan Edirne Tekfuru Ander-ya, Sazldere
nlerinde slm Askerini karlad. Yaplan savata zafer; slm'nd... Anderya
malub ve perian bir halde, Edirne kalesine kapand. Dier taraftan Sultan
Murad da Babaeski'nin iini bitirmiti. Sra, Edirne kalesine kapanan tekfuru
kovalayan Lala ahin Paaya yardma gelmiti.
Anderya, Sultan'n kuvvetleriyle kendisini perian eden orduyu takviyye
geldiini grnce, akl bana m geldi yoksa akl banda m gitti bilinmez. Aile
efradn topiayp, Meri Nehrinin tama mevsimi olduundan gemi ile Aynos'a
inip, oradan da Srbistan'a giderken, Edirne'yi mslmanlar ebe-diyyen
braktn herhalde o da anlyordu...
Ahali tekfurun katn grnce, kalenin kaplarn islm Ordusuna atlar ve
dilleretdestan olan slm Adaletinin himayesinde, yeni bir hayata hazrlandlar...
Henz pek bakml bir yer olmayan Edirne'ye, Lalas ahin Paay muhafz
brakan Sultan, "Beylerbeylii senin zerindedir, Edirne Muhafzln da
verdik, imdi kuzey taraflarn da fethetmek vazifelerin arasndadr diyerek
memuriyetini bildirdi.
Evranos Bey'e ise; Evranos, senden Rumelinin gney ehirlerini isterim
diyerek vazifesini bildirdi. Kendisi de Dime-toka'ya giderek karargahn kurdu
ve kumandanlarnn fetihlerini beklerken, dualar, daima slm Askerinin
muvaffakiyeti iin oluyordu.. Ksa bir mddet getikten sonra Evranos Bey,
Gmlcine ve Vardar Yenice'sini slm'a kazandrm Lala ahin Paa ile Zara
Vilayetini zulmetten nura karmt.
Dimetoka'ya gelen bu anl gaziler, zafer mjdelerini Sultan Murad Hazretlerine
Takdim ettiler.

Penik Usulnn Konmas

Alimleriyle de mehur olan Karaman'dan kffar zerine yaplan cihada itirak

iin gelmi bulunan alimlerin iindeki Kara Rstem adndaki alim, esirlerin
azmsanmyacak miktarda alnp satldn grd. Kazasker olan mehur
andarl Halil Paa'ya gidip Ganimet mallarndan hums-i er'i -bete bir-
alnmak merudur. Niin Sultan Hazretlerine arzetmiyorsunuz? diye sordu.
Durum Sultan Hazretlerine arz edilince, Madem ki merudur, alnsn! diye
irade gelince, esir alnp satlmasndan bete bir alnmaya baland. Bu iin
idaresi, er'i bir muameleyi hatrlatm olan Kara Rstem'e tevdi olundu.
Sultan Murad-i Hdavendigr Hazretleri Filibe'nin fethini Lala ahin Paa'ya,
Hac l Bey ile Evranos Bey'i de aralardaki krntlar halletmekle vazifelendirip,
hicr tarihle 764/M. 1362 ylnda Gelibolu'dan Bursa'ya geti.
Penik olanlar)) denilen bu esirler, mslman ailelerin yanna veriliyorlar,
onlarn yannda dini slm gryorlar, slm'a balanyorlar. slm olup, slm
iin mcahidler ordusuna gnlen seve seve katlyorlar, balarna akbrk
giyiyorlard...

Filibe'nin Fethi

Lala ahin Paa, Filibe'nin fethiyle vazifelendirildii andan itibaren almalara

balam, H. 765/M. 1363 senesinde Filibe Tekfuru, bu slm Serdarnn
askerine boyun emi, Filibe'yi teslim ettikten sonra Srbistan'a gemi Papa V.
r-ban'a gnderii ikayetnamelerle, Papann hristiyan hkmdarlarn
birletirmesine sebeb olmu, H.766/M. 1364 senesinde Macaristan, Bosna,
Srbistan krallar ve Eflak Bey'i 100.000 kiilik bir kuvveti toplayarak yeni bir
Hah Seferi olarak slm'n zerine yrmek iin Edirne'ye doru yola ktlar.
Filibe slm'n olmu fakat yeni bir Hilal-Salip mcadelesine de vesile olmutu...

Meri Zaferi Ve Biga'nn Fethi

Hallarn byk bir ordu ile slm zerine yrmekte olduu Murad-
Hdavendigr Hazretlerine haber verildi. Gelen haber zerine Sultan Murad
Hazretleri, Bursa'dan hareket etti. Ne var ki sultan, gayet ar hareket ediyordu.
Ar hareket etmesinin sebebini Anadolu Bey'lerinin itimad vermiyen
davranlar tekil ediyordu. Sultan yryor, fakat et kula geriden gelecek
sesleri dinyiordu. bir yandan da padiah Hz.leri Hal ordusunun ok uzaktan
gelme durumunda olduunu da hesaba katyordu. Yolunun zerinde olan Biga'y
fethetmeyi kararlatrd. (Et kula mevzu eUyaullahn batnlar ile semi
olduklar yani duyup bildikleri hususlar birde beer mahsus havas hamseden
yani be duyudan iitme organyla duyup muttali olmalar keyfiyetidir.
Bunun Krb Nevafile yani nafilelerle yaklala ilgisi olduu aktr. nk bir
hadisi erifte beyan buyrulduu zere Hak Tei (Azze ve Cele) Hz.leri Ben
sevdiim kutumun, gz olurum onunla grr, kulaktan olurum onunla iitir,
ayaklar olurum onunla yrrm buyurulmutur.
te bu Hadisi erifte zikredilen Semi asft; Ehlullahn Mu-karibtiine Hak
Tel tarafndan Kurbu Neuafil Ltf olarak ihsan buyurulmutur.
stidraten unu arzedelimki Hak Tel Hz. terine iki trl yaklalr. Birincisi
Kurbu Feraiz dieri Kurbu nevafildir. Yukarda belirtmeye altmz Neuafil
kurbudu: Yani Kurbu Feraizde Hak Tel Fail kul Mef'ut olduu halde Kurbu
Neva-filde Kul Fail Hak Tel (c.c.) Hz. teri Mefl olur Bunu bir misalle
aklamakta fayda grrz:
yeti Kerimede Resuli Kibriya'ya, mriklere toprak ue kl tanelerini sen
atmadn ben attm (izze meyte ue mare meyte ue hem Allah) kutsal kelamnda
kurbu rieuafil'e iaret vardr.
Yukarda zikrettiimiz sevdiim kulumun ayaklar olurum hikmetinde de
euliyaullahta grlen tayyi mekn srr tecelli eder Bu iki kurb (yaknlk)
arasnda hemen ilave edelimki Hak Tel Fail olduu iin Kurbu Feraiz daha
efdaldr. An-cak edeben Satiklere ue Dervilere den bir grev vardr. O da
herhangi bir olay uygun olmayan bir fiili, Mridi Kmilin et kulana
duyurmamak gerekir. Aksi halde manevi tokat mukadderdir Yoksa Salk,
Mridi kmil her eyi bilir diye nabeca (yersiz) ileri, insan kamilin kulana
duyurmak hatalarn en bydr.) Olanca ahinliiyle kaleyi sard. Biga'nn
etraf tamamen Osmanl'nn elindeydi. Fakat kale trl vesilelerle ele geirme
planlarna girmemiti. imdi hem kalenin kendisi, hem de slm'a verecei
zararlar gze batmaya balamt.
Biga kalesi haydutlara yatak olmu, haydutlar da Rumeli'ye gidip-gelen
mslmanlara zarar vermeye balamlardr.
te yandan Hal Ordusu ok sr'atli hareket etmi ve /v\eri Nehri vadisine
gelmilerdi. Lala ahin Paa, sultandan grnen bir yardm gelmediinden
telaland ise de, bir ms-jmann dmandan yz evirmiyeceini bildiren
ayetlerle ame! ettiinden, kamay asla aklna getirmedi. Derhal bir divan
toplayp kumandanlarla istiare etti. Neticede durumun renilmesi iin Hac l
Bey ve 10.000 svari dman gzlemeye yolland.
Birok tarih kitaplarnda bu byle yazar. Fakat bir dnelim: Dman Meri
kysna gelmi, yani slm topraklan iine girmi. Bu ordunun ahvali, yeri mi
renilecek ki gzc gnderiiiyor? Hem de en anl ve ecaatli Hac l Bey ve
10.000 svari!.. Bu gzclk filan deil, Lala ahin Paa'nn toplad divanda,
kumandanlarn ald hcum kararndan baka birey deildir. Gzc olarak
gnderilme karar ise, esas gayenin saklanmas iin kulandan bir taktiktir. unu
ok iyi biliriz ki, casuslar her devirde vardr ve var olacaktr da... Hac l Bey ve
10.000 svarinin dman zerine gidii, gzetleme gibi bir tedbirle
gizlenmeseydi, dnya harp tarihinin en gzel taktik ve en byk baskn
zaferlerinden biri, belki slm ordusunun aleyhine bir netice verebilirdi. Neyse
biz gene Hac il bey ve 10.000 svarisinin yaptklarna dnelim.
Hac l Bey, Edirne yaknlarnda bulunan Cermen Meydannda dman buldu.
Dman kalabalk ve pek marur bir haldeydi. Bu kalabalk ve gurur^ onlar
gaflet iinde tutuyordu. Askerleri, subaylar kumandanlar atp-tutuyorlar ve s-
lm askerini yenmenin erefine iki kupalarn balarna dikiyorlar, sarho
oluyorlard. Hac l Bey 10.000 kiilik kuvvetini orada bulunan meelik arkasna
gizleyip, karanl bekledi. Gecenin ilerlemi saatinde, yiitlerini drt ayr
koldan, dmann bir tarafndan girip, br tarafndan kacak ekilde tertib
etmiti. Ayn anda byk bir sr'atle harekete geen svariler, dman ordusuna
daldlar. Omuz stnde ba b-rakmyan palalarn savurup, birok kelle drp
br taraftan ktlar. Dman ordugah kart, kumandanlar arasnda
anlamazlk kt zannyla birbirlerine saldrmaya baladlar. Aralarnda dman
var zannederek sabaha kadar birbirleriyle boutular, kendi kendilerini
ldrdler. Bu ordunun iinde en ok kuvvet bulunduran Srplar olduu iin bu-
raya sonradan Srp-Snd ad verildi.
Bunlar olurken, Sultan Murad Hdavendigr Biga kalesini alm ve slm ikinci
bir zaferle daha talanmt...

Fetihler Zincirinin Devam

Sultan Murad'n fermanyla Timurta Bey askerleriyle Kzlaa Yenicesini,

Yanbolu Kalesini, Lala ahin Paa ise, hti-man ve Samak Vilayetlerini teslim
almaa uratysa da, muvaffak olamad. Ancak hedefin etrafndaki engelleri te-
mizlemeyi bildi ve birok ganimetle dnd. H. 796/M, 1367 kn Dimetoka'da
geiren Sultan Murad ilkbaharda Karina-bad, Hayrabolu, Szebolu ve Aydos
kalelerini feth etti.
Sultan Murad Hazretlerinin bu fetihleri, adalet numunesi olarak gsterilen
idaresini duyan ve tahkik edenler, himayesini istemek iin yarr hale geldiler.
Hatta Venedik Krfezi kysnda bulunan Rakze halk, sultana senelik vergi
vere-, rek, padiahtan kendilerini himaye edeceine dair bir ahid-name aldlar.
Hdavendigr, bu senete -ahidnmeye- Ouz Hanlarnn usullerine uyarak,
penesini krmz boyaya batrarak bast. Sonra da bu, turaya tahvil edilerek
tura icad edilmi oldu.
H. 770/M. 1368 ylnda Edirne Saray tamamland iin Sultan Murad oraya
yerleti. Kazasker Kara Halil'e Hayred-din Paa lakabn takarak, onu sadrazam
tayin etti. Kazaskerlie de Halil Hayreddin Paa'nn olu Mevlana Ali'yi tayin
etti. er'i erife uygun birok kanunlar yapld. Orduya br kat daha nizam
verildi. Daha sonra Sultan Murad ordusuyla birlikte hareket ederek Krkklise ve
Pnarhisar'n fethetti. Vize zerine yryen Sultan Hazretleri bir ay sren
muhasaradan sonra Vize halknn eman dileyerek kaleyi teslim etmesiyle, Vize
de slm'n oldu. Sultan Murad, nereye giderse orada emniyyet hasl oluyordu.
Bu yzden be sene Rumeli'de kalm birok fetihleri bizzat, dier fetihleri de
onun yanlarnda olduunu grp, gayretleri artan kumandanlar yapmlard.
Sultan Murad baz tarihilerin ileri srd gibi kararsz bir sultan deil,
bulunduu yere emniyyet ve adaletin en yksek numunelerini gtryordu. Bu
sebeble kh Anadolu'da, kh Rumeli'de bulunuyordu.

Hdavendigr Sultan Murad'n Bir Kerameti

H. 774/M. 1372 ylnda Bizans Kayseri, Vize zerine asker gnderip oray
tazyik etmeye balad. Vize Muhafz ir Mert Bey durumu Sultan'a'bildirdi.
Sultan buna ok hiddetlendi. Derhal Rumeli yakasna geti. Lala ahin Paa ile
Evranos Bey'i yanna ard. ahin Paa'y kfi miktarda askerle Fi-recik'i
almaya gnderdi. Kendisi de stanbul zerine yrd. stanbul'a 10 saat
mesafede olan nceiz Kalesini gnde fethetti. Oradan atalca'ya yryen
Sultan Muiad eman dileyene kl kalkmaz fetvasna uyarak, eman dileyen
atal-ca'y bir hoa ald. atalca'nn almndan hemen sonra Fi-recik'in Lala
ahin Paa tarafndan alnd haberi geldi.
Allah iin cihad edenlere Cenab- Mevla, zafer ve nusret kaplarn ardna kadar
ak tutuyor, slm'a zaferin gl yzn daima ltfediyordu. 'l-y Kelimetullah
sanca, btn bayraklar alt ediyor, ehidlere cennet, gazilere mertebeler ihsan
ediyordu. Sultan Murad- Hdavendigr'n kalp gznn ak olmas,
kerametiyle zahire kyoru. yle ki; slm Mcahidleri Karaburun, Kilyos ve
Belgrad Orman Kynde boy gsterdikleri zaman, civar kasabalarn ahalisi
mallarn Kayzer'in yazl olan Apalonya Kalesine gtrdler. Sultan Hazretleri
bu kaleyi sard. Kale kuvveti 15 gn dayand. Sultan hazretleri gazaba gelerek
Bu yklacak yerde beklemek, bizim hedeflerimize varmamz geciktiriyor ola
ki, bunu Allah yka diyerek ordugahtan uzaklap bir kavan altna gitti
oturdu. ok az bir vakit geti ki, mjdeciler geldiler ve kalenin bir taraf
kendiliinden ykld, gaziler oradan kaieye girdiler diye mjdelediler. Sultann
duas kabul olmu, Cenab- Mevla velisine ihsann ltfeylemiti. O gnden
sonra oraya Tanrnn Ykt, sultann altnda oturduu kavaa da Dev-let-i
Kavak denir.
Bu olay duyan Bizans Kayseri, anlama teklifini ileri srd. Sultan, bu teklifi
olumlu karlad. K Edirne'de geirmek zere yola kt H. 775/M. 1373
senesinde sadrazam Halil Hayreddin Paa'yi, Rumeli'nin bat taraflarna
gnderdi. Bu belge ve arazileri iyi tanyan Gazi Evranos Bey'i de yanna verdi.
Gmlcine'ye kadar beraber gittiler. Hayreddin Paa, Evranos Bey'i leri
yrye gnderdi. Evranos Bey, Yor-lu ve skete kalelerini kolaylkla ald.
Maruiya adl bir kadnn elinde bulunan Avrathisar'na sra gelmiti.
Avrathisar'n saran Evranos Bey, bir mukavemetle karlat. Bu mukavemetin,
sonu, Balaban'n Serez Kalesini muhusaraya alm olmas, Maruiya tarafndan
haber alnnca hemen geliverdi. Bu arada Lala ahin Paa Kavala'y
serdengetilerin baanh bir szma hareketi sayesinde ele geirmiti.
Mslmanlarn kendiliinden teslim olan yerlere kars takndklar gze!
muamele; Drama, Zihne ve Karaferya Ahalisini kendiliklerinden eman dileyip,
kalelerini teslime yetti...

Ni Kalesinin Aln

Srp kral, daha evvel vergi olarak vermeyi taahhd ettii miktar demedii
gibi, slm Topraklarna da tecavze balamt. Sultan Murad' Hdavendigr,
H. 777/M. 1375 senesinde Bayezd'i Bursa'da brakp, Srbistan zerine sefere
kt. Sultan'n byk bir azimle zerine geldiini gren Srp Kral, hazinelerini
Ni Kalesine, ahalisi ile kendisini de dalara vurdu. ehirler bombo kalmt.
Sultan Murad ordusuyla bo ehirler zerinde drt ay kadar dolat. Sonunda Ni
Kalesini almann art olduuna karar vererek Ni'i sard. ok kanl bir
arpmadan sonra kale, slm'n klcna teslim olmutu. Sultan Murad'dan
korkusundan dolay dalara kaan Srp Kral, Ni Kalesinin elden gittiini
renince, seneiik birikmi vergiyi ve ayrca ylda 50 okka gm vermek
zere andlama istedi.
Burada unu belirtmeyi faydal gryoruz ki; akla gelebilir: -drt ay ortada
dolaan bir ordu, stelik bir de kanl muharebeden sonra, ii bitmi olan bir
kraln teklifini niin kabul ediyor? O kral yok etmesi lazm gelmez mi? diye
kendi kendimize bir soru sorabiliriz. Fakat Sultan Murad gibi kalb gz ak
vel, mutlaka tslm izgisi dna kmaz. Mslmanlarn, Efendimiz (s.a.v) den
beri takib ettikleri harp siyasas budur. Eman dileyene eman vermek, sulh
isteyene, sulhun kabul iin ak davranmak... Bir galib ordu, malub ettii
ordunun teslimini kabul ede? ve ona iyi muamelede bulunursa, o ordunun
neferinden kumandanna kadar, o ordunun koruyuculuunu yapt halkn
takdirini celbeden Gnllerinde belki bir iman nuru parldar. Bu byklkle bir
insann Dino-i Mbin-i slam'a girmesi temin olursa, bir cihan kazanlm gibi
olur. Mslmanlar affedici olmasnda kendisine silah ekip, sonra da eman
dileyene hidayet frsat vermesinin, bu gr asndan meydana geldiini
sylersek, herhalde yanl bir ey sylememi oluruz.
Andlama talebini uygun karlayan Sultan Hazretleri, Ni Kalesini
kuvvetlendirip, korunma tedbirlerini aldktan sonra, yine Bursa'ya dnd. H.
778/M. 1376 senesinde tekrar Rumeli'ye gelen Sultan Murat, Bulgaristan
zerine yrd. Sultann zerine yrdn haber alan Bulgar Kral Sosma-
nos Sultan Murad'n karsna birok hediyelerle kp, itaat iinde olduunu ve
itaat iinde kalacan, ayrca vergi vereceini bildirince, Sultan bundan
memnun oldu. Sosmanos'u Bulgaristan valisi olarak tayin etti. Bu tayin, valilik
eklinde olduundan Bulgaristan, Osmanl lkesine katlm oluyordu.

Padiah Dn

Osmanl Devletinin drt bir yana yaylan an ve hreti, Anadolu'daki

Beyliklerin Osmanllarla iyi geinmelerini lzumlu klyordu.
Germyanolu Ali Bey, yalandn gryor ve yerine geecek olu Yakup
Bey'e bir istikamet vermenin zaman geldiine inanyordu. Olu Yakup Bey'i
yanna ararak; Olum, gryorsun ki Osmanllar'gn getike
kuvvetleniyorlar. stikballerinin parlak olacan" gryorum. Bizim, onlarn
eteklerine yapmaktan baka bir remiz yoktur. Onlarla bir akrabalk kurmak
istiyorum. Sana olan vasiyetim udur ki: Benden sonra onlara hi bir suretle
kar koymayasn. dedi. Bunun zerine shak Fakih adl limi eli olarak
gnderdi. Kz Devletah Hatunu, Bayezd Bey'ie evlendirmek, kzna eyiz
olarak da Ktahya, Simav, Erigz ve Tavanl Kalelerini, vereceini
bildirmesini syledi. shak Fakih. Germyanolu Ali Bey'in bu teklifini Sultan
Murad Hazretlerine bildirince, Sultan Hazretleri memnun oldu. cab edenler
yapld.
Devletah Hatun byk bir dn alayyla Bursa'ya getirilip Bayezid Bey'ie
dn yapld. Bylece Germiyan Beylii Osmanl Devletiyle birlemi
oluyordu. Bu dnn sonu da, Sultan Murad'n kz Nefise Sultan'n
Karamanolu Ali Bey'le nianlanmasyla son buldu...
Germiyanolu'nun, kznn eyizi olarak verdii Ktahya'y grmeye giden
Sultan Murad, Karaman tarafndan gelebilecek tecavzleri bertaraf etmek ve
hudutlarmz korumak iin, Hamideli'nden sparta, Karaaa, Yalva, Beyehir
ve Seydiehir kalelerinin bize pek lzumu vardr diyerek bu be kalenin belli bir
bedel karlnda Hamidolu Hseyin Bey'-den kendisine verilmesini teklif etti.
Hseyin Bey, bu tekliften aknla dtyse de, Sultann heybetinden
korktuundan kabul ettiini bildirmiti. Sonradan piman olmasna ramen
verdii szden dnmeyip, verilen para karlnda be kaleyi Osman Devletine
satmtr.

Fetihlerin Devam

Sultan Murad'n emri zerine H. 784/M. 1383 ylnda ordusuyla hareket eden
Rumeli Beylerbeyi Timurta Paa, Pirle-pe'nin aman dilemesini kabul edip sulh
yolu, Manastr hcumla aldktan sonra Karleli ve tip zerine yrd. Sulh
iinde olarak da Osmanl Devletine dahil olmutu. Sra Sela-nik'in alnmasna
geldi. Ne var ki Selanik Kalesi ok kuvvetli bulunduundan, kuatmasnn
uzunca srecei tahmin olunduundan Selanik'in etrafnn ele geirilmesiyle
iktifa edildi.
Sultan Murad- Hdavendigr, byk olu Bayezd Beyi Anadolu hududunun
korunmas iin Ktahya'ya, ikinci olu Yakup Bey'i Karesi Valiliine gnderip,
kk olu Savc Bey'i de Bursa Kaymakamlna tayin ederek, kendisi de Ru-
meli'ye geip Edirne'ye gitti. Timurta Paa'ya Arnavutluk ve Bosna'nn alnmas
iin tetkiklerde bulunmak zere kuvvetleriyle birlikte hareket etmesini emretti.
Timurta Paa, yolda baz kaleleri ald gibi, Arnavutluk ilerine gnderdii
baz aknclar vastasyla da birok yerleri basp ganimetler elde etti. Ve oralarn
geit, giri-k yerlerini renerek Edirne'ye dnd.

Harp Hiledir

-(Harp hiledir hadis-i erifinin tecellisinden saylabilecek olan u olay ok

dikkat ekicidir.
Filibe Muhafz nce Balaban Bey'in askerlerinden olan zahirdeki grnle
mellefe-i kulb cinsinden mslman sanlan nce Sndk simli doanc
hiristiyanla dnm ve Filibe'den firar ederek Sofya Tekfuru Panokeban'in
maiyetine girmiti. Ksa zamanda kendisini sevdiren nce Sndk, tekfurun
Doancbas olmutu. H. 787/M. 1386 ylnda avlanmak iin gittikleri
Tatarpazar taraflarnda nce Sndk, dengine getirerek, Panokeban ile birlikte
av heyecanyla adamlarndan uzak dmler. Akam olunca Osmanl hududuna
yakn bir kye gelmiler. Doancba nce sndk, atndan inerek, ben kye
gideyim yiyecek alp geleyim. Siz burda bekleyin der. Kye gider ve Deli
Balaban'la Ahmed Gazi'yi bulup plnn anlatr. Oradan yiyecek alp tela iinde
tekfurun yanna dner. Trkler bizim burda olduumuzu anladlar der,
Tekfuru bir korku alr... tela iinde beni nasl kurtarrsn? diye sorar.
Doancba da: Ben seni birtakm abalar-kebeler iine sarp balarm ve bir
ormana brakrm, iki atla dnp Sofya'dan asker getirerek seni kurtarrm. der.
Aklsz tekfur, bu tedbiri uygun grerek sarhp-sarmalanma-sna msaade eder.
Tekfuru balayan nce Sndk, doruca kye gider. Deli Balaban ve Ahmed
Gazi'yi yanna alp ormana gelirler ve tekfura Trkler beni tututular diyerek
onu gene aldatr. Hep beraber Filibe'nin yoiunu tutarlar. Filibe Muhafz nce
Balaban Bey, Doancba nce Sndk'n ellerine sarlr. Birok hrmet
gsterdikten sonra kendisinden klavuzluk yapmasn ister. Hep beraber Sofya'ya
giderler. Durumu gren Sofya Muhafzlar kaleyi nce Balaban Bey'e teslim
ederler.
Durum, bir mektupla Sultan Murad- Hdavendigr Hazretlerine bildirilir.
Mkemmel bir hile ile kan aktlmadan alnan bu kale nce Balaban Bey'e
verilmi, Doanc Sndk'e zeamet, Gazi Ahmed'e ise yiitbalk ihsan
edilmitir.

Nefise Sltan'n Karamanolu Ali Bey'le Dn

Daha evvel sylediimiz gibi Sultan Murad'sn kz Nefise Sultan'n

Karamanolu Ali Bey'e nian yaplm, nikah akdi kalmt. Karamanolu Ali
Bey, Karaman Alimlerinden Mev-lana Muslihiddin Efendiyi, verdii vekaletle
Sultan Murad'n huzuruna gndermiti. Ali Bey, Nefise Sultan'a mehir olarak
Akehir, lgn, Aksaray ve bunlara bal ky ve kasabalarn hepsinin kendisine
verildiini, ayrca birok hediyelerle donanm kervan takdim ederek nikah
akdedilmi ve gelin alay, Konya'ya mteveccihen, Nefise Sultan alarak dn-
mtr.

zc Olaylar Zinciri

H. 787/ M. 1385 Ylnda Edirne'de, Macaristan zerine yapaca seferin

hazrlklaryla megul olan Sultan Murad Hazretleri, kk olu Savc Bey'in
taht davas gderek isyan ettii haberini ald. Bir babann, yetitirdii evladnn
isyann ho karlayacan hi kimse iddia edemez. Sultan Murad buna ok
zld. Fakat bu mesele, yalnz bir baba-oul meselesi deil, ayn zamanda bir
devlet meselesiydi. Baba zntsn ve gzyalarn iine aktp, din-i devlete
isyan etmi evladn cezalandrmak zere derhal Edirne'den hareket etti. Anadolu
yakasna geti. Savc Bay ise, Bizans Kay-ser'inin olu Andrenikos ile arkada
olmular, her ikisi birden babalarna isyan edip, yerlerine gemeyi
kararlatrmlard. Dimetokack ile Gvercinlik Kaleleri arasnda Sultan
Murad'Ia karlatlar. syana katlanlar, derhal Sultann ayaklarna kapandlar.
ki kafadarlar kamaya altlarsa da, fazla uzaklaamadan yakalandlar. Sultan
Hazretleri, Savc bey'in gzlerine kzgn mil ektirerek onu kr etti. Oullar,
babalar cezalandrmaldr mehur yasasna uyarak Anreni-kus'u da babas
Kayser'e gnderdi. Kayser de olunun gzlerine kzgn sirke dktrerek kr etti.
Yabanc tarihiler, Sultan Murad'n, Savc Bey ve arkadalarn ldrttn
yazarak, Sultan Hazretlerine gadarhk izafe ederler. Bizans Kayse-rininse
merhametli olduunu, olunu drtmedii gibi, kr etme ameliyesinin, ince bir
teknik neticesinde yar krlkle geitirildiini yazarak, Bizans Kayserinin
merhamet bakmndan ok yksek seviyede olduunu ihsas etmek isterler.
Halbuki slm Milleti, milletine ihanet edenin cezasn hibir vesile ile
geciktirmeyen bir inancn mensuplardrlar.

Ve Karamanogl syan

zc olaylar zincirine yeni bir halka ekleniyor... Sultan Murad'n damad

Karamanolu Ali Bey, Varsak ve Turgutlu airetlerini, Sultan Murad'n
Hamidolu Hseyin Bey'den satn alm olduu kasabalara saldrtyordu.
Sultan Murad, durumdan haberdar olduunda, sadrazam Ali Paa ve Rumeli
Beylerbeyi Timurta Paa'ya, acele hazrlanp Anadolu'ya gemelerini bildirdi,
kendisi de Ktahya'ya geldi. Ktahya toplanma blgesi oldu. 50.000 kadar asker
biraraya geldi.
Osmanl kuvvetleri, Rumeli Beylerbeyi Timurta Paa, Sadrazam Ali Paa'nn
kuvvetlerinin yannda, 2000 kadar da Srp askeri, Kastamonu'dan da bir miktar
yardm askeri gelmiti.
Karamanolu Al Bey ise Trkmen ve Tatarlardan ok miktarda asker
toplamt. H. 788/M. 1386 ylnda iki ordu, Konya'ya 6 mil mesafede karlap
harp nizamna girdiler.
Sultan Murad'n merkezde yerald, Yldrm Bayezd'n sol, Yakup Bey'in sa
cenahta bulunduu Osmanl Ordusu, Tatar ve Varsak airetlerinin ok yamuruna
yldrm suretiyle dal yapan Bayezd Bey'in, Karaman Ordusunun sa cenahn
kertmesi, Timurta Paa'nn Bayezd Bey'i zamannda takviye etmesi,
Karamanolunun midini bitirmi, kafasnda dizdii hayalerin yklmasna
yetmi, yzgeri ederek atn ancak Konya Kalesinin iinde durdurabilmiti. Tek
are; sultann affna snmak bununda aresi hanm Nefise sultan, babasna
gnderip af talebinde bulunmakt. O da yle yapt. Nefise Sultan, Konya
ulemasnn refakatinde babasnn huzuruna giderek, ayaklarna kapanp,
kocasnn affn istedi. Sultan Murad'dan af vaadini aldktan sonra Karamanolu
kendisi gelerek sultann ayana yz srd. Bir daha kar gelmi-yeceini ve
sznden asla dnmiyeceine yemin etti. Sultan da kendisni affedip, beyliine
brakt.

Evranos Bey'in Taltifi

Bir hiristiyan iken, Allah indinde tek din olan slm'a kendi arzu ve rzasyla
balanan bu zat, islm Ftuhatinde nemli vazifeler yklenmi ve bunlarn
altndan yz ak ile kmt. Kalp gz ak olan Sultan Murad- Hdavendigr
Hazretlerinin samimi sevgisine ve bir o kadar da takdirine mazhar olmutu.
Evranos Beye bir berat verilmi ve kendisi mcahidlerin bana Beylerbeyi tayin
olunmutu. Bayrak, tu ve davul verdii gibi, kendisine bir nasihat olarak da:
Rumeli Vilayetlerini kendi klcmla fethettim diye sakn sana gurur gelmesin.
unu iyi bil ki, onlarn hepsi Allah'ndr. Ondan sonra Raslnndr, daha sonra
Allah'n emri ile Efendimiz aleyhisseiamn halifesinindir. fkras, szkonusu
berata yazlmtr. Rumeli Vilayetlerine eyh'ul slm tayin olunan Elvan Fatihe
hrmet gsterilmesi emrolunmu, Sela-nik'in fethi de kendisinden istenmiti.

Bir Bozgun

Dstur'ul Mcahidin li zzeddin adl eserde;

... Yamacln ne kadar zararl olduunu gsteren bir makalede, kazanlmakta
olan bir savan, yamaya dalmak yznden nasl malubiyete dntn,
harp haline ne ok tesiri olduunu renmek iin, ancak byle bozgun mi-
sallerinden sonra anlamak mmkndr... der.
Karamanolu ile yaplan savata, Osmanl Ordusu iinde vazife alm olan 2000
Srpl asker, sava iinde ve sonrasnda birtakm yamalama hareketlerinde
bulunmulard. Bu hareketi yapanlar, derhal yakalanm ve slm Kanunlarnn
emri icab cezalan verilmiti. Srpl askerlerin ileri gelenleri, bu durumu Srp
Kralna bildirmilerdi. Srp Kral hiddetlenmi ve bunu, Srplara hareket
saymt. Derhal Osmanlya kar komu krallar birlemeye davet etmiti. H.
789/M. 1387 de Srp ve Bosna Krallar aktan, Bulgar kral Sosma-nos gizlice
anlatlar ve Osmanl hududuna tecavze baiadlar.
Sultan Murad, ahin Paa'y 20.000 mcahidle Bosna zerine gnderdi. ahin
Paa kuvvetlerinin nne kan -kodra Prensi, gelip balln sundu. Orduya
klavuzluk yapmaya talip oldu. Fakat fikri klavuzluktan ziyade, onlar
yamacla tevik etmek, yamann ihtirasna denlerin oalmas, kuvveti
paralayacandan, parala-bl-yut politikasnn icabn yerine getirmekti.
Maalesef bu prens bunda mu-vafak oldu. Asker paralara ayrlarak yamacla
baladlar. kodra prensi son hiyanetini de ifa ederek, gizlice Bosna Kralna
haber uurup, yamaya sevkettii Osmani kuvvetlerinin para para olduunu
bildirdi. Bosna Kral, her biri bir yerde yama iine dalm bu gafil askerleri
kuvvetli ve muntazam olan 30.000 askeriyle kstrd yerde yok ediyordu.
Yamacla meyletmenin sebeb olduu bu danklk, toplanma imkan
vermedi. Disiplin ve slm lsnden ayrlan bu kuvvetin 15.000'i dman
tarafndan ldrldler. Ancak 5000 kii kurtulabildi. 88 senedir ordunun
durmadan yapt savalarda byle bir bozguna urad grlmemitir. Baz
tarihiler, bu ordunun kumandan ahin Paa deil Timurta Paa'dr derler.
Eer ahin Paa ise, bu baka bir ahin Pa-a'dr. Zira daha evvei lm olan
Lala ahin Paa, Sultan Murad'n lalas olduundan, ismi zikredilirken daima
unvan olan lala kelimesi de beraberinde kullanlmtr. Trkiye Tarihi yazan
Ylmaz ztuna Bey de Kuia ahin Paa olarak belirtir. Lala ahin Paa ve
Timurta Paa olmadn sylemitir. Biz de bu gre katlyoruz.
Bu bozgunun, yamaclk yznden meydana geldiini tesbit ettikten sonra, en
mhim neticesi udur ki; cesaretlenen hristiyaniar, Osmanl zerine yeni bir
hal seferi amaya karar verirler. nk geen^zaman, Hac l Bey'den
yedikleri tokadn acsn unutturmutu...

Kaleler Ftuhat

H. 790/M. 1388 Senesinde Edirne'ye 30.000 atlsyla gelen Sadrazam Ali Paa,
Yahi Bey'i, Pravadi Kalesini almak zere bir miktar askerle gnderdi. ok hzl
bir yryle kale, bir gece iinde slm'a teslim oldu. Oradan Trnova'ya gi-
dilip, o kale de alnd. Akabinde Hazergrad Kalesi, slm Sanca ile enlendi.
Osmanl aleyhine Bosna Kral ve Srp Kral ile yapt anlamay gizli tutmu
bulunan Bulgar Kral Sosmanos'un elinden krallk alnd. Bulgar Krall ortadan
kaldrld. Nibou ve Silistre Kalelerinde slm Bayra dalgalanmaya balad.
Nibolu Kalesine Doan bey muhafz olarak brakld.

Kosova Sava

slm', Avrupa topraklarndan mutlaka uzaklatrma fikr-i sabitinde olan

hristiyan devletler, her zaman tetikte bekliyorlard. Osmanl ftuhatnn
tkezlenmesi iin dualar ve temennilerde bulunmaktan baka, birbirleriyle
temaslarn artryor-lardi.
kodra Prensinin klavuzluunun, Osmanl askerini yamacla sevkettii ve 88
senedir malubiyet yz grmeyen bu mcahidler ordusu, yama yznden ac
bir ekilde mevcudunun drtte n kaybetmi ancak 5000 gazi ile bu
bozgundan kabilmiti. Bozgun, Avrupallarn moralini dzeltmi ve hep
birlikte yklenirsek, acaba bu pehlivan ykar, balar ve geldii kylarn tesine
frlatabilir miyiz? diye ham hayaller kurarken, bir yandan da hayallerini
tatbikata koyma hazrlklarna balamlard.
Hdavendigr Gazi de, o senenin kn Filibe'de geirdikten sonra,
Hdavendigr lakab icab olarak, btn slm memleketlerinden mcahidleri,
yaplacak savaa davet etti. Kastamonu, Germiyanou, Saruhan, Aydn,
Hamideli Beylikleri, bu davete derhal katldlar. nk meydana gelecek sava,
bir hanedann veya bir rkn sava deil, Allah indinde tek din olan slm'n,
batlla sava idi. Her trl asabiyye-tin tesinde o beyler ve halk, mslman
olarak bu slm Orduuna yardma severek kotular. nk Ancak mslman-
lar kardetin mealindeki ayet-i kerime, onlar bu yksek uur iinde tutacak
ilh bir emirdi. ehzade Bayezd ve Yakup Bey'ler de kuvvetleriyle beraber
Hdavendigr'a mlaki oldular. Hep beraber hareket edip, Alaeddin ovasna
yrdler. Ksendil Prensi Kostantin ve askerlerini de yanlarna alarak Kosova
meydanna geldiler.
Ehl-i Salip Ordusu ok kalabalkt. Bu kalabalk hakknda baz tarihilerin
rivayetini buraya almay uygun grdk:
Hayrullah Tarihinde; Sultann Ordusu ikiyz bin, Ehl-i Salip Ordusu 500.000
dir.
Hammer ise, Hal Ordusunu 200.000, Osmanl Ordusunun ok dk sayda
olduunu,
Namk Kemal (air Namk Kemal) Bey, Osmanl Ordusunu, Hal Ordusunun
te biri olarak 60.000 kii kabul ediyor. Bu da dmann 180.000 kii olduunu
gsteriyor.
Tc't-Tevarih'de Hoca Sadeddin Efendi ise; Osmanl Ordusunu 40.000 olarak
kabul ederken, Ordu-yu Hmayun dmann bete biri kadardr diyor ve
dmann 200.000 olduunu kabul ediyor. Biz de bunlarn pek byk farhlklar
olmadn, dmann te bir saysnda Osmanl Ordusunun, kendisinden
misli kuvvetle (bu dman kuvvetinin 15.000 zrhl svari olduu btn
tarihlerde ittifak edilmitir.) boumutur diyoruz.
Hdavendigr, ordusunu^istirahate aldktan sonra, harf meclisini toplad. Sras
gelmiken, ordunun istirahate alnmas demek ne demektir, onu biraz izah
edelim: Osmanl Ordusu, hazerde ve seferde, din-i mbin'in farz olan hibir hu-
susunu terk etmemitir. Namazlarn sefer olarak klmlardr. Orularn daima
tutmulardr. Ehl- tarik olan askerler, zikirlerini daima yapmlardr. Tabur
imamlar, aiay mftleri, askerlere daima vaz-u nasihatte bulunurlar. Sahabe-i
kiramn hayatlarndan rnekler verirler. Onlar, 'Allah iin arprken lenler
ehiddir. Allah katnda makbul olan iki iz vardr ki, birisi; Allah iin alyan
gzn yalarnn izi; dieri de Allah iin yaplan savalarda alnan yaralarn
izi... hadis-i eriflerinin izahlarn yaparak onlarn cesaret ve ecaatlerini
galeyana getirirler. stirahat srasnda, yapaca iten alaca mkafaatn uuruna
eren mcahidler, dman zerine Allah Allah nidalaryla yle bir saldrrlar ki,
dman iin malubiyet ve helak olmak kanlmazdr. stirahat; yan gelip
yatma veya trl dedikodularla deerlendirilmezdi. Cenab- Hakka ibadet edilir,
O'ndan nusret ve zafer istenirdi.
Sultan Murad- Hdavendigr, harp meciisinde ilk sz, babasnn yadigr,
hac'dan yeni gelmi olan Evranos Bey'e verdi.
Evranos Bey; dmanla nerede harp edilecekse, oraya onlardan evvel gidip, iyi
bir mevkii tutmak ve ifk hcumu onlara yaptrarak, harp nizamlarnn
bozulmasnn temin edilmesi reyinde olduunu syledi. Timurta Paa, Yahi
Bey, ehzade Yldrm ve Yakup Bey'ler, Sadrazam Ali Paa, Evranos Gazi'nin
szn tasdik ettiklerinden, Sultan Hdavendigr benim de fikrim budur.
naaSah harp meydannda tatbiki de mmkn oiur. dedi. Sultan Murad,
ehzade Yldrm Bayezfd ve kumandanlarn yanna alarak, Orduyu Hmayunu
teftie knca, yksek bir tepeye trmand. Ovaya bir nazar atnca dmann
okluunu grd. Bunun zerine; "mrmde bu kadar kalabalk ordu
grmedim. dedi.
adrna dnen Sultan Murad, tekrar harp meclisini toplayarak mzekere at.
Baz kumandanlar, hristiyanlann deve grmediini atlarn develerden
ekinebileceini, slm Ordusunun develerin arkasna yerletirilmesini,
develerden korkacak olan dman atlarnn dalaca iin, harp nizamnn
bozulacan sylediler.
Cesur Yldrm, babasndan msaade alarak Biz imdiye kadar, hayvan
arkasna saklanp savarak m galibiyetler aldk? Allah'n inayet ve siyanetinden
baka eye iltica yoktur. Bu dinimizin de, devletimizin de anna yakmaz.
diyerek itiraz etti.
Sadrazam A!i Paa ise, sz alarak, Ya bir de develer, onlarn zrhlarnn
kard seslerden rker, geriye dner ve bizim stmze gelirse, halimiz nice
olur? diye Yldrm' destekleyince, bu tedbir gndemden kalkt. Bermutad saf
harbinin tertibine geildi. Evranos Bey, sa ve sol cenah balarna biner oku
koymak ve harbin onlarla almas gerektii hususunda bir fikir beyan etti. Bu
fikri de uygun grlerek kabul edildi.
Btn bu tedbirleri alan ve ordunun tertibini kuran Sultan, yine de mahzundu...
nk sava alannda yalnz nefsi deil, slmn ordusu vard. Bu ordu,
Anadolu'nun btn askeriydi. Allah saklasn herhangi bir malbiyet, Rumeli'ye
yeni gemi birok Mslman ailenin mahvna, perian olmasna sebep
olabilirdi. Hdavendigr, bin can olsa, binini de byle bir akbete
uramaktansa, slm Milleti iin feda etmekten ekinmezdi.
Gazi Hdavendigr, tek melcei olan Rabbul Aleminin huzuruna durdu. slmn
hakikatlarna en kutsal mertebelerden nazar etmi, hakikat mertebesine varm,
herkesin Mslmanlar Padiah demesine hak kazanm temiz bir zat oldu-
undan, btn gece huls-u*kalb ile Cenab- Hak'tan istim-dadda bulundu.
Ordu-yu Hmayun'un zaferini kendisinin e-hadet mertebesine ulamas iin
yalvard, yalvard...
Sultan, sabahleyin orduyu tanzim ederken sa cenaha ehzade Bayezid ile,
Rumeli Beylerbeyi Timurta Paa'y, Evranos Bey, nce Balaban, Toluca
Balaban, Msteceb Suba ve emrindeki frkalar koydu. Eyalet Askerini
ehzade Yakup Bey'le Anadolu Beylerbeyi Saruca Paa'y Koundu askeriyle,
Kastamonu Bey'i, Hamideli Bey'i, Mentee ve Teke Beyzadeleri, Germiyan
Sipahisiyle nebey Suba'y, Kara Mukbil Bey'i sol cenaha tayin kld. Kendisi
Yenieri, Kapkulu halk ve Sadrazam ile ortada yer ald. Ayrca Evranos Bey'in
reyi zerine, her iki cenaha ve n tarafa biner kiilik oku kuvveti koydu.
Dman tarafnda ise, Srp Kral Lazar ortada, nnde zrhl birliklerle
Brankovi, Srp ve Arnavut askerleriyle sa tarafta, Bosna Kral Bonak ve
Bulgar askerleriyle sol tarafta, vazife almlar; Venedik, Eflak, Leh, ek ve
Macar alaylar da her cenaha taksim olunmulard.
Savatan nce mcahidler ordusu zerine doru, frtna denebilecek kuvvetli bir
rzgr esiyordu. slm askeri bu rzgrn tesirinde kald gibi, toz-toprak da
gzlerine doluyordu... Btn gece Rabbul Alemn'e dua eden Hdavendigr'n
duas kabul olunmu, , sabaha kar yaan yamur, hem toz-topra kastrm,
hem de rzgrn durmasna vesile olmutu.
Sava, okularn ok atmasyla balad. Okular birok dman telef ettiler.
Yldrm Bayezid'in zerine saldran Bonak Kral pskrtld. Srp Kral ise,
ortada yer alm olan Hdavendigr'n zerine gitti. iddetli bir cenk balad. Bu
arada bir ok isabet eden Sultan'n at yere dt. Sultan Gazi derhal at deitirip,
yerinden ayrlmad. Bu srada Brankovi, ehzade Yakup Bey'in zerine var
gcyle yklendi. Bu saldry karlamakta zorluk ekildi. Eer arkada develer
ve meelik orman olmasayd, bu cenah kebilirdi. Burada da gs gse bir
sava balad. Durumu gren Yldrm Bayezid, nl ve ar grzn eline alp
yldrmlar gibi s-tste dmann balarn omuzlarna akarak, Yakup Bey ce-
nahnn imdadna yetiti. Her darbesi bir kafa kryor, krlan kafaya ait her
vcut, bir demir ktlesi gibi ayaklar altna dyordu.
Sa cenahtaki dier kumandanlar da Yldrm Bayezid'in at zafer yolunun
zerine kotular. Bu yardm sayesinde kendisini toparlayan sol cenah
kumandanlar, bozulan askeri intizama sokup, yeniden sava alanna girdiler.
Brankovi'in imdadna. Hal Ordusunun baz komutanlar kotular. Sava, artk
sol cenahta cereyan ediyor. Mcadelenin en amansz olanlarndan biri, slm'a
zaferin glmseyen yzyle tevecch ediyordu. Sekiz saat sren bu kanl
bouma, Allah'n yardmna nail olan Osmanl Ordusunun zaferiyle bittiinde,
sava alan binlerce cesetle doluydu...
Hdavendgr muzaffer olmutu. Fakat me'yus idi... k duas tam olarak
kabul olunmam grnyordu. Zira O Rabbul Alemn'e zafer iin dua ederken,
kendisine ehitlik devleti iin de niyazda bulunmutu.

Sultan Mrad-I Hdavendigrn Hanmlar Ve ocuklar

Sultan Murad'n Gliek Hatun, Tamara veya Mara ve bir de Melek Hatun
(Paa) adl hanm bulunmaktadr kaynamza greki bunlardan Gliek
Hatun, Yldrm Bayezid'in annesidir ve Yldrm Bayezid dnya'ya gelirken
dedesi Orhan Gazi 81 yanda olduu halde ahiret yolculuuna kyordu.
Gliek Hatun'un ^91/1388 ve 802/1399 tarihli vakfiyelerden Rum olduu
anlalmaktadr. Bu hanmn vefat tarihi belli deildir. Tamara veya Mara ad ile
anlan hanm Bulgar Kral iman'n kz olduunu syleyen olduu gibi
kizkardei diyende vardr. Evlilikleri 1376 ylnda vukubuldu-unda Sultan
Murad'n olu Yldrm Bayezid 16 yan srmekte idi. Melek Hatun veya Paa
Melek Hatun diye anlmaktadr ve Kzl Murad'n kzdr. Alderson; Sultan
Murad'n
7 evlilik yaptn ileri srer ve andarlolu 2. Sleyman'n kz, Kstendil
Bey'inin kz John Paleologosun ve Seyyid Sultan'n kzlaryla evlendiini ileri
srer. Kz ocuklar ise; Nilfer Hatun, Melek Hatun olup Nefise Melekhatun 1.
Mu-rad'n byk kzdr. Karamanolu Alddin Ali Beyi. Murad'a gnderdii
eli ve hediyelerle, Melek Hatun'un izdivacna t-lib olmu takriben 1380
senesinde bu evlilik vukubulmutur. Karamanolu bu evlilii siyasi evlilik
olarak dnmse de, Sultan Murad'da bu dncenin dndaki bir maksad
gt-memitr. Ancak Nefise Melek Hatun ok zdirab ekmitir. nk her
seferinde szn yiyen bir koca, ve her seferin de kznn ve torunlarnn hatr
iin damadn affeden bir padiah baba arasnda kalmtr. Asil bir ailenin ferdi
olduundan koca evini tercih eden bir asalet numnesidir. Melek Nefise
Hatunda nevar ki aabeyi Yldnm'n sabr tkendiinde, Alddin Ali Bey'i,
yapt dmanca hareketleri yznden ldrtt. Kzkardeinide, yeenlerini de
Bursaya aldrd. 1402 Ankara sava yznden Osmanl'nn bana gelenler,
Nefise Melek Hatun'un yine Karamana dnmesine sebeb oldu ve burada vefat
etdi. 1381 ylnda kendi yaptrd Sultan Hatun ad verilmi trbede
defnolundu. Nilfer hatun adl kz hakknda da pek bir malumat
bulunmamaktadr. Ylmaz ztuna; Nilfer hatundan hi sz etmemektedir.
Sultan Murad- H-davendigrn erkek ocuklarna gelince; Yldrm Bayezid'in
en byk olu olduunu ifade etmitik. 2. oul olarak 1362'de doan ve 27
yanda 1389'da Kosova meydan muharebesinin akabindede devlet adamlarnn
zm olarak katledilen Yakup elebi'dir. nc oul ise Savc Bey'dir ve
1364 ylnda dnya'ya gelmi, ancak babasna isyan hase-biylede idam
edildiinde trihler 1385'i gsteriyor ve ya 21'in iindeydi. brahim Bey ve
Yahi Beylerde her ikisi babalar Sutan Murad'dan evvel vefat etmilerdir.
Sultan Murad'n sadnazamlarna gelince 761/1359 ylnda tahta kan padiah,
Ankaral Devlethan bin Hac Paay makam sadaret de bulmutu. Hac Paa 11
yl hizmetten sonra, 1360 yl iinde mhr, Kayserili Yusuf Sinaneddin Paa'ya
1364 yl eyll ayna kadar takriben 4 sene kadar tamak zere devretmiti.
Eyll 1364'de grevi devr alan, andarl Kara Halil Hayreddin Paa bu trihden
2003 ylna kadar, en uzun zaman sadaret mevkiinde kalan devlet adam olarak,
22/ocak/1387 senesine kadar 22 sene, 4 ay, kalmak suretiyle alamaz bir
rekorun sahibi olarak hizmet verdi devlet-i liyyeye... Vazifesinden vefat
mnasebetiyle ayrlan bu ztn olu andarlzde Ali Paa 22/ocak/1387'den
18/ara-lk/1406'ya kadar, 19 sene, 10 ay, 27 gn sadrazam olarak grev
yaparken, bunun yalnz 2 sene, 6 ay, 19 gn Sultan Murad'a vezirlik yapmak
suretiyle geti. Bu bakmdan Hda-vendigr Padiah otuz yllk saltanatn
sadrazamla tamamlam oldu.

Sultan Hidavendigr'n ehadeti

Harp meydann gezmeye kan Sultan Murad, ller arasndan kan bir
adamn, Mslman olmak istediini belirtip, Hdavendigr'n elini pmek
arzusuna mani olmaya alan askerlerin seslerini Sultan Hazretleri duydu.
Brakn gelsin dedi. Elini pmek zere eilirken koluna saklad haneri
aniden ekip, Hdavendigr'n kalbine saplad. Bu adam, Srp Kralnn damad
Milo Kabilovi idi... Yetien Yenieriler, hainin kamasna meydan vermeden
ban ezdiler. Sultan Murad- Hdavendigr hazretleri, duasnn kabul
edilmesinden memnun olarak, olu ehzade Bayezid'e haber gnderilmesini
istedi.

Sultan Mrad-I Hdavendgar'n Son Szleri

Babasnn gnderdii haberi alan Bayezd, derhal geldi. Kanlar iinde yatan
babasn grnce, gzyalarn tutamad gibi, arada bir ahh ekiyordu... Son
nefesi yaklam olan Sultan Murad-i Hdavendigr, ar ar ban kaldrd. Bu
kahraman evlda sevgi dolu gzlerle bakt. En samimi hislerini terennm eden
u szler, dudaklarnan tam bir uur iinde dklmeye balad.
Olum! Dnyada kim akbetinden kaabilmi ki, benim iin alyorsun? Eer
alyacaksan, mslmanlara ala!.. Onlarn hallerini perian brakma! Yerim
sana kalyor... Adaletinle sevdir kendini... Sevginle sevdir kendini... Beni de
hayrl bir evlt brakm olarak, hayrla ydettrmeye al... unu hi bir zaman
unutma ki, padiahln sermayesi adalettir. Saltanat rahat bir i sanma...
Dnyann en zor ilerinden biri, saltanat omuzlam padiahlarn vazifesidir.
Dnyada gzel bir nam brakmaya al... Ecdadnn anna lyk olasn...
mealindeki szlerle nasihatini bitiren Hdavendigr kendisinden sonra hi bir
padiaha nasip olmayan saadetler iinde, milletini zafer, kendisini ehitlik
mertebesine kavuturmu olan ms-tecap duasnn mkfat olarak pk ruhu
cennet-i lnn bahelerine kelime-i ahadetlerle utu gitti...
1325 Milad ylnda doan Hdavendigr, 64 yllk mrnn 30 senesinde
Sahib-i Saltanat olarak yaamt. Cenab- Mev kabrini nur, meknn pr nur
eylesin...
Devlet-i Myye-i Osmaniye'nin, Avrupa ktasnda varln kesin-letiren
Kosova Meydan Savann neticesi, kffar pek feci bir malubiyete duar
etmesi, buna mukabil yapt duann Rabb'l lemin tarafndan kabul
neticesinde Hdavendigr Gazi'nin ehadet mertebesine vasl olmasdr.
Byk ve kymetli bir zaferin sonunda I. Sultan Murad- Hdaven-digr'n
ehadeti, zaferin sonucunu buruklatrmt. Bu buruklua baka bir burukluk da
eklenivermiti.
 SULTAN YILDIRIM BYEZD HAN

Babas: Sultan I. Murad Han

Annesi: Gliek Hatun
Doum Tarihi: 1360
Vefat Tarihi: 1403
Saltanat Md.: 1389-1402
Trbesi: Bursa'dadtr.

Sultan Yldrm Bayezid Tahta k

26 Yanda Aksancak altnda H. 791/M. 1389 senesinde babasn ve kardeini

kaybetmi bir insann elm duygular iinde tahta kan Yldrm Bayezid, ok
cesurdu. Cesur oi-duu kadar da kuvvetliydi. Kuvvetli olduu kadar ve Yldrm
lakabna hak kazanacak surette de sr'atle hareket ederdi. El gzl, Kumral
sakall, beyaz ve yuvarlak yzl, heybetli ve fkeli, merhametli ve adaletli bir
padiaht.

Yakub Beyin ehadeti

Hdavendigr Gazi'nin zaman- tasarruflarnda, Yldrm Beyazd Bey'i tahta

hazrlad grlyordu. Ayrca beka alemine intikal eylemek zere olduu
sralarda, Yldrm Beyazd'a verdii nasihatler, tahta geecek bir oula
verilecek nasihatler cmlesinden olduundan, tahtn sahibini kesin ola-rak belli
etmi oluyordu.
Devletin ileri gelenleri, Savc bey vakasn da bu arada ha-trlayverdiler. Bir
idam, bir isyandan hayrldr mealinde bir hkmle Yakub Bey'in idamna
karar verdiler. Ve sabah olmadan adrnda hkm tebell eden Yakub bey,
kadere rza gstererek kalbi mutmain makamnda eriat-i Ahmeddiy-ye'nin
icabatn yerine getirdi. Sabah olunca Osmanl Devletinin banda hkmdar
olarak Sultan Yldrm Beyazid Han vard. Bu infazn abukluunu Yldrm
Bayezid Han'sn Yldrm lakabna izafe eden yabanc tarihiler, Yldrm
lakabnn
bu olayla ilgisi olmadn aslnda gayet iyi bilirler amma, slm'a olan
dmanlklar, onlar byle iftiralar yapmaya sevk etmitir.

Anadolu Beyliklerinin lhak

Avrupa'ya koparlamaz bir kement atan Osmanl Mca-hidleri, buralarda

yerleebilmeleri iin durmadan savamak zorundaydlar. Burada yaplacak
savalar, ne Anadolu Beyle-riyle yaplan savalara, ne de Bizans'a gz da
vermeye benzerdi. Avrupa ile yaplacak savalar ok byk olabilecei gibi,
ayn zamanda lojistik destek bakmndan da glk gsterir idi. Bunu temin
etmek inse Rumeli yakasnda 10 sene srecek bir tahkimat ve hazrlk
gerekirdi. Halbuki Anadolu'da bulunan Karamanolu ve sfendiyarolu'nun
mevcudiyeti, Yldrm'n deil 10 sene Anadolu'yu gzden uzak tutmas 1 sene
bile gzden uzak tutmasna imkan vermiyordu.
Yldrm Bayezid Han bunu gznne alarak, imdilik Rumeli'yi rahat
brakmay, Rumeli ile yapaca cihada mani olan engeleri ortadan kaldrmay
plnlad. Tabii ki bu engeller, Karamanolu ile sfendiyarolu idiler.
te yandan Rumeli'yi iyice babo brakmamak iin kumandanlarndan Firuz
Bey'i Tuna boylarna gndererek, oralar didiklemesini, ayrca Vidin Kalesini
fethederek o blgelerdeki politikalar dikkatle takip etmesini Firuz Bey'e tenbih
etmeyi unutmamt. *
Kendisi, askerin byk bir blmyle Anadolu'ya gemiti. Anadolu'da mstakil
beylikler halinde Aydn, Saruhan, Mentee, Germiyan, Karaman ve tsfendiyar
Beylikleri hkm srmekteydiler.
Ne var ki o srada vefat eden Saruhan Bey'inin eyaletini, Karesi eyaletine ilhak
eden Yldrm Bayezid, Aydn Beyliini de ortadan kaldrmt. Germiyan
Beylii, bu olanlardan rkerek, derhal Yldrm'n huzuruna gelerek arz- sadakat
etmise de, sadakatini gsterme frsat olarak kendisine Rumeli'ne gemesi
emredilmitir. Bu durumu dikkatle takip eden Mentee Beyi, oluk ocuunu
tanabilir malnn byk ksmn yanna alp, beyliini, topraklarn Yldrm
Baye-zid'e terk etmitir. Artk sra Karamanolu'na gelmiti. Belki dier
beylikleri ortadan kaldrmaya sebeb yoktu diyen tarihler vardr. unu
belirtmeliyiz ki, kffara yaplacak seferde mutlak surette geri hatlarn emniyeti
temin olunmaldr. Mstakil olan bu beylikler, airet asabiyetiyle Osmanly
rahat brakmazlard. Avrupa'da savaacak mcahidler ordusunun arkasnda
byle bir kambur braklamazd. Nitekim braklmamtr da... Dier beylikler
iin sebeb yoktu diyen birok tarihler, Karamanolu'na gelince, zaten onun
hibir zaman rahat durmadn, hatta Kosova Meydan savanda kafirlerle
irtibatl olduunu ve mnasebetlerinin bulunduunu sylerler. Aslnda buna da
fazla itibar etmemek gerekir. nk kesindir ki, Hdavendigr lakabnn tecelisi
olarak, Anadolu mslmanlar Kosova savana alaka gstermiler, hibir ih-
tilaf konu etmeden, davay bir hilal-salip kavgas olarak kabul edip,
Hdavendigr'n daveti erefine seve seve komular, bu mcahidler ordusunun
drt ba mamur bir zaferle talanmasna bileklerinin gc, kalplerinin zikriyle
katlmlardr. Biz Karamanolu'nun kffar ile anlat yolundaki sylentileri
kabul etmiyoruz. Belki Karamanolu iinden birka siyaseti malub
olursak.. korkusuyla byle bir muhaberata ginnilerse, bu btn karamanolu
askerine temil edilemez. Karamanolu ve dier beyliklerin ortadan kaldrl-
masnn lzumu tek maddede belidir ve bizim grmze daha uygun
gelmektedir. Hal Dnyasyla arpacak slam Mcahidleri, arkalarnda post
kavgas, toprak kavgas karabilecek hibir ihtimal brakmama tutumunu takip
etmiler, elhak dorusunu yapmlardr. Daha sonraki tarih safahat gstermitir
ki, bat zerine gidilecek seferler, daima arktan gelen belalar yznden
aksamtr. Timur bels gibi...
Karaman zerine gidilip Konya fetholunmu ve ehar en-be Nehri hudut
saylp ikiye blnerek bir ksm Osmanl Devletine ilhak olunmutur. H.
792/M. 139O' gsteriyordu tarih...
imdi sra Kastamonu, Sinop ve Samsun'da hkmn srdren sfendiyaroular
Beyliindeydi.
Fakat Yldrm, Ulah askerinin Tuna Nehrini geerek Rumeli'nin baz yerlerini
tazyik ve tahrib etmeye baladn haber alnca, derhal Rumeli'ye geti. Bu
gei, sfendiyaro-lu'nun ve Kostantiniyye zerine yaplacak seferleri imdilik
iptal demekti.
Vdin'i fetihle grevlendirilen Firuz Bey, vazifesini yerine getirmi, Vidin
Kalesine slam Sancan ektii gibi, iah memleketinin de tozunu atmaya
balamt. Buna mukabale-i biPmisilde bulunan lahllar, Tuna'y geip evlad-
fatihan rahatsz etmeye baladklar hrada, Yldrm unvanna layk padiah
Bayezid han, son sr'atle muzafferen Bkre'e girerek, Ulah Bey'ini imtiyazl
bendegn olarak rnaiyyetine almtr. Tarih H. 793/M. 1391 yln gsterdiinde
Yldrm o ii de, yldrm hzyla halletmi oluyordu.
Durum Yldrm Han'n Rumeli'de kalmasn icab ettirirken, sr'ati hareketine
istinaden Yldrm Anadolu'ya geerek sfendiyar Olu'nun zerine yrm,
sonra da Sivas zerine sefer amt.
Halbuki Avrupa'nn durumu Sultan dndrc bir hal almt. nk
Osmanllarn Avrupa'ya yerletiini gren Dou Avrupa Amanyas imparatoru
IV. arl (de Lxem-borg)'n olu Sgismund'un kumandanlnda birlemekte
idiler. Yani Osmanl kuvvetinin aknts Avrupa sularn kartrarak, kk bir
anafor meydana gelmesine sebeb oluyordu.
te iki ate arasnda kalmann zaman geliyordu. Hi olmazsa dahili yangndan
korunmak iin Anadolu birliinin ve Bizans'n tehlike tevlid edebilecek
durumlarnn izale edilmesi lzmd.. Yldrm Bayezid Han, gayretlerini bunu
temine hasrediyordu. Bu gailenin yannda Avrupa gailesi, ayrca Timur'un
Anadolu'ya gelmesi tehlikesi pek yakn deilse de, uzak da deildi.
Sigismund, annesi tarafndan miras yoluyla Prusya Dukaln ald gibi, kars
Maria'mn babas Macar Kral Lui'nin lmyle Macarlar tarafndan kral
seilmiti. Byle kolaylkla ele geirilmi makamlara; CIlah, Bodan, Erdel,
Bosna memleketleri de iltihak etmiti. Sigismund, aradan ok gemeden
Almanya imparatorluu tacyla, Bohemya krall talarn miras ve seim
yollaryla uhdesine almt. Baltk deniz sahili ile Tuna sahillerine kadar olan
topraklar Sigis-mund'un idaresine kalm, sanki bir Avrupa kral meydana
kmt.

Karaman Ve Sivas'n Fethi

Ulah tecavzn nleyen Sultan Bayezid Han, Edirne'ye dnerek ordunun

ihtiyacnn temin edilmesini beklerken, Ka-ramanolu'nun Bayezid Yldrm'n
Belerbeyi olan Demirta Paa'y esir ald haberi geldi.
Yldrm Bayezid bu haberi alnca ok kzd. Avrupa'y brakp Karaman zerine
sefer aarak, enitesi Aleddin Bey'i, hemiresi Nefise Sultan'n yalvarmalarna,
niyazlarna bakm-yarak, esir olarak alp ok eziyet verdii Demirta Paa'ya
vermitir. Demirta Paa da ta Sultan Hdavendigar'dan beri Devlet-i
Osmaniyye'nin bana gaileler aan bu Alaeddin Bey'i idam ettirmitir.
Karaman Eyaleti tamamen Osmanl topraklarna ilhak olunmutur. H. 795/M.
1393 ylnda bu ii bitiren Ydrm Bayezid Han, oradan Sivas zerine
yrmtr. Alimlii ile mehur olan Kad Burhaneddin adl zatn idaresinde
bulunan Sivas eyaletini, sonra da sfendiyar Beyliini fetih suretiyle ele
geirerek Anadolu'nun fethini tamamlamtr.

Bizans'n Yapt Srlarn Kendilerine Yktrtlmas

Kayser, uzun zamandan beri Avrupa'ya feryadlarla dolu yardm mektuplar

yazp istimdat ediyordu. Ayrca bir ihtiyat tedbiri olarak iki tane bur yaptrm
ve daha evvelki muhasaralarda yklm kaleleri tamir ettirmiti. Bu haberi
duyan Yldrm Bayezid, Kayser'e yaptrd burlar derhal ykmasn
emretmitir. arnaar bu emre uyan Kayser kaleleri yktrmak mecburiyetinde
kalmt. Bu da gsteriyordu ki, Kay-serliin bamsz bir devlete benzer taraf
kalmamt.. Bayezid Han'n tahta kt srada Kayser'in oullarndan Andre-
nikos vergi vermeyi vaad ettiinden 10.000 askei gnderilip Yani Paleolog
tahttan indirilmiti. Onun yerine Andrenikos Kayser ilan olunmutu. Bunun
zerine Yani Paleolog padiaha iltica ederek kendisinden istenecek vergileri
vermeye hazr olduunu bildirmesi ve tahtn kendisine iadesi yolunda s-
tirhamda bulunmas padiah nezdinde kabul grdnden, Yani Paleolog
Osmanl askeri refakat ve himayesinde tahtna iade olunmutur.
Kayser tarafndan gelen istimdad feryadlanna kulaklarn tkarnyan papalk
yapt tazyikler neticesinde Ceneviz, Venedik, Rodos valyelerinden
mteekkil bir ehli salip ordusu Selanik'e karak etraf yamalamya balamt.
Bu ise: Yldrm Bayezid Han'n ehli salibe kar byk bir muzafferi-yet
kazanmasna ve dolaysyla Selanik, Atina ve Trhal'a gibi byk ehirleri eline
geirip Osmanl lkesine katlmasna vesile oluyordu.

Ngbol Sava

Kayser'i, yapt istimdadlar yznden cezalandrmaya karar veren Yldrm

Bayezid Han, stanbul'u muhasara etmeye karar vermiti. Tarihler H. 796/M.
1394 yln gteri-yordu.
Ne var ki Kayser'in imdadna koan kuvvetlerin en by Osmanllarn
Rumeli'de kallarn tehdid edebilecek byklkte bir ordu, Sigismund'un
kumandasnda kendi askerinden baka Almanya ve Fransa'dan gelen kuvvetlerle
birlemiti. Tuna'y geerek Vidin Kalesini zabt etmi, Nibo-lu'yu muhasara
atna almt.
Zaten Sigismund'un byle bir sefer yapacan ok evvelden tahmin etmi olan
Yldrm Bayezid Han, hazrlklarn yaparken daima bu seferi de hesaba
katmt.
Oteyandan Nibolu'yu sarm olan dman padiah ok uzakta deyip, ok rahat
hareket ediyorlar. Ve padiah gelmeden Nibolu Kalesini ele geirebileceklerini
umuyorlard. Ne var ki kalede anl gazileri ve onlarn Beyi olan Doan Bey'in
nasl birer mcahid, Allah'n ne yaman bir askeri olduklarn akl ve hayallerine
bile gevremiyorlard.
Kaleye kar yaplan hcumlar, gaziler ve onlarn kumandan olan Doan Bey
tesirsiz brakyor ve padiah Yldrm Bayezid'in mutlaka yardmlarna
yetieceine emin olduklarndan can ve bala direniyorlard.
Sigismund'un ordusunda Avrupa'nn seme valyeleri ve komutanlar yer
almsa da, Nibolu kalesine kapanm bir avu mcahidi skp atamyorlard.
Burgonya Dukas korkusuz Jan, mareal Filip Dartunun kumandasndaki
valyeler, slam aknclar nnde aresiz kalyorlard.
Doan Bey; her geen gn cephane ve yiyecein azaldn gryor, gazilerin
birer ikier ehadet erbetini imeleri ve baz ar yarallarn zntsn
yreinde hissediyor, fakat bu zntsn hi darya sezdirmiyor, Hakk
Tel'ya niyazlarda bulunarak Yldrm Bayazd Han'n yetimesini tafeb ve
istirhamda bulunuyordu.

Yldrm'n Doan Bey'le Konumas

Yine akamn alaca karanl km akama kadar dman gzlemi, onlarn

hcumlarn pskrtm, gaziler namazlarn klmlar siperlerine dayanmlard.
Doan Bey de gazilerin yanlarna urayarak onlarn kuv-ve-i maneviyyeferini
ykseltecek szler syleyip hatr ve hallerini sora sora burlarda dolayordu.
te o srada dman ordusunun arasnda btn heybetiyle ve bembeyaz atyla,
yldrm sr'atiyle kefenini boynuna dolam, zerindeki yeil cbbesinin
eteklerini savura savura kanatlanm gibi bir atlnn kotuunu grd. Biraz
yaklanca gzlerine inanamad. Gzlerini outurdu. Bu vaziyette bu bir serap
olamazd. Evet O'ydu... Sevgili padiah, Efendisi, Yldrm Bayezid Han
Hazretleri dman ordusunun arasnda, gecenin karanlna ters den, harbiye-i
askeriyyenin 'kamuflaj' diye tabir ettii araziye uyma kaidesini para para eden,
beyaz at, boynunda beyaz kefeni banda kar gibi bembeyaz saryla szle
szle geliyordu. Doruca Doan Bey'in zerinde bulunduu burca yaklat.
Doan Bey'i eliyle oraya koymu gibi seslendi:
Bre Doan! Bre Doan!
Buyurun Sultanm, emredin!
Halin nicedir iyi bilirim. Biraz gayret yetitim, yarn inallah herey hallolur.
Beli Sultanm.
Sultan Yldrm Bayezid Han, bu muhavereyi yapp atn dnrd. Burak misali
ua ua gzden kayboldu.
Evet, Yldrm Bayezid Han, o, kendine has lakabna uygun olarak, yldrm
hzyla Nibolu nlerine yetimi, ocukluk arkada Doan Bey'in kalesine
haberci gndermeyip bizzat gitmiti. O alaca karanlkta dman ordusunun
ortasndan, beyaz at, beyaz, sar, boynunda ^efeni ile beyazlar iinde gemesi
ve grlmemesi zahiren mmkn grlmemekle beraber, gnl ehlince
mmknsz deildir.
Acaba sahib-i velayet Hdavendigr Gazi Hazretlerinden iras (miras) yoluyla
mertebeler de mi almt Yldrm Bayezid han!? Belki de.,.
Sabah olunca Yldrm Bayezid bata olmak zere slm askeri, ehli salib
zerine saldrdlar. Ancak bu saldr, bir taktik saldryd. Hedef; mutlaka
dman imha edecekleri yere ekmekti. Bu sebeble hafif silahlarla mcehhez
bir aknc kuvveti dmana savlet etmi, bir mddet arptktan sonra yzgeri
ederek, dman imha edebilecekleri sahraya eke-b"lmilerdi. Baz tarihlerde,
bu taktii ya anlamyan mver-rin'er veya anlamak istememelerinden dolay,
Aknclarn bai bozuk olarak saldrdklarn, korkusuz Jan ve Mareal Filip';n
valyelerinin aknclar bozguna urattklarn ileri srerkr. Halbuki olay
dediimiz gibi, dman imha edilecek yere e'Kme plnnn tatbikinden baka
birey deildi.
Bir hilal gibi engebeli arazinin yamacna yaylan slm askeri, aknclarn
dman istenilen noktaya getirdiini grnce bir kska gibi, hilali dairesel
biimde kapatm, ancak kamak isteyenlere bir ak yol brakarak, tarihin en
byk imha savalarndan birini gerekletirmilerdi.
ok kanl bir imha harbi bittiinde, tarih H. 798/M. 1396 yln gsteriyordu.
Mareal Filip, birok Fransz ve Alman valyesi telef olmular, Korkusuz Jan
ise esir dm, Si-gismund da ak braklan yoldan kamay baarm, fakat
yurduna dnebilmek iin aylarca tebdil-i kyafet ederek dolamak zorunda
kalmt.
Bu kesin malubiyet, Avrupa lkeleri ve Papa trafndan duyulunca yas ilan
etmiler, gnlerce kiliseler anlarn acs ac alarak insanlarn kiliselere
toplayarak dualar etmilerdir.

Yldrm Bayezd'n Civanmertlii

Savatan sonra esirlere iyi muamelede bulunulmas, zaten Islamiyetin

emirlerindendir. Bir slam padiah olan Yldrm, bu hkmden ayr hareket
edemezdi ve etmedi de... Korkusuz Jan'a iyi szler syleyip onu teselli etti.
Bunun zerine Korkusuz Jan, bir daha Yldrm Bayezid'e kar kl ekmi-
yeceine yemin etti.
Bir mddet sonra Avrupallarn, esirlerini kurtarmak iin topladklar fidyeler
alnp esirjer salverilirken, Yldrm Bayezid Korkusuz Jan' yanna artarak,
asrlarca dilden dile dolaan civanmertliinin bariz bir numunesi olan u szler
syledi:
 valye, bir daha bana kl ekmiyeceine dair ettiin yemini, klcnla
beraber sana geri veriyorum. Memleketine git, istirahat et, kuvvetlen, btn ehli
sahibi bana toplayp yine gel. Ben ordularmla daima burada olup, sizi yenerek
anmza an katma frsatn vermenizi bekleyeceim.

stanbul'un Yeniden Muhasaras

Nibolu'ya gitmeden evvel Yldrm Bayezid, stanbul'un muhasarasn

emretmi ve boaz kontrol altnda tutabilmek iin, bugn Anadolu Hisar olarak
bilinen Gzelce Hisarn H. 796/M. 1394 ylnda yaptrmt. Nibolu
Zaferinden sonra askerinin bir ksmn Macaristan'n ilerine gnderen Yldrm
Bayezid, geri kafan askeriyle stanbul muhasarasna gelmiti...
Telaa kaplan Kayser, senede 1000 altn vergi ile stanbul'un iinde bir
mslman mahallesi kurulmasna rza gsterdiini imam, mezzin ve kad
tayininin padiaha ait olduunu kabul ederek sulh istirhamnda bulundu.
Yldrm Bayezid, bu sulh teklifini kabul edip muhasaray kaldrd. H. 799/M.
1397.

slam Mahallesinin Kurulmas

Sultan Yldrm Bayezid Han namna hutbe okunacak olan bu slam Mahallesine
imam, mezzin ve kad tayin edildikten sonra, Gynk'n Tarakl Yenice'sinden
getirilen ok miktarda mslman aileler buraya yerletirildiler. unu unutma-
mak lazmdr ki, bir yerin maddeten ele geirilebilmesindeki kolaylk, o yerin
nce manen elde edilmesiyle daha da kolaylar ve salamlasn te buraya
getirilen bu mslman aileler, bir cihetleriyle de <gnl fatihleri idiler...
Fakat, Timur Vaka-i hazininden sonra Kayser bu mahalleyi datm ve
mslmanlara eziyetler vermitir. Timur Osmanl lkesini ineyip Yldnm'
yenmekle kalmam, Bizans iinde bir avu gnl fatihinin de izdraplar iinde
terk-i can etmelerine sebeb olmutur.
Bu arada, yeri gelmiken bu mahalle ile ilgili olarak biraz bilgi vermeye
alalm: imdi stanbul'un Galata veya eme Meydan denilen semtinde
bulunan Arap Camii, sz konusu slam mahallesinin merkeziydi. Bu Arap
Camii, Emev Halifelerinden Sleyman zamannda ina edilip ibadete almt.
Az bir mddet sonra Bizansllar tarafndan kapatlmt. Kiliseye tahvil olunan
Arap Camii, Turul Bey'in talebi zerine, bir mddet daha cami olarak ak
tutulmutu. Tekrar kapatlm olan Arap Camii, yine kiliseye tahvil olunmutu.
nc seferinde Sultan Salahaddin-i Eyyb Hazretlerinin mracaatyla
yeniden cami olarak ibadete alm, fakat bir sre sonra yeniden kiliseye
evrilmiti. Drdnc defasnda Yldrm Bayezid Han, tekrar camiye
evirttirmiti. Ne var ki khne Bizansa, Timur'un Osmanly Ankara Savanda
meflu brakmas, yukarda izah ettiimiz gibi camii yeniden kapatmalarna ve
mslman ahaliye ikence etmeleri frsatn vermitir. Gnmzde ise Ayasofya
Camiinin mzeye evrilmesi ihaneti, ya hiristiyanlarn mslmanlara tarihte
yaptklarn bilmemekten, yahud da yaplan yaplmtr, bize ne.?.
zihniyetindendir.

Timrlenk

H. 801/M. 1399 ylnda Msr Sultan Berkuk lnce, yerine 12 yandaki olu
Melik Nasr Ferec tahta geti. Melik Nasr'in ya kk olduundan, Atabeyler
idareyi ele aldlar. Tabii bu arada nfuz mcadeleleri de ortaya kt, karklk-
lar ald yrd. te bu karklklar Timur'un itahn kabartt. nk O, byle
kark yerlerde neticenin daha abuk alnacan gayet iyi bilirdi. Semerkant'tan
kalkp Rey ehrine geldi. Bu geliten rken, Irak Emiri Sultan veys Celairi'nin
olu Sultan Ahmed, Karakoyunlu Kara Yusuf'un Taht- idaresinde olan Diyar-
Bekir'e gidip oradan beraberce H. 802/M.1400 senesinde Ydnm Bayezid,
cennetmekan babas Hda-vendigr'n en iyi dostianndan olan Sultan CIveys'in
oluna kucan at. Ve onun arkada Karakoyunlu Kara Yusuf'u da slrn
kardeliinin en gzel numunelerini gstererek arlad.

lk Mektup

Sultan Ahmed veys'nin ve Karakoyunlu Kara Yusuf Bey'in Sultan Yldrm

Bayezide snmalarn takiben; Timur'un elileri Sultan Yldrm Bayezid'e bir
mektupla gelip, kendisine takdim ettiler. Szkonusu mektup, ksaca yleydi:
Ey Anadolu'nun hkmdar olan Yldrm Bayezid! Biz, Allah'n btn
ehirlerinde yeni bir sultanz. Btn beylere ve hkmdarlara galip gelmiiz.
Btn halk bizim kllarmzn korkusundan ve askerimizin heybetinden
katlar. Bunlar bir fesad tohumudur. Btn ehirlerin ve ahalinin ba
belasdrlar. Bunlarn taslad byklk Firavun ve H-man'a benzer. Eer sen,
iinin sonu kt olmasn istemezsen, onlar kabul etme, Onlar nereye girseler
uursuzluk getirirler. Bu makule kimselerin, Anadolu'nun kanad altnda
bulunmas yakmaz. Sakn onlara sahip kma. Onlar tut ve hapset yahud da
kov.! Memleketinden kar! Bizim emirlerimize kar gelmekten saknnz. Bize
kar gelenlerin hallerini duymusunuzdur. Onlara nasl davrandmz -
renmisinizdir. Artk birbirimizle dvmek ve savamak yle dursun,
dedikoduyu bile uzatmaynz. Allah'n doru yola ilettiine selam olsun. Hergn
olduu gibi, bugn de i Allah'n elindedir.
inde ince bir hakaret grlen mektup, Yldrm Bayezid gibi ahsiyetli, gazab
yksek zatn gznden kamazd. Nitekim kamad da... Bata sadrazam olmak
zere birok vezir ve kumandann itidal tavsiyesine ramen, ok iddetli bir
cevapla mukabelede bulundu. Mealen bu cevab da buraya alyoruz.
Ey Timur adyla anlan kuduz kpek! Mektubunu okudum, yazdn samalarla
beni korkutmak stiyorsun. Yoksa beni Acem hkmdarlar gibi mi sanyorsun?
Senin yaptn iler, verdiin sz bozmak, ahdini inemek, kan dkmek ve
rza gemektir.
Biz ise douda ve batda gelen sultanlarn en efdali, uzak ve yakn btn
hakanlarn en ereflisiyiz. Sen bizim askerimizi ve onun nizamn bilirsin.
Dv, bizim mil adetimizdir. Sava, bizim san'atimizdir. Allah urunda gaza
edenlerin meslei, bizim mesleimizdir. Biz ancak Allah'n adn* yceltmek
in arprz. Erkeklerimiz yaptklar bu Cihadla, nefislerini ve mallarn,
cenneti almak iin satmlardr. Hasl bizim btn ilerimiz, din dmanlaryla
dvmektir. Sen bizim memleketimize gelmezsen, karlarn talak e bo
olsun. Eer sen gelip, ben de kaar ve seninle dvmezsem, benim kadnlarm
da talakla bo olsun.
Mslmanlara selam olsun. Allah'n laneti de, kyamte kadar sana ve sana bal
olanlar zerine olsun.
Bu sert mektubun yazlmasman malumat sahibi olanlar Timur'a gnderilmemesi
iin ricada bulunduiarsa da, padiaha kabul ettiremediler. Onlar Timur'un
mektubundaki meydan okumay ya anlamarrftlard -ki bu biraz zordur- ya da
Timur ordusunun vahetinden rkyorlard. Galiba doru olan da bu ikinci kt.
Yani misaller bunu dorulamaktayd.
Hi phe yoktu ki Yldrm Bayezid Han, ok cesur, kahraman ve sava
meydanlarnda bizzat dven, ba alp an veren yiit bir padiah idi. Osmanl
askeri bile ayn kahramanlkta, ayn fedakarlkta tannyordu.

Bizans nnden Sivas'a

Tirnurlenk'e cevab mektubu gnderen Yldrm Bayezid, yine Bizans

muhasarasna gitmiti ki, Timurlenk Sivas'a hcum edip, ok byk zulmler
yaparak, adeta Sivas' kana boyad. Bu haberi alan Yldrm Bayezid, Anadolu'ya
dnerek nce Sivas' ald. Oradan Malaryaya uzanp ele geirdikten sonra,
Timur'un bals Erzincan Emiri Tahirddin'den vergi istemek zere eliler
gnderdi. Tahirddin, vergi vermedii gibi, bu durumu Timur'a bildirip Yldrm
Han' ikayet etti:
Timurlenk bu ikayetnameyi alnca mthi kzd ve derhal Sivas zerine yrd.
Bu srada Yldnm'in olu Erturul Bey, svas valisi olarak vefat ettiinden,
Sivas muhafzlar da aknd. Timur, bu aknlktan istifade ederek Sivas'a
yeniden girdi. Birincisine rahmet okutturacak zulm ve ikencelerde bulundu.
Kazdrd ukurlara 4000 kadar Osmanl askeri olan mcahideri diri diri
doldurup, zerlerini toprakla rttrd. Yalnz kale muhafz olan Malko Bey'i
ldrmeyerek git grdklerini efendine anlat dedi ve geri gnderdi.
Malko Bey, Yldrm Bayezid'e elim vak'ay anlattktan sonra, gene de bu
adama uyulmamasn tedbir olarak syledi.
Yldrm: Sen nedersin Malko? Diri diri slm askerini topraa gmen bu
adamla ben nasl sulh yaparm? Bu mmkn m? diye cevap verdi.
Yara ok derinliine inmemiti bu sefer... Evlad Ertu-rul'un'vefat bir yandan,
4000 slm askeri -ki onlar da onun evld saylrd- diri diri gmlleri bir
yandan ve fetihten sonra elden kan Sivas.; bunlar dayanlacak eyler deildi...
Yldrm Bayezid tahttan ekilmeyi ve yerine ikinci olu Sleyman elebi'yi
tahta karmay dahi dnd...
Birgn Bursa dnda dolarken, koyunlarn otlaa salm, kendisi bir aa
glgesine ekilmi kavaln fleyen bir oban gren Koca Yldrm:
al oban al. Ne Erturul gibi evladn, ne de Sivas gibi kal'an gitti. Ne cann
yand, nede cierin yakld... diye sylendii rivayet olunur.
Bu acy unutmak mmkn olmad. Hatta taht brakmay dndnde, bu
acy bahane edip Timur'dan ekindi derler diye taht brakma fikrini aklndan
kard.
Ankara Sava

H. 804/M. 1402 Yl, Zilhicce aynn 19. gn, Ankara'nn ubuk suyu
kenarnda meydana gelen tarihin nemli sayfalar arasnda byk bir yer tutan
bu sava, slm'n en ac hatralarndan birini meydana getirmitir.
Bu savan tafsiltna gemeden nce, iki ordu hakknda baz malmatlar
vermeyi lzumlu grdk:
Yldrm Bayezid'in ordusu 150.000 kiilik bir ordu idi, fakat bunun 50.000
kiisi yeni fetholunmu beyliklerin askeriydi. Bunlar Yldrm Ordusunun
intizam ve sadakatindeki yksek mertebeye gelemedikleri gibi, Timur'un bu
savata galip gelmesi halinde, yeniden beyliklerine kavuma midini de tayan
askerlerdi. Bunlardan bazlar unlard: Srp, Karaman, Germiyan, Aydn ve
sfendiyar ktalaryd.
Timur'un ordusu ise; 700.000 Tatar svarisinden mrekkep olmakla beraber,
babozuk bir Asya ordusu deil, aksine her 10 nefere bir onba, 10 onbalk
bir kuvvete bir yzba, 10 yzbalk bir kuvvetle bir binba, 10 binbalk
kuvvete bir emir, 10 emirlik bir kuvvete bir emir'l mera kumanda ediyordu.
Timur, ordusunun sa cenahna olu Mirza Amir ahin'i, sol cenahna Mirza
Emir ahruh'u koyarak, merkeze de bizzat kendisi geerek, btn orduya
kumanda ediyordu.
Bayezid'in ordusu ise, sol kolda Srp Kral stafan ile Rumeli askerinin bir ksm,
ahruh'a kar, yani sa cenahta Yldnm'n olu ehzade Sleyman elebi ile
Anadolu askeri, merkezde ise kahraman olu kahraman Yldrm Bayezid,
Yenieri askerleriyle yer almt.
lk hcumu Mirza Amir ahin balatt grid. Yaplan iddetli hcumu,
Rumeli askeri fevkalde br ekilde pskrtt. Davul ve zurnalar alyor,
koyiitler naralar atyor, oklar havada hedefine mteveccihen vzr vzr
vzldyordu. Timur, nnde bulunan.32 filin ve 10.000 zrhl askerin arkasnda
saa-sola emirler yadryordu.
Yldrm Bayezid ise, ala kl dvyor ve omuz stnde ba brakmyordu...
Timur, verdii bir emir zerine merkez kuvveti, Yldnm'm merkez kuvvetine
iddetli bir hcum yapt. Ne var ki mdafaann iddeti hcumdan daha az
iddetli deildi. Timur'un merkez kuvveti yedii kar darbe ile ard, geri
dnemeyip bozuldular ve sol tarafa yklmaa baladlar. te zafer yine Yldrm
Bayezid'e gl yzn gstermeye balamt... Fakat...

hanetler Zinciri

Tam zaferin Yldnm'a mteveccih olduu anda, Kara Tatarlar Timur'un

ordusunda yer alan Tahiruddin tarafna getiler. Gemekle de kalmayp,
Osmanl askerinin zerine ok atmaya baladlar. Bir aknlk meydana geldii
srada, Ger-miyan, Aydn ve Saruhan askeri de Timur ordusunda bulunan
beylerin yanna iltihak ediverdiler.
te bu durum savan neticesini deitirirken, Yldrm namna byk bir
ansszl da beraberinde getiriyordu. nk zaten ok byk bir fark olan
700.000 ile 150.000 arasnda ki oran, takriben 30.000 askerin de gidiiyle kabil-i
kyas olmaktan kmt. nk 30.000 asker Yldnm'n ordusundan ayrlmakla
kalmam, kar kuvvet tarafndan olarak saldrmaya balamt. Bu da
yetmiyormu gibi, dmanla iice bir durum ortaya kmt.
ehzade Sleyman durumu grnce, Sadrazam Ali Paa'ya;
Paa, ne yapmak lzmdr? diye sordu. - .
Sadrazam:
Kamak selmettir, gidelim! diyerek atnn ban evirince, ehzade
Sleyman elebi de ona uyarak, Bursa'ya doru at srmeye baladlar.

Tarihin En Cengver Sultan Yldrm Han

Yldrm, bu olanlar grdkten sonra, atnn zengileri zerine dorulup,

Timur'un merkezine bir nazar atfettikten sonra, btn iddet ve sr'atiyle Timur
ordusunun kalbine dolu dizgin, ala kl ilerlemeye baad. nne kanlar
yedikleri darbe ile canlarndan oluyorlard.
O srada elebi Sultan Mehmed, emsalsiz kahramanlklar gsteriyor, klcn bir
vc?uddan karp, baka bir boyun uuruyordu. Elhak kahramanln, ecaatin
en gzel rneklerini ortaya koyuyordu. Timur Ordusunun nice birliklerini yerle
bir ediyor, fakat tkenmez sel gibi gelen taze birlikler, kafi zafere imkn
vermiyordu. Buna mukabil elebi Meh-med'in dilaverieri ehitlik erbetini
itike, onlarn yerine takviye gelmiyordu. elebi Mehmed'in dayanmas, artk
kahramanlk olmaktan kyor, bir intihara gidie benziyordu. Lalas Bayezid
Bey 800 svari ile, ileride Osmanly yeniden kuracak olan bu kahraman
ehzadeyi, g bela ric'ate raz ediyor. Tokat ve Amasya taraflarna ekilmeyi
kendisine kabul ettiriyordu...
Artk, harp sahnesinde Kahraman olu kahraman Yldrm Bayezid Han ve
O'nun bir avu mcahid arkadalar kalm-t... ehzadelerden de yalnz Musa
elebi vard...
Durum byle bir raddeye gelince, Minnet Bey adl ceng-ver:
Sultanm, kazanmamz mmkn grnmyor. Harb meydanndan siz
uzaklancaya kadar ben sancak altnda kalr, askerimizle dman oyalarm.'
dedi. Yldrm, bu teklifi dinlemedi bile... O dmandan, harb meydanndan
kaacak bir kalbn adam deildi... Atn yeniden mahmuzlaysp, can ala ala
Timur'un zerine doru umaya balad. nnde kimse duramyordu.
Timur, Yldrm Bayezid'in yalnz bana etraf yara yara zerine geldiini
grnce, korkudan titremeye balad. Bu srada Timur'un yannda bulunan
Germiyanolu, Yldrm' gstererek Hnkarm, cierini almaya gelen
Yldrm'dr. diye bard..
Ne var ki Timur'un askerleri, bu kahraman padiahn zerine a atmlar ve onu
atndan drmlerdi. Elindeki hanerle kendisini mdafaa eden padiah, bu
arada birok kiiyi daha telef etmiti. Sonunda toplu bir hcumla elinde haneri
olduu halde kendisini yakaladlar ve esir ettiler. Malubiyet kesinlemi,
Osmanl hkmdarlarnn en cengver evld Yldrm Bayezid Han esir
olmutu...
Bir em'a ki, Mevla yaka bir vech ile snmez.
(Allah'n yakt kimse sndremez.)

Yldrm Bayezid'in Hanmlar Ve ocuklar

Osmanl kaynaklarna gre; Yldrm Bayezid'in izdiva ettii hanm says,

Germiyanolu Sleyman ahn kz Devlet -ah Hatun ile balar ve bu birincidir.
2. si ise, Srp Kral La-zar'n kz Maria veya Olivera Despina'dr. 3. hanm ise
Aydi-nolu beyliinin reisi sa Bey'in kz Hafsa Hatundur. Devlet-ah Hatun,
annesi tarafndan Mevlna Celleddin Rumye Mevlnanm olu Veled
elebinin kz Mutahhare Hatundan dnyaya gelmesiyle mensubdur. Dnleri
778/1378'de yaplrken eyiz olarak Germiyanolu Tavanl, Emet, Simav
ehirlerini verdi. Devlet Hatun sa ve Musa elebileri dr-ya'ya getirmitir.
Devletah Hatun 1414'de Bursa'da vefat ettiin de 1402'de husulegelen Ankara
hezimeti ve kocas Yldrm Bayezid'in vefatnn zerinden oniki yl gemiti.
Ta-biiki iki olunun taht kavgalarnn da ahidi olduunu gz nne alrsak bir
hayli muzdarib yllar geirdiine hkmedebiliriz. Bir rivayete gre Devlet
hatun'un elebi Mehmed'in de validesi olduu sylenirsede bu hususu
dorulayan herhangi bir kayt olmadn, tam tersine elebi Mehmed Sultann
annesinin, bir mhtedi olan, 816/1414'de len adnin dahi bilinmediini, smail
Hakk CJzunarh vesikalarla ispat edilmi demektedir. Yldrm'n ikinci
hanm Srp Kral La-zar'n kzdr. Kosova sava sonrasnda Lazar'n yerine
geen Lazarovile antlaan Yldrm Bayezid bu evlilii siyasi adan pek
mnasip grd. Olivera Despina adl bu hanmn Maria diye anld varittir.
Osmanl tarihileri bu kadnn padiah batan kardn bu ite sadrazam
andarl Ali Paannda engelleme yerine tevikkr olmas ayr bir talihsizlikse
de, Yldmm'a den cihangir bir ruha sahip olma, yrekli ve bilekli bir dev
ahsiyet olarak kendisini tamak ve muhafaza etmek olmalyd. Hemen ilve
edelimki bu hanmn erkek kardei Stefan Ankara sava esnasnda bozgun
husule geldiinde sadnazamndan tutunda, evltlarnn ounun firar yoluna
dtnde enitesini brakmayarak onunla birlikte kl salladn
kaimbiraderin sadk bir kimse olarak temayz ettiini hatrlatalm. Maria
Despina'nin mslman ismi alp aimadiin, Islmla ereflenip ereflenmediine
dir bir bilgiyede sahip deiliz. Ancak Yldrm Bayezid'den olan iki kz ile
beraber Bursa Yeniehir'de Timur'un adamlar tarafndan yakalanmlar ve
Ktahya'da bulunan Timurlenk'e'gn-derilmi ve Timur'unda bu hanm saki gibi
yni iki datcs olarak sofrasnda bulundurduu mehazmz olan Padiahlarn
Kadnlar ve Kzlar adl kitapda, 8. sahifede yer almaktadr. Bayezid'in 3. hanm
olarakda Aydnolu Beyliinin reisi Isa Bey'in kzdr. Kosova zaferi sonrasnda
Anadolu Beyliklerini Osmanl genilemesini engellemek ve onlarca yutulmay
nlemek iin kurduklar komployu haber alan Yldrm, en iyi mdafaa,
hcumdur anlay iinde bunlarn zerine tek tek yrd. Aydnolu Isa Bey,
Yldrm karsnda harben bir ey yapamayacan kestirdiinden ve bu arada
da Hafsa Hatun'un talibi olan Yldrm' kendine damat olarak uygun grdn
syleyince i kolaylat. Osmanlya akraba olurken, topraklarnn bir blmn
de byiece muhafaza etmi oldu. Hafsa Hatun hakknda fazla bir bilgi sahibi
olmadmz gibi Tire'de bir eme, Bademiye'de bir zaviye yaptrdn,
vakflar kuran biri olduunu reniyoruz. Yukarda saydmz hanmn
dnda Aldersonun iddiasna gre Osmanl Devletinin bu 4. padiah u
kadnlarlada izdiva yapmtr: Salono Kontu Louise Fadrique'nin kz Maria, 5.
Jan Paleologos'un ad bilinmeyen kz Angelina, Macar John'un kz Maria,
Kostantin'in ad bilinmeyen kz olmak zere drt hanm ileri srer. Bizim
kaynaklarmzda bunlara-dir hi bir kayt yoktur. Bu bakmdan byle
iddialarda ihtiyatla karlamak gerekir ve hedefleri mehul iftiralar olarak
deerlendirmekte yanl olmaz. Hazreti Yldrm Bayezid'in kz evltlarna
gelince; bunlarn hemen banda Hundi Ha-tun'u zikretmek gerekirki bir kutlu
ryann nda gerekleen bir evliliin sahibidir Hundi Hatun. Hani derlerya
gkyznde kylm nikhlar vardr! Ondan bir nikhtr bu hanm-sultanin
yapm olduu izdiva nk damad Mehmed em-seddin nm dier Emir
Sultan'dr. Padiah kz bu nasibi ryasnda grm ve orada iaret edilen srra
bal olarak herhalde Rumelide seferde olan babasna Emir Sultan'a varacan
bildirmitir. Yldrm da her zamanki gibi fke atna binmi ve kz ile mstakbel
damad katlettirmek iin krk kiilik bir kuvvet gndermisede evliyann
eazmndan olan Bunari (k.s)'u muhafaza eden Mevlmz, gelenleri bir
kaditmiler gibi hareketsiz hle koymutur. Bu olaan st hli haber alan
padiahn mukavemeti krlm ve kendi elleriyle kzn bu yce ztla
evlendirmitir. Hundi Hatun bu izdivada evlat dourmu ve Emir Ali ad
verilen oul ile iki kz olmutur. Nere, bu ocuklar annelerinden evvel, bu
dnyadan ayrlmlardr. Hundi Hatun, Emir Buharinin Bursa'daki trbesinde
medfundur. Oruz hatun diye de bir kz olan Yldrm' in bu evld hakknda bir
malumat bulunmamaktadr. Yine Fatma Hatun adyla bilinen dier bir kz
aabeyi Emir Sleyman elebi tarafndan Edirne'ye gtrld. Bizans
mparatoru le anlaan Sleynaan Fatma Hatunu Bizans'a gnderdii ve bununla
antlamaya sadk kalacan ispata alt sylenir. Sultan elebi Mehmedin
kzkardein Bizans'tan, Bursa'ya getirttii ve orada bir sancakbeyi ile ev-
lendirdii bilinir. Fatma Hatun vefatndan sonra Orhan Gazi trbesine
defnolundu. Erhondu Hatun adl bir kz daha olan Bayezid'in, nl
kumandanlardan Pars bey'in olu Yakup bey ile evlendirdiine dir, elimizde
fc>.ilgi olup, Umur ve elebi Mehmed adl iki olu olan Erhondu Hatun
hakknda da daha fazla malumat sahibi deiliz. Lakab ile msellem Yldrm
Bayezid'in oullarna gelince; ya srasna gre; Sleyman, Erturul, sa,
Mustafa, Mehmed, Musa, Kasm, Yusuf, Hasan, Byk Musa ve brahim olmak
zere 11 erkek ocuu olmutur. Ankara savandan sonra meydana gelen fetret
devri diye anlan dnemde devlet-i liyye, 13 sene gibi mhimce yllan taht
kavgalaryla geirmek mecburiyetinde kald. Mtecaviz Timur, bu saldrsyla
mslmanlarn byk bir blmnn zdrablara duar olmasna sebeb olduu
gibi, slm faaliyetinin, inktaa uramasna sebeb olduunu asla unutmamal ve
onun bu tecavzn asla hide ho grmemek lzm gelir. Sultan Yldrm
Bayezid'in sadnazamlanna gelince andarhzde Ali Paa, babasndan devr ald
sadareti, Kosova Meydan savann yce ehidi, Murad- Hde-vandigra
hizmetle geirirken, takdir tecelli ettiinde ve tabt-i li Osmaniye Yldrm
getiinde babasndan kalma sadr-azama grevinde devam etmesi emrini veren
yeni padiah, tek iekle yaz olur mu? Sorusunuda sordururcasma, tek
sadrazamla 13 yl sren saltanatn tamamlarken, Yldrm; Ankara savanda ya
ahadet ya istikll diyerek elindeki grz ile Timur saflarn darmadan ederken
sadrazam Ali Paa cebanet gstererek hem kendi etti firar hemde mahdumlar
kaa zorlad. Musa elebide babasnn yannda prsa-dakat, meydan-i harbi
terk etmedi. Dolaysyla aslnda tecrbeli sadrazam Yldrm'n Timur
karsndaki, hl ve tavrn kellesinide kaybetmeyi gze alarak, st perdeden
deil makule ekmenin yolunu bulsayd vazifesini baaryla tamamlam olur
idi.

Yldrm Bayezid'in Vefat

Esirleri balyan, balad esirlerin yeminlerini de kendilerine iade ederek

gidiniz, kuvvetlerinizi toplaynz ve benim zerime geliniz. Ben sizleri yenmek
iin, daima burada olacam.. diyen bu kahraman padiah, phesiz ki esir ola-
rak yayamazd. Hele bu malubiyetten sonra, ona mlk ve taht iade olunsa
dahi yayarnazdh nk o zaferler kazanarak slm, btn bayraklarn
zerinde dalgalandrmakla vazifeli bir kahraman padiaht... O yzden
yaamad. 40 yanda ebed hayata getikten sonra ehid babas Hdavendi-
gr'n istedii gibi, hem kendisini, hem de babasn hayrla yd ettirecek bir isim
brakt. Yldrm Bayezid Han, 14 yl sren padiahlnda saysz zaferler
kazand. Birok vakf ve ederler meydana getirdi.
Mekn cennet, makam yce osun. (Amin) Rahmetulahi Aleyh
 SULTAN ELEB 1. MEHMET

Babas: Yldrm Byezid Han

Annesi: Devlet Hatun
Doam Tarihi: 1387
Vefat Tarihi: 1421
Saltanat Md.: 1413-1421
Trbesi: Bursa'dadr.

Fetret Devri

Ankara Savann elim neticesinden sonra, Devlet-i liy-ye'nin durumuna

bakmadan; Fetret Devride denen ehzadeler Saltanatm ksa da olsa tetkik
etmeden nce, elebi Meh-med Hazretlerini anlatmak ve onu anlamak kabil
olmaz.
Sadrazam Ali Paa'ya Paa tedbir nedir? dediinde; li Paa'dan, Kamak
selamettir, gidelim! cevabn alan ehzade Sleyman, atnn ban Ali Paa'nn
gittii istikamete evirerek sava meydanndan malub bir ehzade olarak ay-
rlmakla kalmam, daha saatlerce srecek savan ilk bozgun annda kamakla
ordunun kalanlarnn da kuve-i mane-viyyelerini yerle bir etmiti.
ehzade Sleyman, sava meydann terk edip giderken, elebi Mehmed
arhlarn kumandan sfatyla, Ankara Savann en parlak kumandanlarndan
biri olarak klcndan kan damlatyordu. Saatlerce sren meydan savanda,
Yldrm Bayezid'e layk bir evlat olduunu ispat ediyordu. Nihayet Bayezid
Bey adl Lalas, ehzadem artk gidelim, hibir mid kalmamtr. Osmanly
yeniden kuracak olan sizsiniz. deyince, elebi Sultan Mehmed, istemiye
istemiye bu sze muvafakat gsterdi. Yanndaki 800 svari le, valiliini yapt
Tokat ve Amasya'ya doru ekildi.
Timurlenk, Osmanl Ordusunu Ankara Sahrasnda yenmekle kalmam, Anadolu
Beyliklerini yine eski beylerine vererek, 102 senelik bir urama neticesinde
meydana getirilen Anadolu birliini paralamt, bir daha Osmanlnn birlii
temin etmemesi iin, elaltndan btn ehzadelerle haberlemeye girimi,
onlarn iddia- saltanat eylemeierindeki arzu ve heveslerini okuyarak, onlara
mstakil kalmalarn tlyordu. Bylece saltanat hrsna den ehzadeler,
malub olmu bir Osmanl Devletinin yaralarn, birleip saracaklarna, bu
yaray ancak ben sarabilirim itihadyla hareket ediyorlard. kr Allah'a ki,
btn bu ehzadeler, mslman olmann uuru ie menfaat kavgas deil, izdrap-
lar iinde olan Osmanl lkesindeki mslmaniann zdrapla-rn ben
dindirebilirim diye dnyor ve idda-yi saltanatta bulunuyorlard.
imdi ksaca bu ehzadelerin saltanat maceralarna ve akbetlerine temas ettikten
sonra, elebi Sultan Mehmed Han'n hayatn anlatmaya devam edeceiz.
Sleyman elebi

Sleyman elebi, Yldrm Bayezid Hazretlerinin hayattaki ehzadelerinin yaa

en byk olan idi. Sadrazam li Pa-a'nn da yardmlar ve kendisine biat
etmesi zerine, Osmanl tahtna Edirne'de clus eylemiti. Evranos Bey Yenieri
Aas Hasan Aa, nebey kumandanlar biat etmiti.
Me var ki Sleyman elebi, Edirne'ye gitmeden evvel, Bursa'ya urayp
hazinenin olann yanna ald gibi, hanedandan olanlar da yanna alarak
znik'e, znik'ten bindii gemilerle de istanbul'a ve oradan Edirne'ye gemiti.
Anadolu, byk alkantlar iindeydi. imdilik Anadolu iin yaplacak birey
yoktu. Yalnz Rumeli yakasnn intizama sokulmas gerekiyordu. Bunu temin
etmek iin de stanbul'a urayp, Kayser'e baz tavizler vererek, Timurlenk'e
yardmc olmamasn temin etti. Kk yataki ehzadelerden ikisini rehin
manasna gelecek ekilde Kayser'in sarayna brakt.
Sleyman elebi ilim ve edebiyatta sz sahibi bir ehzade idi. air ve ulemay
himaye ederdi. Sefahete dkn olmas ise onun dezavantajyd. Venedikle
ticaret anlamas yapan da Sleyman elebi omutur. H. 81 l/M. 1409 Sadrazam
li Paa ikiye mbtela olmasna ramen, devleti ynetmekte pek baarsz
saylmazd. Saltanatnn ilk zamanlarnda Rumeli'nin intizamn teminde
muvaffak olan Seyman elebi, Ulah ve Srp hkmetlerine kuvvetini kabul
ettirmi, Bosna'y yeniden Osmanl Devletine balayc ekilde bend ettirmiti.
Alp Dalarnn eteklerine kadar varan aknlarla kuvvetini muhafaza ettiini
gsterecek numuneler sergilemiti.
Daha sonralar, hereyi mahveden sefahet alemleri, Sleyman elebi'nin
uurunda bir zayflk meydana getirmiti. Kumandanlar ve alimler, kendisini
safahete kurban eden Sleyman elebi'den yz evirmeye baladlar. O zamana
kadar kendisine silah ekmeyen ehzadeler onun gidiatn beenmedikleri iin,
Rumeli'ye geip, tahtn elinden almay dnmeye baladlar.
Anadolu'nun Durumu

Timurlenk'in Ordusu, Savatan sonra Anadolu'yu bir harabe haline getirmiti.

Amasya'dan Eskiehir'e kadar olan topraklar elebi Mehmed'de, Bursa'dan
boazlara kadar olan blge de sa elebi'nin hkm altndayd.
Bu iki karde ehzade, Sleyman elebi'nin durumunu grdklerinden,
birleerek hareket edeceklerine, nce kendi aralarndaki kozu halletmeye
baladlar. elebi Mehmet, sa elebi'ye nasihat etti ise de, sa elebi buna
alayla karlk verdi. Ayraca Sleyman'dan yaa kk olmakla beraber, yaa
senden bym diye cevap verdi. te tam bu srada Timur, Musa elebi'yi
kkrtp ortaya karnca, iler iyice kart.
isa elebi ile Mehmed elebi CJlubat Ovasna karlatlar. Tabii sonu: sa
elebi malub olunca Bizans'a kat, zaten Kayser'le ittifak vard. Daha nce -
ittifak perinlemek iin-Kayser'in slalesinden bir kzla evlenmiti. Kayser
vastasyla Sleyman elebi'den yardm alan sa elebi, yine Mehrned
elebi'nin karsna dikildi. Fakat yine maiub oldu. Fakat isa elebi yine
kurtulmu, bu sefer de Saruhan, Ger-miyan Beyleri ile anlaarak 20.000 atl ile
Mehmed elebi'nin zerine yrmt. Bu sefer de Mehmed elebi az bir
kuvvetle onlar karlamasna ramen, perian etmiti. Sava sonunda Saruhan
Beyi Hzr Bey esir oldu. Hzr Bey'i idam ettiren eiebi Mehmed, topraklarn
da zabt etti. Aydn Bey'i Cneyd ve Germiyan Bey'i Yakub Bey, Mehmed
elebi'den eman dilediler. sa elebi ise, bu defa da Karaman taraflarna firar
etti ve bir daha da sesi duyulmad.
Sleyman elebi, kendi adam olan Cneyd Bey'i ve kuvvetlenmekte olan
Mehmed elebi'yi cezalandrmak iin Edirne'den kalkt ve Anadolu'ya geti.
Bursa ve Ankara Kaleleri, Sleyman elebi'ye sahib-i saltanat olmas
mnasebetiyle derhal kaplarn atlar. Cneyd Bey, ittifak ettii beylere haber
vermeden, ordugahn terk ederek Sleyman elebi'ye katld ve affn diledi.
Mehmed elebi, aabeysinin kuvvetli durumunu grnce, geri ekilmeyi daha
uygun buldu. nk ne de olsa, akacak kan mslman kan idi... Buna imkn
vermemek, bir msi-mann esas vazifesidir diye dnmt...
Musa elebi ise, Mehmed elebi'nin yanna iltica etmiti. Sessiz bir ekilde
mrn geiriyordu. Durumlara ok zlyor, fakat karmak istemez
grnyordu.
Mehmed elebi'nin, Karaman Bey'i ile yapt ittifaktan sonra, kendisine
mracaat ederek, Rumeli taraflarna memur edilmesini isteyen Musa elebi,
Ulah ve Srp yardmyla kuzeyden yaplacak bir hcumun, Sleyman elebi
kuvvetlerini zayf dreceini ileri srd. Mehmed elebi, Sleyman
elebi'nin idaresinin bozulduunu gryor, ehi-i slm'a anz olan kuvvetlinin
yaama hakk, zayfn ise ezilme ve yok olma anlay, bu mslman evladn
zyordu...
Musa eleb'nin eline tavsiye mektuplar vererek, kendisine istedii
memuriyetleri verdi. Bunun zerine Musa elebi, Sinop zerinden Glah
lkesine doru yola kt...

Sleyman elebi'nin Sonu

Musa eleb'nin Sinop, Ulah ve Srbistan zerinden her geen gn

kuvvetlenerek Edirne'ye geldiini haber alnca, alel acele Bursa'daki
elencelerini brakarak Edirne'ye hareket etti. ki ordu birbirleriyle karlat
zaman ok entera-san durumlar grld. Musa eleb'nin kuvvetlerinden baz
kumandanlar birlikleriyle beraber Sleyman elebi tarafna, Sleyman elebi
tarafndaki baz kumandanlar da birikleriyle beraber Musa elebi tarafna
getiler. Yaplan sava Sleyman elebi kazand. Musa elebi dalm
ordusundan mahrum olarak gnleri kah Ulah Bey'i, kah Balkanlarda vakit ge-
irmeye balad. Bu arada da Sleyman eleb'nin hal ve durumunu istihbar
etmeye alyordu.
Sleylan elebi, bu savan verdii rahatlkla kendisini daha fazla sefahet
alemlerine vermiti. Bu sefahet alemine aid bir ksa blm Solakzade'nn
tarihinden okuyalm:
..Her sabah ve akam Edine hamamlarnda akyan Nazi-kendam ve Ho Hram
elinden n cm- bde- g(itfam et-mede ve akl ve idrakini nefs-i emmareye
ram etmede idi.. u gnk anlamyla anlatmaya gayret edelim: Krmz urubu
cam kaseler iinde edal ve cilveli yryleriyle sallana sallana sunan urup
datclarnn elinden ierken, akl ve dt durumu nefsinin arzusuna
brakmasdr.
Musa elebi, gn gn takip ettii aabeysinin durumu zerine yeniden asker
toplamaya muvaffak olarak Edirne'nin kapsna geldi dayand. Durumu haber
alan kumandanlar saraya kotuklarnda Sleyman eleb'nin yine hamam safa-
snda olduu rendiler ve kendisine haber gnderdiler. Sleyman elebi, gelen
haberciyi kendisini rahatsz ettii gerekesiyle tellaklara dvdrtt. Bunun
zerine gn grm ihtiyar kahraman Evranos Bey, hamama girip Sleyman e-
lebi'ye nasihat etmek istedi. Ne var ki szn dinletemedi. Ondan sonra Yenieri
aas Hasan Aa hamama girdi. nc defa rahatsz edilmekten gazaba gelen
Sleyman elebi, Yenieri Aas Hasan Aa'nn sakaln-byn tellaklara kes-
tirip, onu da dar attrd. Yenieri Aas Hasan Aa bata olmak zere btn
kumandanlar, Sleyman eleb'nin yapt bunca hareketten sonra kendilerine
ba olamiycan idrak ederek, Musa eleb'nin muhasara ettii Edirne
Kalesinin kapsn amaa gittiler.
Timurta Paa Oullarndan Karaca bey, Kara Mukbil Bey gibi birka sadk
dost, Sleyman elebi'yi hamamdan alp saraya getirdiler. Sarayn kapsn
kapayp gece karanlna kadar ehre girmi Musa elebi kuvvetlerine
mukavemet edip, gecenin ilerlemi saatinde Karaca Bey, Kara Mukbil Bey ve
Sahib-i saltanat Sleyman elebi, yanlarna adklar seyisle birlikte stanbul
yolu zerine koyudular. Lakin ertesi sabah kimliklerini tesbit eden kyller
etraflarn evirip onlar ldrdler.
Padiah olup olmad tartma gtren Sleyman elebi, baz tarihlere gre, I.
Sultan Sleyman'dr. Baz tarihlere gre de Kanun Sultan Sleyman'n Sani,
yani ikinci unvann almamasndan dolay, I. Sleyman'n padiah kabul
edilmeyecei grndedirler. Biz de 4eriz ki: lk zamanlar Mehmed eleb'nin
dahi biat ettii sylenen Sleyman elebi, padiahlndan evvel Ankara
Savann feci akbetinden olan ahvalde, mhim olan kimin padiah olduu
deil, devletin bu gaileden kurtulabilmesi mhim!.. Btn ehzadeler msbet ve
menfi taraflaryla iddia- saltanatta bulunduklar zaman, belki farknda olarak
veya olmayarak kendi aralarnda yaptklan kavga ile herkesi seyrettirmi; Allah
muhafaza etsin, slm d bir kuvvetin unlar bir halledelim.. demelerine
frsat verdirtmemi olmalardr.

Musa elebi'nin Saltanat

Musa elebi, Yldrm Bayezid, Yavuz Selim, Drdnc Murad ayarnda yiit
bir ehzadeydi. Aabeysi Sleyman elebi'yi tahtndan mahrum eden Musa
elebi H. 814/M. 1412 de adna hutbe okutup, tahta geti. elebi Sultan Meh-
med'e verdii szden cayd.
Musa elebi, Ankara Savanda Yldrm Bayezid Han'n yanndan hi
ayrlmam, onunla birlikte omuz omuza dvm ve cennetmekn babasyla
beraber esir dmlerdi. Babasnn esaretinde de yannda kalm, ona hem dert
orta, hem de bir teselli-bende vazifesini grmt. Babasnn vefatndan sonra
serbest kalnca, tek emeli karklk iine dm olan Devlet-i Osmaniyye'nin
bir an evvel intizama kavumas ve esaret yllarnda grm olduklar hakaret-
lerin intikamn icab ederse taa Semerkand'a kadar gidip almakt.. Tecavze
urayan Osmanl Devletinin namus ve erefini iade etmekti. Tahta getikten
sonra ilk icraat, aabey-sini ve gzide arkadalarn ldren kylleri tesbit ve
cezalandrmak oldu. Daha sonra Ankara Savanda ihanet ederek kaan ve bu
sefer de aabeyi Sleyman elebi'ye ihanet ederek kendi tarafna geen
kumandanlar ok iddetli bir ekilde azarlad. Onlara sadakat ve itaat dersi
verdi. Btn bu yaptklarnz, dn babama, bugn aabeyim ve yarn da bana
yaparsnz, dedi. Bu syledikleriyle ne derece hakl olduunu ok ksa olarak
mtalaa etmekte fayda gryoruz.
Yldrm Bayezid Han'n veziri Ali Paa, iki ile mall, fakat baarl saylacak
bir devlet adam olmasna ramen, kt bir rnek olmu, hatta bir ara gerek Ali
Paa'nn ve gerekse
Yldrim'n hanm Oliveranin, yznden Yldnm'n ikiye alt sylenir.
Buna baz tarih misaler de verilir. yle ki; Cllu Camii yaptran Bayezid,
camiin alna Emir Buhar Hazretlerini davet eder. Bir ara Efendim, camii
beendiniz mi*? diye sorar. Emir Buhar Hazretleri:
Pek gzel de Sultanm, yalnz iinde meyhane yok, diye cevap verir.
Yldrm Bayezid:
Allah'n evinde meyhanenin ne ii vardr? deyince; Emir Buhar Hazretleri:
Sen, tecelligh- lh olan kalbini meyhaneye evirdikten sonra, nice olur?
deyince, Yldrm Bayezid derhal ikiye tevbe eder ve bir daha imez diye
anlatlr. Yine bu devre aid halk arasnda anlatlan bir vaka da udur ki,
dorusunu bilen bilir.
Yldrm Bayezid'in bir davada ahitlik etmesi icab eder. Fakat, zamann kads
mehur alim Molla Fenar, padiaha hitaben:
Sizin ahitliinizi kabul etmem. nk siz cemaate gelmiyorsunuz der.
Bunun zerine kahraman olu kahraman Yldrm camiin cemaat olmay
kendisine iar edinir.
te bu iki misal, Osmanl Devlet adamlarnn ve ahalisinin, nasl bir padiah
istediinin bariz rneidir. Hayat tafsilatn vermeye altmz Sleyman
elebi'nin, yine Sadrazam Ali Paa'nn kt bir rnek tekil etmesi yznden,
Ankara Savanda daha ilk anda ka, sahib~i saltanat olduktan sonra, iret ve
sefahatte kula atmas hele tehlike annda
kendisini haberdar eden kumandanlarna kar yapt davran, onu her trl
harekete hedef tekil etmitir. Ve onu hedef alanlar, eriat- Muhammediye
namna hareket ettilerse, el-hak hakldrlar. Nefisleri icab ise, onu da Cenab
Mevl mizannda gsterir. Bu izahat yaptktan sonra, Musa elebi'nin tarihe-i
hayatna devam edebiliriz.
Babasnn yadigr olan topraklar en ksa zamanda geri almaya karar veren
Musa elebi, nce Srp Kraln te'dib etti. Muzaffer ofarak Srbistan'a giren
Musa elebi, ortal dehet iinde brakarak kral dize getirdi ve itaati altna
ald.
Rumeli'ye gemesine yardm eden Kayser'e, Sleyman elebi Karadeniz
sahiliyle, Adalar Denizi sahilinde mhim mevkileri hediye etmiti. Musa elebi,
bunlar almak zere hemen harekete geti. Ve bir sene iinde Yldrm Bayezid
zamanndaki hudud ve durumu temin etmi oldu.
Kayser Manuel bir taraftan Musa elebi'nin direktifleri zerine ald yerleri
geri verirken, dier- taraftan Mehmet elebi ile temas kurmaya alyordu.
Ayrca Sleyman elebi'nin olu Orhan Bey'i de taht- saltanata tevik ediyordu.
Orhan Bey, Kasm elebi ve Fatma Sultan daha nceden Sleyman elebi
tarafndan Kayser'e rehin braklmlard.
Musa elebi, Sadrazam brahim Paa'yi Kayser'rin yanma fevkalade elilikle
gndermi ve isteklerini yle sralamt:
Birikmi vergi borlarn de! Padiah hakknda frldaklar evirme! Ne var ki
Sadrazam brahim Paa, Bizans Kayserine bu istekleri kabul etmemesini de
beraberinde syledi. hanet irtikab etti. Burada yine bir mtalaa serdetmek
zorunda kalyoruz. yle vki:
brahim Paann bu ihanetini mazur gstermeye gayret etmiyoruz. Hatta daha da
leri giderek bir mslman padiahn, mslman bir elisi olarak, stelik de
uhdesinde sadrazamlk tayan bir zatn, slamn can dman Manuel gibi bir
kefereye akl vermesi, phesiz ki byk bir ihanettir. Yalnz unu ilave etmek
isteriz ki; bir padiah kumandan ve alimle-riyle mutlaka uyum iinde olmaldr.
CJyuamad kimseler varsa, onlar izale, veya izole etmesini bilmelidir.
Anlatlr ve baz tarihlerde yeralr; Tahta getikten sonra Musa elebi,
kumandanlarn gerek babasjna ve gerekse aabeysine kar yaptklar ihanet
yznden tekdir eder. Devlet-i Osmaniyye-nin ykselmesinde b^k hissesi
olan kahraman Evranos Bey, zntye kaplr ve ihtiyarladn ileri srerek
uzletgh-na ekilir. Bu kahraman insan bir kere daha krmay kendine gaye
edinen Musa elebi Evranos Bey'i sarayna davet eder. Evranos Bey, cevap
olarak artk gzlerim grmyor, size hizmetim dokunamaz) gibilerinden
haber gnderdi. Bu haber zerine Musa elebi, kahraman Evranos'u zorla saraya
getirtip, sofrasna oturttu. Kr olup olmadn anlamak iin, sofrada Evranos'un
nne buyrun kzartlm pili bu-du diyerek, kurbaa butlan dizdirir. Ne var
ki ihtiyar Evranos, Musa elebi'den daha kurnaz davranarak, kurbaa butlarn
pili butu imi gibi yer ve azn siler oturur. Bunun zerine Musa elebi,
Evranos bey'i serbest brakr. imdi bir dnelim: Byle bir kahraman, bu
duruma dren ahsn yanndaki hizmetliler, ne kadar drst hareket
edebilirler? Eer onlar byle kk drecek yerde, balarn alsayd, onlar
iin belki daha erefli olabilirdi. Bu davranlar, byle gaile dolu bir zamanda
yaplrsa, bir de elebi Mehmed gibi kahraman olu kahraman, merhameti
deryalar gibi taan, en azndan Musa elebi kadar Devlet-i Osmaniyye'yi ve
Millet-i slamiyye'yi dnen bir rakib ehzade varsa... Musa elebi yerine
Mehmed'e gitmeleri mmknd... Ama, azl bir slam dman olan Bizans'a
asla!
Yukardaki hatrlatmadan sonra yine mevzumuza dnelim. Musa elebi,
brahim Paa'njn bu ihanetin rendikten sonra geldi, Bizans' muhasara etti.
Kayser, elebi Mehmed'e is-timdad feryadlar gndermeye balad. elebi
Mehmed, hedefine adm adm, bir matematik problemi zer gibi yryordu.
Kayser'in istimdadna yapmack bir samimiyetle kotu, skdar'a geldi. Kayser
Manuel, bizzat karlamya kt. Kapsna dayanan felketi, elebi Mehmed'e
anlatt. gn ziyafet ve elenceler yapldktan sonra, elebi Mehmed, C-eyd
Bey ve Ankara muhafz Firuz Beyzade Yakub Bey'in, syan haberlerini aldn
ileri srerek geriye dnd. Cneyd 3ey, elebi Mehmed'in zerine geldiini
grnce, hemen ya-na koup sadakat yeminleri etti. elebi Mehmed, kendisini
affedip Aydn Sancan verip, doru duracana dair sz alp salverdi. Yakub
Bey ise, Savamadan teslim olduysa da, onu affetmeyen elebi Mehmed,
'Tatar arda namyla naruf, Tokat Hapisanesine gnderdi.

Hedefe Son Yry

elebi Mehmed, artk devleti tek elde toplamann zaman geldiine karar verdi.
Bunun hazrlklarn yapmaya balad. nce Zulkadrolu Sleyman Bey'den
yardm ald. Kayseri ve Srp Kral ile anlat. Sefere kan elebi Mehmed,
kurbaa butlarnn acsn unutmayan Evranos Bey'den ald taktik ve talimatla
hareket ediyordu.
Rumeli Beyleri kendisine iltihak iin vesile aryorlar. Bunlarn ileri gelenleri
Bat Rumeli ve Trhala'dr. stanbul civarna knca, sur haricinde bulunan
askere bakmasn. Onu brakarak, yandan Balkanlar (ormanlar) bulsun. Balkan
eteklerinden Sofya'ya, ehir kyne, Ni'e gitsin. Ni'te, Srplar ile birletikten
sonra, Kosova'ya kadar insin. Oraya kendisi (Evranos) ve Trhala Beyleri
gelecekler. te bu suretle tam kuvvet toplanm olacak. Ayrca o vakte kadar
Musa ele-bi'nin yanndaki sancak beyleri ve aknc takm da zlp gelmi
olacaklar. Muvaffakiyet bylece meydana gelir.
Bu talimat tatbik eden elebi Mehmed, Kata Limanna kt Terkos zerinden
Krk Kilise'ye doru yrd. Ne var ki, bu yry haber alan Musa elebinin
askeri, doruca Edirne'ye hareket etti. Fakat Mehmed elebi'nin nc kuvvetleri
daha evvel Edirne'ye vardlar. Kapy amayan Edirne
Halk iki karde kozunuzu pay edin, sonra bize geliniz. dediler. nc
kuvvetler fazla srar etmediler. nk Edirne ilk hedef deil, son hedefti. Zara,
Filibe ve htiman -Ak kirman- zerinden yrye devam olundu. Musa elebi,
taktii anlayamam, yalnzca elebi Mehmed'e Srbistan'dan yardm gelmesin
diye, htiman Boaznda ufak bir muhafz bl bulunduruyordu. Bekledikleri
yerin aksi tarafndan vuku bulan taarruz, bu bln abucak zlmesine sebeb
oidu. Bylece Mehmed elebi, Sofya'ya, ehir Ky'ne ve Ni'e selmet iinde
vasl oldu. Evranos Bey'in tavsiyesiyle yaplan yolculuk muvafakiyetle
tamamland. Evranos Bey, yannda Trhala Beyleri bulunan Burak Bey, Hamza
Bey ile iltihak ettiler. Bu kuvvetlerin tamamyla dnp, Kstence zerinden
Sofya Ovasna geldiler.
Musa elebi'nin yannda yalnz yenierilerle kendi kap-kullanndan baka
kimseler kalmamt. Cesur bir dilaver olduundan bu byk kvete kar
kmaktan ekinmemiti.

amurlu Ova Sava

htiman civarna amurlu Ova denilen mevkide H. 816/M. 1413 te iki ordu kar
karya geldiler. elebi Mehmed tarafna gemi olan Yenieri Aas Hasan
Aa, ne karak Yenierilerin yaknndaki bir tepecie kp Musa elebi gibi
bir zalimi terk ederek Mehmed elebi gibi bir dilin tarafna gemeleri iin
nutuk irad etti. Musa elebi dayanamad. Ve atn mahmuzlad gibi Hasan
Aa'nn zerine srd. Hasan Aa kamaa balad. Musa elebi Ydrm
sr'atiyle yetiip, onu bir kl darbesiyle ikiye biti. Hasan Aa'nn mdadna
koanlardan birine kl sallarken daha baka biri Musa elebi'nin koluna
sallad klla, Musa elebi'nin kl tutan kolu koptu. Bu vak'a, Musa
elebi'nin askerinin bozulmasna sebeb oldu. Ba edemeyeceini anlayan Musa
elebi, yan tarafa doru uzakarak sava alanndan ekilmeye balad. Takibine
koanlar, az sonra bir hendek iinde amura batm atyla, can teninden ayrlm
Musa elebi'yi buldular. Atlah Rahmet eylesin...

Sultan I, Mehmed elebi Devri

Hicri 804/miladi 1402 senesi Ankara savann elim neticesinden sonra Mehmed
elebi'nin sabrla, merhametle ve cesaretle rg rer gibi kendisin devlete
hazrlamas onbir sene srd. Nihayet Evranos Bey'n yardmlarmda arkasna
alan Sultan elebi Mehmed Hazretleri devlete sahip olurken Fetret Devri'ninde
bittiini iln ediyordu. te o srada tarihler Hicri 816/mildi 1413 yln
gsteriyordu.
1402'den 1413'e kadar geen zamanda ehli slam'n yaralarnn, temelinden
oynam devletin, tedavi ve salamlatrlmas taht ele geirmekten daha kolay
deildi.
elebi Sultan Mehmed, nev'i ahsna mnhasr bir zat oia-rak iki sfat ile
temayz etmitir: Bilhassa skunet ve yakkllna ramen, ok kuvvetli
pazulara malik ve kendisine verilmi olan Pehlivan elebi unvanna layk bir
zatt. kinci sfat ise, son derece merhamet sahibi olmasyd. Gerek devlete,
gerek ahsna kar defalarca isyan eden Cneyd Bey ve Karaman Olu'nu her
seferinde affetmesi, O'nun merhametinin en byk numuneleridir.
elebi Sultan Mehmed'in ilk ii; Rumeli taraflarnn intizamn temine almak
oldu. te bu srada Bursa'dan gelen bir haberci, Sleyman elebi'nin kk olu
Kayser tarafndan tahta tevik edilerek salverilmiti. Kk ehzade, yanndaki
adamlaryla Eflak'a gitmek zere Karin bd'a geldi. O blgedeki aknclar,
tahta kmasn temin etmek iin, Yanbolu'ya gtrdler.
Durumu haber alan padiah, hemen Yanbolu zerine yrd. elebi Sultan
Mehmed'in geldiini gren asiler, hemen daldlar. ehzade, bizzat kendi lalas
tarafndan yakalanp elebi Sultan Mehmed'e teslim edildi. Merhamet sahibi
elebi Sultan Mehmed, kendisini ldrmeyip sadece azarlyarak O'nu Bursa'ya
gnderdi. Kendisine ve kz kardeine ikramlarda bulunmutu. Bu srada Bursa'y
ele geirmeye alan Karamanolu'na sefer alm, Bursa'y kurtarmaya gidilir-
ken bu asi ehzade, seferin gecikmesine sebeb olmutu.
Sultan elebi Mehmed, yannda aabeyi merhum Musa elebi'nin cenazesiyle,
Bursa zerine yrmeye devam etti. Tahtn tek sahibinin Sultan elebi Mehmed
olduu haberini alan Karamanolu'nun akl bandan gitti. Kale muhafz vaz
Paa'nn ecaati ve metaneti Bursa Kalesinin dmesini nlemiti. Ne var ki,
kalenin etrafndaki ehri atee yerdiren Karamanolu, tela iinde kamaya
balaynca, Karamanolu'nun Harman Danesi adl bendelerinden birinin Os-
manolunun lsnden korkup bu kadar telaa kaplyoruz, ya dirisi gelse
halimiz nice olur? dedii mehur olmutu.
Karamanolu'nun Bursa'dan kamas zerine, Sultan Mehmed ehre girer
girmez vaz Paa'y mkafaatlandrarak, kendisine vezirlik ihsannda bulundu.
H. 817/M. 1414 senesinde Karamanolu'nun zerine yrmek iin sefer
hazrlklarna balad. Bir taraftan Kastamonu Bey'i sfendiyar Bey'e, orduya
katlmasn veya olu ile beraber kuvvet gndermelini isteyen haberi
gnderirken, Germiyanolu Yakub Bey'i sefere kacandan haberdar edip,
tedarikli bulunmasn istedi. Bu haberleri alanlar, icabn yerine getirdiler.
sfendiyar Bey, olu Kasm Bey'i kuvvetli bir ordu ile gnderdi. Germiyanolu
ise, sultann ve ordusunun konaklayaca yerlerde ald tedbirlerle yiyecek
hazr etti.
elebi Sultan Mehmed, bu durumlardan ok memnun kald. Sefere Seyyidgazi
zerinden yrye devam edildi. nce Akehir, sonra Beyehir, Seydiehir ve
daha sonra da Konya yaknlarnda Orta ayr denilen yere gelindiinde,
Karamanolu ordusuyla grnmt. Yaplan savata Kara-manoiu malub ve
mnhezim olarak kat.
Karamanolu'nun yakalanamaymdan ok zlen Sultan elebi Mehmed, o
srada yamurlarn ok iddetli sellere sebeb olmas yznden, ordunun ektii
sknty grnce, merhamet dolu kalpli bu sultan, zntsnden yataa dt.
Zamannn en byk hekimlerinden olan Ferhat ile irin hikayesinin Trke
manzum yazar eyh lakabh Sinan, padiahn hastaln derhal tehis etti:
Karamanolu bu hastaln sebebidir. Bu zc olaylarn msebbibidir. O
yakalanrsa bu hastalk geecektir. dedi. Bunun zerine Yldrm'n bergzar,
elebi Sultan Mehmed'in en yakn bendegn Ba-yezid Bey, dalarda saklanan
Karamanolu'na, yapt bir basknla onu ele geirdi. Padiahn huzuruna
getirdi. Hekim Mevlana Sinan eyh'nin, tehisinin doruluu derhal meydana
kt. Karamanolu'nun yakalan, padiahn shhatine kavumasna yetti.
Karamanoiu iin byk bir adr kurdurup, onu arlad. Bu srada Konya
Kalesinde bulunan Karamanolu Mehmed Bey'in mahdumu Mustafa Bey
Konya'nn ileri gelenlerini yanna alarak Sultan Mehmed'in huzuruna vard.
Babasn affetmesi in erafia beraber yalvarmaya balad.
II. Abdlhamid Han cennetmekn, merhametini bu ceddinden tevars etmi
olacak ki, O da byle merhamet dolu bir insand. Bir emri ile yok edebilecei
Hareket Ordusunu, mslman kan akmasn diye btn srarlara ramen o yok
edici emri vermedi. O ordu, O'nu 33 sene maharetle idare ettii Osmanl
Tahtndan indirirken, Osmanl'nn tarih sayfalanna gmlmesini
abuklatrmaktan baka birey yapmadnn farknda myd? Evet... Belki de...
Bu yalvarmalara dayanamyan elebi Sultan Mehmed, Karamanoiu Mehmed
Bey'in bu istirhamlara;
Ey ltufkr hkmdar! Bu sefer de beni balarsanz, (eiini gsne
koyarak) bu can bu tende durduka sadakatten ayrlmyacaim. diyerek, ok
ar yeminler de ilave edince, aff- ahaneye mazhar olduu gibi, Konya'y yine
eline alm oldu. Huzurdan kan Karamanolu Mehmed Bey, adrdan biraz
uzaklanca, koynundan kard bir gvencini ldrd ve
Osmanolu ile dmanlmz beikten mezara kadardr diye sylenerek
Konya'ya gitti.

Avrupa'ya lk Eli Gnderilmesi

H. 819/M. 1416 Ylnda Venedik'e bal bir prensin mstakil idaresi altnda
bulunan Naka, Andra ve baz Akdeniz adalarna yerlemi olan korsanlar,
Osmanl gemilerinin yollarn kesiyorlar, yama ediyorlard. elebi Sultan
Mehmed, hazrlatt harp gemileriyle Adalar Denizine bir sefer tertipie-di.
Gelibolu nlerinde Venediklilerle karlaan harp gemileri derhal savaa tututu.
ok iddetli bir savatan sonra her iki taraf da kendi limanlarna ekildi. nk
her iki taraf da ar yaralar almt. unu da unutmamal ki, Venedik gibi usta
gemicilerin ve byk kalyonlarn bulunduu donanmaya, Osmanl gemileri
kk gemiler olmalarna ramen ezilme-dikleri gibi, malub da olmamlar,
Venedik Donanmasn pskrtmeye muvaffak olmulard. Bu deniz savasndan
sonra Akdeniz (anakkale) Boaz dman harp gemilerine kapatlmt.
Venedik Donanmas birka defa daha gelip Akdeniz boazndaki kaleleri topa
tutmusa da bir netice alamaynca, eliler gnderip anlama yapmak
istemilerdi. Bu anlama istei kabul edilmi ve Sultan elebi Mehmed Haz-
retleri tasdik ettii anlama suretlerinden birini gndermek zere saray
avularndan bir yaveri Venedik'e gnderdi.
Grlyor ki ticaret ne kadar nemli bir faktr olarak ortaya kyor.
Hatrlayacamz gibi I. Murad- Hdavenigr zamannda Venedik'e yakn olan
Rakza Hkmeti, Devlet- Osmaniyye'nin ilerleyiinden ne kadar byk bir
devlet ka can tahmin ettiinden, itigali olan ticari hayatn emniy-yete
almak iin Hdavendigr Hazretlerine balln bildirmiti. Bilindii gibi deniz
tamaclnn en nemli unsuru emniyettir. Bu emniyeti salamak iin,
Osmanl'nn parlak istikbalini gren Rakza Cumhuriyeti ilk anlama yapan Av-
rupa lkesi olmutur. Daha sonra da Sleyman elebi'ye mracaat eden Venedik
O'nunla da bir anlama yapmt.
Sultan elebi Mehmed'e bavurarak anlama yenilemeyi isteyen yine
Venediklilerdi. nk ticaret o lkenin can damaryd. Bu can daramarnin en
nemli geidi Osmanlnn elindeki Akdeniz Boaznda dmleniyordu.
Bylece Avrupa'ya ilk eli Sultan elebi Mehmed zamannda gnderilmi
oluyordu.
Rumeli ve Anadolu'da intizamn temini ile uraan elebi Sultan Mehmed, adm
adm dolayor, nizam kame etmeye alyordu. Sultan Orhan Gazi Hazretleri
zamannda fetho-lunmu, Ankara Savandan sonra Kayser'in eline gemi
bulunan Hereke, Gebze, Darca, Pendik ve Kartal H. 822/M. 1419 ylnda
Timurta Paa'nn olu umur Bey tarafndan harp yaplarak, kan aktlarak, ba
verilip can alnarak geri alnd.
elebi Sultan Mehmed, Eflak ve Engrs zerine yrmeye karar verdi. H.
819/M. 146 ylnda ayana kapanan Eflak Bey'ini, merhametle dolu kalbi yine
afla mkafaatlandr-di. Eflak'n iini halleden Sultan elebi Mehmed Hazretleri,
kutlu zaferlere balang olan admlarn, Engrs zerine evirdi. lk ii,
Engrs'n kuvvet istinad olan Severin Kalesini zabt eden slm ordusu,
Engrs'n kalbini koparp alm gibi olunca, Engrs'e den; elebi Sultan'n
ayaklarna kapanmakt... Onlar da trl hediyeler sunarak yle yaptlar.

Bir Kaza

Edirne'ye dnmek zere slm Ordusu, yola revan olduktan bir mddet sonra,
padiah atn hzla srerken, tkezleyen at yere dm ve zerindeki muazzam
svari Mehmed elebi Hazretleri vaziyete hakim olmusa da, iddetli d bir
rahatszlk vermiti. Zaten her savata slm'n bir neferi olarak kl elinde,
kefen boynunda, ba alp an veren bu kahramanolu kahraman sultan, her
gazada yaralar alm, defaatle savalardan gazi rtbesiyle terhis olmutu.
Rivayet olunur ki, vcudunun 40 yerinde yara vard. Onlar, o yaralar, Allah
nezdinde makbul izlerdendi. nk Mahbub-u Hda, hadis-i eriflerinde bunu
beyan buyurmulard...

Sultann Anadolu'ya Seferi

ehzade Murad Hazretlerini veliahd ehzade olarak Amasya Sancana vali

gndermi bulunan Sultan elebi Mehmed, attan dmenin verdii sarsnty
zerinden ifayab olarak attktan sonra Timur fitnesinin ban balarndan olan
Karakoyunlu Yusuf, birtakm karklklar karm, Orduy-u Hmayun da bu
ban yoketmek zere sefere kmt. Kara Yusuf, rak ve Azerbeycan
taraflarnda istiklal ilan etmi, Diyarbakr Beyi Kara Osman ile Bayburt ve
Erzincan iin ce-dellemeye balamt. Uzun zaman devam eden ekimelerden
sonra Kara Osman Bey Erzincan' ele geirip Pir mer'in idaresine vermiti. Ne
var ki bu Pir mer'de nefs-i
emmare ar basm, kendisine beldeler zabtetme hissi hakim olmutu. Bunu
iin de ebinkarahiar' fethetmeye kendini vazifeli addediyordu. Bu fikir, Pir
mer'i toplad askerle ebinkarahisar' kuatmaya kadar gtrd. Buna
mukabil ebinkarahisar Beyi Melik Ahmedoiu Hasan Bey, Veliahd ehzade
Murad'a bavurmu yardm istemiti. Cneyd Bey'i ldren Alparslan olu
Hasan Bey ise, Canik Eyaletini ele geirmiti. Ayrca sfendiyar Bey de Samsun
ve Bafra'y igal edip, olu Hzr Bey'in idaresine vermiti. Bu kemekei dur-
durmak iin Veliahd ehzade Murad tedbirler aldysa da/elebi Suitan Mehmed
Hazretlerinin Amasya Ovasnda grlen renkli adrlar, bu kargaaya son
verebilmiti. Hele tular, adalet getiren endamlaryla boy gsterince, Gavur
Samsun kalesini yakp kamak dmt sergerdelere... elebi Sui-tan'n
kumandanlarndan olan Bierolu Hamza Bey, derhal hareket edip, eriat-i
Ahmediyye'yi gavur Samsun'da hkmran kld. Sra mslman Samsun'a
gelmiti...

Mslman Samsun'un Fethi

Gavur Samsun'u, fazla bir zorluk ekmeden fetheden Hamza Bey, Sultan elebi
Hazretlerine, Mslman Samsun'u almann kolay olaca haberini gnderdi.
Ota- Hmayun Merzifon'da kurulduu zaman, Mslman Samsun'un Beyi
Isfendiyarolu Hzr Bey; akacak kan mslman kandr. Malubiyyet ibresi
beni gstermektedir. Ben sultandan af istersem, o kabul eder diye dnerek,
birok hediyelerle Sultan elebi Hazretlerinin huzuruna kt. Affa mazhar olup,
hoa arlanarak, gitmesi iin gerekli kolaylklar gsterildi. Hzr Bey
Samsun'dan ayrlrken Mslman Samsun da, islm'n klc Devlet-i Ebed-
Mddet olan Osmanl'ya katlyordu.
te, vakf hizmetlerine ehemmiyet veren Osmanli padiahlar iinde, Sultan
elebi Mehmed Hazretleri'nin zel bir yeri vard. Merhametinin okluu, bu
hizmetlerle temayz etmesinde, mutlaka byk tesir husule getirmitir.
Timurun bir kasrga gibi gelip gemesi, askerinin yama ve gaddarlnn
faturasn Osmanl Devleti pek ar bir ekilde demi, her taraf yangn ve
harabeye dnmt. Bu yangn ve harabe, ancak bir imar yar halinde, tamir ve
eski haline getirebilirdi. elebi Sultan Mehmed, buna ok gayret etmi ve bunda
da muvaffak olmutu. Ama en byk eseri; Bursa'da yaptrd muazzam Yeil
Cami ve klliyesidir. Bu eserin, zellikle imareti zerinde durulmaldr. Bu
muazzam eserin kble tarafnda kendisi iin yaptrd mtevazi trede, ruh-u
manevisiyle, cami ve klliyesine huzur iinde koan insanlar belki de gryor.

eyh Bedreddin Ayaklanmas

Simavna Kads olu eyh Bedreddin Mahmud, ehzade Musa elebi'nin

Kazaskerliini yapm fakat, ilm-i zahir ve ilm-i btnda hrmete ayan bir
mertebede olmas, aff- ahaneye uramasna vesile olmutu. Kendisine 1000
ake maa ve znik'te isknn emreden Sultan elebi Mehmed, alimlere ne
kadar hrmetkar olduunu isbat etmi oluyordu. Onun ballarndan Brklce
Mustafa'nn ok dzenbaz bir adam olduunu Tc-t-Tevrih sahibi Hoca
Sadeddin Efendi Hazretleri u beytinde ne gzel ifade ediyor:
Sofu davranyla hilekrlkta baekti, nice dzenler kurdu.
Hilebaz yapsyla felei aldatp, ne oyunlar oynad.
Etrafna toplad temiz inanl, fakat temyiz kabiliyeti zayf ahali ile bir kuvvet
haline gelmiti. Bu durumu haber alan
Simavna Kads olu eyh Bedreddin, bu iin ucunu kendisine dokunacan
anlad iin sfendiyar Oullarna gitti. Oradan bir gemiye binerek, Musa
elebi'nn bir zamaniar hkmran olduu Eflak diyarna ulat. Eflak
hkmdar, Osmanl'ya bir mesele karacak adam bulduu iin sevindi ve
kendisini ok iyi karlayp ikramlarda bulundu.
Dier taraftan, Torlak Kemal -ki aslen yahudi olan bu adamn- da, toplad
5000 kiilik mevcutla harekete getii grlmt. Padiahn Amasya
Vilayetine Vali yapt ehzade Murad, Torlak ve Brklce'nin zerine yrd.
Aydn vilayetinin Karaburun mevkiinde karlaan iki ordu, ok iddetli, fakat
ksa sren bir savatan sonra, ehzade Murad galibiy-yetini ilan etti. Brklce
Mustafay idam ettiren ehzade Murad, Manisa taraflarna firar eden Torlak
Kemal'in takibine, Beyazd Paa'y memur etmiti. Beyazd Paa da mel'un ya-
hudiyi Manisa'da yakalam ve orackta idam etmiti.
Simavna kads olu eyh Bedreddin'in adamlar bu haberi alnca, derhal
ortadan kayboldular. Bir ksm da kendi balarn kurtarrlar zannyla, eyhlerini
bizzat tutup, Rumeli tarafnda bulunan elebi Sultan Mehmed Hazretlerinin
taht huzuruna getirdiler.

Adil Mahkeme eriattedir

eyh Bedreddin'in ilmi tartma gtrmeyecek bir seviyedeydi. Bu sebeble

Sultan Mehmed elebi Hazretleri, dudaklar arasnda kacak kaldrn
kelimesini kullanmaktan sarf- nazar ederek bu iin hallini, zamannn
alimlerinin divanna brakmt.
Padiahn huzurunda yaplan muhakemede, birok lim kendisine sualler
sorarak, lim adamlarnn yzne kara aldn sylediler. Bunlarn iinde
bulunan Mevlana Sadeddin-i Teftzn'nin talebelerinden Mevlana Haydar-
Hetev, ileri srd er'i delillerle eyhe k kaps brakmad gibi, el-
Csiye sresinin 23. ayetinde Allah onu bilgisi olduu halde yanltt
fehvasnca suunu kabul ettirip;
Kim ki size gelip de, hepinize ba olan bir kimse zerine ayaklanmanz
emreder ve varlnz paralamak isterse, onu ldrnz! hadis-i erifini
syleyerek hkm bildirmiti.
eyh Bedreddin, dil eriatin bu inkr gtrmez hakikati karsnda suunu
kabul etmi, nedamet iinde boynunu pe uzatmt.
Buraya ufak da olsa, gnmzle ilgili bir mtalaa koymadan kendimizi
alamadk. Baz materyalistler, komnizmi tarihsel adan ele aldklarnda,
Osmanl lkesinde cereyan eden bu vak'ay da zikrederler. Yalnz unu bir trl
anlamak istemezler ki; her sosyal ve ekonomik patlamalarn, ihtilallerin
arkasnda, daima bir yahudi parma vardr. Nasl ki Kar Marx bir yahudi,
Lenin ise yahudi bir ailenin damadysa, yukarda ksaca izah ettiimiz eyh
Bedreddin Vak'asnda da barollerden biri yahudi olan Torlak Kemal Hud
tarafndan icra olunmutur. eyh Bedreddin ise, ilminin kurban olmu bir
zavalldr. Zira Niyaz Msr, eyh Bedreddin iin u msra syleyerek, onun
ilim rtbesini izah etmitir.
Muhiddin ile Bedreddin, ettiler ihya-y dn, Niyaz, der ya fsus anbardir
varidat.
Fakat ilmiyle cehenneme giden ok kimseler vardr.

elebi Sultan Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar

mrnn en verimli alarnda; Devlet-i li'yyenin yaad fetret yni;

baszlk dnemini sona erdirmee alarak, geiren, Sultan elebi Mehmed;
ilk izdivacn, Dulkadroul-lar beyliinin reisi Sli Bey'in kz, Emine Hatun
ile yapmtr. Byklerin ii baka olur, felsefesi iinde bu evlilik siyasi
bakmdan da yaplmas lzm gelen bir izdivat. Memlklar-la ve
Dulkadrouilar arasndaki atmalarda Dulkadrolu Beyliini desteklemek
Osmanllar iin daha faydal idi. Bu evliliin!403 ylnda gerekletiine atfu
nazar ettiimizde fetret dneminin o muhataral ve Anadolu'da ki Trk Beylik-
lerinin yaral aslan Osmanldan nasl para koparrz hesab yaparlarken,
Dulkadrolu Beylii ile akrabalk kurmak ok akll ve gerein ta kendisi olan
bir hareketti. te Sultan Ftih'e ileride baba olacak olan 2. Murad unvanyla
taht'a geecek olan ehzade Murad bu izdivacn bir meyvesiydi- ve evliliin
senesinde bu sevin verici doum vukubumutu. elebi Mehmed Hn'n bilinen
2. izdivac Kumru Hatun ile olmutur ki bu hanm cariyelikten kadmefendilie
ykselmitir. Seluk Hatun, padiahn bu hanmyla yapt evlilikten dnyaya
gelmitir. Alderson ise her zamanki gibi bizim kaytlarmzda olmayan bir
evlilikten bahsederki o da, Ah-med Paann kz ehzade Hatunla evlendiini
ileri srer. elebi Mehmed Hn'n kzlar:Seluk Hatun, Hafsa Hatun, Aye
Hatun, Sultan Hatun ve lald Hatun, hanimsultantar oimak zere be kznn ad
bilinirken, aslnda, yedi kz dnya'ya geldi. Bu kzlardan Seluk Hatun; elebi
Mehmed hnn Kumru Hatun isimli hanmndan dnyaya gelmitir. 810/1407'de
Amasya veya Merzifon'da bahse konu doum vukubulmutur. 2. Sultan Murad
1425'de andarolu brahim Bey'in; Hatice Halime adl kzyla evlendii zaman
kz kardeinin dnnde birlikte yapt. Seluk Hatun 2. Mu-rad'm
kaimpederi brahim Bey ile evlendirildi. Bu izdivadan Seluk hatun Yusuf ve
shak Bali adl iki oul doururken, Hafsa ve Hatice adnda iki de kz dnyaya
getirdi. Seluk Hatunda kocas brahim Bey'in vefat zerine, Bursa'ya avdet
etdi. Burada vefat trihi olan 1485 ylna kadar yaad ve Yeil Trbeye
defnolundu. Hafsa Hatun ise, andarl Halil Paanin olu, kumandanlardan
Mahmud elebiye, aabeyi olan 2. Murad tarafndan verilmitir. sfahan ah,
Ali elebi, Hseyin elebi, Hasan elebi ve Mustafa elebi ad verilen o-
cuklar olmutur. Bursa'da Yeil Trbede defnolunmutur. Aye Sultan ise
elebi Mehmed'in yedi kzndan ismi bilinen nc kzdr. 1469'da Edirnede
Aye Kadn Camiini yaptrarak vakflar balad gibi skb'de de bir camii
yaptrmtr. Edirne'de bu hayrhah hanmn adyla anlan, Aye Kadn mahallesi
vardr. Yeil Trbeye defnolunmutur. Ad bilinen dier bir kz ise Sultan
hatundur. 828/1425'de Candarolu ankr Sancak beyi Kasm Bey ile evlendi.
Hakknda baka bilgi olmayp dier kz lald hatun'da muhtemelen
Karamanolu brahim Bey ile evlenmitir. elebi Mehmed hn'n sonradan
padiah olan, 2. Murad'dan baka Mustafa, doumu Amasya 408/1410 vefat
znik 1423, Mahmud nerde doduu malum olmayan ve 1413 ile 1429 yllan
arasnda yaad bilinen ancak vefat yeri de bilinmeyen bu ehzadeden sonra,
Bursa'da 1429'da veba'dan len Yusuf vefatnda 15 yanda olduuna gre
doumu 1414'de gereklemi olmal. Yine 416'da doup 4 yanda vefat eden
ehzade Ahmed, 1405'de doan iki yanda 1407'de len ehzade Kasm,
sadece adlar bilinen lm ve doum tarihlerini bilemediimiz ehzade
Mehmed ve Orhan'la eiebi Sultan Mehmed'in; erkek ocuk saysnn sekizi
bulduunu ifade edebiliriz. Fetret devri sadnazamlan olarak; Yldrm
Bayezid'den sonra yni 1402 Ankara sava sonrasnda firara ba vuran andarl
Ali P^a 1. Murad dneminde balayan sadaretini, Yldrm'lada devam ettirmi
onun esarete dmesinden sonrada olu Sleyman elebiye'de vezirliini devam
ettirmitir. Bu mddet genel olarak 19sene, Oay, 27gn srmtr. eyh
Ramazan Paaofu Krehirli Bayezid Paa, 4 sene, 2 ay, ve ondan sonrada
Amasyal hMeiik Paa 5/temmuz/1413'e kadar 2sene, 4 ay, 16 gn, vezirlik
etmitir. Osmanckl mmzde Halil Paa ise Anadolu' da elebi Mehmed'e
28/temmuz/1402'den 5/temmuz/1413 ylna kadar 8 sene, 11 ay, 8 gn sadnazam
olarak hizmet vermitir. Osmanl devletinin 9. sadrazam olan Amasyal Ba-
yezid Paa 5/7/ 1413'de ald mhr, 8 sene, 1 ay, 27 gn tadktan sonra
31/austos/1421'de andarlzde brahim Paaya brakm oldu. Amasyal
Bayezid Paa, 4/ma-ys/1421'de vefat eden padiahn son sadrazam olmutu.
Tabiatyla da 2. Muradn ilk sadrazam da, Bayezid Paa olmu oluyordu.
Sultan elebi Mehmed Hazretlerinin Vefat

Timur belasnn sndrmek zere olduu yeniden parlatan, onu eski aaal
durumuna kavuturan yce sultan Mehmed elebi Han, H. 824/M. 1421 ylnda,
vcudunda 40 kadar yara izi ile beraber fni dnyadan gmt.
ehzade Mustafa'nn sa olduunu bilen elebi Sultan Mehmed Hazretleri, 8 yl
sren saltanatnn devamn, sevgili olu veliahd ehzade Murad Hazretlerine
vasiyyet etmiti. Vefat, Ordu-yu Hmayundan gizlenmiti. Ancak, padiahla-
rnn grnmemesinden birey sezen mcahidler, padiahmz grmek isteriz!
diye nmayie baladlar. Bunun zerine cesedi tahnid edien Sultan Hazretleri,
lo bir odada askerin zabitanna gsterilmi, arkasnda duran bir kii de, zabit-
lerin selamna selamla mukabele edebilmesi iin elini-kounu oynatmaya
mecbur kalmt. Bunu gren zabitler, padiahmz berhayat (yayor) diyerek,
askeri intizama almlard.
Ceset-i pkiyle 42 gn daha slm Devletine hizmet eden Yce Sultan Mehmed
elebi Hazretleri; mekann cennet, makamn mbarek osun.! Rahmetullahi
Aleyh.

Osmanl Ve Denizler

Merhum Amirallerimizden ve yz yana yaklat srada vefat eden Afif

Bykturul, 1982 senesinde T. C Deniz Ba-smevinde tab edilen" Osmanl
Deniz Harp Trihi ve Cumhuriyet Donanmas" adl drt ciltden meydana gelmi
almas ile bunu yaymlam olmas milletimizin gerek asker, gerekse ticaret
filosu gereksede Trk denizcilik trihi bakmndan, merhum amiralimizin
milletimize ve denizcilerimize niz bir hediyesidir. Eserini, son derece ciddi
kaynaklara dayanarak meydana getirmesi ve meslein, en uzman kiileri
arasnda yer almasndan dolay bu almadaki tahlilleri, btn denizcilerimizin,
tarihi ve trih merakllarnn istifade etmesi gereken, bir bal petei gibidir. Biz
bu almamzda; Osmanl deniz trihi hakknda umumiyyetle bu kayna esas
aldmzdan, merhum Amiral'in bu kymetli eseri hakknda birka sz
sylemeden geemedik. Kendisini rahmetle yd etmeyi vecibe-i diniyeden
addederim.
Dnyalar ve Deniz Ortaan banda, dnyann yuvarlak olduu pek
bilinmiyordu; dnya hakkndaki bugnk bilgilerimiz o devir insanlarnn
mehulyd. nsanlar birbirlerinin varlndan habersiz olarak drt ayr dnya'da
yayorlard. Bu drt ayr dnyay; Akdeniz, Baltk denizi ve Botni krfezi, in
ve Japon denizleri ile Meksika krfezi ile Karaib denizleri etrafnda
toplanmlard. Bu denizlere daha sonralar ilmen; "Mediterranean
(Topraklasaras deniz) ad verilmitir. Bu drt denizin tabii ve stratejik yaplar
birbirinin aynyd. Hepsinin de giri k kaplar var, hepsinin de, kendisini
blen yarmadalar ya da Ada'lan vardr. Hepsinin ulatrma durumlar benzerlik
arzetmiti. Deniz aralarnn yetersizlikleri bahsettiimiz bu drt dnyann
biribirleriyle balant kurmay hayli zaman geciktirmitir. Sahil insannn ilkel
krek anlayyla srp giden hayat ak denizlere kmaa pek imkn
tanmamtr. Htt harita ve pusula gibi mhim olan ara ve gerelere ihtiya
hissedilmediini rahata syleyebiliriz. Ky gemicilii dediimiz hususu
milattan ncede, sonra da, ekseriyeti bilhassa Ege denizinde olmak zere nice
deniz savalar vukubulmutur ki bunlar; Romallar, Kartacalar, ranllar ve
Bizansllar arasnda cereyanlar, ileri dnemlere tesiri olan savalar olarak
grlmemitir. ranl'lar Trabzon zerine geldiklerinde, buray Bizans'dan
koparmak istemelerine ramen cephenin gerisini Bizans tehdidi altnda grd-
nden ekilmeye mecbur kalrken, Arablarsa gemilerinin gl bir donanma
tekil etmemi olmasndan dolay boaz-lan alamamlard. Beri tarafta
Avrupa'nn kuzey denizinde de Normaniar ve Aragonlar denizde ve denizciikde
kuvvetli olduklarndan, avrupa ktasnn kuzey kylar onlardan sorulmaktayd.
Deniz dnyasnn kolay anlalamamasnn bir ok nedenlerle beraber, iki
nemli nedeni ne kar. Evvel denizle alakal vakalar, insanolunun yaradl
karakterine uymuyordu. Kara hareketinde insann, dman basmak, yakp
ykmak, tahrip etmek htt yok etmek macera gibi geliyor insana zevk
veriyordu. nsanlar, gidip gelip ayn limana geri dnen donanmalarn harektn
incelemekten pek holanmad gibi savalarda kat'i neticenin kara'da alndn
gzn-ne aldklarn biliyoruz. Merhum amiralin ifadelerinden yukardan beri
zetlemeye gayret ettiimiz bu ifadelerin, aynen alnt yapmamz gereken bir
blmn aaya alyoruz: "Bizim trih otoritelerimiz Osmanl devletinin
imparatorluk biimine girmesini hep ve yalnz kara olaylarna baladklar iin
hep Bizansdan sz edip durmulardr. Halbuki karada Bizans ne kadar
nemliyse, denizler de bata Venedik ve Ceneviz olmak zere, talya'nn denizci
cumhuriyetleri daha az nemli deildi. nk; Osmanl devleti btnln
Anadolu'yu bir araya getirmekle yetinmi boazlar zerinden
Mora'ya atlamt. Bu atlay, bata kara deil deniz sorunlarnn
relendirilmesine balyd.
Bu cumhuriyetler daha balangta bir araya gelip denizyollarn kesebilselerdi,
kukusuz Osmanl'larn kta'ni] Akdenize bakan paralarnda imparatorluk
kurmalar olaan olmayacakt. Nitekim; Amiral Guiseppe Fioravanzo: <Karada
imparatorluk kurmak isteyen diktatrler, sadece kara kuvvetlerine dayanrlarsa
ilknce ellerindekihin bile yok olduunu grp sonra hayata gzlerini
kapamlardr Deniz kuvvetine dayanan imparatorluklarsa ok uzun mrl ol-
mutur^ Demitir.
Hakikatten muhterem okurlarmz, pek mehur olan 2. Abdlhamid'in
hatratnda, Osmanl devleti bir deniz lkesiyle ittifak yapmaldr. Denizlere
hkim olan dnya'ya hkimdir beyann, merhum Amiralin satrlarn te'yid
ettiini gryor ve anlyoruz.
Efendim; talyan denizci cumhuriyetleri ibaresi zerinde bir miktar durmak
istiyorum. Bu gnk talya'nn 14. asrdaki durumu, kullanlan cumhuriyetler
terimine pek uygun o!-duunuda aada alntlayacamz paragrafdan pek iyi
reneceiz: "..talyan denizel cumhuriyetleri, ilknce kendi aralarnda rekabete
balamlar binbirlerine kar yaptklar mcadelelerlede zayf olanlar etkisiz
hle getirmilerdi. Bu denizci cumhuriyetleri Cenova, Floransa, Venedik, Amal
fi, Toscana, Ancona ve Napoli krall, Sicilya ve Sardunya krallklaryd.
Cenova, Venedik vePiza cumhuriyetleri, tekileri tesirsiz hle soktuktan sonra."
talya'nn bir izmeye benzerlii haritada ayan beyan bellidir. Byle bir arazinin
denizle evrili olmas ahalinin denizin nimetlerinden istifadeye almas
tabiidir.
Yukarda saylan cumhuriyet ve krallklara dir isimler bugnk talya'nn birer
ehridir. Anadolu zerindeki beylikleri. nasl makul karlamsak, sonradan da
birlii temin mesaisine girimisek, bu talya cumhuriyetleri meselesi de ayn
gelime iindedir. Devlet-i liye Anadolu birliini teminde, en evvel ve en ksa
zamanda becerendir. Amiral merhum Afif Bykturul eserinin 1. c. sh. 7'de
demekteki: "znt ile ifade etmek gerekir ki, Deniz kuvvetlerimizde ok
eskiden beri, trihin krekli ve yelkenli gemilerin tiplerini, tip adlarn ve
mimarilerini tespite pek iltifat edilmemitir
Yabanclar kendi teknelerini cilt cilt kitaplarla vede pek artistik baskl olarak
yaymladklar halde, bizlerde byle merak uyandramamtu: Geri eitli deniz
yazarlarmzn krek ue yelken dnemine ilikin yaptlar yok deildir, fakat
kaynak eksikliinden bunlar da biribirleriyle eliki halindedir." fadesinden
sonra sayfann dibine koyduu bir dip notla, krek ve yelkenli gemilerle alakal
kitaplar, deniz mzemize balayan, Bayan Engin zdeniz'i takdir ve kranla
andktan sonra yine yelken ve krek dnemine dir, yazarlarmzn eserlerinin
ok gizlidir kaydyla kasaya kaldrlm olmasna itirazm koymutur.

Osmanllardan nceki Yerleimler

Kara ulam vastalarnn kfi miktarda olmamas, Karadeniz'e akan, seyri

sefaine yni su yolu nakliyesine elverili nehirleri, ekonomik alanda byk bir
deer saymak gerekir ve bu nehirler arasnda Tuna, Dinyester, Dinyeper ve Don
nehirlerini mhim saymak icap eder. Hemen ilve edelim ki Hazer denizine de,
Volga nehri akmaktadr. Bu su yollarndan akan ticaret gelirleri tabiatyla
ekonomik bakmdan bu su yollan zerinde mcadele ele geirmek hususunda
srp gitmitir ve gitmeye de devam edecektir. Karadeniz boaz, yni stanbul
boaz Karadeniz kaps olarak ticaret yolunun herkes tarafndan ele geirilmesi
hlyasyla yanp tutuulan stratejik hedefti. Hedef olan yerlerin arasnda
anakkale boaznn yer aldmda hemen hatrlatalm.
Merhum Amiral Afif Bykturul bakn ne diyor: "Anadolu vede Balkan
yanmadalanyla Ege denizinin kurduu bu verimli blgenin doa yapsyla, tek
bir devletin elinde bulunmas gerektiriyordu. Blgeye tek bir devlet sahip olursa
o devlet mutlu yaamann en byk aday oluyordu. Blgede eitli devletler
biramda yayorlarsa, birbirleriyle anlaamadklar takdirde kolaylkla
srkleniverlyoiiard. zellikle Anadoluda hibir devlet deniz sorunlarn
anlayp bundan yararlanamamsa, uygarlk kalntlarn brakp trihten yok
oluvermiti." beyanyla imparatorluu yakalamann denizlerin kontroln elde
tutmann gerektiini vukufla ortava koyuyor.
Ancak bu hedefi anlamak ne derece kolaysa, idareyi kon-rola almak o kadar
gtr, hkm verirsek sylediimiz yanl olmaz. Nitekim; Akdeniz'i Trk
Gl hline getiriimizi Barbaros'u ve 1520 yl sonralarn beklememiz
gerekmitir Osmanl devleti olarak. unun zorluunuda ispat eden bir baka
rnek olarak, Osmanl'dan evvel blgeye tam sahip olann Bizans imparatorluu
olduunu gsterebiliriz. Bizans' trihten kazyan Osmanl, denizlerde ki eriksiz
hkimiyetini ancak altm seneyi aan bir zaman diliminde yni 1453 sonras ve
1538'deki, Preveze zaferi ile tamamlamaya muvaffak olmutur.
Osmanl donanmas da, ticaret gemileride Kbrs, Rodos ve 12 Adalarla dier
stratejik deniz limanlarnda slenen korsanlarla hayli zaman mcadele etmitir.
Bunlar Rodos valyeleri, Sent Templier gibi isimler ile organize olmu ve bat
leminin Osmanl zerine uzanan, adet ileri karakolu gibi grlmtr. Yni
dememiz o ki; Papalk bata olmak zere btn avrupa devletleri korsanlar ile
zaman zaman mttefik hareket etmeyi gerekletirmilerdir. Hemende ilve
edelim ki, Sultan Ftih stanbul'u zapt iin hazrlnda Rodos valyelerinin
dostluu istemelerine Venedik tehlikesini amak iin 21/aralk/145 l'de olumlu
cevap vermitir. 20/ara-lk/1522 ylnda Kanuni Rodos adasn fethedince Rodos
valyeleri, Malta'ya getiler ve Malta valyeleri adn aldlar. Malta
valyelerini 1789'da Franszlar Malta adasn igalle sonlandrmlardr.
Anadolu Beylikleri hakknda malumat verdiimiz blmde, Seluk bey'lerinin
grevleri olan bat istikametindeki savunma ve fetih vazifelerini deniz zerinde
de gstermiler ve Beyliklerin deniz hareketleri hakknda bilgiler vermi
olduumuzdan Orhan Gzi'nin, Aslan Karamrsel Bey'i, 1326 ylnda Karasi'den
getirtip, Karamrsel dediimiz yerde, 24 gemisiyle birlikte slendirmesine
gelelim ve donanmay hmayunun macerasna burdan bakmaya girielim. Sultan
Orhan askeri kuvvetlerini, Rumeli tarafna ulatrmak iin 1345 ylnda
Anadolu'dan Ceneviz gemileriyle gemi vede Edirne'yi almt. Farkna vard
hususun banda u gelmekte idi. Donanmaya sahip olmamak tbir-i dierle,
gl bir donanmaya mlik olamamak. Eer gl donanmas olsayd, stanbul'a
sanca Osman'yi dikmek ona nasip olabilirdi. Amma bu seferin u fayday da
getirdii bir vakadr. anakkale Boaz savunmasn Gelibolu'da kurmak ve
tehlikeli bir korsan yata olan mroz, imdiki Gkeada zerine 1347'de
karma teebbsnde bulunduunun akabinde 1352 senesinde Marmara
denizindeki btn adalar feth etmekle Osmanl'nn k, deniz takviyesi ile
birlikte hz kazanmt. Orhan Gazi bu arada donanma personeli yetitirmek
niyetiyle, sler kurmay kuvveden fiile kard. Bunun en byk grntsn
Karamrsel'de ilk tersaneyi kurmas, tekil etmitir. Yassada'y ele geirirken
Bizans filosunu yenen Osmanl filosu istikbalinin parlak olduu iaretini veri-
yordu ve Orhan Gazi dneminin, denizcilik zerinde ksa vadeli yatrmn ilk
filoyu Karesi Beyliinden almas, orta vadeliyi kisavadeliyi Karamrsel
civarnda tersaneyi inaasn devreye sokmas ve gemi yapmna msaid
aalarn bulunduu havaliyi elegeirme plnlarna ncelik vermesi olarak
deerlendirirken de uzun vadeli de ise, anakkale Boaznn neminin idrki
iinde Gelibolu'yu donanmann hazrlanaca savunma ve saldrnn ss'l
harekesi yapmay, fiiliyata dkmesi olarak vasflandrrken krsal alan insan
olan tebaasnn (mslim, gayri mslim), denizcilik brannda yetimesini
salayana kadar, yabanc eleman istihdamna ve bunlarn yanna gnll olarak
kendi nsanlarmz koymu olmas, takdire ayan ve bir mareal pln saylmas
iktiza eder. Sayn iber Ortayl'nn, bir konumasnda Osmanl padiahlarnn
ekseriyeti en byk mareallerdir demesi, bizim denizle ilgili plnn da Orhan
Gazi'yi mareallikle vasfetmemize cesaret vermitir. Sultan 1. Murad'n Deniz
Hareketleri 1360 ylnda tahta geen Orhan Gzi'nin olu Murad- evvelin deniz
ciliimizie alakal pederinin, orta ve uzun vadeli hedeflerinin hayat bulmasna
yardmc olduu asla inkr edilemez. almamzda; bir kaynak olarak
deerlendirmeye ve istifadeye altmz merhum Afif Paa; mezkr eserinde ,
pozitivist bir yaklamla meselelere bakan neslin bir mensubu olarak, Bizans
imparatorluk ailesinin sistemini, aynen kullandn eri srmtr ve de
kendinden sonrakilerede tehlikeli bir usl olarak miras olarak brakmt der.
Peinden de ngiliz Amiral Sir Henry Felik Woods'un "Trkiye Anlan" adl ve
evirisini Amiral Fahri oker'in yapt veya yaptrtt hatratndan da u
cmleyi alntlayarak, pozitivist anlayn aknln maalesef yie
glendirmeye kalkm: Wodds de-mekteymi ki: "slmlk; yzyllar boyu
ilme hizmet eden ve bir ok yeni bulular gerekletiren ve nsanla yarar sa-
iayan, mstesna bir vasta olmutur. Ancak kurallar, geri kalm bir saate
benzemitir. Durmak zere olan bu saati ayarlamak zamanda gemitir.." imdi
bu ifade ile, Sultan Murad'in tercih ettiini ifade ettikleri, Bizans imparatorluk
ailesi tarz hayatn takipilerine kt rnek oldu demenin. Eer kast edilen
Bizans kraliyetinden hanm alm olmas ise selefleri de ayn evlilik tarzyla
mebudurlar ve bu hataysa Osman Gzi'ye bu hatay izafe etmek gerekir. Ancak
ortada Bizans'a riayet eden bir usl nerede, kaynaklarda ketum iie sistemini
dinimizin emri olarak benimsemeyi ilke edinmi bir slleye byle asl fasl
olmayan usller kullandlar itham, bu kymetli eserin satrlar arasnda yeri
olmamas ger.eken ifadelerdi. Bizim bu hususu belirtmemiz, trih almalarnn
ok tenkitisi olur. Bunun ou da tenakuzlarn yakalanmasna vabestedir. Biz;
merhum amiralimizin, denizcilik branna ait deerli bilgi ve iratlarna ba
vururken ehliyetine nem verdik. Merhum da brannda bize gre ehil bir zatt
zten hemen bu mevzuun devamn da poligami yni msl-manlarn taaddt-
zevcat birden fazla izdiva hususunu gndeme getirerek, "..padiahlarn eitli
milletlere mensup prenseslerle evlenince bu prensesler, senin olun hkmdar
olacak, benim olum hkmdar olacak diye, saray iinde ve dnda hizipilie
balamlar ve ehzadeleri birbirine drmlerdi. Saray entrikalar da
bunlardan domutu." demek suretiyle dinin bu husus da olan msaadesine kar
kmay neriyor. Merhum haksz saylmaz onlarn nesli, subaylarmzn ecnebi
bayanlarla izdivacn yasak olduu dnemi yaamtr. Nice byk sevdalar, bir
zabiti ak olduu matmazel ile meslei arasnda tercihe zorlayan kanun ile
yaadlar. Niceleri; aklarn yreklerinde soutup subay olarak hayatlarn
devam ettirdiler ki niceleri de aklarnn Kerem'i olup meslekleriyle olan balar
zdler. Bilhassa Osmanl dneminden beri; denizcilerin giyim kuam, denizin
verdii zindelik ve Cumhuriyet dnemi denizciliinin cazip kyafeti sadece
bizim gen kzlarmzn kalblerini lerzn (titretmeyip) etmeyip, ecnebi Umanlara
giden yiit leventlerimizin ve patronalarnn k olan ecnebi milletin matmazel
ve madamlarnn hayranln ve kalplerinin bu gsterili fizik, munise arkl
bak nice ak teini frlatan ok gibi olmutur. te ecnebiler ile izdivac
yasaklayan anlay tenkid etmeyi gze alamayanlar, padiah efendilerimizin ve
dinin msaadeside bir kap aralamak, bir pencere amak metodunu kendime
dstr ettiimden, ayn anlayn okurlarma sirayetini arzu ettiimden detaylar
nakilin nemine ayrca iaret etmek sterim. Dnya denizlerinin, hele
gnmzde eitli antlamalar vede tekil olunmu eitli kurumlar kanalyla
beynelmilelliyet anlay iinde her milletin gemisinin erbete ve hrriyet ile
get- gzar etmesinin, yni denizlerde dolaabilmesinin temin edilmi u
olduu dnemde gemici terimlerinin standardnn da ta 1. Murad zamannda
uluslararas olarak kabullendiinin isabeti, bir ven-i lisan veya lisan- din
hlinde alnmayp da meslek lisan alnmasndaki hazm da belirt mek gerekir.
Dnya denizcilerinin pir olarak tabii ki Hz. Nuh (a.s) olduu ileri srlmesi pek
doru olmakla beraber, talyan, Ceneviz ve Venedik gemiciliinin yaygnl da
su gtrmez bir hakikattir. Dolaysiyla bunlarn bugn bile kullanlan krek
dnemi terimlerini dile getiren; oturak, yarm oturak, al beraber, direk,
anaklkla dier ifadeler, yine gemi paralarna ve yelkenlerine verilen adlar,
bunun yannda komutlar olan, orsa, alabanda, vardavele vealesta orsa alabanda
gibi nice terimlerin kabullenilmesini idrak etmek gerekir, ]. Murad; Gelibolu
ssnn ve tersanesinin ikmlini hzlandrmakta acele ederken, 1366'da Trk
donanmasnn ilk plnl ikml ssn tamamlamaya muvaffak olmutu.
Bozcaada'nn Venedikliler tarafndan, boaza kar bir s olarak kullanlmas,
Osmanllarn muhalefetine maruz kalmaynca durumu Cenevizli'ler dnmeye
baladlar ve sonunda denizci olan bu iki cumhuriyetin birbirleriyle savat
grld. Demekki
Osmanl padiah gtt politikayla, ayn dinden olan bu iki cumhuriyeti sava
karan aldracak hle getirmeye muvaffak olmutu. Sultan 1. Murad; 1371 ile
1374 yllar arasnda, Kavala, Edirne ve Dramay almak suretiyle Bizans'
enbere alm oluyordu. Bizans'n yardm grebilecei tek yol olarak Ege denizi
tarikiydi.
Deniz yolu ak olduka; bizim iin en tehlikeli husus, Bi-zan'sin, Venedik ve
Cenevizlilerle uyumas, bir savunma gurubu tekil etmesi, bir ok tehlikeye
ak olmamza- sebebiyet verebilirdi. Bozcaada'ya ses karmayan, padiah bu
ileriyi gren siyasetiyle, Rumeli'nde kklerin derinlere dalmasna yol aanzaman
dilimini temine yol am oldu. sla -m gnl fetihlerini Rumeli yakasnda nice
sevda ve ak ykleriyle islmlaan gayri mslim ailelere her geen zamanda
yenileri katlyordu. Gnln, zorbala, btla stn gelii yaanyordu..

Bozcaada Meselesi

Bozcaada'nn; Venediklilerde olmas veya Cenevizlilerde olmas Osmanl

politikas asndan pek fazla nem tamamakla beraber Venedik'te olmas,
Cenevizliler de olmasndan daha zararlyd. Nitekim; 1376'da Ceneviz
donanmas Bozcaada nne geldi. Karaya ktlar. Buradaki srgn olan Bi-
zans'l Andronik'i kurtardlar. stanbul'a tadlar ve imparator iln ettiler.
Bozcaada, bu sefer zerinde srgn yaayacak olan Yuannis olu Manuel'in
imparatorluunu yd edecei gnlerini geirmek zere misafir ediyordu.
Cenevizlilerin, Bozcaada dolaysyla Venediklilere yapt bu basknda kafi
olarak var olan fakat pek ortada grlmeyen Osmanl muaveneti, aday s olarak
kullanacak olan Cenevizlileri 1. Murad'a minettar kalmalarn salamt.
Trih 1379'a geldiinde ise; Venedik de bu sefer Bozcaada stne yklendi ve
srgn Yuannis'i stanbul'a getirip tekra-ren tahtna oturttu. Fakat; Andronik'e
srgn yeri olarak bu seferada deil, Serez lyk grlmt. Sultan 1. Murad
iin Bozcaadann el deitirmesi nemli deildi nk birbirlerine hasml
sren iki kuvvet vard, stelik iler yeniden balamt ki buda bir karklkt.
Hasm tarafn karklk yaamas dier taraf iin daima nisbeten rahat nefes
alma ans meydana getirir. Ne vard ki burada, babalar, yni Andronik ile Savc
Bey'in babalar kendilerine kar ittifak eden oullarnn, isyanna muhatap
oldular. Trih de "Serez Olay" diye anlan bu isyann 1. Murad tarafna deni
olu Savc Bey'i katlettirmesi olduki tabii ki bundan ok mkedderdi. Ancak
byle sert davranmasnn esbab, bu mttefikane yapan isyan sadece
bakaldrmak ekli iinde gemeyip, silah ve asker kullanlmas meydana gelen
atmalarda can kaybnn bulunmas hkm- slama tamamen uygun olarak
tatbikiydi.
Andronik'in ise gzlerine mil ekilerek ama edilmesi oldu. Bizans bu olaydan
sonra ancak yetmi yl daha hayat srebildi olduka cansz olarak. ehzadeyi
ldren iradeyi Osmanl devletine beyzkrkiki yl daha yaama ans verdiini
gryoruz. znty soracak olursanz, ir ne demi: "Syleyin anam'a, anam
alasn/babamn olu var beni neylesin" Byle bir dizeyi gazellerimizde ve uzun
havalarmza hediye eden ir yalan m sylyor?!! Anlay meselesi ve
katlanabilme gc, standprd olmaz. yle deilmi efendim?

Yldrm Bayezid'n Deniz Hareketleri

Kosova savandan sonra Osmanl tahtna oturan Yldrm Bayezid deniz

hareketleri hususunda iki meseleyle kar karya idi. lki Anadolu topralar
rumeli topraklar ve bunlar ikiye ayran denize hakim olmak hususuydu. Bu
padiahn dnemi de donanma bakmndan yeterli seviyeye ulamadan gemi
bulunmaktadr. teyandan Cenevizin Beyolu kolonisi, Midilli beyi Franesko
Gatilisyo, Kbrs Kral ve Sakz adas beyi Osmanl devletine kar
birlemilerdi. Belgrano adl tarihi bu birlie Etkisiz ttifak adn vermiti.
nk avrupa devletleri de; bunlar desteklememiti. Yldrm Bayezid'in ikinci
sorunu da babasnn dneminde olduu gibi Venedik ve Ceneviz
Cumhuriyetlerinin ittifakn nlemesiydi.
Bunda da Yldrm'n komutanlarndan Saruca Bey'in idaresinde Ege denizinde
Venedik Kolonilerine yapt aknlar bu lkenin Osmanl ile bar muhafaza
etmesine yaryordu. Saruca Bey'in vurduu yerler olan Eriboz, Sakz ve Mo-
ra'daki ticaret merkezleri bu cumhuriyetin can damaryd. Yine meselenin baka
bir yn de Bayezid, Anadolu Beyliklerinin ilhak hareketini yrtmeye
balayacandan, Venedik ile htt Bizans ile kavgasn tatile sokmas lzm
geldiini biliyordu. nk beyliklerin balarna gelecek Osmanl istilasna kar,
Bizansn kendilerine arka kacana mit tayorlard.
Venedik'se; Osmanl istikbalinin parlak olacann iaretini tecrbesiyle idrk
etmi, Bayezid'e sokulmaya pek arzuluydu. Yldrm; beylikleri tek tek ilhak
ederken sra Kastamonu'ya gelmi o tarafa yneldiinde sknts, kendisinin e
kuvvetine mlik Sivas hkmdar Kad Burhanettin idi. Buna bal olarak
Kastamonu hareketini bahara erteledi. sabet etmi ki o sene Kad Burhanettin
kuvvetleri, Yldrm'n nclerini malubiyete duar ettiler.
Ayn zamanda Macar kral, Yldrm'n Anadolu tarafndaki kouturmasndan
istifadeyle Nibolu'yu muhasara, Eriboz, Nake, Sakz, Midilli Dukalklar ise,
Macar kralna yardm niyetiyle, anakkale zerine filolar ile taciz hcumlar
yaparak, Yldrm Bayezid'in Rumeliye gemesini geciktirmek, Nibolu'nun
dmesini temine alyorlard. Bayezid; bu engellemelere kar Sar ca Bey'i
Boaz nndeki filolar datmasn emretti, kendi de Nibolu'ya eriti. Nibolu
gailesini halleden padiah'n Adriyatik denizindeki Dra limanna ak,
avrupann dn koparmt.
Avrupa; spanya zerinden Araplarn Fransa'ya yaklamasnn yannda, bunlarla
dinda olan Osmanl'nn dou Avrupa ve Adriyatik zerinden pr velvele bir
kbus gibi yaylmasn ve kskaca dmekten, nasl syracaklarn bilemedikleri
gzlendi. Saruca Bey'in Yaptklar Ege'de bulunan ada'larn beslenme iini
genellikle Anadolu'ya dnk hat ile yapt bilinen bir gerektir. Bu gerek
adalar tekil eden bilhassa Kbrs, Rodos, Oniki ada, Sakz Sisam, Limni adalar
ile Anadolu limanlar arasnda, yiyecek maddeleri trafii bulunduundan Ada
idarecileriyle, yni Dka'lklar ile Osmanl ky beylikleri arasnda bir iliki
meydana geldii gibi ticaretin dostluun devamndaki tesiri burda daha net
grlmekteydi.
Osmanl'lar; Aydn ve Saruhan beyliklerini hududlarna katt yl, avrupa pek
byk bir ktlkla kar karya kalm, ada'lar ise devlet-i liyeye daha da fazla
muhtaciyete dmt. Ne eksikliktir ki, Osmanl donanmas gl, byk bir
donanma olsayd, ada'larn tamamn ele geirmek ok kolayd. Donanma
olmadndan bu frsat karld. Bayezid ise, ada'lar zorlamak iin buralara gda
evkini yasaklad. Fakat yasan ters teptiini ok grmeden grd. nk, l-
m eek, kurt'tan korkmaz misali, Nake, Eriboz, Sakz ve Midilli adalarnda
yaayan Venedik beyleri birleerek, Anadolu sahillerine basknlara giritiler ve
hayli yeri vurup, yamaladlar.
Saruca Bey'de, altm gemilik fiiosuyla mukabele ederek, onlar malup ettikten
sonrada Oniki ada, Eriboz, Antalya kylarn vurduktan Sakz Adasn tahrip
ederek, anakkale'ye avdet etti. Amiral Bykturul merhum, eserine ald bir
dip notta talyan amiral Giuseppe Fioravanzo'nun; <Os-manllar denizlere sahip
kmak iin mcadelesini yapmadklar iin imparatorluklarn kay bettiler. >
dediini kaydeder. Bayezid'in stanbul muhasarasnn aslnda temel baars,
avrupa yardmnn gelmesi mmkn tek yol Ege denizi tariki olup buradan
gelecek yardmn, anakkale nlerinde durdurulmas ile Bizans'n dmesi
kader birliiydi.
Saruca Bey bu mdafaay ne kadar yapabilirdi ve ne kadar srdrebilirdi? Bu
soru padiah hayli dndrmekteydi. Bu srada, 1394 ylnda Timurlenk
faktr Osmani-Bi-zans denklemine dhil olmu, iki bilinmeyenli denklem, ok
bilinmeyenli hle dnmt. Bu te karan en kolay olan Bizans idi. nk
ona den Timurlenk'in Bayezid'le kapaca ana kadar, Osmanl muhasarasna
dayanmay baar-masyd.
Bizim mektep trihlerinde Nibolu sava bir kaie, bir sa-. vunma, Doan Bey
ve Yldrm Bayezid'in konumas olarak nakledilir ve zafer elde edildi denerek
geitirilir. Halbuki bu hal seferi ve ittifakndan baka bir ey deildir.
Venedik senatosu, 1394 ylmda amiral Mocenigo'ya Venedik'in 3, Gi-rit'in 3,
Eriboz'un 1, Nake'nin 1 gali vermesiyle toplam sekizi bulan Gali ile Osmanl
zerinde, bask kurmaa kalktklarnda Macaristan kralnn senatoya gnderdii
bir bykeli iin rengini deitirmiti.
Macar kral, 1396 ylnda ilkbaharda Osmanl zerine Tuna nehri zerinde
Dolnari mevkiinden, Osmanl snrn yarmak suretiyle stanbul'un stne
inmeyi gerekletireceini ileri srd. Sekiz gali'den tasarlanan Venediin
organize ettii filoya be ilave yaplarak 13 galiye karlmasn istedi. Venedik
senatosu Macar kralnn plnn uygulanabilir addettiinden, Mocenigoya
elindeki dokuz gali ile Bizans'n yardmna gitmesi emrini verdiler. 1396 yl
Nisan ay banda Fransz kuvvetleri Paris'den yola km, Burgonya Dk'
Filip'in olu Jan, bin tane valye, yedibin cretli askerin banda yer alyordu.
Mareal Boche ve Amiral Jan do Vien'in-de valyeler arasnda olduu
grlmekteydi.
Alman, Leh, ek'lerinde Franszlara itirak ettii grld. stelik aralarna
Eflk Voyvodasn, Bizans kral Manuel'i alacaklard, Venedik filosunun yerini
ise Hal donanmas alacakt. Organizasyonun bykln biraz dnau-
mzde, hemen unu anlamahyzki, gayrimslim ile msiim-ler kavgas, hak ile
btl kavgasdr. Ancak tccar cumhuriyet olan Venedik ticaretin akbetini,
savan ve Osmanlnn malub edilmesinden mhim saydndan, ticar karn
Cenevizlilere kaptrmamak iin gizlice Bayezid'e yollad Misel Contarini ve
Nicomo Vallerse adl iki eliyle bar imknlarn arad..
Venedik denizcileri hal kuvvetleri iinde yer almalarna ramen istekle i
grmediklerinden deil stanbul'u kurtarmak, hallar Tuna'da bile
tutunamadilar. Saruca Bey; stne gelen krkdrt gemiden mteekkil, hal
filosunun karsnda her bir damla su iin^savunma yapm Marmara denizi
iine ektii bu filoyu, onbe gnden fazla oyalam nlerinden ekilip, zmit
krfezine ekildiinde hallar Karadeniz zerine gitmekte gryoruz. Hal
kara kuvvetleri bu mddet iinde Tuna azna gelipde kendilerini alacak
gemileri gzlediler. Bu donanma sadece Bizans'a, cephane ve silah yardm
getirmeye muvaffak olmutu.
Nibolu'ya gitmesi hayli geciktiinden bu sava Yldrm Bayezid kazanm
olmakla beraber, Tuna zerinde gl bir donanma ile dmann ricat yolunu
kesmesi gerekirdi ki bu olmadndanda, dman imha muharebesinin
fecaatinden, verdii byk zayiatla kurtuldu. Osmanl denizciliinin muhtasar
fakat ok ehil ve ada bir yazarmz merhum Amiral Afif Bykturul'un
almasndan istifade ederek takdim ettik. Bu blmden sonra 2. Bayezid
ksmnn sonunda, denizciliimizin Fetret dnemi sonrasndaki durumu
serlevhas altnda incelemeye devam edeceiz.

Feridnn Nafiz zlk

ki Tarihinin Fikir Msademesi Dzmece Nazariyesi fls Etmitir

Fatih Sultan Muhamed'in Dedesi hakknda Bay smail Hamiye karlk

ki Tarihinin Fikir Msademesi

Trklk mecmuasnn 4.c saysnda Osman Gazinin nesebi hakknda bir yaz
vard. smal Hami Danimend, makalede Akehir kasabasnda bulunan bir
eme kitabesini ele alarak diyor ki:
Fatih zemannda kendi adna kazlan bu kitabenin delletine gre
Marnileyhin dedesi elebi Sultan Mehmed deil Dzmece Mustafadr.
Heman ilave edeyimki muharir bizzat Akehire kadar giderek bu kitabeyi
yerinde tedkik etmemi ve hatt bunun ilm bir zaruret olduunu duymamtr
bile.
Hi olmazsa Fotorafisini getirerek onu incelemesi gerekirken bunu dahi
dnememidir. smail Haminin dayand yegne vesika Msterik Cl. Huart
in "Konya-Sema'zen Dervilerin ehri" kitabnda sahife 117'de bulunan ibu
eme kitabesinin Franszca tercemesidir. Halbuki Huart'in Kk Asya arabca
kitabeleri adnda baka bir eseri daha vardirki bu kitabe orada arabca metin ve
Franszca tercemesiyle birlikde rnevcuddur. Lkin !.H. onu da maalesef hi
iitmemi olacakki en ufak iymada bile bulunmyor.
Tek szle, masa banda hazrlanm yarm bir yaz, fakat kocaman ve fevkalade
bir iddia. Makale bu ilerle ilgili olanlarda hayret bende dahi esef uyandrd,
Akehire arkadam Dr. Azize yazarak fotorafileri getirttim, tedkik ettim,
muhari-rin iddias hilafna olarak Musa ad ile Murad ad arasnda oui anlamna
gelen tek bir sz yok, fakat buna mukabil Mustafa adndan evvel Bisa'yi
kelimesi kazlm. Bu mhim vesikay bir makale halinde Cumhuriyet
gazetesinin 22/7/1939 gnl saysnda nerettim.
Bu alanda kendini biricik atl sanan muharrir, dehetli inkisar hayale uram,
st perdeden atb savuran bir yaz ile bana 28/7/39'da cevab verdi. Bu yazsnda
ilmin istifade edecei bir sz bile yok. Ben yazmda Arabcadaki i'rab ku-
surlarmn affn niyaz etmitim. Kii noksann bilmek gibi irfan omaz!
nktesinin gafili, bunu aleyhimde bir silh oa-rak kullanlm. Fakat bu
makalemde, onun bu kesmez kih-cn deil, bilgi ve souk kanlln sngsn
istimal edeceim ve hkm onun yazsn, bu makaleyi okuyacak mnevver
insanlara brakacam.
Trk lmini indifikten kurtarmak ve ona yakan ar ball vermek lzmdr.
Feridun Nafiz zlk
Ftih'in Nesebi.

Dzmece Nazariyyesi flas Etmitir

Cumhuriyet gazetesi'nin 22-7-39 gnl saysnda Ftihin dedesinin Dzmece

Mustafa olmadn isbat ve iln eden yazma (smail Hami Danimend) kendi
seviyesinden konuan dil ile gya cevap verdi. lm ve afak hava ierisinde ne-
zahet, nezaket cmleleri kullanarak yazdm makale (Ne-sebname)
muharririnde byk reaksiyon hasl eylemi. Yazmn istinat ettii Thema,
(smail Hami) imzal muharririn Trklk mecmuasndaki u cmlesi idi:
(..Bununla beraber tarih metodu itibarile muasr kitabelerin birinci derecede
ehemmiyeti haiz vesikalardan olduu dnlecek olursa, btn mverrihlerin
ifadelerini bir tarafa brakarak bu kitabeyi esas ittihaz etmek lazm gelir.
Her halde uras muhakkaktr ki Osmangazinin nesebi yle dursun hatta onunla
(Ftih) arasndaki nesiler hususunda bile tereddd mcib olacak noktalar vardr
ve imdi bahsettiim mesele de ite bu noktalardan biridir.)
Muharirin u kat' ifadelerinde art tasavvuru cidden glne tevil, rk bir
mantk olur.
Byle nazik, ayni zamanda ok mesuliyetli hkm kat surette kestirib atmak
iin dayanlan vesikann her trl phe ve ithamdan uzak bulunmas gerektir.
O, bunlar asla gz nnde tutmadan Frenk seyyahnn acele okuduu kitabeyi
ihada ve yalnz bununla da kalmyarak hatta onun hakknda hala tereddd ve
inkrda srar ederse -meselede- baka amillerin tesiri hatra gelir.
Fransal msterik CI. Huart'n kk Asya kitabeleri pek ok yanllarla dolu
olduu esasen kitabelerle uraanlarn malmudur. Hal bu merkezde iken onu
en byk epigraf grmek onun okuduunu nass kat' eklinde kabul eylemek
dee d'inferieuritee den baka birey deildir.
(I. H.) bu frengin o derecede esiri fikridir ki Akehir kita-besindeki 2 kelimeyi
onun kraat tarznda okunmadn grerek kplere binmi. Dzmeceyi Fatihe
dede yapmak frsatn karan muharrir, ruh asab kjn ve gayzin bakalarna
tecavzle teskine yeltenmi.Hazine mi, Hanemi? bunu nasl okumak gerekdir.
Bu kelime-mddeamizn esas noktasn ve yegne mevzuunu tekil etmedii
halde Nesebname muharriri bu szler stne grlt kopararak kariin zihnini
oraya imale ve mnakaa noktasn ihmal eylemek istemi. Yazd yarm
stunda ilm hibir hakikat yok.
Cumhuriyetin 22-7-39 gnde kan yazm hazrlam ve Akehir kitabesini
Hazihil Hazineti eklinde okumu ve yle yazmdm. Yurdun aydn insanlar
nne kacak arabca kitabelerin -iyi arabca bilen bir zat tarafndan bir defa
grlmesini- makalemi kendisine yolladm -Prof. Dr. A. Sheyl'den
rica"etmidim. Arkadam, bana gnderdii mektubunda aynen unlar sylyor:
Dne kadar erefeddin efendinin tercmesi srd, makalenizde ona gre bir iki
noktaya dokunuldu, Cdddeye T ilve edildi, Hazine Elhane oldu; o kadar.
Profesr erefeddin, Muhammed bin Murat szn Mehmet olu Murat gibi bir
kalem sehvi ile tercme etmi, mute-riz onu da bizim cehaletimize hkm -
kiyaset ve ferasetinde-bulunmu.
Arabcada iktidar msellem olan Prof. erefeddin, bu m-nakalarda kendi elile
ve ilmile vukua gelen hale seyirci kalamaz, nk ilmin iarn o zat ,niversite
Ordinarius profesr haysiyetile- daha l bilir.
Netekim sayn Profesr bize u kymetli mtaleayj gndermitir:
"ve lev la ezeha mahtideyet elhaniha velevl seraha ma tasviriha el vehmi"
bn-i fard-hamriye
Bu beyitteki Han, arih/Hasen el-Birun tarafndan Beytl-hamr diye izah
ediliyor. Kamus sarihi Tacl-arus da bu han kelimesi hakknda u szler
vardr:
"el hanet mevd beya ehamr. Kal Ebu Hanife: zniha farsi-ya ven eslihahne ve
Ebu Zeyd Buseyd el han clis han"
Demek ki ebu Hanifenin zannna gre bu; Farsadaki Hane imi. Ve benim
ta'yinime gre bu Ev dir.
Hariri makame-i Vastyesinde: ve Ebu Zeyd Buseyd el-Han calis
Buradaki Han Findik diye erhediliyor ki Findik bizim Han, Ev, menzil
dediimizdir.
Yine bu makamede: velem yecalehu mimmen hane fi han geer ki bu da
dediimizdir ki ehirlerde gurebann nazil olduklar mahal olmak zere
erhedilmektedir.
Ord. Prof. . Yaltkaya
l. Huart Hzine kelimesini franszcaya evirirken Maasin yahut Chteau
d'eau diye iki suretle niin tasrihde bulunmu? halbuki kitabelerde ayn yani
gz^gze tabiri mte-arifdi, bu kitabe bu emenin mi. Yzlerce eme kitabesi
gsterebilirim ki onlardan da ayn sz kullanlmtr.
Nesebname muharriri hane sznn Farsa olub arabada kullanlmadn
hangi bilgisi ile iddia ettii mehlmz-dr. uraya dercedeceimiz arabca ve
trke lgat kitablar-nn tarifatna gre hane sz han kelimesi gibi arabcada
kullanlmaktadr.
El-Hanet Ev, beyit, mesken ve bir nesnenin vaz' olunmasna mahsus ve etraf
bir vehile mesdud ve mahdud olan mahal. Kitab mntehebat lgati Osmaniye
S. 263. 1238 tab.
El-Han Meyhaneye denir. Okyanus.
El-Hanut Dkkna denir, Hanut mnasna; yahud dkkn sahibine denir ve
tccar sakin olduu mahalle denir ki lisanmzda dahi han tabir olunur. Sarihin
beyanna gre bunlar farscadan muarebdirler. Netekim Eve hane derler.
Okyanus.
E!-Haunt nun ile calt vezninde meyhaneye denir ve meyhaneciye denir ve
hamut, mennesdir, beyit ve dkkn tevi-liyle mzekker dahi olur ve buna hane
dah lgattir. Muhtar shah.
Han: Padiah ve bey ve krbansaray ve bazirgn odalarn havi ticarete mahsus
olan bina. Mkemmel lgati Osmaniye.
Bu notlarn dellet ettii manalar karsnda baka trl tevile imkn yoktur.
Nesebname muharririnin sand gibi hane mcerret ev, ikametgh manasna
gelmiyor, etraf bir eyle evrilmi ve bir meta' koymaa mahsus yer anlamna
istimal ediliyor, su konulan yere dahi hane denilebiliyor.
mmeye tahsis edilen eylerde beyit sz bir vehile kullanlmadn bildirmek
isterim: Tbhane, mhendishane, tophane, takvimhane, fetvahane, hastahane,
postahane, pastahane, feshane, kimyahane ve saire. Mecid 1 den sonra hane
kelimesi yerine (Dr) sz istimal ediliyor: Darlmualii-min, Darlfnun,
Darlmesnevi, Daruttibaatulamire, Dar-afaka, Darlaceze, Drelelhan,
Darttalimi musiki, Darlbe-dayi, Darleytam vesaire.
Hane kelimesi arabca izafetle terkib yaplr: Ktphanetl umumiye, Serkis
efendinin arabca ve arabcaya mtercem kitablann bibliografik kamusunda
Ramazanulmisriden bahsedilirken Mhendishanetlmsriye medresesinde
mderris olduu tasrih edilmektedir. S. 15, Msr 1928.
Mektep ocuklariyle onlarn zihniyetini tayanlar bu ince kaidelere elbette akl
erdiremezler.
imdi asl mevzua avdet edelim:
Biz makalemizde Huart'n okuduu (Murad bin Mustafa) sznn tamamile
yanl olduunu syledik. Anadoluda bulunan ve emir, vezir, hayr sahipleri
ynnden yaptrlm messeseler stndeki kitabede hkmdar adndan sonra
sahibi hayrn ismi anlrken (al yedi, bazan El'abdlfakir) gibi tabirlerin
gemesi mutaddr. Akehir kitabesinin fotogra-fisi mahallinden gelince orada
(Bisa'yi) kelimesini bulduk. Bu sarahat karsnda artk onu (Murat bin Mustafa)
eklinde okumann mmkn olmad ve dzmece nazariyesinin ifls eyledii
phesizdir.
smail Hami Danimend, bu hakikat karsnda eski fikrinde tutunamyarak:
Huart'n ifadesini sahife numaras ile beraber mehaz gsterdim: -bu kitabeyi
kendim okudum- gibi bir iddiada bulunmadm, binaenaleyh kitabenin yanl
yahut doru okunmu olmas beni alkadar etmez, (Cl. Huart'i alkadar eder.)
Cumhuriyet gazetesi, 28-7-39 tarihli makale: Diyor ki byle bir szn tarih gibi
ciddi bir ilimde deil Karagz oyununda bile sylenmesi herkesi gldrr.
Halbuki ayni muharrir, bu imdiki ifadesile taban tabata zt olarak Trklk
mecmuasna aynen yle diyordu: Tarih metodu itibarile muasr kitabelerin
birinci derecede ehemmiyeti haiz olduu dnlrse btn mverrihlerin
ifadelerini bir tarafa brakarak bu kitabeyi esas ittihaz etmek lzm gelir ve
Fatihin kendi namna kendi devrinde yaplm olan bir kitabenin yanl olmak
ihtimali ok zayftr gibi kuvvetle sarld faraziyeyi ksa bir mddet zarfnda
bir bakas tarafndan yanl olduu sylenince kabahati rt basa kalkmas
cidden ackldr. Bu kitabeyi iyice tedkik lzmdr eklinde ihtiraz kayd
gerekirdi.
imdi Cl. Hurat'n Epigraphie arabe d'Asie mineure isimli eserinde bu
Akehir kitabesini nasl okuduunu ve yine bizzat kendi tarafdan ne suretle
tashih edildiini inceliyelim: Grdmz nshann tafsili ve ehemmiyet:
Pariste 1895 ylnda Paul Lemaire matbaasnda baslan 96 sahifelik kitabn en
ehemmiyetli ciheti. Cl. Huart ynnden bir-dostuna armaan edilmesi ve Huart
tarafndan kendi kamelime tashih ve tezhib edilmesidir. Kitabn d kabnda
aynen unlar azldr: Le monsieur e. Drouin.
Souverain de cordiales relations Cl. Huart
Kitabn i kapanda ise: E. Drouin, 14, R. Verneuil Paris
. Avril 1896
Cmleleri stempel ve el ile yazlmdr. Kitabda bulunan kitabelerin pek ou ve
bir hayli kelime Arab ve Latin harfle-rile tashih grmtr. Bununla beraber
kitab batan sona kadar yanllarla -amma ne byk ve ne mhim yanllar-
doludur. Bylelikle elimizde bulunan kitabn kymeti cidden yksekdr, gya
manevi bir el onu yanllar dorultmak iin bize gnderilmitir.
Kitabenin ikinci satrnda Mehmet, Murad, Mustafa szlerinin arasnda (bin)
diye kelimeye tesadf edilmemesi ok garibdir. Ancak resimde dah grld
gibi Mustafa kelimesinin altnda biseb' gibi okuyacamz bir sz arab harfile
baslm ve ondan sonra Muradn nnden ekilen bir kurun kaiemile kenarda
bisa'yi kelimesi -msteriklerin o kargack yazs ile- gayet vazh olarak
grlmektedir. Demek neseb-name muharririnin bir trl okumaa cesaret
edemedii bu bisa'yi kelimesini Huart doru okumutur. Tarihle uraan lann
ktphanelerinde -haydi muharririn bu ilerle yeni uratn kabul edelim-
bulunmas derecei vcbde olan bir kitaba bakmamak nasl affedilir. Hele
stanbul gibi her trl ilim messeseleri bol olan yerde bu derece gaflet ne ile
izah olunur. Huart fils de olu szn kendisini ilve etmi olduunu
bildirmek iin bu kelimeleri mu'tarza iine alm . H., Huart'in ldnden
dahi bihaberdir.
Akehir emesinin kitabesini ve umum durumunu gsteren fotoraf kapakta
takdim ediyorum.
Akehire kadar gitmei tavsiye edene son szm: Bu aklnz eskiden hangi
canibe gitmiti diye sormak olacaktr.
Dnya tarihinde bir devre aan Trk olu Fatih Sultan Muhammet, elebi S.
Mehmet olu Sultan Muradn oludur.
Dzmece nazariyesi fls etmitir. Not:
Cumhuriyet gazetesi'nin 28-7-1939 nshasnda intiar eden yazya karlk ve
taahhtl olarak ayni gazeteye yolladm makale bugne kadar
neredilmemitir.
lm ve htt mill bir tezin mdafasi olmasndan sarf nazarla ahsiyatla uraan
mtecavize cevab tekil eden makalemin derci kanun icab idi.
Cumhuriyet gazetesinde stununda, Trklk mecmuasn reklam eden
muharririn, nesebnameci ile samim dost geinmesi cevabmn baslmasna
engel oluyormu.
Hak ve adalet karsnda dostluklarn, menfaat ve ihtiraslarn bir kenare
ekilmesi icabeder.
Matbuat, sahifelerini ilme ve hakka amyacak olursa bir takm kimseler bundan
cret alarak hereyi -tahkiksiz, tedkiksiz- yazmaa kalkarlar ve bundan ilim
mteessir olur.
 SULTAN II. MURAD HAN

Babas: Sultan elebi Mehmet Han

Annesi: ehzade Hatun
Doum Tarihi: 1404
Vefat Tarihi: 1451
Saltanat Md.: 1421-1451
Trbesi: Bursa' dadr.

Cennetmekan elebi Mehmed Han'n irthalinden sonra Osmanl tahtna 18

yanda clus eden Sultan Murad Han; yann ok gen olmasna ramen, sava
meydanlarnda ve devlet ilerinde pimi, mkemmel bir kumandan, liyakatli bir
devlet reisiydi. Babasnn nc evldyd. Kendinden byk olanlar daha
evvel vefat ettiklerinden stelik de babas zamannda meydana gelmi olan
Brklce Mustafa syann bastrrken, kumandanlktaki stn meziyetlerini gs-
terdiinden, slam askeri tarafnda da kalb bir sevgi ile seviliyordu. Ankara
Savann meydana getirdii elem ve zd-rapl sonu, bu slam Devletini
yklmann eiine kadar getirmi, ne var ki mdebbir, sebatkr, hamiyyetli
Sultan elebi Mehmed Hazretleri adm adm ilerliyerek berzah- izmihlale
geimi devlet gemisini kucaklam, uzun almalardan sonra Devlet-i Aliyye-yi,
Nbolu Savann galibi devlet seviyesine getirmeye biiznillah muvaffak
olmutu.
Sultan Murad Han, tahta clus eyledikten sonra, ilk ii, babas Sultan elebi
Mehmed Hazretlerini Bursa'daki Yeil Tr-be'ye ebed istiratgahna yerletirmek
oldu. Suitan Murad. kk kardelerini idam ettirmemitir. Ne var ki, bu kk
biraderler, sonradan bir i harbin zuhuruna sebebiyet vereceklerdir.
Burada unu belirtmeyi lzumlu grrz ki; Yldrm Baye-zid Hazretlerini,
kardei Yakub Bey'i ldrlmesinden mes'uf tutanlar: ..Bu kahraman olu
kahraman padiahn bana ne geldiyse, bu Yakub Bey olaynn cezasdr. diye,
nere-deyse el rparlar. Sultan Murad'n kk biraderlerini dr-memesni
takdirle karlarken onlarn sonradan, bir i harbe sebebiyet veren iddiay-
saltanatlarndan dolay zntlerini
ifade etmezler. Bu satrlarla biz, ehzadelerin illa ldrlmesi taraftan
olduumuzu sylemek iin yazmyoruz. nk takdir tecelli etmeden, lm
husule gelmez inancndayzdr. Bunu ifade etmemizin sebebi: baz gr
sahihlerinin Osmanl padiahlarnn zalimliini, kan dkcln fade etmek
kstahlna derek, o mbarek insanlar hafife almaa kalkmalar
yzndendir. Bu ehzade idamlar iin, eriatn neresine sdracaz diyenlere
cevap olarak deriz ki; Onlar, eriat- Muhammediyyeyi 'l ve hkim klmak iin
trnaklarn etlerinden aynrcasna karde feda ediyorlard. Acaba bizler bugn
ne yapyoruz? neyse, biz dnelim mevzuumuza; elebi Sultan Mehmed
Hazretten, kk ehzadelerinin hayatlarn korumak gayesiyle onlarn Kayser
yanna talim ve terbiye iin gnderilmelerine muvafakat etmiti. Sultan
Hazretlerinin vefatndan sonra Kayser Manuel Sultan Mu-rad'tan iki ehzadeyi
yanma gndermesi iin eli gndermiti. Sultan Murad ise, ehzadeleri Kayser'e
gndermedii gibi, birer sancak beyi olarak vazifelendirmi, gelen eliye de;
mslman ehzadelerin hristiyan hkmdar yannda terbiye olmalar iar-
Islamiyyeye uygun deildir. cevabn vererek bu meseleyi bitirmitir.
ehzadeleri Osmanl hkmetine kar kullanmak maksadyla yanma almak
isteyen Kayser Manuel, Sultan Murad'n bu cevabn renince, plnn
deitirmek mecburiyetinde kalmt. Bizans artk o hale gelmiti ki, devamn
kendi zerinde gz olan devletlerin i ilerini kantrabiime muvaffakiyetinde
gryordu. Bu yzden Limni Adasnda bulunan Yl-drm'n oullarndan
olduu sylenen Dzmece Mustafa'y derhal yanna getirtip, onunla bir
mukavele akd etti. Bu mukaveleye gre, Dzmece Mustafa, Kayser Manuel'e
Gelibolu, Tirhala havalisiyle Rumeli'nin btn Karadeniz sahilini vermek
artyla Kayser'in yardmn alarak iddia-y saltanat iin
Osmanl topkiarna girecekti. Kayser Manuel, Mustafa'nn yanna bir miktar da
asker vererek Gelibolu civarna salverdi. Dzmece Mustafa'nn yannda iki kl
art vard. Bunun bir tanesi Dimitrius Laskaris dieri ise, ihanet kelimesinin
mazhar Cneyd bey'di. Bilindii gibi bu Cneyd bey, ta Yldrm Bayezid Han
zamanndan beri Devlet- Osmaniyye aleyhine evirmedik frldak brakmam,
kurnaz, cesur ve kuvetli bir adamd.
Dzmece Mustafa, hitabet san'atnde pek yksek bir mev-kiie varm, heybet,
cesaret ve kuvvette Yldrm Bayezid Hazretlerini hatrlatr bir insand. Gelibolu,
Dzmece Mustafa'ya belki de bu hasletlerinden dolay hi mukavemet etmeden
kaplarn am, kendisine ba kumandan tayin ettii Cneyd Bey'ie beraber
Edirne'ye hareket etmelerine hi ses karmamlard. Gerek Edirne ehri, gerek
o civardaki yerler, Dzmece Mustafa'y memnuniyetle barlarna basmlard.
Evranoszadeler gibi baz kumandanlar dahi kendisine biat etmilerdi. Ksa bir
mddet zarfnda (aslnda ehzadelii pheli olan ve Dzmece lakab da buradan
gelen) bu adama btn Rumeli vilayetleri sadakatlerini bildirmilerdi. Bu durum
byk bir vehamet kesbetmiti. nk Mustafa uydurma bir Mustafa deilse,
taht- saltanat onun hakk oluyordu.
Sultan Murad Hazretleri ise bu fitnenin stne gidip bu ufuneti, zafer
kvlcmlar kartan klcyla aktp, Devlet-i Osmaniyyenin yeni bir rahatszla
duar olmamas dncesinde Fakat tecrbeli vezirleri brahim Paa ve Bayezid
Paa reyleri sorulduunda u mtaada bulundular: "... Sultanm, Mustafa
elebi'yi halk, Yldrm Bayezid'in bergzan zannederler, asker de bu fikirde
olabilir Hele hilekr Cneyd Bey, onun seraskerleridir, umulmaz dolaplar
euirir. Eer bu ordunun banda siz gider de maazallah bir ihanet olursa herey
biter. Brakn bir kumandan riyasetinde bir ordu onun zerine gitsin. Eer
kaybedilecek olursa o kumandan gzden der, o ordu yenilmi olur. Fakat siz
sultanm gider de malub olunursa, yaplacak birey kalmaz dediler.
Bu mtalaa karsnda Sultan Murad 30.000 kiilik bir ordunun bana lalas
Bayezid Paa'y kumandan tayin ederek gndermeye karar verdi. Belki ileriyi
gren, belki de ruh-u sultanisiyl Ruh meuzuu gerek ilahiyat ue gerekse
metafizikte en ok tartma konusu olan ilerdendir. nsanolunu artan nokta
beni beer ile sair canllarda ortak bir hayat emaresi yani hayvani ruh'un
mevcudiyetidir. Bu artc durum dolaytyladrki materyalistler nasl hayvan
ld zaman grlen hayat eseri son buluyorsa insanda da konu olamayaca
gaflet ve dalaletine ve bunda musir kalmla; -dr. Hatta Lui Buhner denilen
kfir yle bir sual sormutur. stiridye ve Midye'de hayat olduuna gre
onlarnda lmsz bir ruha sahip olduunam inanacaz demek cretini
gstermitir. Btn Materyalistler gibi o da anlayamamtr-ki, insan, nsan
yapan ue asla dier canllarda bulunmayan br ruh daha vardr ki bu ruh hi bir
canlya insanolu arasndaki ortak deildir. Buna akl miad veya Ruhi Sultani
derler.
Bunun mahiyetinin bilinir eylerden olmad ve iedn esrarnda bulunduu
evvel Kur'an- Kerimin u yeti ile sabittir.
Asr Saadette mrikler iki^Cihan Serveti efendimize ruh nedir? diye
sorduklarnda yeti kerimede bu srra yle temas buyurulmutur.
Alemlerin yce yaratcs, Habibi Ekremine Onlara ruh rabbimin emridir
demekle iktifa et ilahi emrini vermitir. (Kulit ruh minemri rabbi) bize kalrsa
Sultani ruh'u ifade eden bu ayette ve nefaht fihi min ruhi esrar yani kendi
ruhumdan ona fledim gizlilii mevcud olduu iin. Cihan halkna fazla tafsilat
verilmemiti t: Byle olunca ruhi sultani dediimiz iye nefaht fihi min
ruhinin bilmedii hi bir ulum (bilgiler) yoktur. Onun aksetmesine mani olan
'cismin kesafetidir. Ondan kurtulan VelVler bu imtiyaz ve srra sahib olurlar.
lahiyat bakmndan izahm yaptmz ruh, yani ruhi sultaniyi aadaki beyit
kadar vuzuhla (aka) anlatmak pek gtr.
Gel nefaht fihi min rhi'nin anla srrn kimse bulmazd hayat baki ol dem
olmasa Bugnn lisanna gre manas udur ki: Ey insan olu! Gel Hak
Teal'nn kendi ruhundan sana fledii ruh'un srrn ren. Eer o ruh
olmasayd hi kimse ebedi hayat bulamazd anlamnadrki Sultan Ruhu bu
kadar ak anlatmak mkldr. lahiyat bakmndan verdiimiz bu izahattan
sonra metafizik ve felsefe bakmndan da ruh, k burada kast olunan ruhi
Sutant'dir. Ay m inceleme mevzuu olmutur. Spritalistler maddecilerin insanda
dier canllarda bulun-myan bir ruh olduunu yle ispatlamlardr. Mesel
Darvi-nizm insann maymun aslndan geldii safsatasna verdikleri cevapta
demilerdir ki (ama hi bir maymun'un uzun asrlardr insan olduu ve insann
yapt eyleri yapt grlmemitir. nsanolu kinatn yaratcs tarafndan
baka bir gaye iin yaratlmtr. Ahiret hayalda bunun iin mevcut-, tur) Ve
birde Materyalistlerin insan uurunda vukua gelen bozukluklar ruhun
yokluuna delil olarak gstermelerine kar Spritalistler u hakl izah
yapmlardr. Bir piyano dnnki elbette bir piyanist tarafndan alnmaktadr.
Tularda bir bozukluk olursa sesin 'bozuk kaca aikrdr. Amma bu
piyanoyu almakta olan piyanistin yokluuna delalet etmez. te Spirtalistter,
ruhla cisim mnasebetini buna benzetmilerdir ki; Bizce pek hakl sylemilerdi
neyve biz mevzua dnelim nin mutad teftiinde sayca azalr. Bu durum, paann
midinin zayflamasna, dolaysyla sultann huzurunda sylediklerinin ikinci
blmn tatbike sra gelir. Yannda kardei Hamza Bey olduu halde
dierleriyle beraber Dzmece Mustafa'ya biat ederler. Dzmece Mustafa
kendisini gayet gzel karlar, hsn- kabul gsterir, ikramlarda buunur. Ne var
ki hilekr Cneyd Bey, Mustafa ele-bi'den, Bayezid Bey'i ister ve alr almaz da
bu anl vezirin plesi alnn al kana boyayarak Edirne Saraynn mermerleri
zerine dker. Onu ehid eder. Tarih bu elim olaya H. 825/M. 1422'deahid
oluyordu.
Sultan Murad Hazretlerinin durumu ok mkil bir mevkie dayanmt.
Dzmece Mustafa herkesi bylyor, her geen gn durumunu
kuvetlendiriyordu. Artk Sultan Murad'n etrafnda bir mitsizlik a rlm
bulunuyordu. te bu srada tecrbeli vezir brahim Paa, Sultan Murad'n
huzuruna ikt. Ve padiahm bir tedbir vardr ki yapalm, sz ferman buyurun
arzedeyim: Padiah anlat deyince Vezir brahim Paa yle devam etti:
Sultanm bilirsiniz ki, Rumeli askerinin en nemli blm Aknclardr. te
bu aknclarn hepsi u anda, Dzmece Mustafa'nn ordusunu tekil ederler.
Onlar tarafmza ekecek adam bir anahtardr. O da Musa elebi hizmetinde
bulunduundan cennetmekan pederiniz tarafndan Tokat'ta mahpus akncy beyi
Mihal olu Mehmed Bey'dir. bir radenizle onu serbest braksanz, o aknclar
her halde, bu dzme ehzadeden ekip size bend eder.
Padiah bu teklifi kabul eder. Mihal olu Mehmed beyin serbest braklmasn
emreder. Dier tarafta ise Dzmece Mustafa, sarayn debdebesi ile birlikte ne
olduunun farkna varm, Bizans Kayseri Manuel'le yapt mukaveleyi hatrla-
tan Dimitrius Laskaris'e;
Ben kendi topraklarm imparator Manuel hesabna yeniden fethetmiyorum.
Sen imdi, kuvvetlerini al ve yurdumdan ekil. Beni hapsettiiniz Limni'de
ettiiniz hakaretler, size sayg duymama mani oluyor. Ne var k beni Selanik'te
misafir olarak arlamtnz. Bunu da unutmuyor, bu imdiki misafirliinizle
demi bulunuyoruz. mparator Ma-nuel'e syleyiniz; bundan sonra kendisine
bir Osmanl Sultan olarak hitab edeceim.
diyerek mukaveleyi tanmayacan bildirdi. Tabii geirdii uzun esaret yllar
vcudunun ve nefsinin bu boluk ve rahatlk iinde gevemesine yolat. Hilekr
Cneyd Bey, mthi zeksyla Mustafa elebi'nin bu saltanat sonuna kadar
gt-meyiceini anladndan adamlar vastasyla brahim Pa-a'yla haberleme
temin edip, Sultan Murad kendisini affeder. zmir, Tire, Nif (Kemal Paa) gibi
eski yerlerini ona iade ederse, bu gailenin kalkmasna yardm edeceini bildirdi.
brahim Paa, Cneyd'in bu isteklerinin kabul edildii haberini gnderince,
ihanet emberi artk Mustafa'ya musaat olmaya balamt. Bu ihanetin kolay
gereklemesi Dzme-ce'nin, Sultan Murad Hazretlerini zerine yrmesini
temin etmeyle bahyacakt. Cneyd Bey, Dzmece Mustafa'y tahrik ediyor,
Sultan Murad' tahttan kovup memleketin her tarafnn hakimi olmas icab
ettiine inandrmaya ve bunun iin Anadolu'ya gemesini temine alyordu. Ve
sonunda ikna etmeye de muvaffak oldu.

Savasz Sava

Cneyd Bey'in, Sultan Murad zerine yrmesini kabul ettirdii Mustafa elebi,
yanndaki aknc askeri ve babozuk-larla Venedik'ten kiralanan kadrgalarla
Lapseki'ye geerek Anadolu toprana ulamt. Ordusunu Lapseki Ovasna
yaym bulunan Mustafa elebi, her ferdin ate yakmas emrini verdi. Yaklan
ateler, ovada ok byk miktarda asker bulunduunu gsteriyordu.
Bu dehetli manzaray gren Sultan Murad, hayret etti ise de basireti vastasyla
bu aldatmacaya kanmad ve 20.000 seme askerle beraber ftursuzca yrmeye
balad. Ve Dzmece Mustafa'nn ordusunu takibe balad.
Vezir ibrahim Paa, Mustafa elebi'ye gizlice haber uurmu, Cneyd Bey'in
ok dikkat edilmesi lazm gelen bir adam oldunu, ihanette sabkasnn az
olmadn, kendisine ihanet iin de Sultan Murad'a bavurduunu anlatarak,
kendisinin ise dostu olduunu bildirir anlamda haberler gndererek Mustafa'nn
kulana kar suyu karm, Cneyd bey'e pheyle bakmasna vesile olmutur.
Cneyd Bey, hakikaten ihanet iinde olduundan birbirlerini pheli bir halde
kontrol ediyorlard. Birbirlerine olan itimadszhklar bir trl saldrya geme
frsat vermiyordu. Bu itimadszlk o derece ileri noktaya varmt ki, birbirlerine
zaferi elleriyle gsterseler yalan diyecek hale gelmilerdi. Tabii bir trl hcum
emri alam-yan ordu ise, hzn kaybetmi, dnmeye balamt... yle ya
karmzdaki dman kimdi?.! Kfir deiller... stelik kahraman bir padiaha,
ayn zamanda tarikat ehli olup seyr- slk dalgalarnda mridin gsterdii
derslerle kuia atan bir zat-i padiah idi... Ordu dnmeye baladm, ok ey
deiir... O dnmeyi kim kendi istikametine evirirse, zafer ona tatl
glcklerle koar.
te bunu baaran Sultaft Murad nam- hesabna Vezir-i azam brahim Paa oldu.
Tokat Hapisanesinden tahliye olunup iade-i rtbe edilen Mihal olu Mehmed
Bey vastasyla Dzmece Mustafa ordusunun en dzenli blm aknclar,
nehrin br kysndan gecenin karanlnda nev'i ahsna mnhasr sava
na'rasn atan sevgili kumandanlar Mihal olu Mehmed Bey'in sesini duyunca,
harp tlini, ehlini Mustafa elebi'den ekip, Sultan Murad- Sani Hazretlerinin
avu-cuna koymutu. Btn aknclar, beyleri vastasyla Sultan Murad Ordusuna
iltihak etmilerdi.
Cneyd Bey ise, durumu sezdiinden, yanna ald 60 kiilik maiyyetiyle
karanlklar iine dalarak, zavall elebi Mustafa'y, snm bulunan talih
yldzyla babaa brakmt. Mustafa elebi byk bir kalabalkla getii
Lapseki'den bu sefer tek bana bir balk kayiyla Rumeli'ye geiyordu.
Sultan Murad, artk durmad, takibe devam etti. Rumeli'ye geti. Edirne'ye yakn
bir yer olan Yenice da kynde sakland aa kovuundan kendi eliyle
karp Edirne'ye getirdi ve kalenin en yksek kulesine astrp, Dzmece
Mustafa Olaynn son bulduunu btn eme ilan et. Tarihler H. 826/M. 1423
senesini gsteriyordu...

stanbul'un Mharasa Edilmesi

Sultan kinci Murad, Dzmece belasn savasz bir ekilde neticelendirince, bu

ve bundan evvelki fitnelerin msebbibi Kayser Manuel'i cezalandrmak,
stanbul'u fethetmek gayretiyle derhal muhasaraya ald. 20.000 kiilik ordu
muhasarada vazife almt. ok byk gayretler sarf edildi. Padiahn yaptrd
tahta surlar, Bizans surlarnn hizasna ykseltilmi, karlkl ok atlar ile
yaplan savalarda bir miktar slm askeri ehid, bif miktarda Kayser'in
askerinden mrd oianlar olmutu. ki sr arasndaki hendek llerle dolmutu.
Zafer ok yakn bir duruma geldii srada yine bir i isyan Manuel'in imdadna
yetimi Bizans dmemiti. Ordu-yu Hmayun Anadolu'ya dnp terazinin
bozulan muvazenesini temin iin yola koyulmutu. Bu srada ok yalanm olan
Manuel, hayatnn son nefesini vererek lm, yerine olu o-ne Paleologos'u
brakmt. Manuel'in lm bir fitne kumkumasnn, bu fani dnyadan
defolmas saylmt.

Kk ehzade Mustafa Sultan syan

Karamanolu ve baz Anadolu Beylerinin, hatta Manuel'in tevikleriyle iddia-

saltanat ederek, isyan meydanna kan ehzade Mustafa Sultan, (ehzadelere
Sultan unvanyla hi-tab edilmesi, padiahlarla kartrlmamas in yle bir yol
bulunmutu. Padiahlara Sultan unvanyla hitab ve yazlaca zaman kendi
isminden euvel (Misalde olduu gibi; misal: Kanuni Sultan Sleyman ekliyle,
grld gibi Sultan Unvan ismi has'tan evvel sylenmi oluyor. Buna
mukabil padiah olamam ehzadelere misalde olduu gibi; misal: Cem Sultan
grld gibi burada ismi has Sultan nuantn dan evvel sylenmektedir.)
znik'i sktrmaya balamt. Karamanolu bu kk ehzadeyi ..sen imdi
kksn, onun iin Sultan Murad seni ldrmyor. Byyp, bulua erince
grrsn ki, seni o zaman ldrr. diyerek bu kt ie raz etmiti.
Ne var ki bu gaile, fazla uzun srmemi, nk elebi Sultan Mehmed
Hazretlerinin hizmetinde iken Sleyman elebi tarafna kaarak ihanet ehli
olduunu gsteren urubdar lyas Bey, lalas olduu Mustafa Sultan, birtakm
vaad ve zafer mjdeleriyle oyaladktan sonra, ikinci Sultan Murad'n mrahoru
Mezid bey'e teslim etmi, Mezid Bey ise elebi Mustafa Sultan' asarak, onun
hayatna ve bu gaileye son vermiti.
Padiah, hazr Anadolu'ca gemiken Aydn'a yeniden Bey olmu Cneyd Bey'
dam edip, Aydn, Mentee, Hamid ve Karaman taraflarn Devlet-i liyye'nin
hudutlarna ilhak eylemitir. Padiahn lalas Yrge Paa da bu srada Anado-
lu'nun doudaki snrlarn bir hayli intizama sokuyordu.
Rumeli'de Durum

Anadolu zerinde adalet ve skunet getiren bedeniyle dolaan Sultan Murad

Hazretleri, Anadolunun emniyyet altna alndn hissedince, zafer dolu
baklarn Rumeli taraflarna evirdi.
kinci Sultan Murad'n ilk ii; Selanik olmas mukarrerdi. nk Selanik,
Yldrm Bayezid Hazretleri zamannda Osmanl hudutlarna katlmken, fetret
devrinde yine rumlann eline gemiti. "Bir mslman devlet, her ne ha ile
kaybettii topraklan yeniden ele geirmek niyetini iinde tamazsa, maazalah
gnaha girer. diyen birok lim, bu ictihadta-dr. Seyr-i slk erbab bir zat
olan Hazreti padiah, her halde bu hkmden bhaber deildi. Kayser, Selanik'i
Osmanl'nn birgn almak isteyeceini bildiinden sz konusu ehri Vene-
diklilere hediye etmiti. Tabii Venedikliler Murad Gazi'nin nnde ancak 15 gn
dayanabildiler ve Selanik'i slam Ordusuna terk eylediler. Zaman H. 833/M.
1430 tarihini gsteriyordu.
Bu srada Srbistan ve Macaristan, kendi aralarnda amansz bir savaa
baladlar. Hazreti padiah, bu savata Srbistan'a yardm etmeyi, Devlet-i
slamiyye'nin menfaatine uygun grd. Bu mdahale ile Avrupa'y
sktrabilecei bir kprba daha temin etti. Bu yardma mteekkir olan Srp
Kral Yorgi Brankovi kzn padiaha takdim etmiti. Arnavutluk'un istilasn da
ihmal etmeyen Sultan kinci Murad; Gney Arnavutluk'u idare eden bir talyan
serserisi oian Toc-ci'yi abucak maiub etmi, Kuzey Arnavutluk'un beyi olan
Yani Kastoryato ise, istiklalini muhafaza iin ok direnmise de zaferin,
Sultann olacan grerek teslim olmu ve drt olunu dergh- padiahiye
gndererek itaat altna girmiti.
H. 835/M. 1432 senesinde len Kastoryato'dan sonra -kodra'da Memalik-i
Osmaniyye'ye ilhak olunmutu.
Kastoryato'nun kk olu olan skender Bey, padiahn sevgi ve tevecchne
nail olmu olmasna ramen, yapt mracaatla vatanna dnmek istediini
bildirmi, kendisine bir miktar asker verilerek istei yerine getirilmiti. Ne var
ki, kuru bir rklk davasna sarlarak uzun yllar, slm Devleti olan
Osmanlnn mslman olu mslman padiahlarna gaile karmtr. skender
Bey, dou ve bat tarihlerinde ehemniyetle anlr bir adamd. Bize gre eer
slm Ordusunun bir kumandan olarak vazife alsayd, bu hreti, slama hizmet
etmek olacandan, ahiret hayatn da ssleyen bir hret olurdu.
Yine o vakitte ok mehur olan Ulah Beyliini elinde tutan Vlad Drakula, yani
iblis vard ki, bu kan iici slam dman hretini alaka ikenceler yaparak
elde etmi bir tiran, bir zalim canavard. hreti asla skender Bey gibi merdane
olmayp, kalle ve haince idi. Bu canavarn hesab ancak Hazreti Fatih Sultan
Mehmed Han Devrinde griebmi ve mr defteri kafas kesilip, bala
daldrlarak drlebilmi-ti.(Bal'a daldrma tabirini ksaca bildirmek lzumunu
duyduk. ldrlen bir liderin yolundan gidenler onun yolunu devam
ettirebilmek iin o zamann haberleme imknlarnn azl mnasebetiyle o
liderin lmediini haika inandrmaya alrd. Kafas kesilerek memleketin
muhtelif yerlerinde tehir edilerek halkn bu yalanlara kanmamas temin olun-
maya alrd. Fakat ksa bir mddet iinde kokan ve bozulan bu kafalar uzun
zaman ttehir olunamazd. te kesildikten sonra bal iine daldrlan bu kesik
kafalarn bir mddet daha bozulmadan muhafazas salanr idi.)
Sultan Murad, Transilvanya, yani Erdel zerine hcum ederek birok ehri ezip
gemi 100.000 den ziyade esir alarak dnmt. Semendire Kalesini de ele
geiren Sultan Murad Hazretleri Ankara Sava mellimesinden sonra elden
km, daha evvel fetholunmu yerieri yeniden Devlet-i liyye hudutlarna
ilhak etmiti.
Sultan kinci Murad, Belgrad' muhasara edip 6 ay almak iin uratysa da
nasib olmadndan muhasaray kaldrd. Muhasarann kaldrlmas Orduy-u
Hmayun'da kt bir tesir icra etmi, kuvve-i maneviyyesi sarslan asker,
birtakm hatalar yapmaya balamt. Bu duruma son derece zlen padiah,
taht bile brakmay dnmt. Bu hadiseler gndz ortasnda, ortal basan
karanlkta mum ve me'aleler yaklmas sebebiyle, semavi bir olay olarak
deerlendirilemeyin-ce, bir emniyetsizlik, bir tatszlk herkesi sarmt.
Bu zntlerin felakete dnmesi yle olmutu: Belgrad Kalesinin muhasaras
srasnda Macarlar imdad kuvvetleri gndererek Belgrad Kalesini mdafaaya
yardmc olmulard. Sultan Murad muhasaray kaldrdktan sonra nl kuman-
danlarndan Mezid Bey kumandasnda 20.000 kiilik bir kuvveti Erde! Kalesini
hk ile yeksan etmek zere gndermiti. Ne var ki Mezid Bey'in karsna
aniden Jan Hnyad birlikleriyle km, kurduu pusuya drm ve slam
mcahidle-nni kumandanlar Mezid Bey de dahil hepsini ehid etmitir.. Jan
Hnyad, belki yi bir asker, fakat iyi br insan deildi.
Bunun en bariz misali, kazand bu savatan sonra siam ehidlerini bir
blmnn aziz balarn bir arabaya doldurta-rak Srp Kral Brankovi'e,
kendisine iltihak etmesi in, niane olarak gndermesi olmutur. Bu malubiyet
ve yaplan uygunsuz hareketlere ok zlen Sultan Hazretleri, ahabed-din Paa
kumandasnda bir kuvveti, Erdel zerine gnderdiyse de, kumandan olacak
liyakate sahib olamadndan, bu ordunun da akbeti fena odu. ahabeddin Paa,
savan ba- . larnda korkuya kapld, yanndaki askerin bir blmyle firar etti.
Kalan asker ise, Allah yolunda ehid olmay cana minnet bildiler.

Padiahn Taht Brakmas Ve Sebebleri

Sultan kinci Murad, arka arkaya muvaffakiyetsiz seferler yapan

kumandanlarnn, slam askerinin perian olmasna sebeb olacak hatalarla mall
olduunu grnce, Osmanlnn o gne kadar tatbik etmedii bir siysi
manevray yapt. Bu siyas manevra uydu. Arka arkaya alnan malubiyetler,
bu in arkasnda bir bozukluk olduunu gsteriyordu. Bu bozukluk tedavi
edilmeden, yeni savalar galibiyet getirmez, aksine ok eyler gtrd.
Ecdadnn imdiye kadar kat'iy-yen tenezzl edemedii, malubken sulh isteme
siyasetini seti. Buna derviane sabryla katlanabildi. Bu sulh isteme zamann
ok iyi ayarlad galib dman Jan Hnyad'n tereddtsz kabul etmesinden
hemen anlalr.
nk Jan Hnyad Avrupallarn uzun sefer adn verdikleri bu seferde
phesiz ki ok ypranmt. Ordusu ise, artk itaatsizlie balamt. Jan
Hnyad, biliyordu ki, bu sulh teklifini red etse, padiah kuvvetlerini toplayp
mukavemet edecek, bu mukavemet kuvvetle muhtemeldi ki, Jan Hnyad'
perian edebilirdi. Demek ki her iki taraf menfaatini iyi he-sablam ve sulh
akdetmesini bilmilerdi. Sultan Murad'n bykl burada bir defa daha
meydana kyordu. Btn mes'uliyeti omuzlarna alarak menfaati Devlet-i
Osmaniyye icab sulh admn, herkes ne der diyerek, dnmemi atmaktan
ekinmemiti. Sulhun yaplmasndan sonra ac bir haber yetiti; Sultan Murad'n
byk ehzadesi Amasya Valisi Alaaddin Sultan vefat etmiti.
Bu habere ok zlen Sultan Murad, byk mitlerle yetitirdii olunun
vefatnn akabinde Jan Hnyad ve ordusunun ne byk ganimetlerle Osmanl
yurdundan ekildiini renince, ok daha zntye kapld. Bata zikrettiimiz
bozukluklarn sebebini de aratrdnda, bunlarn az ey olmadiini grd.
nk ahabeddin Paa zihniyetli kumandanlar oalm, irtikb ve suistimal
artmt. Bunlar ancak kl dzeltirdi. Kl girdii yerden kan karr. Sultan
Murad, babas gibi gayet merhametli ve kan dkmekten holanmaz bir padiah-i
cihan idi.
Bu kadar sebebin biraraya geldii zaman, Sultan kinci Murad, Osmanl Tahtn
Manisa Valisi ehzade Mehmed Sul-tan'a devrederken, belki de alarn ahid
olmad, Efendimiz Peygamberimiz (s.a.v.)'den sonra en byk kumandan-'
nn padiahlk stajn yaptryordu.

Sultan Mehmed Han'n Tahta lk Geii

H. 847/M. 1444 Balarnda, Osmanl Tahtna oturan istikbalin Fatih Sultan

Mehmed Hazretleri daha 14 yandayd. 14 Yandaki padiah istedikleri gibi
idare edebileceini zannedenler, ksa zamanda aldandklarn anladlar.
nk padiah, belki tecrbesizdi, fakat dirayet ve basireti, onlarn hepsini
yanltt. Tecrbesizlii yznden tayinlerde bir-iki hata yapldysa da, onlar da
dzeltmek, gayr-i mmkn deildi. Kendisine mavir setii Zaanos Paa,
padiahn iradelerinin yerini bulmasn dikkatle takib ediyor, neticesini
kendisine bildiriyordu.
te bu srada, Sultan Murad- Sni'nin Jan Hnyad'ia yapt 10 yllk
saldrmazlk anlamas, kfirin tabiat- icab, gen padiahn zaaf sahibi
olduunu zannederek anlamay bozup, btn hristiyan dnyasn toplyarak
Osmanl hududuna daldlar. Bunlar azlarndan u cmleyi drmyorlard:
Mslmanlar Rumeli'den tamamen tard edip, Anadolu'ya sreceiz.... Tabii
ki son konuann, iyi konuacan unutuyorlard.
Dmann, Osmanl hududunu tecavzleri, kumandan ve vezirlerin telaa
kaplmalarna sebeb oldu. Gen padiaha, babasn tahta davet etmesi iin ricada
bulundular. Sultan Mehmed, bu teklifi hemen kabul etmeyip beklemeyi tercih
etti. Bunun zerine Sultan Murad'n yakn olan vezir ve kumandanlar, gnlerini
Manisa'da bal olduu tarikatin usul ve erkn -ibadet- ile geiren padiahn
yanna vardlar ve ricalarda bulundular. Padiah da bu teklifleri ne red, ne de
kabul ettiini belirtecek bir iarette bulunmad.
te bu srada bykler by olmann ilk iaretlerinden olan u davet, Sultan
kinci Mehmed'n dudaklarndan dkld:
Eer padiah isen gel, ordunun bana ge! Yok eer padiah ben isem, sana
emrediyorum gel, ordularmn bana ge
te bu red edilemez davet, Sultan Murad- Sni'nin bakumandan olarak,
Varna'da vaki olacak savan sevk-ul ceyi-ni (idaresini) yklenmeye yetmiti.

Varna Meydan Muharebesi

Karlarnda gen padiahn kumandasnda bir Osmanl ordusu bekliyen Ehl-i

Salip kendileri iin ac bir sprizie karlatlar. nk karlarnda, sava
meydanlarnn muzaffer sultan, kahramanln sembollerinden olan bir siyas
deha'y buldular.
kinci Sultan Murad Hazretleri, savaa balamadan evvel ordusunu tertib etti.
Sava baladnda, ehl-i salip valyelerinin iddetli bir hcumu, sa ve sol
cenahlarn dayanamayp kmesine sebeb oldu. Kral Ladislas, kuvvetleriyle
Sultann bulunduu merkeze doru hcuma kalkt. te bu srada birok Osmanl
Askeri ric'ata baladlar. Sultan Murad durumu grnce, yerinden bir milim bile
ayrlmamaya karar verdi. Kapkulu askerleri ile beraber, dalar gibi durarak
mukavemete hazrland. Bir murakabe yaptktan sonra, atnn stnde ellerini
aarak, Dergh- lhiyye'ye yalvarmaya balad. Bu duay Tc't Tevarih sahibi
olan ve I. Halife Yavuz Sultan Selim Hazretlerinin can dostu Hasan an'n olu,
ehl-i tasavvuftan Hoca Sadeddin Efendi'nin naklinden mealen almay uygun
grdk:
lahi, dil padiahlarnn sultanlklar in, nefs gazilerinin pehlivanklar in,
din- mbin yolunda ba ve cann feda eden yiitlerin hrmetine, kanl
kefenlere brnm ehidle-rin kendilerini adadklar din- mbin yolunun
izzetine...!
lahi, ol peygamberlik divannn sultan, ol yiitlik elvannn sleyman,
hakikatleri aratran kervann rehberi, muvaffakiyet meydannn hzl koan
binicisi, ol varlk aleminin reticisi, Cenab-i Peygamber Hazretlerinin pk rh-
u sefas in, o! ycelik katnn gnlleri aydnlatan n in, slam askerini,
azgn ve kafirlerin ayaklar altnda inetme! slam Gazilerini, slam
dmanlarnn sert silleleri ile perian hai eyleme! slam topluluuna Kitab-
muhkeminde buyurduun sonsuz yardmlarnla, slamn bayran yce eyle!
nd-i lh'de kabul olunduu phesiz olan bu istimdad-dan sonra, ordu bir
para toparland. Ladislas'n merkeze hcum ettiini sylemitik. ok sr'atli
koan at, Ladislas'n askerlerinden uzaklamasna sebeb olmutu.
Sultan Murad'n verdii taktikle, slam askeri onun nn boaltt. O koridora
hzl giren Ladislas, aslnda son sr'atle eceline kouyordu. Sun'i olarak alm
koridor, derhal bir ember halinde kapatlnca, Koca Hzr adl gngrm bir
Yenieri, Ladislas'n atn yere ykt. Sonra da Ladislas'n ban vcuduiian
ayrarak bir mzraa takt ve ehli salip ordusuna gsterdi.
Bu, imzalad anlamay inkr eden ba, ehli salip ordusunun da yklmasna
sebeb olmutu. Kumandanlarnn, en nemlilerinden birinin kellesini mzrak
ucunda gren dman askeri, Tuna Kylarna doru son hzla kamaya
baladlar. Varna Meydan, dmana mezar olurken, slam askerinin saysz
zaferlerine bir yenisini daha ekliyordu... Tarih ise; H. 848 ylnn 9 Recebini /M.
22 Ekim, 1444 yln gsteriyordu...

Sultan Murad'n Yeniden Tahta Geii

Sultan ikinci Mehmed Hazretleri, drt ba mamur bir zaferin banisi olan
babasnn yeniden tahta gemesini mnasib buluyor, fakat bir vesile ile bunu
kendisine aamyordu. Ayn ekilde Sultan Murad- sni, ok gen olan
olunun, henz asker iinde kendisine istinad noktalan bulunamadn gryor,
bu stajn yettii kanaatini tayordu. Hele malub edilmi kffarn, bu amarn
acsn abuk unutacan hisseden Sultan Hazretleri, tahta yeniden gemeyi
dnmyor deildi. Fakat bunu aklayamiyordu.
te manev sultanlarn kalperinde teceli eden haberlemeler, elhak bu iki zahir
ve batn sultanlarnn kalplerinde tecelli etmiti...
Vezir ve kumandanlarnn agah olmalarna Sultan II. Mehmed sebeb olmu;
Cihan padiah dururken, bize Manisa'da valilik yakr diyerek, teklif-i
saltanat babasna bildirmi, Hazret Padiah da; Bir istihareye bavuralm,
neyse ona gre hareket ederiz. dedikten bir gn sonra, kutlu vazifeyi
omuzlarna alarak Osmanl tahtna yeniden oturmutu.

Germehisar'fn Ykl Ve in Ehline Verilmesi

150 Yla yaklaan mryle Osmanl Devleti, hala kuvvetli bir donanma
meydana getirememi istikbal denizlerdedir. Kelam- kibarnn icabn henz
uygulayamamt. Bunun da aclarn Anadolu'dan Rumeli'ye, Rumeli'den
Anadolu'ya geerken hissediyorlard. Hatta bir seferinde elebi Mustafa'y
(Dzmece) takib ederken, Venedik gemilerine binmiler ve Venedik Gemisinin
sefih kaptan; Sultan Murad'a Foa'nn ap Madeninden alnan vergiyi
affediniz eklindeki teklifini! donanma yapmam olmann zntsn iinden
hissederek nefretle verginin affedildiini bildiren ferman imzalamt.
Ehli Salip Ordusu, aralarnda ittifak ettii ve Osmanl hududuna tecavze
balad zaman, kfir donanmas da Gelibolu nlerine geliyor, oray kesip
Anadolu'dan yardm alnmasn nlyordu. Bu duruma iki are vardr:
Birincisi; Kuvvetli bir donanma vcuda getirmekti, ki bu uzun. bir sulh
zamannn iiydi. Buna da frsat bulamyordu.
kincisi ise, Bu kffar lkelerinin arasn amakt. Bu yol ise Mora
Yarmadasndan balyordu. Mora Yarmadasnn kara ile bitiik blmne
yeralan Germehisan, hakikaten ok etin bir hisard.
Sultan Murad, Germehisan engelini ortadan kaldrmay kafasna koyduu an,
Emaneti ehline veriniz emri gereince, bu ii yapacak olan adamn, Tokat
hapishanesinde mahkm bulunan Turhan Bey olduunu haber aldmda derhal
Turhan Bey'i aff- ahaneye mazhar kilarak, huzuruna getirmi ve Germehisan
zerindeki hesaplan mavereye balamlard. Mavere sonunda Serezden
kuvvetli bir orduyla harekte geen Sultan Murad, Germehisann yerle bir etti.
yle ki; kulenin nnde al-rp aa ve kalaslarla sun' bir kule yapan slam
askeri, ne toptan, ne de tfekten yld. Cadde gibi yapt surla dman iine
atlayp, onlar bir gzel kltan geirerek, kaleyi yerle bir ettiler. Germehisan,
slam askerine an vererek baeerken, tarih H. 850/M. 1446 yn gsteriyordu.
Yrye devam eden Sultan Murad, ehzade Mehmed Sultan yanna artp,
beraberce Arnavutluk eyaletinin nemli kalelerinden olan Akahisar iki aylk
bir kuatmadan sonra fethettiler.
Dikkat edilirse Sultan Murad- Sni, Akahisar Muhasarasna ta Manisa'da
bulunan olu yanna Mehmed Sultan armakla, acaba KOSTANTNOPOL'n
(stanbul) fethinin manevrasn m yaptrmt?

kinci Kosova Meydan Muharebesi

Bu sefer Yanko kfirin tevikiyle Leh ban, ek ban Eflak ban, Seklet ban ve
daha birok kffar beylerini bir ittifaka sevketmiti.
Durumu haber alan Sultan Murad- Sani, Hdavendigr Sultan I. Murad Gazi
Hazretlerinin lakabna nail olmak ltfu-na erimiti. nk hdavenigrhk
hibir rk, hanedan, soy ve sop fark gzetmeden toplanan slam ordusunun
bakumandanna verilen bir gzel unvan idi...
Sultan Murad- Sni, Martojos Doan adl akncsn dman arasna gnderip
istihbaratla vazifelendirdikten sonra, Anadolu'ya sald haberciler vastasyla
btn slam Beylerine haberler gnderek, kelime-i tevhid bayra altnda topla-
yp, slamn kffara bir daha muzaffer olmas iin gayret gstermeleri emrini
bildirdi. Elhak, btn Anadolu askeri, evlad- fatihan olan Rumeli askerinin
yannda yer ald.
Sklm bir yumruk gibi, ayrlmaz bir ktle gibi Din-i slam dmanlar
karsnda 1389 I. Kosova Zaferinde olduu gibi boy gsterdiler. Can verdiler,
ba aldlar ve anlarna an, ta-rih-i leme bir slam zaferi daha kattlar. Hem de
silinmez harflerle... Bu zafer, 2 gn 2 gece -farz olan namazlarn nbetlee
klnmas artyla aralksz devam etti. Tarihler H. 852/M. 1448 yln
gsteriyordu...
Sultan 2. Murad'n Hanmlar Ve ocuklar

Sultan 2. Murad'n ilk hanm Hatice Halime Hatun olup, doduu tarih
bilinmeyen bu hanm, Candarolu 2. brahim Bey'in kzdr ve Kastamonu'dan
gelin olduu Bursa'ya geldiinde tarihler 1425 senesini gsteriyordu.
2. hanm ise Karaca Paann kzkardei olup ad belirtilmemi ancak, ehzade
Alddin Ali'nin validesidir.
3. hanm ise, Yeni Htn nam ile anlan Mahrnud ah Bey kz olup,
Amasyal'dr.
4. hanm ise Hma Hatun olup, baba ad Abdullah olduundan mhtedi olduu
sanlyor. Vefat 1449 ylnda Bur-sa'da vukubulmutur. Sultan 2. Mehmed
Ftih'in annesidir.
5. hanm ise, Halime Hatun olup, vey olu Sultan Ftih tarafndan 1452
senesinde sadrazam Sar shak Paa ile evlendirilmitir.
6. hanm ise Mara Hatun olup bu hanm mslman olmad ve babas se
Srbistan despotu Brankovi idi. Sultan Fatih bu vey anneye, Aynaroz
yaknlarnda tahsis ettii Yezevo maliknesinde yaatmtr. Mara Hatun annesi
tarafndan Rum olduu gibi, Bizans imparatorluk ailesine mensuptur. Bylece 2.
Murad'n hanm saysnn alt olduunu tesbit etmi oluyoruz.
Sultan 2. Murad Hn'n; kzlarna gelince 1425 ylnda doan Hadice Sultan ilk
kzdr ve peinden bir yl sonra Hafsa Sultan domu ve nc kz olan Fatma
Sultan 1430'da dnyaya geldi. Sultan Ftih'in deerli veziri Zaanos Paayla
izdiva yapmtr. Kabri Balkesir'de Zaanos Paa Camii yanndadr. Vefat
tarihi yukardan beri saydmz hanmsul-tann ki de dahil maalesef
bilinmemektedir.
Erhondu Sultan 2. Murad'n kz ibaresinden baka Yakup bey adl bir zatla
evlendiine dir bir kayt olup, bir de 1483'den sonra vefatnn vukubulduunu
bilebiliyoruz.
Hemen peinden, ahzde Seluk Sultan, 5. kz olarak 1430 ylndan nce
dnya ya gelmi ve 1480'de Bursa'da vefat etmi Bursa Muradiye (babasnn
trbesi) de medyundur. 2 defa izdiva yapmtr. lk izdivac Karaca Paa iledir
paa 1444'de vefat etmitir. kinci evlilii Yusuf Paadr ancak izdiva trihi
bilinmemektedir. Sinaneddin Yusuf Paa hanmnn vefatndan alt yl sonra
vefat etmitir. Seluk Sultan hanm Edirne'de bir cami, medrese, imaret ve ifte
hamam yaptrmtr.
Sultan 2. Murad'n oullarna gelince 1425 ylnda Edirne'de Damad Karaca
Paann kzkardei Hanm sultandan dnyaya gelen lu ehzade Alaadin Al,
1443 senesinde Amasya sancakbeyi iken babasnn yannda Karaman seferine
katldktan sonra avdet ettiinde atndan derek ehid oldu. Bu srada 18
yanda olup, veliahd olarak grlmekteydi. Bursa'ya nakledildi ve Muradiye
Camii yanndaki trbeye defnolundu.
Bu arada istikblin Sultan Ftihinin nnn aldn bu elm olayn rol
olduunu unutmayalm. Her ey nsib meselesidir. Bu zc olayn Sultan 2.
Murad'n taht' olu Meh-med'e brakp inzivaya ekilmesine sebeb olduunada
iaret edelim. ehzade Ahmed, bir yanda cennet baelerine udu. Yaad
tarih 1419 ve 1420 yllar aras oldu. ehzade sfendiyar'nda ana tarafndan
dedesinin adn tadna iaret edelim fakat bu ehzade de 1425'den sonra
doup, ok yaamadan vefat etdi.
ehzade Hseyn 1439, ehzade Orhan 1441, ehzade Hasan 1444de vefat
ettiler. Her biri sabi idiler. ehzade Kk Ahmed 1450'nin kasm aynda
dnya'ya geldi 18/u-bat/1451'de siyaseten ldrld ve Bursa'da babas 2. Mu-
rad'n yanna defnolundu.
Bir de sayn Ylmaz ztuna'nn "Devletler ve Hanedanlar" adl kymetli
eserinin, 124. sahifesinden u alnty yapmay nemli addettik: "Yusuf Adil
ah: Akkoyunlu sultan ve iran imparatoru Uzun Hasan Padiahn yarlna
gre; (TM, v, 285) 'pser-i hdavendigr' diye geen bir Osmanl ehzadesi,
Tebriz'de mlteci idi. Bu ehzade Ftih taht'a geince ran'a karlm, 2. Murad
olu ocuk veya bebek bir ehzade olduu dnlebilir. Yusuf'da Osmanl
ehzadelerine verilen isimlerden biridir. Binaenaleyh Yusuf Adil h'n Gney
Hindistan'da 2. Murad'n olu ve Ftih'in kardei olduunu, kesin ekilde iddia
etmesi ve Adil h (Gney Hindistan Trk) imparatorluunun btn hayat
mddetnce bu ecerenin, devletin resm eceresi olarak kabul vede
trihiierince phe edilmemesi, bir geree dayanmak gerekir. Osmanl
tarihiliinde, bu ecerenin fantazi saylmasna itibar etmemek gerekir. Zira
resm Osmanl-tarihilii, Sultan Mustafa'nn bile, Yldrm Bayezid'in olu
olmad hususunda di-renmitirki, Sultan Mustafa'nn Yldrm'n olu
olduundan en kk phe mevcd deildir. Bk. 'dil-hlar (Gney Hindistan
bahsinde). Yusuf Adil ah Trkmen'in, 7. batn torunu skender Adil h bile
resm yazlarda Osmanolu olarak zikredilmitir Behmenilerin yerine geen
Adil ahlar, 1490-22/9/1686'da devam edip Timurouilannca ilhak edildiler.
"Bu deerli eserin alntsndan sonra pek ksa bir yorum ile biz de bir eyler
fade etmek lzumunu duyduk. Osmanl devlet idaresi anlaynda, en nemli
husus, kitab- mbine uymak bada gelir. Hl byle olunca pheli her olay,
trihi glgelendireceinden devrin akll insanlar tamirle urama yerine yk ve
yenisini fakat gllu - gsuzm yni zerinde speklasyon olmayan ikame et
anlayn tatbik etmilerdir. Hi phe yokki bir makama sahip olmak
hereyden evvel Mevlmzn nsib etmesine baldr. Sayn ztuna'nnda gayet
iyi bildiine inandm baz kiiler vardr ki bunlardan biri Zlfl smail
Paadr ve dorudan hanedan'n olu olmasna ramen, sarayn dna kan
validesinin, hamileliini gec fark etmesi kendinin padiah kars, olunun
ehzadeleini nlemitir. Abdlmecid Hn; bu Zlfl smail Paaya alaka
gstermi, ancak hanedandan addetmeme zntsn yaam fakat leke
kaldrmaz bir sllenin temiz nmn muhafazaya muvaffak olduu gibi,
merhum Sultan Read'da smail Paann kendinden ekber olduunu bildiinden
Paaya pek hrmetkar davranrd. smail Paa da haddini bilir bu konuyu hi
konumaz htt im bile etmezdi. Sultan 2. Murad'n sadnazamlarna bir atfu
nazar edersek greceimiz udur.
Sultan Murad Osmanl tahtna culs ettiinde trihler 4/mays/1421'i
gsteriyordu. Amasyal Bayezid Paay ma-kam- sadaretde bulmutu. Kendisini
grevinde ipka etti. Ancak 3 ay, 27 gn sonra andarlzde brahim Paay ma-
kam sadarete getirirken teftihler 31/austos/142'i gsteriyordu. brahim Paa;
bu grevde 7 sene, 11 ay, 25 gn kalrken 25/austos/1429 grevden ayrlma
trihi olmutu. Bu sefer greve baka bir Amasyal geliyordu.
Koca Nizameddin Mehmed Paa b. Amasyal Mevlna Hzr Danimend b.
Hamza idi bu zat. Bunun dnemide
1440/nisannda sona erdiinde 10 sene, 8 aylk bir zaman dilimini doldurmutu.
andarlzde brahim Paann olu 12. Osmanl sadrazam olarak
4/nisan/1440'da geldii vazifede 2. Muradhn'a, vefat olan 1451/ubat'nm 3.
gnne kadar veziriazamk yapt. Bu vaziyet karsnda Sultan 2. Murad uzun
saltanat dnemini drt sadrazamla tamamlam oldu.

Sultan Mrad-I Sni'nin Vefat

kinci Kosova Savanda, zaferden sonra birok imar almalar yaptran Sultan
Hazretleri, Edirne'de yine bir teftiten dnerken, kpr banda, kendisine
glmseyerek bakan aksakall bir ihtiyar grd. Hrmetle Padiahn
yaklamasn bekleyen zat; Padiah Hazretlerine seslendi: Ey padiah- cihan;
Haiin nicedir? Haydi hazrlan vakit kalmamtr Hakk'a yrmeye... Artk
hatalarna bir hata daha eklememeye al!.. Kapna gelmek zeredir ecel...
Artk iin tevbeye dnmektir... mealindeki szlerle, ancak srr- mertebe
sahibleri-ne has olan bu haber, Sultan Hazretlerini seccadesine oturtup bilerek,
bilmeyerek iledii hatalarna tevbe ettirdi. shak Paa ve Saruca Paa pk
ihtiyarn szlerini syledii zaman yanndaydlar. Sultan Murad ihtiyarn kim
olduunu sorduu zaman shak Paa; ihtiyarn, Hazreti Emir'in tekesinde yeti-
mi saf (nfusu safiye) erbabndan makamnda bir zat olduunu syledi. (Saf
mertebesi tasavvuf mertebelerinin sonuncusudur. Nefsin terekk ede ede
eriebildii son merhaledir Her asrda bu mertebede zat akdes bulunur.
Bunlar kul-bul rad, Gavs ve Kutbul Aktap yni insan kmildir Baz devirierde
ise vazifenin bir zatta birletiide olur.)
Seccadeden kalkan Sultan, iddetli bir sancyla yataa dt. Derhal vasiyyetini
hazrlayp andarh Halil Paa'y sadrazam, olu Sultan II. Mehmed'i taht-
Osmani'ye- tayin edip, birok nasihatler yazdrarak, vasiyyetin tamamlad.
Kprde, haberini ald davete 4 gn sonra, hakiki tevhid mertebesinde, gnl
rahatl iinde H. 855/M. 1451 senesinde rahmet-i rahmana kavutu, mekan
cennet, makam yce olsun...
Manisa'dan gelerek Osmanl Tahtna geen, alar kapayp alar aacak olan
istikbalin Fatih Sultan 11. Mehmed, babasnn mbarek na'an Bursa'ya
uurlad.fAz/z okurlarmz pekl bilirlerki slm dini ki Cihan Serveri
Efendimiz (s.a.v.) tarafndan tebli olunup tamama erdikte biz mslil-mantar
iin alar bitmitir. Zamanlarn en saadetlisi Peygamberimiz Efendimiz (s.a.v.)
Hazretlerinin bedeni zahirisi ile grnd devirdir. Bu sebebten burda alar
aan, alar kapayan Hkmdar tabirini, Bat'nn geri kalmlktan uyanmasna
vesile olan, stanbul'un Ceddimiz tarafndan fethine, yine Bat'Ularn syledii
bir tabir sebebiyle bahsettik. Yoksa biz inananlarn; Batnn kendi problemi olan
orta a, Yeni a gibi karanlklarla hamdolsun alakamz yoktur. >
Bu cihan padiahnn hayatn, Hoca Sadeddin Efendi'nin u msra ile
bitiriyoruz:
Bu yola istersen dervi ol, istersen sultan,
lm denilen geit kar nne son an.
Hazreti Padiahn, Osmanly sevenlere efaati olsun.
 SULTAN 2. MEHMED (FTH)

Babas: Sultan II. Murad Han

Annesi: Hrf Hatun
Doum Tarihi: 1432
Vefat Tarihi: 1481
Saltanat Md.: 1451-1481
Trbesi: stanbul Fatih Camii Yannda Yatar.

Tahta Geii

Cennetmekn Sultan Murad' Sninin, Cennetbahelerine utuunu bildiren

haberi alan Sultan 2. Mehmed, derhal atna atlam ve Beni seven arkama
dsn diye bararak Manisa'dan hareket etmiti. 2'nci defa clus edecei Os-
manl tahtnn bulunduu taht ehri Edirne'ye doru birSeba rzgr hzyla
mesafeleri yutmaya balamt. gn iinde Gelibolu'ya geldi. Gelibolu'da iki
gn dinlenip arkasndan koanlar bekledi. Onlar da bir intizama soktuktan
sonra, istikble hkmedecek Sultan, Edirne'ye ilerledi. Devlet-i Osmaniye'nin
ileri gelenleri, kumandanlar ve ahal kendisini karlamaya kp tebrik ve
taziyelerde bulunuyorlar ve mutlu saltanatn mjdeliyorlard.
Taht odasnda resm biat merasimi yapld. Biat merasiminden sonra sadrazam
andarl Halil Paa'ya vazifesinde brakld, kzlar aas ahin aa vastasyla
duyuruldu. Sultan 2. Mehmed'in ilk clusunda pek anlaamad anlarl Halil
Paay vazifede brakmas, babasnn vasiyeti zerine olmutu. nk bu
gngrm sadrazam, Sultan Murad- Sani'nin tahta yeniden gemesi iin ok
srarda bulunmutu. Bu husus btn tarih yazarlarnca, Sultan 2. Mehmed'in
andarl'ya kzgn ve krgn olduu intiban vermise de biz bu fikre evet
diyemiyoruz. Bunu da yle izah ederiz: Daha 15 yandayken Eer padiah
isen gel ordularnn bana ge, yok padiah ben isem; emrediyorum gel
ordularmn bana ge diyen bir zek ah, tertemiz kalbinde kin tayacak bir
devlet reisi deildi. slm milletinin hayrna olan her i iin deil tahttan,
canndan dahi feragat edecek kadar yksek bir mertebe sahibi sultand.
shak Paa'ya, iltifat makamna geecek bir vazife verildi. Merhum Padiah
Murad-i Sani'nin pk cesedini topraa koymak zere Bursa'ya nakle memur
heyetin riyasetine tayin olundu. Zanos Paa'yi yanna getirten padiah, Has
Mavirlik vazifesini kendisine tevdi etti. Merhum babasnn haremlerinden
olan Srp Prensesi Mara'y Srbistan'a iade ederken, kendisine geimini 'ahata
srdrebilecei maa tahsisiyle beraber, Srp Kralna da hediyeler gnderdi.
Daima iyi mnasebetler iinde olma arzusunda olduunu bildirmesi iin Prenses
Mara'ya vazife verdi.
Bizanstan, Mora Despotlarndan, lahtan, Rakzadan, stanbul Galatadaki
Cenevizlilerden, Midilli, Sakz ve Rodos adalarndan ve valyelerinden elilik
heyetleri gelmiti. Hepsine hsn kabul gsteren Sultan; Rakza Cumhuriyetine,
vergilerini bundan byle beyz altn zaml olarak demelerini bildirdi.
, --
Yine Karamanolu

Konya hakimi Karamanolu hanedann banda bulunan Karamanolu brahim

bey; Selefi Mehmed Bey'in syledii gibi Bizim Osmanoluyla olan
dmanlmz mezara kadardr dsturuna bal bir adamd. Ne umduysa kendi
malumudur. Bermutad isyana kalkt. MenteeolUj Germiyanolu, Aydnolunu
da bu isyana tevik etmiti.
Ne varki brahim bey suu unutmutu. Gen padiah ok enerjik, kararl ve
byk ler yapacak meziyetlerle mcehhez bir sultand. Derhal anadolu
Beylerbeyi shak Paa'ya orduyu seferber edip hedefin Karamanolu olduunu
bildiren fermann gnderen Padiah, kendisi de abucak hazrland.
Karamanolu brahim Bey, ksa zamanda kuvvetli bir orduyu karsnda
bulacan tahmin etmediinden, ayrca
kendisine Anadolu'da taraftar olabilecek bir kuvvet bulamadndan derhal aman
diledi.
Sultan 2. Mehmed; selefleri gibi bu fitneye yumuak kalma niyetinde deildi. O
ii kknden halletmek istiyordu. Fakat merhum babas vasiyyetinde; ki Cihan
Serveri Efendimiz (s.a.v.)'in tebiratna nail olmas iin yetitirdii olunu il
iinin mutlaka Kostantaniyye (stanbul'nin hesabn grmesi olmasn hassaten
belirtmiti.
Derler ki;
Cenab- Hakk'n sevgili kulu Murad- Sni Hz.leri, zamannn byk velisi, Hac
Bayram Veli Hz.leriyle sohbet ederlerken, bu mbarek zat'tan, Hazreti Padiah
Kostantaniyye iin sual eder ve der Sultanm; acaba bu fetih bize nasib olmaz
m? Gelen cevaba baknz: Bu beldenin fethini ne siz ne de ben vcudu
fan'mizle gremeyiz. Bize denir ki; u oynayan ocuk ile kapuda dikili bizim
kse'ye nasibtir.
Evet oynayan ocuk 2. Mehmed ile kapuda dikilen Ak-emseddin'den bakas
deildi.
Sultan 2. Murad, vasiyyetine koyduu fetih meselesinde her halde bu tebirata
da istinat ediyordu.
Bizans Kayseri de bu srada bir mnasebetsizlik edip yannda bulunan ehzade
Orhan Sultana verilmekte olan tahsisatn arttrlmasn, istei yerine getirilmezse
Orhan Sultan salverip, devletin bana mesele karaca tedidini savurmutu.
Kayser yapm olduu bu teklifle, Sutan 2. Mehmed'e byk bir frsat tanm
oluyordu. nk Kostantaniyye'yi feth etmekten baka bir dnceye ncelik
tanmayan Padiah; tahta geii srasnda heyet gnderen ve iyi mnasebetler
iinde olmay temenni eden Kostantin Dragezes'in yakasna, kudretli
parmaklarn nasl geireceini dnen buna vesile arayan Sultana bu teklif
nefis bir bahane olmutu.
Boaz Kesen Hisar'nn naas

Karamanolu meselesi mnasebetiyle Anadolu tarafna gemi'plan Hazreti

Padiah Bursa'dan Edirne'ye avdet ederken Kocaeli zerinden Gksuya gelip
Gzelce Hisar adyla anlan imdiki Anadolu Hisarnn izine st ak muvakkat
bir camii yaptrp, otan da Anadolu Hisarna hkim bir tepeye kurdurup kar
kyda bir kale inaasna balad. Bu kalenin inas iin;
Derler ki;
Hz. Padiahn Anadolu Hisarnn iine yaptrd muvakkat camiden sonra Ota
hmayununun Hisara hkim bir tepeye kurdurmu olmas, Kayser'in dikkatini
eker ve eliler gndererek maksatlarn renmek ister. Gelen heyete Hz. Padi-
ah Kayser'e syleyin bu sr'un karsna den yerde bir manda gn kadar
yer istiyorum, yoksa karna kar oralar irademe alrm der.
Eliler, Kayser'in yanna dnerler ve durumu anlatrlar. Kayser Zaten oralarda
dahi hkmmz pek skmyor, bari bir manda gn (derisi) verin onun kadar
bir yer onun olsun der.
Br mandann yzlm derisi Sultan Hazretine gnderilir. Sultan Hazretleri;
Kayser'in yollad bu deriyi bir saraciye ustasna verir ve iplik inceliinde tek
bir sicim yuma haline getirmesini tenbih eder. Sara bu deriyi sanatnn en
byk ustaln gstererek bir srrm yuma haline getirir ve Hazreti Padiah
takdim eder. Padiah fustalarla (kk gemiler) karya geip bu srm
yumann yettii kadar bir alan evirir, iaretler. Padiahn fustalarla kar
yakaya getii haberini alan Kayser yine elilerini gnderir, ne yaptklarn
sordurur.
Padiah; Bize verdiiniz gn kadar yeri iaretliyorum, der.
Eliler, biz size manda gn kadar yer verdik, siz ne kadar yer iaretlemisiniz
derler.
Hazreti Padiah; Verdiimiz gn elimde bu hale geldi, ben de o kadar yer
iaretliyorum, der.
Eliler; bunun zerine Bu ii akllarnn alamadn sylerler.
Hazreti Padiah trihlere geen u muazzam cevab verir.
Bizim hakikat kldklarmza, sizin hayaliniz bile ulaamaz.
Hazreti Padiah asker ehemmiyet ve denizin avantajn pek isabetle kuanarak
bugnk Rumeli Hisar'nn inaasina balad ve ok ksa bir zaman olan
drtbuuk ayda inaat tamamlatt. byk kuleye, her kule inaatna nezaret
eden vezirlerinin isimlerini verdi. Zaanos Paa Kulesi, Samca Paa Kulesi, ve
andarh Kara Halil Paa Kulesi olarak hl isimleri muhafaza olunur. Bu
kulenin ehemmiyetini belirten en gzel dizelerden biri olan Enver'nin
Dsturnmesin-den merhum Profesr Mkrimin Halil Yinan'n naklinden al-
may uygun bulduk.
Nice kal'a-i incilayin bir hisar Grmedi lem inde rzighar Hsrevn kp
gibi ok toplar Atlr gklere andan kpler Ne gemi kaamaz andan kelebek Kim
ururlar topla gese sinek
Evliya elebi bu Boaz Kesen Hisarna (Rumeli Hisarna) yzbe adet top
konduunu bildirir.
Bu Boazkesen Hisarn tamamlatan Sultan Hazretleri maksadn verdii isimle
dahi aklam olmuyormuydu? BOAZKESEN

andarl Halil Paa

Padiah Hazretlerinin tek megalesi Kostantaniyye'nin fethi idi. Baz vezirler ve

sadrazam Halil Paa fetihten pek mit-var deildiler. Bu mesele dvanda
konuulduu zaman baz itirazlarda bulunurlard. Hatta baz tarihlerde muhasara
srasnda Bizans halknn midi krlp teslime hazrland srada gya, Halil
Paa haber gndermi biraz daha dayansnlar, muhasara yaknda kalkar, diye
haber gndermi de Bizans halk yeniden gayrete gelmi, muhasara o yzden
uzam:. Biz deriz ki, bu mmkn deildir nk andarh ailesi, bu devletin
kuruluunda byk vazifeler alm insanlardan mteekkildir. Belki dvanda
itirazlarda bulunmutur.
nk bu yal veziriazam, Timur belsnn devleti ne hallere drdn
grm, devr-i fetreti geirmi Osmanl Devletinin ne fitne ve fesatlar iinde
kaynadn mahede etmi ne zorluklar geirilerek bugnlere gelindiini
biliyordu.
Veziriazam Halil Paa ve itiraz eden zevat ihanetten deil geirdikleri
badirelerin acsn unutamam ve yine o badirelere dlme korkusundan itiraz
ediyorlard. Bu yalan ve iftiralar tarihlerimizden inallah temizlenir ve bu
yksek karakterli insanlarn haklan yerine konur. Daha da ileri giderek unu
deriz ki, Fatih Sutan Mehtned gibi bir fetih ve gnl sulta-nnn andarh'nn
hiyaneti olsayd o mcessem kai'ann sr'una o zatn ismini verdirir ve o ismin
kullanlmasnn devamna msaade eder miydi? diye biz de bir sual sorarz.
Buraya bir film olaynn da koyarak bu mevzudaki grmze son vermek
isteriz. 1950'den sonra bir mason'un idaresinde evrilen stanbul'un Fethi adl
film'de ki, bu yerli bir filmdir. Bu filmin maalesef Koca Veziriazam bir hain
olarak gsterilmitir. ok uzun yllar islm bir susamlk iinde olan
mslmanlar, o tarihlerde evrilen bu filme akn akn gitmiler ve
susuzluklarnn bir blmn bu aldatma dolabnda hafifletmilerdi. O filme
gre, Byk andari Hali] Paann hiyanet iinde olduuna inanarak ylarca bu
gre sahip olarak kalmlard. Tabiiki hakikatlar bilenler ve Hazreti Fatih'in
ihraz etmi olduu mertebei makamn ne olduunu anlayanlar hamdolsun bu
grlere itirak etmemilerdir.
Evet... Sultan 2. Mehmed Hazretlerinin fetih gayretinin, maazallah kt bir
akbetle sonulanmas, bu gngrm vezirlere mazideki ac hatralarn
akllarna dryordu. Bu vezirler yine birtakm itirazlarla seslerini
ykseltirlerken Hazreti Padiahtan u cevab aldklarnn Samiha Ayverdi Han-
mefendinin Trk Tarihinde Osmanl Asrlar adl eserinin 1. ciltinin 281.
sh.inde, Tcizade Cafer elebi'nin Mahrse-i stanbul adl eserinden
nakletmeyi pek lzumlu bulduk. Br eye Allah'n iradesi taaluk edecek, btn
kinat aksine alsa geri dndremez. Eer ol kal'ann (Bizans) benim elimle
feth olmas mukadder olmu ise, bur ve brusu tatan topraktan deil de,
demirden olmu olsa, mum gibi eritip yumuak eylerim.
Klc gibi, sz gibi kalemi keskin azm ve irade sahibi, mn deryalarnda
kulalar atan Padiahn yukardaki szleri artk her trl itirazn kapsn
kapatmt.

Toplarn Dklmesi

Btn k muhasara iin hazrlkla geiren Sultan, Urban isimli bir Macar'n
yeni usul bir top icad ettiini ve Sultana hizmet iin kendisine bavurmasn
gayet msait karlar. nk Hazreti Padiah; ki Cihan Serveri'nin (S.A.V.)'in
mbarek hadisi eriflerinden Dmann silh ile silhlannzmealindeki
hadisin zahiri ve batini mnalarn ihata edebilecek mertebede idi. O vakte kadar
emsalleri grlmemi byklkte toplar dktrlmt. Hele bunlardan bir
tanesinin namlusuna bir adam rahata girip kyordu. Bu topa h ismi
verildi. Bu top Bizans surlar nne elli ift kzle iki ayda getirilebildi.
Bizansllarn kuvve-i mneviyelerini bu top perian ettiyse de bu toptan fazla
istifade mmkn olmad. Zira ok byk glle atyor ve ge souyordu. Bir
defasnda patlayarak etrafndaki efrad da telef etti.

Srlarn nnde slm Mcahidleri

857 Hicr, 1453 Mild senesi Nisan banda mcahidler ordusu balarnda
Sultan 2. Mehmed olduu halde Bizans surlar nnde grnmlerdi.
Timurtazdelerden Karaca Paa, Silivrikap haricinde igal etmedik bir yer
brakmayarak nclk vazifesini bihakkn yerine getirdi. Hazreti Padiah nce
Erikap nlerine inmiti. Bilhare byk topu Top-kap'ya sevk ettirip, Eyb
sahilinden, Zeytinburnu'na kadar olan araziyi muhasara altna aldrd. Zanos
Paa; Kdha-ne deresinden yryp ili ve Beyolu tepelerini igal etti. cab
ederse de Galata'y igal edecek idi. Galata o zamanlar Cenevizillerin elinde
olup, bunlar iki yzl bir politika takib ediyorlard. Gndzleri Osmanl
Ordusunun isteklerini yerine getiriyorlar, geceleri ise btn kuvvetleriyle
Rumlara yardm ediyorlar idi.
*
Fetih'de Osmanl Donanmas

Baltaolu Sleyman Paa kumandasnda drtyz para irili ufakl gemiden

mteekkil donanma, Emirgn krfezi ile sonradan Baltaolu'mum ismini Balta
Uman olarak alacak yerde dizilmi olarak bekliyordu. Bu arada ehli salibin
kuat-filmdir. Bu filmin maalesef Koca Veziriazam bir hain olarak
gsterilmitir. ok uzun yllar islm bir susamlk iinde olan mslmanlar, o
tarihlerde evrilen bu filme akn akn gitmiler ve susuzluklarnn bir blmn
bu aldatma dolabnda hafifletmilerdi. O filme gre, Byk andarl Halil Pa-
ann hiyanet iinde olduuna inanarak ylarca bu gre sahip olarak
kalmlard. Tabiiki hakikatlar bilenler ve Hazreti Fatih'in ihraz etmi olduu
mertebei makamn ne olduunu anlayanlar hamdolsun bu grlere itirak
etmemilerdir.
Evet... Sultan 2. Mehmed Hazretlerinin fetih gayretinin, maazallah kt bir
akbetle sonulanmas, bu gngrm vezirlere mazideki ac hatralarn
akllarna dryordu. Bu vezirler yine birtakm itirazlarla seslerini
ykseltirlerken Hazreti Padiahtan u cevab aldklarnn Samiha Ayverdi Han-
mefendinin "Trk Tarihinde Osmanl Asrlar adl eserinin 1. ciltinin 281.
sh.inde, Tcizade Cafer elebi'nin Mahrse-i stanbul adl eserinden
nakletmeyi pek lzumlu bulduk. Bir eye Allah'n iradesi taaluk edecek, btn
kinat aksine alsa geri dondremez. Eer ol kal'ann (Bizans) benim elimle
feth olmas mukadder olmu ise, bur ve brusu tatan topraktan deil de,
demirden olmu olsa, mum gibi eritip yumuak eylerim.
Klc gibi, sz gibi kalemi keskin azm ve irade sahibi, mn deryalarnda
kulalar atan Padiahn yukardaki szleri artk her trl itirazn kapsn
kapatmt.

Toplarn Dklmesi

Btn k muhasara iin hazrlkla geiren Sultan, urban isimli bir Macar'n yeni
usul bir top icad ettiini ve Sultana hizmet iin kendisine bavurmasn gayet
msait karlar. nk Hazreti Padiah; ki Cihan Serveri'nin (S.A.V.)'in m-
barek hadisi eriflerinden Dmann silh ile silhlannz)' mealindeki hadisin
zahiri ve batini mnalarn ihata edebilecek mertebede idi. O vakte kadar
emsalleri grlmemi byklkte toplar dktrlmt. Hele bunlardan bir
tanesinin namlusuna bir adam rahata girip kyordu. Bu topa h ismi
verildi. Bu top Bizans surlar nne elli ift kzle iki ayda getirilebildi.
Bizansllarn kuvve-i mneviyelerini bu top perian ettiyse de bu toptan fazla
istifade mmkn olmad. Zira ok byk glle atyor ve ge souyordu. Bir
defasnda patlayarak etrafndaki efrad da telef etti.

Surlarn nnde slm Mcahidleri

857 Hicr, 1453 Mild senesi Nisan banda mcahidler ordusu balarnda
Sultan 2. Mehmed olduu halde Bizans surlar nnde grnmlerdi.
Timurtazdelerden Karaca Paa, Silivrikapi haricinde igal etmedik bir yer
brakmayarak nclk vazifesini bihakkn yerine getirdi. Hazreti Padiah nce
Erikap nlerine inmiti. Bilhare byk topu Top-kap'ya sevk ettirip, Eyb
sahilinden, Zeytinburnu'na kadar olan araziyi muhasara altna aldrd. Zanos
Paa; Kdha-ne deresinden yryp ili ve Beyolu tepelerini igal etti. cab
ederse de Galata'yi igal edecek idi. Galata o zamanlar Cenevizlilerin elinde
olup, bunlar iki yzl bir politika takib ediyorlard. Gndzleri Osmanl
Ordusunun isteklerini yerine getiriyorlar, geceleri ise btn kuvvetleriyle
Rumlara yardm ediyorlar idi.
*
Fetih'de Osmanl Donanmas

Baltaolu Sleyman Paa kumandasnda drtyz para irili ufakl gemiden

mteekkil donanma, Emirgn krfezi ile sonradan Baltaolu'mum ismini Balta
Uman olarak alacak yerde dizilmi olarak bekliyordu. Bu arada ehli salibin
kuat- filmdir. Bu filmin maalesef Koca Veziriazam bir hain olarak
gsterilmitir. ok uzun yllar islm bir susamlk iinde olan mslmanlar, o
tarihlerde evrilen bu filme akn akn gitmiler ve susuzluklarnn bir blmn
bu aldatma dolabnda hafifletmilerdi. O filme gre, Byk andarl Halil Pa-
ann hiyanet iinde olduuna inanarak ylarca bu gre sahip olarak
kalmlard. Tabiiki hakikatlar bilenler ve Hazreti Fatih'in ihraz etmi olduu
mertebei makamn ne olduunu anlayanlar hamdolsun bu grlere itirak
etmemilerdir.
Evet... Sultan 2. Mehmed Hazretlerinin fetih gayretinin, maazallah kt bir
akbetle sonulanmas, bu gngrm vezirlere mazideki ac hatralarn
akllarna dryordu. Bu vezirler yine birtakm itirazlarla seslerini
ykseltirlerken Hazreti Padiahtan u cevab aldklarnn Samiha Ayverdi Ham-
mefendinin Trk Tarihinde Osmanl Asrlar)) adl eserinin 1. ciltinin 281.
sh.inde, Tcizade Cafer elebi'nin Mahrse-i stanbul adl eserinden
nakletmeyi pek lzumlu bulduk. Br eye Allah'n iradesi taaluk edecek, btn
kinat aksine alsa geri dondremez. Eer ol kal'ann (Bizans) benim elimle
feth olmas mukadder olmu ise, bur ve brusu tatan topraktan deil de,
demirden olmu olsa, mum gibi eritip yumuak eylerim.
Klc gibi, sz gibi kalemi keskin azm ve irade sahibi, mn deryalarnda
kulalar atan Padiahn yukardaki szleri artk her trl itirazn kapsn
kapatmt.

Toplarn Dklmesi

Btn k muhasara iin hazrlkla geiren Sultan, Urban isimli bir Macar'n
yeni usul bir top icad ettiini ve Sultana hizmet iin kendisine bavurmasn
gayet msait karlar. nk Hazreti Padiah; ki Cihan Serveri'nin (S.A.V.)'in
mbarek hadisi eriflerinden Dmann silh ile silhlannz
mealindeki hadisin zahiri ve batini mnalarn ihata edebilecek mertebede idi. O
vakte kadar emsalleri grlmemi byklkte toplar dktrlmt. Hele
bunlardan bir tanesinin namlusuna bir adam rahata girip kyordu. Bu topa
h ismi verildi. Bu top Bizans surlar nne elli ift kzle iki ayda
getirilebildi. Bizansllarn kuvve-i mneviyelerini bu top perian ettiyse de bu
toptan fazla istifade mmkn olmad. Zira ok byk glle atyor ve ge
souyordu. Bir defasnda patlayarak etrafndaki efrad da telef etti.

Surlarn nnde slm Mcahidleri

857 Hicr, 1453 Mild senesi Nisan banda mcahidler ordusu balarnda
Sultan 2. Mehmed olduu halde Bizans surlar nnde grnmlerdi.
Timurtazdelerden Karaca Paa, Silivrikap haricinde igal etmedik bir yer
brakmayarak nclk vazifesini bhakkn yerine getirdi. Hazreti Padiah nce
Erikap nlerine inmiti. Bilhare byk topu Top-kap'ya sevk ettirip, Eyb
sahilinden, Zeytinburnu'na kadar olan araziyi muhasara altna aldrd. Zanos
Paa; Kdha-ne deresinden yryp ili ve Beyolu tepelerini igal etti. cab
ederse de Galata'yi igal edecek idi. Galata o zamanlar Cenevizlilerin elinde
olup, bunlar iki yzl bir politika takib ediyorlard. Gndzleri Osmanl
Ordusunun isteklerini yerine getiriyorlar, gecelen ise btn kuvvetleriyle
Rumlara yardm ediyorlar idi.
*
Fetih'de Osmanl Donanmas

Baltaolu Sleyman Paa kumandasnda drtyz para irili ufakl gemiden

mteekkil donanma, Emirgn krfezi ile sonradan Baltaolu'mum ismini Balta
Liman olarak alacak yerde dizilmi olarak bekliyordu. Bu arada ehli salibin
kuat-filmdir. Bu filmin maalesef Koca Veziriazam bir hain olarak
gsterilmitir. ok uzun yllar islm bir susarnlk iinde olan mslmanlar, o
tarihlerde evrilen bu filme akn akn gitmiler ve susuzluklarnn bir blmn
bu aldatma dolabnda hafifletmilerdi. O filme gre, Byk andarh Halil Pa-
ann hiyanet iinde olduuna inanarak ylarca bu gre sahip olarak
kalmlard. Tabiiki hakikatlan bilenler ve Hazreti Fatih'in ihraz etmi olduu
mertebei makamn ne olduunu anlayanlar hamdolsun bu grlere itirak
etmemilerdir.
Evet... Sultan 2. Mehmed Hazretlerinin fetih gayretinin, maazallah kt bir
akbetle sonulanmas, bu gngrm vezirlere mazideki ac hatralarn
akllarna dryordu. Bu vezirler yine birtakm itirazlarla seslerini
ykseltirlerken Hazreti Padiahtan u cevab aldklarnn Samiha Ayverdi Han-
mefendinin Trk Tarihinde Osmanl Asrlar adl eserinin 1. ciltinin 281.
sh.inde, Tcizade Cafer elebi'nin Mahrse-i stanbul adl eserinden
nakletmeyi pek lzumlu bulduk. Bir eye Allah'n iradesi taaluk edecek, btn
kinat aksine alsa geri dndremez. Eer ol kal'anin (Bizans) benim elimle
feth olmas mukadder olmu ise, bur ve brusu tatan topraktan deil de,
demirden olmu olsa, mum gibi eritip yumuak eylerim.
Klc gibi, sz gibi kalemi keskin azm ve irade sahibi, mn deryalarnda
kulalar atan Padiahn yukardaki szleri artk her trl itirazn kapsn
kapatmt.
Toplarn Dklmesi

Btn k muhasara iin hazrlkla geiren Sultan, Urban isimli bir Macar'n
yeni usul bir top icad ettiini ve Sultana hizmet iin kendisine bavurmasn
gayet msait karlar. nk Hazreti Padiah; ki Cihan Serveri'nin (S.A.V.)'in
mbarek hadisi eriflerinden (Dmann silh ile silhlannz
mealindeki hadisin zahiri ve batini mnalarn ihata edebilecek mertebede idi. O
vakte kadar emsalleri grlmemi byklkte toplar dktrlmt. Hele
bunlardan bir tanesinin namlusuna bir adam rahata girip kyordu. Bu topa
h ismi verildi. Bu top Bizans surlar nne elli ift kzle iki ayda
getirilebildi. Bizansllarn kuvve-i mneviyelerini bu top perian ettiyse de bu
toptan fazla istifade mmkn olmad. Zira ok byk glle atyor ve ge
souyordu. Bir defasnda patlayarak etrafndaki efrad da telef etti.

Surlarn nnde slm Mcahidleri

857 Hicr, 1453 Mild senesi Nisan banda mcahidler ordusu balarnda
Sultan 2. Mehmed olduu halde Bizans surlar nnde grnmlerdi.
Timurtazdelerden Karaca Paa, Silivrikapi haricinde gal etmedik bir yer
brakmayarak nclk vazifesini bhakkn yerine getirdi. Hazreti Padiah nce
Erikap nlerine inmiti. Bilhare byk topu Top-kap'y3 sevk ettirip, Eyb
sahilinden, Zeytinburnu'na kadar olan araziyi muhasara altna aldrd. Zanos
Paa; Kdha-ne deresinden yryp ili ve Beyolu tepelerini igal etti. cab
ederse de Galata'y igal edecek idi. Galata o zamanlar Cenevizllerin elinde
olup, bunlar iki yzl bir politika takib ediyorlard. Gndzleri Osmanl
Ordusunun isteklerini yerine getiriyorlar, geceleri ise btn kuvvetleriyle
Rumlara yardm ediyorlar idi.
*
Fetih'de Osmanl Donanmas

Baltaolu Sleyman Paa kumandasnda dortyz para irili ufakl gemiden

mteekkil donanma, Emirgn krfezi ile
sonradan Baltaolu'mum ismini Balta Liman olarak alacak yerde dizilmi
olarak bekliyordu. Bu arada ehli salibin kuatmada olan Bizans'a yardm olarak
gnderdii be byk kalyonun gelecei istihbar edildi. Bunun limana
girmemesi, yardmlarn gerekletirmemesi iin tertibat alan donanmamz; o
tarihlerde denizciliimizin daha emekleme anda olmasndan ve boaz
sularnn kendine has akntlarnn ve gemilerimizin ounluunun kk boyda
olmasndan doiay tutuulan savata manevra kabiliyeti fazla olan ehli saiib kal-
yonlar kamay baarmlardr. Bu ksa savata gzne bir ok isabet eden
Baltaolu Sleyman Paa'nn Bir baa bir gz yeter deyip oku kendi eliyle
kard tevatr rivayettendir. Durumu Beikta sahilinde vezirleriyle takip
etmekte olan Padiah Hazretleri, ehli salip gemilerinin kurtulduunu grnce
beyaz atn mahmuzlad gibi denizin iine dalar. Baz tarihlerde ok kzan
Hazreti Padiahn Baltaolu Sleyman Paa'ya vuz sopa vurduunu yazarlar. Biz
deriz ki, bu tarihiler ya hi sopa yememiler veya say saymamlar. Bir gzn
kaybetmi ve bulunduu yerden ayrlmayan bir paasn dvecek adam deildir.
Hazreti Fatih... Ola ki, muvaf-fakyetsizlikten dolay azarlasn.
Batl tarihiler, Bizans mukavemetilerinin saysn ok eksik gstermeye
alrlar. Asker kuvvet olarak dokuzbin kii olduunu sylemek kstahlnda
bulunurlar. Halbuki surlarn uzunluu gz nne getirilirse bu dokuzbin kiinin
bir tek kapy bile mdafaa edemeyecei kesindir. Ayrca bu muhasarada
devrinin en ileri silh olan muazzam toplarla ie balayan Osmanl Ordusu,
ayrca serdengetilerden bazlarnn lmlar aarak ehre girmeye altklarn
gz nne alrsak bu nasl bir dokuzbin keferedir ki, her yere yetimilerdir.
Daha be sene evvel onlarn 200 bin'er kiilik ordularn 60.000 kiilik kuvvetle
Kosova sahralarnda, Varna nlerinde perian eylemitik. Hi olmazsa bunu gz
nne alarak 9 bine bir sfr soyarak 90.000'e ksnlar bakalm.
Yalnz unu ilve etmek icab eder ki, bu muhasarann tahmini yapan Kostantin
Dragazes ok daha evvelden iki kiliseyi birletirme abalarna balam ve bir
hayli de merhale kat etmiti. Hatta bir defasnda Asayofya'da Katolik yini icra
olunmu, Kostantin ve Bizans ileri gelenleri yinde bulunarak birlemeyi
kesinletirmek metodunu semilerse de Patrik Kenadyus ve ballar bu yini
Ayasofya'y telvis (pisletme) saymtr. (Ne var ki, Bizanslnn dahi Papann bu
yinini red etmesine ramen biz Mslman olarak camiden mzeye tahvil edilen
Ayasofya'ya Papa'Iarn gelip dua etmelerine msade ediyoruz. Cenab- Hak bize
akl ve izan nasib etsin) Papann serpuunu Bizans'ta grmektense mslmanla
rn sarn grmeye raz hale gelmi bir Bizans ahalisi de mevcuttu.

Ak eyhin Kerameti

Kostantaniyye'nin ftihi iki tanedir. lki gnl fatihleridir ki, bunlar uzun yllar
evvel stanbul'da yerlemi slm mca-hidleridir. kincisi ise madde plnnda,
sebeb dnyasnda ya-ayib adetullaha riayetle can verip an alan, kan dkp
kal'a alan slm mcahidleridir. Bu mcahidler ordusunun mnevi mimar Ak
emseddin Hazretleri, Sultan 2. Mehmed' Kostantaniyye'nin fethi iin daima
tevik etmi, desteklemi ve onun ve ordusunun muvaffakiyete ulamas iin
Rabi l'ya niyaz ve tazarruda bulunuyor idi. Bir gn Sultan Hazretlerinin Kutlu
otana u haber ulat. Ak eyh, keif yoluyla Peygamber Efendimiz
(S.A.V.)'in mihmandar Hazreti Eb Ey-yb'l Ensr'nin kabri eriflerini
bulmutu. Bu haber slm ordusunda bir mjde olarak kabul olundu. Mcahidler
ordusunun kuvve-i mneviyesi en yksek dereceye vard.
nk bu kuvve-i mneviyenin ykselmesi iin sebeblerin en by bu byk
sahabinin hayatnda mndemi idi. Medine'de bir gn Kur'an- Kerim okurken
cihadla ilgili ayetlere gelince doksan yandaki bu aksakall sahabi ayaa kalkar
zrhn kuanr, klcn beline takar, okunu yayn alr. Ben Halifenin ordusuyla
cihada gidiyorum, der Evlt ve torunlar baba sen yalsn, o i bizim iimiz
artk, derlerse de o mbarek sahabi vecd halinde, kimseyi dinlemez ve Halifenin
ordusuyla Beldeyi Tayyibeye cenge gelir ve burada ehadet mertebesine de nail
olur. Bu doksan yandan sonra cihada kan sahabinin kabrinin bulunuu fethin
yaknlnn iareti olduu aikr olduundan, blbln gl dalna konmas gibi,
zaferin de slm mcahidlerinin auuna gelmesinin sembol olmutur.
Dolaysyla kuvvei mneviyyelerinde tezaydne vesile olmutur.

Gemilerin Karadan Yrtlmesi

O kerim ve Devletl Padiah, Boazkeseni yaptrrken Bizans elilerine Benim

hakikat kldm yere sizin hayallerimiz bile ulaamaz derken bu muazzam
olay da herhalde kastetmi olmaldr. Bu muazzam olay biz anlatrken bir ge-
miye bir tank ykleme zorluklarn dndmzde bundan bebuuk asr
evvel karada yrtlen gemileri, a karnmz doyurmak ve plak bedenimizi
giydirmeye ancak yeterli olan aklmzla yapmann zorluklarn da dnmesini
bilmeliyiz.
Dolmabahe'den (o zamanki ad Yeni Hisar) yukarya detilmi keresteler
yalanm ve gemiler bunlarn zerinde kzlerin ekmesi ve mcahidlerin
bilek gleri ile aslmalarnn yannda dervi gazilerin H Allah! H Allah!
zikirleri arasnda Halic'e indirilen gemiler sabahleyin Bizans halknca, Halic'in
sularnda seyir ederek Bizans'n geri hatlarn da topa tuttuu grlnce, btn
mitleri bir balon gibi snd. nk limann n tarafna gerdikleri zincir oray
korumutu amma; akllan durduran bu harika olayn gereklemesine mni
olamamt.
Derler ki;
Halic'e inmi gemilerden geri hatlarna at yaplan Bizans'n hl gevemedii
mdafaaya devam ettii grlr. Ehlullahtan olan hazreti F^tih durumu tefekkr
eder ve ol perdeler alp ona ayan olur. Cibali Baba derler bir sufl vel duas
berekt ile bunlara zarar ilimesine mnidir.
Secdeye kapanan Hazreti Padiah, Rabbi Zlcelle yalvarr yakrr ve der ki,
Ya rabbi; eer ki Cihan Serveri'nin hadsi eriflerinde mjdeledii emir
bensem tebcil eyledii asker bu askerse buna mni olan sen bilirsin, onu kabz
eyle) diye dua eder. Ve dua Cenab- Hak indinde kabul olunup Cibali Baba
kabz olunur ve siyanetten mahrum Rum taifesi, zarara ve ziyana uramaya
balar.

Kati Ve Son Hcum

Fatih muhasarann sonlarnn geldiini hissediyor, fakat mridi, efendisi Ak

emseddin Hazretlerinden durumu renmek fethi myesserin ne gn olacan
sormak zere ir Mahmud Paa'yi iki defa eyh'in otana gnderdi. kinci gi-
dite cevab gelmiti. Cemaziyel evvel aynn onsekizinci gecesinin afanda
umum bir taarruz yaplrsa Allah'n inaye-tiyle fetih myesser olacaktr. dendi.
Derhal hazrlklara giriliyor, btn gece Orduyu Hmayun ibadet ve sava
hazrlklar le megul oluyor. Btn kumandanlar birliklerini dolayor, onlar
hazrlyorlard. afak skerken Beyaz Atnn zerinde bembeyaz elbiseler iinde
Hazreti Padiah ordunun en n safnda klcnn zafer prltlarn aksettiren
parlaklyla hcum emri veriyor. Dmana bizzat taarruza geiyor. Artk zafer
slm'ndr. Kostantaniyye zaferler Sultann oluyor. Fatih ona lkap, slmbol
Kostantaniyye'ye isim oluyor.
Hazreti Peygamber (S.A.V.) Hendek Savanda sahabinin kramad bir ta
paralarken kan kvlcmda grd Sultan bu Sultand ve asker bu askerdi.
O ne gzel bir emir, o ne gzel bir askerdi.
Fatih Sultan Muhammed Han ve slm Ordusu Osmanl Ordusu idi.
Evet muhasara 53 gn srm, Ak emseddin Hazretle-ri'nin mjdeledii gn
feth olunmutu. Hicri 857, Mild 1453 29 Mays Sal gn slm Ordusu
mjdelerin gerekletiini iln ediyordu.

Srbistan Seferi

Kostantaniyyeyi, stanbul Fatih Sultan Mehmed Hazretleri, yirmi gn kald bu

yeni beldede intizam temin ettikten, Rum ahalinin slm iinde gsterilen
artlarn yni Hristiyanlarn dini inan ve ibadetlerine yn verecek patriklerini
setikten sonra bugnk stanbul niversitesinin bulunduu yere bir saray
yaplmasn irade etmiti. Yine payitaht olan Edirneye dnmeden son bir
iradesiyle Karadeniz kylarndan bebin ailenin stanbul'a getirilmesini ve
yerletirilmesini emretmiti.
Edirne'ye bir ok lkenin sefaret heyetleri geldiler. Tebriklerini sundular ve bir
ok hediyeler de getirdiler. Bunlarn iinde Srbistan Eli Heyetinin durumu
zellik tekil etti. Eskiden Osmanlnn olan baz kaleler yine Srblara gemi idi.
Bunlarn bazlarn kurtarmay dnen Srbllar, bu kalelerden bir kann
anahtarn hediye olarak gnderip Fatih Hazretlerinin gzn boyamak istediler.
Fakat Hazreti Padiah, Avrupa serhadlerindeki siyas durumlar pek yakndan
takip ediyordu.
Kral Yorgi, Srbistan krall ile alkas olmad halde bu yerlere ve Srp
krallna sahipleniyor ve ayrca Sultan 2. Murad'n Haremi Prenses Mara'nn
hakkn da gasb etmi bulunuyordu.
Sultan Fatih Srb elilerine Yorgi bir iki para khne kal'a ile aldatmak ister,
onun ancak Sofya dibinde kk bir sancaa hakk olabilir diyerek niyetini
bildirmiti.
Kral Yorgi bu haberi alnca birtakm dahil tertibatlar ald. Aile efradn yanna
alarak Macar kral makamnda bulunan Yanko Hnyad'n himayesine girdi.
Topladklar hafif svari alaylar ile Srbistan ve Bulgaristan'a dahil olup
ehirleri yama ve ykmaya, insanlar kana boyamaa baladlar. Trnova
civarna kadar geldiler Askerimiz onlara yetiemeden Tu-na'nn br tarafna
getiler.
Hazreti Padiah sratli birliklerle Srbistan'a dahil olup bir ok yerleri zabt etti.
Ostrovice'yi muhasara altna ald. Bir mddet de Semerdire'yi sktrp gzel bir
ders verdiler. leri gelenlerden ellibin kii esir topladlar. Firuz Bey kumandasn-
da bir miktar asker brakld. stenilen muvaffakiyet elde edildiinden Hazreti
Fatih Edirne'ye dnd.
Sultan Hazretlerinin avdetini haber alan Hunyad ve Yorgi yeniden saldrdlar.
Bu sefer yanlarnda birok hristiyan delvetlerin ordularndan birlik vard. slm
askerinin ounu ehid ve kumandan Firuz Bey'i esir aldlar.
Padiah hemen ehir ky tarafna sefer ktysa da Hunyad Macaristan ilerine
kat. Yorgi ise padiaha senede otuzbin altn vergi vererek sulh teklifinde
bulundu. Fatih Hazretleri bunu muvafk grd. Hicri 858/Mildl 1454.
Bu anlamadan bir ka ay sonra Evranos zadelerden shak Paa'nn olu sa Bey,
Sultan Fatih'e ulak gndererek Srbistan'n fethinin zamandr, diye bilgi sundu.
Hicr 859/Mild 1455 ylnda Srbistan'n byk bir blm Devleti Osmani-
ye'nin hududlarna lhak olunmu oldu. Padiah Hazretleri oradan Kosova'ya
inerek /Hdavendigr Sultan 1. Murad Hazretlerinin ehadet yerini ziyaret etti
ve Hatmi erif tilvet olundu. Oradan Selanik yoluyla Edirne'ye geildi. Bu
Selanik yolu ile dnte Solakzde nam tarihi Hamza Bey'in donanmasnn
Padiah Hazretlerini naklettiini sylerken gemiye arab da yklendiini yazar.
Merhum Mizanc Mehmed Murad Bey bunu fevkalade bir isabetle red eder.
slama ballkta ems az bulunur bir insan olarak grd Hazreti Fatih'in
ikiyle katiyyen alkas olmadn belirtikten sonra tarihlerden byle iftiralarn
temizlenmesini pek isabetli olarak tavsiye ediyor. imdi biz merhum mizanc
Mehmed Murad Bey'e bu mevzuda itirak ederek diyoruz ki; Batl tarihiler bu
tip iddialar bizim kaynaklarmzda bulmasalar bile eninde sonunda slm
dman olduklarndan bu zatlara iftiradan kendisini alamazlar. Peki bizim olan
Solakzde merhum byle bir eyi olmadan nasl yazabiliyor. Sultan
Hazretlerinin irette olmad ihraz ettii manev makamlar mnasebetiyle de
aikrdr. u halde bu zatlar nar urubu vesaire urublar itiklerine gre
urublarn arab gibi okunmas ihtimali daha ar basmakta olduu intiban
veriyor bize.

Belgrad Muhasaras

Belgrad' almaya karar veren hazreti Fatih Srbistan'a dalarak nne gelen
yerleri ineyip geti. Muhasaralarda en nemli silh phesizdir ki toptur.
stanbul'un fethinde kullanlan bu toplarn buralara tanmas ok zor
olduundan Sultan Hazretileri yksek dehas sayesinde seyyar top dkm-
haneleri kurdurmu, her muhasaraya gittikte muhasara yerinin icabna gre
toplar dktryor idi. Bilhassa hesaplarn kendi yaparak mucidi olduu Havan
Toplan ok nemli vazifeler gryordu. Burada u durumu mutlaka belirtmeyi
lzumlu gryoruz: Bilindii gibi zamanmz Ekonomi eytan ismini
verebileceimiz salgn bir hastaln insan uuruna yerleip her eyi madde
asndan grmelerinden dolay manev hayat red veya lzumsuzluuna kail
olanlarn matees-
sf ok olduu bir zamandr. Baz gr sahibler kardelenip
mz tarihi islmiyet'ten verdikleri misallerle; yanl yola sapm ekonomi
eytannn tuzana dmlere yol gstermek isterler. Ne var ki onlar esir
olduklar madd dnyalarndan hals olamayp bu tavsiyeleri ve misalleri kulak
arkas ederler. Her muhasara edilen kal'ann hususiyetine gre top dktren
ecdadnn acaba sanayii ile ekonomik bir olayn gerekletirildiini
dnebilirler mi? Belgrad kal'as nnde 320 adet muhtelif ebat ve sistemde top
dktren Hazreti Fatih, slm milletinin yksek vasflarndan birini ortaya koy-
mu olmuyor muydu? Hl harp sanayini kuralm m, kurmayalm m
mnakaas yaplan memleketimizde ne acip ve zc bir haldir bu mnakaa.
Ecdadmz bu mnakaalar deil yapmak, dman kalesi ve siperleri nnde,
onlara gstere gstere harbin gerekli silhlarn imal ediyordu. Y-rabbi sen bu
millete izan nasib eyle, harb sanayini kurmasna vesile olacak intibahi ltfeyle.
nk atalar szdr: stersen sulhu salh hazr ol cenge.
Biz gene Belgrad nlerine dnelim.
Belgrad nlerinde yzyirmi adet top dktren Sultan, kaleyi muhasaraya ald.
Ayrca ikiyz para kk gemi Tuna nehri yoluyla Belgrad nlerine getirilmi
yarm ada eklindeki ehri, Tuna ve Sava nehirlerinden de muhasaraya katldlar.
Belgrad kalesi kolay alnr bir kale olmamakla beraber stanbul surlarn am
bir ordu iin her halde zor deildi. te bu muhasaraya byle bakldndan
olacak ki netice iyi olmad. Evvel hedefin Belgrad kalesini almak olduu
aka ifa olundu. Halbuki Belgrad kal'as Avrupa'ya alan bir kap idi.
Papalk, Osmanl Devleti'nin maksadn renince btn hristiyan dnyasn
ayaa kaldrd. Yanko Hnyad'n komutasnda ok byk bir ordu tekil edildi.
Ayrca gayet iri kalyonlarla mcehhez bir donanma da bu ehli salip seferinde
vazife ald. Ehli salip donanmas Tuna ve Sava nehri zerinde muhasaraya
katlan donanmamza iddetli bir saldrda bulundular. Maalesef hl denizlere
hkim olabilecek duruma gelememi donanma bu sava kaybetti fakat gayet
akllca bir davranla gemilerini kendileri yakarak dman eline gemesine izin
vermediler.
Donanmann bu malbiyetine ramen muhasaraya devam edildi. Bir hafta
sonra umum bir hcumla ehre girildi. Ve bir ksm igal olundu. Lkin ehrin
br ucundan, Yanko Hnyad komutasndaki ehli salib ordusu da ehre girmiti.
Osmanl Ordusunun ok az bir blm Karaca Paa balarnda olduu halde
ehre girebilmilerdi.
ehir iine giren mcahidler ricat yolunu semeyip dmana pala savurmay
cana minnet bildiler ve balarnda sevgili paalar Karaca Paa olduu halde
vurua vurua e-hidlik mertebesine vasl oldular. Karaca Paa'nn kale iinde
kal, ehadetinin kesin oluu Hazreti Padiah ok zd, btn tedbiri terkedip
kale kapsna drt nala kaldrd atyla yaln kl saldrd.
Dman iinden ok iri bir silhor Hazreti Padiahn zerine kotu. Onun
hcumunu ustaca bir manevrayle savuturan Sultan klcn yle bir hrsla indirdi
ki herifi baltann kuru bir kt ikiye yarmas gibi bandan aaya kadar ikiye
ayrd. Etraftan koanlar padiah tek bana kaleye hcum etmekten zor
caydrabildiler. Karaca Paa'nn ehadeti btn azeb askerinin kuvvei
maneviyyesini altst etmiti. Onlar intizamsz bir ekilde dalmaya balaynca
durumu gren Yanko Hnyad ve Yorgi hcumlarn ota Hmayuna doru sevk
ettiler. Azeb askeri iyice dalm bir miktar Yenieri ile Kapkulu askeri
balarnda en gzel emir Hazreti Fatih olduu halde ok kanl gs gse,
kl klca bir sava yaptlar. O gn sava meydann^ rakibsiz cengveri
Hazreti Ftih idi. Omuz stnde ba brakmyor, bir yandan da sistematik bir
ekilde ordunun geri ekilmesini idare ediyordu. te bu srada ayandan hafif
bir yara alarak gazilik rtbesine nail oluyordu.
Bir mddet sonra altbin kadar slm ordusu svarisi sava yerine yetiince
mukavemet dengeye dnt. Bir mddet sonra da dman ordughdan def
etmeye muvaffak oldular. Padiah bunu bir malbiyet olarak telkki edip firar
edenleri bulduu yerde bu dnyadan da, ordusundan da terhis ediyordu.
Ehli salip ordusu ise son derece telefat vermi, Yanko Hnyad dahi ald
yaralarn tesiriyle bir mddet sonra bu dnyadan terki can eylemiti. Kral Yorgi
ise o oktan lmt. Hicri 860/Mild 1456. Sultan Fatih bu seferden sonra
kendisine kaca seferin nereye olduunu soran vezirlerine Sakalmn bir teli
bundan haberdarsa onu yolup atarm diye cevap verdii sylenir.

Mora'nn Fethi

stanbul'un slm'a ram olmasndan sonra Mora yarmadas birden bire anari ve
kargaaya sahne oldu. Kostantin Dragazes'in kardeleri Tomas ve Dimitri
Dragazes Mora'dan kamak iin hazrlklara baladlar. Bu srada Hazreti Fatih
bunlara gnderdii bir emirle ylda onikibin altn vergi verdikleri takdirde
vazifelerinde kalabileceklerini bildirmiti. Bu haberi alan bu iki karde kalmak
m zor gitmek mi zor dncesi iindeyken ve kalmaa karar vermek zereyken
ahali bunlarn kama haberini alm olduundan iyice galeyana geldi. Bir de
Manue! Kantakuzen kendi hesabna bu ki kardein aleyhine kyam etti. stelik
de Arnavud sergerdelerinden Topal Petro, Fatih Hazretleri tarafndan taleb
edilen oniki bin altn kendisinin dyeceini iddia ederek kyama kalkt. Artk
iler orbaya dnmt. Korent Muhafz Hasan Bey; durumu Hazreti Padiahn
otana bildirdi.
Sultan Fatih Hazretleri; ii ehline vermeyi hem Cenab Hakk'm kitab-
Muhkemindeki yeti kerime ve bu yce emri uygulamaktan bir an bile
ayrlmayan ced'inden tevars eylemiti. Mora iinin ehli de Turhan bey idi.
Turhan Bey'n yanna verdii bir mfreze ile daha evvel yaplm Mora seferleri-
nin bu usta emektarn Mora'ya gnderdi. O havalide herkes Turhan Bey'in
namn bilir, sevgiyle kark bir korkuyla kendisine tbi olurlard. Ve nitekim
ileri gelenler Turhan Bey'i hemen karladlar. Turhan Bey.,, kendilerini hsn
kabul ile karlamakla beraber babacan bir tavrla azarlad. Adaletsizlikle
memleketin idare olunamayacan anlatt. slm'n muvaffakiyetinin iyilere
mkfat, ktlere ceza vermekte kusursuz ve adil olmaktan geldiini izah etti.
kendilerini dzeltmezlerse Hazreti Padiahn memleketlerini igal edeceini
bildirdi.
Turhan Bey, Dimitri ile Tomas'n hkmetlerini tasdik etti. Onlara as olanlar
da cezalandrd. Bylece d grnte sknet temin olundu. Fakat Tomas
stanbul'un mslman-larn eline gemesi yznden yok olan Dou Roma
kayserli-ini yeniden kurmak ve bu unvanla anlmak sevdas iie yanp
tutuuyordu. Bu hlyalarn gerekletirmek iin ise durmadan fitne ve fesadlar
karyordu. Tomas vahetini arttrm, yanna davet ettii akrabalarn ocuklar
ile beraber hapse atarak onlar alktan ldrd. Ahaya Prensinin damadnn
gzlerini oyup, kulak ve burnunu kestirip ayak ve kollarn krdrd.
Lkin bu srada istimdad feryadlar da dergh Padiahye varmt. te
Hiristiyan bat'mn insan buydu. Bunlarn zulmne, birbirlerine yaptklar
haince, canavarca ikencelere Allah adna, insaniyet namma son vermek
mslmanlara dyordu. Hey batl ve vah Avrupa; sen nasl bir manta
sahipsin ki, senin dindana ve rkdana adalet ve insanca hayat yaamay
getiren mslmanlara Barbar Trkler dersin.
Hazreti Fatih, Mora'ya yrrken ilk feth ettii kale Tarsus kal'as idi. Burann
muhafzlar savaa lzum kalmadan teslim olduklarndan kendileri eman ile
mkfatlandlar. Lkin ertesi gn bir i darbeye teebbs ettiklerinde derdest
yakalanp elleri, ayaklan gzel bir sopadan geirilip hurdaha olundular. Bunun
zerine kffr bu kale'nin ismini deitirip Tokmak Hisar koydular. Akllarnca
dayaktan geirilen ihanet ehli kale muhafzlarna yaplan sanki ikenceymi de
bu isim ebediyyen bu barbarl haykracakmi! te bu Avrupal byledir. Hem
sandal sallar hem de frtna var diye feryad eder. Hicr 862/Mild 1458 yln
gsteren tarih, Mora'nn tamam ve Yunanistan'n byk bir blmnn Osmanl
hu-dudlarna dahil ve sancak beylerine taksim olunmasna ahit oluyordu.

Adalarn Fethi

Adalarn fethine Edirne'nin yegne iskelesi olan Aynos iskelesini almakla

baland. Arkasndan Limni, Midili donanmay hmayhuna boyun emiti.
Rodos iyice sktrlm ve stankye asker karlmt. Arkasndan mroz,
Taoz feth olunmu idi. Bu suretle Rumeli sahilindeki adalar zapt olunmu oldu.
Bu srada Midilli adas halknn byk bir blm stanbul'a nakil olundu.
Sadaretten azledilen Mahmud Paa kaptan deryala getirilmi, bu zat tenzili
makama ramen hizmetten ftur getirmemi, tayin buyrulduu vazifede byk
muvaffakiyetler gstermi, donanmay bir gzel slah edip intizama koymu,
yllanm Venedik sava gemilerini bucak bucak kamaya mecbur brakmt.
Bu arada da Akdeniz'in en mhim adalarndan olan Girid Kbrs'tan sonra gelen
Eriboz adasn feth eylemiti.

Venedik Muharebesi Ve skender Bey Gailesi

anakkale Boaznn tahkimatn yapmaya karar veren Hazreti Fatih, derhal ie

giriti. Rumeli sahilinde seddlbahir, Anadolu sahilinde ise anakkale
istihkamlar yapld. Her iki tarafa da otuzar adet byk toplar yerletirildi.
stanbul'un deniz tarafndaki surlar da salamlatrip top-lada donatld. Bu
arada Kadrga liman da temiz ve intizaml bir liman haline getirildi. Bu arada
Hazreti Fatih dnya siyasetine yksek vukufunun en nemli delillerinden biri
sayla bilecek olan u manevray yapt. Midilli adasnda Floransa'-lara bir
imtiyaz tanyarak onlar Venedik ve ehli salib kkrtcs Papa'nn gizli
toplantlarndan haberler getirmekle kulland. Bu arada da Arnavutluk Beyi,
skender Bey gailesine son vermek zaman geldiine karar verdi.
skender Bey, Venedik himayesine girmi btn Arnavutluk sahilini
Venediklilere mstemleke gibi vermiti.
Venedikliler kodray bile kendi ehirleri gibi kullanyorlard. Buna mukabil
skender Bey, slm mcahidlerine kar yapt savalarda bunlardan yardm
alyordu. Sultan Fatih'in gnderdii mfrezeler bunlar ovalarda yaptklar sa-
valarda yeniyor buna mukabil skender Bey kuvvetleri dalara ekilip
mcahidleri zerine ekince galibiyet onda kalyordu. Bu savalardan birinde
skender'in kardelerinin oullarndan biri esir edilmiti. Bu adamn ismi Hamza
Bey'cii. Kendisine bir miktar asker verildii takdirde bu iin sonunu getireceini
sylyordu. Yanna bir miktar kuvvet verildiyse de bir netice almak mmkn
olmad. Ancak bu savalardan birinde skender Bey ok byk bir bozguna
urad. Ordusunun en cengver askerinden bebin kadar bu savata can vermi,
o yetmiyormu gibi en kymetli arkadalarndan Mzahi telef olmu, stelik de
Debreli Musa adl bir sergerde de Sultan Fatih tarafna iltica etti. Bu srada
Hazreti Fatih baka ilerle megul olunduu iin skender Bey'e imal (Kuzey)
Arnavutluk sanca verilerek bu sancak beylii skender Bey'e tevdi edilerek bir
mtareke yaplmt. Bu mtarekenin artlarndan biri skender Beyin
oullarndan birini dergh Hmayuna gndermesi idi. skender Bey bunu
aka red etmemi olunun kk olduunu ileri srmt. Sultan Hazretleri de
bu mtarekeyi bozmak istemediinden zerine varlmad. nk siyasal durum
byk bir harbin almetlerini hissetirmee balamt, Hicr 864/Mild 1460.
Bu mtareke yl kadar devam etti. ne var ki, sene getikten yni Hicr
867/Mld 1463 ylnda Papa kinci Pius bir ehli salip ordusu tertib etti. Bu ehli
salip kuvvetlerine skender Bey'i de katmak iin, Dra Piskoposu Ancelo'yu va-
zifelendirdi. Bu cerbezeli adam balangta skender Bey'i kandrmaa muvaffak
olamad. skender Bey, ben, ahde imza koymuum, besa demiim, diye teklifi
geri evirebiliyordu. Lkin Ancelo, bir dinsize kar (h) verilen szn hkm
yoktur, diyerek skender Bey'i kandrmaya muvaffak oldu. Rahip Anceio bu
muvaffakiyeti yznden kardinallie terfi ettirilirken, Osmanlnn bana yine
pskll bel olarak skender Bey sava alanlarna yrmt.
nce eremet Bey, sonra da Balaban Bey'in mfrezeleri ile yapt savalarda
kh malb, kh galib oluyordu. Ne var ki, bir sr zarar verdii meydanda idi.
Bunun zerine Hazreti Fatih bizzat kendisi bunun zerine yrd. Fakat s-
kender Bey, dalara kat. Arazinin verdii avatajlardan istifade ederek Sultan
Hazretlerini ok uratrd. unu hemen ilve etmek icab ediyor ki, basnmzda
Gazete oiarak hretini yapan bir gazete kard Binbir Temel adl seri
kitaplarda Acem klc gibi iki tarafl bir kesme yaparak bazen fevkalde gzel
eserlerin gn yzne kmasn temin ederken bazen de son derece mide
bulandrc kitaplar da yaynlamaktadr. te bu mide bulandrc kitaplarn
banda Trk Dostu diye tantlan La Martin tarihidir. Yedi kitap halinde
kartlan bu kitap, bu slm milleti iine bir sr nifak tohumu atan bir kitaptr.
te bu kitapta Hazreti Fatih gibi bir ztn karsnda skender Bey bir dev gibi
gsterilir. Ve skender Bey'in Hazreti Fatih tarafndan hi malp edilemediini
ileri srer. phesiz kesin galibiyet iin iki taraf kuvvetlerinin birbirleriyle bir
meydanda kat'i bir netice iin arpmas icab eder. Devaml kaan bir taraf,
kovalayan tarafa galib gibi gsterilmek istenirse buna bitaraf tarihilik, yok Trk
dostu gibi lkablar verilmez. Hal ruhunu iinde muhafaza eden ve kusmuunu
kibar szler ve hareketlerle zerimize avu avu b... atar gibi tarafgir ve slm
dman olarak vasflandnlabilir. Bu La'martin tarihini okuyanlar bilsinler ki,
Osmanl Tarihini bu adamdan renmeye kalkmak, Dini slm msteriklerden
renmek kadar batl ve tehlikelidir. Bu mlhazamza bir misalle son vermek
istiyoruz. Gnmzn slamc genliinin yapsnda bir yeri olan bir yazar,
kendisine sataan bir gazeteciye neden cevap vermediini soranlara, bir rovelver
patlad diye krkikilik top atelenmez, diye nefis bir cevap vermitir. te bu olay
da, Sultan Fatih bir Cihan Fatihi; skender Bey se bir da birliini komutandr.
Mukayese olunmaz mukayese yanltr. Bahtszlktr. Maksatldr. Biz gene
mevzumuza dnelim. %
Bu uramalardan bkan Sultan Fatih, skender Bey'in etrafn evirtip dtan
gelen yardmlar kesmee muvaffak olduktan sonra ordusunun byk bir ksm
ile ekildi. Zaten az sonra da skender altm yanda Venediklilere ait olan
Le ehrinde ld.
skender Bey'in lmnden sonra Arnavutluk seve seve Osmanlya tbi oldu. Ne
var ki kodre. daha evvel yazdnz gibi adeta Venedik tasarrufunda idi. Hadim
Sleyman Paa kuvvetleriyle buray muhasara etti. Harp sanayimizin kendimize
ait oluunun faydalarn dile getiren bu kuatmada toplar kodra kalesinin
nnde o kalenin icabatna gre dkld. Ve topa tutuldu, alan gedikten slm
mcahidleri dald-larsa da ehri ele geirecek bir kuvvetle giremediklerinden bir
mddet gs gse arpp geri ekildiler. Kalenin mukavemete imkn
kamam, ikinci bir hamleyi karlamaya hli yokken bu srada Hadim Sleyman
Paa'ya gelen bir emir muhasarann derhal kaldrlmasn icab ettirmiti. .Budan
Bey'i isyan etmiti. Bunun te'dip edilmesi gelen emirde yazlyd. Demek ki
vakti saati gelmemi olan fetih; vaktini bekliyecekti. Hicr 880//Mild 1475.
Nevar ki sene sonra Hazreti Padiah bizzat ordusunun banda olduu halde
Ve-nedik'i sulha raz ettiinden fetih gerekleecekti.

Bodan syannn Bastrl

Hadim Sleyman Paa gelen emir zerine kodra muhasarasn kaldrm ve

Bodan zerine yrmt. Tuna'dan Eflk yakasna getiler. Ne var ki yorgun
ve hastalkara tutulmu ordu, yollarda birtakm yama ve apul hareketlerine
baladlar. Bodan hkimi bu haberi aldndan birliklerini muntazam bir hale
koydu. Dalma durumuna dm olan slm Ordusu bu muntazam birlikler
tarafndan tutulduu yerde imha edildi. Maalesef pek ok ehid verildi. Hadim
Sleyman Paa dahi kendisini zor kurtard. Bu haberi alan Yce Padiah
ordusunu o tarafa evirdi. Bir ormann iinde istihkm kurmu olan
Bodanllann zerlerine at kesif top ateinden rken Yenieriler, dmann
zerine yrmeyince, sava alanlarnn bu kahraman Sultan eline ald kalkan
ile tedbirin alm, Cenab Mevl'nn koruyuculuu sayesinde bizzat dmana
hcuma geince, Kapkulu askeri ve daha sonra Yenieriler gayrete gelerek o
orman Bodanlya mezar ettiler. Yiitler can verdiler, cennete alndlar, gaziler
can aldlar, an verdiler. Yce slm askeri ve onun dahi Sultan Hazreti Fatih
zafernmesine bir sayfa daha ekledi.

Trabzon Kayserliinin Ve sfendiyar Beyliinin lhak

Rumeli ve Avrupa'daki meseleleri hl eden Yce Padiah, Aknclarna, Avrupa

ovalarn iaret etmi, atlarnn nallar: ile buralarnn tozunu, naralar ile
kulaklarn tozlarn, grz ve kllar ile vcudlarn ortadan kaldrcaklar yerleri
hedef olarak gstermi ve zaferlere in gzlerini Anadoluya e virmiti.
Trabzon, stanbul'un fethinden sonra bir Kayser'lik hviyetine brnm
Rumlarn kblegh ve yeniden can bulma mitlerine bir istinat olma hline
gelmiti. Arada sfendiyar Beylii topraklar uzanyor, Karadeniz Erelisi ve
Amasra limanlar Cenevizlilerin adeta nfuzu dairesinde bulunuyordu.
Bu i byle babo braklrsa Anadolu'nun yeniden kaynamaa balamas iten
bile deildi. Msr Sultanna, Hacca giden yollarn menzillerindeki su
sarnlarn yaptrmas iin haber gnderen ve bu sarnlarn yaplmasnda
kullanlacak madd yardm da beraberinde gndermekle suih iinde meseleleri
hl etmeyi gaye edinmi bir Padiah Cihan elbette hkm ferman olduu
lkesinde bir dinamit fs barndrmak istemezdi. O fy yok etmek ve o fy
meydana getirmeye alan elleri krmak, mel'un ba'larn koparmak phesiz
vazifesiydi.
Sadrazam Mahmud Paa, ilkbahar mevsiminde Amasra nne gitti ve o srada
da Hazreti Padiah, Bursa zerinden yola kmt. lk muvaffakiyet Amasra'da
elde edildi. Amasra; Cihan devletinin anl ordusunu ve donanmasn karsnda
grnce derhal teslim oldu. Peinden Sinob'u da feth eden Sultan; Amasra, Sivas
tarikiyle (yoluyla) Erzincan'a oradan da Erzurum yoluna dnce asl maksad
anlald. Maksat anlald sz zerine ok ksa hatrlatma yaplm. Hz. Fatih
seferi nereye murad ettiini hi bir zaman sylemezdi. Ancak yaplan
hazrlklarn azl ve okluu buna bir l tekil edebilirse de bu da kesin bir
tahmini icab ettirmezdi. te bu Yce Sultan srrn esrarn muhafazaya sk s-
kya bal bir zt idi. Evet maksat Cizun Hasan'd. Uzun Ha-san'n bir darbe
almas icab ediyordu.
Akkoyunlu devletinden ve Uzun Hasan denilen bu zattan 3r nebze olsun
malmat verelim. Timurlenk'in lmnden sonra birbirine den oullarnn
kavgalar, Akkoyunlu aireti =xniri Uzun Hasan'a bir deviet tesis etmesine frsat
vermiti. 3u devletin hududu epeyi de geni ve yekpare idi. Yni dev-etinin
iinde baka bir kenin topra yoktu. Ham hayali, Ti-murlenk'in kurduu bir
devlet gibi byk topraklara sahip bir jlke tasarlamakt. Yzbinlerce asker hav,
bir ordusu vard.
Uzun Hasan, bir sene nce Hazreti Fatih'in huzuruna gnderdii bir eliye,
Devleti Osmaniyye'nin t elebi Sultan viehmed zamanndan balayan her sene
hediye gnderilerek devam temin edilecek dostluun nianesi olan bu hediyele-
in gnderilmediini bu zamana kadar geen vakit zarfnda tunlarn yekn olarak
denmesini talep etmiti.
Yce Sultan Mehmed Fatih Han bu talebe kar btn ciddiyet ve nezketini
muhafaza ederek u ince ve tarihi cevab verdi: Sizi bana gnderen zn Hasan
Bey'e selmlarm gtrnz. Talep ettii eyleri vermek zere geiecek sene
bizzat kendim geleceim, o vakit grp, konuabiliriz.
Baz tarihiler bu cevab veren Hazreti Fatih'i, derhal Yld-m Bayezid
cennemeknn, Timurlenk'e verdii cevab mukayese ederek Fatih Hazretlerini
takdir edip, Bayezid Hazretlerini sert mektuplarndan dolay ktlemee
alrlar. Bu slm milletinin evldlar ok iyi bilirler ki hal ve keyfiyet her
zaman ayn olmaz. nsanlarn meziyetleri de bir presten kma imalt gibi tpa
tp olmaz.
Uzun Hasan, Koyunlu Hisarn nfuzu Osmanl hududu dahilinde olmasna
ramen gaflete derek zorla ele geirdi. Bunun zerine bir Osmanl mfrezesi,
Gedik Ahmed Paa kumandasnda Koyunlu Hisar'a gnderildi. Bu mfreze Ko-
yunlu Hisar' muhasara altna ald gibi etraftaki yerleri de yle bir bast. Uzun
Hasan yardm kuvvetleri gnderdi. Gedik Ahmed Paa ve mcahidleri gelen bu
orduyu da perian ettiler. Uzun Hasan bu malbiyetten rkd ve validesi Sara
Hatunu ve ulemadan eyh Hseyin nam bir zat eli tayin edip Hazreti Fatih'in
otana gnderdi. Sulh talebinde bulundu.
Sultan Fatih gelen heyeti ve Uzun Hasan'n validesi Sara Hatunu Validem
diyerek hrmetle kalad. Ve kendisine Trabzon'a yapaca seferde Uzun Hasan
btaraf kalrsa ona ilimeyeceini syledi. Uzun Hasan buna evet dedi. Ancak
Hazreti Fatih Sara Hatunu salmad, en derin hrmet ve sevgi ile ota
hmayununda arlad ve Trabzon nlerine kadar gtrd. Sara Hatun, her
mnasebet dtke Hazreti Fatih'i Trabzon'a gitmekten caydrmaya alt. Sarp
dalardan geerken atlardan inip bir hayli yaya yrmek zorunda kalnyordu.
Bu zahmetleri maride eden Sara Hatun: Oul, muazzez vcudunun bunca
zahmetlere maruz brakmasna nice Trabzonlar bile bedel deildir, deyince Yce
Padiah u akllar durduran manev srlan havi cevab verdi: Klc cihad
fsebiliHh iin kuanmm, eer vazifemi yapmazsam ve gazi olmayacak
olursam yarn ne yzle huzuru Hak'ka kabilirim.
Trabzon nlerine gelmi olan Sadrazam Mahmud Paa kumandasndaki
donanmay Hmayun, zaferler sultann bekliyordu. Hz. Fatih, Trabzon nne
gelince bir elilik heyeti ter-tib edip Kayser David'e u teklifi bildirdi: Eer
mukavemet etmeden ehri teslime edersen burdaki gelirin kadar sana irad verilip
Rumeli'de Siroz ehrinde oluk ocuun ile yaarsn. Yok mukavemet edersen
mutlaka ok ar cezaya mstehak olursun dedi.
Kayser David, bu teklifi uygun buldu. Ei, ocuklar ve bendegnmi yanna
alarak deniz yolu ile gsterilen yer hareket etti. Trabzon'un fethinden dolay bir
ok ganimet Sara Hatuna takdim olunup selmlar sylenerek zn Hasan'a
gnderildi.
Anadolu przleri hl edilmi, imdi yalnz Karaman Beylii tek prz olarak
ortada kendini gsteriyordu.

Karaman lhak

Karaman Bey'i brahim Bey, Osmanl Devletinin kuvvetiyle ak atamayacan

anladndan ak ekilde husumet gstermiyordu. Buna mukabil bir yandan
Gzun Hasan Bey'le, dier taraftan Papalk ve Almanya mparatorluklar ile gizli
mnasebetler iinde idi. Yalnz u vardr ki; Avrupa'nn Osmanl Devleti ile
uraacak hl ve durumu mevcut deildi. Lkin bu mnasebetler Hazreti Fatih'in
et kulana ulamad.
Karamanzdelerin an'anev Osmanl'ya kar olan husumeti babadan oula
tevars ediyordu. brahim Beyin yedi tane olu vard. Bu aile ana tarafndan
Osmanl'ya akraba oluyorlard. Karamanllar, Sultan Fatih Hazretlerinin
halazadeleri idiler. te bu yedi ouldan alts Yce Padiahn halasndan
dnyaya gelmilerdi. Bir tanesi ise brahim beyin cariyesinden olma idi. Alt
olunun Osmanl'ya meyilli olabileceini hesab eden brahim Bey cariyeden
doan olu shak Beyi kendisine vris tayin etti. Ana tarafndan Osmanl olan
alt olunu mirasdan mahrum etti.
Beyzadeler bu karara son derece mteessir olarak syan bayran atlar.
brahim Beyi Konya'dan uzaklatrdlar. Bunun znts ile vefat eden brahim
Beyden sonra ocuklar miras kavgasna devam ettiler. Bunlardan Pr Ahmed
Bey Konya'da Karaman tahtna culs eyledi. shak Bey bu durum karsnda
zn Hasan'a bavurdu. Gzun Hasan kuvvetleriyle Konya'ya yrd ve Pr
Ahmed, Sultan Fatih Hazretlerine iltica etti. shak Bey hkmetini kurdu. Ne var
ki zn Hasan'n askerleri Konya'da yaptklar zulm ve enaatle halkn sadece
dmanln kazanabildiler ve hepsi Pr Ahmed Bey tarafn tutmay
kararlatrdlar.
shak Bey hkmetinin tannmas iin Hazreti Padiaha hey'et gnderdi,
padiah, Hazreti Yldrm Bayezid zamanndaki aramba suyunu hudud kabul
ederse hkmetini tas dik ederim, diye cevap gnderdi. Lkin shak Bey bu
mukabil cevab kabul etmeyince Hazreti Fatih, Anadolu muhafz Hamza Bey'e
Pr Ahmed Bey'in tahtna oturtulmas iin emir verdi. Hamza Bey ve Pr Ahmed
Bey Konya zerine yrdler. Ermenek civarnda shak Bey'le karlatlar.
Meydana gelen savata shak Bey fec bir malbiyete urad ve soluunu zn
Hasan Bey'in yanna iltica edince rahata alabildi. Silifke kalesi, shak Beyin
hanm ve onun kk olan ocuu eline kald. Tahta geen Pr Ahmed Bey
Saklanhisar, Ilgn kalesi ve Akehir'i bir hediye olarak Devleti Aliyei Os-
maniyyeye takdim ettiler. Hicr 868/Mild 1464.
Lkin bu zm Sultan Fatihi tatmin etmemi, Karaman' mutlaka Osmanl
sanca altna almas cab ettiini ciddi ciddi dndrmeye balamt. Ne var
ki Pr Ahmed Bey yine baba tarafna eker huyunu gsterdii, dn pmek iin
kapand eli bugn yava yava srmaya balad. Bunun zerine Karaman'a
Seferi Hmayun tertib olundu. Sadrazam Mahmud Paa, Pr Ahmed'i Konya'dan
kard. En sonunda Lrende civarnda yaplan iddetli bir savata Pr Ahmed
hezimete urad. Karaman Sanca ad verildi ve byk ehzade Mustafa Sultan
a verildi. Hicr 872/Miid 1468. ehzadenin Lalas sfatyla Gedik Ahmed Paa
idareyi ele ald.

Uzun Hasan le Otlukbeli Sava

Uzun Hasan'n hemen zerine gidilmesini dnen Yce Fatih sadrazamla

yeniden Mahmud Paa'y tayin etmiti. Mahmud Paa, durumu gryor,
Yldrm Bayezid Hz.ierinin bana gelen Ankara Sava malbiyeti daima
nnde rnek vazifesi ifa ediyordu.
Sultan Fatih derhal orduyu hmayunu harekete geirip gururundan ne
yapacan aran, bir slm devleti olan Osmanl'ya kar, Papa ve Hristiyan
devletlerle anlama zemini arayan bu adama ki, daha evvel annesi Sara Hatunla
selmlar dahi gndermiti. imdi ona hemen haddini bildirmek istiyordu.
Anadolu Beylerbeyi Davut Paa, Anadolu askerini yanna bir miktar Rumeli
hafif svari askerinden alarak Sultann emriyle Konya'da bulunan ve zn
Hasan'n her an taarruzuna uramas muhtemel ehzade Mustafa Sultan ve onun
lalas Gedik Ahmed Paa'nn yardmna gnderildi.
Hakikaten Clzun Hasan da bir ordu tertib ederek balarna olu Yusuf ve Zeynel
mirzalarn yanna asl kumandan olarak Mehmed Bakr Mirza tayin olunmutu.
Karamanzde Pir Ahmed Bey ve Kasm bey de bu orduda yer almlard.
ehzade Mustafa Sultan, bunlar kemali metanetle karlad. Sultan Fatih
Hazretlerinin gnderdii kuvvette yetimi olduundan bu metanet daha da
ziyadelemiti. Kreli gl civarnda byk bir sava oldu. Osmanl ordusu
sava kazand. Mehmed Bakr Mirza dahi ller arasndayd. Kara-manzdeler
ise firara muvaffak oldular. Hicr 877/Mild 1473
Bu savatan sonra orduyu hmayun bir nefes alm oldu. ark hududuna doru
tam bir emniyet iinde yrmee balad. Rumeli askeri Gelibolu Boazndan
geerek Yeniehir'de toplandlar. Resm geid yaparak ahaliyi slmiyyenin
moralini takviye etme baarsn gsterdiler. Ve tekrar yrye devam ettiler.
ehzade Mustafa Sultan ve ehzade Bayezid Hazretleri de anl askerleriyle
birlikte orduyu hmayuna iltihak ettiler. Sivas'a gelince burada bir mddet
dinlenip, eksiklikler tamamland. Bu arada Rumeli Beylerbeyliine tayin
olunmu bulunan Murad Paa, seyyar bir mfreze ile nden Erzincan'a doru
gnderildi.
zn Hasan'a gelince Frat kenarnda salam bir mevki tutmutu. Sadrazam
Mahmud Paa ve Mihaiolu Ali Bey'in tembihlerine ramen Has Murad Paa,
zn Hasan kuvvetlerine hcum etti fakat bu bir taktik hatasyd ki, maalesef bu
hatann neticesi bata Rumeli Beylerbeyi Has Murad Paa olduu halde bu
seyyar mfrezenin mcahidleri ehadet erbetini itiler. Baz tarihlerde bu Has
Murad Paa'nn Bizans'ta ihtida edenlerden olduunu syleyen satrlara
rastlanmaktadr. Bu hcumun yaplmamas icab ettiini syleyen bu tarihler
askeri ile beraber ehyd den bu paay istihfamla anar bir duruma getirmi
olduklarnn farknda olmaldrlar. Biz eriat slmiye mertebesinde bu
meseleye dmanla savaarak ehadet erbetini imi bu askerlerin balarnda
kumandanlar Has Murad Paa olarak bir ehidler zmresi sayp kendilerine
Allahtan rahmet dilemeyi lzumlu grrz. Niy-yetleri ancak lemlerin Rabbi
bilir, zn Hasan bu n savata, Mehur Turhanzde mer bey ve baz ileri
gelen svari
birlik komutanlarn huzurunda esir olarak grnce u ham hayalini dile getirdi.
Bu seyyar mfreze Rumeli svarisidir. Bu svariler Osmanolu ordusunun bel
kemiidir. Ben bu kemii krdm. Osmanolunun artk bana mukavemete mecali
kalmamtr. Bundan byle Rumeli saltanat, ile devleti Kayseriyye artk benim
olacaktr. dedi.

Otluk Beli Savanda Varlan Netice

Sultan Fatih Hazretleri' yukarda ksaca tafsiltn ve'rdii-miz olaya ramen

orduyu hmayunu zn Hasan'n zerine yrtmekten vaz gemedi. Uzun Hasan
ise Baysurt civarna ricat etmi ise de sava mukadderdi. nk aya zaferlerle
kutlu Padiah avn mutlak yakalamaa, boyundan byk iler yapmaa kalkan
zn Hasan'n beyni blsna grz misali yumruunu vurmay kararlatrmt.
imdiye kadar o sultanlar sultannn karar verdii eyi yerine getirmediine
ahid olunmamt. Ve yine karar sahibi devietl kararn infaz edecek idi...
Nihayet iki ordu Tercan civarnda Otlukbeli'nde kar karya geldiler. ok
iddetli bir sava neticesinde zafer gl yzn Osmanl'ya gsterdi. Bu
muharebede ehzade Mustafa Sultan ve ehzade Bayazd Sultan byk
kahramanlklar gsterdiler. Uzun Hasan ordusunun Osmanl ordusu karsnda
tutunamayacan anlaynca her eyi yzst brakp firar yolunu seti.
Yce padiah onu kovalamya lzum grmedi. nk netice ok kesin olarak
meydana kmt. Sultan Hazretleri bu zafere kr ettikten sonra buna bir
cemile olmak zere ne kadar kendine hediye edilmi kle varsa hepsini azad
eyledi. Tarihi Solakzade bu saynn krkbin kiiyi bulduunu kaydeder.

Avrupayla Byk Sava Silsilesi

Hazreti Fatih, Hicr 878/Mild 1473 senesi sonunda Ot-lukbelinde zn Hasan

gailesine son verirken ayn zamanda Avrupa ile savayordu. Avrupa, zn
Hasan'a bel balam onun muvaffak olmas halinde, Timurlenk'in kendilerine
yet-mibir yl evvel temin ettii avantaj yeniden kazanacaklarn sanyorlar idi.
Halbuki ileri yine yanl tutmulard. nk ne zn Hasan bir Timurlenk'ti ne
de orduyu hmayun, cen-netmekn Bayazd Yldrm Hazretlerinin urad
ihanetle yaralanacak bir orduydu. O yetmiyormu gibi bir de seyr-sluk
deryasnda, eyhi Akemseddin Hazretlerinin irad ve mnevi terbiyesiyle
Kutbul Evliya makamnda bir Sultan karsndaydlar. Mnkir Avrupal ne bilsin
ki Allah'tan baka istinatgah yoktur. Sz buraya gelmi iken buna misal olmak
zere kinci Halife Hz. mer'in bir kssasn nakledelim.
ki Cihan Serveri Efendimiz Hazretleri (S.A.V.)'den sonra, tarihlerin kaydettii
en byk kumandan Halid bni Velid'dir. Bu savalarn byk taktisyeni,
meydanlarn yegane aslan, vefatnda vcudu pk'ine bakldnda yara almam
hi bir yeri kalmayan bu byk sahabi slm ordusunun bir istintgah haline
gelmiti. Mcahidini slm hangi savaa giderse gitsin:
Bamzda Halid bin Velid varken mesele yoktur.
demee balarlar. Bu artk bir terane haline gelmi her mcahid bunu sylemee
balamt. Bu durumu gren Hz. mer derhal gnderdii bir emirle Halid bin
Velid kumandanlktan alm ve bir kle azadlsn kumandan tayin buyur-
mulard. O koca sahbi byk kumandan Halid bni Veiid derhai emre itaat
ederek makamn yeni tayin edilen kumandana brakt gibi bir slm neferi
olarak savaa katlmt.
Okurlarmz ltfen buraya ok dikkat buyursunlar. Bu tyinden sonra
m'minlerin emiri sordurmu asakiri mcihidin bu tayine ne diyorlar? Cevap u:
imiz Allah'a kald Diyorlar.
Hz. mer:
Hah ite imdi tamam, nk m'minin btn ii Allah-ladr. Onun
yardmyladr.
te Avrupal, Allah (C.C.)'un yardm zerinde olan bir Vel Padiahn ve onun
mcahidlerinin zaferle mjdelenmi olduunu ne bilsin, zn Hasan' malp ve
mnhezim bir halde harp meydanndan karan Fatih Hazretleri orada yalnz
zn Hasan' yenmi deil, Hristiyan taassubunu da para para etmiti.
te Hicri 886/Mild 1480 ylna gelindiinde Osmanl aknclar Avsturya
nlerinde, talya ovalarnda. Venedik limanlarnda, Krm adalarnda Livay
hamd sancan an ve erefle dolatrmlar ve Avrupayi toptan bir
malbiyyete, her birini teker teker malb ederek duar etmilerdi.
air Yahya Keml bey asrlar sonra yle sesleniyordu: Pr Velvele kt
Gedik Ahmed Paa Otrantoya...
t Hz. Fatih krkdokuz senelik bir mre byle byk olaylar sdrmtr ki bir
m'min bunu mutlaka Cenab Allah'n zafer ve nusret vaad eden vaadinde ve
esbaba tevessl etmede olduunu dnmek ve kabu! etmekle mkelleftir.
M'min'in dndakinin ne dnd m'mini alkadar etmez.
Sakalmn bir teli seferi ne tarafa yapacam bilse, onu yerinden koparr
atarm diyen bu byk Vel Sultan Fatih, ehidlik mertebesine bir dnmeyen
dnme olan Jakop (Yakup Paa.) tarafndan azar azar verilen zehirle nail olmu,
bugnk Gebze kazas civarnda terki can ettikte, dmanlarnn kr
ayinlerine, bayram yapmalarna ondan kurtulmalarna sevinten uan bir kffar
mileti te yandan kald yerden vazifeyi gtrecek bir slm milleti brakmt.
Hicr 887/Md 1481'de Hz. Fatih'in sayl nefesini sonuncusunu verdii gnde.
Muhterem okuyucu, Hz. Fatih'in devir ve ahsiyyetini vermeye altmz bu
blme iri zam Abdlhak Hamid Tarhan'n Merkadi Ftihi Ziyaret adl
nefis iirin metni ve aklamasn koyarak noktalamak istiyoruz. Cenab Mevl
Murad olu Hz. Fatih Sultan Muhammed'e rahmet ve onun efaatine bizleri de
ilhak eylesin.

Merkad- Fatih'i Ziyaret

Her kuesinde dehrin, nm- bek-nisrn; ayestedr denilse lem seni mezarn.
Kaldn cihanda bin, her nn oldu bir devr; Mlki ezeldi gya tahtnda hem
civarn.
Sensin o padiah ki bu mmet-i necibe; Emsr bahiindir, ebhar yadigrn.
Meydn- harbi kldn san*tahtgh-s evket; Lekerdi hep msellh etb-i bi-
mrn.
Sen cism idin fen-Yb, ol ruhi cvidni; Dtn cda sen amma. bakdir
itiharn.
Ettin muvahhidine mlk-i cihd mefth, Sulh oldu anda cri fermn- feyz-
brn.
Mazi o perdei gayb kade-i huzurun, ti, o rh- muzlim mde-i gzrn.
Tevhid idi meramn islm ile enam, Birleti ol uurda ilminle iktidarn.
Beyt-i Hudya konmu chn metf- eslf; Durmu banda bekler, bir kavm
trbedrn.
Taknda mncelidir hep beyyint- mn, Esrr- !em yezelden masn'olan bu
darn.
Bir maksada ederdi seyf kalem tevecch, Ahkmna uyard knunu rzgrn.
emir kuvvetinde hmendi lerze-bah Mu'cizdi misl-i hme emir-i hud'a-
krn
Okardi zlf-i yr tedbir-i dilnen, arpand fikr~i hasma takrir-i dil-ikrn.
Her aha byle tli' yar olmaz ey eheneh, Ndir geyir nazri bir byle
ehriyrn.
Bir dem yzn glnce lem bahar olurdu; Misl-i ksf her-c zahirdi
birarn.
Yoktur senin gurubun, ey neyyir-i mali, Var u'le-i dehadan bin necm-i
tbdrn.
Bir mecma'-i siyaset buldun ukle esbn, Tbn ufuklarndan ecz-i trmrn.
Ervh- m'minindir, encm kadar meail, Bl-y trbetinden tenvir eden
kenarn.
Sen muhrik-i fitendin, ey te-i celdet; Sndn nihayet amma berk oldu her
irnn.
Mehd-i vcudu oldun bir ok nevdirin sen, Hkinden oldu nbit esbab
krzrn.
Bir yldrmd nzen, peyveste ka'r- hke;
bir burc-i Hak-nmndr, ermi ge menrn.
Bab- necat sensin, ey Fatih, eyleyen feth, Mifth yapt ancak cedd-i
bzrgvnn.
Her dem sana aktr ebvb- Ar- rahmet, Trbendir en azmi feth ettiin
diyarn.
Gsterdiin mali ehramdr mselsel, Khsrlar umumen blin-i ihtizrn.
Perverdigra nazr bnyad- ser-blendi, Sfillerin elinde tbt-i pr-vekrn.
ster idin ki olsun dmenle yr yek-dil: Devrn idi rakibin, Allah idi nigrn.
Tahtn getirdi bir dem umkyyeti kyhama, Eyler rka da'vet ulviyyeti mezarn.
Her gn ederdin ihya bir baka cilve-i akl, Bi-h-i haletindi erkn- hyrn.
Hl dahi uklun ser-haddidir geilmez, Seyl-i dum' birle mahsur olan cidarn.
.
Au-i mdenden hk-i vatan eazdir; Andan daha muazzez bir nurdur gubrn.
Sen pene-i kazadan bi-fark idi deminde, Zeyl-i rzy sarm bz-yi zi
medarn.
Titrerdi secdeghn olduka sen cebn-sy, Hl gelir zeminden tekbir-i zr-
znn.
Her azmin eylemiti tefsir-i yet-i Hak, Zahirdi nsiyende sr r-yrn.
Seyyre-i vatadr, ardnca peyk-i harn, Eyler tavaf her-s rh-i ftkrn.
Sen yattn dekte bisterdi gle-i top Tfn- hn u te glzr- nev-bhnn.
Eyler bu dem banda leyi nehr-mnend Tekil-i nr-i u zulmet sayen ile
enrn.
Klms tulu' yerden, gzler bu inklb: Bir devrdir mcessem destr-hun-
disarn.
Kahhr- mntakimden hi kalmad mahfet; Senden biz eyleriz havf, ahz et
gelip de srin.
Ad cana cenahn cnn- sermediyyet, Etti an der- cn- cihan-sipnn.
Ecr-i azim-i vasfn kaydnda Hmid ey ah Kl bu sevabn sen afv ol
gnahkrn.
Mehdinde irna ilhamlar gerektir: Ta'rifi yerde bitmez Ara kan kibarn.

erh

Yukarya aldmz Abdlhak Hmid Bey'in Merkad-i Fatihi Ziyaret adl

iirini muhterem aabeyimiz merhum Melih Yulu beyefendinin esrar
tasavvufa bihakkn vakf olmas mnasebetiyle erhini istirham ettiimizde
ltfettiler biz de siz okurlarmza aynen sunuyoruz.
Fatih'in Kabrini Ziyaret diye de sylenebilir. Bu iirin baz beyitleri ok derin
mnlar ihtiva ettiinden iirin gerek kl halinde gerekse baz beyitlerin edeb
bakmdan bir kritik hem de erhe tbi tutulmasnda zaruret vardr. Kanaatmzca
lfzlar mnay tam istiaptan ciz ve mn elfz'a smaz durumdadr.
her kuesinde dehrin nm beka nisann/ayestedir denilse lem senin mezarn
Beytinden mn derinliine tam gibidir. Yeknazarda bu beyitten u
anlalyor. Ey Yce Fatih cihann her kesinde senin nmn var, deta bu
lem senin mezarn denilmekte hata yoktur. Amma bunu izah ve erhi
yaplmadan Dehrin neden dolay Fatih'in mezar olduu anlalmamakta, mp-
hem kalmaktadr. Esasnda Hamid Bey unu ifade etmek istemitir. Dehrin ne
tarafna baklsa Ftih'in daima baki ve payidar olan namn grrz. Mezarlara
kitabe dikmek o mezarda medfun olann namn oraya te'yit iindir. Dnyann
her kesinde Fatih'in nm olduuna gre, ona her yerde bir mezar kitabesi
dikilmi olur. Her yerde bir mezar kitabesi dikmekte btn lemi bir mezar
yapmaktr. te onun iin lem Fatih'in mezar denilse ayeste (lyk) dir.
kinci beyitten itibaren iire mn vermee devam edelim: Fatih cihanda bir an
kald fakat kald zamann her an bir devir kadar uzunmu gibi feyizli eserler
verdi. u halde o mahdut zaman, snrsz gayr mahdut yapt. Otuz ksur senelik
saltanatnn mademki her an bir devir kadar uzundur. Bu otuz sene sonsuz bir
zaman demektir. Zaman denilen mefhuma bu ezelliyeti verdiinden anlalyor
ki meknende onun ezelliyet taht mlknn yanndadr. Bir ahs meknen
byle fevkalde bir mazhariyyete nail olmasa zamanen o ezeliyyeti veremezdi.
iirde ok nemli mnas erhe muhta bir beyit de yledir:
Mazi o perde-i gayp kadei huzurun
At o, rhi muzlm amadei gzarn
Maziki bir gayp perdesidir. Ne kadar saysz insanlar ve hretler o perdede
kaybolup gitti. Fakat byle ypratp yok eden bir mazi senin huzurunda tzimen
divan duruyor. Atiki karanlk bir yoldur. Kimlerin oradan geeceini yni tide
kimlerin yaayacan, hangi hretlerin at itibariyle payidar kalaca
mehuldr. te byle olan t daima Fatih oradan geecek diye hrmetle
bekleyip duruyor. Grlyor ki Hamid, mazi o perdei gayb derken nice naml
kimseleri nisya-na gmer gayb perdesi olan maziyi kasdetmektedir. Hamid
baka bir iirinde de Nisyan o makteli ekbir demektedir ki ayn mnadadr.
iirin kymeti ne. kadar yce olursa olsun tasavvuf! bir anlam tad iddia
olunamaz. Hatta:
Nice karagzleri mahvetti suret perdesi msra kadar bile sofiyyane bir hikmet
tamaz. Yine iirin dier beyitlerini de erhe devam edelim. Kl tedmirin
kalem tedbirin bir remzidir. Halbuki ey Fatih sen kudretindeki azamete bak.
Kalemi kl ve klc kalem gibi kullanmay bildin. Kalemin bir kl gibi
titretici idi. Siyasetin hilelerine kar kulandn klta icazkr bir kalemdi.
Klcn dost iin yrin zlfn okayan nvaz gibi dilne br ltf tedbir olur.
Fakat dmana gelince; kl ve szn bir yldrm kesilerek arpar dmann
dn paralard.
Cihana o kadar hkimdin ki eer sen glersen cihan da gler ve cihanda kaharlar
aard. Fakat celdet anlarnda hiddete gelmisen, o zaman da cihan ksufa
uram gibi karanlk ve korku iinde kalrd. Celdet tarafndan grnnce
mzran kaar hake (topran derinliine) inen bir yldrmd. Hakkaniyyet
tarafndan grnnce o zamanda trbenin yanndaki camiin minarelerini sadece
bir minare deil hak ve hakikatin gklere kadar uzanm ve ba gklere deen
bir burcu gibi grmekteyiz.
Ey Fatih; sen trbene girmekle halik sana btn ar rahmetinin kaplarn at
sen ki hayatnda bu kadar saltanat ve lkeler fetih ettin. Fakat lmnle de ar'
fetih etmei basardn. u halde feth ettiin diyarn en azametlisi kendi tr-
bendir. Madem ki, trbenle sana ar dahi meftun olur.
ahsiyyetin de o kadar byk ki eer bunu da madeten ifade etmek lzm gelse
byk dalar sana yastk olurdu.
Tahtn ki yukardadr fakat herkesin yalnz yksekte zannettii o taht o kadar
derindir ki derinliin kendisi de ona hrmeten ayaa kalkar. Buna mukabil
mezarn topran ierisindedir. Herkes sanr ki mezar ukurdadr. Halbuki
ukurda olan mezarn hakikatta o kadar ulv ve yksek ki ulviyye-tin kendisi
bile bu yksekliine hrmeten eilip rka varmaktadr. Bir kaza var bir de ona
bimecburiyye, boyun emekten ibaret bir rza var. Senin penen ise o rzann
eteini sarm bir kaza idi. Rza na! daima kazaya malp ise cihanda senin bir
kaza gibi olan gcnn karsnda rza idi.
Sen ebediyyete erdike sermediyyet kelimesi seni kucaklamak istedi. Fakat ezel
ve ebedden ibaret iki kanadn aarak seni kucaklamak isterken seni cihanlar
kapiayan hudutsuz ruhun onu tuttu, kucaklad. Seni sermediyyetin Melikesi bile
ihata edememi, sen ona muhit olmusun, demektir.

Ftih Sultan Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar

Bizim kaynaklarmza baktmzda Sultan 2. Mehmed'in izdivacnn saysnn

be olduunu gryoruz. Bunun ilkini Gibahar Hatun, 2.sini Glah Hatun,
3.sn Sitti Hatun. 4.s iek Hatun ve sonuncusu yni 5. cisi Heiene'dir. Sayn
Ylmaz Oztuna; on izdivacn Sultan Ftih'in hayatnda yer tuttuunu anlatrken
aatay iuay'n kitabnn dipnotunda Alderson'un padiah 17 hanmla
evlendirdiini okuyoruz ancak sayn luay, bunu mbalaa olarak kabul
ettiini bildiriyor. imdi biz bu iddialardan ecnebi olannkiyie balayalm
padiahn hanm olanlar kimlermi! "Turgatir'in 1450'de ad bilinmeyen kz 1,
bir Fransz kz olan, 1453'de Ftih'in haremine alnan Akide Hatun 2, 1453
trihin de ald ve ayn sene ldrtt rene 3. , yine ayn trih de ad
bilinmeyen bir hanm 4. oluyor. 1455 senesinde ald Lespos Adas hkimi 1.
Dorino'nun kz 5., 1456'da ald, George Pharan-tezn kz Tamara 6., 1458'de
ald Mora Despotu Demetri-usun kz Helen 7., 1461 ylnda alp brakt ve
Zaanos Paa' nn evlendii Trabzon mparatoru David Komnenos'un kz, Anna
8., 1462 ylnda ald Lespos Adas hkimi, 1. Do-rinonun; 2. kz, Maria
Aleksandra Komnenosun kars iken, Trabzon'un fethinde Ftih'in haremine
ahnmtirki 9. olmakta, 1470'de Negro Ponta savanda esir alnp hkmdarn
szlerini dinlemediinden, ldrlen Anna onuncu birde hangi tarhde hareme
alnd bilinmeyen Esmahan vardr ki bu 11. olmaktadr. Zaanos Paann bir
kznn Sultan Fatih'le dier bir kznn, Mahmud Paa ile evli olduunu iddia
eden Babinger, Zanosun bu kzyla Ftihin 12.yi bulduunu dier be hanm
da bu sayya eklersek Alderson'un 1 7 rakam bulunmu olur. imdi biz kstl
olsa da Gibahar Hatun hakknda verilmi malumat nakille Yce Ftihin deerli
hanmlarn tanmaya alalm. Gibahar Hatun aslen Arnavut'tur diyor, nl
babinger, 872/1468 tarihli bir vesikada "Gibahar Hatun bint-i Abdullah" diye
geer. Bu ifadenin mhtedi olduu dikkat ektii bilinir. Osmanl padiahnn
haremine 850/1446'da girdii rivayeti vardr. 1448'de Bayezid-i Velfyi dnya'ya
getirdi. Gevher Sultann annesi olduuda sylenmektedir. Gibahar sultan
898/1492'de vefat etmi ve Ftih camii avlusunda ki trbesine defnolundu daha
sonra kz Gevher sultan da oraya gmld ve trbesinin bakm ve lzm gelen
masrafn temin iinde Tokat ile Bozyk'de baz yerleri vakfetmitir. Glah
Hatun ise Ftih'in Manisa sancakbeyi iken 1449'da haremine ald ifade
edilmektedir. 1450'de de ehzade Mustafa'y dnyaya getirmitir. Yaarken
Bursa'daki trbesini yaptrtmtr. 892/1487'de vefat etmi yaptrd trbeye
defn olunmutur. Sitti Hatun ise, Dul-kadroullarndan olup, Karamanolu'nun
bir tertibini bozmak iin 2. Murad'n olu Mehmed'e almak suretiyle Dulka-
droullanyla akrabalk kurma dncesinin Osmanlya getirdii gelindir. Tam
ad Sitti Mkerreme hanmdr. 2. Murad bu dn ok gsterili yapmak
suretiyle btn Anadolu Beyliklerine Osmanlnn geldii noktay sergilemek
yoluna gitti. Gelin nce Bursa'ya oradan da Edirne'ye gtrld. Muhteem
dn orada oldu. Yeni evlilerde ay kadar burada kaldktan sonra Manisa'ya
gittiler. Sitti Hatun kocas padiah olunca gelin geldii Edirne'ye geri geldi ve
orada mrnn bundan sonraki blmn hayr ve hasenat ileyerek geirdi.
Kocas Fatih Sultan Mehmed'den ald izin zerine Edirne'de byk ene bir
saray yaptrd. Sultan Fatih'e bir ocuk veremedii biliniyor. 1484'de
tamamlatt camiin mihrabn nne iki sene sonra vukubulan vefat zerine
def-nolurdu. Sitti Sultan'in biri taht- revan zerinde, dieri erkek
kardelerinden biriyle yaplm resmi bulunmaktadr. iek hatun'sa hakknda
Srp, Fransz veya Rum olduuna dir rivayetler olan bir hanmsultan. Ali
adnda da bir kardei vardr. Sultan Ftih'in haremine 1457/58'de alnd
sanlyor. 1459 senesinde; ehzade Cem'i dnyaya getirdi. Ftih Sultan Mehmed
vefat ederken, iekhatun olu Cem'in yannda bulunuyordu. Cem; aabeyi
Bayezid'e lkeyi taksim teklifi yapt zaman, red cevab ald. Bunun zerine iki
karde savat, blnme anlayna kar olan Bayezid-i Vel, savada galibdi.
ehzade Cem, validesini, hanmn ve ocuklarn alarak Kahire'ye gitti. Cem'in
esareti boyunca iekhatun bir anne olarak Kahire'de ackl bir hayat srd ve
nihayet 903/1498'de, orada mrn tamamlad. Mora Despotu De-metrusun kz
olan Helene'ye gelince 1442 ylnda doduu ifade edilmitir. Sultan Ftih'in
Mora seferi dnnde gzelligi ile nm yapm Helene'yi haremine
gnderdiyse de, hakknda bir suikast dzenler en azndan, zehirleyeceine dir
phesi, evlenme iini gerekletirmedi. Ancak bunun Yunan kaynaklarndan
neet etmesi haberin biraz ihtiyatla karlanmasn akla getirmektedir. Sultan
Ftih'in Gevherhan isimli bir kz olup, Glbahar Hatun'dan dnyaya gelmitir.
1474 ylnda Uzun Hasan'n olu uurlu Mahmud Bey, babas zn Hasan ile
ihtilafa dnce Ftih Sultan Mehmed Hn'a dehalet etdi. Ftih; hem kz
Gevherhan bu delikanlya verdii gibi Sivas'a Beylerbeyi olarak tyin etdi ve
karsn koluna takan damad Sivas'a gitdi. Bilahire ran'a davet edilen Mahmud
Bey; orada 1477 ylnda katledilince Gevherhan Sultan yavrusu Gde Ahmed'i
kucana alp stanbula avdet etdi. Bir mddet sonra Gevherhan sultan vefat etdi
ve validesi Glbahar Sultan'n trbesinde topraa verildi. Gde Ahmet i-se
days olan padiah Bayezid-i vel'nin kz, Aynahla izdiva etdi. Bilahire
Akkoyunlu hkmdar oldu. Sultan Ftih'in oullarna gelince byk olu
sonradan padiah olan Bayezid-i Veli, 1450 senesi ekim aynda Dimetoka
saraynda Glbahar Hatundan dnya'ya geldi. Tam ad Yldrm Bayezid ol-
makla beraber ceddi Yldrm Bayezid'le kartrlmasn diye, yldrm adndan
sarf- nazar olundu. Osmanl devletinin 8. padiah oldu. Vel olduu rivayeti
doru bir tesbittir. Ftih'in 2. olu ehzade Mustafa, Edirne'de 1451 yl sonuna
doru Karamanolu ailesinden Glah hatun'dan dnyaya geldi. ir ruhlu ve
kl ehli biri olduu hakknda pek kuvvetli rivayetler vardr. Yabanc lisan
olarak talyancayada nem verdii bilinir. Bu lisan Gian Mario Angellodan
renmitir. Hoca Selman'in Cemid- Hurit mesnevisini nazm hlinde Fars-
adanTrkeye tercme etmitir. Babasnn sol cenahnda girdii savalarda
liyakat gstermitir. Sultan Ftih 6 ay sren bir hastalk sonucunda bu
ehzadesini kaybetmenin zntsn hep hissetti. 23 yanda idi vefatnda trihi
ise 25/12/1474 olup, Muradiyedeki trbesine sakladlar. ehzade Gyaseddin
Cem, Sultan Ftih'in 3. oludur. Validesi iek Hatundur. Dnyaya gelii
Edirne'de 23/araltk/1459'da saat 6. 24 gee vukubulmutur. nc oul olmas
ilmi ve terakkiyi bolamasna sebeb olmad. ok ciddi bir eitim grd.
Belkide cidden tahta gemek zere, zel gayret gsterilmi olabilinir. nk
padiah hanmlarnmda kzl elmas, bir gn vlidesultan olmakt ve imdiki
tbir, first leydi olarak kadnlnda vazgeilmez stnlk taslama zevkini
tatmaktr. Fakat bu hrs islm lemine yle pahalya ml olduki, spanya'da
Katolik zabella ile engizisyon taraftarlarnn, iledii insanlk suunu, dnya'da
tek nliyecek lke olan, Osmanl devleti bu Cem gailesi yznden, Endlsten
gelen yardm isteklerine kulak tkama mecburiyetinde kald. nk Papalkla
alakal, bir hal anlaynn meydana getirdii gurubun elinde, kafas kesik bir
horoz gibi oradan oraya dolatn-lan Cem, Bayezid idaresindeki devlet-i liyye
iin, Macaristan zerinden balkanlara tehiz edilmi bir orduyla hudud-u
Osmaniden ieri brakrz tehditlerine mruz kalyor vede kahredici gcn bu
muhatara yznden ne mslmanlar ne de Ispanya'daki insanlk dramna son
verecek olan narasn patlatamiyordu.
Ne zaman Cem 25/ ubat/1495'de Napoli'de, 35 yan am olarak vefat
ettiinde Bayezid-i Veli; Kaptan deryas Keml Reise istikamet spanya, ne
bulursan kurtar emrini verdi. Kurtanlanlarsa Safarat yahudileri ile yok denecek
kadar kalm mslmanlar, zulme uram insanlar oldular. lmnden drt
sene sonra lkeye getirilen Cem'in na, Bursa'da Muradiye'deki aabeyi
Mustafa'nn trbesine def-nolundu, sonra da bu trbe bazlarnca Sultan Cem
trbesi diye anlmaya balad.
Sultan Ftih'in sadnazamlarna gelince; padiah taht'a ktnda andarl
Hayreddin Paa, 1440'dan beri makam sadaretteydi. Ne var ki stanbul'un fethi
meselesinde, uyua-mayp dafarkh dnceler ve politikalar gttler.
Sultan Ftih; byksabr gsterip, feth-i mbin gerekleinceye kadar
sadrazam idare etdi. Fetihten drt gn sonra ve 13sene, 2gn hizmet veren
Halil Paann elinden hem mhr hmayunu hemde omuzunun stnden
kellesini alverdi. Yerine bir yl srecek sadaretiyle Damad Zaanos Paay
getirdi. Daha sonra 14. sadnazam olarak, Adni Vel Mahmud Paa'y getirdi, bu
ztn ilk sadareti, 1454 ile 1466 arasnda 12sene srd. 1466 ile 1469 arasndaki
3 sene sa-daret-i uzma Rum Mehmed Paaya tevcih olundu. 1469'da sadarete
Sar Ishak Paa getirildi ve bu grevde 3 sene muammer oldu. Onun boaltt
sadarete, yeniden Adni Vel Mahmud Paa 2. defa olarak getirildi vede bu sefer
ancak bir yl vazifede kalabildi ve idam tanda hayat sona erdi. Mahmud
Paann sadaretinin toplam 13 yl tutmaktadr. Mahmud Paadan sonra Gedik
Ahmed Paa sadnazam olmu 1473'den, 1477'ye kadar 4 sene bu makamda
hizmet vermitir. Karaman Mehmed Paa, 18. Osmanl sadnazam! olarak
vazifeye getirilmitir. Sultan Ftihin, son sadrazam olduuna gre dokuz defa
sadnazam nasbeden Sultan Ftih bu dokuz tevcihde 8 ayr ahsla alm,
bunlardan Adni Vel Mahmud Paay iki defa sadaretle grevlendirmitir.

Osmanl'nn knda Avrupa'ya Bak

Osmanl beylii; bilhassa Orhan Gazi dneminde, Marmara denizi ve

stanbul'un Anadolu yakasndaki gnl ve toprak fetihleriyle megulken, Orhan
Gzi'nin byk olu Sleyman Paa'da Rumeli yakasna km oralarda hem de
Bizans tahtnn eriki ile babas arasndaki kaim peder-damad ilikisinin verdii
avantajla gnller ve beldeler fethetme abalarn srdrmekteydi. Avrupa
topraklarnda Dou-Roma imparatorluu adyla, bin yldan ziyade bir zaman
diliminde hayatiyetini srdren Bizarsn islm ordular karsnda defa-atle zelil
duruma dmesinin ardndan, mildi bin ylndan itibaren kendini toparlam,
kar taarruza gemi, Dou Anadolu ve Suriye'nin kuzeyinide yeniden
hududlanna katmt. Bu Bizans k m. 1071'de bir final ile nihayetlendi.
nk bu trihde Byk Seluklu hkmdar Alpaslan, bir melha-mei kbra
hlinde cereyan eden, Malazgirt Meydan Muharebesinde Bizans'n imparatoru
ve bu savataki, kumandan olan Romenos Diyojenis'i kahkaar bir bozguna
uratt. Anadoluyu Trklerin ounluunu tekil ettii zafer kll adamlar
ebediyyen ele geirmi ve mslman yapma vizesini elde etmiti. 1071'den
sonra Anadolu'da kendini gsteren Mool kasrgas Anadolu Selukiye devletine
inkraz yni k getirdi. almamzn Anadolu Beylikleri balkl satrlarnda
da belirtmeye gayret ettiimiz gibi, bir toparlanma dnemi geirildiini ie lyk
beyliin k mcadelesine katlan beyliklerin serencmn kayd ile
sayfalarmz sslemitik. Peki Anadolu ahvli buydu da; stanbulun Rumeli
yakas ile Avrupann dousu vede orta avrupa ve avrupann Akdeniz havzasnda
mtemekkin yni, yerlemi devletler 14. asrda ne ahvldeydiler. Bunlar
hakknda da ksa bir bilgi turu atahm. Balkan yarmadas denilen yerde, Bizans
devletinir rntlar zmresinden olan Bulgar ve Srp krallklar vard, leoiogos
hanedanna mensup prenslerin idare etmekte u eski Yunan iddiay srdrmeye
alan Yunan prens|| nin ise, asker adan hi bir ehemmiyeti yoktu. Balkan yQ
madasnn, eski yerleimcileri Traklar, Hazar, Avar ve Bu|G adl Trk
kabilelerini 14. asrda iskat etmeyi baarm Sr ve Bulgarlarn lideri olduu
manzaras karmza kar. EU| lar Trklerin ok tanrl dininden, hristiyanla
gemi ve g zans ile mnasebetleri hasebiyle ortodoks mezhebine d^j, olmu
Trk kavimlerindendi. Bulgar devleti; Orta til hav2f) smdan gelen Bulgar
Trklerinin yerli Trk ve Islavlarla kar: mak suretiyle trih sahnesine 7. asrda
karm olduklar : devletti. darelerini Trk usl olan Hn'lk sisteminde
yrtmekteydiler. Ancak Bizans' temsil eden misyonerler bunlara zamanla
hristiyan usl idare tarzn benimsetmeye muvaffak oldular. Srplar ise Bizans
kucanda yetimekle berab'.-., zaman iinde 13. asrda yni 1201'lerden sonra
btn komular aleyhine htt Bizans aleyhine de olmak zere tevess etme
yni byme ve genileme stratejisi gtmeye bala'11^ ve <Byk Srbstan>
hlyas ihdas etmitir.
Bu hlya zaman zaman Srplarn ellerinin eritii heryfrde byk bir vahet
iinde nice katliamlara teebbs etme haS talna yakalanmasn getirmitir.
almamz yapt dnemlerde bile balkanlarn kasab unvanna yenilerini e
tecek hunharlklara teebbs halindeydiler. Tuna Nehri kuzey cihetinde Eski
Roma'nin mstemlekesi olan sim' Romanya'da yaamakta olan Slav boylarn
emrine becermi olan Macar Trklerinin kurmu bulunduu Eng Krafl ad
verilen bir devlet vard.
Romanya arazisinin kimi blm yerli beyler tarafn ynetilirken, kimi
yerleride Macar kralnn hkm altnda
Tabii ki Macarlarn hungaria veya hun adyla daha eski trihlerde yd edilmesini
onlarn Trk rkndan olmalarna senetlemek kabildir.
Fakat; bunlar yaadklar topraklarda dier kavim ve bilhassa slavlarla
karmlar ve bol leheli bir lisanla varlklarn ortaya koymular, buna
inzimamen, Balkanlarn bats diyebileceimiz alanda yerleen bu ahali,
hristiyan olmay semekle beraber, balkanl komularndan farkl olarak Bat
Roma'dan mezheb olarak katoliklii setiler. Bylece orto-doks-katolik farkll
bu topraklar zerinde rol oyna-maa balad. Macar derebeylerinin topland
1201'den sonraki yllarda ihdas ettikleri bir parlamentolar mevcuttu. Macar
asilleri parlamentoyu ellerinde tutuyorlard. Bir Trk sllesi olduu iddias akla
yakn den Arpad hanedan by parlamentoyu dare eden kral
grnmndeydi.
13. asrn ortalarna doru bu slalenin neslinin kesilmesi veya yle farz
edilmesi, parlamentoyu ve kral Macar beyleri kendi aralarndan seer oldular.
Macaristan'n hemen kuzey dousunda yer alan, bir devlet olarak da Lehistan'
yni Polonya'y grrz. Bu devlet; 1101 ile 1301 yllan arasnda bir Trk
devleti olan Altnordu devleti idaresinde bulunmaktayd.
Rus beyleri Altnordu hn'larnn tabileri idi. Rusya'nn avrupa ksmnda
berhayat olan insanlarn ounluunu, Trk kavminden insanlar tekil etmekte
ve hkimiyetde bu zmredeydi. Rusya'da yaamakta bulunan Islavlar efleri
olmayan bir gruh idi. 9. asrda ortaya kan Knyazlar yani Rus beyleri Hazar
Trklerinin Rus kabilesindendir.
Ruslarn birinci devletini bunlar kurmulardr. Rusya ad bu Trk kabilesinin
adndan kinayedir.

Bat Ve Gney Avrupa Devletleri Ahvli

Avrupa milletleri arasnda muntazam durumda grlen devletin bulunduunu

ileri srmek pek gtr. nk devam etmekte olan ve trih de yz sene
savalar diye hret bul-mu harpler srmekteydi. Almanya ve talya 1201 l
1301 yllar, gelip geerken siyasi birlik sergileyecek durumda olmayan
haldeydiler. Bu ki lkenin bahse konu naml savan tabii neticesi olarak
dagerek italya, gerekse Almanya bir harabe hlini alm durumdayd. *
Fransa ve ngiltere birer krallk olarak yzyl savalarnn en ziyade ypratt
devlet halindeydiler. Akdeniz'e yakn spanya sekiz asrdr Endls Emevileri
adyla topraklarnda avrupaya medeniyet klan sam mslmanlar, toprakla-
rndan atabilmek iin, yine mslmanlann tevaifl mlk, devletin
paralanmasndan beyliklere inksam olmasnn hatas yznden spanya
mcadeleye balamt ve hl alamayan jenosit ve barbarln rneini, din
adna gsteriyor ve akll hristiyanlarca, <byle din olmaz> diyenlerinin saysn
arttryordu.
spanya birliini kurarken gerek musevi, gerekse msl-man ve de gerek
hristiyan dindarn, yer yznden kazmak dncesinin zebunu olmutu. Mildi
trih, 1328M gsterdiinde Fransa krall avrupa devletleri iinde en disiplinli
ve gl devletlerinden biriydi. ngiltereye gelince; Saksonlar ve Normanar
mcadelesi ortunda saksonlar, varlklarn nor-manlara kaptrdlar. 13. asrn
balarnda ngiltere kral, 2. Hanri'nin 12. asr ortalarnda temine muvaffak
olduu kraliyet otoritesini kaybetmiti.
Nitekim bunu 1215 ylnda iln ettikleri Magna carta adl ferman, merutiyeti
ngiliz anlayna sokmutur. 3. Hanri'nin baarszlklar, ve de parlamentoya
yapt davete icabet eden murahhaslar silahlan yanlarnda geldiler ve kral'a da-
yadklar Oksfort Fermann 1258'de kabul ettirip yaymlattlar. 1265 ylna
gelindiinde ngiltere parlamentosunda btn zmrelerin temsilcileri bulunmas
suretiyle bir milli meclis grnts salanmt bu meclisin elan srmekte olan
hususiyetinin banda yelerince kabul edilmeyen bir verginin lkede
alnmasnn kabil olmadnn salanm olmasdr. Bunun nemini de, keyfi
tutumla igren idarelerin yaand lke ahalisi gibi hi kimse anlayamaz.

Avrupa'da Rnesans Ve Reform

15. yzyl ifdesini tabiiki 1401'sonras ile yd etmek durumundayz. Baka bir
tbirle, Anadolu'nun merkezi saylacak Ankara'nn ubuk ovasnda Timurlenk-
Bayezid kapmasna az bir zaman kala; avrupa devletleri, Akdeniz kysnn
okyanusa almakta olan kapsnn hemen yannda, bugnk spanya
topraklarnda 15. yzyldan, sekiz asr nce hayatiyet bulan Endls mslman
medeniyetinden mste-fid olduu ilim ve bilim leminden, vard netice,
rendiklerini insanlk dnyasnda uygulama safhasnn geldiini idrk
etmesidir.
Mslman Araplardan elde ettii anlay ve ilim kollarn, avrupa insannn
telkki tarznn ksm- zamini kapsayacak ekilde sentezlemek suretiyle tatbike
girimitir. Gerek dini, gerekse itimai ve iktisadi ve de asker alanda uygulama
dadaasna girimitir. Bu giriimin dini olmayan ismine r-nesans denmitir.
Franszlarn mehur Larus adl ansiklopedisinde Rnesans kavramnn izah
yle yaplmaktadr:
<15. ve 16. yzyln bir blmnde avrupa kltrnde eski an ruhsal ve
biimsel deerlerini, yeniden yaatmaya ynelen harekete verilmi olan ad.
demektedir. Bu bir mnada bu ifade de irtica olarak telkki olunabilir, nk
geriye 309 dn olarak naklettiimiz ifade bize syletiyor bunu! Tabii ki hi
bir toplum yoktur ki, dini inanc olmasn. Bu semavi dinler olabilecei gibi
beeri din anlayda olabilir. Bu bakmdan, bir lkede husule gelen ve dorudan
insaniyyet cemiyetini alakadar eden, sosyolojik vak'alarn, dine ve ilahiyata dir
dokunaklar olacaktr.
Nitekim; Larus ansiklopedisinde, 17. cildin, 72. sahifesin-deki rnesans tarifi ile
alakal izahatda, u ifade hemen karmza kmaktadr: ..MicheIet ve
Burckhardt'n etkisiyle daha geni bir tanm yaplarak Rnesans'a ortaan
ilahiyat ve otoriter anlayna kar bir tepki-insann ve dnyann bir kefi-hr,
tenkiti vede dinden uzak bir bireyciliin ortaya kmas gzyle bakld. Bu
gr savunanlara gre Rnesans, Dante ve Giotto ile talya'da balam ve 16.
yzylda (1501 sonras) zellikle talya savalarnn sonucunda, yava yava
btn avrupa yaylmitir. eklindeki izaha baktmzda avrupann klie dini ile
mcadelesini balattn ve Rnesans'n byle anlalmasnn, dinde Reforma
gidilmesini getirdiini dnebiliriz. Nitekim; 1490'larda 15. yzyln balad
1401'sonrasnda Katolik zabelle ile Kral Ferdinand'n kolbrasyonu yni,
ibirliiyle Endls topraklarnda yaamakta olan hristiyanlar dndaki bada
msl-manlar olduu halde engizisyona katolik inan iinde yaplan vahice
uygulamalar, insaniyyetin yz karas ikenceler, netice itibaryla ve vicdan
yoklamas muhasebesi akabinde, byk insanlk ailesinin ekseriyetinin vard
kararn bu vahi gidii, klie kodamanlarnn o zaman da mevcut olduu p-
hesiz olan, Siyonist papalar ve papazlarn dnyay srklemek istedii vahim
ortama, msaade etmemek direnii olarak da bakmak kabildir.
Bu tarz bak gnl rahatl ile yapabilmek iin ad geen ansiklopedinin u
satrlarn, tenkiti ve tahlilci bir metod iinde okumamz faydal olacaktr:
<..Artk Rnesans denince orta an tam kart akla gelmez; ayrca Rnesans
talya'ya ve avrupadaki talyan etkisine balamaktan da vaz geilmitir; buna
karlk 1400 ile 1559 arasnda btn byk lkelerin yakn bir alveri iinde
ve birbirlerine paralel olarak gelitiine inanlr. Sona ermekte olan orta an
anari ve karkl av-rupa da 1400 (yl) dolaylarnda en yksek noktasna var-
mt. mparatorluk, prenslerin, ehirlerin, valye birliklerinin Karsnda
gszd; daha 1415-1420'den tibaren, Fransa, ngilizlerle Burgonyahlann
kurban olmutu; Roma kliesi mezhep ayrl, milli klielerin hak iddialar ve
tari-katlerin oalmas yznden zayf dmt.> Amman sevgili okurlarm
bundan sonraki blm pek dikkatli okuyun ltfen: <...Bir ara ortaya rakip
imparator ve biribirini afa-roz eden papa birden kt bile oldu. Bizans;
Trk istilsna mahkm olduunu biliyordu; avrupa iktisad bir buhran
iindeydi. Lbeck'den Floransa'ya kadar heryerde sosyal devrimler patlak
veriyordu; Iskolastik dnce karmak soyutlamalarla oyalanyor ve tam bir
phecilie varyordu; iir ortaan kof zerafet formlleriyle gcn tketiyor;
-milletleraras gotik-sanat, hristiyan avrupasnda eine rastlanmayan, bir
hayalcilie sapyordu. Grld gibi; Bizans'n, Osmanl karsnda varln
kaybedecei, avrupaca da kabul edilmi ve beklenen vakte bo verilerek, avrupa
kendi kafasnda kopacak kyameti atlatmaya nem atfetmitir. te; btn bunlar
bir oluumun sebeblerini meydana koyan Mevl'mzn cilvei rabbaniyesinden
olduu trih ve zaman, ly lhiyi hi bir zaman hesab d tutma yoluna
gitmeyerek telkki edenlerin kavrayacan hatrlatarak, bir de dinde reforma
gz atalm efendim.

Sultan 1. Mehmed'in Deniz Hareketleri

Bilindii 1402'de Bayezid'in Timur'a malubiyeti Osmanl lkesinde, ehzadeler

kavgas da denilen bir fetret yni otorite boluu yaad. Bunu bir dzine yla
yakn sren mcadelelerin sonunda hitama erdiren elebi Sultan 1. Mehmed hn
oldu. uras var ki, elebi Mehmed'in Edirne'de devletin beraberliini iln
ettiinde, durum ve manzara u hli gstermekteydi ki her eyden evvel
Anadolu beylikleri, Osmanllara vermi olduklar topraklardan bir hayli fazlasn
Timur vastasyla elde etmilerdi. Bunun bir adm tesi de hayli stare-tejik
alanlarda ele geirmilerdi. Hele hele Karadeniz kylarnn nemi byk
noktalarna inzimamen, Marmara denizinin Gebze'den Silivriye kadar olan
kylarda hakimiyet-i Os-maniyandan alnmt. Yine elebi bu binbir mesele ile
urarken Simavna Kads isyan ve onunla uramak btn skntlarn stne
ty dikmi, bu sebebten dolay da Rumeli topraklarndaki komu devletlere bar
elini uzatmak padiah iin kanlmaz hle gelmiti.
Venedik cumhuriyeti; Osmanl devletinin ayaa kalkacana dir kanaata bir
hissi kablelvuku ile gelmi Osmanlnn can ekien durumu gz nndeyken
yinede mnasebetlerini dzgn tutma yolunu tercih ediyordu. nk Ege Adala-
rndaki Dukalklarnn hayatiyetinin devam Venediklilerin en byk gayesiydi.
Cenevizlilere gelince; bunlarn tesir sahalar ve kolonileri daha ziyade
Karadeniz'de bulunduundan Ceneviz lkesiyle buradakiler arasnda balant
kurmak zorluu Ceneviz'i Osmanlyladaha da iyi geinmeye ve ona vergi
vermeye kadar zorluyordu.
Venedik her ne kadar Osmanl'dan ekinmekteyse de, yine Venedik'e bal
Naksos Dukal nerede bir Osmanl gemisi buluverse zerine ullanyor ve
yamalyor, mallarn pazarlarda satyordu. elebi Mehmed Sultan otuz adet
gali yapmak suretiyle savunmay plnlad. Ancak dncesini tatbike koyup,
yaptrd gemilerin bir blmyle hemencik 1415'de al Bey komutasnda
Andros, Milas ve Tinos Adalarn vurmak zere gndermiti.
al Bey bir mddet denizlerde dolat, ele getirdikleriyle dnmeye
hazrlanrken karlat Venedik donanmasnn gll karsnda akllca
bir manevra ile Gelibolu'nun kalelerinde ata hazr toplarnn menziline
ekilmek suretiyle dman saldrsn akim brakacak pozisyona geiverdi. Ve-
nedik donanmasda karda Lapseki'ye ekildi.
Osmanl - Venedik Deniz Sava

Venedik donanmas, Osmanl filosunun Ege Adalarna yapaca saldry

nlemek grevini almt. Eer byle bir saldr gelmedii taktirde asla tecavze
msaade verilmemiti. Amiral Pietro Loredano, elindeki donanamaya Girit,
Oniki Ada ve Eribozadalar Dukalklarndan takviye ald yedi adet
kadrgayida hvi olarak alesta beklemekteydi.
in dier bir yn de Venedik donanmasnda Osmanlyla konumak zere iki
tane Venedikli bykeli'de bulunmaktayd. Nitekim; Venedikliler Gelibolu
ssne ekilen al Bey filosunu ekildikleri Lapsekide beklerken karaya
kardktan iki eliyi Edirne'ye gndermilerdi. 29/mayis/1416'da, Marmara
denizi istikametinden gelmekte olan, bir Ceneviz ticaret gemisinin Osmanl ve
Venedik gemileri Osmanl gemisi zannyla grlmesi, Osmanl - Venedik
savann kmasna sebeb oldu. Gelen geminin bandrasn renmek iin bir
gemi gnderen Loredano'nun bu hareketini, Trk gemisi zerine gemi
gnderiliyor dncesine saplanan bizimkiler de, bir gemiyi gnderdiler, Trk
gemisi zannettikleri gelen gemiyi korumak iin. Fakat gnderilen gemilerin
birbirlerine ate ettikleri grld. Kale toplarnn hakimiyeti altnda geen, kan
savan bidayeti, kahir bir zaferimizle bitiyor ve dman donanmas hayli, ar
yaralar alyordu.
Fakat al Bey'in dman takip etme karar vermesi hatalarn hatasyd. nk
Venedik gemileri byk olduu gibi toplanda vard. Bizim gemide top olmad
gibi rakip gemiye rampa yaparak savamak mecburiyetindeydi. Manevralarn
sergileyen dman, bizim rampa yapma gayemize frsat vermemek suretiyle
yorulmamz salarken, Osmanl donanmasnda ki Katalan ve Sicilyal
denizciler hristiyani gayretle olmal istekle arpmaynca zafer bu sefer
Venediklilere gld. Enteresandr. Savan hemen sonunda amiral Loredaro,
Osmanl ordusundaki hristiyan savalar derhal astrmitr. Bu astrma
eylemini talyan Deniz Kuvvetleri Trihi yazar Prof. Camillo Manfrani pek
manidar bulmutur. Savan Trk tarafndaki kumandan al Bey ehit
dmt. Loredano ise yaral, kendi gibi yaral filosuyla Bozcaada'ya yol
alrken bizim donanmamz ar kaybyla babaayd. Osmanl-Ve-nedik dialou
balam ve sonunda Osmanl gemilerinin kaybnn masrafn deyen Venedik,
Osmanl devletince ticaret gemilerinin boazdan geme msaadesini almay
becer di. Donanmas adet yok denen Osmanl, donanmas adamakll gl olan
Venedik'i mat etmeyi becermiti. Grld gibi devletimizin zaman zaman
donanma yapt ortadadr, ancak deniz gc kuramad mtehassslarn
tesbitidir.

Hristiyanlarn Reformu?

Hristiyan dnyas dnya imtihann; mslman olmamak ve Essalat- Vesselam

Efendimize, intisab etmemek suretiyle kaybettii bir vakadr. Mevlmzn
murad; onlarn din-i is-lm kabul etmeleri istikametinde olsayd tabiiki,
intisab- islmiye ile erefleneceklerdi. Nitekim zaman zaman hristiyanlarn
iinden tahkik-i islmiye veya tasavvuf-u tetkiye sonucunda her vasfta insann
mslmanlkla erefyb olduunu duyduumuz gibi, bat dnyasna
Anadolu'dan giden iilerimizin, 1950'lerde stanbula geldikleri gibi
seccadelerini de beraberinde getirmeleri gibi namaz hristiyan lkelere tadlar.
1960 sonralarnda da bilhassa Bat Almanya, daha sonra ngiltere, Fransa ve
dier avrupa lkelerinde din-i islm sergilediler. Demostrasyon yni gsterek
anlatma ans gidildii gnden itibaren yaplabilseydi, bugn avrupadaki mevcut
mslman says, ok ok daha fazlave etkili halde olurdu. Almanya'da 2. kuak,
rendii lisannda yardmyla dinlerinden sorulduunda verdikleri cevaplarla
cermenleri aydnlatmaya muvaffak olduklar nisbette, mslman saysnn
artmasna vesile oldular.
Bu ahvl iinde lkemizde yeniden nev nema bulan milli gr'n avrupada
yaamakta olan insanmzn manev dnyasn zenginletirme hizmetine bir
vehe vermesi, avrupada aian insanmzn sadece dnyev baar deil, uhrev
muvaffakiyete yol almasna pusulahk ve derghl yklendiini u satrlarda
sylemeyi, kadirbilirlik olarak saymmdr. Gnmzdeyse, btn avrupann
mslmanla hamile olduunu beyanla, hristiyan dnyasnda yaplan
rnesansn, dini anlayda da deiikliklere gidilmesini getirdiini gz nne
almalyz.
Nitekim; yukardada ba vurduumuz Franszlarn nl ansiklopedisi Larus'un
Reformla ilgili izahna bir gz atalm bylece istanbul'un fethine avrupann
yardma gelememesi-ninde sebeblerinden birinin, bu uralar olduu kanaatini
ileri srenlere bir miktar pay vermi olalm. Larus'ta yleki: Reform dzeltmek,
daha iyi duruma getirmek amacyla yaplan deiiklie verilen ad. Reforme
ekliyle kelimenin mnasn veren Larus Reform olayn yle satirlatrm: 16.
yzylda avrupann byk bir blmn, papa'Iarn hkimiyetinden karan ve
protestan klielerinin kurulmasna yol aan din hareket. Madde yazar, bu
ifadeden sonra hristiyan papazlarn ve vaizlerin bazlar ahlki ve dini reformun
yaplmasn, 1500 yl ncesinde dillendirmeye balamt dedikten sonra,
Roma'nn otoritesinin sarslmasna se-beb olacandan hibir deiiklie
gitmediini vurguladktan sonra, yksek klie makamlarna tyin yapma
sisteminde bir deiiklie de gidilmediini ve ahalinin bundan da hayli huzursuz
olduunu ifade eder.
Rahip Erasmus'un eserleriyle birlikte artk kutsal kitap dedikleri inciller zerinde
filolojik incelemelerinde balanldn ve akabinde dini inan ile kurumlarn
tenkidine giriildiini beyan ediyor, madde yazar. Peinden gelen paragrafda
ise: <10/kasm/1483'de Saksonyann Eisleben ehrinde dnyaya gelen Agustinus
rahibi olan Martin Luther uzun sren bir vicdan bunalmndan sonra Aziz
Paul'usun-Romahlara Mek-tupunda-insann, manev kurtuluunu dorudan
doruya imn'a balayan bir metin buldu. Bu metin btn protestan klieleri
iin, bir ilahiyat, bir ahlk ve bir mistisizm kayna olacakt. Johanes Tetzel'in
ynetimindeki Dominiken rahipleri Saksonya'da grltl bir kampanya ile
Papa 10. Leo'-nun San Pietro Kliesinin yeniden yaplmas iin, gereken maddi
imknlar salamak Amacyla sata kard endla-janslara mteri toplamaa
alrlarken, Luther Wthenberg niversitesinde kendi imn doktrinini
okutmaa balamt bile.. Grld gibi, klie stne kopan kavgada imn
meselesi tartlnca iin yataca artk dnlemezdi.
Luther'in daha Papa'ya bakaldrmad dnem olduunu hatrlatan madde
yazar daha sonra oluumu yle anlatyor;
Luther; 1519'da Layipzig'de ilahiyat John Ecke kar, kutsal kitap
aratrmalarnda tek otoritenin, serbeste kullanlan kiisel yarg olduunu
aklad. Luther'in protestosu katolik dnyasnda byk bir yank
uyandrmt..> diyen madde yazan, sz Luther'in doktrinini ortaya koyduu
esere getirir ve derki:
<..1520/haziranyla, eyll' arasnda yaymlad balca eserinde, doktrinini
aklad. Doktrininin ana hatlar unlard; evrensel ruhanilik ilkesi, kutsal srlarn
e indirilmesi, kii vicdannn hrriyete kavumas ve ayn zamanda din
btnl, klie ve siyasi disiplin zorunluu.
Luther, aralik/1520'de kendisini afaroz eden 10. Leo'nun kararnamesini
Wittenberg'de alenen yakt. Ocak 152Vde imparator tarafndan, Worms diyetine
arld ve fikirlerini cesaretle savundu. Saksonya seicisi kendisine
Wartburg'da nzivaya ekilebilecei bir yer salad. Luther orada Reformun
eline bir silah vermek iin kutsal kitab Almancaya evirmeye koyuldu.
Luther'in en ateli taraftan olan Andreas Karlstad, bunun zerine, rahiplerin
yemin mecburiyetini kaldrd, din adamlarnn evlenebileceini iln etti ve kutsal
resimlere tapnmaya son verdi. Missa yini bir kurban olmaktan kt vede bir
anma treni haline geldi. Wartburg'dan dnen Luther, bu oldu bittileri onaylad.
Daha o zamandan, doktrinlere sansr koyma fikrini benimsemee balamt;
nitekim fazla radikal bulduu Karlstad' Saksonya'dan kartt, eyalet iinde,
tapnma yinleri ve papazlar olmayan dini topluluklar kurmaa kalkan
Thomas Mnzer Mlha-usene snmak zorunda kald. 1524'den beri Gney
Almanya'da, Mnzer tarafndan kkrtlan, bir kyl ihtilli geliiyordu.
Luther, prensleri bu ihtilli bastrmaa tevik etti; o sralarda bir -Devlet Kliesi-
fikrini benimsemee balamt. mparator ve katoliklerle mcadelesinde
prenslerin yardmna muhtat. 1528'den beri devlet adna klieleri denetleyen-
zi-yaretiler- de ok gemeden, bir eit yeni piskoposluk kurdular. Karlstadn
gr, svire'de ve Ren havzasnda kabul edilmee balanmd. Antik
hmanizme bal olan vede svire'den paral asker alnmasna kar gelmesiyle
tannan, lrich Zivingli, Luther'in arsna uydu ve tasarlad reformlar
gereince 1525'de Zrih'de, 1528'de Bern'de kutsal srlar redetti ve ltirjiyi ok
sadeletirdi.
1529'da Basel'de Oecolampade katolklere ve hatta Roma'ya sadk kalan
Erasmus'a kar Zwingli mezhebini yayd. Bu mezhebi, Starsburg'da 1524'de
Martin Bucer kabul ettirmitir. Klie mlknn el deitirmesinde kar gren
Alman prensleri Luther reformunu destekliyorlard. eklinde ifadeleriyle
Reformun ayn zamanda mlklerin e! deitirebilme ynylede alakal olduu
hkmn karmak kabil olur, de-ilmi efendim. Netice olarak unu
syleyebiliriz ki; Rnesans ve Reform, pozitivist atlmlar yni deneyci anlaya
gelen ve hristiyanln ilmi engelleyen kstaslarndan kurtulan avrupa insan,
papazlardan kurtulurken bir mnada, kendilerini teknolojiyi tanrlatran kaosun
iinde buldular. Aradan geen alt asr sonrasnda da iine dtkleri ukurda
debelenip durmaktalar. Ama unu da ilve etmeden gemeyelim ki, teknikleen
avrupa, Kolomb ile bulduu Amerika'ya insan ihracn yapmaa baladnda,
genel olarak adet barsak temizlercesine insanlarn bir haylice serazatlarn yeni
ktaya gnderirken kendileri de itimai, iktisad ve asker alanlarda pozitivist
(deneyci) anlayla atlmn zirvesine doru uzandlar. Harp sanayii ve denizcilik
vastalarndaki gayretli almalar, bu kta devletlerinin her birinin birer
smrgeci lke yaftasna hak kazanmalarn, salad inkr edilemez.
Belki doydular! Belki de gelitiler! Fakat adaletin yayics olma niyeti dahi
tamadklarndan, zlimler zmresini tekil ettiler ve de beyaz adam mantnn
vahilik kanadn tekil ettiler. Afrika, Asya insanlar, Amerika kzlderilileri,
in ve Hindistan bu zalimlikten, zerlerine den ezilen insanlar topluluu
dramn yaadlar.
Osmanl'nn avrupay tokatlamasnn bittii 1683'sonras, krre-i arz bu tek dili
medeniyet canavarnn tecavzne urad durdu. Milletleri diplomasi alannda,
karlkl menfaatler muvacehesinde kategoriye ayrmak belki gerekir, ancak
ilhi ikazn -kfr tek millettir- olduunu millet evldnn unutmamas farzdr.

Okuma Paras:

stanbul'un Fethi zerine Ecnebi Hezeyanlar!

Hi phe yoktur ki; tatbiki mnada stanbul'un fethinin Osmanl padiah Sultan
2. Mehmed Hn'a myesser olmasnn ilhi bir mjde olduu herkes tarafndan
bilinmektedir. Yaratcmzn, yni Cenb- Allah'n murad dnda bu kinat
muazzamada ne gerekleebilir? Bu fetih baarsnn hristi-yan leminin mistik
bir ballk hissettii stanbul'un, Bizans'n elinden sklp alnmas tabiiki
ohhh ne iyi oldu diye karlanacak deildi elbette. tirazlara, tevillere htt
iftiralara kadar varmas beklenen vakaa idi. Nitekim avrupa leminde gerek
szle, gerekse yaz ile bu hususda hayli beyanlarda bulunulmutur.
Bu hususda en deerli almalardan biri, Fransz akademi zasndan, Gstav
lomberje'nin, "Trk Muhasaras" adyla M. Nahid adl yksek tahsilini
Fransa'da yapm bir evld vatann tercmesiyle Osmanlca olarak lkemizde
yaymlanmtr.
lkemizde yaayan ister gayrimslim olsun, gerekse ms-lim olsun,
milletimizin emsalsiz mkemmellikteki trihine dmanlk besleyenlerin, bu
eserin iinden ekip karp, gen nesillere" bakn stanbul'un fethinde yle
olmu" demek suretiyle ehl-i salip zihniyeti sahibi ehas ve tarihilerin, iftira ve
hezeyanlarn kendi menfur zihniyetlerinin amalad istikametde bir makale,
bir hikye htt bir roman hlinde takdim ederek, zten tahsil hayatnda
hissedilir arlkta ilim tedris olunmayan lkemizde, trih derslerinin mfredat
bakmndan yeterli olmadn sylemek hi de yanl bir ifde deildir.
Allahmzn kendilerinden raz olmasn temenni ettiim, milletimizin gemiine
kemiinden, iliine kadar meftun trih retmenleri, yazarlar ve alayl tarihiler
dediklerimizin doalama halindeki muhterem ve zel gayretleri olmasa bu ilim
dalnn anbarlarna girip, oradan dnyaya, hakikatlerle dolu bilgileri
aktarmasalard, bu tr maksadl yaynlarn taarruzu, trihimizde rahneler, yni
bir hayli yaralar meydana gelmesine sebeb olabilir idi. te yukarda andmz
trihimizin alperenleri, olan Osmanl trih aratrmaclarnn ibzal ettii
gayretler, bu kltrel tecavz hayli redde muvaffak olmulardr.
Osmanl islm devletinin kuruluunun 700. senei devriyesi mnasebetiyle
devletin de azbuuk himmetiyle yaplan kutlamalar hayli ie yarayan eserlerin
gn yzne kmasna sebeb olduu sralarda, hemence menfi yaynlarda sinsi
sinsi piyasaya srlmeye baland. Bilhassa valide hanmsultanlar hakkndaki
menfi yaymlarada rastlanld.
Gnmzde de byle olduunu hatrlattktan sonra; 1935'lerden sonra lkemizde
M. Nahit tarafndan 1914 ylnda lomberje'nin birka gnde tercme edilmi ve
Osmanlca olarak baslm kitabn, mnderecatmdan baz blmleri latinize
ederek, yeni bulumu gibi her 29/mays yaklatnda gndeme getiren devlet
ve millet dman zihniyetin bilerek veya bilmeyerek kullanmay salad
maalar, milletimiz iinde tereddtlere, trihine kuku ile bakmasna sebeb
olmulardr. 1950'den sonra Ftih mam Hatip lisesinde dersler veren Sultan
Selim'li Hafz Ali Rza Saman merhumun bu fitne almalarn idrak ederek
yazm olduu: "Ftih stanbul'u Nasl Ald?" adl eseriyle, lumberje'nin
yazd ve M. Nahid'in tercme etdii almay, yukardaki andmz kitabnda
bir, bir iddialar inceleyerek lzm gelen cevaplan vermi, bylece de lkemiz
mnevverlerinin istifadesine sunduu almayla trih dnyamza byk
hizmetde bulunmutur.
Hemen ilve edelim ki, 1950'den nce stanbul valilii grevinde olan Dr. Ltf
Krdar merhum, bu lzm gelen kitabn karlmas teebbsatndan haberdar
olduunda trihimize sahiplii, vazifesi iinde grdnden, kitabn yazarna
imzalayarak verdii ve kitabn hemen n sznn peine konmasn istedii
ezcmle nakle alacamz u ifdeyi kaleme almtr: "Sayn yazar Ali Rza
Saman; 'Ftih stanbul'u Nasl Ald?' adl eserinizin 1. cildi, stanbul'un 500.
yldnm yaklarken neredildiini grmek istediimiz eserlerden biridir."
stanbul valisi Dr. Ltfi Krdar. mzal bu tevik ve takdirin ne kadar yerinde
olduu, aada aktarmaya alacamz iddialarn rtlmesi babnda istifade
olunmas, yazarn seimi ve merhum valinin tevik ve takdiri karsnda isabeti,
sizlerde fark edeceksiniz.
Biz; 2001 senesi stanbul Fethi haftasndan dokuz hafta nce, bahse konu,
lomberje'nin "Trk Muhasaras" adyla Fransa timaiyat limleri (Sosyal
ilimler) Akademisini bitirmi bulunan ve lomberje'nin talebesi olan merhum
M. Nahid'in 1330/1914'de yaymlamaa muvaffak olduu esere zaman zaman
mdehale etmi ve Fransz akademi azas hocas lomberje'e itirazlarn byk
bir edeb dhilinde yaparak, mnevverlerimizin bat hayranl hasebiyle bu
rk iddialar kabul etmeleri endiesini tadndan byle bir gayrete
gelmesini takdirle karladmz elhak Nahid Bey merhumun bir evld- vatan
olduunu sk sk hatrlatarak, Rad-yo/a-101. 3 adl radyoda, onsekiz saat
sren Metanet Kprs adl programmzda burada yer alan blmlerin, bir
ksmn bahsettiimiz programda dinleyecilerimize duyurmu, noktai nazarmz
ileri srm ve bu hassasiyetimizden, programda bizi arayan dinleyenler
teekkrlerini belirtmek iin, telefonlarmzn kilitlenmesine sebeb olmulard.
Dinleyicinin fark edipde gsterdii bu hassasiyeti gzn-ne alarak, bu kitaptan
baz aktarmalar ve cevaplarn vermeyi, bir trih almasnn tabii oiarak
kapsamas gerektirdiini dndmden bu almamzda sayfalarmz bu
mevzu ile sslemeyi vazife saydm.
Gstav lomberje Kimdir? Biz bu hususda iomberje'nin eserini, tercme ve
yaynlanmasn salayan M. Nahid merhumun kalemine bavuralm.
Mtercimimiz diyor ki: "1903 trihinde Sir Edwn Piyers bu muhasara hakknda
ngilizce mkemmel bir kitap neretti" Bunu belirten Nahid Bey; Msy
Gstav'n "stanbul Muhasaras" adl almasnn medhal yni giri blmnde,
'bana; bu eseri adm adm takip etmek ve paralar nakletmek kald'.. "Dediini
ve yle devamn getirdiini ifade ediyor. "Bu byk vakay rnaha-dede
bulunanlar, hemasrlarnn veyahut tamamen ayn dnemin insan deilse bile,
bu hususda en fazla malumat sahibi tarihilerin, ndegelenlerinin naklettiklerini
iktibas ederek, bu mthi olayn gnln yazmaya nem verdim. Bu eserlerin
yazarlarnn en bykleri arasnda kabul olunan Venedikli Barboro, Kardinal
zidor, Midillili Piskopos Leonar, Yunanl Kritivulos gibilerinin eserlerinden
nakiller yaptm." Demekte. Ayrca; Franes, Dukas ve Halkondilas adl Bizans
vakanvslerinin yazdklaryla telif ederek, iki ay sren muhasarann safahatn
ve vakalarnn saati saatine takip etmemize imkn salamtr. Trk tarihilere
ve Sloven mverrihlere de bavurdum" Diyen; Msy Gstav, eserinin yaplm
almalar arasnda en mhim bilgileri verenin bu eser olduunu belirtiyor.
Nahid bey merhum ise, msy Gstav'n Akademi Fransez yesi olduunu
Bizans trihi ve arkeolojisinin krk yl tetkikini yapm bir ilim adam olduunu
da belirtmi bulunuyor. Tabiiki hayli byk bir eser olan bu almann
nemlilerin en mhimlerini buraya alarak, okurlarmzn zaman zaman ileriye
srlen iddialarn fantastiklii karsnda arp, rpermelerini nlemek iin bir
takm maksada dnk ortaya atlanlara, hafza ve bilgilerinin bunlar bizim
bildiimiz yavelerdir, dedirtme gayesinden baka bir ey deildir burada buna
dokunmamz. Bahsettiimiz konularla ilgili nakillere mantk ve kymeti yksek
bilim adamlarmzn cevaplaryla temas edeceiz. stanbul'un nasl alndn
anlatmaya alan Ali Rza Saman merhum, lomberje'nin kitabndan ald
baz iddialara muknce beyanlarla cevap vermesi ve bunun banda pek mhim
bir tesbit olan Kerkoporta Kaps iddiasnn mutlaka rtlmesi gerekiyor
grne katlmamak mmkn deil. nk, yeni duyulan ve demitik yn
bulunan iddialarn, az bilgili veya maksat sahiplerinin armasna ve 2. gurubun
ise millet nanlarnn sarslmasna mil olacak frsatlar bulabildiini dnmek
gerek.
Btn bunlarn yannda bat dnyasnda, var olduu farze-dilen hrriyetin, ark
leminin, dier bir tbirle islm lemini ve bunun bin yldan beri bayraktarln
yapan mslman milletimize dir eserlerin drstlkle bat dillerine tercmesi-
nin nne gizli gizli geildiini hatrlatmak isterim. Nitekim Biratud adl bir
yazar, eyhlislm Hoca Saadeddin Efendinin muhteem eseri, trihlerin tac
mnasna gelen "Taci. Tevarih"in bat lisanlarndan birine tercme ettiini
ancak btn mnas ile yanl yapmtr, haberini Ali Rza Saman merhum
bildiriyor.
Hemen burada, yukarda ad geen Kerkoporta kaps meselesi olayn bir - iki
cmleyle zetleyeyim ve yeri geldiin-deyse tatminkr malumat arz ederiz.
Efendim; Kerkoporta Kaps bir kandrmaca efsanesidir ve Kargay kanarya yap-
ma kudretinin ben-i beere, yni insan oluna verilmemi olmasyla, bu efsaneyi
akl sahiplerine yutturamama arasnda bir fark yoktur. Bu Kerkoporta Kaps,
Hepdomon denilen ve Bizans surlarnn savunulmasnn yapld yerdeki
kaplardan, bir kapnn adyd. Bu kap; zerinde olduu hendein taban
seviyesinde olup, irtifa bakmndan alak saylacak bir boyuttayd. Kostantin'in
verdii bir emirle bu kapy atrdn okuyoruz.
Efsaneye gre gnn birinde ehri zapt etmeye alan kuvvetler, bu kapdan
girmeye muvaffak olacaklard. Nitekim; imparatorun emriyle alan bu kap bir
mfrezenin savunmasna braklmt.
Aslnda Rumlarn dncesi, Trk mevzilerine kar bir huru harekt yapmak
ve ani bir baskn ile Osmanl birliklerine byk zayiat vermekti. Yerleim
hasebiyle bu saldn tabiatyla Osmanl sol kanad zerine yaplmak
mecburiyetindeydi.
Yukarda vali bey tarafndan tevik ve takdir olunmu eserinden bahsettiimiz
Ali Rza Saman merhum, fetih hakknda yapt geni aratrma ve bilgilerinin
altnda ve vukufla "Rumlarn; byle ne bir tasars nede imkn elde edecek
halleri olmadn" ileri srerek diyorki: "Bu hendek zemininden alan kap
yirmi metre derinliindeki bir hendein zemininde olduuna gre ve bu alann
ise, deniz suyu ile doldurulmu olduunu gznne aldmzda huru harekt
yapacak Bizans askerleri o sularn arasndan nasl kacakt?" Sorusunu
sorduktan sonra yine kendisi: "btn bu hayaller edomil Mijatovi adl yazarn,
hayallerinden ve masa banda yazlm, dier hayali almalarnn iinden telif
edilmi uydurmalardr" demektedir Venedikli arkadalarnn yanndan hi
ayrlmayan, bu blgede savunma hlinde bulunanlar arasnda yer alan, nl
tarihi ve gemi cerrah Barba-ro, Kerkoporta Kaps olay vukubulsayd phesiz
ki, en geni safahatyla ve belki de abartyla, eserinde bahsedecek kimselerin
banda gelenidir. Kerkoporta Kapsnn, Osmanl zaferini kmseme niyeti ile
bir mizansen olarak uydurulduunu, neden Kerkoporta Kaps diye dnmeye
baladmzda, yukarda arzettiimiz maksada dayal olduuna ulaabiliriz.
imdi Kerkoporta Kaps hakknda eski sadrazamlardan Ahmed Vefik Paann
yaptrtm olduu geni bir aratrmann sonucundan bahsedelim. Sadnazam
Paa maarif nazr olduu kabinelerden birinde, Asar- Atika'a yni, eski eserler
adl mze mdrlne Msy Detye adl bir gayrimslimi getirir. Msy
Detye; merhum Ali Rza Saman'n nakline gre u prlanta deerindeki beyan
yapmtr:
"Her muharririn szn ayn- hakikat olarak kabul eden mverrihlerin her biri
bu kapy bir tarafa gtrmlerdir. Surlarn her tarafnda da byle bir ok kk
kaplar ve mahre (k) mazgallar olduunu dnmeyerek mahza (gya)
Trklerin muzafferiyetini kolaylkla kazanlm bir zafer suretinde gstermek
iin, icd edilen bu bahanelere maalesef inanmlardr."
te sevgili okur grlyor ki bat'llarn ileri srdkleri yalnz kalmamtr.
Bunlar rten veya kar tezler her zaman ileri srlmtr. Bu sebebden
okurlarmz, u gazetenin veya bu derginin veya baka bir kitabn ileri
srdklerini hemen kabullenmek yerine, masann hem te tarafndan hem de bu
tarafndan bakmak icb eder.

Jan Jstinyni

Gayrimslim tarihilere gre, Jan Jstinyni adl kahramann varl

muhasarann uzama sebebi olmu! Doru olsa bile neticeye bir te'siri yoktur.
nk; Sultan Mehmed byk bir azim ile gyei yegnesi olan fetih'i
gerekletirmek iin, en byk mni olarak sr'lar grmt. Btn
hazrlklarn srlar ykarak, ufalamay ve stanbuta girmeye gre dzenlemiti
btn hesaplarm.
Nitekim; burlarn ve srlarn, devrin en mthi silah toplar karsnda patr
patr dklmesi padiahn gayesine ulaacan gstermektedir. Buna; bilmem
ne kaps, ne Jan Jstinyni, ne Paeogoslar ne de bizatihi Kostantin Dragase-zin
engel olmas kabildi. Nitekim; 28/mays/1953 sabahna yakn balayan byk
yry ve hcum, stanbulun bat yn boyunca uzayp giden srlarn her
tarafndan ehre girildi.
Kerkoporta Kaps, Jstinyni'nin yaralanmas gibi olaylar savan tabii ve
beklenen neticelerindendir. Yoksa bunlarn Osmanl fethini nleyecek bir g
olmadn kabullenmek gerekir. Ayrca bu iradeye kar koyacak kuvvete ve de
yardma sahip deillerdi.
Nitekim; "stanbul ve Boazii" isimli eserin sahibi Meh-med Ziya Bey
merhumun: "Jstinyni'nin geri ekilmesi, ehrin sktunu getirdi denmesi asla
doru bir sz deildir" demekte olduunu buraya kaydetmeden gemeyelim.
Zten Venedikli Barbaro'ya gre Jstinyni yaralanm filnda deildir.
Jstinyni; Sultan'n byk gcn idrk etdikten sonra, dt znt
sonunda, bulunduu yeri terketme karan almtr. Bu arada da Jstinyni'nin
durumu hakknda tarihiler farkl eyler sylemektedirler bunlardan Kalkondil;
kurun ile elinden yaraland Tetadi, ki bu adam Galata'da zabta mdr idi
bunun beyan kolvirin ad verilen bir top mermisiyle yaralandn sylerken,
Kritivulos byk karabina ile atlm byk bir mermi, zrh gmleini delerek
gsnden girip, srtndan kmtr, derken Rikeriyo adl bir trihiyse
bambaka bir ey fde ediyor: "Jstinyani'yi yaralayan; ne bir Trk askeri, ne
de att bir eydir. Onu kendi adamlarndan biri att ok ile yaralamtr.
Kritivulos baka bir yerde de, bir Trk askerinin klcyla Jstinyni lmtr
demektedir. Bizim kaynaklarmz Ulubadl Hasan; Jstinyani'yi klcyla karnn
deerek ldrmtr, dedikten sonra Hasan'n yryne devam ettiini
bildirmektedir az sonra sr dibinden yukar kmaya balarken atlan oklar ve
talar ahadet erbetini imesine sebeb olmutur demektedir.

Bizans'a Yardm

Papa'ln bu muhasara karsnda Bizansa neden muavenet etmedii sorusu ister

istemez akla gelmektedir. Kendi limanlarnn bombardman edilmesini
nleyemeyen Papalk, Bizans kuatmasna nasl yardm edebilecekti"? Bu
soruya verilecek cevap, avrupann o srada nemli bir kavaktan gemekte
olduu kendi keline merhem arad bir dnemdi ve dinde reform ve hayatda
rnesans ile cedelleiyordu.
Papalk bu deiimin neresindeydiy sorarsak alacamz cevap, statkoyu
muhafaza etmek zere kendini dzenlemiti. Dolaysyla kendi hengmeleri
Bizans'n yardmna koacak ne imkn ne de takat brakmt. in bir baka
taraf vard ki, o da Osmanl taht'na bu sefer, kafi olarak km bulunan yirmi
yandaki gen padiah, barutu kendinden atei ruhundan alan bambaka birey
olduu gibi yapt hazrlklarn bykl Papaln ald malumatn dnda
deildi diyebilirizki, papalk bu sefer yaplacak yardm Bizans', akbetinden
uzak tutamayacak, htt avrupann yardmna ramen stanbul'un Sultan
tAehmed'e rm olmas, hristiyan-lk byk camias adna yz kzartc hl
meydana getirecekti. sterseniz imdi, Papal ve Bizans bir kenara brakalm,
Sultan 2. Murad'n hayattan ayrlmas zerine bu sefer fetihler yapmak zere
tahta kan 2. Mehmed'in hazrlklarna bir atfu nazar edelim.

Edirne'de Olanlar

Sultan 2. Mehmed; 1453'n mart ay sonunda stanbul'u fethetmek iin btn

hazrlklar tamamlamt. Gerek Anadolu cihetinde gerekse Rumeli tarafndaki
mcahidlerini toplamaya girierek gnderdii haberler davet edilenlere ulat-
nda pek ksa srede mzrakl olarak piyade ve svariler, kimileri ok, yay
kimileride sapanlaryla gelirlerken, bir baka blm de zrhl gmlekler
giymiler her biri ak olunacak bahadrlard. Bunlara imdi zrhl birlikler
denirken, o gnlerde, katafrakath askerler deniyordu.
Sultan 2. Mehmed'in ordusunun yekn saysn, tam bir shhatle vermek kabil
deildir. Pek ok yazar say vermekle beraber, aralarnda bir hayli say farkll
mevcuddur. lerinde en fazla itibar olunan grlen Venedikli Barboro'nun be-
yandr. Diyorki: "2. Mehmed; Marmara sahili ile Hali arasndaki alana, 160
bin kiiyi yerletirmiti. Bunlar gerek muntazam ktalar, gerekse gayri
muntazam topluluklard. Fakat kuvvetlerin tamamnn bu olduunuda sylemek
icb eder" diyor. Filonun mrettebatysa orta ada byk ark ordularnn
dimi olarak sava eri olmayan kiilerdiki bunlar yukardaki saynn tabiiki
diindayd. Baka ve mehur bir tarihi olan Netadi ise; bu miktardan miktardan
farkl bir rakam sylememektedir. Bu tarihinin beyann zetlersek u ifadeyle
karlarz: "Sultan Mehmed'in kiyzbin askeri olup, bunlarn 30 il 40 bini
svari idi geri kalan eitli meslek sahiplerinin ve bilhassa hizmetinden,
zenaatmdan ve ticari kaabiliyetinden istifade edilecek tccarlar olduudur" Biz
hemen unu syleyeiimki sevgili okurlarm; Netaldi, Osmanl svari askerinin
mikdarnn 30 il krkbin olduunu ifade ederken arada onbin kadar bir sayy
muhayyer brak-yorki bu onbin rakamnn, nelere kaadir olabileceine akil
ermiyor. Halbuki; Osmanl devleti daha altm yllk bir maziye sahipken, Meri
kenarnda Hac lbey Kumandasndaki 10 bin svari ile askeri gk yere dse
mzraklarmzla tutarz diyen bir gurur ve kibir ordusunu, ki 200 bine yakn
mevcudu vard bunu bir gece baskn ile tarumar ettiini ya bilmiyor, yahut da
ifadesinde bu kstas atlam oluyor.
Efendim bir savan vukuunda, kuvvet dengeleri ve mevcud says pek
nemlidir. Bu bakmdan iki tarafn kuvvetlerinin doruya yakn sayda tesbiti,
baarnn veya baarszln baka nerelerde aranmas gerektiini ortaya koyar.
Gstav ulomberje'nin eserini tercme eden Nhid Bey farkl saylar fade eden
mellifler olduunu hatrlatyor.
Mesel; bizim Hayrullah Efendi, 80 bin kiilik ordu mevcudundan kap aarken,
Klelef ve Halkandilas Osmanl'nn 400 bin mevcudlu ordusundan sz eder,
demek suretiyle mtercim merhumda bu ar farkll iaret etmekten kendini
aia-mamstr. te yandan Franes; Osmanl kuvvetlerinin 258 bin olduunu ileri
srerken, Sakzl Leonardo ise 15 bini yenieri olmak zere, miktarn 300 bini
atn, mehur Dukas ise 100 bin svari 140 binden fazlasnn gemici veyahud
babozuk olduunu yeknun ise 260 bini bulduunu dillendirir. Montedi ise;
karac ve denizci saysnn yekn olmak zere 240 bini bulduunu beyan eder.
Bylece; hakikate yakn rakkam Venedikli M; Barboro'nun syledii 160 bin
saysdr.
Muhterem okuyucularm; msy Gstav ulomberje, Osmanl ordusu trihin bu
dneminde, askerlik ilminin terekki-yatna ayan uydurmu olduu iin en
gl ordu olmay yakalamt, demeyi esirgemiyor. ulomberje; yenierilerin,
hristiyanlktan devirme olduunu ileri srerek, Osmanllar daha nceki
zaferlerinde, Varna'da Jan Hnyad'n feci malubiyetinde, Kosova sahrasndaki
hristiyan leminin urad bariz malubiyetde, en mhim rol oynayan gcn,
devirilmi ve Osmanl'lar tarafndan yenieri askeri diye anlan hrstiyan
ocuklar olduunu gryoruz demekte.
Halbuki; insanolu hr ve gnahsz doar. Onu istikamet-(endiren bir ailesi, yok
bakcs, mrebbiyesi vardr. nk ademolunun hayvanlardan farkl
yaratlnn gstergelerinden biride belli bir yaa kadar, ihtiyacatn kendi
kendine gi-derememesidir. Bu bakmdan insanolunun veldetinden, yni
doumunun peinden kendisine bakanlar tarafndan, ayn zamanda inan
bakmndan da ynlendirilir. Msy Gstav'n; burada hristiyan ocuklar idi bu
muzaffer msl-man ordusunun yenierileri, demesi, bu hakikati anlamazlktan
gelme olup, hristiyanlmn icabtndandr. nk; ok kii bilmektedir ki bir
ok gayri mslim, devirme toplanma iinde ocuklarn verecek ailelerin rzas
alnd gibi genellikle aileler (phesizki ekonomik zorluklar olanlaryd.) Ev-
idiarn bu organizasyona vererek onlarn istikbllerinin iyi olmasn
dnyorlard. Ayrca mensubu olduumuz islm dini itikadnda insan
mkellef ana girince dinin emirlerine muhatap olur. Yenieri alnma a,
insann mkellefiyatnn balamasndan bir hayli zaman nce gerekletiinden
o, hristiyan olmam bir ocuk olarak kabul edilir. Aiie efrad o yavruyu vaftiz
ettirmi olsalar bile, bu anne ve babasnn tercihleri olup bu hususda slama gre
btl bir adet'in kiymet-i harbiyyesi yoktur. Tki mslmanlar; inanlara asla
karmadklarndan, vaftiz gibi hristiyan detlerine dil uzatmaya da teebbs
etmezler.
Gstav ulomberje demekte ki; "binecei bir beygiri dahi olmayan nice fakir ve
bir ok gayri muntazam tbir-i dierle babozuk denilen kiilerin hayliydi
saylar ve de bunlar ganimet ve yama mid edenlerin arasnda, bir ok
hristiyan-da vard." Bu itirafda gstermektedir, ki Bizans devleti avru-pahlarn
yardmndan mahrum kalmakla birlikte, kendi dindalarnn bir blmnn hem
de ganimet ve yama midiyle, zerine yrndn grnce, mehur Sezar'n,
evltl Brts' kendini ldrmeye kalkanlarn arasnda, hanerinin parlayan
nda yzn grdnde herkese bilinen szn "Sendemi? Brts! Artk
l Sezar" dedii gibi Bizans'nda demesi icb eder, diye dnyor insanolu.
Ancak insan kahramanken, yine insan, hin de olabiliyor ve kimse hinlere
bakp da inancndan vazgememeli deilmi muhterem okurlarm.
Msy Gstav; kitabnn 57. sahifesinde unlar ileri sryor "bu ordunun
fevern-i hissiyat grimeye ayand. Bu saysz askerler, asrlardan beri nice
mslman nesillerin ak ve hararetle tahayyl etmi olduklar mukaddes bir ese
ri sonunda gerekletireceklerdi. Peygamber-i Zin'da bunu vaktiyle
dnmt. En byk hkmdar stanbul'u zapt eden hkmdar olacak, ordusu
ise gzel ordu addedilecek" dememimiydi? Sorusunu sorup cevabn
ulomberie yle devam etmekte:
"Arab'lar tarafndan bribirini tkib eden, yedi sefer yapld. Bunlarn 3. sndede
genliinde bizzat Hz. Peygamber (s.a.v)'in sancaktarlm yapm ve sevdii
yaknlarndan olan yal (90 yanda) Hz. Eyb'nde ilerinde bulunmasyla
ayrca hretlenmi, bu muhasaradan beri daha nice kuatmalara mruz kalmt
stanbul. Hakiki inan sahipleri, mjde peygamberinin gerekleeceine
inananlar ilerinden gelen nz le birletirdikleri cennet misli stanbula
yaklap, vuslata ermelerinin baarsn temin edecek duaclar sadece erbb-
takva olmayp, bol miktardaki serve-ti saman dnen ve bunlar nasl
yamalayacan dnenlerde bulunuyordu" fadesini yazmaktan kendini
alamamstr. Yine de son cmleye, bu menfaat gurubunun iine Bi-zans'dan
gayri memnun hristiyan unsurlar yazmasna, tarafgirlii engel olmu
grlmektedir ve objektif olamadn tesbit kolaydr.
Ancak yinede diyebilirizki Gstav ulomberje, bu mesele hakknda en objektif
yazanlarn hemen banda gelir. Padi-ah'n ordusuna katlmak iin, muhasarann
devam ettii mddete, yeni yeni gayri muntazam kuvvetlerde denilebilen
ynlarn katldn beyan eden Msy Gstav, bu katlm yamaclkla
badatryor, ki avrupai mistisizm dahi neticesi itibaryla materyalist bir grle
alam halindedir. Karm, demi olsaydk hata etmi olurduk, nk karm
meydana gelen kitleden tefrik yni ayrmak ok daha kolaydr.
Msy Gstav ulomberje; 1389'da Kosova Meydan Muharebesinin ehid galibi
Sultan 1. Murad- Hdavendigrn ordusunda toplanan Mcahidin-i slama bir
atf-u nazar eyle-se, o ordu iindeki Karamanolu askerlerinin bulunduunu
grecekti. Tabki yazar; Hdavendigr unvannn ihtimalki lednni mnasndak
mslmanlar bir bayrak altnda topla-yabilene verilen lkab olduunda behre
sahibi olmadndan, Sultan Ftih'in ordusuna fev, fev gelenleri, insann
aynaya baktnda kendini grr misli, kendileri yama dncesi tadndan,
herkesi ayn kalp ile deerlendiriyor.
Sultan Mehmed'in ceddi olan 1. Murad'n ordusuna amansz dman
Karamanolu'nun bile katlmas, slm ordusu ve mjdelenen Fetih Ordusu
olmas ihtimalinin en yksek olduu dnemde, islmlar tabiatyla bu orduya
katlmazm? O kutsal gazann mchidi, Gaazisi olmak istemezlermi? u-
lomberje'nin idrak edemedii husus, yeri geldiini sandmzdan sylyoruz:
Sultan Ftih'in; "Bizim hakikat kldmz yere onlarn hayalleri dahi ulaamaz"
beyann ya duymam olabileceinden veyahut da bitmez tkenmez hal
zihniyetinin, islmlar ve ark dnyas ile scak veya souk savandan trdr.
Muhterem okurlarm; bahse konu yazar bu almasnn 58. sahifesinde, unlar
ifde ederek, elifi elifine olmasa da bizim ifademize hayli yaklam bulunuyor:
"slm leminin dindar mridlerinin harb severiiklerini tahrik maksadyla sava
habercileri, dini misyonerleri gndermiti. Btn eyaletlerden bahasus Asya'dan
hakikaten oul ansnn koan terk etmeleri kabilinden koudular. Bir ark
tarihisine gre kouan binlerce kimselerin arasnda mehur olanlarn isimleri
unlardr: Akemseddin, Karaemseddin, Molla Sena, Emir Buhar, Molla
Fenr, Cebli, Ansar Dede, Molla Grn, eyh Zindan, Karamanolu ve yedi
bin gnllsnn banda Aydinolu Derebeyi. Bu sava kitlelerin saysn tan
min etmek iin akla gelen btn teebbsleri aresiz klan ey tekrar ediyorum,
muhasarann son gnlerine kadar nlerinde bir alay, derviler, mollalar,
maribiler, ve mutaassplar bulunduu halde, Trk Ordughna gelen akn akn
yeni savalarn akmas hususu akl alacak eylerden deildir" demekten
kendini alamamtr. Bu bakmdan iin onun ksr dncesinin deil, islmi
dinamiklerin, iyi re-nilmesiyle alakal olduunu ifde edememektedir.
Gstav ulomberje'nin Tutuculuu Yazar; eserinin 59. sahifesinde,
"hristiyanlkdan dnme birok hinlerin saflar yannda, Trkler tarafndan ele
geirilmi nice ve eitli kavimlerin var olduu bir orduydu bu ordu dahas, Srp
svarilerinden, Srp olan topulardan, lmclardan yine, Almanlar ve
Macarlardan bu orduya muavenet edildiini ve ilve olarak bunlara Rumlarn,
Ltinlerin, Cermenlerin, Panoniyenlerin, Bohemyallarn, hsl btn hristiyan
kavimlerin fertlerinin, Sultan Mehmed'e yardm iin, hinane bir ekilde
koutuklarn, Sakzl Leonardo'nun yazdn" syler. Yine Msy Mi-
catovi'in eserindeyse: "Padiaha Srp kral Jorj Brankovi tarafndan mecburen
gnderilmi olan, Srp kuvveti hakknda yazlm gayet faydal bir sahife vardr"
demektedir. Yazari ara balkta tutuculukla itham sebebimiz; hristiyaniarn
dinda olduklar Bizans'n yardmna koacaklar yerde, stne yrmelerinin
esbab- mcibesini teemml etmemi olmasdr.
Anadolu topraklarnda daha bir airet halindeyken, hristi-yan tekfurlarn
teblarnn gnln elmeyi beceren Kay boyu ve mslmanca tutumlarnn,
getirdii adalet ve sevgi dolu ilikiler hristiyan insanlarda takdire mazhar
oimadm? Bunun sonunda dnen bir kafa, din deitirip, hem dnyasn hem
de ahiretinin hayrlara dnmesine yarayan bir sonuca varrd. Hadi diyelimki din
deitirmek ayn topluluk iinde yaarken zordur ve bilhasa hanmlar, evremiz
ne der tiraznda bulunacandan mslmanla gei ertelenebiimitir fakat
adalet iinde emn olmakla yaamak, bir tekfurun keyfi idaresine boyun
emekden daha da efdaldir, diyen insanlarn bir akllan olduunu, stanbul gibi
dnya'nin merkezi bir beldenin asrlar sonra yepyeni bir medeniyete geeceine
akl kestiklerinde, bu iin gereklemesinin kendilerine dnya menfaati
bakmndan da hayli eyler kazandracan hesap etmelerine niin kafa
yormuyor, ahalinin byle olmasnn msebbibi, kse ve kraliyet ailesinin,
keyfemyea idresinin sonucu olduklarn idrak etmiyorda, Sultan Mehmed'e
katlanlara ver yansn ediyor.
te biz bunu yazarn tutculuu diye tavsif ederken, hi aklmzdan karmyoruz
ki, ulomberje bizim dediimiz gibi mtalaalarda bulunsayd, onun
hristiyanlm mtegallibe-lerince ipi ekilirde, ne kendinden ne de
almasndan dnya haberdar olmazd. Siz bakmayn bat'da hrriyetin bulun-
duunu syleyenlere; Rec Bey'in(Roje Garaudy) siyonizmle yahudilik stne
gitti ve neler ekmekte olduunu hep beraber gryoruz, 2000 ylnda
dahi.ulomberje; kitabnda unlar yazyor: "Bizans imparatoru ve mavirleri,
ellerindeki hi saylsa yeri olan vastalar ile muazzam beldenin, mdaafasn
tekil etmekle megulken. Gen Padiah, Edirne'deki ordughnda artc bir
faaliyet iindeydi, uyku nedir? Bilmiyordu! Btn geceleri; alma ile Bizans'n
ehir plnn tetkike ve bu beldenin mdafaasn hakk ile bilenler ile yapt
mnakaalarla geiriyordu.
Bu harikulade hazrlklar hakknda stanbul'a kadar dalm olan ayialar (unu
unutmayalmki istihbarat elemanlarnn Bizans'da kendilerine temin ettii
ajanlarla bu gz korkutucu, moralleri bozucu, ve lerinde alkantya sebeb olan
ifadeler bir organizasyonla gerekletiriliyordu) bu belde'ye dehet sayordu.
Toplan dken hin hristiyaniarn yapt silahlar hakknda yaylanlarn
insanlarn zihinlerini alt-st etmekteydi. Top barutunun kefi, kk ve byk
apda silahlarn imlat ortaa dneminde zamann artlarn deitirmeye, eski
uslleri bozmaya balyordu. Sultan 2. Meh-med'in pederi, Sultan 2. Murad'm
pek yeni ve mthi olan bu silahlardan daha nce tedarik etdiini biliyoruz. Bu
harikulade teebbsler sayesinde, sava sanayiinin ve harp sanatnn yeni bir
devreye balamasn olunun kabiliyetine gvenerek, brakm bulunuyordu."
irkin ftira

Msy ulomberje; alnmasnn 60. sahifesinde; "1453 senesi ocak ayndaki ilk
haftalarda Rumlarn bakentinde, eitli vastalar, ihtimal bilhassa, Zanos
(Mehmed) Paa hakknda besledii kin ve garaz saikasyla padiahna ihanet
eden ve hristiyanlara msaid davranan Sadrazam andarl Halil Paa vastas
sayesinde, Edirne'de <Bombarde> denilen byk ve mthi bir topun dkld
renildi.
O zamana kadar grlmemi byklkte olan ve akla smas zor bu topa sahip
olan, Trklere ait bahse konu harp leti iin Bizansl tarihi; Dukas'n szleri
yle: "1452'nin sonbaharnda, Hz. Padiahn huzuruna Osmanl'ya iltica eden
asker kyafetinde bir firari karld. Bu firr, padi-ah'a stanbul'un
mukavemetine dir salaml hakknda hayli deerli bilgiler verdi. Bu adamn
ad Urban veya CIrban idi. Macar veya Ulahlardand. Dkmclkde henz
emsali grlmemi ustalarn arasnda gelmekteydi. Daha nce stanbul
savunmasnda, grev almak iin Kostantin Draga-zes'e kendini takdim etmiti.
Hkmdarn kendisine koyduu artlardan memnun kalmad gibi ald
cretin ok byk bir ksmn, araclar ve nfuzlu kimseler alyor ve cep
doldurucular, bundan hayli istifade ederlerken, maa sahibi kt kanaat
geiniyordu. Urban bu tarzn irkinliine daha fazla dayanamad ve gizlice
Sultan 2. Mehmed'in hizmetine girmek iin, Bizans'tan firar edip, Osmanlya
iltica etdi. Padiah; bu ilticacya iyi davranarak, kendisini dikkatle dinleme
yolunu seti. Daha sonra nice hediyeler verdikten baka rtbeler hsan etti ve bu
rtbeleri tayan elbisede hediye etdi.
Hele hele balad yksek maan dorudan eline geii CJrban' pek
sevindiriyordu. Dukas'a gre; Urban bu maan kafasndan yapt hesaba gre
drtte birine raz idi." (Biz burada hemen sormadan edemiyoruz, maa
miktarndaki dncesini Dukas'n, Urban'dan nasl rendiidir?) ancak
ulomberje devamile diyorki; "Dukas; Sultan Mehmed byk tasavvur sahibi
zevatdan olduundan, Urban'in sanatyla meydana gelen byle kymetli yardma
sahip olmaktan dolay saadet havuzu iinde yzyordu adet ve Urban'a, bu
gne kadar hi teebbs edilmemi byklkte bir topun dkmn yapp,
yapamayacan sordu: rban'sa deil stanbul surlarn, Bbil surlar kadar
metn ina olunmu olsa dahi tuz-buz edecek byklkteki ta glleler atmaya
muvaffak olacak toplar dkeceine gvendiini ifde etdi. Ancak (gnmzde
balistik hesaplan diye bilinen) endaht (patlama) ve menzil meseleleri hakknda
fazla bilgisi olmadn da itiraf etmekten ekinmedi. Sultan Mehmed; bunlar
kendisinin halldeceini ifde etdi. Yeterki; Urban, Sultan Mehmed'in bitmez bir
itiyakla arzulad harp letini hazr etsin." Msy ulomberje, bizim arabalk
yaptmz "hin mhendis" ifadesiyle Topu CIrban' kastetmekteydi. nk;
yazar bu eseri yazarken taraftr. Aslnda insanlar taraftr fakat bu taraftarlk
hibir zaman iftira etmek, hakikatleri ketmet-mek, delilleri yorumlama
esnasnda adaletden ayrlmamak esas kabul edilmelidir.
Yoksa nsanlarn eitli siklerle, farkl olaylarda farkllk gstermeleri ftratnn
icbdr. ulomberje; hin mhendis (urban), Sultan Mehmed, Mimar
Muslihiddin ve Mhendis Sarca Paa ile dier teknik adamlar byk bir
toplantda ileri tarttlar. Padiah'n Rumelihisar inaatn ziyaret ertesinde
yaplmt bu ileri dnk meselelerin tartld bir toplantyd. Bu toplantda
konuulanlar resm tarihilerin ifadeleri Sultan'n, fetih'den baka bir gayesinin
olmadn nemle belirtmeleriydi. Bu toplantlardan gelecee aktarlan bir hu-
susda Sultan'n kendi elleriyle izdii, o muazzam ehrin haritas zerinde
baaryla neticelenecek olan hcuma en uygun yeri semek, sr'larda gedik
amak, lam koyabilmek iin ideal noktalar tetkik etdikten sonra tesbitini
yapyordu. Bu toplantlarda, ifadeleri, bkmazh ve dikkatinin herkesi kendine
hayran kld, bir ok vakanvisin kaydettii ortak noktayd.
Bu toplantlarn mhim bir muhalifi vardki bu hristiyanlar-la savaa girilmeye
kar kan sadrazam andarl Halil Paa idi. Fakat bunun karsnda da Damad
Zanos Paaki bu adam Arnavut ve hristiyand, dieri ise ihtiyar aknc beyi
Turhan Beydi ve bunlar padiah btn varlklaryla destekledikleri gibi
tevikleride hayli meesir idi. (stidrat: Msy u-lomberje'nin; Zanos Paa
hakkndaki hristiyanlk iddias yaktrma olmaktan baka bir ey deildir.
Zanos Paa; Balkesir'imizin pek tannm ailelerinden birinin ecdad olduun-
dan, bu ailenin bu hususda yaymladklar bir kitab ile bu iddiann nasl bir iftira
ve asl esas olmayan isnat olduunu ispatlamlardr) Biz; Msy
ulomberje'nin ifadelerine temasa devam edelim:
Padiah ok dikkatli ve tedbirli olduundan gznden bir ey nihan (sakl)
kalmyordu. Hristiyan lkelerin, bilhassa talya vede Macaristan'n Osmanlya
kar vaziyet alp almayacaklarn da oralara gnderdii casuslaryla kontrol
etmekten geri durmamaya pek gayret sarfediyordu. te yandan da, dkmleri
yaplm glleleri hazrlanm ve at denemelerine amade silahlarnn
denemelerine balamt.

Top Devrinin Mild

Top'un mthi bir tahrip afeti olduu, bu cesamette topa-nn imli, bu devrin
douu olarak kabul edilse yeridir. Gerek ark gerekse Garp dnyasnda, Sultan
Mehmed'in iml ettirdii ve urban ustann yapt kabul edilmi bulunan topun
mli topuluk trihinin, o dneme kadar yaplm en byk top olduunu artan
ehemmiyetiyle birlikde kaydeder tarihiler. Buna bir ad olarak vasi'yni kral
lkab verildi. (Bizde de hemen ifade etmeliyizki ah ad sylenmeye
balanmt. Msy Gstav ulomberje, bahse konu topu Dukas'n ifadesiyle
naklediyor:
"Bu top ok gsterili, korku salan grn mthi bir harika idi. Bu topun
kalbnn yaplmas ay gibi bir zaman ald. Yaplan bu kalbn iine Tun
alamn dkt." Bizim sanayii iisi olmamz ve mesleimizin dkmclk
olmas hasebiyle Tun hakknda ksa bir malumat arzedelim. Tun alamnn
halitasnda bakr madeninin en byk pay tadna iaretle yeteri kadar inko,
kalay ile meydana getirilen bir metal alamdr. Dkmn yaklat son
safhada da, eri-m malzemenin rahat bir akclk kazanmas iin, yeteri kadar
fosfor katlr. Fosforun katlm bir hayli dikkat isterki, bunun haddi alr ise
malzemede krlganlk olma ihtimli artar. nk, fosfor'un malzemede atomlar
eitli yerlerde fazla sktrmak gibi mtecanis olmayan bir i yap kazandrd
olur. Kullanmda snan alet, atomlarn gayri mtecanis hli devam etdii
takdirde, aletin snma arkasndan souma zamanlamalar farkl olacandan,
gvdede arplma, atlama veya yarlmaya kadar varan mahzuru olur.
ulomberje'den nakille mehur tarihi Franes: "bu topun gvdesinin, rumlara
ait bir l olan sipitam ile 12 sipitam, yni 9 kadem ve de metre cinsinden ifade
edersek, 3 metre, 40 emdir." ngilizlerin de bu konuda kalem oynattklarn nl
tarihileri Mister Piyers; bu topun Edirne'de dklmedi-ini Rejiyon'da
yapldn ileri srer.

Top'n Denenmesi

Sultan Mehmed Edirne'de ad Yeni Saray denilen bir mekn ina ettirmiti. te
bu yaplan byk topu burada denemeyi kararlatrmt. Ancak; deneme
esnasnda meydana gelecek sday hafifleticek bir re aramann en pratik yolu-
nu, denemenin yaplaca zaman ve gn mnadilerle iln ettirmesi ve
hamilelerin kendilerini sesin verecei baskya hazrlamalar ile ilgili releri
aramalarn bildirmi olmas medeniyyet-i insanln icabyd. Dukas'n ifadesi;
"top gr-lediinde 13 millik mesafeden sesi duyuldu, (karamili 1609 metre
olduuna gre, 21 kilometro, 170 metroya ulam oluyor, topun kard ses.
Bir mukayese yapmak iin 1878'de atalca'dan top seslerinin stanbul'da
duyulduunu gz nne alrsak, 425 sene nce patlatlan yukardaki top'un
sdasnn 21 km. ye ses duyurmas, yzde yzn artt bir mesafeyse de,
aradaki zaman farknn 425 sene gibi azmsanmmayacak bir zaman olduu
dnlmelidir. Bu deneme atnda tarihinin kimisine gre; 600 kg, 750 kg,
ta-glle atldn, 1500 metro mesafeye dm olduu ve dtnde at
ukurun metroya yakn olduu ifade edilmektedir. Msy ulomberje yle
devam etmekte: "Bu glleler; bu gn bile (1914'de) stanbul'un baz
mahallelerinde mesel Byk Sr'un hendeklerinde, Galata surlarnn diblerinde,
eski sarayn avlularnda hatta tersne'de rastlanmaktadr.
ngiliz tarihi Mister Piyers, bu gllelerden iki adetinin lmn yapm
vard netice Midillili bapiskopossun ifade etdii ly bulmak suretiyle bir
doruya ulamtr. lm sonunda evresi, 88 ps olan bir deer ortaya
kmtr. Bu glleler granit olup, Karadeniz sahillerinden gelme karata
yahudda aletlerle yuvarlatlarak glle haline getirilmi mermer ktlesiydi. Koi
Efendi; (Koi Bey risalesini kastediyor) Sultan Mehmed'in otuz kantar yni 30
bin kilo miktarnda glle hazrlattn bahseder." demekte olan ulomberje kan-
tar hesabnda bir hata yapm olmal biz doruyu ifadeye gayret edelim. Bizim
lkemizde bir kantar, 56 kg.dr. Dolaysyla; 30x56=1680 kilo ederki, bu da
koca stanbul'un bu kadar az arlkta glle ile alnabileceini akln almas kabi!
deildir. Ta ki metinde geen 30 kantarn 30 bin kantar olmas iktiza ederken
baskda bin yazsnn konulmamas vuku bulmusa buna mrettip hatas denir
amma bu seferde neticenin 30bin kilo olmayp, 30 binx56=l. 680. 000
<birmilyonaltyzseksenbin kilodurki> makul grnyor. Aziz okurlarm;
ulomberje eserinin 63. sahifesinde "stanbul'un muhasarasna itirak
edenlerden biri olan Midillili Piskopos Sakzl Leonardo; byk bir Trk topu
tarafndan frlatlan surlarn stnden ap giden bir glleyi lmek merakna
dtm diyor. 88 ps evresi, arlysa 600 kg. geldi demektedir." diye nakilde
bulunuyor.

Edirne'den k

1453 senesi ocak ay balarnda yola karlan bizim Sahi dediimiz mthi
byklkteki top, stanbulun nlerine ancak iki ayda getirilebildi. Karaca Paa
komutasndaki gayri muntazam svarilerin says onbini buluyorduki topun
geecei yollar dzenliyorlard.
Koruma grevi de bu birliklerin vazifesiydi. Rivayetlerin en asgarisi 30 ift
kzle balayan sz konusu topuekme ameliyesi iin 150 ift kzn
kullanld ileri srlmektedir. Pek yakn bir zamanda ar Ferdinand'n
askerlerinin firar eden Trkleri nlerine katarak getikleri bu nihayetsiz ve
znt verici ovalarda ilerleyen o yan- temaa yni seyre deer alay gz
nne getirmek kolaydr" Demekte olan ulomberje mazide kalm
hristiyanlann galibiyetine atf yapmakta bu hasretini belirtmesine, eseri tercme
eden, merhum M. Na-hid Bey u sitemi pek hakl olarak yapmaktan kendini ala-
mam bylecede bu milletin hakikatli bir evlad olduunu ortaya koymu
bulunuyor, ctemekte ki:
"lumberjenin ilm bir esere, bu gibi hissi ve tarafgirne fikirleri kardrmas,
ayan teessfdr." Top'un bindirildii tekerlekler zerinde yol almasn tanzime
alan ikiyz kii yan tarafnda durduklar halde yola koyulmulard. Baka bir
ikiyz kiilik amele ekibiyse yolun elverisiz blmlerini yola benzetmeye
alyorlard. Elli dlger ise her eit tamirin hakkndan gelmek iin kafileyi
adm adm takip etmekteydi-ier. Bunlar bilhassa kprler kurmak suretiyle ini
ve k kolaylatran kestirmelikler temin etmekteydiler. Baz kaynaklar bu
yolculukta kullanlan insan unsurunun ikibin kiiye vardn da rivayet ederler.
Nihayet mart ay sonunda (Franes nisan'in 2. gn diyor) Allah'a havale
edilmi Bizans surlarnn, be mil uzana top'u getiren kafile vsl oldu.
Yol boyunca bu muhteem topun geiini grm bulunan insanlar dehete
kaplmlard. Grdn hafzas hayli zaman tayacakt. Halk arasnda hayli
n sahibi olan urban Topunun, Sultan Mehmed'in bir ok topunun itirakiyle
yaplan atlar sonucundaki tahribini, CJrban'in topu yapt gibi sanmak veya ye
gstermee almak kadar yanl bir husus olamaz.
te yandan Karacabey'in askerleri gemi olduklar Trakya sahrasn bir
harabeye evirdiler. Ayastefenos (Yeilky)'u bastlar. Yalnz; Silivri kasabas
mukavemete muvaffak oldu. Osmanl Donanmas, btn tarihilerin ittifakla
syledii gibi nisan aynn 5. gn stanbul'un, Marmara Denizine bakan byk
sr'Iar nnde grld.
Padiah 2. Mehmed'de 23/mart/1453'de stanbul nlerinde bulunmaktayd.
"Diye kitabnda yer veren msy ulom-berje u tasvirle bizlere sesleniyor:
"Trihin en mehur sahnelerinden birini fikren ve tahayylnz nisbetinde
gznzn nne getirmenize yarayacak bir tasvir yapalm; seyretmee deer
eitli renkleri kendinde toplam, ynlar hlinde yrtc svari ve piyade
askerlerinden meydana geimi, fevkalde cemm-i gafir yni az rastlanr
byklkteki kalabalk, bu muazzam ehrin, o ssz, orak, dz ve tozlu bl-
gelerinde, toz koparan gibi dolanan o parlak ve muntazam taburlar, gayri
muntazam hadsiz ve hesabsz suvri blkleri, insanlar, hayvanlar, arlklarn
tekil ettii o ard aras gelmeyen kollar gzlenince yzbinlerce ahalinin mthi
velvelesi, etraf kuatan muzkalarn akseden ahenkleri, trampetlerin patrds,
binlerce hayvann inlemesini bir an iin tahayyl ediniz. Osmanl padiah 2.
Mehmed; refakatinde 12 bin yenieri olduu halde ve bir kabin sipahiden
meydana gelmi muhafz kuvvetiyle 23/mart/1453'de, Byk Sr'da denilen
'Beri' mntkasndan tahmini birbuuk mil kadar uzaklkta bulunan Liks, yni
Bayrampaa deresinin vadisinde sol blmde, tepe zerinde bir asker hastane
(1914'de) bulunan Maltepe'ye otan kurdu. Topkap (Bizans dilinde; San-
Roman)'nn tam karsndayd. Buraya byk toplan koydu. Zten bizlerin
Topkap dememizde bu toplarn buraya konmasyla alakaldr.
Miriyandiriyon, yni Orta kap, arisiyas, yni Eri kap gibi bu kapnn
karsndaki yerde 1422'de babasnn ordughn kurduu yerde seccadesini
seren padiah 2. Meh-med, ilk i olarak o muazzam ordusuna bir le namaz
kldrmak yolunu seti kbleye ynelerek. Namazn edasndan hemen sonra
bilfiil muhasara balamt. Bu ordusunun tamamna fethin hedef olduu,
muhasarann baladn tellllar vastasyla duyurmutu. Alimler; artk birlikleri
tek tek ziyaret ediyorlar, balam bulunan mukaddes cihad padiahn emrince
islmn askerine anlatlyordu. Hz. Muham-med'in mjdesinin hatrlatlmas
buna kfi gelmekteydi. Ordunun en byk g ve kalabaln tekil eden Asya
veya Anadolu ktalar, bu geni mesafeye yaylmt. Rumeli kuvvetleri diye
bilinen grup ise Maltepe'nin yni padiahn ordughnn sa tarafndan itibaren,
Marmara sahiline varan arazi zerine yaylmt. Ayrca Halic'in i tarafnada
yaylmlard. Bu gsterili ordunun gkyzne akseden velveleleri zerine
yldklar Bizans halk iin ne mthi manzara idi.
stanbul'un bedbaht insanlar bu pek geni alan kum gibi kalabalkla, sayya
gelmez svari blkleriyle dolduran o harikulede ordunun her saat bydn,
dehet tesiriyle hadekalanndan frlam gzleriyle gryor ve bu eytan
manzara bunlarn mrlerinin sona erecek olduu zehabn hissetiriyordu.
Kulaklarna ulaan uultular, bu talihsiz beldenin etrafnda biraz sonra, hi bir
firarinin geebilmesine, artk meydan vermeyecek olan o canl demir ve elik
enbe-rin bylece olutuunu grmek, Bizans insannn pek byk dehetle
seyrettii tablodur.
Ayn zamanda; trihde hakikaten ilk Trk donanmas olarak da kendini gsteren
byk donanma merkezi saylan Geliboludan hareket ederek yola kmt. Bu
donanma daha dorusu bir Bulgar muhtedisi olan Sleyman Reis yni Baltaolu
Sleyman Paa'nn Kapdan- Deryalnda idi. <Muhterem okurlarmz: bu
eserin mtercimi muhterem Na-hid Efendi merhum, koymu bulunduklar
dipnotla Baltaolu Sleyman Paann mhtedi olmadn ikaz ettii orjinal kita-
bn hemen altnda yer alm.
Sultan Mehmed; en azndan byle bir donanmaya sahip olunmamas stanbul
fethini yaatmayacan biliyordu. Bu bakmdan gerek avrupa sahillerini
doldurduu donanmasnn bana Baltaolu Sleyman Paay getirdii gibi
donanmann merkezini tekil eden Gelibolu Valilii de bu zta verilmiti.
"Msy ulomberje; Baltaolu Sleyman Paa'y ilk kap-tanpaa olarak
gsterirki, bu iddia isabeti olmayan talihsiz bir beyandr. nk; merhum amiral
Afif Bykturul'un kaleme alm olduu" Osmanl Deniz Harp Trihi ve
Cumhuriyet Donanmas" adl eserinin 1. cildinin, 50. sahifesinde u ifadeye yer
vererek ulomberje'nin ifadesini rten bir misli zikredelim: "m. 1325 ylnda
Mudanya'y, 1326'da Bur-sa'yi fetheden Orhan Gazi, Karasiolullanndan Aslan
Karamrsel Bey'i 24 adet gemisiyle beraber getirerek zmit krfezinde bir
mahalde slendirmitir. Rivayete gre bu mahallin ad Aslan Karamrsel
olmutur. DolaysrylaOsmanl'nn ilk amirali ve kapdanpaasi yukarda ad
geendir ve bylece yazarn bu yanln tashih ettikten sonra ulomberjeye
dnelim:
"...Osmanl donanmas byk surlarn hizasndan sahil boyunca yayldnda, 2
ve 3 katl olan 30 kadar kadrga nde yol almakta ve 130 para da kk gemi
veya sanda! irisi denebilecek derecede bir filoydu bu. Bizansl tarihi Kritivu-
los, bu donanmay pek mthi bir donanma sayyor ve zavall Romallar,
ifadesiyle Bizans Rumlarnn korkularn belirtiyordu. Ancak u da bir vaka
idiki, Bizans bu gne kadar deniz zerinden de bir muhasaraya mruz
kalmamt. De-mekki Sultan Ftih; o gne kadar kimsenin yapmad bir tarz
getirmiti. Evvel; Rumelihisarn yaptrp, ceddi Yldrm Bayezid'in ina
ettirdii Anadoluhisar'nin'karsna koy: mu, bylece de Karadeniz'den gelecek
herhangi bir muaveneti (yardm) durduracak gc kazandracak mevzileri kur-
mutu.
Ancak; donanmann hareketini daha mufassal yni tafsilatyla anlatan Venedikli
Barboro'ya kulak verelim: <nisan aynn ilk gnlerinde hazrlklarn
tamamlam olan Trk donanmas, Bizans zerine yrmee hazr haldeydi.
Kadrgalar, fustalar, prandariler ve briyk denilen gemilerden olmak zere 145
yelkenliden mrekkep donanmann bana geen Baltaolu, Marmara'dan
doruca pupa-yelken giriyordu. Bu giri; trampetler, asker msik aletleri ile
byk debdebe ile sahilin her iki tarafndan gelileri grlmt. Marmara sa-
hiline toplanm bulunan hristiyan ahali bu ana kadar islam-lara ait byle byk
bir donanma grmemi olduklarndan hznleri balarnda esen belnn
bykln aksettiriyor-
Kimileri uzun zamandan beri ehrin kaplarn kapatp, atl durmann yanlln
anladlar, Osmanl donanmas Dol-mabahe'den Beikta ve Ortakye uzanan
cilveli akntlarn girdabnda oynaan sulara yaylp demir attnda takvimler
12/nisan/1953 trihini gsteriyordu.> Artk deniz yolu emniyeti de tesis edilmi
bulunduundan gerek Karadeniz zerinden gerekse Marmara cihetinden eitli
gemiler gelip gidiyor, Osmanl ordusunu ve donanmasnn ihtiyacatnn bir
blm, bu deniz yoluyla karlanyordu. Bu noktada tarihi Franes; Osmanl
filosunun 480 para olduunu ifade ederek herhalde ikml vastalarn geli
gidilerini sayarak bunlar genel yekne dhil etmi olmal ki bu mbalaal
rakkam vermeye mecbur kalm. Karadeniz cihetinden gelen gemiler
ekseriyetle kereste ve toplarla frlatlacak ta glleler getirmekteydi. Barboro; bu
gemiler arasnda 300 tonilatoluk byk bir nakliye gemisinden sz eder.
Devrine gre artc bir niteliktir.

Otag-I Hmayn'da Neler Var?

Ota, etrafna ok derin kazlan hendekle koruma alan iine almyordu. Tertibat
yle dizayn olunuyorduki, Silivri eitli zaviyelerden tarassuta alnm oluyordu.
stanbul'a yardma gelebilecek gler ancak yardm Silivri'den grebilirlerdi.
Bu tedbir, bu ynyle isabetliydi. 6/nisan/1453'de Trk Ordusu dman
menziline girmemek kaydyla srlarn hemen hemen bir kilometreden daha
yakn bir mesafeye sokuldular. arpma balamadan nce, Bizansl tarihi
Kriti-vulos hakk teslim ederek unlar syler: "<Sultan Mehmed; Kur'n-
Kerm'in emrine uygun olarak Bizansllara son elisini yollad. Eer ehir kan
aktlmadan teslim olursa hibir kimsenin burnunun kanamayacan, can, mal,
rzn teminat altna aldn bildir. Tabiiki cevap umulan ekilde oldu. Teklif red
edilmiti. Bunun zerine fethe giden yolun son resm geidi yaptrd. Bu
muazzam ordunun sam olduu mehabet ve gsteri, Bizans insanlarnn
yeniden bir mitsizlik girdabna yuvarlanmalarna sebeb oldu.> Kritivulos t-
rihinde yle devam etmekte:
<Hz. Padiah; ordusu tarafndan igal edilmi olan iki sahili, biribirine daha
abuk ve emniyetli bir tarzda bulutura-bilmek iin, Zanos Paaya Halic'in son
noktasna bir kpr kurmasn emretmitir.> Hakikaten dnce plnna alnan
bu kpr Zanos Paann kuvvetleriyle, son hcuma daha abuk katlmasn
salayacakt." Asya cihetinden gelmi olan askeri birliklerin banda Anadolu
Beylerbeyi sfatyla bulunan shak Paa, Asya Trklerinin imparatorluunun en
kuvvetli ballarndan olan Mahmud Bey'le birlikte, tecrbe ve cesaretlerini bir
merkeze tevhid ederek, gsterdikleri ibirlii yan- hayretken, Ota-
hmayunun sandan balayarak, Topkap yaldzl kapdan, taa Marmara
sahiline kadar, yni imdiki Yedikule srlarnn dibine kadar muhasara etmekle
vazifeliydiler. eklinde bilgi veren Msy ulomberje yle devam etmektedir:
"Bu kuatmann en ehemmiyetli blmn ise Edirnekap e Topkap arasndaki
mahal tekil eder. Ve buraya den grevi, Suitan Mehmed vede sadrazam
andari Halil Paa deruhde ediyorlard. Ancak ngiliz tarihi Mister Piyers, bu
blgenin en zayf yer olduumu, htt Yunan Mitolojisinde geen Ail'in
topuuna benzettiini nakletmekte Msy Gstav ulomberje.

Donanmaya Engel Zincir

ulomberje bu meseleye de yle bakyor: "Sarayburnu nnden gerilmi

bulunan ve liman giriini tkayan zincirin bal olduu Tevriyon mevkiine kadar
olan blgeyide Balta-olu komutasndaki donanma gz altnda tutacakt.
Sultan Mehmed; zinciri tahrip edip, kyya kabildikleri takdirde burada
bulunan surlardaki kuvvetin yetersiz ve savunmadaki zaafiyetini dnm
olduundan, buradan iddetli hcumlar tasarlamaktayd. Mehur zincir alacak
gibi olmadndan, donanmas burada sadece gzclk yapma durumunda
kalmt. Bu bakmdan Sultan Mehmed ehri ancak iki cepheden zorlamak
durumunda kalmt.
ulomberje; almasnn 75. ve 76. sahifelerinde, Bizans'n urad eski bir
muhasaray yle nakleder: "1204 senesinde hal ordular tarafndan Bizans
muhasaraya maruz kalmt. Bu muhasarada Hanri Dandolo, gemileri sayesinde
Hali tarafndan galibiyetle sonulanacak bir hcum yapmtr. Ancak biraz
evvel Bizans amirali Mihail Sotirigi-nos, Bizans filosunu satmak suretiyle ihanet
etmiti.
Bunun ihanetiyle talyan kadrgalar liman giriini tkayan zinciri zp, hibir
mklatla karlamadan Halic'e girebilmitir. Arab'lar gibi,' Trk rkndan olan
Avar'larda bundan asrlarca nce sahip olduklar saysz harp gemilerine ramen,
gemilerini asla sahile yanatramamlar, buna karlk, iri Bizans harp gemileri
ve Rum tei denilen suda dahi sn-miyen mdafaa vastalar sayesinde,
Marmara sahili tarafndan Bizans surlarna ciddi bir hcuma muvaffakiyet
bulamadlar..."
Yazar Msy ulomberje; almasnn 85. sahifeinde Trk top dkm
sanayiinin varm olduu enteresan merhaleyi anlattnn farkndam bilmem
amma, bu asrn teknii bile bu safhann ucunu tutamad. Dman hedefleri
nnden lzm gelen tarz silah imli. te bir millet silh sanayiini milli bir
sanayii olarak benimser ve tatbike koyarsa, o millet hi bir zaman cephane ve
silaha muhta hle gelmez. Sultan Ftih'in 1453'de ki harp sanayii hamlesini
1970'den beri millete ve devlete kabulettirmeye alan; Milli Gr mimar
Prof. Dr. Necmeddin Erbakan ve Milli Gre gnl vermi olanlar, Sultan
Ftih uurunu aziz vatanmzn hayat- siya-siyyesinde ve temadi-i mrne
kazandrmakla, Mslman Trk milletinin, uydu devlet deil, lider devlet olma
mcadelesini balattlar ve bu sonunda gerekleecektir.
Milletimiz, mirass olduu ecdadnn en gzel taraftaryla dnyada adaletin
temsilcisi olduu, eski ve aaal gnleri yeniden ihya edecektir. Neyse biz
imdi; Sultan Ftih'in fevkaldeliklerini anlatan Kritivulos'u, ulomberje
araclyla dinleyelim: "nl tarihi Kritivulos Rum olmakla birlikte, Sultan 2.
Mehmed'in sdk bir tebaasdr. Bahse konu tarihi 2. Mehmed'in toplar iin
unlar sylyor:
<Ordusunu stanbul nlerine en uygun ekilde yerletirdikten sonra, toplar
dkenleri yanna ard. Onlarla bu silahlarn tahrip gcn, karda duran
srlar ykp, ykamayacan konutu. Mhendisler ise; byk toplara ilve
edilmek zere burada da ayn veya daha byklkte toplar dklebi-leceini
bunun yaplmas hlinde, srlarn yerle bir edilecei cevabn verdiler. Ancak
mthi denilebilecek bir maddi imkn gerektirdii beyannda da bulundular.
Padiah; derhal istenenleri verdiini syledi. Bunun zerine bu mhendisler,
insann kendi gzleri grmese inanamayaca, hummal bir alma ile dehet
verici byklkte toplan iml etmeye baladlar.
<Kritivulos devamla:<mhendisler son derece yal ve hafif killi topra,
ierisine dalmasn diye keten, kenevir gibi baz lifleri iine kypda
katyorlard. Sonra da, gnlerce o kumu yourup kvamn bulduuna kanaat
getirince kalp haline getiriyorlard..> Diyen Kritivulos, kalbn nasl yapldn
anlatmaktan da kendini alamaz. Fakat biz bu top bahsine son vermeden,
mbalaa sanatndan bir rnek olmak zere uiomberje'nin, ngiliz tarihi
Piyers'den alntildn nakledelim ve biraz da, deniz de olmazsa karada yzen
gemiler blmne geerek, bu kymetli eserden aldklarmza gemilerle son
verelim.
Piyers'in ifadat: <her ki taraf, Trkler ve Bzans'ilr ve bilhassa Trkler o
kadar ok ok at yapmaktayd ki bu atlar esnasnda, havada gelen oklarn
ylmas ara sra gnein klarn gstermeyecek birbulut hline geliyordu.>
Her nekadar msy Piyers'in ki bir mbalaaysada ancak dikkat ekmek istedii
bana kalrsa, Sultan Mehmed'in ordusunun mcahidleri okularn kudretini
iaret ettiidir.

Hali Azndaki Tedbir!

Muhterem okurlarm; zorluklan amaya azmetmi bir padiahn ve ona byk

itimad olan ve sevgiyle bal ve de mjdei Nebevye'ye nail olmak arzusu ile
yanp tutuan, inananlar ordusu karsnda olduklarn unutan Bizans mdaafi-
lerini, zincir ve Barboro'nun aaya alacamz tahkimat zorlayan
mslmanlarn nasl reler bulacan daha sonra greceiz. imdi Barboro
cerrah'm (o bir sava cerrahyd) Ruznmesinden alntlarn yaplm olduu,
Msy ulomberje'nin eserinin 108. sahifesine dalalm:
"Limanda zincirin gerisinde dokuz byk geminin aralarnda Tana'dan
gelmi kadrgalar, iki hafif Venedik kadrgas dierleride Kostantin
Dragezesndi. Silahlar alnm kadrgalar ve dierleri olmak zere onyediyi
buluyordu. Direkleri anakl ihtiyat gemileri vard. Bunlardan baka iindeki
silahlar alnm ve dmann (Trklerin) byk toplarndan gelen mermilerden
ate almalar korkusuyla batrlm bir ok gemilerde vard. Byle gl bir
filonun mliki olarak, kendimizi gaddar Trklerin hcumundan masun
zannediyorduk! Halic'in stanbul sahili zerindeki San-Ojen burcu iie Beyolu
cihetinin Lakarova burcu, zincir sayesinde aralarnda irtibat peyda eden biri
medhal yni giriin sanda, dieri solunda olan, bu iki bur limann
mdafaasnda cidden faydal idiler," Demekte olan Barboro, bir perianl
yaamaa hazrlanan insan haleti ruhiyesiyle yazm grnts sergiliyor.
nk o mthi olay, mslmanlarn, denizde yzdrmedikleri gemileri karada
pupa yelken uurduklann grdkten sonra yazlm bir yaz olduu hemen
anlalyor.

12/Nisan Bombardman

Osmanl kuvvetleri tm hazrlklar yapm mevcut toplarn Kostantin'in saray

olan Vlkerna'nn karsna 3 top, 3 top da Selimbirya^ kapsna, 2 topun
arisyus kapsna tabya ettirildi atlar baladnda ise srlarn titremee
balad grld merhum mtercim M. Nhid Bey, Barboro'nun top
salvolarnn kendisinde tevlid ettii hlet-i ruhiye ile Sultan Ftih hz. lerine,
terbiye d lkab ve szlerle bahsettiini zntyle ifade eder ve bu memleketin
bir evld olarak, ecdadmza byle hakarete miz ifadeler kullanan ahsn satr-
larn ulv terbiyesi mnasebetiyle tercme etmemi olacak ki, bizler
Barboro'nun ne sylediini renememi olmakla beraber, kt sz sahibine
aiddir darb meseline yapmay tercih ediyoruz.
Bombardmann btn arlyla devam etmesiyle birlikte dier nemli faaliyet
donanmann imdiki ad Kabata olan iftestun'a erkenden gelmesidir...
Toplarn bu 12/nisan g-
n endaht, Bizansllara her an gelebiliriz mesaj gibi geliyor onlar titretiyordu.

Beklenmeyen Eli

Bombardmann balamasndan ok gemeden Macaristan Naibini eliler

gnderdiini kaydeden ulomberje, yle devam eder: "Bunbin ad Jan
Hnyad idi. Geli sebebi olarak da ileri srdkleri, Jan Hnyad'n artk nib
olmadn, btn selahiyetlerini gen kral Vladislava brakm olduunu
bildirmekti gya! Bu eski naibin teklifi, 1451'de Semendi-re'de imzalanm olan
vede karlkl mbadele edilmi bir antlama senetlerinin biribirlerine iadesini
istemekti." Diyen ulomberje; "bu tafsilat Miotovi'in eserinden aldm. Fakat
Rumlarn lehinde yaplm teebbs olduu aikrdr" dedikten sonra yle
demekte:
"Hnyad; padiah Macar ordusunun mmkn bir hcumuyla tehdid ederek
dnceye salmak, bylece de sadr-azam Halil Paann sulh taraftan fikriyatna
g kazandrmakt. Semendire antlamas seneyi kapsayan bir antlamayd.
Bu antlamayada Srp Despotu Brankovi tavassut etmiti. Bu antlama
Rumlarn lgna dnmesine sebeb olmutu. Hnyad'n adamlar geldikleri ota
hmayundan kuatma alann gezmek izni alarak ktlar, dolatlar." (Padiah;
hemen ilve edelimki bu seyre ve gezmeye msaade vermekle, Macarlara oturun
oturduunuz yerde demek istemitir. ) "18/nisan/1453'deki bu hcumda,
Osmanl toplar Jstinyni'nin bulunduu yerde, iki burcu alaa ettii gibi
srlarn n ve arka duvarlarn da haylice hrpalam bulunuyordu. Jstinyani ise
gelii gzel siperler kazdryor, mukavemete devam etmekteydi. 18/nisan
hcumunun verdii hasar gren padiah sabahn ilk klaryla umum taarruza
yakn kesafette bir deneme yapt. Cerrah ve tarihi Venedikli Bar-boro yle
anlatmakta:
<Trklerin ok kalabalk bir gurubu gelip, surlara dayand. Bu srada saat
gecenin iki'sini gsteriyordu taarruzu gnein domasndan sonra saat altya
kadar srdrdler. Trkler hayli zayiata uradlar. Btn bunlara ramen gece
karanlndan istifadeyle srlara yaklayorlar ve aniden bizimkilerin zerine
atlyorlard. Atm olduklar sava naralar, kardklar sesler, mevcudlarnn
ok zerinde bir kalabaln varln hissettiriyordu. Bu sesler o kadar yksekti
ki, 12 mil uzaklktaki Asya cephesinden dahi iitilmekteydi. Hristiyanlar ka-
pldklar korkuyla feryad- figan ediyorlard. Bu sesleride duyan mparator
Kostantin, hayli endieye kaplmaktan kendini alamad.
Putperestler; (ha! Mslmanlar kastediyor) geriye ekildiklerinde ortalk
sessizlie brnd. Trklerden ikiyz kii lmken, biz de ne l ne de yaral
vard.> ulomberje'den rendiimize gre; Tarihi Sloven'de yazm olduu
"Veka-yinme" de bizim ilk hcumumuzu, aa yukar aynen anlatmaktadr.
Yalnz bu eserin u blmn nakletmeden gemeyeceim: <Birinci hcumda
le vakti gelmiti ki, Trkler topunu 2. defa zerimize dorulttuklarnda
Jstinyani, o da topunu hazrlamt. Trklerin topuna doru nianladnda ve
atn yaptnda isabet vaki olmu, Trklerin topunun inde bulunan barut,
topun kundan paralad. Sultan Mehmed bu manzaray mahede ettiinde,
hayli hiddetlendi
ve havada akisler brakan sesiyle iki defa: "Yama! Yama!"
i diye bard. Osmanl birlikleri de padiahlarnn dediini
tekrarladlar ve karadan da denizden de hcuma getiler. stanbul'da btn.ahali
srlara kotu. Klielerde ise patrik, despot ve rahiplerle, rahibeler duaya
kalmlard.
mparator Kostantin Dragezes hkra hkra alamaktayd. Kumandanlara,
askere ve ahaliye metn olmalarn ifde etmektende kendini alamamaktayd. Bu
arada da hi durmamak kaydyla btn ehri dolat. 18/nisan, yerini 19/ni-sana
brakm fakat iki hasm arasnda eitli harp vastalarnn kullanld sava
devam etmekteydi. Mdafiiler; uzun merdivenleriyle surlara trmanmaa alan
mslmanlarn zerine talar atmak ve kzgn yalar dkmekle savunmalarn
yapyorlard.
Buna karlk Sultan'in askerleri; ehd olma uuru iinde fethi temin edecek
hcumlarnda srarl ve sebatkrd. Savaa nihayet verildiinde, sessizlik
kerken imparator btn nbet yerlerini tefti ettiinde uykuya dalm
nbetiler buldu fakat bunu yorgunlua vermiti. Jstinyni ve hemehrileri
talyanlar ile Rumlar, gedikleri kapama iine kouyorlard. zerlerindeki zrhlar
onlar atlan ok ve mermilerin tahrip ve yaralamasndan korumaktaydm
Sevgili okurlarm, Gstav ulomberje'nin Barboro'dan naklen syledii ikiyz
Trk'n telefat, mdafiiierden deil l, yaral bile bulunmadnn sylemesi
karlnda , Sta-raeneski adl tarihinin, neretmi bulunduu "Sloven Veka-
yinmesi"nde, lgnca bir mbalaa ile u rakamlar veriyor: 1740 Rum, 700
Ermeni ve Frank ile 12 bin Trk'n telef olduunu ileri srer. ulomberje ise ;
bu kadar birbirinden uzak rakamlar ileri sren tarihilerle ne yaplabilir?
Sorusunu sormakla, bir hakk teslim etmi olmuyormu? 22/nisan/1453 Pazar
gn, yle bir harikulade olay vuku bulduki gerekleen bu olay sayesinde,
stanbul'un sktunun, yni dmesinin son kertesine gelindi. Hakikaten bu
olayda, insanlarn gzlerini hadekalarndan frlatacak kadar, akllara durgunluk
verecek bir manzara yatyordu Hali'de. Gemiler gkten in-micesine dnyann
bu ndir rastlanr Altnboynuzunda sefa-in etmekteydi.
Evet azim ve sa'nat, kudretle birleince Dolmabahe'den Beyolundan,
Okmeydanndan, Kasmpaa'ya ve oradanda
Kadrgalar caddesinin nnden Halic'in sularna kara yoluyla inivermekti bu
akllan durduran ve asrlardr diilerden dmeyen vede asla dmeyecek olaan
st gayretlerin neticesinde gerekleti biz, bu tesbitleri yapan mverrihlerin be-
yanlarn deerli eserinde derce muvaffak olan Msy u-lomberje'den biraz
daha nakli uygun buluyorum. Byle yapmamzn sebebi bizim trihlerimiz
ecnebi tarihilerin maskesini indirecek olan biribirlerini rtecek tarzdaki
beyanlarn pek nakil yoluna gitmemiler bylece de, insanmzn urada, burada
duymu olduklar baz iddialara yenik dmek durumunda kalmasna sebeb
oluyorlar. Bunu nlemek herkesin zerine den vazifeden diye kabul edersek, o
zaman bilgi bakmndan ecnebiler, bizim iin ne diyora biraz nem vermek
gerekir diye dnyorum. ulomberje kitabnn; 146. sahifesinde unlar
sylyor:
"Bu kitabn btn okuyucular; stanbulun bir ok pinar, resimlerle meydana
konulmu krokilerle, toporafik vaziyetini bilirler bu byk ehir, mselles
(gen) eklindedir. Bir taraftan Marmara denizi dier taraftan Galata, Beyolu,
Kasmpaa tepelerinin eteklerindeki bir ka km. boyunca uzayp giden Hali ile
huduttur. Muhasarann bu anma kadar, stanbulun gayet zayf olan kuvvei
askeriyyesi mukayese edilemez byklkteki, Osmanl ordusuna kar bu naml
gen eklindeki stanbulun, yalnz iki cephesini savunabilmekteydiler. Bu
cephenin bir tarafn Marmara yn, dierini Marmara sahilinden Halic'in kuzey
ynndeki u noktasna kadar ki buras Teodosyus sru ile mdafaa edilen kara
cephesiydi.
nc cephe; Halic'in boyunca uzanan hatt. Buras 1204/mildi ylnda, ehli
salip ordularnn eiine gemesine geit olan cepheydi ve Halic'e girii zincirle
korunuyordu. Halic'in kar sahili, yni Fndkl'dan balayp, Kasmpaa ve
tesine uzanan sahil zerinde, Galata denen yerde Cenevizlilere aid belde
Taksim ve Kasmpaa tepeleriydi. Buralar Zanos Paann eline gemiti. ok
kalabalk askeri ile Galata Kulesinin etraf hri olmak zere Boazkesen
hisarndan taa Hali srtlarnn btn tepe, ova ve hendekleri Zanos Paann
hkm ferma olduu yerlerdi. Bu gn (1914 yl) Kathane'de Sidaris Suyu
denilen dere zerine bir kprde kurulmas ihmal edilmemiti. Bylece
birliklerin irtibat haylice kolaylkla yaplr olmutu. "Diyor, ulomberje ve
yle devam ediyor:
"Peinden eserini adm adm takip ettiim Mister Piyers; Galata'nn geni olan
sr'u Hali sahilinden, tepeye doru kyor ve bu gn semya ykselen mehur
kule'de (Galata kulesi) keskin bir a tekil ediyordu. Eer Sultan Mehmed;
Ceneviz beldesine girmi olsayd iini son derece ilerletmi olacakt. Bu
beldenin srlarndan zincirin arkasnda emniyet ve gven iinde durmakta olan
hrstiyan gemilerini, pek rahata vurmas kabil olacakt. Bylece ordusuyla bu
cephenin irtibatda salanm olacakt. Bu Ceneviz beldesi ii hayii ilerletmi
olan Sultan Mehmed ile sulh iinde olmaya devam ediyorlard.
Ancak bu belde de yaayanlarn eilimi, asla putperest Trklere deil, kendi
dindalar hristiyanlara idi. Sultan Mehmed; talyanlarn bu beldeye hakimiyet
ve balln bildiinden, asla bunlara zarar vermiyordu. Verdii takdirde, gerek
deniz gerekse kara yoluyla gelecek yardm, belki de Sul-tan'n muhasaray
kaldrmasna bile sebeb olabilirdi. te taraftan; Cenevizliler Hali vastasyla
muhasara altndaki Bizansllarla tatl tatl al verilerine devam ediyorlar ve
bunu bilen Sultan Mehmed ise; hi duymadm ve grmedimi ve de sylememi
oynuyordu. Muhasara esnasnda, hristiyan tarihiler tarafndan, kaleme
alnanlarda, Galata-Ceneviz mevkii
kumandan ile bedbaht tebs hakknda ihanet ithamlarnn bol miktarda olduu
grlr. Bu doulu Cenevizlilerin, btn tevecchleri, hristiyan kardelerine
kar bulunduu, fakat muharebe esnasnda nzik mevkileri, devaml olarak
Koca Trk' idare etmek mecburiyetine soktuu hakikatini tekrar ederim" diyor.
Buradan anlamamz gereken; Sultan Ftih Hz. leri, Bizansla, Galata cihetinde
bulunanlarn ittihadn nlemek iin ince politikay kararlatrm ve bunu pek
gzel olarak uygulamaya koyduudur. Ayrca byle yapmakla gemileri karadan
yzdrme projesini Galata cihetinin gznden, kulandan uzak alanda
altyapsn imra balama frsat bulduudur.
Bir de nemle iaret etmemiz gereken hususda, gemileri karadan yrtme
fikrinin ilhamnn en nemli faktr, ok geni bir dnya trihi bilgisine sahip
olmasndan kaynaklanddr. Msy Gstav ulomberje; eserinin 150.
sahifesinde yle yazyor:" gemileri karadan yrtme projesi, harikulade bir
gizlilik ve pek sratli bir biimde gerekletirildi. Bu harikulade ameliyeye
hayran olmakla beraber, Trk donanma gemilerinin pek byk gemiler
olmadmda gz nne almak icb eder. "te sevgili okurlar biz burada
devreye girmezsek baz okurlarmz bu ilk bakda doru, teemml edildiinde
isabetli olmayan bu grn ifaline mruz kalabilir. Efendim; eer Baltaolu
Sleyman Paann donanmas, yeterli irilikte kalyonlardan, kadrgalardan
mteekkil olsayd, o zaman gemileri karadan rtme lzumu hasl olmazd.
Bu kadar zahmet ill trihler yazsn diye ekilmedi. artlar bu olaanst
baary aramaya sevk etdi ve tam tersi Osmanl donanmasnn gemileri kfi
kudrete sahip olsayd gerilmi olan zinciri ortasndan ikiye blebilecek i
hakknda kafa patlatp, buna muvaffak olacak ilim adam ve operasyonu
gerekletirecek insan says bu ordugh-i l'de kum gibi kaynamaktayd. Bir
mislle durumu izaha gayret edelim. Bir zamanlar efsanevi amiral gemimiz olan
anl Yavuz gemimizi dnn, ve ona bin tane balk sandalyia hcum edin
ne yazar dorusu, yolu Topkap Sarayna den veya pek merak eden olursa
gitsin orda bahse konu zincirden numune olarak kalm, paray grsnler.
ulomberje belki hristiyan tarihilerin pek insafllarndan biri olabilir! Fakat
genede "katran ne kadar kaynatsan olmaz eker/sonunda cinsine eker" darb-
mislince bat dnyasnn Bizansllara bir miktar gnderdii yardm tayan
kalyon, bizim sandallardan mteekkil donanmamzn hattn yanpda, mahut
zincirin arka tarafna gemeye muvaffak olmasna byk zafer demi olmasn,
uurla dnrsek tarafgirliini yakalam oluruz zannindaym. ulomberje
devrin yazarian iin; donanmann karadan naklini temin iin Boaziinde kuzey
tarafndaki sahil zerinde, padiahn mhendisleri tarafndan tercih edilmi
noktada, tamamen ayn tesbitde bulunmuyorlar. Fakat bu tercih noktas btn
muhasara boyunca Osmanl donanmasnn nnde durmu olduu
<Diplokyuniyon yni iftestun bugn ise Dolmabahe ile Beikta arasndaki
sahildir. Gemiler: Beyolu tepelerinden ararak , nakletmek iin, yine
mhendislerce seilmi yolun, istikameti doru tesbit olunmutu. Diyen
ulonberje; ngiliz yazar Misterpiyersin adm adm takip ettiim stanbulun
Muhasaras Tarihi adl kitabndan unu naklediyor:" bugn Beyolunun
zerinde bulunduu tepeler, kesilmi aalklar ve balarla rtl idi. Bugn
Beyolu'nun byk caddesini tekil eden, yukar hat'dan itibaren hlihazrda
Kasmpaa ad veriien "Menbalar Vadisi" bugn, hristiyan mezarl yerine
kim olmu, serviler dikili bir Trk Mezarldr. "ulomberje; Piyers'den alnt-
ya yle devam ediyor: "O devirde, boaz sahilinde imdiki Tophane'nin
yaknndaki bir yerden balayarak, Beyolu Tepeinin boaza hkim olan dou
yamacn salam ekilde uzayan dik ve meyilli bir kei yolu imdiki stikll
Caddesini getikten sonra br yamac takip ederek, Hali sahili zerindeki
menbaiar vadisi denen yere inilirdi. Dam tepesinde byk topu klasnn
bulunduu (Taksim klas) yerde birbirini kesen bu iki yol istavroz eklinde bir
yol az tekil ediyordu. Yni drtyol az dediimiz, Rumcaysa stavrodromi-
yon denmekteydi. Boaz sahilinden yukarya kan bu patika; evvelce ve bugn
Krm sava esnasnda lm bulunan ngiliz kara ve deniz askerlerinin
htrasna ina olunan klienin bulunduu yol olan dere'yi tkp ediyor, sonra o
drtyo-lun azndaki dan zirvesini tekil eden hemen bir ka yz metro
geniliindeki dar bir dzl ayor ve ondan sonra da, tepenin dier
tarafndaki yamadan aaya iniyor Ju. Aa inerken dik fakat tamamen
mstakiym yni doru bir dier dereyi takip ederdi ki, bu dere ae, bu gn
Beyolu caddesinden Menbaiar Vadisine yni Kasmpaa'ya dolaysyla, Halic'e
varan yol mevcuddur. Sultan Mehmed'in evvel yamac trmanan, sonra inen bu
uzun yolu takip ederek, donanmasnn gemilerini bir taraftan dier tarafa ard
pek muhtemel grlyor." Demekle, gemilerin karadan yrtlmek suretiyle
Halic'e hem de, hangi tarikle indirdiini de ister istemez itiraf ediyorlar. Bizden
gzkp de bir takm tezvir ve iftira sahiblerine, bu ahmamzdaki
gsterdiimiz kaynaklar bir mukni cevap olarak rahata gsterilebilir ve bizde
bir Osmanl Trihi kitab iinde bu deerli delilleri bulundurmann bahtiyarln
yaamaktayz.
lomberje Latin asll Posklos ile kuatmay bandan beri yaamakta olan
Midillili bapiskopos Leonardo'dan u nakli yapyor: "21/nisan sabah afak
skmeden Ceneviz Beldesinin zerine Sent-Teodara tepesine Galatann dou
tarafndaki srunun Kuzey tarafna, imdiki ngiliz Kilisesinin bulunduu yere
yeni Bataryalar yerletirildi. Padiahn bundan maksad, Galata Cenevizlilerini
korkutmakt. Ayrca oyalamay da tasarlamt. Bu oyalama elzemdi, geri
taraflarda donanmann gemilerini nakile yarayacak almalar, bunlarn fark
etmemesi tedbirini almak demekti. Bahse konu yere slendirilen bataryalar,
gllelerini kk beldenin evlerinin stnden ararak, zincirin gerisindeki
Halice toplanm, Hristiyan gemilerini bombardman etmekle vazifelenmiti.
Bylece gemilerin karadan nakli iin yaplan faaliyetler kimselerce
renilememitr.
Muhterem okurlarm; ulomberje'nin kitabnn 153. sahi-fesinde, Posklos'un,
her hristiyandaki ho olmayan tavr gibi kaleme ald yazy rnek olarak
sunalm: "Nisann 20. gn donanmasnn duar olduu kahkari hezimet
karsnda son derece sinirlenen Sultan Mehmed, o gece gzn krpmad.
Tehevvrden yni kzgnlndan ldrmt. Latin gemilerinin, donanmasna
galip gelmenin, intikamn almaktan baka bir ey dnemiyordu. Gne
domadan evvel, Galata'ya hakim olan yksek tepenin zerine byk bir top
yerletirdi. Cenevizli'lerin zerinden ard top gllelerini Hali'deki gemilere
atacakt. Emri hemen yerine getirildi. Doan gnein klan zemini henz
aydnlatyordu ki bu dehet verici letin grlemesi birden bire etrafa yayld.
Simsiyah bir duman evreye hkim oldu. Belde insanlar dehet iinde kaldlar."
Malum eserden, imdi de Midillili Piskopos Leonardo'nun beyanna bakalm:
"Bombardman bir mhendisin idaresi altnda uzun zaman devam etdi. Bu
mhendis; Rumlarn hizmetini takdir edemeyip, tahsisat vermedikleri vede bu
yzden Osmanl ordusuna hizmeti yeleyen mhendis idi. Atlan 2. glle
hristiyan gemisini yukardan aaya delince, tad ykle birlikte sulara
gmld. Skneti ihll eden bu ani darbe ile yerlerinden frlayanlarn dt
hayret, tasavvura ayand. Hemen gemilerini zincir boyundan ayrp, Galata'nn
yce srlarnn dibinde bulduklar kuytu yerlere ektiler" diyen Leonardo'dan
sonra Yenieri Miel'de: "Toplar durmadan grlerken, muhasara altndakiler,
Osmanl donanmasnn bir denizden, bir denize kara yoluyla naklinin yaplmas
esnasnda engellemek veya tahrip etmek iin hi bir teebbsde dahi
bulunamadlar." diyordu. Mehur Dukas'n tesbitleri ise yleydi.
"Ne Rumlar, ne de Cenevizli'lerin padiaha ho grnmek iin sesimizi
karmadk demeleri doru deildir. Sultan Mehmed; projesini baaryla sakl
tutmay bilmiti." Demekte. 22/nisan sabahn ise Barboro yle anlatr:
"Nisan'n 22. gn, kara tarafndan bize zarar vermeyeceini enine boyuna
tetkik eden Sultan Mehmed, iftestun yni Dolmabahe nnde bulunan
donanmasndan bir ksmn stanbul limanna geirmek iin plnlar yapt. Bizim
aleyhimizdeki tasavvurunuda ok seri birekilde tatbik etme ye muvaffak oldu.
Bu merhametsiz gaddar'n (!) nasl hareket ettiini anlamanz iin onun
dncesini aada zah edeceim. Kostantiniyye'yi ne olursa olsun almak iin
donanmasn ehrin limanna sokmak lazm geldiini fark etdi. Donanmas iki
mil uzakta demirliydi. Btn tayfann karaya nmesini emretdi. Donanmann
bulunduu Bosfor (Boazii) sahilinden balayarak, Galata'ya hkim srtn
boyunca devam edip, mil sren bir yol tesviye etdi. Yol, tamamen d-
zeltildiinde yola boylu boyuaca bir ok yuvarlak aa dizdiler.
Bu aalar; Galata Cenevizlilerinden satn aldklar zeytinyalar ile domuz
ya ve sade ya ile yle yaladlar ki padiah, gemilerinin bazlarn stanbul
limanna geireceini gzne kestirdi kk ebattaki Fusta ile ie baland. Bu
fus-ta yuvarlak aalarn zerine konuldu. Askerler ekmeye balad. ok ksa
zaman zarfnda Navariyon, yni Beyolu limanna kadar indirtti.
Osmanllar bu icdlarnin baaryla tatbik edildiini grnce; onbe krekli,
yirmi krekli hatta yirmiki krekli fustala-nn ektirmeye koyuldular. Eer
padiah, eii altndaki bu fustalar ekerek dadan aracak bir alay Trke mlik
olmasayd bu hi phesiz ilk bakta herkese inanlmaz ve gayri mmkn
gelirdi. Trkler o derece kalabalktlar ki bu gemilerin her biri mkemmelen
silahlandrlmt. Her vazifeye hazr 72 para gemiyi stanbul limanna
indirdiler. Bu da Trklerin, Beyolu Cenevizli'leriyle sulh hlinde bulunmalar
yznden gerekleti." Demektedir.
ulomberje; Barboro'nun yukardaki ifadesini, yle yorumluyor: "Venedikli
tabib'in bu pek zetlenmi hikyesi, bu harikulade harp ameliyesinin trihini,
olduka gzel bir su-retde hlsa eder. stanbul muhasarasnn en mehur
vakalarndan biri olan bu operasyon beklenilen kat' baary temin
edememisede, kesin netice zerinde gayet ehemmiyyetli bir te'sir vcuda
getirmitir." Rum tarihi Kritivulos ise, olay daha geni ve pek ho bir kayta
tbi tutmutur. yleki:
"Sultan Mehmed; stanbulu zaptetmekten ibaret olan maksadna vasl olabilmek
iin, ne suretle olursa olsun, bu ehrin limanna sahip olmak lzumunu idrk
etmiti. Bu hususda btn vastalara bavurdu. Pek maharetli bir karar ald. Bu
karar yerine getirmek suretiyle tereddtlertde bitirmi oldu. Bahriye
mhendislerine ve bunlarn tayfalarna, Boaz sahilinden, Halic'e kadar ok
abuk, kzakl yollar yapmay emretti. Kabata'dan itibaren denmi olan bu
kzak yollar bir denizden brne yni Halic'e uzanan hi olmazsa sekizstad
(bir bizans ls) mesafenin istikametine dikine yatrlm kirilerden meydana
gelmiti. Binlerce kii tarafndan evvel ve sratle temizlenip, dzeltilen arazi,
yol gzerghnn yansini tekil eden tepenin zirvesine kadar hzla ykseliyor
buradan da ayn hzla Halic'e doru iniyordu.
Bu kzak yollan bir yn amele tarafndan tasavvurun zerinde bir hzla
yaplabildi. O zaman Hz. Padiah; her iki yanna stinat olmas iin uzun kiriler
denen byke kerestelerden meydana gelmi kzaklarn zerine gemilerini
ilerletti. Sonra bu gemileri salama almak iin halatlarla balamak suretiyle
kzak stne skskya yerletirdi.
Pek uzun olan gemi direi halatlarn teknelerin eilim gsterdii noktalarna da
baladktan sonra bu kitleleri kzak yolu boyunca askerlerine ksmen elleri ile
makara ve arklar gibi eitli vastalarn yardmyla ektirdi" Sekiz mil uzunlun-
daki bu byk kzak yolunun demesini meydana getiren yuvarlak aalar
13/14 kadem boyundayd. nce dikkatlice drt ke haline getirilmi, ayn itina
ile yalanmlard.
Kzak yahut beik eklindeki keresteleri suya indiriyorlar ve her birinin zerine
harikulade yoldan sevk edilecek gemilerden birini ekiyor ve kzan
yanlarndaki, uzun kirilere sk skya balyorlard. Sonra bu kitlelerden her
birini suyun dna sahil zerine halatlar yardmyla ekiyorlard. Bylece her bir
gemi bu garip seyahate balard. nceleri kk tonajda yni fusta'larla tecrbe
yaplmt. Tepeye gemiyi ekme ameliyesinde Trkler, manda da kullandlar.
"te sevgili okurlarm; gnmzden 548 sene nce Sultan 2. Mehmed Hn'n
fethi temin etmek iin, akl ve inanc bir-letiren ilim ve fennin btn
icblarndan istifadeyi ve kullanma suretiyle Beikta nlerinden Dolmabahe,
Taksim tarikiyle gemileri yukarya ekip oradan da Kasmpaa civarndan
Halic'e indiren kzak yol, milletimizin ne byk bir zek ve teebbs gc
tadna pek ak bir delil tekil eder. Gemileri; karadan da yrtmeyi beceren
anl ecdadmza rahmetler dilerken, nce trmanan sonrada byk bir hzla
kzakl yoldan Altun Boynuz denen, Halic'e indirilen fustalann, yelkenlilerin
mrettebat ve sava erlerinin, gemiyle yaptklar, bu kara yolculuunun baar ve
zevki iinde arklarla, trklerle ve ilhilerle geminin yelkenlerini fora edip,
grnmez bir mai (su) zerinde enginlere almaya hazr ve de alan yelkenleri
dolduran rzgrn sesi ve bununla tatmin-i zevk'in zirvesine ykselen,
mcahidini islm ve denizlerin yiitleri levendler, pr ne'e kumandan vede
reislerinin, iinde bulunduklar mesrriyeti, tevik ve takdirle karladklarn da
bildirerek naklimizi tamamlam olalm. almamzn burasnda; 2001 senesi
fetih haftasn deerlendirmeye altmz Radyo/a 101. 3'de, Metanet
Kprs adl programmzn sonuncusunda uur lyas Canpolat, lk Zahide
Bakiler ve Blent Karaam'dan ve bir de benden mteekkil gurup tam
programmz kapatmak zereyken, Blent Karaam kardeimiz nme u iiri
uzatt. Ben de Radyo/a dinleyenlerine severek okudum grdm ki ekibin
hislerine tercman olmu Blent Bey.. Ehh! Radyo'da okuduumuz iiri bu kitap
okurundan kskanmak olmaz diye dnerek, sayfamz sslyor ve iirin, bir
akrosti alma olduunu da hatrlatyorum:

Kan Alyor!

Frtnalar gibi kkrerdin / Akp zaman iinden gelirdin Trih kitaplar seni
yazamad / nsanla bir rnektin Sen! / Hadi gel artk bu zamana gel / * Ne
yaptk? Biz sana? / Ellerimiz, kollarmz baland. / Sesimiz, soluumuz kesildi!
/ Ll oldu dilimiz, aklmz mat / imiz kan alyor Ftih; bir bak! / Blent
Karaam25/4/2001
 SULTAN 2. BAYEZID (VEL)

Babas: Fatih Sultan Melmed Han

Annesi: Glbahar Hatun
Doum Tarihi: 1448
Vefat Tarihi: 1512
Saltanat Md.: 1481-1512
Trbesi: stanbul Byezid Camii Yan.

Tahta Geii

Tarihin kaydettii en byk padiah tarihin yapt ileri aniatrnaya doyamad

sultan, mslmanlarn madde ve mnda kumandan Yce Fatih ehidlik
rtbesini taknarak muazzez vcudunu terk eden ruhu cennet bahelerine utuk-
tan sonra dnyaya nizamat verecek devleti Aliye-i Osmaniye, Ahmet Sultan'm,
zn Hasan ile yaplan muharebede ok byk muvaffakiyetler gsterdikten
sonra iddetli tme yznden bbrekleri kanamaya balam ve Sultan Fatih
Hazretlerini tahta gemek zere hazrlad bu klc kutlu, yrei salam
ehzade Ahmet Sultan daru bekaya intikalinde geride gzleri yal baba,
kendisini ok seven bir ordu ve milleti slmiyye brakmt. Yce Fatih bu acy
da tattktan sora Gebze civarnda mr defterini kapattnda tahta geecek iki
ehzade kalmt. Bunlar byk ehzade Bayezid-i Vel ve mehur Cem
Sultand. Bayezid-i Vel'nin merhum ehzade Ahmed Sultandan da yaa byk
olduu baz tarihlerde rivayet olunur.
Sultan Fatih'in ordughnda vefatnn askere duyurmak istemeyen Sadrazam
Mehmed Paa (Nianc) padiahn lm hastalna yattn grnce Amasya'da
bulunan Bayezid-i Vel'ye zel ulakla haber gndermiti. Bu arada da cennet-
meknn cesedi pkini kapal bir arabayla stanbul'a nakletmi. Naima tarihinin
iddiasna gre Nianc Mehmed Pa-a'nn Cem Sultan' ok sevmi olmas
mnasebetiyle Kara-man'da vailik yapan ehzade Cem sultana da bir mektup
gndermiti. Mehur Mizanc Murad bu mevzuuda der ki; Mehmed Paa
uazfesi olan daveti padiah daha vefat etmeden Amasya'da vali olan ehzade
Bayezd'e haberci gndermiti. Padiahn vefatndan dokuz gn sonra skdar'a
gelebilen Bayezid- Vel'nin ta Amasya'dan bu kadar ksa zamanda gelmesi,
habercinin Fatih Hazretlerinin lmnden bir ka gn evvel gnderildiinin
delilidir der Yok Padiahn vefatndan hemen sonra giden bir habercinin ta
Amasya'ya varmas, Bayezd-l Vel'nin yola kp skdar'a gelmesi dokuz gn
gibi ksa bir mddet iinde mmkn deildir diye ileri srer ve Sadrazamn
vazifesini bihakkn baardn syler. Ve Cem Sultana mektup yazmasnn tahta
davet olmayb babasnn vefatn ehzade oula bildiren bir Sadrazam vazifesi
saydn dile getirir ki, Mizanc Murad Bey'e barda biz de katlrz.
Lkin Sadrazam lm haberini gizleyemei bu sr fa olunca Gebze civarndaki
Yenieriler Pendik sahiline gelmiler oradan binmi olduklar mavnalarla
stanbul'a gelip Hazreti Fatih'e suikast yapm olan Yakup Paa (Jakop)'un
hanesini yama ederek bu yahudilere lyk oiduu dersi vermitir. Bunu da
hemen burda ilve etmeye lzum grrz ki; milletimizin u satrlar okuduu
andaki blk prk oluu, ortaln bir kan denizine dnm olmas, asrlar
getikten sonra Sion Protokollerinin gsterdii yola Yahudinin intikamm al-
maya alrken, bu milletin evldlarn bir birine drmesinden meydana
geldii hi unutulmamaldr. Biz yine braktmz yere dnelim.
Bu yamay ve katil hareketlerini irtikp eden Yenieriler maalesef bu arada
Sadrazam Mehmed Paa'y da ldrme hatasna dmlerdi. imdi padiahsz
olan devlet bir de sadrazamsz kalm bulunuyordu. Fakat devletin, devletlulan
makamlarnn insan iseler armazlar, dolaysyla Osmanl meras, limi ve
me'muru ile devlet olduundan dolay derhal tedbir alnmt. Bayezid-i Vel'nin
olu Korkut Sultan'n getirilmesi ile doldurulmu bulunuyordu. Hazret-i
Padiahn vefatnn dokuzuncu gn skdar'a varan Bayezid-i Veli stanbul'a
geip, Yenierilere clus bahiini verip saraya girdi.

Padiah Tabutu Tayan Padiah

Sultan Fatih Hazretleri yaptrd caminin Kble tarafndaki kabrine btn

kumandanlar, vezirler ve stanbul halknn katlmasyla defnedilmek zere
dikkat edilen ve emsalsiz bir manzara uydu: Bayezid-i Vel, babasnn tabutunu
omuziu-yor, gtryor, yeniden sraya giriyor yeniden omuzluyor ve bu kabre
kadar byle devam ediyor. Bu padiah akbetin ne olduunu gryor ve belki de
kendisine ok ar bir vazife brakm babasnn ruhundan istimdad eyliyordu.
Defin merasiminden sonra resm biat merasimi yapld. Sadrazam s-hak Paa
vazifesinde brakld.

Cem Sultann Taht Saltanat ddiasna Kalk

Sadrazam Mehmed Paa'nn gnderdii haberci Cem Sultana vasl olamamt.

nk haberci yolda Sultan Baye-zid'in enitesi Sinan Paa'ya rastlam ve
habercilii hayatyla beraber bitmiti. Cem sultan babasnn vefat ve aabeyi
Bayezid'in tahta ktn haber alnca derhal toplad kuvvetlerle Devleti
Osmaniyye'nin stanbul ve Edirne'den evvelki payitaht olan Bursa'ya yrd.
Cem Sultann Bursa'ya yrd haberini alan Sultan Bayezid-i Vel, Aya Paa
kumandasnda kk bir birlii Bursa'ya gnderdi.
Bursa ahalisi ise Yldrm Bayezid Hazretlerinin oullarn Bursa'ya verdikleri
elem ve zntleri hatrlayverdiler ve ehrin kaplarn her iki tarafa da
amadlar. Fakat Cem Sultann ordusuna yiyecek yardmnda bulunarak
reylerinin Cem Sultandan yana olduunu ihsas etmi oldular. ok gemeden iki
ordu kar karya geldiler, her iki taraftan bir ok insan ld. Bata Aya Paa
olmak zere bir ok Yenieri ileri geleni esir dt. Muvaffakiyyet imdilik
Cem Sultanda kalm, Bursa ahalisi reyini ihsas ettii tarafa kaplarn amakta
artk bir mahzur grmyordu. Cem Sultan geici bir saltanata vasl olmutu.
Fakat bu saltanat kendisini iln ettii ve bir de Bursa'mn destekledii bir
saltanattan teye gitmedi. nk topu topu onsekiz gn srd. Bayezid-i Vel
Hazretlerinin orduyu hmayunun banda Bursa'ya gelmek zere yola ktn
haber alnca Bursa'da ikamet eden byk halas Seluk Hatunu ve yannda
bulundurduu hatrl kiilerle Hazreti Padiahn huzuruna gndermi ve Anadolu
ktasn kendisine brakmasn, Rumeli tarafnn da Bayezid-i Vel'nin olmasn
teklif ettirmitir. Hala Sultan Hazreteri, Hazreti Padiaha bu teklifi ok mfik
bir eda ile aktarmsa da Bayezid-i Vel Hazretleri u mehur cevab vermitir:
Bu ki-ver-i Rm bir ser-i puide-i ars-i pr namustur ki, iki dmad hutbesine
tb gtrmez. Manai mnifi udur ki; Devlet-i liyyei Osmaniyye ba yle
rtl bir gelindir ki, iki damadn talebine tahamml edemez, demektir. Byle
mkemmel cevab veren Hazreti Padiah Vel, Bursa'mn zerine yrmee
devam eyledi.
Bu yry Cem Sultann askerince duyulunca dizler titremeye, yrekler
szlamaya balad. Kuvvet ikiye ayrld. Bir blm derhal doruyu bulup Yce
Padiahn yanna gidip aflarn istediler.
Merhameti gani padiah, onlara aff nazar eyledi. Dier frka dalp nereye
gittikleri bile beli olmad. Cem Sultan, yalnz kaldn anlaynca aresizlik ve
yalnzlk iinde Konya zerine atn zengediinde belki de mrnn sonuna
kadar srecek bir keder koridoruna dalyordu...
Ksa zamanda Konya'ya Cem Sultan, validesi ve ailesini yanna alarak
Arabistan'a doru yola revan olurken, Cem Sultann firarn renen Hazreti
Padiah Dersaadet'e yni stanbul'a avdet etti.
Cem Sultann yannda bulunan aile efrad ve yz kiilik maiyetiyle Tarsus
yolu ile Haleb'e oradan am'a, orda biraz ikamet ettikten sonra Msr'a niyyetle
nce Kuds'e ordan Gazze'ye ve nihayet Kahire'ye vard.
Msr Sultan Kayt Bay kendisini pek gze! bir ekilde ka-lad. Kendi evld
gibi muamelede bulundu. Kendisi ve maiyetine kalacaklar byk bir saray
tahsis kld.

Bayezid- Vel Hazretlerinin Brsa'y Ykmdan Kurtarmas

Cem Sultana yapm olduklar yardmdan dolay Orduyu Hmayun'un

mensuplar arasnda, belki de bir fitne yznden Bursa'nn bu yardmnn
cezasn demesi eilimli bir kprdanma balad. llki Bursa'y yama
edeceiz, diye tutturuldu. Hazreti Padiah, Bursa'nn kendisine balanmas hu-
susunda arzularn bir beyanname ite bildirdi. Fakat bu da bir are olmad.
Bunun zerine Hazreti Padiah nefer bana bin aka olmak zere bahi vererek
bu ii nledi. imdi burda biraz duraklyalm ve u izahat yapmaya alalm.
Okuyucularmz tarihlerden okumulardr ki, hele hele Maarif mfettilerinden
bir masonun tarih dersleri kitaplar ortaokul ve liselerde krk seneye yakndr
okutulur. Bu tarih kitaplarnda zerinde Sofu damgasn istihfafla yerletirdii
Ba-yezid'i Vel ok byk bir osmanl padiahnn arkasndan gelen uyuuk,
sofu, ibadetten baka bir ey yapmazd, diyerek krk senedir nesillere okuttular
ve bu nesiller imdi meyvelerini gzler nne seriyor ve onlar artyor. Ne
arrsnz a caanim byle ektiniz byle biersiniz. Dolma tfek gibi ecdadmza
istihfaf ederseniz ite onlarn ruhaniyyeti asrlar tesinden yakanza byle
yaprlar. ok iyi dnmeliyiz ki, Bursa ehrini yama etmeyi dnen bir
ordu Sultan Fatih Hazretlerinin Bizans surlarna dayand ordu olduu halde
daha dnk payitahtn nasl ykp, yamaya kalkyor ve bu derece zaferlerin
artp martmas bu zlecek vakay meydana getiriyor. Bayezid-i Vel
Hz.leri bu orduyla m Fatih Hz.lerinin brakt yerden bayra alp ileri
yryebilirdi?
Nefs, insann mutaka yenmesi icab eden bir ey olduunu, ki Cihan serveri
Efendimiz (S.A.V.) Hazretleri Mekke feth olunduktan sonra melen yle iaret
buyuruyorlard: K k cihad bitti, imdi byk cihad balyor buyurunca
saha-bei kiram sordular: Y reslallah byk cihad nedir? Efendimiz
Hazretleri (S.A.V.) buyurdu: Nefiserimizdir, nefisle yaplacak mcadeledir.
te bin yllk Bizans' yerle bir eden, Hadsi erifle tebir olunan ordu otuz sene
iinde kendi ehrini yama edecek hale gelmi Sofu diye tarih dersi kitap-
larnda alaya alnan cennetmekn Bayezid-i Vel Hazretleri zor nlemiti. Yeri
gelmiken unu da anlatmay lzumlu grrz:
Hazreti Fatih, fethi mbinden sonra saray hmayununda bir gn vakit
namazlarndan birinde imamette bulunurken bir ka iftitah tekbiri alr ve her
seferinde namazdan kp yeniden tekbir alr (bu bir rivayete gre yediye bali)
olunca namaza devam eder. Cemaetfe bulunan mehur stanbul kads Hzr Bey
sorar: Padiahm bu bid'at neyin nesi? Byk evliya Sultan Fatih Hazretleri
cevaben:
Hzr; Ben eskiden namaza durduumda iftitah tekbiri alnca Kbei
Muazzama nme gelir namazm ylece tamamlardm. Bu namazda ancak
yedinci tekbirde kbe karma geldi, der.
Adaletiyle mehur Kad Hzr u cevab vermekten ekinmemi:
Sultanm size gurur musallat olmu,
te Bizans' yerle bir eden ordu, Cihangiri Padiah Hazretleri Fatih ile daha nice
meydan gazalarda stn geldiinen byle bir araza duar olmu. Neylesin
Bayezid-i Vel. Onunla dnyaya ferman okuyabilsin.
Msr'da Kayitbayn tahsis ettii kkten Mekke ve Medine'ye de gidip iki ay
kalan Cem Sultan Osmanl Devletinin amansz rakibi Karamanou Hanedannn
mensubu Kasm Bey'in tevikleriyle yine saltanat iddias ile ortaya kmay
dnmeye balamt. '
Bu dncesini tatbike koymak kendisine oniki sene srecek evir ve cefa dolu
kh mahpus, kh serbest fakat her iki halde de mahzun olaca bir macera
getirdii gibi Devleti Aliyye'nin iki kolunu balayan gayet kymetli bir rehine,
Avrupa iin Osmanl'y daima tehit edebilecekleri bir taht rabiki idi. Ne var ki
bir ok tarihlerde Cem Sultan'n oniki sene sren bu zntl rehine hayat
mverrihlerin ona acmasna, dolaysyla Bayezid-i Vel Hazretlerine zulm etti
mnasna alnacak satrlarla tarihlerini doldurmulardr.
Bir mslman unu ok iyi bilir ki Ancak mslmanlar kardetir fetvasnca
dnyann neresinde bir mslmann ayana diken battysa, burnu kanadysa
kmil bir m'min onun izdrabn duymakla kalmaz, onu rahatsz eden musallat
yok etmeye alr. te bu Cem Sultan badiresinde Der-saadet'e, Avrupa'dan pek
ok eliler gelmitir.
Fakat yle bir elilik heyeti gelmitir ki; Sultan Bayezd hazretlerinin merhamet
dolu kalbini eritip, gzlerinden kanl yalar aktacak kadar zen elilik heyeti
Endls Emev Devletleri serisinden olan Beni Ahmer mslman devletinin
elilik heyetiydi.
Tark bin Ziyad kumandasnda Hicretin 72/Mildi 696 senesinde spanya'ya
kmlar ve ily kelimetullah sancan orann semalarnda muzafferiyetle
dalgalandrmaya balamlard. Yediyz seneye yakn zamandr orada yaayan
ve Avrupa'nn zerine slm gnei gibi doan bu mslmanlar, Cem Sultan'n
iddiay saltanat ettii yllarda Katolik Ferdi-nand ve sabell'nn askerinin
nnde sadece hayatlarn kaybetmiyorlar. Maalesef dinlerinden de ettiriliyordu.
Cem Sultan, Papa Sekizinci nnossan ile mlakatnda esaretinin ikyetlerini
dile getirirken Papa'mn Hristiyan olunuz, btn bu ileler biter, demesiyle
kendisine yaplan bu en'i teklifi kmil bir mslman olarak iddetle red ederken
yle sylemiti: Deil bu ilelerin bitmesi, deil Osmanl tahtnn tarafma
sunulmas cihann hkmdarln bana ihsan etseniz beni eriat
Muhammediyye yolundan ayramazsnz, dediinde kendisine bir ey
yapmamlard fakat Kurtuba'da, Grnata'da btn spanya'da slm terki, red
edenin evi oca sndrlyordu. slm dininin ruhsatna dayanan gizli din
kullanma yni hristiyan olmu gibi davranp gizli gizli slm yaamaya
alanlar tesbit olunuyorlar ve canl canl atee atlyorlard. Tarihte yaplan bu
uydurma mahkemelere Engizisyon ad verilmi olup bunun ok byk ksm
mslman-lara tatbik edilmitir. Biraz da yahudler ezilmitir. Fakat hedef
tamamen mslmanlard. Cem Sultan, Papa'mn elinde iken, Osmanl'nn bu
barbarca hareketi aktan nlemee imkn yok gibiydi. Halbuki cennetmekn
Hz. Fatih, Gedik Ahmed Paa vastasyla izmenin ucundaki Otrantoyu almakla
bir tramplen temin etmiti. Fakat Cem Sultan'n saltanat hrs bu tramplenden
istifade imknn ortadan kaldrmt. O imdi Avrupallar iin iki eydi.
Birincisi her sene Baye-zid'i Vel Hz.lerinden krkbe bin duka altn almak
(dier yollarla validesi ve Msr Sultanndan aldklar baka) bir de Osmanl'ya
kar ok yksek bir antaj aletiydi.
Elilerin spanya'y1 anlatlar Yce Padiah ve dinleyenleri yle yaralad ki,
Hz. Padiah Mehur Keml Reis'e filosunu hazrlayp, derhal imdada komasn
emr eyledi.
Cem Sultan Napoli'de Hicr 900/Mild 1495 ylnda vefat ederken aabeyi
Bayezid-i Vel Hazretlerine vasiyetini yle bildirmitir. Beni slm topraklarna
gmnz, evld ve ayalimi yannza alp himaye buyurunuz. Cem Sultan
Osmanl ehzadelerinin iinde en mehurudur. nk ektii znt ve cefalar
Bayezid-i Vel Hazretlerine kar kullanlmak iin daima zikr olunmutur. Allah
rahmet eylesin.

Venedik Muharebesi

Cem Sultan'n vefat zerine Devleti Aiiyye daha rahat hareket etmeye
balamt. Buna mukabil Venedik basmne bir tavr taknmaya balamt.
phesiz ki, bunun esas sebebi Bayezid-i Vel'nin Endls mslmanlarna
yapmaya karar verdii yardma memur Kemal Reis'in filosuna Akdeniz'de rahat
nefes aldrmamas ve yardmn ulamamas idi. Hicr 904 / Mild 1499 ylnda
orduyu hmayun karadan Edirne yoluyla harekete geti. Rumeli Beylerbeyi
Koca Mustafa Paa ordunun serdaryd. Orduyu Mora'ya doru yrten Mustafa
Paa Laponte (nebaht) kalesi nne geldi dayand. Bu srada kaptan deryala
tayin olunmu bulunan Davut Paa yanma iki byk denizcimizi de alm
bulunuyordu. Bunlar Kemal ve Burak reislerdi. Onlar da gemilerle. Gelibolu'dan
kp Laponte (nebaht) krfezine gelecekler idi. Fakat mevsim icab sularn
ok oynak olmas ay kadar denizde oyalanmalarna sebeb oldu.
Bu da gsteriyor ki Osmanl devleti hl mkemmel bir donanma meydana
getirememi, karalardan yrtmee muvaffak olduklar gemileri ak denizlerde
istedikleri yere ya-natramyorlard. Fakat bundan elli sene sonra Akdeniz!
Trk gl saydracak Barbaros, Oru ve Turgut Amiraller bulunacakt.

Kahraman Denizciler Ve Byk ehid Burak Reis

Havalar sakinieince donanmamz bir kartal gibi nebaht zerine szlmeye

balaynca karlarnda yzyetmi paralk Venedik donanmasn ve o devrin en
nl denizciler: olan Amirai Grimani, Amiral Loredano ve Amiral Armeno'yu
buldular.
Burak Reis'in kumanda, Kara Hasan kaptann idaresindeki gemi dman
gemilerine doru hcuma geti. Venedik donanmas Ba Amiral Grimani, gelen
Osmanl gemisine Kar Amiral Loredano ve Amiral Armeno'yu gnderdi. ki
dman gemisi Burak Reis'in kumandasnda Kara Hasan kaptann idaresindeki
tek gemiyi kskaca almak zere iki ayr ynden hcuma getiler ve ksa
zamanda her ikisi ve Burak Reis'in gemisine sadan ve soldan rampa ettiler.
Mslmanlarn gemisine her iki taraftan kfir askeri hcuma getiler. Artk g-
s gse kl klca bu dar yerde amansz bir can ahp ba verme sava
ayyuka kt. slm mcahidleri Allah Allah diyerek dmann zerine atlyor,
onlarn kopasca kafalarn gvdelerinden ayryorlar, cehenneme
gnderiyorlard. Fakat dman bitecek gibi deil. Burak Reis enli pala ile
dman keleri zerinde daireler izerken durumu tetkiki ihmal etmiyor,
ehidlerimizin oaldn gazilerin azaldn kendisi dahil yaral olmayan
kalmadn grnce etrafna bakt. Rampa etmi iki dman gemisi Osmanl
gemisinden ayrlma hazrlklarna balamt.
Burak Reis kararn verdi. Biz bu vaziyette galib gelemeyiz o halde... Hemen
geminin barut ambarna inen byk gazi muhterem ehid; baruthaneyi
tututurduu gibi bata kendini ve mslimini ehidlik rtbesiyle Peygamberi
Zinn au-una vsl eylerken, keferei fecereyi gemileriyle, amiralleriy-Ie
beraber cehennemin esfeli safilinine gndermeye muvaffak olmutu. Denizcilik
tarimizin bu mmtaz ehidlerine u satrlar okuyan her okuyucunun bu
cmlenin sonunda bir fatiha okumalarn istirham,ederim...
gemi de berhava olmu sulara gmlmt ki, Venedik donanmasnn sava
alanndan kamay kendine gaye edindii, yapt manevralardan anlalmaya
balanmt.
Bu malbiyyeti gren Laponte (nebaht) kalesi muhafz mdafaadan vazgeib
zaferler padiahnn ordusuna tesim oluyordu.
Bayezid-i Vel krfezin iki tarafna birer sur yaptrma emrini verdikten sonra
Dersaadet'e dnd. Bu srada da sadrazam brahim Paa vefat etmi yerine
Mesih Paa tayin edilmiti. Hicr 905/Mildi 1500 biterken Bayezid-i Vel
Hazretlerinin emriyle krkbe para gemi yaptran Preveze Muhafz Mustafa
Paa Hicr 906/Mild 1501 ylnda n bir baskna urad. Yaplan gemiler ve
limandaki dier gemiler kamilen dman tarafndan yakld.
Kara askerimiz Hicr 907/1502'de Nvarin krfezinin baz mhim kalelerini feth
eylemiti.

Navarn Baskn

Hadim Ali Paa Moraya, Beylerbeyi olmu ve o srada da Osmanl Ordusu feth
ettii yerleri bir beyanname ile bata Papa, Fransa, Ceneviz, Milano dukal,
Macaristan, spanya krallklarna bildirmiti. Baz tarihlerde o srada Papa'nn
bakanlnda ve tevikleri ile bir ehli salib tertibi iin almalar yapld
dolaysyla, byle beyannameler gndermenin yeri yoktur, diye tenkidlerde
bulundular. Bu beyannamenin onlarn bu almalarn olgunlatrdn ve
ittifak salip karar almalarna vesile olduunu ileri srerler.
Biz de deriz ki:
Devleti Aliyye mutlaka her devlet gibi muhtelif lkelerde casuslar
bulundururdu. Dolaysyla onlarn bu almalarnn varlndan phesizki
haberdard. Mzakerelerin dnlmez bir noktaya geldiini grerek bu
beyannamelerle onlarn stne stne gitme yolunu tutmasn nedense hesaba
katmazlar. nk dman ittifaklar, tarihte daima ilerinde yan izenler
bulunma ekliyle tahakuk etmitir. Bu ehli salibe katlan lkeler arasnda hemen
ilk anda bize hcum edebilecek bir Macaristan olduunu dnmek varsa da
bizim de ilk nce hcum edebileceimiz bir Macaristan olduunu hesaba
katmak icab eder. Kfirin kalbine korku drmenin politik bir yolu da budur.
Ama netice verir veya vermez o bakadr.
Birdenbire Navarin krfezi nlerinde beliren Venedik Ami-rali Pizaro ani bir
hcumla krfeze dahverdi. Limanda duran oniki gemimizden birini yakp
batrd. Dierini ise zaptetti. te o srada krfezin bana yetien nl Keml
Reis krfeze dald ve Amiral Pizaro'yii perian eyledi.

ran'n Mehur ah smail'inin Meydana k

Ehli salib tahakkuk etmi, Osmanl lkesi denizlerde ve karada kffar ile
muhtelif cephelerde arprken aksilikler ve ihanetler de alp yrmt. Fakat
bunun en tesirli ve ha-inane olan Firak Dale (Sapk Frka) ia'dan ah
smail'in, ii propogandas ile beraber snrlarmzn dou kesimine yap
tecavzlerdi.
Bu arada Karaman dolaylarnda da karklklar km bunun altnda Msr
Sultan Karamanzdelerin olduu aikr idi. Bu da yetmiyormu gibi stanbul'un
Galata tarafnda bulunan cephanelik bir hainin elleriyle tututurulmu yangnn
snd-rlmesine bizzat alan Sadrazam Mesih Paa, Galata Kads ve Yenieri
Aas bu alma srasnda hayatlarn kaybettiler.
Bu zc durumlar biraz datan Hadim Ali Paa'nn, Midili'yi igal etmeye
uraan Fransz Donanmas Amirali Re-vestini'nin zerine gidip onun
muhasarasn skmesi, kamaya alan Fransz filosunun ak denizde
yakaland byk bir frtnada kamilen batmas tesellimiz olmutu. Hicr
907/Mild 1502.

ah smail Hakknda Ksa Bir Malmat

ah smail devletini ok sinsi bir ekilde kurmu. Avrupa ovalarnda at koturan

slm mcahidlerinin meguliyetinden istifade ile durmadan sapk fikirleriyle
Anadolu'nun dou kesiminde iahm yaylmasna almtr. ah smail cesur,
faal, edebiyat kuvvetli fakat son derece zalim ve gaddar bir insand. Kurduu
devlette rklk hkimdi. B-u devlete Safev devleti denildi. Mehur zn
Hasan'n kzlar mnasebetiyle
bu devletin Uzun Hasan'a, dolaysyla Akkoyunlulara akrabalklar vardr.
Mritler, tepeleri kzl, beyaz sark sardklar iin balangta kendilerine
Kzlba denirdi. Daha sonra siyah kuzu derisinden kalpak giymekte karar
kldlar. Osmanl hududunu geen ah smail Elbistan'a hcum etmi Alad-
devle'nin olu ve torununu esir aldktan sonra onlar ite kzartp ordusuna
yedirmitir. Bu ne vahi bir adamdr ki ve onu bugn mdafaa edenler nelerden
habersizdirler ki; bugn onlara kar koymu mbarek Osmanl padiahlarna
bhtanlarda bulunurlar.

ah Kulu Hadisesi

Devleti Osmaniyye meguliyetinden i ilerine pek bakama zken bir de Safevi

ah smail'in kkrtmalar birtakm etelerin meydana gelmesine sebeb olmu
hele bunlardan birisi olan ah Kulu nam bir haydut Bayezid'in ehzadesi Korkut
Sultan bile soymu idi. Bunun zerine Karagz Paa gnderilmise de bu
herifin tuzana den Paa ve askerleri ehid olmulardr. Bunun zerine de
halk bu adamn ismini ah Kulu yerine eytan Kulu diye isimlendirmitir.
Sadrazam Hdim Ali Paa bu sergerdenin zerine gitmi onu ininden karm
ve Sivas'a doru kamaa mecbur brakmt. Fakat bir tesadf neticesinde ikisi
de telef oldular. Bir sergerde gebermi fakat Osmanl'y muvaffakiyetleriyle
ziynetlen-diren Hadim Ali Paa ehid* olup byk bir kayp olmutu devlet iin

Mthi Bir Zelzele Ve Padiahn kaz

Hicr 915/Mild 1510 ylnda o gne kadar grlmemi iddette bir zelzele
husule gelmiti ki stanbul ve civar bu zelzeleden son derece mteessir
olmular. Hakikaten yer yerinden oynad tabiri bu felketli gnden sonra
sylenmi olsa yendir. Dersaadette Hammer'in yazdna gre 109 adet cami
yklm binlerce ev yer ile yeksan olmu, kara tarafndaki surlarn tamam,
Yedikule'den balayan saray duvarlar temelden, tepeye kadar yklmtr.
Bayezid-i Vel Hazretleri bu duruma ok zlm milleti slmiyye'nin gnlerini
ve gecelerini adrlarda bin bir zorluk iinde geirdiklerini grnce o da adra
kmtr. Fakat nedense tarihlerin bazlarnda bu adra kn korkup saraydan
kp sarayn bahesine adr kurdurdu diye yazarlar. Hatta Edirne tarafnda da
zelzelenin tahribat haberi geldiinde Hazreti Padiah bu fetin yapt tahribat
yerinde grmek zere Edirne'ye gidiini dahi korkakla hamledip stanbul'daki
zelzeleden kamak eklinde yorumluyarak akln ve eriatn almayaca bir
bhtanda, iftirada bulunurlar.
Bu adamlar bilmezler ki, Bayezid Camiinin alnda Hazreti Padiah yle
buyurur.
Bu camii erifin ilk namazn kldracak ztn ikindi namaznn dahi
snnetini terketmemi olmasn isterim.
Bunun zerine cemaat'tan hi kimse imamete kamad. O zaman Bayezid-i Vel
Hazretleri:
Elhamdilh; hazarda ve seferde namazmz terk etmedik bunun mkfat bu
dnyada bu namaz bizim kldrmamz olarak tecelli ediyor.
Buyurup imamete geti.
Ayrca bu tarihiler yeri gelsin gelmesin Bayezid-i Vel iin daima sofu, dervi,
inzivay seven gibi tabirler kullanrlar el-hak dorudur. Yalnz u var ki bu
syledikleri lkablar lm, hayat, dnya nimetleriyle pek megul olmazlar, o
rtbe zatlardr ki phesiz Bayezid-i Vel de yle idi. O zaman yok korktu, yok
adra kt, yok Edirne'ye kat derken ne halt etmeye derviliinden
bahsederler. Syliyelim, ilerinin zehrini kusarlar ve maalesef bu kusmuklara
dalanlar zamanmzda az deidir. Allah onlar islh etsin.
Edirne'ye kadar gelen Hazreti Padiah Meri zerindeki kprnn ykldn
grnce hemen meydanda At Dvan yapp vezirlere yle hitab buyurdu:
Ey vezirlerim, kadlarm, subalanm, aalarm, beylerim, u felketi
gryorsunuz bu topraklar zerinde byle misline rastlanmaz bir fet
uukubulmamttr. Ben bunda siz kullarn zalimlikle zulm yaptnz ntiban
alyorum. Ayanz denk atn. Vazifenizi adaletle yapnz. Kimseye zulm
etmeyiniz. Bu Cenab Hak'n bize bir ikazdr Ben de bunu size bildiriyorum ki
zulm irtikp edeni bu dnyada hal ederim.
Bu zelzeleden sonra memaliki Osmaniyye'nin her tarafndan getirtilen ustalar ve
kalfalar zelzelenin senei devriyesinde btn ykntlar imr ettiler. Bu byk
zelzelenin tevlit ettii yaralar devlet hazinesinin karlamas ile abucak sarlm
oldu. Felketin senei devriyesinde stanbul'un btn fakirlerine saraydan gn
yemek verildi. Hazreti Padiah fakirlerle beraber oturup bu yemeklerden yedi.

ehzadelerin Taht'a Geme Kavgalar

Sultan Bayezid Vel Hazretlerinin ehzadelerinden ehin-ah Karaman, Korkud

Sultan Teke, Ahmed Sultan Amasya, ehzade Selim (Yavuz Sultan Selim)
Trabzon'da vali idiler. Bu arada onbe yana gelmi olan Selim'in olu
Sleyman (Kaanun Sultan Sleyman) da Bolu sancann valiliini deruhte
ediyor idi. Bu ehzadeler, Fatih kanunnamesi denilen aslnda Cengiz Yasasnn
Osmanl Padiahlannca istenecei ekilde kullanma hakk sz konusu olan
kanun yznden tedirgin oluyorlard.
Babalarnn ya ilerledike bu korkular bir takm tedbirler alma abalarna
itiyordu. Kendilerini. Hele Cem Sultan meselesinde bu kanunun altrlmamas
devletin en az oniki sene yerinden kprdyamamasma, Endls memlikinde ka-
tolik zulmnden inleyen mslmanlara yardm yaplmamasna hele daha
mhimi Avrupa devletleri rahat brakld iin ok byk terakkiler kaydettii
ortadayd.
Dolaysyla devletin bana hangi ehzade geerse btn bu saylanlar gz
nne alarak brlerinin mr defterini drmesi mutlakt. nk bunun
yaplmas devletin mr iktizasndan idi.
Yalnz urada unu muhterem okuyucularmza duyurmak isteriz ki, byk lim
fzl bir zat olan ve devleti Osmaniy-ye'nin son zamanlarnda kadlk dahi etmi
bulunan iki sene kadar evvel intikali hiret eden Ali Himmet Berk merhum
Hazreti Fatih'in byle bir kanunnamesi yoktur diyen bir eser neretmitir. Bu
eser Nur Yaynlarndan olup bu mevzuu tetkik etmek isteyenler iin tavsiye
olunur.
ehzade Selim Sutan'n olu Sleyman Sultan'n Bolu Sancan uhdesinde
bulundurmas Sultan Ahmed'in itirazn celbetti. Mlhazas uydu: Kendi
vilyeti Amasya ile Payitaht arasnda ehzade Selim namna bir mania idi.
Hazreti Padiah sylediinden vaz geen bir insan olmamasna ramen
Sleyman Han'n sancan Kefe sancana tahvil etti. Kefe Sanca ki,
babasnn sanca Trabzon(la kar karyayd. Bu arada ehzade ehinah
takdir tecelli eylediinden lemi hirete intikal etmiti. Hacca gitmek
bahanesiyle bir ara Msr'a gitmi olan Korkud sultan eyaletine dnmt. Yolda
gelirken Rodos korsanlar kendisini esir alp yeni bir Cem Sultan olay meydana
getirmek istedilerse de akll davranan Korkud Sultan en yakn sahile karak
yakasn kurtard. Korsanlar onun gemilerini yama ettiler. te buraya ok
dikkat etmek gerekir. Korkut Sultan lim, fazl, iir ve ire meftun bir zat idi.
Fakat korsanlardan ka, gemilerinin yama edilmesi duyulunca ordu yni
Yenieri Beyazid-i Vel'den sonra Padiah olacak ehzadenin o olamyaca ka-
rarn vermiti bile. Zaten gerek merhum ehinah gerekse Korkud Sultan ayn
mereb ve zevk ehli idiler. ir, edip ve limlerle olmak onlar iin ok sevdikleri
ilerdendi.
Halbuki Orduyu Hmayun yle bir padiah istiyordu ki celdeti, cesareti
ordudan almasn, kendisinde olan bu sfatlar orduya inikas etsin. Bu istei iki
ehzade pek iyi tesbit ediyorlard. Onlar da ehinah ve Korkud deil Ahmed
Sultan ve istikbalin Yavuz Sultan Selimi idiler. Fakat normalde Korkud Sultan
bu i alacak gibi grnyorsa da ki, Hazreti Fatih'in yokluunda kaymakam
olarak padiahla vekleti vard. O da yukarda mezkur olayla en tesirli g ordu
nne iflas etmiti.

Baba Hasreti

ehzade Selim Sultan yirmialt yldr babasn grmemiti. Elini pmek, hayr
duasn almak iin dergh hmayuna gelmek iin izin isteyip bu arzusunun ltfu
ahaneye mazhar olmasn can gnlden dilemiti. Fakat babasnn otandan
gelen cevap menf idi. stelik yerinde durmas bildiriliyordu. ehzade Selim
Sultan Dersaadet'teki gvendii adamlarndan u haberi almt. Burada
sadrazam ve vezirler ehzade Ahmed Sultan'n tahtn vrisi olmasn
hazrlyorlar. Ancak Yenieri siz ehzademizi tahta istemektedir.
Selim Sultan bu haberi aldnda ikinci bir haber gnderdi. Birinci defaki
arzusuna Rumeli tarafnda bir sancak istemiti. Ve hem de yola koyulmutu.
Yanna onbin kiilik muhtelif asker snfndan bir kuvvet de almtr. Bu durum
yalnz el pmee giden bir ehzade gidiine benzemiyordu.
Durumu haber alm olan erkn devlet, Bayezid-i Vel Hazretlerine mracaat
ederek Selim Sultan'n bu yapt isyandr. Sakn geveklik gsterilmesin,
nk buna gsterilecek yumuaklk dier ehzadelere kt rnek olur, onlar da
isyana kalkarlar, yollu tedbirler sylediler. Bayezid-i Vel de bu olunun
hasretini duyan bir baba, belki de kendisinden sonra Osmanl sancan, Kelime-
i Tevhd bayran dalgalandracak lemi Padiah grdnden hep skt
ediyordu.
Bayezid-i Vel'nin muvafk grmesiyle San Grz namyla anlan Hoca
Nureddin nasihat olarak gnderildi. Fakat Selim Sultan Devleti aliyye
idaresizlikten perian oluyor. Pederimizi grp baz maruzatm var bunu
yapmadan baka bir harekette bulunamam ve tabii baka da sz dinliyemem di-
ye cevap verdi.
Sadrazam Rumeli Beyerbeyi Hasan Paa'yi ehzadenin zerine gnderdi. Hasan
Paa, ehzade uzaklarda sanrken Edirne nlerinde aniden karlatlar. Hasan
Paa yola karken Padiah Hazretleri mmkn mertebe harp etmeyz, diye
tenbihte bulunmutu. Hasan Paa'nn maiyetindeki Yenieriler ehzade Selim
Sultan' grnce onu alklayp tezahratta bulundular. Bu srada gelen bir
ferman kendisine Semen-dire sanca verilmi ayrca Padiah Hazretleri
yaadka, Sultan Ahmed'in namna saltanattan feragat etmeyeceini
duyurmutu. Bunun zerine ehzade Selim Sultan kendisine tevdi edilen
sancaa gitmi idi. Yukarda bahsettiimiz Sah Kulu (eytan Kulu) hdisesi
cereyan etmesinden az evvel olan bu olaylar eytan Kulu'nun Karagz Paa'nn
ordusunu mahvetmesinden, Hadim Ali Paa'nn onu tedip etmek zere
Anadolu'ya gemesinden Sivas'ta hem ah Kulu'nun hem de Ali Paa'nn hayat
safhalarn kapamas ehzadenin yeniden Edirne'ye gelip oray zabt ederek
iddiay saltanatn yenilemesine bu vaziyet karsnda Hazreti Padiah Bayezid-i
Vel orduyu hmayunun banda gemi ve orlu civarnda baba-oul
karlamlard.
Selim Sultan'n askerine yle bir gz atan Padiah- Vel gz yalarn
tutamam alamaya balamakla hcum emrini de verivermiti. Yaplan sava
ksa srd. Selim Sultan'n kuvvetleri kesin bir malbiyete uramt.
Kendisini Karadeniz sahilindeki gemilere zor atan ehzade, kampederi Tatar
Hn'na iltica edebilmiti. Bu zc olayn galibi Padiah- Bayezid-i Vel ok
dnceli olarak'ls-tanbul yolunu tutmutu. Acaba zn Hasan devletinin bana
gelenler bu mbarek devletin de bana kendi oullan yznden mi gelecekti?
Hadim Ali Paa ehzade Ahmed Sultan tarafn tutar ve tahta onun clus
etmesini istemekle kalmaz ah Kulu takibi srasnda ehzade Ahmed'le bu
mevzuyu konuurlar, Hazreti Padiah tahttan feragat iin n almalara dahi
balamlard.
Fakat eytan (ah Kulu vak'asnda lmesi bu tasavvurlarn askda kalmasna
mncer olmutu. Hadim Ali Paa'nn Osmanl devletinin sava meydannda ilk
ehid olan Sadrzam olduu bir ok tarihlerde yer almtr.

Bayezd' Vel'nn Tahttan Feragati

Babasnn karsnda malup olan ehzade Selim Sultan kampederinin yanma

iltica ettiinde kulan ve gzn me-maliki Osmaniyye'nin kalbi, dnyann
vlm ehri stanbul'dan ayrmyordu. Hadim Ali Paa'nn ahadeti, bir haydut
nnde onuru krlan Yenieri askerinin kendisine meylini bilen ehzade Selim
Sultan yeniden harekete gemiti.
Bu srada Antalya'dan hareket eden Korkud Sultan stanbul'a gelmi o da
Hazreti Padiah otuz senedir grmediini firkatine dayanamadn kendisini
babasyla grtrmek zere arac olmalarn Yenierilerden isteyerek aralarna
girme arzusunu bildirdi. Yenieriler kemali edeple ve byk saygyla kendisini
misafir ettiler. Bu arada Yenieri Aas da ehzade Selim Sultan' stanbul'a
davet etmi ve ehir kapsnda kendisini karlamt. Derhal saraya gidilip
biraderi Korkud Sultan ve vzera Padiah Hazretleri tarafndan kabul olundu.
Hazreti Padiah birok nasihatlarda bulundu ise de ehzade Selim Sultan,
pederinin kendisi lehine tahttan feragatini istedi. O srada onbebin kadar
Yenieri ve Sipahi taht saltanatta ehzade Selim'i grmek istediklerini
bildirince bu iin bir ihtille, devletin bir kan glne dnmesine yksek ah-
siyyetierinin raz gelmeyecei Hazreti Padiah Olum Se-lim'in lehine tahttan
feragat ediyorum. Cenab-i Hak devletini memmen, klcn keskin, adaletini
yksek, askerini sana mut, hayrl ilerinde Mevlm yardmcn olsun diyerek
Osmanl devletinin yeni bir dnemi1 in baladn iln ettiinde tarih zaman
Hicr 918/Mild 1512'yi gsteriyordu.

Sultan 2. Bayezd'n Hanmlar Ve ocuklar

Sultan 2. Bayezid'in Ylmaz ztuna'ya gre; 1 1 evlilik yaptn kaydediyor

Devletler ve Hanedanlar adl dev almasnda. TTK'dan yaynlanm, aatay
luay'n Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar adl alma da sekiz rakamn veri-
yor. Grld gibi sayda ihtilaf var bakalm ahslarda hangi hanmlarn
izdivacnda ittifaklar var nce ona bir gz atalm. aatay (Jluay'n sekiz ad
verilmi hanmlarn Oztuna-da var olduunu syleyelim. Olmayanlarn;
ztuna'nn 6. srada gsterdii Glfem hatun, 9. srada Flne hatun diye ad
bilinmeyen bir hanmsultan ve 10. srada gstermi olduu Abdlhayy kz
Muhterem hatunlardr.
Bunlarn sonuncusu Muhterem Hatundan balayalm ki bu hatun hakknda bilgi,
sadece Bursa'da kabrinin olduudur vede Abdlhayy isimli bir ztn kz
olduudur. 9. srada gsterilen Flne hanm hakknda da damad Gvei Sinan
Paann kz olduudur ki bu paa kapdan-i deryalk yapmtr. 6. srada
gsterilen Glfem Hatun iin hi bir malumat yok. Gryorsunuz koskoca
padiah hanmlarnn hakknda bile doru drst malumat bulmak kabil deil,
nerede has-so'nun, memmo'nun halihayatnda bilgi sahibi olalm. Yazmayan bir
milletin, gelecei hl budur. Her ailenin en azndan bir ferdi aile defteri tutmal
ve en azndan vukuatlar ve doum ve vefatlar gnnde kaydetmelidir diye
buradan tavsiyeyi elzem gryorum.
imdi 2. Bayezid'in hanmlarn luay dizaynna gre zetleyelim: Aye hatun;
Dulkadroullarndan Alddevle-nin kzdr ve 1467'de Amasya valiliinde
bulunan, 2. Bayezid ile izdivac olmutur. Yavuz Sultan Selim'in validesi bu
hanmdr. Aye hatun 911/1505'de Trabzonda vefat etmitir.
Blbl hatun ise Abdullah adl birinin kzdr, ehzade Ahmed ile Hundi Sultan'
dourmutur. Bu ehzade Ahmed' 1513'de Yavuz Selim ldrtmtr. Blbl
Hatun olunun trbesinde yatmakta lm tarihi 921/1515 olarak grlmektedir.
Ferahad hatun; Kefe'de sancak beyi olan olu ehzade Mehmed ile daha ziyade
beraber kalmtr. 912/1507'de Mehmed bey'in vefat vukubulduunda kzlar ve
kardeleriyle stanbul'a geldi. Bu hatunun Silivri'de baz vakflar kurduu
biliniyor. Glbahar hatun; knyesi Glbahar ibni Abds-samed olduuna gre
criye addedilmektedir. Tayyip Gk-bilgin, Yavuz Selim'in annesinin bu
hatunun olduu iddias vardr. Glruh Hatun; tuhaftrki bu kadnefendinin baba
adda Abdlhayy olarak gemektedir. Yukarda Muhterem hanm tantrken,
Abdlhayy kz olduunu sylemitik.
Glruh Hatun 2. Bayezid'in Alemah adl olu ile Kamer Sultan adl kznn
annesidir. Olunun sancak beylii grevlerinde dima yannda bulunmu, onu
mptel olduu ikiden kurtarmak iin rpnm diye reniyoruz. Akhisar'da
bir mescid, Aydn Gzeihisar'da ve Durakl kynde birer mescid yaptrmtr.
Grdes, Demirci, Nazilli, Birgide han, hamam ve kervansaraylar yaptrmtr.
Kabri Bursa'dadir.
Hsnah hatun; Karamanoullarndan Nasuh Bey'in kzdr. Bu hanm ehzade
ehinah ve Sultanzde hatunun annesidir. Olu ehinahn 1511'de lmesi
zerine Bur^a'ya geldi. Manisa Hatuniye Camiini bu hanm yaptrm ve Kur-
unlu Han da 1497' de vakf olarak yaptrmtr.
Nigr hatun; ehzade Korkut'un ve Fatma Sultann annesidir. Babasnn ad,
Abdullah Vehbi olarak gemekte, ehz de Korkut Manisa'dan Antalya sancak
beyliine tyin olunduunda da onunla birlikte bulunuyordu. Ayn sene orada
ld ve Antalya'ya defnolundu, tarih 1503 yl idi.
irin Hatun; bu hatunun baba ismi Abdullah olup, ehza-deside, Abdullah idi.
Olu ehzade Abdullah'n im zerine, Bursa'ya gelen irinhatun burada ve
Mihali de birer mektep yaptrd gibi Trabzonda da bir mescid yaptrmtr.
Vefat trihi malum deildir.
2. Bayezid'in kzlarna gelince; Uluay'a gre 2. Bayezid'in bir dzine kz
vardr. ztuna ise bunu onyedi tane olarak tesbit etmitir. Her iki listeye
bakldnda onbir isimde ve malumatta ittifak vardr. imdide mttefik
olunanlar kayda geelim:
Ayniah Sultan Akpaazde trihine gre Uurlu Meh-med Beyinolu Ahmed
Mirza ile 1490'da evlenmitir. Bursa-da irin hatun trbesinde yattna gre
onun kz olmas muhtemeldir. stanbulda Beir Aa medresesi yannda bir
mektep yaptrmtr.
Aye Sultan Gveyi Sinan Paann hanmdr. 1504'de Sinan Paa'nn vefatyla
dul kald.
Fatma Sultan, Sofu ehzade Korkut'un kardei olup annesi Nigar hatundur.
Gzelce Hasan Beyle evliydi. Bursa'da lmtr.
Gevherimlk Sultan, Dukakinzde Mehmed Bey'in eidir. Bursa da vefat etmi
ve ehzade Ahmed trbesine defnolun-mutur.
Hatice Sultan Faik Paa'nn kars olup bir olu vardr Ahmed elebi adnda,
ukurbostanda bir camii bir mekteb bir de kk eme yaptrmtr.
Hundi Sultan 2. Bayezid'in Blbl hatundan doan kzdr. Hersekzde Ahmed
Paa ile 889/1484'de izdiva yapmtr. Bu zdivadan iki kz bir olu dnya ya
gelmitir. 917/1511'de ldde sylenir. Sultan Murad'n trbesi civarnda
defnolundu.
 (lald Sultan pek bilinen taraf yoktur, Yavuz Selim tahta ktinda kendisine
tebrik yazmtr. Sultan hanm lnce padiah ocuklarna maa balamtr.
Kamer Sultan ise Bayezid'in Glruh adl karsndan domutur. Bursada
annesinin trbesinde gmldr. Davud Paann olu Mustafa Beyle evliydi.
Babas Malkara'nn Srt kyn 1491'de kzna vermiti.
Seluk Sultan da ok hayrsever bir kadndr. 1485'de Mustafa Paann olu
Mehmed Bey le evlendi. 1508 ylnda vefat etdi ve kendi yaptrd Bayezid
Camiindeki trbeye gmld.
ah Sultan, 895/1495'de skenderiye sancakbeyi Nasuh bey ile evlendi. ah
Sultan vefat ettiinde Bursa'da kzk^.rde-i Hatice Sultann yanna defnolundu.
Burada ittifak olunanlar tamamland.
imdi Sultanzde hatun Bayezidin Hsnah adl hanmndan dnyaya
gelmitir. Alemahn kardeidir. Huma Sul-tan'n vefat 1504'den sonra Bali
Paacmiini beyi adna yaptrd. Kabri de oradadr.
ki tane Flnehanm vardr ki birinin beyi Muslih bey, izdiva 1504, dierinin
beyi Gazi Yakup Paa izdiva 1498dir.
Kamerah Sultan 1490'da Mustafa Paa ile evlenmitir. Fatma Sultan vefat,
1512'den ncedir. Candarolu damad Mirza Mehmed Paa ile izdiva etmi.
Bayezid-i Vel'nin:

Sadrazamlar

Sadaret makamnda bulduu Karamani Mehmed Paay grevden alm ve

yerine, Sar shak Paay 4/ma-ys/1481'de, makam sadarete tyin etmitir. Bir
sene sonra ise deiiklik yaplm, damad Koca Davud Paa, 1482'de vazifeye
balam ve bu grevi aralksz 15 yl olmakzere 1497'ye kadar srmtr.
Bundan sonra sadaret Hersekzde Ahmed Paa'ya 8/mart/1497'de verilmi,
1498'in 10. aynda azledilmitir.
Yerine andarzde brahim Paa getirilmitir. 10 ay sonra azledilen
andarh'nm yerine austos/1499'da Mesih Paa getirilmitir. Mesih Paa 2 sene,
3 ay sonra yerini kasm/1501'de ehid Hadim Atik Ali Paaya kaptrmtr. Bu
zat, kasm/l 502'de infisa! etmi yerine Hersekzde Ahmed Paa 7/eyl!/1506'ya
kadar 3 sene, 10 ay grevde kalmtr. 7/eyll/1506'da Hadim Atik Ali Paa yine
vazifeye tayin olunmutur.
Bu seferki sadareti, temmuz/151 l'e kadar 4 sene, 10 ay srmtr. ki
sadaretinin toplam 5 sene, 10 ay bulmutur. 7/151 l'den 30/9/151 l'e kadar 2 ay
olmak zere, Hersekzde yine sadarete getirilmitir. Bunun yerine gelen
sadrazam Koca Mustafa Paa 1 sene, 3 ay kald grevden infisal ettiinde
trihler ara!k/1512'yi gsteriyordu.
Ancak Koca Mustafa Paann bu sadareti iinde 24/ni-san/1512'de Osmanl
tahtna, Yavuz Sultan Selim getii iin bu zta Bayezid-i Vel'nin son,
Yavuz'un ilk sadnazam dense yanl oimaz. Bylece Bayezid-i Vel'de, 12 defa
m-hrvermi ve mhr almtr. Ancak bu 12 seferin n, Hersekzde
Ahmed Paaya, 2 defa ehid Ali Paaya, yni dokuz kiiyle sadareti
geitirmitir.

Bayezid- Vel Hazretlerinin Vefat Ve ahsiyyeti

Bayezid-i Vel Hazretleri tahttan feragat ettikten sonra stanbul'da oturmak

istemedi. Zaten daha evvelden tahttan feragat etmeyi dnm olduundan
doduu yer olan Di-metoka'daki saray tamir ettirmi idi.
Taht terk ettikten sonra hasta olarak yannda az bir maiy-yeti ile Dimetoka'y3
gitmek zere yola kt. Yeni Padiah Yavuz Sultan Selim surlarn kapsna
kadar taht revan iinde giden babasnn yannda yaya olarak yryor onun
engin tecrbesine dayanarak verdii nasihatlan can kulayla dinliyordu. Kafile
sur dna knca Yavuz Selim Hazretleri, Padiah sabk babasn bir mddet de
atla takip ettikten sonra onun ellerini pp tekrar hayr duasn alp sekiz sene
srecek cihangirlik hayatnn balangcna dnerken babasyla belki bir daha hi
gremeyeceini biliyordu. nk onlar srlar bilen gnl padiahlar idiler
ayn zamanda.
Hazreti Bayezid-i Vel Dimetoka'ya varamad... Rabbine dn emri kendisine
Havsa kasabas yaknlarnda eriti ve muazzez ruhu vcudu pknden ayrlp
cennet baelerine utu. Altm iki yllk mrn tam yars otuzbir yl Devleti
Aliyyei Osmaniyye tahtn bihakkn doldurmakla geti. Cen-netmekn babas
Hazreti Fatih'ten devir ald devlet ikimil-yon kiyz ondort bin km2 iken
vefatnda ikimilyon yz yetmi bin km2ye bali olmutu. Donanmay
hmayunun kurulmasnn ehemmiyet verildii devrini ilerideki haleflerinin
yapacaklar ftuhatlarn hazrlk devresi olarak kabul etmek gerekir. Hazreti
Padiah uzun boylu, ok kuvvetli bir padiaht. Onun kurduu yaylan hi kimse
kuramazd. Nakibend tarikatnn bir mensubu olmasna delil olarak Buhara'da
olan eyh Efendi Hz.lerinin derghna bugnk yaklak deerle 7,5 milyar
liray her yi gndermesini ileri srebiliriz. Tarihlerde iki itii sylenirse de bu
tamamen bir iftiradr. kindi namaznn snnetini terketmeyecek kadar eriat
gar-ray Ahmediyye'ye Hakikat mertebesinden bal zat padiahn kesin haram
olan bir eyi istimal etmesi hi mmkn mdr? Ey okuyucu kendine bir sor;
Ben ikindi ve yats namaznn ilk snnetlerini acaba son ay iinde ka defa
terkettim ve sonra hazarda ve seferde milleti slmiyye'nn mes'uliyeti boynuna
olan Hazreti Padiahn u snneti terk etmemesindeki sebeb olan ihls dn
sonra da o iki ierdi diyen tarihlere notunu ver.
Hazreti Padiah, Trke'nin en ince srlarn bildii gibi Farsa, Araba, aatay
ve Uygur alfabesini iyi bildii rivayeti gayet kuvvetlidir. Zaten manev
sultanlarn ruhi sultaniy-yelerinin bilmedii lisan m vardr?
Padiah Hazretleri kendi yapt camiin bahesine defne-dilmitir. Bu camii,
niversitenin n kapsnda Hazreti Bayezid-i Vel'nin zahir mezarna hav
olarak kollara benzer mina-releriyle niversite genliini kendisine davet
ediyorlar. Alla-ha kr olsun bugn o niversiteden kb manev dnyasn
zenginletirmee alan manl mslman bir genlik Hazreti Padiahn
bergzr bu camii erfde ibadetini yapabiliyor ok kr. unu da sylemek
isteriz ki bu camii erifin imam Cuma gnleri Hazret-i Bayezid-i Vel'nin
vasiyyeti icab hutbeye eri klla kar.
Kmil bir m'min olan Bayezd-i Vel'nin vefat haberini alan bir ok m'min
ehirlerde mslmanlar Gaaib cenaze namaz kldlar. Kansu Gavr'nin dahi
Khire'de Bayezid'i Vel'nin vefatn duyunca Gaaib cenaze namazn kld
rivayet olunur.
Hattat ve ir olan Padiah Hazretleri, iirlerini Adn mahlasyia yazard.
Merhum padiahn u sz Yavuz Sultan Selim'in daima dsturu olmutu:
Arus saltanat taksim kabul etmez.
naalah u satrlarla merhum Padiah anlatmaya gayret ettik. Allah'n rahmeti
zerine olsun, efaatlerine de nail oluruz.

Sultan 2. Mradtn Deniz Hareketleri

Yeri gelmiken hemen syleyeyim ki, bizim 1880 sonras yetien insanmz
koyu bir bat hayrandr ifadesine ilveten onlarn her terimine yapmak da
adetlerindendir. Nitekimde; yazmakta olduumuz kitabn, engin bilgisi ve
denizciliin mtehassis derecesinden en st rtbelere varm zat olan, merhum
Amiral Afif Bykturui kendisini bu kompleksden kurtaramam olmalki, bin
yllk trihimizde kullandmz terim olan, ehzade kelimesi yerine prens
kelimesini padiahlarn erkek ocuklar iin kullanmay ye tutmas ne kadar
hazindir.. Bu hli gsteren hem de elebi Mehmed'e it olduu ileri srlen
pheli tedbirine bir atf-u nazar edelim. "Sultan elebi Mehmed, her halde
Osmanl tarafndaki prens mcadelelerini zararl grm olacaklar ki bu gibi
mcadelelerin, kendi lmnden sonra da tekrarlanmamas in, kendisine pek
uygun grd baz nlemler almt. En byk olu 19 yandaki Prens Murad
(Sultan 2. Murad) adyla Edirne'de hkmdarlk makamna ykselicek, 2. olu
12 yandaki Prens Mustafa Germiyan Bey'i nezdinde kalacak, 3. olu Prens
Ahmed, Aydnolu Bey'i nezdine gidecek, 4. olu Prens Yusuf (sekiz yanda)
ile 5. olu 7 yandaki Mah-mud'da harlklar Mehmed elebi tarafndan
verilmek kouluyla Bizans mparatorluu sarayna gnderilecekti. Lakin
bunlardan nc olu Prens Ahmed babasnn lmnden nce vefat etmiti."
Demektedir.
Muhterem okurlar; bu gnk hayat anlaymz ve olaylara bakmzla bu tedbir
hakknda dorumu? Yanl m olduu hususunda fikir beyanna pek imkn
bulunamaz. Yalnz hemen yazarn buradaki ifadesinde bir eksiklii
hatrlatmamz iazm gelmektedir. Bildiimiz kadaryla, o dnemin bilhassa
mslmanlar aras mnasebetlerde sz, ahid veya akit'in o kadar geerlilii
bulunuyordu ki, bunlar inemek erefsizlik getireceinden gayrimslimler
dahi bunu yapmaktan ekinirlerdi.
kincisi ise, mtekabiliyet hususu yer alrd rehinde olma ad verilecek olsada
byle muamelelerde. Yni; Germiya-noiu'nun yanna yazarmznda nezdine
kelimesi olarak belirttii gibi gnderilme olay, Germiyanolu'nun da bir vrisi-
nin Osmanl terbiyesi iinde yetimesi iin padiahn nezdine gnderildii
gznne alnmaldr nitekim Sultan elebi Meh-med'in vefatndan sonra
dirayetli vezirlerin arasnda zikredilen, Yahiolu Celaleddin Bayezid Paa'nn
prensleri Bizans sarayna gndermediini, sadece Mustafayi Germiyan Bey'i nin
yanna yollad grlmtr.
Sultan 2. Murad; Osmanl donanmasnn gl olmas gerektiini Gelibolu
nlerinde yaplm olan Loredano-al Bey ismi dieri olan Osmanl-Venedik
sava neticesinden kara-bilmiti. Bunun iin ikili bir yaklam takip etmi,
Venedik ile Ceneviz arasnda deniz politikas gelitirirken, kurmu olduu gemi
yapm casusluk tekiltyla kendi donanman kendin yap, kampanyasn sesizce
amt. Gnmzde buna teknolojik bilgi casusluu dendii gibi sanaayii
transferi denmektedir. Hakikaten bu tekilt iyi alm, Sultan 2. Meh-med'in
yni Ftih'in gemilerinin Bizans surlar nnde grldnde 2. Murad
ncesiyle, Ftih'in gemilerinin azim fark, bilhassa Eriboz savanda
grlecektir. Bu noktaya geldiimizde merhum Amiral Afif Bey'in, u tesbitine
mutlaka iaret etmek isterim. nk; bu gn bile bu tesbit geerliliini
haykrmaktadr. ".Byle bir corafya zerinde yaamak isteyen bir devlet, yalnz
kendisini savunmak iin deil ekonomiye dayanan bir imparatorluk kurmak
asndan da kudretli bir deniz gcne sahip olmas gerekiyordu.
Trih otoritelerimiz Osmanl Devletinin sadece donanmasndan sz edip,
denizgc terimine kulak vermedikleri iin, bu gn bile, donanma yapmak
isteinin var olmasna ramen, deniz gcne, nem verilmemi, bu yzden
avrupa devletlerinin teknik gelimelerinden sonra imparatorluk kntsne
balanmtr. Bu konuda talyan amirali Giuseppe Fioravanzo unlar yazmt:
<Trihte, yalnz osmanh imparatorluu denizlere sahip kma mcadelesi
yapmam tam tersi kendi mallarn, yksek imtiyazlar vererek bakalarna
yaptrmtr. Bu imparatorluun trihten yok olmasnn nedeni budur.>
Osmanl'y ykma plnlarndan biri de 2. Murad dneminde gndeme gelmitir.
Bunun; denizlerle ve denizcilikle alakal taraf mnasebetiyle temas etmeye
lzum grdk. yle ki; Timur-lenk karsnda malup olan Yldrm'n
ocuklar, devr-i fetret de taht- Osmaniye oturabilmek iin her biri Bizans mu-
avenetinin yannda olmasn temin iin, bu devletle girdikleri mnasebetlerinde
baz vaadlerde bulunmulardr. Bunlarn en by olan ve yannda, ok
tecrbeli bir vezir olan an-darl Ali Paa olduu halde Sleyman elebi, taht-
osmani-ye clus ettiinde Gelibolu'yu, taa Aynaroz'a kadar btn Ege
kylarn, Eflk'a kadar olan Karadeniz kylarn ve de Teselya'y, Bizans'a
brakacaklarn beyan etmilerdi. Burada ehzadelerin birbirlerine dmesinin
nerelere vardn gsterdii gibi bunun hakiki mnasnn yz yldan bu yana
binlerce mslmann ehafleti karlnda devletin geldii maddi ve mnevi
byklnn, tahtn sahibi olma uruna, nasl feda olunacan ortaya koymas
bakmndan da ehemmiyet arzeder. Yine Bayezid'in oullarndan olup Ankara
sava esnasnda kaybolan kk ehzade Mustafa'y, Venedik ve Cenevizliler
bouacaklarna ellerine alp onla anlaarak ie koyulsalard, Osmanl devletinin
Anadoluya dnmeleri daha nce salanm olacakt. Mustafa elebi, Bizans iie
yapt antlamann gerei yukarda ad geen kylar verme vaadini yapan bir
baka ehzade olarak, szn tutmann garantisini ispat iin olunu Bizans'ta
rehine raz gelmiti.
Bu arada; Bizans imparatoru; Manuel Paleolog Osmanl devletini u
politikasyla zaafa itmek istiyordu. Bunun her bir maddesinde deniz faktr yer
alyordu.
1-Gelbolu'yu almak bu sayede iki bloklu devlet haline geleceini mid ettii
Osmanlnn denizlerde bir varlk olamayaca
2-Denizden elde edilen iradn kesilmesinin, Osmanly ekomomikbakmdan
yoksullua itmei salamak
3-Rumeli ktasnda bulunan ve destekledikleri elebi Mustafa, Sultan 2. Murad
mcadelesini trmandrmak, Anadolu'daki Trkmenbeylerini de Mustafa
taraftar olmaya ve Mu-rad'a kar birlemeye sevk etme almalaryd.
Bizans'n bu plnna uymay kabullenen Mustafa elebi, 1421 eyll aynda
Gelibolu'ya kmtr. Mustafa elebi'nin yannda Ay-dnolu Cneyt Bey
danman olarak bulunuyordu. Bu daha sonra elebi'nin veziriazam olmutu.
Gelibolu ahalisi ve civar bu ehzadeye itaat ettiler. 2. Murad; bunlarn
Gelibolu'ya klarn nlememiti. Edirne zerine yryen Mustafa elebi,
Gelibolu kalesinin, kendi kuvvetlerine getii haberini aldndaBizans'dan
kalenin kendilerine teslimi teklifi geliverdi. Buna karlk, Mustafa elebi
Gelibolu ahalisinin buna raz olmayacan ileri srerek uygun bulmadn
bildirdi. Bu hadise, Bizans'n mracaat rotasn 2. Murad'a evirdiini yazar
Dukas'a ait trihin 95. sahi-fesinde.
Gelibolu'nun elden gitmesiyle birlikte donanma ss ve bizatihi donanma
Mustafa elebi'nin eline gemiti. stanbul'un Ftih'i Sultan Mehmed'in fetihten
sonra idam ettii
andarl Halil Paa o srada iyi bir diplomat olarak 2. Murad'n sadrazamyd.
Bizansa; Gelibolu ve ehzadeleri geri vermek istisna dier hususat mzakereye
ve tvize yatkn olduunu ihsas eden, beyanlar gnderdi. Mustafa elebi'den
az yeni yanm Bizans, sadnazamn yourdunu fleyerek yeme karan alm bu
bakmdan yaplan teebbs netice vermemekle birlikte, Bizans' bekle gre
itmeye de yaramt.
2. Murad balkanlar da yapt fetihleri durdutmu, herkes ile sulh iinde olmak
yolunu semiti. nk; Mustafa elebi olay btn ciddiyeti ile inkiaf
etmekteydi. Eski donanmasnn kendine yapamad yardm veya dier bir
tbirle, kendisine verebilecei zarar nlemek kastyla Tuz paras alacakl
olduunu hatrlad Foa Valisi Giovanni Adorna\a, alacan baladn
bunun karsnda kendisine gemi ve askeri yardm yapmasn bildirdi. Kabul
edilince Cenevizliler olaylar sadece tkib etme durumuna dtler. Mustafa
elebi; Osmanlnn eski donanmasnn mliki olarak, Anadolu yakasna
geerken 20/ocak/1422 tarihi gelmiti. Ulubatgl kenarnda mdafaaya
hazrlanan 2. Murad'da Aydnoiu C-neyd Bey'e, kendisine iltihak ettii
takdirde Aydn Valiliinin-verilecei haberini uurdu. Cneyd bu haber zerine
Mustafa'y kaderiyle babaa brakp davete katld gibi, urad yerlerde
Mustafa elebi'nin memleketi Bizans'a satm olduunu da yayd grld.
Neticede bu sava sonrasnda Sultan Murad galip gelmiti. Yakalanan
Mustafa'nn idnl ettirildii grnn karsnda Eflk zerinden Kefe'ye
katn ileri srenlerde bulunmaktadr. Sultan 2. Murad; btn mcadelenin
Bizans'n entrikalarndan neet ettiini anladndan, dedesi Yldrm, babas
elebi Mehmed gibi o da, stanbul'u hem bu fitneke devleti ortadan kaldrmak
hem de, ki Cihan serveri (s.a.v.)'in, mjdesini gerekletiren olmak arzusuyla
muhasara altna ald.
Bu muhasaras ellibe gn srd. Yine Bizans'n frlda, Anadolu beylerinin
bata Karamanolu olduu halde anda-roullar ve dierlerini dizginlemek
mecburiyeti dodu. Padiahn bu seferki hedefi Selanik oldu.
Selanik balkan ticaretini denizlere karan bir limand. Mo-ra'daki Modon,
Koron ve Navarin limanlan da Akdeniz deniz ticaret yollarnn emniyetini
salayan nemli noktalard. Byle bir limann Osmanllarn muhasarasna maruz
kalmas Venedik'in akln bandan alvermiti. Selanik muhasaras Mora'nn
anlarnn almas demekti ve Turhan Bey, bu anlar aldirtacak aknlar
balatmt.

Sarcca Bey Ve Donanma

Yukarda 2. Murad'n bir casusluk tekilat vcuda getirip-de donanma inaasna

karar verdiini yazmtk. Bu tekilat geen zaman dilimi iinde semeresini
vermi 1424'de gali, 1427'de on gali yapmaya muvaffak olmutu. Bir sene
sonra da yni 1428 ylnda gemi says krka ibla edilmiti.
Saruca Bey, bu gemilerin bir blmnden meydana getirdii filoyla, Koron ve
Modon zerine bir sefer tertipledi. Bu seferin en i gren tarafolarak karmza
kan Dzmece Mustafa'nn Selanik'ten kamamasn temin etmesidir. Bu filo
hareketlerinin ortaya koyduu mhim sonu, denizdeki gemilerimiz karadaki
kuvvetlerimizin iini hafifletirken, Ceneviz ve Venedik cumhuriyetlerine
muhtaciyetimiz azalyordu.
Ayrca Ada Dukalklar Osmanl filolar karsnda daha da tedirgin hle
gelmiti. Selanik kara tarafndan bizzat padiah 2. Murad'n kuatmasna
tutulurken, deniz cihetinden de Hamza Beyin komutasndaki Osmanl filosuyla
kar karya gelmiti. Selanik bu tazyike ancak 29/mart/1430'a kadar
mukavemet edebilmi idi. Selanik Osmanlya rm olmutu. Zten ok gemeden
de 4/eyil/1430'da Osmanl-Venedik antlamas yapld, bu drt maddelik bir
antlama olup yleydi:
1-Selanik ve dolaylanna^Osmanllar egemen ve sahip olacaklar
2-Lepanto limanyla Arnavutluu da, Venedikliler egemen ve sahip olacaklard.
3-Venedikliler, Osmanllara yllk olarak, 236 bin duka al-tunu vergi
vereceklerdi.
4-Trk ticaret gemileri; Ege denizinde serbeste seyri se-fain yapabileceklerdi.
Grld gibi; bu maddeler Osmanl
402
OSMANLI TARH
lehine olduu ortadadr. Osmanl deniz kuvvetleri ve hareketlerinin gelimesi 2.
Murad'n koyduu prensiple yava yava terakki etmitir. Olu Sultan 2.
Mehmed'inde donanmaya ayn ehemmiyeti verdii izahtan varestedir. Nitekim;
stanbul Fethi esnasnda donanmamzn durumu btn sara-hatyla, Gstav
ulomberje adl Fransz akademi azasnm; "Trk Muhasaras" adyla yazd
eseri Osmanlcasndan tahlil ve bunun zetini de Sultan Ftih blmnn
nihayetine okuma paras adyla koyduk.
Sultan Ftih'in stanbul'u fethinden sonraki, donanma ve deniz hareketlerine
zetle yer vermeye alalm. Amiral Afif Bykturul merhum, deerli eserinin
1. cildinin 140. sahife-sinde, aynen unlar sylyor:
"Ftih Sultan Mehmed'in, gelii gze! kararlara deil de iyi dnlm politik-
stratejik kararlara dayand yapt hareketlerden anlalabilirdi. Herhalde onun
hazrlad plnlarn, Osmanl devletini, bir devlet olmaktan kararak impra-
torlua dayandn! rahata syleyebilirdik. nk Osmanl devletinin o
gnlerde yaad topraklar, stratejik ve ekonomik olarak deerlendirilirse,
Osmanl devletini bir imparatorlua htt dnya imparatorluuna benzetebiliriz.
(Amerika henz kefedilmi ve Dou'ya doru deniz ticaret yoiar henz
bulunmamt). O zamanlarda Ortadoudan gelen deniz ticaret yollan; Osmanl
devletinin kylarndan getii gibi yine devletin topraklarndan geen nehir
yollan da, ayr bir e-konomik deerler tamaktayd.
Daha nce Roma ve Bizans imparatorluklar da bu deerler yznden ok uzun
bir sre yaamlard. Demek ki; Os-manh imparatorluunun ok uzun bir 3re
mutiu yaamas ekonomik olarak denizlere balanmasna balyd. "Sultan
Ftih; yukarda belirtilen tesbit istikametinde cihan devleti ve bunu
geekletiren hkmdar olarak kara da yapaca isti-
SULTAN 2. BYEZD (VEL)
403
lalar denize de indirmenin art olduu idrki iinde, Venedik ve Ceneviz
cumhuriyetlerinin rekabeti, her iki lkeyi mamur ve mreffeh kld gibi,
denizlerin hkimi konumuna ekmiti. Bunlarla mcadeleyi akllca yapmak ve
onlar geride brakarak cihan devleti olma gereine uygun olarak Boazlar
kalelerle takviye ederken, Gelibolu'da yepyeni bir tersane ve gemiler yapma
karar ald.
Sultan Ftih, br ok ilimde behresi olmakla birlikte, trihi vakalar, Osmanl
devlet anlaynn gerei olarak btn arka pln ile renmi bulunduundan,
Osmanl-Venedik filolarnn Gelibolu nlerindeki kapmasnda, topsuz Osmanl
gemileri Gelibolu kalesinin toplarnn himayesinde, zafer kazand sonra at
menzili dna kan dman gemilerini, takibe kalkmas hatasndan
29/mays/1416'da filomuzun malubiyeti ve kumandan al Bey'in ahadetini
elbet bilmekteydi.
Kale toplarnn mdafaa bakmndan nemine de mdrikti. Mitekim; stanbul
Fethi esnasnda 26/ekim/1452'de Rumeli-hisar (Boazkesen)na koydurduu
topu, dur ihtarna aldrmayp, gemeye cret eden Antonio Riso idaresindeki
Venedik gemisini, hisar kumandan Firuz Bey verdii ate emriyie boazn
sularna gark etmi olduunu da unutacak hafzalardan deildi gen Ftih. Bu
tecrbeler nda anakkale ve Karadeniz (stanbul) boazlarn, toplar ile
mcehhez klarak tanzim etti.
Kudretli bir donanmaya sahip devletler boaz savunmasnda fazla zorlanmazlar.
nk yle devletler dman gemilerini ak denizde karlar ve kylarn
onlarn tecavznden korurlar. Nitekim Osmanl donanmas dnyann en gl
donanmas" olduunda Akdeniz glmz olduundan boazlar skntya
girmemekteydi. Bizim boazlarmz dnya bakmndan her zaman stratejik
olduu malumdur. Bu bakmdan bu
404
OSMANLI TARH
geitler ticaret gemilerine her zaman ak olmal, sadece harp gemilerinin
geiine kapal veya kontroil geie tbi olmaldr.
nl Bizans tarihisi Kritvulos Ftih'in Gelibolu'da i 2 ektin, 80 adet iki
gverteli, 55 adet de kk olmak zere 147 paradan mteekkil bir donanma
hazrladn, 20 bin Azep yni denizci hazrladn gz nne alarak trihine
unu "Ftih; donanmaya kara kuvvetlerinden fazla nem verdi" yazmaktan
kendini alamamtr. Sultan Ftih ilk olarak Ege denizinin kudretli ve tek hkim
gc olmay kararlatrmt. Balkanlar ve Ege dima elinin altnda olduu
takdir de, bir kara ve deniz devleti ortaya kacakt. Mora zerine giderken
gzn Ege Adalarna dikiyor, Srbistan yryyse, ona Adriyatik denizinin
kylarna ne zaman gideceini soruyordu sanki.. Gzn diktii adalar; Rodos,
Eriboz, Midilli, Taoz, Limni, mroz, Semendirek, Enez, Girit gibi yerlerdi.
Osmanl donanmasnn banda Hamza Bey bulunmaktayd artk. stanbul'un
Eminn ilesi hududianndaki Kadrga semtinde byk bir tersane yaptrlm,
Hali'teki tersane de pek bykt ve yeni kumandan Hamza Bey eski yaplm
gemileri, dk kalitede bulmu nce otuz tane, peinden iki yz tane gemi
yapmna balatmt. Bunlarn 25 tanesi sra krek-i, 50 taneside iki sra
krekli olup kalan tek sra krekti olup ilk deneme Rodos ve Sakz'a olacakt.
Hamza Bey kuvvetli bir savunma kaleleri olduunu grd bu hedeflerin, ky
ve kylerine baskn yaparak onlarn morallerini bozmay tercih etti. Ftih Sultan
Mehmed'in deniz hareketlerine son vermeden, Papa 3. Kalikstus'un hazrlatt
bir hal seferi 1457'de Eede kendini gsterdiinde, Katalanl Lodovico bu
filonun bandayd.
Limni, Taoz teslim oldu. mroz'a sra geldiinde burada ki Vali mesabesinde
olan Kritivulos, Papa'nn amiraline, verdii hediyelerle aday igalden
kurtarmay baard. Bu srada
SULTAN 2. BAYEZD (VEL)
405
Midilli Adfas dukas, Papa donanmasnn Ege sularnda olmasnn
imarklyla, Osmanl kylarna saldrlarda bulunmaya balamt. Bunu
cezalamak, Midilli'nin alnmas Hadm smail Paaya tevcih edildi. smail Paa
buray muhasaraya alm oniki gn sonra ekilmee karar vermiti. Midilli halk
bunlara direnirken gzleri ufukta Katalan-Papa filosunu gzlemilerdi. Fakat
gelen giden olmam, Midilli Dukas Osmanl ile iyi geimin gerektiine kani
olmutu. Fakat bu kani olu bir samimi idrakten olmayp, kendilerinden bir ortak
bulamamasndan kanaklanyordu ve Ftih'e yapt af ricas kabul grdyse de,
uzun srecee benzemiyordu. 1462'de Osmanl donanmas Mahmud Paaya
teslmen Midilli zerine sefere kld. Bu donanmaya Ayvalik'dan iltihak
salanan kara askeri de kt. Mahmud Paa kansz al iin teklifte bulundu.
Duka kabul etmedi. gal gerekleti.
Osmanl donanmas ve kara harekt Karadeniz ve blgesine umumiyetle
birlikte yapld. imdi de Bayezid-i Veli dnemine bakmak sureti ile, bu
padiahn deniz hareketlerine gz atalm.
Denizlerde Osmanl devletinin en kuvvetli rakibinin Venedik olduunu bilen
Bayezid deniz meselesine babasnn brakt yerden ele ald ve terakki
ettirmeye balad. Kendisince koyduu kaide "Osmanl devleti deniz gcnde
kayba urarsa, mr ksalr" idi. Bu halde yaplacak i; Garp Ocaklar denilen
Fas, Tunus, Cezayir gibi yerlerden denizci-ler ve bilhassa deerli kaptanlar
getirtmek ve meslek bakmndan glenmek. Tersaneleri daha fazla reten ve
yeni bulunacak tekniklere ak hle getirmek. Gemilerin mmkn mertebe
byklerini iml etmek ve teknik stnl elde etmek. Kaptan olarak Kemal
Reis ile Burak Reis Kaptan- Derya Davut Paann yanna gelerek vazife aldlar
ve denizciliimize byk bir ivme kazandrdlar. Amiral Afif Bykturui
merhum bakn bu zevat iin kalemini nasl oynatm: ".Ke~
406
OSMANLI TARH
ml ve Burak Reisler; tersane yapmak, yeni gemiler imal etmek, sava
talimatlar yapmak suretiyle mesaiye gayret gstermiler, bir ok sava bunlara
riayet ediliinden baaryla sonulanmtr. Davut Paa, Burak Reis ve Keml
Reis Osmanl donanmasna ilmi sava ekillerini getirenlerdir. Yine bu deerli
denizcilerin tavsiyesiyle 2. Bayezid; zmit, Sinop ve Gemlik'de birer tersane
daha yaptrmaya balad. Bu arada Preveze'de 40 tane gali yapld denizcilik
trihimizde yazyor bahse konu dnemde 20 byk gemi, 67 tane kadrga
yaplmt. Bu gemilere bin kii konuyor ve birer tane sa ve solda olmak zere
top konduu gibi, birde k tarafnda top bulunmaktayd. Daha nce Osmanl
gemileri, ecnebi gemilerinin toplarna kar anaklara yerlemi okular vasta-
syla, ok atarak sava veriyorlard. Karadenize akan nehirlerin gemi seyri
sefainine uygun olanlar, korsanlarn kylara saldrp, byk zararlar
vermelerine sebeb oluyordu. Karadeniz mutlaka bir gl hline getirilmeliydi.
Keml Reisin trih sahnesine kmas, Osmanl deniz trihinin dnm noktas-
dr.
Geri donanma Ftih Sultan Mehmed'den beri dnyann birinci srada deniz
gcn koruyordu. Fakat Keml Reise kadar Osmanllar, Aydnolu umur Bey
dnda deha sahibi bir amiral yetitirmemilerdi. Keml Reisin ortaya kmas
denizcilerimiz iin bir hareket kayna olmutu." Dedikten sonra unu ilve
eder: "..Keml Reis; Derya kaptan Davut Paa ve hkmdara, Osmanllar
spanya'daki Endls Ms-lmanlarna yardma komak gerektiini anlatan
olmutur." Keml Reis; 1511'de Gelibolu'ya dnerken iddetli bir frtnada
gemisi batt ve kendisi boularak ehid oldu. Keml Reis; haritasyla mehur
Pr Reisin hem amucas hem de hocasyd. Keml Reisin uzun menzilli toplan
gemilere koydurmas byk yenilikti.

YAVUZ SULTAN SELM

Babas: Sultan II. Byezid Han

Annesi: Aie Sultan
Doum Tarihi: 1470
Vefat Tarihi: 1520
Saltanat Md.: 1512-1520
Trbesi: stanbul Fath Yuvuz Selim Camii Yan.

Tahta Geii

Sultan 2. Bayezid Altm iki yana girdiinde; Yenierilerin arzularnn

ehzade Selim'i, Selim-i evvel yni 1. Selim olarak Devleti Aliyye'nin tahtna
davet buyurmalar, ve ehzadenin babasna red edilemeyecek erait iindeki
srar Hazreti Bayezid-i Vel'nin taht saltanat terki ve bir ay gibi ksa bir
mddet sonra ahirete intikal etmesi Osmanl Devletinde yepyeni bir dnemin
almasna vesile olmutu.
Osmanl tarihine dikkat edersek unu grrz ki; hafif tertib duraklamalar ileride
yaplacak byk olaylarn, kazanlacak zaferlerin ve fetihlerin hazrlk safhalar
olduuna kanaat getiririz. Bu kanaatimizi belki fazla afaki bulanlar olacaktr
ammd u misalle gzler nne sermek isteriz. u anlarda ya enaz krk olan
insanlar iyi hatrlarlarki Mehter Takmn stanbul'un Fethi'nin beyznc
yldnm olan 1953 senesinde ilk defa mahede etmek imkn elde edilmiti.
Tek parti devrinin otoriteleri maziden olan her miras kilit altna almas gibi
Mehter ve takm da bu kategoriye dahil etmiti. te 1953 senesi 29 Mays gn
mehter Takimi'nn yryn biraz tuhaf bulanlar ok olmutu. yle idi ki,
hl yledir nk esasta da yleymi; iki adm atlyor sonra bir duru fakat o
duru yle azametli ve karsndaki insana korku veren, dosta ise ne yapacan
bilen byle yrr dedirtip gven veren bir yry tarzdr. Bu yrye biraz
dikkat edilirse atlan admlarn o durular annda hesapland aka grlr.
te Devleti Osmaniyye de byle bir mddet duraklad m bu yeni bir dnemin
hazrl eklinde neticelenmitir.
Bavezid-i Vel devri, kendi safha hayatn verirken zirketti-riimiz sebebler
yznden biraz duraklamalar geirmiti. Taht-, Osmaniyi dolduran yeni Padiah
gen demiyoruz nk 42 vasnda idi. Cesaret, ecaat, kuvvet, maharet celdet
en mhimi mSere olan muhabbeti ile byk iler yapacann emarelerini
tayordu.
Yavuz Sultan Selim, Hicr 876/Mild 1470 ylnda domutu. Saltanat sekiz
sene gibi ok ksa bir mddet devam etmi fakat bu kadar ksa mddet iinde
Bu dnya bana dar geliyor diyecek kadar ileri hakikat klmt.
Yavuz Sultan Selim tahta clus ettii zaman aabeyi Kor-kud Sultan da
Dersaadet'te bulunuyordu. Yavuz Sultan Selim Ebul Hayr namsyle anlan bu
lim ehzade aabeysinin canna kymad. Ona sancak verip selmetle
sancana gnderdi. Saruhan sanca Korkut Sultan'n eski sanca idi. Yine
oras ona verilmiti. Amasya sancanda ise Ahmed Sul-tan'a vazifesine devam
emir olunmutu. Yavuz Selim'in oiu ehzade Sleyman kefe sancandan
dersaadet'e davet edilmiti.
Bu arada ehzade Ahmed Sultan kardeinin tahta kn kabul etmediini
gsteren bir harekete girimiti. Oiu Al-eddin Suitan Bursa'ya gndermi
ehri zapteden ehzade Aleddin Sultan, halka ar vergiler yklemiti., Bu
haberi alan Hazreti Padiah ilk i olarak Anadolu sahillerine yirmi-be
karakoldan mteekkil bir donanmay gndejrip onlar devriye gezmekle
vazifelendirdi. Byle yapmasndan ikinci bir Cem Sultan olayna imkn
brakmamakt. nk o aslan penesi ile isyanclar perian edeceine man
tamd. Ele geiremezse bunun da Cem Sultan gibi Avrupa'ya snmas devletin
yeniden elinin kolunun balanmasn inta ederdi. Bu tedbiri alan Sultan,
Orduyu Hmayun'un bana geib Bursa'ya yrrken olu ehzade Sleyman'
Dersaadet'te kayrnakam- saltanat olarak brakmt. Aleddin Sultan amcasnn
geldiini grnce soluu ta Malatya'nn Darendesin-de ald. Padiahn, olunu
kovaladn duyan ehzade Ah-med Sultan derhal Amasya'dan firar edip iki
mahdumunu ah smail'in yanna gndermiti.
Hazreti Yavuz Selim Amasya sancan Davut Paazade Mustafa Paa'nn
idaresine verip, kendisi Bursa'ya dnd. Artk durum anlalm taht saltanat
Ahmet Sultan tarafndan redde oullar dahi bu ite vazife almlard. Yavuz Se-
lim, Ahmed Sultan'in isyanna katlan ocuklarnn beini cezalandrm ve
Bursa'da bulunan kinci Murad'n trbesine defnettirmiti bile.
unu sylemek gerekiyor ki, Mizanc Murad Bey tarih umumisinde her
padiahn devrini an'atmaya baladnda o gne kadar idam edilen ne kadar
ehzade varsa onlar tekrar tekrar anlatr. phesiz ki, bu idamlar alklamak
icab etmez, fakat gryoruz ki, devaml bir isyan ve ayaklanmalar bu hanedan
mensuplarndan geliyor. Murad Bey sz konusu tarihini bildiiniz gibi
cennetmekn Abdlhamid Han zamannda mahkm olarak bulunduu Rodos
kalesinde yazmtr.
Osmanl Sultanlarna bu noktada yni idamlar noktasnda btaraf olarak deil de
birtaraf olarak bakmasnn rol var mdr acaba? Kendisi ve bir de her eyi bilen
lemlerin rabbi bilir. Murad Bey zerinde duruumuz bu zatn cidden mnevver
ve cennetmekna (Abdlhamid) olan ballndan dolaydr. Yoksa bat
taassubunun ballar olanlara szmz yoktur. Onlarn vazifeleri bu muhterem
insanlara di bileyip hezeyan savurmaktr.

Korkd Sultan Meselesinin Halli

Yavuz Selim'in, ehzade Ahmed Sultan'n ocuklarna vapt muameleyi duyan

Korkud Sultan yanna asker toplayp taht ele geirme hazrlklarna balad
srada Hz. Padiah onbebin askerle Manisa nnde aniden belirdi.
Korkud sultan yanna ald muhasibi Piyale beyle birlikte teke sancanda bir
maaraya kendilerini zor attlar. Yirmi qn kadar orda saklandlar. Yiyecekleri
bittiinde Piyale Bey maaradan kp yiyecek temini ve Avrupa'ya kaabilmek
iin are ararken Teke sancann adamlar tarafndan yakalandlar ve Bursa'ya
gnderildiler. Burada Piyale Bey'i Korkud Sultan'dan ayrdlar ve idam
emredilen Korkud Sultan cellttan bir saat kadar msaade isteyip bir mersiye
yazp Padiaha verilmesini istedi ve boynunu kirie uzatt. Hazreti Padiah
mersiyeyi okuduunda ok zld. Onlar yakalatan onbe kadar Trkmen
ihsan ahane beklerlerken Padiah Hazretleri bunlarn da idamn emretmiti.

Ahmed Sultan'n dam

Ahmed Sultan yirmibin svari askeriyle Amasya'dan Bursa'ya doru yola kt.
Kei da nlerinde Anadolu Beylerbeyinin kumandasndaki Padiah kuvvetleri
ile karlat ve kazand. Eer durmayp hemen Padiahn zerine y'rseydi
belki de tarih bir baka tecelli edecekti. Fakat eyhl Ekber Muhiddin bni
Arab Hz.leri dememi miydi: Sin, Sna girdiinde bizim kabrimiz meydana
kar. te Ahmed Sutan'n isminde Sin harfi yoktu fakat Yavuz Sultan Selim
ismiyle o Sin harfine mlikti.
kinci muharebe Yeniehir nlerinde vukubuldu. Bir ok rnslmann kan akt
fakat zafer ve taht Yavuz Sultan Selim'de kald. Esir olarak yakalanan ehzade
Ahmed Sultan celld Sinan'n elinden ecel erbetini iti ve Murad' Sani'nin
trbesine gmld. Bu srada tarihler Hicri 919/Mild 1513 yln gsteriyordu.

aldran'a Doru
Safev trklerinden olup mezhebi ia olan ah smail Yavuz Selim'in tahta
clusunu tebrik iin eli gndermekle beraber Osmanl'nn dou hududlarnda
i mezhebinin propo-gandasn icra etmekten ekinmiyordu. Yazd iirlerin
Trke olmas hasebiyle bir ok insann bu sapk mezhebe meyline sebeb
oluyordu. ilik felsef bir saptma neticesi olmakla beraber aslnda siyas bir
harekettir. Bu siyasetin doruk noktasna ykseldii bu sralarda nmayan idi.
ah smail esasta Ahmed Sultan tarafn tutuyordu. Fakat ehli snnet mensubu
Ahmed Sutan' tutuu cidden Ahmed Sultan' sevmesinden deil Yavuz Sultan
Selim'e alternatif olmasndandi. Bu arada Hazreti Padiahn Bursa'ya yry
srasnda kaan Aled-din ah Msr'da vebadan lmt. Ahmed Suitan'n dier
olu ehzade Murad' yanna alm, ondrt sene sren devaml muharebe
tecrbesiyle Yavuz Sultan Seiim Hazretlerinin karsna kmaya marur bir
ekilde karar vermiti.
Hazreti Padiah yzseksen bin kiilik ordusuyla Sivas'a geldi. Sivas nlerinde
Orduyu Hmayun'a bir resm geit yaptrd. Bu resm geit ok muhteem bir
resm geid oldu. Bilhassa cennetmekn Sultan Bayezid-i Vel Hazretlerinin ge-
litirmi olduu seyyar topu birlikleri, seyredenlerin gzlerinin falta gibi
almalarna sebeb oldu. nk bu toplar istihkmlara sabit olmayp gayet
hareketli arabalara yerletirilmi esnay harpta arzu edilen cihete ate edebilmek
imknna sahip klnmt. Burada bir hatrlatma yapalm. Bu satrlar okuyanlar
bu buluu bugnn artlan iinde mtala ederlerse phesiz ki ok basit
bulurlar. Fakat gnnn artlar iinde dnebilmek ancak bu bulularn ne
azim bir teknik sahibi olan ecdadmzn varln hatrlar. nk o sralarda
Avrupa'da daha tuvalet dahi bilinmiyor, imdi hastalara ve kk ocuklara
kullanlan oturak gibi kaplara def hacette bulunurlard. Londra'da yaz gn
herkes emsiye ile gezerdi. Bu gneten korunmak iin deil ikinci ve veya
nc kat'tan zerine atlacak pislikten korunmu olmak iindi. Yine o
sralarda Avrupann en gelimi insanlar olan valyeler dahi en ufak medeniyet
kurallarndan habersizdirler. Anlatlr ki, bir yuvarlak masa valyesi toplantda
sm-krdnde karsndakinin omuzundan ap duvara yapm ve
muhatabnn aman demesine mukabil yaralanmadnz ya dostum diyerek en
yksek mensuplarnn dahi medeniyeti insaniyeden ne kadar mahrum olduklarn
anlatr sanrz.
Bugn hayran olduumuz bat medeniyetinin mazisi budur. Maalesef
milletimizin son altm yldr biz yle berbadz, byle ktyz diyenleri bu
altm yl iin sylyorlarsa belki mazurdurlar amma bu fikir ve grlerini o
anl ecdadmza da temil ediyorlarsa yaptklar yedikleri kaba pislemekten
ibarettir. Evet geleiim aldran'a doru...
Resm geidin bitiinden sonra zaferler babuu Yavuz Se-lm ordusunun
krkbin kadar kuvvetini Kayserime Sivas arasna serpitirdi. Bu bir bozgun
halinde (Allah muhafaza) bozulacak asayii temini nizm dahiline sokmak iin
dnlmt. Erzincan tarafna doru yannda yzkrkbin kiilik mcahidini
havi olarak yrye geen Padiah Hazretleri resm geidin raporlarnn ah
smail'e oktan vardn tahmin ediyordu. Bu arada Hazreti Padiah ile ah
smail Safev arasnda nameler teati ediliyor, ince nemaket satrlar arasndaki
hareketler her hangi biru sulh imknn ortadan kaldrmaktan baka bir ie
yaramyordu. Yalnz eliler gitikleri yerlerden dnebiliyorsa bizar da
malmatlar getirmi oluyorlard.
Cbin kilometreye yakn bir yolu kat etmi olan Orduyu Hmayun
sabrszlanmaya balamt. Hele ran hududuna girip de ah smail ve
askerinden eser grlmeyince artk dnp gitme istekleri oalmaya balad.
Bunun zerine bu ileri kkrtan bir ka kii derhal idam olundu. ah smail,
Osmanl Ordusunu slm'n klc mcahidleri, a brakmak iin o taraftaki btn
ekin ve yiyecekleri yaktrmt. Fa-kat bu gelen ordu bir babozuk kafilesi deil
cihann en byk kumandanlarndan Yavuz Selim'in idaresinde bir ordu idi.
O ordu adaletle idare olunan, etrafndaki kylere sarkntlk yapmayan,
zmcnn bandan kopard bir salkm iin bir kese ake balayan bir
Orduyu Hmayun idi. Osmanl Ordusunun ta stanbul'dan kalkp buralara
gelmesi byk bir iktisad olaydr. kiyz bine yakn insan ve bu insanlar
tayan atlar, arabalar ve ykleri eken kz, manda gibi hayvanlar her halde
alk ve susuzluklarn havadan nefes alarak temin etmiyordu.
Hele arpacak bir ordunun gdasnn daha mkemmel olmas icab ederse bunu
temini phesiz ki, byk bir iktisad olaydr. Zaferle neticelenen bu sava bu
lojistiin mkemmel bir ekilde icra edildiinin kesin delilidir. Ylmaz ztuna
Bey Trkiye tarihi'nde bu uzun mesafelerde yaplan iki sefer misal gsterir.
Bunun ilki Napolyon'un, ikincisi Hitler'in Rusya seferleridir ve neticenin ise
seferi yapanlarn fec mal-biyyetleri olmasn bir dnrsek aldran
muffakiyetinin yalnz sava meydannda deil oraya kadar geliteki mkemmel
organizasyonun tesiri olduunu gz nne almalyz.
aldran Savann cereyanna gemeden evvel son bir olay anlatalm.
ah smail ortada grnmyor, her taraf didik, didik aranyor netice alnamyor.
Bunun zerine yine Koca Sultan Yavuz bir kadn elbisesi diktirip bir nme ile
ah smail'e gnderiyor. Bu tahamml edilmez hakaret her halde ah smail'in
meydana kmasna yetiyor.

aldran Meydan Muharebesi Ve Neticesi

Tarihler Hicr 920/Mild 1514 yln gsterirken Osmanl Devleti Anadolu

yakasnda yapt muharebelerde Anadolu yakasnda yapt muharebelerde
Anadolu askerini sa cenaha Rumeli askerini sol cenaha alrd. Eer sava
Rume tarafnda olursa bunun tersi yaplrd. Sinan Paa Anadolu Beylerbeyi
olarak sa cenahta, Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa sol cenahta, merkezde
Zaferler Padiah yer almaka beraber hemen nnde Hersek'li Ahmed Paa ve
Mustafa Paalar yer almt.
ah smail ise kendi ordusunun sa cenahnda yer alm bylece Rumeli
askernin karsna dmt. Diyarbakr hkimi stad Mehmed Han' ve ileri
gelen kumandanlarn kendi ordusunun sol cenahna merkeze ise kendisinin ba
veziri olan Seyyid Abdlbaki efendi ve Mehur Seyyd erif-i Crcani
torunlarndan Seyyid erif bulunuyordu.
Bayezid-i Vel Hazretlerinin gelitirmi olduu topu birlii mkemmel bir
ekilde tanzm edilmi ve Orduyu Hma-yun'un n alev ve lm pstrken
sn bir duvarla rlmt sanki. te ah smail iyi bir kumandan olmasna
ramen kurbu nevafil sahibi Yavuz Sultan \Selim Hazretlerinin phesiz ki
dnya ilerinde de ayarnda deildi. Sava oniki saat srmeden kaybetmesine
vesile olacak hatay iledi. Haddi zatnda avantajlar ah smail tarafnda idi.
yle ki; Orduyu Hmayun 3000 km'lik bir yol kat etmi, yorgun ve uzun
mddet ia kuvvetlerini aramaktan bezgindi.
i'ler stelik kendi topraklarnda bu sava yapyorlard. phesiz ki bunlar
byk avantajlard. Ayrca moral bakmndan da durumlar iyi idi. Son yllarda
ki bu ondrt senedir yaptklar btn savalarda galip gelmilerdi. Byk hata u
oldu. aha kumandanlar dediler ki, bu toplar bize ok zarar verecek, bir tedbir
almalyz. ah cevap verdi ki; o toplar-onlarn bana bel olur.
nk saldry yandan yapacaz. Onlar o toplan binbir glkle evirene kadar
biz onlarn balarn omuzlarndan drrz, dedi. Ve sa cenahndan Rumeli
askerinin zerine hcuma kalkt ve o zaman ard. nk toplar o kadar ksa
zamanda yn deitirmiti ki ancak kendi dizginini ekmeye vakit bulabildi.
Topu kumandan Aydn Paa askerine kendisi iaret vermedike ate
edilmiyecek diyerek tenbihte bulunmutu.
Kzlba askeri toplarn tesir sahasna girince o yuvarlak azdan kan ate
glleleri, ah smail'in yalnz askerini cehenneme gndermiyor kafasnda
dzd hayallerin sonunu da iln ediyordu. ah smail'in askerleri ar zrhlar
iinde zor hareket ediyorlard. Buna mukabil Osmanl mcahidleri, Ehii Snnet
Ve'1-Cemaat nanllar, kendilerini Rabbine smarlam, pazulara kadar suval
kolar, cepkenlerin gsleri ak pala savuruyorlar ve zrh ekleri arasndaki
yerlere soktuklar kllar dmannn iini bitiriyordu. Hele bunlar yere bir d-
t m ayaa kalkmalar iin yardm lzmd. Sava meydannda o yardm kolay
bulunur nesne deildir tabii...
Hava kararmadan bu sava bitmi, ah smail malp ve mnhezm olarak
kaabilmi fakat harp meydannda taht ve tacnn yanna hanm Tal hatunu da
brakmt. Tebriz'e kaan ah smail zaferler padiahnn oray da alacan bil-
dirinden ran'n iyice ilerine kamay tercih ediyordu. Her iki taraftan
kumandanlar seviyesinde ok kayp vard.
Sah smail'in Baveziri ller arasnda idi. Osmanl mca-hidlerinin ehidleri de
az deildi. Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa bir okla vuruldu saff harbin dna
karldnda ruhu teninden ayrlm ehadet nasip olmutu. ah'n karsnn
harp meydannda ii neydi denilebilir. yle aklamak isteriz.
ah smail ordusunun sava alanndan kamamas iin herkesin hanmn savaa
getirirdi. Dolaysyla kendi hanmlarndan ikisini de bu savaa getirmiti. Bu
savata Osmar! askerinin eline esir olarak ok miktarda da kadn gemesi ah'n
kadnlar savaa getirmesinden dolaydr.
imdi bu sava sebebiyle maalesef gnmzde dahi erefli l-i Osman
hanedannn bu byk Padiah Yavuz Sultan Selim hakknda ileri srlen, ite
Iran elisini haps etti, efendim ah'n hanmn bakasyla evlendirdi,
tccarlarnn malarna el koyuldu gibi meseleleri daha o zamanlar Kaanun
Sultan Sleyman merhum Padiahtan sonra taht Osmaniyeyi erefendirdikten
sonra bir sohbet srasnda bu meseleleri ortaya atar ve sanki bugne k
tutarcasna aklanmasna vesile olur. Bu bahsi zetleyerek Tact-tevarih sahibi
Hoca Saadeddin Efendinin satrlarndan nakledelim:
Bildiiniz gibi Hoca Saadeddin Efendi Hazretleri Eri zaferinin manev
ftihidir. Yeri gelince gsterdii metanet ve zafere olan mann anlatmaya
gayret edeceiz. Hoca Saadedin Efendi ayn zamanda Yavuz Sultan Selim'in sr
arkada Mehur Hasan an'n mahdumudur. Bundan dolaydr ki Yavuz Sultan
Selin, devrini en iyi anlatan tarih Hoca Saadeddin Efendinin Tact tevarihidir.
Yukardaki bahsimize dnelim Hoca Saadeddin Efendi yle anlatyor:
Makbul brahim Paa ve babam Hasan Can Kaanuni Sultan Sleyman'n bir
sohbetindeydik, Paa Hazretleri bana dnp Sultanmz; pederlerinin baz
ilerine itirazlar vardr. Siz ki merhum padiahn sr arkada idiniz herhalde,
bunlar da bilirsiniz aklasanz da iyi olur nk sultanmz isterler.
Kaanuni: Bizim Padiah babamz hazretlerine itiraz haddimiz deildir, fakat
sebebleri bilirsek daha rahat ederiz.
Hasan Can: Nakledeyim; ancak siz sorun!
brahim Paa: Mesel eliye zeval olmaz dsturu btn hakanlarmzn zerine
durduu nesne iken ran elisi Mr Abdlvahhab gibi lim bir zat nasl haps
eder uygun muydu?
Diye ilk soruyu sorar.
Hasan Can: ah'n yaptklar mutlak halledilmesi harbe kalm ilerdendi, nk
yapt propoganda milleti slmiy-yeyi ilhad ukuruna srklyor, mutlaka
nlemek lzm. Eli ise ah'a sz vermi, mutlaka sulh yapacam, bizim bu
hassasiyetimizi bilmez gibi.
brahim Paa: Peki ah'n eini bakasna nikahlamak nasl oluyor?
Hasan Can: O karar slm ulemsna sorularak verilmitir. er' erifin ruhsat
verdii ii yapmaya itiraz olur mu? Husu-sen Tci zade Cafer elebi limlerin
nde gelenlerindendi, eriata aykr olsa alr myd? Hem bilirsiniz ah byk,
kk herkesin evine dalar mahremlere irkince satard. ou kadnlar bu
yolla sarayna doldurmutur. Siyaseten de ah'n kalbinde zntlere yol
amaya vesile olarak bu tutumu semi ola.
brahim Paa: Tccarlarn mallarn alnmas? Hasan Can: Tccarlarn
marifetiyle o yaramazlarn ellerine sava letleri geiyordu. Bunlar renen
Padiah o yolu kapatt byle yapanlarn mallarn toplatp emanete aldrd diner
tccarlara ibret olsun byle yapmasnlar, kolay para kazanma alkanlndan
uzaklasnlar diye yapt.
Yukardaki mealde cevab veren Hasan Can, Kaanuni Hazretlerinden tasdik
grmtr.

Yavuz Sultan Selim'n Tebriz'e Gelii

Yavuz padiah zaferler ordusunun banda Tebriz'e girdiinde ah smail'den

beri zora ia mezhebine meyil ettirilen ahali sevinlere gark oldu. nk onlar
sahabenin byklerine zorla di! uzatr hale getirilmilerdi.
Btn camilerde Kur'an'lar okunuyor, hutbelerde drt byk halifenin ismi
zikrediliyordu. Btn bunlar Allah'n verdii nusret ve zaferle getiren Yavuz
Sultan Selim ve onun mcahidler ordusu olmutu.
Hazreti Padiah bin kadar lim, ir ve sanatkr bir kafile olarak Dersaadet'e
gitmek zere yola koydu. Hasan Can da bu kafile ile Dersaadet'e gelmitir.
Yavuz Selim dn yolu zerinde olan Bayburt'u harben feth edince K kalesi
kendiliinden teslim oluverdi. Dn srasnda yiyecek sknts hissediidi.
Temini aka karl olarak yaplmaya alld. Fakat asker sa solu yamala-
maya balaynca biraz da buna gz yuman Hersekolu Ah-med Paa ve Dukakin
olu Ahmed Paa vazifelerinden alnd ve Padiahn hatrndan silindiler. O
senenin Ramazan bayram namazn Niksar'da klan Padiah bu arada Zulkadir
olu Alddevle'nin zerine yrd. Yaplan savata Alddevle hem devletini
hem ban kaybetti, tarihler Hicri 921/MiIdi 1515 yln gsteriyordu.
Diyarbakr ehrini de ayn sene iinde feth eyleyen Padiah Hazretleri, Bykl
Mehmed Paa'y kumanda ettii birliklerle Safevlerin son mukavemetlerini
krmak zere gnderii Kohisar'dan zafer haberini alarak memnun oldu. Bu
arada byk islm kumanan Selhaddin Eyybi Hazretlerinin ru-haniyetine
olan derin rabta ve sevgisi onun torunlarnn dev. ojan Mardin ile Siirt
arasndaki Eyybi Melikliine el vur- mni olmutu.
Hilafeti Getiren Seferi Hmayun

Bu byk seferi anlatmadan evvel yine Tact Tevarih'ten bir mukaddime ile
ryay sadkaya dayanan bir tebire ehemmiyeti mnasebetiyle temas etmeyi
uygun grdk.
Hoca Saadettin Efendi babas Hasan an'dan nakl ediliyor. Yavuz Selim
Hazretleri gecelerin ounda uyumaz nafile namazlar klar, teheccd
namazlarn ise hi aksatmazd. ou gecelerde de kitap okur, bazen de Hasan
an'a okuturdu. Hasan Can bir gece yorgunluk ve rahatszlk hasebiyle yatsdan
hemen sonra yatar ve sabaha kadar uyur.
Sabah namazna kalkp eda ettikten sonra Hazreti Padiahn huzuruna gider.
Padiah Hazretleri sorar: Bu gece hi grnmedin ne yapyordun?
Yorgunluktan uyuyunca sabah namazna kadar uyumuum diye cevab verir
Hasan Can. O zaman Padiah Hazretleri sorar ne rya grdn?-. Hatrlayacak
bir rya grmedim efendimiz diyen Hasan Can padiahtan u sz itir. Btn
gece uyuyasn ve rya grmeyesin, ekinme syle. Hasan Can: Yemin ederek
rya grmedim Sultanm deyince Padiah Hazretleri: Acayip itir bir rya
vardr grlm ola. Hasan Can Padiahn yanndan ayrlr. Dne dne
kapu aas dairesine gider, bakar ki Hazine-darba Mehmed Aa, Kilerciba,
Saray Aas ve Kap Aas Hasan Aa oturuyorlar. Fakat Hasan Aa bir acayip
gzleri yal, ban nne emi dnrdr ur.
Hasan Can sorar: Nedir bu hal Hasan Aa?
Dier misafirler cevap verir: Aa bir rys grm. Hasan o zaman srr anlar,
tevekkeli Padiah durmadan bir r-
yadan sz eder. Hasan Aaya srar eder, ryasn anlattrr. yle ki; yatsdan
sonra Hasan Aa uyur nk her gece te-heccde kalkar fakat yle bir rya
grr ki Aa kapsnn kaps vurulur kapy aralayan Hasan Aa koridorda
elbiseler iinde nur yzl bir ok asker bekleir bir insann giremeyecei
aralktan drt kii ieri szlr ve kapy alan konumay alr ve der ki: Bilir
misin niye geldik? Ben de buyurun dedim. Dedi ki bizler Resulllh'in
ashabyz. Allah'n selm zerine olsun, bizi Resulllah Hazretleri gnderdi.
Selm Han'a selm syledi ve buyurdu ki kalkp gelsin Haremi erifin hizmeti
ona nasib klnd. Bizleri grrsn ki bu zat Sd-dk-i zam, bu zat mer-l
Faruk, bu zat Osman Zn-nu-reyn'dir. Bende seninle konuurum Ali bn Eb-
Talib'im, var Selm syle deyip kayboldular, dedikten sonra alamaya devam
eder.
Hasan Can, huzuru Padiahiye dnnce yine rya sorusuyla karlar ve yle
hitap eder, Padiah Hasan Can sabaha kadar yatp uyudun rya grmemen
acayip, syle hayvan gibi yatp uyudun mu? der.
, Hasan Can cevap verir.
Sultanm o ryay bu Hasan kulunuz grmediyse baka Hasan kulunuz
grm msaade varsa anlataym deyince Padiah anlat der. Dikkatle ryay
dinleyen Padiah Hazretleri: Hasan Can grrsn ki biz her zaman grevi
almadan hareket etmeyiz. Babalarmz ve dedelerimiz evliyaullhtan el
almlardr. Zahire kan kerametleri vardr. Bakma biz onlara benzemedik
diyerek nefislerini bastrrlar.
imdi bu ryay anlatmamz u dnya ilerinin baka yerlerde kararlatrlp
telerin tesinden gelen habercilerle bildirilmesi ancak byle man salam ve
kefi ak zatlara bu-yurulduunun binlerce milyonlarca misalinden biridir.
Ru rya zerine Hazreti Padiah Msr seferine hazrlklara slar. nk iki Cihan
Server Efendimiz Hazretleri (S.A.V.) zife vermitir. Bu vazifeyi hiz olduu
mertebede kendisine haberdar eylediini bildirdiinden olsa gerek Padiah
Hazretleri ill ryay sorar. kinci erbab Hasan Can zannyla Hasan an'a srar
eder. Fakat ol tevecch Kap Aas Hasan Aa'ya olmutur.
Bu ryann naklinden sonra Msr seferine avdet edelim. Yukarda naklettiimiz
kutlu ryadan sonra Hazret-i padiah Veziriazam Sinan Paay krkbin askerin
msellah (silhl) olarak bulunduu Kayseri'ye gnderdi. Bir ay sonra da yni
Hicr 922/Mild 1516 ylnn ilkbaharnda hedefi Msr olan seferi bilfiil
balatm oluyordu. stanbul'da kaymakam- saltanat olarak Pr Mehmed Paa
braklm ehzade - Veliaht Sleyman Sultan Edirne'ye, Hersekzde Ahmed
Paa Bursa'ya taht muhafz olarak gnderilmiti. Yavuz Selim bu seferin ran'n
zerine olduunu gstermek ve Klemenleri kandrmak istediyse de ok
tecrbeli Kansu Guri'yi bu dolaba koymak mmkn olmad. Kansu Guri Suriye
hududuna gelmi muhtemel bir Osmanl hcumunu burada karlamay uygun
grmt.
Yavuz Selim nceden gnderdii Sinan Paayla Elbistan'da birlemi ve bu
arada Bykl Mehmed Paa yanndaki kuvvetlerle Orduyu Hmayuna katlmt.
Arkasndan Ramazan olu Mahmud Bey ve onu takiben Klemenlerin bir valisi
olan Yunus Bey de saf deitirerek hak olan taraf Sultan'n yannda yer almt.
Bu arada Kansu Guri, ran'n ilerinde tiril tiril titreyen ah ismail'e ittihat teklif
ettiyse de bu sarho buna cesaret edememiti. |
nk aldran'da beyni blsnda patlayan yumruk ya aklm tamamen
bandan almt yahut da akln tam olarak kullanabilmeye vesile olmutu.
Bildiimiz odur ki Kansu Guri'nin yerinde teklifine evet diyememitir. Tabii bu
Osmanl iin iyi olmutur. nk unutmamak gerekirki dman teke drmek
siyaseti miyyenin icabdr.
imdi Msr'a sefer yapmak bir yerde, o zaman hilfetin payitaht olan Kahire'ye
yrmek demekti. Yni zerine yrnlen yalnz Klemenler deil, Kansu Guri
deil ya kimdi? Halife idi, Halife 3. Mtevekkil, sanki Kansu Guri'ye bal idi.
Halife-i ryi zemin vazifesini yapabimekten uzakt. Zaten Yavuz'u bu sefere
kmaya iten sadece siysi ahval deil ki Cihan Serveri'nin drt byk halifesi
ile kapucuba Hasan Aann ryay sadkasndaki tecelliyat ve bu tecelliyat,
siyas ahvalde gsterdiinden, halin mecburiyeti mnasebeti ile Zenbilli Ali
Efendi Hazretleri fetva vermiti. Nianc Hoca-zde Mehmed Celebi Hazretleri
ise,-Harem-i erifin muhafz-l ve Hilfetin Osmanl Devletinin uhdesinde
kalmas iktiza ettiini belirtmiti.
Bu arada Kansu Guri, Padiaha eli yollamt. Fakat gelen eliler allmn
dnda zrhlarn iine gmlm askerlerdi. Yavuz Selim: Kansu Guri'nin
yaranda lim, fzl, ulem yok mudur? diye sordu. Ve bunlarn idamn emretti.
Yunus Bey ki, (Klemenlerin bir valisi idi, Yavuz Selim tarafna gemiti)
hemen Padiahn ayana dp balanmalarn diledi. Padiah bunlar af etti.
Orduyu Hmayun Halep zerine doru yrye geti. Halep'in kuzeyinde
Mercidabk adl mahalde iki ordu kar karya geldi. Yavuz Selim Hazretleri,
zaferler ordusunun cenahlarnn kumandanlarn yle taksim buyurmulard.
Sa cenahta Anadolu Beylerbeyi Zeynel Paa, Karaman Beylerbeyi Hsrev
Paa, ehsuvarolu Ali Bey ve Ramazanolu Mahmud Bey, sol cenahta ise
Sivas Beylerbeyi Sadi Paa ve Rumeli askeri yer almlard. Gazi Hazreti
Padiah ise Yenieri ve Azeb askeri ile merkezde bermutad yerini almt.
Toplar ise yine aldran'da olduu gibi bir duvar sistemi iinde dizilmiti-
Muharebe ok iddetli oluyordu. Bayezid-i Vel Hazretlerinin bizzat gelitirdii
toplar, mahdumunun zaferlerinin istirad sebebi oluyordu. Msrllar bu
muharebeye ancak sekiz saat dayanabildiler. Topularn muntazam at salvolar
Osmanl kskac Klemen ordusununu sarp yok etmek zereyken firar yoluna
denler canlarn kurtarabildiler. Firar yoluna Kansu Guri de bavurmutu
amma, yallk, znt ve kurtulma heyecan bu yal mslman bitap drd,
atndan inince bir su kenarnda bir seccadeye uzand ve ruhunu teslim etti. Biz
bir m'min olarak Bayezid-i Veli Hz.leri nin intikalinde ona gaib namaz klan
bu zta Allah'tan rahmet dilemeyi vazife addediyoruz. Kansu Guri seccadenin
zerinde ld zaman ona kimse sahip kamad. nk yle bir firar hareketi
uygulanyordu ki herkes kendini kurtarma kaygusuna dmt. Osmanl'nn
zaferlere alm sanca galebenin verdii gzellikle dalgalanyor, Klemenler
malp ve mnhezim olarak sava meydann o gnn de galibi en byk slm
devletinin kahraman mcahidlerine terk ediyordu. Kansu Guri, stanbul'a kadar
gideceini hesapladndan hazinenin tamamna yaknn yanma almt. Fakat
Kahire'de yapt hesab Mercidabk'ta, beni yanl hesapladn dercesine feryat
etmiti. Hazine Devleti Osmaniyye-nin etine geti. Tarihler Hicr 922 Recep
aynn 23'n/ Mildi 1516 Austos'unun 24"n gsteriyordu.

Halebe Geli

Zeferler ordusunun kumandanlXsal klcn gl bilei mveniyat ordusunun

mbarek eri Hazreti Yavuz Selim, Cu ma namazn Haleb'de kld. Hutbeyi
okuyan hatip Sahib Haremeyn lkabn ilve edince Yavuz Selim Hazretleri
sr tndan hiltn kartp hatibe hediyye olarak gnderirken szleri sylemesini
emir etti. Sahibl Haremeyn deil Hadi-ml Haremeyn. Hatib hutbeyi
Padiahn istedii ekilde tashih edince btn herkes o gn de bu gn de bu Vel
Sultann slm dikkat ve hassasiyetine hayran kalmtr.
Halep'ten ayrlmadan mlekizde Kemal elebi'yi kad, Karaca Paay da
muhafz tayin etti. Bykl Mehmed Paay da Diyarbakr' bo brakmamak iin
geriye gnderdikten sonra kendisi am'a hareket etti.
Hama da Gzelce Kasm Paa'y Humusda ise htiman olunu muhafz olarak
brakan Sultan Hazretleri camiler ve zi-yaretghlara giriyor, ulem ile
sohbetlerde bulunuyorken, Klemenler kendilerine bir sultan seebimek iin
Msr'n ilerine kadar kamaya karar vermiler ve am kalesini mdafaa etsin
diye braktklar Emir ehrin kapsn Osmanl'ya silh ekmeden amakla am
ehrinin hem harap olmamasna hem de kan akmamasna vesile oldu. am
ehrine giren Yavuz Selim Hazretleri Muhiddin bni Arab (K.S.) Hazretlerinin
Sin, Sna girince benim kabrim ziyaret olunur tebiri ile mjdelendinden o
zat eyhi Ekberin zahiri mezarna ihtiramla ziyarette bulunmu ve k burada
geirmeye karar vermiti.
Emev Halifelerinin payitaht olan am ehrinin fethi, stanbul'un fethi mstesna
tutulursa Devleti Osmaniyyenn en mhim bir fethidir. nk Mekke ve Medine
yolunun badr. Bylece Mekke ve Medine zerinde sz sahibi Devleti Aliyye
olmutu.
te yandan memluklar kumandanlardan Tomanbay adl zat kendilerine sultan
olarak setiler. nk onlarda sultan seimle seilir idi. Seimlerden sonra Can
Berdu Gazali kumandasnda bir ordu tertib edip Gazze zerine sevkettilerse de
Sadrazam Sinan Paa karsnda yeniden maibiyyet alarak ricat ettiler.
Gazze'ye terif eden Yavuz Sultan Selim Hazretleri veziriazamn bu
muvaffakiyyetinden dolay tebrik edip kendisine ok kymetli bir kl hediye
etmekle beraber askere de bir ok mkfatlar verdi.

Msr Yolculuu

Hazreti Padiah Msr'a gitmek iin lden geeceini bildii gibi l

yolculuunun en nemli maddesi olan suyu tamak in bol miktarda deve satn
ald. Bu srada Hseyin Paa bu seferin ok zahmetli olacan belirtecek bir
konuma yapt. Byk azim ve karar sahibi olan Yavuz Sultan Selim Han
Hazretleri bu mtalaya kar, Hseyin Paa'nn cadn bana geirdiyse de gene
de hrsn alamad. Ban boynundan cann etinden azad edip idam eyledi.
Gerek Halep'te gerekse Gazze'de malbiyetler alm olan Msrllarn yeni-bir
sava gze alamayacaklar hesaba katlarak hem de mslman kan dklmesin
mlahazasyla Hazreti Padiah Kahire'ye bir elilik heyeti gndermeye karar
verdi. Bu heyetin bana padiahn bendelerinden erke Murad Bey tayin
edilmi ve Hutbenin Yavuz Selim adna okunmas yine paralara padiahn ad
bulunmak kaydyla ve padiaha arz ubudiyyet etmek artyla idarenin yine
onlara braklaca bildirildi. unu ilve etmek isteriz ki; Padiah Hazretleri er-
ke olan bu Klemenlere, erke Murad Bey bakanlnda bir heyet
gndermekle ne kadar sammi bir teklifte bulunduunu elbette gstermi
oluyordu. Bilindii gibi Sultan Abdl-hamid Han Hazretleri Paris Konferansna
Osmanl murahhas heyetinin bana kara Todori Paa'y getirmekle, meramn
anlatmak istediklerine en iyi anlatabilecek dili ve vastay semi oluyordu.
Tomanbay gelen elilik heyetini ok iyi bir muamele ile karlad ve
padiahn/isteklerini Murad Bey'in azndan dinledi ve bunu erkn hkmet iie
grmesi icab ettiini bildirip onlar ok gzel bir dairede istirahate sevk etti.
Tornan-bay ileri gelen emir ve kumandanlarn toplayp meseleleri grrken
teklif sarayda duyulmu her kafadan bir ses karken Alanbay adl bir komutan
cotu barp armaya balad bu srada Murad Bey ile karlaan Alanbay:
Hutbe okutup sikke bastrmak istermisnz. Al bakalm diye bararak Murad
Beyi ve elilik heyetin hunharca orackta e-hid ettiler Tomanbay bu duruma
ok zld ise de Alanbay' cezalandrmak cesareteni de gsteremedi.
Padiah Hazretleri bu vakaya muttali oiunca ok zld ve bunun neticesi olarak
orduyu hmayun derhal harekta geirildi, l byk bir hzla geen
mcahidler, tedbirlerini fevkalde gzel olmasndan dolay in ypratc
yorgunluuna duar olmadlar. Yalnz Bedevi'ler kk gruplar halinde
saldrlarda bulunuyorlarsa da bu da mcahidler ordusuna bir idman vesilesi
oluyordu. Bir defasnda bedeviler ok kalabalk bir gurup olarak Sadrazam
Sinan Paa'nn zerine saldrdlar. Sadrazam bu saldr kuvvetlerini Tomanbay'n
hcumu zan edip Padiaha haber gnderdi, bunun zerine Padiah otann
nne at baland. Daha sonra bunlarn bedeviler olduu anlalnca biraz top
biraz ta tfenk atlp katklar sabit olduktan sonra Yavuz Selim, Sadrazam
Sinan Pa-a'ya ok kzd adeta kellesini alacak idi.

Ridaniye Meydan Muharebesi

Orduyu Hmayun; l geip Msr'a dalnca Tornan-bay'dan eser bulamad.

Yaplan aratrmalar neticesinde Tomanbay'n ordusuyla beraber Kahire
yaknlarnda Ridaniye denilen mevkide byk hazrlklar yapm olarak
bekledii istihbar olundu. Ridaniye zerine yryen zaferler ordusunun klc
kutlu padiah, tarihin en byk meydan savalarndan birinin en byk harp
oyunlarndan saylan u muazzam ta-biyeyyeyi uygulad. Tomanbay ordusunu
tam Kahire'nin nne istihkm etmi, skenderiye'den getirttii toplarla sanki
top'tan mteekkil bir duvar vcuda getirmi idi. Kazdrd hendeklere toplan
yerletirmiti. Tomanbay'n bu hazrlklar Kahire'nin kuzey dousunu emniyet
altna kalmt. Eer orduyu hmayun doruca Kahire zerine yryecek olursa
bu hazrlklar karsnda tutunabilmesi mmkn olamazd. Zaferlerin ak
olduu padiah, Tomanbay'n araziden de istifade ettiini grmt. yle ki:
Tomanbay'n istihkmlarnn bittii yerde El-Maktum dann etekleri
balyordu Padiah Hazretleri El-Maktum dann sama alarak dan arkasn-
dan dolat. Ridaniye'ye gney doudan dahil oluverdi. Bylece Tomanbay'n
ordusunu sa cenahndan taarruz etti. Bylece Tomanbay'n ta skenderiye'den
getirttii toplar, harp sahasnn ssleri olarak kald. Padiah toplarn yeni duruma
gre hazrlanmasna msaade edemezdi ve nitekim etmedi de derhal taarruza
geti. Sadrazam Sinan Paa, Anadolu askeri ile sa cenahta, Rumeli beyleri ve
Yunus Paa sol cenahta, Padiah Hazretleri ise her zamanki gibi orduyu h-
mayunun kalbgh olan merkezde yer almlard.
Muharebe ok iddetle balad ve anbean iddetlenerek devam etti. Bilindii gibi
erkesler ok cesur olduu kadar da maharetli savalar olarak tannmlardr.
Elhak bu savata bu nam boa almadklarn gstermilerse de Cenab- Hakk'n
zafer ve nusrat Veliyyzzaman Hazretleri Padiah ve mcahidini tslm olan
Osmanl askeri ile beraber idi. Bunun yannda taktikte deh, ecaatta yekta olan
bu ordu zaferin sahibi klcn ehli olduunu bir defa daha isbat etti. Bu muharebe
daha ok srebilirdi fakat Tomanbay, Alanbay Kurtbay aralarnda fikir birliine
vararak kuanm olduklar zrhlar kendilerine siper ederek padiahn zerine
varp onu yok etmeyi kararlatrrlar ve bir imek hzyla dal yaptlar fakat
istihbarata dayanmayan her hareketin yanl sonu vermesi burda yine tecelli
etti. Padiah Hazretlerinin hangi cenahta olduunu anlamadan yaptklar bu dal
yanl hedefin stne gitmelerine sebeb oldu. Karlarnda Yavuz Selim Hazret-
lerini bulacaklarn zan ederken Sadrazam Sinan Paa, Ra-mazanolu Mahmud
Bey, Hazinedarba Ali Bey'i buldular ve onlar ehid ettiler. Kendilerinden
yalnz Alanbay yaral olarak sahray harpte kald. Bu ekip iini bitirip kendi
saflarna dndnde yirmibebin Klemen askerin sava alannda yere serilmi
olduunu grdler. Malbiyet sillesi "btn hametiyle suratlarnda saklamt.
Bunun zerine Tomanbay ierileri kat. Dalan Klemen kuvvetleri gayr
muntazam bir ekilde muhtelif ynlere doru ekildiler. Bir ksm Kahi-re'ye
dnp evlerine girip mcadeleye burda devam etmeye karar verdiler ve yle de
yaptlar .Hazreti Padiah bu vaziyet karsnda hemen Kahireye girmekten sarf
nazar eylediler. Ota Hamayunlarn ehrin hemen nnde bulunan Sultaniye
Sayfiyesinde kurdurdular. Kahire'ye snm olan klemenlere teslim arsnda
bulunuldu. Bunlarn bazlar gelip teslim oldular. Bazlar ise direnmeyi tercih
etiler. Teslim olan ok iyi bir muamele grm olmalarna ramen maalesef
Avrupal tarihiler burada da vazifelerinin iftira etmek olduunu bilmenin idrak
ve uuru iinde teslim olanlarn feci surette idam olundukarn ileri srmek
gvurluunu yapmaktan ekinmemilerdir.
Tomanbay etrafna toplad kuvvetlerle aniden bir baskn harakt tertip ederek
Kahire'nin iine duhul etmi ve btn sokaklar bir istihkm haline getirerek
mukavemete devam etti. Bu arada ehir iinde bulunan askerlerimizi ehid et-
mekten ekinmedi Padiah buna ok zld.
Mfrezeler gnderip bu mukavemeti krmaya urald. artk ok uzadndan
bkknlk gelmeye balad. ehid olan Sadrazam Sinan Paa'nn yerine geen
Yunus Paa, Yenieri Aas Yakup Paa mlayim ve mutedil zatlard. Fakat
padiahn celdetinden korktuklarndan bir ey syliyemiyorlardi. Bu seferin
uzamas, sca*klarn basm olmas bunlara cesaret verdi. Padiaha Hutbe
okunmas ve sikke baslmas teklifi baki kalmak artyla burann idaresinin
bunlara braklabileceini teklif eden bir elilik heyeti tertibi hususunda gr
sunup kabu ettirdiler. Elilik heyetinin gnderilmesinden az evvel ok iddetli
Osmanl hcumlarna dayanamayacan anlayan Tomanbay Kahire'den km,
Cize'ye ekilmiti. Elilerin Cize'de bulunan Tomanbay'n yanna varmalaryla
beraber hayatlarn kaybetmeleri bir olmutu. Tomanbay Kahire'nin igal
olunmasnn intikamn beyz kiilik bir elilik heyetini ehid etmekle alyordu.
Bu olay Padiahn nekadar hakl olduunu gstermiti. Son bir taarruz
Tomanbay'n yakalanmasn temin etti. Kendisini bir esirden ziyade bir Sultan
olarak karlama nezaketini gsteren Hazreti Padiah'a nazik olmayan tavrlarla
mukabelede bulundu. Tarihilerin byk bir ksm Tomanbay' devlet hizmetine
almay dnen padiahn az bir mddet sonra kendisini idam etmesini etrafn
kkrtmasna ve ileride bu adamn isyann gz nne ald mtalsnda
bulunurlar.
Ve bu sebepten idam ettirdiini ileri srerler. Biz de deriz ki; meseleye bakarken
idam olunmuun cephesinden bakmaktan kendimizi syrp objektif bakmay
denesek son merhaleye gelene kadar yaplanlar bir kenara brakp u beyz
kiilik eflik heyetini ehid eden bir adam devlet hizmetine almak, hangi devlet
anlayyla kabili teliftir. Hazreti Padiahn Tomanbay' hemen idam ettirmemesi
nihai mlakattaki kaba hareketlerinin neticesinden saylmamas iindir.
nk hepimiz iyi biliriz ki Hazreti Ali (K.V.) bir muharebede dmann altna
alm tam ldrmek zereyken rakibinin yzne tkrmesi zerine ayaa
kalkm onu brakmtr.
aran rakibi y Ali; Beni niin ldrmyorsun? deyince, Allah'n Arslani yle
buyurmulardr: Ben seni Allah iin ldrecektim. Sen bana, tkrnce belki
buna nefsimde karr diye korktum ve seni serbest brakyorum. Bunun zerine
o zat hemen Kelime-i ehdet getirip mslman olmutur. te padiah cezas
idam olan o zat yani Tomanbay' hemen mahkm etseydi belki de nefsinin
karaca korkusunu duymu olmasn bu srda aramak icab eder deriz. Toman-
bay idam olunduunda Padiah'in onun tabutunu dahi tad kuvvetli rivayetler
arasndadr. Btn bunlar Msr'n bir Osmanl valilii haline gelmesini ve yine
erkeslerden olan Hayrbay'a tevdi olunduunda tarihler Hicri 293/Mild 1517
yln gsteriyordu.

Hilfetin Osmanl'ya Devri

Badad'da bulunan Abbas Hilfetinin ykl zerine Msr Sultanlar Abbasi

Hanedanna kucaklarn amlar hem Hilfet Makamn devam ettirmek hem de
msimanlara kar bir imtiyaz olarak deerlendirilmeleri iin Halifeyi himaye
ediyorlar idi. Yavuz Sultan Selim'in, Msr Sultanln lav etmesinde Hilfet
makamnda Abbas Halifelerinin yirmincisi bulunan Mtevekkil Elallah vard.
Halifeyi ziyaret eden Yavuz Sultan Selim onun elini pt, kendisini stanbul'a
beraberinde gtreceni sylerken hem Hilfeti devir alyor hem de mukaddes
emanetlerin muhafz olmak erefini li Osman hanedanna getirmi oluyordu.
u olayda ok dikkat edilecek bir husus vardr ki; Hilfeti, saltanat
Osmaniyye'ye getiren zat padiah matru yani sakalszd. Hilfetin saltanattan
ayrldnda, saltanatn kaldrldnda bu iki makam bir de son olarak kullanan
zat Hilfeti Padiah Mehmed Vahideddin Han Hazretleri efe matru yni
sakalszd.

Dn Yolu

Padiah Hazretleri stanbul'a dnmek zere yola kmt. Sadrazam Yunus Paa
ile yanyana at srerken Padiah sordu:
Paa, Msr artk arkamzda kald ne dersin? Yunus Paa:
Evet. Efendimiz askerimizin yarsnn telef olduu, pek ok meakkatler
ektiimiz ve almamzn neticesini bir vatan hainine braktk, bilmem ki
bundan ne kazandk.
Diye cevap verdi.
te grld gjibi koca bir veziriazam, ki Cihan Serveri Efendimiz,Hazretleri
(S.A.V.)'in emirlerini bir rya'y1 sadka ile drt byk Halife vastasyla
bildirmi olmasn ya kaale almamakta hele hele hilfetin ehemmiyetini idrak
edememekle ne byk hata iine olduunu gstermitir. Hilfetin Osmanl
Devletine gemesi btn mslmanlarm messir bir otoriteye balanmalarn
inta edeceini ya anlayamam yahut da asrlar sonra szde baz
mtefekkirlerin Halifeliin bu necib millete bir yk olduunu syleyenlerle ayn
derek-ta sahip olduunu sergilemitir.
Yavuz Sultan Selim Hazretleri, bu mtaal karsnda bu seferi hmayunda
askerin baz itaatsizliine bu tip dncelerin rol olduunu anlamas ve Sinan
Paa'nm ehadetinden sonra veziriazam olan bu adamn hayat defterinin
drmenin yerinde olacan kararlatrarak icabn emretti.
Yunus Paa idam olunup kendi ismiyle anlan bir hann kesine defn edildi.
Hazreti Padiah k am ehrinde geirmeye karar verdi. Hazreti Padiah lk i
olarak eyhl Ekber Muhiddin ibni ara-b (K.S.) hazretlerinin kabri erifine
yaptrd trbenin al merasiminde bizzat bulunmak oldu. am vilyetinin
ilerini tanzim ettikten sonra tebdil kyafet ile bir dervi olarak Kuds' ziyaret
etti. Orada Hz. brahim ve Hz. sa makamlarn da ziyarette bulundular. Msr
yolunda kendisine taarruz eden bedeviler imdi fevc fevc padiahn yanna
geliyorlar arz ita-atlarn bildiriyorlard. Padiah bundan memnun kalp kendi-
lerini cmerte mkafatlandryordu. Bunlarn kalblerini Devleti Osmaniyye'ye
ve Hilfeti slmiyye'ye kar sndrmak vazifesini icra ediyordu. nk ok iyi
biliriz ki yeni feth olunmu yerlerin halknn ve askerinin kalbini kazanmak k-
t zerindeki anlamalardan ok daha nemlidir. Zaten slm'n ftuhat bu
siyas muvaffakiyetle feth olunan yerlerde asrlarca devam etmi daima
mslman sar, Papa'nn serpuuna tercih olunmutur.
Halep ehrinde iki ay kadar ikamet eden zaferler padiah hrin imarna n ayak
olacak almalarda bulunduktan
onra orann da kalbini feth ederek ayrld. ki ay sren yolculuktan sonra
stanbul'a geldi. Byk merasimle karland.
Hicr tarih 923 ylnn recep ayn, Mild tarih ise 1518 ylnn temmuz ayn
gsteriyordu.
Bu arada Anadolu'da Cell namyla tannan bir adam kh Mehdi'nin memuru
kh Mehdi'nin kendisi olduunu ileri srerek meydana kmt. O srada
stanbul'da meydana gelen byk bir zelzele srasnda emberlita stunu
yklm, baz surlar ise atlaklar gstermiti. Bu Cell bunlardan da istifade
ederek etrafna yirmi bin kadar babozuk toplamsa da Padiahn
grevlendirdii Ferhad Paa, ah smail'in-fikriyatnn kalnts bu herifi
Elbistan ovasnda perian eylemitir. Bundan byle Anadolu'da meydana gelen
bir ok isyanlara bu herifin adna izafeten Cell isyanlar denmitir.

Yavuz Sultan Selimin Son Faaliyetleri

Yunus Paa'dan sonra sadrazamla tayin olunan Piri Paa ok gayretli ve

faziletli bir insan olarak almalara balad. Donanmann imarna byk
ehemmiyet verildi. Birtakm sefer hazrhkan yaplmaya baland. Seferin Rodos
veya ran'a olduun tahmin eden tarihiler vardr. Fakat ayn tarihiler, bir gn
Padiah Hazretleri Piri Paa'ya barut stokunun ne kadar olduunu sormasn ve
sadrazaman ise drt aylk barut stokumuz bulunduu yollu cevabn verdii
buna mukabil Padiahn ceddim Sultan Fatih Hazretleri gibi dnmek dnmem;
dediini nakl ederek seferin Rodos'a olmadn beyan ederler. Ve bylece
seferin ran zerine olduu meydana kar.
Sorarlarsa ran zerine yaplan seferde yolun Edirne'den gemesi mi icab eder
sorusuna u cevab rahata verebiliriz. Bu zerine gidilecek dmann mmkn
mertebe aldatlmaya almasna matuf bir rt hareketidi, deriz.

Yavuz Sultan Selim'in Hanmlar Ve ocuklar

Yavuz Sultan Selim'in Hafsa Sultan adl hanm, gzelliiy-lede bilinen

bakadndir. Kaanuni Sultan Sleyman'n annesi olduu gibi kzlarnn da
annesidir demektedir aatay Ulu-ay. Bu hususda Oztuna ise, Aye Hafsa
Sultan olarak tantr ve Yavuz Selim'le izdivacn 1494'de Trabzonda yaptn
ifade eder. Hatice, Fatma ve Hafsa sultan hanmlar dourmu olduu gibi
Kaanuni Sultan Sleyman'n da validesi olduunu, Vlidesultan'lk da yaptn
ilve eder. 1520'de balayan, vlidesultanlik dnemi kendisinin 1534'deki
vefatyla sona erer ve kocas Yavuz Selim'in trbesinin yanna defno-lunur, olu
Kaanunide annesine birtrbe yaptrr. Bu trbe; 1892 stanbul'da iddetle
hissoiunan zelzelede yklmtr. Clluay, Hafsa Sultan'n kocasna yazd
mektuplardan Yavuz'un baka hanmlar olduunu ortaya koyuyor. Edirne'ye
yakn, Hafsa kasabasn ihya etmi olup ad verilmitir. Ayrca bir de klliye
yaptrmtr. Tarihi li; Yavuz'un ehzadeliinde criyeleriyle vakit geirdiini
bunlarn iinde ad bilinmeyen birinden, olu olduunu ve mehur veys
Paann, Yavuz Selim'in olu olduunu bizzat Yavuzun akladn kaydeder.
Kaanuni, bunu bildii iinde veys Paaya, daima muhabbetli davranmtr ve
bakentten de uzak tutmutur. nk; Yavuz Selim'e o kadar benziyordu ki
bunun skntya sebeb olabileceini kestirmekteydi. Yavuz Selim'in dier bir
hanm Tatar Hn Mengli Giray'n kz olan Aye hanmdr.
Yavuz'un kzlarnn, Beyhan ile ahsultan adl kzlar bu hanmndan dodular.
Yavuz Selim'in kzlarna gelince ztuna yedi kz olduunun tafsilatn verirken,
buna luay say olarak alty verir ve Gevherhn sultanda ittifak edemezler ve
ztuna'nn yedisi burdan domaktadr. Gevherhn Sultan 1494'de domutur.
1509'da sfendyarouarndan Sultanzde Mehmed Bey'le izdiva yapmtr.
Bu zt aldran'da 1514'de ehid olmutur. Hadice hanm sultan 1496'da dodu.
1582'de stanbul'da vefat etmitir. 1505 ylnda skender Paa ile evlenmitir.
Daha sonra da Makbul brahim Paa ile 2. izdivacn yapmtr. Vefatnda
Sultanselim camiinde ehzadeler trbesine defnolundu. Beyhan Sultan; Yavuz
Selim'in, Tatar hn'nn kz olan hanmndan Aye hatundan dnya'ya gelmitir.
Ferhad Paa le evliydi. 1559'dan nce lmtr. Fatma Sultan ilk eini bizzat
kendisi boamtr. 2. evliliide Dukakinzde Ahmed Paa ile vukubulmutur.
1555'de, Dukakinzde idam olunduundan 3. evliliini Damad Hadim brahim
Paayla yaparak Duka-kinzde'nin idamna ok zldnden bu evlilii hatr
evliliiydi. Hafsa Sultan; Saray niversitesi denilen Enderundan yetien
skender beyle zdiva yapt. Kocas 1515'de idam olununca bu hanm bir daha
evlenmedi ve 1538'de vefat etmitir. Doum tarihi ve baka bilgiler mevcud
deildir.
ah sultan, Devletah Sultan olarak da anlmaktadr. Ltf Paa ile evlenmitir.
Kaanuni; Ltf Paann kardeine yapt muameleye pek zlyordu. Sonunda
boandlar. Sadnazamlktanda atlm oldu Ltf Paa. Bu hanmsultan
980/1572'de vefat etdi. Yavuz Selimin trbesinin yanandaki trbeye
defnolunmutur.
Hanm hatun'unsa; sadece vezir oban Mustafa Paa ile izdiva yaptna jdak
bilgi mevcuddur. Yavuz Selim'in oullarna gelince; veys Paay da dhil
edecek olursak, Kanuni Sultan Sleyman, ehzade Orhan, ehzade Musa ve
ehzade Korkut'Ia birlikte be olu dnyaya gelmitir. Yavuz'un lmnde
yalnz Kaanuni hayattayd ve dierleri de kk yalarda vefat etmilerdi.

Yavuz Sultan Selim'in Sadrazamlar Ve eyhlislmlar

ise; u zevaddr. Ancak buna gemeden evvel diyelim ki, hilafetin Osmanlya
gemesinden sonra eyhlislmlk makam ihdas olundu, halbuki daha nceleri
de Osmanl devletinin idaresinde islmn esas olduunu hatrlatalm ve bu
meseleleri idare eden ve zen ehil kimseler vard ve saylanda az deildi.
Ancak; eyhlislmlk makam, hilafet makamnn, ayrlamaz bir danmanl
olduunu hatrlatarak syleyelimki sadrazamlarla beraber eyhlislmlarn da
grev trihlerini bu satrlarda vermeye alacaz.
Sadnazamlar bakmndan zor bir padiahdr, Yavuz Sultan Selim hn! Taht'a
clis olduunda Koca Mustafa Paa makam sadarette idi. 1512/12. aynda
Hersekzde Ahmed Paaya mhr hmayun verildi. Bu ztn 4. sadareti 1 sene,
10 ay srd ve 28/ekim/1514'de nihayete erdi. Onun yerine Dukakinolu Ahmed
Paa 8/eyll/1515'e kadar 8 ay, 11 gn sadaret srdrd ve idam olundu. Sadaret
5. defa Hersekz-de'ye verildi bu sadareti de 7 ay, 17 gn srd ve be defa
geldii makam sadarette yekn olarak, 8 senel8 gn kald. ehid Hadim Sinan
Paa 26/nisan/1516'da sadrazam oldu ve 8 ay 11 gn sonra sava alannda,
ehadet erbetini n ettiinden sadaretle beraber hayat da gitmi oldu bu
seferde vazife 22/ocak/1517'de Ynus Paaya verildi ve bu ztda 7 ay, 22 gn,
sonra yni l3/eyll/1517'de sona ermek zere srasn savd. Yavuz Selm'in son
sadrazam Piri Mehmed Paa oluyordu ki, padiahn, yedi defa sadaret
tebeddlat yapt ve bunun iki defasnn Hersekzde ile olduunu gz
nne alrsak sekiz ylda alt ayr sadrazam istihdam etmi lur Yavuz Selim
hilafet-i seniyyeyi l- Osmna getirdiinde Hafta makamnda, Zenbilli Ali
Efendi 1503 ylnn 2. ayndan Keri oturmaktayd. Hilafetin gelmesi, makam-
meihatin ihdas ve de Zenbilli'nin 1525'in 10. ayna kadar grevde kalm
olmas, tabiatyla ilk eyhlislmn o olmasn gerektirir Ki Yavuz'un
l/ekim/1520'de vukubulan vefat zerine be yl daha meihat dolduran Zenbilli
Yavuz'un ilk ve son eyhlislmdr. Tabii; Kaanuni'ninde ilk eyhlislm
olmas uhdesindedir.

Yavuz Sultan Selim'in Vefat

Yavuz Selim'in vefatna sebeb olan rahatszln ir Pene ismi verilen bir
bann acya tahamml edilemeyip sktrl-masndan meydana geldii bir
vakadr. Biz imdi sene evvele dnerek Tact Tevarih sahibi Hoca
Saadeddin Efendiyi dinleyelim:
Babam (Hasan Can) anlatt ki; Saray hocalarndan Molla emseddin adl bir zat
muhterem vard ki teheccd namaz klar ve seyr slk deryasnda kulalar
atmakla tannm idi. ok seri yaz yazar bir Mushaf- erifi on gnde tamamlar
idi. Kendisine Padiah Hazretleri bir Tarih-i Vassaf sipari buyurmular ve ka
gnde bitirebileceini sorduklarnda: Molla emseddin Efendi 25 gnde
tamamlayacan bildirmi ve dedii gnde tamamlayabilmek iin gayretle
yazmaya balamt. Fakat ok sevilen ve saylan bir zat olduundan dolay
ziyaretisi ok oluyor, vazifenin yetitirilemesi iin sebeb zuhur ediyordu. Bu
sebebten odasnn kapsn parmaklkla kapatm ve ierden kilitlemek suretiyle
bu ziyaretlerden dolay iin gecikmesini nlemi ve suratla yaz yazyordu.
te gene bir gn yazya dalmken ban kaldrr bakar ki Ricali Gayb'dan bir
zat muhterem yannda belirmitir. Kap kilitli olmasna ramen zatn orda
mevcudiyyeti srra agh olanlar iin nemli deildir. Mola emsddn Efendi
byle srlardan bhaber olmadndan hi armaz. Ve o mbarek ziyaretiye
adab iinde sorar: Arap diyar btnyle Osmanl lkesine katlacak m?
Cevab udur:
Selim Han bu vazifeye tayinlidir. Haremeyne hizmet ona ve onun soyuna vazife
olarak verilmitir. imdi cihandaki slm Padiahlar arasnda gzde olan Selim
Han'dr. Ve o Selim, Ehlullh halkasnn dnda deildir.
Molla emsddin ikinci bir sual sorar:
Saltanat sresi uzun srer mi? Cevap yle gelir:
undan sonra yl vakti vardr.
jte bu keramet ir pene bir vesile olarak teceli eder. Yavuz Sultan Selim bu ir
Pene ileti vesilesiyle Hakk'a yrrken Nedimi Hasan an'a sorar:
Hasan bu ne haldir? '
Hasan Can:
Allahla beraber olmann zamandr efendimiz.
Der
Cevab mthitir:
Hasan, sen bizi bu ana kadar kimle bilirdin?
Burada grld gibi vahdeti vcuda kail mertebesi makam mutmainneyi
bulmu bir Vel kulun verebilecei cevap btn ihtiamyla parlamaktadr.
Hasan Can, Padiah Hazretlerinin emri zerine bir kerre tamamlad Surei
Yasin'den sonra ikinci defa okuduu srada Selmn kavlen min Rabbin
Rahm yeti kerimesine laiinde Sultan Hazretleri ayn yeti tekrarlyarak sa
eli-n ehadet parman kaldrarak intikal eder.
Bu intikal srasnda mekn bir adr ve bu adr orlu civarnda kurulmu ota
hmayundur. Tarih Hicri 926/miIdl 1520 yln gsteriyordu. Padiahn
lmn gizlemek yine andeme geldi. Hazreti Ebubekir'e varan soyuyla
msemma Sadrazam Pir Paa gz yalarn sildikten sonra Hasan an'a tedbiri
ile alamay kesip Hud sresini okuyarak sabah ettiler. Bu vefat haberini
sekizgn saklamak mecburiyetinde kaldlar. Sultan Sleyman tek vris olmasna
ramen yine de haberin gizlenmesi icab etti.
Btn tarihlerde mttefiklerdir ki, merhum Padiah gasl olunurken edep yerini
iki defa eliyle setri avret eylemitik Hekim Kazvini, Hekim Osman ve Hekim
Isa bu setri a\ ret olayn grnce Alahu Ekber diyerek salvat erfe getirmi-
lerdir.
te ksa mrnde ve sekiz sene sren taht! satanatnda at srtndan inmeyen bu
gazi padiahn cenaze namaz Fatih Camii erifinde klnd. Cihad'dan vakit
bulamayan zat padiah bir camii erif ina ettirememiti. Bugn bulunduu yere
defnedilen merhum hayrl evld Devleti Osmaniyye'nin en uzun saltanatl
Halife ve padiah Kaanuni Sultan Sleyman Hazretlerinin babasnn adna
izafeten yaptrlm Yavuz Selim camiinin bahesinde kalan trbesinde medfun,
ruh-u p-ki ise asumanda pervaz olarak o canipten bugn dirili iinde bir nesil
yetitirmeye mezun zat'lan temaa eyliyor ve Mslmanlarn bu davetlere
komasn memnun ve mte-bessim seyrediyor.
Ey; Bu cihan bana dar geliyor diyen Veliyyz Zaman Hazretleri Padiah Yavuz
Sultan Selim semti senin ruhaniyyetine yaknl ve zahiri kabrine muhafz ve
trbedar olmakla ne r nse azdr,.
Cenab- Mevla Hazreti Padiaha ve btn li Osman hanedannn padiahlarna
rahmet ve efaatlerine biz kullarn da nail eylesin.
KANUN SULTAN SLEYMAN (MUHTEEM)

Babas: Yavuz Sultan Selim

Annesi: Hafsa Hatun
Doum Tarihi: 1494
Vefat Tarihi: 1566
Saltanat Md.: 1520-1566
Trbesi: stanbul Sleymaniye Camii Avlusu.

Sekiz senelik saltanatnn nitecesinde milleti Osmaniyye'yi azim ve sebat dolu

irade gc, Peygamberimiz Efendimizin ruhsat, Cenab- Mevl'nn ltfu ile
Osmanl tahtn, Hilfeti ryi zemin unvan ile ziynetlendiren Yavuz Sultan
Selim Han vcudu pk ile intikalinde geride tek veliaht ve ehzade olarak
Kaanuni Sultan Sleyman' brakmt.
Btn ehli slm'n, hatt Avrupa'nn dahi byk olarak vasflandrdklar bu
zat mbarek, 46 yl sren Hilfet ve pa-diahlyla Devleti Osmaniyye'nin en
uzun zaman hkmeden Sultan olarak mmtaz bir mevki sahibidir.
Tahta getiinde ilk ii merhum babas zamannda gz altnda bulunan ranl
tccarlar serbest brakmak ve onlarn urad zarar ve ziyan tazmin etmek
olmutu. Bu hareketi baz tarihler Yavuz Sultan Selim Hazretlerinin (h)
hatasn tamir maksadyla yaptn sylerler. Bu gre katlmak mmkn
deildir. Bu mevzuyu Yavuz Sultan Selim Hazretlerini anlattmz kitapta
temas ederek en selhiyetli az olan Hasan Can merhumdan nakletmitik.
Bu tazminat deme ve tccarlarn serbest braklmas dou seferlerinin bittiinin
ve kffar zerine zafer sancaklarnn almasnn iareti olarak nitelemekteyiz.
Bu tesbitimiz, saf-hai saltanat boyunca kendisini gstermitir.
Kaanuni Sutan Sleyman tahtn tek vrisi olduundan pederi merhumun yerine
geii hi bir velvele ve grltye se-beb olmad. Hatta tahta geen hazret!
Padiah, deviet erknnn vazifelerinde kalmalarn irade eyledi. nk hizip
ba olabilecek bir rakip olmadndan devlet adamlar da kimsenin adam
olmamlar sadece din- devletin bir hizmetkr olarak kalmlard.
Bu srada Yavuz Selim Hazretleri tarafndan am Valiliine braklm olan
Klemenlerden erke Can Berd Gazali, Kaanuni'nin tahta geiinden istifade
ederek erke devleti kurmak zere isyan etti. amdan kuzeye doru harekete
geti. Haleb ehrini muhasara ettii srada bu haber zaferler sultannn kulana
eriivermiti.
Kaanuni Sultan Sleyman Han verdii emirde, Ferhat Paa ve ehsuvarolu Ali
Bey'e bu fitneyi bastrmalarn bildiriyordu. Netice: Kesin ve amanszd. Can
Berd Gazali hem Haleb nlerinde hem de am'da iki defa malp olmutu. Bu
hizmetten kaarken kendisinin yakn adamlarndan biri tarafndan mr defteri
drlvermiti. tarihler Hicr 927/Mild] 152 i yln gsteriyordu.
Krkalt yl sren saltanatnn birokyln at srtnda, arazide kurdurduu
adrlarda bizzat kendisinin katld 13 seferde geiren Hazreti Padiahn seferi
hmayunlarn ksaca ve srasyla buraya almay uygun grdk. Dnyada bu
kadar uzun zaman sefer yapan ve bu seferlerin her birinin bir zafer madalyas
gibi parldad ok az bir fniye myesser olmutur.

Belgrad Seferi Hmayunu

Yavuz Sultan Selim Hazretleri buyurmutu ki: Ecdadm imdiye kadar yapm
olduklar ftuhat, ilhi bir iaret almadan yapmamlardr. Ben dahi bu
iaretlere muhatap olmadan hi bir yerin zerine varmammdr. Kaanuni,
babas merhum'un devleti slmiyye'yi dou ve gney canibinden emniyete
alm olmasnn neticesi olarak ilk seferin batya, Belgrad zerine yapmaya
karar vermiti. Gen Padiah bu srada 26 yarida~5ulunuyordu. Macaristan
Kral, Padiahn tahta cls merasiminden sonra tebrikte bulunmad vebir ka
yldr demedii vergilerin denmesini bildirmek zere gnderilen Behram
avuu idam ettirince barda taran damla kendini gstermiti. slm'n
adaletle, kahredici kuvveti Osmanl sillesi bunlarn bana inmi, Belgrad kalesi
Osmanl sancana bur olmu, Karlofa ise bu sancan semalarnda
dalgalanmasna ram olmak mecburiyyetinde kalmt. Hicri 927/Mild 1521.

Rodos Seferi Hmayunu

Hazreti Padiahn ikinci seferi Rodos zerine olmutur. Bu seferin ehemmiyeti

ok bykt. Rodos ticar ve corafi bakmdan ok mhim bir hedefti. Hazreti
Fatih buray daha evvel fetih etmek istemise de kendisine myesser olmamt.
Yavuz Selim Hazretlerinin Msr' Devleti Aliyye'nin snrlar iine al,
Rodos'un fethini icab ettiriyordu. Buna teebbs etmeyi kararlatran Yavuz
Selim hazrlklar kifayetsiz bulmutu. Bu kifayetsiz bulu Rodos'u almay gaye
edindiini gsterir. Fakat zat mbarein vefat bu tasarnn gereklemesine
mkn brakmad.
Kaanuni Sultan Sleyman, Belgrad seferinden zaferle dndkten sonra bo
durmamt. stanbul tersanesinde bir ok gemi yaptrp bunlarla asker nakli iin
hazrlklara balarken... te yandan Rodos Adas hakimleri olan valyeler, belli
bir vergi demek, Osmanl adna para basmak ve Osmanl'ya bal bir sancak
olma artlarn da bildirmiti. valyeler bu teklifi kabul etmemilerdi. Bu
teklifin reddi, Devleti Osmaniyye'nin Rodos'a harp ilnna vesile olmutu.
Rodos kuatmasna donanmay stanbul'dan gnderen Hz. Padiah Marmaris'e
kadar kara yolu ile gelip Marmaris'te gemiye binmiti. Adaya klm fakat
merkezi kale ok tahkim edilmi olduundan muhasara be ay srd. Son bir
hcum netjcesinde gerek adann tamam gerekse ehir Osmanl nnde boyun
emi, sancak- erifin hkimiyyeti tescil olunmutu.
Rodos'un en byk kliesi camie evrilmekle beraber, hemen yanbanda
Sleymaniyye ad verilen bir cami inasna baland. Anadolu'dan bir ok
mslman getirilip oraya yerletirildi. Bu mslmanlar, evld fatihandrlar.
nk bir toprak parasnn fethi, kalblerin fethiyle tamamlanmadktan sonra
maksdu menzile ulalm saylmaz.
Rodos Adas ok kark milletlere mensub insanlara snma yeri olmu bir ada
idi. Bu fetih neticesinde sanki Avrupa'nn bir maketi fetih olunmutu. nk
fetih srasnda gurublar halinde oraya yerlemi milletlerin mensublarnn ait
olduklar esas lkelerini saydmzda bu grmzn hakllk kazand
grlr. Bu gurublar unlard: Alman, ngiliz, Fransz, talyan, spanyollar ve
Portekizlilerdi.
Bu muhtelif gurublarn bal olduklar milletler buna ok kzmlar ve bunun
intikamn almak iin aralarnda ittihat etmee karar vermilerdi. Osmanl
Devleti iin artk yaplacak i bunlarn birlemelerini nlemek seri ve kuvvetli
ordularla durmadan sefer yapmak, seferi hmayun olmad zamanlarda ise
serhad boylarnn kahramanlar, sava alanlarnn fedakr ncleri aknc
(Seriyye) birlikleri vastasyla onlar daima taciz etmekti. Hazreti Padiah bunu
byle tertib etti. Tarihler Hicri 928 / Mildi 1522 yln gsteriyordu.

Msr Valilii syan

Rodos seferini muvaffakiyetle bitiren Hazretii Padiah bu seferde muvaffakiyet

gsteren herkesi memnun edici hediye ve iltifatlara gark etmiti. Bu arada Msr
Valiliini Mustafa Paa'ya verdiyse de, bir mddet sonra bu vazifeyi kinci
Vezir Ahmed Paa'yajhaja-Buyurmutu.
unu iyi biliriz ki, ikbal insanlarn ban dndren bir mevhumdur. Allah btn
mslmanlar byle bir akbetten muhafaza buyursun. Bu Ahmed Paa da ihsan
ahaneye nail oluunu kr ile karlayacana, ayaklan yerden kesilmi,
banda yeller esmi ve Cihan Devletini ve Cihan Padiahn unutarak
bamszlk hastalna tutulmu, adna para bastrm, hutbelerde kendi adn
okutmaya balamt. Durum Kaanuni Sultan Sleyman Hazretlerinin et
kulana eriince Ahmed Paa'nn hayalini sndren emir, Hz. Padiahn iki
dudanm arasndan kmt.
Sadrazam makbul ibrahim Paa ki, ayn zamanda Kaanuni Sultan Sleyman'n
kz kardei ile evli idi. Padiahndan ald emri derhal yerine getirdi. Yldrm
hz ile Msr'a bir ordu ile varp, orann asayiini iade, Ahmed Paa'nn ise
ban omuzundan alvermitir. Bylece ikbal hastal ibretle noktalanan bir
sona varmt... Hicr 930/Mild 1524.

Moha Seferi Hmayunu

nce Belgrad, sonra Rodos'un Osmanl hkimiyyetine geii, aknclarn serhad

boylarnda hayret veren gerilla tipi vur ka savalar Avrupallar akna
evirmi, teessrlerini giderecek bir are bulamyorlard. Macaristan Kral ise
her frsatta bunlarn birlemelerini temin edecek propogandalar yapmaya stn
gayret sarfediyordu. Bu propogandalarnn neticesinde bir ok Avrupa
devletinden yardm vaadleri aldlar. Bu vaadlere istinat ederek ilk elde Belgrad'
geri alma niyyetiyle harekete getiler.
Fevkalde mkemmel ileyen Osmanl istihbarat bu niy-yetten derhal haberdar
oldular. Belgrad muhafzlar btn tedbirleri almakla beraber Hz. Padiaha
durumu bildiren habercileri birbiri ardnca gnderdiler. Haberciler Padiah h-
nayuna yol alrken Belgrad muhafzlar, acilen bir ordu tertib edip, Tunaserhad
beylerinden Mehmed Bey'in kumandasna verip, Macarlar'la birleecek olan
Ulahllar zerine gidilmesi-nj kararlatrdlar. Bylece dman oalmadan,
birlemeden, yni tek vcud olmadan durdurmay plnlam oldular.
Mehmed Bey, (Jlahllann zerine gitti, onlar perian etti. Bu savata Ulah Beyi
Radol yokluk diyarnn buldu. Yni, can teninden ayrld. Mehmed Bey, Ulah
Beyliini uhdesine aldn iln ettikten sonra ulaklarn getirdii haberi alan
Padiahn derhal sefere ktn ve Belgrad nlerine geldiini duyunca hemen
orduyu hmayuna katld.
Bir mddet Belgrad'da istirahat eden orduyu hmayun Macaristan zerine
yrmeye balad. Muhteem ordu 300.00 asker 300 adet top'la ve bunlarn
glleleri, barutlar onlar eken atlar ile itisad bir olay meydana koyuyordu.
nk bu kadar byk bir ordu ne yer, ne ierdi, hele hele hell ve haram
denilen Cenab- Hakk'n emrine mut olan bu ordu, hi kimsenin malna,
tarlasna, bana, bahesine yukardaki emir manzumesine bal olmas
hasebiyle tecavz etmeyince nasl doyard? te bu olay byk bir organizas-
yondur. Biz sk sk organizasyonu bilmeyenler olarak kendimizi tanmlarken
ltfen ecdadnzn be asr nce gerekletirdiklerine dikkat nazarlarmz
evirelim ve bugn bir vilyetimiz byklndeki lkelere yardm almak iin
el amamz hazin hazin dnelim...
Orduyu Hmayun Drava nehri kysna gelince karya gemek iin bir kpr
yapm icab ettiini grd. Ordumuzun imar ilerine bakan birlikleri nehrin
zerine 80 kula uzunluunda takriben 180 metre boyunda bir kpr yaptlar.
Ve bu kprden ordunun btn ihtiyalar ve askeri rahata karya geti. ok
az bir yryten sonra Moha ovasna vardlar.
Macar Kral Lui ordusuyla harp nizamna girmi, slm ordusuyla tutuaca
savan kendine bir zafer getirecei ham hayalini yayordu. Karsndaki
ordunun kuru bir cihangir dvasndan tede, ilh bir iaret almadan hareket
etmekten saknan yce bir Padiah ve Halifei ry-i zemin kumandasnda
olduunu ksr akl dnemiyordu.
Macar ordusunun durumunu tesbit eden Hz. Padiah, Orduyu Hmayunu bizzat
tertib edip, ban secdeye koydu ve Cenab- Zlcellden nusret ve zafer taleb
eyledi. Sonra da zaferlere koan nl beyaz atna binp hcum emrini yerdi.
Meydana gelen sava, tarihin kaydettii en ksa sren meydan savalarndan
biriydi. Ve yine tarihin kaydettii en byk imha savalarndan biri idi. nk
sava sadece iki saat srm, sffar ordusu yirmibin ly sava alannda
brakm, basz bir vcudun rpnmas gibi kaacak bir yol aryorlard. Yo!
bulamayanlar kendilerini Tuna nehrine atp, boulup gidiyorlard. Bir blm
ise slm askerinin takibinden kurtulmak iin atlarn bataklklara srmler ve
bataa saplanarak telef olmulard. te bir zafer midiyle, kudretli Sultan Gazi
Sleyman Kaanuni'nin karsna kan gen Kral Lui'nin kana bu
bataklklarn pislikleri nasib olmutu. nk o da atn batakla srenlerle
beraberdi. Moha kalesi ve Budin kalesi Osmanl hududlar iine bu zaferin
neticesinde dahil oldular. Hz. Padiah zaferin kendisinde kaldn her tarafa
ferman avular vastasyla bildirdi. Valide Sultan Hazretlerine tahi bir fetih
ferman gnderdi. Btn bu mesut olaylar cereyan ettiinde tarihler, Hicri
933/Mildl 1526'y gsteriyor idi. Bu seferi hmayun yedi ay kadar srmt.

Drdnc Seferin Yaplmasna Sebeb Olan Vukuat

Orduyu Hmayun, stanbul'a avdet ettiinde Anadolu'nun nizam ve intizamnda

bir alkalanma meydana geldii m-ahade olundu. Bu bir alkalanmadan ziyade
bir isyan havasn andryordu. Adalet tevziinin memuru Hz. Padiah, adalet
krssn terkedince yerine geenler, aynen hkimlerin braktklar krsleri,
mbairler ynetirse nasl adalet tevzii emin ve makbul olmazsa ite Hz.
Padiahn yokluu da byle oluyor birtakm hakszlklar meydana geliyordu.
nk adalet klcn kuanan hakkyla kullanmasn da biliyordu.
stanbul'a terifleri derhal Anadolu'daki meydana gelmi isyan birikiminin
durulmasn, emir buyurduu tedbirler bu birikiminde kalkmasna vesile
olmutu.
Sultan Hazretlerinin yokluunda zektn haricinde baz vergiler konmutu.
Halbuki ki Cihan Serveri Malda, zekttan baka bir ey yoktur
buyurmulard. Fakat Cenab- Cel-le bir ok yeti kerimelerde vermeyi tevik
etmi hatta tevikten te emir buyurmutur. Veren el, alan elden hayrldr
misali kitab muhkem, verenleri mkfatlandran, vermeyenlere mcazaatlar
gsteren yeti kerimelerle doludur. Burada dikkat edilirse zekt bir mecburiyet,
dier veriler ise ihtiyardir ve ihtiyari verenler nice mkfatlara nail olacaklar
anlalr. Bunlar yazarken aklmza ki Cihan Serveri'nin bir sefere
klacanda Herkes verebildii kadar versin, sonra u meydanda toplanalm
diye buyurduunda herkes vereceini verir ve meydana toplanma yerine gelirler.
ki Cihan Serveri gelenlerin zerine mbarek nazarlarn gezdirirler ve Sddk-i
EkB^ Eb Bekir (R.A.)' gremeyince orada toplananlara sorar: 'Eb Bekir'i
aranzda gremiyorum, nerdedir? Sahabeden bir zat, bir adm ne kar ve yle
cevap verir: Ya Reslullh; siz verin dediiniz iin hep verdik. Fakat Eb Be-
kir nesi varsa verdi, toplantya gelebilmesi iin rtnecek bir eyi dahi kalmad,
o yzden buraya gelemedi. Bunun zerine Efendimiz, Peygamberimiz
efaatimiz ve tek nderimiz, zerlerinde bulunan harmaniyyeyi karp
sahabenin eline verip Al, bunu ona gtr burunsun, gelsin buyurdular.
te bu byk sahabe gibi olmak mmkn deildir. Onlar gibi olunca zaten
dnya yeniden slm olur ve btn meakkatler biter. Bu sebeble ordusu
Avrupa'da kffar nnde harp ederken konulan vergilere itiraz edeceklerin
bulunmas, bunlarn syana kadar i vardrmalar fazla yadrganacak bir ey
deildir. Zira ne onlar sahabeydi ne de Osmanl Devleti o devletti. Yan unu
unutmamal ki onlara en yakn olabilen, onlara en lyk olan yine o Osmanl ve
yine o Osmanl Devleti idi. sayfalarmz bu olayla ssledikten sonra biz yine
mevzuumuza dnelim.
Hz. Padiah, bu konan vergileri kaldrdktan sonra sadrazam bu olaylarn
sonunu almas iin vazifelendirdi. Sadrazam da bu ileri hakkyla halleyledi. Bu
arada Moha Zaferinden sonra Aknclar Tuna boylarnda at koturuyorlar De-
veti Islmiyye'ye nice kaleler kazandrp nice kfir beylerine boun
ediriyorlard. Beri taraftan Moha muharebesinde bataklkta len Macar Kral
2. Lu'nin yerini alan Jan Zapol-ya'nn krall ihtilfa sebep olmutu. nk
Moha'tan drt sene evvel Avusturya imprator'u arlken ki, mezkr zamanda
Almanya mparatoru unvan da zerindeydi. Avusturya ve Macaristan Krall
kardei Ferdinand'a terk etmiti. Orduyu Hmayunun stanbul'a dnnden
sonra Ferdnand, Zapol-ya'ya kar harekete gemiti. Yaplan muharebede
Zapolya yenilmi ve Erdel'e ekilmiti. Padiaha gnderdii eliyle yardm talep
eden Zapolya, Padiah ahne'nin yardmlarna nail olabimiti. Bu yardma nail
oluta Sadrazam brahim pasa'nn byk rol olduu aikr idi. Bu yardm yle
oldu: 7apolya'ya Tuna voiu ile ^0 top ve 50 kantar barut gnderilmiti Ve
sefere hazr olup iaret beklemesi emir buyurulmutu.
Buna mukabil bu durumdan haberdar olan Ferdinand bir elilik heyeti
gndermi ve yardm istemek deil, Macaristan'dan alnan yerlerin iadesi
artyla bir sulh teklifi getirmilerdi. Bu tekliften ziyade, elilerin teklifi
bildirilerindeki kstahlk ve kabalk, Hazreti Padiah ok zmt. Bu znt-
snn neticesinde hrslanan Sultan Hazretleri, emberlita civarnda bulunan
elilik evinde bu heyeti hapis etmi ve bunlarn dokuz ay orada mahpus
kalmalar iin emir ve irade buyurmuard.
imdi burda yine ok ksa bir yorum yapalm. Bugn dnyada biz olsun baka
devlet olsun bir elilik heyetini dokuz ay tevkif eylesin ve buna mukabil
eliliin devleti br ey yapmasn mmkn m? Evet bugn Amerika'nn elileri
ran Devleti'nin elinde rehine olarak bulunuyorsa da bu olayn tam neticesi
alnmadndan fazla fikir yrtmee gelmezse de unutmayalm ki ok ksa bir
mddet evvel, Amerika bunlara kurtarmaya m dnk? ldrtmeye mi dnk?
Anlalmayan bir sebebten saldr denemesinde bulunmutur. Yni birtakm
zorlama faaliyetlerden ekinmemitir. te Ka-anuni Sultan Sleyman
Hazretleri, slm' dnya nnde yle bir kuvvetli klan inancn balsyd ki
elileri dokuz ay tevkifi, kar tarafn en ufak bir ey yapmasna meydan
brakmyordu. O istediini esir tuttuu gibi, istedii fermanla istedii neticeyi
istihsal eden bir Padiah Cihan idi. Bir ok yerde zikredilir ki; Fransa Kralna
yazd mektupta Duyarm ki sen saraylarnda kadnlar ve ekekler birbirine
sarlr raks ederlermi, belki bu sizin detlerinize uygundur amma, benim
memaliki ahaneme de bular ve Cenab- Hakk'in istemedii bu hal, milletime
musalat olur. Bu fermanm aldnda tez bu deti kaldr. Yoksa bu yaz sonunda
zerine varr, atm saraynn bahesinin havuzunda sularm mealindeki
szleriyle Fransa sarayndan dans kaldrtmt. Fakat bizler onlara lyk torunlar
olamayp yediden, yetmie bir Avrupa taklitisi olduk ktk, maalesef byle
olduk. stisnalar vardr, fakat istisna kaideyi bozmaz diye bir deyim vadr.
Elilerin dokuz ay sren mevkufiyetleri sonunda Padiah, onlar hapisten
karm her birine 500'er altn hediye edip u nutku irad eylemi idi.
metbuunuzun henz bizimle mnasebet dostu ve hemciuarisi yok ise de buna
kariben mlik olduum btn kuvvetimle gidip kendisini bulacam ve is-
tediini kendim vereceimi ifade edebilirsiniz. yle syleyiniz ki ziyaretimize
hazr olsun.
Kaanuni SultanSleyman Han Hazretleri bu cevab verirken kuru bir lf
kalabal sylememi, bu szleri azndan karmadan gn nce sadrazam
brahim Paa'y, Avusturya zerine yaplacak sefere ylda bir milyon ake maa
ile Serdar Ekrem tayin etmiti.
Nihayet Hicr 935/Mild 1529 senesi Maysnda Padiah Hazretleri 250.000
kiilik muhteem ordusu ile yz aded top'a hamil olarak sylediklerini hakikat
klmak zere Dersa-adet'ten ayrld. lk merhale, daha evvel tarihin en byk
meydan savalarndan birini kazanm olduu Moha sahras ve kalesi idi. Ota
hmayun kuruldu. Zapolya altbin kiilik svari kuvvetiyle Padiaha sayglarn
sunmak zere geldi. Padiah bundan memnun oldu. Oradan Ferdinand'n taht
ehri olan Budin'e gelindi. ehir muhasaraya alnp, teslimi saland. Ve
Sekbanba tarafndan Zapolya Kral tahtna oturtuldu.
Padiah Hazretleri sonbaharda Viyana nlerine geldi. Simering ehrinde otan
kurdu. te yandan Sadrazam, San kaps ile Viyana kaps arasndaki sahada yer
aidi. ehrin dier kaplarnn nlerine de orduyu yerletirdi. Bu kuvvetlerin
yeknu 120.000'i buluyordu, bylece muhasara yani Birinci Viyana Muhasaras
Hicr 936/MiId 1530 senesinde bilfiil balam oldu.
Viyanay savunamayacan anlyan Ferdinand Avusturya'nn ilerine kam ve
ehrin muhafazasna 20.000 piyade ile ikibin svariyi brakmt. Ancak hkim
surlarla evrili Viyana ehri 72 adet topla tehiz olunmu ve ak arazide yer
alan slm mcahidlerinin zerine lm kusmaa balamt. 27 Eyll'de
lmlar patlatlm alan gediklerden hcum denenmi ise de ard arda defa
tekrarlanan taarruzlar fethi nasib klmamt. Orduyu hmayun 19 aydr seferde
idi. Balkan iklimi kendini gstermi, erzak azalm, dorusu kabul olunur ki
Viyana da iyi mukavemet etmiti. Zaten asl niyyet Ferdinand ile bizzat
arpmak ve onun dersini vermekti. Fakat Ferdinand, bu kutlu ordunun nne
kmaa cesaret edemeyip, memleketinin i taraflarna ekilmiti. Nasl bir
devlettir ki bir yabanc ordu 19 ay onun topraklarnda at srsn, ikamet etsin ve
onun karsna kp da benim lkemde ne aryorsun demesin, eer demezse biz
de buna devlet-i ada devlet gibi deil der karz mealinde bir mektup yazan
sadrzam brahim Paa, Hazreti Padiahn tasvibi ile muhasaray kaldrd. Ve
dn balad.
Aknclar ise kuatmann hemen balangcnda onbe bin kiilik bir kuvveti
seyyar birlikler halinde muhtelif yn ve cephelerde dallar yaparak hem orduyu
hmayunun emniyetini salamlar hem de birok yerleri basarak fesat yuva-
larn datmlar idi. Orduyu hmayunun kuatmay kaldrdnda, iltihak iin
geldiklerine yanlarnda 10.000 esir olduu gz nne alnrsa ne kadar byk
muvaffakiyyet gstermi olduklar anlalr.
Budin'e dnen Hazreti Padiah, Viyana nlerine giderken Macaristan'a kral
olarak tayin ettii Zapolya tarafndan sayg ile karland. Nihayet dersaadet'e
dnld ve ok az bir zaman sonra imdiki Sultanahrned meydannda brahim
Paann konanda Mustafa Sultan, Mehmed Sultan ve Selim Sultann snnet
dnleri yapld. Bu dn hafta gece ve gndz devam etti.

Beinci Seferi Hmayun

Viyana nlerinden ayrlan slm Ordusu, keferenin kalbine drtt korkuyu

ikibuuk sene sonra unuttuunu grd. nk, Macaristan Kraln, adken ve
Ferdinand aralarnda birleerek rahatsz etmeye baladlar. arlken'in ve Ferdi-
nand'n bu yaptklar yedikleri sillelerin acsn unuttuklarn gsteriyordu. mr
at srtnda gemekte olan hazreti Padiah yine ordusunun nne dt, bu sopa
dknlerinin taynn vermek zere yola koyuldu. Bu sefer arlken esas hedef
olduundan Almanya'ya harb iln olundu. Alman eyaletleri olan baz yerler
batan ayaa dolald halde ariken meydan savana cesaret edemeyib hep
kat. Avusturya Imparator'u Ferdinand ise korkudan yrei azna gelmi,
Hazreti Padiaha Macaristan ilerine karmyacana dair sz verip sulh
istemiti. Sulh teklifleri daima Osmanl'nn kabul ettii eydir. nk kardan
gelen sulh teklifi bir aman dilemedir. Mslmanlar aman dileyene kl
vurmazlar. Bylece Avusturya ile ilk defa sulh yaplm oldu. urada unu da
belirtelim ki, arlken, slm Padiahnn karsna kamazken durmadan
sadrazam brahim Paa'ya mektup yazar ve sadrazama mektuplarndan biraderim
diye hitab ederdi. Bu sebebten Alman tarihiler arlkeni, bu biraderim hitabn-
dan dolay Alman imparatorunu, Osmanl Sadrazam ile ayn mertebede grmeyi
inta ettirdiinden dolay tenkit etmilerdir Btn bunlar Hicr 938-939/Mild
1533'de cereyan ediyordu.

Altnc Seferi Hmayun Irak Seferi

Irak seferi Sultan Kaanuni'nin 6. seferidir. Hicr 940/Miid 1536'da sona

ermitir.
Tebriz havalisinde ah smail artklar ranllar Bitlis civarnda hkmferma
olan Bitlis hkimi, Safev devletini yeniden ihya etme hayallerine kaplm
olduklarndan, Devleti Osmaniyye'nin zafer sancaklarn o gzel diyarlarda
yeniden dalgalandrmasn icab ettirdi. Sadrazam kumandasndaki orduyu
muazzama Van, Erci, Adilcevaz, Ahlat taraflarn; ranllardan ve onlara
mtemayil beylerin elinden tekrar alarak snrlarna dahil eyledi. Osmanl
Sanca Tebriz kalesine ekildiinde Hazreti Padiah da maiyyetindeki byk
bir ordu ile terif edip, Tebriz kal'asn ereflendirdiler. Sdrazam b rahim
Paa'nn yaplmas kararlatrlan btn ileri yaptn bunlar muvaffakiyyetle
bitirilmi olduunu gren Kaanuni Sultan Sleyman Han zaferlere bakan
gzlerini ve atnn dizginlerini Irak-i Acem'den Irak Arablarna doru evirip,
trl zorluk ve skntlara duar olarak fakat dudaklarndan lfz celli, elinden
klc drmiyerek sabrla fetih yolunda yryp, sonunda Badad ehrine
vard. Badad kapssn bu anl gaziye ve onun mbarek ordusuna gnl
holuu iinde at. Bu srada Fransa'dan gelen Lafavre adl bir eli Padiah
Hazlerini ordughta ziyaret etmiti. Bu ziyaret iki ania-nna ile neticelenmi, biri
siyasf, dieri ticar anlamadr. Bun-larglan ticari olan Ahdi Atik yni
Franszca Kapitilasyonlar idi. Bitapitilasyonlar sonradan bamza bel olduu
iin, Kaanuni Sultan Sleyman Hazretlerini yanl bir anlama yapmakla
sulayan bir ok kimseler olmutur. Bunlar eitli mevki sahipleri olduu gibi
Cumhuriyetin ilnndan sonra okularda Osmanl Padiahlar aleyhinde yaplan
tedrisatta, ok nemli bir malzeme olarak kullanlmtr. Zamann en zek,
kltrl ve kudretli Sultan olan Hazreti Padiah phesiz ki dar ve ksa grl
olamazd. Dnyann gelmi gemi en byk amiralini, Barbaros Hayreddin
Paa'y Devleti Aliy-ye'nin hizmetine ekebilmi olan bu Sultan Ahdi Atik'e
imzasn koyarken phesiz ki, bu slm milletinin en kk bir menfaatini dahi
gzden uzak tutmamtr. Fakat btn anlamalarn tesiri, kuvvetli olduka
vardr. Kuvvetini muhafaza edemedikten sonra hangi devletle olursa olsun, ne
artlarla olursa olsun yaplan anlamalar zayf olann aleyhine, kuvvetli olann
lehine iler. nk dnyada klla, kalem birbirinin desteine muhtatr. Klca
istinat etmeyen kalem gsz, kaleme dayanmayan kl ise krlmaya
mahkmdur. Nasl ki cennetmekn Hazreti Fatih Sultan Mehmed Han, Patrik ve
Patrikhaneyi lavetmiyerek hristiyan dnyasnn daima iki bal olmasn temin
etmi ve onlarn ittihadn nlemiti. Kuvvetli olduumuz zamanlarda
Patrikhane daima istediimiz istikmette hareket etmek mecrubiyyetinde kal-
mtr. Fakat salibin, hille olan dmanl frsatn bulduu zaman su yzne
kmtr. Gerek Sultan 2. Mehmed devri, gerekse mtareke yllar salibin, hille
kar hanane ve cani-yane ihanetleri ile doludur. Kapitilasyonlar bugn bir
yalnz tarih ilminin mevzuu deil, ok dikkatle aratrlacak ve kesin olarak taraf
tutmadan karar verebilecek, Allahtan korkar, Peygamberden utanr ve er'i erifi
kaytsz artsz kabul eden ve ona ittiba eden iktisat, sosyal bilimci, hatta deniz
ticareti ihtisasnn elemanlarnn iidir. Hicr tarihi, Mild tarihe evirmesini
bilmeyen szde ilim adamlarnn ii deildir.
Irak seferi nihayete ermi, Orduyu hmayun zaferle dnd yolda birtakm
nizamszlklar dzelte dzelte Dersaadet'e doru yol alrken Sadrazam Makbul
brahim Paa, bir-cOk zaferlerin sahibi hissedar olduundan marmt. Hatta
bir seferinde arlken'in elisine Ben bir ey istersem Padiah Hazreteri derhal
kabul eder. Padiahmz Efendimiz bir ey isteyip, ben de onun istediin
istemezsem o ey olmaz diyerek gurur ve kibir adl eytann kucana
dmt. Bu seferin dnnde de kendisine Serasker Sultan unvann
benimseyince izmeden yukar km oldu. Hicr 942/Mildl 1536'da Orduyu
Hmayun Dersaadet'e dahil oldu. Az bir mddet geince Sadrazam Makbul
ibrahim Paa, yatanda bodurularak Maktul brahim Paa adn ald. Fakat bu
ad onun lmle bulumasndan sonra ald ad olduundan o ad kulanamad.
Sadece tarihlerde nce Makbul sonra Maktul adyla geen bir sadrazam oldu.
Kaanun Sultan Sleyman Hazretleri bu Irak seferinde Badad'da drt ay ikamet
ettii srada mm- 'zam Hazretleri'nin, Abdlkdir Geyln (K.S.) kabirlerini
buldurup onlara gzel birertrbe ina ettirmi ayrca mam Hanbel Hazretlerinin
de kabrine bir trbe yaptrarak slm byklerine kar olan vazifelerini yerine
getirmeye alm oldu.

Kanni'nin Yedinci Seferi Korku Seferi

Korfu seferi Kaanuni Sultan Sleyman Hazretlerinin yedinci seferi

hmayunudur. Muhatab Venedik Cumhuriyeti'nin ahsnda kfirlerdir. Devlet-i
Osmaniyye daima ahde vefa gsteren bir devlet olarak cihan tarihinde muvafk
muhalif herdesin ittifak ettii bir devletti. Kendileriyle sulh yapt kirnselere,
sadece kt zerinde yazlanlara riayet etmekle kalmaz, slm'n, kalbleri
slm'a sndrma metodunu da tatbik sahasna kendiliinden getirir. Bylece bu
asil ve necib nnilletle sulh yapma erefine nail olanlar huzur iinde yaarlardi.
Ta ki, bu kendi cibilliyetlerinin icabj, dn ptkleri eii srma, attklar imzay
mrekkebi kurumadan yaladklar na kadar devam eder, ufak ufak ihanetlere
balar ve nihayet ge kalkan, fakat indii zaman un ufak eden Osmanl yumruu
tepelerine inerdi. O yumruu yedikten sonra akllar bana gelir, yeniden sulh
yapma yollarn ararlard. Bu sefer de byle olmutu.
Venedik Cumhuriyeti, Devleti Aliyye ile sulh halinde iken arlken ile sulh ve
bir takm anlamalar yapmt. Halbuki arlken'in aras Devleti Osmaniyye ile
son derece gergin hatt ilna lzum grlmemi bir harp halinde idi. arlken ise
donanmasn Tunus zerine sevk etmi oray zabt edip 20.000 mslman akl
almaz ikencelerle yok etmi, deta bir katlim icra etmiti.
Kaanuni Sutan Sleyman Hazretleri 6. seferi olan Irak seferi hmayununda,
denizlerin kontrol ve Endls Emev Devletinin mensuplarnn spanyol
engizisyonundan kamalarna yardm eden gemileri kuzey Afrika'ya
geebilmeleri iin bir emniyet tertibat olarak Osmanl donanmasn Barbaros
Hayreddin Paa Hazretleri kumandasnda Akdeniz'de vazifeli klmt. Bu
donanma, sz konusu katlim haberini alnca spanya donanmasn ve onun
komutan olarak mehur Amiral Anderya Dorya'y karsnda buldu. Defaatle
yaplan savalarda Donanmay Hmayun o byk denizci bid ve zhid
Barbaros Hayreddin Gazi'nin kumandasnda daima zafer buluyor fakat kurnaz
Andrea Dorya bir trl ele gemiyordu. Bunlar olurken Hazreti Padiah Irak
seferini bitirmi ayann tozunu silmeden Korfu seferi denilen bu sefere ba-
lamt. Korfuya gelen Sultan Hazretleri spanya, donanmasna yardm yaptklar
iin Korfu'yu zabt etmek zere muhara-saya ald. Lkin Korfu kalesi metanetle
dayand. radei Se-niyye muhasarann kaldrlmas eklinde tecelli ettiinden, o
klge aknc birliklerinin konroluna braklarak kara yoluyla Hazreti Padiah
stanbul'a dnd. Tarihler o srada Hicr 944/MiId 1538 yln gsteriyordu.

Kanuni'nin Sekizinci Seferi Bodan Seferi

Bodan Voyvodas Petro'nun vergilerini dememesi ve deme hususunda hibir

gayret gstermemesi deta bunlar unutur bir tavra girmesi Hicr 945/Md
1539 ylnda; Hazreti Padiahn sekizinci seferi olan Bodan zerine yrmesine
sebeb oldu. Orduyu Hmayun Bodan topraklarna daha . yaklarken Petro'ya
kamaktan baka yaplacak bir ey kalmamt. Hazreti Padiah, kendi saraynda
yetitirmi olduu stefan' ki, Petro'nun kardei idi.
Bodan Voyvodalna tayin ve iki senede bir Bodan vergilerini toplayp bizzat
Voyvoda, Payitahta yni stanbul'a getirmekle emir olundu. Devleti Aiiyye
Ordusu yine zaferle Dersaadet'e avdet etti.
Hindistan'n mdadna Gidi

Hindistan'n Gcrat hkimi Bahadr ah, Portekizlilerin devaml

tevaczlerinden bizar olmutu. Gn getike bu tecavzlere mukavemeti
azalyordu. Kfir Fransuvan'n dahi yardm istedii, Cihan Sultan Kaanuni
Sultan Sleyman hazretlerinden yardm istemeyi uygun grd. Deilmi ki,
mslmanlar bir vcud gibidir. Eer vcudun bir zas rahat-szsa bu btn
vcudun zdrap ekmesine sebeb olur. Deil ki Kaanuni Sultan Sleyman
Hazretleri, Devleti Osmaniy-ye'nin Padiah, din- slm'n hlifesi idi. phesiz
ki bir istimdada, bir yardm talebine bigane kalamazd...
Derhal kaleme ald bir mektupla Hazreti Padiah yardma ard. Halifeyi
ryi zemin olan Kaanuni Sultan Sleyman Han derhal gereken emirleri verdi.
Svey'te byk bir donanma tertib olundu. Kumandanlk seksen yandaki deli-
kanl, Hadim Sleyman Paa'ya tevcih olunup o taraflarn meseleleri hl olunsun
meyannda ferman hmayun bildirildi.
O kahraman Paa ilerlemi yana ramen gen bir delikanl gibi ftursuzca
verilen vazifelen ifaya koyuldu. Hindistan sahillerine yolland. ok ksa
zamanda Aden'i feth etmiti. Aden emirini aman verdii halde sonradan
ldrd ve mal ve mlkn ald rivayetleri btn Hindistan sahiline
duyuruldu. Bu rivayetler tam aa kmamakla beraber o srada Osmanl'dan
yardm taleb eden Bahadr ah'n, bir i darbe ile devrilip onun yerine kardei
Mahmud ah'n tahta gemesi ve bu rivayetleri esas ittihaz ederek Portekizlilere
bir anlama teklif edip, Osmanl'ya kar mterek tavr almalar tam manasyla
bir siyas ihtirastan ibarettir. Dorusunu Allah bilir.
Dvetilerle, Portekizlilerin birlemesi phesiz ki Osmanl donanmas iin
byk bir tehlike tekil ederdi. Sakaln sava alanlarnda artan Hadim
Sleyman Paa bunun zerine hareketinin arln Yemen zerine kaydrm
ve Yemen'in byk bir blmn Osmanl hududlanna ilve etmitir.
Dersaadet'e dnen Hadim Sleyman Paa, Hazreti Padi-ah'n takdirlerine
mazhar olmu ve ilerlemi yana ramen dnyann ta br ucunda yapt
hizmetlerle bu takdir ve iltifatlara haliyle hak kazanmt. Kendisine artk
stirahat etmesi rica olunmu ve o da bu ricay bir emir olarak kabul ederek
istirahate ekilmiti. Bugn Rusya ile arpan Afganistan'a asker gnderelim
diyen adama; glenler, yahu hangi zamandayz diyenler, ecdadmzn 440 evvel
yni Hicri 946/Mild 154O'ta seksen yanda bir paay 20.000 askerle
gnderdiini ve Devleti Aliyye sancan orada zaferle dolatrdm hatrlasalar
acaba biraz kzarrlar myd? Bugn dnyann neresinde olursa olsun bir
mslmann burnu kanyorsa ve biz bundan mteessir olmuyorsak ve buna
sebeb olanlar lanetlemiyorsak biz ancak zayf man sahibi msl-manlarz,
bunu bilmemiz lzmdr.

Baz Mhim Vak'alar

Bu blmde baz vak'alara satrbalar halinde temas ederek birtakm nakiler

yapmay uygun grdk.
stanbul ok byk bir yangn geirdi. Bu yangn byk hasara yol at.
Yangnn arkasndan meydana gelen salgn hastalk veba eklinde teceli edip, bu
salgnda Sadrazam Aya Paa dahi vebaya yakalanarak vefat etti. Sadrazamn
vefat zerine mhr hmayun kinci Vezir Ltfi Paa'ya tevcih olundu. Aya
Paa merhum son derece muhterem bir zat olmakla 120 adet ocuu olduu
rivayet olunur.
ehzade Bayezid Sultan ve Cihangir Sultan'n snnet dnleri, Mihrimah
Sultan ile Rstem Paa'nn izdivalar Haz-reti Padiahn hazr bulunmasyla
icra olunmutu.

Macaristan Seferi Dokuzuncu Sefer

Kaanun Sultan Sleyman Han dokuzuncu seferini; kendisinin kral tayin ettii
Macar Kral Jan Zapolya'nn lmesi ve onun yerine Macaristan tahtna onbe
gnik olu stefan'n resmen kral iln edilmesi ve Avusturya mparatoru Ferdi-
nand'n bu durumu kabul etmemesi, Macaristan'n dahili ilerine karmaya
balamas yznden yapmak mecburiyetinde kamt. yle ki:
Sultan Hazretleri derhal kuvvetli bir ordu tertib edip Macaristan topraklarna
dald ve atnn dizginlerini Budin kala's nnde kst. Budin'e vali olarak,
Badad Valisi Sleyman Paay, stefan rtn ispat edince onu tanma artyla
tayin etti. Ayrca kad ve memurlar da tayin ederek Budin'in bir Osmanl vilyeti
olmasn temin etti. Bu durum Almanya ve Avusturya'y istikbal ierisinde
korkulara salmaya sebeb1 urken, ftaptan- Derya Barbaros Hayreddin Paa,
ispanya donanmasn Akdeniz'den komu artk Akdeniz bir Trk
l halini almt. Hatta bu arada Nis ehrini topa tutmutu. Donanmay
hmayun, Roma dolaysyla Papa'ln iskelesi saylan Ostiya'ya gelince Papa
dahil herkesi bir korku alm, Roma'y1 zabt etmeye geliyor zann ile milet ne
yapacan armt. oluk ocuunu yanlarna alan aileler mal ve mlklerini
brakarak kaacak delik aramaya baladlar. Fransz elisi, dman olarak
gelinmediini bir mektupla bildirerek Romallarn ve Papa'nin gnln biraz
ferahlattlar.
Macaristan seferi ve Barbaros Hayreddin Paa'nn muvaffakiyetleri Osmanl
Devletinin karalar ve denizlerde en byk ve kuvvetli olduunu cihana bir daha
ispatlam oldu. Tarihler Hicr 947/Mild 1541 yln gsteriyordu.

Avusturya Seferi Onuncu Sefer

Kaanuni'nin onuncu seferi olan bu sefere Avusturya seferi denilir. Budin'in,

Osmanl'nn bir vilyti haline gelmesine tahamml edemiyen Ferdinand, yeniden
bir takm tedariklere girmee balad.
Hazret! Padiah, tedariklerin mahiyyetini renince derhal Ali Bey
kumandasnda Tuna'ya 370 gemi ve bol miktarda zahire gnderdi. Hakikaten bu
sefer-i hmayun en mkemmel ve en intizaml seferlerin arasnda zikredilir.
Edirne'den hareket eden orduyu hmayun, Bosna'ya vardnda Bli Paa'nn
lm haberini ald. Bli Paa'nn vefatna zlen Sultan, onun yerine Yahya
Paazade Mehmed Paa'y tayin _etti: nce Valpo ehri sonra Siklos ele
geirildi. Arkasndan Gran fetih olunarak, Bdin'e ilhak edildi.
Macaristan'n eski krallarnn gmldkleri Stuhl-Vesen-burgh ehri de feth
olundu. Sancan idaresi Ahmed Paaya verildi. Rakza Cumhuriyetine,
Venedik Senatosuna, Fransa Kralna zafernameler gnderilmiti. nk btn
Macaristan'n, Avusturyallar elinde olan yerleri feth olunmu ve Macaristan bir
Osmanl eyaleti olmutur. Pete'ye gelen orduyu hmayun Kasm aynda
Belgrad'da mcahidini mkfatlara gark eden Sultan Hazretleri Dersaadet'e
dnmeye hazrland. Bu esnada en sevgili ehzadesi ehzade Mehmed Sultan'n
vefat haberi geldi. Padiah Hazretleri bu habere ok zld. Ancak ne bir isyan
ne de tuyan gerekmediini bilen bir m'min olarak Yenieri mahallesi
yaknlarnda imdiki eh-zadeba'nda defnini, trbe ve camiyi Mimar Sinan'a
yaptrlma emrini vermiti. Bugn Mimar Sinan'n eseri olan trbesinde ve
ehzadeba Camii olarak anlan bu klliye gnmz tekniine kendini hayran
brakacak br bide olarak mslmanlara hizmete devam ediyor. Hicr
950/Mild 1544.

Iran Seferi Onbirinci Seferi Hmayun

Avusturya seferinden dnen orduyu hmayun ve Hazreti Padiah; dhildeki

huzursuzluklar tanzim ve yeni seferlere hazrlk saylacak bir sulh devresi
plnlad ve bu be sene srd. Nihayet Hicr 955/Mild 1549 ylnda onbirinci
sefer olan ran seferi geldi att. yle ki, ran ah Tahmasb, daha evvel
Osmanllarn kendi hududlarna dahil etmi olduklar topraklar geri alma
hlyasna duar olmutu. Bunlar yni bu hlyasn tatbik sahasna koymaa
balad an Tahmasb'n kardei Mirza, aabeyinin yanndan kap, Kaanuni
Sultan Sleyman Han'a intisap etti.
Bu intisap; ah Tahmasb'n Hazreti Padiaha serzenili bir mektup yazmasn
icab ettirdi. ah Tahmasb mektubun dozunu iyi ayarlayamadindan hele hele
kardeinin iadesini isteme bahtszlna dmesi ak bir hakaret saylrd.
Osmanii Devleti kendisine snan bir adam iade edecek bir devlet miydi ki
byle bir istekde bulunuluyordu. Bu aka hakaretti. Mektubun cevab onun
zerine seferi hmayun olmal idi ve yle oldu.
Padiah Hazretleri byk bir ordu ile Konya istikmetinde vrye geti.
Karaman valisi olan ehzade Mustafa Sultan fevkalde bir devlet adam, ok
kuvvetli ve zek bir kumandand. Askeri yanna alp, Hnkr babasn
karlamak ve ona mlki olmak zere hazrlklar yapmt. Babasnn ordusuna
iltihak ettiinde Cihan Padiah ok memnun olmutu.
Yalnz u da gzden kamamt ki, ehzade Mustafa'nn birlikleri son derce
mkemmeldi ve sanki taht ehrine yerleecek bir edada idi.
Bunlar olurken Grcler, Devleti Aliyye'ye isyan mahrye-tinde ba kaldrrlar.
Bu fitnenin de sahibi ran'dr. Orduyu hmayunun bir blm bu fitneyi
bastrmak zere grevlendirilir. Hazreti Padiah yoluna devam eder. stikmet
ran hudududur. ah Tahmasb'n ele geirdii Van kalesini kurtarr. Oradan
Nahcivan ve Revan zerine yrnr. O srada Grclerin meelerini halleden
kuvvetler gelir ve orduyu hmayuna katlrlar.
ah Tahmasb, hududlarnn boyunda gezinen Padiah zaman ve orduyu
muazzamayi grnce gerilere ekilmekten baka are bulamad. K yaklarken
orduyu hmayun stanbul'a dndnde tarih Hicr 957/Mild 1551.

Onikinci Seferi Hmayun Nahcivan Seferi Veya nc ran Seferi

jkinci Vezir Ahmed Paa bat hududlarmizda serdar olarak ;rn bayran erefle
dalgalandryor, kale stne kale fe-jhleri yapyordu. Bu cmleden olmak zere
Tamvar, Lippa Salimos kaleleri Osmanl'nn oldu. Bu arada Hadim Ali .jsa da
birok muvaffakiyetlerden sonra Bdin ehrine dnnde yannda drtbin esir
vard. Macaristan ovalan ze-, Avrupa nehirlerinin sularnda susuzluk gideren
Osanl ordusunun atlan, zafer zerine zafer kazanan svarile nee iinde boy
gsteriyorlar, adalet, temizlik ve alnlk tayorlard Avrupa'ya...
Bu srada yine ranllar Osmanl hududlarn tecvze ba-. Ya altma
yaklaan Padiah bu sefere gidip gitmemekte veya serdar tayin edip etmemek
arasnda dncelere dalmt, zn ve meakkatli yolculuklarn yapld onbir
et sefer yapmt o kahraman padiah. Seferlerin en gediklisi oydu. nk
muvaffakiyet; onun nderliinde Osmanl'ya kendisini ikram ediyordu.
Padiah kararn vermiti. ran Seferini Sadrazam Damad steni Paa ynetecek,
Macar hududlarn kontrola ise kin-0 Vezir Ahmed Paa tayin olundu. nc
Vezir olan Rumeli eylerbeyi Sokullu Mehmed Paa ise ran seferine takviye ol-
mak zere Tokat'a gnderilmiti.
Bu srada; Yenierilerin, sultan Hazretlerinin yalandn,
;.fere kumanda edemeyecek kadar yorgun olduunu, bu sebeble ehzade
Mustafa Sultan'n tahta gemesi icab ettiini ileri srmelerinden bahis eden bir
mektup gnderen Veziriam Damad Rstem Paa, bu szlere kendisinden baka
herkesin ittifak ettiini bildirmesi zerine Hazreti Padiah orduyu istirahata,
veziriazam yanna artan emrini gnderdi. Hicr 959/Mild 1553 tarihinde
bizzat Sultan Hazretleri sefere kacan btn menzillere duyurdu.
Sefere kan orduyu hmayun Padiah Hazretlerini balarnda grnce
evkinden ve keyfinden memnuniyetini her an gsteriyordu. ehzade Bayezid
Saltanat Kaymakam olarak Edirne'ye gnderilmiti.
ehzade Selim Sultan ise Bolvadin'de pederine mlki olmu ve elini pmt.
ehzade Mustafa Sultan ise Ereli'de babasn karlamaya km fakat bu sefer
kendisini bekleyen akbetten habersiz gelen vzeray karlad. Resm merasim
yapldktan sonra misafirlerinin hediyelerini veren ehzade Mustafa Sultan
ertesi gn babasnn elini pmek zere Ota Hmayuna hareket etti. Yolda
Yenierilerin durmadan ehzadeyi alklamalar, byk sevgi gstermeleri
ehzade'nin hayat iin bir dnm noktas tekil ediyordu. Bu durum kendisine
yazlan mektubun doruluunu gsteriyordu.
ehzade Mustafa Sultan Otaa girdiinde babasnn pecei elini ararken, kendi
hayatna son verecek yedi tane celltla karlat. Babasndan istimdad ederken
bu yedi dilsiz cellt ehzadenin hayatn sona erdirdiler. ehzadenin cenazesi
Bursa'ya defn olunmak zere gnderilirken, Yenierilerin feveran zerine
Damad Rstem Paa Sadrazamlktan uzak-iayordu. ehzade Mustafa Sultan
ceddi kinci Sultan Murad Han'n trbesine defnolundu. Aabeysinin durumunu
haber alan kk ehzade Cihangir Sultan zntsnden hasta olmu ve ksa bir
mddet sonra o da iyileemiyerek vefat etniti. Cesedi ehzadeba camiindeki
bir trbeye defn olundu.
Hazreti Padiah iki olunun bu lm zerine son derece zlmt. Olu
Cihangir'in adna izafeten bir camii yaplmasn emir buyurdu. Bu camii bugn
bulunduu semte adn vermitir. Bu seferi hmayun bir ran seferinden ziyade
ehzade Mustafa Sultan Meselesinin halli olarak da vasflandrlr bir ok
tarihlerce...

ehzade Bayezd Sultan'n dam

nnde ehzade Mustafa Sultan'in boduruluu, onun zntsnden rakik

kalbine gelen kriz yznden hayata veda eden ehzade Cihangir Sultan
rnekleri dururken, saltanat frlda.evirmeye gayret iin insann mutlaka ayr
bir yaratl olmas icab eder. ehzade Bayezd Sultan, Hanedan
Osmaniyye'nin deerli bir mensubu olarak bu tehlikeli oyunu oynamaya alt
fakat kibet ona da lm sundu.
Anlatlr ki; ehzade Selim Sultan (sonradan tahta o geti) yaknlarndan birine
sorar:
Benim iin ehali ne dnr? Cevab ikaz mahiyetindedir.
Ordu pederinizin yerine ehzade Mustafa Sultan, tahtta grmek ister. Fakat
peder ve valideniz; kardeiniz Bayazd Sultan ok seviyorlar. Sizin lfnz hi
bir yerde edilmiyor.
ehzade Selim Sultan'n cevab daha muhteem ve artcdr:
Ordu varsn Mustafa'nn padiahln istesin; anam ve Padiah babam
varsnlar Bayazd biraderimi sevsinler. Amma. Cenab- Mevl isterse taht-
Osman Selim'in olacaktr.
Hakikaten herkes saltanat kavgas iin pala syrrken, politika emberini
evirirken Selim Sultan'n tevekkl onun iradei lhiyye bahsine vakf
olduunun kesin bir iaretidir.
ehzade Selim Sultan'n hakikat olan bu szlerini nakilden sonra Bayazd
Sultan'n kaderi olan lme nasl duar oluunu ksaca anlatalm.
ehzade Mustafa'nn idamn emretmek phesiz ki Koca padiah zmt.
kinci bir evlt acs eklenince ki, Cihangir Sultan'n vefatyt. Yaral kalbi baba
ilk isyann yakalad ehzade Bayazd' Hrrem Sultannda srarlar ile affetti.
Bayazd yapt isyann farknda olduundan bar erbetini eline tututuran
babasnn sunduu erbeti zehirlidir korkusuyla bir mddet iemeyip endieyle
bekledi. Sultan Kaanuni Hz.leri durumu grnce olunun elinden ald barda
bir dikite bitirdi. Belki de Snneti erife uygun im^ tarzn ilk defa terketmi
oldu koca Padiah.
Evet olu ona itimat edememiti. Affa inanamamt, ban merasiminde annesi
Hrrem Sultan bulunduu halde.
Bu tereddd onun bu ilere yeniden teebbs edeceini gsteriyordu, nitekim
etti de...
ehzade Bayazd Sultan Amasya'dan, Aabeyi ehzade Selim Sultan'a ki, o
srada Saruhan Sancak Beyi idi, hakaretlerle dolu mektup gnderdi. Fakat bu
mektubu Bayazd'a yazdran Mustafa Be adl bir dolap olduu birok tarihler-
de yazldr. Bu haraketlerden haberdar olan Kaanuni Sultan Sleyman; Sokullu
Mehmed Paa kumandasndaki 20.000 kiilik bir kuvveti Bayazd SuStan'n
zerine gnderdi. Konya ovasnda yaplan sava devlette, yni Sokullu Mehmed
Pa-a'dan kald. Bayazd malp ve mnhezim olarak ran'a snd. te bu
ran'a snma onun en byk hatas oldu. ah Tahmasb Osmanl'nn byle bir
ehzadesi eline gelir de se-__Yi-nmez mi? Dman sevindiren Bayazd Sultan
ne dereceye der...
Kaanuni, ah Tahmasb'a yazd mektupta iltica isteini kabul etmemesini
yazar, Fakat ah Tahmasb u anda politikasna uygun bulmadndan bu talebi
red eder. Ayrca bizzat ehzadeyi karlamaya gider.
Bir mddet sonra ehzadenin etrafndaki asker birliin kuvvetinden rkmeye
balyan ah, artk ehzadeyi gzden karmtr. Kendisini ve drt ocuunu
tutuklatp zindana atar. Bu srada Osmanl Devleti ile mzakereler neticelenmi,
Cellt Ali Aa'ya ah'n zindanna girip onlar bomak kalmt. Bu be ceset
Sivas'a gtrlm ve kuzey kapsnn yanna defnolunmulardr. Ve hakikaten
lemlerin Rabbi'nin takdiri ehzade Selim'in padiahlm ki son ehzade o
kalmt artk...
'
Kann'nn Son Seferi

Hazreti Padiah, evltlarn kaybetmenin znts bu arada baz mhim

vaka'alar sebebi ile bir hayli yorulmu ve ypranmt. Padiahl 46 yla varan
bir mddeti bulmu ve bu krkalt yln yansndan ou at srtnda, kl elde, gz
dmanda, fikir milleti islmiyye'nin rahat ve huzurunu, kalb ile Vacib-ul
Vcud'un, yni Hakk (Cele Cellhun) emirlerine ak olarak gemiti.
Sleyman Kaanuni'nin kz Mihrimah Sultan, kalb gz ak bir mna hanm
olarak, slm iin Ai-lah iin cihad etmeyi kendine vazife bilen babasnn bu hu-
sustaki en byk yardmc ve tecikisiydi.
Kaanuni Sultan Sleyman Han'n Zetvar seferi adn alan ve son seferi olan bu
seferi anlatrken u mealdeki Hadls-i erifi okuyucularmza hatrlatyoruz:
Allah yolunda cihad ederken lenler ehiddirler.
Kaanuni Sultan Sleyman Dersaadet'ten ayrldktan sonra rahatszl artt. At
stnde durmas bile artk zdraplar veriyordu. Bunun iin tekerlekli taht'a
benzer bir araba yapld. Sadrazam Sokullu Mehmed Paa nden ilerleyip arzal
yollar nisbeten dzgnletiriyor, sevgili padiahnn, o muazzez vcudunun
daha az incinmesine gayret gsteriyordu. Byle uzun bir mddet yolculuk
yaplmas Padiaha iyi gelmi, nisbeten kendisini toparlamt. Bu arada Trakya,
Bulgaristan ve Srbistan geilmi idi. Belgrad'a gelindiinde Hazreti Padiah
Orduyu Hmayunu toplad. Bir resm.geid yaptktan sonra zaferler kokusunun
yabancs olmayan atnn zerine bindi ve Tuna byle at stnde geildi.
Macaristan Kral gen Zapolya, Hazreti Padiah yannda asilzadeleri olduu
halde iten gelen bir samimiyyetie karlad ve kendisine ok kymetli hediyeler
sundu. Hazreti Padiah bu durumdan ok mtehasss oldu. Zapolya'y gzlerin-
den pp onun Macaristan Kralln kuvvetlendireceini vaat etmek ltfunda
bulundu.
Zapolya'y uurlayan Hazreti Padiah, Drava nehri zerin de yzyirmi dubadan
kurulmu uzun bir kprden ordusunu geirterek Erdel topraklarna varld.
Kaanuni ikiyzbin kiilik ordusunun geiini Tuna'dan getirttii bir kalyondan
se-retti. Bu ordu sevgili padiahlarn zafer lklar ile selmlad.
Bilindii gibi Bdin ve Belgrad, Devleti Aliyye'nin bu blgede iki kuvvetli
istihkamyd. Buna bir nc istihkm ilvesi olarak Zigetvar kalesini dnen
Padiah Cihan, orduyu hmayunu Zigetvar kal'asna sevk etti.
Bdin Beylerbeyi Arslan Paa orduyu hmayuna zaman kazandrmak iin
halisane bir niyetle Salmo Kontu'nun zerine yrd fakat muvaffakiyyet temin
edemedi. Kesin bir malbiyyet de almam olmasna ramen yapt hatalardan
ikisi ok nemli idi. Birincisi kendi insiyatifiyle dman ...zerine yrmt.
Halbuki devletin bir politikas vard. sti -aresiz hareket iyi netice verse bile
makbul grlmezdi. Tarih byle olaylarla doludur. kincisi ise Sadrazam Sokulu
Mehmed Paa'ya yedii mektuplar hiyerariyi ortadan kaldran seviyedeydi.
phesiz ki Aslan Paa bu hatalar biliyordu. Fakat byle yapm olmas
meselede mevzi olarak hakl olmaya dayanyordu. Mevzi hakllk genede
hakll getirmiyordu. Devleti Osmaniyye bir kl gibidir, bir taraf keskin bir
taraf ise keskin deildir. Muvaffak olmak iin ne lazmsa iste al. Fakat
muvaffakiyet husule gelmezse ba gider. Muvaffakiyet temin olursa elde
ettiinin bir ka misli padiah iltifat ve hediyelerine gark olursun.
Aslan Bey'in ansna ba vermek dmt. ki rekt namaz mteakip boynunu
uzatt ve bu i bitti.
Zigetvar kaesi, Avrupa'nn nl kumandanlarndan Zrinyi tarafndan mdafaa
olunuyordu. Devleti Osmaniyye kahramanlar her zaman takdir etmi
kahramanolu kahramanlara ait bir devletti. Zrinyi'ye Hrvatistan valiini
vereceini kaleyi kan aktmadan teslim etmesini istediler. Zrinyi bu taebi geri
evirdi. Osmany'ya den bileinin hakkyla kaleyi geirmekti. Ve hcumlar
balad. Kale son derece metin bir kale olduundan dmyordu. Beri tarafta
Cihan Padiah ok araan nefeslerinin arasnda mcahidlerin halini soruyor
ve Ah Zigetvar ne zaman bana yr olacaksn? diye syleniyor, Bana bu
kal'ay ne zaman vereceksiniz? diye Sokulu ve yanndakilere soruyordu.
Zrinyi, mcahidlerin hcumlarndan bunalm artk talihin yardam etmeyeceni
anlam anna lyk bir lm aramaya balamt ve o bir huru hareketiyle
elinde klla lmek olabilirdi...
Zrinyi btn askerlerini toplayp onlara bir hitabede blun-du ve konumasnn
sonunu yle balad: Benimle lmek istiyeler yanma gelsin deyince 600 kii
yanna geldi. Kllarn ektiler, kapy atlar ve mcahidlerin zerine saldrd-
lar. Daha ilk anda Zrinyi bana isabet eden iki mermi ve gsne saplanan ok
ile arzulad lme kavutu. Fakat daha gzel bir eye kavutu. Civanmerd
slm askeri bu kumandann cesedini yerden kaldrp bir top arabasnn zerine
saygyia koydular .Kfir de olsa bir askere gereken hrmeti nsteren millet
phesiz ki Zrinyi'den ok daha bym oluyordu tarih huzurunda...
Huru iin kan Zrnyi intihar ekibi bir anda yok edilmi ve ak kapdan kaleye
dalan mcahidler Zigetvar' anl Hi-ll'e kavuturmularsa da, ota
hmayununda Cihan Padiah son nefesini veriyordu. Bir ok tarihler bu zafer
haberini alamadan ldn syledikleri Kaanuni Sultan Sleyman Han'n
tazarrular bu kal'ann kendisinin olmasn istedii, duay kalbiyi yerine
getirdikten baka dua'y fiili'yi de yerine geiren bu yce Sultan, Vel
Padiaholu, Vel Kaanuni Sultan Sleyman Han elbette alndn grmt.
nk lemlerin Rabbi Allah (C.C.) vel kularnn dualarn kabul ve semeresini
gsterenlerdendir.
Zigetvar, Osmanl'ya yr olmu, Cihan Padiah ise her zaman beraber olduu
Rabbine dnmt. Sokullu Mehmed Paa'ya den ise durumu hi belli
etmeden yeni padiah taht'a geene kadar Hazreti Padiah sa gsterebilmekti.
Derhal onun imzalarn kullanarak her tarafa zafernmeler gnderip fetih
haberlerini mjdeledi. Asker zaferlere kavutuundan Zaferler Padiahna du
ediyor, Sokullu savata muvaffakiyetler gsterenlere hediyeler sunuyor, Padiah
rahatsz olduundan bu trenlere katlamyor diyerek fevkalde bir ekilde
durumu idare ediyordu.
Hazreti Padiahn hayatnda 10 says ok byk tevafuklar gsterir. yle ki;
Dnyaya terifleri onuncu asr Hicr'nin balarnda olmutu. Osmanl Devleti'nin
onuncu padiah oldu. Kendi zamannda yaayan on hkmdarn en evketlisi ve
byyd. Zamannda en byk ehirlerin say ise on adetti. Zaman
satanatlannda on sadrazam ve on reis'i kt-tap vazife ald gibi on adet fetih
yapmt.
Byk adamlar, byk adamlarn yetimesine vesile olurlar. Bu misalden baz
isimleri sayarak cennetmeknn hayatn anlatmaya son verelim.
Denizler Padiah Barbaros Hayreddin Paa ve Turgut Reis, Salih Reis gibi
denizciler, eyhul slm Ebussuud Efendi gibi yksek dni otorite, dnyann
hl hayranln muhafaza ettii Mimar Sinan, irlerden Fuzl ve Bak,
mehur tarihi Reis'l Kttap Feridun gibi zatlarn hmisi olmutu.
Mimar Sinan'a yaptrtt Sleymaniye Cmiinin avlusundaki, kendinden evvel
vefat eden sevgili hanm Hrrem Sul-tan'Ia ayn trbede ebed
istirahatghlarnda uyumaktadrlar. Tarihler Hicr 974/Mild 1568 yln
gsteriyordu.
Kaanuni Sultan Sleyman Han'n safhai hayatn: anlatmay bitirirken iyi
biliyoruz ki, Barbaros Hayreddin Paa'nin mehur Preveze Zaferini hi anmadk.
Halbuki bu, Devleti Osmanyye'nin kuruluundan asr sonra dnya denizleri-
nin hkimi olduunu belgeleyen bir zaferdir.Bu zaferi muhterem M. Erturul
Dzda Bey'in sadletirip bu milletin evld-larna kazandrd Tercman Bnbir
Temel eser serisinin 14 ve 15'inci kitab olan Gazavat Hayreddin Paa adl
eserden ikinci cild sh. 188/19l'den aynen nakli uygun grdk.

Hazreti Barbaros Hayreddin Paa'nn Preveze Zaferi

Seherde grdm rya O gece

Allahm, slm kfirler zerine kuvvetli kl! Islama nus-ret ihsan eyle!
Diye sabaha kadar tazarru ve niyaz eyledim. Seher vaktinde uyku ile uyanklk
arasnda unu grdm:
Yattmz limann yal kenarnda sanki karada bir ok ufack serdin bal
km. Amma ol ufack serdin balklarnn iinde iki tane karn yark balk
vard. Bunar seyr eder dururken, bir ahs bir al ata binmi dolu dizgin yanma
geldi, atn ban ekip durdu. Bir petemal dolusu ufack bal elime verip: Al
bunu ya Hayreddin! Halife-i ry-i zemin olan evketlSultan Sleyman'a peke
ver, dedi. Sonra karp elime bir rik'a vererek kayboldu. Ben de rik'ay ap
baktm. Grdm ki, beyaz kt zerine yeil hat ile Nasrun min Allah ve
fethun karib ve beiril m'minne y Muhammed deyu yazlm. Bunu
okuyup yzme gzme srdm.
Sana hamd ve krler olsun ya Rabbi!
Diyerek uykudan uyandm.
Ryay kendim tabir ettim:
nalah ol ufack balklar kfir donanmasn firkateleri ve sandallardr.
Erzak ve ganimetlerle islm askerinin tok doyum olacana iarettir. Karn yark
balklar ise kfirlerin kadrgalardr. Gib bilinmez amma, iinde olan kfirleri
firar etmi olmal. Padiah- lem-penah hazretlerine peke ver dedii petemal
dolusu ufack balk, inalah, yaknda Bo-dan'n fetih haberi geleceine iarettir.
nk imdilerde
Padiah- lem-penah Bodan zerine gitmitir. inde nusret yeteri yazl olan
rik'a ise, inallah, Allah'n yardm, Pem-gamber'in mucizesi, enbiyalarn
himmeti ile dmana man-sur ve muzaffer olmamza iarettir.
Diyerek hamd senalar ettim.
Baktm ki nusret rzgr ierden dnmeye balad. O zaman:
Bismillah, tevekkelt alellah, niyyeti gaza, kasd kfir! Diyerek mbarek
bir saatte salpa eyleyip, bdbanlan dkp, pupa rzgrla fecir vaktinde seksen
pare gemi olmak zere kfir donanmasnn zerine hcum ettim.

Preveze Sava

Kfir donanmasnn ise o gece zerine bir pus kt ki bir birlerini grmez
oldular. Benim limandan kacam ise hi zannetmiyorlard.
Barbaroo bizden korktu, gayri limandan tara kmaz.
Derlerdi.
Zira kfirler gelip oraya ienger-endz olal gn olmutu. Bizden bir hareket
grmediklerinden byle kanaat getirmilerdi. Amma, dman dmann
halinden bilmez, demiler. Bizim yattnz Preveze limanndan yle olur olmaz
rzgr ile klmaz idi.
O sebepten k rzgrn ierden esecei bir mbarek saate tehir etmi idim.
;;
Seksen prelik donanmam blm ettim. Tenbih ettim ki:
Bizim gemi alay kfirin alayna kar olsun. Bizim firkate alay firkate
alayna, kalite alay kfirin kalite alayna mukabil olsun!
Bylece taksim edip at ba beraber slm donanmas kfir donanmasnn
zerine gitmekte olduk.
Amma kfirler karanlk pusun iinde, demir zerinde ken-di havalarnda yatrlar
idi.
Bizi ardmzdan srp oraya getiren nusret rzgr, varp kfir donanmasnn
zerindeki pusu da datt.
Kfirler grdler ki slm donanmas zerlerine bindirip varr. O zaman
kfirlerin iinde, bir ana baba gn bir aknlk, bir rubulya koptu ki, demek
olmaz!
Daha alaca karanlk olduundan demirlerini kesip birbirlerinin zerlerine dp
kfirler donanmasiyle mslman donanmas karmakark oldular.
Otuz at pare geminin nnde o arka, forsa sancaklann dikip fora alabanda
arslanlar gibi yollu yolunca atelerimizi saarak cenge giritik.
Kalite alaymz kfirlerin kalitelerini allak bullak edip kimini alp, kimini
batrmakta, kimisini ise kfirler brakp kamakta idiler.
Firkate alay dahi, kfr firkatelerinin kimini alp, kimini batan kara edip,
kimini dahi boup gitmekle idiler.
Elhsl kfir donanmas mnhezim olup, askir-i slm mansur ve muzaffer
oldu.
Kfir gemilerinden sekiz paresi kuru tekne olarak on be tanesi alnd, yedisi
batrld.
Kfir kalitelerinden yedisi cenk ederek, ikisi iindekilerin brakp kamasyle
dokuz kalite alnd.
Kfir firkatelerinden on iki pare firkate alnd. Netice-i kelm kfirlerin yz
yirmi pare donanmay men-hselerinden otuz alt adet tekne alnd, kalan firar
edip gittiler.
Firkateler ve sandallar deryann yznden kfirleri devii-iler, kimisi de boulup
cehenneme gitti. kibin yz yetmi-.e kfir esir alnd.
Byk Ziyafet verdim
Aktarmalar getirip limana koduk, sonra kendimiz de eametle tekrar limana
girip yattk. Sakatlarmz onardk. Zira )iz de salkm saak olup, iler tutar
yerimiz kalmamt.
ehit olan gazilerin kimini deryaya kimini ise Preveze'ye lefn ettik.
Seksen pare gemideki gazi askerlerden drt yz ehit, se-ciz yz yaral vard.
Mecruhlarn yarasn hoa sardk.
Bu byk gazann kr iin yzm secdeye koyup amd senalar eyledim.
Sabah olunca kaptanlara ve gazilere byk ziyafet verdim, yeyip iip enlik
dmanlk ettiler.
Bizler bu srr ve sevin iinde iken Bodan'n fethi mjdesiyle Kapcba
geldi. Kapcbay ihtiyatan beri edip ge erdirdim.
Kaptanlara ve Kapcbaya grdm ryay ve nasl aynen ktn anlattm-
Gryorsunuz bir islm kahraman en byk deniz zaferlerini bile ne kadar
tevazu iinde anlatyor... Bundan ders alnsa yeridir.

Kaanni Sultan Sleyman'n Hanmlar Ve ocuklar

Ylmaz Oztuna; Kaanuni'nin zevcelerinin saysn, drt tane olarak gsterir ve

bunlardan 1496'da doup , 1550'de vefat eden ve ad bilinmeyen ancak,
Mahmud adl bir ehzadesi bulunan ve kendi makberi ehzade camiinde
bulunan bir hanmdan haber verir. 1499'da Bursa'da domu Abdullah kz Mahi
Devran Haseki, 1581'de 82 yanda lmtr. Evlilii 52 sene srmse de,
bunun fiili olmadn Mah Devran Haseki'nin 1534'den sonra olunun yannda
yaadn bildiriyor. 1553'de yerletii Bursa'da, 28 sene muammer olmu ve
olu ehzade Mustafa'nn trbesine defnolunmutur. Kaanuni'nin 3. hanm ise
Glfem Hatun adl 1497'de stanbul- 1 da domu, 65 yanda olduu halde
yine stanbul'da vefat eden bu zevcesi 51 sene sren izdiva mddetiyle
grlyor ki evlilii 14 yandayken vukubulmutur. Mura-adl bir ehzadesini
babas bodurtmutur. Drdnc Hatun ise; Hurrem Haseki Sultandr. 1506'da
stanbulda domutur. Ortodoks bir rahibin kzdr, Mslman olmadan nceki
esas ad Aleksandra Lisovska'dr ve Roksalan'da denmektedir. Evlendiinde oda
14 yanda olup, 38 yl dnyann en byk devlet bakannn hanm olarak
yaamtr. 1558'de vefatn da S-leymaniye Camiindeki trbesine gmld.
Muhteem Ka-anuni'ye drt ehzade bir Sultanhanm dourdu. Kz Mihrimah
olup, erkek ocuklar, Mehmed, Selim, Bayezid, Cihangir ve Abdullah adl
ehzadelerdi. ok hayrat yaptrmtr. Mimar/Sinan' ok altrmtr. Bir de
luay'a gz atalm ,.bak-alim bu hususda neler yazm! luay bey, Hurrem
Sultan, Mahidevran ve Glfem Hatundan bahsetmekle beraber ad bilinmeyen
hanmdan bahsetmez ancak Kaanuninin baka eleri olabileceimde beyan eder.
Glfem Hatun'unsa ldurulduunu yazar. Ancak kabir tanda ehide-i saide
yazyor olmas yni kutlu ehid mnasna gelen bu ifadenin kt bir eylemin
sahibi olmadn akla getiriyor. Hurrem Sultan hakknda luay menei
hakknda pek ok eit rivayet ileri srmtr. Ancak stanbul'da dodu
dememitir. Mahidevran hatunun, Hurrem Sultan ile hayli diditii ancak
galibiyetin Hurrem'de kald, su gtrmez.
Kaanuni'nin kzlarna gelince Gluay, Mihrimah hanmsultanin ve Raziye
hanmsultan'n kzndan baka kz yazmamaktadr. Mihrimah Sultan Kaanuni'nin
tek kz olduu-hususu, Yahya Efendiye ait trbede medfun ve kabir tanda
"Tasasz Raziye Sultan Kaanuni Sultan Sleyman kerimesi ve Yahya Efendinin
mnevi kz" olduu yazl olmas bylece bir tashihe uram oluyor.
Bunun yannda Mihrimah Sultan'in stanbul'da 1522'de doduu ve
25/ocak/1578'de Istanbulda vefat babasnn trbesine defnolunmutur. ok
hayrhah bir hanmdr. Edirne-kap'daki Sinan yaps Camii bu hanmsultan
yaptrm ve adyla anlmaktadr. zdivac 1539'da Rstem Paa ile olmutur.
Rstem Paa daha sonra sadrazam yaplmtr. Hurrem Sultan-Mihrimah ve
Rstem Paa Kaanuniden sonra, padiah olmas muhtemel olan ehzade
Mustafa'y ki bu ehzade Mahidevran hatunun oludur saf d braktlar.
Mustafa'nn bodurulmasn da paylan olduu rivayeti vardr. Sevilen ehzadenin
katlini, bu lnn ii olarak tahmin eden askerin tatmini iin ve belki de
evldnn zayiinde dahli olduunda phesi olduundan olabilir. Rstem Paay
sadaretten azletti. Mihrimah Sultan daha sonra annesi Hurrem Sultan'n vefat
zerine, babas Kaanuni'nin, dert orta olduu grld. Babasndan sonra
Osmanl tahtna geen 2. Selim ve onun olu 3. Murad zamannda da pek sayg
grd ve Hla Sultan diye lakabland.
Hemen ilve edelimki skdar'da skele camii diye konuulmas tercih edilen
camiin asl ad ve yaptran bu Mihrimah Sultandr. Dnyann hayran olduu
padiah Kaanuni Sultan Sleyman baba olarak ok mfik olmakla beraber
devlet reisi olmas hasebiyle devletin li menfaati hususunda pek realist bir
anlay sahibidir.
Krkalt yl sren devrinin bir evlddan ziyade devlet reisi olacak anlayyla
yetitirilen ehzadeler, bu uzun saltanat dnemini sabrla bekleme gcn
gsteremediler. ehzade katliyle bu padiah sulayanlar, hi de ehzadelerin
sabrszln gz nne almadlar ve trih yorumlarn yaptklar istikamet
tabiatyla doru bir neticeye varamad.
Ylmaz ztuna deerli eseri Devletler ve Hanedanlar adl almasnda
Kaanuni'nin erkek evld saysn onbe olarak gstermektedir. Bizde bu bilgileri
zetlemek suretiyle aktaralm efendim:1512'de doup, 1521'de 9 yanda len
Mah-mud, 1515'de doan ve Konya Ereli'de 6/kasm/1553 babas tarafndan
bodurulan, Mustafa, Amasya'da 1526'da doup, Bursa'da 1533'de bodurulan
Mehmed, sadece lm trihi bilinen Konya'da medfun Ahmed, 1521'de
stanbul'da doup, 22 yanda 1543'de Manisa'da iek hastalndan len
Mehmed, bebekken len Abdullah, 1524'de doan ve bilahire 2. Selim
unvanyla tahta kan Selim, 1525'de doup, 1562'de Kazvin'de ran ahna
verilen sipari zerine ldrttrlen Bayezd, 1543'de Ktahya'da doup, Kaz-
vin'de 1562'de ah'n marifetiyle bodurulan Orhan, yine Ktahya, Kazvin hatt
iinde 1545 doum, 17 yanda 1562'de bodurulan Osman, ayn hatta 14
yanda ldr--leh Abdullah, 3 yanda Bursa'da bodurulan Mehmed, s-
tanbul'da 1531'de doup, Aabeyi veliahd Mustafa'nn idamnda geirdii ok'a
bal olarak vak'adan 21 gn sonra 27/kasml553'de vefat eden Cihangir ki
stanbuldaki Cihangir semti bu ehzadenin adna kurulmutur. 1554'de doup,
sekiz yanda 1562'de vefat ettii bilinen ve hakknda baka bilgide bulunmayan
Orhan' bylece sizlere naklettik.

Kaanni Sultan Sleyman'n Sadrazamlar Ve eyhlislamlar

Kaanuni Sultan Sleyman; tahta clus etdiin de makam sadaretde baba

yadigr Pri Mehmed Paay buldu. 27/5/1523'de sadarete Pargal bir devirme
olan, nce makbul sonra maktul lakab ile anlan brahim Paay getirdi. Ayn
zamanda damat olan brahim Paann bu grevi; 15/3/1536 ylna kadar, 12 sene
8 ay, 11 gn srd ve hayatnn idamla izale edilmesiyle iin sonuna gelindi. Bu
sefer sadarete, Aya Mehmed Paa tyin olundu. Bu ztn sadareti ise; 3 sene, 3
ay, 29 gn srd ve vazifeye veda ettiinde trih 13/7/1539'u gsteriyordu.
Dmad Ltfi Paa; sene, 9 ay, 15 gn sren sadaretinden hanm ile yapt bir
kavga yznden ve asabna hakim olamayarak bana sarlmas, kaimpederi
padiahn mhr elinden almasna sebeb oldu. Trih ise 27/nisan/l 541 idi.
Hadim Sleyman Paann getirildii sadaret te bu ztn dnemi 3 sene, 7 ay, 1
gn srebildi. Ayrldnda takvim yapranda, 28/11/1544 trihi yer alyordu.
Mihrimah sultanha-nmn kocas dmad Rstem Paa geldii sadarette 8 sene,
10 ay, 8 gn gibi ksa olmayan bir zaman diliminde icraat yapt.
ehzade Mustafa'nn babas Kaanuni'nin emriyle bodurulmasna yol aan
entrikalarda kars Hurrem ve kz Mihrimah ile birlikte dmad Rstem'i sorumlu
gren Kaanuni, kz ve karsna kyamadndan, acy Rstem Paann elinden
mhr hmayunu almakla iktifa etdi.
Bu srada, 1553/ekim'inin 6. gn olmutu ve bu sefer makam- sadarete Dmad
Kara Ahmed Paa getirildi. Onun dnemi de 1 sene, 11 ay, 23 gn srd.
Trihler 29/9/1555 idi Her halde Hurrem ve Mihrimah Sultanhanmlar Kaanu-
ni'nin yreini souttular ki sadaret mhr yine Rstem Paann avularna
konuldu. Fakaat trihler, 10/temmuz/156ri gsterirken Rstem Paa hem
hayatn hem de sadareti kaybediyordu, bylece bu dneminin 5 sene, 9 ay, 11
gn ve ki sadaretinin toplam ise, 14 sene, 7 ay, 19 gn srm oluyordu.
Rstem Paann vefatndan sonra kan serveti asrlarca konuulan bir byklk
gstermekteydi. Yerine Semiz Ali Paa sadnazam tyin olundu ve bu zt da 3
sene 11 ay, 19 gn lkenin iki numaral insan olarak vazife yapt. Bunun
arkasndan byk vezir Sokullu Tavil Mehmed Paa'y1 sadaretde gryoruz ve
padiaha hizmet eden uzun saylacak bir dneme imza attn gryoruz.
Sadaret dnemi de aralksz 14 sene, 3 ay, 15 gn srd. Eer bir komplo ile su-
ikasta uramasa idi daha hayli muammer olurdu makam sadaretde. Ne varki
Kaanuni'nin vefatnda Sokullu veziriazamd ve bu muhteem padiah son
dnemini byle deerli bir veziriazam ile geirmiti onun vefatn maharetle
saklamt hem dnyadan hem de ordusundan. Kaanuni 46 yl sren taht-
saltanatnda 10 defa mhr alp vermi ve bunun ilkini grevde bulduu Pri
Mehmed paadan almak olmutur. Rstem Paayda iki defa vazifeye
getirdiinden on defa deien sadnazamm, ilkini kendinin bizzat tyin
etmediinden Rstem Paay da dersek dokuz kii ile altna kanaat
getirebiliriz. Bu muhteem padiahn eyhlislmlar ise greve geldiinde
vazife banda bulduu Zenbilli Ali Efendi, 22 sene, 8 ay sren makam-
meihatde ki grevi 1525/se-nesi 10. aynda Hakk' yrynce bni Keml
lakabl Kemlpaazade Ahmed emseddin Efendi hz. ferine tevcih etdi. Bu
muhterem zt; 8 sene, 6 ay kald vazifeden, vefat mnasebetiyle ayrldlar ve
16/nisan/1534 takvim yaprandaki t-rihdi. Sadullah Sadi Efendi
16/4/1534'den, 21/2/1539'a kadar 4 sene, 10 ay 4 gn kald grevden vefat
zerine ayrld. 12. eyhlislm ise ivizde Muhyiddn Efendi bu greve
geldiinde 3 sene, 8 ay kald. 1542'nin 10. aynda Hz. Mev-lnaya kfrettii iin
grevinden alnd. 13. eyhlislm Is-partal Abdlkadir Hamidi Efendi, 3 ay
vazife yaparak hastaland ve ekildi. 14. eyhlislm Fenrizde Muhyiddn
Efendi de 2 sene, 9 ay vazifede kalabildi ve hastalndan dolay, istifa etdi.
Osmanl'nn 15. eyhlislm Mehmed Ebu ussuud Efendi makam- meihate
geldi 28 sene, 10 ay bu makamda kald ancak Kaanuni'nin son eyhlislm bu
zatdr. Buradan anlyoruz ki 46 yllk saltanat dneminde Kaanuni Sleyman
Hn, yedi eyhlislmla almtr.
 SULTAN 2. SELM (SARI SELM)

Babas: Knn Sultan Sleyman

Annesi: Hrrem Sultan
Doum Tarihi: 1524
Vefat Tarihi: 1574
Saltanat Md.: 1566-1574
Trbesi: stanbul'dadr.

Tahta Geii

Kaanuni Sultan Sleyman Han Hazretleri dnyadaki mrn an ve erefle

kaparken dnyann en kuvvetli ordusuna bir zafer, lemi slm'a bir kale daha
hediye eylemitir.
Sadrazam Sokullu Mehmed Paa dirayet ve uzak grlln tarih sahnesinde
bir daha tebarz ettirerek slm' dolaysyla Osmanl Devletine bir hizmet daha
sunmutu. Bu hizmet anl Padiahn irtihalini saklayabilmekti. Bunda muvaffak
olduu gibi, Veliahd ehzade Selim Han' vaziyetten haberdar etmek zere
Hasan avu'u Ktahya'ya bir tezkere ile gndermiti. Hasan avu sekiz gnde
Ktahya'ya vsl olmu ve taht'a davet mektubunu Sultan Selim Han'a sunmutu.
Krk yandaki Padiah, sekiz buuk yl srecek saltanat ve hilfetine
balamak zere atn mahmuzlam ve korkun bir sratle stanbul'un Kadky
semtinde atnn dizginini ekmiti. Ktahya'dan Kadky'e gelmek gn sr-
mt. Kadky'den skdar'a geen Padiah hemiresi Mihrimah sultan'n
sarayna inmi ve Padiah kaymakam skender Paaya haber gnderip gereken
hazrlklarn yaplmas buyurulmutu.
iskender Paa haberi alnca nce arm fakat gereken, hazrlklar yapmaya da
balamt. Sultan Selim'in bindii saltanat kay skdar sahilinden ayrlrken
Kz Kulesi tarafndaki toplar grldyor ve kirkalt yl hilfet ve padiahlk
devrinin sahibi Kaanuni'nin devrinin sona erdiini, Veliaht ehzadenin 2. Selim
unvanyla anlacak devrin baladn iln ediyordu. Tarihler Hicr 974/Mild
1568 yln gsteriyordu.

Sokullu'nun Vazifesinde pka Olunmas

Padiah 2. Selim merhum padiahn cenazesini karlamak zere yanna alm

olduu hafif svari alay ile gayet sratli bir yolculuk sonunda Belgrad'a vasl
oldu. Merhum Padiah'n cesedi pk, tahnit edilmi olarak bir arabada Belgrad'a
geldi. Sokullu, sultan 2. Selim gelene kadar orduyu hmayuna Padiah
cennetmeknn nezle olduu mnasebetle arabasndan kmadn yayar ve ara
sra arabann yanna gider, perdeyi aralar iradeyi seniyye alr gibi yaparak
phede olanlar bu phelerinden vazgeirecek ekilde hareket ederdi. Bunda
taki Sultan Selim, Belgrad'a gelinceye kadar muvaffak olmutu. Suitan Selim
geldiine gre artk merhumun vefatn saklamakta bir mn grmediinden ha-
fzlara Kur'an- Kerim tilvet ettirerek Yce Sultann irtihalini aklatt. Btn
asker, gngrm serhat beyleri, paalar, Cihan Hkmdar'nn vefat haberini
yank sesli hafzlardan duyunca iten gelen bir teessrle alamaya baladlar.
Sultan 2. Selim huzuruna gelen Sadrazam Sokullu Mehmed Paa'nn ellerini
pmek hamlesinde bulundu. Bu dnyada grlmemi, hele Osmanl Devleti'nin
tarihinde vukubul-mam bir teebbst. Evet, 2. Sultan Selim tevzuun en b-
yk rneini gsterirken dni btn bir mslman olan Sokulu Mehmed Paa
kibir ve gurura kaplmyarak ayn za--manda kampederi olan 2. Selim'in elini
pmesine msaade etmemek iin padiahn eteklerine kapanverdi.
Bu emsalsiz hdise maalesef okul tarihlerimizde anlatl-mad gibi kimse de bu
olayn samimiyetini anlama yoluna gitmemitir. Safhai hayatn vermeye gayret
ettiimiz Hazreti Padiah; Osmanl Padiahlar iinde deersiz padiahlardan
gsterilmek talihsizliine maruz kalmtr. Byle gsteren veya gstermeye
alanlar anlayamamlardr ki Padiah olmak demek en nce Cenab- Hakk'n
kitab mbinnde buyurduu gibi Emaneti ehline veriniz yetine ittibar ile
balar. te bu ad geen 2. Selim Hazretleri bu emri lhiye uyduunu Sokullu
Mehmed Paa gibi mkemmel ve mdebbir bir veziri grevinde kalmasn
emretmekle gsterdi.
Yenieriler, yeni padiahtan clus bahii talep ettiler. Padiah tedbirsiz gelmi
cls bahiini karlayamam ancak herkese bir miktar datlm kalann
Dersaadet'e verilecei vaad olunmu idi. Orduyu hmayun Dersaadet'e dahil
olup Topkap Saray nne gelince hangi fesat dncenin eseri olduu
bilinmeyen bir fitne rzgr Yenierilerin arasnda dolam ve clus bahiinin
kalannn verilmeyecei haberi ayi olmutu. Yenieri, Padiahn yolunu kesmi
iki saattir onun saraya girmesine mni oluyor hatta tecavzkr lflar sylemee
balamlard. Padiahn sabr tkenmi, bu mni olua ok can sklm bir
halde Sokullu'ya hitaben:
Vezirim, Lalam bu fitneyi bir bastr nice greyim seni hizmet edersin...
Bunun zerine koca vezir, bir ka avu altn isyanclarn zerine savurur. Onlar,
bu il il altnlar kapmak iin birbirlerine girdiler, isyanlarndaki birlik yok
oldu, alan yoldan Padiah ve maiyyeti saraya dahil oldular.
Sokullu Mehmed Paa devleti ebed mddete bir hizmet daha yapm, Padiah
Hazretlerini selmete kavuturmutu.
Hazreti Padiah bu hizmetle Sokullu'nun deerini bir daha takdir etmi ve
vazifesini devama emir buyurmutu. Bylece en isabetli bir karar verilmiti.

Sakz'n Fethi

Yukarda da sylemitik. Padiahn en nemli vaziferinin banda bilene,

kl kuanana') hakkn vermektir. Hicr 973/Mildl 1567 ylnda merhum
Padiah Kaanuni Sultan Sleyman Han'n Kaptan- Deryala tayin etmi olduu
Riyale ayn zamanda Sakz Adas'nn fethi ile de vazifelendiril-misti. Sakz
Adas o esnada Venediklilere bal idiyse de bir nevi muhtariyetle idare
olunurlard.
Piyale Paa, 60 sefineyle Sakz nlerine geldi. Cenevizliler kendisini
karladlar. Bir ok hediye takdim ettiler. Piyale Paa, Sakz Adas
idarecilerinin ileri gelenlerinden 12 kiiyi gemiye davet edip kendilerini enterne
etti. Bylece Ada'nn kendisini mdafaa etmesine frsat vermeyip, Ada'ya asker
kararak sessizce fethi tamamlayp Ada'nn semalarnda slm bayrann an
ve erefle dalgalanmasn myesser klan Allah Zlcelle kr nazarlar
hediye eyledi.
te bu fetih, yeni padiahn kutlu ayaklaryla taht Osmaniye oturduu srada
geldik Padiah, Piyale Paay kubbealt vezirleri arasna dahil ettiler. Bylece
devleti slmiyye'ye hizmet edenlerin naili mkfat olacan bir daha iln etmi
oluyordu. Sakz'n fethi olduu srada tarihler Hicr 974/Mil-d 1568 yln
gsteriyorlard.

Alimlerin, Vezirlerin Ve Memurlarn Mkfatlandrlmas

Yeni padiah 2. Selim'in tahta clusu srasnda Yenierilere clus bahilerini

anlatmtk. Osmanl tarihinde tahta geen padiahlar daima orduya clus bahii
vermeyi det edinmilerdi. Halbuki Osmanl Devleti kuruluundan bugne kadar
geen iki buuk asr mtecaviz mrnde daima ordusu ile kendisini gstermi ve
btn dnyay halla pamuu gibi atan bu ordu bir cihan devletinin meydana
kmasna bani olmutu. Artk btn dnya devletleri, merkezi devlette kh
elilikler, kh maslahatgzarlar ile temsil ediliyor, o devletlerin ileriyle megul
olacak, onlar grmelere kabui edecek devlet grevlilerinin de; ordunun sava
alanlarnda kl akrtlar, top sesleri arasnda hizmet vermesi gibi dnya siya-
set sahnesine savaacaklarnn bunun da bir nevi harp olduunu gren ve tesbit
eden Hazreti Padiah 2. Selim, ecdadnn hilfna bata ulema, bilginler, vezirler
ve memurlara clus bahiini temil edip onlar da mal hediyelerle grevlerine
daha bir evkle sarlmalar yoluna gitti.
Sadrazam Kmil Paann Tarih Siyasiyye adl 1324 stanbul Ahmed ihsan
matbaasnda baslm ciltlik eserinin birinci ciltinin 254'nc sahifesinden bu
clus bahiinin hangi makamlara, ne kadar aka olarak verdiini gstermeyi l-
zumlu grdk. Kmil Paann yazdklarn aynen alyoruz. ulemaya ibtda
clus atiyyesiveren Sultan Selim Han Sni Hazretleri lp bu da eyhul slm
Ebussuud Efendinin tat-yb hatr maksadna mebni olarak iki Kadaskerlere
otuzar bin aka (altyz duka) ve birer srmal kaftan ve Kadasker mazullarn
ibu atiyyenin nsf, istanbul kadsna onbin, ma-zullarna dokuzbin, Badad
payelilerine sekiz bin ve snflarna gre mderrislere yedi binden bebin akaya
kadar atiy-yeler ve cmlesine baka baka kaftanlar verilmi.
Bu hediyeler ve clus bahii phesiz ki devlete bir yk getirmise de ecneb
devletlerin getirdii hediyeler Piyale Paa ve Pertev Paann Erdei taraflarndaki
fetihlerinden gelen ganimetler hazinei hmayunu doldurup tarmt.
Avusturya, ran Ve Lehistan le Sulh Mzakereleri

Zgetvar kalesinin slm'n eline gemesinden sonra sancak beylerinden

Mahmud Bey'in esir dmesi baz kk kaleleri muhafaza eden bey'lerin geri
ekilmesi bu kalelerin Avusturyallarn eline gemesi Devleti Osmaniyye'nin
mehur Pertev Paas ki, o zaman nc Vezir idi. Onbebin Tatar askeri ile
oralarda bir dolam ve seksenbebin kiiyi esaretine almt. Bu durumdan
bzar olan Avusturya mparatoru Maksimilyen elisini son derece kymetli
hediyelere hmil olarak Hazreti Padiahn huzuruna gndermiti.
Bu eli hediyelerini Hazreti Padiah, sadrazam ve kinci, nc Vezirlere
takdimden sonra yedi ay sren mzakerelerden sonra Ondrdnc itimada sulh
sekiz seneyi ve yirmibe maddeyi havi olarak imzalandnda Hicr 975/Mi-ld
1568 yln gsteriyordu' Bu srada ran ve Lehistan'dan gelen eliler daha
evvelki sulhu tecdide yni yenilemeyi ta-leb ettiler.
Bu srada stanbul'da Yahudi mahallesinde kan bir yangn br ok evin
yanmasna (bir rivayete gre otuz ikibin evin) kl olmasna vesile olmutur.
Ayn gnlerde ran ah ldnden devlet ran hududu zerine asker
gndererek yeni gelimeleri takip etmek uyankln Hazreti Padiahn iareti
zerine gsterilmitir.

Mimarlar Padiah Sinan

Yenierilerinin iinde yetimi, Osmanl ftuhatnn her birinde imzas olan

Yenieri askerinin kymetli ve sanatkr evld Mimar Sinan, fetih ordularnn bir
ok sular amas iin yapt kprler, muhasara vastalar, emeler, mescidier,
camiler, kemerler manzumesine kendisinin deyimiyle ustalk eserim dedii
Selimiye Camiini Edirne ehrinde yedi senelik bir almadan sonra meydana
getirmi dnyann en byk kubbesini havi Ayasofya Camiinden bu imtiyaz
alp ondan iki arn daha geni bir kubbeli Selimiye Camii meydana getirmitir.
imdi yeri gelmiken halk arasnda anlatlan bir hikyeyi anlatalm, kim ki
bundan bir ders kara...
Mimar Sinan; camii erifi bitirmi, aln yapmak zere Hazreti Padiahn
gelecei gn bekerken caminin etrafnda geziyordu. ki ocuun bir minareye
bakp kendi aralarnda konutuklarn tekrar bakp birtakm iaretler yaptklarn
grr, yanlarna yaklar ve sorar:
ocuklar o minareye bakp bakp bireyler konuuyorsunuz, acaba ne var?
ocuklar cevap verir:
Abe amca grmez misin de u minareye yamuktur. Mimar Sinan skunetle
bakar ve bir gz aldanmas olduunu anlar.
Peki evldm ne taraf doru iri? Diye sorar.
ocuklar ihtilfa dmez ve ikisi de:
Ta u tarafa!
Mimar Sinan derhal on kiiyi arr:
u minareye bir ip balayn ve ocuklar tamam diyene dar ekin.
Sonra ocuklara dnp:
__. Siz de dikkat edin bu irilik dzelsin.
Der. Adamlar ipi ekerler de ekerler, ocuklar:
imdi tamam, oldu. Deyince,
Mimar Sinan:
Sa olun Allah raz olsun, irilik dzeldi, der. ocuklar gittikten sonra ipi
ekenler. Koca Mimara sorarlar:
Efendimiz, iple minare dzelmeyecei gibi elhamdlillah yle bir erilik de
yoktur. Niin acaba byle yaptnz?
Koca Sinan cevap verir:
Bunlar ocuktur. Eer minare eri diye ortaya bir lf atarlarsa, bu millet de
bunu eri diye kabul eder, biz byle yapmakla ri deil biz dzelttirdik
dedirtmi oluruz.
te Koca Sinan bu zarif hareketiyle bu satrlarda bir daha anld. Allah
kendisine rahmet, kabrini nr ile prnr eylesin. Yine bu sralarda Sadrazam
Sokullu Mehmed Paa, Volga nehri ile Azak denizini bir kanalla birletirmeyi
dnm ve derhal almalara balam, hatta bunun yaplmasn icab ettiren
siyas artlar ortaya kmt. yle ki; ta Bayazid-i Veli cennetmekn
zamannda Rusya'dan gelen elilerin kya-fetlerile deha ne kadar gln ve iptidai
olduuna Bayezid-i Vel devrini anlatrken temas etmitik. te bu barbar ve
ilkel kavim daha sonralar hristiyanl kabul etmi ve ayrca hris-tiyanllk iinde
de Ortodoks mezhebini benimsemi ve dnyann en arlatan insanlarndan olan
Yunanllar ile mezheb kardei olmular ve bu Avrupa'nn gayri meru ocuu
Yunanllar Rus ileri gelenlerine Bizans hanedannn kzlarn onlara vererek
Megalo deallerine Ruslar ortak etmeye muvaffak olmulard. te Sokullu
Mehmed Paann Volga, Azak ve Don nehirleri arasnda amay dnd
kanalla, Rus gelimesini nlemeye alt gibi kavmiyetti dncelerini slm
potasnda bir trl eritemeyen ran' da Hazar denizine geirebilecei bir
donanmayla rahata uslandrma imknn elde etmi olacakt. Bunun derhal
yaplmas u sebebten iktiza etmiti; Ruslar, Moskova blgesindeki ormanlardan
ilerlemi, ar Vladimir'in torunlarndan 5. van Vasiiiyevi Kazan ve
Astrakan'n alarak Krm'a doru yol aldn gstermiti. Siyas durum byle
olduu gibi ticar ulamlar da ayrca daha ksa yoldan yaplm olacaklar en
nemlisi bu yol Osmanl'nn taht idaresinde olacakt.
Fakat Krm Han'; Ruslarla, Osmanl Devleti arasnda bir tampon olduunu
dnyor byle bir kanaln yaplmasnn bu iki devlet arasndaki meselelerde
kendisini tesirinin azalacana kail olarak bu teebbse kar kt. Bu arada
van, Astrakan blgesinde Osmanl askerine ni bir baskn yapt bu baskn
duyulunca kanal ince almaya balayan amele aletleri brakarak her biri bir
tarafa dald. Bu arada bir ok kitaplarda bu kanal ilerine, dni slm'n tatbik
kabiliyyetinin mmkn olmayaca yerlere yerlememe eiliminin sebeb olduu
iftiralar da yer alr.
unu deriz ki kinat muazzamayi yaratan kudret sahibi Allah (C.C.)'dr,
mlkn sahibi o'dur O'nun indinde tek din ise slm'dr. Mlkn her taraf O'nun
olduu gibi, din de her yerde tatbik edilebilir. O zamann ve bu zamann btn
limleri bunu bilir. Bu, dinin bilhassa slm dininin terakkiye mni olduu
inancn yaymaya alan slm dmanlarnn bir almasndan ve iftirasndan
baka bir ey deildir. Bunu kitaplarna tasdik mahiyyetinde alanlarda o slm
dmanlarndan farkszdrlar. Yok o zaman byle sylendiini bunu aktarmak
iin yazdklarn sylerlerse en azndan bizim ciz aklamamz gibi bir
aklama yapmalar icab ederdi. nk Cenab- Mevl, mtehitler gndererek
slm meselelere q-
" vagd buyurmutur. Buna inanmak her m'minin vazif i asliyesidir. Velhasl
bu kanal ii siyas entrikalarla bozulmutur. Dni bir kayg yznden
gereklememi deildir deriz-

Yemen Ktasnn Fethedilmesi

Yemen lkesi Kaanuni devrinde Cebeli Yemen taraflarndan kaynaklanan bir

Zeydiye hareketine sahne olmutu. Zeydiye kabilesinin kurucusu olan
emseddin bin Ahmed kendi neslini Hz. Hseyin dolaysyla Hz. Ali (R.A.)'a
isnat ediyor ve bylece Emirlm'minn unvanlarn kullanyor idi. Zeydiye
nam nc mm denilen Zeynel Abidin bin Hseyin (R.A.)'n kardei Zeyd'e
mensub olup ehli snnet ve'1-cemaat ile Zeydiyeler arasndaki akid ihtilflarna
balyd. Bunlara Mu'tezile denilir. Hicr 945/Mild 1539'da Hadim Sleyman
Paa tarafndan Zeyd ve Aden zaptolunmu idi. Mustafa Bey buralarn idaresine
tayin edilmiti. Fakat Ta-az kasabasna yapm olduu fetih harekt akim
kalmt. Azledilen Mustafa Bey'in yerine Mustafa Paa tayin klnmt. Onun
halefi Veyis Paa; Zeydi'lerin imam olan erafed-din'in iki olu arasnda
vukubulan ihtilftan istifade ederek bunlardan Mutahhar'a yardm ederek Taaz
kasabasn ele geirmi oldu. Hicri 951/Mild 1545. Ancak bu Taaz kasabasn
alan Veyis Paa bir mddet sonra ldrld. Bu ldrlmenin sebebi Veyis
Paa'nn gsterdii ok edid bir idare idi. Ancak fazla vakit gemeden erke
zdemir Paa bu suikastn hesabn sordu. Hazreti Padiah namna San'a yi da
feth eylemiti. Veyis Paann drlmesi haberi dvana eri-nce yerine Ferhad
Paa tayin olundu. Ferhad Paa Yemen askerlerinin yeni bir isyan hazrlamakta
olduunu grnce nlar iddetle tenkil etti ve asayii iade etti. Ferhad Paa s-
tanbul'a arlmas zerine yerine zdemir Paay brakt.
zdemir Paa yedi yl kald Yemen'de yedi kaleyi teslim alarak kt'ada asayii
salad. Buralarn idaresini Mustafa Paaya verdikten sonra Nil nehri boyunca
uzanan bir ftuhata otuzbin kiilik bir kuvvetle koyulmu ve bu hususta Kaanu-
ni'nin msadesini almt. Bir ok yerleri feth edip bir ok kaleler yaptrm fakat
mr hitam bulmu vefat eylemiti. Bu zat muhteremin mezar sonradan deerli
evld zdemi-rolu Osman Paa tarafndan yaptrlmtr.
Yemen Beylerbeyliine tayin klnan Kara ahin Mustafa Paa daha sonra ise
Msr Valiliine tahvil edilmek suretiyle Mahmud Paa tayin olunmutu. Bu
Mahmud Paa Taaz ehrini merkez yapp Hab kalesini muhasara edip
eskiden beri bu kalenin sahipliini yapan Nazar ailesinin reisini hile e yanna
arp ldrtt, kaleyi zapt etti. Bu btn ktadaki araplann nefretine sebeb
oldu. O srada Mahmud Paann stanbul'a arlmas ve yerine Rdvan Paann
gelmesi, durumu grp Bb- Aliye tafsiltl bir rapor gndermesi dier taraftan
Mahmud Paa da vilyetin iyi idare edilebilmesi iin Yemen kit'asnn kiye
taksimi icab ettiini bildiren bir rapor vermiti.
Bab- Al bu raporlar grm ve San' merkez olmak zere i ve dalk blge
San' Beylerbeylii Hasan Paa'ya, Zebid merkez olmak zere Yemen
Beylerbeylii Murad Paaya verilmiti. Rdvan Paaya azledilmek dmt. Bu
durum otoriteyi ikiye bld gibi kuvvet paralanmasna da sebeb olmutu.
mam Mutahhar ilk nce Hasan Paann zerine yrd. Hasan Paa malp
olduundan, Mutahhar btn Arap kabileleri ile birlemi, Murat Paann stne
yklendi. Murat Paa da malp olunca Yemen kt'as elden km oldu. mam
Mutahhar; Halife ve Emirlm'minin unvanlarn alarak adna hutbe okutup ilni
istikll eylemiti.
Daha yukar satrlarda yazmtk. Nil boylarnda vefat eden zdemir Paa ayn
zamanda San' ftihiydi. imdi mam Mutahhar'n elinden gerek Yemen gerekse
San'a'y kurtarmak bu zatn olu olan ve anne tarafndan Abbas hanedanna
mensubiyeti olan mehur zdemirolu Osman Paa'ya verilmiti. zdemirolu
Osman Paa Hzr Hayreddin reisin 17 gemisine svari ve piyade askerieriyle
binip Mekke'nin liman olan Cidde'ye geldi. Svarilerini hemen Ye-men'e
gnderdi, kendisi de piyadelerle kzl denizi geip Hu-dey'de limanna kt.
Zebid ehrinde aresiz oturan Hasan Paa Kahire'ye gnderip, kendisi hi
duraklamadan Taaz zerine yryp Zeydflerin elinden oray ald. Beri taraftan
Sinan Paa, yanna gelen Hasan Paann zdemirolu Osman Paann
aleyhindeki tezvirlerini dinleye dinleye \e-men'deki Kahire kalesini kuatmakta
olan zdemirolu Osman Paann yanna geldiler. Kaleyi feth ettiler, fakat
mam Mutahhar karld. Evet Yemen yeniden Devleti Osmaniy-ye'nin taht
idaresine geiyordu. Hicr 975/Mild 1569.
Hasan Paa yolda Sinan Paaya anlattklaryla tesir ettiini sanyordu, aslnda
Sinan Paa serasker unvanyla bu vazifede olduundan zdemirolu Osman
Paann muvaffakiyetini ekememi hem de kendi rakibi Lala Mustafa Paann
taraftan olan Osman Paaya zaten kzyordu. in daha enteresan taraf Lala
Mustafa Paa Sokullu Mehmed Paann akrabas olduu halde onu
sadrazamlkta rakibi olarak sayyordu. Kendisini stne stlk Lala Mustafa
Paa ok kymetli bir asker oluunun yannda Hazreti Padiah tarafndan da
tutuluyordu. Seviliyordu diyemeyiz nk bu Padiahlar sevgiyi ancak devlete
gsterirler. Dier vazifeliler devlete hizmet ettike tutulurlar, yaptklar bir hata
devlete zarar getirirse hayatlarn kaybederler. Bu mekanizma byle yrd
iin Devleti Osmaniyye 622 sene payidar olabilmitir. Sokullu'nun sadrazaml
elinde tutmas Padiahn onu sevmesinden deil, damat olmasndan deil devleti
slmiyye'ye hakkyla hizmet etmesindendir. Rakiblerinn mcadelesi o hizmet
istikbalini gstermeyip baz ahs kin ve garazlara dayal olduundan Padiah ne
kadar tutsa da, sadrazamn devirme karar alamazd.
Bu muhaliflerin bulunmas ayrca sadrazamlarn vazifelerine ok itina
gstermelerini temine yarayan bir tazyikte saymak mmkndr. Hazreti Padiah
Sokullu'da bir hata ve onun yerine geecek bir damad grseydi penesini vurur
Sokullu filn demez kenara atard. Hayatnn sonuna kadar bu sadrazam'la
saltanatn bitirmesi takdirinin msbet olduunu gsterir.
zdemirolu Osman Paa, Sinan Paayla ekimektense idareyi ona brakp
derhal stanbul'a dnd. zdemirolunun stanbul'a dnmesinden sonra Sinan
Paa Yemen'deki Zeydi hareketini tamamen yok etmee matuf almalarla
geirdi. mam Mutahhar itaatini bildirdi ve bu gaile bitmi oldu. Hicr
976/Mild 1570.

Kbrs'n Fethi

Padiah 2. Selim tahta gemeden evvel dahi Kbrs adasnn feth olunmasn vaz
geilmez bir akla istiyordu. nk ok iyi biliyordu ki Akdeniz'in ortasnda
tam bir ikmal ve Ak-denizj tarassut eden stratejik dneme haiz bir ada idi. Bir
ok tarihler Hazreti padiahn Konya Valisi iken kendisine hediye olarak
gemiyle gnderilen atlan, Kbrs adasn! s olarak kullanan korsanlar tarafndan
sz konusu geminin zapt ve neticede atlarn kfirlerin eline gemesini bir trl
hazmedeme-mite, bunun imtikamn almak iin yanp tutuuyormu! Bakiri
Allah akna unlarn yaz tarzna... Yahu insafnz kurusun, atlar gitti diye
zlnmez mi?
Ayrca ly Kelimetuliah iin dnyann ktasnda yedi , e nice can verip an
alan Devleti Osmaniye Kbrs dasn bundan hari mi tutacakt? Hele, hele Ski
Cihan Sererinin mbarek halas o topraklar zerinde medfunken, yine binlerce
slm ehidinin kanlan ile o tarihler dokuz asr evvel suladklar mezkr aday,
slm devletinin devam olan bu ecdad, Ada'y1 kffara m brakacakt? phesiz
ki hayr. Belki korsanlarn bu tal'ani adann ehemmiyyetini his ettirmitir. Vakti
saati gelince de icab eden yaplmt.
Padiah, Kbrs zerine yaplacak bu sefere en mmtaz komutan ve
beylerbeyleri ile donanmann byk bir blmn vazifeli klmt. Karaya
kacak kuvvetlerin komutanlna Lala Mustafa Paa, Piyale Paa Donanma
komutanlna, Mezzinzde Aii bey donanma ikinci komutanlna ayrca
Anadolu Beylerbeyi skender Paa, Hasan ve Behram Paalar, Halep sancak
beyi Dervi paa, Rumeli taraflarndan Tr-hala, Yanya, Elbasan, Mora sancak
beyleri tayin emirlerini alnca hemen vazife bana komulard.
Donanmay hmayun filoya taksim olunmutu. Birinci Filo, Mart aynda
Murat Reis, Nisan aynda Piyale Paa, Mays aynda ise Mezzinzde idaresinde
denize almt. Donanma cem'an 360 para gemiden mrekkepti. Bu gemiier,
top, glle, cephane, atlar, arabalar, erzak velhasl bir orduyu tm tehizat ve
askeri ile adaya Limasol iskelesi nnde demir atan donanma hi bir glkle
karlamadan asakiri Is- lam karaya kard. Limasol'a yakn Leftari kal'as
yaplan -teslim arn kabul ettiinden, Lala Mustafa Paann talimat zerine
kimsenin can, mal ve rz mslmanlardan bir zarar grmedi.
Leftari kal'asnn mukavemetsiz teslim olduunu gren Ve-nedikler,
mslmanlarn kal'aya girmemelerinden frsat bu-'arak kendi dinda ve
vatandalarn kltan geirip, kadn ve ocuklar adann ilerine kardlar. Bu
durum karsnda Lala Mustafa Paa bir harp dvan toplad. Piyale Paa ie
Magosa limanndan balanmas reyine bulunduysa da Lala Mustafa Paa adann
merkezi olan Lefkoa'nn muharasi reyinde bulundu ve bu rey'e itibar olundu.

Lefkoe'nin Muhasara Olunmas Ve Fethi

Lefkoe kalesi ok metin bir kale olup Sultan Selim Han'n clusunu mteakip
niyetini tahmin ettikleri iin kalay bir kat daha tahkim ettiler. Adann
mdafaasnda talyan, Arnavud, yerli Rumlar vazife alm, saylar onbinden
ziyade idi. Lala Mustafa Paa deniz kysndan ehre kadar olan sahray ongun
iinde emniyete alm ve kafi muharasaya Temmuz aynn sonunda bilfiil
balamt. Osmanl ordusu bu savaa yzbin kiilik kuvvetle girmiti. Lefkoe
kal'as yedi burtan mteekkil olduundan, beher burcun karsna birer ku-
mandan tayin etmi orduyu yediye taksim etmi ve her frka emrine yedier top
vermiti.
Muhasara yedi hafta devam etmi ve bu srada gerek orduyu hmayuna vaki
olabilecek saldry karlamak gerekse adaya gelmesi muhtemel yardmlarn
nn kesmek iin piyale Paa 42 gemi ile Trk gl haline gelmi olan Akd-
niz'de bir aa bir yukar volta atmt.
te yanda mehur amiral Kl Ali Paa, Tunus'tan ben-i Hafs Emirini kovmu
ve mezkur ehri tspanyolardan da kurtarm ve limandan kp zerine gelmekte
olduunu haber ald drt aded Malta kadrgasn aslan penesi gibi vurduu bir
darbede ele geirmi ve bu gemilerden ald bayraklar Hazreti Padiaha
gndermi bu muzafferiyetten ok mahzuz olan Halife-i Ryizemin gelen bu
bayraklar Kbrs'ta cihad
10.1 , slm ordusuna gnderilmesini irade buyurmutu. Ba-h's konusu bayraklar
Lala Mustafa Paa'ya varnca bu zat bavraklarn Kbrs mdafilerine
gsterilmesini emir buyurmutu. Bayraklarn gsterilmesi slm ordusunun
kuvve mneviyesini arttrm buna mukabil kffan aresizlie itmi ve bylece
baka yerde kazanlan zaferin dmana bidiril-rnesinin ne kadar faydal olduu
bir daha meydana kmt. nk bu taktik bur'un teslim alnmasna vesile
olmutu.
Bu burlar Tripoli, Kostanza, Podakataro idi. Ertesi gn Dervi Paa kuvvetleri
kuvvetli bir hcumla Lefkoe'yi slm bayrana ram etmilerdi. Lefkoe'nin
dmesi, Baf ve Girne'nin hemen yelkenleri suya indirmesini inta etmitir. Lef-
koe'deki Ayasofya Kilisesini Cami'ye tahvil eden serasker Lala Mustafa Paa
burada Cuma namazn eda ettikten sonra hi durmam ve Magosa'ya doru
yrye gemi ve gerek liman gerekse kaleyi topa tutarak taht muhasaraya
almtr.
K yaklat iin Piyale Paa donanmay alarak stanbul'a dnm ve Lala
Mustafa Paa Magosa'nn muhasarasn gevetmeksizin baharn gelmesini
beklemeye balarken muazzam istihkm ve siperler yaptrmaya balamt.
Serasker yle siperler kazdrmt ki deta bir cadde geniliindeki bu siperler
ata binmi bir adamn siperde yrrken grne-meyecek kadar da derinlikteydi.
Magosa mdafileri bahar gelince halk kaleden kardlar. islm ordusu kaleden
kan sivil halka en ufak bir mdahalede dahi bulunmad. Halbuki
okuyanlarmz ok iyi hatrlayacaklardr ki Cennetmekn Abdlhamid Han
Hazretlerinin son anda Hukuku taht ahanemde kalmak zere 60 yl ngitere
nkmtine kiraya veriyorum ibaresini ekliyerek onaylad anlama neticesinde
bugn 1948 senesinden beri hak iddia edebildiimiz Kbrs Trkleri 1974 Kbrs
kartmasndan evvel Rum askerinin ne byk zlmuna maruz kalmt. Kfir
byledir, biz mslmanlar ise bu mevzuda hl ecdadmz gibiyiz. Her ne hal ise
biz Magosa'nn dmesini anlatmaya devam edelim.
Btn k mahsur olarak geiren kale halk dayanma gcn kayb etmi ve
kaleden ayrlmlard. Kalede Kumandan Brakadino idaresinde be bin
Venedikli ve 2.500 eli silh tutan yerli asker kalm ve mdafaaya devam
etmeye balamlard. Gerek kalenin salaml gerekse Brakadino-nun iyi asker
olmas akbeti biraz daha geciktirdi, fakat kfire kurtulu imkn vermedi. slm
askeri ok iddetli hcumlarla kaleyi adeta bir akl yn haline getirdi. Bir
seneye yaklaan muhasara slm askerinin elli bin ehid vermesine mncer
olmutu. Btn mdafa imknlar tkenmi Brakidino beyaz bayra sallam ve
civanmert Osmanl Devleti bu teslim bayran grmemezlikten gelmemi ve
dman komutannn teslim artlarn grmeyi kabul etmi ve syledii btn
artlar kabul edilmi hatta askerlerin silh ve eyalarn dahi alabilme art da
kabul edilen artlardan olduu gibi kendilerine 15 adet de gemi tahliye iin
tahsis edilmiti. Askerler gemiye binmiler yklm ehrin anahtarlarn ben tes-
lim etmek zere orduyu hmayun'a geleceim haberini gnderen Brakidino
yannda be komutan ve yz askerle, Serasker Lala Mustafa Paa'nn otana
geldiler. Sava zerine yaplan bir ka kelimelik konumadan sonra Lala
Mustafa Paa, nakil ileminde kullanmalar iin kendilerine verdii 15 gemi ve
mrettebatn geri gelmesini temin babnda neyi kefil gsterebileceklerini
soruverdi.
Cevap ok vahim ve mthiti. Anlamada buna dair bir kayt yok.
Lala Mustafa Paa bu cevap zerine komutann kendi-sjne rehin braklmasn
istedi. Brakidino bu sefer daha kstah bir tavrla ayn cevab tekrarlad gibi
stelik Paa'y ahde vefaszlkla itham etti. Sinirlenen ve 15 gemi ve onun m-
rettabnn kibetini bir an iin gz nne getirerek derhal emir verdi. Bunlarn
hepsini kaldrn! Bu emir yetmi ve hepsinin kayd hayat defterlerinden
silinmiti. Trk dostu diye tantlan Lamartin ki aslnda koyu bir slm
dmandr, biz mslmanlarn beendii her eyi kt grm, beenme-
diimiz her eyi iyi grp bize tavsiyye ve onore etmeye kalkmtr. O dahi
gemiler meselesinde Lala Mustafa Paa'ya hakverir tarzda mtala beyan
ederken yine de bu hareketi mehur San Bartellomei katliamna e tutarak
tiyniyetini ortaya koymutur.
Tarihler Hicri 978/Mild 1570 yl Kbrs'n tamamnn devleti Aliyye'ye
baladn ilnla mkellef klnmt. Bylece Hala Sultan ge uzanan
minareleri, okunan Ezan- Mu-hammediyye'yi ve bu uurda ehid olan her
msiman mevkii mualsndan ve bugn orada din-i mbin iin nbet bekleyen
mcahid ve Mehmetikleri ruhu mnevisiyle muhafaza ederek memnun olarak
seyretmektedir.

nebaht Deniz Muharebesi

Kbrs'n fethi btn hrstiyan lemini byk bir mznt-ye gark etmiti. Papa
dni otoritesini kullanarak Kbrs' kaybetmenin acsn mutlaka Osmanl
Devletinin zerine yaplacak bir Halt seferiyle ve mslmanlan perian
edecekleri bir hcumla teselli edebilecei fikrini yaymaya balamt. Bu Hal
seferi Osmanl Devletinin kuruluundan bu yana onu-nc seferiydi. Bu
seferin yarsnn masraf spanyollar, dier yars ise Venedik ve Papalk
tarafndan karlanmt. Bu sefere mukaddes ittifak denilmiti. Ikiyz kadrga
yz sefine
ile ellibin piyade asker, bebin deniz askeri ile mkemmel bir Hal ordusu
tekil etmilerdi.
Hal ordusu mukabilinde Osmanl ordusu u kuvvetle kmt. Mezzinzde
Ali Paa idaresinde kadrga, kalyon ve sefine olarak yz para idi. Cezayir
Beylerbeyi Kl Ali Paa, Trablusgarp Beylerbeyi Cafer Paa, Hayreddin
Paazade Hasan Paa, Mezzinzde'ye yardmc olarak vazife almlard. Ayrca
donanmada istihdam olunan kara askerine Pertev Paa kumanda ediyordu.
Dman donanmas ile Mora sularnda Leponta mslmanlarn ise nebaht
dedikleri mevkide kar karya geldiler. Savan ilk anlarnda Mezzinzde
ehadet erbetini imi ve onunla beraber kyz kadar gemi ve binlerce
mcahidimiz perian olmutu. Kl Ali Paa deniz kurdu olduunu bir kere
daha ispat etmi, yapm olduu mkemmel ve akl almaz manevralarla hem his-
sesine den dmanlar kahretmi hem de emrindeki gemileri selmet sahiline
ulatrabilmiti. Osmanl Devleti bu bozgunu ok zc bir olay kabul etmi,
Hazreti Padiah gnlerce zntden uyuyamam sava ehdleri iin Cenab-
Hakk'a tevecch eylemi ehadetlerinin kabul iin gz yalan iinde arz niyaz
eyleyip taki Kl Ali Paann donanmann bir blm ve islm askerinin
ekseriyyetini sa salim Dersaadet'e getirebilmesi zerine biraz teselli olabilmiti.
Hazreti Padiah kendisini kucaklam ve Kaptan' Deryalk makamn ve aslnda
lu Ali Paa olan lkabn Kl Ali Pa-a'ya tahvil olunmutu.
Devleti Osmaniyye'nin bu malbiyyeti zerine az bir mddet sonra Sadrazam
ziyaret eden Venedik elisi bir ara Osmanl donanmasnn urad
malbiyetten sz anca ahane Veziriazam Sokullu Mehmed Paa Siz
nebaht'da donanmamz yakmakla sakalmz tra ettiniz, Devleti Aliy-ye sizin
elinizden Kbrs adasn almakla kolunuzu kesti, bildininiz gibi kesilen sakal
daha gr kar, fakat kesilen bir kolun yeniden kt grlmemitir, diyerek
nefis bir cevap vermitir.
Sokullu Mehmed Paa derhal nezdi padiahiye giderek donanmann eksikliinin
giderilmesi iin iradei seniyye taleb etmi ve Padiah da ayn fikirde olduundan
derhal icabn icrasna ernr ferman karmtr.
Bu ferman iktizasnca Kl Ali Paay aran Veziriazam yzellisekiz para
gemi yaplmasn bunun yzelisinin kadir-qa, sekizinin byk ebat'ta sefine
olmasn ve alt ay sonunda denize kmasn talep etmiti.
Mddetin ksal, malzeme azl bir an iin Kaptan- Derya Kl Ali'yi
artm ve nasl yapacaz u eksik, bu yok diye saymaya balaynca Sokullu,
Ali Paa'y susturup: Paa., Paa, devleti aliyye o mertebei kudret ve servete
mlikdir ki, gemileri demirlerini gmten, halatlar ipekten, yelken-lerl atlastan
yaptrabilir.
Bu szler gnmz tabiriyle Kl Ali Paa ve tersane iilerine bir doping
olmu hakikaten tam alt ayda yzellisekiz para gemi Trk gl Akdeniz'de
szle szle volta atarken dost ve dman hayret ve aknlk iinde
takdirlerini gizleyememiti.
Burada unu dikkatlere sunmak isteriz. Ey benim aziz mi-letimin deerli
evltlar diyen zihniyete baknz. Bu zihniyet tarihleri bundan 410 sene evvel alt
ayda 158 gemiyi denize indiren zihniyyetin bir devamdr, kendi harp sanayii'ni
kendi evltlarna kurdurma zihniyetidir. Yoksa bu memleket iinde fabrika
kurma msadesi verme zihniyeti deildir. Son yetmi yl iinde iki tane dnya
harbi gren ve hele bu ikincisinden 34 sene evvel kan Almanya'ya bugn bir
milyon kardeimiz gitmi orada idamei hayat ediyorlar daha acs bu lke bugn
onlarn gnderdikleri dvizleri mutlaka hesap etme
durumuna maruz kalmtr. Diyoruz ki bu gn bundan Mild olarak 410 sene
evvel 6 ayda 158 gemiyi denize indirecek zihniyyete dnmeden slm milletine
kurtulu gzkmemektedir. Bunu syleyen zihniyyet en azndan bunu
gerekletirmeye niyetli zihniyettir. Bu zihniyyet manev deerlerin kymetinin
ancak slm'da mndemi olduunu syleyen zihniyettir. Ve bu milli gr ve
milli uurdur.

Venedik le Sulh Antlamas

Donanmay Hmayun ak denizlerde kendini gsterince stanbul'da bulunan

Venedik elisi, devleti tarafndan derha! bir sulh imzalamaya memur edilmiti.
Grlyorki kuvvetli olmak bir malbiyete ramen rakibi sulha arma
imkn veriyor. Bu anlamaya ok dikkatli bakmak icab eder. Btn Avrupa
devletleri anlama olduktan sonra mttefikan unu sylemilerdir. Bu anlamada
malp taraf galip gibi, galip taraf malp gibi masaya oturdular. Bu szler
bize, Birinci Cihan Savanda mttefiklerimizin malp ve mnhezim olarak
savatan ekilmelerine bal olarak hi bir mcadeleyi bariz olarak kaybetmeyen
Devlet Aliyye sulh mzakerelerine malp taraf olarak oturtulmutur. Bunun
sebebi yeni bir mdaleye girecek gcnn kalmamasndan olduu aikrdr.
Bylece mehur atalar sz burada bir daha zikredilirse yenidir.
stersen sulhu salh, hazr ot cenge.
imdi sz konusu antlamann artlarn buraya zikretmeyi lzumlu grdk.
Yedi maddeden teekkl eden antlamann ilk maddesi; Devleti Aliyye'nin
Kbrs Sava srasndaki -yzbin duka taktir olunan harp masrafn Venedik
Cumhuriy-yeti senede deyecektir. kinci madde Venedik Cumhuriyetinin
mevki harpte ele geirdii Devleti Aiiyye'ye ait topraklar iade edecei nc
madde Zanta'nn tasarrufundan
Devleti Aiiyye'ye senev olarak denen beyz dukalk verginin binbeyz
duka'ya karlmasna drdnc madde Ka-anuni Sultan Sleyman Hazretlerinin
daha evvel imzalayp bah eyledii artlar riayeti 2. Sultan Selim'in de yerine
getirecei, beinci madde Kbrs' tasarruflarndan dolay Devleti Osmaniyyeye
senede sekizbin duka tutarndaki verginin Kbrs'n Osmanl Devletine gemesi
yznden kaldrlmasna, altnc madde Deveti Aliyye ve Venedik'in
Arnavutluk'da ve Dalmaya'da mutasarrf olduklar blgede eski hududlarna
ekilmeleri yedinci ve son madde ise; iki tarafn da muharebe esnasnda tazmin
olunabilecek mal, emtia ve sefinelerin tazmini hususuydu. Bu antiarna
imzalandnda tarihler Hicr 981 /Mild 1573 yln gsteriyordu

Tunus'un Feth Edilmesi

Bu muahede imzalandktan sonra Fransa Kral arlken'in evld mnevisi

spanya Kral Don Juan, Tunus'u zapt etmiti. Kbrs'n fethinden evvel Tunus'u
Kl Ali Paa feth etmise de bu fetih yalnz ehir merkezine raci idi. Vakit
olmadndan ehrin etrafn spanyolar'dan temizleyememiti.
nebaht ve donanmann yeniden tanzimi iin geirilen zaman zarfnda
spanyollar yeniden Don Juan'n talimatyla Tunus'u yeniden ele geirmilerse
de 200 gemi ile Tunus'a gelen Kaptan- Derya Kl Ali Paa Tunus'u yeniden ve
bu sefer esasl surette feth ederek Osmanl sancan uzun yllar dalgalandracak
biimde semalara ykseltmiti. Bu fetihte ..Sinan Paann tecrbe ve azmi ok
iyi netice alnmasna vesile olmutur. Hicr 982/Mild 1574

eyhl slam Eb-Sdefendi'nin Ve Hazreti Padiahn Vefat

Sekiz buuk yl sren devri saltanatnda Sokullu gibi Sadrazam eyh! slm
Ebu-s Suud Efendi gibi bir byk lim'in varl sayesinde huzur inde hkm
srm fakat dier tarihlerin yazd gibi devlet ilerine bakmam deil bilhasa
ok dikkat etmi ve tkr tkr ileyen ark aksatmamak iin hislerine hakim
olabilmi ve bu hususta silik bir ahsiyyet gibi grnmeye itina gstermitir.
Devri saltanatnda bir ok fetih ve savalar olmasna ramen hi sefere k-
mayan padiah unvann almtr.
ok sevdii ve babasnn bergzar Ebu-s Suud Efendinin vefat kendi zerinde
byk zntler tevlit etmiti. Bu zntler artk bir dalgnlk halini alm tam
bir dervi hayatna intibakna vesile olmu saray bahesine kurdurduu rahleye
oturur ve aralksz Kur'an- Kerim tilavet eder, Devleti Osma-niyye'nin
bekasnn bu kitab mbine ittibada grdn musahiplerine en samimi hislerle
mebu olarak sylerdi. Bir gn hamamda aya kaym ve ban yere arpm
ve oniki gn sonra bir an bile gafil olmad Yce mevl'nn dn emrine
uymutu.
Hazreti Padiah 52 ylk mrnde sekizbucuk yl taht Os-mani'de San Selim
lkabna hangi hainin eklemek istedii mehul olan sarho lkab ona kar
yaplm en byk hakszlkt. Belki tasavvuf ehli olduundan meguliyeti bu
lemin dnda olmasndan gelen sermestliindense ona da sarholuk
denmeyeceini tasavvuf erbab daha iyi bilir.
Orta boylu, mavimsi gzl, sarna yakn kumral sakall olan 2. Selim, alts
erkek, kz olmak zere dokuz evlt,bunlardan kendi yerine nc Murad
unvanyla geecek olan Veliahd ehzade Manisa Valisiydi.
2. Selim zamannda baz devlet reisleri unlard: Almanya'da Maksimilyen,
ngiltere'de Kralie Elizabeth, ran'da Sah Tahmasb, Rusya'da Korkun van,
Fransa'da 9. arl ve 3. Hanri, Papalk Makamnda ise 13. Gregor vard.
Hazreti Padiah Ayasofya camiindeki trbesinde kabir hayatna devam etmekte
ve naallah kabri Cennet'i l'ya alan bir kapdr.
Aziz Padiahmz nr iinde yat, Cenab Mevl'nn rahmeti, peygamberiznn
efaati zerine olsun.

Sultan 2. Selimin Hanmlar Ve ocuklar

2. Selim'in hanmlar meselesi biraz karktr. Bu hli oul 3. Murad'da da

grmek kabildir. Sultan 2. Selim'in Nurbn sultan isimli hanm adet tek
iekle bahar geiren kimsenin durumunu artryorsa da, tabii ki vaziyet yle
olmayp, hanedan da olsa, aile mahremiyetine haylice nem vermekten
kaynaklanmaktadr. Nurbn Sultan hakknda yahu-di ve italyan olduu
hakknda rivayetler varsada, ztuna bey yahudilik isnadnn da doru
olmadn ileri sryor. Nurbn Sultann doum trihi ztuna tarafndan 1530
olarak gsterildii gibi vefat da, 7/aralk/1583 olarak iaret edilmektedir.
zdivacn 2. Selim ile 1545'de Konya'da yaptn da ileri srmektedir sayn
Ylmaz ztuna.. Evlilik mddetleri 29 yi] srd. Nurbn Sultan valide, daha
sonra padiah olan ehzadesi 3. Murad'n annesi olarak vlidelik makamnda 8
sene, 11 ay, 23 gn mr geirmitir. smihan ve Fatma Sultanhanmlarnda
annesidir. Bir ok hayr ve hasenatn sahibidir. Vefatnda cenazesi Ftih
Camiinden kaldrlarak, Ayasofya Camii avlusunda kocas, 2. Selim'in
trbesinde topraa verildi. aatay CJluay, bu sultanhanmdan baka Alderson
adl arkiyatnn KaleKartamou ve adn veremedii bir hanmdan da sz
ettiini ifade ederek bir hatrlatma yapm oluyor. 2. selim'in kz ocuklarna
gelince; smihan, ah, Gevherhan ve Fatma sultanhammlar olup, bunlardan
smihan sultanhanmn nl ve ehid sadrazam, Sokullu Mehmed Paann
hanm olduunu biliyoruz. ahsultan hanmn ise beyinin akrcba Hasan
Paa olduunu, Gevher-hn ise Piyale Paann hanm olarak Fatma suitanhanim
ise Kanijeli Siyavu Paa ile evlilik yapmtlar. 2. Selim nn'n erkek ocuklar
3. Murad adyla Osmanl tahtna oturacak olan olu Nurbn hanm sultandan
domutur. 1574'de kk iken vefat eden olu Mehmed, te yandan 3.
Murad'n clusu ki, bu trih 22/12/1574'dr ite bu trih be tane ehzadenin
hayat izgisinin kesildii ve boularak ehid edildikleri zaman dilimidir.
Bunlarn adlan Sleyman. Mustafa, Cihangir, Abdullah ve Osman ehzadelerdir.
Bunlarn ve bunlar gibi, nice ehzadelerin hayatlarnn izale edilmesi dima
tartlan bir mevzu olmutur. Bizim noktai nazarmz kaderin bir cilve-i
rabbaniyesidir eklindedir. Osmanl hanedan mensubundan olmak ve o
hanedana aid fert olmak, insann kendi ihtiyar ile salad bir fenomen
deildir. Ancak; devlet anlaynn insan zen tedbirleri semesi, his ve realizm
arasnda, kolay bulunacak neticelerden deildir. Ancak bir trih anlay olarak
bu izale emirlerini verenlerin, bizim hakaretlerimizi, hak ettiini
dnemiyorum, bunun hesabn Allah (c.c)'e vereceklerdir. Bunun direk ile bizi
alakadar olan taraf pek yoktur, diye dnyorum. Kimileri; bu kutlu devletin
hizmet ve varlna olan dmanln bu yumuak karn olan karde katline
istinad ederek yapmak istiyorlarki bu drst bir dnce ve tavr deildir

2. Selim'in Sadrazam Ve eyhlislmlar .

2 Selim; gelmi olduu Osmanl tahtnda en byk yardmcs kz ismihan

Sultanhanmn kocas olan tedbirli ve akll devlet adam, Sokullu Tavil
Mehmed Paaya riayet ederek tkr tkr ileyen devlet arkna, mdehale
etmemek suretiyle lkesine en hayrl hizmeti yapmt. 2. Selim hn, sal-
tanatnn tamamn tek sadnazamla geirmitir. eyhlislmlara gelince
kendisinin vefatndan ok ksa bir zaman nce Ebussuud Efendinin vukubulan
vefat zerine, boalan makama Konyal Mahmud Hamid Efendi'yi getirmitir
ve iki eyhlislmla, dnemini geirmitir.

SULTAN 3. MRAD ........................................................................................ 2

ki Yasa .................................................................................................. 2
Portekiz le Sava ........................................................................................ 2
Osmanl Devletinin Avrupa'dan Ald Vergiler .......................................... 3
Sokll Mehmed Paann Etrafnn Temizlenmesi ...................................... 3
Sokllunun ehid Edilii ............................................................................. 3
ah Tahmasb'n Vefat................................................................................. 4
ran Seferi.................................................................................................... 4
Tiflis'in Feth Olunmas ................................................................................ 5
Kyn Geidi Zaferi.................................................................................... 5
Birinci amah Zaferi .................................................................................. 5
kinci amah Zaferi .................................................................................... 5
Mealeler Zaferi .......................................................................................... 6
Sultan 3. Mrad'n Osman Paa'y Kabul ................................................... 6
Bat Seferi ................................................................................................... 7
Sultan 3. Mrad Han'n Vefat ..................................................................... 8
3. Murad'n Hanmlar Ve ocuklar............................................................ 8
3. Murad'n Sadrazam Ve eyhlislmlar ................................................ 10
 SULTAN 3. MRAD

Babas: Sultan II. Selim Han

Annesi: Nur-Bnu Sultan
Doum Tarihi: 1546
Vefat Tarihi: 1595
Saltanat Md.: 1574-1595
Trbesi: stanbuldadr.

Dnyada 6 erkek, 3 kz evlt brakan merhum padiah 2. Selim, Devleti

Osmaniyye'yi kudretli sadrazam Sokullu Meh-. med Paa'nn becerikli idaresine
tevdi ederek Allah'n vsi rahmetine ermiti.
Manisa sancanda vazife ifa eden Veliahd ehzade Murad Sultan pederinin
vefatn, sadrazamn gnderdii haberci vastasyla heber almt. Hicri
955/MiId 1549 ylnda 27 yanda boalan taht Osmaniye cls etmek zere-
yola kt. Sadrazamn gnderdii gemiyi beklemeden Mudanya iskelesinde
bulunan kk bir gemiye binmiti. Bu gemi sonradan Padiahn damad olacak
olan mehur tarihi Feridun Ah-med Paa'ya ait bir ticaret gemisi idi. Sultan
Murad Bahe-kap civarnda sahile kmt. Vakit ok ge olmu gece yansn
gemiti. Yamur ve rzgrl bir hava hkm srerken, Padiah iicek bir
yudum su aradysa da bulamam ve deniz suyu ile yzn ykam, karaya
kt yere bir eme yaptrmay vaat etmiti kendi kendine. Hakikaten Padiah
olduktan bir mddet sonra kendine verdii sz yerine getirmi ve bir eme
ina ettirmiti.
Sarayn kapsn alan padiahn yanndakiler, o saatte saray kaps yalnz
sadrazama alr kaydn ya unutmular yada bilmiyorlard. ok sonra aralanan
kapdaki muhafzlara vaziyet izah olundu. Padiah ve arkadalar ieri
alndlarsa da te taraftan sadrazama haber gnderilip durum bildiridi.
Sadrazam, Padiah ilk defa gryor, fakat emin olamyordu; nk, merhum
Padiahn daha be ehzadesi vard. Onlardan birisi ben veliaht ehzadeyim diye
vezir-i zami aldatabilirdi. Sokullu yanna ald Padiah, Nr Banu Sultan'n
dairesine gtrm, olunu gren Valide Sultan; aslanm diyerek olunun
boynuna sarlm hem olunun padiahln de kendi Valide Sultanln tescil
etmi oluyordu.
ehzadenin tahtn sahibi olduunu anlayan veziri zam Sokullu ayn zamanda
enitesi olduu padiahn eteklerini pmt. Burada unu hatrlamadan
geemiyoruz: Mason bir tarih yazar bu etek pme vakasn bir dalkavukluk
olarak vasflandrm ve bylece Kaanuni, 2. Selim Hazretlerinin sadrazam ve
yeni padiah bebuuk yl sadrazamln yapan bu muhterem insana hangi saik
ve sebebe byle aalk bir sfat yaktjryor anlamak mmkn deil... Hani bir
sz vardr: Dinime tan eden bari mslman olsa, siz halifeyi Ryi zemin'in
eteini pmeyi dalkavukluk sayarken acaba mensub olduunuz loca'nn
stdi'nn neresini pyorsunuz. nc Sultan Murad unvanyla ertesi gn
tahta gemek iin yatana ekilen ehzade, beri tarafta devletin mdebbir
elemanlar toplanm ve rakip ehzadeler hakknda lm kararlarn bile alm ve
sabah olunca devlet'uruna canlarndan edilen merhum be ehzadenin
nalarnn nne atlacandan dahi habersizdi.
Sabah olunca, vezirler, komutanlar, kadlar ve yksek rtbeli me'murlar
Ayasofya camiine geldiler. ehzadelerin lmlerini ya haber almlar yahut da
tahmin etmilerdi. Hepsi taziyet elbiseleri iinde bulunuyorlard. Namazdan
sonra Padiah Hazretleri Divanhanede tahta ktnda ayn znt ve elbiselerle
donanmt. Datlan cls bahii bir milyon yzbin duk'aya bali olmutu.
Ramazan aynn yirmi ikinci gn Padiah Hazretleri cedleri gibi, Eb Eyyb-el
En-sri trbesine deniz yolu ile giderek kl kuand ve dnte at zerinde
atalarnn trbelerini ziyaret ede ede saray' h-noayuna avdet etti.
Ramazan Bayramnn birinci gn Devlet Ktibi Feridun Bey, Hazreti Padiaha
Osmanl Devletinin kuruluundan o gne kadar padiahlarn yazm veya
yazdrm olduklar bi-nikiyz aitmi para evraka havi bir kitap ve o gne kadar
Devleti Osman tarihini anlatan Mneat- Seltin adl eseri hediye etti.

ki Yasa

Bir gn Padiah Hazretleri sandalla denizde gezerken sahile yakn bir yerden
geiyordu. Deniz kenarnda bir kahvehanede iki imekte olan bir ka Yenieri
sarho olmular, Padiah grnce ellerindeki kadehleri kadrp Padiahn'shhati
erefine itiklerini bararak iln etmilerdi. Bu durumu gren Padiah son
derece zlp, gazaba gelmi ve Din-i slm'n haram kld ikinin
kullanlmasnn yasak edildiini iln eden bir hatt hmyn karmt. Bu hatt
hmyn zerine Sipahiler Askeri stanbul Suba'sn aralarna alp
tartaklamaya girmilerse de duruma muttali olan Sadrazam yetimi Subai'y
tartaklanmaktan kurtardysa da nfusunun krlmasna sebep olacak hareketlere
de maruz kalmt. Durumun vahim bir hal aldn gren Hazreti Padiah,
maalesef verdii emri kimseyi rahatsz etmemek artyla iebilirler kaydna
evirmekle hem dnyada hem de hiret'te kolay cevap veremeyecei bir tviz
vermi oluyordu.

Portekiz le Sava

Yeni Padiahn tahta geii, btn Avrpua devlet elileri vastasiyle ve muhtelif
hediyelerle tebrik olundu ve bu mnasebetle bunlarla yaplm sulh antlamalar
gerek dvan gerekse Hazreti Padiah tarafndan msait karland. Fakat Portekiz
Kral Dk Sebastian trl sebeb ve bahanelerle mslmanlarn idaresindeki Fas
topraklarna ve orann Emi-rine mdahalelerde bulunuyordu.
Halife-' Ryizemin olan Osmanl Padiah 3. Murad Hazretleri, Fas Emirinin
istimdadna bigane kalamazd ve kalmad Cezayir Beylerbeyi Ramazan Paa,
mslmanlara musallat olan bu bely def etmekle vazifelendirdi. Kfi kuvvetle
hareket eden Ramazan Paa, karsna kan kffr ok iddetli bir savatan
sonra kafi bir maibiyyete ve Kral Sebas-tiyani'y se sava alannda cansz yere
serdi. Bylece msl-manlar kfirin zulm ve tasallutundan hals oldular.
1575 senesi mildisinde Avusturya ve Almanya mparatoru kinci Maksimilyen
lm onun yerine Rudolf gemi ve Sultan 3. Murad Hazretlerine gnderdii
elilerle muhtelif hediyeler sunmutu. Avusturya topraklan zerinde ceveSan
eden Osmanl hudut beylerini ikyet etmeye gelen elilerle, sekiz senelik bir
sulh antlamas kararlatrlmt.

Osmanl Devletinin Avrupa'dan Ald Vergiler

Avsturya Devleti Senede otuzbin duka, Erdei bebin duka, Zantay tasarruf eden
Venedik bin, Rakza onikibin, Eflk onbebin, Bodan yzellibin duka vergi
vermekle mkellefti.
Bu arada Venedik elisi, Hazreti Padiah ve sadrazam ziyaretle Padiaha
ellibin duka, sadrazama drtbin duka altn hediye getirdi. Dalmaya
taraflarndaki hudud anlalmazlk-lar hal olundu.

Sokll Mehmed Paann Etrafnn Temizlenmesi

Hazreti Padiah, babas merhum Selim gibi Devleti Aliy-ye>yi mdebbir ve

sadk veziriazamn eline brakmay dnmedi. Dizginleri eline almaya kararl
idi. Yalnz bu kararllk kendi istei miydi yoksa uzun yllar sadareti igal eden
zatn nfuzundan ekinme miydi? unu nutmamak icab eder ki Sokullu
Mehmed Paa Padiahn enitesi olmakla beraber dvann dier vezirleri de
damad idiler yle ki: Bu damatlklar devlete hizmet edenleri daha yakndan
kontrol edebilmenin en mtekmil bir yoluydu.
Sadrazamn etrafn temizleme metoduna balandnda ilk hedef mneat
sahibi, devlet ktibi ayn zamanda Sokol-lu'nun mahrem srlar arkada Feridun
Beydi. Kendisini Belgrad sancak beyliine uzaklatirmlar ve yerine btn
usulere aykr biimde, Fatih Semaniye Medresesi muallimi Mahmud elebi
tayin buyrulmutu. ok ksa bir 'mddet sonra Sokollu'nun kethdas esrarengiz
ekilde ldrld. Az sonra Sokollu'nun amcazadesi olan Budin Beylerbeyi
Mustafa Paa; Budin cephanesine isabet eden bir yldrm neticesinde
cephanenin tutuup yanmasndan mesul tutularak kendi muhafzlarnn nnde
ldrlmt.
Sokollu'nun etraf nisbeten temizlenmiti. Bunun yaplmasn Valde Sultan ve
emsi Paa ile Lala Mustafa Paa olduu Kmil Paa tarihinde sh. 281'de yer
alr. Yine bu srada Kbrs Beylerbeyi olan ve Sadrazam'n ok yakn olan Arap
Ah-med Paa sert muamelesini bahane eden askeri tarafndan paralanarak fecii
ekilde ldrld. ok gemeden Piyaie Paa ve eyhl slm Hamid Efendi
Hazretleri vefat ettiler. Sadrazam en kymetli arkadalarn arka arkaya
kaybederken bilhassa, Piyaie Paa, ki ayn zamanda bacana idi. ve eyhl
slm Efendinin vefatlarndan son derece mteessir oldu. Bu srada kendi
kendine Kbrs Kral unvann veren ve Sokollu'nun bu unvan, ona hibir zaman
kullandrtmad Yasef Nassi (Yahudi Josef Nassi) lmt.

Sokllunun ehid Edilii

Sokullu Mehmed Paa musahibine her akam kitap okutur ve en ok sevdii

mevzuu tarih olmasndan dolay en fazia okuduklar kitap Osmanl Devleti tarihi
di. te o gece musahibi, Murad- evvel'in Kosova Sahrasnda savatan sonra
nasl ehid olduunu okurken gzleri dolan Sokullu Mehmed Paa mevzuun
sonunda, ellerini kadirarak Yarabbi; bize de ehdlik nasip et diye tazarruda
bulunmu ehid padiahn ruh'u mbarekesine Ftiha-i erif hediyye eylemiti.
Ertesi gn kendisi gibi Bosna'l biri dervi klna brnm ve Sadrazama
dileke verir gibi elini uzatm, dilekeyi almak zere eilen Sokoilu Mehmed
Paa'nn Allah, Allah diye arpan yreine kolunun yeninden kard haneri
saplam ve Sokoilu Mehmed Paa'y arzulad ehidlie, Devleti sl-miyye'yi
ise istikrarszlk devrine sokmu oluyordu.
Bunun cezasn el ve ayaklarndan drt ayr istikmete koturulacak atlara
balanmak ve drt para haline gelmekle eken kaatil paralatlmadan evvel
yaplan sorguda kendisinin hakk yendii iin bu ii yaptn sylemi
aklamalarnda hi kimse sulanmamtr. Baz tarihler bu ite 3. Mu-rad'in eli
var derken baz tarihler de Lala Mustafa Paa'nn marifetiyle oldu derler. Fakat
kesin bir delil gsteremezler.
Yalnz, Padiahn eii var diyenlere ksaca u cevab vermek isteriz: Daha evvelki
bahislerde sylediimiz gibi Osmanl Padiahlar tek otoritedir. Onlar
eyhlislm ve ulema ile sadece istiare ederler ve kararlar kendilerine verirdi.
Byie-hp olmayan bir tertiple sadrazamn ldrtmek o zatlarn ne snna ne de
mertliine yaktrd. Misl stiyorsak hemen bir ki tane verebiliriz. andarl:
Halil Paa, nce Makbul sonra Maktul brahim Paa gibi fevkalde byk
ahsiy-yetler padiahlarn ak emirleri ile dam olunmulardr. Hele bu olayda;
Suba'nn iki imek isteyen ve bu hususta emre muhalif olanlarca dvlmesi
srasnda sadrazamn dahi dayak tehddleri karsnda kaldn gz nne
alrsak padiah sadrazam tutan hangi gten itinab edip korkacak da byle
karanlk tedbir ve tertiblere ba vurmaya lzum grecektir. Sadrazamn
yaknlarnn tayin ve drlmesi, dorudan doruya bir iktidar mcadelesinden
baka bir ey deildir. Daha baka bir tabirle devlete hizmeti ancak kendi metod
ve gu-ruplaryla yapabilceklerine kanaat getirmi olanlarla, mevkii itibarda
olanlarn mcadelesinden baka bir ey deildir. Yalnz Padiah burada kendine
ait sebeblerden dolay sadrazamn karsndaki gurubu tutmu olabilir.
Fakat kimse ona bir cinayet tertibilii yklemeye kalkmasn o zaman iftira
etmi olur ki, dini slm'da, iftira edenin ne kadar dehetli cezalara mstahak
olunacan beyan buyurmutur.
Sokullu Mehmed Paa padiaha aralksz ondrt sene sadrazamlk yapm ve
lkenin bir ok yerlerinde camii, medrese, imarathane ve emeleri kendi
parasyla yaptrm, vefatndan sonra na Eb Eyyb-el Ensr hazretlerinin
yaknnda bir trbeye, serveti ise evvelki yoksulluu gz nne alnarak devlet
hazinesine gelir olarak devredilmitir. Allah rahmet eyleyip kabri erifini
mzeyyen klp nr iinde yatmasn daim klsn.

ah Tahmasb'n Vefat

ran tahtnda ellidrt yl hkm sren ah Tahmasb vefat ettiinde, stanbul'a 3.

Murad'n clusunu tebrik iin gelen Tokmak Han envai eit hediyelerle ki
bunlar beyz deve yk idi. Hazret Padiahn iltifatna mazhar olmuken ve
ran'a dnek zere yola karken ah'n vefat haberi geldi. ah Tahmasb yerine
beinci olu Haydar Mirza'y veliahd olarak semiti. Haydar, babasnn yerine
tahta getiyse de varm gn ahlk makamnda kalabildi. nk abias Perican
ve days emka yirmi yldr hapiste yatan ismail Mirza'y ah olarak tahta
karmak istiyorlard. Bunda da muvaffak olduklarnda iki cenaze birlemi
ellidrt yl taht'ta kalan baba yanna yarm gn taht'ta kalabilen veliahd olunu
alarak kabir yolunu tuttu. Evet biri yarm asr hkm ferma olurken dieri anca
yarm gn hkm ferma olabilmiti.
Sah Haydar'dan boalan tahta ismail Mirza gemi ve ok zlim bir adam olan
yeni ah hemen kardelerini ldrtm sadece bunlarlardan iki gz kr olan,
Muhammed Mirza taht'ta iddia sahibi olmaz diye sa brakld. Fakat kr ehza-
denin Hamza Mirza ve Abbas Mirza adl iki olu iin idam kararlan karlm,
habercilerin yanlarna varmasndan evvel smail Mirza bir gece, fazlaca yuttuu
afyon yznden sabaha uyanamam ve taht kr'dr dye hesaba katlmayan
Muhammed Mirza'ya kalmt. Onun ilk icraat ise kardei Perican' idam
etirmek olmutu.
Yukarda bahsettiimiz deiiklikler ve deikliklerdeki intizamszlk devleti
Ayye'nin Iran zerinde bir takm hesaplar yapmasna sebep olmutu.

ran Seferi

Hicr 985/Mild 1577 ylnda Sadrazam Sokoliu'nun vefatndan bir yl evvel,

sadrazamn btn itirazlarna ramen Lala Mustafa Paa serdarlnda ran
zerine bir sefer tertib olundu. Bu seferin yaplmasna dair sadrazarn'n tirazlar
ksaca, yle izah olunabilirdi. Mesafenin uzakl, mkl bir arazi olmas,
oralarda elde edilecek mlkiyetin muhafazasnn gl eklinde zetlenebilir.
Fakat hi bir mverrih dikkatle incelemek lzumunu duymamtr ki;
Avrupadaki geliimler ve bunlar ok dikkatle takip eden Sokollu, Reform ve
Rnesans mcadelelerinin sonu gelmi o toplum iin msbet neticeler vermeye
balamt. Bu msbet neticelerin toplanmas mutlaka Devleti aliyye aleyhine bir
takm ittifaklara ve tertiblere giriilmesine vesile olacakt. Bu sebebten sadrazam
Dou hududlarnda asakiri slm megul etmektense, diri tutarak kffrdan
geleceklere hazr olma yolunu setii hkmne rahata varlr. imdi padiahn
ciusu srasnda Avrupallarla sulh antlamalar tecdid edilmi olduu ileri
srlrse onlar hangi szlerinde durmulardr ki, bu szlerinde dursunlar. Neyse
biz yine ran seferini ksaca anlatmaya dnelim.
Sz konusu sefer on yl srmtr. Grcistan, Dastan. irvan, Tiflis ele
geirildi ise de bunlar ok pahalya ml oldu. nk bu beldede oturan insanlar
savatan ylmayan cesur ve zor artlara dayanabilecek insanlard.
Yenieri ise son derece intizamsz bir birlik haline gelmiti. imdi bu eyaletlerin
ele geiriliini ksaca nakl edelim: Ordu, ilk evvel Ardahan nlerine geldi. Van
Beylerbeyinin orada bu ii bitirmi olduu haberini ald. Van Beylerbeyi ile
birleen ordu Grcistan hududu yaknnda ldr kasabas nlerinde daha evvel
stanbul'a eli olarak gelmi olan Tokmak Han kumandasnda olan ran
askerleriyle bir sava yapt. Zafer Osmanl Ordusunda kalmt. ldr, Akakale
ve Yenikaie Osmanl hududlarna dahil olmu oldu. Bu savan kumandan
mehur zdemirolu Osman Paa idi. Grcistan Kral Davit, Osmanllarn
galibiyetini haber olanca selmeti ran'a kamakta buldu. Grcistan basz olarak
kalm Osmanl ordusuna mde olmutu.

Tiflis'in Feth Olunmas

zdemirolu Osman Paa Grcistan'n byk bir ksmn ele geirmi ve Tiflis
nlerine gelmiti. Tiflis ilk defa Osmanllarca tazyik olunuyor idi. Tiflis halk bu
zaferler ordusunun karsnda grnce hi mukavemet etmedi. Byk bir resm
geid yaparak Tiflis'e dahil olan ordu, Tiflislilere mukavemet yapmamalarnn
mkfat olarak onlara enfes bir resm ge-cid seyrettirmti. Fethin ilk Cuma
gn Sultan 3. Murad adna, Edirne Selimiye Camii ba vaizi ir Kurtzde
Vlihi Efendi hutbeyi irad etmiti.

Kyn Geidi Zaferi

Osmanl ordusu nce zdemirolu Osman Paa ve bal birlikleri ile arkada ise
Serdar Ekrem Lala Mustafa Paa daha byk kuvvetlerle geliyordu.
zdemirolu Osman Paa, Koyungeidinde Emir Hn kumandasndaki 20.000
kiilik ran ordusu ile karlat. Derhal hcuma geen Osmanl Ordusu, Lala
Mustafa Paa byk kuvvetlerle gelene kadar sava alannn galibi olduunu iln
etmiti bile. Serdara den zdemirolu Osman Paay tebrik, kahramanca cenk
eden orduyu mkfatlandrmakt. O, da zaten yle yapt. Serdar- Ekrem'ler
padiah selhiyyetlerini seferlerde kullanabildiklerinden zdemirolu'na vezaret
rtbesi tevcih *etti. Lala Mustafa Paa k yaklamakta olduundan orduyu
Erzurum'a gtrmeyi istiyordu. Fakat fetih edilen bu topraklan muhafaza
etmekle kolay bir i deildi. nk ran devleti kafi bir nalbiyyet alm
saymyordu kendisini. Ayrca sz konusu topraklara en yakn dost belde Krm
Hanl idiyse de, biraz daha uzakta yava yava dnya siyasetine almaya
bai-yan Rusya vard. Kralie Elzabeth ngiliz tccarlarnn rahat gezmelerini
temin edebilmek iin Rus ar'na mparator hitabyla balayan mektuplar
gnderiyor, bylece ngiltere'nin dostu ve dman yoktur, sadece rnenfaatlan
vardr politikasnn temellerini atyordu. Daha dorusu dnyaya bir canavarn
daha abuk arlk koymasna yardmc oluyordu. z-demirolu Kafkas Serdar
unvanyla irvan civarnda brakld.

Birinci amah Zaferi

Ozdemirolu ondrtbin askerle amah zerine gittiinde, Safevi ordusu

yirmibebin kiilik kuvvetle Orus Han komutasnda oraya gelmi, te yandan
mamkulu ah yannda on-bebin kiilik kuvvetle Ere'te karsna kan sadece
yz kiilik birliin komutan Kaytas paa ile arpm ve tamamn mukayese
kabul etmez kuvvet dengesi hasebiyle imha etmiti. Kaytas Paay yenen
mamkulu, Ere'e dahil olup Ehli Snnet ve'1-cemaat itikadndaki mslmanlar
katlima tabi tutmutu. Yediyz kiilik br Osmanl birlii bunlara sal-drmsa
da maalesef perian olmulard.
Dersaadet'ten muhtelif emirleri havi fermanlar gnderilmi, erkez, Abaza ve
btn Kafkas kabilelerine ayrca Krm Hanlna Ozdemirolu Osman Paa'ya
yardm etmeleri bildirilmiti.
Safevi Ordusu, Osmanl Ordusu ile kar karya geldiinde sava ok iddetli
balad. Fakat iki taraf da kesin bir stnlk salayamad. lk iki gn ranllar
hkim gibi idiyseler de nc gn le zeri Krm Hn onbebin kiilik kuv-
vetiyle sava alamnn bir ucunda grnnce sava talihi yn deitirdi. Akam
zeri zafer Osmanllarn olmutu. Sava neticesinde esir den rs Han idam
olundu. Tarihler Hicr 987/Mild 1578 yln gsteriyordu.

kinci amah Zaferi

Birinci amah savanda hezimete urayan Safeviler bu sefer btn glerini

toplyarak harekete getiler. Safevi ordusuna Hamza Mirza Bakumandan olarak
hkmediyorsa da henz ya on civarnda olduundan fiili kumanda Selman
Hn'dayd. Kuvvetlerini drt blme ayran Safevi Ordusu 100.000 kiiyi
buluyordu. Buna mukabil Ozdemirolu Osman Paa komutasndaki Osmanl
kuvvetleri 14.000 kii idi. Bu srada Lala Mustafa Paa; Badad Beylerbeyi
Hseyin Paa ve Kerkk Bey'i emseddin Paazade Mahmud Paa'ya Safevi
topraklarna dalp ikinci bir cephe almas talimat verdi. Ayrca Anadolu
Beylerbeyi Cafer Paa'ya Revan zerine yrmesi emredildi. Bu talimatlar
yerine getirilince ranllar ok ar darbe alm oldular. Btn bunlar olurken
amah meydan sava balam, mukayese kabul etmez kuvvet fark kendini
gstermeye balamt. Azdan az, oktan ok gider kaidesi kendisini
gsteriyorsa da ranlar yirmibebin l vererek yetmibebin kiiye derken
zdemirolu'nun kuvvetleri onbin ehid vererek drtbin kiiye dmt. ran
kuvvetleri kaleye girmiler ve boaz boaza bir mcadele srda srada Adil
Giray'n kumandasnda Krm svarileri yetitiler. Safeviler dahil olduklar
kaleyi brakp Adil Giray Han'n zerine yrdler. Bu kuvvetlerin byk
blmn pusuya yatran ranllar kk bir kuvvetle Adil Giray'n zerine
ullandlar. Krm svarileri bunlar ok ksa zamanda perianedip savatan
muzaffer ktklarna sevinecekleri anda, ikinci ve esas kuvvetin saldrsna
muhatap oldular ve ok ac bir malbiyete duar oldular. Adil Giray Hn esir
dt. ran saraylarnda yapm olduu apknlklar yznden hayatn kaybetti.
zdemirolu Osman Paa elindeki kuvvetlerle amahI kalesini mdafaa
edemeyeceini engin tecrbesi ve fevkalde kararll sayesinde anlayp
Dastan taraflarnda Demirkap kalesine ekildi. Buraya Derbent Kalesi de
denir.

Mealeler Zaferi

Sokollu Mehmed Paann ehid edilmesinden sonra dvan vezirleri sadrazamlk

mcadelelerine daldklarndan zdemirolu yardmsz kalm ve ok zor
durumlar yaamsa da bulunduu zamann en byk kumanda dehsna sahip
olduundan ranllara kesin bir galibiyet yz gstermemi onlara kar
gnmz tabiriyle gerilla sava vererek uzun mddet ypratm ve nihayet iki
ordu irvan ve Dastan hududundaki Kba ehri civarnda bilhassa ovasnda
kar karya geldiler. Geen zaman zarfnda irvan yine ranllarn eline
gemiti. zdemirolu bu sava kazanrsa irvan yine Osmanl Devletinin
olacak aksi halde Dastan ve Grcistan fetihleri mnszlaacak ve ran nfuzu
hkimiyetine girecekti.
Drt gn sren bu kanl bouma geceleri de sava devam ettiinden mealeler
yaklm olmasndan dolay Mealeler zaferi adyla anlr. Drdnc gn
sonunda ran ordusu malp ve mnhezim olarak sava alann Osmanl
askerine ve onun byk kumandanna brakrken irvan, devleti Aliy-ye'ye
kald gibi Revan yolu da fetih sancaklarnn zerinden gemesini bekliyordu.
Tarih Hicr 922/Mild 1583' gsteriyordu.
Mealeler Zaferinden sonra Revan yolunun Osmanl sancaklarnn zerinden
gemesini bekledini yukarda belirtmitik. nc Murad sanki her an yannda
beraber savatn sayd zdemirolu Osman Paa'ya, sadrazam kaftann
bimi ve bu mnasebetle paay'stanbul'a artrnt. Vezir- had Paa'y
yzbin askerle Revan (Ermenistan) fethine - dermiti. Ferhad Paa, Revan'a
hi bir mukavemet gr-den dahil olmu ve yukarda tavsif ettiimiz durum ger-
eklemi Revan, Devleti Osmaniyye'ye ram olmutu.
stanbul'a dnmek zere yola kan Osman Paa, Hazreti Padiah'dan ald bir
irade ile Krm meselesini hl etmek zere otuz yldr bindii mehur ve dillere
destan siyah at Kara-Kaytas'n ban Krm Hn'h zerine evirdi. Krm
meselesi denilen nesne, Krm Hn Mehmed Giray, Divan'n emirlerini
dinlemez olmu ve kendisine bir ka defa zdemi-rolu'na yardma gitmesi iin
yaplan arlara gereken itaati gstermemi ve savsaklamt. Kuvvetlenmekte
olan bir Rus Devletinin varl gz nne alnrsa bu adamn yapt yanna
braklacak olursa istikbalde daha feciii durumlarla karlalabilirdi.
zdemirolu Krm taraflarna gidince Mehmed Giray, paann geli sebebini
anladnda Kefe yaknndaki Baesa-ray'a Osman Paa'y davet etmise de bu
dolaba girmeyen Paa, Kefe ehrine ekildi. Bu durum zerine Mehmed Giray
emrindeki krkbin Tatar askeri ile sz konusu ehre taarruz etti. Osman Paa
savalarda pimi bir Serdar olarak ehrin kaplarn oktan kapattrmt.
Mehmed Giray ehri muhasara etmekten ekinmedi. Bir aydan fazla
muhasaraya, byk zorluklara gs gererek dayanan Paa, te yandan divn'a
haber gndermi yardm talebinde bulunmutu. Bu arada ok ustaca bir politika
takip eden Osman Paa, Krm Kalga-y ynj veliahd olan Alp Giray', hn
olarak nasb etmi bylece Krm svarilerini iki bal hale getirmi bu basardan
Alp Giray; Osman Paa tarafn tutmu, bylece Mehmed Gi-ray'm kuvvetleri
zaafa uramt.
Bu srada ise yannda 10 senedir Konya'da ikamet etmekte olan ve Hazreti
Mevln (K.S.)'ya intisaph slm Giray, Sultan 3. Murad Hazretleri tarafndan
Krm hanlna tayin edilmi olarak Kl Ali Paa'nn donanmasnda onbin
asker ve otuzbe kadrga ile gzknce Mehmed Giray'a muhasaray kaldrp
kamak dmt.
Osman Paa tarafndan Krm Hanlna nasb edilen Alp Giray, btn hrs ve
gurur gibi nefsi azdrc hislerden syrlarak slm Giray'a biat etmesi cidden
rnek alnacak bir olay tezahr etmiti. Bu muazzam manzaraya ahid olan
Osman Paa'nn gzleri yaarm, Mehmed "Giray meselesine beni kartrmayn
sadakat ehline yol gstermek bize dmez diyerek aralarndan ekilmiti.
Bylece Krm Hanl ailesinin hesaplamasn kendilerine brakm oluyordu.
Kama yolunu tutan Mehmed Giray'm peine den Alp Giray aabeyini
yakalam ve kendi yasalarna uygun olarak yay kirii ile bodurmu ve bu gaile
hl olmu oldu. Tarihler Hicri 922/Mild 1583 yln gsteriyordu.

Sultan 3. Mrad'n Osman Paa'y Kabul

- Kahraman olu kahraman kumandann, Hazreti Padiah ile olan bulumasn

Kmil Paa'nn tarih siyasiyye adl eserinden 289. sahifeden metne uygun
olarak vermeyi lzumlu grdk. Bylece bu muhterem padiahlarn,
kahramanlar ve Devleti Aliyye'ye hakkyla hizmet edenleri nasl takdir ettiini
o mkemmel lisanla nakl edilmi olsun.
Ozdemir Osman Paa Dersaadet'e vusulunda sureti mah-susada istikbal
olunarak avatifi celilei mlkneye msta-rak oldu. Muarileyha (Osman Paa)
Boaziinde kin yal kknde sehi seniyyei ehriyriye cebhe sa rakiyt oldu-
unda hilaf mutad olarak, ho geldin Osman otur deyu hi-tab buyurrnalaru
zerine Osman Paa zemin ve damer pus olup iradei seniyyeye muntazr oldukta
yine, otur emrine binaen Osman Paa oturup tekrar kalkm velhasl defa ira-
dei seniyyeye imtisalen oturup tazimen yine kalktktan sonra drdnc defada
oturup, muharebelerini nakl eylemesi ferman buyurulmas zerne Osman Paa
iradei ahaneye bila-muttasl son seferini raz ve beyana beda ile Ara hn'n
malbiyyeti maddesine geldikte Zt ahane szn keserek, kendi bandaki
Tu'u karp Osman Paa'nn bana takmtr. Paa malilevna hikyesine
devamla Hamza Mir-za'nn malbiyyeti vak'asnn tarifinde yine Hnkr
szn kesip Bunun semeresini grrsn buyurarak kend! murassa hanerini
Osman Paa'nn beline takt gibi mteakiben mam Kulu Hn'n bozgunluu
keyfiyetinin istimalnda dahi evvelkinden daha l bir tu ile Paa maireleyhin
ser abu-diyetini tezyin buyurmulard,.
Elhasl Osman Paa, Kefe'de Tatarlarn muhasaras tahtnda , drtbin askerle
ne vecihle mukavemet eyledii ve Hn'n nasl kati ve idam olunduunu
tafsilatyla hikyesine hitam verdikte Sultan Murad Han Hazretleri mbarek
ellerini kadrp bir ok duadan sonra kendi elbiselerinden bir kat elbise hediye
eylemitir. zdemirolu Osman Paa'nn bylece Sadrazamla tayini
katilemit.
Siyavu Paa sadrazamlktan indirilmi ve zdemirolu Osman Paa Sadrazam
tayin olunmutu. Drt aya yakn bir zaman stanbul'da duran Osman Paa
Kafkas zerine sefere kmak zere hazrland ve Vezir Ferhad Paay stanbul'a
ard.
DevletLAliyye'nin dou zerine yapt ve yzbin kilometrekare toprak
kazand bu seferi burda brakp biraz da bat yni kffar zerine yaplan ve
on sene srecek olan sefere bakalm. Yalnz burada unu hatrlatmak isteriz ki
hem dou hem de bat hududlarnda alm seferler ortada iken padiahn sefere
kmamasn rahatna dknlne, kadn sz le hareket ettiini, haremin
sefere kmasna mani olduunu ileri srenlere siz olsanz hangi tarafa
giderdiniz? diye sormak gerekir...

Bat Seferi

Tarihler Hicr 1001/Mild 1592'yi gsterirken iki sene evvel oniki sene sren
Dou seferinin sulh mzakereleri tamamlanm ve dou snrlar sknete
getirilmiti. Bu arada ahzde Veliaht Mehmed Sultan'n snnet dn
yaplm ve bu muhteem dn krk gn krk gece srm ve bu arada bir ok
fakir giydirilmi, doyurulmu, halk bundan ok honut kalmt.
Yalnz bu dnde marifet gsterisinde bulunan sanatkrlar Padiah ok
memnun etmiler, heyecana kaplan 3. Mu-rad benden ne dilerseniz dileyin
buyurarak bir nevi taahht altna girmi bundan istifade eden sanatlar,
Yenieri ocana yazlma isteini ileri srmler Hazreti Padiah vaadinden
dnememi ve bu istei kabul etmek mecburiyetinde kalmt. Yenieri Aas bu
talebi iddetle'red etmise de Hnkra sz dinletememi, inand dvasnda
samimi olduundan vazifesinden istifa etmek.cesaret ve ecaatini gstermiti.
Bilindii gibi Yenieriler muharip yani savaan bir snft. Sanatkr insanlarn
yeri muharip snf olamaz, muharip snfn ihtiyalarn gerek iml gerekse tamir
etmeye yarayan bir kurulu biiminde olmas askerlik tekniinin icabdr. Bunda
Yenieri Aasnn itiraz asker yazlmalarna deil, muharip bir snfn iine
dahil olma isteklerine kar ktr. Yoksa Koca Mimar Sinan bir Yenieri idi.
Fakat sanatkr taraf ar basnca Yenierilikten ayrlp teknik snfa dahil olmu
asakiri islm'n bir ok nehirleri gemesine kolaylk salamak zere bir ok
kprler kurmu, muhasara aletleri gelitirirken ordudan ayr deildi. Fakat
muharip snf olan Yenieri'ye de Hahil deildi. Netceten bu sanatkrlarn
yenieri ortalarna kavd edilmi olmas hatal olmutur. Ayrca sanatkrlar d-
nen ve dndklerini syleyen insanlar olduklar iin si-vasete mecburen
ak bir kafa yapsna mliktirler. Bu sanatkrlarn orduya muharip snfta
katlmalar politikaya da karmalarn ve bunlarn tesiri altna girmelerini inta
etmitir. Sokollu Mehmed Paa'dan sonra Vezareti zma makam Osman Paa
gibi mstesna kabiliyyetler hari tutulursa tam bir mcadele ile ele geirilmesi
dnlen bir mevki haline gelmiti. Bu mcadelede Yenierinin her zaman
tesiri olurdu. Fakat bu sanatkr gurubda aralarna girince hizipler oalmtr.
Hatta bu devirden itibaren eyhlislmlar dahi azledilir hale gelmilerdi. O
devre kadar eyhlslmlar makam'a-rndan ancak vefat mnasebetiyle
ayrlrlard. imdi biz yine Bat zerine alan seferin sebebini ve 3. Murad
zamann iine giren blmn izahna dnelim.
Bosna Beylerbeyi Hasan Paa artovitz ve Gora ehirlerini zapt ve Bihac
kalesinin fetihi mnasebetiyle sulhun ortadan kalkt eklinde mtala eden
Avusturya kumandan, Sis-sek de Hasan Paann durumu izah iin gnderdii
heyeti kaleden aa atm bazlarn da barut flarna balayp flar
atelemi ve onlar bylece ehid etmiti. Bu haberi alan Hasan Paa ok zlp
mukabil harekete gemi ve 1000 Avusturyal askeri esir alm bunun yz
tanesini stanbul'a gndermiti. stanbul'a gelen esirler hususen Avusturya
sefarethanesi nnden geirilerek tehir edilmilerdir. Hammer tarihinde bu
mevzuda u satrlara rastlyoruz. Gnbegn artan Osmanl zeferleri bata
mparator Rudolf olduu halde btn hrstiyan lemini sonsuz zntlere duar
etmi ve imparator 2. Rudolf yepyeni bir an sistemi kurmu ve bu an'a Trk
an' adn vermiti. Bu tertib gnde defa sabah, len ve akam alnyor ve
bu an sesini duyan hristiyanlar kiliselere toplanacaklar ve Osmanllara kar
zafer kazanmak iin dua edeceklerdi.
Sinan Paa sulhun bozulmasndan dolay Hasan Paa'y sorumlu tutuyor ve bu
yzden kendisine ok kzyordu. Bu sebebten Rumeli Beylerbeyliine kendi
olunu tayin etmi ve phesiz yanl bir tutumla Hasan Paay imdadsz
brakyordu. Sissek Kalesini muhasaras srasnda yardmsz braklmas ve
Avusturyallarn tazyiki Paann geri ekilmesine se-beb oldu. Bu geri ekilme
srasnda otuzbin askeri ile Kulpa nehri kprs zerinden geerken izdihamdan
ve arlktan kt. Birok asker ve Kaanuni Sultan Sleyman Han'n kz
Mihrimah Sultan'n sevgili olu ve torunu ve bizzat Hasan Paa sulara gark
oldular ve ehitlik rtbesini ihraz ettiler.
Sinan Paa Macaristan zerine sefer amak istiyordu. Bunu haber alan mparator
Rudolf iki senelik vergiyi Hnkra gndermise de bu srada Hasan Paa ve
Mihrimah Sultan'n oul ve torunlarnn ehid olduklar haberi gelmi ahali dahi
galeyana gelerek Avusturya sefirinin hapsedilmesi iin isteklerde bulunmutur.
Macaristan zerine yrmeye karar alan Sinan Paa Avusturya sefirin de yanna
alm bulunuyordu. Fakat Sefir yolda ld. Sadrazam, bespre ve Palato
kalelerini teslim aldktan sonra Bdin kalesine klamak kere yola kmtr.
Ancak k yaklamas mnasebetiyle gerek kara gerekse deniz savalarna ara
vermek detken byle bir niyet grmeyen asker sylenmeye balam ve ilk
frsatta gece Sinan Paann adrnn iplerini kesivermiti. Bu sefere devam
etmiyoruz klamak zamandr demekti. Sinan Paa bu sebebten Belgrad'a
gitmeyi mnasip grd. Bu arada Kirli Hasan Paa Avusturyallarn baz
hcumlarna maruz kalm ve bir ka tane kk kale dmann eline gemiti.
Sinan Paa Dersaadet'e haber gndermi asker gnderilmesi talebinde
bulunmutu. Hnkr 3. Murad yaynlad irade seile hem Krm Hn Gazi
Giray hem de Yenieri aas bir ok askerle yardma vazifelendirilmiti.
Sirme sahrasnda btn kuvvetler toplanm Krm Hn dahi gelmiti. slm
askeri Tuna nehrini geip Rab ehri ve kalesini muhasara etmiti. Mdafii
askerler 20 gn sonra dayanamayacaklarn anladklarndan eya ve silhlarn
alp aitmek artyla kaleyi teslime raz olduklarn bildirdiler. Bu istekeri kabul
edilip gitmelime msaade olundu. Bu kelinin teslim alnmasndan slm askerine
bir ok top, mermi ve erzak kalmtr. Papa kalesi bir tek silh patlatlmadan
teslim alnda.
Bundan sonra slm askeri klamak zere Budin kalesine ekildi. Hicr
1002/Mild 1593,

Sultan 3. Mrad Han'n Vefat

Tarihler Hicr 1003/Mild 1594 yln gsterirken 3. Murad Hazretleri Sultan

Hanmlardan birini Halil Paa ile evlendirdikten sonra yorgun bedeni iyice
halsizleti. Yirmibir yl sren satanatnda ordusu hep savamt. Kh zafer
sevinci kh mevzii muvaffakiyetsizlikler bu hassas bnyeli padiah
hrpalyordu. Bunlar yetmiyormu gibi bir yandan Safiye Sultan'n devlet
ilerine karmasn nleme gayretleri te yandan Sokollu Mehmed Paa ve
Osman Paa'dan gayr sadrazamlarn baarszlklar, birbirlerine kar
rekabetleri meydan savalarnda arz olan yorgunluklardan daha fazla idi. te bu
talthsiz-padiah tarihilerce pek iyi anlalmam, dnyann o gne kadar hi bir
devletinin sahip olamad byklkteki devleti gn getike kalitesi den
devlet adamlaryla idare etmenin zorluunu hep ahsnda hal etme durumunda
kal-rntr. Tarihiler Padiah Hazretlerini ok ocuu var diye bile kt grmek
eblehliine dmlerdir. Bu adamlar hi duymamlar ki ki Cihan Serveri
buyurmulardr: Evleniniz, oalnz ben kyamet gn sizin oklunuuzla
vneceim.) Hazreti Padiah yalsnda oturmu Boazdan geerken a-det
zere top at ile selmladlar. Bu kk gemilerin toplarnn sesinden yalnn
btn camlan krld ve Hazreti Padiahn yle syledii duyuldu. Eskiden
donanmann btn gemileri beni selmlamak iin toplarn grletirler de bir tek
cam krlmazd. imdi iki kk geminin toplar btn camlan krd, camlar eski
camlar o zaman bu hl nedir? dedikten sonra glmsedi... Ve lmnn
yaknlatn idrak uuru iinde Rabbine yneldi. Dualar etti, etti ve Devleti
Osma-niyye'nin yirmidrt milyon kilometre kare byklndeki mesahasndan
bir trbe iinde arnlk bir topran ebediyete kadar sahibi olarak bu lemi
terk eyledi.
Cenab- Hakk meknn Cennet eylesin. Allah rahmetini esirgemesin.

3. Murad'n Hanmlar Ve ocuklar

3. Murad'n ilk hanm Safiye Sultandr. Venedik'de 1550'de doan bu hanm,

1605'de Eski saray denen yerde stanbul'da vefat etdi. Ya 55 civarndayd vefat
etdiinde. Venedikli Bafo ailesinin bir ferdi olup, babas Korfu vlisiydi. Zaten
Venedikten, Korfuya giderken, Adriyatik denizinde, iinde olduu geminin,
korsanlarn eline gemesi ile balayan izgi sonunda onu, dnya devleti olan
Osmanl hanedannda, valide sultan makamna kartt.
ztuna; izdivacnn Manisa'da 1565'de olduunu yazar. Evlilik mddeti 3.
Murad'n lm gnne kadar, 30 sene devam etdi. Bu evlilikte; 3. Mehmed
unvanyla padiah olan, ehzade Mehmed'i ve Aye Sultan dnya'ya getirdi.
Hayli hayr sahibi validelerden biridir. Eminn'ndeki Yeni Camiin arazisini
satnalan ve temellerini attran Safiye Valide sultanr Kaimvalidesi Nurban
Sultan Valide ile Osmanl devleti siyasi meselelerinde at oynatmlardr ifadeleri
sklet olarak fazladr ancak mutlakyet idaresinde bir padiahn hanm veya
annesiyle maverede bulunmas, tahtn ve kendisini korumas hususunda, baz
grevlerde istihdam etmesi hide anormal durum saylmamaldr. Son
zamanlarda; piyasada, Safiye Sultan ad ile baslp satlan pespaye bir roman,
trihinden ve ecdadnn ahlk hamidesinden bihaber kimselerin ok rahat ifal
edilecekleri tarzda kaleme alnm bir sr edeb d ve gerekle alakas
olmayan vede en'i maksada dayal, siyasi bir cinayetin ucuz leti olarak
yaymlanm ve milletine yabanclaan kimselerin, ecdadn baklamas iin
eline verilmi kt bir silahdr. Herkes unu iyi bilmelidir ki, insanolu dnyaya
ne olarak geleceini kendisi semez. Bu Cenab- Hakk'n bir takdiridir. Tecelli
lhiye, bizlere lutf etmi de, anne ve babas mslman kimseler olarak dnya'ya
getirtmi. Bylece hayatmzn izgisinide bu din'in teklif ettii, hell ve haram
hududlar arasnda srdrdmz de ilhi ve ebedi saadete ereceiz.
Baka din mensubu olarak dnyaya gelmi insanlarn, hayatlar boyunca
evrelerinin kendilerini srkledii hay huy iinde mrnn nefes saysn
tketip, "Yolun varmazsa Mu-hammed'e kalkt kervan/ Kaldn dalar banda"
beyitinin, mna-i mnifi iinde frsat deerlendirememi olur bizim
anlaymzda.
te Safiye Sultan bir soylu gayri mslim olarak, geldii dnyada grn hayli
zc bir korsanlk sonunda, hayat nasl Tebeddlata uruyor. Bundan bir ders
karrsak, intele-jans hareketlerin husule getirmek istedii maksadlann nn
tkam oluruz. Bu bakmdan her memleket evld, kendi trihini milletinin
dman olmayan hatta ecdadn seven kimselerin kaleme aldklarn, tetkik ve
mtalaa ederse, hyanet tuzaklarna dmekten kurtulmak kendiliinden hsl
olur.
Kocas 3. Murad'n Ayasofya Cami avlusundaki trbesine defnolunan Safiye
Sultann, bir halifeyi dnyaya getiren hanm ve bir halifeye 30 yl zevcelik
yapm, bir m'mine olarak kabul etmek ve hayrlarn, Rabbimizin kabul
eylemesini dilemek bir mslman olarak, hepimizin vazifesidir.
3. Murad'n
2. hanm h- Huban Haseki olup, hakkndaki bildiimiz Bahekap'daki
trbesinde yatt ve vakflarnn olmasndan haberdarz.
3. Hanm ems-i Ruhsar Haseki'nin de 1613'Hen evvel vefat ettiine dir
malumat sahibiyiz, bir de Rukye Sultan-hanmn annesi olduu ve Medine'de
vakfiyesi bulunduudur.
4. Hanm hakknda bize ulaansa sadece adnn Nzper-ver Haseki olduudur.
5. hanmnn ad mehul kalm fakat babas Eflk Beyi Mircea olduu bilgisi
mevcuddur.
3. Murad'n 102 tane ocuu olduunu, nazar dikkate alrsak burada saylan
hanmlarn, bu rakkamn altndan kalkamayacaklar da pek ak olarak ortadadr.
Osmanl aile anlay, batl ve gayri mslim anlayn getirdii anlaya pek
scak bakmaz. Dolaysyla da onlarn tam tersine aileyi kendi zel dnyasnn bir
uydusu olarak kabul eder ve mcevherini paylamak istemeyen bir bayan
kskanl Osmanl insannn damarlarnda dolaan kan gibidir vede byle
olmas iinde ill dindar olmas da gerekmemektedir. Bu bakmdan Safiye
Sultan, kocas Murad'n cariyelerle, hasekiler ile yaamasn bir mesele hline
getirmemi, o, bakadn oi-ma otoritesini bu yaklam ile muhafaza etmeyi akl
etmitir. Tabii Nurbn Validenin, olu Murad' anne duygusuyla gelini
Safiye'nin penesinden kurtarmak arzusuyla! Her gn sunduu cariyelerle
soukluk temin etmeye alrken, Safiye sultan ile 3. Murad gibi irave
tasavvufa meyli yksek bir ahsn, karsna olan yaknl demekki sadece
ehev hislerle balanm olmayp, fikri yaknlnda tesirini tayor-mu- Bu
bakmdan Nurbn validenin bu gayretleri daha Manisa'dayken balam 81 tane
ehzade ve sultanhanm sandukas kabirleri doldurdu. Bu yavrularn ounluu
bebekken vefat etdiler. Yalnz Manisa'da ehzadeler trbesinde 1575'den nce
len, 3. Murad ehzadelerinin says, biri yetikin ehzade, 8'i kk yata
ehzade ile 14 tane kz ocuklara aid sanduka bulunmaktadr. 1595 ylnda 3.
Murad'n hayatta olan kzlarnn says 28 idi. 3. Mehmed'in tahta kt gnde
nizm- lem iin, hepsi ayn gnde bodurulan 19 ehzadenin babalar da, 3.
Murad idi. imdi biz kzlardan bahsederek sayfalarmz ssleyelim.
Yedi sultanhanm hakknda elimizde malumat var. Bunlarn ban Safiye
Sultan'n kz Aye hanmsultan eker, Manisa'da 1570'de dnya'ya geldi.
Vefatnda 35 yandayd ve trih 15/mayis/1605 idi. Bandan izdiva geti
bunlar srasyla; Kanijeli brahim Paa, 2. si sadnazam Yemii Hasan Paa ve 3.
sde Gzelce Mahmud Paadr. Vefatnda babas 3. Murad'n trbesine defn
olunarak hayrhah bir insan olarak anld.
Fatma Sultanhanm ise izdivada onun yapm olduunu gryoruz 1580'de
doan bu sultanhanm, 40 yanda hayat izgisinin sonuna geldiinde trihler
1620 yln gsteriyordu. 1. evlilii, Bonak Halil Paa ile yapld. Bu evlilik 10
yl bir kagn akn srd. Paann vefat zerine 2. evlilik 1555 doumlu Cafer
Paayla vukubulmutur. Bu ei de, ilk ^i Halil Paada Fatma Sultanhanmdan
25 ya byktler. Cafer Paa 6 yl sonra ldnde 48 yandayd ve Fatma
sultanhanm henz 23 yandayd. 3. dmad ise Hzr Paa olmutu bu zat
1610'da ldnde Fatma sultanhanm bir daha evlenmedi. Ancak bu izdiva
mddeti hayli ksa srd.
Hatice Sultanhanm ise, Cerrah Mehmed Paa ile 1598'de evlendi. Alt yl sren
bu eviilik 28/aralk/1604'de Paann lm ile noktaland. Hatice Sultanhanm
iin malumat bundan ibaret olup, doum ve vefat gibi trihleri mevcud deildir.
Mihrimah Sultanhanm dier 3. Murad kerimesi oiup, doumu 1592 olarak
biliniyor. Vefatnda babasnn trbesinde defnolunmu, izdivac ise Mirahur
Drnad Ahmed Paa ile 21/ubat/1613'de yaplmtr. Evlilii be sene
srmtr. Paann 1618'deki vefatyla son bulmutur.
Fahriye Sultanhanm ise; 1594'de domu babasnn vefa-tindaysa henz bir
yanda idi. 1656'da vukubulan vefatnda 62 yann iindeydi. Bu hanmsultan
da iki defa izdiva yap-mtrki ilkini ukadar Ahmed Paayla 21/ubat/16 1
3'de gerekletirmitir. kincisi ise 1619'da Dmad Sofu Bayram Paa ile
olmutur bu izdiva 8 yl srmtr. Bayram Paa 1627'de vefat etmiti bundan
sonra Fatma Sultanhanm 29 yl dul olarak yaamtr.
Mihriban Sultanhanm'da dier bir kzdr 3. Murad'sn. Eldeki malumat sadece
Kapcba Topal Mehmed Aa e 21/ubat/1613'de yapt izdivacdr. Dikkat
buyurulur sa 21/ubat/1613 trihi sultanhanimlann bazlarnn, izdiva trihi
olarak grlyor. Demek ki padiah 3. Mehmed kz kardelerini, toplu bir evlilik
treniyle nikahlam ayn gnde. Nitekim mikhlan kyannda, Haova meydan
muharebesinin mnevi ftihinin de eyhlislm Hoca Saadeddn Efendi
olduunu da hemen hatrlatalm.
Yine hanmsultanlardan 3. Muradn kz Rukiye Sultanhanm vardr ki, o da
toplu nikh iinde izdivacn Dmad Nakka Hasan Paa ile yapmtr ve
kendisinin sadece vefat trihi hakknda bilgi vardr o da 1623'n Temmuz aydr.
Bu Hasan Paa iki defa Yenieri Aalna getirilmitir. Yenieri Analk
arevini bu gnn kara kuvvetleri kumandanlna e rmek kabildir. Busuretle
3. Murad'n kzlarnn, yedi tanesi-in biyografisi hakknda ksa da olsa malumat
arzettik. Karde katlinin belkide en bynn yaand 3. Mehmed'in clusu
dneminin fecaatini yaayan ehzadeler olmutur. Padiah olan 3. Mehmed'in
dnda babalarndan nce vefat etmi olan ve bunlardan adlan malum olanlar
yazalm, pe-indende clus mnasebetiyle, katliam gibi infazlarn kurban olan
masum ehzadelerin adlarn zikredelim: ehzade Osman; doumu 1573
Manisa, vefat 24/2/1587 stanbul, ya: 14'3. Murad Trbesine defnolundu.
ehzade Sleyman ve Cihangir ayn gn de doan, belki de ikiz olan bu
kardeler alt aylk iken ayn gnde 1585'in 8. aynda vefat etmiler ve Dede'leri
2. Selim'in trbesine, 'trnak olunmulardr. Yine ehzade Mahmud, Murad
1595'den nce, kkken vefat etdiler. Clusa bal lmlerin en yals, 17
yanda olan ve ayn zamanda babas gibi deerli bir ir olan ehzade Mustafa
ki ayn zamanda 3. Mehmed'in veliahdi idi. O ve aada adlar yazl ehzadeler
bu katliamn talihsiz kurbanlaryd. ehzade Bayezid 16 yanda, Abdullah 15
yanda, Selim 14 yanda, Cihangir 10 yanda, Abdurrahman 10 yanda, Ha-
san ve Ahmed'de 10 yalarndaydlar. ehzade Yakup ve aada adlar yazl
eh-zdeler 8 ya civarndaydlar: Alem-ah, Ysuf , Hseyin, Korkut, Ali,
shak, mer, Alaaddin, Dvd, Osman ehzadelerdi. Bu yavrular l-1
Osman'dan olmann kaderini yaadlar.

3. Murad'n Sadrazam Ve eyhlislmlar

3. Murad'n tahta ktnda Dede ve baba yadigr ve de ayn zamanda enitesi

olan Sokullu Mehmed Paa sadaretde bulunuyordu. Tabiiki bu kudretli ve
baarl sadrazama muamelesi grevinde brakmas oldu. 12/ekim/1579'da ehid
edilen bu eniteye fazla zldn grmediimiz padiah yerine Semiz Ahmed
Paay sadnazam yapt. Bunun dnemi ise 6 ay, 16 gn srebildi. 38. sadnazam
olarak Sokulluzde Lala Kara Mustafa Paa tyin olunduunda trih 28/ni-
san/1580 idi. Ne varki 3 ay, 8 gn sonra bu sadnazam infisal etdi. 39. sadnazam
olarak 7/austos/1580'de Koca Sinan Paa sonunda be defa stlenmi olduu
sadaretinin ilkine 7/austos/1580'de balad. 2 sene, 4 ay, 18 gn sonra D-mad
Kanijeli Siyavu Paaya yerini brakt. Siyavu Paann sadareti baladnda
trih 24/araIk/1582 olup, bu ztn dnemi ise 1 sene, 7 ay, 5 gn srebildi. Bu
sadrazamin yerine Kafkasya ftihi, 41. sadnazam Ozdemirolu Osman Paa
getirildiindeyse, takvimler 28/temmuz/1584' gsteriyordu. Dnemi 1 sene, 3
ay, 3 gn sren zdemirolu'nu takip eden 42. sadnazamn, Hadim Mesih Paa
olduunu gryoruz ve bu grevde 5ay, 16 gn kalp, 15/nisan/1586'da tekrar
Kanijeli ibrahim Paann sadarete tyin edilmesiyle karlayoruz. brahim
Paann 2. sadaretinin ilkinden daha uzun mddet 2 sene, 11 ay, 17 gn
srmesine ahidoluyoruz. Onun yerine bu sefer tensib 2/nisan/1589'da balamak
zere, Koca Sinan Paa stne yapld, l/austos/1591'e kadar 2 sene, 3 ay, 29
gn srd. Onun peindende 43. Osmanl sadrazam olarak Ferhat Paa makam-
i sadarete tyin olun-duysa da 8 ay, 3 gn sonra infisal etdi. Kanijeli brahim
Paa bu zatn yerine 3. ve son sadaretine baladnda trih 4/ni-san/1592 idi. 9
ay, 24 gn, sonra 1593'de hizmeti noktalandn da 3 sadaretinin mddetinin; 5
sene, 3 ay, 16 gn oldu- . unu gryoruz. Koca Sinan Paaya yine sadaret
makam grnyor ve o da 3. sadaretine 28/ocak/1593'de balyor grevi
16/ubat/1595'e kadar 1 sene, 11 ay, 19 gn srdrd. Bu seferki sadareti, 3.
Murad'n son sadrazam olmasn
tirdi- Bylece 3. Murad'n sekiz sadrazamla altn bunlardan Koca Sinan
Paann defa, yine Kanijeli ibrahim paann sadaretinin de, defa
vukubulduunu hesaba katarsak, mhr hmayun 11 defa el deitirmi oluyor.
3. Murad'n eyhlislmlarna gelince, padiah tahta clis olduunda Konyal
Mahmud Efendi makam- meihat de idi. Vefatyla yerine 17. Osmanl
eyhlislm olarakda Kadzde Ahmed emseddin Efendi 16/ekim/1577'de
geldii makam vefatyla boalttnda, geride 2 sene, 7 ay, 10 gn sren bir
hizmet dnemini brakm 25/mays/1580'de Hakk'a yrm oldu.
Onun yerine Mallzde Mehmed Efendi 1 sene, 7 ay, 27 gn, srdrd
grevden, istifaen ayrldnda trih 21/ocak/1582 idi. 19. eyhlislm ivizde
Hac Mehmed Efendi ki daha nce babasnn Kaanuni tarafndan, Hz. Mev-
lnaya kfrettii iin grevden alnm olmas da bu ztn meihate
getirilmesine, engel olmadn hatrlatmak isteriz. 5 sene, 3 ay, 16 gn sren bu
dnemin sonunda eyhlislm Efendi Hakk'a yrd. 20. eyhlislm olarak
Meyyetzde eyhi Abdlkaadir Efendiyi meihatde gryoruz. 3/ni-
san/1589'da azlediinde geride 1 sene, 10 ay, 28 gn srm hizmet brakmt.
Bostanzde Mehmed Efendi 9/ma-ys/1592'de azline kadar 3 sene, 1 ay, 6 gn
hizmet verdi.
Yerine Ankaral Hac Bayramzde Hac Zekeriyya Efendi de 1 l/temmz/1593'e
kadar yni vefat trihine kadar, makam- meihatde bulundu. Bostanzde ise 2.
meihatine baladi-_v_e.4 sene, 8 ay, 11 gn sren grevden vefatyla ay-nld.
Ancak 3. Murad'n sonuncu eyhlislm olmutu Bostanzde merhum. Bylece
3. Murad'n saltanat dneminde alt eyhlislm says sekiz kii olmakla
beraber Bostanzde 2 defa meihate geldiinden makam dokuz defa el
deitirmi olmaktadr.

SULTAN 3. MEHMED ..................................................................................... 2

3. Mehmed'in Doumu ................................................................................ 2
3. Mehmed'in Tahta Geii .......................................................................... 2
Ferhad Paa le Askerin Arasnn Almas.................................................. 3
Mihal le Sava............................................................................................ 3
Tergovi Facias .......................................................................................... 4
Crcra Kprs Facias ............................................................................. 4
Estergon Kalesinin Dmesi ........................................................................ 4
Okmeydan Sahrasna Klnan Namaz ......................................................... 5
Eri Seferi ncesi ....................................................................................... 5
Eri Seferi Ve Haova Meydan Muharebesi................................................ 6
Eri Kalesinin Fethi..................................................................................... 7
Birinci Bolmn lk Ksm .......................................................................... 7
Birinci Bolm kinci Ksm ......................................................................... 8
Birinci Blm nc nc Ksm ......................................................... 8
Birinci Blm Drdnc Ksm Sebat An .................................................. 8
Birinci Blm Beinci Ksm....................................................................... 9
kinci Blm................................................................................................ 9
Padiahn Karlan ................................................................................. 10
Sulh Mzakereleri ..................................................................................... 10
Yank Kalenin Elden Gitmesi .................................................................... 10
Kanijenin Fethi .......................................................................................... 10
Kanije Savunmas...................................................................................... 11
Hasan Paa'nn ki Klesinin Ka .......................................................... 12
Son Mektup ............................................................................................... 13
Sadrazamn stanbul'a Dn.................................................................. 15
ehzade Mahmd'n lm ...................................................................... 15
3. Mehmed'in Vefat .................................................................................. 15
Sultan 3. Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar ........................................... 16
3. Mehmed'in Sadrazam Ve eyhlislmlar ............................................ 16
 SULTAN 3. MEHMED

Babas: Sultan III. Murad

Annesi: Safiye Sultan
Doum Tarihi: 1566
Vefat Tarihi: 1603
Saltanat Md.: 1595-1603
Trbesi: stanbul'dadr.

Devleti Osmaniyyeyi yirmidrt milyon kilometrekarelik bir mesaha ile

Manisa'da vali olarak devlet hizmetlerinde vukuf kesbetmek zere gnderidi
Veliahd ehzade Mehmet Sultana brakan merhum padiah nc Murad Hn
vefat ettiinde tarihler Hicri 1003, miladi 1595 yln gsteriyordu.

3. Mehmed'in Doumu

Hicri 937, miladi 1566'da Manisa'da doan ve Venedikli Bafo ailesine mensub
ve sonradan mslman olarak Safiye Sultan ismini alan 3. Murad Hn
Hazretlerinin sevgili karsndan tevelld etmiti. Hazreti Padiah ok evlenip
yziki ocuk sahibi olmasna ramen Safiye Sultan daima en gzde ei bilmi
ve daima ona k kalmtr.
ikinci Selim Hazretlerine doum mjdesi verildii zaman hazreti padiah pek
memnun olmu ve u szlerle adn: Ecdad kirammzda Murad olu daima
Mehmed olagelmitir) diyerek torununa Mehmed adn koyduunu ilan etmi
oluyordu. O srada 2. Selim daha tahta gememi ve Cihan Sultan Kaanuni
Sultan Sleyman Hazretleri berhayatt. nc Mehmed ilk derslerini Manisal
brahim Cafer Efendiden grm ve hocasnn vefat zerine Haydar Efendi ve
Pr Mehmed Azmi Efendiden feyz ve ilim ald.

3. Mehmed'in Tahta Geii

Sultan elebi Mehmed Hazretleri zamanndan beri devam eden an'aneye uygun
olarak 3. Murad'n vefat gizlendi ve Manisa'daki ehzade Mehmed'e haber
gnderildi. Anas Safiye Sultann mdebbirliinden emin olan ehzade hi acele
etmeden stanbul'a geldi.
stanbul halk toplarn endaht ettirildii duyunca 3. Murad devrinin bittiini ve
3. Mehmed devrinin baladna muttali ouyordu.
Yeni padiahn geldiini renen ulema, vezirler ve komutanlar derhal saraya
koup padiaha ballklarn bildirip biat ettiler. Merhum padiahn na
mbarekleri Sultan Selim Camii yaknlarndaki Yavuz Selim Hazretlerinin
trberine ve onun yanna defnolundu.
Sultan 3. Murad merhum mddeti hayatnda yziki ocuk sahibi olmusa da
vefatlarnda 27 sultan hanm, 20 ehzade hayattayd. Bu ehzadelerin en by
imdi padiah olan 3. Mehmed'di. Geri kalan 19 erkek kardei iin padiah ne
yapabilirdi... nk ilk i z itimaen halifetan faktel ehad-hma fetvasna
da uygun olarak teamden 19 ehzadenin idamna... bu 19 ehzade arasnda iki
aylk bebek de vard. Fakat onun bir imtiyaz vard Hanedan Ali Osmand... ki
aylk bebek milleti iin feda edilmiti. Aslnda mill kurtulu savamzn
cereyan srasnda milleti iin byk bir fedakrl gze alan, top mermisi
slanmasn diye bebeinin zerindeki battaniyeyi alp top mermisine saran
kadna ne kadar sayg gsteriyorsak; iki aylk bebei de milleti iin feda eden
padiah aabeye o kadar hak tanmak gerekir... te bu 19 idam infaz edildii
vakit mehur air Bki'nin talebesi olan ehzade Mustafa'nn halk tarfndan ok
sevilmesi idamn perinleyen brristirat oluyordu. Bu ehzadenin infazn
gerekletiren dilsizlerin elinden arta kalan son derece dokunakl bir tersiye idi.
Merhum ehzadeler babalar 3. Murad'n ayak ucuna defn olunurlarken sultan
hanmlar da eski sarayn yolunu tutuyorlard. Bu ileri mteakip 3. Mehmed
unvanyla taht- Osmaniye clus eden padiah, Asakir-i ahaneye bir
kesede otuzbin duka altn olmak zere yzotuz kese dier bir deile 3.900.000
duka altn ihsan byrdr.
3. Sultan Murad merhum, saltanatnn son iki ylnda Cuma selamlklarna
kmyordu. Tahta ktktan sekiz gn sonra yeni padiahn cuma selamlna
kt ve askerleri ile, halkla beraber bir olup namaz kld grld. Bundan
hem asker hem de ahali memnun oldu.
Cuma namazndan sonra devlet gemisinde bir takm deiiklikler yapld.
Sadrazam Sinan Paa vazifeden alnp yerine Ferhad Paa tayin olundu. Kaptan-
Deryala Halil Paa getirilmi, bu makamda bulunan aalazade baka hizmete
getirilmek zere istirahate ekilmiti. Devletin ileri, gelen memurlarna krkler
hediye edilerek padiahn nazarlarnn zerilerinde olduu ihsas edilerek
grevlerine devam denilmi bulunuyordu. Bu arada dnyann dier devletlerinin
hkmdarlarna 3. Mehmed'in taht- Osmaniyye clus ettiini bildiren fermanlar
gnderiliyordu.
Tekade ayrlan Sinan Paa, Malkara'da ikamete memur edilmise de bu ihtiyar
vezir, kendince daha hizmet vermek kanaatini tadndan Sadrazaml tekrar
ele geirmek iin almalar yapmaya karar vermi ve bu almalarda her eyi
vasta klmaa kendini mazur grmek gibi yanl bir iti-had yapmt.

Ferhad Paa le Askerin Arasnn Almas

Vezareti uzma makamnda bulunan Ferhad Paa, kffar zerine sefer yapmak
hususunda mzakere yaplan divan toplantsmdan konana dnmek zere
maiyetiyle birlikte at stnde yoia km, bir mddet ilerledikten sonra
karsnda bin kadar, Kulolan denilen ve trl sebeplerden sipahi blklerine
yerletirilmeleri gecikmi olmalarndan dolay clus hsisi alamadklarndan
ikyet etmilerdi. Ferhad Paa ndisinden vazife isteyen bu askerlere
mlayemetle Evlat-l rm hududa gidiniz ulufeleriniz orada verilecektir
dediyse Ae cevab olarak itirazlar, grltler hatta hareketlerle karla-nca
hiddetlenen paa sizden olan emire itaat etmeyen kfir olur, avratlar bo der,
sizler bunu bilmez misiniz? diye ly karan bir hitabda bulunur. syanclar
hemen soluu eyhlislmn yannda alrlar. Durumu anlatrlar. eyhlislm ise
sadrazamn byle sylemesi ile kfir olunup, avratlarn bo dmeyeceini
sylediyse de ve onlar teselli ettiyse de asilerin istedii fetvay da vermedi.
Bunun zerine dalan asiler, sadrazamn szlerini sipahi blklerine de
yaymaya baladlar. Ertesi gn bu szlerin byk bir fitne kacan tahmin
eden divan bu adamlarn ulufelerini almak zere toplanmalarn bildirdi, ulufe
almak zere toplanmalar emr edilen asker ulufe yerine baka bir istekle divan'n
karsna ktlar... Bu istek Veziriazam Ferhad Paa'nn kellesi idi. Sadrazam
hitabesi esnasnda bir sr lisan yznden kellesi istenecek duruma getirmiti.
Oldum bittim milletimiz kfirlikle ithama ve aile ocana yaplan tarize kar
ok hassastr. Sadrazam sinir ile sylenmi bir szn nelere mal olmakta
olduunu grd. Asiler, ulufe istemiyor sadrazamn kellesi diye ter ter
tepiniyordu. Bu szden anlamaz topluluu datmak iin Yenieri Aasnn
emriyle bir blk yenieri ve saray bostanclar vazifelendirilmi, topluluk
datlm fakat Yenieri, Sipahi ve Bostanclar ihtilafna balang saylacak
fitne ortaya konmu oluyordu. ki cihan serveri Efendimiz Hazretleri bir hadisi
erifinde melen Bir fitne kt zaman oturan, ayakta olandan, yatan
oturandan daha hayrldr diye buyurmulard. te tecelli,.. Bundan byle her
yenieri-si-Pahi ihtilaf bu olaya kadar.elir dayanr. Her neyse... Datlan
sipahilerin datlan bu isyanlarnda daha evvel szn ettiimiz sabk
veziriazam Sinan Paa, aalazade ve Siyavu Paalarn dahli grldnden
bir hat- hmayunla Anadoluya srlmeleri tezekkr etmiti.
Sadrazam Ferhad Paa, Eflk zerine doru sefere km, damad brahim Paa
sadaret kaymakamlna tayin buyurumutu. Sinan Paa tarafn ilzam eden
eyhlislm ve baz vezirler, Hazreti Padiah nezdinde frsat dtke; Ferhad
Paann asker tarafndan sevilmediini, mahut olayn buna mncer olduunu bu
sebeple bir muvaffakiyet elde edilemeyeceini sylemekte idiler. Bu trl szler
sonunda 3. Mehmed hazretleri, Eflk ile Budan' eyalet hkmlerine t.bi tu-
tarak Eflk Beylerbeyliine Cafer Paay tayin buyurmulard. Sadrazam Ferhad
Paa stanbul'dan ayrldktan 7 hafta sonra Rusuk nlerinde, eskiden Eflk
Voyvodas olan Mihaii malup etmi, drtbin kelle ve beyz esir ile orduya
katlan Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa ile mavere ederek Tuna nehri zerine
bir kpr inasna karar verdiler.
Bu kararlarn tatbike baladklar esnada stanbul'da devlete ancak kendilerinin
hizmet edebilecei kanaatnda olan sadaret kaymakam damad brahim Paa ve
srld Anadolu'ya her naslsa gitmemi olan Sinan Paa aralarnda ittifak
etmiler ve Ferhad Paa hakknda ve aleyhinde Hazret Padiahtan bir ferman
szdrabilmilerdi. Acaba damad brahim Paa, Safiye Sultann damad olmak
hasebiyle bu ferman kaynvalidesine mi dayanarak alabilmiti... Bunu bile-
miyoruz. Fakat ileride grlecektir brahim Paa, valide sultan olan
kaynanasndan padiah katnda ok efaat grecektir. dam fermann havi olan
Mabeynci Ahmed Aa, ira-dei seniyye ile ordugha vasl olmusa da hakknda
sadr olan hkm adamlar vastasiyle haber alan Ferhad Paa, mhr hmayunu
Satrc Mehmed Paaya teslim ederek yanna ald bin svari ile stanbul'a
doru yola kmt. Tarihler bu srada Hicri 1003, Miladi 1595 yln
gsteriyordu. Sinan Paa 4. defa Veziriazamla tavin edilmi ve Ferhad Paa
aleyhinde ok iddetli takibata gemi, yannda yenieri askerleri olduu halde
Eflk'a doru yola kmt. Yan yolda Ferhad Paa'ya rastgelmi Kellesi
benim, serveti sizin diye bararak yanndaki askeri Ferhad Paa zerine
salmt. Ferhad Paa malna acmam onlar mdafaaya girmeyerek uzaklap
kelleyi kurtarabilmiti. nk yenieriler mallar grnce Ferhad Paann
kellesini unutuvermiler-di. Bu badireyi atlatan Ferhad Paa, Valide sultana
intisab ederek onun yardmlaryla kelleyi kurtarm ve iftliinde rahat
oturmasna msaade olunmusa da bu arada Salamon Eskinazi adl bir yahudinin
saraya Ferhad Paa lehine yapt tavassut ters patlayan bir torpil olmu, nce
Yedikule zinan-n boylam, yahudinin tavassutuna kalm bir vezirin akbeti
kelleyi kaybetmek olmalyd ve yle de oldu.
unu hi unutmamak icab ederki; yahudi daima slama ve mslmana
dmandr. Kur'an- Kerim bu kavme daima iaret etmitir. Onun yni yahudinin
dmanl nasl bir atese dostluu da yle bir atetir. Atein vazifesi
yakmaktr... Bir mslman olarak daima hatrmzda bulundurmalyz ite bu
vak'a bile burda mahhas bir bret olarak kendini sergiliyor.

Mihal le Sava

Sinan Paa yannda bulunan drt bin askerle Bkre zerine giderken etraf
orman ve bataklklarla kapl bir geidde Eflk ordusuyla karlat. Bu arada
Tuna nehrini geip oraya yetimi olan Satrc Mehmed Paa, Haydar Paa,
Hseyin ve Mustafa Paalarla birletiler ve Eflk ordusuyla savaa tututular.
nceleri Voyvoda Mihalin ordusunu zor durumlara drdler. Hatta onlarn
oniki topu da ellerine geirdiler. Dman bir ara kendini toplad ve ani bir
saldrya geti. Bu srada yanl bir manevra yapan Osmanl ordusu bataklk
sahaya doru ricat etme durumuna geldiler. te o zaman felket kendini
gstermeye balad. Satrc Mehmed Paann dnda yukarda isimlerini
saydmz paalar ehidlik mertebesini ihraz ettiler. Allah (c.c.) rahmet eylesin.
Bu arada sadrazam Sinan Paa da batakla dm boulmak zereyken ok
kuvvetli kollara malik bir asker olan Hasan isimli bir nefer tarafndan ekilip
karlan Sinan Paa kurtulmu, Batak lakab da Hasan'a unvan olmutu.
Allah-tan bu srada daha nce Cllahllardan alnm bir esir Osmanl ordusunun
cephaneliini Mihal'in ordusuna yardm olur gayesiyle ateleyince sizin kt
sandnz sizin iin hayrldr fehvasnn tecelisi olarak, ordu cephanede gitti
imdi ne yapacaz diye kvranmaya balad srada patlamann meydana
getirdii hengame dmana bir basknam uruyo-ruz kaygusunu vermi ve
tabanlar yalayp kamalarna vesile olmutu. Durumdan bihaber olan ordu da
iyice dalmt. Mihal ta Bkre'e kadar ekilmiti. te savalar bazen byle
olur... Her iki taraf kendisinin kt durumda olduunu sanr ve meydan
kendisinden daha kt durumda olana terk eder ve bunun birine galip dierine
malup denir. te bu vak'a da byle oldu fakat her iki tarafta da ben galibim
diyecek dil yoktu... Sinan Paa Mihalin gidii haberini alnca orduyu mmkn
mertebe toparlad ve Bkre'ten de uzaklam Mihal'den emin olarak rahata
Bkre'e dahil oldu. Burada baz kiliseleri camie tahvil eyledi, istihkmlar tamir
edip muhkem olmalarna gayret gsterdi. Tergovi kasabasnn hkim bir
tepesine ahap bir gzleme kulesi yaptrd.

Tergovi Facias

Asi Voyvoda Mihal, Tergovi kasabas nlerine geldiinde, Sinan Paa oradan
ayrlmt. Karsnda bin kiilik bir kuvvet bulan Mihal, mcahidlerin
direncini krarak kaleyi zapt etti. Kaledeki islm askerlerini kltan geirirken,
kumandan Ali Paa ve Koi Beyi ie geirip atete kzartarak cehid etti. Bu
zulmyle hal zihniyyetinin ve hristiyanhk taassubunun ve vahiliinin bir
rneini bir kere daha gstermi oluyordu.

Crcra Kprs Facias

Kfirin Glurgevo bizlerin ise Curcura kprs adn verdiimiz bu kpr facias
dnyann en ahmak insannn dahi yapmayaca bir hatann neticesidir. yleki;
Sava ganimetlerinin bete biri devletin olmas hasebiyle, epeydir seferde olan
orduda ganimetlerin mcahidlerin elinde biriktiini gren Sinan Paa mezkr
kpr geilirken bete birleri alma hevesine dmt. Kprnn bir tarafna
koyduu tahsildar vastasyla rsumlar toplamaya baladndan kprden gei
son derece yava oluyordu. Defaatle urad basknlardan ders almayan bu
ahmak ve hain adam bana geleceklerden habersiz tahsilat zevkle seyrederken,
arabalarn bir blm kprnn br bana gemi bir blm de kpr
stndeyken Mihal askeri ile gzkm ve durumu grmt.
Kurnaz kfir hemen gerilerden bir top getirmeye seyirt-miti. Dman
ordusunun geldiini gren askerler kprye komularsa da kprnn arabalar
tarafndan tkal olmas ricat daha doru bir deyile kamay gletirmiti.
Kprnn yaya ve arabalarla dolduu srada heyjatki hl tahsilat devam
ediyordu. Kurnaz Mihal, getirttii topun namlusunu kprye evirmi ve
atelemiti bile. Kpr byk bir grlt le yklrken zerindeki askerler, atlar
ve arabalar sulara gark oldular ve ehadet erbetlerini Tuna'nn souk sularnda
itiler... Kprnn dma/i tarafnda kalan ksmndaki Aknclar ok stn
saydaki kffara kar sadece klla yaptklar mitsiz mcadeleye
balamlard... Bu Aknclar birer birer canlarn kfire pahalya mal ederek
dvtler, dvtler... Can verip Cennet aldlar, Tuna kylarna damla damla
kan aktmlar ve o kylar kanlaryla sulamiard... Akan kanlarn son damlas
da topraa dtnde Aknc taifesinin de sonu iln edilmi oluyordu... Onlar
orada dve dve can verirlerken; kar kyda kalan askerler bir ey ya-
pamamann verdii perianlk iinde kanl gz yalar aktabiliyordu ancak. O
ehidler vurua vurua gittikleri bu lemden sonraki ebedi hayatlarnn
mertebesini bulurlarken rzi maherde elleri Sinan Paann boynunda olmayacak
m? Bu paalarla, padiah 3. Mehmed ne yapsn? Bir sr tarihi bu padiahn
deersizliinden dem vurur hem de uhdesinde Eri Fatihlii ve Haova meydan
sava zaferi oduu halde... Bu ac olay bununla da bitmemi, kfirler Curcura
kasabasnn muhafzlarn da ehid etmilerdi. Tarihler ise Hicri 1004. mildi
1596 yln gsteriyordu.

Estergon Kalesinin Dmesi

Gnmze kadar gelen serhat trklerinin ierisinde en gz yaartan trklerine

isim olan Estergon Kalesi; Prens Mansfeld emrindeki Alman ve Macar
kuvvetleri tarafndan muhasaraya alnmt. Estergon'u kurtarmak zere gnderi-
len Sadrazam Sinan Paann olu Mehmed Paa yola kmt. ok deersiz bir
asker olan bu paa, babasyla dahi mukayese edilemeyecek bir seviyesizlik
gstermi, koskoca bir ordunun bu paann harp balar balamaz korkudan
kamas yznden Prens Mansfeld idaresindeki kuvvetlerin nnde yok
olmasna sebep olmaya kadar varmtr. Mehmed Paadan yardm gelir
mdiyle btn zorluklara gs geren Estergon Kalesinin kahraman
kumandan kara Ali Bey'in ehid dmesi, mukavemetin bittiinin iln oldu.
te dikkat edersek bu bu misalde de grlecektir ki; bir adam koca bir orduyu
hatalaryla nasl mahvediyorsa yine bir adam gsterdii azim ve ecaatle
geilmez bir geit, yenilmez bir kaie oluyor... Kara Ali Bey'in ehadeti zerine
teslim olan Estergon, prensle yaptklar antlamada kadn, ocuk ve ihtiyarlarn
hayatna dokunulmayacak garantisini almlard!.. Heyhat ona bu kfirler uyar
myd? Ne zaman ahdine sadk kalmlar idi bugn kalsnlard... Kahraman
Estergon kalesi Mansfeld birlikliklerinin kasap, mslmanlann ise kurbanlk
olduu bir salhaneye dnmt... Halbuki mslmanlar Estergon'u feth ettikleri
zaman yle mi yapmlard?
. Bu seri malubiyeler bral, Varna, Kilia, smail, Silistre, Rusuk, Bkre
Akkirman dmann eline geti. Sanki bir duvar yklm gibi hat meydana
gelmiti. Bu muvaffakiyet sizlikler Sinan Paann vezaretiuzma makamndan
alnmasna sebep odu. Hazreti padiah kendi Lalas Mehmed Paay sadarete
tayin etti. Padiahn yakn olan Lala Mehmed Paa devleti alyye hizmetine
avu olarak girmile oniki sene gibi ksa bir zamada devletin en yksek
memuriyeti olan sadrazamlk mevkiine erimiti. Devleti Aliyye'nin kurulu tari-
hinden bu vak'aya kadar ve bu kadar ksa zamanda yksele-bilen hibir devlet
adam olmamt. Bu kadar ksa zamanda ykselen bu zat maalesef bu mevkiide
gn kalabilmi ve irtihali dar-i beka eylemitir. Sadaret beinci defa yine
Sinan Paaya tevcih olunmutu. Dnyann en ahmak insan daha gn evvel
azlettii ve yukardaki saydmz muvaffaki-yetsizlikler sahibi Sinna Paay
yeniden veziriazam yapmaz. Hazreti padiah-ahmaklktan mberra olduuna
gre ortada u kalr M; oda devlet adam eksikliidir. Halbuki Hacei Sultani
unvanl Saadeddin Efendi daha eyhlislm dahi olmamt. aalazade ve
Siyavu paa srgndedir. Bir ok kymetli vezir savalarda ehid olmulardr.
Mevcutlarn en tecrbelisi olmak hasebiyle Sinan Paa yeniden vezaretiuzma
makamna getirilmitir. Ya sekseni geen Sinan Paa bir gn divan
toplantsnda sadaret kaymakam Damat brahim paay Kaymakamlk sfatna
dayanarak orduyu hmayuna ne kadar isyanc asker varsa ve kabiliyetsiz
kumandan varsa gnderdin. Bu felaketlerin sebebi sensin diyerek zerine y-
rm ve damad paay kemerinden tuttuu gibi salonun dna karp bu
ihtiyarla stediin ekilde dvebilirsin diye meydan okuduu mehurdur.
Artk bu sorumluluk orta aramakmdr tabiiki Allah bilir.
Sinan Paa sadrazaml 5. defa ele geirdii zaman yeni bir sefer tevikine
balad. Ve padiaha Ceddiniz Kaanun Sultan Sleyman Hn hazretleri gibi
ordunun banda bulunmanz zaferlerin bize olan ksknln giderir.
Sancamza zaferler getrrsz diyerek sefere kma babnda yerinde
saylacak tavsiyelerde bulunmaya balad. Fakat bir yandan Safiye Sultan dier
yandan Damad brahim Paa bu sefer telkinlerine kar koyuyorlard. Sinan
Paann Serdar- Ekrem sfatyla gitmesini mnasib gryorlard.

Okmeydan Sahrasna Klnan Namaz

Bu sralarda stanbulda btn iddetiyle hissetilen aralkl ve tesirli zelzeleler

Dersaadet halknn kuvvei mneviyesini altst etmi, bu malubiyetler ve
zelzelelere lahi bir ted'ip nazaryla bakan ve ne yapacan arm ahaliye ayn
zamanda Halife de olan hazreti padiah Okmeydan sahrasn-daki Namazgahta
imamete bizzat geerek namaz kldrm ve namazn hitamnda Cenab- Allah
(c.c.)'e iten gelen bir yalvarla iltica etmi, Huzuru lahide af ve mafiret,
Reslu Peygamber (s.a.v.) den efaat dilemiti. Namazdan kalkldkta yenieriler
Kaanun Sultan Sleyman Efendimiz hem yal hemde nikriz hastalndan
muzdaripken bamzdan ayrlmazd. Zaferler onun ayaklarnn altna salrd.
Padiahmz Efendimiz bamza gesin, nasl zaferler kazanlr yolu ses-
lenilerle arzularn bizzat Hazreti padiaha duyurdular.
Hacei Sultan Hoca Saadeddin Efendi hazretleri padiah bu hususta tevik
ettikten sonra sefere karar verilmiti. te namazgah namaz devletin bakanyla,
askeriyle ve ahalisiy-le btnlemesine bir vesile olmutu ve hayrl kararlarn
alnmasna mncer olmutu.

Eri Seferi ncesi

Hazreti Padiah niin tereddt ediyordu? Bir ok tarihiler bu tereddd rahatna

dknl vermiler, bazlar (h) korkaklna hamletrnilerdir. Bizde
derizki; bir sr malubiyyetle biten son iki yl phesiz ki saadece bizim
zayflmzdan deil, aklca kabul etmek gerekirki, kfirlerinde zamann
deerlendirmesi, tekniklerini gelitirmeleri, ideal birliine varmalar
muvaffakiyetler temin etmelerinde byk rol oynuyordu.
Burada ok ksa bir misal vermek isteriz Selahaddin Ey-ybi Hazretleri zerine
yaplan hal seferlerinde, kfirler harp sahasnda safa dizdikleri askerlerini kaln
zincirlerle birbirine balarlard. Ayrca ar zrhlar giyer bu askerler hareket
kabiliyetlerini son derece kaybederlerdi, stelik gayet hafif elbiselerle savaa
giren islm mcahidleri, bu saflarn arasna dahpta her zincirli guruptan be
kiiyi cansz veya hareketsiz kalacak derecede yaraladm kfir savama gcn
son derece kaybederdi. nk zincirle bal olduu l veya af yaral
arkadalannm tasn yoksa, ahin gibi la'y Kelimetullah iin cihad eden islm
mcahidleriylemi ba etsin. Tabii zinciri koparamadndan ve cebanetinden
perian olur giderler ok az bir kuvvetle saldran islm ordusu bu yukardan gk
dse mzraklarmzla onu tutarz diyen ahmaklar zirzeber ederdi.
Gerek hal seferlerinin bunlara kazandrd grg gerekse Avrupa zerine
doan bir medeniyyet gnei olan Endls Emevi devletinden rendikleri ile
bu aptalca hatalardan bir de sadece hristiyank iin geerli reform harekti ve
buna bal rnesans akm bu adamlarn terakkilerine mncer olmutu. Her
neyse biz gene mevzuumuza avdet edelim.
imdi byle bir kuvvetin karsna kmak ne kadar byk bir risktir. Bilindii
gibi ta 1. Murad- Hdavendigr zamanndan beri son koz daima en iyi artlar
tahakkuk ettii zaman kullanlr usln hatrlamak gerekir. nk bir
komutann malubiyyeti baka bir ordu ile telfi olunabilir. Ama padiahn
kumanda ettii ordunun bir sava kaybetmesi telafi edilemez durumlar meydana
getirir. te Hazreti Padiahn tereddd buradan geliyordu. Yoksa korkaklk ve
sefahata dknlk gibi ithamlar sadece dar ve suiniyyet dolu grllere aittir.
Hazreti padiah sefere kma karar verdii zaman hazrlklar balad. Padiahn
bakumandanlnda yaplan seferi hmayunlar Davud paa sahrasnda kurulan
ota hmayunla balamak adetinde idi. Fakat Zigetvar seferinden bu yana
geen otuz sene zarfnda hi bir padiah sefere kmadndan, ota hmayunun
ananevi yeri bulunamyordu. Buda unu gsteriyorki, Kaanun Sultan Sleyman
devrinin komutanlarndan ve ileri gelen askerlerinden kimse kalmamt. Belki
de tarihiler bir nesilden bahs ederken l olarak otuz seneyi ele almay bu
olaydan sonra akl etmi olabilirer.
te tam bu srada Sinan Paa eceliyle lm ve imdi Be-yolunda Parmakkapi
denilen yerde defn edilmitir. Be sefer sadaret makamna gelen bu haris adam
ok byk bir servet biriktirmiti. Servetinin ne kadar olduunu buraya
yazmamzn sebebini biraz sonra bir islm dmanna vereceimiz cevap iin
uygun grdk. Bu Sinan Paaya, Asya'dan Avrupadan hatta Afrika'dan dereler
gibi servet akmt. lmnden sonra saklad yer altndan karlan hazi-
nesinden unlar kmt: Yirmi kasa kle altn, iri incilerden meydana gelen
onbe adet tebih, otuz para elmas, yirmi Kavanoz dolusu altn, ibrikler, onalt
at eeri, otuzdrt zengi, yakutlarla ilemeli otuziki zrh, yzkrk mifer,
kymetli talarla bezenmi pazubentler, gmten yemek takmlar, alt-yz
samur ve vaak krk, tilki krkkapl otuz tane palto, ipek ve sim ile dokunmu
ikiyz para kuma, dokuzyz rus sincab krk, altyzbin duka altn ve
ikimilyon gm ake ben ibaret bu listeyi veren L'amartin adl szde Trk dos-
tu kfir utanmadan gryorsunuz Trkiyede mlkiyet hakk zerinde ne kadar
zayf bir teminat vardr. nk Sinan paann lmnden sonra mal mlk
msaadere edilmitir diyor. Bu msadereye ktlemektedir. imdi bu deyite
doruca islmiyete hcum vardr. nk islmiyetin mlkiyete vermi olduu
ehemmiyet hi bir beer'i nizmn tanzim edemeyecei kadar gzel ve
emsalsizdir. Din-i islm hep verin demektedir. Hele hele Kur'an- azimanda
Cenab Hakk (c.c.) melen O altn biriktirenleriniz yokmu, hesap gn
biriktirdikleriniz ite bunlardr diyerek kendilerine gsterilecek ve etirilip
boazlarndan aktlp, gsleri ve srtlar onlarla dalanacaktr
buyurmaktadr. Bu hitap her mslman gibi Sinan Paaya da altn biriktiren ve
onu saklayan her mslmana hitap etmektedir. Dnyann drt bucandan akan
bu servet Sinan Paann ahsna deil ihraz ettii makamn kuvvet ve
kudretinden geliyordu. Dolaysyla o hak, Sinan Paa saken saklam
olmasndan dolay da kendisine ait olmayan bir hak olduunun ispat da
saylabilir. Osmanl devletinde mlkiyet hakknn zayf olduunu ileri srmeye
kalkan bu sefil, Avrupadaki derebeylerinin; halknn gelinlerimin ilk gecelerinin
dahi sahibi olma yetkisinde olduunu hatrlasn ve tarih huzurunda kzaran
yzn insanla gstermemek iin ban ne esin. Hazreti mer'den sonra
islm adaletinin en byk temsilcileri olan Osmanl Devletine dil uzatmasn.

Eri Seferi Ve Haova Meydan Muharebesi

Sinan Paann vefatndan sonra Damad brahim Paa ve-zaretiuzma makamna

getirilmi ve Anadoluda srgnde bulunan aalazade mezkur sefer hasebiyle
svari kuvvetleri komutanlna tayin olunarak orduyu hmayuna katlmt.
Hicri tarih 1004 Mildi 1596 ylnda hazreti padiah stanbul-dan yola kt.
Sadrazam Damad brahim Paa daha nce hareket etmiti. aalazade Sinan
Paa ise dman eline gemi Estergon kalesinin zaptnn gereklektirilmesinin
yerinde olacan sylemesi; koca bir padiahn kk bir kale fethiyle megul
olmamas gerektiine itikat edildiinden bu teklif red olundu. Cennetmekn
Kanun Sultan Sleyman'n bir mddet sktrp sonra brakt Eri zerine
gidilmesi kararlatrld. Bu sefer Devlet siyaseti mutlak surette byk bir zafer
kazanmak icab ettiine karar vermiti. Bu doru bir grt. nk ard arda
gelen malubiyyetler evld fatihandan olan mslman halkta bir huzursuzluk
ve Anadoluya daha olmazsa merkeze yakn yerlere g etme duygusu meydana
getirmiti. Kpr faciasnda yok olan aknc tekilatnn eksiklii herkeste bu
fikre eilim meydana getirmiti. Mslman olmayan yerli halklar ise seri
malubiyetler alan bu Osmanl devletinin emrinde yaamaktan vaz geerlerdi.
Adil olan mslmanlar bu halk memnun ediyor ve harekete gemelerine mn
oluyordu. nk onlarn voyvodalar, beyleri kendi halk ve dindana zlum icra
ettiklerinden bu halk onlara taraftar olmuyorlard. Bu halk onlarn zlmu y-
znden kendi serpularnn yerine rnslmann sarna raz eliyorlard. Bu gibi
mlahazalar oaltmak mmknse de bu kadard dahi devleti Osmaniyyenin
kati ve byk bir zafer kazanmasn art kouyordu. Devlet-i ebed mddet'in
politikas da buydu.

Eri Kalesinin Fethi

Orduyu hmayun Eri kalesi zerine yrd. Hazreti Padiah; kale

muhafzlarna Klcmn zerine yemin ederim mukavemet etmeden, her iki
taraftanda kan akmadan teslim olursanz, mcahidlerime Hatvan kalesinde
yaplanlar size yapmayacam. Teslim olmazsanz siz bilirsiniz diye teslim
olma frsat verdi ve teminat olarak mutlaka yerine getirecei yemini ifade etti.
Hatrlyacaksnz muhterem okuyucular: 1. Murad- Hdavendigr lubad
kprsnden bir daha ne kendisinin nede kendisinden sonraki paiahlarn
gemiyeceine dair kffara verdii sz elifi elifine yerine getirdiini serimizin
birinci cildinde yazmtk.
Hakikaten ondan sonra bu sz mnasebetiyle Osmanl padiahlar kendilerini
bal grmler ve onlarda bu kpry gemek iin kullanmamlardr. Osmanl
padiahlar daima verdii sz tutmu yerine getirmi cihan tarihine hi bir k-
firin eriemeyecei yksek bir ahde vefa rnei gstermilerdir. Bu seferde sz
veren byle sznn eri bir padiaht. Fakat kfir, ainas olmad meziyetleri
nerden anlayp takdir edebilsin... Bu teminata inanmyarak teslim olmayan mu-
hafzlar mukavemete baladlar.
Hatvarykaies halknda burada ok ksa bir malumat vererek mevzuumuza
devam edelim. Hazreti padiah, Eri zerine yrye getii srada dman
Hatvan kalesini muhasara altna almt. Kalenin yardmna aalazade Sinan
Paa gnderilmiti. Fakat o srada kale dman eline gemi ve kffar emsalsiz
olan canavarln tarih nnde yeniden sergilemi ve kale muhafzlarn sadece
kltan geirmekle kalmam stne stlk derilerini yzme vahetini irtikp
etmiti. Hazret padiah bu haberi aldnda bir babann znts iinde gz
yalan dkyor kpr kpr oynuyan dudaklar bu ehidler iin fatiha tilavet
ediyor ve onlar da efaatlanna nail olma temennilerini izhar ediyordu. Btn bu
feci haber ve ahval dahi, Hazreti padiahn insanln unutturmam ve Eri
kalesi muhafzlarna kan akmamak iin arda bulunmasna mani olamamt.
Ne areki Eri kalesi muhafzlar bunu anlayamadlar veya malubiyyeti akllar
kesmedi bu alicenab teklifi red ettiler, Ne varki; mdafaalar oniki gn srebildi.
Orduyu hmayun Eri kalesini feth etti. slm sanca kale burlarnda
ykseldiinde mcahidler deri yzmediler amma muhafzlar kltan geirmeyi
de ihmal etmediler. Bizim Hatvan'daki bunca ehidimize mukabil Eri muhafz
4500 kadard.
Eri kalesi feth olunmu, Hazreti padiah 3. Mehmed, Eri Fatihi unvanna hak
kazanmt. unu da unutmamak gere-kirki, Nasl Ak emsedin (K.s.) hazretleri,
Fatih Sultan Mehmed ordusunun manevi kumandanyd aynen anl Yavuz
Sultan Selim hazretlerinin musahibi Hasan an'n mahdumu Hace-i Sultani
(Sultanlar Hocas) Sadeddin Efendi bu ordunun manev kumandanyd.
Eri kalesinin kumandanlna Anadolu Beylerbeyi Lala Mehmed Paa
braklp, orduyu hmayun balarnda Eri Fatihi unvanl hazreti padiah 3.
Mehmed olduu halde, Macarlarn Kereste dedikleri bizlerin ise ayn manya
geldii iin Haova dediimiz yere geldi.
Osmanl ordusu 100.000 kiilik bir kuvvetle ovaya indiine karsnda Aridk
Maksimilyen kumandasndaki Alman, Avusturya, Macar, spanya, Papa'lk,
ekoslovak, Leh, Floransa, Erdel kuvvetleri yeni bir ehli saliple karlatn
gr-d. Bunlarn yeknu 300.000'i mtecvizdi.
Haova meydan savan anlatmak iin biz burda iki blme ayrmay ve bu
blmlerden birincisini ise be ksma ayrmay uygun grdk.
Birinci Blm Savan Cereyan kinci Blm Sava Sonras

Birinci Bolmn lk Ksm

Pekl bilindii gibi ve daha evvelki sahifelerde de ehemmiyetle bahs ettiimiz

gibi sava mutlaka istihbarata dayanmaldr. Ve istihbaratta isabet yn zaferdir.
Osmanllar, Avrupa topraklan zerinde yaptklar fetihlerde istihbarat fakt-
rnden azami istifadeyi salamlardr. Bu stihbaratn teminine klsik metod
yle idi. Kffar saflarna serdengetiler gnderilir ve dil tabir edilen dman
askeri yakalanr ve sorguya ekilir. Tabii bunun aynnn'da dman yapard. Fa-
kat onlarn netice almas ok zordu.
nk, slm askeri lm cana minnet bilip, ehidler iin Cenab- Hakk'n
kitab muhkemde Sz Allah yolunda lenlere ldr demeyiniz, onlar
hay'drlar, diridirler fakat siz anlayamazsnz hitabyla muhatap olduklarndan
can verir, dmana sr vermezlerdi kfir elde ettii dili konuturmak iin
eziyyet eder, eziyyet mslmana Rabbinn bir nimeti geldiinden o eziyyete
dayanp, ecir ama gayretine yapr. Halbuki mslmanlar aldklar dillere
gayet iyi muamele eder, bu iyi muamele onlara akli ve vicdanl bir tefekkr
getirir. Ayrca rnslmann szn tuttuundan emin olduundan can iin
ald vaat doru konumasna yeter de artar bile. Her neyse... Krm Hnnn
atllar ok hzl ve atlgan olduklarndan dil yakalamakta pek ustaydlar. Sert
grnleri, ilk anda kfirin akln bandan alr can kaygusuyla ou zaman
sormadan syleyiverirlerdi. Yine byle bir dil alp gelen Fetih Giray'n askerleri,
dmann kalabalk olduunu ve baskna hazrlandklarn rendiler. Bu
istihbarat divana bildirildi. Hadim Cafer Paaya onbebin kiilik bir kuvvetle
saldrya gemesi emrolundu. Cafer Paa bu verilen kuvvetin ok az olduunu,
dmann ise ok kalabalk olduunu syledi. Dinletemeyince emrine verilen
kuvvetin bana geti.
Dman elde edilen istihbarn gsterdii kuvvetten ok daha kalabalk ve
kuvvetli idi. Bu byk kuvvet karsnda Cafer Padnn onbebin mcahidi,
gne karsnda kar'n erimesi gibi eriyordu. Cafer Paa harp meydannda sabit
kadem arpyor byk bir tevekklle Alnmn yazs bu imi diyerek sebat
ediyordu. Fakat mcahidler bir bir dyor, ehadet erbetini iiyorlard.
nndeki hizmet neferleri, arkasndaki tfekiler ehid olduu halde Cafer Paa
yerinden ayrlmyor savaa devam ediyordu. Tecrbeli gaziler bu kahraman
Paay ancak yaka paa harp sahasndan uzaklatra-bildiler. Paann hayatn
ancak onun emirlerini dinlemeyerek kurtarabildiler.
Paann hayat kurtulmusa da toplar ve btn arlklar dmann elinde kald.
Rumeli Beylerbeyliine Sokulluzade Hasan Paa tayin olundu. Bu safhadaki
malubiyyetin sorumlusu damad brahim Paa idi. nk itiraz eden Cafer
Paaya fazla asker vermedii gibi bir de stelik korkaklkla itham eden oydu.

Birinci Bolm kinci Ksm

Birinci ksmda uranlan bu darbe hem padiahta hem de veziriazamda bir

maneviyat sarsntsna sebeb oldu. Bunun zerine bir harp divan toplants
yapld. Damat brahim Paa, Safiye valdesultandan ald talimat zerine
padiah harplerden uzak tutmak gibi lzumsuz bir gayrete kaplmt, padiah
susuyor ve mzakereleri sknet ve dikkatle takip H'vordu. Veziriazam
kumanday bir vezire vermek ve padi-h ceri gndermek lzm geldiini ileri
sryordu. Toplantm bulunan Hoca Saadeddin Efendi bu teklife iddetle kar
karak avaz blendle (yksek sesle) Bu i byk idir. u veya bu paaya
braklacak i deildir, Hazreti padiahn ba olma zamandr szleriyle
meseleye arlk koydu. Sokulluzade Hasan Paa da Hoca Efendiyi
destekleyince ortada mesele kalmad. Padiahn ordunun banda kalmas ve
dman zere ne tertip gidilmesi konusu gndeme getirildi. Bu srada Fetih
Giray'n adamlar ele geirdikleri 60 kadar dilden dmann ok kalabalk olarak
iki gn iinde oraya dahil olurlar istihbarat istintak neticesi belirlenince, orduyu
hmayunun bulunduu sarp yerden inip ovada saf tutup, kesin bir imha sava
yapmas kararlatrld.

Birinci Blm nc nc Ksm

Ordunun nclnde aalazade Sinan Paa, Diyarbakr Beylerbeyi Kuyucu

Murad Paa (bu kuyuculuk lkab Celli-leri tenkili srasnda ald lakaptr ki 1.
Ahmed,Hazretlerinin Veziriazaml srasndadr.) ve Fethi Giray tayin edildi.
Tarihler 1005 Hicri 1596 miladi ylnn sonbaharn gsterirken iki ordu kar
karya geldiler. Eri Fatihi Hazreti Padiah merkezde yer alm, sol cenahta,
sava Rumeli topraklarnda olduu iin Anadolu askeri sa cenahta ise Rumeli
Beylerbeyliine ait askerle Tamvar Beylerbeyi askerleri bulunuyordu.
Sava baladnda dmann karan hemen anlalmt ve stelik imdiye kadar
hi grmemi olduumuz bir tabya kullanyorlard. Bir koni halinde dier tabirle
bir burgu gibi, direk olarak merkeze ykleniyorlard. Kati neticenin burann
skut ettirilmesi halinde alnacan hesaplamlard. Bu de-iik stildeki
hcumlar netice alc olmaya balamt. Merkezi ember iine altlar top
glleleri adrlarn arasna kadar dyordu. Etrafna den glle ve arapnel
paralarna ehemmiyet vermeye n 3. Mehmed yerinden bir santim bile
oynamyor, cesaret ve heybetle savan safahatn takip ediyordu. Bu durumun
padiaha bir zarar vermesinden rkenler, kendisini daha geride olan Mteferrika
adrna Yunus Aann yanna ekmeye alyorlard. Gn ilerlemi karanlk
kmeye balamt. Dman akn yapmay durdurmu, sava ertesi gn devam
etmek zere talik olunmutu.
Sabah olduunda padiah gene sava alanndan ok uzakta tutma gayretlen
grld. Hazret padiah Bilirim dn ok endie ederdiniz yaan glleler zarar
eritirir diye, bir neferime inen glle sanki bana inmemi sanrsnz dedikten
sonra Hazinedarbandan Hrkai Saadeti getirmesini istedi o mbarek hrkay o
iki cihan serverinin hrkasn halifei ruyi zemin olarak giydiler ve Esselat
vesselam Efendimizin himmetleriyle bize artk bu sahrada bir ey olmaz
diyerek endie edenlerin kuvvei maneviyelerini ykseltti. Atna binip Sancak'
erifin yanndaki yerine doru ilerledi. Vakit leyi getii halde dman henz
saldrya gememiti. Demek ki ok kuvvetli bir hcum hazrlyorlar ve
mcahidleri asap bozucu bir bekleme devresine sokmak istiyorlard. kindi vakti
gelip attnda btn mevcutlaryla hcuma kalkan kffar, Sokulluzade Hasan
Paann tuttuu geidi bir hamlede am merkeze yeniden yklenmiti. Hasan
Paa bir sr gibi giden kffar durdurmak iin gayret sarfediyorsa da muvaffak
olamyordu. Merkezdeki kuvvetler bu karsnda tutunam-yorlard. Hasan
Paaya merkeze yardma komas emrolundu, fakat yardm iin kuvvetlerini
yola karmak istedi isede muvaffak olamad stelik kendi birlikleri de dalm
oldu.

Birinci Blm Drdnc Ksm Sebat An

Dman kuvvetleri bir gibi ordunun iinden gemiler, artk ota

hmayunun nlerine gelmilerdi. Birok adrlarn ipini kesip deviriyorlar,
ellerindeki filamalar hazine sandklarnn zerine dikiyorlard. Padiahn
yannda zafere inanmlarn kendine mahsus hali iinde soukkanllkla durumu
takip eden ikinci ahs Hoca Saadeddin Efendi, Halifenin atnn dizginlerine
yapm durmadan sabr ve sebat telkin edici ayetleri gr bir sesle okuyordu.
Birok tarihiler burada dizginlere yapmay Hazreti padiahn kama arzusu
gstermesi zerine Hoca Efendinin bunu nleme gayreti gibi gstermilerdir.
Bu gre katlmak mmkn deildir. phesiz ki Hoca Saadeddin Efendi ba
taraflarda sylediimiz gibi bu savan manevi kumandandr. Bunu hi kimse
aksi bir ekilde iddia edemez fakat illa Hoca Efendiye karlacak bir paye iin
padiah dmana srtn gsterecek bir cebanet bimeyede kimsenin hakk
yoktur. O padiahki dman saflar arasndan gece karanlnda bembeyaz atyla
kumandanna ulaan Hazreti Yldrm Beyazd'n torunlarndandi. Hazret
padiah atnn dizginlerini tutan hocasna okuduu ayetler iin oku hocarn
amenna ve sadakna diye cevaplar veriyordu. phesiz ki Kur'an- Kerimin her
bir ayeti mslmann kalbine nasl inirah veriyorsa hazreti padiahnda kalbine
ayn mit ve zafer errafelerini veriyordu. Ne varki bu tevik ve metanete
ramen firar umumileiyordu. O zaman Hazreti padiah Saadeddin Efendiye
sordu: Efendi hazretleri imdiden sonra tedbir nedir. Hoca Efendi cevap verdi:
Efendimiz sabr ve lzmdr. Ecdadnzda savalarda byle zor anlar yaadlar
sebat ettiklerinden zaferler kazandlar. naallah Tel Mucizat Muhammed
Aleyhisselm ile zafer ehli islmndir.
Btn mitier azalm hatta snmeye yz tutmutu. Artk padiahn i olanlar
bile firara balamlar idi. Bunlarn bile katn gren baz askerler padiah
hazretlerini sorduklarnda u yalan cevab alyorlard kindi vakti bir arabaya
binip kat bu cevap zerine firarlar son haddi bulmutu.

Birinci Blm Beinci Ksm

Artk hava kararyor, kfirler ise zafer sarholuu iinde ok zengin bir durum
arzeden merkezde yamaya balam ve adrlarn arasnda gayrnizami bir
halde dolayor ve yamalayacak mal, para aratryordu. Bunlar adrlar ara-
snda gren at seyisleri, ah yama, ahilar, hamallar, oduncular, kimi kepe
ile kimi balta ile kimi maa ile nne gelen kfire vuruyor ve vururkende
dman bozuldu diye avaz avaz banyorlard. Ordunun firarla sebat arasnda
henz karar verememi olanlar bu sesleri duyduunda hamiy-yet ve ecaatleri
avdet etti. Bir gzel toparlandlar ve dman yok etmeye baladlar. Pusuya
yatm olan aalazade Sinan Paa da dmann arkasndan hcuma geince ilk
hamlede yirmibin kadar kfiri bataklklara srd ve onlar teief etti. iki ate
arasnda kalan dman pek korkun bir malu-biyyete urad O akam
karanlna kadar ellibin kfir yokluk deryasna daldlar.
Haova sahras, banda padiah bulunan slm ordusuna bir zafer alan olma
vazifesi ve erefine nail olmutu. Dmann 95 topunun elde edildii bu savata
onbin duka altn da ganimet olarak ele gemiti. Muvaffakiyyetin kendi eseri
olduunu syleyen aalazade vezareti uzma makamn hak ettiini iman
yoluyla bu szlerle ifade etmise de Hazreti padiah pek oral olmam, sava
alannn son krntlarn kolamakta olan sadrazam Damad brahim Paaya seni
vazi-f den alyorum demeyi kendisine yaktramamsa da Hoca Saadeddin
Efendi ve Kapaasnn srarlar a-alazadenin adrazamlna vesile olmutu.
unu burada hatrlatalm ki: Topkap saraynn iine girip ikinci kapda dev bir
mifer grenler bu miferin mutbak personeline Haovada dman kepeyle
vurmalarndan dolay alm olduklar mkfattr.
kinci Blm

Bu sava Osmanlnn uzun zamandr pepee gelen malubiyetlerini rten bir al

vazifesinden teye gitmemitir. nk zaferin tamamlanmas yni oralara
orduyu hmayunun k geene kadar bekletilmesi ve baharla birlikte yeniden
kfir zerine yrnb onlarn toparlanmasna frsat verilmemesi icab ediyordu
diye bir ok tarihiler hatta Peevi brahim Efendi dahi o savata bulunmasna
ramen ayn minvalde kanaat serd eder. Halbuki savan ne zorluklar ve anla-
lmaz bir esrar iinde kazanld aka grlmektedir. Yerinden bir parmak
dahi oynamayan padiah bir arabaya binip ikindi vakti kat diyerek bozgunu
umumiletiren bir maiyet, dmann hcumuna dayanamayp srtn sava ala-
nna dneri otuzbinden ziyade muharip, birde sadrazam deitirme ileminin
harp sahasnda yaplmas, ordunun beraberliini sarsmaya mncer olacan gz
nne alrsak hakikaten bu sava ard arda gelen malubiyyetleri rten bir al
vazifesi grmtr. Fakat bunun daha ileri safhaya gtrlmesini dnmek
yukarya yazdmz sebebler yznden mmkn deildi. Amma illede srar
edersek o zamanda itham etmi oluruz. aalazade bu savan firarilerinden bir
ok kiiyi idam etmi, baz Anadolu beylerinin vazifelerini, tmarlarn
ellerinden alm, bunlarn ekavete balamalarna vesile olmutu. Velhasl bu
sava orda bitmi kfirin yeniden islm zerine yrmesini engellemiti. Ancak
i karklklara vesile olacak icraat yaptndan aalazadenin sadrazaml
krk gn srebilmiti. Safiye valde sultandan gelen bir mektup Damad brahim
Paann yeniden sadarete, aala-zade ise srgne gnderildi. Hatta Hoca
Saadeddin Efendi dahi tehlikeli anlar yaad. Hele aalazadenin Haova sava-
nda byk faydalan grlen Fetih Giray' Krm'a Hn tayin etmesi, aabeyi
Gazi Giray' azletmesi iki kardein arasn am ve Fetih Giray bu tayinden
itinab ettiysede, sadrazam srar etmi akibet Krm slalesinin iinde
deerlendirildiinde Fetih Giray ve evlatlar Cengiz yasas icab yay kirii ile
boulmulard. Bylece lzumsuz mkfatlandrma mkemmel bir insann ve
evlatlarnn lmlerine ml olduu gibi artk Krmllarn, Osmanlya baklarna
baka bir zaviye getirmitir. Padiah sefer dn, Belgrad'a Serdar olarak
Sokulluzade Hasan Paay brakmsa da sadrazam Damad brahim Paa bu
tayini iptal ederek yerine Satrc Mehmed Paay getirmitir. Mehmed Paa gen
ve gayretli bir paa olmasna ramen Krm Hn'nn yardm etmemesi sebebiyle
Neme ve Erdel kuvvetlerini mttefikan tekrar ele geirdikleri Tata ve Va
kalelerini istirdad edemedi.

Padiahn Karlan

Hazreti padiah Valdesultan tarafndan ta Edinde'de karlanmt. Eri Fatihi

olan olunu kucaklyan Valde sultan onunla beraber byk bir debdebe ve a
iinde stanbul'a duhul etmilerdi. ah Abbas tarafndan gnderilen Safavi el-
isinin, kffar zerine yaplan seferden dnen padiah kymetli hediyelerle
karlamaya gitmesi fevkalde gzel bir jest ayrca Venedik ve Fransz elileri
de dindalarn perian eden nrduyu ve onun anl kumandan padiah
hazretlerini karlamaya komulard...

Sulh Mzakereleri

Hicri 1006 Miladi 1597 ylnda Diyarbakr Beylerbeyi Mu-rad Paa (Kuyucu),
Kad Ali Paa ve Budin Kads Habil Efendi, Va ovasnda bulutuklar Neme
murahhaslar ile yaptklar sulh mzakerelerinde bir ilerleme kayd edemediler.
nk kffar bu savan neticesinden ylmamt. Evet byk bir kyamd, kfir
sava kaybetmiti fakat savatan sonra orduyu hmayundaki cezalandrma
hareketinin farkndayd ve bu yara mutlaka kanayacakt. Osmanl artk i
gailelerle uraacakt. Dolaysyla bu taraflara kolay kolay bir daha byle byk
bir sefer tertipleyemezdi... Bu kanaat onlar uz-lalmaz adamlar haline
getirdiinden bu mzakerelerden bii netice kmad. Beri yandan sancaklar
ellerinden alnan Karaman, Gney Anadolu ve Saruhan askeri sefer dn
memleketlerine giderken yol boyunca yamalama hareketlerine baladlar.

Yank Kalenin Elden Gitmesi

Satra Mehmed Paann, Damad brahim Paa tarafndan serdar yaplmas ve bu

paann gsterdii azami gayrete ramen Krm Hni'nn muavenet
gstermemesi hasebiyle rnuvaffakiyetsizle uradn ksaca yazmtk. Satrc
Mehmed Paann raporu Dergahi padiahiye varnca; hem sadrazam hemde
satrc azledilmilerdi. Sadrazamla Msr valisi Hadm Hasan Paa tayin
edilmi eyhlislmlk ise nam-zetin iinde Hoca Saadeddin Efendi
Hazretlerine nasib ol-rnu, mehur ir Baki ve Karaelebizade naili emel
olamamlard. Tabiiki Hoca Efendinin padiahn hocas olmas eyhlislmla
sebebken ir Bak'nin katledilen ehzade Mustafa'nn hocas olmas bu makam
ihraz etmesine mani bir husus olarak dnmek yanl olmaz. Sadrazam Ali
Paa ise Hoca Saadeddin Efendiyi istememi air Bak ve Karae-lebizadeye
meyyal olduunu belirttiinden phesizki hl ehli olan Hoca Saadettinin
manevi tokadn yiyip hem sadareti, bir ka gn sonra da hayatn Yedikule
zindannda kaybetmiti.
Btn bunlar olurken Yankkale muhafzlarnn gafleti yznden, yiyecek
getirdik diye mortoloslarn hilesiyle gece yars kalenin yan kaps alm ve
dman baskn yaparak btn muhafzlar kltan geirmiti. Bylece Kaanni
Sultan Sleyman'n bergzar bu nemli kale Avusturyallarn eline gemiti. Bu
ac haberi stanbul'a getiren yenieri, padiahn kaykla Eybe gittiini renek
oraya varp kayktan inip ata binmekte olan padiah grnce Yankkaley kfir
zapt eyledi, kande gidersiz diyerek seslenince Hazreti padiah atn durdurup,
haberi yenieriden bizzat dinlemi ve sonra byk bir znt ile derhal saraya
dnmtr. Satrc Mehmed Paa bu haber zerine idam olunmu veziriazamk
makamna nc defa Damad ibrahim Paa, serdar Ek-remlik unvanmda
uhdesine alarak nce Macaristan'a oradan da Belgrad'a geldi. Krm Hn Gazi
Giray'da Macaristanda kalp k geirdiler. Bu arada sulh iin dman mracaat
etti. Neticede uyumak mmkn olmad. K ise iyice bastrdndan harp
mevsimi gemiti. Klkta artk tecrbeler kazanm olan sadrazam orduyu
disipline etti. Bu arada Franszlar, daha evvelden gelip yardmc olduklar
Avusturyallardan bir seneden beri maalarn atamyorlard.
Bu sebepten Osmanl ordusuna gnderdikleri bir haberle bir senelik birikmi
maalarmz verirseniz Papa Kalesini size verelim teklifinde bulundular.
Sadrazam bin Fransz askerinin maan hesap etti. Altmbin altn gibi bir
mebla tutuyordu. Padiaha durumu bildiren sadrazam msbet cevap aldysa da
bu arada kaleye gelen Avusturyallar Fransz paral askerlerin ounu
ldrdler. Bu arada Budin Beylerbeyi S-leman Paa bir tefti srasnda esir
dtnden Lala Mehmed Paa'ya Budin muhafzl Rumeli Beylerbeyliine
ek vazife oarak verilmiti.

Kanijenin Fethi

Veziriazam Damad brahim Paa ktan kan orduyu hmayun ile yola km
ve ileride devlete ok byk hizmetler verecek olan Diyarbakr Beylerbeyi
Murad Paa (Kuyucu)y bir miktar kuvvetle nc olarak Bobofa kalesi zerine
gnderdi. Veziriazamn hedefi Estergon gzkyordu.
Bu arada Murad Paa sz konusu kaleyi zapt etmiti bile. nne kan bir
dman birliinide imha eden Tiryaki Hasan Paa ki; bu Tiryaki lakabn daima
dman yenmesinden dolay hraz ettii emareleri kuvvetli olan bu serhad
boylarnn 87 yandaki kahraman, sek civarnda sadrazama iltihak etti.
Btrada yaplan mzakerede Estergonun istirdadndan vaz geilip ehemmiyetli
bir kale olan Kanije zerine gidilmesi kararlatrld. Baz tarihiler bu kararn,
Kanijenin Veziriazamn doum yeri olmas hasebiyle alndn yazarlarsa da
buqa iltifat edecek emare bu kadar zayf delillere da-yandrlamaz. Ayrca unu
da unutmamak icab ederki kalenin stratejik nemi Osmanlnn fethinden sonra
dmann byk bir kuvvetle muhasaraya kalkm olmas tercihin zel
saylacak bir sebebe dayandn gsteren delil olarak saylmas daha akli ve
mantkidir. Ho sadrazam'n doum yeride olsa ne lzm gelir ama tarihilerin
burdaki maksatlar arpk olduundan biz zerinde bir nebze olsun durmay uy-
gun grdk.
Dtrl Mcahidin l zeddin adl eserin tevazu sahibi ve bylece ad mehul
kalm yazan muhtelif makalelerinden mteekkil bu kitabnda Kanijeden bahs
eden blmnde sz konusu kalenin fethinin ok daha evvelden tasarlandn,
son derece ileri grl ve kurnaz bir asker olan Tiryaki Hasan Paa kendisinin
yetitirdii serdengetilerden birini epey mddet evvel Kanijeyi muhafaza eden
dmanlarn yanna gndermi ve onlara esir olmasn tenbihlemiti. Bu tedbirin
yeri geldiinde ne byk bir hizmete mncer olduu anlatlacaktr.
Kale muhasaraya alnm fakat muhafzlar btn gleriyle dayanyorlard,
stelik kaleden yaptklar top attan Osmanl ordusuna ok zarar veriyordu.
Krk gn geen muhasarada dman azimle dayanyor, her an yardm gelecek
midi dayanma gcnn istinad oluyordu. Muhkem olan kale direniyor,
veziriazam, Tiryaki Hasan Paa'ya soruyordu Paa karnda bu nice itir?
htiyar delikanl glmseyerek Kaleyi iten fetih lzmdr diye cevap veriyor
ve kaledeki serdengetinin yapaca icraat bekliyordu. Krk gnden ziyade
sren muhasarada adamna olan itimad bir an bile sarslmayan paa onun
mutlaka Allann izniyle nemli bir grev yapacana inanyordu. Bu durum bir
kumandann maiyyeti-ne olan itimadnn en mahhas ve emsalsiz rneklerinden
biri di... Kaledeki esir serdengeti, kale muhafzlarndan ziyade toplarn islm
ordusuna zarar verdiini grdnden, iin nerede hal edileceine karar vermi,
btn dikkat ve almasn kalenin cephanelii zerine teksif etmiti. Ne yapp
yapp cephanelie sokulmas lzmd.
Kffar, cephanelii ok sk ekilde kontrol ediyordu. Bizim serdengeti ile
esirleri altran muhafzlarn gzlerinin iine bakyor, onlarn verdii her
vazifeyi abucak yerine getiriyordu. Ayrca bu vazifeyi canu gnlden yapt
intiban vermek iin azami gayret gsteriyordu. Yabanc dil bilmesi ise ona
byk avantajlar temin ediyordu. Ksa zamanda kendisini dmana beendiren
bu fedakr islm mcahidi bir qn cephanelie sokulmaya muvaffak oluyor,
duvarda yanmakta olan mealeyi indirerek barut dolu flaran birini ateliyor ve
cephanelikle birlikte havaya uan bu yiit mca-hid dmann savunmasn sona
erdirirken islm iri Meh-med Akif Bey'in syledii gibi Sana auunu am
duruyor peygamber msrandaki mn iinde ruhu mbareki ile ehidler
zmresine katlm, dmana pes dedirtip msl-manlara bir fetih daha
salamtr.
Muhterem okuyucu, bu muhterem ehide bu cmlenin sonunda aynen Burak
Reis'e ve onun kymetli arkadalarna yaptmz gibi bir FATHA okuyalm.
Kale cephaneliinin yok olmas, dmann teslimini inta etmiti. Dmanlara
tavuk kmeslerine varncaya kadar alp gitmeleri msaade olundu. Kanije
Beylerbeylii ihdas edildi. nk Sadrazamlar, seferde Serdar Ekrem sfatyla
hazr bulunursa bu tip makam ve mevkiler meriyete koyabilme selahiyetlerine
de haizdiler. Kanije Beylerbeylii Tiryaki Hasan Paa'ya verildi.
Sadrazam; Kanije kalesinin fetih olunduu haberini hazreti padiaha
bildirdiinde ald cevap onun en byk manevi mkfat\)lmutu. Hazreti
padiah yle diyordu: Hayatn devam ettike makamnda kalacaksn. nc
defa elde ettii sadaretinde tecrbesi artan Damad brahim Paa bu son
sadaretinde cidden nemli iler grd gibi orduyu da bir intizama koymu,
gngrm Paalar ve Bey'lerin fikirlerinden istifade etmeyi renmiti. Bunun
neticesi olarak zaferler kazanmaya balayan ordunun muvaffakiyetleri padiah-
tan byle son derece gzel bir taktirname almasna mncer olmutu. Fakat ne
yazk ki; birdenbire hastalanan veziriazam ksa bir hastal mteakip vekleti
Ll Mehmed Paaya verip vefat etti.. Paa vefat ettiinde tarihler Hicri 1010
mildi 1601 yln gsteriyordu. Veziriazamn cesedi tahnit ettirilerek
Dersaadete getirilip ehzadeba Camii avlusundaki mezarla defn olundu.
Merhum sadrazamn vasiyeti zerine veklet grevini yklenen Ll Mehmed
Paa sadrazamla asaleten tayinini beklerken hem sadrazamlk hemde serdar-
ekrem-lik, sadaret kaymakkaml yapmakta olan Yemii Hasan Paa'ya tevcih
olundu. Demekki saraya yakn yerde olan klah kapmt. Yeni sadrazam,
hazreti padiahtan ald bir irade-i seniyye ile derhal ordunu bana gemek
zere yola koyuldu. Orduyu hemen harp nizamna sokan Yemii Hasan Paa, o
srada stoni Belgradn dman tarafndan muhasara altna alnd haberini ald.
Dman zerine tereddtszce yryen sadrazam, stoni Belgradn dman eline
getii haberini de ald. Bu arada ise Aridk Maksimilyen krk bine yaklaan
bir kuvvetle Osmanllarn eline henz gemi saylan Kanije kalesi nlerine
gelmiti. Tiryaki Hasan Paa, sadrazama haber gnderip imdat istemise de,
stoni Belg-rad nnde iyi gitmeyen iler hem Hasan Paann vki imdat
davetine yetiilmeye mani olmu, hemde az kalsn koca Sadrazamn dahi esir
debilecei musibetlere uramlard. Yenierilerin bir blm ise ordudan
kamt. Sadrazam iin yaplacak bir ey k Belgrad'da geirmek ve Tiryaki
Hasan Paa iin dua etmekti... O da zaten yle yapt.
Kanije Savunmas

Dnyann bilinen tarihi iinde bu yana harbler tarihinde ki Cihan Serveri

Efendimiz (s.a.v.) Hazretlerini Gazvelerini hari tutarsak, hi bir savunma sava
bu kadar kuvvet farkll ile yaplm ve Harp Hiledir mealindeki hadisi
erifin tatbik sahasna bu kadar vukufla uyguland rastlanmam ve sa-
vunmaclar ok az bir kuvvetle bu kadar byk ve kesin sava
kazanmamlardr. Ancak byle bir muvaffakiyeti Kanije Kalesi rndafiileri ve
onlarn kumandan, zaferler tiryakisi, bir kab Alacaatl, dier lakab Tiryaki
olan Hasan Paa ki, bu q7 vasmdaki ihtiyar delikanl dnya harp tarihine
silinmez harflerle adn yazdrtmtr. Bu anl destan, mmkn merbe
detaylaryla anlatma arzunusu duyuumuz sadece bir zafer olmasndan deil
Allah'a inan, Resulllaha ballk, millete sevgi, vazife aknn yceliinin
buram buram ttmesinden gelmektedir.
Aridk Maksimilyen, krk bin kadar asker ve dev gibi glleler atan krkiki topla
Kanije kalesini muhasara etti. Ve sabah, akam kaleyi toplarla ate yamuruna
tuttu. Tiryaki Hasan Paa, sadrazama bir haberci gnderme lzumunu duydu.
Kklnden beri yannda yetitirdii bir ka lisan bilen Karapene adl
serdengetisini yardm isteiyle gndermeye karar verdi. Karapene, paasnn
emrini yerine getirmek zere derhal yola kt. ok ksa zamanda sadrazam
Belgrad'da bulup mektubu veriverdi. Veziriazam daha evvel sylediimiz ve esir
dme tehlikeleri geirdii sefere gitme hazrlklar iinde idi. Karapenenin
getirdii mektuba cevab stoni Belgrad zerine gittii ve dnte imdada
gelecei meyannda idi. Karapene derhal paasnn yanma dnp
cevabi mektubu verdi.
SadrazaVdan gelen mektubu okuyan Hasan Paa bu mektubun rncahidler
arasna iyi tesir yapmayacan tahmin ederek, kendisi bir baka mektup kaleme
ald. Dzenledii mektupta sadrazam gya yle diyordu: Gazilerimin hepsinin
fedakrca, kahramanca mdafaaya gayret gstereceklerini biliyorum. ok
yaknda bizde oraya gelir ve ol gaileyi hep beraber ortadan kaldrrz. Tiryaki
Hasan Paa, btn mcahidleri toplatp onlarn kuvvei maneviyelerini
ykseltecek bu mektubu okuttu. Metubun mnderecat mcahitlere bir srr ve
sevin onun yannda da gayret husule getirdi.
Btn bunlar olmakta iken Aridk Maksimilyan kuvvetleri Kanije Kalesine
girebilmek iin Berk Suyu zerinde bir kpr yaptrmt. Tiryaki Hasan Paa,
ani bir hurula kpry atee verdi. Bu srada Serdar Ekrem Yemii Hasan Pa-
ann kuvvetlerinin bir blmne kumanda eden Kethda Mehmed Paann,
Aridk Matyas'a kar yapt bir savata paann malup ve sava srasnda
ehid olduu haberini de alan Tiryaki Hasan Paa bu olayn meydana getirmesi
muhtemel sknty dnmeye balamt. Aridk Maksimilyen ise kpr
inaat yapmaktan ylmam ikinci bir kpr yapmaya balamt. Bu inaatada
bir baskn veren mcahidler kpry ie yaramaz hale getirdikleri gibi ekilme
srasnda iki esirde yanlarna almay ihmal etmemilerdi. Bu iki Avusturyal esiri
sorguya bizzat eken Tiryaki Hasan Paa istintaktan sonra Kara mer Aa'ya
"Al bunlar ldr diyerek verdi. Halbuki Paa, mer Aa ile daha evvel
kumpasn kurmutu. mer Aa esirleri alp kalenin dibine gtrp, kendisinin
de onlardan olduunu paann ldr demesine ramen kendilerini
ldrmeyeceini, hava kararr kararmaz serbest brakacan, bu paann ok
kurnaz olduunu, Macarlar ile anlamak zere bulunduunu, kalede cephane ve
barutun bol olduunu yeterli miktarda askerin bulunduunu anlatt.
Esirlerin ellerine de durumun ok iyi olduunu isbat etmek in beyaz ekmek
verdi ve karanlk olunca onlar salverdi. ki esir kurtulularnn sevinci ile
derhal Aridk Maksimilye-nin yanna gidip durumu anlattlar. Aridk
Macarlarla anlama yapmak zere olan paa bu ii yapabilecek kabiliyette
olduunu bildiinden byk bir endieye kapld. Aridk Matyas o srada
emrindeki Macar kuvvetleriyle Avusturyallarn yapmakta olduu muhasaraya
katld. Yandna getirmi olduklar Kethda Mehmed Paann ve baz ileri gelen
mcahidlerin kafalarn sopalara geirip nehir zerindeki sallardan birine koyup
kaledeki mcahidlere seslendiler: Bu kafalar tanyan beri gelsin baksn zarar
vermeyiz. Bu kafalar sz konusu paa ve baz arkadalarna aitti. Hasan Paa
bunlarn dzme olduunu nk Karapene'nin Sadrazamn yannda olan
Kethda Mehmed Paann elini ptn onam inanacaklarn yoksa kfirlere
mi nanacaklarn sordu. Gaziler: Mslmana inanmak icab eder dediler. O
zaman paa; bu kafalar sizin zihninizi megul eder diyerek kale toplarndan
birini sz konusu sala evirip bizzat nianlayp, ateleyerek sal batrd ve
kafalar gz nnden kaldrd.
Avusturya ve Macar birlikleri, ok byk bir hcuma kalktlar. Kale burlarn
da dahi kmaya muvaffak oldularsa de, her yere yetien Hasan Paa Koman
gazilerim, urun yiite-rim diye baryor mcahidini slm gayrete getiriyordu.
Gs gse yaplan bu mcadele dman emeline nail olamayarak geri
ekildiinde onsekizbin l brakmt. Ar yarallar arasnda Papa 8.
Kalomenin kardeide vard. Bu yaralarn tesirinden daha sonra lmtr. Kffar
taarruzun baarszln grnce, kaleyi kesif top ateine tutmaya balamt.
Kak artk tamir olunmaz bir hale geliyordu. Oda yetmezmi gibi, kale'de barut
ok azalmt. Tabii bir yerden yardm gelmemesi de abayd. te Cenab-
Mevl bunada Clzun Ahmed adl bir gazi vastasyla are nasib etmiti. Uzun
Ahmed Aa,. Berk Suyu kysndaki st aalarndan kmr yapm, bunu
gherile ve kkrd ile kartrarak barut eksikliini izale etmiti.

Hasan Paa'nn ki Klesinin Ka

Tiryaki Hasan Paa'nn iki klesi frsatn bularak kalenin 9'zli kapsndan
kamlar ve dman ordughna gitmilerdi- Paann ve kalenin bir ok
srlarna vakf olmalar by bir znt meydana getirmiti. Tiryaki Hasan Paa
bunun da aresini dehetengiz zeksyla buldu.
Derhal kk bir birlik gnderip drt kii yakalatt. Yakalananlar yanma getirip
onlara sordu: ki tane adamm gnderdim kralnzla grt m. diye sordu.
Onlarda: Evet bi-rininin ad Kenan dierinin Handanm, yiyecek ve barutlar-
nn olmadn asker saysnn ise azaldn bu sebeble taarruz edilirse netice iyi
olur dediklerini sylediler. Hasan Paa, Kara mer Aa'ya bunlar da ldr
diye emir verdi. Kara mer aa esirleri alp gitti Onlara biraz bard. Siz ne
biim adamsnz hep esir dyorsunuz? Ben, sizleri kurtara kurta-ra bir gn
kendim ele geeceim ama benim imdadma kimse yetimeyecek... imdi beni
dikkatle dinleyin:
Sizden evvel gelen iki esiri bu paa yine bana vermiti. ldrmemi emretmiti.
Bende sizlerden olduum iin onlar salmtm. Bu paa ok kurnaz bir adam, o
Handan ile Kenan paann has adamlandr. Onlar bizzat paa gnderdi. Kalede
btn iler yolundadr. Barutta var, zahirede var. asker ise oda var. in daha
ehemmiyetli taraf Macarlarla anlama imkn gn getike daha ok mmkn
hale geldi. Avusturya ordusundan baz firarlar Macarlarn cann skyor-mu
dedi. Filvaki o srada Avusturya ordusundan dondurucu souklar yznden
firarlar oluyor ve Aridk Maksimyen bunu nleyemiyordu. Kara mer Aa,
bunlarn eline bir uval beyaz ekmek vererek salverdi.
Tiryaki Hasan Paa yine Karapeneyi yanna arm, kendisine iki mektup
vermi, bunun bir tanesini dman ordughna yakn bir yerde brakmasn
tenbih ediyordu. Dmann eline gemesini istedii mektubu paa u mealde ka-
leme almt: Kalenin pek iyi durumda olduunu belirten ifadelerden sonra
Kklkten beri yanmda byttm Handan ile Kenan dman ordughna
gnderdim Bizdenml grnts vermelerini istedim. Kale hakknda Ma-arlarla
anlamakta olduumuz haricinde ne sylerseniz svleyin dedim. Barutumuzun
az olduunu, askerin son derece kifayetsiz miktarda olduunu, yiyecek sknts
ba cssterdiini syleyebileceklerine ruhsat verdim. imdi sizde son derece
hazrlkl olun ki; zamannda yetiesiniz. Bu mektubu Karapene gzel bir
ekiide paketledikten sonra Avusturya ordugh yaknlarna brakt. Ve ordan
yanndaki ikinci mektubu ve bildii ahvali sylemek zere Sadrazamn yanma
doru yola devam etti.
Dman ertesi gn mektubu bulmu ve Aridk Mak-similyen'e vermiti.
Aridk, mektubu okumu, Kara mer Aann brakt esirleri dinlemi ve
Hasan Paann firari klelerini casus olarak kabul etmekten baka aresi
kalmamt. Tabii casuslarn uratlaca ceza lmd... Handan ve Kenan'a
ihanetlerinin cezas lm olarak verildi... Avusturyallar balarn kestikleri
Handan ile Kenan'n balarn birer mzraa takm mcahidlere gsterirken
yle balyorlard: Paanzn casuslar tutuldu grn akibetlerini. Mcahidler
bunu grnce kahkahalar atmaktan kendilerini alamadlar. Ve kumandanlar,
Paa babalan Tiryaki Hasan Paa'ya olan badk ve taktirleri bir kat daha artti.

Son Mektup

Aridk Maksimyen Ferdinand; Handan ve Kenan' idam ettirdikten sonra

Osmanllarn, Macarlarla acaba anlamalar mmkn m? sorusu kendi kendine
sormaya balad srada Harb Hile'dir Hadisi erifinin esrarna vakf
olduunu tatbikatla da gsteren kurnaz ihtiyar, yeniden bir mektup ka-'eme
alm Serdar Ekrem Yemii Hasan Paa'ya bu seferde yle diyordu: Daha
evvelki malumatlar matlub bir ekilde anlatldktan sonra Aridk artan,
korkusunu bana sratan u satrlar yer alyordu; Erzak ve mhimmat gnder-
misiniz bunlar ve Macarlarn elimize gemesi iin yaptklar yardm ok
makbule geti. Onlarla taarruz gnnn kararlatrld, bylece
Avusturyallarn iki ate arasnda kalaca... Tabii bu mektupta sadrazama filn
gidecek deildi. Onun varaca yer yine Avusturya ordugh ve Ferdinand'n
eliydi, nitekimde yle yapld. Bu srada ise amurlar havalarn son derece
soumas ve yalarn yerini kuru soua brakmasyla Yemii Hasan Paann
Begrad'dan kp Ziet-var stne doru hareketi balamt. Osmanllar bu
.haberi kasten abucak Avusturyallara duyurunca Ferdinand artk iki ate deil
ate arasnda kalacana inanmaya balad. te panik hali yava yava
kumandanlardan, erata doru inmeye balamt. Hava artlar son derece
zorlanca Avstur-ya ordusunun firarilerinin adedi de oalyordu. Kanije nn-
deki Berk Suyu da bu dondurucu souklardan donmu, m-cahidlere artk mni
bir su yolu deil zerinde rahata hareket edebilecekleri buzdan bir yol
oluvermiti. Ebrehenin filler stndeki askerlerini Ebabil kularnn
bombardman etmesi gibi Allann yardm ve siyanetini ihlasla istiyen Kanije
mda-filerine baka bir tecellisi yardmc oluyor ve koca nehir buzdan bir asfalt,
dman stne uulacak bir alan oluyordu.
Kara mer Aa, paasnn emriyle yz kiilik bir kuvvetle donmu nehrin
zerinden uarcasna bir sratle dman zerine ahinler gibi atlrlarken, zn
Ahmed'in imalat barutlarn altrd toplar gllelerini Ferdinand'n otana
doru frlatrken dmana lm sunuyor, islm askerine ise zafer parltlarnn
grlmesine vesile oluyordu. Kalelerden atlan bu toplarn ve Allah Allah
sesleriyle zahirde yz kiinin btnda kimbilir ka bin kiilik melikei Kiram
ordusunun, ehid ve salihlerin yer ald bu hcum hasebiyle dmann yok olan
maneviyat artk toplu bir halde firara balamalarna kadar varmt.
Dediik kir ynden beyz kiilik bir mcahidler kafilesini-, dman zerine
sevk eden paa, Avusturyallarn gayr . m bir vaziyette Ferdinand'n adrna
doru kotuklarn rd. Geride kalan kuvvetin altyz kadarn kalede brak-
tktan sonra iki bin kiilik kuvvetle harp sahasna bizzat balarnda olduu halde
indi. Dman krkbe tane topu alr vaziyette firara kalkmt. Hasan Paa
kendi toplarn ve bu krkbe topuda dman zerine tevcih etmi Gn bizim
g-nmzdr diye asakiri islmn teci ederken kl elde, kaan srlere
yetiiyor ve omuz zerinden ba dryordu. Doksan yana yaklam,
kahraman paalarnn azim ve cevvaliyetini gren kahraman-gaazier, dmann
zerine atlyor, onlar bu dnya hengamesinden azad ediyorlard. Cehennemin
esfeli safiline gnderiyorlard.
Naslsa Ferdinand, askerlerini bir ara nizama sokar gibi oldu. Bu birlikleri derhal
Hasan Paann zerine gndermekle kumar oynadn ve bu kumar muhakkak
kaybetmek zorunda kalacan ancak sonradan anlayacakt. Evet Paa messir
bir kuvvetle beraberse de, direk ona hcum etmek kati bir savaa girmek
demekti. Halbuki dman henz kendisini toplanamam bir haldeyken,
Osmanlnn en kuvvetli tarafna hcurn etmekle intihar ediyordu. nk Tiryaki
Hasan Paa bata olmak zere yanndaki kibin askeri her biri yz kiiye bedel
bir havaya girmiti.
Ferdinand'n bu askerleri gerisin geriye kamaya baladklar zaman Hasan
Paann ayaklarnn dibinde otuzbin dman askerinin ba yatyordu. Aridk
Ferdinand, yanna ah yz kii ile ricat deil, kamaktan baka are bulamad.
Tiryaki Hasan Paa, muzaffer olarak Ferdinand'n ordughna girdiinde gayet
kymetli bir taht ve tahtn nnde uzun bir masa gnd. Taht'a yaknlyla
deerleride deien koltuklar bu masann etrafna dizilmiti. Hasan Paa adrda
hemen iki rekt namaz klarak Cenab- Hakk'm verdii zafer ve nsrete hamd,
Reslullah'n efaatine snan bir dua'dan sonra keskin klcn syrp gl
koluyla birleince, kfirin taht ikiye biilmiti. Naslki, Selahaddin Eyybi
Hazretleri ehli salip ordusunun kumandan ngiliz Aslan Yrekli Riar'n bir
vuruta demir kran gcn, Bu sizin kolunuzun kuvveti-bu ise, havaya att
ipek bir tl klcnn keskin tarafyla ikiye biip buda bizim klcmzn
keskinliini ve kolunun kuvvetini gstererek Selahaddin Eyybi'lerin ahfadlar
olmaya lyik olduklarn gstermi oluyordu.
Tarihe, Kanije savunmas diye geen bu zafer hicri 1010 Mildi 1601'de
neticelenmiti. C ay sren bu muhasarann mdafii islmn lehine
neticelenmesi iin u nemli faktrler rol oynamtr. Kumandana itaat, onun
emirlerine ve tedbirlerine itimat, harp hilelerini fevkalde kullanmak, sabr ve
tahammln daima en st seviyede tutulmas, sava alannda ise cesaret ve
ustaln en iyi ekilde gsterilmesidir. nk 4.000 kiilik bir mdafiin yzbine
yakn dman hileler ile paralamas ve ellibinin zerine savletle krkbinini yok
etmek muvaffakiyeti yukarda saydmz sebeblerden meydana geldiini
dnmek mecburiyetindeyiz yoksa phesiz ki takdir-i ilhi neyse o olmutur
ve bu gnde o olmaktadr bundan sonra da yle olacaktr.
Bu zaferin haberi 3. Mehmed Hazretlerine ulatnda, padiah kran secdesine
varm ve Cenab- Hakk'a krler edip asakiri islmiyeye ve Tiryaki Hasan
Paaya Hayr dualarda bulunduktan sonra kalkm bir hatt hmayun yazdrp
yapt btn tedbirleri takdir ettii gibi verdii btn mansp ve rtbeleri tasdik
ettiini bildirmi ayrca Sadrazam Yemii Hasan Paaya gnderdii bir hat ile
Tiryaki kulum ile istiare edip beraber rey zre haber olasnz... diye tavsiyede
bulunmutur. Bir ok tarihlerin mnderecatna ald bu hattihmayundan u
paray kitabmza dercetmeyi uygun grdk-
(( senki Kanije Beylerbeyisi ihtiyar kulum ve mdebbir
vezirim Hasan Paasn. Bu sl-i ferhunde falde eylediin hizmet siiddei ulyya
arzolunup sy-i b diriin mekr ve nmn nik nman deften silkinde mastur
olmutur. Berhudar olasn, sana vezaret verdim ve seninle mahsur olan,
muktezy- tertib-i saltanatiyle manen oullarmdr. Yzleri ak ola. Melnuzdan
ziyade alp can ve balarn din uruna ve bizim yolumuzda diring etmediler...
Bundan byle dahi senin szne ram olup her ne hizmet teklif edersen edasna
dikkat ve ihtimam zere olalar, sana itaat ve inkyat zere olduklar benim rzay-
hmayunuma sebebtir. Bu pendm-me-i tammemi Gazi kulanm mahzarnda
okuyup (Atiyu Al-leh ve atiyu er-Resl ve ulelemr minkm) many erifini
onlara bildiresin; seninle muhasarada olan kullarma verdiin vergi cmle
makbul- hmayunum olmutur. Cmlenizi Hak Tel Hazretlerine smarladm."
Bu tebrikatia yetinmi-yen Hazreti padiah; Damad brahim Paa'nm dul hanm
Aye Sultan Tiryaki Hasan Paaya zevce olarak nikahlam ve Hasan Paay
Hanedan- Osmaniye damatlyla ereflen-dirmitk Nice damad olmak
isteyenler kmtr bu anl hanedana arzularna nail olamaynca da o hanedan
ykmak iin, tasfiye etmek iin uramlardr...
Btn tarihler mttefiktirki, Tiryaki Hasan Paa bu hatt hmayunu aldnda
alam ve Ey koca devleti Ali Osman, benim gibi aciz bir kula vezaret ihsan
eder diye feryat etmitir. Bu kadar byk bir zaferin sahibi bir adam. verilen
vezaretin kendisine ok olduunu sylerken ve byk bir te-vazuyla samimi gz
yalar aktrken son yzy! tarihilerinin byk bir ksm li Osman gider, li
Midhat gelir diyen szde paalarn, medihleriyle doludur. O ve onlar gibilerinin
kin, hased ve dmanlklarn trl tevilerle rtmeye urarlar...
Herneyse imdi biz Yemii Hasan Paann stoni Belgrad zerine gitmek zere
hazrland srada stanbul'da sipahiler isyann haber alp Serdarl Lala
Mehmed Paaya terk etmesinden sonraki safahata gemeden u noktay dikkat
ekelim: Serhad boylarnda zafer kazanan bir ordu varken ayn zamanda da
stanbul'da isyan eden bir ordu bulunuyordu. Yarabbi; ne byk bir devletti bu
bir blm kale devirir, bir blm isyan...
Celli syanlarnn iinde en nemlisini Karayazc isyan tekil eder. Bu gaile
ancak Sokullazade Hasan Paann kumandasndaki devlet kuvvetleriyle
Karayazcnn kuvvetleri arasnda Elbistan ovasnda yaplan ve akama kadar
sren savan galibi Sokulluzade, dolaysyla devlet olmutu. Ka-rayazc da bu
hengamede lmt. Karayazc kuvvetleri bu savata otuz bin kiilik bir
kuvvetle devlete kar koymutu. Hazin taraf uydu ki; akan kan mslman
kandr ki; vahki vah...

Sadrazamn stanbul'a Dn

teki Celli isyanlar, dtaki seferlerin kesin muvaffakiy-yetler gstermemesi

eklindeki tefsirler yznden sipahiler isyan etmiler, padiah ayak divanna
armlard. Kt gidiatn sebebini Mabeynci Gazanfer Aa, Sadaret Kayma-
kam Saati Hasan Paa ve 4. Vezir trnak Hasan Paa iie Kzlaraas Osman
Aann icraatlarndan sayp kellelerini istemilerdi. Padiah aktedilen bu
divanda byk dirayet gs-terdiyse de Mabeynci Gazanfer Aa ile
Kzlaraasnn kellerini kurtaramad. Gzleri nnde yaplan idamlarn verdii
teessrden hngr hngr alad.
Bu srada isyan haberini alm olan Yemii Hasan Paa stanbul hududuna
gelmi fakat isyann devam ettii haberini aldndan gndz gz ile ehre
girmemiti. Gece olunca konana giden sadrazam, padiaha haber gnderip
kendisini yapaca hareketlerde desteklemesini istedi. Padiah Hazretleri
mutabakatn bildirdi. Son divan toplantsnda sadaret kaymakamlna
getirilmi olan Mahmut Paa ve Kazaskerler, sert tedbirler almaya kararl
sadrazam destekleyeceklerini sylediler. Bu sert tedbirler iin eyhlislmdan
fetva almak icab ediyordu. Fakat eyhlislm ortalarda grnmemiti. Sadrazam
bu ite Mahmud Paann parman sezdiinden, padiaha bir arza yollayarak
Mahmut Paann frldak evirdiini, gznn veziriazamlkta olduunu bildirip,
kendisinin ertesi gn yenierilere hitap edeceini, padiahn bir hatt
hmayununun meseleyi hal edeceine inandn bildirdi. Padiahn u
mealdeki mesaj hakikaten meseleyi hl etti. Benim yiit kularm; atalarmdan
beri bana sadk kaldnz. Sizi her zaman yanmda hissettim ve hissedeceim.
Sadrazamma sadk kalnz ve destekleyiniz, asileri cezalandrnz. Padiahn
bu mesajn Sleymaniye Camii nnde yksek bir yere karak okuyan
sadrazam yenierileri ikna\etmi oluyordu. Padiahn hatt erifi yenierilerin
gzlerini ya,artmt. Kaptan- Derya aalazade dnda be vezir ve ulema
toplantya geldi. lk nce eyhlislm azledildi. Onun yerine faziletli bir zat
olan Mustafa Efendi getirildi. Mahmut Paa azledilip Ferhat Aa yenieri aas
oldu. Ferhat Paa ileri gelen sipahileri tutuklatp, At meydannda bekleen
sipahilerin zerine ulland. Onlar datt. Sipahilerin ikamet yeri olan Kurunlu
Han bast. Bylece sipahi isyan bastrlm oluyordu.
ehzade Mahmd'n lm

Hazreti padiahn byk olu veliaht ehzade Mahmud sultan, Celli isyanlarn
bastrmak iin durumadan kendisine bir ordu verilmesini taleb ediyordu.
Hakikaten akll ve cesur olan bu ehzade tedbirli olamam, ecdadnda meydana
gelen bu tr srarlarn taleb edenlerin hayatlarna mai olduunu
hatrlayamamt. Eri oturup, doru konualm. Yavuz Selim Cennetmekn,
babas Hazreti Bayazd' Vel'yi byle yaparak tahttan yolcu etniemimiydi?
ehzade Mustafa sultan ve ehzade Bayezid sultan, Kaanuni Sultan Sleyman
Hazretlerine ayn eyleri yapmay dnmemilermiyd? Ve kibetleri lm
olmammyd? yleyse ehzade Mahmud sultana da akibet lmd fakat
beraberinde bir eyh efendi ve annesi de ayn lmn kucana srklenip
gitmilerdi. Devletin gzya yoktur ve olamazd da... Fakat evlat acs phesiz
ki baka bir eydi. Sultan 3. Mehmed Hazretleri bu elim karardan sonra kt,
zld, artk hasta bir hale dnt.
Valdesutann istei zerine Hazreti padiah Yemii Hasan Paay azletti. Bir
ka gn getikten sonra Bostancba, Hasan Paann Hasky'deki iftliine
gelip onu hanmnn yanndan alp lm fermann tebli ediverdi. Ve iftliin
bir kuytu kesinde hkm boulma suretiyle infaz olundu.
Vezaretuzma makamna celadeti yznden Yavuz lakabl Malko olu Ali
Paa, sadaret kaymakamlna Kzm Paa getirilmiti. Msrda bulunan yeni
sadrazama mhr hmayun gnderildi. Yavuz Ali Paa ortal dzelterek geldi
ve doruca Tuna zerine gidip kffar zerine cihadda olan ordunun dizginlerini
eline ald. Hazreti padiah da, sadrazamndan gelecek cephe haberlerini daha
abuk alabilmek iin Edirneye gitmiti. Orada kfir cephesinde yaplan
savalarn nauvaffakiyyetin asakir-i islmda kalmas iin dualar ediyor, her
gelen haberi bizzat karlyor ve talimatlar hazrlyor ve bunlar cepheye
gnderiyordu. Ne varki her zaman olduu qibi kffar zerine yklenen islam
ordusu yine her zaman olduu gibi dou hududumuzdan ran Safevilerinin
azgnca tarizlerine hedef olmutu. Bu da yetmiyormu gibi Celli hareketleri de
yer yer devam ediyordu. Bu skntlarn arl gn getike padiahn shhatini
menfi bir ekilde tesiri altna alyordu.

3. Mehmed'in Vefat

Yorgun ve dnceli bir halde yapt gezintiden dnerken, karsna kan bir
dervi tpk ceddi 2. Murad Hazretlerine olduu gibi seslendi: "Hazr olmalsn,
byk gn geliyor. padiah bu ikaz dinledi, glmseyip hayr istedi, Rabbine
kretti ve ellibe gn sonra sekiz yl kald Osmanl tahtnda Hicri 1012,
Mildi 1603 tarihinde vefat ettiinde 38 yanda idi, Hazreti padiah gayet iyi
iirler kaleme almt. Sinlerinde Adni mahlasn kullanrd. Ayasofya Camii
civarnda babas Cennetmekn 3. Murad Hn'n yannda ebedi uyku-sunu
uyumaktadr. Abid ve Zahid bir kul olan hazreti padiah devrindejdarecilerin
zayf olmas arada bir kymetli devlet adamlarnn ktnda derhal
muvaffakiyyet ibresinin ykseldii grlr. ehzadesi dnyaya gelen
padiahn, ehzade Selim sultan ve ehzade Mahmud sultan biri hastalktan
dieri siyaset hatasndan vefat etmiler, Osmanl taht onbe yandaki ehzade
Ahmed Sultana kalmt.
Cennetmekn padiah, Eri Fatihi ve Haova galibi olarak daima Hoca
Saddeddin Efendi Hazretleriyle beraber anlagel-mistir. Nasl ki; Fatih Sultan
Mehmed denince Akemseddin akla gelirse...
Cenab- Mevl rahmetiyle rahmetlendirsin Hazreti padiah ve onun mridi
Hoca Saadeddin Efendi Hazretlerini.

Sultan 3. Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar

Trk tarih kurumu yaynlarndan neredilmi bulunan aatay luay'a aid

"Padiah Kadnlar ve Kzlar" adl almada bu padiahn mezkr mevzu
zerindeki yedi satrdan ibarettir. Biz bunu sahifemize aynen dercettikten sonra
baka kaynaklara bavurmak suretiyle daha bir geni malumat ar-zetmeye
alacaz Handan Sultan: 3. Mehmed'in bahase-kiidir. 1590'da ehzade
Ahmed'i dourduuna gre ilk ei olmaldr. 1603'de einin lmesi zerine olu
3. Ahmed (1. Ahmed olmas lzm. m. h)'n validesultan oldu. 3. Mehmed'in
lmnden iki sene sonra Handan Sultanda ld (1605), Ayasofyada ki einin
trbesine gmld. Handan Sultan Menemen ve Kilizman haslarn, baz yerlere
vakfettii biliniyorsa da, bunlarn nereleri olduu tesbit edilemiyor" Demekte.
Ylmaz ztuna bey, deerli almas "Devletler ve Hanedanlar" adl
almasnda 3. Mehmed'in hanmlarn yle tantyor: Flne haseki 1566'da
dodu 1603'de ld. Vefatnda 37 yanda olup, evlilii 1579'da oldu. Veliahd
ehzade Selim'in annesidir. Bu haseki taun hastalndan vefat etmitir. Flne
Haseki 1571'de domu 7/mays/1603'de lmtr. ehzade Mahmud'un
annesidir. Olunun idamnn peinden denize atlmak suretiyle bouldu. Handan
Valide Sultan 1574'de domu vel605/26/kasmda 31 yanda olduu halde
lmtr. 3. Mehmed ilel589'da evlenmi ve daha sonra 1. Ahmed, unvan ile
padiah ve halife olan erkek ocuunu dnyaya getirmitir. Kocasnn trbesinde
medfundur.
4. hanm olarak da yine ad bilinmeyip, ztuna bey'in flne hanm diye
niteledii, hemde naibe olduu halde hem de bu vazifeyi iki defa stlendii
halde bilinmemesi umulur ki kendisinin arzusuna uygun bir haldir. Abaza asll
olan bu haseki, 1. Mustafa ile flne hanmsultann annesidir. 1576'da doup
vefat 1623'den sonradr.
3. Mehmed'in kzlarna gelince; bunlardan Hatice sultan-hanm, Aye
sultanhanmlann adlar bilinmekte, haklarnda bilgi verilen iki tane flne
hanmsulta,n olup, dierleri hakknda malumat bulunmuyor. Hatice Sultan
1590'da Manisa'da domu, ehzadeba Camiinde Hatice sultan trbesinde
topraa verilmitir. Evliliini; 1604'de Mirahur Mustafa Paa ile yapmtr.
Evlendiinde 14 yanda idi. Evlilik mddeti alt yl srd.
Flne hanm 1590'da dodu vefat 1623'den sonra stan-buldaoldu. 1604'n 10.
aynda Dmad Hin Dvd paa ile izdivac gerekleti, mddeti evlilii onsekir
sene srd. Kocas; Gen Osman diye anlan 2. Osman'n katilleri arasndadr.
Baka bir flne hanmsultan; 1597'de domutur. 1612/10/ubatnda, Caaiolu
Sinan Paa ile evlenmitir, Aye Sultan 1598'de stanbul'da domu ve Dmad
Hsrev Paa ile izdivac 28/austos/1613'de olmutur.
Ayrca; 3. Mehmed'in kzlarndan yedi tanesinin adlar bilinmemekle beraber,
damadlarnda bilinmediinden, ztuna bey, flne sultan-flan aa gibi, alt
tane eletirme yapmtr. Babalar 3. Mehmed'in vefatnn on yl sonrasnda
yaplan bu evliliklerin, 1. Ahmed hn tarafndan yaptrlm olduunu sylersek
hata etmi olmayz.
3. Mehmed'in oullarna gelince; Istanbulda 1580'de doan Selim, 17 yanda
ld ve 2. Selim trbesinde gmldr. 581'de doan ehzade Cihangir'de 15
yanda vefat etti. 3. Murad trbesine defnolundu. Manisada 1587'de doan
ehzade Mahmud, 1603'de bodurulmak suretiyle kati edildi. 18 yana iki ay
kalmt. ehzadeba camiindeki viide-sinin yanna defnolundu. 3. Mehrned'in,
4. olu Ahmed, 1, Ahmed unvanyla tahta geti, 5. olu Mustafa'da, 1. Mustafa
unvanyla, padiah olmutur. Manisada doan 3. Mehmed'e ait bebek
ehzadeler, Manisa'daki ehzadeler trbesindedir-ler. 1615'lerde Yahya adn
taknarak, 3. Mehmed'in olu ve-de 1. Ahmed'in aabeysi olduunu syleyen
Rum biri avru-pa saraylarnda ceveln etmitir.

3. Mehmed'in Sadrazam Ve eyhlislmlar

3. Murad'n son sadnazamln, 3. sadaretinde tamamlayan Koca Sinan Paa,

grevinde bir mddet ibka olunduktan sonra 16/ubat/l 595'de infisa! etdi.
Yerine 43. sadrazam Ferhad Paa 2. sadaretine geldi. Ancak 4 ay, 19 gn sren
vazife sonunda yerini tekrar, Koca Sinan Paann 4. sadaretine terk eyledi ve bu
zatda selefinden, gn eksik olarak mhr hmayunun sahibi olabildi. Bunun
infisalindede trihler 19/kasm/1595'in iaretini veriyordu. Araya pek ksa sa-
ylan 44. sadrazam Lala Mehmed Paann dokuz gnlk sadareti girdi ve mhr
hmayun bu defa da 4 ay, 5 gn kalmak zere 5. defa Koca Sinan Paa ya geri
dnd. Sinan Paann be sadaretinin toplam, 7 sene, 4 ay, 24 gn tutmaktadr.
45. sadrazam olarak Dmad bahim Paa ayr zamanlarda defa geldii ve
toplam olarak 3 sene, 11 ay; 27 gnlk, bir hizmet vererek lkenin iki numaral
adam olmutu. Ca-alolu Yusuf Sinan Paa, 46. sadrazam olarak 1 ay, 19
gn, ve 47. sadrazam Hadim Hasan Paa 5 ay, 6 gn, 48. sadrazam Cerrah
Mehmed Paa 8 ay, 27 gn, 49. olan Yeii Hasan Paaysa; 2 sene, 3 ay, 7 gn
makamda kalabil-jS 50. sadrazam Malkoolu Yavuz Ali Paa, 3. Mehmed'in
son sadnazami olmutur.
Grld gibi 3. Mehmed, sadaretin nice kiileri ttnn grmtr.
Padiahn vefat trihi olan, 21/ara-hk/1603'e kadar sadaret deiiklii 12 defa
olmutur. Bunlarn biri , dieride iki defa geldiinden, aslnda yedi kii ile
saltanat devrini doldurmutur 3. Mehmed hn.
eyhlislmlara gelince 3. Mehmed tahta ktnda ma-kam- meihatde,
Bostanzde baba yadigr olarak vazifedeydi. Bu zat vefatyla boaltt
makamda 7 sene, 9 ay, 17 gn kalm bunun 3 sene, 2 ay, 15 gnn 3.
Mehmed'le alarak geirmiti, l/nisan/1598'de vefat eden, Bostanz-de'nin
yerine, iki padiaha hocalk yapan ve Cami'r Riyase-teyn unvan alan Hoca
Saadeddin Efendi 2/ekim/1599'a kadar ancak 1 sene, 6 ay, 1 gn vazifede
kalabildi.
25. eyhlislm, Mustafa Sunullah Efendi 1 sene, 10 ay, 1 gn kald makamn
25. si oluyordu. Hocazde Mehmed Efendi 2/austos/1601'den, 4/ocak/1603'e
kadar en gen eyhlislam olarak, 1 sene, 5 ay, 3 gn, 26. eyhlislm olarak
vazife yapt. Onu takiben 1 ay, 5 gn'lne Sunullah Efendi 2) defa geldi ve
peinden Eb'l Meyamin Mustafa Efendi 8/ubat/1603'de geldii vazifede,
8/haziran/1604'e kadar kaldysa da 30. eyhlislm olarak 21/aralk/1603'de
padiah 3. Mehmed'in cenaze namazn kldrm idi. Bylece yedi eyhlislm
deitiren 3. Mehmed, Sunullah Efendinin iki defa makam- meihate gelmesi
esasda iin alt zt ile geirildiini ortaya koyar.

SULTAN 1. AHMED ........................................................................................ 2

Yavuz Ali Paa'nn Vefat............................................................................ 3
Bat Cephesinde Sulh almalar................................................................ 4
ran Cephesinden Haberler .......................................................................... 4
Yine Bat Cephesi........................................................................................ 4
Celali Tenkiline Padiah Davet................................................................... 5
Dervi Paa'nn Sadareti .............................................................................. 6
Ferhad Paa'nn Serdarl ........................................................................... 6
Dervi Paa'nn dam .................................................................................. 7
Zitvatorok Antlamas ................................................................................. 7
Kuyucu Mrad Paa'nn Sadareti Ve Celli syanlarnn Tenkili................. 8
Kuyucu Mrad Paa'nn ran Seferi Ve Vefat ............................................ 8
Damad Nasuh Paa'nn Sadareti Ve dam ................................................... 9
Damad Mehmed Paann Sadareti ............................................................. 10
Damad Halil Paa'nn Sadareti................................................................... 11
Galata Kad'snn apka Giyenden Vergi Almas Ve Cizvitler................... 11
Sultan Ahmed Camii Ve Azz Mahmd Hdai Hazretleri....................... 12
Sultan Ahmed Hazretlerinin Vefat............................................................ 12
Sultan 1. Ahmed'n Hanmlar Ve ocuklar.............................................. 13
Sultan 1. Ahmed'in Sadrazamlar Ve eyhlislmlar............................... 14
 SULTAN 1. AHMED

Babas: Sultan III. Murad

Annesi: Safiye Sultan
Doum Tarihi: 1566
Vefat Tarihi: 1603
Saltanat Md.: 1595-1603
Trbesi: stanbul'dadr.

Hicri 998, Mildi 1590 ylnda Manisa'da dnyaya gelen padiah 1. Ahmed,
babas 3. Mehmed'in vefatnda henz on-drt yanda idi. Hicri 1012, Mildi
1603 ylnda dar- beka alemine intikal eden merhum padiah, artk ehzadelerin
vilayetlerde valilik yapmalarn ortadan kaldran kararn sahibi olarak ne kadar
isabetli hareket ettiini lme mahkrn-et-mek zorunda kald veliaht ehzade
Mahmut sultan vesilesiyle dnya gzyiede ahid olmutu. Merhum Padiah 3.
Mehmed, vefat ettiinde bu elim vak'adan ne sadrazamn, ne dier devlet
adamlarnn nede ahalinin haberi vard. Babasnn lm haberini renen gen
padiah kendi elleriyle yazd bir tezkereyi sadaret kaymakam Kasm Paaya
gnderdi. Kasm Paa kendisine getirilen bu hatt- erifi bir trl skemedi.
Kasm Paa'mn bildii tek bir ey varsa bu da padiah 3. Mehmed'in hatt
olmadyd.
Yoksa padiah hazretleri Kasm Paay deniyor muydu? Bu deneme ihtimalini
aklndan geiren Kasm Paa; daha evvelki ehzade Mahmud sultan ile eyhini
ve talihsiz ehzadenin talihsiz annesini hatrlad. Bu tahattur, Kaymakam Paay
devlet ktibi Hasanzdeyi yanna artp yazy beraber okuma tedbirine sevk
etti. Hasrzdenin yardmyla hatt- sktkleri zaman u metin meydana
kmt: Kaymakam paa; babam, Cenab-i Hakk'm verdii nefes saysn ta-
mamlad. Dar-u Beka'ya intikal eyledi. Ben, senin efendin oldum. ntizam
sala, en ufak bir olayda kellen gider, byle bilesin.
Kasm Paa derhal saraya kotuunda gen padiah taht'ta oturur grd, eteini
pt ve ilk emri ald: Tiz baba-rnn defn hazrlklarn gr. Bu srada ise divan
azalarna
ce|e toplant var diye haber salndndan saraya koan Hevletin ileri gelenleri
derhal taht odasna alndlar. Taht'n 'nnde toplantnn mevzuunda tahminler
yapmakta vakit geirirlerken ve 3. Mehmed hazretlerinin gelmesini bek-levenler
birde baktlar ki, kararl ve sratli admlarla taht'a yryen ondrt yanda, gen
bir yiit idi. Bu gen yiit veli-ahd ehzade Ahmed Sultandan bakas deildi.
Gen padiah taht'a oturunca toplantya gelenler; 1. Ahmed'in sarn-daki siyah
eritten 3. Mehmed'in vefat ettiini anlam oldular. Yeni padiaha taziyetlerini
bildirdiler ve saltanatnn din-i islma hayrl olmasn temenni ettiler.
Yine bir haberci ile Malkoolu Yavuz Ali Paann sadrazam ve serdar-i ekrem
sfatyla bulunduu Beigrad'a haber gnderildi. Yavuz Ali Paa, padiahn
vefatndan sonraki sekizinci gn deraadete gelmiti. Burada bir dnelim ve
kendi kendimize soralm: O zamanki vastalar at ve arabadan ibaret olduuna
gre bu sr'at nasl temin olunuyordu?
te her eyin kolaynn bulunmas iyi bir organizasyona baldr. Bu
organizasyon daima terakkiye de dnk olmaldr. O zamann artlan iinde
Osmanl devleti bu haberleme messesesini bir takm menziller kurarak
gerekletirmiti. Bu menziller ;az aralkl olarak memaliki Osmaniyyenin bir
ucundan dierini rmcek a gibi kucaklamt. Bilindii gibi bebin ve onbin
metrelik mesafelerde atlarn gsterdii performans bu gnn taksilerinin
sr'atinden pek aa kalmazd. Dolaysyla on, onbe kilometrede bir yaplan at
deitirmeleri uzun mesafeleri ksaltm oluyordu bir bakma. Haberciler ve
haberi aldktan sonra istenen yere gelecek olanlar bu menzil tekilatlarnn
hazrladklar atlara vakit ge-rmeden binerler ve devaml yksek sr'at ortaya
koyarak ok ksa zamanda hedeflerine varrlard. imdi akla bu kadar SUr at
yapmak iin byle byk bir tekilat ve atlarn atlarcasna koturulmalarnn
lzumsuzluunu ileri sren hayvan sevenler olacaktr bizde sorarz: Bu gn bu
mesafeleri abuk almak iin uak yolculuklar, bazen de bu uaklarn dsme-leri
yznden kaybedilen hayatlar gz nne alrsak, bu menzil tekilatlan hakknda
yukardaki masraf ve hayvanlarn akibetlerini soranlara bizde yukarda
yazdmz uak masraflarn ve kazalarda yitirilen insan hayatlarn ileri sreriz.
Elhasl teknolojinin terakkisi bizler insanlar iindir. nsanlarn en ereflileri
mslmanlar olduu iin btn terakkiler bizim iindir. Ecdadmz daima en
mkemmeli kurmu ve kullanmtr. te Yavuz Ali Paaya giden haberci bu
menzil tekilat vastasyla abucak ulam ve sadrazam da sr'atle Dersaadete
gelebilmitir.
Yavuz Ali Paa, huzuru hmayuna km ve Hazreti padi-ah'dan vazifesine
devam etmesi hususunda sadr olan fermanla biat merasimini hazrlamaya
balad. Btn hazrlklar tamamlandktan sonra biat merasimi icra olunup,
askerin cls bahii datld. Biat merasiminden bir ay sonra sonra Ayasofya
Camii erifinde bir Cuma selmlndan sonra Haz-reti Padiahn o gne kadar
yaplmam olan snnet dn icra olundu.
Sultan Ahmed Han ve validesi Handan sultan kalbleri merhametle dolu birer
insan olduklarn ehzade Mustafa sultan ldrmeyerek gstermekle kalmam
ileride grlebilecei gibi sz konusu kardeini kendi oluna tercih ederek
saltanata veliahd bile semi, onun padiahlk ve Halifelii ihraz etmesini
salamtr. Bu olay o gne kadar Osmanl tarihinde Cengiz yasasnn ilk defa
rafa kaldrlmas oluyordu. Yanz unu da ilave etmek gerekirki, Mustafa sultan
bir gaile karamayacak kadar hasta idi. Yldrm Beyazd hazretlerinden beri
devlet adamlar bu ii devlet adna yaparlar kati kanunu altrrlard. Fakat bu
gen padiah, merhametli kararll ile birletirmi onlara bu frsat tanmamt.
Bu srada ran'n dou hududlanmza yapmaya balad tazyik, aalazade
Sinan Paann serdar unvanyla mezkr vere gnderilmesini inta etmiti. Beri
yandan Sadrazam Malkoolu Yavuz Ali Paa, Serdar- Ekrem unvann da haiz
olarak Macaristan zerine gnderilmiti.
Dou hududumuzda Erivan kalesini muhasara eden ran Sahi Abbas, alt ay bu
muhasaraya inatla mukavemet eden erif Paayla bir anlama yapm, salimen
muhafzlarn kaleden kp gitmeleri hususunda anlamlard. ah Abbas daha
evvel ele geirmi olduu ehlisnnet alimlerini hunharca idam etmiti. Tabii bu
idamlar ahn ia mezhebinden olmasndan kaynaklanyordu. ah Abbas daha
da ileri gitmi v irvan ve havalisini de zapt etmi ve ahalisini katliama tabi
tutmaktan ekinmemiti. Buradan elini Akakaleye uzatmak isteyen ah Abbas
bu sefer karsnda cesur ve kurnaz bir mdafi buldu bu zat Karaka Paa idi. O
srada acem askerleri havalide yaayan Ermeni kadnlarnn rzlarn payimal
etmekte olduklarndan Karaka Paa ani bir saldryla bunlar gafil avlanarak hak
ettikleri ekilde kltan geirdi. Haziran aynda ordu ile beraber stanbul'dan
hareket eden aalaza-de ancak Kasm ay sonlarna Tebriz nlerine gelmise
de, ah Abbas geri ekildiinden karsnda insan bulamad gibi k'ta
bastrm olduundan Van ehrine ekilip kaleye kapanmak mecburiyetinde
kalmt. ah Abbas, aalaza-de'nin Van kalesine ekildiini istihbar edince
kar, k demeyip yklenmiti. Bunun zerine k ortasnda serdar aala-zade,
askeri Van gl zerinden Adilcevaz tarafna geirmi oradan da Erzurum'a
nakletmiti. Bu ileri o kadar sessiz halletmitki ah Abbas, Van Kalesi nnde
krk gn beyhude beklemiti.

Yavuz Ali Paa'nn Vefat

Sadrazam Yavuz Ali Paa, Hazreti padiahtan ald talimatlar havi olarak
geldii yere yni Macaristan ovalarndaki orduya iltihak etmek zere yola
kmt. Yolda hastalanan Sadrazam, Belgrad'a vardnda rahmet rahmana
eriti. Hazreti padiah, Sadrazamn vefat haberini aldnda hemen gereken
istiareleri yaparak bilhassa hocas, Hoca Mustafa Efendinin tavsiyesine uygun
olarak Lala Mehmed Paa'y sadarete tayin eyledi. Lala Mehmed Paa, hemen
Budin ve Es-tergon zerine gitmise de harb mevsiminin gemi olmas
hasebiyle bir netice alamad ve klamak zere Belgrad'a dnld. Hicri 1013
Mildi 1604.
Bu srada eyhlislmlk makamna kinci defa olarak Sunuhi Efendi tayin
buyruldu. Bb- Al; Fransa, ngiltere ve Venedik ile diplomatik mnasebetler
teminini aratryordu.
nk ran ah Abbas, devleti aliyye aleyhinde Papalk dahi! btn Avrupa
devletleri ile ittifak edici mnasebetler kurmaya alyor ve bunda bilhassa
Papa ile ittifak temin etmeye muvaffak olmutu. Fakat bu ittifak askeri sahada
deil, politik alanda kurulabilmiti.
Bundan dolaydr ki; Osmanl Devletinin artk Avrupa saraylarnda cevelan eden
politikalar gayet yakndan takip etmesi icab ediyordu. nk vazgeilmez bir
metod vardr ki o da yabanc devlet adamlarnn politikasnda kendi emel ve
arzularna uygun mterek hedeflere varacak dnemeler temin meselesidir.
Bunlar onlar kh pohpohlamak kh mali destek salamakla mmkndr; fakat
btn bunlar yapabi-mek iin evvel o lke ile diplomatik mnasebetlerin bilfiil
balamas ile mmkndr.
te bu sebeble Osmanl Devleti yukarda mezkr devletlerle politik
mnasebetler aratrma cihetine gitmeye karar vermiti- Tabii bunda padiahn
gsterdii hedefler esas unsurdu. Hazreti padiahn tahta geii srasnda sadaret
kaymakam olan Kasm Paa bir mddet sonra Anadolu Beylerbeyliine tayin
olunmutu. Ne var ki bu paann yapt zulm ve gn getike irtikap ettii
zulmn artmas ard arkas kesilmeyen ikyetlerin ta padiahn kulana kadar
gelmesine mncer oldu.
Hazreti padiah bu zalim adam iin bir hatt- erif yazdrp idamn emretti.
Bostancba bu emri icraya memur olundu. Hakknda hkm padiah fermann
ve yerine getirmek zere bostanc bann Anadolu'ya getii adamlar
vastasyla haber alan Kasm Paa hemen tedbirler ald. Hakkndaki hkmn
infazn nletti. Hazreti padiah bunun zerine ikinci bir ferman gndererek
Kasm Paay kethdala, Anadolu Beylerbeyliine de Dervi Paay tayin etti.
Tabii bu Keth-dalk tevcihi Kasm Paay Dersaadete bir fitne karmadan
getirtebilmek iin ince bir tuzakt. Bu tuzaa den Kasm Paa Dersaadete geldi
ve Kethda olarak girdii divan toplantsnda, ocuk zannedilen gen padiahn
u sualine muhatap olup hazan yapra gibi sararp titremeye balad. Sual
uydu:\Biz seni iki defa yanmza ardk niin gelmesiz titremesinin bu
suale cevap olamayaca aikr olduundan Kasm Pagann ii bitmiti. Divanda
bulunan eyhlislmdan alnan fetva idam kararnn dini msaadesi oluyordu.
Kasm Paann boynu vurulup hayat defteri drlvermiti. Kasm Paa
Kethdahk mevkiinde ancak yirmidrt saat kalabilmiti. Kethdala tayin
edilen Sark Mustafa Paaya, Hazreti Padiah; Selefinin halini grrsn, ona
gre hizmet eyle yoksa akbet bu haldir. diyerek ikaz etmek lzumunu duy-
mutu. ok gemeden padiahn ikazndan korkan Sark Mustafa Paa yerini
muhafaza edebilmek iin kulis faaliyetlerine giriti. Her taraftan bu kulislerin
ihbarn alan padiah iin sonunu beklemeye balad. imdi kethda, eyhlisl-
mn ayann altna karpuz kabuu koyma almalarna balamt. te bu
Sark'nn sonu oldu. Vazifeye balarken yaplan ikaz gen padiahn dudaklar
arasnda bu sefer tek kelime olarak kmt; Kaldrn. Bu sz Sark Mustafa
Paann selefi gibi boynunun vurulmas emriydi. cab yerine getirildi. Geen
zaman padiahn onbe yan doldurmasna ve ilk evlad Osman sultann
dnyaya gelmesine ahid oldu. Osman adl bu ehzade ileride kendi safhai
hayat anlatlrken grlecei gibi Osmanl tarihinin en ac vak'alar-ndan birine
uratlacaktr. ehzadenin doumu yedi gn yedi gece enliklerle te'sit olundu.
Fakirler doyurulup ceplerine harlklar konuldu.

Bat Cephesinde Sulh almalar

Bilindii gibi ondrt seneden beri bat hududlanmzda kf-fr ile cenk
ediliyordu. Bu cenklere, gerek Anadoluda Celli hareketleri gerekse Irann
mtecaviz durumu sebebiyle son verilip mezkr huzursuzluklarn ve ran
tecavzatnn yok edilmesi iin bir heyeti murahhasa kurmu ve Diyarbekir eski
Beylerbeyi Murad (Kuyucu) Paa idaresinde mzakerelere balamt. Padiah,
Sadrazam Lala Mehmed Paa'y Maca-ristandan geri ard. Bu fermana uyan
Lala Mehmed Paa Istanbula geldi. Padiah- ahanenin huzuruna kt. Hazreti
padiah dou snrlarmzda ran tecavzatndan dahilde ise Uzun Halil adl
ekiyann hareketlerinin bastrlmas iin Ma-caristandaki savan erefli bir
barla bitirilmesi icab ettiini bunun iin mutlak surette Estergon Kalesinin
fethi gerekir diye noktai nazarn bildirdi. Avusturyallar ile sulh yaplrsa ok
daha gzel olur buyruldu. Bu talimat alan Lala Mehmet Paa derhal orduyu
hmayunun bana dnerek bir nefeste Estergon kalesini fetihten baka
Viegrard ve Plato kalelerini de mlk ahaneye ilave eyledi. Hazreti padiah
bu muvaffakiyetten pek memnun kald. Sunuda tebarz ettirmek ge-rekirki bu
muharebelerde Erdel Voyvodas Bokasi'nin yapt hizmetin, padiah ahanede
makbul saylmas mnasebetiy-je rdel Beyliine ilaveten Macaristan Krall
dahi kendisine verilmi ve kendisinden sonraki evlatlarna kalmas iin msaade
verilmiti. Bokasi, kendisini Macaristann baehri olan Budin'e davet eden
sadrazamn nezdine giderek yzne kar okunan ferman dinledikten sonra
stanbulda yaptrlan tac bana koyan eli sarlp pt. Bu el Devleti
Osmanyye-nin Sadrazamnn eliydi.
Sadrazam ssl bir klc Bokasi'nin beline takt. Kaanuni Sultan Sleyman
zamannda Avusturyallardan alnan ehrin camie tahvil edilmi kiliselerin
haricindeki kiliseler Bokasi'nin emrine verilmitir. Bu krallktan on sene vergi
alnmama okunan fermanda derpi olunmutu On seneden sonra ylda onbin
duka altn vergi vermesi emrolunmutu.
Grlyorki; genel olarak duraklama devri olarak tanmlanan zaman iinde
Devleti aliyye hl Avrupallara kral tayin edebiliyordu. te kuvvetli, olmann
ne kadar nemli olduu bir daha gzler nne serilmi oluyordu. Her neyse bu
seferi hrnayuhda gzel bir neticeye balanmt.

ran Cephesinden Haberler

Serdar aalazade Sinan Paann olu Mahmut Paa Diyarbekir

Beylerbeyliine, irvan komutanhnada Ahmed Paa getirilmiti.
Maiyetlerinde onalt Beylerbeyi, yirmidrt sancak bey'i olduu halde Tebriz
gl sahiline orduyu gtrerek mevkii tuttular. Karlanndaki iran ordusuna
hcuma getiler. ran askerleri ricat ettiler. Bu ricat hakiki sanan Kse Sefer
paa ortalarna dalp takibe balad. Bir mddet kovalad iranllarn esas
kuvvetlerini bir tepenin arkasndan ktklarn grnce durumun fecaatini
anlad. Artk yaplacak i, die di, gze gz dvmekti. Sefer Paa bulunduu
mevkiide leden akama kadar kanl bir direni ortaya koyarak ordunun
ekilmesine yardmc oldu. Bu atemizac paa hatasn orduya ekilme imkn
temin ederek telafi edebilmi oldu. Hava karard zaman Sefer Paa kuvvetleri
eri-mi, buna mukabil orduyu hmayun geri ekilebilmiti. Fakat Kse Sefer
Paa da esir olarak ah Abbas'n eline dmt. ah Abbas, Sefer Paann
kahramanca direniine hayran olmu ve mezhebi ia'y seerek kendi hizmetine
girmesini tekilf etti. Sefer Paa Padiahm Efendimin ekmei kursamda
durur, mezhebim ise drt hak mezhebten biridir. Senin sapk mezhebine ve
hizmetine girmektense im benim iin bal, brektim cevabn vererek ehadet
erbetine adayln koymu oluyordu. ah Abbas bu Kahraman paay idam
etmekten ekinmemiti. te ehidler kervanna bir ehid daha katlmt.
Bu srada ise yanndaki maiyeti askerisiyle orduyu hmayuna katlmak zere
gelmekte olan Canbuladolu malubiy-yet haberini alnca byk bir maharet
gstererek askerini toplam ve Van'a dnerek yanndaki askeri bir tehlikeden
korumu oluyordu. Fakat aalazade Sinan Paay karlamak ve takdir alma
midiyle yanna vardnda malubiyye-tin derin znts iinde olan Sinan
Paadan bir sr hakaret iittikten sonra birde idam hkm ile karlat. Bu h-
km infaz olunduunda ran Savann malubiyyetinin verdii neticeden daha
fena akbetlere mncer olmutur.
Bu idam hkmnn infaz otuzbin kendi askeri bulunan Canbuladolunun
kardeleri Ali ve Hzr beyler askerleri ile beraber ordudan ayrlp Halep'e
gittiler ve orada isyan bayran atlar. Btn bu neticelere son derece
kederlenen a-alazade Sinan Paa Diyarbekir'e dnerken vefat etti. Bu sefere
rrniye bozgunu ad verilmitir. Hicri "1014, Mildi 1605.

Yine Bat Cephesi

Sadrazam Ll Mehmed Paa, Estergon kalesinden baka ufak tefek kaleleride

ele geirmeye devam ediyordu. te yandan bir ok esir elde edilmiti.
Anadoluda bulunan eski asilerden aff ahaneye mazhar olmu olan Deli
Hseyin Paa Tamivar Beylerbeyliine getirilmiti. Fakat bu adamn eski huyu
depremi olacakki; bulunduu Tamvar'da bir ok zulmler ortaya koyuyordu.
Bu zulmler bir gn ihanete de dnebilirdi. Zira Bat hududlar Dou hududlar
gibi dnlemezdi. Ayrca slm devleti fetih ettii blgede deil zulm
yapmak hak ve adaletin koruyucusu olmakla vazifeliydi.
Bir ok hiristiyan, mslmanlarn bu tavrlarna hayran kalarak islm tetkik
etmiler ve ihtida ederek islm semiler ve insanlk erefini ihraz etmilerdir.
Bir ok tarihiler bilhassa ecnebi tarihiler ve bizden de tam bir islamc grle
meseleye bakmayan baz mverrihler ve son zaman tarihileri bir ok insana ki,
bunlarn iinde nice yksek makamlarla din- devlete hizmet vermi olanlar
vardr bunlar dnme tabiri ile anlatrlar. Halbuki islmda karar klana biz ihtida
etmi veya mhtedi deriz.
Dnme ise islm kabul etmi grnen aslnda kabul etmeyen dier bir isimle
Sebateistler denilen bir yahudi guruptur ki, bu gnde dnde bu grup islm iin
hainane almalar iindedir.. te bunlara ancak dnme demek lzm ge-lirki,
dnmeyen dnmelerdir. Yoksa bir ok hizmet erbab ihtida etmi mslmanlar
phesizki bunlardan ok ok fazladr. Her neyse; bu Deli Hseyin Paa zulm
yaparak islmn raz olmad bir harekette bulunduu iin idam olunmutur.
Ttnn ilk defa bu srada devleti Osmaniyyede kullanld grlm ve ok
ksa bir sre sonra iddetle yasaklanmas emr olunmutu.

Celali Tenkiline Padiah Davet

Anadoludaki isyanlar bastrmak zere memur olunan Na-suh ve Ali Paalar,

kuvvetlerini bir araya toplamlar ve Uzun Halilin zerine yrmlerdi. Devlet
kuvvetleri ile Uzun Halil'in kuvvetleri Konya ile Ktahya arasnda kar karya
gelmiler ve vukubulan savata devletin ordusu bozulmutu. Nasuh Paa bu
bozgunun mesuliyetini Ali Paann zerine ykm ve onu idam ederek derhal
stanbul'a gitmek zere harekete gemi ksa zamanda Dersaadete vasl olarak
Huzuru ahaneye km ve hazreti padiah ekiya tenkiline kmas hususunda
iknaya almtr.
Gerek eyhlislm gerekse padiahn hocas Mustafa Efendi bu fikre kar
idiler. Fakat Hazreti Padiah Bursa'ya geerek durumu yerinde mahede etmek
istedi. Padiahn Bursa'da bulunduu srada stanbul'da gerek sipahiler gerekse
yenieriler bir takm uygunsuzluklar yaptlar. Sultan Ah-med Hazretleri derhal
stanbul'a avdet ederek bu hareketlerin ileri gelenlerini cezalandrd.
Bir mddet sonra yaplan Divan toplantsnda Nasuh Pa-a'nn 3. Vezir olarak
ran seferi serdarlna tayini, Vezir Mu-rad Paa'nn Macaristan'daki orduyu
hmayunu kumandanlna, Sadrazam Lala Mehmed Paann stanbul'da kalarak
her iki seferin sevkyatna bakmas kararlatrld. Ne varki, Osmanl tarihinde
gzken devlet adamlarnn iinden en haris ve hilekrlarndan biri olan Dervi
Paa ki; daha ok evvel Bostancba iken Hazreti padiaha kendini sevdirmi,
Kaanuni Sultan Sleyman Hn'n kz torunlarndan biriyle evlenmi ve
Hanedan- Osmaniyyenin damad olma erefine nail olan mehur aalazade
Sinan Paay Kaptan- Deryalktan azlettirmi ve o makama kendisini tayin
ettirmiti.
Simdi ise Dervi Paa gz vezaret uzma makamna diktiinden yeni bir
desiseye balamt.
Dervi Paa; Hazreti padiaha Sadrazam burda ne yapar, aitsin ran seferine,
bizzat idare etsin. Bat serhadlerimizi nasl huzura kavuturduysa ran' da
hizaya getirsin. diyerek sureti hakdan grnp, baarlar kesin olan bu
Sokullu-zade Lala Mehmed Paay beeniyormu kisvesine brnp, Hazreti
Padiahdan Lala Mehmed Paa'nn sadaretine ran seferi Serdar- Ekremlii
sfatn da ekliyen bir hatt- erif istihsaline muvaffak olmutu. Bu hatt- erif
Sokulluzade Lala Mehmed Paa'ya vasl olunca Paa Binbir emek ile sulh
noktasna geldiim Avusturyallarla u antlamay bitirip gideyim ricasn
Sultan Ahmed Hazretlerine ulatrdnda su cevab almt: Anadolu'ya
gitmeye hazr ol. Mehmed Paa bu cevap zerine ok zld ve yapacak bir
ey olmadndan skdar'a geti. Orduya sefer hazrlklarna balamas emrini
verdiinde bir fel indi. Bylece meflu olarak yataa dt. te Dervi Paa o
zaman oyunu oynamaya balad. Padiaha: Bu paa neden sefere kmaa
gecikir, duyarz hastalanm, sapasalam bir adamd; acaba hastal bahane
midjr? Belki siz kararnzdan vazgeersiz. padiah sinsi sinsi iddete tevik
ederdi. Padiah, sadrazamna yeni bir Hatt- erif gndererek Ettiin temaruz
yeter. Yr. buyurmutu. Bu Hatt- erifi alan lm halindeki sadrazam bir
adamn gndererek lm halindeyim, makbul bir adamnz gnderip tefti
ettiriniz mealinde bir haber irsal eyledi. Hazreti padiah hakikaten kendisinin
gvendii ve sadrazamn da seven br adam gndermiti. Gelen teftie memur
ahs sadrazam bitkin bir halde grnce alamaya balar ve ellerine sarlr.
Sadrazam artk nefeslerinin saysnn azald, evlt ve iyalinin padiah
hazretlerine emanet ettiini bildirmesini syler. Hakikaten gn sonra vefat
eden Sokulluzade Lala Mehmed Paa, Eyb'de medfun dedesi, Sokulu Meh-med
Paa'nn trbesine defn edilir. Hicri 1015, Mildi 1606.
eyhlislm Sunuhi Efendinin kaviince; Dervi Paa veza-reti uzma makamna
geebilmek iin Portekizli bir doktora Lala Mehmed Paa'y zehirletmitir.
Hakikatende merhum sadrazamn yerine bu hain ve dessas adam sadrazam
olmutur. Fakat ileride grlebilecei gibi pek fena bir akbetle bu dnyadan el
ekecektir.

Dervi Paa'nn Sadareti

ok sert ve asabi olan bu hain sadrazam, Lala Mehmed Paa'nn vefatndan

sonra sadrazam olmu ve divan avuuna hemen u szleri sylemiti: Divan
Efendileri beni sair sadrazamlar gibi zannetmesinler, onlarla kyas etmesinler.
Ben bu gnn iini yarna brakann boynunu vurdururum. Hakikatende ilk
divan toplantsnda Beylerbeyliinden mazui bir zat'in idam ilk icraat olmutur.
Bir ka gn sonra huzur hmayunda Hazreti padiah; kn gelmek zere
olduunu, ayrca cephane temini durumlarnn zaman alacan bildirmesi ve bu
sebeble ran zerine yaplacak seferin bir daha ki seneye tehirini ileri srd.
Kimseden ses kmaynca eyhlislm Efendi ki; Ebu-s Suud Efendinin yeeni
olan Hac Mustafa Sunullah Efendi, divann hislerine tercman olarak unlar
syledi: Seferi ecnebiyyeye kar karlan tu'lan geri almak doru deildir.
Ecdad izamnz zamannda olduu gibi bari serdar Haleb'e kadar gidip orada
klasnlar, levazm harbiyyeyi orada ikml eylemeleri iyi olur. Bu szleri
syliyen eyhlislm ok doru sylemiti. Mademki merhum sadrazamn ran
seferine gitmesi hususunda srar olunmutu imdi niye vaz geiliyordu? Hem de
bir ordu ananelerini dini hususlara aykr dmemek artyla devam ettirmelidir.
Nitekim eyhlislm Efendi, cmlesinin iinde kulland Ecdad azaminiz
zamannda olduu
rtibi... szleriyle bu ananeyi de hatrlatm oluyordu. Burada u muazzam
hadiseyi yazmak icab etti.
Btn okuyucularmz bilirler ki; CJhud savama hazrlanan islm ordusunun
anl ve Gaazi Kumandan iki cihan gnei peygamberimiz Efendimiz (s.a.v.)
Hazretleri, sahabenin ileri nelenlerini toplam ve bir harp meclisi akdetmiti. Bu
mecliste muhtelif fikirler ileri srlm ve savan Medine'den klarak
yaplmasn isteyenler daha okluktular. Halbuki, iki cihan gnei Efendimiz
Hazretleri (s.a.v.) Medine'de kalp mdafaa sava yapmak eklini ileri
srmt. Neticede dar kalm diyenler ounlukta olduu in karar savan
darda kabul edilmesi eklinde kmt. Bu karar zerine Efendimiz hazretleri
toplant yerinden ayrlp zrhn giymek ve klcn kuanmak ksaca muharebe
hazrlklarn tamamlamak zere saadethanesine gitmilerdi. Sahabe kiram kendi
aralarnda konutular ve biz ne ettikte Resulullahn reyi istikametinde hareket
etmedik deyip, kararlarn deitirdiklerini, Resululahn buyurduu gibi
Medine'de kalmaya, sava mdafaa ekline yapmay uygun grdklerini
bildirmek zere aralarndan tekil ettikleri bir heyeti iki cihan serverinin
saadethresine gnderdiler. Giden heyet Resulullaha yeni kararlarn; anlattlar.
ki cihan serveri Efendimiz Hazretleri buyurdular: Bir peygamber zrhn
kuandktan sonra savamadan onu karmaz.
ite Sunullah Efendi Hazretleri; Peygamber ordusunun devam olan bu orduyu
hmayunun, Tu kardktan sonra onu geri almak olmaz demesi ne kadar
isabetli bir gr ve Peygamberin snnetine uygun olduu anlalr. Bu
getirdiimiz rnsal iin biz insanlara ders olarak tecelli ettiini bildiimizden
aldk yoksa iki cihan serverinin ne mavereye ne de z"ha ihtiyac vardr.
Btn bunlar biz mmetine bir ders olsun diye tecelli eylemitir. u beyiti
buraya koyarak merammz anlatabildik sanrz.
uHikmetidir gezdiren dmenleri
Bir nefes dilese krar onlar
Her neyse biz mevzuumuza avdet edelim.
eyhlislmn bu szlerinden sonra divan da bir takm tartmalara yol atn
gren Hazreti padiah hiddetlendi. Padiahn bu hiddetinden faydalanan Dervi
Paa bu doru szl eyhlislm tedenberi yerinden kaydrma dncesini
kuvveden fiile karmaya muvaffak oldu. eyhlislmla nc defa Ebu-1
Meyamin Mustafa Efendiyi nasb ettirdi.
Sunullah Efendi hazretlerinin bu Dervi Paa tarafndan ayann kaydrldn
anlayan ulema efendiler zalimin sonunun gelmesini beklerken onun sakalna
gre tarak vurmay ye tuttular. Hatta bunlardan bir tanesi bu yolda o kadar ileri
gitti ki bir sohbet srasnda savalar stanbul'dan idare etmek bahsinden sz
alnca o zat Keriman efendimiz siz afitab- cihansnz merkezde sabit olup
zulumat def ve ezhab iin yalnz uanz salmalsnz diyerek hakikaten ule-
maya yakmayan bir yaltaklanmada bulunmutur.

Ferhad Paa'nn Serdarl

Nihayet Deli Ferhad Paa, ran seferi zerine Serasker tayin olundu. Yaz
mevsimi balangcnda sefere kmak zere skdar'a geildi. Serasker,
ordughn kurmu ve askerin maann gelip datlmasndan sonra yola
kmay dnyordu. Fakat maalar bir trl gelmiyor, asker ise homur-
danmaya balyordu. Daha merkeze yakn yerlerde maalar aksarsa bin
kilometre gittikten sonra maa nasl gelirdi? dncesine kaplmlard. Bu
dnce gittike dal budak sard.
Bir gn yenieriler de sipahiler de isyan ettiler. Deli Ferhad paann adrnn
iplerini kestiler. Kesmekle iktifa etmeyen isyanclar adr da talamaya
baladlar. adrn kesilmesinden az evel durumu anlayan Ferhad Paa bir
yolunu bularak adrdan kmt ve bylece adrn iinde kalp talanmaktan
kurtulmutu.
Emsali az bulunur bir akllk gstererek yerden bulduu talarla biraz evvel
kendisinin de iinde olduu adr isyanclarla beraber talamaya balad. Bu
durumu gren isyanclar ardlar kimisi hayretle bakyor, kimiside
kahkahalarla glyordu. Ferhad Paa ise durmadan talamaya devam ediyor
hemde ok byk bir tesir gsteren u szleri bara bara sylyordu: Sz
askersinizde, ben deilmiyim, siz maa almadnzda ben aldmm? Bu ha!
asakiri slama ok tesir etmi ve isyan derhal son bulup sefere klmtr. Bu
seferde daha nice komiklikler olduu rivayet olunur. Bunlardan bir tanesi de
udur. Konya civarnda askere maa datm balam ve yenierilere ancak
yeten maa bitince durum sipahiler tarafndan iyi karlanmam, Ferhad
Paa'dan maa talebinde bulunduklar zaman Ferhad Paa Buyurun stanbul
yolu urasdr diyerek isyan edenlere stanbul yolunu gstermitir.
Bunlar gz nne alrsak bu seferden iyi bir netice kmayaca aikrdr.
Nitekim yle olmu yalnz bir fayda husule gelmi Hazreti padiah, Dervi
Paa'ya bu dzensizlikler yznden gazap etmi ve tufan'a dnmesini
kollamaya balamtr. Tufan'n ilk belirtisi eceli ile vefat eden eyhlislm
Ebu-1 Meyamin Mustafa Efendinin yerine bu makama eski eyhlislm Hac
Mustafa Sunullah Efendi Hazretleri padiah tarafndan yeniden tayin olunmutu.
Kurnaz Dervi Paa bunun bir meydan okuma olduunu anlam fakat ses
karacak gc kendisinde bulamamt.
te padiah kudreti byle idi, ipi istedii kadar gevetir seni serbest brakr sen
istidadn gsterirsin msbet olursa yldznn parlamas devam eder. Ama bir
tkezlersen ipi ektiin gibi her eyi kaybedersin. Bu sebepten celli padahn
bu tayini Dervi Paaya bir itiraz kaps brakmyordu.

Dervi Paa'nn dam

Dervi Paa kendisi iin br konak yaptrmaya karar vermi ve bunu bir yahudi
mimara sipari etmiti. Konak- bitmek zereyken Dervi Paa inaat gezmeye
gelmi, dolam ve durumu beenmiti. Yahudi mimara hesap defterini sordu.
Yahudi mimar defteri taktim edince, defterdeki rakamlar gren sadrazam
hemen hiddetini izhar etti. Yahudi mimar hemen defteri kapt gibi yrtt ve
Paaya Masraf filan yok, kulunuzda malnzdr dedi. Dervi paa memnun
olarak inaattan ayrld. Fakat yahudi mimar, rknn btn desayis ve hilelerine
vakf bir kfirdi. Natamam olan inaatn hemen iinde bir kaz yaptrp bu
tnelin istikametini saraya doru yaptrd. Bir de gizli k kaps yaptktan
sonra durumu saraya jurnallad. Bostancba gelip durumu grd. Vaziyeti
padiah hazretlerine bildirdi. Bu tnelden gizlice saraya girecek olan Dervi
Paa padiaha suikast yapaca suuyla itham olundu. Bu tezgh ve itham
Dervi Paann iini bitirmiti. Huzuru ahanede bulunan bir adr ipiyle
boduruldu. Bir mddet geip de ld zannedilen paann bir aya oynaynca
herkes korktu. Fakat cesur ve gen padiah soukkanlln muhafaza ederek
hanerini ekip Dervi Paann kellesini gvdesinden bizzat kendisi ayrd.
Bu Dervi Paa o zamana kadar hi bir islm devletinde ve Osmanl devletinde
grlmemi ancak Avrupa'da tatbik olunan bir vergi koymutu. Bu verginin ad
Pencere vergi-
siydi. Onun lm zerine bu kffr taklidi vergide kalkmt. Hicri 1015,
Milhadi 1606.

Zitvatorok Antlamas

Dervi Paann lmnden iki ay kadar evvel, uzun mddet sren bir rivayete
gre murahhaslarn nehir zerindeki kayklara binerek srdrdkleri
mzakereler sona ermi. Anlamann yapld yerin adn alan bu antlamaya
Zitvato-rok Antlamas ad verilmitir. Daha evvel Diyarbakr Beylerbeylii
makamnda olan Murad Paa devleti islrniyye yararna bir ok fedakrlklar ve
kahramanlklar ifa etmi ve vezirlik rtbesine nail olmu oluyordu.
Sz konusu mzakerelerde Osmanl sulh heyetinin bakanln yapyordu. Hem
iyi bir asker hem de iyi bir diplomat olan paa i durumlar ok iyi takip ediyor
ve merhum Sokulluzade Lala Mehmed Paann izinden giderek i zafiyeti
dmana duyurmadan gzel bir sulh akdetmee urayordu. Eer bir takm
kabul edilmez taleblerde bulunmu olsayd Anadolu'daki isyanlar,
Avusturyallar sulh masasndan kaldrr. ylece devleti aliyyenin banda yle
bir yangn -kardki sondrebilen kula akolsun.
Bu sebepten kuru unvanlar zerinde durmayp sulhu salamaya almtr. Bu
sulh ana hatlar ile yle idi. Onyedi maddeden ibaret olan antlama o gne
kadar Avusturya mparatoruna Viyana Kral diye hitap eden Osmanl devleti, ar-
tk imparator diyecekti. Karlkl olarak senede bir hediyeler gnderilecekti.
Kaanuni zamannda Macaristan'n muahede icab Avusturya'da kalan topraklar
iin alnan senelik 30 bin dukalk vergi lav ediliyor bunun yerine Avusturya bir
defada ikyzbin duka altn Osmanl devletine demeyi kabul ediyordu.
Osmanlnn gnderecei eliler artk eskisi gibi olmayp yni; avu,
mteferrika, anigir rtbelerinde olmayacak sancak beyi rtbesine haiz olanlar
gnderilecekti. Birde o gne kadar devleti aliyye sekiz yldan fazla sren sulh
yapmazken ve sulh artlarn padiah hazretleri tenezzl edip dikte etmez,
sadrazamn veya onun tayin edecei birine braklrken artk mzakere yoluyla
yaplmas vard. te unu bir daha tekrar etmekte fayda vardr ki; stersen
sulhu salah hazr ol cenge ancak bu kaideye uyarsan arzu ettiin bir sulh temin
edersin yoksa beri yanda Papa ile ran saldrlar, dier yanda Anadolu'daki eski
Beylikerin kalntlarnn u veya bu sebebi ittihaz edip isyan semeleri byle
sulh antlamalar yapmaya zorlamtr devleti. Bu mzakereleri br sulh
antlamasyla bitiren doksanlk delikanl Kuyucu Murad Paa devlet
kuvvetlerinin iyi kullanld takdirde nelere kadir olunacan da gstermitir.

Kuyucu Mrad Paa'nn Sadareti Ve Celli syanlarnn Tenkili

Dervi Paann idamndan sonra sadrazamlk vazifesi bunu oktan beri hak
etmi olan Kuyucu Murad Paaya verilmiti. Murad Paann Kuyucu lakab,
ecnebi tarihiler ve bilhassa L'amartin tarihinde kasten, ekiyay kuyular kazd-
rp iine attndan verilmitir diye bahs ederler. Oysa paa daha zdemirolu
Osman Paann maiyetinde iken Safevilerle yaplan bir savata kuyuya dm
ve salimen kmt. Naslki, Sinan Paay dt bataklktan gl kollarnn
sayesinde ekip karan Hasan adl gaazi'ye Batak Hasan denilmitir ylece
Murad Paa bu Kuyucu lakab kuyuya dp kmasndan verilmitir.
Sadrazamlk makamn hakikaten fevkalde selahiyyetler-le teslim alan paa o
zaman doksan yan bulmutu. Hicri 75 Mildi 1567'de paa olmutu. Bizim
milletimiz askeri cok sever ve kendisini daima asker sayan bir hviyyet tar.
Zaten insan dnyaya mslman olarak gelir ve bu erefde musir kalnca zaten
artk Allah (c.c.)'n askeridir. Allah iin emreden ve cihad eden ordunun tabii
bir yesidir. Fakat bu millet paalk rtbesini ihraz edenleri ok sever.
Askerliini yapm bir ok Mehmetiin elli yl dahi gese Paa'sns hele hele
onunla bir dakika bile sohbet etmise o an daima hatralarnda yaatr. te
Murad Paa otuzdokuz yl beklemi ve bir ok muvaffakiyyetleri tebih tanesi
gibi baar ipine dizmi ve nihayet devletin en yksek makamna, sadrazamla
hi bir frldak evirmeden erimiti.
Vezaret uzma makamna geen Kuyucu Murad Paa ilk i olarak Cellileri
yakalayp onlarn zulmne son vermek olduunu biliyordu. Bu sebeble orduyu
hmayunun bana geip yola koyuldu. Bu temizleme hareketi yl srd.
Doksanlk ihtiyar, at srtnda yol alr uzun uzun mesafeler kat eder ab-dest ve
namaz iin at srtndan indiinde yere uzanr ve bir mddet yle kalr; bu
tevakkuf o kadar uzun srerdiki maiyeti erkn acaba can m kt diye
birbirlerinin yzne ba-karlard\Paa bir mddet sonra kalkar namazn huu ile
iade eder sonra yepyeni bir kuvvet ve evkle atna biner ve yola revan olurdu.
Nakibendi tarikatnn bir mensubu olan paa daima zikir ve ayetler okuyarak
yol alrd. Sava sralarnda ise yksek sesle cihad ile ilgili ayetler okur bunlarn
mnalarn sava alannn her yerinde iitilen gr sesiyle asakiri mcahidinin
kulaklarna eritirir onlarn Allah'n birer askeri olduunu hatrlatrd. Kuyucu
Murad Paa bu sefere asileri cezalandrmak ve bir daha devlete ba
kaldrmasnlar diye kmtr. Yoksa Konya milletvekilii yapm bir tarih
yazarnn tanmlad gibi Anadolu Trk'n yok etmek iin deildi. Zaten byle
bir ey yapmak istese idi yine yapamazd.
nk samimiyetle emrinde olduu Hazreti padiah, slmn Halifesi, devletin
ba olarak rakipsizdi. Selefieri ve halefleri gibi oda anl Kay boyunun
mntesibi olan bir Trk idi.
Sadrazam bu asileri temizledii zaman geen mddetin yl olduunu yukarda
bildirmitik. Bu asilerin ileri gelenlerinin iinde Canbuladoiu, Kalenderolu,
Tavilolu ve kardei Meymun'un kuvvetleri vard. Bunlarn yeknu yzbini
ayordu. Dersaadete dnen sadrazamn yannda ekiyadan alnm bayraklarn
says drtyz buluyordu. Sadrazamn ald neticeden ok memnun kalan
hazreti padiah bir ok ihsanlarda bulundu. unu da ehemmiyetle belirtmek
isteriz ki mehur Kanije Kahraman Tiryaki Hasan Paa, Celli tenkilinde bizzat
Kuyucu Murad Paann yannda bulunmu ve has mavirliini yapmtr.
Burada aklmza unu yazmak dmtr. Yazmadan geemedik. naallah
kendi blm geldii zaman daha detayl olarak vereceimiz bir meseleyi yeri
geldii iin ksada olsa belirtmeyi uygun grdk. Kuyucu Murad Paann bu
ekiya tenkilinde devletin byk hizmetkr ve islmn ak kulu Tiryaki Hasan
Paa, maksad slama muhalif bir ite phesizki Murad Paaya muhalefetini
gsterir idi. Byle bir muhalefet sz konusu olmad gibi maviri haslk
vazifesini ifa etmesi herhalde yukarda mezkr tarihinin kt hkmn ortadan
kaldrr salam bir delildir. Yakn tarihi tetkik etmi olanlar bilirlerki; byk
diye tantlm olan Mithat Paa, Cennetmekn Sultan Abdlhamid Hn
tarafndan sdr olan bir hkmle kurulan mahkemece Merhum Sultan
Abdlaziz Hn'n lmnden dolay idama mahkm edilmi ve mehur Plevne
mdafii mir Mareal Gaazi Osman Paa'nn reyiyle de bu hkme itirak etmi
idi. Fakat otuz yllk devrinde sadece sarayda ilenen bir cinayetin failini idam
ettiren karar imzalam olan Sultan Abdlhamid Hn, damad- ehriyari Gaazi
Osman Paa'nm btn srarlarna ramen lm kararn srgne tahvil etmiti.
imdi okuyucu semek mecburiyetindedir. Sultan Abdlaziz'in lmnden
dolay mahkm olmu olan Mithat Paa m? Yoksa o idam hkmnn
imzalanmasnda rey'inden baka padiaha da srarda bulunan anl Gaazi Mir
Osman Paa m? Bu vak'ay gz nne alrsak Kuyucu Murad Paa'nn bu se-
ferini haksz ekilde niteleyen yazara gereken cevabn verildii grlr.

Kuyucu Mrad Paa'nn ran Seferi Ve Vefat

stanbul'a gelen ve bir sene kadar sren hazrlklar yapan Veziriazam ran
zerine sefere km ve gerek ranllarn gerekse akiler yznden trl
zulmlere duar olmu dou hududlanmz dzenlemek gayesindeydi. Tebriz'e
kadar giden paa, k .mevsiminin gelmesi zerine Diyarbekir'e dnd. Ne varki
burada bu byk hizmet ehlinin sayl nefesleri tkendi ve devlete yapt
hizmetle Rabbi Zl Cell'in huzuruna aln ak olarak kavutu. Kuyucu Murad
Paa son derece cesur bir adamd. Bu cesaretinin istinad noktas yukarda
belirttiimiz gibi Nakibendi tarikatna mensub ve seyr slk deryasnda
kulalar atan bir zat olmasndan geliyordu. Bir savaa balayaca zaman
atndan iner uzun uzun dua eder ve yerden ald bir avu topra yzne gzne
srer ve topraktan halk olunduk, topraa dneceiz ayeti kerimesine olan
inancnn kuvvetini izhar ederdi. Hiyerariye ok dikkat eder hi bir astn, daha
kk bir astn yannda muaheze etmez fakat hakszlklarn hususi bir ekilde
yzlerine vurur idi. Hatta u hadise bir ok tarihlerde ehemmiyeti anla-
tlmamakla beraber yer alr. Cellilerle yapt bir cenk srasnda yardmc
kuvvetlerle gelmesi beklenen mehur Nasuh Paa yolu gayet aheste admlarla
alm yardm diye geldii yerde iin bitmi ve koca Vezirin gene cengi
kazandn grmt.
imdi yardm zamannda getirmemenin bann gitmesine sebeb olaca
korkusuyla tereddt iinde basit adrnn nnde bir seccadeye oturmu
sadrazamn nnden geip yanna gitmi herkesin hayretle alan gzleri nnde
Kuyucu Murad Paa, Nasuh Paaya elini uzatm ve srtn svazladktan sonra
elinden tutup adra sokmu ve orada halamaya balamt, zn sren bir
azarlamadan sonra baz nasi-hatlarda bulunduktan sonra paay dar karm
ve selametle gnderivermitir.
Nasuh Paann arkasndan bakarken maiyetindekilerin u szlerini duymutu.
Kuyucu paa bu mel'unu nasl sa kodu? Kuyucu Murad Paa onlara bakarak
Af, zaferin sada-kasdr diyerek ne kadar da hlm sahibi olduunu gstermiti.
Sadrazamn vefat ettiini byk bir znt iinde renen padiah bir irade-i
hmayunla nnn getirilip stanbul'da arikap'daki trbesine defnolunmasn
istemitir. Hicri 1020, Mildi 1611.

Damad Nasuh Paa'nn Sadareti Ve dam

Kuyucu Murad Paann ldrmeyip balad Nasuh Paa, sadrazamn vefat

zerine, ran seferine km ve klamakta olan orduyu hmayunun Serdar
vekilliini zerine almt. Birka gn sonra Hazreti Padiah Nasuh Paay
sadrazamla tayin ettiini bildirdiinden veklet, asalete mnka-lip olmutu.
Sadrazam Nasuh Paa stanbul'a hareket edince ran seferi durmu oldu.
Bilahare Nasuh Paa muahedesi imzaland. Nasuh Paa, padiah hazretlerinin
kzlarndan 13 yandaki Aye Sultanla evlendi.
Sultan Ahmed Hazretleri Edirne'ye gittiinde sadrazam damad Nasuh Paa'y da
yanna almt. Yol boyunca avclk yapld. Hazreti padiah eihak ne yaman bir
binici, ne kadar Kuvvetli kollara malik olduunu ektii yayn frlatt oklarn
dtkleri menziler gsteriyordu. Hazreti padiah damad sadrazamla yapt bir
cirit msabakasnda galip gelmiti. Edirne'den Gelibolu'ya kadar uzanan bir
seyahat yapan Sultan Ahmed Hazretleri, bir ok Vel ve ehidlerin kabirlerini zi-
yaret etmi ve Rumeli Fatihi Sleyman Paa merhumun Bo-layr'daki kabrini de
bu ziyaret zincirinin dnda brakmam ve merhumun sandukasnn stndeki
rty altun yaldzl bir rt ile deitirmi ve bizzat Kur'an- Kerim tilavet
ederek merhumun ruh-u mbareklerine hediye eylemitir.
Bu seyahatini yannda bulunan maiyetinden sadece dert kiiyle yapmas Sultan
hazretlerini halkn gerekten sevgisini kazanmasna yol amt. stanbul'lu
olanlar bilirlerki bundan krk yl evvel Florya'da tenis oynayacak vkela
ocuklar yznden Bakrky'den teye tren seferleri durdurulurdu. Dnya'ya
nizamat veren bir padiahn sadece drt kiiyle o gnn artlar altnda vilyetler
aras yollar arnlamas evvel iradei ilahiyyeye olan ballktan sonra kendine
olan itimattan ve mslman millete olan gveninden gelmekteydi. Ayrca
kendisine sokulan byklerden halk ok holanr hem onlarn cesaretlerine
hayran olur hemde herhangi bir mevzuyu aka syleme imkn bulurdu.
Hazreti padiah Edirne'ye dnp oradan da stanbul'a avdet etmiti. ok ksa bir
mddet sonra yeniden byk bir av partisi tertiplenmiti. Sras gelmiken bu av
partilerinin sadece elence iin olmadn yeri geldike daha evvelki ciltlerde
beyan etmitik imdi bu beyanlar tekrar etmeyecek ayrca u hususu belirtmekle
yetineceiz. Bilindii gibi yerleik blgelerden saylan stanbul ile Edirne aras
ky ve kasabalar le bir tarm alan olmu ve insanlarn kalabalk ekilde bir
arada yaadklar yerler haline gelmiti. Balkan ormanlar tabir edilen bu
ormanlarda topluluklara olduu gibi ekin ve bostanlara zarar veren hayvanat ile
dolu olduu izahtan varestedir.
Bunlar mevsimleri geldike bu zararlarn insanlara verirler ve bu hususta
ikyetler padiaha kadar arzolunur ve emri padiah ile bu ormanlar zerine av
seferleri tertip olunur ve bir nevi ormanlar taranr zararl hayvanlar itlaf edilir,
halka emniyet telkin olunurdu. Bu sebepten devlet sk sk av seferleri tertib
ederdi. Yoksa baz tarihlerin bu avlar bir sefahat gibi gstermeleri ve esas
maksad gizlemeleri gaflet deilse ihanete balanabilir. Yoksa bu gnde bir ok
avc kulpleri av partileri tertiplerler ve baz kylere dadanm islm mileti-nin
haram edilmesi yznden katiyyen grmek dahi istemedii domuz gibi zararl
mahluku itlaf ederler. Bylece hem bu kylere bir hizmet etmi hemde temiz
orman ve kr havas alarak vcudlarnn idmanl kalmasn temin etmi olurlar.
te Sultan Ahmed Hazretlerinin terar tekrar tertip ettirdii bu av partileri byle
halka nfi bir ey olsa gerektir. Bu izah yaptktan sonra mevzuumuza dnelim.
Tertip edilen av partisi icab avlana avlana Edirne'ye gidilmiti. Fakat bu arada
devletin baz ileri aksi gitmi sadrazam ise bunlar padiahtan saklam hatta
hilaf hakikat beyanda bulunmaya balamt.
Bu arada Mekkei Mkerremenin baz tamiratlarna kalklm ve bu tamiratlara
nezaret iin gnderilen Hseyin Paa Dersaadete avdet ederken beraberinde
Kbeyi muazzamann sathndaki aatan yaplm bir asa'y erifi hazreti
padiaha takdim etmitir. Bu asa'y erif ve dier emanetler Hrkai Saadet
dairesine konulmutur.
brahim Paa, Kaptan- Derya Hali Paa'mn emriyle si-nob'u yamalayan
korsanlar takip etmemi, onlarn geecei noktay bulmu, doru oraya gidip,
Tatarlarn yardmyla Sinob'u yamalayan Kazaklar perian edip elerinden
yamalarn alm ve Sinob'a geri gndermiti. Kazaklar Don nehri azlarnda
yakalayan brahim Paa bunlara iyi bir ders vermiti.
Gelgelelim btn bunlar olurken Nasuh Paa olanlar padiaha haber vermiyor
rtbas etmeye gayret gsteriyordu. Durum padiaha eyhlislm Efendi
tarafndan duyurulmutu. Bu durum padiahn ok sinirlenmesine vesile olmusa
da artk in olgunlamasn beklemeye karar verimti.
Nasuh Paa, Gmlcineli bir hiristiyann olu iken toplanan devirmeler iinde
zeks ve akllca davranlar ile temayz etmi ve saraya baltac olarak
girmiti. Gsterdii muvaffakiyet sayesinde ksa zamanda avu rtbesiyle sa-
raydan ve az sonra Krdistan'n ileri gelen zenginlerinden ve komutanlarndan
Mir erefin kzlarndan biri ile evlenmiti. Zamanla mevkilerini ykseltmi ve
nihayet sadrazam olmu ayn zamanda Sultan Ahmed'in on yandaki kz
Aye Sultanim nianlanmt. Fakat unu unutmutu: Her ykseliin esas
rpuvaffakiyyeti zirvede durabilmekle kabildir. Ne oldum deil, ne olacam
szn daima hatrda tutmak gerekir. Sadrazam olmak belki ok eydir fakat her
ey deildir. Padiahn kuvvetli yumruu bir gn tepende patlar kendini sa
salim grrsen buna kredersin nk hayatn bile kaybedersin. te Bu Nasuh
Paa da ikinci k yni lmle neticelendi. yleki; Sadrazam otoritesine mani
olan q kiinin idamn padiahtan istedi. Bunlar suitan'n Hocas, Kzlar aas
ve eyhlism Efendi idi. Padiah bu talebi konumaya deer bile bulmad.
Edirne'ye tekrar ava giden Sultan Ahmed Hazretleri, av srasnda Krm Hn'nin
ehzadelerinden 220
Mehmed Giray' yannda tepeden trnaa silahl adamlar ite grd. Buna da can
ok skld. Mehmed Giray Sadrazamn davetlisi olarak geldiini sylediysede
padiah hazretleri Mehmed Giray'n derhal tutuklanp Yedikule zindanna kapa-
tlmasn emir buyurdu ve yle yapld. nk Hazreti padiah, Osmanl
devletinin Krm Hnlar ile yaptklar antlamada Hanedan- Ali Osman'da
erkek kalmazsa Krm Hanl otomatikman devleti Osmaniyyenin bana
geecekti. Bu anlama Sultan Ahmed'in aklna dnce bu durumun kendisine
bir suikasd tertibi olduu eklinde tefsir ederek tutuklatma kararndan
vazgemedii gibi Dersaadete dnd.
Cuma selmlna gittii bir camide, meczubun biri kendisine yanap yle bir
feryatla u ikyette bulundu.
Sadrazamn aalarndan biri zevcemi iva etti (yni batan kard) bunun
hkmnn yerine getirilmesini isterim dedi. Bu talebden ve talebin
yaplndan ziyade olayn irkinlii padiah ok zd. Nasuh Paa ise bu
olaydan biha-bermi gibi eski steinde yni yukarda arzettimiz zevatn
idamn tekrar taleb edince Hazreti padiah gayet ak bir ekilde talebi red etti.
Nasuh Paa Hibir isteim yerine getirilmiyor. Hi bir szm tutulmuyor.
Byle devam etmez, ya isteklerim kabul edilir yahutta mhr hmayunu alr bu
bendenizden brine verirsiniz ben de kendimi zehirlerim deyince Hazreti pa-
diah: Vah hain demekki Lalam Murad Paay da sen zehirledin imdi defol!
buyurdu. Nasuh Paaya bir mddet sonra bir cuma gn selmla beraber
kalm diye haber gnderen padiah, paann gelmemesini bir hakaret telakki
ederek Bostancnn eline verdii bir iradei hmayun ile idamn emr etti. Ve
Nasuh Paann evinde hkm infaz olundu. Hicri 1024, Mildi 1615.

Damad Mehmed Paann Sadareti

Nasuh Paa hakknda sdr olan hkm infaz edildikte serveti msadere olundu.
yle byk bir servete malik oldu-qu ortaya kt ki ok uzun sren gerek bat
yakasndaki gerekse dou hududlarnda ran ile olan savalarn meydana
aetirdii iktisadi buhranlar bu msadereden sonra adeta ortadan kalkt. ok ksa
bir liste yaparak bu hazinenin zenginlii hakknda bir malumat vermi olalm.
Bir milyon duka kymetinde binlerce inci, bir milyon altun para, altun ve g-
m kaplanm ok kymetli talarla bezenmi binonsekiz kabzal kllar ki;
bunlardan bazlar elmas kakmal idi. Bu kllarn bir adedine ellibin altun
kymet bilimiti. Maazalar dolusu Acem ve Msr hallar, srmal ve atlas
kadife kumalar, binyz adet at ve drtyz ift altun zengi, onsekiz-bin deve,
drtbin inek ve kz, beyzbin koyun. Devletin sadrazamnn hazinesi
Osmanlln zenginliine ufak bir fikir vermektedir. Herneyse biz Damad
Mehmed Paann sadareti devrine gelelim. Darnad Mehmed Paann lakab
kz Mehmed Paa iken Sultan Ahmed hazretlerine damad olunca bu lakap
kzlkten, damadha mnkalip olmutu. Az bir mddet sonra-.. eyhlislm
Mehmed Efendi vefat edince yerine kardei Esd Efendi tayin buyuruldu.
eyhlislm Mehmed Efendi mehur Hoca Saadeddn Efendinin olu idi. ok
fazl ve alim bir zad idi. Tacuttevarih adl mehur eseri bizlere kazandran bu
zatn gayreti olmutur.
Bu srada stanbul'da bulunan ran'l yeni elisi Kad Hn ile bir muahede
imzalanmt.
Kad hn, Osmanl elisi ncili avuun refakatiyle ran'a dnm idi. Bu
muahedeye gre ran devleti, Osmanl devletine her sene demeyi vazife bildii
ipek vergisini dememekte idi. O yetmez gibi ah Abbas; Grcistan zerine
sefer am idi. Bu vaziyette devleti aliyye Iran ile savaa karar vermiti.
Sadrazam Damad Mehmed Paa orduyu hmayunun bana gemi ve Halep
zerine yola koyulmutu. Sadaret Kaymakamln Ekmekizade Ahmed Paaya
brakmt. imdi bu yolculuk esnasnda geen bir vak'ay zikrederek yznze
biraz tebessm vermek ayrca zeki ve nktedan bir zat olan Damad Mehmed
Paa hakknda hazr cevaphln bir belgesi saylan u olay nakledelim: Orduyu
hmayunun konaklad yerlerden birinde Mehmed Paa maiyetindeki vezirler
ve komutanlarla sefer ilerini bir adrda mzakere ederken, ordunun
arlklarn tayan arabalarn kzlerinden biri aniden adra girmi hi
kimseye bakmadan doruca Mehmed Paann yanna gelmi ve kafasn iki defa
paa hazretlerinin gsne srmt. Paa; kzn yanaklarn okam, sevmi
ve kz yine geldii gibi geri dnp gitmi. Paa'nn eskiden kz nalbandl
yapan babasndan kinaye kz Mehmed Paa olan lakab aklna gelen szde
nktedan birisi Devletlim, kzle ne konutunuz? deyince Mehmed Paa
serinkanllkla ta gediine koyar: Hadi sen bizdensin ama bu eekleri nereden
buldunda ders verirsin dedi diyerek soru sahibini mahcup eder.
Her neyse, bu srada ran'n yeni elisi Kasm Hn, ncili avula birlikte deniz
yoluyla stanbul'a dnmse de oktan sava karar alm olan Osmanl Devleti
Sadrazam Haleb'i tutmutu. Kasm Hn, ilan harb dolayysyla Hazreti padiah
ile grememi ve elilik evinde gz hapsine alnmt. Ne are ki Mehmed
Paa bu sefer-i hmayunda gerek kn erken gelmesi ve ok iddetli gemesi,
gerekse zahirenin telef olmas oda yetmez gibi sri bir hastaln bir ok mca-
hidi bu lemden terke mecbur klmas yznden, Rumeli Beylerbeyi Davud Paa
ve Van Beylerbeyi Tekeli Mehmed Paa ile birleerek ranllarla Erivan kalesi
nnde yaplan bir muharebede galip geiindiyse de kesin bir zafer elde edileme-
mi hatta Erivan kalesi bile ele geirilememiti. Tek muvaf-fakiyyet drt gn
sren bir muhasaradan sonra istrdad edilen Nahcivan kalesinde grlmt.
Bu seferin kesin bir muvaffakiyyet gstermemesi Damad Mehmed Paa'nn
azlini inta etti. Sadrazamlk Ekmekizade Ahmed Paa'ya verilercek
zannedenlerin akn baklar atnda eyhlislm Esad Efendi ile istiare eden
Hazreti pa-disah: eyhlislmm, seninle sadaret iin meveret eylerim, nk
her ne kadar kdem tibariyle bu makam Ekmek-izadeye verilirsede Lalam
Murad Paa hakknda ok yalanlar atan bu adam bu vazifede grmek istemem')
buyurur. stiare neticesi, yine bir Damad, sabk Kaptan- Derya Haiil Paa,
Vezaretiuzma makamna nasb olunur. Hicri 1025, Mildi 1616.

Damad Halil Paa'nn Sadareti

Yeni Sadrazam bir yandan ran zerine tedbir alrken te yandan Kazaklarla
anlaan Budanllar, Osmanl devletinin tayini ile balarnda bulunan
voyvodalar Etyen'i ekarte etmilerdi. Bu bir i mesele olmaktan km devleti
aliyye'ye de bir is^an saylrd. nk orann tayini Bab- Alice yaplyordu.
Bunun dnda bir kuvvet otoriteyi sarsmaya matuf bir sebepti. Buna msaade
olanamazd ve olunmad da. skender Paa, Rumeli eyaleti askeriyle bunlarn
iine yle bir dald ki bu ihtilalin ileri gelenlerini yakalad. Ve Etyen'i tekrar
voyvodalk makamna oturttu. Hnkr, skender Paa'ya mareallik rtbesini
tevcih etti. Bu ihtilal ok nemli bir olaydr. nk, Avrupa ve Papalk bu
byk devleti yni Osmanl Devletini sarsmak dnemine balarken ilk nce bu
lkeye tabii gayri dini unsurlar zerinde istikll ve milliyetilik rzgrlar
estirmeye balamtr. Trk tarihinde Osmanl Asrlar adl eserinde merhum
Samiha Ayverdi Hanmefendi; kinci cild 43. sayfaya koyduu u dip not bu
metod yakn tarihte ok kuvvetli bir Almanya'ya tesirini mukayese ederek fevka-
lade bir misal takdim etmitir. Bu satrlar buraya almadan edemedik. 20. asrda
o kadar kuvvetli Nazi Almaya'snn, byle bir dnya ablukasna ancak iki yl
dayanabildii gz nnde tutulursa; osmanl devletinin ayn ablukaya drt asr
mukavemet ediindeki kudret bylece de meydana kar.
Yukardaki izahlar okuduktan sonra Hkmdar ahanenin, skender Paaya
Mareallik tevcihini basiretle verilmi bir mkfat saymak icab eder. Esir
edilenlerin beyz kadar zincire vurularak stanbul'a gnderilmiti. Bunlarn
ou Kazak idi. Bu Kazaklar yznden ertesi sene Lehistan ile sava yapma
durumu kmsada yaplan muahede de Kazaklarn Budan ve Erdel'e
karmamalar temin edilmi buna mukabil Devleti Aliyye Krm Hn'nn,
Lehistan hududuna tecavzlerini durdurmaya alacana sz vermitir. Hicri
1026, Mildi

Galata Kad'snn apka Giyenden Vergi Almas Ve Cizvitler

Devleti Osmaniye, Bat serhadlerinde bu Kazaklar, Budan ve Eyaletler ile

urarken, kangren olmu bir ran meselesi varken; Galata'da bulunan Cizvitler,
Patrik vekilini kendilerine bent edip, Napoli Kral ve Papa'ya kendi namlarna
mektuplar yazmlard. Bu durumu haber alan Devleti Aliyye derhal Cizvitleri
toparlam ve haps etmi ayrca onlara alet olan Patrik vekilini ipe ekmekte en
ufak bir tereddt bile geirmemiti. Fransa elisi, Patrik vekilini kurtaramam
ancak otuzbin duka altunu diyerek cizvitlerin hapisten kmalarn temin
edebilmi idi. te yandan Galata Kads; Yahudi ve hristiyanlann serpularn
kulanmalar halinde isterse teba, isterse ecnebi sefir hatta sefir hanmlarnn dahi
cizye defterine kayd olunarak cizye vermeleri hususunda Defterdar Baki Paa ile
mtereken bir emir karp tatbik sahasna koymulardr. Bu vergiyi bizzat
Eliler bile bir mddet demi, bilahare Bb- l'ye yaplan mracaat kabul
edilmi ve bu emir yrrlkten kaldrlmtr.
Kaanuni sultan Sleyman Hn, Fransa kralna dans sarayndan kaldrmas ile
ilgili mektupu yazarken kaygs u kelimelerde nmayan olur: Benim memliki
ahaneme yaylrsa. Bu endie belirten kelimeler kuru bir endie deil, imani
bir mesele olmasndand. nk iki Cihan serveri Efendimiz (s.a.v.) hazretleri
bir hadisi eriflerinde yle buyurmulard: Men teebbehe bi kavmin hve
minhm meali; Kimki kfirin kyafetini benimeseyerek, ve onlara benzemek
iin samimi bir ekilde hareket ederse o onlardandr. te Galata Kads
muhitindeki yahudi ve hristiyan okluunun byle apkalar giymelerinden
dolay bir mslimin bunu kullanmaya kalkmasn ve beenerek istimali kfir
olmasna sebeb olur dncesiyle ve o mslmann imann kurtarmak iin
apka giyilmeyi baz mli esaslara balayarak giyme zorluu ihdas etmi ve
ylece mslmann bir taklit hastalna dmesine mni cjlabilme yolunu
semitir Ama nevarki drt asr sonra bir ok lim ve mslman apka
giymedikleri iin hayatlarnn son nefeslerini dr aalarnda vermilerdir. Ce-
nab-i Mevl bu ehidlere rahmet eylesin. Bu yle tersine dnen emsiye idiki bir
zamanlar zmmye ancak cizye mukabili serpu giyme hakk tanyan
mslmanlar bu serpular giymediler diye ehadet erbetleri itiler. Zaten
Cenab- Hakk buyuruyor: Bir milet kendi hakkndaki hkmn deitir-
medike, biz o millet hakkndaki hkmmz deitirmeyiz. yine Muhiddin
bni Arabi (K.S.) Hazretleri apka altnda evliyalar olacaktr tebiriyle asrlar
tesinden bu eha-detlerin haberini vermitir. Ne areki zahir ulemas bu tebiri
apka giyen evliyalar olacaktr diye anlamlard.
Zitvatorok antlamasnda bir takm anlamazlklar km bunun zerine
Osmanl devleti, Viyana'ya imparator Mat-yas'a Ali Bey ve Ermeni aznlktan
Gaspar Efendi adl bir elcilik heyeti gndermiti. Talihin ve tarihin enteresan bir
ekilde tecelli ettii yle grld. Osmanl devletinin sulh mka-leme heyetini
stanbul'dan bir frnc olu olan Ekmekizade Ahmed Paa idare ederken,
Avusturya heyetini de tedvir ve takip edende bir frncnn olu olan Kardinal
Kiaze idi. Bu adam Avusturya devlet idaresinin adeta ruhu idi. Neticede 20
madde ile meseleler baland.

Sultan Ahmed Camii Ve Azz Mahmd Hdai Hazretleri

Bizans imparatorlarndan Jstiyen'in yaptrd Ayasofya-nn karsnda slm

mimarisinin mmtaz eserlerinden biri olan Sultan Ahmed Camii alt minaresi ile
deniz tarafndan bakldnda stanbul'un grnen devasa manzaras iinde zarif
bir ekilde hemen kendini belli eder. Alt adet minare-sinn etrafn ssleyen
ondrt erefe; Sultan Ahmed Hazretlerini ondrdnc padiah olduunun bir
senedi olarak baz tarihilerin, Sleyman ve Musa elebileri padiah sayarak
onaltnc padiahtr demelerini yalanlarcasna... Bu byk ve muazzam yapnn
mimar Sedefkr Mehmed Aa, ustas Sinan gibi, manevi lemden ald
iradlarla bu eseri bir elinde tebih, bir elinde arn, kh oraya koarak kh
buraya koarak meydana kmasna savlet eder aziz bir muhteremdi. Ca-miinin
iindeki iniler ve hatt san'atnn nefis rnekleri hla mkemmel grntsn
devam ettirmektedir. Aziz Mahmud Hdai Hazretleri ise zamannn kutbu
olduu kuvvetli rivayetlerle gnmze kadar gelen bir ehlullaht. Sultan Ahmed
Hazretleri bu zata intisab etmi ve onun iradlar ile seyr slk dalgalarnda
kulalar atmtr.
Hazreti padiah intisabnn ilk zamanlarnda gnl sultan Aziz Mahmud Hdai
Hazretlerine abdest almas iin ibrikle su drkerken, Valde Sultan'da pekir
(havlu) tutarken; Hazreti padiahn iinden bir ses eyhim bir keramet
gstersede mest olsak der. Hazreti eyh abdest duasn bitirip, mridi olan
padiaha bakar ve Bizim gibi bir fakire padiah su dker, valide Sultan pekir
tutar, daha ne keramet istersiniz diye padiahn kalbinden geeni okuduunu
ihsas eder. Haibu-ki ehli tarik erbab bilir ki, kalbini eyhine teslim eden mrid
eyhinin elindedir. Ona o arzuyu eyhi verdirir. Padiah bunun zerine eyhinin
ellerine sarlr.
Aziz Mahmud Hdai hazretleri Hicri 948, Mildi 1541'de domu ve doum
yeri Kohisar'da tahsilini tamamladktan sonra Bursa'ya gelmiti. Bursa'da
kadlk ve medrese mderrislik (bu gnk lisanla profesrlk) yaparken tasavvuf
deryasna dalar, eyhinin emriyle stanbul'a gelir. Burada nm yaylr. Sultan
Ahmed hazretlerinin bir ryasn tabir ettikten sonra Hazreti padiah ballar
arasna alan Aziz Mahmud Hdai Hazretleri phesizki padiah matluplardan
sayd iin tasarrufunu kullanp padiaha o ryay' gstermi ve tabirini yapnca
da kendisine balamtr. Bilindii gibi seyr slk erbabnmn iinde matlubin
tabir olunan bir zmre vardr. Onlar zamann mutasarrfnn kendi
getirdikleridir. Onlar gelmek istemeseler bile Efendi Hazretleri onlara yle
oyunlar yaparlarki sonunda o saadet kapsn alarlar ve biz teslim olduk derler.
te Sultan Ahmed Hazretleri de yle matlubin bir zat idiki, byle yksek bir
gnl sultannn bir mhladz gibi ektii cevherdi. Aziz Mahmud Hdai
Hazretleri, Sultan Ahmed'den sonra 1. Mustafa, 2. Osman ve 4. Murad devrni
yaam hatta o kudretli sultan 4. Murad'a bizzat Eyyub su-tan'da kl
kuatmtr.
Aziz Mahmud HQdai Hazretleri'nin Celvetiyye Tarikatnn kurucusu olduu
Muhterem Doktor Hasan Kk Beyefendinin Tarikatlar adl eserinin 187.
sahifesinde beyan edilmitir. ok kymetli olan bu eserden bu malumat
yazarken kaynak olarak istifade ettiimizi de belirtmeyi bir bor biliriz. Hicri
1038, Mildi 1628'de intikal eden Aziz Mahmud Hdai Hazretleri skdar
zerinden Beldei Tayyibe olan stanbul'a elan rh-u mbarekesi ile feyz ve
nr'unu sama'ktadr. Onun mntesibi olan hi bir denizcinin denizde
boulmad rivayeti pek yaygndr. Rahmetulahi aleyh.

Sultan Ahmed Hazretlerinin Vefat

Banda tad sorguca Kademi erif resmini yni; ki Cihan Serverinin ayak
izinin resmini hakkettirmi olan bu sultan iyi bir ir olarak clusuna tarih
saylan Baht mahla-syla pek gzel iirler sylemitir. te bunlardan bir
rnek:
Nola tacm gibi bamda gtrsem daim
Kadem-i resmi durur hazreti h-i Resl'n
Gel glzar nbvvet o kdem sahibidir
Bahtiya durma yzn sr kademine o gln ,: ;
Ondrt yanda tahta geen, ondrt sene padiahlkla mmtaz iler baaran
Sultan Ahmed, ehzadelerin vilayetlere yollanmasna son vermi, Hanm
Sultanlarn srgn edilmelerini kaldrm, Hanedann daima en yal erkek
yesine taht brakacak kanunlar koymu, bunun ilk tatbikini bizzat kendi taht-
Osmaniyi 13 yandaki Gen Osman adl ehzadesi yerine, aklen mall olan
kardei 1. Sultan Mustafa'ya brakmakla gstermitir .Din-i mertebelerini
yukarda sras geldike verdiimiz iin burada yeniden vermeye lzum gr-
medik. zetle son derece abid ve zahid ve ehli tarik bir zat idi. 28 yanda vefat
etmesi Osmanl devleti iin byk bir talihsizliktir. Sultanahmed Camii yaknna
ki trbesine defnedilen padiahn vefat sebebi bir ok tarihlerde meskut geil-
mitir. Ancak slm Ansiklopedisinde kendisi ile ilgili blmde elli gn sren
bir mide rahatszlndan vefat ettii yazldr.
Sultan 1. Ahmed'n Hanmlar Ve ocuklar

1. Ahmed'in ad bilinen iki hanmdan haber verir aatay Clluay Padiahlarn

Kadnlar ve Kzlar adl TTK. dan yaymlanan eserinde. Sultan 1. Ahmed'e
hanm olanlarn i'ki Mahfiruz Sultanvlidedir. 2. hanm ise Mahpeyker Ksem
V-lidesultandr. Bunlarn ilkiyle yni Hatice Mahfiruz sultanvli-de ile izdivac
1590 doumlu padiah, 14 yandayken ve gelin Mahfiruz sultan da
aynyatayd. Vefatnda 30 yanda olup 26/ekim/1620'de Eybsultanda
defnolundu. Ad bilinen drt ehzadesinden 2. Osman (Gen) padiah olmutur
ve bu padiah oulun, annesi olarak Hatice Mahfiruzsultan hanm, Osmanl
devletinin first laydy'si yni, birnumaral kadm olmutur, pier ocuklar ise;
Bayezid, Sleyman, Hseyin ehzadelerdir. Trih bilgimizde nemli
kaynaklardan biri olan Peevi tarihi veliahd ehzade Mehmed'den bahsediyorsa
da, bir katiyyet arzetmiyor. Bir Fatma Haseki Sultan ad veren Oztuna
bakacada malumat verememekte.
Ksem Mahpeyker vlidesultansa, Osmanl devletinin abide saylacak bir devlet
anasdr. Bu validenin, hayat izgisindeki kvrmlar, bir anne yreinin
tahamml edemeyecei skletde olmasna ramen, nahif vcudunun zayf fakat
mukavim onuzlarna ald devlet arknn ykn tamaya muktedir
olmasndan doiayda unutulmaz bir rnek olmay baarabilmi bayandr. 1589'da
doduu ileri srlmtr. ehid'en 1651'de vefat etti. ztuna'ya gre, Morali
bir rum rahibin Anastasiya adl kzdr, bu ad, daha ziyade ortodokslarca istimal
olunduundan, Rus olduu da ileri srlmtr. Sultan 1. Ahmed'den bir ya
byk olup o izdivada 1604'de yapld. ki olu 4. Murad ve brahim padiah
oldular. Bunlardan; 4. Murad'n nibelii vazifesini stne ald. Kocasyla 13 yl
evli kald. Einin vefatnda 28 yandayd. Osmanl sarayn avucunun iine
almt. ok zeki ve zarif, gnller fetheden bir nezkete sahipti. Devletin
muammerlii gayesi idi. Kzlar olarak da Aye, Fatma ve Atike sultanha-
nmlar dnyaya getirdi, bir de tahta geemeyen, ehzade Kasm' dourmutur.
Bu vlidesultan bir basknla ldrlmtr. Bu baskna sebeb olan tertip de
kendi elinin olmas, sapt mcadele caddesinde karlaaca ihtimal durayd
vede nitekim bahsekonu durakla karlat ve hayatyla dedi yapt yanll..
Yaptrd binalar, insanlara bahettii hayrlanyla ve ehadetinin hemen
peinde, o dnem insanlarnn ehid valide diye kendisini yd etmeleri, bizim
iin o devrin karmakark ahvali iinde tutum tesbitimiz hayli gtr. nsan
islm ls iinde deerlendirmek gerekirse, vlidesultan bizden yana rahmetle
anlacak kimselerin arasndadr. Kabri, 1. Ahmed'in trbesindedir ve bu trbe,
Sulta-nahmed Cmii'nin hemen bitiiinde Ayasofya Camiine bakan yzdedir.
Vlidesultan'n en ho davranlarndan biri de, Ramazan aynda mahpushaneleri
dolamak ve orada bor yznden, hapiste olanlarn borlarn kendisi deyerek
onlar hrriyetlerine kavuturmasdr.
Sultan 1. Ahmed'in kzlarna gelince; Bunlarn says altyd en kkten bye
doru Abide, Burnaz Atike, Hnzde, Gevherhn ile Fatma ve Aye
sultanhanmlardr. Aye sultan 1605'de doup; 52'yanda olduu halde, 1657'de
vefat etdi Babas 1. Ahmed'in trbesine defnolundu. Bu hammsul-tan, k
izdivacn Grnlcineli Nasuh Paa ile yaptnda 7 yanda idi. Ancak bunun,
zifafsz izdiva olduunu sylemeye gerek yoktur. 2. izdivac Hotin savanda
1621'de ehid den Karaka Mehmed Paayla oldu ve 10 yandayken balayan
evlilii 16 yanda iken nihayetlendiinin akabinde; 1625'de ehid Hafz Ahmed
Paa ile 3. evliliini yaptnda 20 yanda olup zifafn ilk defa bu evliliinde
gerekletii malumat bulunmaktadr. Filibeli bir mezzinin olu olan Hafz
Ahmed Paa'y "Hafz Paa tokad denen ve dier ad Osmanl tokad olann
mucidi olarak saymak kabildir."
ehid oluu; kazan kaldrm yenierinin kendisini katletmek istemesinden ve bu
irkin lini yapmasyla gereklemitir. Gen padiah 4. Muradn; gzleri
nnde gerekleen bu vak'a'y, mr boyunca unutamad vah hafzm diye
iini yakan tei aa vurmaktan itinab etmedii bilinmektedir. Aye
Sultanhanm bu izdivacndan evid sahibi de olmutun 4. dmad ise, Revn'da
1636'da ehid olan Murtaza Paadr. Bununda arkasndan 5. damadn Celep
Ahmed Paa olduunu, 6. dmad ise Girit'de 1649'da ehid olan Voynuk
Ahme,d Paadr. 7. dmad bir Mustafa Paanin 1655'de kellesi itdi. Aye
Sultanhanmn 8. kocas Malatyal Sleyman Paa1; einden 5 ya bykt.
1656'da yaplan izdiva pek uzun srmedi. Aye hanmsultan'in 5 ay sonra
vukubu-lan vefat evlilii bitirmi oldu. Sleyman Paa 1687'ye kadar muammer
oldu. Fatma sultanhanim'da 1 ya kk olduu ablasndan pek fazla aa
kalmam, srasyla nce dmad Kara.Mustafa Paa, 2. dmad atalcal Hasan
Paa, 3. Canbuladzde Mustafa Paa, 4. evliliini Koca Yusuf Paa, 5. Dmad
Gaazi Melek Ahmed Paa, 6. damad Kundakz-de Mustafa Paa, 7. ve
sonuncu Dmad Maksut Paa olrnak zere 7 evlilik yapmtr.
3. kz evld Gevherhn Sultanhanm ise 1608'de domutur. Vefat 1660'da
olmutur. Babas 1. Ahmed'in trbesine defnolundu bu hanmsultan ilk
izdivacn kz Mehmed Pasa ile yapmtr. Sadrazam kz Mehmed Paa bu
hanm 4 yandayken alarak yedisene bekledikten sonra zifaf 1619'da
gerekletirmitir. Paa hanmndan 48 ya byk idi. 1620'de kz Mehmed
Paa ldnde 13 yanda olan hanmsultan, 2. evliliini; dmad Hin Topal
Recep Paa le yapt. Evlilikleri 8 yl srd. 4. Murad bu topal katlettirdiinde
bu evlilik de sona ermi oldu. Sultanhanm vefat ettiklerinde 52 yandayd.
Hanzde Sultanhanm 1609'da dodu. 41 yanda pek gen ld. Ldikli Bayram
Paa ile evlendi. Sadrazam Bayram Paa grevindeyken vefat etdi.
Hanmsultan; onun vefatndan sonra izdiva yapmad. Bu Sultanhanm
vefatnda, Sultan brahim trbesine gmld.
Burnaz Atike Sultanhanm ise, ehzade Kasm'n ikiz kardei olma ihtimali
gaalibdir. 4. Mehmed'e mrebbiyelik yni terbiye ve yetimesinde yardmlar
olmutur. Bu hanmsultan da 3 izdiva yapmtr. Bunlar; Musahib Cafer Paa,
Doanc Yusuf Paave Sofu Kenan Paa ile olmutur. lk evlilii 17 sene
srmt ve 2. izdivac Grc Sofu Kenan Paa ile olmutur. Drt yl sren ve
paann vefatyla noktalanan izdivac, Doanc Yusuf Paayla olmu 1670'de
paann vefatyla sonulanm ve Sultanhanm drt yl dul kaldktan sonra
1674'de vefat etmitir. Sonuncu evliliide 17 sene devam etmitir. Bu
hanmsultan da Sultan brahim trbesinde defno-lunmutur.
Abide sultanhanm 1618 doumlu olup, babasnn vefat peinden dnya'ya
gelmitir. 1648'de de vefat etmitir. Dmad Kk Musa Paa ile evlenmitir 24
yandayken. Evliliqi 5 y1*1 bulmutur. Musa Paann vefatnn peinden bir yl
sonra, o da vefat etmitir.
zdivalarn vede ksaca haklarnda bilgi verdiimiz hanmsultanlar dnda drt
tane ve pek kk yada kzlar olduunu biliyoruz Sultan 1. Ahmed'in ki
bunlarn adlar; Zahide, Esma, Hatice ve Zeynep sultanhanmlardr. Sultan 1.
Ahmed'in evldlannn erkek olanlarna gelince; onbir ehzadesi dnya'ya
gelmitir. Bunlardan Osman, Murad vede brahim Osmanl tahtna kmlardr.
Dier mahdumlar ise u ehzadelerdir. 2. Osman'n bodurduu Mehmed,
Cihangir, Selim, Hasan, Bayezid'se 22 yandayken 4. Murad tarafndan
boduruldu. Franszlarn nl piyes yazar Rasin, bu ehzadenin hayatn,
kendisinin tahayyl iinde bir ok iftiralarla da dolu olarak kaleme aldn
hatrlatalm. ehzade Orhan, pek kk lrken Hseyin ise; drt yanda vefat
eder ve 1614'de doup 1638'de aabeyi 4. Murad tarafndan bodurulan, ya o
srada 24 yanda olan Kasm ve 20 yanda 4. Murad'n emriyle bodurulan,
Sleyman ehzadelerdi. Tuhaftr ki; ok merhametli ve tasavvuf dnyasnda
hayli kula atm bir insan olan 1. Ahmed, Osmanl tahtna veraset usln eber
yni, hanedan'n yaayan en byk erkek mensubunun padiah olmasn
getirmesinin hemen arkasndan, Gen Osman bata olmak zere, 4. Murad dhil
bir karde katli kasrgas estirmilerdir. Netice itibaryla; Sultan 1. Ahmed hn'n
ceman on tane kz ve bir dzine yni 12'de olu olmutur.

Sultan 1. Ahmed'in Sadrazamlar Ve eyhlislmlar

Sultan 1. Ahmed gelmi olduu padiahlk grevinde sadrazam olarak

Malkoolu Yavuz Ali Paay bulmutu. Baba yadigrnn greve devamn
tensib eden padiah 26/tem-muz/1604'de yeni sadrazam olarak,
Sokulluzdelerden Lala Mehmed Paa'y sadarete getirdi. Lala Paann bu
sadareti I sene, 10 ay, 26 gn srd. Yerine 21/haziran/1606'da Dervi Mehmed
Paa getirldiysede vazifeyi 5 ay, 18 gn srdrebil-di. 9/12/1606'da; Kuyucu
Murad Paann 4 yl, 7 ay, 27 gn srecek ve Anadoudaki dehet dolu isyanlar
ayn metodla bastrmas dnemi balad.
5/8/1611'de Gmlcineli Nash Paa sadarete getirildi. Bunun sadareti de 3 sene
2 ay, 13 gn devam edebildi. 17/10/1614'de Dmad kz Mehmed Paann
sadareti balad ve 2 sene, 1 ay, 1 gn srd ve onunda yerine 17/11/1616'da
Halil Paa veziriazam oldu.
Ancak bu nasbinin, padiah 1. Ahmed'e hizmet ans 1 yl, 5 gn kabil oldu.
Deien veraset sistemine gre de merhum padiahn kardei ehzade Mustafa,
1. Mustafa unvanyla tahta ktnda karsnda bulduu sadrazam Halil Paa
olmutu. Bylece de diyebilirizki, 1. Ahmed 13 sene, 11 ay, 1 gn sren
padiahlk dneminde, yedi defa mhr hmayun verdi. Bylecede yedi ahsla
devrini kapad.
1. Ahmed'in eyhlislmlarna gelince; Ebu'l Meyamin Mustafa Efendi makam-
meihatde idi gen padiah tahta ktnda. Bu ztn 8/6/1604'de nfisali zerine
Sunullah Efendi 2 sene, 1 ay, 20 gn sren meihatna tyin olundu. Onun
hemen peinden Meyamin yine meihate getirildi ve 23/11/1606'da vefat etdi.
Bylece halef selef otundu.
Sunullah Efendi bu sefer 3. defa geldii makamdaki vazifesini vefatyla
noktalad. Yekn meihati 5 sene, 7 ay, 8 n srd. Hocazde Hac Mehmed
Efendi 5/8/1608'de eyhlislmla getirildi. 7 sene, 27 gn bu grevi yrtt.
Makamnda vefat ederken, 26. eyhlislm olarak geldii ilk vazifesindeki
mddet de eklendiinde karmza 8 sene, 6 ay devam eden vazife arzettii
grlyor.
2/7/1615'de len aabeyinin yerine de yineHocazde Mehmed Esad Efendi
getirildi. Bu zt daha sonra padiah olan Gen Osman'n kaimpederiydi. Bu ztn
eyhlislml 1 Ahmed'in son eyhlislm olmasyla son buldu. 1. Ahmed'e,
bu ztn mavirlii 2 sene, 4 ay, srmt. Bylece de; 1.'Ahmed'in dneminde
alt defa eyhlislm deitirirken, bunun drtdefasn iki kii ile dier iki
kiiyide sayarsak 6 deiiklii, drt kiiyle geitirmitir.

SULTAN I. MUSTAFA VE SULTAN 2. OSMAN (GEN) ............................. 2

Sultan 1. Mustafa......................................................................................... 2
Sultan I. Mustafa Ve Sultan 2. Osman (Gen) ............................................. 2
Damad Halil Paann ran Seferi.................................................................. 3
ehzade Mehmed Sultan'n Katli ................................................................. 4
Hotin Seferi ................................................................................................. 5
Hotin Sava ................................................................................................ 6
Dilaver Paann Sadareti.............................................................................. 7
lk Homurtular............................................................................................. 7
Padiahn Grd Rya ............................................................................. 8
Yenieri Ve Sipahi Askerinin Fkr Ve Hareket Beraberlii ........................ 8
eyhlislm Fetvas..................................................................................... 9
Ulem le Grme...................................................................................... 9
Ertesi Gn ................................................................................................... 9
Ulema Padiah Huzurunda........................................................................... 9
Sultan Mustafa'y Isteriz ............................................................................ 10
Sultan Mustafa'nn Yeniden Taht'a karlmas ......................................... 10
Gen Osman'n Taht Mcadelesi ............................................................... 11
ki Padiah Bir Camii'de ............................................................................ 11
Gen Osman'n ehadeti ............................................................................ 11
1. Mustafa'nn Sadrazamlar Ve eyhlislmlar ...................................... 15
Sultan 2. Osman(Gen)'n Hanmlar Ve ocuklar ................................... 15
Gen Osman'n Sadrazam Ve eyhlislmlar .......................................... 16
 SULTAN I. MUSTAFA VE SULTAN 2. OSMAN (GEN)

SULTAN I. MUSTAFA HAN

Babas: Sultan III. Mehmed Han

Annesi: Handa Sultan
Doum Tarihi: 1592
Vefat Tarihi: 1639
Saltanat Md.: 1617-1618 1632-1623
Trbesi: stanbul'dadr.

SULTAN II- (GEN) OSMAN

Babas: Sultan I. Ahmed Han

Annesi: Mahruz Sultan
Doum Tarihi: 1604
Vefat Tarihi: 1622
Saltanat Md.: 1618-1622
Trbesi: stanbul Sultanahmet Camii Yan.

Sultan 1. Mustafa

Naslki Yldrm Bayezd Hazretlerinin Timurlenk'e yenilmesinden sonra

meydana gelen gailede elebi Mehmet Hazretlerinin safhai hayatna gemeden,
Sleyman elebi, sa elebi ve Musa eleb'nin mcadelelerinin anlatma
yolunu sediysek; I. Ahmet Han'n kardei, Sultan i. Mustafa'yda anlatrken
mutlak suretle 2. Osman Hazretleri ile bir arada anlatmak mecburiyeti hasl
olmu bulunuyor. ok dikkatle aratrdmz tarihlerde bu bizim setiimiz
yolu semiyen mverrihler kendilerini zorlamlar fakat doum tarihi ve vefat
tarihi, deli, muvazenesiz, havuzdaki balklara para a,ard, ulemann yanna
yavaa sokulup balarn aard, gibi gayet yavan eylerle ancak bir sahifeyi
doldurabilmilerdi. Sonra Gen Osman Hazretlerini anlatrken zaman zaman
uzun bahislerle kalemsallamak mecburiyetinde kalmlardr. leri srdmz
sebeblerden dolay biz bu sultan mnferid olarak anlatmayp devri Gen Osman
ile beraber kaleme almay d-ndk. Bylece mmkn mertebe tarihi
Osmaniyye-nin kronolojik aknda bir geriye dn tarzn benimsememi
olduumuzu belirtmi oluyoruz... yle ise bu bimn bal yle tesbit
olundu.

Sultan I. Mustafa Ve Sultan 2. Osman (Gen)

Ondrt sene sren zaman saltanatndan sonra dar beka alemine intikal eden
Gazi Sultan Ahmet Han hazretleri yap-n olduu vasiyetle taht- Osmaniyi
byk ehzadesi Osman Sultana deil Kardei Mustafa'ya ikram etmiti. Acaba
bu ikramn sebebi ne idi. Bizce bu iki sebebe dayanmaktadr:
Birincisi, Edirne dolaylarnda tertiplenen bir av partisinde, av yapmann evk ve
heyacanyla atn kotururken dolaysyla maiyyetinden fazlaca uzaklat bir
anda kendi takip ettii avn oklayan Krm Prensi ve bu prensin yanndaki pr
silah Tatar askerlerini grnce aklna kendine hazrlanan bir suikast geliverdi.
Bu tedai padiah hazretlerine, Krm Hanlar ile ecdad izamnn yapm olduu
antlamay da derhatr etmiti. Bu antlama melen yle idi: Eer Hanedan
Al-i Osmanda erkek fert kalmazsa, Krm Hanl devleti Osmaniyye taht'na
icls olunacaktr. Bunu hatrlayan Sultan Ahmed Hn sz konusu antlamay
ortadan kaldrmak ijn ve Cengiz yasas tesmiye olunan yasay bir daha tatbik
etmemek ve etmemelerine rnek olmak iin kardei Sultan Mustafa'y hem
ldrtmemi hemde cihan devletinin taht'n ikram edivermiti.
kinci sebeb ise son derece merhametli olmas ve ehzadelerinin ok kk yata
bulunmas ve askerin devlet ileri gelenleriyle bir takm mevzularda
anlaabilmeleri ve hanedan Osmaniyye'nin ya kk ehzadeler tarafndan
idare olunamayp maazallah herhangi bir sadrazam'm taht' ele geirme
arzularn nleme gayretine matuftur. Biraz zerinde dnlrse nice ileri gelen
devlet adamlarnn nasl sudan sebeblerle kati olunmalar bu inklap fikrinin
vehminden geldii anlalr.
nk insanlar herhangi bir muvaffakiyyet kazandklarnda derhal mkfat
isterler. Eer bu muvaffakiyyetler seri bir halde devam ederde birde buna .gerek
d tahrikler gerekse iteki dalkavuklar ve hanedan dmanlar eklenirse bu mu-
vaffakiyyetlerin sahibi artk ileden kar ve zirveye gz diker.
Bunun en bariz misalini tekriren sylediimiz gibi Al-i Osman gider, l-i
Midhat gelir) diyerek yrttas haneresinden kusan Mithad Paa ortaya
koymutur. Btn bunlara ilaveten byk hizmetler yapm ve daima haddini
bilmi hizmet erbab phesiz ki dier iten pazarlkl insanlarn saysnla
mukayese edilmeyecek kadar oktur.
Yukardaki maruzatmz bitirdikten sonra kronolojik tarih ak iinde
mevzularmza devam edelim.
Sultan 3. Mehmed Hazretlerinin olu Ahmed Sultan'n val-desi Handan
sultandr. 1. Mustafa'nn annesinin Handan sultan olup olmad maalesef tarihin
nisyan bulutlar arasna karp gitmitir.
Hicri 1001, Mildi 1591'de doan 1. Mustafa, aabeyi 1. Ahmed hn Hz. lerinin
daru beka alemine intikalini mteakip uzun yllar mahpus tutulduu saraydaki
odasndan taht'a karlmak zere alnmaa gidildiinde; kendisi rahlenin ze-
rinde duran Kur'an- Kerim'in huzurunda kemli edeple oturmu tilavet eyledii
grld.
1. Mustafa bu srada 26 yanda bulunuyor idi. lk sz bir bardak su istemek
oldu. ne varki uzun yllar mahpus tutulan veliaht ehzade muvazenesiz bir hal
iinde idi.
Veziriazam Damad Halil Paa o srada ran zerine alm seferde ayn
zamanda serdar unvann da mlik olarak der-saadet'ten uzakta bulunuyordu. Bu
Halil Paa, padiah damad olarak Kaptan- Derya'lk makamnda ne k~.dar
gzel hizmet gstermise de, iki defa gelmi olduu vezareti uzma makamnda
ayn muvaffakiyyeti gsterememi fakat devlete hayr hizmeti hakikaten
ok.olan bir zt di. Ayrca seyr slk erbab olan bu Damad Halil Paa,
zamannn Kutbul Ak-tab Aziz Mahmud Hdai (K.S.)'e mntesib idi.
Sultan 1. Mustafa'nn padiahlk ykn almak istememesi sadrazam'n seferde
olmas, bundan da te 1. Mustafa'nn bu yk ald takdirde yrtecek durumda
olmamas hasebiyle Kzlar Aas Mustafa Aa, baz ulemaya mracaatla;
padiah hazretlerini shhi durumunun bu ar vazifeyi gtre-meyeceini
maazallah bir takm karklklar olsa stesinden gelinmeyip, devlet gemisinin
batma tehlikesinin, parldyan Osmanl yldznn glgelenecei belkide Allah
korusun kararacan ileri srmt.
Bu ulema durumu valde sultana haber vererek; Kzlar Aasnn srlmesine ait
tavsiyelerde bulundular. imdi burada hkmden ziyade zerinde duracamz
bir nokta belirlenmektedir. Zayf vcutlu, solgun fakat gzel yzl, seyrek
sakall, iri ve ok gzel gzl, tesirli baklar sahibi bu padiahta baz eyh ve
ulemann fevkalde haller grd, hatta baz kerametler gsterdii kanaatnda
olduklarndan; Kzlar aasn padiah aleyhine bir dolap eviriyor zannyla
Valide sultana ikyet etmek lzumunu grm olamazlarn? Beri yandan dnya
saltanatndan vaz gemi brahim Etem (K.S.) gibi Sultan Mustafa da ayn
mertebenin bir ehlullh-myd? Naslki ibrahim Etem (K.S.) hazretleri,
kendisini tekrar taht'a davet eden vezir ve adamlarna elindeki ineyi gsterip,
suya atarak, sz konusu ineyi bulmalar iin balklara emir vererek ineyi
getirtmek suretiyle gerek hkmranln ne olduunu onlara gsterip, onlarda
Evet sultanm sen mertebeni bulmusun diyerek onu taht'a davetten vaz geip
gitmeleri gibi Kzlar aas Mustafa aa byle bir keramet gsteren Sultan 1.
Mustafa'nn srrn f etmemek iin, bu vazifeyi yapamayacak diye Hazreti
padiahn izni msaadesi ile talepte bulunmu olamazm? Bu vaziyette Kzlar
aas Mustafa Aa, padiah namna veya devleti aliyye adna hl isterken ulema
ise kh padiaha kh devlete ballndan itiraz ederken bunlara entrikac
demek nasl kabil olur anlamak mmkn deildir. Ne varki bu arada clus
bahileri verilmi olup, baz zevata grev tevcihleri yaplyorum.
eyhlislm Esad Efendi ve sadaret kaymakam Sofu Mehmed Paa valde
sultanla grp hl lzm geldii hususunda ittifak eylediler, ay on gn
sren Sultan 1. Mustafa'nn bu seferki saltanat, taht'a geldii odasna nmesiyle
noktaland.
Bu durum en ok yenierilerin iine yaramt. Yz gn nce alm olduklar
clus bahiine bir daha nail olacaklar idi.
Bu hal edite eyhlislam Esad Efendi Hazretlerinin tasvibi ok nem
kazanmtr. Mehur Tac t tevarih sahibi ve Haova zaferinin manevi mimar
Hoca Saadeddin Efendi'nin ikinci mahdumu olup Aziz Mahmud Hdai
Hazretlerine intisab vard. Esad Efendi, kz Akile hanm ehid-i padiah Gen
Osman'a vermekle devleti*aliyyenin padiahna, Kaim-peder olma erefine
erimi ilim ve fazilet sahibi bir ztt.

Damad Halil Paann ran Seferi

te ne kadar byk bir devlet olduunun saysz numunelerinden biri olan u

durum aziz okuyucularmzn dikkatlerine sunulur. Sultan 1. Ahmed hn
Hazretlerinin son demlerinde balam-olan bu seferi hmayun, padiah cihann
daru beka lemine intikaline, sultan 1. Mustafa'nn taht'a geiine ve yz gn
sonra yerini Gen Osman Sultana brakmasna ramen orduyu hmayun dou
hudularmzda iran'la mcadele devam ediyordu. nk ol devlet yle bir
devleti azlme idi ki ahslar geici, devlet ebedi idi...
Sadrazam Damad Halil Paa Tebriz zerine yrmek kas-diyle Erdebil'den
hareket etmi ve Van Sahrasnda kendisine iltihak etmek zere gelen Krm Hn
Canik Giray ile bulumutu. Fakat Tatar hn bu muharebeye ganimet elde
etmek maksadiyle katldndan direk olarak Tebriz Hkimi Karcla Hn'n
zerine ani bir baskn plnlyordu. Bu pln bir ok kumandan ve tecrbeli asker
tasvip etmemilerse de yama niyetinden vazgemeyen Tatar Hn' bir iki bin
kiilik svari askeriyle saldracan ileri sryordu.
Bunun zerine sadrazam Halil Paann komutasnda bir askeri birlii Krm
Hn'nn yanna verdi. Bu tasavvurdan haberdar olan Tebriz Hkimi kurduu bir
pusuda, yorgun gelecek olan Tatar ve Osmanl askerini beklemeye balamt.
Hakikaten ok sr'atli hareket eden bu Tatar ve Osmanl askeri pusu mahaline
geldiklerinde parmaklarn dahi oynata-mayacak derecede yorgundular. Karcila
Hn ani bir taarruzla bu kuvvetleri darmadan etti. ki saat boaz boaza
yaplan savata geri Krm Hn kurtulmusa da bu kurtuluunu kendi
askerinden ziyade Yenieri'nin ecaat ve maharetine borluydu. Ne varki;
Rumeli, Diyarbekir ve Van Beylerbeyleri sava almnda kalmlard.
Esir den beyz kadar Tatar ve Osmanl askeri hemen ehid edildi.
Komutanlardan esir edilenler Karcla Hn tarafndan ah Abbas'a
gnderilmilerdi.
Bu maiubiyyetin haberini alan Damad Halil Paa, kuvvetlerini derhal harekete
geirince ah Abbas, Burun Kasm adl ahs e!i gndererek; Sadrazama daha
evvelki yllarda yaplm Nasuh Paa antlamasnn tevsii ve tatbike hazr ve
senelik vergilerini vermeye amade olduunu bildirmek mec-buriytinde kalmt.
Bu mracaat kabul olundu. Sadrazam ve ah Abbas anlamalar imzalayarak
birbirlerine gnderdiler. ah Abbas bu antlama zerine orduyu hmayuna
sekizyz katar deve yk zahire ve ayrca sadrazama dokuz katar yk zahire
gnderdi. Bunlar olurken tarihler Hicri 1027, Mildi 1618 yln gsteriyordu.
Sadrazam Halil Paa; antlamann imzasndan sonra Erzu-ruma gelmi ve askere
izin vererek kendisi k geirmek iin Tokat sancana ekilmiti. Bu srada
Padiah cihan Gen Osman'dan gsterdii muvaffakiyyeti tebrik eden bir nme
alp Dersaadete dndyse de sadrazamlktan azli ve daima baar gsterdii
Kaptan- Deryalk makamna nc defa olarak tayin buyruldu. Bu azle sebeb
olarak 1. Mustafa Sultann tahta geiini gen padiah hakk yendi sayarak
bunun sulularndan biri olarak Halil Paa'y1 sorumlu tuttuu baz muteber
tarihlerimizde iler srlrsede bunu byle anlamak sadece nkii sebebiyle olur.
Yoksa zerinde biraz durulsa ok dikkatli ve baz konularda ok ileri grl bir
padiah olan 2. Osman, bu tebeddlatlar srasnda stanbul'dan ikibin kilometre
uzaktaki sadrazamn stelik sava allanlarnda boy gsteren zt phesizki;
yukarlarda anlattmz gibi Sultan Cennetmekn Gaazi Ahmed Hn'n
vasiyetine gre yaplm bir iin mes'ul tuttuu dnlemez. Biz buna
sadece, Kapdan- Derya makamnda daima fevkalde muvaffakiy-yetler
gsteren Halil Paa'y ileride greceimiz gibi Lehistan zerine yaplacak bir
seferin plnnn paralarndan olduu kanaatini tayor okurlarmzn
dikkatlerini bir de byle bir gre teksif etmelerini dileriz.
Bu sralarda Eflak Voyvodalna Gratyani, Ulah Voyvodalna-skender Paa
tayin olunmulard. Avusturya imparatoru Matyas lm ve yerine 2. Ferdinand
gemi idi. 2. Fer-dinand'n tahta geiini tebrik iin bir avu Viyana'ya gn-
derilmiti. Sadrazam Halil Paa'nn ah Abbas ile yapt mtareke bir sulh
antlamasyla bitirilmi ve ran da baz sa-habei kiram aleyhinde yaplmakta
olan kfr ve hakaretlerin durdurulmasn inta eden maddeler bu antlamada
yer almt. Hicri sene 1029, Mildi 1620.
Damad Halil Paa'nn azlinden sonra yerine geen Damad (kz) Mehmed Paa
on ay kadar sren sadaretinden alnm ve yerine stankyl Gzelce Ali Paa
tayin olunmutu, zt muhterem annesi vastasyla ki Cihan Serveri Efendimiz
(S.A.V.) Hazretlerinin slalesine mntehi idi. ok temiz, titiz ve gayretli bir zt
idi. Padiah Gen Osman Hazretlerini Lehistan zerine yaplacak br sefere son
derece tevik etti. Hatta bu seferin yaplmasna kendi ahsi servetini kuruuna
kadar serferber etmekten ekinmedi. Btn gcyle destekledii ve nem
verdii bu sefere maalesef eriemedi. Eer eriseydi bu defa mutlaka kahrndan
sava meydannda lrd. Ondrt ay sren sadrazamlnda bu yce makam, li
soyuna mensup olanlarn ancak gsterebilecei dirayet ve adaletle doldurup
Hicri 1030, Mildi 1621 ylnda .ahi-rete intikal eyledi.
Gzelce Ali Paa'nn rum asll olduunu ileri sren L'amartin ve onun tarih
kitabn milleti slmiyyeye sunmaktan eref duyan ve biz bu kitaplardaki
fikirlerin hepsine imzamz atmayz, ancak temel eserlerden olduklarndan
dolay neir hayatna aktaryoruz ve bir hizmet iddiasnda bulunduunu ileri
srenler Kahraman ve Mcahid, mtefekkir ve Veli bir zt'n u cmlelerini
hatrlamalarn isteriz. Btl tasvir saf zihinleri dll eder...
Yine bu mevzuda merhum smail Hakk zunarl Beyfendi Osmanl Tarihi 3.
Cilt 2. Ksm sh. 373 de L'amartinin bu iddiasn fevkalde bir ekilde rtm
ve belkide bu
hizmetinden dolay Resli Kibriya (S.A.V.) in efaatine nail olmutur, inaallah.
Sadrazam Gzelce Ali paa ok sert tedbirler alyor ve ay iinde iki defa
clus bahii demekten sarslm olan devlet btesini takviye etmeye
alyordu. Bu arada Bo-dan Voyvodas Lehliler ile anlam ve bu anlama
haliyle develti aliyye'yi rahatsz etmiti. Bu rahatszlk skerden Paa'nn gerek
Lehistan gerekse Bodan' hizaya getirmek maksadyla eline klcn almasna
sebeb oldu. Her iki tarafla yaplan savalarda skender paa ve dilaverleri galib,
islm ise bir defa daha stn gelmiti. Lehliler yllk vergilerini iki misline,
sava tazminat olarakta yzbin duka altn vermeyi teklif ettiler. nk
skender paa bunlarn yirmibinini meydan harpte, onbini ise savatan sonra
yokluk diyarna gn-derivermiti. Bu arada Budan Voyvodas Gratyani kendi
adamlar ile arasnda kan bir anlamazlk srasnda ldrld. Bala batrlm
kellesi stanbul'a gnderilmiti.

ehzade Mehmed Sultan'n Katli

skender Paa yukarda anlattmz gibi, kf fan bir elinde grz dier elinde
klc olduu halde hizaya getirirken, Hotin Kalesi Leh'lilerin eline gemiti.
Buda yetmiyormu gibi Kazaklar, Karadeniz boaz zerinden dalp taa
Boaziindeki Yeniky sahillerine kadar sokulup, yama ve ortal yangna
vermilerdi.
Bu srada ise Padiah Gen Osman, annesi Mahfiruz Sultann yardmlaryla
saltanat srerken annesine kar bir tutum iine girmi ve kendisine bir takm
kstlamalar koymutu. Mahfiruz Sultan, Merhum Padiah 1. Ahmed'in ilk
hanm olduundan mevkii iktidarda olmasna ramen, kendisine rakip sayd
merhum kocasnn ikinci ei Ksem Mahpeyker Sultafireskisaraya
gndertmiti. Halbuki bu iki anne; Sultan Ahmed Hazretlerinin vefatn
mteakip Sultan 1. Mustafa'nn clusunda evltlarn korumak iin ne gzel
ibirlii etmiler ve bylece ehzadelerinin zerlerine germi olduklar koruyucu
kanatlan ile onlarn hayatlarnn devamna vesile olmular idi. Sultan Gen
Osman padiah, Mahfiruz Sultan,, Valde Sultan olunca bu ibirliini bozmu ve
Ksem Mahpeyker Sultan eski saraya gndertmiti. Artk iki valde btn
hnerlerini ortaya dkp, evlatlarn lm denizinin dalgalarndan koruma
savana getiler. phesizki ilk taarruz Gen Osman'n validesi Mahfiruz
Sultandan gelmi fakat ilk hcum eden ilk acy tatmtr.
ok gzel ve son derece yakkl bir ehzade olan Meh-med Sultan, 1. Ahmed
Hn'n ikinci olu idi. Gen Osman azndan kard bir irade ile kendisini
anas yoluyla da z olan kardeinin hayat defterini drvermiti. Gen Osman
tarihlerimize Hotin Seferi diye geen mcadeleye gitmek zere yola karken
arkasnda taht' iin rakip gnd byle bir ehzade brakamayaca kararna
vamt. eyhlislm Esad Efendiden kati iin fetva istedi. Esad Efendi bu
fetvay vermedi. eyhlislm bu fetvay vermeyince baka veren biri bulundu.
eyhlislmla, padiahn aras alm oldu-. Fetvay vermek ok muhterem bir
zt olan, lim ve air Rumeli Kazaskeri Takprlze Kemaleddin Efendiye
dmt.
Bir ok tarihlerde bu ztn mezkr fetvay eyhlislm olma arzusuyla
yapdna sebeb olduunu ileri srenler grlr. phesizki bu zt fetvay almak
iin sorann sorusuna gre vermitir. Eer eyhlislm olurum midiyle vermi
olsayd ya hakikaten eyhlislm olurdu yahutta gzden derdi. nk ok
grlmtr ki; devri fetrette ehzadeleri ldrenler mkfat beklerlerken
kellelerinden olmulard. Halbuki eyhlislm olma emelini isnad edenler de
kabul et-milerdirki ve bu tarihlerinde yazldr, Takprlzde ne eyhlism
olmutur ne de gzden dmtr. Mehur Hotin Seferi yolculuunda Padiaha
refakat ederken sak'da ahi-rete intikal etmitir. Padiahn emriyle ehzade
Mehmed Sultan 16 yanda iken kendisini bomak iin zerine atlanlara unlar
Bilirim sizler emir kulusunuz. Fakat dilerimki Osman mr devletin berbad
olup, beni mrmden nice mahrum eyledin ise sen dahi behremend olmayasun
syleyerek bedduada bulunmutu.

Hotin Seferi

H. 1030, Mildi 1621 ylnn ilkbaharnda zaferlere yrmeye alm

Osmancn sanca, yine Davudpaa'dak mutad yerine kurulan Ota-
Hmayun'un nnden dalgalanyor ve slm askerine; Allah ve O'nun Rasluna
ve kitabna uyulduu mddete zafer kuunu o anl sancan auuna szle
szle gelip konacann ilhamn veriyordu...
Ancak sefere klmadan evvel meydana gelen k belki sadece o asrn deil
asrlan en iddetli kn tekil etmiti. O kadarki; stanbul Boaz souun
iddetinden buz tutmu bir ok insan kh skdara kh skdar'dan
Dolmabahe taraflarna yayan geer olmutu.
Yukarda kaydettiimiz gibi ok sert bir k mevsiminden sonra Hazreti
Padiahn seferi hmayuna bir gne tutulmas olaynn vukubulduu gnde
kmas slm dininde olmayan bir hurafe olmasna ramen halk tarafndan
tenkit edilmi fakat Padiah Hazretleri bu btl gre zerrece ehemmiyet
vermiyerek sava tularn dalgalandra dalgalandra yola revan olmutur.
Maalesef Byk Trkiye Tarihi yazan Ylmaz ztuna Be^ Gen Osman'n;
halkn bu itirazli davrann ka-ale almamasn kendisine bir kusur olarak
atfetmek hatasna dmtrki, mslman olan bir insann bu gibi batl eylere
alka gstermemesi hata deil bilakis slama olan ballnn faziletli bir
tezahrdr. Fakat sz konusu yazar dnce tarznn slama uygun ekilde
devam ettirme mecburiyetini kendinde hissetmediinden Gen Osman'n belki
de en isabetli davranlarndan biri olan bu hususiyeti tenkit etme hatasna
kendisini drmtr. Evet; ilmi siyaset denen bir davran tarz vardr. Bunu
red etmek olmaz, ancak unutulmamaldaki ilmi siyaset islmda olmayan eyleri
meru gstermek durumuna dlmeyi gerektiriyorsa o ilmi siyaset icab
kullanlan taktik deitirilir. Gen. Osman'da islmda olmayan, bir hurafe ile
kendisini tenkid edenlere en gzel cevab bu yanl fikri kaale almamakla
gstermitir.
Evet biz imdi gelelim Gen Osman'n mezkr seferinde asrlar tesinde onun
his ettiklerini yudum yudum imeye vesile olacak harb meydan zerine yapt
yry takip etmeye...
Nisan aynn sonunda stanbul'dan hareket olunmu ve Edirne'ye gelindiinde
bir resmi geit tertip edilmiti. Bu resmi geitten sonra Padiah diktirmi olduu
baz hedefiere bata bizzat kendisi olduu halde yenieriier, ok mzrak gibi harp
aletleri ile insann akllarn durduracak bir maharetle nian tahtalarn delik
deik ediyorlar hem onlar seyreden halkn gven ve itimatlarn bir daha
arttryorlar hemde cmert padiahn kendilerine dl olarak mutlu elinden
sat il il altnlara sahib oluyorlard.
Edirneden ayrlarak yola koyulan orduyu hmayun cmert tabiatl padiahn
yeni bir hediyesi ile karlat... Bu hediye Isak yaknlarna gelince askere
datlan bin ake idi. Gen Osman askeri memnun etmek iin elinden gelen
fedakrl esirgemiyordu. Bir ok tarihiler bilmem nedendir bu padiahn ok
eli sk hatta cimri olduunu ileri srecek kadar inatla bu yukarda saydmz
atiyyeleri grmemezk-ten gelirler. Halbuki bu adamlar bilmezlermiki, cimrilik
is-lmdan uzaklamann bir kapsdr. Son derece dindar bir zat olan Gen
Osman, belki muktesit idi fakat hasis hatta katiy-yen cimri deildi. Zaten bu tip
tarihiler daima ifrata kaan hkmler vermilerdir. Kimine cimri demekte,
kimine de cmert lakabn yaktrmamak iin msrif demeyi kendilerine huy
edinmilerir. Halbuki her mslim biiirki Allah (C.C.) msrifleri sevmez.
Osmanl padiahlar da mslman olduklar iin ne msriflik ne de cimrilik
yolunu kendilerine rehber sememilerdir.
Bu srada sadrazamlktan alnp, kapdan- derya makamna getirilen ve bu
makama ne zaman geldiyse byk rnuvaf-fakiyyetler gsteren damad Halil
Paa, padiah hazretlerine mlaki oldu. Halil Paa Karadeniz zerinde ku
uurtmaz bir ahin gibi idi. te yine padiahnn yanna gelirken birok ganimet
ve 18 tane kk tonajl gemi getiriyordu. Bu 18 gemiden baka be adet byk
gemiyide Karaenizin rpntl suyunun dibine gndermiti. Dier taraftan
Diyarbekir Beylerbeyi Dilaver Paa da kendi memleketinin yni eyalet askeriyle
orduya gelmi ve orduyu hmayun sayca daha da kuvvetlenmi oluyordu.
Gen Osman hem dman zerine yryor, hem de o havalide vazifesini iyi
yapmyan, kendisine tbi beylerin, voyvoda yardmclarnn hatta voyvodalarn
cezalarn tertib ve tatbik ediyordu, Bodan Voyvodas gerek erzak gerekse ken-
di dininin ve kavminin insannn ihtiyacatn giderme hususunda gayret
gstermedii gibi stne stlk Leh'lilere eilim gstermesi zerine
vazifesinden azledilmi ve yerine ste-fan Tomaa tayin edilmiti. Devleti aliyye
yrdm ite byle yrrd. Hem hedefine gider hemde vazifesinde geveklik
gsteren mirleri adaletle dinler ve eriat Muhamme-diyyenin snrlar iinde
kalmak artyla cezasn tereddtszce verirdi. Bu icabnda bir damad olsa bile.

Hotin Sava

Padiah Gen Osman bu sefere kendisini en ok tevik eden Sadrazam Gzelce

Ali Paann vefat zerine tayin ettii Ohrili Hseyin Paann sadrazaml ile
kmt. Edirne yolu zerinde iken Gen Osman'n karsna aniden Hindistanl
drt fakir km ve kendisinden mali yardm istediler. Fakat bunlarn aniden
atnn nne kmalar padiahn atnn rkmesine ve svarisinin dmesine
nerdeyse sebeb olacaklar idi. Bu hareket sahipleri yardm temin etmeyi
umarlarken hayatlarn kaybediverdiler. imdi bu harekette idam hkm
vermenin yerimidir diye insanlar ierilerinden geirebilirler. Fakat bu mevzuu
tetkik ettiimiz btn tarihlerde bu kadar anlatlm hi bir yoruma
gidilmemitir. Bizi okurlarmz balasnlar biz burada bir mlahaza fakat ksa
olsada mutlaka bir pasaj ama lzumunu grdk. imdi Hindistan neresi Edirne
yolu neresi? Eer bunlar sadece bir fakir olsalard devleti Osmaniyyede
gnmz gibi deil, tam aniyai akirin yni hayrsever zenginlerin bol olduu;
etrafmz bir -para tetkikte vakf edilmi serlerin okluu ve eitli mevzularda
vakflar kurulmu olduunu greceimizden bu mahedemizin o zamanki
zenginlerin bu gibi ihtiya sahiplerini memnun edeceklerinden phemiz olmaz.
Peki bu adamlar ihtiyalarn neden bu varln iddia ettiimiz zenginlerden
izafe yoluna gitmezde alay vla ve byk bir kafile halinde gelen orduyu
hmayunun padiahnn nne aniden karlar?
Ayrca gayet sade kyafetlerile btn dnyann takdirini kazanm padiahlarn,
yanndaki bir ok refakati, padiah-dan daha zengin bir kyafet ve azametle
yrrken nasl olu-yorda bu fakirler padiahn atnn nne aniden ikabiliyor-
lar? te bu onlarn daha evvel padiah grdklerini ve kendisini tandklarn
gstermesi bakmndan ok calibi dikkattir. Hele hele ileride biraz daha genie
temas edeceimiz hi~ ristiyan dnyasnn islm ykmak iin Osmanl devletini
paralamak ve yutma plnlarnn en ok yapld asr bu asrdr ki; bu bal
bana bir kitap mevzuudur. Bu Hintli fakirler acaba bu plna dahil edilmi birer
suikast olamazlarmydi? nk hi unutmayacamz bir husus vardr ki;
mslman nsanlar ldrtmek veya ldrmek hususuna ok dikkatlidir, stelik
yardm istemek iin kendilerine el aan insan, deil attan kendisini drecek bir
olaya sebeb olsun daha byk bir zarar verse dahi katiyyen ne ldrr ne de
ldrlr. Bu adamlarn idamna sebeb olan husus sadece padiaha kar yaplan
ve akim kalm bir suikastn cezasdr mlahazasna varmamz daha mmkn bir
hale gelmi olur. Neticeten bu vaka karanlkta kalm olup bir ok tarih
kitabnda yer aldndan bir aklk getirmek iin yukardaki yorumumuzu
yapmaya cret ettik.
Orduyu hmayun binbir zorluk iinde ormanlarn arasndan ilerlemeye alyor
ve nihayet Tuna nehrinin kysna geldikte karya gemek iin msait bir yol
bulmu ve karda nerede konaklayacaklarn hesaplama durumuna geldiler. ok
gl adaleler sahibi padiah Gen Osman yay'ni eline alp yerletirdii ok'u
gerdi ve brakt bu mthi pazlarn kuvveti Tuna nehrinin bir kysndan ahid
olanlarn hayran ve akn baklar arasnda kar kyya ulam ve karya
getikleri zgman toplanacaklar mahali tesbit etmi oluyordu. Ordu karya
gemi az sonra Krm Hn' yanndaki askerle orduya iltihak etmi ve bu
sava kuvvetin iltihakyla anl ordu bir kat daha kuvvetlenmiti.
Dman gayet hazrlkl ve hakikaten ok azimli bir topluluk halinde ili.
Dinyester Nehri yaknlarndaki bu Hotin Kalesi nnde drt defa hakikaten
dehet verici savalar cereyan etmi fakat iki tarafta zayiat bakmndan
birbirinden aa kalmamt. Osmanl askeri ok takdir edilecek kahramanlklar
gsterdi ise de kati netice almak mmkn olmad.
Budin muhafz Karaka Mehme Paa harp alannn en hengameli yerinde
kald. zerine saldran kffr karsnda hibir korku duymadan bir islm
Paasnn; Hlikine olan balln ispat edercesine yanndaki bir avu dilaverle
vurua vurua mbarek kann ve cann kstah salibin karsnda mbarek Hill
adna feda etmekten ekinmedi. Ve bylece gerek Rabbizlcellin gerekse
Peygamberi Ziann rzasn ve padiah, devletli Gen Osman'n rahmet
dualarn tahsil etmi oldu.
Hazreti padiah, Karaka Mehmed Paann yardmna kuvvet gnderemeyen
Sadrazam Ohrili Hseyin Paay makamndan azledip yerine Diyarbekir
Beylerbeyi Dilaver Paay tayin etti. Baz tarihiler eserlerinde Ohrili Hseyin
Paay, merhum ehidi kskand iin onun yardmna gitmedii mlahazasyla
grevden aldn ileri srerler Timarl sipahilerden olup devlet hizmetinde
bulunan askerolu asker oian Ohrili Hseyin Paa bir ok hizmetlerden sonra
Bostancba-lk oradanda vezareti uzma makamna getirilmiti. imdi
kskanmaktan dolay Karaka Mehmed Paann yardmna gitmemise bu bir
ihanet olurdu. hanet affedilmez bir sutur. Hseyin Paa byle bir suun sahibi
olsayd sadece mevkiini deil hemen orackta ban kaybederdi. nk Gen
Osman bu gibi ahvali en edit ekilde cezalandrmaktan ekinecek bir ahsiyet
deildi. O zaman Ortaya u karki, burada yardm yapamamak bir kast
mahsusaya dayanmamakta sava artlarnn msait olmamas ancak varit olan
bir ey varsa merkezi idare ehid paann yanna sonradan yardm
gnderemeyeceini gz nne alarak zamannda takviye kuvvetiyle tahkim
etmeli idi... Netice bir avu askerle ehid olan merhum paann yanna verilen
kuvvetin az olmasna gelir dayanr ki; bu da ancak bir hatadr, hatann neticesi
ise; mansb sadaret elden alnmakla iktifa edilmitir. Ohrili Hseyin Paann bu
sadareti yzkrkbe gn srmt.

Dilaver Paann Sadareti

Sava srasnda vezareti uzma makamna getirilen Diyarbekir Beylerbeyi

Dilaver Paa, orduyu yeniden sava sahasna gre tanzim etmi ve iki defa kati
hcuma kalkmsada Lehliler azim bir mukavemet gstermilerin Her iki taraf
ok zayiat verdiinden, kn yaklam olmasndan, askerin bkknlk
gstermesinden, savalarn ok zaiyat verici neticesinden dolay kalblerine
korku dm Lehlilerin, Cennetmekn Kanun Sultan Sleyman zamannda
yaplan antlamann artlarna uyucaklarn dermeyan ettiklerinden bir muahede
yapld. Bu muahede bir zaferdir nk devleti aliyyenin ykselmenin en st
mertebesinde bulunduu srada yapt bir antlamann teyidi zafer deiide
nedir? Ki; unutmamak gerekir bat yakasnda yaplm bir Zitvatorok
antlamasn kf-fardaki moral tesiri gz nne alrsak, bu antlamann Ztva-
toroktan nceki dnemi kucaklyan bir zafer olduunu grrz. Hlbuki bir ok
tarihiler kitaplarnda bu seferin lzumsuzluunu ileri srerlersede aada bu
grleri rtecek ksa bir mlahaza takdim edeceimizden bir tek cmle ile
geitirmek istiyoruz. O da u; dmann ittifakn gerekle-tirmemesi iin
daima bir blmnn zerine iddet dierine mlayemette bulunmak ve bu
dengeyi iyi ayarlamak artyla kanlmaz bir politikadr. Eer bu politika Hotin
seferi gibi daha nice seferlere uygulanmasayd acaba devleti aliyye o kadar uzun
mddet payidar olurmuydu?
Bu_muahede neticesinde Lehistan devleti, Krm Hanlna senede krkbin duka
altn vergi vermeyi ayrca kabul etmiti. Hicri 1030, Mildi 1621 bu olaylarn
getii zaman dilimi oluyordu.
Gen Osman seferden dnerken Rus asll pek gzel bir kzla izdiva etmiti. Bu
zevcesinden bir ehzadesi olmusa da bu ehzade sarayda yaplan bir elence
srasnda meydana gelen bir kazada vefat eylemiti. Hicri 1031, Mildi 1622.

lk Homurtular

Sava srasnda ldrlen her dman kellesinin karl Yenieriye bir duka
altn mkfat vaad edilmiti. Baz yenieriler bu bahii pek az bulup
mrldanyordu. Bir dman kellesi bir altn olurmu? Bunun sermayesi ok
pahaldr, nk biz bu kelle sahibini ldrmek iinkendi canmz ortaya
koyuyoruz diye syleniyorlard. Bu szlerden anlyoruz ki, ordu artk ily
Kelimetullah iin deil ganimet ve menfaat kapmak iin kendini hedeflemiti.
Bu ne ac bir eydi; mcahidini islm, padiah efendisini dman bana az
bahi veriyor diye sevmemeye balamt. Hatta daha da ileri gidip itiraz
sadalarn padiahn kulana duyurur hale gelmilerdi. Yukarda belirttiimiz
gibi bu seferlerin niye yaplmas icab ettiini anlatacak mlahazamz
serdetmenin yeri geldi kana-atna vararak ittilanza arz ediyoruz.
Damla yaynevinin neir hayatna kazandrm olduu Emir Sekip Aslan
merhumun tercmesi olan Romen devlet adamlarndan Djuvara'nn Trkiyeyi
paralamak iin 100 Plan adl eserini sadeletiren Yakup stn, Osmanl
tarihine bakanlar, yepyeni bir perspektif sunduu iin kendisini ne kadar mutlu
saysa azdr. te bu kitab tetkik ettikten sonra dedikki, bir ok tarihinin
lzumsuz dedii seferler, byle plnlardan kendi casuslar vastasyla haberdar
olduunda padiaha den; derhal bir blk dmann zerine saldrmak,
meydana getirdii tedhi ve korku sayesinde bu plnlarn tatbik sahasna
konmasn nlemek oluyordu.
Peki bu plnlar ne iin yaplyordu? Cevap verelim: Osmanl devleti denizin
karay yemesi gibi yerlemi olduu Avrupa lkelerinin nnde, adilne idaresi
gn getike hi-ristiyanlarn mslman olmalarna vesile oluyordu. phe-sizki
hidayet Allah (C.C.)dendi. Fakat adil ve sevgi dolu bir idare hiristiyanlarn
ktleler halinde mslmanl semelerine sebeb oluyordu. Bu vaziyet hiristiyan
dnyasnn merkezi Papalkta phesizki iyi karlanmyor, bu sebebten Papal
btn otoritesini ve mli kudretini Osmanl, dolaysyla mslmanlar, Avrupa
nnden kovmak iin alacak byk bir hal seferi tertipleme gayretin
drmt.
Bu gayrete muvazi olarak bir ok islm dman papaz, haham ve mneccimler
bir ok plnlar hazrladlar. Bazlar vni, bu plnclar i olan ran ahn dahi
bu plnlarda vazifeli klarlard. te bu plnclardan biri olan Savari D Breve-
se'ce hazrlanan ve 1620 ylnda Fransz Kral 4. Henri'ye takdim edilen
plndrki, bu pln son derece tatbik kabiliyeti olan bir plnd. nk Do Breves,
3. Mehmed ve 1. Ahmed devirlerinde Fransa elisi olarak faslasz yirmi sene
kalm olduu stanbul'da devlet adamlarnn ve taht etrafnda koparlan
kavgalarn btn eilim, tavr ve edalarndan haberdard.
Kalenin iindeki zaaflar bilen bu adam, yapt plnda kuvvet hesaplarn gayet
isabetli yapmt. Eer Hotin zerine yaplan bu sefer icra olunmasa idi; D
Breves'in pln taktik alanna konulacak belkde 1922 de sona eren devleti
Osmaniyye yz yl kati bir zafer deildi amma, byle nemli bir zafer
salam olmaktadr. Evet biz yine ana mev-zuumuza avdet edelim...
Yenierilerin kendisi hakkndaki mrldanmalarn iiten Hazreti padiah onlar
hizaya sokmak iin tebdili kyafet dolamaya balad. Sarho grd askeri
derhal kree mahkm ediyordu. Hatta bazlarn denize bile attryordu. Bu
arada Suriye'de istikllini iln eden Drz lideri Fahrettini (Burda (d) harfi
yerine (t) harfi kasten kullanlmtr. nk bu adamn ad dinin vnc
mnasna gelmekte fakat ismi ile msemma olmamas hasebiyle yle yazmak
icab etti.) cezalandrmak zere Gen Osman sefere kmak istiyordu. Bu hususta
donanmaya hazrlk emrini gndermiti. Bu tasavvuru nlemek iin vezirler
gayret gsterirlerken Kzlar Aas ile Sultann Hocas mer Efendi kendisini bu
seferi yapmaya tevik ediyorlard. Padiah ise esas maksadnn islmn be
farzndan biri olan Hac farizasn yerine getirmek olduunu sylyordu. Bunun
byle olduunu ispat etmek istercesine Mekkei Mkerreme ve Msr ayelatlerine
haber verilmiti.

Padiahn Grd Rya

Gene; Osman, Hac farizasn yerine getirme hususunda srar ettii sralarda bir
gece son derece nemli bir rya grd. Bu rya yle idi: hazreti padiah
zerinde sefer elbisesi olduu halde oturuyor ve Kur'an- Kerim tilavet
eylemektedir. ki Cihan serveri (S.A.V.) Efendimiz Hazretleri yannda Cihar
yri gzin olduu halde padiahn tilavet eyledii odaya giriyor, bandan
miferine mbarek elleriyle kartt gen padiaha bir tokat atyor. Padiah,
yere dmesi ile beraber, Efendimiz Hazretlerinin ayaklarna yz srmek iin
hamle ediyorsa da buna muvaffak olamyor ve uykudan dehet iinde uyanyor.
Gen padiah terden srlsklam olmu gzleri manzarann verdii dehetten
bym, adeta gz kapaklarndan dar frlam, kademi mbarekeye yz
sreme-menin ldrtc znts iinde perian bir halde ilk doru karan
veriyor. Alimler toplansn. Zahir ve btn ulemes geliyorlar. te bu iki snf
ulema arasndaki ezeli ve ebedi fark ortaya kyor. yleki: Padiah hocas ve
Lala'snn zahire ak tabiri Sultanm; siz bu ryay ve reva kaldnz durumun
sebebini Hac gibi bir farz eda edeyim mi etmeyeyim mi teredddne
balamahsnz. Size den Hac farizasnn edasnda en ufak tereddt
gstermeden ifay hac etmenizdir.
Buna mukabil, Padiahn Kaimpederi eyhlislm Esad Efendi tasavvufta
zamann kutbu azam eyh Aziz Mahmud Hdai (K.S.)snn bir bals olarak
sadece ryay tabir etmekle kalmad birde eyhlislm olarak fetva veriverdi.
jviemaliki Osmaniyye fevkalde karklklar iindedir. Ayrca Halifeler iin
ecdad azamnznda tatbik ettii gibi hac farz deildir, siz nizam lemi teminle
vazifelisiniz mealindeki fetva asabi miza padiahn elinde paralanarak
fcenara atlan bir kt haline geliverdi. Gen Osman fetvay yrtt amma iine
de bir phe dt. Babasnn da eyhi olan Aziz Mahmud Hdai hazretlerinden
grd ryay tabir etmesini istedi. Gelen cevap: tahtnda oturmas ve nizam
lemi temine gayret gstermesi fakat akbetin iyi grlmedii mealinde idi...
Gen Osman biraz akn biraz da endie iinde stanbul'daki sahabi kabirlerinin
bata Eyyub Sultan Camiinde medfun yce sahabi Eyyub el Ensar hazretlerinin
kabri olmak zere hepsini ziyaret etti. Dualar edip siyanetlerine samimi bir
yakarla snd. Fakirlere ve talebelere mali yardmlarda bulundu. Fakat yinede
hac yoluuluu kararnda vaz gemediini belirten u emri veriverdi. Ota
hmayunumu skdar'daki mutad yerine kurun.

Yenieri Ve Sipahi Askerinin Fkr Ve Hareket Beraberlii

Kzlar Aas Sleyman Aa bir gn Hazreti padiahla sohbet ederken sz dnp

dolam Hotin Seferi ve ordunun iki temel unsuru Yenieri ve Sipahiler zerine
gelmiti. Sleyman Aa szlerine yle devam ediyordu: Padiahmza tep
kulu gemekte ve yenieri taifesinin tfenk atmakta ve sipahi halknn cndilikte
(askerlikte) ve cenk gnlerinde maharetleri! meydandadr. Bu kul (yani
yenieriler ve sipahileri kuluktan kmlardr. Kul olursa, asker olursa Msr ve
am cndileri (askerleri) gibi ve tfenk atmakta Anadolu sekban gibi olmaldr.
Hotin Seferinde dmann taburunu bozmaa muktedir olmadlar. Hnersiz,
marifetsiz, dnnt, madrabaz ve erbab maa kul olurmu? diye syledii szler
her naslsa o mecliste kalmam Yenieri ve Sipahi askerinin kulana erimiti.
Yenieri ve Sipahi askerinin kulana erimiti. Artk bu szler gerek yenieri
gerekse Sipahiler'de tefsir edile edile, yorumlana yorumlana Yenieri ve Sipahi
Aalarnn bir araya gelip kati tehis ve tehise tedavi aresi aramada karar
almalarna dolaysiyle bir toplant yapmalarna sebeb oldu. Bu toplantdan kan
mterek karar uydu: Padiah bu ekilde kendilerine cephe aldran Sleyman
Aa ve Hoca mer Efendi'nin srlmesi, padiahn Hicaz zerine gitmekten vaz
gemesi idi. Btn bunlar temin iinde bir isyan balangcn karar altna
aldlar.
imdi hedef, Sultan Ahmed Meydan idi. Oraya gelen Yenieri ve Sipahi askeri
yry srasnda kendine katlanlarla birlikte ok byk bir kalabalk tekil
ettiler.

eyhlislm Fetvas

eyhlislm Esad Efendiye mracaat eden asiler, padiah hac seyahatma tevik
edenler hakknda fetva aldlar. Yenieriler ise o srada padiahn hocas mer
Efendinin konan yama edivermilerdi bile... Sadrazam Dilaver Paa'nn ko-
nana giden asiler, konanda bulunmayan sadrazamn muhafzlar, mer
Efendinin konann urad yamay duymu olmalarndan dolay silahsz
gelen bu asilere ok ve t-fenk atei ile hcum etmilerdi. Bu salvoda bir ka
yenieri askeri de lmt. Yenieriler Sadrazamn konandan uzak-
latrlmlar fakat onlarn yapmak istemedikleri bir hususa bavurmalarna
sebeb olunmutu. O hususta; silahlanmayd. Yenierilerin baz ileri gelen
komutanlar silahlanmay nlemek iin gayret sarf etmilerse de ksmetlerine
yuhalanmak, hakaret grmek hatta talanmak dmt. nk kan dklm
durum her an vahamet kesbetmeye balamt.

Ulem le Grme

Gen Osman durumu anbean takip ediyor, her geen saniye nazikleen vaziyeti
kurtarma hamlesinin ne olabilecei kararn veremiyordu. nk tabiatndaki
kararllk ve iddet esnek bir politika iine girmesine bir trl imkn vermiyor-
du. Bu arada se kendisini skdara geirecek donanmann askerleri dahi
bulunduklar gemileri terk edip isyanclarn arasna karmt bile... ok
mdebbir ve kahraman bir kumandan olan Kapdan- Derya Damad Halil Paa
durumdan haberdar olduunda aresizlik iine dtn anlamt.
Padiah, ulemadan bir ka kiiyi davet edip grme lzumunu his ediyor fakat
bir trl hazmedemiyordu. Naslsa bir an bu gururu yendi ve ulemadan bir ka
kiiyi artp sordu:
Kul ne ister?
Cevap: Hoca mer Efendi ve Sleyman Aa'nn nefyi (srlmeleri), birde hac
ziyaretinden vaz gemeniz.
Padiah Gen Osman:
PekiJHac'dan vazgeiyorum fakat mer Efendiyi ve Sleyman Aay deil
srmek vazifelerinden bile azletmem.
te akbet adm adm yaklayor ve ehzade Mehmed Sultann bedduas
istikametinde olaylar geliiyordu. Nedenmi? deriz ki; kul'un istedii himen o
akam yerine getirilseydi, yllar yl kanayan bu yaray meydana getiren olay
olmayacakt. nk isyan, sadece Gen Osman'n askere olan tavrn
deitirtmek ve her naslsa kzlar aasnn szlerini duymu olan Yenieri ve
Sipahinin; Msr, am ve Anadolu Sekbannn toplanmasnn nlenmesi iin
karar altna alnmt.

Ertesi Gn

Sabah namazn Fatih camiinde klan isyanclar, bir gn evvel olan vakaalardan
dolay daha da sertlemiler ve dn srlmelerini istediklerini kellelerini
istemeye karar verdikleri gibi bunlara ilveten sadrazam Dilaver Paann
konanda grdkleri bed muameleden dolay, Defterdar Bak paa askerin
maan zuyuf aka olarak dediinden, Nianc Vezir Ahmed Paann emekli
askerlerin maan kesmesi yznden, Sekbanba Masun Aa ise yenieri
Aasndan sonra en yksek general saylan bu zat yenieri tarafn tutacana
Nianc vezir Ahmed Paann tarafn tutmas yznden kelleleri gidecekler
listesine'alnmlard...
syanclar Sultan Fatih Camiinden, Sultan Ahmed meydanna geldiklerinde,
eyhlislm Esad Efendi bata olmak zere air Yahya Efendi, Nakiybul eraf
Gubari Efendi, Aya-sofya Camii mam ve Hatibi mer Efendi, Bostanzade
Men-med Efendinin olu Mehmed Efendi, air Azmizade Haleti Efendi,
Kadzade Fevzi Efendi, Dervi Efendi ve Mustafa Efendilerle mzakereye
oturdular ve hazrladklar listeyi bu zatlara verdiler. eyhlislm; Sleyman
Aa ve Hoca mer Efendinin dndakilerin kellelerini kurtarmak iin ok
gayret gsterdi. Fakat, nafile listeden bir tek isim bile sildirtmek mmkn
olmuyordu.

Ulema Padiah Huzurunda

Nakiybul Eraf Gubari Efendinin bata bulunduu bir heyet tekil edilip, Hazreti
Padiahn huzuruna varp, isyanc askerin kendilerine verdii listeyi taktim
ettiler.
Gen Osman kendisine verilen listeyi bir hamlede okudu ve genliin verdii en
delici iddetteki baklar ile karsndaki heyeti bir szd ve tane tane u szler
azndan bir ga-zab alev halinde kt: ldrlmeleri istenen bu ahslar
vermem.
Ulemann szcln yapan zat: Padiahm, Efendimiz, kulun isteini yerine
getirin. nk toplanan bu cemiyet byk bir ktle olduu gibi kararlarna da
sebat iindeler. stedikleri yerine gelmezse hl, haraptr. Bu gaile en az zararla
atlatlmaldr.
Cevap ok sert ve o derece yanltr.
Mukayyet olman, onlar basz askerdir. Tez dalr. Szc:
Kul taifesi byle birletiine daima istediklerini alrlar. Ecdad zamnzdan
beride alagelmilerdir.
Padiahn bu szlere cevab itham ve tehdid ile karktr:
Bu fitne erbabn siz tahrik etmie benzersiz; evvel sizi krar sonra da onlar
krarm, tamamm bu i bitmitir...
Heyhat! bitmiyor, yeni balyor ve bu szler, erimi bir maden'in buz stne
boca edilmesi gibi nizamsz fakat ite duyulan patlamalar meydana getirmiti.
Bu patlama neydi? Cliemavpadiah karlarna almlard. Fakat kumar tek zar-
la oynuyorlard. stedikleri zaman zan atmazlar ve bu i hakikaten biterdi. Fakat
padiahn yukardaki son cmlesi sadece bir tehis deil, bu hengameden sonra
balarna gelmesi muhtemel akibetin iaretiydi. te oyundaki tek zar, padiahn
elindekiyle birleince ift zar olmu oluyordu. Bylece oyun amansz bir savaa
mnkalip oluyordu. O anda ulema Efendiler bir hissi kabelvukuu iinde
kararlarn vermilerdi. Artk bu isyan, hl yani taht'tan Gen Osman indirmekle
neticelenmeliydi yoksa... Evet yoksa kendilerinin ba tek omuzlarndan
derdi.

Sultan Mustafa'y Isteriz

Padiah huzurunda son sylenen sz u oldu: Padiahm, ben kulunu dahi

isterlerse ver, yeterki siz sa olasnz. Bu szn sahibi Ohrili Hseyin Paa idi.
Ne varki sz bitmi, i olacaa kalm idi. Murahhas heyeti huzuru hmayundan
km fakat Padiahn iradesiyle saraydan dar kartlmamt. Yni
isyanclarn arasna dnememiler dier bir tabirle sarayda enterne edilmilerdi.
Eer btn ulema efendiler saray'a gelmi olsalard belki isyanclar basz kalr
aresiz dalrlar idi. Fakat Gubar Efendinin bakanlndaki murahhas
heyetinin dnda kalanlar isyanclarn yannda olduklarndan hareket dalmad,
hatta durum daha nazik bir mertebeye geldi.
Gen Osman, enterne ettii ulemay kurtarmak bahanesiyle, isyanclarn saraya
girmelerine sanki koz vermi oluyordu. zn bir zaman gemi fakat saraya
giden heyet bir trl gzkmyordu... Ayasofya'nn minarelerine gzc karp,
baktrdlar. Oradan sarayn ii ayna gibi grlyor, fakat hi canl varlk
grlmyordu. Adeta in, cin top oynuyordu.
syanclar saraya doru yrye getiler. Birinci kap dier tabirle Bb-
Hmayundan hi bir mukavemet grmeden getiler. Orta kapy getiklerindede
ayn minval devam edince ilk sloganlarn patlattlar: Veziriazam, Darssade
Aasn, Hoca mer Efendinin kellesini isteriz. Kafile son kap olan Babssade
nne geldiklerinde sloganlar kesilmi ortal byk bir sessizlik kaplam,
ayak seslerinden ve heyecanl nefeslerin hrltl grltsnden baka ses
kmyordu. Evet.. Cihan titreten devletin padiahnn, islm Halifesinin hanesi
harem dairesinin nne gelmilerdi...
Birdenbire tek bir ses, her eyi belki tarihin akn bile de-istirmeye yetti
Sultan Mustafa'y1 isteriz." Bu avaz btn kafalarda dolat cemaat bir
dalgaland, kimi i ekti, kimi eyvah dedi iinden fakat hava titredi bu
fsltlardan... Sonra muttasl yani devaml ve koro halinde Sultan Mustafa'y is-
teriz nidalarna dnt. Evet; ulema ne yapm etmi isyann eklini
deitirmi ve Vakai Haile perdesini amt. Artk oynanan oyun bir dramd
hem de ne kanl bir dram, Osmanl tarihinin en acls...

Sultan Mustafa'nn Yeniden Taht'a karlmas

Sultan Mustafa'y isteriz diye baran isyanclar, sarayn kadnlar dairesi

nne geldiklerinde hemen bir klavuz bulu-verdiler ne ihanetki bu has odal yani
padiah yaknnda olan kullardand. Parma Sultan Mustafa'nn bulunduu
oday gsteriyor, az ise kapnn kapal olduunu ancak yukardan kubbenin
delinip, Sultan Mustafa'y karabileceklerini anlatyordu. Bu iaret ve izah
zerine derhal kubbeye adam kardlar,-kasa zamanda kubbeyi delip aa
adam indirdiklerine Sultan Mustafa'y yine padiahlkla mjdelerken, O, ise bir
bardak su diyebiliyordu. nk gndr sren hengame sarayda hizmet
grecek kimsenin kalmamasna sebeb olmu, Sultan Mustafa'da tutulduu bu
daire hizmetten mahrum kalmt. Dolaysyla alk ve susuzluktan bitap den
Sultan Mustafa kendisine yukardan marapa ile indirilen suyu snneti erif
zreiip Allah (C.C.)e hamd etti. Taht'tan indirildiinden beri bulunduu odadan
dar atmam olan padiah yiyecek ve iecekle fazla alakadar olmadndan o
kadar zayflamt ki, bindirilmi olduu eyhlislmn atnn zerinde duracak
halde deildi. Kendisini attan indirip, yannda iki vefakr cariyesi olduu halde.
Arz Odasna getirdiler.
syanclar, Sultan Mustafa'y taht'a karmlar ve ulemaya da biat etmeleri
hususunda ikazda bulunmulard, ulema Efendiler; taht'ta oturan padiaha bir
baktlar birde taht'tan inmesi gerekeni dndler yaptklar hatay belki samimi,
belki de gsteri olarak telafi imkn aramak iin Padiah istediklerinizi verdi.
Bizde kefil olalm, taht sahibine Sultan Mustafa'y yerine iade edelim
dedilersede cevap olarak kendilerine kllarn keskin taraf gsterildi. aresiz
biat edildi.

Gen Osman'n Taht Mcadelesi

Gen Osman, ulema ve askerin 1. Sultan Mustafa'ya biat ettiklerini haber alnca
Dilaver Paa'nn isyanclara verilmesinden ve onlar tarafndan ehid
edilmesinden sonra kendisine veziriazam tayin ettii Ohrili Hseyin Paa'nn
tam bir sadakat ve ballkla kendisine yapt ve yapmakta olduu hizmetlere
takdir dolu bir ka sz syledikten sonra unlar syledi: Paa; biat ii olmu
bitmi. Ben derimki; varalm sahile ordan skdar'a geip, Bursa'ya gidelim. Az
zaman sonra amucamn yetersizlii grlr, zaten kendisi taht istemez bir
ademdir. O zaman bizde Devleti ahanenin tahtna yeniden karz.
Bu teklif beenildi. Sahile inildi. Fakat ne bir gemi ne bir kayk, hatta sarlp
kar kyya gemelerine yardm edecek bir byk tahta paras bile bulamadlar.
Padiah sordu:
 Lalam; tedbir nedir? Veziriazam:
Aa Kaps'na gidip Yenieri'ye snmaktr.
Bostanciba:
Evet sultanm.
Bu sralarda se tahta karlm olan Sultan Mustafa'y Eski Saraya getirmiler
ve Valdesi ile buluturmulard. Ne var-ki nereden geldii beli olmayan bu
haberle heyecana dtler. Bu haber uydu: Siz hatal i yaptnz. Sultan
Mustafa'y taht'a karp Eski Saraya getirip Valdesiyle buluturdunuz fakat
Gen Osman birazdan Bostanclarla buray basacak. Bunu zerine yeni Valde
Sultan da yannda olduu halde padiah Orta Camie getirdiler. Orta Cami
(ehzadeba Camice dahil olan padiah kbleye ynelip iki rekt mescid namaz
kldktan sonra ellerini kaldrp Ey Padiahlar padiah (Allah c.c.) duam odur
ki; bana zulmeden Sultan Osman' bu mescidde greyim niyazda bulundu.
Hakikaten ertesi gn o camide bir araya gelmilerdir. Kerametmi yoksa te-
vafukmudur bilen bilir amma bildiimiz u kesindirki talihsiz Gen Osman iin
kim bedduada bulunsa yerine gelmektedir. Deilmi bodurulan ehzade
Mehmed Sultan da ehid cdi-mek zere iken bedduada bulunmutu. Yine biz
Gen Osman'a dnelim:
Padiah, veziriazam ve bostancba yaptklar meverette yenieri'yex
snmann plnlarn kuvveden fiile karmaya karar vermilerdi. Hseyin Paa
yanma epeyice tutan bir servet almt. Bu servetle askere baz vaatlerde
bulunularak durumu kurtaracana dair samimi inanc vard. Hatta bu hususta
muvaffakiyyet temini iin cann vermeye dahi hazr idi. Padiah ve veziriazam
derhal yenierilerin Aa'snn yanna Aa Kaps'na sndlar. Zaten isyana
taraftar olmayan Yenieri Aas (General) Ali Aa'y yanlarna arp u teklifi
yaptlar. Yenieriler bu ii brakp klalarna dnerlerse, Sultan Mustafa'yda
teslim ederlerse her birine elli duka altn birer para da atlas kuma ayrca
yvmiyelerine de zam yapacaklarn sylediler.
Yenieri Aa's bu teklifin kabul edilecek bir husus olduunu sylerkende unu
unutuyordu. Bu isyan ve neticeyi ufe-ma destekliyor. Ayrca iktidar ele geiren
Sultan Mustafa belki akl etmezdi amma 2. defa Valde sultan olan annesi
tecrbenin verdii kararllkla, iktidarn kuvvetiyle daima ondan fazla vereceini
oktan garanti etmiti. Yenieri Aas bunu hesaplamamann cezasn; bu teklifi
yenierilere aklamaya baladnda urun syletmen laflaryla karlatnda
szne devam etmek isterken hayatn kaybetmekle ekti.
Gen Osman keke oktan lseydi de bu acl yolculuu yapmasayd. Fakat
tecelli byle imi. Dn o gen padiahn emirlerini yerine getirmek iin
kouanlar, bugn ona en ar hakaretleri reva gryorlard. Hele bunlardan
Altncolu isimli bir uursuz, civan padiahnn baldrlarn skyor ve Osman
elebi senin ne gzel baldrn varm diye krlas azndan pis salyalar
aktyordu. Ey insanlar; padiahna daha mhimi halifesine byle en rezil
hakareti reva gren veya bu harekete mani olmayan millete felah eriirmi?
Cenab- Hakk buyurmuyormu Biz, bir milet kendi hakkndaki hkm
deitirmedike. Bizde o milet hakkndaki hkmmz deitirmeyiz.

ki Padiah Bir Camii'de

Yukarda yazmtkki; Sultan Mustafa, Gen Osman hakknda yapt niyazla

ayn mescidde bulumay istemiti. Hakikaten de iki padiah ayn kubbenin
altnda bulunmulard. Fakat ne ters bir durum; devlet idare etmeye can atan
devletten uzaklatrlyor, hi bir iddias olmayan ve isteide bulunmayan
devlete getiriliyordu.
Gen Osman, ehzadeba camiine girdiinde amucasnn mihrabta oturduunu
grd. Dardan gelen bir ses duysa pencerelere kotuunu grd amucasn
bir mddet seyrettikten sonra kendini toparlayan Gen Osman, Gryorsunuz
kendinize padiah yaptnz adam ne haldedir. Bu hem devleti batrr, hem de
sizin birbirine dmenize sebep olup kendi ocanz sndrrsnz diye gayet
tesirli bir hitabede bulundu.

Gen Osman'n ehadeti

Bu ksa konumay gz yalaryla bitirince, kendisini dinleyenlerde bir

dalgalanma meydana geldi. Baz hassas kalb-ler bu szlerden rikkate geldi, gz
pnarlarna yalar dolmaya balad, baz aksakall ihtiyarlar o yalar tutamayp
inci taneleri gibi dklmesini seyrettiler...
Bu srada Valde Sultann arzusuyla Davud Paa sadrazam yaplmt. Bu Davud
Paa aslen bonak olup, saray niversitesi diyebileceimiz Enderun'da yetimi
Rumeli Beylerbeylii ve Kapdan- Deryalk vazifesinde ksa bir mddet bu-
lunmu daha sonra tekrar Rumeli valiliine gnderilmitir. Yirmi gn srecek
olan bu sadrazamlk vazifesi, tarihin en ac vakas olan Gen Padiahn ehid
edilmesindeki rol le daima lanette, anlacak ve hatrlanacaktr. Daha sonra
padiahn katlinden sorumlu tutulmu ve idam olunmutur. Bu Davud Paa
Sultan Mustafa'nn kzkardei ile evli olduundan ayn zamanda hanedan
Osmaniyyenin damadlarndan-d. imdi ki, stanbul'un Vatan Caddesinin
Aksaray'a bakan ucunda ki; Murad Paa camii n alrken bu mezarn kald-
rlp baka yere tanmas gerektiinde Davud Paann mezar alm ve
grlmtrki, iskeleti baszdr. Davut Paa hakknda verdiimiz bu
malmattan sonra cami'de braktmz yere dnelim. Gen Osman szlerini
bitirdiinde Val-desultan, sadrazama sokulup ne ylandr bu, konuturmayn;
eer bir kurtulursa, bu badireden sonra hepimizin ekecei vardr yollu szlerle
sadrazam yapt damadn ikaz etti. Zaten sadrazam da padiahn konumasnn
gerek yenierilerde gerekse sipahilerde yapt tesiri grdnden orada bulunan
Cebecibaya iaret edip kemendi padiahn boynuna geirmesini fsldad. Gen
Osman, Cebecibann frlatt kemendi grnce hemen yakalad. Boynuna
gemesine mni oldu. Atlan kemendi gren baz ileri gelen yenieriler katline
rzamz yoktur. stelik asker ve halk bu durumu grrse maazallah bizi helak
eder, dediler. Bu kement atma ilemi bir ka defa daha devam etti isede Yenieri
ileri gelenleri her defasnda bunu nlediler.
Bu srada gnlerden cuma olmas hasebiyle mezzinler sl vermeye balaynca,
bir an iin gnlerden cuma olduunu unutan Yenieri ve sipahi askeri Sultan
Hazretlerin kati olunduunu sanarak derhal vaveylay kopardlar. Padiahmz
Sultan Mustafa'dr ama ancak sultan Osman Hazretlerinin klna da hata
gelmesine rzamz yoktur, salk ve selmet iinde imdilik kenarda
beklemelidir. Daha sonra durum ne gsterir bilinmez diye hem fikirlerini
sylerler hem de nmayi yaparlard...
Kurnaz Davut Paa, yenierilere hitaben: Sizin dediinizden baka bir ey
olmaz ve yaplamaz diye kahrolas azyla teminat vererek Gen Osman' ok
adi bir arabaya bindirerek Yedikule'ye szde muhafaza altna almak zere
gnde-riverdi. Gen ve sabk padiah durumun mahiyyetini anlam fakat
gvendii hi bir yerden yardm eriemedii iin aresiz kendisine tatbik
edilecek kati olaynn neviini tahmin etmeye alyordu. Gen Osman
kapatld zindanda arkasn bir duvara dayanm, gzlerini kapya dikmi ve
kendisinin cann teninden ayracaklara giriecekleri mcadeleyi pahalya
detmeye karar vermiti. Artk sinir harbi balam, celltlar bata hin Davut
Paa olduu halde hazrlklarn yapyorlar, mazlum padiah ise btn dikkatini
kapya vermi onlar bekliyordu.
Sevgili okuyucular byle bir an gznzn nne getirin ldrmamak iin ne
byk imn sahibi olmak icab ettiini, sinirlerinin son derece salam insanlarn
buna dayanabileceini phesizki idrak ederler. Hele bu padiahn ne kadar gen
bir civan olduunu gz nne alrsak metanet ve hayat mcadele anlayn
tazimle ve sevgiyle karlama karar almakta tereddt etmeyiz sanrm.
Celltlar aniden drt kii olarak ellerinde kemendle odaya girdiklerinde
karlarnda kendilerini sakin fakat ate saan gzlerle bekleyen talihsiz Osman'
yumruklar skl nk tek silh abdes ve skt yumruklaryd, grdler. lk
hamle eden yedii mthi bir Osmanl tokad ile yerlere serildi. birden
saldrd... Gen pdiah onlarla ba ediyordu.
Ne varki grnmez olan kader hkmn vermiti. Olacak olacakt ve o olacak
olanda Gen Osman'n ehadeti idi... Meydandaki ekip kafalarna inen
yumruklarla yerleri boylu-yor fakat onlarn yerini yeni bir ekip alyordu. Bu bir
ka ekip olarak devam ettiinde Kilindir Urusu adl namerd ve eyta-
nn'TiaKpir habis karklktan istifade ederek yerde srnm gen padiahn
hayalarn yakalyarak var kuvvetiyle sktnda husyelerin patlamasnn verdii
ac iddetli bir feryada sebeb oluyordu. Bu feryad gen padiahn son sesi oldu...
Yar l halde olan padiahn boynuna kemend geirildi ve hunhar eller onu
bodu... Bu eller daha byk bir suu irtikap etmekten ekinmedi... Bu su
merhum padiahn bir kulann kesilip tarihin nisyan bulutlar arasnda
kaybolup gitmi ve ismi bile bilinmeyen Sultan Mustafa'nn valdesi olan sultan
hanma gtrlmesi idi. urada unu ilve etmeyi hemen lzumlu gryoruz.
Bilindii gibi ahali iinde yerlemi bir sz vardr ki o da udur ad km
dokuza inmez sekize bu sz misli Osmanl tarihinin en naml hanm sul-
tanlarnan biri olan Mahpeykr Ksem Valide sultan merhume, nedense daima
kt taraftaryla ele alnm ne ktlk meydana gelmise ve bu valde sultan ad
olarak gemise hemen bu merhumeye izafe edilmitir. Bu klliyyen yalan ve
garaz olduu gibi bu olayda da kulak getirilen valde sultan'n Ksem Sultan
olmadn yukarda bildirdiimiz gibi ad tarihin nisyan bulutlan iinde
kaybolup gitmi Sultan Mustafa'nn vadesi olan hanm olduunu btn akl
ile anlatmaya lzum grdk.
Yukardaki izahat yaptktan sonra mevzuumuza dnelim: evet ehid-i Osman
Yedikule'de Rahmeti Rahmana kavutuu zaman tarihler Hicri 1031, Mildi
1622 yln gsteriyordu. dam infazndan sonra na Topkap Sarayna getirildi
mutad vazifeler ifa edildikten sonra merhum Padiah 1. Ahrned Hn'n yanna
defn edildi. Bu bolme kadar anlattmz Gen Osman'n hayatnn en byk
mertliini tebarz ettirmeden gemeyi bir ihanet olur saydk ve onu burada
belirtmeyi bir vazife bildik. Bu mertlik uydu: Merhum Gen Osman vaziyetinin
ok kritikletiini grd zaman bir tek davran, bir tek szle bu ii hal
edebilirdi. O da amucas Sultan Mustafa Hazretlerini ldrtrne kararyd. Eer
bu karan verseydi ve uygulasayd, ne hl ii olurdu nede byle feci bir lmle
karlard... Ne varki o bu yolu aklna bile getirmemiti. Halbuki ok sonra
grlecei gibi 4. Sultan Mustafa, 3. Selim'i isteriz seslerini duyunca bu ihtimali
ortadan kaldrmak iin 3. Selim'in cesedini hemen baranlarn nne
atvermiti. tte Gen Osman byle bir eyi yapmamt. Bu onun ne kadar mert
bir insan olduuna nefis bir iarettir.
Yukardaki satrlarda Gen Osman'n safhai hayatn nakl ederken son olarak ne
kadar mert olduunu anlatan bu mislden sonra babasnn koynunda Cenab-
Hakk'n vasi rahmetine tevdi ederek Gen Osman'n gnmz iinde ksaca bir
deerlendirilmesini yapmaya alallm.
1981 senesi stanbul uluslar aras festivali mnasebetiyle, Sultan Ftih
hazretlerinin yadigr Rumeli Hisarnda Devlet Tiyartrosu sanatlar tarafndan
icra edilen Turan Oflazo-lu'nun yazp hazrlad Gen Osman piyesi gnmz
iindeki deerlendirmelerin en kalc vesikasdr. nk bu eser artk
klasiklemi her zaman daha iyisi yaplmadka, Gen Osman buydu, Osmanl
buydu, limler buydu, asakiri islm buydu diye anlatlacak ve ortaya konan
hokkabazlk, boaz yazlklarn kahkahalarla gldren bir ortaoyunu halinde
srp gidecektir. Altyz yirmi yl sren bir saltanatn en iler acs olay... Belki
okurlarm diyeceklerki bu satrlarn tarih ak iinde hayatlar verilmeye
allan Osmanl padiahlar ile ne alkas var... Biz diyoruz ki, gnmz
iindeki deerlendirilii tarihten aldmz dersi gsterecektir. Yoksa onlar
hayatlarn din-i slama elden geldiince adamlar ve phe-sizki bizlerden ok
daha hizmetler vererek terk-i hayat eylemilerdir. Bizim iim artk mhim olan
onlarn baardklarnn nasl yaptklarn anlamaktr, yanldklarnda nasl yanl-
dklanrrranlarnaktr.
Bu yzden bu piyesin icras gn Rumelihisar camiinde akam namazn eda
ettik, ezan okuyan zat geldi, cbbesini giydi, mihrabn nne gelip kamet
getirmeye balad... Evet mezzin yoktu. Cemat ise iki gen olmak zere ben
ve bir hkim aday arkadatk... Hoca efendi namazn farzn kldrnca
mezzinlii ele aldk ve namaz tamamlayp tebihe getik, Hoca Efendi bir ar
okuyup fatihay ekince arkama ^aktmda cami iinde cemaat olarak ben ve
hkim aday arkada olarak yalnz ikimiz vardk. Bunun sebebi beyz metre
tedeki Rumelihisarndaki piyesin balama saatinin tam akam namaz saatinde
denk getirilmesiydi. ki gen piyesi karmamak iin tebihi bitirmden gitmeyi
tercih etmilerdi. Biz de arkadala biraz hzl yryerek gidip numaral
biletimizin gsterdii yere kurulduk. Piyesi binbir itiraz seslerimizin iimizde
dmlenerek tamamlanmasn bekledik. Gzm daima etrafta idi. Hele perde
aralarnda bin kiiyi mtecaviz seyirci kalabalnn arasnda imlerin zerine
ceketini atp namaz klacak bir m'min aramaa baladm ne varki duyulan yats
ezan bu aramamn bittiini ilan ediver-misti. Evet bir camide drt kiiydik, bini
mtecaviz seyirci o gn akam namazn acaba nerede klmt. Demek ki, o ak-
am ecdadnn hayatn ve tarih sahifelerini iki saatlik piyesle anlatmaya alan
oyuna drt namazl gelmiti. te bu yukarda anlattklarmz ayni ile vaki olup,
cemaatn bu sanat olaylarna lakayt oluu, meydann nasl bo brakldnn ke-
sin delilini tekil eder. Bir de bu festival bitene kadar mukaddesat gazetelerin
yazarlarnn bir yazsn dikkatle aradm fakat ne mmkn, bir kalem bile
dokunduran olmad...
Piyese gelince, bir kere devlet tiyatrosu san'atlar hakikaten rollerini fevkalde
bir baaryla oynadlar... Hakikaten gzel ve kuvvetli birer sanat olduklarn
gsterdiler, elden gelmez ki, en suzili vak'a, yazan tarafndan bir komediye -
evrilmiti. Artist elindeki metini oynar onu deitiremez. Hele rol datmnda
eyhlislm Esad Efend merhumu kavukluya kan bir tarzda takdim eden
sahneye koyucu herhalde din adam ile arasna koyduu almaz duvar o eyh-
lislm yorumlamasyla aklamak istiyordu. Yalnz birde unu unutmamak
gerekir ki, bu piyesin yneticiliinde Ycel akmak'lnn olmay menfi bir
piyesi seyretmemize sebeb olmutur. Televizyonda byk bir alka ile
seyredilen 4. Mu-rad piyesi Turan Oflazolu'na ait olmasna ramen, iki sah-
neleri hari gzel olmas Ycel akmakl yneticiliinin mu-vaffakiyyeti gibi
grld bize..
Gen Osman merhumun gnmz iindeki deerlendirmesini yaptktan sonra, i
ie vermeye altmz Sultan 1. Mustafa'nn 2. clusunun encamna dnelim.
Sultan 1 Murad (Hdavendigr) Hazretlerinin Kosova sahrasnda imi olduu
ahadet erbeti ne de olsa kfir elinden olmutu. Onaltnc Padiah Gen Osman
ise ahadet erbetini kendi askerinin ve hanedan damad Davud paann elinden
tatmt. Acaba bu ehid edilite Gen Osman'n himi dahfi yoktu? phesizki
insanlar hatadan mnezzeh deildir. Gen Osman ise beerden ayr deildi.
stne stlk gayet ateli bir mizaca sahip olmakla beraber nklp bir kafa ta-
d yapmak istedii ilerden anlalr. Fakat bu inklplar o toplumun inanlar
ile ters derse, inklplk deil, zorbalk olur.
Gen Osman; ceddi Orhan Gaz Hazretlerinden kendi zamanna kadar geen
asrlk zaman iinde, Yenierinin byk bir liyakatla taht- Osman'nin nnde
etten ve kemikten bir dvar olup, muhafzln icra ettii gzden kamaz bir
vak'adr.
Bu byle iken ceddi sultan nc Mehmed'in snnet dnnde sanatkrlarn
gsterdii mkemmel gsterilerden holanarak dileyin benden ne dilerseniz
Kelmn syleyen 3. Murad Hn'n bu san'atlar yenieri kayd ederek, bu or-
duya asli unsurlarn dndaki insanlarla birletirerek bozduunu gz nne
alarak bunu toptan yok etme yerine, islh etmeye almas gerekmezmiydi?
Sonra Hocas mer Efendinin bahsettii gerek Msr askeri gerekse Anadolu
askeri daha babas Ahmed Hn zamannda asilerden deilmiydi? phesizki
yenieri eski satvet ve saffetini kaybetmiti, bunu datmak slah etmekten
daham kolay zannetti. Tek evlilik meselesi diye tutturunca dinin msaade
ettiine ters d-i? te btn bunlar dengeleyecek politika eyhlislm Esad
efendinin tavsiyeleri idi. Ne varki Gen Osman, Hocas mer Efendiyi
dinlemekle kendi sonunu hazrlamt. Tasavvuf erbab bir kere daha
pozitivistlere gaalip geliyor, eyh eli tutann daha kazanl kacan bir kere
daha gzler nne seriyordu...
Sultan 1. Mustafa'nn ikinci defa tahta gemesinden sonraki durumu izaha
geelim.
Sultan Mustafa'nn ikinci defa tahta gemesini mteakip eyhlislm Esad
Efendi, Damad Gen Osman'n kendisini dinlememesine ramen elim olay
dolaysyle meihat makamna uramad. Naima tarihi, Esad Efendinin cenazeye
gelmediini yazarsa da Fezleke'de ise cenazeye geldii yazldr.
Ayrca padiahn cenaze namazn kldran Zekeriyazde Yahya Efendi ok
manidar bir konuma ve yrekler paralatan bir dua ile treni bitirince cenazede
olanlarn ve Esad efendinin alad menkuldr. Esad Efendinin yerine eyh-
lislmlk makamna Zekeriyazde Yahya Efendi tayin olundu. Babasda
eyhlislmlk yapm olan Yahya Efendi, ir ve nktedan bir zat idi. Bu ilk
eyhlislml bir sene kadar srmtr. Daha sonraki iki sefer gelmi olduu
bu makamdaki hizmet sresi toplam olarak yirmi sene srmtr. Seksen
yanda vefat ettii zaman deveti liyye sz tutulur bir limini kaybetmi
oluyordu.
Sultan Mustafa evvelinde ve ahirinde hi mi hi istemedii padiahlk vazifesi
zerine yklenince altndan kalkamayacan bildii bu iten kurtulmak iin
sarayn odalarnda dolayor yeeni Gen Osman' Osman neredesin gel beni
bu ykten kurtar diye feryad ediyordu.
Buna mukabil sultan Mustafa'nn Validesi ve damad Da-vud paa iktidarsz bir
iktidar meydana getirmilerdi. Yenieriler bir gn Davud Paa'nn konann
nne gelmiler ve Sultan Osman' niye katlettin diye bartlar. Davud
Paa: padiahmz Mustafa Hn'n fermanyla diye cevap verince ekilip
gittiler.
Simdi de sipahiler ayaklanm hesap soruyorlard. Hemde biraz da olsa
haklydlar nk padiah katili diye halktan tepki gryorlard. Yenieriler de
ayn sebeble bu ayaklanmaya itirak ettiler. Hep bir azdan Bize padiah katili
diyorlar, darda gezemiyoruz diye barmaya baladlar. Ve ilve ettiler:
Kim bu menfur ii yaptysa yakalanp hesab grlsn. Bu istekler saraya
duyuruldu. Ne varki Erzurum Beylerbeyi Abaza Mehmed Paa Gen Osman'n
kann bahane ederek nne gelen Yenieri'yi padiah katili diyerek ldrp
baka bir kanunsuzluk irtikb ediyordu. Bu Abaza Mehmed Paa, mehur
Kuyucu Murad Paa merhumun Celli isyanlarn bastrmaya alt srada
Abaza'nn ok gen olduunu gren Damad Halil Paa'nn tavassutuyla kendisi-
ne balad bir delikanl idi. Bu Abaza Mehmed Paa, Yenierileri drrken
acaba Celli tenkilinin intikamn m alyordu? burasi mekktr. phesizki
Gen Osman merhumu bir gurup yenieri ehid etmi ve trl rezillikler irtikp
etmiti. Fakat bunun sorumlusu olarak Erzurum'da veya surda ve-burda olan
yenierimiydi? stanbul'daki yenierinin oda bir blmnn siyasi manevralar
yznden irtikp ettikleri suzili vak'ann msebbibi olarak Anadoludaki
Yenierinin ldrlmesi ne derece doru bir itir. Bunu insaf ehline sormak
gerekir.
Bu nmayilerin tek faydas Sadrazam Davud Paann azledilmesi oldu. Greve
Mere Hseyin Paa tayin olundu. Ne varki bu deersiz adama sadaret ancak bir
ay nasib oldu. Mere Hseyin Paann yerine Lefkeli Mustafa Paa tayin 'undu.
O da ancak krkbe gn vazifede kalabildi. nk askerin yeni bir istei ve
eyhlislmla yaplan ksa bir m-avereden sonra Vezareti uzma makam
Grc Mehmed Paa'ya tevcih edildi. Bu iler phesizki, Sultan Mustafa Haz-
retlerinin bilgisi dnda cereyan ediyordu. Onun tek meguliyeti yeeni Osman'
bulup taht Osmaniyi sahibine devretmekti...
Bu srada Damat Kapdan- Derya Halil Paa Akdeniz'den dier bir filo ile
Karadeniz'de Osmanl sancaklarn dolatran Recep Paa yapt bir sava
neticesinde beyz Kazak askeri esir ile Dersaadete geldiler.
Bu geliler stanbul ahalisini ve devleti bir mddet oyalad isede Grc Mehmed
Paa'nn sadaretide yirminci" gnde noktalanm yerine yine Mere Hseyin Paa
tayin olunmutu.
kinci sadaretine oturan Mere Hseyin paa Damad Halil paann Abaza ile
mektuplap isyanna son verdirmesini istedi. Halil paa evlad manevisi olan
Mehmed paaya bu mektubu nasihat dolu olarak gnderdiysede bir i kmad.
Bu arada yeniden ayaklanan Yenieriler eyhlislm Yahya Efendiye bavurup,
Sultan Osman'n katilleri iin lm fetvas istediler. Yahya Efendi, onlar idare
ettii srada Sultan Mustafa'dan geldii sylenen bir hatt hmayun okundu.
Ben sultan Osman ldrlsn demedim, katiller bulunup cezalandrlsn
mealindeki hatt hmayunun birincisinde olduu gibi sultan Mustafa'nn
habersiz olduunu sylemee bilmem lzum varmdir?
Bata Davud paa olduu halde btn katiller ksa zamanda yakaland. Sultan
Mustafa'nn kzkardei, Gen Osman'n halas Damad Davud paann ismi tarih
sahifelerinde maalesef yer almayan hanm kocasn kurtarmak iin ok gayret
sarfetti ise de adalet yerini buldu. Kilindirurusu, Altncolu, Cebeciba da
ayn akibetlere uradlar.
Kuvvetli rivayetler bu yukardaki olaylarn Grc Mehmed paa sadareti
zamannda cereyan ettii eklindedir. Dorusuda budur.
nk Mere Hseyin paa bu nemli ii halledecek kapasitede deildi. Ayrca
son sadareti bir ay srd iin zaman olarak da kfi gelmemektedir.
Mere Hseyin paa son sadareti olan bir aydan sonra yerini Kemanke Kara Ali
paaya brakmak mecburiyetinde kald.
Kemanke Kara Ali paa, eski sadnazamlardan Grc Mehmed paa ve Kapdan-
Derya Halil paa ile mavere edip, hi bir fonksiyon icra etmemek iin ii
delilie vuran sutan 1. Mustafa'y hledip geldii odaya gnderrne karar aldlar.
Bu karar tatbik iin tek engel clus bahii oluyordu. Yenieriden bahi
almayacaklarna dair sz aldktan sonra hl kararn tatbike Sultan Mustafa'y
istemedii tahttan azat ettiler.
Sultan Mustafa taht'tan indirildiinde otuziki yana varmt. Hicri 1048, Mildi
1639 ylnda vefat ettiinde krkdokuz yana girmiti. Yeeni 4. Murad'n
saltanat iinde ehzade ldrlmesine ramen kendisine dokunulmamtr.
Sultan Osman ve Sultan Mustafa'nn hayatlarnn anlatlmas bu satrla
noktalanm oluyor. Cenab-i Mevl her ikisi-nede rahmet eylesin. Amin. sultan
i. Mustafa'nn hanmlar ve ocuklar
Bu padiah 3. Mehmed'in olu olup, annesinin ad bilinmemekle beraber 3.
Ahmed'in, 4. ei olduu ve Abaza milletinden olduuna dir kuvvetli ihtimal
vardr. Mustafa tecenn-nn etmiti. Aabeyi 1. Ahmed tahta getiinde, ok
merhametli bir kimse olmasndan dolay hayatna dokunmad, stelik; veraset
kanununda yapt deiiklik hasebiyle hanedann enyal erkek yesini
tahtageer kaidesine ii balamt. Bu sebeble tahtn vrisi saylmas ve Gen
Osman'dan da yaa byk olduundan, taht'a karlarak padiahlna biat
olundu. ki defa tahta kan bu padiahn izdivalar hakknda bilgi yoktur.
ocuu olup olmad hakknda da malumat bulunmamaktadr. Yalnz ilk
ocuksuz padiah diye ananlar vardr.

1. Mustafa'nn Sadrazamlar Ve eyhlislmlar

1. Mustafa; veraset kanunu deiikliiyle geldii padiahl asla istememi,

kiminin deli, kiminin mecnun dedi-i, kiminin ise vel dedii bu padiah, tahta
ktnda sadnazam olarak vazife banda biraderinden kalma sadrazarn Hali!
Paay bulmutu ve taht istemeyen adamn sadrazamla uraacak vakti mi olur
misli, o tarafa hi bakmad. Bu padiahlk dneminin 1. devresinde bu
sadrazamla ve devlet uras saylacak, hayli tesirbulunan recul yni devlet
adamlarnn ittifak reyile vazifeyi biraktrlmasi ynne gidilmesi kararlatrld.
Bylece drtay kadar sren bu sre iinde tek sadrazamla iktifa etmi oldu.
Daha sonra fcia-i gen Osman vaka'sindan sonra tekrar Osmanl tahtna clus
etdi. Bu srada trihler 19/ma-ys/1622'yi gsteriyor ve makam- sadaretde 59.
Osmanl sadrazam Dver Paa bulunmaktayd. Buna daha dorusu yukarda,
verdiimiz trihde Dilver Paa ile 60. sadnazam Dmad Kara Dvd Paa halef
selef oldular dersek daha doru bir izah yapm oluruz. Bu paa 25 gn sren
sadareti sonunda 13/haziran 1622'de sadareti Merre Hseyin Paaya brakmak
mecburiyetinde kald. Merre Paann sadaret dnemi de 25gn srd.
Bunun yerine 8/7/1622'de Lefkeli Mustafa Paa mhr hmayuna sahip oldu. 2
ay, 14 gn vazife ifa etdikten sonra 21/eyll/1622'de Hadim Mehmed Paa
veziriazam oldu. Bu ztn dnemi de 4 ay, 14 gn srebildi. 5/2/1623'de Merre
Hseyin Paann 2. sadareti balad ve 29/8/1623'e kadar 6 ay, 23 gn srd.
Bunun yerine Ispartal Kemanke Kara Ali Paa sadnazam oldu, ancak 1.
Mustafa'nn i gremez hli devam ettiinden ilk dnemde olduu gibi, ricl-i
siyasiye hl edilmesinde ittifak etdiler. Bu sebebden Ali Paa'nn Mustafa hn'a
yalnz 11 gn hizmet ettii olmutur.
Bylece 1. Mustafa sadnazam olarak iki defa ayn ahs olmasyla alt zt ile
almak ans bulmutur.
1. Mustafa dnemieyhlislmlanna gelince; Sultan Mustafa taht- Osmaniye
ktnda Hocazde Mehmed Es'ad 2/7/1615'de geldii makam- meihatde
bulunuyordu. 33. eyhlislm olan Esad Efendi bu vazifede 21/mays/1622'ye
kadar kald. Bu arada 1. Mustafa'nn 3 ay, 4 gnlk dnemin de eyhlislm
olarak kendisine yardmc oldu. Sonra da Damad, Sultan 2. Osman'a dini
maviri olarak makamnda ipka olundu. Nihayet feci Osman'iden sonca
yeniden tahtn sahibi olan 1. Mustafa'ya, sadece iki gn hizmet verdikten sonra
yerine; Ankaral Bayramzde Zekeryya Efendinin olu Yahya Efendi 34.
eyhlislm olarak makam- meihate geldi. Bu ztn ilk eyhlislml; 1 sene,
4 ay, 14 gn srd ve 4/10/1623'de sonulandn da Sultan Mustafa'nn 2. defa
padiahlktan olmasnn zerinden 24 gn gemiti. Ezcmle sylemek icb eder
ise; Sultan Mustafa'nn birlikte alt eyhlislm says, bir zt iki defa olmak
zere defa eyhlislm deitirmek, topu toplam iki ztla ii gtrmtr.

Sultan 2. Osman(Gen)'n Hanmlar Ve ocuklar

Sultan 2. Osman; amucas Sultan 1. Mustafa'nn tahttan dirilmesi zerine 16.

Osmanl padiah olarak vazifeye badnda 13 yalar civarndayd. lk
izdivacn; Pertev Paan torunu olan Aye Sultanhanmla yapmtki, kzn anne
raf da Yavuz Sultan Selim'in ahfadndandr. lk izdivacn kabinde 1 ay sonra 2.
izdivacmda eyhlislm Mehmed ,s'ad Efendinin kerimesi Akile Htn ile
yapmtr. lk han ile 4 ay sren evlilii, 2. hanmla da 3. ayn iindeyken
padiahn taht'dan indirilmesi ve peinden ehid edilmesi bu gen gelinlerin dul
kalmalarna sebeb oldu. Aye Htn ilelakal baka bilgi bulunmazken, Akile
Hatun, kocasnn eadetinden 6 ay sonra, ikiz olan ehzade Mustafa ve Zeyneb
.ultanhanm dnyaya getirmitir ancak daha sonra, Rumeliazaskeri Ganizde
Nadiri Efendi ile izdiva yapmtr. 1607loumlu Akile hanm, bu izdivac 20
yanda yapmt. Sene
3e 1627 idi. ocuklarn ikisi de bir yann peinden vefat itmiler ve Dedeleri,
Sultan 1. Ahmed'in trbesine defnolunnulardr.

Gen Osman'n Sadrazam Ve eyhlislmlar

56. Osmanl sadrazam Halil Paa grevinin sene, 3 ay, }. gnn idrak
ederken meydana gelen tahttaki deiiklikte Mustafa gitdi, Osman geldi.
Bylece 2. Osman dier deyimle Gen Osman'n ilk sadrazam Halil Paa
olmutur. Bu ztn sadareti, 18/1/1619'da bittiinde 2sene, 3ay, 2gn srm-:.
Yerine Gzelce Ali Paa geldi. 1 sene, 2 ay, 17 gn sren sadrazaml
bittiinde trihler, 9/3/1621'i gsteriyordu. Ohrili Hseyin Paa'nn sadarete
getirilmesi 6 ay, 9 gn srd ve yerini padiah 2. Osman'n son sadrazam
Dilver Paa ald. Bu sadaret de, 8 ay2 gn srmtr. Trih, padiahn ayn
zamanda tahtndan indirildii trihi gstermektedir bu 19/5/1622'dir. Bylece 2.
Osman'n istihdam ettii sadr-azam drt zt'dr. Bunlarn biri, Amucas Sultan
1. Mustafa'nn tyin ettii zt olan Halil Paadr. eyhlislmlara gelince; Gen
Osman; tahta ktnda maka-m- meihat de Hocazde Hac Mehmed Es'ad
Efendi bulunuyordu. 2. Osman'n Yedikule'de ehid edilmesinin, bir gn
sonrasn da in-fisal eden Es'ad Efendinin yerine de Yahya Efendi getirildi.
Mehmed Es'ad Efendinin meihati 6 sene, 10 ay, 20 gn. srmt. Bylece; 2.
(Gen) Osman dnemi de tek eyhlislm i!e gemiti.

SULTAN 4. MRAD ........................................................................................ 2

lk Dneklik ................................................................................................ 2
Iran Gailesine Doru ................................................................................... 2
Bir mha Hareketi ........................................................................................ 3
Hal Zihniyetinin D Kapya Yklenmesi ................................................. 4
Oyalama ...................................................................................................... 6
ki Ate Arasnda......................................................................................... 6
Damad Halil Paa'nn kinci Sadareti........................................................... 7
Hsrev Paa'nn Sadareti ............................................................................. 8
Yemen Meselesi .......................................................................................... 8
Krm Gailesi ............................................................................................... 8
Aziz Mahmd Hda Hz.Lerinin Vefat....................................................... 8
Hsrev Paann ran zerine Seferi ............................................................. 9
Hsrev Paa'nn Azli.................................................................................... 9
Son htilal .................................................................................................. 12
Recep Paa'nn Katli .................................................................................. 13
Sinan Paa Kk nnde Yaplan Yemin ................................................ 13
Temizleme Hareketi .................................................................................. 13
Bir Yangn Ve Ttn Yasa ..................................................................... 14
eyhlislm Katli ...................................................................................... 14
Revan Seferi Ve Memleketin Tanzimi....................................................... 15
Badad Seferi ncesi ................................................................................ 16
Hekimbann lm................................................................................. 17
Tayyar Mehmet Paa'nn Sadareti.............................................................. 18
Bagdad nnde ......................................................................................... 18
Badad'dan Dn ..................................................................................... 19
Sultan 4. Mrad'n Vefat........................................................................... 19
Sultan 4. Murad'n Hanmlar Ve ocuklar............................................... 20
4. Murad'n Sadrazam Ve eyhlislmlar ................................................ 20
 SULTAN 4. MRAD

Babas: Sultan I. Ahmed Han

Annesi: Ksem Mahpeyker Sultan
Doum Tarihi: 1612
Vefat Tarihi: 1640
Saltanat Md.: 1623-1640
Trbesi: stanbul'dadr.

Sultan 1. Mustafa Hn' ikinci defa odasna gnderen ve taht ile alkasna
kestiren ve elinden tuttuu Sultan Ahmed cennetmekn merhumun nc
ehzadesi Murad' Sadrazam Kemanke Ali paa, eyhlislm Yahya Efendinin
yardmlar ile devleti aliyyenin tahtna oturtmu ve bylece dnyann o zamanki
1 numaral devleti olan osmanl devleti ve dnya iin yepyeni bir devir balam
oluyordu.
Boaziinde 1612 miladi ylnda doan Sultan Murad Hn, taht'a getiinde
Hicri 1032, Miladi 1623 ylyla birlikte henz oniki yan ikmal etmemiti.
Taht'a getiinin ertesi gn snnet-i hitan merasimi yaplm ve snnet
olmasndan be gn sonra da kl kuanma merasimi icra olundu.
phesizki bu kadar kk bir ocua bir naib lzmd. te o nib henz 28
yanda olan ve Osmanl tarihinin en nemli Sultan hanmlarndan olan Ksem
Mahpeyker Valide sultand.
slm tarihinin en uzun mrl devletini srdren bu hanedan, oniki yanda bir
padiah ve yirmisekiz yanda gen bir anneye kalmt. unu hi unutmamamz
gerekirki; gnmzde alelade bir aile dahi evin reisini kaybettiinde gen bir
anne ve ocuk geride kalsa, hayatn maddi ve manevi zorluklaryla ne kadar
byk bir bouma sergilemektedirler. Byle bir aileye yardm eden, yol
gsteren olmazsa, naslki netice pek vahimdir, ite devleti aliyye'de ocuk yata
bir padiah ve gen bir kadna kalmt. .te o gnlerin devlet adamlar bu
devlet gemisinin devam iin gayret gstermiler, kimileri ise ihanet erbab
olduklarn hatta zirveye gz diktiklerini dahi gstermilerdir.
Kemanke Ali Paa, zaten taht'ta gz olmayan Sultan Mustafa'y yerinden
almann ve Sultan Murad' taht'a geirmenin vastas olmasn hazmedememi,
iyice marmt.

lk Dneklik

Yenieriler, st ste aldklar clus bahii mnasebetiyle Sultan 4. Murad'n

taht-i saltanata iclasnda bahi istemeyeceklerine dair sz verdikleri halde, az
bir mddet sonra clus isterk diye tutturdular. kimilyon osmanl altn bulan
mebla saraydaki altn tabakalar ve tepsiler eritilerek karland.
Sadrazam Kemanke Ali paa, eyhlislm Yahya Efendi'yi grevinden
azlettirdi. Allah'dan yeni gelen zt merhum ehid Gen Osman'n kaimpederi,
eyhlislmolu eyhlislm Esad Efendi idi.. Neyse, ok deerli bir zt iie
ondan belkide daha deerli bir zt nbet deitirmi oluyordu.

Iran Gailesine Doru

Eski vazifesi Badat subal olan ve Bekir Suba olarak anlan cesur, kurnaz
bir adam vazifesi srasnda temin etmi olduu servetin verdii imknlarla,
eyalet Beylerbeyi Yusuf paa'nn askerine kumandan olmu ve bir subayn
Simav kazasna vergKtoplamak iin gndermiti. Ne varki; Dvan bunu haber
alr almaz drtbin yenieri ve bin Azap askerini Bekir Suba'nn takibine
gnderdi. Bekir Suba'nn amansz dman Azap Aas Mehmed Aa, Bekir
Suba'nn yokluundan istifade ederek Badat Beylerbeyliinin asli grevlisi
Yusuf paa ile anlaarak ani bir taarruzla ehre girmek ister. Fakat Bekir
Suba'nn olu Mehmed durumu haber alr almaz ehrin kaplarn kapad gibi
toplanda Azap Aas ile Yusuf paa'nn askerinin zerine tevcih eder. Dier
taraftan Simav kasabasnda kendisini yakalamaa gelen kuvvetleri kesin bir
malubiyete uratan Bekir Suba ehrin nnde Yusuf paa ve Azap Aas
Mehmed'i grnce onlara hcum eder. iki ate arasnda kalan Yusuf paa ve
Azap aas ki gn dayanabilirler ve neticede sava Bekir Suba'nn kesin
galibiyeti ile hitam bulur. Bu ana baba gnnde Yusuf paa bandan ald bir
yarann neticesinde ehid olur. Azap Aas Mehmed Aa ise ki oluyla birlikte
Bekir Suba'ya teslim olmutur. Fakat bu teslim olu lmlerden lm
beenmekten farkszdr... Bekir Suba, bir sandaln iinde Azap Aas ve iki
olunu zincirlerle balatr, kkrd ve katranla iini de bir gzel doldurup
ateletir ve Dicle nehrine salar. Sandaldan gelen yrek paralayc feryadlan, ty
kprdamadan iitilmez oluncaya kadar dinleme ve seyretme gaddarln gs-
terir. Bu elm hadiseden sonra hi sklmadan Dvana bir istida gndererek
Badat Valiliinin kendisine tevcihini hamil ferman- padiah'nin
gnderilmesini talep eder. Dvan bu talebi red ve Badad Vali'liine Sleyman
paa'y nasb etmi-sede bu paa red ettiinden, Diyarbakr Beylerbeyi Filibeli
Hafz Ahmed paa Badad zerine serdar tayin edilmi kfi miktar asker
verilerek Badad' zaptu rapta almas emrolun-mutu.
Hafz paa, lk hamlede muvaffak olamadysa da ikinci defasnda rakibini
perian etmitir. Ne varki muhasaradan kurtulan Bekir Suba, ran ahna
bavurarak, Karcla Hn'la bir takm anlamalar yapm mezhebi i'ya hizmet
edeceini ve bunun nianesi olarak da Badad' kendilerine teslim edeceini
vaad etmiti. ran ah bu durum karsnda Bekir Suba'ya yardmc ve
muhafz olarak yz kiilik bir askeri birlik gndermiti.
Bu srada Dvan'dan gelen bir emir insan ldrtacak gibi idi. Badad
Beylerbeylii Bekir Suba'ya verilmitir. Kendisine tebli oluna... Hafz Paaya
den emri yerine getirmekti. O da yle yapt. Bekir Suba bu haberi alnca;
Karcla Hn'a kendisinin emeline nail olduunu, bu husustaki yardmlarn
unutamayacan bildirdi ve bunun nianesi olarak ah'a verilmek zere bir
takm hediyeler takdim ederken Karcla Hn'a da hediyeler sunmay ihmal
etmedi.
Ayn zamanda da Hafz Paa'ya Badad'dan ekilip gitmesini, nk halkn bu
ordudan ekindiini syledi. Hafz Paa, ordusuyla Mardin taraflarna ekilmek
zere yola koyuldu Bekir Paa; ki, dvan kararyla paa'la terfi etmiti. Bunu
da halka tellallarla duyurdu.
Karcla Han, Bekir paa'ya yaptnn doru olmadn gnderdii bir eli ile
hatrlatt. Bekir paa; bu hatrlatmaya cevap olarak kalenin toplarn ran'llann
zerine doru ate-liyerek verdi.
te yandan ah Abbas yava yava Badad nlerine gelmiti. ah Abbas'n
Badad nlerine gitmekte olduunu istihbar eden Hafz paa, Krdistan
Beylerbeyi Kr Hseyin paay Badad'a yardm etmek zere yollamt. nk
kendisi o srada Abaza Paa gailesi ile megul idi.
Kr Hseyin paa Badad'a yardm etmek zere giderken nne Karcla Han
komutasndaki iran askerleri kmt. Yaplan savata Hseyin paa Krmz
Hana ekildi. Bu ekili phesizki bir malubiyete urama korkusundan ileri
gelmiti. ranllar Hseyin paa'ya bir anlama teklif ederek kendisini bu
badireden kurtulma midine sevk ettiler. Bu mid ilk nce bir gafillik meydana
getirdi. Bu gafletin netice-,/si bir basknla bata paa olmak zere btn askerin
kellelerinin ahn ayak ucuna atlmasna sebeb oldu. Tarihler o srada Hicri
1032, Mildi 1623 yln gsteriyordu.
Sadrazam Kemanke Ali paa; paa yapt Bekir paa'ya erzak ve mhimmat
gndermemi, ranllarn taht muhasarasna giren Badad beinci ay
doldurunda alk had safhaya gelmiti. Artk geceleri halk Badad ehrinden
gizlice kayor, iranllarn iine karveriyordu. Bekir paa'nn olu Mehmed ise
ran ah ile gizlice anlam kendisi Badad valisi olduu takdirde gece yans
kalenin kaplarn ap ahn askerlerini ieriye almay vaad etmiti. ran ah da
bu vaade Badad valiliini Mehmed'e vereceini ifade etmiti. Nitekim gece
yans olunca hain oul, kapy am ve Badad' aceme peke ekmiti. Alk
ve mitsizliin verdii yorgunlukla derin uykuda olan Badad halk sabah
ezaniaryla uyandnda, ehrin artk ahn olduunu gryorlard. Halk arm
ne olacan dahi dnemezken propagandann en tesirlisini kurnaz ah hemen
ortaya atvermiti. Bu bir aff umumi idi. ah kendisine mukavemet eden btn
herkesi affediyor, askerine ise kimsenin mal, can ve rzna halel gelmemesi iin
tellallarla ilan etme alicenapln! gsteriyordu.
Bekir Paa, ahn huzuruna zincirlerle bal olarak gtrldnde yol boyunca
acaba olum ldmu? Hi bir haber alamadm diye dnyordu. Karsna
kt ahn yannda duran kendi olu Mehmed'den bakas deildi... Hatta ah
hi azn amad halde olu babasn azarlyor, aha verdii szden
dnmenin akibetini gr, diyor ve hayatn kurtarmak istiyorsan hazinenin yerini
syle diye tehdit etmekten ekinmiyordu.
Bekir Paa bu durumu grnce, tasavvuf! bir tabirle syleyelim Dili lal oldu
akl mat adeta talat, ne duyuyor, ne gryor ne de cevap veriyordu.
Kendisine hapishane mesken oldu. Hem de zincirlere bal olarak...
.
Bir mha Hareketi

Badad ehri ahn idaresinin eline getikten bir ka gn sonra sokaa kma
yasa ilan edilmi ve ehir bir bir evlere girilerek hem nfus saym yaplm,
hem de silah namna ne varsa nizam icab denerek alnmt. Saymdan ok ksa
bir zaman geince ehrin zenginlerinden snnl olanlar, bir hafta sren amansz
ikencelere tabi tutularak servetleri sy-lettirilmitir. Bu arada Hz. Hseyin
(R.A.) Efendimizin trbe-dar; ah Abbas'a bir defter vermi ve bu defterde ismi
yazl olup Snnlikten mezhebi i'ya geenler hayatlarn kurtarmlar gerisi
kamilen ehid edilmilerdi. Bunlarn iinde iki zt ki; biri Badad kads Nuri
Efendi dieri Camii kebir ma m mer Efendi dik, u artla kurtulmalar
teklif edilmiti: Hz. mer (R.A.) ve Hz. Osman (R.A.) Efendilerimize svme-
leriydi. Bu iki zt byle en'i sz sylemektense ehadet erbetine raz geldiler
ve orackta birer iple hurma aacna as larak ehid edildiler. (Bu yazdmz
blm inanlmaz bir iddia gibi addedilir diye bir iki kaynak vermeyi lzumlu
grdk: Tarihi Ebul Faruk yazan Mehmed Murad cild 5, yine smail Hakk
zunarl TTKY3. c. 1. Ksm ve yine Tarihi Si-yasiyye cild 2 Sadrazam
Kmil paa) Ayrca mam-i Azam Ebu Hanife ile Gavsulazm Abdlkadir
Geylnl Hz. ierinin kabirleri tahrib olundu.
Bir mddet sonrada Bekir paa'y bulunduu hapisten -kar'p, aynen Azap
Aas Mehmed aaya yapt gibi, onuda kkrt ve katran dolu bir kaya
baladlar Diclenin aknts-' na braktlar. te yapt aynen bana geldi Bekir
paann... Btn bunlar kl kprdamadan seyreden, Bekir paa olu Mehmed'e
bir bak frlatan ah Abbas; babasna byle iha-ned eden bana ne yapmaz
dncesine vard. Az sonra onu srgne yollatt. Yolda kamay denemeye
kalkan hayrsz evlt acem klcyla hayatn kaybediverdi.
ah Abbas, snnilere gsterdii nefret verici halden sonra, o muhterem zatlar
yni mam- Azam ve Gavsul Azam'n kabri zahirlerin telvis ve tahrib etmenin
cezasn manevi to-kadlarnn maddi sillesini atacak olan 4. Murad'n bilenmesi-
ne ve daha abuk iktidar sahibi olmasna yardm ettiini acaba farkndam idi?
Badad'dan ypla kan ah Abbas, Musul'a oradan Nusaybin ve Mardin'e
gelerek byk zulmler irtikab etti. Bab-aliden gelen emir Hafz paay oralara
koturduysa da Hafz paa her gittii yerde bir kan gl ve yklm, yaklm
ha-nmanlar buluyor, ranllar ise svm oluyorlard.
Badad'in ranllarn eline getiini gerek valde sultandan gerekse padiah
hazretlerinden saklayan Kemanke Ali paa kk ocuk yerine koyduu
padiahn Bostanciba diye seslenmesini glmseyen nazarlarla dinleyip
seyrederken ocuk, padiahlk oynuyor diye iinden geirirken kollarn
kavuturmu emri padiahiyi bekleyen bostancbaiya Al kellesini diyen ses
ayaklarn suya erdirdi amma ne are i iten gemi kelle inmiti. eyhlislm
Esad Efendi'de fetvay vermiti bile.
Kemanke Ali paadan sonra 1. Mustafa zamannda tandmz Mere Hseyin
Paa sadaret kaymakamlna talib olmu ve vazife istenmez, verilim dsturunu
inediinden o da canndan olmutu. Yeni Sadrazam erke Mehmed Paa
ayn zamanda serdr- Ekrem sfatylada mcehhez klnm Abaza isyann
tenkile gnderilmiti.

Hal Zihniyetinin D Kapya Yklenmesi

Salam bir bnyeye saldrmak hi bir zaman akll bir davran olmaz. te bunu
daha o zamandan kefeden hal zih-niyyeti merkezi idareden uzak Tunus,
Cezayir ve Trabiusgarb eyaletlerini hasta uzuvlar olarak semi onlarla bir takm
antlamalar ve ikili mnasebetler kuruyordu. Bu devletler gerek ngiltere
gerekse Fransa'dan bakas deildi. Gayet ta-biidirki bu iki devlet kaypak ve
hedef politika bakmndan bu gn bile gl devletlerden saylr.
ngiltere ve Fransa yukarda verdiimiz kylarda gemilerinin soyulduunu iddia
ediyor ve Osmanl devletine bunlar madem sana ballar bunlar durdur, diyor
sonra yine onlara kendilerini soyduruyordu. Bunun bir iki defa meydana gel-
mesinden sonra oralardaki mahalli idarelerle ze! anlamalar yapyordu. Bu
durum o blgelerin Osmanl nfuzundan kp, kendini bir ey zannetmesi ve
bat emperyalizminin yemi olmas demekti. Devleti aliyye Sultan Abdl Aziz
Han zamannda ki; kten bir evvelki duraklamadr, Msr'n Avrupa devletleri
ile flrt etmesine bile msaade etmiyordu. Sultan Murad gibi elik iradeli,
bitirici peneli bir padiahn devrinde ise bu d yaklamalar nlenemiyordu.
Muktedir olan iktidar olur grnn ok bariz bir tezahrdr bu vaziyet.
Bunun sebebi dou hududlarnda ran, ite ise Sultan Gen^ Osman'n intikamn
alacam diye tutturan Abaza pa-ayisyan idi. Abaza paa ly o kadar
karmtki; Sivas'ta topu ve cebecilerin beikteki ocuklarna varncaya kadar
kati eylemiti. Abaza paa kuvvet toplaya toplaya stanbul'a intikam almak zere
yola kmt. Sadrazam erke Mehmed paa ise Tokat'a gelmiti.
Kayseri nlerinde iki ordu karlam, sonunda Abaza paa Erzurum'a kamt.
Sadrazam paa ise yeniden Tokad'a dnmt. Bu arada ise byk lim
eyhlislm Esad Efendi Hakk'a yrm yerine ise byk mutasavvf ve ir
Yahya Efendi yeniden eyhlislm olmutur. Bu arada erke Mehmed paa'da
tutulduu hastalktan kurtulamayarak vefat etmi mesnedi sadaret Filibeli
Mezzinzade Hafz Ahmed pa-a'ya tevdi olunmutu.
Cennetmekn Sultan 1. Ahmed Hn'n Edirne ormanlarnda avlanmas srasnda
etrafndaki silahl adamlar ile kar-s-na kan Krm Hanlar varislerinden
Mehmed Giray hapiste bulunduu Yedikule zindanndan mehul bir ekilde
Sultan 1. Mustafa zamannda firar etmiti. Bu firardan sonra ise siya-seten
Mehmed Giray'n Krm Hn'lina tayini kararlatrlmt. Bir mddetten beri
ah Abbas nezdinde mlteci olarak bulunan ahin Giray ise Krm'a dnm ve
ona'da Kagaylk verilmiti. Bilindii gibi Kagaylk, Krm'da Hn'n yardmc-
ln aksettiren bir vazifedir. Mneccimlerden biri ismi ku isimlerinden
olumu birisinin dnyaya hakim olacan ifade eden bir kehanet ortaya atmt.
ahin Giray bu kehanetin kendisini kast ettii batl dncesine kaplm ve
kfr olan bu iddiaya yapm olmadk zulmleri ifa etmiti. urada ksa bir
istidrad ile baz nemli hususat belirtmeyi lzumlu grdk. Gaibden haber
vermek malumdurki, insanlarn harc deildir. Kinatn yz suyu hrmetine
yaratld ayetlede belli olan Efendimiz sevgili Peygamberimiz (s.a.v.) yle
buyurmaktadr: Rabbim bana neyi haber verirse ben onu bildiririm yoksa
yldzlarn duruuna, yok kularn bacana, efendim aynalarn yzne bakarak
gelecei sylemek khinliktir. Khinlik ise Allah indinde tek din olan islm
dininde merduttur, yasaktr. Bu mevzuda bni Haldun Hz. leri nl
mukaddimesinde uzun uzun malmatlar vermi ne varki; o byk lim dahi
khinleri peygamberlerin haberi sadk halleri ile mukayese etmi, ho hkmn
verirken bunlarn doru olmadn hatta geim vastas olarak kullandklarn
ifade etmekten ekinmemitir. Yalnz unu ilve etmekte mutaka isabet vardr.
Oda baz kef zevk erbab evliyaullah vardrki; iki cihan serverinin manevi
miraslar olarak Cenab- Hakk (C.C.) o ztlara akln idrak edemeyecei baz
kefiyyat nasi-beder ve ifasna msaade buyurursa elhak haber dorudur. Bu
bile eriat limleri indinde kefiyyat temaa eyleyen zt balar hkmndedir.
Yukarda verdiimiz ksa zahattan anlalaca gibi, men edilmi bir hale gre
hareket eden feketlere urayacandan, ahin Giray'n bana gelenler,
kendisini kaptrd bu kehanetin mahvna sebeb olduu anlalmaldr.
ahin Giray bir ordu hazrlam ve stanbul zerine yrmek zere yola
kmt. Miyetinde ilk dura Edirne ehri idi. Yeni padiah tebrik etmek zere
Rusya tarafndan gnderilen iki eli Krm'da ahin Giray tarfndan nce
tutuklanm bilahare ldrlmler ve Gen Padiaha gtrmekte olduklar
hediyeleride kendilerine mal etmilerdi. Dvan bu ie ok kzm ahin Giray ve
Mehmed Giray' azlederek yerine Ca-nik Giray tayin olunmutu. Kefe'ye srgn
edilen Mehmet Giray'n mezkr yere gtrlmesine brahim ve Hasan paalar
vazifelendirilmiti. Ayrca Donanmay Hmayun Kapdan- Derya Halil paa'nn
kumandasnda Kefe'ye gnderilmiti.
Mehmed Giray, isyan bulutuna kendini kaptrm, etrafna toplad yzbin
nogay ve sekizyz kazak svarisi ile kendisini almaya gelen Hasan ve brahim
paalarn karsna dikilmiti, iki ay sren oyalayc ve son derece kanl
muharebelerden sonra Mehmed Giray ordusu galib gelmi, devleti aliy-Ye iki
gzide paas Hasan ve brahim paalar meydan harbde kaybetmilerdi.
Gryoruzki, dou snrnda ranllar, ite Abaza ve Celli-ler, te yanda Krm
Hanl kard gailelerle, stne stlk, hristiyan dnyasnn yahudi ile olan
ittifak; islmn tarihler iinde en byk temsilcisi olan Osmanl devletini ne
zorluklara sokuyordu. Bu kadar dman karsnda ayakta kalmak ne kadar
zordur, bunu bir dnsek, ecdadmzn bykln bir kere daha anlam
oluruz.
Mehmed Giray'n bu galibiyeti bin kii kadar Osmanl askerinin esir olmas,
onyedi kta topun Krmllarn eline gemesi, devleti mecburen yeni bir dnce
tarzna itti. stanbul'dan gnderilen bir memur, Mehmed Giray'i yeniden Han-
la, ahin Giray'i ise kalgayla oturttu. Yaplan mzakereler neticesinde esirler
ve toplar geriye alnd, orduyu hmayun stanbul'a, Mehmed Giray ise
payitahtna dnd. Ne varki khinin sylediklerini bir trl kafasndan atamayan
ahin Giray, yeniden Tuna kysndaki Osmanl himayesindeki kasabalar talan
etmeye balad. Plnlarn ok nemli ve stratejik bir yer olan Baba Da'n ele
geirmek iin hazrladysa da Silistre Beylerbeyi Kantemir paa, otuz bin svari
ile yldrm gibi yetiip, btn asker deha ve cesaretini ortaya koyarak ahin
Giray kuvvetlerini perian etti. ahin Giray son anda bir sal'a atlyarak kar
sahile geti ve cann kurtarabildi.
Bosna zerinden yola kan yzelli kt'alk silahl kazak askeri ta boaziine
dal yapp bu gnk Bykdere, Yeniky, stinye civarna kadar geldiler. Her
taraf yakp yktlar, bunlarn zerine devlet 500 kayk iinde denizden birlikler,
kara-danda onbin asker gndererek Kazaklar ancak ricata mecbur edebildi.
Rivayet olunurki, bu olaydan sonra Bizans'n Sultan Fatih donanmasna kar
gerdii zincir, Karadeniz boaznda bu Kazak belasndan korunmak iin
gerdirilmitir.
ran hududunda ise Badad iin yaplan mcadelenin fini hali gelimekte idi.
Hafz Ahmed paa ve erke Hasan paa komutasndaki Osmanl kuvvetleri
Kerkk' alrken, onbin neferden kurulu bir ran kuvvetine galebe almt. ran
ordularnn ba komutan olan Karcla Han, Grcler aleyhinde bir frldak
evirince Grclerin bunu sezmeleri neticesinde onlar da karsna alm oldu.
Bir boazda otuzbin kiilik ordusunu yakalayp bastran Grcler, Beyleri
Marav Han komutasnda kesin bir imha savana baladlar. Neticede Karcla
Han, imdi stanbul'da boazn incisi ve ay ile mehur Emirgn semtine ad
veren Emirgneolunun babas Emirgn ve dier ileri gelen komutanlar
yirmibin askeri ile perian oldular. Dier yandan onbin ran askeri tabanlar
yalayarak hayatlarn kutarabildiler. Grcler yedibin ran askerinin kellesini
mzraklarna takarak Osmanl devletine ballklarn ispat iin Sadrazam Hafz
paann ayaklar dibine dkverdi.
Tarihler Hicri 1035, Mildi 1626'y gsterirken Kaptan-] Deryalk makamna
getirilmi olan Topal Recep Paa Donanmay Hmayunu Karadeniz'e karm,
yukarlarda verdiimiz boazii basknn irtikap eden Kazaklar tedip etmek ve
dnyaya Karadeniz'in hla bir Trk Gl olduunu ispat iin koca deryay
damla damla tarayarak Kazaklarn kayka-nn buldu. Bunlarn yetmi kta
kayn Karadeniz'in dibine gnderdi. Yzyetmiiki kta kk gemisini zapt
edip, sekiz-yz tane esir alp stanbul'a gnderen Recep paa byk bir gurur ve
kibir ayrca yukar mevkilere trmanma hrs ile dnd. Btn ahali yaasn
paamz diye sevin gsterilerinde bulunuyordu. te Recep Paa'ya bir mim
koyun sevgili okuyucular.
Biz yine ran ile mcadeleye dnelim: ranl askerlerin byk bir blmnn
Hz. Ali (K.V.) Efendimiz kabrini ziyaret etmek iin ordudan ayrldklarn haber
alan Sadrazam Hafz paa, Badad' muhasara edip almay plnlad. Ne varki,
ordudaki top says ok azd. stanbui ve Basra'dan top getirmek faaliyete geti.
Askeri ise Badad kalesinin dibinde lm amakla vazifelendirdi. ki ay iinde
asker elli iki lam ayor. Sevgili kuyucu bu lamlar daha evvel Bekir Suba-
nin atrp ranllar tarafndan kapatlan lamlar olduu bir ok tarihlerde
yazldr.
Bu sebebden biz bu lam ama iini eski lamlar temizleme almas olarak
isimlendiriyoruz. Bilindii gibi lam ama tabiri surlarn altndan dmana
grnmeden hatta sesini dahi duyurmadan yumuak toprak bulup oray kazmak
ve kazlan yeri patlayc maddelerle doldurup ateleyip patlatmak ve oralarda
yknt veya gedikler ap fetihi gerekletirmek iin yaplr. Bazen kale
mdafileri bu lam ama iine vakf olurlar, o lam onlar patlatr ve bir ok
kiinin telef olmasna yol aar, dnyann ktasnda Reslullh'in sancan
an ve erefle gezdirmi Osmanl Devletinin nice gzide evlatlar bu lamlarda
dmann taarruzlarna urayp ehadet erbeti ierek cenneti lya
uurmulardr.
Lamlar bir yandan temizlenirken dier yandan eldeki toplar gllelerini Badad
kalesine havale ediyor. Bir gedik almaya muvaffak olunuyorsada yaplan
hcum neticeyi getirmiyor.
Tam bu srada bir istihbarat alan sadrazam, ordunun ileri gelen komutan ve
gngrm ihtiyar dilaverlerini topluyor ve onlara ah Abbas'n byk bir ordu
ile gelmekte olduunu syleyip meveret eyliyor. Mzakere iki ana esas
zerinde cereyan ediyor. Ya muhsaraya devam yahut da muhasaray kaldrp
dnmek. Meveretin neticesi dnme eklinde netice veriyor.
Gel de Anlat:
Yukar koyduumuz balk; ban baa, banda padiaha bal olduu zamanda
kullanlmayan buna mukabil her ba-dan bir ses kt zaman aresizlii
belirten bir deyim olarak ortaya kt bu vakadan da pek iyi anlalr.
Yenieriler meveretten kan karar, ok ileler ve meakkatlere katlandklarn
bu sebebden Badad' almadan bir yere gitmeyeceklerini haykran Yenieri
batan gelen sesi deilde, sorumsuz kafalardan kan karar tatbik edeceklerini
sylediler. Bu suretle meveretin neticesi alnm olan muhasaray kaldrma
karar iptal edilip, muhasaraya devam olundu.

Oyalama

Muhasaraya yenierinin direnmesi zerine yeniden balanmas esnasnda ah

Abbas ordusuyla yaknlara kadar gelmi bulunuyordu. Sadrazam Hafz paa,
ah'in ordusunun uzak yoldan geldiini, yorgun olduunu istihbar ettiinden
dolay vakit geirmeden, en ufak bir nefeslenme imkn vermeden zerlerine
yrmeyi uygun grd. Derhal saldn plnn yapp harekta geti. nc
birlikler birbirleri ile karla-tkan yerlerde mbarezeye baladlar; artk sava
hafiften hafiften balamken Sadrazamn ota nnde ah'in elileri
grlverdi. ah'n gnderdii elinin getirdii nme son derece gln ve
hakikaten zaman kazanma ve oyalamaya nfratuftu.
pzetle yle yazyordu: Biz, Badad' zorla alma emelin-de deiliz. Olumuza
hediye etmek iin Padiah Hazretlerinden istiyoruz... Bakn sayn okuyucular
bu eli ve hamili olduu nme bir sulh teklifi olarak dnlebilirimi? Tarih bo-
yunca dnyann neresinde grlmtrki, byle bir teklifle ehirler alnsn...
Hem de tarih boyunca birbirine kar savam iki devlet arasnda... Tabiiki hafz
Paa bu teklifi mnka-a etmeye dahi lyk grmedi. nk istihbarat tekilt
ayrca alyor, ah ordusunun yorgunluunun had safhada olduunu, merkezi
yerlerden gelecek kuvvetlerin yanna ulamas iin ah'n gzlerini drt am,
yardm beklediini, daha nemlisi Osmanl askeri iine bakn ah sulh ister,
sizin Sadrazam harb ister. phesizki yorgun olan asker, yalnz ah'n askeri
deil Osmanl askeriydi de bu yorgunlar sulh teklifine neden olumlu
davranlmaz diye mesele karabilirlerdi. Bunlar Hafz paaya tek tek
ulayordu. Hafz paa encammz hayrola diyerek mzakereye bile girimedi.
Bylece ah oyalama taktiinden netice alamam oluyordu, acaba...!

ki Ate Arasnda

imdi durum ok tuhaf, tuhaf olduu kadar da vahim bir durum arzediyordu.
yleki; Bir takm ranl kuvvetler elinde Badad kalesi, kaleyi muhasara eden
Osmanl ordusu, bu orduya yava yava muhasaraya almaya hazrlanan ahn
komutanlndaki ordusu. Sadrazamn ii epeyi zor bir vaziyetti. Ayrca lojistik
durumda endie verici idi. Altnc ayn bulmu olan muhasara Basra ve
stanbul'dan gelen toplar ve cephane vastas ile kuvvet bakmndan glenmeyi
temin etmise de yiyecek olarak dururj hi de iyi deildi. Orduda yiyecek bir
ey kalmam, hurma aalarnda hurmalar tkenmi, sra dallarn, otlarn
yemee gelmiti. Tam bu srada ah, binbeyz kiilik bir kizlba gurubunu
adeta ipnotize etmi, ok iddetli bir hcum srs halinde orduyu hmayuna
dalkl saldrtmt. Elhak kabul gerekirki bu az fakat dnya ile yaama
balantsn koparm olan kuvvet kendisinin canlarn Osmanl askerine pek
pahalya mal etti. Azdan az, oktan ok gider misali bu huruta kendini bir daha
gsterdi. Tkendikleri zaman Osmanl askerinin verdii ehid says onlarn ok
ok zerinde idi. Fakat bu kk fakat kanl savata malup olmu saylrd. ah
Abbas yeniden bir sulh temini iin eli gnderdi. Sadrazam msait karlad ve
otanda mzakerelerin yaplmasna msaade etti. Yaplan mzakereler kati
netice vermediyse de bir takm ana meselelerde yaknlk saland. Hatta, ah
Badad' Osmanl ordusuna verecek, buna mukabil Hz. Ali (K.V.) kabrinden
hudut olmak zere nehrin sol yakasnn ranl'lara terki gibi bir durum ortaya
kmt. Son sz Sadrazama kalnca o yalnz Badad'n kendisine teslimini
bundan baka art konumayacan bildirdi ve elisini ah'n yanna cevab
renmek zere gnderdi.
Bilinmeyen bir g ie koyulmu sabah olmu askere yiyecek ve cephane
verilmemiti. Asker derhal isyana kalkt, Sadrazamn adrnn iplerini kestiler
adrn bana yktlar ve kendisini balayarak hapsedip geri dnmeye icbar
etmi-ierdi. Btn tarihlerde bunu yapanlar yenierilerdir diye anlatlr ise de
mcerret bir iddiadan teye gemez, ama ne yapalm ki mesuliyeti byle
dattnm ortada mesul kalmaz ve bylece vur abalya gitsin olur. Neyse biz
Sadrazamn fer-yadlarna dnelim: yapmayn, etmeyin bre evlatlar, bir ka gn
daha sabredin Acem ah skt, dediimizi bu sefer yapacak aresi yok, diyorsa
da kime anlatacakt. Halbuki ah, eliye Badad' Hafz paaya verdiini
belgeleyen ferman imzalam ve elinin eline tututurmutu. Atna binen eli
or-du/hdan ayrlmtki, yldrm gibi gelen bir haberci, Osmanl otanda
meydana gelenleri bir rpda anlatm ve ahn eliyi yakalayn buyruunu
temin eylemiti.
Eli sevinle giderken yetien atllar tarafndan evrildi ve yeniden ah'n
huzuruna getirildi. ah u gzel szle biraz evvel verdii ferman eliden ald ve
tarihe bir vesika olarak kalmasn nlemek iin paralad szleri ise uydu:
Ricat karar vermi ve bu karar komuta ve otorite makamnda olana ramen
verilmi bir kararsa, byle nizam ve intizamdan yoksun bir orduya dnyaya
deer bir Badad' vermek nerede grlmtr demitir. Elhak da dorusu
budur. Byle bir ordu hangi zaferi kazanmaya layk olabilir. Muktedir olmayan
iktidar da olamaz. Sadrazamn adrn bana ykan, onu mcrim gibi balayp
tecrit eden mehul kuvvet, bekleyiniz size dersinizi verecek olan, sizi mum gibi
yumuatp) nizam lemi yeniden ihya edecek elik peneli Murad tahtnda
olgunlasnd.
Basz Osmanl ordusu binbir zahmetle ve paraya mal olmu toplan ceset gmer
gibi kuma gmmeyle megul oluyordu. Osmanl ordusu Badad nnden
eklmitiki ah Badad nne gelerek gmlen toplan karttrp sfahan'a
zafer hatras olarak gndermiti. Bir ka birlii de, ekilmekte olan Osmanl
kuvvetlerinin takibine gndermise de Osmanllar bu kuvvetleri malub
etmilerdir. Yine hl karanlklarda kalan bir halle balanm ve hapsedilmi
Hafz paa serbest braklr ve yine sadrazamdr, yine serdardr. Hemencecik bir
tahkikat yapar ve neticede bu bozgun ve ricatn tahrikisi olraka Diyarbakr
Beylerbeyi Murad paa olduunu tesbit ettiinde bu dnyadaki cezasn
bodurarak verir. Hafz paa yanndaki askerin byk bir blmne izin vererek
yk hafifletmi olarak Diyarbakr'a vard. Ksem Val-de Sutan ise Hazreti
padiaha enitesi olan Hafz Paa'ya bir hilat ve tebrik gndermesini
sylediinde padiah bunu istemeyerek kabul etti. nk ondan sadrazamlk
mhrn almay kararlatrm ve zarif, zarif olduu kadar da azli ifade eden
cmleyi kafasnda kurmu idi. O cmle Ne in ah mat edilmedi? At srecek
meydanm yok idi? eklindeydi.
Hafz paa bu nme ile mhrn istendiine agh oldu ve icabn yerine getirdi.
Tarihler bu srada Hicri 1036, Milad 1626 yln gsteriyordu. Sadarete Halil
paa ikinci defa geliyor ve Hafz paa ise stanbul'a dnyor, 1. Ahmed'in kz
Aye Sultanla evlenerek damad Hafz Ahmed Paa oluyordu. Ayn zamanda
Kubbealt denen vezirlerin toplant yerinde ikinci vezirlik makamn ihraz etmi
oluyordu.
Tam bu sralarda Badad nlerinde sadrazamn otan ykan, kendisini esir
edip, verilmi Badad' almadan dnen, ordunun toplarn kullanmadan kumlara
gmerek dmann bilahare eline gemesine sebeb olan asker, Sadaret Kayma-
kam Grc Mehmed Paa'nn kellesini yok ake ayarn bozmu yok efendim
kendileri Badad nlerindeyken layiki vehile yardm alamadklarndan bahisle
mrn bu devlete adam anl ihtiyar doksan yanda ak sakaln kana boya-
mlard. Btn tarihler mttefiktirlerki bu deerli zat Sultan Osman katillerini
1. Mustafa'nn ikinci saltanatnda tepele-mitir. Esas sebeb bu olsa gerekir.
4. Murad, paann katline bir trl raz olmamsa da iktidar hakiki manasyla
elinde olmadndan dolay mni olamamtr. Bu hakszl haykrmaktan
ekinmeyen bir yenieri ortaya km bu ie sebeb olann seksenba San Meh-
med Aa ve arkadalarnn olduunu ileri srm ve neticede Sar Mehmed Aa
ile onalt arkada lmn souk nefesini nce enselerinde duymular ve sonda
da ldrlmlerdir.
Bu htilallerin haberi saylan olaylar says oaldka tahtndan mitsizlie
den 4. Murad; amcas Sultan Mustafa'nn katline fetva istedi. Ne varki,
eyhlislm Yahya Efendi uuru muhtel olann katli caiz deildir hkmne
havi bir fetva vererek padiahn sakim isteine sed ekme cesaret ve faziletini
gstererek ilmi ile mil alm'in nasl davranmas icab ettiine nefis bir rnek
gstermitir.
eyhlislm'dan alamad fetva sultan 4. Murad' yepyeni bir almaya bir
taktie sevk etti. lk nce zamana ihtiyac olduunu dnd, yapacaklarn
anlayacak kadronun kurulmas bu zamann iinde olacakt. air Nef bu
kadronun ilk eleman idi. Nef ile konumalarn sarayn bahesinde ba-zende
odalarnda rl rl musluklar akan saray odalarnda yapyordu. Sular akan
odalarn tercih edilmesi konumayan duvarlarn sar olmadklarn
bilmelerindendi. nk su sesi konumalarn tam manas ile bakas tarafndan
duyulmasna mni tekil eder.

Damad Halil Paa'nn kinci Sadareti

Hafz Paa'nn sadaretten azli ve onun yerine Halil Pa-a'nn mezkr greve,
avuba Ali Aa ise Yenieri Aalna tayin olunduunda tarihler Hicri
1036, Milad 1627 yln gsteriyordu.
Halil paa sadrazaml omuzlarna aldnda seyri sulukta Efendisi olan Aziz
Mahmud Hdai (K.S.)'n skdar'daki derghna gidip hayr duasn istirhama
gitti. eyh Efendi grevin hayrl olsun fakat uzun srmeyecek diye kendisini
ikaz etti. Efendisinin ikazn daima kulanda kpe yaparak 14 gnde Haleb'e
vard. Orada ay sren bir hazrlk yapt. Bu hazrlklar tamamlamken
ran'n Ahska'y tehdid ettii haberini ald. Hemen ilk tedbir olarak Dilenk
Hasan paa'y bebin kiilik kuvvetle o tarafa gnderdi. Bu arada Abaza Paa'ya
da bir mektup gnderen sadrazam, Dilenk Hasan paa'ya yarmci ol ve bylece
senin hakknda belirmeye balayan hatta son noktasna gelmi olan asi unvan
bu yardmnla belki kklemeden zail olur mealinde tavsiye etti.
nk Abaza Paa'y Kuyucu Murad paa'nn cell tenkili srasnda elinden
alarak lmesine mani olan Halil paa onu daima himayesinde tutmu hatta
Abaza paa'nn son davranlar Halil paann kendisine dahi dil uzatlmasna
sebeb oluyordu.
Ne varki Abaza paa bu mektubu almasna ramen inanmam kendisine hile
yaplyor, Dilenk Hasan paa'nn seferinin kendi zerine olduunu sand. Hasan
paann zerine yryerek onunla savamay hedefledi. Hasan paa ile kar-
laana kadar nerede bir yenieri askeri bulursa ldrd. Hasan paa le Erzurum
ile Ilca arasndaki ova'da kar karya geldiinde ksa bir savatan sonra orduyu
kamilen kati etti ve alelacele Erzurum'a dnp ordaki yenierileri de ldrtt.
Halil paa bu haberi aldnda son derece zld. Bu ie artk ihanet gzyle
baklabilirdi. Derhal Erzurum zerine yryen Halil paa yetmi gn sren bir
muhasaraya ramen kn abuk ve iddetle bastrmas Erzurum'a girilmeyi mm
kinsiz bir hale getirdi. Muhasaraya son verdi ve Tokat'a byk zorluklar inde
ekilebildi ve orada gsterilenin muvaffakiyet olmadna gre azli beklemee
balad ok gemeden azl haberi geldi. Vezareti zma makam Yenieri eski
Aalarndan Hsrev Paa'ya tevcih olundu.

Hsrev Paa'nn Sadareti

iyi bir asker olan Hsrev paa sert miza hatta birazda kan dkc olduundan,
asker icraatn korkuyla beklemee balad. Hakikaten de Hsrev paa icraata
balaynca btn faz)a kelleler omuzlardan dmee balad. Bu hal derhal bir
intizama sebeb oldu. Bu srada ran ah bir eli gndermi Badad ehri kendi
oluna verildii takdirde Kaanun Sultan Sleyman devrindeki hududlar esas
olmak zere ekilmeyi kabul ettiin bildirdi.
Hsrev paa bir ok tedbir aldktan sonra nihayet Tokat'a hareket etti. Oradan da
Erzurum'a geti. stanbul'dan yklettii toplar Samsun liman vastasyla
Erzurum nlerine getirtip, ehrin muhasarasna balad. Muhasara btn
iddetiyle ndrt gn srd. Hail paa'nin yetmi gnde dremedii Erzurum
disiplinli ve sert bir kumandann idaresinde derhal teslime karar kld. Abaza
Paa, Hsrev paa'nn dehaletine snd.
Sevgili okuyucular gryoruzki binlerce yenieri askerini ldren, kendisine
ran ordusuyla savamaa giden bir-birlie yardm et diye haber gnderildiinde
o habere uyacana mezkr birlie hcum etmei tercih eden ve o birlii komu-
tanlar ile birlikte yok eden Abaza paa'nn dehaletini kabul eden Sadrazam'da
eski bir yenieri hatta o kuvvetin aalna kadar ykselmi biri idi. te
Erzurum'da meydana gelen muhasarann devam her iki taraftan len ve
yaralanan ksacas akacak kann nlenmesine mslman kannn akmasna mani
olmak iin kabul edilmitir. Tabii teslim olmay teklif eden Abaza paa bir takm
garantiler istemi ve Sadrazam da yukarda saydmz sebeblerle sz vermi
oluyordu. imdi denebilirki, bu kadar melanetler ilemi bir adama verilen
teminatn ne. nemi varki, ite devlet-i aliyye byle dnekliklerden uzak bir
devlettir. Padiahdan sonra devletin en sela-hiyetli makam verdii szden
dnerse o devlete ne devlet denir nede gven kalr. Abaza Paa'ya kellesi iade
olunduktan sonra bir de Bosna Beylerbeylii verilmi olmas o srada orduya
yardmc kuvvet olarak itirak etmi olan'Marav Han bu sze ballk ve
mkfat grnce derhal islmla ereflenmi ve Mehmed Bey adn alm bu
ihtiday mteakip Grcler kitle halinde mslman olmaa balamlardr.
ran ah, Erzurum'daki son gelimelerden habersiz olduundan emsi Han
ismindeki bir komutann emrine bir miktar asker vermi Abaza Paa'ya yardma
gndermiti. Kars Beylerbeyi bu kuvvete kar kp kk bir sava neticesinde
esir ald emsi han, sadrazam Hsrev Paa'ya gndermiti. Hsrev paa
muzaffer olarak stanbul'a dnd.

Yemen Meselesi

Abaza paa'nn meydana getirdii gaile sona erince Osmanl topraklarna huzur
ve rahat gzle grlr bir hale ge]-diysede Yemen'de Zeydi'lerin mam
kendisine Emir l M'min unvan ile para bastrm, Beylerbeyi Haydar
paay Sna ehrinde muhasaraya almt. Haydar paa bu iinde bulunduu
durumu bir haberci ile bilmi, Msrl Komutanlardan Kapsu Bey stanbul'dan
gnderilen onbin askerle Ye-men'e gitmi ve Yemen Beylerbeyi Aydnl paay
Haydar Paaya yardm etmemekte sulu grm paay idam ettirmi, ay
kadar Yemen'de oturduktan sonra Sn'y yine Zeydlerin imamna terk edip
Msr'a dnmtr.

Krm Gailesi

Daha yukarlarda grdmz gibi Canik Giray Krm' idare ediyordu.

Kazaklara iltica eden Mehmed Giray ile ahin Giray yirmibin mevcudlu bir
birlik ile gelip Krm'da iktidar talebinde bulundular. Canik Giray'n ballar ile
iktidara talip olanlarn arasnda iddetli bir muharebe vukubuldu. Mehmed Giray
bana isabet eden bir mermi ile can verdi. ahin Giray yenileceini anlaynca
Lehistan'a snd.
Avusturya ile yaplm Zitvatorok antlamas yine uzatlp mUtad karlkl
hediyeler teati olundu.

Aziz Mahmd Hda Hz.Lerinin Vefat

Sultan 1. Ahmed'in de eyhi olan Aziz Mahmud Hda Hz.leri aslen Kad
(Hakim) ve medrese mderrislik yaparken bir gn lemi mnada
meslekdalannin byk bir blmn cehennem ateinde grdnden mensub
olduu meslei brakp eyh ftade Hz.lerine intisab edip orda pimi ve ta-
savvuf makamlarnda sratle mesafe kat ederek zamann kutbu olmutu.
Bursa'dan kalkp stanbul'a gelmi ve skdar srtlarnda yaptrd tekkede
kendisine mesele soranlara rehber olmu ve devleti aliyyenin tabii bir danman
haline gelmitir. htilal zamanlarnda tekkesi felkete duar olan ahslara
bilhassa devlet adamlarna bir snak yeri olmutur. Sadrazam Kmil Paa
Tarihi siyasiyye adl eserinde elan benim ziyaret etmei vazife bildiim
tekkedir diye yazmt. eyh Hz.lerinin manevi havasnda hl istifade edildii
srrna iaret eder. te eyh Efendi Hz.leri vefat ettiinde Hazreti padiah ok
zlm alad ok salam zatlar tarafndan rivayet edilmitir. Bu elim kayp
vuku bulduunda tarihler Hicri 1038, Milad 1629 yln gsteriyordu.

Hsrev Paann ran zerine Seferi

Sadrazam Hsrev paa ran'a yaplacak bir sefer hazrlna balamken bir
isyan hareketi zuhura gelmiti. Bunun sebebi aka yerine kuru talebinde
bulunmalar idi. Hsrev paa enerjik davranm ve bu iin liderliini yapan
Dalardelisi Mehmed Aa ile Mteselim Mehmed Aann kellelerini
omuzlarndan drtvermiti. Hsrev paa sert tedbirlerle herkesi sindirmiti
ama halkta bu sertlikten ikyeti idi.
Bu srada ise ran'da krk yl ahlk yapan ah Abbas lm yerine ah Saf 2.
Abbas unvanyla ran tahtna otur-mutu. Yeni ran ah son derece kan dkc
bir adamd.
Hsrev paa skdar'dan hareket etmi, yolda halk ezen vazifesinde
baarszlk veya suiniyet gsterenleri en sert ekilde cezalandrarak Diyarbakr'a
geldi. Burada bir harp divan toplayan sadrazam, hedefin Badad olduunu
ancak nehrin durumunun geie msait olmadn, bu sebeble Badad'n
muhasara edilemiyeceini stanbul'a bildirdiler.
stanbul'dan gelen cevap ise ehrizor'da bir mddet ikamet edilerek btn
hazrlklarn elden geirilmesi sonra da Mihriban karasnn fethinin yaplmas
oldu. Onbin asker Mih-riban kal'asna sevk olundu ve mezkr kale feth olundu.
Kaleyi feth eden mcahidler yrylerine devam ederek ilerlerken karlarna
Zeynel Han komutasnda krkbin kiilik bir ran ordusu kt.
Meydana gelen sava nihayet bulduunda meydan- harb-de bin ranl cansz
olarak kald. kibin ran askeri ise Osmanlya esir oldu. Geri kalan otuzbebin
kii ise kamay tercih ettiler. Zeynel Han, yeni ran ahnn yanna vardnda
lm kucaklam oldu. ah Saf; bu kadar byk bir kuvvetle kk bir orduya
yenilen kumandan ldrmesinde ne yapsnd? ah Saf, kendi hesab iinde
haksz da deildi.
Hakikaten bu iler byledir sevgili okuyucular, kumandan ister verirsin, amma
ne kadar isterse verirsin. Mkfatda, mcazatda sylersin kabul eder savaa
gider, artk ya kuzgun lee ya devlet baadr galip gelirse alrda alr, malup
olursa kelle gider. Bu ancak byle olur baka trl olmaz.
Hsrev paa tekrar Diyarbekir'e geti ve orada epeyidir devam eden Diyarbekir
Beylerbeyi ile Krt beylerinden Mehmed Bey'in birbirleri ile dalamalarn her
ikisini de idam ederek sona erdirdi. Bu ii bitiren sadrazam artk Badadi
kurtarmak zere yola koyuldu. Bu arada Luristan Han'n se-kizbin svari ve
drtbin piyade ile Osmanl ordusunun yolunu beklediini haber alan Hsrev
paa zerlerine bir miktar kuvvet gndererek gerek Dertnik, gerekse imahi
sahralarnda onlan kesin bir malubiyete uratt. ranllar bir daha yenilmi,
Osmanl ise bir defa daha zafer almt.
Badad nne gelinmi, muhasara altna alnmas balamt. Ne varki Badad'
ranllar ok gzel bir ekilde savunuyorlard. Sadrazam naili emel olamad. Bir
harp meclisi toplayp uzun mzakerelerden sonra geri ekilme karar alnd. Bu
Badad ehri sadrazam yeme makinesi haline gelmiti. Adeta bir mihenk ta
olmutu. Burann alnmas demekki bir padiahn kumandasna balyd. Ama o
da olacakt nk taht'taki elik peneli kahraman yrekli aslan byyordu.
Hsrev paa klamak zere Mardin'e ekildiinde tarihler 1040 Hicri, 1631
Milad yln gsteriyordu.
Mardin'de k geirilmiti ki, yeniden Badad stne gitmeye hazrlanan Hsrev
paa stanbul'dan gelen iradei se-niyye ile Krm Han'nn kuvvetleri ile gelip
kendisine katlmasn beklemesine amirdi. Bu kuvvetleri beklerken yine mevsim
geirilmi Sadrazam Haleb'e, Krm Han' Erzurum Hasan Kale'ye klamaya
ekildi.

Hsrev Paa'nn Azli

Devleti aliyyenin ikinci adamlnn sadrazamlk olduu cmlenin malumudur.

lkenin her tarafnda onun emri geer yalnz padiahn saraynn kapsndan
ieri adm attnda idam emri veremez. Bunun ne kadar byk selahiyet oldu-
unu bir an bile dnmek insana dehet verir. Yalnz unu da unutmamak
gerekirki, idam tana en yakn kelle yine sadrazamlarn kellesidir. Yine de bu
makam elde etmek in uraanlarn says daima birden fazla olmutur. Bu
minval zere Hsrev paann rakibi olarak selefi yni kendinden nceki
sadrazam Filibeli Damad Hafz paa milleti islmiyeye hizmet iin bu makam
yeniden ele geirmeye gayret sarf ediyordu. Ayrca Topal Recep paa'da o yce
makama gz dikmiti. unu da gzden uzak tutmamalki, Recep paa da bu
makama erimek iin evirmeyecei frldak, bavurmayaca yol yoktu.
Sipahiler Hsrev paa'nn muvaffakiyetsizliini gz nne alarak ordunun
bana Hafz paa ve Defterdar Mustafa paann gnderilmesini istediler. Hafz
paa ve Mustafa paa bu talebin Hsrev ve Topal Recep paalarn ibirlii
eklinde telakki ettiklerinden dolay mukabil tertibat olmak zere harekete
getiler. lk i olarak eyhlislm Yahya EfendPve Hz. Padiahn yaknlarndan
Hasan paa ile temas kurdular. Bu temas neticesine bir iktidar deiiklii
meydana geldi. Hsrev paa'nn azil haberi ordugha geldiinde asker feryada
balad. Hsrev paa ok sert bir adam olmakla berabe askeriyle har neir
olurdu. Asker kendisiyle beraber olan kumandan ok sever. Hele stelik bu zat
bir paa hem de koca bir sadrazam olursa daha ok sevilir. Hatta Padiah 4.
Murad askeriyle ayn artlar iinde seferde bulunduundan her asker kendisine
sonsuz bir sevgi ile balanmtr. Ayn karavanadan yemek yemi, onlar gibi
toprak zerinde uyumu ve en tehlikeli yerlere onlarla beraber atlmt.
Asker bu tip kumandan phesizki ok sever. Hsrev paa da bu hasletlerle
donanm olduundan asker samimi olarak feryad- figan etmiti. Azil haberini
getiren haberciyi ldrmek isteyen askerin elinden Hsrev paa u szlerle ala-
bilmiti. Haberci, Efendimiz padiahmzn emirlerini getirmitir. Onun klna
halel gelirse bu padiahmza kar bir hareket saylr, buna ben msaade
etmediim gibi canm ortaya koyar onu mdafaa ederim mealindeki bir hitapta
bulundu. Asker ise; yleyse bizde padiahmza arzuhal yazar bu kararn
dzeltilmesini isteriz, dediler. Hsrev paa maiyeti erkn ile ordunun bandan
ayrlm ve Malatya'ya komu ve saraydan mhr hmayunu almak iir
gnderilen kapclar kethdasna padiahn emanetini iade etmiti. Etmiti ama o
andan itibaren Anadolu zerinde esmeye balayan ihtilal rzgr ese ese bir top
olmu Dersaadete ulam ve orada da patlayan bir bomba olmutu.
yleki; Anadolu'daki sipahilerin bir blm stanbul yolunu tutmulard.
Yoldakiler gele dursun, stanbul'daki sipahiler Sultan Ahmed meydann
doldurmular ve eyhlislm Yahya Efendi, Sadrazam Damad Hafz Paa,
Yenieri Aas Hasan Halife,;Defterdar Mustafa paa ve padiah musahibi Musa
elebi'nin kellelerini istemeye balamlard. stanbul'da dkknlar kapanm
manzara yine ehid-i Gen Osman vakasndaki anari trmanna benziyor,
korku ve tel birbirine karyordu.
Bir grup isyanc, sarayn birinci kapsnn nne dolmu; adalet yerine
gelmedike dalmayacaklann beyana ve nmayie balamlard. stedikleri
adalet neydi? Halife-i Ryi zemin, icra cihaznda deiiklik yapmt. Bu onun
hakk de-ilmi idi? BU istek bir alessultan huru deilmi idi? Elbette
hakszdrlar, adalet istiyoruz derken hakszlk ediyorlar, halifenin icraatna
mdahale ediyorlard. Evet, artlar tam olunca htilal meru olur nazariyesi
ancak beeri sistemler iin geerlidir. Seri bir devlet olan Osmanlda bunun
geerlilii yoktur. Bunu bu sistem iinde geerli klmaya kalkanlar kahr ilahiye
nizam lem avdet ettike duar olurlar.
O gn sarayda divan toplanacakt. Bu srada Hafz Ahmed paaya bir dostundan
gelen haberci sarayn n isyanclarla dolu olduunu bu gn divana gitmemesini
bildiriyordu. Bu haberi gnderen yenieri ileri gelenlerinden ve 4. Murad'n ok
sevdii Bayram paa olduu rivayeti ok kuvvetlidir. Gelen haberciye efkat
dolu bir hitapla Bayram paa'ya selmlarmz bildir, biz bamza gelecekleri
dn gece dmzde grdk, takdir neyse o olur, diyerek yanndan hi
ayrmad muhafznn refakatinde sarayn yolunu tuttu. Sarayn kapsna
geldiklerinde sipahiler talar atarak hcuma geerler, Hafz paaya isabet eden
bir ta paay kulann yanndan yaralar ve atndan dmesine sebeb olur. Fakat
yanndaki ko yiitler hemen paalarn etten ve kemikten yaplm bir duvarn
iine alr gibi etrafn evirip, paalarn alm olan sarayn kk kapsndan
ieri karrlar. Bunu yapabilmeleri iin paann muhafznn biri sipahilerin
karsna tek bana kp klcn ekip onlarla bir meydan kavgasna tutuarak
paasna ve iki arkadana zemin ve zaman kazandrr.
Paa ve iki muhafzn saraya dahil olduunu grenler nlerinde bir kale gibi
dikilen kahraman muhafz ehid edene kadar saldrrlar. O aziz ehid paa'sna
ve arkadalarna do-laysiyle din devlete vazifesinin yerine getirmi insanlarn
huzuru iinde ehadet erbetini ier. Burda brlhasa belirtmek isterizki; Seluk
Kuleli adl bir yazar kardeimiz Tr-Dav yaynlar arasnda nerettii Zorba
adl tarihi romanda yukarda ksaca verdiimiz bu olay o kadar nefis surette
romanla-trmtr ki; herkesin okumas ehemmiyetle tavsiye olunur. Ayrca
romanlatrlm bir 4. Murad devri bu romanda zevkle takip edilebilir. Evet biz
yine Hafz Ahmed paa'mizn sarayn kapsndan ieri girdikten sonra meydana
gelen ahvale dnelim.
Paa bandan yaral ve bembeyaz kavuu al kanlara boyanm, bir din
kardeinin att tala yaralanm sadrazamn gren padiah o kadar
zlmtki, bandaki kanlan temizlemeden mhr hmayunu uzatan ellere
bakp Git lala, Allah (c.c.) muin'in olsun diyerek znt iine Hafz paa'ya
saklanmas iin msaade vermiti. Sadrazam bir kaykla skdar tarafna
gemek zere padiahn yannda ayrlmtk!,isyanclar arz odasna kadar gelip
dayanp ayak divan istediler.
Gen padiah ok cesur bir insan olduu iin ftur getirmeden ayak divanna
kt. Ne istersz diye sorduunda kimisi onyedi kelle isteriz, kimisi Hafz
paay ver onu pareleriz diye baryor her kafadan bir ses kyordu. Gayet uya-
nk bir insan olan Hz. Padiah karsndakilerin hem konuup hemde etrafn
sarmaya altklarn his ettiinde Siz konuacaktnzda beni nin arsz
deyip evik bir hareketle dnp yrd gitti. te bu srada hareket yapmak
isteyenleri etten ve kemikten bir dvar meydana getirerek nleyenler Enderun
talebeleri olmutu.
Asiler avlarn karm gibi homurdandlar ve u szleri dile getirmeye
baladlar. Ya Hafz paay verirsin yahut seni de istemeyiz. Bu tehdit ok
ar ve Gen Osman merhum vakasn ister istemez hatrlatyordu. Zaten
ihtilaller birbirlerinden az farkldr, daima biri brn hatrlatr. Tecrbeli
Hafz paa arz odasnn kapsna gelenleri grnce skdara gitmekten vaz
gemi bir perde arkasnda vaziyetin gsterecei inkiaf takip ediyordu. Zaten
neticeyi akam grd ryadan bilmiyormuydu? Tam ortaya kmak zereydi
ki, ihanet kumkumas Topal Recep paann u szlerin duydu: Padiahm bu
kulunuda isteseler ver, bin canm olsa binide uruna feda olsun. iki yzl, haris
Topal'a bu asil szler hi yakmyor, o azdan kt iin bu fazilet ve yksek
ruhlar anlatan bu yksek kelimeler, asaletini kayb ediyordu. Hafz paa
meydana ktnda neleri kurturacan hesaplad. Birincisi ehidlik
mertebesine erierek ahiretini, sevgili padiahn dolaysyla rayndan km
devlet trenini asli yerine oturtacak adama zemin hazrlama ve nihayet az nce
Recep paann azndan kmakla kirlenen o gzel kelimelerin ihata ettii
yksek mnay... Bu hesab yaptktan sonra Hafz paa
perdenin arkasndan frlayarak, padiahn ayaklarnn dibine kapanarak
Padiahm, devlet din ve senin uruna bin hafz kulun feda olsun. Ricam odur
ki, beni siz katletmeyesz, onlarn arasna saln yumruklarmla dverek ehid
olaym. Yetimlerimi merhametli nazarnza smarlyorum. Onlar
gzeteceinizden hi phem yoktur dedikten sonra vakur bir yryle kapya
yaklat, bir iaretle kapy atrd, Lahavle vel kuvvete ill bill hil
aliyyaziym ayeti kerimesini okuyarak isyanclarn ortasna doru yrd...
Dudaklar kpr kpr ediyor, sert admlarla ar ar ilerliyor ve isyanclar gayri
ihtiyari bu yal delikanlnn nnden ekiliyor adeta yo! ayorlard... Hz.
Padiah parmaklkl pencereden veziri enitesinin gidiini seyrediyor...
Kalbindeki heyecan son haddi buluyor, nk Hafz paa nerdeyse isyanclarn
arasndan kmak zere. O srada uursuz bir ses nurun ne durursunuz?
Hz. Padiah o sesin sahibini o anda eline geirse kuvvet simgesi yumruu ile un
ufak ederdi... Evet o uursuz ses cevap almt: bir hain elini, devletin emektar
Hafz paay vurmak kasdyla kaldrd an sonradan Osmanl Tokad ad ile
mehur olacak olan Hafz paa tokad, hainin suratna patlad an herifin hayat
defteri durulmu oldu. Ne varki hain bit-miyorduki, bir bakas elindeki hanerle
Hafz paay kulann arkasndan yaralad. Paa bu ar darbeye ramen ykl-
mad, kendini yumruklar ile mdafaa ediyordu. Fakat saysz haner saysz
defa inip kalkyor bu kymettar vcutta oluk gibi kanlar akan yaralar ayordu.
Bu yelkenlinin yava yava sulara gmlmesi gibi Hafz paa'da bu isyanc
insan denizinin ortasnda kaybolmaya balamt. Padiah Hazretleri, dilerini
skyor, bir yumruunu brne vuruyor, Hafzm, Hafzm diye inler gibi ses
karyorduk!, bu insann esas konuan yeri olan kalb'den geliyordu. Nasilki,
zikre balayan hl ehli az sonra sadece kalbinin Allah, Allah diyen sesini
duyar ve duyurursa, Sultan Murad'da kalbinden gelen sesle Hafzm Hafzm
diyordu. Ne gzel tecellidirki Cenab Mevl'nn esmasindandr Hafiz kelimesi...
Biz 4. Murad'n ruhunda kopan frtnay brakp meydanda cereyan eden faciann
son demine gelelim:
Hafz paa son olarak grtlandan yedii bir haner darbesiyle yere dmt.
Hainlerden ismini bilmemekle tarih sayfalarnn kendini bahtiyar sayaca,
adamlktan bibehre bir adam, bu gzide vezirin ban gvdesinden ayrd.
Devleti aliyede cereyan eden nice facialarn en unutulmayanlarndan birinin
sonunu ilan etti. Hafz paa ehid olmutu. Ner-den, kimin tarafndan konulduu
anlalmayan yeil bir rt, aziz ehid'in zerine rtlm, dnyada kalanlara u
mealdeki ayeti adeta haykryordu. Allah yolunda lenlere, ehid olanlara siz
l demeyiniz. Onlar Allah katnda hay'drlar (diridirler}.
Hafz paa skdar'a defnedilir. Hazreti Padiah; bu durumu da grdkten sonra
kararn vermitir: devlet gemisi bir sarsnt daha geirecektir. Bu sarsnty da
atlatnca artk kaptan kprsne kendi geecek, gerek ecdadnn gerekse tarihin
omuzlarna ykledii bu mukaddes vazifeyi emel ve arzularna gre idare
edecekti. Siyasi rtne erdiinde nemli bir gsterisi saylacak olan u hareketi
yapt. Bu gne kadar yle veya byle devleti idare eden Ksem Mah-peyker
Valide sultan emekli etmesi oldu. nk Hafz paann elim akibetinden sonra
Valide sultan'n tavsiyesiyle istemeyerek sadrazam yapt Recep paa'y hi
grmek dahi istemiyordu.
Burada ksa bir izah gerekti. Kanaatmzca btn tetkik ettiimiz tarihlerin
ekserisinde Ksem Valide sultann saltanat srmek iin devlet adamlaryla
bilhassa vezirlerle birlik olduunu ileri srerler ve bylece kendisini ktlemei
ye tutarlar. ocuk yataki bir padiahn devlet idaresini temin etmek iin
kuvvetli bir vsiye ihtiyac olduunu hi bir akl sahibi red edemez. Zaten
Osmanl devletinde vezirlere Lala diye hitap edilmesindeki srda bunda mi"
demitir. Sadrazam bir yerde padiahn yetkilerini padiah adna kullanr ama
ya o makama gz dikerse... Bu bakmdan bu devlet adamlarn daima kontrol
altnda tutmak iin byle sun taraftarlklara siyaseten ihtiya vardr. Fevkalade
bir haber alma tekilt kuran Validesultan Recep paann entrikalarndan elbette
habersiz deil idi. Hatta kendisini tasvip eder grnerek yardmc olduunu his
etmek mmkndr. Fakat Padiah'n kzmasna ramen Recep paay tavsiyesi
a!, kullan sonra da katlet demekten baka mnaya gelmez. Byle dnmek
iin Validesultann muhtedi olmasn bir kusur olarak grmemek yeter. Fakat
baz tarihiler; sakim dncelerinin esiri olarak, yok efendim Rus asll, yok
Rum gibi ithamlarla asla sorumlu olmad nesebiyle yarglanm ve tarih iinde
en hrpalanan bir Osmanl annesidir. Torunu 4. Mehmed'in saltanat srasnda bir
askerin elleri ile boup ldrmesinden sonra ehitvalide diye onu ananlar
hainmidir-ler? Yoksa zahir halleri ile en az bizim kadar mslman olan o
zamanki Osrnanllarmidr? Neyse biz yine mevzuumuza dnelim.
Anadoluda balayp, stanbul'da sadrazam Hafz paay gtren ihtilalin dier
bir tevikisi olarak sabk sadrazam Hsrev paa olduunu padiah tesbit
etmiti. imdi son raunt balyordu. Hazreti padiah bu rauntu mutlaka
kazanmalyd. Murtaza paay Diyarbakr Beylerbeyliine tayin ederken, Hsrev
paann idam fermann da ad geen paann eline tututurmutu. Hsrev paa
bu idam fermanna biraz direttiyse de akibet ba vcudundan ayrlarak stanbula
gnderildi. Talihsiz Hsrev paann ba dersadete geldiinde ikinci ve daha da
iddetli bir ihtill vuka geldi.
Bu vukuat anlatmadan evvel Hsrev paaya talihsiz dememizin sebebini ksaca
anlatalm. Gemi sayfalarda da anlattmz gibi paa ok sert kan dkc
olmasna ramen askeriyle ayn meakkat ve mahrumiyetlere katlanan, ranllara
kar merhum Hafz paadan daha fazla muvaffak olmu, Abaza paa meselesini
hal etmi, devlete bir ok yararlklar gstermesi buna mukabil azline sebeb olan
vakada Krm Hn'nn gsterdii yavalktan dolay vazifesini yapamam
olmas dnlrse hizmetinin fena olmad, sadece makamn yeniden ele
geirmek iin Topal Recep paa ile ayn safta olmas talihsizliktir. Yoksa asla
Recep paa gibi mel'un deil idi.
Son htilal

Evet imdi gelelim son ihtilale... Hayattayken sipahilerin hakikaten ok

sevdikleri, yenierilerin ise aa yukar hi itiraz etmedii Hsrev paa'nn
idam ve bann stanbul'a getirildii haberi duyulunca isyanclarn yeniden
harekete gemelerine sebeb oldu. Bilindii gibi bu isyanclar Hafz paann
ehidlii ile son bulan isyanda yenieri aas Hasan Halife, Defterdar paa ve
padiahn musahibi Musa ele-bi'ninde kellesini almak istemilersede Hafz
paa ile iktifa etmilerdi.
Bu sefer Hsrev paa iin balatlan isyan Recep paa tarafndan asilere
retildii vehile bu kadroyu yok etmeyide hedefleri iine almlard. Asler
sanki mikrofondan kulaklarna gelen bu listenin hoperloru oldular. Daha da leri
giderek padiaha gvenmediklerini, saraydaki ehzadelerin hayatlarndan
endieli olduklarn belirterek onlarn kendilerine gsterilmesini istediler.
Padiah Hazretlerini de dvan'a ardlar. Gen padiah tam Dvan'a kmak
zere iken Sadrazam Topal Recep paa Padiahm abdest alsanz diye uludu.
Hz. Padiah Paa sen bizi abdestsiz gezenlerden mi sanur-suz diye grleyip
bitirici nazarlarn Recep paa'nn yznde dolatrd. Dvana kmak zere
yrd. Kurulan taht'a oturup, Kullarm yine ne isterz. diye celdetle sordu.
Asilerin szcs durumunda olan biri ilerleyip kelleleri istenenlerin listesini
verdi. Padiah en sert nazarlarla isyanclar szyor, adeta onlann resimlerini
hafzasna nak ediyordu. Daha sonralar bunlar urada, burada tanyacak ve
kahredici yumruu ile unufak edecekti. Bu srada haremden ehzadeler
getirilmi ki bunlar; ehzade Bayazd, Sleyman, Ka-asm ve brahim
sultanlard.
Bu manzaray anlatmaktan ziyade u tarihi kaynak gstermeyi uygun grdk.
Sadrazam Kmil paa tarihi siyasi'sinin ikinci cild sahife 61. ... Terifat
odasnn kapsndan grnp, Cenab Hakk'n hfz samedaniyyesinde
olduklarn beyan etmiler isede yine erbab ihtilal ehzadelerin masuniy-
yetlerine dair kefil istediklerinden eyhlislm ve Sadrazam kefalet-i ztiyyeleri
ile usat temin etmiler idi.
Recep paa gya dier zt korumak iin Musa ele-bi'nin kendi konana
getirmesine msade olunmasn padi-ah'dan istirham etmiti. te Recep paa bu
anda okkann altna gitmiti. nk o zannediyorduki; padiah Musa elebiyi
vermez ve bylece yapaca bir ey kalmaz. Hz. Padiah birdenbire cevap verdi:
Baaka paa; Musa sana emanettir. Seni kefil tutarm, bir tyne halel gelirse
hesabn senden /sorarum buyurdu. Recep paa hesabnda yanlmann verdii
hayretle yavaa bastne diyebildi.
Musa elebi'yi yanna alan Recep paa konana gitti. Ertesi sabah Recep
paa'nn kona asiler tarafndan sarlm Musa elebinin kellesini sadrazamdan
istemeye baladlar.
Sadrazam gya mukavemet ediyor, ben ona kefilim vermem diye baryordu.
te taraftan Musa elebi'ye: Padiahmz efendimize sen ve ben gibi binlerce
kul feda olsun diyerek onu sokaa kmaya ikna etti. Merdiven bana
geldiinde paann adamlarndan biri talihsiz musahibi aa itiverdi. s-yancular
bir anda Musa elebi'yi hanerleyip ldrdler. Recep paa, yakasn paralyor,
barn yumrukluyor Ne ettiniz ben ona kefildim diye avaz ediyordu. Tam
tabiri ile hem sandal sallyor hem de frtna var diyen kayky andryordu.
syanclar bu melun ii bitirdikten sonra eski yenieri aas Hasan Halifeyi
buluyorlar paralyorlar oradan da Defterdar Mustafa paay gizlendii yerde
ehid ediveriyorlard.
stanbul yine karmakark olmu, hasretle kendine nizam verecek adam
bekliyordu. Dier tarafdan Sipahiler, Sultan Murad'n tahttan indirilmesini
aka mzakere etmeye balamlard. Ne varki; Yenieri Aasnn muavini
Kse Meh-med Aa ile Sipahi Aa's Rm Mehmed Aann mukavemetleri
olmasayd, Hz. Padiah bu raundu kaybeder dolays ile Osmanl Devleti byk
bir zarara duar olurdu. Aalan kendi yanna celbetmeye muvaffak olan padiah,
bu isyandan krl ve galip olarak kt. Ama bu celbetme iini nasl baard. te
buna biraz deinsek iyi olur.
ktidar srdrmek iin kuvvet merkezlerini elde tutmak ve kendine bend ile
mmkn olduu inkr edilmez bir gerektir. Padiah, Hafz paa'n katlinden
sonra Defterdar Mustafa paann yerine Hseyin Efendi, Yenieri Aa's
olmasna ramen kellesi istenen Hasan Halife'nin yerine Kse Mehmed Aa
tayin olunmutu. eyhlislmlk ise Ahizade Hseyin Efendiye, Sadrazamlk ise
Topal Recep Paa'ya verilmiti. Sipahi Aalna Rm Mehmed Aa'nn
tayinleri yaplmt.
Rm Mehmed ve Kse Mehmed Aa'lar eskiden beri tanyan padiah onlar
birer birer saraya davet etmi ve meydana gelen btn isyanlarn altnda Recep
paa'nn kesin eli olduunu renmiti. Bu Recep paa'nn hesabn grmek iin
padiaha bir vesile lzmd. O da Hsrev paa'nn idam ii olmutu. Hsrev
paa'nn idamn yukarda bir netice olarak vermisekde perde arkas
saylabilecek bir safahat vardrki; Mizanc Murad bey tarihinde bu olay ok
nemli bulmasndan epeyi tafsilat veriyor. Biz sadeletirerek vermeye lzumlu
grdk.
Diyarbakr Beylerbeyliine tayin etmi bulunduu Murtaza paay yanna
celbederek eline Hsrev paa'nn idam fermann tututurup Baka paa senin
sadakatinden bu fermann gereini yapman beklerim. Baknz drst bir adam
olan Murtaza Paa ne cevap verir: Padiahm bu ii bana vermeyiniz. Padiah
sklr bunun zerine Murtaza paa izah eder: Padiahm; Hsrev paa ok
gaddar ve zalimdir. Yllardr bu sfatlarla devletin en yksek kademelerinde
vazife ifa etmitir. Bu vasflarndan dolay byk bir servet sahibidir. Ben onu
katlettikten sonra servetinin en ufak habbesini dahi hazineye koysam yinede baz
ahslar Murtaza paa Hsrev paa'nn hazinesinden epey mal ald derler. Ve
ilve etti: Bu szler gn olur padiahmn nezdinde makbul karlanr dedi.
Hazreti padiah Bunu sylediin ok iyi oldu. Da ta gammaz kesilmi
haklsn ne varki bana Hsrev'in kellesi lzm onun servetini kuruuna varncaya
kadar sana hibe ettim cevabn verdi."
Yukarda naklettiimiz olayn en nemli taraf karsndaki 'insana itimat telkin
ederek, arzu ettiini yaptrmann nemini belirtmek iindi.
te Rm Mehmed ve Kse Mehmed Aalar padiahn ne kadar iyi niyetli ve
ayrca devlet gemisini rayna oturtmakta son derece kararl olduunu
grdklerinden kendisini desteklemilerdi.

Recep Paa'nn Katli

Sadrazam Topal Recep paa daima zorbalardan bir ka kiiyi yanna alarak
Dvan'a gelirdi. Son ihtilalden iki ay kadar sonra bir gn Dvan'a mutad vehile
yanndaki zorbalarla gelen sadrazam onlar d kapda brakp padiahn
huzuruna varp etek pmee durduunda 4. Murad birdenbire parlad: Gel bre
Toplazorbaba. Recep paa ard, ve aman padiahm biz sadece sizin
kulunuzuz, btn gayretimiz hizmetinizde olmaktr diye dil dkmeye balaynca
Bre abdest al hitab Recep paann dilinin tutulmasna, ayaklarnn tutma-
masna yerlerde srnmesine sebeb oldu. Padiah Tiz kafasn kesin dediinde
cellat orda hazr olmad iin bostanclar hemen kement atarak Damad Topal
Recep paann hayat defterini drverdiler ve cesedini kap nnde paalarn
bekleyen zorbalarn nne attlar. Zorbalar paalarnn cesedini nlerine grnce
derhal savutular. nk artk devletin sahibi ayaa kalm, btn gcn
gstermeye balamt.
Taban Yass Mehmed paa sadrazam yaplm ve padiaha ok bal bir zat
olan paa Msr valiliinden emekliye ayrlmt. ok drst bir zat olan paa
Hicri 1041, Mildi 1631 ylnda geldii bu makam be yla yakn bir zaman
muhafaza etmi ve padiahn en byk yardmcs olmutur.

Sinan Paa Kk nnde Yaplan Yemin

4. Murad yirmiiki yana basm artk iktidar tek bana srdryor, kuvvetli
iradesi memleketin her yerinde kendini hissettiriyordu. Zorbalarn bozmu
olduu baz eyler eski ekline oturtulurken sipahilerden bazlarnn divan
hizmetlerindeki vazifelerine son verilmiti. Bu vazife Kanuni Sultan Sleyman
zamannda yz kii ile yaplrken son demlerde onbin kiilik bir kalabal
bulmutu. Bunun sebebi ykselmek isteyen baz vzera kendilerine kuvvet
temin etmek iin byle mevkileri bol keseden datyorlard. Bu defteri incele-
yip normal rakamna dren padiaha kar bir daha ayakta kalmay denediler.
Haberi alan padiah; hemen Sultan Ah-med meydannda toplanan sipahilere
haber gnderip Saray burnunda Sinanpaa kk nne gelmelerini orada
divan kurulacan bildirdi. Taht oraya koyuldu, sipahiler, yenieriler meydana
geldiler. Padiah, bu divanda hitabet san'atnn en ince ve en nefis rneklerini
gsterdi. Halifelik sfatnn kudretini fevkalde bir slpla dile getirdi. Tarihin
gemi sayfalarndan nefis rnekler, islm tarihinden o kadar manidar iktibaslar
yaptki duyan ulema bile bu yirmiiki yandaki civann bu dersleri nereden
aldn hazmettiini dnmeye baladlar, hele hele Sizden olan Emire riayet
ediniz mealindeki ayeti kerimeyi tefsir edince meydanda herkes padiahn
yannda olduunu, bunu yeminle de teyit edeceklerini ifade ettiler. Bunun
zerine orada hazr olan mushaf'a el baslarak yeminler edildi. Sultan Murad
burada ulema ve kadlara ceddi Sultan Bayezidi Vel Hz. nin azarlamasna yakn
ikazlarda bulundu Bilindii gibi Bayezidi Veli'yi ncelerken meydana gelen tabii
afetlerin merhum padiah tarafndan sebeb olarak ulema ve kadlar gsterilmi,
bir lkenin kadlar adaletten, ulemas ilimden uzaklarsa Cenab- Hakk (C.C.)
Hz. leri o lkeyi belalara duar eder demiti. 4. Murad da bu byk ceddinin
sylediklerine yakn eyler syleyerek, , hem Yenierilerden, hem Sipahiden,
hem de ulemadan bir nevi biat alm oluyordu.

Temizleme Hareketi

Yukarda zetlediimiz toplantnn o ikna edici havasnn bir ka gn sonra

getii grld. nk sipahilerin zorbalar orda verilen szlere uymamlar
mesele karmak istiyorlard. te 4. Murad artk istihbaratn kurmu bu gibi
hareketleri kimler hazrlyorsa hemen haber alyor ve icabn gryor,
hayatlarna son verdiriyordu. Bu zorbalarn bazlar unlard. Saka Mehmed,
Cad Osman, Grc Rdvan gibileri lm olarak denize atldlar. Buna mukabil
Konya civarn bilhassa Beyehri, Seydiehir gibi yerleri kasp kavuran Deli
lahi, padiahn kendisini ldrteceini bile bile stanbul'a geldi ve ldrld. lk
hedef hem bu zorbalar ldrmek hem de Hafz paann ehid edildii srada
verdii sz yerine getirmekti.

Bir Yangn Ve Ttn Yasa

stanbul'un Cibali semtinde kan bir yangn gnlerce devam etmi Hz. Padiah
bu yangnda bir itfaiye eri gibi kouup durmu ve hatta muhtelif yerlerinden
bile yaralanmt. Yangn sndnde yirmibin evin kl olduu grld. Hele
bunun sebebi bir kahvehaneden bilinince btn kahvehaneler kapatld.
Kk Kadzade Mehmed Efendi 990 Hicri, 1582 Mildi ylnda domu,
Balkesir'de domas mnasebetiyle Birgivi Mehmed Efendi Hz.Ierinin
talebelerinden ders okumu stanbul'a geldikten sonra Tercman Yunus Tekkesi
eyhi mer Efendiye intisap etmisede merebi uyumad iin sofiyye
mesleini terk edip bir zahir ulemas olarak camii krsilerin-de vaaz etmeye
balam ve padiahn politikasna uygun vaazlar verdii iin Ayasofya
vaizliine ykseltilmi padiahin ttn yasak etmesinden ttn haram
olduundan ileri srmesi ile bir de tarikatlara cephe almakla mehur olmutur.
Fakat ttn yasan desteklemesi padiahn siyasetine uygun dmsede
devleti kuran tarikatlara cephe almasna raz gelmemi kadzade tarikatler
yklendike Hz. padiah tarikat eyhlerine daima saygl olmu ve riayet
gstermitir. Buna sadece iki mstesna saymak mmkndr aada yeri gelince
temas edilecektir.
Kahvelerin kapatlmas, ttn yasa insanlarn bir araya gelip, fesat
evirmelerine mni olmusada itiraf etmek gere-kirki bir ok kurunun yannda
bir ka yanda yandn grmek zc olmutur. Ne varki bu yasaklarn
getirdii padiahn bizzat devriye gezerek akileri temizlemesi olay, bir ka
susuzun idam ile glgelenmitir. Tarihilerde zorba temizlemesi
anlatacaklannada btn gayretlerini bu istisna tekil edecek bir iki olaya
dkmlerdir. Nizam alem byledir ite kolay salanacak i deildir...
,
eyhlislm Katli

Bir ksm ran kuvvetlerini Osmanl toprana girerek Van ehrini muhasara
ettikleri haberi dergh padiahiye ulanca hemen veziriazam Tabanyassi
Mehmed paaya bir irade verip ran'a sefere kmasn bildirdi. Kendiside
arkalarndan geleceini eklemeyi ihmal etmedi. O srada tarihler hicri 1034,
mildi 1633 yln gsteriyordu. Sadrazam orduyu hazrlam ve padiahn
teftiine sunmutu ki, Anadolu tarafna geen padiah bizzat yapt teftite
aksaklklar tesbit etti. Bu aksaklklarn meydana gelmesinde rol olan drt vezir
cezaya uratldlar. Bu ceza mallarnn msaderesi ve srgn olmu oldu.
Cezaya arptrlan drt vezir unlard: aalaza-de Mahmud paa, Nianc
Yusuf paa, Mostarli Mustafa paa, Civan Kapcba Semiz Mehmed
paaydlar.
Btn bunlar olurken ranllarn Van nnden ekilip gittikleri haberi geldi.
Fakat Hz. Padiah hazrlklarn devamn istedi, nk ran zerine sefer
yapmaya bir kere kararn vermiti. Ordu hazrlklarna devam ededursun, 4.
Murad Bursa zerine bir gezi tertib etmi bu gezide hem av yaplacak hem de
halkn ikyetleri yerinde incelenecek ve neticelendirilecekti.
zmit'i aan ve znk'e gelen padiah znik Kads Gm-zade Mehmed Efendi
hakknda ald ikyetlerle bir karara varmt: Kad, znik kalesinin kapsna
aslsn. Bu emir yerine getirildiinde, stanbul'da kzlca kyamet ulema arasnda
kopuverdi. Nasl olurda bir Kad, alelade bir sulu gibi aslrd?
Hemen eyhlislm Ahizade Hseyin Efendi dier alimlerle bir toplant yapm,
kad hakknda bir soruturma yaplmadan idam edilmesindeki hakszlk, devletin
kuruluundan bu yana ulemaya gsterilen sayg ve sevginin haleldar edildiine
varlm ve Valdesultan'a Padiahmza bedua etmekten saknrz, faydal olur
ki, siz kendisine nasihatta bu-lunasanz mealinde bir mektup yollamt.
Padiah ise znik'ten Bursa'ya gemi ve Bursa'daki cedlerinin kabirlerini ziyaret
etmi ve onlarn mbarek makamlarndan istianede bulunmaktayd.
eyhlislmn mektubu Validesultana gelmekle beraber, bu toplantda
eyhlisim'n azndan padiah hal ederiz yollu bir cmle ktnda
Valdesultana ayrca bildirilmiti.
Valdesultan her iki haberi de oluna gndermiti. Benim arslanm acele zere
gelesiz, clus tedbiri iin szler dolamaktadr.
Padiah bu haberi aldnda bir dakika kaybetmeden yola km maiyetini dahi
beklemeden ancak kendisine yetien br ka kii ile durmadan yol alm, uyku
filan demeyip Ka-
trl mevkii denilen yere gelip stanbul'dan gemi gemesini beklemeden orada
bulduu bir kaykla Gebze'ye gemi or-dan atlad gibi skdar' tutmu ve
yanndakilerden birini ok gzel olan hat yazs ile eyhlislm ve olunun
Kbrs'a srgnlerini havi bir fermanla kendinden evvel karya yollad.
eyhlislm ve olu ki, o da stanbul Kads idi. Birer gemi ile srgn seferine
baladilarsada Hz. Padiah aniden karar deitirip Bostancbana gemiler
anakkale Boazndan kmamsa var yeti kendilerini karaya kartp hayat
defterlerini dr dedi, kmlarsa dokunma yollu bir emir verdi.
Bostancba yanndaki maiyetiyle karadan at koturur deryada gemileri
gzlerdi. Bakrky nlerine geldiinde bir geminin sahile ok yakn bir yerde ve
yaklamakta olduunu grd. Bu gemi sabk eyhlislm Ahizade Hseyin
Efendinin iinde olduu gemiydi. Deniz sertlemi gemi bir kazaya uramasn
diye sahile yanamay ye tutmutu. Ye tutmu amma eyhlislm Efendinin
anakkale Boazn aamamasndan dolay hayatnn son bulmasna s-ebeb
olmutu.
Bostancba karaya kartt eski eyhlislam orda bodurmu ve kumsala
hemen defnetmilerdir. Bu kumsal Yeilky kylarnda Kalibriya ky olduu
btn tariflerde mterektir. Cenaze namaz, ykanma gibi dini islmn
emirlerinin yerine getirilmediine dair ddialar mesnetsizdir. Ancak suda
unutulmamaldaki, dier ulema kendi aralarnda yaptklar bir toplantda
Ahizade efendiyi ehid ilan etmilerdir. eyh-ismin olu ise anakkaleyi
getiinden kurtulmutu.
Drdnc Murad'n Bostancbay yannda Abaza Mehmed paa olduu halde
Yedikule surlar dna kadar kp, gemiyi gsterip Tiz katleyle dediini
smail Hakk zunar-l merhum Osmanl Tarihi adl eserinde kaydetmektedir.
Ve deerli aratrc, eyhlislmn, Topal Recep paa ile beraber ehzadelerin
hayatna kefil olduu gn bu akibetinin belli olduunu hele hele znik kads
olaynda hal gibi laflar etmesi, padiahn fikir deitirip katletmeye karar
vermesine nemli sebebtir der ve bu gre biz de katlrz.
Bu idam Osmanl devletinde bir eyhlislmn ilk defa bana geliyordu. Zaten
eyhlislm byle bir akibete uramtr tarihimizde. Meihat makam yani
eyhlislmlk seksen yan am Yahya Efendi'ye stanbul Kadl ise Kara-
elebizade Abdlaziz Efendiye verilmiti.

Revan Seferi Ve Memleketin Tanzimi

Bu seferi iki ksma ayrmak sanki farz oluyor. nk birinci blm devleti
aliyenin skdardan ta ran hududuna kadar yaplan bir teftile bu teftiler
neticesinde yaplan infazlar baz tarihilerimizde insafszlk, hakszlk ve
zalimlik diye vasflandnlrken baz izan sahibi insanlarda byle bir icraat
yaplmas artt diye Kuyucu Murad paa'.dan beri Anadolu zerinde yksek
dzeyde bir tefti yaplmam, bakentte meydana gelen gaileler Anadoluda bir
nizam brakmamt. Otoritenin tesisi uzun bir zaman almt.
te drdnc Murad adalet eli uzun yllar dememi Anadolu'ya bu Revan
seferi mnasebetiyle uzatabiliyordu. damlar daha Kartal'a gelmeden balamt.
Padiah kard bir emirle stanbul'da han odalarnda surda burda bir tek sipahi
ve yenieriyi kendisinden habersiz brakmamalarn ferman etmiti. Galatah
elebinin bir asker braktn renince hemen nnde diz ktrp boynunu
vurdurdu. Her yerleik blgeden getike ikyet edilenler dikkatle gzden
geiriliyor ve cezalar tertib olunuyordu. Bu arada kendisine yardmc olan Rm
Mehmed ve Kse Mehmed Aa'lar bile ecel erbetini itiler. Hatta bunlardan
Kse Mehmed Aa idam olunurken padiah nankrlkle itham etti. Fakat ne
derece hakl idi? Eer padiaha devletin kurtulmas iin yardm etmisse ki
herhalde yledir, bu zaten ordunun en yksek makamn igal etmekte olan bir
ahsn en tabii vazifesi deilmi idi sanki...
Taban Yass Mehmed paa seferin Badad zerine olacan sanyor ve btn
plnlarn ona gre hazrlyordu. K Haleb'de geiren sadrazam, am valisi
Kk Ahmed pa-a'ya byk yardmlar yapm oldu. Kk Ahmed paa,
sadrazamn yanndaki sipahilerden istifade ederek Drz emiri Maanolu
Fahreddin'in malub ve esir ederek kurduu devlete de son vermiti. Bu
Fahreddin Avrupa tarihlerinde bile kendinden bahsettiren bir serseriydi.
Emir Fahreddin esir edildiinde padiahn yanna oullan olduu halde
gnderildi. Sultan Murad kendisine ve ocuklarna iltifat ettiyse de bir mddet
sonra kk olunu Enderun denilen saray okuluna vermi Emir Fahreddini ve
dier olu Mesud'u katlettirmi idi. Hicri 1044, Mildi 1634.
stanbul zerine ilkbaharn o yeniden ortal zmrt yeili yapan mlayim
havas kendini gsterince Sultan Murad'n muhteem adr skdar'daki mutad
yerine kurulunca yukardaki satrlarda bahsettiimiz gibi Revan'a sefer Anado-
lu'ya ise nizam gitmeye balad. Burada idam edilenlerin adlarn tek tek yazsak
sayfalar tutar ancak bir iki tane idam vardrki bunlara ok ksa da olsa temas
etmek "gerekir. Hs-rev paay idam eden Murtaza paa, Demirkazk adiyle
tandmz Halil paa'nn serdarln ketmetmi hanedan dama-xd olmas
hasebiyle bu imkn elde etmi padiahdan ald ferman Taban Yass Mehmed
paaya gndermi oda byle /ibilir ve tecrbeli bir kahraman olan Halil
paa'nn aff iin efaat edecei yerde hemen ferman mucibince hareket etmi ve
paay idam ettirmi.
Yine Grc Mehmed paa merhum ile Nogay Murtaza paann oullan iin
idam ferman kardysada yaknlar bu ferman iptal ettirme imkn buldular.
Sultan Murad ordu efrad iinde o kadar beenildiki nk onlarla beraber yr-
yor, onlarla beraber yemek yiyor hatta bazen adrnda deil zerine rtt bir
harmaniye ile toprak zerinde uyuyordu. Bir ara arabada seyahat ederken
yollarnn nne kan bir bayku uursuzluk alameti sayldndan bir
durgunluk oldu, yry aksad. Padiah arabadan derhal atlayp atna bindii
gibi baykuu kovalamaya balam ve elindeki denek ile kuu yere serip
grenlerin alklarna sahip oldu. Bir ara birlikler arasnda dolarken silahl bir
muhafz kemerinden tuttuu gibi havaya kaldrarak bir mddet dolatrm
herkes bu kuvvete hayran olmutu. Yine yolda bir askere tfek kurunu attrp, o
merminin menziline okla at yapm ve o mesafeye okunu drd rivayet
edilir. O kadar cesur bir insandaki o kadar yenieri ve sipahi zorbasn
ldrtmesine ramen hi ekinmeden gerek tebdil kyafet gerekse olduu gibi
aralarnda dolar, tand bir zorba olduunda hemen hkmn icra ederdi.
Erzurum nlerinde sadrazam ile bulutuunda elindeki sancaierifi hamil
olarak teslime gelen sadrazamn yanna doru bir ka adm atarak sancana
olan saygsn gstermi ve onu eline aldnda sadrazamn elini skm ve belki
de tekmillerde komutanlarn tekmil aldklarnn elini skmalar o gnden bize
gzel bir miras olarak kalm olmas kuvvetle muhtemeldir.
Revanda mteveccihen yola kldnda Kars, kilise, Gkknbet yolu ile
Revan nne varld. Sultan Murad yannda bir klavuzla en nne varld. Sultan
Murad yannda bir klavuzla en nde gidiyordu. Kalenin nne gelinip top men-
ziline girildiinde klavuz durdu artk tehlike var gidemem dedi. Sultan Murad
ise byk bir hrsla bard. Korkak, ecel gelmeyince insana zarar
gelebilirimi? diyerek atn ileri srd. Kaleden toplar atld. Glleler ok
yaknna dt bir ka tanesi de bann zerinden at. Sultan hi ftur
getirmeden yava yava Otan kurmak zere setii tepeye ekildi. Mirgn
Han'n idaresindeki savunmada on gn kadar dayan-dilarsada elik iradeli
padiaha teslim olmaktan baka areleri kalmamt. Bylece Revan padiaha
Revan Fatihlii unvann getirmi oldu.
Mirgn oluna Yusuf paa adn vererek padiah vezirliine kabul ettiini
bildirdi. ranl askerlere ise silahlarn alarak kaleden kp gitmelerine zin
verildi. Bu ilerde tecrbeli komutanlar, askerin ldrlmesini hi deilse
silahlarnn verilmemesini tavsiye ettilerse de Padiah ben verdiim szden
dnmem diye red etti. Fakat bu askerler kaleden karken geride kalan halka
eziyet ve hayvanlarn srmee baladlar. Padiah derhal Kk Ahmed paa'y
bunlar takib ve tedip etmeye gnderdi. Ne varki oniki bin kiilik bu kuvvet
Ahmed paay ricata mecbur etti. Revan kalesinin en byk camiine Cuma
namaz klnd. Camiden kan padiah Kapclar khyas Salih aa ile Musahib
Beir Aay stanbul'a zafer haberini ve enlikler yaplmasn bildirmek iin
gnderirken Baya-zd ve Sleyman Sultanlarn idamn da irade etmiti.
stanbul halk zaferin enliklerini yaparken Bayazd ve Sleyman sultanlar, anne
ve baba bir aabeylerinin ta Re-van'dan gnderdii hatt- hmayun ile ehidlik
makamna kyorlard. Sultan 1. Ahmed'in kardei sultan Mustafa'y l-
drtmeyip hatta taht'a vris brakmas gibi mkemmel bir jvasiyetinden sonra bu
ehzade idamna son verilmesi gerekirdi. Sultan Gen Osman, Amcas Sultan
Mustafa'y ldrt-seydi belki de ehid edilmek yle dursun tahttan bile indiril-
mezdi. Bu satrlarn yazar u ana kadar ehzade idamlarna kar bir keresinde
bile muhalif tavr taknmamtr. Bu vatanda ise Sultan Ahmed merhumun
vasiyeti bir teaml haline getirilebilirdi. Yine de dorusunu Allah (c.c.) bilir.
Yalnuz unu bir ok tarihiler ve bilhasa Mizanc Murad Bey Sultan Bayezid'in
drlmeyip, sa biraklsayd gen yata vefat eden 4. Murad yerine tahta
geip, aabeysinin yarm brakt slahat tamamlayacan sylerken delil
olarak da yenieri ve Sipahi isyannda haremden getirtip ehzadeleri gsteril-
diinde Bayazid Sultan asilere hitabede bulunmu ve Padiahmzn sayesinde
huzur iinde yayoruz bizi niin taciz edersiniz diyerek padiahn kendilerine
iyi baktn sylemekle ona yardm etme civanmertliini delil almaktadr. Ne
derece bu grte isabet vardr, mekktr.
Orduyu hmayun Revan'dan hereketle Tebriz nlerine gelip orayda feth etti.
Tebriz'e gelirken Drdnc Murad'n nehre den bir askeri sulara kendisini
atarak kurtard btn tarihlerde yazldr. Tebriz'e gelmeden evvel Curs kalesi
denilen yer mukavemet ediyordu. Kale kaps ok sert bir aatan yaplm,
balta ve grzlere metelik vermiyordu. Hz. Padiah bir tomruk getirtip, kiinin
zor tad tomruu tek bana kaldrp, koba vurur gibi kale kapsna havale
ettiinde, kap krld ve asker kaleye girebildi.
Orduyu Hmayun Tebriz'e girdiinde tarihler hicri 1045, miladi 1635 yln
gsteriyordu.
Hz. Padiah 1045 hicri, 1635 miladi yl sonlarnda stanbul'a avdet etti.

Badad Seferi ncesi

Hz. Padiah stanbul'a dnmsede, sadrazam Taban Yass Mehmed paa ve

ordunun bir blm ark hududunda kalm ve yollarn, kprlerin onarm baz
kervan saraylarn yaplmas gibi ilerle uralmtr. Sadrazam hakikaten bu
ileri gayet gzel yapm bunun faydalar bilahare grlecektir.
Revan Muhafz Murtaza Paa askerinin byk bir blm ile k Erzurum
civarnda geirmeyi plnlam ve kalede byk bir kuvvet brakmamt. Bu da
undan icab ediyorduki bu kaleye ahn taarruzu beklenilmeyen bir ey deildi,
hepsi muhasaraya gireceine byk bir blm kaleden uzakta olursa muhasara
esnasnda gelir ve ran ordusunu iki ate arasnda brakabilirdi.
Mehmed paa bu ie izin vermedi.
K ortasnda yardm gnderme gayretlen hem padiah-dan hem de sadrazamdan
sudur etmesine ramen bir neticeye varamad. ah Saf Revan' tekrar ele
geirdi. Fakat naslsa bu sefer Revan'daki Osmanl askerine silahlan ile birlikte
kp gitmelerine izin verdi.
Eyyubi slalesinden olan Ahmed Han, eski sadrazam Hs-rev paann hatas
yznden Osmanldan yz evirmi ve ran'n hizmetine girmiti. Daha sonraki
deiiklikler ve bilhassa Kk Ahmed Paann dou hududlarmzda gsterdii
mertlik ve kahramanlklar Ahmed Han'n yine Osmanlya tevecchn temin
etmeye kfi gelmiti. Kk Ahmed Paann lakab boyunun ksalndan
geliyordu. Fakat bu Kk lakabl ksa boylu aslen Arnavut olan paa, zeksn
daha evvel Drz emiri Fahrettin'in yakalanmasnda gstermiti. Fahrettin,
Kk Ahmed Paann nnden kam Lbnan'daki dalarn ierisinde zor
klr maaralara saklanmt. Ahmed Paa byk byk atelerle bu dalar
stp kzdrm bol miktarda kzgn kayalar zerine sirke dktrerek yu-
muatm, bu kayalara kazlar yapp hain Drzyi ininde yakalam ve Hz.
Padiaha gndermiti.
Ahmed Han, Kk Ahmed Paa ile anlam ve devleti aliyye hizmetine
dnmt. Ne varki ah Saf bu ie ok kzp, byk bir kuvvetle Ahmed Han
zerine gidilme emrini vermiti. Kk Ahmed Paa gerek padiaha gerekse
Sadrazama mracaat ederek yardma gidebilmesi iin kuvvet ve msaade
istemisede msaade gelmi fakat emrine verilen kuvvet lzm olann onda biri
bile deildi. Buna ramen Osmanl yardmn ulatrmak iin gzn karartp
ran ordusunun zerine ulland. Epeyi muvaffakiyetlerde gsterdi. Ne varki
ranl komutanlardan Rstem Hn'n emberine dt ve perian oldu. Hicir
1046, Milad 1636 yl, Kk Ahmed Paann askerine izin verip banz
kurtarn diyerek bir eline sanca dier eline klcn alp ricat anna
sdramad iin dmana saldrp, dve dve ehid olmasna ahid
oluyordu.
Bu olaya padiah o kadar zldki Taban Yass Mehmed Paay be seneye
yaklaan sadrazamlndan azil edip yerine Bayram paa veziriazam oldu.
Mehmed Paay ay kadar gz altnda tutan padiah, huzuruna getirtip
kendisini teselli etti ve z kalesi vali ve serdarlna tayin etti.
Dvan padiahn bakanlnda toplanm ve Badad iin sefer karan almt ki,
ran elisi ok kymetli hediyelere hamil olarak Dersaadete geldi. Gayet gzel
karland. Ne varki ahn teklifleri makbul grlmeyip, tadil edilmesi sylendi.
Bayram Paa ise sefere kmay derhatr etmeyi dnmedi bile. O nde gidecek
Badad fatihine yol aacak idi.
Sefir, Haleb valisinin askerinin arasna iki casus yerletirmi ve ah'a ulatrmak
zere mektuplar vermiti. Bunlar meydana kt. Casuslar idam olundu. Bayram
Paa yollarn dzelttiriyor selefi Taban Yassfmn eksik braktklarn
tamamlayordu.
Bu srada stanbul'da ehzade Kaasm'n hayatna son veriliyor artk geriye
Sultan Ahmed oullarndan bir zamann padiah birde Sultan brahim
kalyordu. Sultan brahim'in rahatsz grnts ona bir hayat, tahta bir padiah,
Osmanlya ise yeni bir kurulu balyordu. Kaasm sultan ehid edilirken,
Kthane'de bulunan byk baruthane berhava oldu. Mal ve can kayb az
deildi.
Sultan 4. Murad devletin ileri gelenleri tarafndan zmit'e kadar teyi olundu.
Mft ve Kazaskerler kendisi ile beraber sefere gidiyorlard. Hicri 1047, Milad
1637.
Silahdar Mustafa Paa, Anadolu Kazaskerini padiaha ikyet ederek azlettirdi.
Padiah Kad hakknda Yahya Efendiden sorduunda Silahdar paann
dmanln zerine ekmek istemeyen eyhlislm Kad'y himaye edecek bir
ift sz dahi sylemedi. Kad Muid Efendi Belgrad'a srgn edildi.
Padiah Badad seferine devam ederken bir mjdeci geldi. Padiaha bir evld
olduunu syledi. Padiah kzm? er-kekmi? diye sordu Mjdeci biraz
teredddten sonra erkek dedi. Padiah derhal tahkik iin ulak gnderdi. Gelen
haber kz olduuydu. Bunun zerine mjdeci ldrld.
Sultan 4. Murad Sakarya eyhi diye anlan ve mridlerin-ce tfek kurunu ve ok
ilemedii ileri srlen bu zat kendisine getirmelerini emretmiti. Padiah
Ilgn'da iken huzura kardlar. Mridlerinin; efendilerine payeler verip,
olduundan yksek grmeleri, mbarein ban yedi. Cellt bu zatn
kemiklerini krd. Bir ok kitaplarda yazd gibi Hasan Kk Bey'in
Tarikatler adl eserinde de aynen yer alrki merhum eyh Efendi kemikleri
krlrken hi tela ve teessr, acdan ise hi ikyet etmiyordu.Hatta Cellada
acele etme evladm diyordu.
Burada unu hatrlatmay nemli grdk. Bilindii gibi Peygamberimiz
Efendimiz (s.a.v.) bir hadisi eflerinde me-len Benim mmetimin alimleri,
ben-i srailin Neb'leri gibidir buyurmulardr. phesizki bunlarn iinde
evliyaulahn bykleri kastedilmektedir. Bu sekin zevat Cenab- Mevl'ya
kurbiyetlerinden dolay bir takm stnlklere sahiptir.
Bu yaknlklarn kurbu Feraiz ve kurbu Nevafil boyu ile olduunu btn
mutasavvflar eserlerinde bildirmilerdir. Ne var-ki mridler bal bulunduklar
Efendilerini zamann kutbu gibi grdklerinden o zat- muhteremlerin hi bir
zaman iddia etmedikleri makamlar kendilerine yaktrp, her tarafta yayalar ve
otorite ile kar karya getirip byle zc durumlara sebeb olurlar. te 4.
Murad, Sakarya eyhi denilen zt byle bir muameleye tabi tutmutur.
Mridleri her halde bundan sorumludur.
Konya'ya geldiinde, Padiahn adaletli eli, Bolu Sancak Beyi Abdi Paa ve
Yeniehir Sancak Beyi emsi Paazade Ahmed Paay sancaklarnda zulm
ettiklerinden tepelerine indi ve hayatlarnn kayd silindi.
Revan seferi srasnda Konya'dan geerken Konya elebisi Bekir Efendi ile
sohbet etmi ve pek memnun kalmt. Kendisine bir takm zel hediyeler dahi
vermilerdi. Badad seferi srasna ise yani bu seferde gazab padiahiye urad.
Makamndan azil ve srgn etti.. Sadrazam Bayram Paa srgne gnderilen
Bekir elebiyi stanbul'da kendi saraynda lnceye kadar misafir etti. Bekir
elebinin yerine Kara-hisar elebisi Arif Efendi tayin olundu.
Adana'ya geldiinde bir ka kiinin kendilerin kale dva-rndan nehre att
grld. Sebebi sorulduunda. Vali Cafer Paa'nn zalimce idaresi dediler.
Padiahn yanndaki Cafer Paa tarafdarlan koruyuculuk yaparak ii sadece
azille kurtarabildiler.
Hazreti Padiah Antakya'ya geldiinde kpr zerinde kalabalk bir topluluk
grd. Nmayi yapacaklar zann ile nehrin suyunun derinliine bakmadan atn
suya doru srd, atyla beraber yzerek karya geti. Akam olunca yol lan
amaya memur olan Kapcba falakaya yatrld.
Hekimbann lm

Bilindii gibi padiahn ttn yasa, afyon ienleri de kapsamna alyordu.

Padiahn Hekimbas Emir elebi ise afyon yutmaya mptela di. Silahdar
paa bu iptilay rendiinden kendisini padiaha ihbar etti. Padiah; nezdine
getirttii Emir elebinin kendisi ile satran oynamasn istedi. Henz oyuna
balanmt, padiah Baka hekimba, sen afyon yutarmsn deyince Emir
elebi: h, h padiahm diye cevap verdi. hbar o kadar mkemmel
yaplmtki zarif kutunun bile yerini bilen padiah; haplarn kutusunu
karttrd. Bunlar nedr? diye sordu. Hekimba suyu alnm afyon olduunu
ancak zarar olmadn bir avu bile yu-tulsa birey olmayacan syledi.
Padiah O halde hepsini yut bakalm diyerek hepsini yutturdu. Arkasndan hi
birey olmam gibi tan oynayp hamle srasn Emir elebiye verdi. Oyun
uzun sre devam edip afyon tesirini gstermeye balad. Padiah git, dinlen
dedii zaman i iten gemiti. Ne vark bu i iten geme, padiah iinde varitti.
Son bir hamle le odasna giden Hekimba, padiahn o zaman ismi konmam
rahatszlnn ilac olan ve ta Himalaya dalarnn altbin metre yksekliindeki
kayalarn arasndan getirdii nadir bulunan ve kimseye sylemedii otlar yok
etti. Bu srada talebeleri hocalanne iyilemesi iin ilalar hazrlamlar ve
imesini teklif ettilerse de Emir elebi: Silahdar paa gibi dman olana hi
bir ila kr etmez diyerek aksine afyonlarn tesirini hzlandracak olan souk ve
tatl bir erbet iti ve uyanmamak zere yataa uzand. Bylece Padiahn da
uzanaca gnlerin ilki balamt.
Tarihler Hicri 1047, Miladi 1637 yln gsterirken Sadrazam Bayram Paa vefat
etti. Hz. Padiah ok kederlendi. Bayram Paay o kadar severdiki ok sevdii
ir Nef'yi Bayram Paay hicv ettii iin bodurmutu. Halbuki inkr etmemek
gerekirki, Sultan 4. Murad'n yetimesinde htt pek gzel beyitler ina
etmesinde air Nef'nin msbet tesirleri vardr. Padiah air Nef'yi o kadar
severdiki onun siha-mn okurken yanna yakn bir yere yldrm dm idi. Bu
eserde bir ok hicviyeler olduundan padiah, bu yldrm mstehcen hicivleri
okumasna karlk bir ikaz saymt. Eseri para para etmi ve iri artp
hicviye yazmaya tvbe etmesini istemi oda buna uymutu. Ne var ki; Bayram
Paa'y hicvetmek suretiyle bu tvbeyi bozmu ve bodurulup denize atlmtr.
Ho ok zayf rivayetlerdede bilhassa Bektallerden gelen rivayette bizzat
padiah hicvettii sylendiki bunun mesnedi yoktur. Olsa olsa araps bol
olan bektailerin iftiras ve uydurmasdr. Bu mevzuya u szlerini nakl
ettiimiz padiahn deyiiyle bitiriyoruz. Senin gibi bir veziri ben nerede
bulaym!

Tayyar Mehmet Paa'nn Sadareti

Kapdan- Derya Kara Mustafa Paa Sadrazaml kendine uygun gryordu,

tayyar Mehmed Paann veziriazamla tayinini Ruznameci Hac brahim
Efendinin tavsiyesine balayan Mustafa Paa bu zata kinlendi. Az mddet sonra
Hac b-, rahim efendide vefat etti.
Mnhal bir zeamet iin iki sipahi kavga ettiler. Onlar ayranlar sadrazamn
yanna getirdiler. Meseleyi hal etmek iin gayret sarfeden sadrazam padiahn
yanlarna geldiini grnce durdu. Sultan 4. Murad durumu sordu. Sadrazam
meseleyi anlatt. Padiah dnd. Yer bir, namzet iki. Birini-oraya koysan
br onu rahat brakmaz. Sadrazama dnd iidsinin de ban kesin, ikiside
rahat etsin diyerek kavgay neticelendirdi.
Drdnc Murad'n en nemli ilerinden birisi de Devirme usuln
kaldrmasdr. Bir bakma doru bir karardr. nk bozulmu bir mekanizma
bu toplama ile dzeltilemezdi. Sultan Murad Yenieriyi bambaka bir ekle
evirecekti. Fakat mr vefa etmedi. Bu vazife ta kinci Mahmud'a kald.
Musul'a gelindiinde Hindistan ahnn elisi geldi. Kymetli hediyeler sundu.
Fil derisinden yaplm, iddiaya gre hi bir silahn zarar veremeyecei bir
kalkan da vard.
Hazreti Padiah huzuruna getirilen kalkana yle bir bakp Osmanl saltanatnn
en nefis rneklerinden biri olan ve gnmz elik sertletirme imknlarndan
aa kalmayan bir teknikle sertletirilmi ve en gzel ekilde bilenmi baltasyla
zerinde byk iddialar ileri srlen kalkan, baltasnn keskinliini, kolunun
kuvvetiyle birletiren padiah bir vuruta yard, att.
Byk bir nezaketle sefire dnen padiah, kalkan sizi de, bizide mahcup etmedi.
Sizin ahsnza yadigrm olsun diyerek iine bol miktarda ihsan- ahane
koyarak hediye etti. Hind ahnn yardm tekliflerinin makbule getiini ve bir
a-vuban Hind ahnn yanna eli olarak gndereceini ifade ederek, Hind
ktasyla iyi mnasebetlerin kuvvetlenmesine ehemmiyet verdiini ihsas etti.

Bagdad nnde

Hz. Padiah, skdar'dan knn yzdoksanyedinci gn Badad nne

gelmi oldu. Badad kalesi ikiyzon tane burcu olan ok byk bir kale idi. Hz.
Padiah kalenin muhasara plnlarnn yaplmasnda en ok alan bir teknisyen
olmutu.
Badad'n kuzey ksmnda mam Azam kapsnn karsnda kendi takmyla yer
almt.
Dou ksmnda ak kap denilen yerde sadrazam Tayyar Memed Paa, Rumeli
askeri ve biraz da Yenieri askeri mevki ald. Gneyde ise Karanlk kap denilen
yerde kapdan paa ve Anadolu askeri mevki tuttular.
Muhasara krk gn srd. Nice yiitler meydanda kaldlar. Sadrazam Mehmed
Tayyar Paa ordunun en nnde savarken ehidlik mertebesini ihraz etti.
Sultan Murad ise kendi saraynda gezer gibi sava alannn her yerine kouyor,
askeri teci ediyor, bir yaral grdm ona yardm ediyordu. Savan en nemli
gn olan hcum gnne Mehmed Tayyar Paa ehd olmu meydan- harbde
sadrazamla Kara Mustafa Paa getirilmiti. O da elhak selefi gibi kahramanca
arparak fetih tamamlanana kadar birliklerinin yanndan ayrlmad. Gerek
yanndakilerde gerekse kendisinde meydana gelmi yaralardan kanlar akyordu.
Varsn aksnd ama Ba-dad'da fetih olunuyordu. Hicri 18 aban 1048 Mildi
1638.
Badad feth oluyordu dedik nk kalenin skut etmesi Badad kalesinin fethi
demekti. Badad ehri ise bir antlama ile alnmak isteniyordu. nk bu ehir
son derece terakki etmiti. Byle bir yere savaarak girilince takdir edilirki talan
ve yknt meydana gelmesin. Badad muhafz Bekta Han, Hz. Padiah
nezdine eli gnderdi. Bilahire kendiside huzuru hmayuna vard. Sultan Murad
ranl komutanlarn ve askerlerinin serbeste kp gitmelerine raz oldu. Yalnz
o gn lene kadar btn cephelerde arpma durulmu olmalyd. Btn
mevkiler teslim edilmeliydi. Bu anlama salanmken ranl baz komutanlar
bilhassa Fettah Han kabul etmediler. Bylece antlama gereklememi oldu.
Drdnc Murad, birisinin iki ranl askeri srklerken grd. Son derece kzd
ve bunu yapann kelesinin vurulmasn istedi. nk Ben aman verdim, hasl
olur szmden dnerim diyordu. Vaziyet kendisine anlatld. nanamyordu.
Yaptrd tahkikat srasnda amann kabul edilmediini renince askeri serbest
brakt. Hi bir eye karmad.
Otuzbin kiiye varan ran kuvvetlerinin onda biri dahi ah'n yanna bile
varamad. ah ise o srada Dicle nehri kysna kadar gelmiti, sultan Murad
nmayi iin bir mfrezeyi zerine gnderince ah ricat etme yolunu seti.
Sultan Murad, Hanef mezhebinin mam Ebu Hanife (R.A.)n kabri erefi ve
trbelerini tamir ve tezyin ettirdi. Ab-dlkadir Geylan (K.S.) nn de trbesini
onartt. eyhlislm Yahla Efendi bu tamirlerin yaplmasna byk gayretler
sarf etti. Hatta cebinden paralar bile harcad.

Badad'dan Dn

Hz. Padiah, yannda mahbus bulunan ran elisi Maksud Han, yazm olduu
bir mektubla ah'a gnderdi. Mektubunda sulh yaplmas arzusunu dile getiriyor
ve ah Saf'yi asla tahkir etmeyip tam diplomata yazlp, sulha evet dedirtecek
bir slup kullanmaya itina gstermiti.
Ordunun byk bir ksmn ve Sadrazam Kara Mustafa Paay Badad'a
brakm ve stanbula dnmt. Dn yolunu Diyarbakr zerinden yapmt.
Hz. Padiah Diyarbakr'da biraz dinlenmek istedi. Revan seferine giderken
burada ta Haieb'de istikbal eden Rmiye eyhi dier bir ismide eyh Mahmud
Efendi olarak bilinen bir Nakibendi eyhinin kendisine tavsiye ettii kz
hatrlad. Bu kz Maan olu Fahrettin'in kzlarndan biri olmakla ok hafif
merep bir kzd. Bu kz Kk Ahmed Paa merhumun Drz Lideri Fahrettin'i
yakalad zaman kam ve Rmiye eyhi denilen bu zt muhtereme
snmt. eyh Efendi Haieb'de karlad padiaha bu kz tavsiye etmi ilmi
sim-ya'da mahir olduunu altn yapt sylemiti. Padiah, eyh Efendinin
tavsiyesine uygun olarak kzn bana bir memur koyduu gibi bir haylide para
brakt. imdi bu iin neticesini renmek istediinde, kzn bana braklan
paralan sefih alemlerde tkettii renilir. Kadn ldrtp nehre attrr. Rmiye
eyhini de yanna arp byle sahtekrlara nasl inanr ve sana inanan beni de
aldatmaya vesile olursun diye kr ve aslmasn emreder.
Padiah bu craattan sonra stanbul'a dnm ve byk enliklerle karlanmtr.
Sadrazam Kara Mustafa Paa ise ranl murahhaslarla ekie ekie pazarlk
yapm ve halen ok az farkla devam eden Osmanl - ran hududlar tayin
edilmi ve antlama nce ah Saf tarafndan imzalanm, Sultan Murad
Hazretleri tarafndan tasdik edilmitir. Hicri 1049, Milad 1639.
Mahlu Sultan Mustafa; yeni 4. Murad Badad seferinden dnerken 48 yanda
olduu halde ahirete gt. Devleti Os-maniyede tahtn yegne varisi olarak
ehzade brahim kalmt.

Sultan 4. Mrad'n Vefat

Tarih Hicril050, Milad 1640 yln gsterirken, Hekimba-nn padiahna iyi

gelen ilac lmeden evvel yok etmesi, padiahn lmnn balangc idi.
Badad Fatihi, dnn mteakip rahatszlklar artt. Bunlar krizler haline
dnt. Bu krizlerden birinde ehzade brahim'in de ldrlmesini is-temesi
Badad'dan Kasr- irin muahedesini yapp gelen Sadrazam Mustafa Paa'y
artt. Efendisini ok seven onun bir dedii ikiletmeyen paa, bu isteide
yerine getirebilirdi. Fakat Osmanl Hanedan mnkariz olur, Devleti Aliyye-nin
tahtna otomatikman Krm Hn otururdu. te devlet anne Ksem Mahpeyker
Valide Sultan yetiti ve Paa, paa devleti dn diyerek sadrazamn nne
geti. Vcuta bitmi olan Sultan 4. Murad bu hkmn yrtemedi. Eer
girdii komadan kurtulmu olsayd, iradesini dinlemedi diye veziriazamnn
ban kestirirdi. nk o iktidar ortak kabul etmez zihniyetiyle hkm ferma
olmutur. Batmakta olan devlet gemisini bu inanla selmet sahiline
yanatrmt. Oniki yanda kt taht- Osmaniyi onalt yl hakkyla dol-
durduktan sonra yirmisekiz yanda vefat eden Hz. Padiahn Evliya elebi'nin
bildirdiine gre otuz iki ocuu olmu ve bunlardan yalnz Kaya Sultan
babasndan sonraya kalm ve Melek Ahmed Paa ile 13 yanda iken
evlenmitir.
Sultan Murad, ran'la mutlak sulh yapma isteini, hristiyan - yahudi ittifaknn
gerekletiini hissetmesinden, te yandan ngilterenin Rusya'y bytmeye
matuf gayretlerini, btn bunlarn zerinde Salih'in Hille saldracan istihbar
ettiinden, ark hududunu salama aldktan sonra derhal bat zerine yryp
onlarn tam birlemelerini nleyip tek tek haletme yolunu semesine balyordu.
Hazreti Padiah vefat ettiinde, babas 1. Ahmed Hnn trbesine defnedilmek
zere gtrlrken kymetli at eerleri ters balanm olarak merhumun
svarilerinin nnde yrmeleri btn stanbul'u alatyordu.
Kfirler bu emir peneli, elik iradeli adamdan kurtulduklarna seviniyorlar,
M'minler ise devleti kurtaran yeniden rayna oturtan padiahlarnn arkasndan
alyordu.
iirlerinde Murad mahlasn kullanan Hz. Padiah fevkalde ata biner,
imdiki niversitenin merkez binasnn bulunduu yerden att ciriti Bayazd
Camii minaresinin dibine drecek kadar kuvvetli kollara malikti. 200 okkalk
grzleri kadryordu.
Cihan tarihi, byle kuvetli ve kymetli bir ahsiyetin kolay yetimediini her
satrnda bizlere gsterir. Yeterki biz bunu anlayalm.
Drdnc Murad' anlatp bitirirken onun ikiye mptela olduuna dair
rivayetlere ne evet diyoruz ne de hayr diyoruz Gnl isterki ierdi diyenle
mahcup olsun.
Allah'n rahmeti Peygamber'in efaati Hz. Murad Rbi'nin zerine ve btn
mslmanlara olsun.

Sultan 4. Murad'n Hanmlar Ve ocuklar

4. Murad'n; hanm olarak birden fazlasna sahip olduu enazndan doan

ocuklarn saysndan anlamak kabildir. Ad bilinmekte olan yegne hanm
Aye hasekisultanhanm-dr. 32 evld dnya'ya gelen 4. Murad'n bu hanmnn,
bu kadar ocuu dourmas maddeten kabil deildir. 28 yanda terk-i dnya
eden bir insann, tek hanmdan, 32 doum elde etmesi olacak iden olmad
barizdir. Bu 32 evldn nce kz olanlarn zikrede!im:smihan Kayasultan,
Hafsa Sultan, Rbia ve Fatma Sultan ile Safiye Sultan, Rukye Sultan olmak
zere alt sultanhanm ad ile karlaiyorve bunlarn ancak bei hakkndada kfi
olmayan bir bilgiye sahibiz. Sul-tanhanmlarn ilki Gevherhan Sultanhanm
olup, ~l630'da doduunu biliyoruz, bu hanmsultanin, Sultan brahim hn'in
kz Gevherhan Sultanhanm ile ayn ad'da olmas, hayli karkla sebeb
olmutur. Ortada Haseki Mehmed Paa gibi bir dmad olduunu gryoruz ve
iki Gevherhan'dan hangisiyle izdiva ettiini net olarak tesbit edemiyoruz. Bu
dmad 1661'de Haleb'de idam olunmutur. Hanzde Sultan kesin olmayan bir
bilgiye gre 1631'de dnya'ya gelmi, 1675 sonrasnda vefat vukubulduu
tahmini var. Amucasna yni, Sultan brahim'e aid trbede topraa verilmitir.
Nakka Mustafa Paa ile evlilik yapan Hanzde Sultanhanm, kocaskndan 27
ya kk olup, izdiva trihinde 14 yandan byk deildir. Kaya smihan
Sultan, 1633'de domu ve 26 yanda olduu hlde 1659'da vefat etmitir. Kaya
Sultanda 4. Murad'n vefatndan sonra, bir ok nianllk geirdiysede, sonunda
Gaazi Melek Ahmed Paa ile 11 yanda olduu halde evlenmi ve 15 yana
gelindiinde zifaf gerekleti. Kocasndan 33 ya kkt. Kzn dourduunda
vefat etdi. Mekke-i Mkerremede Hz. Fatmat'z Zehra'nn kabrini, muhteem
bir ekilde yaptrmtr. Safiye Sul-tan'da ablas gibi bebeini doururken
ehiden vefat etdi. Dedesi 1. Ahmed'in trbesinde topraa verildi. Hemence il-
ve edelim ki bu trbede 4. Murad'da medfun olmakla beraber, trbe yaplrken 1.
Ahmed'in ad verildiinden, bu isimle anlmaktadr. 1659'da Abaza Siyavu Paa
ile evlenmitir. Rukye Sultanhanm ise; 1640'da domu olup babasnn bu
dnyaya gelii grp grmedii mehuldr. Vefat 1690 ylnn balarnda 50.
yandayken vukubulmutur. zdivacn 1663'de 23 yandayken nce eytan
diye anlan, sonra da Melek denilen Divrikli brahim Paa ile yapmtr. Paa
hanmndan 35 ya bykt. Bu ztn adna Boaz'daki Deftar-darburnu diye
bilinen yere ad verilmitir. Sultanhanmin kabrinin ehzadebai Camii
naziresinde olduunu syleyelim.
4. Murad'n ehzadelerine gelince; bunlarda srasyla ehzade Ahmed do. 1627,
Sleyman do. 1632, Mehmed do. 1633, Aladdin do. 1635 ve Abdlhamid
adl ehzadeleridir vede bunlar pek kkken vefat etmilerdir. ehzade Selim,
Orhan, Nmn, Mahmud ve Hasan ile ehzade Osman Efendiler hakknda, hi
bir malumat yoktur. Bylece ad bilinen onbir erkek evld dnyaya gelmi buna
ad bilinen be kzi-da eklersek, yekn otuziki ocuunun yan says kadar ma-
lumatmz bulunmakda.

4. Murad'n Sadrazam Ve eyhlislmlar

Sultan 1. Mustafa'nn sadrazam tyin etdii; Ispartal Kemanke Kara Ali Paa
4. Murad tahta ktnda grevinde ipka olundu. 3/4/1624'de Ali Paann
sadareti sona erdi yerine 65. veziriazam olarak erke Mehmed Paa atand. Bu-
nun devri de 9 ay, 25 gn srd. 66. sadrazam olarak, Dama d Filibeli
Mezzinzde ehid Hafz Ahmed Paa 28/1/1625'de vazifeye tyin olundu. Bu
sadaretinde 1 sene, 4 ay kalan dmad, yerini 1/12/1626'da bakabir dmad'a
Halil Paa'ya brakmak mecburiyetinde kald. Halil Paann bu 2. sadareti
6/4/1628'e kadar 1 sene, 4 ay, 5 gn srerken iki sadaretinin toplam 3 sene, 7
ay, 7 gn bulmu oluyordu. Bu dmad da yerini Dmad Hsrev Paaya terketti
ve bu sadrazam 67. Osmanl devleti sadrazam olarak 25/10/1631'e kadar sren
3 sene, 6 ay, 19 gn mhr hmayunu tad.
Peindende Dmad Topal Recep Paa; 3 ay, 7 gn sren sadaretinden sonra,
18/mays/1632'de idmina^hazflanrnak zere abdest atmak mecburiyetinde
kalverdi. Tabanyass Mehmed Paa'nin sadareti 4 sene, 8 ay, 15 gn devam etti
ve takvimlerin 2/2/1637'yi iaret etdiini biliyoruz.
Osmanl devletinin 70. ve 71. sadrzamlar Dmad Ldikli Bayram Paa 1 sene,
6 ay, 22 gn, ehid Tayyar Mehmed Paa 3 ay 28 gn hizmet verdiler ve
ikincinin ehadeti, 23/12/1638'de vukubuluyordu.
72. sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paa geldii grevde 4. Murad'a 1 sene,
1 ay, 13 gn hizmet edebildi. nk padiahnda mr defterinin drlmesi
gereklemiti. Byiecede 4. Murad'nson sadrazam oldu Kemanke Kara
Mustafa Paa.Bylece 14 senelik dnemini 4. Murad hn 10 sadnazam-la
tamama erdirdi. imdi de bu dnemin eyhlislmlarna bakalm:
4. Murad'n 14 senelik saltanat dneminde makam mei-hatde grevde bulduu
Yahya Efendi'yi 25 gnlne vazifesinde ipka etdi. 4/10/1623'de baba bir
aabeyi Gen Osman'n kaimpederi Hocazde Mehmed Es'ad Efendiyi greve
getirdi. Es'ad Efendi vefatna kadar, bu seferki meihatin-de 1 sene, 7 ay, 19 gn
kalabildi, yekn meihat 8 sene, 6 ay, 9 gn etmektedirki, Bayramzde Yahya
Efendi ise; 2. defa olarak 4. Murad tarafndan eyhlislm atand. Takvim
yapraklan; 22/5/1625'i gsterirken 6 sene, 8 ay, 19 gn srebildi. Yerini Ahizde
Hseyin Efendi'ye devretdi. Bu zt, 7/1/1634'de azledildi ve arkasndan
oullaryla birlikte idam olundu. i 1 sene, 10 ay, 26 gn getirebilmiti. Yahya
Efendi 3. defa eyhlislm tyin olundu ancak 4. Murad'a dini ilerdeki
mavirlii 6 sene, 1 ay, 1 gn srebildi. nk 4. Mu-rad'da 8/2/1640'da
merhum oldu. Byiecede 4. Murad'n alt eyhlislmlarn says ahsla
almak olmutur. Yahya Efendi, biri Es'ad Efendi, dieri de idm ettirdii
Ahizde Hseyin Efendilerdi.

SULTAN BRAHM HAN ................................................................................ 2

Sultan brahim Tahta Oturuyor .................................................................... 2
Sadrazam Silahdar emesi......................................................................... 2
Osmanl Tahtna Vris................................................................................. 3
Turhan Sultan ansl nsan .......................................................................... 4
Sadrazamn dam....................................................................................... 4
Yanl Hesabn Beklenen Sonu.................................................................... 5
Sltanzde Semin Mehmed Paann Sadareti............................................... 5
Daye'nin ocuu ......................................................................................... 5
Talihsiz Seyahat .......................................................................................... 6
er'den Hayr'a.............................................................................................. 6
Hanya Feth lnyor .................................................................................. 7
stanbul'da Yangn Ve Tufan ....................................................................... 7
Yusuf Paa'nn Katli .................................................................................... 8
Gird Ahvali ................................................................................................ 8
Cinci Hoca Gzden Dyor ....................................................................... 9
Sadrazam Salih Paa'nn Katli ..................................................................... 9
Hezarpare Ahmed Paa Sadareti .................................................................. 9
iddetli ve Manidar Bir tiraz .................................................................... 10
Ahmak Sadrazam ..................................................................................... 10
Saray'n Vaziyeti ....................................................................................... 11
Varvar Ali Paa syan ............................................................................... 11
brahim Paa syan ................................................................................... 12
Darbei Hkmet ........................................................................................ 12
Vefa Ehli Zor Bulunur ............................................................................... 14
Padiahn Direnmesi .................................................................................. 14
Sultan brahim'in Sonu .............................................................................. 15
lm Hcresi ............................................................................................ 15
Feci'i brahim'iye ..................................................................................... 16
Devrin Devlet Adamlar ............................................................................ 17
Sultan brahim'in Hanm Ve ocuklar ...................................................... 17
Sultan brahim Devrs Deniz ...................................................................... 20
Girit zerine Bir Etd ............................................................................... 21
 SULTAN BRAHM HAN

Babas: Sultan I. Ahmed Han

Annesi: Ksem Mahpeyker Sultan
Doum Tarihi: 1615
Vefat Tarihi: 1648
Saltanat Md.: 1640-1648
Trbesi: stanbul'dadr.

Osmanl devletinin skntlara den yllarna son veren padiah 4. Murad'n

vefatyla, Osmanl Taht kardei brahim'e kucak amt. Bereket versin
Mahpeyker Ksem Valide Sultan kardeini izle etmesini taleb eden merhum
padiahn emrini akim brakarak, devleti liye'ye en byk hizmetlerinden birini
yerine getirmiti. Tabiiki bu arada Valide Sultan'n engellemesine itiraz etmeyip
yerine getiren Kemanke Kara Mustafa Paay dahi takdirle yd etmek gerekir.
Sultan brahim'in tahta oturmadan evvel gsterdii tered-dd btn tarih
kitaplarnda yer atm bulunduundan bizde naizane almamzda bu hususu
zikretmeden geemezdik. 4. Murad gibi, dediim dedik, aldm ddk diyen
bir padiah dneminde kafes arkasnda hayatn srdren bir ehzadenin tabiiki
sinirleri, normal vatanda gibi olmazd. Kendinden evvel nice kimselerin
idamlarna hid olan^bir ahsn tabiiki sra bana ne zaman gelecek intizar
iinde mr geirmesi tahammlfersa br hayat deildir. 4. Murad'n vefat ha-
berini, ehzade brahim'in kald daireye giderek mjdelemek isteyen
Kzlaraas: Efendimiz; biraderiniz hakknda takdiri ilhi tecelli etti. Banz
saolsun, lkin boalan tahta oturmanz iin hazrlanmanz icab edecek
huzurunuza bundan geldim. Dediinde, ehzade brahim ban sallayarak
sylenenleri dinledikten sonra, hzla daire kapsnn srgsn srdkten sonra:
Bana hile edersiniz. Biraderim berhayat-tr. Padiahmzdr.
Bana padiahlk gerekmez. Biraderimin mr uzun olsun, yolunda beyanda
bulunur ve ieri kaar. Vaziyet devlet ileri gelenlerine anlatlr.
Herbiri srgl kap nnde yeni padiaha diller dker. Ancak bir trl iknaya
muvaffak olamayacaklarn anladklarnda, devletin mhim rkn saylan
Ksem Valide Sultana durumu bildirirler. Artk, ehzadenin daire kaps nnde
Valide Sultan seslenmektedir: "Haydi arslanm k. Biraderin Murad hn
cennetlik oldu. Cenab Hakk' sana uzun mrler versin. Padiahln seni
bekliyor" derken, oraya gelmeden nce verdii emirle merhum padiahn, nn
getirtmi ve olu brahim'e sylediklerine ilaveten, istersen bak kendi gznle
gr demeyide hmal etmez. Byk bir korku ve endie iinde srgl kapnn
zerindeki gzetleme deliine gzn uyduran ehzade brahim, bir dein
iinde hareketsiz olarak yatann hakikaten padiah birader olduunu grr. Tam
inanacak iken, aniden: <peki! Bir kartrn bakahm> Der. Nn yanndakiler
deinde, birh olarak yatmakta olan padiahn sakaln, burnunu tutarlar
bylece gven vermeyi baarrlar. Burada hemen unu hatrlatmalyz ki;
ehzade brahim'in, aabeyi 4. Murad'n vefatna kanaat getirdikten sonra
ellerini ap, merhuma Cenab Hakk'dan rahmetler dilemesi taksiratnn affn
taleb etmesi arkasndan kendisinin tahtta geecek dneminin islm milletine
hayrlar getirmesini, zararlara sebebiyet verecek tarzda icraattan korumasn
istiyen duasna bakarsak, vaziyetini biraderinin lp lmediine tahkikini
usuletle yaklamas, karmzda deli bir ehzade deil, ensesinde her gn
lmn souk nefesini hissetmi buna karlk son derece tedbirli davranmaya
ahdi peyman etmi biriyle, kar karya olduumuzu kabllenmeiiyiz.

Sultan brahim Tahta Oturuyor

Osmanl devletinin yirminci padiah, Osmanl hilafetinin-de onuncusu olan

Sultan brahim, 1. Ahmedle Ksem Mahpeyker Sultandan 1025/1616'da
dnya'ya gelmitir. Osmani devleti; 1. Ahmed'in vefatyla, asayi bakmndan
ok kark bir dneme girmiti. Bilindii gibi bu dnemde merhum Sultan
Ahmed'in Osmanl veraset usulnde yapt deiiklikle, ekber evld yni byk
evld deilde, hanedann enyal erkek yesi riyasete dolaysyla tahta
geeceinden zaman zaman tatbik olunmakta bulunan ehzade katil'leri artk
rafa kalkm saylabilirdi. Fakat bu seferde Validesul-tanlar arasndaki
ekimeler, daha da iddet kesbetti. Taht istemeyen Sultan 1. Mustafa, verilen
grevden kurtulmak iin ne yaptysa kr etmedi. Zorla Osmanl tahtna
oturtuldu. ok ksa bir zaman dilimi iinde yaptklar hatay anlayanlar, bir ra
karar ile padiah tahttan indirip, yerine 1. Ahmedin byk olu Osman, nm
dier Gen Osman getirildi. Bu ztn bana gelen elem verici neticeyi
kitabmzn gemi blmnde anlatmaya almtk. Sultan brahim; Osmanl
tahtna getiinde yirmidrt yanda olup tahta gei tarihi 1049/1639 idi.

Sadrazam Silahdar emesi

Tahta oturan Sultan brahim, sadnazarn Kemanke Kara Mustafa Paann

vazifesinde sitk sadakatle devam etmesini istedi. Vazifesinin en nemli
blmnn parann ayarn dzeltmek ve bunu devam ettirmek tenbihinide
ekledi. Bu talimat alan sadnazam, parann ayarnda dzeni temin ettii gibi,
yeni padiahn adna para da bastrm oldu. 4. Murad'n Silahdar Mustafa Paa,
sadrazam Kemanke Kara Mustafa arasnda evvelce yle bir olay getiinden
iddetli bir ekime vard. Vakay anlatalm:
"Kemanke Kara Mustafa Paa bilindii gibi harp alannda sadrazam olmutu.
Devlet idaresiyle alakal ilerde dorudan padiahla konuurdu. Halbuki
kendisinden evvelki btn sadrazamlar hatta Bayram Paa bile 4. Murad'Ia
yazimalarnn bir suretini de Silahdar Mustafa Paaya gnderirdi. Sultan
Murad; Silahdarn ok ama ok sevdiinden byle yaplmasndan memnun bile
olurdu. Zaten hekimbaisn bile Silah-dar'n ihbanyla lme terk
etmemimiydi? Ne varki veziriazam Kara Mustafa Paa alla gelmi bu
teamle riayet etmeyip yazlar padiaha gnderiyor, Silahdar'a da nsha filn
gndermeme yolunu tutmutu. ok gemeden Silahdar Paa, padiaha
sadrazam muhaberattan haberdar etmemesi hasebiyle ikyette bulundu.
Sultan 4. Murad; sadrazarna: Sen; Silahdar Paaya muhaberatmzdan bir nsha
vermezmisin" diye sert bir eda ile sorunca, Kara Mustafa Paa:
Padiahm, Silahdar Paa saltanatnzn ortaysa bana haber verin, hemen ona
da bir nsha gnderelim. Yok saltanat benimde bildiim gibi, yalnz sizinse o
zaman, neden ona malumat vermeli? Zaten okumam yazmam olmad iin ya-
zmalar ktiplerimle yapyoruz. Devletin yle srlar olurki, bu srlar yalnz
padiah ve sadrazam bilmelidir. Nevarki; okuma yazma bilmediiden ktipler
bu gizli srlara agh olurlarda, buna ok canm sklr. Diye cevap verdiinde
Sultan 4. Murad bu cevaptan ok memnun kalr ve bildii gibi yapmasn syler.
Ancak bunlar Silahdar Paann, veziriazama dmanln bir kat daha arttrr.
Sultan brahim'in tahta gemesi ile Silahdar Paann dmanl korkulmaz hle
gelir ama, ne are bu seferde Silahdar Paadan intikam alma hastal, vezi-
riazama gemitir. Mcadeleyi balatr. Bu mcadelenin bir safhasnda Silahdar
Paa Kbrsda vazifeliyken ellibin altnlk bir rvet iine ad kartndan
veziriazamn eline der. dam ferman padiahdan alnnca Silahdar Paa
hayatn kayb etmi olur. te yandan eski sadnazamlardan Nasuh Paa'nn olu
Hseyin Paa, babasnn 1. Ahmed'in veziri- azmi olmas hasebiyle kendinde
bir asillik farzederek, yenieri ocandan gelme bir Arnavut olan veziriazama
orbac diye hitap ederek, hakarete miz davranlara girer. Halbuki orbac,
yenieri askeri arasnda gnmz rtbelerinden bulunan Albay rtbesine denk
gelir. Bu srada eskilerden beri hudud boylarnda vazife yapan vezirlerin, tura
ekme sela-hiyetlerini kaldran bir ferman yaynlatt. phe yokki bu fermann
sahibi padiahd. NasuhPaazde bu fermandan padiahn haberinin olmadn
ileri srerek dinlememezlik yapt. NasuhPaazde Hseyin Paaya bu ferman
ulatnda Paa Erzurum Beylerbeylii grevinde idi. Ancak fermana itaatsizlik
gsterince sadrazam tarafndan vazifesi, Halep valiliine tahvil olundu.
Sadrazam'n bu tyin emri itaatsizlik yapm bir kimse iin adet mkfat
saylrsa da, buradaki incelik, Hseyin Paay Erzurum'dan karmaya dnkt.
nk Erzurum'dan kmaz orada isyana kalkarsa cezalandrlmas pek g
olurdu. Hakikatte de, Hseyin Paa Halep valiliini kabul etmediinden
Erzurum'dan aynlmad,j3u vaziyetin ortaya gelmesinden haberdar olan Sultan
brahim; "kendisine Sivas valiliini verdim gitmedii takdirde zerine asker -
karn" emrini verdi.
Nasuh Paazade sadrazam ile bouurken karsnda padiah buluverdi.
Sadrazam Sivas valisi Kr Hazinedar brahim Paaya, bir mektup gnderip,
Hseyin Paaya Sivas valilii verildi. Sen zerine var ve iini bitir yollu mektup
gnderdi. Nasuh Paazade Hseyin Paa zerine gelen brahim Paay malup
ettii gibi stelik ldrd de. Hseyin Paa dm olduu, isyan dalgasn
srdrmek mecburiyetinde idi. Veya huzura gelip sadrazamla kozunu
paylamalyd. skdar'a kadar bu azim iinde geldiysede karsnda devletin
kuvvetlerini grd ve kuvvei mneviyesi yle bir sarsildki, hereyi olduu gibi
brakarak gece yans gizlice kat. Hedefi, merhum babasnn dostluklaryla
vnd Krm Hn'larna snp bilahire onlarn delaletiyle efaate erimeyi
becermekti.
Ancak talihi yaver gitmedi kendisini takip eden Edirne Bostancbast, Rusuk'ta
krk kadar adamyla birlikte yakalad. stanbul'a gnderildiler. Ancak haber
yolda geldi, Topkap surlar uzaktan grldnde hkmleri icra olundu.
Bunlar i olaylar olarak yaanrken, Rusya'dan bir eli geldi.
4. Sultan Murad zamannda gnderilen elinin ldrldn, ar bu hususta
byk znt iinde olduunu bildirerek Azak' iadeye hazr olduunu beyan
ettiini duyuruyordu.
ran'da ah 2. Abbas, ah Sfi'yi ldrp yerine gemiti. Osmanl Devletinden,
Kasr irin antlamas mucibince Milet kalesinin yklmasn taleb eder. Bu kale
Van ehri yaknlarnda olup, bu talebi bize duyuran eli, Maksud Hn adl bir
ran ileri gelenidir. Maksud Hn; getirmi olduu hediyelerle padiahn gnln
almay baarr, dn esnasnda Yusuf adn alp 4. Murad'a Paa rtbesi
verilmi bulunan ve Emirgan semtinin, kendisine hediye olunduu
Mirgnolunu da beraberinde rana gtrmek iinizin talebinde bulunur.
Padiah yaptrtt tahkikatla bu istein Mirgnolu'nun tevikiyle yapldn
renir. ok zlr ve bu kadir bilmezliin, idamla cezalandrlmasn emreder.
Ferman uygulanr sahilhanesi sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paaya verilir.

Osmanl Tahtna Vris

4. Murad'n idam ettirdii ehzadeler mnasebetiyle tahtnn tek varisi en kk

kardei brahim kaldn yazmtk. Hanedan li Osman'nn acele taht vrisine
ihtiyac vard. Al-lahulem bir felket Osmanl devletinin sonu olurdu. Bunu
gz nne alan devlet adamlar ve bilhassa Ksem Mahpey-kr valide, padiaha
her taraftan kz bulup koynuna sokmaya alyordu. Devletin devamn temin
iin; hanedan erkeksiz brakmamak iin yaplan bu gayretleri asla garip kar-
lamamak gerekir. nsanlarn zerine den alabildii tedbirleri alabidiince
almasn bilahare tevekkl etmesinin gerektiini hatrlatmak her halde yanl
olmaz.
.
Turhan Sultan ansl nsan

1627 senesinde Rusya'da doan ve 12 yandayken Tatar aknclarnn eline esir

olarak den kz, gzellik ve gsterili endam ile hemen temayz etmi, bu
temayz edi Kr Sleyman Paa tarafndan fark edilmi Ksem Mahpeykr
Vli-desultana hediye olunmutur. Bilindii gibi saraya giren devirmeler
mslman olurlar ve mslmanln btn gereklerini renerek tatbik
ederlerdi. Bu bakmdan bir kimsenin, urada veya burada domasndan ziyade,.,
bir m'mn veya m'mine olmas yeterlidir. Ksem Sultan Kr Sleyman Pa-
ann bu hediye kzn, haremde abucak yetitirtip, zt ahanenin koynuna
soktu. Meydana gelen izdivadan Cenab Hakk'n izniyle, ileride Osmanl
tahtna yedi yanda geeceini ve krkbir yl kald tahttan indirileceini
okuyacamz ocuk dnya'ya geldi. ocuun adn Mehmed koydular. Tahta
getiinde 4. Mehmed veya Avc Mehmed diye anld. Bu ocuun babas
Sultan brahim; Osmanl devletinin nc kurucusu dense asla yanl olmaz.
Turhan Valide Sul-tan'da bu hususta padiah kadar eref ve hisse sahibidir. Artk
Osmanl nesli yrmeye balamtr, merhum tarihi Ahmet Refik (Altnay)
bey'in deyimiyle "Osmanl horozu t-mtr" ve horozun tmesi bereketli
olarak devam etmitir. Naslm? Sultan brahim'in dier hanmlarndan Dilab
Valide Sultandan Sleyman adl bir ocuk dnyaya gelir ve ileride 2. Sleyman
adyla taht'a geer. Sleyman'n doum tarihi 1642 dir. Aradan bir yl geer ki
1643 ylna geldiimizde Muazzez Valide Sultan; 2. Ahmed ad ile taht'a
kacak bir ehzade dourur. Grlyorki vris skntsyla gelen Sultan
brahimin, Mehmed, Sleyman ve Ahmed adl ocuu da padiah lian
olmulardr.

Sadrazamn dam

Sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paa, gerek eski silah-dar'n gerekse Hseyin
Paann ortadan kaldrlmasnda baarl oldu sede o nisbettede dman
kazanmaya balamt. Bu dman kazanlmada drst idaresinin rol varsada
biraz da, ly karan konumalarnn rol olduunu duyurmak lzmdr.
Merhum tarihi smail Hakk zunarl muazzam nefasetteki eserindede unu
bizlere duyuruyor, nakledelim: "Veziriazam bir gn divan'a bakanlk ederken
padiahdan gelen bir haber <Divan boz ve gel> aresiz Paa padiahn yanna
gider, yer pp el balar. Padiah sorar: Kethda Hatun'a ferman ettiim odun,
bu vaktedek niin verilmedi? Veziriazam: Padiahm; derhal tenbih edelim
verilsin! Dedikten sonra hiddetli bir sesle: Padiahm, ben senin vezirinim.
Byle ufak bir i iin neden divan' bozdurursun? Siz bana asayiten, hazineden,
serhatlerden niin sormazsnz? Diye ilave etmitir. Sadrazamn padiahn
yzne kar sylenenleri duyan eyhlislm Yahya efendi: "Bre zinhar sa-
knsn. Padiahlara byle sz sylenmez" eklinde haber gndermitir
veziriazama. Byle sorumsuz konumalar, aada vereceimiz olayla birleince
haliyle akbet sadrazam buldu. Bunun izah iin birazda gerilere gitmek icab
edecektir. Daha evvel belirttiimiz gibi, hayatnn en nemii yllarn lm
korkusu iinde geiren padiarrkuvvet bir eitim grmedii gibi sinirlerinin
zayflamasndan dolay da ok fevri hareket eder, acele verilmi kararlarn pek
isabetli olmad bilinir. Bazen; makbul ve matlub olmayan emirler verirdi. Bu
araz atlatmak iin mnevi bir teselliye ihtiya vard. Bu teselliyi her eyin
derman olan Kur'an Kerim'in yetlerinin, hayrl azlardan okunmas idi.
Sultan brahim, Allah (c.c) ve Resulne olan sevgisiyle ifay; hakikati
Kur'aniyye'de arard. Nitekim bir eyh olu olan Hseyin Efendi; bu ifay
sunmakda bir vasta oldu. Tarihlerimizse bu ahs, Cinci Hoca diye
isimlendirirken aalayc bir tavr taknrlar. Cinci Hocay vede Sultan
brahim'i beraber zikrederler. Halbuki tarih kaynaklarmzda nemli biri olan
"Evliya elebi Seyahatnamesi" ve mellifi Evliya elebi merhum, bu Hseyin
Efendiden pek sitayile bahseder. te yandan unu da belirtmeyi lzumlu
grdk: bir Allah Dostuna sormular: "Ayetle, dua le hastalk ifa bulurmu?
Cevap ahane: "Tabii bulur, Hz. mer'in (r.a) gibi az olan bulununca"
hakikatten Bizans imparatorunun bann arsn yazd bir ^esmele ie ifaya
vasta olan, Hz. mer'in nurlu elleri dejimiydi? te eyhz-de Hseyin efendi,
okuduu yeti^kerimelerle, izniilhi ile padiahn arazlarn gidermi, bundan
dolayda kendisini pek sevdirmiti. Biran dnelim; maruz kaldmz bir
hastalmzn tesbit ve tedavisinde baarl olan doktorlara ne kadar minettar
olarak, eitli yollarla teekkrlerimizi sunuyoruz. Ki bu doktor, mason bile olsa
o tarafn pas geiyoruz, gazete ilanlaryla da teekkrlerimizi duyurup,
hastasnn oalmasna yardmc oluyoruz. Bu l iinde baktmzda, grere-
ceimiz odur ki, Sultan rahatlatmas ve bu rahatlamaya vasta olmas
mnasebetiyle, padiahnda bu sevgisini gstermesine nasl kayt koyabiliriz.
Belki hi hakketmedii makam ve mertebelere gtrmesi, her husustaki
tavsiyelerini almas hatalarndan saylabilir. Sultan brahim; oabeyimin
silahdar vard. Benim niye olmasn> diyerek asl ad Jozef Markovi olan,
Dalmaya doumlu bilahire yenieri seilerek devirilmi, yznn temizlii ve
zek fkran gzlerinden yksek kabiliyeti hemen de anlalm saraya alnm,
eitli kademelerdeki vazife inde piirilmi ve padiahn si-lahdarlna tyin
edilince Paa rtbesi verilmi bylece ortaya bir Yusuf Paa kmt. Gerek
Cinci Hoca, gerekse Siah-dar Yusuf Paa padiahn makbullerinden
olduundan, araclklar pek i grmekteydi. Bunlarn delaletiyle gelen, tiebler
ve memuriyet istekleri yerini bulurken, devlet gemisini yrtmee alan
sadrazamn pln ve programlan alt st olmaktayd, buna da bal olarak devlet
mekanizmas aksamaktayd. Doru szl ve alkan sadrazam Kemanke Kare
Mustafa Paann bu vaziyetten ikyeti olmas tabii oiducu gibi her an
patlamas beklenmekteydi.

Yanl Hesabn Beklenen Sonu

Padiahn ok tuttuu Yusuf Paa ve Cinci hoca'nn nfuzunu krmay

baaramayacan anlayan sadrazam Kara Mustafa Paay sakim bir yola sapm
gryoruz. Bu yol; kontro! altnda tutabileceini hesaplad bir yenieri kyam
ve tertib edecei yazy yenierinin eline tututurup, Yusuf Paa ile Cinci
hoca'nm izalelerini istemek olacakt. Bu dncesini has ahbablarndan Kul
Kethdas Hseyin aa'ya at. Hseyin Aa'nn bu ie akl yatt. Belkide
sadrazamdan ileride almas muhtemel makam ve mevkii dnm olabilir.
Ancak bu iyi olmayan fikre itirak, dncenin sahibi kadar sulu saylmaya
varmaz m? Hseyin Aa, tasavvur ettikleri kyam baz yenieri zabitleri ile
grt. Bunlardan bir evet kmad gibi, hayr szde sdr olmad. Ancak
ocak'n emektar Koca Musluhddin Aa: "Aman saknn. Merhum padiah (4.
Murad) in bu fitneyi sndrmek iin binlerce insan ldrdn ve ancak
baarl olabildiini
syleyebilirim. Bu bakmdan bastrlm bu fitneyi yeniden uyandrmaynz."
Dedi, ama byle yerinde oturmayip, doruca sadrazamn huzuruna gidip,
tasavvuru ve neticesini izah ettiinde, sadnazamdan ald cevap koca ihtiyar
artt. nk Kara Mustafa Paa byle bir ey yok demekteydi. Fakat
kendisinin sylediklerini de pek ciddiye almadn grnce, istermisin i senin
bana kalsn ihtiyar! Kimbilir nasl yanarsn? Dncesine saplandndan
sadnazamn yanndan kar kmaz padiahn huzuruna yolland. Durum byle
byle deyip hereyi anlatt. Padiah: Peki ihtiyar; imdi ben bu sadrazam
ldrrsem, kul taifesi (yenieri) isyan -eder mi? Diye sordu. Muslihiddin Aa:
Hayr. Memnun bile olurlar. Cevabn deyiverdi. Bu arada padiahn huzuruna,
Muslihid-din Aa'nn ktnn haberini alan sadrazam saraya kotu.
Elinde bir mushafla padiahn huzuruna dalm yeminlerle sadakat ve
susuzluunu ispata alyordu. Padiah; bir iaretiyle Bostancbai'ya "al unu"
dedii grld. Ancak; Bostancba, Sultan brahim'in al unu emrinden
maksadn mhr al mnas tadn zannederek vezlriazm'dan mhr ald.
Belki hakikat belki bir minnetin gerei sadrazama Bostancba kolaylk
salama yoluna gitmi olabilir. Ancak yle veya byle bu frsattan istifade eden
Kemanke Kara Mustafa Paada bir ata atlad gibi, imdiki stanbul Valilik
binasna bitiik Maili Mescid yaknlarnda bulunan bir samanla sakland.
Havann kararmasn bekledii samanlktan ktnda, her yerde aranmakta
olduundan hemen gze arpt ve yakaland. Hakknda verilmi ferman Cellt
Kara Ali tarafndan kemend ile boularak icra olundu. Padiah'a cesedi
gsterildikten sonra arkap'da kendi yaptrm olduu trbeye defnolundu.
Tarih bu srada h. 1053/m. 1643 senesini gsteriyordu.

Sltanzde Semin Mehmed Paann Sadareti

Kemanke Kara Mustafa'nn idamndan sonra mevkii sadaret, eski

sadrazamlardan Rstem Paann sulbnden gelen ve anne tarikiylede Kaanuni
Sultan Sleyman torunu olmas mnasebetiylede Sultanzde lakabyla anlan
Semin Meh-med Paaya verildi. Bu sadaret esnasnda Sultan brahim rndan
kard btn ileri. Byle olmasna sebeb olarak da padiahn bir numaral
danman olams lzm gelen yeni vezirazam, "Siz yeryznde Allah'n
glgesisiniz. Sizden hata siidr etmez" diye diye padiah murakabe edilmez bir
vaziyete getirmiti. Bu tehlikeli baboluu devrin eyhlislm mehur ar ve
mutasavvf Yahya efendinin dengeleyebildii grlyordu. Ancak eyhlislamn
1643 ylnn sonlarna doru gelip atan vefat, bu dayananda kaybedilmesini
getirmiti. Bu elim kaybn farknda olan stanbul ahalisi eyhlislmn Ftih
Camiinde klnan cenaze namaznda yle byk bir kalabalkla bu minnetini
ifade ettiki, Ftih Camii ile Yavuz Sultan Selim Camiindeki kabrine kadar
bulunan mesafenin cemaatle dolduu, cenazeyi yryerek deil, tabutu ahalinin
parmak ularyla gidecei istikamette kaydrmas, yeterli gelmiti. eyhlislm
Yahya efendinin Hakk'a yrmesinden sonra padiah; mehur "Tc t Tevarih"
adl tarih eserinin mellifi Hacei Sultani eski eyhlislmlardan Saadeddin
Efendinin torunu, Sultan Gen Osman'n kaimpe-deri eski eyhlislmlardan
Es'ad efendinin olu Ebu Sid efendiyi kendine eyhlislm nasbetti. Bu tyin
pek isabetli olmutu nk bu ailenin bu greve tecrbesi adet herkesin
fevkiinde idi
:
Daye'nin ocuu

Daye'lk Osmanl saraynda nemli bir mevkiidir. Bu mev-kiide bulunan

bayanlar, nice ehzade ve sultanhanmlarin st anneleri olduu gibi tahta kan
padiahlara da, st annelik etmilerdi. Dinimiz; st kardelie pek nem
verdiine gre, st annelerininde ehemmiyet tad izahtan varestedir. Do-
laysyla Daye denilen st anneler Osmanl hanedannca pek makbul muameleler
gsterilmesi gerekenler olarak kabul edilmilerdir. Aaya almaya
alacamz olayn bu tarafn da dnmeyi okurlarmz gz nne
almaldrlar. Sultan brahim bir gn sarayn harem blmnde ocuklar ile oyna-
maktayken olu Mehmed yerde kendi kendine oynayarak elenmektedir.
Padiah ise; dizlerinde hoplatt ehzade Mehmed'in dye'si (st annesinin)
ocuuna glckler yapmaktadr. Bu srada salona giren Turhan Valide Sultan
durumu grnce sinirlenerek, padiaha: Efendimiz; kendi ocuunuz yerlerde,
Dye'nin pii kucanzda hoplamakta, bu revmdr? Diye sylenir. Sultan
brahim bu serzenie adamakll sinirlenerek, Dye'nin olunu yavaa
dizlerinden indirir. Kendi ocuu ehzade Mehmed'i kapt gibi, byk salonun
ortasnda bulunan ii su dolu/havuza frlativerir. ehzadenin kafas, havuzun
kenarna arpar ve mr boyunca izini tayaca bir yara meydana gelir. Sultan
brahim ocuunu frlattktan sonra arkasna bakmadan salonu terk etmiti.
Oradaki harem efradndan biri havuza athyarak boulmas muhakkak ehzadeyi
kurtarr. Bu Dye meselesindeki pi kelimesinin dayand vaka udur:
"Kzlaraas Snbl Aa, Sultan brahim'in tahta getii gnlerde drtyzelli al-
tuna kendi hizmetine bakmasn temin iin bakire bir kz satn alr. Snbl
Aann kendisi hadm'dr. Fakat bir ka ay sonra bu cariye bir olan ocuk
dourur. Kesin olarak babas Snbl Aa deildir, ancak Aa bu ocuu evld
gibi kabul edip sarayda bytmee balar. O sradaysa Turhan Sultan, ehzade
Mehmed'i dourmutur. Bahse konu criye, ehzadenin stanneliine yni
Dye'liine getirilir. slm dman tarihiler, bu ocuu Sultan brahimin st
anneden olmu gayrimeru olu diye tanmlarsada, asl yoktur ki, iftiradr. Bu
mfteri tarihiler, Avrupa devletlerinde o devirlerde saltanat sahiplerinin klie
dini gereince papalktan msaade gelmedike izdiva yapamadklar iin, aa
yukar her saltanat sahibinin hatt derebeylerin bile kliece tasvib edilmemi bu
yzden gayrimeru addedilmi izdivalar bolca olduundan, bizim eriatmzn,
byle samalklara msaade etmediini bilememek veya hanedann namusuna
iftira iin bu yolu semilerdir. Eer bu mverrihlerin syledikleri vki olsa,
hibir eyden fturu olmayan Sultan brahim, o ocuk kendisinin olsayd, anneyi
criye hkmnden, yapt nikhla kendine hanm yapar, ocuu da veliaht
ehzade olarak iln ederdi. Ona kim engel olabilecekti? ocua gsterilen
efkate gelince, kim ocuklara muhabbet gstermez? Hele kendi ocuuyla
baka bir ocuk arasnda muhabbet fark gstermemek her babayiidin hakk
deildir. Padiah; herne kadar tarihlerimizde delilikle anlmsa da bu hususda
aklllara ta kartacak numune sergilemitir. Deilmi ki; Efendimiz (s.a.v) bir
yetimin ban okamak dahi insan cennet ehli eder mealinde bir hadis syledii
rivayattandr.

Talihsiz Seyahat

Havuza atlan ehzade meselesinin haremde bir tatszl douraca mutlakt.

Bu vaziyeti teemml eden Snbl Aa, Hac farizasn ifa etmek zere vazifeden
affn tleb eder. Bu msaade verildiinde st anneyi ve ocuunu da yanna ala-
rak, o srada Mekke Kadlna tyin edilmi bulunan Bursal Ahmed efendinin
bindii gemiye binerler. Bu gemiyi, bra-im Reis adl iinin ehli ve kahraman
bir zt idare etmekte-iir. Ne var ki Akdenizde alt adet gemi karlarna kar. Bu
lemiler Malta korsanlarna aittir. Ellerine drdkleri av, )ir avc gibi takibe
balarlar. Nihayet yakalayp, saldrrlar. Aeydana gelen arpmada okluk azl
yener. Snbl Aa 5r hadm olmasna ramen elinde klc olduu halde dve
ive ehid olur. brahim Reis'de ok gemeden bu ehid-er kafilesine katlr.
Bursal Kad Mehmed efendi'de ar ya-al olarak, st anne ve ocuuyla
beraber esir dmtr. 3ir mddet sonra, bir yolunu bulan Bursal Kad
Mehmed efendi esaretten kurtulmay baarm ve ileride eyhlislm-k
makamna ykselecek kadar gzel hizmetlerin sahibi ol-nutur. Stanneye
gelince ok gemeden lm, Sultan brahim'in bir zamanlar hoplatt ocuu
hristiyan yapmlar. 3tn Avrupa efkr umumiyesine; "Hristiyan Osmanl
Pren->i" diye lanse etme yoluna gitmilerdir. Grlyorki; insan layat ne gibi
melcelerden gemektedir. Padiah dizinde "oplayan ocuk, annelik vede
kadnlk hislerinin verdii bir anki kskanlkla syledii tariz edici ifade ka
kiinin hayalnda ne mhim deiikliklere duar olmalarna,s4beb oldu. 3ir
devlet ana olarak anlsa seza olan Turhaf Valide Sultan, er insann malul
olduu hatalanda ileyebiliyormu.

er'den Hayr'a

Yukarya aldmz gemi maceras; tabii ki devleti liyenin sulana ulat. O

tarihlerde Akdeniz umumiyetle bir Trk 3l addedilmekteydi. Malta
korsanlarnn bu creti mutlaka cezayla detilmeliyd. nk; flamas Osmanl
sanca, iinde devletinde nemli memurlarndan birinin bulunmas ye-:erli harp
sebebiydi. Bu noktada gerek Cinci Hoca denilen ?eyhzde Hseyin efendiyi ve
Silahdar Yusuf Paay VenedikIilere harp iln etmeyi tasarlayan padiah tevik
eder gryoruz. Tasarlama bu teviklerle kuvvet bulmu, hazrlklara inklap
etmitir. Tersaneler ve askerlerin faaliyetleri azami ekilde arttrlm, tarihler
1055/1645 senesini gsterirken -yziki paralk bir donanma Giridadas
zerine yepyeni bir Kaptan Derya komutasnda szlmekteyken, az mddet n-
ce de Venediklilere iln harb edilmiti. Bu yepyeni Kaptan Derya'nn adn
syleyerek, okurlarmznda merakn gideri-lim. Bu Silahdar Paalkdan
Kaptan Deryala nasb olunmu Yusuf Paadan bakas deildi.

Hanya Feth lnyor

Girid Adasna varldnda, Hanya Kalesi zerine sevked-Ien gemiler gerek

denizden gerekse karadan ablukaya alnan kaleye iki defa saldrya getiler.
Yusuf Paa; padiahdan yardm istedi. Bir taraftan padiahdan imdad isteyen
Kaptan derya Yusuf Paa beri yandan da nc hcumun hazrlklarn ikml
etmek zereydi. ok gememiti ki Cezayir ve Tunus beylerinin gemileride
donanmay hmayuna yardma geldiler. Karlarndaki stn kuvvetin varln
anlamakta gecikmeyen Hanya savunmaclarn teslim olma teklifi yaparken
gryoruz. Kale komutan da bizzat Yusuf Paann otana gelmi ve mal ile
canlarna, dokunmadklar takdirde teslim olmaya hazr olduklarn bildirirken
grmekteyiz. Yusuf Paa ise; bu mracaat pek makbul bulup, kendilerine,
kmeslerinizi tavuklaryla bile beraber alarak gidebilirsiniz, yeter ki kan
dklmesin szleriyle taleplerini kabul ettiini bildirmi oldu. Kffar bylece
kale'den kp gitti. Hanya kalesi, Girid Adas zerinde Osmanl devletinin bir
kprs olabilmiti. nk yirmibe yl srecek fetih atmasnn ilk raundu ve
baarsyd. Artk her iki tarafnda ypranaca sava yllarna balanmt,
nihayetinde zafer islmn olacakt. Bu cprbann nemini takdir eden Yusuf
Paa derhal kendilinin ykt blmleri tahkim edip, kuvvetlendirme yoluna
gitti. Bu seferde Budin beylerbeyi unvanyla hazr bulunan kuvvet sembolmz
Deli Hseyin Paa, serhad boylarnn Kendine kazandrd tecrbeye binaen
kale tamiri ile vazifelendirildi. Kuvvet sembolmz ifadesine, bir aklk
getirmek icab ettii zannmdaym. Bu Deli Hseyin Paa; 4. Murad devrinde
sarayda, odun taycs olarak vazifeliyken, ran'dan eli olarak gelmi bulunan
ztn 4. Murad Hna takdim ettii bir yay vard ki kimse o yay' boaltamam.
Boaita-rnam olmalarndan dolay da yeniden kurma ansn da elde
edememilerdi. Sultan 4. Murad btn pehlivanlarna denetmi, ancak kimse
ilemi yapmaya muvaffak olamamt. Kendisi de denememiti. Eer o da
yapamazsa bir burukluk iinde kalacakt. Bu yay' kapclar kethdasnn odasna
kaldrmlard imdilik. te sonradan lakab; Deli Hseyin Pa-a'ya kacak nice
kahramanlklara imza atacak, hatt veziriazam olacak odun taycs gnlerden
bir gn odun getirdii kethdann odasnda szkonusu yay' grm, kimsenin
odada bulunmamasndan istifade ederek yay' indirmi, bozmu, yeniden
kurmu, tekrar bozmutuki, yeniden kurmaya davrandnda yaklaan ayak
sesleri duymu yakalanmamak iin elindeki yay' oradaki sedirin stne
t*rakarak kamt. Kethda efendi; odaya girdiinde, sedirin zerinde bo-
zulmu olarak duran yay' grnce arm ve derhal odaya gireni kan
buldurtmu. Fakat kimse sahip kmamt. Ancak Kethda bu odunlar buraya
getiren aranzdam? Diye sorduunda da karsna hayr cevab kt. Hemen
Baltac-bandan odunlar kimin datmakta olduu soruldu. Gen delikanl
Hseyin olduu anlald. Kethda Hseyin'i yanna getirtip; gayet tatl bir dille,
u yay' nasl boalttnsa bir kur bakalm, dedi. Hseyin hemencecik byk bir
abukluk ve kolaylkla kuruverdi. Kethda; bir daha boz, dedi. Hseyin hemen
bozdu. Yeniden kur, diyen kethda, ilemin tamamlandn grnce, etekleri zil
alarak huzuru ahaneye kotu. Sultan Murad'a durumu anlatt. Pek sevinen
padiah derhal ran elisini saray'a davet etti ve Eli'nin gelmesiyle huzura
alnan yay le Hseyin yay' bozup kurdu. Bir daha bozdu ve yeniden kurarken
koca yay bu mthi kuvvete dayanamad ve ortasndan krlverdi. Sultan Murad
rahat bir nefes alrken, ran elisinin gzleride yuvalarndan frlamt adet.
Sultan Murad; bu ac kuvvet sahibi Hseyin'i himayesine ald ve istikbalin
byk bir serdar yetimeye balamt. Yusuf Paa'nn kalenin tahkimine ve
stanbul'a giderken yerine vekili olarak brakt, Girid'de on yl serdarlk
yaparak, Ada'nn tamamnn Osmanlya gemesinin en byk mili olmutu Deli
Hseyin Paa.

stanbul'da Yangn Ve Tufan

Bu srada stanbul'da meydana gelen bir yangn otuz saatte, ehrin byk bir
blmn yalad yuttu. Tabii o zaman itfaiye tekilt yoktu. Hatt tulumbaclar
tekilt dahi kurulmu deil idi. Yangn felketi henz atlatlmt ki, muazzam
bir tufan, bir kasrga meydana meydana geldiki, ahali bundan son derece rkt.
Bu olanlar kt gnlerin habercisi saymaya baladlar. Kaptan Derya Yusuf
Paa stanbul'a dndnde, huzuru padiahiye vard. Seferinin hikyesini
anlatt. Padiah byk memnuniyet duydu. Yusuf Paay iki yandaki kz ile
nianlandrd, bylece damad unvan ile Yusuf Paay taltif etmiti. Sadrazam
Semin Mehmed Paa bu iltifatlar endie le karlamaktayd. nk karsnda
Hanya Ftihlii unvanna sahip bulunan bir sadrazam aday belirmekteydi.
Byle gl birini padiahn gznn nnden uzaklatrmak menfaatine
uygundu. Buna bal olarak Yusuf Paay Msr Vli'lii ile gya
mkfatlandrmak itah sergiliyordu. Ancak bu tyini karamad. Bu yzden
metodunu deitirdi ve ok sakim bir yola bavurdu. Bunlar ispat mmkn
olmaz iftiralard. Yusuf Paa; Girid'in tamamn alacana neden Hanya kalesini
ele geirmekle ktifa etmiti? ftiraya gre sebeb basitti. Hatt Hanya kalesi
muhafzlarnn silah ve eyalaryla beraber serbest brakmas neye balyd?
Tbiiki rvet'e! Yusuf Paay sadrazam buradan hrpalamaya koyuldu. Ayrca
padiaha Girid'den iki direk getirdiini bununda altndan olann kendine
ayrdn, mermerden ola-nn padiaha verdiini anlatt. Padiah; Yusuf
Paann derhal hapsedilmesi emrini verdi. Gerek Ksem Viide Sultan gerekse
Cinci Hoca; byle bir vezirin yerinin hapishane deil, takdir edilmek olduunu
ileri srdler. Deli denen padiah, en gzel usl buldu, bu huzurunda
yzletirilecek Paalar, birbirlerini itham edip ispatlarn delille yapsnlar ve
gerek vaziyet ortaya ksn, dedi. Yaplan mnazarada sadrazam Sultanzde
Semin Mehmed Paa gaib gelemeyeceini anlaynca edebe smaz szler
syleyerek huzurdan kt ve evine gitti. Yaygn rivayettendir ki; mnazarann
en nemli blm, Sultanzde'nin Krkkilise civarn igal eden dmanlarla
ilgili haberi padiaha krk bir klienin igali olarak anlatm olmasnn,
yalancln ortaya koyduu an olduudur. Mhr hmayun Sultanzde'den
alnp, Yusuf Paaya tevcih olundu. Ancak ndir rastlanan bir olay gerekleti
Osmanl tarihinde. O da sadaret teklifini, tecrbesizliini ne srerek geri
eviren bir adamla karlald. Bu da Yusuf Paa idi. Bu itizar zerine mhr
hmayun Bosnal Salih Paa'ya verildi. Bosnal Salih Paa; mliyeden yetime
olup, defterdarlktan sadaret makamna Yusuf Paann itizar sayesinde gelmiti.
ok gayretli bir kimseyse de, pek baarii olamad. Sadaretinin ilk iide Semin
Mehmed Paa'nn Girid serdarlna tyinini karmak ve stanbul'dan
uzaklatrmak oldu. Ancak eski sadrazam Girid'deki ellinci gnnde dn bekaya
intikal etti. Sultanzde Semin Mehmed Paa vefat edince, padiah Yusuf Paay
huzuruna artt.

Yusuf Paa'nn Katli

Sultan brahim; huzuruna celbettii Yusuf Paann yzne hemen bir gemiye
atla, bana Girid'in tamamn al. Dedi. Yusuf Paa naallah padiahm Girid elbet
bizim olacaktr. Askerimiz anbean oraya hkim olmaktadr. Tersane ise yeni
deniz mevsimiyle ilgili hazrlklar iindedir. u zemheri ay gesin elbette
denize alr, Girid'i memliki mahrusanza dhil eyleriz. imdi gitmenin vakti
deildir. eklinde cevab verdi. Padiah: Ne yabane eyler sylersin? var git,
Girid'i a derim, bana bir kale aldm deyu kendini bir hizmetmi yaptn sanrsn?
Dedi. Yusuf Paa korkusuzca fakat hatal olarak, "hayr imdi gidilmez" diye
cevap verdi. Padiah; Bostanc-bana "Al unu" diye sesleniverdi. Bostancba
karar deiir diye sadece huzurdan karp siyaset odasnda gz altna ald.
Gerek sadrazam, gerek defterdar Musa Paa istirhamlarda bulundular. Hatt
Kmil Paann "Tarihi Siyasiyye" adl muteber eserinin 2. cildinin 85.
sahifesinde yle bir malumat bulunmaktadr:
"Yusuf Paa dahi nk shriyeti ahaneye mazhar olduundan bir ariza
takdimiyle o gice sultan hanm hazretlerinden, bir ocuu dnyaya geldii
bilbeyan hayatnn kerimei ehriyrileri Sultan hazretlerine vede hfidelerine
balanmasn niyaz eylemise de ibu stirhamatm bir gn tesiri olmayarak
tek'den sdr olan, iradei seniyyenin hkm celili icra olundu" deniyorsa da,
bunun doru olmad meydandadr. nk; padiahn kz Fatma Sultan o
srada drt yanda bulunuyordu. Deil ocuk yapmas, zifaf dahi szkonusu
deildi. Dier taraftan padiahn, Yusuf Paay bir hiddetli annda ldrtt
sylenirki, tek'iden verilen emirler Salih ve Musa Paalarn itirazlar bu iin bir
anda bitmediini gstermektedir. Gya piman olan Sultan brahim; cesedi
yanma celbettirip "nasl kydm, krmz krmz yanaklar varm" dedii rivayet
olunur ki hi doruluu gzkmemektedir. Zaten Osmanl tarihi iinde en ok
iftiraya uram olan padiahlarn arasnda birinci gelir Sultan brahim. Dier
taraftan Venedik donanmasndan bir gurubun Akdeniz sahilinde bir baskn
neticesinde, bebin kadar esiri alp, gtrd haberi gelir. Padiah bu haber
karsnda yle gazaba" gelir ki, lkedeki btn hristiyanlarn, ldrlmelerini
ferman e-der. Gerek sadrazam, gerekse eyhlislm buna aka itiraz
yapacaklarna, ne kadar kararl olduunu bildikleri padiahlarn ikna etmek iin
nce, stanbul'da ikiyzbin gayri mslim olduunu bunlarn verdii vergilerin
yekn ileri srlm, ayrca islm dininin, bunlar vergilerini verdike, fitne ile
uramadklar taktirde hayat hakk tandn, ecdad-nnda bunlara byle
bakt anlatlnca sutan brahim: '!Vergi mhim deil, amma dinim ve
ecdadmn dedii yol doru ola" demi ve iradei hmayun byle geri
alnabilmitir. te yandan Rusya arnn. Kirman istihkmlannjJeKrar imar ci-
hetine gittii haberi alnnca, Tatar Hn'na haber gnderilip, Ruslar tenkil
olunmutur. Rus ar Tatarlarn bu hareketini ikyet iin padiaha eli
gnderir. Gelen eli ar'n dileini syleyince gazaba gelen Sultan brahim:
"Hem ka'a yapar-suz hem de emrimle size mni olan bana ikyet edersz"
dedikten sonra boyunlarnn vurulmasn emretmitir. Sadrazam Salih Paa
yalvara yalvara, bunu hapfs cezasna evirt-meye muvaffak olur. Sevgili
okuyucular bu kadar hmiyyet ve hassasiyet gsteren bir zta deli denebilirmi?
Diyebilirsiniz ki; bu kitap bu padiahn deli olmadn isbat iinmi yazildi. Her
bir anlatmdan sonra bu suali tekrar ediyorsun. Hayr. Uzun yllar bu milletin
evldlar bu zt'n deliliinden baka bir ey renemediler. Hatt Girid'in
fethine, onun devrinde baladn bile renemediler. Geenlerde bir gazetede
Sultan brahim'in avrupa devletlerine casus yollad, bu vazifelinin grevini
yerine getirebilmesi iin dince haram olan baz eylerin yaplmasnda cevaz
varmdir? Diye makam meihate fetva sorduu yazld da, bir ok kimse, bu
deli padiahn casus yollamasn hayretlerle karladlar. te tarihimizde yle
gizli kalm hazineler vardr ki, o hazineler sahipleri tarafndan tevazuen kapah
geilmitir. Milletimiz trih yapan bir milletti, keke yazanda olsa idi.

Gird Ahvali

Sultanzde Semin Mehmed Paa Girid'de vefat edince, Deii Hseyin Paa serdar
tyin edilmi, kaptan derya'lk vazifesi Musa Paaya verilmiti. Bu Musa
Paay, Defterdar Musa Paayla kantrmamahdr. Serdar Hseyin Paa; Resmo
kalesini muhasaraya alm, 39 gn sonra fetih nsib olmutur. Burasnn en
byk kliesi camie tahvil edildi. Bu camiin adn Sultan brahim Camii olarak
andlar. Buraya yakn kylerden be tanesinin geliri camiin vakf olarak tescil
olunmutu. Kapdan Derya Musa Paa; Apokurna, Kalodiso, Ki-samo kalelerine
kfi miktar muhafz ve erzak koyduktan sonra Mora'ya dnerken yolda bir
Venedik filosu ile karlat. Yaplan savatada dman malup edilip bir gemi
esir edildiyse de, Musa Paa ehid oldu. Venedikli amiral ise, mrd oldu. Serdar
Deli Hseyin Paa; Girid'in ilk vergisi olan ellibin kuruu Hz. Padiaha
gnderdi. Sultan brahim ise, mukabele edip Serdar Hseyin Paa'ya bir krk,
gayet kymetli kabzas altuni lemeli bir kl gnderdi.

Cinci Hoca Gzden Dyor

Bir mevlid kandili gecesi, Sultanahmed Camiinde Hazreti Hilfetpenhinin

nnde ulema sralannca padiah grrki birinci srada olmas gereken Bahai
Efendinin yerindede Cinci Hoca bulunmakta, Cinci Hoca'nn durmas icab eden
yerde, Bahai Efendi durmakta. O sralarda da, padiahn kulana varan
szlerden Cinci Hoca byk, kk demeyip rvet almakta olduuydu. Bu
dedikodulara kandil gecesi protokolnn ihllini yapan Cinci Hoca, bu
davranyla barda; tarmt. Padiah protokoldeki ihlli bizzat iaret ederek
esasna ulatrm, Bahai efendi ile Cinci Hoca kendilerine ait hakiki yerlerine
getiler. ^ _
Yldzn snd, padiahn daha nce Sultanahmed meydannda bulunan ve
Cinci Hocaya hediye etmi olduu kona geri alp kz Gevher Sultana hediye
etmi idi. Son elli yl iinde Cinci Hoca'ya padiah brahim'in ball yazlm-
tr. Sultann yukarya aldmz bu cezalarna Kmil Paa trihi dnda
rastlamak kabil olmad. Buraya ehemmiyetine binaen zetiiyerek aldk. Bu
srada tarihler 1057/ 647 senesini gstermekteydi. Tatarlar Rusya ilerine bir
dal yaparlar, bir ok esir alarak esir pazarlarnda satarlar. Bu rakam binden
az deildir, bu vaziyetde Ruslar tarafndan koz kabul edilir Azak Kalesine
saldrrlarsada karlarna Defterdar Musa Azak kalesi mdafi olarak dikilir. Bir
dizi sava yapl*, vede Ruslar malubiyete uratlr. 400 esir ile 800 dman f
padiahn ayaklarnn dibine salr.

Sadrazam Salih Paa'nn Katli

Padiah gerek svari olarak, gereksede tahtrevan denilen nve arkasnda at

koulacak mekanizmas olan zamane vastasyla genellikle kyafet deitirerek,
bzende miyetiyle beraber devriyeye kard. O zamann imknlaryla yaplm
dar yollar arabalar yznden tkanr halkn buralardan gemesi zorlard.
Padiah bu gn bile tatbik edilen bir usule gre arabalarn gndzleri ehir iine
girmelerini yasaklamt. Hakikatten bugnde hl, anbar gibi yerlerin ehir d-
nda yaplmas, trlar ehir iinden geirmemesi bu seyrsefer zorluunu
ortadan kaldrmak iinse o zaman da bu tedbir yerindeydi. Bir gn Davud Paa
semtinde bir imm efendiye okunmaya hemde dolamaya km bulunan
padiah, imam'n evinin yaknlarnda, yolu tkam bir araba grr. Derhal
sadrazam Bonak Salih Paaya haber gnderir. Divan kurma hazrlnda olan
Salih Paa gelir. Padiah: <ben arabalar gndz ehre girmesn emri
vermedimmi? Ben padiah deilmiyim? Emrim nin tutulmaz? Tiz boun>
emrini verir. Hakikaten ok ar olan bu hkm tatbike konur. Hazr ip
bulunmadndan imamn evinin kuyusunun ipi alnp talihsiz vezirin hayatna
son verilir.
imdi sevgili okurlarm; arabann ehre girmesine elbette sadrazam mni olacak
deil. Bunun Subaj'sndan tutunda, htisap Aasna kadar bir ok vazifelileri
vardr. Bunca i iin sadrazam katlolunmaz deyip, biraz aratrdk ve grdk ki,
smail Hakk zunarl'nn 3. c, , 2. ks. sh. 394'de, lno. iu dipnotla Vecihi
Tarihi sh. 55'den nkille diyorki: "Vecihi Tarihinde Salih Paann, Sultan
brahim'i hletmek, yni tahttan indirme dncesi, eyhlislm Abdurrahim
Efendi tarafndan, Valide Sultana bildirilmi olmasndan dolay katledildiini
yazar" Grld gibi araba hikyesi bir fenomen, bir olaydr. Hakiki sebeb
izmeyi amaktr. Tahtn sahibini alaa etmeyi dnenin, baaramad
takdirde ekecei ceremedir. Bu bakmdan padiahn caydrc bir usl olan
idam cezas tatbikatn kullanmas izmeyi aan, itiaf ettirmesi bir nefsi
mdafaa olsa gerektir. Bu arada yukar aldmz Vecihi tarihine atf yapan
Clzunarli tarihinin yine kitabn 393. sh. de Bonak Salih Paa yle
tantlm: "Hersek sancana tbi Nevesinli olup, ne bir asker ne de idareci idi.
Nide'li Mustafa Paann hizmetinde bulunan daha sonra da, Ruznameci
brahim efendinin yannda bir maliyeci olarak yetimiti. Ald emri ifa
etmekte son derece baarl bir adam olan Salih Paa her tarafa uygun
politikasyla, Yenieri Aa'l bile yapmt. Deftardarlik makammdayken
Semin Mehmed Paadan boalan sadareti, tecrbesiz ve gen olduunu ileri s-
rerek kabul etmeyen, Hanya Ftihi Yusuf Paann feragati sebebiyle ele
geirmiti. Yusuf Paann bu feragati nekadar sitayile anlsa yeridir. Salih Paa;
vezreti uzma'da 23 ay kalabilmitir. Kabri skdar'dadr. 1057h. /1647m.

Hezarpare Ahmed Paa Sadareti

Tarihimizde; Hezarpare yni bin para mnasna gelen lakabyla anla gelen bu
sadnazam esasnda sadaret kaimaka-m olarak tyin edilmiti. nk
veziriazamlk seferde bulunan Kapdan derya Musa Paaya veriimisede, yeni
sadrazam stanbula gelene kadar, kaimmakam Ahmed Paa binbir dolap
evirmi, padiah iki yandaki kz, Beyhan sultan Ahmed Paa ile nianlam
olduundan sadaret kaimakaml-, sadrazamla kalbedilmiti. ine abuk
gelemiyen Musa Paa, sadrazam olma erefinden mahrum kalrken belki de
hayatn kurtarm oluyordu!. Musa Paaya 2. vezirlik verilmiti. Ahmed Paa
eitli hile ve dolaplarla ele geirdii sa-daretile Sultan brahim devrinin son
perdesini balatm oluyordu. Yeni sadrazam, rveti normal hle getirmi,
vermeyen anormaldi makam ve memuriyetler mzayede ile satlmaktayd. Hayli
yldr sregelen Girid savana hi atfu nazar etmiyor, kahraman Gazi Deli
Hseyin Paa, dman nnde mahrumiyetler ierisinde destanlar yazyor,
dman stne saldrrken askerinin en nnde, geri ekilirken askerinin en
arkasnda kalarak emrindekilerin kendisine olan inan ve sevgisini muhafazaya
alyordu. Maalesef stanbul'dan ne bir yardm gelmekte ne de, askerin maa
gnderiliyordu. Hseyin Paa; marifet gsteren nice kahramanlara bir zeamet
veya tmar'i mkafaat olarak, selhiyetine dayanarak veriyorsada, bu yerler
hemen stanbul'da sadrazam eliyle bakalarna satlyordu. Padiah ise, alm
olduu ehvet arttrc illar sayesinde varm olduu ehvet kudreti hasebiyle
durmadan gzde deitirmekte, gzdeler oaldka masraflar oalmaktayd.
Bu gzdeler arasndan Voyvoda Kz diye anlan masalc, padiaha "Samur
Krk" diye bir masal anlattnda, padiah bu masaln tesirinde kalarak yle bir
samur merakna kaplmtki, samur fiatlar bire sekiz pahah-iayordu. Rusya bu
samur merakna tutulan Osmanl devletine satt samur krkler sayesinde adam
akll para kazan-vermiti. Devlet adamlar padiahda husule gelen bu meraka,
kitleler halinde hediye samur krkler sunarak katlyorlar ve samur devri diye
anlan bir dnem yaanm oluyordu.

iddetli ve Manidar Bir tiraz

Sultan brahim; Salih Paann katlinden sonra ok artc, birbirini tutmaz

durumlar sergiliyordu. Sarayda olanlar duvar ayor, brebin katlarak halka
aktarlyordu. ok nemli dedikodu olarak yaylmakta olan bir havadis vard ki;
bu btn Osmanlya giran geliyordu. Padiahn gzdeleri yemek yerken,
padiahn kizkardeleri hatt 4. Murad'n kz
Kaya Sultan sofraya hizmet ediyorlar, sofra bitince gzdelerin ellerine su dkp,
pekir tutuyorlard. Ksem Validesultan olu ile konuup bu durumun ortadan
kaldrlmasn istemi-sede, padiah annesini derhal saraydan Topkap dndaki
skender Paa bahesine srdrm hatt oradan da, Rodos adasna srecek
dedikodular yaygnlk kazanyordu. Bu dedikodular yayla dursun biz unu
hatrlyoruz ki; sadrazam o srada krkbin altuna ml olacak bir kay kzaa
koymaktadr padiaha hediye etmek zere, halbuki donanmamz meflu bir
halde olup, Girid'e yardm iin anakkale boazndan dar kamamaktadr.
Bu bakmdan asrlar sonra bile padiahn, annesini Rodos'a srecei tehdidini
aslsz olarak deerlendirme kanaatine varyoruz. imdi kendimize ara balk
yaptmz ie gelelim.
Kaynamz Mizanc Murad bey'in Rodos'taki srgn hayat esnasnda kaleme
ald, Ebul Faruk adl trihinin saltanat nisvan blm sahife 35'den:
"eyhlislm Abdurrahm efendinin olu Mehmed efendi Galata Kadfsdr ilmi
ile mil bir kimsedir. Defterdarlktan gelen bir emir ile btn memurlardan
olduu gibi, Kad efendiden de, iki samur krk anber ve aka isteniyordu.
Mehmed efendi; bir boha iine dervi abasn, mevlevi klahn sararak
koltuunun altna alarak sadrazamn yanna vard. Kendisini huzuru padiahiye
karmasn istiyordu. Sadrazam Ahmed Paa; kad efendinin kolunun altndaki
bohada kymettar krkler var sanarak, hediyeyi dorudan sunmak arzusunda
olduunu zannetdi. Mehmed efendi, sadnazamn yanln hemen anlad,
bohay ap iindekileri gsterdi. lve etti;" bunlar benim iindir. Padiahmz
ayn zamanda halifemizdir. stemi olduklar, bu makamm ulviyetine glge
drp durmaktadr. Kendisine nasihat edip byle giderse sonucun vahim
olacan hatrlatacam." Dedi.

Ahmak Sadrazam

Aman Kad efendi padiah daha hafif eyler iin bile idam emreder, sizi sa
komaz, stelik babanz eyhlislm efendi hz. leri byle isteklere hep boyun
eer diyerek, Kad Mehmed efendiye gzda vermek istedi. Kad efendi ise:
Babam mevkiini muhafaza etmek iin bu rezalete katlanyor. O, kendisinin
bilecei i. Ben u aba ve klah ile her yerde hrriyet iinde yaarm. Hem siz
ne iin bu kadar tel ediyorsunuz? Eer padiahla konuma neticesinde onu
ikna edebilir isem padiahmz hayrl dualar alr, ben de onun sevabndan his-
seyb olurum! dam ettirirse, ehid olurum ki bu canma minnetdir grevden
azleder ise serbest olurum. Yarn br-gn batacak hle gelen bu ehirden,
uzaklar ve imdiye kadar ilediim gnahlardan rabbime af iin yalvarrm.
te yukardaki mklemenin neticesi bilinmiyor. Yalnz uras muhakkak ki, bir
kad efendi ilmi ile mil olarak faziletle cesareti medeniyesini terkip ederek
yapt teebbsle adn tarihin silinmez hafzasna ve sayfalarna yazdrm
oluyor.
Bu srada ayn mealde bir protesto da Aa kapsnda cereyan etmekteydi.
Girid'den henz dnm olan ve orada byk takdirlere lyk yararlklar
gstermi bulunan, Yenieri generallerinden Kara Murad Aa; defterdar'dan
gelen bir memurun kendisine okuduu talebi dinledikten sonra memura:
Defterdar efendiye benden selm syle bende per-dahtlk barut ve yal kurun
var. Anberdi, samurdu bunu el-xden iitiriz. Para der iseniz, ihtiyacmz bor
alarak gideririz. Dedi. Memur ise: Efendimiz! ben bunlar mirime nasl syle-
rim? Sorusunu yneltince Kara Murad Aa: Adam olursan sylersin. Hem
bilmezmisin eliye zeval olmaz, diye bir bard ki, adam hazan yapra gibi
sallanmt.

Saray'n Vaziyeti

Padiah halk arasnda aslsz sylenti olarak dolaan hemirelerinin, gzdelerine

hizmet ettii yolundaki dedikodularn rtebilmek iin onlan Edirne Sarayna
gnderdi. Bylece, burada olmayanlar nasl hizmet eder? Diye bir anlaya ba-
vurdu ancak bu tedbirde bir ie yaramad, nk dedikodu kolay giderilen
hususlardan deildir.
Varvar Ali Paa syan

Bu bahse gemeden sevgili okuyucularma u i hesaplamamn neticesini

vermek istiyorum. Sultan brahim'in, Sivas Valisi bulunan Varvar Ali Paadan,
daha sonra sadrazam olacak bir Paann karsn, kendisine gndermesini iste-
mesinde son derecede zldm. nanmanz isterim ki; byle bir hususun,
Osmanl padiahlarndan, asla sudur etmeyecei inanc iinde, yazmaktan byk
bahtiyarlk duyduum eseri adet terk edip, bu iddiann gerek olmadsni
aratrmaya baladm. Ve elinizdeki bu almaya bir tek harf bile yazmadan tam
drt sene kaybettim. Kendimi bu noktada ikna edemedikten sonra sizlere
okumanz iin nasl byle bir almaya devam ederdim? Bu maruzattan sonra
kaldmz yerden devam edelim:
Yaklaan bayram mnasebetiyle sadrazam btn valilere ve sancak beylerine
yazd birer mektupda, stanbul'a bayram harl gndermelerini emretmiti.
Sivas valisi bulunan Varvar Ali Paa'danda otuzbin kuru talebde bulunmutu.
Ali Paa vilyetin gelirini hesaplatm fakat bu hesab tutturamamt. Bunun
zerinede yanna gelmi mbairede "Sivas'n geliri bu paray demeye takat
getiremez. Ben de, yol keserek halkn maln elindenmi alaym?" Diyerek,
tahsilata gelmi mbairi geri yollad. Bir de, rivayet olunurki, bir Paann ok
gzel bir karss varms. Padiah; Varvar Ali Paadan bu kadn gndermesini
istemi gya! Tabii ki, bu ser'i erife ve insanla uymayan bir istekti. Fakat bu
istek, bahse konu hanmn ne mnasebetle ne yaplmak zere istenildiini ortaya
koyacak netlikte deildir. Buna karlk; Varvar Ali Paann, bu istei "Bir
mslmanm nikhlsn nasl bakasna teslim edeyim" diyerek red etmesi ne
kadar doru saylsa yeridir, ancak bu szn, ok ne karlmas hususundaki
gayretler phe ekicidir. Sultan brahim'in bu istei (eer hakikat ise) ilk nce
eriat Muhammediye'ye mugayirdir. Makuliyet iinde bakldnda ayn
zamanda halife olan padiahn bu eit bir hareketi taleb etmesi yapaca
ilerden deildir. yleyse bu durum nerden ikiyor derseniz? Syleyelim:
leride greceimiz gibi Karaelebizde Abdlaziz Efendi eyhlislm olmasna
ramen, padiahn yni Sultan brahim'in bodurulmasnda bizzat kemendin Bir
tarafn ekendir. Dier ucunu da yal sadnazam Koca Mevlevi Mehmed Paa
bizzat ekmitir. nk; cellatlar padiah bomaya kyamamlard. te bu
katil eyhlislm, 4. Mehmed devrinde de bir mddet borusunu rttrmtr.
Daha sonra Bursa'ya srgn olarak gnderilmiti. te bu srgn esnasnda
"Rav-za tl Ebrar" ad verdii bir tarih kitab yazmt bu eser aslnda fena
olmamakla beraber, kendisini halk nnde temize karabilmek iin, Sultan
brahim aleyhine hakikatten uzak iftiralarla dolu olarak kaleme alnmtr. Nedir
ki; bu iftiralarn en irkini, bir Paann hanmn, Sultan brahmin istettii
iddiasdr. Hayrettir ki bu eserden bahse konu blm en muteber saylan tarih
kitablar dahi almlardr. Mverrihleri; yni tarihileri, bni Haldun'un zerinde
dururarak tekrar tekrar okunmas gereken satrlar ihmal etme yanln gster-
diklerinden, insan mazur gremiyor.
bni Haldun merhum <Mukaddime> adl mhim eserinde diyork: "klasik
tarihilerin nakle tam olarak riayet ettiklerini ve bu nkile ballktan dolay da,
byk hatalarn yapla gelmi olduunu kayd ediyor" ve ilve ediyor: "sadece
nakle ballk deiide, artlarn, vakalarn gznne alnmasn, akl
szgecisinden geirilmesini, toplumun deerlendirmesinin hesaplanmasn
tavsiye ederek tarihi yazmalarn ifade eder. "imizi rahatlatan satrlar ise,
merhum Ahmet Refik Altmaym, Ravza tl Ebrar yazan hakkndaki satrlarnda
bulduumdan ve bni Haldun merhumun, metodunu gz nne alarak
tercihimizi yaptk. Abdlaziz efendinin iddialarn redde ve bunlar hakikatmi
gibi nakle koyulanlarn da, bu reddin iinde olduklarn syleyerek hkmmz
odurki, iktidardan drlmesi gereken adama, kimse taraftar kmasn diye,
islm toplumunun kabullenemeyecei bir irkef atlmtr. imdi Varvar Ali
Paa isyann anlatma geelim. Varvar Ali Paa kendisine asker toplamaktayken
dier valilere de haber salp taraftar toplamaya uramaktayd. Bu arlarnda
u izahat yapyordu. Padiah kendine mlik deildir. Veliaht ise daha alt
yandadr. Bize den stanbul'a gidip duruma el koymalyz. Meydana
getirilecek bir heyete vazifelerin verilmesi gerekir. Sultan brahim'i hibir ie
kartirmarnai-yz. Bylece alnp satlan makam ve mansplar, glgede kald
grlen adalet bir nizam ve intizama balanr. ehzade Mehmedi bulua
erdiinde taht'a oturturuz. Ve bu arlan valiler tarafndan kabule ayan
grlmedi, ancak bu arlar yamac taifesini, Varvar Paa'nn kuvvetlerine
katlmaa yol at.
Eer izahta mulak grnen ifadeleri tefsire kalktmzda, vardmz netice
udur: valiler yaplan ary gayri hukuki, gayri islmi bulduundan
"Alessultan huru" yapmay uygun bulmadn gsterirki, farzmuhal stanbul'a
gidildi, padiah enterne edildi, vesayet komitesi nasl teekkl edecek, bunlar
kimin ak veya gizli ynetimi altnda ike idaresini stlenecekler 4. Murad
zamanndaki tedbirlerle, hanedana sadakati yeniden temin ettiinden Varvar'm
komutasndaki orduyu nasl karlayacak?
Bu ok nem tayan bir soruydu. Yenieriler, gelen bu kuvvetleri hasm olarak
telkki ederse meydana gelecek olaylarn mesuliyeti yklenilecek hususattan
deil idi. Varvar Ali Paa klliyetli bir kalabalkla Tokat zerine giderken, bu-
rada daha sonra devletin kurtarcs saylacak, Mehmed Paa (mehur Kprl
Mehmed Paa) ile karlat. kan muharebede galibiyet Sivas Valisi tarafnda
kald. Mehmed Paa malup olduu gibi Varvar'n eline dmt. eitli haka-
retlerin muhatab olarak Varvar'n adnna getirilip, diree baland. Bu esnada
Mehmed Paa'nn bana gelen malubiyetin haberi, stanbul'a ulatnda derhal
bir Paaya Varvar Ali Paann stne gitmesi emri verildi. Aslnda Varvar Ali
Paadan grm olduu nice iyilikler yznden, ona kar minnet duymaktayd.
Nasihatler gnderdiysede, tavsiyelerle dolu bu nasihatlar Ali Paa kaale almad.
Halbuki bir Paa bu tavsiyeler ve nasihatlarnda pek samimi idi. bir Paa
vaziyetin kr etmediini grnce, kendisine itirak etme niyetiyle yaklatn
gstermeye balad. Bu anlay iinde Varvar kuvvetlerine sokuldu. Birlemeye
gelmi takviye zan-n, Varvar Ali Paada hkim olduundan tedbirsiz
davrandk! bir saldrda defteri drld. Varvar Ali Paann boynu vuru-du.
Bylece bu isyan sona ermi oldu. Kprl Mehmed Pa- bal olduu adrda
bitkin bir vaziyette bulundu, nce hayat kurtarld, bilahire itibar iade olundu.
Artk ona den devleti bulunduu girdaptan kurtarmak iin alaca vakti
beklemekti. Bu srada tarihler, h. 1058/m. 1648 ken olaylarn getii yer erke
kasabasyd.

brahim Paa syan

imdi de gelelim Badad valisi brahim Paann isyan hareketini gzden

geirmeye: Osmanl devletinde sadrazamlar i bana geldiinde, bu gnk
siyasi partilerin yapt gibi mmknmertebe kendi kadrolar ile almak
isterlerdi. Sadrazam Bonak Salih Paa'nn ldrlmesinden sonra onun
yetitirdii ve onun vazifelendirdii bir ok vali grevden alnmt. te bu
grevden almanlar arasnda Badad viisi brahim Paada bulunuyordu.
Okuyucularmz hatrSayacaklardrki, Salih Paa ldrlnce sadaret Musa
Paaya verilmiti. Ancak sadaret kamma-kam Ahmet Paa, evirdii dalavere
ile sadaret makamn ele geirmeyi becermiti. Sadrazam bir tyinle bir ka ii
yapmak istiyordu. Bu tyini 2. vezir durumuna drd, eski Kapdan derya
Musa Paay valilik grevi ile Badata tyin ve Salih Paann valisi brahim
Paay vazifeden almak, ayrca bu viiliide kabul etmeyeceini syleyen Musa
Paa'ya" paa karnda gitmeniz art deii bir mtesellim yollasanz diyerek,
Musa Paay tyini kabule mecbur kld. Musa Paada bir mtesellim gnderdi.
Dier taraftan brahim Paa velinimeti Salih Paa gibi idam olunaca
endiesiyle Badad ahalisini kendine celb ederek isyan bayran ad. Badatda
ki eit asker bulunuyordu. Bunlardan kapkulu denilen yenieriler, i kalenin
muhafazas ile vazifeliydiler. Dier askerse, <Yerii Kul> adyla anlan gnll
askerdi ki, Badad vilayeti ve hududunu muhafaza etmekle grevliydi. brahim
Paa bu askerlerden ancak yerli kul olann kendine celbedebilrniti. Yenieri ise
devletine bal kalm, ballnn misalini de brahim Paa askeri ile kl
klca derek isbat etmiti. Bu olaylar Badadda meydana gelirken, veziri-
azam Musa Paay Badad valiliinden alp, onun yerine
Bonak Salih Paann kardei Murtaza Paay tyin etmiti. brahim Paa
hakkndaki idam fermanmda Murtaza Paann eline tututurmutu.
Aradan bir ka gn gemitik! Musa Paa saraya anhp, Murtaza Paann
valiliinin bir muvazaa olduu, asl valinin kendisi olduu, bu mnasebetle
derhal Badad'a gidip, Murtaza Paa tarafndan brahim Paann kesilmi
kellesinin yanma Murtaza Paann kellesini kesip koymak sana dyor dendi.
Musa Paa bu iradeye itiraz edecek oldu. Fakat gk grlemesini andran bir ses
"Ya kelleler, ya kellen" diyen pa-diahdan bakas deil idi. Musa Paa
Badad'a gitti. Her iki kelleyide bala batrsp stanbul'a gnderdi. Az bir mddet
sonrada i baarm tavrlar ile istanbul'a dnd. Mkfaat Ye-dikule'de bir ka
gn hapiste kaldktan sonra kellesini kaybetmek oldu.

Darbei Hkmet

lke gerek asayi bakmndan, gerekse Girit ahvali yznden, padiahn

sadrazama btn itimad yznden pek skn-tih duruma getirilmiti. Sadrazam
Ahmed Paa, padiahn kzlarndan birini olu iin istemiti. Bylece kendi
damatl yannda olunuda hanedan Osmaniyan'a intisab ettirmi olacakt. Bu
hayrl iin talebi padiah katnda kabul grdnden, dn hazrlklar
yaplmaya balanmt. Yukarda-da bahse konu elliimiz memleketin genel
durumunun kark bir halde olmas, daha nce padiahn gzdelerine kar-
delerinin hizmet ettii, dedikodusu kan problemlerden Valide Ksem
Mahpeyker Sultan, oluna muber olmutu. Ayrca yenieriler vede bunlarn
ileri gelen komutanlar osmanl devlet idaresinin gsterdii zaafdan ok midsiz,
midsiz olduu kadar da, leri nasl nizam ve intizama koyabileceklerini
planlamaktaydlar. bu pln, ilk nce sadrazamda iine alan bir plnd.
Ancak sadnazam hibir perde kalmadan kendisine teklifedilen darbede erik
olmay merdane bir tarzda red eyledi.
Bylece Ahmed Paa, padiaha ihanet etmemiti. Biz bu teklife verdii
cevabnda takdire ayan olduunu idrakle bu hareketini btn kusuruna ramen
lehine bir puan olarak telkki eyledik. Sadnazam bu cevab vermekle kalmayp,
ihtillcileri kazasz belsz ortadan kaldrma kararma vararak bunlarn ortadan
kalkmasn teminen bir dn ziyafeti tertipledi. Sadnazam btn aalar ve
ihtilalci takmnn azalarn bu dne davet etti. Ancak; bu davete icabet eden
Yenieri Aas ve dierleri katlacaklarn akladklar, sadnazam davetine
silahsz gelecek veya silahl gelip de, kapda biraka-cak ahmaklardan deillerdi.
Nitekim silahlarn sofrada dahi zerlerinde tadlar. Daha enterasan, yemein
hide tahmin olunmayacak bir safhasnda, otomatie baslm yay gibi ayn anda
da sofradan kalktlar. Tabiiki hertri saldrya alesta bekliyen kl ehli zerine
saldrmak, a'kln alaca husustan olmamas bu tuzan akim kalmasn inta etti.
Ziyafetten kanlar doruca, orta camie gittiler. Bu orta caminin baz tarihlere
gre eh-zadeba Cm olduu ileri srlyor. nk her ne hile dndeki
ziyafet tuzann baka ekilde tekrarlanacan, belkide gecenin ileri saatinde
tek tek enterne edileceklerini anlam olmaldrlar ki, bata eyhlislm olmak
zere, vaizleri, ulemy ve dier tabur, blk Aalarn cmi'e ard-iar.
Konutular, konutular... Sabah olduunda, silahsz yenieriler camiin etrafn
doldurmu, bir aa bir yukar dolamaktaydlar. Ahali ise; yenierilerden biraz
uzakta olmakla beraber cmi'ye yakn bir alanda beklemekteydiler. kacak
karar beklerlerken, dier merak ettikleri husus lema'nn alaca tavr idi.
nk, ilmiye ile seyfiye dier tbirle limler ile kl erbab ittifak ettimi, zorlar
kolaylar, hak ortaya kard. te yandan ortaya gelen yeni vaziyet, sarayn
kulana ulamt. eyhlislmn toplantyla ilikili olduu da alnan
malumattan olduundan soruyu eyhlislma tevcih ettiler bir haberci koturup.
Bu kanuna uygun olmaz toplant nedir? eyhlislm cevab verdi:
Padiah sadnazam bize teslim etsin. Aksi haide dalmama karar kt. Dedi.
1058/recep aynn 15. gn akam, 1648/austosunun 5. gn yaplan bu
toplantdan ahaliye verilen bilgileri yle tertiplemilerdi. Sadnazam mfsid bir
kimsedir, ortal soyup soana evirmektedir. Valide Sultan aleyhine olunu
tahrik edip, devletin bana felketler ekiyor. Bu bakmdan sadrazamn ortadan
kaldrlmas, yerine mnasip bir kimsenin oturmas salanmaldr eklindeki ka-
rar gelen haberciye eyhlislam tarafndan nakledildi.
O gecenin sabahnda, sabah namazn klmak zere ulema ve kalabalk Ftih
Camiine geldiler. eyhlislm Abdrrahim efendi, yannda Kara Murad Aa
olduu halde mezkr camie gelip, namaz hep birlikte ed ettiler. Daha sonra
toplant yapld. Bu toplanan zevat arasnda Yal'da bulunan Kazaskerler yni,
Bahai ve Mahmud efendiler grlmyordu. Sipahilere haber verilip verilmemesi
hususu tartmaya ald.
" Kara Murad Aa bunlara ikrahi bir yaklam inde olduunu sergilemekten
ekinmedi. Sipahilerin arlmasnn gerekmediini ileri srd. Bu istee
lema'ikirmn taraftar olmad, askerin hep beraber davranmas icab ettiini
tercih ettiklerini sylediler. Bu tercihlerinde srar sahibi olduklarn ileri srerek,
yenieri zorbalarn iknaya muvaffak oldular. Bunun zerine sipahilerin de
gelmesiyle beraber ahalinin katlm ayn zamana rastladndan maheri
kalabalk meydana gelmiti. Ftih Cmii'ne gelmesi in sadrazam Ahmed
Paa'ya davet salndysa da, gelen cevapta akam evinden ayrlm olduu,
bilinmeyen bir yerde sakland ifade edilmekteydi.
te yandan; asker ve ulemann mtereken meydanlarda itima etmi olduunu
haber alan saray, Haseki Aa ve Bos-tancbann adamlarndan bir heyeti
gnderdi. Heyet; Ab-drrahim efendiden toplanma sebeblerini sorarken, biraz
sonra gelen Bostancba'nn memuru, "hemen daln" emrini verdi. nk bu
padiahn iradesiydi. Bu iradeye kar Mft efendi Abdrrahim efendi; verdii
cevapla; mehur Mizanc Murad bey'e gre, Fransz ihtillinin byk hatibi
Mira-bo'ya bir buuk asr takaddm ediyordu. Biz Murad beyin kaleminden
aynen buraya almay uygun buluyoruz:
<Bu cemiyetin, er'i erif ile sz vardr. Vazifesini if etmeyince datamaz.
Siz varn padiaha syleyin ki sadraza-m hemen bize versin. Grld gibi,
gerek orta cmi'de, gerekse Ftih Camiinde yaplan toplantda, eyhlislm Ab-
durrahim efendi iin ban gtrd gibi, daima hedef olarak da sadnazam
ileri srmekteydi. Mehmed Murad bey, yni Mizanc Murad bey, u mtalaay
ileri sryor, eyhlislmn yukar trnak iine aldmz ifadesini tahlil ederken:
<Eer AAft efendi, gayreti vataniye ve fazilet ak ile bu sz sylemi
olsayd, pek makbul ve mbeccel bir harekette bulunmu olurdu. Nam da,
kemli ihtiramla mebbeden yd olunurdu. Ne re ki Abdurrahim efendi
Ksem Vlide'nin bir davasn crete mukabil deruhde etmi, di bir avukat
mertebesinde kalyordu.> Evvet, Karaelebizde'nin bu szleri ile kyam bilfiil
balam olduundan, Ftih Camiinden, yine orta camie dnld ve ayn
dakikalarda sadrazamn bulunduu yerde katline fetva karld. lm fetvas
verilmi sadrazam Ahmed Paann artk sadareti dm olduundan, yerine bir
sadnazam tyini kyamclarca dnld.
Eski defterdarlardan Dervi Paa le Sofu Mehmed Paa arasnda bir tercih
yaadlar. Doksanlk Sofu Mehmed Paa tercihe ayan bulundu. Herhalde
yann bykl ve ksa akl sahibi tercih sebebi oldu. Bu Mevlevi Tarikat
mensubu yaly yaplan teklifi red etmi gryoruz. Ancak, zorla ite kaka adam
Orta Cm'e getirildi. Burada el pme treni icra olundu. Btn bunlar olurken,
padiahn musahiblerinden Tavuku Mustafa Paa topluluun yanna geldi.
Padiahn; sadrazamn tyinini kabul ettiini, yeni sadrazam ve eyhlislm
efendinin saraya gelmesini irade ettiini, ikinci tenbi-hininde topluluun hemen
dalmas olduunu bildirdi. Bu iradenin yalnz sadrazam aran tarafna riayet
edildi ve ihtiyar sadnazam, ki sadrazaml kyamclarn eseriydi nede-rece
makbuld az sonra grlecekti. htiyar adam binbr zrle padiahn huzuruna
dahil oldu. Padiah kendisine mhr verdi. Bylece de bu adamn sadareti
meruiyyet kazand. Padiah: Ahmed Paay azlettim. Ancak kendisi hanedann
ve dolaysyla benim damadmdr. Cann bana balayn. Dedi. Bu talebe
Mehmed Paa tavassut edecei szn verdi. Huzurdan ayrld. Zorbalar
kendisini bekler buldu. Padiaha tavassut hususunda verdii sz sylediinde,
kyamet koptu. Sadnazam alacak bir vakayla kar karyayd, ancak bunu
idrak edemiyordu. Kendisine veziriazam diyorlar sonrada, sylediklerini
dinlemiyorlard. Bu nasl sadrazamlkt? Kendisini istedikleri gibi gdyorlard.
Ayaklar geri geri giden sadnazam, Sultan brahim'in huzuruna yeniden girdi.
Padiah: Ne ettin? Diye sorduunda: Mevlevi Sofu Mehmed Paa: radenizi
kabul etmediler? Beni de pek azarladlar. Dediinde, btn sinirleri tepesine
kan padiah bir kartal gibi, sadarete lyk olmayan sadrazam msvettesinin
zerine yrd. Bir hayli hrpalad.
Eski tbirle; bir gzel donatt. Padiahn huzurundan yan l gibi kan Mehmed
Paa kendini konana zor att. Mhr hmayunu ise, padiaha deil, kyamc
gruhuna yollad. Bekta ve Muslihiddin Aalar, Mehmed Paann konana
kotular. Kendisini; bizim gibi yallarn dine hizmetten baka ne gibi gayesi
olabilir diyerek teselli ve iknaya muvaffak oldular. Hep beraber, kyamn
merkezi seilmi bulunan orta camie yollandlar. Buraya geldiklerinde
zorbalarla yeniden konuuldu ve esas maksat, bu srada ortaya dkld. Ah-med
Paay katil, Sultan brahim'i hl, ehzade Mehmed Sultan tahta icls karar
tekarrr etti. Padiah huzurundaki halinden sonra arm halde mhr
hmayunu padiah yerine kyamclara gndermi olmas sonradan pek ilerine
yarramt.
nk bu mhrle damgalam olduu iradeler derhal yerine getirilmekteydi.
ehir kaplarnn kapatlmasnda, baz inzibati tedbirler alnmas hususundaki
talimatlar yaptrmak mhr hmayun sayesinde kolaylamt. Adeta ihtill de-
mee insann dili varmyordu! Bu srada Ksem Mahpeyker Vlidesultana, bir
yaz gnderildi. Vaziyetin geldii safhay bildirdiler. ehzadelerin Sultan
brahim'den gelebilecek bir ktle kar, emniyete almalarn ihtar ettiler.
Kyamlar ve ihtilller genellikle kan ile bularlar. Norma! bir haldir; nk,
muvazenesini kaybetmi herey arr, saa da sola da arpar. Ya kendini
kurban, ya da bakalarn kurban eder.

Vefa Ehli Zor Bulunur

Bu harektn ilk kurban bir sene zarfnda Rumeli kadlna karlan mlakkap
lakabl pek makbul bir kimse olmayan Muslihiddin efendi olmutu. Halbuki bu
adam, toplananlar arasna kararak arz mevcudiyet gstermek istemiti.
Yaplan ekil git ihtarna aldrmyarak askerin iinde kalmaya devam etti.
Kendisini hrpaladlar, yzn gzn kan iinde braktlar. Yaknnda bulunan
eyhlislmn atna doru kounca, ancak yz vermeyen eyhlislm zengisini
kanl surata hizalyarak atn srd. Akbet yere yklan Mus-lihiddin'in zerine
enler hemen para para ettiler, bak ve kl darbeleriyle. Ahmed Paa her
ne kadar saklanmsa-da, cemiyetin harektnn gelimelerinden haber
almaktayd. Mihayet kendisi hakknda alnan btn kararlardan haberdar
olmutu. Yapt yanna bol miktarda para alp, makbul zamannda makam ve
mevkii verdii kimselerin yanlarna gitmek oldu. Ne var ki; her yerden bo
dnyor, her biri, birer bahane ile vaziyetine bigane kalmaktayd. Vefal kimse
bulmak kolay deildir, bulanda vefal dostuylan ne kadar vnse azdr. Ahmed
Paa; senelerce mevkii sadarette bulunduu halde bir tek vefa sahibi edinememi
demekki, bak u ie! Kap kap dolaan eski sadrazam, nihayet Aksaray'da Hac
Behram'dan ummad alakay grd. ok sevindi. Ne are-ki Behram'n niyeti
ihanet imi. Bir yandan Ahmed Paay konana buyurederken, Sofu Mehmed
Paann konana haberi uuruvermiti. Mehmed Paa adamlarn gnderip,
Ahmed Paay konana aldryor, kendisine eitli vaadler yaparak ikramlarda
bulunurken beri yandan da, kellesini koparmak iin cellat hazrlattryordu.
stirahat etmesi iin odadan kyor, ancak adamlarndan birini ieri yollayp
para istetiyordu. Bu pazarlk epeyi bir zaman sryor ve Ahmed Paann artk
kuruu kalmamtr.
Bu srada iki kii kendisini koltuklar, yni kollarna girer ve yardmc oluyormu
gibi yrtmeye balarlar. Eski sadrazam, bunlara baktnda aniden sararr,
nk birisi saray cellad Kara Ali, dieri Hamal Ali'dir. Tabiki bodular. Cese-
din ertesi gn atld yer Atmeydan oldu, bu srada herifin biri bu Paa semiz
bir adamd, bunun eti derde deva diye bir herze yumurtlad. Bir ok kii bu
cesetten bir para koparp evine gtrd bu andan sonra ldrlen sadrazamn
lkab, bin para mnasna gelen "Hezarpre" oldu. Her ktnn iyi taraf, her
iyinin ktl olabilecei gibi Hezarpre Ahmed Paa'nin fazilet saylacak bir
davrann anlatarak bir hakk ketmetmiyelim.
Bu blm; Mizanc Murad beyin Rodos Adasndaki srgn esnasnda, yazm
olduu ve adn olu Faruk bey'in adndan mlhem, Ebu'l Faruk adl Osmanl
tarihinden alyoruz: "..Ksem Valide Sultann tesirinin d gsterdii bir
dnemde, Valide Sultan, sadrazam Ahmed Paaya: Bu yni Sultan brahim beni
de seni de sa komaz. lem harab oluyor. Devlet de elden gidiyor, bunun
hakkndan gelelim de ehzadeyi clus ettirelim. Ahmed Paa: Ben edemem
Sultanm. Varsn beni ldrsn. Ben veli'inimetim'e ihanet edemem, suikasda
ise asla cr'et edemem. Cevabn verir. G-rlyorki; ihtilafda devletin
devamlln ve baarsnn salanmas iin kelleler zerinde pazarlklar
yaplmakta. Valide Sultan'n kendi olunu, bir hkmetme arzusu iin kurban et-
mesi belki imknsz deil amma, Allahakna; biri sylesin milyonda katr
bylesi? Ayrca bir anann evldn yok etme bahasna ibirlii teklifini, Ahmed
Paann ihtiyat ile karlamak eklindeki cevab devrin oynak anlaynn bir
gerei saylrsa da, yenieri aalarnn teklifini de red etmi olmas, bu kt
ilere eilimi olmamasnda gsterir. Neticede doru Cenab Hakk'n indindedir.

Padiahn Direnmesi

Sadrazam olan damadnn katledilmesinden sonra, Sultan brahim durmadan

haber gnderiyordu, isyanclara. Artk dalnz. Bir deiiklik olmadn tesbit
edince, saray burlarna toplar yerletirtmi, bostanclar silahlandrmit. taat-
sizlikleri devam ettii takdirde hepsini krp geirecei haberinin yaylsn
istiyordu. syanclar ise Ksem Valideye saldklar bir haberde, ehzade
Mehmed Sultan orta camie gndermesini taleb ettiler. Valide Sultan bunun
mmkn olamayacan, byle bir clus adeti olmadn, padiahn patrd-sna
bakfmamasn, kendisinin sarayda her ne kadar oniki-bin silahl bostanc neferi
olmasna ramen Aalarn kendisi tarafnda olduunu bildirdi. Cemiyet saraya
geldiinde bostanclarn kendilerine iltihak edeceini bildirdi. Bu bilgiyi ertesi
gn gizlice kyam erbabnn yanbaina gelen Bostanci-ba te'yid etti.
O gn Cuma idi ve bu hl zre salat cuma elden gitmiti. Atmeydan'na doluan
kyamclar, ayak divan istediler, orada da durmayp saray iine daldlar.
Karlarnda Sultan brahim deil, Valide Sultan grdler. Karlkl olarak
konutular, konutular! Valide Sultan kyam edenlere her nekadar mukavemet
etmeye altysa da, olu brahim'in tahtta kalmasn salayamad! Sonunda:
Varaym arslanmn sarkc-n sardraym ve karaym. Diyerek ieri girdii
grld. Az sonra kk ehzade babaannesinin elinden tuttuu halde, masum
ve gzel yz ile grnd. Osmanl tahtna oturtuldu. Birbir nnden biat
ederek geiyorlard. Bu kalabalktan rken yeni padiah alamaa balaynca,
daha fazla rahatszlk vermeyi nlemek iin biat yeterli sayld. 1058/1 5/re-
ceb6/8/1648 aramba gn balayan ihtill, 17/receb cuma gn
nihayetlendiinde, Osmanl tahtnda krkbir yl hkm srecek, 4. Mehmed
unvanl Sultan brahim'in olu vardi.

Sultan brahim'in Sonu

Sultan 4. Mehmed'e biatlarn yerine getiren devlet adamlar cemmi gfir halinde
Saray'n Harem diresine sellem-sellem dala getiler. Bu yakksz hl; Gen
Osman, 4. Murad devrindeyken bile olmamt. Bostancba bu kafilenin nne
dm, eyhlislm, sadrazam ve ulema arkalarndan destursuz
yrmekteydiler. Sultan brahim'in etrafn kadnlar alm ellerini eteklerini
tutuyorlar, bir tarafa kprdamasna frsat vermiyorlar idi. phesiz ki bu
davranlar padiaha yardmc olmak, ona gelebilecek bir saldrya sed olmak
niyetini tayordu. Hzla yryen kafile aniden karsnda Sultan brahim'i
buldu. Bostancba Padiahm! Ulema ve ayann kararlan var. Siz artk ieriye
buyrunuz. Dediinde: Sultan brahim Bre hinler, pezevenkler, Allah'dan
korkmaz kfirler! Bu ne idir? Ben; herbirnizi ihsanlarma gark etme-dimmi
imdi isteklerinize uymadm iinmi bana ihanet ediyorsunuz. Ben padiah
deilmiyim? Kararnz kabul etmiyorum, red ediyorum, defolup gidiniz,
irademe itaat etmeyen hin ve kfirdir. Bu salvolar karsnda; heyetin iinden
yine bir kiinin cevap veren sesi ykseldi. Bu sesde Karaelebiz-de Aziz
efendiye aitti. Tarihi Nima yle naklediyor:
"Aziz efendi o mecliste byk cr'et gsterip, padiaha yaplacak hrmete
mugayir pekok sz syledi yleki" Hayr padiah deilsin. Din ve eriata
mugayir pek ok i yaptndan cihan harabeye evirdin. Ne zamanki; gaflet ile
vakit geirip rveti aka yaplr hle getirdin, zulm alime musallat ettin,
beytlmli israf iinde kullandn' Dedi. Sylenen bu szlere oradakiler hayran
oldular. "Sultan brahim; taht'-tan indirildiine inanamyordu. Kendisinin
emirlerinin yerine getirileceine dir inanc, hi sarslmamaktayd. Bir yandan
konuuyor, br yandan kendisi iin seilmi bulunan direye doru
yrmekteydi. Nihayet yannda iki criye olduu halde diresine soktular.
Kapnn kilidine sokulan anahtar iki defa evrildi. Arkasndan anahtar deliine
kurun aktlarak, kilit de ilemez hle getirilince Sultan brahim yine kafese
konduunu idrk etti. Btn gcyle, bard, kaplara vurdu, ykniaa alt,
nihayet azna gelen kfrleri baz kimselere tahsis etmee balad.

lm Hcresi

Padiah artk savurduu kfrleri validesi Ksem Sultana etmeye balamt.

Demek ki; yannda bulunan iki cariyeden, hl vakasnda, Ksem Mahpeyker
Valide Sultan'in oynad rol renmiti. Artk bir dinlenmeye ekilen eski pa-
diah, gleniyor ve be defa barmaya koyuluyordu. Mah-besinden taan
sesler darya duyuluyor, bunlar duyanlarn bir blmnn ii szlamaya
balamt. Ertesi gn oda kapsnn n bir gzel rld. Ahalinin tepkisini
lmek iin padiahn kapatld yerden kurtulup firar baard istikametinde
bir haber hassaten karld. Grldki; esnaf derha! dkknlarn kapad.
Demek ki, ahalinin nabz saylan esnaf bu kark ahvalde yamaya urayaca
endiesiyle ve de, bu ie karmamak iin kenara ekilmeyi semiti. Beri
yandan kaps rl diresinden Sultan brahim'in gnllere zntler salan
feryad saray duvarlarn amaktayd. Yenieri'lerin bir blmnnde bu
feryatlardan kalbleri ihtizaza geliyor ve kendi kendilerine acaba bu hl iini
ettiimiz ktm oldu? eklinde dncelere dalyorlard. Ahalinin ve bir blm
askerin sessizlii; idareyi korkuya ve saray da endieye sevketmiti. Ksem
Valide Sultan tecrbesini konuturarak, byle hallerde ulemaya bavurulmak
gerektiini hatrlatt. Bavurulan ulema takm, derhal areyi sylemekte
gecikmedi: <z itimaa haiifetan, faktelu ehad minhma> yniiki halifeden
birini ldrnz! Mizanc Murad bey diyorki: "yet deil. Hadis deil. mamla-
rn itihad deil. Uydurulmu araba bir cmle"den baka bir ey deil
ulemann syledii are.
Yine bahse konu arenin gsterdii iki halife ifadesi, gerek mantk gerekse mna
itibariylede yanltr. nk halife denilen ikiden biri bul ana ermemi bir
masum ocuk. Dieri ise bir mecnun. Dolaysyla deili ki halife bir tane bile
mevcud deil, grn ileri sren Mizanc Murad'a itirak etmiyorsak da
sylediklerinin pekde yabana atlacak hususlardan olmadn dnyorum.
Yine Murad bey diyorki; "..smme tedarik fetvalar yznden Osmanl devletinin
urad felketler, dmanlarn taarruzlarndan meydana gelen felketlerden
byk ve dehetlidir." Sultan brahim'in katline dir fetvay isteyenler, Bekta,
Murad Aalar, Kara avu ve Muslihiddin idi. ulemann bulduu reyi fetva
haline getirende eyhlislm Abdrrahim efendiydi.

Feci'i brahim'iye

almamzn bu satrlar, pek hissi hususlara mahsus g-rnsede, aslnda

hayatmzn his dnyasndaki zenginlii, bizlerin insanlk seviyesine
yaklammzn bir ls dense, asla yanl olmaz. nk; insanolu aklyla
hisleri arasnda yapt muhakeme neticesinde, islmla muttasf bir kimse ise,
akln mekrine kaplmayp, hislerini ne alarak karar alsa menfi bir neticeye
doru yelken amaz. Aadaki satrlar akln canavar tarafn kendilerine rehber
edinenlerin sergiledii irkinlii duyurmaa yneliktir. Sultan ibrahim'in hcre-
ye kapatlmasnn 11. gn alnan fetvay yerine getirmek iin balarnda yal
sadrazam Sofu Mevlevi Mehmed Paa, eyhlislm Abdrrahim efendi, fetvay
verenlerin bir blm, bir miktarda asker olduu halde saraya girdiler. Saray
alanlar sarayn tavanlarnda onbir gndr yanklanan eski padiahn
feryatlaryla dilhn olmuken, icraya gelenleri karlarnda bulunca, artk
gzyalarn tutamyarak, bunlara arkalarn dnp, alyarak her biri bir tarafa
katlar. nk yaplaca grlen cinayete, uzakdan dahi olsa ahid olmaktan
itinab ettiler. Geride bir ka acemi hizmetli kalmt bunlar da, rl kapnn
tulalarn ykmas emredildikte red cevab verdiler.
Devletllar! bunlar sille tokat dvmee baladlar. Ancak ie yaramad bu zorla
yaptrm teebbs. nk sarayn acemiolanndan dahi: "ldrseniz o
ktl yapmayz" cevab aldlar. Gelenlerse, bu itirazlardan intibaha gelmeyip
senelerce huzurunda diz ktkleri padiahlarn ldrmekten ekinmediler.
nk akllar gzlerine inmiti. aresiz kalan heyet, iin baa dtn
grdklerinden kazma krekleri ellerine alp, rleli on gn olmu divan
yktlar. Kapy, paraladlar ve birdenbire karlarn da avaz blend ile
haykrmakta olan padiahla kar karya kaldlar!
O: Benim elimden nimet yiyenlerden bana merhamet edecek kimsede
kalmadm!? Gz gre gre bu zlimler beni ldrecekler. Aman medet ya
Rsulellah! Diyerek istimdad ey-liyordu. Gelen kalabalktan baz kimseler, hlin
fecaatine takat getiremeyecek olduklarn anlaynca yavaa svmay tercih
eylediler. Oradan kamakla kalmayp, gzyalar iinde saray da terkettiler.
Kafile ile birlikte gelmesi vazifesi olan cellt Kara Ali, terk yolunu seenlerin
arasndayd. Sadrazamn emriyle yeniden getirilen Kara Ali, titreye titreye
sadrazamn ayaklar dibine ylarak, bu vazifeden balanmasn yalvarmaya
balad. Ancak ilk gnlerde psrk ve aciz bir ihtiyar grnm sergileyen Sofu
Mehmed Paa adet bir damat teravetine brnmt. Pehlivan yapl cellt
Kara Ali'nin bu ihtiyar sadrazamin ktei yznden, kap nne getirildiine
hid olundu.
Nihayet, doksanlk sadrazam, eyhlislm ile Kara Ali ve yardmcs Hammal
Ali, yklm kapdan ieri girdiler. Celltlar perian bir halde iken, iki devletl
eski celltlar andrr soukkanllktaydlar. Sultan ibrahim; elinde mushaf erif
olduu halde eyhlislm'a hitab etti: Bak Abdrrahim! Yusuf Paa bana, senin
iin, dinsiz, imansz, fitnekr bir herifdir, sa brakma. Dedydi. Seni
ldrmedim. nk; Allah'dan korktum. te kitabullah, beni hangi yetin
hkm ile ldreceksiniz: Abdrrahim efendi bu szlere cevap yerine cellta
abuk davranmasna iaret verdii grld. i derhal tamamladlar resmi
cellatlarn istemeyerek yaptklar ilemi tamamlamak iin, ipin bir tarafn
eyhlislm dier tarafn sadrazam ekerek padiah aynen Gen Osman
vakasna benzer ekilde katlederleriken, cariyelerin engel olma almalarna
nem vermediler. Normal insanlarn hayatta yapacaklar davranlar bir
fevkaladelik arzetsede, bunun tahamml snr vardr.
Yukardan beri btn teferruatyla nakletmeye altmz Sultan brahim'in
katli hadisesinde, devleti avucunun iinde tuttuu her kesiminin kr kabul etmez
tarzda malumu olan Ksem Valide Sultana ait me'suliyet gzden rak tutulamaz.
phesiz ki; bu cinayeti irtikb edenler bu ii ona ramen yni, Valide Sultan'a
ramen yapamazlard. Demek ki; devletin bekas hususiyeti, bir annenin
cierparesi evldmda fedaya gz yumar hle getirebilmeye varyormu. Bu
acya dayanacak anne says, istisnay tekil eder. Zaten btn insanlk leminde,
baz insanlarn baz insanlara gre farkllk ve efdaliyyetleri, yklendikleri
kaderin, icabatindan trdr. Osmanl devleti hanedanna mensubiyetle doan
her fert, soy'un kaderi olan farkll yaarken bu farkll bazen ok ar bir
fatura ile demek zorunda kalrki, henz mtalaa ettiimiz facia, bunun ok ak
bir ispatdr. Baknz; Valide Sultan iki halifeden birini ldrnz fetvas
karsnda sus pus olup, adet hkmn gereklemesine yardm bile olmakta
nerdeyse! Taht'tan indirilmi bulunan Sultann olu, oniki gndr babasnn
tahtna oturmu bulunuyor ve ayn sarayn baka bir odasnda, hayatn elinden
aldklar babasna hayatn balama yoluylada olsa yardmc olamyor. Dahas
ileride nekadar kymetli bir Valide Sultan olarak greceimiz Turhan Valide
Sultan, olunun babasn ve kocasn bir cinayet saylsa seza olan saldrdan
kurtarmaya almyor da, iki tane criye, celltlara kar koymaya almakta ve
bu cellatlar arasnda gayri resmi cellat olarak da eyhlislm ve sadrazam
grdkleri halde. Gelde arma!
Bu acl gn 28/receb/105818/austos/1648 aramba idi. Padiah bu srada
otuz yandayd. Sultan brahim devrinin mukabilindeki muasrlar,
Almanyann banda im-parator 3. Ferdinand, ngilizlerde kral 1. arl, randa
ah Safi ve 2. Abbas, papalk makamnda ise, 8. Urban ile 10. nos-san,
Rusyada ise 3. Misel ve 1. Aleksi imparatordular. Fransa'da ise 13. ve!4. Lui'ler
biribirini takip ettiler.

Devrin Devlet Adamlar

Sultan brahim; aabeyi 4. Murad'dan bergzar sadrazam Kemanke Kara

Mustafa Paay grevinde ipka etmiti. Metin iindede anlattmz Mustafa
Paa aslen Arnavut olup, ok drst, ancak okuma yazma bilmez bir kimse idi.
Halbuki kardei olan lbasanl Mevlevi ve ir Sinek Mnzevi Osman Dede,
on czlk "Gleni rfan" adl eserini sadnazam aabeyine hediye etmitir.
Kendisini grmek isteyen sadrazama Osman Dede, bu msaadeyi vermemitir.
Mustafa Paann sadaretten azil ve kellesinin alnmas arkasndan sadarete bir
Sultanhanm olu olan Semin Mehmed Paa getirildi. te Sultan brahim'i
batan karan sadrazam bu zttr. Krk klie diye, Krkkilise adl blgenin
elden kmasn saklayan Mehmed Paa azledilip, Girid Adasna me'mur edildi.
Sultan brahim'in 3. sadrazam Bonak Salih Paa oldu. Yirmi ay sren
sadaret bir araba gezintisi yapan padiahn arabasnn tkanm bir yola
rastlamas, Salih Paann hayatnn sonu oldu. Yerine getirilen Ahmet Paa
stanbulludur. Ancak vazifesini gerei kadar iyi yapamamas, hem kendi
sonunu, hem de padiahn sonunu getirmitir.
Bu vezir, Sultan brahim'in kendisinin kendi rzasyla tyin ettii son vezirdir.
Her ne kadar istemeyerek de olsa zorbalarn tyin etmi olduu sadrazam Sofu
Mevlevi Mehmed Paay szle veziriazam tyin etmise de, kendi veziri saymak
ne derece doru olabilir? Ancak fiili katili dense tam isabet olur.
eyhlislmlara gelince: Sultan brahim 1049/1640'da tahta ktnda makam
meihat alt yldr eyhlislm Yahya efendi tarafndan yrtlyordu ve bu
ztn nc eyhlislml idi. Vefat tarihi olanl053/zilhicce/1644 ubat ayna
kadar da devam etti. Yahya efendi'yi kaybettikten sonra padiah da, eski
eyhlislmlardan Saadeddin efendinin torunu, Es'ad efendinin olu Ebu Sid
Efendi'yi makama tyin etti.
Said efendi'nin ilk meihat 1646 ocanda sona erdi. Bu zattan boalan makam
Muid Ahmed efendiye tevcih edildi. Bu zt 1 sene 3 ay 10 gn sonra vefat etti.
Yerine ni-san/1647'de, Adanal Hac Abdrrahm efendi geldi ve bu makamda
temmuz/1649'a kadar 2 sene 2 ay 23 gn kald.
Demekki; Sultan brahim devri, drt eyhlislm ile iktifa etmitir. Bunlar;
Yahya efendi, Sid Efendi, Muid Ahmed efendi ile Adanal Abdrrahm
efendilerdir, zunarl tarihinde, Muid Ahmed efendi, drst bir kimse olarak
anlrken, Adanal Abdrrahm efendi fetvalar isabetli esasl bir lim olarak
kabul olunmutur. Sultan brahim ile hl esnasndaki cevaplaryla mehurdur!
Sultan brahim devrinin ilim adamlarndan biri olan Ktip elebi, nam dier
Hac Halife 1609 ubat'nda stanbul da dnya'ya gelmi ve 1657 senesinde, yine
bu ehirde, pek gen saylacak yata vefat etmitir. Yine Sar Abdullah efendi
hem er'i hem de tasavvufi meselelerde
byk bir limdi. Melmi eyhi dris Muhtefi'ye ondan sonra da Aziz Mahmud
Hdai'ye intisab olmutur. 1660 senesinde vefat edip, Topkapi mezarlna
defneolundu.
Blblzde (Hibri) Ali efendi fkhta stad bir kimse olarak temayz etmitir.
Hadikat'l Fukaha adl te'lif eseri vardr. lm kapsn 1669'dan sonra almtr.
Minhac Muhammedi' adl eserde bu zta aiddir. Tenkiht Tevarih adl, umumi
bir tarih kaleme alm olan Hezarfen Hseyin efendi'de devrin byk ilim
adamlarndan olup, 4. Mehmed'in tarih hocal grevinde bulunmutur.
Muhasinl Kelm ile erh'l Lem adl, iki tane nemli tasavvufi eseri bulunan
zt 1691'de vefat etmitir. Mneccimba Ahmed Dede, Selnik'e Konya'dan
gelen evld fatihandandr. 1631 !de Selanikde dnya'ya gelmi daha sonra
stanbulda Galata Mevlevihanesine girip, ilmini ykseltmitir. Astronomi ve
Astroloji ilimlerini renmitir. 36 yandayken Hoca'si Mneccimba Mehmed
efendi'nin vefat zerine mneccimbaha getirilmitir. 4. Mehmed'in taht'tan
indirilmesi srasnda azledildii mnec-cimbalktan sonra, Mekke'ye giderek
Mevlevi Tekkesine eyh olmutur. Eski grevine dnmesi iin yaplan davete
nezaketle red cevab vermi ve 1701'de Mekkei Mkerre-me'de irtihal etmitir.
En mehur eseri "Mneccimba Tarihidir.
Sultan ibrahim zerinde ok nemli aratrmalarn yaplmas arttr. Ve
gzmze, uyduruku tarih tarafndan taklan gzlkle bakarsak, delinin devri
deyip gemekten baka bir yere varamayz. Grlen odur ki; anakkale
boazn kapamaya gayret etme yolunu seen Venedikliler, sadece Giride
yapacamz lojistik yardm engellemeyi deil, milletimizi birbirine drecek
re olduunu hesaplyarak buna teebbs etmilerdir, muvaffakda oldular
saylr.
Bundan bir ka sene nce; komedyenlerden, Zeki Alasya ile Metin Akpnar
ikilisi, bir Sultan brahim ahsiyetini mizahi ekilde yorumlarken, hatrlattklar
hususlar, sergiledikleri mevzuular, seyirciyi Sultan brahim hakknda basit ve
menfi dncelere saplanmann doru olmad, noktasna ulatrd. Diyebilirim.
Komedi tarzda yaplan tahlil, son plnda niin byle olmasn sorduruyor?.
Sultan brahim'in Hanm Ve ocuklar

Sultan brahim'in hanmlar hakknda ve saysnda farkl beyanlar

bulunmaktadr. Mesel; aatay Gluay'a gre yedi hanm hakknda malumat
verirken, almasnn dip notunda da, Evliya elebi'nin yedi, Ahmed Refik
(Altnay) in sekiz, Alderson ise, ondrt hasekiden sz etmitir. Evliya elebinin
ileri srdde kendisininkinin biribirini tuttuunu ifade eder. Alderson; sohbet
yapmakla istihdam edilen bayanlar, hanmlar listesine aldndan tabiiki
yanlmaktadr. Al-derson'un verdii isimler udur: Hubyar, Sabah, Dilaub,
ivekr, Hatice Turhan, Handanzde, Voyvoda kz, Hatice Muazzez, Sakzulz,
ekerpare, Telli Hmaah, Zfire. tanesinin adn da yazmamtr. Bunlarn
iinde adlar geen Hubyar, Saba, Handanzde, Voyvoda kz, Meleki kalfa,
haremde vazifeli olup, padiahn hanmlyla ilgileri yoktur. Ancak hemen
belirtelim ki; aatay luay'da u kanaati ileri srmekle harem hayatna yaplan
iftira yamurunada sermaye katksnda bulunuyor.
Gya; Sultan ibrahim; modern doktorlarn tehisine gre, Psiko Nevroz olup, bu
hastala mptel olanlar kadnlara ok dkn olurlarm! Hatta bu alanda ii
ileri gtrenler ii sapkla vardrrlarm! Bir yabanc yazarda Sultan bra-
him'in cinsi hayat hakknda unlar syler diye demi satrlar!. (Gya) Sultan
brahim cinsel arzularn yerine getirmek iin yatak odasnn etrafna aynalar
kor, bunlara bakarak cinsi hisleri tahrik olur ve byk bir zevk iinde, keyfini
yerine getirir idi.
Her cuma gn annesi veya bir bakas tarafndan kendisine bir bakire
sunulurdu. Bununla; kendisine anlatlan yeni bir mnasebet eklini uygular,
bunu ahs zaferi sayard. Onun en ok zevk ald elencelerden birisi de btn
kadnlarn rlplak soyup onlar ksraklara benzetmekmi. Kendisi de bir
aygr gibi onlarn arasna katlr, gten kuvvetten kesilinceye kadar aralarnda
dolarm. Kaynak olarak da, "The Harem" 189. diye ne yazar ne yaymevi, ne
tarihi dir bir beyan yok. Ya bir mfterinin leti olmu, -ya da kendisi uydurup,
baka adreside mekk ekilde gsteriyor. Btn seyyahlar olsun, sefir
hanmlar olsun, Harem'in tarifinde kadnca bulumalarnda, Osmanl
hanmlarnn, gzellik ve zarafetlerini anlatmlardr ve bu anlatma Haremi
Hmayun'un yni padiah evinin yle herkes tarafndan grlen yerlerden
olmadn da belirtmilerdir. Hele modern doktorlar vastasyla merhum
padiaha koyduklar psiko nevroz tehisi hayli gln. nk; hastasn
senelerce muayene ede ede, adet bilmedik yeri kalmamasna ramen tam tehis
koyamayanlar varken, yz u kadar sene evvel vefat etmi zta tehis koyan
hkema, bye edebsizliin leti olmaz. Maalesef, slam ve Osmanls dman
zerzevatn uyduraca evsafta ifadelerdir bunlar. Sultan brahim'in ilk hanm,
Hatice Turhan -Vlidesultan olup 1627'de Rusya'da domutur. 4. Mehmed ad
ile padiah olacak ztn annesidir. Turhan Sultan oniki yalarndayken,
Tatariar'n her sene Rusya zerine yaptklar seferlerden birinde esir dmesiyle
Kr Sleyman Paann dikkatini ekmitir, gerek gzellii gerekse farkedilir
haliyle. Paa; bu kz Ksem Valideye hediye eyedi. Saraya alnp,
vlidesultanin emriyle terbiye olunan gen kz, 4. Murad'n vefat zerine tahta
kan Osmanli padiah brahim'e Ksem Vlidesultan tarafndan hediyeolunur.
Padiah bu hesn gzellik karsnda hayran kalr vede byk bir sevgi le dolar.
Beri yandan Sultan 4. Murad'n katlettirdii ehzadelerin
sona kalan brahim hn oiup, hanedan da bir tek 1. Ahmed'in kardei deli mi
vel'mi olduu mekuk 1. Mustafa vard. Bu sevgiyi kuvvetlendiren meyve 1642
ylnda dnya'ya geldi. Ancak; hanedanda ki erkek ocuk azl Sultan
brahim'in gayret gsterek, bu sayy arttrmas taht asndan nem ar-
zediyordu. Bu bakmdan vlidesultan olunun koynuna cariyeleri koymaktan
geri durmuyordu.
Akll kadnlar, padiah olan kocalarn bu hususda engellemeye
kalkmamahlard nk dinlenmeyeceklerini bilmeleri gerekiyordu. Turhan
Sultan; havuz hadisesinden sonra iinin, ocuunu yetitirmek ve onu tahta
karmak olduunun -uuru iinde kocasn rahat brakt. Kaimvalidesi Ksem
sul-tanvlide ile gizli bir nfuz mcadelesi balamt. Sultan brahim'in tahtdan
indirilmesinden sonra, bu gelin kaynana rekabeti vlidesultan olma yansna yol
aar. Alan mcadelede Ksemvlide ii bir mddet nde gtrmse de,
torununu zehirlemeye teebbsle sulanmak, daha sonra Turhan sultandan daha
yumuak bal ve saf olan Dilaup kadnn olu 2. Sleyman' tahta karma
komplosunu aalarla anlaarak tezgahlamas ve bunu farkeden sabi padiahn
etrafnda toplanan, ba da annesi Hatice Turhan Sultan olduu halde, zn
Sleyman Aa ve Meleki Kalfa aldklar; tedbirle Ksem vlidesultan'n
plnlarn akim braktrdklar gibi bu arada, Kuu Mehmed adl biri Ksem
Sultan, perde kordonu ile boarak ldrmt. Artk Osmanl vdesultan ve
padiah nibesi Hatice Turhan Valide idi. Mhrrv'e; "Mazh-r Ltf
Smed/Vlidei Sultan Mehmed" yazni3< a bylece devletin hizmetinde bir ve
tek selahiyetli olup, temiz yrekli, ilerin gzel gitmesi isteini btn tarihiler
belirtmekden kendilerini alamazlar. Turhan Vlidesultan, taaki Kprl
Mehmed Paay makam! sadarete getirene kadar olunun maviri ve zerinde
etkisini srdrmeye devam etdi. Daha nceleri Ksem Viidesuitann yaptrmak
istedii anakkale Boaz kalelerini ahali, iine asker konursa tecavze urarz
diye sz ettiklerinden yaptramamt. Ayn itiraza kulak asmayan Turhan
vlidesultan, kendi parasyla hem de kalenin hemen yanna bir de cami
yaptrarak, kaleleri onartt. ir Abdi Efendi u beyiti sylemek suretiyle takdiri
hizmet eylemitir. Kalenin tamiri 1072/1661'dir. "Budur bu kal'ann her-birine
ey tarihi abdi" Kilidi bahri stanbul sedd pki Sultan" Safiye Sultanvlide
tarafndan, yeri satn alnm, etraf temizlenmi, temelleri hazrlanm
Eminn'ndeki Yeni Cmi 1663 trihinde, Hatice Turhan vlidesultan
tarafndan yaptrlm, ancak camiin kaps zerindeki u yaz ve trih 8/u-
bat/1664'de yapldna aret etmektedir. Beyit yledir: "ali itmamna trihi
Murat etmitim Biri kalkp dedi ki kbei ehli takva 1074"
Ayrca Turhan vlidesultan; Msr arsn doksanbe dkkn hlinde yaptrm
ve camiin vakf olarak tesbit etmitir. Yapl trihi ise. 1071 /1660'dr. Hatice
Turhan Vlidesultan 1094/1683'de vefat etmitir. Kendi yaptrd trbesinde
defnolundu vefatnda eiliyedi yandayd.
Muazzez Sultanhanm ise; Sultan ibrahim'in ikinci hanmdr. Sultan 2. Ahmed'i
douran viidedir. Ancak vlidesultan-lk vazifesini icra edememitir. nk;
kocas Sultan brahim'in tahtan indirilmesi sonrasnda o da, eski saraya gn-
deriimi ve 1098/1687'de eski saray civarnda kan br yangn inkiaf etti ve
bahse konu safaya da srad. Bunun zerine telalananlar kendilerini nasl
kurtaracaklarn bilemezken Muazzez valide bir hayli korkuya duar oiduki
ertesi gn vefat vukubuldu. Hakkndaki bilgi bu kadardr.
Dilaub Sultanhanmn, Sultan brahim'in nc hanm olduu ihtimali pek
kuvvetlidir. Doum trihi ve yeri hakknda bilgi yoktur. Sultn ibrahim'in
tahtdan indirilmesinden sonra Eski saray denen yere gnderildi ve burada 39 yl
bekledi 4. Mehmed'in tahtdan indirilmesi zerine ve de olu Sleyman'n, 2.
Sleyman unvanyla padiah olmas zerine vlidesultan oidu. kisene bu
makamda kaldktan sonra hakknda emri hak vki olduu esnada trihler 1689
senesini gsteriyordu- Kaanuni Sultan Sleyman'n trbesine defno-lundu.
1056/1644'de Sultan brahim'in haremine dahil oian Aye Sultan hakknda
odasnn denmesi hakknda 1054/zilkade aynn, birinci gn, yni 30/12/1644
tarihli Darssade aasna verilen ferman var. Bu hanm drdnc hanmdr.
1056/1646'da padiahn beinci hanm olan Mahenver Sultan tantacak baka
bilgiye sahip deiliz. ivaker Sultan ise, Ahmed Refik (Altnay) 'in syledii
bunun yedinci olduudur. (Jluay; altnc olduunu sylemek daha dorudur,
nk son hanm Telli Hmaah'tr demektedirki gya padidi-ah skdar'da
dolarken, aklna kadn dmde, yanndakilere, stanbul'un en iman
kadnnn getirilmesini emretmitir. ehre dalanlar iri yar bir ermeni kadn
bulup getirmiler ve takdim etmilermi. Bu kadn enine boyuna olup azda
iyice lf yaptndan padiah bylemi, Sultan brahim onsuz yapamaz
ofmumu! Adn da ivekr koyan Sultan brahim olmu. Padiahn dier
hanmlar gibi o da eski saraya gnderilenler arasnda yer almtr. 1104/1693
ylnda orada ld.
Tefli Haseki de denen Hmaah Sultan, padiah ibrahim'in en sevdii ve yedinci
eidir diyor, aatay (Jluay, Ahmed Refik bey'e gelince o da sekizinci
demektedir.
, Ksem Sultan ve padiah'sn kzkardelerinin Edirne'ye srgn olmalarna
sebeb olan bu Telli Haseki'dir yni Hmaah sultandr. Yine; Voyvoda kznn
anlatt masala bakarak , diresini samur krkle dendii sylenen
hanmsultanda Hmaah Hasekidir. Padiahn bu hanmndan Orhan ad verilen
oiu doduunda, padiah boulmak suretiyle ldrle-i alt ay olmutu. Telli
Haseki'de eski saraya gnderilenler arasndadr. Ancak 1082/1672'ye kadar sa
olduuna dir bir hazine makbuzu iaret etmektedir. Daha sonraki hli hakknda
bilgi yok ve lm trihi ile makberesi bilinmemektedir. Sultan brahim'in
ocuklarnn tamamninda padiah olduktan sonra doduunu kesin olarak
biliyoruz.
Kz ve erkek ocuklarnn saysnda ihtilaf vardr. H. 1052/M. 1642 ylnda
doan Fatma sultan hanm, yandayken Kaptan Derya ve padiahn
musahibi yni sohbeti-si Yusuf Paaya nikh edilmek suretiyle verildi. ok
muhteem trenlerle Fatma sultanhanm Topkapi sarayndan, Yusuf Paa'ya
tahsis edilen saraya gtrld. Hanya Ftihi olan bu Yusuf Paa bir sene sonra
padiahn emriyle dam edildiinden, Fatma hanmsultanda drt yandayken
dul kalm oldu. Tabiiki deerli okurlarm bu izdivalarn kd zerindeki
izdivalar olduunu, elbette hatrlatmaya lzum yoktur. 1646'da musahib ve de
kaptan derya olan Fazlulah Paa'ya Fatma Sultann nikh yapld. Bu gelin
alay da, mutantan oldu. Fatma sultan Topkapi sarayndan> Fazlulah Paa'ntn
Binbirdirekte'ki sarayna gtrld. Gelin alaynda elli nahii vard. Fazl Paa;
Fatma sultann bulua girmesini bekledi. Ancak vuslata eremeden, 1657 ylnda
vefat etdi. Onbe yanda dul kalan Fatma sultann, bundan sonra izdiva yapp
yapmad hakknda bilgilere rastlamyoruz. Htt ne zaman vefat ettii ve
nereye gmld mehulmz kalmtr.
Muhterem okurlarm; elli tane nahii nlerinde vard, dediimiz de, nahilin ne
olduunu tantmay kendimize vazife saydk. Bu hususda trih deyimleri ve
terimleri szlne, Mehmed Zeki Pakaln merhumun deerli eserine gz att-
mzda u cevab gryoruz: balmumundan yaplarak gelin veya snnet ocuu
alaynn nnde, insan veya hayvan resimleri, iek ve kymetli talarla, srma
klabdan gibi parlak teller ile, yaldzl katlarla ssl aacn addr, halk dilinde
kulanlan nkil, nahil kelimesinin galatlam hlidir. Benzetmek suretiyle,
meyvas ve iei ok aa ve fidanlar hakn-da da sylenir. Arapa mns
olarak nahl, hurma aac demektir. Merhum brahim Hakk Konyal nahil iin
arapadan dilimize geen ve ortasndaki noktal h, bazen kaf yni, K'ya
evrilerek naki haline getirilmi kelimenin lgat mnas hurma aacdr
demektedir. Eski sadnazamlardan Ahmed Vefik Paa da, bu nahil kelimesinin
fidan, hurma aac ve balmu-mundan yapma aa, meyva ve kfe gibi
mnalar ile tavsif ediyor. Fazlullah Paa; Fatma sultanhanrn bulu ana
kadar bekledi. Ne var ki kuvvetle muhtemel olan udurki vuslat vukubulmadan
1657'de vefat etBi. Onbe yanda yine dul kalan Fatma sultanhanmn, bir daha
izdiva yapp yapmadndan htt ld tarih ve nereye gmld hakknda,
bilgi sahibi bulunmamaktayz.
Alderson; Sultan brahim'in kzlarn, dedeleri 1. Ahmed'in ve amucalar 4.
Murad'n kzlaryla kartrmtr. Bu sebeb-den gerek sayda gerekse isimlerde
hatalar yapmtr. Misal olarak Sultan brahim'in; Aye ve Atike sultan adl
kzlar olduunu ileri srmesi, padiahn dokuz kznn olduunu ancak iki
tanesinin-adn tesbit edemediini, tekilerin adlarn yle belirtir: Fatma, Aye,
Atike, Beyhan, Gevherhan, Kaya ve mmglsm sultanhanmlar. nl
tarihimiz Ahmet Refik bey'de Sultan brahim'in; Atike, Aye, Beyhan ve
Gevher Sultan adnda drt kz olduunu yazmaktadr. Btn bunlardan
kartacaamz sonu, Osmanl harem hayat kendine has bir rtllkle
gemitir. Bu bakmdan harem hakknda, ileri geri beyanda bulunanlar ve bu
ifadeler fazla itibara aln-mamahdr diye dnsek, yanl bir tesbit yapmam
oluruz.
Sultan brahim'in yine 1052/1642'de doan kznn adi Gevherhan
Sultanhanmdr. Bu sultanhanimda; 23/ka-sim/1646'da drt yandayken padiah
musahibi Cafer Paa ile nikh olundu. Kendilerine; Hoca Paa da Halil Paa
Saray tahsis edildi. Tabii eyiz, padiahn emri ile hazineden yapld. Cafer Paa
ile Gevher Sultanhanumn evliliinin mddeti bilinmemektedir. 1647'de bu
sultanhanm iin Alderson, avuzde Mehmed Paa ile izdiva yapt,
demektedir. O zaman; bir sene nce nikahland Cafer Paa ne olmutur? Bu
hususda, malumat olmamakla beraber Mehmed Sreyya Bey; Sicilli Osman adl
pek deerli eserinde, trih belirtme-mekle birlikte, avuzde Gevherhan
Sultanhanmn izdivacn zikretmektedir.
Musahip Cafer Paadan sonra avuzde Mehmed Paa ile evlenen Gevher
Sultanhanm; Halil Paa saraynda yaamaa devam etdi. Sultan brahim'in
katledilmesinden sonra, Gevher Sultann kardei padiah 4. Mehmed, bahse
konu saray Gevher hanmsultan'a verdi. Damad Mehmed Paa; 1681 ylnda iki
defa kaptan deryalk etmi bir Paa olarak vefat etdi. Gevher Sultan
21/eyll/1694rebi!evvel/l 106'da, Edirne'de ld. Na stanbul'a getirildi
ehzadeba camii Naziresinde defnedildi. Gevher Sultanhanmn btn mallan
hazineye devredildi. Sultan brahim'in nc kz 1055/1645' ylnda dnyaya
gelen Beyhan Sultanhanmdr. Bu da, iki yanda olduunda, veziriazam
Hezarpre Ahmed Paa ile evlendirildi. Bir sene sonrada Ahmet Paa kan ka-
rklk da para para edilcinden Beyhan Sultan yanda dul kald.
Bundan sonra (Jzun ibrahim Paayla onun vefatndan yni 1683 ylnda lmesi
zerine 1689, ylnda Bykl Mustafa Paa ile evlendiini yazmaktadr
Aiderson. Bykl Mustafa Paa ile evlilii; on sene sren Beyhan Sultan hanm,
kocasndan bir sene sonra 1700 yhnda vefat etdi. Kabri Kaanuni Sultan
Sleyman'n trbesindedir. Hemen unu dailve edelim ki; Ylmaz ztuna,
deerli eseri Devletler ve Hanedanlar adl almasnda; mmglsm, Aye
Sultan, Fatma Sultan, Gev-herhan Sultan, Kaya Sultan, Beyhan Sultan ve Atike
Sultan-hanmlar olmak zere yedi, htt Bican Sultanhanm adl kzla beraber
sekiz tane kz ocuu olduunu belirtiyor.
Ylmaz ztuna Bey; Sultan brahim'in kzlarndan, Fatma Sultan ve Gevherhan
Sultan ve Beyhan Sultan adlaryla mu-atabakat dnda, mmglsm
Sultanhanm, 1642-1655 arasnda yaayp on yanda vefatettiini Aye
Sultnn 1642 1675 arasnda yaadn sonrasnn bilinmediini ifade eder.
Yine Ylmaz ztuna Bey; Kaya Sultann 1642'de doduunu ve lm hakknda
bilgi vermemekle beraber 1649'da izdiva yapt damad Mehmed Paa'nn
idmyla, duj kalm oldu ancak bu evliliinde kt zerinde kaldn beyan
edelim. Atike Sultanhanim se; 1646'da domu 1686'da krkyanda vefat
etmitir. lk izdivacmda; Damat zn Topal San Kenan Paa ile bir yandayken
yapm, 11 sene, 4 ay, 25 gn sren evliliinde zifaf olmamtr. nk henz
on yandayd o srada. kinci evliliini; Atike Sultan, Mostarl Bonak smail
Paa ile 1659'da yapt. Bu evlilii yedi sene srd ve kocasnn 1666'daki vefat
zerine dul kalm oldu. Vefatna kadar byle yaad bir izadiva yapt
grlmemitir. Bican Sultan hanmn ise; 1675'den sonra ld tahmin
edilmekte ve en az yirmiyedi yanda olmas lzm geldii ileri srlmektedir.
Bylecede, Sultan brahim'in kzlaryla ilgili bilgilen nakletmi olduk.
Sultan brahim'in, oniki tane olunun dnya'ya geldiini ve bunlarn hepsininde
padiahlnn balamasyla birlikte olduunu hemen hatrlatalm.
Bunlar; sonradan 4. Mehmed unvanyla padiah olan ehzade Mehrned (Avc)
onun tahtdan indirilmesiyle yerine, 2. Sleyman unvanyla padiah olacak olan
ehzade, onun da yerine, Osmanl tahtna 2. Ahmed unvanyla kacak olan
ehzade Ahmed'i syledikten sonra, Selim, Murad, Osman, Bayezid, Cihangirve
babasnn vefatndan daha dorusu kat-lettirilmesinden altay sonra doan,
ehzade Orhan vede ehzade Sleyman, ehzade Ahmed ve yine bir ikinci
ehzade Ahmed'den, bahsetmek kabildir. Bylece; 12 erkek ev-laddan,
tanesinin padiah olarak Osmanl tahtna kt grlm ve Sultan brahim'e,
Osmanl devletinin 3. kurucusu da denmitir ahali tarafndan.

Sultan brahim Devrs Deniz

Sultan Murad zamannda; vakit vakit Ruslar Karadeniz zerinden stanbul

Boazna gelip, Bebek civarna kadar, a-yaklaryla yni alt dz nehir
kayklaryla saldrlarda bulunup, etrafa zarar verip, bilahirede ekilip gittikleri,
trihin kaydettii hususattandr. Ancak bu durumda da re bulunmaya
alldn sylememiz gerekmektedir.
Htt 20/temmuz/1624ide, Boazdan ieri giren basknc Ruslar, Saryer'le
Yeniky arasndaki blgeyi, bir hayli talan etmilerdi. Bunlarn zerine
gnderilmeyi emir alan ve Ha-li'de bulunan Osmanl sava gemilerinin birka
Ruslarn zerlerine doru gittiinde, basknclar yakalanacaz korkusuyla firara
balamlard. Hatta yine bir rivayete gre kazaklar ertesi gn tekrar boaz
blgesine gelmiler ve dn srasnda, Osmanl donanmasnn yolunu
artmak iinde Boaz fenerlerini ykmlard. Yine; eitli kaynaklarn ver-
dikleri, baka baka bilgilere gre, lkemiz sularnda faaliyet de bulunan Kazak
teknelerinin miktar hepsi de alt dz ve krekli tekne olmak zere, yz adet
civarndayd. Tarihilerden smail Hami Danimend Halic'in azndaki; mehur
savunma zincirinin Karadeniz boazna nakledildiini yazmaktan kendini
alamad grlmtr.
Kadrgalardan meydana gelmi olan Osmanl donanmas; Karaharman Burnu
dolaylarnda yz elli adet Ruslara ait aykayla karlat. Biraz rzgar olsayd,
kadrgalara oranla biraz daha az, denizci olan aykalar, Osmanl teknelerine h-
cuma geemeyeceklerdi. Deniz'in sakin olmas aykalara Osmanl kadrgalarna
saldr ans verdi. Onyedi, onsekiz tane aykay kadrgalara yaptklar rampa ve
sava da baar kazanm gryoruz. Allahdan muharebe srasnda birdenbire
kuvvetli bir frtna kmasayd, vaziyetimiz daha da fena
olabilirdi. Kuvvetli rzgardan yararlanan Osmanl kadrgalar yediine alabildii
aykalardan 30 tanesini stanbula getirebildi. Batan aykalar saysda 172 adet
idi.
Osmanl donanmas bu hareketleri gerekletirirken, Garb ocaklar filolar yni
Fas, Tunus, Cezayir'deki Osmanl gemileri, Atlas Okyanusunda Danimarka ve
zlanda sularna kadar ykselmiler, bu okyanusun deniz yollarn, ngiliz ticaret
gemilerine bile kapamaya muvaffak olmulard. 1631 ylnda da, rlanda'daki
Baltimor limanna saldrp, burasn yama etmilerdi. Muhterem okurlarm
grld gibi yukardaki satrlar, 4. Murad dnemini ifade eden satrlardr.
Sultan brahim'in tahta getiinde deniz hareketleri ve bilhassa Okyanuslardaki
Osmanl donanmas, hkmn yrtebilecek kapasite vede baar salayacak
halde olduunu gstermektedir. Osmanl devletinin, 4. Murad'dan sonra tahta
geen Sultan brahim, aabeyinin karada zaferlerle yryen bir ordu,
denizlerdeyse varln ispat eden bir donanma brakm olmas hasebiyle, ansl
bir padiah saylmaldr.
Selefi, byle muntazam bir yap brakmasayd dnemi ok zor geecekti.
Osmanl Rus ilikilerine atfu nazar ettiimizde, Rus arlarnn scak denizlere
kabilmek hlyasyla takip ettikleri politika, sava hlini dima ortaya
koyuyordu. Eitilmi bir toplum olmaya alrlarken Azak denizi istikametinde
inkiaf ediyorlard.
Portekiz'lilerin Hindistana giden yolu bulmalarna karlk, Ruslar da Hazar
denizi zerinden Hindistan'a ulamaya yeltenmiler ve de bunu temin edecek
irketler kurma yoluna gitmilerdi. Ancak; ngiliz denizcilerinin, spanyol
donanmasn yok edip salam bir deniz egemenlii kurmas, ngiltere-nin artk
Ruslarn Hindistan'a ulamak politikalarn gzlemeye lzum brakmamt.
Bylelikle de Osmanl/Rusya ilikilerinde, ngiliz tesiride hayli
donuklavermiti. Osmanh/Rus ilikileri, Ruslarn snr zerindeki
msmanlara saldr yoiunu semesi, Bayezidi Vel zamanndaki Rus elisinin
kahkahalarla glnecek kyafetinin zerindende geen zaman dilimi, daha
yzelli yl bulmam amma, hududu Osman'yi tacize balamt. ok gemeden
ilk Osmanl/Rus atmas Azak Kalesi zerine gerekleti. Bu kale; Azak denizi
vede Karadeniz arasnda ok neme hiz stratejik bir yerdi. Azak denizine akan
nehirlerin, ayn zamanda gemi nakliye yolu ve bu gemilerin ticaretin bel
kemiini tekil etmesi vede Orta Rusya ticareti bu nehirler ile hayat buluyordu.
Ne varki; Azak kalesi br kontrol mekanizmas gibi, Osmanl'nn elinde
Rusya'y1 ldrtacak gibi duruyordu. Bir ara bahse konu kale Ruslarn eline
gemi, baz tarihilerin Deli diye anmay adet edindikleri Sultan Ibra-him'se, bu
kalenin ehemmiyetini idrk iinde olmas ile kaleyi istirdat etmesi icb ettiine
kanaat getirmiti. Bu i iinde Kaptan Derya Siyavu Paa vazifelendirilmiti.
Ancak; donanmann bu ie kfi miktarda iktidar olmad gibi kara askeri
bakmndan da kifayetsiz bir kuvvet ile bu ie teebbs baar vaad etmiyordu
nitekimde yle oldu. Blgenin hava artlar sava sezonunun sona erdiini iln
etmi, Siyavu Paa askerini alp, stanbul'a avdet etmiti. Azak Kalesini is-
tirdad kafasna koyan padiah, 3/ubat/1642'de Sultanzde, nmdier Semin
Mehmed Paay serdar tyin etmi, stanbul'dan Azak zerine sevk etmiti. Bir
sultanhammn ocuu olan yeni kumandann kalabalk bir askerle geleceini
tahmin eden Ruslar, kaleyi savunma yerine ekilmeyi tercih ettiler. Bylece
kalenin savamadan Osmanl'nn eline getiine trihler hid oldu. Bu baar
Sultanzde Mehmed Paann, sadarete getirilmesine zemin hazrlad dersek pek
doru bir tesbit yapm oluruz. Bu istirdat gerekletiinde, 1642 ilkbaharyd.

Girit zerine Bir Etd

Sultan brahim'in ahsiyetiyle alakal beyanmz esnasnda, bu zat hakknda

tarihilerin mnsif yni insafla bakmadklarn yazmtk. Halbuki bu padiahn
sekiz yl sren dnemindeki en mhim deniz olaylarndan biri, Girit Adas ze-
rine yaplan gnmzde anfibik hareket diye adlandrlan fetih savadr.
1645'de balyan bu hareket 1669'da sona erdiinde kanl ve br ok vakann
yaand 24 sene geride braklmt.
Dalmayah Yusuf Paann kaptan deryalyla alan sava 24 sene sonra
nihayetlendiinde, Osmanl kuvvetlerinin yneticisi Kprizde Fzl Ahmed
Paa ayn zamanda, veziriazam olarak devletin iki numaraisyd. Girit Sava ile
ilgili olarak; deniz savalar trihimizin kaynan, zafernameler, hatratlar ve
gemilerin vukuat defterleri tekil etmekle beraber, Girit savayla ilgili tek
kaynak rahmetli deniz tarihisi, Ali Haydar Emir Alpagut'un olduunu ifade
eden merhum Amiral Afif Bykturul'un Ali Haydar beyin 1916'da yaym-
lad 'Trihi Bahri Sayfalan" adli eski Trke ile yazlm kitapt demesinin
ardndan, deerli almasnn 2. cildinin 101. sahifesinde Alman Tarihilerden
Ekkehart Ekof adl ztn Trk Trih Kurumunun tertipledii Atatrk
konferanslarnda "Denizcilik Trihnde Kandiye Muharebeleri" dizesiyle,
Venedik bilgilerini bize duyurmutu, demekte.
Tarihi; bu konferanslarnn ilkine u szle balam: "Biz; 22 yl savatk. .
Hayr deniz sava 22 ylda bitti. Ayn zamanda 22 yl Kandiye Kalesini almak
ve vermemek iin, bu kale etrafnda kara muharebeleri ile geti. Bundan tr
muharebenin adn da talyanlar "Kandiya Muharebesi" olarak tanmlyorlar.
Batl tarihiler iin, bu kadar uzun zaman alan savan nemi ikinci dereceyi
almaktadr diyor Dr. Ekof.
Osmanl devletiyle, Venedik cumhuriyeti arasnda cereyan eden kara ve deniz
savalar hakknda deiik fakat ilgi ekici grler vardr demektedir. Bu
dnemde Girit ve Podol-va'nn alnmas ve Ukrayna'nn Kazak bigesi zerinde
Os-manl egemenliinin kurulmasn hatrlamak gerekir diyen Dr. Ekof, ar bir
buhran geirmesi de bu dnemlerde yaanrken, bu sknty atlattran Kprl
Mehmed ve olu Kp-rlzde Fzl Ahmed Paa olduklarna iaretle beyanna
devam etmekte. Ara balkta kullandmz manete bal kalmak suretiylede
olsa sayfamz, merhum Bykturul'un amasnjn 2. cildinin, 102.
sahifesinden u alntyla sslyo-mz: ".Girit iin asl kara savana ait safha
hemen iki ylda bitmitir. Kuzey'deki byk ky ehri, Resmo ile yine kuzeyde
ki mstahkem Mirabeilo liman ve gneydeki, Gira-petra fethedildikten sonra,
baehir Kandiya ile Suda, Spi-nalonga ve Sittia'nn liman tabyalar
Venediklilerin elinde kalmt. Bundan sonra 22 yl sren, sava iinde Kandi-
ya'nin igali, Dalmaya'ya yaplan kk apta karlkl seferler ve zelikle,
byk ve yaygn deniz seferleri yazlmaya deer olaylardr. kinci derecede, bir
sava alan olan Dal-maya'da bir deniz savas yrtlmektedir. nk Venedik
Dalmaya'si kapal bir kara eyaleti deildir. Daha ok ada-ar, kaleler, tahkim
edilmi balk kyleri, girileri ve geitleri setler ve tabyalarla korunmu,
bylecede ierleri kapatlm olan nehir vadileri ve zellikle, ok iyi tahkim
edilmi, liman ehirlerinden ibaret bir savunma sistemi halindeydi.
Venedik donanmas, Osmanl filolarnn hcumlarna ramen Adriyatik
denizinde, bu sistemin en nemli noktalan arasnda srekli balant salayarak
slere asker kuvvetler, topular ve cephane tamakta, igal edilmi ky
blgelerine limanlara yeni kuvvetler karmakta ve Osmanllarn deniz slerine
yaplacak basknlara katlmaktaydlar."
Venediklilerin savunmasnn izah edilmesinden sonra yle devam ediyor: "Girit
Adas; Dou Akdeniz kylarnda nemli bir rol oynamtr. Orta ag'da bu
ada'ya sahip olmak iin sava ile Dou Akdenizde stnlk salama mcadelesi
adet ayn anlama geliyordu. Ege denizinin giriine egemen bir durumda
bulunan adann, bakenti stanbul olan imparatorluk iin ve bu imparatorlua
kar, giriilecek olaslk bir saldn iin ok byk bir nem tayaca ortadadr.
Bylece Bizansla, am ve Badat halifeleri arasnda Akdeniz gvenlii iin
yryen mcadele, gerekte bu ada iin yaplan mcadele idi.
Ancak; ok sonralar yeni ada. stanbul'a giden yol yerme CibraSta'dan
Svey'e giden yolun dnya denizcilik sisteminin mihveri olmasndan sonradr
ki, Yunanistan gibi kk bir devletin bu aday almasna ve bu ada zerinde ege-
menliine tahamml imkn domutur. Venedik, 1205 y-hrtd Girit adasn
alm ve bylelikle Ege ve Douakdenizin /hatr saylr bir deniz egemenlii
salamtr. Osmanl imparatoluu Girit'i aldktan sonra Eqe denizide Karadeniz
qibi adet bir Trk denizi biimine girdi. Ftih Sultan Mehmed tarafndan
balatlan Ege denizindeki takm adalar, imparatorlunun hakimiyeti altna alma
hareketi tamamlan-d zaman, bu bV dekt Venedik hakimiyetinin ve deniz si-
yasetinin de soraemi oldu," Diyen Dr. Ekof; "Osmanl padiahnn Msr
gitmekte olan bir gemi konvoyuna Ma-tah kadrgalarn saldrs gerekleince
de devleti liye, 1565'de Malta zerine byk bir sefer yapmt ifadesiyle sz,
30/nisan/1645'de padiahn saraynn nnden bir resmi geit haMnde
Marmaraya yaylan donanmaya getirir. Venedikli gzlemciler, Gney
istikametine olan bu sefere nefeslerini keserek bakyorlard.
Tinos ve uha adalarna Kaptanlar ve gemiciler nezaket ziyaretlerini
yaptklarnda, Kaptan Derya Yusuf Paa'ya ada idarecileri, kahve, eker ve
erzak gndermek suretiyle hrmetlerini yinelemi oldular. Bu arada da Osmanl
donanmas, Garb ocaklarndan gelecek filolarn beklemeye balarken, Yusuf
Paa gemilerin reislerine vazifelerini bildiren zarflar amalar iin emir verme
zaman geldiinin, kararn vermiti.
25/haziran/1645'de Hanya kylarnda Osmanl gemileri grndnde yetmi
yldr durmu olan, Osmanl Venedik sava yine balam oldu. Bu haber;
Venedik senatosuna ulatnda mzakereler balad ve Papa'ya haber uuruldu.
Avrupanm o dnem hatr saylr btn lkelerine Venedik Dou mektuplar
yazd.
Osmanl hcumunu, Do'un yazd mektuplarda bada Papalkla yakn olan
ispanya kralna, Fransa Kraliesi Avusturyal Anna'ya ve Kardinal Mazarine
anlatld. Otuz yl savalarnn sonunu yaayan avrupa devletleri, bu mektuplara
pek nern vermemekle geitirdiyse de Malta valyeleri, Napoli, Papalk,
Floransa ve Cenova yardma kotular Bu kuvvetler Girit'e g verirken Osmanl
donanmas tersanelerinde yaplan gemileriyle, donanmasna devaml takviye
alabildiinden bu kadar geni dmanda uzun yllar savamay baarmas ve
nihayetinde Ahrned Paann Ada'nn tamamn fethe muvaffak olma& Sultan
brahimle balayan deniz hareketini aralksz savala gtrebilmesi, 4. Mehmed
devrinde tamamlanmas devletin devamllnn en bariz gstergesidir.
Ancak; biz Girit savann nihayetini 4. Mehmed'in devrinde deniz hareketlerine
atfu nazar ettiimizde temasa gayre edeceiz. Sultan brahim dnemi mehur
insanlardan Nergis Mehmed Efendi, Karaelebizde Mahmud Efendi, slahat
layihas sahibi Koi Bey, Kara Mustafa Paa, eyhlislm Yahya Efendi,
Kemanke Mustafa Paa, Piyale Paa ve Siyavu Paalar gibi zevat zikre
ayandr. Sultan brahim'in Osmanl devletini ynettii dnemde, lkelerini
idare eden baz bir numaralar unlardr: Almanya'da imparator 3. Ferdinand, n-
giltere'de 1. ar!, ran'da ah Safi ve ah 2. Abbas, Papa-lk'da 8. Urban, 10.
nnosan, Rusya'da imparator unvan altnda 3. Misel, 1. Aleksi, Fransa'da 13.
Lui, 14. Luiler biribirini takip ettiler.

SULTAN 4. MEHMED (AVCI) ........................................................................ 3

Girid Sava................................................................................................. 4
Kadrga M? Kalyon Mu? ............................................................................ 6
Bizimkilerin Hli!........................................................................................ 9
Bulgurlu Sava ........................................................................................... 9
Devletin Siyaseti........................................................................................ 10
Vakai Vakvakiye ....................................................................................... 11
Kreki Temini ......................................................................................... 13
Deli Hseyin Paa Ve Girid Ahvali . ......................................................... 14
Ben Senin Ban Keserim!........................................................................ 15
sraf zerine Bir Ka Sz.......................................................................... 16
Para Ve Vkela Toplants......................................................................... 16
D Politikada Davranlarmz .................................................................. 17
Padiahn Mukavemeti .............................................................................. 18
Aalarn Ortadan Kaldrlmas................................................................... 19
Seyfiye lmiye'nin hanetine Uruyor ........................................................ 21
Sancak erif Alyor ............................................................................... 21
Ululemre taat Talebi................................................................................. 22
Tercih Paraya Deil Sancaa ..................................................................... 22
Saraya Dnenlerin Karlan ................................................................... 22
Aalarn efaat Talebi ............................................................................... 23
Cezalandrmada ki Anlay....................................................................... 23
Anadolu Kyamlar .................................................................................... 24
Sal eyh.................................................................................................. 25
Kprller Devri ....................................................................................... 25
Fzl Ahmed Paa Girid'de ........................................................................ 27
Sarkam Kazaklar Hatman .................................................................... 30
Avusturya Seferine Giriin Hikyesi.......................................................... 31
Viyana Seferi Savaa Kitlendi ................................................................... 33
Sefer Maveresi ....................................................................................... 33
Osmanl Ordusu Silahlar .......................................................................... 34
Dman Taarruzu ...................................................................................... 36
arpma Vk Blyor ............................................................................ 37
Bizim Tahlilimiz! ...................................................................................... 38
Malbiyetin ahslara Tesiri .................................................................... 38
Cierdelenin Kayb.................................................................................... 39
Krm Hn'nn Azledilmesi ....................................................................... 39
Belgrad Ve lm! ..................................................................................... 39
Sadrazam'n Katli ..................................................................................... 39
Bir Devir Kapanyor!................................................................................. 40
Kahraman Paalar...................................................................................... 41
Kara brahim Paa Derken! .................................................................... 43
Sadrazamla Beraber Deiim.................................................................... 43
Sleyman Paa Ve Budn'n Dmesi ........................................................ 44
Bdin arks ............................................................................................. 44
mdad Seferiyye ....................................................................................... 45
Klah Kapma Mcadeleleri ....................................................................... 46
4. Mehmed Devri Deniz Hareketleri .......................................................... 47
4. Mehmedin D Balyor! ................................................................. 49
mamlar Sesini Ykseltiyor! ...................................................................... 49
Siyav Paann Sadareti ........................................................................... 50
4. Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar ...................................................... 51
4. Mehmed'in Sadrazamlar ....................................................................... 51
4. Mehmed'in eyhlislmlar ................................................................... 53
Girid Meselesinin Halli ............................................................................. 54
Fzl Ahmed Paann ahsiyeti.................................................................. 54
Cehreyn Seferi........................................................................................... 54
( Asrn Tahlili ......................................................................................... 55
stdrad: ..................................................................................................... 55
2. Viyana Muhasaras ................................................................................ 56
4. Mehmed'in Aleyhinde Kyam ................................................................ 57
Sultan 4. Mehmed'in ahsiyeti................................................................... 57
4. Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar ...................................................... 58
Okuma Paras: ......................................................................................... 59
Esfar Osmaniye Hatralar 1073/16621075/1664 Seferinin Vakai Esasiyesi
San Gotard'da Osmanl Ordusu.................................................................. 59
San Gotar Savanda Galib Gelememenin Esas Sebebi.............................. 64
San Gotar Sava Hakknda Baz Osmanl Tarihilerinin Verdikleri
Malumat .................................................................................................... 65
Sen Gotar Savai Hakkndaki Kararlar ...................................................... 67
Sen Gotar Savandan Sonra rd Harekt Ve Sulh................................. 67
Sulh Antlamas......................................................................................... 68
ki Taraf Ordularnn Bakumandanlarnn Biyografileri ........................... 68
 SULTAN 4. MEHMED (AVCI)

Babas: Sultan brahim Han

Annesi: Turhan Hatice Sultan
Doum Tarihi: 1642
Vefat Tarihi: 1693
Saltanat Md.: 1648-1687
Trbesi: stanbul'dadr.

Sultan brahim'in ilk erkek evld oldu dediimiz zaman, Ahmet Refik Altnay
merhum'un ifadesi olan "Osmanl horozu tt" szlerini satrlarmz sslemekde
kullanmtk. imdi de baka bir ilmin gerei olan ve trih dmede kullanlan
ebced hesabna uygun sylenen bir beyiti kayda lzum grdk. H. 1051/m.
1642'de doan ehzade Mehmed in, ni'nin ina buyurduu beyit: "Nurdur
geldi Mehemmed sulbi brahim'den" bylece yeni domu ehzadenin dnya'ya
geli tarihi belirlenmiti ayrca ad da, Mehmed olmutu. Ancak ehzde'nin
adnn Mehmed olmasndan evvel bir isim maceras vardirki; bu devrin en
nemli kaynaklarndan biri olan Evliya elebi Seyahatnamesi bu hususta cilt 1,
sh. 188'de aynen yle sylemekte: "Yldz ve cifirilminde <Ibrahim Hn olu
Yusuf adnda bir padiah dnya'ya gelecek. Yusuf Peygamber gibi gzellie
mlik ve baht ak bir hkmdar olacak. Douya ve bat'ya korku salacak...
Venedik, Neme (Avusturya) Leh, ek, Rus yni Moskof diyarlarn harab edip,
Yusuf meziyetli alkan bir padiah olacak!> yolunda btn cifir bilginleri
hkm karmlardr. Allah'n hikmeti-de, bu Mehmed hn henz annesinin
karnnda iken babas brahim Hn: "Eer bir erkek evldm olursa, mjde eden-
den baka ilk olarak kimi grrsem ve kime rast gelirsem evldma onun ismini
korum" eklinde sz demi idi. Doum sabah sabah namaznda padiahn
yanna gelen kzlar aas ehzade Mehmed'in doduunu mjdeleyince, padia-
hn karsnda Hnkr mam Yusuf efendi oturmaktadr.
Bunun zerine Sultan brahim Cenab Hakk'a kreder ve: "Yarabbi ben
szmdeyim. Haberi aldmda karma ilk kan zatn adn oluma vereceim
demitim. Yce Mevlm benim karma mbarek bir insan, bir limi kartt"
dedikten sonra secdei krana kapanmtr. Yeni domu ehzadenin kulana
Ezan Muhammedi'yi Hnkr mam Yusuf efendi okudu. Daha sonra sarayn
mensuplar belki de, Osmanl devletinin ikinci kurucusu saylmakta olan 1.
Mehmed elebi'ye atf iin, hanedana yeniden douu salayan ehzadeyi
Mehmed olarak isimlendirmek istemi olabilirler. Yoksa; kulana ezan ile
okunan ilk isim Yusuf olmutur. Padiah etraftan gelen bu istekleri ve yukarda
tahminimize muvafk hususa i'tiraz etmeyi uygun grmemi olabilir.
Bu ehzadenin doduu gece, bir zelzele vukubulduu gibi, yenierilerin
klasnda bulunan baruthane tutumu idi. Mneccimler bu olaylar kt talih
olarak yorumlamilarsada 51 yllk mrnn 39 yln taht'ta geirdi ve hayatn
da kaybetmeden taht'tan indirildi. Bu ynyle bu kehanet yerine oturmu
saylmaz. lke iinse, zaman zaman parlayan Osmanlnn klc netice olarak
hesaplandnda, tevakkuf yni tam bir duraklama manzaras gsterir. Ancak;
Girid Adasnn kafi fethini budevrin padiah gerekletirmitir. te taraftan
yedi yandayken gemi olduu Osmanl tahtnda kalma mddeti bakmndanda
Kanuni'den sonra ikinci gelmektedir, padiah 4. Mehmed (Avc) hazretleri.
Vefat trihi se, h. 1102/m. 1693'tr. Evliya elebi, padiahn ocukluunu
yle tarif eder: "Tahta ktnda, yedi yanda gayet zayf ve ince yapl bir
ocuktu. Fakat son derece akl banda, olgun ve zeki idi. elebi; Sultan
Mehmed'i yirmi yalan dneminde yle tarif ediyor: "Boyu babas gibi uzundu
ve belden aa ksmda uzundu, etli pazular, elleri ise aslan penesine
benzerdi. Kalarnn aras ak, gzel grnen bir yze sahipti- Gzler el
renkteydi, nurlu bir simas vard. ok iyi bir bibiydi. Ava kmaktan pek
holanr ve bunu sava tatbikat sayard. Sultan Mehmed biraz bydkten sonra
kendinden kk kardeleriyle birlikte padiahlk imam mi Yusuf efendi
nnde eitime balamtr. Bu derslerin en nemli blmn din ve
diyanetinide renmesi tekil etmitir.
ok gemeden vefat eden Yusuf efendi'den sonra, derslere yine mi Hseyin
efendi gelmee balamtr. Babas Sultan brahim'in 1058/1648 tarihinde
tahttan indirilmesi zerine, onun yerine gemitir. Her tahta kan padiahn
deme zorunda olduu culs bahiini hazinenin demesi mmkn
grlmediinden, sadrazam Sofu Mevlevi Mehmed Paa, ldrdkleri
padiahn, verdii nimetlerden-bir hayli faydaland bilinen Cinci Hoca diye
tannan Hseyin efendiden temin etme yoluna gitti. Cinci Hseyin Hoca'dan
ikiyz kese talebinde bulunan sadrazama, kaimpederi Karaelebi-zde Mahmud
efendiye olan, onun sayesinde baskya maruz kalmam ham hayaline kapld. Ne
varki; sadnazama param yok demesi, sadece servetini deil, kellesininde
gitmesine sebeb olmutu.
Beri taraftan tahta gemi buiunan 4. Mehmed, yann kkl gz nne
alndnda ileri tam manasyla yrtmedii aikrdr. Annesi Turhan Valide
Sultan hem tecrbesiz, hem de kaimvlides, Ksem Mahpeyker Valide Sul-
tan'nda nne geebilmeyi salayabilecek ne bilgi ve tecrbeye ne de, lzm
gelecek tekilta sahipti. Dolaysyla Ksem Valide Sultan, devletin idaresini
ellerine almt. Aslnda baarl saylmalyd bana gre tarihin sayfalarna nazar
ettiimizde, vezirleriyle evlenerek yeni hanedanlar zuhuruna yarayan sebebleri,
ortaya seren vlidesultan ve kralieler ile doludur dnya tarihi.
Ancak bu yap Osmanl dnce dnyasnda asla yer almamtr. Evet Ksem
Valide Sultan eitli siyasi oyunlarla devlet gemisini yrtmeyi baarmtr. ok
gemeden K-em ile Turhan Valideler arasnda zuhur eden ynetme me-
kanizmasn ele-geirme rekabeti ok kanl neticelere varan syanlara, saray
iinde kt ve en'i tuzaklara teebbslerin, meydana gelmesine sebebiyet
vermitir. slm anlay iin-Je. devletin Atabeyi pozisyonuna geldiini
zanneden doksanlk sadrazam, Ksem Vlide'nin padiah vsisi olarak
dillendirdii emirleri yerine getirmedii gibi, yaygn hastalklardan olan rveti
ise hi kaldramamt. Eer hayatlarna kast edilen padiahlarn izalesinde
vazife alan zevat arasnda da kolay kolay yatanda lene pek rastlanmaz. Her
biri takip altnda tutularak en ufak bir yanlnda padiahn katli ile
alakalandrlr, cann elden yitirirdi. Tarihin derinliklerinde rastlanlan
malumattandr ki; Sultan brahim'in katlinde faaliyet gsteren yetmi kiinin
adnn listeye alndn, Nima Tarihinde 4. cildinin 387. sahifesinde grmek
kabildir. Yeni Camii Ayaklanmas Memleketin idaresinde grlen zafiyet, pek
net ekilde ortadayd. Padiah kk, sadrazam yal ve devlet idaresini
evirebilecek kratta olmayp, zaman zaman lkenin en akll insanlarndan biri
olduunu gstermi bulunan Ksem Valide Sultann emirleri bu sofu sadrazama
zor geliyor ve yerine getirilmiyor idi.
Dolaysyla icraat pek sesli ve deiik tarzda ahalinin kaderine hkmetmekteydi.
Yine bu srada, idaresizliin ve eski antlamazlklarn gndeme gelmesinden
dolay yenieri ile sipahiler ve iolanlar denilen iki asker g arasnda, adna
Yeni Camii ayaklanmas denilen kanl mcadeleler kt. Yenierilerin banda
bulunan Koca Musluhiddin Aa'nn idaresindeki yenieriler galib gelmeyi
baardlar. Bu arada sadrazam; Cinci Hseyin Hoca'nn evine yaptrm olduu
basknda eline geirdii 150 bin kuruluk il altnlarla rahata clus bahiini
demiti. Sipahiler nereden estii bilinmeyen bir rzgar sayesinde orada burada
"Sultan brahim'i hangi fetvayla katlettiniz?" eklinde hesap sormaya balamt.
Hemen arkasndan katletme iinde grev alanlarn, kellelerinin ismen istendii
sipahi askerinin azndan kvermiti. Tabii ki bu listenin birinci ismi ihtiyar
sadrazamd. Adnn kellesi istenenler arasnda birincilii aldn grnce, sada
solda toplananlar zerine yenierileri gndermekte beis grmedi. Ne varki;
husule gelen atmalar ehrin sokaklarnda pek kanl ekilde gerekleirken,
gnlerce srmekteydi. Yukarda da sylediimiz bu ktalin sonunda yenieri
baar salamsa da, bir canavar icadna sebeb olunmutu. Sadrazam memnun
etmenin verdii markln nerelere varaca ok gemeden kendini gsterdi.
Yenieri, bir zamanlar devletin en nemli sava makinesi olan bu zmre,
kahredici silahn kendi insanna evirmi, frn, han ve hamam basmakta in-
sanlara ve servetlere byk zararlar vermekteydi.

Girid Sava

Girid'e gnderilen donanmamz Foa nlerinde Venedik kuvvetleriyle savaa

tututu. Ne are ki bu savatan yenik kan biz olduk. H. 1057/m. 1649
senesinde stanbul'da ikamet eden Venedik elisi Giovanni Soranzo, bu savata
malubiyetimize sebeb olacak haberleri, Venedik Dka'sna ulatrd tesbit
edilmi. Hemen tevkif edilerek Rumelihisar zindanna tkld. Bu iin dier bir
taraf da sadrazama piyango arptrd. Ancak bu piyango yz gldrecek deil,
yzn buruturacak sonuca tad sadrazam.
Azledilen Mehmed Paann yerine Girid kahramanlar arasnda temayz etmi
olan zevattan Kara Murad Aa yenieri aalndan vezaretiuzma makamna
nasbedildi. Devlet gemisi yle eitli yaralar almtki, gelen sadrazam aknlki
r iinde grevinin sona erdiini gryordu. Kara Murad adan sonra Melek
Ahmed Paa onu takiben Siyavu Paa, onun arkasndan Grc Mehmed Paa
onun da arkasndan Tarhoncu Mehmed Paa mevkii sadarete getirildi. Voynuk
Ahmed Paa bu sralar da anakkale boazn kapatm bulunan Venedik
donanmasnn karsna 70 para gemimizle kverdi.
zn mddet boaz dna donanmamz burnunun ucunu karamamaktayd.
Voynuk Paann bunlarn zerine saldrs hepsini akna evirdi. areyi bu
azimkar donanmann nnden kamada buldular. Voynuk Ahmed Paann rotas
Foa stne idi. Yolda Giacopo d Riva komutasnda Venedik filosu
donanmamza saldrd. Gemide istihdam edilen yenieri askeri adet seyirci
kald. Deniz savalarna alk olmamalar onlar seyirciye yapt. Voynuk Paa;
dmana saldrma metodunu seerek arpa arpa Foa limanndan
kabilmeyi baard. Girid'in stne gelmekte olan Tunus ve Msr gemileriyle
birlikte Girit'e uzandlar, zn zamandr yardm bekleyen Girit'teki
kuvvetlerimize taze kuvvet ile cephanede yetitirmi oldular.
Sultan Mehmed Voynuk Paann ektii sknty eski sad-nazam Mehmed
Paa'nn ihmaline yorarak idamn emretti. Bylece Sultan brahim'in
katillerinden biri ldrlm, listeden bir kii eksilmi oluyordu. Biz yine
Voynuk Ahmed Paa ve arkadalarnn, Girid'e vsl olup ordaki mcahidleri
nasl glendirdiklerini anlatmaya alalm. Fakat bu vakaya gemeden nce
yukarda ad geen, Ali Haydar Emir Alpa-gut'un: "Trihi Bahri Sayfalar" adl
eserde Girid'deki Venedikli komutan btn hristiyan lkelerine bavurarak yle
bir manifesto yollamt "Girid Adas, hristiyanlann Osmanl denizlerini kontrol
etmesine yarayan son adadr. Osmanl devleti, bu ada'y alacak olursa denizler
kanalyla daha ok beslenecek ve byyecektir, korkun bir hle gelecektir. De-
niz satveti, byk olan bir devleti karada yenmek gtr. Aman bize yardm
edin. Girid Adasn savunmak, yalnz Venediklilerin deil, tekmil hristiyanlk
leminin, en nemli meselesidir.
"te bu manifesto bir ar grevi yapm, Sultan brahim dnemi iinde
kaydettiimiz Girid faslnda yardmlardan bu yardm da yapanlarn gayretinden
bahsetmitik. Merhum amiral Bykturul, Osmanl devlet ricalinin Girit
savana sadece asker ereveden bakyorlard tesbitini yaptktan sonra bu
kanaatleri Osmanl devletinin trihi boyunca byle devam etti. Bu yzden de
devlet nce denizlerde kt ve karada kmz hazrlad demekten kendini
alamamtr. unu da hemen ilve edelim ki, serilik arzeden olaylarn dim
olarak, bir evvelki harektlarn, hedefleriyle ve bu hedeflerin maksada uygun
olarak ele geirilip geirilmemesiyle byk alakas vardr.
Girid muhasaramz da, bu lnn iine giren vakalarn belki de bada gelenidir.
imdi biz Girid ile alakal dokmantasyon yaparsak bu tezimizi dorulama ans
yakalayabiliriz.
Trihler; 7/nisan/1646'y gsterdiinde, Amiral Tomasso Morosini emrindeki
Venedik donanmasyla Bozcaaday mu-hasaya ald. Kaptan Derya Semin
Mehmed Paa; dirayetli bir komutan olan Kk Hseyin Paay Morosini'nin
stne Bozcaadaya sevk etdi o da pek ksa zamanda Bozcadaya kan igalcileri
denize dkerek anakkaleye avdet etdi. Morosini, bu malubiyete ramen
gemilerini anakkale boaz nne dikti. Girid'e yardm gtreceini istihbar
ettii gemilerin bylece yolunu kesmi oluyordu ve nitekim, anakka-leden
kan gemilerimiz, Morosini kuvvetleri ile karlat. Bir saat sren muharebe
sonunda Osmanl gemileri Girid .. r:ne suda kaymaa muvaffak olurlarken,
Morosini'de b-kuvvetleriyle Suda limanna gelip demirledi. Bozcaada
Canakkalede yok edilemeyen dman donanmas imdi Girid'de bel
olmaktayd.
Tecrbeli kumandanlar ve bilhassa Cezayirli Cafer Aa, Suda liman ve kalesinin
alnmas burasn da bir askeri s yapmak gerektii konusunda beyanda
bulunupda Kapdan Derya Semin Mehmed Paay ikna etmilerdi. Fakat 11/12
austos gecesinde bu ztn vukubulan vefat, istekleri geri braktrd gibi
boalan makama gelen Kk Hseyin Paa, Suda hakkndaki tavsiyeleri ve
selefinin ald karan, tatbike muvafk bulmad. Muhasaray; Resmo kalesine
kaydrd. Bylece Suda liman zerinden Girid mdafiileri devaml yardm alma
ans buldular. Aslnda Kk Hseyin Paa; azimkar, yiit bir ahsiyet
olmasna ramen Suda liman iini deerlendirmede ki hatas, Girid Adas
gailesinin uzamasnn en mhim sebebini tekil etmitir.
Merhum amiral Bykturul; kymetli almasnda u dersi almalyz diye bir
mtalaa ileri srmektedir ki, biz sahi-femizin bu ifadeyle sslenmesini arzu
ettik: "Toplum olarak millet ve zellikle devlet yneticileri deniz sorunlarn ve
bu sorunlarn sava zerindeki etkilerini bilmezlerse sava baladktan sonra
denizcilerin, onlar bir ka sava meclisinde inandrmalar olaan
olamamaktadr. Genel olarak konumak gerekirse Girid Sava srasnda,
Osmanl devletinin ynetici makamlarnda deniz sorunlarn iyi bilen devlet
adamlar yer alm olsalard; ya da deniz sorunlarn yada deniz kuvvetlerini
savaa hazrlama ve savata ynetme sorumluluu, denizci derya kaptanlarna
verilseydi, Girid Adasn almak iin yaplan harekt bu kadar uzun srmeyecek;
sava harcamalanda bu kadar byk olmayacak; bu kadar kan dklmeyecekti.."
Suda Liman ve kalesinin, bir Osmanl ss haline getirilmemesi hakknda nce
u malumat da ilve edelim sonra da Tarihi smail Hami Danimend
merhumla, Ali Haydar Emir Alpagut'un bu konuya dir beyanlarn okurlarmza
sunalm. Suda limann igalden vazgeme karar, en ar sonucunu hemen o yl
gsterdi. kan byk bir frtna Kara Mustafa kumandasndaki Osmanl do-
nanmasn nne katt gibi, Eriboz Adasna kadar srkledi. Frtna
gemilerimizi perian edip hayli hasara uratmasna sebebiyet verirken, Kapdan
Derya Kara Mustafa Paa, bir Venedik kalyonu ile tututuu savada ehid oldu.
smail Hami Bey; "Kk Hseyin Paann Suda limann undan dolay
muhasaradan vazgemi. Daha dorusu yaplan muhasaray kaldrmt: Deniz
zerindeki yaln bir kaya biiminden tr Suda limann kuatmay uygun
grememiti. zellikle dman da gece saatlerinde, ada'ya takviye kuvvetleri ve
cephane getirebilmekteydi." Demekte. Afi Haydar Emir Bey ise;
"Resmo Kalesi Suda'dan daha zayf bir tahkimata sahip deildi. Kalenin d
duvarlanda onbin evlik bir duvara sahipti. Hendek, kazk, siper ve bataryalardan
kurulu ok kuvvetli bir savunma rgt vard. Kale iinde, 10 bin muntazam, 30
binde milis askeri vard" Demekte. Ali Haydar Beyin izahnda bir anormal taraf
yok.
Fakat Danimend'in beyannda, ipe sapa gelir bir ey grlmyor. Kayalkmda
almamda, dman geceleri takviye yapyormu, yahu srf dmann takviye
yapmasn nlemek iin evvel o hatt kesmek icb eder, bu sebeble oraya
muhasaray koymamak ihanet derecede bir itir.
Danimend her zamanki gibi gayri ciddi beyanlar savurup esmi. 1647
senesinde donanmamz, maalesef yetersiz kapdam deryalarn emrine veriliyor,
stanbul'da tersane gemi imlinde haylice yavalarken, tamirlerde pek gzel
yaplamaz olmutu. Dmann ise ilk ii memnun olmadklar Mo-rosini'yi
vazifeden almalar gerekletirilmi, yerine Marino Kapello diye birini getirerek
komuta heyetinde yenilik denemek isterlerken, bu Kapello oluverdi.
Yerine Amiral Batista Grimani adl birini getirdiler bu adam btn hesabn
donanmalarn anakkale nne yp, byk gemilerin verdii avantajla,
donanmamzn boazdan kta yolunu kesme zerine yapmt.
Ayrca eme ve Eriboz nlerine gnderecei seyyar filolarla ablukay daha
geni sahaya ama yolunu planlamt. Bu pln kendi hesaplarna gre iyi bir
pln olmakla beraber Grimani gemilerini toplayp yola kp, hedefine gelene
kadar hayli zaman israf etdi. Bu zaman da deerlendiremeyen Kapdan Derya
tyin olunmu, Defterdar Mustafa Paa oldu. Zten Defterdarn kaptan derya
olduu lkenin denizcilii o kadar olur. Bakn hakszmyz!
Mustafa Paa; Girid Adasna ikmal gtrmekte muvaffak olmak iin yapaca,
anakkale'den kp, Girid'e doru rotay krmakd. Ama o bakn ne yapt:
Eriboza gelip burada bulunan gemi ve adamlar alp Girid'e gideceine
Eriboz'a uramay brakp, Sakz Adasna yolland. Maksad oradaki gemi ve
kara askerini alpda gitmekti. Ancak karsna bir Venedik filosunun ktn
uzaktan grnce tekrar Eriboz zerine dnerek yola dzld. Ne varki Eriboz
yaknlarnda da, karsnda beliren filo dmann baka bir filosuydu. Ne Sakz,
ne de Eriboz nndeki filolarla arpmayan Defterdar, bari stanbul'da
yklediklerimi Ada'ya ulatraym dncesiyle, Girid'in stne dmen krd.
CJfukta Osmanl gemilerinin direklerini gren asakiri Osmaniye mid iinde,
gemilerin gelmesine kucaklarn atlar.
Gelenlerin takviye deil adet dmandan kaa kaa gelebilmi erezlerdi.
Kk Hseyin Paa, Defterdar Mustafa Paay yle bir halamt ki, bu
muamele Defterdar'da Mora kylarn varp, oradan Rumeli askerini alp
geleyim dncesine gtrmt.
Eriboz'da toplanm Rumeli askerinin, kara yoluyla Ana-poli'ye gtrlmesini
kendisinin onlar oradan alacan bildirdi fakatya bu bilgiyi haber alan
Venedikliler veya tahmin etmek suretiyie olacak, gemilerini hzla Anapoli
sahiline gndermek yolunu setiler. Bu bakmdan Mustafa Paa bu nakliyat
gerekletirme frsat bulamazken, Venedikli bir grup gemi, eme limanna
baskn yapm ve bir hayli Osmanl ticaret gemisini ihrak yni yakmaya
muvaffak olmulard.
Tabii bu haber ocuk padiahn kulana vardnda, Defterdar Mustafa Paa
artk kapdan derya deil sayld Fazlul-iah Paa bu vazifeye getirilerek
Anapoli'dek kuvvetleri ve ikmal malzemesini Girid'e tama i de ona
verilmiti. Defterdar Mustafa Paa, doruca yeni kapdan deryann emrine
amade olmak zere yanna gitdi. Bylecede donanma kuvvetlenmiti. Sakz
Adasna gitdiler lazm geleni aldlar. 28/eyll/1647'de Girid'e gelip, mcahidleri
sevindirerek biraz rahatladlar. 1648 senesi; Girid sava asndan dman
zerinde Osmanl basksnn azald, nk ada'ya ikml ve deitirme birlii
ulatrma bakmndan yava hareket edildii kanaatini dndryordu. Kandiya
kalesinde savunmac hristiyanlar, k harekt yapyorlar fakat her seferinde
Serdar Kk Hseyin Paada bunlarn dersini bir gzel veriyordu. Kk
Hseyin Paa, bu klar bir gzel savuturmay baarrken, stanbul'a
gnderdii haberlerde acil ve kuvvetli yardm talebi yapyordu.
te taraftan da, Kandiya kalesinin fethini temin etmek iin ele geirerek
nisbeten rahatlam olduu Resmo kalesinden silah yardm ve bunun yannda
ordaki toplan, kara yoluyla nakil edip de Kandiya nne getirme abasn
balatmt. rSkil iini hayli zorluklarla mcadele ederek gerekletiriyorlard.
Fakat baardklarnda ise Kandiya'nn fethi mukadderdi.
Venedikliler ise; stanbul'dan gelecek yardma geit vermemeyi temin iin,
btn gemilerini anakkale nlerine ve kademeli olarak muhtemel yaylma
alanlarna doru devriye gezdirmekteydiler. Bu srada ise; Amolu Mehmed
Paa diye biri ortaya karak, kapdan derya olma kulisini balatm ve buna da
muvaffakiyetle ulamt. Donanmay Hmayun, 1648 ylna yeni bir kaptan
derya ile girmiti.
Venedik donanmas anakkale nlerinde Osmanl gemilerinin ak denize
kmalarn nlemek gayesi ile devriye gezerken kan bir frtna Psara ada'lar
civarnda bunlar yakaladnda perian etmi ve yirmisekiz gemisini deniz adet
yuttuu gibi kumandanlar Batta Grimani'de lm ukurunda kalanlardan oldu.
Bu Osmanllarn istifade edebilecei byk bir frsatt. Kendini toparlamaya
alan dman donanmas, Girid'e lzm gelen yardm ve askeri yetitirmek
iin gemilerimiz yanlarndan bile gese haydi uurlar olsun demekten baka bir
ey yapamazd. Ne reki; bizimkilerin bu frtnadan haberleri olup, olmad,
phelidir! nk; dmann bana gelen frtna hasarnn haberini alsalard,
hzl hareket eder onlar kendini bir dzene sokana kadar stlerine giderler,
denizin darbesi stne leventlerin sil'esi de eklenirdi. Frtna da len
Grimani'nin yerine de baka Morisi-ni tyin edilmi ve bu amiral, filosunu
toparlayarak Venediklilerin dier bir filosu vede amirali Ciakomo Ramo ile
birleti, birlikte kuvvetli bir byk filo tekil edip, yine anakkale nlerine
dikildiler. Amolu (Kr olu mnasna gelir) Mehmed ^aa, anakkale
boaznda bekleyen Venediklileri grnce
usulca tam tornistan eleyip, boazdan ieriye kvnlverdi. Bu davran duyan
stanbul ahalisi, ok kzd. Bu kzgnlk ancak, Amolu'nun idam ile
giderildiinde trihler, 1648/ha-ziranmn/18. gnn iaret ediyordu. Tabii iaret
edelimki bunlarn oluu srasnda Sultan brahim henz tahtnda otu-ruyor ve
skntl gnleri oktan balamt.

Kadrga M? Kalyon Mu?

Tersanelerimizde yukardaki ara balkta sorduumuz sonun cevab bir trl

verilemiyordu. Akll biri kpda koskoca Osmanl devletisiniz. kisindende
yapnz. Ne abuk muttunuz? nebahtda yaklan donanmamz iin byk vezir
Sokullu Mehmed Paa ne demiti? Ol devlet yle bir devlet-tirki halatlarm
ibriimden, yelkenlerini atlastan, lengerlerini amten yapar! Oturup, kalyonda
yapn, kadrga da, htt mavna'da neyiniz eksikki? eklinde bir diskur ekseydi,.
Kalyon imalini steyenlerin, kafalarn taktklar husus, Kalyonlar sava
esnasnda rzgrn tesirinden istifade ederek, kadrgalarn zerine szlp,
onlar inemekteler. Bundan dolay bu avantaj biz de kullanalm
demekteydiler. Kadrga imlini istiyenler ise, Hazreti Barboros'u vede onun
kadrgalarla nice dman kalyonlarn perian edip, denizlerin hkimi mutlak
olmasna misal olarak bakyorlard. Sanki denize tek lzm olan gemi
stnlym gibi.. Hazreti Barboros'u dndmz zaman karmza kan
adet br insanst-lkt. Preveze Sava esnasnda, gsterdii kerameti merhum
amiralin kendi hatrat ifade ediyor. 1649/1656 yllan arasnda Girid sava,
donanmamzn ademi kifayeti yznden bir trl zafere ulaamam, htt
Ada'da vazife yapan Serdar Kk Hseyin Paa, kara kuvvetleri bilgiler ve
ecaati, gz karal olmasayd deil Girid'i fethetmek, kt bir malubiyete
duar olabilirdik. Amiral Afif Bykturul, deerli eserinde anakkale'de
Boaz Muhafzl komutanl ihdas edilmesini, denizcilik de geriye dnerek,
Yldrm Baye-zd devrine avdet etmi olduk. nk o sralarda Boaz mu-
hafzl makam vard. Demek suretiyle duraklama dnemine, denizcilikte ki
gerileme ile girdiimizi iaret etmekte. hdas olunan anakkale boaz
muhafzlna Dervi Mehmed Paa getirildi ve bu zat da hemen Kirte Tepe'ye
drt tane top yerletirmek sureti ile Venedik gemilerini topa tutup, Morto
Koyunu ve Karanlk limandan kovmay baarmak, donanmann boazdan
kna yol bulmakt maksad.
Dorusu bu tedbir ie yalad. Donanma toplarnnda, Kirte Tepeden yaplan
atlar, Venedik gemilerini nce akna sonrada kendilerini Beike'ye ekmeye
mecbur kld. Bu arada da Venedik donanma komutan mrd oldu. Voynuk
Ahmed Paa; boazdan kp Girid'e muvassalat etmee giriti. Yolda karsna
Venedik donanmas kt, kesin netice alc bir savaa girmekten imtina eden
Voynuk Paa, iinin mutlaka Girid'e yardm ulatrmak olduunun uuru iin-
deydi. Sakz Adasnda Anadolu askeri Girid'e takviye kuvvet olarak gitmek
zere hayli zamandr beklemekteydi..
Bu arada nasl bir emir geldiyse! Veya hangi sebebe mstenit olarak Voynuk
Ahmed Paa, Gird yerine Foa zerine dmen krd. Halbuki kalesi
Venediklilerin elindeydi. Eer Foa'ya girilmek istenirse, giri yolu zerindeki
bu kaleden alacak atee dman donanmas da kardan ate atnda bizim
gemiler iki ate arasnda kalacakt. Voynuk Ahmed Paa yannda bulunan
Cezayir ve Trablusgarb Beylerbeylerini ve filolarn Midilli'ye sevk etmiti.
Ondan sonra Foa limanna girmiti. ok gemediki Venedik donanmas geldi,
yatmakta olan filomuzu bast. Kale komutan da toplarn stmze tevcih edip,
glleleri savurmaya balad. Kapdan Derya Voynuk Paa, hemen dman
gemisine rampa ederek boaz boaza savaa koyuldu. Dier gemilerimiz ve
ilerinde bulunan yenieri askeri, kaptanlarn hamlelerine, bizim cenkle iimiz
yoktur demek suretiyle hem savaa katlmadlar, hem de kaptanlar yardma
brakmadlar. Bu olay zerine stanbul'da sadaret deiimi oluyor, Kara Murad
Aa vezare-tiuzma makamna irtika ediyordu. Padiah olsun, ricali dev-I t olsun,
Kapdan Derya makamna bir denizciyi getirmenin lzumuna inandlar naslsa!
Bykl Mustafa Paa Girid adasndaki donanma ile stan-bula gelmek zere yola
kmken Kapdan Deryala atanan uaydaraaolu Mehmed Paa, iki kadrga
ile stanbul'dan, Girid ada'sna doru yola kmt. Takvimler 15/mart/1650
senesini gsterirken, ii denizcilik ve deniz ticareti olan Venedik yirmi kalyon,
sekiz kadrga ile anakkale boazn tekrar ablukaya almaya balad. Ancak
gerek Abdurrahman Paann boaz muhafzlnda Kepez ve Soanltepede
mevzilen-dirdii toplar, dman boaz civarndan uzak durmaya mecbur kld
gibi ablukay hayli boaza uzak sularda yapmaya zorluyordu.
Haydaraaolu Mehmed Paa; Girid'e yardm gtrmek iin harekete getiyse
de, yenierilerin muhalefetiyle karlat. Truva kylarna giderek oradan
bulabildii yardm malzemesini alp Girid stne uzand. 18/ubat/1651'de
buraya 157 yenieri neferi, bir miktar para ve eya getirebildi. Kk Hseyin
Paa; stanbul'a yapt ikyetin sonucu olarak, kapdan deryann tebeddln
salad ve Hsameddin-beyolu Ali Paa makama getirilmiti.
Denizcilikten gelen bu zat, padiaha kalyon yaplmas hususunda, srarda
bulunmaktayd. K olmasna ramen 18 kadrga ile Girid adasna drtbin asker
tamaa muvaffak ldu. 13/haziran/1651'de de Girid'e o gne kadar getirilmi
Yardmlarn en byn getirdiinde 30 kalyon, 38 kadrga ve 6 mavnadan
mteekkil bir donanmayd emrinde olan.
Ali Paa; anakkale Boaz dndaki yapt keif sayesinde dmann Anadolu
ve Rumeli sahilinde mevzilenmi toplar yznden ablukalarn, pek sk ve
tekilatl ekilde kapamam olduklarn tesbit etdi. Bu vaziyet karsnda pek
burnaz bir tuzak hazrlama cihetine gitdi. Filosunu ald gibi hayli gney
istikametinde uzaklaacak, bu srada Venedik filosu anakkaleyi abluka iin,
sahile nisbeten yaklanca, gerek yerletirilmi toplar gerekse, gney
istikametinde uzaklam filo, hzla bu gemilerin stne gelecek, akbet Venedik
donanmas iki atearasnda kalacakt. Bu srada Kara Murad Paa; Kk
Hseyin Paann yerine Serdar Tyin edilmiti ki, donanmann banda olduu
halde, anakale'ye gelmiti. Ali Paa, kaym olduu gney sularnda Msr'dan
dnmekte olan onbe adetlik filoyla birlemi ve kuvvetin ehemmiyeti artmt.
Kara Murasd Paa; banda olduu donanmann tanziminde de kalyonlar birinci
hafta, mavnalar ikinci hat't tekil ederken kadrgalar ise nc hatta dizildiler.
Kara Murad Paa batarde denilen gemiden, daha hzl ve kolay manevra
yapabilen, gemilerin arasnda kolaylkla ge-zebilen bir kadrgaya gemi
bylece de emir ve komuta mevkiini bir mnada da gizlemi oluyordu ve de,
dman bylece adamakll artmay baarm oluyordu. Nihayet;
16/mays/1654 senesinde, alt saat sren bir sava meydana geldi Venedik
donanmasyla. Dman donanmasnda gemi says byk snftan olmak artyla
26 gemi idi. Balarnda Venedik donanmasnn kymete hizlerinin arasnda
mmtaz bir mevkii olan Amiral Giuseppe Delfino komuta ediyorken, yardmc
subaylar ise savlarda pimi kiilerdi. Demir atm olarak beklemekte olan
Venedik filosu, amiralin taktiine gre donanmay hmayun'un iyice
yaklamasn temin in hareketsiz duracak, yeterli mesafeye gelindiinde,
demir alma yerine demirleri kesmek suretiyle hemen saldrya geerek, avlarn
fena bir ekilde bozguna uratmay kuruyordu, stelik lodos rzgr bunlar
mitlendirmekteydi. Bizim gemilerin grldnde tasavvur ettii gibi bir
mddet beklemede kalan Amiral Delfino, vaktin geldiini gz nne alarak, 26
gemisine ayn anda demir kestirip, ilk hattnda Ami-
23 Fransesko Morissini ve emrinde 8 kalyon olduu halde 'den Murad Paann
zerine yrdler. lk top sesleri du-Iduunda, savan kanl geeceini
hissetmemek kabil de-"'ldi Toplarn azndan kan mermiler, kpetelerde
pathaemilerin eitli yerlerinde de rahneler ayordu. Bu ar hasar verici bir
mcadele olarak grldnden, ki tarafda gzne kestirdii dman gemisine
rampa yapmak suretiyle sava srdrme eilimine girdii, saff harbin
sralarnda bir gayrimuntazamlk grnmeye balamt. Meydan
muharebelerinde nce iki mbarizin yni, dvnn kmas suretiyle ve
onlarn ald neticenin muhasmlar indinde meydana getirdii moral tesirin,
zaman zaman savan neticesini gsteren mil olduu, harb menakiblerini anla-
tan eserlerde rastlanan malumattandr. te bu mislin zere, Venedik kalyonu
Akila Doro simli gemi, bizin Emr Reisin saldrsna mruz kalarak, bizim
rampa etmemize mni olamamt. Kl, klca, gs gse amansz bir cenk
Do-ro'da cereyan etdi. Emr Kaptan plnl ve programl olarak, leventlerinin
bazlarn, dman gemisini endaht ettirmekle, yni patlatmak zere
grevlendirdiinden vaktin geldii iaretini alnca byk bir ustalkla kalyonunu
Akillo Doro'dan, byk bir maharet ve hzla ayrmaya muvaffak oldu. Dman
gemisinde bir tek yiidini de, brakmamak suretiyle ii baarmas birlikte
mcadele yllarnn verdii tecrbeyi kuvveden fiile karma olarak kabul
edilmelidir. Gemimizin dman kalyonunun yanndan ayrlmasnn hemen
peinden ylesine bir infilakla sarsldki, sulara gmlmesi dakikalar ile
lqlebilir ksalkta oldu. Amiral Morosini, sularda boulma-niakla megulken
leventlerimiz; onu bu zor mcadeleden nalas edip, gemilerine ektiler. Yine bir
baka kalyon kapta-nn"iz skenderiyeli Mehmed Reis'in gemisi, rsula Bona
enture adl Venedik kalyonuna rampa etmi, Emr Reis'in rampasnda meydana
gelenler bu rampada da yaanarak, Bona Venture'de Morosini'nin Akillo
Doro'nun akbetine urad. ok gemediki Trablusgarb'dan gelen gemilerimiz
bir Venedik kalyonunu esir etmeyi baardlar. Btn bunlar olurken; gney
istikametinde uzaklama taktiinden hareketle, Ali Paa yannda Msrdan gelen
filo ile birlikte kyametin adet koptuunun resmi olan, muharebenin yapld
sulara doru hzla kayd ve Venedik gemilerinin, dier bordalar zerine
yklenmee balad.
Pln tutmu, dman iki atearasnda tutulmutu. Venediklilerin San Giorgi adl
kalyonu kumanda forsunu tamakta olup, daha nce batm gemilerden
kurtardklanyla hayli kalabalklamt. Bunlarn hesab Osmanl Donanmasnn
amiral gemisini yakalamak ve donanmay malubiyete duar etmekti. Halbuki
Kapdan Derya Kara Murad Paa, denizci olmamakla beraber, nce cesur bir
insan idi. Peinden tecrbeye byk sayg duyan anlaya sahipti. Reislerin sy-
lediklerini yabana atmyor, icabnda onlarn tavsiyelerini, bir cengver olarak
daha da mkemmel etiren ilvelere akl eriyordu.
Bu sebebden dolay, kendisi amiral gemisinde olmayp, daha hareketli bir
kadrgada bulunuyordu. Buna ramen Murad Paa gemilerin ounu, amiral
gemisine sataanlara gndermiti. San Giorgio stne gelen gemileri grnce
yanndaki kadrgalardan ayrlpda kurtulma yolunu aramaya balad. Ancak
kan dalgalar hasar gren bu geminin direklerinin krlm olmas, dmen
mekanizmas ise komuta dinlemez bir arzaya girdiinden, hem gemilere komuta
edemez hle dmt hem de, bann resine bakma vaziyetine gelmiti.
iindeki muharipler, Osmanlya esir dmektense, lm semilerdi. Bu
bakmdan San Giorgio kaamak dvyordu iyi bir su yolu bulup, firara
bakyordu. Kendisine taklan qemiler be taneydi ve Gney cihetinden, sava
sularna gel-rn bulunan Ali Paa, bunlarn zerine rota tutturdu. Bu be
nemiden her biriyle savat. Onlarn birini sakatlad, birini zaptetti. Bir dierini
batrd, bir kalyon ald yaralar yznden kendikendine batt.
San Giorgio ise bu kadar gemi batra batra gelmeye alan Ali Paann elinden
kurtuldu. Kapdan Derya Murad Paa, dmann geri kalan btn gemilerini yok
etmek gayesiyle takip altna ald. Fakat kan pek byk bir frtna do-
nanmamza bunlar yakalama imkn brakmad gibi frtna, herkesin kendi
bann resine bakmas gerektiini hatrlatr azametteydi. Frtna sonrasndada
Kara Murad Paa; Foa limanna urad.
Orada ie yarar ne bulduysa gemilere ykleyip, ver elini Girid dedi. Girid'e
vusulnde gazilerin sevinci grlecek manzarayd. Kara Murad Paa; sadnazam
olarak nasb edildiinden kapdan deryalk Zurnazen Mustafa Paaya tevcih
olundu. Tabii bu ztnda denizci olmadn sylemeye gerek yok herhalde. Bu
Paa; Kara Murad Paa gibi yapmak istediyse de, meverete nem verip deniz
stadlarna deer vermekle beraber cesareti medeniyesini Kara Murad Paa sevi-
yesinde tutamadndan, bir ok ii yarm brakyordu. Dmanla arpyor.
Onlar zor duruma dryorsada, bitirici saldry yapmaya cesareti kfi
gelmiyordu. Girid Adasna yardm gtrme yerine stanbul'a avdet etmeyi
tercihi grevinin elinden gitmesine sebeb oldu.
29/mart/1656'da vazife Halep Valisi Mustafa Paaya verildi. Bu Paa, daha
tersaneyi gezerken iin kendine uygun olmadn grd ve en ksa zamanda da
1656 mays aynn 4. gn Msr'a vali olarak kendini tyin ettirmenin yolunu
buldu. Amiral Bykturul merhum, bu adam trih, Kaak Mustafa Paa diye
andn, deerli eserinde zikretmekten kendini alamam. Muhterem okurlarm;
Ylmaz ztuna Bey; Osmanl kapdan deryalarnn vazife alma listesinde, 71.
kapdan derya olarak eski sadrazamlardan Kara Murad Paa'yi zikreder ve 1
l/mays/1655'de yine sadarete ykselmesiyle son bulduunu yazar. Akabindeki
kapdan derya olarak Telli Mustafa Paa olup, bu 72. olarak vazife alan zt'n,
grev sresi ongun srer ki; Bykturul miralim'in bahsettii, Kaak Mustafa
Paa olarak anlan bu Paa olmaldr -73. Kapdan derya olarak, daha sonra
sadnazamla da getirilecek olan Zurnazen Mustafa Paa'nin geldii grlrki,
bu ztn 21/mays/1655'de ald grevide, 10 ay, 10 gn son-ra30/mart/1656'da
brakm gryoruz.
74. kapdan derya olarakda listede 30/mart/1656'da vazife alp, 1 ay, 15 gn
sonra, 4/mays/1656'da makam, Topal Sar Kenan Paa'ya devreden Kara
Mustafa Paa'ya rastlyoruz. Grld gibi deniz devleti olmas gereken
Osmanl devletinin birbiri ardna ve umumiyyetle denizcilikden yetimemi
kiilerin idaresine verilmesi, acaib'l garaibdendir desek yeridir.
Halbuki; Girid gibi bir mhim tabii ssn fethine teebbs etni gcn
ihtiyacnn deniz kuvvetleri olduu aikrdr pek teessf olunmaldr ki; bu
durum, asla ihmal gtrmez bir ehemmiyetle ele alnmalyd, ne varki yle
olmad apak ortada! 75. Kapdan derya olarak i ba yapan, Topal Sar
Kenan Paa, Girid Adasna 30 kalyon, 10 mavna, 40 kadrga, 20 beylik gemisi,
ayrca gemilere bindirilmi hayli sayda kara askeriyle yola kt. Gl bir
grnt sergileyen donanmay hmayun tehizat bakmndan hayli eksik halde
idi. Tam tersine Venedik gemileri, denizci milletin gerektirdii g ve zindelikte
idi. Lazzaro Mocenigo, Antonio Barbaro, Pi-
Contar, Guiseppe Morisini gibi amiraller grevleri ban-bilmem kanc defa
leventlerimizin karsna kyorlard. Bizim gibi zrt prt kumandan deitirme
yoluna gitmiyor- rd Venedik donanmas dediimize bakmayn bu deniz
kuvvetlerine bunlar buz gibi hal donanmas olup, bu seferinde de Malta
valyelerini de aralarna almlard. 26/hazi-ran/1656'da anakkale nlerinde
iki donanma karlatnda dmanmzn gemileri, Morto Koyundan, Karanlk
Limana kadar olan deniz sathnda bir hill grnts iinde saf tutmutu.
Lazzaro Mocenigo ortada yer tutarken, Barbaro ve Contari'yi yanlarda
gryoruz. Morisini arka saf, Malta -valyeleriyle birlikte tekil etmileridi.
Bizimkilerin Hli!

Eski savalarda yaptmz gibi, kalyonlarmz n safta mavnalar ortada,

kadrgalarmz ise, en arka safta dizilmilerdi. Gemilerin idaresi denizcilerde
olmakla beraber, harekt askeriye yenieri ve kara askerlerine braklm
olduundan, emir ve komuta zinciri bir paradan da te karklk iindeydi.
Nitekim; byle olmann mahzuru az sonra kendini gster-rneye balad. Sava
gze alan iki donanmann, hedeflerinin ne olduuna bakacak olursak, hallar
donanmamz anakkale boazndan Ege'ye kartmamak dolaysyla hem ticaret
yollarn Osmanl talan harektndan muhafaza etmek hem de Girid'deki
hristiyan savunmasna g katmak iin, Osmanl askerinin her eit takviye
almasn nlemekti.
Bizimkilerin ise; Girid'e gidip, yardm ulatrarak fethin bir gun nce
tamamlanmasn temin etmekti. Sava; uzak mesafeden yaplan top atlaryla
balad. Rzgr dman do-nanmas zerine yelken dolduracak ekilde esmeye
balad.
Durum hava ve deniz avantaj bakmndan rakibimize glyordu. nceki
savalar esnasnda, boazn rumeli ve anado-lu sahiline yerlemi toplarn,
dmann ftazn iine kadar girmesine engel tekil edemedii grld. Bu
kadar zaman gemesine ramen toplarn caydrc olamamasnn cevab henz
bulunmad yzelli ksur yldan beri..
Maalesef Kenan Paann komutasndaki donanmamz, Gi-rid'le ilgili deniz
savalarnn hibirinde bu seferkinde olduu kadar perian olmamt. En byk
dman ise, gemilerimiz-deki yenieri oldu. Bunlar deniz alkanl
olmadklarndan, gemilerin ya sava alanndan kamasna yahut batan kara
edip, sahile kmaya zorladklarndan, malubiyete duar olduk. Baar
gsterebilen gemilerimiz, ya iinde kara askeri olmayan veya reise ban
ekmeyenlerin bulunduu gemiler oldu.
Bu savan kaybnn en feci taraf, anakkale nierine pek uzak olmayan
Midilli'yi Venediklilerin ele geirmesi yannda Bozcaada'da ayn akbete
uramt. Allah'dan hallar, bu frsat deerlendirme hususunda ksr kaldlar.
stanbul stne boazdan szlseler idi, stanbul'un ii hayli tehlikeye binerdi.
Mektep kitaplarnda denize bakan surlarn, dmana heybetli grnmesi iin
badana yaplmas, alnacak ilk tedbir arasnda saylmt. Neyse ki; Kprller
devrinin balamasna az kalmt. Girid'in devamn o safhada okuyacaz.

Bulgurlu Sava

Bu eserin yazld srada yni 1980'lerden sonra balk yaptmz Bulgurlu,

artk stanbulumuzun meskn mahalleri arasnda yer aldndan bundan byle
bu blgede yerleen nsanlarn bulunduklar arazinin hi deilse 1650'li yllarda
kjr meydan savana hid olduunu bilmeleri iin ayr bir nem atfettik bu
aklamadan sonra gelelim vakay anlatmaya:
"Daha nceki satrlarmzda sipahilerin ve iolanlarn, yenierilerle yaptklar
mcadelede pek feci ekilde krldklarn anlatmtk Bu vakann adnn
Sultanahmed Vakas ad ol-duunuda hatrlattktan sonra bu olayn zerinden
geen dnem iinde sipahi askerine yaplan bu, katliam Anadolu'da byk bir
znt husule getirmiti. Grc Nebii ve Katrco-lu yanna toplad seksenbin
nefer eliinde isyan etti.
Hedef olarak stanbul'u seti ve yrye geti. skdar'a gelene kadar elli
kadar byk yerleim merkezlerini yamalad. Ahalisine eziyetleri tahamml
edilmez derecelere vard. Nihayet, stanbul'un Anadolu yakasnda bulunan
Bulgurlu ve amlca yaknlarnda, ordughlarn kurdular. Saraya gnderdikleri
dileklerinde yetmi kiinin idamn ve Halep valiliini isteyen Grc Nebii, bu
talebleri yerine getirilmedii takdirde savan kanlmaz olduunu bildirdi.
Tabii ki hibir devlet byle bir tehdid karsnda kaldnda ne yapar bilemeyiz
amma, slm ahlakyla mcehhez bir devleti temsil eden Osmanoullar devleti,
anlayaca tek dil, kl teklifine kar klcn gsterecekti.
Onlar da yle yaptlar. Devleti liyye; Defterdarzde Meh-med Paa
komutasnda hazrlanan birlikler tekil edildi. Bu birliklerin says hide Grc
Nebii'nin kuvvetlerinin saysndan az deildi. amlca eteklerinde karlaan iki
ordu, birbirine kl sallamaya baladklarnda karde kavgasn balatm
oluyorlard, bylece de, mslmanlar kardetir nazm ilhisini yine m'min
kimseler ihlle tevessl etmilerdi. arpmalar pek kanl ekilde srmekte iken
Murad Paa devlet askerine yardma yetiti. Zaferin padiahn askerinde kalma-
sna yetti bu yardm.
syanclar midleri kalmaynca her biri bir tarafa daldlar. Drt saat sren
savan nihayetinde meydan her iki msl-man gurubun l ve yarallar ile
dolmutu. Pek enterasan-drki; isyanclarla yaplacak sava, o dnem stanbul
ahalisi, yaplacak bir msabakay temaa edecekmi gibi piknie karcasna
arabalara doldurduklar aile efradlar ve yiyecekleri, iecekleri ile birlikte
meydana gelecek arpmalarn rahata grlebilecei alanlar doldurduu
grld. Neyazk deilmi?
Mslmanlar birbirini krarken byle bigne olmak ne kadar ac! Dini mbin'in
istikametinde bir devlet olan Devleti liye'ye isyan edenler, dinen doru
olmayan davrana imza atmlardr. Bunlarn cezalandrlmas elbette devlet
olmann gereidir. Skunet, isyanclar tesirsiz hle getirmenin peinden
gerekleeceinden, nce bunlar yenmek lzmdr. Bu vakada grlen odurki;
isyanc gler Anadolunun byk bir ksmn ezerek gelip gemiler, devletin
merkezinin kapsna dayanmlard. Artk burada devlete sahip kmayan
zihniyetin, asilere dur diyecek meziyet karsnda hibir ehemmiyeti olamaz.
Biz; asrlar sonrasnda amlca eteklerinde ayn milletin evldlarnn, birbirini
boazlamasn seyredenleri de asla tasvib etmiyoruz. Yalnz suda yn oluyorki,
her devirde <ya-asin! Kim? O daha belli deil zihniyeti geerliymi.
Neyse; biz Bulgurluda isyanclarn malup olup, dalmalarnn ardndan
padiah ordusunun klalarna ekildiini bildirerek bu vakaya noktaya koyalm.
Devletin Siyaseti

Grld gibi Padiah kk yata olduu iin Ksem Valide Sultan bir nevi
vsi gibi lke ynetiminde rol oynamakla beraber, dinimizin ve ilerin muhtac
mecburiyyet kld, istiareye ba vurduu mutlaktr. Tabii bu istiare ve icra
heyetini tekil edenlerin arasnda sadrazamn yeri, her halde bir numaray
gerektirir.
Kaptan Derya, Yenieri Aas, Reis'l Kttab, yni hariciye nzn ve Nianc,
Defterdar gibi kimseler bu istiare ve icra mekanizmasnn uzuvlar idi. Bilindii
gibi Sultan 4. Meh-med devri ok inili kl bir dnem olduu gibi ayrca pek-
de uzun bir zaman dilimini 44 yl gibi bir blm kapsar. imdi bu uzun
dnemde padiahdan sonraki adam olan sad-nazamlarn ad ve vazifede kal
mddetlerine birde akbetlerine srasyla atfu nazar eyleyelim: 4. Mehmed'in
Sadrazam-lar Mevlevi Sofu Koca Mehmed Paa; 4. Mehmed'in sadaret
makamnda bulduu sadrazamdr. Bunu grevinde ipka etmitir. 1648 ylnda
Sultan brahim'in son gnlerinde isyanclar tarafndan sadnazam tyin
olunmutur. Sultan brahim bir k yolu olarak kabullenmitir. Yukarda
yazdmz vehile padiahn celltlar arasnda yer alm olan Sofu Mehmed
Paa, makam sadaretten 1649/maysnda azledilmitir. Daha sonra
bodurulmutur. Boalan makama 1650 senesinin 8. ayna kadar srecek 1.
sadaretiyle Kara Murad Paa getirilmitir. Bu sadaret sresi 14 buuk ay srm,
yerine 4. Murad'n damad Kaya Sultanhanmn kocas olan Melek Ah-rned Paa
gelmi bunun dnemi de, bir seneyi bir ka gn geene kadar srmtr.
Yine damadlardan olan Syavu Paa 1651 senesi 8. aynda sadrazam oldu.
Ancak bu sre 45 gn ya buldu ya bulmad! Siyavu Paann bu ksa sadareti
peinden, nbetin Grc Mehmed Paaya geldii grldki Haziran/20/1652
Grc Paann sadaretinin biti tarihi oldu. Bunun dnemide dokuz ay amad.
Tarhuncu Ahmed Paa da, 9 ay 1 gnlk sadaretine i bayapt. Koltuu
boalttnda tarihler, 21/mart/1653' gstermekteydi. Dervi Mehmed Paa;
Sultan 4. Mehmed'in 7. sadrazam oldu. Ancak sadaret mddeti, 1 sene, 7 ay, 1
hafta srebildi. 8. sadrazamda bir damad idi ve ad tbir Mustafa Paa idi.
Sadareti 6 buukay sonunda nihayet buldu. Mays/1 1/1655'de, Kara Murad Paa
3ay/9gn srecek 2. sadaretine getirildi. Damad Sleyman Paa; Kara Murad
Paann 2. sadaretinden sonra 19/aus-tos/1655'de sadrazam yapld. Bunun
mddeti de, 6 ay, 10 gnde tamamland. Efsane adamlarn arasnda pek nemli
yeri bulunan Deli Hseyin Paann, sadareti, tam 6 ay srd. Biti tarihi,
5/mart/1656 oldu.
Peine yaplan tayinle Zurnazen Mehmed Paa Osmanl tarihinin en az
makamda kalan sadnazam oldu. Bu sadaret, tam 4 buuk saat srmt. Ayn
gn yaplan dier bir tyinle; 1 ay 22 gn srecek sadaretine 2. defa olmak zere
damad Siyavu Paa getirildi. 26/nisan/1656 tarihi Boynu-eri Mehmed Paann
sadarete tyin gnn tekil etti. Bu ztn sadareti de, 4 ay 19 gn devam
ederek, 15/ey-ll/1656'dan, 30/ekim/1661'e kadar srecek 5 sene, 1 ay, 15
gnlk veziriazamlar arasnda mmtaz bir mevkii olan Kprl Mehmed
Paann sadareti, 4. Mehmed'in 15. sadrazam olarak gerekleti. Yine uzun bir
sadaret dnemin; kapsayan Kprlzde Fazl Ahmed Paann sadrazaml
3/ka-sm/1676'ya kadar 15 sene, 4 gn srdn gryor ve Sultan 4.
Mehmed'in 16. sadrazamn idrak etmiiz ve ayn zamanda ilmiyeden gelen,
Fazl Ahmed Paann sadaretini; Osmanlln mrne bereket katan
dnemlerden saysak yeridir.
ecr i ztn vefat zerine, bu aileye damad olmu ve bu aile-etitirilmi bulunan
Merzifonlu Kara Mustafa Paa, kaim-"" derinin yerine sadaret makamna
oturmu ve 7 sene, 1 12 ansren ve 15/aralk/1683'de biten sadaret boularak
ldrlmesini de getirmiti. 2. Viyana kuatmasnn ayn zamanda serdanydve
burda ademi muvaffakiyet, hayatnn onunu getirirken, Osmanl devleti de,
duraklama devrini belkide bu yl tamamlam oluyordu bir bakma!
Kara brahim Paa'nn sadareti; idam edilmi bir sadrazamn peinden gelmi
15/arahk/1683'de balaypda, 2 sene 4 qn devam ettikten sonra,
18/arahk/1685'de sonulanmtr. Bu zatn arkasndan Bonak Aynac Sar
Sleyman Paa sadrli olmu ve 1 sene, 9 ay, 6 gn sonra sadaretten infisal
ettiinde tarih 23/eyll/1687'yi gstermekteydi. Abaza Siyavu Paa, Kprl
Mehmed Paann dier bir damad olup, 5 ay, 9 gn sren sadaretinden
2/mart/1688'de 4. Mehmed'in 20. sadrazam olarak ayrlmtr.
4. Mehmed'e son sadrazamln bu zat yapmtr. Bylece tahta gemi olduu
8/austos/1648'den, 8/kasm/1687 tarihine kadar taht Osmanide geen mddeti
39 sene, 3 ay, 1 gnd ve bu uzun saylan saltanatnda yukarda yazdmz 20
sadrazamla almtr.

Vakai Vakvakiye

Bu vaka; Osmanl tarihinin en kanl olaylarndan birini tekil eder. 4. Mehmed'in

8. sadrazam, Damad bir Mustafa Paa dneminde vukubulmutur. 1654/arahk
aynda sadarete getirilince hemen kendine has, sert ve kan dkc idaresi sadece
ahali tarafndan deil mesai arkadalar saylan her bakamdaki devlet ricali
tarafndan endie iinde takip olunmakta, hi kimse hayatndan, malndan ve
iinden emin olmaz duruma gelmiti. Korkuyla mrn gemeyeceini idrak
eden baz fedakr kimse, balarnda dolaan bu zalim, zlim olduu kadar
adaletsiz idare yapm olduu zulmn zirvesine knca, zevali de balamt.
Sosyoloji ilmi, trih gerekleri iinde hkm olarak bizim sylediimizin dna
decek bir hkm vermemitir. Bu anlaya ve uygulamaya kar kacak
kimseler beklenmekteydi ve bekleme fazla gecikmedi. Damad bir Mustafa
Paa, mhr alal daha alt ayn domasna az bir zaman kalmt ki,
yenierilerin bir yerden etkilendikleri grld. imdi bu insann iini dna
kartan davranlarn sergilendii bu vakay, Ali Sabri beyin 1910 ylnda
kaleme ald lise talebelerine mahsus "Osmanl Tarihi" adl eserin 422.
sahifesinden sadeletrerek sunmaya alalm: "Bizde bir ktlk
hissedildiinde akla gelen birinci eylem hemencik, makam sadarette bulunan
ahsn deitirilmesi ilemine giriilir. 4. Mehmed devri bu tarz sadaret de-
iiminde belki en ok rastlanlan devir dense pek yanl olmaz. Vakai
Vakvakiyenin husule geldii dnem olan 1655 senesi/nisan sonlan bir Mustafa
Paa'nn sadrazaml dnemine rastlarki, bu zat 4. Mehmed'in yedi yl iinde
alt 8. sadnazamiyd. Yapmakta olduu pek sert hkmet srmeye ilaveten,
parann mkul ayarnda yaplan eksiltmeler, dier bir deyimlede zuyuf akann
piyasaya srlmesi, maalarn pek ge denmesi, Girid'de savamakta olan
askerimize yardm ulatrlamadndan orada a kalmalarna sebebiyet vermek
eklenince tabiiki hemen yukarda sylediimiz klsik tedbir olan sadrazam ve
kadrosunun tasfiyesi ameliyesine teebbs olundu.
Bu durumdan ikyeti olan asker, esnaf ve ahali gnderdikleri bir dileke ile
vaziyetin msebbibi grdkleri, devletin ileri gelenlerinden otuz kiinin adn
verdiler. Bunlarn kelleleri drldm ilerin dzeleceini ileri srdler.
Padiah bu |istedende npcenleri istemeye istemeye vermek mecburyerstede
unlar vard: Darssadeaas, Valide baaasi, ValideSultan nedimlerinden bir
ka kii ile bunnmlar gibi kimselerdi. Bu insanlara uygulanan nfaz-onr
Sultanahmed meydannda bulunan nar aalanldlar. Efsaneye gre; insandan
meyve veren bir aacn olan Vakvakiye aacnnda bu vakaya ad olduu grl-
a" " Yukardan beri padiahn sk sk sadrazam deitirdiini belirtiyor ancak
bunun sebeblerine temas ederken aalarn "dareye bir organizasyon dahilinde
te'sir ettiinden dem vurmadk. Bahse konu aalarn balcalan arasnda; Bekta
Aa, Murad Aa ile Muslihiddin Aa ve Kara avu Mustafa Aa, Khya bey,
adyla anlan Mustafa elebi'ki Kul Khyalk mevkiinde bulunarak, neredeyse
fiilen padiahlk yapacak kerteye gelmiti. Bunlardan Bekta Aa, bir yenieri
neferiyken, sistemin gerei terakki etmi, yenieri aas olmutu. Bu makam
olduktan sonra byk vilyetlere, kubbealt vezirliklerine, kaptan deryala terfi
etmei yakalamak mmkn hle gelirdi. te Bekta' bu makamlardan hi birine
tlib olmayan kimse olarak gryor, sadece eski bir yenieri, adet yenieri
eyhi olarak kalmay, ancak maan Paa seviyesinden alma artyla tercih
etmiti. Bekta Aa'nn; yukarda saydmz makamlara eilim gstermiyerek,
mev-cud haliyle kalmasnn esas sebebi, Muslihiddin Aa'nn yenieri ocanda
elde ettii tesiri ve kuvveti dengelemeye dnkt.
Muslihiddin Aa Sultan 4. Murad'in iltifatlarna nail olmu,
st'are erbab olarak kabul edilmi bulunduu iinde btn
yenieri arasnda grleri pek nem arz eden kimseydi. Ye-
'erilerin bir ou, terakki edip vilyetlere kaptan derya'l-
ga gotiklerinden, bakent stanbul'da kalmay tercih etmekte
olan Muslihiddin Aa burada en eskilii pek gzel kullanarak, makam ve mevkii
datmada bundan dolay da para toplama baars gsteriyordu. Bekta Aa bu
avantajl Muslihiddin Aay yalnz brakmamak iin, Yenieri Aaln b-
rakm yerine de evltl Kara Murad Aay setirmiti. Yalnz bu iki ihtiyar
arasnda, Muslihiddin Aa namna farkllklar vard. Mesel: Muslihiddin Aa,
Bekta'a nazaran okok akll, vatanperver ve iyilik sever bir kimseydi de.
Buna karlk Bekta Aa; sadece para toplayp, zevk sefada yemei dnen,
her nev'i cinayete erik olacak bir tabiat sahibiydi. Bekta'm evldl Kara
Murad Aa; btn mevcudiyetiyle tam bir yenieri zorbas idi. Bu vaziyeti
sadr-azam oluncaya kadar srd. Girid savana gittiinde adet bir Zalolu
Rstem kesilmie benzedi. Demekki yaradlnda var olan iyilie inhimaki
yava yava kendisine hkim olmaya balar. Ksem Valide Sultan' itaat iinde
sayar, emrini yerine getirirdi. Bu mevkie Bekta Aa'nin yardmyla gelmiti.
nk devrin sz geen yegnesi, bu Bekta Aa idi. Baz dilbazlar, o devire
"Bektaiyn Devri" ismi koymulardr. Birbirlerinin g ve makbuliyetlerinin
derecesini takdir etmi bulunan Bekta ve Muslihiddin Aa'lar mtereken ha-
reketi uygun bulmular, dier saydmz aalar ise, bu iki g merkezine ilk
zamanlar, itaat iinde kalmay yelemilerdi. Siyasi hayatta; rakibinin
yanllarn sylemek er kii iidir. Kirli siyaset ise, rakibin btn yanl ve
kabih davranlarn parlak szlerle methetmek gerektirir.
Bunlar yapan kimse mutlaka bir gn, mlik olduu destek ve glerden
mahrum kalacaktr. Buna bal olarak Muslihiddin Aa, Bekta Aann
mnasebetsizliklerini, ve ve bitiremiyor uurumun kenarna yavaa
iteliyordu. te yandan bahse konu aalardan biri olan, Kara avu, bir icra aleti
idi. Kes dersen keser, vur desen vurur biriydi. Kara Mura mevkii sadarete
getirildiinde Kara avuda lonca'y kt Adet yabanc oldu. Khya Bey'e
gelince; epeyi bir Hdet sonra gerek Bekta gerekse Muslihiddin Aalar gl-,
brakt. Sadnazamlarn uak gibi kullanld bir devir a bu Khyabey dnemidir
desek yeridir. stedii ekilde h'kmete yn vermeyi bildi. Ksem Valide
Sultana daha a rkib olma durumuna gelen, 4. Mehmed'in validesi Turhan
Sultan tarafnda vaziyet alan Khyabey, nmdier Mustafa elebi'nin, ocuk
padiahn bulua erecei dneme kadar adeta padiah vekillii yapt. Valide
sultanlarn devletin nemli g merkezlerini ellerinde tutan bu adamlarla ister
istemez ibirlii yapmalar gerekmekteydi.
Herhalde baka lkeden idareciler getirilemeyeceine gre, elde bulunanlarla
lkenin idaresi aresine baklacakt. Tabii ki; burada ortaya koymamz gereken
nemli bir hususun; iyi anlalmas lzm. Bilindii gibi Yldrm Bayezid adna,
devlet adamlarnn, kahraman bir ehzade olan Yakup elebi'yi izale etmeleriyle
balayan taht kavgas, Sultan Ftih'in oullan 2. Bayezid ve ehzade Cem
arasnda hayli pahalya mal olacak ekimelerle devam etmitir. Cem'in Avrupa
maceras, Osmanl devletinden; yrekler paralayan istimdad feryatlaryla
mslmanlann yardmna koma isteklerini haykran Endlsllere Cem'in
papaln oyunca olmas yznden, uradmz antajlar mnasebetiyle
merhem ola-
Kanuni Sultan Sleymanoullarnn taht mcadeleleri, da-a sonraki ehzadelerin
tahta kma iddiasnda bulunurlar ye lkenin eitli yerlerindeki devlet
grevlerinde istihdam
ilme geleneinden vaz geip, sarayda gzn nnde, karkasnda ve kstl
ortamda yaamalarn salamay ter-
' artk padiahlarn ehil olmasn mecburen ortadan kalarrnit.
Her ne kadar Sultan 1. Ahmed; hanedan bynn tahta gemesi hukukunu
kaim klnca, bu tehlike geti zannna kaplrken, validelerin benim olum
padiah olsunun mcadeleleri hemen balamt. Delidolu, lke idaresine
padiah olan Sultan 1. Mustafa'y taht'tan indirip, Gen Osman padiah yaplnca
ehzade analarnn mcadelesi yeniden gndeme gelmeye balamt. Bunlarn
en nemli zirvesini bahsettiimiz senelertekil eder.
T ki, Kprl Mehmed Paa vezareti uzma makamna gelene kadar. Dier bir
tesbitle de mekk bir olay saylmas gereken Ksen Vlide'nin ehid edilmesi,
Turhan Validenin harem'in tek hkimi olaca dneme kadar devam ede gel-
mitir, bu netameli kadnlar ve aalar saltanat denilen dnem! Eer Valideler;
bu zorbalara gleryz gstermeyip, onlarn isteklerini yerine getirmeye alr
grnmeleri ve bunlarn da birbirerine dmesini salayan, bilerek veyahut
kendiliinden neydana gelen politika sayesinde, bu zorbalarn, taht'a gz
dikmelerini akllarna drmemeleri, takdire ayan bir idare eklidir diye bir
tesbitte bir iddiada bulunuyorum.
Osmanl devletinin 1596'daki gelir gideri arasndaki fark gelirin fazlalna
uygun idi. Aalar ve kadnlar saltanat ismi verilmi de/rede bu vaziyet ters
dnm, gider gelirden ok daha fazla hle gelmiti. Devletin her blmnde
olduu gibi askerlere ,/apilan tahsisatta da bir ok suistimaller oluyordu.
Aylklar deftere gre kyor, mesel defterde 800 bin kuru yazl, ismler ve
yvmiye mikdar doruysada, defter sahtedir. Adlan bir blm uydurmadr.
Hazineden kan 800 bin kurun anca 300 bini sahibini bulur, geri kalan 500 bin
kuru, aclar arasnda taksim olunurdu. Bu taksimden aalar milyoner olurlar,
fakat doymak bilmezlerdi. Dnen her ie mdehale edip, para kazanmaa
alrlard. Bir sava zuhurunda defterde kayd bulunan 60-65 bin civar olan
isim says meydan harbe ancak bu rakamn yans bir say ile gitmek zere
toplanrlar, bundan da asla sklmazlard. Zengin kimseleri daima tehdid altnda
bulundurup, muntazaman haraca balanrd. stekleri karlamayan olursa bir
iftira yaplarak hanesi sndrlrd. Tabii bu muamelt nfuzlu kimselere tatbik
olunurdu. Dier kimselere bunlar gereksiz olup, zorbalarna haber gnderip,
adresi bildirirler, zorbalar ve haydutlar haneyi nce basarak yama eder, bilahire
tututurup yakarlard. nk bahaneleri pek oktu. ! Vergi tahsili hususunda bir
misl olarak, Mizanc Murad beye ait Ebul Faruk; adl tarih almasnn 6.
cildinin 147. sahifesinden alnt yapalm:
"Boyac Hasan Aa Rumeli'de vazifelendirilir. Erkeklerin ortadan yok olduu
bir kasabada kadnlara ikence yaparak para toplama yoluna sapar. Kadnlarn
boyunlarna halkalar geirir. Zincirleri halkalardan geirerek birbirlerine rapt
eder. Yzlerce kiilik bu kafileyi hem yrtr, hemde denekle dvdre
dvdre, krda bayrda dolatrr. Bu ikenceye dayanamayan bir kadn lr.
Deneki; Boyac Hasan Aa'ya mracaat ederek zincirin anahtarn ister ki
halkay bal olduu zincirden karabilsin. Ne varki bu istee Boyac Aa
yanamaz ve Brak kalsn srklesinler cenazeyi, az sonra rr ve kokusu
tahamml edilmez hl alr. Bundan kurtulmak iinde belki para vermeye raz
gelirler. Der. Mracaatnn red edilmesine ierliyen deneki de, zincirdeki
halkann bal olduu merhumenin, boynunu vcudundan ayrarak sradan
karmann yolunu bulur." Bu alntdan anlalan udur ki; byle zalimane
davranlar irtikb edenlerin sonunun, selmet olmayaca ne kadar ikrisede,
hanmlar brakp giden erkeklerin durumlar hi bir uvala sacak adetten ol-
madn da kabul etmek lzmdr. Hzin bir numune olarak u vakay da
arzederek, devleti liye'nin srklenmi olduu hzin durumu nakle son verelim:
Yine Murad bey'in ad geen eserinin 149. sh. de ".bir aralk Venedik
Donanmasnn anakkale Boazn geip stanbul zerine yryeceine doru
havadisler yaygnlainca, devrin sadrazam bu saldry nlemek iin tedbir
almay dnyor ve neticede, re olarak bulduu tedbirde ehrin, denize bakan
surlarnn muntazam bir ekilde badana edilmesini kararlatrr" Bu tedbri alma
yolunu seen sadrazam Grc Mehmed Paa kitabn yazar tarafndan tenkit
edilir ama, aslnda alnan tedbir sadece bu olmad takdirde, bu eklin fazla
gln bir husus olmadnn idrkinde olmak lzm gibi geliyor bize, nk
sava bilhassa savunma sava kuvvei mneviyesi yksek mda-afilerin
kazanmasnda pek nemli faktrdr.
Saldrgann, savunmadaki tahkim olmu mstahkemler karsnda demoralize
olaca harp psikolojisinin tesbit iindedir. Bu bakmdan alnan tedbirlerin
sadece surlar badanalamak olmad takdirde, yaplana mteveccih tenkidler
bizce pek hakl saylamaz.

Kreki Temini

Eski dnemlerde donanma ahane denize alr, merdane dolar, rastlad

dman gemileriyle savaa tutuur ve bir gzel bunlar yenerdi. Bol miktarda
elde ettii esirlerden donanmaya kreki temin etmi olurlard. Tabii bizdeki
krek-iler asla kt bir ekilde istihdam olunmazd. Senelerini bizim
gemilerimizde forsa olarak geirmi kimseler derin ikyetlerde bulunmamtr.
Krba sadece avrupallarn gemilerinin vazgeilmez ihtiyac id.
Bizim gemilerimizde, krba asla kullanlmazd. Rahatsz olan bir forsa derhal
tedavi edilir tedavisi srasnda yerine n-levendlerden kimseler bakarlard.
Ancak yaz-k7 olduumuz dnemde ise, donanmamzn gcnn z-uramas,
dar denizlere kpda dman gemisi av-madiimiz iin, donanmamzn
kreki bulma sknts Kendini gstermee balamt.
Ancak buna yle are bulabildiler: ".Anadolu'nun iinde bulunduu maddi
skntlar, ailelerin gen erkeklerinin, bir mddet stanbul'a gelerek, hizmet
sektrnde, mesela odunculuk, hamallk, lamclk gibi ilerde alarak, bir
miktar para biriktirip memleketlerine dndkleri grlmeye baland Bu gen
adamlar potansiyelini gren Tersnei mire mensuplar baz memurlar tebdili
kyafet ederek Anadolu'dan gelmi bu yiitlere sokulup arkadalk kurarlard ve
onlara alarda yemekler smarlar, kahvehanede ayla kahve smarlar sonra da
belli merkezlerde kurulmu toplanma yerlerine kendi evine misafir
gtryormu ..gibi ieriye sokup, teslim ederlerdi. Buradaki silahl askerler,
getirilenleri tutuklar ve ayaklarna pranga taktklar bu millet evldlarn zorla
kree mahkum etmi olurlard.
Beri yandan bir vilayette veya belde de, kan asayisizlii teftie eski bir devlet
adam mfetti olarak gnderilir buna bal olarak teskin edilmesi gereken
asayi daha da bozulurdu. Buna da yine Murad bey'in tarihinden bir misalle izah
getirmeye alalm.
Basra'da Efrasyab oullar miras yoluyla sancakbeylii grevindeydi. Bunlardan
Ali Paa vefat etmi, olu Hseyin aa yerine gemiti. Buna karlk amcalar
Ahmed ve Fethi eV'er ikyette bulunmulard. Ahalinin bir ksm Hseyin ?ay
kabullenmiler. Dier ksm ise, amcalarnn tarafdargini tercih etmekte olup, bu
arada kan da dklmt. Bu vakalarda hadiseyi tefti iin yakn vilayetlerden
birinin valisi gnderilirdi. Badad Valisi Murtaza Paa meydana gelen
olaylardan haberdar olup, buray tefti iin izin istemiti. Bu izne muvafakat
haberi gelince Murtaza Paa, Khyasn gndermiti. Fakat Murtaza Paann bu
talebi yapmaktaki maksad, Basrayi dzeltmek deil, halk teskin ise hi deil.
Maksad para elde edebilmee dnkt. Buna karlk da Hseyin Paa Basra'da
yerlemi, ayanlarn da kendine raz eder hle getirmiti. Hal buyken, Badad
valisinin khyas kfi miktar askerle geldiini grnce Basral'lan bir tel ald.
nk bir yanda askeri beslemek te yandan atlarn beslemek, yapacaklar
tecavzlere katlanmak, ilerini bitirip giderlerken de, di kiras denilen bahiler
vermek icab ettin-den, bunlar ehre sokmama karan aldlar. Vaziyet bu rengi
aldnda Badad valisi Murtaza Paa stanbul'a, Basra'da isyan var eklinde
aksettirdi.
Bunlarn ran'a iltihaklarn nlemek iin hemen igal etmek gerektiini
anlatarak, bu vazifenin kendisine verilmesini istemiti. zin verilmi idi.
Basra'hlar Murtaza Paay pek gzel ekilde karladlar. Murtaza Paann
khyasn ehre sokmayan Hseyin Paay paklayacak i oradan kamaktr ve
oda yle yapt.
Arabanlarn sinesine iltica etti. Ahmed bey adl biri Basra bey'i tyin olarak,
Hseyin Paann saraynda bulduu btn nakit ve kymettar eyalar Murtaza
Paaya takdim eder. Basra tccar ve esnafnn sunduu bol ve eitli hediyelerle
Murataza Paa devrin en zengin kimseleri arasna katlr. Ancak doymaz nefsi
tatmin pek mklmki, Murtaza Paa bu verilenlerle iktifa etmez, Basra'nn
aa tarafnda ve at't-larab kenarnda bulunan Hankapan denen bu gnn
ortado-usunun deposu dense, seza olan bir maazalar antreposunu eline
geirmeyi kurmaktadr.
Gnn birinde Ahmed bey'den, mezkr depolardaki her eit emtiann
kendisine, yni Murtaza Paaya aid gemilere yklenmesini hepsini grev yerinin
esasn tekil eden Ba-dad'a gtreceini emreder ne varki, Ahmed bey
Murtaza Paann izgiyi atn tesbit etmitir. nk bir ok, devlet, kavim ve
tccara aid bu mallarn, bu tr msadereye benzer nakli, Devleti Osmaniyann
emanetlere ihanet ettii ithamna maruz kalmasna sebeb olacan syleyerek
muhalefet eder. Bu makul itirazda Murtaza Paann bir kulandan girip, di-
erinden kar. Bu istek kuvveden fiile yni depo mallar gemilere ykleme
ameliyesi baladnda, Basra ahalisi "vaybe bizimde vali diye saydmz herif,
serseri bir yamac, hrszdan baka bir ey deilmi" dedikten sonra kyam
ederler.
Bu srada; Arabanlara iltica etmi bulunan Hseyin Paa yanlarnda kald
Arabanlar bu irkin muameleyi gstererek Basra ahalisine yardma ikna eder,
Murtaza Paa tahamml edemeyeceini anlad kyamdan kurtulabilmek iin,
yaplan ykleme ameliyesini, zavall Ahmed beyle Fethi bey isimli zatlara
ykleyerek, derhal idamlarn emreder hkm yerine getirilirse de, yutturulmaya
kalklan dolma Hseyin Paann inanaca lokmalardan olmayp, derhal Murtaza
Paa tevkif edilir. Nesi var nesi yoksa elinden alnr. Bir gzel de zerindekiler
dongmlek kalana kadar kartlr. Bindirildii topal bir afla ehirden
uzaklatrlr. Murtaza Paa dongmlek l'e dmtr. Ahlk bozukluu ve
nefsinin azgnl kendisini ne hle getirmitir ki; kul bundan ibret alsa!
Bunlar husule gelirken tarihler h. 1065/m. 1655'i gstermektedir. Yine bu
kark dnemin uygun olmayan ilerinden biri de, vali tyinleridir. Okurlarmz;
bu tyinlerin yaplnn nerelere drldn renmi olsun. bir Mustafa
Paann arkadalarndan eydi Ahmed Paa uhdesinde bulunan Boaz
Muhafzl esnasnda baarlara imza atar. Bu baarlarn gerei Konya'ya vali
olarak nasbedilir. Ancak Konya'da zorba Krt Mehmed bulunmaktayd. eydi
Ahmed Paa'ya ise ifa bulmaz dmanlk tard bunu da her zaman tazelemee
hazr idi. te Konya'ya vali olarak geleceini rendii Paann zalimliinden
sz ederek Konyallar direnie sevk eder. Kendisinin de, bin kadar yardmcs
ile yanlarnda olacan vaad eder. Gelmekte olan eydi Ahmed Paay kyam
etmi Konya'llar ehrin dnda karlar ve aralarnda adamakll bir arpma
cereyan eder. Her iki taraf bu arpmada kayp verir. Konya ahalisi ehre
kapanrken, eydi Ahmed Paa derhal ehri ablukaya alr.
Vaziyet stanbul'dan haber alndnda, eydi Ahmed Paay azli dndlerse
de, buna cesaret edemediler. nk byle bir ey yaptklar takdirde Abaza
Hasan Aa ile birleerek, bir Mustafa Paa'nn intikamn almay plnlar kor-
kusu hkim oldu. eydi Ahmed Paa'nnda tyinini Haleb vli'liine tahvil
ettiler. Haleb valiliini duyan Krd Mehmed soluu Haleb'de ald ve Konya'da
yapt fsad burada da tekrarlad.
Haleb'in valisi, ahali ve Krd Mehmed birleerek eydi Ahmed Paa'y direnile
karladlar. Bir ok atma sonucunda babli devreye girerek Haleb valilii
perian olmu Murtaza Paaya verilirken, eydi Ahmed Paaya Sivas' verdiler.
Btn bu yanl davranlar valiliklerin liyakatin gerei deilde rvetin fiyatna
gre deerlenmesinden kaynaklanyordu! eydi Ahmed Paann Sivas valiliine
oturtulma vazifesi, Kbns'dan mazul Kehleli (bitli) Ahmed Paa'ya verilmiti.
Ancak Kehleli, verdii rvetle Sivas valiliini kendine celbe muvvaffak oldu.
eydi Ahmed Paa ise ancak Karaman'a vali olabildi. Bu arada Budanllar ile
Ulahlar arasnda atimalar vukubularak, Budan bey'i Radol lnce, makamn
oluna vermediler de Ulah bey'i canibine yarayacak tarzda ihanet sahibi bir
yazcya beylik verilmiti.
Aslnda len Radol'un olu rehin olarak istanbul'da okutulmak ve babasnn
yerine stlmaktayd. Budan bey'i yaplmak istenen Yazc, Ulah bey'i
Aatatay'a bu bakmdan pek yaryordu. Bylece adet, Budan ve Ulah
topraklan adet bir elden idare olunacak hle dnyordu.
Ne varki; Osmanl sadnazaml grevini iki defa uhdesine alm olan, bu srada
da, Tuna yakasnda valilik grevinde bulunan Damad Siyavu Paa bir baka
serseriyi bulmu, l Radol'un olu ve de Budan beyliinin namzedi olarak iln
ederek, lzm gelen hrmeti ve riayeti gstermekteydi. Derhal Aatatay faaliyete
gemeyi yelemi, pek nemli bir parayla szde Radol'un olu imi gibi
gsterilen delikanly satn almt. Maksad onu ortalktan kaldrmakt. Ancak
adam ldrmeden durumun asln renen Aatatay derhal Murtaza Paa'ya
ikayet etmise de, Paa gayet pikin, yanllk oldu, esas oul benim yanmda
deyip, bunun da bir pazarlama sonunda Aatatayca alnd grld. Bu byle
epeyi devam etti. Siyavu Paa bu alveriten bir hayli para kazand. Yaanan
bu anarik, rvet dolu dnem ve ahlakszlk avrupallarn bizler iin; "asya
barbarlar" ad koyduu ileri srlyorsa da, Mizanc Murad bey, aadaki
isimleri sayarak; Bekta Aalar, Khya beyler, Kara avular, Sofu Mehmed
Paalar, Siyavu Paalar, Melek Ahmed Paalar ve Murtaza Paalar avrupalyd
deme suretiyle bir mugalata yapyor. yi ve kt; her yerden ve de her kavimden
kar, gereine srt dnyor.
Hakikaten imdi adlar serdedilen zevatn, biyografilerine gz atarak bir durum
tesbiti gerekletirelim. Sofu Mehmed Paa'nn doumu hakknda bir bilgiye
rastlayamadk. Melek
Ahmed Paa merhum, Abaza olup, Kafkasya kkenlidir. Siyavu Paa'da Abaza
olup, Kafkasya cihetindendir. Grc Mehmed Paa'nn kavminin Grc olduu,
adnn banda yer almaktadr. Grld gibi gazeteci tarihleri, biraz ilmi
olmak bakmndan geri kalmsada, okuma ve okumay kolaylatran uslb
bakmndan ayr bir gzellik arzediyor, tasvirleri daha aklda kalc olduu gibi,
kuru bir resmiyetten fari oluyor.

Deli Hseyin Paa Ve Girid Ahvali .

Merhum Sultan brahim devrinde, fethine balanan Girid sava devam ediyor,
yukarda bir nebze bahsettiimiz, donanma gcnn yetersizlii, Venedik
donanmasnn boaza yapt tka bizi ne Girid gazilerine yardma gidebilmeye
frsat brakyordu ne de, boazdan kmamza msaade etmekteydi. Yokluklar
iinde, maalar bile gnderilemeyen orduyu hmayun, balarnda serasker Deli
Hseyin Paa olduu halde, nice kahramanlk destanlar yazyorlard. Hseyin
Paa hcum esnasnda en nde, geri ekilme srasnda ise en geriden
gelmekteydi. Byle bir kumandan nasl seviliyordu bir atf nazar edelim:
Bu devrin en mstekreh kimselerinden bulunan Zurnazen Mustafa Paa adl
birisini ip beklerken, o terfilere gark oldu. Rumeli Beylerbeyi sfatyla Girid'de
bulunan gazilere istim-dad etmek zere gnderilmi idi. Sipahilik ve askerlik
mesleinde boalan mansblann dalmn rumeli ve anadolu'da beylerbeyleri
yaparlard. Ancak serdar seferlerde ordunun banda bulunduunda, bu hak
serdar'n tasarrufuna geiyordu. Deli Hseyin Paa'da bu hakk pek gzel tarzda
kullanmaktayd. Aslnda bu ii suistimale let eden byk paralar kazanabilirdi.
Zurnazen Mehmed Paa byle bir eilim tayan me'um kimselerdendi. Ne
varki Hseyin Paann var-
nnde pek mhim bir engeldi. Kendine bir ortak arad onunda Sekbanba
Mahmud Aa'y, kendine uydurdu ve Hseyin Paann aleyhine askeri kkrtp,
isyan kmasn acladlar. Bu isyan yle byle deil, direk olarak serdar'n
ansna saldranlarn temin edildii tarzda bir kalkmayd. ste bu meyanda, Deli
Hseyin Paa, zerine hcum eden bir caniyi, klcnn bir darbesiyle kiye
blerek, lmden, kl pa-y! kurtulabildi.
te taraftan kkrtlan asker, Paann evine saldrya geti Bu arada evi yama
ettikten sonra, yakma ameliyesine giritikleri gibi, hizmetkrlarn ve
cariyelerini rehin alp daa kardlar. Ancak bu son davran btn namuslu
insanlar harekete gemee sevk etti. Hepsi Hseyin Paadan kendilerini
balamasn istirham eylediler. Paa, bu istirhamlar msbet tarzda kabullendi.
Zurnazen ve Mahmud Aa korkuya dtler ve barkl temine mesai sarfna
giritiler.
Neticede u artlarn tahakkukuna riayete karar verdiler. Madde bir olarak
askerler, Hseyin Paa'dan zr dileyecekler ve siperlere girerek Kasm ayna
kadar Kandiye nnde duracaklar. Eer o dneme kadar kabul edilecek
miktarda para, yardmc kuvvetlerle, terhisler gelmeyecek olursa askerler
kendilerinden mevzilerden kp stanbul'a hareket edecekler idi.
Bar temin edilmi, serdar'n ele geen mallar mmkn mertebe bulunup iade
olundu. Cariyelerini ve hizmetileri de Paalarna iade edildiler. urasn biraz
dnelim: byle bir noktaya getirilmi askerle Girid gibi nemli bir ssn
fethini becermek ne kadar mmkndr? Byle soruya kolay cevap her
babayiidin ii deildir. Dier taraftan dman donanma-s- sadece anakkale
Boaz kapsn tkamakla iktifa etmi-Vr, sahil ky ve kasabalarna yapt
gerilla tipi basknlarla Zararlar veriyor, yamalar yapyordu. Htt can bile
aldklar
oluyordu. Bu saldr dalgalarn krmak iin Kaptan Paann stanbul'a yapt
teklifle dman saldrsna maruz kalan blgelere, yenieri askeri
vazifelendirilmesi yoluna gidildi.
Ancak ok gemedi ki; ilk feryadn duyulduu az Kaptan Paann az oldu.
Gelen savunma askerleri, dman gzetleyecei yerde, bilakis kendisi kylere
musallat oluyor, yama ve harala beraber rza tasaddi kendini gstermeye
balamt. Htt Gelibolu'da kadnlar hamam bu adamlar tarafndan baslyor
ve namus ehli insanlar, byk bir hakarete maruz braklyordu.
Ereli ise; Rusya canibinden gelen Kazaklarn taarruzuna uruyor, nice can ve
rz pyimal ediliyordu. Buray da koruma altna vermek iin asker getiriliyor. Bu
seferde ahalinin feryad ayyuka kyor. nk gelen asker yenieri olup,
bunlarn ortaya koyduklar yama ve rza tasallutlar, kazaklardan daha da edit
olarak gereklemekteydi. u da el-zemdiki, Boazdan k engelleyen dman
donanmasn bu ilevi yerine getirmek iin alnmas gereken, tedbirlerden belki
de bata geleni, bunlar zerine saff harp nizamnda ilerlemek, htt gs
gse denen arpmalar yapmakt.
Yaplmas lzm gelen bu gemilere douken asker doldurup, saldrya gemek
zere gemilere dolduruldu. Artk yaplacak i Tunus, Cezayir beylerinin,
Barbaros ve Turgut reislerin usul dman gemisi iinde bastrmak iin rampa
yaplmas idi. Bu yerine getirilmi adet dman gemisine rampa yaplmasna
pek az kala, yenieri mfrezeleri, gerni kaptanlarnn grtlana kerek, bizi
karaya kar, biz deniz savas deil , kara cengaveriyiz hemen bizi karaya
kar diye tehdit ederler. Mecburen dmanlarn zerine szlmekte olan
gemilerimiz, bu tehdit karsnda birden cenah deitirip, karaya ynelip batan
kara eder. Yenieriler kendilerini sahile atarlar. Ne hzin, mazisi dnya harp
tarihinin en parak zaferleriyle dolu bir asker snfnn, ortaya koyduu bu cebn
hl, korkaklk ve mesuliyetsizlik Allah ve Rasl'nn rzasna muhalif davran
olduundan bu ocak zaman iinde inkraza yni ykla doru yol almaya
balamt Ancak yenierileri karaya dken kaptan derya, eksik kuvvetle saldr-
d dmana maalesef malup olmutu. Bylece gemilerden inen yenieriler
sayesinde, rakip donanma batan kara eden gemilerimizi igal ediyor. Bunlardan
uygun grdklerini kendilerine alyor, gz tutmadklarn ise tututurup
yakyorlard ayrca Boaz nnde ablukay kran donanma Girid'e doru rota
aarken geride cereyan eden bu olumsuz vakadan etkilendi perianl yaad.

Ben Senin Ban Keserim!

lkede eitim son derece zayflarken, ocuk padiahn tahsiline baland. Dini ve
ilmi bilgiler, mtehasss kimseler tarafndan verilirken, yaz hocal Hadm
Beir Aa'ya tevcih edilerek eitim balad. Beir Aa ksa mddet iinde temel
retileri gerekletirdikten sonra padiah'a, ilk meki olan yaz rneini verdi.
Bu rnekte yazlan bizim hemen yukarda arabahk olarak da verdiimiz: "Ben
senin ban keserim" hatt idi. Biraz zerinde teemml etsek grrz ki, bu
tercihte hi bir isabetsizlik yoktur. Padiah ksm bu szlere ve bu hatlara ou
zaman muafiyet kesbetmitir. Bir evvelki paragrafn sonunda nakle altmz
yenieri askerinin donanmada yaptklar hin davrann cezas, bunlarn
kellesini koparmaktan baka nedir ki?
Devlet bakan nev'i beer olarak tabii ki bizden biridir. Ancak vazifesi itibaryla
byk farkllklarn muhatabyd. ki arasndan kan szn kanun olduu
artlarn insan ki, mezkr ifadeyi anart hazmetmesi gerektii gibi "se-
affettim" demeyi de onunla edeer zaman diliminde okuma ve yazmal
hkmne varabiliriz! Eer bu hususa aid bir vecize sylersek unu yaldzlayarak
bir yere amal: "Mlkn tahribi, ferdin ftratnn menfide yol almasnda
grlr"

sraf zerine Bir Ka Sz

Devletin merkezinde ve st kademeyi tekil edenlerin israf ne dinin artlarna

ne de nafilelerine uymaktayd. Defter-darzde Mehmed Paann, yedi tane
ahbann emrinde krk tane ahs bulunuyordu. Bu krk ahnn emrinde hiz-
metiler, adrlar vard. Bu adrlar ve takmlar tamak iin katrlar ile
develeri vard ve bunlar heran harekta hazr tutuluyordu. Kiler takmlar, altun,
gm, ini ve Saksonya takmlar ok byklkte zenginlik atl olarak
durmaktayd. Yine byk servetlere muadil hediyeler Paa tarafndan bayram
gnlerinde, nevruz'da padiahlara, valide sultanlara, sadrazama, kzlaraasna,
dnemin sz geenlerine byk zenginlik getirecek hediyeler vermekteidi.
Bu davran ile kendini garantiye alyor, servetini muhafazaya muvaffak
oluyordu. Ancak bu servet terakm kayna milletin mazlumane
feryatlarmyd? Buna cevab verirken klsik sosyal anlayn hududlarn
zorlamak gerekir. Rvet ve iltimas dini hkmlere dayanlarak ynetilen
toplumlarda merduttu ve bu merdutyet geni bir tefsiri hukuk anlay iinde
ihaneti vataniye'ye kadar gtrlebileceinden hayat kaybetmek tehlikesini de
gstermekteydi.
Nitekim nice devlet adamlar, bu eit doru yalan sulamalarla hayatlarn
kaybetmilerdir. Koruduklar zevattan ilk tekmeyi yiyenlerde onlar olmutur.
Bunlara kar kan kimseler olmutur. Mesel bir Mustafa Paa; ok muktesit
bir kimse idiki, Saray adamlarna adet verilmesi art haline gelmi olan
hediyeleri, verdirmemekle itham edilerek, ldrlmesine sebeb olan haller
arasnda gemitir. imdi; byle
fharn olunmu bir Mustafa Paa'nn, Nevruz gnnde sara-verdii hediyelere
bir bakalm ve greceiz ki pek byk-saylan servetleri glgede brakan
hediyeler, yine de ada-rnm idamn nleyememi.
Tarihi Nima'nn cmlelerine hi dokunmadan yer verelim: "bir semend (besili)
ve iki gabrilon at ki, nn dn-va'da nziri bulunmaz. Serapa cevahir ile arasta
zehebeh-maddan mamul, raht ve rikb ve gaddare ve topuz vesir zerdz besat
ile mzeyen idi. ir ecnas; tuhaf ve taraifi g-nagnden ve boalardan maada
bir arbedeh, yz keselik flori ve kuru gnderdi. Valide hazretlerine yirmi
keselik peke irsaledip, Darssaade Aasna ve ir uzmay musahibine ve
Silahdar Aa'ya ve gedik sahiplerine, bir habbe gndermedi. Bunlar vzerai
slifeden iyd nevruz ve ir meva-siminde mstevfi hediye vede kese kese
atiyeler almaa almlard. Veziri cedideden, bu vz' edidi mahede et-
tiklerinde, akllar perian ve bununla hlimiz nice olacakdr diye, tefekkrde
kaldlar." Yukarda metinde hediyeleri kstladn, miktarda indirim yapmakla
beraber, allm nice kimselere bu seferinde hediye gndermeme yolunu tercih
eden sadrazam bir Mustafa Paa ile alakal daldklar tefekkr dnyasndan,
abuk ktlar. Bu yeni sadrazam iki ay gememitiki, sarayn mahsusai idam
odasnda hayat izale olundu. Sarayn kapsna cesedi atld. Saray mensuplar,
b-ir Paa gerek anadolu gerekse rumeli taraflarnda bir ka belde kaybetseydi,
birka yzbin kiinin helakine sebeb olsayd bu kadar dman olmazlard.
Ancak uygulamalar direk kendilerinin menfaatine zarar irdiinden ylece
galeyan gsterdiler ki, alr!

Para Ve Vkela Toplants

Gnmzde yni parlamenter demokrasi dneminde, ahali ve basnn hilafsz

ittifak ettii bir husus vardrki, bu husus meclisi oluturan mebuslarn,
menfaatleri umumiyesine dir ilerde gsterdikleri ittihad ve aculiyeti
sergilemi, olmalarnn tesbitidir. be dakikalk oturumlarla getirilmi teklifi
kanuniletirmeleri hayranlk uyandrmtr! te bunlara benzemelerini tesbit
ettiimiz, tarihi bir toplanty anlatalm: "Melek Ahmed Paann sadareti
esnasnda, para temini iin aranmas gereken yollarn bulunmas mzakeresinin
divnda yaplmas kararlat. Yaplmaya balanan mzakereler esnasnda
vezirlere aid has'larn hzineye alnmas ileri srlm. Vezirler hemen buna
itiraz etmi. Kenan Paa, Bekta Aa'ya zetleyerek, unlar sylemi: <Yenieri
mevacibi (maa) yzbin kurula kapanrken, sekizyzbin kuru alrsnz. -
yzbin'in st yannzda kalyor. Bunlar alanlarsa askerin ulufesine imdad
etmelidirler. Yoksa vezirlerde, yirmier, otuzar keselik has'ndan bir ey olmaz.
Bu kadar iolan ve et-ba ve ayali a ve plakm brakalm?" Dikkat
buyurulursa Bekta Aa'ya kar azn aan Kenan Paa, yenieri ulufesindeki
yolsuzluu Divan'da dile getirmesine ramen bu iin zerine fazla gidilmedii
grlyor.
Trkiyenin 54. cumhuriyet hkmeti, Prof. Dr. Necmeddn Erbakan'n
babakanlnda Refah partisi ile Doru Yol partisi arasnda teekkl etmiti.
lkenin akl banda her vatandann lanetledii PKK ile mcadele
edilmekteydi. Memleketin nemli ekonomik kanamaya maruz kalmasnda bu
vakann tesiri pek akt. Silahl kuvvetler tek re olarak grlen, silahl
mcadele metoduyla ve sabrla bu yangn, fecii olaylar ortadan kaldrmaya
alyordu. Tabiiki, byle bir mcadelenin ne kadar pahalya ml olduu
izahtan varestedir.
Memleketin son onbe senesinde tanzim olunan btesine tfu nazar ettiinizde,
sene be sene ayrlan tahsisatn ykselirini mahede ederiz. te bahse konu
RefahYol kabinesi-ir. Mlive Nzn AbdIIatif ener, ciheti askeriyenin tahsisat
talebini, elinizdekini kullann bitmeden biz takviye edeceiz mealinde bir cevap
verdiinden gerek, kendisi gerek hkmetin bavekili Necmeddin Erbakan ile
ordu st kademesi arasnda buzlu havalar esmee balad. Devrin genel kur-
maybakan orgeneral smail Hakk Karaday, alt kademede komutanlarn askeri
hiyerariyi hie sayarak, bavekil ve kabine ylerine tariz ve dokundurmalara,
ya aciz kaldndan ya da parayla ilgili tahsis meselesinden krgn olarak, yap-
lanlara gzn kapamas, 1660'lardaki divan toplantsnn ulufe kavgasnn
tekrar gibi geldi bize. Kenan Paa'nn io-lanlar kasd ile syledii, aslnda
devleti liyenin devlet adam yetitirme mekanizmasnda yer alan seme
genlerdir. Bu i olanlar messesesi, skender elebi'yi Sokullulan yetitirip
devlet adamlarnn byklerinden klmay becermi messesedir. Tabiiki
sosyoloji ilminin denenmi sonularndan bulunan bir kuruluun, douu,
olgunlamas, kanksanarak kalitesinin dmesi deimez kaidesinden
kaynaklandndan bu messesede kendini bu kaidenin dnda tutamamtr.

D Politikada Davranlarmz

Kendi lkemizde kendi yamzla kavrulmaktayken hariciyenin vaziyetine gz

attmzda orada da dnya devletleri tarznn uyguladna muvazi
gitmediimiz kendini belirtir. Mesel devletler aras nezaket ve terbiye
kurallarna riayet birinci vazifeyken, nezdimizde bulunan elilerin masuniyetle-
rini salamamz gerekirken tam tersine, Venedik elisine bal olduu
hkmetten gelen resmi evrak msadere edilir, devletinin kendi sefirine yapt
emir ve tavsiyeleri, elinin ithamnda sebeb sayarak Rumelihisar iinde mahpus
tuttular. Sefaretin tercmanlarn bu ithamlarla boup denize atma, ilemini
gerekletirdiler. Sefirin lkesine dnmesine msaade etmiyorlard. Buna
mukabil sefir de, bo durmayp eitli ileri bitirmekteydi.
Mesel, donanmann gecikmesini temin iin heyeti vkelda rveti yedirecek
birini bulabiliyordu. Demek ki; savamakta olduumuz lkelerin elilerini, taht
tevkif altnda bulundurmann maksad bu rnekte az ok kendini gsteriyordu.
Kad ile Konsolos Bir ngiliz tccar ile ngiliz Konsolos arasnda ihtilaf karak
tccarn Kad Efendiye mracaat gerekmi. Kad alm davann muhatab
olarak, ngiliz konsolosunu celble mahkemeye davet etmi. Kad konsolos'un
nne koyduu ahitnameye bakmasna bakm da, orada ikiyzbin akay
geerse dava ingiltere de grlr maddesine nem vermiyerek, davaya ryet
etmek istedii iin, kon-solos'a: "eriata senin itimadn yok mu? eklinde hitab
ile bu husustaki davran ile davaya bakmakta ki srarn ortaya koymu.
Konsolos ise, meselenin yle olmadn, devletinin talimat ve ahitnamenin
tanzimine bakarm, baka eye itimat etmem dediinde iin boyutlar alm
yrm. Kad ise; bu kfir eriat Muhammediye'yi tahkir etti diyerek vaziyeti
dallandrp, budaklandrm.
Vaka stanbul'a aksetmi. Bir ok isnatlar eklenerek vakann eyhlislmlk
kapsnda grlmesini taleb etmi. eyhlislm Bahai Efendi de, sadnazama
yazm. Melek Ahmed Paa iin rkln grr grmez zerine almaktan
imtina etmi, tekrar eyhlislmn ryetine sevketmi. Sadrazamn bu
davrannda maksad, mft efendiyi bir pot kra mecbur brakarak bylecede
azlini salamakt. Ama bunun sonunda ngiltere gibi bir devletin dmanln
celbeder, lkeyi badirelere sokarz diye esas hususlar hi akllarna getirme-
diler. eyhlislm Behaii efendi nezdine getirtir eliyi ve eriat hacnda zmir
Konsolosu'nun yapt hakaretten tarziye ermesini ve konsolosun memuriyetine
son verilmesini taleb eder. Ancak sefir, iin esasndan haberdar olduu iin bu
talebe pekde nem vermez. Mft efendiye: souk bir edayla; "konsolosu kralm
tyin etmitir. Onu bu vazifeden azle muktedir deilim" Cevabn verir. Beha
efendi; byk bir hiddetle: "Bre dinsiz mel'n! Siz neye gvenirsiniz de devaml
din ve devlete hiyanet etmekten geri durmazsnz? Venedik Kfirine gemiler ve
imdad vermee devam edersiniz? Bunu biz bilmiyormu sanrsn? szleriyle
hitab eder. "ngiliz sefiri: "Biz ticareti severiz. Kirayla bizden kim gemi istese
veririz. Siz isteseniz size de veririz. Bundan dolay antlamamz bozulmu
olmaz." Dediinde, Behaii efendi "Gtrn u me-ln'u Paaya hapseylesin.
terbiyesini versin" Der. Sefir'in c > vab: "Sen beni hapsetmeye kadir deilsin!
Buna memur bile olamazsn." olur. Behaii efendi sinirinin son hududuna geldi-
inden, barr: "Bre kaldrn u melunu!" Hizmetkrlar, aldklar emir icab
sille, tokat sefir'i dar karp, ahra hapsettiler. in vard kerte her yerden
duyulur. Devlet ricali tela kaplr. Derhal Kahya Bey'in hanesinde bir toplant
tertip edilir. Sefir'i hemen serbest brakmas iin, Sar Ktip ele-bi'yi mft
efendiye gnderirler. Mft Behaii efendi bu seferde efaati olanlara kzar.
Vazifeleri olmayan ilere karm olmalarnn yanl olduunu ileri srer. Sari
Ktipde; aslnda mnafk tabiatl Kahya Bey dalkavuklarndan biriydi. Mft
efendinin kendisine sylediklerini geri dnp nakleder, b seferde, Aalar
kzarlar ve sadrazama hi bavurmadan, saray kapsna varp mracaatta
bulunurlar. Beha efendinin Gedilmesini, Karaelebizde'nin eyhlislm
nasbedilmesi-n> istidaya, cesaret ederler. Ancak bu istek saraya ulatnda
Sultan 4. Mehmed'in Validesi Hatice Turhan Valide Sul-ta~, padiah olunun
hemen yanndayd. Talebi renen Turhan Sultan, padiaha dnerek:
Aziz efendi bizim katilimizdir! Devletimizin dmandr, bu istek kabul
edilemez. eklinde mtalaa serdeder. Bu cevap Aalara ulam ancak fazla
nem atfetmeyen Aa'lar, Mahpeyker Ksem Valide Sultan'in kapsn alarlar.
Burada taleb yerine getirilir. Hemen eyhlislm yaplr. Eski eyhlislmn
hrpalad eli bulunduu ahrdan tahliye edilir. Mkte seven kimseler; bu tyin
mnasebetiyle u tarihi drrler "balyos mftsdr Abdlaziz" diyerek h.
1061 tarihini tesbit etmeyi baarrlar. Bunlarn arasnda mnafk tipli Sar
Ktip'de bulunmaktayd. Khya Bey'in yardmna erid-inden babli'ye
memur klnmt. Divan toplantlarnda ktiplik vazifesi grerek hayatn
kazanmaktayd. Bir gn divan toplantsndan ikpda gelen Sar Ktibe terif
nerden sorusu tevcih olunduunda, cevab pek enterasand: Esir pazarndan! Bu
trifden Dvn Hmayun olduunu anlamayan yoktu. Artk lkede gelinen
nokta; ne saraya, ne padiaha, nede ulemaya, htt dini Muhammedi'ye dhi eski
hrmet kalmamasyd.
Bahse konu Sar Ktib, gnn birinde Khya Bey'in odasnda Kazasker yannda
olduu halde demitiki: "Geengn iddetli bir stmaya tutuldum. Titremeden
hlim yaman oldu. Sonra yanmaa baladm. la yaptrdm bir hoca'ya okuttum.
Kr etmedi. Sonra hatrma geldi. Sitmayda geirirse eytana Anadolu
Kadaskeri'nin gnahlarn adayacam syledim. O anda stma kesildi. Bir
daha da gelmedi. Hazr bulunanlardan birinin, niin Anadolu Kazaskerinin
gnahlarn adayp, Rumeli kazaskerininkini adamadn sordu. Rumeli
kazaskerinin gnahlarn o kadar ehemmiyetsiz eye feda edemem. Onlar taun
gibi, gazab padiahi gibi byk bellara saklyorum. Yukarya aldmz gibi
son derece irkin herzeler sylenir, iin kts kadasker efendiler bu nktelere
benzer yavelerin tesiriyle kahkahalarla glerlerdi.
Melek Ahmed Paa'nn devrinde otuzbin kiiye kadar verilmekte bulunan
sadakalar kesildi. Ksem Valide Sultan bu sadakalarn verilmesi ptalinden
korktu. Otuzbin insann geimini salamakta olan bu yardm, nice problemler
dourur endiesi tayan hassas bir kimsenin tavrn sergiledi. Bu fakirlerin
beddualar asuman tutar ve milletin bana bel olarak iner diye, San Ktib'e
ikazda bulundu. Sar Ktip se: "Be canm Sultanm, bunca kale ve toprak hangi
mollann, hangi eyhin ve derviin duasyla fetholunmutur? O kaleleri fetheden,
kffra kl alan hep Serho brahim, Tiryaki Hasan, Deli Hseyin gibi falan
filan aalar ve Paalardr. Kendilerini bilmez sefillerin dualarndan bir ey
kmaz" cevabn verdi. Belkide bu sze i'tiraz yeterli tonda yapmayan Ksem
Valide belkide hayatnn hatasn ilemi oluyordu. Sar K-tip'den dinledii bu
herzeler deil mslmanlkta dier semavi dinler nezdinde dahi ar mesuliyet
gerektiren ifadelerdi. Hakszlk karsnda susmak Ksem Vlide'nin yapaca
ilerden olmamakla beraber, naslsa bu ifadedeki kstahlk ve bidinlik artm
olabilir merhumeyi..

Padiahn Mukavemeti

ayram gnleri ve gecelerinde adet olmutur ki padiahlarn Has Oda takmnn

ortaya serdii eitli oyunlar seyretmesi. Htt bu oyunlar pek
beendiklerinden, sabaha kadar aralarnda kaldklar olmutur. Bulu ann
yaklat senelerde 4. Mehmed bu elencelerde sabaha kadar kalmak arzusu
izhar etmisede, mni olmular. Bu mni olu Hadm Reyhan Aa'dan gelmiti
ve bu durumu Reyhan Aa; mehur mverrih Nima'ya yle nakleder:
"Padiahmz henz bir ahbaz emi duhte ve gazanfer ikr niyamuhtedir (?)
Bizim (yni harem aalarnn) zabtmza meluf olmala henz tarikai zevki
(zevk yolunu) ve inbisat (genileme) bilmez. Has odallar vesair aalar
beyninde (arasnda) haseni eda ve melhati (yz gzellii) likaya mlik sabi l
vecih a-alar vardrki, taatleri ayinei snii rabbani ekli ve suretleri numne
srr tenasb ruhaniyyettir. Ol makulelerin zt p-kizelerine incizab mveddet
ve lfet ve sohbetlerine meyi! ve muhabbeti devai tabiyyeden vesim nfus
zekiyeden olduunda niza yoktur. Padiah masum bu gece darda kalp,
inirah ve srr ile onlarn dilfirabna hareket ve sekinet-lerine ferifte olup baz
akllsndan gafletten ikaz edici szler iitip, reid ve sedad erbabndan birini
mukarrebi has edicek olursa, tyin olur.
Zira sohbet messirdir ve tabiat arkadr" Deyimi zerine Kzlaraas Bayram
Aa, padiah ieriye davet etti. Elen-mekde olan padiah, bu daveti red etti.
Turhan Valide tarafndan Aa davetini tekrarlad. Ancak bu da, kr etmedi. So-
nunda Ksem Vlidesultann emri olduu bildirilincede akar sular durdu padiah
itaate geti. Devlet ilerinin ileri gelenleri bu gnk deyimle mstear, brokrat,
valiler ila.. Padiaha, drst, namuslu cesur ve ibilecek sadrazam bulma frsat
brakmyorlard.
te yukarda saydklarmza yakn kratta bir sadrazam olan Tarhuncu Ahmed
Paann akbeti hakknda, byle sadrazamlar istemeyen gurubun insanlar,
sadaretten dmesi mnasebetiyle yaplmas gerekenleri kararlatran bir toplan-
t yaptlar. rnek olarak takdim etmekteyiz: "..Bu vezir btn ilerde padiaha
yarayacak ekilde gayret gsterdi bizlerin menfaatlerini hep askda brakt,
lkenin gelir ve gideri, durumu malumdur. Bunun yerine geecek vezir
hepimizin hatrna riayet ederse yine bir i gremeyip Ahmed Paann sadakatle
hizmet ettii ortaya kar. imdi bu sa kurtulursa (yni Tarhuncu Ahmed Paa
ldrlmezse) yeniden dahada selahiyetle greve getirilir, bylece o da bizden
adamakll intikam alr. Yaplacak i bu adam hakknda idam karan ver-
direcek bir vukuatla padiah ikna edelim, bylece de bunun tize verdii korku
artk bitsin. Yakaladmz bu frsat bir daha ele gemeyebilir. imdi padiah
buna muberdir, bundan istifadeyle ii tamamlatalm, kaydn grdrelim."
Trnak iinde sadeletirerek alntladmz mezkr yaz, Mizanc Murad bey
tarafndan, Ebul Faruk adl tarihine 6. c. sh. 178'e, Nima tarihinin 5. cildinin
296. sh. inden alnm. Baknz; 1998 senesi aralk ay sonlarnda bu satrlar
yazarken, lkede konuulan nemli hususa ne kadar benzer bir alnt yapacam.
nk Trkiye; devletini kuatm resmi ve gayri resmi eteleri konumakta ve
vakit geirmekte. Yukarda Osmanl devlet ileri gelenlerinin, mzu! sadrazam
hakknda takip edecekleri politikay kararlatrma hususun daki toplanty
almtk. 1910!da baslan tarihinde Murad beyin yorumunu, noktasn virgln
deitirmeden ahntlya-hmda tarihin tekerrrden ibaret olduuna bir daha nazar
edelim! "Devleti muazzamai Osmaniyann mteddid olan esbab inkraz iinde,
i bu ete hesaplar dahi, bycek bir mevki tutmutur! Fenas da u haset ve
meskeneti medeni-yenin henz sahai Osmaniyeden zail olamamasdr." Hemen
stteki paragrafda geen "henz" kelimesi, Mizanc Murad bey'in eserinin
yaymland zaman dilimini iaret ettiini de gz nne alrsak, ete ilerinin en
az asrlk boyutunu yakalam oluruz.

Aalarn Ortadan Kaldrlmas

Aalarn tenkil olunmas, phesizki devlet zerinde yaplmas gereken

ameliyenin byk nem tayan vakalarndan-dr. Yalnz bu tenkilin, yni
ortadan kaldrlmalarn temin eden habere gemeden, Ksem Valide Sultan'n,
ehid edili olayna gelelim. Ksem Vlidesultan vefatndan sonra o devri
yaayan ve daha sonraki dnemleri idrak eden m'minler tarafndan ehid vde
diye anla gelmitir. Bu incelie bakarak, vcudu yni varl devletin ihtiyac
olan bir hanmdr dersek, doruyu tesbite varm oluruz.
Dnya'nn en byk devletleri arasnda bulunan Osmanl padiahlarnn devleti,
tabiiki frtna gibi geen hadiselerle daima kar karya gelmitir. Ksem
Sultann ldrlmesine sebeb olan mcadele, gerekten bir iktidar mcadelesidir
ve Ksem Valide bu mcadele de iktidar kaybetme iini, mrn tamamlayarak
karlamtr. Valide Ksem Sultan'n ahaliyi kendine balayan tarafn ortaya
serelim ve ahalinin esasda neye nem verdiini ortaya koyalm. Ksem Sul-
tan'n, stanbul'da, Mekke'de, Medine'de hayrlara yol aacak vakflar doluydu.
Camilere, hnlara, Seyyidlerle, fukaralara yardm hi eksiimemitir. Ramazan
ve aylar, bayramn hususiyetine byk nem atfettii iin, bu gnlerini teb-
dili kyafet her tarafa koturarak geirirdi. Yardmlar birbirini takip eden seller
gibi olurdu. Borlar yznden hapiste yatanlarn borlarn der ve
bulunduklar hapishanelerden, halas ederdi. Fakirlerin kzlarnn eyizlerini
yapard. ehadeti sonunda odas aranm epeyi serveti ortaya kmsa da,
imdiki stanbul niversitesinin, Bakrclar tarafndaki kaps nnden
Sultanhamamna inen yokuun sonlarna doru sol koldaki Byk Valde Han'da
bulunan hazinesinde yirmi sandk dolusu altun kmt. Be has' bulunan
Valide Sultann senelik geliri ikiyzbin altn aar denmitir. 2003 itibaryla 26
trilyon eder. Ksem Sultan ile Turhan Sultan arasnda meydana gelen saltanat
rekabeti diye adlandrmaya kalktmz mcadele asln da, devletin bekasn
temin mcadelesi-nide hizdir. Bir kere Sultan brahim'in ocuk sahibi olup,
hanedana erkek vris kazandrmasn beklerken ne skntlar ektiklerini,
hatrladklarndan ehzadelere dokunmamlard. Turhan Sultan ve Ksem
Mahpeyker sultan takm diye ayn-san devlet adamlaryla saray ahalisi, adet
lkenin ikiye blnmesini salamlard. Ne ac bir marifet! Ksem Valide
sultan ile Turhan Valide arasndaki gizli rekabet, stanbul esnafnn ayaa
kalkmas ile su yzne kt.
Kyam karsnda padiahn annesi Turhan Vlidesultan buldu. Ne istediklerini
sordu, kryamclara: "Ne istiyorsunuz?" Verilen cevab tereddtsz kabul
etmesini padiah oluna tavsiye etmi. Buna karlk; Ksem Sultan, Kara
avu'u sadarete getirmek icab ettiini ileri srdysede, Kara avu korkak bir
davranla istemedi. Sadrazamn azline engel olamad gibi, Siyavu Paann
sadaretinede mni olamamasna ramen kendini yenilmi saymad. Bu arada da,
kellesi istenen baz aalarn kellelerini kurtarmay baard. Halbuki padiah
olsun, Turhan Valide olsun bu Aalarn izalesir.e msaade etmilerdi. Bunun
yaplmamasnn neticesinin vahim olacan syleyerek, Siyavu Paann
tarafna yanad. Ancak bu yanama bir taktik idi. nk Siyavu Paann ka-
fasndaki tasan aalarn izalesine dnkt. Halbuki; Ksem-valide Aalarn
kurtulmasn hedeflemiti. Ksem Valide bu hllerden pek mteessirdi. Siyasi
iktidarn elinden uurmak zere olduu hissine kapld. Byle yapldnda
nankrlk yaplm olaca kanaatine kaptrd kendini. Mcadele etmee karar
verdi ve kullanaca silah seti. Bu silah kullanmaktaki meruiyyeti, hi kaale
almad ve Borjiya ailesinin me'urn silah zehirdi setii ara. Masum padiah,
ocuk padiah 4. Mehmed'i, bir babaanne olarak zehirleme karar almasn
yorumlamak kabil deildir. Buna karlk devletin li menfaatleri bahanesiyle
ald karar, bize gre iyi bir nn'minenin eytan'n oyunca olmasna pek ak
bir misaldir, diye dnyorum.
Sultan 4. Mehmed Valide Ksem Sultan'n zehiriyle ecel erbetini iince onun
yerinede Saliha Dilaub Sultanhanmdan doan ehzade Sleyman tahta
geecekti. Saf ve hrstan azade bir hanm olan Sleyman'n annesinin yerine
Ksem Valide devlet zerindeki gcn devam ettireceini tasarlyordu. Bunun
gereklemesi artlan epeyice kolayd. nk aa yukar saray hizmetlilerinin
ok ok byk ksm Ksem Valideye kr krne bal kimselerden
mteekkildi. Bostancba, Kilerciba, Silahdar, Hasodaba, mam gibi zevat
bunlarn arasndayd. Bunlarn saray'a giri ve klar haberlemeyi temin
asndan pek mhim ilev tamaktayd.
Bunlardan Kilerci erknndan Helvacba veys Aa, Ksem Validenin
talimatyla iki kavanoz zehirli erbet hazrlad. Bu erbeti Sultan 4. Mehmed
tarafndan iilmesini temin iini zerine almt. Bu hazrlklarn mavereleri,
Ksem Sul-tan'n diresinde yaplyordu. Valide sultann bakapolan ve bir iki
kalfa yaplacak iler hususunda bilgi sahiblerinden-di. Valide Ksem Sultan'n
diresi mensuplarndan Meleki Kalfa byle bir tasavvur zerine insani hislerinin
stn gelmesi mnasebetiyle, Hatice Turhan Sultann yanna kotu ve olan
biteni birbir anlatt. Kendisinin ele verilmemesini de, rica eyledi. Bu ricas
tabiiki kabul olundu. Turhan Valide sultan, dire halkndan zn Sleyman Aa,
Reyhan ve brahim ve smail aalarla meveret eylediler. i bytp, ortaya
kmadan gizli bir ayia halinde yaydlar. veys Aa bunu duyar duymaz,
saraydan firar yeledi. Buda gstermektey-diki, ihbar aslsz deil, kesin
darbeyi vuracak kii selmeti firarda bulmutu. Ksem Valide Sultan yaplan
kar hamleyle oyunun szdn anlar anlamaz, yapmamas lzm gelen bir eyi
yapt. Aalara haber gndererek mahv edileceklerinin vakti gelmek zere
olduu bilgisini aktard.
Yaplacak tek iin saraya baskn vererek, Sleyman, Reyhan brahim ve smail
aalarn ldrlmesi, padiah taht'tan indirip, ehzade Sleyman' boalan tahta
oturtmakt. Saran baz kaplarnn o gece ak braklacan, geldikleri tak-Hirde
Bostancba ve baz aalarn bu kaplardan gelenlerin nne derek
yaplacaklar gstermeleri salanmt. Bu haber zerine aalar toplandlar.
Bekta Aa'nn israryla sa-rava gnderdikleri bir pusulada Turhan Sultann
aalarndan bilinen drt kiinin kellelerini taleb ettiler. Yaptklar hesaplara gre
phesizki kabul edilmeyecek bu taleb, bunlarn akam ak braklacak kapdan,
saraya girmelerine bahane olacakt. Aalarn bu istei saraya geldiinde,
yaplacak fesadn, aa kaps tarafndan da benimsenmi olduu bylece
anlald ve bu haberleme sadece Ksem Valide tarafndan yaplabilecek
ilerden olduuda katiyyet kesbetti. Kendisine kimlerin yardmc olacan tesbit
iin, CJzun Sleyman Aa, saray dna istihbarat eleman gnderdi. Kaplarn
hangilerinin ak braklacandan, kimlerin ite ve dta rol alacan tamamen
rendii grld gelen rapordan. CJzun Sleyman Aa, cesur, gz pek ve
lakab gibi bir haylice uzun boylu bir zenci idi. Gereken btn tedbirleri ald.
Kaplar kapattrp, arkalarna emin olduu kimseleri koydu. Kar tarafn bata
bostancba olduu halde btn adamlarn gzhapsine aldrd. phelendikleri
biri olduunda ldrebilecekleri hususunda kati emirler verdi. Saraydaki eli
silah tutanlar blk blk etrafna toplayarak, ekmeini yedikleri padiahn ha-
yatna kasdedldiini bunu nlemekle hem vazifelerini yapm, hem de
yediklerini hakketmi olacaklard. Ancak burada "harp hiledir" peygamberi
sznn gereindenmi gibi, bir yalan uydurdu Sleyman Aa. Bu yalan;
padiahn ldrlmesinden sonra Ksem Sultann, Bekta Aa'ya varaca-n ve
taht Osmaniye Bekta'n geeceini sylediki bu irkin Valan, saray ehlinin
byle hususun gereklememesinde 9ayrete gelmelerine salad grld.
Sarayda yats namaz sonrasnda banmalar balad. Gryormusunuz? Ksem
Valide padiah ldttrecek, kendisi Bekta Aa ile nikhlanp, li Sultana
padiah olacakm Bekta, feryatlar halinde duyulur oldu. Bu seslenmeleri
duyan Hasodaba nasihat edecek olduysa da, zn Sleyman Aa'nn bir
iaretiyle para para edildi. Ok yaydan kmt bu olayla. Artk kalabalk
Ksem Sultan'n dairesine yolland. Hadmaalar yanlarndaki yine hadm
hizmetilerle kar koymak istedilerse de, hasodabana yaplan onlarda buldu,
para para edildiler. Bu grlt Ksem Valideyi sevindirdi. Geldinizmi diye
kapya yanap sesledi, zn Sleyman Aa; beli, geldik, dediinde Valide
Sultan bu sesin kime aid olduunu hemen bildi ve derhal firar etti. snd yer
bir dolap iiydi. Yorganlarn arasnda saklanmay yeledi. Gelenler, byk
valideyi isteriz diye baryorlarken biraz yalca bir kadn kt: Byk Valide
benim. Ne istiyorsunuz? Diye seslendi. Sleyman Aa bu bir fedakr, kendini
feda ediyor, dediinde kolundan tuttuklar gibi bir kenara frlattlar kadn. Buna
ne olursa olsun alk tutmak gerekir sanyorum. Dnya'da vefa ile sadakat
takdire deer haslettendir. Dairenin her tarafn arayanlar sonunda Ksem
valideyi buldular.
Perdenin kaytann boazna doladlar ve ekerek bomay becerdiler. Kuvvetli
bir kimse olan valide sultan her tarafndan kanlar akarak vefat etti. Bu kanl vaka
1061/ramazan olan 1651/austos aynda vukubulmutu. Baz tarihler Ksem
Valde'yi bulan ve ldrenin Kuu Mehmed adl biri olduunu rivayet ederler.
Tabii bu arada Validenin diresinin ve orada bulunan servetinin yama
edildiini beyana gerek yoktur. Aalan senelerce oyalamay baaran ve bu
baars ile bize gre devleti Osmaniye'ye hizmet etmi bulunan Valide Sultan'n
ehadetinden sonra devlet ve millet zerinde her istedikleri havay estiren Aalar
saltanatnn nasl sona erdiri-lip, banda bulunanlarn yok ediliini anlatmaya
gayret edelim.
Ksem Sultan'n katledildii gece saray'da yaanacak vaziyetlerden habersiz
olan sadrazam o gece konana iftar vermek zere davetli misafirlerinin arasna,
iki kazaskeri'de armt. Orularn dualarla bozulduu iftar esnasnda, ye-
nieri Aalarndan Samsoncu mer Aa konaa gelmi gerek sadrazam
Siyavu Paa ile iki kazaskeri Aakapsna davet etmiti. Kazasker efendiler bu
davete hemen koarak icabet ettiler. Sadrazam Siyavu Paa ise, davet sebebini
sorduunda tatmin edici bir cevaba nail olamad. Bunun zerine gitmekten
istinkf etti. Yenieriler bu srada ulema takmn] da, Aa kapsna davet
etmiler, bunlardan eyhlislm Abdaziz, Nakibleraf Zeyrekzde, dier
kazaskerler, sarayn davetine bir ka gn nce gitmedikleri halde, Aa kap-
sndan gelen arya gittiler.
nk iktidarn Aalarda olduunu biliyorlard. ktidara destek oluyorlard,
hakk'a tercman olacaklarna! buna karlk temkin seven Hocazde Ebu Sid
gibi baz ulema ne saray davetine ne de Aakaps davetine icabet etmeyip, birer
mazeretle ii geitirmeyi bildiler. Bunun bir mnas vardr ki; eriat kuvvet
karsnda hkim klmas gereken limler, ilimleriyle amil olmadklarnn gerei,
imtihan kaybediyorlard. Halbuki; bni Kemller, Ebussudlar veya onlar
gerekten l alan ulema byle yapmazlard. Onlar da byle yapsalard, eriat
islmiye ve hikmetlerine mugayir davrana girmi olurlard. Bu daveti ne iin
yaptn mer Aa'nn, sadrazama izah ettiini ve dediklerinin, Turhan
Vlide'nin Aalarndan drt kiinin kellesini, yenieri aalarnn istemeleri ve
bunun teminine lzm gelen ilemi yapmak zere olduunu rivayet ederler.
Ancak bu rivayet doru olmasa gerek.
nk; Aalar bu taleblerini gndzden yapmlar, buna *arlk Sleyman Aa
kar tedbirleri almt. Siyavu Paa, Samsoncu mer Aa'y1 yanna alarak
saray'a gider ve burada vaziyeti tetkik eder. Ksem Valide taraftar Bostancba
Ali Aa bata olmak zere, bu hizbin taraftarn ldrtr. Sarayn her tarafn
gzden geirdi. Yannda bulunan mer Aa bu durumlar grd. Sadrazamn
maksad da, vaziyeti gren Aa, arkadalarnn yanna gittiinde her eyi olduu
gibi nakletsin ve cesaretlerinin krlmasna, zemin hazrlasn taktiine varmakt.
Sadrazam bir ok tedbir ald gibi, ulemay saraya davet etmeyi elzem buldu.
Epeyi bir vakit getikten sonra bu davete gelen Kayseri eski Kad's Numan
efendi oldu. Daha sonra Hocazde Mesud efendi, Blizde Mehmed efendiler
geldi. Mft Aziz yni eyhlislm Abdlaziz efendi tercihini Aakapsna
snmada kulland. ok gemedi ki, bu tercihe epeyi bir ulema mensubu da
itirak etmi. Saraydaki toplant neticesinde alnan karan hayrla uygulamak
zere yle aklamak mmknd:Aalar helak olunacak. Bu doru ve
kahramanlk gerektiren kararn muharriki acaba kimdi? Kad Numan efendi ile
Hocazde Mesud efendi en ak tarzdaki fikirleriyle temayz etmilerdir.
Bunlarn zetle syledii i ancak Aalarn katledilmesiyle halledilir. Bunun
baka bir hl ekli yoktur. Bu szler fikir bakmndan nem tamaktaysa da,
esas olan bunu tatbik edebilmekti. Turhan Valide, Sadrazam Siyavu Paa, zn
Sleyman Aa azimkar bir tutumla ie koyulmutu ancak unutulmamas gereken
bir istinat vard ki, buda aalarn saltanat ve zlumlann-dan gna getirmi
stanbul ahalisi idi.
Devlet ve millet ibirlii temin edilmi bir vaziyet ihdasna gelinmii. Bunu
salayacak olan son hamle,'Hz" Peygamber (s. a. v) in Sanca erifini sarayn
nne dikip, mmeti Mu-hammed'i altna toplamak ve mtegallibeye haddini
bildirmekti.

Seyfiye lmiye'nin hanetine Uruyor

Ahalinin alan sancak' erif altna toplandn mahede eden ulema, birer
bahane uydurarak, yenieri ocandan uzaklama yolunu seti. Saraya kapa
atmann yolunu aramaya baladlar. Hi bir kurtulu midi olmayan Mft Ab-
dlaziz efendi ile iki kazasker Aakapsndan ayrlmayp, onlarla ittifakta srar
ettiler. Aalar tarafnda kald grlen, eyhlislm Abdlaziz efendi yerine
Ebu Said efendi tyin olundu. Yalnz, burada karlalan bir durumu haber
verelim: Saray davetine biraz ge gelen Ebu Said efendi'nin icabetinden mid
kesildiinde, eyhlislaml Hanefi efendiye ve-miler, Rumeli Kad'l ise,
Hocazde Mesud efendiye verilmiti. Sid efendi geldiinde, Hanefi efendi,
mftikden alnp, Rumeli Kazaskerliine, Hocazde Anadhu Kazaskerliine,
Mftlk de, Sid efendiye tevcih olundu. Her nekadar, limin byne riayet
icabederse de, toplantya gelmede ar davranan Said efendi bu davrannn
cezasn ekeceine mft yaplarak mkafatlandrlm oldu. Rtbei tenzile
urayan Hanefi efendinin durumuna tahamml nefsi hususundan kolay olmasa
gerek! . Nitekim; Hanefi efendi, kendisini mft yapan ferman, Hocazde ise
Rumeli Kazaskerliine tayini belirten hatt geri vermekte biraz nz ve soukluk
gstermilerdir. Bunu yaplan muamelenin neticesinden saymak gerekir.
Blizde ise ilknce yaplan tayinde Rumeli Kazaskeri yaplmt. Sonraki
dzeltme srasnda daha efdal durumda olan Rumeli Kazaskerliini Hocazde'ye
brakp, Anadolu Kazaskerliine gsterdii feragatin ahsi kemlatla alakas
olduu teslim olunmaldr. Blizde u szleri ile herkesin ve asrlar sonrada
bizleri bile hayran brakan davran sergilemitir: "Biz; bu meclise mansb iin
gelmedik. Tifei bgiye'nin cemiyetlerini defe ve zlumlann men iin geldik.
Bana Kazaskerlik makam lzm deil Bir baka duacya verin" Demeyi
bilmitir.

Sancak erif Alyor

Beri yandan kendi durumlarnn salamlndan emin olarak vaziyetin inkiafn

takip ediyorlard. Ksem Vlide'nin ehidlii dhi yenierilerin hesabna
yazlmt adet. Bu kendilerine olan gvenleri yeni bir hata yapmalarna sebeb
oldu. leri tahkik etmeden padiahla ehzade Sleyman'n getirildiinin
haberlerini bile yaydlar. Halbuki sarayn kaln duvarlar gerisinde cereyan
edenler hi de onlarn umduu gibi netice vermemiti. Tabii bunlarn bu kadar
pein hkm tamalarnn sebeblerinden biri, kazaskerler ile mft Abd-laziz
efendi'ninde onlarn yannda bulunmas idi. Az sonra yenieri aas Kara avu
bata, yanlarndada kazaskerler olduu halde dier ileri gelen yenieriler,
Etmeydanna doru yola ktlar. Zaferlerinin ganimetini almaya giden galibiyet
sahibi kimselere benzemekteydiler. Meydana geldiklerinde Kara avu: binek
tana karak toplanm yenieri ve bir takm ahaliye doru: Saraydaki musahib
ve saray mensubla-rnn yaptklar nedir? Valide Sultan katletmiler. Bunlardan
Valide Sultan'n kan istenmelidir! Dediinde; yenierilerin arasndan bir ses:
Valide Sultan'n vrisi sen mi oldun? Sorusu, bir yenieri tarafndan
seslendirildiine gre, aalar hatta basit yenieride bile ittihad olmadnn delili
idi bu manidar soru.
Bu anda da bir deiklik grlmeye baland. Yenieriler arasnda bulurari
limler gurubundan bazlar alenen ve apak, sakin ve vekrane amlarla
saflarn arasndan kp, saray cihetine yrmee balamlard. Bu ne demekti?
Biz syleyelim; byk bir gururlan etrafa yldrm baklar frlatrlarken, hafif
geride kalanlarn kulaklarna sanki gizli bir delikten fsldanan "Sancak- erif
karlm" szleri bu semboln mmet, hatta yenieriler dahil toplum zerinde
birlik getirici, vahdeti salayc gcn bilenlerdi saray tarafna doru yrmee
meyledenler. Tabii bunlarn arasnda, Abdlaziz Efendi ile kazasker efendiler
bulunmuyordu. nk onlar az-leddikleri haberini almlar, yerlerine yaplan
tyinlerden haberdar olmulard. Bu gurubla artk beraber olmalar belki
makamlarmz tekrar elde edebilirizin midiyle rabtalyd. Bir dier tarafda,
geriden kopan ulemann yaptn bunlar da yapmasn diye, etraflarn skca
sardran aalardan frsat bulamam olmalaryd!

Ululemre taat Talebi

le namaznn edasna yakn vakitte saray, ehrin eitli mahallerine mnadiler

kard ve: Her kim jnslman ise Hazreti Raslullhn Sanca altna gelsin!
llemr'e itaat etmiyenler, kar tarafda olanlar, Orta camideki (ehzadebai
Camii) bagiler ile bir olanlar din ve devlet dmanlardrlar. ldrlmeleri iin
fetva karlmtr. Bilindii gibi Kur'an h-kmlerindendirki, sizden olan emire
itaatli olunuz diye fevkalade uyulmas gereken bir emir vardr. Bu emirin baa
geme veya gemesini, grevini srdrmesini temin etmekte olan artlar; hadis,
kyas ve icma anlay iinde birbirini kuvvetlendirir ekilde tesbit olunmutur.
Bu artlara aid hususlarda eksii olmayan veya bu durucunu muhafaza
ettirenlere itaat arttr. Mnadiler iln neticesinde vaziyeti duyan ahali olsun,
aalarn yannda bulunan bir ok yenieri, mezkr "Ullemre taat" emri
karsnda, bir saniye bile tereddt etmeden sanca Muhammedi'nin glgesine
kotu.
Sarayn baheleri koan halk ve askere dar gelmeye balad. imdiki Glhane
parknn nnden darack bir sokak yoku olarak Topkap Saray istikametine
kar, o sokan ismi Soukeme'dir. Kalabalk oradan, Ayasofya Camii ar-
kasn, deniz tarafnda Ahrkap ve Cankurtaran civarn doldururken,
Sultanahmed Meydan ise lebaleb dolu bir haldeydi. Buna karlk Aalar ve
etbalar bir avu kaldlar. Saraydan aalara gelen bir davet, ayak divanna
gelmeleri eklinde idi. Ancak Kara avu: Bizden saraya gidecek yoktur.
Bulunduumuz yerde kalacaz. Padiaha da, asi deiliz. Fakat stmze gelen
olursa vurumaktan ekinmeyiz. Dedikten sonra klalarna ekildiler. Dardan
gelenleri ieri almakla beraber dar kmak isteyenlere msaade olunmad.
Enteresan bir bilgi geldi kou aalarndan birinden, bu haber, hi merak
edilmesin. Dardan ieri gelmek isteyen kimse yok, buna karlk ieride kimse
kalmad ki bunlarn kmalarn engelliyelim. Hepsi saray'n davetine kotular.

Tercih Paraya Deil Sancaa

Khya Bey karlat bu tehlikeli durumu altun sesleri ile kendi lehine
evirebileceini dnerek, bir glmsedi. Arkasndan, hemen keseler dolusu
altunu yanlarna getirtti ve toplanm bulunanlara keseleri gstererek: Altun
isteyenler bize kosun. stemeyenler ise saraya gitsinler. eklinde bard. Khya
Bey'in bu daveti boa kt. Bir kii dahi bu davete icabet etmedi. Herkes,
sanca erifin altnda kalmay tercih etti.
Gnmzde de, gneydou ve Krtlk hususunda dinin btnletirici vasfna
mracaat olunsayd bu gaile asla by-mezdi. Hatt bir ara, uaklarla baz yeti
kerimeler yazl matbu ktlarn atlmasn, o srada lkeyi ynetmekte olan
Sleyman Demirel bakanlndaki DYP/DHP koalisyonuJnun babakan
yardmcs Erdal nn, yaplan almalar liklie aykr davran olarak
vasflandrm, mtereddit ortak Sleyman Demirel ve partisi DYP, koalisyon
bozulmasn djye yaplana engel olmay kararlatrmtr. Devletin bu karardan
beri bu olayda bir daha bu yola ba vurma imkn ele edilemeyerek yara
bym, nice millet evldnn ehid olmasna, nice aile ocaklarnn
kararmasna, adet yeniden bir dul kar neslini grmeye zemin hazrlanmtr.
Neyse biz Sancan ortaya koyduu ileve bakarak; aknln biraz zerinden
atmay beceren Khya bey'in akbetin korkusunu akla getirdiinin ispat olacak
szlerini buraya alalm: T yzne Allah beln versin tamahkr arnavut! Bu
iler hep senin taman yznden meydana geldi. Bize; mal lzm. Devlet
yzevirirse biriktirdiimiz akalar, derdimize derman olur hemen servet
toplayalm der idin. Bizi kendi hlimize koymadn. Hepimizi ifsad eyledin. Bizi
batan kardn. Haydi bakalm bu miktar altun topladk. imdi onlar ile
yapacan yap da grelim. Khya bey'in bu szleri Bekta Aa'nn zerine
yryerek sylediini de ifde edelim tabii.. Khya bey'in szleri, toparlayc
szlerden olmayp, kendilerini getirmi olduklar vehamet ve bunun
mesullerinin birbirlerine girmek zere olduklarnn, birbirlerini sulamann
kapsn aan ifadeler saymak gerekir nitekim Aalar yannda yer alan ve
eskiden bunlar meth senalaryla hret bulan Ayasofya krs eyhi Veli
efendiyi, Khyabey'in Bekta Aa'ya atan szlerini duyduktan sonra bu gruh
yannda kalmann yanln anladndan bulunduu daireden stn silkeleye
silkeleye kt ve yrd. Bu vaziyeti de mahede eden Bekta Aa: Kuzgun
suhte! Krklerimizi giyip, kese kese ak-alarmz alrken "Sizler devlete
lzmsnz. nk din dev-'et sizin ile kaimdir" derdin. Artk rzgr dnd
iin senin yannda da yaramaz m olduk? Diyerek, laf atmakdan kendi-ni
alamad.

Saraya Dnenlerin Karlan

Nkip Zeyrekzde Abdurrahman efendi saraya dahil oldu ve pek souk

ifadelerle dolu zr beyanlarnda bulunuyor, bylece de, bulunduu makama
yakmayacak kertede biri olduunu gstermekteydi. Ama olsun kelleyi
kurtarma savanda normal insanlar bu yola bavurabilirler. Ancak az bulunan
fakat onur sahibi kimseler Zeyrekzde'nin tabasbusunu gstermezler. Her ne
kadar yanhdan ayrlp, doruya komak herkesin yapmas gereken husussada
tabasbus ve dalkavukluun gerei yoktur sanrm. lmin Zeyrekzde'nin ah-
snda dt derekeye hid olan, Kazasker Kudsizde mhim saylacak
derecede zarafet gsterdi, ilmi drlmeye allan yerden kurtarmak iin.
Karlam bulunduu nezketin sayesinde idrak eden Abdurrahman efendi,
huzura gitmeye yz olmadn anlyarak, konana kapand. Sabk eyhlislm
Abdlaziz efendi Yenikap'ya indi ve orada bulunan bir kaya binerek Topkap
Saray'nin Yal Kk cihetinden saraya girdi. Ayak Divannda bulunan padiah
4. Mehmed'e Abdlaziz efendinin saraya geldii haberi verildi. rade
"Bostancba'nn yannda kalsun" eklinde kt. Bu iradeyi duyan, Abdlaziz
efendinin lmn korkun sessizliini saken yaad desek hata etmi olmayz.

Aalarn efaat Talebi

ulemann yanlarndan ayrldklarn gren Aalar, ehza-deba Camiinde

midsiz bir halde kalakaldlar. Kara avu eyhlislm Ebu Said efendiye bir
tezkere yazarak, efaat etmesi dileklerini bildirdi. Kara avu eskiden beri Ebu
Said efendi'ye tad saygsn izhar etmi bulunduundan, aralarnda hukuk ve
sevgi balan kurulmutu. Khya bey'de ayn hukuk sahibi olduu (Jzun
Sleyman Aa'ya bu minval-
bir tezkere gnderdi. Ayrca son dnemlerde Khya bey iKi tarafl
almaktayd. Grntde Bekta Aa ile aras kav-aal olmamakla beraber,
zn Sleyman Aa vastasyla, Hatice Turhan Valide Sultana ubudiyetini
sunabilme ansn kullanmt. Burada biraz dnecek olursak u nazariye or-
taya atlabilir: merhume ehid Valide aalarn bir blmyle, Hatice Turhan
Sultan, aalarn dier bir ksm ile gerek kendi iktidarlarn salamak iin
gerekse devlet idaresinde inanlar noktasnda kimseleri destekleme grevini
zerlerine almlar, bylece hanedan, niin biz tahta gemeyelim dncesini
tayacaklarn tasallutundan korumu olmaktaydlar, dncesi makul bir izah
grnyor bize.
Khya bey bu mracaatyla affa nail olamad. Artk ortaya ahali kmt \e
ahali zorbalardan intikam almann zaman geldi anlayna srklenmitir artk.

Cezalandrmada ki Anlay

Yaplan zlumlardan bkan insanlar yaplacak ilemleri tartmaya

baladklarnda intikam meselesi pek nemli bir husus oldu. zn Sleyman Aa
ve sadrazam derhal infazlar yaplmasnn nemini ileri srerken, eyhlislm
Ebu Sid efendi, u nazariye ile kar kmaktayd: "Yenierilerde, ulemda ve
dier kimseler, sanca erifi atmz ve buna olan ballklar hasebiyle o
taraf braktlar, bu tarafa iltihak ettiler. imdi biz infazlara balarsak, hayati
tehlikeye maruz kaldklarn dnerek tekrar karya dnerler.
Htt bu arada Yenieri Aalna Silahdar Aa'y nasbet-misiniz, bunu hemen
geri ekin. Ocaklya kendinden aa tredir. Buna riayet gerekir yoksa bu yaplan
nasbi hakaret olarak vasflandrabilirler. Bu olaylarn msebbibleri zorbalara
dahi imdilik dokunmamak karar alalm." eklinde beyanda bulunur.
Grld gibi, eyhlislmn gr, Hz. Ali (k.v) nin, Hz. Osman (r.a) in
ehid edilmesinden sonraki vaziyete, dnp uygulamaya alt tedbirleri
andrr, zn Sleyman Aa ve sadrazam Hz. Muaviye' (r.a) in gr olan
katilleri hemen cezalamak hususudur. Ancak Hz. Ali (k.v) nin itihadn andrr
tarz olan eyhlislm efendinin gr, karar altna alnr, o vecihle hareket
edilir.
Kara avu; Tamvar Valilii grevine yollanrken, Khya bey'i Bosna Vilayeti
bekliyordu Bursa muhafzl ise Bekta Aa'ya verilmiti. Hemen vazifelerine
gitme ferman da ellerine tututurulmutu. Khya bey, Kara avu derhal sur
dna kmay gerekletirdiler. Khya bey'i yanna lzm olur diye, yzyirmi
bin altun alm olduunu kaynaklar bahsediyor. Yzyrmibin altunu, bu gn
Read lira adyla andmz altun ile karlatrp, servetinin deil de yannda
bulundurmay dnd para miktarn hesaplayarak durumu idrak edelim!
120. 000 X 20. 000. 000=2. 400. 000. 000. 000 eder.
Yazyla=ikitrilyondrtyzmilyar ederki, bu hesap, 1998 sene sonu altun fiyat
gz nne alnarak yaplmtr. Grlyor ki, bu miktarda para toplamaya
muvaffak olmu bir tek yenieri ileri geieni! Ne zenginlikmi veya ne
yolsuzlukmu. lkemizde aa yukar bir ka fabrikas olan kiinin dahi byle
bir net birikimi olabilsin. Bu izahlarn; lke insanna, iktisatlarn aratraca
ve tamamen, objektif yaklamla izah etmesi gereken hususattandr, diyorum.
Bu grevlere gnderme phesizki ieride comas muhtemel taraftarlardan
ayrarak ve de ii soutarak sona erdirme siyaseti yatmaktayd. Hatt buna bir
misl olarak; ehir dna kmay tercih eden Kara avu adrnda beklerken,
sadrazamdan gelen bir tezkere ile, Kaptan deryala nasb olunduu bildirilir.
Gelen mjdeciye ve sadrazama teekkr babnda nemli miktarda bahiler
demitir.
te yandan; Bekta Aa Bursa'ye gitmedi. stanbul'da saklanmay tercih etti.
CerrahPaa semti yaknnda bir ara-,-na srasnda ele geti. Srkleye, srkleye
Topkap sarayna getirildi orda boularak ldrld. Kara avu'da pek qemedi
sarayn davetine icabet etti. Burada baz sorulan cevapladktan sonra infaz
gerekleti. Khya bey firar denedi. Ne varki Edirne de tutuldu. Yakaland
andan itibaren son derece sakin ve itaatkr, abdest iin msaade istedi. Verdiler.
Skunet iinde namaz kld. Bir eli ile sakaln yukar kaldrp, dier eli ile
kemendi boynuna geirdi. Sktlar ve ruhunu teslim etti. Baz tarihilerin, Khya
bey iin bu irkefe tesadfen karm olduuna dir beyanlar bulunmaktadr.
stanbul ahalisinin Sancak erif altnda toplanarak son-landrd, yenieri
aalan basks, gerek ehirde gerekse lkede bir hrriyet havas estirmisede, bu
iklimi devaml klacak ibilir idareci azl frsatn msbet tarzda deerlendiril-
mesini engelledi. Bir bakma, klden kanrken, atee dlmt. Yenieri
aalar gitmi, yerlerine harem'in hadma-alar gelmiti. Tarihler bu srada h.
28/ramazan/1061m. 15/eyll/1650 yln gstermekteydi.

Anadolu Kyamlar

Memleket idaresi merkezde rastlanan ihtilaf ve ekimelerden her zaman iin

byk zarara duar olur ve olmutur-da. Buna karlk Osmanl devletinin bu
dneminde, taht ehrinde yukardaki bilgilerini verdiimiz olaylar esnasnda,
serhat komutanlar, kfirleri sktryor, bir ok baarlara n~za atyorlardki,
buna karlk Anadolu'da zetleyerek vermeye alacamz basklar ve bu
basklara kar kyamlar, lsyanlar zaman zaman kendini gsteriyordu. Bunlar
bazen isyan neticelendirme kertesine gelindiinde ki gemi sayfa- zel bir
ekilde verme lzumunu hissettiimiz skdar yaknlarnda amlca
eteklerinde, Bulgurlu ve Dudullu semtlerinde devlet kuvvetleriyle yaplm olan
sava en tesirli olandr. Ancak iin sonuna doru da birbirlerine dtkleri,
bundan dolay da zlp, daldklarm gryoruz. phesiz ki, bu kyamlar
merkezi bozukluun, itaraflara aksetmesinden olmakla birlikte bir ok sosyal
sebeblere de dayanmaktayd.
Misal olarak: er'i erifin en nemli hususiyeti, adil idarenin temini ve bunun
devamn salamak yolundaki srardr. Adalet olmadnda artk devletin
izmihlali yakn oiuf. Adaletsizlie duar olmu kimselerin haklarn aramalar
meruiyet dahilinde olmaz ise, bir tuyan, bir isyan grntsne brnrse de,
devletin otoritesine riayeten yaplacak kap aralama veya bu kapy aralamayan
devlete ve devlet adamna herhalde bir mesuliyet terettp eder. te Grc
Abdl-nebi harektnda divan'da mzakereler sonunda gelenlerin te'bit olunmas
Abdlnebinin kafasnn kesilmesi fetvas karlmak istendi.
Mft yni eyhlislam Abdrrahim efendi fetvay imzalad. Fakat
Karaelebizde Abdlaziz efendi bu fetvaya itiraz etmekle birlikte, mzada
vermedi, ulemann ou bu gre itiraketti. Fetva tekemml etmedi.
Abdlaziz efendi itirazn u hususa istinat ediyordu. Bunlar ta nerelerden yola
kmlar, kimsenin malna, canna ve rzna zarar vermeden, kendi masraflarn
kendileri grp, dersaadetin kapsna er'i erif davamz var, demekteler. Biz
byle ey olmaz deyip, hayatlarna nasl kyabiliriz, davalarna ryet etmeden
gryle pek hakl bir ikazda bulunmutur. in bu tarafyla Saray'a
aksettiinde, oradan byle gre hak verir mtalaa geldii grlm, hatt
sarayn da aalarn kurduu baskdan kurtulabilmek iin, Grc Nebi'ye mail
olduklar hakknda tbirde bulunanlar olmutur.
Tarihin bu dneminde tarikat ehli ile zahir ulemas arasnda cereyan eden ihtilaf
bir kavgaya kadar gitmitir maalesef. lke insanmzn pek ou, bu
mcadeleden habersizdir. nsan baz baz bu habersizlik daha m iyi yoksa diye
dnmek mecburiyetinde kalyorsa da, menfur emeller besleyen, din ve millet
dmanlarnn yazp sylediklerinden renecekleri vakalar, kendi milletinin
kaynaklarndan salam bir ekilde renmek, dardan gelecek fitneye kar iyi
bir silah yerine geer. Bundan dolay Ebul Faruk tarihinden bu blm
zetlemeyi mnasip bulduk: "Dahili skntlarn kavgaya kadar uzand noktada
zc cokunluklara tesadf olunur. te bu cokun vakalardan biri de zahir
ulemas ile sofiler, yni ehli trik arasnda eskiden beri devam etmekte olan ih-
tilaflar, bunlara bal mnakaalar ne hikmetse nemli bir gaile hline geldi.
Byle olmasnn sebebi stvani Mehmed efendi adl, am ehrinden stanbul'a
geldii ileri srlen biriydi. am'da ilemi olduu bir cinayet mnasebetiyle s-
tanbul'a iltica ettii ileri srlmse de, mekk kalmtr. Bu zt, ilim sahibi bir
kimse olup, konumas da fevkalade beenilen biriymi. Ayasofya Camiindeki
Somaki stn bu ztn vaaz ettiinde srtn dayad yermi. Kendisine
stvani denmeside bu stn mnasebetiyle olduu rivayet olunmutur. Saraya
yakn olan Ayasofya Camii cemaati saray men-sublarnn, bostanclarn, hasoda
takmlar denen kiilerin, harem aalarnnda bulunduu bir cemaatti. stvani
verdii vaazlar, konumasndaki akclkla bu cemaati kendine balamaya
muvaffak oldu. Saray takm bir ara bu mthi vaizi saraya alp, byk salona
bir krs kurdular. stvani vaazlarnn bir blmn de burada verdiinden,
ad hnkr eyhliine karld. Bu hl ise, stvani'de bir yanla d-niesini
getirdi. Bu yanl tasavvuf ve mensuplarna dil uzatp, tecavzkr ifadelerle
satama yolunu tutmas oldu. Bu hususta da, Kur'an ve snneti salam bir zemin
olarak kullanp saldrlar kendisi aleyhine oldu. Valide Sultan, haremaalar ve
bir ok saray ileri gelenleri birer tarikatn mensubu olmalarndan bu szleri
tutulmad. Ayrca stelik bahse konu Valide Sultan ve Aalar, Kurni Kerim
hakikatlerinden haberdar kimselerdi. Sylenenlerin getirecei olumsuzluklar da
hesaba katan idare, styani ve arkadalarn srgne yolladlar.
Buna ramen mesele kapanmam, sadece iten ie yanmaa braklm
oluyordu. Hakikaten Kprl Mehmed Paa dneminde baz iddet tedbirlerinin
alnmasna kadar gitti.

Sal eyh

Sultan 4. Murad dneminde, padiahn emriyle ldrlen CJrmiye eyhi'nin

kardeinin olu eyh Mahmud adl kii, Sal eyh lakabyla bu kark devirde
an ve hrete ermiti. Vaazlarnn dinleyicileri binlerce kiiyi buluyordu. Bu
ilginin sebebini de Sal eyhin vaazlarnda dile getirilen hususlar, Osmanl
devletinin iinde olduu bata siyasi skntlar olmak zere, gncel saylacak
btn meselelere temas etmesiydi. te bu Sal eyh Mahmud'un vaazlarndan
biri, stanbul ahalisini adet galeyana getirdi. eyh efendi unlar
dillendiriyordu: "Devletin ve milletin bana gelen felketlerin arkas
alnamyor. Bunlarn bylece devam bitmeyecek gibi grnyor nk tesir
eden unsurlar izle edilmedike, ortaya kan eser ok edilemez."
eyhin bu vurgulamas, valide sultanlarn devlet ilerine karmamalar
gerektiine dnktr. Tabii bu ifadede en nde gelen hedef Ksem Mahpeyker
Valide Sultan olmakla beraber, dierlerini de kapsad kesindi. Sal eyh'e
gre; "..esasnda ecnebi ve ar mah olan sarayn mensuplarndan bir hanm,
kazaen bir ehzadeye valide olmasyla ilerin bana gemeye frsat bulmu
oluyor. Halbuki buna ne durumu ne de gemii uygunluk arzetmiyor ve
arzetmezde. Dev-let ilerine yetersizlikleri nasebiyle kifayetsiz iktidarlarn sahi-
bi oluyorlar. Muktedir olamayan iktidarlar lke ihtiyacn Karlayamaz bir
idarenin msebbibi oluyorlar. Diyor ve tedavi olarak zm ise payitaht
dndaki vazife sahiplerinin ileri gelenleriyle evlendirilip, elleri idareden
ekilmeli
Bu tedavi eklinin, irkinlii, tatbiki gayri mmknl, padiah ailesine, hele
hele ayn zamanda halife sfat tayan padiahn Sultan Hanmlarnn byle bir
muameleye muhatap klnmasn talep eden Sal eyh nce hastaneye yatrld,
bilahire de yaknlar ile birlikte srgne gnderilmesi gerekleti. Bylecede
millet; padiah ailesinin kendilerine bir emanet olduunu ve onlara sahiplenmek
gerektiini idrak ne bu samala pirim vermedi. Teklif sahibini vatann baka
bir kesinde inzivaya etme inceliini gsterdi. 1924'Ier Trkiye'sinde gecenin
yarsnda bir kanunla 623 yl hizmetinde olduklar milleti ve topraklarn birer
ferdi olan hanedan yelerinin vatan cda edilmelerini seyredenler, bu hanedann
yd ellerde ektiklerinin (ok minik bir ksm hari olmakla) bignesi olarak
yaamalar, 1658'lerdeki ced'lerinden insanlk asndan ne kadar geri
dtklerini gsteren bir misal sayyorum. eyh efendi'nin srgn, alm
mnakaa kaplarnn tamamnn kapanmasna kifayet etmedi. T ki, byk
vezirazam Kprl Mehmed Paa'nn bu mnakaalar bitiren mdehalesine
kadar devam etti.

Kprller Devri

Osmanl devletinin; 4. Murad'dan sonraki dneminin, 4. Mehmed'e isabet eden

blm, cidden drt mevsim gibidir. Kadnlar saltanat yaktrmas bu dnemin
balangcna verile*; ilimdir. nk sabi padiah henz yedi yandadr. lke;
Ksem Mahpeyker valide Sultan tarafndan niyabetle idare olunmutur. Bir
sadrazam resmi geidi yaand gibi, devlet idaresinde nice kahtricl
yaandndan adam ktl ile kar karya kalnmt buna bal olarak var
olanlar, yerlerini doldurmay reninceye kadar, sefinei devlet hayli hr-
palanyordu. Yllar getike valide sultanlar aralarnda giri-dikleri nfuz
kavgasnda hayli mesele kmasna sebeb oluyorlard. 4. Mehmed; km
olduu tahtn sadrazam olarak karsnda Mevlevi Dervi Mehmed Paay
bulmutu. O dahil onbir veziriazam altrdktan sonra, dzineyi yni onikiyi
bulduunda karsnda ya yetmii am bir ihtiyar delikanl buldu.
Bunun gayret ve salabeti sayesinde, devrinin parladn grd. Fakat bu
tyindeki isabeti evveliyetle Hatice Turhan Valide Sultan Hz. lerine teslim
olunmas gerekir.. Din fakat yal vezirin sadaretinin balang trihinin;
15/eyll/1656' olduunu gryoruz. Aziz ve byk milletimiz, eski devirlerde
Ftihler yetitirirken, artk kurtarclar yetitirmeye balamt. Kprl Mehmed
Paa geldii sadaret makamnda, kapdan derya messesine gz attnda, eydi
Ahmed Paay vazifeden almt yerine de, Topal Mehmed Paa bu greve
atanmt.
Kprl Mehmed Paann donanmann bana getirdii ada Topal Mehmed
Paa, byk ve srarl almalarla kalyon, kadrga ve mavnalardan meydana
gelen bir donanma inaya muvaffak olduu gibi bu gemileri denize salp derhal
anakkalede ki savunmaya g katmak iin yola karmt, apdan Paa 36
kadrga ile 4 mavna'y alarak Rodos Adasna gitdi. Maksad hakikisi Girid'e
deitirme birlii gtrmekti. Yolda rastlam olduu Malta korsanlarna aid
kalyonu batrd ve bir ka yldr denizde galibiyet duraksamasna, bir haftaym
iln etdi. Sakz adasna yanatnda mevcud askeri, gemilere ald bylece Gird
Adasna dmen krlmas emrini verdi. Kendisi ise Sakz Adasnda bulunmay
tercih etdi. Gnderdii filo ise Girid'e varamadan dnmek mecburiyetinde kald.
Sadrazam Kprl Mehmed Paa, anakkale tahkimatn glendirme
gayretine ek olarak da, Boaz yaknlarndaki adalarn devleti liyenin olmas
gerektiini stratejisine dahil etmiti. Btn bunlarn istenmesinde de, emsi Paa
komutasnda 19 kalyon, 10 mavna ve 3 kadrga ile 1 ".O nakliye gemisinden
kurulmu bir filonun ilve kuvvet olarak gelmesi hayli rol oynamt.
anakkale nlerinde, abluka lemini gerekletirmeye almakta olan Venedik
donanmasnn en byk sknts, su temininde urad mklatd. Ancak bu
arada da bol ami-ralli Venedik donanmasnda, byk amiral arasnda eke-
memezlik bulunuyordu. Bunda Venedikli denizcilerin kendilerini denizlerin
ftihi grmelerinin pay hayliydi. Biraz da bu ekememezliin kayna Papa'nn
ortak donanmaya, kend inisyatifiyle Amiral Bechiy'i bakomutan atam
olmasyd. Lazzaro Moenigo Venedikli amiral olarak, bana gelmi bulunan
Bechiy'i ve forsunu selmlamad gibi, ziyaretine gitmeyip bir zabit
gndermekle iktifa etmesi hasebiyle soukluun trmanmasn temin ettii
anlalyordu.
Bechiy'i bu soukluu: "Venedik Cumhuriyetine nasl hizmet edebilirim?"
sorusuyla ortadan kaldrmak istemisede, Venedikli amiral kendini mttefik
donanmann gerek komu- olarak grdnden, bu centilmenlik salvosunu pek
takmad. Grdnz gibi sevgili okurlarm; insanlar her ta raf da ayn
davranlar sergiliyor. Bizim derya kaptanlar biribirleri-nin ayaklarn
kaydrmak iin eitli dolaplar evirirlerken, gayri mslimlerin dnyasnda da,
kin, adavet ve ekeme-mezlik hassalar mcadeleyi i yapda srdrtyordu.
Amiral Moenigo; donanmann byk ihtiyac olan su temini iin, bir ka tane
ektiri tbir olunan kk gemiyi ve bir miktar askerle birlikte Soanhdere
sahiline gndermiti. Gemiye su alnrken, muhafz gurubu olarak bir tedbir
nbeti aldrmt. Osmanl fedaisi bir ka yz kii bunlarn stne savlet etmek
suretiyle yrdnde Venediklilere kamak yolu grnm, bu hli mzakere
iin mttefik donanmasnn yetkilileri toplanarak bir karara varmay dnp,
eyleme getiler. Btn bunlar olurken; Venedik gemilerinde ve bu gemilerin
buiun-duu cenahda mthi bir susuzluk kuyusuna yuvarlanmiar-dki, Osmanl
donanmasnn birdenbire gzkmesi ve demir atmas Moenigo'nun yapaca
artk btn gemilerine, su bulmalarnn temini iin imdiki ad Gkeada olan
mroz Adasna sevketmekti. O da yle yapmt.
Kprl Mehmed Paa; anakkale tahkimatna daha fazla nem verdiinden,
Moenigo ve gemilerinin mroza gitmelerini frsat sayarak zayflam mttefik
donanmasnn da stne gitmeyerek, belki de kolay kazanaca bir zaferden
feragat ediyordu. mroz adasnda ihtiyacn tamamlayan Moenigo'nun gemileri,
eski cenahlarna avdete koyulduklarnda, donanmay hmayun, ald rzgrn
yardmyla, dman donanmas zerine akmaya balad grld. Battaga adl
Venedik mavnas, 3 adet Osmanl kadrgasnn ricatn gerektirirken, iki
kadrgamzn kendisine rampa yapmasna engel olamad. Kumandanlar Hali! ve
mer reisler olan bu mavnalar Battaglia'y teslim alrlarken, Battaglia'ya
yardma gitmek isteyen mavnalara da Sleyman Reis'in idaresindeki mavnann
engel olmay baard grld.
fSihayet; mttefik donanmas, Osmanl gemilerinin yarmakta pek zorlanmad
hle geldii grld. Bunun sonucunda emsi Paa komuta ettii gemilerle
sava kazanmt. Bunun neticesi de Boazn kontrolnn yeniden inisiyatifimi-
ze gemesi oldu.
Ali Haydar Emir Alpagut'un; "Trihi Bahri Sahifeleri" adl kitabnda
yazdklarna gre, anakkale nnde yaplan savan fiilen muharibi
olmamasndan dolay, sadnazamn kendisini mahkum edecei endiesiyle,
donanmasn ald gibi firar dnm olduunu, bu dnceyi istihbar eden
Kprl Mehmed Paa olaya suhuletle yanap, ne kamaya frsat brakt, nede
donanmann karlmasyla milletin urayaca zarara msaade vermedi.
Kendisine gayet iyi davrancn Kprl Mehmed Paa, Topal Mehmed Paann
kuvvei m-neviyesini takviye ettiinden baka Bozcaada'y istirdat etmesini
tleb etdi. Bozcaadann karsnda bulunan Anadolu sahillerine asker yan
sadrazam, Topal Mehmed Paann 86 adet hafif teknesi ile ok gemeden adann
igali yerine getirildi. Takvimler bu anda 31/austos ile l/eyll/1657 senesini
gstermekteydi.
Topal Mehmed Paa; 13/eyll/1657'de yolunu Limni Adasna evirdi. Bu ada da
mdahil olarak karsna kan, Franesko Morosini komutasndaki 15 gemiden
mteekkil Venedik filosu iin 65 gn uzamasna sebeb oldu. 15/ka-sm/1657'de
ise, Limni Adas istirdat olunmutu. Osmanl ve Venedik donanmalarnn,
anakkale nlerindeki son arpmalarn tekil etti bu muharebe. nk byk
bir stratejist lan Sadrazam Kprl Mehmed Paa, sahil boyunca ve ka-fa
istikametinde yapt gzlemler sonucunda, Seddlbahir v^ Kumkale surlarn
tesis iin karar verdi. Bu karar saraya bildirildiinde, Hatice Turhan
Vlidesultan kendi parasn bu lrnara tahsis etmekte hi gecikmedi. Derya
kaptan seleflerrinden Ali Paann bu inaat, ok ksa zamanda bitirmesi, takdire
mcibdir. Bu hzla gitmesi donanmamzn Girid meselesini de halledilecei
intiban uyandrdn grmezden gelemeyiz. Ancak devletler aras her trl
mnasebetlerin srprizler yapmasn tabii grmek icb eder. Bu hususdada
merhum Bykturul amiral, deerli almasnn 2. cildinin 151. sahifesinde
unlar beyan eder: "Avusturya sava almam olsayd Kprl Mehrned Paa
belki de Girid Adasnn geri alnmasn da ksa zamanda salayacakt. Lkin Ve-
nedikli'ere mttefik olarak karadan savaa katlan Avusturya, Osmanl devlet
adamlarnn btn dikkatlerini kendi zerine ekmi ve bu halden de en ok
Venedikliler honut kalmlard. Bylelikle Girid sava 1666 ylna kadar
srncemede kalmt. Bu uzun sre iinde srasyla derya kaptanl yapm
olan avuolu Mehmed Paa, Kk (Deli) Hseyin Paa, Kse Ali Paa,
Hsameddinolu Ali Paa, Hsameddin Beyolu Abdlkadir Paa, Merzifonlu
Kara Mustafa Paa, hep tersanede kalmlar ve Girid ikmlini hep kaak nakli-
yatla yaptrmlard. Buna karlk Venediklilerinde; denizlerde eskisi gibi aktif
bir hareketleri grlmemiti." Bu mtalaa zerinde bir miktar durursak u dersi
karabiliriz.
Osmanl donanmas kuvvetli olduu zamanda, zafiyete dt zamanda zuhur
edecek hal seferlerini geciktirmeye, birlikteliklerini nlemeye, gayret
sarfetmesi gereken dneme girmiti. Teesss etmi mttefik donanmas ticaret
yollarn Osmanl tasallutundan kurtarmaya hasretmiti. Her iki tarafda biribirini
bitirecek savan mmessili olmamaktaydlar.
Halbuki; Karada vukubulan savalarda bu amac grmek kabildir. Fakat sunuda
hatrlamak gerekmektedir ki, gerileme devrine girmeden duraklama dnemini
yaamak nisbeten || mhim seferler yaplmasna ve bunlar zaferle bitirmek
gibi basanlar grld. Osmanl ordusu; Kprl Mehmed Paann ^ar bek'ya
irtihalinden sonra merhumun olu, Fzl Ahmed paann komutasnda,
milletimizi midvar klan hareketlerin devamnda byk bir rol stlendi. 1661
ekiminde makam sadarete gelen Fzl Ahmed Paa, tam be yl Avusturya
devleti ile becellemekten Girid'e fazla zaman ayramad. Vasvar'da;
30/ekim/1666'da, Osmanl Avusturya bar akte-dilince sadrazam, Girid
zerine her geen gn dozajn arttrarak dmee balad. Venedik; Girid'e
eilen sadnazamn durumunu istihbar ettiinden senatolarnda ald karara
msteniden stanbul'daki elilerine talimat vererek, sulhun teminine yarayacak
almalar yapmasn hatrlatmlardr.
Muhterem okurlarmz; baz meselelerde devlet politikas uygulamasna
giriildimi, artk efkr umumiye o meseleyi bykler bilir demek suretiyle,
kendilerine verilen bilgi kadaryla iktifa ederdi. Haberleme aralarnn
gnmzle kabili kyas mmkn olmayan durumu, milletin devlet adamlarna
olan itimadn sarsacak bir tesir gsteremiyordu. Nitekim; Fzl Ahmed Paa
kapdan deryala getirdii, Kaplan Mustafa Paaya, daha 1662'de tersaneyi bir
gzel faaliyete hazrlamas ve gemi yapmna hz vermesini padiah 4. Meh-
med'den ald talimat zerine emretmiti.
Bunun zerine sabrla ve sebatla gayret gsterilmee baland. Yakn
trihimizde rastladmz Kbrs Adasna 1974'de yaplan anfibi hareketi
neticesinde, zaferimizi gz nne alrsak Johnson mektubuna muhatab olan
smet nn'nn, karma gemileri yapmak bu ihtiyacn giderilmesine iareti de,
1964'de vukubulmutu. Deniz kuvvetleri de bu hususda tersanelerini harekete
geirerek, iaret edildii ylda, bir tane bile mevcud olmayan karma gemilerini
1974'deki indirme karma hareketinde, mebzul miktarda kullanma imknmz
hsl oldu. Bylecede Fzl Ahmed Paann 1662'de ald tedbirlerle,
1964'ierde balatlan tedbirlerin biribirine yakn olmas aradaki 302 sene sonra
grlen fark sadece teknolojik deiimlerdir.

Fzl Ahmed Paa Girid'de

3/kasm/l666'da Kprlzde Fzl Ahmed Paa Girid'e bizzat gelerek, komutay

yed'ine ald. Bu srada Donanmay hmayun ise karsnda hi bir maniaya
maruz kalmadan, gemilere ald kara askerini, Girid'e getirmeye muvaffak ol-
mutu. stelik; lojistik faaliyetlere s olarak da, Eribz, Go-los ve Selanik
tahkim olunmutu. Takvimler "16/ma-ys/1667'yi gsterirken Osmanl gc
Kandiye nndeki hamlelerini iddetlendirmi ve muhasarann da sonunun g-
rlmesi yaknlamt.
Ne var ki; Suda limannn Venedik tarafnca kullanlmas da, dmann takviye
almasna akbir kap olmutu. Kandiye muhasaras bu takviye alabilme
sayesinde, 2 sene, 4 ay, 11 gn daha devam etmi ve 27/eyll/l 669'a kadar sr-
mtr. Venedik taraf 28/austos/1669'da sulh talebinde bulunmutu slmi
anlayn emri olan sulh tekliflerine ack olma hlide devleti l'yenin bidayetten
beri iar olduundan grmelere balanmt. 5/eyll/1669'da imzalanan sulh
antlamas, yukarda beyan ettiimiz gibi Sancak Osma-n'nin, Kandiye burcuna
ekilmesi 27/eyll/1669'da salanmt.
Varlan antlama maddelerini drt kalemde zikre alalm.
A) Kandiye Kalesi; iindeki btn cephane ve silahlaryla Venediklilerce
Osmanl yetkililerine teslim edilecektir.
B) 21 sene sonra Suda, Spinalonga ve Karabusa Kaleleri, Osmanllara verilmek
zere, Girid Adasnn btn topraklar devleti l'ye ye hemen gemi olacak
C) Venedikliler: sava srasnda Dalmaya kylarnda igal ettikleri Kilis
Kalesini muhafaza edeceklerdi.
D) Venedik Senatosu, savadan nce Osmanl Devletine verdii harac
demee devam edecekti. Sahifelerimizde Girid fethinin teknik ve siyasal
akn verirken, deniz mevzu-unun mtehasss olan zevattan, merhum amiral
Afif Byk-turul'un aaya zetleyeceimiz mtaalasnada temas etmeden
geemedik. "Girid savana ilikin sz sylerken, tartmalar yaplrken, yazlar
yazarken akla gelen ilk soru, <sa-vam neden yirmi ikiyl gibi ok uzun zaman
srmesi ve bu kadar yllar iinde, ne Osmanl Devletinin ne de Venedik
Cumhuriyeti'nin kesin bir sonuca varamamasdr! Alman tarihi Ekkehard Eykof
un dedii gibi, sava sadece Ada'nn merkezi Kandiye Kalesini alp, vermemek
mcadelesiyle, toprak st ve alt mcadeleleriyle, srdrlmtr. Deniz de ise
harekt stratejisi olarak ileri bir s elde etmek gibi, ilkel bir strateji kural bile
dnlmemitir. Her iki tarafn yapt, ok ksr bir abluka harektndan bile
ibaret kalmamtr. Her iki tarafn ablukas da ok baarszdr. Her iki tarafda da
ciddi ve iyi dnlm bir sava pln yoktur. Savan btn hareketleri gncel
olarak dnlm ufak ufak ikml hareketlerinden ibarettir." Diyen, merhum
amiral Bykturul yukarya aldmz grlerine yle devam etmektedir: "Bu
soruya gereklere en yakn olarak yant vermek Osmanl Devletinin; kuruluuna
kadar geriye gitmek, gerektir. nk; Osmanl Devleti denizlerdeki
mcadelenin ve deniz ticaretinin, korsan mcadelesi etkisinde yapld bir
dnemde kurulmutur. Tarihilerimiz; sadece Osmanl Bizans ilikilerini esas
aldklar iin, kursan savalarnn etkisini dnememilerdir bile. Halbuki
yabanc tarihiler; korsan savalarnn etkisine byk nem vermiler ve bundan
tr, evvelce belirttiimiz gibi Osmanl Trihini, deniz olaylarn temel alarak
yazmlardr. Akdenizdeki korsan mcadeleleri, daha Osmanl Devletinin
kurulmasndan ok nce, denizci talyan cumhuriyetleri tarafndan Bati
Akdeniz'de balam; Venedik, Cenova ve Piza cumhuriyeti korsanlar teki
cumhuriyetleri denizcilerini ekarte ederek Dou Akdeniz'e gemiler; bura-dada
Venedik ve Cenova, Piza denizcilerini ekarte ederek, hal seferleri
erevesinde, biribirlerinin stne dmler, mcadeleler vermiler ve
biribirlerine kar savalar yapp, bu savalar erevesinde yaptklar ada
mcadelelerindede ilk nce Aydnolu umur Bey sonra da, Sultan Orhan'n kara
kuvvetlerinden yardm almlardr. Profesr Kamillo Manfro-ni'in belirttii gibi
bu mcadelede Osmanl Devletinin tek ans, ne Venedik nede, Cenevizlilerin
<birgn gelip Osmanl Devletinin korsan mcadelesine rakip olarak karlarna
diki-lebileceini tahmin edememeleridir. Ne Venedik ne de Cenevizlilerde,
byk topraklar istila etmek hevesi yoktur. Onlarn biribirlerine kar
mcadeleleri, kk kara devletleriyle, deniz ticaretini tekine kaptrmayp
kendisi almak iin, ticari mukaveleleri yapmak, deniz ticaret yollarna
hkmedecek ada ve limanlara yerlemekten ibarettir. Bizim trih otoritelerimiz;
bu dneme ilikin deniz mcadelelerinde <Osmanllar Ege Denizine egemen
oldu>, <Osmanhlar Akdenize egemen oldu> gibi deyimler kullanacaklardr.
Ama korsan dnemi deniz mcadelelerinde egemenlik sz konusu olamamakta-
dr. nk denizde zayf olan taraf da, kuvvetlinin ky ve denizyollarna aknlar
tertipleyebilmektedirler. Korsan savalarnn Osmanl Trihi zerindeki en
kuvvetli etkisi yle grnmektedir: <Anadodolu kylarna vaki olan, hristiyan
korsan saldrlarna hedef olmamak iin Osmanl Devletinin Trk unsuru,
dalara yerleirken, Rum unsuru, kylarda ve adalarda kalm, dolaysyla
Osmanl Devletinin ziraat, ticaret sanayii ve ticaret merkezlerini tutmutur.
Devletde bunlar silah altna almayp kara savalarm, Trk unsuruyla yaptka
ve zamann kara sava gerei olarak en atik ve cevval frk unsurunu
kullandka, birinci snf Trkleri, Avrupa ve /Asya'nn en uzaklarna datm
ve istil dnemi kapannca da yni birinci snf Trkler orada kalm ve ikinci,
nc derecedeki Trkler de, Anayurt olan Anadolu'da kalmlard. Durum
deimesinin ba sorumlusu Derya Kaptanl makamna gz diken sarayl
vezirlerdir. Onlarn; deniz sorunlarnn devlet ekonomisi, silahl kuvvet ve
sosyal hayat zerindeki etkilerini lmeye ve incelemeye lzum grmemeleri
kylarda olduu gibi devlet ekonomi ve donanmasn da deerli Trk
unsurundan yoksun brakmtr. Ege Adalarnda da Venedik tarafls Rum
unsuru, Trk unsurundan ok fazladr. Yurt indede deniz ticaretine Rum
unsurun hkmetmi olduunu ileri sren merhum amiral Bykturul, smail
Hakk zunarl'nin vefatndan sonra, TTK (Trk Trih Kurumunun)
nerettii, Osmanl Trihini devam ettirip, ikml eden Enver Ziya Karal'inda
ileriye srd u tesbiti yapyor: Napolyon'un Venedik Cumhuriyetini trihden
silmesinden sonra Osmanl Devletindeki Rum asll armatrler, btn dnyada
Venedik ticaret kolonilerini deitirmilerdir. Kuruluu srasnda Osmanl
Devleti nasl italyan denizcilerden yararlanarak kuvvet bulmu ise, Yunan
istikllindede donanmadaki Rum denizciler katklar iin Osmanl Devleti
birden denizlerde zayflamtr. Buna mukabil Osmanl Devletinde; kara
kuvveti, donanma yerine deniz sorunlarn da harelendirir fikri domutur. 1897
Osmanl Yunan savandan sonra, Osmanl Devletinde, donanma yerine,
demiryolu yapmak fikrinin domas gibi.. istikametinde aklamalar
yapmlardr. Bu nazariyeleri ileri srenlerin ifadelerine katlp katlmadmz
yerler vardr. Bizim bu fadeleri buraya al-rnamz, aykr grlerinde mtalaa
edildiin de, istifade edilmesi imknnn kabil olduunu ortaya koymaktr. p-
heyi, aratrmacnn enyakn arkada grmek icb eder. T ki; insaf ve adalet,
pheyi denetleyen birer murakabe sembol olarak, dima kendini hatrlatt
takdirde. Bu bahse dir grlerimize gemeden merhum Amiral Byktu-
rul'un bir hkm mesabesinde olan u satrlarna yer verelim: "..Osmanl
Devletinin kazand zaferlerin bile, Trk kannn fazla dklmesine, Trkiyenin
teknikte geri kalmasna ve barta da savata da fazla harcamalar yapmasna
neden olmutur. Girid sava da, bylece hem uzam, fazla harcamalara neden
olmu ve bundan sonra da Osmanl Devleti bu aday kendisine katmann yararn
elde etmesini bilememitir." Demektedir.
imdi yukardan beri merhum amiral Afif Bykturul'un iin mtehasss
olarak tenkid ve tahlillerine teknik olarak, sava iimi grm, muharip bir
denizci olarak kar kmak haddimiz deilse de, Osmanl Devletinin varolu
sebebi olan hususa aid syleyeceklerimiz vardr. Merhum amiral; Osmanl
Devletinin 17. asr ile birlikte deniz hkimiyetinin yava yava elden gittii gibi,
kara savalarnda da, bir gerileme yaandn pek hesaba katmamakta. Osmanl
Devleti; bir sng ucu gibi, avrupanin orta kapsna kadar dayandndan avrupa
devletleri her ne kadar kendi aralarnda da di-diselerde, hristiyan Papasnn
nclyle mslmanlara kar birleiyorlar, kalabalk ve gl ordularla,
donanmalarla vede 5. kol denilen iten kertme faaliyetlerine bavuruyorlard.
Hududlar iinde eitli prensliklerin, mmtaz eyaletlerin yer ald ve hayli
gayri mslim bulunduran devletin, 5. kol harektndan grd zarar hi kaale
almyor vede 20. asr ara ve gereleriyle, eitim metodu, yakn ve uzak
muharebe silahlan, haberleme imknlar demir tekneler ve bilhassa denizaltlar,
gl dizel motorlu gemilerle yetierek, yelken ve krek dnemini tenkit ne
dereceye kadar ciddiyet arzeder. Bykturul amiral, gerek Venediklileri
gerekse de Osmanl Devletini baarszlkla sulamak suretiyle ie zten eski
devire, bulunduu dnemden bakm olduunu dikkatli bir okuyucunun
anlayacan dnmtr elbette.
Akl mektebinin mdavimi, dier birtbirle, hi bir kayida tbi olmayan
anlaynda sahibi olarak gayri mslim avrupa, qeerli btn silahlan gayesine
varmak iin kullanrken, korsanlar organize ederken ve el altndan,
desteklerken, Kur'an Kerim buyruklarna, ehadisi erife hkm ve akla-
malarna bal Osmanl Devleti de, phesiz ki dnyev bir anlayn zebunu
olmayp, Rzai ilhiyi tahsil, Mevlnn adn ve nizamn dnya'ya yayma ve
duyurma greviyle mtehai-i olduundan, her eyi ince derinlemesine
hesaplama', ve tatbike ykmlyd. stil etdii lke insanlarn katliam etseydi,
belki avrupa da hristiyan kalmazd, amma Mevtamz zulme asla msaade
etmediinden, bizi altndan kalkamayacamz malubiyetlere duar ederek,
perianla drecek haller musallat ederdi.
Ayrca devlet ricali, Osmanl Devletinde her eyin bile zapt tutulan devlet
anlay tadndan hareketle, meydana gelmi her harakttan haberdar olup,
atacaklar adimlarda pek dikkatli atarlard. Nitekim Girid'in; ok uzun yllar, so-
nunda ele geirilmesi ne ihmaldir ne de kasta baldr. eitli coraf alanlara
yaplan saldrlar nlemek iin Girid zerindeki baskl muhasaray zaman
zaman gevetmesi icb halden saylmaldr. Merhum amiralin asla itirak
edilmeyecek gr kesinlikle Trklk unsurunu, bir mmet devleti olan
Osmanl Devletinde ne karma bakdr. Gya avrupallar bir izaha gre
mslmanlara Trk derler, onlarn Trk demeleri mslman demek istemeleri
eklinde telkki edilmise de, batllar islmda rklnda iddetle yasaklanm
olduunu, islm ittihadnn bundan dolay pek gzel gerekletiini grm
olmalarndan dolay, Osmanl Padiahlarnn, bir Trk boyu olan, Kay airetine
mensubiyetini dikkate alarak, Trkler demek suretiyle, zamanla rklk empoze
edebilmek iin srarla bilhassa tarihi vede arkiyatlar, Trklk zerinde
durmulardr. 19. yzyln balarnda da, rkl Osmanl slm devletine,
bulatrmlardr. Ondan sonra ise rk anlay ban alp gitmitir. Venedik ve
italyan denizcilerinin ardndan Yunanllarn istiklliyeti sonrasnda denizcilikte
ad geen devletlerin dahi nne getiini ileri srmesi, zerinde kafa
patlatlmas gereken husustandr. 4. Mehmed dneminin aslnda sava yapma
asndan babas Sultan brahim tarafndan alm bulunan, Girid Fethi
dolaysyla balam olan ve genellikle Venedik ile gerek karada gerek deniz-
lerde tevali eden seri savalara inzimamen, 1672'de u veren Lehistan Sava, iki
safhada gerekleti. lk safhas baladnda sebeb olarak Ukrayna'nn
kazaklarnn, gerek Lehistan, gerekse Rus tecavzlerine kar, devleti liyeden
istimdatta bulunmasndan ve bu yardm isteine, Osmanl Devletinin icabet
etmesi hasebiyle devleti liye tarafndan almtr. Ukrayna Kazaklar riyasetini
zerinde tayan Do-rozenko, kendilerini bir sancak beylii statsnde Osmanl
Devletine balanmasn tleb etmilerdi.
Gerek Rusya gerekse Lehistan burnu dibindeki Ukrayna'y, Osmanl Devletinin
himayesi mnasna gelen talebi yznden cezalandrma mnasna iaret eden
tacizlerine baladlar. Ancak bir Osmanl mdehalesinin karsnda bilhassa
Lehistan kar koyabilecek ne g ne de taktie sahipti. Buna bal olarak
padiahn adamlarn politik yaklamlar kullanarak oyalama yoluna gittiler ve
hesaplarn da aniden Ukrayna zerine ullanma hesabna raptettiler. Hatay da
Osmanl serhaddine yakn olan Komanie Kalesini tahki- kalktklar esnada
yaplanlar padiahn kula ona eritiinden 4. Mehmed'i Lehistan'a sava am
olarak grver-clik. stanbuldan Komanie Kalesi zerine yrmek zere yola
karken, Krm Han' ve Ukraynallarn Dorozenko'ya kaleyi adres gsterip,
orada buluup Lehistan'n cezasn verelim dncesini, kuvveden fiile karmak
suretiyle ve niyetiyle, sadrazam Fzl Ahmed Paa ile Komanie nne gittiler.
Takvimler, 27/austos/1672'yi gsteriyordu ki, Lehistan'n etekleri tututu.
nk Komanie Muhasaras fiilen balad. Sekizinci gn ise kale Osmanlya
ram oldu. Hareketin devamnn Lehistan'n igali mnasna geldiini akleden
Lehliler, sava ubuunu, bar ubuuna tahvil iin hemen mracaatda
bulundular. 18/eyll/1672'de Pua ehrinde mzakereler nihayetlenip, imzalar
atld. Lehistanin yni Polonya'nn Podolya eyaleti de Osmanlya verildi. Ancak;
Lehistan kral kabul ettii artlan hvi bar antlamasn Diyet Meclisi tbir
edilen yetkili kuruldan geremeyince, vaziyet stanbul'a dnm bulunan
sadrazam Fzl Ahmed Paaya bildirildi. Ayn zamanda dman kuvvetleri,
Osmanl hududuna dalmak suretiyle bir iki kaleyi de igale muvaffak oldular.
Savan ikinci safhas bylece balam oldu. Hayret uyandran bir ey olarak
Lehistan'n bu cesareti zerinde durmak icb eder, tetkikte karmza bata
Papalk olmak zere, bir ok lke Lehistan' Dou Avrupa stnde sz sahibi
olmak isteyen Osmanlya engel olmaya altn gryoruz. Bu kar koyu
hareketine Eflak ve Bodan'a itirak etmesi zorlanmaya balad. Padiah bu
tedbiri hissettii iin her iki Voyvoda'y tyin hakkn kullanarak, kiileri
deitirdi, bunun sonucunda bu topraklarda aleyhine hareketi nleme-Ve
muvaffak oldu. Ukrayna'nn bu Osmanlya iltihak talebi Rusya'y harekete
geirmi ve ani bir saldn ila Kazak'larn stne ullanm ve bilfiil igal
balatmt.
Sultan 4. Mehmed soukkanlln hi kaybetmemi, bu Rus taarruzuna kar
bizzat yanndaki birliklerle yrye gemi te yandan da, Ruslar her sene bir
defa olsun atlarnn nallan altnda ineyen Krm Hn'na haber gnderip
Ruslarn stne gitmesini emrederek Ruslarn zerine gidip, Dorozenko'yu
muhasaraya alm Rusu, bahadr askerlerinin gl kollar cesaretle arpan
yrekleri ve bir yardm talebine cevap vermenin Mevlnn yardmn
yanbanda bilen insanlarn rahatlyla dman, ok ksa zamanda paraladlar.
ok gemeden Krm Hn'nn gelmekte olduunu da haber alan Ruslar'n
yapacaklar tek i lkelerine kamak idi ve onlarda yle yaptlar.
K mevsiminin gelmesi, Lehistan cephesinin Halep Valisi brahim Paaya
braklmasnn karar alnp, 4. Mehmed'in stanbul'a dn gerekleti. brahim
Paa da tempoyu biraz drmekle birlikte, Lehistan topraklar stne yrmeye
devam etmekteydi. Nitekim kirsekiz tane kale burcuna, Osmanl sanca toka
edildi. Tatarlar cepheyi terk edip gitmemi olsalard, belki de btn Lehistan
topra hakimiyeti Osmaniye'ye girecekti. Ancak Krm Hnlarnn bu davran,
yine her zamanki alkanlklar diye geitirilirken takriben onsene sonra
Viyana'da sergilenecek hanetin habercisiymi de bundan bir ders almay
dnememiiz.
Lehistan ile sulhun salan taa 1676'da vefat eden Fzl Ahmed Paann yerine
getirilecek olan Merzifonlu Kara Mustafa Paaya kald ki, bu sadrazam Podolya
ve Ukrayna'nn biz de kalmas artyla bar yapmaa mecbur oldu. Yoksa
Halep Valisi brahim Paann ftuhatna Krm hn yannda kalp yardmlarn
yapsayd, karmzda lkesi elinden alnm topra olmayp, sadece ad olan bir
devlet olacakt ki, byle bir idare ile bar antlamas yaplmaz ona stats belli
edilmi baz grevler verilirdi. Ne varki, Tatar byle bir frsat ortadan kaldrc
davran yaparken, balarnda Selim Giray bulunmaktayd.
Krm Hanlnn dima ihtilafa msaid zeminde birbirlerini ekemeyen
han'larla, yrtldn sylerken umumiyetle hnlar karlarnda ya eski bir
hnile yahut da mstakbel bir han ile mcadele vermilerdir. Tabiiki bu bar
antlamasnn tasdikini, Diyet Meclisinden geirmeye muvaffak olamayan
Lehistanl bar taraftan krallar ve onu destekleyenler, Osmanl ile savan
yeniden balamasyla karlamlard.
2. Lehistan savanda donanmamza da i dmt. nk bu safhada Rusya'da
savaa mdahil olmu donanmasnn Karadeniz'de skntlara sebeb olaca
uzaka ihtimal deildi. Savaa mdahil olan Ruslarn Karadeniz'e sahili y.-
maktan dolay donanmasnn nne, Osmanl Donanmasnn karlmas iktiza
ettiinden Mora Sancak Bey'i Kse Ali Paa, uhdesine Cezayir Beylerbeylii
verilmek suretiyle, Kap-dam Deryalkla vazifelendirilmiti. Vazifei asliyesi
evvel Karadeniz zerine gidecek oradaki Rus hcumuna ak sahillerimizi bu
tecavzden men etmeye almak, ayrca cepheye her eit sava malzemesini
ve takviye asker gtrmekti. Kse Ali Paa Baba Hasan Beyin komutasnda bir
miktar gemiyi Azak denizi kylarn muhafazaya yollamas iyi bir tedbirdi.
Kendisi de stne deni yapt.
Dnte ise; Karadeniz Erelisi civarnda, bir frtnaya yakalandlar ki byk
kayplar verdiler. Ali Paa derledii gemileriyle stanbul'a dnd ve evine
kapand. Az sonrada kederinden vefat etdi. Bu ztn yerine 1675 ylnda
Seydiolu Mehmed Paa Kapdan Deryalk grevine getirildi. Bu ztn da
donanmas, Karadeniz'de grlen frtnalardan birine yabaland. Akbeti Ali Paa
gibi oldu byk zayiat verdiinden, bunun yerine de 13/kasm/ 1677'de Kara
brahim Paa greve getirildi. brahim Paa, gemiten ders alan akil bir adam
olarak, kendinden nceki iki kapdan deryaninde bana gelenleri teemml
ettiinden, grevli olarak Abdlkadir Paay yerine vekil olarak donanmaya
gnderip, aya karada olarak padiahn yannda bulunmay tercihe bakt.
Sevgili okurlarmz; 1075/1665'de imzalanan Sen Gotard sava neticesi olan
antlamay, Avusturya mparatoru Le-opold'a imzalatan serdar ekrem Fzl
Ahmed Paa, bir tesadf eseri yenilmi sayanlarn da bulunduu savaa ramen
yle bir antlamaya imza atmt ki, sanki malup olan glib, glib olan
maluptu Mdekkik tarihi smail Hakk zunar-l, trihinin 3. cildindeki dip
notunda Askeri Mze_ Mdr Ferik Ahmed Muhtar Paaca kaleme alnm
olan "Sen Go-tarda Osmanl Ordusu" adl eserdende istifade edildiini
kaydetmi. Biz de; bahse konu kitab ilk defa ltinize edip, bu almamzn 4.
Mehmed blmnn son tarafna okuma paras olarak koymaa bylece de
savan arka plnn tam manasyla renilmesini temin bu tarz setiimizden
bu blmde bahse konu etmeyip bu izahat ile yetinelim dedik.
Sadnazam Fzl Ahmed Paa 1087 senesi abannn 26. gn 1676/4/kasm sal
gn dar beka eyledi orlu ile Kartran isimli mevkide bulunan Karabiber
iftliinde ve lmnde ya henz 42 idi. Arabaya koydular stanbul'a getirip,
enberlita karsnda Kprller Camii yanndaki st ak trbede pederi
Kprl Mehmed Paann yanna defnolundu. Yerine de senelerce kendisine
kaimmakamhk yapan, enitesi Merzifonlu Kara Mustafa Paa getirildi.
Ancak Kprller ailesinin iinde yetimi olmasna ramen kibirli, azametli
inat ve asla mlayemet sahibi olmayan bu Merzifonlu idi. Bylece de, kil,
mtevazi, gleryzl, yksek karakter sahibi Fzl Ahmed Paaya alanlar
Merzifonlu ile yapamaz hle geldiler. Merzifonlu Kara Mustafa Paann sadareti
iki gn sonra gerekleen tyinle yni 28/ka-sm/1676'da balad.

Sarkam Kazaklar Hatman

Doroenko bir bize, bir Rusya'ya yaknlap, ortalk kartran bir yapyla nice
kan dklmesine sebeb oldu. Son dayanak olarak Ruslara taraf olan Doroenko
Kazak Hatrnanl-nda braklamazd bu bakmdan yerine Zaparog Kazaklarnn
Hatman ken sonradan papas olup Yedikule'de mahpusa Konan Himilenitski,
kubbealtnn emri ile Rum Patrii 4. Par-tiniyos ile Divan Hmayun tercman
Mavrokordato tarafndan hapisten karlarak, Hatmanla tyin edildi ve
Kazaklarn yanna gnderildi. Tuhaftr ki, Doroenko'nun yaptn daha nce bu
Hmilenitsde yapmt. ehrin'in Ruslardan alnp gnderilen Hatmana teslim
edilmesi serdar, brahim Paaya bildirildi.
1677 senesi idi. Cehrin zerine gitmesi emredilen eytan brahim Paa, senenin
6. ay olan haziranda Cehrin Kalesini kuatt. Ancak kaleyi, Rusya Kazaklar ve
Alman askerleri savunduu gibi kalenin taraf bataklk olduundan, saldr
tek yerden yaplabiliyordu. Saylanda drt bini bulmaktayd. Bu kalenin
alnmas hayli zaman ve zorluklarn kmasna sebeb olmutu. 1677 hazirannda
balayan muhasara, fetihle neticelendiinde 12/austos/1678 olmutu ve ondrt
aylk die di bir mcadele verildi. Osmanl Ordusu bahse konu mcadelede
hayli zor durumlara dt. Bunlardan; Merzifon'u Kara Mustafa Paann
metaneti ve soukkanllyla syrgay baard. Cehrin Kalesinde otuzbin dman
askeri ldrld. 3/recep/1089/12/austos/1678'de Tasmin suyunu aan
Osmanl Ordusu Silahdar Fndkll Mehmed Aa tarihindeki bilgiye gre Rus,
Kazak ve aada adlar yazl eit-11 Tatar kuvvetiyle karlald ki tamam
ikiyzbin bulmak-tayd. Tatarlara gelince; Tura Tatar, Eker Tatar, Kazan Ta-
tan, Beyluk Tatar, Kalmuk gibi, krkdrt eit Tatardan bahseder Fndklk
Silahdar Mehmed Aa u da vard ki; Ruslar, 2. Bayezid dneminin hayli geride
kaldn gsteren bir grnt sergiliyordu.
Krm Tatarlar ve Osmanl askeri, bunlarn zerine yryp zi nehrine kadar
srdler, burada mukavemeti glendiren dman malup saylsada yok
edilemeyeceide anlalmt. Ordunun zahiresinin azaldda grlnce dman
kendi haline brakld. nce Osmanl askeri daha sonra Krm Han da geri geldi.
Veziriazam Mustafa Paa stanbul'a dndnde serdar ekremlik vazifesi Kara
Mehmed Paaya tevcih olundu. Kendisine Babadanda bulunmas talimat
verilmiti. Bosna Valisi vezir Defterdar Ahmed Paa zi Suyunun uygun
yerlerine iki kale yapmak emri ald. 1090/1679'da tamamlanm kabul edilen bu
kalelerede muhafz konduundan nisbeten biraz daha glce emniyet tedbiri
alnmt.
te yandan; Serasker Kara Mehmed Paa ve Krm Han'ndan gelen malumata
gre, Ruslarn hummal bir faaliyet iinde olduklar haber veriliyordu.
aban/1091/1680 eyllnde ricali devletde saraya davet olunarak, enine boyuna
mzakere olunmu vebundan da, padiahn bada olmas sefere g kataca
kanaatine medar olduundan, o yolda birlik hsl oldu. Bunun zerine Edirne'ye
doru yola klmtr. Rusya; Osmanl Devletinin kendi zerine gelmek zere
sefere ktn haber aldnda, ahsi dostu olan Krm Han' Murad Giray ile
temasa gemek suretiyle bar yolunu ama gayretine girdi.
Nitekim bu teebbs Kur'an emri msalaha isteyene bunu konuma ans verin,
tavsiyesine uygun hareket eden devletin, 22/muharrem/1091-13/ubat/1681'de,
oniki maddeden mteekkil, yirmi sene mddet geerli olacak sulha imzalar
atld. Bu sulh antlamasna gre bizim zi dediimiz
Dinyeper nehrinin sandaki yerler biz de, Kiyef ve bir ka palanga ise Ruslarda
kalp Potkal Kazaklarna, Karadeniz'de balk tutma msaadesi bunun iinde yer
alrken, Kiyef Kalesi jle Potkali Kazaklar snrna kadar olan sahada her iki
devlet de kale na etmeyecekti. Bu arada Krm Han'nn, Rusya zerine
aknlarna son verilipesir alnm olanlar serbest braklacakt.

Avusturya Seferine Giriin Hikyesi

Fazl Ahmed Paann dar bekaya intikalinden sonra Orta Macar Beyi'nin olu
Tkeli mre nasl bir yol bulduysa, eitli hediyeleri hmil olarak, gnderdii
rical ile sadrazam Mustafa Paaya bavurmutu. Bu bavuruyu deerlendiren
sadrazam, Tkeli mre'ye Orta Macar Kral unvan verecek, berat ve
ahidnmeyi padiah 4. Mehmed Han'dan istihsal eylemiti. Girmi olduu,
Osmanl himayesinin verdii lezzet ve hamilerine olan itimat, bayrana "Allah
ve Vatan in" yazsn koydutturacak kadar sevince dalmasna sebeb olmutu.
Pe-indende, Avusturya mparatorluuna ait topraklara tecavze koyulduu
grld. Tkeyi bu tecavzlerde Osmanl kuvvetlerini de beraberinde
gtrd ileri srlmeye baland. Acaba bunun asl hangi merkezdeydi. Acaba
bu ii Tkeli, kendinden mi yapyordu? Yoksa sadnazama sokulduunda
Avusturya seferi ihdas etmek iin mezkr devleti de rahatsz edip bu tecavzler
hasebiyle Avusturya'nn kendisine saldr veya devleti liye nezdinde ikyet
edip, bir Osmanl Avusturya krizi karmak veyahutda Merzifonlu Kara Mustafa
Paa, Kaanuni Sultan Sleyman Han Cennetmek-nn fetihe muvaffakiyet
bulamad Be'i, yni Viyana'y Osmanl klcna ram etmek ve dnemini bu
fethin ftihi olarak anlandrmak arzusunun getirdii, uzun fakat hayli tehlikeli
bir plnam dayanyordu Tkeli'nin, Osmanl bahadrlarnn da iinde bulunduu
taciz hareketleri yine arpk bir mantk ile baktmzda Tkeli, askeri
birliklerinden birini, Osmanl askeri birlii kyafetindemi bu aknlarnda
bulunduruyor ve .dman benim yanmda, Osmanlda var diye kandryordu?
Bununda nazar itibara alndn trih kitaplarmzda, tetkik ettiim kadar ile
grememi bulunmaktaym. imdi hl byleyken; Avusturya mparatorluk
bavekili devleti liyeye mracaatla, Tkeli ile alakal ikyetler sylenmisede
ve buna en st seviyede muhatap olarak sadnazamn olmas ve "memleketlerini
almak isteyen kimselere karmayz" demi olmas ortadayken, bunlar padiaha
hi bahsetmemesi, devleti liyenin sadnazamna tanm olduu vsi yni geni
selahiyet iinde hareket salam olmasnn, kendine kazandrd bir anlay
olarak kabul etmemiz kabilse de, padiahlarnda uan kutan haberdar olmaya
matuf istihbarat sistemi, vezirini bu cevaplar vermi bir kimse olarak bilmesi
gerektiini aklmza getiriyor ve bu akl bu ihtimali gayri kabil grmyor! Nevar
ki; sadrazam Paa, belki de padiahn zerinde hsl ettii yksek itimat
sayesinde, durumu siyaseten izah ve kabule muvaffak olmutur diye de dnp,
kabullenmek olabilir!
Zten trih okuru, bir papaandan ziyade art eksi mtalaalar yrtmek suretiyle
itigli trih olursa iyi bir sentezci olma kabiliyeti kazanabilir. Nitekim ok
gemeden; Tkeli mre, sadnazama bavurup, Avusturya igalindeki, Flek ve
Honad, Kaav veya Kassa'nn istirdat iin yardm istedi. Bilhassa Kaav, Orta
Macar krallnnda merkezi idi. Bu bavuruyu sadrazam, Vasvar
Antlamasnn mddetinin dolmasna iki sene gibi nemli bir zaman dilimi
variken Tkeli'nin elisini, elinden tuttuu gibi, huzuru padahiye kard. Padi-
ah ise burada yardm vaadini eliye ifade etdi.
Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa bu vaadin arkasndan Avusturya ile
Orta Macar krall arasndaki ihtilafa, mdehale etti. 1092/abanl681 austos
ay iinde Varat Beylerbeyi, Hasan Paa, serasker tyin olunup Eri ve Ta-
nnvar Beylerbeyleri, Erdel kral ve birer miktar da Eflk ve Bodan
kuvvetleriile beraber, onbebin kiilik kuvveti olan Tkeli mre'de birlikte
olduu halde hareketi balattlar. Avusturyann elinden baz beldeleri alp
Tkeli'ye verdiler. Askerler ise, her biri slerine dndler. Avusturya imparatoru
Leopold, olanlar haber alnca ve askerlerin slerine dnm olmasndan da
mstefid olarak, harekete geti. Sonunda da hayli yeri Tkeli'nin elinden geri
alma baarsn salad. Bunun sonucunda da, Avusturya Osmanl sava kanl-
maz hle geldi. Nitekim;1 Macarlarn balayan feryad, Osmanl devletini
padiah katnda vaad ettii yardmn gereini yerine getirme merkezine oturttu.
Bunun da neticesinden olduunu gzleyebildiimiz serasker tyini yapld. Bu
sefer grev Budin Beylerbeyi brahim Paa'ya tevcih edildiine hid olundu.
Yeni serasker ilk i olarak ekiya yata hline gelmi bulunan Honad Kalesini
nce istila ondan sonra da berhava ettirerek hk ile yeksan eyledi. Oradan
hareketlede Kaav zerine yrd grld, Imre bundan pekde menun olarak
onbin kiilik bir kuvvetle seraskerin yannda yer ald. Byle bir g karsnda
Kaav iki gnde dayanma gcn tketti. Bylece teslim oldu. Yaplan icraatn
en mhimi, Kaav'da Orta Macar Kral unvann burada bana tac giyerek,
Tkeli mre'nin tatmas oldu. Serasker Paa, Osmanl Devletinin olup,
Leopold'un askerlerince igal edilmi bulunan Fiek Kalesi zerine gitdi ve on-
be gn sonunda Osmanl klc eski kalesini istirdat etmeye muvaffak oldu.
Ancak serasker Paa, buray da ykp, dzle-mek yolunu seti. 3/ubat/1682'de
Avusturya mparatoru Leopold, Kont Aiber d Kaprara'y eli olarak Osmanl
Padiahnn nezdine gnderdii grld. Padiah; eliyi hkmetle grn diye
sadnazama sevketdi. Bu srada ise takvimler, 4/c. ahiri O/haziran/l 682'yi
gsteriyordu. Bu srada ise; Yenieri Aas Bekri Mustafa Paa'nn dilinde
yenieriler; "Padiah bizi neye besler, oturmaktan bktk, ktrm olduk! Cenk
isteriz. Sen Gotarda kalan elbiselerimizi varp dmandan atalm" dedikleri
grlmee balanmt. Yenierjlere sylettirdii dnlen bu szler padiahn
kulana eridiinde, 4. Mehmed sulhun terkine izin vermedi. Sadn-azam, bu
vaveylalara padiahn otuziki yana gelmi olmasnn ve eyrek asrdr tahtda,
olmasnn getirdii tecrbe hasebiyle ehemmiyet vermemesi zunarl smail
Hakk Bey'in TTK'ca yaymlanm deerli trihinin 3. cilt 1. ksmnda sahife
427'de aynen yle bir ifade ile yorumlanmakta: ".veziriazam bu sefer hiyleye
bavurdu. Serhad Beylerine ve Valilere yazarak oralardan, Avusturyallarn
taarruzlarna dir, sahte feryatnmeler getirterek padiaha arz etdi. bununla
beraber sulhu bozmamakta srar eden padiah] harekete geirmek iin,
krslerde vaizlere ve htt, padiahn hocas Vni Efendiye vaazlar, yaptrd ve
bylece muharebeden ekinen 4. Mehmed'i kandrp, hazrla balad."
Muhterem okurlarm; merhum Gzunarh'nn bu hususda verdii malumat
hide yabana atlacak tiplerden bir malumat olmad gibi insan tabiatna da
mugayir bir hlden deildir, umumiyetle bir grevliyi yerine gelmek suretiyle
takip eden yenilerin kkl deiiklik adna hayli gzel ve nfi yni faydallar da
ortadan kaldrd gemite ve gelecekde ahit olunan hakikatlerdendir. Bu
hususda anl trihimizde nice misller vardr. Hele hele, Merzifonlu Kara
Mustafa Paa; ocuk yandan beri bir evld manev olarak aralarnda byd
Kprller ailesi iinde babas yerine koyduu Mehmed Paa ve onun hayrl
olu Fzl Ahmed Paann baarl sadaretlerinde, Osmanl Devletini izmihlal
ukurundan, zirvelere ycelten neticesinin ardndan, bu Kprller ailesinin bir
damad makamna erimilii ve Fzl Ahmed Paann uzun sren sadaretinde
kendisine mavirlik, serdarlnda kaimma-kamhk yapm ve vazifelerde
gsterdii muvaffakiyet neticesinde kaimbiraberinin dar bekaya intikalinden
sonra vezareti makamna irtika etmesi Merzifonlu Kara Mustafa Paada
seleflerinin baarlarna baar eklemek niyyet ve gayreti olduu gibi onlar
tanzir etmek, onlar amak arzusu ile yanp tutuduu ileri srlse pekde yalan
saylmaz.
Bunu temin iinde bavurduunu yukarda smail Hakk merhumun satrlar
arasnda grdmz hiyleye hak vermemekle birlikte yaptn iyi niyete
vermekten baka bir eye de hamledemeyiz. Amma neticede Bei alamam olan
Koca Kaanuni'ye sebkat etmesi, ona Viyana fethi ile stn gelme arzusu tam
da olsa nihayet bu devlete bir hizmet dncesine dayanmaktadr. Diye bir
mtalaa ile burada beyanda bulunmaya cesaret ettikki belki dnce dnyamza
bir fayda salarz.
Evet! imdi veziriazamn arzu ettii Avusturya savann temini babnda neler
yaptndan da baz arpc vakalar nakile geelim. Osmanl Devlet ynetiminde
reislkttapln bu gnk dileri bakanl mesabesinde bulunduunu hatr-
latma lzumunu grmyoruz ancak sadnazamlarn bu vazifede bulunanlara
gnmzde olduu gibi tesiratnn da olduunu hatrlatmadan gemeyelim
dedik, nk veziriazam bu hususda Reislkttab stanbula gelmi bulunan
eliyle grmek zere, vazifelendirirken asl maksadysa, savamak
olduundan ii yokua srmek iin, eski antlamay teceddt yni yenilemek
iinde Yankkale'nin Osmanlya terkini, sefer hazrlklarnn masrafnn
tazminini istemesini teklif ettirdi. Avusturya elisi, bunun ne maksada geldiini
anlama-, yacak kadar aptal olmadndan, reis efendiye: "Benim imparatorum,
bana vakti dolmak zere olan bir antlamann yenilenmesi iin talimat verdi.
Yoksa mal ve memleket ver diye gndermedi. Cevab verdi. Yine: Silahtar
Fndkl'l Meh-med Aann trihinde, yle bir bilgi gryoruz: ".slm eriat
zere boazna bez balayp aman diyene kl olurmu? zerine sefer cizmidir?
diye bir vasta ile eyhlislm Efendiden fetva istedi ve bu suretle sefer caiz
olmadna dir fetva ald ve gsterdi ise de, Kara Mustafa Paa aldr etmedi
ve eliyi gz hapsine aldrd" der.
Yine 4. Mehmed ve maiyeti k geirmek zere Edirne'ye gittiklerinde gerek
Avusturya'nn dimi elisi gerekse de, zel elisi Edirne'de mlki olduklar
padiahn bulunduu ehirdeki temaslardan bir ey karamadlar. 1093/aralk
1683' gsteriyordu.
Yalnz sunuda asla unutmamak lzm gelirki dini mbini slm indinde en
makbul ibadetlerin banda cihad gelir ve devleti liye bu hususda bilhassa
hristiyan dnyasna kar gerek teblici olarak gerekse de onlarn, islm dini
zerine garaz ve kinlerine dmanca saldrlarna, imn dolu gsn siper
etmi nice evldn, gzide kahramanlarn feda etmek gibi ahikalar meydana
getirmeye muvaffak olmutur.
Tabiiki bu tebli ii zaman zaman dman stne gitmekle, vakit vakit de,
onlarn taarruzlarna kar koymakla ola gelmitir. te harp sanat, devlet
ynetiminin tecrbe didele ri, mmkn mertebe hereit art gz nne alm
olarak meselelere strateji ve taktiksel adan yaklarlar. Meseleye yukardaki
kritiimiz iinde baktmz takdirde, aslnda Mer-zifonlu Neme'yi yni
Avusturya'y pek uygun zamanda yakalamt.
nk Avusturyay otuz sene savalarnn akabinde yakalam idi. Belki de,
sadrazamn niyetini oktan anlamasna ramen yinede sulh iinde devam
etmeye arzu etmesi, pek sulh severlikten deil, tam tersine savamak iin hli ve
orta olmamasndan kaynaklanyordu. Sadnazam; tesbitinde isabet etmi
olabilirdi fakat Avrupay bu tarz tehditin zaman kaybna vakti yoktur. nk
Viyana Avrupaya alan mhim bir kap sayldndan savunmaya ortak temini
mutlakt. Nitekim de; kendinden emin olarak yerinde politika retmeye
uraan Osmanl entelijansyas farknda olmadan, Papa 11. nnosan'n
teebbs ile bat hristiyan dnyasn birlie doru itmi olduunun akbetini
hesaba katmaz bir anlay sergilediini sylemekten kendimizi alamyoruz.
Daha nce vukubulan Osmanl Lehistan savanda, Jan Sobiyeski'nin feryadna
kulak tkayan Avusturya'ya gcenik Prens Sobiyeski, birlie katlnca Papann
etekleri zil almaya balad nk gcenik olan bir devletin ve reisinin maziyi
brakp ati'ye yni gelececee bakmas, nnosan'n almalarna evk,
davetlerine cevab msbet verenlerin oalmasn salad grld.
Halbuki Merzifonlu yldrm hzyla Be'in yni Viyanann stne dmeli
darbesini vurmalyd ve byle yapmaynca da, faturas hayli pahalya ml oldu.
31/mart/1683'de Avusturya Lehistan arasnda savunma antlamas imzaland.
artlar ise; Lehistan, savan sonuna kadar Avusturya ile beraber hareket edecek,
verecei krkbine yakn askerin komutas Leh kralnda olmas eklinde karara
balanmt. Osmanl Devleti malubiyete duar edilirse, Buca muahedesi
gerei, Osmanlnn eline gemi bulunan yerlere ilveten Eflk ve Bodan dahi
Lehistana verilecekti.

Viyana Seferi Savaa Kitlendi

Yenieri Aas Bekri Mustafa Paa; Edirne'de bulunan Avusturya elisini yanma
celbederek, gryorsunuz zerinize gidiyor ve size son defa
sylyoruz:Yamkkaleyi teslim edin sulh yenilensin! Dedi. Ancak Avusturya
elisinin cevab hayli cesurcayd ve unlar syleyerek Bekri Paay artt:
"Kaleyi kl ilealabilirsiniz. Buradaki szle kale verilmez" dedi. Bylece
22/muharrem/1094-21/ocak/1683'de padiah tular ekilerek seferle vazifeli
olanlarn, Hdrellezde yni 6/maysda Belgrad'da toplamalar hakknda her
tarafa ferman liyignderdiler. Bu arada padiahn da, Belgrad'da Kalmak
suretiyle hareket edilirken, sadrazamn serdar ek-rem sfatn hiz olmak
suretiyle ileriye gitmesi karar altna alnd. 1683'ubatnn sonunda Edirne'den
hareketle, 3/ma-ys/1683'de Belgrad'a varld. Lehistan Avusturya antlamas jse
31/martta imzalanmt. Sadrazamn komutasndaki ordu, o gne kadar tanzim
edilen, asker mevcudu olarak en kalabalyd. Kapkulu Yayalar denilmi olan
yenieri, cebeci ve topularn yekn altmbini buluyordu. Onbebin, kapkulu
svarileri diye bilinen Atl Blk gurubunun sayyd. Krm Han'nn kuvveti
ellibin ve Orta Macaristan Kralnn yirmibin kiilik kuvveti hazrd. Bunlara
ilveten de, bin Msr askeri, beyz kiide am askerinin yannda bulunuyor,
Erdel, Budan ve Eflk voyvodalarnn onarbinden, yekn otuzbin askerini de
topladnda yzyetmisekizbinbeyz (178. 500) buluyordu. Ordunun savaan
gcnn miktar yzellibin olunca, btn say beyzbini amaktayd. Silahtar
Trihi seferde ellibin de araba bulunduunu ifade eder. Sultan 4. Mehmed'in
sadrazamna tenbihi Yankkaleyi almanz ondan sonra hl ne gsterir bilinmez
fakat arkada dman komay hibir zaman nemsiz sanmayn eklindeydi. Beri
yandan Reislkttap Mustafa Efendi ise hakikaten muazzam orduyu mahede
edince, sadrazarna, bu kadar gl ve kalabalk bir ordu ile insan heryeri ele
geirir diyerek Merzifonlu'daki enaniyeti haylice okadnn belki farknda bile
deildi. Hedef olarak Be yni Viyana ehrini almasn gstermiti. Gerek reis
efendinin gerekse Merzifon'nin ta-savvurat, ayn karar noktasnda tetabuk
edince, Yankkale es geildi. Bu arada da Yankkale adnn monografisini de
anlatmak suretiyle bir de bu eserde mhim saylan rol yannda maceras da
bilinsin! Yankkale'nin asl ismi Macarca da Gyoer, Almanca'da ise Raab olup,
Macarcadan bozma olarak da Glvar'dr. Cihannm trihinin and isim ise
ayn olup bunda da Glvar olarak yazlmtr.
Kaanuni Viyana stne giderken burann ahalisi hem itaat gstermi hem de
sayg gstermiti. Dnde ise Viyana'yi alamayan padiahn geiine bu sefer
bigne kald gibi adet, uzaktan ge mnasna gelecek tarzda alarga topu de-
nen ata bavurulmas Sleyman Kaanuni'yi kzdrm ve yakn dedii kale
yakldndan, ad da bylece Yankkale olarak kalmtr.

Sefer Maveresi

Buna sava mzakeresi de dendii olur. Sadnazam; Krm Hn, hudud boylarn
yiit ve tecrbeli savalar bulunduu gibi aksilik Budin Beylerbeyi
gelememiti. Sadnazam sz u ifadeyle at: "geri maksadmz Yankkale ile
Komaran Kalesidir. Allann inayetiyle alnmas kabildir. Ancak aldmz bir
kaleyi almak olur. Bize yaraan memleket almaktr ve bu yzden hedefi Be
olarak nianladm. Ne dersiniz? Sorusunu sorduunda daha nce anlam
olduu Sar Hseyin Paaya bakarak azn balm? Neye sz sylemezsin?"
Demesi zerine, Hseyin Paa:
Siz emredersiniz! Biz yerine getiririz! Dediinde, Krm Hnn konumak
mecburiyeti sard. Verilen kararn doru saylmayacan beyan eden Murad
Giray yle konutu: Bu yl Yank ve Komaran Kaleleri alnr. Etrafa aknlar
yaplr, hem arazi biraz daha tannr, hem de korkutulan ahali bize yardma
dner. Demek suretiyle dncesini syledi amma, o gnden itibaren
sadrazamn adavetini zerine ekti. Belki de bunun farkndayd. Ancak
sylenen tedbir hem padiahn talimatna uygun hem de, savan icabatndan idi.
Serdar Budin valisi zn ibrahim Paa ile mavereyi en sona brakmt.
Yzyze geldiklerinde Merzifonlu; "Paa Baba: Be'e gideceiz ne dersin?"
Sorusunu sorduunda yal vezir "Zerini, [Sadasd, Battanioullar gibi
Avusturya imparatoruna bal kimselerin, Macar Beylerinin topraklar alnp
Yankkale ve Komaran'n zaptn salam kaza baladktan sonra varalm
Be'in zerine yoksa saydklarm yaplmadan Viyana gidii doru deildir,
atm duyunca" dediinde serdar; Viyanay alnca her i kolay olur herkes ie
raz gelir, dedi. Karlkl fikir teatisi sonunda sadnazam yapacan yapp,
diyeceini dedi! O da u idi: "Sen bunamsin! Bir adamn ya seksenini
geince idraki kalmayacana dir rivayetler doruymu! Aknclar akn yapp
bir taraf feryada boarken, bizede kale almak der. Sen memur olduun ii
yap. Yank, Kamoran kaleleri bize helva gelmez. Alsak; askere zeamet ve time;
verilerek hazineye faydas olmaz! Fakat Be'i alrsak bu kaleler hemen teslim
olur. Dedikten sonra Viyanaya gidiine kim mni olmak isterse ldreceini iln
etti. -
Zaten ok gemedi ki, sadnazam, padiah'a durumu bildirecek bir telhis yazd ve
smail Aa ile birlikte olan yazd. Sadaret kaymakam Kara brahim Paa,
smail Aay huzuru ahaneye kard. Arizay verdikten sonra da ifahen
kendine tenbih edilenleri padiaha syleyince, 4. Mehmed de, bizim bildiimiz
Yankkaleydi Komaran Kalesiydi Be Kalesini hi sze getirmemi idik. Paa
acaib bir saygszlk yapmak sureti ile bu sevdaya dm. Hadi Allah iini rast
getire lkin nceden bildereydi, rza gstermezdim, dedikten sonra biraz
muzdarib emri vkii istemeyerek kabul etmiti! te yandan Papa yine ortaya
km, bir hal ordusu tezekkre gayret ediyordu. Avusturya imparatoru
baehiri terkedip kaarken ikibuuk gnlk bir mesafede olan Lenz Kasabasna
snarak, Viyana savunmasn da Von Starhanberg'e brakmt. Fransa Kral
14. Lui'yi yardm etmeye apak davet eden Papa kraln ayak srdn
gryordu, fakat kendisine bir eyde yapmaya cesareti yoktu.
nk; daha evvel Fransa, Venedik ve Kandiye ilerinde Osmanlya kar
yardm vermesi, bu lkenin dou topraklarnda nice menfaatleri zarar grmt.
Onun iin Fransa bu ie karmak istemezken, Papa da, bir ak itiraz kendisinin
otoritesini sarsacandan dolay nezaketi elden brakmama yolunu tercih
ediyordu. 14/temmuz/1683'de Viyana nlerine gelebilen Osmanl Ordusu,
karsndaki bir kzl elma gibi durmakta olan Viyana'y grmlere bir ey
diyemeyeceiz fakat dnenlere yardmc olmak zere u tarifi yapmaktan da
kendimizi alamyoruz. Viyana ehri tamamen surlarla evrili Kara Mustafa
Paann muhasaras zamannda, Tuna Nehrinin gvdesinden ayrlarak bir kanal
meydana gelen yerin kenarndayd.
Tuna Nehriyle kanal aras evresi drt saatte kat edilen bir ada idi. Bu yer sava
balamadan evvel her zaman olduu gibi Kur'an emri olan teslim olmay teklif
etmek suretiyle kitab kelmn arzusunu yerine getirmi oluyordu. Ama cevab
red de hemen geliverdi.

Osmanl Ordusu Silahlar

Viyana'nn muhasarasna giriildii zaman, Osmanl Ordusunda bulunan toplarn

okkadan, dokuz okkaya kadar glle atan toplar vardki bunlara Kolonborna
top ve bir miktar humbara havan ve yzyirmi adet kadar Zarbezen bulun-
maktayd. Dmann ise otuz tane kadar drder okka glle atan, yzotuz adet
balyemez ve bir miktarda kolonborna toplan vard. Bu silah nakln savan
uzamasna sebeb faktr saymak gerekir. Ancak etraftaki btn palanga ve ka-
leler alnyor, fakat Viyana Kalesi dayanp bir taraf kanal olan Viyana bat
cihetinden sarlm orta kolun arasnda serdar ekrem bulunmaktayd, Tunayla
Kanal arasndaki ada kuatmadan bir mddet sonra Tuna'dan yzerek geilebil-
mek suretiyle alnm ve muhasara yalnz kaleye ynelik olmutu.
Erdel kral Apafi Mihal, sadnazamn yanna geldiinde Merzifonlu ok tatl bir
ekilde misafir etti. Hobeten sonra sadrazam Paa, Erdel Kral Apafi Mihal'e
u soruyu tevcih etti: Sana izin, yaptmz ii beendinmi yok beenmedinse
sebebini sylede anlayalm dediinde, Apafi lf eip bkmeden o da bir soru ile
mukabele etdi: Sofraya pilav konsa, ortadanm yemee balarsn yoksa
kenarndanm? Merzifonlu Kara Mustafa Paa tabiiki kenarndan. Cevabn
verince o zaman karsndaki konumaya balad: Cephane ve saysca
kalabalna ve silahlarnza diyecek bir ey yok btn avru-pa birlesede ne
byle birg ne byle intizam ortaya karamaz. Fakat Be Kalesi sarpa bir
kaledir. Keke nce Ya-nkkale'yi alp, buralara oradan k hep durmadan
tacizlerle geireydiniz ve topraklarnn, bir blmn igal etseydiniz belki
imparator korkuya der aman'a getirirdiniz! K gelince byk sknt
ekersiniz buna bal olarak Budin'e gidiniz ve k orada geiriniz. eklinde
fadede bulununca veziriazam da: Sen; Neme'den korkarsn! Yankkale altnda
zevkine bak diyerek, Apafi Mihal'i Yankkale'ye yollad.
Btn bunlara zamimeten Veziriazam, Yankkale'den Viya-na stne yrrken,
Eri Beylerbeyi Abaza Kr Hseyin Paa alt bin askerle Tkeli mre ile
buluup Macaristan'n Kuzey blmlerine saldrmalarn tenbih etmilerdi.
Ancak bu beraberlii tekil edenler etraftaki kale ve palangalar onbe-onalt bin
askerle skitrmlarsa da mdafiiler, Be kimin olursa bizimde ondan olmamz
iktiza eder, demek suretiyle haylice de umulmaz bir mukavemete hazr
olduklarn ortaya koymu oldular. Ayrca biz size tbi olsak ve siz Be'i ala-
mazsanz imparatorun bizi krarken sizin haberiniz bile olmaz cevabn verdiler.
Gerek Tkeli gerekse Hseyin Paa, bu mtalaalara bir ey deyemediler ve
oradan geip gittiler. Oradan Pojon zerine inmeye koyuldular. Bu srada
Tkeli-nin gnderdii ncler dmann otuzbin civarnda bir kuvvetle, Pojon
altnda mevzilendiklerini bildirdi. Tkeli mre; bu gcn kendilerinin iki misli
olduu idraki iinde olarak bunlara saldrmann akl ii olmadn beyan etdi.
Kr Hseyin Paa olsun, gerekse itimat ettii nsahibi ihtiyar silah arkadalar:
"Biz ne dman kuvvetlerini, ne de kaleyi grdk. Veziriazam bizim
padiahmzn vekilidir. Siz kaleyi ve dman grmeden nasl dndnz derse
ne cevap veririz." Dedikten sonra dman zerine doru yol aldlar.
Tkeli'nin sknts, karsndaki dmanla kendi askeri umumiyyetle ayn din ve
rk paylayordu. Pojon nlerinde kendilerini bekleyen says da otuz binden
hayli fazla adet krk, amt. Tkeli dman zerine giden ve yannda altbin
kiiyi bulunduran Hseyin Paaya haber yollad. Ben bunlarn zerine gidersem
askerim onlara iltihak eder, Bu kadar ok askerle savamaz dnerdim kumandan
ben olsaydm demekteydi. Hseyin Paa Magravolu Grc Mehmed Paay
ard yaparak geri dnd ve kenardan sktrlmasna ramen tecrbeli bir
komutan olan Kr Hseyin Paa ekilii tamamlayabildi.
Sadrazama yollad bir haberde onbin Tatar ve bir o kadar, Osmanl askeri
gndermesini tleb etdi. Eer Hseyin Paa yenildii takdirde kendisinin bir
kymeti olmadn ancak beni atktan sonra ordughnza yrye
geeceklerdir ve bilhassa, Buca Bozgununu bir trl unutamayan Lehistan
Kral Jan Sobiyeski'nin atl ve yaya otuzbebin kiilik bir kuvvetle Viyana'ya
yardm niyetiyle yolada km olduunu haber verdi. Sadrazam bu ciddi
uyanlara fazla kulak asmayp, , be bin Lehliyi, beonbin Avusturyaly gzde
bytecek ne var! Viyana'ya kadar gel oradan Tunay ge ve ordugha gel
emrini gndermekle birlikte, Tatar han'na da on-bin svarisini Hseyin Paa
iin yardma gndermesini iste-eli. Ne varki; etrafdan aldklar ganimetlerle
kendilerini tayamayacak hale gelmi tatar svarilerinin bu emrin yerine
getirilmesinde ancak yz (300) kiisi yer ald. Viyana nlerinde dmann
saldrsna maruz kalan Kr Abaza Hseyin Paa burada muharebeyi kabul etdi.
Yaplann hesabada gelir taraf yoktu. Avusturya askeri seksenbine yakn
mevcuduyla, yz tatarnda dahil olduu yedi bin kiiyi bulmayan os-manl
birlikleriyle atmaya girdi. ok gemedi ki Krm'n askeri zaten azd ve kat.
Hseyin Paa Moravya Suyuna ekilebildiyse de, arpma esnasnda ald
yaralar hayli fazla olup, ok kan zayi etti. Kpr zerinden geerken suya
yuvarland ve yetiilene kadar suya gark oldu bylece vefat etdi.
Bylece veziriazam kymetli bir komutann kaybetmi oluyordu. te yandan
Viyana nnde muhasara srdren Osmanl askeri geen iki ayn sonunda
durumdan sklm, sadrazamn ehri ve ka.yi hcumdan ziyade teslim olma
yolu ile fethetme arzusunuayn zamanda, yama ve garete msaade etmemek
tarznda ele aldklarndan haylice de kzgndlar, hele tatarlar burnundan
solumaktaydlar. Bir taraf-tanda erzak ve hayvanlarn yemi meselesi nemli bir
hle gelmeede balad. Ayrca Osmanl Ordusu bulunduu yerlerde, menzil
tekilatlar sayesinde iae ve ibate meselesini hallederken dman topraklarnda
bu lojistik husus istenildii gibi ikmal edilemediinden dman topraklarnda
kalnmas, zaruri ihtiyalar karlamada hayli g bir hle geliyordu. Mesel bu
kimindi1- deyip de her hangi bir rne el koymayp, pein para vermek dstru
milletimizin vazgee-
meyecei bir yaay tarz olduundan, civardaki satclarda fiyatlar ykseltmek
suretiyle, ihtiyalarn karlanmasnda zorluklar karma iinde belki de, sinsi
sinsi vazife alarak topraklarn bizim askerimizin eline gemesin diye korumak-
tayd. Di! dedikleri; esir alma faaliyetleri iinde olan almalarda ele geen
bazlar, Lehistan askerinin otuzbebin kiilik bir kuvvetle muhasara d alanna
yrrken yine Avusturya, Saksonya Bavyera ve Frankonya beldeleri askeri
ceman yzyirmibin kiiiik mevcuduyla muhasara d hattnda buluup, Osmanl
muhasara kuvvetlerini kuatarak, ani bir hcumla imha muharebesi
yapacaklarn dillendirmilerd. Bu arada da hemen belirtelim ki; bahse konu
savatada bilfiil bulunmu olan, Defterdar Sar Mehmed Paa deerli eseri
Zbdet'l Vekaayide; yaya ve svari olarak yirmidrtbin Leh, otuzbebin Alman
ve krkbin Avusturyal ve baz kavimlerden vede milletlerden mrekkep dman
kuvvetinin, yzbin kiiden ziyade olduunu beyan ettiinide hemen ilve ede-
Bu haberin alnmasn mteakip, sadnazam Budin Valisi zn brahim Paann
yerine, Silistre Valisi Mustafa Paay brakarak, acele orduya iltihak etmesi
hakknda emir gnderdi. Ramazann onbeinde, bu gelme iini tamamlayan b-
rahim Paa, ordu yaknnda kararghn kurdu. Serdar Ekrem Merzifonlu Kara
Mustafa Paa; Kr Hseyin Paann e-hadet haberinden sonra, iin varaca
zorluu hissetmee balad. Tabiiki hep Osmanl ordusunun durumunu gzetle-
mek yerine Viyana mdafiileri cephesinde neler olmakta, nada bir gz
atmalyz.
Bilhassa Osmanl kuvvetleri 26/austos da, yapt kuvvetli bir saldrda haylice
tabyalar kekti ve haylide dman askerini ldrmlerdi. Bu arada da Viyana
ehrinde er-zak'n haceti gideremeyecek seviyeye dt haber verilirken
hastalklarnda kendini yava yava gstermeye balad renilmekteydi. Kale
savunmasnn komutamda her mevzuda taleplerini arttrmaktayd ki bu hl onun
mukavemetinin tkenmekte olduunu gsteriyordu. te bu talepler sonunda
neticeverdi. Biz; bunu anlatan satrlar Defterdar Sar Mehmed Paann Zbde't
l Vekaiyat, yni olaylarn z diyebileceimiz eserinin sahifelerinden
okuyalm: <..Szn ksas, akbeti kt Avusturya kral, korkusundan sair hristi-
yan devletlerinin krallarna, eliler gnderip batl dinlerinin korunmas iinde
her tarafdan yardm istemitir. Bu dnyada snaklar cehennem olan Roma
Papalarnn azdirmasiyla kfr bir tek millettir sznede mutabk olarak eitli
milletlerin ittihadndan teekkl eden, kffar ordusuna ilk koan Leh kral
olmutu ki, daha nce zorla bin can ile stanbul'a mracaat ederek antlama
imzalamt. Yani sureten dost olmutu. Fakat padiahn gayretiyle daha evvel
elinden alman Kamanie Kalesi, Podolya ve Ukrayna vifayetlerinin zapt
hususu, pislikle dolu olan yreinde, yerleip ve iine dert olup daima frsat
gzettiinden Osmanl Devleti ile olan bar bozmutu.
Gc yettii kadar toplad askerlerle Avusturya askerinin imdadna komu,
teki kfirlerin dahi, kimi de mal ile kimi asker ile yardma geldii haberi
herkesin malumu olmutur. Kar konumas iin meveret yaplm, btn si-
perlerdeki askerleri dar karmak ve toplan ekmek ve oraya yakn ve
muharebe edilmeye uygun bir yerde toplamak ve kffar askeri gelinceye
kadarda bu ekilde mukabelede bulunmak zere kara verilmitir. Fakat serasker,
herkesin ittifak ettii bu gr beenmeyip, hi kimsenin szn dinlememi
ve hemen asker'in bir miktarn muhasara altnda bulunan kaledeki dmanlar ile
arpmak zere balyemez toplarla siperlerde alkoymutur. Ancak alay
toplaryla, teki askerleri sava tertibi zere dier askerleri karlamak iin
siperlerden dar karmtr, dman ordusu Viyanadan, oniki saat uzakda
bulunan takprye gelinceye, Avusturya kral orada kalm ve rtbesi itibaryla
Leh Kral btn kefere zerine bakumandan olmutur. Atl ve Piyade yirmi-bin
Leh askeri toplam, yzbinden fazla alak ve rezil ramazan aynn yirminci,
12/eyll/pazar gnk kale muhasarasnn altmnc tepede piyadesini grnce,
atlsn ardna alm ve bir ka yerden ksm ksm yrmlerdir. Her iki
tarafdan, bir iki saat kadar sren muharebeden sonra askerin ou savatan
kam ve bylece de, ordunun nizam bozulup daha sonra serdar da adrna
dnnce mrikler kaleye girmee yol bulmulardr. slm askerleri de bu hli
grnce toptan oradan kalkp Yankkale nne gelmilerdir. "Defterdar Mehmed
Paann, bu zet fakat pek tatmin edici olmayan malumattan sonra bizde, bir
miktar daha dnya trihinde hayli tesiri olan bu savan tafsilatna biraz daha
sayfalarmzda yer verelim ki, mektep trihlerinin perde arkas olaylara nem
vermemesi hasebiyle, olaylarn esrarn muhafaza ettii, millete bilinmedii
dolaysyla da, trihden gerektii kadar istifade etmesi bylece muhal olmaktadr.
te buna bal olarak almamz gibi dier kitaplarnda bu hususlar ihtiva
etmesi nesillerimizin bu bilgilerle mcehhez olmas byk milletimize hizmet
etme ans bakmndan, bir era olarak istikbali aydnlatmaya fayda
salayacaktr.

Dman Taarruzu

Bakumandan Jan Sobiyeski komutasnda, yzbin kiiden l fazla hal

ordusu, bir koluda Dk d Loren komutasnda Tuna Nehrini imalden yni
kuzeyden gelerek Kalenburg Dandaki mukavemetimizi krarak igale
muvaffak oldular.
Serdar Ekrem dman kuvvetlerine kar altbin askerle, pzirlerden Kara
Mehmed Paay gnderirken zn brahim Pasa yannc*a bulunan yirmibinden
fazla askeriyle, Kanburg Geidini tutmas emrini vermiti. Krm han' tarafn-,
dman kuvvetlerinin Tuna Nehrini atktan sonra yaplma s lzm gelen i,
ordunun arkasnn evrilerek, emniyetsizlie duar edilmesi idi. Ancak; Krm
han' bu ilevini yerine getirmedi. te biz burada, kendi mlahazamz yerine,
muteber trih kitaplarndan saylan ve buna hak kazanm olan zunarl
Trihinde; 3. cilt, 1. ksmda sahife 451'den bir dip not yazsn aktaralm
gerekirse bizde bunu tahlile alrz: "Veziriazamn, Murad Giraya evvelce
tevecch vard; fakat serdar ekremin arzusu hilafna Viyana muhasarasn
muvafk bulmamas ve Yankkale ve Komaronun alnmalarn, tavsiye etmesi
zerine gzden dt ve veziriazama kar ihtiyatl hareket etmee balad.
Murad Giray maiyyetini, Selim Giray gibi zaptu raptdan cizdi, kuvvetleri
zerinde otoritesi olmad grlyordu. Dmann Tunay gemesine mni
olmak iin tyin edildii skender Kprsn muhafaza edememi ve ykseke
bir yerden elini brne koymu olduu halde, at zerinde dmann geiini
seyrediyordu. Bu hl zerine kendi imam yanna giderek: <Hn'm; u blk
blk geen kfirleri krdrsanz gerisi kesilmezmiydi?> demesi zerine, hn:
<Behey efendi sen bu Osmanlnn bize ettii evri bilmezsin; ancak bizi bir hle
kodular ki yanlarnda trlak ve Budan keferesi kadar rabetimiz kalmad, bu
dmann hareket ve cemiyetini, ka defadr yazp bildirdim, uman ok,
mukavemet mmkn deil, askeri metristen vKaralm, iktiza ederse saf cengi
edelim ve ill selamet yere elim dedim, inadndan dnmeyip sz geiremedim,
tekdir u cevaplar ve gnderdii mektuplarnda, kokmu beygir varcaya kadar
yazm.
r.'allahtela bu dmann defi yanmda i deildi ve bili-rimki dinimize de
dmez bir ihanettir. Lkin gayret beni ko-madi, anlarda grsn kendilerin ka
akelik adam imi, Tatar kadrin bilsinler!> diyerek atn depip kuvvetlerini
alarak ordugha geldi ve sadnazamn adrna inip vaki hli syledi vede
dmann yryne gre Pazar gn mukabil olacaklarn (yni
karlaacaklarn) beyan etti. 17/rama-zan/1094-10/eyll/1683 Sevgili
okurlarm gryorsunuz! nsanolu ne ok yanllarn zebunu oluyor.. Mesel
Merzifonlu Kara Mustafa Paa, veziriazam olduu devletin tarihindeki, 1.
Ahmed dneminde eer Osmanl hanedannda erkek ye kalmadnda, Krm
Hn'larnn tahta kuud (oturacan) edeceini Yavuz Sultan Selim'in, bir
antlama ile Krm hn olan Kaimpederine vaad ettii sylenmektedirki buna
uygun olarak bir av partisinde, Sultan Ahmed'in nn kesmeye cret eden,
ancak emellerine muvvaffak olunamamas bilmesi gerekir ve buna ramen
Krm hnlanyla padiahlarn iyi geinmesinin hikmetini aratrmas icb eder ve
Krm hn'n yle etd etmeliydi ki onun ikyeti olaca hususlar ifade
etmez, byle bir ihanete yol aan szleri ne syler nede yazard! Krm hnna;
gelince onun saldrmay kstl tuttuu dman ordusu, kendi lehlerine ve
mslmanlarn aleyhine bir baarya imza attlar. Bu ihaneti itiraf eden Mu-rad
Giray kendi diliylede akbetinin iyi olmayacan, dini is-lamn vatan hainlerini
sevmediini bile bile bu i irtikb az cehaletmidir? Ne var bu hn'n selefleri
zaman zaman bu ihanetleri ileyerek sonunda Rusya ariesinin yerine getir-
meyecei vaadlerinin meclubu olmak suretiyle umduklar bamsz Krm
Hanl yerine koskoca bir esaretin kuyusuna dtler. Murad Giray; slmi
messeselerin banda gelen mavere hususunda, hocas kimse yanla
bilgilendirmi olmal ki, sylediklerini tutmayan veziriazam hem de gizlice
boykot ederek, malubiyete duar etmekte byk hisse sahibidir ve mert Tatar
Milletinin efsanevi murabtlna kara bir leke srmtr. Aslnda islmi hayatta
insanlarn fikirleri sorulduunda, tam bir istiklliyet iinde dncelerini beyan
ederler fakat kan karar onlarn ileri srdkleri fikrin tam tersi olsa dahi, Hz.
Kur'ann sizden olan emirlere uyunuz tav-siyei ahanesine muvazi hareket edip,
bu yolda ehadeti dahi gze almay gerektirir.

arpma Vk Blyor

Osmanl serdar'nn yanma bir atl, atlatrcasna srd atndan atlyarak

hemen huzura kotu. Bekletmeden veziriazamn adrna alnd ve biraz
nefeslenmesini serdarn kendisini hemen kabul edeceini sylediinde o yerinde
durami-yordu. Getirdii haber mhimdi, namaz gibi nasl vakti giren namaz
insan hemen klmaz ve o arada emri hak vki olursa o namazn borcu ile ahiret
yolculuu balarsa, ite bu haberi vermeden lrse orduyu islmiyeyi tehlikeye
atm olur endiesi iinde sabrszlkla geen dakikalar beklemee balad!
Haydi huzura gir! Dendiinde, "zn brahim Paadan hayrlar ve mddeti
mrnz uzun olsun dualar ile birlikte dmandan haber getirdim. atala
benzer ayr iki yoldan dman ordusu yaklamaktadr ve bizle aralarnda
saatlik bir mesafe kalmtr" dedikten sonra, el balayp kenara ekildi.
Sadrazam ve serdar ekrem unvan ile orduyu hmayun komutanl etmekte
olan, Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Uzunca brahim Paaya pek kzgn
olduundan gelmi bulunan haberci yiide berhudar olasn dedikten sonra vaktin
geldiini savan balamas tedbirlerinin sonuncusunun talimatn vermeye
balad.
Viyana ehrinde muhasaraya maruz kalm bulunan Viya-nallar, Kalenburg
burlarnda halskrlarlan askeri birlikleri gelince yle bir sevin gsterileri
yapmaya baladlarki, bunu gren gerekten kurtulduklarnda ne yapacaklardr
diye merak etmekten kendini alamazd. Dman; bol cephane ve hayli sayda
toplaryla, yamur gibi daneler gndermekteydi. Tfenk kurunlar ise son
derece mebzuliyette olduundan akr akr ateleniyordu. ki ay geen
kuatmann yorduu Osmanl askeri, kumandan le maiyeti arasnda aikr olan
anlamazlklarn faturasn demeye baladyd ve bu deme kan ve can
pahasna yaplmaktayd.
Osmanl ordusu sa cenahnda Budin Beylerbeyi zn brahim Paa, saldrya
tahamml kalmam askerleriyle bozguna yz tutarken, sol kolda yeralm
bulunan Sar Hseyin Paa uzun sre dayanmaa muvaffakiyet gsterirken, elin-
deki kuvvetleri dalm olan Krm hn' kuvvetlerinden muavenet
gremediinden onun taraf da dalmaya yz tuttu. Merkezin cenahlarla yni
sa ve sol tarafndaki mesafe alnca bu boluu dman kuvvetleri doldurmaya
balad ki, bu savan en mhim bir an idi!
Eer dalm sa ve de sol cenahlar dar doru dalacaklarna ie yni
merkeze kayarak derli toplu bir hareket takip etselerdi, merkez pek kuvvet
kazanacak boluklara girmi dman askeri, adeta bir arkn dilileri arasnda
ezilip, tlm olacaklard. Ne var ki; dalma da doru olduundan i
tarafda boluk daha fazla byyor ve sadrazamn ortada bulunduu hedef adeta
dman askeriyle, ancak mukayese kabul etmez bir say farkyla dman lehine
inkiaf etmekteydi.
Lehistan Kral saldrda bizzat bulunmaktayd ve sadn-azam Paa burada
cesaretini ve metanetini ortaya koyarken nice parmaklar srtt. Alt saat burada
yiitleriyle omuz omuza kl sallad. Cenah diye bir ey kalmam ortada gr-
nen, sadece bir merkez ve dere gibi bu merkeze akmakta olan insan seliydi.
Sadnazam vurua vurua ekildi ve ordughna geldi.
Metris de kuatma faaliyeti devam edenlerin otuzbinini derhal savaa ekti.
Dman askeri hemen pelerinden ordugha dalmlar, kl akrtlar, silah
sesleri ayn Hao-va'da olduu gibi burda da yaanmaktayd. Sadnazam Paa
savan gidiatna dir kestirdii karar kendini dman zerine atmak ve ehadet
erbeti imekle, dnyevi hesab kapatmakt. Peinden vurumaya devama
baladnda Sipahiler Aas Osman Aa; <Efendimiz! kerem eyle i iden geti
size ahadet yakr da, ancak sizin varlnz askerin ruhudur! Eer siz yok
olursanz herkes krlr, ne olur buyrun gidelim dedikten sonra Sancak erifi
alpda, otan arka kapsndan Yanikkale istikametine uzaklat grld.
Serdar Ekrem'in geride brakt eyay ztiyesi, ordu hazinesi, ordughn
onbebin adr yz top ve nice malla birlikte, Kprller devriydi de. . imdi
savan sonunun Trihi Osman Encmeni'nin 3. sene sahife 1007'den u nakli
zetleyerek alalm: "Mellifi bu harpte bulunmu olan Mi-yar'd Dvel adl
yazma eser kabahati zn brahim Paaya ykleterek yle diyor: <Budin Valisi
brahim Paa serdarn ii ileri gtrdn istemeyenlerin banda idi. nce,
Yank-kaleT altnda kprlerin muhafazasna tyin olunmutu. Orduyu
hmayuna gelip, mavere ettiklerinde ibrahim Paa nice illet ve zrler yni
sebeb ve mahzurlar syleyip, kfir oktur uygun olan, Metristen askeri ve toplar
karp dnmektir. Dedi.
Serdar ise; altm gndr bu kaleyi muhasara etmekteyiz. Askerin yarals ve
ehidi vardr. Her bir ocan ehidieriyie etraf kabristana dnd. Bu kadar ok
mal ve para harcand. ele gemek zereyken dnersek padiaha ne cevap veri-
riz dediini beyan eder ve serdarn szlerini yle bitirdiini ifade eder: <Kara
Mehmed Paa vesair Paalar da, tabur ile harpediyorlar diye ibrahim Paaya,
padiah seni tabur zerine serdar tyin etdi dedi ve Krm hn'nda dman
taburlarn karlamaa yollad>.."
Aziz okurlarm yine bu Viyana savann arka plnna dir o savada yer alm
bulunan Bursal Hasan Esir Myard Dvel adl el yazmas eserinden yle bir
ifadesiyle sahifemi-zi ssleyelim ve ondan sonra bu ifadeler altnda 319 se-
ne sonra da olsa bir de biz tahlil etmeye alalm: Esir demekteki; "dahi akam
oldu ve akbet yni sonunda Amca Hasan Aa (Kprl Mehmed Paann
kardei) serdar ekre-me buyur gidelim dedi. Sanca erifi ve asakiri islm,
selamete karmaa sy eyle yni al, imdengeru i iden geti! yazenbillah
imdiyse Sanca erifi dmana aldrsnda kyamete kadar siperi lanet oluruz!
Dediin de; Veziriazam alayarak oturduu iskemle zerine kp, bir koltuuna
Amca Hasan Aa ile bir koltuuna Cebeciba Siyavu Aa girip ve bile olan
cmle topian ve de cephaneyi brakp orduyu hmayuna avdet olundu"
demektedir.

Bizim Tahlilimiz!

Viyana muhasarasnn 2. si bildiiniz gibi Osmanl Devletine bir gn dnm

yaatmtr. Yukardaki satrlarda Yank-kale ve Komaron kalelerinin alnmasn
iradei padiahi ktn, Viyana'y muhasara ve zapt teebbs Merzifoniu Kara
Mustafa Paaya reislkttap Mustafa Efendi tarafndan ilka olunmutur. Bu
hususdaki muhavereyi gemi satrlarmzda okumutunuz.
Tabii reslkttap efendi bu tavsiyeyi ve bu ilkaati yaparken byk bir iin
baarlmasn samimiyetle arzu etmekten baka bir hususu dile getirmemitir.
Sadrazam ise bu ilka-ata, Kaanuni'nin yapmaya muvaffak olamadn, gerek
klma arzusu ile kabullenip giritii de bir vakadr. Ancak byk ilerinde
haylicene etd istedii, ilim ve irfan sahiplerince malumdur. Sultan Ftih'in
stanbul'u fetih almalar srasnda, att gllelerin Cibali Baba adl bir
meczub tarafndan; "gavurcukfanma zarar irimesin" denilerek yine takdiri
tecelli iinde tesirsiz hle gelmesinde, alnacak tedbir Mevlmza tazarrudan
baka ne olabilirdi ki?
Nitekim Sultan Ftih niyaza balam ve "bu bir emri makdurun neticesidir. Ya
giderim, ya gider" demek suretiyle Allahmza yalvarr ve sonu, stanbul'un
fethi olduuna gre meczuba fren, Sultan Mehmed hn'ada fetih nsib olmutur.
Merzifonlu da; bu misalde olduu gibi iyi niyet ve zahiri gereklerin her birine
yaprken kendini aamamann nice ser-had eskilerinin tavsiyelerine kulak
asmayarak, kimini gcendirerek, kimini de alaya alarak, nefsine eziyet etmi
nk kendine gvende pek ileri gitmitir. Sonunda da; imdi padiaha ne deriz
skntsna dm, adet intihar edercesine dman zerine alakl gitmi,
elhak bu hususda Yldrm Bayezid'in Timur nndeki, ecaat ve bahadrln
hatrlatr yreklilii ve kl maharetini gstermeyi bilmitir.
Btn bunlarn yannda herkes kaderin zerine ykledii roln icabatn yerine
getirmitir. imdi; veziriazamn Sanca erifi hmil olarak, meydan harbden
uzaklamasndan sonraki hadisat takip etmek zere yorumumuzu burada
noktalayalm. Btn bunlarn yannda hemen ilve edelim ki; dman ordusu
Osmanl'nn ekilmesi sonrasnda yine ki kola ayrld ve bir kolu Viyana'ya
girerken, dier kol da, Osmanl ordughn igaletmeye koyuldu. Ne kadar
gsz, yaral ve hasta varsa ekilen arkadalaryla gidememenin acsn ok
gemeden dindirdilerdi nk muzaffer olan hal ordusu, cibilliyetlerinin
gerei olarak bu mukabeleden aciz insanlar, tek tek ldrmek suretiyle bedeni
aclarna son verirken onlarn kaatili olma unvann da alm oldular.
Muhterem okurlarm bu saynn onbin olduunu hatrlata-limki, bu katliamn
boyutu btn varlyla hafzalarda Avrupa vahetinin bir baka versiyonu
olarak yerini alsn. nk; Mavi Tuna Vlsinin bu zarif insanlar bu katliam
nasl yapar diye aklnzdan geirirseniz, bu satrlar hatrlarsnz. Efendim!

Malbiyetin ahslara Tesiri

Osmanl Devletinin sava anlaynda gaalib kumandan mkfaata hak kazanr.

Malub olan ise umumiyetle hayatn celladn ellerine teslim eder. 2. Viyana
kuatmas malubiyetten sonra da tesiri devam eden mhim bir olay olarak, za-
feryab olan bir kimse ortada grnmediine gre malubiyetin husulnde Paa
seviyesindekiler, en byk cezaya elbette mruz kalacaklard. O da, tabiiki
kelleyi vermekti. Bu dklme evvel veziriazam ve aynzamanda serdar ekrem
Merzifonlu Kara Mustafa Paann padiahn katndan gelen hediyelerle
bulumas sonrasnda balad.
Padiah ii tam tahkik etmemi sadrazam, byk bir bely savuturmu
olmann rahatl iinde tebrike ayan bulmu bylece hilat ve kl gndermiti.
Merzifonlu; Yankka-le'ye geldiinde takvimler 22/ramazan/1094-14/eyll/1683
trihini gstermekteydi, zn brahim Paa ise mezkr yere veziriazamdan
birgn nce gelmiti. Fakat veziriazam Yank-kale'ye geldiinde brahim
Paann orda olduunu rendiinde, biraz skld ve yanna artt. Ancak
karlk bulamad. Bu veziriazamn hiddetini kamlad. Gnderdii haber zehir
zenberekti! nk; hastaysa arabaya binip gelsin! Olmutu. arnar brahim
Paa geldi. Ya hayli alp yrm Paaya hi bir riayet gstermeyen Kara
Mustafa Paa: "Bre dinsiz koca melun! Seni bu kadar zamandan beri padiah-
mzn vezirleri arasnda hayli himmeti var diye itibara lyk grrdk! Bu sefer
cmlesinden evvel kamak suretiyle askerin bozulmasna sebeb oldun, bir de
burada ordu ncs gibi gelmi oturursun!" Dedikten sonra tez boun dedi. H-
km yerine geldi ve merhum Paann makam, Budin beylerbeylii Diyarbekir
valisi Kara Mehmed Paaya verilirken, mal ve mlk hazineye ml edildi.
Serdar; Yankkale'de gn kaldktan sonra Tata Kasabasnada varp oradan
Bu-din'e geldi. Padiah ise gerek durumu rendikten sonra Belgrad'dan Edirne
yolunu tuttu. Bunu hi de hayra yormak kabil deildi! Buna karlk
veziriazamn, grd aksaklklar dzeltmeye alr, sava da kusurlarn
rendiklerini de bir bir cezalandrmaya balad grld. Zira padiahn gn-
derdii hediyeler, haylice zntsn teskine sebeb olmutu. Dmann arkadan
geleceini tahmin ettiinden de btn kale ve palangalarn muhafzlarn arttrc
tedbirlere ba vurdu, ihtiyalar hzla tesbit edip takviyeye koyuldu. Bu savan
neticesi Osmanl Ordularnn avrupann derinlerine bu kadar ok giriinin
sonuncusunu tekil etti. Artk duraklamaya ve hazindir ki daha sonralar da
gerilemeye balayacaktk.

Cierdelenin Kayb

Kara Mustafa Paa daha Budin'den ayrlmamtk!, dmanlarn bir iki adam
yakalandnda onlardan alnan haberlerle tahmini yaplan palanga ve kalelerin
zerine dmann gelmekte olduu tahakkuk etmi oldu. Tahminlerin do-
ruluu, zaten oralarda tahkimat ve glendirme yaplm olduundan, ilve
tedbir olarak Budin Beylerbeyi yaplan, Kara Mehmed Paa kumandasna otuz
bin kii civarnda seyyar bir kuvvet sevkedilmiti. Bu kuvvet blgede devriye
gibi gezecek muhtemel taarruz alann tesbit ederek onlara saldracakt.
Nitekim; Lehistan Kralnn askeri ile Tuna Nehrinin sol kanadnda hareket
olduunu haber alm bulunan Kara Meh-med Paa hemen bu tarafa geerek,
saldrd ve dman pek fecii bir malubiyete uratt. Cierdelen naml kalemiz
bu zafer ile biraz daha rahat nefes almaya baladndaydi ki, alt-mbin kiilik
yeni bir dman ordusu skn etti. Kara Meh-med Paaya tecrbeli Paalar
hemen Cierdeieni boaltmak suretiyle karya Estergon Kalesi tarafnda saf
tutalmn teklifini gtrdlerse de Kara Mehmed Paa ferman byledir demek
suretiyle bu teklifleri red etmitir. Bir misli sayca stn dman karsnda
askerimiz ve nice deerli Paalarmzn ibraz ettii kahramanlk malubiyetimizi
nlemeye, Cierde-en'in dmesine ve bu dme teslim olma yoluyla gerek-
lemesine ramen katliam meslek edinmi gvur buradada ocuk, hasta, yal
demeden yrtc bir katiiam uygulad ki, bunun perde arkasn Safiye Erol
merhumenin "Cierdelen" adl belgesel romanndan renir ve denizlere gider
aktacanz gzyalar.

Krm Hn'nn Azledilmesi

Padiahn; Belgrad'dan Budin'e gelmesi gerekirken, Edirne'ye dnmesinin

yukarda iyi haber olmadn sylemitik. Buna bal olarak Krm Hn' Murad
hn'da bu hengmede nasibini ald ve hanln Krm Giray'n olu 2. Hac
Giray hn'a brakmaa mecbur oldu. Esbab mucibe u idi:
<Murad Giray; veziriazam ile aras limoni olduundan ii ucundan tutmu vede
Sobiyeski'nin geiine engel olmakta gayret gstermemiti. Daha sonra Budine
gelindiinde de, Cierdelen civarnda ol emrine de askerim pekaz demek su-
retiyle gitmemeyi semeside, hanln kaybetmesine kfi gelmiti. Bu tyin ii
Osmanl Padiahnn iki duda arasndan kacak szlere balyd.

Belgrad Ve lm!

Cierdelen'in yrekler kanatc kaybndan sonra Osmanl kuvvetleri Estergon'a

ekildi. Estergon savunmas Kara Mehmed Paa tarafndan Deli Bekir Paa'ya
verilmiti. Ekim aynn ortasnda Sadrazam Belgrad'a klamak zere geldi-
inde, hal ordusu 29/ekim/1683'de Estergon nnde kurduu tertibatla bu
kalenin kuatmasn bilfiil balatmt. Teklif edilen teslim ola, Deli Bekir
Paa'nn ret cevab verdiini herhalde sylememize gerek yoktur. Ancak;
askerlerin Deli Bekir Paa'ya ve Arslan Mehmed Paa ile Zaarc ve Sam-
suncuba'nn, zerlerine hcumla arpmak istemediklerini bildirdiler,
kendilerine yaplan nasihatleri de kaale almadlar, stelik teslim bayraklarn
diree ektiler. Saldrya urayp da cankarn zor kurtaran idareci zmresi byle
bir asker isyanna ne yapabilirlerdi ki?
Bu soru her zaman herkesin kendisine^sormas gereken bir soru olduunu
hatrlatmadan geemiyor insanolu fakat unu .da hatra getirmek icab ederki,
Cierdelen'in mukavemet sonrasndaki teslimi ve katliamc hal askerinin
onbin-lere varan nfusu canavarca bir rae iinde katliama tbi tutmasnn bu
Estergon Kale mdafiilerinin moralini bozmu olabilecei de nazar itibara
alnmaldr. Trklerinin icrasnda milletimizin ve bilhassa, Rumeli insannn
gz yalarn gz pnarlarnda bir elmas tanesi gibi parldadn ve az sonca da
kucana doru yuvarlandn grdmz olmaktadr. Budin'e gelindiinde
Estergon hesab, saldrya urayan st komuta kademesi ve askerlerin ocak
Aalarnn itlaf edilmesiyle sonulandrld.

Sadrazam'n Katli

Osmanl bavezaretlii, bu gnk partileri pek andran messesedir. Bu makama

gelen vezirler kendi ekipleriyle gelirlerdi baary hep birlikte aralarnda nimet
klfet anlay iinde paylarlarken, baarszlk ise veziriazamn i kabinesi de
denilen kk nvenin omuzlarna yk olarak binerdi. Bazen veziriazam'n
hesab grlr, yni hayat izgisi sona erdirilir ondan sonra, i kabinesi tara
grevlerinin mzlda-nacaklar dnlen yerlerine yaplrd. Bu vazifeye
gidileri esnasndaki davranlar dikkatle takip edilir. Sessizce boyun eip
gittii takdirde idaresi takibe alnarak ilk hatasndada sensin falan denerek, ba
vcudundan ayrlrd! Kimileri ise verilen tyin emrine kar temaruz eder, bir
koruyucu arati-rrsa da, umumiyetle bu abas boa gider, kendisine itibar iade
ettirecek bir efaati bulamazd. Ancak bu araylar da gemi hatalarna ilve
hatalar saylarak kayd grlrd. Ama btn bunlarn takipisi olan padiahdan
nce, rakip ve gz devirdii veziriazamn makamna oturmak gayreti iinde
olan vezirler bu yolun takipileridir. Bir fkra da denir ki en cesur ve aptal
idareciler kimlerden kar? dediklerinde, cevap olarak Osmanlda kar
olmutur. Nasl? Diye sorulduunda da, seleflerinin gvdesinden ayrlm balan
yerde dururken, onlar mhr hmynun kendilerine verilmesi iin bekleirler!
Cevab verilmitir. te; Merzifonlu Kara Mustafa Paa'da, selefi vede
kaimpederi olan Kprl Mehmed Paa ve kaimbiraderi Fzl Ahmed Paa'nn
yapt gibi padiahn yannda kendi muhaliflerini brakmamak yolunu
kullansayd, arkasndan padiah katnda evrilen frldaklara frsat brakmam
olacakt.
Anca ar gven, kibirinin kendine yapt oyunun, muhalifleri Kzla/aas
Yusuf Aa, Mirahur, yni padiah ahrlarnn byk Aas Bonak San
Sleyman Aa holanmadklar /v\erzifon'nin yerine gnllerine yatan Kara
ibrahim Paa'y koymular ve ona yaklamlar brahim Paay bu sadaret
cezbesine ekmeye yetmiti. Kara brahim Paaysa Merz-fon'lunun, sadaret
kaimakamlin yapyor ve kendi setii bir grevli idi. stelik sadrazamlar
bakent dna ktklarnda, en kalitesiz, en beceriksizi yerlerine brakrlard,
arkasndan bir dmen evirmesin diye! Halbuki; byle braklmlarn yni
kendinden zekavetleri yetersizliinden beklenmeyenleri, akll, uslu ve mert,
vefakrlarn asla yapmayaca entrikalara yaknlayor ve emanete ihaneten
vezirazamn manevi fors denizine yelken ayordu.
Bunun byle olmasnda takdiri tecellinin roln de unutmadan ifade edelimki,
Kara brahim Paann yukarda geen iki aann dolabna yakalanmas Mustafa
Paallarn bana inecek felaketin balama noktas oldu. Hi phe yok ki; Ve-
ziriazamn sadk adamlar da yok deildi stelik o damad'rla oisa byk bir soy
olan Kprlzde saylabilirdi ve bunlara bal kimselerin, bu veziriazama kol
kanat gerebilecekleri cezay hafif atlatabilmesi iin bir efaat kanal aabilirlerdi.
te bunlardan biri olan Kadkyl Mehmed Aa, kap kethdas olarak yni
bugnk tbirle genel sekreter makamnda bir kimse olarak, veziriazama
gnderdii bir mektupda padiaha sunulacak hediyelerle kendisine durumun
anlatlmas, telafinin mmkn olduunun hatrlatlmas tavsiyesi bizim yukarda
dokunduumuz padiah katnda, efaat kapsnn tklatlmas olarak a mtalaa
olunabilir.
Buna bal olarak, Mustafa Paa, telhisisini yni bugnk tbirle babakanlk
szcsn stanbul'a gnderdi. Kara ibrahim Paa, telhisinin stanbul kapsna
vardn rendiinde Kzlar Aas ve erikinin kendine vaad ettikleri sadaret
koltuuna oturmak iin zerine dene kendini bezletti. lk ii yanna kotuu
Kzlaraasna haberi verdi. Gmulur ki; getirilen hediyeler padiahn sadrazama
muhabbetinin yenilenmesine sebeb teki! eder, Merzifonlu badireyi atlatr
korkusuna kaptrmt kendisini.. Kzlaraas gelmi bulunan hediyelerin
padiaha takdimini geciktirmek yolunu bulduundan smail Aa huzura
ktnda karsnda veziriazamn da aleyhinde ynlendirilmi bir padiah
olduunun farkna varamad taa ki padiah konumaa balayana kadar..
Baz tarihilere gre smail Aann bu ziyareti bakent'te deil de, serhad ehri
eski bakent Edirne'de vukubulduunu kaydederler. Ancak iin bu noktada o
kadar ehemmiyetli olmadn dnebiliriz. Padiah, veziriazamn szcsne
sanrm kendinin haberdar olduu baz vukuat sorduu peinden de gazabn
ortaya seren hiddetli k, takriben u szler ile kendisini gsterdi. "Paan da
sen de yalanc bir alay melunlarsnz! Devletim ykp, rzm payima! edip
askerimi krdrp, nice naml Paalarmn ehadetini, topraklarmn, kalelerimin
dman eline gemesine de sebeb oldunuz! Aln bu adam!" Emrini verdikten
sonra; hmla Harem'e ekildii, trih sayfalarnda yer almaktadr.

Bir Devir Kapanyor!

Hi phe yok ki, u ifade Kara Mustafa Paann idam edilmemesini ortaya
seren bir gr olarak kymet ifade eder. Bu ifade, Merzifonlu'nun katlettirdii
zn brahim Paa ldrlecei srada, zunarl tarihindeki kayda gre me-
len unlar seslendirir: "Bu adam beni haksz yere ldryor. Zayiat,
uradmz kayplar telfi edebilecek olan yine bu ademdir. Padiahmza
syleyin aman buna kymasn!" bu ifadenin en kt tefsiri hayatn kurtarmak
iin Uzun brahim Paann bylece bir yol aradn sylemek kbilsede, ancak
bu Paann hayat izgisi byle tabasbusa mracaatna tenezzl edecek bir kimse
olmadn gsteriyor ve de, ayrca / erzifonlu'dan sonra yerine tyini yaplanlar
o makam doi-durmaa kfi gelmemesi de gsterdi zn brahim Paa en
azndan bu tehisinde isabetliydi. Gazez Ahmed Aa eline verilmi olan idam
fermanna hmil olduu halde Belgrad'da bulunan veziriazamn yanna geldi. O
srada
Kara Mustafa Paa, imam Mahmud Efendi ile henz le namazna durduunda
gz ucuyla cihannmadan, gelmekte olan Gazez Ahmed Aa ile
beraberindekileri grvermi. mama seslenmi. "Namaz boz mam Efendi iin
tad kat" der. Gelenleri de hemen yanlarna getirtirler. Veziriazam hayli
kalabalk heyette yenieriaasnn dahi bulunduunu grdnde Gazez Ahmed
Aaya sorar: Ne haber Aa? Cevap ise: Sancak erif ve mhr hmayun
istenir! Cevabn ven. Sadrazam Paa yine sorar: "Bize lm varmidr?"
dediinde Gazez; "olmak gerek! Allah imandan ayrmasn" cevabn verir.
Bunun zerine, Rza Allahndr! diyen Merzifonlu namaza durdu. Korkuya
kaplmadan eday salat eyledi. Hizmetkrlarna; beni duadan unutmayn deyip
gnderdi.
Sarn zp, krkn kard. Cellatlar gelsin dedi. Sakaln kaldrpda ipi
boynuna kendi geirdi. te o srada pek kymetli kalieye yni kk fakat
deerli haly grdnde gelin bunu aln deerlidir. Millet maldr.
Kirlenmesin; deyip kaldrtt. Ondan sonra infaz gerekleti. Viyana'y alma
tevi-katnda bulunan reislkttab Laz Mustafa Efend'de, Edirne'ye getirtildi ve
erefeli Camii nnde selb edilmek suretiyle idam olundu. unu da
unutmamak gerekir ki; devlet baki insanlar geicidir.
Hatta devletler bile baki olmayp, trih sahnesinden za-nan zaman ekilmi
devletlerin hikyelerine de rastlarsnz. Htt malik olduklar topraklar,
beldeleri htt ehirleri para karlnda satan devletlerin bulunduuna da, trih
malumati iinde ahid olursunuz. Devrn ol devran diye sylenen bir deyimin
varlda bilinmektedir.
Hayattan kayd silinen Merzifonlu Kara Mustafa Paann yerine veziriazam
olarak tyin olunan Kara brahim Paa; Avusturya zerine kendisinin gitmeyip,
kumandan olmak zere Yenieri Aas Bekri Mustafa Paay tyin etmiti ve
Bekri Paa Estergon'u istirdat gayesiyle harekete geti. Avusturya harekete
gemi ve Estergon'u almt. Oradan da Tuna'nn sol tarafna inen Brandenburg
Dk ve emrindeki kuvvetler, Kara Mehmed Paa kumandasndaki askerlerimizi
malup edip, Vayen Kafesini alm ve peindende, Pete (Budapete) yi
almt.
Burda da durmak bilmiyen dman kuvvetleri, Budin'in imal taraflarna yni
kuzey ynne geip, Akklise civarnda karlat Bekri Mustafa Paa
birliklerini de bozmaya ans kazand. imdi ise, hedeflen Budin oldu. Budin
muhasarasna engel olmayada, uramay plnlayan Bekri Mustafa Paa; Hamza
Bey Palangasnda hazr beklerken, Budin zerine gitmekte olan Avusturya
birlikleri ani bir ynelile serdar Bekri Paa zerine yrd ve stn vede baskn
halindeki bu kuvvete, askerimiz pek fazla mdafaada bulunamayp, bir hayli
sr'at ve uzaka mesafeye ricat ederken bilemiyoruz, bir ok yerleim alann ve
oralarda meskn insanlar, dmann insafna terkettiklerinin farkndamydlar?
uras muhakkak ki, Avusturyal komutan Budin'i sktrrken hayli gvenlik
iinde idi. Budin kalesi iinde hasta olarak yatmakta olan Budin Valisi Kara
Mehmed Paada, yatana isabet eden bir humbarann, verdii ar hasarla
hayatn noktalama durumunda olan Kara Mehmed Paa, maiyetinde bulunan
Divrikli eytan brahim Paaya Budin mdafaasna devam etmesinin gerektiini
vasiyet etti. Btn bunlar olurken; padiahdan gelen bir fermandan kanlarn
insann dudan uuklatacak kadar- tehditkr olduu grld. Budin giderse
kellen gider tehdidinin, ehid olan Budin Valisi Kara Mehmed Paayam? Yoksa
ii yeni devralan eytan brahim Paayam? Veyahut da sadnazamn serdar tyin
ettii Bekri Mustafa Paayam olduu pek malum deildi. Ancak; ie yaradn
kimse inkr edemezdi. Hemen Bekri Mustafa Paaya askeri yardm
hzlandrlmt. Bunun getirdii gayret ve. kuv-vei mneviyenin artmas Bekri
Paay 26/ramazan/1096-6/eyll/1684'de harekete geirdi. Esek'ten yola kan
Bekri Paa kuvvetleri stoni Belgrad'a geldiler. Oradan Dalderesi mevkiine
indiler ve baz kk arpmalarda stratejik baarlar elde ettiler. Padiahn
istei olan Budinin iine asker koyma gerekletirmek iin iki kol halinde
Abaza Siyavu Paa ile Rumeli Beylerbeyi Kadkyl Mehmed Paa komu-
tasndaki askeri birlikler da vede ova yolundan drrvn zerine ilerlediler.
Hrvat glerini yenerek, Budin'dekiiere yetitiklerini belirten bir haber
uurmay saladlar. Zaten bu vakann iki gn ncesinde Serho Ahmed Paa
komutasndaki serhad gaazileri kaleden yaptklar huru sonunda dman
tedirgin etmilerken, bu yardmn geldiini grmeleri midlerini bsbtn
arttrmt. Bu iki Paann yanna Bekri Paa da hayli yaklanca, genel bir
taaruzla dman yararak hem zafer kazanmak hem de kaleye askeri mebzul
miktarda yerletirmek gerektiinde ittifak ettiler. nk anlalan taarruzu artk
kendine pelesenk edinen dman karsnda, hep hazr olmak lzumu hsl
olmutu. Teebbs Viyana Bozgu-nuyla maalesef kffar tarafna gemiti.
Kahraman Paalar

Yaplan pln dman zerine drt tarafdan saldrmak suretiyle ve bunu

beklenmeyen bir vakitte, sratle yapmak bylece de dman adamakll
artmakt. e giriildi Siyavu Paa ve Ktahyal Osman Paazade Serho
Ahmed Paa, Estergon kalesi istikametinden kaleye yaln kl yrmeye
baladlar bu srada hayli iddetli yamur yayor ve ortalk bir amur deryas
halinde gz gz grmez vaziyetteydi.
Dier kumandanlar; pln mucibini havann bu muhalefeti karsnda
yapamadlar, bu sebebden de Siyavu ve Ahmed Paalar, dman ortasnda
yalnzlatilar. Fakat azimlerinden bir ey kaybetmedikleri de grld. Kaleyi
epeevre muhasara eden dman kuvvetinin yekn, yzbin neferi ayordu.
Paalar cephenin bir tarafndan kaleye yaklamak zere yryn hzn
arttrrken, kollan da omuz stnde-ba ko-mamak zere, artk danada hzl inip
kalkyordu. Sanki birer otomatik kafa koparma aleti hline dnmlerdi. st
ba kan revan iinde olup, kendi aldklar yaralarnda farknda bile olmadan,
kuatmay bir yerinden skp getiler, bu bahadrl kale bedenlerinden gren
yiitlerde kale kapsn usulnce ap dar frladlar ve o cenahdaki dman, iki
pres arasnda kalm bir cisim gibi adet un ufak edildi. Says bine varan asker
kale iine gnderildi. Bu seim nce gnlllk eklinde sonra da lzm gelen
vasflar zerinde toplayan bahadrlarn seimi ile tamamland. Bu huru vede
Paalarn saldrs dman askerinin; be bininin hayatn kaybetmesiyle
sonuland.
Bu arada dman lamclarndan biri esir olarak alnmt verdii bilgiler
sayesinde, konan lamlarn yerlerini bulabilen mcahidler, kale halkn ve
kaleyi mutlak bir berhava kastedilmesinden kurtardklar gibi bir hayli de barut
elde etmi oldular. Avusturya mparatoru'nun damad, Maksimilyen vire ile
teslim olsunlar diye eli yollad. Bu elinin; Fzl Ahmed Paa hizmetinde
yetimi daha sonra mehur Sen Gotar da dmana iltica etmi biriydi. Eli
eytan brahim Paay mkellef bir sini iinde eitli yemeklerin bulunduu
sofrada buldu. Maksimilyen ise; ekmekleri olmad haberini istihbar ettii,
kalenin kumandan brahim Paaya ekmek gndermiti. Eli mtelezziz
yemeklerin ssledii sofray grdnde "biz sizin ekmeiniz bile yok diye
dnmntk" demekten kendini alamad. Paa ise onu sofraya davetle erzak
ok! Be sene yeter! Dn de bin kadar takviye askerimiz geldi. Daha ne
istiyelim diye beyanlarda bulunarak sordu. "Sen ne in geldin?" cevap "vire ile
teslim olunuz teklifini getirdim" oidu. Bu kale Paalara deil kalede oturanlara
teslim edildi Sultan Kaanuni tarafndan onun iin aalara sor dedi. zun-arl
trihinde yer alan satrlarda Aalar yle konuu verdiler: "Padiahmz bizi bu
kaleye tyin ettii zamanda kullarm Allah'a emanet olsun, kale'mi, bir ho
muhafaza edin dedi; yoksa dmana verin demedi. Ftur getirmedik, evkle harp
ederiz,
Siyavu Paa ieri imdat gnderdi; zahiremiz vardr, bir neferimiz kalncaya
kadar harp edeceiz. Allann inayetiyle bu asker sa olduka size kale yok.
Kumandanna yie syle "cevab ile gelen eliyi geri gnderdiler. Budin
muhasarasna drt ay kadar devam eden yahudi Herzog Maksimilyen, kn
gelmesi, Krmn idaresini yeniden tanzim eden, Murad Hn'n yerine getirdii
2. Hac Giray hn mehur Tatar Svarilerini Osmanl ordusunda istihdama
devam ettiinden ve Krm tatarlannnda geliyor haberi Yahudi Herzog
Maksimil-yen'in kuatmay kaldrp geriye dnmesine yettide artt bile..
ekilmeye balayan dman askerini baz komutanlaryla ve Krm Tatarlaryla
takip ettiren, Serdar Bekri Mustafa Paa bilhassa dman artlarnn,
yirmibinini krdrmaya muvaffak oldu. Avusturya ve mttefiklerinin brakt
cephane Budin Kalesine tand ve takvimlerin ise: 24/zilka-de/1096-
2/kasm/1684' gstermekteydi. Bu arada eytan lakabl brahim Paann
gsterdii yararlklar padiahn malumat dahiline girdiinde takdire ayan
olduu hemen teslim olundu ve bunun ilk emaresi, lakab olan eytan, Me-
lek'lie tahvil olunsun iradei seniyyesi vukubuldu. Peinden Bekri Paann
durumu yetersizlik olarak tesbit olunduundan, serdarlk Melek brahim Paaya
tevcih olundu yine Bekri Mustafa Paann ve baz komutanlarn, baarszlklar
hasebiyle idamlar hususunda karar kt. Sadrazam Kara brahim Paa byk
bir aba gsterip, idamlar iptale komutanlar daha dk derecedeki grevlere
tyine muvaffak oldu. Bekri Paa Kanije Valisi olurken, Budin Valiliine
Arnavud Abdurrahman Abdi Paa getirildi. Bu arada da Tkeii m-re'nin ngvar
ve baz beldelerini de uhStz adl Avusturyal komutan elinden ald grld.
Bu hultz'un yirmbebin kiilik ordusu yannda Lord Lotheringen ellibin kiilik
askeriyle CIyvar stne harekete gemiti.
Bu srada yni 1096/ramazan/ilk gnl685/austos'unun ilk gn olup o hayrl
gnde Osmanl birlikleri Estergon Kalesini istirdat etmek iin muhasaraya ald.
Dk Lotheringen kuvvetlerinin bir ksmn Estergon zerine gnderdi. Dierle-
riyle yvar nlerinde kald. CJyvar nleri bataklk olduu iin her iki taraf
biribirinin stne gidemediyse de, onbebin kiilik avusturya svarileri bir
tatktik kurup Osmanl ordusunun seksenbin askerini kendi zerine celbetmee
muvaffak oldu batakl yanda olarak kullanmay beceren avusturya galibiyeti
e!de etti. Arkasndanda yvar muhasarasn yeniden tesis etdi. Salam bir kale
olan Ciyvar ancak krk gn dayanabildi. Dman savaa savaa kaleden ieri
girdi kaledeki-er teslim olmayp lm seti. Nice palangalarmz da bunlarn
eline geti.
Melek brahim Paann baarlan asker arasnda sadarete geebilmesinin
konuulduu grld. Merzifonlu'nun yerine geen Kara brahim Paa yvar'n
dmesi hasebiyle, suu Melek brahim Paaya tahmil edip, ayrca
Avusturyallara,padiah ve sadrazama haber vermeden, Dk Lotheringen'e
muahede yapma hususu iin eli gnderdii haberi de gelince, hakknda idam
ferman almak zor olmad, muhar-rem/5/1097-2/aralk/1685'de hkm
infazolundu. imdi biz infaz sonrasnda 4. Mehmed'in sadrazama kinayesini
buraya kaytla ii bir takip edelim.
Belgrad'da infazn yaplmasndan sonra kafa derisi yzlen ba, bal'a batnlpda
Edirne'ye getirildi. Veziriazama teslim edildi. Veziriazamda gm bir tepsiye
koydurduu ba padiahn huzuruna gtrp de sunduunda, her halde yap-
trtt tahkikat neticesinde iin fesat tarafn yakalam olmal ki; veziriazamna:
"yzn kara ve cann rahat olsun! Vcuda getirdiin hneri ho gr" deyip ba
sadrazamna geri veriverdi. zunarl bu komploya dir nem tayan bir erh
koymu, merhum Cumhuriyet Tarihileri arasnda cidden hakl bir hrete nail
olmu ve CHP mebusluu yapmasnn yannda eserinin TTK'ca yaymlanmas
da gz nne alnr ise buna inzimamen, Tanzimat Dnemini yazma zorluunun
idrakiyle bundan nasl kurtulurum diye kendi kendine sylendii rivayetlerde
yer alr. Her halde bu endiesinde samimiydi ki, tanzimat dnemini yazmaya
mr vefa etmedi. Onun brakt yerdende Enver Ziya Karal devam ettirmiti
ve tanzimat o kaleme alm idi. zunarl hakkndaki bu bilgiyi verirken bu
ztn erhinin mhim olduunu nk kuvvetli bir aratrmac olduunu
duyurmaya matuf olduu-nuda ifade edelim. imdi erhe geelim: "Melek
brahim Paa hakknda, veziriazam ile Bonak Sar Sleyman Paa ittifak
etmilerdi; veziriazam kendisine rakib sayd Meiek brahim Paay bertaraf
etmeyi dnrken gizlice kendisine sadnazamhk vaad edilen San Sleyman
Paa da; ayn rakipten kurtulmak istiyordu. Bunun iin padiahn huzuriyle hasta
bulunan veziriazam hari olarak Sleyman Paa, eyhlislam ve iki kazasker,
yenieri aas ve Kprl Mehmed Paann biraderi Hasan Aa ve ktiplerden,
Acemzde Hseyin Efendi, toplanarak grtler bu itimada, Enderun Aala-
rndan, Mverrih Fndkll Mehmed Halife'de hizmetkr olarak bulunmu ve
grdn trihine kaydetmitir.
Mverrih; Sleyman Paann, Melek brahim Paa aleyhinde syleyip katlini
istedi; veziriazam da gnderdii arizasn-da, katlini istiyor ve mizagir olan
eyhlislm Ali Efendi'de onlara uyuyordu, bunlara kar Anadolu Kazaskeri
Ebu Said-zde Feyzullah Efendi ldrlmeyip bir tarafa srlmesini syledi ise
de ekaliyette kald ve katli iin acele kapclar kethdas yolland. (. . ) Hkm
tebli edildiinde brahim Paa; iki rekt namaz kldktan sonra: "Yarab din ve
devlete, krk yldr sadakat ile ettiim hizmeti bilirsin, mrm ahar oldu, hsn
hatime myesser kl ve bana edenleri hazretine havale eyledim" diyerek orulu
olarak boulmutur.
4. Mehmed'in veziriazamlar birbirlerinin kuyularn! kazyorlard. Nitekim; Kara
brahim Paa, Merzifonlu Kara Mustafa Paay dar bekaya yollattktan sonra
Bonak Sar Sleyman Paayla kar karya kald. Padiah ise, bu sefer gizlice
Sleyman Paaya taraftar olmu ve sadareti vereceini ihsas etmiti. Bu arada da
cidden brahim Paadan stki syrlmt.

Kara brahim Paa Derken!

Yukarda padiahn souma mnasna gelen sadnazam-dan stk syrlmt

deiimizin sebebi, padiahn Bonak Sar Sleyman Paay sadarete
getirmesinin ardndan, Kara brahim Paa skdar'da Bayram Paa Yalsnda
oturulmasyla emrolundu. ok gemedi ki, hac'ca gitmek zere padiah-dan
msaade istedi. Bu srada da kazan kaynamakta, biribi-rinden kurtulmak isteyen
veziriazam namzetleri padiahn kulana eski sadrazam hakknda paras
oktur. Hac'ca giderim diye kacak bu paraylada Abaza Hasan gibi isyan
bayran aar eklinde nazariyeler ileri srlerek, padiahn vehmi
ayaklandrld. Para meselesi iin padiah bir ferman yollayarak, beyz kese
sefere yardm yapmasn emrettiinde, Paann cevab benim o kadar param yok.
Siz beni soya-cakmsnz? eklinde gelenlere lflar etti. Bunun padiahn istei
olduunu her halde fehmedemedi. Bu hlde padiah peke kzdrd. Derhal mal
msadere olunan; brahim Pa-a'ya> uygulanan ikence sonunda krk gn
gemekle beraber, param yok diyenden padiahn be yz keselik isteini param
yok diye eviren mazul sadrazam, binbeyz kese paray krk gnlk
soruturma sonrasnda ortaya kard. Bu miktar paradan bakaca muazzam bir
eya ile pek kymetli mcevherler kverdi. Bunun zerine Kbrs'a sevk edildi.
Orada ikamet ederken, elinin altndaki askeri, kendisinin sadaretini istemeye
sevk ettii haberi stanbul'a eritiinde gnderilen ferman
1098/zilhiccel687/ekiminde katledilmesine yettide artt bile. Bu arada makam
sadarete gelmi bulunan, Bonak Sar Sleyman Paa, cepheye gitmeye yana-
mam ve bir trl Osmanl ile didimekten imtina etmeyen Avusturya
cephesine de Serho Ahmed Paa'y gnderdi. Kimileri ise bu seferler sadrazam
ii deil padiah iidir der dururken, bir ksm kimseler de padiah av brakp,
ya sefere ya baehre yni stanbul'a dnsn. Edirne; angarya demekten yoksul
dt diye de mrldanmaktayd. Bu mrldanmalar bir alarm idi. Bunu duymak
ve mrldanmay kesecek i yaplmalyd! Bunun ne olduu imdi sylense neye
yarar ki? Ancak, sunuda hemen ilve etmek lzm gelirki, padiah bir
veziriazamna Yarn kale'ye git diyor, o ise Viyana'y sktryor. Sadrazam
yapt birisi sefere kmayp serdar tyin ediyor. Avusturya'ya feci malup
olmu veziriazam, kendine gelen hediye klc grnce ii atlattm zannedip,
gngrm Paay ldrtmekten ekinmiyor. Sadrazam infisal ettiriyor, git otur
surda diyor. Ben hac'ca gideceim diyor. Beyz kese sefer yardmnda bulun
diyen padiahn adammi kovalyor. Sktrldnda ise beyz kese yerine
binbeyz kese ve haylice mcevherlerini buluyorlar. imdi syleyin Allah
akna, 4. Mehmed'in sefere gitmemesinden baka bir kabahati grnyormu?
Sefere gidipde, Sobiyeski Merzifonlu yerine 4. Mehmed'i srp geceydi. Ne
olurdu Osmanl devletinin hli? Belli bir zaman diliminden sonra padiahn
seferden alkonmas padiah yenilirse devlet biter. Paas yenilirse, Paa haylice
bulunur! Bu anlay makul grmemek kbilmi?

Sadrazamla Beraber Deiim

Sadaret kaimakam Sleyman Paa, bu makama asaleten tyininde kethdas

brahin Aa rtbei vezaretle am Eyaletine valilie atanmtr. Bu arada
denizciliktede deiime gidilmi Msrlzde brahim Paa'nn bu alandaki
ustal ve kdemi gznne alndndan, padiahn yanna Edirne'ye davetle,
kapdani deryalk ihsan olunmakla beraber ayrca ve-zarette verilmek suretiyle
bu bbda gzel bir i yaplmtr. Deiim rzgar esmeye devam etmi ve
Yenieri Aas ile Sakz Muhafz da, bundan nasiplerini almlardr.
Kul kethudalnda bulunan olak Hasan Aa, Yenieri Aalna getirilirken,
eski yenieri Aas Zlfikr Paa azil olunarak, Sakz muhafzlna tyini
yaplmtr. Padiah ise, bu srada istanbul'a dnmeye karar vermiti. San
Sleyman Paay Engrs yni Macaristan zerine gidecek orduyu hmayuna
serdar ekrem tyin ettiinden birinci mirahur Recep Aa'da sadaret
kaimakamhna getirildi. Meclisi, tbiri dier ile divn ynetebilmek
tecrbesinden mahrum olan Recep Paa bir ka toplantda Sadrazamn idare
ettii divn toplantlarna katlarak adet kurs grm bunun zerine top-
lantda bulunanlardan ilk defa byle bir duruma rastlayanlar vaziyeti endie ile
karlamlardr. Padiah'n ise stanbul dnnde Kk Halkal denen yerde
ki mutad merasimle karlanmasndan sonra gsterilen resm geit seyredilmi,
nihayetlendiinde herkes, arabalara binmek zere gittiinde, veziriazam
kaimakamnn yannda bulunan, Rikb hmayun kaimakam, Vezir Mustafa
Paann yannda kimse kalmam, bunun zerine padiahda atn onun yanna
srm ve beraberce, yan yana at srerek Eyb Sultan Trbesine kadar birlikte
gitmilerdir. Daha sonra da Vezir Mustafa Paa Mora'da bulunan Anadolu
muhafaza kalesi adl blgeye muhafz olarak gnderilmitir.

Sleyman Paa Ve Budn'n Dmesi

Yukarda sadnazam'n serdanekrem olarak grevlendirilip-de Macaristan zerine

gitmesinin emrediidiini kaydetmitik. Edirne ovasnda son hazrlklarn da
tamamlayan serdanekrem Belgrad zerine doru Tevekkel t Tealallah deyip
yola koyulduu grld. Avusturya Kral da adet bir hal ordusu tekil edip
her eit silahla mcehhez ordusunu Budin Kalesi nne ymt. Takvimler bu
srada 1097/receb/25-1686/17/haziran gstermekteydi. Bu trihin kuatma
haberi olduu Bonak Sar Sleyman Paaya ulat. Yaplan mavereler
sonucunda bulunduklar yer olan Budin'e pek yakn Hamzabey mevkiinden hi
blnemeden yrye geip kaleye yardm karar tezekkr ettirildi. Lokumtepe
denilen yere gnderilen bir keif mfrezesi dman askerinden serbeste
gezinenlerinden bir kan l, bir kan diri olarak elde etmi ve sorguya
ekmitir.
Dman Osmanlnnda bu kaleyi koiay vermeyeceklerini tahmin ettiinden ve
onlarda bizim haber aldmz renmi olabilrlerki, tahkimlerini sade kale
stne deil bilhassa hilal eklinde, tertipledikleri kuatmann, toplarn
yerletirirken kale istikametinde at yapanlarn hemen yannda, arkadan
geleceklere at yapabilecei yne evrilmi ve ata hazr bir tarzda
yerletirmilerdi.
Bu arada hemen unu belirtelimki; Budin Kalesi yaknndaki menzil olan
Hamzabeye geli, 1097/evval/2-1686/austos/22'yi bulmutuki geen bu zaman
diliminde dmann, kaleyi hayli hrpaladn grmek iin bir bak yeterdi. Bu
bakn hemen farkedecei bir husus vard' ki, o da, Kalenin hemen karsna
den Kargabayr idi. Dmannda en byk korkusu kaleye yardma,
muhasaraya saldrya hazrlanan Osmanl birlikleri, bu Kargabayn'na hkim
olursa muhasarann paralanmaya mahkm olduunu tehis ettiklerinden, bahse
konu yeri bir gzel tahkim etmiler, tahrip ve menzili uzun bir topuda
yerletirmilerdi. Ayrcada se-kizbin kiiden az olmayan bir kuvveti de mevzie
yatrmlard. slm askeri Kargabayrn igalini hemen yaplan harp divannda
kabul edip buna girimesi gerekirdi.
Ancak yaplan divan toplantsnda da gngrmler denen bazi tecrbeli
gaaziler ilk i olarak Kargabayr Tepesini elde etmek lzm geldiini hatrlattlar
ve bunun sonunda dman siperlerden kartmaya muvaffak olarak muhasaray
krabiliriz dediler. Fakat serdar'mda bu tekliflere scak bakmad yarn hep
birlikte saldrya geeriz, sz ortaya koymutu. Bosna Valisi Sivayu Paa'nn
askeri zerine, dmann saldrya getii grld. Buradaki piyade askerininse,
mukavemete takat yetiremedii grld ve dman bunlar hrpalarken Sar
Paa'nn askerleri iine den korku hasebiylede, gerisin geriye Lokum Tepesine
ekildiler, aslnda buna ekilme deilde adet firar desek duruma daha uygun
der!
Bu firar frsat sayan dmanlar bunlarn peine takldnda, yandan gelen
askerimizin bir blm tam bir metanetle, karsna dikildii dmann boyunun
lsn almaya balad. Bunlarn arkasn sarayn manevras yapan hallar,
yola ktklarnn akabinde karlarnda Tatar ve Osmanl Bahadrlar ile
karlatlar. Ortada kan ve revan iinde byk bir mcadele yaand.
Dmandan hayli kii cehennem ukuruna yuvarlanrken, bizim yiitlerimizinde
bazlar cennet ba-elerine uru eylediler. Bir gurub Dalkl Budin Kalesine
girip, mcahidlere g ve metanet vermek istedilerse de, bir blm bu gayretle
ehid olurken, bir ksm da girmeye muvaffak oldularsa da, aldklar yaralar pek
ar olduundan bakma muhta hle geldiklerinden, maddi plnda, pek bir eye
yaramadlar denebilir! "Hakimi Mutlakn olmazsa bir de takdiri Mft olmaz
hezr erbab akln re'y tedbiri Ha-zeri men'i kader, klmaz ne denl ki
eylersen, Kazay mbremin mmkin deil sa'y ile tayiri" Mevlmz, bir iin
gereklemesi iin takdiri tecelliye murad ederse onu dei-terecek hi bir tedbir
fayda vermez. Bu beyitteki mnai mnif, buna delalet eden tasavvufi tarafida
ar basan bir dizedir ki, mezkr Budin Kalesi 17/haziran/l 686'dan 2/ey-
ll/1686'ya kadar sren dman muhasaras ve onlarla, arpan islm askeri,
savunma yapan kaledeki askerimiz yetmialtign kan dkt, can verdi an ald,
ba ald nam sald fakat Takdiri Hd; Budin'i dman ald. Budin'in dmesi;
her kaybedilen topran, her kaybedilen beldenin, insanmz-daki feryadlarn,
asumana yayan vak'ay teki! etti. Hariciye eski bakanlarndan Ord. Prof. Dr.
Fuad Kprl'nn olu Dr. Orhan Kprl'nn hazrlad, MEB yaynlar
arasnda neredilmi bulunan Kprl'den Semeler adl eserde Budin'in mell
bir beste ile okunan arksnn gftesini sahifemize almak suretiyle, okurlarmza
sunmann bahtiyarln yaarken, sahifemizi de sslemi olmann, farknda
olduumuzu bilmenizide hatrlatrm.
,.
Bdin arks

tme blbl tme yaz bahar oldu

Blbln figan barm deldi Gl alp satmann zaman gedi
Ald Neme bizim nazl Budin'i *Budin'in iinde uzun ars
Orta yerde Sultan Mehmed Camisi Kabe suretine benzer yaps
Ald Neme bizim nazl Budin'i
emelerde abdest alnmaz oldu
Camilerde namaz klnmaz oldu
Mmur olan yerler hep harb oldu
Ald Neme bizim nazl Budini *Cephane tututu aklmz at
Seltin Cmiier yanp tututu Hep sabi sbyan tee dt Ald Neme bizim
nazl Budin'i *Serhadler iinde Budindir ba Kan ile yorulmu topra ta
erke Alemdar ehidler ba Ald Neme bizim nazl Budin'i Kble tarafndan
top atld Perembe gnyd gne tutuldu Cuma gn idi Budin alnd Ald
Neme bizim nazl
Budin'in bu hazin nazmn, yarm kalm msral bir atla trihimize
kaydederek tamamlam olalm. "Ben bir mft kzydm" szleriyle balayan
esir edilmi bir mft kznn hicranmz arttran feryad sonrasnda: "Budin'in
kalesi drttr biri sahraya bakar Sokaklar sel sel olmu su yerine kan akar Al
beni kffr elinden Padiahm der Budin... Bu folklorik yaknmadan sonra
askerimizin serencmna avde-tedelim. Bunun zerine askerimiz bunca uraa
ramen, mezkr blgeden geri ekilirken yollar zerindeki stol-ni/Belgrad
kalesinin de bir savunmaya yaknda htiyac olabileceinin endiesi iinde,
eyhzde Ahmed Paa'ya veza-ret verilmek suretiyle, bu kale'de komutanla,
tayini gerekletirildi. Bu yolculuk esnasnda, blgeye uzak olmayan Ka-nije
Kalesi Komutan olan Tekfurdal Mustafa Paa'nn yerine, Fndk Mehmed
Paann tyini yapld. Oradan da orduyu hmayun Varadine geldi. Segedin
Kalesine erzak gtrmeyi planlayan sadrazam Sar Sleyman Paa, ordunun
ksm azamini, Varadin'de brakp bizzat kendisi bu birlie komuta edip, yola
karak Sente denilen yere geldiinde, karlarnda da pek kalabalk dman
askeri olduunu grdler.
Dmanla derhal die di, gze gz bir sava balad. Az olan saymz, eldeki
erzak muhahafazaya kfi gelmedi. Er-zakn mhim bir ksm da, dmann
avucunun iine dt. Yine de kr gerekir ki; sadrazammz bu sava da
lmle buluabilir veya dmana esir debilirdi!
mdad Seferiyye

2. Viyana muhasaras sonrasnda artk milletimizin bana yle iler alyordu

ki; imdiye kadar bilmedii tarz politikalar, duymad teklif ve taleplerle
karlamaktayd, tte ara-balk yaptmz ifade, eyaletlerimizin insanlarna ilk
defa ulaan bir teklifdi. Osmanl yldznn parlakl Merzifon-fu'nun
hatasndan mnbais olarak, glgelerin arkasna, bulutlarn arasna dalmaya
balamt.
Btn bunlarn yannda da dmann zerimize tazyiki, her geen gn
artmaktayd. Papa nnosan'in at ehli salip saldrs gnbe gn devam
ediyordu. Avrupa topraklarmzn, Macaristan ovalarndan, stmze doru
gelen dman aknlarn nlemek iin yaplan seferlerin masraflarndan hazine
hayli daralm, hudutlarmz iindeki zengin, tccar ve yksek memurlarndan
ake talebi yapld. Bu gn bile ekonomik sknt iinde olan halkmz, ne
hikmetse milletvekillerini pek zengin saymakta her eit skntda bunlarn bir
aylk maalarn balad takdirde iin hl olacana dir doru grmediim
bir zm vardr, manmki devletin zaman zaman yukarda yazdmz gibi
tebaasna ba vurup, sava iin yardm veya kampanyalar ama dnemlerinden
kalan bir sentezleme diye dnyorum.
4. Mehmed zamannda yaplan bu mdad Seferiyye'ye Is-tanbulahalisinden
binbeyz kese, Bursa ahalisinden ikiyz kese, Msra gelince yzelli kese,
Badad ve Basra ahalisinden ise yzellier kese, ayrca vali, vezir ve
beylerbeylerinin her birinden yardm istenmi ve hepsinin yekn olarak drt bin
kese ake toplad grlmtr. Hemen ilve ede-limki hammsultanlar,
kendilerinin olan haslardan gelen akarlarndan yarsn imdad seferiyye'ye
vermekte tereddt dahi etmemilerdir. l hkimi diye anlan Hseyin Abbasa
gnderilen fermanda kendisinden asker gndermesi istenmi bu zat da hemen
drtyz askerini talebe uygun olarak tam te-hizatl ekilde gnderdi. Ayrca
Belgrad'a gelen bu askerin ihtiyalarn] Rakka malndan gnderdii biliniyor.
mdad Se-feriyye talebinin arzu edilen seviyeyi bulabilmesi, sanyorum ki
devletin ilk defa buna bavurmak mecburiyet duymasndan kaynaklanmaktadr.
Zira zaman bir hayli getikten sonra halk folkloru denen hikyelerimizde,
mehur oul dden dile dolamaa balad. Ksaca nakledelim:
lkei Osman'nin kenar blgelerinden birinde yaayan bir adamn olu
varm. Bir gn tarlasnn hududunda, banda fesli bir svari gryor, buyur
dediinde, padiahn Mos-kofa sava atn buna bal olarak byk olunu
askere almaya geldiini syler vatan uruna feda olsun diyen oullu baba,
evldn uurlar bir ka sene sonra yine bir asker toplama vazifelisi ayn tarlann
kenanna gelir ve dier ouu ister nk, padiah yine Moskofa sava amtr.
O olunu da gnderir. Hatrlatalmki byk olunu gnderen adam bir daha
ondan haber alamamtr. Bylece ikinci olunu gnderirken birinci de olduu
gibi cokusu olamamtr. kinci evldn gidii, o gidi olunca baba, artk nc
olunu gelip isteyecekler kaygusuyia gz ya dkmektedir. ok gemezki;
nc evld askere almaya gelen src tbir edilen asker toplayc, maksadn
sylediinde, acl baba: Aln! Aln! Padiaha da selm syleyin! Artk bana
gvenipde moskofa veya herhangi birine sava aacaksa, kendi dlne gvensin
artk Osman Aa'da ne dl kald, ne de bel! flas etti deyiniz! eklinde
konutuu dilden dile nakledilir. Bu mevzuyu aa alacamz beyit ile
noktalayalm: "ah'dan gnl ho olmayan sipahi, Vilayet hududlarm iyi
gzetmez!" Bu mdad Seferiyye hdisesi hakknda, Zbdei Vekaiyat'da bir
limin, lkenin bu hle getirilmesinde yaplan yanllarn hatrlatlmasnda, pek
mhim dersler karlabilecek, beyanda bulunmasn buraya nakletmeden
geemiyorum.
"Sadaret Kaimmakamlnda yaplan bir toplantda mdad Seferiyye hakknda
szalan Recep Paa vaziyeti izah edip, katlanlardan yardm stediinde Rumeli
Kazaskeri Deli Ha-mid Efendi; "Baka Paa Hazretleri; bu ne de demektir? Bu
kadar devlet gelirleri ne oldu? Kiminiz sefer ap hazineyi telef ettiniz ve
kiminizde hevanza sarfettiniz. imdi de fukaradan yardm istersiniz" Diye
ifadei kelmda bulununca, sadaret kaimmakam Recep Paa: "Efendi, ne
sylersin? Niin haddini aarsn?"diye azarladnda da, Hmid Efendi fkele-
nip: "Sen dn, pabu kesesi belinde ve izme sngeri elinde bir uhadar olup,
imdi bu kadar samur krkl olanlarn var iken, devleti liyyeye sen senken
imad (direk) eylemeyip, bizim gibi devlet duacs olup yetmi, seksen ylda
bintrl meakkatle nail olduu ev ve eyasn satmaktan baka ake tedarikine
kudreti olmayan fakirlerden, medet ummann, mnas nedir?
eklinde szler irad etdi. Meclis huzursuz olurken, Hmid Efendi'nin bu
sylemlerine, hazirundan olan dier ulemadan ne lam, ne mim diyen oldu. Deli
Hmid Efendi'nin bu ikazn padiaha tayan kaimmakam, Hmid Efendi'y
Rodos'a srdrmekle ii hlmi ediyor zannetti! Serhadlerde yni hudud
boylarndaki askerin maalar iin hazinei hmayunda yni padiahn i
hazinesinden, tbiri dierle, cebi hmayundan beyz kese ake ihsan edildi.

Klah Kapma Mcadeleleri

nsan hayatnda kimse, kimsenin ekmeiyle oynamamal yanllar grldnde

ikazlar yaplmal devam ettii mahede olunduunda da yeri deitirilmeli ve
bu seferki ikaz, biraz daha ak ve sonucun vahim olaca eklinde izah edilmeli
der akil kimseler. Kaimmakam Recep Paa, baz kin ve. garaz sahiplerinin,
kendisine kvrdklar baz yalanlarla Defterdar Ali Efendiye muber olmasn
salamlard. Bu mu-beriyet Paa da hayli ileri safhaya gitmi, azilden baka
kellesini de istetecek bir ispazmoza dnmt. Sonunda Defterdar Ali
Efendiyi azlettirmeye muvaffak oldu. Boalan makama Eriboz muhafzlnda
bulunmakta olan Seyyid Mustafa Paann tyinini karm kendisine Belgrad'a
gidip orduya katlmasn bildirmiti. Emre uyan yeni Defterdar Mustafa Paa,
derhal grev yerine gidip iine balamtr. Eski Defterdar'a gelince sadrazamn
aslnda memnun olduu bu ztn, kaldrlmasna alan kairnmakamin,
gnderdii bilgilere pek kulak asmyordu, yalan yanl bilgilerden bkan sad-
razam, Seddlbahr'e gnderilmek istenen Defterdar Ali Efendinin tyinine
rzas olmadn bildirmiti. Ne var ki, Recep Paa kin ve gayzn aamam,
vekili olduu sadrazamn uyarsn hesaba almam ve Ali Efendiyi
vazifesinden etmiti.
Beri tarafta da, Sadrazamn avubasna sert ifadelerle cevap veren mehur
Minkarzde'de srgne gnderilirken takvimler 15/cemaziyelahir/1098-
28/nisan/1687'yi gsteriyordu. Budin'in dmesinden, vali Abdi Paann
ehadetin-den sonra, elimizden bir ok kale ve palanga kmaya balad.
Avusturyal kuvvetlerin Macaristan zerinde pek rahat dolamaya balad
grld. Segedin'in dmesinin ardndan, emontoma, Peuy (Peevi) ,
Kapovar ve iklo gidenler arasndayd. K bastrd iin ordumuz Essek
zerinden Belgrad'a klaa ekildi. Erdel Kaleleri de bu arada Avus-turyann
eline geti. Esek'de Avusturya saldrsyla sarslrken, Belgrad'daki Sar
Sleyman Paada hemen gelecekleri beklemeden Esek'e yardma kotu. Orada
dman malubiyete uratmak kabil oldu. iklo Avusturyann tutunduu bir
nokta oldu. Ancak; Osmanl askerinin oraya doru yol aldn tahmin eden veya
haber alan Avusturya birlikleri buray da boaltp ovaya yayld. iklo'dan fazla
uzaklalmadan Prens arl'n kuvvetleri Sar Sleyman Paa ve askerinin nne
dikilerek de baland. nceleri ordumuz vaziyeti lehe doru evirmeye
muvaffak olmutu. Ancak veziriazamn harp tecrbesinin fazla olmamas,
yapt hatal taktikler byk bir hezimeti haber vermeye balad. Anadolu
askerinin bulunduu taraf yorgunluk emareleri gstermeye balad. Bu hl
ordunun tamamna sirayet etdi. Malubiyet pek abuk gedi. Efendim; askerlik
trihinin ve de Osmanl trihi askeriyesinin ndir evsafta ki komutanlarndan
olan Katrc-olu Gaazi Mir Ahmed Muhtar Paa'y kendi erkn harbi
Mehmed Arif Bey merhum "Bamza gelenler" adl muhteem eserinde
anlatrken, bizim askerin bozulmasnn hi bir askerin bozulmasna
benzemediini, adet bozguna dntn, tam bir kurmay anlayyla izah
eder. Bu yzdende bizim bozulan askerimizi, firardan ancak onu vurmak
suretiyle alkoyabilirsiniz demektedir. Nitekim; stikll Harbimizin kahraman
komutanlarndan Dadayl Deli Halit Paa (Nur iinde yatsn) ok firarn nn
bu tarif edilen yoila engelleyebilmitir.
Bu firar iinde rtbe tanmaz, cepheye arkasn vereni vurur geerdi. "Yetmilik
Bir Subay'n Hatralar" adl kitapta Kemalettin Apak albayn, kendisinin asla
firarda gz olmad halde, azkalsn yanllkla Paann mermisine hedef ol-
maktan, son anda kurtulduunu kaydeder. te askerimizin bozulmas yle bir
bozguna dnd ki Eek zerine gelindiinde bir nefes alnd. Eek Kalesine
asker koyan veziriazam Bonak Sar Sleyman Paa orada da durmayp,
Petervaradin'e geldi. Ancak buraya da Eri'den bir feryad ulat. Yiyecek
ihtiyalar dayanlmaz safhaya erimi yardmn yapl-
mas art idi. Dman yollan kesmi ve mesafede bir hayli uzak olmasna
ramen Cafer Paa komutasnda, erzak, cephane ve de silah bir miktarda asker
takviyesi iin tertibat alnd. Askerin itiraz edecei ve itirazn isyana
evirmekten imtina etmeyecei gz nne alndndan hazrlklarn ve gi-
dilecek yerin gizli tutulmas kararlatrld. Ne var ki; bu tedbire ramen i
duyuldu.
Umulur ki; o tarafa gidecek komutan bu sakl bilgiyi szdrd ve askerde
muhalefet ettiinden Eri Kalesine erzak da, esliha ve cephanede gnderilemedi.
in rengi bakatat! Tabii ki dini mbini slm anlaynda sizden olan emire
itaat arttr. Bunun aksi cezay mstelzimdir. Bu olay sava esnasnda husule
gelirse sulularn lm hakkedecekleri tabiidir. Bu durumu idrak eden; Eri'ye
gnderilecek birliin komut > n olan Yeen Osman Paa her halete szdrma
vakasndan dolay suu sbt bulacak ve bahse konu cezaya, arptrla-cakd.
Bunun nlemi vak'ay baka bir mecraya dkp, ans denemesine ba vurmakt.
erikleri olanlarla birleip, Amasyal Kk Mehmed'i de yanna alarak, askerin
maa verilmedi bahanesiyle sadnazam aleyhine syan ettiler.
Yeniden Yenieri aalna getirilmi bulunan Bekri Mustafa Paa ve Defterdar
Seyyid Mustafa Paa ile birlikte sadnazam, Sancak erifi alarak Belgrad'a, Tuna
Nehri yoluyla katlar. Bunlar canlarn kurtarm oldular. Geride ise; kam
sadrazamn otanda bir toplant dzenleyen Yeen Osman Paada, Kprl
ailesi darnadiarndan olan Siyavu Paaya gidip, "seni sadnazam ettik" deyip,
zorlayarak ata binmesini temin ettiler ve Sleyman Paann otana getirdiler.
Siyavu Paann sadaretini iln ve birbirleri aleyhine davra-nda
bulunmayacaklarna dir szletiklerinden baka Padiah 4. Mehmed'in hl'ini
aralarnda sz kestiler ve de cepheyi boaltarak stanbul'a doru yola koyuldular.
Zilkade/1098-Eyll/1687 trihleri idi. Bu vak'a gibisi Osmanl Trihinde ei
emsali olmayan bir fenomendir. Mthi bir eydir. Siyavu Paay veziriazam
eden g gayri resm, gayri kaanuni ve bir isyan hukukudur. Bu hukukunda
padiah katnda kabul, gerekten bir siyasi denemedir hem de, kendini feda
edercesine, kaanlar balarn kurtarmak iin cepheyi bo brakmlar, isyanclar,
bu hareketin padiah tarafnca cezasz braklmayacan bildiklerinden onu
taht'dan ndirebilmek iin stanbul'a yryorlar ve bunlar da zaten inenmekte
olan mahrusei islmiyeyi engelsiz bir arazi olarak, ahaliyi bir avu muhafza
brakarak, katliama ak bir kurban srs yerine koymulard.
nce kaan tez gidermi menziline hesab; Sleyman Paa geldii stanbul'da,
kaimakam Recep Paa eliyle, mhr hmayunu padiaha gnderdi. te
padiahn siyaseti burada denemesinin takdire ayan olduunu sylemeden
geemeyeceim. nk; bunlara hot zot demek evvel, yukarda iaret ettiimiz
cephenin boaltlmas, telafisi gayri kabil tehlikeler arzediyordu. Bunlarn
yaptn kabullenmek, nefsini yenen biri olarak padiah iin kolay olmasa
gerek.
Evet; 4. Mehmed hn; mhr hmayunu Siyavu'a gnderdi ve Belgrad'dan bu
tarafa gememelerini emretti. Cephenin braklmamasn da hatrlatt. Fakat
dinleyen olmad. stanbul'a doru yola ktlar. Onlar yrye dursun Avustur-
yallar da gezintiye km gibi, bir zamanlar Kaanuni'nin Karlos'un lkesinde
atn nasl gezdirdiyse, bunlar da islm topraklarn keyiflerince iniyorlard.
Srayla da, Eek, Vara-din, Sirem ve civar ile Belgrad yaknlarndaki Zemlin
dmann eline geiyordu. Bu arada Lehistan Kuvvetlerinin Ka-manie zerine
yrmesinden de bahsetmeden gemeyelim. 1098/ramazanl687/temmuzu
Lehistan Kral Jan Sobiyes-ki'nin, byk olu, Yakob Sobiyeski'nin
kumandasndaki birliklerin, Kamanie zerine geldiini haber aldnda Bonak
Hseyin Paa vaziyeti Bozoklu Mustafa Paaya bildirdi. Serdar etrafna kuvvet
toplamaya alrken, dman Kamani-e'ye gelip bilahare muhasaray balatt.
Ya ehrini ise bu arada ele geirmilerdi. Lehliler bu hcum hareketleri
esnasnda zahire bakmndan hayli skntya dmektelerdi. Lojistik bakmdan
yetersiz kallarnn telafisini Bucak'taki Tatarlarn buday anbarlarn garet ve
yamada gerekletirmeyi denediler. Fakat; Tatarlar her taraf atee verdiinden
Lehliler bouna Prut Nehrini gemi oldular. Geriye dnlerinde ise biraz da
telefat vermilerdi. stne stlk, Krm hn'nin gnderdii onbin svari,
Lehistan kuvvetlerinin Kamanie muhasarasn kaldrmasna mhim bir se-beb
tekil etdi. 24/evval/1098-2/eyll/1687'yi gsteriyordu.

4. Mehmed Devri Deniz Hareketleri

Osmanl deniz filosunu, hareketlerini bu blmde daha ziyade 1683'de

vukubulan Viyana Muhasaras bozgununun er-tesindeki vakalar merkez ittihaz
ederek incelemeye alacaz.
Tuna Nehrini, Macaristan topraklan zerindeki ekiliimiz, bu nehir stnde
hissedilen baskmz hayli ortadan kaldrtt gibi, paylamda da bir
kstlanmaya maruz kaldmz aikrdr. nk bu bozgun sonunda avrupa
Osmanl'ya bir tehis koymutur. Bunu devri istils bitti! Devri mdafaas
balad! u halde rahat brakmamal ve durmadan saldrma-l. Saldrya urayan
bir lke kendini toplamaya derman bulamaz anlayna varmlard. Venedik
Cumhuriyeti bu anlaya ballk iinde Dalmaya, Arnavutluk kylar ve Girid
Adasna saldrrken, Rus'un ise Azak Kalesi, Lehistan'n bir blm ve
Basarabya'nnda bir ksm gz diktii yerler olmutu. Avusturya ise skb'e
inerken, Ukrayna ve Podolya Kazaklarn da, harekete geiriyordu.
Bu dnemde donanmamza komuta eden kapdan deryalar arasnda, iki isim
ehemmiyet arzetmektedir. Bunun birini, rumca yanl demek olan Mezamorta
Hseyin Paa ile M-srlolu brahim Paalar olduunu syleyiverelim.
Misrholu ibrahim Paa karaaskerlerinin bana gtrlmken, Hseyin Paa
da Rodos Bey'i yaplmt. Yukarda bahsettiimiz muavenet akas yni mdad
seferiyye ada halklarndan da tleb edilmiti. Buna inzimamende Ky Vergisi
isimli bir vergi de Ada'lar ahalisine tahmile koyulmulard. Amiral B-ykturul
merhum, yaplan bu ilemlerin devleti liyenin artk deniz nimetlerinden
faydalanmay sarf nazar ettiinin bir gstergesi olarak nitelerken, kara ve de
deniz impartorjuu-nu terk edip, ilkel bir kara devleti biimine avdet ettiini,
ifade eder ve Sultan Ftih ile gerekletirilip Kaanuni Sleyman dneminde,
zirveye ykseltilen denizci devlet anlay bu tedbirlerle sona erdirilmi
oluyordu.
2. Viyana kuatmas ve peinden gelen bozgun zerimizdeki kffar basksnn
ziyadelemesini salarken, denizci devletlerin de bu hususda geri kalmadn
gryor ve artk donanmamz savunma tedbirlerine gre yerletirdiini his-
setmememiz kabil deil. Bunlara misal olarakda u tedbirlere gz atmak kfidir.
Drdnc vezir ahin Paa anakkale Boaz muhafzlna tayin edilmesi ve
emrine haylice yenieri askeri verilmi oluu.) Daha nce emekliye ayrlm bu-
lunan Halil Paa'nn yeniden; hizmete alnmas ve Sakz Adas muhafzlna
getirildii gryoruz. aban Aa, Mora Mu-hafzhyla vazifelendiriimiti.
Bozcaada, Limni, Midilli, Sakz, stanky ve Rodos Adasnda, mdafaa arlkl
tedbirler alnd grlyordu ki, bu vaziyeti tesbit, Bykturul amiralin ileri
srdne delalet etmekteydi. Venedik ise; bu tedbirlerin alnylada, kendisine
hcum frsat verdiine hkmetti ve Dalmaya, Arnavutluk kylaryla Koran ve
Modon Kalelerini almak, Ege denizine girmek zevkyle yanp tutuuyordu.
Bu yanp tutumaya yardmc olacak tedbirler arasnda, Venedik, Papa'lk,
Toskana Prenslii, Malta valyelerinin filolarn yanlarna ekmekte geliyordu.
Bunlardan Malta valyelerini yedi gali, Papa'lk be gali ve Toskana da, drt
gaii ile kumpanyaya katlacakt. Bu kumpanya Ege Denizinde merkez olarakda
kullanacaklar bir ada zerinde mzakere atlar. Netice de de Limni Adas
zerinde ittifak saladlar. Peinden de harekta getiler, bin kii kadar askeri
ada'ya kardlar.
Ancak Kk Hseyin Paa'nn bir saldrs, kanlarnda dahil olduu zere
denize dklmelerine yetti. Herhalde yanl kap aldklarn anlam olacaklar
ki, Venedik donanmasnn ada'dan ekildii grld. Ne varki Yunan denizinde
ilerimiz pek iyi gitmedi Amiral Morosini bir hal filosu Preveze ve kalesi
zerine yrd.
Bu srada ahin Paa Aziz Mauro adasn Venedikliler'den istirdat iin yola
kmt ki; Preveze zerine dman gemilerinin dmen krd haberi gelmiti.
Saint Mauro adasn almaktan sarf nazar eden ahin Paa, Preveze'ye yetimek
iin yelken bast, krek ald. Dman ise bu geliten haberdar olduundan,
onlarda Preveze nnden ekilip, Osmanl filosu stne yelken bastlar. ki
tarafda deniz saff harbine giritiler karlatklarnda ancak mcadeleyi kazanan
dmanlarmz oldu. 28/eyll/1684'de, Preveze de kaybedilen bu savatan
olumsuz etkilendi. Kapdan derya Mustafa Paa, 15/nisan/1685'gn
anakkaleden k yapt. Maksad denizlere korku salan korsanlar etkisiz
klmak idi. Rodos Adas civarnda Malta korsanlarnn Osmanl ticaret
gemilerini kovaladn haber ald. Gemilerimiz; Gve liman iine snm,
Malta gemileri ise kn aznda volta atp av bekliyorlard.
Rodos'tan Gve'ye, doru yelken alp, krek ekilmeye baland. Nihayet
Gve azna geldiini grdkleri Osmanl gemilerinden, korsan gemilerinin bir,
ou kat. Biraz savaan bir tek korsan gemisi teslimden baka re bulamad.
Bu arada da Osmanl kalyonlar su yapmaya balam ve neticede bir tanesi de
batmaktan kurtulamamt. Mustafa Paa bu gemilerle sknt yaayacan
anladndan Rodos adasna geldiler. Burada bir baskna urama endiesi
yaad-larsa da dmann harekette kukuya dmesi, Osmanl filosunun
kalabal dmann korkmasna sebeb olmutu. Selameti, Rodos'tan
uzaklamakta bulmutu. Mustafa, Paa ise Rodos'da gemilerini tamire giriirken,
Garpocaklan fiTsunu korsan takibi iin skenderiye istikametine yollad.
stanbul'dan gelen bir emirde, Venedik filolarndan birisi Koron Kalesine
saldrd. Donanma gidip Kale muhafzna yardm etsin. Yazmaktayd.
Mttefik donanmas adalarn herbiri hakknda igal karar alrken, Mora
Yarmadasnada bir ok misyoner kartmlar ve blgedeki Osmanl Devletine
tbi olan gayri mslimleri isyana tevike alyorlard. Francesko Morosini adl
amiral, birleik donanmaya komuta etmekteydi. lk nce bizim ne-baht,
onlarnda Lepanto dedikleri krfeze saldr plnlan vard. Kyya sokulduunda
ii yanl aldn anlad, kydan alan ate salvosu, kaptan kknden kafasn
bile karmaya frsat vermedi. O da, tas tara toplayp, yelkenleri i-irip,
nasibini baka yerde aramaya koyuldu. Venedik, Pa-pa'lk, Ceneviz, Floransa,
Malta ve spanya filolarndan mteekkil bu donanma, Korona gelerek onbin
askeri karaya kard. ehrin d mahallerini igale muvaffak oldu. Koron artk,
kuvvetli bir muhasaraya dmt. Bu- siradada Mustafa Paa'nn kapdan
deryal son buldu ve yerine 25/ara-lk/1685'de ekirdekten denizci brahim
Paa getirildi. Bu arada Koron, yukarda sylediimiz gl muhasaraya on-
begn dayanabildi. Karadan gnderilen; Mahmud Paa komutasndaki
kuvvetlerimiz, sadre ifa olamad.
Eyll'de Koron ve Modon Kaleleri elden kt. Artk; Osmanl donanmas
Akdeniz'i gl olmaktan unutup, Ege'yi muhafaza etmeye alyordu ki, bu da
savunmayla olur sandlar! Halbuki gereken hcumda olmaktr deniz dnyasna
hkim olmann yolu.. brahim Paa; Osmanl Ticaret filolarna nefes
aldrmamaya alan korsan gemileri ve onlarn gizli ibirlikisi hal
donanmasyla esasnda, hayli muvaffakiyetli savalar yapt. Devrinin deerli iki
denizcisi Baba Hasan Paa ve Benefeli Ali Paa, birer deniz kurdu
olduklarndan uzun zaman ticaret gemilerimizi himayeye muvaffak olmular,
dman ise, herzaman korku iinde tutmay bilmilerdir. Venediklileri, en ok
alakadar eden husus, Mora Yarmadasn almak oradan da, Atina'y ele
geirmekti. Bunu yapabilir-lerse, Eriboz ikinci hedefleriydi. Eriboz'a ekilen
brahim Paa, adet Morosiniyi stne celbetti. Morosini, Eriboz zerine saldr
pln yaparken ibrahim Paa, Taoz zerinden donanmasn stanbul'a oktan
getirmiti.
Mora Yarmadasn Osmanllar boalttlar 11/aus-tost/1687'de Mora,
25/eylI/1687'de, Atina Venediklilerin eline geti. Mora Yarmadasnn Venedik
eline gemesi stratejik bakmdan bizi geriletirken, Venedik'i kudrete eritiriyor-
du.
4. Mehmedin D Balyor!

Bat dnyasnda kffar ile bouan devleti liye; 2. Viyana sonrasnda

savunmaya balamt. imdi bir de Anadolu cihetine veya istanbul'un ark
tarafna bir bakalm oradaki ah-val lem ne haldedir? Osmanl trihinin
bat'daki muharebelerinin netameli neticeleri gerekletiinde mutlaka asker
arasnda kan nifak ve ikakn bir isyan veya kargaaya yoi amas, bunun
tesbiti ve ted'ibi fazla zaman gemeden Asya Osmanisinde asayisizlik, isyan,
bunlar teskin iinde askeri hareket gerektiini hemen farketmek kabildir.
1622'de Hotin dn, Hotin Seferi srasndaki 2. Osman (Gen) in asker
saym yapmas, nian tliminde de mkafat vermesinde askeri memnun
edememesi gerek lkede gerekse kendisinin nelerle uramasna sebeb olmutu.
Cellilik alp, yrmtr. Bunlar zaman zaman temadi etmitir. Viyana
bozgunu sonrasnda da bu tesbiti yapmak kabildir. Anadolu'da Akka, Kara
Mahmudolu, Ydigrolu ve Blkba Yeen Osman adlarnda ki, elebalar
ve sekban ile levendler, Sivas'tan Bo-lu'ya kadar olan yerlerde, asayii ihlal ve
ky ve kasabalar basmaya koyulmulard. Teftii herhalde mfetti mnasna
gelen bu lakabl Ali Paa ondan sonra da, mer Paa bu ihllleri teskine, asayi
iadesine grevienmise de bunda baarl olamamlardr.
Canik mutasarrf olan Vezir Cafer P.aay ekiya zerine onlar tenkil ile
vazifelendirdiler. Bu ie hazrlklarn ikmal edip gidecek olan Paaya,
padiahdan pek ar bir hatt hmayun geldi. "Memur olduun tredi ekiyas
zerine niye varmayp avrat gibi gezer durursun. Ya vurup haklarndan gel veya
ban huzuruma gnder. "Cafer Paa bu ikaz zerine Anadoluya bir frtna gibi
girdi. Yukarda ad geenleri bir bir yakalayp kafalar tek tek huzuru padiahiye
gndermeye balamt. Ekiya takmnn birer birer yakalandn ve kafalarnn
padiaha, vcudlarnn basz gmldn grp iiten Yeen Osman,
ekiyalkda sebat etmeyip, devlete dehalet etdi. Af olundu. Afyon
Mutasarrfln bir mddet ifa eyledi peinden maiyetine drtbin kii verilerek,
Rumeli tarafna sevk olundu ve seremelik unvan tevcih olundu. Sereme
unvan bir eit yedek subaylk gibi dnlebilirse de Osmanl zamannda
sava zamannda toplanlan askerlerin komutanna verilen isimde olmu, tte
burada ad geen Sereme Yeen Osman, Bonak Sar Sleyman Paaya kafa
kaldran ve mehur Eri kalesine gnderilmek istenen erzak meselesini tehlikeli
grp, bundan kurtulmak iin askeri isyan iin kkrtan adamdr ki, ol akiye
itimat bazen de byle gsterir kendini!

mamlar Sesini Ykseltiyor!

Padiah; baz cedleri gibi, mesel 2. Selim gibi, bir mddet 3. Murad gibi,
Sokullu Mehmed Paa gibi bir veziriazam bulunca da e karmamak yolunu
nasl tuttularsa, Sultan Mehmed'de Kprl Mehmed ve Fzl Ahmed Paalar
gibi kiymetdar, veziriazamlar bulunca yetkilerine karmamas, yanl deildir
diye dnyorum.
Tabiiki Merzifonlu Kara Mustafa Paa, padiahn arzusu hilafna Viyana zerine
yrdnde mdehale etmemesi, veziriazamn selefi Kprller gibi
olabileceine ihtimal vermesinden kaynakland ortadadr. Halbuki; daha
ocukluk dneminde Turhan Valide Sultan'n ie yarar vezir bulmak iin ne
kadar ok sadrazam deimesine msaid davrandn birazda dnmek lzm.
Belki de sk sk sadrazam deitirmesi, devlet de hanedan deiimine gz diken
olu yzden fazla grevde tutmadn teemml gerekir. Amma Kprller gibi
sadk, ahlk sahibi becerikli insanlar bulunca da iki adamla yirmi seneyi aan
bir grev beraberliinde padiahnda hayli hissesi vardr. Merzifonlu'nun infaz,
kaht ricali getirdi sanki. Vezirleri baarl grmek kabil olmuyor, biribir-leriyle
ekimekten memlekete faydal olamyorlard. D-manlarsa mukaddes bir
ittifakla birlemiler, devaml saldryorlar. Gnlerden bir gn; Hac Evhaddin
Tekkesi eyhi Hac Hseyin Efend'yi avlanmak zere bulunduu Davud
Paa'da iken bahse konu semtin camiine vaaz vermesi iin davet eder. Fakat:
"Hseyin Efendi; Vaaz dinlemek isteyen stanbul'a gelir herkes giBi camie girip
dinler." Dedikten sonra: "benim syleyeceim av'dan elek, gel tahtnda otur.
badet ve ta~ atle megul ol, lke harabeye dnd, ibadullah gr ve onlar
gzet" Diye haber gnderdi. Padiah gnderdii dvet-den, yukardaki
cevaplan aldnda hayli krld. Bu sefe de baka bir zt davete karar vererek
dveti gnderdi. Bu zt da Bayramiye'ye mensup eyhlerden Himmetzde
Abdullah Efendi idi. Padiah davetini red etmeyi uygun grmeyen Himmetzde
DavudPaa Camiine gitdi. Verdii vaaz dinleyenleri hngr hngr alatacak
merebde idi. Syledikle-riyse, zetle: "mmeti Muhammed, devlet sahipsiz
kald, ehir ve kaleler dman eline dp cami ve mescitler kilise oldu.
Fiillerinizi deitirin, gnahnza tvbe edin; imdiden bize lzm olan,
gzmzn yandan imen bitinceye kadar bamz yerden kaldrmamaktr."
Dedikten sonra padiaha tarizle: "Nedir bu inip binme? Bu hay huy ve nefsi
emmarenize uymalar? Nice bir gaflet uykusunda yatyorsunuz? Geri padiahlar
av'a gidip gelmiler amma ancak imdi zaman deil! Her zamannda bir icb
var dedi." Padiah ise szn dkld alan intikal ettiinde kzd ve atna
binip, krsy ve eyhi vaazda brakarak ava kmay tercih eyledi. Bundan
byle kendisinin avda olduu zaman blgedeki camilerde vaaz yasaklad. Bu
yasaklama karar sonrasnda, cuma namazlarn ve dualara itiraki terk eden
padiah ikaz iin ulem birleip, eyhlislamn kapsna dayandlar. Sordular:
"Padiah Hazretleri niin Cuma namazna gelmez? Yedekilikten bozma, bir
serhou sefihi kaymakam edip devleti sipari etmi! Kendi hevy nefsine tbi
avnda ve kuunda, vilayatn harab olduuna bakmayp umun ms-limiyni
grmez oldu ve ite din ve devlet bu hallere girdi eer padiah ise ikrdan el
ekip tahtnda otursun ve ibadullahn hizmetini grsn. ikra gittiine duaya
gelmediine rzamz yoktur" Diyerek ikyetlerini ortaya koydular. eyhlislm
bu ikyetleri, Recep Paa kanalyla padiaha arz ettiinde padiahda o pazartesi
Eminnn'deki Yenic-mie gelip, ordularn muzafferiyeti duasna itirak etd.
Fakat bu ifadelerin padiaha ait otoritenin sarslmas demektir. Vastal olarak
sylenmesi daha zor yenir, yutulur bir idi! Bunlar olurken Budin Kalesinin
elden gittii haberi eridi. Padiah bu bilgi zerine eyhlislm istiare iin
yanna ardnda Efendi: "Bizim yannza gelmemize ulemnn msaadesi
yoktur! Emireri ne ise bildirsinler" eklinde haber gnderdi. Bu cevap da iin
vahametini ortaya koyuyordu. Fakat; padiah dvetine icabet etmeyenin azli
gerekleti ve Ankarav Mehmed Efendide makam meihate nasbedildi. Yeni
eyhlislm padiaha gzel bir nasihat ekmek suretiyle bir ay kadar av
yapmamasn salad. Ancak bu zevkin tiryakisi olan padiah oturamadn ileri
srp izin istediyse de, uzaklara gitmemek kaydyla msaade verildi.

Siyav Paann Sadareti

Bilindii gibi; Siyavu Paann stanbul'a gelip, Recep Paa vastasyla mhr
hmayunu ve Sancak erifi padiaha gndermi olduunu ve buna mukabil
padiahnda, bu Emrivaki karsnda, nefsine malup olmayp, mhr, Sancak
erifi ve bir de hatt hmayunla bu tarafa gelmemelerini emrettiini
kaydetmitik ve bunlar yeni sadrazamn eline getiinde Siyavu Paa,
maiyetindekiler! toplayp onlara yzbe yz olarak padiahdan gelmi ferman
okuttu.
Ancak ocaklar halk, yni eitli askeri snfn efrads u ifadeyi ileri srd: "Bu
hatt hmayunu gnderen adamn mutlak padiahln istemeyiz. Burada
klamayp da er'ile dvamz grmeye stanbul'a varmaynca hibir mahalde
dizginimizi ekmeyiz" Demek suretiyle ne padiahn dedii Belg-rad'da kaln
szn takmadlar ne de her hangi bir yerde duralm teklifine de kap kapadlar.
16/zlkade/1098-22/ey-ll/1687'de bu hl tevali edince Siyavu Paa madem
gideceiz, memlikimizi bir dzen zere brakalm dedikten sonra, baz
vazifelere tyinlerde bulundu. Yenieri askerinin srar zerine Aa'lktan
azledilmi bulunan Bekri Mustafa Paaya yeni hizmet yeri olarak Boazhisar
(anakkale) muhafzln gsterdi.
Kul kethdas, yni yenieri erkn harb sekreterini yenieri Aa'Ina ykseltti.
Bunun ad da, Cad Yusuf Aa idi. Bu icraattan sonra istikameti stanbul
eylediler. Ancak; Vara-din'de bulunurken Sadrazam Siyavu Paa; kendi
azndan deilde isyanclarn hislerini aktaran ikyetnameyi de eyhlislm
Ankarav Mehmed Efendi'ye gnderdi. Din ve imanla namus ve rz gidip,
dmanlar arasnda kt anlanlardan olduk padiah tahtnda durmaktadr fakat
askerde gnl birlii olmayp, bunlarla bir ey yaplmaz.
Byk ounluun seimi hepimizde nclnze ihtiya duyup, gidelim ve
er'le dvamz halledelim 4. Meh-med'i tahtdan indirip, kardei ehzade
Sleyman' padiah edelim, dediklerini bildirdi. Bunun zerine Ankarav
Mehmed Efendi; ulemann reisi olmasndan doayda gizlice bir toplant tertip
etdi. Kendisine gelen sadrazamn mektubunu gelenlere okudu. Onlarda, cevap
olarak "Bu noktada bizde askerle ayn dnyoruz. Padiahn nezdimizdeki
itimad ayan kabul olmayacak derekededir. Nasihat kabul etmiyor, ne kadar ie
yaramaz adam varsa onlar baa koydu ve lke bu hle geldi. Ancak bu isyanc
reziller de yarn stanbul'da neler eder bilemeyiz nk bunlar sz anlamaz
takmndan-sa sknt daha da byr. Sadrazam bunlardan, ulemay
dinleyeceklerine dir sz alabilirse, biz de yardmc olalm ve daha g artlar
zuhur etmesin eklinde cevap verdiler. Sadrazam Siyavu Paa stanbul'a
mteveccihen yoldayken, padiah Sar Sleyman Paa ile Recep Paay yanna
artt, Bonak San Sleyman Paa hemen geldii saray'da boularak kellesi
yoldaki askere gnderildi. Recep Paa ise, kendisini almaya gelen
Bostancba'ya "ieride pek nemli evrak var. Birazda zerime nakit alaym az
bekleyin" demek suretiyle ieri girdi. Tebdili kyafet edip, firara muvaffak oldu.
kn gizli kapdan yapmt. Bu firar, padiaha bildirildiinde hayli kzd ve
ongne kadar yakalanmazsa, Bostanc-ba'nn ldrlmesini de emretti. Recep
Paa ise tebdili kyafet bindii beygirle Edirnekap istikametinde uzaklarken,
esnafn arlarndan geerken de ehre haydutlar bast, dkkanlarnz kapatn
kan demek suretiyle bir karklk karmaya da gayret sarfettiini Zbdei
Vekaiyat bildiriyor. Padiah; eski sadrazamn kellesini gnderirken yollad
yazda kimlerin kellesini istiyorsanz defter ediniz, cierparem Mustafa'y bile
isteseniz sizden esirgemem diye yazmt. Bunlar tutar tutar, kellerini
gnderirim. Siz Edirne'de klayn tenbi-hini de unutmamt. phesizki
padiahn bu mektuplara yazdklarn, harffiyen yerine getirecei
sanlmamalidr. Bunlar zaman kazanm olmak iin yaplan ajitasyon
hareketleridir. O zamanki tbir, asileri birbirine drmek iin serpilen nifak ve
ikak teebbsleriydi. Eer altun ile de takviye edilirse, en azndan kitleyi,
ikilie drmek uzak ihtimal deildi-
Padiahn; tahtn muhafaza edebilmek iin baz yollara ba vurmasn makul
karlamak gerekir diye dnyorum. ktidarn, buyrun sizin olsun diyenine
deli lakab verildiini, 1. Mustafa'nn, yeeni Gen Osman' "Nerdesin? Osman;
bu br bana pek ar geliyor" diye sedir altlarn arayan olduunu hatrlarsak,
dnya saltanatna nem vermeyene deli mi denir? Yoksa akllm? Bunu iyice
temml etmek gerek.. Yukarda dncemizi belirttiimiz minvalde; 4.
Mehmed'de ayn yola bavurmu Sereme Yeen Osman'ada gnderdii
haberde kendisine bin altun gnderdiini, bu ii atlattktan sonra kz Hatice
Sultanla evlendireceini vaad etmekten de ekinmemiidi. Ancak padiahn son
hatt hmayunu, yine Siyavu Paa tarafndan kaderdalara okutuldu. Onlar ise,
stanbula varnca padiahmz bellidir." Dediler. Bu arada ise; boalan sadaret
kaimmakamhna Kprlzde Fzl Mustafa Paa tyin edildi. Siyavu Paa,
Fzl Mustafa Paann enitesi olduundan belki kendine faydal bir yol
bulunuru dnm olabilir.
Fzl Mustafa Paay; Alay kknde kabul ederek padiah unlar syledi "sana
yapageldiim cevirlere ramen bana sadakatte dim oldun. Paa baban ve
biraderin zamanndaki hizmetleri senden de beklerim dedi. Padiah bu szleri
sylemee kendini vicdanen mecbur hissederek sylemiti. nk, Merzifonlu
Kara Mustafa Paann infaz sonrasnda bu Kprller ailesi hayli istiskale
maruz kalmt ve bu vicdanlar szlatacak bir haldi. Bu srada da Recep Paa
atalca'da ele geirildi ve boduruldu. Edirne'de klamaa raz gelmeyen asker,
padiahn hallinde srarl olduundan, bu hl padiaha bildirildiinde, 4.
Mehmed; Siyavu Paa'ya melen son olarak unlar yazd: "Sizin maksadnz
malum olmutur. Ben size yaramadm anlyorum. Beni tahttan indirmeniz
murad ise, olum Mustafa'y size Allah'n emaneti olarak veriyorum. Yerime
geirin ve beni kendi hlime koyun. Allahmzn bir esmas da Kahhar'dr.
Dilerim Allahdan
ki; cmleniz kahrolasnz!" Diye yazd. Bu son cmle padiahn nefs ve izettini
korumasnn bir rneidir ki, kellesini ortaya koymu olmas bakmndan takdire
ayan bir ecaatdir. 1099/Muharrem banda, 7/kasm/1687'de 4. Mehmed'in
menkubiyeti, mahl padiahn kardei ehzade Sleyman, 2. Sleyman unvan
ile Osmanlya padiah oldu.

4. Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar

19. Osmanl padiah olan 4. Mehmed'in hanm saysnn sekizinin adndan

baka bir malumat olmayp, iki hanm hakknda geni saylmasada bir miktar
malumat bulunmutur.
Bunlarn ilki Mehpre Emetullah Gln valide sultandr ve 1647'de dodu
padiahdan be ya kktr. 68 yandayken, Edirne saraynda irtihal
eylemitir. Deli Hseyin Paann Resmo'da Verzizzi sllesinden esir alnp,
Turhan valideye hediye edilmiti. Padiah bu izdivala 1661 'de Gln sultanla
balayan hayat izgisi 26 sene srmtr. Bu ha-nimsultandan olan oullar 2.
Mustafa vede 3. Ahmed n-vanlaryla tahta ktklarndan, iki defa valide
sultanlk etme ans elde etmitir. Ayrca Haticesultan adl kz bu hanmndan
domutur 4. Mehmed hn'n. skdar'da Viide Camiinde yaptrd trbeye
defn olunmutur.
4. Mehmed hnn 2. hanm ise, ire Afife Haseki olup es-ki sarayda 1688'den
sonra vefat etmitir. Dierlerinin yukarda ki ifademize uygun olarak sekiz
hanmn isimleri yledir: Rbia Haseki ile Kniye, Siyavu, Glbeyaz,
Rukiyye, Cihgn-h, Drriye ve Nevruz hanmlardr. Padiahn kzlarna
geline; 1662 doumlu Hatice sultanhanm 81 yanda vefat etmitir. Kabri
Yenicmii trbesindedir. oka eskimi olan Ayvansaray'daki Yavedd Camiini
ihya etdi. Bu sultanhanm 81 sene muammer olmu ve bu uzun mrde iki
izdivac olmutur. Bunun ilki Musahip Mustafa Paa ile olmu 1675'de izdiva
gereklemitir. Bu dmad'n 1686'da vukubulan vefatn mteakip dul kalan
Hatice sultanhanm, Morali Enite Hasan Paaya verilmitir. Bu evlilik 23 sene
temadi etmitir. Hasan Paa 713'de vefat etmitir sultanhanm mrnn son
otuz senesini evlenmeden tamamlamtr.
4. Mehmed'in 2. kz Emetullah sultanhanmn 1670'de doup 30yanda olduu
halde 1700 vefat edip, Yenicmi trbesinde topraa verildiini biliyoruz. Bu
sultanhanimda iki defa evlenmitir. Merzifonlu Kara Mustafa Paa ile ilk izdiva-
cn yaptnda daha dorusu nikh aktedildiinde be yanda olan hanm 2.
Viyana bozgunu sonrasnda nikhlsnn idam edilmesi hasebi ile 13 yanda dul
kaldysa da, zifaf vu-kubulmam olduundan, bu izdivacn hukuken yapldn
fakat fiili bir izdiva olmadn kaydedelim. 2. dmad ise Si-lahdar erke
Kk Osman Paa oldu. Evlilik Edirne'de 1694'de gerekleti. Bu srada
sultanhanmn ya 24 idi ve alt sene sren evlilii sonunda vefat etdi.
1681'de dnyaya gelen Fatma sultanhanm'sa 4. Mehmed'in nc kzdr. Bu
hanmsultanda ilk evliliini Trnak erke brahim Paa ile 1696'da 15 yanda
olduu halde yapmtr. 1697'de ldrlen daha dorusu idam edilen Paann dul
Hanm, henz 16 yandayd. 2, Dmad ise Topal Yusuf Paa ile 1697'de
sene srebilen bir izdiva yaptlar, bu evlilik sultanhanmn vefat etmesiyle
noktaland.
4. Mehmed'in alt tane adlar bilinen olu domu olup, bunlarn ikisi, biri
Sultan 2. Mustafa, dieri 3. Ahmed unvan: ile Osmanl tahtna kmlardr.
Drt ehzade ise bebeklik dnemlerinde vefat etmilerdir. Bunlarn adlar
yledir: brahim, Bayezid, Sleyman ehzadeler ve mmi Sultandr.

4. Mehmed'in Sadrazamlar

4. Mehmed'in ilk sadrazam Mevlevi Sofu Mehmed Paadr. Sultan brahim'in

son sadrazam olmasyla, otomatikman grevinde ipka olunduundan ocuk
padiahn ilk veziriazam olmas kesinlik kazand. Merhum padiahn katliyle
alakal fiil ve rol ifademizde yer almt. Mehmed Paa, 1060/1650 tarihli
vakfiyesindeki bilgilere gre Sleyman adl bir ztn oludur.
1051/1641senesinde Kemanke Kara Mustafa Paa sadaretinde, badefterdar
grevinde bulunup, faydal almalar grlmtr. Yenikapi Mevlevihanesinde
Hseyin Dede dervilerindendi. 1059/cemaziyeIevvelin 7. /1649 maysnn 19.
perembe gn azledildi. Kabri ldrld yer olan Malkara'dadr.
Kara Murad Paa: Aa yukar her Osmanl ileri geleninde olduu gibi, Kara
Murad Paa da doum tarihi bilinmemektedir. Arnavut rkndandir. Yenieri
Ocann Samsuncu Ortasnda (blnden) yetimitir. Girit'i fethe gnderilen
ordunun komutan Yusuf Paa'nn yannda yenierilere komuta eden Aa olarak
vazife yapmtr. Hanya'nn zaptedilmesin-den sonra Sekbanba makamna
ykseltilmitir. Sultan brahim'in son dneminde Girit'te sekbanbalktan infisal
ettiinden payitahta dnmtr. 4. Mehmed'in tahta iclasnda Yenieri Aas
nasbediimitir. Sofu Paann azlinden sonra makam sadaret Yenieri Aas
Kara Murad Paa'ya dm, Yenieri Aal da, Kara avu Mustafa'ya tevdi
olunmutu. Sadrazam ve Yenieri Aas aralarndaki rekabeti, can dmanl
hline getirmilerdi. Kara avu Mustafa Aa, Kur k Valide Turhan Sultan
hizbine mntesib olduundan, hayatn tehlikede gren Kara Murad Paa,
sadaretten istifay uygun grm ve Budin Valilii grevine tlib olurken, padi-
aha da, ocaktan hi kimseyi veziriazam yapmamalarn, Melek Ahmed Paa'nn
sadaretini tavsiye eylemitir. Bir gn nce Badad valisi nasbolunan Melek
Ahmed Paa bu grevden alnm ve sadareti uzma makamna ykseltilmitir.
Kara Murad Paa yl sren Budin Valiliinden sonra stanbul'a gelmi ve
Kaptan Derya makamna tyin olunmutur. Kaptan Deryal esnasnda Girit'e
asker ve yardm gtrme ilemini yapmak zere donanmayla, anakkale
Boazndan kmt. zerine saldran Venedik donanmasn, malup etmeyi
baararak, Girid'in ihtiyac olan yardmlar tamaya muvaffak olmutur. Daha
sonra veziriazam bir Mustafa Paa aleyhine tertipledii isyan sonunda, bir
grevinden atlp, idam olunduunda boalan sadaret tekrar Kara Murad Paa'ya
verilmitir. Ancak bu sadareti ay srebilmitir. Yine kendi stifasyla ve
talebine uygun olarak am'a vali olarak gnderilmitir. Yolda tutulmu olduu
Humma Hastal, Hama ehrinde lmle sonulanmtr. Oraya defnedilen Mu-
rad Paa altm yalarndayd deniyor. Paann iki sadaretinin yekn birbuuk
sene civarndadr.
Melek Ahmed Paa: Can Mirza Paann Abaza diyarndan alp sata arzettii
ocuklardan olduu rivayeti varsa da, Zlholu Mehmed Efendi nmdier
Evliya elebi Merhum, nl eseri Seyahatnme'de annesi tarafndan akrabas
olan Melek Ahmed Paay anlatrken, babasna ait Tophane semtindeki
konaklarnda doduunu, az sonra yine babas tarafndan alnp, Abaza diyarna
gtrlp, kendi yatlar arasnda yetiip, terbiyesine itina etmek zere
yetitirilmesi salanmtr. Daha sonra yine babas, stanbul'a getirip, Sultan 1.
Ahmed Hazretlerine takdim etmiti ve Melek lkab bizzat padiah tarafndan
verilmitir, demektedir. 1048/abanl638 aralk aynda Diyarbekir Valisi olarak
saraydan kmtr. Alt yl sonra, 4. Murad Hn'n kz Kaya Sultanhanm ile
izdiva yapmtr. eitli vilayetlerde valilikle istihdam olunduktan sonra, Kara
Murad Paann tavsiyesi zerine boaltt makama tyin olundu. Bu sadarette
Ksem Valideyle hanm Kaya Sultann iltimaslar yok saylmamaldr. Melek
Paann memleketin mli skntsnn hafiflemesini temin hususunda, btn
devlet adamlarnn sipahilerin, timar ve zeamet sahiplerinin-de, fedakrlk
yapmalarn taleb eden tedbirleri yznden sevilmeyen bir kimse olmutur.
Makam sadarette pekde fazla kalamamtr. 7/austos/1648ile21/mays/1649
tarihlerinde bir sene onyedi gn srmtr. Bu zat'da altm yalan civarnda
vefat etmitir. Eyb Sultan'da Kaya Sultan Yals civarnda stad Gei Mehmed
Efendi kabrinin hemen yanna defnedildii Hasibi skdri'nin "Vefayat
Mecmuas" adl eserinde yer almtr.
Siyavu Paa: Bu sadrazamda Damad olmak erefine nail olmutu ve bu da,
selefi gibi Abaza kavmindendir. 4. Murad devrinin mehur Abaza Paasnn
miyetindendir. Abaza Pa-a'nn ldrlmesi sonrasnda padiah tarafndan
sarayda ahkonmutur. Pek gzelce bir zat olan Paa iki defa sadaret makamna
oturmusa da, bunu birincisinde, bir ay yedi gn muhafaza edebilmi, ikincisi
Vakai Vakvakiye meselesi esnasnda Zurnazen Paann yerine gemesiyle
olmusa da, humma'ya yakalanm, pek bir ey yapamadan vefat vuku-
bulmutur. lk sadaretinden nce eitli yerlerde valiliklerde bulunmutur. kinci
sadareti de bir ay yirmiiki gn srm iki sadaretin toplam 2 ay, 29 gn
tutmaktadr. Bu zt da bir defasnda idam olunmaktan Ksem Mahpeyker
Valide Sultanca kurtarlmtr.
Grc Mehmed Paa: Bu zat, sadarete geldiinde as sekseni am
bulunuyordu. Sadareti 8 ay, 23 gn srmA, tr. Divn'da Hocazde Mesud
efendinin szleri karssnda"evladm ben bu sa sakal devlet ilerinde arttm"
cevabn verdiinde Turhan Valide Sultann azarlamas pek anlan rivayettendir.
Sadaretinden sonra bir ok srgne muhatap olmu, 1660 senesinde son valilii
olan Budin vilayetinde vefat eylemitir. Vefatnda 90 yanda olduu sylense
de, Vecih tarihinde 113 yanda olduunu belirten rivayetide buraya alalm.
Tarhoncu Ahmed Paa: Arnavutluk'un Mat kasabasndan-dr. Enderundan
yetienlerdendir. 1633 ylnda Msr'a Vali tyin olunan Bosnal Musa Aann
maiyetinde saraydan Msr'a gitmitir. Sultan brahim'in sadrazam Hezarpare
Ahmed Paa maiyetinde de bulunmutu. Sadrazamn paraland vakada
hayatn kaybetmek zereyken, eyhlislm Abdr-rahim efendi himayesi altna
alarak mutlak bir lmden Kurtarmtr. nce Diyanbekir valiliine tyin olunan
Tarhoncu Ahmed Paa daha sonra Msr Valiliine nasb olunmutur. Bu srada
tarihin h. 1 059/m. 1 649 olduunu gryoruz. H.1061safer/m. 1651ocak ayna
kadar Msr Valiliini yrtmtr. Azledilmi ve yerine Hadm Abdurrahman
Paa getirilmitir.

4. Mehmed'in eyhlislmlar

4. Mehmed tahta ktnda henz yedi yann iindeydi tabii Ksem valide
sultann niyabetinde hkm srmt. Bu srada makam meihatde Adanal
Hac Abdurrahim Efendi bulunuyordu. eyhlislm Osmanl devletinin 41.
eyhlislm idi ve Sultan brahim tarafndan, 25/nisan/1647'de greve
getirilmiti. 4. Mehmed bu eyhlislmla 11 ay, 10 gn almtr ve yerine
aslna bakarsak devletin atabeyi durumunda olan Ksem valide, Hocazde
Mehmed Bahai Efen-di'yi 18/temmuz/1649'da greve getirdi. Bu ztn meihati i
sene, 9 ay, 15 gn srd grld. Yerini 43. eyhlislm olarak,
Karaelebizde Abdlaziz Efendi tyin edildiinde trih 2/mays/1651 idi.
Bunun 4 ay, 2 gn sren vazifesini Ebu Said Efendiye 2. meihatini srdrmek
zere devretmi oldu bu zt da, bir seneyi tamamlamaya 18'gn kala infisal etdi.
Baha Efendi ikinci defa vazifeye getirildi. Bu seferki meiha-ti 1 sene, 4 ay, 17
gn srmekle beraber, hayattaki nefes says da greviyle birlikte bitti.
Bu sefer halef selef oldu, yni biribirlerini takip ederek, Ebu Said tekrar ve 3.
defa eyhlislm oldu 2/ocak/1654'den 1 l/mayis/1655'e kadar 1 sene, 4 ay, 10
gn, srerek meihatinin toplam 4 sene, 2 ay, 10 gn olmutur.
47. eyhlislm olarak Tulumcuzde Abdurrahman Efendiyi 9 ay, 25 gnsonra
makamdan istifaen ayrlm gryoruz.
Memikzde Mustafa Efendi 13 saat sren meihatiyle grevde enksa zaman
kalan oldu.
49. eyhlislm Mesud Efendiydi ki, bu ok gen adamn meihati 4 ay; 13 gn
srm, azlinden 15 gn sonrada idam ettirilmitir.
50. eyhlislm ise Nahcvan doumlu Hanefi Mehmed Efendide vazifede, 4
ay, 5 gn kalabildi. Balzde Mustafa Efendi, 6 ay, 2 gn kald makamdan
ayrldnda takvimler 23/mays/1657'yi gsteriyordu. Bolulu Mustafa Efendi 1
sene, 9 ay, 28 gn srecek hizmetine balad trihin son hizmet gn
20/mart/1659 oldu ondan boalan yere, Bak-zde Esir Mehmed Efendiyi
getirdiler. 2 sene, 10 ay, 14 gn srmt.
54. eyhlislm Sunzde Mehmed Efendi, 3/u-bat/1662'de greve balamt.
Minkrizde makam mei-x hate geldiinden 11 sene, 3 ay sonra giderken trih
21/u-bat/1674idi.
stikrar avdet etmi olmalki atalcal Ali Efendi, 12 sene, 7 ay, 4 gn sren
meihat dnemi tamamlandnda, trihler 27/eyll/1686'idi. 57. eyhlislm
Ankarav Mehmed Efen-didel sene, 1 ay, 5 gn srd ve makam vefatyla
boald.
Debbazde Mehmed Efendi; 2/kasm/1687'de vazifeye tyin edildi. 3 ay, 12
gn makamda kald ve de yerini, 59. eyhlislm Erzurumlu Hac Feyzullah
Efendiye brakt. Fakat bu ztn ilk meihati 17 gn srebildi. eyhlislmn al-
tnc gn dolarken, 4. Mehmed'in tahttan indirilmesi gerekleti. Bylece 4.
Mehmed; 19 defa eyhlislm tyini yapmsa da, iki ztda ikier defa meihate
geldiinden on-yedi ayr kii ile almtr.
Drdnc Mehmed dneminin, uzunluu ve ok dnemli bir devri ihtiva
etmektedir. Biz, burada yukarda tamamlayc malumat olarak aadaki
almay ayrca eserin bu sahife-lerine dercini uygun grdk. Kprl Mehmed
Paann vefatndan sonra, vasiyeti zerine sadarete olr Kprl Fazl Ahmed
Paa getirilmiti ve ya henz 27 idi.
1072/1661tarihi yeni bir dnem balatmt. Baba vezir, lkenin i nizmn
temin ettikten sonra yava yava serhad boylarnda, kprdanan dmanlara
haddini bildirmek zere harekete gemiti ki, ecel onu yakalad. Bahse konu
hazrlklar oul sadrazam Kprlzde Fazl Ahmed Paa devrald. Avusturya
son zamanlarda Erdel ilerine pek karr olmutu. Hatta sz konusu belde
zerine asker bile sevketmiti. Bu mesele hakknda Avusturya ile yaplan
mzakereler bir seneden ok srd. Sonunda mzakereciler geri ekildi.
1073/1663de mecburen Nemeliler zerine sefer ald.
Gen sadrazam seferin ba kumandanln uhdesine ald. Osmanl ordularnn
gemide defaatle sopasn yemi bulunan Avusturyallar, ksa zamanda bu
ordunun nclerini karsnda bulduklarnda aknla dtler ve hemen, sadr
azamn yanna gnderdikleri eli ile aldklar btn kaleleri geri vermeye, Erdel
zerine sevk ettikleri birlikleri geri ekmeye amade olduklarn bildirdiler.
Fazl Ahmed Paa, son zamanda Avrupa siyasi mahfillerinde Osmanl'nn
zafiyeti hakknda alp giden dedikodular, boa karmak niyetiyle, Osmanl
Devletinin Kaanuni zamanndaki yaplan antlamaya e bir antlama yapmak ve
bylece Avrupada yaylan dnceyi rtmenin yolu olarak senede 30 bin altun
vermelerini veya bir seferde, 200 bin altun dedikleri takdirde, sulha raz
olacan serdetti.
Arkasndanda yryne devam ederek; sek, Budin, Estergon yolu ile Ciyvar
kalesi nne geldi. Vakit geirmeden mezkur yeride kuatmaya ald. Hemen o
srada Krm Ha-n'nn olu Ahmed Giray 100 bin Tatar svarisi yannda olduu
halde gelip, orduya katld. Bu kuvvetin iltihak, dman zerinde kuvvei
mneviyeyi sarsmaa yetti de artt biie. Bir aya kalmadan Uyvar kalesi Osmanl
eline geti. Tunann kar yakasna geen Osmanl ordusu burada Avrupann n-
l komutanlarndan Monte Kukuli birlikleriylen tututu. Monte Kukuli burada
malup oldu. Tatar svarileri de, Silezya ve Moravya'y ineyip yamaladlar.
Avrupallar bu Osmanl baars karsnda birlemeyi ve Avusturya'ya yardm
karar altna aldlar. almalara baladlar ancak k bastrdndan onlarn
ameliyesi yarm kalrken, Fazl Ahmed Paa da, klamak ve ordunun eksiini
gediini tamamlamak zere Belg-rad'da klaa ekildi. Bizim tarihlerimizdeki
ad Demirkazk, olan mehur Avusturyal generallerden Zirinyi, Kanije kalesini
kuatma altna almsa da, Fazl Ahmed Paa'nn gnderdii kuvvetler karsnda
malup olmutu. Bu vaziyet Avus-^ turya imparatorunu 25 sene temadi edecek
bir sulh yapma mecburiyetine tamt.
1075/1664'de Avusturya Erdel'i ve civar kalelerini boaltaca gibi, defaten 200
bin duka altunu verecekti. Nevarki sadrazam bu teklifi az bularak elileri geriye
gnderme yoluna gitti. Askerleriyle San Gotar zerine yrd. Raab Nehri
zerine kpr kurdurarak teki sahile geti. Mevsim gerei Raab suyunun
tamas, kar yakaya gemi onbin kadar Osmanl askerinin, kendisinden bir
ka kat fazla Avrupal mttefik askerleriyle tutumas, askerin geri kalan
blmnn br tarafta kalmas ve karya gei yolu olmak zere yaplan
kpry kabaran sularn gtrm bulunmas, karda mahsur kalan kendinden
bir ka misli kalabalktaki dmanla boua boua ehadet erbeti ien islm
askerini, bulunduu yakada aresizlik iinde seyretmek mcahidlerin,
canevinden vurulmalarn inta etmiti.
Dman mttefik ordusunun bu savataki kumandan daha nce, Fazl Ahmed
Paann yendii mehur Monte Kukuli idi. San Gotar Meydan muharebesi diye
tarihe geen sava, fevkalde gzel bir ekilde tahlil etmi bulunan. Gazi
Ahmed Paann bir aratrmasn, ehemmiyetine binaen blm sonu
sayfalarmza almay lzumlu bulduk.

Girid Meselesinin Halli

Kprlzde Fazl Ahmed Paa, Avusturya seferinden dner dnmez,

1055/1645'de alm olan Girid seferi bunca zaman devam etmekte ve nice
memleket evldnn ehadet erbetini imesine sebeb olan savaa son noktay
koyma hazrlna girimiti. Bu yirmi sene zarfnda Girid'in bir ok blgesi
devletin eline gemiti amma pek muhkem ve metanetle savunulan Kandiye ele
geirilememiti. Buras mcahidlerin yed'ine gemeden, Ada'nnda fethi
gereklemi saylamazd. Bu byk gaileyi ortadan karmak iin gerek deniz
kuvveti, gerekse kara birlikleri hazrlklarna giriti.
1076/1665 senesi ortalarnda Edirne'den yola kt. 1077/1666'da Hanya'ya
geldi. Kandiye'yi muhasaraya ald. Ancak bu muhasara iki sene, srd halde
baarya ulalamad. Sebebse, donanmann pek kuvvetli olmamasndan ve
yeterli muaveneti gsterememesinden kaynaklanmt. Ancak dman bu
kuatmaya 2 sene mukavemet edebildiler. nk ehirde yiyecek azalm,
arpanlarn sabr tkenmiti. ehrin muhafz sadrazamn son hcumundan
sonra bir murahhas yollayarak, Venediklilere iskele braklmasn taleb eder.
Bu iskeleler Suda, Ispiralunga, Garabi-ye'dir. Osmanllara gelecek her hangi bir
zarardan Venedik sorumlu tutulacak, bu hususta Galata'da bulunan Venedik
Balyozuna mracaat mahalli saylacaktr. Bu artlar altnda Kandiye kalesini
teslim edebileceklerini sylediler. Malum olduu zere Girid fethi
balangcndan, nihayetine kadar verilen ehid says yzbini amt. Yalnz
Fazl Ahmed Paa'nn saldrlar otuzbin kiinin telefatna sebeb olmutu. 27/ey-
ll/1669'da Kandiye teslim alnd. Bu teslim al Osmanllarn enson byk
zaferidir. ;
Fzl Ahmed Paann ahsiyeti

Dneminin en byk devlet adam dense doru bir tesbit yapmay baarm
oluruz. lim sahibi ve faziletli bir kimseydi. ok konumaz, maksadn
kestirmeden yerine getirmeye alrd. Akl tedbirlere pek ererdi. Mtevazi, eli
ak bir kimseyken, oka hiddetlendii Fransa kral 14. Lui'nin elisini kendi
elleriyle hrpalam, hapse attrm, bylece de, bu devletle aramzda byk bir
soukluk yaanmtr. 23 yanda vali olan bu bu zat, sadarete 27 yanda geldi.
Bu kadar gen bir sadrazam ileri yrtmekte hi zorluk ekmediini gstererek
dostlar sevindirip dmanlar atlatmay salad.
16 sene faslasz yklendii sadareti memleketin her tarafna skunet, asayi ve
adalet iinde yaay temin etti. Eer Paann mr biraz daha uzun olsayd,
Viyana seferinin muvaffakiyetle neticelenmesi mutlakt. Bu fetih ise nice
przlerin kmadan yok olmas demekti.

Cehreyn Seferi

1089/1678 senesinde Ukrayna eyaletinin baehri olan Cehreyn kalesi Ruslarn

eline gemiti. Gerek bu hududa yakn askerlerimizle, Krm Hn' Selim Giray
burann hlaskar-lna memur edildiyselerde yaplan arpmalar askerimizin
baarszln dolaysyla malubiyeti getirivermiti. Padi'h 4. Mehmed
vaziyete mdehale gereini duyarak, birliklerin hazrlanmas almalarna
bizzat katld. Seferi balattnda Tuna Yalsna kadar askerle birlikte yrd.
Burada orduyu, sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa'ya teslim etti. Bu
sadrazam dman stne yrrken Cehreyn'L almay plnlam, fakat elinde
tutabilme imknn grememiti. Hakikaten kaleyi kurtarmay baararak
dmandan ald ve ykmay tercih etti. Ardndan padiahn yanma avdet etti. Bu
srada se, Ruslarn ar sulh talebini yapmaya mecbur kalmt bile. Teklif
kaale alnd, sulh yapld vede stanbul'a avdet edildi.

( Asrn Tahlili

Tarihi Encmeni Osmani azasndan Ali Sabri bey'in; kuruluundan Merzifonlu

Mustafa Paa dnemine kadar geen vak'a, varlm bulunan hedefleri tahlil
eden ifadesiyle sayfamz sslyoruz: " asr iinde irili ufakl ondrt adet
devleti ele geiren, Avrupann adeta tamamn yumruunun altnda boyun
edirebilen, arazisinin yzlm bakmndan Roma imparatorluunuda am
bulunan Osmanl devleti, muntazam kanunlaryla adilne ve medeniyete beiklik
edecek mahiyette idare tarz gstererek parmak srtrken, 1000/1592'den sonra
yukardaki baarlar sergileyememek^ teyse de, yinede Viyana kaplarna
dayanmakta, San Go-tar'larda dman sktrmakta pek geri kalmamda eski
aaa ve parlakl gsterdii ileri srlemez.
Esasnda: 4. Sultan Murad gibi salam kimseler, Gen Osman gibi gen veya
yal fakat gen fikirli padiahlar, Kprller gibi devlet hayatna yeniden kan
ve can veren kimseler, bu devrede de yetimi olsalar da, ne eskiler gibi icraat ve
faaliyeti nede tekilerin rezanet yni ar ballk ve kifayeti yetersiz, rmekte
olan uzuvlaryla, Osmanl tamamyla devasz olmamtr.
Dier bir anlatmla; her birinin kendi tesir ve faaliyeti, yine kendi zamanna
bal kalmtr. nk, bu uzuvlar ke mahkm eden sebebler ve alametler
eitli idi. Bunlardan bazlarn hemen aada belirtelim:
Birinci sebeb padiahlarn vaziyeti idi. Kurulu ve mteakip dnemde
padiahlarmz ordularnn banda bulunur hatta savalarn en kanl
blgelerinden klcndan kan damlayarak karlard. Gen Osman' Lehistan
seferi, 4. Murad' Badad ve ran seferleriyle, 4. Mehmed'in Kprl vezirin s-
rarlaryla katld Lehistan seferi, 2. Mustafa'nn katld bir ka sefer saylmaz
ise padiahlarn, 1000/1592'den sonra seferlere katlmad ok net
gzlemleniyor. Esasta padiahlarn askerin yannda ve banda bulunmasnn
nemini tarih pek net bir ekilde ortaya koymaktadr. Ancak tarihin ortaya
koyduu bu faydalar pek iyi deerlendirilemedi. Sultanlara sz geirilemedi.

stdrad:

Efendim alnt yaptmz Ali eydi bey merhumun, bu ifadesine genellikle

katlmak mmknsede, buvka-naatini 1329/191 l'de beyan buyurduunu
gryoruz. Bu devirde Osmanl devletinin izmihlaline 11 yl kalm bir
dnemdir. lkenin iine drlm bulunduu ahval, yazarn dncesinde bir
kayi husule getirmi demekki, stelik bu 1329 tarihi rumi dediimiz hesabn
icrasn gerektiriyorsa, bu da 1913 tarihine denk gelirki, Balkan malubiyetini
tattmz yllara denk gelir, bu hl ise yazarmz daha fazla zm olacandan,
mtalaasnda hata etmekte olduunu bilememesine sebeb olur diye
dnyorum. Asla unutmamak gerekirki; padiahlar lkenin bir ok meselesi
hakknda bilgilenmekten mahrum kalm veya edilmi olabilirde ancak, onlarn
gafil olmad bir kurum vardr. Bu kurum orduyu hmayundur. Padiah
komutasndaki bir ordunun dman karsnda hem de o devirde yaplan savalar
kafi neticeli meydan muharebeleridir ki; byle bir savan taraf olan ordumuz
balarnda padiahlar olduu halde malubiyete duar oldu-mu, devleti ayakta
tutmak mmkn olabilir mi? Byle olmadn Yldrm merhumun, Timur
karsnda ald ac malubiyet buna misal oimazm? O malubiyetin devri
fetreti getirdiini hatrlatmakla iin inceliini ortaya koymu oluyorum
sanyorum. Gen Osman' Hotin seferinde biran dnseniz, padiahlarn bitmez
tkenmez Paalarn sava alanlarna sevk ederek, devletin bekasn temine
altn anlamakda mmkn. Evet, Ali Sabri beyin mtalasna bu kadar bir iti-
razla yetinerek devam etmeye koyulalm:
"Halbuki bu milleti Osmaniye padiahlarna madden ve mnevi bakmdan
merbuttur. Padiah hangi yol ve anlay seerse ahalide onun tercihine itirak
eder. Saray israfa ve sefahata ne kadar eilim gsterirse halkda onlarn bu haline
itirak eder. Misal olarak, 2. Bayezid'i tarikata ynlendiren anlay, devletin
memurundan ahalisine kadar herkesi zhd vede takva yoluna i'sal eder. Adeta
taassub derecesine varan bir dindarlk hissi uyanr.
4. Murad; harb ve darb adam olduundan, ahalinin aznda celadet, ecaat,
cesaret, d kelimeleri daha fazla dolar. 4. Mehmed'in avcl, ahaliyi de av
merakls yapmaktadr. Grlmekte olan udurki;
Osmanl padiahlarnn millet zerinde kurduu naks otorite ve tesiri
sonucunda, nc devre ad verilen dnemde ordumuz korkutuculuu
koflam, devlet ileri idaresi intizamn kaybetmi haldedir. Sultan 3. Murad
sonrasndaki taht sahiplerinin ounluunu yedi, onbir ve ondrt yalarnda
ocuklar tekilettii mahede olunur. Bu hlin mncer olaca vaziyet tlim ve
terbiyelerinin tamamlanmasna imkn kalmadan me'suliyeti yklenmeye mecbur
kalmalardr, bu vaziyette de, talim ve terbiye yoluyla yetime yerine vakalarn
iinde yorulma ve boumaya duar olunmaktadr. Son vaziyeti yakalayana
kadarsa, devlet ileri menfaatperest kiilerin ounluunun husule getirdii
vkelya veyahut da sarayda nfuzunu devam ettirmeye alan tifei nis'nn
ellerine kalmaktadr. Padiahlarn eski tarz yetitirilmesi sonucu elde ettikleri,
muhariplik, kl kullanma, ata pek mkemmel binme, eitli harp aletlerini
laykyla kullanabilme ans, artk bu devir hakanlarnn ii olmaktan km
bulunduundan, bunlarn orduyla beraber savalara gitmesi bir mna ifade
etmezdi, denmekle beraber, deerlendirmeyi yapan Ali Sabri bey'in biraz ifrata
katn ifade, boynumuza bor olmutur. nki; Yavuz Selim'den sonra gelen
padiahlarn Hakanlklar dnda bir de, halife sfatlar bulunmaktayd ki; bu
mnevi rtbe, askerimizin riayeti diniyede kald mddete padiahn
klcndanda, atndanda nem tayan husu-sattan olduu, ne hikmetse gzard
edilerek yoruma gidilmi.
3. Mehmed'in gerek Eri Zaferinde, gerekse Haova meydan muharebesinde
gsterdii manevi kahramanlklarla, zaferin amili olmay sergilemesi, Ali Sabri
bey'in aklndan km oacak! Yine 3. Murad'dan sonra gerek yenieri askeri-
4. MEHMET) (AVCI)' nin, gerekse orduyu tekil eden dier snflarda
bozulmalar her geen gn oalarak, Gen Osman'n tahta getii srada en
mark dnem yaanlmaa balamtr.
stanbul'da silah tama yasa olmayan enaz ellibin sivil erkek varken, eitli
askeri snflar mevcudiyetini srdrrken ve bunlarda bilhassa sipahiler de
padiaha sempatileri mevcutken, bir ka yz kiiyi amayacak organize yenieri
asi taifesi, bu gen padiah islm lemine ve Osmanl milletine hakaret
edercesine katlederken grlen nemelzmclk askeri ve sivil cemiyetteki
rmeyi gstermesi bakmndan nemli bir numunedir. Dolaysyla iyi bir
kumandan bile, dzensiz ve disiplinsizlie duar olmu bir ordu ile hangi baar-
y elde edebilir? Dorusu zerinde ok durulmas icab eden hallerdendir.
Dier bir hususda; bat dnyasnda husule gelen terakki-yat bize nazaran bir
hayli hzl ve msbet olarak gereklemitir. O milletler bizim ordumuz
karsnda aciz kalrlarken, vaziyetin aleyhimize dnd, yaptmz her
cedelde yava yava kendini gstermeye balamasyla anlalmtr. Bizim
stanbul'u fethetmemizden sonra Bizans'dan Avrupaya geen hristiyan limleri,
bat dnyasna islrn dnyasnn yannda yaamann verdii, avantajla ve islm
dnyasndan aparttik-lar ilim ve fenleri nakletmeyi dev bildiler.
Martin Luter tarafndan alan protestan mcadele, yni klie dini olan
hristiyanlk karsnda lzm olan reform gerekletiinden, avrupa milletleri
kendilerini cidden geri brakan papaslarn dini ve onlarn ellerinden halas olmay
becerdiler. Bunun sayesinde bir ok ilimlerin ihyasna, keiflerin yaplmasna
muvaffak olmalaryla beraber, hurafelerden kurtulmay da baarm oldular.
Avrupa cemiyetinde grlen dzelmeler, tabiatyla bunlarn askeri dzenlerine
de yenilikler getirdi. Alman, Avusturya ve Leh ordusu kuru bir valye birlii
olmaktan km, silah stnl, bizim aleyhimize olarak onlara gemiti.
Bizim tarafda ise intizamn kaybeden yalnz ordumuz deildi buna zamimeten,
gerek ulema gerekse devlet ktipleri ayn manzaray veriyorlard. Adet topye-
kn bozulmaya yz tutmutuk. Misal olarak ilim dnyasnda kendini ispat
edebilmek iin, gereken tahsili yapmak ok uzun senelere balyken,
1050/1640'larn sonrasnda bu tahsile riayet edilmeyip, bir limin daha mahalle
mektebinde okumakta olan oluna makam, lakab ve gelir getirici arpalklar
verilmeye balanmtr.
Dier bir deyimle bat dnyas dirildke dikleiyor, bizler ise bozulduka
yamuluyorduk. Yine bir tesbit gerekiyorki, bozulmamz hzlandran unsurlarn
hemen nemli bir taraf-da, zor kullanmak ve zlimlemekdi. Halbuki Allah (c.
c) Kitab kelhamnda, "zlimlerin zulmnn cezasnn mutlaka verileceini ve
de asla cezalann hafifletilmeyeceinin apak buyurmaktayd. Yenieriler ve
halk bu hakikati bilmelerine ramen, madden ve manen bozulmular bu tehdidi
umursamaz hle gelmilerdi sanki. Ahlaken bozulmu ferdlerin ayakta tuttuu
bir lke tek yolun takipisi olurki, bu yolda yklmaa ve tarih sahnesinden
ekilecei ana komak yoludur. Yine nemli bir tesbittir ki; kadnlarn devlet
daresine olsun, taht Osmaniye dourduklar ehzadeyi oturtmak iin yapmaya
baladklar entrikalar, 3. Murad dneminde kendine gstermeye balar.
Hrrem Sultan, htt ondan evvelki dnemlerde valideler ocuklarn ok erefli
bir grev olan padiahla karabilmek iin gayretler sergilemilerdir. Ancak
otoriter, yerine geecek karakteri kendine gre tesbit etmi padiahlara szn
ettiimiz almalarn pek tesiri-olmad grlmtr.

2. Viyana Muhasaras

Tarih sayfalarnda; Otuz Sene Savalar diye nam alm bulunmakta olan
hengamenin bitiminden sonra Avusturya (Neme) imparatoru 1. Leopold,
Macaristan zerinde pek zalimane davranlarn tatbikisi olmu, gerek ahali
gerekse Macar asilzadelerinin ounluunu hapis, srgn ve idamlarla perian
etmiti. Bu dayanmak zor eziyetlerin sona ermesi niyetiyle, baz Macar
asilzadeleri, halkn galeyana gelmi his-lerinede tercman olarak, Erdel Kraln
kendilerine ricac edinerek, Osmanl devletine bavurmak iin arac olmasn
istediler, isteklerini padiahn derghna duyurmaya muvaffak olduklar
talebleri, Osmanl'nn Avusturya'nn yaptklarna dur demesini ve bunun
kuvveden fiiliyata erimesi iin m~ dehale etmesini istemekten ibaretti.
Bu istek dier bir deyimle, ayn dinin mensuplarnn biri-birlerine yaptklar
zulmleri durdurmak iin mslmanlarn merhametine bavurmalar demekti.
Hristiyan lemi iin son derece aalk bir halken, adaleti taleb edilen
mslmanlarn insaniyetininde ne yksek mertebelerde bulunduunu gstermesi
bakmndan, zerinde nemli durulmas gereken hususattan olduu, btn
mkemmelliyetiyle ortaya kar. Dnya devleti olmann gerei olarak Osmanl
bu istimdadla-nn bignesi olmad. Hemen feryadlara cevap olacak hareketleri
sergilemeye balad. Sefer hazrlklarn ikml ettikten sonra, sava ilnn
Avusturya devletine 1093/1682'de yap verdi.
Aslnda yapmas gereken tatbik edilmekte olan mezalimi knayan,
vazgeilmesini taleb eden yazmalarla, btn insaf sahibi kimselere duyurma
yoluna gitmesi gerekirdi. nk iilerde epeyice dzenlemelere ihtiyac vard.
Merzifonlu Kara Mustafa Paa ii bu noktada nemli bulmadki, sava ilnn
gerekletirdi. Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Kprl Mehmed Paann
damadlarndand. Aileye ocukken girmiti. Bir nevi evld mnevi idi ve
damadlkla bu yaknlk bir kat daha perinlemiti. Merzifonlu Paa, Fzl
Ahmed Paaya uzun yllar sadaret kaimakamiyla yardmc olduundan Fzl
Paann vefatndan sonra, sadarete getirilmesinde bu yaknlklar ve ilerde
kazand tecrbe nazar itibara alnmt. Yannda kiyzbn asker olduu halde
stanbul'dan kan sadrazam, Tuna Nehrini at. Viyana zerinde sefere devam
ederken nne kan kale ve kasabalar da zapt etmekteydi. Viyana zerine
gelen sadrazamn ordusunun hameti, mparator Leopold'un telna ve saray
halkn yanna ald gibi ehirden uzaklamay tercih etmesine drd.
Osmanl ordusu Viyana nne geldiinde, karsnda hi bir kuvvet
grlmyordu. Bunun zerine ehrin kuatma ilemine giriildi.
1094/receb'inin/19. 1683/temmuzunun/15. /aramba gn, balam bulunan
muhasara, onsekz saldr yapldnda eyll aynn 15. gnn bulmu, altm
gnlk bir kuatmada geride kalmt. Fakat fethi mmkn olmad Viya-na'nn.
En nemli mverrihler ittifaklar ile u hususu belirtmektedirler. Harp ilmi
zerinde fazlaca bilgisi bulunmayan Merzifonlu Kara Mustafa Paa, bu eksiini
idrak etmedii gibi, kendisine bir takm tavsiyede bulunanlara, yaplmas ge-
rekenleri hatrlatanlara nem vermeyen hatta meramlarn anlatmaya frsat
vermeyen, davran sahibi olarak tanmlyorlar. Byle davrannn sebebini,
askerce zayiat vermemek iin muhasaray uzatarak, ehirdekileri teslim
mecburiyetinde brakmay tercihi tekil ediyordu. Halbuki bu tarz tercih etmesi
kendi asndan u mahzurlar tayordu:
Askerin zafere inanc azalyordu. aesi zorlayor ve her geen gn dmann
kendisine kar koymak iin, Avrupa devletlerinin kurtarc bir ordu tanzim
etmelerine frsat tanm oluyordu. Hakikaten lkesinin baehrini terk etmi bu-
lunan imparator, avrupay adm adm dolaarak, hristiyan anlay harekete
geirerek, mslmanlarn istilasn nleme hususunda ittifak arama abalar sarf
ediyordu. Bu dolamalar, tahrikler ve teviklerin semeresi grlmee baland.
Bata Almanlar olduu halde, Lehistan'dan ve baz prensliklerden, misl olarak,
Kohlenberg sava diye anlan savataki prenslikler unlard: Bade Margraflar,
Sadoa prensi, Bav-yera ve Saks prensleri, Eyzenah, Lanborgh, Holteyn, Vor-
temborg, Brunsvik Luneburg dka'lklaryla Avusturyallarn alt tane mareali
karmza dikildiler. Sadrazamn muhasara tedbiri, bir sabah yukarda
saydmz gcn ani ve iddetli saldrsna uramamz nleyemedi. Yiyecek
noksanl ve hareketsizlik, yenierinin kuvvei mneviyesinin krlmasnda en
nemli tesiri icra etmiti. Byle ani ve gl bir saldrya kar koyma yerine
sava alann terk etmeyi seince malubiyet mukadder oldu. Her ne kadar
askerin tamam firara bavurmamsa da, arpan gurup aznl tekil ettiler.
ereflerini muhafazaya muvaffak oldularsa da, hayatlarn dman elinden
kurtaramadlar. Meydan 10 brn ehid, 300 top, 15 bin adr ve bol miktarda harb
levazmn kaybeden Osmanl ordusunu taa YldrrnTimurlenk sava olan
1402'deki Ankara savandan beri byle bir bozgunla karlamad tarihi
hakikatlerdendi bozgunu ancak Yankkale'ye ekilerek durdurabilirdi. Ne varki;
daha derlenip toparlanmadan Lehistan ordusu, yni Polonyallar zerimize yle
ani ve kuvvetle saldrdlar ki, verdiimiz zayiat iyice fazlalat. Serdar ancak,
Belgrad'a ekilmeyi akl etti.
4. Mehmed; Viyana bozgunu haberini aldnda bir hayli zld. Ancak bu ide,
sadrazamn kt idare ve tedbirlerinden haberdar olmadndan, kendisi teselli
babnda pek ssl bir kl hediye etme nezketini gsterdi. Daha sonra hakikati
hle vakf olunca tereddtszce idam emrini verdi. Bu malubiyet bu kadarla
kalmad. Macaristan zerinde yaplan mezalime son verdirmek zere harekta
geen slm mca-hidleri seferi baarszlkla bitirince, dileri dklm, tirnak-
landa sklm orta yal bir arslana benzemeye balamtk. Topraklarmzn
genilii, fert halinde sergilediimiz kahramanlklar grenler arslanhmiza
inanyor, topluca sefere ktmzda umulan elde edilmiyordu. Bu malubiyetin
hemen ardndan baz kalelerimiz elden kt, umulmaz bozgun dmana cesaret
verdi. Papa'nn tevikiyle mehur "ttifak Mukaddes!" kuruldu. Lehistan,
Venedik ve Rusya baz devletler birleip birleip stmze yrmeye
balamlard. Ruslar bilhassa Krm hn'lnn zerine btn gleriyle
eilmilerdi. Bu mutlaka sava eklinde olmayp, eitli va-adler ileri srerek,
gsterdikleri menfaatlere rm ederek, Osmanldan ayrma metodlarn denemeye
balamalar gzden kamyordu.
Krm bu sebebden ikiye mnkasmd yni ikiye blnmt.
' '
4. Mehmed'in Aleyhinde Kyam

Viyana nnde sadrazamm hatasndan olsun, kendilerinin beceriksizliklerinden

olsun, mnhezim olarak Edirne'ye dnen asker bata yenieriler olmak zere,
biz feci bir malubiyete urayarak lkeye dnerken, padiah hla Edirne'de av
peinde komakta, bize byle padiah lzm deil szleri birden bire ortada
dolamaya balad. Bu arada stanbul'a varan asker bu talebini sadrazama,
devlet adamlarna ve ulemaya dayatmaktan ekinmediler. Hemen peinden
Ayasofya Camiinde bir toplant akdedildi. Buradaki toplantdan kan karar
Sultan 4. Mehmed'in hl edilmesi, yerine 2. Sleyman' tahta geirme karar
uyguland. Tarih bu srada 1099/1687yi gstermekteydi. Sultan 4. Mehmed
taht'tan indirildikten be yl sonra irtihal eylemitir.

Sultan 4. Mehmed'in ahsiyeti

4. Mehmed esasasnda iyi kalbli bir kimseydi. Yumuak, efkatli cmert olarak
mrn geirmitir. ok renkli bir saltanat geirerek, nice badireler atlatm ve
uzun bir dnem padiahlk etmitir. devre ayrabileceimiz padiahlnn
birinci dnemi mthi skntlarla ve kadnlarn sz sahibi olduu eit, eit
entrikalarn, isyanlarn, srgnlerin kauTle-rn yaand bir dnem olmakla
beraber, Kprl Mehmed Paa ile balayan devire adet devletin ykselme
devrinin en aaal gnlerinin hatrland ve mukayeseye medar olacaK
baarlar grlmt. Viyana bozgunundan sonra ve Kara Mustafa Paa'nm bu
bozgunun msebbibi olarak idam, dzelme imknnn yok edilmesi sonucunu
vermiti. Taht'tan hl'i, son devresinin son olay olmutur. Bu grmz te'yit
eden bir tarihi unlar sylemektedir: "ehriyan ma-rileyhin 41 sene sren
ahdi saltanatlar, devire taksim olunabilir. Birinci devre, bidayeti
cluslarndan, Kprl Mehmed Paa'nm sadaretine yni 1058/1648den
1066/1656'ya kadar mmted olarak padiah hazretlerinin sinni sabavetlerine
msadif ve ahdi sabkn seyyiatine, mu-karin olduu cihetle idarei devletin en
mtetet zamanlarn-dandr. kinci devir, Kprl Mehmed ve Ahmed Paalarn
hengm sadaretleri olan 21 yllk 1067/1657-1087/1677 zamandrki; Bu
devrede saltanat Osmaniye, devri Sleyma-n Hni'de vsl olduu mertebei
refi'ai evket mekinete avdet etmitir. nc devre dahi evahiri saltanat
Mehmed Hn olan oniki senelik zaman olup Kprllerin ras' umurdan te-baidi
cihetiylede o devrede devleti mtecavere ile ar bir harbi umumiye tutumu ve
zayiat mtenabeaya uramtr.
"Sultan 4. Mehmed'in en isabetli davranlarndan biride ceddi 2. Selim'in devlet
idaresini Sokollu Mehmed Paann dirayetine ve mahir idaresine brakmas gibi,
kendisi de, devlet gemisinin idaresini Kprllere brakmay tercih etmesidir.
Baba Kprl irtihal ettiinde, yerine oul Kprl'y getirirken, menfi olarak
yaplan telkinlerin hi birine kapl-mamas ayrca takdire sezadr. unu da
belirtmeden gemeyelim ki; Sultan Mehmed'e Avc lakab verilmitir. Biz bu
eserde bu lakab pek kullanmamsakda, yok da sayamazdk. Sultan Mehmed,
lkenin karanlk gnler yaad dnemlerde bile av peinde komakla itham
olunmaktadr biz bu hususa tarihlerin sylediinden baka bir ey ilve etme
durumunda deiliz. Ancak; bu av meraknn her padiahda bulunan meraklardan
olduunu beyana cesaret edelim. Ayrca Osmanl devletinde av partileri, bir ok
maksada matuf olarak tertiplenerek, bata sava ekserzisi saylacak hzl at
srme, nianclk, iz srme gibi tatbikat safhasna girdiini de belirtelim. Bu
arada; devlet ilerinin kendi omuzlarndan tamamen alnd Kprl Mehmed
ve Kprlzde Fzl Ahmed Paalar devrinin kendisine salad rahatlk,
avcla fazla zaman ayrmasna frsat verdi dersek yanl bir ey sylemi
olmayz.
Sultan 4. Mehmed'in; Osmanl devletinde, Kaanuni Sultan Sleyman'dan sonra,
en uzun mddet taht'ta kalan, padiah olduunu gz nne alarak devrinde,
dnyann dier lkelerinin bandakilerin ksa bir listesini vermeye alalm.
Almanya'da 3. Ferdinand ve 1. Leopold, Britanya yni ngiliz-lerde 1. ad,
Olvya Kromvel, Riar Kromvel, 2. arl ve 2. Jak muasrlardr. Papalkda 10.
Inosan, 7. ve 9. Koleman, 10. Koleman 11. nosan ile Rusya'da mparator 1.
Aleksi, 3. Feodor, 5. van, 1. Petro, mparatorie Sofi ve Fransa'da ise,
14. Lui dnyada ayn dnemde yaadklar yneticileri tekil etmitir. Yeni
Camiin banisi olan Turhan Valide Sultan'm dini btnln ortaya koyan u
davrann, sayfamz sslemek iin belirtelim:
4. Mehmed'in nce Mustafa, arkasndan Ahmed ad verilen ocuklar dnyaya
geldikten sonra, kardei Sleyman ve Ahmed'i bodurtmak dncesini haber
alan Hatice Turhan Valide bu iki ehzadeyi hemen himayesine alm, gerek Top-
kap gerekse Edirne saraynda, br siyanet melei gibi koruyucu kanatlarnda
muhafazya muvaffak olmutur. Sabetay Sevi meselesi bu padiahn dneminde
vukubulmutur. 4. Mehmed bir mslman kadn ile yahudi gencin zina ithamy-
la yarglanp, recm cezasna mahkum edilmelerinden dolay, yaplan infaz
seyrettii tarih sayfalarnda yer almaktadr. Yazs pek gzel olmadndan
bunun eksikliini ocuklarna hat dersi aldrmakla telafiye almtr. Musiki
megul olduu bir zevkiydi. Segah tekbirin bestekr Mustafa tri Dede olsun,
Hafz Post olsun padiahn daima iltifatna ve hediyelerine nail olmu byk
sanatkrlardr. "Abdi Paa Vekayina-mesi" bu devri en gzel anlatan bir kaynak
olmakla beraber, medihnme gibi kaleme alnd bilinmektedir.
Padiah 4. Mehmed: "Gnl ne Gksuya mail ne sn yre gider Sipahi gamdan
emin olmaa hisar'e gider" Beytini syleyen kimsedir. Hanmlarnn arasnda,
bir ire olan Afife hanm en sevdii eidir. Afife hanm u beyitle tasvir etmi,
gnderdii iirinde: "Beyazlar geydiince bir drri yektaya benzersin. Siyahlar
geydiince sen hemen Leylaya benzersin. Yeiller geydiince tti gyaya
benzersin. Benim hobu fifem sen gli rnaya benzersin." Bu iiri alan Afife
hanm aadaki beyitle padiah kocasna mukabelede bulunmutur: "Beyazlar
geydiince padiahm Ay'a benzersin. Siyahlar geydiince Kbei ulya'ya
benzersin. Kzllar geydiince
cevheri hamzaya benzersin. Benim heybetli hnkrm hemen deryaya
benzersin."

4. Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar

4. Mehmed'in ilk hanm, Rabia Emetullah Glnu Sultandr. ehzadeler bu

hammndandr. Giritli Verzizzi ailesinden olan Gln Sultan kadnn, Girit
Serdar Deli Hseyin Paa tarafndan Resmo fethi esnasnda esir alnd ve
hanedan li Osmana hediye olunduu kaynaklarda yazldr. 1052/1642 ylnda
Girit'de dnya'ya gelmitir. Sarayda padiahn gnln alarak bakadmefendi
olmutur. 1664'de ehzade Mustafa'y, 1673'de Ahmed'i dnya'ya getirmitir.
1715 senesinde vefat etmitir. Cesedi Edirne'den stanbul'a getirilmitir.
skdar'da adn tayan camiin haziresine def-nedilmitir.
Sultan 4. Mehmed'in 2. hanm Glnar kadn diye mehur tarihi Ahmed Refik
(Altnay) iddia etmektedir. Ancak bu hanm hakknda bilgiye rastlanmamtr.
Afife Kadn hakknda iirlerden baka bilgi yoktur. u iiri pek manidardr.
nk 4. Mehmed'in tahttan indirilmesinden sonra yazlmtr: "Syleyin
Gln'a karalar balasn Ah ettike cierini dalasn Sultan Mehmed
imirlikte alasn Bana hayf deil mi der Sultan Mehmed" 4. Mehmed'in; alt
kz olduunu beyan eden Alderson, ancak isim verebilmektedir, bunlar da
Hatice, Fatma ve mmglsm Sultanlardr. Sultan 4. Mehmed 1099/1688'de
tahttan indirildikten sonra 5 sene daha mr srm, 1693'de dar beka
eylemitir ve annesi Hatice Turhan Valide Sultan'n trbesine defnolunmutur.
Bu trbe Msr arsnn Sultanhamam kna yakn kesindedir.

Okuma Paras:

Esfar Osmaniye Hatralar 1073/16621075/1664 Seferinin Vakai Esasiyesi San

Gotard'da Osmanl Ordusu
Muharriri: Mhendishanei Bern Hmayun Nazr Erkn Harb Ferik'i Ahmed
Muhtar **** Tb ve Nairi Tccarzde brahim Hilmi (raan) Ktbhanei
islmi ve askeri Tccarzde brahim Hilmi raan 1326/1908
Sultan 4. Mehmed'in saltanat dneminde, sadrazam ve serdar ekrem
Kprlzde Fazl Ahmed Paa kumandasndaki Osmanl'larla Feld Mareal
Monte Kukuli'nin kumandasndaki Avusturya ve mttefiklerinden kurulu,
mttefikler ordusu arasnda 1075/1664 senesinin muharreminin, 8. austos
aynn 1. gn olan Cuma gnnde meydana gelen "San Gotard Meydan
Muharebesi" ile bahse konu meydan savandan nce ve sonra yaplan askeri
harekt hakknda verilen nemli ve esasl bilgileri kapsamaktadr. Bu eserin
meydana getirilmesinde bavurulan kaynaklar Osmanl yazarlarnn
eserlerinden:
1- "Sahaifil Ahbar" adl Mneccimba tarihi
2- Abdurrahman eref beyefendinin "Tarihi Devleti Osmaniyesi
3- Defteri hakan eski nazn Mustafa Paa merhumun" Ne-tayicl Vukuat" adl
mhim eseri.
4- Bu sefer sebebi ile Viyana'ya eli olarak gnderilen Evliya elebi
merhumun, seyahatnamesi.
5- Tarihi Raid
6- enberlitada bulunan Kprl ktphanesinde mevcut "Tarihisllei
Kprlzde" ad tayan Tarihi Hususi.
7- Gleni Maarif isimli osmanl tarihi.
8- Fudeladan Ahmed Rfat efendi merhumun "Lgati tarihiye ve Corafya" adl
mehur eseriyle, Kamus l lm.
9- Osmanl askeri yazarlarndan miralay Tahir bey merhumun "Mellifat
Askeriyye Tetkikat" adl eseri.
10- Tarihi Cevdet, Fezlekei Tarihi Osmani, Sicilli Osmani, ile daha bir ok tarih
eserleri. ....
Ecnebi Yazarlarn,eserlerinden: , ,
1 Vortenburg erkn harbiyei umumiyesi miralaylarndan, sve askeri
niversitesi azasndan mehur, Kauzler'in 1847 senesindebaslan ve Ezminei
kadime yni gemi zamanlardaki, kurunu vusta ve ezminei cedid, yni orta a
ve yakn dnemdeki savalarn bahsini eden byk atlasl mehur eseri.
2 Avusturya ve mttefikleri ordusunun bakumandan Monte Kukuli'nin 1760
ylnda, Amsterdam ehrinde baslan "Memovar d Montekukuli" adl mehur
eseri.
3 1683 senesinde "Viyana nnde Osmanllar" adyla, 1883 senesinde Prah ve
Layipzih ehirlerinde yaymlanan ve "Kari Lovazel" tarafndan yazlm mhim
eser.
4 Almanyal Wilhe!m Totebum adl bir zatn 1887'de Ber-linde yaymlanan
"Monte Kukuli ve Sen Gotard Masal" eser.
5 Hammer ve Joannen adl zatlarn Osmanl tarihleri, vesaire. Montekukuli,
Avusturya devletinin fransa ile yapt harpte, bilhassa 1675 senesinde
franszlarn mehur mareali, Toren'e kar yapm olduu savalarda, Avusturya
ordusuna tam bir ustalkla komuta etmitir. Son seferden sonra Lins ehrine
ekilerek mrnn geri kalan ksmn askerlik hatralarn yazmakla geirmitir.
Esere ve yazdklarna dair geni malumat almay arzu edenlere, mehur askeri
yazarlarmzdan merhum Mehmed Tahir beyefendinin "Mellifat Askeriye
Tedkikat" adl askeri eserler arasnda, nefsetiyle temayz eden kitaba mracaat
edebilirler. Montekukuli'nin San Gotar savana ait bilgileri ihtiva eden
"Memovar"nda Montekukuli'nin bir resmi bulunup, alt yazsnda Meclisi Harp
reisi, Tophane miri, Raab Valisi ve asakiri imparatoriye bakumandan olarak
unvanlar yer almaktadr. Tovassun valyelii, unvanlar arasndadr, ne
eritiler. Ne kadar uzun olsa, bin sene bile yaanlm bulunulsa, yine bir sonu
olan mr uzunluunu, ehadet rtbesine, namus ve sadakat kaidesine feda
etmediler. Askerlik dnyas; u San Gotard fedakrlarn ilelebed, anla
ereflerle yd edecektir. Btn islm lemi ve Osmanllar ruhupkilerine bundan
sonraki her gn kyamete kadar, sayglar sunarak rahmetler dileyeceklerdir.
(Rahmetullahi aleyhim ecmain) Almanlarn erkn harplerinden mehur
Kauzler'in; yaplan savan meydana gelmesinden evvelki vaziyetler hakkndaki
beyanlar iinde yer alan, aaya alacamz blm pek dikkat ekicidir. te:
"Nehrin geid noktas yaknlarnda vaziyet alm Osmanl bataryalar alafranga
saatle, sabahn dokuzunda atee baladlar. Bunlar ate ettikleri srada, Bosnal
smail Paay emrinde bulunan, bin sipahi ve yine bin yenieri ile Raab
nehrini geit mahallinden karya gemi gryoruz. mparatorluk askerlerinin
ileri karakollar Osmanllar tarafndan mahv ve perian edildi. Avusturyal
Naseslo ve Kiyel Manes-kie adl komutanlar idaresindeki piyade alaylar ile
emiyet komutasndaki zrhl svari alay, yazdmz ileri karakollarn
imdadna komularsa da, bunlarda Osmanllarn perian ettikleri arasna
katldlar. Yenieriler; Mkeksedorf kyn igal ederek o blgede siperler
kazarak usulen bu metrislere girdiler. Sipahiler dahi imparatorluk askerinin
ordughna kadar girip, tesirlerini gstererek, orada bulunan imparatorluk
askerlerinin eitli ynlere firarna sebeb olmulard. Bosnal smail Paann
dman ordughna yapt tam baar saylan hareketi gerekletirdii srada,
Osmanl ordusunun tamam nehrin sa tarafndaki tepeler zerinde bulunan
kendi ordughlarndan karak nehrin sahili boyunca doru inie geti. te bu
srada sadrazam byk bir hata iledi ki, bu hatas u idi: dman ordusunun
blnm cenahlarn <yni sa ve sol yanlarn> hi bir ekilde igal etmemek
ve Raab nehrinide gemi bulunan askeri birlie, yeterli srat ve acele ile
yaplmasn gerektiren yardm sevketmemi olmaktr.
"Montekukuli'nin gemiteki beyanndan, hakikati aynen ortaya koymad
<yni geit hareketinin-bir adam tarafndan yaplan hatalardan dolay deil,
belki Osmanllarn fenni askeri kaidelerine uygun olarak ve gayet ustaca,
cesurane hareketi sayesinde muvaffakiyet elde edilmi bulunduu, bu hareketten
sonra Avusturya ve mttefikleri kuvvetlerinin mthi bir baskna maruz kald>
Kauzler'in yazl beyanndan iyice ortaya kyor Avusturyallar ve
mttefiklerinin, baskna uradn Montekukuli de, tasdik edip, itiraf
eylemektedir. Bu basknn verdii neticeyle; Avusturya ve orta devletler
ordusunun iine dm bulunduu perianlk, Montekukuli'ninde itiraflar
arasndadr. nceden olsun, sonradan olsun anlatlardan anlalaca zere bu
baskn, btn mttefikler ordusunun, kafi bir hezimete urad eklinde telakki
ettirmitir. Herkes, adet bann aresini aramaa balam, u bir avu Osmanl
bahadrlarnn, yzbin kiiyi aan Avusturya ve mttefikleri birliklerinin iine
dalvererek rast geldiklerini kl ve mzrak darbeleri ile yere sererek, dman
ordughmda ineyerek herkesin kalbine korku ve endie satklar,
Montekukuli'nin itirafyla doruland gibi, yedi saat sren bu mthi an
Osmanlnn zaferi kazanmasna ramak kaldn gsterir. Eer; kesin zafer elde
edilmi olunsayd, pek anl olan ilk muzafferiyetin arkas getirilebilmi olsayd,
dman ordusu tamamen esir veya artk herhangi bir harekete mecali
kalmayacak ekilde hareketsizliinden yok edileceklerdi. Bylece de, padiahn
ordusu nnde hi bir engel kalmadindan, doruca Viyana ehrini muhasara
altna alacakt. Bylece daha sonra 1093/1682'de sadrazam Merzifonlu Kara
Mustafa Paann komutasndaki kuvvetin Viyana'ya evkinin, 2. Viyana ku-
atmas adyla anlmas ondokuz sene evvel balam olacakt. Daha ileri
safhalarda verilecek, tafsilattan anlalacaktaki; Montekukuli'nin dedii gibi
sonunda kesin zafer, dman (Osmanl) tarafnda kalmam ve u kadar ki, Raab
nehrinin tasmasyla nehrin kar sahilindeki Osmanl askerine yardma
koulamadndan yalnz oradaki askerimiz mecburen perian olmutur.
Avusturya ve mttefikleri ordusunun tamamnn mahv olup kmesinden Raab
kalesinin zaptna dair esas maksat gerekleememiti. Bylece nehri baka bir
tarafdan geerek, dman zerine hcum iin sadrazamn ordusu bu vakadan
sonra nehrin ak istikametinde sa sahil boyunca yeniden askere k
harektna balam ise de, iin sonunda devleti liye lehine olarak yaplan sulh
antlamas harbin nihayet bulduunu iln etmitir. u halde Montekukuli'nin,
gya byk bir meydan sava kazanm gibi yazm olduu eserine hodbince
satlm yazlar karalamas garib saylacak eylerden deilmidr? Gelecek sayfa
ve satrlarda bu hususata ait bir ok hakikati efkr umumi-yenin tetkik
nazarlarna sunacaz. Montekukuli; bahse konu muharebenin tafsilat hakknda
bilgiverirken demekteki; "..Bu esnada sadrazam Kprlzde Fzl Ahmed Paa,
nehrin bizim bulunduumuz tarafna asker geirmekten bir an geri kalmyordu.
Buna bal olarak Osmanlnn btn kuvvetlerinin bu mahalde toplanmakta
olduunu grdmde ve bizi o kuvvetlerle eitlik bakmndan mukayese
edersek vaziyetinde aleyhimize olduunu mahede ettiimden yanmda
bulunan Markid Malo'yu, sol cenahda bulunan Franszlarn kumandan
Markid Kolonyi'ye abucak gitmesini verdiimiz karar mucibince bize yardma
davranmalarnn, zamannn gelmi olduunu sylemesini ve bu yardmn ise
pek acil ekilde yapmasn rica ettiimi bildirmesini ten-bihledim. Kolonyi; baz
mklatlar ileri srdysede, tahminen bin kii kuvvetinde, iki tabur ve tamam
altyz atl svari olan drt bl gnderdi.
Gelen piyade taburlar, Foyyad'n svari blkleri ise Bu-veze'nin komutasnda
idiler. Bu kumandanlar ise emir ve komutamza girmek ve ilettiimiz, emirleri
alm olduklarn, yksek sesle emir tekrar yaparak bildirmek ve byk cesa-
retle yerine getirmeye pek byk gayret gstermilerdir.
(*) Bizim kuvvetlerimiz; ite ancak Franszlarn ve dier mttefiklerin, iplk ve
Piyo komutasndaki piyade ve Ra-paksi komutasndaki, svari alaylarndan
meydana gelmi kuvvetlerin yardmyla meydan harbde saymz oalm
bulunduundan, ilerin azar, azar lehimize saylacak gzelliklere dnt
grld. Ne var ki Osmanllar da, bulunduklar yerde kurmaya baladklar
mevki mstahkemler sayesinde kendilerini salama almaa koyulmulard. te
yandan Osmanlnn byk bir svari kolu, yarm fersah yukarda nehri geti.
bryandan da bir takm Osmanlya ait asker daha aada Sen Gotard ky
yaknlarnda nehri gemek teebbsne balyordu. Eer Osmanllarn bahse
konu hareketleri baaryla sonulansayd ordumuz tamamen bir kuatmaya
maruz kalm olacak bylecede zafer Osmanllar tarafnda kalacak idi.
(*) Sen Gotard savana itirak eden ve ounluunu, svari valyelerin tekil
ettii fransz askernin byk ve sakallar tra edilmi ve eski usulleri gerei,
salar kadn gibi uzatlarak enselerinden aa salverdiklerinden dolay
sadrazamn bunlar kadn zannetmesinden ve byle sava girmi olmalarn ve
davranlarn grdnde hayrette kalrken, bu fransz valyelerinin zerlerine
atlan osmanl askerini birbirlerine, "ldr ldr" feryatlaryla cotururken, buna
ilavetende sava baarl bir tarzda srdrmelerini grdnde, bu hayreti
aknla kadar varm idi. nk bunlarn kadn olduunu sanmaktayd.
Avrupal baz yazarlar sadrazamn bu aknln eserlerine alm
bulunmaktadrlar. Monteku-kuli yukarda saydmz tehlikeli hareketi ifadeden
sonra, bu hareketi zafere evirmek iin aadakileri yapmamn gerektiini
anladm demekte. Btn ihtiyat askerinin geride bulunan ve iparuk alaylar,
nehrin st tarafna ait blm mdafaaya kotular. Mttefik ve fransz askerleri
nehrin akna doru atlp, dman (Osmanllar) durdurup, nehri gemekten
menetmeye muvaffak oldular.
Anlatlanlara dayaldrki; sava nizamnn merkezi, harbi hl ve fasl eyleyecek
duruma cilvegh olmu ve o an, byk bir nem kazanmt. Burada bir an bile
zaman kayb olmamalyd. nk; byle bir yerde ve vaziyette tereddd iinde
kalnrsa, Osmanllar buradaki mevkilerinde kendilerini kuvvetlendirme,
salamlatrmaya vakit bulacaklard. Harb mevkiinin yerini ve faydal
taraflarn, dman askerinin (osmanl askerinin) dzenini bizzat kendim
yeniden tahkikle kefe giritim. Bunu tamamladktan sonra dier arkadalarnda,
istikafatta bulundurduktan sonra dier generaller ile birlikte saldrya gemek
zere tertibat yapma karan aldm. Bu arada baz zevatn ekilmek fikrinde
olduklarn, baka bir takmnnda daha evvelce ordugh terk etmi olduklarn
vede birtakmnn da yine ricat fikriyle dolu olduunu grdmden
vcudumuzu kurtarmak iin, cesaretimizi kolumuzun kuvvetini kullanmaktan
baka are kalmadm, bu bakmdan btn gcmzle dmana saldrmamz ve
malup etmek iin, en son gayretimizin dahi gsterilmesinin gerektiini
syledim. Galibiyeti elde edemediimiz takdirde metanetle lm sememiz
icab ettiini, yahud zafer veyahudda canmzdan vazgememiz icab ettiini bunu
yapabilmek iinde cesur olmann kfi geleceini beyan ettim. Yukarda ifade
ettiklerimi tamamladktan sonra bir anda her cihetden dmann zerine atldk.
Ayn yerde bulunan dmann dehet verici tarzda attklar, nra ve
sayhalarndan ve onlara kar kullandmz ateli silahlar ve eitli toplarn
husuie getirdii seslerin meydana gelmesinden, gkleri sarscak byklkteki
amata iinde savamaa baladk. mparatorluk askeri alaylarndan epik; Piyo,
Tasso, Loren, inadav, Rap-pak alaylar sada ve imparatorluk askeri ve
bilhassa uab dairesi askeri ortada, fransz askeri solda bulunuyorlard. Bahse
konu askerin hepsi bir kavis eklinde yryerek dman kuvvetlerinin
kuatlmasn cepheden ve yan taraflardan hzla yryerek gerekletirdiler.
(Meydan savann Viyana'da baslm bir eserden alnan resmin gsterdiine
dikkat edilmesi) ki hasm arasnda meydana gelen mthi kapma neticesinde
istihkmlar ina ederek yerlemi olduklar araziyi terk etmee, bunla da iktifa
edilmeyip, gayri muntazam ekilde geri ekilme hatta kendilerini nehre atmaa
mecbur oldular. Bu vaziyet yle bir karmaa, korku ve dehet halinde vukua
geldi ki oskerin pek dar bir geid iinde skarak birbiriyle arpmaa,
birbirlerini itip kakmaa mecburiyetlerinden dolay> gs gse savatan
cann kurtarabilen ne are nehir iinde bouldu. General iparuk ise, dman
<osmanl> svarisine meydan okuyarak, byk bir savan kanl sahnesini
yaad, st tarafda ise, dman svari askerleri ise, Hrvatlar ile imparatorluk
askerlerinden Dragon svarileri tarafndan malub edilmitir. Nehrin kar
yakasnda mevki tutmu bulunan dman topusu; tfenkli askerimiz tarafndan,
arkas kesilmiyen bir ata mruz braklarak toplarnn bandan ayrlma fiilini
ileme vaziyetine drldler. Bizim askerin bazlar sahilin karsna yzerek
getiler. Buradaki toplarn bazlarn ivilediler, bir ksmn da nehre yu-
varladlar. Daha sonra da, nehire dklen toplarda kartlp ordugha getirildi.
"Yukarya alm olduumuz Montekuku-li'ye ait ifadeden sadrazamn kar
sahile asker evkinden bir an bile geri durmadn bununla birlikte Osmanl
kuvvetlerinin tamamnn burada bulutuunu, buna bal olarak da kuvvetler
arasnda eitlik kalmadn, sol cenahdaki fransz -larn kumandan olan
Kolliniden yardm taleb etmeye mecbur kaldn, itiraf ettiini anlam
oluyoruz. Bir takm adi davranlar, Montekukuli gibi byk bir asker ve
komutann azndan iitmek, dorusu insan hayretlere garkediyor. Baknz
koskoca mareal, bilinen eserinin baka bir blmnde, kendi sylediklerini
yine kendi ifadeleriyle nasl yaralyor. "Sularn azgnlndan Raab nehri o kadar
kabarmt ki savan ertesi gn nehrin kenarnda bulunan karakollarmz, geri
ekmee mecbur olduk. Bundan baka Osmanllarn savaa seyirci gibi
bakm'otuz bin atlsnn*tamamen din olarak savaa hazr bulunmas... Takibin
yaplamamasna asli sebeb gibiymi eklinde gsterilebiliyor." u ifadesiyle
Montekukuli; otuzbin Osmanlnn harbe hi girmemi olduunu itiraf ederse,
neticesinde kazand galebenin, zaferin temini in Osmanlnn btn
kuvvetinin bir araya gelmi olmas nasl mmkn oluyor. Btn anlatlanlardan
anlaldna gre, ou gerek ecnebi, gerekse yerli tarihlerde gsterildii zere
Montekukuli'ninde nehrin ortasnda, kendileriyle harbe giritii askerin,
Osmanl askerinin tamam olmayp, bu ordununun mahdut bir ksmdr. Yni;
Avusturya ordusunu anszn basan ilk Osmanl taarruz birlii ile onlar kuvvet-
lendirmek iin sadrazamn fezeyan yni; sularn kabarmasndan nceki ana
kadar, karya geirebildii says belli bir miktar asker, tahminen orduyu
hmayunun sekizde/birini tekil etmektedir. Tarihilerin ok byk bir
blmnn kanaati bu muharebede Avusturya ordusu ve mttefik devletlerin
gcnn tamam yzbin kiiyi amaktayd, buna karlk-da Osmanl
kuvvetlerinin tamam seksenbin civarnda idi. Nehri taran su feyezanna kadar
bu kuvvetin ancak onbin kiilik kuvveti kar sahile karlabilmiti. Bylece
nehrin sular kabarnca imdadna koulmas gereken Osmanl kuvveti, onbin
kiiydi. Bu askerin imdadna gidemeyen Osmanl kuvvetleri katliamn ancak
seyrine bakma durumunda kalrken, mareal Montekukuli bu kuvvetin onbin kii
olduunu grmezden gelerek, beyannda kuvvetlerin eitsizlii mnasebetiyle,
franszlardan yardm isteme mecburiyetinde kaldm demesi, glnecek hldir!
Nehrin te tarafnda, avusturya kuvvetlen ve de mttefikleri ile babaa kalm
onbin kii civarndaki Osmanl birlii, aradaki aleyhlerine olan korkun g ve
say farkna ramen cesaretle, soukkanllkla arpyorlard. Kifayetsiz kuvvet
ve sayca az olmalarna ramen, osmanh birlii muzafferiye-te nail olmak
ansna erecekti nerdeyse. Ancak; geriden gelmesi gereken takviye, nehrin
sularnn kabarmas yznden mmkn olmaynca bulunduklar mevkii
dmana vermemek iin, olanca gleri ile savamaya koyuldular. Bu duruma
bah olarak, Montekukuli bu frsattan istifade ederek, ce-' nahlardaki btn
kuvvetleri merkeze toplad ve kendi kuvvetlerinin binde birini tekil etmeyen
Osmanl stne saldrd ve hududu belli bir muvaffakiyet kazand. Yukarda
syledimiz gibi, onbin osmanh askeri nehrin brtarafnda, ok byk
kuvvetler karsnda katliama tbi tutulmaktayken geri kalan ve kuvvetin byk
ksmn tekil edenler seyretme durumunda kalmt. Buradaki kuvvet otuzbin
kii olmayp, adet Osmanl kuvvetlerinin ok byke ksmn tekil et-
mekteydi. Osmanh birlikleri nehrin sularnn kabarmasndan pek az nce
dmann sa ve sol cenahlarna saldrya gemise de, daha erken yaplmas ve
merkezle birlikte yaplmas gerekirken, yaplan tehir, nehrin kabarmas
sonucuna denk gelince baar elde etmek kabil olmamtr. Buna bah olarak,
dmann sa vede sol cenahlar serbest kaldndan Montekukuli bu
serbestlikte merkeze, yeterli kuvvet ekebilme ansn bulmu ve kullanmtr.
Gede olsa avusturya kuvvetlerinin sa ve sol saflarna kar hcumla
vazifelenen osmanh yan kollan, Montekukuli'nin dedii gibi, Osmanllar
kendilerine kar koyan gcn kuvvetlice mukavemetinden deil, tam
bulunan nehrin kar yakasna geemediklerinden bir ey yapmaa muvaffak
olamamlardr. Yine Montekukuli'nin dedii gibi; bu cenahlardan birinde
Osmanl gleri baarl olsayd, avusturya ordusunun kalabalk bir svari
kuvveti ile arkas alnm olacak, bu svari gc hasebiyle avusturya ve
mttefiklerinin tamam arkalarn feyezan halindeki Raab nehrine vermeye
mecbur kalarak, Osmanl merkez hcum kolu ile cenah kuvvetlerinin arasnda
kalarak ya tamamen mahvolacak ya da, terki silah etmee mecbur kalacakt. Ne
areki; takdiri lhi byle tecelli etmi, Raab neh-rininde sular kabarm,
Osmanh askerlerinin istihsal edecei bir zafer tahakkuk etmemi oldu.
Montekukuli'nin uzun uzun anlatmaya alt, aldn syledii harb
tertibatna bakarsak, bu ifadelerinde takdiri hakkettii sylenebilir. Ancak; kendi
kendine meydana gelen su kabarmasnn husule getirdii frsattan istifade
ederek, tabiyatiyle yapmas gerekeni tatbik etmeyi anlatrken gsterdii
mbalaa inkr ediimez ekilde kendini sergiliyor. Karsnda pek zayf bir
gle direnen dmana kar, ok stn bir kuvvetle elde edilen galibiyette hele
talihin az grlr derecedeki byk yardm sayesinde gsterilen muvaffakiyete
bir byk kumandann bu kadar sevinmesi ve byk bir eref duymamas icab
eder.
Montekukuli'nin bu savataki baarsn mbalaal yersizce vnmesi, sava
erbabnn ciddiyetiyle tannm kimseleri arasnda takdire mazhar oamaz.
Mareal Montekukuli savan nihayetinde, kendisinin askerlerinden bazlarnn
nehri yzerek getiini ve Osmanllarn brakm olduu toplarn bir ksmn
ivilediklerini, bir ksmn da nehire yuvarladklarn, bilahire sudan karlp
kararghlarna getirdiklerini sylyor. imdi kendisiyle savamakta olanlar
malup edilmiler, yazlan toplan da brakp gitmiler di. Geit yerinin ellerine
gemesi ve Osmanllarn burada kurduu muhakkak olan vede marealin
ifadesinin tamamna bakarak hl mevcud bulunmas icab eden kprden galib
olarak geerek bahse konu toplan ele geirerek ordughlarna nakletmelerini ge-
rektirirdi. Askerlerin bazlarnn nehri yzerek geip, toplarn bazlarn
ivilemesi ve bazlarmda nehre yuvarlamasna hi lzum yoktu.
Montekukuli'nin bu ifadesiylede ortaya kmaktaki, Raab nehri askerin geiine
msaade etmeyecek tarzda tam, stndeki kpryde alp gtrm, buna
bal olarak da, suyun br tarafna gemi bulunan Osmanl askeri lzm
gelecek yardm alamam, kendisinden on mislinden fazla saydaki dman
kuvvetine malup olmutur. Mareal Montekukuli; savan safahat ve
neticesine sz getirerek diyorki: "Bahse konu sava pek kanl ve inatla sonu
belirleyecek aklktan uzak tarzda cereyan ediyordu. Avrupa saati le sabahn
dokuzundan nce balayp, akam st onaltya kadar devam etmitir. Her iki
taraftan bir hayli insan lmsede ve bir okda yaral varsada, osmanl tarafnn
kayb dahada ziyade idi. Osmanllar meydana gelen bu sa-vada yardmc
askerlerini deil, belki en sava, en cesur, kahramanl ile temayz etmi
seme askerlerini, dnyaca mehur yenieri ile arnavut askerleriyle, sipahilerini
yni Osmanl devletinin klla kalkan saylan, stanbul'un en birinci bahadr
yiitlerini zayi ettiler. Tarih sayfalarnda misaline pek ender rastlanr ki byle,
byk bir kavga ve cenk ile kuvvetlerinin hepsinide biryere toplam byk bir
ordunun sahrada, yukardan beri anlattmz ekilde perian edilmesine
rastlanm deildir. Yaplan bu savada dmandan (Osmanldan) bir ok sancak
vede bayraklar ele geirildi. Ayrca eit eit altun ve gmden, beygir
taknlanda ele geti. Nice sanat eseri kllarla, para ve pek kymetli talar,
velhasl klliyetli miktarda ganimetin sahibi olduk. Savatan sonra bir hayli
zaman gemesine ramen, mezkr nehrin dibinden nice kymetlere hiz ganimet
karlmaya devam olunmaktayd. Suyun stnde yzen cesetlerde, engelle
kenara ekilenlerde de bu kymetli ganimetlerden bulunuyordu. Bu savada
tecrbe bakmndan yetersiz olan yeni askeri merkeze koymak, kendilerine daha
fazla emniyet ve itimat edilmekte bulunulan kdemli askerin yan blgelere
konma suretiyle tabiye olunmas bu zc neticeyi davete sebeb olmutur.
Bilhassa dman yalnz merkeze hcum etmeyip, cenahlara da hcum etmi,
Raab nehrini merkeze kar bir yerde gemi bulunduundan askerlerimizin
burada bulunan az bir blm, eer etraf ve yanlardan gelen yardmlarla
takviyesi salanmasaydi, ordunun tamam Osmanllarn, biraz byke kuvveti
tarafnca ricata mecbur braklsayd bsbtn ku-atlacakt. Yan vede arkas
alnarak feci bir malubiyete duar edilecekti. Byle durumlarda askerin azlk
olmalarndan doan eksiklikleri, cesaretle ikmal ile bertaraf etmeleri mutlak
lzm edendir. Arzu edilen bu eit hassa tecrbesiz askerde deil, belki deeri
ve kymeti denenmi tecrbeli ve muntazam askerde bulunaca aikrdr.
Bundan baka bizim yaptmz gibi merkezi kendisinin yakn ve bitiiinde
bulunan cenahlarn yardmyla takviye edip himayeye almak kolay ise de,
aradaki mesafe bydke bir udaki asker ile taa dier udaki askerin koruma
altnda bulundurulamaya-ca herkese kabul edilir. Anlattklarmzla grlrki;
meydan sava yinede kaybedilme tehlikesine maruz idi. Skunetle incelersek
grlecektirki, mttefik askerler meydana gelen eitli karklk ve perianlk
yznden, bozulduktan sonra dahi lmeyi yaamaya tercih eden, asla minnet ve
mna dmeyen yenierilerle, arnavutlann cesaret ve kahramanlklarnn ve
metanetlerinin ykseklii, denizlerde grlen med ve cezir olay gibi zaman
zaman askerimizin gerilemesini, vakit vakitte kendilerinin geriye ekilmesi
bundan dolay savan uzun bir zamannn mekk kalmas, barutun bitmee yz
tutmas gibi hususlar savan kaybedilmesine dair ikna edici delillerin
bahcalanndandr. " Avusturya ve mttefikleri ordusunun bakumandan olan
Montekukuli'nin anlattklarna gre: sabahn dokuzundan akam stonalt'ya
kadar yedi saat srmtr. Alman erkn harp miralaylarndan mehur Kauzler;
yedi saat sren bu savata mttefiklere ait kuvvetlerin bir hayli l (60 subay,
2000 asker) verdiini, kar ordununda 6 bin l, 8 binde Raab nehrinin
sularnda boulduunu ifade ediyor isede, Osmanl tarihilerine gre bizim
zayiatmz ordunun tamamna nisbetle pek az olup, avusturya, mttefik
ordusunun zayiat ise, Osmanllardan bir ka misli ziyadedir. Sava alan ve
bilhassa harb nizamnn merkezi saylan Mkeksedorf ky yaknlar mttefikler
or-\ duu mensubu askerlerin (eleriyle dolmutur. Montekuku- \ li'nin, Sen
Gotard sava hakknda yukarda kaydettiimiz^ szlerinden olan Osmanllarn
en seme askerlerini telef e -tiklerine dair ifadeleri, pek mbalaa saylsa
yeridir. Montekukuli'nin bu ifadesi kendisini byklk kompleksine kaptrdn
ortaya koymaktadr. nk; ordusunun tamamnn 80binkii olduu ve bu
kuvvetin lObin kiisi nehri gemi ve Montekukuli kuvvetleriyle arpmtr.
Yetmi bin kiinin bil-fiilsavaa girmedii noktada, seme askerin kaybedilmesi
olay nasl mmkn olabilir? Montekukuli, hakikati syleme yolunu tercihi u
ifadeyle gerekleebilirdi: "Bu savada Osmanllar sekin askerlerinden olan
yenieri ve sipahilerin az bir ksmn kaybetti" Mareal Montekukuli'nin
Osmanllar tamamen bozduuna ve byk bir zafer kazandna dair ifadelerde
bulunmas, alacak ey olmayp, ancak glnecek bir haldir. Bu kumandann
anlatmaya altmz hududu belli baarsn, tarihlerde ve bilhassa Avusturya
tarih kitaplarnda, hassaten de kendisinin kaleme alm olduu "Me-movar"nda
tarif edilmez byklkte gsterdiini mahede eden hakikat sever zevattan,
almanyah Wilhelm Notebom adl zat: "Montekukuli ve Sen Gotard Masal"
adn verdii bir eser kaleme almtr. Bahse konu eserde Montekukuli'nin tesir
ve rolnn tarihiler tarafndan bytlm olduunu ikna edici delillerle ortaya
koyduu rahata grlr. Bu eser 1887 senesinde Berlin'de tb olunmutur. Bay
Wilhelm bu almasn yaparken bahse konu sava hakknda yaymlanan btn
kaynaklara bakm, risale haline getirilmemi nice hatrat ve layihalarda
taramtr. Htt h. 1153/m. 1740 senelerinde lkemizdeki baslm tarih
kitaplarndan olan "R-id Tarihi"ne de mracaat etmitir. Btn bu tetkiklerden
sonra bu alman muharrir, yapm olduu eserde, iki asrdr avrupay ve
avrupallar pek byk bir zaferin sahibiymi gibi adeta aldatm olan
Montekukuli'yi btn plakl ile gzler nne sermitir. Herhalde bu
Montekukuli'nin, kazanldndan bahsettii parlak zaferin eitli ganimet
mallarnn kymetinin de mbalaa edilmi olduunu kabul gerekir.
Montekukuli, tecrbesi yetersiz askeri yalnz merkeze koymakla yapt hatay
itiraf ediyor. Yapt bu hata ile birlikte, yaplmasna, pek ge balanan ve suyun
tamas sebebiyle baa-klamayan hcumlarndan birinde baarl olunduu
takdirde, kendi ordusunun bana gelecei gayet tabii olan felketi pekgzel
grp tetkik ediyor. Ayrca cenahlar ile merkez arasndaki byk akl,
kendisinin yapt gibi cenahlarda-ki askerle merkezi korumak her dem mmkn
olmayacan dnebiliyor. Meydan savann neredeyse kaybetme tehlikesi
bulunduunu gstererek, hududu belli baarsnn bile kendisine pek pahallya
oturacan dolaysyla gsteriyor. Hele Osmanl askerinin kahramanca ve
usanmaz bir iman ve inanla yapt savletleri, din ve devlet uruna lmei,
yaamaa tercih ettiklerini tasdik ve ifade ederek, her zaman iftihar ettiimiz
ecdadmzdan bize hatra sunmu oluyor. Mon-tekukuli; dmann takibi zerine
sz getirip diyorki: Bozulmu ve korkuya dalm ve dehete dm olan
dmann takibiyle zaferden bsbtn istifade etmek akla gelmemi deildi.
Hatta Kartaz (Kartaca) ordusunun bakumandan Anibal'e bu hususda isnad
edilen ayp ve kusur bile bu srada, iyice dncemizi sarmt. Fakat
gelecekteki korku engel tekil etmitir. Dman takip etmek iin geilmesi
gereken nehrin sular savan sona ermesiyle balayan fezeyan-dan dolay o
kadar ykselmitiki, nehrin kenarnda bulunan karakollarmz dahi ertesi gn
ekmee mecbur olduk. Bir de; dmann savaa seyirci gibi bakma durumunda
kalm olan otuzbin atlsnn son derece din ve savaa hazr durumda olmas,
son hcumda ise ekmek ve cephanenin tamamen tkenmi olmas, askerin
nemli miktarda azalmas, yorulmu bulunmas hatta konmas art olan
karakollarn bile asker azlndan dolay konulamaz hale gelmesi, bu takibin ya-
plamamasnn esas sebebi olarak gsteriliyor. Bundan da baka dman; kendi
ordughn kaldrmayp, austosun beinci ve altnc gnne kadar yalnz
sktrmak, takviye yapmak ile yetini vermiti" Montekukuli byk bir meydan
muharebesini kazanm olduuna herkesi inandrm bulunduuna kanaat
getirdikten sonra, alelusul yaplmas icab eden br takibden bahsederek,
Aniballerden filnlardan, misal getirdikten sonra takibi yapamamasnn sebebi
hususunda beyanda bulunmaya alyor. Bir byk meydan muharebesi
kazanlmm ki takip mmkn olsun?. Osmanl kuvvetleri btn kuvvetinin
ancak sekizde birini kaybetmekle birlikte faal durumunda, mkemmel
nizamnda kalarak, dehet ve iktidarn sergilemekte ve dman tepelemek iin,
hla frsat gzleyerek savap darbe vurmaktan asla aciz deildi. Bulunduu
yerde btn korku salan heybetiyle be gn kalm, harekete balamam idi. Bu
vaziyette galib olarak geinmekte olan Montekukuli maluplardan ok, ke
ve perianla dm olduunu beyan ettiinden dank ordusuyla Osmanllar
takip iini nasl yapacakt? Montekukuli, sava anlatrken kendisinin zaferini
iyice parlak gstermek iin, dzmece bir pln icad etmitirki, o dahi Raab nehri
sularnn gya sava bekleyip de takibe mni olmaa sava biter bitmez sularn
kabarmasnn balam olmasdr! Fesbhanal-lah!
Koca Montekukuli, herkesin grd, osmanl tarihilerinin tamamnn
meydana koyduu koca bir hakikati <yni savan cereyan srasnda, nehrin
birdenbire taarak kar sahildeki osmanl askerine artk imdada gidilememi
olduundan mecburen o askerler yenilmitir. imdi byle ak bir hakikati nasl
saklamaya cesaret edebiliyor? Ancak romanlarda rastlanan, garib tesadfler Sen
Gotarda da kendini gsterdi! Ecnebi tarihi ve yazarlar ile osmanl
mverrihleride acaba sava yaplma esnasnda meydana gelen u sularn
kabarmasn, karnlarndanm uydurmulard? Deniiebilirmi ki; bu hususda
ecnebi yazarlarda yalan semeyi tercih ettiler? Kesin olarak tesbit olunmutur
ki; feyezan yni sularn kabarmas leden biriki saat geince birdenbire
balam, nehrin zerine kurulu hafif kpry alp gtrm, nehrin iki yakasn
birletiren vasta ortadan kalkm oluyordu bylece. Bu vaziyet karsnda az bir
sayyla kalm osmanli askerini, btn kuvvetleriyle kuatp, kuatmada kalan
askeri bozmak iin, byk mkltlarla karlaarak ancak muvaffak olabilen
Montekukuli'nin, nehri kendi ordusu ile geebilmesine, farz muhal gese bile
<kar srtlarda avusturya ve mttefikleri ordusuna hla dehet saan faaliyet ile
mkemmel vaziyette olduu kendisi tarafndanda tasdik olunan> osmanl or-
dusu, ksm azaminin a vede perian halde olan ordusunun durumunu kendi
itiraf eden kimse byle bir orduyla takibe kalkabilirini? Savatan sonra
meydana gelen durum iyice tetkik olunur, bilhassa sava austosun birinci gn
meydana geldii halde, Montekukuli'nin itirafna gre osmanl ordusunun
austos'un altsna kadar, bulunduu mevkii terk etmeyerek vaziyetin telafisini
frsat olduu dnlrse, ileride anlatlaca gibi bu savatan sonra yaplan
sulh antlamasnn Osmanllar lehinde cereyan ettii dnlrse, Monteku-
kuli'nin takiplerden, filanlardan bahs ettiine kendisi her zaman osmanl
ordusunun tehdidi altnda kald halde, galip olarak geindiine cidden hayret
edilse elverir. Montekukuli; Sen Gotard savandan dolay avusturya'da
meydana gelen byk memnuniyete dikkat ekerek yle demekte: <Zaferin
haberi, avusturya imparatoru ve btn halkn gznde fevkalade neeyle
karlanm, bu haber zerine Viyana mabedinde de pek byk ayinler yaplm,
ne'e iinde toplarnn ehre velveesz olmu bulunduunu, imparator
tarafnda^ yazlp orduya gnderilen mektuplarla kendisine ye emrindeki
generallerle zabitana arz teekkr ve takdirlerde bulunulduunu, kendi eliyle
italyanca yazarak, adna gndermi olduu iki mektupda dahi hakknda
fevkalde iltifatlar yapl-- masna vede bu mektuplarn gelecek nesiller iin
kymet bi-ilemeyecek derecede, pek pahal bir hazineyi tekil ettiini bundan
baka, hizmetinin mkfaat olarak imparatordan uhdesine kendi ordularnn
leytonan generallii <feriklik> rtbesi verildiini*bir de, imparator tarafndan
mkafat olarak, btn askere birer maa ihsan olunup, bununda memnuniyeti
ummiyeye sebeb olduunu nakil ve rivayet ediyor. Bu rivayettende anlalyor,
ki Montekukuli tedenberi her zaman muzaffer olan osmanl ordusunun, nehri
geen bir mfrezesine, sularn kabarmas yardmyla elde ettii zaferi, pekok
parlaklkta gstererek bildirmi ve bu baar pekde byk grlm ki
kendisine, byk teekkrat yaplp, mkafatlara nail edilmitir. Montekukuli;
Sen Gotard meydan savandan sonra avusturya'da husule gelen byk memnu-
niyete sz getirerek "Muzafferiyet haberinin avusturya im-paratorununun ve
btn halkn gznde fevkalade ne'e ve srura sebeb olduu grld. Alnan
zafer haberi gereince Viyana byk mabedinde azim bir ayin yapld. Tesit iin
atlmakta olan toplarn sesiyle ne'e bulunduunu, imparatorun kendi eliyle
yazarak orduya gnderdii mektuplarla, Monte-kukuli'ye ve maiyetindeki
komutanlara, generallere ve zabitlere teekkrlerin arz olunduunu, eitli
takdirata mazharol-duktan sonra, imparatorun kendi el yazs ile italyanca olarak
yazm bulunduu iki mektubdan memnuniyetini belirtmi ve gelecek nesline,
bu iki mektubun paha biilmez kymet tayan hatra olarak kalacann zevkini
tatmtr. Ayrca imparator, kendi ordularnn bana kumandan yaparken
"liyotonan generallii" "<bizdeki feriklik> rtbesini verdiini ayrca askerlerin
her birine bir maa ikramiye ihsan ettiini1' beyan ediyor, bu anlatlandan ortaya
kyorki; Montekukuli eskidenberi devaml galip gelen osmanl ordusunun
nehri geen bir mfrezesine kar suyun kabarmas sayesinde elde etmi olduu
galibiyeti pek fazla bytp, parlatarak bildir-litir. Hakikaten bu anlatm vakay
byk gstermee yara-ki, teekkr ve mkafatn byk tutulduu
grlmtr.

San Gotar Savanda Galib Gelememenin Esas Sebebi

Kauzler, baz ecnebi ve osmanl tarihileri nezdinde Os-nanh askerinin

muvaffak olamamasna aadaki sebebler medar olmutur. Montekukuli; feld
mareallik rtbesiyle dier rtbelerini daha sonralar avusturyann dier
savalarnda elde etmitir. Genellikle, sulh zamannda gsterdii byk
yararlklar kendisine mkafat olarak bu rtbeleri getirmitir. <Montekukuli'nin
tercmei haline mracaat
1) Raab nehrini nce geen ve avusturya imparatorluk askerini kendi
ordughlar ortasnda tarn bir emniyet iinde iken basan ve ecaatin son
raddelerine kadar sebat etmi bulunan Bosnal smail Paa komutasndaki
osmanl birliinin himayesinde ihmal bulunularak, lzm gelen zamanda ona
yardmn gnderilmemesi ve dmana vurulmas gereken kuvvetli darbe
frsatnnda karlm bulunmas;
2) Raab nehrinin henz sular kabarmadan nce avusturya, mttefikler ordusuna
ait iki cenahada daha nce hi do-kunulmamas, bu cenahlarn bulunduklar iyi
halde serbest braklmas, Montekukuli'ye merkezin yardmna gelebilmek iin
bu cenahlardan istifade etme ansnn salanmas;
3) Cenahlara hcuma ge balanld gibi gevek davra-nlmasida, bu
hcumlarn tam fayda verecei esnada sularn kabarma vakasnn cereyan etmesi
hareketi adet akim brakmas;
4) Byk bir hzla yaan yamurun tesiriyle, leden sonra Raab nehrinin
tamas ve bu su zerindeki hafif kpry gtrmesi bylece de iki sahili
birbirine balayan vastadan mahrumiyet;
5) Ordunun yannda her vaziyete uygun tarzda kullanlabilecek tam tekmil
kpr takmlarnn, nehrin kar sahiline at yapabilecek uzun menzilli toplarn
ve bundan baka, dman ordusuna nisbetle yeterli sayda adi toplarn dahi
bulunmamas;
6) Bu sava esnasnda, eski sava nizammzn bozulmaa balamasna ait
zamanda olmas buna karlk ise, avrupal-larn sava usullerinde, bir hayli
terakki etmi olduu dneme rastlamas;
7) Mttefik askerlerinin, bakumandan olan general Mon-tekukuli'nin
fevkalade ustalk ve sebatkrlikla sava idare edebilmesi, yazm olduu
mezkr sava anlatan eserde durumu her ne kadar abartmsa da, bunlarn
ze_ki, baarlarn deerli bulmak gerektii, rivayete gre general Montekuku-
li'nin emrinde bulunan generallerin tela ve korkulan bakumandana
eriememiti defalarca yaplan osmanl hcumlar karsnda harp ilmine
vukufiyeti sayesinde dayanmas, baarsnda byk rol oynadn kabul
lzmdr.
San Gotar Sava Hakknda Baz Osmanl Tarihilerinin Verdikleri Malumat

Tarihi Devleti Osmaniye diyorki: "Osmanl ordusu Raab ay'nn sol yakasna
gemee savuup, bir mnasib geid bulmak zere, sa yakasn ve avusturya
bakumandan general Montekukuli de geie engel olabilmek iin, sol sahili
takibe baladlar. San Gotar kyne gelindiindeyse dar bir geit yeri bulundu.
Sadrazam hemen burda bir kpr kurulsun emri verdi. Asker kurulan kprden
kar yakaya gemee balad. 8/Muharrem/10751/austos/1664'de Yenieriler;
dmann gzleri nnde suya atlarak selamet sahiline ktklarnda da
savalarnn kaidesine gre derhal toplanp iddetle harbe koyuldular, ne areki,
bir taraftan sularn tuyan dier taraftada, o zamann en nemli sava bilgini
olan Montekukuli'nin manevralar Osmanl kahramanlarnn gsterdii cesaret
ve sebat yz gldrc netice vermedi. Ayrca avusturya ordusunda Kpntd
Kolini komutasnda altbin fransz askeri de bulunuyordu. "Netaycl Vukuatn
zetlenmi beyanat aaya alnmtr: "Sadnazam, Raab nehrini geip dier
ismi Yankkale olan Raab kalesini muhasara etmek kararn verdi. Geid yeri
bulmak iinde nehrin bir tarafndan giderken, general Montekukuli de nehrin
br tarafndan yrmekte olup, herhangi bir gei hareketinin nn kesmei
plnlyordu. Bu srada drt svarinin yanyana geebilecei byklkte bir geid
yerine rast gelindi. Hafif piyade birliinin geiini salayacak mertebede kk
bir kprnn ina edilmesiyle, kar kyya onbin kii kadar geirilebilindi.
Bu asker, karlat Avusturya askeri ile yapt arpmada onlar ricata
mecbur eyledi. Tam bu esnada sular kabard. Bunun sonucu meydana gelen
selin, hafif olan kprnn yklmasn salad grld. Bu olay sonunda;
Avusturya askeri moral bulup, az bir kuvvetle ve yardmsz kalmas mukadder
Osmanl birliklerinin vaziyetine kar, stn bir duruma geldi. Osmanl askeri
lmn veya esaretin hesabn yaptnda, tarihden gelen alkanlyla
arparak ehid olmay tercih etti ve anna lyk bir hamiyyet ve kahramanlk
gsterdiler ve ehadet erbetini itiler. Her nekadar uranlan zayiat pek fazla
saylmazsada, gerekse nehrin takn hli, gerekse Avusturyallarn bu durumdan
istifade ederek savunmada avantajl duruma gemi olmalarndan dolay Ziget-
karar verildi."
Osmanl tarihleri arasnda yer alan ve pek de makbullerinden saylan "Raid
Tarihi" bu seferle ilgili olarak zetlemeye alacamz aadaki ifadeyi
serdetmi: "h. 1075/muhar-rem/3 m. 1663/temmuz/27 pazar gndrki
serdarekrem hazretleri, islm askeri ile Raab nehri kenarnda bulunmakta olan,
Karmend ve akan adl palangalar karsnda adrlar kurup, karyakadaki
plangalar karsnda olduundan o tarafa asker geirmek iin kpr yapmaya
karar verildi. Kprnn oralarda bulunan dman birlikleri islm askerinin
karya geebilmesini nlemeye alyordu. Eskiden Morava suyu denilen Mor
nehri zerindede Osmanlnn geiini gletirirken imdi de bu Raab nehri
zerinde de Nemeiiler, yni Avusturyallar engel olmaa almaktaydlar. Bu
srada da bunlarla sulh mzakereleri de devam etmekteydi. Maddelerin kendi
ilerinde, mzakerelerinin yaplmas msaadesini kullanmaktaydlar.
Red cevab gelmesi endiesiyle sava alann terk etmeyen, Osmanl askeri
reisleri arasnda yaplan toplantda Raab suyunun geilmesi, oradaki askerin
stne gidilmesi kararlatrld. Byk gayretlerle ve alma ile Sankoncar yni
Sen Gotarda bulunan palangann st yannda bir saat mesafede olan mahalde
drt atlnn yanyana geebilecei genilikte olan suyu zengiden yukar
seviyede olan geit yeri bulundu. Yksek ferman gereince ocak halk, smail
Paa, Bosnal Mehmet Paa, Kaplan Paa ayn ayn sekizinci gn bahse konu
yere geldiklerinde acileten bir kprnn yaplmasn nehrin kar yakasn da
zaptetmek ve buray muhafaza etmek iin deve'ler ile bir miktar, yenieri
geirip, vardklar yerde siper almay kararlatrdlar. Dman askeri, vaziyetten
haberdar oluncada hemen yenierilerin zerine saldrd. Geid banda bulunan,
dilaver gazilerin bir ou kendilerini suya atarak, yenieriye yardma kotular
bylece dman askerinden, ikibin kiiden fazlas cehennemlik oidu. Bir
tarafdan dmann urad hezimeti gren asker, kimisi atlar kimi develerle,
kar tarafa gemee hazrlanmaa baladlar. Orada bulunan smail Paa,
yenieriaas, Kaplan Paa ve serdarekremin yannda bulunanlar, dman
tarafnda grlen bozulma alametlerini tesbit ettiklerinden, o tarafa gemeye
baladlar. Dman askeri; Osmanl ve Tatar askerinin tamamen nehri geerek
karsna kaca korkusuna dm olduundan kamaa koyulmulard.
Osmanl askerinin ok ok byk ksmnn karda, kendileriyle savadan askerin
ise ancak onbin civarnda olduu eklinde bilgilendirildiinden ve ayrca
bunlara yardma koacak kimse grmediklerinden ricattan vazgeip, mevcud
asker zerine hcum ettiler.
ki taraf birbirine girdi. Sabahdan ikindiye kadar devam eden kanl savan en
talihsizleri, aresizlik iinde karyaka-da can verip an alan arkadalarn
seyretmek mecburiyetinde olan ordunun ok byk bir ksmn tekil edenlerdi.
nk sularn kabarmasnda meydana gelen sel, hafif kprnn yklmasna
dolaysyla da kendilerinden mukayese edilemeyecek derecede kalabalk, bir
dman karsnda kalan os-manllann adet yok edilmesine vesile oldu. Bu
nadir rastlanan faciay seyretmek mecburiyetinde kalan serdarekrem, emrinde
bulunan asker bu vakann intikamn almak iin, kar kyya geebilmenin bir
ok yollarn aradysa da, byle bir arzu geree ulaamad. Artk grlen o
tarafa bu hengamede geilemeyecei idi. Bu bakmdan oralarda dolap durmak
ayrca bir hata saylr. Artk yaplacak i, Avusturya kapkethdas ile sulh
meselesini bir ekle balayp geri dnlmee karar verilmesiydi zaten onlarda
yle yaptlar." Bir Hatrlatma Efendim grld zere nehrin kar yakasnda
avusturya ve mttefiklerinin eline dm bulunan askerimizin, kanl br
muharebeden sonra terki hayata, ehadet inanc ile baktklarndan, onlar
hakknda syleyeceimiz tek husus ruhlar d, meknlar cennet olmasdr.
efaatlerinin bizlere de ulamasdr. Ancak; bu feci hlin mecburi seyircileri
askerlerin tabiiki, bu i bitti gidelim, diyemeyecei aktr.
Htt bu askeri oradan alp gtrmek de her babayiit kumandann ii deildir.
Nihayet iin ahidleri, katliama urayanlarn enaz be alt mislini tekil
etmektedir. O kadar byk bir kuvvetin ekilme ilemine peyderpey raz
gelebileceini dnebilmek, o savataki komutanlarn, insan psikolojisine
vukufiyetlerinin sakl delilini tekil eder. Nehrin civarnda karya geebilecek
bakaca bir geid arama arzu ve temayln gsterenlere hayr dememek htt
onlarn nne derek bu geidi aramak, skunet ve askerlikte pek mhim olan
solidalite yni, ayrlmaz beraberlii temin ynnden ok isabetli olmutur diye
dnyorum. (Metin Hasrc)" Yine seferin meydana geldii devrin mehur
yazarlarndan ve os-manl muharrirlerinden biri "Sen Gotar meydan
muharebesi" hakknda ve neticesi babnda unlar dile getiriyor: "Erdel
topraklarnda savala vazifelenen orduyu hmayun Sebin Kalesi altnda
bulunduu esnada Kprl Mehmed Paann vefatndan sonra yerine geen olu
henz yirmiyedi yanda idi ad se Fazl Ahmed Paa idi. Bu ztn babasnn
yerine tyin olunduu zaman tarihler 8/rebilevvel/1078-28/aus-tos/1667
Pazarn gsteriyordu. Aradan ok az bir zaman getikten sonra, Fora isimli
yerde ayn ismi tayan bir kale nnde nemli arpmalar husule gelmiti. Bir
ay kadar sren bu savalar neticesinde dmanlarn elinden pek kymetli
ganimetler elde edilmiti. Ellibin kiiden fazla esir, binlerce araba elde edilmiti.
1073/1663 ylnda serdarekrem Fzl Ahmed Paann, Macaristana geliinde
yvar (Nevah-zol), Letre, Liveh, Novigrad, Secan, Kermab, Derekli, Holok,
Buyak kaleleriyle birlikte, bir ok yer serdarekremin gayretleri ve nclnde
feth olundu. Bir ok esirin elimize getii :cephane ve mal ynnden, kymetli
ganimetler elde olundu. Bu kadar fetihlerden sonra orduyu hmayun dinlenmeye
ekildi.
Bunu frsat bilen Avusturyallar baz kalelerimizi muhasara altna almlarsada,
durumu haber alan serdar, umulmaz bir sratle bunlarn zerine harekete geti.
Sadrazam yannda byk bir kuvvetle zerlerine geldiini istihbar eden dman
derhal ellerindeki sava aletlerini olduu yere brakarak Osmanllarn Yenikale,
onlarn ise, Kekopuvar dedikleri kaleye ve Zerinyivar dedikleri hisara
sndlar. Sadrazam serdarek-rem Fzl Ahmed Paa bunlar fena bir ekilde
malup etmeyi baard. Bulunduklar yerde tutunamayan dman kamaya
balad. Nehirlerden gemek iin kullandklar kprlerin zerinde takip
edilmekte olduklar Osmanl kuvvetlerince topa tutuldular. Osmanl ordusu
buraya kadar gelmiken Hrvatistan topran da bir kolaan etmekten kendini
alamad. Zaferlerle talanan askerimizin rki gururu galeyana geldii iin
durmak kolay deildi. Sadnazam Raab suyu tarafna geti. Bu nehrin kenarnda
bir sava meydana geldi. Yaplan bu son muharebeye kadar bir aksilikle kar
karya gelmi-yen Osmanllarn bu sefer karsna bir aksilik kt. San Go-tar
yaknlarnda nehri geen ve oradan dman ordughna kadar sokulan
yenieriye "Geriye dnp metrislerinize giriniz" eklinde emir geliverince hepsi
itaat ettiler. Nevar ki sipahilerin bu emirin geliinden haberi olmad. Bu srada
adeta dmanla gs gse gelmi bulunuyorlard. Yenieri askerinin
pelerinde olmadn fark ettiklerinde, yenierinin firar etmi olduu dncesi
birdenbire akllarna dt.
Panie kaplp beygirlerinin gemini ektiler istikametlerini Raab suyuna
evirdiler. Maksatlar firar ettiklerini sandklar yenicen askerinin nn
evirmeyi baarmakt. Yenieriler ise sipahilerin kar tarafa getiklerini
grnce, bunlar da sipahilerin firara kalkm olduklarn zanneylediklerinden
bunlara katlmak iin hzlandlar. Bylece kpr zerinde biriken
gayrmuntazam ve ar yk, bu kprnn krlmasna sebeb oldu. Kprnn
kmesiyle birlikte suya den klliyetli insan kalabal, maalesef byk
ounlukla gark oldular. Yni; Allaualem boularak ehid oldular. Kpry
geemeyenler ise kar tarafta, vurua vurua ehidlik makamn ihraz ettiler.
Sadnazam bu feci vakaya metanetle dayand ve sava gayretini elinden
brakmad. Savaa savaa stolni Belg-rad kalesinin altna kadar geldi. Burada
ortaya atlm olan sulh konumalarna rabet gsterdi. Avusturya imparatoru
tarafndan eliler geldii gibi; Rumeli pyeli, Kara Mehmed Paa ile bu
makaleyi yazan fakir (Evliya elebi) eli tyin o-lundu ve Avusturya imparatoru
nezdine gidip, sulh antlamasn imzaladlar. Yalnz bu makalede grnen bir
husus varki oda sularn kabarmasndan bahis edilmemitir. Bunun bahse konu
olmam olmas, sularn kabarmas yok diye, neticeye tesir edici anlaya
kaplmamaldr. Yoksa burada bahse konu makaledeki blmde suyun
kabarmas durumu yer almamtr. Evliya elebinin eserinde bu sefer hakknda
pek geni malumata rastlayabilir tetkik eden okuyucular.

Sen Gotar Savai Hakkndaki Kararlar

Almanya devleti fahimesinin zabitlerinden olduunu, daha ncede ifade

ettiimiz msy "Wilhelm Notebom" adl zat, birka sene evvel epeyi miktarda
esere, bunlarn arasnda da Osmanl trih kitaplarndan bazlarna mracaat
ederek yapt tetkikat sonunda bulmu olduu deliller ile hatta Osmanl
eserlerinden sarf nazar edilse bile, dier muteber tarih eserleri sayesinde,
Avusturya yazarlarnn, mbalaalarla dolu eserleri ve /Aontekukuli'nin abartl
ifadelerini iptale yeter, hkmler karabilmitir.
Bunlar aaya dercediyoruz: Evvel: Bu ifadelerden anlald kadar ile
Osmanl devleti Avusturya ve mttefikleri arasnda yaplmakta sava
1073/1663'den beri yni iki senedir devam etmekteydi. Sulh mzakereleride bu
arada yaplmaktayd. San Gotar sava husule geldiinde, Osmanl devletinin
harp hareketleri iinde olmas tedbir alma niteliinden kaynakland denilebilir.
Saniyen: Sen Gotar savana katlan asker says ancak beonbin kii
mesabesinde olup, buna dense dense bir mfreze denilebilir. Ordunun tamam-
nn katlm olduu bir sava olmayp, buna bal olarakda orduyu hmayun
byk bir hezimete uratld denemez.
Slisen: Raab nehrini gemeye msaid geit kar tarafa geenlerin malub olup
ricatndan sonra avusturya askeri tarafnca savunmaya alnmtr. Bu arada da
sularn kabarma olay temadi ettiine bakarak, bilahirede tedenberi devam
etmekte bulunan, sulh mzakerat imza aamasna geldiine gre orduyu
hmayunu mezkr geidi yeniden gemeye ne sevkedecektirki?
Rabian: Daha sonra imzalanan sulh antlamasnn maddeleri gereince
Osmanlnn eski hududunun Viyana ehrine yirmi mil daha yakn hale gelmesi,
orduyu hmayunun rivayetlere gre byk hezimete dt mnasndaki
ifadelerin yaan olduu bu hkmde ayan beyan grlmektedir.

Sen Gotar Savandan Sonra rd Harekt Ve Sulh

Montekukuli, bahse konu eseri "Memovar"nda San Gotar savandan sonraki

vaziyeti ve evki idaresini yle nakle giriiyor "Osmanl ordusu austos aynn
6. gnne kadar, San Gotar srtlar zerindeki ordughnda kaldktan sonra,
yukarda zikredilen gnde yrye geti ve nehrin sa sahili zerinde
bulunmakta olan Kirman'a doru ynlendirdi. Biz ise, nehrin kar sahilinde
Osmanllarla ayn hizada yryor idik. Fakat bu hareketimiz byk zorluklar
iinde yaplabiliyordu. nk Lanfini (San Gotar'da Raab nehrine karan bir
nehir ismidir) ve Pinka (o da bir nehirdir) nehirlerinin sulan o kadar ok
kabarmtki, suyun kabarmasndan dolay, bu nehirler zerinde btn kprler
yklmaktan kurtulamad. Ayn istikamette kar yakalarda Osmanlya muvazi
olarak yrmekteydik. Austosun 9. gn Kirman civarna geldik. Yaplan harp
meclisi toplantsnda, ben Raab nehrinin geilmesini teklif ettim. Austos'un 11.
gn osmanl ordusuna bir daha hcum etmeye durumun, her zaman byle
msait olacan sanmadm, dmann seme askerle malup edilerek takip
altna alnmas gerektiini beyan ettim. Harp meclisinde yer alan Avusturya ve
mttefikleri komutanlar, yaptm teklife itirazda bulundular. Bunlarn hepsi
"Osmanlya saldrmadan evvel ordumuza bir istirahat imkn vermezsek, bunlar
yorgunluktan dolay asla savaamaz, yaplacak hareketin merkezi saylacak olan
insanlarn ekmei ve hayvanlarn yeminin bulunmadn, eer nehir geilip de
dman zerine gidilirse, bataklklarda onlarla savamak icab edeceinden
ekilmek, ricat, gibi hususlar akldan karlmal ancak yorgun a ve hastalanm
insanlarla, byle bir savaa giremeyeceklerini beyan ettiler.
Bu bakmdan istirahatin art olduu ve bunu Edimburg civarnda
gerekletirmek gerektiini, istirahat esnasnda da, yiyeceklerin teminine,
yardmc askerin bulunduu yerlerden katiyyen ayrlmamalarnn temini ve
tecrbeli askerin de bir araya getirilerek harekete hazrlanmak kararlamak
diyorlard. Buna bakarak dman takip etmek ve onu gz altnda tutmak zere o
aralk yalnz Kont Nadasti'nin, maiyeti olan Macarlar ile Hrvatlar Dragonlar ile
alt kta sahra topu, beraberlerinde olduu halde dman zerine gnderilmesi
yeterli grld. Bu srada ise; Osmanl ordusu Alpiroyal denen stoni Belgrad
adyla yd ettiimiz blgeye yryordu. Bizim or-du'da Pinka ve Gunz nehirleri
boyunca aheste aheste Edim-burga doru ilerlemedeydi. Avusturya ordusu
menziline vardktan sonra bir ka gn istirahatla geirdi. Bu istirahat ta-biiki
iadei kuvvete sebeb oldu. Prens CJlrick d Vittenberg komutas altnda bulunan
vede imparatorun tophanelerinden henz km gayet nefis toplarla imparator
tarafndan gnderilmi yeni askerden meydana gelmi bir imdad kuvveti
almtr. Edimburg'da Avusturya ordusuna istirahat ettirildii srada Osmanl
ordusu Alpiroyal yni jstoni Belgrad civarnda ordugh kurmutu. Burada
bulunduklar zaman iinde Osmanllara 12 il 15 bin asya askerinden ibaret bir
imdad kuvveti gelmitir. " Osmanl ordusu Raab nehrinin sa sahili boyunca
aknt taraf istikametinde giderken avusturya ve mttefikleri ordusunun nehrin
sol sahili boyunca, osmanl kuvvetlerinin hizasnda yrye devam etmesi, bu
kuvvetleri takip etmek iin deil, belki ad geen kuvvetlerin baka bir yerden,
yeniden bir geidin yardmyla kendi zerine dmemesi iin gzaltnda tutmaya
almasdr. Bunun byle olduu da, u ana kadar vermi bulunduumuz
bilgilerden rahata karlabilir.
Montekukuli'nin Lanfin ve Pinka nehirlerinin de, Raab nehrigibi olaanst
ekilde kabararak, kprleri alp gtrm olmas ve bununla beraber askeri
harektn gayet ak yaplmas gerektiini apak sylemesi Osmanlnn baar-
szlnn sularn tamasndan kaynaklandnn tiraf edildiini, ortaya koyan
mhim maddelerdendir. Montekukuli'nin ara sra orduyu hmayunun takip
olunmasnn gereinden bahs ettiini, ancak muhalif reyler yznden takibi
yapamadn ileri srmesi, Osmanl ordusunu mkemmel bir tarzda bozmu
olduunu syledii yalan beslemek, kuvvetlendirmeyi temin iin olduuna,
phe etmemek lzmdr. Ordunun bakumandan ve tam selahiyetle sevk
idareye sahip olmasna ramen. Takip i iin una buna engel oldular diye,
sulamalarda bulunmas byk bir insafszlktr. Batan ve sonradan elde olunan
malumattan da anlalrki; Osmanl ordusu San Gotar savandan sonra, malup
bir ordu gibi geri dnmemi olup, Avusturya ve de mttefikleri ordusunu nasl
bir hezimete uratmalym dncesine kafa yorarak, intikamn planlamtr.
Hakikaten ayn ordu en ksa zamanda Avusturya ilerine dalacak hcumlar
gerekle yzyze getirmi, bu topraklarn altn stene getirmeyi becererek,
kendi menfaat ve arzularna uygun bir sulh imzalamaya da muvaffak olmutur.
Bylece bu sefer sulhun menfaat-i Os-maniyana yaramasndan dolay zafer,
devleti liyede kald denmelidir. Montekukuli; zaferinin! devam iin takipten
dem vururken birtaraftanda kendi ordusunda, cidden acnacak ve merhamet
edilecek durumlarn ak etmesi, kendilerini korkudan tir tir titreten Osmanl
ordusunun karsna, kalelerden tecrbeli askerleri getirtmeyi, uzun uzun
anlatmas glnecek hale gelmesine yeterde artar bile. Kont Nadesti'nn Os-
manllar takip iin deil, belkide Osmanllarn tekrar nehri gemee
teebbsleri halinde yaplacak gei harektna engel olmaya almak iinde bir
hazr kta bulundurmas eklinde telakkisi, okuyucunun dahi aklna gelmi
saylr.

Sulh Antlamas

Tarihi Devleti Osmaniye adl eserde San Gotar sava sonrasndaki durum ve
yaplan antlamay yle nakletmekte:
"San Gotar muharebesinden sonra, sadrazam orduyu hmayunu Vasvar
kasabasna getirdi. Burada Avusturya elisi tasdiklenmi antlamay Fzl
Ahmed Paaya takdim eyledi. Tbiiki bu tasdik Avusturya murahhaslarna aid
tasdik di. Avusturya imparatoru bunda, bu gnden sonra Erdel (Trav silvanya)
ilerine mdehalede bulunmamaya, Apafi Mihal'i yeni Erdel kral tanmay,
yklm bulunan Zerinovar kalesini tamir etmemek, sulhun bedeli olarak da
ikiyzbin kuru vermeyi, tiyvar ve Novigrad hisarlar Osmanlda kalmak, eski
ahidlerin yni yaplm eski antlamalarn, dier hkmleri iki tarafada geerli
artlardan saylmasn kabuiehazr olduuna amirdi. 1075/1664 Grlyorki;
San Gotar hezimeti Vasvar antlamasna asla bir tesirde bulunmamtr. Ayrca
tamamen Osmanl menfaatlerine uygun tarzda neticelenmitir. Ancak sadrazam,
Montekukul'yi bozmu olsayd, sulh-nameyi Viyanada bizzat imparatorun
elinden almas ihitma! dahilinde idi. Ancak hu fark etmitir. ki sene sren bu
byk sefer iinde serhad kumandanlar ve seferde bulunan btn asker pek
gzel tarzda vazifelerini yapmlar, Osmanl sanca aynen cennetmekn
Kanuuni Sultan Sleyman hn hazretlerinin devrindeki sn hatrlatarak,
serhadlerde dola-tnlmtr. Kprl ailesinin bu hizmette byk hissesi vardr.

ki Taraf Ordularnn Bakumandanlarnn Biyografileri

Osmanl ordusunun bakumandan bulunan ve bu seferde sadrazamlkla

birleen serdarekrem, unvanl Kprlzde Fzl Ahmed Paann tercmei
hlini vererek bu blme balayalm. Bu eserden daha geni malumat, Kamusl
lm ve Tarihi Rid'den elde edebilirsiniz. Fzl Ahmed Paa, Osmanl devleti
vkelsndan mehur Kprl Mehmed Paann byk oludur, h. 1072/ml661
senesinde Kprl Mehmed Paann husule gelen vefat ve yine merhum
sadraza-mn vasiyeti zerine fazileti ve irfan gz nne alnarak veziriazam
olarak nasbedildi. Osmanl devletinin hayatiyetini ihyada byk hizmeti geen
merhum sadrazam Kprl Mehmed Paa olu Fzl Ahmed Paa sadarete
tyin oluundan bir sene sonra 1073/1662'de Avusturya seferine kmtr.
1075/1664 Morava civarnda bir ka tane mhim kaleyi zap-tetmitir. Daha
sonra San Gotar savan yapmtr. 1077/1666dan 1080/1669 tarihine kadar
yni sene iinde, yapm olduu almalar ile sava ilminde byk baarlara
imza atan. bir ordu yetitirerek btn dnyann bildii ve baz avrupa askeri
mekteplerinde retilmekte olan ders mahiyeti tayan Kandiye
Kalesini.muhasaras, daha sonrada bu kaleyi cesur ve kahraman askerleriyle
klcna rm eylemi yirmi sene sren kuatmay zaferle talandrmtr.
Kprlzde Fzl Ahmed Paa bu kalenin fethinden dndkten sonra
1083/1672'de ise Lehistan seferine gitmitir. Lehlilerin hayrete dmelerine
sebeb olacak hli ihdas etmitir. Lehistan bir defaya mahsus seksenbin ve her
sene iinde yirmierbin altun vergi vermek artyla sulha balamtr. (stidrad:
Lehli'ler sadrazamn bu davranndan byk zntye dtler. Ne var ki
aradan on sene getikten sonra Fzl Ahmed Paa ailesinin damadlanndan
Merzifonlu Kara Mustafa Paa Viyana'y muhasaraya aldnda bu Lehlilerin,
mehur krallarndan Jan Sobiyeski'nn komutasndaki birliklerle, daha on sene
nce ayn aileden biriyle imzaladklar sulh antlamas hkmlerinden yz
evirerek Avusturya ile anlaarak Osmanl muhasara kuvvetlerine taarruza gee-
rek, Osmanl yenilgisini getirebilecek darbeyi vurmulardr.
Gaazi olarak anlsa seza olan Fzl Ahmed Paa nice nice vazifelerde byk
liyakat gsteren, padiahnn ve devleti l'yenin anna n katan, vezir olu
vezir, devlet ilerinde vcudunu helak edercesine verdii hizmetler esnasnda
1087/1676'da dier bir tbirle, San Gotar muharebesinden, oniki sene sonra fni
dnyadan, hakiki dnya'ya g etmilerdir. (Allann geni bulunan rahmeti
zerine otsun)
Kprlzde Fzl Ahmed Paann vefatndan sonra, Kprl Mehmed Paann
evld mneviyesi, daha sonra da damad olan Merzifonlu Kara Mustafa Paa
kendisine halef olmutur. Kara Mustafa Paa, Fzl Ahmed Paa ile birlikte b-
ym ve devlet hizmetinde daima onunla birlikte bulunmutur. zellikle
Kandiye muhasarasnda hemen maiyetinde bulunurken, San Gotar sava
esnasnda kaimakamlkda istihdam olunmutur. Kara Mustafa Paa, Fzl
Ahmed Paann verdii ve halleri kolay olmayacak ileri byk bir liyakat ve
vukufla becermi, cesur bir kimse olarak da Kandiye kalesi nlerinde kemle
getirilen muhs,ara usuln, kendisi sadaret makamna ykseldikten daha
sonralanda yapt Viyana kuatmasnda tatbike koymutur. Fzl Ahmed
Paann vefatndan alt sene sonra yni 1093/1682 tarihinde Viyaca zerine
yrrken, kaleyi ele geirmeye ramak kalmken rivayete gre son derece kibirli
olmas teebbsler bakmndan naks kalmasna ve baz ilerde baarszla
uramasna sebeb olmutur. Eer Fzl Ahmed Paa bir mddet daha yaayp,
Kara Mustafa Paann hatt harektn tatbik etseydi, Osmanl hududuna pekde
yaklam olan Viyana kalesi hi phe olmasn bu ztlikadir tarafndan zapt
edilecekti. ayan dikkatdir ki; Kara Mustafa Paa'dan sonra da, mevkii iktidara
geen Kprl hanedanna mensup olan zevat, din devlete, padiahna byk
bir sadakatle hizmetler vermilerdir. Buna bal olarak da ok byk hret ve
nm kazanmlardr. Bunlar her bir iinde Fzl Ahmed Paann takip eyledii
hizmeti ve usl kendilerine dstr eylemilerdir. Bylece Osmanl tarihinde
prltl yerlerini almlardr. Alla-hn rahmeti zerlerine olsun.
Raymond Kont Montekukuli; 1608 ylnda domutur. 1681'de Sangotar
savandan onyedi sene sonra lmtr. Kont Montekukuli'yi Avusturya
devletinin en mehur, en usta -kumandanlarnn arasnda gryoruz. Yazm
bulunduu askeri eserinde, bizim harb fennimizle alakal hususlardaki ma-
kaleleriyle, zel bir yeri vardr. Dondmalfi unvann alm olan Montekukuliyi
evvel topu snfnda vazife alm gryoruz. Miralay rtbesiyle otuz sene
savalarnn ikinci ksmnda hazr bulunmu 1657 ylnda mirlivalk rtbesine
ykseltilmitir. svelilerle yapt savalarda pek byk baarlar gstermitir.
1661 ylndan sonra Osmanllar ile savamakta olan orduya kumandan tyin
edilmitir. Avusturya'ya ok byk hizmetlerde bulunmu Osmanllarla yaplan
sulh antlamasndan sonra imparator saraynda toplanan, harp meclislerine
bakanlk etme grevine getirilmitir.
Montekukuli, Avusturya devletinin Fransa ile yapt harpte, bilhassa 1675
senesinde Franszlarn mehur mareali, Toren'e kar yapm olduu savalarda,
Avusturya ordusuna tam bir ustalkla komuta etmitir. Son seferden sonra Lins
ehrine ekilerek mrnn geri kalan ksmn askerlik hatralarn yazmakla
geirmitir. Esere ve yazdklarna dair geni malumat almay arzu edenlere,
mehur askeri yazarlarmzdan merhum Mehmed Tahir beyefendinin "Mellifat
Askeriye Tedkikat" adl askeri eserler arasnda, nefsetiyle temayz eden kitaba
mracaat edebilirler. Montekukuli'nin San Gotar savana ait bilgileri ihtiva eden
"Memovar"nda Montekukuli'nin bir resmi bulunup, alt yazsnda Meclisi Harp
reisi, Tophane miri, Raab Valisi ve asakiri imparatoriye bakumandan olarak
unvanlar yer almaktadr. Tovassun valyelii, unvanlar arasndadr.

SULTAN 2. SLEYMAN HN........................................................................ 2

Tahta k ................................................................................................. 2
Fitnenin Tatszl'....................................................................................... 2
Bunlar Belalarn Nasl Boldular?................................................................ 5
Bir Topluluk Kendi Hakkndaki Hkm...................................................... 6
2. Sleyman Dneminin Batyla Savalar................................................... 6
Kul Skmaynca ........................................................................................ 8
Padiahn Sefere Katl.............................................................................. 9
Belgrad'a Doru......................................................................................... 10
2. Sleyman'n ahsiyeti............................................................................ 11
2. Sleyman'n Hanmlar .......................................................................... 11
2. Sleyman'n Sadrazam Ve eyhlislmlar............................................ 12
eyhlislamlar........................................................................................... 12
 SULTAN 2. SLEYMAN HN

Babas: Sultan brahim Han

Annesi: Sliha Dilaub Sultan
Doum Tarihi: 1642
Vefat Tarihi: 1691
Saltanat Md.: 1687-1691
Trbesi: stanbul Sleymaniye Camii Yan.

Tahta k

4: Mehmed'in tahttan indirilmesini mteakip Sultan brahim'in ikinci olu

ehzade Sleyman, Kaanuni Sultan Sleyman mnasebetiyle, 2. Sleyman
unvanyla cihan tahtna karld. Ancak kapatlm olduu imirlikte, mrnn
47. senesini yaamakta olan ehzade Sleyman'n yanna' gelen Kzlaraasi Ali
Aann, geli maksadn hayatna kast edilecei eklinde telkki ederek:
-Baka Aa, iki rekt namaz klaym da, kua canm yle alasnz! Beyannda
bulundu. Aa asla byle bir ey olmadn, padiahmz taht'tan indirilmitir.
Yerine siz tahta iclas edileceksiniz dediyse de, ehzade Sleyman' iknaa muvaf-
fak olamad. Ancak ayn yere yakn bulunan, ehzade 2. Ah-med, padiah olacak
kardeine itimat etmesini, haberi veren Aa'nin pek muhterem birisi olduunu
byle kark ilere let olmayacak kimselerden olduunu belirtti. Bu kefalete
kanaat hasl eden 2. Sleyman tahtna dolaysyla devletin bahtna doru yrd,
tahtn kurulu olduu salona dahil olup, Osmanl devletinin 22. padiah, 12.
halifesi olarak iba yapm oldu. Bu meyanda da uzun yllar kaderini paylat
kardei ehzade Ahmed'i bulunduu yerden daha iyi yer olan blme
naklettirme yardmn gerekletirdi.
Taht'a k hususunda, Sultan 2. Sleyman'n clusunu bizzat grme erefine
eren ve o srada, sarayda vazifeliler arasnda olan mehur "Silahtar Tarihi"
sahibi Fndkll Meh-med Aa'nn eserinden bir zetleme yaparak, aaya
alacamz hususu nakli uygun grdk:
".Kap Aas brahim Aa, benim Enderun koularna gitmemi ve olanlanna
Fethi erif okumalarn padiahn emretmi olduunu bildirmemi istedi. Ben de
aldm talimat olanlanna <Kapinz kapatn, Fethierif tilvet buyurun.
Padiahmz efendimizin emridir. Zinhar kimse dar kmasn, buyurdu>
Dedim" Mehmed Aa yle devam ediyor: "Ol vakitlerde olanlar
zapturaptan kmlar, aralarnda er-bab- maarif kalmam idi. Adet birer av
askeri olmulard. Padiahmz 4. Mehmed'i , o kadar severlerdi ki; maazallah
dardan saraya bir yry yapldn grseler Sultan Mehmed'in uruna
ehzadeleri hemen ldrrler ve hanedan'da tek kalmas temin edilen padiahn
taht'tan indirilmesini nlerlerdi. Padiah'a byk sevgileri, Kapaas Hac
brahim Aa'nn verdii emir, 4. Mehmed'in emri sanldndan nk-yad
olunmu yni emre uyulmu ve taht'taki deiiklik hadisesi yaplabilmiti."
Fitnenin Tatszl'

2. Sleyman Hn'n tahta gemi olmas, karklklarn sonunu getirmedi.

nk; memleketin karklklar arasnda kalmasnn yegne sebebi padiah
deil, mesuliyet genel yapda idi. Yenieriler stanbul'da kazgan kaldrmlar,
hrist-yan ve yahudilere aid haneleri yama etmilerdi. Yaplan bu yakksz
harekt birde sadrazam Siyavu Paa'nn konana srattlar. Yama
hareketinin yava yava Siyavu paa ve ailesi efradnn hayatn tehdid eder
hle geldi. Siyavu Paa nefsinizi ve rznz koruyun, ilhi fermanna riayet ede-
rek yenierilere direnme yolunu tercih etti. Bu direnme sonucunda Siyavu
paann ehidler zmresine iltihak yaand. -Allah rahmet eylesin.
Sadrazam Siyavu paann vefat makam sadarete Nianc smail paa'nn
tyinini gerektirdi. Bu ztn yetmi be gn sren sadaretinden sonra makam,
yenieri eski aalarndan Tekfurdal Mustafa Paa'ya tevcih olundu. Bu srada
4. Mehrned zamannda Nemeye kar iln olunmu savan devamna karar
verilmesine ramen, kimimizin ihtill, kimimizin isyan dedii karklklar
seferin hazrlklarn yapmamza imkn brakmad. Bundan istifade yolunu bulan
Avusturyallar, yni Neme'liler Venediklilerle antlama yaparak Macaristan,
Yunanistan, Dalmaya ve Bosna vilayetlerinde bir ok kaleyi ve beldeleri istil
etti.
yvar, stoni Beigrad, Varadin elde tutulamad, hemen peinden Yeen Osman
paann korkaklk ve ahmaklndan, Semendire, Vidin, skb, ehirky elden
kt. Buradan Sofya havalisine gelmi bulunan Avusturya-Venedik ittifak
kuvvetleride Sofya havalisinde at dolatrmaya balarken Venedikliler de, Atina
ve Banaluka'y ellerine geirmi oldular. Komanova krall diye, bir krallk
ihdas eden dman, Kar-poz ismindeki bir hristiyan Komanova kral ilan etti.
Sultan 2. Sleyman; Avusturya ordularnn yaptklar hakknda bilgi sahibi
olduunda hemen stanbuldan yola koyulmu ve Sofya'ya gelmiti. Padiah, bu
seferini okadar sratli bir ekilde yapmt ki; askeri birliklerin kendisine
yetimesini bir hayli beklemek mecburiyetinde kalmt. Ne varki; bizim
birlikleri beklerken, dman ordusunun ad geen blgeye ok yaknlamas
emniyet asndan mtalaa edilerek, Edirne'ye padiahn dnmesi kararlatrld.
Peki stanbul'dan gelmesi beklenen ordu niin varmas gereken menzile
gelmemiti? Ali Sabri bey adl bir tarihimizin tmatbuu eserinde 460. sahifede
yle bir malumatn konulduunu grdk ve sayfamz sslemeyi uygun bulduk:
".. Halbuki, stanbul'dan gelecek ordu bir trl ihzar ve sevk olunamyordu. Zat
ahane naar kalarak Avusturyallar ile musalaha akdine tlib olduysa da,
gnderilen murahhaslarmza Avusturya tarafndan marurane cevaplar
verildiinden, bu maksadda haslolamad. Bu vaziyet karsnda 2. Sleyman
Edirne'de bulunan btn devlet adamlarnn katld bir divan toplad. Bu
toplantnn mevzuunu, iinde bulunulan duruma halaresi bulma eklinde tesbit
etti. Bu irade zerine hazirun, ariz mik mzakereden sonra tanzim eyledikleri
mazbata da, Kprlzde Fzl Mustafa Paa'nn ma-kam- sadarete
getirilmesini tensip eylediinden, padiah bi-ltereddd icabn icra eyledi.
Tarihler bu srada 1100/1689 senesini gsteriyordu.
Aslnda padiah Sleyman- Sni, ordunun banda bizzat bulunmak istiyordu.
Hatta bu hususta yemin sahibi olduunu beyan etmi bulanan tarihiler vardrki,
bunlarn arasnda bilhassa eski sadrazamlardan Kmil paa bata gelmektedir.
Tarih-i Siyasi adl eseri bunu kayda alm "bulunmaktadr. Devlet adamlar,
padiahn bakumandanln mevcut ordunun gven vermemesinden, ayrca
padiah komutasndaki bir ordunun, malubiyetinin telafi edilemez olduu
kanaatini tadklarndan, orduyu hmayunun komutasn sadnazamia-ra verme
yolunu tercih ettiler.
Kprlzde Fzl Mustafa Paa Pek byk meziyyetlere sahip bir kimse olan
yeni sadrazam, bihakkn Kprller ailesine vris bir ztt. Sadarete gelmesiyle
ordunun bana gemesi arasnda bir saniye bile kaybedilmedi. Askerin kuv-ve-i
mneviyesini ykseltme hususunda almalara balam, te yandan ahaliyi
zen bir takm mnasebetsiz mkellefiyetleri kaldrd. Asker iinde bulunan
sakatlan, mfsid kimseleri, haylaz subaylar ordudan ihra etti. Arkasndan la ti
olan tedarikleri tamamlad dman zerine yola ko-
yuldu Tuna Nehri'nin bizden tarafndaki sahilinde bulunan baz beldeler, bir
sene nce Avusturyallarn eline gemiti. Sadrazam, lk i olarak, buradaki
beldelerimizi dman elinden kurtarmaya muvaffak olduklar gibi, igalcileride
nehrin br kysna kartmay baardlar. Vezir-i zamin Mora zerine
gnderdii, Halil Paann Avlonya civarn, Venediklilerin igalinden kurtard
grld. Krm Hn; bu srada Rus ordularna kar pek net bir zaferin
mmessili olmutu. Erdel cihetindende yz gldrc haberler gelmee
balamt. Halk bu haberlerin mjdesini almas mnasebetiyle mesut ve
mreffeh bir hayat srdrmekteydi. Bu zaferlerin, avrupada yeniden kaale
alnmamz salad grld ve buna en nemli misal olarak, franszlann
aramzdaki antlamay uzatma talebi bu srada stanbul'a ulat.
Avusturya ile aras bozulmu Fransa, bizimle antlama yapmann gerektii
anlayna gelmiti! Muzafferiyatin hemen peinden, Franszlar stanbul'daki
elilerini hemen deitirip, Marki D atonof adl birini tyin ettiler. Eline de
aadaki talimat tututurdular. stanbul nezdinde, Franszlarn elisi olan D
atonof, birinci vazife olarak Osmanl devletini, Avusturya devleti aleyhine
tahrik etmekti. kinci yapaca ise, Lehistan e sulh grmelerine
balanmasn hzlandrmak idi. nc vazifesi de, ngiltere kral seilmi bu-
lunan Prens Oranj, Osmanl devletinin tanma hususundaki yaklamnn
olumsuz ekilde, belirlenmesine gayret sarfet-mektir. Talimatn drdnc
maddesi Kuds Patrik'i tarafndan adet zapt edilmi bulunan, Kamame
kliesinin Katolik-lere iadesini salama gayreti gstermesini amirdi. Tarih-i Si-
yasi yazar, esbak sadnazam Kmil Paa diyor ki;
"'Bu maddelerin birinci maddesiyle son maddesinde adamakll mesafe kat etmi
bulunan bykeli D atanof, ingiltere kralnn tannmas meselesine, kendi
padiahlarn
taht'tan indirmekte olan bir millet, baka bir memleketin kendi hkmdarlarn
tebeddle, yni deitirmelerine, nasl muhalefet edebilir.1' Demekten kendini
alamamtr.
Kprlzde Fzl Mustafa paa; btn gayretiyle adeta sava olmadan dman
eline gemi kale, belde ve arazeri-de yeniden devlet-i liyeye balamaa
alyordu. Ordu yeni tanzim grdnden muntazam alr bir hle gelmiti.
Kmil paa kymetli eserinde u beendiimiz ifadeyle vaziyeti ortaya koyuyor.
".. Gerek dr l cihd olan Belgrad ve gerek o havalide yed-i ad'ya
den(dman eline geen)dier ehirleri harben bilistirdat muzaffern avdet
eyled misll Erdel cihetlerinde dahi Osmanllar naili muzafferiyyat
olmulardr." Kmil paann beyanna ne bir kelime ilaveyi ne de sadeletirmeye
lzum kalmadn sanmaktayz. Ar bir lisanla yazld sylenen mezkr eser
normal bir lgat yardm ile okunacak asardandr. Baz tarih kitaplarnda; bizim
bu almamzda 2. Sleyman unvanyla geen zat 3."Sleyman olarak anlmak
istenmitir. Bunun sebebini yle izah ediyorlar: "1402 senesinde vukubulan
Yldrm ve Timur arasndaki Ankara sava neticesi, Osmanl devletinin
hezimetten sonra bir fetret devri yaanmtr. Bu dnemin oniki sene srd
malumdur. Yldrm Bayezid'in oullarndan Sleyman elebi, Musa elebi, sa
elebi ve Mehmed elebiyi taht mcadelesi iinde gryoruz. Bu mcadelenin
sekiz senelik blmnde enok sz sahibi olarak en byk ehzade Sleyman'
gryoruz.
Ancak; lkenin birliini ve btnln saladmda syleyebilmek mmkn
deildir. Ac malubiyetten sonra drt karde taht kavgasna girimilerdir.
phesiz hepsinin niyeti makbul idi. Fakat baary, almasndaki ihlas ve
istikame-
tin rza-i ilhiye uygunluu, elebi Mehmed'in Osmanl devletinin ikinci
kurucusu olmasn teceili ettirdi.
Bylece Osmanl padiahlarnn beincisi olarak tahta kt. Bylece, ehzade
Sleyman'n sekiz yl olduu ileri srlen ve adna padiahlk denmek istenen
dnemin bir fetret: olduu, Sultan elebi Mehmed'in beinci padiah saylma-
siyla bu iddialar ortadan kalkm olmas gerekir anlay gerek resmi devlet
anlaynda gerekse de mverrihlerin bir ka tanesinin dnda, herkes tarafndan
kabul edilmitir.
Bu izahlar neticesinde vardmz husus Sultan brahim'in ikinci olu, ehzade
Sleyman, 2. Sleyman unvanyla taht- Osmaniye oturmutur. 4. Mehmed'i
tahtndan eden ve 2. Sleyman'a, yni Sultan Ibrahimin ikinci ehzadesine taht
kuran ocaklnn nasl cezalandrldn ve devletin yaplan kanun ve nizam
dman hareke tisabrla fakat katiyyetle nasl cezaladn bir tetkik edelim ve
bu hususda devrin tarihisi olan, Defterdar Sar Mehmed Paa'nn Zbdei
Vekayiine gz atalm:
"taht- Osmaniye geen 2. Sleyman; aabeyinin dneminde saray ve devlet
direlerinde kyafet bakmndan hayii lakalam efrad bir nizam ve intizama
sokup, bir avcya deilde bir padiaha sahip olduklarn hatrlatmak zere demir
gibi bir disiplin uygulama yoluna gitti ve eski padiahlarn uslnn,
uygulanmas temin edildiinden fazla bir itiraza muhatap olunmad. Bir takm
hilekrlarn saray entrikaiarn-dan padiah muhafaza iinde, Kaimmakam vezir
Mustafa Paann tavsiyesiyle Sleymaniye Camii Vaizi Arabzde Ab-dlvehhab
Efendi padiaha mavir edilerek her gn ders mealine geecek almalar
yaptlar.
Bu arada ise Donanmay hmayun istanbul'a geldi ve adet zere kaptan- derya
Msrlzde Kaptan brahim Paa mutad mkafatlara nail edildi. 2. Sleyman;
Msr Valiliini Silahdar
Hasan Aaya tevcih etdi. Bu greve giderken, Paa hazineye ceman 195 kese
ake vermitir. Daha nce Msr'a gitmek zere istanbul'dan ayrlan Darssaade
Aas Yusuf Aa, z-nik'e varmak zereyken peinden koturulan blkbalar
vastasyla geri getirilip, Yedikule'de, hapse kondu. Msr'a vali olan Hasan Paa,
daha nceleri Yusuf Aann, ktipliinde bulunmu ve geldii valilik
makamnda onun yardmlarn hi kaale almadan, her eyini sattrp, msadere
ettirmesi herkesin hayretini mucib olmutur. ok gemedende Yusuf Aann
satlan btn mallarn kendisinin almas ve bunlar da Yusuf Aaya iade etmesi,
tuz ve ekmek hakkna riayetine misal gsterilmitir. Bilindii gibi, Sar Bonak
Sleyman Pa-a'ya ba kaldranlarn ileri gelenlerinden, Sipahi Ocandan
Kk Mehmed ile Fetvac avu diye anlan zorba ve zorbalar, kablarna
samayp, akllarna gelenleri yapyorlar ve insanlarn cann haylice
skyorlard.
8/muharrem/1099/-14/kasm/1687'de At Meydannda toplaan yenieri ve
sipahilerin her hl kr da, birbirlerini kollama hususunda anlatklar grld.
te bu sipahilerden-de bir haylisi, Kk Mehmed'in marklndan gna getir-
miler ve ortadan kaldrmak iin, frsat kollamaya balamlard. Naslsa,
durumu haber alan Kk Mehmed firara itab ettiyse de, Topkap saray
yanndaki, darbhane nnde yakalayp, katletmiler ve bulduklar bir Ermeniye,
srklete srklete At Meydan'na gtrp tehir etmilerdir. Kendi yoldalar,
cann alvermilerdiki, ibret alnacak haldendir.
Yeni padiah clus bahiini tehir etmekle beraber, askerin tamamna, maa
denen ulufelerini detmitir. Fakat clus bahiini alamayanlar
memnuniyetsizliklerini ifadeye bavurdular. Bunun zerine eski usle riayeten
veziriazam saraynda sergi alpda, sipahilere clus bahii tediyeye baland-.
nda, sipahiler, yenieri kardelerimize verilmedike, biz de
almayz nralanyla isyan ettiler. Halk se; bundan hayli tedirgin oldu.
Sadnazamn mektuplusu olan Aada ertesi gn yolda giderken, baz ekiya ruhlu
sipahi ve yenierinin, yaln kl saldrsna maruz kalp, bir gzel soyulup,
soana evrildi. Clus bahii verilemiyor diye olanlara ok zlen padiah,
imknlar aratrd. Fakat tediyeye hazinede takat olmadn grncede
selamyla durumu tebli etti. Binbela ile kabul edildii grld. syanclarn;
sadnazam yapt Siyavu Paa; tabiiki bu emrivakiden kanmas, en azndan
kendi hayat noktasndan, gayr kabildi, adet bir intihar mesabesinde olurdu.
Zaten; 4. Mehmed'in, bu emrivakiyi siyaseten de olsa, merulatrmas tabiiki
greve devama yol amt, nihayet Osmanl Devleti sadnazam olmak ereflerin
iinde ulu bir zirve deilmidir? Ancak bu grevin zor taraflarndan biri ise
apulcularn, grev yamasna bir yn verebilmektir. Bunu ibana geliteki
gayrinizamilik haylice zorlatrr faktrd.
Nitekim; Blkbalar; "bundan byle Mir Mukattaalar Sipah ve Sipahi
zmresine verilsin, gulmiye eskiden beri bu ocaklara baldr" demek suretiyle
tavrlarn ortaya koyarlarken, grev talebleri de her geen gn oalyordu.
Bunlarn iinden; olak Hseyin Trkmen Aaln, Tokat kethdas Hamza,
Tokat Voyvodaln, Kel Hasan Galata Voyvodaln, Karamanl Osman,
Mardin Voyvodaln satn almlard. Kel Pr, Edirne'deki Sultan Bayezid
Camii mtevel-liliini kendisine verdirmi, Kayserili eydi Mehmed Hnkar
kapclar kethdalna getirilmiti, padiahn arzusuna bal imrahorluklara da.
kendi gnllerine gre bir ka zorbann tyini temin edilmi, blkbalar
zorbalklaryla. Tabii bu arada da zorbalar yenieri aa'sn da tebeddle tbi
tutmay baardlar Cidde Paal verilen Cad Yusuf Aa da yenieri
aalndan alnarak yerine, Dlbent Aas Cerrah Mustafa
Aay tyin gerekletirilmitir. Sereme Yeen Osman Paaya ise, Rumeli
Beylerbeylii ikram edilmi vede hemen grevine gitmesi istenmitir. Ancak
ok gememi Cerrah Mustafa Aa'nn Cezayir Paalna tyini karlm ve
boalan yenieri aalnada Sekbanba Harputlu Ali Aa tyin olunmu vede
zorbalarn hakkndan gelecek adam olarak mide varlmtr. Fakat bu tyin
zorbalarn aznn tadn bozmu ve sadrazam, bizim arzumuz dnda mansb
datmaa mezun deildir! Byle yapmasn kendinden deil, ka-immakam olan
Kprlzde Fzl Mustafa Paann, te'sir sahasna girmesindendir tehisini
koymular ve doruca sadnazamn huzuruna varp, Kprlzdeyi Boaz
muhafzlna gnderme isteini iletmilerdi, Siyavu Paa da bu arzuya
mukavemete lzum grmeyip istei yerine getirmitir. Btn bunlar olurken
takvimler, 7/rebilahir/1099-10/ubat/1688'i gsteriyordu. Busrada da
eyhlislmlk grevini ifa etmekte olan Debbazade Mehmed Efendi'yi
efkrlarna aykr gren zorbalar gruhu, makam- meihate "de karmaktan
kendilerini alamadlar ve Nkibuleraf vazifesinde yer alan Seyyid Feyzullah
Efendi'yi 14/ubat da eyhlislmla irti-ka ettirdiler. Hemen ilve edelimki
Silahdar Trihinde, bu eyhlislm olan Seyyid Feyzullah Efendinin sadat'dan
olmas, hilaf hakikat idi dediini ve kendisinin sihirbazlkla tannm olduunu
htt padiahn huzurunda hilat- beyzay giyerken, 2. Sleyman, Hasodabann
kulana eilipde bu adam sahir, yni sihirbazdr dediini smail Hakk
zunarl haber vermektedir. Yukarda Fetvacnn ldrldn ve
Sultanahmed meydanna, bir Ermeniye srkletilerek gtrldn
kaydetmitik. te bu vak'a zerine sipahi ve yenieri askeri bir daha ittifak
ederek, bu iin intikamnn alnmasna kasem etmilerdi. Yenieriaasi;
Harputlu Ali Aa hemen yanna ald kk bir maiyet askeriyle, Sultanahmed
Meydanna varm, aalarn fkesini ve yapmas muhtemel olaylara frsat
vermemek maksad gderken, orada ittifak mensuplar Harputluya saldrdlar ve
"Fetvac avu'un suu ne idi? Onu, niin ldrttn?" Nidalar ile yalnkl
zerine saldrdlar vede hem onu hem de yanndakileri ehid edip, Sultanahmed
Meydann salhaneye dndrdler. Artk ok yaydan km, isyan atei yeniden
alevlenmiti.
lk hedef; Defterdar Hseyin Paann evi olmu peinden veziriazam Siyavu
Paann konana yollanmlar konakta bulunan eyhlislm Seyyid Feyzullah
Efendi, Anadolu Kazaskeri Abdurrahimzde Mehmed Efendi, evi harap edilen
defterdar Hseyin Paa da burada olduklarndan, kaplan kapatp ekyay ieri
sokmamlardr. syanclar Sultanah-med'de ldrdkleri Yenieri Aas yerine,
aralarnda bulunan Hac Ali adl birini makama tyin etmiler ve kuattklar
veziriazam konandakileri pes ettirmeye almlardr. Veziriazam,
kendilerine ihanet etti eklinde yaftalayan bu gruh, Aa setikleri Hac Ali'nin
de zel gayretiyle bir gn bir gece zaman zaman saldrlarn yinelediler.
Sonunda eyhlislm ve kazasker Efendileri dar kardi-lar. Hac Ali,
veziriazam'n ldrlmesi kanaatini bir emir halinde yanndakilere belirtti. Bu
aradada sadaret mhrnde, eyhlislm efendi araclyla Siyavu Paadan
almlard. Sabaha kar konaa dahil olmay baaran azgn haydutlar, bir
mddet ortal yamalamaya baladklarndan sonra Siyavu Paann
konann, harem tarafna girmeye teebbs ettiklerinde yukarda da
sylediimiz gibi nefis ve namusunu korumakla emr olunan her insann yapmas
gerekeni, ortaya koyan eski veziriazam, evinin hizmetkrlar ile birlikte bu
pespaye gruha nce oklarla sonra da kllaryla kar koymaya baladlar.
Ancak; kar gnee ne kadar dayanrsa, azlk oklua o kadar direnebildi ve birer
birer ahadet erbetini itiler. Can-verdiler, namuslarn sa iken, kirletmeye
komadlar. Onlarn ahadeti Mevlnn kefaletinde olduunu idrak iinde, terk-i
dnya etdiler.
Ne hazindir ki; nlerinde maddi engel kalmaynca, mnevi engellerden uzak
ruhlu bu haydutlar, Siyavu Paann haremine daldlar her taraf yama ettiler.
Htt bir ka cariyeyi de gaza malmz, diye odalarna gtrmek zere hamallara
teslime utanmamslardr. ehid Paann; iki yavrusunuda gtrenlerin elinden,
Seyyidierden bir zat, bir ka ake vererek kurtarmaya muvaffak olmutur.
Sonrada; bu gruh Aakap-sna gitmilerdir. Ve er'le dvamz var demek
suretiyle iddia sahibi olma kstahln da sergilemilerdir.

Bunlar Belalarn Nasl Boldular?

Sadrsazam Siyavu Paann ahadeti sonrasnda, sadaret kaimmakamlna

getirilen Kirli smail Paa, sadarete asaleten getirilmi ve fitne erbabnn ortadan
kaldrlmas ii ona havale edilmitir.
eyhlislm Seyyid Feyzullah Efendi, Anadolu Kazaskeri Abdurrahimzde
Mehmed Efendi, Rumeli Kazaskeri Ebu Sa-idzde Feyzuliah Efendi, stanbul
Kads Antakyah Mustafa Efendiler, bir gn evvel asilerin davetine uyarak.
Aakaps-na gitmi olmalarndan dolay derhal azlolundular. Makam-i
Meihate 2. defa Debbazde Mehmed Efendi, Anadolu Kazaskerliine
Hekimbazde Yahya Efendi, daha nce padiah imam olan Mehmed Efendi
Rumeli Kazaskerliine, stanbul kadlna da Mirza Mehmed Efendi
getirilmiti.
Sadrazamn kona nnde, isyanc haydutlarn yenieri-aasi iln ettikleri
Hac Ali de ele geirilmi bir gnlk hapisten sonra dnyadan kayd silinmitir.
Bu arada eyhlislamn
grevinin ehli olmasnn nemi aaya alacamz vak'a da kendini gsterir:
"Deli Pr Aa ile Tekeli Ahmed adl zorbalar, Fzl Mustafa Paann, merhum
sadrazam Siyavu Paay ynlendiriyor diye ondan kurtulmak istediklerinden
katlini taleb etmilerdi. Debbazade Mehmed Efendi bu fetvay istemenin
esbabn, suu nedir? Padiah aasmi oldu? Dmana kale mi verdi? Dmandan
yz eviripde bozgunluam sebeb oldu? Syleyin diye sual ettiinde cevab
alamaynca, asl sizin idamnz iin fetva lzm, lkeyi harab, mmeti berbad
ettiniz. Ben Fzl Paa iin, aleyhte fetva veremem, kime giderseniz gidiniz diye
onlar kovmay gerekletirdi. "te makam- mei-hatde bulunanlarn byle
azimkar olduu her dnemde, yanllklar ve fitneler, sabun kp gibi erimi
gitmitir. Yni makam doru olup, mliki makama g vermelidir.

Bir Topluluk Kendi Hakkndaki Hkm..

Mevlmz yce kitabnda; bir topluluk kendi hakkndaki hkmn deitirmee

gayret gstermezse, Allah (c.c) de, onlar hakkndaki hkmn deitirmez
mealinde biz kullarna iarette bulunur. Bir ok trih eserinde "Sancak Vakas"
adyla yer alan vede almasnn ok nemli olduu mehur vak'ay, bizde buraya
dercederek sahifelerimizi ssleyelim.
4. Mehmed'in tahtdan inmesine ve kardei, 2. Sleyman'n padiahln
yrtmeye balamasna ramen uslanma bilmeyen azgn gruhunun, sebeb
olduu cami duvarna bevl etmek, gibi bir hle benzer durumlar, zaman zaman
grlm demek ki, gasb ve gadr'den kurtulma zaman gelme-miki toplumun
bu elemli ve zulml halden, halas bulmas kabil olamamt. Yine bir hadisenin
peinden geici bir skunet hsl olmuken dkkanlarn ap al-verie hasret
esnaf yine yenieri ve sipahinin ortaklaa tertip ettii bir yamann, baladn
grdklerinde, birer birer dkknlarn ka-pamaa balamlard. Ancak bu
serkeler nihayet bir yalk (mendil) dkknna girmiler ve de oray
yamalamaya balamlard. Yalk Emr Bey sadatdan biri olup, bir
denein ucuna beyaz bir mendil balam ve avaz- blend (yksek sesle) ile:
"mmet-i Muhammed'den olan sancak dibine gelsin" diye, barmaya
balaynca, yrekleri yank esnaf, Sancak - erif kt zannederek toplanmaa
kotular ve yamaclara kar bir toplu hareket balattlar. Bu hareket birdenbire
yle yayld ki, o dnemin esnafnn be-alti bin tanesi, sancakdar Emr
Efendinin peinde, Bedestan, Arasta, Sarahane, Bit (Bat) Pazar, zn ar,
Kapal ar esnaf saraya doru yola kmlar, bir yandan kelime-i tevhid, bir-
yandan da dman krmak isteyen, bize katlsn diye nida ediyorlard.
Darssadeye geldiklerinde bir kethday zorba sandklar iin hemen paralay
verdiler. Saray, bu olayn karsnda hemen orta kapy kapatmak suretiylede
biraz emniyette olmay lzumlu grd. Sancak talebi u szlerle dile
getiriliyordu. "Padiahmz! Ekya elinden elaman! Diyoruz. Bir adil pa-
diahsn! Hakkmz hakk' et! Zorbann erlerinden bitab kaldk! Ehl- iyalimiz
dald, ne mal kald nede, mlkmz! Artk lm setik! Sanca erifi ihsan
buyurun, ekiyay kralm. Ya biz burada lrz veya Sanca erif-i karrz"
eklinde padiaha haber gnderdiler. Sultan 2. Sleyman; gelenleri kendisini
tahtdan ndirmee geldiini zannederek, nce korktuu ileri srlr ve bu doru
daolabilir nk, korku insann kendinden ayrlmaz bir hissiyatdr, htt korku
ile tedbir birbirine sarlm iki siyah iplik gibidir. Bazen insanolu korkuyu
tedbir sayar, bazen de tedbiri korku sanr. Herkfsninde ne olduunu ahsn
kendisi bilir. Kimi aklkla itiraf ea^r, kimi de kendine saklamay tercih eder.
Fakat; Osmanl ailesi mensuplarnn talihi, normal insanlarn hayatna pek
benzemez, onlarn hayat, hi dalgas durmayan bir denizin hayat gibidir. Bu
bakmdanda hadiselerin mtemadiyen devam ettii hengmda kapnn nnde,
elinde denee taklm bir beyaz bayrakla, onikibin kii gelmi, korku ve
endie tabii deilmidir? Sonunda Saray kapsnn zerindeki burca, Sancak-
erif karld. Bu sancan altnda toplanlmas ehl-i insafdan istendii,
delllarla barld. padiah ise: "Zorba akiler zerine sanca- erifi kardm.
(mmet-i Muhammed'den olan sancak dibine cem olsun; gelmeyen kendi kfir
ve avreti botur" diye ocaklara da ha ber gnderdi. Bunlar duyan ocak
halklarnn bir blm ayrlp, sancaa doru yo! aldlar. Bunlar nlemek
isteyenler mdehaiede baarl olamadlar. Geride kalp, akbeti mzakere
edenler ise, padiah tahtdan indirip, kardei ehzade Ahmed'i padiah edelim
derken, kimi de 4. Mehmed'in olu ehzade Mustafa'y ileri srerken bazlar da,
Krm Hn'n teklife yeltendiler. Baz bedbahtlarda, padiah, sarayda bulu-
nanlar ve btn ehzadeleri, kralm dediler. Onlar bu mnakaalar yaparlarken
iler yrd. Zorbalar ldrld. Asayi temin edildi ve toplanm olan ahaliye;
erbb-i tasavvufdan Atpazar (yni atpazarl) eyh Osman Fazl Efendi yapt
hitabede, zorbalarn hesabnn grld asayiin iade eddi-ini padiah emri
ile dalmalar icb ettiini tebli etmesi, kalabaln dalmasn salad. Biz
hemen burada sz saygyla dinlenen eyh Osman Fazl Efendi hakknda;
zunar-l tarihindeki malumat buraya dercetmekle, makbul ve mergub iler
yapan eslfn ydn salamak isteriz.
"Alim ve arif bir zat olan eyh Osman Fazl Efendi; Celve-tiyye Tarikat
eyhlerinden olup, mehur Bursal (Bursevi) ismail Hakk Efendinin mrididir.
Aslen; umnulu olup, Vahdet-i Vcud felsefesi mensuplarndand. eyhi
Ekber'in;
"Fss-ul HikenV'ine erh yazm bir zattr. 1102/1691'de Kibns'da Magosa
kalesinde srgndeyken vefat etmitir. Kabri Magosa Kalesi haricindedir.

2. Sleyman Dneminin Batyla Savalar

Sultan 2. Sleymann padiahl drt yl srmesine ramen ok hareketli gerek

i gerekse d olaylar yaanmtir. Bunlarn i olaylar ile alakal bir blmn
getiimiz satrlarda nakletmeye altk. imdi de 1688'den 1691 senesi
bitimine kadar harp durumunu ve bu harp durumu iindeki, eitli vak'alann ve
bu vak'alara perde arkas gelimelere temas etmemiz yerinde olacaktr.
Devletin maal yaya kuvvetleri ve suvar^kuvvetleri, yenieri ve sipahi ad ile
stanbul'da zorbalk ederlerken Avusturya ve Venedikliler topraklarmz
zerinde rahata ilerlemekteydiler. Bonak San Sleyman Paann, Moha
Ovasndaki malubiyetinden sonra ordumuzun, evvel Petervaradin'e daha sonra
da Belgrad'a ekilmi olmas, adet bir panikti.
Hrvatistan ve Slovenya'daki msimanlar arasnda panik kendini gsterdi. 1098
sonlar ki, 1687'nin ekim ayma tesa-dfeder. nce Eek, arakasndan Valpo ve
bilahire de Peter-varadin'in dt grld. 1099'h. -1687'm. de Kuzey Ma-
caristan da kalm olan artk, mdad almaktan midini kesen Eri Kalesi iinde
ki askerimizde, Muhafz Osman Paann ehid olmas.zerine serbeste kp
gitmek artyla, safer aynn 8. gn 1099'da yni 14/aralk/1687'de, general Ka-
raffa'ya Kale'yi teslim etmee mecbur kald. Bundan sonra Solnok ile Lbve ve
onun peinden de stolni Belgrad elden kmt. Osmanl padiahnn hakimiyeti
altndan syrlmak isteye^-Er-delKral Apafi de, Klozenburgu igal etmi olan
Avusturya imparatoru ile mzakereler yapmaktayd.
Bu esnada Tamvar Muhafz Grc brahim Paa da, kale muhafzlarna eziyet
ettii iin askeri tarafndan ldrldnden, yerine Diyarbekir Valisi Cafer
Paa tyin edilmiti. Bylece; biribirini takip eden malubiyetler sebebiyle
Avusturya cephesi pek nzik bir vaziyete gelmi bu gidi artk bizim Belgrad'da
dahi tutunabileceimizi pheli bir hle getirmiti. Arkasnda bir hal tertibinin
yatm olduu garp cep-hemizdeki bu seri saldrlar ve meydana gelen seri
savalar Osmanl slam devleti aleyhine gayrimslim dnyann, bir geri
pskrtme yni kta-y Asyaya dnmelerini temin etme abasyd.
Byle plnl ve hazrlklar fevkalade yaplm seferlere nce mukavemet
edebilecek, daha sonra da, onlar ekilmee icbar edecek kuvvete, muhtemelen
sahip olan Osmanl Devletinde kaht- rical varm gibi muktedir bir sadrazam,
ibilir bir kumandan, serdar- ekrem yapamamaktayd. Acaba! Durum hakikaten
bylemiydi? Kprlzde Fzl Mustafa Paa, byk bir kymet olmasna
ramen, fazla nem tamayan bir grevde adet menkb olarak durmaktayd.
Buna karlk ak'likten gelme, Yeen Osman Paann serdarliktan tutun da,
neredeyse sadrazam tyinine ufukta yol gzkyordu. Yeen Osman Paann;
serdarla Rumeli Beylerbeyi unvanyla km olmas, bu haydut adamn iyice
marmasn da salamt.
stanbul'da vukubulan sancak vak'asndan, firar etmi olan hempalar, Yeen
Osman Paann yanna kapak atmlar ve burada, nifak ve ikaklarna devama
balamlard. Artk; Osman Paay sadrazamla o makam istemeye sevk
etmekteydiler ve Osman Paa; Days olan Deli Veli'ye Ru-meliden ve
Anadodan levendleri toplamak zere, Kara Mustafaya Karaman eyaletini verip
stanbul'a gnderdi. Kendisi de: "Ben; bu kadar az asker ile dmana mukabele
ede-
mem, bu tarafa ya veziriazam gelmeli veyahut da, bana mhr hmayunla
beraber, sanca- erif gnderilmelidir. eklinde haber gnderdi. skpten de
kalkp, Sofya'ya geldi. Bu hareketi zerine serdarlktan Osman Paa alnarak,
yerine Hazinedar Hasan Paa 2. defa olarak tyin edildi. Osman Paaya; Bosna
Valilii verilirken, Days Deli Veli ise Hersek Sanca memuriyetine getirildi.
Eer; Yeen Osman Paa, bu grevi kabul etmez ise, btn Rumelideki
sancaklara, Yeen Osman Paann stne yrmesi iin emirnameler
yazlmtr. Bu arada da veziriazam Kirli smail Paa; padiahn hocas
Abdlvehhab Efendi ile sarayn darssaade Aasnn, rvet almak suretiyle
devlet ilerine mdehalelerine kar kt grld. Veziriazam bu rvetilerin
tesirini krmaya alt.
Ne varki Hoca ile Aa birleince ve aralarna da eyhlislm kattklarnda
padiahn yapaca i, veziriazamn azletmekten bakas deildi. 1099/recep-
1688/mays yazmaktayd takvimde. Azledilen smail Paann yerine, Boaz Mu-
hafzlnda istihdam edilen Tekirdal Bekr Mustafa Paa, veziriazamha
getirildi. Bu aradada eski sadrazamn, Yeen Osman Paa taraftan olan,
Anadoludaki Sarca ve Sekbanlar zerine sevk etmek istedii, "nefir-im"
denilen, halk kuvvetlerinin daldn haber alan, Yeen Osman Paa; Bosnaya
gitmeyip: "benim istediim mansb almak elimdedir" demek sureti ile yanndaki
onikibin kii ile Belgradda bulunan; eski hazinedar Serdar Hasan Paa adna
gelen, serdarlk beratn da, kendi adna okutarak serdarl zorla ald. Bir isyan
hareketini nlemek isteyen hkmetde bu emri vkiyi kabul etti. 1 O/ramazan/l
099-9/temmuz/l 688.
Muhterem okuyucularm grdnz u hl, ne kadarda geni bir siyasi
tolerans iaret ediyor. Ancak; otoritenin devam bazen/otoritede bylesi
boluklarn tannmasyla devam edebilir ki, buna eski idarede "maslahat" denir.
Serdar Yeen Osman Paa, gasp yoluyla ele geirdii bu yeni grevinde daha
dorusu 2. serdarlinda dmann gelmekte olduunu, Belgrad'i muhasara
ettiini, kendisinin de Belgrad mdafaasna, Rumeli beylerbeyi Ahmed Paay
brakp Ni'e geldii bildirilmitir.
Hakikaten; Neme yni Avusturya kumandan Maksimil-yen, 30 bin kiilik bir
kuvvet ile Zemlinde bulunan Tkeli m-re ve de Osmanl birliklerini malup
edince, Yeen Osman Paa'nn Days olan Veli Paann da, gafletinden istifade
ederek onbin kadar askerle, Belgrad tarafna kuvvet geirtti bu kuvvet karsna
km olan Osmanl birliklerini bozduktan az sonra da Belgrad'i muhasara etti.
Yeen Osman Paa'nn hatas Belgradn yamalanmasna ve orada binyedi-yz
muhafzla Ahmed Paay brakp, Nie kamasysa iin, tuzu biberi oldu.
Belgrad Balkan Yarmadasnn, bir nevi giri kaps olduundan, mezkr yeri
dmann ok kolay ele geirmesi ve de, serdar Yeen Osman Paa'nn adet
ortadan yok olmas, dmann ok rahat hareket etmesini salarken, ehri zapt
ve iindekileri ldrp, yama yapmas ksa bir zaman iinde yardm gelmezse,
muhakkak olduu bildirilmiti.
Rumelide eli silah tutan kimselerden babozuk olarak tbir edilen milis
kuvvetleri, tertib edilip Belgrad'a evkine alld. Ancak;serdar bu ie de nem
vermediinden Belgrad Kalesine takviye kuvvet konmas kabil olamad.
Maksimilyen kuatmann, 29. gn 12/zilkade/l 099-8/eyll/1688'de, Belgrad
ele geirdi. Peinden Tunann sahilinin sol tarafnda Macaristan topraklarnda
bulunan, Pan-ova Palangalar da igale urad. Macaristan da;yalniz bana
Tamvar, yokluklar iinde mdafaasna devam etmekteydi. st ste gelen bu
felketleri sava yoluyla telfi etmek kabil grlmeyince, bir sulh tesisi temin
etmek iin almalar balatld. Artk bu hl Osmanl'nn kendisinden sulh tleb
edilen devlet halinden kp, artk kendisinin; sulh teklif eden bir devlet haline
geldiinin almasnn emareleri olarak, trihi perspektifden vakalara
baktmzda, istesek de istemesek de, kabul etmemiz gereken, ak bir hakikat
halindeydi.
Rumeli beylerbeyi payesi ile eli olarak tyin olunan Divan Hmayun
batercman skerletzde Aleksandr ile ZSfikr Efendi eli olarak gnderildi.
1 2/ramazan/l 099/-tem-muz/1688'sulh mzakerelerini olsun, sava halini olsun
daha yakndan takip edebilmesi iin padiah, 2. Sleyman, Edirne'ye gitmeyi
istedi ve zaten bu hal gerekendi.
Bar aramakta olan Osmanl murahhas heyeti Belgradn elden knn 2. gn
olan 8/eyll/1688'de, nme teslimi ve protokol usulleri hakkndaki, arada beliren
ihtilaf ve birde mttefiklerin Mukaddes ittifaklar dolaysyla bir noktada g-
rleri toplamak iin, toplant akd edildi. htilaflar hal edildi, aradan ay
getiinde Osmanl heyeti, 8/ubat/1689'da, Avusturya imparatoru
tarafndan'kabul edildi. Bu murahhas heyetinin riyasetinde bulunan ve ehid
olana kadar, ismi Eli Zlfikr Efendi, diye anlm bulunan zt, Tamvar
civarndaki, 1696'da ki savalardan birinde yenieri oca ktipliini de
yapmaktayken, gsne isabet eden bir dman kurunu onu ehidler zmresine
iltihak ettirdi. Zlfikr Efendi hem tahta gei teblii, hem de sulh iin
gnderdii mektubu, 8/ubat/1689'da vukubulan kabul treninde, Avusturya
imparatoruna takdim etmi ve Avusturyallardan drt, Lehis-tandan, iki ve
Venedikten, bir murahhasn itirakiyle sulh tefini iin biribirini takip eden
grmeler yaplmtr. Bu grmelerin 14-jefa tekrarland, itirakilerin her
birinin, imdiye >dar Osmanl devletine syleyemedii ifadelerle cevap
vermesi, gl ol, konuturma! Anlaynn her zaman iin geerli olduunu
ortaya koyuyordu. Biz; kaybettiimiz yerlerin iadesi zerinde fazla sz
sarfetmezken, Erdel'in, serbest kalmasn srarla istiyorduk. Tbiiki byle bir
Erdel, bizim iin, yaralarmz tmar ettiimizde frlanacak bir trample-nimizdi
ve dman bundan da gafil deildi. Sulh mzakerelerini bitiren Avusturyallarn,
u szn buraya alamadan gememiz kbildeil: "Osmanl askeri, oklanm
ikrmizdir (av)ne sulha tlib olduk, ne de sizden adam istedik, bizzat
hedefimiz stanbul'dur nasl ki, seferin ibtidaiarnda elimizi, Budin'den
saldmz gibi biz de, seni Edirne'den salveririz dye Eli Zlfikr Efendiye
hitabda bulunmulardr. Btn bunlar devlete gz nne alnm ve Edirne'de
bulunan padiahn sefere kmak zere hazrlanmas kararlatrld.

Kul Skmaynca

Osmanl devleti bu sulhun akim kalmasndan sonra umumi seferberlik saylacak

olan nefir-im iln etdi. Bu kuvvetleri ahalinin eli silah tutan ksm tekil ederdi.
Bu fetva ile alnan btr karard ve vasflar uyup da davete katlmayann ak-bet-i
mneviye bakmdan her iki lemde skntya duar olurdu.
Nevruzdan evvel Edirne'de bulunmalar istenen m'min-lerden gelemeyenlerin
er'i bir mazereti yoksa dinden k-rnlklar ve avratlarnn bo decei ayrca
iddetli cezalara muhatap olmalarnn muhakkakl vard. Btn bunlar
olurken; Krm Hn' Selim Giray Hn; sadrazama yazd bir mektupda devlet-
i liyenin geirdii buhrann farknda olduunu bundan da mkedder
bulunduunu, dmanlarn hepten ayakta olduunu btn hristiyanlann, taa
Karadeniz kylarna kadar hareket hlinde olduklarn, bu yzden de Krm'dan
:kp Bucak'da klamak karar aldm. Bu kyama gz yumulursa memleket
elden gider. Padiah hazretlerini de bizzat gelip ziyaret etmek isterim, bu
hususda Krm'dan kmak ve Edirne'ye gelme msaadesi istirhammdr! Diye
nme yazmtr.
Bu mracaat gren devlet ricali, Hn'n tecrbeli vede mdebbir kimselerden
olduunu grlerinden istifade, gelilerinden safa duyarz mtalaasnda
bulundular. Verilen msbet cevap zerine 17/rebilevvel/l 1 00-3 1 /aralk/1
688'de Edirne'ye gelen hn, Merzifonlu Kara Mustafa Paa saraynda
arlanmaya baland.
Sava hususunda yaplan zel toplantya tabiiki krm Han Selim Giray da
katld. Ak ve gizli btn bilgilere agh olunca katlanlarn ricas zerine sze
balad: "Macaristan-daki serdar yeen Osman Paa, bir kk ylan iken mar-
tlmak suretiyle yedi bal bir ejder hline getirildi. Hi savamadan da
Belgrad'n dmesine sebeb oldu. Rumeli ve Anadolu taraflarnda kendine yakn
akraba ve tantan insanlar, mhim grevlere getirterek, kuvvetli bir yapya sa-
hip oldu. Bu yapnn zulmnden ahali dalara, gze grlmez yerlere snd.
Hayat durdu. Millet fakirleti. Yeen dediiniz de korkunuzdan cierleriniz
grnr oldu. Bu koskoca devlet, bu herife mi kald? Bunun tedariki grlmezse
ne iinize karr, ne de kl ekip iinizde bulunurum" Dedi. Bu ikaz gerekten
Yeen Osman korkusu tayanlarn cesaret bulmalarna dolaysyla da bu gaile
adamn tenkiline karar verildi. Arap Recep Paa; bu tenkil iine memur edildi.
Ertesi gn Selim Giray Hn, padiah'a mlaki olup haylice grtler. Edirne'de
bir ay kadar kalan Hn, 1689'un ubat sonunda Kili'ye dnd. Ruslar hn'n,
Edirnede bulunmasndan istifadeyle, Mays aynda Krm'a taarruza getiler.
Selim Giray H^h^men ua ua ordusunun bana kotu mtecaviz Ruslar
perian ederek tekrar Kili'ye dnd. Recep Paa ise, ald grev olan Yeen
Osman', tenkil iini sonuna kadar srdrp, Sofya sahrasnda vaziyet alm olan
Yeen Osman Paa zerine yrd ve Sofya igalinden vaz geen Osman Paa
yannda bin adamyla kamaa balad ve sonunda pek kasabasnda ele geti.
Kendisi, Days Deli Veli Paa, Ydigrolu Mustafa Paa, zn Mehmed Paa,
Nianc Mehmed ve reislkttab Akl Mehmed ve avuba vekili Mahmud ve
dierleri ile birlikte balar kesildi bylece de, dman karsndaki i gaile de
ortadan kalkmioldu.

Padiahn Sefere Katl

Padiahn Edirne'de ota- hmayunu hazrlandnda Macaristan cephesindeki

durum u merkezde idi: "Belgrad' alan dman Gney istikametine sarkm,
Ni'e yakn yerlere geldii gibi, dier bir kolu da Yenipazar civarna ani bas-
knlar yaparak kadn ve ocuklar esir almlarsa da, Bosnal ve Arnavut ahali
tarafndan malup edilmiler ve Belgrad civarna pskrtlmlerdi.
Avusturya askerinin bir blm Vidin zerine yrm Osmanl muhafz
Bayezid Bey ile Tkeli mre tarafndan malubiyete uratlmlar, gerek feth'l
slm gerekse Hisro-va istirdad olunmutu. Byle olunca da Tamvar'da uzun
zamandan beri direnmekte olan mcahidlere yardm yolu alm oluyordu.
Padiahn seferi; 18/aban/1100-7/haziran/1689'da, kapkulu askerleriyle birlikte
Edirne'den balad. Sofya'ya gelindiinde yaplan mavere de, Recep Paann
belgrad zerine istirdad iin gitmesi karar altna alnd. Paann yannda eli i -bin
kiilik kuvvet bulunuyordu. Bunlarla Krueva nlerine gelindiinde yaya asker
ksmazam yenieriydi daha ileri gitmek istemediler. Bu sefer yryn
svari askeri olan yirmibin kiiyle devam ettiren paa, gerek toplarn gerekse
otuzbin kiiye varacak yaya askerinin gelmemesi hasebiyle muhasaraya
balamayp, yine Kroavac yni Alacahisar'a avdet etdi. Dman ise; Ni
ordughmz basmak istemise de. baarszla uratlm ve ekilmiti.
ekilme istikameti Pasarofa olan dman zerine gelen nce mer Paay bi-
lahire Recep Paay malup etdi. Toplar, adrlar, mhimmat dman eline
gemiti. Sofya'da bulunan padiaha bu haberler geldiinde oturup alamaya
balayan padiah, "bilir, sadk bir kulum yok! Ortaln ahvalini bana doruca
anlatsn" diye szland muteber trih kitaplarnda yer alr,
Grlyor ki; kuvvei mneviyesini zayi etmi bir ordunun zaferle kmas muhal
olduu gibi, Allah saklasn, padiahn bizzat banda bulunduu ordu, malup
olsa iler ne kadar, sarpa sarar bir teemml edilse, akla neler gelir neler! Padiah
byle ikyetlerde bulunurken, ordunun iinde yine bir isyan koptu gitdi.
Padiah huzurunda er-i erif ile dvamz var diyerek Sofya'ya doru yrmee
balayp, nice geni bir boluk braktlard dman nnde.. Maalarnn
verildii halde, muhalefet ettikleri takdirde, katledilmeleri hakknda fetva
ktn duyduklarnda korku iinde Ni'e dndler. Ne varki; savunma
savalarmzn en cebn olanlarndan birini, burda verdik ve Ni'i dmana tek
hcumda teslim ettik. 10/zilhicce/l 100-26/eyll/1689'da dman nnden kaan
hayli insanmz Ni suyunda boulup da telef oldu gitdi.
Bunun zerine padiahn Filibe'de , Bekri Mustafa Paaya sanca erif verilerek
serdar- ekremlikle Sofya'da kalmas kararlatrld. Bu arada sadnazamn
yetersizlii, darssade Aas veAnadolu ve Rumeli kadaskerleri tarafndan
eyhlislma ifade edildi. Padiah Hocas Abdlvehhab Efendi ve Debbazde
padiahn yanna kp da, "veziriaamn ihaneti1 ortaya kt azlini isterler
dediklerinde, Sultan Sleyman; 'is-tanbuPcfa Bdad kknde hepiniz,
huzuruma gelip smail Paann ktln ifade ediyordunuz ve kefil oldunuz.
imdide byle sylyorsunuz! Maksadnz nedir?" dediinde, Debbazde:
"Hata etmiiz! umduumuz gibi kmad! Azli ihmal olunursa, lkey-i
islmiyenin dman eline gemesine sebeb olunur!" dediinde Abdlvehhab
Efendi de-kendisini teyid edince, padiah; "dn serdar ettik. Bu gn olmaz
Edirne'ye varnca dman aya kesilince, mnasip birine sadaret verilir.
Cevabn verip kesti att. bu arada da Sadaret kaimmakam olan Mehmed Paa,
eyhlislmn kendisinden msaade almadan padiahla grmesine cans
sklm padiaha bu skntsn duyurduunda padiah" lzumu halinde vakitli
vakitsiz buluulur." dedi. ok gedmeden de padiah; Kprlzde Fzl Mustafa
Paay sadarete getirme zamann geldiini kararlatrp, hi bir kimseye sez-
dirmeden, Kprl Fazl Mustafa Paa ve Trk Ali Paay, gizlice saraya davet
etdi. Birincisini sadnazam, ikincisini de sadaret kaimmakamhna getirdi. Bekr
Mustafa Paaya da Malkara da, tekadlkle oturmas emredildi. Fzl Mustafa
Paa; 25/muharrern/l 101-7/kasm/1689'da Edirne'ye gelip mhr hmayunu
ald. Hemen ahaliye bir beyanname yaynlamak suretiyle, avarz, nezil, srsat,
ve itiray ve de imdadi-ye adyla, ev bana konulmu vergileri ve 1099/1688'de
lkeye gelir salasn diye konulmu olan ikiden alnan vergileri de kaldrdn
ve de ahaliye yk olmayacak fakat devlete zaruri bir fayda salayacak vergi
koydu. lke zerinde emelleri olan ecnebi lkelerin tahriklerine ve ifallerine,
ak olan reaya hakknda adil hallere yol aacak kanunlar ihdas ederek, skuneti
ve ball salamlatrmaya alt ve haylice de baar gsterdi.
Peinden de, gerek devlet adamlaryla gerekse asker snfnn her temsilcisi ile
grerek, birlikte ileri yrtmee ve askerle de dman karsna tek bilek tek
yrek olmak zere kabileceklerinde mutabk kaldlar. Grmelerin neticesini
padiaha arz etdi ve serdar- ekremlikle, ordunun bana qe.mesi hususunda
fikir birliine vardlar. Fzl Mustafa Paa babas Kprl Mehmed Paann,
siyasetine vukufiyeti do-laysyla kendisi cephedeyken padiah zerinde tesiri
olacak ifadelere frsat vermemek iin kurtulmas lzm gelenlerin bandaki
ahs Darssade Aas Mustafa Aay azlettirme-e muvaffak oldu. Yerine
gelen Aa yada padiah, vazifen dnda baka bir ie karma, vkelama aid
ilere burnunu sokma dercesine tenbihatda bulunduu ileri srlmtr.
Bu srada ise; nl Kanije Kalesi, drt yldan beri srdrd savunmasn
temadi ettiriyordu. Zahire tkenmi, kedi, kpek gibi hayvanlar yendikten ve de
bir haylice telefattan sonrada bine yakn kadn ve ocuklara dokunulmamak ar
tyla verilecek arabalarla nakledilmek zere Kanije dman eline geiyordu.
Kale kumandan kahraman bir asker olan, Fndk Mustafa Paayd. Takvimler
ise; recep/1001-mays/1690'n gsteriyordu. Yine bu srada Tkeli mre Erdel'e
kral olarak tyin edildi. Krm Hn' buna rza gstermediyse de, aada belir-
teceimiz suretde faydas grld. 6/evva/1101 -13/tem-muz/1690'da
Kprlzde Fzl Mustafa Paa sancak- erifi alp, Avusturya cephesine doru
yola kt. Dragmanda bulunan enkendorf ve askerlerini ikgn sren sava
sonunda malup etti. ehirky vede Musapaa Palangalar sancamz altna
avdet ettirildi. Buradan Ni zerine doru yrye geildi. Kale komutanna
kaleyi teslim etmek babnda bir mektup gnderen serdar- ekrem, red cevabn
alnca muhasaraya balad. Ylanck karm bulunan ve haylice rahatsz olan
Selim Giray olu Kagay Devlet Giray' kuvvetlice birliklerle sadrazamn
emrine yollad grld. Kalgay; Krm Tatarlarnda hndn yardmcs,
muavini makamnda saylan vazifelerdendir. Genellikle Kalgaylar, ya
oullardan, ya da, kardelerden seilirdi. Tatarlarn; serdar'n ordusuna takviye
geldiini haber alan osmanl zerine yrmee hazrlanan Avusturya ordusu
hemen hcumdan vazgeip, Alacahisar (Krueva), boaltarak Semendire ve
Belgrad stne doru ekilme hareketine girierek uzaklamaya balad.
Takiplerine Kemanke Ahmed Paa vazifelendirilince semendire, Belgrad ve
Sirem taraflarnda uzaklaan Avusturya askerleri, Ahmed Paann, Pasarofa,
Gvercinlik ile baz palangalar ele geirmesine sadece seyirci kald. Yine bu
arada; Silistre Valisi erke Ahmed Paa le Tkeli mre kuvvetlerine kar
durmak iin, Fzl Paa kuvvetleri karsndan alnp gnderilen Avusturya
bakumandan Hesiter, Tkeli mre tarafndan Tsernet yaknlarnda malub ve
esir olunarak ele geirilmitir. Ni ehrinin muhafz Vetarani ile Baden Margraf
ellerindeki ehrin mutlak surette deceini anladklarndan dolay yirmi gn
sren muhasara sonunda, kaleyi teslime mecbur oldular. 5/zilhicce/1101-
9/eyll/1690

Belgrad'a Doru

Bir limin; kaybedilen islm topraklar hususunda bu kaybn antlamasn

imzalayan ve bunu tasdik makamnda bulunan emir, eer bu imzay atarken
iinden en kk frsat da ben buray, geri almalym diye geirmiyor ise, o
kmil bir mslman deildir, eklindeki mtalaasn l-y Kelimetuilah iin can
verip cennet satn alanlar kalblerinin en hassas blgesinde yaatrlar.
te ordumuzun Belgrad zerine yrmesi, bu anlayn gereklemesine, gayret
gstermekten baka bir ey deildi. Nitekim; veziriazam, yannda bulunan yal
ve nice sava grmleri etrafna toplayp bir gzel meveret eyledi. Bu
meveretde tecrbede acele edilmemesini, askerin Ni'i kurtarrken hrpaland,
cephane ve zindelie noksan geldiini. Tuna yollarnn ele gemesinden sonra
Belgrad'a yrmek lazm geldiini ifade ettiler. Seneye devam ederiz diye son
sz sylediler. Veziriazam darbe gren hal ittifaknn rahat braklmamas
aksi takdirde frsat bulurlarsa takviye alacaklarn mevsim sonuna kadar bu oku
atlatacaklarn dndnden: "Allann inayetiyle frsat ve zafer bizimledir.
Ben aiderim! steyen gelsin. Gelmeyenece bir sz kullanmam" demek suretiyle
Yavuz Sultan Selim'in aldrann hatrlatt. Kimse muhalefet etmiyerek, siz
bilirsiniz, emrinize imtisalen gelir ve canla bala alrz deyip, fatihay ektiler.
Semen-dire'nin zaptna gelince bu i pek kolaylkla neticelenerek
24/zilhicce/1101-28/eyll/1690'da istirdat olundu. 5/mu-harrem/1102-
9/kasrn/1690'Beigrad'daki muhasarann 8. gnydi ki Belgrad'n Sava Nehri
tarafnda bulunan ikale-sindeki barutlarn muhafaza olunduu mahzene isabet
eden bir humbara, ylesine bir patlamaya vesile tekil etti ki, telef olan insan
says drtbin kiiyi at. Belgradn'baka bir cihetinde muhasarann her
tarafnda, elinde klcyla ispat- v-cud eden, Fzl Mustafa Paa top atlarnn
meydana getirdii, rahnelerin artk birer gedik hline dntn mahede
edince, gr sesiyle: "Yryn mmet-i Muhammed!" diye nralanmas ve klc
elinde olduu halde en nde surlarn iine dalmas, ordunun her yannda ibzal
olunan bu cesaret verici davrann akisleri grlerek, askerimiz, Allah! Allah!
Nidalar ile Belgrad'a dhil oldular. Olanlar aknlkla seyreden Avusturyal
askerler, iinde bulunduklar oniki gemiyi una Nehrinde altramayarak
askerimizin eline esir olarak utler. Belgrad Kalesindeki onaltbin kii olduu
sylenen Muhafzlarda esir alnmt. eitli byklkteki toplardan Uc.yz adet
top elimize geti.
Bu arada Rumeli Beylerbeyi Arnavut Mustafa Paa saldr esnasnda alnna
isabet eden bir kurunla ehadet erbetini iti. ehid Paann na sadrazamn
ota nne getirildi. Veziriazamn; bizzat kldrd cenaze namaznn peinden
ehid kanl elbiseleri zerinde olduu halde defn olundu. te yandan Fzl Paa;
Belgrad'daki muhasaray balatrken, Kalgay Devlet Giray' aknlara gnderdi.
nk bu aknlarla boumak mecburiyetinde kalacak olan dmann, muhasara
alanna fazlaca bir mdehalesi olamayaca hesaplanmt.
Nitekim umulduu gibi oldu ve stne stlk, Kalgay Devlet Giray, Sava
Nehrini ap, Esek'e kadar olan araziyi tarumar edip, kfire hayli korku salmt.
Bu arada Selim Giray ifakat bulmu ve Edirneye gelmi oradan da orduya ilti-
hat etmitir. Brdelen(Saba)Kalesi ele geirilmi, Eek ise muhasara
olunmutu. iddetli yaan yamurlar, ksa zamanda kale etrafndaki hendekleri,
suyla doldurmu olduundan, zafer piyadenin sngsnn ucundadr darb
meselinin gerei burada yaanm, eli kll askerimiz su zerinde yrme
kabiliyetinin yaygn ekilde kefedilmemi olmasndan dolay Esek'e girme
ansn elde edememitir. Ni'le Belgrad arasndaki ova insanlarnn gayri
mslimleri, Avusturyallara yardmc olmulard. Buna ramen; boalan bu
muazzam ovann isknnn ve retiminin devamn gz nne alan veziriazam
Fzl Mustafa Paa, reayaya incitmeden ve affedici yaklamla onlar oraya
iskna raz etti. Gc yetmeyenlere tohumla beraber araziyi ilemek zere lzm
gelen aralar dahi vermeyi ihmal etmedi. Bu srada da, padiahn Edirne'de
durmas, ahaliye epeyi angarya yklediinden istanbul'a dnmesi teklifini
ulatrdlar.
Sultan 2. Sleyman; buna itiraz etti. Aabeyimi byle stanbul'a getirip,
tahtndan indirdiler ve beni de ona dndrecekler endiesine kapld. Ancak
gerek ulema, gerekse asker padiahdan herkesin memnun olduunu ifade edip,
ikna etmeye muvaffak oldular. Padiah 14/safer/l 1 02-1 7/ka-srn/1690'da,
Edirne'yi istanbul'a gitmek zere terk etdi. Veziriazamda Aralk sonu stanbula
vard. Hasta olan padiah bindii bir arabayla veziriazamn karlamak zere ve
eskiden beri olduu gibi gitdi. Veziriazam Fzl Mustafa Paa, padiahn
karsna geldiinde Sultan iltifat edip karsna oturmasn istedi. "Ekmeim
sana hell olsun. Seleflerinden hi birine byle bir gaza myesser olmad.
Srtndan kard Glgl uhaya kapl, samur erkan krkn veziriazama
giydirdi. Belinden kard haneri paann beline takt. Bandan kard
sorgucu da, bana taktktan sonra ellerini aarak ve alayarak; Ben, mkafat
vermeye kadir deilim! Allah iki cihanda yzn ak etsin. Demek suretiyle
Osmanl Trihinin defaatle tekrarlanm sahnelerinden birini daha yaadlar.
lk azda Ozdemirolu Osman Paann Kafkasya macerasn anlatmas ve 3.
Mehmed'in, kendisine iltifatlar ve hediyelerini hatrlatverdi bize. Bir mddet
baehirde kalan Kp-rlzde Fzl Mustafa Paa; yenieri ocanda tensikat
yni rtbe ve say bakmndan baz tasfiyeler yapt. Orduya lzm gelenler
takviye olundu. Bu srada gayri memnunlar zuhur ettii gzden uzak
tutulmamalyd ki bunlar sefer iin stanbul'dan ayrlacak veziriazam artmay
salamak iin 4. Mehmed'i taht'a karacaklarn yaymaya karar verdiler ve bunu
tatbike koyuldular. Bunun zerine telalanan rical veziriazama, padiah
Edirne'ye gitmeye ikna etmesini temin iin yardmda bulunmasn istediler.
Hasta olan padiah orada vefat ederse yerine geecek olan orada clus ettirilir
dendi- Fzl Mustafa Paa bu tavsiyeyi yaptnda: Padiah: "Baka Paa;
nihaideyim? Bu hal ile nasl giderim? Vkela hlimi bilmezler! Dn gel, bugn
git. Gidecektik niye geldik?"deyip vcudunun nasl imi olduunu, istiska
denen vcudun su toplamasna verilen rahatszlk kendini gsteriyordu. Padiah,
veziriazamna hlini gsteriyordu.
Yine de vezir, durumun nezaketini izah etti ve padiah ik-naya muvaffak oldu.
4. Mehmed ile kk karde Ahmed ile 4. Mehmed'in oullan Mustafa ve
Ahmed nceden Edirne'ye gnderildi. 2. Sleyman'da pelerinden Edirne'ye
doru yola karld. Ancak Edirne'ye geldiinde pek bitkin olan padi-ahdan
artk mid kesilmi, kandildeki yan tkenmesi gibi nefes says gittike
azalyordu. Bu arada rical yerine kimin geeceini kararlatrm, Sleyman'n
bir k olan ehzade brahimolu Ahmed, 2. Ahmed unvanyla tahta geme
hususunda ittifak salanmt. 25/ramazan/l 1 02-23/hazi-ran/1691'de 2.
Sleyman, 3 sene, 8 ay, 24 gn sren padiahl sonunda 51'yanda, Osmanl
Devletinin 20. padiah, 12. haiifesi olarak, mmete hizmet verme erefine
erimi olarak vefat etdi.
2. Sleyman'n ahsiyeti

2. Sleyman h. 1052/1642 ylnda Dlaub kadnefendiden Sultanbrahim'in olu

olarak dnya'ya gelmitir. Dilaub Ka-dinefendi Sultan brahim'in nc
hanm olup, son derece dindar, mnevialemle rabtas olan bir hanmefendi idi.
Sultan brahim taht'tan indirildiinde Eski Saraya gnderilen Dilaub valide,
otuzdokuz sene bu sarayda kalmtr. Krk sene kafes hayat srm bulunan 2.
Sleyman aabeyinin taht'tan indirilmesi sonunda padiah olduunda bu
muhterem kadnda Eski Saraydan getirtilip, Valide Sultan olarak mmtaz
mevkyi iki sene doldurmu, 1100/1689 tarihinde dr-u bek'ya intikal etmi,
Kaanuni Sultan Sleyman Hn'n trbesine defnolunmustur.
2. Sleyman orta boylu, ltif imali, beyaz tenli, ecdadna benzeyen burunlu,
siyah gzl, son derece merhametli, fedakr ve kibarl esiz derecede ok bir
kimseydi. Be vakit namazn asla aksetmedii, Findikll Mehmed Aa
tarihinde bihassa belirtilmitir. Son derece cmert bir kimse olup, kendisinde
olupda istenen bir eyi isteyenlere hi bir zaman vermem dedii rastlanmamtr.
Karsna getirilen sululara bile byk bir nezaketle hitab etmeyi dstur
edinmitir. Kendi arzusuyla kardei 2. Ahmed'e taht brakmak istemesi Osmanl
tarihinin ndir olarak ahid olduu vakalardandr. Devlet idaresinin ehli
idarecisini bulmaya almas en byk iyiliklerinden biridir. Saltanat buuk
sene srmtr. Ellibir yanda olduu halde Edirne'de vefat etmitir. Tarih o
srada 1102/1691 yln gsteriyordu.
Annesi Dilaub Sultan gibi o da, byk ceddi ve ada Kaanuni Sultan Sleyman
Hn'n trbesine defnolunmustur. 2. Sleyman hn'n saltanat esnasnda;
Almanlarn banda 1. Leopold, ingilizlerin kral Jak ve ondan sonra 3. Gilyom
bulunmaktayd. Ruslar ise 1. Petro, Papalk banda nce 11. Inossan' onun
ardndan 8. Aleksandr' gryoruz. Fransa ise, Lui'lerin 14. ile gnlerini
geirmektedir. lkenin iinde mehur kimseler 4. Mehmed devrinde saylan
zevattan ayr deildir.

2. Sleyman'n Hanmlar

2. Sleyman'n alt evlilik yapt, aatay luay'n "Padiahlarn Kadnlar ve

Kzlar" adl almasnda 71. sahifede beyana tbi tutulmutur. Mevl bu
padiaha evld sahibi olmay nsib etmemitir. Drt yla yakn padiahlnn
son ki yin vcudymi- kapsayan rahatszlklar yznden, hasta olarak geirdii
bahsekonu almada yer almaktadr. Hanmlarnn srasyla adlarn
kaydedelim: 1-Hatice Kadn. Bu hanm padiahn bakadndr. 2- Behzat
Kadn. 3- vaz Kadn. 4-Sln Kadn. 5- ehsuvar Kadn. 6- Zeynep Kadn
efendilerdir
2. Sleyman'n Sadrazam Ve eyhlislmlar

Abaza Siyavu paa 4. Mehmed'in son sadrazam olarak 23/eyll/1687'de

vazifeye balamsa da, 5 ay, 9 gn sonra infisal ettii makam- sadaretten
2/mart/1688'de 2. Sleyman'n sadrazam olarak ayrlmaktayd. Bu sadrazamn
konana yaplan saldr esnasnda rzn ve maln koruma esnasnda, vurulup
hayatn kaybetmesi, Allah lem ehidler zmresine ilhak etmitir diyebiliriz.
Siyavu Paa, Kprl Mehmed paann damadlarndan-dr. Nianc Ayasl
smail paa 2 ay, 1 gn sren sadaretinden ayrldnda, 2. Sleyman hn'n 2.
sadrazam olma ansn tamamlam oluyordu.
2/mayis/lb'88 tarihi ile 25/ekim/1689 aras Tekfurdal Mustafa Paa Sultan 2.
Sleyman'n 3. sadrazam dnemidir. Kprlzde ehid Fzl Mustafa Paa
Edirne'de toplanan divann tavsiyesi zerine, 2. Sleyman hn tarafndan 4. sad-
razam' olmak zere mhr- hmayunu alm oluyordu.
2. Sleyman hn, drbeka eylediinde, Kprlzde Fazl Mustafa paa
makam- sadareti yrtmekteydi. mutur. 3 ay, 12 gn sonrada infisal etmi,
yerine Erzurumlu Hac Feyzullah efendi getirilmise de, 17 gn sonra bu g-
revden ayrlmakla kar karya gelerek, yerini yine Debba-zde Mehmed
efendiye terketmitir. Debbazde'nin bu sefer Ki meihati, 25/haziran/1690
tarihine kadar srm, iki eyhlislmln yekn sresi 2 sene, 7 ay, 6 gn
srmtr. 2. Sleyman hn'n; 4. ve son eyhlislm, eski eyhlislmlardan
Ebu Sid efendinin mahdumu, Hocazde Feyzullah Fevzi efendi 1 sene, 8 ay 15
gn srecek 10/mart/1692'de nihayetlenecek grevine getirilmiti.
2. Sleyman'n dneminde vukubulan deniz hareketlerini, kardei 2. Ahmed'in
devrindekilerle, bir btn tekil etmeleri tercihimize uygun olarak beraber
verilecektir.

eyhlislamlar

Sultan 2. Sleyman devrinde makam- meihatta vazife alm bulunan

eyhlislmlar tantmaya gayret edelim-2/kasm/l687de Debbazde Mehmed
efendi makam- meihata getirilmi ve 2. Sleyman hn'n ilk eyhlislm ol-

SULTAN II. AHMED HAN .............................................................................. 2

Sultan 2. Ahmed Ve Tahta k ................................................................ 2
Salankamen Sava ...................................................................................... 2
Salankamen Meydan Muharebesi ................................................................ 3
Vuruarak ekilme ...................................................................................... 4
Sakz Ada'snn Elden k........................................................................ 6
2. Sleyman Ve 2. Ahmed Dnemi Deniz Harektlar................................. 6
Kyn Adalar Muharebesi........................................................................ 11
2. Ahmed'in ahsiyeti ................................................................................ 11
2. Ahmed'in Hanmlar Ve ocuklar......................................................... 11
2. Ahmed'in Sadrazamlar......................................................................... 12
2. Ahmed'in eyhlislmlar...................................................................... 12
 SULTAN II. AHMED HAN

Babas: Sultan brahim Han

Annesi: Hatice Muazzez Sultan
Doum Tarihi: 1643
Vefat Tarihi: 1695
Saltanat Md.: 1691-1695
Trbesi: stanbul Sleymaniye

Sultan 2. Ahmed Ve Tahta k

l/evval/l 102-22/Haziran/1691 Cuma gn; 2. Sleyman hn'n, vukubulan

vefat zerine, yine Sultan brahim'in, 3. ehzadesi bulunan ehzade Ahmed, 2.
Ahmed unvanyla, 21. Osmanl padiah ve 13. Osmanl halifesi olarak Osmanl
tahtna kmtr. Kardei 2. Sleyman'n dneminde; biraz daha rahat yaama,
ans bulan yeni padiah, aabeyi gibi o da imirlik denilen ve kafes diye tbir
edilen yerde, yarm asr yaam ve nihayetinde lkemize padiah olmutur. An-
cak; kardeleri gibi yumuak huylu ve sakin bir izgi takip etmiyecek, yaradla
sahip olduu mahede edilmitir.
Tahta kt ehir Edirne olmutur. Kendisine yaplan her trl tezvir ve
iftiralar kaale almayarak, bada sadrazam, Kprlzde Faz! Mustafa paa
olmak zere, devlet hizmetlilerinin herbirini, bulunduklar grevde ibka etmek
suretiyle, cidden pek deiik bir usl sergilediini belirtmeden geemeyeceiz.

Salankamen Sava

Viyana nlerinden yz geri etmemizden sonra, Avusturya ile Venedik arasndaki

ibirlii neticesi, zerimize yaptklar hamleler, bir ok kalemizin ve beldemizin,
ellerine dmesine sebeb tekil etmiti. Vaziyeti gzlemleyen devlet yetkilileri,
bulduklar relerin sayesinde gerileme durdurulmu, daha sonra da, yaplan
mukabeleler gerileme srasn onlara yklemiti. 2. Sleyman hn'dan mdevver
veziriazam Kprlzde razl Mustafa paa'da adet son hamleye bavurmu,
Avusturya kuvvetlerini tepeleye tepeleye Tuna Nehrinin br kysna atmaya
muvaffak olmutu. Ancak bu harekt daha ileri merkezlere tamak iin yapt
hazrlklardan biri pek nem tamaktayd. Sava Nehri zerine kpr kurma
almalarn ok ksa zatnanda tamamlayarak, ordunun lojistik desteini
garantiye alabilmi olmasayd. Nitekim lzm gelenlerin en nemlisi saylan
mhimmat bu kprden Zemlin cahiline geirmeyi baarmt. Varadin
istikametinden gelmekte olan dman ordusuna Salankamen mevkiinde tesadf
olunmutur.
Burada yaplan pek kanl muharebe esnasnda dman perian edilmiti.
Avusturyallar vermi bulunduklar zayiattan yldklar bir srada, zaferin yzn
bfzden yana gsterdii esnada sadrazam elinde pitovu olduu halde bir muharip
gibi savarken, dman tarafndan atlan bir mermi, yiit veziriazamn tertemiz
alnna isabet ederek ehidler zmresine iltihak etmesine vesile olurken, cesedi
pkini hemen bulmak da mmkn olmamt. Bu arada Kprlzde'nin e-
hadetini, askerin duymas halindeyse meydana gelecek menfi tesirin nlenmesi
gayesiyle, kumandanlarmz arasnda bulunan; Koca Halil Paa; hemen serdar
olarak seilmi ve bu ztn komutasnda, savan temadisinin salanmas ynne
gayret sarfedilmitir.
Ne var ki; ehid sadrazamnda ok sevgili kethdas, veziriazamn ehadetini
rendiinde, kopard vaveyla, asakir-i Osmani'nin durumu renmesini inta
etmitir. Bu duyumdan sonra askerin krlm bulunan kuvve-i mneviyesi, sa-
van devamna imkn brakmamt. Vaziyeti kavrama hususundaki baarsna,
Koca Halil paa, birliklerimizi maharetle geri ekmeyi, eklemeye muvaffak
olmutur. Belgrad zerinde toplaan birliklerimiz, ne hikmete mebni ise, dman
tarafndan J;kib edilmemitir. Htt bu blgede iki sene kadar sren hrbsiz bir
dneme girildi. Bu srada ehid olan sadrazamn yerine, Ohrili Ali paa
sadarete getirildi. A paa sadarete gelir gelmez, padiahn yapmad, tyin ve
azil frtnasn balatt.
Azilleri baz idam vakalar takip etti. ne zaman Kzlara-asna dayand hemen
devreye Valide Sultan girdi. Bylece Kzlaraas kelleyi kurtarrken, sadrazam
makamndan oldu ve Rodos onun srgn yeri oldu. Yeni sadrazam Halep valisi
Hac Ali paa oldu. stanbul bu srada avrupa devletlerinin sefirlerinin dolutuu
yer oldu. ngiltere, Fransa, Felemenk (Hollanda) ve Avusturya sefirleri adeta
avrupann suih tekli-finide Babli'ye sundular. Musalahann artlar yleydi: a-
Avusturya'nn igal ettii yerlerin elin de kalmas, b-Kuds'deki Kamame
kliesinin Fransisken papasiarna teslimi bir de, Osmanl devletinin daha kuruiu
yllarn da, avrupa devletleri arasnda kendilerini ilk tanyanda, anlama yapanda
yine ilk defa vergi vermeye balayan Rakza cumhuriyetinin, artk vergiden
muaf tutulmas, imzalanacak ant-lamannda ayn zamanda, Rus an iinde
geerli olmas ve otuz seneyi kapsamas ileri srlyordu. Bunlara inzimamen.
Venedik ve Lehistan alakadar eden maddeier, pek ok daha ar hkmler
tandndan, Osmanl devleti tabiatyla bu tekliflerin reddine, Sancak- erifi
veziriazamn eiine verip Macaristan ovalarna doru sefere karmaktan baka
are bulamad. Beri yandan topluca teklifleri reddedilen avrupal eliler, artk
mnferid olarak Boaz ziyaret etmeyi baladlar. Ohrili Ali Paa Sadareti
Valide Sultan; Kizlaraa'sn, zor kurtard sadrazamn elinden devletide
kurtarmay uygun bulmutu. nk sadrazam, am'da ve Basra'da zuhur eden
isyanlar bastracam bahanesiyle balkan hududundaki ordunun ekip
evrilmesini Koca Halil paa'ya brakmt. te yandan am ve Basra zerine
gitmek yerine Dersaadet'te kalarak, eskiden kimlere garaz balamsa onlar
bertaraf etmekle vakit geirmekte idi.
Kprlzde Faz! Mustafa paa, vezirleri ve defterdar ve-de sadrazam
bayramlarda padiaha hediye vermekten men etmii- Ohrili bu braklm ii
yeniden balatt. Ancak sadrazam Ohrili Ali paa bir gn ava gitmek zereyken
avland. Sadrazam, azil ve srgnde pek seri davranan biriydi. Gnn birinde
Darssaade Aasn saraydan hemen karmak istemi, padiaha arza bile lzum
grmemiti. Saraya da bir araba gndererek Aann bindirilerek saraydan
karlmasn emretmiti. Bu hl padiaha bildirildi. Aay almak iin sad-
razamn gnderdii arabaya, padiahn emriyle sadrazam bindirilerek sahile
indirildi, oradan da srgn yeri olan Rodos'a gitmek zere gemiye irkb olundu.
Bu zatn dier bir lakab da Arabac Ali paa idi. Arabac Ali paa 8/re-cep/1
103-27/mart/1692 tarihinde azledildi. Sadarete Merzi-fonlu alk Hac Ali paa
tyin olundu. Hemerisi Kara Mustafa paa tarafndan vakti zamannda himaye
olunma ansna ermiti. lkenin bozulan mli durumunu takviye etmeyi
dnerek, saraynda bulunan gm eyay eritip, sikke kesmek, yni para
basmak zere seleflerinden, Fzl Mustafa paa gibi gnderme yoluna gitmitir.
Hac Ali paa ayn zamanda serdar- ekrem sfatyla, Sancak- erifi hmil
olarak, Edimeden Belgrad'a geldi. Bu srada tarihler 1692'nin haziran aynn
sonuydu. Btn serhad boyu haziran sonundan, aralk aynn ortalarna kadar be
aydan fazla sren tefti ge-jndi. A paa, padiahn azlettii defterdar
savunmu adet Padiaha kar gelmiti. Fakat; padiahn srarn grnce: ,
erbab- rz szne inanmyorsunuz, ben size hizmet e-ernem" diyerek, mhr
hmayunu karp vermitir. ok Urst ve kibar bir kimse olduu herkesin ortak
fikridir.

Salankamen Meydan Muharebesi

Aslnda yukarda bahse konu sava, bir nebze olsun an-latmsakda, neticesi
itibaryla Osmanl devletinin nemli bir kavan tekil etmesi, bu savan daha
geni bir izah iinde kaleme alnmasn zaruri klmtr. Ylmaz ztuna bey'in
cidden byk bir eser olan, "Byk Trkiye Tarihi" adl almasnn altnc
cildinden zet alntlarla, sayfalarmz ssle-yelim. Bu sava; 19/zilhicce/l 102-
19/austos/169V pazar gn vukua gelmitir.
Osmanl ordusunda Karaman ve Rumeli Beylerbeyleri, Kral Tkeli birinci safda
yer tutmutu. Hemen arkalarnda Mara Beylerbeyi Yumak Mehmed paa, am
Beylerbeyi Koca Mustafa paa vard Sadaret kethdas Kr Mustafa paa
sadrazam abuk bir taarruza tevik etmekteydi. Dman; banda baarl
avrupal komutanlarn ileri gelenlerinden olan Prens Ludvig olduu halde endie
iinde Deirmenlik mevkiinde Trklerin taarruzunu beklemekteydi. Sava bura-
da kazanlmazsa, bunu telafi etmek iin yllarca, Macaristan topraklar zerinde
dolamak icab edeceini dnen Fzl Mustafa paa, Krm ordusu gelsin
birlikte hareketetmek istemekteydi. Ancak bu yardmc, gten bir ses ve soluk
htt geleceine dir en kk bir emare dahi grnmedi. Tatarlarn yetimesini
beklememek byk hata olarak yorumianr-sada bunlarn gelmemesi zerinde,
kafa yormak icab eder diye dnmek gerekiyor. Ordumuzun Aknc askeri,
dman ulatrma birliklerine ulam ve yediyz civarnda arabay yamalam,
bin kiiden de fazla esir almt. leden sonraya ikindiye yakn dakikalarda iki
tarafda toplarn ate-liyerek savan baladn iln ettiler. Prens Ludvig 100
bin kiiyi aan birliklerini yerinde sabit tutmay baard. Almanlar bu arada
epeyi zayiat vermekteydiler. Fzl Mustafa Paa,
dman hatlarn paralamann gerektii uurunda, sipahi askerini yni svari
birliklerimizi elde kl olduu halde, Ludvig'in birlikleri stne taarruz ettirdi.
Orduya hmayun kads, brahim paa ve Yenieri Aas saldn esnasnda e-
hadet erbetini itiler.
Asker kaybmz, ksa zamanda drtyz kiiyi buldu. elebi smail paa ne
srld. Paa Karaman Beylerbeyi idi. Bu kumandann en nde bulunmas
dman bozguna uratma noktasna getirdi. Cephede grlen manzara,
Almanlarn sava kaybettii istikametindeydi. Sadrazam Fzl Mustafa Paa,
kesin neticeyi almak arzusuyla klc elinde ne kt. Mcahidleri tevik
ediyordu. Bir mermi savan da, tarihimizin de ynn deitiren bir ilev
grd. Mel'un mermi, ser-dar'n alnndan girerek, ehidler zmresine iltihak
etmesine yol aarken, olan biteni saklayamayan maiyet askeride, e-hadetin
duyulmasn engelleyemedi. Saflar bu ac kayb yznden sarsntya maruz
kalyor, kendinFzntden yere atanlarn meydana getirdii boluklarn, bir
fevkaladelie bal olduunu dnen Marki Ludvig, askerlerini yeniden harb
nizamna sokmaa muvaffak oldu. Saldr emrinide veren Prens Ludvig, byk
telefat vermesine ramen hcuma devam etmekteydi.
Osmanl mcahidleri zerlerine gelmekte olan dman askerine, cann diine
takp kar koymak yerine, insiyaki bir davranla geri ekilmeyi, tercihe ayan
buluyor. Meydan yava yava dman askerinin kontrolne geiyordu. Osmanl
birlikleri; ekiliyor ve Belgrad'a varmaya almakltayd. Sa-vadan iki gn
sonra, Belgrad'a; Krm svarileriyle birlikte gelen Krm Hn', bozulmu bir
ekilde, Belgrad ehrine dahil olan Osmanl alaylarnn hline gz yalarn
aktarak seyrettiini buraya dercedelim. Bu gzyalar sava alanna yeti-
ememenin verdii zntym, yoksa bu birliklerinde ge toparlanmasna
sebeb olan otorite yoksunluumuydu?
Ylmaz ztuna bey'in mezkur eserinde, bir zamanlar Trkiye Ordularnn Kara
Kuvvetleri Kumandanl vekleti grevi ifa etmi bulunan ve ne sebebe binaen,
kabrinin skdar Blblderesi (Dnmeler Mezarl) kabristannda olan
merhum orgeneral Necati Tacan, "1690-1696 Kuatma ve Meydan
Muharebeleri" adl kitabdan u malumat ahzetmis. Biz de nem tayan bu
mtalaay zikri uygun buluyoruz. Necati Paa, bu esere bu mtalaay Yarbayl
esnasnda vermi:
"Viyana bozgununu telfi edebilecek olan, nasl onu kaybeden adamsa,
Salankamen felketinide sarabilecek yegne adam da Fzl Mustafa Paa idi.
Kara Mustafa Paay, kendi milletinden olan, ahsi dmanlarnn kin ve hrs
ldrtt Fzl Mustafa Paann lm ise; erefle olmu, bir dman kurunuyla
ehid dmt. mparatorluun asl kayb bu idi."
Vuruarak ekilme

Salankamen bozgunundan sonra avrupa topraklarmz zerinde yeni emeller

beslenmeye balanlmas, dmanlar nam hesabna gayet tabiidir. Neden bize
vuruyorlar diye bir dnceye vcud veremeyiz. Yaplacak olan, her santim top-
ra mdafaa etmeden terke mecbur kalmamakt. Serhad boylarnn pimi
mcahidleri ii bu ynde srdrmektelerdi. Htt Polonya'nn nl kumandan
Sobieski, bu mcahidler karsnda feci bir malubiyete uram, Kamanie
muhasarasn kaldrd gibi, Osmanl kumandan Kahraman Pa-a'nn nnden
zor kaabildi.
Bu olaylar, 1103/1691 sonbaharnda cereyan etmekteydi. 1103/ramazan-
1692/haziran Varat'n Almanlarn eline getii tarih oldu. Bu kaypla
Transilvanya ile Macaristan arasndaki pek nemli bir kale elden km
oluyordu. Aradan birv qeti gemedi, Venedik donanmas Girit'e askeri kartma
/apalak, Hanya'y kuatma altna ald. Kalenin kumandani Ispanak smail paa
idi. Dman bakumandan amiral Mocen idi. smail paann elinde bulunan
asker says bin-beyz kii idi. ivi iviyi sker hesab Kandiye dman ta-
arruzuna dt, haberini alan serdar Koca Halil paa Korent qeidini kulland ve
oradan Mora'ya giri yapt.
Mora'nn Osmanl kuvvetlerinin hedefi olduunu gren dman Hanya'da ii
abuk bitirmek durumunda kaldn anlamt. Ispanak smail Paaya teslim
olmasn bildiren bir mektubu eliyle yolladlar. Paa; bu mektubun zarfn a-
madan eliye geri verdi. Bir daha teslim talebiyle geldiin takdirde kellenin
uurulacan bilmelisin tenbihini yapmaktan kendini alamad.
Venedikliler iki taarruzu arka arkaya icra ettiler. Nevarki baarl olmalar
mmkn deildi. Hatta Malta'h amiral Porzi bu saldrlarn birinde ikiyz
askeriyle beraber yokluk lemi nin sakinleri oldular.
Bu srada Sakz'a gelen Derya kaptan Vezir Dmad Yusuf paa, Kandiye'ye bir
filo gemi gnderdi. Kandiye komutan Fndk Mehmed paa, sekizbin askerle
Hanya'ya geldi. Venedik artk btn midini kaybetmi oldu. Austos sonuna
yakn Venedik glerini donanmalarna binerken, kendilerini durmadan telef
etmekte olan Fndk Mehmed Paa, saldrlarndan da korunmaktan baka
dnceleri kalmamt.
Saldrgan avrupal, Osmanl savunmaclar karsnda, urad malubiyetleri,
sayamaz hle gelmiti. Bu arada;
29Aebilahir/1104-6/ocak/1693 sal gn, 4. Mehmed hn vefat etti. Vefat
Edirne'de vukubulmutu. Ya ellibir idi.ant tan indirildikten sonra 5 yl 2 ay
menkup olarak yaa't istanbul'a getirilen na Yenicamiin Msr arsna baan
tarafnda bulunan ve annesi Hatice Turhan Sultan tarafndan yaptrlm ve bir
ad da Havatin Trbesi olan makbe-re defnedildi Bu srada sadrazam Hac alk
Ali paann, padiahla, defterdarn azli hususunda vukubulan mzakerede istifas
gerekleti.
Yukarlarda naklettiiniz hususa da devrin nemli tarihilerinden bulunan
Fndkhl Mehmed Aa, padiahla veziri arasndaki diyalogu aynen eserine
kaydetmi, melen bizde alyoruz: "-2. Ahmed:
<Ben sana defa defterdar azlettim. Yerine namazn klan, doru istikamet
sahibi birini nasb edesin diye hatte-rif gnderdim. Yine fermanm tutmadn.>
-Sadrazam: <Hangi crm ile itham olunduki, azli icab etsin?>
-Padiah: Btn memleketime ettii zlumlardan, Edirne ehri ikyetilerle
doldu >
-Sadrazam: <Hayr padiahm, asl yoktur. Hnkrma yalan bilgi vermiler.
Defterdar, bir hizmetkrdr. Kendiliinden bir ie kaadir deildir. Ne i yaparsa
benim emrimle yapmaktadr,> Bu szleri syleyen sadrazam elini koynuna
sokarak, mhrhmayunu kard padiahn hemen yanma koydu. Bu davran
ve szier Sultan 2. Ahmed'i gazaba getirdi ve:
<Behey adam, ben teyegn fukaray araba yanna getir-tipde kendim sordum,
zerlerine salnan bidatleri birer birer sylediler. Ben defterdar zlim bellerdim,
fakat anlaldki esas zlim sen imisin. Emrimi tutmayan kimse bana vekil
olamaz. Getir sende olan emaneti. imdi; bir alay ahali grdn m padiah bir
adam bunca uzak yerden getirtip veziriazam yapt imdi de ldrd, diye bana
kzarlar yoksa imdi senin hakkndan gelirdim, var imdi darda elen.
Veziriazam geldiinde, mansib veya tekad ile muradna msaade olunur.>
alk Ali paann sadaretten istifas sonrasnda sadrazam olan Bozoklu Mustafa
Paa'nn dier bir knyesi de, Bykl Mustafa Paa idi. Sadaret makamna ek
olarak ordunun banda sefere ktndan, serdar- ekrem unvanmda
kullanmaya hak kazanmt. Temmuz aynn son gnlerinde Rusuk'a geldi.
Krm Hn' Selim Giray, sadrazamn yanna eriti. Bu sefer esnasnda daha
nce lm bulunan Budan(Moldav-ya)voyvodas, Kostantin Kantemir'in
yerinin doldurulmas gerektii ortaya kt. Taliplerin birisi Orta Macar'n eski
kral Erdel prensi Tkeli mre, len voyvodann olu Dimitrius Kantemir idi.
Bu Kantemir mehur bir tarihi ve notas adyla anlan mzisyen Kantemir'den
bakas deildi. Fakat sadrazam bu voyvodal Prens Kostantin Duka adl
birisine verdi. Oradan Transilvanya'nn (Erdel) istirdad manasna gelen sefer
Tuna alarak balatlm oldu.
Ancak Avusturya imparatorluk ordusu hakknda bilgiler gelince, istikamet
Belgrad zerine rota deitirildi. Bir ka palanga ve kale askerimizin eline geti.
Belgrad artk uzakta deildi. Austos boyunca Kori Dk tarafndan muhasara
altnda tutulan Belgradn skntl gnler geirdii esnada, Osmanl serdarnn
bandaki ordunun Belgrad'a yaknlamas, bu Dk'n muhasaray kaldrmaktan
baka yapaca ii olmadn hatrlatm oluyordu. Muhasara srasnda Belgrad
Muhafz Cafer Paa azim kahramanlklar gstermi, dmana onbinden az
olmayan kayp verdirmi, atmalarn neticesi olarak drtbinbeyz mcahid de
ehadetin auu-na girmiti.
Mustafa Paa; muhasaray kaldrm dman babo brakmam,
Petervaradin'e kadar takip etmek akllln gstermiti. Selim Giray ise, Erdel'i
bir harmanlam, 20 bin esir ve klliyetli miktarda ganimet elde etmitir.
Dmann ekilmesiyle rahatlyan Belgrad, sadrazamn askerlerini Eyll
ortalannda kucaklama imkn bulabilmiti. Sadrazam ve Krm hn' Edirne'ye
dndklerinde, Bykl Mustafa paa Edirne'den ayrlah beinci ay dolmak
zereydi. ubat ayna kadar Edirne'de ikamet eden Selim Giray padiahn iznini
alarak Krm'a avdet etti.
Seferden sonra Mustafa paa byk bir dikkatle iilerin stesinden gelmek
niyyetiyle tedbirler sralamaa balad. Yapm olduu defterli yoklamada, nice
tmar sahiplerinin oktan lp gittiini, dolaysyla katlmalar beklenen sava-
larda grnmemelerinin esbab mucibesi ortaya km oldu. Bir ok kii bunlar
adna ulufe almaya devam ediyorlard. Defterlerin dzeltilmesi art oldu.
Bylece devletin giderinde byk bir eksilme gzlendi. Hazineye yk tahmil
eden baz delikler tkand ve bundan dolay da Bykl Mustafa Paa'nn dman
saysnda byk bir art bagsterdi. Dman saysndaki art, nihayet
sadaretin 1105/aban-1694/mart ortalarnda elden gitmesini temin etti.
Dimetokal Srmeli Ali Paa, vezaretiuzma makamna getirildi. Srmeli Paa bu
srada Trablusam'da beylerbeyi idi. Bu dnemde de yeni veziriazam devlet
adamlar arasnda tyin ve terfi gibi hususlarla urayor, tabiatyla kendi adam-
larn ibana getiriyor ithamna da maruz kalyordu. Halbuki yaplacak i
bunlar deil, Osmanlyla sulh grmeleri yapmak isteyen hristiyan dnyasna
kar gl grnmeyi temin iin iekimelere sebeb olacak bu ilemlerden
uzak kalmak gerekirdi ngilizlerin Osmanl lkesindeki, bykelileri Lord
Paget, bat dnyas ile dou lemini barkan yapmak isteyen niyetiyle sulh
mzakerelerini balatmak tezghlar dokumaktayd. ngilizler, Franszlar ve
Almanlar arasnda skntda, eer Almanya Osmanl devletiyle sulh yapt tak-
dirde, Franszlar Almanya'nn meguliyet alanna girecek, bylece ngiltere le
fazla megul olmaya balyan Fransa, meguliyetinin bir ksmn artk Almanya
stne evirmeye mecbur kalacakt. Bylece biraz daha rahat nefes alacakt.
Tam bu srada ngiliz tccarlar, belki de ngiltere ile Osmanl devleti arasnda,
bir mzakere mevzuu aabilmek gayesiyle, Osmanl lkesinde mslmanlarn
giydii kyafeti lbis olarak dolamaya baladlar.
Tabii hemen mdehale edilerek, mslman olmadan ms-lmanlar gibi Osmanl
topraklarnnda giyinmeye haklar olmad sylendi. Yasaa uymalar da
bylece hatrlatld. imdi aradan geen yzbe sene sonra lkemizde dini
bktn erkek ve hanm kimseler, kyafetleri mnasebetiyle kendi setikleri
yneticileri tarafndan dini artran kyafet giymekten men ediliyorlar. Bu
hususta, tahsillerini yapmalar engelleniyor, bir meslek sahibi iseler,
mesleklerinin icrasna msaade olunmuyor, daha kts baz fanatikler, hasta
kimseler bu kyafete brnm iseler, kendilerine-salk hizmeti vermekten
imtina etmektedirler. Bir zamanlar ecnebinin lkemizde giyecei veya
giymeyecei kyafeti kararlatrmay selahiyetleri arasnda gren ve bunu tatbik
eden anlaytan, milletimizin mensubu olduu ve bu mensubiyetinden, mfte-hir
olduu slm dini emirlerine, uygun kyafet giyenlere ye giymek isteyenlere
yaplan maddi ve mnevi eziyyetlerin dile getirilmesi almamzn bu sayfalar
karartan, kirleten satir-lan olarak nitelendiriyorum, fakat tarihin bu dneminde
yaadmz vede bunlar milletimize reva grenleri geleceimize ikyet etmek
zere satrlara dkmekten kendimi ala-myorum.
stikbali bilemiyorum! Her ne kadar mid var isem de, bu satrlar okuduunuz
tarihte, siz mi bize acyacaksnz? Allah saklasn biz imdiden, size acyalmm?
Fakat gnmzde yaplan zulmdr. Allah (c.c) dalalete msaade ederim, zulme
msaade etmem vaadinin gerei, sizler bu satrlar okuyana kadar,
mukarriblklub olan mevlmzn kalbleri evirip, zulme son vermesi bir lhza'ya
bile hacet gerektirmez. Yeter-ki O' "ol" desin.
Bu 1694 tarihinde ngiltere kral ve Hollanda hkmdarln elinde mtereken
tutan Vilyam Orang'n Hollanda elisi Kolyeer'de Edirne'ye gelerek, Lord
Paget'in teebbslerine g verme almalarn srdrd. Lord Paget ve
Koyeer'in koltuunda, Osmanl devleti ile mzakere masasna oturma ans
bulan Lehistan, Almanya, Venedik temsilcileri umarm ki antlamay
engellemek iin Osmanl'dan yle an "taleplerde bulundularki, konferanstan
netice alnmay imknsz hle koydular. Mzakerelerin kesilmesinin hemen
akabinde Narenta Kalemiz Venediklilerin eline geiverdi. Pek staretejik bir
mevki olan kaleyi istirdad iin iki hcum yapld. Ne var-ki; baar salamak
mmkn olmad. Srmeli Ali Paa'nn alt aya yakn bir mddet sren Varadin
Seferi yapld. Bu sefer esnasnda Petervarad kalesi denen yer Osmanl ordusu
tarafndan muhasaraya alnd. Kuatma kuvvetleri olan Osmanl ordusu yzbin
kiiye pek yaknd. Krm hn' Gazi Gi-ray'da bu kuatmada hazr bulunuyordu.
Kaleyi savunanlarn mevcudu 33'bin civarnda iken, bir ara 14 bin kiilik takviye
aldlar. Yeknleri 47 bine bali oldu. havalar pek yamurluca gittiinden
kuatma her an baarszla meyil gsteriyordu. Kale muhafz Caprara,
savunmasn pek gzel srdryordu. Yamur mevsimi ekim aynn girmesiyle
daha da kesafet kazanmt buna bal olarak muhasarann kaldrlmas mun-
tazam bir ekilme tarz tertiplenerek, bir ine zayiine dahi msaade olunmad
Sava nehri zerinde bulunan Sava kprs geilerek Belgrad'n iine yerleildi.
Halep beylerbeyi Cafer paa Belgrad muhafz nasb edildi. Sadrazam;
1106/rebilahir/21-8/arahk/1694 tarihinde Edirne'ye avdet etti.

Sakz Ada'snn Elden k

Bu kara gn'n tarihi; 1106/sefer/l. -21/eyll/1694 sa-h'dr. Venedik

donanmasn takviye eden Papalk, Malta ve Floransa filolar bir baskn plnla
7/ey!l'de eme'nin karsnda bulunan Sakz limanna geldi. Bu sefere
Franesko Morosini kumanda etmek arzusu tamsa da, 1694/ocak aynda
Mora sularnda seyrederken lm onu sinesine almt. Venedik Do'u bu zat idi.
Yerine kumandan olarak Anton-yo Zeno nasb olundu. 115 para gemiden oluan
bu muazzam donanma saldrya getiinde Sakz'da yer yerinden oynad.
Dmann savurduu bitmez tkenmez glleler sivil yerleim blgelerinde nice
evlerin berhava olmasna sebeb oluyordu. Ada da ikamet eden rumlar
bumbardmandan haylice etkilendiklerinden kalenin teslim edilmesi babnda
nmayiler tertiplediler.
Htt Ada'daki mslmanlardan ele geirdiklerini Venediklilere teslim ettiler.
Bu kimselerin ksm zamini kadn ve ocuklar tekil ediyordu. Kale'nin
savunmasn zerine alm bulunan Hasan Paa, 2. meihatndan'da mazul
bulunan Hoca Saadeddinzde Feyzullah efendi, Sakz'da srgndeydi. Feyzullah
efendi ile istiarede bulunan Hasan Paa "vire" tabiriyle anlan bir uslle teslim
olmada anlama yapld. Mslmanlarn gemilerle tayabildikleri kadar
eyalaryla birlikte eme'ye nakli gerekleti. Ancak bu kadar topramza ya-
kn adann dman eline gemesi pek mahzurlu idi. Bunun skntsn da kafes
arkasnda bym padiah 2. Ahmed bile anladna bakarsak, ne nemli
olduu grlr. Ege denizindeki Meis adasnn, anakkale'ye bal
Gkeada'nn hemen karsnda plak gz ile rahata seilen Midilli Adasnn
yaknlna mahid olanlar, bunun nemini bilir. Sava hlinin; baka bir
cephesi olan Belgrad'da bulunan serdar- ekremine yle bir hatt- hmayun
yollad: "Sakz mademki dman elindedir, btn Macarjstan' fethetsen
makbulm deildir." Gibi dndrc bir sesleniti. Daha sonra ser-dar'n eline
Edirne'de geen bir hatt- hmayunda: "Sakz ahvali, iimi yakt kavurdu.
Kurtarlmas murdmdr. cbm yerine getirecekler ile grp ne yapmak
lazmsa, bildire-sin. Bu k Sakz kurtarlmazsa, bilesinki btn reisleri kat-
lederim!" Bu hatt- hmayunun byk tesiri ksa zamanda kendini gsterdi.
Evvel, Sakz'n teslim olmasnda taksiri olanlar eitli cezalara uratldlar.
Bunlarn bainda mazl ve srgn eyhlislm Hocazde Feyzullah efendinin
Msr Sudan blgesinde Nil nehri zerinde bulunan brim adasna srgn geldi.
Ricali devlet srgnler, tyinler, hapisler karsnda her birini muhatap alan
fermanlar grld.
Padiah 2. Ahmed, istirdad iini grmesi iin serdar yapt Misrlolu,
padiaha vedaa geldiinde padiahn, hem iltifat hem de, tehdit mnas tayan
ifadesine muhatap oldu: "Sadrazam senin iyi hlini bana nakletti, vkel
heyetide bunu makul ve makbul buldular. Senden mmidlendim. Sakz' fethe
tyin eyledim. Eer hata edersen ban keserim!." Bat cephesinde bunlar husule
gelirken, Arab yarm adasndada baz przler zuhura geldi. Mekke'nin
emniyetini salamak amacyla eski sadrazamlardan Bykl Mustafa paa, am
beylerbeyi smail paa tarafndan muhafz olarak brakld. smail Paada hemen
am vilyetine avdet etti.

2. Sleyman Ve 2. Ahmed Dnemi Deniz Harektlar

Sultan 4. Mehmed'in yerine padiah olan, bir kk kardei 2. Sleyman

devlette devamlln gerei faaliyetlere ve baar aramaa gayrete devam
edilmekteydi. Osmanl deniz gc daha yukarda bildirdiimiz gibi denizcilikten
yetimilerin idaresine teslim olunduunda grafik baar izgisini gsteriyor kara
savalarna terk olunduunda skntlar balyordu. Takvimler 1688 yln
gsterdiinde, Venedik Do'u lm ve bu devletin idaresini deruhde eden
Senato, Amiral Franesko Morosiniyi sergiledii hizmet hasebiyle Do olarak
seme kararald. Ancak byle deerli bir amiralin do greviyle taltifini
donanma bir kayp olarak niteleyeceinden, vaziyeti gz nne alan senato
Morosini arzu ettii takdirde, bakumandanlk selahiyetini vermiti. O da, he-
mence Anboz (Eriboz) Adasna gzndikmi, ancak yapt saldrlar
sonunda, adem muvaffakiyete uramt. /ekim/1688'de, Eriboz nlerinden
ekilmekte olan Morosini belki de alyordu..
Bu srada kara muharebelerindeki neticeler yz gldr-mezken, donanma da
savunma donanmasna dntnden, olsa olsa mdafaadaki baarlar sz
konusu olabiliyordu. Bu bakmdan; deniz savalarnn getirii olan mli gani-
metlerin kesilmesi, devlet hazinesinin de artk zaafa uramak gibi hle
dmesinin sebeblerinden birini tekil ediyordu. Donanmamz; 1689'da biri Ege
denizinde, dieri Tuna nehrinin iinde oimak zere iki cephede vazife
grmekteydi. Kapdanderya, alt tane kalyon, yirmi ektiri ve oniki firkateynle
Eeye alrken, Bykl Ali Paa da Tuna Nehrinde vu-kubulan savalara
katlabilmek iin Vidin Muhafz Hseyin Paa ile birleip Tuna Nehrindeki
stratejik noktalar savunmaya alacakt.
Sultan 2. Sleyman; Bykl Ali Paay grevden alp, yerine Mezamorta
Hseyin Paa'yj kapdanderya yapt. Takvimler bu srada 4/ocak/169' ve
Mezamorta Hseyin Paa, kapdanderya'la Cezayir Beylerbeyi iken bu greve
getirilmiti. Cezayir ahalisi Mezamorta'y sevmeyip, ne Beylerbeylii ne de
kapdanderyahna taraftar deildiler. Onlar bu vazifeyi, Tunus Beylerbeyi
Hamamc Mustafa Aann tyini istemekteydiler. Padiah otuzbe gn sonra
Mezamorta Hseyin Paay azletti, ancak MustafaAay kapdanderya yap-
mayp, eski kapdanderya brahim Paay yine ayn greve nasb etti.
Donanmann Tuna filosunu da, Mezamorta Hseyin Paaya teslim etdi. ibrahim
Paa ise, hemen on tane kalyon yaplmas iin emir yaymlad. Bunlarn n
stanbul, yedisini de Karadenizdeki tersaneler ina edecekti. Takvimler 1690
yln gsterirken, Fzl Mustafa Paa; tanzim ettii kara birliklerini sefere
gtrdnde ok daha fazlaca randman elde etme ans buldu. Bu kara askeri
le onsekiz gnde Ni ehrini ele geirmi, zaman uzatmadan, Belgrad' istirdat
etmi olduunu yukarda yazmtk. Belgrad'n alnmasnda, Mezamorta
Hseyin Paa, emrindeki Tuna Filosuyla bu armada da, drt kadrga, drt
firkateynden mteekkildi, hayli faydal olmutur. unu hemen syleyelim ki;
denizlerin kontrol kimin eline gemise, o millet bir adm ndedir.
Bu bakmdan; ibrahim Paa Akdenize almak mecburiyetinde oluu, ordu-yu
hmayuna yardma gelmek zere Msr'dan gemilerle yola kacak blge
askerinin yol emniyetini salamak iin, dman tasallutundan korumak
mnasebetiyle, bilhassa skenderiye ile Rodos arasnda Venedik saldrsna ak
blgeyi asker ykl gemilerin selmeti iin gvende tutmak mecburiyetine
kilitlenmiti.
Nitekim; brahim Paa, pek byk gemilerle nakledilen sz konusu askeri,
Rodos'tan ok daha sratli giden kadrgalara almak suretiyle stanbul'a gtrm
bylece hayli pratik bir ilem gereklemiti. Fzl Mustafa Paann verdii emir
zerine Mezamorta Hseyin Paa Ali Paa ile birlik olmu Vidin, Oruva ve
Feth-i slm kalelerimde istirdat etmilerdi. Deniz mevsiminin sona ermesi
zerine stanbul'a gelen Mezamorta Hseyin Paa, padiahla grm ve bu
grmede aka padiaha, Venediklilerle uramak byle sekiz kalyon ile
yrmez dedikten sonra ok daha fazla kalyon yaplmas teklifini ileri
srmektende itinab etmedi. Osmanl deniz kuvvetlerinin gemi bakmndan
olsun, bahriyeli yetitirme hususundaki ksrl, ak deniz leminde hkmmz
asndan pek nemsenir halde olmamamza sebeb olmutu Venedik; Osmanl
ky savunmasna dir bilgiler iin casuslarn grevlendirdi.
Bu casuslar; Avlonya'da pek az Osmanl gc brakldn haber vermilerdi.
Bu bilgiye istinaden, Amiral Kornam Av-lonya'ya yapt ani bir gece
basknnda, ehri ele geirdii grld. Dra zerine hcuma geen bu amiral,
Dra'n mthi savunmas karsnda ap kalmtr. Peinden yaptrd
tahkikat sonunda Dra'n dm noktalarnn, gl bir yap iinde olduunu
renmitir.
Bilindii gibi, 2. Sleyman 1691 ylnda Hakk'n rahmetine kavumu ve yerine
kardei 2. Ahmed Osmanl tahtna oturmutu. Yukarda bahsettiimiz deniz ile
ilgili safahatn, bu dneme aid olduunu ayrca belirtmee lzum olmadn
dnyorum ve bu ifadeden sonra tafsilatna geeceimiz deniz
hareketlerininde 2. Ahmed dnemine aid olduunu tebarz ettirmeye, ayrca
gerek grmyorum.
Tuna filosunun; Mezamorta Paa komutasndaki mhim hizmetlerini yukarda
arz eylemitik, bu filo iyi idare olunduunda muhakkak faydas namtenahi
olabilirdi. (Nitekim; Ali Paa'nn komutan olmasndan hemen sonra filoya Tetel
Kalesinin istirdad grevi verildi. Tuna filosu levendlerine, Meh-med Reis adl
hemdenizci hem de levendlikten yetime idare kudretine hiz bir komuta
ediyordu. Bu filo Belgrad istikametinde hareket ederek yukar doru seyir etmi
ve bahse kaleyi feth iin Avusturya kuvvetlerine saldrm ve sonunda onlar
malup etmi kaleyi de istirdad etmiti. Deviet ricalinin birbirini gemek zere,
yarma iinde olmas, muhakkak devletimizin lehine bir durumdur. Osmanl
slm devleti, bin yldr klc olduu din- islmn mbeirinin, "hayrda
yarnz" tavsiye-i peygamberisine uyduklar takdirde yarn tabiiki lke lehine
neticeler verecei phesizdir fakat bu yana; er'l erife mugayir, yalan, entrika
ve iftira sokmaya alanlar hem ar bir gnahn akbetine kendilerini hazrla-
mallar hem de, bu haksz rekabetin kendilerine aetirecei baarszla mahkm
olmalarn bilmeleri gerekirdi. Ne var-ki; rekabetin bylesine msbet tarafn
tutmak gerekirken, menfiyat tercih yolunu seenler, Tuna Filo komutann padi-
aha askerin disiplinini bozuyor thmetiyle fitlediler. Bunu ileri srenler byle
bir sulamann arln dnmler, ancak Ali Paa'nn byle bir ilem iinde
olmayacan bildikleri bir vakadr. Ne var ki maksat, Ali Paa'nn ykselen
trendini durdurmak olduuna gre doruyu bilmenin ne nemi olabilirdi?
Padiah byle bir sulamayla itham olunan kimseyi savunmak yerine grevi
Mustafa Reis adl birine ihale ediverdi. Avusturya ordular kurmaylar, Tuna
nehrini bir ikml yoluna dntrmek iin daha nceden kararlatrdklar 800
adet, nehir teknesi denen, altlar dz olarak yaplm byke kayklar malzeme
doldurarak Salankamen mevkiine geldiler. Mustafa Reis; bizim askeri
kuvvetlerimize yardm gtrrken bu Avusturya teknelerini grm ve stelik
sava malzemesiyle dolu idi.
Mustafa Reis, grd bu teknelerin zerine ullanmak iin dakika kaybetmedi.
Yapt hcumda br haylisini batrd. Kimini tee drd, bir ounu da esir
ald. Bu yzden birliklerimizin eline geen eitli ihtiyalar karlyacak ikmal
malzemesi okok miktarda idi. 19/austos/1691 'de, yukarlarda anlatmaya
altmz gibi Ordumuzun galibiyet ibresiyle bulutuu esnada, Fzl Mustafa
Paann o mbec-cel alnna isabet eden hin kurun, sadece veziriazam deil,
glmsernekte olan zaferi de, elimizden alp gtrmt. Ordumuz bozulmutu;
bylece Mustafa Reisin getirdii takviye malzemesini verebilecei veya onu
kullanabilecek, bir g ortada grnmyordu.
Reis, gemilerden malzemenin tamammda karamamas-na ramen ziyan
olmasn diye bu malzemeyi Belgrad'a gei gtrmt. Bu geri gtrme ii mi?
Yoksa grevden ald Ali Paa hakknda kanaatini deitirecek bir dnemimi
buldu, bilemiyoruz amma Ali Paay yeniden Tuna Filosu riyasetine tyin
etmiti. Ali Paa; kurulan siyasi entrika sonunda grevden olduu gibi deeri
daha sonra anlaldndan yeniden vazifeye dnmesi dorunun yardmcsnn
Allah (c.c) olduunun bir mislidir. Amma yle frldklar olur ki, fitneye hedef
olan mazlum olarak ahirete bile intikal eder ki, bu da takdir-i hdy ezelidir.
te bu Ali Paa, grevine avdet etmesi sonucunda birliklerimize hem muharip
olarak fiilen yardm edecek hem de ikml hususunda, Tuna'y en istifadeli
ekilde kullanmamz iin ald vazifeleri icra edecekti. Bu arada
Avusturyallarn, Erdel'e daha kestirme yoldan geebilmek iin bir kpr
yaptklarnn haberini aldnda, hemen o tarafa koup, burada biriken dman
saldrsyla perian eyledi ve peinden, dmann yapt kpry ykmak sure-
tiyle, Avusturyann emellerine byk bir darbe vuruken, grevde liyakatini bir
defa daha, ispata muvaffak oldu. Bunun sonucunda da deniz galibiyetlerinin
dolayl olarak, kara savalarna byk yardm saladn da belirtmeden
geemeyeceim. Ama yine de, Ali Paann Eriboz muhafzlna atandn,
Helvac Yusuf Paann 16/ocak/ 1692'de kapdan- deryala getirildiini
gryoruz.
Bu saraydaki bardaklarda ve kurnalarda su grerek yetimi, Helvac Yusuf
Paa, Kaptan paa'ya tahsis edilmi eyalet vergilerinin toplanmasnda, en baarl
tahsildar dense yeri olan, bir kimsedir. O, ne yeni gemiler yapmna ne de le-
vendlerin eitimlerine nem verdi, ha u unutulmamal ki, korsanlarn zerine
gitmeye nem verdi. Bu dnemde birbirinden ayr olarak aza alnmas kabil
olmayan iki kelime vard. Bunun ilki anakkaleboazi, dieri ise Venedik idi.
Bu iki kelimeden biri anldnda, derhal br yannda yer alyordu.
te Helvac Yusuf Paa Paa donanmann banda anak-kaleboazna
geldiinde, kk bir filoyu yollad ve Venedik Donanmasnn hangi sularda
olduunu kefettirdi. Sonra da; ona hi grnmeden, vergileri bu donanmadan
da bahsetmek suretiyle, daha kolayca toplama yolunda kullanmaktan imtina
etmedi. Byle bir kapdanderyann banda olduu donanmay hmayun, lkenin
hangi denizinde, kttan bile olsa sandal yzdrmemizi salayabilir?
Amma i sadece klda olmad, o klcn kabzasn tutan elin miyarnn nemi
olduu insanlk leminin tecrbeli fertlerinin, kabul ettii gereklerdendir. Vergi
toplama tutkusuyla muttasf, Yusuf Paa, Rumeli kylarmzda lkran bakesen
olan, aylak Yorgi adn tayan bir korsann, bilhassa Pira-vete de ahaliye,
byk bir zlm getiren hareket iindeydi ve bu Yorgi'nin be frkateyn'den
kurulu korsan filosu, korsanln devam ettirmekteydi.
Yusuf Paa, firkateyn ile be ektiriden, meydana gelen kk bir deniz
birliinin banda stankyl Mehmed Bey'i vazifelendirdi. Mehmed Bey,
aylak Yorgi'yi bulunca onunla sert bir sava yapt ve ilerinde Yorgi'de olduu
halde, drt gemisini esir alarak Yusuf Paaya getirip teslim etdi.
Morosini'nin; Venedik Do'u olmas sonrasnda, kafasn ilk takt yer, Girid
Adasn almak olmutu. Bunda muvaffak olduu takdirde, Ege ve Dou akdeniz
sularnda Venedik dneminin eski aaasna dnmesini baarm olacakt.
Byie bir karar uygulamann startda, Girid'in, Hanya Kalesi nlerinde Venedik
ile Papa filolarnn yannda, Floransa ve Malta filolarn bir araya getirmek
suretiyle verilmi oldu. Bu start sonunda ilk saldr olarak 1692'de, Hanya kalesi
yanndaki Top limanna asker kararak, burada karaya ayak basan askerleri,
Hanya'ya doru yrye geirdiler. Buna karlkda, deryakaptan'nn stratejik
dnceden mahrum ynetim anlay, istihbaratszlkla ve temkinli olma gibi,
mhim unsurlardan bihaberne, tatbikatl olunca Girid nnde bulunmay akl
edemedii gibi, Venediklilerin Suda limanna sokulmalarna msaade
etmemeside gerekirdi!
Heyhatki heyhat! Hanya kalesinde bu srada binbeyz kiilik bir savunma
askeri bulunuyordu ve bunlarn banda da; Ispanak smail Paa
bulunmaktayd. Kandiya kalesinin muhafzl da, Fndk Mehmed adl bir ztn
elindeydi. En yakn yardm istenecek olan Fndk Mehmed'e haber uuran, Ispa-
nak smail Paa, kapdanderya'ya da haber gndermeyi ihmal etmedi.
Bu haber Helvac Paa'ya ulatnda, yapmas gereken derhal donanmay
hmayunun taarruza urayan yere, en yakn olan gemilerini gndermek olduu
gibi ana donanmay da, lzm gelen tertibat da almak zere tedbirlere tevessl
olunmas cb etmesine ramen, onun yaptysa, vak'ay padiaha bildirmek
oldu. Allah'dan padiah hemen meseleye el koyup, aban Aa komutasnda
ikibin yenieri, malzeme ve mhimmat gndermeyi emrederken, cebecilerden
bin kiiyi topulardanda beyz kiiyi, kapdanderyann gemilerle Girid'e
gtrmesi hakknda emir verdi.
Ayrca Mezamorta Hseyin Paayada, skenderiye limanndan, bin kiilik
sava asker alp Girid Adasna gitmesini de bildirmesi byk bir isabetdi.
Bununda dnda Venediklilerin eteini tututurmak iinde bunlarn Mora
Yarmadasndaki topraklarna, bir kara sava aarak elme hareketi "balatt.
Mora'daki; Venedik topraklar zerine alan, kara savan padiah, Mora
seraskeri Halil Paa ile Eriboz ve Yanya Sancak beyleri Ali Paa'ya verdi. Halil
Paa'nn buradaki savalar bir seri halinde devam ederken, baarl neticeler ver-
di. Ancak; deniz tarihi ile ilgili kaynaklarmzdan olan merhum Bykturu'un,
buradaki savalarn, Girid'deki muharebelere bir faydas olmad, nazariyesi
hakknda da bir ift laf sylemeden geemeyeceiz. Merhum amiral; demekteki;
".. Giridadasndaki; Hanya kalesi muhafzlar, dmanlarnn stn bir teknik
kullanarak oradan buradan kale duvarlarn delmelerine ramen cedlerine yakr
tarzda cesaretle d-tler. Venedik kuvvetlerini yenilgiye urattlar." Biz de
deriz ki; eer padiah; Mora'daki Venedik topraklarna kar bir sava
atrmasayd, Venedikliler btn gleriyle Ada zerine ullanabilirdi. Bunu
nleyen de, Venediklilerin zerine, Mora topraklarnn zerine alm seferdir.
Bu seferin almas, Venedikle ortak hareket eden dier ortaklarda da, bize de
bir sava alabilir dncesi saptamtr. Bylece de Girid'deki saldrlan
birnev'i taciz hareketi olarak kalmtr. Hi deilse bu safhada byle kalmt.
Girid Adasndaki Osmanlnn, saldrlar nleme baars Mora yarmadasndaki
Venedik topraklarnn, beldelerinin, Halil Paann saldrlar sayesinde, Girid
zerindeki Hanya Kalesi cihetine yaplan saldrlarn, arkasnn gelmemesini
temin ettii gibi Venedik senatosu Osmanlnn Mora zerindeki harektnn,
kendi zerinde tevlid ettii znty yeni dolar amiral Franesko Morosiniye,
donanmann bana geip de her iki cephedeki durumu dzeltmesini
istemilerken, 1692 ylnda Tuna nehrindeki Tuna filomuz, Avusturya
cephemize, ikmal yapmaya devam etti. Avusturyallarn; bu srada nehir
zerinde faaliyet gstermemesi, koskoca mevsimi savasz geirmemize by-
lecede bize yaradn syleyebiliriz.
te tarafdan filomuz, kara cephemize bol miktarda asker, cephane ve malzeme
tamakla vakti deerlendirdi. 1693 ve 1694 senelerine dir deniz harekatn
Venedik Do'u Franesko Morosin 25/mays/1693'de donanmasnn bana
geti ve ilk karar da Osmanl tarafnn Girid Adasna ve Mo-raya malzeme
gndermek hususunda denizlerden istifade etmesini menetmeye almak
eklinde verdi. Byle bir grevi anakkaleboaznn giriini tutmak ve Cezayir
beylerbeyliine bal kalyonlarn Osmanl donanmasn takviye etmesine mni
olmak, eklinde dnd ne zaman, garb ocaklar da denen, Cezayir
beylerbeylii kalyon filolar, donanmay- hmayuna itirak etmise Venedik
donanmas Osmanllar karsnda malub olmaktan kurtulamamlard.
Bu hususu; Osmanl devlet adamlar bir trl anlayamamken, Venedik Do'u
Franesko Morosin se, hi hatrndan karmamaktayd. Morosin;
anakkaleboaz nne gelirken, Mora yarmadasndaki Halil Paa ise,
Venedik'e aid kaleleri hemen hemen ele geirmekteydi ki bu yakn tehlike idi.
Savalarda yakn tehlike; nlenmesi ilk husus sayldndan, Amiral Morosin
kurmaylarndan gelen anakkaleye deil, Mora'ya varp oray kurtaralm
teklifini uygulanr buldu hemence, Nidra ve Psara Adalarn elimizden ald ve
peinden de Korent Krfezine dald. Allahdan; Franesko Morosi-ni, 1693 yl
son aylarnda eceliyle lmesi zerine Venedikliler, ayn deerde bir komutan
bulamadklarndan sava dzenlerinde, deiiklik yapmak mecburiyetinde
kaldlar ve yeni seilen Do, Sakz Adasn almak sureti ile zmir'e doru giden
deniz yollarn da kontrol etmek gibi baka bir stratejiyi benimsemiti. Ayrca
Sakz; Girid Adasna sevkedecekleri takviye birlikleri iin Osmanllar
tarafndan, bir eit iskele olmas, Sakz'n, sava stratejisi iinde Venediklilerce
grlmesi yanl br seim saylmazd. in bakacabir ynn de, trihi hakikat
bakmndan ortaya koymakta ne derece dorudur tahkike muhtasa da, merhum
amiral Bykturul, s-tanky, Midilli ve Bozcaada ahalisinin Osmanl
devletinin bu adalara gnderdii muhafz birliklerinin ynetiminden, hi de
honut olmamlard. Sakz halk, teki adalarda ki ahalinin de banda
geliyordu.
Sakz ahalisi; evvel padiaha, temsilciler yollam ve yenierilerin ahaliyi rahat
brakmadklarn evlerini yama et-tiklerini ve de, ailelerine saldrdklarndan
ikyet etmilerdi. Bu ikayetin sonunda da, Osmanl devletine sadk kalacak-
larn bildirmek suretiyle, Sakz Adasnn kendileri tarafndan yni, Sakz
ahalisinin idaresine, braklmasn rica etmilerdi. Osmanl devletine de asla
ihanet etmyeceklerine, namuslar zerine yemin ederek teminat vermilerdi.
Padiah Sultan 2. Ahmed, bu szlere inanm ve yenierileri yava yava Sakz
Adasndan ekmeye balamt. Aslnda da Osmanl muhafz kuvvetlerinin Ada
halkna hibir zulm ve saldr hareketleri olmamt. Ada halk bu byk
iftiray, adadaki savunmay zayflatmak iin yapmlard nitekim savunma
zayfladnda adann Venedikle balantlar kuvvetlenmiti. Sonunda da Ada,
Osmanl Devletinden koparlp, Venedik'e balanmas hususunda senatoda kara
alnmaya kadar gitmiti. Venedik donanmasda 115 para kalyon ve ektiriyle,
8/eyll/1694 gn Sakz Ada'snn nne-geldi.
Gemilerde 20 bin kiiye varan, bir karma birlii bulunmaktayd. Ada muhafz
Hasan Paa; bu byk kuvvete kar savunmay kale de bulunan sadece, 1170
askerle baarmak zorundayd. Bu kuvvetlere; kapdanderyann 2 bin kiilik le-
vend kuvvetleride eklenmi bulunuyordu. Venedikliler karma ilemini 9/eyll
gn balatt. Askerler karaya karken aemilerin toplar kaleyi ok sk bir ate
salvosuna tutmulard. Hasan Paa sadece 350 askerle yapt kar saldr ile
Venediklileri; zor duruma drmt. Bu cesur saldn karsnda Venedikliler
belkide askerlerini gemilere bindirip, Sakz Ada'sndan uzaklaacaklard.
Ancak Adann hristiyan ahalisi, silaha sarlp Osmanllara ihanet etmeleri, Hasan
Paann baary tamamlamasna engel oldu. Hristiyan ahali silaha sarlp vede
eteler kurmu Hasan Paann kuvvetlerini arkadan tehdit etmeye balamt.
Osmanl ailelerini yakalayp gtrmeleri, evlerini yakmalar, kadnlara
saldrmalar, askerimizin kuvvei mneviyesini hayli bozmutu. Venedikliler;
ertesi gnde karaya onbe kadar top kardlar ikaleyi ok yakn mesafeden
tehdit etmeye baladlar. Hristiyan halk, bu arada da yakaladklar ms-
lmanlan, Venediklilere teslim etmilerdi. Yllarca komuluk yaptklarn hi
dnmeden lme at vermilerdi.
Venediklilerin; Sakz Adasn muhasaras sekiz gn srd. Kale iindeki binalar
yklp yakld gibi, kale duvariarnda-da insan kitlelerininde kolayca girip
kabilecekleri byk delikler almt. Byle ar bir durumda bin kadar
Osmanl askeri 20 bin Venedik askeri vede topusuna kar durmak zorunda
kalmt. Venedikli komutan; bu ar durumu bildii iinde son saldrdan evvel
bizimkilere, kaleyi teslim etmelerini teklifetdi. Ada'da srgn olarak yaayan
eski eyhlislm da, teslim olmann yerinde bir hareket olacana dir fetva
verdi. Bylece; Hasan Paa kale'yi, Venediklilere teslim etti. Venedikliler teslim
artlar iindeki madde icab, ada'da-ki Osmanl askerini zmir'e gtrrlerken,
Sakz Adamda tamamen igale muvaffak oldular. Btn bu olup bitenler ce-
reyan etmekteyken, Helvac Yusuf Paa komutasndaki do-nanmay- hmayun,
anakkale ehri nnde demirli oiarak yatmaktayd. Sakz Ada'snmda,
igaiedilmek zere olduu haberini alan, Mezamorta Hseyin Paa'nn
kapdaniderya'ya yapt teklif, donanmann hemen harekta gemesi eklinde
olmutu. Ancak; Helvac Yusuf Paa, cephane noksanl, mretebat eksiklii ve
evendlerin yetersizliini nesrerek, savamann doru olmayacan bu
bakmdan anakkalede kalnmasn emretti. Bar zamanlarn da bile, tam
tekmil ve hazr olarak beklemesi gereken domamay-i hmayunun bizzat kapdan-
deryas tarafndan ileri srlen eksiklikler, bunlar ifade eden ztn bizzat kendi
suu olduunu iddia ve ifade etmemize herhalde kimsenin itiraz yoktur.
Allah'dan Kalyon filosu komutan Mezamorta teklifinde srar etmi ve kapdan-
deryaya yapt bask sonunda donanmann harekete gemesini temin edebilmi
idi. Osmanl donanmasnn Sakz adas zerine yelken atn haber alan
dman 38 kalyon, 4 mavna, 20 kadar da ektiri e donanmamza kar Sakz
adasndan yola ktlar. Helvac Yusuf Paa dman donanmasnn kendisine
doru harekta getiini haber aldnda kendisini Midilli adasna dar atarken,
Kalyon filosunuda zmir'e sevk etdi.
Venedik donanmas; Midilli adasna snm olan Yusuf Paay ska geerek
kendini, Mezamorta Hseyin Paa'nn kalyon filosuna saldrmak bakmndan
hedef semiti. zmir'deki, ngiliz, Hollanda ve Fransz konsoloslar, zmir
nlerinde grdkleri Venedik donanmasnn niyetinden rktler.
nk bu donanmann aaca ate ve saldn, btn dev-jetlerin mallarn da
yok edebileceini dndrmekte idi. Bu korkunun etkisi altnda, konsoloslar
biraraya gelip, Venedik donanma komutanndan, zmir'e askeri harekt
yapmamas hususunda ricada bulundular. Zaten; Venediklilerin byle bir
hareket yapma niyetleri olmad ileri srlebilir. Osmanl kalyon filosunun
zmirden hareket edeceini haber alan dman, demir alm ve zmir
krfezinden uzaklamt. zmirde-ki Osmanl kalyon filosu, zmirden hareket
etdi ve kendisinden ok stn kuvvette olan dmanlarla karlamamak iin,
yapt manevra ile anakkale'ye ricat etdi. Venediklilerin Sakz Adasn
almalar padiah 2. Ahmed'in derin zntlere dmesine yol at gibi, Sakz
Muhafz Hasan Paay; izmirden yanna celbetti. Olan biteni, onun azndan
dinledi, nihayetinde Hasan Paa'y mdafay iyi yapamad iin haps ettirdi. Bu
hususda, amiral merhum Bykturul u mtalaay serdediyor;
Bizde, bu mtehasss denizcinin mtalaasn sahifemize alarak nakletmeyi
uygun bulduk. Halbuki ada'nn dmann eline gemesi, elli yldan beri ihmal
edilen deniz meselelerinin tabii ve ok ac bir sonucuydu. Asl sorumlular
donanmalarn savaa hazrlamay ve savata da idareyi bilemiyen saray kl
vezirlerden seilen deryakapdanlar idi. Bu sorumluluun nedenini, padiah vede
vezirleri vmeyi meslek edinmi trih otoritelerimizin, belirtmemesinde aramak
lzmdr. Osmanl trihi aratrmas yapan ve eserlerini, belgelere gre yazan
yabanc otoritelerin, hem vezir hem de derya kapdanlarnn hem de d politikay
yneten vezirlerin nasl rvetle altklarn ak seik ortaya dkmlerdir.
Helvac Yusuf Paada bunlardan bir tanesiydi. Demekte.
Bu mtalaa hakknda da bir teehd miktar itirazmz olacaktr. nk, prensip
olarak ecnebi yazar izer ve mverrih, yni tarihilerin, tertib yapmayacaklarna
merhum amiralimizin nereden emin olduuna kendim cevap bulamyorum.
Fakat unu da sylemekten kendimi alamyorum: Gnmzde bu kadar geni
imknlarla mcehhez olan rvet tesbit mekanizmalar, bir rveti ispata kfi
gelmezken, Helvac Yusuf Paa da dahil olmak zere nasl bir mekanizma ile al-
dklar rvetin delillerini kffara verebilmiler. Mehul! Bu hususda merhum
amiralimiz; ad geen eserinin 2. cildinin, sahife 196. da 144. 'dip notunda
unlara istinad ettiinide kelimesi kelimesine nakledelim de, merhum amiralin
bu rn-talaasndaki rvetle ilgili beyanlarna medar olan iddiay sizlere de
okuma imkn salayalm: "zellikle Fransz deniz tarihisi Amiral Charriare
1848'yhnda, Pris'de yaymlad <Negotiation de la France dans le Ievant>
(Fransa'nn Douda Yapt Mzakereler) adl kitabnda Osmanl vezirlerine ve
Kapdan-deryalarna verdii hediyelerin gnlk listelerini yaymlamtr. talyan
Profesr CamiIIo Manfron de yaymlad; <tikadsz> adl kitabnda Kral
Franois ile olu Kral 2. Pied'in Osmanl vezirlerini rvete nasl altrdn
iddia eder."
Grld gibi merhum amiralde, dip notun sonunu iddia eder lafzyla
bitirdiine gre bunun bir iddia olduunu, teslim etmi oluyor. Hele amiral
Charrer'in ise hediye lafzn kullanmas gnl isterdi ki, bizim padiah ve
sadrazamlarmzin ve de vzeramzin ecnebilere verdikleri hediyelerin, gnik
listelerini tutsalard. Fakat; hediye de olarak alnsa birinden bir istei karsnda
adil olmak zordur. Ancak hiyanet-i vataniye ve din-i mbine mugayir
davranlarn banda geldiinden rvet iddiasn ciddiye almamak gerekir diye
dnyorum. Sultan 2. Ahmed denizcilikten yetimi bir kapdan-deryanin
donanmay tanzim edeceine, kylarmz salamlatmp savunabileceine inan
tayordu. Msrlolu ibrahim Paa-n,n 13/arahk/1694 trihinde, Sakz Adas
harektna kumandan olarak tyin edilmesi vaziyetin dzelmesine vesile oldu.
Zira donanmay tanzime allrken te tarfadan da, Sakz Adasn geri alma
hazrlklar balatld.
Tunus, Cezayir vede Trablusgarp Beylerbeyliklerine yni qarb ocaklarna, btn
kalyonlarn donanmay- hmuyunu glendirmek iin stanbul'a gnderilmesini
padiah emretti. Msrlolu brahim Paa; Kapdan-derya makamnda durmakta
olan Helvac Yusuf Paann bu makamdan alnmasn padiahdan aka tleb
etti. Sultan 2. Ahmed; kapdan-der-yann kusurlarn bildiinden, bu talebi kabul
etti. Helvac Yu~ suf Paay Midilliye srerken, suistimallerden dolay kabarm
servetini de, msadere yoluyla haziney-i devlete ml et-di.

Kyn Adalar Muharebesi

Sultan 2. Sleyman ve 2. Ahmed dnemi, deniz harektlar, hakkndaki bime

gemeden evvel 2. Ahmed devri iinde, Sakz Adasnn elimizden nasl ktn
anlatmaya almtk. Bu almamzn dier trih kitaplarndan biraz farkl
olarak, gzetilen hususu denizcilikle ilgili vakalar, mmkn mertebe tafsilatl
vermeye almaya gayretimizdir. Denizlerin; milletler hayatndaki ehemmiyeti
hla yeteri kadar biz de idrak olunamamasdrki, bizim u anda aziz vatanmzn
tarafnn denizle evrili olmasn nazar dikkate almamz gerekmektedir. 1695
yl deniz harekt bu hususda ans Osmanl tarafindayd. Donanmada artk
denizcilikten yetimi bir deryakapdan-i ynetimi gtrmekteydi. Msrl-olu
brahim Paa btn komutanlar toplam, Osmanl donanmasnn mevcud
durumuna ilave edilmesi gerekenleri, btn komutanlarn fikrini almak suretiyle
tesbit etmeye almt. Toplantya itirak eden Doramac Mehmed'le Aa-
olu Salih Paa ve Mezamorta Hseyin Paa, pek nemli kimseler olduklar gibi
hayli mhim ifadeler kulandlar.
Bu toplantda oy birliiyle alnan ilk karar, en ksa zamanda dman
donanmasyla bir muharebe yaplmas olmutu. Eer, dman donanmasnn
malubiyeti salanmadka, eme limannda toplanan, Osmanl kara ordusu
savalar da yola karlamazd. Kararlarn iinde dmann ektiri-lerine kar,
bizim ektiriler, dman'n kalyon ve mavnalarna kar bizimkileri, yni
vastalarn biribirine denk denler kullanlacakt. Harektn merkezi olarak
zmir ana s tesbit edildi. Foa yaknlarndaki Durak liman da leri s olarak
kullanlmasna karar alnd. Donanmay hmayun, Durak limanna intikal
ettiinde Venedikliler vaziyetin haberdar olmu, 20 kalyon, 6 mavna, 24
ektiriden mteekkil donanmalarn Sakz Adas istikametine hareket ettirdiler.
Koyuna-dalar civarna gelip demir atan dman donanmas burada akbeti
beklemee balad. Deniz rzgrsz olduundan donanmalar hemen bir sava
yapma imkn bulamadlar. 18 gn birbirleriyle tutuma imkn bulamadlar.
10/ubat/l 695'de Osmanl donanmas Durak limanndan kalkp Karaburun'a
geldi. Ancak, rzgar yine kesildiinden, gemiler Karaburun'da demirlemek
ihtiyacn hissetti. Sava 1 l/ubat/1695 gn oldu. Sabahtan akama kadar
srd. Venedikliler ylmt. Osmanl donanmasnda tek bir ektri-nin
sakatlanmas karsnda, Venedik donanmasnmsa kalyonu ve ektirisi
yanm neticeten sava d kalmt. Venedik donanmas karanlk bastnda
sava brakm, Koyun Adalarnda kk bir limana snmlard. Osmanl do-
nanmasda gerekli tamirlerini yapabilmek iin Eri limanna gitme
mecburiyetini hissetmiti. Trihler bu deniz savan Koyun Adalar Muharebesi
olarak anacakt. Aradan onbir gn getince sonra yni 22/ubat/1695'de Sakz
sava adn alan bir sava yapldki Sakz Adas yeniden Osmanl sancana
kavumu oldu.

2. Ahmed'in ahsiyeti

Padiah 2. Ahmed Sakz'n istirdadn dnya gzyle temaa etmeden ahirete

intikal etti. Tarih, 1106/cemaziyela-hir/20-6/ubat/1695 pazar gnn
gstermekteydi. Ylmaz ztuna bey, 2. Ahmed'in saltanatnn merhum aabeyi
2. Sleyman ile gn gnne ayn sreyi tamamladn beyan etmektedir, bu
srenin, 3 sene, 7 ay ve 14 gn demektedir. Enterasandr.
Vefat ettiklerinde 52 yama pek az bir gn kalmt. smail Hakk (Jzunarl; 2.
Ahmed iin u tanmlamay yapmakta: Kltrl bir kimse olup, 4. Mehmed, 2.
Sleyman hnlara bakarak pek ileri seviyedeydi. Trke, Farisice iirlere dkn
olup, Arabadan da anlard. Bir ka tane Kuran yazd, ehzadeliinde tuttuu
gnlk, Uzunarh tarafndan, bende diye duyurulmutur.
2. Ahmed yanlnda srar etmeyen ndir kimselerdendir. Htt frsatn eide
eder etmez, bunu tashihe ehemmiyet veren bir kimsedir. Kymetli devlet
adamlar bulmakla birlikte d tesirlerle bunlar grevlerinden abuk azlederdi.
Divan toplantlarn asla aksatmaz, haftada drt gn allmasn tekrar meriyete
sokan bu zattr.
Byk amiral Mezamorta (yar i) Hseyin paa, mehur Selim Giray hn
nemli devlet adam olarak, eyh Osman Dede, Mustafa Itri efendi,
mlekczde Recep efendiler musikiinaslar olarak, ir olarak da Nbi tarihi
Mneccimbas; Ahmed Dede, hattat olarak da mehur Hafz Osman' devrin
gzide insanlar olarak gryoruz.
2. Ahmed'in Hanmlar Ve ocuklar

Muazzez Sultan'n olu oian 2. Ahmed hn'n kars, Rbia Sultandr. Rabia
Sultan 1692 senesinde Selim ve brahim ad verilecek olan ikizleri dnya'ya
getirerek, padiah kocasn pek sevindirmi, olmadk zenginlikte hediyelerle, 2.
Ahmed tarafndan taltif olunmutur. Daha sonra Rabia Sultan, Asiye Sultan
dnyaya getirmitir. Bu sultan hanm, ocuk yata vefat etmitir.
Alderson, 2. Ahmed'in elerinden ayeste hanmdan bah-sedersede, ksa dnem
sren padiahl bu hususta pek vesika brakmaya imkn bulamam olacak ki
mekk kalm oluyor.

2. Ahmed'in Sadrazamlar

2. Ahmed hn'n ilk sadrazam Salankamen meydan muharebesinin, muhterem

ehidi Kprlzde Fzl Mustafa pasadr. Onun ehadetinden sonra Arabac Ali
paa 6 ay, 29 gn sren sadaretten sonra infisal etmitir. Metinde bu sadr-
azamdan bahs edilmitir, nc sadrazam Merzifonlu Hac Ali paa olmutur. 1
sene, 1 gn vazifede kalabilmitir.
4. sadrazam ise Bykl Mustafa paadr. 1 seneyi tamamlamaya 12 gn kala
azledilmitir. 5. ve son sadrazam Srmeli Ali paa oldu. 14/mart/l 694de geldii
sadaretten, 2/mays/1695'de, 2. Mustafa'nn ilk sadrazam olarak istifa etmitir.

2. Ahmed'in eyhlislmlar

2. Ahmed hn Osmanl tahtna ktnda, Hocazde Fey-zullah Fevzi efendi

makam- meihatte bir seneden fazladr bulunmaktayd. 1 O/mart/l 692'de az! ve
srgne giden Fey-zullah Feyzi yerine lO/mart/1692'de atalcal Ali efendi,
19/nisan/1692'ye kadar vazifede kald makamn vefat ile boaltt. Feyzullah
Fevzi efendi yeniden makam- meihate nasb olundu. 2 sene 2 ay 3 gn sren
vazifeden sonra yerine Sadreddinzde Mehmed Sdk efendi 22/haziran/1694'de
geldii makam meihatte 2. Ahmed'in son eyhlislm oldu. 6/ubat/l695de
vefat eden 2. Ahmed'den sonra Osmanl tahtna geen 2. Mustafa'ya 1 ay kadar
eyhlislmlk yapt. Sultan 2. Ahmed; byk ceddi Kaanuni Sultan Sley-
man'n trbesinde medfundur. Aabeyi 2. Sleyman'da ayn yerdedir. Sultan 2.
Ahmed devrinin; ecnebi devletlerdeki muasrlar unlard: Almanya'da 1.
Leopold, ngiltere'de kral
3. Giiyom, Papa makamnda 12. nnosan, Rusya'da 1. Petro, Fransa'da 14. Lui.

SULTAN 2. MUSTAFA HAN........................................................................... 2

Padiahn nad!........................................................................................... 2
Clus Bahii Engeli.................................................................................... 2
Tamvar'n mdadna Koulmas................................................................. 3
Mli Sknt Ve Ttn Yasa ...................................................................... 3
Ik Ynl Gayret.......................................................................................... 4
Viyana Mzakerelerine Yol Alyor ........................................................... 4
Deli Petro Ve Kont D Kenski Mlakat ..................................................... 5
Karlofa Antlamas .................................................................................... 5
Diplomatik Rezalet ...................................................................................... 5
Sadrazamn stifas Ve Vefat ..................................................................... 6
Daltaban Mustafa Paa'nn Azli Ve ahadeti ............................................... 6
Rami Paa'nn Sadareti ................................................................................ 7
Edirne Toplants ......................................................................................... 8
Valide Sultan-Padiah Mlakat................................................................... 8
2. Sultan Mustafa'nn Hli ........................................................................... 8
Edirne Olaynn Nedeni ............................................................................... 9
2. Mustafa'nn ahsiyeti............................................................................... 9
2. Mustafa'nn Hanmlar Ve ocuklar ....................................................... 9
Sultan 2. Mustafa'nn Kzlar ..................................................................... 10
Sultan 2. Mustafa'nn Sadrazamlar............................................................ 10
2. Mustafa'nn eyhlislamlar................................................................... 11
 SULTAN 2. MUSTAFA HAN

Babas: IV. Mehmed Han

Annesi: Rbia Gln Sultan
Doum Tarihi: 1664
Vefat Tarihi: 1703
Saltanat Md.: 1695-1703
Trbesi: stanbul'da Yeni Camii Yan Valide Sultan Trbesi.

Sultan 2. Mustafa Sultan 2. Ahmed'in vefat vukubulduunda, merhum padiah

51 yandayd. Bu vefat zerine Osmanl tarihinde ilk defa ve enterasan bir olay
vukubuldu.
31 yanda olan ehzade Mustafa, vefatn duyduu amcasnn yerine taht'a
kmak zere, hi kimseye boyun emeden, bir bildiri beklemeden yaamakta
olduu Edirne Saray veliahd diresinden kp, taht odasna girdi. Tahta
kuruldu. Devletin ileri gelenlerini padiah sfatyla nezdine getirtip, onlardan
hem biat ald hem de lke ilerini mzakereye balad. Bilindii gibi Mustafa
ad hem efendimiz (s.a.v)'in ad olduu gibi seilmi ve sevilmi mnasna gelir.
Memleketin bu kark dneminde mteebbis ve protokola pek nem vermek
istemeyen kiinin tahta kmas acaba hayrl neticeler getirecekmiydi?
2. Mustafa Osmani tahtna getiinde Sultan brahim ocuklarnn dnemi
bitmi oluyor, yine bu padiahn byk olu 4. Mehmed'den olan torunu
vazifeyi stlenmi oluyordu. 2. Mustafa gerek babas 4. Mehmed'den gerekse
amcalar 2. Sleyman, 2. Ahmed'e nazaran ok daha iyi bir tahsil grmt.
Musikiye nem atfeden padiahlarn arasnda mmtaz bir mevkii vardr. Mehur
Hattatlarmzdan Hafz Osman hat dersi vermitir. 2. Mustafa irliide
benimsemi bir kimseydi. Ancak unutulmamas gereken nemli zelliklerinden
birisi babasnn katld seferlerde bulunarak tecrbesini ve grgsn
arttrmt. Padiahn zeletirisi Sadrazam Kmil paa diyork;
"Sultan Mustafa sn Osmanl tahtna clus ediinin 3. gnnde yaymlad bir
hatt hmayunda merhum amucalarnin devri saltanatlarnda devlet gemisinin
ilerinin iyi gitmemi olduunu byk bir teessrle aklad. Bu tarz davran
Osmanl devlet tarihinde aa yukar ilk defa husule gelmektedir. Padiah bu
ac gerei tebarz ettirdikten sonra ilerin yeniden intizam kesbetmesi,
dmanlar zerindeki eski kudret ve otoritesinin salanmas iab ettiini beyan
buyurmutur.
Devlet-i liyye'nin u anda kafasn ezmesi gereken dmann Avusturya
olduunu ileri srerek, Babli'den, kendisinin ordunun banda bizzat
Avusturya zerine yrmesini mi? Veya orduyu Edirne'ye kadar teyi edip,
oradan sevket-mek vazifesini yapmam m istersiniz istizahnda bulundu.
Padiahn bu istizah, yni sorusu, Babli'yi gn uratrd. nk, padiah
kendi tercihini belirtmediinden devlet adamlar zm kolay bulamyordular!
Aslnda yapmalar gereken ne gerekiyorsa onun tavsiye-siydi. Amcalarnn
dnemini ak yreklilikle tahlil ve tenkit etmi, insaftan aynlmaksizn tetkiki
gerekletirmi padiah istiareye nem verdiini gstermiti yoksa yle veya
byle yapacam deseydi, ne lzm gelirdi ki? Neticede padiahn banda
olduu ordu sava kaybederse telafisi adet imknsz olur gr arlk
kazandndan olacak, Sultan Mustafa'nn orduyu Edirne'ye gtrp, serdar-
ekrem-likde verdii sadrazama teslim etmesi eklinde cevap verdiler.

Padiahn nad!

2. Mustafa bu cevaba itibar etmeyeceini beyanla, bizzat ordunun bana

geeceini bildirdi. Yapm olduu istizah ile Bblinin grlerindeki an
tedbirlilii gzlemi oldu. Orduyu kumandasnda gtrme kararn tatbike
koydu. Krm Hn'da ilerinde olduu halde Osmanl topraklarnn her ye-
rine haberciler gndererek sefer hazrlklarnn yaplmasn balatt.
Bilindii gibi 2. Ahmed devrinde Sakz Adas, Venedikli'le-rin eline gemiti.
Merhum 2. Ahmed'in bu ie nekadar zldn hayatn anlattmz esnada
tebarz ettirmitik. Devlet adamlarn, sadrazam ve kaptanlarn ne ar tehdit ve
ikazlara muhatap ettiini nakletmitik.
te imdi Sultan 2. Mustafa'nn tahta knn ilk haftasnda Osmanl
donanmas Sakz Adas aklarnda kar karya bulunduu Venedik
donanmasna ok kanl bir savatan sonra, kahkri bir bozgun yaatt. nk
Venedik gemilerinin ounluunu denizin dibine gndermeye muvaffak
olmulard. Bu hengmede Venedik donanmas kumandan cann zorbel
kurtarabildi. Buna gre Sakz Adas yine sancak- erifin glgesine dhil
olmutu. leride meydana gelecek, ac gnlerden habersiz kaderini yaamaya
kavutu.

Clus Bahii Engeli

Sultan 2. Mustafa btn hazrlklar tamamlam, ordunun banda Macaristan

zerinden Avusturya'y vurmak hesabini yaparken ac bir srprizle kar karya
kald. Yenieriler; clus bahii almadklarn ile srerek kazganlarn(kazan) bir
daha kaldrdlar. Dnn bir sevgili okurlar, aziz milletimizin kymetli
evldlar, btn hazrlklar yapp bitirmisin, d-mann grtlan skmaya
gideceksin, unsurlarn en nemlisi olan asker adeta ben yokum diyor. Askerin
bir nevi tatmini olan clus verilmeden, hele yenieri askeri olursa, bu clus
almayanlar baa gelecekler dnlsn artk.
2. Mustafa dnd ve yapacan yapt. Bu ide; sorumluluk Srmeli Ali Paa
zerinde kald. Dolaysyla Srmeli nce azledildi, arkasndan hayat defterinden,
kayd silindi. Yeni erinin isyanna, seferin aksamasna sebeb olan clusun
bahii, hayatn kaybeden sadrazamn terekesinden yenie-ri'ye dendi.
Osmanl devletinde rical, ok zengin olurdu. Hele sadrazamlar devlet adet ku
style besler, emsalsiz servetin sahibi klmaktayd. Yeterki ilerinde dikkatli,
baari olsundu. Aksi takdirde, hata yapldm, hayat elinden, serveti
ocuklarna ve elerine yetecek kadar verildikten sonra hazineye alnrd.
Genellikle sadnazamlar padiah ailesine damad yapldklarndan servetleri aileye
miras olurdu. Amma yine de eleri ve ocuklar devletin himayesinde, durum-
laryla mtenasip bir hayata kavuturulurlard.
Sultan 2. Mustafa, yenierinin isyann bu ekilde hl eyledikten sonra savan
yollarna dt. Lehistanm yni Polonya'nn bir bandan girip, br bandan
kan Tatar Mni'nin askerleri, Lehlileri doduklarna piman ediyorlard. Maca-
ristan topraklar zerinde; yava yava Avusturya birlikleri ile kar karya
geliniyor, ok kanl savalarn cereyanettii mahede olunuyordu. Bir ok
yerler dmann elinden geri alnd. Baz yerlerde, ilk defa belde-i islm edildi.
Azak kalesini muhasara etmi bulunan Rus askerleri otuzbin l vermelerine
ramen srarla kuatmaya devam ediyorlard. llerin saysnda grlen art,
sonunda Ruslarn malubiyeti kabul edip muhasaray kaldrmasn icab ettirdi.
Yaklaan k, seferin devamna engel tekil edeceinden orduyu muzafferan
stanbul'a gtrmek karar alnd, bylece avrupa topraklarnda satvetimiz bir
daha sergilenmi oldu. Yukarda bahse konu ettiimiz Sakz Adasnn
istirdadnn byk kahraman Mezamorta Hseyin Paadan sz etmeden
gemidik Osmanl donanmasnn ruhu gibiydi o sralarda Mezamorta
amiralimiz. Mezamorta Rumca da yar l demektir. Hseyin Paa'ya lakab
olmas, katlm olduu savalarn birinde o kadar ok yara almki, tabibler
midi kesmi, imnlarndan dolay "Allahdan mid kesilmez" diyerek kendi
hline brakmlard. Ama Cenb- Mevl msaade etmeyince sinein kanadnn
kprdamas bile kabil olmadna gre, ruhsat- ilhi erimeyince Hseyin
paay ecel erbetini imemi buluyoruz. Zaman iinde yaralan da, kuvve-i ma-
neviyeside izn-i ilhiyle afiyet kesbetti. yiletikten sonra dmanlarn karsna
ilk knda onu tanyanlar, "Meza-morta" diye haykrmaktan kendilerini
alamadlar. Bylece Hseyin Paaya bu kelime lkab oldu.

Tamvar'n mdadna Koulmas

Tarihler 1107/1696 yln gsterirken, ilkbahar mevsiminin yzn

gstermesiyle beraber yine avrupa ortalarna doru sefer hazrlklarna giriildi.
lk durak yine Macaristan ovalarnn civan oldu. Osmanl birliklerinin karsna
kan yere! olsun avusturyann olsun birlikleri malup oluyordu. Avusturya
ordusunun byk bir kuvvetle Tamvar kalesini muhasara altna ald haberi
padiahn kulana ulat. 2. Mustafa bizzat kendisi bata olduu halde orduyu
hmayun Tam-var'n istimdadlarna itab etti. Padiah ordusunun zerlerine
gelmekte olduunu renen Avusturyallar Tamvar nndeki kuatmay
kaldrarak Laba nehri cihetine doru ekilme hareketine evirdi. ok gemeden
iki ordu nehir yaknlarnda kar karya geldiler. Daltaban Mustafa Paa, bu
muharebede ok byk fedakrlklar sergiledi. Netice yine asakiri islmn lehine
oldu. Belgrad ve Tamvar uzun bir zaman, dman tasallutuna kapal bir hle
geldi. 1108/rebilevve-lin/1696-eyll'nde ordu Edirne'ye avdet etti Avusturya
zerine alan seferler, ne kadar yz gldrc neticelere douruyorsa, Rusya
zerine alan seferlerde ise tam tamna znt verici haberlerden baka bir ey
gelmiyordu. Osmanl sava starejistleri, Rusya zerine alan seferde Krm
Tat?'-
ryla, Bucak Nogaylarn muharip sfatyla orduda istihda-a dahil etmilerdi. Ne
var ki, bu iki frka arasnda meydana elen ihtilaf, cephede zerine den
vazifeleri yerine getirmeye engel olmaya balamt. Bu hl ise Rus birliklerinin
Azak') yeniden muhasara etmesine, cesaret verdi.
Bu muhasaraya iki ay mukavemet gsterebilen Osmanl askeri, neticede kaleyi
Ruslara terke mecbur oldu.

Mli Sknt Ve Ttn Yasa

eitli cephelerde alan savalar devletin mli dzeninde de bir takm

aksaklklarn zuhuruna sebeb oldu. Kayplar ksa zaman iinde telfi edilmek
istendiinden harcamalar birbiri stne biniyordu. Bu sralarda 2. Mustafa, ttn
ime yasa koyma yoluna gitmiti. 4. Murad gibi sert bir padiahn
nleyemedii ttn ime keyfiyeti, Sultan 2. Mustafa'nn basiretli davran ile
ve gelir getirme vastas olarak kullanmak niyetiyle, bahse konu yasaktan rcu
edildi. Ancak en kalite ttnn kyyesine 60, 2. kaliteye 40, 3. kaliteye de 20
para vergi koymutu. Azak Kalesinin Ruslarn eline getii haberi geldiinde
padiah para meselesiyle megul idi. stanbul, Edirne, zmir ve Erzurum'da
kendi turas ile ssl para darb ettiriyordu. Azak'n skut haberi para ii ile
megul padiah pek zd. Derhal istirdad iin almalarn balatlmasn
emretti. ok ksa zamanda Azak boazna istihkmlar yaptrld. te yandan
gerek Karadeniz, gerekse Akdeniz donanmas ve ince donanma da denen Tuna
donanmas yepyeni gemilerle takviye edildi.
Sultan 2. Mustafa'y 1108/1697'senesinde yine ordusunun banda Belgrad'a
gelmi gryoruz. Sadrazam Elmas Men- Paa, Sofya da bir gece ryasnda,
ehid sadrazam
Fzl Mustafa Paay grr. Byk ehid, Elmas Paa'ya kendi elleriyle erbet
sunar. Uyandnda sadnazam bu ryay kendisinin ehidler kervanna katlaca
yolunda yorumlar. Padiahn bakanlnda toplanan divan ne yapacaklarn
karargir etmek iin eitli fikirler serdeder-ken, bu arada imdiye kadar
kendilerine sert ve yksek sesle hitab etmeyi meslek etmi bulunan sadrazam
Elmas Pa-a'ya kar ittifak etmiler kendisini bir hataya sevkettirip, azlini
salamak niyeti tayorlard.
Ancak Belgrad muhafz olan Amcazade Hseyin Paa bu ittifakta yer almam,
halisane ve tarafsz olarak sz ald. V-zerann serd ettii grlerde sabet
olmadn, Avusturya ordusunun vurulmasn ve bunun neticesinin ne
olabileceini, ortaya serdikten sonra, Tuna Nehrini ap, Tis ay yaknlarnda
bulunan bataklklarda askerimizi perian etmektense, Sava nehrinin geilip,
Peter Varadin ehrinin muhasarasn teklif etti. Bilindii gibi Peter Varadin
savanda Kprlzde Fzl Mustafa Paa ehid olmutu. Ryada ehid
sadrazam elinden erbet ien Elmas Mehmed Paa, grd ryaya ramen
Amcazde'nin teklifini destekleme yoluna gitti. Ne var ki; aralarnda ittifak
kurmu olanlarn reyleri bu teklifi redde kfi geldi. Neticeten orduyu hmayun,
Zanta civarnda Nis nehri sahilinde Prens Ojen kumandasndaki Avusturya
ordusunun zerine dverdi. Eyvah ki eyvah yle ac bir felkete duar oldu ki,
bugn dahi zlnse yeridir. Sadrazamn ryas gerekleiyor, ahadetin erbeti
n ediliyordu. Sadrazama kar ittifak etmi bulunan, vezirlerin ok byk
ksm da hayatlarn kaybediyordu. Sadrazamn zerinde bulunan mhr
hmayun bile dmann eline geti. Arlklarmz, silahlarmz ve
cephanemizin dman eline gemesi apayr bir znt kayna idi. imizdeki
bir ka hin yznden bizi yakarmsn Allah'm, denen vaziyet tecelli etmiti
Padiah 2. Mustafa ban nne emi Tamvar yoluna dt esnada
Amcazade Hseyin Paa'y makam- adarete tyin ediyordu. Bu arada sava
alannda ehadet erbetini imi sadrazamlarn adn sayp bir fatiha gnderelim.
Sultan 2. Bayezid'in sadrazam Ali Paa, Yavuz Sultan Se-lim'in Sinan Paas, 4.
Murad'in Tayyar Paas, 4. Meh-med'in Kprlzde Fzl Mustafa Paas ve 2.
Mustafa'nn Elmas Mehmed Paas ile, bir elin parmaklan kadar ehid sadnazam
verilmi oluyordu. Ruhlarna fatiha.

Ik Ynl Gayret

Sultan 2. Mustafa gelmi olduu Tamvar'da bir mddet dinlendi. Akabinde

Edirne'ye geldi. Oradan da stanbul mekn tutuldu. K mddetince devlet
siyasetinde hummal faaliyetlerin yapla geldii gzlendi. Bir taraftan btn
hazrlklar heran sava olacakm gibi harp hazrlklar yapld. Bu gayretler
aslnda sulh iinde yaamann icab ettirdii haldi. nk sava gcn
ykseltmi lkelerin sulh iinde yaamalar hakkdr prensibi burada kendini
gsteren bir hakikattir. Atalarmz dima "sterisen sulh-u salah, hazrol cenge"
buyurmulardr. Her neyse bu srada Sultan 2. Mustafa'nn has maviri olmasn
beceren Tatar Hn', ngiliz elisinin avucunun iine dme grnts
vermekteydi. Sadrazam Amcazade Hseyin Paa Merzifonlu Hac Ali Paa'nn
drt yl evvel yapm olduu almalar tahattur etti. Pajet ile yaplacak
mnakaa ve mnazara neticesinde yrrle koyabilme imkn bulabilirlerdi.
Bu proje iinde sadrazam bata olduu halde Tatar Hn', eyhlislm, Rumeli
ve Anadolu Kazaskerleri, Yenieri Aas, Reis l Kttap (hariciye nzr)bir
araya gelip bu dnceyi derinliine konutular. ok gemedi imdiye kadar
olmayan bir ey gerekleti. Sultan 2. Mustafa, kendi elleriyle yazd bir
mektubu ngiltere kralna ulatrlmak zere verdi. Sadrazam Paa'da sefir
Pajet'e hitab eden bir yazyla birlikte padiahn, ngiltere kralna hitab eden
mektubunu teslim etti. Sefir Pajet'in bu yazlan aldktan sonra eteklerinin zil
aldn beyana her halde lzum yoktur. Amcazade Hseyin Paa devlet
hizmetinde, eitli makam ve badireleri grm, tecrbeli bir devlet adam idi.
Kprlzde Fazl Ahmed Paann bizzat savat, San Gotar meydan
muharebesinde bulunduu gibi Salankamen savanda da orduda mevcutlar
arasndayd. lerin btn safahatna vakft. San Gotar'n husule gelmesinden bu
yana yaplan savalarn says ondrd buluyor ve dokuz tanesini Avusturya
kazanmt. Bu savalarn temadisi dmann taa skp'e kadar inmesi demekti.
Sadrazam skb'e gelii durdurmak iin, sulh devresinin bize kazandraca
zamana ve kuvvete iddetli ihtiyacn farkndayd. Fakat Sultan 2. Mustafa;
Venediklilerin bu ie daldklarn grnce midesi bulundu, sulh itiyak hevesi
olmaktan kt. yine orduya kalmt. 20/zilhicce/l 109-31/mayis/1698'pazar
gn Edirne'ye doru yola ktlar.

Viyana Mzakerelerine Yol Alyor

Bu srada da ngiliz sefaret baktibi, Sultan Mustafa'nn kaleme ald samimi

mektubunu ngiltere kralna onun da ricalaryfa Avusturya imparatoruna
mektuplar verildi. mparator otorite sahipleriyle yapt bir dizi mzakere
neticesinde herkesin ele geirdii topraklar kendilerinde kalmak artyla
yaplacak sulhun Rusya'y da kapsamna almas icab ettiini ileriye srd.
Neticeten bar grmelerine oturuldu. Bizden Reisl Kttap Rami Efendi ile
Mavro Kordato bey Avusturya imparatorunun teklif ve organize ettirdii sulh
mzakerelerinde bulunma vazifesiyle Viyana'ya gittiler. Osmanl devleti mu-
rahhaslarndan Msy Kordato zerinde anlalacak sulhun Rusya'y da iine
almasna, devlet-i liyye'nin her hangi bir i'tiraz olmadn beyan etti. Ruslar,
Venedikliler, Lehistan ve arac devletlere de bu aklama tebli olundu. ar Deli
Pet-ro'yu hemen Viyana'ya komu gryoruz. Komaklada iktifa etmiyerek
hemende artlarn sralamaya koyulur.
Birinci art eline gemi topraklar vermeyeceini beyan eder ki, bu teklif
Avusturya imparatorunun, konferansn toplanmasna medar olan szlerine tam
manasyla denk dmektedir. Bundan karlacak hkm. Rusya ve Avusturya
politik anlay ak yahutta gizli bir ittifaktr eklinde olursa akla pek ters
dmez. Deli Petro artlarn bildirmeye devam ediyordu: mesel ele
geiremedii Ker Kalesinin kendisine verilmesini, kabul edilmedii takdirde
derhal Osmanl devleti aleyhinde bir ittifak kuracan bildirdi.
Avusturya imparatoru Leopold, Ker kalesi zerinde srarda bulunabileceklerini,
ancak bir ittifak iin ancak kongrenin toplanmasndan sonra karar alnabilir
demek suretiyle Deli Petroya bir fren olmutu.

Deli Petro Ve Kont D Kenski Mlakat

Konferansda ikili temaslar esnasnda Rus ar 7. Pet-ro(Deli), Avusturya

bavekili Kont D Kenski ile babaa bir mlakat yapar. Bu mlakat esnasnda,
Petro'nun Avusturyal Kont'a tevcih ettii "hangi devletler sulhun yaplmasn
istiyor" eklindeki bir sualine: "Roma, spanya, ngiltere, Fle-menk zetle btn
hristiyanlik lemi bu sulhun taraftar" cevabn aldnda u mtalaay ileri srer:
"Felemenk ve ngiltere'nin szlerine inanmamay semelisiniz. Onlar kendi
menfaatlerini dnrler. Dostlarnn menfaatlerini ise asla kaale almazlar."
Hakikaten deerli okuyucularm, dnya diplomasi tarihinde nglizlerin takiple
musir olduu stareteji; aada sunacamz bir darb- meseli dourmutur.
"ngiliz devletinin dost ve dman yoktur. Sadece menfaatleri vardr."

Karlofa Antlamas

Rus an Deli Petro'nun syledii szlerden sonra arac ve-de ittifak etmi
devletler ve ilerinde Ruslar olduu halde ikier murahhas tyin etmiler,
Karlovi ehrinde itima ettiler. Yetmiiki gn sren mzakereler sonunda
yirmibe sene geerli olmas ve daha evvelde yaplm antlamalarnda y-
rrlkte olmas artyla mehur Karlofa muahedesi imzalanarak gerekleti
yalnz Rusya bu antlamann dnda braklmt, Rusya ile Osmanl devletleri
kendi aralarnda bir sulh akdetmek iin lzumu grlen iki senelik bir mtareke
mukavelesi imzaladlar.
Bu sralarda Feyzullah Efendi makam- meihata gelmi olduu gibi,
oullarndan birini kendine halef, 2. ve 3. olunu Kazaskerliklere, 4. mahdumu
ise Hoca olarak tyin ettirmitir. Bunlarn yaplmasnda isabet olup olmad,
olayiarn inkif esnasnda kendini bize hatrlatacaktr. Yalnz unu ha-
trlatmakta fayda umulurki, bahse konu makamlar, cidden ulema takmnn eline
gemesi gereken makamlardr. Byle yksek makamlarn ayn dneme denk
den zaman dilimi iinde tek bir ailenin fertlerinin elinde olmas iin iine had-
dinden fazla iltimas kokusu girdii intiban hissetirmektedir.
Karlofa antlamas mucibince, sulh antlamas imzalanan devletlerle karlkl
olarak elilik mnasebetlerinin ihdas karar altna alnmt ve gerekletirildi.
Rusya elisi de bylece stanbul'a geldi. Mtareke mddeti iinde yaplan mza-
kereler esnasnda karlalan zorluklar aldnda, ortaya kan taslak pek ar
artlar tamaktayd. Devlet-i liyye beenilmesi mmkn olmayan bu ar
artlan hvi antlamay eitli bahaneler ileri srerek yokua srmeye balad.
Ancak bunda alt ay sren bir tehir gerekletirebildi. nk, Tatar Hn',
gnderdii bir haberde Azak havalisinde, yzbin Rus askerinin toplanm
bulunduunu duyuruyordu. Tarihler 1112/1700 senesini gsterdiinde Osmanl-
Rus murahhaslar arasnda 16 maddelik anlama imzaland ve teati edildi. Ancak
bu antlamay Avusturya Polonya ve Venedik devletleriyle, 1110/receb/26-
1699/ocak/28. aramba gn yaplm Karlofa antlamasyla,
kantirmamahdr.
Yukarda kaydettiimiz gibi, Rusya-Osmanl antlamasn temin iin Karlofa
antlamas haricinde, ayn trihte, M. 1700 senesinde yapldn beyan
ettiimiz, antlamaya yol aan mtareke mukavelesinin imzas atlmt Karlofa
antlamas yapldnda.
Diplomatik Rezalet

Fransa; kendince malum sebeblerden; Osmanl nezdinde-ki bykelisini geri

ekmi, yerine Feryol adl bir diplomatn yollamt. Feryol stanbul'a
duhulnden az sonra sadrazam paa ile grmeye muvaffak olmutu. Aradan
bir ka gn gemitiki, Fransa kralnn hediyelerini Sultan 2. Mustafa'ya takdim
etmek zere padiahn huzuruna davet edildi. Saraya gelen eliyi mutad
merasimle karladlar. Bu arada kendisine huzura k hakknda bilgiler
veriliyor, bir taraftan da kendisine hediye olunan srmal kaftan giydiriliyordu.
Huzura doru yrmee balyan Eli Feryol'un belinde, bir kl sallandn
son anda farkeden avuba, eliyi durdurdu. Vaziyeti mabeyncilere bildirdi.
Mabeynciler, aksakl bat ercman Mavro Kordatoya bildirdiler. Batercman
son derece nzik ve netlikte hi ama hi kimsenin padiahn huzuruna klla
giremeyeceini bu bakmdan klcn karlmas icab ettiini beyan etti. Eli
Feryol bu szlerin doru olmadn daha nceki elinin huzura klla girmi
olduunu bu bakmdan kendisinin byle girmedii takdirde kariyerinin
sarslacan ileri srd. Tabii nceki elinin byle klla huzura muzura girdii
yoktu. Bu Feryol'un politik skandala duyduu ihtiyatan dolay are olarak
uydurduu, bir yalandan ibaretti. Sadrazam Amcazade Feryol ile grt.
Kimsenin silahl olarak huzura kmadn, bundan byle de kamayacan
anlatt. Feryoi ise, bara ara itirazlar etmekteydi. Bu srada mabeynciler
koltuklam olduklar Fransz elinin klcna el attklarnda Feryol silkindi ve
mabeyncile-rin elinden syrld: "bunu kralmdan baka kimse belimden alamaz"
diye feryad etti ve kaftan karrken, yanndaki refakatilerine kaftanlarn
karmalarn sesledi. Bir yandan da "Ya byle girerim, ya da hi girmem"
diyerek yrd ve elilie gitmek zere saraydan kt. Ertesi gn, Fransa by-
keliliine Feryol'un getirmi olduu hediyeler iade olundu.
Bahse konu sefir Feryol alt ay sonra gnn birinde Boa-ziinde, Padiah
kayna ait renge boyanm, ve tefrii yine padiaha tahsis olunmu ekilde,
yaplm bir kaykla seyr-i sefine (sandal gezisi) km olduu grld.
Denizin dibini boylamak istemiyorsa derhal karaya kmas, gezme dilein-,
deyse dier eliler gibi yapmas tenbih olundu. in hazin taraf da mslman
olan krekiler ikiyz denek yemeye duar edildiler.
Fransa B. elisi Feryol, bu olaydan sonra on sene daha Osmanl nezdinde Fransa
elisi olarak durdu. Fakat bir kere dahi huzuru padiahiye kmaya nail olamad.
Ayrca devleti liye eliyi Fransa devletine ikyete tenezzl dahi etmedi.
Halbuki ngiltere bykelisi Lord Pajet olsun, gereksede Sir Ston olsun icab
eden kaideye riayetle her zaman iyi kabule muhatap oldular. Htt Padiah
efendimiz bir keresin de Sir Ston'a hftab ederek iltifatta bulundular.

Sadrazamn stifas Ve Vefat

Amcazade Hseyin Paa lkenin btn ilerine el atm, el att her ii de slah
etmeye muvaffak olmaktayd. Msr ve Arab yarmadasnda husule gelen,
karklklar dizginlemeye muvaffak oldu.
Ne var ki; padiahla beraber Edirne'de bulunduu esnada rahatszland. Salk
durumunun lke ilerini gtremeyecek kadar vahim duruma geldiini hisseden
Amcazade Hseyin Paay btn hrslardan tecerrt ederek, istifa karar ald ve
bu kararn istifasn sunmakla gerekletirdi. Padiah istifay zntyle kabul
etti. Ancak sadrazamnn hafta sonra vuku bulacak vefatndan tabii
habersizdi. Tarihler bu srad.? 1114/1702 senesini gsteriyordu.
Sadaret mhr Daltaban Mustafa Paa'ya tevcih olundu. Srp asll olan Daltaban
Mustafa Paa, islmiyeti samimiyetle kabullenebilmi zevattandr. Kahraman,
cesur ve dirayet sahibi nevarki tahsili yokdu. Daltaban Mustafa Paa sadaretinde
sudur eden ilk emir mslim ve gayri mslimlerin birbirinden farkl giyinmelerini
emretmesi ve bu hususta bir talimat yaynlamas oldu. Bu talimata nazaran,
hristiyan ve ya-hudiler dinlerinin gereine aykr olmayan giyime davet edildi.
slm kadnlarna ise, geni elbise ve kaln yamak kullanmalarn emretti. Bu
emire aykr harekette srar eden Venedik elilii batercman dayakla
cezalandrld. Daltaban Mustafa Paa'ya mhr hmayun'un verilmesinde
eyhlislm Feyzullah Efendi'nin katks olduysada, sadrazam paann yksek
karakteri esen rzgra gre yelken aan cinsten olmadndan sadrazam ve
eyhlislm arasnda burudet husule geldi.
eyhlislm Daltaban Mustafa Paay azlettirip, reisi kt-tab' sadnazam
nasbettirme almalarna girimiti. Kpr-lzde Abdullah Paa bu srada
sadaret kaymakaml vazifesinde idi. Sadnazam uurlu bir moskof dmanyd.
Oniar yeryznden silip yok etmek en samimi dnceleri arasnda nemli bir
yer tutuyordu. Ancak akl, Ruslarla savan zaman deil icab eden tedbirleri al
demekteydi. Daltaban Mustafa Paa da bu akln tavsiyesini yerine getirmekte,
Rus hu-dudlanna dnk almalar yapmakta, buralarda kuvvetli istihkmlar
kurdurmaktayd.

Daltaban Mustafa Paa'nn Azli Ve ahadeti

Sadrazam Mustafa paa Rus hududunda bir takm hazrlklarn yrtme

srasnda, Devlet Giray Hn'dan gelen bir haber devlet adamlarnn
heyecanlanmasna yol at. Haber uydu: Ruslar saldrlabilecek blgelere
kuvvet yyordu. Rus elisi derhal Bbliye mlakata davet edildi. Tabiatyla
bykeli, devletinin asla byle bir niyet tamadn beyan ettikten sonra
devletinin Potka] Kazaklarn itaat altnda bulundurma gayreti gtmektedir.
Ayrca Azak Denizinde bulunan 12 para gemisini Osmanl devletine satma
teklifi getirdiini de ilve etti. Bu cevap, haberi veren Devlet Giray'n kafasnda
patlad. Baz entrikalar eviriyor thmetiyle Hn'Iktan azledildi. Yerinede
ihtiyar Selim Giray Hn nasbe-dildi.
Devlet Giray ise yaplann yanl olduunu ileri srerek itirazn byltp, isyan
mertebesine getirdi. Bu vaziyet karsnda zerine asker yollanmas karar zuhur
etti. Sadrazamn konumalarndan ahali, Avusturya, Rusya zerine sefer yap-
lyor hkmn karmaktayd. eyhlislm ise padiah, veziriazam aleyhine
bilgilendirmekte idi. "Veziriazam, sizden farkl politika takip etmek istediinden
zehirletmek dncesinde olduunu, bu adam mhr hmayun sahibi olduka
Krm'n karklktan kurtulamayacan ifade ediyor ve -hid olarak da, Rami
Efendi ile Mavro Kordato beyi gsteriyordu. ftira ve ehadet tamamlannca
Daltaban Mustafa Paann azli gerekleti, gn sonrada hayatna son verildi.
Byle Rus dman bir ztn harcanmas zerinde bir nebze olsada durmak
gerekir diye dnyorum. Byle bir ztn yok edilmesinin verdii gnah,
eyhlislm efendinin nasl deyebilecei zerinde kafa yormaktansa, byle
makamlara gelenlerin baarlar dine uygun hareket etmelerinden, ktlkleri
ise, nefs ve dinin yasaklad hususlara nem vermemelerine balamak
gerekiyor. Baz msterikler ve bdinler, eyhlislmlk messesesini, byle
ndir uygulamalar yznden, hrpalamay adet edinmilerdir. Halbuki kendileri
de bu yanl davrann mensub olunan dinden deil, ahsi kusurun olduunu
bile bile, yklenmeye devam ederler. Rami Paa sadaret makamna oturdu.
Devlet Giray ise, sadrazam deitiren Osmanl karsnda mcadeleyi brakp,
Kuban taraflarna ekilmesi burada topluca yaayan, erkeslere iltica etmesi,
sanki Daltaban Mustafa Paa'nn yokluunda mcadeleye devama imkn
bulmayacan dnd, noktai nazarna srklyor bizi. Dorusunu Allah
(c.c) bilir.
Aslnda tarihi vakalarn zerine gidilirken, tek dorudan ziyade eitli ihtimller
hesabn yapmak doru bir davran saylr, ancak emin olunmayan meselelerde
kesin hkm, Cenb- Mevl'ya terk etmek en dorusudur. Devlet Giray'n
erkeslere snmasnn akabinde Krm'da Selim Giray'a, muhalefet edecek
kimse kalmadndan, eyhlislm Fey-zullah efendinin dedii gibi karklklar
hakikaten duruldu.

Rami Paa'nn Sadareti

Son zamanlarda Karadeniz tarafnda Ruslarn yapt faaliyetlere bakarak olucak

herhalde Grcistan; Osmanl devletine demekle ykml olduu vergileri
tediye etmez olmutu. Sadrazam ilk ii olarak bu lke zerine asker sevk eder-
ken grmekteyiz ayrca da, btn dikkatini memleketin dahili ilerini tanzime
teksif ettiini gryoruz. Devletin tahsil edemedii gelirleri toplama
hususundaki gayreti pek isabetliydi. Rami Paa'y idari ilerde gsterdii
baary, askerlik mesleinden anlamad iin cihet-i askeriyeye nzm roln
beceremedi.
Tarih-i Siyasiyye "yazan Kmil Paa mezkr eserinde aynen unlar ifade
etmekte: ". Askerlikten bibehre olmasna mebni mlkiye ksm lehinde ve
askeriye takm ise, mahareti askeriyesi olan, Daltaban Mustafa Paa'nn azli ve
katlinde, zimedhal olduu vesilesiyle sadr marileyhin aleyhinde
olduundan... "Meslek-i celile-i askeriyeden pek haberdar olmayan Rami Paa
askerlerin hazrlamakta olduu isyan sezemedi," yleki: Sadrazamn vazifeyi
yklenmesinin ardndan Grcistan'a asker evkini gerekletirdiini yazmtk,
ite sevkedilen askerin pekde ar davrandn gryoruz. Bu yavaln gizli
tahkikat yaplrken, apak ekilde de sebeb soruldu. Birikmi maalardan
bahsedildii grld. Hatta isyana varabileceini de im yoluyla belirttiler.
Hemen birikmi maalarn denecei vaad edildii gibi, ikramiye tahakkuk
ettirilecei de bildirildi. Fakat isyanda ittifak etmi yedi ocak askeri,
sylenenleri kaale almayarak Et meydannda tekbir getirerek dolamaya
baladlar. Yedi ocak asken denen guruplarn isimleri unlard:
1-Yenieri. 2-Sipahi. 3-Silahdar. 4-Topu. 5-Top arabac. 6-Cebeci. 7-Bostanc.
Bu guruba isiz, gsz takm da iltedince byk bir kalabalk meydana gelmi
oldu. Esna-tecrbesi, iin dal-budak saracan anlamasn getirdi, halde
yaplacak i, ykte hafif pahada ar mallan yanna dkkan kapatp, olaylarn
sonunu beklemek gerektiinde karar kldrd.
Sekbanba, yenierinin sadakatten hilaf etmeyen gurubunu yanna alarak saray
korumaya kotuu grld. syanclar sadaret kaimakam Kprlzde
Abdullah Paa'nn, saray yavrusu konan kuatm olarak gryoruz. Halbuki,
Abdullah Paa, sarayda idi. Bu haber ksa zamanda Konan nnde toplanm
isyanclara ulat. Konan nnde asilerin tecavzkr tarz da tezahratlar
grld. Bu srada konan i tarafndan atlan bir el silah Cebeci askerlerinden
birinin lmne sebeb oldu. syann iddeti her an artmaa bala mt. Saray
korumaya komu bulunan Sekbanba ne hikmetse hapse konurken,
eyhlislm Feyzullah efendinin damad stanbul Kad's Seyyid Mehmed efendi
de ayn muameleye, yni Sekbanba gibi habsedilmiti. Hem isyanc hem de
sancak- erifi istemeleri ise pek artc idi. Tabii maksatlar, Osmanl insannn
dima nnde hrmetle eildiini bildiimiz sanca Neb'nin, diktikleri isyan
bayrann yanna dikerek ahalinin kendilerinin emellerine ortak olmasn
temine matufdu. Sarayda itaat sahibi Bostanclar, Eyyb-sultan Hazretlerinin
trbesinde muhafaza olunan sancak- erifi kimseye sezdirmeden saraya
ardlarsada, nasl haber aldklar mehul olan isyanclar sanca erifi saraydan
zorla getirtip, kendilerinin isyan bayrann yanna diktiler. te yandan; stanbul
Kad'sina tazyikte bulunularak ulemann 1 en gelenlerinin, kendi taraflarn
tutmas ve toplanmasnn Gerektiini ihtar ettiler. Halkn mcbir ihtiyac olan,
frn, ka-aP ve manav gibi dkknlar dnda dier esnafn kapal ol-asn temin
iin mnadileri barttlar. Byle yapmalarnnda sebebi hem yamay imknsz
hle klmak hem de esnaf malnn dncesiyle babaa brakmakt.
syana kalkm bulunan gruh, yenieri aalna alk Ahmed adl birini
setiler. Bu seimle ihtill kendisine merkezi idare yeri ve otorite temin etmi
oluyordu. Buna bal olarak da, ihtill nisbeten muntazam ve bir hiyerari
bulmu oluyordu. Orta Camii (ehzadeba Camii) de ulema ve ihtill ileri
gelenleri toplandlar. Yeri gelmiken sk sk vukubul-makta olan isyan ve
ihtilllerde Orta Camii diye bir ifade yer almaktadr. Bunu Mimar Sinan'n
Sarahane bandaki raklk eseri olarak adlandrd ehzadeba Camiine
(orta cami) denilmektedir. Yine baz tarihiler, bahse konu ihtill ve isyanlarda
toplanma yeri olarak belirtilen orta cami beyannn, ehzadeba deil, yenieri
klalarnn baz ortalarnn iinde yer alan mescidlere orta camii dendii ifade
edilmek-teysede, bir ok vakada toplanlan yerin sadece, orta cami ifadesiyle
geitirilmedii neresi olduu da belirtilmi olduundan belki, ok az istisna ile
orta camii tbiri, ehzadeba Camii'ne ait olduu grn muhafaza etmek
istiyoruz. te bu camide yaplan; ihtill ekibi ve ulema arasndaki itimada
sudur eden karar, eyhlislm Feyzullah efendi ve oullarnn derhal azli,
padiahn ise bulunduu Edirne'den Dersa-adete dnmesini taleb eden bir
mektup kaleme alnmas oldu, ulemadan be kii, yedi ocak askerinden, ikier
kii olmak zere ondokuz kiilik bir heyet, bu gnk deyime uygun olarak bir
ltimatom da, denebilecek mektubu Edirne'de bulunan padiaha tebli iin yola
karld.

Edirne Toplants

stanbul'da vcuda gelen harektn her bir ann takip etmekte olan Edirne,
eyhlislm konanda bir toplantya a-hid oldu. Burada tezekkr ettirilen
karar, ltimatomu getirecek heyet derhal tevkif olunacak eklindeydi. Kul
Khyasnn bana geirilen yz kiilik mfreze gnderilmiti. Hemen ertesi
gn sadrazam Rm paann konanda yaplan itimada Kul Khyas zerine
ald vazifeyi yerine getiremezse ne yaplmas lzm gelecei hususunda bir
mzakere aldysa, bu soruya cevap verebilecek kratta kimse toplant da mev-
cudiyeti olmadndan netice hasl olmad ve bikarar olarak dald.
Buna karlk toplantlar tertip edip ne yapacaz diye kafa patlatanlar, Kul
Khyasnn vazifesini bihakkn pek gzelce yerine getirdiini, gelenleride taht
tevkife -aldn da henz renememilerdi.

Valide Sultan-Padiah Mlakat

Padiah validelerinin; memleket ahvalini adm adm ve her antkip ettii bir
vakadr. Bu takip sadece taht korumak olmayp, her anne gibi evldn koruma
refleksinin neticesin-dendir Sultan Mustafa'nn annesi, Gln Valide Sultan bu
reflekslerle mcehhez bir anne olarak padiah olunun yanna kotu. zn
zaman rakipsiz bir padiah hanm olarak yaad hayatn kendisine
kazandrd tecrbi bilgileri aktarma yolunu tuttu. Diyordu ki;
"Asakir, stanbul yolu zerinde birikmi, neredeyse buraya gelirler. Siz daha
nce davrann eyhlislm ve oullarn azledin. CImulurki teskin olurlar.
"Diyerek tavsiyede bulundu eyhlislm ve oullan azledilip, Erzurum'a
srgne gnderildi. Kul Khyasnn tevkif ettii heyetin serbest braklp
Edirne'ye gelmelerine msaade olunduuna dir ferman karld. Makam-
meihata Yamakzde; bir irade-i seniyye ile, tyin edildiysede, Yamakzde
zr beyan etti. htillciler ise kendilerine msbet davranan ve istediklerini ifaya
gayret ederek kendini sevdirmi olan Bursal mm Mehmed efendiyi istemekte
idiler. Padiah bu istee kapal kalmad, Mehmed efendiyi ifta makamna
getirmekte tereddt etmedi. Bu srada hatadanm? Yoksa isyanclar deneme
teebbsm saylr pek bilinmez bir davran sergiledi Sultan 2. Mustafa.
Bilindii gibi Kul Khyasnn tevkif ettii daha sonra padi-ah'n fermanyla,
serbest kalan heyetin hmil olduu mek-tupda, padiahn stanbul'a dnmesi
taleb edilmekteydi. Buna ramen taleplerin byk bir blmn yerine getiren
padiah, dnme talebine cevap olarak bir mddet daha Edirne'de kalmaya devam
edeceini bildirdi. Bir gre gre; padiah bu davranyla, ortal iskandil
ediyordu. Dier bir gre gre de, padiah isyanclarn isteine gremi hareket
etsin sorusu, evet. Gerekirsede isteklere uygun hareket icab eder, nk bu bir
frtnadr. nemli olan zamana meseleyi yayabilmektir vede frtnay skunet
sahiline ekebilmektir. Bunun temininden sonra milletimize ml olmu pek
gzel bir deyi vardr! Siz bu deyii neresinden alrsanz aln ben buraya
yazyorum: "Elmi yaman? Bey mi yaman?"

2. Sultan Mustafa'nn Hli

Padiah, stanbul'a gnderdii mektupla akbetini dene-mitiki netice olumsuz

kmt. nk; bir mddet daha Edirne'de kalacam cevab, isyanclarn
aklna biz de bu padiah tahtndan edelim dncesine varmalarna yarad. s-
tanbul taraf hl meselesini gerekletirmek iin stanbulun irndi Londra asfalt
zerinde, Osmaniye hizasndaki rpc ayrnda altm bin asker ve saysz
ahali toplanm, Edirne'ye yrye gemeye ahd etmilerdi.
Beri yandan asker ve ahalinin yapm bulunduu ahd- peymani haber alan
Rami paa pek yanl bir yol tutmutu. Tercih ettii tarz askerlikten hakikaten
hi anlamadnn ok beli bir delilini tekil eder. Yapm olduu sakat ve kt
tercih uydu: Rumeli ve Anadolu Askerinden mteekkil seksen bin kiilik ordu
meydana getirmi, Edirne zerine yrmekte olan stanbul ihtilalcilerinin
zerine yrye geirmiti. Halbuki her iki gurubun asker liderleri gizlice
haberlemiler, mutabakata varmay temin etmilerdi. Rami Paa son anda bu
mutabakattan haberdar oldu ve Edirne'ye dnmevi kararlatrd. Aslnda buna
kama denir amma devletimizin sadnazamnn kendi ordumuzdan katn
sylemek bize iki buuk asr sonra dahi zor geliyor.
Yryte olan iki topluluk; ertesi gn karlat noktada bir kucaklatlar ki;
herkes bu kardelie parmak srd. eyhlislm, mam Mehmed efendinin
verdii fetva ile Sultan 2. Mustafa tahtn kaybediyor, yerine veliahd ehzade
Ahmed, 3. Ahmed unvanyla Osmanl tahtna clus ediyordu. Makam
sadaretten infisal eden Rami Paann yerine, padiahla ayn ad tayan Kavanoz
Ahmed Paa tyin ediliyordu. Tarihler bu sralar da; 1115/1703 senesini
gsteriyordu.
Edirne Olaynn Nedeni

Sultan 2. Mustafa'nn tahtn kaybetmesinde nem tayan messirlerden birinin

eyhlislm Feyzulah efendinin taksiratn grmek durumundayz. Ancak iin
baka bir tarafn da belirten Mustafa Nuri Paa'nm mehur "Netayic l Vukuat"
adl eserinin 23. sh. den u alntyla sayfalarmz ssleyelim: ". eyhlislm
efendinin, ilmi makamlar ve rtbeleri kendi ocuklarna ve yaknlarna
vermesinden dolay, bu meslekler de alanlarn gnlleri krlm ve
gcenmilerdi. Daha nce k zamanda, Sufi'ler (mistikler) <bize gre erbab- ta-
savvuf. M. H> hakknda ihanete cesaret etmi bulunan Vni Mehmed efendinin
damad olmasyla eyh efendilerde onun (Vni Mehmed ef. dinin) soyunun
sopunun azl dman kesilmilerdi. yle ki aada anlatacamz olayn
ortaya kmasnda rahmetli Vni Mehmed ef. dinin iki olu, onbe yldan beri
Bursa yaknlarnda, babalarnn yaptrm olduu camiin yaknndaki
iftliklerinde oturmakta ve devlet grevi almaktan ekinmi bulunduklar halde,
bu olayda bunlarda oradan getirtip ldrdler. Szde bu masum kiileri ldr-
me yolu ile Vni Mehmed ef. diden c alm oldular." Bylece zahide btn
ulemas arasndaki sessiz mcadele, zamanla byle skntlara ve kanl
intikamlara varmtr. Bizim yukarda Rami paann Edirne'de Rumeli ve
Anadolu askerinden mteekkil bir ordu tanzim ettiini belirten, ancak askeri
liderlerin gizlice haberleerek ittihad eylediklerine dair yazdklarmzda
kaynamz Sadrazam Kmil Paa'nn "Tarih-i Siyasiye" adl kymetli eseridir.
Yine kymetli eserlerden "Ne-tayic l Vukuaf'n kymetli yazar Mustafa Nuri
Paa, stanbul'dan yola kan kuvvetin saysn yirmibin civarnda gstermekte
ayrca buna zamimeten stanbuldan gelenlere kar kmakla Rami paa
tarafndan grevlendirilmi olan, Kmil Paa'ya gre seksenbin kii civarndaki
kuvvet, Nuri paann eserinde, padiahn yannda pek az sayda bir askerle Haf-
sa'ya geldiini ve yanmdakilerin stanbul'dan gelenlere katlp, padiah yalnz
braktn padiahnda ister istemez, Edirne'ye dndn belirtiyor. Bu
mbayenet esasa nemli tesirde bulunmuyorsa da ide rol sahiplerinin yanl
tanmlanmalarna yol amak bakmndan mahzur tadn teslim etmek
durumundayz.
Netayic l Vukuatta; 2. Sultan Mustafa'nn taht'tan indirildii tarih,
1115/rebiylahirin/3. gn-23/austos/1703 olarak gsterilmektedir.
1115/rebiylahirinin 3. gn-1 703/se-nesinin/austos aynn 17. gn olan
cuma gnne msadiftir. Yine Netayi'de, 23/austos/1703'de taht'tan indirilme-
sinden, 140 gn sonra vefat ettii yazldr. Bahse konu eseri osmanlcadan
sadeletiren Neet aatay, Sultan 2. Mustafa'nn 30/aralk/1703 gn ldn
ifade ederek 23/aus-tos/1703'de taht'tan indirildiine gre lm 140 deil, 129
gn sonra vukubulmutur demektedir. imdi bize kalrsa 17/austos,
reblahirin 3. gnne denk gelen gn tekil ettiinden, o sralarda tarihler
kesinlikle hicri tarih olarak ka-ale alndndan, aradaki fark burada miladi tarihe
dntrme srasnda yaplyor kanaati ar basyor. imdi 17 austosu baz
alrsak, 30/arahk da, vefat tarihi olarak kabul edillin-ce 135 gn sonra vefat
vukubulmutur diyebiliriz. Neet bey 23/austosu baz aldndan, 30 arahk'a
kadar geen dnemi 129 gn olarak hesaplyor. Demekki, Netayic i Vukuat'ta
Nuri paa 140 gn diyerek 30/aralk 1703 tarihini lm tarihi olarak kabul
etmemi demek mmkn olur. nk, eserinde u gn vefat etti dememektedir.
Clzunarl, 1115/a-ban/20-29/ocak/1704 diyor.

2. Mustafa'nn ahsiyeti

Sultan 2. Mustafa pek gayretli, cesur, gazi bir padiaht. Gemii iinde bir ok
padiaha stn vasflar vard, sekiz sene 6 ay, 14 gn sren padiahlk
dneminde defa sefere km ve bu seferler uzun saylacak mddeti
kapsamtr. Yalnz etrafnn szlerine pek uyar, kzdklarna ok iddetli
davranrd. Ar cezalar verirdi. Uzun zamandr tatbik olunmayan sadrazam katli
devrinde bir ka defa yeniden uygulanmaya avdet olunma durumu yaanmtr.
Etrafndan iyi kimseler bulunduunda ki buna misl olarak Amcazade Hseyin
Paa, eer bir fitneye kurban gitmeseydi Daltaban Mustafa Paa gibi zevat
beraber almalar esnasnda baarlara imza attklarndan padiah deerli
kiilerle daha iyi alyor dncesini dorulamaktadr. Eerki mesai arkada-
lar kymettar kimselerden mteekkil olsayd, doudaki ezeli dmanmz
moskof, pek zor vaziyetlere drlebilirdi.

2. Mustafa'nn Hanmlar Ve ocuklar

2. Mustafa'nn hanmlar; licenb Kadn, Afife Kadn, Hmaah Kadn, Saliha

Kadn, ahsuvar Kadn ve Hatice Ka-dn'Iardr. kballeri ise Hafsa (Hafize) ve
Hanife hatunlardr. lk hanm 1699/1110 ylnda Edirne'de vefat etmi, Darl-
hadis Camii naziresine defnolunmutur.
Afife Kadn hakknda bilgi yoktur. Hmaah Kadn 1 l/aban/l 111-
1699/ubat/l/ pazartesi gn ahirete intikalini bilebiliyoruz.
Saliha Sultan'a gelince 1696/1108 tarihinde Sultan 1. Mahmud'u dnya'ya
getirdiinden, ileride olu padiah olduunda 9 yl sren Valide Sultanl devri
yaamtr. 1152/1739 tarihinde dar- beka lemine uqdu. Alaca Minare mescidi
bu Valide Sultann hayratdr.
ehsuvar Sultan ise 1110/1699 tarihinde 2. Mustafa'nn 2. olu Sultan 3.
Osman' dnya'ya getirdi. Olu 3. Osman'n padiahl esnasnda iki yl Valide
Sultan makamnda bulundu ve yetien ecel 27/recep/l 169-27/nisan/1756 sal
gn kabir hayatn balatt. Nuruosmaniye Camii avlusundaki trbesine
defnolundu.
Hatice Kadn hakknda malumat 1107/1695 ylnda ahnan eyalarn listesinde
adnn gemi olmasndan ibaret.
kballeri blmnde mtalaa olunan Hafsa hatun'un hikyesi, dierlerine gre
epey farkl. nk ilk nce bu hanm, sefire Leydi Monteg'nn mehur "ark
Mektuplarnda" grtn syledii saray hanmdr. Hafsa Sultan 2. Musta-
fa'dan be kz dourmusa da bunlarn drd lm bir kz yaamtr. 2.
Mustafa 'taht'tan indirilince Hafsa Sultan 3. /\hmed tarafndan sarayn dnda bir
evlilie zorlanm ve Hafsa hatun, bu muameleye karlk olarak, 3. Ahmed'in
yzne kar: ".Kardeinin hanmna bu hakareti yapacana kalbine bir bakla
sapla!" deme cesaretini gstermise de, lf dinlenmediinden, kendisini on
yandayken saraya getiren reislkttap Bekir efendiyi seksen yanda olduu
halde e semitir. Hafsa Sultan 36 yandadr ve Bekir efendi ile mrn
geirmektedir, demektedir Leydi Monteg.
Ancak; Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar adl almay yapm bulunan aatay
luay, u mtalaay vermektedir: ".Sonu hakknda baka bir bilgi yoktur. Hafsa
Sultan'n Kadn efendi deil, ikbal olduunu sanyorum. Be ocuunun
olmasn da phe ile karlyorum." Demekte.
Hanife Hatun ise, Sultan 2. Mustafa'nn dier bir ikbali'dir. 2. Mustafa'nn
taht'dan indirilmesinden sonra, Hafsa hatun gibi Hanife hatun'da bakasyla
evlendirilmitir. Bu evliliin-dende brahim isimli bir olu bir de kz olmutur.
Sultan 2. Mustafa'nn Kzlar

Aye Sultan, Emine Sultan, Safiye Sultan, Emetullah, Zeyneb vede Fatma
Sultan ile Rukiye Sultan hanmlar olmak zere yedi kz bulunan 2. Mustafa'nn
bu kzlarnn annelerinin kimler olduu hakknda TTK. yaymlarndan
nerolunan aatay luay'in kaleme ald "Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar"
adl eserde malumata rastlanmamtr. Byle resmi bir kurumda eseri yaynlanan
yazarn bu eksiini ho grmek kabil deildir. Srf padiahlarn e ve ocuklarn
milletimize tantmaya gayret sarfetmesi niyetiyle yazlm olmas gereken bu
eserin padiah kzlarn hangi hanmlardan domu bulunduunu aratrp ad ile
iddial bir eser iin byk eksikliktir. Fakat, Sicill-i Osmani adl eserde
hanmlarn annelerinin isminin zikrediimediini grdk ve yine mezkr eserde
2. Mustafa'nn Hasan adnda bir ehzadesi, Aye, Emine, Safiye ve Emetullah
Sultan hanmlarn isimlerini zikretmi gryoruz. Padiahlk yapan 1. Mahmud
ve 3. Os-man'da zikretmektedir Sicilli Osmani.
Aye Sultan 30/ramazan/l 107-30/nisan/1696'da domu, 1166/1752'de vefat
etmitir. Yeni cami haziresine def-nedilmitir.
Emine Sultan ise; 1696/1107'de domutu 1152/1739'da hayata veda etti.
Safiye Sultan'a gelince; 1 8/cemaziyelevvel/1 1 08-1696/13/arahk sah gn
dnya'ya gelmi, 1152/1739'da vefat etmitir.
Emetullah Sultan; 1113/1701'de dodu. 1139/1727'de vefat etmitir.

Sultan 2. Mustafa'nn Sadrazamlar

Srmeli Ali Paa: Bu sadrazam, 2. Ahmed'in son, 2. Mustafa'nn da ilk

sadrazamdr. Sultan 2. Mustafa tahta getiinde Srmeli paay grevinde ipka
etti. Ancak beraberce 85 gn alabildiler ve Srmeli Ali Paa, 1 yl 1 ay 19
gn sren sadrazamlndan ayrlmak mecburiyetinde kald. Dime-toka'da doan
Ali paa Sokollu Mehmed paann ahfad tarafndan yetitirilmitir. Sadarete
gelmeden nce eitli vazifelerde bulunmu, iki defa da badefterdar olmutur.
Bugnk mliye bakanl mukabilidir. Ordunun banda seferede km oiup
1694'de Varadin kalesini kuatm ancak hava muhalefeti kendine bir zafer
temini frsat vermemitir. Askerimiz alan siperlerde yamurdan husule gelen
sel sonunda siperlerde gark olma tehlikesi atlatt. Sultan 2. Mustafa sefer
arzusundayken sadrazam bu sefere k nleme babnda tertiblerde bulunduu
hakkndaki sylentileri padiah yapt kyafet tebdili iinde tahkik etmi ve
konuulanlarn hakikati aksettirdii kanaatine vardndan nce azil etmi, daha
sonrada katledilmitir. Cmert bir kimse olduu servet sahibi olmad
grlmtr. Kabri Edirnede Evliya Kasm elebi camii kabristannda olduunu
Clzunarl beyan buyuruyor.
ehid Elmas Mehmed Paa: Bu zat 2/5/1695'de sadarete getirildi. Kastamonu'lu
olup devletin eitli grevlerinde istihdam olundu. Hzla ykseldi ve makam
sadarete geid;. Sultan 2. Mustafa'nn yannda defa sefere kmtr. Bu
seferlerin sonuncusunu tekil eden ve Zanta Bozgununun yaandnda askerin
kar tarafa gemesini nlemeye alrken yenierilerce bu ii bamza getiren
sensin nidalar arasnda para para edildi. ehidlik mertebesine ulat. Elmas
lakab pek gzel ve yakkl olmasndan kaynaklanr. Makamlar ok abuk
atndan devlet erkn kendisini kskanrlard, dolaysyla da sevmezlerdi.
Demekki tayinler ve terfilerde sadece nmzdeki kymete bakmak kfi
olmayp, etrafn tanzimine dikkat gerektii nmayan oluveriyor. Elmas Mehmed
paa sadareti ve hayatn kaybettinde tarihimiz 1 l/eyll/1697'yi gstermektedir.
Osmanlnn 102. sadrazamdr.
Amcazade Hseyin Paa: Kprl Mehmed paa merhumun kardei olan Hasan
Aa'nn oludur. Gerek amcasnn gerekse amcazadesinin dnemlerinde devlet
lerinden uzak durmu ve Bulgaristanda bulunan Pravadi kasabasnda Kozluca
kyndeki babasna aid iftlikte vakit geirmitir. Amcazde Viyana
muhasarasndan bu tarafa gelen Merzifon-u'nun idamndan sonra Kprl
ailesinin gzden dt ve bu aile ile alakal olanlarn bir takibe de maruz
kald gz nne alndnda, Hseyin Paa'nn bir Sancak idaresini stlenmesi
kendisinin ortadan ekilmediini gsterir. Daha sonra stanbul
kaimmakamlna getirilir. 1694 ylnda Sakz Adasn kurtarmak iin yaplacak
seferde Kaptanderyala getirildi. Sakz'n alnmasndan sonra hemen Sakz'a
muhafzl tayinine dair emir geldi. Kaptanderya makam hakiki bir denizci
olan Mezamorta Hseyin Paa'ya tevcih olundu. eitli makamlarda gsterdii
ferasetli idare daima ykselmesine sebeb oldu. Zanta Bozgunu ncesi
mtalaasna nem vermeye gerek grmeyen, gerek merhum sadrazam ehid
Elmas Mehmed paa ve Cafer paa yanldklarn feci bir tarzda rendiler.
Amcazade, bu mtalasn duyan padiah tarafndan, Tamvar da makam
sadarete getirildi. Bu makam alma esnasnda gerek amcasnn gerekse amcaza-
desinin pazarlklarn hatrlatt. Onlara gsterilen staty ta-leb etti. Padiah
bunu derhal kabul etti. Elmas Mehmed Paa'nn katli esnasnda kayp olan
mhr hmayunun yerine bir yenisi yaptrlp, yeni sadrazama yeni mhrle
iba yaptrld. Sadrazam paann en byk ans Kprllerden sonra yeniden
kabiliyetli devlet adamlarnn yetimeye balam olmasyd. Sadareti esnasnda
en byk yardmcs olarak denizar meseleleri halleden byk amiral
Mezamorta Hac Hseyin paa, d ileri siyasetinde derin vukufu ile Rami
Mehmed efendi byk yardmlarn sahibi oldular. Ne varki sadrazam ile
eyhlislm anlamazl batan beri olmaktayd. Feyzullah Efendi ile
Amcazade Hseyin paa ekimeye dnt. Amcazade istifa ederek Silivri'de
bulunan iftliine ekildi. Padiah 2. Mustafa sadrazamnn istifasna u hatt
hmayunla adet bir teekkrnme gndermitir, zunarl rnerhum'un
tarihinden alntlayalm:
"Senin hizmetinden her vehile honudidim. Ancak bir ka defadr tekad
ihtiyaryla rikb hmayunuma iltica eylemi idin ve hla sahib fira olduundan
mesalih-i ibd grmede aczin olduu mesm- hmayunum oldu. iftlikle-
rinden murad ettiin mahalde meks ve ikamet etmek zere haslar tayini ile sana
tekadlk ihsan- hmayunum olmutur, mhr-i erifi kapclar kethdam ile
gnderesin." Hseyin paa 1114/1702'nin 29 rebilevvel-23 austos aramba
gn vefat ettiinde altm yalar civarndayd. iftliinden nakledilen na
Sarahane bandaki medresenin yanndaki parmaklkla evrili trbeye
defnolunmutur. "ntikalin g edip Arif dedi tarihini Cennet-i firdevsi Hak ide
Hseyin'e cygh" <1114>
Daltaban Mustafa Paa: 4/9/1702 tarihinde sadarete gelen Daltaban Mustafa
paa 4 ay, 20 gn sonra yerini Rami Mehmed paaya brakarak mazul klnd, 1
O/ramazan/l 1 1 4-28/ocak/1703 cumartesi gn ldrtimtr. Askerler bu
katledilme olayna pek zlerek homurdanmlardr.
Rami Mehmed Paa: Bu zat geldii makam sadarette 6 ay, 29 gn kalabilmi ve
22/austos/1703'de yerini Kavanoz Ahmed paaya terke mecbur oldu. Kavanoz
Nianc Ahmed Paa: Bir karklk esnasnda sadaretin makamna gelen paa,
ancak 2 ay, 26 gn veziriazamlik yapabildi. Ayrldnda tarih 17/kasim/1703'
gsteriyordu.
Damad Enite Hasan Paa: Bu sadrazam 2. Mustafa'nn son sadrazam idi. ki
aya yakn ksm 2. Mustafa ile geen sadaretinin, sekiz ay civarnda blm 3.
Ahmed'le allarak gemitir.

2. Mustafa'nn eyhlislamlar

Sadk Mehmed Efendi: Bu eyhlislm 2. Ahmed'in son , 2. Mustafa'nn ilk

eyhlislmdr. Srmeli Ali Paa, 2. Mustafa'nn hocas olan Seyyid Feyzullah
efendiyi stanbul'a davet haberini renince, meihatin buna verileceini idrak
ettiinden, Sadk Mehmed efendiyi azle yerine de padiah imm Bursal
Mehmed Efendiyi tyin ettirmiti. Burada sadrazamn gtt maksat Feyzullah
efendinin nn alabilmesidir. Padiah, hocas ve imamnn arasnda bir tercihe
itmekti. Mehmed Sadk efendi el ektirildii makam- meihattan ayrlnca
Fndkh'daki yalsna ekildi, ikinci meihat gerekleene kadar bu yalda oniki
yl oturdu ve akaid, tasavvuf ve de tevhd konularnda ilmi tetkiklerde bulundu.
1121/rama-zan/1709 kasm ay geldiinde 81 yanda olduu halde irti-hal
eyledi. Meihatnn toplam sresi 21 aydr. Kabri Fndkl camiindedir. Mehmed
Efendi (Hnkr mam): Bursal diyede anlan Mehmed efendi, hace-i sultani
olan Seyyid Feyzuah efendinin stanbul'a gelmesiyle 2 ay durabildii makam
meihattan alnd. 11/ev-val/l 106-25/mays/1695'de grevinden alnan
Mehmed efendi, Sultan Mustafa'nn 2. eyhlislm ve bu sultann taht'tan
indirilmesi srasnda kyamclar tarafndan makam- meihata getirilmesi
hasebiyle, 3. Ahmed'in ilk eyhlislm olma erefinede nail olmutur.
1141/1728 tarihinde Bursa'da vefat etmitir. eyhlislamlnn sresi iki defada
yekn yedibuuk aydr. Seyyid Feyzullah efendi: Dokuz yl yapt
eyhlislamlk onun etrafn kayrmas hasebiyle feci bir sonla karlamasna
sebebiyet vermitir.
Mehur Edirne Vakasnda byk hakaretlere de maruz kaldktan sonra
hakaretler cesedine dahi yaplmtr. Talebesi olan padiah, kendisiyle beraber
mahva srklemitir. Padiah 2. Mustafa taht'tan indirilmi ve hocasnn
uradi akbetten klpay kurtulabilmitir.
Sultan 2. Mustafa'nn Muasrlar -Almanyada: mparator Leopold ngilterede:
Kral 3. Gilyom ve Kralie Ann Papalk da- 12. nnosan, 11. Kaleman Prusya da:
1. Fredrik Rusya da: imparator 7. Petro Fransa da: 14. Lui gibi hkmdardr.
Memlik-i Mahrusada yni Osmanl topraklarndan bir ka mehuru da yazarak
sayfamz ssleyelim. Kprlzde Fzl Mustafa paa, Abdullah ve Amcazade
Hseyin paalar, Koca Halil paa, eyhlislm Feyzullah efendi, ulemadan Vni
ve efiknme yazan efik efendileri zikredebiliriz.

SULTAN 3. AHMED ........................................................................................ 2

Osmanl Hanedan zerine Grme........................................................... 2
Kararl stanbul'a Avdet............................................................................... 2
Hasan Paann Sadareti................................................................................ 3
1slavlarn uurlanmas ................................................................................ 3
Deli Petro Rusya's ...................................................................................... 4
Avrupa Devletlerine Bir Bak..................................................................... 4
Karlofa Antlamas .................................................................................... 4
sve-Rus ekimesi ................................................................................... 4
Prut Sava Ve Zaferi................................................................................... 5
Demirba'n Malubiyeti ............................................................................. 5
3. Ahmed'in Alicenapl ............................................................................. 5
Deli Petro'nn Hamakat.............................................................................. 5
Sava'n Safahat.......................................................................................... 6
Prut Sulhunun Esaslar " ............................................................................ 6
Venediklerle Sava ...................................................................................... 7
Avusturya Seferi Ve Neticesi....................................................................... 7
Pasarofa Antlamas................................................................................... 8
ran'daki Aksiliin Dersaadet'e Te'siri ......................................................... 8
Sultan Mahmd'on Ad Telaffuz lnyor!................................................. 9
Patrona Halil Ve syan................................................................................ 9
syan Nasl Balad? .................................................................................... 9
Padiah Nerede? .......................................................................................... 9
Padiah 3. Ahmed'in Feragati .................................................................... 10
Sultan 3. Ahmed'in ahsiyeti ..................................................................... 10
3. Ahmed'in Hanmlar .............................................................................. 11
3. Ahmed'in Sadrazamlar.......................................................................... 13
1696-1736 Seneleri Deniz Harektlar ....................................................... 13
Pasarofaya Doru! ................................................................................... 16
 SULTAN 3. AHMED

Babas: IV. Mehmed Han

Annesi: Rbia Gln Sultan
Doum Tarihi: 1673
Vefat Tarihi: 1736
Saltanat Md.: 1703-1730
Trbesi: stanbul'da Yeni Camii Yan Turhan Valide Sultan Trbesi.

Sultan 3. Ahmed 23. padiah ve 15. halifedir, 4. Meh-med'in olu 3. Ahmed.

Edirnede bulunan padiahn tahtan indirilmesiyle getii padiahlk makamna
kurulduunda otuzbe yandayd. Nasl bir vaziyet lkede hkm srerken
devletin bana gemiti? Bunu dikkatle incelemek gerekir. Bir yazarmz
yenierinin yoldan k hlinin tipik grntsn u satrlarla tesbit ediyor. "..
Sultan Mustafa'y hl etmek zere Edirne'ye kadar gitmi olan mark
yenieriler yeni padiahn tahta kmasn nazar- dikkate bile almakszn
arszlklarnda 'devam, vzeray ve ricali, erkn- idam ediyorlard. Htt
eyhlislmlkdan -yine kendi arzu ve ta-lebleriyle- bilazl Erzurum'a nefyedilen
Feyzuilah efendi'yi bile yoldan evirerek, fecii bir surette kati ve tlaf etmilerdi,
"dedikten sonra biraz daha izah lzumunu hissetmi olacak ki, sayfann dibine
bir ilave gereini grm. Aynen alyoruz: "Feyzuilah efendi, bagiler (yol
kesenler) tarafndan gn kadar hapsedildikden sonra burnu, kulaklar,
dudaklar kesilmi, ondan sonra bir beygire ters olarak bindirilerek Edirne at
pazarna gtrlerek badel tehir, keml-i cefa ile edildikten sonra ayana ip
balanarak sokaklarda hrsti-yanlara srndrlm ve nnde papaslara ayin-i
ruhani icra ettirilmi ve bade Tunca Nehri'ne atlmtr. Vaka Feyzuilah
efendiden evvel dahi yenieriler iki eyhlislm kati etmiler idiysede hibirisi
byle facia tarihimizce mucib-i cehalet bir su-i akbete duar olmamlard. u
ahval o zamanlar ahlk umumiyenin seviyesini bize gstermee kfidir."
Demekten kendini alamamtr.

Osmanl Hanedan zerine Grme

unu hemen belirtmek gerekirki; bir ok tarihi, skld-nda kyamciarn

kellesini istediklerinin neden verildiini aydnlatmak babnda iin derinliklerine
nfuz edilecek mtalaadan itinap etmilerdir. Byle olunca da, altyzyirmiiki
seneyi bulan Osmanl hanedannn devlet-i liye'yi temsili hususu przsz
devam etmitir anlay ahali arasnda yaygndr. Ancak; yukarda cmle iinde
kullandmz "sikld-nda kyamciarn kellesini istediklerinin neden
verildii.." hususu hanedan deiikliini nlemeye matuf tedbirlerden olarak
dnmek lzmdr. Buna bal olarak smail Hakk Uzunarl tarihinden
arabalmiza aid br pasaj nakledelim: "Asi kuvvetler Silivri mevkiine
geldikleri zaman orada bir ka gn oturarak Sultan 2. Mustafa'nn yerine kimin
getirilmesi lzm geleceini grtler. Bunlar henz stanbul'da iken kimi
hkmdar yapacaklarna dir bir kararlan yoktu. Fakat Avc Sultan Mehmed'in
oullarn istememekte mttefik idiler. Bzs Krm hanzdesini ve bazlarda
brahim Hanzdelerden birini hkmdar yapalm gibi szlerle dedikodu
yapyorlard. Buradaki brahim Hanzdeferden kast, Sokollu Mehmed Paann,
2. Selim'in kerimesi smihan Sultan hanmla izdivacndan domu bulunan
brahim'in torunlardr. Ancak; Hnkr mam Bursal Mehmed efendi,
sadrazamn adrnda yapt mdehalece konumayla, ehzade brahim'in daha
onbir yanda olduunu ileri srerek, 30 yan zerinde olan ekber ehzadenin
tahta karlmasn mukni bir lisanla temine muvvaffak oldu. Bylece de ehza-
de Ahmed, 3. Ahmed unvan ile taht- Osmani'ye kabildi. 2. Mustafa'nn
Hafsa'ya geldiinde kardei Ahmed'in stan-buldan gelmekte olanlar tarafndan
tahta karldn anladndan, Hrka-i erifi arabaya ykletirken "bu layke
nemen selametle saraya varp u emaneti sahibine (yeni hkmdara) teslim
edebildik, Allah mbarek eyleye padiahln" Dedii Nusretname adl eserde
yer almaktadr.
3. Ahmed Osmanl tahtna 9/rebilahirl 1 15-22/aus-tos/1703 aramba gn
kuud etmitir. (Jzunarl tahta getiinde 31 ya iinde olduunu beyan
buyurmaktadr. Ylmaz ztuna ise, Hacolu pazar Ota hmayununda
31/12/1673'de dnya'ya geldiini, tahttan indirilen Sultan 2. Mustafa ile ana ve
baba bir karde olduklarn bildiriyor.

Kararl stanbul'a Avdet

3. Ahmed, umumun istei olan stanbul'a dn yoiuculu-una balad.

Beraberinde mahl padiah 2. Mustafa ve onun olu, Mahmud Osman ve
Hasan ile 2. Ahmed'in olu ehzade brahim'de olduu halde stanbul'a geldiler.
Top-kap Sarayna gemeden Eyb Sultan Camiine ve yce sa-habiyi ziyaretle
kl kuanma merasimini yerine getirdi. Bu arada asilik yapanlarn yreklerine
kuku dt. Tecrbelerle sabittrki ihanet erbab, bir gn bana da ihanet eder
veya ederler hkm kaziyyesi iinde bellara duar edilmilerdir. Bu ihtimal
akllarna geldiinde, yreklerini korkunun krntlar serpilmeye balad an,
stanbul'a dnm olduklar zamand. rpc ayrnda (bu gn ismi var kendi
yok ayr) itimaa ettiler. ehre girmemeyi nerenlerle kaderciler mzakerelerde
bulundular ve inceldii yerden kopsun diyerek baehre dahil olmaya karar
aldlar.
Yenieriaas alk Ahmed paa, pek ksa zamanda eitli mevkilere gelmenin
hazmszl iinde marm, makam- sadareti yzszlk yapp bizzat 3.
Ahmed'in kendisinden talep etmiti. nl Nusretnme'den sadaret talebi ile
alakal bir paragraf sayfalarmza alalm: "alk Ahmed paa: <Bu devlet bana
mnhasrdr deyip sadaret sevdasna dt, cuma gnleri camilerde padiah
hazretlerinin koltuuna girdike mhr talebinde oldu ve hatta bir gn beni, yni
Si-lahdar Tarihi Mehmed Halife'yi camide tuttu. Elbette mhr bana alver
deyip ve ben dahi bir orta kuakl olanm, bu asl i iinde bulunmak klli
kabahattir. Ltfeyleyip bu teklifi eyleme, ite padiah, var kendin iste dedim.
Vad'i hmayunlar oldu dedi. Allah mbarek eyliye mlukte kizb olmaz dedim
ve elinden g kurtulup huzur-u hmayuna vardm ve u herifle ne belya
uradm, mhr delisi olmu dedim. Ya beni nasl taciz etti, bile idin, hele va'd
ile bamdan savdm. Buyurdular>" Gryorsunuz sevgili okuyucular mevki ve
makam hrs kark dnemlerde nice deersiz kimselerin klah kapmasna
yaradn bu olayda da mahede etmek mmkn. alk'n istedii sadaret,
mevcut sadrazam Kavanoz Ahmed paa le arasnn almasn tevlit etti. Artk
devletin nl plnlar tatbike konma vakti geldi. Padiahn enitesi Morali Hasan
Paa ilk nce sadrazam kavanoz AhmeJ paann yanna gitti ve "mhrdenmi
vazgeersin? Yoksa alk Ahmed paadanm? Mhrn herifin eline doru gidi-
yor, eline geirdiinde de ne sen kalrsn ne ben. Sadrazam: <bu herif benim
olum deil, ancak yapaca ktlklerden ekinirim. Yoksa bir gn evvel yok
olmas sadaretimi rahat geirmeme yarar> dedi. Enite; alk Ahmed paaya
urayarak, padiah benim hanma geldiinde sadareti sana vereceini syledi.
Ben: hemen verseydiniz dediimde bakarsn mazulun bana toplairlar fenalk
yapmaya kalkarlar, bu bakmdan meveret gn vereceim. Dedi ekli iinde
nkilde bulunur. alk, bundan memnun ve kanmtr. Hasan paa son elmeyi
takar: <aman bizi yabana atma> alk Ahmed honutluk iinde <Allah korusun.
Bam zerinde yerin var. Sende bana dayanr ve yardm edersen sadaretim
kolay olur> Cevabn verir. Bunlar olmaktayken saraydan gelen bir haber
Rusya'ya sefer var mzakere olacana hviydi. Saraya toplanan vzera, mera,
veziriazam padiah huzuruna ktlar sefer grld. Padiah: alk Ahmed
paa'ya fikrini sorduunda, veziriazamlk beklemekte olan alk paa, ferman
sizden, kulluk bizden cevabyla matlub bir cevap vermiti. Padiahn
huzurundan kan mzakereciler, Revan Kkne istirahate ekildiklerinde
Fndkll Mehmed Halife bir hilat getirerek sadrazama verdi. Yanndaki hat'ta
alk paaya Kbrs'n valilii tevcih olunduu bildirilmekteydi. Vaziyete pek
kzm olan alk Ahmed, eitli i'tirazlarda bulunduysa da, Balkhaneye
yanam gemiye binmek mecburiyetinde kald. Bu gemide arkasndan yetien
idam ferman Kapcba Kk Hasan eliyle ulatrld ve icra olundu. Ar-
kasndan alk Ahmed paa tarafdar olan yenieri ileri gelenleriyle
sempatizanlarn kimisi uzaklatrld, kimi katledildi, kimileri de ordudan sivil
vazifelere tyin edildiler.
Akabinde Kavanoz Ahmed paa sadaretten azil olundu. Yerine, devlet plnnn
ilemesindeki baarl hizmeti Morali veya Enite Hasan Paaya veziriazamlk
getirdi.

Hasan Paann Sadareti

Gerek alk paann gerekse sadrazamn azilleri yenierinin, baz ileri gelen
serdengetleri arasnda zntye mucib oldu ve aralarnda yaptklar istiarede
elli kii kadar isyan taraftan belirlediler. Yenierilerin 1. Aa blne
kendilerini desteklemeleri hususunda muavenet istediler. Kdemli oda-bay
bunlara u nasihati verirken gryoruz: "Biz hkmet iine karmayz.
Saltanatn ilerini tefti etmek bizim iimiz deildir. Yaptnz iler atnz
yaralar devlet gemisini batracak. Daha neler yapmak istiyorsunuz? Dedi.
Odaba bu nasihatlarn fayda vermeyebileceini temml ettiinden, bunlar
Yenieri Aas elebi Mehmed Aa'ya haber verdi.
Tedbirler alnd ve mstakbel bir isyan parlamadan sndrld. Fitne erbab
ldrlrken, Cebecileri kkrtan Bonak brahim Aa Badat'a srgne
yollanrken, oraya varnda ela hayat defteri drld.
Edirne vakas tertipilerinden Karaka Mustafa ve Engerek Ylan Kk Ali de
kellelerini kurtaramadlar, ektiklerini bitiler. 18/ramazan/1115-25/ocak/1704
perembe gn, 3. Ahmed eyhlislmla Pamakzde'yi getirip, Hnkr
mam Mehmed efendiyi azile karar vermiti.

1slavlarn uurlanmas

Osmanl devleti iinde birbirini takip eden kyamlar, tahtn boalmas gibi
vakalar cereyan ederken, Rusya'da pansla-vizm konusu dal budak sald. Bu
fikrin mucidi Knyani isimli Hrvatistanda yaayan bir Srpl idi. Ayn zamanda
Katolik papas olmas, arkasnda Roma'daki Papaln bulunduunu hatrlatyor.
Moskova'da yapt sivri konumalar yznden yakalanarak Sibirya'ya srgne
gnderilmiti. Orda da almalarn durdurmam, bir kitap yazm ve bu
kitapda "Slav kavmi alt kabile halinde, Ruslar, Lehler, ehler, Bulgarlar,
Srplar ve Hrvatlar olarak bilinirler. Eskiden bunlarn her birinin hkmdar
vard. imdi ise; hkmdar sahibi olan yalnz Rusyadr, dier be kabile baka
kavimlerin boyunduruu altndadr. Islavlarn henz ne bir tarihi, ne de tarihisi
vardr" gibi ifadeler yer almaktayd. Knyani ayrca Rus ar Aleksi'ye,
Osmanl ve Almanyann elinden Islavlar kurtarmak iin mcadeleye davet
etmiti bylece Ruslar ok az bir za-nian sonra ar Feodor zamannda
Osmanllar ile Tatarlar d dman tanma yoluna saptlar. Buna ilave olarak da
zaman iinde Lehistan'n mehur kral Jan Subiyeski ile ittifaka gittiler.

Deli Petro Rusya's

Bayezid-i Veli dneminde stanbul'a gelen Moskova kral elileri, huzuru

hmayuna ktklarnda, ilkel kyafetleri hasebiyle o gn sarayda bulunan zevat
tarafndan kahkahalarla alaya alnmlard. Fakat son senelerde Rusya adn
alm bir devlet haline gelmi olan Moskova krall, hududlarmizda bize
gzatrmaz, saldrgan bir lke hviyetine brnmt. Bizim tarihlerimiz de
Deli Petro, Akbyk Petro diye anlan, Rusiann ise; Byk Petro dedikleri ar,
lkesini Avrupa Medeniyeti anlayna tamaya orada bulunan mkemmeliiyet-
leri tatbike urayordu. Beledi, toplumsal, askeri, snai terakkileri kucaklyordu.
lkesine avrupann ilim sahibi kimselerini davet ediyor, kendisi bizzat oralara
seyahat yapyor kltr aratrmalarna nem veriyordu. Yaymlad bir be-
yannamede ise; "Ecnebilerin Rusya'da her trl can gvenlii ve rahat, yardm,
sekinlii, mezheple alakal zgrlkleri bulacaklardr" demekteydi. Vine
avrupadan; kara ve deniz subaylar, mhendisler, gemi naiyecileri, sanatkrlar,
doktorlar, mektep hocalar, ilim ve bilim adamlar getirtiyor her alanda kitap
tercmeleri yaptrmaktayd.
Kymetli yazar Ahmed Rasim bey; tarafmzdan sadeleti-rilen kymetli
eserlerinden birini tekil eden Osmanl Tarihinin 3. cildinin 836. sahifesinde
Rusya, Deli Petro riyasetinde yukarda saydklarmz gerekletirirken biz ne
yapyorduk, sorusunu ynelttikten sonra kendi yle cevap veriyor: "i ihtilller
karyorduk. O zamana tesadf eden tarihlerimize bakacak olursanz,
darssaade eski aasnn srgn, vali tyini, eyalet tevcihi, donanmann
gelmesi, makamlarn deitirilmesi, azledip ldrmek, Silahtar olan brahim
bey, yeni kk yaplmas, padiah gezintisi.." gibi hususlarla megulz diyor.

Avrupa Devletlerine Bir Bak

spanya taht savalar ile megulken, kuzey avrupada savalar birbirini takip
etmeye balad. Rusya, sve, Lehistan ve biz yni Osmanllar dp
durmakta idik. Ruslar bizden Azak'i alrken Leh'lilerin kral Subiyeski ld.
Lehistan'da krallk halk tarafndan yaplan seimle belirleniyordu. Bundan
istifade etmeyi bilen Deli Petro, kesenin azn ap, Malkran adyla tannan
Hersekli Odst' setirmeye muvaffak oldu. Avusturya hkmeti bu tercihi
mergup buldu ve destekledi. Bunun neticesinde de Rusya avrupa siyasi
mahafilin-de birinci defa olmak zre takdire ayan bulundu. Rusya'nn elde
ettii bu prestij, kendisine mracaat edilen kap roln getirdi. Balkan
yarmadasnda mr srmekte olan hristiyan-larn bir ksm Deli Petro'ya
Osmanl devleti ile savamasn syleyip duruyordu. Budan voyvodas
Kantemir ile Eflk bey'i Jorj Kastoryato Rus birliklerinin Tuna Nehri civarnda
olmasn istediler. Allahdan Lehistan, Venedik ve Avusturya bu arlara destek
vermediler.

Karlofa Antlamas

Karlofa Antlamasn yapmak mecburiyetinde kalmzn sebebi hakikisi 1683

ylnda uradmz 2. Viyan kuatma-sndaki yenilgidir. Avrupann boynuna
geirdiimiz tasma bu malubiyetle yle bir duruma dmemize sebeb tekil
ettiki, tarihte hi bir devlet byle ard arkas gelmez saldrlara muhatap
olmamt. Bu saldrlar durdurmak iin byk bir ricat dahi deneme durumu
ile kar karya geldik. Bu saldrlar Salankamen muharebesinde ancak
durdurabildik.
Ftuhata yeniden balamamz ihtimali, Salankamen meydan muharebesinin aziz
ehidi Fazl Mustafa Paa'nin erefli alnna isabet eden kurunla beraber ortadan
kalkm oldu.
Kprl Mehmed Paa sllesinin yetitirdii kymetli devlet adamlarndan biri
olan Amcazade Hseyin paa bir sulha ihtiya olduunu hissederek, buna zemin
hazrlayarak, 1699 ylnda Karlofa Musalahasn imzalad.
Bu antlamaya gre, Erdel ve Macaristan Avusturya'ya Mora ile Dalmaya
Venediklilere, Podolya ile Ukrayna Leh-'lere, Azak Kalesini de Ruslara terke
mecbur olduk.

sve-Rus ekimesi

Avrupa zerinde iki devletin arasnda devam eden husumet, belki hi bir zaman
Osmanl Devletini Rusya-sve ihtilaf kadar ve neticesi i'tibaryla alakadar
etmemitir. Ancak unu ilavede fayda vardrki; Ruslar, ar Petro'nun ynetimin-
de byk atlmlar yapmaya muvaffak olmu, Rusya tarihinde ilk defa donanma
kurmay baarmlar htt, baz avru-pallarn "Sultan'm bakire kz" saydklar
Karadenize de bylece el uzatm oluyorlard. Donanmalarnn bir blmyle
Baltk denizinde bayrak dolatran Ruslar, lehistan ile aralarnda yaptklar
msalahaya istinat ederek, sve'le kapma alan bulabildi. Bu sava uzun bir
zamana yayld.
te yandan Osmanl devletinin, gerek Rusya gerekse Avusturya'nn
taaruzlanndan korunma hususunda artk sadece kendi gcne bal
mukavemetten ziyade, byk devletler arasndaki mnasebetleri gzetip, ortam
msait oana yanama politikas gtme ihtiyacn duyduunu gryoruz. Htt
1933 ylnda bir komisyon tarafndan kaleme alnm bulunan ve yaymcln
Maarif Vekletinin stlendii ciltlik tarih kitabnn 3. cild 144. sahifesinde
yukarya aldmz tesbitin bir benzeri u satrlarda nmayan oluyor. "18. asr-
dan itibaren Osmanl mparatorluunun varln muhafaza edebilmesi, yalnz
kendi dahili kuvveti sayesinde deil, b-
yk avrupa devletlerinin yekdierlerine zt menfaatlerinin arpmas, yni
maruf tabirle <Rekabet-i Dveliye>nin tesiriyle mmkn olabilmitir.

Prut Sava Ve Zaferi

Avrupa ile meguliyetleri mnasebetiyle Ruslar olsun, Avusturyallar olsun

devlet-i liye'yi rahat brakmlard. Bu rahat deerlendiren Sultan 3. Ahmed i
meseleleri bir teviye hl yoluna koymaya alyordu. Hudud boylarnda ise
nizam ve intizam salamaya muvaffak olmutu. 1120/1108 tarihine
gelindiinde meydana gelen bir oiay, Osmanh Devleti ile Rusya arasnda, husule
gelecek bir savan balangcn tekil etti, yleki:
m. 17. asrda ecaat-i askeriyesiyle nam brakm olan ve bizim tarihlerimizde
Demirba unvanyla anlan sve kral 12. arl, Rusya ar Deli Petro'nun
istilac siyasetinin karsnda savunma yapmak yerine saldrya geme metodunu
benimsemiti. Hakikaten bu saldrs sayesinde hem lkesinin harabiyete
uramasn nlemi, hem de svarileriyle takviyeli gl ordusunun Rus
kuvvetlerine bir ka yerde stn gelebilmeyi baard grld. Bununla da
iktifa etmeyen 12. arl, Varova'ya kadar gelmeyi baarm, htt Lehistan
tahtna kendi adamlarndan birini oturtmaya da muvaffak olmutu. Demirba
arl'n Ruslara kar bu tazyikine bu taraf-tanda Osmanh bir sktrma harekt
tertip etseydi, buna in-zimamende Krm Han'lna akna balamas emrini
vermi olsayd menfaatimizin byk olaca pek akd.
Ne varki; devlet hem kendi harekete gememi, hem de Krm Hanlna asla
olaylara karmamas istikametinde tebligatta bulunmutu.

Demirba'n Malubiyeti

Bir ok mevzi savan neticesinde sve kuvvetleri ile Rusya ordusu kar
karya geldiklerinde zerinde bulunduklar kara parasnn ad Poltava idi. ok
kanl bir sava meydana geldi. arl'in askeri bu lm kalm mcadelesinde
Ruslara malup olmaktan kurtulamadlar. Demirba arl ise, hem yaral, hem de
malup kral psikozu iinde Budan civarnda hudud-u hkani yni, Osmanl
hududlarna iltica etmilerdi. Ancak Ruslarda scak takibi gerekletirmiler
hududumuzu amlard. Davranlar iltica etmi kimseleri kovalamaktan ziyade
mnasebetsizliklerin sergilendii hareketlerle doluydu. Bu hareketlerin tabii
sonucu Rusya'ya sava amaya varacak gne gebeydi.

3. Ahmed'in Alicenapl

Mehazlarmzdan olan Devlet-i Osmaniye Tarihi yazan Ali -. eydi bey yle
anlatmakta: "arl'in memalik-i Osmaniye'ye ilticasn haber alan 3. Ahmed,
Demirba arl hakknda pek mltefitane davranilmasn hudut muhafz Mustafa
Paa'ya emretmitir. Daha nce Kral arl'a zorluklar karan Abdurrahman
Paa'nn, azarlanmasmida bildirmiti. 3. Ahmed ayrca; arl'a pek gzelce bir at
ve pek gzel donanm eyer takmyla birlikte hediyeyi yollad gibi, gnde 415
kuru maa baladn bildirmiti. Malup Kral; Yusuf Paa'ya iltica ettii
andan i'tibaren hsn- kabul grm, en iyi ekilde arlanmaya balanm, bu
davran iin padi-ahdan gelecek fermana gre hareket diye bir yola gidilme-
mitir. Kral'n yannda bulunan drtyz kiiye yakn zevata misafirperverliimiz
btn aaasyla gsterilmitir. Padi-ahdan gelen ferman sonras bu fevkalade
gzel arlamann ziyadeletiini sylemek abestir. Ruslar mlteci kral bizden
kendilerine vermemizi srarla talep ettiinden, buna Karlk mensubu
olduumuz din-i mbin'in bu hususta m-saadekr olmamas da bahse konu
olduundan, Demirba vermektense, Petro ile savamak tercih olundu. Nihayet
tarih 1123/20/safer-1711/9/nisan/perembe gn Baltac jVlehmed paa
kumandasndaki orduyu hmayun stanbul'dan yola kt. Ayn yln
19/temmuz/pazar gn Rus ordusunun karsna dikildiinde Deli Petro bizzat
kumanda etmekteydi Rus kuvvetlerine.

Deli Petro'nn Hamakat

Osmanl devletinin zafiyetini bilen Deli Petro bu vaziyet halinde kendisine

yaplan sava ilnna ehemmiyet vermedi. Halbuki; aada ifade edeceimiz
gibi, Deli Petro aniden karsnda bulduu ve kendinden ikimisli mevcutlu
orduyu grnce ardb ylece de hatasnn bykln anlamisa da, i iden
gemi bulunuyordu Petro iin. Hele bir mddet -tenberi Osmanl devleti
aleyhinde kkrtt ve kendilerine yapt yardmlar hasebi ile hududda yaayan
Osmanl teba-sndaki gayri mslimlerden umduu yardm ve anlay g-
remeyince moralman epeyi kmt. Deli Petro, geni Osmanl topraklarn ele
geirmek iine byk areyi douda yaamakda bulunan hristiyanlar kendine
ekmesiyle baarabileceini idrak etmiti. Bunun yolunuda o blgelerde ya-
amakta olan dindalarnn kendisini koruyucu gibi tanmalarn teminde
bulmutu. Bylece Osmanl lkesinde hristi-yanlarla alakal ihtilafa dayal
ilerde hemen sesini ykseltiyordu. Zaman iinde bu davranlar bir kap am
saylabil-rnektedir. sveliler ile savamadan evvel Eflk ve Budan blgelerine
bir ok gizli ajanlar gndermi, yaknda oralara ordular ile gelerek blgeyi feth
edip, hristiyanlar mslman-larn elinden kahredici idarelerinden kurtaracan
vaad etmisti. Fakat; kendisi dehetli bir gurur iinde hududa yaklamken ad
geen teb'nn son derece sakin durmalar meyus olmasnn sebebi oldu. Kara
yolu ile Ordunun banda giden sadrazam Baltac Mehmed Paa'ya, deniz
tarikiyle giden Kaptan- Derya Mehmed paa tarafndan levazm ve erzak
lojistii yapmak zere gnderilmeside ayr bir isabetti. Baltac'nn ordusunda, 30
bin yenieri, bin cebeci, 7 bin topu, 3 bin aylkl asker bulunmaktayd. Daha
sonra Krm, Anadolu, Rumeli vilayetlerinden gelen yardmc birlikler sayesinde
mevcud 145 bini buldu.

Sava'n Safahat

Osmanl ordusu Prut Nehri civarnda Fali Ky yaknlarnda, Rus kuvvetlerine

yetiti. Tam bu sradada Krm Ordusu aksi istikametten Osmanl ordusuna
iltihak etmek zere gelmitiki buna bal olarak Rus kuvvetleri iki g arasnda
kalm bulunuyordu. Petro iine dt zor durumu kabullenmekte pek zorluk
ekmekteydi. Ya ordusunu ve kendini lmn kucana atacak idi. Yahut da,
izzet-i nefsini yenip, esaret llesine boynunu uzatacakt. Bu arada tebarz ettire-
limki Ruslarn mevcudu 60 bini amamaktayd. Kendisinin mkl mevkide
kalmas Petro'da her yolu denemeye karar vermesine zemin hazrlamakta idi.
Bundan dolay, kendi buluumu, mavirlerinin tavsiyesimi yoksa bizzat sava
alannn hemen kenarndaki kararghnda bulundurduu nikahsz karsn tarih
kitaplarnda 1. Katerina ad ile anlan metresinin aklylam nehl ise, btn
hazinesini ve mcevherlerini hvi olarak gndermek ve sulh talebinde
bulunmay tatbike koyma karar aldlar. Katerina, sadrazam Baltac Mehmed
Paa ya mlki oldu vesulh antlamasnn gereklemesini temine muvaffak
oldu demekte olan beyanlar olduu gibi, bizce de daha doru kabul edilmesi
icab eden gr yukarda ileri srlene muhalif olan grtr. imdi biz bu
savan ayrlmaz bir paras gibi kabul edilmi bulunan ar'n gayri menkuhas,
yni nikh akdi yaplmam, dier bir tbirle metresi saylmas gereken Katerina
nam gzelin hviyyetini aratrm bulunan merhum ve tarihi sevdiren adam
olarak bilinen Ahmed Refik Altnay'n, 1. Katerina hakknda sunduu bilgileri
nakle alalm: "Petro'yu esaretten, Rusyay izmihlalden ve felketten kurtaran
Marta (Katerina) Litvanya-Ii bir kyl km idi. Marta'nm babas belli olmad
iin, mahallenin papas terbiye etmitir. Ondrt yana geldikten sonra da,
Martin Luter mezhebine bal bir papasn hizmetisi olan Marta yni Katerina,
onsekizine geldiinde sveli bir subayn ei olmutu. Ancak svelilerin
Ruslarla yapt savalarn birinde kocas ldrlm, Marta ise Ruslara esir
dmt. Bu esaretinde evvel general Baver'in daha sonra mareal ermetiyef
in, ondan sonra da, Menikof un eline dmt. Gnn birinde general
Menikof un evinde verilen bir ziyafete katlan Petro, burada grd Marta'nin
yni Katerina'nn mthi gzelliine hayran ve ak olmu. O sradada kendi
karsn boam olmas Marta'y metres edinmesinde ie yaramt. Petro ite bu
Marta'y mezkur savaa giderken yannda bulundurduundan ve metresinin
zeksna ve kabiliyetine olan itimad, generallerle yaplan istiarede Katerina'y
sadrazamn adrna gnderme kararn kesinletirdiler. Sabah olduunda afirof
yazm olduu bir mektubu Katerina'ya vermi o da, sadrazama gtrmt.
Katerina, Baltacya gz szm, yalvar yakar olmu, niyaz ve ricalarda
bulunduktan sonrada dkt gzyalar ikna-ya yardmc olmutu. Sulha ikna
olunan, sadrazamn imzasn teminden sonra, btn mcevherler htt orduda
bulunan subaylardan bor olarak toplanan paralarda mcevherlerin yanna ilave
edilerek, ertesi sabah Baltac Mehmed paann o zamanki tbirle kethdas,
imdiki deyimle sekreterine bu hazine verilmitir. Kethdann ad Tezkereci
Osman Aa idi. Baltac Mehmed Paa, bu byk hediye paketi karsnda biraz
yumuam ve galiplerin tavryla <aresine ba-karz!> cevabn vermiti."
Demektedir.
Demekki; Petro olsun, Rusya olsun dnyann bana bel kesilmeleri
mukadderattanm ki; 1123/6/cemaziyelahir-1711/23/temmuz/perembe gn
imzalanan Prut Msalaha-s sayesinde Osmanl'nn elinden kurtulabildi ve
kaderin ona ykledii misyon devam imknna erdi. Meseleye yukardaki
doneler kabul saylarak baklrsa unlarda satrlarmza dklmelidir. "Eer
Baltac metanetini muhafaza edipde Ruslarla harbe girimi olsayd Petro'yu ya
esir etmeye muvaffak olacak, veyahud da, lmne sebeb olacakd. Her iki hlin
mevdana gelmesi de, Rusya iin pek dehetli bir darbe olurduki, bu gnk
Rusya karmza ok ok kk bir l iinde kabilirdi. Avrupal bir tarihi
Baltac Mehmed paay tenkit ederken demekteki; <Ruslann imdiye kadar
Baltac namna altundan bir heykeli neden dikmemi olmalarna aarma
, ,
Prut Sulhunun Esaslar "

Prut 'ta imzalanan sulh antlamasnda esas artlar u istikamette ekillenmiti:

Azak Kalesi iinde bulunan btn silah ve cephanesiyle birlikte Osmanllara
verilecek, Bu ve dier hududlarda Ruslar tarafndan tahkim olunmu btn ka-
leler yklaca, Krm Han'hna Kazaklar le Lehistan meselesinde Ruslar
alakadar eden taraf olmad, mdahil olamayaca, sve Kral Demirba arl'n
lkesine serbestiyet iinde dnmesine msaade olunmak, esir olmu mslman-
larn iadesi ve bu maddelerinde yerine getirilmesini temin iin Petro'nun
bavekili afirof'u rehin almak gibi esaslardan ibaretti. urada tarihi ve devlet
adam Abdurrahman eref Efendinin bir mlahazatn zikretmede fayda
grmekteyim: Merhum diyorki; ".Sadrazamn otanda toplanan mavere
meclisi beyanda bulunurken gerek Krm Hn' gerekse Demirba arl, Ruslara
katiyyen aman verilmemesi, mutlaka savalmas hususunda rey ileriye
srmlerdi. Ancak mavere meclisini tekil eden dier erkn- devlet, harbe
giriildi-i takdirde, neticesinden o kadarda emin olmamak gerektiini, dman
bu kadar hakir hle getirmeye muvaffak olduktan sonra savaa zorlamaa lzum
yoktur. erait-i ms-tahsene yni en gzel artlar Ruslara verilen "aman iinden"
elde olunacaktr diyerek, sulhu kabul ettiler." Deli Petro cibilliyetinin gereini
sergiler, yleki; Baltac'nn elinden kendini kurtaran Deli Petro imzalad
sulhun hkmlerine asla riayet etmemekle Baltac'nn ihanet deilse de, ne kadar
dar grl olduunu spata muvaffak olmutur. Demirba Sari htilaf Yaplan
antlamadan memnun olmayan isve Kral, bu antlamada mevcut maddelerin
hi birinin Osmanl devletinin iine yaramadn ileri sryor, bir mddet
getikten sonra Ruslarn elan Azak Kalesini teslim etmedikleri gibi, Lehistan
topraklarndaki askerlerini henz ekmemi olduunu bildirmekle beraber,
padiah Rusya aleyhine tevik etmekteydi. Bu hususta hergn stanbul'a arizalar
gndermekteydi. Ne varki bu tevikler ve tahrikler padiah katnda yerine ge-
tirilme ans bulamyordu, stelik bu mraacatiar can skc bir hl aldndan
ayrca Petro'nun iar ise, antlamann btn maddelerinin iler hle
gelebilmesinin an art 12, arl'n snd Osmanl topraklar dna kp,
lkesine gitmek olduu istikametindeydi. Osmanl devletince bu hl Kral'a bil-
dirilmi ve harcrahnn verilip, Osmanl kuvvetlerinin himayesinde lkesine
dnmesi gerektii bildirildi ve bahse konu harcrah dendi. Sadrazamlardan
Kmil Paa'nn "Tarih-i Si-yasiyye" adl eserinde u bilgiyi nakle alalm:
"arl Osmanl hududuna ilticasnn ilk gnlerinde kendisine tahsis edilen
parann daha sonra kesilmesi mnasebetiyle skntya dmt. Memleketine
dnebilecek paraya ihtiya bin kese idi. Bunu Padiaha bildirdiinde bu talebi
ikiyz kese fazlasyla binikiyz kese olarak dendi fakat Edirne'ye gnderdii
bir vazifeliye padiahdan bin kese daha almasn aksi takdirde gitmeyeceini
bildirdi. Padiah bu istei getiren adam hapse attrd. arl'n Bender cihetinden
hudud dna karlmasna mahalli idareye ferman gnderdi. Nevarki bu zoraki
misafir emri dinlemedii gibi, stne gelen askere yanndaki yz askerle kar
koymaya balad. Sonunda Demirba arl Dimetoka'ya gitmeye ikna
edilmisede, yle bir devlet misafirinin hapsedilmesi halk iinde dedikoduya
sebeb olmas hasebiyle, buna fetva veren eyhlislm azl edilirken, sadrazam da
drlp, yerine Kaptan brahim Paa getiriliyordu."
Hakikaten Bender Muhafz smail Paa yeterli sayda askerle gelip arl'
Dimetoka'ya evke muvaffak olmutu. Ayrca durumu devlete bildirmiti. Ancak
Sultan 3. Ahmed bir hkmdar hakknda reva grlen muameleye ok zlm-
t. Bunlarn msebbibi grd eyhlislam ve sadrazam grevden azletmek
karar ald. Yukarda iin byle yapldn Kmil Paa da eserinde bahsetmitir.
Dimetokada bir miktar ayak sreyen 12. arl sonunda Erdel yoluna derek,
memleketine 1126/1714'de kp gitmitir.

Venediklerle Sava

Karlofa antlamasnn icabatndan olan Venedik ile uzunman srecek sulh

yaplmt. tedenberi her frsat bir ga-met bilen Venedik devleti onbe sene
kadar devam eden ,|h ve skuneti bozmak iin sebeb icad etmeye alrken,
bizim hkmetimiz tarafndan hi bir fenalk ve ikyete vesile olacak hususlara
meydan verilmiyordu.
Halbuki; Venediklilerin bir tarafdan Karadallar Osmanl zerine kkrtrken,
te yandan da, Akdenizde dolamakta olan gemilerimize taarruzlar
tertiplemekteydiler. Misl olarak sunuda yazalm: "Eski sadrazamlardan Damad
Hseyin Paann kz torunu Hadice Sultana aid eyalarla ykl bir Osmanl
gemisini evirerek yama etmilerdi. Venediklilerin bu yaptklar Sultan 3.
Ahmed'i ziyadesiyle zmt. Bilmecbu-riye Venedik'lilere harp ilan
yaplmt. 1127/1715'de balanan bu muharebe neticesinde de epiyi zamandan
beri Venedikliler istilasnda bulunan Mora topraklan tamamen istirdad olundu.
Ayrca Donanma-i Hmayun sayesinde standil ve uha Adalar ile Girid'in
fethinde kendilerine braklan iskele dahi ele geirildi. Bu savalarda Kprl
ahfadndan Muman Paa ile sadrazam ehid Ali Paa'nn ve Kapdan- Derya Ca-
nm Hoca Mehmed Paann byk gayretleri grlmtr. Beri yanda da
Karada ekyas mkemmel bir ekilde cezalandrlarak o havalinin de asayii
berkeml hle getirildi..

Avusturya Seferi Ve Neticesi

Osmanl devletinin Mora ktasn tekrar eline geirmesini, deniz fetihlerine de

balam olmasn ho karlamayan
Vusturya'!lar, fethettiimiz topraklarn Venedik'e iadesini en
9ikekde taleb ettiler ve hudud boyuna da asker ymaa baladlar. Sadaret
makamnda bulunan ehid Ali Paa, Se muamele tarafls, herkesi yldran
tavryla, padiah huzurun da yaplan top-lantda, Avusturya'ya harp ilan
hususund teklif ve bu teklifinde srarl olmas ve yapt mtalaav kimsenin
cevap vermeye cesaret edememesi, 1 127/1715'^ bunlara da sava almasn
salamt. Kuvvetlerin ban-, da ehid Ali Paa bizzat gemiti. Ne varki
Osmanl ordusu Tuna Nehrinin br tarafndaki sahilde bulunan Varadin mev-
kiinde byk ve ac bir malubiyete duar olurken Vara-din'de yine bir
sadrazammz daha ehadetin erbetini imi oluyordu. Evet Ali Paa "ehid"
unvanna burada kavuuyordu. Tamvar Kalesi ve Belgrad beldemiz
Avusturyallarn eline gemi oldu. Ayrca Korfu'yu muhasara altna aims
bulunan bir gurup askerimizde ricata mecbur kalmt. 1129/1717 tarihi
yaanmaktayd.

Pasarofa Antlamas

ehid Ali Paa'nn ehadetinden sonra Osmanl devleti sadrazaml mehur

Damad Nevehirli brahim Paaya tevcih edilmi idi. Dier bir unvan Sefih
brahim Paa nvanla-nyla tannm idi. Avusturya ile yaplan savan devam
eninde sonunda kendisininde ordunun bana gemesini gerektireceinden
bylece de zevk sefadan mahrum kalacan idrak ettiinden sulh yapabilme
yolunu seti ve padiah da bu fikre imle etmeyi baard. Pasarofa antlamas
yirmidrt seneliine imza olunmutur. Bu antlama gereince Mora ktas
Osmanl Devletinde kalacak, uha Adasiyla, Hersek ve Arnavutluk
sahillerindeki ele geirilen yerler Venediklilere terk olunacak idi. Tamvar,
Belgrad eyaletleriyle Dalmacya blgesi Avusturya'nn muhafazasna terk
olunuyordu-1130/1718 ran ile Sava Safevi hanedannn sonuncusu olan
Hseyin ah, mfrit bir ii olduundan tebaas olan
akla gelmedik zulmler uyguluyordu. Ayn zaman-, halife olan Osmanl
padiahna mracaata karar veren h-Medeki mazlum snni ahali, halife-i
Osmaniyeden alaka rd. ikyetler incelendi. Feryatlarn bir zulme maruzkal-
maktan ileri geldiine karar veren Osmanl halife ve padiah Sultan 3. Ahmed,
zlim ah'n zulmne son verilmesi niyeti irinde ran zerine sefer emrini verdi.
Bu srada 1134/1722 yl gelip atmt. ran zerine yryen askerimiz;
Kirmanah, Erdeln ve Hoy havalisini taht- idaresine ald. ranllar tarafndan
gelen talepler makul grlerek bir mtareke yapld. Ancak bir sene sonra ran
Tahtna ah Tahmasb geti. ran zerine ullanan Afganllara bu yeni ah nce
mukavemet sonrada zafer kazand. Yok olma derecesine gelmi ran devletini
yeniden hayata kavuturan bu zafer arkasndan Osmanl askerinin eline gemi
bulunan yukarda saydmz blgeleri istirdad iin bizle savaa giritiler. Ali
eydi bey tarihinde u beyan yapyor: "Sadrazam Damad brahim Paa,
stanbul'daki huzur ve sefahatini brakp, savan iine girmek istemediinden,
sava hudud muhafzlar vastas ile idare etmekteydi. Seneler sren bu sava
iinde nice insan telef oldu. Sadrazam ise, elence ve lemler iinde raan
ziyafetleri tertibiyle, Kdhane'de mslman kadnlarna sz ve para atmakla
megul olmas efkr- umumiyeyi tamamiyle kendisinin aleyhine evirmiti.
Buna inzimamen mehur Ndir ah'n tahta kt ran'da bulunan Osmanl
askerine bir ka yerde galib gelmesi husule gelince ve bunlar stanbul'a
aksedincede gerek sadrazam gerekse hempalar hakknda irkin ayialar
yaylmaya ^." Demekte.

ran'daki Aksiliin Dersaadet'e Te'siri

ran'da husule gelen ac malubiyetlerin stanbul'a estirdii havay, smail Hakk

zunarl merhum yle diie getir-mekde: "...ran cephesinde elde edilen
baarlar dolaysyia Damad brahim Paa meclisine mdavim irler vcuda ge-
tirdikleri kasidelerle 3. Ahmed'i ve Damad Nevehirli brahim Paa'yi gklere
karyorlard; bu hl, 1136/1723'den, 1143/1730 ylna kadar devam edebildi.."
Devletin btn ipleri tam selahiyetie Damad Nevehirli brahim Paa da olmakla
beraber, ortada grlen idare adet bir damadlar kabinesi tekil etmekteydi.
brahim Paa ve olu Mehmed Paa ile yeenleri Ali ve Mustafa Paalar 3. Ah-
med'in damad olup, Kapdan~ Derya Kaymak Mustafa Paa ve kethdas
Mehmed Paa da, Damad Nevehirli brahim Paa'nn damadlar ider. Bu
kadronun tabiiki muhalifSeri vard ve artk faaliyete gemilerdi. Doru yalan
her eyi sylemekteydiler. Ahalinin elenceye dalm erkn-i hk mete
krgnl sylentilerin tesirini oaltmt. Vaziyeti gzden geiren Damad
Nevehirli brahim Paa padiahn mutlaka sefere gtrlmesi bu dalgalanmay
skuta evirir buluunu tatbike koymas hakikaten patlamak zere olan isyan
teskine yetmiti. lkenin her tarafna gnderilen teskerelerde padiahn sefere
kaca iln olunuyordu.
27/temmuz/1730'da padiahn tular saraydan yola kp, 31/temmuzda
skdar'da hazrlanan Ota~ Hmayuna dikildi. Asker hazr, ahali hazr, ulema
intizardayd. Sadrazam Damad Paa, saraya geldi: -Her ey hazr! Saadetle
buyurunuz! Dediinde. Padiah tereddtle sefere gitmeyeceim cevabn verdi.
Sadrazam akn ve korkular iinde bana gelmesi muhtemel hli gzlerinin
nne getirdi ve ii titredi. Yenieri Aas Hasan Aa'ya padiahn koyduu
tavr bildirildiinde gelen cevab u oldu: -Yenieriler skdar'da padiah
beklemektedirler. Gelmeyecekleri duyulursa byk ktlkler zuhura gelir,
byle bir kalabal datmak kabil deildir!. eklindeydi. Bu haber padiah
isteksiz bir hl iinde skdar'a gemee mecbur eyledi. Sanca- erifi alp
ordugh-daki otana geldi. Basiretleri balanm olan sadrazam da, padiahda
bu teksln acsn fena ekecekleri akbete yuvarlanmaya balamlard.
Tebriz'in ranllar eline getii haberi Dersaadete ulat esnada, baz kiiler
yenierilerin Orta Camie toplanmaya baladklarn ve ahaliye beyanname
dattklarn grdler. Bu vaziyet bir ihtill iklimini idrak zaman geldiinin
habercisiydi. Nitekim baz kiiler velinimetleri olan sadrazama dorudan ulama
yolunu bulamadklarndan olacakki kk damad Kethda Mehmed Paa'ya
vaziyeti bildirip, ii bastrmasn syledilerse de, zt bunlarn sylediini kaale
almad gibi stelik kovarak tedbir ansinda elinden karm oldu.
Sultan Mahmd'on Ad Telaffuz lnyor!

Kethda'nn gsterdii kaytszlk, ocakl askerin skdar ordughnda

bulunmalar, isyan tertip eden heyetin ekmeine ya srmt. Bu ihtilli tercih
ve tertip edenler ne ahali ne de askerdi. Sadece siyasi gr i'tibanyla Nevehirli
Paann muhalifleri idi. Ancak kendilerini meydana atmyorlard. Bu arada
eyhlislm Mirzazde Mehmed efendiye gelen bir yazan mehul yazda "Biz,
mahmud-! hisal bir padiah isteriz'1 talebi ortaya kt. Bunun mnas ehzade
Mah-mud'un padiahlnn makbul olaca idi.

Patrona Halil Ve syan

Patrona Halil isyan basit bir olay olmayp, lkede farkl hayat tarzn tercih
edenlerin arasndaki ihtilaf gidermek iin yapldna dir romanlar kaleme
alnmtr bu memlekette. Romanclar, yazdklarn basan makineleri yni
matbaay kullana aan adam olan Damad Nevehirli brahim Paa'y bile
ktleme yolundan ayrlmamlardr. nk tarihi roman yazarlar ellerine
aldklar bir fenomeni ve o fenomenin kahramann yceltebilmek iin nice
hakikatleri, nice hizmetleri yok saymaktan itinab etmezler. Patrona Halil, tarih
sayfalarnda bahse konu olduunda bir sahifey bile dolduracak ehemmiyete
hiz deildir. Ne varki; tarihin sahnesine kard vak'a daha asrlarca anlacak
ve zerinde tartmalar alacak cinstendir. Yenieri Ocann onyedinci
blnden olan Patrona Halil aslen Arnavud olup, Hurpteli'dir. Kader
arkada Muslubee ise, Rusuk kazasnn Karalar kynden olup, Ulah asll
olduu smail Hakk zunarlt tarafndan belirtilmitir. Bunlarn
avanelerinden bazlarnn adlan yledir: Ali usta, Karaylan, nar Ahmed,
Oduncu Ahmed, Dervi Mehmed, Erzurumlu Mehmed, Kk Muslu, Cebeci-
lerden Kutucu Hac Hseyin ve Manav smail ve v. s Patrona Halil'i hamam
tella diye anarlarda, yapt ie cesaretini hesaba almak istemezler. stanbul'da
Beyazd'dan aa doru inilirken sa kolda kaldrm stnde kubbesi salam,
ancak her yerinden aalar km bir eski hamam vardr ki; bu hamam, Patrona
Halil'in bir mddet alt yer olmas mnasebetiyle Patrona Halil Hamam
olarak elan anlmaktadr.

syan Nasl Balad?

25/eyIl/1730 yl mevlid kandili mnasebeti ile tertiplenen alay esnasnda

isyan patlatmak istedilerse de, byle mbarek gnde dini hislerine ynelmi
ahaliyi, patlatlacak ihtill hareketine imle etmenin adet imknsz olduunu
syleyen gre hak verdiler ve isyan ertelendi. Aradan drt gn geti, yni 1
143/rebilevverinin 15. perenbe gn/l 730/eyll aynn 29. gn, Patrona bata
olduu halde onyedi tane yenieri askeri Bayezid Camii'nin Kaklar kaps
tarafndan ellerinde kllar ve bayrak olduu halde, bir ka koldan yrye
getiler ve davamz var! Sedalaryla ortal velveleye vermeyi baardlar. Et
meydanna epeyi b't-kalabal topladlar. Patrona Halil yanna bir kuvvet alarak,
Seymaniye'de bulunan Aakapsna gitti. Yenieriaas Hasan Aa 300 kiilik
bir kuvvetle kar koyduysada, abuk dald ve kamay tercih etti.
Patrona ve arkadalar cesaretlerinin arttn grdler. Orada bulunan
tutuklular serbest braktlar vede aralarna aldlar. Buna inzimamen stanbul'un
btn hapishanelerindeki mahkumlar bata Baba Cafer zindanndakier olmak
zere serbest brakldlar. Tersane ve ta gemilerindeki mahkumlarda bundan
mstefid oldular.

Padiah Nerede?

Btn bunlar cereyan etmekteyken, Sultan 3. Ahmed, stanbul'un bir baka

gzel mevsimi olan sonbaharn en scak ay eylln son gnlerinde boazn
temiz havasn cierlerine ekmek arzusuyla ve ran seferi ordughnn
bulunduu yer olan skdarda idi. Sadaret Kaimmakam Kaymak Mustafa paa
engelky'de bulunan Ba- Ferah adl yalsnda bulunuyordu. Haberi alr
almaz, stanbul'un rumeli yakasna gemi ve zunar civarna tetkike gitmi,
esnafa dkknlarn amalarn emretmiti. te taraftan devlet memurlar, tebdili
kyafet ederek, stanbul'un vaziyetini tesbite alm ve isyann kolay
duracan mid etmemekteydiler. Padiahn, ota brakp, Saray'a dnmesi
kararn aldlar. Bata padiah olduu halde btn rical heyecan iinde kalm
akam karanl bastktan sonra kar baskn hazrlamak gerekirken, bo laflarla
gecenin avantajn elden karmlard. Akam ile birlikte isyanclarn yannda
toplananlar, evlerine ekilmi, ki-miside adamakll uzaklamay yelemiken,
isyan ynetimi otuz-krk kiilik bir guruba istinad etmekteydi. bilir kimselerin
yapaca bir saldn, isyan bastrr, isyanclarda inlerinde boabilirdi. Ne varki
sabah olduunda frsat kam, sra isyanclarn isteklerine muhatap ve talepleri
karlamaya gelmiti. Sabah olduunda saray'm orta kaps zerine sancak-
erifi ekerlerken, Bostanclardan bir ka kii, Et meydanna gnderildi ve isyan
sebebi soruldu. Cevap: -Biz padiahmiz-x dan memnunuz. Ancak iki saat iinde
hiyanet erbab drt kiiyi bize teslim etsinler. Dedikten sonra 37 isimin yazl
olduu bir liste Bostanclara verildi. Bu arada ise Sancak- erif atna toplanan
olmamt. Hele bir ksm stanbul ahalisinin bir ksm karlan Sancak- erif
den bile habersizdi. Sonunda sanca alp mutad yerine koydular. Bu arada iki
saat gemi ve drt hiyanet erbab teslim edilmemiti. Bu drt kii ise, Damad
Nevehirli brahim paa, Kaymak Mustafa paa, sadaret kethdas Mehmed paa
ve de eyhlislm Abdullah efendilerdi. Zlal Hasan Efendi - Bu zt aslen
Arna-vud olup, iimiyedendi. stanbul Kad's olmu ve dneminde her ey aksi
gitmi, mahsuln azl dahi uursuz addolunan Kad'ya izafe olunmutu. Yerine
mehur tarihi Raid Efendi getirilmiti. Zlali Hasan Efendinin byk rvetler
ald rivayettendi. Htt bu isyanda destekledii Patrona Halil Zl-li'nin
konan daha nce olunu snnet yaptrrken basm ve davetlileri de
soyduunu ayrca Zlli Efendiyi keke oynatt rivayetlerin iinde yer
almaktadr. Ancak byle balayan tanma zaman iinde nasl oiuyorda bir
ittifaka dnmekte?
Bu sorunun cevab ha diye verilecek vaziyetten deildir. Ancak; rivayetler daha
ziyade roman slbunda tarih yazmay meslek edinenlerden kaynaklanmaktadr.
Bizim ocukluumuzda Nizamettin Nazif Tepedelenliolu bir gazetede "Ftih'in
Fedaisi Karadavud" adl bir roman tefrika ettiriyordu. Bir gn Kara Davud'a,
Sultan Ftih'e bir tokat attrma kstahln sergilemiti. Hi asl olmayan bir ey
zaman iinde nce rivayet daha sonra da, hakikatmi gibi aziaida dolar durur
maalesef. Neyse; bahse konu Zlli efendi sadrazam tarafndan saraya getirtilir
ve eyhlislm Abdullah Efendi ile grtrlr. Gre kan eyhlislm can
kay-gusuna der ve gerek Zlli Efendiye gerekse ulemaya: "hepinize fetva
makamnda bulunarak hizmet ettim, benim kanmn dklmesine msaade
etmeyin istirham iine girer. Grme srasnda da; kendisine daha evvel
gnderilmi olan bir pusuladaki; biz Mahmud l hsal bir padiah isteriz talebini
aklamt ve asilerin maksad ehzade Mah-mud'u padiah yapmaktr. Daha ne
duruyorsunuz, uzun uzun ne dnyorsunuz? diyerek, ulemann saltanat dei-
ikliine onay vermesini tevik etmiti. Sultanlkda; Mah-mud-u evvelin ad
getii andan itibaren isyann varaca istasyon belli olmutu. Bu istenen
adamlarn haydutlara verilmesi, taleb ettikleri zevatn istedikleri makamlara
getirilmeleriydi. Arkasndan da 3. Ahmed ya feragat ettirilecek ya da,
katledilecekti. Hakikaten buna yakn hususlar gerekleti. brahim, Mehmed ve
Mustafa Paalar padiah tarafndan bodurularak cesedleri bir arabaya konarak,
isyanclarn bulunduu yere gnderildi. Damad Paann cesedine yaplan
muamele mslmanln hi bir tarafna sacak cinsten deildi.
eyhlislm Abdullah efendiyi ise, Bozcaada'ya srgne gnderdiler.
Sadnazamla Silahdar Mehmed Paa getirildi ki;b u zat da Hanedann damad
idi.

Padiah 3. Ahmed'in Feragati

Padiah 3. Ahmed, Ayasofya Camii vaizi spirizde Ahmed efendiyi asilerin

yanna nasihata gndermeye kalkt esnada, vaizin: "Efendimiz, siz saltanattan
ekilmedike bu isyann dalmas muhaldir" demesi zerine padiaha bu sz
derin bir te'sir yapt. Zaten az sonra 2. Ahmed'in olu ehzade brahim'in
akbeti, 3. Ahmed'den isyanclar tarafndan soruldu. Halbuki bu vefat tabii bir
halde husule gelmiti. syan-clarsa, 3. Ahmed'in ldrttn im etmek
istiyorlard. Buradan ehzade katillii ykleyecekler, taht'tan inmesini lep
edeceklerdi.
Halbuki; ehzade 22 yandayken vadesi dolduundan vefat etmi, padiah 3.
Ahmed teneiri darssade kapsna koydurmu ulemann ve ocak aalarnn
mevtay bir gzel grmelerini ve tabii lm net'cesi olduunu anlamalarn is-
temiti. Bu malumattan sonra, isyanclarn u tham gndeme geldi:
-Padiahmz brahim Paay saklayp, yerine Krk Ma-nol'u ldrtm. Ayn
zamanda halife olan bir Hakan'a byle yalan yakrn? Sorusu tevcih ettiler. -O
deilse yarn kendisini verelim! Diyen ses padiah 3. Ahmed'in sesiydi. Soruyu
soranlara bu cevab vermek iin pencereyide bizzat am, yukardaki szleri
beyandan sonra ieri ekilip, saltanattan ekilme karar aldn yeni
eyhlislm, Anadolu ve Rumeli Kazaskerlerini arp: "Bu kadar zamandan
beri brahim Paann ahs herkese malum iken silerin bundan kastlar benim
saltanatm istemedikleri aikrdr, bendede saltanat ve hilafete ftur gelmitir.
Htt skdarda iken bir iki defa ehzade Mahmud Hz. lerini taht'a geirmeyi
hatrmdan geirmiidim. imdi bunu gerekletirmek istiyorum. Kan
dklmesini bertaraf etmek iin kendi rzam ehzadeyi saltanata getirmektir.
Ancak ahsm ve evladlanmn da, hayatna dokunulmayacana dir sizlerden
biriniz At-meydanna asilerin yanna gidip arzumu sylesin" szleri azndan
dkld. Ayasofya vaizi spirizde ile silerin adam Zlli Anadolu Kazaskeri
olarak, Atmeydan'na gidip vaziyeti isyanclara bildirdi. Onlar da, istenen talebe
uyacaklarna dirde, Kur'an- Kerim'e el basarak yemin ettiler.
Bylece 1. Mahmud'a saltanat ve halifelik yolu alm oldu.

Sultan 3. Ahmed'in ahsiyeti

Sultan 3. Ahmed hn, gemi padiahlardan bazlar gibi, cedelci, faal bir
padiah olmamakla beraber, kt bir kimse de hi deil idi. Ne var ki;
dneminde ahlk- umumiyede nemli bozulma vcuda gelmiti. Kendi
arzusuyla taht'tan ekilmeye karar vererek, bu kararn uygulamtr. ehzade
Mahmud'un yanna getirilmesini emretmi ve de yanna gelen ehzadeyi, kendi
elleriyle tahta oturtmutu. Baarlar temenni etmi ve elini de pmek suretiyle de
itaatini gstermitir. Kendi evldlarna da, biat etmeleri emrini vermeyi bil-
mitir. Bylece ulvi bir anlayn sahibi olduunu sergilemitir.
3. Ahmed, zarafete, dirayete, terakkiye son derece eilimli idi. Yenierilerin
srarlar yznden bir ok sadrazam tyin etmi ve bilhassa bunlarn arasnda
bulunan Kavanoz Ahmed paa dnemi, ahik nmna yapt fenalklarla son
haddine varmtr. Sultan 3. Ahmed, Damad Nevehirli brahim Paann
sadaretine kadar salam bir ahlkn sahibiydi. Fakat sadrazam, kendisini
sefahate, elenceye altrm bylece devlet ilerinin tamam ile kendisine
kalmasn temin etmiti.
Btn bunlara ramen bu dnemde de byk fetihler yaplabilmi, devletin
haysiyet vede erefi parltsn muhafaza edebilmiti. 3. Ahmed'in devri tabii ki,
Damad Nevehirli brahim paann teebbsleriyle bir ok hayrl neticelere var-
mtr. Matbaaclk ve .dtap basm bunun banda gelmektedir. Kthane semti
ad kd iml etmek teebbsnden domutur.
Ancak, avrupahnin ve de bilhassa, yahudilerin n.e urayorsunuz? ithal
suretiyle ok daha ehven fiatla getiririz demesine kanlm, bylece de, nemli
bir sanayii kolunun gelimesi engellenmitir. Kd fabrikas olmas muhtemel
semt, lle baheleriyle dolarak, elence merkezi hline ge\ mistir. Seneler
sonra, ir Yahya Keml Beyatl tarafndan da Osmanl dnemlerinden bir ad
tretilerek ve Lle Devri diye kabulne kadar vardrlmtr. Bu arada yeri
gelmiken matbaa meselesi babnda bir iki kelime dermiyan etmek icab et-
mektedir.
Bizde matbaann ilk mucidi, Macar asll brahim Mteferrika adn alm bir
muhtedidir. Bu adam; matbaa meselesinde proje gtrd, Damad Nevehirli
brahim Paadan byk alaka grmtr. Kendisine para ve selahiyet baheden,
yeniliklere ak sadrazam bu sanayiin vcudiyetine inanm olarak da teklife son
derece lml bakm stne denden fazlasn yapmay gerekletirmiti.
brahim Mteferrika av-rupadan getirdii ustalarnda emekleri ile harfleri dkt.
Tarihler ise bu srada 1139/1727'yi gsteriyordu. brahim efendi ilk matbaay
Sultan Selim civarnda bulunan evinde tesis etti. Daha sonra skdar'da
bulunan: "Darltabatt Amire" ad verilen yere nakletti. lk tab olunan eser
Cevheri'nin tercmesi olan "Vankulu" lgatidir. Basm tarihi 1141/1729 se-
nesidir. Her yeni ihdas olunan hususatta da olduu gibi, matbaa meselesi de, bir
hayli patrd grltye medar oldu. Bu mevzuda ihtilaflar, bir asra yaklaan
durgunluk geirilmesine sebebiyet vermitir. Ancak unu da; beyan etmekte
fayda vardrki, Beyolu cihetinde basm yapan tjaz kk apl matbaalarn
varl brahim Mteferrikaya tekaddm etmek-tedirki matbaann Almanya'da
1444'de faaliyete gemesi, mucidi Gutenbergin hristiyan olmas,
Istanbulumuzun Beyolu semtinin avrupann hi bir buluundan mahrumiyete
duar olmadnn anlay iinde meseleye atfu nazar edebilirsek, matbaa
mucidimize, Beyolu frenklerinin tekaddm etme ans elde edebileceini
teslim ederiz.
3. Ahmed; Sultan 4. Mehmed'in oludur. Gln Sultan Valide tarafndan
dnya'ya getirilmitir. Doumu; 1084/1674'dr. 1115/1704 tarihi, taht-
Osmaniye clus ettii tarihtir. Yann bu srada otuzbir olduunu syleyebiliriz.
Mehur Prut Sava; bu ztn dneminde cereyan etmi, Rusya kahkari bir
bozguna uram, Petro'nun nikhsz kars bu savan sonunda baz
dedikodulara mevzuu olmu, bylece Rusya namusunu muhafaza edememi
duruma gelmitir. Beri yandanda; ran'a veklet yoluyla hkim olan Ndir ah;
Osmanl padiah ve islamlarn halifesi 3. Ahmed'den hem ran meselesindeki
sava durdurmak gayesiyle hem de, snni/ii ayrln tartmak ve neticesinde
halifenin, iay beinci mezhebin temsilcisi ve meru grmeye vardracak,
toplant tertipleme yoluna gitmitir. Osmanl; gnderdii ulema heyetinin
mzakerelerden sonraki hkmne riayet edeceini deklare etmise de, ihtilaflar
halloldu zann galib hale geldii srada, Cuma gn geldi att. Hep birlikte
klnacak Cuma Namaz tanzimi yapld. Hutbeye ran' temsil eden bamftler
kacak, Cuma Namazn ise; Afganl ve snni bir imm kldracakd. Tertip bu
halzere yaplmken, hut-be'ye kan ran bamfts, fevkalade mkemmel
araba-snn sayesinde yapt varyasyonlarla ia'y stn saydn ortaya koyan
kelime oyunlar sergiledi. Gerek Osmanl temsilcisi, gerekse namaz kldracak
olan Afganl limi bu hileyi tesbit etmi olarak gryoruz. Bylece ii'liin ehl-i
snnet iine alnmas, red olunmutur. 65 yana geldiinde dar- bekaya intikal
eden 3. Ahmed'in dnem-i saltanat 27 sene devam etmitir. Vefatndan nce,
taht'dan feragat etme bykln gstermi ve de, menkup durumdayd.
Babasnn yatt trbeye defn olunmutur.

3. Ahmed'in Hanmlar

Padiah Kadnlar ve Kzlar adl eserin 79 sh. de, 7 numaral dip notta yle bir
beyan var, alntlayalm: ".. 3. Murad bir tarafa braklrsa, 3. Ahmed elliden
fazla ocuu ile padiahlar arasnda rekor krmtr. Alderson 13 kadn oldu-
unu yazar.." demektedir. skit Yaynevinin kard, Mufassal Osmanl Tarihi
adl eserde on hanm ismi saylmaktadr. Emetullah Sultan bakadndr, 3.
Ahmed'in. Hayr sahibi kimseler arasnda bata gelir dense sezadr. Kocasnn
taht'-tan indirilmesini yaad. Eski Saraya gnderildi. Vefat tarihi belli olmayp,
Eyb Sultan semtinde Kbrs Fatihi Mustafa Paann mezarnn ayak ucunda
medfundur. Fatma Sultan bu hanmdan domutur. Mezkr esere gre ikinci
hanm Aye Kadn adl hanmdrki hakknda pek malumat yoktur.
3. Kadn ise Emine Kadn adl bir hanmdr'k Aye Sultan dnya'ya getirmitir.
1163/1750'de lmtr. Yenicmi naziresine gmlmtr.
4. kadn Fatma kadndr 1145/1732'de lm ve ortann defnolunduu yere
gmlmtr. Glsen Kadn 5. hanmdr. Hatice Kadn, 6. hanmdr, srasyla
Hurrem, Meyli, Mihriah hanmlardrki bunlardan Mihriah hanm, 1710 da
ehzade Sleyman', 1717de 3. Mustafa'y dnya'ya getirdi. 1732 senesinde vefat
etti. Yeni Cami haziresine gmld. Olu 3. Mustafa padiah olduunda,
skdar Ayazma'da annesi adna bir cami yaptrd. Listeye gre; Mihriah
Kadn 9. hanm olmaktadr. 10. hanm ise muhtemelen Nazife kadndr. Nejat
Kadn 11. olup, 12. lik, Rukiye Kadndadr ve bu hanm Hatice Sultan
dourmutur. Yeni Camii trbesi yanndaki eme bu hanmn adn tamaktadr
ve kz Hatice Sultan tarafndan yaptrlmtr. 1151/1738 tarihini tar emenin
yapl.
Hanmlarn ismi ve says devam etmektedir, Sadk Kadn, mmglsm Kadn,
Zeynep Kadn ile 15. sayy buluyoruz ve Hanife Kadn 16. oluyor. 17. yi tekile
ermi Sultan n-sipmiki, bu hanm 1137/1725'de 1. Abdlhamid'i dnyaya
getirmi ve valide sultan olmutur. Ancak vefat, 1145/1732' olduundan valide
sultanlk makamna bizzat erememitir.
ayeste hanm adl bir ikbali olduu mezkr eserde yer almaktadr. Bylece 18
bayan ile lfeti olduu grlr, Lle Devri padiahnn! Kzlarna gelince;
1116/1704'de doan Fatma Sultan, be yanda Silahdar Ali Paa ile sembolik
evlenme yapt. Ali Paa ise, Petervaradin'de ehadet erbetini itiinde sembolik
evlilii devamda idi. 12 yandaki dul-kiz, 13 yana geldiinde de Nevehirli
Dmad brahim Paa ile evlendirildi. Paa bu srada elliyalar iindeydi. Daha
sonra vuslat has! oldu. Fatma Sultanla brahim Paa mesud bir yuvann sahibi
oldular. Ne var ki Patrona htilli her eyi yok etti. Fatma Sultan ihtill
sonrasnn ancak ylna mukavemet edebildi. 1145/1733'de 29 yanda
olduu halde, da-daai dnyadan ahirete gt.
mmglsm Sultanhanm, ablasnn bir kaderda imi sanki: 1119/1708'de
dnyaya gelmi ve iki yana geldiinde Kubbealt vezirlerinden Abdurrahman
Paa ile nian iln edildi. ok gemeden Paa ld. 1136/1724 de Nevehirli
Ali Paa ile hakiki izdiva yapt. Babas 3. Ahmed tahttan feragat ettiinde,
vaziyetleri sarsld. Buna 2 yl dayanabilen mmglsm Sultan hanmda vefat
etti.
Tuhaftrki; yukardaki mmglsm'den sonra iki-mmglsm daha adn
tayan kzlar vardr, 3. Ahmed'in. lki, 1142/1729'da vefat etmi dieri de,
1155/1742 senesinde vefat etmiler her ikisi de Yeni Camii haziresine defnolun-
mulardr.
Zeynep Sultan, 3. Ahmed'in kzlarndandr. 1140/1728 ylnda Sinek veya
Kk lakablaryla anlan Mustafa Paa ile dn olmutur. 1764'de Kk
Mustafa Paa, Kapdan- Derya grevinde bulunurken vefat etmitir. Bir sene
sonra Melek Mehmed Paa isimli bir zatla evlendi. ki defa Kapdan- Deryala
ve bir kerede sadarete getirildi bu damad da. 12/muharrem/1188-25/mart/1774'
tarihinde vefat etti. Gl-hane Park karsndaki Cmi Zeynep Sultan
yaptrmtr ve adn tamaktadr. Yine tuhaftrki Zeynep Sultan adn tayan
iki kerimesi daha vardr 3. Ahmed'in. Biri 1119/1708'de doup, bir sene sonra
vefat eder. Dieride 1121/171 O'da doar ve 1122/171 l'de vefat ederler, her
ikisini Yeni Cami haziresine defnederler. Kk Aye Sultan lakabl, bir kz
daha vardr 3. Ahmed'in, lakabn verilmesine sebeb 2. Mustafa'nn kz, Aye
Sultan ile kartrlmasnda. CI tane izdiva yapan Aye Sultann 3. kocas
Slahdar Mehmed Paa makam sadarete kadar ykseldi. Aye Sultan 1189/1775
senesinde vefat etti. Yeni Cami haziresine defnedildi.
3. Ahmed'in; dier bir Aye Sultan adn tam kz daha vardr ki, 1118
/1706'da vefat etmitir. Saliha Sultan 1127/1715'de dodu. 1140/1728'de Deli
Hseyin Paann olu Sar Mustafa Paa ile evlendi, yl sonra, kocas ld-
nden Abdi Paazade Ali Paa ile evlendirildi. Bu evlilii Sultan Mahmud-u
Evvel, yni 1. Mahmud emretmiti. Bu Paa da, vefat ettiinde, Saliha Sultann
3. evliliide sadrazam Mehmed Ragip Paa ile oldu. 1763 ylnda Ragp
Paann vu-kubulan vefat, Saliha Sultann 3. defa dul kalmasna sebeb oldu.
Ancak padiah emriyle, 4. evliliini vezirlerin iinde, kapdan- deryalkda
yapm bulunan Mehmed Paa ile yapt. Alt yl sonra Mehmed Paa kabire,
Saliha Sultan yeniden dullar arasna katld. Ancak bir daha evlenmedi.
1192/1778'de vefat eden Saliha Sultan, Eyb Sultan Trbesi kapsna
gmlmtr.
Esma Sultan (Byk) 3. Ahmed'in dier bir kzdr. Byk lakabn, Sultan
Abdlhamid-i evvelin, ayn ad tayan kzndan tefrik olunsun diye verilmitir.
1138/1726'da dnyaya gelmiti. Sultan 1. Mahmud'un emriyle, 1155/1743'de
Ya-kup Paayla evlendirildi. Yakup Paa bir yl sonra lnce Byk Esma
Sultan dul kalm oldu. Arada bir evlilik yapmsa da damadn ad tesbit edilmi
deil tarihilerimizce. Ancak Muhsinzde Mehmed Paayla 1 7/evval/l 171-
24/hazi-ran/1758 cumartesi gn padiah 3. Mustafann emriyle Esma Sultann
3. evlilii gerekleti. 1188/1774'de Muhsinz-de'nin vefatyla yine dul kald
ancak, baka izdiva yapmad. 1 l/zilkade/1202-26/austos/1788 pazar gn
vefat etti. Ve son kocas Muhsinzde Mehmed Paann Eyb'deki trbesi,
medfeni olmutur.
3. Mustafa ve 1. Abdlhamid devrinde, pek sevildii iin epeyi zengin oldu.
Ancak adamlar olan; Bezirgan Dimitri, elebi Efendi, Said Aa ve masraf
ktibi Mderris Osman efendi sultan hanmn vefatndan sonra bir ey zuhur
etmeyince sorguya ekildiler. Grld ki, Esma Sultann maln kendilerine
kullanmlar. Hepsinin cezalar verildi. Kadrga semtinde olan bir namazgahn
ve Meydan emesi adyla da anlan eme, Esma Sultan tarafndan yaptrld
bilinmektedir. Atike Sultan, 3. Ahmed'in kzlarndan bir bakasdr. Nevehirli
Damad brahim Paa'nn yine paa olan olu Mehmed Paa ile izdiva yapmtr.
1150/1737'de 25 yanda olduu halde, vefat etmitir. Hatice Sultan;l
122/1710'da dodu. ki yandayken Abdurrahman Paa ile nikahland diyen, .
Hakk zunarl'ya itiraz vard bu nikhn mmgl-sm Sultan ile yapld
beyan vardr. 1151/1738'de 28 yanda vefat edip, Yeni Cami haziresine
defnolunmutur. 3. Ahmed'in kzlarnn bazlarnn da sra iinde adlarn
vererek bu mevzuyu hitama erdirelim. Zbeyde Sultan, Emine ve yine bir Emine
sultan daha, Naile, Nzife, Rabia ve yine Rabia Sultan hanmlar, Reyhan,
Rukiye, yine Rukiye, bir Rukiye daha ve Sabiha Sultan, mmseleme Sultan,
Akile, Beyhan vede Emetullah Sultanhanmlardr. Yirmisekiz kz olduu g-
rlmektedir. Erkek ocuklarnn adlan ise srasyla; Mehmed, sa, Ali, Selim,
Murad, Abdlmelik, Mustafa, Sleyman, Mehmed, Selim, Mehmed, Mustafa,
Bayezid, Selim, Abdullah, brahim, Numan, Abdlhamid ve Seyfeddin olup
ondokuz saysn bulmaktadr.

3. Ahmed'in Sadrazamlar

Kavanoz Ahmed Paa, kyamclann, 22/8/1703'de, tyin ettii biriydi. Ancak

ay kadar makam- sadarette kalabildi. Yerine getirilen Enite Hasan Paa, onbir
ay kadar sadrazamlk yapabildi. Kalaylkoz Ahmed Paa, 3. Ahmed'in nc
sadrazam olduysada, ay dolduramad. 4. sadrazam Baltac Mehmed Paa,
Prut zaferi sahibi olmasna ramen, ilk sadareti 17 ay kadar srebildi. 2. sadareti
ki Prut zaferi bu dnemdedir, bu dnemde 1 sene 3 ay 3 gn srmtr. Baltac
Paann 1. sadareti peinden makama ayn zamanda dmad olan Silahdar
orlulu Ali Paa; 1706-1710 seneleri arasnda drt seneyi aan bir dnemi
sahibidir. Devlete, 111. Sadnazam olarak Kprlzde Numan Paa geldiyse de,
ancak 2 ay, 2 gne san hizmette bulunabildi ve Aa Yusuf Paa, 112.
sadrazam ld ve bir seneden 9 gn eksik olarak bu makamda kalabildi. Abaza
Sleyman Paa, 4 ay 25 gn makam sadarette kaldysa da 113. sadnazam
saylmay da hakketti. CIrlal Pehlivanzde Hoca brahim Paa 21 gn sren
sadaretiye bu dneminen ksa srenidir. 115. sadnazam ehid Ali Paa
1713Mel716'da 3 sene, 3 ay, 8 gn sren ve ehadetle biten bir hayat, 116.
sadnazam olarak gelecek zat Hac Halil Paa oldu ki, 1 sene, 22 gn srd
makamda kal. Bu zt takip eden ve ancak sekizbu-uk ay sren sadaretiye,
Nianc Kayserili Mehmed Paadr. 3. Ahmed dneminin en istikrarl dnemi
damad Navehirii brahim Paann sadaretidir ve 12 sene, 4 ay, 22 gn devam
etmitir ve ayrca bu dnem, bir terakki mevsimi diye kabul edilebilir.
Ancak; 3. Ahmed devri bu sadrazamn feci ekilde terk-i hayat ettirilmesiyle
son bulmutur. Bylecede Baltac Mehmed Paann ki sadaretiye birlikte,
ondrt sadrazam 3. Ahmed ile birlikte alma ans bulabilmitir. 3. Ahmed'in
eyhlislmlar 3. Ahmed, 2. Mustafa'nn yerine taht'a getiinde eyhlislmn
Bursal Mehmed Efendi olduunu grd. Vazifesine devamn emretti.
26/Ocak/l 704'de Mehmed Efendi ekildi, yerine Pamakizde Ali efendi, 3
sene 6 gn srecek meihatna oturdu. Pamaki'nn 2. meihatdr bu grevi,
l/ubat/1707'de Sadreddinzde Sadk efendinin 1 sene, 8 ay, 20 gn sren
eyhlislmln gryoruz. Ebez-
de Abdullah efendi 2. meihatna geldi 1 sene, 1 ay, 1 gn srmtr. Yerine
gelen Mehmed Ataullah efendi 2 ay, 7 gn meihatta kalabilmitir.
20/mays/1713'le, 15/aralk/1714 arasnda makam meihate mm- ehriyri
Mahmud Efen-di'yi gryoruz. 77. eyhlislm Mirza Mustafa efendi 6 ay, 13
gn sonra ayrlyor, yerine Mentezde Abdurrahim efendi makamnda vefat
ettiinde 1 sene, 5 ay, 6 gnn dolduru-yordu. Ebu shak Kara Nim smail
Efendi 1 sene, 5 ay, 5 gn kalabildi meihatta. Yeniehirli Abdullah Efendi 3.
Ah-med'in son, eyhlislmlarn ise 80. si olarak, geldii vazifede 12 sene, 4 ay,
24 gn srmtr.

1696-1736 Seneleri Deniz Harektlar

Ara balkta koyduumuz 96 ile 36 seneleri arasndaki, krkyllk zaman dilimi

iindeki deniz hareketleri, padiahmzn dnemine msadifdir. Bunlardan; 2.
Mustafa'nn, sekiz yl sren saltanatn, 3. Ahmed'in 27 yl sren devrini, Sultan
1. Mahmud dneminin ilk 6 yln kapsad grlr. Mezamorta Hseyin
Paann donanmay-i hmayunu bidayetten beri savaa hazrlama hususundaki
azimkrane tutumu, hi bir zaman kendisinde bir bkknlk husule getirmedi.
Dayand temel dnce "byk gemi-byk top" fikr-i sabit hlini almt.
Mora yarmadasn dmandan ve bilhassa Venediklilerden temizlemekde siyasi
ngrsyd Mezamorta Paann, bunda da muvaffak olacana inanyordu.
Sultan 2. Mustafa bu deniz kurdunun grleriyle bir mutabakat iinde
olduundan, ayrca donanmaya, o da hayli ehemmiyet veriyor ve sk sk
tersaneyi ziyaret ediyordu ve almalar takipten geri kalmyordu. Avrupallarn
da, her a-lan da Osmanl zerine saldn halinde olmalar, bunlardan
korunabilmek iin, haylice tedbir ve vasta ile kuvvetli bir kara ve deniz kuvveti
gerektirmekteydi. Nitekim; 20/mart/1696'da donanmamz stanbuldan
anakkaleye geti. te tarafdanda lyas Kaptan; 24 adet firkateynle Azak kalesi
muhafznn emrine girmek zere Karadeniz'e alrken, yine Samurka Kaptan
ynetimi altnda, 9 frkateynlik bir filo da Dinyester nehri civarnda arpmakta
olan mca-hidlerimize takviye maddeleride gtrmek zere yola kmt.
Mezamorta Hseyin Paa ise Sultan 2. Mustafa'nn da hasretle bekledii
garbocaklan gemilerinin kendisine iltihak-m beklemekteydi ve onlar gelmeden
de harekete gememiti. ok gemedi ki; Cezayir'den on kalyon,
Trablusgarb'dan ve Tunus'danda yine kalyon geldi ve donanmay- h-
mayuna itirak ettiler.
Bylece; Mezamorta Hseyin Paa da Osmanl kapdan- deryas unvan ile
donanmann banda olduu halde; 37 kalyon, 27 ektiri ve iki ate kayndan
kurulu, byk bir filoyla, 13/mays/1696 gn Ege denizine ald. Evvel Sakz
Adasna yaklat ve oradan kard kesife uygun gemiler ile istihbarata nem
verdi.
Venedik donanmas uzun mddet Salamis limannda yatm ve Osmanl
gemilerini kollamsa da, su yznde bir gemisini bile gremeyince donanmay
saa sola datmt. 28 kalyondan mteekkil ana filoyuda, Eriboz
yaknlarnda toplam, ektiri denilen kk fakat hzl gemicikleri kef iin o da
istihbarata karmt. Ancak dikkati eken bir taraf da vard ki iin,
Venedikliler anakkale nlerine yaklamaya hi de teebbs etmemekteydiler.
Buda; Mezamorta Hseyin Paadan ekindiklerini gstermekte idi. eitli
manevralarla iki donanma biribirini aryor fakat karlamay herkes, kendi
lehinde pozisyon iinde yakalamak istemekteydi. Hseyin Paa gemilerinin
ksm azamini Eriboz'un Kzlhisar mevkiine gtrd ve orada gerek frtna
yznden gerekse, dmann oraya geleceini tahmin etmi bulunduundan
bahse konu mevkide haylice bir zaman kald.
24/austos/1696'da Andre boaz ile Eriboz arasndaki sularda, iki donanma
karlat. Karlkl top ve tfenk atlaryla yaplan muharebede haylice
Venedik gemisi, yara almaktan kurtulamad. Akam karanhyla birlikte,
Venedikliler selameti yine firarda buldular. Sabah olduunda; gemilerimiz
dman gemilerinin kendilerinden ok uzaklam olduunu grdler. Bunun
ad; Venediklilerin malubiyeti ve firarlaryd ve takip etmek in mesafe,
kapanacak derecede de olmadndan pelerinden gitmekten sarf- nazar edildi.
Hseyin Paa gemilerini alarak, ira Adasna gidip ufak tefek hasarn onarmay,
ihmal etmedi. Bu ileri bir hafta srmeden halledince Naksos adasna giderek
oradan da, ikml yapt. Venedik donanmas; Mezamorta Hseyin Paa'nn
nnden kamay bir gelenek hline getirmiti. Rzgr lehlerinde bile olsa,
yaptklar hemen, firar yoluna dmek olmaktayd. Bylece deniz mevsiminin
frtnalarla geen gnlerine girildi herkes klana ekildiyse de, bahara kavu-
may iple eken Mezamorta, hemen donanmasn anakka-leye, oradan da barut
almak zere Foa limanna yelken at.
Geen yl Venedik donanmasyla kovalamaca oynayarak geiren Osmanl
kapdan- deryas Mezamorta, bu sene Venedik donanmas yannda hal
donanmasn karsnda bu* lacakt. nk uzun zaman mzakereler yapan
kffar, Osmanly sktrp, bar talebine mecbur klmak istiyordu.
Bunu da yle planlamlard: Avusturya-Macaristan cephesinde, byk bir kara
saldrsn tanzim edecekler orayla uralrken, hal donanmas da,
anakkaleyi geebilmeyi zorlayacakt. Bunun tazyikinden; sulh talebi iin
Osmanlnn sktrlmasn dnmlerdi. Bunlar haber mi ald! Yoksa
dndm? Tam bilmiyoruz amma, Mezamorta Paa donanmay anakkaleye
getirdi ve burada sava yapmay uygun grd. 6/temmuz/1697'de, dmann
Midilli adas e, Anadolu kylar arasndaki Mslim Boazndan anakkaleye
doru szid keif gemilerince, Mezamorta'ya bildirildiinde, Paada
donanmasn zerlerine srmekte hi ftur getirmedi ve iki taraf kaptnda,
zafer yine bizde kald, firar ise hallara dmt.
2/eyll/1697'de iki donanma, bir defa daha kar karya geldiindeyse, Andre
Boaz sularnda seyretmekteydiler. Bu sefer, dman gemileri kendisinin yerine
ate kayklar denen kayklar donanmamzn zerine gndermilerdi. Tedbiri
pek genie dnm olan Mezamorta gemilerin stne gelmekte olan, bu ate
kayklarn top atlaryla, gemilerine dokundurtmadan, sulara gark etmee
muvaffak oldu. 23/ey-ll/1697'de, byle bir baskna yeniden teebbs eden d-
man, bir defa daha boyunun lsn ald ancak bu seferki sular, Eriboz adas
yaknndaki Kzlhisar sularyd, nc bir deneme daha yapan dman
donanmas bu seferde ate kay yerine, bir kalyonu, gemiyi yzdrecek kadar
bir mrettebat koyarak, ii barut dolu olduu halde, Osmanl filosu zerine
yollad. Ancak; bu sava ak denizde ve derin sularda olduundan manevras
kuvvetli gemilerle Osmanl donanmas dmana yine galib gelirken, bu ate
kalyonunun geliini, serice bir manevra ile boa karan gemilerimizse, kalyonu
endaht ettirerek kendi kendisini batrmasnda zevkle seyrettiler. Venedikliler ve
dmanlar, denizin namusunu Mezamortaya brakp ekildiler. Mezarnorta da,
anakkaleye dnd.
1698 yl ile birlikte; Osmanl devletide artk birden fazla cephe de, hem kara
hem de deniz savalar yapmak mecburiyetine girmiti. Donanmay Karadeniz
ve Akdeniz filosu diye ikiye mnkasm etmek mecburiyetindeydi. nk herbir
yerde ayr bir dman sahibiydi Osmanl devieti. Bunun relerinden biri de
bunlardan en kolay olann, nce bir gzel yenmek ve sulhe mecburklmakt.
Bilahire dierlerinede ayn muameleyi uygulamaya koymakt. Sadnazam
Amcazade Hseyin Paa; bunu nazariye de, byle dnmekle beraber, tatbikata
nasl koyacan, uzun uzun mtalaa etmekteydi. Allahdan; donanmay-
hmayunun banda Mezamorta Hseyin Paa gibi bir kapdan-i derya olmas
lkemizin ayn bir ans idi. nk bu zat, tersaneleri bir saniye bo brakmyor,
hummal bir faaliyet iinde tutarak donanmay- ahanenin,her eit ihtiyacn
temine gayret ettirdii gibi, top meselesinde de, Tophane'yi rahat brakmamakta,
en ileri teknik bulular, gemi toplarnda uygulatma hususunda aratrma-ge-
litirme almalarna ehemmiyet vermekteydi. Bu sebeble de; donanmann
ikiye ayrlmas, genel g asndan, bir zaafiyete sebeb olmayacakt.
Btn bu faaliyetler yannda, denizlerin donanmamzn sancandan mahrum
kalmamas iin Akdeniz donanmasn, 25 adet kalyon, 35 ektin ve 5 tane de
ate kay ile cihaz-landrm ve deryaya salvermiti. Karadeniz
donanmasnda, 40 adet firkateyn, 40 adet iskampava ve 4 tane kalita i!e tanzim
etmiti. Akdeniz donanmasnn banda olduu halde; 23/eylI/1698'de, Midilli
Adas civarndaki; Zeytinbumu havalisinde Venediklileri yakalad ve
kamalarna frsat verme den tepelerine bindi. ok kanl ve gs gse
arpmalar oldu. Rzgr; her iki tarafda alp srklemiti. Dmanda bir daha
kamaktan baka reyi bulamam ve-Psara adasna doru uzaklamay
semiti. Mezamorta Paa da; Koyun Adalar dhiline girerek hrpalanm
gemilerini onarma almak mecburiyetinde kalmt. Yenilen doymaz, yenen bk-
maz, hesab onarm sonrasnda her iki donanmada biribirleri-ni aramaya gayret
sarfederken vede tutumak frsatn kollarken, 26/ocak/1699'da Karlofa Sulh
antlamasnn, imzaland haberi ulat ve donanmann Akdeniz filosu, Dersa-
adet'e avdet etti. Bu donanmann baehre gelmesinin ardndan Azak Denizine
yakn yerde, devriye gezen kuvvetlerimizin banda Ali Paa olup, 4 kalyon, 6
ektiri vede 5 firkateyn ile 30 adet ikampavya bu seyr- sefainde vazife almt.
Dnyester nehrine ayrlan kuvvetlerimizse, Mustafa Bey komutasnda, 11 adet
ektiri, 28 firkateyn, 16 adet kalita ve 25 tane ikampavyadan tekilolunmutu.
Karadeniz filosunun sava gemilerinin de, yle bir nitelii vard: kalyonlarda,
450 kii mrettebat vard ve yelkenli idi kalyonlar. ekti-riierde de 150 kii
bulunup 25 iftekrekliydi. Frkateynlerse; 80 kiilik mrettebatyla 18 ifte
krekli idi. kampavyaiar ise; 35 mrettebatl ve 12 jftekrekliydi. Yukardan
beri; bahsettiimiz ate kayn bir izah edelimki, deniz bahsimiz de bu ifadenin
ne olduunu iyice renen okurlarmz, yklendii vazife bakmndan ate
kaynnda nemini daha ok anlam olur. Mehmed Zeki Pakaln merhumun
da "Trih deyimleri ve terimleri" adl enfes gzellikteki ve bir o kadar da mhim
eserindeki maddede aynen yle yazyor: "Eskiden veya drt ifte krekli
kayklara verilen isimdi. Bu kayklar, pazar kayklar gibi Eminnn'den
Boaziine ilerdi yk ve adam tard. Ate kayklar teki kayklardan daha dar
ve zayf olarak yaplrd. Bu sebebten de Pazar kayklarndan daha fazla surata
mlikdiler. Bu kayklara ate kay denilmesinin sebebi, eskiden yangn olduu
zaman, tulumbalarn stanbul'dan skdar'a, Anadolu yakasndan, Rumeli
sahiline nakletmek iin kullanlm olmalardr. Ate kayklar; Eminn
sahilinde beklerler, skdar'da veya o cihetde kan yangna stanbul'un yangn
tulumbaclarn, tulumbalaryla birlikte nakleylerd. Yangn nbetisi; elinde
harbisini tuttuu halde kayn k stnde otururdu. Bu ate kay denen
vastaya, rum atei adl, suda bile yanmaya devam eden ate yklenirdi vede
hedefe gnderilir idi. 1770/senesi haziran'nda Ruslarn Orlof isimli komutan,
bizim zmir eme limanndaki donanmamz, bu vasta ile yakmtr.
26/ocak/1699'da Karlofa Antlamas imzalanm, Osmanl devleti bu
antlamay 1683'de vukubulan Viyana bozgununun bir neticesi olarak
hesaplamtr. Devlet-i liye bu antlamalar erevesinde ilk defa; bu kadar
byk toprak kayb yaamtr. Bundan dolay zerimizde pek ar bir znt
meydana getirmitirki, Erdel ve Macaristan topraklar, Avusturya devletine
terkle Podolya ve Ukrayna'nn bats ile Komanie kalesi, Lehistann olmutu.
Karadenizde Azak kalesi ve civanda Rusya'ya verilmi Ruslar;Azak denizinde
gemi gezdirme imtiyazn da, elde etmi oluyordu. Mezamorta Hseyin Paann
gayri mslimlerden temizlemeye alt Mora Yarmadas ise; maalesef
Venediklilere gemiti. Netice olarak; Amiral Afif Bykturul daha ncede
bahsekonu ettiimiz deerli eserinde unlar sylemekte: "Karlofa bar
antlamasna, bir denizci gzyle bakacak olursak, artk Tuna nehrinin
ekonomik karlarn Osmanl, Avusturya, Lehistan yni Polonya devletleri
aralarnda pay edecektir. Ruslarn Karadenize kmas ihtimalinden tr, bu
denizinde tek devletin mal olmaktan karak, iki devletin birleik mal olmas
ihtimali belirmiti. Venediklilerin Mora yarmadasn almalarndan tr de hem
Orta akdeniz hem de Ege denizindeki Osmanl denizyollarnn gvenlii, politik
ve stratejik artlara bal bir biim alyordu. Takvimler 1700 yln gsterirken
sve Kral Demirba arl Ruslarla yapm olduu Poltava muharebesini
kaybetmiti. sve-Rus sava, Azak kalesini geri almak ve Ruslar bir daha
Karadenizden uzaklatrmak, Osmanl devletine bir fayda salard. svele
Rusya arasndaki muharebe esnasnda Osmanl devleti Ruslara saldrm
olsayd, ok uzak mesafedeki ki cephede savamak zorunda kalacak olan Rus-
ya'nn pek byk bir ihtimalle sava kaybedecekti. Sultan 3. Ahmed; byle bir
frsat deerlendirememitir. sve Kral; Osmanl devletine, Ruslara kar bir
ittifak teklifinde bulunmutu. Ancak bu teklif de bir takm deniz ticaret haklar
koparmak, Cezayirli korsanlarn yakalam olduu sve ticaret gemilerinin,
kendine verilmesini istemek ve bir de Osmanllar sve'e bir hayli sayda kara
kuvveti de yollamas, arl'n tlebleri arasndayd. Bu artlar 3. Ahmed'in bu
teklifi red etmesinde mhim rol oynamt. Demirba arl'n bu teklifini kabul
etmeyen 3. Ahmed; ne kadar hata ettiyse, sve Kralda bu teklifleri yapmak
suretiyle ayn derecede hatalyd. sve Kral ile olan bu anlamazln baka bir
tarafndan da, Osmanl devletinin Karadeniz politikas ad verilen anlayna da
bir gz atalm. Osmanl devleti; 2. Bayezid zamannda huzura km olan Rus
elisinin, insanlar kahkahalara boan gayri medeni halinden bu yana, geen
arn sonunda Rus devletinin, bymekte olan bir tehlike olduunu, anlamam
deildi. Bu tehlikeyi nleyecek areyi Mezamorta Hseyin Paa Karadeniz
donanmasyla ve orada, gl birlikler bulundurmak ve takviye yapmak
suretiyle almak istemise de 2. Mustafa; kaleleri glendirmek ve klliyetli
sayda asker bulundurmakla, Rus tehlikesini nleyebilecei kanaatine
vardndan; dolay, yanl bir tutum tatbik olundu. 2. Mustafa'nn karac
tedbirlerle Rus tehlikesini kontrol etme talimat ve kapdan- derya, Mezamorta
Hseyin Paay blgeyi kefe gndermesi, tedbirlerin yerinde tesbit edilmesi
arzusu, donanmann Ker Boazna gitmesine neden oldu. Hseyin Paa
Yenikale ve Taman Yarmadasnn korunmasn ve mdafasn temin iin, Ao
ve Temrek mevkileri-ne birer kale yaptrarak, ayrca Klburnu kalesini de,
tahkim ettirerek, kara'ya dnk tedbirlerin alnabilecei kadarn yerine getirmi
oldu. Ao ve Temrek mevkilerinde yaplacak kalelerin iileri, stanbuidan
ektiri ile grtrld. Bu ekti-riler silah, cephane ve dier malzemeleride
tamaktayd. Sekiz ektiri Ao ve Temrek kalelerine, yedi ektiri ise, Kl-burnu
kalesine malzeme getirdi. Bu ektirilerin kaptanlarn yzyl nce bu millete
hizmet eden reislerin, isimlerini Osmanl Trihi kitabmza dere etmek bir
kadirbilirliktir diye dnyorum ve bu adlar buraya kayd ediyorum. "Memi
Pa-aolu Ahmed Paa, Abdlkadir Paaolu mer Bey, Haznedar brahim Bey,
Deli Mehmed Paaolu mer Bey, Kse Hasan Paa olu Mustafa Bey, Maryol
Olu Ali Bey, Kap-tanpaa yedek ektrisi, Memiolu Abdurrahman Paa,
Ebubekir paaoiu Salih Paa, Memiolu Kasm Be, Meh-med Paaolu
Mustafa Bey, Eribozlu Mustafaolu Ahmed Bey, Yaryol olu Mustafa Bey,
Tersane khyas Recep Beylerdi." O dnemde; sava ve ticaret gemilerine, zel
simler takmak adet olmadndan, gemiler kendisini kullanan reislerin adyla
anlrlard. Bu arada; Akdenizde, Franszlar hareketlenmeye balamlar ve
Sakz Adasndaki Ermeni Patirii-ni, ada'daki katoliklere iyi muamele etmiyor
diye, Fransaya gtrmlerdi. Patriin iadesini defaatle isteyen Osmanl Devleti,
Fransa'ya bu szn dinletememiti. Ancak; Mezamorta Paa, kt Akdeniz
seferinde, Fransz korsan gemilerini yakalayp, stanbul'a getirmitir. Ne re ki
21/tem-muz/1701'de Mezamorta Hseyin Paa vefat etdi; denizlerde artk
admz zor okunur oldu.
Onun yerine Abdlfettah Paa 17 ay, Ahs Mehmed Paa 12 ay, Kk Osman
Paa 11 ay, Baltac Mehmed Paa 2 ay kapdan- deryalk yaptlarsa da,
Mezamorta Hseyin Paadan boalan makam dolduramadlar. Yine mhim
deniz savalarmzdan saylan 1714/1718 yllan arasnda vukubulan Osmanh-
Venedik deniz savana vede bu gerginliin genel yapsna bir atfu nazar edelim.
Mora; Venedik senatosunun ynetiminde, 16. yln doldurmaktayd ki, bu
ynetimi yarmada ahalisi asla benimsemedi, onlar Osmanl'daki adil bir sistemi,
her devlet yapar zannndaydlar ve felket bir halde yanldlar. Mora ahalisinin
Ortodoks mezhebinde olup, Vene-dik'in Katolik olmas geimsizlii
trmandryordu ve orto-doks Mora ahalisi stanbul'a gizlice gnderdii
temsilciler vastasyla halas edilmelerini taleb ediyorlard. Bu mracaatlar bir
kenara yazan divn, Venediklilerin denizlerdeki ticaret gemilerimizi apul
ediyorlar, yol emniyetini ihll ediyorlar, Osmanl ticar dnyasn hayli zarara
uratyorlard. Silahtar Ali Paa; her eyi hesab etdikten sonra, bir stratejide
karar kld. Edirne'den yola kacak kara ordusu, Mora yarmadasn hedef
alacak donanmay- hmayunsa, deniz zerinden Venediklilerin Mora'daki
limanlan olan, Tinos Adas ve Girid Adasndaki Suda limann istirdat edecekti.
Bu arada Venedikliler bir sulha tlib olmazlarsa, kapdan- derya sefere devam
ederek Korfu Adasna varp oray ele geirdikten sonra, Yunan denizindeki
adalar da Osmanl sancana rm edecekti. Btn bunlar olduu takdirde,
Ortaakdeniz ve Ege denizide eski durumuna kavumu olacakt.
Takvimler;l/nisan/1715'i gsterirken, Silahdar Ali Paa Mora zerine yrmee
balad. Yarmadann kuzeytarafi he-mencik bizim oldu. Navarin, Modon ve
Koron limanlarda gney cihetde olup, hemen igal edilmeliydi. 7/hazi-
ran/1715'de Canm Hoca'nn; kapdan- deryalndaki, donanma pek kolay bir
ekilde Tinos Adasn ele geirdi. Ege denizinde hkmferma olan korsanlarn,
merkez s's diye bir ey brakmayan kapdan- derya apulculuunda nn
kesmi oluyordu. Kara ordusu da, Mora'y igale muvaffak olmutu. Osmanl
devletinin karsndaki durumu ezik ve yenik bir hle gelen Venedik yklmak
zereydi nk Osmanl karsnda yalnz kalmt.
Ali Paa ok iyi takip ettii avrupa siyasi ahvali gereince, Venedik'in
yklmann eiinde olduunu pekla bilmekteydi. Sava da zaten bunu bilerek
amt. 21/eyll/1715'de, Osmanl donanmas Suda limannn igalini
tamamladnda Venedik, douakdeniz ve Ege deniziyle alakas bylece
tamamiyle kesilmi oldu.

Pasarofaya Doru!

Takvimler 1617'yi gsterirken sadrazam Silahdar Ali Paay; Korfu Adasn

almaya hazrlanrken gryoruz. Ne var ki; Venedik Avusturya'ya mracaatla,
bir savunma ve saldr antlamasnn imza edilmesini temine muvaffak oldu. Bu
antlamann peinden, Avusturya'nn Osmanl divn'na, Karlofa antlamasn
iniyorsun bbunda sesi ulad. Divn; bu sesi duyunca kendini bir yoklad.
Karlofa antlamasna mugayir hi bir hareketin iinde olmadn grdkten
sonra, durumu tezekkr ettirdi ve istihbar ettii Venedik-Avusturya
antlamasnn Avusturya'y byle bir ses yksel-temeye ittiini anlad. Bahane
basitti. nk Karlofa antlamas, Venedik ile alakas olmayan bir hususdu.
Mora zerine yaplan Osmanl istirdat harekt Venedik'le alakal bir operasyon
olmakla beraber, Avusturya'nn Venedii koruma arzusuna yoruldu. Bunun
zerine divn bu mesele zerin de mzakere ad. Grlen manzara; Osmanl
deniz yollarnn herhangi bir lkenin denetimi veya tasallutuna ak olduunda
bu vaziyet Avusturya'nn iine gelirdi. Bu bakmdan Mora yarmadas zerindeki
Osmanl stratejik saldrs her ne kadar dorudan Venedik'i alakadar ediyorsa da,
yukardaki anlaya gre Avusturya'nn bu istirdat harektn tasvibe niyeti
yoktu. Divana kar ykselen sesin bir cmlesi unlar hviydi: "Mora
Yarmadasndaki topraklar igal etmekle Karlofa Antlamas hkmlerini
yrttnz.. Osmanl ordusu Mo-ra'dan ekilmeli.. Yapt haksz igal iin
Venedik'e sava tazminat vermeli. " Divan; bu sesden iki ayr tavr kard. lki;
bu ihtarn akbetini gz nne alp toprak iadesini yerine getirmek, dieriyse,
savamak dahi gze alnp, iddiay ve talebi reddetmek. lk gre katlanlar
lkenin i olaylarnn gsterdii duruma bakmakta vede mli buhranlarn iinde
yzldnn idrki iinde zaman kazanp, durumu slaha alp Mora yerinde
durduuna gre imdilik Avusturya'y tatmin edip, ilk frsatta ie kald yerden
devam ngryordu. lerinde sadrazamnda bulunduu gurup ise, byle bir
teklifi kabul elden yeni km Mora'nn istirdatna girimemek oradakileri ihml
demek olaca gibi dmann teklifini kabuln peinden, nice tekliflerin
gelebilecek olabileceiydi. Bu bakmdan; bu gurup asla bu tavizi vermemeyi
srarla belirtiyordu.
Padiah 3. Ahmed bu gurubun tarafnda yeraldnda, savamakta olunan
Venedik yannda Avusturya'da yerald. Fakat; bu dman kuvvetinin oald
bir sava yapacak kudrette olmayan devlet, bir maceraya girimi bulunuyordu.
Bilhassa; denizyollarmzn emniyet bakmndan yetersizlii pek ak olarak
ortadayd ve destekleme de yetersiz kalmasn nleyecek bir tedbirimiz maalesef
yoktu. Bilfiil deilse de, 24/nisan/1716'da Venediklilerin mttefik devleti olarak
Avusturya, kt zerinde artk karmzdayd. 5/aus-tos/1716'da
Petervaradin'de bozguna urayan kara kuvvetlerimiz, 20/ekim/1716'da
Tamvar elinden kaptrd. Silah-dar Ali Paa'nn Petervaradin'de vukubulan
ehadeti akbetimizi daha da kt hle getirdi. Aradan bir sene gemediki
18/austos/1717'de Belgrad' kaybettik. Bu srada makam- sadarete geen
Dmad Nevehirli brahim Paa 21/tem-muz/1718'de-Tuna Nehri kysndaki,
Pasarofa kasabasnda imzaland yerin ad olan Pasarofa antlamas yapld.
Suda limannn Osmanl devletine gemesi, Dalmaya, Hersek-ve Arnavutluk
kylarndaki kalelerin, bizde kalmas gerekleirken, Belgrad, Semendire ve
Srbistan topraklarn Avusturya'ya brakyorduk. Amiral Afif Bykturul;
Pasarof-a'daki kaybmz Karlofa'dakinden pek fazlayd demekten kendini
alamaz. Silahdar Ali Paadan sonra, sadarete gelen,
Nevehirli brahim Paa; devletin, uzun zaman srmesi gereken bir sulh
dnemine ve slah almalarna girmesi icb ettiinin, idrki iinde hemen bu
almalara koyuldu. Esef edilir ki; bu kadar reformatik ve a iyi okuyabilen
bir insan olarak, brahim Paa, deniz kuvvetlerinin ehemmiyetini drkten,
yoksun bir adam olmadndan donanmay- hmayuna bir el atabilme ans
bulsaydki dnyann ehresini deitirecek bir donanmay, vcuda getirebilirdi.
Bu hem yaplmas art oland ve Nevehirli bunu yapacak kapasite ve ka-
biliyetteydi.
Sultan 3. Ahmed; ayn zamanda Damad olan bu sadraza-ma yardmc olmaktan
hi geri kalmyordu. Btn i, denizlerde gl olmak, ticaret filomuzu bu
caydrc g sayesinde dnya denizlerinde emniyet iinde get- gzarn sala-
makt. stelik bunun ara dayanan tersane ve denizci alt yaps mevcuttu.
Bir savan unsurlarn tekil eden; Kara, Hava ve Deniz kuvvetlerinin, ilk ikisi
benzin vecephane verilirse savar. Bu sebebden bunlara Tketim Kuvveti denir.
Deniz kuvvetiyse, savalar da ekonomi kudretini muhafaza edebildii iin, kendi
parasn kendisi karr. Bundan tr de deniz kuvveti bir retim kuvvetidir
diyen Amiral Fioravan-za, bu ifadelerle ne kadar hakldr bilemem amma,
yelken, krek dnemi iin yukardaki beyann da yanl bir ifade kullanm
olmuyor.
SULTAN 1. MAHMD..................................................................................... 2
ran Sava................................................................................................... 2
Bu Savalardan Geri Kalan.......................................................................... 3
Rusya Ve Avusturya Seferleri ..................................................................... 3
Rusya'ya Gelince ......................................................................................... 4
Belgrad Antlamas ..................................................................................... 4
ranla Muharebe .......................................................................................... 4
Sultan Mahmud'un Vefat ............................................................................ 4
1. Mahmd'un Hanmlar ............................................................................. 5
1. Mahmud'un Sadrazamlar ........................................................................ 5
1. Mahmd Devri eyhlislmlar ............................................................... 6
1. Mahmd Devrinde Avrupa Devletleri...................................................... 7
Osmanl Devletinde Silahl Kuvvetlerin Durumu ........................................ 9
 SULTAN 1. MAHMD

Babas: Sultan II. Mustafa Han

Annesi: Saliha Hatun
Doum Tarihi: 1696
Vefat Tarihi: 1754
Saltanat Md.: 1730-1754
Trbesi: stanbul Yeni Camii.

Sultan 1. Mahmud, Osmanl Padiahlarnn 24. s olup, 16. halifesi idi. Sultan 2.
Mustafa'nn, Saliha Kadn adl hanmndan, 1108/1696 tarihinde dnya'ya
gelmitir. Osmanl tahtna geii yukarda anlattmz vehile vukubulmutur.
1143/1730 tarihi ayn zamanda Sultan 1. Mahmud'un 35. yann tarihidir.
Saltanat yirmi be sene srmtr. Tahta geiinin altnc ylndan itibaren nce
dou taraflarnda sene sonra da avrupa taraflarnda bir sulh dnemine
girildii pek net olarak grlr. Saltanatnn ilk gnlerinde devlet idaresi
padiahn elinden ziyade, kyamclann ba Patrona Halil ile arkadalarnn
ellerindeydi. Hkmet bu akilere sz gei-remiyordu. akiler istedikleri gibi
hkm sryorlard. Bu hususta aadaki satrlar ibretle okuyup, anlamak
lzmdr. Bilhassa tyin hususlarn uygulama perianliin sergilenmesi idi.
Misal olarak da, Patrona Halil ve arkadalarnn, tensip ve sraryla Ahmed Paa
isminde bir kii Kapdan- Deryalk makamna, Rstem Paa adl biri de, ran
Seferine serdar yapld. Pek deersiz bir kimseydi. te taraftan Damad
Nevehirli ibrahim Paa dneminde srgn hakketmi ve nefyedilmi bulunan
erirler, bir aff-i ummi iln ile serbest kalmlar ve stanbul'a dolumulard.
Bunlarn gemi gnlerden ders alpda, akll uslu durmalar gerekirken tam
tersine her eye karmaya baladklar gibi, devlet adamlar arasnda holan-
madklar kimler varsa birbir tutulup hapse konuyor, kimi srgne gnderilirken,
kimisi idama maruz braklyordu. Ardndan bu gibi kimselerin evleri, konaklan
yamaya uratlyordu. Bu haydut zmresinin tesir ve creti yle oalmt ki;
Krm Hnn dah deitirmeye kadar vardrdlar.
O dnem rezaletlerinin derece-i prmellini idrak iin, Ahmed Rsim bey'in
tarihinden bir alntyla temasa lzum grdk. "Zorbalar bir takm evba, arnavut
tellak, kaldrmc, hamal, rgad makulesi kimseler idi. Devlet adamlarn, tekini
berikini korkutarak memuriyete nasb ettirerek mal, para alyorlard. Patrona
Halil kendisine veresiye at vermi ve para yardmnda bulunan Yanaki isminde
bir kasap yazcsn Budan Voyvodas Kia'nn yerine tayin ettirdii gibi, kk-
evvel defterdar Alibey'i, evinden biz oturacaz gerekesiyle kartmas,
arkada Muslu Bee'nin sakal brakp, krk gn iinde kul kethdas olmas,
stanbul Kads olan Deli brahim'in Yeni Odalardan 79. cemaat odasn
mahkeme olarak semesi devlet adamlarn kartt. Devlet adamlar bu aair de
denilen ahslarn mdehale ve kartrclklarndan vakit buupda uzun
zamandan beri devam etmekte olan ran savan dnememekte, bunlarn her
dediklerine boyun emekde idiler. Bir gn zorbalar akam karanl basnca
ehzdebainda bulunan dkkanlarn kaplarn krarak yamaya girileri,
ahaliyi deliye dndrmt. Galeyana gelen ahaliyi durdurmak mmknattan
gzkmyordu. Hkmet bu durumdan faydalanma mlahazasyla Sancak-
erifi kartarak, asilerin yok edilmelerine baladlar. Evvel Patrona Halil ve
dierleri yakalanp idam olundu. Haydut takmnn dier bir blm ile
evbalar srgne sevkolundular, bylece de stanbul'un asayiinde skunet
saland." Kmil Paann Tarih-i Siyasisinde verilen malumata baklrsa,
Patrona Halil'in hempas olan ve idam edilenlerin says 3 bin civarn
buluyordu. Ayrca teviki kimseler srgnleri boyladilar. Bu ilerin makule
dndrlmesinde eyhlislm Pamakzdenin byk hizmeti grld.
Kmil Paann Tarihi Siyasisinde bundan nce makam- meihatda bulunanlara
mft dendii yazldr.

ran Sava

Dahili ilerimizde salamaya muvaffak olduumuz, nizam ve intizamdan sonra

ran savalarna dikkat sarfetme durumuna geliverilmiti. Badad Valisi mehur
Ahmed Paa, ark Seraskeri tyin olunarak, Iran zerine gitmekle vazife-
lendirilerek, kuzeydeki g olarak Hekimolu Ali Paada ran zerine gitmek
emrini ald. Osmanl Ordular; ksa zaman iinde Kirmanah, Hemedan, rmiye
havalisi ile Azerbaycan'n merkezi olan Tebriz'i elde etmesinin akabinde ah
Tahmasb sulh derdine dt ve bu hususta mracaatta bulundu. Mutabk kalnan
artlar muvacehesinde sulh imzaland. Yalnz fazla bir zaman gemeden ranllar
hududu amak ve Badad' muhasara etmekten kendilerini alamadlar. Bunlarn
stne eski sadnazamlardan Topal Osman Paa kumandasnda taze bir ordu
blgeye gnderildi. Meydana gelen Osmanl/ran atmas sonucunda ran, feci
bir malubiyetle Osmanl hududlarn terk etmek mecburiyetinde kald. Tarihler
bu srada, 1146/1733 senesini gstermekteydi.
Ancak; Tahmasb'n temsilcisi sfatyla Afganl Ndir Ali ah ran ve kendi
askerini birletirerek Osmanl Topraklarna saldrya gemiti. Bu toplama ordu
hem kalabalk hemde gl bir ynetimle daha da kuvvetlice hle ifra
olunmutu. Yaplan mteaddit saydaki arpmalarn neticesinde nce Osman
Paa daha sonrada, Kprlzde Abdullah Paa sava alannda ehadet erbetini
idiler.
Asakir-i Osmaniye ise, malup olduundan daha nce ele geirmi olduu
topraklar Ndir Ali ah'n ordusunun istilasna terk etmeye mecbur kald.

Bu Savalardan Geri Kalan

Her iki tarafda saysz arpmalarn verdii hasardan ve kayptan ylm

mterek olarak bir sulh zemini aramaya baladlar ve bulmaya da muvaffak
oldular. Hatta sulhu de gerekletirdiler. Osmanl padiah; 1. Mahmud, bu
savaia-nn yaplnda Gazi unvan ald. Ali Ndir ah'n nemli talepleri
unlard. Kendisinin de bals olduu mezheb-i i'nn, daha dorusu
Caferiye'nin Osmanl Devleti tarafndan tasdik edilmesi, Harem-i erifde drt
mezhebin beincisi olarak bir rkn tahsis olunmak ranl haclar iin ran tara-
fndan bir emr'l hac tyin edilmesine msaade verilmesi. Safevi Devleti dnemi
hududlanna riayet edilerek sulhun ye-nilenmesiydi. Devlet-i Osmaniye ise,
Caferi mezhebinin tasdiki ve ranllar tarafndan, emr'l hac tyini hususlarnn,
er'an olsun, maklen olsun caiz olamayacan ileri srerek redde, dier
artlarn ise kabulyle antlama imzaland ve teati olundu.

Rusya Ve Avusturya Seferleri

Sultan 1. Mahmud'un Osmanl tahtna gemesinden sonra, Ruslar sulh

antlamasna mugayir hareketlerinde tatbik-si olarak, Lehistan ve Krm
Hanlna dir ilere kart gibi Krm sakinlerine tecavze balamt. ran ile
yaptmz muharebelerde ise yardmmza koan Tatar kuvvetlerine mania
tekil ettii olmutu. Son dnemlerde de, Azak Kalesini kuatmaya
teebbsnden sonra ran ile varlan antlamann arkasndan Rusya'ya harb iln
edilerek sadrazam Si-lahdar Mehmed Paa kumandasyla hudud boyuna b;iyk
bir ordu sevk olundu. 1147/1734 Venedikle yapt savan malubu olan ve
bundan dolay izzet-i nefsi krlm ve her
frsatdan istifadeyi itiyad edinmi oian Avusturyallar, grnte bize dost
kalmak, hakikat- halde ise, bbli'yi ifal ederek Ruslara zaman kazandrmak
niyetiyle araya girerek sava yaplmamasn ve kan dklmeksizin, kendisinin
iki taraf birletirecei vaadiyle sevkyat durdurabilmek ve cok ksa bir zaman
sonra apansz Bosna tarafndan hududu aarak bize harb ilnnda bulundu.
Bakn, grn ki, Avusturya-nn becermek istedii tavassut harekt dorudan
sahtelii bariz bir hareketti. Avusturya ar 6. arl, Osmanl devletini, tevile
dnk haberleme ile kandrm, daha sonra birlikde harb ateini krklemek,
ktlkleri gerekletirmek zere, arie ile resmen yemin ve yapacaklarn
kararlatrm olduklarndan, Avusturyallar konuma tarzlarn aniden deitirip
de Ruslar ile mttefik olarak Osmanlya kar, sava ilnn gerekletirdiler.
Htt eli Talaman bile iln-i harbi bildiren, Avusturya Kabinetosunun
gnderdii emirnameyi, vakit kazanmay esas alarak bir ay kadar Osmanl
hkmetinden gizleme tenezzlnde bulunmutu. Sadrazam olan Silah-dar
Mehmed Paa politik adan acemi olup sadrazamn tesiri altndaki kethda-i
sadr- li yni dahiliye nzn olan Osman Halis efendi, Avusturya sefirinin
ifalatna tamamen rm olmulard.
Bylece zi ve Bender ile Vidin'in muhafzlar tarafndan asker ve mhimmat
taleb edildike, iin sulhen bitmek zere olduunu bou bouna devlet maln
telefe gerek yoktur ce-vablarn vermekteydiler. Gsterilen bu fevkalde
byklkteki gaflet, tedariklerimiz bakmndan bizi kstl brakmtr.
1147/1735'de balayp, 1152/1740 tarihinde sona eren kuvvetli bu iki devlet ile
yaplan savalar, her tarafta Osmanl askerinin zaferiyle sonuland. Bu
malubiyetlerin gerek Avusturyallarn gerekse Moskof'un burunlarnn
srtlmesi-ni salad dnya siyaset arenasnda mahede olundu.
Avusturya elisinin hilekrane davranyla meydana gelen hareketler, padiah
Sultan 1. Mahmud'u zerken, bbli'yi de hayli mteesir etmiti. Sanki bu
zntlerin yz suyu hrmetine, bu cephede Avusturya askerleri mnhezim ol-
mu, Bosna Valisi Hekimolu Ali Paa gsterdii liyakat ve gayretlerle dman
bulunduklar Bosna topraklarnn dna tard edebilmiti. Hatta; Belgrad kalesini
de muhasara altna almaya muvaffak olmutu. Ayrca nc kuvvetlerimiz Tuna
Nehrini geerek Macaristan da bir ok blgede nal izleri brakmlar ve
adamakll yamalar gerekletirmilerdi. Avusturya'nn bu hile-i zimine,
mehazlarmz arasnda yer alan Ali eydi bey tarihinde yle bir mtaiaa ileri
srmekteki sayfamz sslemeden edemedik: "Halbuki 1168/1754'de, Lehistan,
Prusya ve Fransa devletleri tarafndan meydana getirilmi, hizip, Avusturya'ya
iln- harb etmiler ve tarihde <Avusturya Veraset Muharebeleri> olarak anlan
badireye katlmas hususunda Sultan 1. Mahmud'a yaplan, tevik ve teklifleri
nezaketle reddederek Osmanl'nn zebunke, yni dene tekme vurmayan
karakter tayan bir millet olduunu gstermi oldu. Hakikaten, Avusturya
kendisi aleyhinde birlemi olan devletleri bu savalar neticesinde malup etmi,
dorusu bunda muvaffak olmas da, Osmanl devletinin bu savaa Avusturya
aleyhine katlmamasndan neet ettii kabul edilmelidir. Eer Osmanl askeri, bu
muharebelerde Avusturya karsnda yer alsayd, Avusturya'nn izmihlali
mukadderdi. Buna ramen Avusturya yaplan bu kadirinasl idrak edememi,
ne zaman Ruslar bize kar harekta gelmilerse, onlar da derhal bize sava
ilnndan geri kalmamtr." Bu beyan aldktan sonra biz de hatrlatmak
isterizki; Osmanlya kar bir savaa davet yapan Rus a-r'na, Avusturya
mparatoresi Maria Tereza nezketle red cevab vermitir.
Ahmed Rasim bey'de eserinde bunu beyan etmektedir. Neyse biz, Avusturya'nn
Vidin zerine yryen bir kolordusunun bizim vaz Paa ile Kprlzdelerden
Abdullah Paann cesaretleri ve ibilirlii karsnda hezimete duar olduunu
da kaydetmi olalm.

Rusya'ya Gelince

Bize sava ilnn yapmadan nce Ruslar, Azak ve Kuburun kaleleriyle, Krm
Yarmadasn badanbaa yamaya tbi tuttuu gibi Baserabya taraflarndan da
lerlemeye koyulmulard. Krmn yeni Hn Fethi Giray'n celdeti karsnda,
Krm'da bulunan Ruslarn horlanarak uzaklatrld grld. Besarabya'ya
saldran dier bir Rus kuvveti de, karlarnda grd Osmanl Ordusu
karsnda malup olduundan bozgun hlinde ricata mecbur kalmt. Bu ricatta
kendi hududlar dahiline ekildikleri grld. Bu ekilii gsterirlerken eskiden
yaptklar gibi, yaknlarndan getikleri her ehir ve kasabay yaktklar gibi,
yiyecekleride bu yangna dahil etmeyi ihmal etmediler bylece kendilerini takip
etme tasavvurunda olan Osmanl ordusunu yiyecek skntsna dme kaygsna
duar ederek, bu ordunun takibinden kurtulmay baardlar.

Belgrad Antlamas

Asakir-i Osmani'yenin devaml olarak her taraf da kazanmakta olduu zaferler

karsnda, Avusturyann ve Ruslarn sulh talebinde bulunduklar grld.
Osmanl padiah ve hkmeti, taleb-i sulhun muterizi olmadlar. 1152/1739 se-
nesinde Belgrad da bir kongrenin toplanmas gerekleti. Uzun mzakereler
yapld ve neticede sulh antlamas imza olunup, karlkl olarak teati olundu.
Yaplan ve ad tarihlerde, yapld ehrin ismiyle anlan antlamann gereinden
olarak, Avusturyallar Belgrad' teslimle birlikte, Sava ile Tuna nehirlerinin sa
tarafndaki Pasarofa antlamasyla elde ettii yerleri ayrca Varova
topraklarn ve Eflk asar', Va-las Antrich tbir olunan yerleri ki Aluta rma
ile Eflk'n eski hududu arasndaki bat topraklarnn bulunduu yerdir, dier bir
tbirle de Kk Eflk'da denmektedir.
te btn bu yerler Pasarofa muahedesi icabndan olarak Avusturya'ya terk
edilmiti. imdi bu yerler Osmanl devletine iade olunuyordu. Osmanl'lar ise,
Baneh ve Yanat civarnda ele geirmi olduu yerleri iade etmeyi kabul edi-
yordu. Antlamay yirmi sene srecek sulh niyetiyle imzaladlar. Aradan bir ka
gn gemitiki Rusya murahhas kt geldi. Ve Azak Kalesini, ykmak ve civar
arazinin her iki lke arasnda riayet olunan hat olmas ve Ruslarn Azak
Denizinde harp gemisi iml etmesinin yasaklanma art getirildi. Ayrca eski
hududun esas kabul edilmesi kararlatrld.

ranla Muharebe

.ladr Ali ah, Osmanl devletiyle mzalam olduu 1148/1735 tarihli

antlamadan sonra, ordusuyla birlikte Afganistan vede Hindistan taraflarna gitti,
oralarda bir haylide savalar yapt. Geen bu zaman zarfnda ark hududumuzda
sakin ve asude hayat srd. Hudud boylarnda bulunan aha-ninde keyfine
diyecek yoktu. Ne varki; Ndir ah, iran'a avdet ettiinde bu gzel gnler son
buldu. nk huzur yerini huzursuzlua brakmaya hazr hle gelmiti.
nk acem; Osmanl zerine savlet etmeye balamt. Irak yaknlarnda
bulunan bir ka kalemizi zapt etti. Vaziyeti gzden geiren bbli derhal asker
evkine koyuldu ve meydana gelen arpmalar zaman zaman Osmanllara,
bazen de ran kuvvetlerine galibiyet ans verdi. Bu seri savalarn sene
srd grld. Ancak son galibiyet ran tarafnda kald buna bal olarak, 4.
Murad Hn devrinde yaplan antlamann esas tutulduu artlar, 1159/1746
tarihinde adet yenilendi. ranla yaplan savalarn sonuncusu olarak kabul
edilen muharebenin temin ettii hudud, ufak tefek deiikliklerin zerinde
durulmad takdirde hemen hemen ayn olarak devam etmektedir.
Sultan Mahmud'un Vefat

Talihinin yaver gitmesi, zaman ve zemin itibariyle uygun tarz saltanat sren 1.
Mahmud, Osmanl padiahlarnn arasnda bahtiyar olanlardan saylsa sezadr.
1168/sefer-1754/kasm ay iinde bir Cuma Namaz sonras saraya dn
esnasnda bindii atn zerinde fcceten irtihl-i dr- beka eylemitir. Fcceten
deyimi apansz mnasindadir. Baz tarih yazarlar Sultan 1. Mahmud'un bir hafta
kadar yatandan kamadn, bu ar duruma ramen Cuma Namazn edaya
byk bir gayret gstererek gitmesini vcudunun sarslmasnn sebebini tekil
ettiini beyan ederler. Bylece vefat vukubuldu derler.
Bu ztn diri diri gmld iddias vardr. Yirmi be sene kadar sren devri
saltanatnda Sultan 1. Mahmud bu dnemin yirmi senesi kadar ran, Rusya ve
Avusturya ile savaarak gemitir. Elhak btn bu savalarda Osmanl Ordusu
sn erefini, celdetini gstermeyi btn mevcudiyetiyle is-bata muvaffak
olmutur. Yapt antlamada dmanlara memleket kapdrmak yle dursun,
Pasarofa antlamasyla Avusturya'ya terkettiimiz yerleri dahi kurtarmaya
muvaffak olduumuzdan, padiahmzn hatr avrupa lkeleri arasnda saygya
lyk bulunmas gereklemitir.
Yapt seimlerde isabetli, ilerin akbetini takip ve takdire nem vermesiyle
hret bulmutur. Ahlki adan son derecede mkemmel bir kimseydi. lim ve
fen, yeniliin ve ilerlemenin anahtardr anlay iinde, ileriye bak tarafdar ol-
maktan ziyade sevgiyle benimsemesinden kaynaklanyordu. Aslnda; yeni bir
tarz askerlik snfn ihdas tasavvuru arasndayd. Bu Asakir-i Mansure-i
Muhammediye gibi de, Nizm Cedid gibi de olabilirdi. Bu dncesini kimse
ile paylamayacak, bu hususta tasarmlar kafasnn iinde saklyacak kadar
etrafndan haberdar bir kimseydi. Kuvveden fiile ikaramamas umumiyetle
Avusturya, Rusya ve ran ile yaplm, seri harpler sebiyle olduunu Ali eydi
bey tarihinde belirtmektedir. Kzlar Aalarnn ikisininde ismi Beir Aa idi.
Bunlarn szlerine pek nem verirdi. Yine bunlarn baz ifadelerine uyarak
yapm olduu baz icraat kendisinin tarihiler ve devrini idrak eden baz
zevatn, tenkitlerine hedef olmasn icab ettirmitir. lim yoluna yardmlarda
bulunmu, stanbul-da drt ktphane bina ettirip atrmtr. Ayrca bu ktp-
"tanelerin iinde genel dersaneler ihdas etmi, zmirde de, baz binalar
yaptrarak hayrlara vesile klnmasn emretmitir. Daha bir ok hayrl
teebbslerin mteebbisidir.
Nur- Osmaniye Camiine epeyi emek vermesine ramen, yapmn bitimine
pekaz vkit kala dr- bekaya intikali, mezkr cmi'i tamamlama iini onun
yerine Osmanl tahtna geen; 3. Osman'a nasip olduu ve bu padiahn adn
tamas uygun grlmesi Mahmud-u Evvelin yni 1. Mahmud'un ansszldr.
Sultan 1. Mahmud; gzide padiahlar arasnda bulunan zevattandr. Devri bir
ok askeri zaferle sslenmitir. Hususiyetlerinden nemli bir davrann,
sarayda dolarken nne kadn kmas hi holanmad ahvalden olduundan,
aya-kablarnn altna kabaralar aktrr, bunlarn yrrken kard sesler
bayanlarn nne kmamasn adet hatrlatan bir alarm sesi vazifesi
grmekteydi. Devrini parlak baarlarla tamamlamtr. Sultan Mahmud;
2/austos/1696'da Edirne'de dnyaya geldi. 13/12/1754'de hayatn
kaybettiinde; 58 sene, 4 ay, 12 gn, mr srmt. Annesinin ad Sebka-ti
olup, ayn zamanda Sultan 1. Mahmud'un iir yazdnda kulland ism-i
msteardr.
Babas 2. Mustafa'nn ilk olu olup, vefatndan sonra ba-basnnda medfun
olduu Yencmi trbesine defnolunmu-tur. Gzel bir hattat olup, Ylmaz
ztuna bey'in belirttiine gre, gnmze kadar gelmi bulunan saz eserleri
notalary-la mevcuddur. Osmanl ordusu Ndir ah malup ettiinde, bu
orduyu tehiz eyleyip, tevik etmi bulunan 1. Mahmud'a Gaazi unvan
verilmitir. 1. Mahmud'un; ocuu olmamtr.
1. Mahmud'dan sonra kardei vede halefi olan 3. Osman'nda ocuu
olmadndan, Osmanl Saray, 1730 ile 1757 arasnda, yni yirmiyedi sene
doacak ocuk beklemitir.
1. Mahmud devrinde yayan mehur yabanclarn bazlar u zevattr:
Almanyada imparator 6. arl, 7. ar], Mariya Te-reza, 1. Fransuva, ngilterede,
kral 2. Jorj, ran'da ah Tah-masb, 3. Abbas, Ali Ndir ah, Mehmed Hseyin
Han Kaar, Papalk da, 12. Koleman, 14. Piu, Prusyada Kral 1. Fredrik,
2. Fredrik, Rusyada imparatorie Anna, imparator 6. van, imparatorie
Elizabet, Fransada da kral 15. Lui gibi hkmdarlardr.

1. Mahmd'un Hanmlar

Alicenb Kadn (Hace) Sultan 1. Mahmud'un ba kadndr. 1775 yl hac

dnnde vefat etti. Zevci padiahdan sonra 21 sene daha muammer olmutur.
Yeni Cami haziresi-ne defnolundu. Ftih Camii civarnda mektep, eme ve se-
bil yaptrmtr.
Verdinz Kadn, aatay luay'a gre Sultan 1. Mahmud'un 5. kadndr. Sicilli
Osmani'de 4. gzktn beyan ediyor. 13/ramazan/1219-16/aralk/1804 pazar
gn vefat etdi. ehzdeba Camii trbelerinde defnolundu. Murad Paa
yaknlarnda bir mektebi ve sebili vardr. Kocasndan sonra elli yl daha yaad.
Rami Kadn, 1. Sultan Mahmud'un altnc hanmdr. Beikta Akaretlere giden
yolda bir sebil yaptrd. Padiahn vefat sonrasnda Mekke ve Medine
mfettilerinden brahim bey ile izdivac vukubuldu. Ylmaz ztuna ise, Aye
Kadn vefat 1746, yine Aye (Hace) vefat 1746, Hadice kadn ile Rziye
Kadndan sonra, kocasnn arkasndan onbe yl daha payidar olan Htem vardr
ki, 1769 ylnda vefat etmi, skdar daki Ayazma Camiine defnolundu.
Tiryal hanm ise, 1789'da vefat etmitir. Bylece dokuz hanm olduu
belirlenmi oluyor. kballeri - Meyyase hanm, baikblidir. Fehmi hanm 2.
ikblidir. Srr hanm ve Habba--hanmlardr. Sultan 1. Mahmud'un e ve
ikblleri says' onue saysn bulmaktadr.
1. Mahmud'un Sadrazamlar

Sultan 1. Mahmud'un devri, 119. sadrazam Damad Silah-dar Mehmed Paa ile
balad. 3 ay, 21 gn srebildi. Karahi-sarl Kabakulak brahim Paa makam-
sadarete getirildiinde 22/ocak/1731 idi. Sadaret mddeti 7 ay, 19 gn srebildi.
121. sadrazam olan Konyal Topa! Osman Paa ise 6 ay, 2 gn mhr
tayabildi. 122. sadrazam Hekimolu Ali Paa 1. sadaretine; 12/mart/1732
tarihinde geldi. 3 sene 4 ay, 1 gn sonra ekildi. 2. defa gelii 21/4/1742'de
balad 1 sene, 5 ay, 2 gn srerek 23/eyll/1743'de sona erdi. Son sadareti
15/ubat/1755'Ie, 18/mays/1755 arasnda 3 ay, 1 gn devam etti. Toplam
sadaret gnleri, be sene drt gn
olmutur. 123. sadrazam Grci Aa smail Paa, 5 ay, 28 gn yapt sadaret
vazifesinden alndnda, tarihler 9/ocak/1736'y, gstermekteydi. Yerine;
Dmad Silahdar Di-metokai Seyyid Mehmed Paa 1 sene, 6 ay, 28 gn srecek
sadrazamla getirildi. Muhsinzde Abdullah Paa 4 ay, 14 gn iin makam-i
sadarete getirildi. Antalyal Yeen Mehmed Paa sadnazam oldu ve 1 sene, 3 ay,
4 gn mhr hmayunu tad. Demek ki Suitan 1. Mahmud greve altndan
sadrazamlanylabir yldan fazla beraber almay baarmaya balad. nk
Hac vaz Mehmed paann sadareti de" 1 seneyi, 3 ay, 2 gn at. Nianc Foali
Hac Ahmed Paa 1 sene, 9 ay, 28 gn sadaret makamnda hizmet verdi. ark-
Karahisarl Seyyid Hasan Paa ise 2 sene, 10 ay, 16 gn devam eden sadaretten
sonra infisal etti. Tiryaki Hac Mehmed Paa 9/austos/1746'da geldii
sadaretten 1 sene, 16 gn sonra 24/austos/1747'de ayrlrken, yerine Kerkkl
Boy-nueri Seyyid Abdullah Paa getirildi 3/ocak/1750'de 2 yl, 4 ay, 10 gn
vazife yapm olarak ayrld. 132. sadrazam D-vitdar Mehmed Emin paa idi ki
bu zat da, 2 sene 5 ay, 29 gn mhr hmayunu tad ve l/temmuz/1752'de,
vazifesini tamamlad. 133. sadrazam orlulu Kse Bahir Mustafa Paa,
l/temmuz/1752'de geldii sadarette, 1. Mahmud'un son sadrazam oldu. Bylece
Sultan 1. Mahmud'un devrinin sadrazam says onbe kiiyi buldu. Yalnz unu
nemle aret etmek isterizki; Sultan 1. Mahmud'un devrinde iki defa sadarete
gelerek cem'an bu padiah devrinde 4 sene, 9 ay, 3 gn hizmet veren Hekimolu
Ali Paa esasnda, 1. Mahmud'un baba bir, aabeyi idi. 9/15/temmuz/1999 tarihli
Cuma dergisinde de yazdm gibi, enteresan bir hikyesi vardr Hekimolu Ali
Paann. Bu hazin hikyeyi hulasaten say-faiarmza alma lzumunu hissetik.
"Hekimolu Ali Paa aslnda bir ehzadedir. Sultan 2. Mustafa'y sebebi
bilinmemekle birlikte kzdran bir criye, saray hayatndan ihra edilir. Aslen
Venedikli olan ve katolik mezhebi yanls hristiyanlar-dan olan ve daha sonra
ihtida ederek islmiyeti benimsemi bulunan, Hekimba Nuh efendi le ihra
edilen criye evlendirilir. Nikh akdinin hemen arkasndan cariyenin padiah-
dan bir ocua hmile olduu meydana kar. Nevarki <por-firogeneros> yni
sarayda domadndan hanedana mensup olmann salad btn avantajlarn
mahrumu kalr. Fakat doumuna kadar takip altnda tutulan criye ve olu, do-
um sonrasnda saraydan ihtimam grmeye devam eder. Fevkalde gzel
artlarn iinde yetitirilmesine gayret sarfe-dilir. Bunda da elhak muvaffak
olunur. Hekimolu Ali Paa, Osmanl padiahlarna hizmet veren sadnazamlar
arasnda, hatr saylr bir mevkie sahiptir. ok kibar padiahlardan biri olarak
anlan; 1. Mahmud, Hekimolu Ali Paa'nn hayat hikyesine vakf olduundan
ve de kendisinden yaa byk olduundan haberdar bulunduundan
sadrazamlara gster-lii nezaketin tesinde bir hrmet gsterirdi. Bu noktadan
kaynaklanan davran gnn birinde, Sultan Mahmud'un huzuruna giren
sadrazam HekimoSu Ali Paaya: <buyrun birader uraya oturun> demek
suretiyle karlad grlmtr. Buna mukabil 1. Mahmud'un vefat sonras
padiah olan 3. Osman dneminin bir blmnde, Hekimolu Ali Paay sa-
darete getirir ancak bir mevzuda yksek sesle cevap veren sadnazama, padiah
<..sen kendini ne zannediyorsun? Seni azlederim ve yerine de, hamallar khyas
Ali Aa'y sadrazam yaparm dediinde, Hekimolu Ali Paa: <sylediin
mmkndr! Fakat o sadrazamin adda Hekimolu Ali Paa olacana,
Hammalolu Ali Paa olur.> cevabn vermesi, 1. Mahmud'un nezaketini
hatrlatrken, 3. Osman'n vakay- bilip, bilmediinin phesini akla getirmek
lzmdr dncesine prim vermek istiyorumda, eer vakaya dir malumat
sahibiyse, Sultan 1. Mahmud'un kbna nezakette bile varamadn ispata
hkm karlabilir. Amma iin i yznden haberdar deilse ki, bu biraz zif
ihtimaldir, o zamanda sert szlerle konuann padiah tarafndan azarlanmas,
otoritenin icabatndandr. "Yazm olduumuz bu vak'a, Osmanl padiahlarnn
taht'a geeceklerin, her eit leke ve iftiradan siyanet edilmesi hususunda,
evldlann gzlerinin nnde yaad halde, olum, evldm diye kucaklama
imknndan kendilerini mahrum etme fedakrlnda bulunurken, o a
avrupasmda, krallarn tac ve tahtlarnda; nesebi gayr-i sahihlerin bir binip bir
kmas gz nne alndnda, mslman Osmanl soyunun necabeti btn
ihtiamyla ortaya kar.

1. Mahmd Devri eyhlislmlar

Osmanl devletinin 81. eyhlislm, 1. Sultan Mahmud'un ilk makam-

meihatn dolduran limi Mirzzde Mehmed Efendi oldu. Ancak bu
eyhlislmn grevde kalmas, 7 ay, 17 gn srd. Kendisi istifa ederek ayrld.
73. eyhlislm Pamakzde Ali Efendinin mahdumu, Abdullah Efendi 9 ay, 7
gn sren, meihattaki grevi ile Osmanlnn 82., Suttan 1. Mahmud'un ikinci
eyhlislm olma erefine ermiti. 24/ubat/1732'de, Damadzde Ahmedefendi
geldii eyhlislmlk makamnda 1 sene, 7 ay, 27 gn bulundu.
22/ekim/1733'deyse shakzde shak efendi, 1 sene 10 gn-kald makam-
meihattan vefat ederek ayrlm oldu. Dr-rizde Mehmed efendi, sene, 5 ay,
13 gn, eyhlislamlk makamnda kald. 13/4/1736!da, Feyzullahzde Mustafa
efendi, eyhlislm oldu. Bu makamdaki mddeti, Sultan 1. Mahmud devri
eyhlislmlarnn en fazla srenidir. 8 sene, 10 ay, 21 gn hizmetten sonra
vefat dolaysyla vazifeden ayrlm oldu. Tarihler bu srada, 4/mart/1745'i
gsteriyordu.
Prizde Mehmed Sahib efendiyse 1 sene, 6 ay, 2 gn sonra yerini, Hayatizde
Mehmed Emin efendiye brakt. Bu zatda, 25/ekim/"!746'da 6 ay, 20 gnlk
hizmetten sonra, Zeyneia-bidin Mehmed Zeyni efendiye eyhlislaml
devretti. Zeyni efendi 20/temmuz/1748 tarihine kadar, 1 sene, 8 ay, 26 gn,
makam- meihatta kalmt. 90. eyhlislm Ebu shakzde Mehmed Es'ad
efendi 1 l/austos/1749'da grevi braktnda 1 sene, 22 gn i banda
kalabilmiti. Arkadan gelen eyhlislm Mehmed Said efendi olmutu bunun
dnemi sadece 9 ay, 22 gn bulabilmiti. Feyzullahzde Murtaza efendi;
2/haziran/1750'de getii eyhlislmlk makamnda, 4 sene, 7 ay, 10 gn
kalmtr ancak, Sultan 1. Mahmud'un son eyhlislm olmutur.
12/ocak/1755'de grevi braktnda 3. Osman'n 1. eyhlislm mevkindeidi.
Bylece Sultan 1. Mahmud'un; devrini oniki eyhlislmla tamamlam
olduunu gryoruz. Ancak bunlardan iki tanesinin, vazife banda vefat
ettikleri ka-ale\hnmaldr. Hele; Feyzullahzde Mustafa efendiyi dokuz yla
yaklaan hizmet istikraryla grrsek, yaasayd daha da hizmet ederdi diye
dnebiliriz!

1. Mahmd Devrinde Avrupa Devletleri

Karlofa antlamas sonrasn da, devlet-i liye denizlerden ekilir olmutur.

spanya donanmas lke arazisinin Akdeniz'in zerinde toporafik te'siri, bu
lke donanmasna faikyet sunmaktayd. Bu avantaj donanmasna nem vermek
suretiyle, takviye eden spanyol'lar bilhassa bizim Cebelitark, denizcilerin
Cibralt dedikleri boazda kontrol etmeleri hayli gl olmalarna yardmc
oluyordu. Denizlerin gl donanma sahibi olanlspanya, gerek ngilizlerin
gerekse Franszlarn kur yapmak durumunda olan paylalmas g bir sevgili
gibiydi. nk bu lkenin yandaln kazanmak gerek Fransa'nn, gerekse
ngilterenin plnlarna dorudan te'sir etmekteydi.
Fransa; Avrupa hakimiyetini ele almak hlyalar iindeyken, ingilizler, dengeli
bir Avrupa, harpte ve sulhte korkun olmaktan kar anlayn hkim klmak
istiyordu.- Fransa'nn hkimiyet projesi ban belya sokaca tabii idi. nk
ben hkim olmak isteme plnlan yapmak yetmez, o plnlan kuvveden fiile
karmak esasdr. Byle olunca da, denge unsuru isteyenlerin bir kk
organizasyonla karnda hasm olarak belirdiini grrsn hemen. te; Fransa,
karsnda Inglizlerin organize ettii kuvvet dengeleri lkelerinden ikisini safna
ekmiti. Bu devletler; Avusturya ve Hollanda idi. Buna karlk atmaca gibi
yalnzd Fransa.. Veraset savalar da denen bu seri harplerde otuz yl kadar
imtidat etti. lk zamanlarda Fransa byk skntlara dt. ngiltere ve Hollanda
savatan ekildiinde, bu lkenin karsnda Avusturya yalnz kalmakla beraber,
Paris'in kaplarn zorlamaktayd.
Fransz Generali Villars, nce Pils nnde pskrtt Avusturya'ordusunu,
ksa bir zaman sonra Ren Nehri boyunda da ve alub edince, bar isteyen
Avusturya old'j Neticede otuz seneyi bulan savan Fransa'y bitap drd
a-hid gerektirmez. Kral 15. Li'nin naibi olan Kardinal Fleru idareye akllca
yrtmt. Fransa; avrupa zerinde kendine rakip addedip faik olmaya alt
lke olarak, Avusturya'y gryor ve bu stnl salamak zere Osmanl
devletiyle yaknlama abas harcyordu.
Osmanl devlet politikas o trihe kadar bir gayrimslim lke ile ittifaka scak
bakmazd. Ancak unu da unutmamalyz ki Kaanuni dneminde, Hazreti
Barbaros'un kapdan- deryal zamannda donanmamz asker irtifaklar yapt
da olmutur ecnebi devletler ile.. 1740 ylnda Avusturya kral 6. arls'n lmesi
Fransa'nn ill Osmanl ile ittifak arama lzurnu eski nemini kaybetmiti.
nk Avusturya-Fransa sava kopmutu. Bu savan nihayetinde de, Fransa
rakibini Moris Saks adl komutann baarl sevk-i idaresi st ste defa
Avusturya ordusunu malubiyete uratt. Herne kadar sulh mzakeresinde elde
ettii beldeleri geri verdiyse de, gl devlet intiban daha da kabule uygun hle
getirdi.
Fransa; Osmanl devletiyle ok yaknlamak arzusuyla 1757'de Baron D
Vergegn b. eli, sekreteri olarakda mehur Baron D Toth'u gnderdi. Topal
Osman ve Hekimolu Ali Paalarn, Fransz eilimi tamalar bu gelen
diplomalarla beraber ilikileri kuvvetlendirmeye balad. Fransa'dan sonra
Avusturya'ya baktmzda, otuz sene savalarnn bu lkede imparatoru
eskittiiyle karlarz. Bunlar ise, 1. Leopold, 1. Josef ve 6. arls'dr. Bu
Avusturya, Osmanl devletiyle veraset savalar akabinde savam ve
Pasarofa-da yaplan antlamayla Tamvar, Banat, Eflk ve Belgrad gibi deeri
hayli yksek blgelere mlik oldu ve bu hl ^Avusturya'yda byk devlet
olarak isimlendirmeye yetti. 6. arls, Rusya'nn, Osmanl devletine kar at
savada bir agzllk yapm, daha fazla arazi elde etmek iin Ruslar ile
mttefik olarak karmza kmaktan ekinmemiti. Ancak; Osmanl karsnda
bozgun halinde ekilirken Pasarof-a'da ele geirdii her eyi elinde tutamyor,
ba da Tami-var olmak zere eline geirdii yerlere veda etmek mecburiyetinde
kalyordu. Buna ramen Avusturya, Osmanli devletine kar her frsatta saldrya
katlma eiliminde olduu grld.
Prusya devleti Byk Fredrik tarafndan, 1688'de, Kiev, Brandenburg ve Prusya
dukalklarn birletirdiinde 1713'de yaplan treht antlamasyla bir krallk
olarak tannd. Bu "Byk Almanya" hlyasnn belirginlemeye balamasdr.
Byk Almanya politikasnn temeli ise yleydi: "Almanlarn yabanc bir
bayrak altnda yaayamayaca nerede bir Alman kitlesi varsa orann Alman
topra olmas gerekir.." dncesine istinad ediyordu. Ancak byle bir hedefe
asker ve disiplinli bir millet meydana getirmekle ulalabileceini tatbike koyan
Byk Fredrik adm adm bunu gerekletirmekte baarl oldu. Bu tarihlerdeki
Prusya, Osmanl devleti ile bir ilikisi bahse konu deildir.
ngiltere'nin, 18. yzyl, dier bir deyimle 1701'den sonra bu ada devletinde
birlie doru gidiin sanclarna rastlanr. Iskoya blgesi, Stuart hanedanna
bal kalmt. Adann bir baka blgesini de, Hannover hanedan idare
etmekteydi. ]701 senesinde yaplan birleme kanunu dolaysyla, Stu-art'Iarn
krall Hannover hanedanna brakmak zorunda kalmas, bu krallk grevini
Hannover hanedanndan 1. Ge-orge stlendi vede btn ngiltere'nin kral olarak
hkmetmeye balad. Ortaya kan idare tarz, patrimonyal anlay-dan uzak,
gl parlamento, birlii temsil eden sembolik kral hli idi. Bu sayede de devlet
ilerinin ve toplum ihtiyalarnn daha iyi incelenmesi kabil olabiliyordu.
Avrupa'nn dier devletleride, Ada'nn bu tarzna olumlu bakyor ve ike-lerinde
de uygulanmasn isteyen kii ve guruplar ortaya karken, imparator ve krallar
bu ekildeki deiiklie kar olduklarn aklamaktan imtina etmiyorlard.
Bylece; avrupahlarn kardakiler dedikleri ingilizlerin kulland devlet
anlay sistemi kara avrupasinda hayat bulamyorlard. Sunuda hemen
hatrlatmamz gerekir ki; ingiltere, daha o zaman stratejisini denizlere hkim
olma eklinde tesbit ederek, gereklerini yerine getirmeye, deniz ticaret filo-
laryla da her tarafa ulaabilmeyi plnlamt. Tabiiki Amerika ktasnn bakir
olmasnn getirdii kolaylklarn, istihsaldeki verimden ngiltere'nin istifade
etmesini salamak, ancak byle bir, strateji ile mmkn olabilirdi.
1717 ylnda ngiltere babakan olan Stanhop, sanayii ve ticari alanlarnda iyi
bir srama yapmay evvel sava politika dna atmakta buldu. Fransa'ya sulh
isteyen eli uzatmaktan ekinmedi. Fakat; bu davran ahali tarafndan be-
nimsenmedi ve desteklerini ektiler. 1739 sonrasnda ngiltede saltanatla ilgili
ihtilaflar trmand ve bu arada da, span-ile savalmaktayd. zetleyecek
olursak unu sylemek kabildir: "ngiltere, 1750'ler sonrasna kadar Osmanl
devletiyle pek ilgilenebilecek zaman bulamamt bandaki gaileler yznden.
Amansz dmanmz moskof dier ad ile Rusya, 2. Bayezid dneminde
stanbul'a gnderdii, garip kyafetli elisinden sonra tahlil etmeye altmz
dnem arasnda geen yllar dorusu, Ruslarn iyi deerlendirdii bir zaman
dilimi olarak kabul edilmelidir. Karlofa antlamasyla Rusya, avrupa kta
devletleri arasnda mmtaz bir mevkie ykselirken, Azak kalesini almas
mnasebetiyle, Karade niz'e kma ansn yakalamasrda bir byk merhaledir
onlarn hesabna..
Me varki; Baltac Mehmed Paann Deli Petro'yu Prut'da, pek feci bir
malubiyete uratmas ve Azak kalesinin eski sahibi Osmanl devletine rc
edii, Ruslarn kafalarnda sersemlik husule getirdi. Scak denizlere kmak
hayali, byle gl bir engelle karlanca bu sefer gzlerini souk denizlere
evirmelerini getirdi. Burada da karsna Kuzey Avrupa'nn patronu
mesabesinde olan, sve ve onun 12. arl adl Demirba naml kral kmt.
Karadeniz ile Baltk denizinde nne kan bu iki devletin, Rusya tarafndan alt
edilmesini icb ettiren gler idi.
Rus arlar bu hususda sinsi ve iki tarafl bir politika gtmeye baladlard.
Birine satarlarken, dieri ile ilikileri en st dzeye tayorlard. Bu politika
sadece asker amal olmayp, Rusya'nn ekonomi bakmndanda plnlar vard
ve Osmanl devleti elindeki boazlar ekonomi iin istifade olunmas gereken
vastalard. Bu vastadan stifade edebilmek baka, mlik olmak daha bakaca
bireydi.. Yukarda sylediimiz sinsi politikann ilk merhalesi, sve
topraklarna gz diken ar'n ilk iide Dersaadet'e Daskov adl bir bykeli
seviyesinde diplomat gndermek oldu. Bu diplomatda, pek pesimist bir
yaklamla, lk bir diplomatik hava teminde baarl oldu. Bu durum da,
Rusya'nn iine hayli yarad.
nk Osmanl-sve savana Osmanl, atf-u nazar eylemedi bile. Yukarlarda
sve'in antlama maddeleri arasna sokmaya alt taleplerden
bahsettiimizden, bunu burada tekrar etmeye lzum grmyoruz. Ancak;
Ruslar sve'le urarken biz arkadan sktrsaydik, dnya trihinde bir hayli
deiikliin sahibi olabilirdik. Bu sve sava iin ar, baehrini deitirerek,
Moskova'y terk etmi, Finlandiya yaknlarndaki eski ad Petersburg, boievik
ihtilli sonrasnda da Leningrad olan ehre tamt. Rusya; sve'e sava iln
ettiinde mttefikleri olarak en azndan, siyaseten Hollanda ve Lehistan
yanndayd. Sava sonunda Ratad antlamas yaplm Kuzey avrupa patronaj
sve'den uup, Rusya'nn avucuna konmutu. Litvanya, Estonya,
Finlandiya'nn baz paralan Rusya topraklarna dahi! edilerek sonuland.
Peinden de; Petro; Osmanl zerindeki sakimne dncelerine hayat verme
hazrlklarna koyuldu. ar', olunu ldrtm olarak gryoruz bu srada ve
yeni bir taht stats hazrlarken de lm vukubuldu. Rusya bu lmle karr-
ken, ar kars Katerina durumu teskine muvaffak oldu. Ancak iki seneye
kalmadki Katerina lmyle arla olu 2. Petro adyla gemesini hazrlam
oldu.
Takvim 1730' gsterirken, 2. Petro'yu iek hastalnn ahirete gtrdn
gryoruz. Bu sefer arln bana 1, Petro'nun kz 2. Katerina unvanyla
arie oldu. Cinsiyetin akla ne derece alakas vardr? Bu Allahmzn indinde
olup, kullarnda eitli ilimlerin yardmyla bir eyler beyan ettikleri doru
olmakla beraber, bazende grnen kyn klavuza ih-tiytac olmaz anlay
iinde yaplanlar kendini gsterir, 2. Katerina'da Rusya'nn, ticaret yollarnda
kendisinin de yeri ^olduunu gsterebilmek ve o yolda, lke ticaretine zmge-
fayday salamak iin, ktalar aras ticarete mlik olabilmek iin, hem deniz
ticaret filosu hem de bu ticari filonun emniyet iinde dnya denizlerinde
gezebilmesi iin onu savunaca bir askeri donanmaya ihtiyac olduunu akl
eden, arie 2. Katerina bir deil, hem de, iki donanma yapmay plnlad ve
gerekletirdi.
Birini Karadeniz, dierini Baltk donanmas olarak isimlendirdi. Karadeniz
donanmasn dokuzu byk, yetmi tanesini de kk gemiden oluturdu ve
Amiral Predal'in emrinde suya sald. Rusya'nn denizcilie verdii nem, o
srada bizim gnlmzce, denizlere ehemmiyet vermekten uzaklatmz
dneme denk gelirken, Ruslarn kabiliyet ksrl onlarn denizcilikte hzl
hamleler yapmalarna izin vermedi. Osmanl devleti Ruslarn; Karadeniz
zerindeki varln ve boazlar zerindeki emellerini bildiinden, artk
Karadeniz'de asla Rus donanmasndan aa dmeyen seviyede bir filo
bulundurmaa mecburdu ve buna ilve olarak da, artk cidden ok ve iyi
denizciler yetitirmesi icb ediyordu. stikbl bu iki lke arasnda Karadeniz'de
bir mcadele alannn alacan gsteriyordu.
sve Kralhma gelince, Avrupann kuzey taraflarn, patronaj altnda tutan
sve, cesur fakat macerac krallar Demirba lakabl 12. arl'n Rusya ile siyasi
ve tedafi bir paktn vcudunu salamadan, seli-i seyf etmesi yni moskof'a
sava amas, htt daha fazlas byk bir ukallkla Osmanl devletindeki
politikalara mdehaleye kalkmas, Ruslarn yanna ald mttefiklerle
arprken, yalnz kalmasna sebeb oldu bylece de sadece sava deil, harbin
sonunda bir ok toprak kaybna urarken, kuzey avrupa liderliini de kaptrm
oluyordu. Bu cesur fakat tecrbesiz kral, 1718'de Frediskal kalesini muhasara
ettii esnada kale'den gelen bir mermi, arl'n hayatn sona erdirdi.
Kraln lm zerine, kzkardei Prenses Eleanora, sve tahtna geti ve
Osmanl devletiyle, dostluk yollarn aramaya balad. Frediskal kuatmas,
Osmanl'y Ruslar'a saldirt-mak iin bir kkrtma hareketidir ki, Osmanl devlet
ricali, bu hususu tecrbeleri vastasyla hissetmiler ve Rusya ile sve
arasndaki sava seyretmeyi daha mkul bulmulard bylece Kralie Eleanora
devlet siyasetini kocas Fredrik'in ellerine brakmt. Bu zat; intikam
politikasnn terkini istediinden ve bunun da, devlet adamlarmz tarafndan
bilinmesi, bahse konu ettiimiz yukardaki K=le kuatmasnn plnl bir
aldatmaca olduunu anlamlar bylece isvelilerin enitesinin oyunu boa
kmt.
Lehistcn yni Polonya; gerek Rusya gerekse Avusturya basks altnda kral
yapla i 2. Agust idaresindeydi tabiiki
Ruslara diyetini demek iin sve'e sava aan bu devlet, svelilerin nnde
malup olmu, bir mddet iin Kral 2. Agust tahtndan uzak kald bilahirede
yine Ruslarn yardmyla krallna devamede bilmitir. Yni Rus yanls bir Po-
lonya kral, tabiatyla Osmanl aleyhtar olmas mukadderdi. Prut'ta Rusya'y
malup edebilen Baltac Mehmed Paa, yaplan Prut Antlamasna Ruslar,
Lehistan topraklarndan kacaktr eklinde madde koymasna ramen, ifade
kt zerinde kalmtr. Bylece Rusya'nn Lehistan zerinde te'siri gittike
artmtr. 2. Agust'un lm Lehistan'a seilecek kraln devletler aras bir mesele
hline geldii grld.
Nitekim; Rusya, len 2. Agust'un oluna 3. Agust unvann vermek suretiyle
Lehistan tahtna kard. Fransa; Rusya'nn bu kadar ok sz sahibi olmasn
kendi emellerine aykr grd iin, Lehistan, Rusya ve Avusturya'ya sava
iln etdi. Tabii Leh vatanseverleri, bu hususda Fransa'ya kucak at. nk Rus
emperyalizmi, Polonya'nn bamszlnn d zerinde kalmas demek idi.
Nitekim, Fransa at bu va kazandnda, Ruslar Lehistan topraklarndan
ekilmi, Avusturya kendi kabuuna dnm bylece de, Lehistan'da karklk
ve huzursuzluk izale olmaa balamt. Venedik Cumhuriyeti ile devlet-i liye
donanmalar hayli zayf dtnden, 18. yzyla bar iinde girme ve devam
ettirme her iki lkenin hedefiydi.
Mora ise yine Osmanl devletinin kontrolunda idi. Fakat meydana gelen savasz
zaman dilimi, her iki devletinde iine gelmiti. spanya devleti; ngilizler ile
uzun zaman sren sava neticesinde donanmas dahi ypranm ve her ynyle
lke de zaafa uramt. spanyollar, dtkleri hl mnasebetiyle artk Dou
Akdenizde olsun, Kuzey Afrika da olsun eski hegomanyollann ve emellerini
srdrmekten pek uzaktlar. spanya btn gcyle Amerika ktasnda tesis
ettii kolonilerini muhafazaya alyordu. 1714'de yapmak zorunda kald
Ratad antlamas Hollanda, Milano, Napoli dukalklar elden kmt.
Sardunya Adas spanya'dan kopmu gitmiti.

Osmanl Devletinde Silahl Kuvvetlerin Durumu

Silahl kuvvetler demek suretiyle kara, deniz ve hava kuvvetleri kelimeleri, gayri
ihtiyar olarak, nsann dudaklarndan dkld grlr. Fakat; 1595'de,
Osmanl tahtna oturan 3. Mehmed'in ocukluundan en nemli hatra, bu
padiahn snnet dndr. Bunun en bariz olanlarndan biri, Saray-
burnundan, hners ahibi biri, kendisini top namlusundan, iinde bulunduu
fzemsi ekilde bir kaba denizin zerine frlattrr ve hayli mesafe, utuktan
sonra denize iinde bulunduu kabla birlikte kontroll olmak suretiyle iner.
ine girdii ejder eklinde yaplm ze! bir vasta deniz iinde ve altndan
tekrar Sarayburnuna gelir ve hner sahibini, at azndan karaya brakr.
Osmanl ilim adamlar bu gsteriyi stratejik bir silah olarak kullanma eklinde
kafa patlatsalard. belki 4. Murad dneminde, Galata kulesi zerinden bolua,
yapt kanatlarla kendini brakan ve skdar Doanclar meydanna inen
Hezarfen, Ahmed elebi belki kanatlarla deil rpc ayrndan uakla
havalanp, Dudullu dzlnde yere inebilirdi!. te hava kuvvetleri
diyemiyoruz, nk tayyare icad henz gereklememiti.
Tahliline altmz, 17. yzyl sonlar ve 18. asr balar bizim askeri
kuvvetlerimizin, avrupann yapm olduu deiikliklerin hi birine tevessl
etmemi, silahlarmzda bir tekml takibine giriilmemiti. Hak ve btl
arasndaki mcadelenin, Hakk' tarafn tekil eden milletimiz ve asker siste-
mimizi ynetenler gaalib gelebilmek iin bir ar-ge'ye yni aratrc bir faaliyete
ehemmiyet vermemilerdir. lim in'de olsa senin yitik malndr diyen yce
dinimizin bu iareti maalesef yeteri kadar zerinde durulmamtr.
1453'lerde, dman kalesi nnde lzm gelen ekilde top dkm
gerekletiren, harp sanayiimiz varken, sonralar 17. asr ne de 18. asr'da hatta
bu gn bile kendi silahmz yapmyoruz. Yapamazmiydk? Yapardk, fakat
yapmadk, imdi yapamazmyz? Yaparz! Fakat yaptrmayan ve ne olduunun
tesbitini yapamadmz bir g var ve onu millete tesbitten mahrumuz. Avrupa
da deien silahlar, tlim usulleri, harp silah gibi dier ara ve gereler de hayli
yeni bulularla takviye olunurken, bizde yenieri'yi belinde kltan, omuzunda-
ki sadak yni ok klf ve yayndan ayrmak kabil olamyor, tlimde keeye, pala
almaktan vaz geiremiyorduk.
Ordunun bu saydklarmz hasebiyle malubiyet ihtimali dima gz nne
alndndan, padiah ordunun banda bulundurulmuyor serdar-i ekremlik
nvanlaryla kumandanlar tyin ediliyordu. Bunlarn baarlan baz kiiler
tarafndan kjskanldndan, kimi zamansa verdii emirler yerine getirilmiyor,
sevilmeyen adam cezalandrlrken din-i mbinin btn mensuplar da bu cezaya
arptrlm olmaktayd. Btn bunlar bir reformu gerektirmekteydi. Bunu
yapacak deerler mutlaka vard, fakat kskanlk, haset, bunlar yapacak olan-
larn birer vesile ile yine devlet adamlar arasndaki kt vasfl rekabet
yznden harcanp gidiyorlard.
Damad Nevehirli brahim Paa; bu byk tekml salayacak bir frsatd.
Ancak; nsib deilmiki bu byk refor-matr hayatn, isyan meslek hline
getirmilerin elinde kaybederken, devlet-i liyede bir ans getiricisini kaybetmi
oluyordu. Donanmamz, tbir-i dierle deniz kuvvetlerimiz verdii iaretle deniz
mekteblerine ihtiyacmz haber veriyordu ve 18. asr bitmeden bahriyemiz
okuluna kavuacakt.

SULTAN III. OSMAN....................................................................................... 2

Mdehaleci Padiah..................................................................................... 2
Vehhabiliin Dou................................................................................... 3
3. Osman'n Hanmlar................................................................................. 3
3. Osman'n Sadrazamlar ........................................................................... 3
3. Osman'n eyhlislmlar ........................................................................ 4
 SULTAN III. OSMAN
Babas: Sultan II. Mustafa Han
Annesi: ahsvar Hatun
Doum Tarihi: 1699
Vefat Tarihi: 1757
Saltanat Md.: 1754-1757
Trbesi: stanbul Yeni Camii.

Sultan 3. Osman, 2. Mustafa'nn 3/1/1699 tarihinde Edirne saraynda ehsuvar

sultandan doan oludur. Ylmaz z-tuna bey, "Devletler ve Hanedanlar"isimli
eserinin 2. cildinde yukarda yazdmz 3/1/1699 eklinde doum tarihini beyan
ediyor. Ancak; zunarl Tarihinde, 1. Mahmud'un tahta geii 1143/1730
olarak kabul edilirken, Sultan 1. Mahmud'un 35 yanda olduu beyan ediliyor.
1730'dan 35 ya eksilttiimiz zaman karmza 1695 tarihi kar. 3. Osman'n;
1. Mahmud'dan 2 ya ufak olduu beyan gz nne alnrsa, 1697'nin 3.
Osuian'n doum tarihini tekil ettii grlr. Ayn ekilde; hicri tarih olan, 1.
Mahmud'un, tahta k ya olan 35 eksiltildiinde 1108 kalr bu rakama, 3.
Osman'n aabeyinden iki ya kk olduunu gznne alarak, 1108 saysna
2'yi ilve edersek, 1110 tarihini bulmu oluruz. Bu hesap; mildi tarihle Ylmaz
ztuna bey'in bulduu 3/1/1699 tarihine doruluk getirir. Biz buna hangi gn
olduunu da beyan ederek bir nokta koyalm. 3. Osman; 3/ocak/1699 cumartesi
gn domutur. Baba bir anne ayr Aabeyi; 1. Mahmud'un vefat zerine
taht'a 27/se-fer/1168-13/aralk/1754 cuma gn kt. Osmanl padiahlarnn 25.
sidir. Tahta ktnda 55 yandayd. En byk ans veya devletin byk byk
ans, devrinde hi bir muharebe yapmaymzdr. Yine; bu padiahn
dneminde kan, iki byk yangnn, stanbul'un te birini yakp yok ettii
mahede olunmutur. Nr'uosmaniye Camiini tamarn-latmtr. 1. Mahmud
Camiyi yaptrmada pek byk gayret sarfetmise de amak kendisine nasip
olmamtr. Tamamla-maksa kardei 3. Osman'a dmt. Sultan 1. Mahmud,
kendisi iin yaptrd trbeye, 3. Osman'n emri yznden gmlememiti.
Yeni Camii trbesine gnderilmiti.
Ne varki; kendisine plnlad Nr'uosmaniye Cmi'indeki trbeye de,
kendisinin vefat sonrasnda padiah olan 3. Mustafa da, onun defnine msaade
etmediinden bu Camie hi bir padiah defn edilememitir. "Serir-i Aray-
Hilfet-i s-lmiye ve Saltanat- Osmaniye" adl eserde, Savasz ve kaypsz
geen yllar; memleketin mli bakmdan, olsun, asayi bakmndan olsun, asude
bir hayat geirmesine imkn bulduu gzlenir. Aslnda 3. Osman tahta
getiinde Osmanl hazinesinin mzayakas mevcuttu. Buna ramen clus bah-
iinin denmesinde bir skkla dlmemitir. 3. Osman pek sk sadnazam
deitirmitir. Bunun en nemli sebeble-rinden birisi, ehzade katli yolunu
amak istemesidir. Buna raz olmayan veziriazamlar, baka bahaneler bularak
ya ldrmek, yahutda srgne yollamak suretiyle cezalandrma yoluna giderdi.
Aabeyi 1. Mahmud'un musiki ve iirdeki yksek zevkini 3. Osman'da aramak
beyhudeydi. Aslnda 1. Mahmud'a yaktrlm kadnlarn kamas iin
ayakablar-na ses yapc kabaralar koyan 3. Osman olduu galip ihtimldir. ok
acele eden bir kimseydi. Kadn meselesi zerinde enok duran padiahlardandr.
Kadnlarn sokaa kmasn yasaklamak ve sslenmelerini kstlama
icraatndandr. Rvete sevdiini ldrtecek kadar dman idi. Silahdarlktan
sadrazamla kard ve pek sevdii Ali Paay rvet yznden azledip
ldrtt bilinir.

Mdehaleci Padiah

Sadrazamlarn en muvaffak olan ksmn yksek selahi-yetle vazife yapanlar

gsterebilmitir. Bunlara bilhassa skntl dnemlerde bavuranlar arasnda
bilindii gibi, 4. Meh-med'in Kprl Mehmed" Paas rnek gsterilir. Daha
nce-leride 2. Selimin Sokullu Mehmed Paa merhumu, selahiyet-leri ile
babaa brakarak padiahl mddetince baarlarna alk tutmas perde
arkasnda kalmasna medar olmusa da, devletin kazanc azimsanmayacak
mertebede olduu grlr. Byle yapan padiahlar, ibeceren vezirleri sayesinde
daha az skntya duar olmulardr. Merzifonlu Kara Mustafa Paa da, ondan
nce Kprlzde Fzl Ahmed Paa da geni selahiyetlerie mcehhezdiler.
Bunlardan ilki, Viyana nlerinde urad bozgun yznden, padiah sarsarken,
Fzl Ahmed Paa uzun yllar seferde kalmasna ramen, padiahn rahatna
halel gelmemitir. Bunlarn; padiah 3. Osman tarafndan bilinmedii iddia
olunamaz. Ne kadar tehdit altnda yaarsa yaasnlar mahrum olmadklar
derslerin banda dini bilgiler, Kur'an renimi ve tarih dersi gelen ehzadeler,
tahta da kosalar, ahirete de yrseler bu derslerden mahrum edilmezlerdi.
Hasbel kader, devletin bana getiklerinde, en muhta olduklar dersler bunlarn
olduunu her akl sahibi takdir etmektedir. 3. Osman'n pheci bir tabiyat
olmas, bildiklerini uygulama imknn tanmam olsa gerek. Mesel; tebdili k-
yafet sokaklarda gezmek, bulduu kimselerle mlakat en bavurduu kontrol
makanizmas olmasna ramen, yaknlar ve hademeler teftilerinden haberdar
olduu padiahlarnn nne eitli kyafet vede meslek erbab imiesine
karlar, huyunu bildikleri padiahlarnn haz edecei cevaplan vererek hem
mkafatlara n olurlar, hem de bu teftilerden kacak hayrl sonulan
saboteye muvaffak olurlard.
Bylece de millete ve mlke zarar verirler idi. 3. Osman dnemi; bizim artk
avrupa topraklarnda sabit kalmaya altmz dnemi kapsar. Artk Osmanl
Ordusu aaal zaferlerin mmessili deildir. Bulunduu kale, palanga vede tabii
hududa sahip kmaya alan bir dnemin addr. Byle bir dnemde, 3.
Osman'n reisl kttab yni bugnk adyla dileri bakan Abdi efendi, ne
dinimizin, ne durumumuzun ne de avrupa piyasas leminin msaade edip,
kabullenemeyecei bir davrann iindeydi. Bu davrann; lkemize gelen
elileri huunetle karlamas, bazen de bunlar bir gzel dvmesiydi.
Ahmed Rasim Bey, tarafmzca hazrlanm tarihinde di-yorki; ".bir defasnda da
ngiliz elisi Porter'e fena halde hakaret etmitir. Msy Porter padiahn
clusunu tebrike geldii srada; Abdi efendi, eliye teklif edecei ferman p-
mesini sylemi, sefir kabul etmeyince iki hizmetkr ararak kollarndan sk
skya tutturduktan sonra, ferman yzne srmtr."

Vehhabiliin Dou

Bu sralarda Vehhabi mezhebi parlamaya balamt. Veh-habilik Mekke'nin

takriben onbe merhale Basra tarafnda bulunan "AYNYYE" kynde domu
bulunan Muhammed bin Abdulvahhab adl birinin icat ettii btl bir mezheptir.
Abdulvahhab Hanbeli mezhebindeyken, adet din terk eder gibi ayrlm,
Ayniyye'den kma yoluna gitmi ve ky ky dolaarak batl mezhebini
yaymaya alm ve ikna edecek epeyide muhatap bulabilmitir. Bylecede
islm lemimimi-ze bir bel daha dmtr.
3. Osman'n devrinde baz tabii afetlerde zuhur etmitir. Bunlarn arasnda
nemli yeri olan Hoca Paa yangn zikre deer, bu yangn zuhur ettiinde,
sadaret Bykl Ali Paann dnemini yaamaktayd. Bb-i li bu yangndan
payn alm bulunduu iin personel Kadrga limannda bulunan, Esma Sultann
sarayna tanmtr.
Bu yangndan baka Cibali yangn diye nlenen bir dier frlket husule gelmi
iki yangnn verdii hasar, stanbul'un ksm: azamini yok ettii devrin tarihileri
tarafndan da bildirilmektedir. Halic'in o sene meydana gelen mthi souklar
mnasebetiyle donduu mahede olunmu. 3. Osman ha-trnaz olup kendisinin
zerinde, Eb Kof Ahmed Aa isimli kzlaraasmn mhim tesiri var idi. Bu
Aa ile u vakay yazarak, bahse konu olan ahs hakknda, bilgi sahibi olalm
ve 3. Osman'n sadnazamlannn sonuncusu olan Koca Ragp Paa, Eb Kof
Ahmed Aa le didimekteydi. Padiahn o srada hastalanarak yataa dmesi
Eb Kofa; Ragp Paay azlettirme ans getirmiti. Eb Kof Ahmed Aa,
kafasnda yer tutan Kl Ahmed Paazade Ali Paay sadarete atamak iin Ragp
Paay saraya artm, bunu temin iinde baltaclar kethdasn gndermiti.
Ancak dar'ssade yazcs brahim efendi de Koca Ragp Paaya bir tezkere
gndermiti. Bu tezkerede hlaseten, padiahn sabaha kamayacak kadar ar
hastalndan sz ediliyordu. Padiah irpene hastalnn ldrc
safhasndayd.
Yazc, Ragp Paaya kendisini gstermemesini, gelenlere yok dedirtmesini
tavsiye etmekteydi. Ragp Paa, bunu yerine getirdi. Bylece gece yars eve
dnen Koca Ragp Paa, padiahn vefat haberini ald artk azilden kurtulmu
oldu. Osmanl milleti de, Koca Ragp Paa gibi kymetli bir sadr-azam grm
oldu ki Ragp Paann belki hayatta en uzun gn, 16/safer/1171-30/ekim/1757
pazar gn yni padiahin vefat ettii gn olmutur. 3. Osman'n vefat
dolaysyla; Osmanl tahtna kan 3. Mustafa, Koca Ragp Paay grevinde
ipka edince, Eb Kof iin tehlike anlar almaya balad, ok gemedi, Ragp
Paa dar'ssaade aasn azlettirip, nce Rodos'a srgn etti. Arkasndan ferman
yetiti, haclarn urban tarafndan saldrya uramasna sebeb olmas hasebiyle
katline karar verilmesiydi. Bylece de Koca Ragp Paann btn zarafetine ve
ir ruhlu olmasna ramen hayatna kasdeden adam, kurduu tuzaa
drmekten iti-nab etmedi. stanbul'un sembolleri arasnda zaman zaman
grnen Ahrkap Feneri 3. Osman'n hatrasdr.
Vefatnda aabeyi Sultan Mahmud'u gmdrmedii Nr-u Osmaniye trbesine
kendi de defnoiunmayarak, Yenicmi trbesinde aabeyinin yanna defn olundu.
3. Osman devrinin dier lkelerdeki hkmdarlarna gz atarak bu devirle ilgili
genel bilgileri tamamlayalm.
Almanyada imparator 1 Fransuva, ngiltere de kra! 2. Jorj, ran'da ah t Hseyin
Han Kaar, Papalk da 14. Benuva, Prusya da kral 2. Fredrik, Rusya da
imparatori-e Elizabet, Fransa da kral 15. Lui gibi kimselerdir.
lkedeki mehur zevat, 3. Ahmed ve 1. Mahmud devirlerinde yetimi
kimselerden ibarettir.

3. Osman'n Hanmlar

3. Osman, aabeyi 1. Mahmud gibi ocuk sahibi olmadan vefat etmi

bulunmaktadr. Leyl hanm ilk hanmdr. Bu hanm 3. Osman'dan sonra, 38 yl
daha mr srd. 1757 senesi iinde Hac Mehmed Emin bey adl biriyle
izdiva yapt. 28 yl sren bu evliliinden Feyzullah isimli bir ocuk sahibi oldu.
3. Osman'n 2. hanmnn adn tesbit edememi bulunuyoruz. Kocasndan sonra
ld bilinmekte, 1756 senesinde Fndklda yaptrd emeden bildiimiz
Zevki kadn, 3. kadn oluyor 3. Osman'n. 4. kadn ise 1791 tarihinde vefat
eden Ferhunde Emine kadndr.

3. Osman'n Sadrazamlar

orlulu Kse Bahir Mustafa Paa, Sultan 1. Mahmud'n son, 3. Osman'n ilk
sadrazam idi. lk sadaretinin 1/7/1752'de balam olduunu gryoruz. Sona
eri tarihi 15/ubat/1755 olup, sebebi ise, 3. Osman'n ehzade katli iin tertibat
almas emrini vermi olduu ve Bahir Paa'nn rza gstermedii rivayeti
yaylmtr. Bu istifadan sonra sadarete Naili Abdullah Paa gelmi ve 3 ay, 7
gnlk hizmeti tamamlandnda tarihler 24/austos/1755'i gsteriyordu.
Nianc Bykl Ali Paa 2 ay, 2 gn sren hizmetini bitirdiinde, takvim
25/ekim/1755 tarihini gstermekteydi. Yoksul bir ailenin ocuu olup, sarayda
baltac snfndan, mezzinlie gemitir. Sadarete silahdarlkdan gelmise de
rvetin mthi dman bulunan 3. Osman, kendisini epeyce sevmesine ramen
yaptrd tahkikat, rvetiliini tescil ettiinde tereddt etmeden de idamn
emretmi ve hfaz yaplmt ya ise krkbe civarndayd. 136. sadrazam olarak
Yirmisekiz elebizde Mehmed Sid Paay 3. Osman'n 4. sadrazam olarak
grm oluyorsak da, bunun hizmetinin, 5 ay, 7 gn olduunu gryoruz. Bu
ztn arkasndan da Bahir Mustafa Paann 2. sadareti balar ki, 3. Osman'n 5.
sadnazamn temsil etmektedir. 9 ay, 10 gn sren bu sadaret nihayetinde 1757/1
l/ocanda, Dmad Koca Ragp Paa 3. Osman'n sonuncu, 3. Mustafa'nnsa ilk
sadnazam olarak greve gelir.
Yukarda da belirttiimiz gibi 3. Osman, Ragp Paa bir oyunla alaa edilecei
srada hastayd. Saraydan gelen davete icabet etmiyerek azli nlemi idi. 3.
Mustafa ise, tahta clus ettiinde bu fevkalde kymeti hiz sadnazam gre-
vinde ipka etti. 8/nisan/1763 tarihinde vefat mnasebetiyle sadaretten ayrld.
lkeyi uzun bir sulh devresi iine sokan politika takip etmitir. airlii ve
ediblii pek mrufdur. zerinde ok tetkikat yaplmas gereken ndir hizmet
sahiplerindendir.

3. Osman'n eyhlislmlar

Feyzullahzde Murtaza Efendi, 3. Osman'n eyhlislmlk makamnda bulduu

zatt ve vazifesinden, 12/ocak/1755'de istifa etti. Yerine; Abdullah Vassaf efendi
gemi ve makam- meihattaki mddeti 4 ay, 27 gn devam edebildi. Onun ye-
rine ifta makamna Damadzde Feyzullah Efendi, 1 sene, 1 ay, 18 gn srecek
vazifesine balad. Nbeti bittiinde, takvimler 26/temmuz/1756 tarihini haber
vermekteydi. Ancak araya 6 ay, 23 gnlk meihatyla Drrizde Mustafa
Efendi girdi. Drrizdeyide Damadzde Feyzullah Efendi takip etti, Damadzde
96. Osmanl eyhlislm olmu idi. Bylece 3. Osman 3'ylhk saltanat
esnasnda be tane eyhlislm atam oldu. Bunlardan; Damadzde Feyzullah
efendi iki defa meihata gelmi oldu.

SULTAN 3. MUSTAFA .................................................................................... 2

Sadaret Dnemi ........................................................................................... 3
1182/1768 Rusya Seferi Ve Sonucu ............................................................ 3
Krm Hadisesi............................................................................................. 6
nceleri yiydi............................................................................................. 7
Rus Elisine Yedikcle Zindan ................................................................... 8
Ruslarn Hazrl ........................................................................................ 9
Sadrazama Bakalm .................................................................................... 9
Hotin Ruslarn Eline Geiyor..................................................................... 10
Kalas'da Mslman Katliam..................................................................... 10
Limni Muhasaras...................................................................................... 12
Bender'in Dmesi..................................................................................... 12
3. Mustafa'nn ahsiyeti............................................................................. 18
3. Mustafa'nn Hanmlar ........................................................................... 19
3. Mustafa'nn ocuklari............................................................................ 19
3. Mustafa'nn Sadrazamlar ...................................................................... 20
3. Mustafa'nn eyhlislmlar................................................................... 20
ran Seferi Ve Krm Meselesi ................................................................... 24
Okuma Paras........................................................................................... 25
Rusya Trihi .............................................................................................. 25
Giri .......................................................................................................... 26
Tercmenin Ksm-I Evveli ........................................................................ 26
Deli Petro'nun Krall............................................................................... 27
 SULTAN 3. MUSTAFA

Babas: Sultan III. Ahmed Han

Annesi: Mihrimah Sultan
Doum Tarihi: 1717
Vefat Tarihi: 1774
Saltanat Md.: 1757-1774
Trbesi: stanbul Laleli Camii.

Sultan 3. Mustafa; Osmanl tahtna clus ettiinde krk yalanndayd. Ancak

sadaret makamnda bulduu Koca Ra-gp Paa lke genelinde skneti temin
etmi, yenieri sessiz sedasz emirlere mheyya beklemekte, hudud ahvali ise
asayiin berkeml dnemini yaamaktayd. Osmanl lkesi tam manasyla bir
slahattan geecek ans yakalamt. Avrupa devletlerinin gerek rnesans
gerekse, dini revizyon senelerini atlatm olmann verdii hararetle avrupay
yeniden tanzim ediyor ve yaanacak topraklar smrlecek insanlar bulabilmek
iin, dnya denizlerine mtereken yelken amak gibi araylara
bavurmaktalard. Allahdan ki ilerinde var olan bencillik ve kskanlk
birbirlerini yemelerine zemin hazrlamaktayd. Bunlar olduka da, basanlarn
tam manasyla dnyay ynetme gibi bir merkeze oturtamyorlard.
Her nekadar hristiyan dnyas Papaln teviki ile mslmanlarn lemine
tasallut ediyorlarsa da, islmn klc olan, ayn zamanda islm hlifesinin
banda bulunduu, Osmanl devleti yaplan i'za haraketlerini savmay zorda
olsa muvaffakiyetle becermekteydi. 3. Mustafa sadaret makamnda bulduu
Dmad Koca Ragip Paa'y grevinde tutma akllln gstermi fakat, pek
fazla sulh sever ve biraz da rahatna dkn bulduu, sadnazamina karmama
arzusunu devam ettiremedi.
3. Mustafa; Moskof dman padiahlarn arasnda ennde yer almas mmkn
olan bir zatt. Rivayet olunurki; Sadrazamna: "Lala niin Ruslara sava
amayz, paraysa esas derdin, Edirne'den onlarn bakentine kadar her br adma
bir san lira dizeyim" dediinde, Koca Ragp Paann cevaben:
"Padiahm; devleti Osmaniye uzaktan bakldnda heybetli bir arslan andrr.
Eer yakndan tetkik edildiinde grnr-ki- bu arslann dilerinin dklm,
penelerinin trnaklar krlm haldedir. Bunu renenler artk o arslan rahat
brakmazlar. Bunun iin uzaktan grnen heybetiyle bu ars-lan, dmanlarnn
ekindii atmaya korktuu grnt olarak kalsn. Belki geen bu zaman
zarfnda devlet-i liye yapaca slah edici tanzimlerle arslan kuvvetli bir hle
getirebilir!" mealinde beyanda bulunduu sylene gelmektedir.
Koca Ragp Paa - Bir devr-i padiah; tam manasyla anlatmaya gemeden nce
hemen sadrazamn anlatmak belki bizim tatbik ettiimiz uslnde dnda bir
tarzdr. Ancak kabul gerekirki, 3. Mustafa'nn sadaret makamnda bulduu bu
sadrazamn iktidarn takdirde gsterdii isabet ve durmadan sava yapmakta
olan bir devleti sakin bir dneme ekmeyi baarm, sulh iinde eksiklikleri
telfi etmeyi mmkn klacak zaman kazandrm olmas dahi, Koca Ragp
Paa'ya apayr bir ehemmiyet vermeyi gerekli klmtr. Koca Ragp Paa nl
Larus ansiklopedisinde emsaline kyaslanamayacak ekilde, genie bahsedilme
ansmi bulmu zevattandr. Buradaki malumata gre; 1699 ylnda dnya'ya
gelmi olduu stanbul'da, 1763 ylnda vefat etmitir. Trbesi stanbul'umuzun
Aksaray semtinden Lleli caddesi zerinden Ba~ yezid'e karken yolun sa
tarafndadr. Kendi adn tayan ktphanesi elan istifade olunan
ktphanelerden olduu gibi, kap yannda demir parmaklkla ayrlm
blmdeki kabrinde medfundur.
Babas Mustafa evki efendi, Defterhne ktiplerindendir. Ragp Paa, medrese
tahsilini yapmaktayken Defterhane'nin kalemine devam etmekteydi. ranla
yaplan savalarda elde edilen arazinin kayt ileri iin Revan Valisi Arifi
Paann mektupuluuna getirildi. Bu sralarda 25 yalanndayd.
Akabinde de, Kprlzde Abdullah Paa ile Hekimolu Ali Paann,
maiyetlerinde de grev yapt. 1729 tarihinde stanbul'a geldiinde de ya 30
olmutu. ran blgesine gitmesi bir defa daha gerekmiti. Ndir ah bu srada,
ran zerindeki nfuzunu, Badat zerine younlatrmak iin 1733'de mezkr
yerin, yni Badad'n bunlar tarafndan muhasaras gerekletirilince, Ragip
Paa'nn stanbul da mliye tezkere-cilii vazifesine tyini yapld. Yeni
vazifesinde ve mteakip grevlerde bilhassada, Avusturya ve Ruslarn delegeleri
ile Nemirov kasabasnda yaplan, sulh mzakerelerinde stn baar gsterdi.
1741 tarihi Ragp efendiyi reislkttaplk makamnda yni bu gnk karl
hariciye vekleti olan koltua oturmu buldu. 1744 senesinde Msr valiliine
vezirlik rtbesinde paa yaplarak gnderildi. Burada vazifesi be sene kadar de-
vam etti. Bu arada Msr'da nemli nfuz sahibi olan Klemen beylerini tasfiye
etmeyi de baard. Bilahire dier valiliklerde de baarsn devam ettiren Ragp
Paa, 3. Osman'n hkmdarl esnasnda sadrazam oldu. Hayatnn sonu olan
1763 tarihine kadar, bu makam muhafazaya muvaffak oldu. Prusya devletiyle
iyi mnasebetler kurarken, denge politikasn ihml etmedi, ne Rusya ile ne de
Avusturya ile scak savaa frsat vermedi. Edebi taraf kitaplarla anlatlacak
kadar renk ve incelik dolu bir zattr.
ir Fitnat hanm ile sohbetlerini zrefa elan nakleder. Biz bir tanesini nakle
ictisar edelim: ire Fitnat hanm, Ragp Paa'nn bir arkadann kz idi.
Pederane sohbetleri olur imi. Bir gn Paann kknn baesinde beyaz
rtl bir masann etrafnda sohbet ederlerken, uaklar vine erbeti getirmi.
Ragp Paa'da bir bahsi anlatrken, Fitnat hanm gelen vi?ne erbetini
imekteymi fakat bu sradada ayaklarn sallamaktaym. Dikkati dalan Paa
seslenmi: -Fitnat ayaklarn sallama! Fitnat hanm detimdir, sallarm! Dedi-
inde masa sallanm ve bembeyaz gzelim rtye masada bulunan vine erbeti
dolu bardaklardan birinden bir miktar erbetin dklm olduu grlm.
Ragp Paa btn mu-zipliiyle: -Fitnat grdnm adetini? Deyivermi.
Koca Ragp Paa, Sultan 3. Mustafann kzkardei Saliha Sultan ile izdiva
ettiinden, ayn zamanda hanedana dmad olmutur.
Be-Muhammedin yerc'l ernn Muhamrned Mimm yuhfu ve finelike
Rgibun Kell geldi tasarrufdan mm-i dnyy
Yeter u Khire'nn kahr azmi Rm edelim.
Mnas: "Mehmed Rgb, Hz. Muhammed'in yardm ile emn diliyor ve
korktuklarndan emin olmak istiyor, atanz dahi taleb ediyor. Msr'da
bulunmaktan bkknlk geldi; yeter artk Kahire'nin u kahr, Anadolu'ya
gidelim." Demektir.
Bu ifadesiyle Ragb Paa edibliini konuturan ve gnmze ulatran ifadeyi
ina etmi bulunuyor,

Sadaret Dnemi

Koca Ragb Paa gibi kk yatan beri, en byk devlet adamlar ve vezirlerin
maiyetinde Rumeli'de, Anadolu'da her eit dahili ve harici siyasi ilerde, bir
ok antlamalarn meydana gelmesinde, bir ka nemli vilayet valiliklerinde
liyakat gsterip, tecrbeler edinmi, ilim ve rfan bakmndan fevkaldelii
herkese bilinen kimseden, mutlaka baarlar dolu bir icraat beklenirdi.
Ne varki; yedi seneye yaklaan makam- sadareti igali, herkesle ho geinmek,
dnemini huzursuzlua uzak tutmak, dmanlklara frsat brakmamak iin, her
eyi gittii istikamette tutmay tercih etmitir. (Jygun bir slahat devri yakalam
olmasna ramen yukarda saylan sebebier yznden slah edici almalara
bavurmamtr.
Baz tarihiler; bu bakmdan Mehmed Ragb Paa'y, tam bir muhafazakr
olarak nitelendirmilerdir. Bu niteleme sadece tarihilerin hkm olmayp,
bizatihi kendisinin dudaklarndan defaatle dklm, u beyanla kuvvet
kazanmaktadr ve o szler unlardr: "Mevcud ahengi bozarsan, sonra es-
kidzeni de veremezsin!" Bu szyle, Dimyat'a pirince giderken evdeki
bulgurdan olmayalm ifadesine verdii nemi de gsterir. 3. Mustafa Rusya'nn
Osmanl Devleti zerindeki emellerini dnebildii iin, bunlara fazla bir
hazrlk vakti vermeden btn gcmz seferber ederek aacamz bir seferde
ilerinin bitirilmesini salayalm tekliflerine Mehmed Ragb Paa cevab olarak:
"Efendimiz; moskoflu askerlerini avrupallar gibi talim ve terbiyeye tbi tutmu
olup, yeni sistem zere harp alanna kmaktadrlar. Buna mukabil bizim
askerimiz pek dzensiz haldedir. Bunlarn karsnda tutuna-mazsak sonumuz
pek kt olur. Bu bakmdan bunlarla harp etmekten itinab etmemiz gerekir"
Demekteydi.
Edebi sohbetlere, felsefi konulara ayrd zaman dilimini askeri slahata tahsis
etmi olsayd, alnacak sonu yz gldrc olabilirdi diyen tarih yazarlar
bulunduu gibi, tam tersine baz tarihilerde, Ragb Paa slahat hususunda defa-
atle padiaha takdim ettii layihalarla yapt projeleri kabul ettirememiti.
stelik bu projelerin Sultan 3. Mustafa tarafnda nda akim braklmaa
alldn beyan eden mverrihlerde vard Bunlara karlk, Ragb Paa bu
slahata kalk-sayd, 3. Mustafann haleflerinden 3. Selim'in basna gelenler bu
ikilinin de bana gelebilirdi!
te yandan hakikaten Ruslar rahat kalm olduklarndan gl bir alma
sergilemiler ve kuvvetlerine kuvvet katabilmeyi, tecrbelerine ilveler temine
muvaffak oldular. Nitekim Ruslarl 182/1768 savan iln ettiinde Mehmed
Ragp Paa vefat edeli be sene olduundan, o ac dolu gnleri yaama
bahtszlna uramad. Bu bakmdan baz tarihiler pek hakl olarak, Sultan 3.
Mustafa dnemini ikiye ayrarak ilk dneme Ragb Paa dnemi, ikinci dneme
ise Rusya ile sava dnemi demektedirler.

1182/1768 Rusya Seferi Ve Sonucu

Osmanl tarihinin skunet dnemi;.Dmad Koca Mehmed Ragb Paann vefat

zerine rzgrl gnlere maruz kalmaya balam, nihayet Rusya ile meydana
gelen sava yerini ac dolu frtnal gnlere brakmtr milleti. Ylmaz Oztuna;
rrvj-dekkik bir tarihiliin, ender yetienlerinden olduunu gcste-ren bir beyanla
bunun ispatn pek bir yerde rastlanmayan malumatla yapmakta. Bu malumatsa
devletin kurulusundan bu yana adet hline gelmi bulunduu bilinen clus
bahii, 3. Mustafa'nn tahta ktnda son defa verilmi ve bundan sonrada
clus bahii tatbikattan kaldrlma ans bulmutur. Osmanl lkesinin uzun
saylabilecek olan sknet yllarnda baz tarihilerin bekledii slahat heKknda
kafa patlatmadan nce devre, mhrn vuran padiah 3. Mustafa'nn
gerekletirmeye muvaffak olduklarna bir gz atalm, lke hazinesini
glendirmenin esas olduunu anlayan padiah, bu istikamette gayretler
sergilemi, saray rnek olmak zere israftan uzak klmaya gayetle itina
gstermitir. Tahsilatn yaplmasna pek nem vererek baary teminde emr-i
takip olmas, byk rol oynamt Yol meselesi en ok urat konularn
banda geldii mahede olunmutur.
1950'de; Demokrat Partinin iktidara gelmesinin sonrasnda takip ettikleri
karayollar politikas, bu pdihtan kalana devam etmek denilse, yeri vardr.
Ftuhat devrini tamamlam olduunu anlayan her akll Osmanl gibi padiah
3.Mustafa, bunun da farkna varm mdafaa harplerinin artk bizim iin
gndeme geleceinin idrki iinde kale, paianga, istihkmlar ve nice tabya
inaatna bilhassa gayretini seferber etmitir.
Svey Kanal inaatn yaptrarak istifadeyi ilk dnen hkmdarmzdir. Ne
varki; btn bu iyi dncelerin, patlayan Moskof harbi yznden, kiminin
tasavvur halinde, bir ksmnn da yarm kalmasna sebebiyet vermitir. 3. Musta-
fa'nn sadrazam ve enitesi Koca Ragb paay kaybetmesinden sonra yerini
dolduracak bir kimse bulamamas ansszlnn bariz bir gstergesidir. Ayn
zamanda airlii de olan padiah, bu skntsn u szlanmasyla dile getirmekte:
"Yklupdr bu cihan sanma ki bizde dzele Devleti erh-i deni verdi kamu
mbtezele imdi ebvb- sa'detde gezen hep hazele imiz kald hemen
merhamet-i Lem-Yezele" iirin son msrandaki: "imiz kald hemen
merhamet-i Lem-Yezele" beyn, esasnda hakikatl hakikat olan bir hli, te-
rennmdr. Bu hususta anl islm tarihinin altun sayfalarn tekil eden bir
dnem olan, Hz. mer (r.a)'n bandan geen bir hadiseyi rnek gstererek
bahse konu beyitteki son msraya yklemek istediimiz hakikatin doruluunu
iarete alalm. Hz. mer (r.a) cihad zerine pek hassas olduundan, yine bir
tarafa sefer am. Mutad zere Hlid-i bin Veld (r.a) sefere kumandan tyin
etmi. Fakat, sefer erbab arasnda bir sknet, yava davranma sezmi. Derhal
istihbarat kaynaklarn hareketlendirmi ve gelecek raporlar sabrszlkla
beklemeye balam. ok gememi ki, gelen raporlarda en ortak nokta,
mcahidlerin davrannda grlen yavalk, kumandanlar olan Hlid bin
Velid'e olan byk mec-lubiyetleri, onun maharetine sarslmaz gvenleri
eklindey-mi. Yahu Hlid bamzdayken bize ne olacak! eklinde dile
getiriler sz konusuymu.
Bu durumun doru bir anlay olmadn tehis eden Hz. mer (r.a) hemen
kumandan Hlid'i vazifeden alp, birliklerden birine nefer olarak gnderdii
gibi, bir kleyi de komutan tyin eder. Ardndan haber toplayclarn yine
birliklerin iine salar. ok gemeden raporlar gelmee balamtr. Hem ortak
nokta fazlalam hem de ksadr, konuulanlar; "Hlid gitdi. iimiz Allah (c.c)'a
kald" eklinde olduunu renen halife mer (r.a), ellerini ap krederek:
"Hah imdi oldu, tabiiki iimiz her zaman Allah (c.c)'e kalmtr" diyerek bize
asrlar tesinden seslenmektedir. 3. Mustafa in-d ettii beyitteki son msrada,
bu hakikata iaret etmeyi ihml etmemi oluyor.
iirlerini Cihangir ismini kullanarak yazan Sultan 3. Mustafa dneminde
stanbul'umuzun 1179/zilhiccesinin/13. -1766/maysnn/22. perembe gn
maruz kald mthi deprem, iki dakika srm ve ehrin bir ykntya
dnmesine sebebiyet vermitir. Sultan Ftih ve Eyyb Sultan Camileri de
adamakll yklmlardr. Padiahn hazineye biriktirdii paralar bu yarann
sarlmasna nemli bir merhem vazifesi grmtr. Cidden ksa bir zamanda
stanbul adet yeniden ina edilmitir. stelik Bayezid'den Aksaray'a inerken,
sa koldaki Lleli Cmiinin yaplmas bu dneme msadifdir. Sultan 3.
Mustafa'nn trbesi de camie bitiiktir.
Lleli Camii drt yldan bir ay eksik bir zaman dilimi iinde ina edilmitir.
imdi Rusya ile yaplan ve 1182/1768 savann nemli ahsiyetlerinden 2.
Katerina'dan bahsetmek lzumunu hissettik. Bu kadn, Almanyal bir aile olan
Anhald Zerbest prensi'nin kzdr 1729 ylnda stetyen'de dnya'ya gelmitir.
1745 ylnda yni 16 yandayken, kendisinin istememesine ramen Rusya
imparatoriesi olan hala's Eliza-bet'in, veliahd olarak setii, Holtayn Kotrub
Dukasna varmaa mecbur kalmt. Bahsi geen Dk, 3. Petro adyla
Rusya imparatoru olduktan sonra, hanmn boam ve saraynda adet hapis
eylemidi. Ancak ahalinin muhabbetini elde etmi olan Katerina, orduyu ve
ahaliyi celbetmi ve kocasn 1763 ylnda tahtndan iskat edivermitir. Katerina;
Moskova'da bulunan Rusya tahtna, byk bir tantana iinde oturmutur. Bu
tahta oturu da hisse sahibi olan ve Kateri-na'nn, metresliini yapmakta olduu
Stanislas Yonyanevs-ki'de, Lehistan krall tahtna oturmutur. Katerina bu
vak'a-da eski kocas 3. Petroile karlatnda birbirlerine hakaretlerde
bulundular.
Ayyaln zirvesinde olan bir imparator ile afteliin ahikasnda bulunan
imparatorieden, daha baka ne beklenebilirdi ki? Bizim haremlerimizin
Sultanvlideleri ok kritik bir dnem olan 1. Ahmed'in vefatndan, 4. Mehmed'in
vefatna kadar sren devir iinde devlet idaresine, baz nemli mde-halelerde,
bulunmularsa da, asla ve asla byle en'i ahlkszlklara rastlamak mmknat
olmayan hallerden olduu, her insaf sahibince teslim olunur.
Katerina bir mddet sonra bizim Krm zerine, Azak kalesine, ve smayi
taraflarna sefer yaptrm ve zabta, muvaffak olarak, Osmanl milletine kar
tad istilac emellerini ortaya dkm bulunuyordu. 1773 senesindede Prusya
ve Avusturyayla anlaarak, Lehistan'n blnmesini gerekletirdi. 1774'de yni
1182/1768 sava sonrasn da varlan Kaynarca antlamas imzalannca gney
ynnde genileme yolunu am oldu. Rusya'nn tanzimi hayatnda byk bir
pay salayan Katerina; fenni ilerlemeleri tevik ederken, ilimlerin lkesinde
rahata ifade edilmesi hrriyetini tand. Sanayii ve ziraatte bir ibirlii
kurulmasn temin edebildi. 1796'da Lehistan' bir defa daha yutarak, adet
haritadan sildi.
1797 ylndada yeni bir ftuhata hazrlanrken kalb krizi sonunda ldnde,
milleti de zlmtr. Bir ka tiyatro eseri yazdda rivayettendir. Biraz
Osmanl padiahndan biraz da, Rusya imparatoriesi Katerina'dan bahsettikten
sonra Kaynarca sulh antlamas ile neticelenecek Osmanl-Rus savama aid
tafsilata girielim. 1768'de balayan bu sava alt yl kadar imtidad etmitir.
k sebebine gelince, byle bir savan kmasnn tek bir sebebe
balanamayaca-q erbabnn malumudur. Biz bu sebeblere temas hususunda iki
ayr kaynaa ba vuracaz, birincisi 1329/191 l'de yaymlanm Ali eydi
bey'in bir almas, ikincisiyse Ylmaz ztuna bey'in Trkiye Tarihi adl
hacimli eserinin, 6. cildinden alntlarla aktarmaya alacaz. Rusya'da iktidar
o'-na-y baaran Katerina, Deli Petro'nun vasiyetini yerine getirmeye alan bir
davran sergiledi. Aslnda kendini tutmu gibi grnen Rusya ahalisine
beendirmek yolunun, mkemmel bir zaferle mmkn olacann idrakindeydi.
Mkemme zafer, ancak Osmanlya kar alacak bir sava ve sava ka-
zanmakla temin olunabilirdi. Buna bal olarak, Osmanl pa-' diahn alkadar
eden her ie Rusya karyor, mdehale etmek yolunu tutuyordu, stelik baz
ilere karmamasna vesile tekil eden eskiden yaplm ahidler vard.
Bunlardan birini de Lehistan meselesi tekil etmekteydi.
Ruslar Lehistan iine karmayacaklarna dir daha nceden vermi olduklar
imzay hatrlarna getirmeden askeri mdehalede bulunduklar Lehistana dahil
oldular. Lehistan devleti, garantr olan Osmanl devletine mracaatla, Rus-
ya'nn tecavzkr davranlarndan vikaye olunmasn istedi. Lehistan'n yni
Polonyallarn, bu yardm ars ezeldenberi Rusya'ya dman bir anlay iinde
bulunan 3. Mustafa, kendisine engel olmas muhtemel merhum sadnazam Ragb
Paa'nn vesayetinden kurtulmu olmann atakl iinde, sadrazam
Muhsinzde Mehmed Paaya sava iln hakknda ferman yayniad. Ragib Paa
mektebine uzak olmayan bir anlayn sahibi olan, Muhsinzde, padiahdan
gelen ferman tebell ettiinde alacak bir savan yetersiz hazrlk ve zif
yapmz yznden felkete sebeb olur dncesinde bulunduunu padiaha
cevab olarak arzetti. Ancak bu arzn sonucu, grevinden iskat edilmesine sebeb
oldu.
Yerine Hamza Paa tyin edildi. Bu ;_at dneminde de sava iln gerekleti,
Anadolu valiliklerinden gelen zevatn iinden seilmiti. Serdar- ekrem unvan
da uhdesine verilmise de, durumu bu vazifeyi yapabilecek evsafda grlmedi.
Azline karar alnd ve boalan makam- sadarete, Yalk-zde Mehmed Emin
Paa getir'di. Hazrlanm birliklerin banda serdanekrem unvanyla yola kt.
Ne varki; askerimiz sayca az, intizam yetersiz, cephane ve mhimmat gayri
kfi olduundan Hotin Kalesi, Eflak ve Budan taraflarnda baz yerler
elimizden gidivermiti. Kartal blgesinde glib durumda bulunan askerimiz,
anlalmaz bir tarzda yerden yere vurulmu, pek feci bir hezimete duar
oluvermiti. ngiliz amirallerinin yardm ve komutas altnda olan Ruslarn
donanmas, Baltk denizinden, Bahr-i sefid'e yni Akdenize karak, eme
liman yaknlarnda Osmanl gemilerini verdii basknla hem yakm hem de
askeri gcn perian etmeyi baarmt. Bu baarlan, Osmanl devletinin can
damar olan anakkale boaznn dahi tehdid altnda kalmasna sebeb olmutu.
Bu srada tarih 1183/1769-70 senesine dnmt.
Ruslar artk durmuyor yrye devam etmektelerdi. 1184/1770 sonlarnda,
1771 balarnda Ruslarn gney blgemiz zerinden Bender, Akkirman, smayil,
saak, Tole taraflarna akt grlyordu. Padiah 3. Mustafa ise; ald bu
elem verici haberler karsnda tek yapabildii sadrazam deitirmekti. Btn
bunlar yetmezmiesine, Mora'da Rus entelejiyansnn almasyla pek kuvvetli
bir isyan patlad. Babli arm, ne yapacan akl edemiyordu. Bunun hemen
peinden Katerina askeri Krm yarmadasna saldrya geti. Suriye'de, Msr'da
kmaya balayan isyanlar, Mora isyanndan esinlendiler dense pekyanl
saylmaz. Osmanl kuvvetlerinden ne bu isyanlar bastrmas beklenebilirdi, ne
de Ruslarn inkiaf etmekte olan saldrlarn durdurabilmek ve bilahire onlar
yenebilmek maalesef imknsz bir grnt vermekteydi.
Allahdan Prusya olsun, Viyana olsun Ruslarn gsterdii muvaffakiyetin, kendi
balarna bir mesele karaca hkmn istinbat etmi olacaklar ki; Osmanl
Rus harbini durdurma hususunda ittifak ettiler ve iki devlet, yni Prusya ve
Avusturya mtareke ilnna arda bulundular. Yorulmu ve bkm olan
devletimiz derhal bu arya, evet cevab vermekten imtina etmedi. Ne sebeble
olduu hal renilmemi bulunan Ruslarn arya kabul cevab vermesi de
artc idi. 1186/1772-73'de mtareke iinde sulh mzakerelerine baland ne
varki epey sren mzakereler neticesinde Bk-re'den sulhun iln
gereklemedi. Krm'a istiklliyet verilmiti. Azak denizi giriindeki; Ker ve
Yenikale Ruslara terk olunmak gibi isteklere ilaveten baz taleplerde
bulunulmas, Osmanl murahhaslarnn antlamay imzalamama noktasna
getirdi.
Bylece mtareke ortadaV kalkm, scak sava avdet etmiti. Ali eydi bey'in
anlatt 1182/1768 savan Ylmaz Oztunabey'in tarihinden de zetleyelim:
"1739 Belgrad antlamasndan sonra Ruslarn Osmanl devletine aktan aa
dmanca davran yerini sinsice tavrlara ynelmiti. Osmanl devletine nerede
kar bir hareket vcud buluyorsa, Ruslarn, gizli Osmanl dmanlar ile
birlikte, hareket iinde yer almaya baladklar. Kafkasya'da Grcistan
blgesinde, rastlanlan ortodoks mezheblilerin kprdanmalar ldr Beylerbeyi
Hasan Paa'nn bu blgede hareket yapmasna sebeb teki! etti. Romanya
prenslii, Mora ve Arnavutlukda bile Ortodoks tepki, kkrtc rus ajanlarnn
marifetiyle genileme istidadn gstermekteydi. Bunlarn k noktasnn Rusya
olduunu tesbit etmekte gecikmeyen Devlet-i liye istihbaratlar, eldeki
deliller ile Rusya zerine gitmek itham ispattan uzak kymettedir. Ancak daha
belirgin bir vak'a, Rusya'ya sava almasna msaid olur, denmekteydi.
Sonunda o vak'a da kendini gsterdi. Lehistann Rusya mdehalesine mruz
kalmasyd vak'a. Lehistamn devlet dzeni krallk olmakla birlikte, kraln lmesi
halinde yenisinin seimle i bana gelmesi eklinde uyguladklar sistemleri
vard. Yazar Oztuna, bu seimle kral seme sistemine u nitelemeyi yapmakta:
".seimle yeni bir hkmdarn i bana gelmesi gibi uursuz bir devlet dzeni.."
Ne acayiptir ki, 28/ubat/1997'den sonra yazar, Trkiye-mizin bakanlk
sistemine gemesinin piuvahna soyunduunu grdk. Kral'n seimle ibana
gelmesine uursuz nitelemesi yapan tarihinin, bakanlk sistemini hararetle
istemesi bizim grmze gre pek nemli tezat gsterir. Neyse biz
zetlemeye devam edelim: Lehistan krahni lmyle boaltan 3. Agustus
Saksonyah idi. Rusya daresine ihitille el koymu bulunan, Alman asll
imparatorie 2. Katerina boalm bulunan Lehistan tahtna metresi olduu Kont
Sta-nislas Poniatowski'yi kard. Bu hal bir emrivaki eklinde meydana
gelmiti. Osmanl devleti sz sahibliinden feragat edemezdi. Buna paralel
olarak yaplan yanlla kar koydu. Tabii ki Ruslarn sinsice davranlarna
son verebileceini zannettii sava ama frsatn da yakalad itikadna kapl-
d. Ruslar sa Osmanllarn ikazna sinsilii devamllk iinde tutarak
yaptklarnn geici olduunu en ksa surede normale avdet edilecei teminat
verdiler. Arkasndan btn hudud-lardaki kale ve istihkmlarn tahkim etmeye
baladlar. 3. Mustafa o srada savatan ekindi. Buna mukabil Lehistan'n Kral
Stanislas kabul etmeyen gurubu hem krala, hem Ruslara mcadele bayra
aarken, durmadan da Osmanl devletine metbuluunu beyan ediyor ve yardm
istiyordu.
Polonya milliyetileri, Bar ehrinde toplandlar ve de Ruslar tarafndan perian
edildiler. Bunun zerine Osmanl ehri olan Balta'ya; bu milliyetilerin iltica
ettii grld. Ruslarsa antlama, hudud gibi mefhumlar tanmayarak Lehlilerin
arkasndan Balta ehrine girerek ayrm yapmadan, ilticaala da, onlara kucak
aan Osmanllar da katliama tbi tuttu.
1182/cemaziyelevvel/26. -1768/8/ekim/c. ertesi gn Osmanl devleti Rusya'ya
iln- harb etti. ztuna'nn mtalaasnda 3. Mustafa'nn sava amaktan itinab
ettiine dir beyan gryorsunuz. Ali eydi merhumun yazdklarna bir gz
atarsak, 3. Mustafa sadrazam Muhsinzde'ye savan iln iin ferman
gnderdiini okuruz. Buna karihkda sadrazamn bu fermana uymaktansa, azli
gze aldn, stifasn verdiini grrz. Dolaysyla bu iki tarihinin
beyanndaki farkllk zerinde biraz dnrsek, varacamz netice, eydi
merhum'un hakikate daha yakn olduunu grmek olur. Nice tarihi fkralarda, 3.
Mustafa'nn; Ruslara pek dman olduu onlara sava ap yenmek tutkusuyla
dolu olduu belirtilmitir. Enitesi olan merhum sadnazam Koca Ragb Pa-a'ya
syledikleri, yukarda anlatlmt. Demek ki; doru ve rnakul olan, eydi
merhumun Muhsinzde'nin, sava amakta temaruz etmesini hatta, bu sebeble
sadaretten istifasn sunabilme cesaretini gsterdiinin anlatmdr. Neticede;
Muhsinzde askere gvenmemekte hakl kmtr. Ancak savatan ekinmek 3.
Mustafa'nn ii deildir.

Krm Hadisesi

Bilindii gibi Krm Tatarlar yzyil avrupada her sene atlarnn nallarn
dolatrmlar ve bunlarn korkulu ryasn tekil etmitir. Bilhassa Polonya,
Macaristan Srbistan ve Rusya Krm svarilerinden korktuu kadar az eyden
korkmulard bu Krm fobisi yaayanlarn yanna Avusturya'y da katsak hata
yapm olmayz. Krm Han'l Osmanl devletinin balsyd. Fakat hi bir
zaman bu mnasebet altlk stlk terazisine vurulmamtr. nk;Osmanl
devletinin idaresinde hkim zihniyet islmi idare olduundan tbilik ve
metbuluk bir problemin sebebi olmamtr.
Ne varki; Deli Petro'nun takipisi bir stareteji gden 2. Ka-terina, Krm Hanl
idaresine el atmak taktiine giriti. Tabii bu taktik giriim ortamn elverili
olmasndan dolay balad Yavuz Sultan Selim hazretleri, babas 2. Bayezid ile
yapt savada malup olduundan kaimpederi olan Krm Hanna ilticaya
mecbur kalmt. Damadna sinesini aan Hn, Ba-yezid-i Veli'nin teskin
edilmesine gayret sarfetti. Bylece, da-mad ile babasnn arasndaki meselede
taraf deil badatrc ve bartrcln sergiledi. Bundan herkes memnun
oldu. Yavuz Selim hazretleri bir mddet sonra kaimpederine teekkr babnda,
eer gnn birinde Hanedan- li Osman'da tahta kacak erkek kalmaz ise
Krm Hn' devlet-i liye tahtna kuud eder eklinde beyanda bulunduu
rivayeti vardr. Mizanc Murad bey'in; Tarih-i Ebu'l Faruk adl almasnda bu
rivayet yer almaktadr. Tabii ki teekkr babnda verilmi byle bir vaad, kerem
sahibi kimselere byle vaad-ler hususunda kafa patlatmaya zaman ayrtmaz.
Ama sahib-i hrs olanlar ise, bunun gereklemesi iin cinayet tasarlamaya bile
kalkrlar. 1. Ahmed'in bir av esnasnda Krm askerinin enberinden zor
kurtulduu rivayeti, vukarda ad gemi Murad bey'in eserinde yer almaktadr.
Osmanl devleti gn geldiinde eski satvetini kaybetmeye baladnda, Krm
hanedan yelerinden bazlar, getiimiz satrlarda rivayeti sunduumuz
hususlarda kafa patlatmaya balamlard. Bunun byle olmasnda sadrazamlarn
hatas olduu da kabul edilmeli. nk staretejik neme hiz Krm hanl her
zaman iin bizim klcmz olmutur. aptan dmeye balamamzdan sonra ise,
klcmz baz baz bir yerlerimizi izer olmutur. Bataki otoriteyi takmamaya
balayan zihniyet artk kendi bana buyruk olma arzusunun cazibesine girer. Bu
pek tabii bir tutumdur. Otorite sahibi bu ruhi duruma girmi vak'a yi tesbit ettii
andan itibaren itici deil kendisine balyc davranlara dnk olmaldr. te
baz sadrazamlar tam tersine baz baarszlklar Krm hanlarna ykleme
yanln, Kalgaylan kendilerine yardmc olarak Hn' devirmeye destek
vermeye kalkmalar rastlanan hatalardand. Hediye edilen eyay
beenmeyerek, hn deiimi tezghlyan sadrazamlar dahi gelip gemitir.
Btn bun-ian yaamakta olan Krm asilleri, ite bir ktidar mcadelesini
balatmlard. 2. Katerina bye bir zamanda Krm han'l meselesine el
atmt. Krm'a bamszlk, hnlarn artk Osmanl'nn deil kendilerinin
seecei vaadleri, bir ok Krml tarafndan benimsenmiti.
Bylece geleneksel itaatin, yerini ihtilafa braktn grdk. Krm ordusu
atavik bir metodla savamakta idi. Dn-yaysa yeni sava metodlan denemekte
ve inkiaf ettirilmekteyken, Krml svarilerin, atalar Cengiz Han stiliyle
arpmalar, yenilii takip eden ve kendi de terakki ettiren Rus ordusu
karsnda, baarl olmas bir hayalden teye geemezdi. Hanlar arasndaki
mcadele hem Krm'n hem de Osmanl aleyhine netice dourmaktayd.
Osmanllarn, Rusya'ya harp ilnndan yaklak bir mddet sonra Maksut
Giray'n azledilmesi zerine Krm Giray 2. defa han'lik grevine getirildi.
Krm'n akln bana almas iin ya bir zafere, ya da feci bir malubiyete
ihtiyac vard. Krm Giray, 1769/ocak sonunda Ukrayna topraklarna eski sr'at
ve hmyla dald. Yzbin Tatar yel gibi utu, kasrga gibi esti. Geri dnerlerken
yzbinin zerinde esir, ganimetlerle dolu atlarla dndler. Bu baar Krm'n
yeniden douu olabilirdi!
Nevarki ihanet, ak deitirdi. Krm Giray'n; Rum asll doktoru, Katerina'nn
altunlann alm, zehirledii Giray'n lmn hazrlamt. Yerine Devlet Giray
getirildi. Bir yldan bir ay eksik yapt Hn'li azil edilerek elinden gitti.
Yerine 2. Kaplan Giray getirildi. Tarih bu srada 1 183/evval/29-25/ubat/1770
pazar gnn gstermekteydi. Krm bu hl ve durumda iken, imdi Osmanl
ordusunun sava ilnndan sonraki harektn btn cephelerde tek tek gzden
geirelim.

nceleri yiydi

Sultan 3. Mustafa devrinin balangcn ve Rus savana kadar geen blm

eski sadrazamlardan Kmil Paa'nin: "Tarih-i Siyasiyye" adli eserinden bir
zetlemeyle, devlet vazifelerinin zirvesinde yer alan kudema zevatn iinde yer
alan ve ayn zamanda kalemi de kuvvetli kimselerin arasnda, mmtaz bir yeri
bulunan almasndan istifade edelim. "Sultan 3. Mustafa, taht- Osmaniye
ktn da vezret-i uzma Koca Ragb Paa da idi. Yeni padiah da, grevini
srdrmesinin uygun olduunu syledi. 1756 senesinde Avusturya ile Fransa
arasnda yapian bir antlama neticesinde, Osmanl devletinin baehri
stanbul'da bulunan sefirleri arasnda takaddm meselesinden dolay deiiklik
yaplmas icab etmisti- Sekiz aylk bir zaman parasndan sonra, ngilizler ile
Prusya arasnda bir ittifak imzalanmt. Rus sefiri Orsukof, Bab-li'ye bir nota
vererek, Rusya'nn bir ksm askerini Lehistan ve Avusturya'ya yardma
gndereceini, sz konusu kuvvetin Lehistan Cumhuriyetinin rzas ile Lehistan
topraklarndan geeceini bildirmekteydi. Babli bu duruma bir itiraz
bulunmayacan bildirdi. Dier taraftan Prusya devleti, Osmanl devleti
nezdinde harekete geerek, ki devlet yni, Osmanl ve Prusya devletleri
arasnda bir muahede imzaland. 3. Mustafa'ya, altsene sadnazamhk yapan Koca
Damad Mehmed Ragp Paa, Hak'kn rahmetine erdiinde geride 60 bin kese
ake servet brakmt. Sadaret Hamid Hamza Paaya verildi. Hamza Paann bu
grevi ancak alt ay srdrd grld. Ondan boalan makama, Bahir Mustafa
Paa tyin olundu. Mustafa Paa'nn bir buuk yl sren sadareti srasnda
Ruslarn, ok sevdii deiik ve kark bir devir yaand. Sadnazam takip ettii
politikayla bir muvaffakiyet gsteremedi. Azlediinde sadaret, Rumeli valisi
Muhsinzde-ye verildi. Lehistan kral 3. Ogst'n lmyle, yerine geecek
kraln belirlenmesinde Osmanl devletinin hem rol, hem de hakk olduu inkr
gtrmez bir vakayd. Ayrca; Lehista-nn ileri gelen idarecileri, Osmanl
devletine yaptklar mracaat da, geleneksel tyin etme hakkn kullanmalarn
taieb etmilerdi. Ancak, Ruslar Lehistana girmiler ve bu girileri, tecavzi bir
manzara hlini almt.
Devleti liyede bu vaziyeti derhal btn dnya devletlerine hem bilgi vererek
hem de yapt hakszlk yznden Rusya-y protesto etmekte olduunu da,
belirtmiti. Rusya olsun, Prusya olsun aldatc ve oyalayc ifadelerle artt
Babli, grlerinde deiiklik yapm, her ne kadar Rus askerinin Lehistana
girmesinin, muahede maddesine dayandna Fransa tarafndan iaret
edilmisede, Babli Fransa'nn bi1 ihtarna, Rusya'ya gndermi oiduu
protestoya atf yaparak, Lehistan'a giren Ruslarn bir mukavemetle karlama-
dklar bu hlin Karlovi antlamasnda aka belirtilmedii beyan edilmi,
neticede Rusyann siyasi nfuzunun ar basmasndan, Panyatowski'nin krall
kabul edilmitir. Trihler bu srada 1179/1765 yln gsteriyordu.
Rusya arlna 3. Petro getirilince bunu Osmanl padiahna duyurmak zere
Prens Varikofu gnderdiysede, sz konusu Prensin, daha Osmanl hududuna
gelmesinden nce, Katerina tahta gemi, ariede bu hli padiaha bildirmek
zere Prens Dolgoroki'yi vazifelendirmiti. Padiah ise tebriklerini Dervi
Osman efendi vastas ile Katerina'ya bildirmiti. Grcistan Prensi Salomon;
Osmanl devletine kar bir isyann alemdar olmu, zerine gnderilen asker
tarafndan dersi verilince derhl pimanln beyan ile affedilmesini istirham
etmitir. Osmanl devleti, bu zr yeterli grerek Prenslii devam etmitir.
Karada taraflarnda ise, Kk Etyen adl bir papaz kendisine tanr'dan
ilhamiar geldiini syleterek Karada hkmdarln alacan, yaknda Rus
ordusunun geleceini kendisinin hkmlerinin, Nikikten, Sontuna'ya kadar
geeceini bildirerek, Rusya menfaatine uygun olarak Karada ahalisini isyana
balatt.
Bosna ve Rumeli valileri kendi askerleri ile sz konusu papazn toplad
kuvvetleri bir ka yerde malup etmilerse de, Etyen; etine kalesine
sindndan zerine gidilmemitir. Ragb Paann devlet ilerinde alt sene
boyunca hudud-suz selahiyeti kendisinden sonraki sadrazamlara verilmemitir.
3. Mustafa bizzat devletin ilerini tkib ve grmee nem vermitir bu tarz
politikann farkna varmayan Bahir Mustafa Paa, vazife-i sadaretinde Koca
Ragb Paa tarzn tatbik etmek istemise de, yrtememi ve sonunda srar
hayatna ml olmutur. nk Sultan 3. Mustafa katlolunmasina ferman kard.
Yerine geen Damad Muhsinzde Mehmed Paa Ruslara sefer almasna
muhalefet etmekten dolay hayatn kaybetme tehlikesinden kurtulmasn, 3.
Mustafa'nn sevgili kznn bey'i olmasna borludur. Sultan Hanm; kocasnn
kellesini, padiah babasnn iradesinden kurtarma ansn elde etmiti.
Sultan 3. Mustafa; devlet gemisini sevk-i idare etme ve yrtme hususunda
arzusu ok olan bir kimse idi. Her ii takip eder, Babli'ye tebdili kyafetle gelir,
sadnazam, keth-dabeyi (iileri bakan), Reis'lkttab (hriciye bakan) toplar
gizli itimalar dzenlerdi. Lehistan ilerine Rusya'nn, burnunu sokmas,
askerlerini o tarafa sevketmesini Osmanl kabullenemezdi. Harp ilnna
hazrlkssz, cephane, mhimmat kt diyen Damad Muhsinzde'nin gsterdii
temaruz, 3. Mustafa'nn azil kararn vermesini getirdi. Aydn da vali olan
Hamza Paa makam sadarete getirildi. Daha sonra Muhsinzde Mehmed Paa
mehur tarihilerden Vasf efendiye anlatm ki; Padiah ile Muhsinzde
arasnda geen kapal mzakerede sadrazamn her eyden nce harp
hazrlklarnn tamamlanmas gerektiini sylediini ancak savaa girmei esas
grevi sayan padiahn, adet yanp tutumakta olduundan sadrazamn
sylediklerini kaale almadn, buna bal olarak azline karar verdiini,
nakletmi. Ayrcada devrin stanbulda bulunan ecnebi sefirleri, bal olduklar
devletlere aynen sadrazamn dediklerinin gerekleecei istikametinde grler
belirten raporlar yolladlar. Netice, Muhsinz-de'ninde Bozcaadaya srgne
gitmesi oldu.
Hamza Paa; vali olduu Aydin'dan stanbul'a geldiinde sava ile alakal bir
toplant tertiplendi. Herey enine boyuna konuuldu. Alnan son karar,
sadrazamn, Rus elisi ile bir divan halinde olduu halde yzyze bir grme
yapmasnn faydal olaca eklinde oldu. Ne tesadftr ki! Rusya'nn stanbul
B. elisi Obrikof memleketinden yeni bir talimat gei-diini buna bal olarak
bir mlakat talebinde bulundu. Aradan sekiz gn getikten sonra Obrikof
Babli'ye davet edildi. Davete geldiinde bekleme odasnda yarm saat kadar
bekletildi. Sadaret salonuna girdiinde btn vkelnn sadrazamn etrafnda yer
aldna ahid oldu. Sadrazam, kendisini hi bir karlama jestine demez
eklinde kabul tavr sergiler grd. Halbuki daha evvelki kabullerde 'makam-
sadaretin banda kim olursa olsun nazikne ve mfikne davranlar iinde
istikbal edilirdi.
Rus b. elisi Obrikof, ziyaretinin sebebini ifadeye balamak zereyken
sadrazam szn kesti ve cebinden bir kd karp sze balad: "Meram
mzakereye girimek deildir. Bundan drt sene nce Lehistan'da geici olarak
bulundurulacak olan Rusya askerinin, yedi bin nefere indirileceini, ta-ahhd
eden sen deilmiydin? Halbuki imdi bu asker saysn 30 bine ibla ettiniz."
dediinde Obrikof, sadnazam kstaha bir davranla gya tashih ederek 25
bin dediinde vaziyeti de itiraf etmi oluyordu. Sadrazam bu kstahlk zerine
haliyle kzgnln ortaya karan bir sesle-Hin! Hanis! Bu beyannla
yalancln ikrar etmi olmuyormusun? Senin hemehrilerin; kendilerine aid
olmayan bir memlekette icaz eyledikleri habasetden dolay utanmyorlarm?
Tatar hnnn saraylarndan birini ykan, yer ile yeksan eden size aid toplar
deilmi? Sorusundan sonra, meclisi vkelda alnm harp ilnn belirten karan
senedi imzalamas istendi. Obrikof da byle bir kd imzalamaya mezun
olmadn ifade etti. Bunun zerine savan iln ifahen kendisine tebli edildi.
Okunan dinleyen Obrikof; "Rusya muharebe iscemezsede, kendisine iln
edilen cengede var kuvvetiyle mukavemet eder. "Szn sylemitir. Bu sz
sadaret tercman elinin beyann; "Rusya dostlukda sabit kademdir, fakat sava
isteniyorsa baka" eklinde tercme etmiti. Obrikof, sylediinin aynen
tercmesini kere taleb etmesine ramen tercman bunlara kulak asmad.

Rus Elisine Yedikcle Zindan

Rus elisi ile yaplan mlakatn btn safahat 3. Mustafa'ya arzedldi. Bu arada
sadaret makamna bitiik bir oda da bekletilmekte olan Obrikof ve
maiyetindekiler, padiah'dan gelecek fermana muntazrdlar. Nihayet beklenen
geldi, ancak munderacatmda emredilmi olan ilem, Obrikof ve
batercmannn Yedkule zindanna hapsedilmesini hviydi. Bu husus tebli
olunduunda sefir baz kimselerin kendisiyle beraber olmalar istirhamnda
bulundu. Bu istek kabul edildi. Sefir, iki tercman, bunlarn hizmetlerine
bakacak, yedi askerle birlikte Yedkule'ye nkilleri yapld. Bu arada Hamza
Paa'nn sadaretten azlinde Krm Hn'nsn rol olmakla beraber, bulunduu
makama erken abuk gelmiti. Sarayn bir ok grevlerini deruhte etmiti.
Buralarda ki hizmetleri padi-ahlarca makbul grlm ki, hanedan'a damad
olmakda dahil, ykselip durmaktayd. Vezaretle, valilik rtbesine ykseltilerek
son geldii basamak makam- sadaret olmu idi. srafa dnk huyu padiahn
mizacna uymad gibi tecrbesizlii de hemencik sintvermiti. Halbuki,
tecrbe hususunda pekala masum saylrd, nk onu bu makama getirenler
iin, alt yerler ve buralardaki liyakati bilinmeyen husustan deildi. Bu
sraa yaplan iln harp haberi, gerek denizlerde bulunmakta olan bahriye
tekiltmza, gerekse serhad boylarnda yaamakta olan askerlerimize
duyuruldu. Bu srada avrupa da, Rusya, Prusya ve Avusturya ile ngiltere
aralarnda bir ittifak kuracaklar dedikodular yayld. Bunlar konuulup
yazldka, devlet-i lye, Avusturya'y kendi yanna ekme manevralarna ba
vurdu. Venedik, Flemenk ve Danimarka ile sve devletleri ise Bab- li'ye dost
olduklarn belirten beyanlar gnderdiler. ngiltere, asla Rusya ile beraber ittifak
ve antlama iinde deiliz szleriyle teminat vermiti. Prusyallar se, zel bir
beyanname yaynlayarak Osmanl ile Rusya arasndaki mkltn halline
yardmc olmay, hapse konan Rus elisinin serbest braklmasn taleb etmiti.
Devlet-i Osmaniye'nin cevab; bir defa sava olmadan arabuluculuk teklifinin
kabul edilemeyeceini belirtmek oldu. Bu arada da Rus sefiri; devlete verdii
istidann mnde-recatnda Osmanl devleti ile Rusya arasnda, onsekiz sene
elilik grevi yaptn bunun bir hizmet olduunu ancak mruz kald
muameleyi tafsilatyla beyan ettii muamelenin ar ve haksz olduunun
bulunduu yerin son derece souk ve karanlk, buna bakarak salnn
etkilendiini duyurmak stemiti. Fakat mracaat kaale alnmad. Prusya ve
ngiltere sefaret tercmanlar babli'nin tercmanyla Rus elisinin durumunu
konuurken, Ruslarn savan nn almaktan baka bir dnce tamadn
buna bal olarak; Prusya ve ngiltere'nin, Rusya ve Osmanl devletleri
arasndaki ihtiiafda arabuluculuk yapmay hazr olduklarn bildirmekle
vazifelen-dirildiklerini beyan ettiler. Bu savan iln edilmesinde Fran-sann
dahli olduu, Fransann Tatar hn' ile devaml haberletii, Fransa konsolosu ile
Tatar hn'nn mstear arasnda, yaplan konumalar nakletmeleri zerine,
babli tercman bu ifaatlar makam- sadarete duyurmay vazife addetti ve
arzetti.
Sava mevsimi olan ilk bahara gelmeden harbin yaplamayaca apak
ortadayken, son bahar mevsimindeyken harbin iln edilmesi doru bulunmayp,
devlet tarafndan kendi eksiklikleri bulunurken ve daha bunlar tamamlama
merhalesine gelmeden yaplan sava iln dmann eksiklerinin
tamamlanmasna adet frsat takdim edilmi oldu. Sonunda 1182/ll/zilkade-
20/mart/1769 p.tesi gn sadr-azam ordu ile beraber istanbul'dan yola kt.
Beri yandan; Yalta'da bulunan saray, Rus toplarnca yerle bir edilen Krm hn
tarafndan kendisine yaplm, bu taarruzun intikamn almak maksadyla
yzbin kiilik bir kuvveti kola taksim ederek Rusyann gney cihetindeki
topraklarn svarilerinin atlarnn nallar ile inedi ve tarumar eyledi.
Rusya'nn tasarrufuna pek mkemmel bir cevap vermi olan Krml Kerim hn,
bu baarsyla kendisinin kalitesini de ortaya serip dmanlarn aleyhine
geirmi oldu. Kendi yannda bulundurduu ve Ulah beyi'nin adam olan Rum
asll doktoru Siropulo tarafndan zehirlenerek ldrld. Bylece Krm
Tatarlarnn bana Devlet Giray nasb olundu.

Ruslarn Hazrl

Sonbaharda yapm olduu sava ilanyla, byk bir hata ilemi bulunan
Osmanl ynetimi, bu yzden Rus kuvvetlerinin yaplaca iln edilmi savaa
bir gzel hazrlanmas artlarnn adet bir gm tepside sunulmas gibiydi.
uraya hemen bir hatram iziktireyim. Karakse de 1. svari tmeni muhabere
blnde vatan vazifemi ifa etmekteyim. Yl 1960 idi. stemen Nmi
Tmerkan adl komutanmz sava zerinde ders vermekteydi. Ortaya bir soru
att: "Ruslarn tayyareleri bizim stmzde dolamaa baladnda ne olur?"
Dediinde; fakir hemen, bizim tayyarelerde Moskova zerinde olur, biz de
stmzde dolaanlarn drlmesini becermeye alrz cevabn
yaptrmtm. Bylece verilen cevabdan pek honud kalan, Nmi stemenin
taltif etmesine nail olmutum. Katerina elde ettii bu frsat sayesinde 65 bin,
kiilik orduyu gurub hline getirip, btn ki tlim ve terbiye ile geirdi. Bu
gurubun birincisini Ka-bartay ve Kuban zerine, 2. kolu Grcistan beyleri ile
Erzurum ve Trabzon zerine, saldrmak stratejisiyle Tiflis'e gnderdi. 3. kola
gelincede bunlarn vazifesini Lehistan' hareketsiz tutmak, Karadallar savaa
itmek iin;para, zabit, silah ve cephane ile takviye etmekd. Bylece Osmanl
devletinin dou ve bat serhadleri iddetli, kan dkc Rus taarruz tehdidine
ak hle gelmi gibiydi.

Sadrazama Bakalm

stanbul'dan ktn yukarda haber verdiimiz sadrazamn, gitmek istedii

hedef, Tuna sahillerine ulamakt. Ancak; Ruslarn bir blm kuvveti Dinyester
nehrini geerek, Hotin Kalesini kuatmt. Muhasaraya mruz kalan kalenin,
karsnda bulunan 20 bin kii civarndaki imdad askeri, balarnda komutanlar
Kahraman Paa olduu halde saldrya getiler. Ruslar bunlara mukavemet
edemeyeceklerini anladklarndan, ricata baladlar. Bu savunmann, Ruslar
ekilmeye mecbur brakmas haberini alm bulunan stanbul, ii bir zafer
eklinde telkki edip de enliklere balad bir de 3. Mustafa'ya, Gzi'lik unvan
verilmesi merasimi yapmlard. Mays ay geldiinde sadrazamn ota
Babada'ndan saak-'ya nakledildi. saakda 20 gn kadar kalndktan sonra
ve arada bir takm eksiklikler giderilip ordan sadrazamm arzusuna uyulup bir
harp meclisi icra olundu. Bu meclisde sadrazam fevkalde bir jest iinde
gryoruz, bu jest yle kendini gsterdi. Sadrazamn ak ve net konumas;
"ben; mes-lek-i askeriyeyi bilmem. Sizler gngrmler, sava alannn kurtlan
bana beyanlarnzla yol gsteriniz." Bu szler meclisde bir takm aknlklara
sebeb olduysa da, yine de itiraf samimi bir havann husule gelmesine vesile
olmutu. lerinden biri: Bender zerine gitmek evldr. Dedi. kinci bir gr*
Hotin zerine gidilmesi eklinde oldu. ncs ise; Tu-na'nn geilip inkiaf
edecek vaziyete gre hareket tavsiyesini tamaktayd. Sadrazam Mehmed Emin
Paa sz alp: "her ne kadar askerlikden anlamadm sylediysemde iime si-
nen nc tavsiyeye uymaktr" beyannda bulundu. Tu-na'nn almasndan
sonra Hantepe denen mahalde bir toplant daha icra olundu. Bu sefer de, Bender
istikametine gidilmesi karar kt. Teebbse geildi, ancak yolda karlarna
kan manialar askerin perian olmasna yetti. Bunlarn stne stlk sadrazam
da ar bir hastalkla yataa serildi. Ruslara fedakrane yardmclk yapan
lehlilerin dman muamelesine tbi tutulmalar hakknda orduy-u hmayun ka-
zaskeri tarafndan okunan fetvalar zerine karar altna alnm durumun
ordumuzda bulunan, Lehistan sefiri ve dier devlet tercmanlarna da tebli
yaplmt. Bu bilgilere agh olan Leh elisinin hinlerin cezalandrlmasn
tasvib ettii, ayrca 70 bin neferin ihtiyacn karlayacak miktarda, ezak
takdimini Lehistan cumhuriyeti adna taahhd eyleyerek hizmet arzna gayret
gstermitir. Ruslarn bir mddet sonra Hotin zerine yeniden saldrya geerek
kuatmaya devama alt grld.
Ne varki kendilerini geen defa geriye topuklatan Kahraman Paa ve kymetli
askeri tekrar karlarndayd. Bir mddet savatlar. Ancak bu paann karsnda
tutunamayacak-larn abuk .anladlar. Yeniden kamay tercih eylediler. Sad-
razamn bu arada yine Bender'e terifi haberi Kahraman Paaya ulamt.
Hemen hem hastalk geirmi, hem de birok zorluklara duar olmu
sadrazamn ziyaretine koan Kahraman Paay ac bir srpriz beklemekteydi. Bu
srprizi Kmil Paa tarihinde yle kaleme alm: "Ruslar Hotin kalesi nnden
kovmaya muvaffak olan Kahraman Paa, gerek kendi istei, gerekse askerinin
terfih hakknda seslendirme yapmalar ve bunu tekrarlamalar zerine, rtbe-i
ve-zaretle taltif edilmise de, bu talebdeki mahede olunan usle aykrlk su
olarak telkki olundu. Tabii ki bu lm cezasnn biilmesini getirdi Kendi
ayayla sadrazamn yanna gelen Kahraman Paa hakknda verilmi hkm ma-
alesef tatbike kondu. Kahraman Paa ldrlerek bir hata daha yapld.
Yaplmakta olan seferin baarl gzken tek yan Hotin kalesinin muhafazas
idi. Yoksa ortada baar olarak kabul edilebilinecek bir vaziyete tesadf
edilmiyordu. Bunun sebebini stanbul sadrazamn nehil olmasnda grd. Her
ne kadar sadrazamn cihet-i askeriyye ilminde, kifayetsizlii beyan var idiyse
de, devletin en feci hatas Ruslara sava ilnn pek nceden yapm olduuydu.
Btn dier bahaneler, bu sava iln meselesinde adet kaybolup gitmekteydi.
Seferde bulunan kumandanlar; Babli'yi aradan kararak, Hz. Padiaha
sadrazamn yetersizliini duyururlarken, bu arada Babli batercman ve eski
Budan Prensi olan Kalimki bey'in Ruslarn tarafna alt ihbarlar yapl-
mt. Arkasndan da bu ihbaratn icraatlar kendini gstermee balad.
Birincisini Kalimki bey'in idam edilmesi tekil etti. Arkasndan gelen sadrazam
Mehmed Emin Paa'nn azli ve Dimetoka'ya srlmesini inta ettirdi. Beterin
beteri vardr sz, burada bir daha kendini hatrlatt. Srgn yolundaki sadrazam
Edirne'ye girmek zereyken yetien haberci hayatnn izle olunacan tebli
etmiti. Emir yerine getirildi ve sabk sadrazam Mehmed Emin Paann ba
vcudundan ayrlp bala batrlp Dersaadete koturuldu. Bu ba ibret tanda
tehir olunurken, makam- sadaretin yeni emanetisi Molda-vanc Ali Paa
mhr hmayunu almt.

Hotin Ruslarn Eline Geiyor

Cenb- Mevl'nn siyanetini, Kahraman Paa eliyle gsterdii Hotin kalesi,
zaferin sadakasn vermeyi unutanlarn hatasnn kurban olarak maalesef
Ruslarn eline geti. Sadrazam Moldavanc Ali Paa komutasndaki ordumuz,
Ruslarn Dinyester nehri kysndaki birlikleriyle karlat. Yaplan savan
birinci raundunda Ruslar, kahkari bir bozguna urattk. Sava alan silahn
brakp firar yeleyen askerlerin okluundan utanmaktayd belkide! nk
firar eden Rus askerleri araziyi mhimmat ve cephanelerini brakarak terk etmi-
lerdi. Ancak pek vakit gemedi ki Rus kuvvetleriyle yeniden karlald. Ve
malubiyet ksa zamanda bu sefer bizim ta-rafda kalarak, Hantepe mevkiine
ekilmek zorunda kaldk. ekilmesine ekilen birliklerimiz, maalesef Hotin
Kalesini yardmsz brakmt. Frsat karmayan Ruslar, Abaza Paa'nn
askerden tahliyeyi akl ettii Hotin Kalesini ele geirdiler. Dman eline
gemesine iki defa mni olan Kahraman Paa'ya, gsterilen muamelenin
bedelimiydi bu ac malubiyet? zerinde dnlmesi gerekmeliydi.
Abaza Paaya Hotin'i askerden arndrmasn icb ettiren sebebin Budan'n
muhafazasnda, istihdam olunma emrini alm olmasnda aramak yanl olrnaz.
nk Hotin ksack dnemde defa Rus taarruzuna mruz kalmt, buna
bal olarak artk savunmada kalmaya mahkm bir devreye girmi bulunan,
devlet-i liye'den baka bir stratejik yeri savunma iin, daha az ehemmiyet
arzeden yerden vazgemesi, zafiyetin getirdii kanlamaz faturasdr. Abaza
Paa ve de Budan Prensi, Babli'den gelen bir emirle, Ruslarla haberleen ve
onlara sempati besleyen ve de bilfiil onlara savalarda muharip olarak
katlanlarnda memleketten ihra edilmelerine nem vermeleri hatrlatlmt
tarih bu srada 1182/1769 olmutu. Sadnazam saak'ya gitti. Arkasndan ordu
da kark bir dzen iinde ayn yere gitti. Ruslara kar fecii bir malubiyetin
msebbibleri, Anadolu ve Rumeli valilerinin rtbeleri tenzil edilmiti. Byle bir
muameleye gidilmesinde ahalinin szlanarak bu zevat, ikyet etmesinden
kaynaklanmt.
te yandan ise Ya'da ve Kalas'da Ruslara malup olmu bulunan Budan
kumandan Mehmed Paa ve Hazinedar Ali Paa'ya rtbe-i vezaret verildiinde
ahali arasnda dedikodu ald yrd.

Kalas'da Mslman Katliam

Kalas'da Ruslarn kaldrp gtrd Budan Prensi Kos-tantn Mavro Kordato

ok gemeden Ya'da lmn kucana dmt. Yerine geirilmi olan Kiga
hkmeti bakenti Ruslar tarafndan esir edilmitir. Her taraf yamaya ve yakl-
a tbi tutulmutu ayrca mslmanlarn zerinde bir katliam gerekletirilmiti
Bkre ehrinin her tarafnda Rusya muharebesi! Hayda! naralarnn
iitilmesiyle birlikte eyhlislm tarafndan verilmi oian bir fetva okundu. Bu
fetva'da, Ruslarn gerekletirmi olduu katliama ve bu hususta verdii
emirlere itaat edip katlan Budanh ve Ulah'larn katledilmelerine, mallarnn
msaderesine, e ve ocuklarnn esir olun-masna cevaz verilmekteydi. Ne
varki bu fetva son derece ters netice verdi. Budan halknn en samimi olanlar
dahi Rusya'ya tercih kullandlar. Bkre'in Boyan (bir nevi idareci) prensliin
bir takm sembollerini Ruslarn komiserine teslim ettiler. Ayrca metropolid'le
beraber Rus imparatoriesine sadakat yemini yaptlar. taatlarn Petersburg'a
gnderdikleri temsilciler vastasyla da ulatrma yoluna gittiler.
Sadrazam Moldavanci Ali Paa orduyu Babadai'na ekti. Kalas'da Ruslar,
meydana geien arpmada yenildiler ve ehri yakmay ihmal etmeden
boalttlar. Bu arada sava kazanan mcahidine padiahn takdir ve ihsanlar
eriirken, daha drt ay doldurmam Moldavanc Ali Paa makam- sadaretten,
infisal ettirildi. Boalan makam doldurmak zere eski sadrazamlardan, Ayvaz
Mehmedpaazde Halil Paa aetirilmitir. Ancak bu zatn greve getirilmesinde,
babasnn nmnn pek ie yaradn sylemek doru bir iddiadr. Yoksa Halil
Paa, devlet ilerindeki tecrbesizlii, askeri meselelerde bilgisizlii, grnr bir
baars oimad halde bundan bir baar beklemek umulamazd. Yeni
sadnazam bir ok memuru yerini deitirme icraatna tbi tuttu. Bu srada Tatar
hn', Budan ve Ulah'n Ruslar tarafndan istilsna bir muhalefet veya
mukavemet gsterme tarafnda gayret gstermediinden azledildi ye yerine
Kaplan Giray getirildi.
Rus askeri; Fokan'da kuvvetlerini toplama almalarn idame ettirmeye
balad. smail, Ibrail Kolige ve Corcuhe taraflarn tehdidle birlikte kontrol
altna almaya balad. Bu vaziyeti haber alan Osmanl birlikleri serasker Abdi
Paa, komutasnda hemencik, Bkre zerine yrye geti ve hedefine
yaklat srada, askere gereken bilgi ve tavsiyeleri yaptktan sonra askeri orada
brakt ve Corcuha'y korumak isteyerek yola kmsa da, Rus generali
Setofalk'n birliklerinin vurgununa dmtr, bin askerini kaybeden Abdi Pa-
a hem Corcuha'y mdafaa edememi hem de Bkre'in Ruslar eline gemesine
mni olamamt. Bu srada tarihimiz 2/zilkadde/l 183-27/ubat/1770'i
gstermekteydi.
Budan papaslarnin ihaneti Seltin'e ehrininde Ruslarn eline gemesine sebeb
tekil etti. 1/muharrem/l 184-27/ni-san/1770 cuma gn sadrazamn karargh
isaak'ya tand. Rusya; istihbaratlarn ve ajanlarn Mora'ya evketmisti.
Bunlarn ksm- zamini papas hviyeti altnda gnderdi ve Mora'nn Rumlarla
meskn her mahalli, bu adamlarn sylevlerine, tahriklerine ak hle gelmiti.
Bu almalara bigane olmayan Rumlarn ileri gelen reislerinden Panayot Pi-
naki, kendilerine Osmanl boyunduruundan kurtulmalarn telkin eden Rus
memurlarla uzunca sren grmelerde bulundu. Mzakereler nhayetlendiinde
de, bir iyi niyet gurubu teekkl ettirerek Ruslara dehalet ettiler.
Rusya'dan; Osmanl devleti ile aralarnda husule gelecek meselelerde,
koruyuculuklarn stlenmeleri istirhamnda bulundular. Rusya devleti bu talebi
menfaatinin gerei olumlu bularak vazifeyi stne almay kabullendiini bir
deniz filosu dzenleyip gndererek gsterdi. Bu filoyu takiben kara askerlerini
de pek ksa zamanda gndereceini beyan eden bir ahidnme yollad. Tanzim
edilmi filo.un kumandanl Amiral Sibiryetofa verilmiti. Filo'da 12 tane saff
harp gemisi, 12 firkateyn Krontad limanndan denize ktnda, haber derhal
stanbul'a ulat. Ne varki istihbarat bu kadar hzl alan devletin bu haberi
deerlendirebilecek devlet adamndan mahrum olmas, Korntad limanndan
kalkan gemilerin Akdeniz'e eski ad bahr-i Ahmer'e geemeyeceklerini zanne-
derek, gelen habere sahte damgasn vurdular. srarla belirtilmesine ramen,
gnn birinde, bahse konu filonun Akdeniz'de grnmesi haberi sahtecilik, diye
sulayanlarn gzlerinin, falta gibi almasn temine yetmiti bile. Baltik deni-
zinden, Adriyatik denizi yoluyla Bahr-i Ahmer'e yni Akdeniz'e gelebilmek,
sadece Venediklilerin msamaha gstermesine ihtiya brakrd. Venedik
hkmeti bu msamahay ne iin gstermesindi? Gsterdiler bylece de Rus
filosu Akdeniz'de gezinmeye balad. Babli bu vaziyet karsnda; Venedik
elisini azarlamaktan baka bir ey yapamad. Vkel bablide topland. Ald
karar Mora'daki savunmaya itina edilmesi hususunu mirdi.
Ne varki; amiral Sibiryetof; filosuyla beraber getirdii gemi ina etmeye yarar
malzemeler yannda olduu halde sahile k gerekletirdi. Burada nakliye
ilerinde kullanlabilecek drt gemi ina etti. Gemileri Rum isyanclara verdi.
Beri yandan Kont Teodor Orlof, yannda be yz Rus askeri olduu halde
karaya karak bu beyz askerin, saylarnn 50 bin'e varm, isyanc Rumlarn
idaresine hkim olamayaca, herkesin grecei husustur. Bu gurub km
bulunduu Msistre ehrinde, bir katliama girierek drtyze yakn mslmani
ehid ederlerken memede'ki yavrularn minarelerden aa atlmas vahetini
ileyerek hangi ruh haleti ve ne kadar zlim olduklarn, tarih sahifelerinde tabii
ki nefretle anlmak zere tescil ve kaydettirdiler. Burada yapt iin vahi
zevkine doyamayan Teodor Orlof'un, Koron ehri 2. hedefi oldu. Ancak
maiyetindeki askerin; bu ii beceremeyeceini ilk an gsterince, derhal buray
muhasaradan itinab etti. Teodor'un kardei Aleksi Orlof ise; donanmasnn bir
ka gemisiyle ve yanndaki asker ile Patras zerine, sevko-lunmutur. Patras'n
yardmna korsanlarn kotuu ve Mo-ra'hlan ldrmeye balamasndan Aleksi
ve maiyetindekiler, kamaya mecbur kaldlar.
Ruslar; yeniden 15 bin kiilik Mora'llardan mteekkil bir isyanc kuvvet tekile
muvaffak oldu. Bunlarda hedef, Tripo-lis kasabasna dalarak hem ganimet
toplamak, hem de kesin bir galibiyet temindi.
Serasker Paa; blgedeki kumandanlarn askeriyle birleip bunlarn karsna
kt. Zafer; Mora'llara deil sadrazamn kuvvetinde kald. Tripolis'de,
Patras'da olanlar cereyan etti. avarin'e girmi bulunan dier bir Rus subay Prens
Dolifori-ki; Leonetari ve Arkadiye kasabalarn savunanlarla szde anlap,
savunmaclarn salimen kp gideceklerini kabul etmiti. Htt bir sened
yaplm ve bu sened'e Fransa konso!osu da imza atmt. Fakat Rumlar bunlar
hie sayarak, mslmanlan katledip, belde'yi yakmlard. Aradan fazla bir
zaman gemedi ki, Aleksi Oriof Rumlarn hepsine birden hi-tab ederek yle
demekteydi: Eflk ile Budan'da balam olan savata denler sizin
mezhebinizdendir, bunun iin ordaki savaa dininiz ve hrriyetiniz iin
komalsnz. Daha sonra Koron ile Modon, Ruslarn muhasarasna dt.
Modon kurtarlnca Ruslar gemilerine binip uzaklat.
Serasker Paa bu Modon'u kurtarmak ameliyesini, zafer olarak stanbul'a
bildirdiinde, derhal ehr-i ayn denilen, kandillerle ehir aydnlatld, nice dualar
ve sevin gsterileri yapld. Ne var ki; eme limannda bulunan Hsameddin
Paa komutasnda donanmamzn iki korveti, onbe kalyonu ve baz
gemilerinden mteekkil bir filosu, Rus donanmas ile savaa giritii grld.
Bu sava esnasnda bizim gemiler tutumu ve yanmaya balamt. Ancak bu
gemilerimizden bir tanesi yanmakta o -duu halde, rotasn Rus donanmasnn
amiral gemisine dorultmu ve ona aborda olmaya almt. Sonunda, fedakr-
ca bu davrann maksad, Cenb-i Allah (c.c)'n rzgr yaver klmas ile tecelli
etti. Rusya amiral gemisi yanmaya balamt. Amiral Sibiryetof ile Teodor
Orof kendilerini zar zor attklar bir alopeyle cehenneme dnm amiral
gemisinden firara muvaffak oldular. Akabinde cephane ve atein bir koridorda
bulumalar, geminin patlamasna yediyz Rus ve isyanc Moralinin telef olduu
grlmtr..Mezkr gemiyi bor-dalayan gemimiz de bu patlamadan nasibini
alm ve baz denizcimizin ehadeti vukubulmusa da, Kaptan- Derya ve
kaptanlar ile levendlerimiz yzerek selmet sahiline kabilmilerdir.
Hz. Kanuni Sleyman zaman ve akabinde, 2. Selim dneminde meydana gelen
Leponta basknna maruz kalan donanmamizn, urad feci malubiyet, beyaz
zerinde bir kara leke gibi karmza kar. te bu 3. Mustafa dneminde
vukubulan eme olaynda yanp perian olmas, yukardaki bozgunu tarihde
yalnz brakmamtr. Bu donanma yangn, Kaynarca antlamas denen
Osmanl devletinin bir hayli aleyhine olan sulhun imzalanmasna sebeb tekil
etmitir. Bu eme olaynn; galeyn- diniye'yi ve milliye'yi gayrete getirdii
grld. Donanmamzn yaklmasndan mkedder a-hali-i islm, zmir'de
yaayan Rumlarn ve avrupallann zerlerine savlet ederek ihanetlerini
haykrmlardr. Bu arada se-kizyz kadar kefere telef edilmitir. Rus
donanmasnn anakkale Boazndan gemesini engellemenin yolunu oraya
gnderilen vazifelilerin keiflerine balad devlet. Bunlardan ise, Kale-i
Sultaniye denen blgeye gerek Rumeli gerekse Anadolu yakasna birer istihkm
yapmak fikri, gndeme geldi. Derhal tatbikata geildi. Bunlardan birini Rus
gemilerinin topa tuttuu grldyse de bir netice alamadklar da ortadayd.
Ancak Ege denizine doru yol almakta olan yirmi paral bir zahire nakliyesinde
kullanlan ticaret filosu Bozcaada'da yol kesen Rus donanmasnn eline geti.

Limni Muhasaras

Btn bunlar olurken Kont Orlof Limni Adasn kuatma altna ald. Yaplan
altm gnlk direnme gelecek iin muhasara altnda olanlara bir umid
bahetmediinden muhafzlar Kont Orlof'a mracaatla teslim mzakerelerine
giritiler. Anlama ortaya ktnda vaziyet u idi. Muhafzlar aday terk
edecek, ancak alt muteber asker Ruslara rehin olarak braklacakt. Anlamann
tatbikatna geildiinde kaptan derya Cezayirli Hasan Paa yirmi paradan
meydana gelmi filosuyla Limni Adasna mdada yetimiti. Yaplan
mukaveleden haberdar olunca bunun uygulanamayacan, nk kendisinin
rzas olmadn beyan etti. gn sonra iki taraf deniz stnde ok kanl bir
savan muharipleri oldular. stnlk bizim askerimizde kald. Hasan Paa
Ruslarn rehin olarak teslim alm olduu alt rehineyi iade etmesini Kont
Orlof'a bildirdi. Az sonra rehineler serbest braklrken Kont Orlof'da gemilerini
toplam, rotasn akdenize dorultmu, Limni'yi Osmanl zaferine brakmann
eziklii iinde suyun zerinde aheste aheste defolup gitmekteydi.
Bu srada Budan civarnda askerle dolamakta olan sadrazam, Tuna Nehri
yaknlarnda tututuu bir muharebede ikibin ehid vererek haylcede mhimmat
ve cephane kaybna uramt. O sradada Ruslar Krm'da bir saldrya kal-
kmlarsada, mahalli komutan ve askerleri, bu taarruzu defetmeye muvaffak
olmay bilmilerdi. Tuna zerinde yaptmz bir kpry, km olan frtnann
skp savurduu, Ruslar'n, Kili'yi ellerine geirdii haberleri sadrazama ula-
mt. Ayrca asker arasnda da itaat ortadan kalkacak raddeye gelmiti.
Sadrazamn hkm gemez olmu, askere sk sk hediyeler, bahiler verilmek
suretiyle ilere sevk oluna-biliyordu, ki bu ordunun iine dm olduu byk
bir zafiyetti.

Bender'in Dmesi

Ruslar Bender'i taarruzlarna hedef yapmlard. Mdafiile-rin btn gayretlerine

ramen aralksz on saat sren bir Rus saldrs Bender'in dman eline
dmesine sebeb oldu. Bunu onsekiz gn sren ve nihayetinde Ruslarn eline
geen s-maiyl ve braiyl kalelerinin elden kmas takip etti. Sadrazamn iinde
bulunan hli iler acs br manzara gsterirken, says aa binden ziyade
deildi. Neticede; Kili, braiyl ve smaiyl elden gitmi aresiz sadrazam, otan
Babada'na nakle mecbur olmutu. Ordunun; Babadana ekilmesinden sonra
bir takm deiikliklere tevessl olundu. Krm Hanl Selim Giray'a tevcih
edildi. Sadrazam azledilerek Filibe'ye srgne gnderilirken, yerine de Bosna
Valisi Silahdar Meh-med Paa getirilmiti. Ne varki bu srada braiyl'in istil
olunmasndan nce, smaiyl'de bulunan Rus generali Kont Ro-manzof
gnderdii bir notta ecnebi lke devletlerinden hi birinin karmayaca bir
sulh mzakeresi ama teklifini bildirmi oluyordu. Sadrazam ise; byle teklife
evet demeye padiah tarafndan mezun klnmadn, taleble ilgili hli Ba-
bli'ye bildireceini notu getiren, Rus miralayna ifade etmiti. Bu teklife
verilen cevab renmemizden nce uras bilinmelidir ki; daha nce Dersaadet
tarafndan vesatet, yni arabuluculuk iin yaplan haberleme pek dikkat ekici
bir hal almt. Bu arabuluculuklar pek ok avrupa lkesine uygun gelmekte idi.
Bu sayede menfaat elde ediyorlard. Rusya'nn teklifi ise bu araclara lzum
olmad istikametindeydi, Prusya kral 2. Fredrik'le, Avusturya imparatoru 2.
Jozef gibi iki nemli hkmdar ii baka baka mtalaa etmekteydiler.
Babli ve Avusturya arasnda, bir takm gizli ve nakdi hu-susat zerinde
mzakereler yaplp antlama yaplmas, Avusturya elileri Kont Dokvini ve
Baron Tevgt'n almalaryla gerekleebilmiti. Sultan 3. Mustafa'nn ise,
hop diye iine atlad durum, setii politikann yanll, btn hususlaryla
ortaya km almaktayd.
Yukarda anlatld gibi; ngiltere ve Prusya elileri, Fransa ve Avusturya'nn
mdehalesinden ekinerek harbin knda sunulan vesatet iki devletin arasnda
pheler uyandrabilme gayretine dnmt. Buna bal olarak Babli'ye
notalar takdim ederek Yedikule'de hapiste bulunan Rus elisinin derhal serbest
braklmasn istemilerdi. Bu istekten hi bir netice hasl olmayp, i ortada
durmaktayken, daha sonra Prusya kral ile Avusturya imparatorunun, Nevstad'da
vukubulan bulumalarnda geldikleri nokta vesatet yni arabuluculuk meselesi
hakknda ayn dnmektelerse de, nasl gerekleecei hususunda bir ittifak
iinde olamamlard. Bunun zerine her iki devlet stanbul'da bulunan elilerine
yni Prusya ve Avusturyal elilere ayr ayr talimatlar verilmi ve Babli
nezdinde teebbse gemelerini istemilerdi.
Prusya elisi Zejlin, Avusturya elisi Tevgt talimatlar alp harekete
hazrlandlar. Bu sralarda Belgrad valisinden gelen bir bavuruda; Avusturya
imparatorunun dneklii, hududumuzda asker ymasna baladndan, nasl bir
siyasi tavr taknlmas hususunda padiah'n dncesini ve emrini sormaktayd.
Padiah ise, garib saylacak bir teklifte bulunmu-du. yleki: Avusturya ve
Prusya elileri aldklar talimat gereince devletlerinin arabuluculuk tekliflerini
Babli'ye sunduklarnda, Reislkttab smail Rif efendi, gecenin birinde
Avusturya sefiri ile mzakereye giriti. Rusya, Lehistandan uzaklatrldna
gre, imparator Jozef'in, Lehistan'a bir kral tyin etmesi veya Lehistan'n iki
devlet, yni Osmanl ve Avusturya arasnda taksimini imparator 2. Jozef'in
reyine brakt. Bylece evvelemirde devlet-i liye, ran'in bllmesi iinde
Rusya ile anlat gibi, bu defa da Lehistan'n, Avusturya ile taksimini mid
etmiti. Bu mlk taksimi politikasnn taraf olmak, bizzat devlet-i yenin
komular devletlere, tideki taksimin kapsn amt. Avusturya elisi
Tevkt'se iletilen talebe cevaben; byle geni bir projeye kafa patlatmaya
zaman olmadn ancak bunun da kan dklmeden gerekleemeyeceine
arabuluculukda esas maksad ise, bunca mddet srp gitmekte olan kanl
savan sonunu getirmek olduunu beyan etti.
Bylece; gerek Tevkt gerek Zejlin, devletlerinin taleb ve arabuluculuklarna
dir Kimmakamdan bir yaz alverilme-sine reisl kttapdan gayret
gstermesini istediler. Bu istei tabii karlayan smail Rif efendi, nce
kendilerinin bu hu-susda bir talebleri olduunu belirten nota'mn Babli'ye veril-
mesini hatrlatmt. Bu art; Zejlin'i hemen, Tevkt' ise bu mevzuuda bir
haylice tereddde drmekle beraber geciktirme, lkesinin muvafakati ve
arabuluculuunu, tercih ettirmek teebbsnde ldrmak derecesine varm oan
ngiliz elisinin maksadn kolaylama mertebesine getirmemek iin, smail Rif
efendinin teklifi kabul grmtr. Bylece kimakam, eliler tarafndan verilen
notaya cevab olarak, yazd yazda ihtiyatl bir lisanla herbirinin, mracaatn
deerlendirdiklerini ve nota ile teklif ettikleri arabuluculuk hakkndaki
beyanlarn kabul etmi bulunduunu kaydetmiti. Bunlar olup biterken ilerleyen
zaman 1770/ocak~1183/ra-mazan ayn iaret etmekteydi.
Yukarda Rus generali Romanzof tarafndan gnderildii belirtilen yaz
geldiinde, Reislkttab ve Nianc efendiler Avusturya ve Prusya elileriyle
geceyans itima gerekletirme yoluna gitmiler, mzakereler neticesinde
yaplan tekliflerde, iki devletin arabuluculuklarn bildiren general Ro-manzofa
cevab olarak mahbus bulunan, Rus elisinin serbest braklma isteinin,
Rusyann bu cevab zerine gsterecei muvafakata bal olduu hususlar
kararlatrlm, bu ekil zere de divn- hmynun resmi karan ve eyhlisl-
mn fetvasyla teyid edilmiti. Muhterem okurlarm gryorsunuz ya! Bir devlet
zafiyete dtm buyurgan politika zirvesinden, mzakert ilmine vkf olmann
ve bu ilmin kes-bettirdii baar kadar, mzakertta benliini ve menfaatlerini
koruyabilir. 3. Mustafa devri, bu mzakertn dikkatle yaplmasna baladmz
devrin mukaddematn hatrlatr, daha sonralar g ve kuvvetten kopmann elim
sonucu olan baka siyasi entrikalara, bavurma mecburiyetine dtmz
grlecektir.
ngiliz sefirinin btn gayretleri arasnda yer alan hususun birincisini bu
arabulucuk meselesi tekil etmekteydi. Bunu temin iinde politik her iftira
elinin bavurduu irkin silahlardan idi. Ama btn bu ingilizlerin politik
manevralar! netice vermemi, nihayetinde Avusturya elisi Tevkt ile be
maddelik bir antlama karabilmiti Reislkttab smail-Rif efendi. Her iki
lkenin en st makam olan padiah ve imparator anlamay tasdik etmilerdi.
Bu antlamann gerei olarak; Babli Avusturya'ya, bir sene zarfnda nakit
olarak, 20 bin kese aka, dier bir deyimle 1 milyon 250 bin florin vermei
kabullenmi oldu. Ayrca Kk Ulah' Avusturya'ya terk etmekle beraber,
bunlarn tccarlarnn demekte bulunduklar rsumlarn alnmamas da,
anlamada yer ald. Cezayir korsanlarnn bu devlete verdii zararlar meydana
getiren tasallutlardan korumay Osmanl devleti taahhd etti. Avusturyallar ise
Rusya'nn bizden ald araziyi iade etmeye iknaa alacaklarn taahhd
ettikleri, Lehistan vatandalarnn hrriyetlerinin temininde kefil olduklarn,
beyan eylemilerdi.
Bavekilleri Prens Dukovni byle bir antlamamn mutlaka tasdik edilmesi
gereken avantajlarla dolu bulunduunu grnce, imzay hemencik bast.
Avusturya elisi ile paraya dir yaplan antlamann mzakeresine oturmulard.
Artk Prusya ile Avusturya arasnda syleilen arabuluculuk meselesi gndeme
getirilmemi bu mzakerenin srrndan habersiz Prusya elisi; baka bir projenin
uygulanmasndan da phelendiinden verilen szden dnlmemesi srarlarnda
olup, savan ilk gnnden beri Rusya'nn, Prusya tarafndan yklenilecek
arabuluculuk vazifesine kabul etmek durumunda olduu szn vermi
bulunduunu sylemekteydi. Ayrca da Ruslar sznden dnecek olurlarsa,
Prusya Avrupa ile sulh iin elele verip, devlet-i liye'nin hukukunu kabul ettir-
mee hazr olduunu, Babli'ye beyan etmi Rusya devleti ise; hapiste bulunan
elisinin de artsz tahliyesi gereklemedike, arabuluculuk yapmak isteyen
talepleri geri evireceini herkese hissettirmekteydi. Osmanl hkmeti ve
Avusturya arasnda yaplm bulunan, gizli antlamann mzakereleri esnasnda
Avusturya elisi Tevkt, elinin tahliye ileminin yaplmasn ilen srm,
bizimkiler fazla direnmeden kabul etmiler, tahliyeye ve lkesine dnme
msaadesini vermeyi uygun bulmulard.
Mehur tarihilerimizden Vsf efendinin Petersburgdan dnerken, yannda
getirmi olduu imparatorienin mektubunda, savan devamnda fayda gren
Rusya ve Osmanl devletinin, dmanlarnn arabuluculuk tekliflerinin kaale
alnmamas, vasta olmadan kendi aralarnda sulhu gerekletirmeyi arzuluyan
husus yer almsa, mektubun imzasz olmas ciddiyeti zedelemiti. teyandan;
mektubun imzasz gnderilmesi sava arzularru, davet etmi bulunan Fran-
sa'ninda bakna denk gelerek, kt ekilde tefsir olunmasndan ekinilmi
olmasndanm. Buna karlk daha evvel Rusya'nn maksad, Krm' kurtarmak
olduundan, Budan ve Eflk'da mstakil birer beylik tesisi hususuna dayal
olarak Avusturya ile yapt mzakertda apak ileri srmd. Prusya ise; o
sralarda gz Lehistann baz blmlerinde, bilhassa Pomeral ktasnda
odaklanmt.
Kesinleen taksimatta, Prusya bir hissenin sahibi olmay ciddi bir ekilde
arzulamaktayd. Arzusunu hi ekinmeden Avusturya delegelerine aka
ifadeden ekinmemiti. Ancak bu hengme esnasnda Ruslar da, Osmanl
devletinin bolmn ngren bir projeyi Viyana kabinesine yle sunmutu:
Eflk ile Budan'nn kendisinde kalmasn isterken, Avusturya'ya ise, Bosna ve
Erdel vilayetlerini vermekten honut olacan im eylemiti. Yeni hazrlklarn
tamamlanmasndan sonra tekrar balayan savada Yerky ile Tui-a, Rusyann
eline geerken, saak yanmakdan kurtulamad.
Bu duraklama esnasnda saltanatn gelecekteki padiah olarak grlen, veliahd
ehzade Bayezid ani bir lmle dr- bekaya intikal etti. Ahali arasnda
vukubulan rivayetlerde, ehzadenin zehirlenmek suretiyle -ldrld ayias
vcd bulmutu. Sadrazam ile Serasker Paa, Tuna zerinde yaptklar savalar
bazen kazanyor, bazen de kaybetmekteydiler. Ancak Krmdaki savan feci bir
malubiyetle neticelen-mesiyle birlikte, buras elimizden kverdi. Sadrazamn
yannda olduu halde Babada'nda bulunan Selim Giray, askeri bir meclisin
toplants sonrasnda ald bir kararla, Ruslar tarafndan tehdit altndaki Krma
dnmesi tavsiye edilmiti. Ecdadndan beri Krm'n baehri olan Akasaraya
gelip oturmutu. Ruslarn 30 bin askerle ve 60 bin Nogay Tatarlaryla aniden,
Orkapnn nne dayand haberi geliverdi. Selim hn; 50 bin Tatar, 7 bin Trk
askeriyle savunma yapmak zere komusa da, gerek yanndaki askerler, ge-
rekse arkadan imdada koan 12 bin Tatar askeri bozguna urad ve ricata
balad. Prekop kalesi Ruslarn eline geerken, Hazar denizinin kilidi
durumunda bulunan Taman kalesi de Rusyann eline gelivermiti. Selim Hn; bu
feci malubiyet karsnda yapabilecek bir ey kalmadn grdnde, bindii
bir gemi sayesinde stanbul'a kapa atmak mecburiyetinde kalmt. Hn
Selim'in; bu firar Tatarlarn ok ok zlmesine ve midsizlie dmesine
sebeb tekil etti. Bylece de, Tatarlar byk kafileler halinde Krm'dan Anadolu
kylarna, muhacerata balamlard. Serasker Paa bulundudu Karasu
mntkasndan hareketle, Krm'n istirdad iin orduyu yola kardysada,
Tatarlar kendilerini yenmi bulunan moskoflara, Prens Dolgoriki'ye sadakat
yemini trenini Gerekletirmilerdi. mparatorieye ballklarn bildirmi-
lerdi. Krm halknn g etmeyenleri itaatlerini sergilediler. Prens Dolgoriki;
Kea, Ker ve Yenikale ehirlerine de girerek zaferyb oldu. Bu ac sonucun
tarihi 13/7/1771-1185/rebilevvel/30. cumartesi gnn gstermekteydi.
Gzleve ile Suadk ehirleri dman eline geerken seraskerin meydana gelen bir
arpma neticesinde yenilip kuvvetleri ile birlikte esir dt ve Petersburga
gtrld haberleri duyuldu. Beri taraftan Tatarlardan krksekiz mebusla
birlikte Selim Giray'n iki olu, Petersburga gitmilerdi. ,1. Katerina nezdinde
ballklarn sunmay hedeflemilerdi. Prens Dolgoriki, bunlarn dnmesini
Krm'da bekledi. mpa-ratorienin buyruunu yerine getirmek demek olan
ahin Giray'n olu irin bey'i Krm'a han tyin edip, sandalyesine oturttu.
Prens Dolgroki'nin icraatnn birincisi, Cengiz Han slalesinden olan hanlarn,
Osman Gazi slalesinden olan hakanlar hazeratndan, unvan almalarna son
vermek olmas idi. Bylece Ruslar; Krm'n istikiliyetini ilnda bir oyalama
yapmadlar.
Mamafih, Ruslar Okzafofla Kilburnu ismini tayan ehirlerin istilasnada
teebbs ettiler. Fakat gl bir Osmanl mdafaas nce durulmalarna, sonra
bozulmalarna, nihayetinde bozgun halinde firarlarna yolat. 31/austos/l 77 1-
1185/19/cemaziyelevvel cumartesi. Fakat ok gemedi ki Ruslarn Tule'yi ele
geirdikleri grld. Sadrazam Babada-ndan Hacolupazarna ekilme karan
ald Oradan da klamak zere askeri Edirne'ye ekmek gerektiinin hesabn
yaparken, blge ahalisinin kimi silahlarn kuanm, kimileri de olduu gibi
toplap, sadrazamn otana kotular. Apak tarzda sadrazama: "Sen Krm'
Ruslara verdin! imdi de bizim topraklarmzimt vereceksin? Diye bir hayli
ktlar. Yaplan bu toplu hareket, stanbul tarafndan haber alnnca, s-
tanbul'a gelip ayann tozuyla huzura km olan mektupu bann bu
husustaki gr soruldu. Ordunun bulunduu yerden ayrlmamas tensib
olundu. Serasker Abdi Paannda Karasu'daki ordusuna gitmesi, Dastanl Ali
Paa'nnda Kstendil zerine hareket etmesi iradesi kdi. Sadrazamn
yetersizlii, gsterdii ihmal sebebiyle zaten azli icab ettiinden gereken
yapld. Yerine de daha nce Ruslara alan sefere muhalefeti olan Muhsinzde
tyin olundu. Yeni sadr-azam hemen askeri ve mlki idarede baz slah
hareketleri sergiledi. Rumeli yakasnda toplad onbin askerle Haco-
lupazarna koup ahaliye moral verebilmesi iin Abdi Paay gnderdi. Kendisi
de umnu zerine gitti. Krm; Ruslarn zaptna uradktan sonra han'h br
unvann tesinde bir ey deildi artk. Tuna Nehrinin te tarafnda bulunan
Tatarlar iin bir reis tyini mutlak cab etmekteydi. Padiah tarafndan ibu
han'lk Maksud Giray'n uhdesine tevcihi buyrultusu geldi. Maksud Giray;
umnu'ya gelerek sadrazamla grp, hrmet ve yardma mazhar olarak ksa
zamanda onbin Tatar askeri toplaya bilmise de bunlarn haklan her ay veril-
mesine ramen yamaclktan vaz geemiyorlard. Gerek mlki makamlarda
gerekse askeri grevlerde deiiklikler vede tevcihe dnk iler yaplmas,
Badad Valisi Halil Paa dahi Karadeniz sahilini muhafaza, Ruslar Krm'dan
tard edebilmek iin dzenlenmi olan askerlerin seraskerliine tyin buyruldu.
Avusturya ve Prusya ile Babli arasndaki ara-buiucuk mzakerelerine sz
atlaynca Osmanl ve Avusturya arasnda yukarda imzalandn belirttiimiz
antlamann na-kitle alakal gizli maddelerinden her naslsa haberdar olmu
bulunan ngiliz eli Lord Mevri, demi olduu para sayesin-
He antlamann bir nshasnda ele geirmiti. Bunlarn birer suretini Berlin'le
Petersburga postalamt. Prusya kralnn Rusya'ya vermee kefil olduu senelik
bir milyon altun, ar bir yk tekil etmeye baladndan, Osmanl devleti ile
Rusya arasndaki savan sonunun getirilmesine adet dua etmekteydi. Babli
ile Viyana hkmetlerinin vki gizli muahedesi hakknda Rusya arie'sinin
mteessir olduu kadar zlmemiti Prusya hkmeti. Prusya kralnn bu
mukavelenin, Rusya ile Osmanl arasnda yaplacak sulhun mukaddimesi olarak
deerlendirdiini gryoruz. Buna karlk Rus ariesi ise, baka bir sebeb
yznden Prusya kralnn hkmetinden mli anlamann, yenilenmesini taleb
etmekten geri kalmamt. Rusya dileri nzn Kont Paynen antlama esasn
tekil etmek zere, Eflk ve Budan ile Tatar emaretlerinin bamszl
hakknda gerekli olan iki artn- birincisinden sarf- nazar edeceini bir nota ile
Avusturya sefirine beyan eyledii gibi, Prusya sefiri Zejlin de, Babli'nin Rus
murahass kabul, buna karlk Osmanl devleti de, bir eli gndererek Budan
ehirlerinden birinde sulh hakknda mzakereye giriilmesine karar verdirmek
zere sadaret kaim-makamna ksa saylmayacak bir muhtra gndermiti. Bab-
li "Eer Rusya murahhas mparatorienin Eflk ve Budan ile Tatar
emaretlerinin, istiklliyetinden sarfnazar edildiine dir vaadla ve ad geen iki
devletin heyetleriyle mzakereye yeterli izinle hazrsa, ho geljni oluyor.
"eklinde ksa, net bir cevabla mukabele etmiti. Ancak Rusya ile Prusya'nn;
Lehistan'n blnmesine dir tekliflerine, Avusturya'nn da iltihak, Viyana
kabinesinin, iki devletin yni Rusya ve Prusya nn grne itiraki, Babli
karsndaki vaziyetini tamamen deitirdi. Avusturya'nn Osmanl devleti ile
parasal bir antlama yaplmasna dir, stanbul elisine talimat gndermesi,
Prusyal Prens Henri'ninde Petersburg'da bulunduu dneme ve imparatorienin,
Lehistann blnmesi ile alakal beyanatn aklad na rastlamt. Az sonra
Prusya ile Rusya arasnda gizli bir antlama imzalanr. Prusya kral; Lehistan
arazisinin bir ksmnn kendine braklmas hlinde, Rusya'ya Avusturya
devletinin saldrya getii takdirde Prusya, Avusturya aleyhinde olarak silaha
davranacana sz vermi ve imza atmt. Bylece Rusya ile Prusya; Lehis-tan
blme ve paralama hususunda anlam olacaklar ki; Avusturya'y bu ie
katlmaya davet etmiler. Avusturya'da bahse konu davete scak bakm
olduundan, stanbul'daki elisineyeni talimatlar gndererek, bir kongre
davetiyle evvelce de mtarekeye evet denilmesi lzumunun, Babli'ye
bildirilmesi vazifesini vermiti. Avusturya ve Prusya elileri beraberce, bir nota
takdim eylediler. Her biri yaptklar teklif-de yaplacak sulh antlamasnn
sonunun iyi gelmesini temenni etmekteydiler. Bu teklif Rus ariesinin grne
uygun olmas mnasebetiyle, Babnin mtarekenin usulne dir olumlu
yaklam iki devlet sefirinin, Rusya bakumandan Romanzof'a gnderdikleri
gibi sadrazama da gnderilen bilgi ile grmeleri balatmay saladlar.
Romanzof olsun, Veziriazam olsun, birer vekil vazifelendirerek mzakerelere
balanmasn onaylam oldular. Sadrazamn nasbettii vekil Divan- Hmayun
hacegnndan Abdlkerim efendi, Rusya kumandannca tyin olunan vekilse
Msy Simoleyn idi. Karadeniz'de seyr sefere yni gemilerin dolamasna ve
mtarekenin ka sene iin yaplacana dir ihtilaf bu zatlar tarafndan nizama
baland. Tanzim edilen antlama senetleri sadrazama ve Rus bakomutanna
gnderildi. Her ikiside kendilerine ulaan senetleri imzaladlar.
1771/10/haziran-l 185/27/sefer pazartesi gn sulhun kesinletii tarih olmutu.
Mtareke senedi on bendi hvi idi. Ayrca Bahr-i Sefid'de yni Akdenizde
bulunan ve Kalei Sultaniye, dier bir deyimle anakkale boazn abluka altna
alm Rus amirali ile Osmanl devleti temsilcisi arasnda da, on maddelik bir
antlama senedi tanzim edildi.
Kongreye murahhas olarak tyin edilmi bulunan Kont Orlofla Obriskofun Ya
ehrine vardklar haber alnm, bunun zerine, Osmanl devleti tarafndan
kongreye temsilci olarak seilmi bulunan, Nianc Osman efendi ile Ayasofya
eyhi, stanbul pyelilerinden Ysincizde ve memuriyetleri esnasnda,
masraflarn grecek olan bir defterdar ile birlikte hareket edildi ve umnu'da
sadrazama mlki olundu. stiareden sonra toplantnn gerekleecei Fokan'a
gelindi. Avusturya sefiri Tevkt, Prusya sefiri Zejlin, lkelerince bu kongre'de
murahhas tyin edilmi olduklarndan, stanbul'dan ayrlrken sadaret
kaimmakamina uramlar ve burada, birer samur krk hilatla dllendirdikleri
gibi, 25 er bin kuru harcrah verilerek mkfata nail edildiler. stanbul'dan
yola kan bu iki mttefik sefir, Rusuk'a vardklarnda serasker Ali Paa
tarafndan merasimle istikbl edildiler. Oradan Fokan'a kongrenin yaplaca
mahalle intikal eylediler. lk toplanty; Devlet-i liye ve Rusya murahhaslar
kendilerinin tertipledii bir celsede gerekletirdiler. Ne Prus-ya'lne de,
Avusturyal murahhaslardan hibirinin toplantya davet olunmamas
kararlatrlmt. Ancak Msy Tevkt, Rus murahhaslarndan izahat talebinde
bulunmutu. Tevcih olunan soruya hibir ey anlamam gibi verdikleri cevab:
Rusya imparatorie'si her iki devletin arabuluculuunu ne aram, ne de kabul
etmi.
Htt bir gayri resmi mdehaleden, baka bir ey istememi olduunu
dndklerini belirtmilerdir. Bu iki eli, Tevkt ile Zejlinin debdebe ile gelmi
olduklar stanbuldan, Fok-an'daki kongre salonunda bir odaya bile
alnmamalarnn umulan olmad ortadadr. Ayrca irkin bir vakadr. Htt
Osmanl devleti memurlar dahi, bu muameleden hayretlere gark olmaktan
kendini alamad. Buna yle bir are buldular Osmanl murahhaslar!
Mzakerelerde konuulanlar elifi elifine bunlara naklediyorlar, onlarn tavsiye
ettii istikamette hatt-i harekt tesbit ediyorlard. Rus murahhas 2. toplantda,
btn mzakerelere esas olmak zere ortaya madde koydular.
Birincisi; iki devlet arasnda anlamazlk kmasna sebeb olacak hususlarn yok
edilmesine,
2. tanzim olacak mukavelenin her ikisi iin menfaatlerine uygun,
3. s ise; Osmanl devleti, ahdinden vazgeerek Rusya ile mnasebetlerini
kesmi olduu iddiasyla, Rusya'ya tazmi-nat- maddiye vermesi maddelerinden
ibaretti.
Bunlardan ilkini meydana getiren maddede, Tatarlarn is-tiklliyeti, ikincisinde
ise Osmanl devletinin btn sahillerinde Rusya gemilerinin, istedikleri gibi
seyr-i sefer edebilecekleri gibi, ticari gemilerine de, iltimasa en fazla nail olmu
devlet gemilerine gsterilen kolaylkta eitlik istenme husus-da vard. Birinci
madde iin uzunca bir mzakere cereyan etti. ok iddetli geen konumalarda
Osman efendi ezcmle; Tatarlara istiklliyet verilmesi diyanet esaslarna
mugayirdir szleriyle cevap verilirken, padiahn ayn zamanda halife olduunu
bylece olan hususa muvafakat vermesinin, diyanete aykr olduunu beyanla
red etmek yoluna gitmiti.
Bundan sonra baz taleplerede her iki tarafn karlkl itirazlar mzakerelerin
inktan getirmitir. ki tarafn murahhaslar da, kendilerini vazifelendirmi
mercilere mracaatla mzakerelerin kesilmesinden dolay, Rusyann
bakumandan Romanzof ve ayn devletin murahhas Kont Orlofun muamelatn
ho bulmad gibi, sadrazam da mzakerelerin tehire uramasndan muzdarib
olmutu.
Mtareke dneminin uzatlmasn temin etmek hususunda Hacegndan Vsf
efendiyi eline tutudurduu bir yaz le, Rus bakumandan Romanzofun
nezdine koturdu. Vsf efendi geldii yerde, mzakereleri yrtm bulunan
Osman efendiye rastgeldi. Bu ztn gayrimaku mdehalelerini geitirip,
Romanzof dan mtareke mddetinin yedi/sekiz ay uzatlmasn talep ettiyse de
koparabildii mddet ancak krkgn olabildi.
Yeniden gndeme gelen mzakerelere; Osmanl devletinden Reislkttb
Abdrrezzak efendi, iki yardmcs le birlikte padiahn fermanyla tyin
klnd. Rus bakumandan tarafndan da Obriskof gnderildi. Mzakere
mahallide Bkre olarak tensibine karar verildi. Bahse konu ehirde mzakera-ta
taraflar baladlar. Daha evvel Prusya ve Avusturya elilerinin mzakerelere
gnderilmesinde, yzbin kuru masraf Devlet-i liye kasasndan kmasna ve
bunlarn, mzakerelerde bir faydas grlemediinden Bkre'ede gnderme
yoluna gidilmedi.
Romanzofun kfi grd krk gnlk mddet, mzakerelerin neticelenmesi
hususunda yeterli olmad. Bu sefer Rusya murahhasnn istei ileyeni mddet
drt ay olarak tesbit olundu. Bu oluuma Rusya imparatoriesi de vize vermiti.
Obriskof mzakerelerin bu safhasnda Tatarlarn, yni Krm' mzakerelerin son
merhalesine brakt grld.
Tazminat, baka hususlardan dem vurmaktayd. Bunlar on maddeden teekkl
etmi almayd. Krm'n istiklli yine de son maddeye konmutu. Buna bal
olarak bir ok madde de salanm ittifak basksyla son maddede iyi niyetle ele
alnma durumuna gelmiti. Hakikaten mzakereler etin bir ekime halini
almsa da, kopmaya msaade olunmad. Hutbede bundan byle yine padiahn
adn sylemenin kabul, ikincisi olarak ise Tatarlar han'larn kendileri intihab
edecekler tarznda uyum saland. Ancak bu seimi padiahn tasdik etme
sistemi getirilmi oldu.
Biz burda unu beyan etmek isterizki; Osmanl padiah ayn zamanda
mslmanlann halifesi idi. Bu bakmdan Krm'da meskn m'minlerin ba
olma grevide omuzlann-daydi. Krm Tatarlarnn kism-i zamda
mslmandilar. Hilafet, dini riyaset olmas hasebiyle Rusiarbu maddenin, by-
lece kabulne daha fazla itiraza mecal bulamam olmallar. Meseleyi en sona
brakm olmalar da bunun delilidir diye dnyorum.
Bu misalden hareketle, 1924'de hilafetin ilgasna dir kanun teklifi BMM'ne
geldiinde, inkilablarn mdafii hrn ve keskin kalem Hseyin Cahit Yaln,
hilafetin kaldrlmasna, sonuna kadar muhalefet etmekten kendini alamamtr.
Hseyin Cahid; Osmanl Tarihini iyi bilen ve stelik aslen Arna-vud idi. Fakat
hilafet makamnn dnya yzndeki mslmanlann ba grevinde ipkasn
hayati bulmayanlara pek iddetli hcumlarda bulunmaktan hazer etmemitir.
Bu istidrat keselim kaldmz yerden tarihimizin akna devam edelim. er'i
mahkemelere vazifelenen ulemaya eyhlislm tarafndan hibir cret
alnmadan mezuniyet yni izin verilecekti. Beride mzakerecilerin ittifak
edemedikleri bir husus Ker ve Yenikale istihkmlarnn, Rusya tarafndan zabt
ve kullanlmas talebi idi. Reislkttab Abdrrezzak efendi bahse konu istihkm
ve kalelerin Tatarlara kalmasn istedii bir hakikatti. Ancak kabul grmeyip,
mzakerelerin akametine sebeb olacada bir vaka idi. Bu sebebten her iki taraf
bu hususu emir yoluyla hlle karargir oldular. Devletin sahihlerine vaziyeti
ulatrmak hususunu teminen toplantlar krk gnlk bir tatile soktular. Bu tatil
bittiinde yaplan ilk toplant aslnda 27. birleim idi. Obriskof; devletinin eline
tututurmu olduu 7 maddeye havi bir ltimatom ortaya koy-
Hu Bu ltimatomda maddeler arasnda kabul gereklemi harp tazminat
maddesinden feragat edebileceini beyan etmekteydi.
A) Tatarlarn istiklline Rusya'nn kefil olduunun kabulyle, Ker ile Yenikale
istihkmlarnn Rusya'da kalmas.
B) Rusya'ya aid ticaret ve sava gemilerinin gerek Kara-denizde gerekse
Akdeniz'de serbeste dolamnn kabul.
C) Krm'da bulunan btn istihkmlarn Tatarlara braklmas
) Budan Voyvodas olup, Rusyann elinde esir bulunan Kiga'nnher sene deil
Ragza Cumhuriyeti hakknda yapla -geldii gibi senede bir seneiik gelirine
e stanbul'a bir vergi gndermek zere veraset usul zere tekrar emarete tyin
klnmas.
D) Rusyann stanbul'da daimi bir bykeli bulundurmas.
E) Klburnu'nun mlkiyetinin Rusya'ya terki ve Oksakof istihkmnn yklmas.
F) Babli'nin Rusya hkmdarlarna, padiahlk unvan vermesine, rum
mezhebinde olup memlik-i Osmaniye de yaayan kimseler hakknda Rusya'ya
himaye hakk tannmas. Hususlaryd.
Bu maddelerle karlaan Abdrrezzak efendi; karlatmz teklifatn hi bir
maddesi kabul edilecek mevaddan deildir. Yaplacak i, kanmzn son
damlasn aktmcaya kadar savama yoluna gitmekten baka bir grntye
varmak mmkn deil beyannda bulunarak, heyetin szcln yapm oldu.
Obriskof ise nnze konulmu teklifi hemen red yoluna gitmeyiniz, padiaha
veya kabinenize gnderin tavsiyesinde bulundu. Abdrrezzak efendi bu
tavsiyenin altnda yatann taleblerinde kuvvetli bir srar olmad anlamn
fehmetmis olacak ki, hem mesuliyetini paylaabilecei grlere, hem de gizli
mzakerelere girimee zaman kazandracak vasat yakalam olmann
huzurunu duyduundan, teklifi derhal makam- sadaretin sahibine yollamay
yelemiti.
Sadnazamn ordughnda, kumandanlar vede tecrbeli devlet ricali maddeleri
tek tek incelediler. eitli beyanla bir gr meydana getirdiler ve bir lyiha
halinde padiaha yolladlar. Babli'de de zerinde mzakere alan ltimatom
kabule ayan grlmedi. Hele Ker ve Yenikale'nin Rusya'ya braklmas
bilhassa ulemnn saldr hedefini tekil ettive padiaha aksetti. Padiah da;
Bablinin grne uygun mtalaada bulundu. Red haberini sadnazama
yollamay kararlatrrken bir tavsiyede bulunmaktan kendilerini alamadlar. O
tavsiye; red haberini mmkn mertebe Rusya'ya tebliin ge yapilmasayd.
nk;ara verilmi bir savan yeniden balamasnn temini o kadar kolay
deildi. Sadrazam Dersaadet'ten gelen talimata uyarak, Abdrrezzak efendiye,
kendine verilen talimatn aynn vermeyi akl ii bildi. Reis efendi sadrazamn
duyurduu bilgi ve talimat dahilinde cevabn tamamn Rus murahhaslara ancak
ayr toplant sonunda vermeyi baarmt. Bunun karsnda ald cevab-dan
mteessir olan Obriskof, vaziyetini imparatorieye bildirdi. Bu husustaki
grlerini bildirdi. Ancak ileri srdkleri Rusya isteklerinde bir deiiklie
gitme ans bulamad. Bylece savaa dnmek iktiza ettiinden yaplacak i
kongrenin dal sebebini dier devletlere bildirmeye ynelik diplomatik
almalara giriilmiti.
Ruslar; devletimize hududlan olan her blge ve yerde saldrya getiler.
Krm'da, Kuban civarnda, Grcistan ile Mo-ra'da sava kzt gibi
donanmas Kaa ve Akdenizlerde dolamakta, Yunanistan, Suriye, Msr
sahillerini tehdid altna sokmaya balamt. Msr'da treyip, devlet-i liye
aleyhinde isyan bayra aan Hicaz ve Msr'a tasallut eden eyh'l-beled Afi
bey ile Msr sahilinde bulunan Rus filosunun kumandan Kont Orlof,
haberleerek bu asi'ye, Osmanl devleti aleyhinde kendisine asker ve mhimmat
vermek zere antlama yaptlar. Ali; yapmaya balad mtecaviz hareketler
neticesinde ksa zamanda Gazze, Remle, Nablus, Yafa, Say-da ve am- erifi
zapt etti. Ad geen eyh'l Beled A!i bey'in kardei Ebu Zeheb aabeyine
ihanet etti. Bu Ali bey'in bir lakab da Bulutkapan idi. Kendisine kyam eden
Ebuzeheb Mehmed bey'i malub etti. Mehmed beyin Suriye'ye firar vukubuldu.
Burada Osmanl devletinin emirlerini ifya alan o/h Tahir ile haberleti ve
birleti. Beri yandan; Msr' kendi idaresi altnda toparlamaya muvaffak olan
eyhlbeled Buiut-kapan Ali bey kardei Mehmed bey'in yardmlarn celbede-
biimek iin, ona emirlik verme yoluna gitti. te bu emirlik verilme merasimi
esnasnda, Mehmed beyin fakirlere ilil altun dattndan, Ebuzzeheb knyesi
ahalice verilmiti. Ebu Zeheb'in anlam olduu eyh Thir'se, sonralar Fran-
szlarla mthi savalar yapan, Cezzar Ahmed Paann selefidir. Ali bey ile eyh
Thir, am Valisi ve onun yardmclar Drzi'ler Sayda'y sktrdklarndan
imdada gitmilerdi. Bu srada Akk sahillerinde gezinmekte olan Rus deniz
filosu, yukarda da belirttiimiz karklklarn vukubulduu dnemde
gemilerine erzak temini iin mracaatta bulunmutu. T-nir ise; Rus filo
komutanna altyz kese aka karlnda, Sayda zerine yapmay dnd
hcumda, Ruslarn yardmn talep etmiti. Thir'in 6 bin svari askeri, Ali
bey'in askerlerinden 800' memlk, 1000 kadarda Manb piyade askerin
mteekkildi. Sayda'ya gelen am Valisi Osman Pa-a 10 bin kadar svariyi,
20 bin kadar nefir-i mm denilen sivil asker ile Sayda'dan kp, deniz kysna
geldi. Burada isyanc saylan Thir ve adamlarnn hareketini nleme al-
malarn balatt. Ruslarca verilen komutla savaa giriildi. Drzi'lerin; Osman
Paa takmndan kopupda firara koyulmalar eyh Thir'in mcadeleyi
kazanmasna mhim bir tesir yapt. Rus filosu ise gemilerinin toplaryla Beyrut'u
bombardman etmi, yz evin yklmasna sebeb olmutu. Ali bey ise derhal
ehre gitmi, idaresini eie almt. Ebu Ze-heb'in askerinin davetine aldanm,
Ruslarn yardm edeceklerini vaad etmelerini ve bu vaadlerini almadan, 500
memlk 1500 deniz askeri ile yola kmt. eyh Thir'de Yafa ile Mablus'a
doru yola kmt. 1773/nisan-1187/muharrem ay di. Bulutkapan Ali bey'in
Salihiye'ye varnda 400 Rus askeride kendisine iltihak etti. Msr'dan gelmi
bulunan Ebuzzeheb ile aralarnda kan savata Msr askeri, Ali bey tarafn
seer zannna ramen Ebuzzeheb tarafnda kaldlar. Bylece Ali beyin yaral
olarak esareti gerekleti. Askeri ise kavgann malubu olmutu. Ali bey yaral
ve esir olarak Msr'a sevk olundu burda zntden veya zehirlenmek suretiyle
bu dnyadan ayrld. Bu sava neticesinde Rus asker ve subaylarndan, ancak
drt subay sa kurtulabilds. Bunlarda Ali Bey'in kellesi yanlarnda olduu halde,
Ebuzzeheb tarafndan Msr Valisi Halil Paann yanna gnderildi. Vali Paa
bunlar Memlk beyinin sadakatini gsterme vesilesi sayarak Babli'ye
gndermitir. Beri tarafdan Tuna Nehri civarnda arpmalar devam ederken
Osmanl askeri bazen galib, bazen de malup olmaktayken, Rusuk'ta Dastni
Ali Paa anl bir zaferin sahibi olmutu. Osman Paa ise Silistre seraskeri
olarak bir zafer-i mutlak elde etmiti. Ruslarn bakomutan Romanzofun
askerlerinden, 8 bin kii lm ve bir o kadarda yaraly geride brakarak
bozgun halinde ricata mecbur kalmt. Osman Paa bir bakumandan yenmenin
mkfat olarak ilknce Gazi unvanyla taltif olunurken bir krk, bir kl ve de,
bin kuru hediyeye nail oldu. Mezkr savan fevkalade kahramanlk.ve
yararllk gsteren zevata-da eitli hediyeler padiah tarafndan gnderilmiti.
Savalar ekim ayna kadar devam etti. Romanzofun askerlerini klaklarna
gtrmezden nce bir sava daha kazanmak iin askerini ikiye taksim etti.
Babadandan karya geerek, Karasu'da, Dastni Ali Paa kuvvetlerine
saldrya geti ve baary yakald. Osmanl askeri malup olurken ahali evini
barkn terk ederek, balkan denen ormanlara kamaktan baka are
dnememiti.
Ruslar bu savan arkasndan yle bir katlim sergilediler-ki emsali zor bulunur
cinstendi. yleki; kamaya gc olmayanlara, ihtiyarlara ve hanmlara hi
acmasz katledildiler Kamaya alanlar takip edildiler, bataklklar iinde
gaddarca ldrldler. Kck yavrular ise, duvarlara arpla ar-pla
sndrldler.
Rus kuvvetlerinin byle zaferler kazanarak ilerlemesi umnu'da bulunan
sadrazamn endieye dmesine sebeb oldu. Derhal yaplan bir toplantda baz
fikirler mzakere edildi. Galip gr askerin derhal danklktan kurtarlp,
toplanmas ve dmann stne varlmas istikametinde oldu. Reislkttab bu ii
zerine ald ve askeri toparlayp, Pazarck denen yerde Ruslarn bana kt ve
pek feci bir malubiyete uratt moskofu. Varna taraflarnda ise hem karadan
hem de denizden muhasaraya giden Ruslar pek byk bir darbe ile yerlere
serildiler. Kalkabilen savumaktan baka yol bulamad. Dastanl Ali Paann
Karasudaki malubiyet haberi stanbul tarafndan renildiinde, ahali bir
yandan alayp szlanmaktayken, padiah 3. Mustafa ar bir hastaln
penesinde kvranyordu. zc haberi vermek hi bir saray grevlisinin ve
hkmet adamnn harc olmad. Sonun da eyhlislm Molla Mehmedefendi bu
kanlmaz haberi padiaha duyurma vazifesini yklenerek, huzuruna vard.
Muzdarip padiah kendisine anlatlanlar mklat iinde dinleyebildi ve yatt
yerden srad. "Seraskerlerimin yapt harplerde aldklar kt neticelerden
usandm. Derhal Edirne'ye gitmeliyim" eklinde yksek sesle sinirli bir tavrla
adet inledii grld. O gece sadaret kaymakam ve reis efendiyi yanna
getirtip, dncesini onlara da syledi. Bunlar 3. Mustafa'nn orduya gitmesinin
ilk nce divn-i hmynca kararlatrlmasnn gerektireceini sylediler.
Bunun zerine sabahleyin meclis toplansn iradesini verdi. Toplantda, hem
ulema hem de vkel grte ittifak ederek, padiahn hlihazrdaki sefere
gitmesi mahzurludur. Bahusus hasta-Ida bunu gerekletirmeye msaid
deildir diye retilen esbab- mucibe, padiahn sava alanna kmasna engel
tekil etti amma alt hafta sonra vukubulan vefatn kararn yerinde olduunu
saymaya yeterli bulmak lzm. 1187/9/evval-1773/aralk/25 cuma padiahn
vefat gn oldu.

3. Mustafa'nn ahsiyeti
Tarihi Ali Read bey, Osmanl tarihi adl almasnda 3. Mustafa'nn hakknda
unlar sylemekde: ".. 3. Mustafa; 1. Mahmud kadar merhamet sahibi
olmamakla beraber olduka gayretli, Ruslara adamakll dmanlk tamann
yksek uurunda idi. Rus idealizminin, Osmanl dmanl yapmasnn
gerektirdiini pekl idrak etmiti. Talihsizlii elindeki yenieri ve de asker
eidi bir bozulu modasna tutulmu iken, Ruslar'sa tam aksine, modern avrupa
askeri tlim ve terbiyesini ordusunun tekilatlanmasn yeniden tanzim edip,
uygulamaya baladndan muntazam bir Rus ordusu ve donanmasyla kar
karya kalmt. Beriyandan; Katerina avrupa devletleri nezdinde gsterdii
sulh sever davranl grnt ile eitli pltformlar kurupda, Osmanlnn
paylalmasn ancak ilk nce hududlarnda vurulmasn teklifeden planlaryla
gz doldurmakta, menfaatleri ile pek alakal, dostluk kurmu lkelerin yni
ngiltere ve Fransa ile Avusturya ve Prusya'y1^3 Osmanl zerinden neler
koparabiliriz dncesine salmay bilen manevralanyla, her iki cephe de yni
politika meydannda olsun, sava alannda olsun daha ansl vaziyete sahipdi.
Buna karlk devlet-i liye milletin ve askerin inanlar sayesinde dayanmay
becerebildi. Ruslarla savap onlar yenmek gayesiyle yanp tutuan 3. Mustafa
durmadan bunlarla muhtemel savata lzm olur dncesiyle para biriktirmei
esas ii olarak addetmiti. Ancak; teminine muvaffak olduu paralar zaferleri
getirememiti. Evet, arada baz muvaffakiyetler grlmse de, arkasndan gelen
darbenin baary zntye evirmesi, adet vaz geilmez detten oldu.
3. Selim doduunda cihangir olacan bir tefel yaparak syleyen
mneccirnbaya inanm, olu Selim'in mutlak ci-hangirne iler yapacana
itikat etmekteydi. Gemi padiahlarn bazlar gibi vezirlerin katline, mallarn
msadereye eyilim tard. Enitesi Koca Ragp Paann vefatndan hemen sonra
malnn msaderesini yaptrmtr. Merhum Ragp Paann, sadareti srasnda
ibeklendii kadar baarl olmamasnda padiah 3. Mustafa tarafndan yaplan
fazla mde-halelerin rol olduu tarihiler tarafndan ileri srlr. Lleli Camii
ve skdar Ayazma Camii 3. Mustafa'nn yadigrdr.
Onun padiahlk devrinde yaayan baz ecnebi hkmdarlar ve memleketin
yetitirdii kymetli zevatn adlarn aaya alalm. Almanyada; imparator 1.
Fransuva 2. Jozef-ngilterede; 2. ve 3. Jorj'iar-Papalkda; 14. Benuva, 13.
Koieman, 14. Koieman- Prusya'da kral 15. Lui-Rusyada imparatorie Elizabeth,
3. Petro, Katerina- Fransa'da Kra! 15. Lui vesairedir.
Memleket iindeki mehurlarsa: Koca Ragp Paa, Muh-sinzde Mehmed Paa,
Mverrih (tarihi) Vsf efendi, ir Hamet efendi, ir Fitnat hanm, Gazi
Osman Paa, eyhlislm Feyzullah efendi, Mverrih Resmi Ahmed efendi
gibileridir. Sultan 3. Mustafa, Sultan 3. Ahmed'in Mihriah-hanmdan dnyaya
gelen oludur. 1129/1717'de domu, 1171/1758'de 42 yandayken padiah
olmutur. 16 sene sren padiahl sonunda 58 yanda olduunda dnya'dan
ayrldnda tarihler 1187/9/evval-1773/25/ekim/cuma gnn iaret
etmekteydi. Mhendishne-i Bahr-i hmayun ve-de mhendishane-i berri
hmayun 3. Mustafa dneminde kurulmu olup, gerek Deniz Harb Okulu,
gerekse Teknik niversite bu kuruluu kendilerinin kurulu yl olarak be-
nimseyerek, devletteki devamlla iaret etmi olmaktadrlar.

3. Mustafa'nn Hanmlar

Sultan 3. Mustafa'nn hanmlarnn says; Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar

aatay Uluay'n Trk Tarih kurumunca, nerolunan almasnda 98. sahifede,
drt olarak gsterilmektedir. Ayn eserin dip notunda ise, Alderson'un alt evlilik
yapt iddias yer almaktadr.
aatay luay, padiah hanmlarn Adilah Kadn, Ay-n'lhayat Kadn,
Mihriah Sultan ve Ri'fat Kadn diye belirtirken, bu drt isme Alderson u iki
ismi ilve ediyor; Glnar ve Fehime adlarn zikrediyor. Y. ztuna'da 6 diyor. 3.
Mustafa'nn Adilah Kadn'n 1179/1765'de Beyhan Sultan,1182/1768'de de
Hadice Sultan dnya'ya getirdi. 1219/1804'de len Adilah Kadn, Lleli
Camii yanndaki 3. Mustafa trbesinde gmlmtr. Aynlhayat Kadnsa;
1174/1760 ylnda Mihrimah Sultan dourduysa da, 1177/1764 kz Mihrimah
Sultan drt yanda topraa verdikten sonra kendide ok yaamad, ayn sene
vefat etti. Bunlarda Lleli'deki trbede defnolundular. Mihriah Sultan-sa 3.
Mustafa'nn bakadndr. 1174/1761 senesinde ah Sultan, bir yl sonra da 3.
Selim'i dnya'ya getirdi ve bylece olu Selim padiah olunca Valide Sultan
unvan ona nasip oldu. ok hayrhah bir kimseydi. Halcolu Camii nm dieri
Mihriah Sultan Camii 1209/1794 ylnda almtr. 1220/1805'de vefat etti ve
Eyb Sultandaki trbesine sakland. Rif'at Kadn, padiahn 4. hanmdr.
Evlilikleri saray dnda vukubulmu, bilahire saraya getirtilmitir. Haydarpa-
adaki kabrine 1218/ramazan-1803/aralk aynda defnolun-mutur.

3. Mustafa'nn ocuklari

3: Mustafa'nn drt hanmndan alt tane kz dnya'ya gelmitir. Hele bu kzlarn

birincisi olan Hibbetullh Sultan, gerek Sultan Mahmud-u evvelin, gerekse
Osman- alisin ocuklar olmadndan, Osmanl saray otuz yl bebek viyakla-
masndan mahrum kalmtr. Padiahlarn fazla ocuk yapmalarndan ikyeti
olanlar, bu otuz yla varan hasatszlktan umulurki, hayli tvbeye ba
vurmulardr. Hibbetullh Sul-tan'n doumunu babas 3. Mustafa mthi bir
sevinle kr secdelerine kapanarak karlamtr. Sadrazam ve ir Koca
Ragb Paa, devrin nemli iri arasnda saylan mehur namet'e verdii emirle,
veldetnme kaleme aldrd. u be-ytde, yeni doan yavrunun trihini bildiren
bir sanatkrn doum hediyesi olmutu: "Bende bir vaki' olur byle dilra tarih
Oldu gna tarab ver Hibbetullah Sultan" Veldetna-mede tarih 1172'dir. Bu
mildi 1759 senesine msadifdi ancak yl sonra hayata gzlerini yumdu.
Daha sonra babasnn da kendilerine iltihak edecei Lleli Camiindeki 3. Mus-
tafa trbesine defnolundu. Mihrimah Sultan, 17/rebila-hir/1176-6/kasm/1762
perembe gn dnya'ya gelmitir. Bir sene yaayan bu sultan hanm merhume
ablasnn yanna defnolundu. 1176/1763'de vefat eden Mihrimah sultan'n
validesi Aynlhayat kadndr nc kz Mihriah sultan olup
23/cemaziyelevvel/l 176-11/aralk/l 762 pazar gn domu o da alt yllk bir
mr sonunda, bir melek gibi ahirete gmtr. 1182/1768, CJluay bu
hanmn annesinin adn tesbit edememitir. Ancak Y. Oztuna deerli eseri
hanedanlarda, 2. cilt sh. 232 de Mihriah'n Aynlhayat Kadnn kz olduunu
belirtmekte. Hadice sultan 15/6/1766'da domu bir yl sonra vefat etmitir.
Fatma sultan ise, 9/ocak/1770 dnya'ya gelmi, 26/mayis/1772'de vefat etmitir.
Reyhan sultan ise ok kk ld demekte Y. ztuna bey. ah Sultan: 3.
Mustafa'nn kzdr. Annesi bakadn Mihriah Kadn efendidir. 11
74/ramazan/15-21 /nisan/1 761 pazartesi gnnde dnya'ya geldi. 3. Selim'in
ablasdr. 1216 senesi Zilkade- 1802/mart aynda vefat etmitir. lmnde 42
yandayd. Beyhan Sultan da 3. Mustafa'nn kzdr. Annesi Adil-ah Kadndr.
2/recep/l 179-1761/aralk/pazar gn dodu. 1. Abdlhamid tarafndan Silahdar
Mustafa Paa ile evlendirildi. 1240/15/rebiievvel-8/kasm/1824 pazar gn
vefat etmi olup, Eybsultanda Mihriah Valide Sultan trbesine defnolundu.
Hadice Sultan ise; Adilah kadndan 7/muhar-rem/1182-25/mays/l 768
aramba gn domutur. Esse-yid Mehmed Paa ile 1. Abdlhamid tarafndan
evlendirilmi-tir. Ancak; gerek Beyhan Sultan, gerekse Hadice Sultanlar,
valideleri Adilah kadn'n 1. Abdlhamid'e alayarak yapt mracaat
neticesinde bu evlenme iradelerini karmtr. 3. Mustafa'nn iki ehzadesi
dnya'ya gelmitir. Bunlardan ilki olan ve bilahire tahta 3. Selim unvanyla
kan Selim, Os-mani saraynda 27/cemaziyelevvel/l 175-24/aralk/176 l'de
dnyaya gelmitir. Bu sarayda otuz sene, on ay, yirmign aradan sonra doan ilk
ehzade olmutur. Annesi Mihriah Valide sultandr.
ehiden;3/cemaziyelahir/1223-28/tem-muz/1808 perembe gn dr- bekaya
udu. 3. Mustafa'nn ikinci ehzadesi de, Mehmed ad verilen ve dnya'ya geli
tarihi 9/aban/l 180-10/ocak/1767 cumartesidir. Be sene, be ay, yirmidokuz
gn yaayp; 14/recep/l 1 86 !2/ekim/1772 pazartesi gn iek hastalndan
vefat etmitir. Bu vaziyet karsnda 3. Mustafa'nn bir erkek ocuu, ait kz
kendisinden nce ve adet arka arkaya vefat etmilerdir. Bu sayfann banda 3.
Mustafa'nn alt kz olmu de misek de, taramalar yaplnca dokuz kz olduu
grlmtr. Bir erkek, alt kzn topraa veren bir babann, hlipr-mellini bir
dnelim ve buna inzimamen dman karsnda verilen ehidler, padiahn
mnevi evldfar olarak dnlse, 3. Mustafa bu kadar yrek paralayc duruma
iyi mukavemet etmi diyebiliriz.

3. Mustafa'nn Sadrazamlar

3. Mustafa taht'a getiinde, Damad Koca Mehmed Ragb Paa makam

sadarette idi ve onu yerinde ipka eyledi. 23/ramazan/1176-8/nisan/1763 cuma
gn vefat mnasebetiyle boalan makam sadarete 6 ay 23 gn grevde kala-
bilen Karahisarl Nianc Hamza Hamid Paa getirildi. 27/re-bi!ahir/1177-
l/kasm/1763'de grev sona erdi. Yerine Bahir Mustafa Paa 3. sadaretine
getirildi. 4/evval/ll 78-27/mart/1765'de aramba gn azledildi. 1 ay sonra
Midilli adasnda idam edildi. Muhsinzde Mehmed Paa sadarete geldi. Ayn
zamanda hanedana damad idi. Babas Muhsinz-de Abdullah Paa da, eski
sadrazamlardand. 22/rebilev-vel/1182-7/austos/1768'de azledildi. Silahdar
Hamza Mahir Paa tyinolundu. 2 ay, 14 gn kald sadaretin sonu azledilmek
oldu. Bu trih 8/cemaziyelevv el/1 182-20/ekm/1768 perenbe oldu. Nianc
Hac Mehmed Emin Paa 9 ay, 23 gn srecek bir sadaret dnemi yaad. -Han-
m ahsultan mnasebetiyle hanedana dmad idi. Bunun ayrl da,
8/rebilahir/l 183-12/austos/1769 cuma gnne denk dmt. Ne varki azlini
mteakip, kelleside drld. Kastamonulu Moldavanc Ali Paa sadarete
geldi, 4 ay, 1 gn icraattan sonra; 1 l/aban/l 183-1769 aralk aynn 12. pazar
gn o da, makama elveda dedi. vazzde Halil Paada bu vazifeyi ancak 10 ay,
14 gn srdrerek 5/re-cep/1184-25/ekim/1770 perenbe gn kzaa ekildi.
Damad Silahdar Mehmed Paa sadrazam oldu ve 23/a-ban/1184-13/aralk/1770
perenbe gnnde vazifeden ayrldnda, 1 ay, 19 gn ibanda kalabilmiti.
Ancak greve Hac Ahmed Paa, Mehmed Paaya vekleten Babada'nda
kaimmakam olarak tyin edildi. Bu tyin idrkinde glk veren sadaret
temsilini ortaya kard. 4/ramazan/ 1185-1 l/arahk/1771 aranba gn,
Silahdar Dmad Mehmed Paa azledildi. Yerine Muhsinzde Mehmed Paa 2.
defa getirildi. 3. Mustafa'nn son sadrazam olmutur. Yeni padiah 1.
Abdlhamid, grevinde ipka eylediinden onun da birinci sadnazam olmutur.
Muhsinzde Mehmed Paa. Bylece 3. Mustafa'nn, 16 sene, 2 ay, 22 gn sren
devrinde makam sadaret, on kii tarafndan temsil edilmitir.

3. Mustafa'nn eyhlislmlar

3 Mustafa'nn ilk eyhlislm, 3. Osman'dan mdevver olan Dmadzde

Feyzullah efendi'dir. 16/cemaziyelev-vel/H71-26/ocak/1758 perembe gn bu
zat tarafndan boaltlan makam meihata Mehmed Salih efendi gelmi, 1 yi!, 5
ay, 5 gn kaldktan sonra 5/zilkade/l 1 71-30/hazi-ran/1759 cumartesi gn
yerini, elebizde smail Asm efendiye brakmtr. Bu zat ir ve tarihidir.
Makam- meihat vefat dolaysyla boalmtr. fta dnemi 7 ay, 6 gn devam
edebilmitir. Hac Velyeddin efendi bu erefli vazifeye nasbedildiinde,
28/cemaziyelahir/l 173-16/ubat/176 cu martesi tarihi yaanyordu. 1 sene, 6
ay, 19 gn sonra yerini Tireli Ahmed efendiye brakt.
Hattat ve nefis kitablara sahip bir kiiydi. Bayezid ktphanesi, onun bayla
zenginlik kazanmtr. Tireli Ahmed efendi 7 ay, 23 gn, bu vazifeyi ifa etmitir.
Brakm olduu tarih, 5/evval/l 175-29/nisan/1762 perembe gn idi.
Drrizde Mustafa efendi 4 sene, 11 ay, 24 gn makam me-hatte bulundu.
22/zilkade/l 175-23/nisan/1767 ayrld perembe gn tarihini, tayordu. Hac
Velyeddin efendi, 2. meihatina getirildi ve makamn,
13/cemaziyelevvel/1182-25/ekim/1768 sal gn vefatyla terketti. Hemen
yerine gelen ve 1 sene, 4 ay, 8 gn hizmet arzeden, Pirizde Osman Shib efendi
de vefat mnasebetiyle vazifesine veda eyledi. Mirzazde Sid efendi,
4/zilkade/l 183-2/mart/1770 perembe gn geldii vazifeden istifaen 3 sene, 5
ay, 19 gn sonrada, 1/cemaziyelaahir/l 187-20/austos/1773'de ayrld. Yerine,
erifzde Mehmed erif efendi geldi, 3. Mustafa'nn son eyhlislm oldu. Bu
vazifesini 6 ay, 8 gn srdrd ve bu dnem zarfnda 1. Abdlhamidhn'n ilk
eyhiislm olma erefini de ihraz etmiti. Bylece on tane eyhlislm
deiiklii olmu, bunlardan Veliyeddin efendi, ma-kam- meihata iki defa
geldiinden bir dier anlaya bakarsak, 3. Mustafa dokuz eyhlislmla
almtr. 3. Mustafa'nn zet Kimlii Sultan 3. Mustafa, Sultan 3. Ahmed'in
oludur. 1129/1717'de dnyaya gelmitir. 11 71/1 758'de padiah oldu.
1187/1773'de vefat etti ya 58 olmutu. 16 sene sren padiahlnn arkasndan
Lleli Camii bitiiinde yaptrd trbesinde medfundur.
Sultan Mehmed Fatih zamannda stanbul'u feth ettikten sonra ezmine-i hayriye
yni hayrl zaman dediimiz dnem balamt. Bu devirde geirdiimiz i
inkilabar ve siyasetimiz h. 857/m. 1453'den h. 1188/1774 senesine kadar geen
vakalarn zetini grdk. Bu hlasada en ok dikkatimizi eken bir husus varsa
o da, Osmanl devletinin Balkan yarmadasnda bu yarmadann zerinde siyasi
birlik kurmu olmasdr. Osmanl hkmeti bu ada zerinde srf kendi siya-
setiyle hareket ederek, son devirlerin en byk imparatorluunu kurdu. imdi
haritaya bir gz atldnda grlecek olan kara hududlarmszn ran'dan Fas'a
kadar uzanmakta olduu grlr. Bu hududlar dahilinde ok eitli kavimler bir
arada yaamaktadr. Osmanl devletinin ykselme devrinde iki nemli hal
grlmtr. te bu iki hali ben size ecnebi tarihilerin yazd, eserlerinden
zetleyerek nakledeyim. nk elimizde bulunan tarihlerimiz, dnya da yalnz
Osmanl devleti varm gibi ve bu nazari hkm ile dier devletlerin vaziyetine
atf-u nazar etmemitir, hatta bundan istinkf etmilerdir. Osmanl devletinin
ikbli dediimiz ykselme devrinde islmiye-i muazzamann haysiyetini tad-
ndan hristiyan devletleri arasnda ok mhim ve yksek bir yer tutmutu.
Hatta hristiyan devletlerip ou ittifaka eyilim gsterdii halde buna adeta
tenezzl edilmeyen tavrlar sergilenmitir. Ancak; burada ruhi bir hal vardrki, o
da, ad geen hkmetlere benimseme deil korku verilmi olmasndandr. Yine
baka, bir tarihi hlasada deniliyorki, "Osmanl devleti o zamanlarda dou
iskelelerinde ticareti, yalnz dost bildii milletlere hasretmiti. Bu tekelci vasfn
en ok franszlan ms-tefid ettii aikrd. Fakat dikkat edilecek olursa btn
avrupann gzlerini zerine devirdii Hindistania ticari mnasebet Osmanl
padiahnn keyfi tutumuna balyd. Yni, Osmanllar hind ticaret yolunu
hegemonyalarna almlard. Bu yoll-lari ok eski devirlerde Byk skender
am bulunuyordu. Trklerin gerekletirdii bu durum, hind avrupasn iki
yola ayrd. Bu yzden avrupal tccarlar hindistan haznelerini ele geirebilmek
iin Afrika'y hatta dnya'y dolamaya mecbur kalyorlard. Malumdurki,
Trkler fetih ettikleri topraklardaki insanlar etkiliyor derinliklere kk
salmaktayd. Baka kavimlerin ounu taht- idarelerin aldlar.
Ancak o rklar asla ne yok edip ne de, yerlerinden srdler. Ta halife-i
Abbasiye dneminde bulunduklar Anadolu yaylalar zerinde yerleerek vatan
edindiler. Balkan yarmadas ise yine hristiyanlarn iskn olduu biryer olarak
kald. Osmanl devletinin ele geirmi bulunduu yarmada da, yalnz rumlar
deil, bir zamanlar byk kuvvet ve satvetini Kostantiniyye kylarna kadar
ilerletmi bulunan srbiyeliler, miladi 13. asrda hristiyan hal seferleri ve
rumlann yerine yine Kostantiniyyede ltin devleti kurup ve bu hkmeti mahf
eden bulgarlar, bir romanya hkmeti, vard. Bu gen hkmetler tam be asr
istiklllerinden mahrum kaldlar. Ruslar ise ayn vaziyete Moollarn istilasyia
duar olmuidi. Tarihin ortaya koyup ispat eyledii gibi ruslar ile bu hk-
metlerin hayat ve talihleri arasnda kuvvetli bir mnasebet vard.
uras da unutulmamaldr ki; Osmanl devletinin tabiatna girmi bulunan
rumlar, bulgariar, srplar, romenler dinle mezheplerini muhafaza etmi bir
zorlama ile asla karlamam-iardki bu hl btn zamanlarn en nemli
hrriyet ortam demekti. "Osmanllarn devleti sadece askere dayanr. Milletleri
malup etmeyi asker elinde tuttular. Kurulutaki munta-zaml devam
ettiremediler. Adeta feth olunmu lkelerin iinde ordu kurmu galib bir
millettiler. Hatta avrupada yerleme arelerini bile aramadlar. Yalnz kl
kuvvetiyle kuru-jan devletler, yine kl gcyle klrler. Avusturyallar,
prens jen'in komutasndaki maharetli askeriyle macaristam kurtard. Macarlar
her ne kadar, Trk rkndan olsalarda hris-tiyan olduklarnan dolay avrupann
byk devletleri arasna kolayca snabilmilerdir. Byk Petro, gemiinden
olan Kife prensi Vilademir'in dou imparatoru 2. Bazil'in kz Ann, 1400 sene-i
miladisinde evlendiini hatrladka Kostantiniy-ye (stanbul)1 zerinde
kendisince bir varislik hakk vehmetti. lk nce, Azak kalesini almsa da, ok
gemeden terketme-ye mecbur kald. 2. Katerina, Petro'nun arzu ve emellerini
besleme yoluna gitti. Katerina Karadeniz sahilinden, ok faz la saylacak
miktarda araziyi ele geirdi. Krm da Sivas'o-pol, Rusya'nn gneyindeki
Odesa'y, ki "bizim tarih lisanmzda Hocabey diye anlr" kurdu. Bizde pek iyi
hatrianzki, katolik avusturyahlar ile Ortodoks ruslar h. 12. asrda, os-manllan
dolaysyla islm! asya'ya doru itmekteydiler. Ortalkta dnen almalar sadece
din'len alakalyd. Bu dn kavgasna az bir mddet sonra da, Osmanl
hkmetinin mirasna konma ve misilsiz gzellikteki ve nemdeki Kostanti-
niye'yi ele geirme harislii de buna eklenince cephe bym oldu. Bahr-i sefid
yni Akdeniz'e ve burann sahillerine ulamaa srkleyen heves, ticaret nokta-i
nazarndan da pek tatl olandurumlar gstermee balad.
Osmanl devleti, kt ida,re, istibdat, cehalet, hile ve haydutluklar iinde
kalarak, muntazam askerinin bozulma hali almasn engelleyemedi. Bylece de,
her geen sene zarfnda zaafa srklendi. Bu yzden Hindistan yolu mevcut zaaf
ile muhafaza edilemezken, geidleri zorluyanlarn iide bin-nisbe kolaylam
oluyordu. ngiltere olsun, franszlar olsun bu yolda grm olduklar menfaati
anladklarndan, den yolu ile harekete getiler. te, "ark Meselesi" diye kan
ve elan devam etmekte bulunan "Akide-i Siyasiye" byle vcud bulmutur.
imdi Kaynarca antlamasn hi yoktan icat eden sebeblerin siyasetini bir daha
gzden geirelim: "Ruslarn Tuna nehri boyundaki galibiyetleri, Adalar
denizinde de donanmamz yakmalar, adalardan bir ka tanesini istila etmeleri,
avrupa da byk bir sarsnt meydana getirdi. Osmanl devletinin vaziyetininde
2. Katerina'nn keyfine kaldna dair zan meydana geldi. Bu olayn en ok
tesirinde kalan ve hisseden Avusturya devleti olmutu. Ad geen- devlet bu
srada ise, kii tarafnca ynetilmekteydi. Bunlarn 1. si imparatorie Mariya
Tereza', 2. si, 6 yldr avusturya imparatoru olan Mariya Tereza'nin olu bulunan
2. Jozef, 3. su ise, imparatorie Mariya Tereza'nn akldanesi, ihtiyar Kauini idi.
Prusya'y ise kral byk Fredrik ynetmekteydi. Rusya'nn galib vaziyette
ilerlemekte olmalar Avusturya'y, mecburen-de Prusya'ya yni Alman
hkmetine yaklamaya sevk etmekteydi ve ylede oldu. mparator Josef,
byk Fredrik ile biri Nis dieri Neustadda olmak zere iki defa grt. Jozef,
Silezya vilayeti zerindeki haklarndan vaz geerek, Osman-I-Rus meselesinde
Fredrik'in yardmn elde etmeye muvaffak oldu. Bu iki hkmdar (alman usul
vatanperveranes) "Le systeme patriotique allemand" tabir ettikleri bir eit itti-
fak esaslar kararlatrarak Rusyay'lan, Fransa'ya kar biri-birlerine yardmc
oldular. Bu esnada ise Ruslar Krm' zapt ettiler. Selim Giray' stanbul'a
karmlar, Romanzof'un askerleri Kaul yni Tuna boyundaki Kartal ovasnda
ordularmz bozmulard. Avusturya bavekili Kauni, 1771 senesi temmuz
aynn 7. gn bizimle bir antlama yapmaya kalkt. Biz bu antlama
mucibince Avusturya'ya 1 1 milyon 250 bin florin verecek, kk Ulahya'yi terk
ve Erdel hududunda dzeltmeler yapacakdk. Avusturyallar ise bize siya-seten
ve lzum olduunda silahl yardmda bulunacaklard. Biz, 25/temmuzda ilk
taksit olan 2 milyon florini Zemleyn'e yolladksa da, ad geen antlamann suya
dtn anlamaktan baka elimize bir ey gemeyerek netice verdi. Ruslar,
Prusya hkmetinin Avusturya ile ittifak yaptndan ha-berdarolunca hemen
yumuamaya balad. Fredrik, Kateri-na'ya Lehistandaki payna raz olmay
bilmesini ihtar etmekteydi. Bir Fransa tarihinde yle diyor: "Tuna zerinde
skn bulan frtna Lehlilerin topraklarnda balad" hakikaten bu zavall devlete
blnme paralanma ilk defa; Rusya, Prusya ve Avusturya arasnda karar altna
alnmt.
Sultan 3. Mustafa, bu uzun savaa Lehistana girmi olan 25 bin Rus askeri
sebebiyle girimiti. Ruslar, Kaynarca antlamas mnasebetiyle Azak, Ker,
Yenikale ve Kilburnu'nu aldlar. Krm'a istikll verdiler. Karadeniz de
gemilerinin serbeste dolamas hakkn elde ettiler.
Buna karlk Avusturyallar bir tek silah atmadan bizim idaremizdeki Budan'a
katlm olan Kzlorman dediimiz, Bukovine'ye 1771 senesinde, Osmanl
devletine byk hizmet yaptk iddiasyla sahip oldular. Bu hampacla sesimizi
bile karamadk. Kaynarca antlamasnn 7. maddesinde Rusya elilerine,
stanbul Rum kliesi lehine aydnlatc bilgiler verme, 16. maddesinde olan 10.
fkras gereince de, Budan ve Eflk (voyvodalklarnn iktizasna gre
korunma ve msaade) olunmalanyla (heriki devlete lyk olan dostane itibar
icabnca, Rus elilerinin arzettikleri ifadelerine riayet) edilmek kabul olunmutu.
Bu iki maddeyi biraz daha tetkik edecek olursak, anlarz ki, Rusya devleti,
Osmanl devletinin iilerine karabilme hakkn elde etmi bulunmaktadr.
nk bu maddelerin nda Ruslar hem memleketlerini hem de, Osmanl
uyruunda bulunan hristiyan ahalinin himayesini zerine alm bulunuyordu. O
sralarda s-tanbulda Avusturya siyasi ilerinin vazifelisi oiarak bulunmakta olan
mehur, Tuhgut yazm olduu bir mektupda: "Kaynarca antlamasnn
maddelerinin hkm umumiyesini, Rus heyetini tekil eden diplomatlarnn
maharet ve ustalklarn belirlerken, tam tersi Osmanl murahhaslarnn hama-
katini ortaya koyan bir numunedir.
Bu antlamann maddelerini yazmada kullanlan tertib-i sanat ile bu gnden
itibaren devlet-i Osmaniye Rusyann bir vilayeti makamna inmitir. "Demitir.
1188/1774 senesindeki vaziyetimiz yukarya yazdmz haller dnda bir hl
deildi. Bu antlamann mzakere ve tanziminde vazifeli olan Resmi Ahmed
efendi diyorki: "Her tarafdan perianlk fkrmakta olan bir zamanda sadnazam
dahi gayet arhasta olup, tedbir almaya mecali kalmamt. ler bu haldeyken
muhasarann 12. gn murahhaslar, umnu'dan kp marealin yanma vardlar.
Mareal ne teklif ederse, buna itiraza derman olmayp, tazminat olarak da ne
kadar para isterse kabulden baka are yoktu. Hatta devlet sahibi, murahhaslara
40 bin keseye kadar zin vermi ve lk nce 20 binden aa sz sylemememizi,
tenbh etmiti." Byle bir selahi-yete sahip ve skm bir devletin murahhas,
diplomasi maharet ve ustalndan da mahrum olursa elbette mahud maddeler
byle ar ve hiyle bakmndan da byle dzenlenir. " Kaynarca Antlamasndan
Sonra Antlamann 3. maddesinde Krm hanlnn bamsz ve mstakil,
hnrn btn Tatarlarn reyi ve ittifaklaryla Al-i Cengiz soyundan seilmesi ya-
zl olduundan 1188/1774'de Krmdan Cengiz soyu reislerinden ve
limlerinden ve mirzalarndan mteekkil bir heyet gelerek, Krm hnlarnn
nceden olduu gibi Osmanl devleti tarafndan tayin ile seilmesi, terifat ve
menur yollanmasn, hutbeler ve paralarn padiah adna baslmasn, Sanip
Giray'n hnlkda devamnn, sz ve yaz ile arza frsat buldular.
Antlamann balca artlarndan olan bu madde mzakere edildi. Yalnzca
hutbe ve para baslmas ile terifat gnderilmesi, maddelerinin taraf- devletten
olmasna ve metni antlamann, iine koyma Rus hkmetine yazld. Bu yazda
Grc esirlerini iade meselesi vard. Gelen cevabda, Ruslar, Grc esirleri taleb
etmekten feragat ettiklerini bildirdiler. Hn'n mutlaka Krm ahalisi tarafndan
seilmesi hususunda srar buna karlk para ve hutbe meselesi ile terifat gn-
derilmesini msaid karladlar. Bir ka gn sonra da, bb-li'de Kaynarca
antlamas tasdiknameleri Rus maslahatgzar Hristofer Petresiyn ile teati
olundu. Krm'a ise mirahm Mehmed Bey ile yalnz menur ve terifat
gnderildi.
Sulh antlamasnn tamamlanmasndan sonra devlet tarafndan eski svari
mukabelecisi Abdlkerim paa'ya, huzur da, fstki ukaya samur krk
giydirilerek eline de nme-i hmayun teslim edilip, elilik grevi ile
Petersburg'a gnderildi. Alt seneye yakn sren bu Rus seferi, Mora, Msr,
Suriye ve Badad ile Anadolu'nun orasnda, burasnda isyan ve istiklal
ihtilallerini kprdatt gibi, zahire bakmndan da nemli ihtikrlarn meydan
hazrlanmt.
Sefer masraflarndan baka vezirlerinde saylarndaki art hasebiyle
sancaklarda, eyaletlerde valiler zulm arttrmlard. Sadrazamn konanda
eyhlislam ve devlet adamlar ile vezir kethdalarndan kurulu bir meclisde
sekiz vezirin rtbelerinin kaldrlmasna karar verildi.
Ulemaya mahsus arpalklarn mukattaat- miriye gibi iltizama verilmesine, halka
zulm ettikleri anlalan be arpa-lk'n kap kethdas da, Cezayir'e srld.
Arpalk sahiplerinin namuslu naibler istihdam etmesi iin kazaskerlerle, kadlara
tenbihler yapld.
Ruslar, Mora'y1 ihtilal ateine bulatrrlarken, cesareti ve kahramanl le
Silistre bakomutanlndaki ehliyetli idare ve korkusuzluuyla emrine verilen
Rumeli kumandanln hakyla baaran Mderris Osman Paay Bender
muhafzlna tayini kt halde gitmemesinden dolay Eriboz valiliine
tayininden sonra paa oraya gitmise de kurulan bir hiyle ile ldrlmtr.
Ahmed Rasm bey, burada bir izahat vermi ona geiyoruz "dam olunarak
ortadan kaldrlmasna sebeb olan rumeli eyaletinden azli zerine vali olarak
tayin edildii Eriboz'a gitmek karar alan paa yola kar. Bu arada ise,
bbliden kan bir hatt hmayunla idam karar altna alnmtr. Bu hatla yola
kan tebdil (deitirme) hasekisi elhac Hseyin efendi, kyafetlerini deitirip,
stanbul-dan yola kar. Kendi iine giden bir adam havasndaki haseki, Osman
paann Rumeliden Eriboza gitmekte bulunan kafilesine yetiir. Bir ka gn
onlarla birlikte seyahat eder. Tabii gizlilie riayet etmitir. Eriboz'a bir ka
konak kala, atn topuklayan haseki, paa'nn kafilesinden ve paadan nce gelir.
Elindeki idam hkmn bildiren hatt yenieri aas ve kadiefendiye verip,
hkm bildirir. Ondan sonra da tedbirler alnma yoluna gidilir. Durumun sakl
tutulmasda alnan tedbirlerdendir. Osman paa beraberindekilerle birlikte kale
kapsna yaklatnda, ehirdekiler kendisini adet zere karlarki, kalenin
kapsndan Osman paa girdiinde, iki kapl bu kalenin biri kapatlr. Bylece,
Osman paa maiyetinden ayr dm olur. Neden byle olduunu sorduunda,
kendisine hkm gsterilir. aresizce atndan inip, abdestini alr ve teslim-i ruha
hazrlanr. (Tarih- Cevdet) Ta-rih-i Cevdet diyorki: "Osman paann idam
edilmesi, eski zamann tasvip olunmaz uslne uygun olup, bir adamn iddias
gerei kadar subut bulmaynca thmet ve terbiyesinin derecesini farkl olunca, o
farklla riayet edilmeden er'e aykr ve insaniyete de uymayan adam
ldrmenin ve mallarnn msaderesinin, ne byk zararlar ektirdii
malumdur." Etrafta treyen ekiyadan, Florinal Muslu, Dzceli Ara-bolu,
Bergama voyvodas Sancl Veli, Bosnal Yahya ve arkada Babolu
Zeynel'in yok edilmeleri gerekletii gibi, Mara eyaleti iindeki, Kll ve
Mandelli airetleri de, hizaya getirildi. Krm hn' Sahip Giray, eski han Devlet
Giray'n Tatarlar tahrik ederek: "Biz istikll istemeyiz, sana da itimadmz
yoktur" dedirtmesi zerine stanbul'a gelmi ve arkasndan da Krm'dan Kalgay
Nureddin ve eyriyn Oca mirzalar ile ulemasndan bir ka zat bir dileke
getirerek, geen sene mirlemin (Mehmed bey) getirdii menur ve terifat
Sahip Giray kabul edecek olursa, Krm'n istiklaliyetinin tasdik edilmesinden
baka, Yenikale, Ker ve Klburun kalele-riyle, Krm'n kara tarafndan olan
giri yerleri, Ruslarda kalaca Krm ahalisince renilince, yaplan fevkalade
bir toplantyla stanbul'a dileke gnderilmesine karar verildii arz olundu.
Bu vaziyet karsnda yaplan genel toplantda Rus bykelisinin geliine kadar
bu iin dondurulmasna karar verildi. Heyet, Kabata'da bulunan Mehmed
Eminzdeler yalsnda misafir edildi. Sahip Giray ise, bir rivayete gre
Tekfurda- (Tekirda)nda baka bir rivayete gre de, atalca'da oturmas
emreolundu. Genede zamann haline baknki, Dolma-bahe mesiresinde bir
ziyafette, eyhlislam brahim bey, sadrazam zzet Mehmed paaya, sohbet
srasnda Selim aa adl babasnn yadigar braktn syledii bir bendesine ge-
en sene olduu gibi, bu senede mukattaa rica etmi ve sadrazamda, bu sene 30
kese zamla talibi var, demi. eyhlislam bu cevaba, o kadar ok kzmki
hiddetinden pabucunu giymei dahi unutup ahali ve Tatar heyetinin orada
bulunduunu aklna getirmeden, yalnayak arabasna binip yalsnn yolunu
tutmu. Cevdet tarihinde: "Durumun nakli karsnda ikisinden birinin azil
edilmesi lzm geldiinde eyhlislm taraf galib ve sadrazamn tenbellii ve
arl yznden ayr, kaimbiraderi elebi smail aaya yz vererek kendisini
dile drm olmasndan, zzet paa azledildi. "Diyor.
Boalan makama, sadaret kethdas Dervi Mehmed pasa getirildi.
eyhlislamda 22 gn sonra grevinden alnp yerine Salihzade Mehmed Emin
efendi meihate geti. zmir de, ahaliye yapt zulm ile tannm mukattaa
iltizam, adamlar ve ballarnn fazla olmasndan dolay sava ktnda hatr
saylacak ilere yarar diye yapt cinayetlere gz yumularak kapcbalk
verilip, Sakz adas muhafzlna tayin edilen sekban taifesinden Avaz Mehmed
aa, mardka marm, Ruslarla olan sava esnasnda zmir voyvodas Kara
Osmanolu Hac Ahmed aay sktrmak iin zmir'i basp, yamaya tbi
tutmutu. Bu herifin cezalanmas, kapdan- derya Gazi Hasan paa'ya havale
olundu. Paa da, Karaos-manolu ve Suia sanca mtesellimi lyaszde
Ahmed aa ile mecburen onlarn yardmlaryla Avaz'n 15 kadar blk-basn
ve kendisini Tire yaknlarndaki Eridere'de diri olarak yakalayp, idam etti.
Ellidrt tane avanesini de lmden beter olan krek mahkumluuna koydu.
Rusya devleti tarafndan bykeli olarak tayin edilmi bulunan general Nikola
Repenin stanbul'a geldi. Sefir, resmi olarak babii'ye geldiinde icab eden
tren yaplp, eliye samur, maiyetindekilere kakum krkler hediye olunurken,
hizmetlilerine de hilatlar hediye edildi. Sadrazam tarafndan da, ziyafete davet
olunarak, byk bir misafirperlik gsterilip, saz ve szle merasim ifa
olunmutur. Burada da yine bir elbise hediye verilmi, tam donanml gsterili
bir at altna ekilmitir. Galata'daki konana kadar refakat olunmutur. Daha
sonra Repeniyne, kaptan paa, kethda bey, yenieri aas, reis-l kttab
(hariciye vekili) tarafndan da ziyafetler ekilmitir.
Msr' Bulutkapan Ali bey'in elinden kavga ile alp onu katletmi bulunan
mehur Ebuzzeheb, bu sefer -drt yldr yollanmam olan Msr hazinesini
yollad. zahatndada, 1188/1774 senesindenberi zimmetinde olan bakiyeyi de-
mek ve her sene maktu olan mal gndermeye ait artla affedilmesini, Sayda
eyaletine tayin olunan Tahir mer'in ilk frsatta isyana teebbse kalkacan bu
bakmdan bunun cezalandrlmasyla, Bulutkapan Ali bey'in elinde kalm olan
maln tahsil etmeyi istida ederek arzda bulundu. Bu taiebier kabul olundu.
Ebuzzehep Msr', yannda 60 bin asker bulunduu halde terk edip, Yafa'y
kuatp ahalisini kk byk demeyip katletti. Tahir mer aknlkla Anje
Araban arama kat.
Ebuzzeheb, Akk'ya geldiinde, Beyrut'ta bulunan iieri gelenler terki diyar
ederek, Cebeli Driz hkimi Emir Yusuf bile hediyeler yollad. Sayda
mtesellimi Denizli Ahmed aa ile Ben-i Mtevva! eyhleri niyaznamelerle
yaamalarn temin edebildi. Bu baarsndan dolay, Ebuzzehebe vezirlikle
birlikte Msr eyaleti, samur krk, kl ihsan olundu. Ne varki bu srada ecel
kapsn ald, alp gtrd.
Onun vefatndan sonra yine ona bal komutanlardan brahim bey, Msr'da
eyhlbeled unvan verilerek vazifelendirildi. Fakat, Tahir mer, E*buzzeheb'in
vefatndan sonra tekrar isyan meydanna atlmakta gecikmedi. 1189/1775'de
Kapdan- derya Gazi Hasan paa ile am valisi Azmizde Mehmed ile Cezzar
Ahmed paa cezalandrmak zere vazifeli klndlar. Akkann topa tutulduu gn
Sayda mtesellimi Denizli Ahmed aann tedbirleriyle srtndan mermi ile vuru-
lup katledildi. Kaptan paa Akk'ya asker kartarak buray zapt etti. Tahir
merin mstear ve bir numaral adam oian brahim Saba'i yakalayp,
mer'in mal ve zenginliinin stesini sorgulattktan sonra dam ettirdi. Tahir
mer'in kymetli eyalarndan baka 82 bin kese nakit serveti kmt. Kaptan
paa, Tahir merin oullarna emir gndererek, Ak-k'ya gelmelerini istemiti.
eyh Ali Zahir isyan ederek, kardeleri, eyh Osman ile Said, Ahmed ve Salih
Kapudan gelmilerdir. Paa, bunlardan Said'i devlet iin kt szler sylemi
olduu iin idam ettirdi. Cezzar Ahmet paa ise, bu, sralarda Sayda eyaleti
valiliine tayin edildi. eyh Osman ise Akk'ya eyhl beled tayin olduysa da,
bir sene sonra Bursa vilayetine vali olarak tayini kt. 1190/1776 senesi mhim
vakalarndan biri, eskiden tmarl askeri, bahriyede vazife yaparken
denizciliimizin bozulmas, bylece de ocak ekline konmas tercihini
yaptrmt. Ancak bunlarda bir netice vermemiti. Bunlar anadoluya yaylp,
iftlik, ubuk basmlar tahribat ve taarruzlarda bulunmaktaydlar. Levend ad
veriien bu snfn kaldrlmas nemli vukuattandr. Bu askere verilen emir
mucibince her tarafdan saldrlarak ldrldler. Geride kendini kurtarabilenler
Akk'da bulunan Cezzar Ahmet paaya iltica ettiler. Burada toplandlar. Tahir
mer'in olu eyh Ali Zahir'in cezalanmasn temin etmek maksadyla Akk
taraflarna gitmi bulunan Kaptan paa, Cezzar ile Az-mizde Mehmed paaya
emirler gnderip eyh Ali'nin cezalandrlmasn istedi. Levend aalarndan
olup, Mehmed paaya iltica etmi bulunan, Kayserili Ali aa, eyh Zahir'e g-
rnte ittifak teklif etmi ve buna bal olarak eyh yakay ele vermiti. Ali aa
tarafndan ldrld. Tahir mer'in hanedan zeydan namyla tannd slale
eyh Zahir'in katle-dilmesiyle yklm oldu.
Suriye blgesi karklklardan kurtulmuyordu. mer Tahir ile ocuklar gailesi
biter bitmez, Cezzar Ahmet paa mesetesi kendinigsterdi. Cezzar, Zeydan
hanedannn mal ve mlkn zaptettii gibi, Cebel-i Drz hkimi Emir Yusuf'un
stne hcuma geip yamaya koyuldu. te yandan Kapdan- derya Gazi Hasan
paa, Cezzar'n Saydaya tayin edilmi olmasndan sklmt. Bu srada da Emir
Yusufun Hasan paaya bir dileke yollad grld. Bu dilekede: "Devlet
maln size verdiimizden dolay, Cezzar paa beldelerimizi yamaya tabi
tutmu durumda.'1 eklinde ikayetler vard. Hasan paann Beyrut'a geliinde
emirlie ait mallarn tamamen, verilmi olduundan Beyrut ile Cebel-i Drz
hakimiyetini Emir Yusuf'un zerinde brakm, Cezzar Ahmet paaya da, "sen
yalnz devlet maln ver. Baka eye de mdehale etme" emrini verdi. Cezzar
Ahmed paa, Kaptan- deryann vermi olduu Beyrut, Cebel-i Drz'e mdehale
etme emrine daha Kaptan paa Akk'dan ayrlmadan itaatsizlik gsterip, Emir
Yusuf'u sktrmaya balad.
Cezzar, stanbul'dan destek ald gibi, o zamann en gl askeri olan
levendlerinin oalmasyla kuvvetlenmekteydi. Bu kuvvetler ile Akk'y bir
gzel tahkim etti. Gnden gne, serveti de oalmaa balad. yle terakki
ettiki, Beyrut'u eline ald. Lbnan' da mdehalesinin dnda brakmayp,
oradaki, emir ve eyhlerini birbirlerine drerek bir hayli paralarn sahibi
olmay bildi. Rusya bykelisi Repeniynin vazifesi geiciydi. Daimi orta
elilikle tayin olunmu bulunan general stekof'un gelmesiyle Repeniyn'nin
memleketine dnd grld. Halbuki, Krm'da heyeti tekil etmi mu-
rahhaslardan olan zatn bir faydas grlemedi. Zaten stan-oul'da alkonulmalar
birden bire zc cevap verilmemesi maksadna dayanmaktayd. Elinin
dnmesi zerine kabahat reis-l kttab smail Raif Ef. dide imi gibi, nceden
kararlatrm olduklar azli cihetine gidilerek, Kbrs'a srgn ettiler.
Mehur Hamidiye imaretinin ad konarak al bu sene yaplarak hizmete
sokuldu.

ran Seferi Ve Krm Meselesi

Fetihlerini yapm olduumuz yerlerle byme ve genilemeyi amalamamz,

politikamzn esas uslndendi. Bu politika, Osmanl hkmetini yer, yer,
memleket memleket, baka tarz idarelerin uygulanmasn kabule gtrmt.
Buna bal olarak, merkezin idaresiyle, eyalet ve oralara bal .yerlerin idaresi
biribirinin ayn olmaz ve tutmazd. Bilhassa uzak olan vilayetlerde devlet adam
pek kark surette gitmi olduundan, zamanmzda dahi bu irtibatszlk ksmen
grlmektedir. Badad fethine ve ran seferlerine verdiimiz nem bu satra
kadar okuduklarnzda yazlmtr. "Msr, Suriye, Yemen, Garb Ocaklar ahvali
dier gnlerde olduu, Irak'da olduka kark idi. Badad nice seferlerden
sonra, tamamen zapt edilerek, Irak Osmanl devletine balamak mmkn oldu.
Yine de, baz nahiyeleri istiklllerine sahip bulunuyorlard. Badad valileri,
Krdistan dahi nezaretleri yni vazifeleri iinde bulundururak, komutanlarn
grevden almaya veya tayine selahiyetliydiler. Burada ocaklk olarak bir ksm
hanedanlar vard.
Mesel "Baban" hanedan bunlardan biriydi. Bu hanedann oradaki gc pek
hatr saylrd. Bunlarn Krdistan zerinde bile nfuzlar geerliydi fakat
hanedan azalarnn birbirleriyle dalamalar eksik olmayp, ne Osmanl
hkmeti ne de, ran hkmetini rahat brakmazlard. Arab ahalinin ahvali
haydutluk olup, bununda stne Basra taraflar kavgasz, hadisesiz kalmazd.
Badad eyaleti "Hemedan Fatihi"Hseyinzde Ahmed paa zamannda bir para
skn iinde olabildi. Ahmed paa 1160/1747 senesinde vefat ettikten sonra
onun yerine tayin edilen valiler ilerini pek yapamadlar. 1163/1750 senesinde,
Ahmed paann klelerinden damad Sleyman paa, Badad valiliine tayin
olununca, bir ok kle satn alarak bunlar askerlik ve silahorluk meslei ile
bytmt. Bu sayede de Irak hanedanlarna gz adrmayp, Arap ve Krtleri,
itaati altna almt. Hatta gece yariar baskn yapmak, her zamanki iinden
olduundan Ebulleyl lakabyla tannmt. Ne ki; Sleyman paann bu tarz
idaresi baka bir gailenin kmasna sebeb oldu. Badad'da bir klemen oca
ortaya kt. Sleyman paann vefatnda yedi kethdasndan Badad valisi olan
Ali paa dier kethdalarn rekabetine maruz kalarak, 1188/1773 ylnda
katledildi. Onun yerine mer isimli kethda vali tayin olundu. te bu mer
Kethdc zamannda Badad'da hakikaten Msr klemen ocana benzer ve
onlar gibi heves-i istiklliyete arzulu bir,ocak kuruldu. mer paa zapt rapta eli
yeten biriydi. 1182/1772 Rus sava esnasnda Irakda t bile kmamt. Yalnz
1186/1771'de kan taun hastal binlerce lme yol amt. Bu salgn sonu
Badad harabeye dnd. mer paa, salgn sonrasnda memleketi tan maz
kimseleri kullanmaa mecbur kalmt. Hkmet idaresi ehil olmayan ellere
getiinde, artk o lkede karklk, ktln kendini gstermesi
beklenmelidir. Baban hanedannn kendi aralarndaki atmalardan dolay o
taraflarda ihtilale kadar varan haller ortaya kt.
Bu arada ran'da da vakit vakit ihtilal hareketleri olmakta-idi. Ndir ah'n
katledilmesinden sonra Safevilerden veya Nadir'in slalesinden birinin tahta
karlmas meselesi gndeme gelmiti.
Bu meseleler arasndayken, Zendiye airetinden Kerim hn 1173/1759'da Farisi
ve Irak- acem ile Horasan'a sahip olmay baarp kendisini ah vekili, ismi
vererek ran'a hkmdar iln etti. Bu hkmdarlk ise, 1. Abdlhamid hnn
hkmdarlnn balangcna rastlam ve meru karlanmt. Babanzdeler
ocakli' hanedan arasndaki mcadele ki, "nemi bakmndan Baban sanca
mutasarrf Mehmed Paa ile Kevi sanca mutasarrf olan kardei Ahmed paa
arasndaki soukluk devam etmekteydi. Zend Kerim Han' kukulandrm,
Mehmed paann snmas zerine Kerim Han, Badad valisi mer paaya
korumaya aldnn yine Karaolan'da yni Sleymaniye'de kalmasn iltimas
etmiti. Ancak, mer paa kabul etmeyince, Kerim Han'da Mehmed paay
kalabalk bir askerle Karaolan (Sleymaniye)a yollad. Ahmed paa da,
Osmanl ve Krt askeriyle kar karak, Mehmed paay bozguna uratt. Hal
bu ekle dnnce, Kerim Han 20 bin askerle Sadk hn Basra taraflarna gn-
derip, orann muhasarasn emretti. Basra mtesellimine mer paann yollad
yardmc kuvvetleri, raniler bozmaya muvaffak oldular. Badad'a bile hcum
niyeti tadklar anlald. Btn bu olan bitenler merkezi hkmet olan stan-
bul'a aksettiinde ran'a harb iln etme dncesi ald yrd. Az gemedi ki
Zend Kerim hn'n bir mektubu geldi. Yapm olduu askeri harekatn devleti
liyeyi katiyen hedef almad sadece mer paa aleyhinde asker gnderdiini
anlatmaktayd. Elilik'vazifesiyle gnderilen mehur ir Snblzde Vehbi
efendide, Kerim Hn ile gzelce bir sohbet yapmaktan baka birey yapamad.
nk Iran, kankllardan sonra muntazam bir yapya ihtiya gsteren devlet
hviyeti kazanamamt. Ancak ok gemedi ki, Zend Kerim, 1189/1775'de bir
ka koldan, ilerli-yerek Basra taraflarna zararlar verdii gibi, Badad taraflarn
da bilhassa Derne, Mahrud ve Bedre gibi mukattaalan yama edip, ahalisini de
katliam edip, esir alnan ocukla kadnlar ve hanlarndan Mehmed efia da
Krdistan sancaklarndan, Kerkk'e yaklaarak, ehrizor'u tazyii altna ald- Bu
aradada Tiflis hn Ergili hn'n da, Zend hn'i ile anlam olduunu duyuran
ayialar yaygnlk kazand. Btn bu haller Badad valisi mer paann
babliye bildirdiine grevdi. Halbuki, rana harb amak ok byk bir me-
suliyetti. Devleti Osmaniye ise, ehrizor valisinden, Zend hn'n bara yatkn
halinden bahseden bilgiler almt. Bylece hem ran seferini durdurmak hem
de, Badad'daki klemen ocan kknden ykmak zere teebbse giriildi. Is-
panak Mustafa paa Badad valisi tayin olunarak, yanna bir ka tane vezirde
maiyet olarak verilip, yola karld. mer paaya ise katledilmek isabet etti.
Mustafa paa maktuln mal ve mlkn zaptettii gibi, acem seferi bahanesiyle
zengin kimseleri de soymaa balad. Fakat klemenlerin karar
gizleyememesinden mer Paann kethdas Abdullah, Deharud'da bunlar bir
araya toplad.

Okuma Paras

Aaya alm olduumuz "Rusya Trihi"nin medhali, aziz ve muhterem

milletimizin ezeli ve ebedi dman Rusya hakknda uzun zaman Rusya'da
Fransa'nn eliliini yapm bulunan Msy Kaster'in kaleminden kmtr.
Milletimizin her bir ferdinin, gemi de Ruslar tarafndan ehid edilmi yakn
vardr. En az yzelli yldr, mslman milletimizi dnya trihinden silmek
iin, Kafkasya'da, Karadeniz'de, Orta Asya'da Avrupa'da, Balkanlarn en kk
kynde bile mslman milletimize saldrmay, gaye-i milliye ve diniye hline
getirmi, bu milletin hline ve bizlere nasl baktklarn tefekkr iin bu kadar
bir yazyla rneklemek istedik. Metin Hasc
Fransa'nn Rusya Nezdindeki Elisi Msy Kaster'in kaleminden:

Rusya Trihi

Mtercim: Divn Tercman Yakovaki Efendi - h. 1244

SN
Moskova devleti hududlar dhilinde oturan Msy M-1828 Kaster adl elinin
Rusya devleti hakknda toplam olduu bilgiler dahilinde ortaya getirdii
franszca lisn zerine yazlm ve derlenip toparlanm bir eserdir elinizdeki
kitb.
Bahse konu eseri Divn Tercme kaleminden olan ve
Rum hdisesi zerine Bursa'ya srgne gnderilen Yakovaki adl mtercimin,
devlet-i liyye ricalinden bazlarnn talebi karsnda, mmanaat edemiyerek
yapt tercme almadr. Bu almann Moskof devletinin durumu, tarz ve
dier lke devletleriyle olan mnasebetlerine dnk politikas ve Osmanl
devletiyle vki siyasetini ibret verici bir eser olarak basiret erbabnn gznde
yer tutaca pek kesindir. Nair.

Giri

Bize yazma ve dnceleri tercme edip, duyurma imkn vereni hep bilirizki
Rabbimizdir. Biz de bu imkn kullanmakta kabiliyetimizi trihi vakalar tesbit
ve duyurmada gerek gemi gerekse dneme saylacak olular nemine uygun
olarak tekile vesile olan sebebleri bildirmeye teksif etmeyi dndk. Pek geni
topraklarn sahibi olan devlet-i liyye-; seniyye; felek elinin yardmyla bazen
slimane bir hayat srerken, bazende sert ve karklklar iine dt olur. Os-
manl hududu yaknlarnda bulunan, dier bir tbirle hem civar olan hiristiyan
devletlerde, ters davranlar ayna gibi grnmeye balamt. Trih eserlerinin
aka gsterdii devletin ve saltanatn ileri gelen ricalinin haklarndaki
tetkikleri didik didik yapp sonulandrmak iin. beyit'teki gibi: "Ara-fan bayed
ne ki darend art hzmera Piteraz dositan da-rend hl dmenn" magazisince
uzak ve vcib yollarda buluanlar olduunu kaydetmek art olmaktadr.
Bir mddet nce gnmz insanlarndan bir zat, Bahr-il hamiyyet meali
menkbet tevarihi efrenciyeden Rusya devletinin ahvalini anlatan bir mecelle-i
muhtasranin, yni ksa bir fikir mecmuasnn letaft veren lisanyla Trkeye
nkile ve tercmeye bir mecburiyet-i muktaziyat getirmitir. Bize yapmamz
gereken almay hatrlatanlara ademi iktidarmz, liyakatimiz olmadn
aralksz ve her grmemizde beyana gayret edip sylemi olmama ramen,
benim bunu yapabileceime liyakatimin herkesten fazla olduu, daha iyisini
yine ancak bana aid bir almann olabileceini beyanla srara devam ettiler.
Bundan otuzbe sene nce hkmet sandalyesinde oturan "2. Katerina" isimli
Rusya imparatoriesinin dnemini fran-szca ibareyle kayd ve zapta muvaffak
olan Kaster adl ahsn 1182/1768 ile 1202/1787 senelerinde yaanan seferi
Osmaniyan'm o sralarda da dier milletlerinde kendi zel maksatlarn kabul
ettirebilmek iin kullandklar usl hayli mull olup, nice gizli srlara, nice
desiselere sahip olmalarndan dolay gelip, yukarda saydmz hususlar esas
kabul edip, gereksiz szler kaldrlarak, zafiyetleri izle edilerek ve-de baz
erhleri de koyma metoduyla frenke yazlar'alp mmknler gerei
aklanarak, tercme ve rakamlamak suretiyle iki ksma taksim eyledim.
Birinci blmde Rusya'nn balangcndaki hlini durumunu icmalini yaptktan
sonra maksadmzn esasn tekil eden 2. Katerina'nin ortaya kndan byk
zlmlar yapLii 1211/1796 senesine kadar yapt btn ileri yazmak ve
ikinci ksmnda da, Rusya'nn kara ve deniz gcn, gelirlerini ve masarifatn
senevi olarak ve baz kavaid ve nizamat dere olundu.
Cenb-i Allah'dan niyazm budur ki; elinizdeki tercme cesaret-i bendegnemi
mcerred emr- tenbih-i smiye-i if- friza-y imtisal ve mutavaat ve teden
beri huein ketizar inayeti olduum devlet-i liye-i ebediyet'l istikrara
karnca kadarnca hizmete ve ubudiyete zamannda olmakla yazl ve szl
olarak muvaffak etsin kulunu ve ref'et buyururlar bu duay naallah. Divn-
Tercmeden Mtercim Ya-kovaki Ef.

Tercmenin Ksm-I Evveli

Rusya Devletinin lk Dneminin cmali

Eski zamandan beri Rusya ahalisi avrupann kuzeyinde Lehistan'n te tarafnda
bulunan arazide yerlemi haldeyken, dou ve kuzey tarafndan dalgalar halinde
skn eden kabile ve kavimlerin bazlar ol tarafda bir vatan edinmek maksad
ile yerleir, isimlerini ise Rus diye koyup byle tannma yolunu seerler. Bu
isimle hret bulmaktalarken, ok aksi ve kaba topluluk grnts iindelerdir.
Bir ok nezketten mahrum kalabalklar gelip gelip bahse konu yerlerde
yerleerek cumhuriyet eklinde bilrabta ve tanzim, ilerini grmee kyam
ederlerdi. Ekseri vakitlerini yaknlarnda bulunan Leh ve sve vede dierlerini
yamalamaktaydlar. Ancak bu yamalamaya dnk saldrlar bazen leyhte
bazen de aleyhte neticeler vermekteydi.
zellikle zi suyu iinde peyda ettikleri tekneleriyle Karadeniz'e karak
stanbul'un Hali ve Marmara denizinin kylarna kadarda apul yaparlard.
Daha sonra da, birbirleriyle olan ve srp giden kavgalar rahatlarn karrd.
Balarna bir reis nasbetmeyi uygun grrlerdi. Trih-i hicretin 250. senesinde
belde ayan olan Boyarlar, voyvodalar vesairleri yaptklar bir itima sonunda
aralarndan birini intihab ettiler. Rorik adl olan biri getirildii vazifede onyedi
sene kadar mr srd. Bunun lmnden sonra vrisi, senedli olarak meydana
gelen teekkln emiri gibi oldu.
Ahalinin bilinen mizac zere zaman zaman ihtilal atei aralarnda
alevlendiinden ecnebilerden olan Lehli ve sveliler arasnda meydana gelen
atmalar kt gibi dou hu-dudlar tarafndan gelen Cengiz han ve Tatar
Kabilelerine cizye verme durumuna dtler. Krallarnn tahtta kalmas veya azli
hakknda htt azarlanma meselesi Tataristan hkimlerinin iradelerine tbi hle
gelmiti. Bylece huzursuz vede bi-rahat olmularsa da, zikredelimki Rorik
hanedanndan elliiki ahsn hkmeti dimi ihtill ve karklk iinde 130 sene
devam etmeyi becermitir. Bunlarn iinde yer alan 4. van gemitekilere
baklrsa daha kaliteli ve makul bir ahsiyet ile temayz etmitir. Evvel ar
unvanyla kral olmutu. Moskova ehrinde ta giyme trenini gerekletirmi
krallar bu zattr ki; dneminde Tatarlar ile arasnda meydana gelen
anlamazlklar ve ihtilaflar bunlarn uyanmasna vesile olmu, demekte
olduklar harac kaldrmak iin cesaretlenerek harekete gemilerdir. Dou
taraflarnda Kazan ve Ejderhan eyaletlerini geri almaya Tatarlardan kavga ile
kurtarmaya himmet etti. Sibirya eyaletini dahi zapt le o taraflarda yerlemi
vahi kabileleri idaresi altna almtr. Krm hn' bir o tarafdan, bir bu tarafdan
hcuma geerek bahse konu ar van'n karargh olan Mokoh ehri varolarna
kadar apul ve yama yapt grld.
Bahse konu etmekte olduumuz Rorik hanedannn ykl sonrasnda Rusya
topraklar mtegailibe denilen snfn eline geerek 115 sene kadar karklklar
ve balarna geecek birinde ittifak edememe skntsn yaadlar. Daha sonra da
meydana gelen ittifakda, bu ittifaka <kellim mecmuai millet ile> denmekte olup,
Romanof hanedanndan Mihaiyl adl biri zerinde karar klnd. Bunun olu
Aleksi'ki mehur Deli Pet-ro'nun babasdr. Hkmet'sandalyesine vris olmas
dolay-syla oturduunda, Lehlilerin Ruslardan ele geirmi olduklar blge ve
topraklarn yeniden eski sahibine dnebiimesini temin iin bir istihlasin
balanmasn temin etti. Arkasndan lkesinin her ynyle terakki etmesini
terhin babnda almalara koyuldu.
Denizci, Hazarla Karadeniz'de mutlaka Rusya'y temsil etmeli dncesini
ahaliye yerletirdi. Hollanda'dan getirtmi olduu usta ve kalfalar ile hem gemi
sanayiini kurmaya hem de; buralar devam ettirecei dnlen insanlarn
yetitirilmesine baland. ar; erkek, alt kz babasyd. Yerine vris olacak
byk olu alt sene kadar hkmettikten sonra ldnden yerine ikinci olu
olan van gelecekken muhtel'u uur olduundan, Deli Petro dedikleri 3. olu
henz 10 yanda idi. Kkl grnde mni ve mahzur olarak addedildi.
Buna karlk kzkardelerden Sofiya adlrolani eitli hile ve desiselere mracaat
ile ynetimi ele geirmeye alt. lk iide Petro'nun tahta oturmas hakknda
atmalar iinde olan destekileri idam etmeyi plnlayp duruyordu. Bu arada
ikisinin bir arada erik idaresini, kendisinin vesayeti altnda dnd, biri
mecnun, dieri ya bakmndan sabi olduundan bu tercih pek iine
gelmekteydi.
Neticede ortak taht igali gerekleti ve Sofiya'da bunlarn vsisi olarak
ynetimi gtrmee balad. Ancak Deli Petro tarafn ilzam eden baz devlet
ricalinin gcnn artmasna msaade olunmuyor, gizli bir el bu almalar
yapanlar ortadan kaldrmaktayd.
Deli Petro'nun Krall

Deli Petro adl ar'n dnemine gelince Rusya devletinin avrupa devletleri
arasnda nm-n olmayan bir mehulden ibaretti. Yazlacak pek de nemli bir
takm ilerin sahibide olmamlard. Yukarda Rusya'nn iptidai hlini tasvire
altm esnada pek bir ey koymak mmkn olmamsa, Deli Petro dnemine
kadar da bunun byle olduu bir vakadr. Ancak Petro dnemi ile beraber
husule gelenleri tasvire mutlaka ihtiya vardr.
Ad geen ar, ocukluunda ok ktlenmi tavr ve ahlakyla hret bulmutu.
Bir takm adamlaryla gzel eylere ynlendirilmiti. Ancak iki ve lemlerine
de itilmiti. Askerin tlimi ve terbiyesi zerine asla nem verilmezken, vsisi
Sofiya galizat ve huunet- tbiiyesine kt ahlk eklendike bu i byle gider
sanlyordu. Ancak, Rusya'ya ecnebi devletlerden getirilen eitli ilimler ve
bunlarn stadlan istihdam edildiler. Bilhassa asker ve zabitlerin asli Cenevizli
Lafor isimli akll ve merd- kmilin birinin sohbetine rastlad. La-for'u yanna
getirtip, yakn hizmetine ald. Genellikle nizam ve mlkn yni devletin kaideler
zmresine dnk mzakereler ve sorularn cevaplarn aradlar. Talimli asker
kullanma yoluna gidilmesi, yeni harb fennine uygun silahlar kullanmna, harp
gemisi yapmna ve deniz ilmini uygulama gayretine gidilmeye baland. Bunlar
olmaktayken Osmanl devleti Neme (Avusturya) ve Lehistan'a vede Venedik
zerine se-fer-i hmayun amt. Rusya devleti gemi yllardan beri Krm
hnlarna vermi olduu vergiden halas olabilmek iin tercihini Lehistan ve
Neme tarafna kulland. Krm zerine asker sevk etti. Neticede yaplan
antlamadan sonra yenik dnen asker vesayet makamnda bulunan Sofiya,
Asterli askerini tahrikle ortal kartrd. Petro'yu idam etme derdine dt.
Ad geen Petro'nun btn bu olanlar malumuydu. Hemen ablasnn yaknlarnn
ve mavirlerinin kendi grlerine aykr fikir sahiplerini bir yerde toplatma
yoluna gitti. Asterlich temini yoluna gitti. <burada asteriich'in ne olduu
hakknda bir malumat verelim: Asterlich, oku mnasna gelir. Pek eski
zamanlardan beri Rus askerinin ok kullanmas bu ismi ile maruf olmasn
gerektirmitir. Hazarda ve seferde vazifeli olarak yalnz 24 bin kiiden tlimsiz
ve itaatsiz asker idiki, icab ettike diledikleri kadar reaya dahi toplayp, istihdam
ederlerdi.> Bir araya toplad bu adamlar aniden tevkife tbi tuttu. te yandan
mecnun biraderinin lm de bu sralarda vuku buldu. Hicri trihin 1108/1696
senesinde devrinin tek bana ve mstakil tasarrufu balamtr. ocukluundan
beri kabullendii ahlki reddiye ve betahsis mdavimi olduu hl baki iken nce
nizamn akdeyledii asker maddesinden matlup tanzimini seerek, ecnebi millet
olarak abucak toplayarak tedarik eyledii 50 neferden ibaret kk bir bl
Lafor marifetiyle tlime tevik fikriyle kendisi bahse konu blkde tablazenlik
hizmetinde yazlp lzm gelen maa ve tayinat ahz ve hizmet-i lzimesinde
inha-i rasia-y azim eylediine binaen giderek oalan asker ile bl bir
byke tabur eklini ald grld.
Htt devlet-i liyye ile, Neme, Venedik ve Lehistan seferini devam ettirirken
Azak zerine yollad ordu ile beraber varan Ruslar maiyetinde bulunduu
bulunduu generalin emir, tenbihlerine uygun davranarak hizmete ve dnene k-v
dar rtbesi alet tedri ve terfii binba yaplmasyla rtbesi ykselmiti. Bir
tarardan kralln yapmak, te tarafdan harb hizmetinde vazife-i tayyinat ahz
edip, yoldalar ile bilmu-aye memuriyet-i lzimesini yerine getirir idi.
1111/1699'da Karlofa'da padiaha imza olunmu antlama gereince, Azak
Kalesi Moskofda kalmak artyla sefer ber taraf olaldan beri ar, talimli askerin
oalmasna gayret ve salamca eilim gstermekten ni, bu talimli asker
genellikle ecnebi olarak reis ve subaylar ile yol erknla-nyla refte refte yni gide
gide onikibin saysn tutturdular. Meram Asterlich ocan tamamen
kaldrmakt Frengistan'a seyahatte, dier devletlerde tatbik olunmakta bulunan
hl ve durum, fenler ve san'atlar tahsil yolu ile renme gayesi esas idi.
Asterlich neferlerinin krsi'i memliki olan Moskova'dan karmak iin hudud
muhafazasna ayrlm memur ve uzaklatrma, Moskova'nn korunmas yeni
askerin ihtimamna ve tarzna taklid yaplmakla yaklalp, fitne phesi
olduundan Lafor adl mstearn ve -drt kiilik muteber ricalini var sayarak
Flemenk tarafna tyin eyledii ikincisi maiyetine etb- gruhuna iltihaka
azimet eyledi.
Felemenk'e vardnda gemi ina etmeye mahsus bir tezgahda marangoz ra
yazlp, cret, yvmiye ile hizmet-i vesir marangoz amelesinin yemek ve
yatmasna kanaat etmekle bir mddet devam etmekle daha sonra ngiltere'ye
geerek btn ilere ve hassaten esnf- dide ve ticarethanelerine dikkatli
nazarlarla bakt. limlerin tamamlayacs olan hendese (geometri)'yi renmekle,
memleketine cjn-mek iin Almanya'nn iinden Bec ehrine geldikte hapisde
olan bildiimiz kzkardeinin asterlich askeri ayaklanp isyan , ile kalkp,
Mokoya doru gitmeye koyulduklar haberi kendisine ulat. Hemen o tarafa
ricata mecbur oldu. Vardnda ilk nce Mokada bulunan talimli askeri asterli
askerini 18 saat mesafede karlayp def etmek iin hcuma hazrlanarak, sebat
ve metanet gstermi olduundan ar, gayet kaba ve iddetle asterlichin nm-
niann varlk defterinden yok etme ve helak etme niyetinde olduunu iln ile
ikibin kadarn bir yere toplayp, bunlar celld etmeye fazm gelecek infazc
bulamadndan kendisi ve yannda vekilleri eliyle ounu idama geri kalann
da bir otlukdan baka bir ey olmayan uzaka blgelere datarak, hepsini para
para ve ansz, namsz brakarak datt. Bylece istiklle dnk tahsil ve
seyahati esnasnda avrupann hiristiyan devletlerinden harb-i fenni de usta,
eitli sanayi dallarnda imlata muktedir kimseleri semedeki isabeti ve
mukavele ile bunlar istihdam ve Rusya tarafna gndermesi maksad olan yeni
nizm yerine getirme esasn aynen yazdmz gibi becermi olduundan, bir
ka seneden beri ve mium-u mstear olan Lefor'dan alm olduu ve
Frenkistanda elde edeceine inand tahsili gerekletirmek alelumum yni
btn milletin ahlk ve adabn tlim ve terbiyeyle deitirmek kanaatine vard.
zetlersek; ecnebiden olan talimli askerin kyafetini, yeni asker yazlacak, Rus
kavminden olanlar ekemeyip, dedikoduya dtklerinden milletin tamam,
giyeceini kendisinden olmayan kimselerinkine nasl benzetmeye, deitirmeye
muvaffak kolay olmazd ve nitekim olmadda. Devlet ricalinden, vkelnn
bazlarndan iibas, yni kyafet meselesinde bir takm teklifler ve lyihalar
verildii grld. Ancak bunlar ve bu grlere sahip olup muhalefete ictisar
edenleri pek kat' ve iddetle katliama tbi tuttuklarn gryoruz.
Kald ki; gemi dnemde Rusya ile ticareti ityad eden ngiltereli gemileri Buz
denizi semtinde bulunan Arkancau dedikleri iskeleye yanap gelen; byle uzak
mesafeye men-i ticaret ve ar'n nceki ilerinden biri mlk- devletin servet ve
nemasna yni sermaye ve krna mesele-i mstkile olan al veri kapsn feth
ile celb fide ve menfaat olmakla frengistana yakn olan Bahr-i Baltk, yni
Baitk denizi sahiline iskele ve donanma peyda etmek fikrine dp, bu keyfiyet
ise adgeen sahilde, sve devleti tasarrufunda olan memleketlerin fetihlerine ve
ele geirilmelerine kalm olduundan ni, sveli ile sefer zere olan Leh ve
Danimarka devletleriyle, yeni l ve vifak yni yeni anlay iinde yapt
bar sonrasnda, sve zerine sefer iln eyledi. O kark gnlerde sve kral
tbulunan Demirba denmekle mehur 12. Karlos <arl> bahadr bir kimse
olduundan, bir ka yerde hasmlarn kahru perian eyledi. Lehistan lkesini
zaferyab olarak istila etti. Ve Leh kraliyet tahtnda adam deitirmeye muvaffak
oldu, bu arada da Rus an'n deitirmek hlyasn kurmusa da, ve ar'da ikide
birde hezimete uratmaya muvaffak olmusada, hibirinde ar ne korkuya ne de
midsizlie dt.
Nihayetinde 1121/1710 senesinde Osmanl devleti hududlan yaknnda Poltava
denen yerde husule gelen savada ar, sve askerini pek fecii bozguna duar
etti. Demirba'n hayatnn gitmesine ramak kalmt, ki Osmanl hududunu
geerek Bender Kalesine ve muhafzn ahsnda tcidaran padiah- l-i
Osman'n atufetine snd.
Krallarnn bu malubiyeti zerine svede meydana gelen ihtillde bir boluk
belirdi ve Ruslar, Baltik sahilindeki birbir ok yeri ele geirdiler. Eski kral ise
sve'in bana getiren ar, Enfarya eyaletinde deniz kenar olan byke bir
yerin imarna karar verdi ve adn da, Petrobork olarak tesbitinde srarl oldu.
mparatorluk lakabmda eski unvannn yanna zamimeten ald.
Deviet-i liyede iltica etmi bir mlteci olarak, padiahn sayesinde mrn
sren Demirba arl, miyetiyle beraber Lehistandan Poynatovski'yi, padiah-
i-i Osman'n huzuruna gnderip, derhal Rus kuvvetlen zerine gitmek gerektir.
Zafer mutlaka bizde kalacaktr meyannda tavsiyelerle yollad. Yaplan
mzakerelerden sonra Baltac Mehmed Paa idaresinde Orduyu hmayun yola
karld. 1123/1711 senesinde Budan hududlan iinde Prut Nehri kenarnda
sadrazam, r' ve ordusunu yle bir sk skya sardki, Rusyann yok olmas
mmkn olabilirdi. Yiyecekleri ve iecekleri tkenmi Rus ordusu bir kska
iine alnm ve zerine yaplacak yry, bataklk ve asker arasnda lm
tercih noktasna kalm gibiydi! Ricat mmkn olmayp giriftar~ keml-i zd-
rab ve mayusiyet olacak arnar afv ve imna teebbs ile Azak Kalesi devlet-i
liye'ye geri verilmek ve sve kralnn memleketine emniyet iinde dnmesine
izin verilmek artyla antlama imzalanmtr.

SULTAN I. ABDULHAMD HAN ................................................................... 2

ark'daki Sknt .......................................................................................... 3
Kaynarca Antlamasndaki Yanllk ........................................................... 4
Eflk Ve Budan Krgs........................................................................... 5
Zend Kerim Ve Katerina Uyumas ............................................................. 5
Krm'n Derdi ............................................................................................. 6
Franszlarn Ruslara Yaklamas.................................................................. 7
Bat Avrupann Rusya'ya Bak .................................................................. 9
Padiahn Sulha Eilimi............................................................................. 10
1. Abdlhamid'in Hanmlar ...................................................................... 11
1. Abdlhamid'in ocuklar....................................................................... 11
1. Abdlhamid'in Sadrazamlar.................................................................. 12
1. Abdlhamid'n eyhlislmlar.............................................................. 12
 SULTAN I. ABDULHAMD HAN

Babas: Sultan III. Ahmed Han

Annesi: Rbia ern Sultan
Doum Tarihi: 1725
Vefat Tarihi: 1789
Saltanat Md.: 1774-1789
Trbesi: stanbul Eminn Bahekap'da.

Soralm ve cevaplayalm, kimdir bu 1. Abdihamid? Bu zat Osmanh

padiahlarnn yirmiyedinci padiah olup, babas 3. Ahmed'hn'dr. Vlide-i
muhteremeieri ise, ermi Kadndr. Doum tarihi, 1137/1725'dir. Elli yanda
olduu halde, 1187/1773 senesinde tahta kt. Bylece mildi sene hesabyla
yaparsak, padiah krk sekiz yanda olmak durumundadr. Kaynarca
antlamasnn gzyalarn aktarak tasdik etme mecburiyeti kendilerine pek
girn gelmitir. Hassas bir insan olup, merhamet hislerinin, vatanperverlikle
iice yreinde yer tutmu ndir insanlardand ve Kaynarca antlamasnn
tahmil eylediklerini izle etmek, en azndan hafifletmek gayreti, Rus ve
Avusturya menfaat birlii sebebi ile yarardan ziyade, daha byk kayplara
duar oimamiz neticesini getirmitir.
Sultan Hamid-i evvel hz. leri, babasndan be yanda iken yetim kalmtr.
Doiaysyia mildi tarih hesabyla krk yl sarayda kapal bir hayat iinde
gnlerini geirmitir. Dnya le alakal meselelerde trih ilminin dnda,
ilimlere pek vaktini ayramamtr. Zaten btn OsmanS hanedan yeleri,
kadnlar olsun, erkekleri olsun, htt hizmetli saray mensuplar bile devletin
trihini pek iyi renirlerdi. nk, bu trihi yapanlarn arasnda mmtaz
mevkii kendi cedleri temsil etmekteydi. Buna bal olarak Sultan 1. Abdihamid
hn trih bilgisine hakkyie vkf bir kimseydi. Son derece terbiyeli ahlk-
hamideye mlik idi. Ancak selefi 3. Mustafa'nn btn iyi niyet ve abalarna
ramen gelinen nokta hi ac deil, adet fecaatin hemen eiinde idi. Padiah
da ise, bu felketli durumu bir muzafferiyata evirecek muktedir bir el arama
beyhude gibiydi!
Be yldr Avrupa ve Karadeniz kylarnda devam eden savalarmz, hem
askeri hrpalam hem de hzine-i hmayunu 3. Mustafa'nn ok para biriktirmi
olmasna ramen ar ve sonu gelemeyen masraflar hazr tketmiti. Askere
tahta geiin srasnda bahi bile verilememiti. Prusya elcisinin, Rusya ile
Osmanl devleti arasnda Klburnu istihkmlarnn yklmas kabul edildii
takdirde bir sulh anlamasnn mmkn olduuna dir teklif yapldnda, devlet
ricii sadn-azam da ilerinde olduu halde bu teklife balklama atlamlar ve
derhal yeni padiaha, bir tezkere ile mezkr hli arzet-milerdir. Ancak padiah-
ahaneden hi mid edilmez bir cevap gelmitir ki, hepsi aknlklara gark
olmulardr. Sad-razam btn bunlar olurken umnu'da ordunun banda bu-
lunmaktayd. Yanma gelen bir Rus zabiti, Ruslarca gnderilmi olan padiahn
clusunu tebrik eden mektublan sunmutu.
Romanzofda tebrik mektubu gndermekle birlikte, sulh mzakerelerine yeniden
balanmas hususunda teebbsler yapmay ngrd gibi, Avusturya ve
Prusya elilerine yardmc olmalar istikametinde iaretler yapmay tatbike koy-
mutu. Fakat btn bunlara sadnazamn cevabi yaknda Tu-na'nn br tarafna
geecei ve btn dmanlarn srce-i istikametinde beyana ba vurduu
grld. Nasl olduysa btn devlet adamlar, sadrazam paa, htt padiah
bizzat sulha tlib olma yolunu aradlar.
Karlarna yepyeni bir muhalefet kt. Bunlar ulem-i kiram snf idi. Ker'i,
Yenikale'yi, dmana vermenin din-i mbini islmn msaadesinin olmad
hkmne sdk- sebat eylediler. Bunun neticesi, mtareke mzakereleri beinci
defa kesilip, Rus sava yeniden yeniye bir daha alevlendi.
14/nisanda eitli emjrler sadrazamca verildi. Bu arada Akdeniz tarafna, Osman
Paa nasb olundu. Bodrum'a asker karan Ruslara Osman Paa hcum eyledi ve
onlar bozgun halinde ricte mecbur eyledi. Amiral Orlof'un, bu teebbs ilk
deil, daha evvelde byle bir tasaddide bulunmutu. Ancak bir ka bin asker,
yedi top, yz kantar barut ve birok eya brakmak suretiyle kaabilmiti. Tuna
taraflarnda ise, sadrazamn nemli sler tesis iin baz fetih tasavvurlar var
idiysede, Ruslarn Pazarck civarnda yama ve karklk karma almalar
ban alm gidiyordu. Reislkttab Ab-drrezzak efendi buralara ylan Rus
kuvvetlerini, uzaklatrmak iin yardma komusa da, bunlarn mukavemeti,
ayrca iki gurup Rus kuvveti birlemi ortaya yirmibebin kiilik hayli gl, bir
ordu kvermiti. Bunlar Kozluca'da bulunan, Osmanl ordughna darbelerini
vurdular. Darbe askerimizin pek fena bir surette dalp kamasna vard.
Yirmido-kuz tane topumuz ve bir hayli barutun Ruslarn eline gemi olmasda
byk bir znt kayna oldu.
te tarafdan Abdrrezzak efendi kuvvetlerinden bir miktar ehid olmutur.
Dierleri firar yoluna dmlerdir. Rus askeri Kozluca zerinden umnu'ya
doru hareket ettiine dir haber alan sadrazam, ehrin etrafnda yaplm
metrislere piyade askerini yerletirdii gibi, svari kuvvetlerinin bana da,
Dastanl Ali Paay komutan nasbeyfemidi. ehrin ahalisini teskin ederek
koruyabileceklerine inandrdndan savuacak kiilere frsat verilmemi oldu.
te yandan hanmn erkek kyafetine sokarak, firar etme teebbsnde bulunan
Khyabey'n ktibi askerler tarafndan ldrld. Aynen bunlar gibi yapmaya
kalkan reis efendi, askerlerce katline ramak kalmken ellerinden kamaya
muvaffak oldu. stanbul'da soluu ald srada, yapt saraya duyurulmu oldu-
undan padiah katlini irade eyledi. Ancak araya giren e-dost idam hkmn
Ktahya'ya srgn ekline evirtmeye muvaffak oldular.
Kozluca sava; akabinde Rus bakumandan Romanzof, Prusya elisi Zejlin'e
bir mektup gndererek, Romanzof sadrazamn ileri srdne bal kalarak,
Rusya devleti, Tatarlara dir talebinde islm dinine mugayir decek herhangi
bir ey istemeyeceini, bugne kadar ele geirmi olduu topraklar iadeye hazr
olduunu, ancak btn bunlara karlk, Kuburun, Ozakzof, Ker ve Yenikalenin
terki hususunda musir olduklarn bildirdiler eli
Anlalmaz bir ekilde byle bir mektup yazan bakumandan Romanzof,
umnu'yu kuatmaya balad srada, sadrazamn yannda bulunan bir ok asker
firar yolunu tutmu, adamakll eksilmeler olmutu. Vaziyet bambaka bir hl al-
m, artk muhtemel savan neticesi aleyhimize olma ihtimlini ibre gstermee
balamt. Bu vaziyet karsnda sadrazam derhal Romanzof'dan gelen mesaj
tercme ettirdi. Buna vkf olunca, gnderdii subay vastasyla sulh mz-
kerelerine balanmas iin Romanzofun mracaat kabullenmesini istediyse de,
kan cevab olumsuz idi. Bunun zerine sadrazam yeni reislkttab Mnib
efendi, Nianc efendi temsilci olarak ordughda yaplacak meverete
gnderildi. Yaplan toplantda durum btn sarahatyla akland. Lzm gelenin
artk mtareke bile istemek deil, dorudan doruya neye ml olursa olsun,
sulhun talibi olmak hususu ileri srld. Padiah Hz. lerine inde bulunulan
aresizlik hlasa olunarak, talebin kabul edilmesi niyazlar yapld.
16/temmuzda Osmanl devleti elileri, Rus elisi Prens Repnin ile grerek
yedi saat sren mzakerede, Bkre'de anlamaya varlm msvedde maddeler
zerinde, grmeler yaplmas ekli kararlatrld.
Ancak; Prens Repnin bu kararla alakal zabt hemen imzalama yerine drt gn
sonraya tehir etti. nk Deli Pet-ro'nun irrzatamak zorunda kald Prut
harbnin sulhunun imza trihine denk drme diplomasisi uygulayarak, bir in-
tikam gerekletirmi oluyordu. 21/temmuz/l 7 1 I 'in cn alm oluyordu
21/temmuz/1774 senesinde. Kaynarca yaplan bu mutabakatn sonunda sulh
mzakerelerinin yaplaca yer seildi.
Sadnazam Muhsinzde Mehmed Paa stanbula dnmekte iken ksa bir
rahatszln peinden ruhunu tesiim etdi. Yerine getirilense izzet Mehmed Paa
oldu. Btn bunlar olurken, Krm hanlnda meydana gelmesi yava, yava
grlmee balanan deiiklikler, Cengiz hanedanna mensub han'lar
slalesinden bir gurubun, Krm'da yaayan ulemayitemsilen muteber bir ka
fkih, ahalinin eitli blge ve mesfek temsilcisinin meydana getirdikleri
mruzt heyeti, Dersaadet'e gelip, padiahn kapsna mracaatta bulundular.
Meramlar; eskiden olduu gibi, Krm'a hn tyini devlet-i liye elinde olmas,
bayram ve cuma namazlar esnasnda hutbe'nin hilafetin temsilcisi Osmanl
padiahnn adna okunmas, baslan paralarda Padiah hz. lerinin turasnn
bulunmas, talebieri-nin kabul edilmesiydi. Yaplan bu mracaattaki maruzat;
Ab-dlhamid-i evvel tarafnca byk memnuniyet ve itiyakla karland. Bu
hususun henz teati olunmam, hatta tasdiki yaplmam kaynarca sulh
antlamasna idhli hakknda re-islkttap efendiye haber salnd. Reisefendi;
Rus bakuman-dan Romanzof'a gnderdii talebnmede yazdmz teklifin
imparatorie nezdinde nazar- itibara alnmas hususunda delletini rica etmiti.
Takrir ise zetle, yukardaki Krm heyetinin arzuy-u hissiyatna tercman olan
szlerdi. lveten Ker kalesinin ve esirlerinin hususunu belirten taiebden
vazgeilmesi vard ki, Rusya bundan da feragat yoluna giderek istenenleri kabul
etti.
Bylece de, Kaynarca antlamasn her iki taraf tasdik edip, birbirlerine
gnderdiler. Tarih: 1188/1774 idi.
Rusya'nn da kabul ettii stat iinde Shib Giray'a hanlk tevcih edilmi bu
seferde ahali ve maruzat gurubu yeni hn'a muhalefet etmiler, bahse konu Sahib
Giray tahtna oturam-yarak, binmi olduu bir gemiyle stanbul'a gelmiti. Ayn
zamanda bu zata muhalefet edenler padiah katna .mracaatla Devlet Giray'n
hanla nasbim istida eylediler. Fakat bu taleb Kaynarca antlamas altnda
mtalaa olunduunda mugayir bir talebdi. Beri yandan vaziyeti bu ekilde m-
racaatlara anlatmaya kalkmak devlet-i liye'nin snna nkise getirecei iin,
Rus elisi stanbul'a geldiinde mevzua girilicektir mealinde bir cevapla iktifa
edilirken, Sahib Giray'a da, yakn bir mahalde oturmas iin ikametgh tahsisi
yaplmtr. Bu srada zaman 1189/1775 tarihini gsterirken, sadnazam zzet
Mehmed paa ile eyhlislm brahim efendi arasnda husule gelen geimsizlik,
nce sadrazamn azlini, yerine Dervi Mehmed paann getirilmesine, ok
gemeden de, eyhlislm efendinin makamdan ayrlmas gereinin
hatrlatlmas geliverdi.

ark'daki Sknt

Akk blgesinde isyann devam ettiren mehur eyh Thir'in terbiyesi ve

cezalandrlmas iini Kapdan- Derya stne ykleyen devleti liye, am valisi,
Sayda eyalet valisi, Kuds mutasarrf paalarla am sahilleri muhafzlna
nasb edilen, Cezzar Ahmed paaca da selhiyet ve emir vermiti. Akk kalesi
iinde bulunan eyh Thir donanmann sahilden bombardman yapmasna
mukabele etmek iin emrinde bulunan marib denen askere toplaryla ate emri
vermesine ramen, bu maribiler biz Osmanl devletine ate amayz nk; biz
Osmanl askeriyiz, dernek suretiyle verilen emri uygulamaktan sarf nazar
eylediler vaziyetin geldii nzik
durumu hisseden, eyh Thir'in, atna binip kale kapsndan kat srada
maribilerden, ok nianc biri att tek kurunla, bu asiyi bir daha
kalkmamacasna yere serdi.
Maribiler Akk Kalesinin kaplarn, Cezzar Ahmed Paaya atlar. ok
gemeden; Sayda eyaleti valiliinin Cezzar'a verildiini gryoruz. Ayrcada
vezaret rtbesi ihsan edildiini reniyoruz. Sadnazam Dervi Mehmed Paa'nn
devlet idaresinde hid olunan engin msamaha ve rahatna dknl geminin
bu kaptanla yryemeyecei intiban verdiinden azline gidilip, yerine
Darendeli Mehmed Paa boalan makam hakkyla doldurmak niyetiyle getirildi.
1190/1777 bu srada Rus elisi stanbul'a gelmi sefarete yerlemiti. Pek uzun
sren mzakereler sonunda Krm ahvali hakknda varlan karar, devlet-i
iye'nin Krm'da bulunan Devlet Giray'a, hn'In merulatran menurun
postalanmas oldu. Fakat bu seferde Devlet Giray istemeyen Rusya yanls
gurup hareketi bir isyana evirdi. Devlet Giray da stanbul'a kamaktan baka
are gremedi. Rusya'ya bel balayp onlara hayranln devaml belirten,
hn Giray Rusyanin korumas altnda Krm'a hn odu! Yanna da Rus
ordusundan biri, imparatorie tarafndan, yaver sfatyla yerletirildi. dare
hn'n elinde gzkmekle beraber, yaverin mdehalaleri bir vesayet daresini
haber vermekteydi. Btn bunlara karlk Osmanl devleti infial iinde olmakla
birlikte Rus elisini adamakll bunaltt. Hatta savan kapsn da aralama
niyetinde olduunu Rusya'ya olsun, elinin bizzat kendisine olsun hissettirdi.
Ruslar ise geen savataki yaralarn henz kapanmamasnn farknda olarak,
sava getirecek trmanmay nleme almalar arasnda tercihini, sulhu devam
ettirmekte seerken, her ihtimle karda, bakumandan Romanzofu zi Kalesi
civarnda toplanm Rus askerinin, bana gnderme tedbirini de ihml etmedi.
1191/1778 ahin Giray'n hanln, bildirmeye geien bir heyet Osmanlnn
souk muamelesi karsnda ve bu hanl tanmaz davran gstermesinden
midini keserken, devlet-i liye daha nceleri, Krm ahalisi tarafndan hn'la,
seilmi bulunan eski hn'iardan Selim Giray' bu hanlk vazifesine nasb etmi
ve Krm yarmadasna gndermiti.

Kaynarca Antlamasndaki Yanllk

Bahse konu antlamann; Krm ile alakal maddesinin sosyalite bakmndan bir
gerekilie dayanmad rahata tesbit edilebilir meydana kan ihtilaflar
yznden. Bu antlama icabna gre azil ve nasbin Tatar halkn tercihine bira
klmas, bu ahalinin mizacna uygun dmediinden frkalara blnmelerini
getirdi. Bu blnmelerin, tercih farkndan kaynaklandn ileriye srmek zaittir.
Burada srp giden bu telakki fark Rusya ile Osmanl arasnda souk savalara
gebeydi ve bu souk savan ortaya koyaca yavru bir scak harp
olabilirmiydi? Bu sorunun cevabn aramaya koyulmak iin iki devlet arasnda
mzakere cihetine gidilmesi kararlatrld.
Krm bir bombayd! Elde mi patlayacak, yoksa bey'demi patlayacakt? Krm
meselesi hakknda yaplan Rus elisine konumalar, eli tarafndan son derece
mlayemetle karlanyor, hemence Petersburga gideyim cevabya karlanyor-
du. Gidii esnasnda devlet-i liye kendisine pek hatrinas davranyordu.
Rusya'ya gitmi olan eli orada ciddi bir alma yapmyor, oturup oturup
stanbul'a avdet ediyor, oyalayc cevaplarla vakit kazanmann arelerini
bulabilmekteydi. Demekki; bu elinin deil, Rus devletinin oyalama politika-
syd. Sonunda Ruslar Krm'a kalabalk saylacak miktarda asker kararak
hingiray'n yannda yerlerini aldlar. Bunlarn ahali arasnda askerlerini
barndrmalar, Krm Tatarlannn bycek ksmnda anlaylarna mugayir bir
hl oiarak telkkiye sebeb oldu. Bu gurup, Kuban tarafnda bulunan Tatarlarla
birleme suretiyle gayrimemnun olduklarn: beyan ettiler. hingiray hakknda
hn olarak kabul etmeyeceklerini belirttiler.
Talebin kaale alnmas beklenirken, askerlerin zerlerine geldiini gren
Tatarlar mukabele etmekden geri durmadlar. Bylece ortaya scak bir sava
km oldu. Bu savada iki tarafn uram olduu kayp pek fazla idi. Tatarlar
yine bir takm kimseleri, Babli'ye gnderip, istimdad eylediler. Devlet-i ahane
bu feryadlara ilgisiz kalamayp yapt deerlendirme toplantsnda, eitli
gemilerle Krm'a 12 bin kiilik askeri kuvvet gnderilmesini, ancak Kaynarca
sulhunu ortadan kaldracak harekttan itinab edilmesi hususunda prensip karar
alrken, Lehistan hududundaki Osmanl topraklarna yakn yerlerde askerlerini
toplamakda olan, Rusya'ya kar Krm ve smaiyl civarndaki kuvvetlerimizi
ynetecek, seraskerlikler kuruldu. Ayrca tertip edilmi btn bu kuvvetleri
tekilde tanan maksadn, Krm'a yardm niyetiyle yapldnn stanbul'da,
elilikleri bulunan devletlere bu elilikler vastasyla bildirim yaplmas: karar
alnd. Rusya; Krm'da salam olduu serbestilik grnts altndaki ortal
kartrma harekelinin meyvelerini devirmeye bala-md. Tatarlarda biraz
hareket hlinde olan abuk davranmay, bu sistem adet guruplara paralanma
neticesi vermiti. Hn'la tyin olunmu ahs bir gurup tutma eilimine
girerken, dier gurup bu tyini geersiz klmak iin, almadk kap, aramadk
are koymuyordu.
Bu kaplardan en nde geleni phesizki devlet-i liye idi. Ruslar; Krm
ahalisinin iine att istiklliyet tohumu hasebiyle amaline muvaffak olmusa
da, Osmanl devleti ile srf bu yzden, sksk gerek sava alanlarnda gerekse
mtareke masalarnda kar karya gelmek gibi bir skntya maruz kaldn da
grmekteydi. hingiray'n hanl tarafn tutan Rusya karsnda Osmanl
devleti ecnebi devletlere Krm'a muavenet etme haberlerini stanbul'da bulunan
elilikler vastasyla duyurmaya alrken dier yandanda Krm'a Selim Giray
adl eskiden vazife yapm hn gndermiti. Rusya'nn gnderdii kuvvet ile
Knm'l, Rus muhaliflerinin mcadele-sindeki mekk grnt, Selim Giray'nda
firar yolunun yolcusu olarak stanbul'a kapa attn gryoruz.
Darendeli Mehmed Paa baz hususatta rza- devlete mugayir hareketlerin
seyircisi, rahatma dknl ve ilerinde pek ehli olmad, anlaldnda azil
yoluna gidildi. Sadaretinin l/eyll/1778'de son buluunda 1 yl, 5 gn srmt.
Yerine, Yenieri Aalarndan, Kalafat Mehmed Paa getirildi. Rusya'ya kar
sava alp almamas, tereddtleri yaanrken donanmay- hmayun Beikta
nlerine karld. Orada demlenmee balad. Devletin idarecileri savan
yaplp yaplmamasn tartrken, birisi de donanmann geen sefer uradn
hatrlatt felket, mezkr filonun akbetinin ayn olmas endiesinin ar
basmas buna karar iin biray gemesi beklendi. Babli; harb ilnn deruhde
edemeyecei kanaatinde ittifaka vard. Sonunda gemileri, Krm'n bir limanna
gnderip, gvde gsterisinde bulunma yolu seildi. Beri yandan Rusya
bakomutan Romanzof ile haberleme yolunu atlar. Krm'dan Ruslarn
askerlerini ekmeleri mevzuunda mzakereler balatld. Donanma ise, Sinob'a
gemi, oradan Anapa'ya uzanm, Karadenizin sularnda seyr-i sefin
eylemekteydi. Bu srada Romanzof'la yaplmaya balanan mzakerelerden, bir
netice kmayacan kestiren Babli, Serasker ve Kaptan- derya'ya gnderdii
bir yazl emirle, Krm veya Taman civarnda savaa hazr, ancak Rusyann
balatmasn bekleyen anlay dahilinde teyakkuz duruma yatmas bildirilmiti.
Rusya'nn savaacak takati pek yeterli olmadndan durumlarn belli etmeden
savaa hazrm eklindeki politik davran kendi nmlarna baarl
saylmaldr. Franszlar ise; geen defaki gerginlikte Osmanl devletini savaa
evkteki gayretlerini, bu sefer ki ekimede, kullanma istikametine almad.
Donanma ise, K frtnas ile mehur Karadeniz havasndan kurtulmak iin,
stanbul'a avdet etmeyi yeledi. Ruslarn Krm'daki varlklar mslmanlarn
cann ok skyor. Onlar Ruslara kar tahrik etmekde en nemli unsur dinin
emirleri olmaktayd. te yandan stanbul ahalisinin donanmann Karadenizden
savasz dnmesi hususuna scak bakmad, Ruslara kar kinlerinin ve
dmanlklarnn ziya-deletii grlrken, iki kalyoncu nefer yolda grdkleri
Rus elisini ldrmek azmiyle saldrlarna hedef yaptlar. O anda grdkleri
Rus elisinin ahsnda Rusya ordusunu cezalamak niyetini tamalar idi. Yoldan
geenler Rus elisinin hayatn bu iki neferin saldrsnn feci sonundan
kurtarmaya muvaffak oldular. Kaptanpaa bu saldry gerekletirenleri te'dip
etmekden kendini alamad.

Eflk Ve Budan Krgs

Rusya; Eflk ve Budan zerinde yle sistematik tarzda yrtmekteydi ki,

meydana gelen karklklar nleyemeyen yerel ynetimin, deitirilmesini
teklif dhi edemez hle getirmi bulunan Kaynarca antlamasnn seyyiat idi,
Rusya'nn ekmeine ya sren. Ayrca bahse konu antlamann Tuna
kylarndaki imtiyazl Rus ticaret gemileri, byk bir serbestiyet iinde
dolaarak zenginlemeleri blge ahalisne pek giran gelmekteydi. Bu srada yine
harb emareleri, kendini gstermee baladndan, Osmanl limanlarnda
bulunan
btn Rus ticaret gemilerini tevkif etmek aklna geldi, devletin.

Zend Kerim Ve Katerina Uyumas

Rus gemilerinin, Osmanl limanlarnda tutuklanmas haberi Katerina'nn

kulana gittiinde ran' ynetmekde olan Zend Kerim hn'a ibu imparatorie
Katerina'dan bir haber gitti "Ben, Rumeli zerinden, sen ki Zend Kerim hn
Anadolu zerinden Osmaniyan lkesine dalalmda ona zararlar verelim" diyerek
devleti liye'ye sava amay gze aldlar. Ne var ki padiahn, millet-i
Osmaniyan'n, ans bu ittifakdan, bir zarar grmemesi olmutur.
Sultan 1. Mahmud hn devrinde ran'daki ah, iiler tavafndan ldrlnce
ortada boalan ahla gei yolu kalabala varan taht namzetlerinin arasnda
bir hayli zaman alc mcadele balamt. Neticede bu kavgada yer alanlarn
arasnda, Kaar kabilesi reisi Mehmed Hseyin hn herkesi malup ederek zirve
saylan ah'l elde etti. Daha sonra hkmet etme arzusuyla yanp tutuan
hnlarn kardklar karklklar devam etmi Zend Kerim adyla anlan kii,
adil ve cmertliiyle ahaliyi kendine balamay bilmitir. Bylece kuvvetlenmi
ve sayca oalmtr. Dier rakiplerini yenmeye muvaffak olduundan, ran'dan
farisi ve Irak' acem topraklarn ve Horasan'n birok yerini ele geirmitir.
ran'n idaresini eline almtr. Hi bir asaleti olmayan ah'lk iddiasnda bulunan
Ndir ah emsali kimselerin sonunu ibret olarak alm, ahvekili unvan,
baehir olarak, iraz'n tes-biti ve seimini yaparak hkmn srdrmeye
balamtr. Beri tarafdan Basra, ranllar tarafndan istila edilmi olduundan
orada babuluk vazifesi yapmakda olan Al Mehmed hn, ran hkmeti
kararlarna uymayan, Mntefik airetini itaata sokmak iin onbn kiilik svari
kuvvetiyle zerlerine vard. Mntefik airetinin mukabelesi pek iddetli oldu,
ran kuvvetleri feci bir malubiyete uradlar. Buna bal olarak da Ali Mehmed
hn yaplan savada ldrld. ran askerlerini, Araban halk ve askerleri
kovalamaa balad. Yakaladn katleden Araban'larn elinden, sadece otuzbe
kii kurtulup, Basra'ya dnebildiler. Kerim hn'n kardei Sadk hn toplad
kuvvetli bir orduyu Basra'da muhtel olan asayii tesise kotuysada, ald
hezimet zntsnden Zend Kerim hn yataa dt ve ksa zamanda lm
kapsn ald. ran'da otuz senedir mevcud olan asayi bozulmaya balad.
Devran hkmeti ele geirmek iin kouturan kiiler arasnda hedefe varan
Zeki hn, Kerim hn'n olu, Ebulfet-tah hn' babasnn makamna oturtmaya
muvaffak oldu. Nevarki; Sdk hn; gitmi olduu Basra'y brakp, hemen geri
dner ve tahta km Ebufettah' bulunduu makamdan indirip, etban hapse
atm kendi de hkmeti ele geirmi oldu. Bu seferde Ali Murad hn adl biri
ortaya atlp, sadk hn' tasfiye etti. Bakent iraz' dokuz ay sren muhasara
neticesinde ele geirdi. Bu arada hem Sdk hn', hem de Ebulfetth hn'n
idamlarn kararlatrp, tatbik eyledi. Murd hn; drt sene sren dnemin
ardndan vefat ederek bu dnyadan g etti. Yerine kardei Cafer hn geti bu
da, be sene hkm srd. lmnde Cafer'in olu Ltfi Ali hn getiyse de
bunun dnemi iki seneye varan byk karklklara sahne oldu. Zend Kerim
devrinden bu tarafa Irak Acemi topraklarnda hayat srmee alan Kaarlarn
reisi Aa Mehmed hn, Zend sllesinin sonuncusu Ltfi Alibey'i ldrerek ah
olmu, Tahran' baehir yapmtr. Bu srada tarihler, 1205/1791'i
gstermekteydi. Fakat bu olaylarn sona erdii mezkr trihde Osmanl devleti
tahtnda, 3. Selim oturuyordu.
1193/1779'da Basra'y terk eden, Sdk hndan sonra bu sanca babo
brakmamak iin bundan byie Badad vilyetine balanmas karar alnd. Rus
imparatoriesi, szle anlam olduu, Zend Kerimle, kan gaileler yznden
mterek hareket imkn bulamadyd. Kendisi de, yalnz basna Osmanl
devletiyle sava yapma cesaretini bulamad. Fransa ise; Rusya le devlet-i liye
arasndaki anlamazlklarn, mzakere tarikiyle neticelenmesine bir hayli mesai
tahsis eyledi. Osmanl murahhas Abdrrezzak Bahir efendi Aynal-kavak
saraynda yaplan uzun muhavereler sonunda dokuz maddelik bir antlamaya
imza kondu. Ancak bu antlamada umumiyetle Rus amaline daha yatkn br
vaziyet arzediyor-du. Yaplan antlama mucibince Ruslar, ay iinde askerini
Krm'dan ekecekti. Mevcud hn'n yaad mddete hanl kabul edilmi
oluyor, serbestilik Krm'da kkleiyor, bylece de, Osmanl devletinin Krm
zerinde hilafetten doan mnevi haklarndan baka birey geriye kalmam
oluyordu.
1193/1779 Katerina; Krm hakknda besledii amaca, vsl olmann sevinci
iinde, Osmanl padiahna, heyet-i vkelya htt kendi elsine pek kymetdar
hediyeleri adet yadrmaktayd. Bir misl olmak zere, kendi elisine yapt
hediyeler tesbit ettiimize gre yledir: bin tane klenin alt arazi
vermitir. Arabuluculukda gayretleri grlen Fransa b. elisine bir madalya ve
ellibebin ruble kymetinde hediye verildi. Ayrca senede altbin ruble senelik
maa baland. ok gemeden hingray'n hn'lna, padiah- ahanede
anlama mucibince onay verdi. Kzl Denizde hare-neyn-i muhteremeyn-i
muhafaza iin ecnebi gemilerin seferinin Cidde limannn tesine gemesi yasak
klnmken, gemi satrlarda da izahn yaptmz Bulutkapan Ali bey'in
eyhlbeledlii esnasndaki isyan dneminde Habe sahilinden Svey
iskelesine gelen, ngiliz kaptan, Bulutkapan Ali bey'e baz hediyeler vererek
gemisini iskeleye balama iznini elde etmiti. Buna muttali olan dier devlet
elileri herkese izin kt eklindeki kastlca telkkileri ile blgeye mee
baladlar. Verilen gmrk creti, blgede meydana gelen hareket inkiaf ettike
etti. bu srada Svey'e, bir han yaplmas harektna geilmi, htt ikml
edilmitir.
Mekke erifi bu durumu Dersaadete bildirip, msaade istediinde stanbul buna
mmanaat ettii gibi hemen ngilte-renin stanbul elisini vaziyetten haberdar
edip buna msaade olunamayaca sylenmiti. Eli; kendine yaplan ik-
yetiderhal Londra'ya bildirmi cevab beklemeye balamt. Fazlaca gemediki
Londra'dan gelen talimat, 1192/1778'de ocak sonunda Svey denizinde, ngiliz
bandral gemi grlecek olursa, gemi ve iindeki yk msadere, mrettebat
esir olarak kullanilabile, veya toplar ile batrp sulara garke-debilir eklinde
oldu. Sadrazam Kalafat Mehmed Paa da geen zaman iinde yetersizliini
saklama imkn bulamaz hle geldii gibi, stne stlk stanbul'un maruz
kald pek byk yangnlar adamn uuduluunu mnakaal hle getirdi.
Ahali ise, kimden memnun olmu ki bundan olsun dncesi ar bastndan
azledilmekten kurtulamad. Sadaret Seyyid Mehmed Paaya tevcih buyruldu.
Gzel hizmete gayret sarfederken, Karavezir diyede hret bulmuken 44 ya-
nda geldii sadarette 1 yl, 5 ay, 29 gn kald. 6/rebilev-vel/1196-
19/ubat/178l'de sal gn ld. zzet Mehmed paa 2. defa sadarete getirildi.
Seyyid Paa; bilhassa kendinden nceki, bykl mthi yangnlardan, zarar
grm bulunan stanbul'u adet yeniden imr etti diyebiliriz.

Krm'n Derdi

Gnmzde yaamakta olan insanlar; (2000'ler) grmek-telerki, dnyada

devletler arasnda ara sra kandnda byk ihtilatlara sebeb verebilecek
meseleler vardr.
Arab leminde sril-Fistin meselesi (bizde Filistin taraftaryz. M. H), lkemiz
Trkiye ile Yunanistan arasnda bata Kbrs meselesi, olmak zere, kta
sahanl, Bat Trakya Trkleri, hava koridoru, adalarla ilgili ihtilaflar,
Hindistan-Pakistan arasnda Kemir meselesi zikredilebilir. te Krm meselesi
o zamanlar Osmanl-Rusyay'la ilgili soukluun, kanl savalarn bir nemli
sikini tekil ettiini, 1. Abdlhamid dnemini tetkik ederken daha fazlaca
hissedebiliyoruz.
Bunun sebeblerinden birisi, Deli Petro vasiyetini uygulama tatbikatna girimi
olan Katerna'nn azmi idi. Bizim artk apdan dmeye balam olduumuz
devire rastgelen Krm, kendi iindeki, kararszlk, mnaferat, tercih okluu,
din-i ve milli dman Ruslarn, sahte bamszlk vaadlerine islmi lleri
kullanmak suretiyle tehis koymamalar ska, Osmanl-Rus atmasna zemin
ve sebeb hazrladlar.
Yukarda bahsettiimiz islmi lden kast udur. Kim byk paray brakp,
egemenlik arzusuna kaplrsa blc olmann istikametine girmi demektir.
slm dini blnmeyi deil, birlemeyi emretmektedir. Gnmzde Trkiye
devleti, trihinin ykledii misyonla, dnya mslmanlarn devlet tecrbesi
anl mazisi ile toparlayabilecek gce sahip yegne odak olarak grnmektedir.
Bundan ayrlmay dnen kim varsa sadece kendilerine deil, islm dinine de
ktlk yapmaktadrlar. Bir istidrad olarak sayfamza aldmz ahsi an-
laymzn, dnya tarihi iinde hibir milletin bizim sahip olduumuz parlak ve
de berrak maziye sahip olmadnn idrakinden gelmi olduunu sylerken hi
de mtereddid deilim.
imdi de, Rusya-Osmanl-Krm lsnn aaya alacamz safhasna
gelelim. Krm meselesi Osmanl devleti ile Rusya arasnda yine souklua gebe
hle geldi. hingiray; Rusya ve alafranga denen anlaya meclubiyeti
dolaysyla iret, zevksefa enok yapd ilerdendi. Askerlik yan ikml
etmemi genleri askere almaya zorlar, rza gstermeyenleri hemen idam
ettirirdi. Ahali zerinde kendini hissettiren ar vergiler, kazanlarnn okok
zerinde olduundan ezilmekden de kt bir haldeydiler. er'i erife mugayir
hareketler, Krm'da bulunan btn evkaf maln geersiz klmak anlay hkm
srmee balamt. Btn bunlara ilveten Rusya imparatoriesi Katerina'ya
gnderdii bir yazda kendisine rtbe tevcih edilmesi talebinde bulunmas, bu
talebe uygun olarak da, miralaylk rtbesinin verilmesi, hingi-ray'n bunu
iftiharla kullanmas, esasen onurlarna ok dkn olan Tatarlar oka zmt.
Artk; hingiray bir Tatar topluluk hn' deil, ksm- zami kendisinden nefret
eden Tatarlarn banda, her an yuvarlanp yklmaya hazr bir kavuk gibi
durmaktayd.
te istenen olmu, ahali birlemi, ahingiray'n kardeleri, Bahadr Giray' hn
ve Arslan Giray' Kalgay iln etmitiler. stanbul'a gnderilen bir heyet, Bahadr
Giraya menur istemekle grevlendirildi. Beri yandan Rus general Roman-zof,
ahingiray'n yeniden tahtna geebilmesi iin bir ka tane gemiye bir miktar
hingiray taraftan bindirildi ve Krm sahillerindeki limanlara karlarak,
ahingiray lehinde tezahrat yaptrma yoluna gittiler. Fakat; bu propogandalar
bir i gremedi.
Babli; Ruslar ile yaplm bulunan Kaynarca antlamas gereince, Krm'a hn
nasbi, azli veya tyini gibi hususlarda selahiyetleri olmadnn idraki iinde,
Rusya ile arann bozulmas taraftar da deildi. Bir tarafta Krmllarn srar, te
yandan Rusya ile kavga kmasn istemeyen Babli'yi iki ate arasna itmiti.
Reis'i Kttap efendi, Rusya elisiyle bu konuyu grmeye alrken, eliden
ald cevap, bunlar konumaya mezun olmadn sylemek oluyordu.
Tavsiyesi ise; direk olarak talebi Petersburga gtrmek gelecek cevaba gre
mzakerelere oturulup bir ekli yakalamak lzmdr eklindeydi. Reis efendi bu
tavsiyenin gerei olarak impara-torienin, hariciye nezretine mufassal bir
yazy gnderdi. Oradan gelecek cevaba kadar, Krm'dan gelmi bulunan heyete
stanbul'da oturup beklemeleri iin kalacaklar yeri gsterdiler.
Rusya imparatoriesi, Osmanl hakkndaki gizli ve haris isteklerini yerine
getirecek dnceye bal kalmakla birlikte, srda olan general Potemkin, bu
dnceleri kuvveden fiile karabilmek iin evvel Krm'n istilsnn
gerektiini, bunu yapabilmenin de ilk nce, Avusturya imparatoru Jo-zef'in
tasvibini alma art bulunduunu buna bal olarak da, ilk nce onunla bir
antlama yapmak lzm geldiini ifade eylemiti. Potemkin'in tavsiyesi ile
Katerina'nn tasavvuru birletiinden, Hemen bir istiare meclisi topladlar. Bu
toplantda Rusya bavekili Panin, bu hususda Prusya devleti ile ittifak lzumu
siyasi tercihimin basnda gelir mtalaasnda bulundu.
Prusyayla, Avusturya biVbirlerine hasm olduklarndan, Prusya ile yaplacak
ittifak, otomatikman Avusturya'nn dostluunu kaybetmek demek olacandan
ve byle olmas da Katerina'nn tasavvuruna aykr olduundan bavekil Pa-
nin'in teklif yerine geen mtalaas, imparatorie tarafndan net bir ekilde red
olundu. Bylece general Potemkin'in syledii yolu tercih etmi oldu arie.
Lehistan'da Mohili isimli yere gitti. Avusturya imparatoru Jozef'i de yanna
davet etti. Bulutular. Katerina; bulumada Osmanl devleti hakkndaki
tasavvuratn birbir Jozef e anlatt. Osmanl devleti topraklarn birbir'eri
arasnda blmek, bir takm yerleri de Yunan ahaliye verir grnerek onlar
anariye imle etmeyi kurdular. Btn mevzularda ittifak edip, gizli bir antlama
imzalamay gerekletirdiler.
1195/1781 Artk yapacaklar i, Krm istilasn gerekletirmek ve bunu temin
iinde, lzm gelen artlar oluturmaya baladlar. Krm hn' hingiray
meydana gelen kark-lklar yznden Potemkin'den yardm talebinde bulundu.
Durum bu vaziyete gelince hingiray, ahalinin istediklerinin aksine bir teskin
etme yoluna sevk olunuyordu. Onu bu yola sevkeden Rus gizli servisleri ayn
zamanda ahaliyi de, bir an olsun tahrikden geri durmuyor, tbir caiz ise bir
yahudi dzenbaz gibi "hem sandal sallyor hern de frtna var" diye
barmaktayd. Potemkin ise yardm talebini olumlu karila-yp, Krm'a gelmi
hingiray' daha da yakndan kontrol altna alm oluyordu. hingiray
Krm'da bulunan kardei Bahadr Giray' hapse tkarak tesirsiz hle getirmiti.
Ruslar ise; hudud boylarnda ki asker saysn oaltmaa, cephane ve
mhimmat eksikliini gidermee urayordu. Btn bunlara ilveten
hingiray zi kalesinin Krm hu-dudlarna dhil olmas gerektii hususunda
ikna edilmi bylece hn, asrlardr akla bile gelmeyen bu dolduruun arkasnda
yatan hin pln tesbit edemiyor, saf saf zi'yi devlet-i liye'den isteme
hamakatini de iledi. Bu arada Rusya ile Avusturya arasndaki gizli antlamay
haber alm bulunan devlet-i liye hudud boylarn kuvvetlendirme, yaplar sa-
lamlatrma seferberliine giridi. Macaristan, Erdel ilerinde, arasra bir takm
askeriye ile alakal tatbikatlarla gvde gsterisi yapmay elzem buldular.
Hassasiyetleri mnasebetiyle gerek Eflk'da, gerekse Anadolu'da birer
seraskerlik ihdas olundu.
Btn bunlar Ruslarn rahata hareketini engelleyemedi dersek doruyu
sylemi oluruz.

Franszlarn Ruslara Yaklamas

Ruslar nceleri ngiltere ve Prusya ile beraberken, Fransz-iari Rusya'ya yaklar

grmeye balamtk. ngilizler bunu grdklerinde bir ekili yaparak Rusya'ya
mesafeli davranma yntemine gediler. Tabii Prusya'da, Rus-Avusturya gizli
antlamasna muttali olduunda Ruslarn uzana gemei tercih etti. Bu arada
devlet-i liye reis'l ktteb Mehmed Hayri efendi, Rusya'nn stanbul b.
elisiyle grmee balad. lk toplant yapldnda eli Yenikale
komutanndan gelmi bir mektubu ibraz eyledi. Mehmed Giray adl biri sekiz-
dokuz ay nce Souca ve Anapa'ya gidip yanndaki be kta ticari gemi ile
sadrazam neferi olarak, Nogay tatarlar! vesa-ireden Akkirman ve Buca'a
gemek isteyenleri nakletmee Osmanl devleti tarafndan vazifelendirdii,
kendisi bt~ kabileler zerine babu olup, Kabartay dahi bir tarafa celp iin
sadrazam, ukadarn o tarafa gndereceini ve Soyu-cak muhafz Ali bey,
oralara gelip, yine dneceini ve o havalinin, kendisine vazife olarak verildiini
beyan etti. eklinde szler sylediini bildirdi ve eli, iin asl olup olmadn,
Reis efendiden renmek istediini beyan eyledi. Bunun zerine reisefendi
vaziyeti yle zetledi "Devlet-i liyei.in bu iteki tutumu, yaplm olan ahdn
hududu iinde olup, Kuban nehrinin berileri yni Anadolu tarafnda bulunan
Abaza veya erke kabileleri Soucak ve Anapa arazisi Osmanl devletimizin
mlki ve insan da kendi tebasndan olduu ve Mehmed Giray, adl kumandan
ve erke kabilesi ve Abaza kabilesinden Hac Hasan bey'le birlikte baz
ihtiyarlar stanbul'a gelmiler. Kale'nin ma- askeriyesini ve memleketin niza-
mna aid ilerin dzenlenmesini taieb eden dileke getirmilerdi. Bir ka yzbin
kiilik nfusa mlik olan, bu kabileler sizlen yaptmz ahde aykr i
yapmasnlar diye, blgeyi nizama mugayir hareketlerden, muhafaza
dncesiyle muhafz olarak Ankara mutasarrf Ali bey'i blgeye gndermeye
kararmz vard. Ancak Ali bey, Ankaradaki ileri henz devretmedii iin o
tarafa daha gidemedi. Zaten; Soucak muhafzl vazifesine balaynca paala
terfi edip, Ali Paa unvanyla anlacaktr. bu sebeblerden; geici olarak Meh-
med Giray muhafz kaimmakam olarak veklet etmektedir. Bu srada Nogaylar
arasnda meydana gelen ihtilafa asla karmamalar iin, iki tane talimat
gnderilmitir. Bu babda bilgi Rusya hriciyesine duyurma yoluna gidilmitir"
ekiin-de cevabiamitr.
Daha sonra yaplan ikinci toplantda mevzuu, Kefe kazasndan, Nogay ve dier
tatarlarn zerinde olmu, hingi-ray'n kardeleri tarafndan gnderilmi
ikyet dolu yazlarda hingiray er'i erife mugayir muamele ve davranla-
rndan bahsedilmitir. Ahali-i Krm'n artk yaplanlara tahammle takatlan
kalmadn sz konusu eden ikyetleri konumulardr. Padiah
mslmanlarn halifesi sfatyla mdehale edip, ileri dzeltmesi arzularn dile
getirmilerdir. Devlet-i liye bu antlamay inememek iin nasihat ile ye-
tinmektedir. Ayrca Rusyay bu ie hakkaniyetle el koyduu takdirde, iyi bir i
yapm sayacan sylemesi, bu ikyetlerin tarihinin ise Mehmed Giray
hadisesinden sonra olduu gz nne alnrsa, bir maksad- fena tamad
grlr, eklinde cevaplar B. eliyi sarsm teekkre mecbur kalmtr.
Fakat; Osmani-Krm ve Rusya meselesi, bir fasit dire iine girmitir.
Neticeten Osmanl devleti; Krm hanlnda, ahali ahin giray ve Bahadr giray
arasnda bir seim yapmasn, hangisinde tevecch gsterirse, onu hn yapmas,
hi birini istemiyorsa kendisinin bir baka birini belirlemesi teklifini ortaya att.
Fakat Rusya hariciyesinden "o iin zaman geti" mealinde bir cevap kt.
Rusya, Osmanl ile yapaca sava hususunda sve'den sknt duymaktayd.
nk; Osmanl devletinin Demirba arl'a gsterdii muavenetten bu yana
uzun mrl insanlarn yaadn hesaba katarsak, Ruslar, sve'in arkadan bir
saldrsn hesaba koyuyordu. Buna binaen Katerina sve kralndan bir mlakat
talebinde bulunduysa da, kral pek yanar grnmedi. mparatorieyi yeniden
ataa gemi gryoruz. Bu sefer ki davette bir evler vaad olunmuki, mlakat
gerekleir.
Neticesi Rusya ile Osmanl arasnda kacak bir sava da sve'in bitarafl
temin edilmi, ii salama balamak iin, sve'in Danimarka'nn elindeki baz
yerleri alabilmesi hususunda teviklerde de bulundu. Ayrca ikiyzbin ruble para
yardm yaparken, buluma yerine gelen sve kralna byk riayet ve hrmet
gstermiti.
Sadnazam Yeen Mehmed Paa, geldii makam- sadarette pek gze batar bir i
gremediinden azli yoluna gidildi. Yerine ise Kethda Halil Hamid efendi
tyin edildi. Bu arada Bahadr Giray'n yerine hn yaplm bulunan ahin
giray'n istifa edecei ayias kt. Kuban taraflarnda kendisinin ina
ettirdiinin bildirildii Eke isimli kalede oturmay setii sylendi. Bu haber
Ruslarn, hn'li mlga klp, Krm' tam istilasna alabilir endiesini dourdu.
Btn bunlar endie verici hllerdenken, Kuban muhafz Ali paa'nn kethdas,
-hingiray'n gndermi olduu bir adamn katlettirince, Ruslar lzm gelen
bahaneyi ok abuk elde etmi olduiar. Derhal askerlerini dalgalar haiinde Krm
ve Taman'a gnderip, karmaya balad. Taman neresi dersek yle
anlatabiliriz:
Kuban nehrini iki byk kola ayran, kollardan birinin Karadeniz'e dklmesine,
dierinin Azak denizine dkld dikkate alnrsa iki kolun arasnda kalan ada
Taman' meydana getirir.
Oradan tesi Kabartay'lara kadar uzanan geni sahralar Kuban topraklar diye
anlr. Al Paa kethdasnn, ahingi-ray'm adamn ldrmesi Ruslara
istedikleri frsat pek abuk verdi, demitik ve askerlerini Tannan ve Krm'a
karmaya baladn sylemitik. Daha da nkiaf eden harekt Ku-ban' da
hedefleri arasna ald. ahingiray Ruslara, kendi adamnn hesabn Osmanl'dan
soruyorlar diye verdii msaade biraz sonra kendi ahalisi olan Tatarlar
kapsaynca acaba zldm? Bu sorunun cevabn bilemiyoruz. Ancak Katerina
general Potemkini Krm'a Hatman olarak tayin eyledi. Krm'a tekrar gelen
Hatman Potemkin, yapt konumadaki szleriyle Tatarlar elan alatmakta
olan srprizi ortaya koymutu. Potemkin melen unlar sylemekteydi: "Krm
artk serbestilik idaresine deil, imparatorienin himayesine alnm, Rusya'ya
balanm bir tebdr. Ancak gitmek isteyenler mallarn alp gidebilirler. Zorluk
karlmaz. Kalanlarn ise, mezhebi ve dinlerine asla karilmaya-caktir, yalnz
Rusya'ya kalm bulunanlar sadakat yemini yapmaya tbi tutulup, yeminlerine
sadk olmalar istenip, takip edilecekdir" dediinde Krm ahalisi bana gelenin
ne biim esaret olduunu anlam fakat savunacak ne gc kalm, ne de onu
savunabilecek himayeci Osmanlda g kalmt.
Bir blm verilen hicret msaadesini kullanarak gmler. Kalmay tercih
edenler zaman ve zemine uymadaki maharetlerine gvendiler! ahingiray
yaptnn vard sonucu pimanlkla seyredip, mstakil bir krallk dnrken,
ahalisini esarete duar eden, kendisi bir hi mesabesine inen ve Katerina'nn
senede kendisine verecei, sekizyzbin ruble tahsisata kalm eski bir hn
durumuna inmiti.
Bahadr Giray ise, Krm'dan firar baarm, Kuban taraflarnda bir kaak gibi
hayatn srdrm, yedi yl sonra stanbul'a geldiinde padiah ihsan ile
Tekirda'da bir iftlie yerleerek, hayatnn geri kalann burada yaamtr.
1206/1792'de burada, dr- beka eylemidir.
ahingiray ise, 1201/1788'de idam edilerek lmtr. Bu srada Avusturya
devleti, Cezayir korsanlar tarafnca gemilerinin ele geirilmi olmasnn
hesabn Osmanlya sorarak nemli bir tazminat elde etti. stelik; bundan sonra
gemilerini yine korsanlar ele geirirse onlarnda tazminatn isteyeceini ve bu
hususda dev!et-i lye'den bir senet eldi. 1197/1785.
Bir sene sonra, yni 1198/1786'da Rus B. elisi, Reisefen-diden randevu
talebinde bulundu. Yaplan mlakatta eli Kuban ehrini Osmanh-Rus devletleri
arasnda, hudud olarak kabul edilmesi ve Krm, Taman ve Kuban topraklarnn,
Rusya'ya ilhak etme kararn tasdik etmesini istemek oldu. Bu tasdik hususunda,
Osmanl devletine Prusya'dan aralan bozulmamas iin yarm azla yardmc
olur gibi beyanlar oldu. Buna karlk Avusturya ve Fransa bu hususda Rus-
ya'nn tarafn tutmakla beraber, bize hi mit tanmaz tutuma girdiler.
ngilizlere gelince onlar diplomatik tecrbelerini bize aktarma yoluyla byqk
yardm yapm gibi grndler. Demektelerki;
"Kapdan Paa, istenen antlamay kabul etmez veya tasdik etmez iseniz
Rusya'nn muharebeye giriecei muhakkak. Sizin u dnemdeki durumunuz
mukavemete msaid deil. mzalayp kabul ettiinizi bir dnn. Meseleyi
balam Ruslar tatmin etmisiniz ve zerinizden elini ektiini greceksiniz.
Buna gzelce zamann kazanlmas diye bakacak ve zaman kuvvetlendirme
yolunda kullanacak olursanz Mora'yi nasl istirdad ettinizse Krm', Kuban' ve
Taman' yeniden yed-i idarenize alrsnz" beyanlaryla yardmc olmu oldular!
D temaslar bu ekilde netice verdiinden, i
istiare yaplrken, Rus elisinin talebi aciliyet gsterecek tarzda yeniden st
kapal tehdidi geldi. Ulema, seyfiye ve vkel Aynahkavak da bir imza daha
atlmas grn pek tuttular.
Padiah 1. Abdlhamid hn irade kard ve maddenin senedi imzaland.

Bat Avrupann Rusya'ya Bak

Ruslar; ok gemeden Osmanl devletinden, Eflk'la Budan'dan alaca bir

hayli para tutan cizye, rikbiye gibi vergilerinin tahsilinden vaz gemesini
istemilerdi. Sadrazam bu istei yerine getirince, Avrupanin bat yakas
devletleri Rusya'nn haddini amaa baladn, Deli Petro'nun vasiyeti
mucibince yaptklar, sadece Osmanl devletine mteveccih olmayp, scak
denizlere kmay hedeflemi Rusya'nn kendilerini bir gn sarsmaya
balayacan anladklar gibi, aslnda Osmanl devletini Ruslar ile her
kapmasnda kendilerinin biraz rahatlamas Osmanl sayesinde gerekle-
mekteydi. Dorusu Osmanl devleti blgenin devleti olarak Rus yaylmaclnn
Avrupay yutma hedefini belkide farknda olmadan geciktiriyordu. Galiba bunu
ncelikle anlayan Fransa ve onun 16. Lui naml kral olmutu. Bat avrupa siyasi
mahafilinde tesbitlerini dile getirmi ve Rusya'nn dolay-syia Katerina'nn tatl
ryalarna karabasan musallat etmek iin, bir ittifak tekiline prensipte karar
aldlar.
ingiltere, Prusya, spanya ve Sardunya devletleri 16. Lui'nin teklifinin muhatab
oldular. Ne varki; Fransa yznden Amerikada bir ok toprak kaybna uram
olan ngilizler, teklife tok olduklarn bildirdiler. Sardunya ve Prusya yan izdi.
Fransa yanda olarak spanya'ya kald ki ikisi bu ie yetmez grnts verdiler.
Bu bakmdan Rusya bir amaza dmekten kurtulma ansn yakalad amma,
artk bat avrupa devletleri kendi ittifaklarn yapamamlard, yoksa Rus
yaylmacln ve belnn bykln hep birlikte tesbit ve itiraf etmilerdi.
Devlet-i liye, Avusturya'nn Bosna civarnda bir hayli byklkteki arazinin
kendisine terkini istedi.
Yaplan mzakereler neticesinde teklifin oyalanarak yerine getirilmemesi
kararna varlmt. 1198/1786 Bu arada sadrazam Halil Hamid Paa ile
eyhlislm Atauliahefendi azledildiler. Yerlerine Haleb valisi zi muhafz
ahin Ali paaya sadaret, eyhlislmlk eski eyhlislmlardan brahim efen-
diye tevcih buyruldu. Bu azillerin sebebi olarak, sadrazam Kmil Paa "Trih-i
Siyasiyye"sinde unlar ileri srmekte:
"Mverrihler eski sadnazamn azlini ocaklarn mevacibe-rini datmdan ileri
gelip, drtyz ksur kese akeye varan zaml maalarnn kesmek ve maalar,
drmek karar alarak tatbike konmas, yenierinin derhal hareket hazrlklarna
balamasna sebeb oldu. Durumu haber alan yenieri aas, olan biteni defterdar
Ahmed Nazif paaya gizlice bildirdi. Defterdar Ahmed Nazif Paa saraya
komu gece dememi, padiah haber verme yoluna tevessl etmi. Padiah
sabah olmadan sadrazam azletmi, mhr aldrm, bahse konu paralar kadar
miktar hemen sarraflardan temin ederek sahihlerine datlmas hakknda irade-i
seniye karmtr. Halil Hmid paa slahat bir vezir olmakla beraber 3.
Mustafa'ya muhabbeti olup, bu muhabbetini O'nun mahdumu 3. Selim'ede
gsterme evki tad sylenir. Gnlerden bir gn, meclisinde bulunduu bir
ztn sohbet esnasnda padiahn bir mddet Bursa, Edirne gibi yerlerde kalsa
dediinde, Halil Hamid paada gya <Padiah da pek ihtiyar> demi. Bu szler
1. Abdlhamid'e ulam bunu ehzade Selim'e saltanat yakr eklinde telakki
ettiinden sulanm ve azilden sonra Bozcada'ya srgne yollanmt. Daha
sonra idam ferman geldi ve infaz yapld. eyhlislm Ataullah efendi eski
sadrazamn tasarruflar hakknda, bir beyan vermedii gibi yanllarna da
umursamazl azline sebeb tekil etti. Ulemaya en ar ceza olan tatbik edilerek
kethdas Osman efendi ile birlikte, deniz yoluyla Hicaz'a gitmek zere
Gelibolu'ya srgn edildi. ki hafta sonra orada ld.
Fakat yeni eyhlislm ibrahim efendi mizac padiaha uygun olmadndan
dolay, ay sonra azledilerek Ankara srgne gidecei yer oldu. Sadrazam Aii
paa ise tara hizmetinde baarl olmakla beraber, sadaret vazifesini yrtecek
vukufun sahibi olmadndan, ayrca okuma ve yazmadan mahrumiyeti, sakl
kalmas gereken hususlara, bakalarnn agh olmas mahzur tekil etmi
olduundan, sadaretten alnp yerine Mora valisi Yusuf paa'ya mhr hmayun
teslim olundu. 1200/1786
.,.
Padiahn Sulha Eilimi
-
Rus savan devam ettirmek savan srmesi ile alakal olmayp sulh dneminin
dahi, bir harp gibi getii pek ndir rastlanan devirdi. Padiah bu savan
bitmesini arzusunda savamak kart olmaktan deil, ordumuzun zaferyb ola-
cana ok fazla itikat sahibi olmamaktan kaynaklandn kabul etmek gerekir.
Nitekim yaplm olan Kaynarca antlamasnda yer alan arca maddeler, bunun
ispatn yapm olur. Bu antlamann pek ar maddelerinden, bazlarn say-
famza alalm ve dtmz artlan hatrlatmaya alalm: Osmanl devletinin,
kuruluundan Kaynarca antlamasnn imzaland trihe kadar <Timurlenk
bely mstesnas haricjncle> devletimiz hi byle ar bir hasara maruz
kalmamtr. Hasarn en birinci geleni; Krm hniyla Kuban ve Bucak
Tatarlarnn, Osmanl devletiyle, olan irtibatlar stne gelen, istiklliyet ad,
altndaki maddeyi tasdik zorunda kalm olmamzdr.
kincisi ise; Yenikale ile Ker, Azak kaleleri ve etrafn, Rusya'ya terk etmek,
Aksu Nehrinin hudud saylmas. nc husus da; Rus ticaret gemilerine Ak ve
Karadeniz sularnda, serbeste dolama ve ticaret imtiyaz verilmesiydi. Dr-
dnc can skc madde Ruslara onbebin kese aka tazminat demeyi taahhd
etmek oldu. Beinci olarak Budan ve Eflk'a verilmi imtiyazlara genilik
tannmas ve altnc olarak, Ruslara nerede isterlerse orada konsolosluk
aabilmeleri hakk tannmas, o gne kadar hi imzalamadmz eraittendir.
Bada padiah olduu zere btn devlet adamlar lkede mutlaka bir slahata
bir intizama ihtiyada kesin olarak ittifak halindeydiler. Bunu temin iinde pek
geni bir istiari meclis toplants tertib olundu. Katlm bir hayli ancak, in
ehlini bulmak pek kabil olmad gibi, devlet-i liye'nin ark hududu taraflarnda
eitli gaileler bir plnn dahi ortaya masna engel tekil etti.
Trih; 1201/1787 yln gsterirken, Koca Yusuf Paa Rus-yaya ingiliz elisinin
teviki, Hmid-i evvelin arzusuna muvafk olarak Rusya'ya sava iln edip, ordu
stanbul'dan henz yola kmken, Babli'nin kapsn alan Avusturya sefiri,
elinde bulunan harp ilnn hvi resmi yazy ilgililere uzatyordu. Yazy
okuyan harp taraftan olanlar bu haber altnda bellerini nasl bklyor anlam
oluyordu. Fakat sadrazam damad- ehriyri Koca Yusuf Paa, Rusya-
Avusturya menfaat birliini evvelden tahmin etmi olacakki vakay srpriz
saymad, klan seferin deniz yolundan gidenlerin bana
Kapdan-i derya Gazi Hasan Paay, kara yolu zerinden gitmekte olan askerin
bana da eski sadnazamlardan ahin Ali Paa getirilmi yollarna devam etmesi
mesaj, arkalarndan gnderilmiti. Ne vark Rus cephesinde bazen biz baarl
olurken bazen de Ruslar savada glib geliyorlard. Yanlz so-nuda kaybeden
biz olduk. Ya, Hotin ve Ozi kaleleri, Ruslarn eline dd. Avusturya
cephesinde ise; Sadrazam Yusuf paa hemen Belgrad muhasarasn srdrmekde
olan Avusturya ordusunun zerine atlarak pek feci bir malubiyet tattrd
onlara. Bol miktarda sava ganimeti elde ederken, -Tu-na'nin br yakasna
geip dman kuvvetlerini birde orada yendi. Fakat bu srada Rusya
cephesinden gelen haberler sadrazamn kuvve-i mneviyesini sarsd. Yoluna
devam etmekten vazgeip, k mevsiminin gelmesiyle de stanbul'a dnmek
fiilini tercih etti. Sadnazamn zaferle dnmesi tam milleti sevindirmiken, Rusya
hezimeti sevincin kursakta kalmasna vesile olmutu.
Btn Osmanl milleti kan alarken en byk znt Sultan 1. Abdlhamide
gelmi ki bendelerinden birinin: -Padiahm Ozi karamz Rusyann eline gemi!
Dediinde: Padiah sadece: -Ah! Diyebilmi ve felcin getirdii, pek derin bir ko-
ma'ya girmitir. Sultan 1. Abdlhamid'in ahsiyeti Sultan Hamid-i evvel , ok
temiz kalpli, gzel ahlkl, terakkiyi arzu eden bir kimseydi. Fakat ehzadelerin
sarayda kalmalar kaidesi idareci olarak yetimelerine en byk engel saylabile-
ceinden, Hamid-i evvel'i de bu engele arpanlardan sayabiliriz. Yeri gelmiken
bir istihfam olan ehzadelerin saraydaki direlerinde abkoyulular, taht
kavgasn tebmn iinde deil, daha kk olan saray dahilinde yapmalar
eklindeki anlaya balamak mmkndr diye dnyorum. Fakat tebnn
tahtn sahibine taraftarlk etmesi, padiah olsunda nasl olursa olur mantna
dayandrlmamalyd.
Buna bal olarak, sarayda krk sene hergn bir idam tehdidi korkusu altnda
yaayan insan tbiiki melekelerini enst seviyede tutamazd. Her ne kadar
yaama kaygs iinde olduunu sylerken amcas 3. Mustafa'y itham etmi ol-
mayalm nk son derece yeenlerine efkatli davranmtr. Korkunun,
mazideki tatbikatlardan geldiini sylemeyi ihml etmeyelim. Fakat daha sonra
gerek 3. Selim'n ehadeti gerekse 4. Mustafa'ya tatbik olunan kati, ileriye
srdklerimizin pek de bo saylmamas gerektiini ispat eder sanrm.
1. Abdlhamid dneminin dier lkelerdeki muasrlar unlardiAlmanya'da
imparator 2. Jozef, ngilizler de kral 3. Jorj, ran'da ah Zend Kerim hn,
Papalk'da 14. Koleman ve 6. Piu, Prusya'da da Kral 2. Fredrik, Rusya'da 2.
Katerine, Fransa Kral 16. Lui gibi zevatt.
Memleket iinde ise; Koca Yusuf Paa, Yeen Mehmed Paa, Silahdar Seyyid
Mehmed Paa, Ferah Ali Paa, Kapdan- Derya Gazi Hasan Paa, Cezzar Ahmed
Paa, ir Glib Dede, Reis'l Kttab Abdrrezzak Bahir efendi, Tevkii Resm'i
Ahmed efendi, hanm irlerden Fitnat hanm, Snblzde Vehbi, Esrar Dede
gibi zevatdr.

1. Abdlhamid'in Hanmlar

aatay Ciluay tarafndan kaleme alnm, TTK. ca yaymlanm bulunan

"Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar" adl eserde yakaladmz malumatta 1.
Abdlhamid hn'n onbir hanm olduu Ylmaz ztuna bey onbe hanm
olduunu sylemekte. Buna gre yapmamz gereken, iki yazar arasnda ittifak
olunmayanlar sonunda yazalm.
1- Aye Sineper-ver padiahn 4. kadnyd. 1193/1779'da sonradan padiah
olacak 4. Mustafa'y dnya'ya getirdi. yl sonra Esma Sultan domutu. 3.
Selim'n Kabak Mustafa isyannda taht brakmas zerine 4. Mustafa'nn
annesi olarak Valide Sultanl, olunun taht'tan indirilmesi ile son buldu. Alem-
dar Mustafa paaya kafa tutmas ile de mehurdur. Olunun katli zerine
ortalktan ekildi. Gzleri kr oldu. 1244/1828'de vefat eyledi. Eyb'de
defnolundu. skdar ve Karagmrk'de eme yaptrmtr.
2- Binnaz Kadn Abdlhamid hn'n elerindendir. ehzadeliinde evlenmi
olduklarndandir. 1238/1823'de vefat etmitir. Vasiyetnamesi pek calibi
dikkattir. Kocasn vekil ettikten sonra cariyeleri azad olunacak, iskat seltna
(namaz), kefaret orucuna, fkarann tehiz ve tekfinine ve mezar tana para vakf
etmitir.
3-DiIpezir kadn 1224/1809'da vefat etmi, Bahekap'da-ki Hmidiye trbesine
defnolunmutur.
4- Hmaah Kadn, ehzade Mehmed'in vlidesidir. Ba-kadn efendi olduu
Ylmaz ztuna bey tarafndan bildirilmitir. Vefatysa 1193/1778'dir,
Dolmabahe ve Emirgn'da emeler yaptrmtr.
5- Mehtabe Kadn 1222/1807 sonrasnda vefat ettii anlalyor
6- Mslinayab kadn 1234/1818'de vefat ettii sanlyor, Nakidil trbesinde
medfundur.
7- Muteber kadn, padiahn hanm olduunu belirten m-hrndeki yazdan
baka malumat yoktur. Mhrde padiahn 5. kadn olduu yer almaktadr.
8- Nakidil Sultan, Kafkasya canibinden Grc kavminden olduunu ileri
srenler, evvel Martinikli Franszlardan olduunu haber verenleri mukni
delillerle rtmlerdir. Eer Fransz olsa idi, Sultan Mahmud'u dourduunda
sekiz yanda olmas icabederdi. 1223/1808'de valide sultan oldu. 1233/1817'de
vefat etti. Ftih'de kendi yaptrd trbesine gmld. Sultanahmed hapishanesi
yanndaki emeyi yaptrmlardr ayrca Alemda civarnda, Sarkad ky
(San-gazi Beldesi) cmiinin karsnda Nakidil Vlidesultan emesini
yaptrmtr.
9- Nevres kadn; bu hanm ocuksuz vefat etmitir. Orta-ky semti ve oradaki
yals uzun yllar kald yer oldu. Byk ekmece'deki mehur Burgaz iftlii
Nevres kadn'n idi. Vefat; 1211/1797'de vefat etmilerdir.
10- ebsefa Kadn, 1202/1788'de Hibbetuilah Sultan dnya'ya getirdi.
1205/1820 ylnda vefat vukubuldu ve Zeyrek Camii civarnda defnolundu.
Gnmzde adn tayan cami nkapan Manifaturaclar arsna giderken
sada kededir.
11- Ruhah Hatice kadn Sultan Abdlhamid-i evvelin byk ak olup evlilii
boyunca hanmna ak iln eden name ve szleri pek mehur olmutur.
Padiahn vefat sonrasnda hac'ca gitmi 1222/1807'de vukubulan vefat zerine
kocasnn trbesinin avlusuna defnolunmutur.'
imdi Ylmaz ztuna bey'in kaydettiini sylediimiz dier kadn efendilere
gelelim.
1- Aye bakadn efendi vefat 1190/1775'dir.
2- Mihriban kadn bu hanm 3. kadmefend olup, 1177/1762'de domu,
1244/1829 mild 67, hicri 69 sene mr srmtr. Kocasnn ardndan 40 yl
daha yaad. Eyb'de medfundur.
3- Nkhet Seza hanmefendi vefatnda tarih 1266/185O'y> gsteriyordu.
Kocasnn vefatndan sonra 61 sene daha, ber-hayat olmutur. Demekki
ldnde 85 ya civarnda olduuna gre 24 yanda dul kalmtr.
4- Aye hanmefendi olup, 1240/1825'de vefat etmilerdir. Hmidiye trbesine
defnolunmulardr. 19 yanda dul kalm olup, 36 sene daha mr srmtr
kocasndan sonra. ldnde 55 yalarnda olduu sanlmaktadr.

1. Abdlhamid'in ocuklar

Padiah 1. Abdlhamid hn'n Ylmaz ztuna bey'e gre 28 evlad dnya'ya

gelmi bunlarn 17'si kz, 11 'i erkektir. Alderson'un 14 kz olduunu tesbit
ettiini syleyen aatay luay'in biz, 1 1 tane tesbit ettik demesi bizleri yine
hanm-lardaki metoda mecbur klacaktir. nce mttefik olanlar dercedelim.
Ylmaz ztuna bey'in aratrmasn esas alarak bahse konu 28 ocuun oka
ksm pek kk yalarda vefat etmilerdir, umumiyetle iek hastalnn
telefata se-beb olduunu da zikredelim. 1- ehzade Abdullah l dodu, d. t:
1/1/1776 medfeni Yenicami T. 2- Hadice Sultan 9 aylkken ld. med. Yeni
Cami T. 3- ehzade Mehmed drt-buuk yanda ld. Hamidiye trbesinde.
Emirgn'da bulunan ehzade Mehmed Cmi'ni babas yaptrd. 4- ehzade
Ahmed, 2 yanda ld. Hamidiye T. 5- Aye sultan, 45 gnlkken ld. Yeni
camii T. 6- ehzade Abdurrahman l dodu. Yeni Camii T. 7- Melek ah
sultan bir yl yaad 8-ehzde Sleyman 7 yanda ld. Hamidiye T. 9-
ehzade Ahmed 1 yanda vefat Yenicmii T. 10- "Abdlaziz l dodu.
Yenicmii T. 11- "Mustafa (sonradan 4. Mustafa adyla padiah oldu) 29
yanda idam olundu. 12- Rabia Sultan 3 ay yaad. Hamidiye T. 13- Ayn- ah
sultan 19 gn mr srd. Hamidiye T. 14- Rabia Sultan 1 yl 2 ay yaad.
Hamidiye T. 15- ehzade Mehmed Musret 3 yama yakn yaad. Hamidiye T.
16- Fatma Sultan 3 sene 1 ay yaad. Hamidiye T. 17- ehzade Seyfullah Murad,
1 sene 4 ay yaad. Hamidiye T. 18- Hadice sultan bir ka gn yaad. 19- Alem
ah sultan 1 yl 5 ay yaad. Hamidiye T. 20- ehzade Mahmud (sonradan 2.
Mahmud unvanyla padiah oldu. 1785'de dodu. 1839'da vefat etti. 31 sene
padiahlk yapd. 54 yandayd vefat ettiinde Divanyolunda 2. Mahmud T.
medfeni-dir.) 21- Saliha Sultan 1 sene, 4 ay 13 gn yaad. Hamidiye T. 22-
Emine Sultan 25 ay yaad. Hamidiye T.. 23- Ahter Melek hanm, 1786'da ld
28 yandayd. Eybe gmld 24- Aye Drrehvar hanm; 1826'da, 66
yanda ld. Nakidil T. 25- Atyyetullah hanm;! 803'de ldnde 33'deydi
Hamidiye T. 26- Esma Sultan 1848'de ldnde 69 yl, 10 ay, 18 gn mr
srmd ve yenierilerin biz de "Esma Sultan padiah yaparz" dedii suitan
hanmdr. Sultan Mahmud T. medfenidir. 27- Hibbetullah Sultan, 1. Abdi-
hamid'in son ocuudur. 1789'da dodu, 52 yi, 6 ay, 3 jn sonra 1841'de ld.
2. Mahmud T. medfeni.

1. Abdlhamid'in Sadrazamlar

1. Abdlhamid hn tahta ktnda Damad Muhsinzde Mehmed Paa makam-

sadarette idi. Babas eski sadr-azamlardan Muhsinzde Abdullah paanir olu
idi. Bu sadareti ikinci defa geldiinden daha baarl gemiti. 11/ara-lk/1771'de
geldii vazifeden 4/austos/l 774'de ayrldnda, yerine zzet Mehmed Paa
geldi Ftih'in sadrazamlarndan Rum Mehmed Paa neslindendir. Bu zat bu
sadaretinin birincisinde onbir ay kadar mhr muhafaza edebilmitir.
6/temmuz/1775'de Yahkede Dervi Mehmed Paa, 1 sene 6 ay
srdrebilmitir sadareti. Boalan sadaret Darendeli Cebecizde Mehmed
Paaya verilmitir. Tarih, l/eyll/1778'i gsterdiinde 1 yl, 5 gn sren vazifesi
sona ermiti. Yerine gelen Kalafat Mehmed Paa, 1 1 ay, 20 gn sonra, mhr
hmayunu iadeye mecbur oldu. Arabsuniu; Kara vezir Silahdar Seyyid Mehmed
Paa 1 buuk yl makam sadarette kald.
Ayrl tarihi 20/ubat/1781 oldu. Aliyeli Yeen Hac Mehmed Paa, 4 ay, 6
gn sonra sadareti tamamlandktan sonra 5 sene daha mr srd. Ispartal Halil
Hamid Paa, 31/ara-hk/1782'de geldii vazifeden ayrldnda, 31/mart/1785'i
bulmutu ve hizmet mddeti 2 sene, 3 ay olmutu. Hazinedar ahin Ali Paa; 9
ay, 24 gn sonra azledildiinde, 24/ocak/1786 tarihi yaanyordu. Koca Yusuf
Paa selefinden sonra 3 sene, 4 ay, 14 gn sren sadaret dnemi yaad. 1.
Abdlhamid hnn son sadnazam olmudu. nk padiah 4/temmuz/1789
vefat etmiti. Bylece; 3. Selim'incle, ilk sadnazam olma erefini bu sadareti
esnasnda elde etmiti. Grlen o ki, padiah on sadrazam ile alm. Bakalm
bu dnem ka eyhlislmla gemi.

1. Abdlhamid'n eyhlislmlar

21/temmuz/1774'de tahta geen padiah, 1. Abdlhamid hn eyhlislmhkda

Drrizade Mustafa efendiyi bulmutu. Bu grevi 3. defa yklenmiti.
meihatnn yekn 6 sene, 1 ay, 17 gn, tutar. 107. eyhlislm sadrazam vaz
Mehmed Paann olu brahimefendi olup 9 ay, 29 gn sonra azledildiinde,
28/temmuz/1775'e gelinmiti. 1 sene, 4 ay, 4 gn sonra, brakaca meihata
Topkaph Slihzde Camgz Mehmed Emin efendi gelmi, ayrldnda trih,
1/ara-lk/1776'y gstermekteydi. Vassafzde Mehmed Es'adefen-di, eski
eyhlislmlardan Abdullah Vassaf efendinin olu idi. 20/temmuz/1778'de
grevi braktnda 1 yl, 6 ay, 20 gn meihat srmt. Ebu Ishakzde
Mehmed erif efendi 12/eyil/1782'ye kadar sren ve istifaen ayrld, 4 sene, 1
ay, 23 gnde bb- meihatten ayrld.
Karahisarl brahim efendi 19/mays/l 783'de 8 ay, 7 gnlk hizmetden sonra
vefat hasebiyle vazifeyi brakm oldu. Drrizade Mehmed Ataullah efendi;
31/mart/1785 tarihinde ayrldnda, 112. eyhlislm olarak, 1 sene, 10 ay, 13
gn vazifede kalmt.
vazzde brahim efendi, 2. meihatna geldi ve 1 sene, 21 un hizmet verdi.
Boalan makama getirilen Arabzde Ah-med Ataullah efendi 2 ay sonra vefat
eyledi, grev bitti. Peinden getirilen Drrizade Mehmed Arif efendide 10/u-
bat/1786'ya kadar 5 ay, 19 gn durabildi, makam- meihatte.
Mftizde Ahmed efendi, 1 sene, 9 ay, 12 gn bb~ meihat de kald. Yerini
Mekki Mehmed efendiye brakt. Bu zat da 3 ay, 10 gn vazife banda
kalabildi. Padiah Hamid-i evvelin son eyhlislm Mehmed Kmil efendi
olmutur. 4/mart/1788'de, Abdlhamid-i evvelin iradesi ile geldii makam-
meihatdan padiah defnettikten sonra; 3. Selim'e 2 ay, 15 gn daha
eyhlislmlk yapt.
SULTAN 3. SELM HAN.................................................................................. 2
Buze Suyu Bozgunu .................................................................................... 2
Koca Yusuf Paa Yine Sadrazam................................................................. 3
Ya Antlamas............................................................................................ 3
Karklklarn BirbiriniTakibi .................................................................... 9
Gaile'ler ..................................................................................................... 11
Avrupa Ahvli ........................................................................................... 11
Edirne Vakas ............................................................................................ 13
Rusya Sava-ngiliz Donanmas ............................................................... 15
Napolyon'ca............................................................................................... 19
Sultan 3. Selimin Hli................................................................................ 22
Ilhad Ve Zenadka ..................................................................................... 23
Kabak Vakas ......................................................................................... 23
Nzam-I Cedd'in Te'sisi ............................................................................ 27
ehzade Eitimi......................................................................................... 28
3. Selim Hn'n Hanmlar Ve ocuklar.................................................... 28
3. Selimin eyhlislmlar......................................................................... 29
1736'dan-1789'a Kadar Deniz Harektmz................................................ 30
Geminin Ad Yapld Sene...................................................................... 31
1787/1792 Osmanl-Rus ve Avusturya sava............................................ 34
 SULTAN 3. SELM HAN

Babas: Sultan III. Mustafa Han

Annesi: Mihrih Sultan
Doum Tarihi: 1761
Vefat Tarihi: 1808
Saltanat Md.: 1789-1807
Trbesi: stanbul Laleli Camii Yan.

Osmanl slm devletinin, 28. padiah ve 20. halifesidir 3. Selim hn. Tahta
ktnda 28 yanda idi. Babas; 3. Mustafa'dr. Babasnn kardei;
Abdlhmid-i evvel pek merhametli iyi kalbli kimseler arasnda cidden ayr bir
yeri, olan zevattand. Yeenine sknt verecek davran hi bir zaman ne
sergiledi ne de msaade etti. Eitimine de pek nem verdi. Amcasndan grd
bu anlay'takdir etmekten geri kalmayan veliahd ehzade Selim, devlet ilerine
kesb-i vukuf iin sokulmak ve takip etme imknda bulabildi. Genlii ve
gayreti ahalinin midini kendisine balama hususunda ciddi bir faktr oldu. 1.
Abdlhamid'in vefat zerine, tahta ktnda Ruslarla yaplan sava kazanmak
ve ikinci bir Kaynarca antlamas tehlikesini yaamak istememekteydi ve bunu
temin iin, orduyu takviye iin, stanbul'da derleyip toplad askerleri serdar-
ekremin emrine ulatrd. Devleti liye; Ragp Paa sadrazamken, 3. Mustafa'nn
israf nleyici yaklam sayesinde hazine-i ahaneyi hakikaten doluluu
bakmndan harika bir seviyeye getirmiti.
Htt padiah 3. Mustafa ara sra ayn zamanda enitesi olan Ragb Paaya
siteme benzer szler eder, Moskofluya sava aalm, para skntsn bahane
etmeyin, Petersburga kadar adm bana altn dizerim diye tevikde bulunurmu.
Sonradan alan savalarda yle para sarfiyat husule geldi ki, 28. padiah, 3.
Selim'in belini bkmekte olan paraszln ta kendisiydi. Bu ihtiyac def
edebilmek iin, Rusya ile zahirde hasn grnen Felemenk ile spanya'dan,
istikraz da yni bor para alma teebbsne geti.
INe varki o sralarda bat avrupa bir ihtille gebe olarak ateler iinde
yanmaktayd. Bu hl para talebinde bulunulan devletlere red cevab verme
hususunda ok hizmetetmitir desek yanl bir hkm vermi olmayz! Devlet
adam ve vakanvis Abdurrahman eref bey, paraszlkla ilgili olarak unlar: "..
Paraszla bir re bulmak erneiiyie Sultan Selim-i slis Saray- hmayunda,
rical ve ayan konaklarnda bulunan, sim (gm) ve zer (altun) evniyenin (kap-
kacak) ahnb, sikkeye tahvilini irade eylemi ve mucibince hareket olunarak
epeyice mikdarda; mau (bozuk) aka, darb olunmu idiysede bu tedbir-i
muvakkatten de, bir fide hasl olamam idi."
"Demekte. Bu arada Prusya devleti ile yapm olduumuz antlama da, fayda
cihetinden hibir ie yaramamt. Osmanl devleti Prusya devleti nezdinde,
yapt hatrlatmalara karlk, bir oyalamann tatbik edildiini gryordu fakat
bunu, yzlememek kk tercihi olmaktayd. Hudud boyunda harb devam
etmekte zafer bazen bize glmsyor bazen de Rus tarafnda kalyordu.
Sadrazam serdar- ekrem Koca Yusuf Paa serhad boylarnda zayf yerlere lzm
gelen yardm ve takviye yapma gayretinde iken, garazkrlar olan baz rical
Vidin seraskeri grevinde olan bir lakab Kethda dieri Cenaze Hasan Paa
olan zt sadarete tyin ettirdiler. Dere geilmekteyken at deitirilmez dstru
kendini burada belli etti. nk geldii grev kapasitesini aan bir vazife idi.
Yapabildii, dier ricalin sylediklerine mnasibdir demekten bakaca yapaca
bir ey yoktu.

Buze Suyu Bozgunu

1204/1789'da Bze Suyu yaknlarnda iyi bir kumandann idaresinde olmayan

ordumuz, Rus ve Avusturya ordular karsnda fecii bir malubiyete mruz
kald. Bunun sonucunda elimizden Bender, Akkirman ve Kili kaleleri Ruslarn
sahipliine geti. Belgrad kalesi de Avusturyallarn eline geti. Al-lah'dan
smaiyl seraskeri mehur Gazi Hasan Paa blgesinde dolamaya bahyan byk
bir moskof ordusunu yle tarumar ederek malup ettiki, adet Osmanlnn
intikamn almay becermi sayld. Zten bu baars Gz Hasan Pa-a'nn
makam-i sadaret ve mhr hmyuna mlik olmasn salamtr. Ancak ok
alkan ve cesur bir kimse olan Gazi Hasan Paay ne karan hususlar
arasnda teftiilii gelirdi. Ancak onun teftileri la'y vl ile deil, tebdili
kyafet ve pek ani olurdu. Byle yapt her tarafta duyulmu olduundan
vazifeye dikkat, er'inden en st kumandanna kadar herkesin riayet ettii husus
olmutu. te bu teftilerin birisinde hava artlarna uygun kyafet giymemi
olmas adamakll tmesine sebebiyet verdi. Yattnda bu tme onun lm
hastal olmutu. Nn; kendi yaptrm olduu umnu'daki Bektai derghna
defnettiler. Kark ve zc bir devirde sadarete tlibli kmyor, teklife ise
adet herkes kapal kalmaktayd. 3. Selim; devrin eyhlislm ile yapt
istiareden sonra bir ka adayn ismini kdlara yazdlar. Oradan Hirka-i Saadet
diresine giden padiah, ald fetvaya uygun olarak olacak kura usulyle
sadrazam belirleme ameliyesinde gryoruz. Kur'a sonunda erif Hasan
paann ktn gryor ve sadarete tyin ediyor. almamzda mehaz olarak
mracaat ettiimiz "Devlet-i Osmaniye Trihi" yazar Ali eydi bey, padiahn
bu tarz seimini iine sindire-miyerek <Fesbhnallah!> nidasyla karlyor.
Halbuki baka ne are bulunabilirki? Talibi olmayan, teklif edildiinde is-tinkf
edilen bir vazifeyi baka trl nasl birinin zerine tahmil edebilirsiniz?
Maneviyata bal insanlarn, dinin muhafazasn stne alm eyhlislmn
verdii fetva dhilinde, yukarda bahsettiimiz kur'aya ba vurmann alacak
bir taraf olmadn kendisinden yni Ali eydi beyden doksanbir sene sonra
sylemekde bir beis grmyorum.
Trih; 1205/1790 yln gsterirken erif Hasan paann ademi muvaffakiyeti
smaiyl kalesininde Ruslarn eline gemesine hid kld milletimizi. Mezkr yer
Ruslarn eline ge-diinde burann mslmanlar yle bir jenosite ve vahete
maruz klndki, yukarda bahsettiimiz Ali eydi bey merhum; unlar sylyor:
"..Ruslarn smaiylin zabtn mteakip ahaliye-i mahallii islmiyye hakknda,
reva grdkleri enva- mezlimi ve i'tisaf <mektib-i iddiye-yni seye>
mahsus olan u eserde tadd ve tafsil etmek istemeyiz." Grld gibi yaplan
muamele sadece bir canilik, kan iicilik deil, lise talebesi seviyesinin
irkinliklerden korunmasn gerektiren bir ahlkszl anlatmaya edeblerinin
mni olduuna dikkat etmek gerekir.

Koca Yusuf Paa Yine Sadrazam

Arda arda malubiyetlere duar edilmi bir ordu, artk bana kim gelirse gelsin,
kendine olan gveni kaybetmise akbet iyi olamaz.
Nitekim Koca Yusuf paa geldii bu sadaretinde yapt savalardan yz
gldren bir netice istihsal edemedi. Ayrcada mli skntlar yava yava
kendini gsterince, orduya l-zmiyeti olan levazmda temin gl grlmeye
baland. Btn bunlar olmaktayken, Fransa'da meydana gelen ihtill dnya
devletlerinin her birini, kendi i vaziyetlerini gzden geirmeye itti. Avusturya
ise bundan asla mstesna olmamakla beraber daha da te'sir altna girebilecek
durumda idi, nk imparatorlar 2. Jozef bu srada oluvermiti.
Buna bal olarak da Rusya ile ittifakndan kopmulard. Artk aka gzlenen
eilimleri sulh antlamalarn imzalamaya dnk olduklaryd. Devletimiz
Osmanl ise; Ruslar ile kozunu paylaabilmek iin Avusturya ile sulh yapma
ihtiyac, insann suya ekmee olan ihtiyacndan daha az deildi. Zitovi iki
devletin sulha ihtiyacnn bir imza ile noktaland yer oldu. ngiltere, Prusya ile
Felemenk devletlerinin tavassutlar bu sulhun imzalanmasnda epeyce i grd.
Mezkr Zitovi antlamas Belgrad ile dier kaleleri Osmanlya iade etmek
artyla Osmanl-Avusturya sulhu yapld. 1205/1790
Rusya ile probleme gelince: Padiah 3. Selim, pederi 3. Mustafa gibi samimi bir
moskof dmanyd. Onlar mutlaka malup etmek gayesinin zirvesiydi.
Avusturya ile yaplan Zitovi antlamas nihayetinde, Rusya ile babaa
kaldn dnen padiah, orduyu kesin ve iddetli bir emirle, Rusya ordularnn
zerine atlamalarn istedi. Padiah bu tleblerini yaparken, ordunun
bakomutan da dhil olmak zere btn gngrm askerleri ve subaylar
iddetle sulh yapmaya gerek grdklerini, orduyu deil savatrmak, geri
ekebilmek bile mkldr beyanlarn ve bunlar destekleyen imzalar
vermekten imtina etmemeleri, iin vahametini gstermee yeterde artard bile.
Prusya ise Osmanlyla mttefikliine ramen, Fransa'da zuhur eden ihtillin
kendi bacasn da tututuracak korkusundan, Ruslara harb ilnna mkn bulun-
madn gayet net olarak babli'ye bildirdi.

Ya Antlamas

Avusturya ile Zitovi sulhnden sonra, 3. Selim ordudan kendine ulaan

beyannamede, Ruslarla da bir bar konferans icabatn siyaseti iine ald.
1206/1791 baharnn girmesiyle birlikte Ya denen ehirde Osmanh-Rus
murahhaslar mzakereye oturdular. Ya antlamas mucibince Krm Hn'l
ile zi arazisi tamamen Rusya'ya braklyor, Dinyes-ter nehri hudud kesilmiti
Anadolu tarafnda eski hudud geerli olarak her iki tarafcada kabul edilmiti.
Rusya ve Avusturya ile yaplan son savan bilanosu, devlet iin u hal-
deydi: Osmanl devleti, 330 bin evldn, 6 kapak, 4 firkateyn ve bir ka ufak
gemi. Rusyaysa 200 bin askerini kaybetmi, 5 kapak, 14 firkateyn, 80 tane ufak
teknesi elden gitti. Avusturya'nn ise; 130 bin askerini kaybettii, Katerina adna
yazlan tarih eserinde yer almaktadr, diyor "Trih-i Siyasi" yazar eski
sadrazam Mehmed Kmil Paa. mddet zarfnda beylerden birinin bir iftiras
kacak olursa Ruslar ile haberleilip, itham sabit olduktan sonra azil etmeye
gidileceine karar verildi. Franszlarla yaplm bulunan yeni antlama
mucibince bu hkmetin ticaret gemileri Karadeniz'de rahata geli gei
yapmaya hak kazanmlard.
Bu vaziyet Osmanl devleti tarafndan taahht olunmutu, ingilizler, Kahire'de
bulunan askerlerini Svey yolu ile Hindistan'a yolladilarsa da skenderiye'yi
boaltmyor, Sayda da bulunan Klemen emirlerini himaye yoluna gitmekteydi.
1214/1799 Necef'de, Hezeali aireti ile Vehhabiler arasnda mnazaa kt. Bu
olay neticesinde yz tane vahhabi ldrlmt. Vehhabilerin reisi bulunan
Abdlaziz, olu Sud'u askerleriyle Kerbel zerine yollad. Matem gecesi ehri
basp, rastladklarn katledip, oratl yamaya tbi tuttular. Htt, mam
Hseyin (r.a)n kabrinde bulundurulan altun ve gm kandilleri ve dier
kymetli eyay gasb ettiler. Bu sralarda ise ngilizler Msr' terk ettiler. Ancak;
komutanlardan Elfi Mehmed bey ile onbe kii klemeni beraberlerine alarak
Malta'ya ekildiler.
Vehhabiler Osmanl devletinin ve 3. Selim gdmndeki hkmetin
karklklar ve bir sr olaylar iinde, yuvarlanp gittii sralarda Napolyon,
mehur Amiyen antlamasn hll ediyordu. nk; Msr'a, Akdenize ve de,
hind yoluna ulamay aklndan karamiyordu. 1217/1802 senesi austosunda
general Sebastiyani adl birini ticaret vazifesiyle dou blgelerine gnderdi. Bu
memurun nce Trablusgarb bilahire Kahire sonra da skenderiye'ye urad
grld. Urad" her yerde ahali tarafndan alklarla nistikbal olundu. Bu al-
klarn sebebi olarak, ngilizlerin denizlerde gstermi olduu iddete atf
olunuyordu.
Akk'da da ayn tarz alklara lyk grld. Fransa'ya dnnde; resmi yaz ile
yaymlad raporda Msr, Akk ve skenderiye gibi ark blgelerine dair
dnceler ve hareket yaplmasna dair sunular mevcut, hatta Msr' almak iin,
altbin Fransz askeriyeter kayd yazl idi. Yine bahse konu sene iinde; general
Dekain adnda biri Hindis'tanda, yalnz bana ngilizlerle savamak iin oraya
gnderilmesi hususunda istida vermiti.
Bonapart, bu generali Franszlarn elinden km be ehri ele geirmek iin
gizli olarak vazifelendirmiti. Emrine bir ka bin kiilik askeri kuvvetverdii
gibi, yerlilerle uyuabilmek iinde ve ingiliz hakimiyetinin aleyhinde almalar
yapmak iinde kati emirler verme yoluna gitmiti. Generai, Pundeeri'ye gelince
iki devletin arasnda sava imkn kmt. Bu bakmdan ingilizler kendisini
ehre sokmad. Gemilerini de gzetlemeye aldlar. Hatt Dekain, Frans adasna
karld. Aday ngiliz taarruzlarna kar kuvvetlendirdi. Daha sonra 1803'den
1811 senesine kadar Hind denizine korsanlar gndererek ngilizlere ticaret
yollarndada byk byk zararlar verecek saldrlar salad.
Napolyon Bonapart; Akdeniz hakimiyetinde nde olmak iin ispanya'y
altrd. Amiyen antlamasna mugayir olmasna ramen burada hkimiyetini
kurdu. 1801 senesinin, aralk ayndan itibaren, Lombardiya'nn ileri gelenlerini
getirterek, kendisine Cisalpne yni kuzey italya (lombardiya, pi-yemonte)
cumhuriyeti reisi unvann verdirdi. Adamlarndan Jerom Doraco adndaki birini
Ligure cumhurreisliine tyin etti. Piyomento ehrini de 1803'de Fransa'ya
katarak, Sardunya kralna tazminat verileceini vaad eyledi. Elbe adasn dahi
Fransa'ya kazandrd. Bu icraatn tamam Rusya ve ngiltere devletleri tarafndan
protesto ediliyordu. Bonapart; aldrmayarak Taranet, Otranet ve Brindizi
ehirlerini de zapt ettirdi. ngilizlerde Malta'y terk etmediler. Bonapart buna fe-
na halde hiddetlendi. ngilizler ayrca skenderiye'ye de bir miktaraskeri muhafz
olarak braktlar. Franszlarn Hind'deki beehirlerini de iade etmediler.
18. Lui'yi ve mehur ihtilalcilerden Jorj Kadodal gibilerini lkelerine kabul
ettiler. Birinci konsln yni Mapolyon'un bir ticaret antlamas yapmamas
yznden infial gsterdiler, ingilizlerin elisi Lord Whitvortda antlama
hkmlerinin hll edilmesinden dolay, vaziyeti protesto ediyordu. Velhasl az
bir mddet sonra ngilizler bir ltimatom vererek, Felemenk ile svirenin
boaltlmasn, Sardunya kralna tazminat verilmesini ve Malta'nn, terk
olunmayacan bildirdiler. Bo-napart'da gelen sefire iddetle muamele etdi.
Lord Vayvorth Paris ehrini terk etti. arpma hemen balad. ngilizler bir ka
tane Fransz ticaret gemisini yakalayp iindeki mallar msadere ettiler.
Bonapart ise, Fransada yaamakta olan ne kadar 18 yandan yukar, altm ya-
ndan aa kim varsa hepsini tevkif ettirdi.
General Mortier; Hanover'i igal ederek Fransann bat limanlarnda,
tedariklerini yapmaya balad. Bolonya ordugh yeniden dzenlendi ve btn
bu haberler, Osmanl devletini dncelere salyordu. Bu iki devlet arasnda
dolaan Msr szleri, yine arkn meseleleriydi. Dier taraftan da, Osmanl
devleti Franszlar ile daha yeni bir antlama yaptklar gibi Msr meselesindede
ngilizlerden biraz yardm grmlerdi. Btn bunlardan baka Vehhabiler
meselesi de artk ok nem tayan bir mesele olma yolunu amt.
Tarih-i Cevdet bu mesele hakkndaki gafletimizi yle zetlemekte: "Osmanl
devletinin ne kadar skntl dnemler geirmi olduu buradan^ da malum olur
ki, bundan seneler evvel, tebasndan birinin kurmu bulunduu yeni bir mezhep
hakknda, pek ok bahisler ilmen konuulmu ve bir cereyan husule gelmitir.
Hicaz ve Irak limleri taraflarndan eitli ki-tablar yazlm olduu halde,
nihayet dinin vatan- aslisi oian Arab yarmadasnda, bu mezhebin tesirleri
mnasebetiyle Deria eyhi bir k yaparak mstakiliie varan bir yola girmiti.
Buna karlk devletin mkl ilerinin grld yer olan meveret meclisinde
bunlara dair bilgi bulunmayp ve bu yeni mezhep sayesinde bir kabile eyhinin
kuvvetli bir hkmdarn hviyetini kazandn bilemiyorlarda, hla Veh-
habilerin isteklerinin neden ibaret olduu sadnazamlar arasnda bahse ve
mcadeleye konu oluyordu.
Osmanl devleti ulema snfna fevkalade derecede itibar verdiinden bu
insanlarn yksek derecede olanlarn kendi ileri gelenlerinden saymasna
ramen ylece elli altm yldan beri devam ede gelen ve lke iinde, mstakil
bir hkmet kurulmasna sebep olan bahse konu mezhep meselesinin knhne
dair henz malumat- sahiha sahibi olunamamas inanlacak bir durum deildir.
Lkin nceleri hakiki vaziyetten bilgi sahibi olunmasna ramen bir hkme
varamamlard.
Zira o sralarda stanbul'da ilmiye yolunun limleri ksma blnm olup,
birincisi mretteb ilmiye ashab olan, ulemai resmiye, ikincisi fiilen er'i
hizmette bulunan hkim ve ktibler ve ncs medrese kl olan staze ve
talebeden mteekkildi. Birinci snf iinde malumat sahibi nadirdi. kincileri
tekil edenlerin malumat- sermayesi, davalar fetva kitaplarnda yazl olanlan
meselelere tatbik ile byk alimlerin usul mesleklerini uygulamaktan ibaret
olanlar, il-mi bahisler iddia etmekten uzaktlar, nc snf ise, bu iki snfa da
cahil nazar ile baktklar halde er'i hkmlerin nazari ve de tatbikatndan
mahrum olarak felsefi dncelerin, kh mutezilenin yaralayp iptal ettirdiine
vakit sarfetmekte, devlet memurlarndan hari, zel bir snf eklinde bulunduk-
larndan htimalki henz vaziyetten haberdar deillerdi.
dareci memurlar ise, ldeki mezhep kavgasyla souk ve taassup sahiplerinden
olan vaizlerin mbalaal szlerini, fark ve temyiz edemezlerdi. "Biraz evvel
grmtk ki, Ab-dlaziz Vehhabi, olu Sud'u yollayarak Lahsa, Katif tarafla-
rn ve Basra hududuna kadar bululunan yerleri tamamen zapt eylemiti.
Vehhabiler 1212/1797 tarihinde Mekke Emiri erif Galib'i Huzme karyesinde
malup ederek aralarda Vehhabilerin Mekkeye gelip gitmeleri onlarnda Yemen
ile am taraflarnda erife tbi olan, Arablara dokunmamak art koulmutu,
1215/1800'de Vehhabilik Asir'den, Tihamiye yayld. Necid, Cebeli amir
beldeleri dahi Vehhabi olup, Lahsa'nn zapt zerine Basra ile Badad tehlike
altnda kald. Velhasl Arab yarmadasnn her tarafnda Abdlaziz Vehhabi'nin,
hkm geerli oldu. Yalnz Mekke emiri bundan mstesna idi.
1217/1802'de Vehhabilerin Haremeyn-i erefeyne, hcum edecekleri hakknda
Mekke emirliinden birbirini takip eden haberler ve istimdadnmeler geldi.
Toplanma lzumunu gren meclis, stanbul'dan cephane ve top derlenerek
Kaptan paa ile gnderilmesine, Msr'danda asker sevk olunmasna Badad
valisinin ve yahut kethdasnn Necid zerinden hcuma gemesine karar
verildi. Fakat Vehhabiler Tif zerine saldrmlard. Htt Abdlaziz, Mekke
erifi Galib'in yakn adamlarndanken Vehhabilik mezhebine geen Osman M-
zayife'ye de Taif taraflarnn emirliini verdi. Osman Mzayif, Yemen'e
musallat olan Sultan bin akban ile Taif'i kuattlar. erif Galib ile yaplan
savata pek byk zayiata uradlar-sada, erifin Mekke'ye kamas zerine
takip edip ehre dahil olup, mthi bir katliam gerekletirdiler. Tanr tanmaz
mallan yama edipsahih islmi eserleri ve Kur'n-i Kerm'le-ride sokaklara
attlar. Gml servet ve mal var bahanesi ile her yeri kazarak da ehrinde altn
stne getirdiler. Hac zaman dahi Mekke zerine yrmekten ekinmeyip,
hareke-tettilersede haclarn kalabalndan saldry yapamadlar.
Fakat devlet tarafndan gnderilmi Adem efendi adl na-sihat, ve gn
iinde Mekke'yi terk edeceklere aman ver-dilerse de, Mekke'yide tehdit altnda
bulundurmaktan utanmadlar. Suud'un Mekke'ye girmesinden sonra Mekke
erifi Galib ile Osmanl devletinin gndermi olduu erif paa Mekke'yi
terkederek, Cidde'ye ekildiler. Suud ise muharrem aynn 8. gn Mekkeye
girerek derhal beyt-i erifi tavaf etti. Yarn kuluk vaktine kadar herkes mescid-i
erife gelsin diye baran dellallar dolatrd. ln edilen vakitte hutbe-i pey-
gamberyi okuduktan sonra: "Cenab- Hak'ka teekkr eylerim. Sizi slama
hidayet ve irkden hals eyledi. Sizi yalnz Allah'a ibadet edipde bulunduunuz
hl-i irkten ve dalaletten feragata davet ederim. er'iat-i islmiye zerine,
Allah sevenlere dost ve Allah'n dmanlarna dman olmak zere sizden biat
isterim" diyerek elini uzatt ve biat ald. kindi namazndan sonra arab ve
zinann haramlndan bahsederek yarnki gn kp kubbeleri hedm
(yknz)ediniz. Beytleri atnz, Allah'dan baka, mabud olmasn demesinin ertesi
gn Vehhabiler peygamber (s.a.v) doduu evle Ebu Bekir, mer ve Ali
(r.a)'lann ve de Hz. Fatma, Hz. Hatice'nin evi ile ashab gzin ve evliyaullahin
kabirlerini yktlar. Suud, Mekke'de eitli cemaati yasaklayp, herkesin bir
imam arkasnda namaz klnmasn emreyledi. Ne kadar ubuk, nargile, saz
varsa hepsini toplatp yakt. Ezan okuyan mezzinlerin salat ve selam
getirmelerini, ashab- kirama tazim edilmesini, byk irkdir diye yasaklad.
Devlet tarafndan giden; Adem efendi ile Kerbel vakas ile dier vakalar
zerine grerek, sudan cevablar verdikten sonra eline yz riyal, altna bir
hecin devesi vererek yollad. Vehhabiler mezheblerine girmeyenleri keserler ve
onlardan da nekl (ikence) adyla bir miktar para alrlard. Bu sebeb-le
Mekke'de ve civardaki kabilelerde ve airetlerden pek ok mal aldlar. Suud, 14
gn Mekke'de oturduktan sonra ikiyz kadar muhafz brakarak, Cidde zerine
yrd. Ciddeliler-den ikiyzbin riyal, altmbin altun, altbin riyaliik kuma
ceza paras, olarak istedi. Buna karlk, top ve tfenk ile mukabele grd. Sekiz
gn sren arpmalarda, Suud'un askerleri byke telefat verdiler. Neticede
ekilip Necid tarafna gittiler. Bunun zerine erif Galib; Vadi'i Mer, zerine
hcum ederek Suud'unda muhafzlarn kard. Sonra beraberinde. erif Paa ile
askerleri ve airetler olduu halde Mekke'ye dndler.
Vehhabilerin Mekke ve Medine'ye kar, vukua gelen ta-aruzlar 3. Selim'i byk
kederlere gark etmiti. Bu kedere zi-yadelik veren rvet kabul etmez, iltimaslar
dinlemez, eyhlislm mer Hulusi efendinin infisalidir. Tarih; eyhlislmn
bu azlini yle bir satrla bildiriyor: "bylesi kark bir donemde birtarik
sahibinin pasif, ekingen durmalar uygun hl ve ilerini cabindan
grlmediinden azlolundu!" Kava-lal Mehmed Ali'nin k Serdar- ekrem
Yusuf Ziya Paa Msr'dan dn srasnda yannda bulunan anadolu yenie-
rileri ile ounluu arnavut olan rumeli babozuk askerinden meydana gelmi
bir kuvveti, oraya brakmt. Rumeli babozuklar mirmiran Arnavut Tahir
paa, seremeleri de Kavalali Mehmed Ali Aa idi. Tahir Paa; cesur ve
cenaver olmakla beraber basit biri, Mehmed Ali Aa ise pek akll, zeki ve
tedbir sahibi kimselerdendi. Bakumandan bu kuvvetleri Msr emirlerinin
tasallutlarn def edebilmek, maksadyla brakmt. Az bir mddet getikten
sonra bu kimseierede devlet tarafndan tahsis olunan maa ile, Asuvan'da nizam
yerli yerine konulmutu. Bu vaziyet karsnda, askerinde bu kadarna lzum
kalmamt. Defterdar Recai efendi askerleri bu kadar fazla sayda istihdam
etmenin doru olmadn beyan etmesi vali Hsrev Paann kendisi iin Fransz
askerini takliden bir miktar nizam- cedid askeri dzenlemesi yaptndan
bunlarn kalmasn, Arnavut askerlerin terhis edilmesine karar vermise de
birikmi maalarn verecek para yoktu. Paa; tccarandan bir miktar bor alarak
bunlara vermek sonra Msr'dan gndermek arzusu tayarak belli eyleri kesti.
Arnavutlar ulufelerini tamamen almaynca, yerlerinden kmldamayacak
olduklarn sylemek iin Defterdara gittiler.
Defterdar bunlara: "ulufeleriniz Mehmed Ali'dedir. Onun yanna gidiniz. Dedi.
Mehmed Ali'nin konana gittiler, ulufelerini istediler. Mehmed Ali ise; ben
hazineden bir aka bile almadm diyerek batan savmak istedi. Bunun zerine;
arna-vutlar ile dierleri arasnda kavga dv kt. Kahire'de dkknlar
kapand. Herkes dehet iinde kald. Bir hafta sonra, ulufelerin tamamlanp
verilecei vaadiyle arbede bastrlabil-di.
Arnavutlar, bir hafta sonra defterdarn konana gittiler. Defterdar, 60 bin
kuruu olduunu syleyerek biraz daha sabretmelerini ihtar ettiyse de, alacakl
Arnavutlar bu gn iinde denmelidir, eklinde dayattlar. Defterdar, vaziyeti
Hsrev Paaya bildirdi. Valinin yan'ndaki hazineden bir miktar para istedi.
Fakat, Paa ben bir aka vermem, verilmesine de iznim yoktur. Ya buradan kp
giderler, yahut hepsini katlederim diye haber gnderdi.
Bu haberi alanlarn hemen defterdarn konana hcum ettikleri grld. Hsrev
Paa da, defterdarn konan topa tuttu. Yine dkknlar kapand. Tellllar:
"herkes silahlanp eyhleri (reisler) ile birlikte paann yanna gelsinler" diye
bartldlar. Ahali bir yamaya urama korkusundan siperler kazdlar. Yenieri
aasyla dier ocaklarn ihtiyarlan, Hsrev Paann yanna gidip kalenin
muhafaza altna alnmasn hatrlattlar. Paa onlara cevaben: "kalede hazinedar
var. Ben ona lzm gelen tenbihleri yapmtm." Gelenlerin, her kapnn dna
birer yenieri koyalm ihtarna da, "siz benim askerimi ayrmak isteme
yolundasnz, haydi gidin ahaliyi silahlandrp buraya getiriniz" eklinde
mukabelede bulundu. Paa gafildi. nk kalede hazinedarn yannda bulunan
asker Arnavut ve dier babozuklardan mteekkildi. O gn akama kadar
defterdarn konana top attrd. Konanda ahap olan her yeri tutuup yanmaya
balad.
Defterdar, geceyi mahzende geirdi. Arnavut askerin bir ksm defterdarn, bir
ksmda Muhammed Ali'nin konanda, bazlar da zbek camiiyle dier yerleri
siper tuttular. Ertesi gn Hsrev Paann askerlerini taburlar halinde babozuk-
larn zerine sevk ettii grld. Arnavutlar defterdarla beraber evrak defterini
de alarak, Tahir Paa'nn konana gtrdler. Orada diki tutturamayinca,
zbek camii blgesinde savunma gayretine dtler. Bu srada Hsrev paann
askeri defterdar ait konaa geldiklerinde nizam ve intizam unutarak yamaya
koyuldular. Arnavutlar, bu askerin uygunsuz hlini grnce, zerlerine saldrya
geip tarumar ettiier. Tahir Paa tam bu srada ortaya kt. Arnavut askerlerinin
yannda yer ald. te taraftan Arnavutlar kaleye karak orada bulunan
hemerileri ile birletiler. Hazinedarla beraber kaleden anahtarlar, top, humbara
ve cephane alp, zbekiye gtrdler. Hsrev paa olanlar karsnda ard.
Tahir Paa, Mehmed Ali Aann dzenlemesiyle ahaliye aman verdi. Halka asla
zarar verilmeyeceini tellllarla duyurdu.
Trbeleri, eyhleri ziyarete gidip yardmlarn istedi. Hakikatten asker, ahaliye
asla taarruz etmedi. ardan aldklar her eyin parasn hemen dediler. Buna
ahalide at. nk; byle ar ekiyadan byle mkemmel bir insaniyet rnei
beklenmezdi. Mehmed Ali ise, mracaat sahiplerinin kalberinin kazanlmas
yolunu buluyor, zorluklan halle alarak kendini sevdirmi oluyordu. ki gurub
askerin cumartesi ile pazar gn gecesi kavgaya tutuarak Arnavutlar, Ka-
hire'nin bir ok yerini, Bulak kasabasn, Anbabe'deki yiyecekleri, Kasr-i
ayn'deki Hsrev Paa klelerini zapt, zbekiye tarafndaki paann yannda yer
alanlarn hanelerini yama ettiler. Hsrev Paay muhasara altna aldlar. Yal
paavralarla konan tututurdular. Paada, ilk nce ailesini karmay baard.
Sonra kendisi ve yannda kalan kap halk ile birlikte firara muvaffak oldu.
Arnavutlar alevler iine dalarak Paann konan yamaya tbi tuttular. Paay
takip etmekte olanlarda, Hsrev Paann adamlaryla kaptklarnda bozguna
uradlar. Hsrev Paa ve yanndakiler tanr mallaryla ve aile efrad ile
birlikte bir gemiye binerek, Betha blgesi istikametine yola ktlar Neticede;
yeni vali gelene kadar, Tahir Paa'nn kaimma-kaml zerine almas
kararlatrld. Msr kads, bir krk netirerek Tahir Paaya giydirdi. Vaziyet bir
rapor ile stanbul'a bildirildi. Klemenler, bu vaziyetten haberdar olduklarnda
Said'den Msr'a doru yola ktlar. Hsrev Paa ise, Mansure'ye girince,
ahaliden doksanbin riyal civardakilerden de epeyi miktarda akay vergi diye
ald. Tahir Paa kardei Hasan Bey'i, o tarafa yolladysa da paa Dimyat'
salamlatrd. Daha nceleri, Hicaz'a sevk olunmak zere cephane ile birlikte
bir miktar yenieri gelmi ve Camii Zahir'de iskn edilmi, Hsrev Paada
bunlar Hicaz'a yollamak zere iken bahse konu olaylar meydana gelmiti. Tahir
Paa taraf, ga-lib gelince bunlara hakaret dolu nazarlarla baktlar. Yenieriler bu
davrantan huylandlar. Paa; kendi askerine teden beriden, msadere yoluyla
ald para verir, yenieriler ise ulufe (maalarn) istedike: "Ben kendi
valiliim zamanndan sonrasn bilirim. Alacanz var ise Hsrev Paadan iste-
yiniz." derdi.
Yenierilerin bu muameleden de rencide olduklar phe gtrmez. Bunlar;
Hicaz'a gitmek zere Msr'a gelen, Medine muhafz Ahmed Paa ile sz birlii
ederek bir gn 250 kii olduklar halde, Tahir Paann konana gidip, ulufe iste-
mekte srar ettiler. Paa bunlara sp sayd. Fakat ilerinden biri koup Tahir
Paann kellesini kesip pencereden darya att. Dier arkadalarmda Tahir
Paann adamlarna hcuma getiler. Pek ounuda kestiler. Bu seferde asker
ikiye ayrlm oldu. Yenieriler ile dierleri Ahmed Paann yannda,
Arnavutlarda zbekiye tarafnda toplatilar. Ahmed Paa, Hsrev Paaya hemen
gelmesi ve Mehmed Ali'ye itaat etmesi iin haberci yollad. Fakat Mehmed Ali;
"Ahmed Paa burada vali deil, misafirdir. Tahir Paa Msr'da kaimma-kamd.
Bizde ona itaat ederdik. O yenieriyi alsn, dar ksn, onlar tehiz edip
mahalli memuriyetine gitsin" diye cevap verdi. Mehmed Ali, kalenin kendi
elinde olmasndan gayri Msrl komutanlar ile de haberlemekteydi. Ciyze ya-
kasna geip gelenler ile grt. Klemenlerin pek ou, Araban ile Kahire'ye
girmilerdi. Yenierilerin gurubu Remile tarafna giderlerken zerlerine top
atl yaplnca dndler. Bu srada se, brahim bey Ahmed Paaya bir mektup
yazarak, Tahir Paann katillerini, teslim etmesini, kendisinin de saat onbire
kadar belde dna kmasn isteyen hususu bildirdi. Ahmed paa: "Katillerin
teslimi kabil deildir. brahim bey deve gndersin kaym" demeden baka sz
bulamad. Hakikatten; ikindi st, hafif eyalarn uaklarna ykleterek perian
bir halde kt. Arnavut, Arab ve Klemenlerden bir ok kimsenin kendisini
gzetlemekte olduklarn hissedince Kale-i Zahire kapand. O gn Arnavutlar,
Paa kethdasyla, defterdar kestiler. Gece ise, zabta mdrnn nndeki tel-
ll: Vilayetin hakimi brahim bey ile efendimiz Mehmed Ali'nin tenbihi zerine
cmleye mn ve mn diye nida etti. Kale-i zahire kapananlar bir iki gn sren
savatan sonrada teslim yolunu setiler.
Arnavutlar Ahmed Paa'y Kasr- ayni'e yenieri aalarn Ceyze'ye gnderdiler.
Tahir paann katillerini Nasriye'de kesip kellelerini Tahir paann haremine
gsterdikten sonra kardeine gtrdler. Yenierilerin silahlarn, eyalarn ald-
lar. Biareler beyz kadar idiler. Bunlar da yolda Arablar soydu. Ortalk biraz
dzelince Arnavud isyanclar, kaleyi Msr komutanlarna teslim ettiler. Bylece
Msr yine klemenlerin eline gemi oldu. Mehmed Ali ise Msr'daki Rumeli
askerinin hakiki isyancbas idi. brahim bey yine eyhlbeled oldu.
Eski dnemde rakibi Murad bey iken, imdi Berdisi Osman diye birisi ortaya
kmt. Gryorsunuzki; Bonapart'm istifasndan beri Msr'da ne kadar adice
entrikalar, manevralar dndrlyor. Hkmet muntazam olsa ve dzgn ilese
bu yollu entrikalar zuhur etmezdi. Hsrev Paa kudretsiz, Ahmed Paa Hicaz'a
gitmeye mecbur kaldktan, Klemenler Msr'n idaresini ele geirdikten sonra
stanbulda vali aranyordu. ok gemeden de bulundu, mirmirandan Trabluslu
Ali Paa adnda biri: "yle keserim, byle bierim. Devlete gelir temin ederim"
diyerek gz boyad. Hazinenin byk sknts var olduu iin, u kadar gelir
bulurum szne daya-nlamad. zerine rtbe-i vezaret ile beraber Msr eyaleti
verildi. Bu Paann mazisi ise bozuk idi. Vakti zamannda Trab-lusgarp
beylerbeyi iken yapmad zalimlik, ilemedii fsku-fcur kalmamt. Tunus
beylerbeyi Hemduh paann kardeiyle evvelce yapt savata galib gelmise de
ikinci seferinde ahali bile kyam etmi ve tam kamaa balayaca srada
vucuhzdelerden iki delikanly gya rehin alarak, pek tannm Murad beye
iltica etmiti. Paa bu iki delikanl ile bir aralk Hicaz'a gitmiti.
Trablus haclar; kendisini yanndakilerle, beraber grdklerinde Hac emirine
vaziyeti bildirdiler. Delikanllar elinden aldlar. Yzne tkrerek, sakaln
yolmulard. te bu Ali Paa idi ki, varidat oaltacak midiyle, Msr eyaletin
evli olmak zere nasb olunmutu. Halbuki bu sralar da Vehhabi-lerin Mekke
ile Medine'ye, tecavz ettikleri haberide stanbul tarafndan pek byk bir
znt ile karlanmt. Vekiller heyetinde bir sr tatl tatsz mnazaralardan
sonra am ve Badad valilerine seraskerlik unvan verilerek, Vehhabiler zerine
gndermeye, bu Ali Paann da Msr' himmetiyle slah etmesi karar verildi.
Msra gelince burada hadise stne hadise cereyan etmekteydi.
Hsrev Paa, kendisinin zerine yrmekte olan, Tahir Paann kardei Hasan
Paay bozmaya muvaffak olmutu. Fakat, Berdesi Osman bey, Klemen, Arab
ve Arnavud klele-riyle, yrye geip, Hsrev Paay malup edip Azabe ka-
lesine iltica etme mecburiyetine drdler. Burada aman dileme ile kendini
kurtaran Hsrev paa yakalanp Msr'a getirildi. Burada nezaret altna alnd. Ali
Paann Msr'a gelmesi kt tesir yapmaktan bir ie yaramad.
Berdesi Osman bey, Reid'i istila ederek valinin kardei eydi Ali kaptan
Buruc-u Maizel isimli yerde, hiyie yaparak ele geirip Kahire'ye yollad. Vali
Ali paa ise, Berde-si'nin skenderiye'ye hcum edeceini dnerek mehur
Ebukr eddini tahrip ettirdi. Bu tahrip zerine skenderiye'ye Nil nehrinin suyu
gelemedi. Ahalisinin ounlukla zmir, Rodos ve Kbrs taraflarna hcum
ettiler. Fakir fukara ise, Ali Paann yannda ve elinde ezilip duruyordu. Artk
Mehmed Ali Aa ve Berdes, birlikte hareket ediyorlard.
En nihayet; Msrl komutanlar, Arnavut askerlerin maa ve taayinatn, kendileri
tarafndan verilmek ve iki yz adamyla, Kahire'ye gelerek, eski Msr valileri
gibi resmen makamna oturarak, gelirlerden kendine den hisse iie geimini
salamak zere Ali Paay Kahire'ye davet ettiler. Paa ise, Arnavut isyanclarla
Arab eyhleriyle giziice haberie-irlerken, isyanc Arnavutlarda vaziyeti
Mehmed Ali aaya duyurmaktalard. Mehmed Ali Aa, bunu Klemenlere at.
ttifak ettiler. Paay kandrp skenderiye'den kmasn saladlar. Paa
varln ve yklerini 60 gemiye ykletmi nehir yolu ile Kahire'ye iniyordu.
Saikana vardnda gemileri ablukaya alnd. Top ve tfenk atna tuttular
askerinin ounu telef ettiler. Gemilerini zapt edip Ceyze'ye gtrdler.
Velhasl esir alp, askerini de Bilbese gnderdiler. Paayda, brahim beyin
adrnda misafir ettiler. Ancak uslu durmayp, Klemenlerin aleyhinde olan,
Kna'daki Osman bey'e gizlice mektup yollad. Yolda ele geirilen mektup,
Msrl komutanlarn eline geti. Bu vaziyet karsnda da Ali Paay Bilbes
ynne doru gnderdiler. Yolda klemenlerin saldrsna maruz kaldlar. Kendi
yni Ali Paa, kzkardeinin olu ve kethdas ile yannda bulunanlarn pek ou
ldrld. Mehmed Ali aa, brahim bey ve Berdesi Osman bey'in g-
veninielde etmiti. Alm olduu tedbirlerle Hsrev paay Msr'dan firara
mecbur, Ali paayda katiettirmeye muvaffak olmutu. Hatta Elfi bey gibi bir
ka komutan da eitli yollar sayesinde batan atabildi. Yenierileri
Klemenlere, Klemenleri, Arnavutlara musallat ederek pek ounu krd. Fn
sonunda Berdes'ninok vergi koymas yznden kan honutsuzluk ve
kargaadan da istifade ederek hem Berdesi Osman' hem de, brahim bey'in
hnlarn kuatma altna alarak onlar da firara mecbur kld. Bunlarn bir nevi
bals olan klemenleri ise Arnavut askerlere krdrd.
Msr'da bamsz bir vali olmak esas arzusuyken Ahmet Paa ve dier vakalar
gz nne alarak bunu aklamaktan ekiniyordu. Beylerin firar zerine sekiz
aydan beri hapiste olan Hsrev Paay yanna alarak kale'ye ekildi. Sonra z-
bekiye'deki konana geldi. Ahalide. Hsrev Paann tekrar vilayete gelmi
olduu zehabna kaplarak tebrik etmeye koar oldular. Hatta Hsrev Paa bile
bu zanda idiyse de, esas hl yle deildi. O arada^skenderiye muhafz olan
Hurid Paay Mehmed Ali davet etmi bulunuyordu. Hurit Paa; Kahire'ye
gelir gelmez, valilii ln edildi. Mehmed Ali'nin Istanbula yazdrd dilekede
"Ali Paay ldrenlerin Arnavut askerleri olmayp, Klemenler idi. Bu
gaddarca muamele devlete ballklar hasebiyle Arnavut askerinin namusuna
dokundu. Bunun zerine onlarda klemenleri perian ederek Msrdan kovalayp
srdler." gibi ifadelerle vakalar anlatt gibi, Hsrev Paann dahi 50 kese
harcrah vermesiyle Rodos taraflarna gnderildiini ve kendisine bir mansb
ihsan buyrulmasnm faydasnda hatrlatt. Fakat Mehmed Afi aa tazminat pek
gzel gizliyordu. Ancak, Ali Paann idam olunduu bakent tarafndan
duyulmu, Msr eyaleti de, Cezzar Ahmed Paaya tevcih olunmutu. Cezzar ise;
lm hastalna tutulmutu. Mehmed Ali'nin bu arz stanbul tarafndan
hayretlerle karlanmakla birlikte hemen kabul edildi. ok gemeden Cezzar
Ahmed Paann vefat vukubuldu. Hurit Paa Msr'da yerleti. Ne varki
Klemenler rahat durmama yolunu setiler. Kendilerine celbetmi olduklar
Arab-larla birlikte, Msr' tazyik altna almaya baladlar. Mehmed Ali,
klemenler stne yapt saldr ile bir gzel bozguna uratt. Bunlarn
ktlklerini mahvettikleri gibi, kyllere de ar vergi ykn tahmil ettiler.
Yollar tuttular. Buna bal olarak, Kahire vasta ile gidilebilecek yer olmaktan
karlmt. Bilinmez ekilde yiyecek fiyatlar pek ykseldi. Hemen peinden
tabii olarakda mal sandnda skklk artt ki, Hurid Paa mali bir tedbir
olmak zere komutanlarn haremlerinden birer mikdar cerime ala koyma
garipliinde bulunarak, konaklarna karakollar koydu. Hurid Paann valiliini
mteakip byk Elfi bey ile Hasan bey klelerinden Osman bey itaat gstererek
Elfi Bey Carca'ya, Osman bey ise Kna sancaklarna tyin olunmulard. Elfi bey
bu tyin haberini alnca arz baka davaya benzemez, diye Msr'a gelmee
kalkarak, bir taraftanda brahim bey ile Berdes Osman'n te taraftan byk ve
kk Elfi'lerin askerleri, Kahi-re'yi sktrmaya ve ahaliden vergi almaya
baladlar. Mehmed Ali aa tabiatyla, bunlarn zerine yrd. Ancak baa-rh
olamad. Beyler Mehmed Ali aay Msr'dan karmak iin gizlice Hurid Paa
ile haberlemeye getiler. Esasta maksadn hakikisi klemenleri Kahire ve
Msrdan karmakti. Hurid Paada ise bu kudret asla yok idi. Mehmed Ali aa
bu i inde bir hiyle dnme yolunu seti. Komutanlar ile bar yapma
haberlemelerine giriirken, kendini de zayf gsterme taktiini seti.
Karsndaki bey'lerin btn ihtiyatlarn terk ettikleri grld. Drt bin askerle
Mehmed Ali tarafndan sarldklarn grdler.
ebrede meydana gelen iddetli savatan sonra bir baskn daha verildi ve
Klemenlerin perian olup, kaacak yer aradklar mehade olundu. Btn bu
baar sadece Kahire'nin kurtarlmasna yetme neticesi vermiti. Kahire'nin
anbar Sa-id ise, yine Klemenlerin elinde kalmt. Ktlk ve alk da yine
balamt. Hurid Paa ise hem Klemenleri hem, Men med Ali'yi defetme
hlyasyla bir takm gizli teebbsler de bulunmaktayd. Mehmed Ali'nin
klemenleri zorlamak iin, Said taraflarna gitmesinden mtevellid, bu
vaziyetten istifade midine dt. Fakat meselenin dier bir garib taraf da;
stanbul'un Msrdaki vaziyetten, btn plakl ile haberdar olamamas
mnasebetiyle Hurid Paann Klemenleri atarak, Arnavutlarla bamsz
olarak, valilik yapmakta olduunun zannn tamalaryd. te byle kr d
esnasnda, Hurid Paa, Mehmed Ali aann gcn zayflatmak maksadyla,
am'dan biraz delil askeri getirtti. Bu askerin getirtil-mesinde; ki maksadr sezen
Mehmed Ali hemencik geri dnd. Tarihler bu srada h. 1219/m. 1804 senesini
gstermekteydi.
Hurid paa ise, delil askerini Mehmed Alinin stne gndermi
bulunduundan, yoldan geri dnm bulunan aann askerleri, zerlerine gelen
askerle Tarah adl yerde faca faaya geldiler. Delil askeri denenler hemen
saldrya geemedi.
Mehmed Ali hemen onlara seslendi: "Biz ulufemizi istemeye geldik. Kimse ile
al veriimiz yoktur" dedi. Onlarn cevab da "yleyse bunlara ilimeyelim"
demek oldu ve kenra ekildiler. Mehmed Ali ve askerleri bylece Kahire'ye
girmeye muvaffak oldu. Mehmed Ali doruca zbekiye'deki konana gelip
oturdu. Hurid paa, eyhleri, ocakly onunla bir araya gelmekten men etti. Bu
esnada Elfi Mehmed Bey'inde askerleri Ceyze'ye geldi. te taraftan Msr ahalisi
Camil Ezher'de toplanarak valiler tarafndan yaplmakta olan zlumlardan,
feryadlar iinde ikayeti olduklarn ortaya koydular. Halbuki; Mehmed Ali'nin
Cidde valilii gelmise de bunu Hurid paann sumen alt ettii grld. Hurid
paa ehre inince Mehmed Ali, yanma giderek hilat giydi. Atna binip giderken
askerler hcum ederek ulufe istediler. Mehmed Ali: "te paa buradadr. Diye
atn srd. Ahaliye altun ve gm serperek gitti. Asker Hurid paay sard.
Paa byk zorluklar karsnda kalarak kaleye kabildiysede ertesi gn halk
sokaklara dklerek "Bu zlim valinin elinden fer-yad! diye bartlar.
Az sonra da, bir ok kii mahkemeye topland. Mehmed Ali'ye mracaat ederek,
Hurid paay istemediklerini ifade ettiler. Mehmed Ali de, kimi istersiniz? Diye
sorunca: "Seni dediler. nk sende hayr ve adalet gryoruz Mehmed Ali
evvel pek istermi grnmeyecek davran sergiledi. Daha sonra rza gsterdi.
Daha sonra krk ve kaftan getirilip, me-ayih tarafndan giydirildi.
Mehmed Ali gzel bir manevra evirmeyi bilmiti. Hurid Paa: Hla beni
padiah nasbetmitir. Ben, fellahlarn emri ile mazu! olamam. Padiahn emri
ulamadka vliliktende ayrlmam diyordu. Ertesi gn kaleyi kuatarak bir ay
sonra vezir tepesine toplan evirip tepeden de yine toplarla sktrmaa balad.
Halbuki devlet tarafndan haremeynin muhafazas en nemli mesele srasna
gemiti.
Msr'da; yaanmakta olan bu olaylar artk endielere dlmeye yolat. En
sonundada stanbul'dan Mehmed Al-
i'nin; Paa ve Misir'a vii olarak nasb olduunu mir fermann gelmesi ve bu,
fermann zbekiye'de okunmas gerekleti. Artk Hurid paaya kaleden
kmak Bulak'dan bir vapura binerek Kahire'den ayrlp gitmek gerekti, o da
zaten yle yapt. H. 1220/M. 1805'te bu iler olup bitmiti.

Karklklarn BirbiriniTakibi

Msr meselesinin geldii bu vaziyet esnasnda, rumeli ve de anadolu'da da baz

pek nem arzeden vakalar, husule gelmekteydi. Tepedelenli Ali Paann Rumeli
valiliine tyin olunmasn ekiya byk bir rkeklikle karlad. Bu tyin
karsnda bir kenara ekilip sakin duracaklarna dair sz vermelerini de inta
etmiti. Tepedelenli Ali Paann bu tayini Rumeli ayan arasnda bulunan
Tokatkl isimli biri tarafndan itirazla karland. Mutedil ve mnsif, yni pek
insafl birini tyin etmelerini ve yanna verilecek, bir babu ile haydutlarn yok
edilmesini deruhde edeceini ileri srmt. Bu itirazda ne hikmetse makul
bulunup Rumeli eyalet valiliini de Vezir Vni Mehmed Paaya hale ettiler.
Tirsinikliolu bu vakada yararlklar gsterek ekiyadan Molla brahim ile ave-
nesini ve ileri gelenlerini ldrd. Fire ve Malkara taraflarndaki ekiyann takip
edilmesi iin, bir deneme olmak zere bu sefer nizam cedid askerinden biraz
svari birazda piyade yollad.
Nizam cedid'in yapacaklern herkes merak etmekte olduu gibi bizatihi
kendilerini de pek ok kii grmek istiyordu. Hatta baz elilikler zel vazifeyle
adam gnderme yoluna dahi gittiler. Hakikattende; bunlarn itaat asndan olsun
davranlarndan olsun, pekok kimse memnun kald. Hele Ball kyndeki,
arpma esnasnda muzika alatak, manevralar yaparak ekiyannda perian
edilmesini saladlar. Ne varki Msr'daki gibi, Rumelide de bir Mehmed Ali
daha ortaya kmak zereydi. Tepedelenli, Toska taraftar hanedanlarn teker
teker mahvn temin ederek Yanya civarnda bamszcasna bir ekli idare
kurmu gibiydi. Onbe seneden beri kendisine kar koymakta olan Solyut ve
amlk beylerinide yldrmt. Artk arada srada babli'den gelen emirlere de,
kulak asmamaya balad. Anadoluda da byle nemi hiz vakalar kmaa
balad. Rumelinin belals iken, anadoluya ekilen Grc Osman Paann
deliba's mer Paa Kayseriye, Grc Paann kendisi de Erzurum vliliiy-le
gittiinde Murad paa tarafndan tutularak hemen orada, Karahisar Sahip
sanca mutasarrf Halil paa'da kendi saray iinde dam edildiler. Cezzar
Ahmed paann lm ise Suriyede de baz meselelerin kmasna frsat verdi.
eyh Ta-ha adl biri Cezzar'n zindana att smail paa adndaki birini ordan
kararak dairesini ona teslim ve de, gya Cezzar makamn ona vasiyet etmi
gibi lnatta bulundu. smail paa Cezzar'n elbiselerini giydi. Hazineyi idaresi
altna alp, askerin maalarn datarak, onlar da kendini destekler duruma
getirdi. te yandan Halep valisi brahim Paa Cezzar'n vefatn duyunca da
hemen ama geldi. Burada Cezzar'n lmeden nce makam kendisine vasiyet
ettiini iln etti. Hakikaten de, stanbul'dan gelen fermanda Hicaz seraskerlii,
am, Trablus ve Sayda eyaletlerini brahim paa ynetimine verildii yazlyd.
smail paa ise, zaten kaak biriydi. Devlete, mesele karmama, Cezzar'n
mallarn teslim eder, Ak-k'dan kp gittii takdirde, kendisine Anadolu
topraklarndaki istedii eyalet vezirlik rtbesi ile verilip, yapm olduu sularda
affa tbi tutulacaktr diye, brahim paa tarafndan bildirim yapld.
Ne varki smail paa kulak asmad. Bunun zerine kale kuatld. smail paa
eer Sayda eyaleti zerinde braklrsa Cezzar'n brakm olduklarn vermee
amade olduunu beyan etmise de, bir cevap verilmemiti. Cezzar'dan arta kalan
75 bin yaldz altunu, bin keselik aka, bir ok eya ve haberleme yazlar,
kaptan paa ile stanbul'a yolladysa da, kaptan Abdlkadir paa'nn bu husustaki
tavassutu ho grlp Bursa'ya, smail paa'nn yerine de Cezzar'n kethdas,
Sleyman paa tayin olundu. Sleyman paa Akk zerine gittiinde smail
paann askerini bozup, kendisini firara mecbur kld. smail paa daha sonradan
zindan arkadalarndan biri tarafndan tehis olunarak, Sleyman paaya teslim
edildi. Sleyman paa, smail paay bir gemi ile stanbul'a gnderdi. Ne var ki
paa gemide katlolundu. Beri yandan Vehhabilerin meydana getirdii mesele,
gittike byme istidad gstermekteydi. RumrJideki ekiya takiblerinin netice
vermeye balad grlm, Kmelince ayan Sleyman'n yakalanp idam
edildii grld. Karadallar ise bir kyam daha balattlar. Podgorie zerine
yrye getiler. Srpllara Ruslarn yardm ettii pek ak bir hale gelmiti.
Karayorgi etesinin gnden gne geniledii rahata anlalr hle de geldi. Ayn
zamanda Bosna valisi Bekir paa, Br-delen kalesi yaknlarnda Srp Kenzleri
de denen bir takm Srp darecilerini yanna getirtip, kyama geme hususundaki
sebebi sual etti. Bu sual karsnda Kenzlerin cevab: Belg-rad'da drt tane
day'nn zlmundan ikayeti olmalaryd. Paa gayet kurnaz bir tutum
taknarak, Begrad kalesinde bulunan Arnavut sekbanbalardan Koancal Halil
aa'y ele ald. Halil aa, Bekir paaca gnderilen drt aaynn teslimi
hakkndaki, emirnameyi ald srada aa ve yukar kaleleri zapt etti.
Daylar, Adakalesine katlarsa da, yakalanp ioam olundular. Halbuki Srplarn
ihtilli Ruslarn krklemesi ile alevlenmekteydi. Kara Yorg beri taraftar
Pasbanolu ile bart. Drina nehri boyunca yryegeti. Karadallar da isyan
iinde pek gecikmeyip, hemencik harekete geip, Rus bayran omuzlar
stnde ykselttiler. 1219/1804 tarihi bunlarn ahidi oluyordu. 1219/1804
senesinde avrupadaki siyasi ahvalde meydana gelen byk bir deiiklikte son
derece dikkat ekicidir.
Napolyonun birinci konsl olarak grev yapt, sistemin dier iki konsl adet
mel'un gibi grevde tutulmaktayd. te bu srada Fransz anayasas drdnc
defa olarak, deitirilmeye tbi tutulmutu. Terii kuvvete, ura-i devlet, he-yet-
i kanuniye, Tiribne ve senato adlaryla drt meclise daha ilerlik kazandrld.
Fakat Bonapart 1. konslln gelecekteki emellerine gre idare ederek, byk
inklab muvaffakiyetle sonulandrmak iin, zerinde bulunan kuvvetli
hkmetmek ansn ailesinin de miras olarak alabilip kullanabilmesi iin
kendisine yeni bir unvan bulup vermelerini istedi. Kral denmesi yklan idareyi
hatra getirdii iin holanmyordu. mparatorluk unvan ise, hli hazr duruma
uygunsa da, ayrca Franszlarn gururunu okayabilirdi. 1804 senesi nisan aynn
23. gn, Tribne meclisi azasndan msy Kre adl biri:
"Hlihazrda 1. konsl olan Bonapart'm, Franszlarn imparatoru iln edilmesini
ve imparatorluk erefinin, hanedanna miras olarak kalmas" teklifini yapt.
30/nisan/1804'de bu teklif gndeme alnp, mnakaa mevzuu yapld. Msy
Kure'nin bu teklifi kabul edildi. Teklifin Senato'ya gnderildii grld. Senato
ise, ura:i devlet tarafnca ayan karar ile bunun genel oylamaya tbi tutulmasn
tensib eyledi. O gn Napolyon Bonapart franszlarn imparatoru unvann alarak,
genel oylarda, 2569 muhalif oya kar 3. 572. 329 reyle tasdik edilmitir.
Aradan vakit getike; kanun meclisine ait maddelerin adi iradelerle veyahut
kendi iradelerinden fark olmayan yanlarn karar ile kar oldu. Her iki meclisi
nizamn tamamlanmas iin brakt. Daha sonrada meclisi kanun yapmak iin
senelerce toplamad. Tribuna (meclisi) 1807 senesinde ortadan kaldrlma
yoluna gidildi. Artk Napolyon'un iradesi kanun yerine geer oldu. Napolyon'un
Franszlarn imparatoru olarak iln edilmesi, talya zerinde gasbiyeti
bulunmas, bilhassa Burbon hanedanndaki Dk Daniken'in hiyle ile Straz-burg
yaknlarnda bulunan Etenhaym atosundan zorla kaldrlarak fesad ba olarak
itham ile gizlice bir divan- harpde savunmasz olarak yarglanp da ertesi gn
kuruna dizilmesi eklinde gelien olaylarn gizlilii Avusturya ve Rusya'y bir-
birlerine yaklatrd. 1804'de yaplan bu iki devlet arsndaki, gizli antlamaya bir
yl sonra ngilizlerde itirak eyledi. Bu nc olarak anlam bir heyet
olmutu. Ruslar, Napol-yon'dan Hollanda ve svire'nin istikllini tastk
etmesini, Ha-nover'in boaltlmasn, Piyemonte kralnn makamna iadesini
talep etti. Napolyon ise, tam aksine imparatorluk unvann, talya kral unvann
ekledii gibi bukrall Hidiv unvanyla olu Ojen Boerane'ye verdi. Bir ka
gn sonra Ceno-va ile Likori'yi Fransz imparatorluuna ilhak, Luk'u ve Pi-
ombino'yu prensilie ykselterek enitesi Bakiyoi'ye hediye etti. Bu arada
sava kokulan da, yaylmaya balad ve ngiltere hkmetinin banda ise, yine
msy Pit bulunmaktayd. ngiltere, Rusya, Avusturya, Napoli, sve'den
meydana gelmi bulunan birlemi bir g harekete balad. Fakat, Prusya kral
Fredrik Gilyom tarafsz kalmay yeledi. Az nce grmidik ki Fransa ile
Osmanl devleti arasndaki sulh antlamas kati olarak imzalanmt. Ancak bu
antlamann hkmleri Osmanl devletinin, Fransa ile Avrupa devletleri arasnda
kacak savalarda Franszlarn, taraftar olaca anlamna gelmiyordu. Bu
bakmdan stanbul sefiri Brun'un bablide yapt teebbslerin ittifakla ilgili
olanlar netice vermedi. 1805 senesi ocak aynn 30. gn Napolyon, 3. Se-lim'e
yle demekteydi: "sen bir gn rumlann yardmn kendilerine celb ettikleri
halde bir rus donanmasnn ve ordusunun gelerek stanbul'u istila edeceini
grmiyecek kadar krmsn? Selim uyan, dostlarn vekiller heyetine getir,
hinleri uzaklatr, Fransa Prusya gibi dostlarna itimat et." Msy Brun; bu
birlemeyi husule getiremedikten baka, Napolyon'un imparatorluk unvann
dahi babliye tasdik ettiremediinden Msy Rofen'i maslahatgzar sfatyla
brakarak lkesine dnd. Fakat, stanbul'da bulunan Rusya elisi talinski ile
ngiltere sefiri Staratton birlemi devletler adna babli'yi ynlendirmeye
almaktayd. Napolyon'un bu srada mttefik devletler ordusuna Osterlte
ndirdii darbe, stanbul'da bir saika gibi patlad Bu zaferi Presburg muahedesi
takip ettiki, nemli maddelerinden biride, Franszlarn talya krall adna
olarak Venedik eyaletinin kendi hesaplarna olarak, stirya ve Dalmaya'nnda
sahibi olduklarn kabullenmi olmasyd. Franszlar yine Osmanllarla hu-dud
komusu oldular. Fransz tarihlerinin anlattna gre 3. Selim iki hristiyan
hkmetine darbe olmas bakmndan memnun fakat sterli savann douyu
alakadar eden taraf yznden, endielenmee dmt. 1221/1806 senesinin
haziran aynda, fevkalade bir elilik heyetini Fransaya gnderdi. 3. Selim,
Fransa'y1 Osmanl devletinin en eski, en sadk, en ihtiya duyduu mttefiki
olarak kabul ettiini bildirmekten duyduu memnuniyeti ifade ederken,
Napolyon ise bu ifade karsnda "Osmanllara gelen, hayr'da er'de aynen
Franszlarndr." Dedi. Giden bu heyet Muhib efendinin bakanlnda idi. ok
az sonra Mevkufat Mehmed Emin Vhid efendi grevine ilaveten verilen
nianclk rtbesi ile birlikte murahhas elilik verilmek suretiyle gnderilmitir
ki, Rusya'ya kar iln edilen harp tarihine rastlamt.
Tarih-i Cevdet diyorki: Bizim tarihlerde ise, yle bir izahla kar karyayz:
Mlakat gn, Muhib efendinin Napolyon'un huzurunda beyan edecei nutkun
resmi sureti nceden tetkik olunmak zere istenildiinden padiahn mektu-
bunda yer alan lakablara gre, uygun olarak kaleme alm olduu nutkun bir
sureti gnderildiinde, bu nutuun iinde Napolyon'un, yalnzca imparatorluu
yer alm olup, talya krall yazl bir yer grnmyordu. Bunun da
yazlmasnn gerekecei Taleyran tarafndan aret edilmiti. Esasnda talya
krallnn tasdiki, Osmanl devletinin, Rusya ve ngiltere devletleriyle olan
ittifakna, aykr olmak dncesine ve kendi talimatnda buna dair bir ey
yazlmam olmasna bi-naende Muhib efendi bunu sylemeye cesaret
edememi imdiye kadar bu iki devlet arasnda geen bahislerde imparatorluk
unvanna dair ve de, talya krallna ait bir bahis gemediinden padiahn
mektubunda yer alan lakablardan, fazla bir ilavede bulunamayacan da ifade
ederek, zr beyan etmitir. te taraf ise srar edip, hatt nceden Napolyon
tarafndan stanbul'a eli tayin olunmu Sebastiyanj, bir ka kere bu husus iin
Muhib efendiye gelip gitmi ve de sonunda, talya krall unvann eklemeyi
yapmaz ise, imparator ile gremeyeceini belki hemencik sava edip Dal-
maya'daki Fransa ordusunun stanbul'a yryeceini syleyerek Muhib
efendiyi tehdid altna almt. Muhib efendi mazeretinde sabit kadem olunca bu
istektende vazgeerek, "Garbn yldz ve btn maliklerin hmisi" eklindeki,
unvanlarn ilavesi teklif olunmusa da, Muhib efendi padiahn mektubunda yer
alan lakablardan baka bir lakab asla ilaveye niyeti olmadn syleyince bu
isteklerden de vazgeilmiti.
Fakat, alay halinde Napolyon'un yanna gidilirken, Fransz terifat, arabann
sa tarafnda ve Muhib efendi onun solunda oturmutu. Napolyon'un huzuruna
kldnda da, odann tarafnda temenna etmek iin imdiye kadar Osmanl
sefirlerine yaplmam muamelelerin teklifi edilmiti. Muhib efendi ise; imdiye
kadar riayet olunmu usl dnda herhangi bir ey yapmayacan syleyerek:
Bu alay eer terifat iinse bizim alayda bulunmamza lzumu yok, hemen
nme-i hmayunu ve tercman alr giderim eklinde cevab vererek terifatnn
sol tarafa oturmasna karar verilmitir.
Bu sralarda Napolyon, Ruslarla bir antlama yapm bulunduundan Osmanl
devleti tarafndan yanna eli gndermekten maksat bir gsteri sergilemek
bylece Rusyaya korku vererek ingilizlerden ayrabilmek, dncesinde baarl
olmak eklindeki bir antlamaya mecbur klmaktan ibaretti. Bu hl sonradanda
sabit olmutur.

Gaile'ler

1220/1805 senesi balarnda husule gelen olaylarn yannda, Srbistan ihtillinin

ok dikkat celbedici yanlan vardr. Reis Kara Yorgi kendisine Srp Gospodari
unvann vererek istikllini ilna kalkt. Kara Yorgi, Srplarn bamszln
Osmanl devleti tanma yoluna gitmedike, silahlarn brakmayacan beyan
etti. Bosna civarn inemesine ramen zerine asker yollanamyor, Karada ve
Akdeniz sahili adalarnda yaamakta bulunan Rumlar dahi mttefikimiz Rusya-
nn parmanda oynamaktayd. htille dair hareketlerin iinde yer alyorlard.
Ruslarn hareketli parma Grcistan taraflarn da kartrmaya muvaffak
oluyordu.
Tiflis hn Erekli 1214/1799'da ldnde topraklan Rus lkesine ilhak
edilmiti. Osmanl devleti, Rusya ile Fransa aleyhinde olmak zere ittifak
halindeydi. Bu sebebten yaplana ses karamad. Artk sra Mengli hn
idaresindeki Grcistan'n dier parasna gelmiti. Biz iki taraftanda skmaya
maruz kalrken, i ilerimizde yenierilerin, nizam- cedide olan dmanlklar
kendini gsteriyordu. Vehhabilerin ortaya koyduu feci hallerden dolay,
Mekke-i Mkerremeye haclar gelemedii gibi Mekke ahalisi de, Arafata
kamyor-lard. Krdistan taraflarnda, Baban mutasarrf Abdurrahman Paa
isimli biri de Kev Sanca mutasarrf Mehmed Paay idam ederek Badad
Valisi Ali Paann ad geeni cezalandrmak zere askerini malup etmesi
zerine, ran ahna iltica ederek, Badat ile Tahran arasnn mnasebetleri
eker renk oldu.
Msr eyaleti ise, Kavalal Mehmed Ali Paann hkmne giriyordu. Mehmed
Ali; Msr eyaletini yakalamakla birlikte, Msrl komutanlarn herhangi bir
taarruzundan emin deildi. Bunlar zerlerine gidildike ekilir, avdet olunduka
harekete geer takmndan olduklarndan Mehmed Ali Paa bunlar akll
mslmana yakr tarzda bir hileyle avlamay baard. Gvendii Arnavut
askerlerin bazlarna da ald tertibat anlatarak, bunlar Msrl komutanlarla
belli etmeden savaa gnderdi. Klemen Beyleri bu hileyi sahih olarak belleyip,
kandrldklarn anlayamadlar. Mehmed Ali'nin yapt hileli dzenleme
yleydi: Mehmed Ali Paa Halic'in azna kt esnada Klemenler aniden
Msr'a dalacaklar, filan gurup falan yerde, falan gurup filan yerde bulunacak.
Bu tuzaa Ka-hire'den Mehmed Ali Paaya aleyhdar olanlar dahi inanmt.
Cemaziyelevvelin 20. gn Mil sakin olduundan herkes gezmee kmt.
Mehmed Ali Paada Hisar nahiyesinde adr kurdu. O gn; Klemenlerin bir
blm dan ardndan hareket etti. Yolcular Sveye kamad. Her ne ise;
Msrl komutanlar Nevah-i Hseyniye geldiler. Buradan da, Baba Fettah'a
ulatlar. Bekiler yoktu. Bazlar bunlar tanyp kaplar atlar. Bir ok
Klemen kumandan ve asker ieri girdiler ve o ortalkta, Mehmed Ali'nin
askerlerinden bir kii bile, grnmyordu. Bunlarda korkusuzca ykleri ile
eyalar beraberlerinde olduu halde yrdler. Atfet l Haratine denilen yerde
ikiye ayrldlar. Hasen memleketinden olan Osman bey gurubunun Camil
Ezhere, dier frka ise, Derib-i ahmer tarafna yneldi.
Buraya geldiklerinde aniden bir ate salvosu balad. Ne tarafa kasalar, ne
tarafa kosalar kurun yamaktayd. En sonunda Berkuk Camiinde toplandlarsa
da ok gemeden esir dtler. Osman bey gurubu ise kamaa yz tuttu. Fakat
yolda Arnavutlar hepsini soyup soana evirdiler. Elli kii kadar insann
kafalarn kestiler. Geri kalanlarysa yaln ayak, bakabak olarak de se
Ozbekiye'ye getirdiler. Bunlar arasnda mehur komutanlardan be-alt kii ve
hayli de kif var idi. ou idam olundu. O dnemin adetlerinden olarak, balan
soyularak derilerinin iine saman doldurulup stanbul'a gnderildi. Mehmed Ali
bu srada Hurid Paa devrinde am'dan gelen delil askerini de srp, Msr
hududia-rndan kard. ark cephesinde btn bunlar olurken Balkanlarda
Osmanl devleti Srplara baz imtiyazlar tanma politikasna eilim gstermise
de, Kara Yorg bamszlktan baka hi bir imtiyaz kabulm olmaz demekteydi.
te taraftan ehzade Sultan Mustafa'ya mensup olanlar nizam askeri aleyhine
hareketleri krklemekteydiler. Bunlardan biride Trabzon valisi Tayyar Paa idi.
Paa adeta isyan etmiti. Eski sadrazam Yusuf Ziya Paa hizaya getirmek zere
vazifelendirildi. Tayyar mukavemet edemeyeceini anladnda Rusya'ya
kamak yolunu seti. Bizim d siyasetimize gelince; bir tarafmza Rusya,
ngiltere dier tarafmzda da Napolyon asknt olmular bizi ekitire ekitire
bir yerlere gtrmee gayret sarfediyorlard. Sonunda Ruslar daha becerikli
kp,dokuz sene iin bilinen muahedeyi yenilediler. Ayrca on gizli maddeyi
daha kapsayan baka ve de gizli bir antlama mzaland.

Avrupa Ahvli

Avrupa ise; gerek kara gerekse deniz savalaryla vakit geiriyordu. Amiral
Nelson, Fransz amiral Vilnov'un donanmasn Trafalgar aklarnda yenip,
kendisini de esir ald. Ayrca Nelsonda yaralanmt, daha sonra bu yaradan
ld. Napolyon'da lm'da parlak bir zafer kazanarak otuzbin kii, altm top,
krk sancak ile Avusturya generali Max' esir ald. ar 1. Aieksandr'm ordusunu
pskrterek Viyana'ya girdi. Brn'de de genel karargahn kurdu. 1805 senesi
aralnda da sterlichte mttefiklerin ordusunu perian ederek 20 bin esir, 45
bayrak, 146 top ele geirdi. Ruslar Polonya'ya ekildiler. Avusturya imparatoru
2. Jozef, antlama istedi. ngiltere bavekili Wilyam Pit bu savalarn tevlit ettii
zntler neticesinde ld. Mtarekeyi takip eden Presborg antlamas
Avusturya'y talya ve Almanya'dan karyor, "Mukaddes Cermen Roma
imparatorluu" denilen eski heyete nihayet veriyordu. talya krall Venedik
eyaletini, Fransa ise, Triyestenin iinde olmad stirya ile Dalmaya'yi al-
yorlard. sterlih zaferinin haberi; Rusya ile yaplan 2. ant-lama
tasdiknamelerinin bablide mbadele edilmesinden, bir gn sonra gelmitir.
sterlih savann neticesinden Osmanl devleti siyaseti haylice mteessir oldu.
Napolyon, kazanm olduu bu savan galibiyet haberini, zel bir vazifeli
gndererek bildirdi. Tarihlerimizin bildirdiine gre ayn zamanda Ruslar sulha
eilim gstermezlerse, Lehistan'a saldracan haber vermi, devlet de, bu ana
kadar, Fransa imparatorluunu tasdik etmedii halde, bu sefer cevab olarak
yazlan padiah mektubunda imparator unvan gayet tumturakl szler
kullanlarak konmutur. stanbul'a gelen zel memurla yaplan, gizli bir toplant
da Osmanl devletinin lkesinin btnl, Rusya'yla Eflak ve Budan iin
yaplm kt artlarn kaldrlmas, stanbul'a eli gnderilmesi gibi hususlar
konuulmu, reislkttab (hariciye bakan) Vasf efendinin boboazl
yznden vaziyet Rus elisine ulaiverdi. Bu vaziyet karsnda; Rus elisi
talinski maceray anlamak ve ngiliz elisinin Osmanl devletini eski antlamay
yenilemek iin tazyik etmekteydiler.
Napolyon, ne Ruslar nede Avusturyallar stanbul'da grmek istiyordu.
Prosburg antlamasyla, Venedik ve Dalma-ya'y ald gibi Ruslar da
durdurmak iin, general Sebasti-yani'yi stanbula gnderdi. ki devlet-i
muazzama hakknda gsterdii u nlemler, kendi imparatorluu namnn
kymeti iin gelecekte, Osmanl devletinden bir eyler kapabilmek iin, olduu
pek umulmaktayd. Muhib efendinin; Paris'e eli olarak gnderilmesi, Fransa
sefiri Rofen'in tavsiyesiyle vuku-bulmutur. Efendi; hem Napolyon'un
imparatorluunun tasdiki hem de dostluu pekitirmek maksadyla gidiyordu.
zel talimatna gelince: Parisdeki mzakereler srasnda, Osmanl devletine
zarar verici artlarnn ortadan kaldrlmas zaman ve kefalet adyla Ruslarn,
Budan ve Eflk zerindeki mdehale hakknn kaldrlmas, Korfu, Karada ve
Akdeniz sahilleri ile Cezayir'i ve ahalisini sahiblenmekten vazgemesi vede
Grcistan blgesini ifsad etmekten el ekmesi gibi maddelerin, Napolyon'un
himmetiyle meydana getirilmesi hakknda teebbsde bulunmakla alakalyd.
Islavlar bal altnda yazdmz fide blmmzde de gsterdiimiz gibi
Ruslar, Srbistan kyamna dorudan yardm ediyorlar, Avusturyallarda yiyecek
ve giyecek veriyorlard. Dier taraftan Ruslarla ranllar arasnda, muharebe
zuhura geldi. Fettah Ali ahn veliahdi Abbas Mirza malup olmu bylecede
Azerbaycan topraklarna tecavz etmilerdi. Napolyon nne kan bu frsattan
istifadeyle ruslann aleyhine olmak zre, gerek Osmanl devletini gerekse de,
ran' sevk etmek arzusuna uygun olarak, l bir ittifak kurma teklifini
babliye bildirdi.
Devlet; Refii efendiyi ran'a yollad. Bu ehliyetsiz adam ittifak
gerekletireceine, Franszlarn aleyhinde azna geleni sraladndan vazifesi
baar ile bitmedi. Meseleye birde ayr bir gariblik getiren husus, Baban
mutasarrf Abdurrahman Paann ran'a snmas hasebiyle, ran ahnn,
Paay yine Krdistanda tutmay salamak iin, tehdidkrane teebbslere
girimesi ve bundan sonra, Badad valisi Ali Paann kzgnlkla oniki bin
kiiyle ve babliden izin almadan ran'n zerine yrmesidir. Yukardaki
duruma benzer bir olayda Ragza taraflarnda vukubuldu. Bilindii gibi
Prosbor antlamasyla; Fransa, Dalmaya, Kataro azlarna sahip hale
gelmiti. Kataro'da bulunan, Avusturya kumandan Franszlarn gelmesinden
evvel, Korfu'da bulunan Rus amirali ile anlaarak liman ona teslim etti. Bunun
zerine Napolyon, Dalmaya'da bulunan askerlerinin kumandan Laristona,
Dubrovnik cumhuriyeti ilerinde ilerliyerek Ragza'y istila etmesi emrini verdi.
Ad geen komutanda ald bu emri tatbik ederek Ragza'y istila etti. Bu haber
Bosna Valisi Hsrev Paa tarafndan babliye duyurulunca da byk heyecana
sebeb oldu. En nce Ruslarn, Srp ve Karadal'lan, tahrik etmeleri, ittifak
hkmlerine aykr davrant. kinci olarak da; dostluk hisleri gsteren
Mapolyon'un, uzun zamandan beri Osmanl devletinin himayesi altnda bulunan
ad geen Ragza cumhuriyeti ile Dalmaya arasnda bulunan, Hersek sancan
ineyerek gemesi bu heyecan da hakl klmaktayd. Ancak Fransa
maslahatgzar Rofen, yeterlice teminat verdi. Ruslar, Ragza'nn zapt zerine
Kataro'ya harp gemisi deiladi gemilerle boazlarmzdan geerek, ittifaka
aykr olarak Korfu'ya tadklar askeri dkerek binikiyz kadar Karadal ile
beraber bahse konu ehire hcumda bulundularsa da, Dalmaya'da bulunan
general Moli-tor, drtbin kadar askerle yetimi ve bilhassa Karadallar bir
gzel ezmse de fakat zavall Ragza cumhuriyeti bir daha belini
dorultamayp, mahv olarak Venediin yanna gitti. Takvim bu arada 1220/1805
yln gsteriyordu. Rusyann Paris'de bulunan siyasi ilerin memuru Baron
Obril ile Fransa harbiye Nzn Klark'la arasnda bir antlama imza ecTildiki
bunun ad brail antlamas olmutur. Bu antlamann gerei Ruslar Cezayir
adalar mstakilliini tanm olmakla beraber Kataro'yu Franszlara terke
mecbur kalyor ayrca Rag-za'nn Osmanl devleti kefaleti altnda olarak
yeniden stikl-liyetini tanyor, Rusya ile Fransa, Osmanl devletinin istikili-yet
ve lkesinin btnln de teminat altna alm oluyorlard. Pekla
anlahyorki, bu antlama mucibince Ruslar Ak-denizi terk edip, Karadeniz'e
ekilecekler ve Osmanl vilaya-tnda tahrik ve idlal etmekten geriye
kalmayacaklard. ngiliz bavekili Msy Pit'in lm zerine yerine sulh sever
bir siyaseti olan msy Foks geti. Napolyon'a dende bu anlayla dolu
adamn, ngilteresi ile sulh mzakerelerine girmesi hususuydu. Ancak Ruslarn
memuru Dk Dobril'in, Franszlarn nl hariciye nzn Taleyran'n kandrmas
yznden imza ettii antlamay ar 1. Aleksandr kabul etmedi. Fransa'nn
stanbul elisi Sebastiyani bunu babli'ye bildirdii srada: "Ruslar bu
antlamay, devlet-i liye lehine oldu diye kabul etmediler. Ruslar, ne Osmanl
devletinin ne de, Ragza'nn istikllini istiyorlar. Ruslar asla Osmanl devletinin
kudret ve kuvvet kazanmasn istememektedir. Onlar Osmanl topraklarnda
karklklar karmak, meydana getirilecek nifak ve ikakla devleti zayf
drecek, eklin taraftar olduklarn isbat ettiler." Demek istemiti. Kullanlan
bu anlatm, Napolyon'un Osmanl devletini Ruslardan ayr drme politikasna
pek uygun geiivermesiydi. te tarafdanda, sulhsever ngiliz bavekili msy
Foks'da, bu arada fni hayattan ekilmi, ller mezarlndaki yerine konmutu.
Mzakereler srasnda Napolyon'un, Hanoveri igal etmek arzusunda
bulunduunu ngiliz murahhasna karlan sz, Prusya kral 3. Fredrik
Gilyom'un hiddetlenmesine, asker takmnn galeyana gelmesine sebebiyet
verdi. Bylece de siyasetin ufkunu yine kara bulutlar sard.
Prusya devleti, meydana getirilen, 3. birleik devletler heyetine girmemi
olmann verdii pimanlkla, bu defa kurulmaya balanm, 4. heyete girmee
adet kotular. Avrupa yine karma kark oluyordu. Osmanl devleti ise artk
btn meylini Fransaya doru yapmt. Eli Sebastiyani, ngilizler ile ittifak
edilmemesi iin elden geleni esirgemiyordu. Hatt Ruslarla yaplm,
ahidnamede Osmanl devletinin stiklli-yeti apak belirtildiine gre,
Rusya'nn Eflk ve Budan prenslikleri hakknda koymu olduu maddelerin,
hkmnn katmadna babli'yi ikna etmi ki, Budan ve Eflk beylerini
azlettirdi. Prens Morozi ile psilanti Rus taraftan olmakla biliniyorlard. Bunlarn
yerine; Kalimaki bey ile Aleksandro Suo tayin edildiler. Babli'nin bu cesareti
Sebastiyani'nin gznde Osmanl devletinin, Rusya'nn vesayetinden kurtu-
luuna alamet olmak zere telakki olunuyordu.
Fakat; Ruslar stanbuldaki b. elisi talinski vastasyla, bu durumu iddetle
protesto ederek Petersburg'a fevkalade bir posta kard gibi, ok yaknda iln-
harp edilecektir szyle de, tehdidlere balad. ngiliz elisi Arbutont ise, Os-
manl devletini tamamen Fransz tesiri altna girmekle itham etti. Azl edilen
prenslerin grevlerine iadesi yaplmadka, kendisinin gitmeye hazr olduunu
syleyerek tehdidlerini savurmaya devam ettii grld. ngiliz elisine tavassut
iin bavurulduysa da, bir fayda temini mmkn olamad. Sonunda prenslerin
vazifelerine dnmesine msaade olundu. Cevdet tarihinde yazlm olduu gibi;
"devletin snna naki-se verecek bir rezalet idi" Yine o dnemlerde;
Napolyon'da Prusya ordularn feci bir hezimete uratarak, Berlin'e girmekteydi.
Yni; Franszlar, aleyhilerine ittifak etmi heyetin kol ve kanadn, bir kere daha
kryordu. Prenslerin meselesini duyar duymazda Sebastiyani'ye yollam olduu
talimatta: "psilanti ile Moruzo tekrar azlile Osmanl devletinin birer sadk
bendeleri, nasb olunmadka imparator silah brakmamaa karar vermitir."
kaytl yaz aldn babliye bildirdi. Bu vaziyet karsnda Napolyon'a bir
mektup gnderilerek bu yazda hli hazr vaziyetten ve askeri vaziyetin pe-
rianlndan bahisle zr beyan olundu. Napolyon, bu ma-zeretnme karsnda
3. Selim'e teselli edici bir cevapname vermekle birlikte, Dalmaya ordusu ve bir
frka Fransz donanmas ile imdada gelebileceini de, vaad eylemitir. Rus-larsa
boazlardan, harp gemilerinin geebilmesi talebinde bulunuyorlard. Prusya
bozgun'u babli'nin iine yarad. Meseleleri te'hir ettirdi. Ayrca da,
Sebastiyani'nin padiahn huzurunda yapt konuma esnasnda, devlet-i liye
reayasndan bazlarnn da Rusya'ya gittiklerinde pasaportlarna kendilerini Rus
tebasndan diye kayd yaptrdklar sonra da bu kaytla Rus patenti almalarnn
nne geildi. Dier taraftan, Hicaz topraklaryla btn Arab yarmadasnda
dorudan doruya Vehhabilerin elinde kald, bunlarn, hac kafilesini silahlar,
davullar ve zurnalar ile gelmelerini men ettikleri gibi srre alayn gtren ve
adna mahmil denilen vastay getiren avu'a, bir daha mahmil getirilecek
olursa knlcan, Cidde'de Muhammed bin Abdlvahabn risalesi okutulmas
gibi isteklerini syleme cretlerini gsteriyorlard.
erif Muhammed Gaib bile Vehhabilere mdara ederek Harem-i erif'de,
cemaatin tekrarn men, herkesin bir imm arkasnda namaz klnmasn, ezan ile
yetinilerek arkasndan selatselam getirilmemesini emreylediinden Ehl-i
snnet, Vehhabilere uyarak iler gibi takiyye yapyorlard.

Edirne Vakas

3. Selim'in en byk arzusu olarak nizam- cedid'in btn lkede yerlemesi

istei, muhalif-olanlarn kin ve gazabnn oalmasna sebeb olmaktayd.
Cahilliin en byk belirtisi, her ekilde faydal yeniliklerin kart
olduklarndan, nizam cedid askerininde oalmas ayn neticeyi meydana getir-
mek yoluna girmiti. Yenieriler eski ocaklarnn itibardan derek, mevacib ad
altnda alm bulunduklar binlerce kese parayla vesair menfaatlerini,
kaybedecekleri dncesi ile abalamaktan ve bunlarla beraber olan Vidin'deki
Pasbano-lu, Rusukdaki Tirsinkliolu, Edirne'deki Dadevirenolu gibi eitli
derebeylerin zorbalktan mahrum kalacaklarn gz nne alarak, ad geen
nizam cedidin Rumeliye yaylma-masn gzetlemekteydiler.
Halbuki; Srp ayaklanmas her an iddetini arttryor Rumeli Valisi brahim Paa
bir ordu ile Belgrad zerine, Bosna Valisi Hsrev Paada kendi askeriyle hem
Srbiye, hem Franszlarn Ragza'ya el atm olduklarndan o tarafa vazife-
lenmiler ve de Rusya ile devleti liye mnasebetleri her geen gn gerginlik
kmazna daldndan stanbul'daki devlet adamlar da hayrette kalmlard,
zn mzakerelerden sonra nizam cedidin kurulmasna bir hayli emek sarfetmi
olan Karaman Valisi ve padiah askerinin babuu vezir Kad Ab-durrahman
Paann, askeriyle beraber Rumeli'ye geerek, alenen Srplar aleyhinde olmak ve
de Rusyann tecavz etmesi halinde, ilk savunma kuvvetlerini tekil etmek zere
Sofya veya Edirne'de krk-ellibin kiilik bir ordu kurmaya teebbs edildi.
Yukarya aldmz Srpllar aleyhine kayd Rusya ve Fransa tarafndan vuku
mmkn suallere, bir miktar cevab yerine geecekti. Maksadn gizli taraf,
taarruzlar karsnda bo bulunmayp, mukabil kuvvet bulundurmakla beraber,
nizam- cedidi Rumeli ktasnda da yaymak idi. te taraftan, stanbul ile Edirne
arasnda ekiya bolluundan dolay asayi son derecede bozulmutu. nk
Edirne'de bulunan Bostanclar ocada bozulmular arasna ilhak olmutu. in
bu taraf gizli maksada pek ok yaramt. Bostanciba mazullanndan
Gmhane Emini Ahmed aa, talimli askerden mteekkil bir orta kurmak
zere Edirne bostancbas tayin edilmiti. Fakat bann ba, Tekfurdanda
(Tekirda) koptu.
3. Selim nizam- cedidin ilk nce Rumelide Tekfurdanda kurulmasn arzu
etmesi ile birde ferman gnderdi. Hkim, ferman okuyunca ve gereince amel
edilmesini bildirince, yenierilerin zerine erek kendisini paraladklar
grld. Kad Abdurrahman Paa skdar tarafna gelmi gerek svari gerekse
piyadeden 24 bin talimli askerle Edirne zerine geip gitmiti ve o devrin
terbiyesine dikkat edinki, sadr-azam smail Paada bu hususta aleyte olanlar
arasnda bulunuyordu. Bu cihetle nizam cedid taraftarlarndan ve tesir sahibi
kimselerden, olan kethdas ibrahim Nesimi efendi ile Kad Paa'y ekemiyor
ve bunlarn padiah yanndaki itibarlarn, kendi istiklline aykr gryor, hele
brahim efendiyi drmek iin her eit fenal gze aldryordu. Bu vaziyette
olmasna ramen Tirsinklioluna bir adam gndererek: "stanbul'daki tesiri
oka olan kimseleri mahvetmek ve kendisi ile birlikte devleti dzeltmek!"
hususunda bir antlama teklif etti. Bu teklifi Tirsinkliolu ayan kabul bir teklif
olarak grd. Rumeli ayanlarn da birer birer fesada verdi. Kad Abdurrahman
Paann Rumeliye byk bir askeri gle gemesi fesatlarnda bsbtn
galeyana gelmesine sebeb oldu. Bu hle esasda nizam cedid harektna aleyhdar
olan, Sultan Mustafa'nn ve adamlarnn tahrikleri de eklendi. ehzade
Mustafa'nn azndan yenieriler ile Rumeli ayanlarna vaadler, nizam- cedidin
kaldrlacana dair senetler yollad gibi sadnazam dahi Rumeliye giden
hasekiler ile hepinizi kldan geirecekler tarznda tehdidler gnderiyordu. Bu
tevikler Rumeli'de bulunan ekiya ve haarat ayaa kaldrmaya kfi idi.
lknce, bostancba Ahmed aa ile Babaeski'deki mbayacy ve Kad Paann
Tataraasn ldrdler..
Silivri, orlu ahalisi Paann askerine mukavemet ettiler. Tekirda zaten
karvermiti. stanbul'daki yenieriler de ayaklanyorlard. Kad Abdurrahman
Paa emrindeki askerler bu ilerin stesinden rahata gelebilecek gte idi.
Ancak padiah 3. Selim maksadn metanetle salama erbabndan olmad iin
oluk, ocuk ayak altnda kalr merhametiyle ordunun Silivri'ye ricat etmesini
emretti.
Bu cesaretsizlik ve bikararhlk ekiyann iyice marmasn salad. Bu sradada
tesadf bu ya! Tirsinklioluda iftliinin bahesinde engi oynatrken, karsna
gz diktii birisi tarafndan ldrld. Onun yerine adamlarndan Alemdar Mus-
tafa (paa) Aay Rusuk ayan yaptlar. Tirsinkliolu'nun bir fedai tarafndan
katledilmedi, Edirnedeki cemiyeti sarsntya uratmsa da, stanbul'dan biribiri
ardnca yaplan tahrikler, fesat kazannn bir daha tamasn salad. Htt ad
geen cemiyeti meyd.ana getirenler, devlet ricalinden on kiinin idam edilmesini
istedikleri gibi, bir iki hafta dahi hutbelerden adn kaldrttlar. Bu haberlerde
stanbul yamaclarnn gzlerini drt amt.
Ancak; Anboziu brahim Paazade Bekir Paa ile Sirozlu smail Bey fesad
yattrdlar. Bu vakalarn verdii neticeye gelince tarihlerimizin beyanna gre:
"bir takm rezil kimseie-rin edebsizlii zerine 24 bin talimli asker ile geri
ekilme, hkmetin byklne ve haysiyetine nkisiyet getirdi.
Bu olay; 3. Selim'n tahttndan manen indirilmi olmasnn balangcdr. Bu da
devletin, kendi kt idaresinin neticesidir. Hatt, Selimiye cmiinin bitmesi
sonrasnda ilk cuma namaznn klnmas esnasnda yenieriler yerine, nizam-
edid askerinin selamlama merasiminde safta yer alacak m? Sorusunun
zihinlerde yer almas, yenierilerin silahlanarak, ba-bliyi basp, devlet
adamlarn telef, nizam- cedid'e hcuma geecekleri anlalr anlalmaz,
selamlk merasiminin sadece yenierilere tahsis olunduu ve nizam- cedid
askerinin klalarndan darya kmayacaklar hezele gurubuna teminat
verilerek anlatlmasndan anlalan odur ki, 3. Selim yeni tertib askerinden
henz emin olamamtr! O kadar emin ol-mamki, zamann gerektirdii
siyasetten olarak, sadrazam smail Paay <evirdii dolaplar, su yzne kt
halde idam etmesi gerekirken> yalnz azl etmekle ve Bursa'ya srgne
gndermekle, iktifa etmesi bunu dorulamaktadr. eyhlislm Salihzde Esad
efendi bile: "beni de azil edin. nk ekiyalarn arasnda, dman zerine
giden gazilere, eki-yadan mani olanlar iin idama mahkum edilmeleri lzm ge-
lir; diye fetva verildii, uy bulmu buna dayanarak ma-kam- meihatta
kalrsam, devletin yine eski niyette srarl olduuna hkm olunur" demek
suretiyle kendisinin menkub klnmasn istedi.
Olaylarn balang srasnda Kad Abdurrahman Paann Rumeliye gemesi iin
teklifde bulunan sadaret kethdas brahim Nesimi efendi de aynen, grevden
alnmasn istedi. Bu vaziyette anlalyorki, 3. Selim srf nazari olarak bir
yenileme hareketine teebbs etmiti. Kurmaya alm olduu binann
salamlk ve gcnden emin bulunmadndan gsterilen bunca gayret ve
emekler boa km oldu. Bu gibi in-klablan, vcuda getirmek ancak demir
peneli, metin ve azimkar kimselere vergidir.
1221/1806 yl vakai mhimmelerinden biride Kavalal Mehmed Ali paann
Msr valiliinde devam etmesine msaade edilmesi olaydr. Yukarda
anlatlm bulunduu gibi Berdes Osman bey ve brahim bey kendilerine
mensub olan, Klemenlerle Said'e ekilmiler ve Mehmed Ali ile savamak
zorunda kalmlard. te taraftan mehur Elfi bey'de, Bahire tarafnda duruyor
ve ngilizlerden yardm talebinde bulunduu gibi, payitahta da, Msrl
komutanlar aftdil-dikleri takdirde gerek Haremeyni erifeyn'in mrettebatn ve
gerekse devlet hazinesinin varidatn tamamiyle hazrlayp ifaya mteahhid
olduklarn bildiriyordu.
Babli hem Klemenlerin cezalandrlmalarn, hemde Arnavut askerinin
Msr'dan karlmasn isteyen iki ynl siyasetin tutkunu olmutu. ngilterenin
stanbul elisi, Msrl komutanlarn sahibliine soyunmutu. Babliyi bu
hususta sktrmak frsatn benimsemiti. Bu vaziyetler karsnda ba-blide
Mehmed Ali Paann Misrd'a salad kuvvetli idare ve haysiyetten bihaber
olmasndan Msrl komutanlarn taahht ettikleri devlete itaat ve uygun
davranma hususlarnda sebat edeceklerini belirten istidalarn mahalli ulema,
ocakl ve muteber zevatn kefaletleri altnda olmak artyla kabule balad.
Fakat, Mehmed Ali Paa her naslsa, Msr'da bulunduu mddet iinde bu
kararn yerine gelemiyecei de anlaldndan gya paay mzakere hattndan
karmak niyetiyle Msr eyaletini, Selanik Mutasarrf Musa Paaya, Selanik
mansbn Mehmed Ali Paa'ya tevcih, Paa ile birlikde Mirmiran Hasan Paann
maiyetleri efrad ile Rumeliye geerek mansbn zapt eylemesi hakknda
dafermanlar karld.
Kaptan derya Hac Mehmed Paa'y dahi donanma ile skenderiye'ye gnderdi.
Elfi bey, kethdas vastas ile nceden yasak edilmi olan kle ticaretinin
serbest braklmasn istida ederek hazineye binbe yz kese aka verebileceini
vaad eylemiti. Kaptanpaa skenderiye'ye kar kmaz, Elfi bey Bahire'den bir
ok koyun ve hediyeler gndererek bahse konu binbe yz keseden beyznn
kendi, beyznn brahim, geri kalan beyzn de Berdes Osman beyler
tarafndan verilmesi hakknda, Said'e haberler gnderdi.
Fakat Berdes, Elfi bey'in bu haberini alnca: "Mademki, kendisi devletle
haberleecek dereceye gelmi ve Kaptanpa-ayi buraya kadar getirtmitir
binbeyz keseyi kendisi versin. Bizlerde, bymz ve pederimiz makamnda
bulunan brahim ve Osman beyler onun kle ua olalnV'diye red ve sual etti
ki, bu sz komutanlar arasndaki ihtilaf bytt. Zaten Mehmed Ali'de Sayda'da
bulunan komutanlara gnderdii hediyelerle aralarn ap, Elfi bey ile ittifak
etmelerine engel oluyordu, bir taraftan da ie vkf olduundan, Kahire kalesine
mhimmat ve yiyeceklerin depolanmasn temin ederek, top arabalarn tamir
ettiriyordu.
Sayesinde; servet- saman, aile ve arazi sahibi olmu, bekalarn bekasna bal
bilmi olan, askeriye reisleri ile mavereyle Msr'dan kmamaa karar
veriyordu. Bu bakmdan da Musa Paann Msr valiliine tayinini belirten,
ferman gelince, Nakibul eraf ve dierlerinin huzurunda mevzuyu at, divan
efendisince kaleme alnp melen: "Bizler devletin emirlerine mtiyiz. Fakat
daha yakn zamanlarda ki vakalar ile malum olan meraya da kefil olmaktan
aciziz. Mehmed Ali Paa ise, erbab- fesadn cezalandrlmasnda, devletten
gelen emirlerin infaznda son derecede baarl gayretler gstermitir. Bunu
duyurmak iin bu dileke imzaland, "eklinde kaleme alnp Kaptanpaa'ya
gnderildi. Kaptanpaa ise: Mehmed Ali ve Hasan Paa'lann askerleri ile Dimyat
zerinden gitmeleri, irade-i seniyye gereince hareketlerini tanzim etmelerini
bildirdiysede, bunlarda Msr ahalisi zayftr, asker isyan karacak olursa eit
eit zararlarada urarz. Hanelerimiz harab olur, byk fenalklar zuhura gelir
eklinde merhamet istidas verdiler.
Kaptanpaa; Msrl komutanlar arasndaki ihtilaf anlad gibi Mehmed Ali
Paa ile de haberleip, netice de Msrllarn verecei meblan bir ka mislini
vererek, devletin emirlerine taat edeceine dair ve kendisinin Msr valiliinde
devam etmesi hususundaki istirham dilekesi de hazrlanp, gnderilmesini
bildirdi.
Dzenlenen dilekeyi btn meayih ve ocaklarla dier zevat mhrleyerek,
Mehmed Ali'nin olu brahim beyi eitli hediyelerle birlikte yollad.
Kaptanpaa; haclarn kafilesini karmak ve levazm haremeyn-i dzenleyip ifa
eylemekle beraber Reid, Dimyat, skenderiye gelirleri gmrk rsumuna bal
olarak tersane-i mireye aid olduundan bunlara dokunmamak, komutanlar af
olunduundan onlarla savamamak iaeleri iin onlara yer gstermek artlaryla
Mehmed Ali Paann valiliinde ibkasn bildiren bir emir gnderdi.
Bunun zerine Kahire kajesinden ve Ozbekiye'den toplar atlarak enlikler
yapld. Kaptanpaada bir ka gn sonra Mehmed Ali paazade brahim bey
yannda rehine olduu halde Musa Paa ile beraber skenderiye'den yola kt.
Msr komutanlarnn az ak kald hatta valilikte ibka ferman ile birlikte kl
ve kaftan da geldi. Msr meselesi grn bakmndan nihayetlendi!
1221/1806 tarihi bu perdeyi gsteriyordu.

Rusya Sava-ngiliz Donanmas

Rehavetle tereddt politikas 3. Selim devrinin zel halidir

1221/aban/1806/ekim ay balarnda ngiltere sefiri Arbut-not babliye Prusya,
sve, Rusya, ngiltere'den meydana gelmi, heyeti mttefikiyenin adna,
Napolyon'un uram olduu, hezimet dolaysyla herhalde deviet-i liyeye
yardm edemeyeceini bildirdi. Bu bildirimden gn sonra, babli Fransa
elisinin sktrmas yznden Budan ile Eftak'da, ibka etmi bulunduu
beyleri yeniden azledip, bu gurubun istedii kimseleri greve getirdi. Buna bai
olarakda, eli Sebastiyan; "bu hkmetin tarihi gemiinde bundan daha fazla
utanlacak bir olayn kaytl olamayaca aktr." demitir. Pek bilinen psilanti
ile Moruzi, ok zengin kimseler olduklarndan, devletin ileri geien kimselerini
ve bilhassa reisl kttab efendiyi altunla ikna etmilerdi.
Devlet, Sebastiyani'nin tarifiyle altunla veya tehdidle ba emekteydi bu iki
hususun esiri oluyordu. D siyasette ise vakann keyfiyetine gre yaamaa
almtk. Bu dnemi yazan ecnebi tarihlerin zetlemesine gre Napolyonun
kndan beri geen u bir ka sene zarfnda devlet:
1- Marango savandan sonra Paris'e bir elilik heyetini eydi Ali efendi
riyasetinde yollad.
2- Fransz devleti aleyhine tekil olunan 3. heyetin hayata gemesinden sonra,
Napolyon'un imparatorluk unvann tanmad.
3- sterlich savandan sonra Muhib efendiyi fevkalde eii sfatyla Paris'e
gnderdi.
4- 4. heyetin kurulmas esnasnda Ruslara yanamay tercih etti
5- Ayene savanda birleik devletlerin ordular yenik dnce Napolyon
tarafna dnmekten ekinmedi. Hatt reis efendide, general Sebastiyani'yi bizzat
davet ederek, ttifak yapmaya hazr bulunduunu beyan etmekle beraber, ancak
savan neticesine kadar beklemekte daha fazla fayda grdn hatrlatr
tarzdaki rehavetini hissetirdi.
te bu ileri srncemede tutma politikas, hkmet ilerini de srncemeye
soktuundandirki, bir Rus ordusu hududumuzu tecavz etti. Dinyester nehrini
geen bu ordunun, altbin kiilik bir gurubu Prens Dolgorik'in komutasnda ola-
rak Hotin'e, onbin kiilik bir gurubu da, bakumandan Mikel-son'un emri altnda
kurun atmadan Ya'a girerek Bkre z-erine vede hli isyanda bulunan
Srbistan taraflarna, dier bir frka da yirmibebin kiiyle, general Tomanski
komutasnda Bender zerine yryp, smaiyle sarkacakt.
Hudud boyumuzda sava tedariki iin herhangi bir hazrlmz olmadndan
Bender, daha Ruslarn ilk tehdidi karsnda teslim olma yolunu seti. ok
gemeden Hotin'in, Bender'de yaplan teslim olma harekatna itirak ettii
haberi alnd. Kn, btn iddetiyle hkmn srdrd bu srada hududda
bulunan ahali Tuna kylarna dklmeye balamt. Tirsinkliolu'nun yerine
Rusuk ayan olan Alemdar Mustafa Aa (paa) bu zc haberi iitir iitmez,
Tuna sahillerinin muhafazasna seilmi bulunan hudud askeri heyetine durumu
haber verdi.
Rusya ise, Kili ve Akkirman ayn tarz ve usulle zapta muvaffak oldu ve artk
smaiyl zerine yrmee balad. Ancak smaiy! ve braiyl ile Akkirman
kalelerinde mdafaa se-beblerinin hazrl balatld.
Bakumandan Mikelson, yirmialtbin kiilik bir kolorduyu smaiyl zerine
yollad. Alemdar Mustafa Aa ise, g ve cesareti her yere nam salm bulunan
Pehlivan ibrahim Aa isimli zat, bir miktar asker ile bahse konu yere sevk
etmiti. Aa, bir Rus memurunun -Ruslarn Bender ve Hotin'de yaptklar gibi-
ahaliyi tehdid ile ikna etmeye altn grnce, memuru oradan kovdu. Be-
alt yz svari ile Ruslarn bir ka binden ibaret nclerini perian etti. Fakat
Ruslarn btn kuvvetleriyle gelmekte olduklarn grdnden smaiyl
muhafz Mirmiran Kasm Paa ile beraber ahaliyi cesaretlendirerek kaleden
kt. Sayca az bir askerle birlik olmasna ramen, yedi saat sren arpmada
Ruslarn fena ekilde malup olmasn salamtr. Bu muhterem zat daha
sonralar ordu iinde, anl tarihimizde Babapaa adyla yd edilen bir hretin
sahibi olmutur.
Osmanl'nn bu zaferi zerine, mareal Mikelson, evvelce Bender ahalisine
vermi olduu doksan gnlk mhleti geriye alarak, insanlk ve milletler aras
hukuka mugayir ve gayette irkin bir tarz harekette bulundu. Buray
muhafzlanyla birlikte, oluk ocuun tamamnn, esarete dmesini ve Rusya'ya
gnderilmelerini temin etmi oldu ki, bu ayp onun marealliine ne kadar
yakr? stanbul'da bulunan Rus elisi; hla cahilane davranarak, yukardaki
vaka'dan haberdar olmadn bildirmekteydi. Mamafih, babli bir taraftan Rus-
ya ve ingiltere elilerinin te taraftanda Fransa sefirinin arasnda kalmt,
ingilizlerin elisi Arbutnot: hkmetinin Ruslar ile ittifak etmi bulunduundan
bahsederek Franszlardan yz evrilmesini Franszlar hcum edecek olursa kara
tarafndan yzbin kiilik bir Rus ordusu ve denizden de, ngiliz bahriyesi
tarafndan kovulacam, aksi taktirde, Rus askerlerin karadan, ngilterenin ise
denizden hcuma geecekleri, Rus sefirini yollayacak olurlarsa kendisinin de
gitmeye hazr olduunu ve otuz gne kadar stanbul'da ktlk olacan, Msr'n
da elden gideceini bildirdi. Bunun yannda da Rus harp gemilerinin
boazlardan geii meselesi de bahis mevzu idi. Fakat, Sebastiyani'nin teviki
Ruslarn aniden tecavz zerine sadnazamn, peygamberin sanca altnda
iln~ harb edilmesine karar verildi.
Ruslarn tecavzne sebeb, o zamanki postalarn yavalyd
122i/recep/1806eyll/29.cu gn Ruslar babliye Eflk ve Budan beyleri
hakknda bir oltimatom vermilerdi. ar 1. Aleksandra 29/ekim/1806'ya kadar
bekledi. Babli'nin, Rus taleblerini kabul ederek bahse konu beylerin, yerlerinde
braklmas haberini ancak kasm ay balarnda ald. Fakat bundan nce de
mareal Mikelson'a "Budan ve Eflk'da Kaynarca ve muahedeyi takip eden
hkmlere uymak, babli'yi emri altnda bulunduran Fransz siyaset-i h-
kimanesini durdurmak, Sebastiyani'nin almasn geriletmek ve mecbur
kalndnda Dalmaya'da bulunmakta olan Fransz askerlerine karlk vermek
zere, Budan'a girmesini emretmiti. Ruslar, hi bir sebeb yokken hcum etmi
olduklar gibi Rumeli ilerine de; Osmanl devleti, lke iine Fransz askeri
sokacak ve nizam- cedidi zorla icra ettirecektir, tarznda fesat karc
yaymlarda bulunuyorlard. Sava lan sonrasnda Rusya sefirinin Yedikule'de
hapsedilmesi kadim (eski) adetlerden ise de, devletler aras hukuk gereinden ve
ilk tatbiki mnasebetiyle eli talinskiy de bab- liye ararak uygun bir
lisanla: "Osmanl devletinin istila olunmu yerlerini Ruslar tahliye ettiklerinde
yine stanbul'a avdet edebilirsiniz" szleriyle gerek kendisine gerek Rusyann
tccarlarna on gn msaade*tannd. talinski, ok gemeden Bozcadaya kadar
gelen Rus gemisine gitmek zere stan-buldan bir ngiliz gemisine bindi.
Osmanl devleti tedarik ve durumunu salam bir hale koymaa abalyordu.
Hatt Anadoludan pek ok asker getirtilmesi hususunda emirlerde verildi. Ne
varki emirlerin yerine getirilmesi pek fena bir ekilde aksayacakt. Buna bal
olarak da, askerin stanbul'a gelmesi tam ay ald. Bu halden anlalan, devlet
ne byk sahtelik ve asayisizlik iinde, hayat srmekte olduunu anlamt.
Gelecek iinde hi tutunacak bir dal olmad grlmt.
Akdeniz adalar; Ruslara yardmc Rumlarla dolu olduundan anakkale'nin
dahi savunmasnn pek kolay olmayaca anlalyordu. Az asker, az para, zayf
savunma velhasl her-eyde bir yetersizlik hkm ferma idi.
te; bu srada Vahid efendi fevkalade elilikle Napol-yon'un yanna
yoiianmtk fakat bu gndermekten umulan netice elde edilemedi. Ancak;
Ruslarda, ngizlerde sanki iyiliimize almaktaym gibi davranyorlard.
Ruslar, Franszlarn istila yapacaklarn ileri sryor, Franszlar da Ruslarn
Budan ve Eflak' zapt etmek Srbistan ve Karada ile Rum ahaliyi ayaa
kaldrma azmini de tadn haber veriyorlard.
zellikle Napolyon, 3. Selim hna yazd nmelerde, fevkalde tevik ve
koruma hisleri yer almaktayd. Hatt Almanya'da bulunan Pojen'den yazm
bulunduu mektubun bir yerinde: "Ruslar ile mttefik olan Prusya mahv oldu.
Ordularm; Vistl nehri zerinde, Varova ise hkmm altna girmitir. Prusya
ve Rus politikas tekrar istikll kazanmay temin iqin ordularn hazrlyorlar.
Sen de hazrlanp, istikllini kazan. Zaman bu zamandr. Eer bu ana kadar
tedbirli davranmsak, Rusyann hatrn bu kadar saygya deer bulmanz senin
iinbir zaaf hkmne girer. Devletini kayb edersin!" Diyordu.
Beri taraftan da Sebastiyaniye, Budan, Eflk ve Srbiye eyaletlerinin mlk-
hakimiyetlerine bir zarar gelmemek artyla, dev!et-i liye ile saldr ve savunma
pakt imzalamasna izin veriyordu. Napolyon, ran taraflarndan da Ruslar
megul ediyordu. Seksenbin ranl, Fettah Ali ah'n emriyle yrye gemiti.
Lkin Ruslarn Budan zerine inmeleri n-niltere iinde holanlacak ey
deildi. Hatt donanmasn da anakkale taraflarna getirdi. Bu sralardaysa
Pasbanolu lmt.
Rusuk ayan Alemdar Mustafa Aa'nn vezirlik rtbesi iie taltifi beraberinde,
Silistre eyaletine tayini kd. Paa, Eflk tarafna gemiti. Bkre yaknlarnda
karlat br gurup Rus birliklerini fena hlde bozdu.
te taraftan da Pehlivan Aa da, drtbinden ok Rusya askerini tsmaiyl'e yakn
Sahib adl bir ky civarnda, pusuya drerek perian etti. Eline geirebildii
kadar Rus asker elbisesini, kendi askerlerine giydirip, yukarda ad geen kyn
nnde, Rus askerlerinin tarznda saf balad. Gelmekte olanlar Rus birlii idi.
Karlarnda saf tutmu kuvvetin kendi askeri olduunu sandklar iin buraya
gelileri, gayri muntazam birtarzda vukubuldu.
Ancak; kyafet deitirmi askerimiz ani bir saldryla bir ounu katledip bir
ksmn da esir almay baarabildi. Buna tam sevinmek zereykendi; ngiliz
donanmasnn anakkale boazn gemi olduu haberi byk endieye sebeb
oldu. ngilizlerin elisi Arbutnot, devletinden alm olduu kati talimat zerine:
"1213/1798 ingiltere-Osmanl ittifaknn yenilenmesi, Sebastiyani'nin
kovulmas, Osmanl gemileri ile boaz istihkmlarnn ngiliz donanmasna
teslimi, genel sulha kadar Budan'n Rusya'ya teslimi," talebinde bulunmakla,
kabul edilmedii taktirde de, ngiliz donanmasnn stanbul'a geleceini
hatrlatmt. Sebastiyani; ie kararak bu isteklerin tamamn red ettirdi. Bu
vaziyet karsnda ngiliz elisi daha nce stanbul'a gelmi olan iki harb
gemisinden, amiral Sir Tomas Levis 'in binmi olduu Endimon isimli gemiye
binerek stanbul'dan gitti. Geminin anakkaleden k esnasinda, kale
memurlar iinde eli bulunduundan habersiz olduklar iin durdurmadlar.
ngilizler, Osmanl devletinin tatbik etmekte olduu yeni siyasi sistemi
Sebastiyani'nin teviklerine balyorlard. Bunda da olduka haklydlar. Hele bu
son bir ka hafta iinde 3. Selim'in en has maviri kesilmiti. Arbutnot binmi
olduu gemide ziyafet verilmesi bahanesi ile davetli olarak gelmi bulunmakta
olan ngiliz tccarlarnn protestolarn dinlemeyerek, svtn hakl gstermek
iin hareket vakasn kemli emniyetle mzakereye giriecek bir yer aram
olmasyla tevil ediyor ise de, babl vazifesini terk ederek giden bir eli ile de
mzakerelere giriemeyeceini verecei izahat dorudan doruya Londra'ya
gndereceklerini beyan etti.
Btn yabanc elilie bu hususta tebli eyledii bir no-ta'da ne eli, ne de
ngilizler hakknda hibir kt muamelede bulunulmad halde ani gidiinden
dolay ikyetini belirtti. Hakikaten; Arbutnot'un, ortadan ekildii dnemdeki,
ngiliz menfaatlerini, sefaretin mal ve eyalarn emanet ettii, vekil kld
Danimarka elisi Baron d Hube, ngiliz sefaretinin mallarn ve eyalarn
teslim ald gibi ngiliz tebas hakknda koruyucu ilemleri de yapmaya balad.
Velhasl, elininde firar byk irkinlik olarak grlmt, ingiliz donanmas
baamirali Dukvarth'da mzakerelere balad. ngiliz elisinin talimatnda,
dev!et-i liye'yi tehdit etmek var idiysede, iln- harp selahiyeti asla mevcut
deildi.
Sebastiyani, yaveri Lakor'u nce Erzuruma yollamisa da, boazn savunmasn
tamamlamak iin anakkafeye gnderiyor, Rumlara ise, 3. Selim'e tam olarak
itaat etmelerini tavsiye ediyordu bir taraftan da bablinin mdafaya kudreti ol-
madn bildii iin tela dyor, Franszlarn Varova taraflarnda
malubiyeti hakknda kan haberlerden dolay, Osmanl devletinin bu tarz
davran terk edeceini zan ediyordu. Fakat, ngiltereye aid gemilerde
Bozcaada nnde toplanmaya devam ediyorlard. Bu srada ngiliz sefareti ter-
cman Pizani araclyla konumalara baland. Kaptanpa-ann; Bozcaadaya
gelmesini ve geldii takdirde ingiliz donanmasnn harekete hazr olduunu
yazd 8/ubat'da "amiraller hareket edecekler. anakkale istihkmlarndan top
at yaplmasn. stanbul'da katliam olacaktr. Bizim maksadmz sulhdr. Eer
top atlmaz ise, Kaptanpaay selamlayacaz.
Sir Sidney Esmit, bombardmana memur edilmitir, donanmamzda amiral
bulunduunu dnmek yeterlidir! Artk, Trkler bizim ciddiyetimizden emin
olsunlar." dedii gibi, 9/ubat'ta: "ngiltere hkmeti Rusya'ya kar dmanl
terk etme hakknda emir verirse kfi sayacaktr. Fakat bu emir yarn akam'dan
evvel verilmelidir. Me olursa olsun ngiliz donanmas, stanbul'a gidecektir. Bu
gidiin dosta ve dmanca olmasn Trkler tayin edecektir ve bu frsat onlarn
elindedir." Diyordu. Hakikaten 13/ubat'ta Kaptanpaa ile eli arasnda bir
mkleme husule geldi. Ancak iler kemekee dmt. ngilizlerde
Osmanllarla mnasebetleri, birden bire kesmeyi gze alamyorlard. Ayrca
rzgrn muhalif esmesi de gemilerini boaz stne salmalarna msaade
etmemekteydi.
19/ubat sabah saat sekizinde lodos esmee balad. Donanmamz Karadeniz
boam dnda idi. 2 tane; anbarl, yedi kalyon, alt firkateyn, alt korvet, iki
alopeden ibaretti balam olduundan amiral Dokvorth anakkale boaz gi-
riine iki gemi brakarak, boaza iki tane anbarl alt tane harp gemisi,
firkateyn, iki briykle girdi. ki tarafada glle ve salkm saarak, hzla kaleler
arasndan geti. Bu donanma; Naraburnu'nun st tarafndaki donanmamza
hcum etti. Askerin ou bayram mnasebetiyle, karada olduundan demir
almaya, yelken amaya vakit msaid deildi. lerinden birinin, bir firkateyn,
iddetli bir savunmada bulunmu ise de, yinede ngilizler hepsini karaya
oturttular. Drdn yaktlar. kisini zapt ettiler. Bu gemilerin iinden; Tonbik
kap-tanzde'nin idare ettii briyk kurtularak pupa yelken stan-bula, doru firara
balad. ngiliz askerleri, karaya karak Nara istihkmndaki toplar ivilediler.
Topular kam ve Fransz subaylar i gremez hle gelmilerdi. Tonbikzde;
bayramn 3. gn stanbul'a gelip vaziyeti haber verdi. Bu haberin meydana
getirdii heyecannn bykln anlatmak kabil deildir.
Hemen sahilin muhafaza altna alnmas, tabyalarn inas iin lzm gelenlere
vazifeler verildiysede, stanbul her ekilde savunmadan mahrum idi. Tarih-i
Cevdet; bu srada stanbul'un manzarasn yle tasvir ediyor: "stanbul'da acy
tatmam, sert rzgar tecrbe etmemi elebiler, habbeyi kubbe ve katrey derya
ederek ii bytme ve mbalaac, birbirlerine aykr ve zd, eit eit fikirlere
inanm lafazanlar pek ok olduundan boyleleri ke balarnda toplanp,
azaiza verip bir takm kark rivayetlere benzer evham ve hayaller ile
birbirlerini kukulara drerek, ylesi acaip ve dehet hale dtlerki
stanbul'un hli kyamet gn iin bir numune olmutu. Bu srada bazlar da,
cifir hesaplar yapmaya balad. <Be canm, ahir zaman olduu phesizdir.
Ben-i asferin galebesi, mehdi'nin kmas pek aktr. Galiba beklenmekte olan
vakit geldi. Bazlanda, bu son gnmz iareti olduu muhakkaktr. Hayfaki
kyamet bamzda koptu, derlerdi.>
Neyse askerler tayfas cu hrua geldi. Topular toplarnn bana geti.
Yenieriler; yataanlarn takp, tfenklerini aldlar. Talebe-i ulum dahi
sokaklara frlayp ahaliye gayret vermee altlar. ngiliz donanmasnn
boazdan gemesi padiah korkuttu. Hele Baruthane aklarnda grnts en
ok tehlikeye ak olan saray halkn titretti. Kadnlar ve harem aalan btn
geceyi feryad figanla geirdiler.
Donanma Kzl adalar nne demir attktan azsonra bab-liye ngiliz elisinin
bir yazs geldi. Bu yaz da padiahn donanmasnn emaneten teslimi, Rusya ile
sulh imzalanmas, ngiltere ile ittifakn yenilenmesi, hakknda bir senet verilme-
si bunun cevabnn, bir gn iinde ulamas istenmiti. Babli ile ingiliz elilii
arasnda bir ka defa haberleme olunca, ngilizler verdikleri mddeti saate
indirdiler. Sebastiya-ni'nin kovulmasnn mddeti iin vakit uzatmas yaptlar.
Devletin ileri gelenleriyle yaplan mavere sonunda ngii'z tekliflerinin kabul
edilmesinde ittifak ettiler. Hatt Sebastiy-ni'nin stanbul'dan ekilip gitmesi iin
sarayn memurlarndan shak beyi yolladlar. Vaziyet eliye nezaketle anlatld.
Sebastiyani ise; zaten byle bir teklifle karlaacan tahmin etmi
bulunduundan kendini hazrlam. Hi bir hayret ve kzgnla giriftar olmadan
nezdine gelen shak bey'e "bals olduum devletimin bana vermi olduu bu
yksek vazifeyi bana hi bir ey terkettiremez. Bir Fransz sefiri, ok byk ve
muazzam devlete mensup olduundan, avamn patrdlarn andran
hareketlerden korkacak olursa, hakknda tatbik edilebilecek ceza olacandan
emindir. Zt- ahaneye syleyin. Bu hl yalnz devlet-i Osmaniye'nin eref ve
snn zail etmez, r^gilterenin cebren kabul ettirmek istedii artlara muvafakat
ederler ise btn Avrupa Osma-ni'sini terk etmek tehlikesi de vardr. Otuz
milyonluk nfusu olan bir devleti muazzamay ngilizlere terketmektense bu
payitaht terk edipde, mesel Edirne'ye ekilmek daha evldr. Bundan baka
babli ayed msy Arbutnot'un teklif ettii antlamaya muvafakat edecek
olursa, yalnz hamet-meab- imparatoriyenin dostluunu gaib etmeyip, belkide
btn btn hiddet ve kzgnlna maruz kalacamda bilmez deillerdir.
Sebastiyani; babali nezdinde, kendisinin, muteber bir sefir olduunu
syleyerek, apak tarzda kendisine bir tebligat yaplmad takdirde asla
stanbuldan kmayacan aklamt. Kalkp; reislkttap efendiye giderek:
"byle be-on gemiye bir payitaht teslim etmek ne demektir? Bundan sonra
artk devleti liye istiklliyyet ve ta-mamiyyet-i, mlk szn hangi yzle, dile
getirebilir? Bu ngiliz donanmasnda asker yok ki, karaya dkp de, stanbul'u
zaptetsin. Yalnz; Sarayburnuna yeterli sayda top koysanz, onlar harab
edebilirsiniz. Onlar, size nazaran ok daha byk tehlike karsnda. Hem sizin
ateinizden ekinirler, hemde su ve rzgrdan dolay karaya dmekten sa-
knrlar. Btn bunlar kendilerine msaid olupda, sizin ateinize galebe alsalar
dahi ne yapabilirler? Sonun da; stanbul'un ancak bir ka mahallesini yakp
giderler. stanbul bu kadar yangna maruz kalyor. Farz ediniz ki; bu defa da b-
yk bir harik <yangm> oldu. Yanan yerler yine yaplabilir. Lkin devletin
namusu esasndan yklrsa daha sonra yaplamaz." eklinde szleri
syleyerekten reisefendiyi susturup, dncelere sevk etti. Ve "Zt ahaneleri
kendilerine her bir vasta ile yardm edeceimden emin olabilirler. Rus kuvvet-
leri kamaa devam etmektedir. Osmanl devletini kuvvetlendirmek iin takviye
etme zaman gelmitir. Fakat padiah hazretlerinin mterek dmanmza bir an
bile rahat vermemek iin ahalinin sadakati icab ettii her trl tesir edici tedbiri
almalar elzemdir." Sebastiyani'nin telkinleriyle ahalinin ve askerin mdafaada
gsterdii koruyuculuk, vekiller heyetine ilk verilen kararn kaldrlmasn temin
ettirdi. Hatt savunma idaresinde Sebastiyani grevli klnd.

Napolyon'ca

"Ey sultan Selim, Hz. Muhammed aleyhissetamn hilafetine ayan olduunu

ispat et. te seni esir eden, ahidna-melerden kurtaracak vakit imdi gelmitir.
Sana yaklatm. Eski dostun olan Lehistan devletinin yeniden hayat bulmasyla
megulm. Ordularmdan birisi, Tuna yalsna gitmek zere hazrdr. Sen,
moskoflan cephelerinden vurduun zaman benim ordum da arkalarn
evireceklerdir. Donanmalarn bir gurubu Tulun'dan kp ve gidip, payitaht ve
Kara-deniz muhafaza edecektir. Artk cesaretlen. Zira; bir daha devletini
kuvvetlendirecek ve namn hretlendidrecek byle bir frsat vaktini
bulamazsn" Napolyon'un bu szleri Sultan Selim'e ok te'sir etti." (Tarih-i
Cevdet) Sebastiyani bu mnasebetle bir muhtra yazd. Derhal Trke'ye
tercme edilerek, devlet adamlarna klavuz olmak zere datld. Bu muhtralar:
ingiliz gemilerini yaklamaktan men etmek bylece ehrin bombardmana
tutulmasn nlemek, gemilerin veya hi olmazsa, bunlarn batan veya ktan
demir atmalarnn baarszla itilmesi, Osmanl donanmasn ve deniz
messeselerini mahv etmek iin ngiliz donanmasnn girmesini nlemek
maksadyla limann azn mdafaaya hazrlamak, stanbul bataryalarn,
skdar bataryalaryla ahenkli bir ekilde ate etme ve bunu gzelce idare
etmek, Osmanl donanmasn-ngiliz donanmas ile savaa giritiin de mevkii
toplarnn atei altnda ricat etmeyi temin, emin bir yerde bulundurmak bunlar
iinde, toplarla donanm ve mmkn olduu kadar, abuk ve eitli bataryalar
ina edilerek ngiliz amiralinin hcumuna mukabelede bulunmak yahut onu h-
cum etmekten alkoymak gibi maddeleri yazlyd.
Herey batan balayacakt. Avrupa ve asya sahilleri zerinde bataryalar yerden
kar gibi zuhur etti. Sebastiyani herkesin gayretini arttnyordu. Her taraf
tanzim ediyor, padiah-da, vkelada, ricalde gayret ve himmet gsteriyorlard.
Osmanl milleti Fatih Sultan Mehmed ve Sleyman zamanlarndaki gibi savaa
olan istidadlarn isbat ediyorlard. Sebasti-yani daha neleri gerekletiriyordu?
Beraberinde sefaret k-tibleri olduu halde yzba Lakor, mlazm Dkar ile
Jerar bulunduu gibi savunma ameliyesine bakyorlard. Daima-ya ordusundan
ingiliz donanmasnn geldii gn stanbul'a varm olan yzba Butin, Loklark,
Kotayo'yu bataryalarn silahlanmasna memur ediyor, bu arada da stanbul'a
gelmi olan Fransa ayan azasndan Pontekolant da alanlara karyor, spanya
sefiri Marki Dalmanera da ktibleri ve maiyet askeride, subayda itirak ediyor
ve bir stanbul topu bl tekil eyliyor. Rumlara hediye ve taltiflerde
bulunarak faaliyete geiriyor, ngilizlerin burun bykln krmak arzusuyla
urayordu. Sarayburnundan, Yedikule'ye kadar alan cephe boyunca duvarlar
yklyor yerine mazgallar peyda oluyor. Saraylarn bahelerinde toprak
istihkmlar beliriyor, evlerin bazlar yklp yerine istihkmlar yaplyordu. Her
yerden binlerce amele kouup geliyor, btn sahilde cenk ve cidal avazlar
ykseliyor, ngilizlere kar hakaret ve svmeler iitiliyordu. Her delikten bir top
namlusu uzanp, glleler ylyor, top mavnalanyla, ate gemileri iki hat zere
diziliyor, Kzkulesi ayr apda toplarla silahlandrlm emre hazr bulunuyordu,
Sultan Selim btn gn askerlerin arasnda, genellikle yalnz, yaya ve bazen
Fransz elisiyle beraber geziniyor. Ahaliye, askere, cmerte davranarak
saltanat mimar gibi, elinde bir fildii arn (l aleti) glmseyerek
mhendislere teyi beriyi soruyor, bataryalarn hacimlerini bizzat lyor,
Fransz eliye son derece iltifat ediyor, gstermi olduu gayret, himmete daima
mteekkir olduunu aka sylemekte idi. Hakikaten; ksa bir zaman zarfnda
tophane depolarndan yz adet top karlarak sahil boyuna tayin olunmu
yzba Boten'in verdii rapora baklarak be gnde, Yedikule'den
Sarayburnu'na kadar 102 adet top, 69 adet havan, sa sahile 24 Otop, 12 havan
boazn karsna 84 top, 15 havan, skdar tarafna 94 top, 14 havan konulmu
idiki, tamam 520 top, 110 adette havan idi.
Osmanl devleti de bu mhleti, ngiliz donanmasna gnderilen divan~
hmayun tercmannn, Rus ile sulha ve ngil-tereyle ittifak yenilemeye karar
verdiinden ve bunlara dair bir senet vermek, ngiltere, Rusya'nn istila ettii
kalelerin geriye verilmesini senede lzum grmiyerek taahhd etmek, bu
senetleri kaide zerine mzakerede tanzim edilene kadar, ngiliz donanmas
anakkalede durmak, ngiliz elisi stan-bula geldikten sonra Sebastiyani'nin,
kovulmasna are dnlmek zere, kaleme alnm msveddenin dzeltilip,
deiiklie tbi tutulmas ve irade-i seniyye taalluku iin almt. Ayrca muhalif
rzgrlarn meydana getirdii artlar, bombardman gemilerinin batan ve ktan
demirlemeleri kabili imkn olamyordu.
ingilizler anakkale boaznda da istihkmlara emir verildiinden dn
yolunun pek zor olacan kestirmilerdi. Ancak, katlar denilmesin diye de,
avdet yolunu tercih etmiyorlard. Btn bu meyanda garib bir olay husule geldi:
"Fe-nerbaheye vazifeli verilmi bir ka asker, Knahada'ya gemiler. Bir ka
tane ngiliz, sandalla su almak zere, oraya gelir. Hemen savaa balarlar.
ngilizlerin yedi-sekiz tanesini ldren askerler, birkan da esir alrlar. Bu
esirler arasnda amiralin gen olu da vardr. Askerler amiralin olunu saraya
gnderirler. Sultan Selim askerlere krkar altun ile birer elenk verir. Amiralin
olu da Kaptanpaa tarafndan ingiliz donanmasna arlr. Bu havadis
balklar galeyana getirdiinden ngilizlerin gemileri etrafnda dolap bir
gemiden dier gemiye giden sandallar tevkife balarlar. Hakikaten stanbul be
gn zarfnda toplarla donand gibi ahalide kayklara binip, adeta donanma
zerine yryecek cesarete mlik olmutu. Yeni kaptan eydi Ali paa
komutasnda bulunan 20 kta harp gemisi Beikta nlerindeydi. ngiliz elisi
hem hasta hemde yapm olduu hesapsz hareketin neticede zerine decek
mesuliyetini bir bakas zerine ykmaa gayretli idiyse de amiral Dukvorth'dan
uygun birini bulamam ve mzakereleri ona havale etmiti. Amiral 21/ubat'ta
ltimatom vermiti. Babli 21/ubat'ta kimlerle mzakere edileceini, nerede
yaplacan, ngilizlerin iyi niyetinden endie edildiini, mslmanlarn
heyecana geldiini, bir bir ve ar ar sordu. Amiral kesin olarak iyi niyet ta-
makta olduklarn bir daha temin etti. Babli hayatnn emniyetini temin ettii
takdirde konferans iin neresi tercih edilirse edilsin, oraya geleceini bildirdi.
Bu srada ise, sarayn duvarlarnda sekiz mazgaln daha aldn grerek
konferans iine ki gne kadar bir netice verilmesini bildirdi. Ayn gnde
yaplmakta olan savunma hazrlklarndan ikayeti olarak, saat iinde
cevabn verilmesini taleb etti. Eer cevaba eriemezlerse, Marmara denizinde
bulunan Osmanl gemilerinin, batrlma veya ele geirileceini beyan eden
tehdidler savurdu. Bablide geceleyin boazn Anadolu kysnda yedi mil tede
(Beykoz olacak) bulunan bir yeri mzakere mahalli olarak tayin ettiine dair
haber yollad. Amiral bu teklifi kabul ettiysede, kendi yerine amiral Lewis'i
gnderecekti.
Bu arada bir mlazm (temen) ile drt gemici esir alnarak gtrlmse de,
bunlarn da arabuk, tahliyesini taleb eyledi. Fakat ertesi gn bir Osmanl
gemisi gelerek mzakereye katlacaklar alacak idi. O be ingiliz salverilmedi.
Dok-vorth, yeni artlar syleyerek Sebastiyani'nn, uzaklatrlmasn ve l
ittifakn yenilenmesini istedi. Babli; verilen son cevabnda, Osmanl lkesinde
bir tehlikeye maruz kalmadan, bir kar yere bir ingilizin kmak mmkn
olmad, hatt saraya bile bir ngiliz gelse onu mdafaa etme ok g olaca,
velhasl ngiliz donanmas bulunduu yeri terketme-ye ve anakkale boazn,
dar doru gemedike mzakereye devam edilmeyeceini bildirdi.
Dokvurth ilk nce hiddetleiddet gstererek, Arbutnot'un Bozcaada'dan
gnderdii gemi tekliflerini tekrara kalkacak olduysa da, az sonra bu
tehdidlerinin ngiliz donanmas, aleyhine olacan kestirdiinden, yelkenleri
suya indirmeyi tercih etti. 1221 senesi zilhiccesinin 12. gn, 1807 senesi ubat
aynn, 20. cuma gnne msadifdir. te o gn yelkenleri ak olarak, stanbul
zerine doru yrd. stanbul'da bulunan, Fransz eliliinde byk bir
heyecan husule geldi. Fakat donanma bir dn yaparak yine adalar nne geldi.
Direklerinin ucundan baka yeri grnmyordu. Yine yaknlap, uzaklat.
Btn gn voltayla geirdi. Akamleyin gney cihetine doru gitti. O gece de
ehirde byk bir endie hkm ferma oldu.
Ertesi gn de btn halk, hatt ilerinde padiah bulunduu halde surlara kp,
ngilizlerin gittiini grp, inandlar. Ahali padiah byk bir iddetle alklad.
Beikta nlerinde bulunan donanmay Osman-i askerleri ngilizleri takip iin
izin istediler. Adet sz dinlemez dereceye geldiler. Messifa-ne; bir hadise
zuhur ederdiye korkuluyor, elde edilmi neticenin heba olmasndan
ekiniliyordu. Daha sonra padiahn iradesi kt. Ahalinin tezahrat arasnda
donanma Marma-raya doru szlp, Kumkap nlerinde demir att. ngilizlerin
ricat ile alakal resmi haber, Fransann Gelibolu konsolosu tarafndan
gnderilen bir haberci ile kesinleti. Mart aynn 2. gn Gelibolu minaresinden
on yelken grlm. Bunlar, Lapseki ile Naraburnu arasnda Ekinlik deniien
yerde durmular. Su alan gemilerini tamir etmiler. Boazdan geilerinde
Osmanl bataryalarnn iddetli atlarna maruz kalarak, Vindsor Kastil isimli
geminin, byk direinin drtte 800 librelik ve iki kadem kutrunda bir ta
glle ile krld gibi Aktiv frkateyni'de 560 librelik bir glle yemi. Ro-yal
Corc isimli amiral gemisi de baka ve byk bir glle isabeti ile hasara uram.
Bu donanma tamam bir saat bir eyrek atealtmda kalm. 130 l ve 412
yarals olmu. Eer Anadolu kys mstahkem ve silahl olsaym ve toplar da
sabit olamasa imi, tamamen mahvolacak imi.
Tabiatyla bu hadisenin neticesinden olarak stanbulda Franszlar lehine; byk
bir emniyet ve itimat, son derece ykseldi. Hatta ahali sokakta rastlad
Franszlar eviriyor, kendilerine yaplm yardmlarn minnetini ifade
ediyorlard. Rusya'ya taraftar olan Rumlar bile, patriklerinin kumandas altnda
olarak ehrin tahkimatnn yaplmasnda gayret gstermilerdi Mora'flarda,
padiaha bir dileke ulatrarak Rusyallar ile savamaa hazr olduklarn
bildirdiler. Fakat; btn bu nmayiler arasnda yine, stanbul sokaklarnda,
fesat ve fitneye dair dedikodular dnp duruyordu.
Devlet adamlar birbirine derek, herkes yekdierinin aleyhine iftiralara
giriiyor, ngilizlerin stanbul'a gelmelerini yeni kaide olan "yenierileri
kaldracaklar, nizam- cedidi onlarn yerine koyacaklar imi"e vardrarak devlet
ricali tarafndan zel bir davet olduu ileri srlyordu. Trafalgar ve Kopenhag
galibiyetleri zerine ngilizlerin stanbul sularnda uram olduklar hezimet,
ngiliz ahalisi dncesinde bir hayli kt tesirler vcuda getirdi. Akdeniz'de
dolamakta olan Rus amirali Seniyavin, ok gemeden de Bozcaada nlerinde
amiral Dokvortha, birleerek yeniden stanbul'a girmeyi teklif ettiyse de,
ngilizler yeniden urayacaklar mklat tecrbe etmi olduklar iin kabul
etmediler.
Bundan baka yalnz ngiltereye yaramayacak byle bir teebbs iin, Ruslara
yardm etmek, menfaatlerine aykr idi. Fakat, bu tarz hareket iki devlet arasnda
burudet yni souklua da vesile oldu. Hatt; bir dereceye kadar da, Ma-polyon
ile Aleksandr arasnda bir ittifak domasnn sebebi olan Tilsit mlakatnn
ngrmesini tekil etti.
Amiral Seniyavin Bozcaada'dan Selanik nlerine geldiyse de, taarruza gemee
cesaret edemedi. Tekrar dmeni Boz-caadaya krmakla, buray gn aralksz
top ateine tbi tuttuktan sonra kara kard ikibin askerle, igali tamamlad.
Bylece anakkale girii yine kapanm oldu. Bu vakada stanbul ahalisinin
zdraba dmesine yol at. Kaptanderya eydi Ali paa, sekiz gemi ve bebin
kara askeriyle, Bozcaada zerine, yelkenbast. ngilizler ise, Ruslarn stanbul'a
pek faz'a yaklam olduunun verdii endieyle yanlarndan ayrlp, Msr
stne yelkenlerini doldurdu. ngilizlerin bozgundan sonraki kalarnn
memnuniyeti pek srmedi. Yen -ni endielere brakt.
Vehhabilerin reisi olan Suud bin Abdlaziz, Medine-i M-nevvere'yi istila
ederek, mbarek merkadlerin kubbelerini ykm, yalnz vukubulan ricalar
zerine Hz. Peygamber (s.a.v)'in, Ravza-i mutaharralannn, kubbesini brakarak
ne kadar kymetli eya ve cevahir varsa hepsini alp Deriye'ye gnderdii gibi,
onlara gre bi'dat olmas hasebiyle hutbelerden padiahn adn kaldrm,
Vehhabi olmayanlara mrik nazar ile bakarak, bunlar Mekke'yi tavafdan
men'e cret etmitir. Kendi tarafndan Mekke ile Medine'ye birer tane Kad tayin
ederek, dier kadlarla beraber, Harem-i Nebevi hademesini, Medine muhafzn
stanbul'a yollam, Sultan 3. Se-lim'e bir mektup gndererek "burda trbeler
zerine kubbe200 bina ve kurban boazlanmamasn" beyan ederek, Padiah 3.
Selim'inde mezhepleri olan Vehhabilie girmesini istemitir.
Hatt am kafilesi Medine-i Mnevvereye giremiyerek geriye dnmt. Bu
hadisat ehli isima vkel ve padiahn aleyhine hareket etmesi neticesini
veriyordu. Dier taraftan ngilizlerde, stanbul'da uradklar hezimetin acsn
karmak arzusuyla Msr zerine dnmlerdi. Bylece Mekke ve Medine ile
gerek kara, gerekse deniz yoluyla mnakale ortadan kalkm oluyordu. Fransa'da
yaymlanan bir eser, 'ingilizlerin, Msr' istilas meselesini, aada aldmz
satrlarda ylece belirtiyor:
"1222/muharrem/6. sah-1807/martnm/17. gn, 17 tane, ngilizlere aid yelkenli
limann nnde grldler. Bu gemilerin kumandan amiral Lewis'di. Msr'
gerek Fransz gerekse Mehmed Ali Paann zlmundan kurtarmaya geldiini
iln ediyordu. Gemilerde general Frazer kumandasnda, Mesina'ya gelen, 5100
kiilik kk bir ordu vard. skenderiye ahalisi teden beri, Kavalah Mehmed
Ali Paaya aleyhtar olduklarndan Fransa konsolosu Droveti, ahaiininde, as-
kerlerinde dmanln hisettiinden, pasaportlarn istediyse de verilmedi.
Bunun zerine maiyetine onbe tane Fransz askeri ald. Eli tabancada olduu
halde, azimetine yni gidiine mmanaat edilmemesini taleb ederek, muha-fzsz
olarak Reid'e oradan da Kahire'ye gitti. Mehmed Ali Paa, Said taraflarnda da
bulunan klemenleri cezalamak iin Cnye'ye gittiinden konsolos ngilizlerin
skenderiye'yi igal ettiklerini, acele gerigelmesini ve ok yaknda byk bir
Fransz ordusunun geleceinden mukavemet hazrlklarna girimesini
bildiriyordu. Hakikaten ngilizler karaya asker karrken hi bir mklatla
karlamadlar. Mutasarrf Emin aa, zaten ngilizlerin konsolosu Misket'in
tutkulusu idi. ngilizler, skenderiye'yi igal ettikten sonra yollarn emniyete
aimak iin N1 yaknlarnda bulunan, Reid'i ele geirmek iin general Voep'in
komutasnda olarak, 1200 kiilik ngiliz askeri birliini yolladlar. ehirde
beyz Trk ve Arnavut askeri vard. Bu gurub; iki gn yolda hi bir dmana
rastlamad halde Reid'e vard. Askerlerde pek iddetli scaklardan dolay ok
yorulmutu. Bu yorgunluk yznden ehre karmakark olarak girdiler. Hi bir
direnme ile karlamadklarndan msterih olarak, silahlarn karp
glgeliklere, uzandlar. te o an askerlerimizin zerlerine ullandlar.
Kumandan Ali bey, kamalarna frsat vermemek iin ne kadar kayk varsa N
nehrinin kar sahiline geirmiti. Osmanl askeri ngilizleri saatlerce vurdular.
ldrdler. General Voep, iki yerinden yaral olarak ortada kalmt. Pek ok
ngiliz subay ld. Bu kavgada beyz ngiliz askeri telef oldu. Yzyirmi de
esir ele geti. llerden; seksen tanesinin kelleleri kesilip, Kahire'ye gnderildi.
Kelleler, zbekiye caddesinde, iki sra halinde kazklara geirilip tehir olundu."
Bu arada da, Mehmed Ali Paa gneyden gelerek klemenlerden Selyut'u ald.
Msrl komutanlardan mehur ibrahim bey ile antlama yaplarak, Mil nehrinin
sa ve sol taraflarn takiben, kuzeye doru yrd. ngiliz kuvvetlerini
bilmedii iin, Kahire'ye vardnda, ehri tahkim etmeye iptidar eyledi.
Bununla beraber Reid'e de drtbin piyade ve binbeyz svari yollad General
Frazer, yeni bir sefer heyet-i seferiye tekil ederek general stevar' 3 bin piyade,
6 top, 2 havan ile Reid'e gnderip, ehri muhasara ettirdi. Mehmed Ali Paann,
Kethda bey ve Hasan paann komutalarnda olarak yollad askerle
22/nisanda meydana gelen kanl savata, ngilizlerin feci bir malubiyete
uradklar grld.
Binba Moor esir, miralay Maklod ld gibi pek ok telefat da verdiler.
Byk toplar ivilediler. Yiyecekleri ve mhimmat, eyalar yaktlar. Asker ve
bu askere katlan fertler, airetleri ile kurtulanlarn takiplerine koyuldular ve
yolda da fena halde hrpaladlar. Geri kalanlanda, Ebukr'da bekleyen donanma
alarak, skenderiye'ye getirdi. Kahire'ye soluk solua getirilen beyz ngiliz
esiri, zbekiye'de srk stnde duran arkadalarnn, kafalar nnden geirildi.
Yryemeyenleri eeklere bindirdiler. Dp lenlerin kellelerini kesip srklara
ilave ettiler. "Bu bozgunluk, stanbul'daki hezimetten daha tesir edici idi.
ngilizler; Akdenize hakim olduklar iin hezimet haberini avrupaya duyurma
ilemini biraz geciktirdi-lerse de, dou da pekok kayp etmilerdi. stanbul'dan
Cezayir, Trablusgarp, Tunus, zmir'e haber gnderilerek ngilizlerin
uzaklatrldklarn ve mallarnn msadere edilmeleri emrolundu.
skenderiye'de bir iki ay kaldlar. Fakat bir i gremediler Mehmed Ali, bu
esnada bir ordu dzenleyip balarnda kendi olduu halde skenderiye zerine
gitti. Amiral Lewis hummadan lmt. Yerine amiral Hallovel gelmiti. Bu
srada ise Fransa ve Rusya arasnda da, Tilsit antlamas imzaland.
ngiltere hkmeti ingiliz donanmasnn cephanelii olan Sicilya'ya Franszlarn
hcumuna ihtimal veriyordu. Buna dayanarak btn gcn, Cezayir'e toplad.
ngilterenin efkr umumiyesi de "2. bir Napolyon roman" olan Msr seferinden
holanmamt. Bu bakmdan da Mehmed Ali Paa ile ingiliz amirali arasnda,
cereyan eden mzakereler pek abuk sona ererek, donanma yelken ap
14/eyllde denize ald. Paa, kaleden atlan toplarn sesleri arasnda tam bir
debdebe ile skenderiye'ye girdi.
ayan- dikkattir ki, u sralarda stanbul'da byk bir fitne ayaklanyor,
ngiltere ile Fransa arasndaki sava da spanya meselesinden dolay, baka bir
renk alyordu. Mehmed Ali Paa ise, Msr'da bir nevi istiklliyet kazanm
gibiydi. Bu ana kadar Msr sahilleri gmrkleri tersane-i amireye balyken,
skenderiye'nin zaptndan sonra, iskelelerin tamamn kendi tasarrufuna geirdi.
Elfi bey'in; komutanlarndan ahin bey' de getirtip, Ceyze'ye memur etti.
stanbul'dan rehine bulunan olunun uhdesine, Msr defterdarl tevcih
edilerek, Msr'a yolland. Payitahttaki devlet adamlar da Ka-valali Mehmed Ali
Paay, Vehhabilerin zerine sevk etme hususunda kafa patlatyorlard. Hatt
kendisine bu i iin, bir de kapcba gnderilmi ise de, Paa: "bu i acele ile
olmaz. Svey'de, gemi yapmal, tedariktta bulunmal" ce-vabyla bandan
savd.

Sultan 3. Selimin Hli

Ruslar ile Tuna nehri boylarnda sava devam etmekteydi. 1222/1807. Ruslar,
17 defa smaiyl kalesine hcum ettikleri halde, muhafz Kasm Paa ve Pehlivan
Aann, kahramanca mdafaalar karsnda firara mecbur kaldlar. Bu arada
Alemdar Mustafa Paa da Yerky' kuatm bulunan Rus birlikleri, zerine
hcum ederek, byk zayiatlar verdirmeyi baard. Ancak savan en by ve
en mthii payitaht'ta vuku buluyordu. Padiah ve hkmeti pek zaafl bir hie
gelmiti. Hem de yle bir halki; nice gayretler ile meydana getirilmi, nizam-
cedid askerjni bile Tuna boylarna sevk edemedi. Ancak, kk bir miktarn
Karadeniz boaznda muhafz olarak bulundurabiliyordu. Anadoluda pekok
talimli asker varken, onlarn yerine bir takm derebeyleri kullanlyordu.
Rumeli ve Anadolu'dan gelmi bulunan, nefir-i m askerinin, derme atma,
apulcu olup ve Rus ordularna kar tesiri yok idi. Eer, nizam- cedid ve
talimli asker sevk edilebileydi, Ruslar, Memleketyn (Romanya)de, pek byk
zararia-ra urayacakt. Byk bir galibiyet kazanmak iten bile deildi. Tutucu
dnce sahipleri ortal doldurmu ve tarm olduundan, nizam- cedid
dncesi de yenierileri kzdrmt.
3. Selim hn'n nizam cedide verdii fevkalade nem, kendisinin yaval ve
teredddl davranlar sebebiyle varlklarn gsteremiyorlard. Balangda
pek endie vard. Ancak hakimane idi. Hatta bu asker iin kurmu olduu 20 bin
keselik irad- cedid hazinesi de o ehemmiyet-i fevkaladenin en byk
nmunesidir. Bu varidat, 1212/1797 senesinde 60 bin keseye kadar ykselmiti.
Bu gelir art sebebiyledir ki, Levend iftliinden maada skdar'da ve
Anadolunun baz mevkilerinde de, eyalet askeri nizam-i cedide katlyordu.
Fakat o zaman iin ne denebilirki, hakikat erbab, 3. Se-lim'in kabul ettiklerini
kabul ettii halde, bir mfrit ekseriyet. nizam- cedidi, gavur icad diye
isimlendirerek taraftar toplayarak, bu yenilii beenenleri kfir ilan etmekten
ekinmediler.
Bir takm devlet dknleri de, bu dzen iinde ykselen kimseleri trl trl
iftiralarla lekelemekten geri kalmadlar. Neticede, stanbul'da efkr umumiye
ikiye blnmt. O devrin ruhi hli ve dncesini tetkik szgecinden
geirecek olursak unlar zet olarak tesbit edebiliriz: "Mizam~ cedidin
kurulmasna teebbs edildii srada devlet adamlar ve ileri gelen kimseler
padiahn iradesi ile yazp vermi olduklar layihalarn iinde yer alan fikirler,
oluk ocuun ve de baz yaknlarn azna derek: "herkesin istidad verdii
lyihasndan belli ve kiinin rtbe-i idraki zdei tabiinden belli oluyormu."
eklinde alay edilecek hale dmeleride, bu gibi zatlarn ksmeleri, birer tarafa
ekilmeleri, bu kurena arasndan sivrilen Enderun-u hmayun baktibi Ahmed
efendi gibi fazilet erbabnn, vekiller ile birlikte toplanarak gndzleri, ikindiden
sonra Enderuna giderek babliye ait ileri evlerinde grmeleri, geceleri
<mukattaat mltezimleri^ Budan ve Eflk kethdalar gibi, railer,
dalkavuklarla evlerinde mehtap safalarnda, sazendeler, bazendelerle iy iret
etmeleri, 3. Selim'in kurenasna pek ok emniyet ettiinden, devlet srrn tede
beride ifa etmeleri Saray hademesinin, iolan-larnn kahvehanelerde, oyun
yerlerinde adet d tavrlarda bulunmalar, padiah 3. Selim'in elenceye olan
eyilimi, stanbul srrgh kesilerek, Kthane, Boazii, amlca alemlerinin
devam edip gitmesi. Devlet adamlarnn nizam- cedid meselesini mal toplama
vesilesi sayp, israf ve gsterie koyulmalar, parann ayarnn bozulmas, eit
eit vergi ihdas olunmasndan dolay, erzaklarn ve eyalarn fiatlarn-da
meydana gelen artn, getirdii skntlar hasebiyle vkela ve devlet adamlarna
bildirilenlere kar bazlarnn, "Tamam, halk igale bundan daha gzel sebeb,
vesile olamaz. aeleri derdine dsnler de devlet ilerine karmasnlar." diye
cevap verdikleri, bazlarnnda, "Buras zengin yatadr. Buraya fukara
yakmaz. Devletlilerin arasna mflis gruhu samaz" eklinde, cevaplar
vermelerinin halk tarafndan duyulmas. Taralarda vergilerin konmasndaki
takatin genilik lsn amas, padiah kurenasnn (yaknlar), vkel ve
ricalin daha ok nfuza sahip olmalar, hatt sadrazamlarn bile azil korkusu ile
kupkuru bir unvana kanaat etmeieride, fakat iinden, dier halkla beraber
olmalar, Yine padiahn yaknnda yer alanlarn, kendisine ahalinin kanaati
hakknda deiik beyanlarda bulunmalar padiahn annesi valide sultannda
olunun ok hassas kimselerin belki de banda geldiine dair inanc, en ufak bir
husus iin, byk zntlere dtn bildiinden hereyin btn teferruatyla
anlatlmasnn gereksizliine ait tenbihi. padiahnda bir ok eyi
renmemesine yol am olmas, velhasl halkn heyecann ve kyamn,
kolaylatracak kt idare tarz, iin btn ile ortaya kmasn ve saltanat ile
ahali arasnda pek byk bir ukurun kazlmasn salam oldu. Araya yaknlar
ve akrabalar girinceki, zamanmzda da tek tk bu tip kalntya rastlamak
mmkn. Fakat bu yakksz, iren, gln, gya alafrangalk taslamalar ve
taassup ve cahillik ile hiddetle, iddet beraberlii eklinde tefsir olunabilir
mertebeye getirdi.

Ilhad Ve Zenadka

Cevdet Paa tarihinde yer alan aadaki blm, zamann dk mertebesini

gsterir: "ite bu srada stanbul'da bir de ilhad ve zenadka dncesi ortaya
kt. yle ki, Sultan Selim hazretlerini cihangirlik sevdasnda bulunmakla (!)
yaknlar dahi onu iirmek iin kimi <Kaimi> manzumesinden ve kimi de"
Cifr-i Kebir-i eyhi Ekber'den ve kimi baz ehli keif ve kerametden manlar
nakil ve ityan ile "mceddid-i devlet" olduunu da vechi tahkik zere huzuru
hmayunlarnda dermiyan ederlerdi. Bu mlabese ile mutasavvf gruhundan
geinen ve: -Erenler yle yapt. Byle yapacak. eklinde yalan yanl szlerle
halkn cebinden para koparan bir takm mlhidier de, Endernu hmayuna gidip
gelerek o devrin ricali, genellikle cahil ve alelade gurubundan olan baz
enderunlu takm cehaletleriyle beraber darda genel dncelerden gafil
olduklarnda, ehl-i er'i gznde, kfryat sarf saylr bir takm sofilere ait
kelimeler kullanmaa baladlar. Eerki yenieri pirdalar olan Bektai
derbederlerinin, her gn yaptklar hezeyan onlarn tefevvhatndan daha kt
idiyse de onlarn byle tefevvhat yni szleri "btn dinleri inkr eden
Franszlar taklit ve onlara uymak esnasnda ortaya karak," btn nazarlar
zerlerine ekerek, halk onlarn byle eriatn zahirine uymayan durum ve
hallerden rkd. Hemen kitab- eriatde ki apak belirtilmi meselelerden
bakasn incelemeyen ulema gruhuda endern adamlar ve dardaki kimseler
hakknda, byk phelere dt. "Yine tarihlerin genel rivayetindendir ki,
Sultan 3. Se-lim'in dnce yapsnda tereddd nemli bir yer kapsamakla
beraber, davranlarda yava miza hkm srmekteydi. Bilhassa yenieri
askerinin nizam cedidi tahkir ve kfir olarak nitelendirmeleri hususunda kar
ses ikarmams, bu gruhun azmasna vesile oldu. Eer zetleyecek olursak,
grdmz u vakalarn yardmyla biz de yeni fikir byk bir ifrat yni
arlkla balyor ve bir ka kiinin tekelinde olarak devam ederken taklid
edenler aleyhinde bulunanlardan, ok fazla yerlemesini geciktirme veya
iptaline sebeb oluyorlar.
Kad Abdurrahman Paa'nm Edirne vak'asndan sonra geri dnmesi, devletin bir
mddetten beri edinmekte olduu ilerlemeye dnk intizamdan, vazgemee
eilim gstermesiydi. Cevdet Paa; "bu ricat, padiah 3. Selimin mlayim ve
yumuak kaibli bir kimse olmasndan dolay, o srada devletin hli, asla hi
birini kullanamayacak durumda bulunan gzel silahlarla odasn ssleyen nzik
elebilerin haline" benzemekteydi der. Paa, bu benzetmesiyle byk isabet
gstermitir. Bu kadar birbirini takip eden hadiseler arasnda, Fransa elisi
general Sebastiyani'de devleti Fransadan yardm stemee mecbur etmek
bahanesi ile adamlarna talimat vererek, yenieri byklerine: nizam- cedid'in
kurulmasndan maksadn ocan kapatlmas, maalarnn vkelaca cebine
indirme hareketidir, demelerini istiyordu. mparator bu talimatn verildiini
duyunca, sizin hlinize teessf ediyor. Eski usln bozulmamas taraftardr.
Fakat askerimizde hu-dud boyundadr. Lzm olursa stanbul'a getirtilecektir.
eklinde telkinatta bulunuyordu. Velhasl, stanbul bir kark dnce dalgalan
arasnda bocalamaktayd Bir de, orduyu hmayun'un Ruslara kar harekatnda
padiah yaknlar vede devletin ileri gelenlerinin pek byk ksmnn payitaht'ta
kalmalarn bu savata, yenierilerin ldrtlmesi iin bir muva-zadan ibaret
olduu dncesi pek kuvvetli tarzda uy buldu.
Bunlara da ilaveten baka bir durum daha vardki, o da Kse Musa paann,
sadaret kaimmakami, Topal Ataullah efendinin eyhlislm olmalar hususuydu.
nk bunlar nizam cedid aleytan kimselerdi. Bir daha sylemekte zaruret
vardr ki, bizde meydana gelen ihtill ve isyanlarn tamamnda, erbab- din
kkn, o gzelim ve temiz eriat- Muham-mediyi alet olarak semilerdir.
Yni; bilerek, bilmeyerek dinimize taarruzla da memleketimize pek byk
fenalklar, cinayetleri reva grmlerdir. Hakikaten de bu ana kadar gr-
dmz ihtilallerin tamam, hkmet istibdadna aleyhte olarak
vukubulmutur. Ancak, bir mstebidin taht'tan indirilmesi veya ldrlmesini
mteakip, yerine bir baka mste-bid getirilme yolu tutularak ii baka bir
menfaatin kanalna deitirmeye gtrmek olmutur. Vatan, lke ve ahali ayn
dnemler de byk felketlere uramlardr. Bu bakmdan yaplanlarda insani
bir fikir veya dindarane bir anlay mev-cud olmamtr. te bir numunesi:
Kabak Vakas

Epeyi bir zaman evvel Trabzon'dan iki bin kii kadar Lz getirtilmi ve
Karadeniz yni stanbul boazndaki kalelerde muhafz yamaklara ilve olarak
verilmiler isede, bunlarn maalar nizam cedid sandndan verile
gelmekteydi. Byle yapmakta gdlen maksat, boazn ki tarafnda yaamakta
olan nizam cedid askeriyle lfet kesbedip, biribirlerine snmalar idi. Htt
arada srada Bostancba kir aa buralara gider, boazn nzn ingiliz
Mahmud efendi ile konuur, yamaklardan bazlarn yanlarna getirtip: <Sizde
nizam cedide girin. Hem gelirinizin hemde nmnzn arttn grrsnz. Hem
taynnz artar, eski krnzda yannza kalr>
tenbihinde bulunurdu. Buna karlk, Kse Musa paa, yenieri ocan fesata
vermeye gayret gstermekte, adamlarndan bazlarn yamaklarn yanna
gndererek: sizlerde yenieri saylrsnz, nasl olurda, frenk kyafetinde askerler
ile konuursunuz? Siz, nizam- cedid elbisesi giymez, harbeli t-fenk kullanmaz
iseniz, boazdan kovulacaksnz" szlerini duyurarak tevikatta, pek de fazla
ileri gitmekteydi. Musa Paann bu ifsat edici gayretleri yle noktaya vard ki,
yamaklarn bir cemiyet-i bels kuruldu.
"Biz kulolu kuluz. Eba emced yenieriyiz. Nizam- cedid elbisesi giymeyiz"
eklinde seslerini duyurmaya karar verdiler. Bu yakn gnlerde husule gelen iki
olay, azgnlar gruhunun asabiyelerini tahrik etmeye kfi geldi. Olaylarn ilki;
"3. Selim, Bayezid camii erifindeki selamlk merasimi sonun da, Sekbanba
olan ArifAa'ya <Aa, ordu gitti. stanbul bo. Kolluklarda yenieri azkald.
Acaba nizam- cedid askerinden her kollua er beer adam koysam mnasib
olur-mu?> Dediinde, Arif Aada: <Emr- ferman efendimizindir. Lkin
yenieri aas, orduyla beraber gitmitir. Ben, burada vekalet eden bir
kulunuzum. rade buyurulursa yenieri aasna yazaym.> Demi. Bu cevab
zerine padiah- cihan: <Yok. Yazma, dursun istemem.> buyurmu." Bu
konuma yenieri tarafndan duyuluncada gizlice yaplan istiareler sonunda
Karadeniz yamaklarna karakullukular gnderildi. Bylece nizam- cedid askeri
ile yamaklar arasna dmanlk tamamen girmi oldu artk bu adavetde kendisini
urada burada biribirleriyle dor hale getirdi. Musa Paa, zaten da rda fitne
uyandrmak ve bylece stanbul'u kartrmak arzu ve amac tadndan,
fesadn k kayna olmak zere boaz nzn Mahmud efendiye, yamaklarnda
nizam- cedid elbisesi giymelerini emretti ki, buna atee krkle gitmek denir.
Olaylarn ikincisini tekil eden de; Mansb olan yere gitme karar vermi ve
buna bal olarak, skdar'a gemi bulunan, Karaman valisi Ragp Paa,
padiah yaknlarna yakn davranmay yelemi, bu vesile ile de nizam cedidin
kulland nianlarla ssl kaputlar yaptrarak, kavaslarndan bir kana
giydirmek istedi. Kavaslar Laz yamaklardan olduklar iin, bunlar almayp
boaza gidip, kendilerine yaplan ora-dakilere anlatmaya koyuldular. Bu
durumu mteakiben, padiahmz, Ragp paaya btn dnyay nizam cedid
yapmak iin tu vermi, o da, imdiden nian vermeye balam, szleriyle
ayaa kalktlar. Kendilerine asla byle bir eyin bulunmad yolunda, vaz-u
nasihatta bulunan Macar tabiyesi subay Halil Haseki'yi sonra Bykdere
ocana ltica etmek iin, kaan boaz muhafz Mahmud efendi ile hizmetisini
lmlerin habercisi olmak zere de katletmi olmalaryd. Vaziyet stanbulda
iitilince, kaimmakam Musa Paann bir kazadr olmu, yamaklar da itaat etmek
zere bulunuyor diye ii bastrd. Ertesi gn yine bunlara nasihatla teskin iin
giden yenieri ocaklarnn sz geen ihtiyarlar, ah ustalar ve yazclardan
meydana geien bir heyet bu ie sebeb olan am'l Ragp Paadr, dolambal
hkmn verdi. Bunun zerine paann, vezirlii iptal olunup, Ktahya'ya
srgne gnderildi.
Ayn gn Musa Paa ile brahim kethda ve boaz muhafz nce Mehmed Paa
ve baz devlet adamlar, artak kolluunda Sekbanba ve baz yenieri aalarn
topladlar. Sek-banbaK-Yamaklar, stanbul'a gelip bir fesat karacaklar diye
duyuyoruz. Demesi zerine: brahim Kethda: -Bunlar karga derneidir.
Ehemmiyet verilecek eyler deildir. taat etmezlerse cebren itaat ettirilir.
eklinde ve byk bir kzgnlkla ifadelerde bulundu. Bu szle Musa Paa ie
yarayan bir destek bulmutu. nk fesat bastrlacak korkusu tayordu. Korku
duymasnn sebebi yamaklara ei altndan kalkmalarn bildiren ta kendisiydi.
Ancak esas cemiyeti ertesi gn Bykdere ayrnda yaplan, meveret ortaya
kard. drt-be yz yamak, islam olsun hristiyan olsun, hi kimsenin mal, rz
ve canna dokunmamak ve dokundurtmamak, dokunan olursa idam ettirmek,
meihat kapsndan tasdiki yaplmayan, hi bir istekte bulunmamak karar ile At
meydannda toplanarak babliden taleb edecekleri kendilerine verilmedike
dalmayacaklarn, adetleri zere olan kl atlamak gibi yemin yerine geenleri
yerine getirdiler. Aralarndan Kabak Mustafa avu'u reis, Arnavut Ali ile
Bayburtlu Sleyman ve Memi avular komutanla setiler. Ky boyunca
gidiyorlard. Karlatklarn kendilerine katlmaya ikna ediyorlard. Buna
karlk nizam cedid askeri Musa Paann emriyle yerlerinden
kmldatlmyorlard.
Musa Paa, padiah kendinde var olan mnafka davranlar sayesinde
kandrmaya, muvaffak oluyordu. Kandrmakla ne yapmt. Musa Paa harekete
gemi olan Kabak ve gruhuna bir nasihat yollamak lzm geldiini ifade
etmiti. ok merhametli bir zt olan padiah, ilerin kansz halli tek arzusu
olmasna binaen bu teklife rza gstermiti. Ancak, dessas Musa Paa^burada
setii nasihat ile padiah aldatm oluyordu. nk; bu nasihat, yenieri
25. blnn mtevellisi olan, Kazganc Lz Hac Mustafa aa gibi bakr
kazanclnda byk servetin sahibi olmu ve stanbul'da bu ii yapmann
imtiyazn'elinde tutan tek kiiydi. Buz gibi bir nizam cedid aleyhtar olup, bu
vazifesinde ii grnte, yamaklar teskine gayret etmesiysede, esasta onlar
tahrik edip hareketlerinde srarl olmalarn temindi.
Bu Mustafa aa gelmekte olan yamaklar cemiyeti ile Yeni-kyde karlat.
Yamaklar, nizam cedidden korkulan yznden, Halil Haseki ile Mahmud
Efendi'yi idam etmi olduklarna piman olduklarn ve nizam cedid boaz
civarnda bulunduka kendilerine emniyet gelmiyeceinden bahsettiler. Eer
nizam-i cedid askeri ekilir ekilmez derhal yerlerine dneceklerini anlattlar.
Mustafa aa, durumu Musa Paaya anlatt. Musa Paa da, nizam cedidin
ekilmesinin iradesini padiahdan ald. Bu iradeye inkiyad eden askerse, Levend
iftliine ekilmek zere boazdan kalktlar. Bir ksm da, skdarda bulunan
klalarna ekildiler. Devlet adamlar da bu gelimeleri hareket bastrld
zannederek, babli'den dalarak hanelerine ekildiler. Aslnda fitne bastrlm
deil, bilakis uzaklardan, stanbul iine ekilme pln uygulanmt. Hatta,
ehzade Mustafa'nn sadk adamlarndan Abdurrah-man aa ile baz ulemann
gnderdii Hammalolu Mustafa dahi kyafetini deitirerek yamaklara ders'e
gtmilerdiki yardmlar sayesinde Kabaknn kurmu grnd cemiyet hzla
bymekteydi. Bilhassa nizam- cedid askerinin ekilmesinin salanmasndan
sonra, fesadn artk nne geebilecek bir g kalmamt.
Dellllar: - Ya badullah (Allahm kullan) merammz nizam cedid belasn
kaldrmaktr. Baka niyetimiz yoktur. Mslman olanlar, kendilerini ocakl
bilenler bizimle beraber olsunlar, eklinde baararak gece saat drt sralarnda
Tophane'ye ancak indiler. Topular, ekyaya kar hazrlklarn srdrrlerken,
Musa paa ve Sekbanbai taraflarndan: "kimse kar gelmesin, bu i herkesin
ittifakyla olmaktadr" haberini aldlar. Bunlar, hemen kazganlarn Tophane
meydanna kararak, Kabak'nm topluluuna tbi oldular. Padiah 3. Selim, bu
iin baka eller tarafndan tertiplenmi olduunu anlam bulunmasna ramen,
teskin iini yine de,
Musa paaya vermekle byk bir zaafa ve azim bir hataya dt. Bunun hata
olduu asla phe getirmez. Bu hususta; Cevdet tarihindeki beyana gre:
"Levend iftlii ile skdar klasnda, onbin nizam cedid askeri
bulunmaktayd. Eer, Kse Musa'nn boynunu vurup, eyhlislm Ataullahin
boynuna sarn dolayip bu askeri kullanm olsayd, asileri durdurup,
cezalandrmak kolay olabilecei gibi devletide tanzimde baar salard.
Maalesef byle bir istidad, byle bir metanet, bu eit azim 3. Selim'de yaayan
bir kabiliyet deildi. Bu hasletler yerine mthi bir nezaket, bir ie yaramayan
sonsuz bir hsn- zan tamaktayd. Hl byle olunca isyanclarn teskin edilme
ilemini babli'nin eline brakt.
Musa paa gya i grecekrniesine, devlet ricalini gece yans babli'ye
toplad. Bunlar olurken, stanbul alp, vermekteydi. Ekiya kayklara binerek;
gurup, gurup artak ve Kapandaki iskelelerine geerek, yenieri klalarna
daldlar. Galata'dan, skdar'dan ne kadar kayk, hamal, serseri takm
varsa, stanbul cihetine getiler. Bunlarn arasna bir ka yz kalyoncu da iltihak
etti. Dikkat ediliyormu? Biz de ihtill erbabnn kimler olduunun farkna
varlyormu? Taas-sub ve cehaletin hkm srm olduu yerlerde kuvvet da-
ima ayak takmnda bulunur. Kabak ve isyana katlanlar at meydannda
toplanmlard. te taraftan yenieri ihtiyarla-nyla ileri gelenlerini Sleymaniye
camiinde itima ettiler. eyhlislm, eski kadi'larn aa kapsna gelmelerine
karar verip haber gnderdiler. eyhlislam Ataullah ve Rumeli ka~ daskeri
Ahmed Muhtar, Anadolu kadaskeri Mehmed Hafid, stanbul kads Mehmed
Murad efendiler balan al ile rtl olarak geldiler. Bir miktar konuulduktan
sonra aalar klalarna gitmek zere kalktlar. Sekbanba Arif aa, bunlara
tevikatta bulunmaktayd. Aalarla, Kabaklar, Et meydannda seirdim
arclarnn toplanma yeri olan Tekke ad verilen yerde, buluup ittifak ettiler.
Yenieri kazgan(kazan)lar meydana karld. Cebe ocana ait kazgan ve askeri
de geldi. (Tpk 31 mart vakasnda olduu gibi) mfsidlerin tlemesi sonucu
bir blk asker karld. Bunlar: "dkknlar alsn. Kimse iinden kalmasn.
Kimseye zararmz yoktur. Bizim bu gayretimiz ancak Allahn kullarnn, ve
devletin nizam iindir." eklinde bartldlar, hakikatten kimseye
dokunulmuyor, herkes serbeste geziyordu. Esnaf ise al veriindeydi.
Vaziyetin ald renk, padiaha duyurulunca, kaplan kapatma yolu tutuldu. Yine
bir byk hata olarak, nizam- cedidin kaldrld aklayan bir hatt hmayunu
babliye gnderdiler.
Padiah, bu ile limlerden yardm ister grnmt. Ne garibdirki, isyana kan
gruh, elan nizam- cedid'den korkmaktayken, padiah bunlar adeta
sevindirircesine o, kuruluu iptal ettiini bildirmiti. Hakikaten buna pek fazla
sevindiler. Kse Musa ise bu srada Kabak Mustafa'nn eline bir liste
tututurdu ki, bu liste de onbir kiinin ad vard. Bunlar; brahim kethda,
Bahriye nzn Hac ibrahim, Rikb hmayun kethdas Hac Memi,
reislkttab vekili Sofi Ahmed, irad- cedidin defterdar Ahmed, darphane emini
Ebu bekir, valide kethdas Yusuf, enderundan serktib Ahmed, ma-beynci
(baka) Ahmed, bostanciba kir beyefendilerle mderrislerden, Kapan naibi
Ltfullah efendilerdi. Kabak Mustafa bu listeyi ortaya koyarak: "Memleketi
harab eden bu onbir kiidir. Bunlar l veya diri olarak padiahdan isteriz.
Dediler. Her yerde, nizam- cedidin kaldrlm bulunduu iln ediliyordu.
Tellallar bas bas baryorlardi. Ekiya Et meydanndan kalkarak, At meydanna
gitme teebbsnde bulunduysa da, kendileri iinden bir gurup engel oldu. Fakat
bizim ihtilallerde eskiden beri kaide olan, ihtilalcilerin hi birinin malumu
olmayan: -Bizim eri'at ile grlecek iimiz
var. eyhlislm kadaskerle buraya gelsinler diyerek, listeyi aakapsna
gnderdiler. Bu liste hakknda eyhlislam tarafndan padiaha bir dileke
yazld. Bu onbir kiinin adlarn yaznn ba tarafna koyarak, bunlarn cezalan
verildii takdirde, herkesin yerli yerine dneceini bildirdi. te, padiahn
zafiyeti de bir daha burada kendisini gsterdi. Ekiyadan kimsenin klna
dokunmazken, can gibi sevdii kimseler hakknda, istenmekte olan
cezalandrlmaya razoldu. Bakn; buray Cevdet Paa kymetli eserinde pek
gzel ifade etmi:
"eyhlislm efendi ve Rumeli ve Anadolu kadiaskerleri ile stanbul kads
beraberce At meydanna gelip, meydann tekkesinde oturdulduklan esnada
yamaklardan bir delikanl da hepsine hitaben: <siz er'iat hakknda doruyu
sylemiyor, sonrada i bizim gibi baldr plaklara kalyor. Edirne vak'asmda
fetva veren sen deilmisin?> dediinde, mfsid Ataullah: <ben o zaman
eyhlislm deildim. Benden evvel ki efendi fetva vermi, ben bilmem!> diye
cevap verecek, e-kiyann karsnda kendisini temize karma gayreti gder. Bu
sralarda ise, Kse Musa paa listede, isimleri yazl olanlarn kellesini alma
gayretini gtmekteydi. Padiah bu isteklere kar serktib Ahmed efendi ile
mabeynci Ahmed beye sizi de istiyorlar, elimden alrlar, varn banzn aresine
bakn, eklinde hitabdan sonra, izin verdi. Musa paa'yada: <Ibrahim kethda,
Hac brahim ve Serktib Ahmed efendilerle aramzdaki antlama gerei onlarn
idamlarndan vazgeilsin. Gerisini kurtarmak mmkn olmuyorsa kaytlar
grle> eklinde emir verdi. lerinden yalnz, Memi, Sefer ile Bekir
efendilerin bablide Bostanciba kir beyi sarayda boarak katledip, balarn
ekiyaya gnderdiler. brahim kethday firar etmi olmasna ramen Yenikap
Langa da bulunan bir evin mahzeninde yakaladlar. Byk hakaretlerle Et
meydanna getirdiler. Bamhendis olan pek de kymetli adamlarndan biri olan
Ali beyle birlikte kl ve haner darbeleri ile paraladlar. Bu iki garibi, Et
meydanna getirirlerken, meydana gelen izdiham esnasnda, ortala hkim olan
nizam- cedid askeri geliyor sedasnn korkusuda ekiyann birbirlerini
ezercesine kana sahne oldu ki, nizam- cedidle aralarndaki fark bu hadisede
de pek ayan oluyor. Artk, fesat atei adamakll her yeri sarmt. Snmek
bilmemekteydi. Sultan Selim, sadaret kaymakamna gnderdii bir hatla
meramlar nedir? Sorusunu ulatrd. Nizam- cedidin hazinesinin kaldrlmasn
talep ettiler. Bu talebi de padiah:,<rad- cedidi de kaldrp lanet ettim> eklinde
haber gnderdi. Del-lallar bu meseleyi de sokak sokak bararak dolap ahaliye
duyurdularsa da, ekiya yerinden kmldamyordu. Birden bire Abdlhamidi
evvel'in ehzadelerinden Sultan Mustafa ve Sultan Mahmud'u kimseye
inanmadklar iin, kendilerine ait kimselerden, yanlarna adam koyacaklarn ve
muhafaza edeceklerini isteyen teklif gndeme geldi.
Sultan Selim, bu teklife de olumlu cevap saylan evet'i bast. Ulemadan biri ve
ocakldan da birisi gelip muhafaza etsinler dedi. See see birinci imam ve aygr
mam lakabl, Hafz Dervi Mehmed ile eski sekbanba Osman aa saraya
gnderildi. Sultan Selim bu mnasebetle babliye yazd hatt hmayunda
diyorki; <Benim, zrriyetim yoktur. ehzadeler, benim evldmdr ve gzmn
nurudurlar. Maazallah ben onlara suikast ile pakize-i Osmaniyann inkrazna ve
devlet-i li Osman'n izmihlaline sebeb olmam, hi hatr ve hayale gelir
eymidir? Allah o gnleri gstermesin. Cenab Bari onlarn mrn rzi efzn
eylesin. > Bu hatt hmayun babli'de btn ulemay alatm ise de ne faide!
nk kendi ekmeini yemi olan Aygr mam bile saraya giderek, kendi
yzne kar: <Sen, smail Paa gibi bir vezirin kadr-i kymetini bilemedin.
brahim kethdaya itibar ettin ancak, brahim kethdada cihan harab etti. Ben
onun errinden iki senedir nukat arpaln ilzam edemedim. Sen hemen ona
idareyi teslim ettin. Onun sz ile smail Paa gibi sadk veziri az kald idam
edecektik. > eklinde kabaca hitablarda bulundu. Sekbanba Osman Aa
utanarak dar kt. Padiah ise yine de nezaketini elden brakmad: <efendiyi
gtrn, rahat etsin> emrini verdi. Bu ekilde huzurundan defey-ledi. Ekiya o
gnde dalmad. Hemen ertesi gnk Cuma gn eyhlislm huzurunda, eski
vede hali hazr sekbanc-lar, baturnaclar ve ocak ihtiyarlar ile sz
sahiblerinden, meydana gelmilerle yaplan toplantda, toplanm bulunan
isyanclarn dalmas ve herkesin yerli yerine gidip, boaz isyanclarna hilatlar
giydirilip, rtbeler ve bahiler verilmesi kararlatrld halde eyhlislm
Ataullah efendi de: <.varn bir kere babulara ve adamlarna sual edin. Baka
bir talepleri varmdr?> Dedi. Bu sorunun gerei iin -drt ihtiyar toplanm
bulunanlarn cemiyetine gittiler. Orada bulunan cemiyet ileri gelenlerinden
kan cevap, askerler ile bir grelim oldu. Et meydannda bulunan
Namazgahn hemen yannda istiare etmeye baladlar. Bu srada stanbul
Kads, Muradzde Murad ekiyann ortasna dalarak: "Fakat bu olanlardan
sonra bu padiaha emniyet etmek mmkn-m?" sorusunu ortaya atarak,
kyamn durumundaki byk bir renk deiikliine sebeboldu. syanclarn
banda bulunanlar adet koarak eyhlislmn yanna dolutular ve: "Sultan
Selim'in saltanatnda bamszl yok. Hkmeti bir takm zalimlerin eline
verdi. Kendisi zevk ve safasyla megul. bana getirmi olduu kimseler fakir
ahaliye eitli zlumlar ediyorlar. Byle bir padiahn hilafeti sahihmi-dir?
deyince, Ataullah efendi zaten tasavvuru bu soruyu sordurmak olduundan, 3.
Selim'in hl'ine fetva verdi. Babli-de beklemekte olan zamann ulemas, At
meydanna toplanmak zere ktlar. Bu ulemann bir blm hl iinin doru
olamayacan, isyanclara nasihatin yeterli olucan sylerken, Kabakfnn ba
elemanlarndan Bayburdlu Sleyman:
<imdiden sonra ne o bize padiahlk eder. Ne de biz ona kulluk ederiz. Bu ii
hemen bitirelim> diyordu.
Bu srada ise, Et meydannda Sultan Mustafa'nn tahta knn duas yaplp,
fatihas okunuyordu. Okunan fatihadan sonra askerinde hep bir azdan amin
diyen sedas her yana yayld. Buna ne yapalm? dediinde sergerdeler de":
-Siz ulema ile gider, Sultan Mustafa'y tahta iclas edersiniz. -Ben yalnz
gidemem. Asker isterim. -Beyz asker yetermi? -Daha ok olsun.
-kibin asker siz saraya varncaya kadar yirmibin olur. Biner kiiden, iki bayrak
askerle sekbanbai eskileri ve dier ocakl, eyhlislamla ulemay At
meydanndan alp, alay halinde yrdler. Sarayn nnde bayraklarn bab
hmayunun ikitarafna dikilip durdular. Babde Musa paa neeli, devletin
ileri gelenleri resmi elbise tedarik etmekle meguldler. Sultan Selm'e; hal
olundunuz haberini vermek iini Anadolu kadiaskeri Hafid efendi stne ald.
Sekbanba Arif aa ilede saraya gittiler. Ancak kaplar kapal di. Hemen
Darssade aasna, Sultan Mustafa tahta kmadka ve biat merasimi
yaplmadka askerin dailmayaca mealinde bir tezkere yazlp vezir
karakulayla Soukeme kapsndan, Enderuna gnderildi. Tezkereyi alan aa,
snnet odasnda oturmakta bulunan padiaha getirip amadan teslim etti. Pa-
diah tezkereyi okudu ve dudaklarndan <Zlike takdirl aziz'laliym> ayeti
kerimesi dkld. Harem-i hmayuna ekildi. Bu hareketi saltanat terk etmekti.
Fakat dahilde kimse haberdar deildi. Darsna gelince izdihamdan geilebileo
yer kalmamt.
Musa paa, saray kaplar almaz ise amaya lmcl aryor, isyanclar ise,
retildii gibi: -Sultan Selim'i istemyiz, Sultan Mustafa efendimizi isteriz,
eklinde barmaktlard. Musa paa bunlarn bir blmn babaliye gitrnele
hususunda tevik etti. Hakikaten o kimseler babli'ye ge*rek ortal velveleye
verdiler. Vaziyet bu ekle gelince eyhlislam ve dier devlet adamlar,
padiahn sarayna gitmee mecbur kaldlar. Bu velvele esnasnda mabeynci
Ahme Muhtar bey isyanclarn eline dt ve para para edile Saraya gidilip,
Babssadenin nne gelindiinde yalnzc eyhlislm, kaimakam Musa paa
Sofa denilen yere kadar gittiler. Topal Ataullah, padiaha vaziyete son derece
nzine ve riyakrene tarzda izah etti. 3. Selim'de ekilirken, d;
manini hla dost biliyordu. Bunlar olurken tarih 1222/180 yln gstermekteydi.
19 sene 7 ay 10 gn saltanat ett
Devri hep olaylar ile geti. Onun zamannda, i ilerde e ok nazar dikkati
calibiyet blm, isyanclarn dahi kendisini sevip, saygl davranlarda
bulunmalardr. Ancak lke) bir ok ellere emanet edilmi grerek iddialarnda
durmalardr. Cevdet Tarihinde nakledildiine gre;
"Cezzar Ahmed paa bile padiahn ad anldka heme ayaa kalkar, ferman
geldike, binek tana kadar iner benim boynum Sultan Selim'e kldan incedir.
Katlim mu rad- ahaneleri olduunu bilsem bir dakika durmam, ba rn teslim
ederim, der idi"
Payas'da isyan ederek epeyi hret sahibi olan Kk A olu Halil paa da,
mverrih Asm'a gre: "Devlet dediini yalnz taraf-i saltanat mdr? Taraf-
saltanat ise, emrine bo yun eeriz. Maazallahu Tela isyanda bulunanlarn,
nama; ve nikhlar sahih olmaz. kinci ve ncye gelince bi memlekette bir
ka tane padiah olmaz. Bizim serkeliimizin, Yusufaa ile brahim kethda
gibilerlerdir." Demidir.
Zaten vakalardanda anlalyor ki, 3. Selim fikren padiah olmakla birlikte,
icraatda gayet zayf, halim ve rkekti. Milletin, tahta ktnda genliine
gvenerek mid ettii salamlk ve ulviyet btn ile kendini gsteremedi. Bu
tecelli-yatn istenen ve mid edilen ekilde neticelenmemesi, saltanat sahibi
muhtemel kimselerin, padiahlk bilgileri ile alakal idari malumatlardan
mahrum braklm olmalarndan da kaynakland bir vakadr. Tarihi Asm
bey 3. Selim'in, nizam cedidi kurmas, babas Sultan 3. Mustafa'nn yldzlar il-
mine olan dknl sebebi iledir, diye yazmtr. 3. Mustafa'nn emri ile ba
mneccim Yakup efendinin tayin ettii za-yie gereince vaz- hami, yni
doum esnasnda Hekimba, saat elinde kap nnde durarak, Sultan Selim tam
saatinden nce domas hasebiyle, eliyle saatin milini evirmi ve zayieyi bir
<cihangir-i binzr> olacan mjdeleyen beklenen vakte getirmi olmas, saray
da sevin feryatlarnn atlmasnn da sebebi olarak grlmt. Nedimler ve
yaknlar 3. Mustafa'ya, ehzadenin skender'e nazire yapacan mjdelediler.
Padiah lm hastalnda bile:
-Olum Selim, byk bir padiah olacaktr. Abdlhamid'i brakta onu tahta
karn diye tavsiye ettirmeye vardlard.
te byle bir sz, Selim'in kulana eridiin de ok genti ve kencfisinde bir
cihangir olma emeli gnlnde yer etti. Htt sarayda daha kafesteyken bile,
Osmanl devletine bu eit rehavet neye gerekiyor? Gittike saltanat
Osmaniyenin revnak gidiyor. Ben imdi makam saltanatta olsam ylece
yapardm, byle bierdim diye sylenirmi, Bu ham sevdasyla, istanbul'da ve
Anadoluda, topu, humbarac, lamc, piyade ve svari olarakda elli-altmbin
saysn aan talimli asker meydana getirmiti. Ancak, iin sonunu getiremedi.
Zaaf ve yumuakl, beceriksizlii tedbirlere engel tekil ediyordu. Bir nevi
yavalk ile malld. Yoksa yeni fikirler erbabndan olduuna, devrinde yaplan
binalarn zerafeti, avrupa askeri sanayiinin lkeye getirilmesi, dokuma sanayii
ve ilmi tabiat ve fenni le bilhassa matematikte, ileri gitmemize himmeti pek
byk olmutur. Hatt humbarahane nzn Ramiz efendiye hendesehane
(matematik) nezaretini de verdiler. Hocalarn tayini ve derslerin
dzenlenmesinde, Rmiz efendiyle gizlice haberleirdi. Mhendishanei berri
hmayun ki, yksek askeri mekteplerimizin ilkidir. 3. Selim hnn kurduu
mekteptir. Hat yazsnda mahareti, musikide byk bir stadh bulunuyordu.
iirde tlhami adyla yazard. Tarih-i Cevdet; en son syledii iirin: "Kimdir ol
kimmi di leh olub ir-i yenkm Ana himyaze-i gam olmaya araz-i encam
Mest-i sahba olann hli budur Gh peymane eker gh hmar lemi" ktas ol-
duunu yazdktan sonra, sonuna ebced hesab ile: <kelamm hitam oldu>
ibaresini yazm olduunu sylyor. Askeri vede Bahriyenin slahatndan baka,
tahttan indirili tarihide olan 1222/1807 senesinde, ilmiye yolunda olanlarn da
slahna gayret etmise de, muvaffak olamad. ehid edilmesi vakas pek elem
dolu bir hadisedir. 1223/1808'de vukubulmutur ve 48 yanda idi. O vak'ay 4.
Mustafa devrinde vukubul-mu olmas hasebiyle almamzn ak iinde o
padiahn serencmn anlatrken vermeye alacaz. 3. Selim'in aleyhinde
kyama kalkanlarn, Rusya ve ngiliz elilerinin, devlet adamlarmz ile gizli
mnasebetleri olduu hatt Msr seferinde ngilizlerin, gya kendini gsteren
yardmlar hasebiyle bunlardan ounun, ngiliz tarafdan olduklarnn bahse-
dilmekte olan mnasebete, delil olduu aleyhlerine ittifak edilen bir durumdur.
3. Selim'in slahat ve tensikattan maksad, devletin merut bir usule
kavuturulmas olduunu da zannedenlere, bu zanlannin pek gln bir kapl
olduunu burada izah etmeyi zaid addederiz. 3. Selim dnemin de, Osmanl
devletinin aray iine girdii herkesin malumudur. Buna bal olarak padiah,
kendisine fikir verecek her eit yaklama frsat veren bir tutum
sergilemekteydi nitekim bir ok mracaat ve lyiha takdim edenler olmu ve
bunlardan da istifade olunduu bir hakikattir. Bilgi bankas blmmze atf-u
nazar ettiinizde hemen greceksiniz. imdi lyiha verenlerderrbaz-larnn
adn tayan bir listeyi deyine Nizm- Cedid askerlik ekolnn kuruluunun
206. yldnm mnasebetiyle yazdmz makaleden bir pasaj da
sahifeierimize almay lzumlu bulduk.
Nzam-I Cedd'in Te'sisi

24/ubat/1793 tarihi Nizm- cedid ad verilen asker ekolnn kuruluudur.

Demek ki gnmze kadar geen zaman dilimi 206 yl bulmu. Osmanl
devletinin kuruluunun 700. yldnmnde asker millet olan yapmza, baka bir
tutum ve anlay getiren, askeri dzenlemeyi tetkikten ziyade, Ni-zm- Cedid
terkibinde yatan gerek mnaya atf-u nazar etmekle, sanrm isabetli bir alma
yapm oluruz. Nizm kelimesi lugat'da sra, dizi, dzen dizilmi olan ey. Bir
kaideye binaen tertib olunma, bir iin sebat ve kvamna medar, se-beb olan ey
ve hlete denir. Bir de cedid kelimesine bakalm ve "yeni, kullanlmam"
mnasna geldiini gryoruz. Hi Nizm- Cedid terkibinde askerlik mnasn
istinbat kabilimi? Yni askerlikten bahseden bir terkip, bulunuyormu?
Cevabmz; hayr'dr. Ancak, disiplin ve dzen, meslek~i celi-le-i askeriyye'ye
pek denk dtnden ve asker bir millet olmamz hasebiyle, bahsedilen terkibi,
askeri birliimize isim olarak kullanmaya balamz. Aslnda, Nizm- Cedid
terkibindeki ifade imdiki tbirle yeni dzen anlamndadr.
Osmanl tarihinde ehid padiahlar arasnda daima hznle anlan bu zt, yni 3.
Selim, bahse konu terkibi, idare de yeni dzen anlam inde uygulamay
dnm ve devletin en nemli rkn olan askeri mekanizmada tatbikata bala-
mtr. Osmanl devleti hizmetinde alm bulunan, Fransz subaylarndan
Jaroks Deni; "stanbul syanlar" adl kitabnda 3. Selim'in slahatn yle
anlatyor: "19. asrn balangcnda Selim, cretkr bir slahat projesi hazrlad.
Bu projede yenierilerin kaldrlmas, ulema nfuzunun krlmas, fetvalaryla
padiahlarn ter selhiyetini taksim eden (paylaan) eyhlislmlarn
fetvalarna son verilmesi, Osmanl devletini avrupann; sanatta, ilimde, askeri
meselelerde, zi-raatte, ticarette vede medeniyette yapt terakkilere ortak
yaparak yeniletirmeyi hedef tutuyordu." Gerek bu ifde ge rekse baka bir ariv
vesikas Nizm- Cedid'in geni lde bir slahat olduunu beyan ediyor. Yine;
Ahmed Cevded paa tarihinde; Yayla mm risalesinde 3. Selim devrinde yap-
lan slahatn (dikkat yaplan slahatn) 72 madde olarak tes-bit edildii yazldr.
Bu beyan bizim iddiamz deil, TTKY. la-nndan "Selim 3'n Hatt-
Hmayunlar" adl eserinin 29. sa-hifesinde yer almakta. Kitab yazanda pek
yle Osmanl hayran olmayp. Ord. Prof. Dr. Enver Ziya Karal'dr. Hemen ilve
edelim ki; 3. Selim asla bir halife olduunu unutmam ve kaidey-i diniyeye
vakf vede tatbikat olan bir padiahdir. Fransz zbit'in bahse konu tesbiti,
avrupahlarn bizi iyi anlayamamalarndan, kaynakland gibi, kendilerinde
olmayan messeseleri keenlemyekn sayma adetine saplanmalardr.

ehzade Eitimi

3. Mehmed'in; Osmanl tahtna gemesinden sonra, ehzadelerin vilayetlerde

vazife iinde yetitirilmesi sistemine son verildii bilinmektedir. Bundan dolay
bu padiahdan sonra ki padiahlarn kabiliyetleri, darecilik noktai nazarndan
hd-i nabit bir hle gelmitir. nk sarayda verilen eitim, bir vilyetin, hatta
bir eyletin ilerini gzeterek ekip evirme imkn brakmadndan i sadece
istidatla meraka kalyordu. ok mkemmel bir terbiyeci dahi, arzu ettii ortam
yakalayamadka ne kadar faydal olabilir ki? stne stlk, sarayda geen
hayat boyunca yaanan direde, her an gelmesi imkn dahilinde olan bir lm
iradesi beklemek korkusunu da buna eklerseniz, bu sistemin artk, mkemmeller
yetitiremeyecei hakikatna erersiniz. Ancak ne kabiliyetli kimselermi ki; bu
btn olumsuzluklara ramen, fevkaladeler yni vasatn stnde olanlar, yine de
ounluu tekile muvaffak olmular. Deli! Dedikleri Sultan brahim, Girid'i al-
m.
te 3. Selim'de, sarayn imirlik denen blmnde, yetimi ehzadelerinden
biriydi, gzel bir renim grm. Muasrlamak yoluna, memleketinde
katlmasn ngrm. Bunu temin iinde Avrupa'ya Ebubekir Ratp Efendi adl
bir zt gndermi, oradaki yenilikleri tesbit etmeyi emr etmi. Beri yandan
taht'a geergemez, lkesinin insanlarndan layiha ad verilen, teklifler
yaplmasn talep etmitir. Bu talep 22 adet layiha ile cevap bulmutur. Bu
lyihalarn 20 tanesini mslmanlar, 2 tanesini de avrupal iki hristiyan
vermitir. Bu lyiha veren fikir ve cesaret sahibi insanlarn adlaryla sa-
hifelerimizi ssleyelim. 3. Selim'e Lyiha Veren Zevat 1- sad-razam Koca
Yusuf Paa 2-Sudurdan Veli Efendizde Emin 3-Salihzde Efendi 4-ir Efendi
5-HayruIlah Efendi 6-Def-terdar erif Efendi 7-Tatarck Abdullah Efendi 8-
avuba Raid Efendi 9-Abdullah Berri Efendi 10-Hakk Bey 11-Tersane
Emini Hac Osman Efendi 12-Kethdai sadr- li elebi Mustafa Reid Efendi
13-Elhac brahim Efendi 14-Rikb Hmayundan ayrlma Rasih 15-Mustafa
Efendi 16-Tarihi En-ver Efendi 17-Lleli Mustafa Aa 18-Ali Rik Efendi 19-
Ma-beynci Mustafa ffet bey 20-Beyliki Sun'i efendi ile Tezkire-i l, Firdevs
Efendilerdir. Hristiyan olup lyiha veren iki kii, birincisi, Osmanl ordusunda
vazifeli Bertrano adl bir Fransz subay, 2. si ise sve elilik memurlarndan M.
d'Ohos-son'dur.

3. Selim Hn'n Hanmlar Ve ocuklar

Sultan 3. Selim'in hanmlarnn says, her padiahn harem hayatyla ilgili

belirsizlikten farkl deildir. Tark Ylmaz ztuna, onalt hanmefendiden sz
aarken, TTK yayn aatay (Jluay'n ise onbir hanmefendiden bahsederken,
Al-derson yedi isim vermektedir. Bu vaziyet karsnda ztuna tasnifini ne
alarak, bilahire dierleriyle mutabk olan isimlerin dndakilere bakacaz.
Nef'i Zr, bakadn efendi 1770 doumlu olup, 1792'de vefat vukubulmutur.
Kaimpederi 3. Mustafa'nn adyla anlan ve kocas 3. Selim'inde defnolunduu
Llelideki trbesinde medfundur.
Hsnimh bakadnefendi, 1772'de domu ve 1814'de 42 yanda vefat etmi.
Lleli'deki 3. Mustafa trbesinde medfundur.
Zibifer, 2. kadnefendi olup 1773'de doup, 1817'de 44 yanda vefat etmitir.
Ktahya'da, Kbrs'da, Rakka'da ve Filibe de mallan vard, beylerbeyi'nde yals
vard.
4. ise Afitab 3. kadnefendi 1773'de domu ve 1807'de vefat vukubulmu,
Selimiye Camii haziresinde medfun.
5. Hanm ise, Refet Kadnefendi olup, 4. kadnefendi olarak adgemektedir.
1780'de domu, kocas 3. Selim ehid edilirken yannda idi. 1867'de 87 yanda
vefat etti. skdar Selimiye'de, mektep yaptrmtr. Mihriah Valide trbesine
defnolunmutur.
6. hanm ise; Nur-i ems Kadnefendi, 1781 'de doup, 1826'da vefat etmi,
Laleli'dek 3. Mustafa trbesinde med-fundur.
7. Hanm ise Demho Kadmefendi olup, hakknda malumat olmayp, vefat
1807'den sonra olduu biliniyor.
8. hanm olan Goncanigr Kadnefendi de aynen 7. hanm gibidir malumat
asndan
9. hanmlar ise Mahbube Kadnefendi olup, Beypazar'nda iftlii olup, vefat
1806'dan sonra olduu biliniyor.
10. hanm ise, Tb- Safa Kadnefendi olup, 1854'de vefat sz konusu ve
Lleli'de defnolunmutur. Fndkl'da kona, Ktahya'da iftlikleri olduu
bilinebiliyor.
11. ei de Mihriban Hanmefendi olup, ikbal idi. Byk bestekr Hac Sadullah
Aa ile evlendirmitir.
12. cisi ise; 1809'da vefat eden Nefise Hanmefendi, Laleli cami trbesinde
defnolunmutur.
13. ise; Pakize Hanmefendi, kbal'dir. ..
14. olan Fatma Fer'-i Cihan Hanmefendi, vefat 1811 olup, kbal'dir, Mderris
Mehmed Mnir Efendi ile 3. Selim evlendirmi bulunmaktadr.
15. isim ise Ayn Safa Hanmefendi, kbal olup bu hanm hakknda da malumat
yoktur.
16. olarak Meryem Hanmefendide kbal'dir. Vefat 1807'den sonradr. ztuna
bey; 3. Selim'in ocuu olmadn kaydediyor. aatay luay, edeb d bir
ifade ile 3. Selim, ksrd dedikten sonra da ocuklar olmamtr diyor, kisrd
dedikten sonra da ocuu olmadn sylemek ne kadar doru bir ifade
saylabilir.
Beri yandan; Vezir-i azam, padiahn Ahmed ad verilen bir olu olduunu
yazm ve gnde kere top atlmasn emretmitir, ifadesini kaydetmi ve buna
belki siyasi dncelerle diyen bir esnek mtalaa koyarak hafife almaya tevessl
etmi grlyor. Yine ztuna bey ile (Jluay arasnda ztuna bey. ikballeri
hanm olarak kabul etmiki, be ikbali hanmlar seviyesinde saym, luay
bey; kballerden sadece Meryem hanmefendiyi listeye alm yukarda, ikbal
diye geenleri bahse konu etmemitir. luay bey'in listesindeki Safizar kadna,
ztuna bey listesinde yer vermemi. Ancak ehsu-varolu Sefizar diye bahse
konu etmekte. Hemen bu a^ada hatrlatalmki; kbal tbirini iugat ylece
tanmlamaka: kbal; padiahlarn hareminde yer alan cariyeleri aras*nda ha-
nmsultan'la namzet olanlar, demek. Yni; padiahn nikhl hanm olmayp,
nikhls olmas muhtemel olanlar mnasn tayor.
3. Selim, Osmanl tahtna oturduunda makam- sadaret-de Koca Yusuf Paa
bulunmaktaydk! 61 gn sonra Yusuf Pa-a'nn yerine 7/haziran/1789'da
Kethda Cenaze Hasan Paay greve getirdi. Hasan Paa, greve geldiinde
esir-i fira idi, yni hasta yatandayd, bu yzden Meyyit (l) Hasan Paada
denmitir. 3/aralfk/1789'da sadaretten infisal etdi-inde, hizmeti, 5 ay, 26 gn
srm oluyordu ve yerine baka bir Hasan, Cezayirli Gaazi Palabyk Hasan
Paa getirildi. Paa bu makamda ancak, 3 ay, 28 gn kalabildi, yerini baka bir
Hasan Paaya brakt. Bu paann tam ad; 156. Osmanl sadnazam olan,
elebizde erif Hasan Paa idi ki. bu zatnda infisalinde 10 ay, 16 gn hizmet
verdii grlmt.
Bu infisalin peinden sadaret, 15/ubat/l 791 'de Koca Yusuf Paaya 2. defa
tevcih olundu. 1 sene, 2 ay, 17 gn grevde kaian, Koca Yusuf Paa grevi
braktnda trih 4/ma-ys/1792'yi gsteriyordu ki onun yerine, Dmad
Fndkll Melek Mehmed Paa'ya tevecch ettirildi. Bu zt, 2 sene, 5 ay, 16 gn
sren sadaretden sonra 19/ekim/l 794'de, Saf-ranbolu'lu zzet Mehmed Paaya
makama oturmak sras geldi. Bu paa makam boalttnda geen zaman
dilimi, 3 sene, 10 ay, 12 gn srm ve takvimlerin bu srada, 30/austos/1798'i
gsterdiini syleyebiliriz. Sra Yusuf 2i-yaeddn Paaya geldi, 6 sene, 7 ay, 25
gn sren sadaret noktalandnda takvimler, 24/nisan/l 805 trihini gster-
mekteydi. Sadaret bu srada Hafz smail Paaya veriliyor, 1 sene, 6 ay, 20 gn
grevden sonra 3. Selim son sadnazamn atamt ve bu ztn ad da:
iekizde skdarl Keiboynuzu Aa brahim Hilmi Paa idi. Trih ise;
14/ka-sm/1806'y gsteriyordu. 3. Selim'in hl edili trihi olan
29/mays/1807'ye kadar, bu sadrazamndan 6 ay, 15 gn kadar hizmet alabildi.
Bu sadnazamm, geri kalan dnemi ki bu da 19 gn idi 4. Mustafa'ya vermitir.
Bu suretle ]8 yla yaklaan saltanatnda 3. Selim, sekiz sadrazam ile almtr,
nk Koca Yusuf Paa sadarete iki defa geldiinden sekiz saylr aslnda yoksa
dokuz defa sadrazam mhr vermitir.

3. Selimin eyhlislmlar

3. Selim Hn;taht'a getiinde makarn- meihatde i 18. Osmanl eyhlislm

olarak Mehmed Kmil efendiyi bulmutu. Bu zat, 19/austos/789'a kadar
grevde kalm ve 3. Selim'e, 4 ay, 12 gn, hizmet vermi yerini, shakzde
Mehmed erif Efendiye brakm ve bu zat da 2. meihatn 17/ekim/1789'a
kadar srdrm, 1 ay 29 gn grevde kalabilmitir. Yerine gelen Reisl ulema
Yahya Tevfik Efendi, 13 qn kald meihatde, son nefesini vererek ahirete
intikal etmitir. Yerine; Mekk Mehmed Efendi, 27/mart/179rden,
12/temmuz/1792 arasnda 1 sene, 3 ay, 16 gn, makam da-kaldi. 123.
eyhlislm olarak, Drrizde Arif Efendi 2. defa meihate gelmi ve 6 sene, 1
ay, 19 gn kalmtr. 30/aus-tos/1798'de yerini Reiszde ir Efendiye
brakm 1 sene, 10 ay, 12 gn vazife yapan ir Efendi, "I 1 /tem-muz/!800fde,
yerini Samnizde mer Hulusi Efendiye brakm ve bu ztda 2 sene, 10 ay, 11
gn makamda kaldktan sonra yerini, 21/mays/1803'de, 126. eyhlislam Slih-
zde Ahmed Es'ad Efendiye brakt, 3 sene, 5 ay, 24 gn hizmet vermi bulunan
Slihzdede, 14/kasm/I 806'da verini shakzde Topal Mehmed Ataullah
Efendiye brakt. Bu zat da, 3. Selim'in son tyin ettii eyhlislm oldu ve bu
padiaha, 6 ay'15 gn hizmet verdi. Bylece 28. padiah ve 20. Osmanl halifesi
olan 3. Selim Hn, 10 eyhlislmla almtr.
1736'dan-1789'a Kadar Deniz Harektmz

Osmanl devleti; Amira! Predal komutasndaki Rus donanmasn Azak kalesine

saldrya gei haberini aldnda, yetimesinin mmkn olmadn idrak
ettiinden, hi olmazsa Azak Kalesi gibi stratejik bir*yerde filo
bulundurmamann bedelini, Azak'n elinden kmas acs iinde demekle kar
karya kalmt. Bu trih, yni 1736'dan sonra Sinop i!e Krm arasnda filo
dolatrmay parprensip olarak kabul etti.
lk filo da, Canm Hoca Mehmed Paa komutasnda devriyeye kt. Akabinde
de, Sleyman Paa, yannda 4 ektin. 40 firkate ile bu greve genilik
kazandrd. Daha nceleri
Demirba arl tarafndan, Sultan Mahmudu evvele hediye olunmu olan,
"Hediye tl Mlk" ad verilen bir kalyon Si-nop'dan Krm'a asker tamak
hususunda istimali gerekletirildi. Bu donanma Krm'n haylice iine yarad
bylece Ruslar sktrdklar Krm' terkettier. Sleyman Paa: 1151/1738'de
Rubat'a geldi ve buradaki Rus gemilerini abluka altna ald.
Amiral Predal, gemilerinin Osmanl kuvvetlerinin eline gemesini nelem iin
gemilerden sktrd toplan karaya tattrd, sonra da gemilerini br bir
batrarak mcadeleye girimeden lm tercih ettiler. Sleyman Paa bunlar
gerekletirmekteyken, Canm Hoca Mehmed Paa da Dinyeper azna ulamt
ve karsnda, 400'e yakn sayda, bir nevi ikml ilerinde kullanlan tekneler
grvermiti. Ama o teknelerin kullancilanda Osmanl filosunu grnce her biri
saa sola kam kimileri teknelerini batrr, kimileri de karaya oturtmaktaydlar.
Yalnz bir de aynn yapyorlard ki o da, hzla blgeyi terk etmekti. Ruslar ile
Osmanllar arasndaki bu sava durdurabilmek iin Fransa arabulucu olmu, bu-
nun ilk mzakereleri istanbul'da yrtlrken daha sonra da Villa Nuva'ya
tanlmt. Burada alnan netice, Azak kalesinin Rusya tarafndan yklmas, bu
kale etrafndaki topraklarn tarafsz arazi olarak kullanlmas ve her iki tarafn
buraia-ra saldrda bulunmamas, Krm Tatarlarnn, Rusya zerine saldr
dzenlememesi, yine Ruslarn, gerek Karadeniz gerekse Azak denizin de gemi
bulundurmamas derpi olunmutu.
Kuzey Kafkasya da, Byk ve Kk Kabartay adl devletlerin snrlarn tesbit
etmeleri ve buna Osmanl ve de Rusya devletlerinin mdehale etmemeleriydi.
Budan'da, elege-irdii topraklar Ruslarn, Osmanlya iade etmesi, gerektii
vebu antlamann ay iinde tasdiki di. 1 8/eyll/l 739'da imzalanan bu
antlama 12/aralk 1739'da, iki devlet Osmanl/Rusya arasnda teati olundu.
Sultan 1. Mahmud Fransa'nn bu arabuiuculuuyla varlan sonutan memnun
olmu ve bunlar kara gn dostu olarak nitelemitir. Yoksa; Mah-mud'lann
ikincisi, ok daha sonralar, avrupay Rus emperyalizminden nasl koruduunu
mehur ir La Martine anlatrken, franszlarn bunu anlamadklarn ikyet
etmitir. Osmanl padiahlar trihi pek iyi renen insanlard. Bu bakmdan hi
kimse, 1. Mahmud'un Franszlar kara gn dostu olarak, nitelemek gibi bir
unvan dile getirmesini siyaset d hissi bir ifade olarak anlamasn, phesizki,
Ruslarn scak denizlere inmesinin, Fransz menfaatlerine hayr getirmeyeceini
bilmek iin fazla bir gayret sarfetmek icb etmez. Denizle ilgili mevzularda
kendimize kaynak ahzettiimiz merhum Amiral Afif Bykturulun, deerli
almas, Sultan Mahmud-u evvelin, yukarda arabuluculuk yaptn syledi-
imiz antlama iin Fransz yardmna iyi tehis koyamadn, bunu babalarnn
hayrna yapt kanaatine kapld babnda ifadeler serdeder ki merhum
amiralimiz doru bir te-hisde bulunamamtr. Sultan Mahmud'a gre; Rusya
veya biz, sahne-i trihden ekilmedike, nice seferlere byle atmalara gireriz
bu atmalar hal fasi eyleyeceklere ihtiya vardr uzak grll
neticesinde, Franszlara bir takm imtiyazlar tand ve bunu ileriye dnk
tedbirler arasnda mtalaa etmek lzmdr.
imdi Sultan Mahmud'um; verdii imtiyazlar bir srahyalm daha sonra da
kanaatimizi belirtelim.
a- stanbuPdaki Fransz Bykelisi, kdem, makam, serbestlik ve muafiyet
bakmndan dier b. elilere nazaran daha st bir mevki de saylacak.
b- Osmanl lkesinde Fransz t>. elilik ve konsolosluklar br eliliklere gre
daha stn hakka mlik olacaklard.
c- Fransa b. elilik memurlar ve mensuplar cizye vermeyecekti.
- Kuds'teki Hz. sa (A.S)'m kabri, Fransa krallk idaresi altnda yrtlecek,
buray onarmak istediinde Osmanl devleti kendilerine engel olmayacaktr.
d- Fransz tebasi papazlarn, aynen Fransa konsolosluk, memur ve mensuplar
gibi haklan olacaktr. imdi bu yaplan bol keseden imtiyazn, Hz. sa (A.S)'a ait
olan daha sonralar Franszlar ve Ruslarn Kudsdeki idare hususunda bir-
birlerine dtklerinde biz hem hakem hem de karar "merci olmuuzdur,
bylece de hristiyan leminin, inanlar: istikametinde, kavga edecekleri bir
platform tesis etmi oluyoruz-ki bu souk savan en geerli politik arenay
kurma olarak vasflandrlabilir.
Dier tarafdan avrupa insan dindarlar papasiarn hrmet grd bir lkeye
saygyla kark bir sevgi besler. Bu ynyle padiahn papaslara tand bu
kolaylk memurlar ile papaslar arasnda gizli bir rekabetde dorucaktr. Bir daha
belirtmek icb eder ki; 18. yzyln banda, dier bir tarifle, 1701'den sonra
dnya denizcilik sahasnda pek mhim teknolojik gelimeler yaand. ngiliz
bahriye nzirlda dnyann eitli blgelerindeki denizlere yollad gemilerle
aratrma ve gelitirme almalarn balattlar. Bunlarn neticesinde de bir hayli
olmak zere deniz endstrisini ve denizcilii terakki ettirdiler. Mesel eitli
denizlerin mknatisiyet zelliklerini incelemiler, daha mkemmel haritalar
yapmaya muvaffak olmular, bu arada da mknatsl pusulalarn tashihi iin,
gne ve yldzlara gre geminin bulunduu mevkii tesbit iin seksant aletini
icd etmiler, astronomi iimini de bu almalarla hayli geniletmilerdi. Bir ada
lkesinin yapmas gerekenlerin hepsini yapma gayretini, yaamay bu iieri
gzel yapmaya almas lzm gelen bir devletin anlay olarak da grmek icab
eder. Bizim yni Osmanlnn, bir dnya devleti olmasna ramen deniz
hususunda byle geni almalar, hem de lkemize byk faideler
salayacakken ie eilmememiz bir hatay- azimden de, te intihardr nitekim,
yaptmz tetkikler debu intihar dorulamaktadr. Eleman oiarak en mkemmel
denizci el altnda dururken, suyu bardakta grenlerin kapdan- deryala
getirilmesi, intihar Le-ebbsnn balangc saylsa, yeridir. ngilizler; bu
aratrmalarn gemilerde kullanlan toplarn zerinde de yapm:lar ve on topla
yaplacak ii, iki topla yapabilecekleri hle getirmilerdi. Btn bunlar ngilizler
tarafndan yaplrken, Dou-akdeniz'in tamamna, Kuzeyafrika kylarnda sz
sahibi Osmanl devletimiz, bu gelimelere ayak uyduramamt. te taraftan
gemilerin gerek mrettebat, gerekse sava erleri olarak anian anl
leventlerimiz, gemilerde i bulamaynca Anadolu ilerine geipde oralarda
svarilik yaparak hayaln kazanmaya duar edilmiti. Gemiden inen levend, at
srtna binince, bir ak olma yoluna koyuldular.
Devlet ahalinin ikyetlerini gz nne alarak; "Levend Ocaklar" adl bir
tekilt kurdu. Ancak re olmad. Taaki Padiah Hamid-i evvel Hz. eri;
1186/1772'de bu oca lav etdi. Levendleri devletin dier kurulularnda
istihdam etdi. Ondan sonra Anadoluda apula devam eden levendleri ya-
kaladnda, cezaya mstahak kld. Btn bunlara ramen, Fevzi Kurdolu'nun
kalemime:
"1736/1737 Savana Katlm Bir Trk Denizcisinin Hatralar" adl kitapda, o
dnemde tersanelerimizde hzl bir faaliyetle hayli gemi yapld bildirilirken
artk eskisi gibi ge-nnilerin gemi reislerinin adyla deil, adlar zellikle
verilmeye balanm denilmekte olup bahse hatrat da gemi adlar ve yapldklar
seneyi bildiren liste yledir:

Geminin Ad Yapld Sene

Feth-i Bahr 1746 Ferr- Bahr 1747 Nasr- Bahr 1748 Be-rid-i Zafer 1749
Ziver- Bahr 1752 Nuret- Numa 1749 N-veyd Futuh 1754 Vukku Devlet
1756 Hasn Bahr 1758 Mesken- Gazi 1767 Nasrun Cenk 1768 Fet Zafer ?
Mansu-riye 1776 Ejdir- Bahr 1776 Ceyln- Bahr 1777 nyet- Hak 1778
ehber- Zafer 1779 Pufad- Bahr 1780 Mukadde-me- Nusret 1785 Murg-
Bahr 1786 Muradiye 1786 Bed- Nusret 1786 Asar- Nusret 179 2Zafer-
Hmayun "1793 Bahr- Zafer 1793 Selimiye 1796 Grld gibi, ilk tersane-
lerimizden Karamrsel'den sonra da eitli yerlerde, tesis olunan tersaneler,
gemi yapmnda hizmet etmiler, gemilerin iml trihleri, her yl bir gemi
imlini ortaya seriyor.
Ruslar ile 1184/1770'de austos aynda yaptmz Kartal Sava
malubiyetimizle sonulannca, Ruslar Tuna nehrinin hemen yanma kadar
sokulma ans buldular. Beri yandan da Mora yarmadasnda mukim gayri
mslimlere Osmanl ynetimine kar ayaklandrma teminini bu fikrin srarcs
Mareal Mnche brakm o da nderleri Ortodokslar olmak zere bu isyanlar
hazrlayacak tekilatlan kurmutu.
Aslnda Makedonyal ve ad Mavro Mihal olan Rus ordusundan bir subay
Mora'ya gndermi tekilatlar kuran bu subay idi. Peki bu Mora isyanlarn
hazrlamakta Ruslar ya!-nz m idi? Bu sorunun cevab hayr, ngilizler en byk
tevikileri olup kendini sakl tutmaya almasda, denizlerdeki menfaatlerinin
Osmanl denizcileri tarafndan, zora sokulma-masn temin iindi. Yoksa;
Osmanl zerine eitli vesilelerle giden Rus donanmasnn klavuz kaptanln,
ilmi denizcilik kavramlarna aina olmu majestelerinin kaptanlar deruhde
etmekteydi. Mora yarmadas, bizim kara askerimiz ta raf indan daima kontrole
tutulsa da, bu byk bir istihdam gerektirdii gibi, haylide zamanmz
almaktayd takviye edebilmek iin. Kuvvetli bir donanma bu iin pratik ve kesin
zm ise de, donanmaya icb gerei ihtimam gsterilmediinden bu geerli
silah kullanamamizdir. Baltk zerinden Rus donanmasnn Akdeniz'e inecei
istihbaratna ordan yoi yok diyen devlet ricalimiz, Mora ayaklanmasn temin
iin 7 kal: yon, 4 firkateyn bir ka da ikmal gemisini amiral Spiridof
komutasnda, harekt halinde olduunun haberini alnca ve bu gemilere 1200
kadar Mora'h vede Rum denizcilerin bindi-rildiini de renince, baka bir
bilgiyi hatrlarna getirdiler ki bilgi u idi: Garbocat denizcileri, yni Cezayir,
Fas, Tu-nus'daki gemicilerimiz, Rus donanmasnn Mayorka adasna uradn
haber verrnilerse de, ricl-i devlet coraf bilgile-rince kabil bulmadklarndan,
habere alaka gstermediler. Halbuki bunlar; ikiyz sene nce gemileri karada
yzdrm bir padiahn devletinin idarecileriydiler.
Osmanl/Rus sava baladnda donanmann banda Eriboz'lu brahim Paa
bulunuyordu. brahim Paa on gemiyi Mora sularna gndermiti. Bu arada
Rodos Mutasarrf Cafer Bey'de emri altndaki gemileri bu on geminin yanna
gnderip, takviye yoluna gitdi. Bu srada kapdan- derya-hk'da bir nbet
deiiklii olduki brahim Paann yerine Canm Hoca Mehmed Paa'nn torunu
Hsameddin Paa getirildi. Bu hususta, Osmanl ordusunda grev yaparak
kendini gstermi bir kimse olan Baron D Tot, bu tyinin Cezayirli Hasan Paa
zerinde yaplmasnn isabetli olacan belirtmekten kendini alamamtr.
Mora'da zuhur eden ayaklanmaya yardmc olmak isteyen Rus donanmasna
kar filomuzun kalyonu on tane olup, bunlardan tanesi sakatlanm idi.
Bunlarn adlar unlard: Burcuzafer, Hisnibahri, Ziveribahri. Seyfibahri,
Mehengibahri, Pelengibahri, kabbahri, Mukaddeme-i eref, Tlsim-ibahri ve
Semendibahri, Seyyarbahri, Berid-zafer ile Mesgenigazi kalyonlar idi.
Ayrca on adet de ektiri vard. 6/mays/1770 trihinde stanbul'dan hareket eden
flo'nun banda Kapdan- derya bulunuyordu ve 24/mayis/1770'de Anapoli'ye
gelirlerlerken, Rodos Mutasarrf Cafer Bey'de yedi gemisiyle filoya katld. Rus
filolar drt ayr filodan mteekkildi. Spiridof, Elfinston, Arfa ve iagof adl
amirallerin ynetimindeydi. Btn bunlarn komutan da, Rus deniz kuvvetleri
komutan olan, Amiral Aleksi Orlof idi.
Rus gemilerinin tamam 15 tane kalyon, 16 tane kk gemiden mteekkildi.
Bu kuvvetlerle; 1 8/mays/l 770'de, Meneke deniz sava yapld ve buuk
saat sren bu sa-vada Cafer Bey filosu, rzgrn oyunuyla sava alanndan
uzaklamak mecburiyetinde kald. Rzgr az sonra Rus gemilerinin iine yarar
ekilde yn deitirdi. Bu hl Hsamed-din Paay korkuttu. Gecenin
karanlnda kamay dnyordu. Bunun iinde akamla beraber dman
nnden uzaklamaya balad. Cezayirli Hasan Paa durumu anlad, Hasan Paa
ise gece kamak yerine tam tersine dman filosuna hcum tabiyesini
plnlyordu. Hsameddin Paann gemisine yaklamay deneyen Cezayirli
Hasan Paa, plnna ikna edemedii kapdan- derya'ya en sonunda u szleri
syledii rivayet edilir:
"Madema ki dman filosuyla arpmaya isteiniz yok, dmanla byle zaman
zaman karlamamak iin ya anakkale ya da izmir'de bulunan mstahkem
mevkiide gidip erefsizce oturalm!" Bu sz tastamam anladn belli et-
memekle beraber Kapdan Paa, Hasan Paann dediini yapm anak kaleye
hareket emri vermitir. Temmuz/l 770'de Koyunada'fan sava yaplmtr. Bu
sava da
Cezayirli Hasan Paa ki daha o sralarda, Bey olarak anlyordu. Bindii gemi ile
bir Rus gemisine rampa yapm ve o gemiye geerek levendleriyle beraber
gs gose arpmlard. Rus komutan gemisi bu srada cephanelii ate al-
dndan infilaka mruz kalm ve bizim Burcuzafer adl gemimizin yelkenlerini
tututurmutu. Yaral olan Hasan Bey, hemen denize atlam teki
gemilerimizden birine geerek sava oradan sevk-i idareye devam etmitir. Bu
arada kapdan- derya'dan gelen bir emirde gemilerin eme Limanna ekilmesi
bildiriliyordu. Rus gemileriyse yangnlarn sndrmek zere el elde ba bada
kalmlard ve tabii ln etmek gerekirki, eme liman kk bir liman
olduundan, gemilerin bir ksmn liman dnda nbette brakmak gerekirdi. lk
sebeb de, limana giren btn gemiler, burada tka tka yer buldular. Liman'n
ii de ine atsan suya dmeyecek hle gelmiti. Bir gemide kan yangn,
hepsinin yanmasna sebeb olurdu. Bunun mahzurlar anlatlan Kapdanpaa, Li-
man azna koydurduu drt kalyon emniyeti salar diyordu. Cezayirliyi
dinlememeyi kendine grev addeden Hsameddin Paa, bylece Amiral
Eifinston'un bir ate kayyla, Osmanl donanmasn yakabilecei hle getirmi
oluyordu.
Ruslarn klavuz kapdan olan Eifinston'un Ruslara plnn anlatmas ilk nazarda
Ruslar iknaya yetmedi. Ancak, tecrbeli ve fenn-i denizcilik gelimeleri
hususunda bilgili amiral, Ruslar kabul eder hle getirdi. ngiliz Komodoru
Greik komutasnda, drt kalyonla iki frkateyn'den ve bir humbara gemisi (ate
kay) meydana gelen kk filo akam karanln kollamaya balamt. Fakat
dman grlm, bunun iin top atlaryla yryen bir sava balamsa da,
her n aleyhimize olmaktayd, nk limandaki tk tk haldeki
gemilerimizden bazlar yanmaya balam ve biribirine yangn sirayetine re
bulamamaktaydlar. Bu yangnlar hasebiyle kyya yaklamakta olan ate
kaynnda farkna varlamamt. Bu kay da kullanan bir ingiliz gemiciydi.
Merhum amiral Bykturul, ad geen eserinde bu kay Osmanl
kalyonlarndan birine balad esnada elleri ve salar yanmaa baladndan
hemen suya atlayp, kendini yanmaktan kurtardn da kaydetmeyi ihmal
etmemi. Bu yanma felaketinden kurtulan tek gemi amiral gemisi de denen
batarde'miz olmutur.
Vasf Trihinde Cezayirli Hasan Bey'in aznda klc olduu halde, denize
atlayp yzerek karaya kt ve bu k grenlerin bu yiide: "Timsah Adam"
dediklerini de buraya kaydedelim. Hasan Bey zmir'e yaralarn tedavi ettirmek
iin geerken, Hsameddin Paa da Gelibolu'ya gemi ancak az sonra orada
vefat etmitir. Mutasarrf Cafer Bey'de terfi ettirilip, kapdan- derya'Ia
getirilmitir.
Bu arada Sultan 3. Mustafa dneminde Ruslarn bir s olmak zere ele
geirmeye alt Limni Adas ile alakal, Cezayirli Gazi Hasan Paann
vak'asn, o blmde verdiimizden burada sadece Baron D Tot'un Hasan
Paann bu teebbsne muhalif kaldn1 belirtelim ve hatrlatalm ki, Amiral
Orlof, Hasan Paann Ada'ya getiini rendiinde, hemen karaya karm
olduu askeri gemilere tam ve ada zerindeki emellerine veda etmilerdir.
Baron haksz, km Cezayirli Gazi Hasan Paa ise hem amirai-paa olmu,
hem de Kapdan- deryalk kendisine tevcih olunmutu.
Biz burada okurlarmza hatrlatalm ki ihane'den Kasmpaa'ya inerken yz
Hali Denizine dnk olmak zere ve elinin altnda bir arslan ile birlikteki
heykel, Cezayirli Ga-azi Hasan Paann heykelidir. Cezayirli Gazi Hasan Paa
iki defa kapdan- derya olmu olup ilki, yukarda yazdmz olup, ilk gelii 3
sene, 4 ay, 7 gn srm olup, yerine D-mad Melek Mehmed Paa getirilmitir.
Bu ztn, 4 sene, 8 ay,
19 gn sren dneminin akabinde yeniden Kapdan- derya olan Gaazi Cezayirli
Hasan Paa, bu seferin de, 9/tem-muz/1774'de balad grevden ayrldnda
takvim, 20/ni-san/1789'u gsteriyor ve 14 sene, 9 ay, 14 gnlk bir zaman
dilimini gsterir, ilk grevlendirilmesini de buna ilve edersek, yekn olarak, 18
sene, 1 ay, 19 gn eder ki, bu kapda-nderyalar iinde en uzun zaman grevde
kalm zt oimasn gsterir.
urada hemen belirtelimki, sahib-i selhiyetin szleri her eit topluluk iin bir
mna ifde eder. Bizim bu almamzda da kaydettiimiz bu ifadeye sadk
kalarak mmkn mertebe, Osmanl trihi bakmndan sayfalarmz deniz
kuvvetlerimizin, harektlarna nem vermeyi lzumlu grdk, buna da, u
ifadeyi istinat gstermek isteriz. Merhum Amiral Afif Bykturul; "Osmanl
deniz harp trihi ve Cumhuriyet donanmas" adl kymetli almasnn, 2.
cildinin 286. sahife-sindeki 180. dip notunda:
"zntyle ifde etmek gereker ki Cumhuriyet dneminin, 60. ylna ulamak
zere, olduumuz halde, en byk Trk Trih Kurumunun yaynlarn da bile,
deniz olaylarnn etkisi hesaba katlmamtr. rnein bu kurumun yazd
Osmanl trih kitaplar %99 kara olaylarnn, etkisini tartm %1'de sadece
deniz olaylarnn mahiyetinden sz etmitir.
Mazur grlen neden de udur, Osmanl devleti korsan dneminde kurulduu
iin korsan sansyle yetinilmesidir. Halbuki Barbaroslarn, Turgut Resilerin,
Piyale Paalarn yapt yama hareketleri bile spanya, talyan, ve Alman Kara
kuvvetlerini ky savunmasyla megul etmi ve bu devletlerin Osmanl kara
kuvvetleri karsna gerei kadar kara kuvveti gnderememelerini salamtr.
"Demektedir. Biz, Ordumuzun deniz gcnde vazife alm ve amirallik
rtbesine kadar, irtka etmi bu ztn grlerini elbette ve elbette sahib-i se-
lahiyetin beyanndan addediyor ve mmkn mertebe ve muktesebatmz
miktarnda silahl kuvvetlerimizin deniz trihini almamza katmay elzem
bildik.
Ayn zamanda, donanmasna ehemmiyet veren bir millet, bu mnasebetle o
lkenin yan sanayiinde geliecek frsatlar yakalar. Gemi sanayiinin lke
ekonomisine getirecei pozitif fayda en azndan da bamlln azalmas
demek olup, aziz milletimizin deerli evldlarnn, yan sanaayide mteebbis
ruhu, beiki gemi sanayiine yle bulular hediye etme ans bulur ki, iki asra
yakn dnya teknolojisine mcid olmak zere bir katkda bulunamayan
milletimiz, bu husus da ey-tan'in bacamda krar inaallah!
Cezayirli Gaazi Hasan Paa'dan zel mahiyette bu satrlarda bahsetmemiz bir
ok bakmdan gerekmektedir. Ancak biz buradaki ifademizde ara balkta
kullandmz: "1736'dan, 1789'a kadar deniz harektlar" nitelememize riayet
ederek yazacaz. Kaynarca antlamas sonucunda Krm'n Osmanl devletine
ba, Osmanl padiahnn ayn zamanda halife-i mslmin olmasna kalmt.
Halbuki; Krm'n Osmanl devleti iin ehemmiyeti byk olduu gibi,
Karadeniz'in kontrolnde ayrca mhimdi.
Sultan 1. Abdlhamid, lke kalknmasnn reetelerini ararken, denizciliimize
bat leminde yaplan her tri buluu ve tarz kullanmaa bakmaktayd. Devlet,
behemehal Krm' eski statsne getirebilmek iin elinden geieni yapmalyd,
fakat ihtiyacmz olan sulh hlinde kalmak ortadan kalkar anlayyla, yeni bir
savaa hazr olamamann draki iinde, Krm iin bir teebbse
giriememekteydi. te yandan da, Krm hanlnda bir tebeddl oldu, hn
deimiti. Ama stanbul'un kapsnda bir Krm' temsil eden heyet gelmi,
hrriyeti Osmanl'ya bal olmakta gryorlar, mutlaka hi-mye-i Osmaniye'ye
girmek istediklerini rica etmekteydiler.
Bu ricalaryla birlikte Ker ve Yenikale'nin Ruslardan geri alnmasnn
lzmyetini leri srmlerdi. Kabil olmad takdir ise, Krm ahalisine
Anadolu topraklarnda iskn ve bu muhacerata izin istediler. Mslmanlarn
muhacerat istekleri, Ruslarn, bilhassa stratejik karlar hasebiyle, Krm toprak-
larna sahip kmakla bulumu oluyordu. Rusya gayesine uygun tarzda
politikalara yelken ayor, sert tutumlu ahin-giray'n hn olmas, bu hn'n
Rusya sempatizanl, Krm ordusunu Rus niformalarna benzeyen libasla
donatmas, Rusya'ya gnderdii bir heyetle Rus, ynetimine girmeye t-lib
olduunu bildirmesi, ieride Tatar gayri memnunlarn art-trdyd ki, Osmanl
devleti, Rusya'nn Krm'la ilgili mdeha-lelerini sava da gze alarak protesto
ettii grld.
Osmanllar bu halde iken, Abaza ve erkezlerde, ahingi-ray aleyhine
hareketlendiler Krm'a kuvvet gnderdiler. a-hingiray; bu diyardan Ruslarn
bulunduu Ker Kalesindeki komutana snmak iin svmay seti. Afi Paa
komutasndaki, sekiz tane kalyona doldurulan 8bin asker Krm'a yola
karlmt. Sivastopol'n alnmas ve buraya asker karlmas tenbihi padiah
1. Abdlhamid hnn emrettii ortadayken ve filo gemi komutanlarnn,
Sivastopol limann, ok stratejik bir yer olduu ve limann bykl gemilerin
rahata k geirtebilecek vasfta olduunu belirtmelerine, stanbul'a dnmeye
lzum gstermeyeceini izah etmelerine ramen, Hac Ali Paa ii ters manta
tad ve bu mantkla da dndnde byle nri*him bir ss Ruslar,
adamakll tahkim etmilerdir, demek suretiyle taht sahibine bir defa soraym
cevabn verdi. stanbul, yni padiah bu sefer de, Hac Ali Paann
deerlendirmesini gz nne ald. Krm harektna 40bin kiiyi bulan bir
kuvvet hazrlamakta olduunu, donanma btn gemileriyle Sinop'ta k geirsin
emrini gnderdi. K geti. Takvim, 9/austos/1778' gsterirken Sinop'tan
Krm zerine Hac Ali Paann serdarlnda yola kld vede Deryakapdan
Cezayirli Hasan Paa, Ruslara Krm'a gidilmediini, Sivastopol'a gidilip,
Taman ve Krm'a su getirileceini bildirdi. Ruslar bu habere tabiatyla
inanmadlar. Bunun Kaynarca antlamasnn ihlli saylabileceini ileri srdler.
Kapdanderya tereddte dt. O da, J. Abdlba-mid hn'a bavurmaktan kendini
alamad. Cevap ise; Ruslarn, Kaynarcay ihll ettiini, bu sebebden Krm ve
Taman'a asker karlmas emrini tazeledi. Diplomasi arenas da bu sebeble
hareketlendi. Franszlar, Osmanl devlet adarrrlarinm bu sava istememeye
evke alrken, savan verecei zarar ngilizlerin iine pek yarayaca
dncesiyle, bunlarn b. elileri trnaklarn birbirine srtyordu. Osmanl/Rus
savan kendilerine fayda salar buluyordu. Diplomasi alannda yaplan eitli
istiare, grme ve fikr-i teati sonunda Fransz b. elisinin teenni tavsiyesi
muvafk bulunmutu.
Mart/1779'da Aynalikavak skelesi, ki buras stanbulda bir semttir. Mezkr
yerde Osmanl/Rus diplomatlar mzakerelere baladlar. Ancak burada yaplan
konumalarn sonunda Osmanl devleti Kaynarca'y bu mzakerelerde yumua-
tamad gibi, ahingiray'n Krm hn'ln tanmay kabul etmesi, ayrca bir
kaypt. Msr'da asrlardr, farkl bir stat yakalam olan Klemenler, Osmanl
devletinden uzaklap, Msr' bir bamsz Klemen devleti hline
getirebilmenin, yolunu aramaya balamlard. Bunun akabinde hemence baz
imtiyazlar elde ettikleri de grld. Artk onlarn istedii Msr'a vali oluyor,
istemedikleri yklp gidiyordu.
Klemenlerin iinde nfuz sahibi kiiden smail Bey, Osmanl ynetiminde
kalmaya taraftar anlayn sahibi idi. Buna karlk, Osmanl aleyhtar Murad ile
brahim beyler arasndaki mcadele, Osmanl aleyhine ayaklanmann bidayetini,
yni balang sebebini tekil etti. smail bey, rakipleri
Murad ve brahim beylerden Suriye'ye kamak suretiyle ortadan ekilmi
oluyordu. Ortalk Osmanl aleyhtar, fakat bamll kabul etmeyen ikiliye
kalmt. Aralarndaki kavga da Murad, brahim'i diskalifiye etmeyi baarmsa
da, devlet-i liye Msr'a vali olarak Yeen Mehmed Paay gnderirken de,
isyan bastrmak vazifesiyle, Kapdan-i derya Cezayirli Gaazi Hasan Paay da
Msr'a yollamt.
Murad Bey, ben imdi ne yapacam diye kara kara dnrken, bu haberi alan
klemen Beylerinden brahim Bey hemen btn maiyeti ve kvetiyle geri
dnm rakibi Mu-rad'n emrine girmiti. Bylece Klemenler, yekpare bir gu-
rup olarak Osmanl kuvvetlerine kar koyacaklard. Murad Bey, politikann
gerei Msr valisine yaltaklanyordu. Bir yandan o gne kadar devlet aleyhinde
yaptklarndan da tvbe istifar ediyor hem de, d glerden Klemen
bakaldrsn destekleyecek sahip aryordu.
Bu arada hemen ilve edelim ki; 2. Katerina haylice uzak grl davranm,
daha 1775'de Msr'a, Kont Kanus adl tekilat ve diplomaside ok tecrbeli bir
eli gndermiti. Murad Bey; ilk iskandili Franszlar zerinde yaptysa da Av-
rupadaki meselelerini zememi Fransa zlerek bu yardmn taraftan olamad.
Murad Bey bu sefer teklifi Kont Ka-nus'a yapt. Geliindeki hikmet bu olan
Kanus, hemen arieye haberi uurarak durumu aktard. Petersburga arlan
Kont Kanus, arieye btn meseleyi anlatt. arie 2. Katerina; Murad Bey'e
yazd mektupda, ok ksa zamanda Akdenize bir donanma gndereceini, bu
kuvvet Osmanllarn Msr'a kuvvet gtrmelerine engel olacandan mcade-
leniz, denizden ikmal almas kabil olamayan bir devletle mcadele edeceksiniz,
ayrca Akdenize gelecek donanmam ne ticaret gemilerinize ne de Msr
topraklarna iliecektir. Nasl yardm isterseniz, selahiyetli kldm Kont
Kanus'la konuun demekteydi.
Amma bunlar olurken; Gaazi Hasan Paa gelmi ve bir darbede Klemenleri
darmadank etmiti. Bylece Mu-rad'da, brahim de padiahn affna
snmaktan, kendilerine, mlk- Osmanide bir baka yerde istihdam
olunmalarn istirham ettiler. Devlet-i liye nce bu talebi ret etti sonra da onlara
yer gsterdi.
Cezayirli Gaazi Hasan Paa, kapdamderya olarak atand-ndaki ilk ii tecrbe
ile ilm denizcilik anlayn birletirme yolunu aacak her teebbse ya nclk
etdi yahut da byle tavsiyeleri hakikat klmaya pek byk nem verdi. Zaman
zaman Barond Tot ile ayn istikamette dnmyorlarsa bile, Baron'un
askeriyemize getirdii faydal hususlarn takdir-kryd, bu merkezden kalkarak
donanmann eitimi ve oradan buradan toplanan memleket evld yerine yine
oradan buradan toplayp fakat ciddi bir denizcilik eitimi veren messese
kurmak, limana dnm denizcilerin, evlerine veya uralara buralara gitmelerine
mni olabilmek iin ve muntazam bir deniz klas hayat yaayabilmeleri iin
klalar yaptrmtr.
Btn bunlar yaparken avrupadan getirttii mhendislerin tavsiyeleriyle
tersanelerimizi haylice geniletmi gemi yapmnda ve donatmada, en son
bulular kullanmaktan geri kalmamtr.
Amiral Bykturul, Hasan Paann tabii ki bir ok muhalifi olduunu
zikrederken u bilgiyi vermekten kendini alamam. Bilgi u: "belgelere
dayanmayan fikirlere gre Cezayirli Gaazi Hasan Paa bu almalarnda, byk
kar koymalara uram ve 1784 ylnda stanbul'da yaptrd kalyoncu
klasnn parasn cebinden vermek zorunda kalmt." Demekte

1787/1792 Osmanl-Rus ve Avusturya sava

Yine biz bu savan denizle alakal blmlerine iaret etmeye alacaz.

Efendim padiah 1. Abdlhamid'in pek sevdii Yusuf Paas ile yine pek
beenip sevdii Cezayirli Gaazi Hasan Paa arasnda, anlay fark ve tercihde
bsbtn ayrlklar vard. Krm'n Rus nfuzuna girmesi hususu mmet-i
Muhammedin ok gcne gitmi, derhal Krm'n istirdad pek yaygn ekilde
istenmeye balanmt. Yusuf Paa bu istei hakl buluyordu ve Ruslara kar
savan almasnda padiah 1. Abdlhamid'i inkendisine uymasn temine
byk gayret gsteriyordu. Gaazi Hasan Paa ise; Yusut Paann kanaatine,
itirak etmiyordu. Osmanl deniz yollarnn donanmann yetersizlii yznden
her geen gn kapal hle gelmesi, gereken ikmlde donanmann fazla bir yk
taya-mamas, dier birliklerimizin skntya htt bir felkete bile derler
endiesi tayor, Krm'n kurtuluunu istihsal edelim derken daha byk
kayplara urarsak hlimiz nice olur dncesine yelken ayordu.
Yukarda sylediimiz Yusuf Paann; sava aalm sktrmasna mtereddit
kalan padiah, Msr'a gnderdii Kap-danderya'sn yanna artt. Ne var ki;
Yusuf Paa, Hasan Paa geldiinde padiah birimizden birine uyarsa uyulmayan
taraf da ben olursam bizin^ sadaret elimden gider diye dnm olmal ki
srarn sklatrp, Gaazi Hasan Paa'nm gelmesini beklettirmeden sava
atrmaya muvaffak oldu. Halbuki; Rusya, Prusyayla imzalad ortakl
bozmu ve Avusturya'ya yanam mtereken saldncaklan Osmanl'dan,
alacaklar yerleri aralarnda yle paylamlard:
a- Rusya; Osmanlya at bu sava sonunda Dinyeper, Bu ve Dinyester
nehirleri arasndaki topraklar alabilecei gibi, Eede bulunan adalarn bazlarn
da kendine ml edeceini hesablamaktayd. Eflak ve Budan bamsz prenslik
hline gelecekti.
b- Avusturya ise; Tuna nehri ile Transilvanya dalar arasndaki Osmanl
topraklarn kendine katabilecekti, yine Orsuva, Vidin, Nibolu ve Hotin
ehirlerine konabilecek idi. Yine Avusturya, Dalmaya sahillerine inecek buna
karlk, kbrs ve Girid ve Mora yarmadasnn Venediklilere verilmesine ses
karmayacakt. Ancak; bu grlen paylamn grlmeyen bir tarafnda
halisilasyon diyebileceimiz 2. Katerina'nn naallah ebediyete kadar
gereklemesi kabil olmayacak bir hayali yatyordu. Bu da stanbul'umuzun
Ruslarn eline gemesi idi ve Kostantin adn verdii torununu bu tahta
hazrlamakt.
Ho arienin maviri Potemkin'de byle bir hayal tamakla beraber, orada
ihya olunacak Bizans mparatorluu tahtna kendini ve kendinden sonraki
neslini hlyalarnda yaatyordu. te herkes bir gizli - ak hesabn peindeyken
Hasan Paa denizde ne kadar kuvvetli bir donanmaya sahip olursak devleti o
kadar iyi savunuruz dncesindeydi. Zten 1773'de, Heybeliada'da kurduu
mektepde artk denizcilik ilmyle yetien kaliteli denizcileri donanmada haylice
istihdam etmekteydi. Bylece personel meselesinde de artk mesafe alnmt.
Savan patlamasyla beraber Yusuf Paa, Rusya'nn yannda ki Avusturya'y
grdnde ayaklar suya erdi. nk onun hesabnda tek rakip olan Rusya olup
yenmeyi gz almt. Fakat Avusturya iin iine girince bir defa iki cephede
bouacamzn resmi ortaya kt. Bu da gcmzn stnde bir kuvvetle
karkarya olduumuz kat'i idi. Karadeniz'de dolaysyla Krm civannda hava
muhalefeti Rus donanmasn yle bir sakatlad ki nl general Potemkin, bu
frtnadan sonra donanmasnn, Osmanl donanmasnn, pek altnda bir gce
dtnn korkularnn verdii psikolojik k yaad.
Ruslarn Karadeniz'de iki filosu vard. Byk Karadeniz filosu denenin banda
Amiral Graf Voynovice olduu halde Sivastopol'da, kk filolar olan da
Dinyeper nehiri iine slenmi komutanlar Modavineffe adl bir amiral idi. Bu
iki filonun bulunmas, Karadeniz'in Osmanl hkimiyetinin naksa dmeye
balamasnn bir habercisiydi. 1788 ylnn mays aynda Hasan Paa on byk
gemi, alt firkateyn, krkyedi kk gemiyle Karadeniz'e ald. Dinyeper
civarna sokularak, Ruslarn muhasarasnn deniz blmnde olann bylece
krm oldu. Burada bir kk filo brakarak, Ruslarn ana filosunu aramaya
kt. Hasan Paa buraya bir ka gemi brakmakta isabet kaydetmiti ki Rus
Kaptan Sakyn'le karlaan filomuz bunun hemen zerine saldrd. Kaptan
Sakyn, Osmanl gemileriyle baedemeyeceini bildiinden hemen kendi
gemisini batrd. Ancak bu batrma esnasndaki gemiye aid cephanenin
patlamas, dier Rus gemilerine zararn sylemeden geemedim. Osmanl ve
Rus donanmalar Din-yester'in nnde karlatlar ve kaptlar. Bu savan
nihayetinde her iki taraf hayli kayp verirken, smail Hakk CJzun-arl, bizim
haylice hasar grdmz belirtirken, Rus yazarlar, bizim kayplarmza dir
u rakamlar gsteriyordu; 13 gemi vede 6bin l demektelerdi. .
Merhum Amiral Afif Bykturul, u nzik amma ikna edici cmlelerle unlar
ileti sryor: "Lkin bu savan az sonrasnda yni 1788'de, Ylan Adas
civarnda iki donanma bir daha kapt ve Ruslar bu muharebede Osmanl do-
nanmasnn gaalip gelmesi, gerek Osmanl gerekse Rus yazarlarn syledii gibi,
geen savada ileri srlen zararlara uramadnn.gstergesi deilmidir?" Beri
yandan; Dinyeper nehri sularnn hayli s olmas sava gemilerinin ok su
ekmesi Ruslar tarafndan kuatlm Dinyeper kalesine, bu gemilerin fazla bir
yardm olamad. Hasan Paa stanbul'a haner gndererek, daha az su eken
gemilerin gnderilmesini sterken, dalg ad verilmi olan deniz fedailerinin de
bir blmnn acele gnderilmesini istemiti. Fakat Hasan Pa-a'nn bu istei,
kulak arkas edildi. Ne gelen oldu nede gnderilen vard. Dinyeper kalemiz,
ay sren mdafaadan sonra Ruslara teslim olmaktan baka re bulamad.
Osmanl tahtna gemi bulunan 3. Selim, kapdander-ya'y Dinyeper
tesliminden mesul tutarak azletti. Yerine 20/nisan/] 789'da Giridli Hseyin
Paay 2 sene, 10 ay, 21 gn srecek kapdanderyala tyin etdi. Bykturul
amiral, sehven Kk Hseyin Paann getirildiini kaydeder de, bu doru
deildir, Kk Hseyin Giridli Hseyin Paadan sonra greve getirilen, 156.
kapdan- derya Dmad Kk Hseyin Paa, padiah 3. Selim'in st kardei
olup, 1 l/mart/1792'de geldii grevi, 7/aralk/1803'de vefatyia braktnda,
makam 11 sene, 8 ay, 27 gn igal etmiti Cezayirli Gaazi Hasan Paa; bir ok
tarihinin ittifak ettii gibi esas bakmdan grevden alnmasna da, 1788'de
sadrazam Halil Hamid Paa, Osmanl tahtna 3. Selim'i geirmeyi hazrlad
haberini alm ve bunu hemen Sultan Hamid-i evvele haber vermi padiah da,
sadnazami grevden alm hareketi boa karm ayrca Halil Hamid Paay da
idam etmitir.
3. Selim'se bu haber verii kendisinin tahta kmasna raz olmamak ekli iinde
mtalaa etmi Dinyeper Kalesi bahanesi yznden, bu kymetli kapdan-
derya'y' azletmi olduunda birleirler. Bu fevkalde az rastlanr bir kahraman
olan, Cezayirli Palabyk Gaazi Hasan Paann, ksaca hl tercemesinden
bahsedemeden geemiyoruz. Kafkasya'da bir rivayete gre 1715, dier bir
rivayete gre de 1719'da domu bulunan, Hasan Paa'nn Osmanl devletinin
155. sadr-azam olrak grev yaptmda hemen hatrlatalm. Bu sadareti;
3/aralk /1789'da balam ve 3 ay, 28 gn sonra, 30/mart/1790'da
tamamlanmtr. Cezayirli Hasan Paa 1790'da kendi parasyla yaptrd
Tekkede, umnu'da vefat etmi ve oraya defnolunmutur. Salnda kk
yandan beri yannda besleyip bytt bir aslan ile gezerdi. Paa, 1738'de,
Yenierilerin 25. ortasna kayd olmutur. Yenieri olmadan evvel ocukluu,
satlm olduu Tekirdal bir tccarn yannda gemitir. Cezayir'e gitmek
zere bindii bir gemiye Cezayir'e ok yakn bir yerde, yabanc bir gemi mu-
sallat olmu ve rampa yapt gemiyi ele geirmek isterken. gen Hasan bir yiit
olarak tek bana o geminin btn insanlarn esir almtr. Limana
yanatklarnda bu kahramanlktan haberdar olan Cezayir Days, bu gencin
cesaret ve maharetine hayran olarak ele geirdii gemiyi kendisine verdii gibi
bir de kahvehane hediye etmekten kendini alamamtr. Burada hizmete girerek,
subayla kadar ykselmiken, Cezayir Beylerbeyi maalesef kendisini
kskanm, bundan dolay da ldrmek isterken Hasan bey spanya'ya kamak
mecburiyetinde kald. 4. Karlos bu mlteciyi gayet gzel bir ekilde karlad.
Daha sonra spanya'dan ayrlp stanbul'a gelip devlet-i liye hizmetine girdi.
Nice hizmetler verirken bilhassa donanmamzn malup edilmez bir amiraii
olduunuda asla unutmayalm. Bekta olup, ihtiyarl mnasebetiyle vefat
etmitir. Eiir ok hayr hizmetleriyle, eitli ehirlerde ve stanbul'da da bir ok
eseri bulunmaktadr. Ancak donanmamza ve gemi sanayiimizin, ycelmesinde
ki hizmetleri her eit takdirin fevkindedir. 3. Selim dneminin; muasrlar olan
gerek lke gerekse dnya mehurlarna da bir atf-u nazar edelim, Almanyada
mparator 2. jozef, (bu ztn peinden Alman imparartorluu lav olunmu ve
1781'de merkezi Berlin olan baka bir Alman imparatorluu te'sis olunmutur.
1802'den sonra Avusturya imparatoru denmee geilmitir.) 2. Leopold, 2.
Fransuva, ngiltere de 3. Jorj, Papaiikda 6. ve 7. Piu, Prusya'da 2. Fredrik, Rus-
ya'da 2. Katerina, 1. Pol, 7. Aleksandr, Fransa'da 16. Lui ve Napolyon Bonapart
olup, lke de; Gaazi Hasan Paa, Kk Hseyin Paa, Alemdar Mustafa Paa,
Tepedelenli Ali Paa, Kavalah Mehmed Ali Paa, Cezzar Ahmed Paa, Abdullah
Drr Efendi, Tatarck Abdullah Molla, Morali Osman ve Riyaziyeci shak
Efendiler, Kocasekbanba, Mabeynci Ahmed Bey, brahim Kethda, Londra
elimiz Agh Efendi, eyh Galib ve Hac Sadullah Aa ve sairedir. Nitekim 4.
Mustafa dnemi ise 3. Selimhn ile iice olduundan o dnemde de, ayn
zevatdan sz edillir.

SULTAN IV. MUSTAFA HAN......................................................................... 2

Rusuk Yran-Alemdar Vakas .................................................................. 5
Kabak'nn dam........................................................................................ 7
Sultan 4. Mustafa'nn Hanmlar .................................................................. 9
4. Mustafa'nn Sadrazamlar ....................................................................... 9
4. Mustafa'nn eyhlislmlar..................................................................... 9
3. Selim Ve 4. Mustafa Dnemi Deniz Harektlar ...................................... 9
 SULTAN IV. MUSTAFA HAN

Babas: Sultan I. Abdulhamid Han

Annesi: ie Sine Perver Sultan
Doum Tarih: 1779
Vefat Tarihi: 1808
Saltanat Md.: 1807-1808
Trbesi: stanbul Eminn Bahekap.

1223/1808 senesinde 3. Selim'in, tahttan indirilmesiyle, boalan padiahlk

makamna gemitir. Biat merasimi sonunda, Ayasofya Camiinde selamlk icra
edilerek namaz klnd. Bu arada ise Kabak Mustafa'nn vermi olduu listede
ismi bulunanlardan biri olan ve ad gizli stma diye-maruf, Bahriye nzn
ibrahim efendi, yalsnn mahzeninde ele geirildi. Musa paann gizli emriyle
Kabak'nin arkadalar tarafndan: "Buna gizli stma derler. Kimi tutarsa
kurtulmaz. Ancak sakallarnn her bir kl zararn izale eder, diyerek, adamn
sakaln yola yola, her bir kln ona una data data byk bir vahet rnei
ve rezaleti sergileyerek, Baye-zid'e kadar srklediler. Orada ban vcudundan
ayrarak, At meydanna gnderdiler."
Ser ktib Ahmed efendi'de bu zorbalardan kama gayretinde damdan dama
atlarken yere aklr. Btn vcudu, hurdaha olmasna ramen bunun da
kellesini alp, At meydanna yolladlar. Ertesi gn At meydannda toplanlp, bir
mavere yapld. Makamlar datlmaya baland. Kabak Mustafa'ya
Turnacbailik rtbesiyle, Rumeli isyanclarndan Arnavut Ali'ye Anadolu
kaleleri nezareti ve aal, Bayburd-lu Sleyman'a, Tersanei mire sancak
kaptanl verildii gibi, isyanclardan Memi bile gnde 120 aka ile haseki
tekad oldu.
Bunlarn maiyetinden olan onyedi avua, mertebelerine gre krk, elli, altmar
aka gndelik tahsis edilirken, Sek-banba Arif aa yamaklarn istedikleri
yirmier aka gndelii itiraz ile-karlayip, verdirmedi ve Kabak Mustafa
imdi ortada gezenlerin arasndaki, sz enfazla geeni, tesiriyse en ok
grleniydi. Padiah yenilendikten sonra At meydann dolduran topluluk
dald.
Fakat, Sultan 3. Selim'in slahat ve yeniliklerine ait, uygulanmak zere idamn
gerektiini ortaya koyan alaka bir senet kaleme alnd. yleki: "Rumeli
kadaskeri Muhtar, Nakibleraf Abdullah, Anadolu kadaskeri Hafid, stanbul
pa-yelilerinden Mnib, stanbul kad's Muradzde Murad efendiler,
eyhlislmla konanda toplandlar. Kaimmakam Kse Musa paa da orada
mevcud idi. Sekbanba ve yenieri kodamanlar ile bu toplantda istiare
olundu. Kaderin evkiyle; meydana gelmi olan, hadiselerden dolay hi bir
yenierinin hrpalanmamas, yenierilerin de artk bundan byle devlet ilerine
karmama sz vererek, Mnib Efendi eliyle ki nsha olarak tanzim olunan bir
senet kaleme alindki, bahse konu devrin seviye-i ahlk ve irfann, din-i
Muhammedi ve er'iat-i Ahmediyenin, ne yaman ellere kaldn gsterir. Bu
senette, nizam cedid, imdiye kadar rastlanmam byklkte bir bidat, irad
cedid ise, mezalimi kesire mahsul olmak zre isimlendirilmiti. Bataraf
padiahn hatt ile "mucibince" iradei seniyesi yazldndan, reisvekili Halet
efendi, iki eli ile gsnn stnde tutarak, alay le yenieri aas kapsna
gidildi. Burada, saltanatn ann tezyife ve Rusya sefiri gibi kurnazlar kurnaz
musibet bir adama kar yaplan tertibat da teebbs mahvederek devleti,
kudret ve kuvvetten mahrum eden gnahlar dolusu senet okundu.
Bir nshas devlet elinde, biri de yenieri klasnda kalmak zere teati olundu.
Hemen ertesi gn, Sultan Selim ve yaknlarn hali ve durumu, kaimmakam
Kse Musa paann makamnda braklmasn bildiren, hatt- hmayun
okunarak, yenierilere yzseksenbin, yamaklara yzbin kuruluk tahta k
bahii ihsan olundu. Sultan Mustafa saf ve genel durumdan pek habersiz bir
kimseydi. Musa paa ile hempalarn ldrlm bulunan kimselerin hazinei
devlete konmas icab eden nakit ve mcevherlerini, senetler ile mukattaalanni
zaptederek ucuz kapatmak iin yamacla kalktklar gibi, ev ile yallarn
kendi aralarnda taksim ettiler.
Bunlar stanbul'da lm kimselerin mal ve mlkn ara-arnda
paylamaktayken, darda yni, eski Prusya'nn Me-mel nehri ile Tilse nehri
yaknlarnda Tilsit denen yerde Osmanl devletinin taksim edilmesi konumalara
mevzu oluyordu. Napolyon, Fridland'da Rus ordusunu yenerek bozguna
uratm, kendilerine, yirmibebih kiilik bir telefat verdirirken, seksen top ele
geirerek cidden byk bir zaferin sahibi olmutu Ruslarn ordusunun kuvvet
yaps, Franszlarn ileri harektn durduracak gte deildi.
1. Aleksandr, bu malubiyet zerine ortaklarndan yz evirerek Napolyon'dan,
bir mlakat talebinde bulundu. ki imparator, Tilsit'te Niyemen nehri zerinde
kurulu bir salda bulutular. te bu bulumalarn yapld sohbetlerden birinde,
Napolyon stanbul'dan ald bir telgraf haberinde Kabak ihtillini mteakip
Franszlarn kt muamelelere uramakta olduklarn, Dalmaya'dan stanbul'a
gelen Fransz topularnn hakaretlerle geriye evrildiklerini bilhassa meydana
gelen ihtillin, kar olduu nizam- cedid ve bir takm slahatn gerisinde,
Fransz tefkinatnn da bulunmasndan dolay, erbab ihtillin Franszlar
aleyhinde dnmekte olduklar haberini alm oluyordu. Hatt bu esnada
yannda bulunan Rus imparatoru 1. Aleksandr'a da okumaktan kendini alamad.
"Bu, artk Osmanl hkmetinin kararlarnda sabitiyeti olmayacan bildiren
benim de ders almam gereken bir hc-cet-i ilhiyedir." Dedi.
Prusya'llar ve bilhassa Napolyon aleyhine, drdnc ittifak vcuda getiren
Prusya bavekili Hardenberg, urad malubiyet aclarn Osmanl devletini
taksim etme sayesinde karmak arzusuna dayal olarak bir pln dzenledi. Ba-
ron d Hardenberg'in iki imparatorun bulumas ve konumalarndan nce
tanzim edip 1. Aleksandr'a takdim etttii plna, ad geen pln, Eyeyne, Orstad,
Eylau, Fridland savalarnn kesin neticesi dostluu olmak zere, Osmanl dev-
letinin taksiminin temin edilmesini ngryordu.
Pln gereince Eflak ile Budan, Bulgaristan, Edirne, stanbul, Boazlarn dahil
olduu halde btn Rumeli Rusya'ya, Dalmaya, Bosna, Srbiya, Avusturya'ya,
Yunanistan ile Rusya Lehistan'daki, hisselerinden vazgeecekler, Lehistan tekrar
kraliyet idaresine dnecek ve taht Saks kralna verilecekti. Napolyon,
Osmanllar, Ruslara, Ruslar nglizfere kar saldrtmak politikas grne
eilim tamaktayd. Bu eilime ramen stanbul zerindeki dnceyi,
hametine uygun bulmad ve Aleksandrla yapt konuma neticesinde, stanbul
hususu gelecee brakld. Prusya ise zararn en byne uram oluyordu.
Tilsit antlamasnn gizli olupda sonradan aikr olan maddeleri ve tamamlayc
unsurlarnda: "ar'n Budan ile Eflaki boaltmas, Kataro azyla, Cezayir-i
yunaniye'nin Franszlara teslimi, Ruslarn Akdeniz'den donanmalarn ekmesi
kararlat ve Fransa le Rusya arasnda yaplan yeni antlama dolaysyla Rusya,
Fransa ve ngiltere arasnda arabuluculuk edecekler. ngilizler red ederler
veyahut mzakereler, bir neticeye varmazsa Ruslar ngiltereye harp iln ede-
ceklerdi. Yine Franszlarn Rusya ile Osmanl arasnda, arabuluculuk yapaca,
bu teebbslerden bir ey kmazsa Ruslarla birlikte, stanbul hari olma artyla
Trkleri, Avru-pann Osmanl topraklarndan karacaklard. stanbul vakas,
Tuna boyundaki ordu iinde bile mthi akisler meydana getirdi. Aslnda ordu
Eflak ve Budan'a girmi Rus kuvvetlerine kar baarl olup, onlar tehlikeli
vaziyete sokmu bulunuyordu. Savunma ve taarruz hareketimizi tanzim eden
plnn general Sebastiyani'ye aid olduu Fransz tarihlerinde yazldr. Hatt
Napolyon tarafndan gnderilen Fransz subay Meryaj, bahse konu plnn
uygulanmasna nezaret etmekte idi.
Sa cenahmz, Tuna mansblarndan olan Galo zerine sarkm olduu halde,
ordunun byk bir ksm Tuna'y ap, Bkre zerine yryerek, Ruslarn sa
cenahnn hatt ricat yni ka yolu kesilecekti. Bu sa cenahda general ssaev
komutasnda olarak, bat ynnden Vidin'i tehdit ediyor ve Belgrad elde etmi
olan Srplarla birlemek zere yryordu. Bu tehlikeyi hisseden mareal
Mikelson Bkre'i tahliyeye balamt. Hatt yenieri aas Pehlivan aa, bir
miktar askerle Silistre'den karya geerek Karela adasn zapt etti.
Pehlivan aa, nizam- cedid aleyhinde ve Mustafa Sultan tarafdaryd. Buna
bal olarak, ad geenin yamaklar olayn haber alarak, bir fesada sebeb olmak
veyahud yenierileri yanna alarak stanbul'a dnmesin ihtimaline kar azli
kararlatrld ve yerine kethdas Eyp aa tayin edildiyse de, Pehlivan,
Karela'a beni azlettiler. Maksad yenieriyi kaldrmaktr mansnda haber
gnderdi. Bu haber zerine yenieriler akn akn Silistre'ye ricat ve biz
aamzdan honuduz, diyerek yamaya, cret edecekleri anlald.
Btn bu basklar Pehlivan Aa'nnda vazifesinde braklmasn inta ettirdi.
Ancak Sultan Selim'in tarafdar olanlarn padiahn hl edilmesiyle birlikte
azillerin balamas ve bilhassa ordu da vazifeli olan, 1. muhasebeci Ramiz
efendi gibi iinin ehli kimselerin Kula'ya srgn gibi kt muameleler Pehlivan
Aay martarak, Kabak gibi pespaye bir herif byle iler grsnde, biz
yenieri iken ne duruyoruz fikri sabitine katldndan, bir gn aniden Silistre'ye
geti. Serdar ekremin otana hcum etmek istedi. Serdar ibrahim paa Rusuk
civarndaki Alemdar Mustafa paann iftliine snd. Durum stanbulda
duyulunca soydan yenieri olan Anadolu valisi ve Akdeniz boaz komutan
elebi Mustafa paa sadaret mhr verilerek yolland.
Gryoruzki, hkmet gvenecei askerden korkuyordu. Nasl korkmasn ki,
"stanbulda bulunanlar, devlet adamlarn telef etmiler, biz de buradakileri
bitirelim." Szleri azdan aza geiyordu. Pehlivan aa; elbette bu mthi
szn sar-fiya, ordunun yegne karklk illeti oldu. Bu ynyle her ii eline
alarak, azlediyor, tyin ediyor, atyor tutuyor oldu. Ancak gnbe gn azdrd
da Rusuk'ta bulunan Alemda Mustafa paaya ihbar edildi. Paann bebin
svari askeriyle ve byk bir hzla Silistre'ye geldii grld. Zorbalarn e-
nesini kapatt, her birini bir tarafa sindirmeye muvaffak olduysa da, sadaret
mhrnn elebi Mustafa paaya verilmesinin onun da cann skt grld.
Hele elebi paann; Silistre'ye geliinde gsterdii kibirden, btn btn
rahatsz oldu ve Rusuk'a ekildi. Ne dersiniz? Gelen veziriazam'da Pehlivan
Aa'ya rtbe-i vezaret getirmi imi. Alemdar paa Rusuk'a ekilmekle birlikte,
ordunun zahire ve levazmatn teminde gevek davrand. Buna bal olarak,
serdar- ekrem le aralarna giren soukluk ziyadeleti. Yenieriler de, frsat
ganimet bilerek azittika azttlar. Dman bu i mnakaalardan istifade ederek,
ortal kprdatmaya balad. arhac Ali paay bozdu. Ruslar eitbe eit
hilelere ba vuruyor, Osmanl esirlerine sahte fermanlar gstererek, yenierileri
cezalandrmaya geldiklerini sylyorlard. Ruslar, baz adamlarn, devleti
aliyenin adam kyafetine sokarak gya satn alnm gibi, Hotin ve Bender
kalelerinin paralar diye baz kimselerin yannda, tesadfm gibi para
saydryorlard.
Dier taraftan eydi Ali paa, komutasnda bulunan donanma, Bozcada'da
bulunan Rus donanmas zerine atld.
Meydana gelen msademede acemilikten olsun, hava muhalefeti ve azlktan
olsagerek, malup oldu. Kaptan- derya gemisinin armalar budanarak esir oldu
ve bir ka da, sulara gmld. Bir ka tanesi de karaya vurdu ve iindeki
askerler firar yolunu tuttular. Ali paa, kendi cehalet ve aklszln eremet bey
gibi, denizci kumandanlara ykledi. Bunlarn katlini elde etti. Cevdet paa
mehur tarihinde, "saltanat erkn pusulay armlard." der. Bu kark hl
esnasnda Rusuk'da Alemdar paa'nin meclisinde Sultan 3. Selim'in tahta iadesi
mevzu bahis olunmaktayd. Bu mavere heyeti, Tuna yals mbayaacl ile
Rusuka gnderilmi olan Be-hi, eski sadaret mektupusu Tahsin efendiler,
Kula'ya sri-d halde, Alemdar'n davetiyle, Filibe'den dnen Ramiz
efendiden meydana gelmiti. stanbul, bir trl hercmerc-den kurtulamyordu.
Devlet ilerine karmayacaklarna dair senet imzalayp vermi olan
yenierilerle, zorbalar sa elleri olan Arif aay srm, eyhlislam Ataulah
efendiyi de azlettirdikten sonra yine ayaklanarak Suttan Mustafa'nn iddetine
ramen yine nasplar yaptrmak gibi devlet lerini, orbaya eviren taleb-lerden
geri kalmyorlard. Bu taleplerini kabul ettirmek iin setikleri usl, yegne
dstr olan "aman devletl i iten geiyor, imdi bir fitne zuhura gelir, stanbul
yama olunur. Sbyan (ocuklar) ve nisvana (kadnlar) ayaklar altnda kalr. Bu
madde balanmaldr." szleriyle bir ka yz irretin, para ve rvet alarak
veyahut yovmiyelerinin arttrlmasn isteyerek, toplanmalarndan ibaretti. Kse
Musa paa da akll davranm olmak ve teden beriden arpd byk serveti
de ferahlk leminde rahata hazm edebilmek iin hasta olduunu ileri srerek
kaimmakamlktan istifa yolu ile ekilmiti.
Topal Ataullah efendinin bir gn sonra makam- meihata gelmesi, nfuzunu
fevkalade arttrd. Fakat, Sultan Mustafa taht zerinde korkuluk gibi kald.
Ataullah efendi ise, Musa paa olmaynca ileri idare edemeyeceini
hissettiinden paay Bursa'dan getirtip tekrar kaimmakamla oturtturdu. Fakat
bu seferde Musa paa kaimmakamlk grevini pek de ie yarar olarak grmedi.
nk; selefi Hamdi paann ihtiyarl hasebiyle padiahn yaknlar dizginleri
ele almlard. Her ie karmaa balamlar, sultanlar baaalarna varncaya
kadar hepsi rvete gmlmler una buna memuriyet, mukattaa, iltizam almak
iin devlet adamlarn tehdit ed-er hale gelmilerdi. Ocaklnn ise, tbir caizse
"byklarn balta kesmez" olmu, babli'yi ise kimse tanmyordu. Asayi ok
periand. Yz bulup marm bulunan Karadeniz yamaklar her yerde silahl
gezmekte, kale'lere fahie atmak, rz ehli ve sahiplerine, iffet'e taklmak, apak
ekilde iki imek, sokaklarda naralar atmak, hatta saray kaplarnda bos-
tanclara saldrmak gibi halleri korku duymakszn iliyorlard.
Btn bunlarn karsnda Sultan 4. Mustafa'nn; bu haltlar kartranlarn
iddetle cezalandrlmalarn emrettii grld. Bu emirin akabinde kale kaplar
kapatld. Ele geen yir-mi yamak boulup denize atlarak bir k yapld.
Sebas-tiyani'de bozulmutu. Her ie kart gibi, Badad valisi Ali paann,
kleleri tarafndan ldrlm olmas zerine, boalan valilie gelecek kimse
buray klemenlerin elinden kurtarmaya muktedir grnts veren, eski
sadrazamlardan Yusuf Ziya paann tayin olunmasna itiraz vede hakknda
Badad'dan dileke gelen Sleyman paann, tayininin yaplmasn istedi. Bu
istek gerekletiinde bir ecnebinin, devletin i ilerine bu kadar mdehalesi,
nasl olduysa irkin grlerek can skldysa da, ortaln rktc hlinden
ekinilerek bir tahkikat memuru gnderilerek, aciz ve miskinlie delalet eden bir
tedbire gidildi. O srada Badat vliliide bir baka hkmet ekli halindeydi.
Validen sonraki ikinci amir kethda idi. Her sabah, bir blk asker, kethda
dairesine gider, kethday alr, paakapsna gtrr, orada kapclar kethdas
koltuuna girerek merdiven bana oradan da, hazinedar aay alarak paann
yanna ulatrrd. Kethda; orada bir gn evvel ki yapt leri sayar o gn iin
yaplacaklar sorup, yine ayn merasim ile makamna dnerdi. Arada gerekir ise
vastasz haberleirdi. Kethdamdan sonra kapclar kethdas, ondan sonra da,
hazinedaraa gelirdi ki, bunun maiyetinde valinin zel askeri olan yedi/sekizyz
kadar klemen bulunurdu.
Klemenler iyi yerlerde istihdam olunduklarndan Ba-dad'i benimsemilerdi.
D siyaset lemimizde Fenerli'ler dediimiz kimseler devletin bana bel
kesilmilerdi. Bunlar hangi ecnebi hkmete intisapl iseler, devletide o tarafa
srklyorlard. Htt divn- hmayun tercman Aleko bey, vazifesi dndaki
ilere mdehale etmesi yznden idam olundu. in bu taraf dahi Sebastiyani
iin bir mdehale kaps at. Rusyann memleketeyn'i istilas zerine,
Fenerlilerde servet ve hretleri menbalarndan aada kalarak, Fransa
politikasn tutmulard. Aleko bey ise, Sebastiya-ni'nin iddiasna gre Fransanm
korumas altnda imi. Bizim ihtilallerde, n ayak olanlarn meselenin sonunda
nce ikram ve izaz, az sonra birer birer sktrlarak, ya srgne ya da, dam
olunmalar, eskiden beri devam eden usldendir. Kabak vakasnda n ayak
olanlardan pek bilinen Kazganc Mustafa Gmhane emanetinde iken, kayd
grlp can alnd.
Ordu yine bildiimiz haldeydi. Pehlivan; aa iken vezirlikle, aapaa olan
yenieri aasda bu karklkta kendi adamlarnca katledildi. Bu srada ise, 3.
Selim taraftar olan ve orduda bulunmakta olan sadaret eski kethdas Mustafa
Refik efendi ile reisl kttap Galip efendi de, kendilerinin idam edileceini
sanarak, Aa paann ldrld sradaki karklktan istifade ederek,
Alemdar Mustafa paann yanna katlar. in byle hl almas, Rusuk'un ciddi
bir istiare merkezi haline gelmesinin sebebi oluyordu. Rusya ile mtareke
yaplacana ait szler ortal sard gitti.
1. Aleksandr, bu srada Napolyon ile Tilsit'te mlakat halindeydi. Serdarekrem,
mtareke senetlerini imza ettikten sonra, klamak zere, ordu ile Edirne'ye
dnd. Tarih diyor-ki: "Orduyu hmayun dediimiz serdar- ekremin tebas,
padiah kalemi katibi ile devlet ricali adna olan, kimselerden saylan yalnz nn-
ve serdar- ekremin kuru bir unvan ve ihtiam vard."
Mtareke esas: mzadan sonra Ruslarn zaptna gemi bulunan topraklar ve
Eflak ile Budan' otuzbe gnde boaltmas, velkin sulh antlamas yaplana
kadar, bu blgelere Osmanl askeri yerletirilmemesi, smaiyl ile braiyl ve
Yerky'de bir miktar asker kalarak, buna karlk Ruslar ekildike Osmanl
kuvvetlerinin Tuna nehrinin sa tarafna gemeleri, Rus donanmasnn Bozcaada
nlerinde boaz ablukadan feragat etmesi, ele geirilmi gemilerin ve esirlerin
iki tarafa iadesi gibi maddelerden ibaretti. Burada en fazla dikkat eken
hususattan biri de, Ruslarn bizi Srbiye ile mtarekeye zorlamasyd. Hi kendi
reayas ile mtareke olurmu? Mukabil sorusunu sorup ve bunun olmamas lzm
geldiini ileri sren murahhasmz, Rus vazifeliden, Srpllar iine biraz da
Rusyal karm eklinde cevap ald. Buna istinaden o taraf iinde sulh yaplana
kadar mtareke iln yapld.
Bu halde Napolyon'un hatr iin am olduumuz bu sava, yine ayn zatrn
araya girmesiyle bir mtarekeye baian-m oldu.

Rusuk Yran-Alemdar Vakas

Mtareke grmelerine; Sultan Selim taraftarnndan ve ortadan kaldrlmas

plnlananlardan olan Galip efendi, tayin olunmutu. Bu mnasebetle Rusuk'da
kalm bulunan, Refik, Tahsin, Ramiz ve Behi efendiler taht Osmaniye
yeniden
3. Selim'i karmak iin Alemdar Mustafa paa ile yaptklar gizli bir toplant da
karar almays baardlar. Yaplan plna gre baary salamak ve 3. Selim hn'n
ldrlme tehlikesinden azade klnmasn temin hususunda, uzun uzadya
tedbirler mzakere olundu. Neticede Refik efendinin oluk ve ocuunu grme
bahanesi ile istanbul'a gnderilmesi, bu arada da padiaha yakn olan kimselere
sokulup bir sondaj yapmas kararlatrld. Refik efendi; bu karar zerine stan-
bul'a geldi vaziyeti kontrol etti. Ondan sonra da harekete geti, ilk ii hazine
vekili Nezir, hazine kethdas Selim, ba-ukadar Abdlfettah aalara da
sokularak mehadeierini nakletti. Grd, yenierinin aztm olduunu,
eyhlislam azil ve tayininde bile rol oynadklarn bunun devletin anna nkise
getirdiini, eyhlislam, kazasker ve baz yenieri komutanlarnn zorla hkm
ferma sisteminide kollektif olarak kullandklarn, bu gibi nmakul davranlar
sonulandrmann gerektiini, bunu yapacak kimseninse, Alemdar Mustafa paa
olduunu, son derece ak ve belagat dolu bir konumayla anlatp, kendilerini bu
dnceye celb etmeyede muvaffak oldu.
Bahse konu aalar, Refik efendi'nin yaklamn, padiah
4. Mustafa'ya naklettiler. 4. Mustafa hn; "Ocakl u son gnlerde uyumu gibi
oldu. Dierleri de bir skunetlar. Bu tedbir imdilik dursun." Dedikten sonrada,
Alemdar Mustafa paann stanbul'a getirtilmesini tehire, Refik efendiyi ise
dire-i kitabet riyasetine yni baktiblie tayinle taltif eyledi imdi husule
gelen olay u idi: Refik efendi, Alemdar paa'y stanbul'a getirtmekte baar
salayamam, pln ise makul grnmesine ramen kenara braklm olunca,
Rusuk'ta yklendii vazifeyi de ikml edememi oluyor, bylece pln akamete
uram bulunuyordu. Ancak Refik efendi dncelerinin gereklemesi iin bir
nevi almalar yapyordu. Alemdar'ada, pek ok tarafdar kazandrmaya muvaf-
fak olmutu. Edirne'ye giden Refik efendi, Rusuk'tan yanna gelen Galip ve
Tahsin efendiler ile burada da bir gurubu temine muvaffak oldular. Kse Musa
paa; bulunduu vaziyet bakmndan pek mkl bir mevkide idi. nk; Sultan
4. Mustafa'nn adamlar, 3. Selim hn'n hayatn izale etme fikrini, uygulama
alanna sokma plnlar yapmaktayd.
Kse; bu dncelerden haberdar olunca en azndan ka-immakamhn istifa
yolu ile braklp braklamayacan aratrd. Neticede, bu i ancak herkesin
reyi ile yaplabilecek byk ilerdendir ifadesiyle zerinden att. Bu arada isti-
faya ait arzusu da yerine geldi. Rusya'ya firar etmi bulunan Tayyar Mahmut
paa geri geldi ve Trabzon eyaleti; zerinde kalmak artyla sadaret,
kaimmakamlna tayin olunurken, Kse Musa paa da, zmit'e gnderildi.
Bu esnada Ruslar ile mtareke tamamlanm olmasna ragmende bahse konu
devletin, bir tek askerini geri ekmemi olduu grld.
Paris'de bulunan Muhib efendi, gh Napolyon'un serzeniine gh siyasetilerin
oyalamasna maruz kalarak Rus eii-si ile uzlaamyor ve stanbulda da,
Sebastiyani 3. Seiim devrinde karlat itibar gremiyordu. Bu yzden de,
ba-bli'yi trl trl tehdidler altnda tutuyordu. Ancak susturulmas kolay
olmaktayd. Elmas yzk, mcevher kutu, ssl at takm gibi hediyeler, hasta
ve mecali kalmam generali yumuatmaktayd. Ancak bu tip yumuamalar,
daha sonra daha fazla diklenmeleri inta eder. Sebastiyani'de, bu allm usln
haricinde kalamad. Tercmanlar, kap kethdalar hatt memurlar bile
Osmanl devletini himayeye kalktlar. Sebastiyani'nin en fazla urat, rikab
hmayun reisi Halet efendi idi. Hatta Halet efendinin; ngilizleri el altndan
yanlarna ekme almalarn haber aldnda azlettirip, Ktahya'ya srdrd.
Btn bunlar olup biterken, Rusuk yaran da, kendi ilerini plnlyorlard.
LZZ ulufesi verilmesi bahanesiyle serdar ekreme, terifat- seniyyeyi ve ordu
masraf iin binkese aka ile Edirne'ye giden Zenci Nezir, serdar- ekreme ve
sadaret kethdasna Morali Osman efendi ile yenieri aasna da Sultan 3.
Seiim'in ortadan kaldrlmas bahsini at. Osman efendi, Aaya: "Ocak; henz
Gen Osman'dan kalan, katillik lekesini zerinden silemedi ve sizde ekininiz.
nk Allah Telann lanetine urarsnz" mealinde haber gndererek, red sz
sylemi oldu.
Dier taraftan da Refik efendide, Sultan 4. Mustafa'nn adam sadaret
kaimmakam Tayyar paa ile sadrazamn arasna fit koyarak, ayrca Tayyar
paa ile eyhlislm Ata-ullah efendininde arasnda hkmetmek davasndan
dolay Tayyar paa eyhlislm makamndan attrmak iin msaade elde etmeyi
baarp, meseleye arzal bir sonu getirmiti.
Fahie kavgasndan dolay, bir yenieriyi ldren ve Fatih camiine snana,
kaplardan giripde yenierilere silahla ate eden ve savunmada bulunan Lz ve
yobaz gruhundan birinin, derhal idam iin, byk bir hiddetle eyhlislmn
camiden ieri girip, daha sonra lmne sebeb olmas ulema ve talebe
gruhunun yz evirmesine, yenieri kla ve ocaklarna iltica edenler,
saldrdan masun kaldklar halde, Fatih camiine onlar kadar sayg gsterilmedi
tarzndaki dedikodu oalmasna sebebiyet verdi. Bunlarn hepsi de, Rus-ukda
toplaan yrana g salyordu. Tayyar paa ise, eyhlislmn, Cebbarzdelerin
nefretle anlanlarndan olduundan, Sultan 4. Mustafa en sonunda
kaimmakamlktan azlederek Dimetoka'ya gndermeye mecbur oldu. Paa
mazulen giderken, serdar- ekrem ile eyhlislmn teviki neticesi olarak
bandaki kalabal datarak, Hacolu Pazarcna ekildi.
Rusya ile mtarekeye ayrlan mddet sona ermi, ordunun ise, sefere gidecek
hli kalmamt. Edirne'de toplanan bir askeri meclis, vekillerden brinin huzur-u
ahaneye giderek, vaziyeti ifahen bildirmesi kararlatrld. Sadaret keth-
dalna yeni getirilmi bulunan Refik efendi bu vazifeye de nasb olundu.
Yarandan Galib efendi kitabet reisliine, Tahsin efendi avubala, Alemdar
Mustafa paann ballarndan, Seyid efendi de ordu kasapbalna tayin
edilmilerdi. Bu vaziyette ordu yarann, Alemdar'da Ramiz efendinin eline
gemiti. Gizli haberlemeler devam edip gidiyordu. Tesadfe benzer halde
serdar- ekremin, Alemdara galip gelmek dncesiyle ekiyalardan Ylakolu,
Gavur Hasan vede brayl nzn gibi heriflerle anlamak zere Edirne'ye davet
ettii, Alemdar Mustafa paann da avlanmak maksadyla onbin kadar askeri
yanna alp da*Edirne taraflarna yrd iitildi. Edirne olsun, stanbul olsun
telaland. Htt Sultan 4. Mustafa, bir gece de eyhlislm le kaimmakam
Einli Mustafa paay iki defa arp sorduysa da, bir cevap alamad. Alemdar
Mustafa paann taraftarlarndan olduklar halde merkezi idare tarafndan bu
eit mnasebetleri olduu bilinmeyen ordu ileri gelenlerinden kan evrakdaki
vuku'uhl:
"Serdar- ekremin zaaf pek ak olarak ortadayken, Yiia-kolu gibi baz
kimseleri Edirne'ye davet etmesiyle, Alemdar paanmda cann skt. Artk
harekete geme zaman geldiini anlad. Av bahane ederek, Edirne'ye doru
yola koyuldu. Eer imdiden aresine baklmaz ise sonu yaman olur" eklinde
anlatlyor. Alemdarn sevmedii kimseler, derhal Edirne'den uzaklatrld.
Ylakolu ve benzeri kimseler boaz muhafz Hakk paa maiyetine verildi. te
taraftan Refik bey de, serdar- ekrem ve Alemdar paa arasnda bir ortak nokta
temini iin birinin gnderilmesini tavsiye'etti. Desise-i azime ile yni byk bir
frldak kurarak serdar- ek-remi, Alemdar paann yanna kendilerinden birisi
olan Be-hi efendi'yi gnderdi.
Behi efendi de, gya aralarn bularak avdet eyledi. Behi efendinin
dnnden sonra, orduda kurulan meclsde, mtareke sona ermi olmasna
ramen sulhda gereklemediinden, Ruslarn, Budan'a asker sevketmelerinden
mtevel-lid savanda srecei anlaldna gre, sanca erif beraberinde
olduu halde, ordu heyetinin Edirne'de ve Alemdar Mustafa paann maiyetine
yeterli sayda asker verilerek Tuna sahillerinde kalmasna dair verilen karar
elinde olduu halde stanbul'a geldi Fettah ve Nezir aalar ile gizlice grerek,
Alemdar Mustafa'nn, ne byk sadakat ve balln sahibi olduunu belirtmek
iin btn belagat ve maharetini ortaya koydu. Aalarda kandlar. Htt:
"Efendimize hizmet etmek ister diyorsunuz. Evvel da sultan Selim'i idam etme-
lidir." Dediler. Behi efendi, kastedileni anlad ve net olarak, "bu cihet tasdik
olunur isede, bu iin imdilik geri braklmas lzm geldiini, yenieri ile
stanbul halk, rumeli ayanlar ve serasker paann bu grn aleyhinde olup,
bilhassa 3. Se-lim'in, Fransa ile imparatorla var olan mnasebetlerindeki ileri
dostluk, hatta hl olunduunda da general Sebastiyani'nin meclisdeki
konumasnda husule getirilen vaziyete imparatorun, infial derecesinde kzgnlk
gsterdiini sylediini, ondokuz sene padiahlk yapan bir ztn gerek
stanbul'da gerekse bir ok yerde, taraftarlar olabileceini, vakit geldiinde de,
Alemdar paann bu ii greceini" syledi. Velhasl; Fettah aa tarafndan
Alemdar Mustafa paaya hitaben "iktizasna gre harekete izn-i hmayun
verilmitir" mealinde bir mektupda ald Behi efendi. Ayrca Behi efendi, def-
terdarlk grevi ile Edirne'ye geldiinden bu mektup dorudan Alemdara
gnderildi. Zapturapt ortadan kalkm, yamaklar, zorbalar ise var olarak
olaylarn arkas kesilmiyor, hatt hapse konan bir ka edebsiz yamak
Macarkaleli Kerim ve emsali zorla ardak kulluundan almak ellialt kii ile
birleip, Karakulak Abdullah aa ile yenieriaasn Aa kapsndan
toparlayarak, sille tokat bayasak odasnda tevkif etmek gibi durumlar da ola
geliyordu. Fakat bunlarn da her trl neticesi eyhlislm ile dier baskc
kimselerinde nfuzundan kaynaklanyordu. Bu arada da, Rusuk yarannn
plnarda inkiaf ediyordu. Hatt o dereceye kadarki, serdar- ekrem mtareke
mddeti sona erdii halden dolay sefer ileri iin mzakerelerde bulunmann
gereinden; zaten ayanlar be alt bin, sekban askeri ile dolamaya km
Alemdar Edirneye davet edecek idi. Alemdar Mustafa paa ordusu ile gelerek
serdarekrem ile grt. Bununda haberi stanbulda pek eitli tefsirlere tbi
tutuldu. Serdar ile Alemdar paa arasnda grlen ^yaklama eylemleri o
dereceye vardki, grenler ittifak etmiler sanrd. Bir gn, mzakere esnasnda,
askerin Edirne'de kalmasndan dolay ayl birka bin keseye malolduundan
ayrca para teminindeki sknt, stanbul'a gitmeyi tercih etmenin daha uygun
olaca, mtareke sulha dnmese bile payitahta lzm gelen tedarikler daha
iyi ekilde temini mmkndr, eklinde serdar- ekremin kafasn o ynde imale
ettiler. Serdar da, bu hususu beenerek ksa zamanda harekete karar verdi.
Bunun zerine Alemdar paa'da "Bende gideyim, padiah efendimizin yzn
greyim, ayana yzm sreyim" deyince, etrafn-dakilerde benzerleri gibi
hayrl teebbsn, Refik efendi dahi, gizlilik iinde serdar- ekreme sual
edilecek olursa, hatrl vede nfuz sahibi kimselerin gayretleriyle dnn
kemekee deceinden bahisle, iknaya alp kandrdlar.
Hakikaten bir ka gn sonra, sabahn seher vaktinde Alemdar Mustafa paa,
serdar- ekrem ve arhac Ali paa ile Behram paalar nne katarak,
kendisinin birlikleriyle beraber ordu stanbul'a yrye tevcih olundu. Ordunun
harekt Edirne'deki memurlarla, ktiblerin ok byk ksmnn haberleri dnda
cereyan etmiti.

Kabak'nn dam

Alemdar Mustafa paa ordunun harekatndan evvel Bo-azhisan ayan Hac A!i
aa'y, boaz nazrlna getirilmi Kabaki'y idam etmesi iin, Karadeniz
boazndaki Rumeli feneri kalesine yollad. Ali aa dosdoru Kabaki'nn kale
dndaki evine gidip, hakknda emir var idam olunacaksn szlerini sarfederek,
dorudan ieri girip, yatanda bastrm olduu Kabak'yi ldrd.
Vcudundan ayrd kelleyi, Alemdar Mustafa paaya yollad. Ordu bu olay
husule geldii srada, orlu menziline gelme durumundayd. Kabaki'nn idam
olay yamaklar akna evirdi. stanbul'da yu bulduunda da, hle stanbul
ahalisi hayret etti. Sebebide olanlardan ne padiahn, ne de devlet erknnn
haberi bulunuyordu. Bu vaziyet karsnda kaleyi yamaklarn muhasara altna
ald grld. Hac Ali'nin askerlerine ceza olmak zere perian edilmelerine
dair irade kt.
Bylece toplarla atee tutmaya baladlar. Kaleye skm bulunan Ali aa
kalede bulunan toplar ve askerlerinin silahlar le kuatmaclara cevaba gayret
verdi. Top sesleri, stanbul'da dolamakta olan dedikodularn yannda hi
mesabesinde kalmaktayd. Bu srada ise, Alemdar paann ordu ile birlikte
gelmi olma haberi ehir iinde duyulduunda ortal bir korku ald. ehrin her
semti allak bullak olmu, her dakika bir ayia, yalana dayal bir hikye, bir sz,
bir tahmin, azdan aza yaylyor, savunma plnlan kuruluyor, kartlan bir
hatt- hmayunla geri gitmelerini salayacak tedbirler aratrlyordu. Enson sz
sal gn ehre girecekler diyen sadaret kaimmakam Mustafa paa daha sonra
da "elbette gerekmese gelmezler ve klfeti semezlerdi" ile "evet evet yle ya!
Lkin bir kaide sanca- erif daveti iin adam gnderilmelidir" szleri olmutu.
Bunun zerine hazine vekili Nezir aa'ya davet etme grevi verilerek orduya
gnderildi.
1222/cemaziyeievvel/25-1807/austos/3 sal gn eyhlislam ve sadaret
kaimmakam, btn kad efendiler, devlet erkn karlama merasimi iin, ncirli
(Bakrky) iftliine giderek, serdanekrem ile konutuklar gibi, Alemdar paay
tebrie davrandlar. Alemdar Mustafa paa, terifat usllerinden
anlamamaktayd. Ancak yannda bulunan Kse, kethda Ahmed efendinin
uyars ile adrndan bir ka adm dar kp, gelen zevat karlad.
eyhlislm Atauliah efendi, Alemdar'a hrmeten meclisten biraz teye oturdu.
Alemdar Mustafa paa, farkna varpda: "Buyrun efendi, buyrun siz hem ba
byk, hem ii byk zmerasndans-nz. Size riayet etmee herkes mecburdur,
eklinde hrmet ifadesinde bulunduysa da, Atauliah efendi bu szlerden faz-
lasyla alnd.
Sultan 4. Mustafa, sancak- erifi ncirli ile Davutpaa arasnda karlayarak
teslim ald. nce sadrazam, bilahire
Alemdar ayak ptler. nce ordu stanbul'a girdi, onlar takibende Aiemdar'in
birlikleri ehre dahil oldu. Kabak olayn aklna bile getiren yoktu. Hatt
yenierilerden de iki tane mehur odaba ldrlmt. Kimse de, az aacak
bir cesaret grnmemekte idi. Alemdar paa, bir iki gn sonra silahl ve be-alt
binkiiyi bulan askeri ile babli'ye geldi. Bu srada eyhlislam Ataullah efendi
azl olunup, makam meihata Arapzade Arif efendi tayin olundu. Ortal bir
skt kaplamt.
Mtegallibeden, emseddin efendi Bursa'ya, Anadolu Kazaskeri, Nureddin
efendi Ktahya'ya, Hoca Mnib efendi Ankara'ya srldler. Aygr imam
azlolundu. Buna ramen kimse aldrmyordu. Herkes, Alemdar paann,
eyhlislm ve adamlarn grevden, tard iin gelmi diye nitelendiriyordu. Hele
sadrazam elebi Mustafa paa, mtegallibenin dalmas neticesinde
mstakilen sadrazamlk yapacana ait duygularla sevinten uuyordu. Artk
iinde bulunduu duygularla Alemdar paaya, eydi Ali reisin kapdan
deryalktan azli hususunda, "siz gidin. Ben istediinizden daha alasn yaparm"
diye cevap verirken, gerek valde sultandan gerekse padiahdan ald emirler
zerine olanlara yavalk getirmek, bir an evvel; Alemdar stanbul'dan
uzaklatrp, bir bana sadaret zevki tatmak istiyordu. Ancak sylediklerine
karlk, Alemdar paann yznde grlen sertleme emaresi iin renginin
deieceini gsteriyordu.
Ayrca bazlar tarafndan da, maksad-i hakikinin 3. Selim hn'n, Osmanl
tahtna yeniden kmas almalarndan olduu duyurulunca sadnazamn
korkusu artt ve ayiay da Sultan 4. Mustafa'ya duyurmaya karar verdi. Ne varki
padiah, bu uyary fazla nemsemedi. Bu hl zere padiahn en yakn olan
kimselerle grmeler yapld, konumalarn cereyan: ", iden geiyor. Sonu
da hi ho olmayacak. Ruhsat verilsin, ben Refik efendi ile arkadalarn idam
edeyim. stanbulun kaplarn kapataym arkasndan Ocakl ile Alemdar ve
Ramiz efendinin stne ullanp, ilerini bitireyim, eklinde tel gsteren
sadrazam, karsnda ki Nezir aa ve dierlerine bu dncesini kabul
ettiremezdi. nk, daha nce Behi efendi bu zevatla yapt grme de,
Alemdar paann onlar tarafndan benimseyebilecek grlerin mdafii eklinde
gsterilmesi baarlmt. Buna bal olarakda padiah yaknlarndan sadnazamn
ald cevap: "Sen vehime dmsn. Alemdar paa sadk bir kimsedir"
eklinde olmutu. Fakat bu gizli haberleme ve konumay, Rusuk yaran haber
ald. i pek abuklatrmak gerektii lzimeden sayld.
Alemdar Mustafa paa, bir sabah anszn yannda onbe-bin asker bulunduu
halde, stanbul'a girip babli'ye dayand. Sadrazamn odasna hiddet iinde
girip.byk bir nefretle: "Bre herif, mhr hmayunu ver" eklinde
haykrdnda, aran sadrazam ne sebeblere bali ise mhr bulamaz hale
geldi! Alemdarn eline geen mhre bakp ne yapacan dndn gren
Refik efendi, paay ikaz le mhrn, avubaya verilmesini iaret etti.
Sadrazamda yannda bulunan ayanlardan Bonak aa'ya teslim ederek rpc
a-yrndaki ordusuna yollad. Bu srada eyhlislm ve kad'la-rda davet eden
Alemdar paann sadnazama yaptklar, eyhlislm Arapzade Arif aa tarafnca
renildiinde eyhlislamn dizleri titremeye balad. Hele: "Din ve devlete ait
ilerimiz var, nezd-i hmayuna (padiahn yanna) varmak lzm geldi, kalk
gidelim" dediinde, iin encamn anlayan Arif efendi, iyice mecalsiz kald.
Alemdar Mustafa paa, eyhlislmn bu hlini grp tereddt etmeye yorarak
"Ara-polumusun? Nesin? Kalk" diye arlaynca btn btn aran Arif
efendi, tecdid-i iman getirerek, yrmee balad.
Alemdar Mustafa paann bablideki icraat sarayn iinden de duyulunca
ortal bir velvele kaplad. aknlk alametleri gayet bariz ekilde mehade
olundu. Alemdar paa, Souk-eme kapsndan saraya girip, orta kapda durdu.
Kzlar aas Mercan aay artt. Ona: -Btn ulema, devlet adamlar, rumeli
aalar ve ayanlar, anadolu hanedanlar Sultan Selim efendimizi taht'ta grmek
istiyor bizde bu yzden buraya geldik. Hemen Sultan Selim efendimiz karlsn.
Kendisini tahta karalm. Dedi. eyhlislm Arapzade Arif efendiyi'de Sultan
Mustafa'nn yanna yollad. Hi bir'aresi olmayan eyhlislm, vaziyeti renen
padiah 4. Mustafa'nn tehdidlerine maruz kald.
4. Mustafa, "ykl git. Cemiyeti dat. Paay da geriye yoi-la! Yoksa seni
paralatrm" szleri ile koulduu grld. Padiahn yanndan kp da
giderken, 4. Mustafa'nn yaknlar kendisine baryor, souyor hatt ilimee
teebbs edenler bulunuyordu. Bu aknlklara den eyhlislm Arapzade
Arif efendi, imdi de, Alemdar Mustafa paann karsnda sama sapan
konumaya balad. Ondan da: "Bre mnafk herif, sen ieride ii baka kalba
dktn ha! imdi gidecek, bu ie br gzel suret vereceksin" azarlayc tarznda
iflara maruz kald. Vaziyetin pek byk olan nezaketinden eyhlislm iyicene
armt. Biraz bekledikten sonra da kendini buldu, "sz, nasihat kr etmiyor"
eklinde meramn nakletti. Ayn anda ise, Alemdar Mustafa paada, balta ve
kazmalarla kapal olan Akaalar kapsn krdryordu. eridekilerin korkun
seslen duyuluyor, seslerinden titredikleri anlalyordu ve buna karlk, ieride
bu inklabn en kanl sahnesi hazrlanmaktayd. Sultan Mustafa, yakn ve sadk
adamlarn toplam kurtulua bir yol aramaktayd. Zorbalk ve tehdid,
hepsinden feci bir tedbir bulma yoluna sevk etti. "Sizin padiahlnza
devamnz, Selim ve Mahmud'un izalesine baldr. zin veriniz. Haremi
hmayuna girelim. Biz kncaya kadar da, babssade kaps kapal tutulsun."
Dediler. Saltanat zevki, tehlikeli dnem, bilhassa bu gibi adamlarn mstebit
dncelerinin erbabna, tattrmak iin izin verdi. Baukadar Abdlfettah,
hazine kethdas Ebe Selim, Nezir aa, mrahor Deli Eyb olu Mehmed,
Badadl Hac Ali bostanclardan Deli Mustafa, beraberlerinde saray muha-
fzlarndan olan be/on bostanc ve baltac olduu halde, haremin iine daldlar.
Biraz evvel; 3. Selim'i kurtarmak vazifesiyle Alemdarn yanndan gelen
kzlaraas Mercan Aa, zaten kendi adamlar olduundan bir arma ile
dairesine ekildi. Katiller hareme girdiklerinde ilk nce 3. Selim'i karlarnda
bularak stne hcum ettiler ve ehid ettiler. ehzade Mahmud, Lalas Anber
aa ile arkada Hafz sa, vakadan haberdar olduklar andan hemen sonra
efendilerini kt bir teebbsden korumak maksadyla yanna komulard.
Gz dnm katiller, ehzade Mahmud'un dairesine saldrya getiinde,
karlarnda kllarn ekip ehzadeyi savunan bu iki fedakr zat ile
karlatlar. Yine bu srada, cariyelerden adn tarihlerimize, evri Kalfa diye
yazdran hanmda, hamam klhanndan elde etmi olduu bir tas kl
saldrganlarn suratlarna serpti. Gzleri kln tesiriyle hedef gztemeyen
saldrganlar oyalam oldu. Bu oyalamadan kazanlan zaman iinde, hazine
tarafnda da seferli kethdas Mehmed bey ve 1. imam Tatar Hafz Ahmed
efendinin tavsiyeleri ile Anber ile sa aalar, ehzade Mahmud'u, haremin
bahesinden kuhaneye, arz odasna bakan dama kardlar. Ancak; Ebe Selim
denen zorba yetimiti. Hatt frlatt haner tam isabet kaydetme-mise de,
yine Sultan 2. Mahmud olacak gen ehzadeyi kolundan birazck yaralamt.
Ayrca hcumlar esnasndaki gsterdii tel yznden dama kma esnasnda
alnn kaprm srgsne arparak yaralad. Sa kan dikkatle g-zetleyenler,
mevcud iz'in bu yaradan kalma olduunu anlarlard.
Birinci mam Hafz Mehmed efendi ile Seferli kethdas olan Mehmed bey, ba
Lala Tayyar efendi, Koyunyiyen lakab ile tannm Arif aa aada hazrlkl
olarak beklemekteydiler. Dama km bulunan ehzadeyi grdklerinde,
kuhane ve mekhane de bulunan merdivenleri bir kouda alp getirdiler ve de
iplerle birbirlerine balayarak, dama km istikban padiahnn yere inmesine
yardmc olduk-.r. Bu srada ise, Alemdar Mustafa paa, Akaalar kapsn
krdrmaya muvaffak olmutu. Bylece ieriye girmi ve arz odasnn babssade
hizasnda bulunan kap nne geldiinde, 3. Selim hnn bir ste rt! ve
kanlar iindeki cesediyle karlat. Bir ok yara ve bereden baka, sa akann
derisi sakalyla beraber enesine kadar inmi idi. Alemdar; rpertici bu dehet
manzaras karsnda alamaa balad: "Vay efendim, ben seni tahta karmak
iin bu kadar yoldan ge-leyimde, u gzlerim, seni bu halde grsn. Ben de, u
andan itibaren enderun halkn ldreyimde intikamn alaym." diyerek, btn
mevcudiyetiylede talihsiz padiahn kanl cesedine sarlp, yere kapand.
Paa, byk znts iinde tutamad ahlar ve vahlar ile maiyetindeki o acaib
klikl ayan ve sekbanlar da, galeyana getirmi oluyordu. Cidden Osmanl
baehri, byk bir buhrann, byk bir tehlikenin iine dmt. Sultan 4.
Mustafa ise, Badad kknde gezinirken hrs, hayret ve zdirabn geerek:
"Ben taht'tan inmedim. Mahrnud'u kim kard? Diye sylenmekteydi.
Alemdar'n gzne iliince, Alemdar paa: -Bu kim? Sultan Mustafa'm?
Syletin ona! Ana bucana gitsin. Yoksa elimden kyamete kadar lanetlenmeme
se-beb olacak bir i kacak. Dedi. mam Ahmed efendi ve baz kimselerde
yanna giderek: "Osmanl tahtnda nasibiniz bu kadarm! Biraz harem-i
hmayuna terif ediniz, istirahat buyurunuz." Nazikne szleriyle 4. Mustafa
harem cihetine gnderildi. ok dikkat ekicidir ki, Rumeli adetlerine uygun
olarak, kadnlara silah ekilemedii iin Sultan 4. Mustafa'nn annesi,
sylenmesi doru olmayan lakrdlar sralad halde, Alemdar kedi gibi sinerek
ses karamad. Hatt Ahmed efendi; valide sultan g bel susturabildi.
1222/rebi-levvel/21. -1807/mays/30. cumartesi gn tahta kan, 4. Mustafa
14 ay 15 gn sonra hal'i vuku bulmutur. Daha sonralar idamnda 30 yalarnda
bulunmaktayd. Tarihler, Sultan Mustafay nizam- cedid aleyhtarl, 3. Selim
ile ehzade Mahmud'un yok edilmesine rza gstermi bulunduundan
bahsetmekte olup, hakknda baka bir mtalaa da ileri srmemektedir.

Sultan 4. Mustafa'nn Hanmlar

Sultan 4. Mustafa'nn eleri oiarak sayn Oztuna Bey'de drt hanmdan

bahsedilir, ki bunlar, evk- Nur, Dil Pezlr, Seyyare ve Peyk-i Dil isimli
sultanhamnlardr. Bunlarn iinde evk- Nur Hanmefendi; 1784'de domu
vede 1812'de 28 yanda olduu halde vefat etmi, Sirkeci'de Hamid-i Evvel
trbesinde defnolunarak ebedi istiratghina konmutur.
Dilpezir Kadnefendi 1784'de domu 1809'da 25 yanda olduu halde vefat
etmiti*. Abdlhamid-i Evvel trbesine defnolunmutur.
Seyyare Hanmefendi ise 1786'da domu, 1817'de 31 yanda olduu halde,
vefat ederek o da dier kumalar gibi ayn trbede defnolunmutur.
Peyk-i Dil ise, aatay Oluay Bey'in listesine girememitir. Oztuna Bey, bu
hanm kaydediyor ve unlar sylyor:
Kocas Mustafa'ya tahtda tek bana kalabilmesi iin, 3. Se-lirn'i de, ehzade
Mahmud'u da ldrmesini tavsiye edendir. Doumu bilinmeyen bu
hanmsultanm vefat 29/tem-muz/1808'de, padiah 2. Mahmud'un emriyle, su
orta bir ka criye ile birlikte boulmak, ayaklarna ta balanarak Marmara
denizine atlma suretiyle katledilmilerdir.
4. Mustafa'nn bir tek kz dnyaya gelmise de bu doum babasnn vefatndan
be ay, yirmi gn sonra olmu ve 6 ay, 8 gn yaamtr. Peyk-i Dil hakknda
aatay luay bey, dip notta bahsetmektedir. te tarafdan 4. Mustafa'nn katle-
dili sebebini ztuna Bey, Alemdar Mustafa Paann ehid edilmesi sonrasnda,
Kandiral syan denilen isyann socun-da yeniden taht'a geirilmesini bahse
konu eden isyanclar 2. Mahmud'un emriyle, katledilmesine zemin hazrlam
oldular. Tek kalabilmek iin 3. Selim ile ehzade Mahmud'un ldrlmelerini
emreden zihniyet, ok gemedi ki ayn oyuna derek lmn kucana uzand.
," -
4. Mustafa'nn Sadrazamlar

4. Mustafa; Kabak Mustafa isyan sonrasnda Osmanl tahtna geldiinde

makam-i sadaret'de brahim Hilmi Paa bulunuyordu. Aradan 21 gn getiinde,
4. Mustafa, sadaret makamna 18/haziran/1807'de elebi Mustafa Paay getirdi.
Bu ztn sadaretini 1 sene, 1 ay, 10 gn srm olarak gryoruz. Bu elebi
Mustafa Paann elinden mhr Alemdar Mustafa Paa istemi ve almt
elindeki mhre bakarken, birisi hatrlatm padiaha gnderilmitir. Fakat;
Alem-dar'i sadarete tyin eden, ne 3. Selim, ne de 4. Mustafa'dr. ehzade
Mahmud'dan bakas deildir. Bylece 4. Mustafa'nn iki sadrazamla altn
gryoruz.

4. Mustafa'nn eyhlislmlar

4. Mustafa; tahta karldnda, makam-i meihatda Topal Mehmed Ataullah

Efendi bulunuyordu. 13/temmuz/1807'de grevden ald Topal Ataullahin
yerine Samnizade Hulusi Efendi, 2. meihatine gelmise de, burada grevi
ancak bir gn srebilmitir. Ataullah Efendi yeniden makam- meiha-te
getirilmi ve 21/temmuz/1808'e kadar burada vazife grmtr. Bunun yerine de
Arabzde eyhlislam olmutur. Arabzde Mehmed Arif Efendi, 25 gn sren
grevinin 7 gnne kadar 4. Mustafa'ya hizmet arz edebilmitir. 28/tem
muz/l808'de Alemdar Mustafa Paa tarafndan tahttndan drlen 4. Mustafa,
katledilecei trih olan, 16/aus-tos/1808'e kadar yeniden imirlie ekildi.
Bylece drt eyhlislm ile almsa da bunun ikisini Topal Ataullah
Efendinin meihati igal ettiinden, zatla grevi geitirmi oluyor.

3. Selim Ve 4. Mustafa Dnemi Deniz Harektlar

3. Selim'in; Halil Hamid Paa tarafndan hazrlanan vede 1. Abdlhamid'in

tahtdan indirilmesi ve kendisinin tahta geirmedeki tasavvuratni haber alp,
padiaha veren Kapdan- Derya Cezayirli Gaazi Hasan Paaya bu davran
mnasebetiyle burudet yni souk olduu kuvvetle muhtemeldir, aslnda 1.
Abdlhamidin ok merhametli bir insan olmas, veli-ahd Selim'in hayatta
kalabilmesinin en nemli unsurunu tekil etmitir. Yoksa sadrazamn, hemde,
mli ilerde fark dier devlet adamlarna nazaran pek bariz ekilde mahede
olunan Hai! Hamid Paay, ihanetin sahibinin hakk lmdr gr
istikametinde cezalandrmasn istikblin 3. Sem'ine de uygulayabilirdi. Takdir-
i tecelli yleymi ki, hl byle takarrr etmi. te yukardan beri vermeye
altmz malu-matda, 3. Selim Hn'n Gaazi Hasan Paay makamdan tard,
her an beklenmesini iktiza eden halet-i ruhiyeyi aksettirmekteydi. Nitekim;
Dinyeper Kalesi savunmasna yardmn yaplabilmesi iin, stanbul'dan taleb
edilen, daha az su eken gemi ve fedai dalglarn gelememesi! Veya
gnderilmemesi, Paann, kaleye nemli yardmlarda bulunmasna mni tekil
etdii ve sonunda kale'nin Ruslarn eline gemesinin peinden padiahn, Gaazi
Hasan Paay kusurlu addedip, grevden aldn belirtir Sultan'n fermann
hemen aaya alyorum: "Senden matlubu kat'-yi ahanem olarak, ancak ka-le-
i mezkrenin kemakan memliki islmiyeye zam ve il-hak- kaziyesi olduu
muhtac tarif ve beyan olmayp, Derya kaptanlnn uhdenden sarf ve tahavvl
dahi, bu meramn husul iradesine mebn id malumun olduka.. .Bu bab-da
sana istikll verilmi olduundan maade metalip ve ml-temisatna dah msadei
ehriyarem masruf ve bidiri kihnaca muhakkak iken, bu bab da, betaat ve
tekasl ve qaflet ve tesahl vuku ile rnazallah hda-i tela kale-i mezkrenin
feth- teshiri tehire kalmak ve maslahat-u meram zere husule gelmemek lzm
gelir ise, sonra tarafndan ahara atf-ukusur le asakir ve mhimmat-u levazmda
u noksan idi ve yle byle olmak iktiza ederdi diyecek nesne olmamala,
olvaktda izar ve ilel, sana bir vehile mfit olmayaca ve nedamet ve
pimanln fayda vermeyecei bi itibahdr.. Zinhar hilf- memul vaz-
namlayim zuhurundan tehai ve ittikay tam eylemen babnca.." Demekte olan
ferman, merhum amiral Bykturul, teknik yetersizliklerin denizlerde nasl
zorluklara drdnn farknda ve bilgisinde olmayan denizden anlamazlarn
hlini ortaya koyan bir misl olduunu ileri sryorki, zaten ahsi bir
deerlendirmenin mahsul olan ferman, tabiiki sahibinin arzusu istikametinde
kaleme alnmtr. Bizim bu hususdaki mtalaamz padiahn her eyi dikkatle
takip ettiini belirtir bir ferman yaymlamak olarak grdmz gibi, 3.
Selim'in, Hatt-i Hmayunlar adl TTK'nn nerettii ayn adl eserde bu arada
bizce, kanaatimizi kuvvetlendiren bir hususdur.
Cezayirli Gaazi Hasan Paa'nn grevden azli ve yerine 20/4/1789'da
gerekleti. Makama Girdii Hseyin Paa getirildi ve bu zat, ztuna Bey'in
"Hanedanlar" isimli kymetli almasnn, 996. sahifesinde kapdan- derya
grevlerini deruhde edenler sralamasnda, Giridl Hseyin Paay 155.
Kapdanderya olarak sunar ve grev mddetinin 2 sene, 10 ay, 21 gn tuttuunu
beyanla onun yerine 156. kapdander-ya olarak da Dmad Kk Hseyin
Paann nasb olunduunu bu trihi ada Girid'linin azil trihi olan, I 1/mart/l
792'den balatp, 11 sene, 8 ay, 27 gn grevde bulunduunu ve vefat
mnasebetiyle 1803 ylnda grevinden, dnyadan ayrldn ifade ederken
deh sahibi son amiralimiz olduunu beyan eder.
Larus'da; Oiridli Hseyin Paa hakknda, pek kk bir biyografi bulunmakta
hakknda unlar yazldr: "tersane-i ami-rede kaptan idi. 1788'de Rumeli
Beylerbeyi olurken, kapda-nderyalkda uhdesine verildi. Gsterdii baarlarda,
vezirlik rtbesine ykselmesine neden oldu. 1 l/mart/1792'de kap-danideryalk
Kk Hseyin Paaya tevcih olunduundan, Giridli am'a vfi olarak
gnderildi. Deniz savalarnda bilgili, taktisyen ve ok cesur idi. Kk Hseyin
Paa, 1757'de domu ve 1803'de stanbul'da Kurueme'de vefat etmitir.
Doum yeri Grcistandr. Bu zatn 3. Selim'in st kardei oi-duu kaynaklarda
yer almaktadr.
3. Selim 1761/aralk/24'de domutur. Aralarnda drt ya vardr ki st
kardelii ikibuuk yan altnda gerekleir denmektedirki, i tahkike muhtatr.
Giridli Hseyin Paann kapdanderya grevini aldnda sadarete kur'a ekmek
yoluyla erif Paay getiren padiah, bu garib grev verme mnasebetiyle hem
kendi hem sfdrazam, ahalinin gvenini haylice kaybetmiti.
4/austos/1791'de Zitovi antlamas imzaland. Bu antlamann taraflar
Osmanl devletiyle Avusturya idi. Yine, 9/1/1792'de Rus'larla da Ya antlamas
imzaland. Krm'n alnmasn temin iin ayaa kalkan Osmanl devleti,
oturmak zorunda kaldnda haylice byk zararlara uram olduunu grd.
Padiahn her kaybedilen savan sonunda sadr-azam deitirmesi, Halil Hamid
Paa kumpasn padiah 1. Abdlhamid'e haber verdi diye de Cezayirli Gaazi
Hasan Paay sadaretden ald, gibi bir daha makama almamas azim hatayd.
Sadrazamlar ise kendi bilgi ve aratrmalaryla deil de bakentteki
diplomatlarla yaptklar grmelere ve buradan edindikleri intibalara gre
ayarlyorlard. Bu ok yanlt, nk diplomatlar son derece seilmi kimselerin
iinden geldiinden, bizim devlet adamlarn pek gzel aldatabiliyorlard. Deniz
kuvvetlerini kullanma hususunda hayli temaruz eden devlet ynetimi, Kl Ali
Paa yni 1587'den beri donanmay her dem taze tutamad, tutmad.
Denizleri, Venedik, Ceneviz, spanya Fransa ve ngilizlere adet brakmay
tercih ettii gzlemlenmitir. Ancak hemen ilve etmek gerekirki; 3. Selim bu
ihmalin farknda olup, lkede tersaneleri harekete geirme iine pek ehemmiyet
vermitir, istanbul, Gemlik, anakkale, Limni Midilli, Bodrum, Rodos, Sinop,
Ereli, Sohum tersaneleri olmak zere on tersane harekete geirilmitir. En
k 38;5 arn yni, 23 metre 10 cm'den, 35'metre, 70'cm'ya kadar gemiler
ad geen tersanelerde yaplmaya balanmtr. Aaya bu gemilerin adlar,
mrettebat says, top adedi, yapm yl ve de yapan tersanenin izelgesi
karlmtr: Gemi ad Mrettebat Sa. Top ad. Yl tersane Selimiye 1200 62
1796 stanbul Tavusubahri 900 82 1798 "Heybetendaz 850 76 1796 Bodrum
Besaretnuma 850 76 1797 Bodrum
Bediinusret 900 82 1797 stanbul
Aslanbahri 850 76 1794 stanbul
ehbazbahri 850 74 1793 Bodrum
Sayyadbahri 850 74 1793 anakkale
Ejderibahri 850 74 1793 Gemlik
Ziveribahri 700 68 1796 Midilli
Pertevinusret 700 68 1793 Sinop
Asarnusret 800 74 1793 stanbul
Kaplanbahri 850 76 1799 Rodos
Seddibahir 850 76 ?*?? stanbul
Fatihibahri 550 60 1791 Sinop
Bahrizafer 750 72 1789 stanbul
Fevzihda 650 66 1790 Bodrum
Yukarda adlar yazl kalyon tipi oiup, 1 lbin mrettebat ve 1016 adet top
gcndeki gemilerimizdir.
Merkezigazi 450 50 1796 stanbul
ahiniderya 450 50 1797 Ereli
Bedrizafer 450 50 1799 Ereli
Hmayizafer 450 50 1793 stanbul
ehperizafer 450 50 1796 Rodos
evketnma 450 50 ] 796 Limni
iarnusret 450 ' 50 1793 Rodos
Necmizafer 375 40 1793 Rodos
Gazalibahri . 375 42 1798 Kemer
Blheves 275 40 1797 Kalas
Hediyetlmlk 200 46 1797 ' Rodos
Tizhareket 200 32 1797 Sinop
Ferahnuma 150 24 Fransa
'da yapld ve Kadbahri 250 40 kereste nakli yapld-4975 614 Yukardaki
gemilerimiz firkateyn cinsinden olup, 4975 kii mrettebat ve 614 adet top
gcndeki gemilerimizdir.
Zaderka 200 26 1796 istanbul
Cengver 200 26 1796 stanbul
Sucaibahri 200 26 1796 stanbul
Saika 175 26 1796 stanbul
Atefean 175 26 1798 stanbul
Selbetnuma 160 26 1795 stanbul
Rehberinusret 200 26 1796 Rodos
Meserretibahri 150 22 1799 Rodos
Rzgrbahri 120 22 1796 ???
HediyetlHakimi Fas ? 24 Fas sultan hediyesi eski Hedi-yeti Hakimi Fas 7
olduundan kullanlmad. 1580 250 Yukardaki gemilerimiz korvet tipinde olup,
1580 mrettebatla. 250 adet top gcndeki gemilerimizdir. Genei mrettebat sa-
ys 17555 kii oiup, 1980 adetde top gcmz olan gemilerimizin says da 42
para olarak yaplmtr.
3. Selim'in bu yaptrd gemiler bizi denizlerde sz sahibi edebilecek seviyeye
yaklatrm ve Franszlarn, stanbul'daki b. elileri general Sebastiyani,
Napolyon Bonapart'a u zel mektuptaki satrlar yazmaktan, kendini
alamamtr: "Osmanl devletinin deniz kudreti 27 byk sava gemisi ve 20
kadar da firkateynden kuruludur. Bu kuvvet Avrupa filolarna mensup filolarn
en gzelidir. nk bu gemiler Fransz mhendisleri tarafndan yaplmlardr."
Bu donanmann teekklnde; Kapdan- Derya Kk Hseyin Paa byk
hisse sahibidir. Gemi mrettebat, gemilerine tam manasyla intibak ettiklerinde
sadece Yunanllar deil, ngiliz ve Rus donanmalar bizimkilerden ekinmeye
baladlar. Ne ya-zkki bu donanma sulh lemi iinde Navarn limannda yatar-
ken, 1827'de ngiliz, Fransz ve Rus ibirlii ile yaklmak suretiyle
donanmamza her bakmdan yok edici br darbe vurulmutu. Yenierileri
kaldran 2. Mahmud, bu elim darbe yznden deniz tesine yetimekte ok
byk zorluklara duar olmutu. 1797 ylnda Napolyon Bonapart, Kampo-
Formiya da, Fransa-Avusturya bar imzalanmasnn ardndan Arnavutluk ve
yedi Yunan adas vastasyla Osmanl devletinin nc bir komusu olmutu,
Bu hl, Msr' vuracak Napol-yon iin, Osmanlya bir ter\dite benzer hl idi.
Mora Eyalet valisi Napolyon'un bu plnnn farkna vard saylsa yeridir.
Napolyon'un Mora'da aznlklar arasnda milliyetilik propagandasna
koyulmutu. Vali; bu hareketin, Girit zerinde de tatbik olunabileceine iaret
etmiti. stanbul'da Fransa'y temsil eden b. eli Ruffin, Msr'a kar bir
hareketin olabileceini azndan karmt. in kts Osmanl donanmas ne
Mora Yarmadasnda, ne Ege denizinde, ne de Msr Eyaletinde bir deniz
gvenlik eridi tesis etmedii gibi Kara kuvvetleri bakmndan da Msr'da bir
tertibat- mdafaaya bavurmamt.
Nitekim; 1798?de Napolyon byk filosunu Malta Adas zerine sevk etti.
Buray ele geirip, Malta valyelerinin 3 ara varm dukalklarna son veydi.
Oradan Msr zerine dmen krd, iskenderiye'ye kmas zor olmad. Osmanl
devleti Fransay ne yapmak lzm geldiini dnrken Rusya ve ngiltere bu
davrann sahibi Fransa'dan bizar oldular.
Ruslar, Fransa'nn Akdeniz'e girmi olmalarndan tedirgin, ngiltere ise
Hindistan'n tehdit altna girmesinden mutazarrrdlar, l/austos/l798'de de
ngiliz amiral Horaziyo Nelson, Fransz donanmasnn 17 kalyonundan 13'n
batrmt ve kalan drt gemi de Fransa limanlarna svmt. Akdeniz
hkimiyeti de ngilizlere gemi idi. Franszlarla 25/ey-ll/1798'de, sava hline
giren Osmanl devleti, Ruslarn yapt ittifak teklifine evet dedikten sonra da
23/ka-sm/1798'de imzalanan anlamann onayn hayli geciktirerek onaylayan
Osmanl padiah 14 ak, 24 kapal maddeden meydana gelmi bir antlama
imzalamt. 5/ey-il/1798'de izinsiz olarak Boazdan giren Rus donanmas
Beykoz'a demirlemiti. Bu olay trihimizde gereken konularn belki de en
nemlisini tekil etmekteydi. Btn problemlerini kara kuvvetleri yolu ile
zme kavuturabileceini ha-yalleyerek deniz gcne nem vermeyi ihmal
etmi Osmanl devleti imdi ebedi ve ezeli dmanndan yardm almak po-
zisyonuna dmt.
Barbaros Hayreddin Paa'dan bu tarafa Akdeniz'i Trk gl yapan zihniyetin
devam etmemesi Rus'un paasna sarlmasna sebeb olmutu. O vakit de Rus
donanmas, Akdeniz'de Osmanl menfaatini deil, kendi politik menfaatini
kovalayacakt. Zten, Napolyon'un da bu havalideki milliyeti ve rkla dayal
propogandalar Ruslarn ayn silah, hem de Osmanl yardm ile, kullanma
ansna mlik klmt.
Rus amirali akof, Msr da Napolyon'un nfuzunu krmaya ynelik olacana,
Mora yarmadasnda karlacak bir isyana alt yap hazrlamaktayd. Rus b. elisi
de, "Msr'daki Fransz kuvvetler Msr'da ngilizlerin ablukasna dmlerdir.
Yunanllar, yedi ada'ya yaylmlard, Rusya ve Osmanl donanmas, Fransann
istilasna mruz kalm bu adalara gitmemiz lzm diye Rus politikaclarnn akl
verme sana-ma tutulmaktayd." Bundan sonraki denizcilikle ilgili blm,
Abdlmecid dnemi sonuna ilveye ve tetkike alacaz.

SULTAN II. MAHMUD HAN .......................................................................... 2

2. Byk Fitne ............................................................................................. 2
Ahmed Cevdet Paa Ne Diyor? ................................................................... 3
Baz Hususlarn zah................................................................................... 4
Osmanl Devletinin Vazyetini Dzeltme Teebbsleri................................ 7
Alemdar Mustafa Paann Yok Edilmesinde Saray Entrikas ..................... 10
Vaka- Hayriyye (Yenieriliin Kaldrl) ............................................... 13
Vaka- Hayriyye'den Sonra........................................................................ 16
Tanzimata Dogru....................................................................................... 19
Takvim- Vekayii Mukaddemesi ............................................................... 23
Tanzimat-I Hayriye'ye Alm M? ............................................................ 24
rade- Senye Sureti.................................................................................. 24
Bat Tarznda ler ..................................................................................... 25
Byk Mustafa Red Paa-Kavalal M. Ali Paa-Damad Halil Paa'nn
Biyografileri .............................................................................................. 30
Sultan 2. Mahmd'n Halk Gznden D Sebebi ................................. 30
Yenieri Vak'as ........................................................................................ 32
Vaka- Hayriye .......................................................................................... 35
Sultan 2. Mahmid'n ahsiyeti .................................................................. 38
2. Mahmgd'n Hanmlar Ve ocuklar ..................................................... 39
Sultan 2. Mahmud'un Sadrazam Ve eyhlislmlar................................. 40
Muasrlar Kimlerdi? ................................................................................. 41
Okuma Paras: Alemdar Mustafa Paa (Kahraman-I Hrriyet)................. 41
Mukaddime ............................................................................................... 41
Giri .......................................................................................................... 42
rtica Ve Sebebleri..................................................................................... 43
Alemdar Vakas Ve rtican Sonu!............................................................. 48
Alemdar Mustafa Paa'nn Biyografisi....................................................... 49
Sadrazam Alemdar Mustafa Paa .............................................................. 52
Bavekilin ehadeti ................................................................................... 52
Alemdarn Tesbiti...................................................................................... 53
Kumanda Zafiyeti...................................................................................... 53
Gz Yaartan Sadakat................................................................................ 53
rtican Vaheti .......................................................................................... 54
 SULTAN II. MAHMUD HAN

Babas: Sultan I. Abdulhamid Han

Annesi: Nakidil Sultan
Doum Tarihi: 1785
Vefat Tarihi: 1839
Saltanat Md.: 1808-1839
Trbesi: stanbul emberlita'tadr.

ehzade Mahmud, Osmanl devletinin 32. padiah olup, 22. halifesidir. 1.

Abdlhamid Hn'n, Nakidil adl hanmsn-dan dnya'ya gelmitir.
22/ramazan/1200-20/temmuz/1785 doum trihi olup, vefat ise 16/r. ahir/1255 -
30/h"azi-ran/1839'cla olup, devr-i saltanat 31 yl srmtr. Osmanl tahtna
ktnda 23 yandayd. Biz; tahta k safahatn 4. Mustafa dnemini ve
ehadet-i 3. Selim Hn' anlatrken, sayfalarmz sslediimizden burada tekrar
bahsetmeyi zait addediyoruz.
Hemen unu da itirafa mecburuz ve vicdan borcudur ki, Hz. Mevlmz,
Mahmud-u Sni'nin tahta kmasn murad eylemiki bunun esbabnda Sultan 4.
Mustafa'nn tahttan indirilmeyi nlemek iin gerek Sultan Selim'i gerekse 2.
Mah-mud'u itlaf ettirme emri olan, o me'um emri vermesi, Sultan Selim'in
ehadeti vki olurken, Mahmud'un da Osmanl tahtna oturmasnda hisseyi,
Alemdar Mustafa Paann emeklerini yd etmek vazifei trihiyedir. Sultan 2.
Mahmud Osmanl padiahlar arasnda pek byk nem arzeden padiahlar
arasnda da hayli nde gelir. Gen yana ramen iktidarnn g dengesini pek
iyi idrak ile nne konulan, Se-ned~i ttifak' imzalamas idarede gsterilen
esnekliin mhim emsallerindendir. Kolay kolay imzalanamayacak olan byle
bir varakaya imza koymak, iktidarn birileriyle paylamaktr ki, merutiyeti
diye ileri srlen mehur Midhat Paa dahi byle bir paylama imza atmaz, ii
redde gtrp, memleketin allak bullak olmasna sebeb oluridi. Bu akll
davran gsterebilmesinin sebeblerinin banda iyi bir tahsil grm olmas
gibi, bilhassa 3. Selim'in tahttan indirilmesinden sonra imirlikde geen
menkubiyet dnemi iinde sk sk bir araya geldii yeeni ehzade Mahmud'a
ihtisaslarn bir bir nakletmesi, hata ve isabetlerini erh etmesi ehzadenin pek
istifade ettii bilgilerdi ve bunlar iyice hafzasna yerletirmi ve adet imirlik
de geen gnler Gen ehzadeye bir padiahlk kursu gibi yaramtr. Sultan 2.
Mahmud biat merasiminden sonra lkeyi sadrazamna brakt. 3. Selim'in
katillerinin listesini bulup vereceini vaad ettii sadr-azama szn yerini
getirdi. Eline tututurduu listede yz kiiyi aan isimler yer alyordu. Bunlar
arasna eski, frldak sadrazam Kse Musa Paa ile Kzlaraas Mercan Aa
da girmiti. Tabii haklarnda hkm icra olunmutu. Bylece sknet temin
edilmi, Alemdar Mustafa Paa lkenin isla-hedilmesi almalarn balatmt.
Anadolu'da eitli -k'leri ezmi, hkmet-i Osmaniyenn otoritesini hkim
klmt. Btn bunlar olurken, zaten biraz kibirli olan Alemdar Paa,
yaptklarndan marmaya balam, hayli sert ve ftursuz icraatlara devam
ederken, dmanlarnn saysn da arttrmaktayd ayrca, Sekban- Cedd askeri
usulnn Sultan Mahmud ile beraberce kuvveden fule karlmas, nizm-
cedidin ihyas ekli iinde mtalaa eden yenieriler ve taraftarlar, Alemdar
Paa'ya 'an mevcud dmanlara, Paann eski bir yenieri olmas da gcjz ard
edilerek, yenierilere gizli gizli destek veren kimilerinin mnafkane bir ekilde
padiah ve sadnazama yaklamlar sahte olduundan gizli dmanlar, ak
dmandan daha tehlikeli olmular ve saylar da hayli fazlalamt.

2. Byk Fitne

Alemdar Mustafa Paa; 1223/1808 ramazannn kadir gecesinde, eyhlislm

Arabzde Arif Efendinin konana, davetli olduu, iftira gitmek zere yola
ktnda, yol boyu yer : yer toplaan kalabalklar grm ve bunlarn
Divnyoiu isti- ' kametinde oalm olduklarn gzlemiti. Hi ftur getir-
meden zerlerine atn srd. Bunun yannda muhafzlanda aynen kendisi gibi
atlarn bu kalabalklarn stne srp, el- : lerindeki denekler ve kamlan
kiminin kafasna, kiminin srtna savururken bazlarnn da yaralanmasna sebeb
oldular. Sanki bunlar da, intizar halindeymiesine btn kahveleri ve
bilhassada yenierilerin mdavimi olduu yerlere gidip, sadrazamla
adamlarnn, kendilerini ne hle koyduunu dramatik bir tarzla, habbeyi kubbe,
pireyi deve yaparak anlatmaktan utanmadlar bylece de, fitne kazann
kaynatmaya baladlar. Biz; bu olay btn tafsilatyla anlatan 1913'l yllarn
banda yaymlanm ve Alemdar Vakasn, btn se-lahiyet ve tafsilat ile
nakleden bir kitab, badan sona os-manlcadan sadeletirmi olarak Sultan 2.
Mahmud dneminin sonuna okuma paras olarak koymu bulunuyoruz. Bizden
daha selahiyetli merhumun eserini trih almalarmza koymakla isabetli bir
seim yaptmza eminiz. Bu bakmdan bu elim ve herkesin ibretle
okuyayacan sandm vakay buraya ayrca, koymaya lzum grmyorum.
Alemdar vakasndan sonra yni 1224/1809'dan 1227/1812'ye kadar, dahilde
ehemmiyetli bir vak'a zuhur etmeyip, yalnz Rusya ile yaptmz kapma
devam etmekteydi. 1227/1812'de yaplan Bkre antlamas ile son buldu.
Bkre antlamasndan Srbiya'ya kk bir imtiyaz verildi. 1226/181 l'de
Tepedelenii Ali Paa isyanc saylm ve zerine asker gnderilmitir. Ne var ki
Halet Efendinin oyunlan, Ali Paann itlafna ii gtrdysede devlet-i liye
bundan sonra Mora yarmadasn tutmaya gcnn azaldn hissettiinde
cann ald Tepedeienii'yi aramaya balad ama heyhat! nk vcuda gelen
Mora htilli bablinin cann ok skt. 1182/1768'de, Mora'da bir isyan bayra
aan Yunanllar arazinin dalk olmasndan istifadeyle yapt hareketi biraz
srdrmeye muvaffak olmakla beraber, Mora Valiliine tyin olunan
Muhsinzde Mehmed Paa peinden de Cezayirli Hasan Paann kllar
sayesinde, akllar balarna getirilmiti. Daha sonralar ise, Tepedelenii Ali Paa
bunlara frsat vermezken, kolu kanad krlan Tepedelenli'nin Yan-ya'da
muhasara altna isyancdr diye alnmas Yunanllara yararken Hurid Paann
askerlerini alp gitmesi, Mora mf-sitierinin intizar ettii halden olup,
askerimize saldrdklar grld. Ali Paann kendisini kurtarmak iin gya
Yunanllar, tahrik vede tevik ettii ileri srlmtr.
Bu arada; Mora'da Etniki Eterya isimli gizli bir tedhi rgt kuran Yunanllar,
gerek Rusya'da, gerekse de memleketinde ikamet etmekte olan Rum
kberasmdan baka os-manl topraklarnda ikamet etmekte olan bazlar ve
bunlara ruhban olanlarda sayldndan, Yunanllarn sabkada ki hretleri,
ngiltere vede Fransa'da mektep aleminde yaam ve elsine-i ve edebiyat-
tkayda tahsil etmi olanyni yabanc lisan ile eski edebiyat tahsil etmi olan
hayalperestler bu Eterya hareketi iinde yer aldlar.
Sonunda; Osmanl devletine sadakatyla nm yapm olan, Eflk Voyvodas
Aleko Bey'i ldrten Eterya cemiyeti, Rum kan dkclnn icraatn
balatm oluyordu. Bylece Eflk'da bu bey'in ldrlmesi 1236/1821'de bu
memlekette de fesadn uyanmasna vesile oldu. Devlet bu fesadn karmaa
balad olaylara mdehale etmeye koarken, Mora'da isyan patlad. Mslman
ahali, meskn olduklar kasaba ve kylerden kale ve hisarlara ve de palangalara
snarak, isyanclarn hayatlarna kasteden davranlarn ancak bu ekilde
tesirini azaltabildiler. Bir ok kale, palangay muhasara altna alan, Etniki Eterya
cemiyeti idaresinde Rum ahali buuk asrdr hr ve mreffeh olarak
srdrd hayat tarzn bamszlk yavelerine deiiyordu. Evet; yaptklar
nederece doruydu? Veya ne derece yanlt? Bu iki soruda cevabnne olduu
dnya'nn kuruluundan bu yana zaman zaman deimi bulunmaktadr. Bu
neden olmutur? nsanolu; yaratcsndan ald mesajda sonsuz bir hrriyetin
sahibi olmad, doumunun da lmnnde kendi elinde olmadnn idrakinde
olduu tartmadan varestedir. En mnkir insan dahi, doum ve lm virajlarn
kendi verdii karar olarak nitelemiyor.
Rabbimiz; kullarna hi ayrm yapmadan dnya imtihann kazanmalarn eitli
tarzda, yni setii peygamberler ve onlarla gnderdii mesajlarla istediklerini
bildirdi. Bunlar kabul edip o yolda gayret gstermeyi dstr edinenler ile byle
bir teslimiyet olurmu diyenlerin arasndaki ikna mcadelesi, hr ve mreffeh bir
hayatm? Bamszlk adn tayan bir hayat tarzm? Bu sorularda en mhim
cevap, insan haklar- : nn adalet iinde kullanlabilmesidir. Osmanl devleti,
Sley- " man Paa ile krk arkada, 757/1356 yl iinde Rumeliye^ getiinde,
bu adalet mekanizmasnn en mkemmelini de 'bu kt'a insanna hediye olarak
getirmekteydi. Ancak sosyal 1 siyaset, dini farkllk ve rk temayller, organize
derneklerin siyasi ihtiras sahibi dehalarn toplumu ynlendirmek gibi , sosyal
yaklamlar avrupa devletlerinin kavimler zerine da- : yal devlet organize
anlay milletlerin bamszln ngrdnden, mlga hristiyan anlayn,
hristiyan dnyasnn islamlarn yaay tarzndan ve drstlnden etkilenip,
ms-lmanla geilerini nlemek iin dnya hayatnda propogandalarn her
tarzna riayet-ederek mevzuu deitirip, ba msizliklara kavuma
mekanizmasn iletti ve bu en azndan avrupa insannn balkanlar blmnde
yaayan hristiyan olsun, mslman olsun sonunda insanlarn kanlarnn
dklmesinin artlarn salayan me'um bir anlayt. Nitekim; hristiyan
dnyas, 1967'de Papa Piu, avrupa devletlerinin ileri gelenlerini toplayp, siz
neden ayr alt devletsiniz? Sorusunu tevcih etmi ve AB'lii kapsn am
bulunmaktadr. Asrlardr, Osmanl ynetimindeki Rum prenslii, avru-panm bir
gayri meru ocuu olmak ve megalo ideal izgisinde bamszla komak iin
adalet iinde yaamakta ol duklan hr ve mreffeh hayat deitirdiler. Ka
seneden beri, nice matmazellerini bazen isteyerek, bazen de istemiyerek gelin
olarak verdikleri ailelere lmler yadrdlar, torunlarn ldrp veya
ldrlmesini kendi icad ettikleri ideallere kurban etmekten ekinmediler.
Nice kanlar akt sonun da Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paann olu
brahim Paa Mora Valisi olunca, gerek deniz yolu ile gerekse, kara
istikametinden muntazam Msr askeri ile Navarin ve Metun'a kt burdan
hareketle takvimler 1241/1825 senesini gsterirken Moray tam bir itaat altna
alm olduk. Bunun ortaya koyduu netice Osmanl devleti, Mora olaynn
balangcndan, sonuna kadar geen zaman diliminde, askerinin bu ii
nihayetlendiremediinin inkr- gayri kabil ekilde grme idraki iinde, buna
zamimetle brahim Paann Msr askerinin muntazaml, pek ksa mddet
zarfnda isyan sonulandrnca, askeri bir inklabn yapl kendini art kld
grlp, kabul edildi.

Ahmed Cevdet Paa Ne Diyor?

Yukarda ileri srdmz hr ve mreffeh nizamn, geen zaman zarfnda nasl

rselendiini anlatmaya misa! iin, Cevdet Paa trihinde u mtalaay grrz:
"..Devlet adamlar, saltanatn dier hizmetlilerinin yapt gibi taralardan, aka
ve bohalar getirtip stanbul'da ss ve ihtiama koyuldular. Bu durum ilmiye
yolunda bulunanlar da kapsad. Arpalk ve maietler ile yaknlar ve akrabalar
zerine tevcih ettirmi olduklar kaza mansblann (bey-i men yezid)"yolun-da
siyah aka verenlere tvbe edip, ettirir olduklarndan lkenin dier blgelerinde
yaz okuyamayan naibler ortaya kp, devletin nmn berbad olduu gibi
eriat'de zedelendi. hkak- hukuk emri ehemmi, tabiatyla ayan ve derebeyi
gruhundan olan, mtegalibe eline geti. Ve o dnemde kapclk, vezirlie
ulatran bir rtbe-i ykselme sayldndan mhim iler iin lkenin i
taraflarnda, kapcbala memur oldukta herkes onu sayar vede saknrken
grld gibi bilinen ayan ve derebeyleri stanbulda bir dal bularak kimi
kapcbalk rtbesi kimi de byk imrahor paras alm olduklarndan
stanbul'dan zel bir vazife ile taralara gnderilen kapcbalarn, kadri ve
haysiyeti kalmayp, byle mtegalibe gruhu her ii istedikleri gibi kesib, bier
oldular. Artk ferman- lilerinin hkm ve tesiri kalmad. Velhasl stanbul'un;
taradaki ilere mdehalede bulunduu ve suistimal etmesi hasebiyle devletin iki
eli mesabesinde olan vezir ve hakimlerin (kadlarn) tesir ve nfuzu kalmayp,
taralarda bir takm mtegalibe ortaya km oldu. Bu mtegallibenin,
biribirlerine stnlk salamak iin, bnyelerinde haydudlar istihdamna
giritiler.
Dalolu ekyas adyla hreti yakalayan bulunanlar gibi yer yer bu haydud
eteleri etrafta grlmeye baland.
Mtegailibe daha sonra kendi elleriyle kurduklar bu ekiya eteleri karsnda
acziyete uramalarndan kendi kasaba ve kyleri daha dorusu adeta btn
rumelide perian oldu. in sonunda devlet adamian bu ekiyann kaldrlp yok
olmasn temin iin harekete gemeye mecbur kald. are olarak da bunlarn
zerine sevk ettikleri sergerdeler, yok etmekle vazifelendirildikten haydudlardan
pek farklar bulunmad iin, ekiyay yok ettikleri takdirde, srann kendilerine
gelecei kafalarna dank ettiinden, vazifelerini yerine getirmekten ziyade,
ekiyann iini kolaylatrp, asayiin daha fazla bozulmasna hizmet ettiler. Bu
olaylarn byyp artmas, adet bir ihtill havasna brnmesi devletin
maalesef byk bir tereddd iine dtnn grlmesidir. yleki: Mtegalli-
beden birisi hemen bir sz zerine, fermanl iln edilir ve hemen zerine asker
sevk edilirirdi. Gnderilen asker buna malup olunca, herif hemen af olunur
bylece bu adam devletin emrine uyuyorum diyerek, kendi aleyhinde bulunan
kimselerden intikamn almaya balard. Bu vaziyet karsnda ahalinin gerek
mtegallibeye, gerekse ekiyaya mecburen yardm etme yoluna dmt. Bu
vaziyetin srp devam etmesi, nice namus ehli, d.st kimselerinde sz konusu
mtegailibe ve ekiyaya iltihak zorunda kalmtr ki, byk meseledir. urada
gstermi olduumuz misallerin devletimizin avrupadaki topraklarnda h.
1201/1786'dan sonra dm olduu zafiyetin ok ackl bir numunesini ortaya
koyar. Bu idare etmekten^yoksunluk, devletin bizzat ekiya yetitirir duruma
dmesini inta etmiti. Yalnz suda var ki, memleketin yep yeni bir slahat
grmesine muhtaciyeti kendini pek iddetle gstermekteydi.
Htt ilk yaplacak i olarak da, ekiyann ictiklliyeti zap-tu rapt altna alnp
tenkil edilmeleri hususuna her yandan istek gelmeye balamt. Msr eyleti,
Fransz askerince tahliye edilir gibi, Fransa ve spanya ile yeniden sulh
antlamas yaplm olmas, Rusya ve Avusturya antlamalarnn devam etmi
olmas Avrupa da umumi sulhun yaknlamas iin ayrca bir sulh hli
saylyordu. Zaman bu noktada mazur gsterecek bir sz vard ki, oda Seyiz'in
szdr. Milletde esasen irfan brakilmamki fikir hakimiyetini anlayp yerine
getire-bilsin. Bu bakmdan devam etmekte olan bir takm znt verici hadiseler
kt deiikliklere iren vakalara doru gitmeye balamt. lerin teskin
edilip ortadan kaldrlmas hususunda devlet adamlar iki guruba blnm, bir
frkas Grc Paann maiyetinde bulunan arnavutlarn bir miktar para
vermesiyle arazisini, kendisinin crm yni isyan hli affedilerek talib olduu
Silistre valiliinde braklmasn, dier gurup ise, mevcut kuvvetler ile zerine
gidilerek, mstehak olduklar cezann verilmesini tedbir olarak ileri srdler.
kinci gr devletin n ve nmna uygun dersede, gerekletirmeye cesaret
edilememiti. Tarihi Cevdet; bu hadiselerin sonunu yle anlatyor: "Eeri
(sonunda) gaile (olay) skunet buldu, lkin namus-u devlet (devletin namusu)
iki paralk ve de bu hl ekyaya kt bir rnek oldu.
.,
Baz Hususlarn zah

Bonapart-Msr'daki beyannamenin, siyasi ehemmiyeti-Osmanl lkesinde

hukuk-u beer kaidesinin ksmen neri-Misr'dan sonra Napolyon-Kodisivil-Bat
lkelerinde yeni tarz hkmet -Doudaki Osmanl topraklarnn zerindeki kar-
klklar- Fransa, Rusya, ngiltere, Osmanl devleti-3. Selim hkmetini alp
gtren sel-Nizam- Cedid ve slahat, fikri ne tip beyinler tarafndan tatbik ve
icra edilmek zere bahse konu olduunu gsterir birka sahife-mehtab aiemleri-
devlet srlarnn ifas-Enderuni'lerin halleri-Sultan Selim'in iptilas-stanbul
halk-brahim Kethda'nn atlar-rnutfak masraf- devlet idarecilerinin ahali
hakknda iki kaidesi-tara, vekiller, sadrazamlarn hli, padiahn zihninin
megul edilmemesi tenbihi-
3. Selim cihangir, devletin hli neye benzerdi, ruh hli. Merkezin (dinleri toptan
kaldrma ve tahrib, memleket ve beldelerin ahalisinin mallarn, gazabla bozup
datma iini dzenleyen ferdlerin insaniyet usulnden ibaret olan lafz murad-i
serbestiyet sevenleriyle her eyi mubah sayan, ahaliyi yanltma ve ihll ve nev'i
insan ho menzilesine ulatrma) yapacak diye tefsir eyledikleri hukuk-u beer
kaide ve maddelerini Bonapart; 1213/1798'de Msr ahalisine bir beyanname ile
ksmende olsa bildirmiti. 3. Selim'in kabinesi iilerindeki karklkla ve eitli
yerlerde, alp giden ekavetler tesiriyle tereddt, rengten renge giren halde
olduundan, bu beyanname mealince iln kadnda ak bir atma ve tarizde
bulunmusa da, bunun tesiri ancak, zamann bo veya dalkavuk kafallarca
hissedilmitir. Hlbuki Bonapart'n ki, Msr'da zel bir fikir uyandracak
tesirlerin balangcn getirmitir. Bonapart'n beyannamesi siyasi baz dnce
deiikliklerini tamakla beraberinsan haklan hukuku kaidelerine, iddetle
temas etmi oluyordu. Bu bakmdam, Osmanl eyaletlerinden birinde byle bir
beyanname yaymlanmas ilk defa olarak, o da bir ecnebi eliyle husule gelmi
oluyor. Ayrca Besmele-i erife ile ie girime yolunu seiyorlar. Bahse konu
beyanname aynen yledir: "Bismillahirrahmanirra-hiym lilahe illallah l
velleh lerike fi mlke. Hrriyet ve msavat esasna mebni olan cumhur-u
France tarafndan seraskeri kebir, emirlcey elfranseviye Bonaparte, cem'i aha-
li-i misr'a beyan ederki, pek ok vakitlerden beri sancak beyleri msr'da
saltanat srerler, France milletine zlm ve hakaretler yapp tccarlarn Fransz
olanlarna trl gaddarlklar ve zorluklar karrlard. imdi onlarn son vakitleri
gelmistir. Vah yazk ki bunca vakitlerden beri Abaza ve Grcistan
topraklarndan getirtilmi olan i bu klemenler ahalisi, btn dnyada emsali
grlmez ekilde Msr' ifsad ede gelmilerdir.
Her eye gc yeten lemlerin rabbi onlarn mallarnn enkazn ve devletlerini
bir baka zamana ertelemitir. Ey Msrllar; benim bu taraflara sizin dininizi
yoketme kasdyla geldiime dair szler duyuyorum. Bu ok ak bir yalandr.
Bu sz asla tasdik etmeyiniz. ftiraclara deyinzk benim bu taraflara geliim
ancak sizin haklarnz zalimlerin elinden alabilmek iindir. Klemenlerin
ocuklarndan ok Allah Telaya ibadet ve peygamberi hazreti Muhammed ile
Kur'an- Ke-rim'e hrmet etmekte kusur etmem ve yine de onlara deyi-nizki:
"Cenab- Allah'n indinde herkes msavi olup, aralarnda fark akln temyizi,
fazilet ve ilim iken, Klemen taifesinin akl ve bilgi ile faziletle alakal ne gibi
sermayeleri vardrki, onlar dierlerinden ayrp en la ve gzel eyleri onlara
mahsus kla. Nerede mnbit bir arazi varsa onlarn, gzel atlan vede pek gzel
konaklar ile etraf gzel yerler onlara ait. Msr; eer onlarn mliknesiyse,
Cenab- Hakk'n byie yazd yeri bize gstersinler. Lkin; Cenab-
Rabblalemin, kullarna adil ve raufdur. Bu gnden sonra Msr'da yksek
makam ve rtbelere kmaya Msr ahalisinden hi kimse istisna
klnrnayacaktr. Artk, akl ile ulema arasnda ilerde tedbir yer alacaktr.
Bylece mmetin vaziyetini iyiletirmek mmkn olur.."
Grld gibi. Napoiyon Bonapart Msr'da demokrasiyi okamak yolunu
seerek eitlik iln yapmada baarl olmutur. Bu yolla da kalbleri celp eyleme
emelini tamtr. Bu emelin Msrllara duyurulmas, ayn gnden itibaren bu
blge Osmanly vehimlere srklemeye balamtr. Napoiyon Bonapart,
Msr'dan uarak. Fransz devletinin bana bir ahin gibi konmu ve penesi
altnda tuttuu avna trnaklarn geirmiti. Fransa tarihilerinin de aralarnda
ittifak ettikleri gibi, Napoiyon, Fransa'y hkmetsiz kalmaktan korumak,
inkilablara son vermek bahanesiyle eline geen her vastadan istifade ederek
hrriyeti snrlamt. Fakat meclisi mebusann toplanmasna burann byk
mevkiine hrmet gstererek Kodisivil, yni fransa kanun-i medenisini tamam-
lamay abuklatrmtr. Hakikaten artk avrupann batsnda yeni bir tarz
hkmetin kurulu ekli sergileniyordu. Fransa vilayetinde meydana gelen
karklk, ihtilller tamamen bitmi ve merkeziyetilik 1789 prensiplerinden
yryerek Bonapart; yeni bir hkmetin sahibi edecek duruma kavumu, yni
Fransa'da kanuna bal, mstebite bir hkmdarn ortaya kt haber
alnmt. Kodisivil, roma hukuku ile hukuk teammlerine veya tariflerine, bir
de inkilabn koymu olduu prensiplere riayetten meydana gelmitir. Napoiyon
Bonapart; bu medeni kanun ile hem kendisini inklabn direi olarak gsteriyor,
hem de hemde hkmeti kuvvetlendirmi oluyordu. Bu kanunun karlmasyla
kanunlarda beraberlik temin olunmu, hukuk ve intizam iinde, idareyi temin
hususu yan yana gelmi, ayrca kendisinin mutlakiyet hareketinden hi bir ey
eksilmemiti. htill ve inklablarn meydana getirdii iz zerinden yrmek
imkn domu oluyordu.
Bunlara karlk, Msr, Arabistan, Cebeli lbnan, rumeli ve hatt anadolu alp
vermekteydi. Rumeli'de ekiya zerine ekiyay saldrtarak netids alnyordu.
Mesel: Trsinkliolu, Molla brahim adndaki haydudu yakalayp idam ediyor,
Veh-habiler Arabistan' alt-st ettikleri srada ngilizlerde Msra tecavzkr
ayaklarn uzatyor, Ruslar ise Cezayir-i seb da bulunuyor ve yerlemeye
alyor, Anadoluda haydutluklar birbirini kovalyor, paalar birbirleriyle
tutuup, ortadan kaldrlyordu.
Avrupa'ya gelince; burada Fransa-ngiltere rekabeti alp yrmt. Napolyon
Bonapart'n an ve evk dolu devri balamidi. Napolyon Bonapart'n
imparatorluk mevkiine ykselmesi esasen siyasi vaziyeti tartmal olan
bozukluk, bulduu muvazene araynda, vahim hallere srklenmeye yol
almaktan kurtulamiyordu. nk gizli glerin ii byle ynlendirdii tahmin
olunuyordu. 1820 senesinde husule gelen savalarn neticesinde Viyana'nn
Franszlarn eline dmesi, sterlich mtarekesiyle, Paris'te yaplan sulh antla-
masnda da, 3. Selim idaresindeki Osmanl siyasas,'Fransa'ya yoldalk etmekle
birlikte, Rusya ve ngilizler ile ho geinmeyi hedeflemekteydi. Napolyon'un
yardmlaryla lkesinin artlarnda deiiklik, Cezayir'i seb meselesini hl
ettirmek gibi uygun dnceler bulunuyordu. Fakat; i ve d hadiseler,
Rusya'nn aniden Osmanl hududuna hcum etmesini gerektiren vaka,
Vehhabilerin, Medine'yi istila etmeleri, ngilizlerin skenderiye'yi zapt ederek
karaya kmalar gibi durumlara ilaveten, Sultan 3. Selim'in saltanatn tehdit
edecek derecede kuvvetli dier bir gaileyi gya gzlerden u-zak tutarmasma
bir durumdayd. Padiah Selim'in, beslemi olduu ve beslemekte de musir
bulunduu slah fikriyat yksek makamda hazrlanmaktayd. Ne varki; Hakan,
bu ilerden hangisini gerekletirmeye karar verip mevkii tatbike koyduysa,
herbirinden vazgeiyordu. Ancak kendisini yine de kurtaramiyordu. Biriken
gnahlar, ktlkler sel olmu, zt-i ahaneyi ve onunla beraber dnceden bir
trl tatbike konmak ihtimali olmayan slah fikriyat her nerede olursa olsun
eksik tetkik ve mtalaa olunduundan dolay beraber sryp, gtryordu.
Kabak ile avanesi bu sel deildi. Bu sel halk cahil brakmak, ahalinin cehaleti
zerinde hkm srme ktln srdrmekti. Hatt devlet nizamna dair
tezkereler meselesi hakknda tarih diyorki: "Nizam- cedidin gereklemesine
teebbs olunaca srada devlet adamlar ve tannm kimselerin, layiha
hatralarn yazl belirtmeleri emrolunduundan, her biri yazdklar lyihalar
takdim etmiti. Halbuki bir senede dzenlenmesi ortaya kacak olan askeri
muallimlere dair bilgiyse sahih olarak meydanda yoktu.
1222/1807 ylna doru, saltanat civan ile stanbul durumunun ne eit olmu
olduunu ortaya koyup, Cevdet Tarihinin 8. cildinin 143. sahifesinden balayan
satrlar, ileri doru Fransa ihtill vakasndan ondokuz, yirmi sene sonra bizde
neler ortaya koymu olduunu anlatr. Bu yzdende merutiyet fikri aranp
dururken, gzmze ilk arpan bu tarih levhasn okumadan, temaa etmeden
ileri doru adm atmay baaramayacaz. "Daha sonralar ise, enderun-u
hmayunda srktibi Ahmed efendi gibi, dirayetli, insan kalbini fethedecek
kimseler yetiti. Ancak onlarda zamann vkels ile birlikte arp bir araya
getirdiler. Bunun sonunda stanbul'da grlmedik tarz ve surette byk ve ssl
evler, sahil-haneler inasyla, ok fazla sefahata ve ihtiama dtler. Babli
alanlar gibi vaktin sonunda evlerine gelip sabahleyin enderunu hmayuna
gider ve babli'ye mahsus olan ileri, kendi aralarnda yapar oldular." "Geceleri,
mukattaat mltezimleri ve memleketeynin Kapikethdalan gibi, rveti
nsanlar veyahud gemiden bir takm kse lisan ile, hem bizim
sohbethanelerinde hem de evlerinde gerekse de kayklarla mehtaba kp, deniz
zerinde, bazen de hanende ve de sazendeler ile birlikte seyirlere kp, iy-
irete dalarak, bu lemin verdii sermestlikle saltanatn srlarn bakalarna
duyururlard.
Sultan 3. Selim ise yaknlarna pek byk itimat ve gven beslediinden
onlardan herhangi birey saklamaz idi. Devletin ruhu saylan srlar gizli
tutulamaynca her taraftan iidilir
olurdu.1' "Hatt bir keresinde Topkap saraynda, gayet gizli bir meclis-i has
yaplmt ki, kaimmakam paa bile dahil olamamt. Aras ok gemeden
meclisteki mzakere sureti ve karar aynen Paris'de baslan bir Fransz
gazetesinde yaymlannca, devlet erkn ok byk hayretlere gark olmutu.
bu enderunun byklerine bakarak dier saray hizmetleri mensuplar laubalice
dar kp gezerler ve dar le grrlerdi. Halk ise, adetlerin esiri
olduundan byle gzel olmayan davranlar, genel baklarn karsnda pek
irkin grnrd. Hatt gen olanlardan bazlar, kahvehane ve oyun yerlerinde
toplanan insanlarla grldke, ahali bu gibi kaytszlk nedir? Bu kadar
hamiyetsizlik ne demektir? Diye sylenmekteydi." "Sultan Selim hn; zaten
gezmek ve elenceye eilimli, insanlarla lfet etmeye merakl olduu iin,
yaknlarda onu meguletmek iin daima ortal seyre ve zevk-i safaya sevk
ederlerdi. Ahali ise, bu eit elencelere meyyal olduundan, stanbul'da seyr-i
safa taraftarlar oald. Boaz ii seyirci kayklaryla dolmutu. Geceleri
mehtab elenceleri Sultan 3. Ahmed devrinde yaplm, raan sohbetlerine
stn geldi. iire ve musikiye pek vurgun olan ve rabet gsteren padiahn yan
zarifler ve airlerle doldu. Mzik ilmine ise istekliler pek de oald." Elhasl,
Rus elisi gailesi bertaraf olunduktan sonra zamann ekli 2. Seiim devrinin bir
misali gibiydi. stanbul ve Kthane ve boazii, amlca mesireleri seyirciler
ile dopdolu hale gelmiti. Ehi-i zevk, zntleri ve kederleri bir kenara atarak
korkusuzca gndzn bu gibi cayi ferah fezalarda gezer ve yaz geceleri
kayklara binip, hanende ve sazendelerde mehtab grmee giderdi. K
gecelerinde helva sohbetlerinde tatl tatl muhabbet eder oldular.." "Atabekn-
saltanat bu halde dahi nizam ve slahat dzenleyip tamamlamaktan geri
kalmadlar. Zorluklardan rkmeyip, korkuya dmediler. Lkin nizam
cedidisini kendine ekip mal biriktirmeyi vesile edip, bir taraftan kendilerinin
liva ekleri ve yaknlarn oaltp, servet ve zenginlik kazandlar. Ancak, byk
israflara ve gsterie dd-[er. Hatt brahim Kethdada bir gn birisine bir at
verip: 'Tavlada altm atm kald. Bundan sonra babam mezardan ksa ve bir at
istese vermem dedii ve ayda mutfana elli-bin kuru yetmedii ve srktibi ile
valide kethdasnn serveti ise, her trl tahminin dndayd. Tarihi Asmda da,
yazldr ki; "o vaktin 50bin kuruu, bu dnemin hesabyla 340 bin kuru sa
aka demektir. Bu kadar mutfak masraf yapabilmek dorusu byk sefahattir.
Ne are ki nizam cedid taraftan olanlarn ou, saltanat sahibinin aleyhine
dnd. Paralarn bozuk ayar ve yeni vergilerin konmasndan dola\, erzak ve
eya fiatlar ok ykseldi. Bir taraftan gsteri ve sefahatin art, herkesin
masrafnn artmasna sebebiyet verdi. nk; birbirleriyle yarr oldular, bu
yzden de skntya duar oldular. Ahalinin iine dm olduu sknt vekillere
anlatldysa da, bunlar dinlediklerini pek ehemmiyeti hiz grmediler. Kimisi
de: "Tamam halk igalle bundan gzel vesile olmaz, iaeleri gailesine denler,
devlet ilerine karmasnlar." Diyorlar, kimi de: "Bu belde zenginler belde-sidir.
Buraya; fukara ksm yakmaz ve devlet malnn arkasnda mflis gruhu
smaz." eklinde cevap verirlerdi. Taralarda yeni vergiler ve gmrk
rsumlar konmu olduundan, ahali zaten arlk altnda iken bunlara tabiiki
ikayeti oldu. Ne varki; bu ikayetlerin bir faydas grlmyordu. nk;
Nizam- cedide bal ikayetler asla kaale alnmazd. Kaldki, vkeldan her
biri, padiah yaknlarndan birine merbut olup, hepsi de birbirleriyle iltisakl
yni bir ebeke gibiidiler. eriyi ve dary kuatp istil etmi olduklarndan
onlarn kulana uramadka ve haberleri olmadka padiahn kendisine bir
ey ulatrmak asla kabil olamazd.
Onlarn reyleri ve itirakleri olmadka her hangi bir iin netice vermesi asla
beklenmemeliydi. Sadrazamlar bile bu iki gurup devleti sarm bulunan
kimselerden dilgir olup, azil edilecek korkusunu duyar, sadaretin bir kuru unvan
olduu inancyla iktifa ederek, iinden de bu saltanatn szde koruyucularndan
aynen ahafi gibi kinlenerek nefret ederdi. Bunun yznden Sultan 3. Selim
hnda bu aleme dair baka yerlerden haber alamadndan gerek malumat iin
icab et-tikede bu yaknlarndan stifade etmek isterdi. Onlarda, gemi zamana
atf yaparak icab ettike ahalinin zerinde baz tekliflerini ileri srp, yakn
dnemde nizam cedid maddesi tamamlanp da, devlete kuvvet gelerek, ahalide
rahata erer eklinde gzel sonlara gidileceini beyan ederlerdi. Padiahn mizac;
pek byk nezaketi tadndan, az ey bile onu ok zdnden, dier
taraftanda valide sultan hazretleri ileri yapmaya padiahn iktidar yeterli
olmasn diye zor hususlar ortaya ktnda, btn vekiller ie bir ekil verilip-
de, padiah tarafna izah edilerek, onun zihninin igal edilmemesi, gerek
sadrazamlara, gerekse.dierlerine tenbih ve tavsiye ederdi. ler ise, gnden
gne sarpa sarmaktayd. Halk hakknda, ilk nce dmanlklar artmakta, sonu
endie verecek olan tarafa dahi sonu krl bitsin derdik: ah vakf gerekdir
ahvale Vkelya kalrsa vah hale Beyitini tekrar etmekteydik. Bu levha 3.
Selim'in hkmeti nehalde brakm olduunu pek gzel anlatr. Hakikaten 1.
Abdlhamid gibi, harp iinde deildiyse de, ondan daha beter olan anari her
tarafa yaylmt. te taraftan bu devirde nasl ciddi bir fikir slah edilebilirdik!,
3. Sultan Mustafa'nn Sultan 3. Selim'in rahm-i madere dtn hesab ederek
yapt zayie zerine hekimbann saatin milini evirerek uygun vakte
getirdii dakikada domasndan dolay, cihangir olaca kulana fsldanm ve
buna bal olarak, nizam-i cedid harektna dnem vermi olduu tarihlerimizde
yazldr. stanbulda, Anadoluda meydana getirdii topu, humbarac, lamc,
piyade ve svari askeri iin, Cevdet paa merhum: "O dnemlerde devletin hali,
sifah kullanmad halde, gzel silahlarla odasn ssleyen nzik elebilerin
haline benzerdi." Diyorki, Osmanl hkmetinin avrupada olan inkilapdan,
kendince elde ettii, fayda veya tesir eden hislerin sonucudur fakat stanbul'da
bu tarihte de, frenk taklitilii piyasa bulduu, yni cennetmekn'n avrupada
ilmi ilerlemenin ve sanayiin, ilerlemekte olan medeniyesine tam bir eilim
sahibi olduu hakknda gyabnda isnad olunan zel gayeden bambaka rabeti
bulunduu muhakkaktr. Hatt Paa merhum diyorki: "ve bir de nzamat-
cedide mnasebetiylede avrupadan retmen ve mhendis getirtilmesi icab edip,
bylece askerlerin avrupa usl tlimedair emir verildii halde 3. Selm'de zaten
bu tarza alaka duymu olduundan, stanbul'da medeniyetin levazmndan olan
birok avrupavri hususlar, nice alafrangaya bal ilerde ortayakt. Adetlerin
ve usullerin deimesi zaten insana g gelip, saltanat koruyucular ve iieri
gelen memurlarda haddi aarak bsbtn alafrangala kapldlar. Ve de;
lzumlu, lzumsuz herhususta avrupa usullerine uyan davranlara daldlar. Bu
ar davranlardan r-kpde byle yapanlar tekfire baladlar. Bylece de ifrat,
tefriti davet kaidesince bsbtnde tefrit yni eksi arlk yolunu tuttular. "El
hikmete zaletelm'min ehazeha nnema ve cedeha" mazmununu
inkr*edercesine ve bir takm gzel davranlardan dahi srf alafrangadr diyerek
taassub yolunun taa ucuna kadar gittiler. te bu srada stanbul'da, kfre ve
zndkla giden dnce nevnema buldu. yleki:
"Sultan 3. Selim hazretleri cihangirane sevdas tadndan yaknlanda ona
uyarak birinin yerine geme manzumesinden ve kimi cifir hesabn eyhi
Ekber'den kimisi de, ehli keif ve kermetie mnaiar nakil ederek devletin
toparlaycs olduunu huzuru hmayunda sylerlerdi. Kabak vakas ve
Alemdar Paa eliyle, Sultan 2. Mahmud'a intikal eden devlet ileri, byle bir ruh
hali iinde idare edilmiti. Bu hu-susiarda en dikkat ekici vaziyetin avrupa
dncesi ve eserleri bu dneme kadar byk in eddi ile kuatlm bir heyet
gibi durum gsteren payitahtn, bilhassa Fransz tesiri altna girmesinin arzu
edilircesine ak braklm olmasdr. Gayet tabiidirki, bir zamanlar padiahn
yannda pek makbul bir mevki sahibi oian Fransz sefiri Sebastiyani'ninde,
Napol-yon Bonapart ve 3. Selm'in haberlemelerinin tesirleri de,
unutulmamaldr. Avrupayi sarsan komiteci fikirlerin kkten uyann temine
yarayan inkilab olaynn, Osmanl sosyal hayatnda mevcud olan korunma
eddini amaa alan byk dalgalar sayld, geen zamandan daha byk
bir tarihi ahid bulunamaz. nsann yaradl bakmndan adalet arayc bir varlk
olduu nazara alndnda balanm olduu esaret zincirlerinin her bir halkasn
gerek uykuda gerekse mteyakkz olduu halde zamann kemirmek istidad
tadn baka sosyal bir hayatn hrriyeti istirdat ve eitlik mev-zuundada
ortaya koyduklar hadiseierdeki taraf bu benzetme isbat eder. .

Osmanl Devletinin Vazyetini Dzeltme Teebbsleri

(Osmanl devletinde kk devletlere blnme- 3. Se-lim'n taht terki ve ahali-

Osmanl devletinin knn ev-veli-Aerndar Paann Kuvveti ve nazar ile
sened-i ittifak ve bunun menf durumu-Fatih Camiinde r-i mmet veya
Mec!is-i umum toplants-Sultan Mahmud'un Millete mracaat vede bu
husustaki hatthmayunun bir blm- ihtilal ve karlklarn eitlerine ki
amil:
stibdad fikriyle sosyal hayatmzdaki gayrimuntazam maneviyat. Tarihimizi
derin bir tetkik szgecinden geirdiimiz takdirde, ortaya btn arlyla
kacak olan hususlarn basndaki maddenin k dnemine girmi bulunan
Osmanl devletinde tahta klarda olsun, meselelerin vahamet gsterdii
sralarda olsun "devletin ahvalinde slahat" eklinde szlerin bizzat padiahn
dudaklarndan dklmesi adetten olmutu. Moda olarak da nitelendirilebilecek
olan bu ifade, devlet idaresinin terslii hususlarndan pek ikayeti ahalinin
indinde byk midler belirmesine yol aard. Ahali mezkr ifadeyi, devletin
dzeltilen idaresinin kendi bozulan dzenin-de iyiye gtrecei eklinde telakki
ederdi. Halbuki milletin durumu iyiletirilmedke, devletin dzeltilmesi nasl
mmkn olabilirki? Devlet ve milletin varlndan meydana gelen muazzam
heyet, birbirlerini meydana getiren siyasi ekilden baka bir ey deildirki. 3.
Seiim; devlet nizamn daha evve! balam bulunan istikamette gzel tedbirler
yetersizlii sebebiyle yrtememi, lke onun tahttan ayriyla birlikte bir
anari girdabna varmiidi.
Sultan 2. Mahmud tahta kt vakit karsnda olan kimselerin bazlar
unlard: Rumeli taraflarnda; Sirozlu smail, Anadolu da, ayan l ayan lakabyla
iftihar eden Bozok mutasarrf Cebbarzde Sleyman beylerle, Saruhan
mutasarrf Kara Osmanolu mer aa'y, Bilecik ve civarnda Kalyoncu
Mustafa adl ahs ve bunlardan baka bir takm ayan ve slalelerin adeta, birer
kk beylik, htt mstakil devletikler halinde olduklarn gzlemiti. Bu
tablonun sebebide. devleti Osmaniye'nin adalet datnda ve idare tarznda ii-
ne dt ve uzun zamanalan rehavet ve ataletinin neticesindendi.
3. Selim; zerine alm olduu devlet idaresini Abdlha-rnid-i evvelin kendisine
yadigr ettii devirden daha karik ve mark bir hie gelmi ahaliyle birlikte
dank bir manzaray 4. Mustafa'ya brakm oluyordu. Bu vaziyet ise, Osmanl
devletinin eklen kme dnemine girmi olmas demekti. Bereket versin;
Sultan 2. Mahmud, yukarda adlarn saydmz mstakil devletikler yolunda
yryenlerle kendisine, padiahlk, ahsnada vezaretiuzmay alan Alemdar
Mustafa Paa tesirini, pek fazlasyla hesapladndan arlk Alemdar'dan yana
gzkt. Bu vaziyet karsnda her iki taraf da ksa zamanda ortadan kaldrma
suretiyle, lzm gelen mutlakiyet idaresini temini mmkne, muvvaffak
olacan idrak etti. Tesbitini, bu iin halline kadar, lkenin farkl gcn
idaresinde olaca istikametinde yapt. Ne varki bu lnn yalnz bana bir
fayda-imillet tekil etmesi muhaldi. nk nn de halet~i ruhiyesi ve elde
ettikleri zihniyet ve irfann derecesi hi bir delile lzum gstermeyecek kadar,
malum ve bellidir. Bunlarn birincisini tekil eden Sultan 2. Mahmudjzamann
terakkisinden medeniye-i ilmiyeden nasib sahibi idiyse de, hkmdarlnn
vazifeleri ve selahiyetleri hakkndan bilgi ve tahsil sahibi olmad gibi, dier
ikisi ise, ekiyalktan azpta, treyen paa, bey ve aadan ibaret kimselerdi.
Dolaysyla bunlarn arasnda her ynyle fazileti, dareye uygun olan slahat
fikri, boazlanacak zayf bir kurbandan baka bir ey olamayacakt.
Sened-i ttifak'n yaplmas ve mhrlenmesi, Osmanly sarmakta olan ellerin
nerelere kadar uzandn, mutlakiyet idaresini bir kere daha esasndan ne tarz da
zayflatm oidu-unun hikayesini aada tafsilatl olarak sunalm: "Maksad,
hanedanve ayan denilen cabbarlarn itaat altna alnmas idi. Byke bir
kuvvetin sahibi olduu herkes tarafndan grlp ve kabuedilen Alemdar
Mustafa'nn stanbul'da meve-ret-i amme yapmak iin kendi tarafndan
Cebbarzde'ye> Kara Osmanoluna, Sirozlu smail bey'e, erman mutasarrfna,
Kalyoncu Mustafa'ya hatta da ile ayan Ahmed gibi, diqer ayan ve aa'lara
birer davet mektubu gnderdi. Sadrazamn gnderdii bu davetname netice
verdi. Beenmediimiz Kalyoncu Mustafa, bebin askerle gelerek rpc ayr-
na indi. Cebbarzde ile Kara Osmanzde hemen hareket ettiler. Sirozi smail
bey'de onikibin askerle gelerek Davutpa-a'da mevkii tuttu. Tarihlerin bize
naklettiine gre; bu mte-aallibenn davete uyarak gelmeleri, padiaha deil,
Alemdar Mustafa Paa'nn sz karsnda gsterdikleri itimat! sergiliyordu.
Devlet adamlarnn; byle bir meveret-i amme meclisi gerekletirmeleri
maksadna gelince <avamil- devlet-1 liyenin her tarafda bilmni ve mezahim-
i nafiz oimas>y-ni, huku.-u mukaddese-i padiah-i'nin her tarafa tannmas
idi. u halde ayan ve mtegallibenin, kendi nfuzlarnda vazgemelerini temin
gerekmekteydi. Meveret encmeninde Aiemdar paa, yapa konumada:
<Bizim aslmz ocakldr. Yenieri hakknda tutumumuz ortadadr. ehid
padiahmz, (3. Selim/yenieri ocaklsna meramn aniatamayp, onlardan
rabetini kaldrd. Tai'mii asker dzenlemesine himmet buyurdu. Bu davran
bizin-, menfurumuz (dikkat!) olduundan padiah- ehidin arzulanna itirak
hususunda kusurumuzun da pek ak olduu m&iumdur. > Dedikten sonrada
vezarete ykseldikten ve seraskerlik vazifesini yklenip, savalarda dman
askerini talim ve disiplin iinde bulmasndan dolayda buna karlk bize ait
askerin bozulduuna a-hidliini buna bal olmak zere ehid padiaha hak
verdiini ifade etti. imdi devletin banda bulunan, padiah 2. Mahmud'un, bu
ilimlere vukufu olup, rdn ispat etmi, gayretli, cesur ve lkeyi dman
tasallutu karsmda da, korumaya ncelik veren bir kimse olduunu be/ana
ilaveten, memleketin korunmasnn btn devlet hizmetkrlarnn ve bey, aa
gibi zevatnda birlik ve beraberlii sayesinde imkn dahiline girdiini, isabetle
naklettikten sonra mzakere neticesinde: <Her hl ve durumda padiahn emri
heryerde yerine getirilecek, ancak devlet adna asker toplanacak, ayed buna
muhalefete geen olursa hizaya getirilmesi hususunda da. btn ayan ve
hanedanlar davac olmak, ancak onlardan birisini artlardan biri hakknda, aykr
art ittifak yaplmadka stne gidilmemesi>hususlarna inhisar etti. Bu vazi-
yet karsnda "senedi ittifak" ad verilen bir yaz kaleme alnp, imzalanarak
mhrlendi. Bu kararlarla yaplan mavere meclisi de sonaerdi. Sened-i ittifak,
yedi maddeden ibaret idi. Balang maddesi, saltanatn kuvvetinin ve devlet
tesirinin ide ve d lemde, esas olarak alnmas, padiahn nefsinin koruma
altnda bulundurulmas ile beraber, emir ve murad- padiahinin ittifak iinde
muhafazasn, devlet askeri yazlmas ikinci maddesi olup, bu hususda aykr
davranan hin saylarak, btnlkle cezalandrlmasna gayret edileceini,
ncs ise, mslmanlarn beytlmali ve gelirlerini devletin gzelce, biriktirip
muhafazasn, drdncs olarak da, Osmanl devletinin eskiden beri de riayet
ettii usu! ve nizam gereincede, padiahn emir ve yasaklar dahilde ve haride
btn erkn devlete, vekleti mutlaka makamndan kt makam sadaretten
gelen mracaat amir, kanunlara aykr irtikb ve rvete gerek taraya, gerekse
i ilere dair acil zarar olacak davran ile mekruhlara kar tamamnn davac
olacan yazyordu. Beinci olarak, ittifak senedine dahil olan ayan ve hanedan
ve devlet adamlarn birbirlerinin ahslarna ve hanedanlarna kefil olmalar,
altncs ise, istanbul'daki ocaklardan vesairelerden bir fitne kt takdirde, soru
sormadan btn hanedanlarn stanbul'a gelerek i de rol bulunanlarn ve
ocanda rol varsa lav ve idam ile birlikte baehrin asayiini temin,
yedincisi de, fakir halk ve reaya'nn korunmas olduuna gre, hanedanlarn eli
ile idare olunmakta bulunan kazalarnda asayiine, bunlara yaplacak
tekellflerde, hududu itidale riayet gsterilerek, vkel e kendileri arasnda
alnacak kararlar icabnca hareket, her hanedan birbirinden durumlarna nezaret
etmeye, eriata mugayir, emirlere aykr olarak zlm taarruzlarnda bulunanlar
olursa, hemen devleti liye'ye haber verilerek hep beraber engellemee hazr
olunmasn yazmaktadr. Sened-i ittifak, Alemdar Mustafa Paa, eyhlislm,
kaptan- derya, kad efendiler, nkibleraf, stanbul kad's, sadaret kethdas,
yenieri aas, defterdar, reislkttab, saray kethdas, deniz isleri nezareti,
divan baavuu, ruzname-i evvel ile Cebbarzde Sleyman, Sirozi smail,
Kara Osmanzde mer, muhasebe- evvel, sipahiler aas, beyliki ve amedi
divan, erman livasmutasarrf taraflarnca yeminler edilerek imzalanmt.
Grlyorki; hkmet ilerinin yaplmas kayt ve artlar altna alnm. Devlet,
kendi tebasndan baz tredi kimseler ileynetim hususunda bir akit yapmaya
muvafakat etmi. Bylece de bir zilleti semeye mecbur kalm. Bu aresiz
seimlerin neticesinden olarak dnlebilir ki; 2. Mahmud'un; Rusya
himayesine girmesine mncer klan Msr meselesi, sened-i ittifak olayndan,
azp gelmi bir eilim-i tabii olduu hkmne varlabilir. Yaplan sened-i
ittifakn sonu, Alemdar Mustafa paa'nn ldrlmesi, ayanlarn istiklli
meselelerinin de ele alnmasn getirdi. 1225/1810 tarihinde, Rus komutan
general Kameneski'nin "ya Rusyann talebleri-ne raz gelirsiniz, ya da stanbul
civarna kadar gelir bu taleb-leri yerine getirtiririm" mnasna gelebilen mektup
zerine, 2. Mahmud'un Ftih Camiinde yaptrm olduu meveret mecliside.
mutlakyet idaresi sahibi padiahn millete ilticasndan baka bir ad verilemez.
Toplanmas temin olunan meclise, 2. Mahmud tarafndan ulatrlan hatt-
hmayunda, Ruslarn Osmanl topraklarn e!e geirebilmek iin sergiledii
azmi, byk abay da hikaye ettikten sonra, milletin istiare hakkna riayet ve
alaca karan bastne koyma anlay iinde diyorki: "..Hlasa-i kelm,
mmeti merhume-i muvahhidin, cihad ile imdada ve ululemre inkyad ileme'mur
olub, seli seyf-i nebevi ile harekt- hmayunum mutazammndr. Cilema-i
islm ve yed-i ocam, rical-i devletim Fatih Sultan Mehmed hn gazi hz. lerinin
camii erifinde akd-i meclis- meveret ve nifak- miz harektdan ari olarak,
hasbetenlillah-i tela, mzakereye <elmtear-i mute'men> medllnca,
cmlenizi i bilp mavereye me'mur eyledim. Babaa verilip her taraf m-
lahaza olunsun ve mhmmat- seferiyeden olan hyam ve cebehane ve devvab
cmlenin mevkuf-u aleyhi olan, aka ve zahairive askeri hususlar mtalaa
olunup, iktizas huzur-u hilafet-i meabma arz olunsun. Herkes hatrna hutur
eden umur-u hayriyeyi sylesin. Sonra yle lzm idi diyecek kalmasn. Hayr
tarafn ketmeyenler zamanmda medhul kalmaz ve tekdir olunmaz. Cmlenin
tasvib eyledikleri nezd-i mlknemizde dahi tasvib olunur.."
Zaman idarenin gnahlarn byterek, harici ve dahili kavgalarn gittike
oalmasn temin eden olaylarn meydana gelmesinden geri durmayaca
cihetle Sultan 2. Mahmud biraz sonra senedi ittifakta imzas bulunmayan nice
derebeyleri, ayann kyam karsnda kald. Arnavutlukta Tepedelen-li Ali paa,
Suriye'de Gen Yusuf paa, Msr'da Kavaali Mehmed Ali paa,
Babantaraflarnda Abdurrahman paa, kta zerindeki hakimiyetini drt
taraftan sarsyorlard. Sultan Mahmud'da yenierinin varlndan urayaca
zararlar kendine ait tecrbelerle anlama iinde bilhassa, 3. Selim'in nizamn
tatbik etmeye eilimi grnmse de, sekban askeri tekilat gibi nakis ve
yenierilii azdrc bir teebbsden ileri gidememiti. Osmanl Tarihi adl
eserimde 1225/1810 yllarna ait bir ifademizde demidik ki: "ki mil vardr ki,
mensubu olduumuz itimai evreninde mevcut hle gelmesinde kurunu vusta
yni, orta a dncesi, harp arayna gre; ykseltmi, bytm, kltm,
cahil, menkub ve-malub brakt grlmtr. Bunlarn biri, istibdad fikridir.
Padiah, bendegn, mukarribin, nedima, nisvan, rical ve ulema, dieri milletin
maneviyatndaki gayr muntazamlk; cahillik, taassubat, her istibdada kar
duyulan zorbalk, aka-vet ve istiklle ait his, derebeylii saikleri idi. Bu iki eski
can dman eski bir terbiyenin eski bir messirin, padiah ve kul adlarna
koyduu rabta ile, yekdierini kaldrp kendine ekiyor. Padiah, btn lkeye
mal, insanlara kulu gibi bakyor, milletse, btn lkenin padiahn aidiyetine,
kendi ab-diyyetine kail olmak ile birlikte, en kaba insaniyetin bile kabaraca,
tahakkms halinden usanarak, arada srada kendisi de mtehakkim olmak
istiyor, kanun koyucu bu kaldrma veya cezbetme deiikliliinde, bir hazrlama
mekanizmas gibi duruyor, bir cnb iinde, idam, srgn, msadere, azil,
tehdid, af, ltuf, terfi yapld gibi, gnlerce,- aylarca, sabr-u teenni, bila havf
yni korkusuzca ince entrikalar hazrlanmas, frsat aramak, nifak karmak,
dincede mukaddes olan kaide ve artlarndan menfaat temini aramak, dinin
hkmlerinin salime ve selimesini, taarruza kyam aleti semek, rf adet,
teaml gibi o cemiyete mahsus yeniliklerin, aleyhine saldrmak, karanlkta
alnan bir terbiye ile ktaya yaylan eitli kavim ve miralardan meydana
gelen bir ne-yetide, kendi idrkine gre ayrp evirmek istemek, bilhassa harb
tali'inin kendi tali'ini kutlu ve bahtsz bilerek nefsini, btn milletin stnde
bilmek, btn bu eylere tahamml ettirmei hakimiyet usul ve padiahlk
tanmak, tantacak vastalar kullanmak icad etmek, velhasl btn bu
yldrmlarn te'siri, nfuzu, kuvveti, yardm ile aal, yukarl deiikliklere
maruz idare eklini dzeltmee uramak ve bununla beraber dtan gelecek
ihtiras dalgalarna ve ecnebilerin istir-kabina kar, savunmada bulunma
midinde olunuyordu. te bu bilemey devam ettike, Osmanllk kuzey, dou,
gney ve bat hududiarndan ar ar ekilen, koyulaan ve zaman getike
merkeze doru'toplanan bir mayi gibi her iten elinide ayan da eken
oluyordu. Siyasetin iki yzl oluu, menfaat takibi olduundandr. Btn avrupa
bizi zayf gryor. Yine zayf grdrmeye alyordu. MiIet'te irfan ve ka-
biliyet-i ilmiye kalmamt. Rusya ile ona bal olanlar, Avusturya, ngiltere,
Fransa, hatt hem din vehemhal olduu halde iran, byle byk bir hkmeti
kesin kes sarsan tertible-rin ve darbe-i hkmetin seyircisi deil, oyuncusu
oynatcs olmulard. Ruslar; Srbiye ile Mora'da hileli, sihir deneklerine
taktklar istikll eklini; perde de gezdirmee hacet grmyorlar, kavmiyet
poltikas kendi politikalarna aykr olsa-dahi bizimsahalarda Bulgarlara,
Ulahlara. Rum unsurlara gsteriyordu. Biz bunlara isyan diyorduk. Hayr deil;
baehirden uzaka bir yerlerde kopub da, daha sonrada cmle kapsndan
girecek emaret-i ihtill ve devlet iinde byk bir k alametidir.
Padiahda;yer yer, kt'a kt'a, kavim kavim hor grlyordu, tte fransa
ihtillinden vaka-i hayriye'ye kadar devam edenotuzsekiz sene zarfnda Osmanl
hkmeti daha da gerilemek ve kokumaya pek ok yaklamaktan gayri bir
hareket gsterememitir ve Mora meselesi doiay-syla da meydana gelen
devletler mdehalesi kartrc ve artcbir parmakt! Bu parmakda, henz
boazmz zerinde dolamaktadr. Yenieriliin kaldrlna kadar geenza-
man iindeki kanunsuzluk ve anarinin ekli-Rus talebleride yava yava
Osmanl haritas zerinde beliriyor.
Mapolyon: Moskova, Brezinadan sonra- Sultan 2. Mah-mud'un evresi-Padiah
iki kutup arasnda: Enderun ve Birun, Halet efendi devri-Sened-i ttifak
hazrlayclarndan Ra-miz Paann idam-Devlet; slah, srgn ve idam
fiillerinde, tedhi politikasnda aryor-Viyana kongresi, milliyet politikas,
mtegallibenin yok edilme siyaseti, Sultan 2. Mahmud Halet efendi nin manevi
tesirinde malup kalyor, vkel-i devlet, lke corafyasn bilmiyorlar-Ata,
arabaya izinsiz bi-nilemiyor-Yobaz ihtilli, eyhlislm olmak iin bir ka beyaz
klkfi-Yangnlara kar, efradn kanun keslmesi-Devlet, cumhuriyet hayatn
yaayan cemiyetlerden korkuyor-Erme-nilerin patrds-Devletteki zayflamaya
dair hal ve durum-Rum patrii ve metropolidi'nin idamlar-Benderli Ali paa'nn
idam-Halk sadnazama uyuyor, stanbulda reaya katli, cerhi, takm takm
yamaclarn k, Halet efendinin;idam olunarak katli nazariyesi-Sbyan
ocuklarn retimi hakknda ferman. Sultan 2. Mahmud'un tahta geiini
gsteren 1223/1807 senesi sonrasnda yenierinin kaldrlmas dier bir ismi
vaka-i hayrye'ye kadar geen 18 sene zarfnda, yni 1241/1826 tarihine ulaan
zaman diliminde de, gerek istanbul'da gerekse tara'dahusule gelen karklk ve
ihtilller yannda birde, dikkat ekici olmas gereken bir eit vard k, bunlarn
tamam kanunsuzluklardan ve anariden kmasyd. Yine her biri ayr tarz
mutlakiyet dncesi ve fikriyatna ait ruhiyat, idareye yerletirmeye bunlarn
fesatlarna delalet etmekteydi.

Alemdar Mustafa Paann Yok Edilmesinde Saray Entrikas

Zat- devlete emniyet caiz deildir. eklindeki eskiden beri devam eden
hkmn teyid ettii gibi saltanatn zerinde de, yer yer grlen zlmeler
ortadayd. Padiah, zalimler ve mtegallibe ile boyere uramaktayd. Kanun
ve adaletin kurulamad yerlerde, zulmler ve tagallbler, hkmdarca yaplr.
Senelerden beri, Ruslarla devam eden harb, ite ktlklerin menba, ayrca
sermaye geniliyordu.
Ruslar; 1224/1809 yllarnda Anadolu'dan erke, Abaza, Grc topraklarn,
Rumeli'den de, Besarabya topraklanyla, Eflk ve Budan' istiyordu ve ayrcada
Srplarn bamszln taleb ediyordu. 1227/1812 senesinde ruslarla yaptmz
sulh antlamasndan sonra, fransa imparatoru Napolyon, Moskovada ateler
iinde tkenmi, Berezena felket-i mehuruna uramt. Bylece avrupa
siyaset anlayda yeni bir dneme girmek zere hazrlklara balamt. Halet
efendi bels ise, baehir ve tarada uzanp gidiyordu. Bu esnada Sultan
Mahmud'un evresini; kimlerin tekil ettiini renmek iin tarih sahifelerinden,
aaya aldmz blm okuyalm. "Sultan 2. Mahmud ehzadelii esnasnda
merhum 3. Selim hazretleri ile beraber kafes arkasnda yaarlarken, aralarndaki
sohbetlerde ve bunun neticesinde gen ehzade, Selim'den alm olduu dersleri
pek gzel telakki etmiti. Kafesinden ktnda bir ahin gibi taht saltanata
sahib olmu, bylece mtegallibe ve yenierinin kaldrlmasn tasar-
lamakdayd.
1227/1812 yl iinde, kafasnda tad tasary, Halet efendiye at. Bundan
maksad; Halet'den, halisane hizmet bekleyebileceini ummasyd. Halet efendi,
taradaki mte-gallibeyle alakal hususlarda pekla hatta birazda ifrata kaarak
iddet gsterirken, mnafkane ve hiylekrane bir tarzda yenieri hakkndaki
terbiye etme dncesini, birer bahane bularak, zrler serdederek, erteliyor
bylece padiah aldatyordu. Halet efendi taradaki memurlar soyup soana
eviriyor, bunlardan elde ettii servetin bir blmn yenierinin ele gelir
adamlarna letiriyordu. Zamann ihtiyacna bakarsan devleti liyenin "eni usl
ile ie yarayacak asker tedariki, mutlaka artt. Enderun adamlarnn ileri
gelenlerinden olan padiah siahdar Ali bey gibi bazlar da eski usl adetleri
beenmeyip, yenieri ocann kaldrlmas hususunda rey sahibi padiaha hak
verirlerken de, Baukadar Seyid mer aa ile Berberba Ali aa gibi bazlar
da enderunu hmayunca tercih edilen usl, eskisi gibi deitirilmeden g-
trlmesi, askeri snflarda yaplacak deiikliklerin enderun-u hmayuna
bulaaca kaygusuyla bundan kanyorlar, Halet efendinin dnce tarzn
desteklemekteydi. Bilhassa bunlarn iinde bulunan mer aa kaidelere pek
dkn olduundan, bu davranlar padiah pek skard ancak, ok sadk ve
ihlas sahibi kimse olduundan, padiah kendisine byk sayg ve riayet
gsterdii iin her doru bildiini syler vazifesini yapard.
Sultan 2. Mahmud; birn yni darda yenierilerin tazyi-ine enderunda yni
sarayn iinde bir takm eski terifata ait resmi usle ait basklar altnda
sklmt. Kendisi manevi bir kafesin mahkumu olduu dncesiyle,
yenierilerin bu husustaki basklarn krarak, bentlerini ykarak onlar ortadan
kaldrmak, yeni uslleri uygulayarak devletini dm olduu perian vaziyetten
kurtarma aresini aramaktayd buna yardmc olmas muhtemel kimselerin
azlarn aramaktan, geri durmazd. Ne areki Halet efendi, alnacak her kapy
bu bahisler iin kapatm olduundan kimse gerek grn ortaya
seremiyordu. Halet efendi, perde arkasn-dan yrtt engel olma hareketi
iinde, padiahn kulana, kendisiyle ayn dncede olduunu syleyecek
zevat, birer desise ile bir ucu ahirete, bir ucu da taraya uzanan yolculuklara
karrd. Buna karlk pek maharet gerektiren makamlara devaml olarak, ehil
olmayan kimseleri geiriyordu. Bylece ehil olmayan kimseler, mhim ileri
idareden aciz kalrlard. Bu aciziyetleri de, kendilerinin Halet Efendiye mracaat
etmelerine mecbur klard. Bir aksiiik ktzaman stesinden gelemeyen Halet
efendi ise, baz hediyelerieyen i-eri reislerini memnun edip, bunlar vastasyla
mklt atlatp, bylece de, varlnn bir kimya gibi devlete faydal olduunu,
herkesin derdine deva bulduunu adeta im ederdi. Yenierilerin ileri gelenleri,
hep Halet efendinin adamlar olmann icabatndan dolay, bir takm nmayiler
yaptrtr, sal-tanat- seniyye'yide tehdide tbi tutarlar, bunu gerek darda
gerekse ieride de gerekletirirlerdi. "Yukarya aldmz satrlar, pek ak
olarak ortaya seriyorki, Sultan 2. Mahmud, bir kafesden bir baka kafese girmek
iin umu, kanatlarn Halet efendi ile enderun ileri gelenlerininin nsafna
teslim etmiti. u da unutulmamal, bu yrtc ku, kendinden baka bir
bakasnn basksna tahamml edemezdi. Buna bal olarak saltanatnn ok
byk bir ksm, vakalarn ou, m-tegallibenin zerine ceza dzenlenmesi ile
gemitir. Hicaz blgesinin vehhabilerden temizlenmesinde, Gazi unvann al-
m, Ruslarla yapt sulhden sonra, Rumelideki meseleleri bertaraf etmedeki
baars, yine o sralarda sened-i ittifakn-yazar arasnda olan gemite Rusya'ya
firar etmi bulunan Ramiz paay, stanbul'a dnme isteine msaade verip, Ra-
miz'inde daha Budan'a girer girmez kellesini almas, ceza dzenlemesi
szlerimize birer rnektir.
Bu devirde, bu mutiakiyet anlaynda grlen slahatn aranmas, srgn ve
idam cezalan nderliinde oiuyordu. nk i banda grnen Halet efendi
vard Napolyon'un ykt hkmetlerle avrupa siyasas dengesini yeniden kura-
bilmek iin yaplmas kararlatrlan ve tatbike geilen Viyana kongresine
Osmanl devleti temsilcilerinin itirak etmeyilerini bizim tarihlerimiz yle
anlatr: "Osmanl devletinin; bu kongreye murahhas heyeti gndermeye hakk
bulunuyordu. Fakat pek fazla i meselesi olmas, bunlarn husule getirdigi
mklatlar, d meseleleri de gerei kadar takiplerden mahrumdu. Ayrca 3.
Selim vakasnda telef olan devlet adamlarnn, bo kalan yerleri
doldurulamamt. Hakikaten, devlet adam denebilecek zevat
yetitirilememiti." Yukarya aldmz tarihi izahat; bir nevi tevil olmakia
beraber, bizim avrupa devletleri arasna girmemize engel, hak kazandracak
hkmet eklini gerekletirememizdir. Bu husus aslolan se-bebdir. Ayrca biz
bu tarihlerde, i ihtilaller ve karklklar iinde, her tarafndan banlar fkran
bir ahsnta kendisini andryorduk. Avrupa siyasi dalgalanmalarna asla aldrm-
yorduk. Tarihi Cevdet, bizim bu lakayt davranmz ileri srd srada, devlet
memurlarnn ileri gelenleri siyasete ait havadislere dair meraklarn, ecnebi
lisanlara vkf bulunan Fenerli Rum beylerden renerek giderirler vede
malumat sahibi olurlard. Diyor. Viyana kongresi Tarihi Cevdet c. 12, sh. 198'de
unlar yazyor: Viyana kongresine itirakimizi bildiren Avusturya bavekili
Prens Meternih'e, vermi olduumuz red cevabnn izah yleydi: "Babli ilk
nce bu davet hakknda gerei kadar tetkiklerde bulunmamt. Murahhas
gnderilmesini uygun grmemiti. nk Osmanl, avrupa devletlerinden
bazlariie rabta kurup antlamalar yapma usln bir zamanlar ciddi bir gr
olarak kararlatrmken, avrupa siyasasnn perianln, tecrbe etmi bylece
bu ittifak uslnden vazgeip, esas gr olan, tarafsz anlaya avdet etmitik.
Viyana kongresi; bu esnada hkmetler ykp deviriyordu. Bundan karlacak
bir netice varsa da, Osmanl devletinin avrupa devletleri arasnda yalnz kalmak
gibi vahim bir duruma kendi kendini drmesini tesbittir. Bu vaziyet karsnda
avrupa devletiyken, avrupa hukuku dairesi dna dmtk. Bu bakmdan
Viyana kongresi kararlarndan olan, kavmiyet politikasn men ediinin de,
bizimle alkas yoktu. Mora isyan esnasnda, Rusya imparatoru 1. Aleksandr'n
teebbsleri ile, bizzat kendisinin kavmiyet politikasna hasmken, bu isyanc
kavmiyetilere gsterdii yardmsever tavr hatrda tutulmas gereken bir
ihtardr. Mtegallibenin cezalandrlmas siyaseti, her geen gn iddetlendi.
Tara'da vezir ve mirmiranlar, stanbul'da yenieri aas satr atmaktayd. Biz de
nice zamanlardan beri usl ve ceza hukukundan ayr durmak hkmete kaide
olarak da seilmiti. Tenkil vakalarnda cezay tertip memurlarn keyfine
braklmt. Zulmler oalyor, stanbul ile tarann arasnda hl ve durumlar
deiiyordu. Yenieri aas Seyid Meh-med aa'nn ldrlmesiyle kabul edilen
neticesiyle ihtill vakas buna bal hallerdendir. 1230/1 814'den 1232/1817
yllarna kadar olan vakalar hep bu tarzda anlatldktan sonra derebeylerden
Karahisar Voyvodas brahimaann idam edilmesini amir fermann Konya
valisine yollanaca yerde, Bursa valisine gnderildiini yazyor ve diyorki, "u
karkla baknz; babli bir adamn idam iin ferman yazyor. Lkin nerede
ve ne halde bulunduu ve hangi sancaa bal olduundan habersizdir.
lkenin corafyasn bilmeyen vkelda ancak byle karanlkta hayalet talar.
Nevar ki; hkmet yinede Halet efendinin kurmu olduu, ayan ve vcuh
politikasn krmaya devam ediyordu. Srgn ve idam kararlarnn fermanlar
yazlyor. Sultan Mahmud; lkenin slahna byk aba sarfettii hal de,
stanbul'da Halet Efendinin, mnevi tesirine malup oluyordu. Hakikaten bu
senelerin olaylarnda, lkenin ihtilal tehdidi ile korkutulmam hi bir yeri
kalmamt. Ata, arabaya bile binmek eski kaideye balyd. zinli olmadka ve
gayri mslim teba'dan olana bir eye binmi olmak yasakland zamanda,
devletin nasl bir slahat anlay aradnn tahmini yaplamazd. Bir ekiyann
karsna, bakaca bir ekya karmaktan ibaret olan i siyaset ise: "Bu gn ona
ise, yarn bana" anlay iinde yaplan cezalandrma, iki taraf arasndaki
mutabakat sonun da belirlendiinden, devetde kk dmekten ban
alamyordu.
stanbul'da ise, devlet adamlarna aleyhte szler sarfet-mek ve bunun en hafif
cezas da srgn belasna uramakt. "Yobaz htilli" adyla mehur olmu
mnferid bir vaka 1233/1818 senesinin istanbul sosyal hayatnn, bir blmn
ortaya koyar. "Padiahn yakn evresinden bazlarna yaknlk hasl eden ve
makam- meihata oturan Zeyneiabidin efendi, lim yolu mensuplarn, esasl bir
slahata tbi tutmak dncesiyle tannm ulemadan kimini srgne, kimine
azar ve tehditler yadrrken, akrabalarn, kendine lfeti olanlar ok ksa
zamanda ykseltir. Bylece de genel bir nefret dalgasn zerine eker. Bu
srada; ilim talebesi kyafetinde dolaan bir sr serseriden ibaret olan
yobazlardan ounu hapis ve srgn, bir kamda dam etmeye kalkr. Buna
karlk; rus imtihannda hatr gzeterek liyakat sahibi olmayan kimselere de
rus verdirdii grlr. Bu vaziyet ta-lebe ulm ile beraber Deli Emin efendi,
Musannif efendi gibi byk hocalarn da tabiatna ters gelir. Bylece eyhlisla-
mn azli temenni olunmaya balad. Tam bu esnada; Ftih medresesi
talebelerinden biri, Karamanl bakkaln birinden iki mum ister. Ancak mum
sknts yaanmakta olduundan hkmete, herkesin bir mum kullanmas
tenbihlenmi, olduundan bakkal bir mum verir. mez ise, iki mum talebinde
srarl olur. Aralarnda kavga kar. Talebe, bakkal dmee balar. Bu
patrdy iiten kolluk, ie karr. Birka yobaz daha itirak eder. Yenieriler
bunlarn hepsini tutup, hem aa kapsna gtrrler, hem de daha evvelce telakki
ettikleri emirlere uyarak bir de adamakll derler.
Ertesi gn ii eyhlislmn takip ettii, adamlar idam ettirdii hususunda bir
dedikodu yaylm. Medrese talebeleri artk takm takm toplanrlar. -Bu ne
demek? Bir bakkala iki sille vuruldu diye ilim yolu talebelerine bu ekilde darb
ve tahkir olurmu?
"Darb- zeyd am'en" makulesi bir fil'i mazi iin tal-ebe-i ulmdan bir ka
kiiidam edilirmi? Bu eyhlislamn bizler hakkndaki garaz ve nefsaniyetidir,
fetva kapsna gidelim, idam edilmilerin hak'lann dava edelim. Diyerek, o
geceyi atlatrlar. Ertesi gn camilerde derse kan hocalar engelleyip, rahle ve
minderleri kaldrrlar. "lim yolu talebelerinin namusu temizlenip ikml
edilmedike taliml mtalliim risalesinin dahi okunmas, caiz olamaz." diyerek
derse girenleri de kendilerine uydurdular. Byk bir cemiyet halinde fetva ka-
psna dayandlar. eyhlislm divanhanesi yobazlarla dolar. Zeynelabidin
efendi dar kamayacak hale gelir. Kethdas biraz kendimi gstereyim der,
ancak bir gzel dayak yediinden kaar. eyhlislmn mavirleri ve yaknlar
birer keye saklanrlar. eyhlislmla Ftih camiinde er'i mahkeme isteriz,
maktullerin kann isteriz diye barrlar. Vakit leyi bulur. Musannif
efendiyle Deli Emin Efendiyi arrlar. Onlarda; binbir naz ile. atlarna binip
gelirler. eyhlislm ile grp azlarna geleni sylemekten ekinmezler.
Sonunda srgne tbi tutulanlarn serbest braklmasna karar verilir. Kalabalk
da dalr.
Ancak eyhlislam ifta makamndan alnr. Mekkizde Asm efendide
eyhlislam olur Cevdet tarihinde bu yazldktan sonra bir deftere ilave olarak
yazyorki, eyhlislmln Halet efendi elinde bir ka beyaz kl kadar
ehemmiyeti oldu-qunu doruiar. Diyorki: "Salam olan bir kaynaktan dinlemi-
izdirki, Halet efendi, daha nceden Mekkizde'nin meihat makamna
getirilmesini tasavvur etmise de Mekkizde pek gen olup, henz sakalna daha
kr bile dmediinden Halet efendi gizlice gnderdii haberde, Mekkizde'nin
sakallarna bir ka beyaz ki! drmesini istemitir. Mekkizde'de sakalna d
aac yakarak, bir iki kl aartmaya muvaffak olmu, bylece de makam
meihata oturabilmitir." eyhlislmlk makamnn bu zamanlar da bile,
grd itibarszlik-dan anlalyorki, temiz eri'atmz da unun bunun elinde
oyuncak vaziyetine gelmi, zamann i grenlerinin umurunda deildi.
1233/1818 senesinde yedi ay iinde, yetmi adet yangn km ve stanbul
ahaliside uykudan mahrum kalarak evlerinde nbet beklemee mecbur
kalmlard. Halk arasnda meydana gelen galeyann bastrlmas iin Kanbur
Sleyman isimli haan bir serseriyi idam, Halet efendi'nin hasmlarndan olan,
Mektubu At efendi ile Beyiiki Sib efendi srgne gnderildiler. Fahie
yznden de bir bostan-cnnn bir hamal, bir humbaracnn bir krd ldrmesi
adli kaidelerin geerli olmad bahanesi ile meydana gelen hamallarla, krtlere
selahiyeti verilmi ve bir defasnda, hamallar, dierinde krtler, katillerin
mensub olduklar kiilere hcum etmiler, byk kavgaca sebeb vermilerdir.
Byle ve-kayi husule geliyordu.
Yenieri ortalarndan; 25. ve 71. arasnda semer devirme, yni bir ortadan
dierine geme davas byyerek, gn gece birbirleriyle savatlar.
Ermenilerin ilk patrds bu sralarda meydana gelmitir. 1233/1818 senesinde
ortaya kan, ermeni katolikleri meselesinide hkmet ileri gelen bir ka kiiyi
srmek suretiyle bastrmaya muvaffak olmutu. Fakat ermeni patrii gizlice
katolik olan ermeni rahiblerinin tevikiyle, iki taraf bartrmak vede tel'if
etmek hevesine dmsede, 1235 senesi zilkadesinin 11. pazar /1820 senesi
austosunun, 20. gn "sen bizi katolik edeceksin" kzgnlkla syledikleri
szlerle patrik'in zerine hcum etmiler, patrik her ne kadar kaabilmise de,
kan arbedeye koan, kolluk zabitan ve erlerinden bazlar yaralanmlar ve
Ermenilerin leri gelenleri yakaland ve de bunlarn drd idam olundu. Bu
hadiseden sonra tarih demektedirki: "Bir zamanlar bu tarz cumhuriyet yolunda
giden, cemiyetler devlet idaresinin nazar dikkatini pek ok ekerdi. Tela ve
endielere derdi. Tepedelenli Ali Paa harektyla. Mora ve Sisam bi-lahire
Girid ihtillleri iin Rumlar arasnda isyan eilimi, Rum Etniki Eterya
cemiyetinin kurulmas ve stelik merkezini stanbul'da tekil etmesi, Eflk ve
Budan'da bir sr karklklarn kendini gstermesinde yatan sebeblerde
Osmanl h-kmet-i idaresi zafiyetide rol oynamaktayd. Osmanl bakenti hi
bir vastaya mlik deilmi gibi, etraf ile haberleme salayamyordu ki, rum
patrii Grigiryos'un Mora ihtilalcileri ile haberletii, naslsa haber alnyor,
hristiyanlarn paskalya bayramnda grevinden azledilip, patrikhane iinde
aslmak suretiyle cezaya mstahak ediliyor, cesed asld yerde gn
durdurulduktan sonra denize atlyordu. Hemen patrikle alakal olduklarn da
tesbit eden hkmet; Balkpa-zar, Kakilarhan ve Parmakkap, gibi
metropolidlerin, patriin uratld akibet, bunlara tatbik olundu. Btn bu dav-
ranlar Rumlarn isyanlarn oaltt. siyasetimizde asla rastlanamayacak
kt tedbirlerindendi. Bu arada Halet efendi ise, kendi hakknda lf edenlerin de
cezasn ya idam, yada srgn olarak veriyordu. Hatta bunlarn iinde sadaret
mevkiine gelmi tok szl, Benderli Ali Paa gibi, bir vezirin. Halet efendinin
almas, sadaretinin 10. gnnde nce azil, Kbrs'a srgn ve orda da hemen
idam edilmesine yetme baarsn gstermiti. Demekki, Halet efendinin kudreti
ylece bir dereceye varmtki, yalnz padiah idama muktedir deildi. Benderli
Ali Paadan sonra makam sadarete gelen ermanli Salih paa adl bir vezirin
devri, bu olay zerine ayrca ktlklerin ilenmesini biriktirmiti. Cevdet paa,
tarihinde diyorki; "Salih paa, sadrazam olduu gnn hemen ertesinde, sah
gn idi ve stanbul'un eitli semtlerinde 12 Rum ld. Bunlarn ilerinden biri
de, Arnavutky bapapa-s idi. Hemen ertesi olan aramba gn 7 rum daha
kati olundu. Devletin byle bir siyaset iine girmesi, mslman-lardan
bazlarnca grlp cesaretleri de oalp, Kalas'da rumlarn mslmanlara
yapm olduu mezalimin intikamn almak maksadyla, mezalimde yer
aldklarn sanp ve gzne kestirdikleri reayay ldrr oldular. Mrahk, yni
aklba-li ve akl bali olmayan ocuk ve talebelerle, ilerinde 18-20 yana
ermi terbiyesiz ve edebsiz nadan olanlar, kk byk okul ocuklaryla
toplanarak, aban aynn 2. cuma gn bir ka gurup halinde stanbulun
hristiyan mahallelerine saldrp, bazlarmda yaralamaya cesaret buldu. Dier bir
gurubu da, Erikap kliesini basp, avizelerini ve eyalarn yama ettiler. Ertesi
gn bir dier gurub ise Beyolu yaknnda ukur dedikleri ermeni semtini
bastlarsa da bunlarda silah olduundan, rivayete gre 8 kii kadar byk kk
yaralanm bunlardan ikisi ise ok gemeden lm. Bu lmlerden sonra bu
rezillerin Beyolundaki hristiyanlara ait dkkanlar taarruz altna alacaklar
hususunda istiare yaptklar, duyulunca zabitan bahse konu yerlere koruyucu
koyma yoluna sapt. Bu gnlerde ar ve sokaklarda yahudiler-den bakas
nadiren grnr oldular. "Halet efendinin; idam ve katlettirme hakkndaki
dncesini zamann haleti ruhiye-sini ortaya koyma bakmndan bakmzn
gayet feci durumla arpacan greceiz. Andera adas voyvodaln ta-
mamladktan sonra, stanbul'daki evinde, uzlete ekilip yaayan ve Halet
efendinin katlettirdii, Darbhane nzn Ab-durrahman bey'e bal, Reid isimli
bir delikanl hakknda, merhamet sahibi biri, Halet efendiye; "Bu Reid gen bir
kimsedir. Bir baka ekilde cezalandrlsa" dediinde Halet efendi ise bilinen
tavryla; "Genci ldrmek yazk, ihtiyarn katli gnah, her zaman ldrmek iin
ortayal adam nerede bulmal?" eklinde cevap vermesi, hazin bir hl
deilmidir?
Yine; Cevdet tarihinde yazldna gre, "gerek stanbul'da, gerekse tarada
insann bir kadri kymeti yoktu. Adam ldrme pili kesmek ile ayn gibiydi.
Hatta bir ara stanbul'da reziller oalnca nleme tedbiri iin mec!is-i vkelda
da bir are arandnda, Halet efendi, yeterli tedbir olarak "imdi Okular
bandaki berberin ba kesilsin. Bunu gren ve duyan rezillerin korkusu
oalp, bu iin arkas kesilir" Dediinde, huzurda bulunan biri: "Aman o benim
berberimdir" eklinde konutuunda Halet efendi: "Ona mahsus deil, te ta-
raftaki berberin boynu vurulsun, maksad has! otur" demi olduu pek
mehurdur. te bu dnce tarz Halet efendinin srgn ve akabinde lme
mahkum edilmesine tarih olan 1238/1823 tarihine kadar madde hkmnde
geerli olmu ve 1241/1826 tarihine kadarda ortada kalp, kaldrmaya alan
grlmemitir. Gayet ndir olarak, 1240/1825 ylnda mslman ocuklarn
merahk yni klbali olacak yaa kadar okullarda, eriat- islmiye ve kavaid-i
diniye talimi ve"renmekle ilgili mecburiyeti belirten fermn- li yaymlandi.
Yine ayn sene Benderli Selim paann sadrazam olmas, Vakai Hayriyye yni,
yenieriliin kaldrlmas hususundaki balangcda hayrl addedilse yerindedir.
Mehur Engel-hard'n ifadelerinin nda vede Ahmed Rasim Bey'in tahlil-
lerinden de istifade ederek, aada setiimiz ara balklar altnda Sultan 2.
Mahmud dnemine bir atfunazar edelim.

Vaka- Hayriyye (Yenieriliin Kaldrl)

1241/1826'da yenierilik, ayn tarihde yenieriliin durumu, heyet-i samsaniyeyi

yni keskin kl tekilatnn ilk kuruluu, -849/1445'de Bak Tepe vakas
(Tac'ttevarihden bir para), lk isyan ekli (Mufassaldan) ceza blm, drt
asrlk isyanlar, 3. Selim devrinin yenieri aas ve zabitlerinin itiraf -Msr'n
Cihadiye askeri Bender Selim paama sadareti, Ekinci askerinin kurulmas-
Ocan kaldrlndan sonra, kurulan divan heyeti ve padiahn nutku,
Muhalefetin msaderesini kaldr, Asakir-i Mansure-i Muhammediye tekilat,
lk ordu -Rus ar'i Aleksandr'n lm, Nikola'nn tahta oturmas, Sultan
Mahmud hkmetini baka te'sirlerin ortaya kmasyla, durum deitirmeye
mahkumiyeti fikr-i ce-did yni yeni dnce- Akkirman antlamasnn
sebebleri...
Uzun zamanlar boyunca, padiahlarca veya devlet adamlar tarafndan tasavvur
olunan, btn slahat ve yeni nizam tatbikini engelemeye alanlar beyan eden
tarihlerimizin hedef olarak gsterdikleri tek fail, yenierilerdir. Yenieriler
1241/1826 senesine doru, eskidenberi kuruma arz olan, kler yznden
yklmaya yz tutmutu. Memleket iindeki, hem ahalinin hem de darenin
nefretini zerine toplar hale gelmi gemiti bile!
Bylece nc bir vaziyet meydana getirmiti. Artk teslim etmek
gerektirirdik), yenieriler devlet ile teb arasnda kurulmu bir heyet-i isyaniye
hlini almt. Bunlarn ilk kurulu tarihi 849/1445 senesine rastlar. Bu isyan
heyetinin lk vakas Sultan 2. Murad'n, olu Fatih Sultan Mehmed lehine
feragat ettii tahtna yeniden dn bylecede, Sultan Meh-med'in tahttan hl
edilmesi, bu isyan heyeti yznden vuku-bulmutur. Hatta; muteber tarih
kaynaklarndan olan Tac't tevarih(l) adl eserde bu vaka yle nakledilir: .Ama
baz tarihlerde yle yazlmtr ki, Varna savandan sonra, Edirne'de bir
mddet dinlenen 2. Murad, eski slubu zre saltanat tekrar Mehmed hn'a
devredip, havass ile hizmetkrlarn alp Manisa'ya ekildiler. Sultan
Mehmed'de kendi adna aka kestirip, zerine adn koydu. O srada, Edirne'de
ok geni bir yangn kt. Bezastan denilen ar ile Tahtakale ve daha nice
yerler yand. Bu arnn kethdas Hoca Kasm ve bir ok ar mensubu ar
ile birlikte yandlar. Yenieriler bakaldrp Hadim ahabeddin paay
yakalamak zere baskn yaptlarsa da, paa ikapdan kaarak, Eskisaray'a s-
np, saltanat sahibi sayesinde kurtuldu. Bucak Tepesine karak halka korku
verdiler. Bir ou daileri giderek yeni sakinleip, gelecek vezir ve
komutanlardan, Halil paa ve shak paa ve de Beylerbeyi Avarolu, neticede
aralarnda anlap, Sultan 2. Murad' tahta gemesi iin davetettiler. Bu va ka
vukubulduunda 849/1445 senesi balaryd. Sultan 2. Murad deniz yolu ile
gelerek Edirne'de bulunan Bucak Te-pe'ye indi. Av ad ile kp yenierinin
dncesini renipde yeniden saltanata dnmee karar verdi ve Sultan
Mehmed'i Manisa'ya yollad, Mufassal ise, bu vakay daha da ak bir ekilde
anlatarak, diyorki: "tarihlerde pek netlik grlmyor-sada, yaplan ifadede
anlalacak gibi olan husus, Sultan Mehmed hz. lerinin veziriazam andarl
Halil paann, Sultan 2. Murad' Varna sava mnasebetiyle tahta davet
etmesine itiraz etmemekle beraber bittabi muber olduundan ve Ni-bolu
zaferinden sonra, Sultan Murad'n yine Manisaya ekilmesi sonrasnda gen
padiahn baz davranlarndan Halil Paa pek emin olamamt. Artk ne
yapsalar Manisa'daki padiah tahta geirme teklifine olumlu bakmayacan
anladklarndan, bir hileye bavurdular. Edirne ehri iinde pek byk bir yangn
kararak bilhassa Bedestan civarnda meydana getirildi. Sndrlmesine koan
yenierileride yama yapmaya tevik ettiler. Baz yenieri komutanlar, enge-
lemeye gayret gsterdiklerinde, baz mfsidierin tahriki ile askerin bu kimselere
de saldrd grld. Bazlar ise ok kt muamelelere maruz kaldlar.
Nihayet, Sultan Mehmed hz. leride bu fesadn meydana gelmesinden dolay
hayretlere dm ve gnde yarm aka nisbetinde askerin, maana zam
yaparak teskin etme yoluna gitmise de Hali! Paann fesad yznden
bununlada yolunu bulamad. te byle devam eden vaziyet, eninde sonunda
fena bir raddeye ulaacan, eer tahta oturmazsa kendi elleriyle devletlerini
tehlikenin kucana atacaklarn, Manisa'da Sultan 2. Murad hz, le-rine arz
ettiklerinden, padiah 849/1445 ylnda avlanma bahanesiyle Edirne'ye gelmi
vede yenierinin tamamn ava davet etmi, orada yenieriler Sultan Murad'a,
tahta kmaz ise fesadn engellenemeyeceine dair nmayiler yaptka, askerin
kendisine itaat edeceini anlayan Sultan Murad, bu kanaatyla tahta karak
saltanat teklifini kabul buyurmulardr." Bu fkralar sayesinde anlalyor ki,
Sultan Ftih Meh-med'in Karaman savandan dnnde yenierilerin bahi
taleblerine ayak diremesi, Baktepe vakasn mteakip, yarm aka ilerletilen
maan lezzetinden, damaklarda brakm olduu tatllktandr.
u halde 849/1445 tarihinden, vaka-i hayriye'ye rastlyan 1241/1826 tarihine
kadar geen 392'hicri/376 miladi sene ki yaklak drt ara varan zaman dilimi
iinde yenieri isyanlar devr-i istil, devr-i ikbl yni ykselme, devr-i inhitat
yni duraklama ve k dnemlerinde de devame de gelmitir. 3. Selim devrini
balang olarak kabul edersek, nizami asker kuruluu fikrinde, sadrazam Koca
Yusuf Paa'nn kanaati var olup, htt 2. sadaretinde yenieri aas ve saire ocak
zabitlerinin de bulunduu bir istiare toplantsnda bunlar: "paam; biz bu defa
20 binden fazla sayda ocakl askeriyken, 8 bin moskofun askeri Tuna'y geti ve
zerimize yryp gcn gsterdi. Dmann byle nizamiye askerine qre,
bizim askerimizin ise yeni sava hilelerinden haberi olmaynca, biz bu hl ile
gidersek kyamete kadar zafer ve nusrat gremeyiz, eklinde itirafda
bulunmulardr. Alemdar Mustafa Paa'da; sened-i ittifakn yapld toplantda:
".Vak-ta ki; vezirlik rtbesi ile bamz baland, nvan- seraskerlik ile
kymetimiz ykseltildi. Gerek orduyu hmayunun maiyetinde ve gerek kendi
bana dman askeri ile savama esnasnda dmann galib geldiinin
grlmesindeki hakiki sebeb tetkiki ve aratrmas yaptmda dman askerinin
galibiyeti retici ve muntazam subaylarnn, harp fennine vkf komutanlarn
fikir birlii yapm olmasndan kaynaklandn rendiimi itiraf edeyim"
Demiti.
2. Mahmud; Alemdar'n tesiri altnda kalmaktan halas olduktan sonra
derebeyleri, Rus elileri, isyanlar ve bir takm saltanat rakipleriyle urat
srada devlet makamnn bu tip haaratile muhafaza edilemeyeceini anlam
vede yenierilerle ahali arasndaki anlamazlklardan dolay, biribirlerine kar
hissedilen nefret duygularndan epeyce istifade etmiti. Bundan baka Msr'da,
Mora'ya nakledilen ve Cihadiye ad-nnkonmu olduu talimli askerin, bu
havalide gsterdii yararllklarda nazar dikkatini pek ekmiti ki Msr'dan
gelen yeni fikirlerden biri de bu idi.
Mamafih Sultan 2. Mahmud kk byk reyleri toplamakla yni bu gibi slah
edici kurulularn irade ile meydana gelemeyeceini anlam olduundan
milletle birlikte alnacak kararlarla yaplabileceini idrak edip, ilk i olarak asa-
kir-i muntazamay kurma maddesini devlet adamlar ve limler arasnda
mzakere sahasna soktu. Bunun temini iinde Benderli Selim paa sadaret
makamna getirildi. Yine o dnemin akacl ile mehur olmu bulunan
Kadizde Ta-hir efendiyi eyhlislm olarak tayine karar verip, gerekletirdi.
Bir yandan ulema gurubuna iltifatlar yadrrken, topu snfna mensup
askerlere ayrca gler yz gstermekteydi. Kendisinin Berberbas Ali aa ile
Halet efendi, arasnda teati olunmu teskerelerden de anlaiyorki, padiah
eskiden-beri yenierilerin isyanclarn imha etme tarafn semekteydi ve Halet
efendinin tatbik ettii erteleme siyaseti bu arzunun gecikmesini temin etmiti.
Halefin idamnn arkasndan Sultan 2. Mahmud bu ie hemen balamtr. Vakai
hayriyye denilen meselenin kmasna, Ekinci ad verilen bir askeri snfnda
kurulmas teebbs olmutur. Ekinci snf, 3. Selim devrinde kurulan.nizam
cedid, Alemdar Paa sadareti esnasnda teekkl ettirilmeye allan sekban ad
verilen bir askeri snf teekklnden sonra nc teebbsd. bir ve iki
numaral teebbsler yenierilerin isyanlarnn msebbibi olduundan isyanlar
tatlya balamak dncesiyle datlmalar ynne gidilmiti. Yenieriliin
kaldrlmas, ocan yok edilmesi tafsilat tarihlerimizde nemli ekilde bah-
solunan mevzuattandr. Biz de burada anlatm maksadmz yerine getirmek iin
baz blmleriyle nakletmeyi lzumlu grme durumunda olduumuzun idraki
indeyiz.
nk; yenieriliin kaldrlmas esnasnda teebbse geilip geilmeme
hususunda byk bir tereddt yaanmt. Bu tereddd mutlakiyete dayal
fikirlerin, yaatlma maddesinde ortaya ;kan ve eskiden beri devam eden
durumdan baka bir ey deildiyni makam- mutlakiyet zayf derek tehlikeye
atmas ile galebe alp, kuvvet kazanabilmesi ihtimalleri birbirinden ayrlmaz
ekilde kaynamt. e atlmak bir zar oyunu gibiydi. Hatta iin banda da
humbaraclarla, topu ve lamc ile tersane ocaklarnn sadakati saland
halde yenierilerden pek ayrsaylmaz olan ulemann itiraki meselesi
mevzuubahis olmutu. Ulemann itiraki saland zaman, Tarih-i Cevdet
mellifine "tarf- saltanat da kuvvet bedidr" oldu dedirtmitir. Yni padiahn
gcn artk apak grmek mmkn oldu, demektir.
Sanca erifin karlmas hususuda bir takm teredddleri getirmi ve bundaki
tereddd ayndr. Aadaki satrlarda zamann lisan hali ile apak ortaya
koyuyoruz: "stiare nihayet buldu. Sz tamam oldu. Mbdei muamelat-
harbiye olmak zre hemen livay-i erifin ihrac kald. Bu ise bir emr-i hatr idi.
Zira sancak- erif kt gibi derun-u payitaht'ta bir azim ktale balanacak.
Harbin neticesi ise mehuldr. ayedki zorbalar gaalib gelince bunca devlet
sadki kimseleri imha ederlerse, bunlar nasl idare olunur? Devletin hli ne olur?
eklindeki mtalaalar akl trmaladndan zt ahanede, tereddd ve teenni
grld" Btn maksadmz bu tereddd gstermekti, Bu tereddd yok eden,
Krd Ab-durrahman efendi isimli bir ztn hiddet ve iddeti ile aznn
kprmesiydi. Abdurahman efendi: "Bu din-i devletin de-vam-i bekas, murad-
ilhi ise, o habisleri ururuz, mahv ederiz. Deil ise, biz de bu <^in ile batp
gideriz, daha ne olmak ihtimali kald." Diyerek elindeki tebihini hiddet iinde
yere vurdu. Tebih koptu, dald, mermerlerin zerinde yuvarlanrken orada
hazr bulunanlarn rikkati stn gelip gzlerinden tane tane yalar dkmeye
baladlar. Sultan 2. Mahmud hz. lerine de, bu rikkatli hl sirayet etti. Hrka-i
saadet dairesine giren padiah, peygamber sancan karp, sadrazama ve
eyhlislma teslim etti. Zamann hatibi bir cmle sylemi ve bu cmledeki
belagatn te'siri gzel netice vermi oluyordu. Sultan Mahmud'a yaklaan
tereddd, bu sefer naslsa dierlerine sirayet etmemiti. Yahut Abdurrahman
efendinin; heyecan dolu yrei ve szleri bu sirayeti engellemiti. nkilablarn
tarihlerinde bu tip ruhi anlarn mevcut olmas pek dikkat ekicidir. Bu vakadan
sonra sanca erif Sultanahmed camii erifinden alnp yeni saraya gnderil-
mitir. Sultan Mahmud, babs'sade dam zerinde taht hmayunun kurulduu
yerde sancak dikilince, kubbealtna gitti. Orada devlet adamlaryla byk bir
divan teekkl ettirdi. Vakadan sonraki cumartesi gn Sultan Zeynep camii
mahfilinde sabahn erken saatlerinde toplanan meclis, mzakerelerinde yine
byle bir tereddd kmisada o zaman reisl-kttabhkda bulunan eyda
efendide tereddd ortadan kaldrmaya himmet eylemitir. Ahmed Cevdet
paann tarihinde belirttiine gre: Meclisdeki iin can alacak noktas mevzu,
yenieri oca slahm edilecek yoksa btn btn kaldria-cakm idi? Burasj
karar altna girecekti. lk grler ve reyler, ocan pek eski bir ocak olmas
yznden gnller yok edilmesine raz olamyor, eilim slahn tercihine
kayyordu, ite bu srada, eyda efendi de: "Bu zmre-i zamime, imdiye kadar
bddefaat ika ettikleri fitne akabinde, devlet-i liyenin umur-u klliye ve
cezaiyesine mdehale etmemek iin ettikleri tahadddat ne vakit ifa ettiler?
Sicillat ve defter dolusu yazlan senet vede hccetlerin mazmunlaryla ne vakit
iht-cac olundu? Hele bu defa Ekinci tahriri maddesinde tahrir ettikleri hccetin
henz mrekkebi kurumadan bilmucibi iln- bai ve isyan eylediler. imdi ise
ilerinden bu kadar erpieler idam olundu. Leteri meydanda srklendi. On-
lar bunu unuturlarm? Bundan dolay devlet-i liye hakknda adavetleri mzdad
omazm? Bunlarn nm-u nianlar, sa-hife- rzigriden hek ve imha
edilmedike fesad ve fitneleri bertaraf edilemez. Her vakit byle frsat ele
giremez. Yenieri ocan klliyen ilga ve imhadan baka are yoktur."
Demi.
Bu sylenenler dierlerince de tasdik olunmutur. Daha sonra vezir olmu
bulunan beyliki Pertev bey'in kaleme ald mehur ilga fermann bu tasdikten
sonra okunmutur. Sultan Mahmud, bu meclisin verdii mazbatay kabul edip
tasdik etmi, lkenin her yanna oaltlp ulatrlmas emrini vermitir. Bundan
da anlalan yenieriliin kaldrlmasnn, daha nce tasavvur olunmad
anlayor. Engelhard'a gre: "Et meydan ktalininse dnlm bir tertib,
planl hareket olduunu ileri srmesi hatadr." Her nekadar Engelhard, vak'aya
cretkr bir dnce ile bakyorsa da bu da hatadr. Divan u ekilde
kurulmutu: Taht'n sanda sadrazam Selim Mehmed Paa, solunda eyhlislm
Tahir efendi, eski eyhlislmlardan Mekkizde Asm efendi, Ysincizde
Abdlvahhab, Sdkzde eski kadlardan Arif bey, Yahya bey, hekimba Behet
efendi Ahmed Reid efendi, Rahmi bey, Anadolu kazaskeri Tahir bey, Murad
mollazde Arif efendi, Arabzde Saduliah ve Hamdullah efendiler,
Hekimzdenin torunu Rza bey, Yusufzde, Radzde Caferbey, Melekpaa-
zde Abdlkadir bey, Drrzde Abid efendi, aranbal hoca Mehmed efendi,
stanbul'kads Sadk efendi. Karlarnda bulunan zevat: Kethda-i sadr-li
Ahmed Hulusiefendi, defterdar Tahir efendi, reislkttab eyda efendi, Tevki-i
Ataul-lah efendi, reis-i esbak Hamid bey, avubavekili Alibey, darbhane
nzn Es'ad efendi, eski defterdar Yusuf efendi, defter emini Numan efendi,
ruzname-i evvel Mustafa efendi, 1- muhasebeci Salim bey, ehremini
Hayrullah efendi, baruthane nzn Necib efendi. Yukarda adlarn saydmz
kimselerden mteekkil divamnmzakereye gemesinden evvel, Sultan 2.
Mahmud aadaki nutku irad buyurmutur:
"Cenab- Hakk'a ok krler olsunki, bu kulunu ecdad izamnn nail
olmadklar fethi mbine mazhar kld ve sizle-ride bu hizmeti celilede
bulundurdu. Allah hepinizden raz olsun. Sy'iniz mekr olsun. imdiye kadar
bu yol kesiciler yznden meydana gelen nice mekruh ilere mecburen
msamaha edilmiti. Elhamdlillah hepsi ykld gitti. Bundan sonrada hep
beraber memleketin ilerini tanzim edip, Allahn kullarn memnun ve hallerini
slah edelim. Eskiden zarar veren zmre yznden devletimizin iine dp
mb-tela olduu masraflarn eksiklii hususundada beytlmalin mslimiyn ile
asla mnasebeti olmayan ve mansba divani-ye'de istihdam olunmayan
kimselerin braktklar miriden zapt olunmaktayd, nce bu hususu kaldrdm.
Bundan byle o gibi mallar alnmasn. Sair nemli adli iler ve hayrl
almalar sizler mtalaa ve mzakere edip, inha ediniz. Ben de, tesviyesine
msaade ederim. Her hususa gayret ve ihtimam gsterme zamandr, lkenin
nemli ilerini tanzime kadar, hepiniz burada kalnz. Kalpa ve kalben birlikte
olalm" dedikten sonra, yzn eski eyhlislamlara evirerek iltifatla:
"mazuleyn meihat (eski eyh)islamlar)hane ve sahilhanelerinde ke-i uzlete
ekilip, akran ve emsaliyle grememek, diledii yere gidememek zor
katlanlr ey-sede, bu gnden itibaren birbirinize gidip geliniz, az tad ile lfet
ediniz." Demitir.

Vaka- Hayriyye'den Sonra

Mal msaderesinin kaldrl, bu kaldrln tarih bakmndan bir-iki ekilde

terslii, eyda efendi vakalar-Cevdet tarihi, Ltfi tarihi ve Engelhard'in
grleri-Yeni kuruian ur-i devlet taslann ekli-ncelikli slah ekilleri-
Engelhard'a gre ur-i mahsus, Arif bey'in sz, Asakir-i Mansure-i Mu-
hammediye'nin kuruluu, nizamat vak'adan sonra yaplan slahat: Tarih-i
Cevdet'gre-Engelhard ne diyor? Sultan Mah-mud, Byk Petro'yu takid
heve^inemi dm? Sultan Mahmud d grne nem verir- Milli ananeye
karj islamlar ile hristiyanlarn kyafetleri-eyhlislama yazdrd kitab-dan bir
cmlesi-Sultan Mahmud hkmetinin karlat baka bir tesir-Yeni fikir-1.
Nikola'nn siyaseti-Akkirman meselesi ve devletin vaziyeti-Budan ve Eflk-
Srbistann vaziyetleri-1. Nikola'nn vaziyeti-
Sultan Mahmud; yukardaki nutku ile saraynda bir devlet uras kurmu olduu
gibi, memurlardan olmayann mallarnn zaptedilmemesini emrederek, genel
hukuka doru bir adm atm oluyordu. Dier taraftan da bu nutuk, mutlakiye-
tin, tebnin cierine geirmi olduu penenin, yava yava iddetini azaltmakta
olduunu "kaliben ve kalben beraber olalm" szleriyle anlatmay istiyordu.
Fakat bu nefsin itidali mutlakyetin kendisince mahsus deildi. Reat bey'in
tercmesi olan; "Trkiye ve Tanzimat" adl eserin sahibi Engel-hard'nda dedii
gibi: "padiah, silahlandrmalar ve tehizatlarn zamann sava usl
icabatndan, olmak zere, verilmi yeni fetvalara uygun hareket etmeyen
yenieri askerini tamamen deitirerek, sz mutlaka dinlenmesi arzusuyla
hkmetmek" emelindeydi. Bu cmledeki ifade hususiyeti ile Sultan Mahmud'un
iki tarafl dnmesi uygunluk bakmnca ok muvafkt. Yni; bu tarz bir askeri
birliin, hkmete layk olmadn takdir edebilmekle beraber, bizzat emr-
mutlak kalmak karsnda yenieri gibi istedii bir zamanda, isyan eden, mania
tekil eden, istememekteydi. Bu hale dm yenieriliin kaldrlmas da, bu
mutlakiyetin nmayii olup, bu dstr, yenierilie hkmedememek noktasna
gelen ve hasm olma yoluna sapan eski padiahlardan, daha sonraki padiahlara
da miras olarak kalmtr. Muhallefat denen miras mallarn, devletin zapt etmesi
anlayndan vazgemesi meselesinde, ksa bir zaman sonra padiah'n sergi-
ledii tenakuz ayan ibret bir hadisedir. Aradan bir sene geer gemez, eski
reislkttaplardan eyda Efendinin btn servetini gasb ettiini yazmamlar.
Daha dorusu bundan haberdar olamamlar. Engelhard'n bu fikri, Osmanl
vaka-nvisleri hakknda doru olsa gerek. Vakanvis Ltfi'ye Hatt-i hmayunla,
Asakir-i Mansure masraflarnn yaymlanmas lzumu gsterilmiti. Bu hatt'a,
meseleye atf yapan ksm yle: "...Mteveffa eyda efendinin, nakit ve
mcevherat ile eyas imdiye ne mikdar paraya ykseldi. eyda merhumun
enitesi Ahmed efendi dedikleri herif, garib miza, herkesin bildiine de
baklrsa eyda demekti. Defterdar ile mukataat nzn bu hususa
vazifelendirilmilerdi. Artk yava yava bu gibi eylerden bana infial gelmee
balyor. Sen? icabedenlere irade-i ahanemi anlatasn. Gnderilecek miras
akasnda bir an nce tahsil edip gndermeye gayret edesin. Hasbinellahu
Venimelvekil" (Tarihi Ltfi 1. c59. sh) O sralarda adalet iln olunduu esnada,
dul ve yetimi olanlarn miraslarna e! uzatlmamas iradesi karlmt. Beyana
gre, hatt- hmayunda reis-i sabk eyda efendi ocuksuz olarak lmsede,
annesi ve kzkardei ile ki de hanmn geride brakm olduundan fetva
kapsndan er'an sorulan suale, merhumun mal ve eyalarnn mevcud olanlar
ticaretten dolay husule gelmi ise, yle mallarn mnasib miktar vrislerine
verilmesi dier ksmnn devlet hazinesine alnmas defterdar'a emrolundu.
Demekte. Bu vaziyet karsnda her memurun mallarna el uzatlmasnn meru
grlmesi aikr grlyor. Sultan 2. Mahmud'un yeni kurduu, ur- devlet
tasla geceli gndzl sarayda bulunuyordu. Sadrazam vede devlet adamlar
sarayda nc yeri denilen silahdarlara mahsus bir ka odadan ibaret olan
dairede, dier memurlarn Ortakap ve Bab hmayun arasnda kurulmu
adrlarda, rumeli kazaskeri gnlk ilere bakmak zere gndzleri konanda,
geceleri sarayda, stanbul Kad's da, Ayasofya camiinde bulunan mtevelli
odasnda ikamete :ne-murdular. Bu memurlar heyetinin, nutukta yer alan adli i
ve slahat- mlkiye hakkndaki iyiletirmeye, ne gibi katklar bulunduunu
renmek mmkn olamamtr. Tarihterimiz-deyse, Bektai srgn, tertib-i
ceza-i mfsidan balklar altnda yaz pek rastlanan hususattandr. Bektailerin
srgn edilmesi, mfsidlere ceza tertibi ise, dorudan doruya yenieriliin
kaldrlmas vakasna aittir.
Ancak; Engelhard'da kitabnn 2. blmnde bir ur'y mahsus yni zel bir
heyetten bahs ile demekteki: ".Dine, hkmete, orduya, adliye'ye, ziraat'e,
ticaret'e mil olmak zere en byk devlet adamlarndan meydana gelen bir
zel heyet tarafndan da tetkik ye karar altna alnan bir silsile-i slahat
teebbsbahse konu oluyordu. Bu program hakknda ortada dolaan ayialarn
biasl yni aslsz olmadn isbat eden bir ey varsa o da, bu zel heyet reislii
vazifesi sahibi Arif bey'in, haberalmaa pek hevesli ecnebi bir diplomata
sylemi olduu u deyilerdi: < Biz programmz tatbik etmee balayacaz.
Lkin sabretmeli. Her eyi birden yapamayz. Ne kadar ok batl itikada, eski
adetlere galib gelmee mecbur olduumuzu bilseniz! Milletimize yeni bir lisn
retmek kadar zor bir vazife ile kar karryayz."
Engelhardn;o zamann Kadlarndan olan Arif bey'in reisliini yapmakta
olduunu ileri srd, bu ur'y mahsusa, yni zel heyet hakknda
tarihferimizde bir kayd elimize ge-iremedikse de, Engelhard, lkemizde orta
elilik vazifesiyle bulunma ve Osmanllar hakknda eser yazm bir diplomat
olduduundan, ancak grevi gerei olaylara bize nazaran daha yakn olmas da
veya byle bir evrak diplomasi mesleinin zellii dahilinde grm oimas
hasebiyle yazm olsa gerek. Fakat neticede inklab tarihimiz, dncesi
bakmndan, nemli saylacak kymetli bir haberdir. Demekte edip ve muharrir
tarihi Ahmed Rasirn Bey.
2. Mahmud; malum nutkunda rz ve can ile mal emniyeti hakkndaki cemiyette
nem tayan hkmler iin yalnz maliye hususunda biraz msaade eder tarzda
davranmakla birlikte, Asakir-i Mansure- Muhammediye adl, hassa ordusu
tekilatlanmasna ve bunun esaslarna adamakll e! atmt. Bu ordunun
askerleri onbe yandan, krk yana kadar, subaylar hari olmak zere yans
stanbul'da onikibin kiiden ve sekiz paraya blnm olup, subaylaryla 1526
kiiden, her saf ise 100 askerden ibaret, ayrca her saf'da 1 top ustas, 1 top
halifesi, 8 topu, 4 arabac, 2 cebehaneci ile bir ok edevat, bir top bir yzba,
iki tane yzba namzeti, bir sancaktar ile bir avu, 10 onba ve her tertipte bir
binba, bir topuba, birde topu avuu, yine bir arabaciba, bir arabac
avuu, bir cebehaneciba, bir cebehane avuu, bir mehterba, bir
zurnazenba, saray bahekimliine bal doktor, bir cerrah bulunup, yine her
tertib, sa ve sol adlaryla iki frka olup, birer mlazmh aa'y yemin, yesr aa
yni sa ve sol aalar ad verilen iki subaya emanet klnarak bunlarda da, ikier
zurnac, davulcu, nekkrezen, zilzen, tronpeti, saka askerlerininde bulunmas
vebunlardan baka, msait bir yere mektep yaplarak gnde bir nbet, Kur'an-
Kerm ve ilmihal renmek iin, stanbul Kads tarafndan imtihana tbi
tutulmu birer imamn nasb olunmas, binbalarn, babir.ba unvanyla rtbesi
kapcbalk rtbesi karl ve ehliyeti, liyakati tecrbe olunmu bir subaya,
rtbesi mnasib divaniyeden "masarif-i ehriyan" ktiplerinden byk, svari
mukabeleciliinden kk, olmak artyla ad gemekte olan Mansure-i
Muhammediye asakirine bir ktip tayin olmas, bir itham veya bir i ktnda,
binbalarla ko-laalar da bir dzen iinde, onbalara kadar hepsinin, disiplin
iinde istikrarl olmas, adi ilerinde asakir nzn ve cezalandrmann serasker
paa marifetiyle yaplmas, bu tekilatn esasn tekil eden maddelerindendi.
Asakir-i Mansure nizamnamesinde terfi sraya tbiysede, ehliyet ve stidada n-
celik tannm olup, maalar, giyecekler, yiyecekler, terhis ve tekatlk, vazife
ve nizam da ayr ayr vede zamana gre tanzim klnmtr. ok uzun zamandr,
yaplacak slahat hareketlerine mni olduu ileri srlen yenieri snfnn kald-
rlmasndan sonra slahat adna yaplan hususlara gelince, bunlarda Tarih~i
Cevdet'te aadaki tarzda yer almtr:
"a) Harbeci adyla bablide tomruk lerinde ve dier hizmetlerde bulunan,
Muhzrafc nam ile bir amirin idaresinde bulunan erler, yenieriden
sayldklarndan ilga olunmu, ba-blde ve serasker maiyetinde
altrlmalarna kavas ve muhzr aal unvannn, tomruk aal unvanyla
deitirilmesine karar verildi.
b) Kurban bayramnda devlet adamlarnn henz sarayda bulunmalar hasebiyle
tebrik merasimi ve eski terifat usl kaldrld. Eski usfdeyse bayrama drt
gn kala, sadrazamla vezirlerin alay, eyhlislm konana, ertesi gn eyhlis-
lm ile ondan sonrada vezirler babliye bunlardan sonra'da kazaskerler
babliye gelir oradanda eyhlislma, ertesi gn stanbul mazullaryla, mollalar,
subaylar nce eyhlislma sonra da babfi'ye giderlerdi. Mderrisler,
kapcbalar, rikab ve ikr aalan, padiah kethdalar, Mekke ve Medine yni
Haremeyn mfettii, takm, kttab vede tmar sahibleri arife gnnden bir gn
evvel resmi tebrii yerine getirirlerdi. Bu bayramda ise, kubbealtna kurulan
tahtn nnde tebrik merasimi icra klnd.
c) Yenierileri hatrlatan ne kadar eski resim, ve adetler varsa yasaklanp
kaldrlrken kahvehanelerinde yklmasna giriildi.
d) htisab memuriyetini tesis etmilerdir. Hemen burada ih-tisap hakknda
malumat sunmay vazife addediyoruz. htisap Rusmu: damga ve l ve de kile
vergileri, dkkan, pazar bac, gibi adlar altnda ehir ve kasabalarda, panayr
yerlerinde eskiden beri alnan bir vergiydi. Biz de, 1242/1826 tarihine kadar da
pek eitli ekillerde geerli olmu ve ilk defa da, asakir-i rransure masraflarna
karlk olmak zere o tarihde, kanunlar ve defterler kurulup, miktar ve
toplanma usl dzenlendi.
e) Askerlerin masrafn karlamak zere, ihtisab memuri-yetince toplamak
yoluyla baz yeni gelirler tertib olunmutur.
f) Hassa askerlerinden saylan bostanclarn da, asakir-i mansure gibi, tlim
yapmalar kararlatrlm, bostancibai bundan byle de hepsine aa ve
rtbeside humbarahane ne-zaretiyle, mutbah- mire arasnda olmak zere devlet
ricalinden bir nazr tayin edilmitir.
g) Sipahi ve silahdar, ulufeciyan yemin ve yesr, gurebai yemin ve yesr adlan
ile var olan, svari ocaklaryla cebeha-neier de, kaldrlmtr.
) Drt solak ortasnn balan silahorluk ile kartlp, solak ve peyklerin
heyetleri deitirilmilerdir.
h) adrlarn dar anbar olduu mehterhane tanzimi yaplarak, haymeye ad
altnda bir adrc heyeti kurulmu ve bu heyete humbarahane nezaretiyle
bostaniyan- hassa nezareti arasnda olmakzere, Haymiye Nazrl unvanyla
bir nezaret kurulmutur." Cevdet Tarihi bunlar kayd ettikten sonra, saydklarna
ilaveten anlalmaz ve pek esnek bir tarzda "..Bundan sonra devletin her dairesi,
yeniden bir taht- niza-mata alnmak zere peyderpey ve tekrar askeriyenin ve
mlkiyenin tertiblenmesine teebbs olunmutur." kalem oynatmtr. Engelhard
ise, bu hususta daha fazla malumat sahibi grnmne sahip! Demekteki:
"Padiah;stanbul iie yakn kylerin idari taksimatnda, mahalli zabta ilerinde
baz deiiklikler yapmalarn emreyledi. Ayn zamanda gerek kendisinin gerek
sultanlarn ikamet etikieri saraylarda tatbik olunan maiet tarzn ksmende olsa
deitirmelerini emri verdi. O sralarda dilden dile dolaan resmi laflara
baklrsa, icraatta taraya numune tekil etmek iin lzm gelen lk nce s-
tanbulda tatbik olunmalyd. Yine sadrazamn bu hususta di-er paalara gzel
rnek olmas pek iyi olurdu. Asya'da yni anadolu tarafnda onsekiz'eyaletlerin
dier ismi ile paalklarn says drde indirilerek hizmetlerin daha fazla
yaygnlamasn temin edecek, daha az sayda merkeziyet uslne teebbs
edildi. Lkin hereyden nce mli yetersizlie are bulmak icab ettiinden
ltizam ve mukataat'n toplanma ekli, hristiyan teba'dan tahsil edilmekte
bulunan cizyenin artmasn ve memurlarn irtikblarn menetme hakknda
birka tzk kaleme alnd. "Sultan Mahmud'un kendi nfuz ve hakimiyetine
muhalif ve dman olanlar ile giritii mbare-zede usta, bir siyaseti gibi
hareket etmesi, kazanm olduu muzafferiyetin kendisine ykledii
mceddidlik vazifesini, hakkyla yerine getirmekten acizlie deceine ok
gemeden kanaat uyand. Milletine bat medeniyetini altrabilmek iin asya
ahalisine mahsus adetleri yasakfyan byk Pet> ro'yu taklid etme hevesine
den Sultann kendisini tamamen d grne kaptrdn grmek kabildi.
Padiahn efal-i harekt, hergn d grne nem veren kfmseye
benzemekteydi." Engelhard, yukarya aldklarmz ifade ettikten sonra bizim
tarihilerimizin hi birinin yazmad ve tesadf edemeyeceimiz aadaki
kymetli satrlarn okuyalm: "Sultan Mahmud'un her yerden ok Trkiye'de
hkmdarn haysiyet-i hakikisine esas saylan, adet ve tavr ve
mtehakkimneyi birdenbire brakmak suretiyle eskiden beri tatbik olunan
merasim usl ve terifatiye'yi ve kendi davranlarn, kyafetini deitirdi. Bu
hususda; Engelhard' glendirmek iin Ltfi tarihindeki bir blm
alntlayalm: "Yenierilerin mahvndan sonra idari ilerin zapt nem gs-
terdiinden idareyi disiplinle, ahalininde ykn hafifletmeyi icab ettirdiinden
Anadolu cihetindeki eyalet drde indirilerek, mutasarrf bulunan paalarn,
iktidar sahibi mtesellim-ler tarafndan idaresine karar verildi. Bu mnasebetle,
Karadeniz boaznn Anadolu taraf muhafzl ile <Sultann>
ve<Karahisansahib> ve <Ankara> sancaklar, Anadolu valilii unvanyla
Darendeli zzet Mehmed Paaya, Kocaeli, Bursa (Hdavendigr), Karesi,
Manisa sancaklar ve stanbui ile dokuz kale muhafzl Serasker Hseyin
Paaya ve Bolu, Vi-ranehi, Kastamonu, ankr sancaklarmda eski sadrazam-
lardan A\ehmed Emin Rauf Paa'ya, Has Sanca ile zmir muhafzl, Aydn
Saruhan, Teke, Sla sancaklar vezir Hsn Paaya ihie edildi Bu arada da
Vkela ile meclisde bulunan ulemann huzurunda oturmalarna msaade verdi.
15/Hazirandan sonra sokaa Msrl kyafeti giyerek kmaa balad. Sakaln
ksaltt. Sakallarn eski usi, uzunca brakan devlet adamlarn azarlamaya
balad. Htt avrupa-da kullanlan eerler eklindeki bir eer'i kullanmaktan
kanan sadrazam, belli bir vakit tevecch edici baklarndan mahrum
brakmt. Bununla birlikte reaya (bu istisnalar ayan dikkattir) kendilerine
mahsus olup, mslmanlardan ayr grlmelerine, yaama durumunu salayan
elbiselerini muhafazaya mecbur tutulmaktayd. Yalnz mslmanlann gi-
yecekleri kumalar giyen reayay, cezai nakdiye veyahutta hapis cezasna
mahkum edilmekteydi. Ermenilerin kendi milli serpularn terk etmeleri
kesinlikle yasaklanmt. Reaya hamamlarda ayaklarna nlin giyemezler ve
mslman-iarn, kullandklar hamam takmlarnn daha mavilerini kullanmaa
mecbur bulunuyorlard. Sultan Mahmud'un padiahlara kar gsterilmesi lzm
gelen itaat hakknda eyhlislma yazdrd bir eser, kendisi gibi mstebid
dncesine tercman olabilir. Bu eserde yirmi kadar hadis-i erif yer al-
maktadr. Birinde denilmekteki: <Emirlm'mininiz sakat bir Habei olsa bile,
ona itaat etmek lzmdr. Tebasna cebir ve cefa ederse buna sabretmelidirler.
Velkin, din-i mbini tahrik tayir ederse, onu ldrmek icab eder.> Ne varki:
Va-ka-i hayriyye'de, asakir-i mansurede, slahat hareketleri de. lkeyi senelerden
beri dm olduu k rotasndan ekip kurtarmak mmkn olmuyordu. Rus
ar 1. Alek-sandr'da bu arada oluverdi. Bu adam hayatnn sonlarna doru,
<Benim artk avrupa devletlerinden taleb edecek bir eyim kalmamtr^
eklinde ifade ettii szleriyle, Osmanllada olacak ii kendi bana greceini
ihsas etmiti.
Aleksandr:1777 ylnda domu, 1801 senesinde tahta km, 1825'de ise
lmtr. Napolyona bir ka defa malup olmutur. Tilsit antlamas sayesinde
banmsa da 1812 ylnda yine dmanlk yapmaya balam, 1815'de Burbon-
larn yeniden Fransa hkmdarlna gelmelerine yardmc olmutur. Osmanllar
ile Bkre muahedesini imzalamtr. Bu hkmdar 1. Nikola takip etti. 1.
Pol'n olu olup, 1796 senesinde Petersburg'da dnyaya gelmi. 1825'den
1855'e kadarda hkmdarlk yapmtr, ran'dan, Erivan' ald gibi Rumlarn
baboluunda Fransa ve ngiltereyle birlikte Yunan istiklliyet harektn da
destekleyip, yardmc olmulardr. Krm Savanda bize ve mttefiklerimize
yenilmitir. 1848'de vukubulan Macar htillinde Avusturya'ya yardmlaryla
bilinir. Ancak bu da, Osmanl devleti ile mnasebetlerinde, len adamn
yolundan giderek politika yapacan bildirmesi Kuzeyden yeni bir tehdit daha
geliyorumun haberiydi. Rumlarn fetreti de genilemekteydi. Ne varki; Sultan
Mahmud idaresindeki Osmanl hkmeti baka bir te'sir getirecek, vaziyete
girme ile kar karya bulunuyordu. Yenieriliin kaldrlm olmasna ramen
bunlarn cemiyetinin dayand cehl ve taassub kalkmam, buna kar da baka
bir vaka-i hayriyye vcud bulmas milletin ruhundan beklenmekte idi. Ancak
beklenen bu vakay, mutlakyet yerine getiremezdi. Bizim bu gn anladmz,
genel slahatn kapsad mnay mutlakiyeti idrak etmekten aciz bulunduu
iin, ikisindendaha ok tesirli ve ferahlatc bir tenbih ediciye ihtiya
bulunmaktayd. Bu uykudan uyandrc bir gn erge gelecekti.
Yn hem mutlakiyeti hem de cehalet ve tassubu, zaman zaman ezerek
cemiyetimize sinmi ruhu temizliyecek kudrete sahib ve deyeni nizam gibi, ikisi
arasna girecek, bir taraf-dan mutlakyetin te taraftanda taassub ve cehaletin
yakalarna yaparak, birer tarafa savurmaya alacakt. Bu mcadele esnasnda
kanl olaylarn kmas, sosyal sarsntlarn olmas, mutlakiyet ile taassubun
iddetli ve kar konamayacak derecede kuvvetli zannedilecei hcumlar,
blnmeler, karklklar, htt bir dereceye kadar da kntler meydana
gelmesi, ithamlar ve iftiralar dneminin inkiaf pek tabiiydi. Bu gibi nemli
inklablarda vaziyete gre uzun veya ksa sren bir intizamszlk, hrriyetsizlik,
adet mutlakiyeti aratr-casna tahamml aan bir hkmetsizlik eseri ortaya
kar. dari ve sosyal ktlkler siyasi karklklar milli ananeler, rf ve teaml,
asrlarn biriktirdii zaafn k, bidat adyla tehir, svme lisan ile anlatlarak,
mahiyeti asliyesini karartmaa ok gayret ederler. Fakat yolcu da tuttuu yoldan
dnmez. Bunlar ise, saldrgan vaziyeti alrlar. Yolcu yine yorulmaz. Bunlar ise
yorulurlar. Senelerin, bu yolcuya tazelik, kuvvet verdii halde, bunlar
ihtiyarlatr. Yenieriliin kaldrlm olmas avrupada iki farkl fikiriortaya
karmt. Birincisi; gerek askeri gerekse idari ilerini dzenlemeye balayarak
kendini yenileyecei, ikinci fikir sernilli askeri ocaklarnn mahv olmasyla,
btn btn gcnden decei idi. Bundan kan uyduki, her iki grde
yenilikleri yapacak m-ceddidin, kifayet ve ehliyetine tbi oluyorlard. Fakat,
Tarih-i Cevdet'in:
"Erkn- saltanat seniyye ise, vukufsuzluu cihetinden yenierilere galebe
almay artk her devlete galib geliriz dncesine getirmilerdi." .Cevdet
paann tarihine yerletirdii bu cmleside beklenen ehliyet ve yeterliliin
eldekilerde mevcut olmadn gsterir. lk olarak da bu yetersizlii ilk defa
tecrbe eden ruslar oldular. Hatta 1828 senesinde rusyann Paris sefiri olan
Pozzo di Borgo, 19/kasmda mehur telgrafnamesinde Rusya imparatorunun
byle bir tecrbede bulunduunu belirtmitir. Fakat daha nceden Ruslarn s-
tanbul sefiri strogonof, 1236/1820 senesindeki Rum mezalimi bahanesiyle
babli ile siyasi mnasebetleri keserek gitmiti. Ruslar, Budan ve Eflk ile
Srbiya'da Bkre muahedesi hkmlerinin yerine getirilmesini taleb ediyordu.
Yapian taleblerin bir ksm ngiliz sefaretinin araclyla yerine getirilmise de,
Srbistan imtiyazlarnn eklinin mzakeresi iin, stanbul'a gelen Srp ileri
gelenlerinden be-alt kenz, Rumlarn hareketleri sebebleriyle alkonulmulard.
ar Nikola, Dersaadet maslahatgzar vastasyla babli'ye bir ltimatom
vermiti.
Bunda: 1-Bkre ahitnamesi hkmlerince Srplarn nail olduklar imtiyazlarn
yerine getirilmesi.
2-stanbulda mevkuf bulunan srp kenzlerinin tahliyeleri.
3-Eflk, Budan'da bulunan belo askerinin tamamen kaldrlmas.
4-Bkre ahidnamesinin iindekilerin yerine getiriimesi hakkndaki mzakereler
nce Osmanl devlet memurlar ile eli strogonof arasnda balanlp daha sonra
kesilen mzakerelerin tam anlalmas hususunda, iki tarafda hududa mu-
rahhaslarn gndermeleri. eklinde maddeler yazlyd.
ar; Osmanl devletini tartma yoluna sapmt. Hakikaten pek hafiftik. Bereket
versinki hafiflii duyabildik. Akkirman'a grmecileri yolladk. ar Nikola'nn
bu ilk denemesi, Sultan Mahmud'u da bir tecrbe yapmaya sevk etti. Murahhas-
larmz, vaka-i hayriyye esnasnda, Edirne'de bulunuyorlard. Babli lisannda
ayak srmeleri gizlice duyurulmutu. Ruslarn iddet dolu davranlar yola
dzlmeyi mecbur kld.

Tanzimata Dogru

Engelhard'a gre;Sultan Mahmud'un karakterine baz m-talaa-Engelhard'n

tenakuzlar-Sultan Mahmud'un iddetli belalar da aczi-1245/1829'da stanbul:
Kan alma modass-Yenierilerin ayaklan! Hsrev Paa Orta celld-stanbul ile
Bild- selase, ahalisi birbirine kefil-Padiahda, halkda ananeye tbi-Kyafet
meselesi, garib bir kurnazlk-Vkela, ilk defa baloy& gidiyor-atal bak- ilk
defa avrupa'ya talebe gnderiimesi-Vakanvis Es'ad efendi-Takvim-i vekayi'in
karlmas: Takvm-i vekayiin balangc baz risalelerin basl-mas-kodrn,
am, Msr syanlar-Sultan Mahmud'un siyasi mevkii, Hnkr iskelesi
Muahedesi Sultan Mahmud'un mehur Deli Petro'yu takliden memleketi avrupa
medeniyetiyle temasta bulundurmak emeline dt hakknda Engel-hard'n
dedii: "..padiah, slahat yapmak gereini hissedip, avrupalle.rn stnln
takdir ediyordu. Lkin bu hususa ait dncesi zaman zaman ve pek az devam
edecek tarzda art gsteriyordu. i tam kuatamyordu. Eski adetleri ter-
ketmek, Trklkten kmak arzusunda bulunmakla beraber, Trk kalyordu.
Salam kaarlar sahibi olmayp, belki ara sra gelip geen arzulara
kaplmaktayd. Nisbeten hududlar belli bir zekve istidada sahip olanlar da her
zaman olduu gibi, kuruntulu kimselerdi. Byle olmakla beraber, kendi iltifatna
erien mzevirlerin i*jfalatna kaplyorlard." Bu hl, padiahn kararsz
olmayp, milliyet fikrini muhafazasndaki asliyete bal kaldna dellet
etmekle pek olumlu saylr. Engelhard, bu hususta hataldr. Tarihi, sosyal
hayatmzdaki karkl, devletin maruz kald, rahatsz edici siyaseti
dengeleyememitir. Fikrimce: yine tekrar ederiz ki, bu trl mukayeseye dnk
muhakematta daima unutulan irfan seviyesi meselesinde sosyal vaziyettir.
Hakikaten kyafetin deimesinin, Trk adet ve emsii gsteriler, hibir zaman
slahat dncesini dorulatmaz. Bu durumlar vatann seven her insan iin o
kadar gzel, o kadar yabancdrki, insan onun iine ald tekaml vede
deiimlerin hepsini bir saniyede atlayp, ahali iinde istikrarn arzusuyla acele
etmi olduunu anlatr. Hatt cehalet ve taassuba kar fedai kesilmekte bu
anlam tar. Bu aceleciliin icabatn hatt bu dereceye kadar tabii olduu,
herhangi millette olursaolsun, orada meydana gelmi inklablarn balangcnda
tamamen karlalmtr.
Fransa ihtilli-i inkilabisi bu hususta vesaik olup tarihi ve sosyal bir hccettir,
senettir. Sultan Mahmud'da grlen m-ceddidliin kifayetsizlii de bu tarz bir
seviye icabatndandr. Hatt; Fransa inklabna yetimi, bu inklab ynetmi
olan yenilikilerin hepside hl vede yer itibariyle bu yetersizlii gstermemi
deillerdir. Fransagibi senelerce, milleti irfan ve idrk iine ekip, terbiye
etmeye gayretten bir anbile geri kalmam olanlar, anayasalarnda ki
deiiklikler ve yeniliklerin gsterilmesi, kurulan hkmet-i muvakkate yni
geici hkmetin birbirini takip etmesi, cumhuriyet fikrinin devaml bir
ekingenlie sebeb olmas, konsll, imparatorluun, krall, krall
imparatorluun, imparatorluun yine kral denedikten sonra, cumhuriyetin
kurulabilip yaamas gibi ahvalin, birbirini takip ederek gereklemesi delalet
eder ki, inklab alkantlar, ak denizlerdeki cankurataran sandalnn, bir takm
engebeli hududlar zerinde yrmesine benzeyen bir yo! takip eder. Bu sanda!
bir kiinin, akl ve idrkine kalrsa tabiatyla onun nefsinden gelecek
karklklarda o nisbette oalr. Sai eyh adyla tannan birinin, Sultan
Mahmud'un dizginine yaparak: "Gvur padiah!. Cenab- Hakk' senden ettiin
kfrn hesabn soracaktr. Sen, islmiyet i tahrip, peygamberin lanetini
cmlemiz zerine ekiyorsun!" eklindeki barmas, karklklardan birisidir.
Padiah, bu feryaddan korksaydi, hem yenierilik avdet eder, hem de taassup ve
cehalet pek byk iddetle kabarrd. Yine her inklab ispat eylemitirki,
insanlarn yaad toplumda kanunsuzlua aid bir eilim mevcuddur. Bu
eilim, mak-buliyeti olan terbiye erbabnn bile, inklab dnemlerinde idareyi
ele geirmek iin, hatib kesilmek, kanunlara ait ve kendi anlay iinde kanun
yapmaya kalkmak, fertlerin artk hl ve davranlarnda hr olduklarna dair
ahsi yorumlarda bulunmak, fakat eski hkmet ve kanunlarna gre kurulan,
yeni hkmet, ve kanunlara kar birdenbire mnfail, kar, hastalk derecesine
varan tarzda muhalif grnmek eklinde gsterien teebbsler ve faaliyetler
gnbe gn tecelli etmektedir.
nkilablarda tesadfn rol yok deildir. Bu rol mahiyeti itibariyle mhimdir.
Bu mahiyetde, kolaylk telkini, sosyal ve birey hayatn tarz alay etmeye aykr,
alelade ounluun itimadna da iyakat gibi elde edilmi niteliklerin ve buna
benzer, gzelce frsatlarn birlemesi vede inklabn banda bulunanlardan
birinde veya bir kanda toplanm olmasndan ibarettir. nsanlar kabile halinde
hayatlarn srdrdklerini unutmu deillerdir. Belki genilemi, aydnlanm,
deiikliklere ve uygarla daha^ fazla yaklam bunu tanzim ve teftie
uramlardr. Bu; bizce de sabit olmuturki, istibdad ve mutlakiyete darbe
vuran ferdleri veya cemiyetleri ho karlayanlarla, iyi kabul etmeyenler
arasnda kaca vede nlenmesinin mmkn olamayaca belli olan
mcadelenin, balangcndan nihayetine kadar, milletin ruhuna, irfanna, cehalet
ve taassubuna, iyilik ve ktlklerine, medeniyete olan kabiliyet yeterliliine
kudret ve kuvvetvel hasl siyasi, idari ve itimai kuatmasna ait ne kadar
okzel almetler varsa, ayn cibilliyet, ayn haslet hattda, ayn kyafetle gr-
lr.
Fransa inklab tarihinde, bize bu hususlarda tkenmez numuneler vardr. Bu
sylediimizi Engelhard'da apak olmamakla beraber tasdik ediyor ve kendi
szn defaetie nakz ediyor.
Sultan Mahmud'un, Deli Petro'nun sahip olduu vastalara sahip olamadn,
dnce ve batl itikatlarn arayada girmesi yznden dardan ihtisas sahibi
kimseleri getirtemedi-ini, Trkiye'de yalnz iyi niyet sahibi ve hrmete ayan
vatanperverler bulunmaktaysa da, cehaletin mahkumu bulunduklarn,
stanbul'da ve vilayetlerde var olan isyana dair dncelerin, padiah millete
balayan balar zmeye tesir etmekten, geri kalmadklarn, 1830 senesinde
avrupa'da, ykmmza adet hkm verilerek Avusturya devletinin, Petersburg
ehrindeki mzakerelerde Osmanl devletinin topraklarnn paylamn, teklif
etmi bulunduunu da yazm.
Hakikaten; Edirne antlamasndan sonra Mehmed Ali hadisesini yaayan
Osmanl, bunun iin semi oiduu Hnkr iskelesi antlamas tercihi ile Sultan
Mahmud'un acziyete dtn gsterir. 1242/1826 senesindeki Mora meselesi
hakkndaki Rus elisinin teklifine kar: "Maazallah Tela bunlar, devlet-i
liyemizin bil sava, sz ie bitirmek, kuvvet ve salamln btn btn
azaltmak iin urayorlar. er'an ve aklen hibir ekilde kabul olunur eylerden
olmayp, sonucuna katlanarak, Cenab- Allahdan yardm isteyip, davranmaktan
baka are yoktur." Diyebilen bu padiah- cesur, Nizip vakas zerine ebedi
dman bildii Rusya'nn korumasna rza gstermiti.
D grnmde olsun, i grnten olsun bu mel'un iltica padiahn acziiddet
karsnda, kavgalar dneminde tatbik ettii bir meskenet-i ruhiyedir. Ancak bu
durum, 3. Selim'de pek daha ok idi. 1245/1829 ylnda Edirne sulhunun hemen
banda, stanbul'un iine dt ekil ve durum, hkmetin zihniyeti, ahalinin
davranndaki ruh hli bir dereceye kadar kendini gsteriyor: Sultan Mahmud;
sadrazamn, mukavemet imkn bulunmamas hasebi ile lzm gelecek ilerin
yaplmasnda muhtar brakmas zerine, Serasker Hsrev Paa ile Hekimba
Behet efendiyi, mzakerelere vazifeli klarak ve mzakerelerin neticesi kendine
arzoiundu-unda: "Benim muradm, ancak iar' diniye'yi yceltmek-dir.
Saltanatn gailesinden usandm. Varn, fetvahanede meveret edin." Diyerek, bir
mavere meclisi yaplmasn emretmiti. Bu meclis, sulhun yaplmasn karar
altna aldktan gayri, bakent ahalisinin silahlanmasn! da karara balamt.
Ltfi, tarihini payitaht ahalisi iin alnm bu son tedbirin sebeb olduu d
kavga ve karklk manzaralarn zetliyerek kaleme almaktan kendini
alamam. "Meveretten kan karar zerine, mslman ahalinin tamamnn si-
lahlanmas emrolunmusa da, byle btn stanbul halknn silahlanmasnda pek
ak olan mahzurlar olacandan, bir ka gn getikten sonra, esnaf takm, i ve
gleriyle megul olurken silah kuanmasda tenbih edilmiti. Daha sonra
esnafn istisna edilmesi hatalarndan kzgnln stn gelmesi, ahalinin
dedikodusunu getirmitir. O sralarda baz kimselerin canna kylmt. yleki:
yalan syleyenlerden yirmi kadar insan bir kagn iinde stanbul'un kalabalk
yerlerinde idam edildi. Halk korkutmaya mecbur olunmutur.
a) stanbul ahalisinin de kefalete balanmas, devlete ve askere yksek sesle
kar koyanlarn ldrlmesi iin bab-li'ye hatt- hmayun gelmitir.
b) Yenieri vakasnda akan kanlar ekseriya ahalinin kanlarn kurutmu ve
halkn gzne irkin grnen frenk davran olarak kabul olunan ihtisab rsumu
gibi sonradan adet olmuun taraftar belkde kurucusu olan serasker Hsrev paa
ahalinin gznde menfur olmu ve bilhassa islm askerinin malubiyetinden,
baz beldelerimizin istil edilmesi haberiyle beraber Rusyann stanbul zerine
doru gelmekte olduu haberi: "Yenierilii meydana karmak iindir, yirmibin
yenieriyi beraber getiriyoruz." yazlarnn yaymlar, ahalinin zihnini megul
edip kartryordu ve ahali arasnda dehetli, trl trl dnceler beliriyordu
ve o sralarda aslmas lzm gelen bir yahudiyi celldn, herzaman olduu gibi,
etraftaki dkknlardan hammaliye ad altnda paray toplarken, dier bir haydut
Yahudi de bu hammaliyeyi vermekten iti-nab eder. Bunun zerine cellad buna
bir tokat atar. Haydut yahudi, bara ara Mahmud Paa arsndan aa
doru komaya balar. Bu ka grenler de acaba yenierileri tutanlar
ayaklandm endiesine dp dkknlarn kapatrlar bu endieleri haber alan
idare-i devlet, emniyet tedbirlerinin alnmasn temin iin serasker Hsrev Paa
bada olduu halde tebdili kyafet, ehrin bilhassa ticari merkezlerinde ve
esksyanlarda kullanlan metodlar hasebiyle, meydanlar gzlem altna alnrken,
yenierilere eilim tama phesini tadklar kimseleri enterne etme yoluna
gittikleri gibi kimilerinin, hayatlarn nihayetlendirme yoluna gittiler. Mesel;
Hamlaclkyni krekilik, sandal ve kayklarda krek ek-mekden ayrlp,
Tuhafiyecilere Kethda olan Elhac Ahmed Aay, Eminn meydan ortasnda,
Yemiiler arsnda da Kuruyemiiler kethdas Tavil.Mehmed Aay'j ki
seksen Va civarndayd, Divan avu'u Abdi'yi CInkapanfnda ve Balmumcular
kethdasn Zindankapfda, Kayk Halil'i de, skdar'da idam ederken, ok
gemedende, Hamallar Khyas kir'i, Kmrcler kethdas Ali'yi, Ta
Mehmed Usta ile bir arzuhalciyi ve de, hayrszlk ithamyla bir ka ms-lim ve
gayri mslimin ayn akbetlere duar olmas yannda-Bahkpazarnda bulunan
Avurzavur adl ermeninin kahveha-nesidefesat merkezi olarak grlm ve
yktrlmtr. Engelhard, bu ifadeleriyle Sultan Mahmud'un kendi bildii you
srdrdrdn, ahalininde tutumunda bir deiiklik olmadn ileri srer.
Fakat; bundan memnun olmadn karmak mmkn, bir batl, bir gayri
mslim dima cemiyetin meselelerinin zm kaynan akldan ve daha evvel
tatbik edilenlerden alverir. Biz mslmanlar ise, hesabn vereceimiz kaide-i
dini yenin bize ykledii vazifelere ok nem veririz.
Mesel, szdenolan idareciye isyan etmeyiniz, tbir-i dierle, alessultan huru'a
teebbs bizim fkhmzda, sadece dnyev bir ceza olmayp ahirete de iltisak
vardr. Padiah ise;yine dinimizin net olarak adaleti emrederken, adaletli ol-
mann faziletini yle llerle medh sena etmitir ki, misl olarak br saat
adaletle hkmetmenin yetmi rekt nafile namazdan efdaldir, yni deerlidir
demek suretiyle ve de Alla-hmza daha fazla makbul vedemergup olmak onun
farz kld ibadetlerin yannda, kurb-u nevafil yni nafile ibadetlerle kendisine,
daha yakn olabileceini Efendimiz (s.a.v) buyuruyor ve namaz'n ise gzmn
nr'udiye adn koyarken, ehlullah da, teheccd namazlarna Efendimizin
"Gecenin Gelinleri" adn takdn haber veriyorlar.
imdi; adaletin bir saat rzay- lhice makbul olannn, yetmi rektlk
namazdan efdaiiyeti bahse konu olunca kim adil olmaya alarak cennet-i ly
kazanmaya kalkmaz, ite osmanl padiahlar da cihana hkmeden tahtlarndan
adalet gneinin her yerde prl prl olmasna nem vermeyi gaye
addettiklerinden dolay dikkat ve itina ile hakk gze-terdi ki, byle dnmek
dahi rzay- ilhiye giden yolu aramak ve talibi olmak addedileceinden ne
halkda isyan ne de devlette ve padiahda istikrar hattnda fazla bir kayma bek-
lenemezdi kalmamt.
Sultan 2. Mahmud her ne kadar "saltanatn derdinden usandm" demise de,
devlet idaresinide tabiiki elden brak-mam-t. Halk ise, slahat kabul eder
vaziyete gelmemiti. Nasl gelebilsindi? Bir taraftan ezeli dman rusya
lkemizi istila etmekte ve bunu vnmeyi seven cahiller ile eyh taslaklarnn,
cehalet ve taassubu kabartrcasna, man verdikleri <gvur ilerine gsterilen
eilimden dolay Cenab- Allah tarafndan bize azap iin gnderilen ceza
olduuydu.
Cehalet ve taassup yle bir illettirki, bir dediini iki, dedirttirmez. Bir zamanlar
nasl yenieriler talim'e gvur ii deyip, silahlar da uzun zaman kullanmadlarsa,
imdi halkda, mut-lakiyet idaresinin hergn ensede boza piiriyorsada, yenilik-
lere ve yaplacak deiiklikere gvur icad diye bakyordu. Kim bilir 1244/1828
senesinde Hrka-i erif veya bayrama-lama esnasnda sadrazam, banda kenar
srma ile ilenmi fesi yakas som srmal, beyaz kumadan hirvani, kuma
elbise giymi Polonya i klabdanl at eeri rts tayan beygire binmi,
seraskeri de srma ileme fesli, yakas srmal yeil kumatan bir elbise ve
sadaret kaymakamna mahsus takmla donanm kazaskerler ise, ak yeil
kumatan ferace ile rtl takmlarn terk edip, Banaluka eeri rts, eeri ise
saakl ve gm olmamak artyla, hilli gse yapk atlara binmi
olduklarn grnce ne demilerdi? Ne dediklerini bir ka satr sonra
kaydedeceiz. O sene yaymlanan elbise nizamnamesinde: "Esasen mslmanlar
giyimlerinde kulland elbiseleri er'i llere uygun giyip vcudlarn rtecek
kadarken, geen zaman zarfnda tabi-atindaki zevk al mevcudiyeti galebe
ederek ss ve gsterie hevesedildi. Birbirlerine bakarak, esvaplarda ve resmi
elbiselerde de hadd-i er'i alp eitli israfa mbtela olundu." eklinde kibir
kabul edili hakim olduu kanaatine varlarak, elbise meselesindeki tekliflerinde
ukka (kuma par-as)'nn dahi kaldrlmas hlin icabndandr diye bildirilmi
isede, bu deiiklik, dahi Sultan Mahmud'a, taassup sahiplerinin byk buuz ve
dmanlklar musallat oldu. Yine o senenin padiah alaynn Rami klasnda
olmas vede ramazan bayramnn tebriklemesinin, burada ifa edilmesi srasnda
Sultan 2. Mahmud, namaz vaktinden az nce be parmak eninde talarla ssl
balk, zerinde sorgulu fes ile mavi renkde kumatan yaplm potur, yaka ve
gne sembol kymetli talarla bezeli hirvani (bir eit elbise) giymi olarak
tahta oturmutu. Padiahn kyafetini tarif ettikten sonra yukarda ne demilerdi
deyip aada yazacamz sylediimiz malumatn, Tarihi Ltfi'den: 2. c, sh.
269'dan alnan satrlar ile sayfamzsslyoruz: ".Asakir-i zabitannda mehur-
larndan Kuruemeli Hasan bey ile Avni bey, aka ramazanda gndz
gzyle yeme4kyedikleri gibi dier gnahlar ilemi olduklarndan, biri zmit'e
dieri Bursa'ya srgn edilmilerdir. Duyduumuza gre, o srada setre-pantolon
giyilmeye balanmsa da, henz genellememi olduundan, Hasan bey ile
Avni beyi giydirmiler ramazan gn arya salmlar. Bylece ahalinin ne
ekilde tepki vereceini lmeye kalkmlar. Bu kyafet; halkn gznde
irkinlikler diye kabul olunmakla beraber, kabahati bunlara yklemek iin oru
yedikleri bahanesiyle srgn edilmilerdir. (stidrat: Belkide, ahali bu giyim,
kuama nem vermeyince dikkat ekebilmek iin o devirde kolay kolay, rastlan-
mayacak olan alenen oru yeme eylemi gerekletirilip, elbiselere ahalinin
dikkati ekilme provokasyonu yaplm olmas muhtemeldir. nk; Sultan 2.
Mahmud ayn zamanda pek akac bir zt- muhteremdir. M. H) Bu husustaki
ahalinin honutsuzluu ulema snfnca da, bilhassa taassub sahiplerince
iddetlendirilmek isteniyordu. Mderrislerden Bonak Mustafa adl biri
ramazan'da EybsultanCamiin de, bu yeni elbise tarzn benimseyenleri tekfir
etmitir. "Ahalinin ibadetten uzaklamasnn saysnda grlen artn yannda
hal ve giyimde, davranlarnda frenkleri takip birbirinden aa kalmyordu.
ngiliz b. elisi Hali tersanesindeki gemisinde tertib ettii baloya vkelay
davet etmiti. Bunlarda yats namazn kldktan sonra, bindikleri kayklarla
gemiye gitmiler. Tarih-i Ltfi'nin kaydna gre: "sabaha kadar eit eit
elencelerle vakit geirmilerdir." Bu davete katlmak elbette byk bir
dedikodu kmasna sebeb olmutu. Yine; Ltfi tarihine gre, c. 2, sh. 171'de:
Hemen ertesi gn Kad'lardan Yahya bey, Serasker Hsrev Paaya ziyafetten
sual ettikte: "ok ksa zamanda bir ok ey yapmay bilmiler. Biz bunlar bir
ayda tanzim edemeyiz. are ne? Devlete bir ey oldu. Gidilmesede olmaz,
kak, atal gibi baz mekruh eylerde vard." eklinde cevap verip tavr alm
isede Yahya bey'in: "ssl atal ve ka padiaha arz eden ve byle eylere
altran kendisidir" demi olduunu vaka-nvis Esad efendi kayd etmi
bulunuyor. Aradan be-on gn gemeden Fransa b. eliside mkemmel bir balo
tertiplemitir. Bu baloya davetli olan zevattan bazlar katlmad. uraya pek
dikkat ekici ve tarih bakmndan deeri byke bir kayt daha alalm: "Sultan
Mahmud, lkesi o!an Avusturya'ya gitmekte olan elilikten Husar isimli
birisine, bir ka kat elbise sipari etmi. Husar, bu siparii lkesinde imparatora
arzettiinde, imparator bundan pek memnun olmu, onalt sandk dolusu elbise
gndermiti. Ancak bu sandklar meydana karlmam korumaya alnmt.
"Hakikaten, hkmet bir taraftan istibdadn elden brakmyor, te taraftanda
yeni anlay harekete geirecek hazrlklarn balangcn hazrlamaktayd.
Yabanclar ile temasmz oalp avrupa usllerine eilim bir hayli fazlalamt.
eitli ilim ve fenlerin ve yeni muamelelerin elde edilmesi iin, yzelliye varan
msl-man ocuun avrupaya gnderilmesi tasarlanyor, tibhene-den, enderun
aalarndan, seilecekler ve gnderileceklerin listesi meydana getirilmiti. Ne
varki halk bu teebbs pek-deirkin bulmaktayd. Hatt devletin tarihisi; bu
duruma va-kfolmas lzm gelirken bu blmn ba tarafnda ad geen Esad
efendi: lk yollanan talebe harb okulu mhendishane talebeleridir, diyor. Daha
sonra gerek tbhane gerekse enderun talebelerinin gnderilmesinden vaz
geilmitir. Biz bu sa-hifelerde, kendi prensiplerini muhafaza etmek art ile
slahata gitmek isteyen bir hkmdar ile evresinin bunlara kar, milletin
bireylerinin vaziyetlerini taayyn eylemek emelinde olduumuz iin her iki
tarafn bize garib grnmekte olan teebbslerini ve anlaylarn topluyoruz. Bu
teebbslerin ve anlaylarn kalanlarna eritiimiz zaman, tarihin kaydettii
olaylar hususunda, sosyolojiye vermesi gereken ehemmiyet bir kat daha akla
kavumu olur. Yazlan olayda arzal yerlerde, derme atma eylerden yaplm
gayri muntazam durak yerlerini andrr. Fakat eitli yerlerde duraklayp, isti-
rahat fikri de bir tehlikedir.
Sultan 2. Mahmud; sk sk adaletle ilgili emirler yaymlyordu. Bunlarda: "Usl
ve adetlerden allm olanlar hari, trl ad ve bahanelerle fakir ahaliden para
alnmamas, vezirler ile mirmiran ve memurlardan kim olursa olsun yollarda
sudan baka yem ve yiyeceklerini kendi paralaryla temin edip, ahaliye zulm
yaplmamas" eklinde, iddet dolu tenbihlerde bulunmaktayd. Bu arada
hristiyanlannda nakkalk yapmakta serbest olduklar, Rusya ve Yunan mesele-
lerinden dolay bekaya da kalp ougayri mslimlere ait vergi borlar olan 30
bin kesenin af olunduu ln edildi.
1237/1821senesinde Takvm-i Vekayi'nin kartlmasna dair, yaymlanan hatt-
hmayun, osmanl lkesinde matbuat adna kurulmu heykel mesabesinde bir
mjde dense yendir. Ltfi Tarihi bundan bahsettii srada: "Medeniyetin
usllerine ait hususlar halka haber vermek iin, zamana dair vukubu-lan
olaylardan bahs ve senelii 120 kurua takvim-i vekayii ad ile haftalk trke
yaymlanan bir haber organnn basm balad." demi, adnn da Sultan 2.
Mahmud tarafndan verilmi olduunu aklyordu.
Takvim-i Vekayii bir eit resmi gazete olarak yaymlanmasndan baka birde,
"Takvimhane" ad verilmi bir matbuat dairesi meydana getirilip, hizmete
sokuldu. Bu daire nceki serasker kapma yakn, eski matbaa-i amirenin yan
bandaki kede bulunan konak olup kapcba Musa aadan 500 keseye
alnma yoluna gidilmi ve takvimhane nazrlna Mekke pyelilerden,
vakanvis Esad efendi tayin olundu. Cllemadanda Karsizde Ceml efendi
musahhih, i haber ve ilimlerini vermeye amedi hulefas mensubundan olan
Srim efendi, askeri meselelere ait ilimle, haberlere Hsrev pa-a'nn divan
ktibi Said bey tayin buyruimulardr. Bu gazete vkela yni, bakanlar kurulu
yelerine, komutanlara ve ileri gelen memurlara, anadolu ve rumeli blgelerinde
bulunmakta olan muteber kimselere, ayanlara, ecnebi sefaretlere her-hafta
datlrd. Bask says bebin tane civarndayd. Takvim-i vekayii'n ilk
nshasnda yaymlanan, giri yazsnda durum ve olaylarn, hkmet zerinde
hasl ettii tesirlerin eitlilii ile yine halk ile hkmet arasnda, ortaya
kmakta olan ihtilaflar yok etme ve hkmetin yapm olduu almalarn
dorudan ahaliye haber vernek lzm geldii arzusunu itiraf saymak
mmkndr. te taraftanda yukarda szn etmi olduumuz vekayi'deli
mukaddeme yni giri yazs, basndaOsmanl devletinin ilk defa kendisini
gsteren hli olmas mnasebetiyle bu yaznn tarihi siyasimiz bakmndan da
nem tad inkr kabul etmez. Bu mukaddeme'yide aaya, many
bozmayacak ekilde sadeletirme suretiyle alyor ve sayfamz sslemi
oluyoruz:
Takvim- Vekayii Mukaddemesi

Tarih denilen ilm-i fen, bu dnya hayatnda vukubulan halleri vakti ve zaman
iinde tesbit ve anlatmaya almaktan ibaret ve de, gemiten ahaliye hisse
kartacak bilgiler ulatrma vazifesini zerine alm yoldur. Bu ilmin faydas o
kadar da fazladrki, hatt baz limler, tarih ilmi, devletin kanunlarn hafzada
tutan, milletin ahvalini lyk olduu vacibi-yet derecesine yakn bulduklarmda
aklamaya kadar gitmilerdir. Mehur yazarlardan "Lmiye" adl eserin rihi,
Safdi'nn syledii gibi, Abbasi devleti dneminde h. 422/1030 senesinde
halifelie getirilmi bulunan Kaim Abbasi devrinde, Hayber yahudileri
neslinden bazlar, gya dedeleri ve- sonraki nesilleri, Hayber fethinin hemen
ardndan yazlm ve haradan hari tutulduklarn belirten ve Hz. Al-i'yl
Murtaza'ya ait olduunu ileri srdkleri bir yazyla, ahid olarak da Saad ibni
Muaz ve Hz. Muaviye'yi gsterirler. Bu yaz sayesinde de, divandan senette
yazlanlarn yerine getirilmesini talep ederler. Halife kendisine ulaan bu talebe
karlk, derhal icabet karan verir. Ancak bu talebin bir nshasn gren o devrin
reislkttab makamnda bulunan Ebul Kasm bin Mesleme adl zta, bir phe
gelip bu srada tarihi olarak nam yapan Hatibi Badadi'ye iddiaya senet olan
kd gsterilir. Tarihi Hatibi; bu senet sahih deildir, nk "Hayber kalesinin
fethi h. 7. senede, gereklemi, Hz. Mu-aviye'nin ashabdan saylmas h. 9.
ylnda vukubulmu Saad hz. leri ise, h. 5. ylnda ahirete intikal ettiiiinde bu
tarihlerdeki uygunsuzluk, senedin sahih olmadnn delilini tekil eder."
cevabn verir. O yahudiferde bu ispata kar bir cevap verememiler. Kdn
dzme olduunu itiraf etmilerdir. bu nakledilen rivayetteki husus, tarih
ilminin pek lzumlu olduuna ahadet eden kuvvetli bir delildir.
Bu bakmdan eskiden islm devletlerinde ve dier devletlerde bu ilime itinaya
gayret gsterilip, mfessirlerden ve ha-disilerden bni Kesir, mam- Suyuti,
bni Cevzi, Kad Beyza-vi ile bni Haldun gibi byk zevat ve hkmlerde
dirayet sahibi, tarihler kaleme almlardr. Buna bal olarakda, Osmanl
devletininde byk dikkat, itina gstererek, nceleri ehnameci adyla, daha
sonra da vakanvis denmek ekliyle kurulan makamlara bamsz bir ekilde,
tarihin yazlmas grevi verilmitir.
Bu yazlanlar zerinden, otuz yl kadar geince bastrlp, halkn okuyup
renmesi eskiden beri yapla gelmitir. Na-ima, Raid, Subhi ve zzi, Vasfn
tarihleri bu sylediklerimizin ahididir. Lkin, kt vakalarnmeydana geldii
zamanda neir edi ve duyuru, hakiki sebebin, gizli kalmas gerektiinde
insann tabiyatnda var olan, hakikata varmak, bilmediine itiraz etmek zere
cibilliyet tamas yznden, ortaya kan bunca i ve d ilerede ait
deiikliklere ve dier durumlara, devlet erknnn hayal ve hatrna gelmemi
byk muammalar gibi, eit eit manlar verilecei malumdur. bu kyl
kaale sebeb olacandan ni, halk da birmiktar mazur tutmak mmknse de, bu
vaziyeti cahilane dedikodu yapanlara hesap sorulmaa ve ithama sebeb
olacandan asl esas olmayan hususlarda devletin, btn tebasnn huzurunu
bozacak, gl grntsn giderecek bir eydir. Beldelerde yaamakta olan
ahali pek vahim vesvese ve kt zan dadaasndan, kurtularak bu yzden
asayi-i umumi-yenin, seme ve byk padiahlardan olan Sultan 2. Mah-
mudun merhametli, efkatli idaresi halk malyaniden kurtararak, iyi bir ekle
koymas mmkn olmutur. Bu hususlar bablideki meclis-i meverette,
vezirler ledevlet adamlaryla konuulduktan maada, ur'ya vazifeli lim ve
memurlarla da mzakere edildi.
lkenin d ve i meselelerine ait ilerde hi bir gecikme yaplmadan hakiki
sebebleri ve icabat- zaruriyi bildirmek suretiyle halka duyurmak bylece, ahali
hakikatin tamamna dair bilgi sahibi olup, eskisi gibide kimilerinin kard,
aslsz esassz szlerden kard manlara kulak vererek zdra-ba duar
olmayacaklar pek ak olmak zere grlecektir. Ayrca btn fenlere ve
ilimlere, erzak ile mallara velhasl ticarete ait maddelere de neriyatta
yerverilecektir. Padiahmz efendimiz, merhameti ilede tebaasnn her halini
dnen asilne davranyla emir vermitir. stanbul'da mevcud olan
basmhaneden, baka bir basmevi daha yaplmas kararlatrlarak, meydana
gelen vakalar eitli lisanlarda basarak neredip duyurma, padiahn istei
oiarakdave yksek msaadeleri dairesinde, stanbul'da tab olunarak baslan
daireyede, Takvim-i Vekayiname-i Amire ad verildi. Mekke payelilerden
vakanvis eyhzade Esseyid Es'ad efendi nazr, babli'den idari ilere ait vukuat
ve bab- seraskeri'den askerlik ile alakal meseleler iin, her gn zet yaplarak
habe-rinzr tarafndan verilmekde hizmetine esas vazifelerine zarar vermemek
artyla, amedi kaleminden elan kk evkaf hocas Srim efendi, vazifesi
dolaysyla seraskerlik de bulunan hacegndan valide kethdaszde Said bey
tayin olunmutur.
Tbi olunacak emirler ikiye ayrlm olup, bir ksmnda iilerinde resmiyeti
olan ve devlete ait meselelere aid olan vakalarn basmna, ikinci ksm ise;
resmiyete dayanmayan darda bulunan kaynaklardan alnan baz haberleri,
sanayi ve ticarete dair olan bilgileri kapsayanlar vaktin icab ettii hal ve vakit
dnya aynasnda yz gsteren ilerin yazlmasi-nada, msaade verilmi bu
bilgilerden istifade etmek iste-yenlerede ylln 120 kurutan almabilinmesine
ruhsat verilmitir. "te bylece 1247/1831 senesinde, Osmanl matbuat hayat
balam, ahali ile devlet arasnda bir haberleme kaps almt. kodral
Mustafa paa isyann takip ve grnte, ihtisap uslnn tatbikinden kan
am meselesi ile Msr'da Kavalal Mehmed Ali paa hadisesi yava yava s-
tanbulda grlmeye balam olan bat uslne eilimin teebbslerine ahid
olunmaktayd. Bilhassa Kavalal hadisesi bydke stanbul daha ok
sarsntya maruz kalyordu. Kavalal Mehmed Ali paa, ordu vedonanma
kuruyor, Msr' byk bir ticaret merkezi haline getirerek yzmilyondan fazla
gelire, sahip bir devlet ekline ykseltiyordu. Osmanl devleti gibi koca bir
imparatorluun iinden, o devletin dahi sahip olamad, medeni ekilde
yaamakta olan bir bamsz devlet karmaa urayor, baka bir deyimle de
padiah, ken-
A\ klesine, valisine malup oluyor, Mehmed Ali, avrupa ve bilhassa Fransa ile
ngiliz basn yardmyla, maksadn temine gayret sarfediyordu.
Bu vaziyet, bize avrupahalknn dncesini paylaarak onlar kazanmaktaki
kuvvet artmz ihsas etmi oluyordu. Sultan Mahmud, Nizip'de ald
malubiyetin acsn bizatihi nefsinde hissetmiti. Rusya'nn uzatm olduu
himayeci elini Hnkr iskelesi antlamas ad altnda yakalama mecbu-
riyetinedm oluyordu. Kendisinin bir valisinden, eski dmanna dehalete
mecbur kalyordu, ne yazk!

Tanzimat-I Hayriye'ye Alm M?

Tanzimat-i Hayriye: Sultan 2. Mahmud, merutiyete dorumu gidiyordu?

Padiahn her iradesinden tenbellii grnmekteydi, biritirafname, adalet
fermanlar, adi emirlerden saylan, Sultan 2. Mahmud'u halk ve taassup
karsnda, iyi gstermeyen vakalarn bazlar, bir ksm ilerinin ve teeb-
bslerinin faydallar, Reid paann memuriyetinin ilk dnemi: devleti liyede
yegnebir devlet adam ve siyasi yetii-yor-Padiahn resmi meselesi ile resimi
asma alay, bunun tesiri-Paris sefiri Reid Bey'inesas vazifesi: Devleti liye eski
tarz terk ediyor, Maliye nazrl, divan- ahkm adliye ve dr ur- babl-i
meclislerinin tertibi ve kurulmasi-Engel-hardn dedii iki meclis. Bu meclislerin
tertibi, kuruluu, hariciye vede dahiliye memurlarnn biribirlerinden ayrlmas-
Rtbelere dair, yeni terifat-Ziraat, sanat ve ticaret meclislerinin kuruluu-
Memura maa-Feragat ve intikale dair yeni nizam- Rdiye okullarnn kuruluu
Sultan 2. Mahmud'un vefat. - Trkiye ve Tanzimat adl eserin yazarnn: "Kendi
te-basnn lanet ve nefretine duar olan Sultan 2. Mahmud, bir ara iddetini
azaltarak, daha yumuak davranmaya balad.
Devletin ilerini yainz bana idare etmekten bir anda vazgeti. O karan verene
kadar, dilere ait evraklar saraya gelmekteyken yaymlad bir emirle bundan
byle babl-ye, reislkttap efendiye yni dileri bakanna gnderilmesini
bildirdi. te taraftan adet kendisininde selahiyetlerinin orta mesabesine
gelecekiki meclisin kurulmasna msaade etti. Bu tarz idareyi, hkmdarn
mutlak hkimiyetine kar bir ademi merkeziyet idiki yni merkeziyet idaresinin
terki saylabilirdi.
Dier bir tabirlede merutiyet grne kap ama eklinin balangcyd."
Szlerindeki ifadeye bakarak bunlar tarih sayfalar iinde aradiralm.
Hakikaten Sultan 2. Mahmud'a harici ve dahili ilerin okluundan nefret
etmekten ziyade bir tenbellik gelmiti Tarih-i Ltfi'de yer alan iradelerinde he-
men hemen hepsindeki halet-i ruhiyesi bunu gsterir. Mutia-kiyet, emru irade
zamanlarnda kendisini mesuliyetsiz sayd zannna kaplsada, yaymlanan
emr irade tatbikata girip kt netice verdike kendisinden daha mutlak ve
mstebid kesilmi olan bir bakasnn, yni hkim olmak istedii umumi
dncenin karsnda, mesul sayldn btn iddetiyle anlar. Onu bulunduu
vaziyetten ancak halk nnde mkafatlarla taltif ettii ve bana toplam olduu
taraftar kitlesi kurtarr. Biz burada, sosyal felsefeye girimekten ziyade, tarih
sahifeleriyle maksad aklamaya alacamzdan, 2. Mahmud'un
1246/1831tarihinde Diyarbekir valisi Ebu La-bud paann azli mnasebetiyle
babli'ye gnderdii iradeyi buraya alarak, samimi bir itirafname olan fadesini
nazar dikkatle sunuyoruz:

rade- Senye Sureti

"Yalnz Ebu Labud paann defedilmesiyle anadoludan zlm kalkmaz. Anadolu

ahalisinin hali pek yamandr. Fakirlerin vaziyeti byle iken devleti liyemiz
bellardan kurtulamaz. te ekilen zorluklarn ve meakkatin btn sebebi fu-
karann feryatve figandr. Sen ve memurlarn babaa verip, bu mezalim ve
taarruzun hafiflemesi ne ekilde mmkn olabilecekse tedbiri aresine gayret
edesin. Fukarann, refah ve asayi durumu dzeltilmedike btn ilerin sarpa
saraca aka grnyor. tehakiki sebeb mezalimden kyor." Sultan 2.
Mahmud bu iradesiyle, anadoluyu yakp kavuran mezalimin karsnda dikilmi,
sessizce bir heykeli seyreder gibi memleketin durmunun idraki iinde olduunu
itiraf ediyor.
Halbuki <tarihindede pek gzel yazd gibi> o zamanlar zulmlerin
defedilebilmesi iin ismi var, te'siri yok hkmnde olan ve depek bilinen <adalet
fermanlarndan baka alnacak bir tedbir bulunamyordu. Bu fermanlar, artk bir
adi emirler hkmne girmiti. Mlki idarenin esasl bir metin zerinde olmas,
zararlar ispatlanm ltizam- memalik uslnn devam, bu neticeyi getirmiti.
Bir de, bu fermanlar gtren memurlarn yol masraflarn ve srdkleri
hayvanlarn, cretleri ve haber verme cretleri fukarann srtna yklenmi
olduundan, zulm'ef iin alnan tedbirler baka bir skntya sebeb oluyordu.
Sultan 2. Mahmud'u mutaassp halk karsnda hatal gsterennfus saym,
gayri mslimle-rin mabedierinin tamir yapmna msaade, Hocapaa ile Ci-bali
gibi pek byk yangnlarn kmas, fes'in yaylmas, gibi haller ile Msr
meselesinin ald vaziyet, ezeli ve ebedi dmanmz olan Rusya ile yaplan
antlama, Srbistana imtiyaz verme durumuna dme, Yunanistan'n
bamszlnn tasdiki gibi vaka aralarnda birinci defa olarak, stanbul'dan
zmit'e kadar bir posta yolu yaplm, padiah tarafndan bizzat al yapld,
stanbul'dan Edirne'ye kadar baka bir yolun yapmna balanmas, Anadolu,
Rumeli taraflarnda yedek asker tekilatlarnn kurulmas, gei nizamnamesinin
tatbiki, mekteb-i harbiyenin tamamlanmas, ilmi, askeri ve erbab-i kalemin,
rtbelerinin bir nizama balanmas, iftihar nianlarnn verilmeye balanmas,
bunlarn vezir, vkelaya verildii gibi patrik ve hahambalarna verilmesi,"
Paris, Londra ve Viyana'ya kalc sefirler gnderilmesi, babli'deki tercme
kalemi'nin kurulmas gibi, craatlar ve faydal teebbslerde yapla geliyordu.
Fakat bu dnem iinde en mhim olan Reid bey gibi bir zt'n ortaya
kmasdr. Bu zatsa, gelecein Byk Mustafa Reid Paasyd.

Bat Tarznda ler

Sultan 2. Mahmud'u ahali gznde ho gstermeyen hllerin banda bat

tarznda her ey kabul gryor, anane ve yerlemi olan hereyde bir deiime
kouluyordu. Mesel; asker ve mlk idareden bazlarna padiahn resmi
gnderiliyor bunun aslmas isteniyordu, ki devrin tbiri ise resmin duvara talik
olunmasiyd. Bu mevzuda Ltfi Trihinin, 5. sh. de u tafsilat hayli dikkat-
clibdir: "Yeni mlki ve askeri nizama itina edildiisrada alafrangaya dir baz
hususlarn yerine getirilmesi dnlme ve faaliyeti ise grlmee balanmt.
Bu icraatn iinden saylan padiahn resmi, asker ve-de mlk direlerin
duvarlarna aslmas iin gnderilmeye baland. Resmin aslmasiin, grmee
pek deer olan, byk gsterilerin sergilendii resmi geidler yapld. Komu-
tanlar ve subaylar nianlarn takmlar srmal resmi elbiselerini giymiler,
sabah erkenden de Hassa miri Fevzi Paa silahhanesinde toplanarak, yeni
kansancakl sandallarla gelen bir tabur bahriye askeri, iki taburhassa askeri,
'er kta top ve mkemmel mzka ile Beylerbeyi saray arkasnda ve bir taburu
Nuh kuyusu caddesinde ve iki taburu Mehmed paa kkne harbiye taburu
iklaya ve alt kta top ile bir alay svari Haydarpaa sahras, stne, bahriye
taburu Ba-larbanda mkemmel top ve mzkalaryla beraber iki sral saf
halinde sayg selm ve saraydan klaya kadar, krkar adm faslal svari ve
piyade karakollar resmi bekler olduklar haldekomutan ve subaylar ata binmi
ve altm kadar nefer ve avular yryerek, nde olarak resmi tayan pay-
tonun binek tanayanatrlmasyla, konulaca yere asmak zere, hassa feriki
Fethi paa ile Haremeyn mutasarrf Nuri paa, gerek hassa ordusu, gerekse
Mansure-i Muhammedi ordusu mirleri paytonun nnde, kurenadan zzet bey
ile serasker Hsrev paa arkasnda olduu halde Selimiye klasna gitmilerdir.
Padiah merasim ktasn seyretmek iin, deniz yolundan klaya terif eylemiti.
Yolculuk srasnda, tabur ve alaylarn hizasna gelindiinde, mzkalar eliinde
resmi selm ve hrmet yaplarak, klaya yaknlaldnda vezirler ve
komutanlar atlarndan inerek padiah resmini alarak, hazrlanan yere
konulduunu ve kurbanlar kesildiini, arkasndan Aziz Mahmud Hdayi tekkesi
eyhinin ellerini kaldrp dua ederek, Snbliye tarikatndan mehur mea-
yihlerinden Ynus efendi fatiha ektii grld. Hemen 21pare top atlm ve
ihtiram duruunun nbet at olarak, bir miktar tlim yapldktan sonra da,
resmin nnden mevcut asker geirilmi ve o akam Selimiye klasnn ii, d
kandillerle donanarak, havayada fiekler atlmtr. Bir ka gn sonra babliye
gnderilen resim alay da, grlecek eydi Resmin aslmas o devrin mutaassp
kimseleri nezdin-de pek fena telakki edilmi, her gnden gne itirazlarn tevi-
lti, htt Arabistan blgesinde kt tefsire sebeb oldu. Sultan
Mahmud'unvefatmdan sonra bu resimler kaldrlmtr.
Tarih-i Ltfi'ye gre Paris'e kalc sefir tayin edilmi bulunan amedi divan
hmayun Reid bey'n esas memuriyeti: 'Devlet-i liye aleyhine olarak,
Yunanllarla Msr valisi Men-med Ali paa'nn, avrupa gazetelerine
yazdrdklar isnadat cerh ettirerek avrupa efkr-i umumiyesini lehine imale et-
mek, onun iin bir tarafdan sefirler ile mnasebet ve sohbetlerde bulunarak dier
taraftanda devlet-i liyenin eski usl terk ederek, avrupaya tatbik etmee
baladn, yaynlayp duyurmak, bunlardan baka zamann en mhim
meselelerinden olan Msr meselesi hususunda, Mehmed Ali Paann kuvvetinin
krlmasyla, Cezayir'in geri alnmasna almakt.
Esasnda Osmanl devletinde eski usl terk etmek niyeti arasra tatbike
konurdu. 1253/1837'de maliye nezaretinin kurulmas ve mhim olup, yine ayn
senede ahkm- adliye ve ur-i babl adlaryla iki meclisin kurulduunu
gryoruz.
Engelhard'm "adet hkmdarn hukuk ve selahiyetine, itirak edecek surette iki
meclis" dedii bu ad geen meclislerdir. Bu bakmdan elde mevcut malumata
gre bu iki meclisi tahlile alalm: 1252/1836'da Sultan Mahmud, askeri ilerin
mzakeresinde kolaylk temini iin babseraskeride, Dr- ur-i Askeriyye ad
ile bir meclisin toplanmasn emredip, zel bir daire yaphpda ii de denmitir.
Bundan bakada, "Mesalih-i ibadm bizzat ryet ve tahkiki ve verilen arzuhaller
iie, evrak sairenin mtalaa ve tetkiki meyamnda huzur-u sadrazamVde mutad
olan dvn tertibi usl bir zamandan beri metruk kald halde, mezkr usln
ihyas.," dahi tatbik mevkiine konulmutu. Bu pek defaydal tekilat, iki meciis
halinde ve daha geni hale getirildi. Bu hususta aaya aldmz Tarihi
Ltfi'deki ibareler dikkatle okunmaldr: "mavere hususundaki artlarn daha
nceki vakitte ehemmiyyeti padiah tarafndan takdir buyurulmutur. Tehlike
derecesi ykselme istidad gsteren, istibdad anlaynn birinci derecesi de,
kendini gstermekteydi. Devlet idaresinde yalnz banda nefsi ile babaa idare
tarz sergilerken, hiddet ve iddete ball msaid gibi grlmkende, pek
gnl alc meziyetleri ile devleti, hami^etkrane davranlarla ilk defa ve
devaml olmak anlayyla Glhane'de, Ahkm- Adliye ve Babli'de, Dr-
ur'-i babli isimleriyle, iki tane mavere meclisi ve bunlarca kullanlacak
nizamnameler icabnca devlet ve milletin ilerinin o meclislerde, mzakere
olunup are olucu kararlar alnmadka tatbike geilmemesi hususunda, irade
buyrulmutur." Pek ak olarak grlmektedir ki; Sultan 2. Mahmud,
mecburiyetten istibdad idaresinin kendine vermi olduu, geni selahiyeti
daraltmtr. Bu mecburiyetde, avrupada tatbik grmekte olan siyasi ve idare '
ilerdeki deiiklii grmekten dolay idi. Ayrca istibdad idaresinin btn
boyutu ile zarar verici neticelerinin Cezayir, Msr, Romanya, Srbistanla A^ora
gibi merkezlerde grlmekte olduuydu. nk buralarda grlen ihtill
emareleriydi. Alnan tedbirler bu emareleri deil ortadan kaldrmak-tam tersi
netice vermesi, baka hususlardan kaynaklanmtr. Bu kaynaklardan biri, i
yapda idareye kar bir nefret hissininortaya km olmasdr. ur-i devlet
tasla, bir para daha yontulup, yeni bir tarz- makbule haline giriyordu.
Ahkm- adliye ad verilen meciis-i mavere kurulana ilknce dahil olan
zevatn isimlerini buraya dercedelim: Reis: Eski Serasker Hsrev paa Aza :Eski
kazaskerlerden Emin-beyzde Abdlkadir bey ":Evkaf Nzn Ziver efendi.
Hsrev paa: Yan balk olarak adn belirttiimiz zat, 3. Selim, 2. Mahmud ve
Abdmecid hn devirlerinin sadr-azamlarndan biridir. Abazadr. ok kk
yata enderunu hmayuna alnm ve orada saray terbiyesi almtr. 1206/1792
tarihinde kaptan- derya Kk Hasan paa ile saray- hmayundan kp,
kaptanpaayamhrdar daha sonra kethda olmutu. 1216/1802 ylndada
mirmiran rtbesinde olarak, Karahisar'a vali oldu. Ayn sene Franszlarn
Msr'dan karlmalar zerine eski sadrazam Hurid Paa maiyetinde iken,
Msr'a gelmesiylede skenderiye muhafz olmutu. Msr klemenlerinin
kardklar karklklarda ve Mehmed Ali'nin fitnelerini bastrmaa muvaffak
olamyarak, valilii brakp dnmt. Sonra; Resmo, Selanik, Bosna, Ib-rail,
Bolulu valiliklerinde, 1226/181 l'de kapdan- deryalk^ da, bir mddet ark
seraskerliinde ve 1238/1822'de 2. defa kapdan deryala 1252/1836'da
ihtiyarlndan tekad edil-
1837'de Ahkm- adliye meclis reisliine 1839'da, Sultan Abdmecid tahta kt
184l'de rvetle sulanm sada-retden srgne gitmitir. 1854'de doksanbe
yanda olduu halde lmtr. Tlim icad bizde bu zata izafe edilir. Fes gi-
yilmesinin nderidir, azalar:
Sabk Defteremini Said Muhib efendi "htisab Nzn Hseyin Faik efendi
"Duhan gmr emini Mustafa Kani bey 1. Ktib; avuzde Atf bey 2."
":Kap kethdalarndan Muhsin efendi Dr-u ra-i babli meclisine dahil
zevat: Reis :Ba-dat eski valisi Davut paa Azalar: Erzurum eski Miri Es'ad
paa" :Kadaskerlerlerden erkeli Mehmed efendi ":Topha-ne eski Nzn Arif
bey " :Tenkihat (Bte) defteri memuru Ali Raif efendi " :Eski ruznameci Salih
efendi " :Harbiye eski Nzn Lebb efendi 1. Ktib:Eski mektupulardan Nasr
efendi 2. ". :Dahiliye eski nzn Akif efendi Yukardaki listelerde adlar bulunan
zevat, 1255/1840 zilhicce/27'de Cuma gn hrkai erif dairesinde,
eyhlislmla vazifeli vezirler toplanm yaplan duann ardndan eyhlislmca
yemin trenleri gerekletirilmi, arkasndan hep birlikte padiahn huzuruna
gidilmitir. Sultan 2. Mahmud da ngilizler ile yapt ticaret antlamasnda
bulunan, tekel idaresinin ve inhisar usulnn kaldrlmasna adeta serbesti'i
ticariye'yi iln eylemi daha sonra ki senede Rauf paayda bavekil nvanile
ibana getirerek, avrupa biimi bir bakanlar kurulu tekil etmeye almtr.
Bu hususta kard hatt hmayun'da, Akif paann hastalndan'*dolayi,
devlet ilerine layk ile bakamamakta olduunu ileri srer. Bavekil unvanyla
sadarete getirilen Rauf Paa hakknda Ahmed Rasim u biyografiyi nmze
koyarak diyorki: "bu paa 2. Mahmud ve Abdmecid hn devirlerinde, be kere
sadarete getirilmitir. stanbulludur. 1194/1780'de domutur. 1276/1859'da ya
sekseni at olduu halde vefat etmitir. 1222/1807'de sadaret mektupusu,
1224/1809'da svari mukabelecisi, 1226/1811'de, rikab- hmayun kaimmakami
1229/1814'de kk- evvel defterdar, 1130/1815'de 1. sadareti, 1233/1818
senesinde azil olup, Sakz adasna srgn, 1237/1821'de ark seraskerlii vede
Erzurum valilii 1238/1822'de ran'la yaplacak, sulh heyetine memuriyet, ayn
yl 2. sadaretine getirilmi ve de ilk defa bavekil unvan ile bu greve tyin
olunmutur. Meclisi Ahkm adye'ye ilk defa reis olan bu zattr. 1256/1840'da
3. sadareti, 4. s ise, 1258/1842'5. si ve sonuncusu 1268/1852 senesinde dier
sadaret grevleri vukubuldu drst ve dirayet sahibi bir kimseydi.
Dier mhim bir zevatn arasnda ad geen Akif paa: 1201/1786 senesinde
Anadoluda Bozok kasabasnda dn-ya'ya gelmitir. 1263/1847'de; Hacdan
dnnde skenderiye'de vefat etmitir. 1241/1825'de amedi divanhmayun,
1242/1826'da Beyfiki, 1245/1830'da reislkttab, 1251/1835'de, reislik iptali
zerine vezirlik rtbesi ile Hrici yenzr, 1256/1840'da, Kocaeli valilii bir
mddet srgn edilmi ve bu dnemi Edirne'de geirmitir: Mehur Tabsra adl
deerli eserin mellifidir, "Tfl Nazeninim" adl manzumesi mehurdur. Bu iki
ztn ksa biyografilerinden sonra 2. Mahmud'un yeni anlay ve yeni yaklamla
lgili icraatn tahlil ve tenkide devam edelim.
yleki: "Bulunduumuz dnem iinde, yeni usl kanun ve bunlar tatbike
kolaylk bulmak zere devletimizin btn ileri, nazrlklarn arasnda taksim
olunmu bylece sadaret makammada i kalmamsada, yine btn nazrlarn
reisi makamnda bulunmas icabatndan olup, bundan byle sadaret ad bavekil
makama da baveklet ad uygun grlmtr. Ancak sununda gznne
alnmas gerekirki; bir memuriyet mstakil olmayp hizmet byklne gre
tayin olunmu vekilin vakit ve icabna gre her hangisine, seilirse ona ilave
eklinde ihale klnmak, mhr hmayunumuz ise, eskiden sadrazamlarda
olduu gibi bavekillerin ellerine, emanet olunarak yrtlecektir. Sen ki;ok
uzun zamandan beri, byk ileri, saltanat- seniyemizde ve iki defa sadaret
makamna gelerek, sadakatini isbat, dirayetini gstermi olduundan bu defa
baveklet adl yeni memuriyeti ve ayrca buna ilave olarak da dahiliye vekleti
tevcih edilmesi kararla...
Bavekletin teekkl ettirilmesi, devlet ilerinin nezaretlere tevzii suretiyle
Sultan Mahmud, genel ilerden ksaltmay tercih ettii eklinde grn
vermektedir. stibdad ve mutla-kiyet nmna gsterilen bu fedakarlk, padiaha
ve devletinde st grevlilerince yaplmas gereken slahatn elzem olduunu
gsteren byk bir adm saymlarsa da, esasta yinede insan emin bir adm
hususunda iknaya yetimiyor. Neden mi?
Hkmdar bir kayida bal olmayp, srf kendi fikrini veyahut dier ilhamla
hareket ediyordu. Ancak zamanla bu admlar geri alnsa bile kalan izleri asla
silinmezdi. Devletin yksek memuriyetlerince husule getirilen bu deiime,
"Tevci-hat- mutade" ad ile eskiden beri ramazan bayramnda uygulanrken,
daha sonralarda aban aynda yerine getirilmeye balanan, hi bir memui* ve
hademenin grevsiz kalmayp mnavebe usulyle istihdam edilmesinden ibaret
olan, eski ve yanl ilemin kaldrlmas takip etmitir ki, bu yol takip edildii
takdirde, zaruri grlmedike hi kimse tebdil ve azi! olunmayacak demek idi.
"Tevcihat- mutade" denilen usl, herhangi bir memuriyetin bir sene mddetle
bir kimseye kira usulyle verilmesiydi.
O dnemde grevsiz yni mazuliyet esnasnda maa alnmad iin byle grev
kiralam olan kimseler, mazuliyet dnemini nasl geiririm dncesine
kiralad memuriyeti esnasnda tutuluyordu. Yukarda sylediimiz grev
datma sisteminin kaldrlmas neticesinde gndeme gelen "terfi ve
vazifelendirme" usl oldu. Maa tahsisi yni maa balanmas hakknda
padiahn hattnda men-i irtia, yni rvetin yasaklndan ceza
kanunnamesiyle irtibatlandrlarak memuriyet vazifesinin tayini hakknda bahse
nem verilmitir. Bu hatt hmayunda deniliyorki: "Vekiller ve memurlar salta-
nat seniyemize bu ekille yeter derecede maa tertibinden murad-i ahanemiz
gerek dinen gerekse aklen yasak ve zararl olan kerih rvet belasnn tamamen
imha vede kaldrlmas devlet ilerimizin banda gelmektedir. Kullarn vede
devletin ilerine garaz kartrlmayarak, dzenlenmesine baklmas ve bylece
lkemizin mamuriyetinide salama yolu-nunfaydasndan ibarettir.
Buraya hemen kaydedelim ki, 1253/1838'in mart ayna kadar memurlar, ktibler
mliye kasasnda maal deillerdi. Byk memurlar, valiler ile tara
memurlarnn senedebir defa "boa baha" namyla gnderdikleri eylerle,
terifatkadi-me yni eski usl devlet nizam le verilen atiyye ve bekletilen
dier memurlarn kalem ktiblerinin hizmetleri, i sahihlerinden alnan kd ve
ilm cretleriyle divan- hmayun-kalemi, baz mahalli memurlar zeamet
haslatyla geinmekteydiler.
1254/1838'de bavekil Rauf paa tarafndan vilayetlere yazlan mektupta:
"Taralarda bulunan memurlar gurubu tarafndan da senede bir defa, vkel ve
memurlarn taraflarna gnderilmekte olan Hediye baha, maktuiyet ekline ko-
nularak, zikrolunan maalara karlk, hazine-i mireye gelir olarak kayd
olunduundan dolap gelir diyen babli, defterdarlk kaps ve btnkalem
ktibleri memurlarn maalar karl olarak kararlatrlm ve valilere
gnderilen gnderilen mektubun son blmndeki: "Hediye baha karl ta-
raf- lilerinden gtr olarak senede bir defa hazine-i mireye gnderilmek
zere, 1253/1837'senesi mart balangcndan itibaren bendelerine taahht
ettirilerek elinden senet alnm"kaydna nazaran ilk maalarbu suretle temin
olunarak devletin btn gelirlerinin hazineimliyesinde topland tarihe kadar
durum byle srp gitmeye devam etmitir, btn memurlarn zimmetlerinde
olan vazifelerini mecbur klan talimnameler ile beraber her memurdan kmas
muhtemel olabilecek cenaha ve uygun zamanda, tenbellik derecesinin okluuna
gre ceza kanunu dzenlenmesinide nceden irade etmitim. te bu rvet
faciasndan bahseden maddedeki, iddetli cezalandrmay icab edecek, cezalar
mzakere olunduktansonra ibu ceza kanununa ilave olunsun.
Bu talimnameyi ve ceza kanunnamesini kararlatrdktan sonra, artk hi hatr ile
gnle baklmayarak, her kim ve hangi rtbede olursa olsun. Kararlatrlan
ceza, yerine getirilecei rveti alan ve veren cezaya uratlacan bu hususta
taraf-i ahanelerimizden gizive ak tahkikat ve aratrma yapmaktan uzak
olunamayaca btn akl ile bilinerek, Cenab- Hakk' cmleyi kurtulu yolu
olan, selametten ayrmaya, amin." Bu tarihi ifadeye gre nazrlklar maiyetine
mstearlar tayin olunmu, hatt baveklet maiyetine de bir memur verilmitir.
ok dikkat ekicidir ki; Tanzimat- Hayriye'nin esas busrada konulanlarla
balamtr. Yni, ferman okunmadan bir gei dnemi ve hazrlk safhas tat-
bikine baland, anlalyor. Meclis-i ahkm adliye toplantlar, balad
tarihten itibaren bir takm faydal teekkllerin ihyasna el atm vergi toplama
meselesini salam bir kaideye yerletirme lzumunu dnmtr. Meclisin
dns bu vergiyi hak olarak almak, ahaliye datp taksim etmek olmutur..
Bunda muvaffak olabilmek iin ilk nce haber verilmi hizmeti tahsilatn,
angarya erzakla meyve iin alnan rsumunu kaldryor. Vaka-i hayriyenin
hemenpein-den zapt muhallefat yni miraslarn zapt uslnnde ilgas
hakknda, karlm olan iradeyi kuvvetlendirme konusunda" fakir ve gani
(zengin) hi bir kimsenin devlet tarafndan miras kalmasna taarruz
olunmamasna "ve emlk ve arazi ticareti krlarna nisbetle, hali hazrda olmak
artyla hisse sahiplerinin paylarn, er'i erife gre tayin ve tevzi etmek ve Mart
ay balangcn sene ba kabul ederek, sicil mahkemesince kayt yaplp, her
ahsa bir senede iki taksitte verecei verginin miktarn aklayan bir mhrl
senet" verilmesini tatbike koyuyor.
Hatt o sene numune olmak zere Bursa eyaletiylen, Gelibolu sancandan
emlkleri yazmaya balyor. O ana kadarda sadrazamn huzurunda yaplan
durumada meihat, yni eyhlislmlk kapsna naklolunarak deavj-i
nizamiyenin, deavi nazrnn nnde haftada iki gn eyhlislmn yannda
olduu halde baklmas, hacet sahihlerinin rikb- ahaneye arzuhal vermeyerek
merciine vermeleri de iln edildi. Karantina uslnn konmas, bu sralarda
epeyice patrd veitirazlara sebeb olmutur. Babli'de toplanan drur'ya
vazifeli klnan zamann limleri karantina tatbikine fetva verdikleri halde halk,
bu adetler frenklerden gelmitir, gvurlu kiidir, eklinde cehalet kaidelerince
hareket ederek karkla kyam olunmutur. Sultan Mahmud karm olduu
bir iradeyle, salk konusunda edille-i er'iye ve akliyeye uygunluunu, cevazn
msbet olduunu, Takvim-i Vekayii'de 164. saysnda tafsilat dolu bir bend neir
lzumunu hissedip, icra etti. Viyanadan ecnebi memurlar getirterek ilk nce
mercii er'iyesine eski kadlardan Es'ad efendi, ilerin tbla ilgili tarafnada
Abdlhak molla'y*. askeri ynnede asakir-i mansure feriki Namk paay tyin
ederek, ecnebilerle tbbiye maddelerinin ve dier hususlarn mzakeresini
yapmaya vazifeli klmtr. imdi de hemencik, yukarda ad geenler hakknda
ksa bir malumat almamza ilve edelim:
(1) Muhammed Es'ad efendi, Sahaflar eyhizdeler diye tannmtr. Sultan 2.
Mahmud dneminde Halet efendiye mensubiyet peyda ederek 1241/1825'de
vakanvis oldu. Daha sonra molla olup, 1244/1828'de ordu kads oldu, ancak o
sene azil olundu. 1247/1832'de Takvim-i Vekayi bamuharrirliine nasb olundu.
ok gemeden de Takvimhane nazr oldu. Bu mnasebetle Osmanl
yazarlarnnda aaba bas ve nderi oldu. 1248/1833'de stanbul payesine irtika
etdi yni ykseldi. ok bir zaman gemeden de stanbul Kadl grevini ald.
Arkasndan Anadolu payesini ihraz etti. Bu paye ile ran elilii vazifesi verildi.
Btn bunlar olurken Takvimhane nazrl da uhdesindeydi. 1254/1838'de, Ru-
meli kazaskerlii payesine nail oldu. 1255/1839'da meclisi vla azalna,
1260/1844'de bilfiil Rumeli kazaskerliine, 1262/1845'de kurulan maarifi
umumiye nezaretine tyin olundu. lk maarif nzn unvann kullanan zatn Es'ad
efendi olduunu beyan etmi olalm. 1264/1847 balarnda bu nezaretin lavyla
az!onupmeclis-i maarif reisi oldu. <Bu sra da nezaret unvan, mektepler
mdiriyetine evrilmitir> Vefat, 1264/rebilahir-1848 senesinin mart aynda
vukubulmutur. Muhammed Es'ad efendi lim, ir gzel yaz yazan, divan
iirleri olan, sszafer adl mehur bir eseri ve birok risalesi, vardr. stanbul'da
Yerebatan semtinde yaptrm olduu ktphanesinde medfundur.
(2) Abdlhak Molla; Hekimba Hayrullah efendinin torunudur. 1216/1801'de
talebe olmu 1244/1828'de Eskiehir Fenari, 1246/1830'da Mekke-i Mkerrerne
kadlna, 1249/1834'de stanbul Kadlna 1252/1836 Anadolu, 1257/1841'de
Rumeli kadlna tayinedilmitir. 1264/1848!de, meclisi maarif reisliine
gemitir. Tb ilmine vukufiyeti vard, Sultan 2. Mahmud ve Abdlmecid
hanlarn dnemlerinde defa batabiblie tayin edilmitir. okuzun mddet
tbbiye nazrlnda bulunmutur. 1269/1853'de alimlerin reisi olmutur.
1270/1854'de ise vefat etmitir. "Hayrullah Tarihi" yazarnn babasdr. Bu arada
da ulemadan Hekimba Behet efendiyede bir risale yazdrp, matba-i mirede
bastrtp, ahaliye olsun, askerlere olsun datmaya almlardr. Padiah, her
yeni kurulular lk nce ulemaya tasdike nem verir, bunda muvaffak oldukta
da birmeruiyet temin etme zannn hkim klma yolunu tutmas uygun br
tavrd. Taassuba kar en uygun yol buydu. Ziraat, sanayi ve ticaretin hamle
yapmas gerekliliini mzakere etmek zere hariciye nzn Mustafa Reid
Paa'ya bir heyet kurdurup, bakanln paann stne almasn istedii gibi,
Galatasaray'da Tb mektebinin almas ve avrupadan hocalara bavurulup
getirtilmesi ve bilhassa, rdiye mekteplerinin hayata geirilmesi gibi olaylar, bu
senenin gz kamatrc prlt-larndandr. Rdiye mektepleri, Mustafa Reid
paann riyaseti altnda teekkl etmi bulunan daha sonra da, mur-u Nafia
meclisi adn alm olan ziraat, ticaret ve snai encmeni tarafndan birlikte
alnm kararlarndandr. Bu karar tafsilatyla layiha ekline getirilerek, dar-
ur-i babli'ye verilerek tetkik ve lkenin maarif asndan ehemmiyetli
abalara ihtiyac bu ura'da kendini gstermiti.
Bu arada hemen yukarda ad geen ulemadan Mustafa Behet efendinin de
biyorafisinden bahsetmeden gemeyelim: Mustafa Behet efendi: 3. Selim ve
Sultan 2. Mahmud devrinin limlerinin byklerindendir. 3. Selimdevrinde bir,
Sultan Mahmud dneminde ise iki defa hekimbaha getirilmitir. Msr,
stanbul ve dier blgelerde bulunarak rurneli kadaskerliine kadar
ykselmitir. Yenierilerin kaldrlmas ve tb mektebinin kuruluunda,
hizmetleri byk olmutur. 1249/1833'de vefat vukubulmutur. Behet
efendinin, mehur Buffon'un tarih-i tbbiyesinin bir ksmn, bir hikmeti tba-
iy'ye, bir fizyoloji, arabadan da, Napolyon adl tarihi, tercme eylemitir.
Maarifimize byk emek verip hizmetleri hretini duyurmutur. Meclis-i
ahkm adliye'de de gzden geirilip, tasdik edilmekle Mehmed Es'ad efendi
adl bir zat, ad .geen mekteplere nazr tayin klnmtr.
Sultan Mahmud; gsterdii bu himmetle slahat yolunda bycek bir adm atm
oluyordu. Grlen vaziyette padiah, Engelhardn dedii gibi: <Bir nevi
merutiyet idaresinin balang dnemini gerekletirmekten, fazla mutedilane
bir mutlakyet hkmeti yapmak emelinde idi. >
Tanzimat devri zerine: Sultan 2. Mahmud'un brakd hkmetin maruz
kald durum ve vaziyet-Hsrev paa sa-dareti-hkmetin sahnesinde iki parti-
Mutlakiyetin itibarnn iadesi teebbs-Kullanm politikas ve eseri-Hsrev
paa ie nasl balyor? -Reid paannda mahvna kasd ediyor: bir diriltme
teebbs-Mustafa Reid paa hali faaliyette-El-de bulunan tarihlerin
ahadetleri-Tanzimatn okunmas ve metni-Meclis-i ahkm adliyenin
tekilatyla mzakere uslnn birinci defa olarak kurulmas, mzakere
uslnn on maddesi, meclisi mezkrun azasylan ona memur olanlarn isimleri,
ilk resmi nutku hkmdari-lk mazbata teskeres-Padiah her sene babli'ye
geleceini vaadini yapmas-Ent-rika balyor-rticaa doru-Sadrazam Hsrev
paann mah-kumiyeti-Engelhard'n kendine has grleri-eksik balangt bir
meclis-i mebusan tasla: mar meclisi tekilat
Sultan 2. Mahmud, vefat ettiinde, Osmanl devleti tahtna ktndan ok farkl
ve bambaka bir devlet tarz devretmiti. Msr meselesi son derece ters bir yola
girmi, Osmanl devietordusu Nizip'de. Msr valisi Mehmed Ali paa'nn oiu
brahimpaa ve kuvvetlerine yenilmi, bir baka deyimle devlet ordusu
vilayetlerinden birinin silahl gc karsnda malup dmidi. Gen padiah
Abdlmecid'in tecrbesizliinden istifadeyle sadaret mhrn, adeta zorla ele
geiren Hsrev paa ve bunun korkusunu iinden atamayan derya kaptan
Ahmed paa emrindeki gemilerle, Msr valisi Mehmed Ali paaya snm ve
hin firari Ahmed paa diye anlrken, Ruslar ise devleti liye aras bir hnkr
iskelesi ad ile dzelir grnmse de bu bir himaye durumuydu. Ordusu
malup, donanmasnn byk bir ksm komutanca, i dmana teslim edilmi,
Osmanl devletinin bu hali, Fransz, ngiliz, Avusturya, Prusya devletlerinin
siyasi bak karsnda adeta Ruslarn penesine taklm bir gvercini
andrmaktayd. ark meselesi denen siyaset tarz, dorudan doruya geldii
vaziyet itibaryla mnakaa edilmesini gerektirmi ve yle bir mesele o srada
mevzuatda adeta bir kurtulu hkmn elde eden olmutu. Bu ekil son derece
kltc, hakarete bulam idi. Milletin dncesine gelince hak dedii cehl
ve taassuba vurulan darbelerden, son derecede ftur ve zaaf iinde bulunuyor ve
Osmanlnn, tamam- hayatiyesi boyunca bu ana kadar karlamad
felaketlerin en byne uramt. Bunada boyun emiti. Artk mthi bir aki-
bete uramay bekliyordu ve te taraftan slahat adna balam olan, btn idari
kurulular, idari tekilata, adliye dzenine ait mthi eksiklikle beraber henz
lsz kalmaktan uzakt. Padiah onyedi-onsekiz yanda bir ocuk, veziriazam
kindar ve haris adamd. Hatt Tarih-i Ltfi'de, okunduuna gre ahkm adliye
nezaretinde bulunmakta olan Hsrev paa, Kprller ktphanesinde, mahzun
ve mamum beklemekte olan bavekil Rauf paa'dan mhrhmayunu aldrp,
kendisine sadareti ve ikinci damad Said paadan ki bu Said Paa; Sultan 2.
Mahmud ve Abdlmecid hn dnemlerindeki vezirlerdendir. 1253/1837Jde
birbuuk seneye yakn, 1263/1846'da onyed ay seraskerlik yapmtr.
Seraskerlii alarak dier damad Halil paa'ya verdirmitir. Hatt hmayunda:
"Seni karihai sabhai ahanemden umuru dahiliye, hariciye ve mesalihi maliye ve
askeriyye'ye, velhasl kffe-i hususata nezareti mile ile sadaret-i uzma ve
mutlaka-i kebir-i makam- celiline bil istikll intihab ve tayin eyledim."
Blmn yazdrtarak, baveklet mevkiini sadarete tahvil ettirerek, o
kargaalkta istikll-i ztiyeye el uzatmt. Fakat mstakil olan ne kendisi, ne
devlet ne de, padiah idi. Yalnz arada ayan dikkat bir hadise var idiyse, oda,
hkmet sahnesinde iki partinin bulunmasyd. Bu frkalardan birini Hsrev
paaya mensubiyeti olup, hakan- merhum zamannda kuvvetli ayrlmasna dair
vukubulan ufak- tefek sadmelere, yan gzle bakan mutlakiyet tarafdarlarndan,
dier taraf ise derin bir surette, aleyhimize dnm olan avru-pa dncesini,
lehimize evirmeye ve esasl slahatmza eilim gsteren ekalliyet idi.
Bu ekalliyet yni, az saydaki insan o kadar ki, Reid paann nefsinde toplanm
bulunuyordu ve Reid paann; kendi eline idamn isteyen dilekeyi, vererek,
mabeyne gndermekten ekinmeyen Hsrev paa, bu incelie vakft. nk
mutlakiyet, kendisine gelecek darbe ne kadar az, ne kadar aciz, ne kadar ihmal
olunursa olsun, onunla sarslacan saldran, hissetmeden evvel sezinler. ur'y
ahkm- adliye, ur'y babli diye ikiye ayrlm gibi grnen u son idare
usl bile, ilk dakikada mliye ilerine, bir hkmdardan bir meclis-i maarif
kurulmasn, ilk admda medrese tedrisat uslnden ayrmadan, rtiye
mektepleri kurulmas suretiyle ozarnanlar ulema denilen ii yrtenler, taassub
penesinden kurtulmaya gayret gstermesi, askeriyeye ait ilerinde ayrca
birur eliyle idare ettirilerek, bakentte bat dncesinin dalga dalga girmesi
sadaret hatt hmayununda rtl olmas: "mur-u dahiliye ve hariciye, mliye
ve askeriye velhasl kffe-i hususata nezaret-i mile" kaydnn konmasyla,
mutlakyetin geri gelmesi fikrine teebbs ettirmiti. htimalki, ekalliyet yni
sayca az olanlar, attklar admlardan mutlakiyet kadar haberdar olamamt.
Sultan Abdlmecid, ilk gnlerinde iltizamlara zam yaplmasn eklinde men
etme karar almt. Mutlakyetin karklkla zedelendiinde ahalinin azna da
bir parmak bal alarak kendini beendirme politikas irkinliinden, daha sonra
tatbike konulan tevcihlerinde ise, dorudan doruya ayrmc fikre taarruz edil-
mi idi.
Tevcihat yni taltifleri iln eden resmi lisan bu hususta salam bir senettir.
"Biz; gemi dnemde bu trl entrikalarn ne ok eitlilerini grm ve daha
sonra esbab mucibe-sini ve olacak vak'alarn neticesini kefetmee almtk ve
eskiden beri siyasetimizde ve tarihte kullandmz lisanda buna istimal
(kullanma) politikas denirdi. Kiiler hakknda bile uygulanrd. Mutlakiyet
idaresi kadar, anane ve mazisine sdk hi bir usl idare yoktur. Bahse konu
tevcihat yle idi: nce suhulet mtalasyla herbiri mstakil olan memurlar
eliyle idare olunmakta olunan mansblarn birletirilmesi kararlatrld. Bu idare
dahi mklata ve zel mstearlar ve mteaddid memur tyine, ihtiya
grnerek icraat vakada, pek fayda grlmemi olduundan bundan sonra ayr
olmas hakknda sdr olan, yni karlan hatt- hmayun icabinca, Hasib
Paa'nn yerine darbhane mirlii, Valide Kethdas Ali Necip Paaya ve oraya
katlan, Mekke ve Medine evkaf
nezaretlerinin, darbhane mstear evki efendiye ve Nafiz Paann azliyle,
mliye nezareti ayr olarak hazine-i amire defterdarlnn, eski defterdarlardan
Hac Edhem efendiye, mukataat defterdarl, Bahriye mstear Musa Safveti
efendiye ve Bahriye mstearl da, Tophane mdr Mazlum beyefendiye,
boalan Tophane mdrln nezarete evirerek Badad eski defterdar Arif
Zeki Efendiye tevcihi, maliye vede darbhane nazrlar Nazif ve Hasib Paalarn,
vazifeden alnmalar vukubulmutu. Bu zammn yaplmasn men etmekten
umulan, eski dnemin usulnce, bir nevi adalet icras yapmaktr. Tanzimat
hayriye tarihine kadar, btn memleket idaresi iltizam kaidesine balyd. Her
yerin bedeli hazinede kayt altndayd. Birisi, bir yere vali veya mtesellim,
voyvoda olaca zaman sarraflar tarafndan taahhd olunacak taksiti belli olarak
o mahallin gelirinin mteahhidi olan sarraf tarafndan hazineye nakden veya
havalesi yaplrd. ltizamlarda mukataat dahil ise, mukattaat yalnz aar ha-
slatna mahsustu. (Tarih-i Ltfi)

Byk Mustafa Red Paa-Kavalal M. Ali Paa-Damad Halil Paa'nn

Biyografileri

Mustafa Reid paa: 1214/1799 senesinde stanbul'da dnya'ya gelmitir. Babas

Sultan 2. Bayezid hn vakfiyesinin ruznamecisi Mustafa efendi isimli bir zattr.
lim yolu balangcna pederinden girimi, yksek ilimleri ise Beyazid camii
erif mderrislerinden tahsil eylemitir. "Bir Trk Diplomatnn Siyasi Evrak"
isimli eserde okunduuna gre, 1230/1814 senesinde enitesi spartal Seyid Ali
paa serasker unvan ile Mora'ya vazifeli olarak gnderildiinde de Reid bey
beraber gitmi, 1236/1820'de Ali paa Bursa, Kocaeli mutasarrflklarnda
vazifeliyken, gizlice stanbula getirtilmi sadaret uhdesine verilmitir. Tabii
enite paa Reid beyi sadaret mhrdar olarak istihdam etmitir. O sralarda
m-hrdarlk vazifesi resmi surette tevcih olunan makamlardan bulunduundan,
henz devlet kaleminde vazife almam olan birinin, mhrdarlk yapmasn ok
grenler olmutu.
Ancak; enitesi, kendisinin bu ie dair liyakat ve iktidarn, daha nceki
deneyimlerden bildiinden, ok grclerin ifadelerine zerre kadar nem
vermedi ne varki; Reid bey'in bu ikbli ok srmedi. Reid bey, 1250/1834'de
aivan- hmayun amedisi iken, Fransa devleti nezdinde ilk defa sabit eli olarak
tyin edildi.

Sultan 2. Mahmd'n Halk Gznden D Sebebi

Seyid Ali Paa; devletine hayrl ve koruyucu bir kimse idiyse de, devletin
mhim ilerini gzelce idare etmeye iktidar bulunan kimselerden olmadndan
az bir vakit sonra azledilerek, Gelibolu'da ikamete mecbur klnmt. Reid bey,
enitesinin bu azil ii stne, Davudpaa'daki evine ekilmi, servet
sahiblerinden olmadndan fakr-u zaruret iinde yaamtr. Ancak;
ok'gemeden Msr divan efendisi olan brahim efendi isimli birinin kzyla
evlenerek kaimpederinin, Kandilli stnde bulunan evine, i gveysi olarak gir-
mi ve Ali Paann Filibe'den bir ay tedavi iin Maltepe'ye gelerek, vefatnn
vukuundan sonra hanmn boayp, merhumun mstefreelerinden biriyle
evlenmitir. <Pek garibdir ki Reid bey, yeni hanm ile beraber yaamakla
birlikte, ba-bli kaleminden birine tyin buyrulmasn istida eden dilekesini
defa padiaha sunduysada netice almas mmkn olmad.> Sonunda da,
enitesinin sevdiklerinden, Beylik Kse Akif efendiye mracaat ederek,
delalet buyurmasn istirham etmi, bu sayede de, babli mektupu kalemine
tayini km. Burada ksa zamandaki stn baars kendisinin herkese takdir
edilmesine mucib olmu, yaz ile okumada gizli evraklarn kendisine verilmeye
balamasn gryoruz. Reid Bey'in 1244/1828'de Rus savandaki sadrazam
Ben-derli Selim Paa'ya mhrefar olarak tayin edilip umnu'ya gittiini bu
grevinede ek olarak, telhis muharrirlii tevcih olunmutur. Reid bey'in
umnu'dan yazd telhisler, Padiah Sultan 2. Mahmud'un, hayli dikkatini
ekmitir. Padiah, sadnazamndan gizlice, bu telhisleri kimin yazdn sormu
olduu, pek yaygn rivayettir. 1245/1829'da Ruslarla yaplacak mtarekeye,
sadnazam ve serdar- ekrem Reid Mehmed Paa; Reid bey ile ordu
memurlarndan olup, daha sonra hariciye mstearlnda ve mkerrerende,
Paris'le Londra sefaretlerinde bulunmu olan, Nuri bey'i yollam, Edirne'de
yaplan sulh antlamasnda Reid bey, serktip s-fatylamurahhaslarmz
maiyetinde bulunarak, musalehanm sonunda Ruslar tarafndan verilen resmi
hediyeden, mcevherli yzk ve altun bir saat, bir de samur krkl tulum al-
mtr. Sulhden sonra sadrazam Reid Mehmed paann teklifiyle amedi
odasna memuriyeti padiah tarafndan -tensip klnmt.
Bu srada reislkttap Pertev efendinin gizlilik tayan ilerinde byk
iltifatlarna ni olan Reid bey, 1246/1830 ylndaki Msr valisi Mehmed Ali
paann Girid adasna yardsmn salamak iin gnderilen Pertev efendiye
refakat etmitir. 1247/1831'de kodral Mustafa paa gailesi geniledike amedi
divan reisi Akif efendi, Pirlepe'de bulunan sadrazam Reid Mehmed paann
yanna gnderilmesine karlk, Re-d bey amedilik vekletine tayin edilmitir.
Bahse konu gailenin patlamas zerine stanbul'a avdet eden Akif efendi, baka
bir vazifeye tayin olunarak, amedi divan hmayunu asaleten Reid bey
uhdesine verilmitir. 1248/1832'de Top-hane~i mire miri damat Halil paa
refakatiyle Msr'a 1249/1833'de, Msr valisi Mehmed Alizade brahim paa ile
mzakereye selahiyetli olarak Ktahya'ya gitmitir. Bu srada baz bedbahtlar
Reid bey aleyhine isnatlarda bulunmular ve padiah dahi, kzdrmlard.
Padiahn yaknlarndan baz kimseler hamiyyet gstererek, tahkikat yaplmasn
tavsiye ederek, bu tavsiyenin yerine getirilmesi sonunda neticede aklanmas
gereklemitir.
Reid bey, 1250/1835 tarihinde ilk defa olarak Osmanl devleti tarafndan,
yukarda da temas ettiimiz gibi Fransa nezdinde kalc eli tayin olunmutur.
Maiyetindede Msy Kavur adl bir tercman vard. O zamanlar; imdiki gibi
nkil vastalar olmadndan karadan talika denen arabalarla gitmee ve
Macaristan ile Avusturya'dan geip, bu lke siyasetilerini ziyarete mecbur
olmutu. Avusturya devletinin, o dnemdeki bavekili bulunan mehur
Meternih, Reid bey'i lyk olduu ekilde karlayp, grt.
Dou meselesinin k sebebi ve de elan devam etmekte olduunu syledi.
Prens Meternih Reid bey'in erefine bir zi-yafetde dzenleyerek alakasnn
derecesini gstermiti. Prens Meternihin burada Reid bey'in koluna girerek,
kendisine byk bir sayg beslemekte olduunu gryoruz, ark meselesine dair
ufak-tefek masallar sylyordu.
Reid bey, o andan itibaren Franszcasn ileri seviyeye tamasnn art olduu
kararn veriyordu. Reid bey'in biyografisinde u ksm pek mhimdir: Reid
bey Paris'teki vazifesini gzel bir ekilde srdrrken Franszca lisann ilerlet-
mek hususunda, byk aba ve gayret gsterir. te taraf-tanda avrupada
rastlad ve grdkleri kendisini intibaha getirip, medeni teekklat, faydal
tesislerin kurulupda iletilmesinden tutunda, devlet idare tarzna ve devletler
hukukuna, muamelat ve malumatna dair tetkiklerde bulunmaktan hali deildi.
Reid bey 1251/1836'da izinli olarak stanbula gelmi ve padiahn huzuruna
karak, byk elilik unvanna vede bir ok iltifata nail olmutur. Paris'e
dnmekteyken, amedilik uhdesinde bulunuyordu. 1252/1837'de sefaret grevi
Londra eliliine tahvil edilmitir. Bu seferde hariciye nazrl mstearlna
terfii yaplmt. Pertev Paa'da padiah indinde beenilen ve makbul bir
kimseydi. O zaman byk ve kk devlet adamlar, iki partiye blnme
durumundayd. Bir blm Pertev paaya, dier blm Akif paaya taraftard.
Reid bey dahi o hengamede Pertev paa tarafna-dahildi. ngiltere kral 4.
Gilyom, Reid bey'in devlet-i liye-nn mevcudiyeti siyasiyesinin ve
mlkiyetinin tamamiyetinin muhafazasnn temini halinde avrupann bundan ne
kadar fayda ve menfaat kazanacan ileri srp, gzelce ikna etmee muvaffak
oluyor, Reid beyin nezaket dolu davranlar ile Fransa ve ngiltere de, Trk
dostu olma arzusu hamleleri balyordu.
1253/1837'de hariciye nzn olan Ahmed Hulusi paa vefat edince, Reid bey'e
paalk verilmemekle beraber, vezirlik ve mir-i nezarete tayin edilmi ve
rtbesine mahsus-nian, kl ve dier eya Londra'ya gnderilmitir. Bu arada
da Pertev paa talihsizlie duar olmu, Edirne'ye srlmt. Reid bey,
hariciye nzn sfatyla stanbul'a gelmise de Pertev paann rakibi Akifpaa,
Sultan Mahmud'a: "devlet-i J-yenin avrupa devletleriyle vaki
mnasebetlerinde var olan nem hasebiyle Paris ve Londrada, tannm ve
oralar bilen sefirler bulunmas lzmdr" yollu telkinleri zerine Reid bey'e
paalk verilmi, buna ilave olarak da bykelilik unvan tannmt.
Hemende Paris'e gnderilmiti. 1254/1838'de, Akif paa'da talihsizlie
urayarak ekilmek durumunda kalm Reid paa; stanbul'a komusa da, az
sonra yine sefaret grevi ile Londra'ya gitmitir. Sultan Ab~ dlmecid'in tahta
knda Reid paa Paris'de bulunmaktayd. Fakat saltanat deiikliini
Londradan'da Paris'e geldiinde duymutur. O zaman Paris elisi Fethi paa adl
bir zatt. Reid paa, Paris'de kral Lui Filp'in huzurundayken vak'ay haber
alm. Kral Filip'in derhal verdii emirle bir gemi tahsis etme yolunu amsa da,
Reid paa nezaketle red edip, Marsilya yoiuyia stanbul'a ulamtr. Hsrev
Paa o sralarda makam sadarete gemiti. "Glhane hatt hmayununun
okunmasndan sonra; 1257/1841'de stanbul'a getirilip, Edirne valiliine tyin
edilmise de, hastal mnasebetiyle gidemeyip, yine Paris sefirlii ne avdet
etmiti. 1261/1845'de 2. defa olarak hariciye nezretine, 1262/1846'da
sadarete gemi, ancak 1264/1848'de grevinden alnm, 3 ay, 9 gn sonra
yeniden sadarete getirilmitir. 1268/1852'de infisal edip, meciis-i vl reisliine
geerek, aradan geen 41 gn sonra 3. defa sadrazam olmutur. Be ay sonra
ayrlmak mecburiyetinde kald sadaretten, 3- defa hariciye nazrlna
getirildiinde 1269/1853 tarihine gelinmiti. Ve 1271/1854'de, 4. defa makam
sadarete ; gelip bu sadaretide alt aydan az srmtr. Msr valisi Said Paansn
daveti zerine de, Msr seyahatine kmtr. 1273/1856'da 5. defa sadrazam
oldu. 9 ay, 7 gn sonra bir daha vazifeden alnd. Tanzimat meclisi bakanlna
geti ve 1274/1857 senesinde 6. defa sadrazamha gemi vede ayn sene,
irtihali dr- beka eyleyip, Bayezid camii bitiiinde Okular bandaki, zel
trbeye defne olunmutur. Meclisi Vl, maarif nezareti, mekteb-i rdiye,
encmen-i dni, Takvim-i vekayi-i, heyet-i tedrisiye-i islmiye salname-i resm
gibi nemli messeselerin kurulmasnda memleket irfanna kalemiylede hizmet
ederek, zetlersek resm lisanda slah ederek sade.birekle balayabilmitir.
Edebiyat tarihimizde bir zel dnem sahibi olan inasi merhum, Mustafa Reid
paann kadirbilirlii ile encmen-i dnie aza olmu ve lisanmz, bir taraftan
resmiyetteki gerilikten kurtulurken, te ta-raftanda inasi merhumun kalemi ile
avrupa dncesi edebiyatna, almaa balamtr. Reid paa vefat esnasnda
altm yandayd. Alt defa geldii vezareti uzma makamm-dada toplam yedi
sene, bir ay, onaltgn, hariciye nezaretinde drt kere koltuu igal etmi, be
sene yedi ay, yirmi gn, eitli defa eitli lkelerde ve dier hizmetlerde yirmi
sene kadar bulunmu Osmanl devletinde yegne bir siyaseti adam imtiyazn
elde etmitir. Tarih-i Ltfi'ye gre Paris'e kalc sefir tayin edilmi bulunan
amedi divan hmayun Reid bey'in esas memuriyeti: "Devlet-i liye aleyhine
olarak, Yunanllarla Msr viisi Mehmed Ali paa'nn, avrupa gazetelerine
yazdrdklar isnadat cerh ettirerek avrupa efkr- umu-miyesini lehine imale
etmek, onun in bir tarafdan sefirler ile mnasebet ve sohbetlerde bulunarak
dier taraftanda devlet-i liyenin, eski usl terk ederek, avrupaya tatbik etmee
baladn, yaynlayp duyurmak, bunlardan baka, zamann en mhim
meselelerinden olan Msr meselesi hususunda Mehmed Ali Paann kuvvetinin
krlmasyla, Cezayir'in geri alnmasna almakt.
Mehmed Ali Paa'ya gelince; Mehmed Ali Paa: Msr idaresini yeni ekil ve
gzellie evirmekle yapm olduu slahat yenilik ve siyasasnda yolun
balangcn medeniyet hedefine aan zattr. 1183/1770 tarihin de Arnavutluk'ta,
Grce civarnda bulunan bir kyde dnya'ya gelip, kendisi ocukken babas her
naslsa vatann terk ile ailesini de yanna alarak, Kavalaya hicret etmi.
Mehmed Ali burada byyp, ttn ticaretiyle itigal etmeye balamt.
Msr'n; fran-szlarca istila edilmesi sonras iine yuvarland halden kur-
tulmas iin asker yazld srada Mehmed Ali de, Arnavut askeri temin ederek
o tarafa gitmiti. Orada Arnavut askerlerinin ba olarak bulunan, Poyanl Hasan
Paann maiyetine girmiti. Ebu Kr savalarnda fevkalade byklkte cesaret
sergilemi, bylece byk bir hrette kazanmt. Bylece-de itibar ykseldi.
Msr valisi bulunan Hsrev paa, Arnavut askeri ve Msr Memlkleri
geninde kan anlamazlklar hasebiyle ok nemli bir mevkie ykselme
vaziyetine gelmiti. Ar, ar arnavut askerlerinin ba olma yolunu tutmutu.
Artk bu kuvveti istedii gibi kullanabilmeyisalama-ya muvaffak olmutu.
Hsrev paa bu ekimelerin stesine arln koyamaynca Msr'n idaresi
mthi bir karklk iine dt. Mehmed Ali askeri zapt rapta alp, Hsrev
paaya iten el ektirdi. Memleket idaresini eline alm, vaziyeti babli'ye
bildirmi, onlar ise, Mehmed Ali'yi vali yapmakta bir mahzur grmemilerdi.
Bylece Mehmed Ali, 1215/1801 tarihinde rtbe-i vezarete nail olarak resmen
Msr valisi olmutu. Asayiin yeniden kurulabilmesi iin, Msr yenierileri
demenin makul saylaca klemenlerin varln izale etme-side baardr.
Btn islm memleketleri ierisinde muntazam askerler tertibini baarmtr.
Babli'nin kt idaresi yznden Osmanl devleti ile onun valisi olan Mehmed
Ali paann aras almt(!) Mehmed Ali paann olu, brahim paa am',
Adana'yi ele geirdikten sonra Konya'da sadn-azam Reid paay esir almt.
Ktahya'ya kadar sokulmu ve Nizib adl yerde erke Hafz paa
komutasndaki Osmanl ordusunu yenmeyi becermiti. Bu arada Osmanl tah-
tnda meydana gelen deiiklikte 2. Mahmud'un vefat yerine olu
Abdlmecid'in gemesi ile meydana gelen yeni artlar, ecnebi devletlerinde ie
karmas ile birlikte Msr valiliinin, Kavalal Mehmed Ali paa ve evladlarna
mirasyolu ile de, gemesi artyla tevcih edilmi idi. Kavalah Mehmed Ali Paa
1264/1848'de yakaland hastal esnasnda, olu brahim paa, Msr valiliini
iki sene babasna vekaleten yrtt. Mehmed Ali Paa, iki senenin sonunda,
skenderiye'de 1266/1850 senesinde ld. (Kamus-l iam'dan hlasa) Halil
Paa; Eski sadrazamlardan Hsrev paann klelerin-dendir. Hsrev paann
asakiri mansure ordusunun seraskerliinde, mirmiran rtbesinde bulunup,
1243/1828 Rusya seferinde vezaret rtbesiyle vede seraskerlik kaimmakaml
unvanyla, serasker Aa Hseyin paann emrinde umnu'ya gitmi ve
dnnde Edirne bar antlamas tasdiknamesini gtrmek zere, byk
elilik vazifesi ile Rusya'ya gnderilmi, 1245/1830'da kaptan- derya olup, bir
sene sonrada, donanma ile Msr'a gitmi, 1248/1832'de Tophane mirliine
tayin edilmiti. Daha sonra padiah damadina nail olmu, Hsrev paadan
sonrada boalan seraskerlik makamna getirilmi, onaltbuuk ay bu makamda
kalp, daha sonra ticaret miri olmak zere seraskerlikten azledilmiti. Sultanlk
Abdlmecid'e gelince, yeniden seraskerlik makamna tayini yaplmtr.
Onbirbuuk ay sren bu vazifeden meclis-i ahkm adliye azal ksa bir zaman
sonra da, bu meclis reisliine getirilmitir. 1259/1843'de 2. defa, 1263/1847'de
3. defa, 1270/1853'de 4. defa kaptan- deryala tayin edilmitir. 1272/1858'de
irtihali dr-s beka eylemitir.

Yenieri Vak'as

Sultan 2. Mahmud dneminin en nemli olaylarndan birisinin, yenieriliin

kaldrl ve bunun safahat olduu, malumdur. Osmanl devletine be asr
hizmet vermi olan bu ocan, acaba ilgas yerine restorasyon yaplarak yeni bir
or-ganizyona da bavurmakla devam kbilmiydi? Sorusu herkes tarafndan
dnlen bir muammadr. Ancak; grlen odur ki, yenierinin ortaya getirdii
gemi vak'alar ortadan kaldrlmay oktan hakkettikleri husustandr. Biz bu
vak'ay yabanc diplomatlardan, irlerin iinde hayli yksek bir nm olan ve
ayn zamanda tarihi olan Alfred Do Lamartin'in; Tercman 1001/temel
yaynlar arasnda nerolmu, eserinin 7. cildinin 1800. sahifesinden zetleyerek
koymaktan dolay isabetli bir i yaptm addediyorum. "Marmara kysndaki
Yenieriaasnn saray, Bizanstan kalan surlarn iindeki eski istanbul
sokaklar, pazarlar, camileri, Eyb semti, sa-ray'n btn civar ksaca btn
stanbul yenierilerin ve taraftarlarnn elinde bulunuyordu. Artk bylesine
genel ve dayanlmaz bir htilli hi bir eyin eviremecei ve kaderi de-
itirecei dnlemezdi.
Sultan Orhan'n kurduu yenieri oca, Hac Bekta Vel mridi, dneminin
eyhlerinden birinin duasyla din-i islm vede l-i Osman sancann altnda nice
zaferlerin mmessili olmu ve her kurulu gibi zamanla tenakuzlar ile rahnedar
olup, ii zora koan, ihanete varan cebanetleri ile byk slahat teebbslerine
engel tutumu ile zaman zaman kapansin-m? Yoksa slahn edilsin? kilemleri
ile lkeyi ve devlet ricalini bir arada bir derede dolatrmt. Bu uurda ilk
gayreti gsteren padiah Gen Osman olmu, niyetini diline hkim olamayp,
yerin kula darb- meselini unutmu srrn sylemi ve bu dikkatsizliini hem
tahtn hem de hayatn kaybetmi, yllarca sipahiler ile yenieriler arasnda
scak atmalara, stanbul'un gbeinde kanl mcadeleler cereyan etmesine
sebeb olmutu. Nizam Cedid'i kuran 3. Selim/in ise, hzin ve gz yaartc
akbeti hatrlanacak olursa, her isyann altnda ispat- vcud eden yenieri
askerinin kaldrlmasn, eer sadaret konanda bunlarla yapt ve gn
gece sren mcadeleden ehid olmadan, Alemdar Mustafa Paann km
olmas kabil olsayd, yenierinin toptan yok edilii, bu sadrazam tarafndan
mutlak gerekletirilir bylece 17 senelik bir ncelik salanrd. Eer Alemdar
Mustafa Paa; hayatna ve dolaysyla sadaretine devama muvaffak olabilseydi,
Sultan Mahmud ile el ele vererek bu zor ve elzem operasyonu tamamlarlard.
Dnya trihinin kaderindekidei-iklik belki bu gn karmzda pek baka
panaroma gsteriyor olurdu. Aaya aldmz satrlar Fransa'nn lkemiz
nezdinde, bykelisi olmu Fransann, byk ir ve edib-leri arasnda anlan
ve hristiyanlk uygulamalarn, aka tenkitten itinab etmeyen, bu uurda
bana gelenlere de, katlanan arklemini, kendi lleri iinde deiik, fakat
zaman zaman isabetle yorumlayabilen, tabii ki her arkiyat gibi azim ve kastl
yanllara da dm bulunan, Alfred DLamartin'den yenieri'nin tasfiyesini
anlatan satrlarn, sayfalarmza alarak olaylarn yakn ahidinin mahedelerini
vede yorumlarn nakledeceiz. Bu yorumlarda, bizim hem nalna hem de
mhna dediimiz ifadelere rastlayacaz amma bunun byle olmas normal!
nk netice itibaryla La-martin, Osmanl devleti zerinde emelleri olan bir
byk av-rupa devletinin menfaatlerini, lkemizde temsile gelmi bir
intelejenstr. Mtalaalarnn byk ksmn kendi lkesinin ve politikasnn
menfaatine, zarar vermeyecek ekilde dizayn etmesi de en tabii hakk olduu
gibi, biz de alm pazarda bize lzm olan alp, kalann pazarda brakmalyz.
Lamar-tin; "Trkiye Trihi" adyla yazd bu eserini Tercman 1001 Temel
serisinden neredilmi 7. cildden alyoruz. Eseri M. R. zmen hazrlam,
aadaki satrlar 800. sahifeden aynen alnarak, takdim edilmektedir deerli
okurlarmza: "Marmara kysndaki yenieri aasnn saray, Bizans'tan kalan
surlarn iindeki eski stanbul, bugn seraskerin oturduu Eski Saray, stanbul
sokaklar, pazarlar, camileri, Eyb semti, sarayn btn civar, ksaca btn
stanbul, yenierilerin ve taraftarlarnn elinde bulunuyordu. Bylesine genel ve
dayanlmaz bir ihtilli hi bir eyin eviremeyecei ve kaderi deitirecei
dnlemezdi. Buna ramen iki kii byle bir eye cesaret ederek, Alemdar'n
tehlikeli durumlar iin, setii iki desteinin, mizalar ve sadakatleri hakknda,
ne kadar doru karar vermi olduunu ispat ettiler. Bu iki kii Kapdan- derya
Ramiz Paa ile skdar'da karargh kurmu olan yiit, Kad Abdurrahman Paa
idi. Topu birliklerinin, kumandan ile Levend ftliindeki sekbanlarn
kumandan da onlara katlmlard. Soukkanllklarn ve birliklerini muhafaza '
etmesini bilen bu drt adamn bana, o srada yangn iinde mahsur kalm olan
sadnazam geseydi, Alemdar'n bir aknlk anndan sonra, isyanlar ve
alaklklar yznden, imparatorluun paralanmasna sebeb olacak, yenierileri
onalt yl nce, yer yznden silebilirdi.
Ancak sarholuk, ak ve uyku her eyi kaybettirmiti. ''Lamartin yukardaki
ifadesinden sonra Kapdan- derya Ramiz Paann Hali'de Kasmpaa'daki
tersanede ikamet etmesinden bahseder ve yenieri askerinin, yeniden ortal
kartrd stanbul'u ikametghndan bir mddet seyrettikten sonra tersane
askerini toplayp onlara bir hitabede bulunur onlara padiaha ve kumandanlara
bal kalacaklarna dir yemin teklif ettiinde asker, kendilerine duyulan bu em-
niyetten dolay, byk bir memnuniyetle ve samimiyetle teklif olunan yemini
yapar.
Ramiz Paa bu levendlerden tanzim ettii bir mfrezeyi, hemen Kasmpaa'nn
srtlarnda bulunan Levend iftliine gnderir ve de burada bulunan Sekban
snf askerin klalarn terk ile kendisine iltihaknn haberini yollar. Yine bir
gu-rub daha levendi tanzim etmi onlar da, Tophanede bulunan topu snfna
ayn taleple gnderen Ramiz Paa, bu arada Kadky'de yanndaki drtbin asker
ile karargh kurmu bulunan askerle gelimeleri takip etmekte olan Kad
Abdurrahman Paaya da gnderdii talimatla mutaassb skdar ahalisini,
askerinin ikibin kii kadaryla kontrol altnda bulundurmasn geri kalan ikibin
kiiyigemilere irkb yni gemilere bindirerek padiahn sarayna kp Sultan
Mahmud'u koruma altna almasn ister. Ramiz Paa; bu acil tedbirleri aldktan
sonra da, bir keifbirlgi tekil eder bunlar Kdha-ne vadi yolu zerinden
Edirne osesi istikametinde sevk eder. Vazifeleri ise, ehre ulamaya alan ve
yenierilere muavenet edecek, her eit teebbsn aman verilmeden nlenmesi,
direnenlerin katledilmesidir. Ayrca ehrin iine sald tebdili kyafet etmi
adamlaryla, ahalinin arasna sadr-azamn kurtulduunu birlikleri toplayarak
ehre girecei ve isyanclar cezalandraca, haberini yayar. Bu tedbirlerin her
biri, yenieri ve hempalarn da birbirinden uzaklatrmakla kalmad, herkes bir
bana kalmann korkusunu yaamaya balad.
te yandan; bu haberlerin efkr umumiye arasnda y-u bulmas, yenieriyi
destekleyen imamlarn, Alemdar aleyhine olarak destekledikleri bu isyannda,
sadnazami yok etmeye g yetiremediini iittiklerinde, vaaz verdikleri
krslerden ekilmeye baladklar grld. Alemdar'n kurtulduunu ve
askerleriyle geri dneceini iiden ahali ise, rstan-bul'un kaplarna koarak
sadrazam ieri almamak iin ahaliseferber olmutu. Der. Ramiz Paann; sahil
boyunca ald tedbirler ve bu tedbirler dahilindeki gemilerden sahil kenar
mahallelerine yaplan top atlarnn isyana eilimli olanlarn sinmelerine yo!
aarken, saray'a saldran biurlar da, sarayn personeli ve Kad Paann
askerleri tarafndan, ya pskrtlyorlar, ya da saray duvarlarna trmanma
kstahln gsterenler hayatlarn kaybederek bunun bedelini dyorlard.
Demekte olan Lamartin, bir nebze olsun saray'a, Sultan Mahmud'a gz atmak
lzumunu hissettiinde ise me-len unlar sylemekteydi:
Kendisini askerine sevdirmi, sadece eski bir yenieri olmasna ramen
yenieriye sevdiremem, otoriter ve dediim dediki muktedir bir veziriazamn
glgesinde silik oiarak bulunmay da benimseyemeyen, ancak adalete eilimi de
hayli fazla olan gen padiah, Alemdar olmasa idi, imdi toprak altnda
olacan, 4. Mustafa'nn adamlarndan, halas olmasnn msebbibi olan
Alemdar'in hakkn yememesi, Adl olan lakabnn gerei olduunuda hi
unutmuyordu. Ote yandan da; yenieriler muvaffak olduu takdirde 4. Musta-
fa'nn tahta kmasnn kendisinin ldrlmesi demeye geleceinin idrakindeydi.
Sultan Mahmud'un kaderi, dnceleri, midleri korku frtnalar iinde
debelenip duruyordu. O srada kt danmanlarn; yanl tavsiyeleri, hanmlar,
anneler gzdeler ve hadmlar htt kleler, millete kt anlar, trihe hayrsz
malumatlar, hkmdarlarn bizzat kendisine pimanln duyaca iler
yaptrtrlar. Amma; u da vard ki, bu isyan tartmasz bastrmak padiahn
yepyeni bir otoriteyle adet yeniden domas ve muktedirlemesinin ak kaps
saylma ans tayordu. Muktedir ve irade sahibi bekleyen ilerin faili, en s-
kk anda kendini ina ediyordu. Lamartin stn bir edib ve mkemmel bir ir
olmas hasebiyle tasvir sanatnnda elbette stadlarmdan biriydi.
Yukarda melen vermeye altmz ifadelerinde 1809'daki Alemdar vakas
ile 1826'daki yenieri ilgas harektn aradan geen zaman yok farzederek,
birbirinin mtemmimi yni, tamamlayacs gibi gren bak, bir trih liminin
tabii tercihi olup, bizim trih felsefesi anlaymzda, zellik tayan hususun ta
kendisidirse de ancak hemen unu da biz hatrlatmak isterizki, padiahn
huzurunda devlet-i liyei Osmaniyan iinde bulunduu vahim durumdan ka-
rp, dnemin her eit terakkisine ak bir devlet yapsna ulatrmak
isteyenlerle, kendilerini isyanlarla bktrtan ve khnelemi tarz devam ettirmek
isteyenlerin mcadelesinde, en zor durum yine Sultan Mahmud'un zerindeydi.
nk bir halife-i mslim olmas sfatyla, her iki tarafnda pederi
mnevileriydi. Birinin burnu'kanasa, adl-i ilahi ondan sorard bunu. Ne zordur,
Rabbimizin suallerine cevap vermek.. Ramiz Paa, Tersaneden ayrlp saraya
geldiinde olanlardan piman yenieri subaylaryla saray' dolaysyla padiah
m-dafiileri arasnda sulh mzakereleri balam, karar aklanmak zereydi.
Sarayn mazgallar zerinden ve minarelerden, bir kii hari btn yenieri
ortalar ve ahali iin, genel af iln edilmesi teklifi vrid oldu. Afdan mahrum
klman tek kii ise, yenieriaa'sndan bakas deildi. nk o, bu fitnenin
bedeliydi. Yenieri askeri, onun cezalanmasyla yenik saylacak, taraftarlar
bylece malup edilmi addedilecekti. Teklif tasvib grd, te yandan bu tarz,
hem Osmanl insannn kannn akmasn nlemi oluyor, Sultan Mahmud da,
taht'dan inmekten kurtuluyor, htt aabeyi 4. Mustafa'nn akbeti hakknda,
tercih yapmaktan kurtuluyordu. ir ve diplomat Lamartin'in u satrlar ok
dikkat ekici olduundan, aynen aktaryorum: "2. Sultan Mahmud, sarayn"
kulesinden askerlerinin kan ve yangnn bakentini, mahve-diini
seyrediyordu. Hem bozgunun, hemde bunca kurban iin duyduu merhametin
etkisinde kalarak Kad Abdurah-man Paaya, mazgallarn zerinden,
yenierilerin ateine karlk vermemesini buyurdu. Surlarn zerinden
yaynlad bir bildiri ile yenieri aasna, ura durdurmasn ve yangn
sndrmesini buyuruyordu. Aa, padiahn buyruuna sayg gstermek
bakmndan yangnn ucundaki evleri yktrd ve alevleri bir enber iine ald.
Ahali, snen yangndan ve mazgallardan zayflayan ateten bsbtn cesaret
alarak, saraya kan btn yollar doldurdu. Alemdar'a, Karamanoluna, Ramiz
Paaya, Kad Abdurrahman'a bostanclara sekbanlara ve i olanlarna ve
padiahn, ahsna yadrlan lanetler gklere kyordu. Tehditkr lklar
<ok yaa Sultan Mustafa diye ykseliyor. Sultan Mah-mud'a, 3. Selim'in sonu
lyk grlyordu. Kanlmaz yenilgisi veya imparatorluun otoritesinin ve
barn kurulmas arasnda, verilmesi gereken bir tek karar vard. Sultan Mus-
tafa'nn derhal idam edilmesi. Sultan Mahmud'un hizmetkrlar, danmanlar,
hadmlar, padiahn ayaklarna kapanarak bu kararn verilmesi iin yalvarmaya
baladlar. 4. Mustafa bir tek hareketle lme mahkm edilince 3. Selim'i
katletmesi iin gnderdii ayn celldlarn elleriyle hayata gzlerini yumdu..."
Diyen, Lamartin, kendi Fransasinda krallk dneminde olsun cumhuriyet
dneminde olsun, taht ve iktidar kavgalarnda cinayet kasrgalar, trihlerinin
her ann doldururken 4. Mustafa'nn ldrtlmesine temas ederken, u cmleyi
kullanm olmasn da duyurmu olalm: ".Beyz yldr karde katlinin
ykselme ta olduu bu imparatorlukta 4. Mustafa'nn katli son cinayettir.
Devlet dzeni urunda ilenen cinayetleri silen zamana ne mutlu!" demek
suretiyle hmanist yaklam, Lamartin'in tahlilini ve satrlarn bu eseri
hazrlayan M. R. zmen u dip notla aklamak lzumunu grm ve pek de
isabet etmi yoksa mhim bir mesuliyetin altnda kalm olurdu. imdi
hazrlayann bu dip notunu da alntlayarak okuyucunun dikkatini ekelim ve
Alemdar Vak'as ile ilgili okuma paras ad altnda bahsin sonuna koyduumuz
trihi vesaikin ne byke isabet olduunun bahtiyarln da duymu olalm.
Cild 7'sh 1811 de dip not: "Dikkat edilirse Alemdar Vak'as burada bildiimiz-
den ok deiik bir tarzda anlatlmaktadr. Yazarn ada olduu bir olay,
tamamen yanl bir ekilde, haber almas imknszdr. Lamartin eserine kaynak
olarak stanbul'daki Fransz eliliinin mektuplarn ve stanbul'u ziyaret ettiin-
de, istifade ettii devlet arivlerini almtr. Bu konunun tarihilerimiz tarafndan
incelenmesi faydal olur." demekte. Aziz okurlarmz; mtercim sayn zmen'in,
bu bilgilerin bu-kadar yanl olamayaca gibi bir kanaate eilimini grmek
kabil bu dip notta. irlerin, kafiyeye mnay feda etme adetlerini gz nne
almayan mtercim beyin, Lamartin'in politik ve hayal dnyasn, kalemine
ecdadmzn hakikatini deil kendi politik hesaplarna uygun ve mslmanlann
arasndaki, ittihad bozmak iin kullandklarnn bir taktik olduunu hesap
etmemesi, sadedillik olarak grlebilir. Yok, uurla kabullenen husussa o zaman
biz de deriz ki, yabancnn buyurduklarnda keramet arayan, ancak trih bilgisini
hiz olmayan birisi olarak veya trihimize, 1909'dan sonra musallat ettirilen
palavrac ve smarlama tarihilerin gzlkleriyle bakanlar olarak, grmek
lzmdr. Lamartinden, devam edelim: "Sadnazam'n ordusu banda
geridnecei umudunu besleyen saray savunucular, Alemdar'm cesedini grn-
ce cesaretlerinin krldn fark ettiler. Mazgallarn yukarsndan Kad Paann
askerleriyle sekbanlar halka aldatldklarn yoksa din kardeleri yenieriler ile
asla savaa girmek istemediklerini akladlar. Ramiz Paa ile Kad Abdurrah-
man Paa'nn kanlarnda aktlan Osmanl kannn intikamn alacaklarna sz
verdiler. 4. Mustafa'nn katledilmesiyle galipleri iin bile, kutsal bir kii haline
gelen, Sultan Mah-mud kendisi iin hi endielenmiyordu. Yararsz bir ura
uzatmaktansa, dmanlar ile hesaplamay baka bir sefere brakarak kaderine
raz oldu. Sekbanlar ile Kad Paann askerlerinin yenierilerle barmalarn ho
karlad. Barma birinci avluda meydana geldi. Durumdan memnun olan
yenieriler, sadece birka kiinin kellesini istiyorlard; Padiah onlar idamdan
kurtard. Ramiz Paa, Kad Abdurrah-man Paa, Behi Efendi gibi Alemdar'm
yakn dostlar Sa-rayburnunda bekleyen gemiye bindirildiler ve Marmara ky-
snda, bir kasabaya karldlar. Oradan Rusuk'a kaarak, hla Alemdar'a sdk
olan taraftarlarn yannda gizlendiler.
Bakenti be gn mddetle yakan vede kana boan ihtill kamalar ile yatt.
Ayn gn yenieriler iin kt bir hatra olan Levend iftliindeki Nizam-
Cedid klasn tamamen yaktlar. Akamst de padiaha eliler gndererek
bakaldrmalar iin zr dilediler ve sadakatlerini tekrarladlar. Gizliden gizliye
Alemdar'a dman olan eyhlislm ulemann banda saraya gelerek, padiahn
yenilgisini bir zafer gibi kutlad. htilalde mutlakyetin, dinn ve eski yasalarn
zaferini gryordu. Her ey eski dzene gre yerli yerine geldi." Gryorsunuz
sevgili okurlar Lamartin'in yazdklarnda; bence husus nem arzediyor.
Birincisi, 4. Mustafa'nn katledilmesi Sultan Mahmud'un, yaayan tek erkek
olarak kutsallk kazand ifadesi, dieri Levend klasndaki Nizam- Cedid
klasn yakyorlar, sadrazami ldryorlar, bir baehri be gn kan ve revan
iinde tutmalar zrle geitirmeleri ve 3. olarak da dinin ve eski yasalarn
zaferi gibi eyhlislam efendinin grdn beyanla dinin ve eskinin
hkimiyetinden rahatsizhn pek mestur ekilde sergiliyor.
Sultan Mustafa'nn katlini ho karlamak ne kadar doruysa, daha nceki
katilleri de yle bulmak lzm. Bunun bir resi olmadn trih bize biraz
tetkik ettiimizde sylyor nitekim, ehzade Cem'in; Bayezid' Velye Anadolu
ve Rumeli diye taksimi teklif ettiinde ald cevab buraya bir defa daha
yazalmki iktidarn ne istedii bilinsin: "Bu devlet-i liye yle ba rtl bir
gelindir ki, iki damada birden tb olamaz, ars- saltanat inksam kabul etmez!"
Demek suretiyle devletin idaresinin asla ortaklkla olamayacan ortaya
koymas bunun da iktidar mcadelesi getireceini bunun zmnn, bir tarafn
dier taraf, ekarte etmeye almasyla mmkn olaca yeter ki bu mcadelede
hududullahn almamas olmas olduunu, bu veli padiahn beyanndan -
karmakkbil olabiliyor. Yenieriliin kaldrlmasna doru giden sr'at herhalde
bu vak'aflan sonra daha da hzlanmtr. Ho aradan onbe yl aan bir zaman
dilimi gemise de, bu kadar kkl bir ocan devlet tasfiyesinden zor olduu
akla getirilmelidir. Aslen Krm'l olan sabk Kapdanderya Ramiz Paa,
Ruslarn igalindeki memleketine, snmak yolunu denerken, Kad
Abdurrahman Paa'da Karaman civarnda dolamakta, yenierilere kar bir
askeri kuvvet hazrlamaya girimiti. Padiahn brakt kavgay srdrmeye
kalkmas, tabiatyla yanl htt maksadl bulunsa yeridir. Nitekim, dervi
klnda dolarken tandlar, yakaladlar, kafasn kesip, stanbula yolladlar.
Lamartin'in fadesine gre: "kahramanca savunduu; saray'n kaps zerindeki
mazgallarda bu kafa bir ay tehir edildi."

Vaka- Hayriye

(15/haziran/1826) :
Lamartin'in, edebi slbundan zaman zaman alntlar yaparak, Vaka-i
Hayriyyemi? Vaka-i erriye mi? Sorusunu soranlara cevab kendilerine
brakmakla birlikte biz biraz malumatla bu hususa dir bilgilerine katkda
bulunalm. Yenierilerin, saltanat dnemi boyunca gsterdikleri, cebanet,
ihanet ve hunharlk devletin hayati savalar kayb etmesine medar olduu gibi,
Krm, Besarabyayi, Budan, Eflki kaybetmemiz, elimizden kmas hatta,
Yunanistann bamszln elde etmekdeki frsatlar devletin hazrlamasn
kabul edersek, bunun en byk sulusu yenieri olduu phe gtrmez. Bu
husus iin, kendisi de bir yenieri olan ancak vicdan muhasebesinde adil olmay
becerebilen, Koca Sekban-ba Risalesi yazarnn tiraflar okunduunda ii daha
iyi anlamak kabildir.
Bahse konu risaleden u nkil okura bir fikir verebilir zannyla u nakli
yapmadan geemeyeceim: "..sava srasnda bir gn yenieri askerlerinden
kii biraraya gelip Ruslardan bir esir almaya karlar. Tesadf bu ya, kazaen ak-
amdan sonra, Rus snrnda, sahtekr gvurun birini tutup, esir alp getirirlerken
kfir, bizimkilere, Eflak Trkesi ile <Aalar benim babam zengin adamdr,
eer beni brakrsa nz sizlere ok yardmm olur. Bylece, yoksulluktan
kurtulursunuz.> Diyerek kandrr. Bizimkiler de, kfiri Rus snrna gtrrler,
babam dedii adam bulunur ve teslim edilir. O adamda bunlar gibi namussuz
biri olduundan, bizimkilere: <benim olumu esir etmemi ve ldrmemisiniz.
Sizlere beyzer Macar altunu hediyeden baka ikram olarak, ok daha kymetli
birey gstereceim> diyerek kyafetlerini deitirip, alr onlar byk bir
adrn kenarna gtrr. Bizim ahbablar adrn nnde byk bir kalabalk,
ieride de byk bir terazi ile beyaz ake ve altnn tartlp bunlarn varillere
doldurulduunu grrler.. adrn iinde, orbac ka-lafatl, puah, kavuklu,
baratal, Tatar kalpakl bir ok adam vardr; akelerle doldurduklar varilleri,
yanlarndaki bu mslmanlara, paylatrp durmaktadrlar. Alak herif uzaktan
bu manzaray gsterdikten sonra, bu ahbab yine geriye evine getirir. Derki:
te yoldalar, sizlere bu manzaray gstermemi de bir ikram kabul edin. adr
iinde tartlan ake ve altunlarn bir ksm devletinize, biraz vezirinize biraz
yenieri aanza bir ksm da, Tatar Hnna ve daha baka yerlere gidecektir.
Bizler sizin vilyetlerinizi parayla satn aldk. Hatta; imdi tartlan pa.alar
stanbul'un karlnda verilecek olanlardr. stanbuFuda satn aldk! Bizler ksa
bir sre sonra stanbul'da olacaz. Bu gizli eyisize sy-lemekdeki maksadmz,
bundan sonra ordu'da bou bouna durmamanz iindir. Doruca vilyetlerinize
dnmekte yine sizin iin fayda vardr. Biz geldiimizde sizi stanbul'da bul-
mayalm. Burada size sylediklerimizi ordunuzda sylemeye kalkmayn! Diye
eytanca bir hiyleyle, szlerini bitirip bizimkileri Osmanl snrna geri brakp
giderler. > imdi sevgili okurlarmz; bu alntnn devamn okuduunuzda
aknlktan kk dilinizi yutacak gibi olacaksnz. Sz yine
Kocasekbanba'ya verelim: <.Gelelim bu ahbabn orduya eldiklerinde,
ortal kartrmalarna. Kynde ift srmekten gelmi, dmann hilesinden
falan haberi olmayan nefer klkl bu adam son derece ahmakt. Kfirin syle-
diklerine hemen inanmlar, ake meselesi de akllarna yatnca, rastgeldikleri
btn dostlarna ve tandklarna:Bre Himmet Day; bizlerburaya niin
geldik?Osmanl bizim vilyetleri Moskof kfirine satm ve u anda parasn
alyor. Hatta biz stanbul'un karl alnrken, gzlerimizle grdk! Diye
Allaha ve peygamberine byk yeminler etmeye baladlar. Karlarna her
kan adama burada artk neden duralm. ler hep karm. am ii olmulDiye
kendileri gibi yzlerce ahma pheye drmlerdi. Akl ve mantktan
nasipsiz, beyni souk denebilecek bu szde asker, birbirleriyle her
karlamalarnda: <Bizim Hseyin Day, Kabakolu Recep Bee ve Kocaba
Hikmet Emmi stanbul'un parasn saylrken gzleriyle grmler. Dokuz tala-
a yemin edip sylediler, dorudur> Diye koca orduyu ka-rtrverdiler.
Dmandan ylmi dier asker srs de, geri dnmeye bir vesile anyordu. te
byle gzel bir vesile knca daarcklarn arkalarna, tfeklerini omuzlarna
vurup, geride adrlarbekleyecek asl ocakl zabitlerinden beer, onar kii
brakp, zaten derme atma toparlanan dier ordu neferleri il yavrusu gibi
dalp gittiler. Moskof domuzu ise eline geirdii bu gzel frsat deerlendirip,
nce ordunun bulunduu blgeye sonra da klak yerine kageldi.. Ruslar bu
olay kendi aralarnda birbirlerine glerek anlatrlar." te aziz okur,
Sekbanba'nn syledikleri ve daha niceleri var da, biz kitabn kendisini
okumanz tavsiye ile iktifa etmek zorundayz. Sultan Mahmud; 2. Selim'den
beri zaman zaman gile-i kebireyi tekil eden yenieri hakkndaki kararn
oktan vermesine vermiti de, iin daha ncekilere dnmemesi iin en kesin ve
bitirici darbeyi hazrlamaya balamt. Ashab- Kiram Efendilerimizin
stanbul'daki kabr-i eriflerini tamir ettiriyor, ibadethanelerin restorasyonuna
nem veriyor, en mhimi ise tebdil-i kyafet ederek ehrin byk blmn
tefti ediyor, her eyi de kendi kula le dinleyip anlamaya, byk ehemmiyet
atfediyordu.
Bu arada da, Lamartin'in Trkiye Trihi cild 7'1871. sahi-fede u satrlara bir
gz atalm: ".Sultan Mahmud harekete gemeden nce, Kapkulu ocaklarnn
isyann bekleyerek onlar sust yakalamak istedi. Bir inklab kurulu tekil
ederek, eyhlislm, ulemay, sadrazam, kubbealt vezirlerini, Hseyin Paay
zzet Paay, Hsrev Paay toplantya ard. Onlarn nnde hastal
aklayarak, ilc teklif et-di. Bu yenieri tekiltn, Nizam- cedid rneine
gre yeniden tekil edecek krkalt maddelik bir fermand. Sadnazam tarafndan
bu fermann yaymlanmas padiahn bekledii gibi yenierilerin tepkisiyle
karlat. nce sessiz, sonra grltl bir ayaklanma 15/haziran/1826 gecesi
ortal kaplad. 15/haziran gecesi, isyana katlacak olanlar birer ikier, isyann
balang noktas saylacak Etmeydan'na doru yrmee baladlar.
Yenieriaasnn olayn iinde olmamas, toplanan isyanclarn ilk i olarak
Aann konana, onu paralayacak bir birlik gnderme karan alp karar icraata
koydular.
Bir kulun yardmcs Allah (c.c) oldumu, ona kim ne yapabilir ki? te bunda da
byle oldu. Sabahn saatinde bir teftiten dnen Celaleddin Aa, uyumak zere
her dem tedbir olarak, gizli bir mahalde uykusuna ekildiinden gelen mfreze
Aann konan paraladlarsa da, kendisine bu ilemi yapmak iin yanna
ulaamadlar ve konakda yokmu deyip, ekilip gitdiler. Kona yakmak iin,
bir ka yerden tutudurdularsa da, hikmet-i hd; o da kendiliinden s-nverdi.
afak skerken yenieriler kazganlarn (kazan) Et-meydanna kaldrmlard ve
bylece son defa kaldrlan kazan, bu seferinde devrilecek ve atei sndrecek
idi. Bunu yenieri, onlar tutanlar hi dnmezken, padiah ve taraftarlar ve de
ahali bu hususda mttefik idi. Komitaclk; bir tecrbe ve elden ele devredilen,
ndir bulularla devam ede-gelen bir ilim olduundan yenieriler oca ise bu
komitacln belki de dnyada en mhim merkezlerinden olduundan, oradaki
birikim ok fazla idi. Bunun bir rneini isyanclar hemen tatbike koydular.
Ahaliyi kendilerinecelb veya en azndan evlerine gnderipde olaylara
karmasn nlemek iin, Sadnazam Hseyin Paann, Yenieri Aas Cela-
leddin Aa'nin ve devletin ileri gelenlerinin ldrld haberini yaydlar.
Ahalinin ayak takm da bu oyuna hemen geldi ksazamanda; yenieriler,
hammal, kfeci tellaklar meydanda grmenin sevincini yaadlar. Bunlardan
Manav Mustafa bir gurubu alm sadriazamm sarayna doru gtrrken, Sarho
Mustafa adl bir baka biride, Davud Efendi gibi, Hidiv'in elisi Necip Efendi
gibi, nokta hedeflere doru yola kmt. Sadnazam Beylerbeyi'ndeki kknde
bulunuyordu. Alemdar Paa zamannda harab olan makam- sa-daretdeki
lojman, henz tamir edilmedii gibi, her an beklenen, isyanlar emniyet asndan
isyanclarn daha zor ulaabilecekleri, yerde olmay semeleri de, bir tedbir-i
fayda diye telakki gerekir.
Efendim; mteveffa hariciye bakanlarmzdan hsan Sabri alayangilin
bakent'in asker'in olmad bir ehir haline konmasn teklif etdiinde, herhangi
zamandaki isyan ve darbe teebbslerinden, baehrin hemen mteessir olma-
mas dncesi yatar ki buda pek isabetli bir teklifdir. Neyse, biz isyanclarn
aksiyon hlini anlatmaya devam edelim: Asiler sadriazamm Beylerbeyindeki
konana ulatklarnda aile efradn Konan gizli bir blmne saklanm
bylece sadece eyalarn yamalanmas, altbin kese altunun yamaclarn eline
gemesiyle kurtulundu. Can ve rz payimal olmadan i atlatld. Sadnazam ise;
konaa yaklalrken oktan haberi alm doruca bindii bir kaykla saraya
komutu. Hseyin ve de Mehmed Paalarn da saraya gelmelerini ma-beyncisi
vastasyla bildirmiti. Yal Kknde, bu gnk Salkmst dediimiz
Glhane parknn tam karsndaki kke vard. Kbrsl Mehmed Emin Efendiyi
padiaha yollayarak, sanca erifin karlmasn ve padiahnda kurulacak
birliin banda bizzat bulunmasnn hatrlatirnasn istedi. Bu srada ise,
Hseyin ve Mehmed Paalarda geldiinden ayrca eyhlislmda haberdr edilip
onunda aralarna katlmas salanmt, ulalabilen btn zabit, humbaraci,
topu birlik kumandanlar emri altnda bulunan askerle saraya gelmeleri
emredildi. Saray'n adna Raid Efendi Et-meydanna gnderildi. Asilerden
istekleri soruldu: cevaplar "Gvur tlimi istemiyoruz; eski yenieri tlimi
mleklere ate etmekve kee kesmektir. Ferman uygulayanlarn, kellelerini
istiyoruz" dediler. Rid Efendi bu talebi de sadr-azama getirdiinde tabiiki red
olundu nk bu talimname cidden bir bir mzakere olunarak hazrlanm, her
bir maddesi ulemaya sorulmu ve dince bir mahzuru olmad hususunda,
msbet kanaatler serdetmilerdi. Sadnazam, buna istinaden eer buna riayet
olunmazsa muterizlerin ezileceini son sz olarak ifade etti. Tabii bu karya
iletildiinde olacaklarn, artk scak eyler olmasn ummak vacip oluyordu.
Beiktada bulunan padiah saltanat kay ile hemen Topkap sarayna gelmi
ve snnet odasnda toplanlm ve padiahn u hitab, ie baka bir vehe
veriyordu. Sultan Mahmud unlar syledi: "Hepiniz tahta ktm gndenberi,
dinin karlarna hizmet ve mukadderat tarafndan bana emanet edilen halkn
iyilii iin, nasl itina ve gayret ile uratm bilirsiniz. Yine bilirsiniz ki,
tahtma kar yaptklar saygszca hereketleri en uysal sabrlar bile aacak olan
yenierileri kan dklmesini nlemek in baladm; hatta dahada, ileri
giderek onlar mkfatlandrdm. Nihayet; iyilikten baka bir ey grmeyen
yenieriler son karlan buyruun, gerei gibi davranmay da kabul ettiler.
Bugn szlerini tutmayarak, imzaladklar btn sivil ve dini otoriteler
tarafndan, kabul edilen anlamay ihlal etmi oldular; u anda gsterdikleri
kstaha tavrlar, padiahlarna kar aka ayaklandklarn gstermiyormu?
Bu hinleri ezmek, ayaklanmalarn bomak iin nasl bir tedbir alnmasn
uygun buluyorsunuz? Silah kullanlmas hakknda, ulemnn kanaati nedir?"
ulem hep birdencevap verdiler: "eriat asilere kar savalmasm ister.."
Sultanahmed Meydanna doru artk sadrazamm, eyhlislmn ve btn devlet
adamlarnn yannda, sanca erif glgesine koan ahali ve Hseyin Paa ve
Mehmed Paalar arkalarnda topular ve toplan da olduu halde yenieri
klalarna doru yryordular. Sanca- erifin karldn kendi arkadala-
rnn bazlarnn bu mehabetli manzara karsnda sancan altna gitmelerine
hid olanlar, doruca klalarna gidip, kaplar kapayp savunma harektna
gecem yolunu setiler. Toplarn namlusunu rtl kapya evirten Hseyin Paa,
son bir sulh denemesi iin kladakilere seslendi. Gelen cevaplarn iinde
padiah bile iine alan elfaz- galize yni, svme szleri vard. Hseyin Aa
nce bir ate emri verdi ve peinden de, hayr ate amayn, beklediimiz
barutlar gelmedi diyerek onlara duyurucu bir sayha ile seslendi. Ate
edemeyeceklerini, dnen yenieriler kfre devam ettiklerinden zerlerine
alan salvo lmlerini inta ettirdi. Artk yenieriler de ate amlard
Sultanahmed Meydan mthi bir savan mahidi oluyordu. Klada olanlar
da, karmak iin bir topu neferi olan Mustafa yapt bir atla yangn
kartmay da becermi yanmamak iin kanlar top ve tfenklerden, kan
mermi ve gllelerle hayatlarn kaybediyorlard hem de islmda pek mhim olan
Sancak- erif altnda olanlara kar ve ales sultan huru, yni m'min emire
kar kmakla, akbeti zor bir lme gidiyorlard. Nihayet kbus gibi Osmanl
slm devletinin tepesine, nice oraplar ren yenieriler hitama erdirilmi, ancak
kurunun yannda ya da yanp gitmiti. Nice dilver yiit yenieride,
mensubiyetinden dolay madur, mazlum htt ehid olmutur. Esnafdan,
ahaliden ve mahalle imamlarndan beylerden, efendilerden, eyhlerden nice
kimseler sahip kma gayreti gsterdikleri, bu temiz yenieri insan hasebiyle
mimlendiler ve skntlara giriftar edildiler. Bilhassa stanbul'da o trihe kadar
semtlerin en hatrl kiileri camii imamlaryken, ya, kurudan ayrma hususunda
insaniyet gstermeleri, cezay mstelzim olduu gibi nihayet imamlar olarak da
devlet indinde itibarlar muhtardan sonraya kalmas bu olaya baldr.
Lamartin'in u szleriyle bu bahsi tamamlayalm: "Bir kagn sonra stanbul'u
her zaman hurafeleri, dilencilikleri ve rezaletleri ile mahveden yirmibin dervi
Toros Dalarna srld. Bir ka ay iinde kurulan dzgn bir ordu
Osmanllarn savaa olan tabii dehsn, cesareti ve disiplini ile, bir kere daha
ortaya koydu. 2. Mah-mud; yalnzca ykmakla kalmam yeniden yaratmasn da
bilmiti." imdi bu ifadeden sonra, ok gemeden Kavalal Mehmed Ali Paa
ordularna, yni bir devletin ordusunu, ayn devletin bir valisinin, malup etmesi
ne oluyor acaba diye sormak lzm gelmezmi? mr uzun olsun emekli Albay
e-rafeddin urluten nakletmiti bende sizlere nakledeyim: Mizipsava
esnasnda Prusyal mehur Moltke; bizim ordumuzda mavir olarak bulunur.
Hafz Paaya; sava alanna dmandan az biraz nce geldiklerinden dman
gelir gelmez derhal saldralm, bizde yorgunuz amma, onlar bizden daha da,
yorgun tavsiyesini yapar, Hafz Paa hemen ordu mneccimini artr ve
tavsiyeyi sylediinde bir takm, havaya baklar yapan mneccim, eref saatin
olmadn saldrnn doru olmayacan ifade ettiinden, Moltke'nin teklifi red
edilir. Ordu istirahate ekilirken Kavalalnn ordusu da bundan istifade eder.
Akam'a yakn Moltke, gkyzn yle bir tarassut ettiinde, havann
bulutlandn grr. Ka-rargahda dahil askerin ukur ve toprak bir alana
yayldn da bildiinden, yine kumandan Hafz Paann yanna gider ve eer
yamur ok iddetli olursa ukur arazi yamurungetir-di sularla dolar hareket
kabiliyetimiz gleir, bu bakmdan biraz yksek ve suyun birikmeyip akp
gidecei meyildeki araziye yerleelim teklifinde bulunur.
Kumandan Hafz Paa; biraz dndkten sonra, yine mahut mneccimi arr
Moltke'nin teklifini syler. Mneccim, teklife bir ey diyemeyeceini, ancak
yamurun yap yamayaca meselesine gelince, eeklerin ve katrlarn
kulaklarnn dikilmediini, keilerinse knn bzmediini, mandalarn
kafalarn gkyzne kaldrp da balarn sallamadklarn buna bal olarak
yamurun yama ihtimali bulunmadn ileri srer. Hafz Paa da; Moltke'ye
duydunmu? Sorusunu yneltir. Moltke; btn bunlardan akm evine yazd
mektupda bunu anlatr. Ancak; mektup bununla bitmez, ordu uykuya yattktan
sonra yamur yle bir yamaya bala-diki baziadrlardan, askerin kimisinin
suda boulduu, haberi bile gelir. Toplarmz slanm, bulunduklar yerde
amura batm velhasl Moltke'nin btn korktuu gereklemi o gn yaplan
sava ise kaybedilmitir. Btn bunlar mektubunda yazan Moltke, unu ilve
diyor: "Bir ordu ki, harektn, bakla ile baklan eref saate, yamurun yamasn
ee-in kulan dikmesine, mandann kafasn yukar kaldrp sallamasna,
keinin kn bzmesinden karyorsa, kumandan bunlar kabul ve tatbik
ediyorsa o ordunun galibiyeti inayet-i ilhiyeden baka birey olamaz" diye
anlatmt da biz haylice glmtk o alanacak hlimize, erafedin Albay, bize
bunu anlattklarnda seksenyedi yandan gn almt. Her padiahn; haylice
te'sirinde kald kiiler olmutur. Bunlarn arasnda Sultan 2. Mahmud'u tesiri
altnda kald biri yoktur demek kabil deildir. Alemdar'n kendi zerinde
uyandrd minnet ve pek de dal davranlarlarla, cann skt bir vaka isede
ona medyunluunu hi unutmamtr. Alemdar'dan sonra mavirlerinden Halet
Efendinin yrngesine girdii ileri srlebilir ve dorudur da fakat Halet
Efendiyi akbeti bekleyen lm emri olduu hatrlanmaldr. Sultan Mahmud-
sni Pertev Paaya da pek gnlnde yer vermiti. Bu zt Edirne'de katleden
zihniyet Sultan Mah-mud'a bu ii duyurmadan yapmt ve derin devlet anlay-
nn bu dnemde de, bulunduunu iaret etmesi bakmndan mhimdir. Daha
sonra padiah, bunu rendiinde katla katla alad, trih sayfalarnda yer
bulmutur. 2. Mahmud'un, nc olarak tesirinde kald zat ise Hurid Paadr.
saltanat dnemi gren bu paa Osmanl sarayna erkezis-tan'dan bir kle
olarak hediye edilmi sadnazamlk dadahil devletin her kademesinde vazife
alm, sadakat gstermitir. Bir asr aan mr ile birlikte kendine padiah da
dahil, herkesin saygs ziyadelemmekteydi. Bilfiil olarak seksen ya sonrasnda
kesine ekilmi bilge insan olarak padiahda dahil olarak bavurulan
grlerinden mstefid olunan bir kimse idi. Sultan 2. Mahmud, tebdili kyafet
ederek ahalinin durumunu daima renme gayreti iinde olmutur.
Ahaliyle i ie olmaktan ancak tebdil-i kyafet haliyle olmak onun iin bir zevk
hlinde idi. Sultan 2. Mahmud'un; Nizip Savan kayb etme haberini
alpalmad hususunda eitli rivayetler bulunmaktadr. 1 9/r. ahir/ 1 255- 1
/tem -muz/1839'da hayatla ilgili dnya nefeslerini tamamlad. Ortadan kaldrd
yenieriler caddesi zerindeki trbesine def-nolunduunda, bu dnya da ald
Adl navn tayan zta dnk feryadlar ahalinin azndan yJe
dklmekteydi "Padiahm! Bizi brakp nereye gidiyorsun!" nk; 31 sene,
10 ay, 6 gn padiahlk yapan Sultan Mahmud bu kadar beraber olduu
mminlerden byle bir sevgi ifadesi grmesi makul ve mergupdur.

Sultan 2. Mahmid'n ahsiyeti

Sultan 1. Abdlhamid'in Nakidil Valide Sultandan 20/temmuz/1785'de dnyaya
gelen ehzadesidir, 2. Mah-mud. Valide sultan ehzadeyi dnyaya getirdiinde
kendisi henz 17 yandayd. Amcazadesi 3. Selim tarafndan ok iyi
yetitirilmeye allmtr. Hele, 3. Selim'in tahttan indirildikten sonraki, geen
dnemini ehzade Mahmud iin tam bir padiahlk staj olarak gemitirdersek
hi de yanl sylememi oluruz. Kazand rtbelerden en gzeli Vehhableri
Mekke'den ihrac zerine, alm bulunduu Gaazi unvandr.
nk bir ksm softann gvur padiah adn verdii zt, 23/1/1813'de ihrac
neticelendirmi ve eyhlislm Drriz-de Abdullah Efendi, 28/5/1813'de
verdii hutbede bu unvann Sultan 2. Mahmud'a verilmesinin, makam-
meihatde karar altna alndn irad eyledi. Her Osmanl ehzadesi iinde
ayrca trih dersi alm olanlarn arasnda apayr bir yeri vardr. Nitekim;
yenierileri ortadan kaldrmaya karar vermesinin gecikmesinde bu trih
bilgilerinin ok rol olmutur. Osmanl devleti, bir airet halinden cihan
devletine yry yenieri ile balam ve bu yry her geen an bir kou
hline dnm ve dnya devleti olan Osmanl slm devletinin bu cihanmul
muvaffakiyetteki emein bynn, yenieri askerine, aid olduunun idraki
iinde idi. "U Sultan Mahmud'un, son kararn bildiren ve yukarda zikrettiimiz
konumasnda nmayandr. Bu Adl Mahmud'un vefakrlnn bir ispatdr.
Byk bir siyaset insan idi. Bu evlet siyasetinde byle olduu gibi cemiyet
hususunda da byle bir dhidir misl olarak Beikta'da kurulan ilim heyetini
hem tevik ediyor, hem de deneyler hususunda kendilerine dikkat ediniz,
eyhlislm'n eline, derseniz sizi ben bile kurtaramam dedii gibi, bni
Haldun'un nl Mukaddimesini tercme ettik okutalm diyenlere verdii cevap,
"Aman ocuk ne yapyorsun? ocuun eline ustura verilirmi?" demesi siyasetin
her ynnden behresi olduunu gsterir. ahsnda, akaclk, merhamet, sertlik,
musikiinas, bestekr, Adil mahlasyla, ir olarak ve de hattatl muhteemdir.
Hem Nakibendi hemde Mevlevi idi. Dikkat buyrulursa; her iki cereyanda,
slm leminin kitlesel acdan en byk iki gurubuna mensubiyeti, halifelik
sfatyla, ne kadar byk bir denge unsuru olduunu gsteriyor. Franszca
renen lk padiah olduunu ifade eder Tark Ylmaz ztuna bey'ki bu dier
padiahlarn lisan bilmedii mnasna gelmemekle beraber (nk Ftih'in
birka lisan bildii malumdur) Franszca bilmenin nemi dnya politik
arenasnn bu lisana vakf olanlarca daha iyi takip edildii dnemdir 19. arn
her bir yl. Sultan Mahmud'un ileye tlib bir insan oluuna bir misl olarak
yenieri snfn ilgadan sonra 1828'dekoskoca yaz Tarabya'daki kararghda
geirdikten sonra Sekbanaskeriyle tam iki sene Rami Klasnda yaamas kabul
edilebilir. 4. Mustafa'y yni baba bir aabeyini katlettirirken, devleti kendinin
tamas zntsn yaadktan sonra, tahta vrisi edinmek iin lzm gelen
teebbslere arlk vermesi haylice kadn olmasna sebeb tekil etmitir.
Politikada, musiki vede tanbur'da hocas, 3. Selim idi. Ney alard ve bunda
hocas, Kazasker Tosyal Mustafa zzet Efendidir. Vefat l/temmuz/1839'da 30
sene, 11 ay, 4 gn sren mmete hizmet sonrasnda, gece yarsndan sonra ablas
Esma Sultan saraynda vukubuldu. Caaloluna ke olan Trbe Es-
Sultann konann bir tarafndan alnarak merhuma tahsis olundu. Daha sonra o
araziye tanzimat ve ittihat ve terakkinin ileri gelenleri defnedildi. Ayrca Sultan
Mahmud Trbesine, ehid-i Aziz Abdlaziz ile Cennetmekn 2. Abdlhamid
Hn'da defn olundular sonradan. Sultan 2. Mahmud'u m-met-i Muhammed, 54
yana 18 gn kala elinden uuruver-miti.

2. Mahmgd'n Hanmlar Ve ocuklar

aatay luay'n hazrlad, TTK (Trk Trih Kurumumdan nerolunan

"Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar" adl eserdeki bilgi sekiz hanm, drt ikbli
hakknda bilgi ve say; veriyor. Buna karlk Tark Ylmaz ztuna bey ise;
"Hanedan" adl pek deerli eserinde onsekiz hanm rakam veriyor. Bu saynn
be adedinin ikbal olduunu haber veriyor, bunlardan Zernigr'n, 1826'da 4.
ikballikden nce yedinci kad-nefendilie sonra ikinci kadmefendilie
ykseldii grlyor. lm 1809'da vukubulan Fatma bakadnefendi, aatay
Uluay bu ismi vermemi, 1809 sonrasnda bakadnefendi olan Alicenb
kadnefendi de, CJluay'da kilistede yok. Per-tevniyal Piyale Nevfidan
bakadnefendi 1793'de domu, 1855'de vefat etmi. Sultan Mahmud Trbesine
defnoiundu Misl-i Nyab 2. kadnefendi olmu 1825'den nce vefat Nak-idil
Trbesine defin, luay listesinde yok. Kamer 2. Kadnefendi ayn Misl-i
Nyab gibi ve Ebr-i Reftar 2. kadnefendi-de bunlarla ayn kaderi paylam.
Bezm-i lem vlidesultan 1807'de domu, 1853'de 46 yanda vefat etmi
Abdlme-cd Hn'n annesidir. Hayat hayr yapmakla gemitir. Os~ rnanh da
yenileme harekatnda nclk yapmtr. Vakf hastanesi enok bilinen
yadigrdr. Aubcan 2. kadnefendi 1793'de domu 1870'de vefat zerine
Sultan Mahmud trbesine defnolundu. Beiktada sahilsaray, Kk amlca da
kuyu yaptrm, amlca'da kasr ina ettirmitir. Vuslat kadnefendi'nin sadece 1
830Jda vefatndan bilgimiz var. Nurtb kadnefendi, 1810!da doup, 1886'da
vefat-vu-kubuimu. Kocasnn trbesine defnolunmu. Hoyarkadne-fendi
1859'da Mmekke-i Mkerremede Hac ifasndan sonra vefat ederek o mbarek
beldede defnolundu. Pervzfelek kadnefendi 1863'de vefat etti, kocasnn
trbesine defnolundu. Hsnmelek kadn baikbal idi. 2. Mahmud'un bir
arksnda "Hsn-i melek bir peridir" msra bu ikbaiinedir. Vefat 1886'da
olmu, Sultan Mahmud'un tavanca kekesini, Abdimecid dneminde saray
danszlerine mek ettirdii bilinir, makberi, Sultan Mahmud Trbesindedir
Zeynifelek kadnefendi ise 1842'de vefat etmi Nakdil Sultan trbesine
defnolunmutur. Lebriz Felek hanmefendi 1810'da domu ve 1865'de lm,
Sultan Mahmud trbesine gmlmtr. Tiryal hanmefendi, 1810'da domu,
1883'de vefat etmitir. skdardaki; Ahmediye emesi bu hanmefendi
tarafndan, yaptrlmtr. Kabri Yenicami'de 5. Murad trbesindedir.
Pertevniyal valide Sultan, padiah Abdlaziz'in annesidir. 1812'de domu,
1883'de Doimabahe saraynda vefat etmitir. Aksaray'daki Pertevniyal Valide
Sultan Camiini bu valide yaptrmtr. Kabri de bu camidedir. Sultan 2. Mah-
mud'un ocuklarna gelince, Tark Ylmaz ztuna listesinde onbe tane
hanimsultan, onsekiz tane ehzadeden szaabi-liriz. Bunlarn hanmsultan
olanlar:
iUL/lAM Z. doum lm makberi-trbesi
MAtM
ad
Fatma Sultan 1809 1809 Nuruosmaniye Tr.
Aye "" 1809 1810
Fatma " " 1810 1825 Nakdil Valide tr.
Murad 1811 1812 Hamidiye
ehzade
Bayezid " " 1812 1812
ah Sultan 1812 1814 Nuruosmaniye
Abdlhamid 1813 1825 Nakdil Valide
Osman 1813 1814 Nuruosmaniye
Ahmed 1814 1815
Mehmed 1814 1814
ah Sultan 1814 1817
F.minc Sulan 181? i 8 16 Yahya Elendi
Demh
Zcyneb " 1815 1816 Nuruosmaniye rb
Mehmed 1816 1816
Hamide Sultan 1818 1819
Sleyman 1817 1819 a. t
Cemile Sultan 1818 1818
Hamide " " 1818 1819 it il
Ahmed 1819 1819 ii 44
Ahmed 1819 bir kagiin ld " "
sonra
Abdullah 1820 1820
Mehmed 1822 1822 '1 it
Ahmed 1822 1823
1. Abdimecid 1823 1861 Yavuz Selim Cami
Ahmed 1823 ( 1824
Mnire Sultan 1824 1825 Nakdil Valide tr
Hadice Sultan 1825 1842 Sultan Mahmud
"Abdlhamid 1827 1829 Nakdil Valide
Fatma Sultan 1828 1830
Abdiaziz han 1830 1876 Sultan Mahmud
Hayriye Sultan 1831 1833 Nakdil Valide
Nizameddin 1833 1838
SuStan 2. Mahmud'un yukardaki listede gsterilen 15'i kz, 18'i, erkek olmak
zere 33 evld olduunu gryoruz. Ancak 2. Mahmud'un, bu liste dnda drt
tane yetimi kzmda ilave edecek olursak, karmza 37 evlad babas bir
padiah kacak karmza bunlarn, 32 adedinin topraa verildiini grm bir
baba, kolaym bu kadar sayda cierpareyi topraa verip de mmetin iiyle
megul olmak, insan bunu kendi kendine sormal! Bu yetikin alt kz unlard.
1811'de doup, 1843'de 31 yandayken vefat eden Saliha Sultandr. Halil Rfat
Paayla mays/1834'de izdiva yapt. 8 sene, 8 ay, 12 gn sren evlilikten sonra,
vefat eyledi. Mihri-mah Sultanhanm ise; 10/6/1812'de domu, 24 yanda,
1836'da evlendii Said Paa ile mr srerken, vaz' hami (doum yaparken)
esnasnda ehid oldu, 1838/tem-muz/3'de. Atiyye Sultanhanm ise, 1824'de
doup, 1850'de vefat etmi-tir izdivacn 1840'da Rodosizde Ahmed Fethi Paa
ile evlenerek yapt. Bu hanmsuitan da vefatnda, babasnn trbesine
defnolunmutur. Adile Sultan 23/5/1826'da dnyaya gelmi ve 12/2/1899'da
vefat etmitir. Adile Sultan babas evlendirememi aabeyi 1. Abdlmecid Hn,
Meh-med Ali Paa ile 12/haziran/1845'de evlendirmitir.

Sultan 2. Mahmud'un Sadrazam Ve eyhlislmlar

4. Mustafa'nn sadnazam iken elebi Mustafa Paa, Alerndar' bir sabah

karsnda grp, mhr ona teslim ettiinde bu paa tarafndan enterne edilmi
ve Alerndar'n askerlerinin rpc aynndaki karaghn mesken tuttu. Elindeki
mhr ne yapacan bilemeyen Alemdar'a biri, avu-bana vermesini iaret
etdi. Paa da, avuba'na mhr vermi oradan da, Topkap Sarayna Sultan 3.
Sel im'i, yeniden Osmanl tahtna oturtmak iin harekta geti. Bilindii gibi
ehadet vak'as vukubuldu.
ehzade Mahmud ise, hayatn katillerin elinden zor kurtard. Kurtulduu andan
itibaren padiahl kesinleti nk Alemdar duruma hkimdi ve amucani
yapamadm, bari seni tahta karaymda gnlm rahatlasn dediinde, yeni padi-
ah da, Alemdar'n sadarete getirilmesini irde etdi. Bye-cede,
28/temmuz/1808'de, 3 ay, 10 gn srecek sadaretine balad. ehiden, makamn
avuba Arnavud Memi Paaya braktnda, trih 15/kasm/1808 idi. Ancak
Memi Paann sadareti, 1 ay, 9 gn srebiimitir. Yerine l/ocak/1809'da Yusuf
Ziyaeddin Paa getirildi. Bu paann 2. sadareti olup, 2 sene, 3 ay, 9 gn
srdnde takvimler, 10/nisan/1811 tarihini gsteriyordu. Bu paann iki
sadaretinin toplam, 8 sene, 11 ay, 4 gn tutmutur. 165. veziriazam olarak
Trabzonlu Nazr Ahmed Paa; makam- sadarete getirildi, 5/eyll/1812'ye
kadarmakamda kaldnda, 1 sene, 4 ay, 25 gn gemi ve yerini Hurid Ahmed
Paaya brakmtr. l/nisan/1815'de, Mehmed Emin Rauf Paa ilk sadaretine 167.
sadrazam olarak getirildi. 2 sene, 9 ay, 4 gn sren sadaretinden infisal
ettiinde 5/ocak/1818 trihi gelip atmt. Yerine Dervi Mehmed Paa gelmi
ve 2 sene, 1 gn sadn-azamlk yapan paa, 5/ocak/1820'de infisal etdi. Bunun
yerine de, ispartal Seyid Ali Paa; 1 sene, 2 ay, 24 gn. makamn hakkn
vermeye alt, ayrldnda trih 28/mart/1821 idi. 170. sadrazam Bendeki Ali
Paa ancak, 1 ay, 3 gn grevde kalabildi. zmirli Hac Salih Paa
30/nisan/1821'den. 10/kasm/1822'ye kadar, 1 sene, 6 ay, 10 gn kalabildii
grevden ayrhrak yerini Abdullah Hamdullah (Deli) Paaya brakt ve bu zt, 4
ay anca grevde tamamlayabildi. Hemen Peinden, Turnaczde Silahdar Al
Paa 13/aralk/1823'e kadar, 9 ay, 4 gn vazifede kald ve Mehmed Said Gaalib
Paa selefinden iki gn eksik olarak vazifede kald ve trih, 14/eyll/1824 idi.
175. sadnazam Benderli Mehmed Selim Srn Paa oldu 24/ekim/1828'e kadar, 4
sene, 1 ay, 10 gn hizmet verdi. Darendeli Topla zzet Mehmed Paa
28/ocak/1829'a kadar 3 ay, 5 gn kalabildi ve ilk sadareti bu oldu. Reid
Mehmed Paa 28/ocak/1829'da sadnazam olduunda, 4 sene, 21 gn, bu
makamda kald. 18/u-bat/1833'de son buldu. Bylece Mehmed Emin Rauf Pa-
a'nn 6 sene, 4 ay, 12 gn, sren sadaretine yol alm ve infisal ettiinde
2/temmuz/1839'da, nihayetlendiinde Sultan 2. Mahmud vefat etmi
bulunduundan, son sadrazam bu paa olmutur. Onalt defa mhr veren
padiah, onbe kii ile sadaret grevini yrtmtr. eyhlislmlar ise, aaya
karlmtr:
no :isim: T. Trih Ayrl T. s a gl30. Arabzde Mehmed Arif 21/07/1808
15/08/1808 0 0 25131. Salihzde Esad Ef. 15/08/1808 22/11/1808 3 9 02132.
Drrizde Abdullah Ef. 22/11/1808 22/09/1810 1 10 00133. Samnzde Hulusi
Ef. 22/09/1810 12/06/1812 1 08 20134. Drrizde Abdullah Ef. 22/03/1812
22/03/1815 2 09 10135. elebizde Zeyni Ef. 22/03/1815 27/01/1818 2 10
06136. Mekkzde a^sm Ef. 08/02/1818 03/09/1819 1 07 07137. Hac Halil Ef.
03/09/1819 28/03/1821 1 06 25138. YsincizdeA. vehhab Ef. 06/05/1821
10/11/1822 1 07 13139. Sdkzde Ahmed Reid 10/11/1822 25/09/1823 0 10
15140. Mekkizde Kasm Ef. 25/09/1823 26/11/1825 2 02 01141. Kadizde
Mehmed Thir. 26/11/1825 06/11/1828 2 05 10142. Ysin-cizde Abdullah Ef.
06/05/1828 08/02/1833 4 09 03143. Mekkzde Asm Ef. 08/02/1833
20/11/1846 13 09 10
14 defa eyhlislm tebeddl olmu, Mekkizde , Y-sincizde iki,
Drrizde iki defa meihate gelmiler bylece SultanMahmud'un ii on
eyhlislmla tamamlamtr.

Muasrlar Kimlerdi?

ngilterede, Kral 3. Jorj, 4. Gilyom ve Kralie Viktorya. Avusturya'da 1.

Fransuva, ran'da ah Mehmed Han, Papalk da ise, 7. Piu, 12. Leon, 8. Piu, 16.
Grigovar. Prusya'da; Kral 3. Frederik, 4. Frederik, Rusya'da ise; imparator 1. Al-
kesandr, 1. Nikola. Fransa da ise mparator 1. Napofyon, kral 18. Lui, 10. arl,
1. Lui Filip'dir. lke iindeki mehur zevat ise, Alemdar Mustafa Paa,
eyhlislm Arif Efendi, Kad Abdurrahman Paa, Behi Efendi, Muhib Efendi,
Tepe-delenli Ali Paa, Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paa, Ka-valali
brahim Paa, Hsrev Paa, ir zzet Molla, Byk Mustafa Reid Paa, Said
Efendi, Nianc Halet Efendi, Seyid Ali Paa, Reislkttap Galib Efendi (Paa),
Tahsin Efendi, Aa Hseyin Paa, Darendeli zzet Paa, Topu yzbas Ka-
racehennem brahim Aa vesairedir.

Okuma Paras: Alemdar Mustafa Paa (Kahraman-I Hrriyet)

Okuma Paras olarak koymu bulunduumuz Alemdar Mustafa Paaya yaplan

hayatna kast edici saldrnn, hi bir trih kitabnda bu kadar yer ayrld
grlmemitir. Halbuki Osmanl trihinden pek iyi bilinmesi gereken ve son
yarm asrda, 1960'la balayan seri ihtilller sonucu lkemizde iktidara
gelenlerin ordu/hkrrtet mnasebetlerinde siyasetinin seilmiliini ileri
srerek siyasetinin stnln ileri srenlerle, ordu gvenilirliini, hkmet
otoritesinin zerinde grmek isteyenler bu okuma parasn okuduktan sonra bi-
raz daha dnceleri zerinde tashihata meylederler diye ummak istiyorum.
Bu mnasebetle kitabn yazar Ali eydi Bey'in mukaddimesine dir kanaat-
fikriyemi muhafazayla beraber buraya dere etmeyide uygunbuldum. M. H.

Mukaddime

Tarihin tekerrrden ibaret olduunu iddia edenler hikmet-i tarihiyenin bir faslna
byk isabetle vukuf sahibi olan kiilerdir. Esasnda bu usuz bucaksz kinat
igal eden yldzlarn ve cisimlerin hi biri-mutlakiyet itibanyia-dierinin ayn
olmad halde, harekt, tekilat, tekamlat asndan birbirlerine benzemeleri
pek oktur. Hatt u zemin zerinde yaa-makda olan ve birbuuk milyar nfusa
varan insanolunun, paralar dahi, mesel yz, eilimleri, ahlki yaps o dere-
ce ihtilaf doludurki, nerdeyse dnyada ne kadar insan varsa, o kadar eitehre
yni surat, o kadar bol eit ahlk vardr denilebilir. Bu; insann paralarndan,
yksek cisimlere kadar btn lemleri idare eden idarecinin tabiyesinin, tesir
edici maddiyesi neticesi olarak biribirine benzer ekilde tekrarland grld
gibi durum ve insanlarn sosyal safhalar arasnda arada srada ayn
tekrarlamalarnda olduunu kimse inkr edemez. Yldzlar semada dnlerini
tamamladklar srada, nasl her seferinde devrini belli bir noktadan geerek
yapyorsa, insanlarnda mahrek vukuatlar ve tekemmiat zerindeki seyir ve
hareketleri esnasnda ara ara birbirine kar ve uygun noktalardan getiklerini
tarih kendine has olan apak ve de drste bir lisanla bize hatrlatyor. Mesel
tarih, peygamberlerin bazlarndan zetle <Hz. Muham-med, Hz. Musa ve Hz.
brahim> ortaya klarn, maceralarn vede yaymakta olduklar din
hakkndaki, cihadlar ve mcadeleleri, ektikleri zahmet ve yapmaya mecbur
olduklar hicret, esnasnda, byk byk mnasebetler, benzerlikler olduunu,
Roma hkmetinin kurulmas ile, Osmanl imparatorluunun kurulmas ve
Osmanl ve spanya ihtill ve inkiblar arasnda dahi epeyice mhim
problemler ve ayrlklar bulunduunu izaha hacet grlemez. Tarihde bunlara
dair o kadar garib ve ok denecek misallere rast gelinir ki: insann bunlar
tesadfden ziyade tarihin tekerrrden ibaret olduunu bir hakikat eklinde kabul
edecei, adeta her vakann bir benzeri, bir ei olacana nanas gelir Biz bu
hakikate dier milletlerin tarihinden ahid ve misalgetirmeyip, yalnz kendi
tarihimizin en nemli ksmna dair vebir asr fasla ile husule gelen iki vakann,
ilk ve ikinci irtica ve birbirleri ile olan mnasebeti ve benzerliini, izaha ve
beyana bavurmakla iktifa edeceiz. Emirgn: Knun-u evvel ara-hk/1326/1910
rumi Ali eydi

Giri

Devletimiz iin; tarihi dneme saylacak bir ka tane hu-susen belirtilmesi icab
eden gnler vardirki, onlar asla unutmamalyz. Evvel, kurulu ve istiklliyet
asndan h. 698/m, 1299 yni; Osmanl devletinin tarih sahnesine k. Sosyal
hayatmzn muntazam bir hkmet eklini almas itibaryla 727/1327 Rumeli
yakasn elimize geirmemizden dolay 758/1357 ve Bizansnyni dou Roma
imparatorluunu ortadan kaldrmz hasebiyle 857/1453. lk irtica hareketi
saylan 1222/1807 Avrupa uslne benzer idari ve askeri tarz kabulmze gre,
1241/1826 Osmanllarn hukuklarnda, hr ve eit olmalarnn kanun altna
almak hususuy-la, 1255/1839 lk kanun-i esasi, yni birinci anayasann iln
vesilesiyle 1293/1876. Hakiki merutiyetin kurulmas hisleriyle
l/temmuz/1324/1908 ve 10 ve 14 nisan/1325/1909 tarihleridir.
Hakikaten devlet-i Osmaniye 698/1299'da istikllini iln eylemise de, tesiri
olduu sahann kkl hkmet etmenin yeteri saylmazd. Ayrca hkmet
edebilmek iin lzm gelen kanunlara ve nizamlara sahip olmamas, maliye
tekilatnn kurulmam olmasyla birlikte muntazam bir askerlik disiplini
vcuda getirememesi, hkmetten ziyade ekil olarak bir imareti andryor, bu
imarette bir istiklliyete gidie benzemekteydi.
726/1326 senesinin hemen balarnda, tesis olunan devlet binas, Osman
Gazi'nin cihad iinde geirdii mrn, can vermeye hazrlanmak iin bam
dayad yastkta, ikinci olu Sultan Orhan Gazi'de askeri kuvvetlen ile Bursa
ehri zerinde klcna ram edecei insanlarla savamaktayd. Bu srada rahmet-i
rahmana kavuan pederi mkerreminin kabrini buraya tamasn
gerekletirdii gibi, devletinin baehri olarak da yine Bursa olmasn
gerekletirmiti. Orhan Gazi'nin cenk ve cidale meyilli olmas hasebi ile,
fetihler yapabilmek gayesiyle savalara giderken, vezirlikte hizmet vermeyi,
saltanatta olmaya tercih eden byk aabeyi olan, ayn zamann da ulema-i
kiramndan olan Alaaddin paa'yida kanun ve nizam yapmas hususunda
seiahiyetli klmt. Bu memuriyet ve selahiyetin neticesi olarak: <stikllin iln
sa-ylabilen tural-Orhan Gazi namna para baslp, komutanlara, memurlara,
askeri snfa ayr ayr elbiseler tayin vede tahsis olundu. Hereyden ok askeri
dzenlemeler ve slaha byk gayretler gsterildi. Muntazam ad altnda asker
tertibine iaret olunduki: yenieriler bu askerden ibaret idi. te bu asker idiki,
bir buuk asr iinde Bingl dalarndanSen Gotard akarsularna, Kafkas
dalarnn eteklerinden, attularab'a kadar olan geni topraklar eline geirmi,
ite bu askerin piyadeleri diki, Tebriz sahralarnda klar saan yataanlaryla
ran dnyasnn gzn kamatrm, ite bu askerin svarisi idiki; Macaristan]
batanbaa ezipde geerek zaferyabolmu, ite bu askerin topusu idi ki, Viyana
surlarn mermisine hedef semiti. Osmanllarn istilasna muvaffak olduklar
havza bir-iki asrn iinde sahibini bulmutu. Romallarn ancak oniki asrdaki
almann semeresini alm olduklar bu topraklar, Osmanllar eline, bu kadar
ksa saylacak zaman diliminde ele gemesi, yenierilerin itaat ve intizamlarnn
sayesinde mmkn olmutu. yle bir intizam ki; tarihin red edilemez ahadeti
olmasa mbalaaya hamledilebilecek. yle bir sk nizam ki; insan o devrin
alameti cezaiye ve vesikalarn tetkik etmese bunlar asla hakikat olarak kabul
etmez.
Bizzat padiahlar, en edit, en kaide tanmaz yaradll, padiahlar bile bu
intizam ihll edemiyorlard. Evet; ocaa olan balln derecesini anlamal ki,
padiahn bizzat kendisinin birinci blk yoldalarndan olmas hasebiyle ulufe
ktka, yenieri aalarna mahsus elbise ve iaretlen taknarak ad geen
bln klasna gelerek ulufesinin almn yaptktan sonra saraya dnerlerdi.
Yine tarih zabtlarnda yeri muhafaza altndadrki; Bin tarihine kadar yalnz i
gren kimseden hari kimse alnmazd. Htt Msr seferine gidilir iken, hazine
adna bir tccardan para bor olarak alnmsa da, bu tccarn Yavuz Sultan
Selim'e, verdii bir arzuhalde olunun hizmet-i askeriyede istihdamn kabul
ettii takdirde vermi olduu bor paray katiyyen talebe bavurmayacan
beyan etmesi zerine, Yavuz Selim: -Para ile asker yazlmaz. Nizam-i kadim
bozulmaz. Bu adamn parasn iade edin, diye irade buyurmutur.
Kaanuni Sultan Sleyman han Macaristanda bulunan Zi-getvar seferine
gittiinde, binek hayvannn gemi krldn-da-bir yenierinin gizlice tamir
ettiini haber alnca-ocaa esnaf kardndan mteessir olarak-subaylar
azarlam, askerin ise tekad edilmesini emre karar klmtr. Ne faideki;
sonralar bu itina ve ihtimam gittike azalmt bunun neticesi de, ocan
intizamn muhafaza eyleyememi, sonunda ikide birde yerden kaldrlan
kazann devrilmesiyle ocan bsbtn snd grlmtr.
Tarihiler u intizam ve kanunun kmesine 990/1582 tarihini balang
addederler. u olaya gredir ki; Sultan 3. Murad'n bir ka ehzadesinin yaplan
snet merasiminde bulunan canbaz ve hokkabazlar ile perendebaz gibi ahslarn
gsterileri padiah pek memnun etmi ve kendilerine ne isterlerse yaplaca
istikametinde szler sylenmitir. lerinden bazlar yenieri ocana asker
olma arzusunu ileri srmler, bir ok olay neticesinde istekleri maalesef yerine
getirilmiti. Bylece de Kaanuni'nin ve Yavuz'un isteklerine, aykr hl maku!
hle gelmi oluyordu. Bylece bu tarihden sonra, bu kt misale imtisalen
askerlie, askerlik an ve erefiyle mnasebeti olmayanlarn ocaa alnmasna
ve bu suretle yenierilerin ismet-i ahlakiyesi ve kymet-i askeriyelerine halel
gelerek, sonunda ise bu hller ocan bir ekiya, bir zorba oca eklini
almasinasebeb olmutu. Hele;l 150/1737 tarihinden sonra yaplan savalarda,
bilhassa uzun sren muharebelerde subaylarn emrini dinlemez, git denilen yere
gitmez, dur denen yerde, durmaz, gnl istediinde harpala-nn terk edip,
stanbul'a kadar gelir. Hem de ordunun mhimmat ve levazmn bile yama
ederek yannda gtrr bir hle gelmiler idi. Ocak zorbalarnn bu sergiledii
hl karsnda devletin aklna bu hazin gidie bir are arama geldiinde tecrbe
sahipleri birlemi gibi ayn hususa lzum grdklerini beyan etme
vaziyetindeydijer.
Hatta; Sultan 3. Ahmed zamannda bu meselenin konuulmas gndeme
getirildiysede, ocaklnn markl, ahalinin cehaleti, bu hakikati takdir
edenlerin azl, i ve d meselenin okluu bir takm kararlar alnmasna engel
olmutu ve b'lhassa an ve eref-i askeriyemizi bsbtn gzden dren
neticesinde 1188/1774 Kaynarca barn imzalamamzn sebebini gerektiren
byk malubiyetin zerine, oca-a\r\ varlna son vermek hususunda kesin
tavsiyeler bir ok verden gelmee balamsada, 1. Abdlhamid'in mizac ve
kalbinin yumuakliyia bu arzuyu umuminin bir mddet daha gecikecei ortaya
kverdi.
1202/1787 seferinde devletin urad byk hezimet, artk- avrupada olduu
gibi- talimli ve muntazam asker sistemine gemedike dman yenmek yle
dursun, varlmzn siyasasnda bekasn temin edebilmemiz imkn haricinde
kalacan herkese anlatm, htt bu hakikat yenieriler tarafndan da
grlmt. Rumeli'de bulunan orduyu hmayundan fayda salayc bir dileke
baehre geldi. ehzadeliinden beri bu mesele ile zihniareler arayan ve o
sralarda tahta yeni gemi olan 3. Selim, avrupa usl zere talimli asker
kurulmasna balanmasn emretti. te bu teebbs idiki; bir mddet sonra irticai
ul, yni 1222-1223/1807-1808 senesi fecii vakalar meydana gelmiti ki yle:

rtica Ve Sebebleri

Sultan 3.. Selim kurmaya alt yeni usl nizam cedd askerini tabiatyla
yenierilerin iinden gnll olanlarn arasndan semiti. Ne varki bunlar
tlime baladklarnn ilk dakikalarndan itibaren sklmaa balam, daha
dorusu bu talim zor gelmi olduundan firar yolunu semilerdi. Btn bunlara
ramen 1205/1790 tarihinde Bostanc ocana ek olarak Levend iftliinde
nizam cedid ad altnda bir askeri snf daha faaliyete sokuldu. Bunlara tek tip
ve ayn renk ta-iyan elbiseler giydirildi. Muntazam ekilde tlim ve terbiye
altna alndlar ve yetitirilmeye balandlar. Yeni kurulan bu asker snfnn iae
ve ibate edilmesiylede donatlmas hususunda btede para olmadndan,
skntlarla karlalyordu. are olarak da; "rad- Cedid" hazinesi ad verilen,
baz gelirlerin vergisinin tahsisi, timar ve mukattaalarn bir bl-mnnde bu
hazineye alnmas, pek ksa zamanda mhim sayllacak miktarda gelir elde
edilmi oldu. Bu gelirlerin salanmasnda, yeni asker yni nizam cedid
mensubu saysnda art kaydedildi. Selimiye Klasnn yapmna geildi.
Klay hizmete sokunca nizam cedid askerinin tlim ve ter-biyesinede iyi bir
ortamda tina gsterebilme ansfelde edilmi oldu. Asakir-i ahane ad ile
tannan ve piyade ile svari snfn tekil eden bu iki gurup asker o kadar gzel
bir dzen ve terbiye iindeydi ki grenlerin kalblerine iftihar hisleri hkim
olmaktayd. Sokaklarda gezindiklerinde hi kimseye fena muamelede
bulunmayp, boazn iki sahili boyunca asayii muhafazaya dnk olarak
devriye gezerler, hl ve durumun bozulmasna meydan vermezlerdi. Bunlarn
sayesinde stanbul'da asayi tamamiyle emin bir hl almt. Bu arada yapmakta
olduklar yry ve at tlimleri gze pek ho gelmekte olduu gibi,
aklibanda olanlar da, bu yeni tarz askeri meslein kurulmasndan memnuniyet
duyuyorlard.
Lkin bu yeni askere halkn eilimini ve tevecchn arttrmas yenierilerin
yava yava kskanla dmelerine tahrik eyledii gibi, bunlarn frenk usl
tlim yapmalarna, yni trampet alarak me'i askeri yni resmi geit yapmala-
rna ahalinin iinden baz herzelerinde itirazlara bavurduu grlyordu. Htt
nizam cedid'e "er'i cedid" yni eriatn askeri diyenlerin says daha oktu.
Esasnda; dnyann neresinde olursa olsun, yeni bir adet, yenibir usle garib ve
ekingen bakmak, onunla uzun zaman anlaamamak, insanln tabiyatnn
iktizasndandr. Akll devlet bunabenzer istirkablara yni ekememezliklere,
nede cahil ahalinin gsterdi-a\ alayc tavra asla nem vermeyerek, yeni
sisteminin, slah ve tekml salamasn teminden vazgememelidir.
padiah 3. Selim, bu sistemin tutup yerlemesi iin byk aayret sarfederdi.
Gnde bir ka defa nizam cedid askeri ile alakal bilgi almadan durmad gibi,
kumandan ve vezirleri bu yeni askeri snf tutmalar hususunda bkmadan tevik
ederdi. Geri bu askerin mevcud miktar, bir sava ktnda hududlarn
tamamn savunacak sayya varm deildi. Ancak devletin ba sktka
bunlardan istifade ettii olurdu, zetleyecek olursak; 1213/1798'de apansz
Msr' istila ederek, oradan da Suriye zerine yryen mehur Napolyon Bo-
napart ve bunun ordusunu Akk kalesi nnde kati bir hezimete drmede ve
Napolyonu Msr hududuna kadar ricata mecbur edenlerin arasnda ibu nizam
cedid askeri ok sayda bulunmaktayd. Bylece nizam cedid, varlnn gzle
grlr faydasn milletin gzleri nne apak sermiti. Buna karlk baz
kimselerin; "Bu asker says lzm gelen mik-dar atn grdnzde
yenieri ocann kapanacan da bilin" tarzndaki szleri tabiatyla
yenierilerin kskanlkla beraber kin ve gayzlerinin artn salamaya hizmet
etmekteydi. Htt yle bir hikye anlatlr ki; pek elimdir. "Yenierilerden
birine akadan: nizam cedid olurmusun? Diye sorulduunda cevab: Ha,
moskof olurum! Nizam cedid olmam." dediini Asm tarihi kaydediyor. Cevded
paann tarihinde anlatld zere: "itleri gelen kimseler ve memurlar arasnda
yenieriyi tercih edenlerin says az deilken, ahali arasnda ise rey iki guruba
taksim olmutu. Ancak bu hl, her mevzuda zorluklar kmasna sebeb oldu."
Nizam cedidin nceleri ahalinin sevgi ye saygsn kazanmas hususu, zaman
iinde git gide bu snf- askeriyenin her geen gn terakki kaydetmesi, kendi
zel menfaatlerine uygun'dmez kimselerin ynlendirmesiyle bir ksm ahalinin
nizam cedid aleyhine gemesiyle meydana gelen durum, 1324/1908
Temmuz'undan o senenin Aralk ayna kadar, halkn sevgisine niliyet kazanan
ittihad ve terakki cemiyeti hakknda, baz kimselerce ortaya getirilen iftira, isnat
ve hcumlarla tenkitlerin eserine bal olarak irtica gnne kadar, stanbul hal-
knn dncesi, rey'i, eilim itibaryla ikiye blnm olmasyla pek byk
benzerlik arzettiini izaha lzum grmeyiz. nk naizane fikrime gre;
"Tarih, tekerrrden ibarettir." Ahalinin iine dm olduu ruh halinden
habersiz olan devrin devlet adamlar ve memurlar baz hususlarda kaba-
hatldrlar. Mesel: stanbul'da nizam cedid kurulmasyla sosyal hayatta
birdenbire alafranga usl ve tarzn benimsemeye gerek yoktu. Dnyada hi bir
vaziyet yokturki; tekaml kanunlarnn hkm ve tesirlerinden hari kalp
kurtula-bilsin. Balanm bir iin derhal kemlata ermesini istemek, o iin
baarsz kalmasnn talebidir. te o dnemin ileri gelenlerinin ve bilhassa henz
kuruluu tamamlanm nizam cedidin varlna istinat eden yenilik severler, o
devrin msaade edecei fazla sefahata eilimi ve eski tarz dnce sahiplerine
kar layk dmez hakaretlere bavurmalar nedeniyle, tabiatyla birbirlerine
muhalif fi-kirler, arzulardan kaynaklanan bir kat daha oalm gerginlik girmi
oluyordu. Bu ihtilaf dolu baklar, bu yanl hareketler eitli hatalarla
hastalanm anlaylar, daha sonra ortaya kacak oian fecii vakalarn giri
hareketlerini hazrlyordu. Halbuki halkda, bilhassa dou kavimlerinde gefenek
ve greneklere byk bir temayl ve istidad mevcud olup, byklerin yaptna,
kklerin zenmeleri tabii olduundan btn varl ile sefahat alannda yer
aldndan stanbul ahalisinin masarifinde gnden gne art oluyor, bylece de,
fakirlik o derece artyordu. Yine tekrar edelimki; ahali bu fakirlik ve ihtiyacn
sebebini de, frenk usl ve adetinin lkemizde tutunabilmesinin uursuz
neticelerinden olmak zere kabul ve telakki etmekteydi, Bu sebeble de, hkmet
idaresinden memnun kalmyor, hatta gayr memnun bir haldeydi. Bu gn
alafranga usi iinde taklid ve tatbikine muhta olduumuz baz gzel adet-
lerede alakasz ve endie iinde davran gstermek hi phe yokki,
cedlerimizden, byk cedlerimizden demek olan o dnem adamlarnn
mirasndan bize "Atavizm" ekliyle intikal eden irsi hastaln kendisinden
baka bir ey deildir. zetlersek; stanbul halk bu hkmetin bu yndeki ekil
ve dncesinden ikayeti olduu gibi, tara ahalisi dahi, nizam- cedidin
idaresini temin iin kurulmu bulunan "rad- Cedid" hazinesi adna kendilerine
konan verginin arlndan bahisle ikayeti olmaktan geri durmazlard. Kald
ki; vekil-lerdende her biri, ileri gelen yaknlardan birine bal ve dayanan
tamam birbiriyle benze ve birlemi olarak Enderuni ve Birun, yni ii ve d
istil eylemi olduklarndan onlarn ilim ve haberi olmadka saltanat tarafna bir
eyin ihtar ve anlatm kabil olamaz. Onlarn rey ve marifeti olmadka bir i
so-nulanamazd. Ki; bu vaziyetlerin 2. Abdlhamid devri saltanatyla-
zannedersem-benzerlii meydandadr.
Esasen 3. Selim'in iyiniyet sahibi bir padiah olmasndan, yenileme tarafdar
bulunmasna ramen, mtereddit bir kimse olduu da ortadayken, baz
eilimlerinin hesaba ekilir halleri bulunduunu gsteriyordu. Yakn olanlara
ve hizmetinde bulunanlara pek fazla itimat, emniyet duymaktayd. Cezalanmay
hak etmileri af yoluna gitmesi, her duyduuna inanmas gibi temayllerdi bu
eilimleri. Herneyse gayri memnunlarn says oaldka baz byk memur ve
devlet adamlarnn cahil halk telkinleriyle ifsatlar yetimiyormu 9'di,
baehirde bulunan Rusya, Fransa ve ngiltere elileri de bu ilere karmlar,
onlarda el altndan eitli rollere soyunmulardr. nk; o dnemde ortaya
frlam olan Napoi-yon Bonapart, btn avrupay inemi, at savalarda
avrupa devlet ve ahalisinin nefretini kazanmt. Fransa bu sebebe bal olarak
btn avrupada yardmsz kalmt. te yandan, Rusya'ya kar Osmanl
devletini kullanmak niyetinin sahibliini unutmayarak, mnasebetlerini
gelitirmeye alrken, ingilizler ve Ruslar, Franszlardan nce davranarak
Osmanl padiah ile dosta ilikiler temin yolunu aryor-dular. Bunu nasl
yapacaklard? Bu sorunun cevab; Osmanl lkesinde husul bulacak bir ihtilal
sayesinde, padiah kendilerinden istimdadn talepis olacak noktaya
ekebilmeleriydi. Bu da gerek fngilizgerekse Rus elilerinin galeyan halindeki
stanbul ahalisini, frdkleri dedikodularla heyecanlandrmakt. Mesel:
Nizam cedid askerinin oalmasndan sonra yenieriliin kaldrlaca veyahut
bu tatbik olunmaa balanan usln gayr er'i olduunu propoganda ediyorlar-
d. Btn bunlarn neticesindendir ki; 1222/1807 senesinde olaylar daha mthi
bir manzaraya dnmt. Buna da sebeb Ruslarn bize kar am olduu
sava yznden, s-tanbulda bulunan yenierinin tamam rumeli ktasna sevk
edilmiti. Kimi erbab fesat baehri yenierilerden tahliye yoluyla kurtarp,
yerine nizam- cedid askerinin yerletirilmesi hususnda bir balang olduunu
ahaliye duyurmaya ve yaymaya baladlar. Bu sylentilere ilaveten bir ka
Cuma sonra padiahn Cuma selamlna da nizam cedid elbiseleri giyerek
kacan yaymaa balayipda peinden de nizam cedid askerinin stanbul'u
aniden basp, muhalifleri katliama tbi tutacaklarn tumturakl ifadeler
kullanarak etrafa duyurdular.
Devlet yneticileri ise; nizam cedidin itaat ve intizamna, byk bir gven inan
iinde zevk safaya dalm, hazrlanmakta olan ihtillden habersiz vakit
geirirlerken, byle hazirln yaplmakta olduunu bildirenlerede maalesef
nem vermemilerdi. (1324/1909'da 31/mart/vakasnda mlga, yni kaldrlan
avc taburlarnn intizam ve sadakatine gvenerek, hi bir vukuata ihtimal
vermeyenlerin kulaklar nlasn!) Bilhassa; 3. Selim'in, etrafndakilere an
ball neticesi olarak, Ataullahefendi gibi yenilie kapal olan bir adam
meihat makam, yani eyhlislm tayin etmesi, sadrazamn ise, ordunun
banda rumelide olmasndan dolay sadaret kaimmakamhna Kse Musa paa
gibi mfsid birini tayin etmi olmas, ihtillin kolaylkla yaplmasna en byk
yardm olmutu. Kse Musa paa denilen ve tarihde ad lanetle anlan kimselerin
arasnda yer alan, bu rezil dnce zebunu, genel eilimi ifal ve tahrik ettikten
baka, bitaraf kimseleri de kendi fikri anlayna sevk etmekteki mahareti,
eytana yakr ustalktayd.
Eer bu melunda zerre kadar hmiyet-i milliye ve vataniye bulunsayd, yle
gaileli bir zamanda meydana gelecek irticaa engel olurdu. Lkin; ne fideki,
yaradlnda gizli bulunan alakl hasebiyle, deil bu oluumu engellemek,
daha abuk ve gaddarlkla beraber vcud bulmasn hzlandrmtr. Htt bu
habis'in ifadesinden olarak, gya padiah 3. Selim bir gn bostancba'ya:
"Bostanc efradna nizam cedid elbisesi giydirebilirmisin?" eklinde soru
ynelttiinde, bos-tancba'da: "emrediniz. Onlara apka'da giydireyim!" Ce-
vab verdiine dair, mahalle kahvelerine kadar yaylan bylece ahalinin bu
konumalar sebebinden padiaha kin ve gay-znn kprtlmesi salanmt.
Hakikaten sonunda Kse Musa paa emeline nail oldu. yleki; bu habis, vkel
toplantsndan kard bir karara gre Karadenizboaznda muhafz sfatyla
bulunan yenieri yamaklarna nizam cedid elbisesi giydirmek, ellerine de
avrupa yaps harbilitfenk vermeyi salad. Alnan kararn icabnn yerine
getirilmesini vazifelilere bildirdi. Ancak, yamaklara da: "padiahn emri ile
szlere frenk elbisesi giydirilecektir. eer giyerseniz dinden karsnz!
Giymezseniz, nizam eedid tarafndan askerliinize son verilecek, ya da
ldrleceksiniz." eklinde haberleri ulatrmt. Hakikaten 17/mays/1806
pazartesi gn boaz nzn ngiliz Mahmud efendi, Rumeli kavandaki
yamaklarn maalarn vermeeve yamaklara nizam cedid askeri elbisesi
giydirme teebbsne girmeye balad anda, ihtill klar parlamaya yz
tutmutu. (Son irtican yni 31/mart/1909 ihtillinin k sebebleriden biri de,
askere apka giydirilecei ve bu apkann hassa dairesinde var olduunun
duyurulmas deilmi idi?) yleki:
Yukardan beri sylediimiz gibi, bu ahvalden haberdar ve ihtill sebebleri
hazrlanm yamaklar, hemen kla'nn etrafnda ve kouda toplanp: -Biz
yenieriyiz! Mizam elbisesi giymeyiz! Diyerek, silahl isyana karar vererek
kaleden dar frlamlard. Her ne kadar Macar tabya subay Halil haseki
bunlarn karsna kp da, davranlarnn yanl olduunu, nk nizam cedid
elbisesi giymek gibi ortada dolatrlan rivayetlerin bir yalandan ibaret olduunu
izah ettiysede, lf dinlemeyenlere szn faydas olmad gibi, stelik adamca-
z hemen orada paraladlar. Bu vaziyetten rkp, kaykla Bykdere'ye firar
eden Mahmudefendiyi de, arkasndan ala krek giden bir sandal yardmyla ele
geirmiler ve paralamlardr. Btn bu olup bitenler bablide duyulunca.
devlet yetkilileri toplanm ounlukla katillerin yakalanp, byk bir bret
olmak zere idam olunmalarn beyan etmilerdi. Ancak sadaret kaimmakam
Kse Musa paa ise; bir kazadr olmu "Yamaklar yola gelir. Bu iin arkasn bu
kadar takip etmek iyi netice vermez." diyerek ekseriyetin vard karan
bozmutu. Zaten vkela, Musa paann oynad roln farknda olmad gibi
yaptklarn kavrayacak l ve akln sahihlerinden deildi. Byle oluncada,
iler skut perdesine sarlmt. Hamiyyet timsali padiah 3. Selim ise, saraynda
dalkavuklar ile sohbetle meguld!. Musa paa mel'unu ilerde kendisine bir
zarar gelir diyerek, kendi semi olduu kimselerden tekil ettii bir nasihat
heyeti gndermiti.
Gnderilen bu heyet, yol kesici, can alc gurubun yanna varnca onlara yle bir
nasihat ettiki, cesaretlerini, gayretlerini arttrmay salamt. dare-i devletin
yaplanlar gaflet ile karlamas vakasndan, nasihat iin gidenlerin melunane
nasihatlanndan ve yaptklar telkinlerden cesaret alan bu serseri kalabal,
hemen ertesi sal gn Bykdere ayrnda toplanarak, (31/mart vakasda, sah
gn balad idi. )Ka-bak Mustafa avuu kendilerine reis, Arnavud Ali, Bay-
burdlu Sleyman ve Memi'i de, reis muavini tyin ettiler. Gelecekteki her eye
birlikte karar vermeyi kararlatrarak szlerini yerine getirme hususunda da,
yeminler itiler. "Gerek mslim, gerekse gayri mslim, kim olursa olsun, hi bir
kimsenin can, mal ve rzna dokunulmayacak, dokunan olursa idam olunmasna
karar aldlar. eyhlislm kapsndan tasdik grmeyen iler taleb
olunmayacaktr. Babliden yaplacak taleblerine evet cevab gelmedike
dalmamak zere aralarnda yeminlere bavurdular. Bunlar cahil dini zere
en'am- erif pmek, kl atlamak gibi davranlard. Bir gn sonra yni
aranba gn, drt-beyz neferden ibaret topluluk, Bykdere'den aa doru
yrmee baladlar. (Bu ilk irticada olduu gibi, 31/mart vakas esnasnda da
buna benzer kararlarla Sultanahmed (At meydannda)de toplanp harekta
gemilerdi.
Dunlarnda; "eriat verilmedii takdirde dalmamak zere etikleri yemin,
Kabaknn adamlarnnkinin ayn gibiydi.mart sal gnnn erken sa-atlerinde
Takla'dan harekete geen 4. Avc taburu askerleride bu saydan fazla deildi.
Htt stanbul'da bulunan baz sefillerin bu isyanc askere katlmas mrteci
saysnn yekn oalmas asndan pek fark etmedii dnlmelidir.) Deniz
sahilinden yryenlere katlanlar oluyorsada, hemen yukarda parantez iinde
verdiimiz bilgilere gre, nemsenecek sayy bulamadklar grlr. Bu el-
hin haif hkm burada da tecelli ederek, bu hzla Tarabya'dan harekete cesaret
edemiyor ve nizam cedid askerinin saldrsndan korkuyorlard. Evet. O nizam
cedid askeri ki, Napolyon'un muntazam ordularna Suriyede, Msr'da galebe
alm, Avusturyann btn kuvvetlerine stn olduklarn ispat etmilerdi, bir
yerden bir taraf dan emir alabilseler ve bunlarn zerlerine yryebilseler, il
yavrusu gibi asileri datacana asla phe edilemezdi. Ne varki, byle bir emri
o askere verecek adam nerede idi?
Saltanatn sahibi padiah, harile irtibatn yok denecek seviyeye getirmi,
sadaret kaimmakamlnda bulunan Kse Musa ise nizam cedide muhalif
olmakla, bunu aa karmamlardand. Kse Musa paa, kaimmakam sfatyla
nizam cedid askerine yazd bir tezkerede hi bir yere kmlda-mamalerini
emretmiti. Velhasl aranba gn bir irade-i seniyye karan ve isyanclarn
datlmasna amir olan hkm gya yerine gelsin diyede kaimmakam Musa
paa; 25. ortann mtevellisi Kapanc Mustafa adl habis bir nasihati gnderdi.
Bu habis-i lin yamaklara adeta nasihat yerine mjdeler verdi. Mizam cedid
ald emir zere yerinden k-mldamayacaktr. Haberini bylece vermi
oluyordu. Bu haber artk asilerin cesaretini havalandrd. Bu herifinen me'um
taraf "Yamaklar yaptklarndan nadimler. Ancak nizam cedid askeri boazlarda
kald mddet, kendilerini emniyette hissetmeyeceklerini, bu bakmdan onlarn
yni niza-m- cedidi boazdan kaldrmanz istirhamlardr" eklinde babliye
hitaben yazlm bir tezkere getirmesi oldu. Kaimmakam Kse Musada yaznn
kapsamn okuduunda durumu padiaha arzederek, kendisinden boazda
bulunan nizam cedid askernin Levend iftlii ve skdar'da bulunan Selimiye
klasna ekilmelerini emretmekte olan bir bir iradei seniye istihsal etti. radeyi
derhal yrrle koydular.
Bu vakalar zapt ve kaleme alan baz tarihilerin ima yoluyla sylediklerine
baklrsa, bu isyanc gruhu, Sultan Mustafa'nn adamlar tarafndan gizlice
tevik edilip coturulduk-larni, her olaydan ve neticesinden ad geen Sultann
haberdar olduunu aka anlamak mmkndr. nk; tek arzu-1 lan nizam-
cedidin boazdan ekilip gitmeleri olmu olsayd, padiahn verdii ferman buna
kadir olduuna gre neden zaten korkmakta olduklar hallere dsnler, boaza
dnmeleri gerekirdi. Bunlarsatam tersine her admlarnda oala oala,
Rumelihisar'na kadar gelmi ve nlerinde . yryen mnadilere: "Ya ibadullah
(Allann kullar) emelimiz, nizam cedid beliyesini (belasn) kaldrmaktr.
Baka niyetimiz yoktur. Mslman olan bizimle beraberce gelsin! Bu i
umumun ittifakyladr. (Bu barlarn; 31/mart/1325 sal gn divanyolunda,
Sultanahmed'de "maksadmz eriat almaktr. Baka arzumuz yoktur. Allahn
seven, mslman olan Atmeydanna gelsin" eklinde barldn duyan ok-
tur.) Btn bu misaller iin iinde kuvvetli bir tekilat ve bunlarn tevikinin
olduunu gstermektedir. Bu hezele gruhu, durmadan yryerek gece saat drt
sularnda Tophane'ye varabildiler. Durmadan ektikleri; Hay! Hay! manileriy-le
o civar ahalisinin huzurunu askya aldlar. O devirde asker snflar arasnda pek
intizam bozulmam olanlar arasnda topu snf belkide birinci gelmekteydi.
Binlerce haaratn ag*ra ara Tophane'ye gelmeleri yznden mteessir olan
pular, bunlara kar silah kullanmak arzusuna kaplm ve emir merciinden
msaade talep etmilerse de hi bir yerden hi bir tarafdan byle bir izin
verilmemitir. Tam tersine, ka-immakam Kse Musa paadan gelen emirki. ii
umumun ittifakyla yapyoruz. Topular karmasn eklindeydi. (Yine 31/mart
vakasnda bartlar arasnda Bayezid meydannda toplanp. Harbiye binasna
zorla girmek isteyen irtica erbabna haddini bildirmek iin, orada bulunan
askerede bir evk-lesilah kullanma arzu ve hevesi gelmi olduu halde, talep
edilmi vur! emrinin alnamamas sonucu olarak askerin elleri brnde
kalmt. 31/mart vakasndaki halle, kabak askerleri vetophane askerleri
arasnda geen vakadaki benzerlik nekadardailgi ekici!.
se Musa paadan gelen emre uyan topularda aresiz boyun eip, kazanlarn
kaldrp, stelik Kabaknn da adamlarna iltihaka mecbur oldular. (Kabak
Mustafa'y pek bilinmekte olan Dervi Vahdeti'ye benzetecek olursak, bu is-
yanda vazife alm Arnavud Ali ve Bayburdlu Sleyman a-vuu'da, 2. irtica
vakasnda yni, 31/mart olaynda byk rolleri bulunan Hamdi ve Hazm
avulara benzetebiliriz.) ilerin vard neticeleri gren Musa paa, mhimce
toplantlar dzenleyerek mzakerelere sabahn seherinde balanacan bildirir
davetiyeleri ta geceden vkela ve ileri gelen memurlar le ulemaya gnderir.
Perembe sabah babli'de toplannca hemen mzakerelere giritiler. eit eit
fikirleri oylayarak vakit geirdiler. Halbuki o srada stanbul'da 13 bin kadar
nizam cedid askeri bulunmaktayd. Bunlar marifetiyle isyanclar datmak
iten bile deildi. Byle yaplmasn hatrlatacak baz tekliflere kar "nizam-
cedid, henz intizam kazanm olmadndan, bunlarda o kadar itimat
edileceklerden deildir-Ier. ayed bunlarda gelip asilere iltihak ederlerse i daha
ziyade vahamet kesbeder." eklinde cevap vererek bu husustaki gr ve
teklifleri geri evirmitir. Devletin mes'ul vekillerinin byle bo mzakerelerle
vakit geirerek yaptklar yanl stanbul'un her tarafndan, balklar, kayk-r\
hamal ve serseri kafileleri peyder pey gelip isyanclara katlmaya
almaktaydlar.
te yandan kk kk guruplar, stanbul tarafna geerek, Ayasofya ve
Sultanahmed meydanlarna doru yol alyordu artk topluluk bymeye
balamt. Kabak Mustafa avuun dzenlemesiyle yamaklarn en azllar
yenieri klalarna, kolluklarna oralarda bulunan ocakllarnda at meydanna
gelmelerini istemilerdi. Vakit leyi atnda, semtin sokaklar silahl
isyanclarla dolmutu. Aha-linin artk geli ve gidii kesilmiti. in bu noktaya
geldiini Musa paa, 3. Selim'e arzedince (31/mart vakasnda sal sabah Hamdi
avuun dzenlemesiyle 4. avc taburu mensuplarnn klalara karakollara
yaylarak masum askerleri Ayasofya meydanna davet ettiklerini hatrlayalm.)
Padiah son derece arm, sarayn kaplarn ve pencerelerini kapattrp, ni-
zam- cedid askerini kaldrdn bildiren bir ferman babli-ye yollamtr.
eyhlislm Ataullah efendi, bu ferman elinde olduu halde isyanclarn
topland Atmeydanma gelerek, isyan edenlere hitaben yapt konumada,
elinde irade-i se-niye olduunu, nizam cedid askeri uslnn iptal olunup, bu
kararn hemen uygulamaya konuduunu mjdeledi. (31/mart/1325 sal gn
sabah sekizde yol kesen isyanc askerler affa nail olduklar ve bundan sonra
eriat dairesinde i grlecei hakknda tebli, olunan irade-i seniyeler zerine
hepsininde havaya doru silahlarn ateleyerek "padiahm ok yaa" duasn
tekrar ederek memnuniyet gsterikleri hatrlanmaldr.) Sekbanba tarafndan
artk; isteklerinin yerine
getirildiini ifade etmesi mnadiler tarafndan yksek sesle r tarafta duyulmas
salannca, serserilerin br ou sevin yerlerine ekilmee teebbs etmilerse
de, baz mfsidlerin: -Arkadalar! Yoldalar, iler henz tamamiyle yoluna
girmi deil, dalmayn. Szleri ykseldi.
Bu barmalarn sonunda isyanclar yerlerinde kalakaldlar. Bu yerinde durma,
isyanda musir olma temin edildikten sonra, Kse Musa paann gizlice
dzenledii ve yine gizlice Kabak Mustafa'ya gnderilen liste ortaya kt.
Listede adlan geen onbir kiinin l veya diri olarak kendilerine teslim
edilmesini taleb eder oldular. (2. irtica denilende de, baz fesat kimselerin
cebinde ttihat ve terakki cemiyetine mensup olan zatlarn adlaryla ikametgah
adreslerini gsteren defterlerin bulunduu ve bunlarn retmesi ve gstermesi
hasebiyle de baz serserilerin sokak sokak, mahalle mahalle dalarak, evlerin
kaplarna istavroz eklinde iaretler koyduklar kesindir.) yle veya byle
teslimi istenen onbir kiinin isimleri unlard: Devlet mstear ibrahim Nesirni
ef. , Bahriye nzn Hac brahim ef. , Rikab- hmayun kethdas Memi ef. ,
Reislkttap vekili Ahmed ef. , Varidat Cedid defterdar Ahmed bey, Darphane
amiri Ebu Bekir ef. , Valide kethdas Yusuf aa, Enderunu hmayun ricalinden
sr ktibi Ahmed ef. , Mabeynci Ahmed bey, Bostancba kir bey. , mder-
rislerden Lutfullah ef. , lerdi. (Yine bu 31/mart/irticas olaynda; sadrazam,
meclis-i mebusan reisini, istemeyiz, unu bunu istemeyiz. Diye nasl taleplerde
bulunmalar, bazlarna da suikast dzenlemeleri, af olunduktan sonra da, yine
dal-mayarak, unun bunun kann, dkmiye cret etmeleriniKa-bak ve
arkadalarnn irticai harektna ne kadar ok benzemektedir.) Yaplan talebin
hemen gayri meru bulunup yerine getirilmesinde grlen tehirden azgnlaan
bu reziller topluluu, Atmeydanndan Atmeydamna geerek, eitli ekilde
velvele ve amataya baladlar. Padiah 3. Selim, yumuak kalbli aff seven,
karklklardan hi holanmayan, rahata dkn biri olduundan, her birini
evld kadar sevdiqini bildiaimiz, yukarda adlarn yazdmz istenenleri zn-
tler iinde verilmeye msaade etti. Bunlarn bazlar ekiya-ya teslim
edildiinden sopa, kama, kl ile dier bir blmme saklanm olduklar
yerlerde tabanca, tfenk daha baka silahlarla ldrldler. Bir baka ksmda
firarda baarl olduundan pelerine adam koturmulard. Bu adamlara ka-
anlar yakaladklar takdirde beerbin kuru verilecei va-adolunmutu.
Ne yazkki 3. Selim; bu kadar metanetsiz olmayayd, hatta baz adamlarn
derhal nizam- cedid askerinin bana tayin etseydi grlecek uydu ki; bu
hezele gruhu zerine yrnnce iki saat iinde netice alnacak, serseriler helak
edilmi olunacakt. Nizam cedid'e, yenieri ve halk arasnda o kadar deiik bir
anlay vardki, bunu anlamak iin Ahmed Cevded paann tarihindeki u
fkraya bakmak yeterli saylr: "Ne zaman nizam cedidin lav edildii haberi
zuhur etti, Levend iftlii ve skdar Selimiye klasndaki asker dalm, her
biri bir tarafa gitmi isede, isyanclar bu nizam cedidin yreklerine drd
korkudan kurtulamam olduklarndan, brahim kethda, ad onbir kiilik listede
yer alan brahim Nesimi efendi olup, ite kaka Atmeydamna gtrlrken,
nizam- cedid askeri meydan bast diye szler ortala dnce yenierilerde
olsun, yamaklarda olsunbyk bir korku ve tel eseri mahede olundu. Hatta
kimileri meydann bir kenarna ekilmeyi tercih edereken, yenieri askerinden
bazlar da meydann k kapsndan geip klalarna gitmei yelemitir.
Buna bal olarak da meydanda, kendi kendine meydana gelen bir karklk
kmt. Seyre gelenlerde de, bir. eyler satarak geimini salamaya
alanlarda da garib bir suskunluk kendini gsterdi. in aslnn brahim
kethdaygetir-mekte o'anlarn kard grlt ve patrd olduu anlaldnda,
aalar sopa zoru ile dalanlar yeniden toplamaya muvaffak oldular. 1
7/MAYIS/1222/1807 Velhasl padiahn metin olamamas; sadaret kaimmakam
ve eyhlislmn hmiyyetsizlii, dier ricalin tedbirsizlii yznden bu mer-
haleye gelen irtica vaziyeti her dakika inkiaf ederek, sonunda 3. bir hatt-i
hmayun le nizam cedidin kesin kaldrlmas inta etti. Verilmesini taleb
ettiklerinin bulunduklar yeri bilenlerden teslimi kabul edildikten sonra, artk
dalmak iin ne beklendii soruldu: Padiahn gsterdii zaafn gereinden
olmak zere irtica erbabda "rad- cedid hazine-sinin"de feshini taleb eylediler.
Bu arzularda yerine getiririldi. Lkin ihtill devam etmekteydi. nk bu
karklklar karanlarn maksad ne nizam cedid'in nede irad- cedid hazi-
nesinin kaldrlmasyd. Ne de, be-on kiinin kellesini almakidi. Bunlar ancak
alet olabilecek olanlara, cahilleri kandrmaya matuf "nizam- cedid er'e
mugayirdir. Irad- cedid hazinesi, una buna yedirmek iin kurulmutur"
eklinde ileri srlm vesile ve bahanelerdir.
Yoksa; esas maksad Musa paann mntesibi olduu Sui-tan Mustafa'y1
karklktan faydalanarak taht-i Osmaniye karmakt. (31/mart/1325 zc
vakasnda da, olaylar tertib edenlerin maksadlan, zaten hkm ferma olan
eriat Mu-hammediyeyi istemek deil, 2. Abdlhamid'e, eski tesir ve otoritesini
iade etmek ve onun nefret eyledii ittihat ve terakki cemiyetine bir darbe
vurdurmak iin olup, irticaa alet edilen biare erler ise, elden giden eriatn!
kurtarlmas iin isyan meydanna sevk edilmilerdi.(Hemen <burada parantez
iindeki ifadeler, merhum yazarn 1911 ylnda baslan eserinin mnderecat
iinde olduu grlr. Bahse konu 31/mart vakas, 14/nisan/1909 ylnda
vukubulmutur. O kark devirde hareketin plnlama itham altnda braklan
cennetmekn Abdlhamid hn, bahusus ittihat ve terakki daha ileri senelerde bu
tertibde yer almamtr ifades
tarih nnde aklamlardr. Yazar belki de baka bir ve ile yukarda parantez
iindeki hkm ifade eden kanaati-i deitirmitir umulur. M. H.> rad cedid
hazinesinin lavedilmesi hakkndaki arzularnn yerine getirilmesi sonunda artk
dalrlar dncesine varldnda ikindiye doru 4. bir teklif ortaya karld.
Buda; 1. Abdlhamid hn'n iki ehzadesinin, hanedan- osmaniyanm yegane
varisi olan Sultan 4. Mustafa ve Sultan 2. Mahmud'un hayatlarnn temini
muhafazas iin, kendilerine teslim olunmasn istemeleriydi. (Zaten bu taleb
kaide-i umumiyedirki, cahil ahali, nerede ve ne zaman devletin zaafn
hissederse durmakszn baz taleblerde bulunur. Bu taleblerin yerine getirildiini
grncede mararak, daha baka taleblerde bulunmaya balarlar.
Mesel: 31/mart olaynda asiler ilk nce eriat istediler. Arkasndan baz
vekilleri, byk memurlarn azlini stediler. He-men peindende mektebli
subaylar istememee balamlard. Ertesi gn ise asker yazarlar; gazetelerde
yazlan bendlerde, mslman kadnlarn sokaa kmamalarn, kahvehanelerden
resimlerin kaldrlmasn, hrriyet marlarnn ahnmamasn istemilerdi.) 3.
Selim hz. leri bu tahamml edilmez teklife verdii cevabda kimi isterlerse
ehzade muhafz olarak saraya gnderilmesinemsaade etti.
Halbuki; Sultan Selim gibi melek yaradll, yksek ftrat sahibi bir padiahn,
ki kalbininde pek yumuak olmas ve azuundan baka hi bir kusuru olmayan bu
zat, kendisine emanet edilmi o iki ehzadeyi ldrtmesi asla mevzubahs
olamazd. Hatta Sultan Mustafa'nn ei altndan kendisinin yannde pusular
kurdurmasna ramen ve bundan haberi halde, ehzade Mustafa'ya kar
davran ve sevgisinde deiiklie gitmedi. Byle olduunu saray halkda, beiki
tertipleri yapmakta olanlar dahi bilmekteydi. Lkin ne faydaki; Kse Musa
paann hin tertibinin neticesi olarak-miletin taiii ve an erefinden baka
dncesi olma-yan o yce padiaha kar byle tahamml ok zor tekliflerin
yaplmas devam edip gidiyordu. Ancak u teklif, Sultan Selimin zerinde souk
du te'siri yapt. Buna zntsn beyan ederek babliye yollad hatt
hmayunun bir yerinde yle diyordu" Benim zrriyetim olmadndan her iki
ehzade evldm ve nr-u aynim'dr. Allah korusun onlara suikasd iie hane-dan-
Osmaniyann inkrazna sebeb olmay hatr ve hayalimden geirmem. Cenab-
Hakk kendilerine tam bir afiyet ve uzunca bir mr ihsan buyursun, "mealindeki
szlerle ul-viyyetinin derecesini ortaya koymutu. Ancak; ne bu szleri mmete
duyurulmu, ne de bunun rikkatli davranndan ba-bli gzel bir netice
karabilmitir.
bu derecelere geldikten sonra, saray halk dahi edebsiz-liin son perdesine
karak, padiahn huzurunda yapmadklar hayaszlk kalmamt. Kse Musa
paa ise Rodos'a srlm, daha sonrada bu lin herif Alemdar meselesini m-
teakip idam edildiinden millet onun hin suratn grmekten kurtulmutur.
(Byle vakalarda, hengamelerde isyanclara en ok cret veren ve gayret
bahedenlerin medrese talebeleri olduu tarihin mazbut vesikalanndandr ki;
31/mart/ha~ disesinde dahi ilmiye snfnn himmet-i ve teebbsat fed-
kranesine ramen, asker kaa baz medrese talebesinin ve bunlara benzemek
emeliyle bana bir beyaz bez saran halktan birinin, askerleri cesaretlendirme
hususunda gayret gttkleri hla hatrmzdadr.) Asiler o geceyi de bu ekilde
geirdikten sonra ertesi gn olan, Cuma gn yine Atmey-dannda yaplan
toplantda ortaya 5. bir teklif daha kt. O da, devlet idaresinin, frenkmerep ve
sefil kimselerin elinde olduunu, padiah ise, zevk ve sefahatin dnyasna
dalarak milleti unuttuunu buna bal olarak taht'tan indirilip, yerine Sultan 4.
Mustafa'nn tahta karlmas talebi gelmiti. Zaten bu dadaann, bu
rezaletlerin maksad, gayesi buraya gelmeye matuftu.
Bu teklifin ileri srlmesinden sonra ileri gelenlerden meydana gelen bir
cemiyet ve tekilat eliinde ikibin asker himayesinde eyhlislm Ataullah
efendi saraya gnderilip, tahttan indirme ve 4. Mustafa'nn tahta karlmas
karar alnd. Ataullah efendi, babliye gelip, kaimmakam paa vesaire ile
mzakere sonunda millet tarafndan 3. Selim'in bu gnden sonra tahttan
indirilmesine yerine Sultan 4. Mustafa'nn gemesinin kararlatrld bir
tezkereye yazlarak, Bab'ussaade aalna gnderildi. Yaz, Soukeme
tarafndaki kapdan enderunu hmayuna ulatrld. Yazy alan da-russaade
aas tezkereyi snnet odasnda bulunan padiah 3. Selim'in yanna giderek
takdim etti. Padiah tezkereye gz atnca; yerinden kalkm ve "Zlike
takdirlazizlaliym" diyerek harem dairesine yryerek, tahtn tacn 4.
Mustafa'ya terk ederken tebrik etme nezaketini de gstererek feragatin kesine
ekilmitir.
Kse Musa paa, iin bu yanndan haberdar olmadndan Selim inad edip,
kaplan atrmaz ise, lamclar vastasy-la kaplarn krlmasn emretmiti.
Sarayn kaps civarna toplanm bulunan binlerce haarat ise ne istediklerinden
habersiz Sultan Mustafa efendimizi isteriz! Diye feryad ediyor-ard. Halbuki
iten haberdar olan kapclar, karlarndaki ce-'yet tekil edenlerin banda
eyhlislm ve kaimmakam grnce kaplan atlar. Gelenler bu kapdan ieri
girerek, Ven padiah 4. Mustafa'nn gelmesini beklemeye baladlar. stata ise
o dakikalarda haremden karak kendisini yenlerle bir araya geldiinde resmi
biat merasimi yerine getirildi. Tabiiki bu ilem rtbeler arasndaki silsilei mera-
tip gzetilerek ifa olunmutu. Biattan sonra herkes iinin ba-nagitti.
17/may!s/1222-1807 cuma gn iler tamam oldu. Gya ilerin tamam
grlm, talebier yerine getirilmiti. Halbuki biare ahali bilmiyorduki daha
hzl surette, daha iri admlar ile varta-i izmihlale yni ok'e yuvarlanyordu.
nk tahta kan yeni padahda milleti bu hali iinde idare edecek kiyasete ve
kabiliyete haiz olmad gibi vekiller heyetini de meydana getirenler ise kendi
menfaatlerinden baka bir ey dnemez bir alay hamiyyetsizden, yni gayret-
siz ve haysiyetsiz kimselerden ibaretti.
Bilhassa bu inklabn meydana gelmesinde en byk olarak ortaya kan
Kabak Mustafa en ok marand. Her arzu ettiini yaptrr. Vakitli vakitsiz
padiahn yanna giderek istedii iradeleri taleb eder ve alrd. Tabii bunlar yeni
padiahn cann son derece skyordu. Artk kendi duyaca sesle cannn
skntsn belli ediyor, Kabak'nm yapt her ziyaret esnasnda kendisine olan
iltifatlarn azaltmaya balamt. Ancak gsterecei daha fazla
memnuniyetsizlii hesap etmesini bilen 4. Mustafa, gsterdii hizmetlerin
karl bir mkafat olarak, boaz nazrl grevi ihsan ederek stanbul'un bir
ucuna gndermiti. Bu Kabak Mustafa denen kaba ve cahil herifden
korkmayan kimse yoktu adeta.
Aada tafsilatn vereceimiz gibi, Allah'dan Alemdar Mustafa
paanndahimmetleriyie vcudu ortadan kaldrlabil-mitir.

Alemdar Vakas Ve rtican Sonu!

stanbul'da, yenilie kar kma hadisesi de denebilen irtica olay husule

gelirken, ordularmzda moskof hududunda bulunmakta, ara sra parlayan
arpmalarla megul olmak-talard. te byle kark bir dnemde, devletin
kaderi ile oynama mnasna gelen stanbul'daki olaylar, yni irticai hadiseler
ihtiras ve heveslerin evkiyle yapmaya cesaret bulanlar tarih karsnda
ebediyyen lanetle alnacaklardr. Hududlar-mzda bulunan ileri gelen kimseler
ve kumandanlar arasnda hamiyyet sahibi baz kimseler mtareke yaplmasnn
artlarndan istifade ederek, stanbuldaki olaylarn sorumlularn tesbit ederek
cezaya uratmak htt 3. Selim'i tekrar Osmanl tahtna oturtmak hususunda
mzakerelere girimilerdi. Bu mzakerelerin sonunda herkesin itimadn
kazanm, salam ve haysiyet sahibi vede cesur bir ztn reislii altnda bunu
gerekletirmeyi kararlatrmlard. Aranan bu hasletlere hiz olan zt,
Rusuk'da ikamet eden Tuna Seraskeri unvanl Alemdar Mustafa paa
olduunda da ttifak salanmt.
Bu kararn alnmasnda sadaret eski mektupusu Tahsin efendi ile Refik, Galib
ve Behi efendiler byk rol oynamlard. Adlarn saydmz zevatn tekil
ettii cemiyetin fer^l says gn getike geniliyordu. Maksad yerine getirmeyi
baaracak tedbirlerin karar alnyordu. (Bilindii gibi; tti-had-terakki
cemiyeti de son defalarda yine bylece rumeii-nn cra yerlerinde kurularak,
neticeye varmtr.) Alemdar Mustafa paa esasnda chil bir zat olmasna
ramen fevka-a e zeki, hamiyyetli, salam dnceye sahip, rumeli askerinin
zerinde byk bir nfuzu vard. Bu zata mracaat ka-ran a!an heyetin isabet
ettii ortadadr.

Alemdar Mustafa Paa'nn Biyografisi

Alemdar Mustafa paa Rusuk'da domutur. Kamus'l-lam'a gre Arnavud

rkna mensupdur. Genliini av peinde geirmitir ve Sultan 3. Mustafa
devrinde Ruslara kar alan seferde yannda bir miktar asker olduu halde
katlm ve elinde tad bir bayrak mnasebetiyle "Bayrakdar veya Alemdar"
denerek anmak adet olmutur. Bir ara mehur Pasbanolu'nun isyannda Rusuk
ayan Tirsinklizde'ye yardmc olduundan, Tirsinkli'ninde tavsiyesi ile
kapcba-lik payesi verilerek Hezargrad yanlina daha sonrada Rusuk
yanlna tayin olunmutur. Alemdar'in ok geni bir arazinin sahibi
durumunda olmasndan kaynaklanan zenginlii ve buna bal olarakda az
rastlanacak tarzdaki cmertlii kendisine pek ok hayran ve minnet duyan
kimseler kazandrmt. Bektailie mensubiyeti mnasebeti ile yenieri ocana
kar byk muhabbeti vard.
Htt 3. Selim'in nizam cedid askerinin kurulmasna ait almalara muttali
olduunda bir hayli zld grlmt. Yalnz realiste bir anlaya sahip
olmas hasebiyle Rus savanda yenierinin gsterdii cebanet, korkaklk ve
firarlar, Alemdar'daki bunlara kar olan muhabbettini yaralad gibi tam tersine
yenierilere kzgnlk duymasn getirmiti. Alemdar Mustafa paa; Ruslarla
yaplan savalarda Tuna ordusu kumandan sfatyla bulunmu, gsterdii
baarlardan mtevellit her tarafta n kazanmt. 1221/1806'da kendisini
vezirlik rtbesi ile beraber padiah tarafndan kendisine davul, hilt ve sancak
mkafat olarak gnderilmiti. Alemdar paann 3. Selim'e kar pek byk
sevgisi vard. 1222/1807 maysnn 17. gn padiahn tahtan indirildiini
duyduunda, zntsnn bykl, bu olaya sebeb olanlardan intikam alma
azmine dahi getirmiti. Yukarda adn verdiimiz kiiler kurduklar cemiyetin
bakanlna byle bir dneminde Alemdar paay getirmilerdi. imdi burada
Alemdar Mustafa paann biyografisini dondurup tarihi geliime temas etmeye
devam edelim:
Efendim; Alemdar' gizli cemiyetlerine reis seen zevatn enbyk taktik
baars, her biri ordunun eitli kademelerinde de kendilerine bir vazife bulup,
bu vazifelere tayine muvaffak olmalardr. Bu vazifelerde bulunmalar asker ile
daha kolayca temas temin edebilmeleridir. Bylece onlan iknaa etmekte
baary yakalamalarn elde etmiti. (Eer, ittihatlara bakarsanz, onlarnda
askeri gleri ele geirmeden icraata balamadn grrsnz.) Hakikaten ordu
bnyesinde vazife alm bu zevat, ordunun meselelerini tanzim bahanesiyle sk
sk Rusuk'a Alemdar Mustafa paann yanna giderek, harekete gemesi
hususunda tahrike frsat bulabiliyorlard. Eninde sonunda bu tahrikler gizli
cemiyetin tad istikamete doru yol almaya balad. Gnn birinde Alemdar
paann yannda bulunan onbin kadar seme askeriyle Edirne civarna gelmesi
grenlere dehet verdi. Bu halden akn olan herkes stne stlk, Ruslar ile
yaplan mtareke ve yiyecek skntsnn ar basmasndan dolay, Tuna
boylarndaki askeri kuvvetde Edirne'de boy gsterince armak, endieye
dnd.
Ayn zamanda serdanekrem unvann hmil olan sadrazam, Alemdar Mustafa
paann Edirne'ye geliinden rkerek, mtareke zamannn dolduunu, hudud
boylarnda asker ^almadn bu sebebile Tuna havalisine gitmesini aka
sylediyse de, Alemdar'm metaneti ve aradaki kimselerin ileri ustalkla idare
etmeleri, zaman iinde sadrazamnda anlaynda deiim husule getirdi.
Aiemdar paa, sadrazamn da itimadn celbetmiti. Bylecede sefer yapma
mzakeresi balam oluyordu. Htt Alemdar paa'nin mavir ve mstear
olar Refik ve Behi efendiler, serdar- ekrerni orduyu tanzim iin stanbul'a bile
gitmeye ikna etmilerdi. Fakat saltanat merkezinden sorulacak olursa, ordunun
banda bulunmasndan istifade ile padiah istedikleri gibi kullanan vekillerin
buna onay vermeyeceklerini serdar- ekreme inandrmlard. Alemdar ise;
"madem ordu stanbul'a gidiyor. Bende onlarla giderek padiahn gzlerini
greyim" eklinde arzusunu dile getirince, sadrazam bunu uygun buldu. Bu vazi-
yet karsnda ordunun harekt gizlice kararlatrlp; be gnde stanbul'a
varlma zerine pln yapld, merhaleler tesbit olundu. Ordunun harekt tabiiki
ahaiiden de gizlendi. Yoksa harekete geilir geilmez, huzuru padiahiye ve
sadaret kaimmakamhna gizlice malumat verildi. Bu haber verme ii de, haseki
aa stanbul'a gnderilerek yaplmt. Ordunun Edirne'de kalmasnn, masraf
bakmndan tahamml edilmez raddeye varaca iin Edirne'ye dnmesinin kabii
olmadnn gereinden dolay irade-i hmayun karlmas, vaziyetin ahaliye
duyurulmayp onlarn heyecanlandrlma-mas iin gizlilie riayet lzumuda
bildirilmiti. stanbui hazine vekili Nezir aa orduyu karlamak vazifesiyle
padiaha gnderildi.
Cemaziyelevvelin 20. perenbe gn devlet adamlarnn ekserisinin haberi
olmad halde sabah erkenden Alemdar Mustafa paa; serdar ekrem ile arhac
Ali ve Behram paalar nne katarak stanbul'a ulamak zere yola kmt.
Alemdar kendi askerinden kk bir birlii yanna almt, istanbul'da istedii
havay estirmeye muvaffak olan ekiya reisi Kabak Mustafa, 3. Selm'i tahttan
indirme vakasndan butarafa nail olduu Boaz Nazrl vazifesinde bulunmak-
tayd. Kabak Mustafa mutlaka yok edilip, ekiya basz kalmalyd. Alemdar
paa bu vazifeyi Pnarhisar ayan Hac Ali aqa'ya vermiti. Ordunun orlu'ya
geldii srada hakikaten kendine verilmi vazifenin uurunda olan Ali aa ii
aa-qda naklettiimiz ekilde bitirmitir. Kabak Mustafa; boaz nazrl
makam olan Rumelifeneri'nde ikamet etmekteydi. Ali aa sabahn ok erken
saatlerinde buraya gelmi ve ok nemli bir emir tebli edeceini bildirmi idi.
Kabak'nn ikametghna girmi ve oradan harem dairesine geerek, grlt
karmadan Kabak'nn kafasn kesi-vermiti. Bu hal stanbul'dan iidildiinde
herkes hayret etti. Yaplan tahkikattanda bir sonu kmad. Ancak iki gn sonra
Edirneden gelmekte olan ordu, rpc ayrnda boy gsterince vaziyetin ortaya
kt grld. Ali aa, Kabak'nn. kellesi yannda olduu halde orduya geri
dnmt.
Ordunun harektnn 3. gn vaziyet stanbul'da iyice duyuldu. Alemdar'in
orduyla beraber gelmi olmas haberi herkesi telaa drd. Devlet adamlar ve
hyet-i vkel bir toplanty elzem buldu. Mzakereler ne iin ve ne maksat ile
gelinmi olduunu tahmine matuf oldu. Neticede, bilfiil gelmi bulunan or-duyu
karlamaktan baka are kalmadna karar verdiler. Ertesi sah gn banda
eyhlislm olduu halde bir ok devlet adam ile birlikte ordunun bulunduu
yere gidip ho geldiniz. Dediler. Tekrar stanbul'a dndler. (Bilindii gibi
seneler getikten sonra Hareket Ordusunu da ayn istikamete gidip karlayanlar
olmutu.) Htt ertesi gun Sultan 4. Mustafa dahi sanca erifi karlama
arzusuyla ncirli iftlii ile Davutpaa arasndaki blgeye kadar giderek, ordu
ile birlikte Davutpaa kasrna gelmi ve orada bir saat kadar istirahat ettikten
sonra, herkesle birlikte stanbul'a dnmt.
Alemdar Mustafa paann askerleri mstakil olarak rp-cayr;nda
kalmlard ki, bu hl ahalinin kalbinde mthi bir korkuya sebeb oldu. En azl
yamaklar bile kuzu gibi oldular. nk;AIemdar'n byle seme askerle
stanbul'a gelmesinin mutlaka mhim bir sebeb tadna btn vicdanlar
inanyordu. Alemdar'n dzenlemesiyle hemen ertesi gn olan cemaziyelevvel
aynn 27. gnne rastlayan perenbe gn, tevikilerin ba eyhlislm
Ataullah efendi azl edildii gibi, irticada eli olan bir ok kimsede muhtelif
mahallere srgn edildiler. Alemdar Mustafa paann sk sk saraya girip
kmas ve stanbul'un asayiine bal baz tedbirler almaya kalkmas, baka
birdeyimle stanbul'da bir eit rfi idare hkm srmesi, Alemdar paann
nemini gnden gne arttrmaktayd. Sadrazam elebi Mustafa paann hi bir
tesiri ve hkm kalmad gibi, Alemdar Mustafa paa tarafndan, nemli ilere
dair alnan tedbirlerden sadrazamn haberi bile olmuyordu.
Devletin nemli makamlarnda bulunan ve irticai olaylar esnasnda husule gelen
hareketlerde eli ve rol bulunan kimselerin, Alemdar paann tesiriyle birer
ikier srgne gnderilmeleri, azil olunmalar! devam ettike, Sultan Mustafa'da
vaziyetten rkmee balamt. Bunun aresini bir ka defa araclarn vastasyla
paa artk vazifesi bana gitsin eklinde haberler yollamakla denemiti. Ne
varki;4. Mustafa'nn bu yola balam olmas, Alemdar paann yapaca in
ne alnmas neticesini getirdi. Bu arada gelen bir haberde, sadrazam elebi
Mustafa paa yamaklar ve ocakllar harekete geirip Alemdar paa aleyhinde
imale etmeye alt varit oldu. Bu plnlamann Alemdar paa zerindeki tesiri
pek byk oldu.
Hemen rpc ayrnda bulunan birliklerinin bana giden paa, sabahn erken
saatinde kalabalk saylacak bir mfreze ile doruca babli'ye gelip de
sadrazamn yanna girdi. Tam bir diktatr hametiyle: Bre herif mhr-
hmayunu ver! dedikten sonra pek dokunakl szler edip sonra ald mhr
Cavuba Tahsin Efendiye teslim edip, sadrazam da bir ata bindirip, rpc
ayrnda bulunan kendisine ait askerin yanna gndererek enterne etti.
Ortaya kan bir teemml edersek, karlatmz vaziyet u olur: Gl,
muntazam bir orduya sahip olan kumandan, padiah rktr, sadrazam
kendince azleder, muhafaza altna alr devlet grevlilerini oraya buraya srer,
buna ne ad verilir sorusu, devlet gemisinin rotasndan km olduunun
cevabyla karlar. Bu arada ise devlet adamlarndan bazlarn da babli'ye
davet etmiti.
Babli'de vkely toplayan Alemdar paa, uzun bir izahatn gereksiz olduunu,
yalnzca din ve devlete aid bir i iin kendisini takip etmelerini istedi.
Alemdar'n maksadn anlayabilen eyhlislm Arabzade Arif molla, nce bir
tereddt gstermisede, Alemdarn gazab dolu bakn zerine teksif etmesini
grdnde, dierleri gibi ayak uydurmaktan baka aresi kalmamt. Alemdar
paaya terslik yle dursun, bir ey syley.emeyerek pei sra takip etmeyi
yelediler. Hep birlikte Topkap saraynn Ortakapsna geldiler. Alemdar paa;
Darssade aas bulunan Mercan aa'y1 huzuruna getirterek "Devletin btn
erkn burada, ahalide, Sultan Selim'in yeniden tahta karlmasn istediinden
derhal kendisini dar karn. Burada biat merasimi yapacaz." Dedi.
eyhlislm efendiyi de, vaziyeti anlatmas iin Sultan 4. Mustafa'nn yanna
gnderdi. Aradan biraz vakit gemitiki eyhlislam tela iinde geldi ve 4.
Mustafa'nn byk bir kzgnlkla kendisini yanndan kovduunu ve kap-ann
kapatlmas emrini verdiini bildirdi. Btn bunlar sa-ahtanberi sinirden
kprm bir halde bulu-nan Alemdar paay gazabn son hududuna getirmiti.
Artk azn her dklen szler, padiahlara sylenmemesi gereken kelimeleri
ihtiva etmekteydi. Bu arada da, yannda bulunanlara, kapy krmalarn
emretmiti. Sultan Mustafa; vaziyetin ald rengi kefetmi, kendisinin
yaamasn ve saltanatn devam ettirmeye matuf tek tedbir olan ancak, ok
habis bir areye bavurdu. yleki:
O srada hanedan Osmaniye'de kendisinden baka iki erkek vard. Bunlar da;
eski padiah 3. Selim, bir de daha sonra padiah olacak olan ehzade Mahmud
idi. Bunlar ldrtt takdirde, hanedann yklmamas iin ona dokunulma-
yacakt! Bylece hem hayatn hem de saltanat emniyet altna alnm olacakt.
Bu vaziyet karsnda emrinde olanlara bu hanedamn bahsedilen iki erkek
yesinin katledilmeleri emrini verdi. 3. Selim, bulunduu kendi dairesinde gayet
feci bir ekilde, klca kar, ney'iie kar koymaya alrken al-kanlar iinde
braklarak, ehid edildi. Kanlar iinde bulunduu halde cesedi bir ilteye
konmu olarak arz odasnn nne braklmt. Talihsiz ve mahlu padiahn be
gn nce vefat etmi olduu haberini de epeyi mbalaal bir tarzda ahaliye
duyurdular. Ayn dakikalarda da, gen ehzade Mah-mud'un ldrlmesine
allmaktayd.
Bereket versin ki Sultan Mahmudun lalas Anber aa ile evri Kalfa adl
hamiyyet sahibi Grc rkndan bir criye, melunane vazifelerini yapmak
isteyen saldrganlara kar koymaktalard ehzadeyi dama karp saklamaya
alyorlar bir yandan da, saldrda bulunanlarla arpyorlard. Frlatlan
haner ucu, Sultan Mahmud'un kolunda bir yaraya, dama karkende duvara
toslayp alnnda kk bir yara meydana geldi. Sa salim dama kabildi. evri
kalfa; son anda ehzadeyi yakalamak durumunda bulunanlara elinde bulunan
mangaln kllerini savurarak, gzlerini toza bulayp zaman kazandrmay
becerdi.
Rivayet olunurki; ehzadeye saldranlarn arasnda bizzat 4 Mustafa'da varm!
Bunun byle olduunu belirten Ali Sevdi bey unu sylemekte: "Ktphanemde
mevcud olup, vazarm ad ve eserin ismi olmayan kitab, maalesef son bab-ali
yangnnda yanpda gitti" demektedir. Alemdar Mustafa Paann daha nce krn
emrini verdii kap krlnca ilk grnen manzara ehidin na olmutu. lk
greni de Alemdar paa idi. aknln gideremeyen, grdklerine inanamayan
bir halle merhum padiahn cesedine kapanarak hkra hkra alayan koca
adam: "Vah efendim! Ben seni tekrar taht'a karmak iin bu kadar uzak
mesafelerden gelmi i-dm, gzlerim, seni bu halde grdler ha! imdi u
enderun halkn batan baa kltan geirerek senin intikamn alaym" diye
inlemekteydi. Krksekiz yanda ehid olan 3. Se-lim'in cesedi Alemdar paann
kucanda biruh olarak, al-kanlar iindeydi. O srada ise, inklap hareketleri
iinde pimi bir kimse olan ve znt ile infial halinde bir i grle-
meyeceinin idrakinde bulunan Ramiz efendi; Alemdar paaya yaklap: "imdi
alamann sras deil, tahtn yegane vrisi olan ehzade Mahmud bulunup tahta
karlmal" dedi. lave etti: "Gecikirsek, korkmak lazm gelirki ona da bir hl
olur." derdemez, Alemdar paa akln bana alr.
Derhal Sultan Mahmud'un bulunmasn oradakilere emreder. Saray imam
Ahmed efendi, gen ehzadenin saray damna km bulunduunu haber
aldndan, g bela k-u damdan sultan Mahmud'u indirdi. Alemdar'n
yanna getirerek, "te efendim, Sultan Mahmud efendimiz ben biat ediyorum"
diye yksek sesle hitab etmiti. Alemdar Mustafa Paa, bilftur: "Padiahm!
Ben buraya amucanz taht'a 'karmak iin geldim. Kr olas gzlerim onu u
vaziyette u|dum. Seni taht'a karaymda mteselli olaym. Lkin
ultan Selim'i bu hale koyan enderun ahalisini kldan gejrmeme msaade
buyur" Demiti. Henz yirmi yanda bulunan daha bir iki dakika evvel
belkide hayatnn en zor ve tehlikeli anlarn yaayan Sultan Mahmud'un son
derece yksek olan metanetini anlamalki; ne yerde yatan alkanlara brnm
amucasnn, cesedinin rktc manzarasndan ne de, kkremi aslan gibi
saraya savlet eden, silahna sarlm ve intikam arayan Alemdar paa ve
maiyetinin hl ve davranlar etraf velveleye veren feryatlardan zerre kadar bir
korku duymayarak, gayet metin ve mekin bir arslan sesiyle: "Paa; imdi
silahlarn kar. Askerini dat. Seninle grlecek ilerim var. Hemen Hrka-i
saadet dairesine gel. Daha sonra hinleri ben buldurup, sana teslime bakarm."
Demitir. Gen padiahn, byle bir tavr ve otoriter davranla Alemdar paann
asabna hkim olmasn telkin eden emirleri hemen tesirini gsterdi. Alemdar
Mustafa paa sakinlemiti. lk nce silahlarn kard. Ardndan askerin da-
lmasn emretti. Yalnz sultan Mahmud'un babasnn vakti zamannda Alemdar
paaya maddi ve manevi deeri pek yksek bir haner hediye etmi olmasndan
mtevellit padi-ahdan bunu tama msaadesi taleb etti. Sultan Mahmud bu
talebe msbet cevap verdi. 4. Mustafa ise bu srada Ba-dad kkne km
sofada "ben bu taht'tan inmi deilim, Mahmud'u kim tahta kard!" eklindeki
szleri herkes tarafndan duyulduu gibi, Hrka-i saadet odas iinde bulunan
Alemdar tarafndan da iidildi. Bu szler paa-nn yine ileden kp pr gazab
kesilmesine sebeb oldu. Hrka-i saadet odasndan frlad gibi, bararak.
"Syletin u adama beni kyamete kadar lanetle andracak bir harekete
sevketmesin, bucana ekilsin!" eklinde haykrd. Saray imam Ahmed efendi
iin vahametini anlayarak, hemen Sultan Mustafa'nn huzuruna karak:
"Efendim saltanatta nasibinizin bu kadar olduu grlyor, artk birazda
istirahat buyrun" diyerek 4. Mustafa'y harem dairesine gndermitir.
Btn bu gaileler atladldktan sonra Hrka-i saadet nne, Osmanl taht kondu
ve resmen biat merasimi balad. Vekiller, komutanlar, alimler, ileri gelen devlet
memurlar biatlarn yerine getirdiler. lk biati Alemdar Mustafa paa yapmt.
nkilk karlamadan sonra Sultan 2. Mahmud, Alemdar Mustafa paay
hrka-i saadet dairesindeki mkalemesinin akabinde sadaret ile taltif eylemiti.
Bylece de, Sultan 2. Mahmud'un ilk veziriazam Alemdar Mustafa paa
olmutu. Tabiatyla ilk biat edende lkenin iki numaral adam olacakt. Ne
varki; tarihimizde varlyla, fedakrhyla, metanetiy-le ve fikri aydnlyla
daima yad olunacak Alemdar Mustafa paa hatay burada, vezareti uzma
makamn kabullenmesinde yapt. nk Alemdar paa yetimi, cesur, fedakr
bir asker, mhimce bir kumandan olarak askeri meziyetlerini her zeminde
ispateylemi bir kimseydi. Lkin bir milletin, adeta yklmas mukadder devletin
yklmasn nleyebilecek kadar mlki idaresine, siyasasna akl erdirebilecek
tecrbe-nin sahibi deildi. Ayrca kendisinde bir hrs ve tamah olmad
herkese bilinen hususlardand. Sadareti kabul etmesi, ne servet- saman sahibi
olmak nede an ve hret sahibi olmaya matufdu. Sadece milletini ve
memleketin ahvalini dzeltecek bir anlayla zerine ald dnlmelidir.
Fakat, bu vazifeyi alacana vazifeden uzak kalarak ancak eski tbirle nigahban
yni bir gzlemci olarak kalmas pek daha isabetli olurdu. Aada yazacamz
ve kendisinin ehidlii-ne sebeb olacak feci vakaya, hep bu hl inden yni
hizmet edebilirim itihadnn yanlln ortaya koymu olacaz.
Sadrazam Alemdar Mustafa Paa

Biatin yaplmasndan sonra karkla ve irticaya sebeb olanlarn bu gnk

deyimle mrtecilerin nde gelenleri birer birer eie geirilip kimi idam edilmekte
kimi ise ele geirme esnasnda kar koyduundan ldrlmekte idi. Kimileri de;
srgn hapsi boylamak gibi cezalara uratlyordu. Bu tavizsiz davranma
anlay asayiinde ksa zamanda rayna oturmasn salad (Hareket ordusu
stanbul'a girdikten sonra aynen byle olmadmyd?) Sultan 2. Mahmud,
yeniden nizam cedid usuln tatbike koyuldu. stelik yalnz stanbulda deil
lkenin her tarafnda uygulamaya soktu. Mutlak surette askeri alanda byk
hamlelerin yaplmas icab ettiini her frsatta dile getirmeye balad. Bu arada
bir ok askerin meslek ile ilikilerini kesip, orduyuda tensikata tbi tuttu. Ne
varki; askeri alanda bunlar yaplrken sivil idare ve bilhassa adliye zerinde
hemen hemen hibir hususa el atlmad. En iyimser deyimle yapmaya vakit
bulamadlar denebilirki, buda ileri srdmz hususlarda bir ey yaplmam
olduu manasna gelir. Btn lmllere hkim olabilecek hususlardan saylan
gurur Alemdar Mustafa paann da iine ilemekte vakit kaybetmedi.
Sultan 4. Mustafa'y tahttan indirip, Sultan 2. Mahmud'u Osmanl tahtna
karan, kendiside sadrazam olan, her dediinin ikiletmeden yerine
getirilmesinden hasl olan neticelerden devletin ve bilhassa stanbul'un huzura
kavuturulmas baarsnn her devirde bulunan dalkavuklarn yalana dayal
takdirleri istikameti salam olanlar dahi artr. Bozuk isti-kametlileri de safna
celbederdi. Alemdar paa yle bir anlaya sahip hae gelmitiki, artk kendisini,
biri kar kacak diye bir sknt duymamaktayd. Alemdar'a gre; artk yeni-
hi bir deeri yok, ahali ise bir fesada kaplacak ce- ve kabiliyete hiz deildi.
Halbuki paa bu anlaynda ^t gurur illeti yznden yanlyordu. nk;
yeni usul-rnemnun klyla kendini yutturan ancak eski usuln amini isteyen ve
bunu da temine lzm gelimeleri tertip-vecek bol saydada gayr memnunlar
vards. Bu zmreye a hil olanlar, her an tutuacak bir ihtill oca hazrlamlar
sadece kibrit akmay bekliyorlard. Byle niyet tayanlarn en ok
kullandklar silah ise, iftira, lkenin ilerinin ktledi-i hususunda yalanlarn
ounluu tekil ettii ayialar yaymak, baz kimseleri birbirine drc
beyanlar uurmak olduu herkese bilinir. Byle dnce yapsna blgelerin ta-
nnm kahramanlar da katldm, artk i sadece ahaliyi tahrik etmeye kalrki,
bunlarda yalan haberleri yaymaa almak ve sk sk toplantlar tertibiyle
ihtillin sebeb vede esaslar hazrlanrd. Artk btn bunlar olmakta idi. Baz
gngr-m ve kendisine sevgi besleyen kimseler, memlekette kaynatlmaya
hazrlanan kazan hakknda baz bilgi ve haberler verdiler. Ne varki; kr olas
gurur denen eytan pisliinin insan aldatc tesiri burada da kendini gsterdi.
Alemdar paaya ne sylense kaale almyordu.
Artk itibar ve nfuzunu artrmak iin nizam cedid askerine eski dnemde
yaptndan da fazla alka ve iltifat gstermeye balamt. Beri yandan baz
ulemya kaba davranmas devlet hazinesinden bir sr adamn hi bir haklan
olmad halde senelerdir almakta olduu maalar kesmesi, konana cariyeleri
doldurarak, akamlan iki iip alg aldryor dedikodular mbalaal bir
ekilde mslman ahaliye duyuruluyordu. Hele birde kalenin iinden ele
geirilii vardki, o a yle olmutu: her ne kadar paann adamym gibi ge-
'nen, gizliden gizliye ihtill yapacak kimselere yardm esirgemeyen baz
mfsidler irtican yksek tabaka arasnda yer alan mensuplar, harem
dairesindeki cariyeleri bile elde ederek, Alemdarn erefine zarar verecek
hallerin yaplmasn temin etmitiler. Mesel divanhaneye ve camiye silahsz
gitmeleri adet olmayan sadrazamlarn yerine, byle yerlere silahsz giden bir
sadrazam kmt ortaya. Bu sadrazam Alemdar Mustafa paayd. Paann bu
tarz davran Rumeli askerinin bile infialine sebebolmutu. Vaziyet btn
akl ile belirmiti. lke deil amma stanbul'un insanlarnn byk bir ksm
Alemdar paa'nn hasm kesilmiti.

Bavekilin ehadeti

1223 senesi ramazan'nin 26. gecesini 27. gne balayan, mildi tarih ile 1808
ylnn 16/kasm aramba akam, Sultan 2. Mahmud'un sadrazam Alemdar
Mustafa paa, eyhlislm Arif ef. dinin iftarna davetlidir. Bu davete icabet et-
mek zere bablideki sadaret konandan atna binmi olarak yola kmtr. Bir
takm adamlarn divanyolu zerinde toplandklarn vede bir takm dikkat ekici
davranlar sergilediklerini grr.
Cesaret bakmndan pek az kimsede rastlanan hususiyete sahip bu sadrazam,
atn bu toplanm gruhun arasna srd. Maiyeti erkn da paa'nn bu ftursuz
davranndan aldklar cesaretle onlarda atlarn bu kalabaln zerine srerek,
ellerinde bulunan denek ve krbalan gelii gzel savurarak bir ka kiiyi
muhtelif yerlerinden yaralam oldular. Bu yarallar o halleri ile yenierilerin
devam etmi olduklar kahvehane bir takm toplanma mahallerine gtrerek
gya, seyirciymi rolne brnerek yarallar gstererek yaplanlardan ikayete
baladlar, "efendim Alemdar gibi bir haydut paa kendi arzusuyla gelip bir
padiah tahtndan indirir. Dierini tahta kondurur." Dedikten sonra yeni
padiaha laubalilar gsterdiinden bahsederek, ahaliyi galeyana getir-calstlar.
Daha nceden hazrlatlm bir hezele gurubu kendilerinin saray mensubu
olduunu bu hllerinin istik-I dnk hereyden haberdar olmalarn saladn
hatr-k konumaa balamlar ve bayramn hemen ertesin-a yenieri snfnn
tamamen lav olunacan, btn mmet-i Muhammede frenk
elbisesigiydirleceini, kar koyan olursa tecziye edileceklerini yeminlerle
takviye ederek beyan ediyorlard. Bunlarn sonunda yenieriler mthi bir
kzgnlk iinde klalarna giderek oradaki arkadalarn ve kan dkc
silahlarn alarak hep beraber Babli'nin nnde toplandlar. Harektn mensubu
baz kimselerde stanbul'un her bir semtini dolaarak "yangn var" nidalaryla
ortal velveleye verdiler. Byle yapmalarnn sebebi ise; yangn szn duyan
sadrazam babli'den dar karp, uzaktan yaplacak tfenk ateiyle vurup
ldrmeye dnkt.

Alemdarn Tesbiti

Alemdar Mustafa paa;daha iin bandan beri yaplmas muhtemel vakalar

yllarn sava alanlarnda geirmi, nice komitaclarla beraber olmann verdii
tecrbeyle derhal anlamt bu sebebten de btn amataya ramen yerinden k-
mldamayp konandan kmad. O zamanlarda sadarete gelenler btn aile
efrad ile imdiki stanbul vilayet binasnn bulunduu mahalde vezir evi denilen
kagir bir binada oturur-lard. Alemdar Musta-fa paa'da bu kaideye tbi olarak
bahse konu vezir evinde ikamet etmekteydi. ehrin bir ok ye vazife alm
bulunan nizam cedid askerinin yardma aca inanc iindeydi! te taraftan ne
Levend iftliinde ' skdar'daki Selimiye klasnda bulunan, nizam cc-
askerine iin bandanberi hi bir ekilde haber verilme-
Baka bir feci hl yle yaanyordu: Yenieriler hakaret telakki ettikleri
davranlar karsnda kaldklarn ve bunlara haddini bildirmek zere ayaa
kalktklarn ve aalar bulunan yenieri Aas Mustafa aa'ya gel bamza ge
haberini yollamlarsa da, byle bir cinayetin banda olamam diyebilecek
asaleti gsteren aalarn pek fecii surette katletmiler idi. Bu vaziyet karsnda
stanbul'un sarslan asayiini yeniden rayna oturtabilecek bir otorite kalmamt
ortalkta! syanclar ie bbli'yi atee vermekle girimiler hemence sadrazam
konann pencere ve kaplarna at yapmaya baladlar. Bu atlarn kard
grltye ramen, sadrazam konana yardm ulamamas pek byk mna
tamaktayd. Konakta bulunan Alemdar Mustafa paa ve sadk arkadalar,
silahlan ile pencerelerden, mahzen mazgallarndan mukabil atlara baladlar.

Kumanda Zafiyeti

Saylan krk-elli bin kiiyi bulan mfsidler kitlesinin at ate salvolar,

karm olduklar grltler nasl olurda saraydan iitilmez ve yardm
gnderilmezdi. Babli ile padiahn ikamet etmekte olduu Topkap saray
arasndaki mesafe ve o dnem iindeki stanbul'un asude hli bu seslerin
padiah cihann kulana ulamasna engel tekil etmezdi? Ne ibu! Konan
pencere ve kaplarna doru yaplan silah atlarkarsnda, Alemdar Mustafa
paa ve sadk arkadalar silahlaratarak cevap vermeye baladlar saldrganlara.
Bir ara vaziyetten haberdar olan rumeli askeri ile bir miktar nizam cedid askeri
olay yerine yardma komusada bu kadar kalabalk ve silahl hayduda mukabele
ve mukavemetin mmkn olamayacan grdklerinden dnp, gitmilerdi.
(Yazklarolsun. M. H)
Bu arada da baz devlet grevlileri ve nazrlarnda buradaman saylabilecek
evlerde ikamet etmeleri bu haydut g-uhunun elinden hayatlarn
kurtaramayanlarda oldu. Bunia-arasnda sadaret kethdas olan yni bu gnk
ileri bakan yerine kim olan mehur Tahsin efendi fecii bir ek-de
katledildi. Rusuk yaranndan Behi ef. dinin ynettii deniz kuvvetleri bu
irkin harektn iinde yer almamak asaletini gstermiti. Baz vkelda zor bel
kaabilmi, snacak melce bulabilmilerdi. Asilerin kona ele geirmek iin
eitli yollar deneyeceklerini anlam olan Alemdar Mustafa paa: "inizden
sz anlar iki kii u keye getirin, onlarla syleecek szm vardr" diye
seslendi, iki eleba geldi. Paa: "Ben en son kacam, nce daire halkm
ocan namusuna tevdi ediyorum. Buradan karacam, buna muvafakat
ediyormusunuz?" dediinde asiler bu teklifi kabul ettiler.

Gz Yaartan Sadakat

kanlar kt ve konakta paa ile beraber drt kii kalm idi. Bunlar, paann
hayat arkada bakadn, paamn hareminin yneticisi Hadm aa ve onsekiz
yanda bir gze! ca-nye. Paasz ald: "Ben bu rezillere nefsimi teslim etmek
zilletini asla gsteremem. Maksadm u hezeieye mukavemet edebildiimde
etmek, ondan sonra mahzendeki cephaneyi ateleyip, onlar
lmJebulutururken, nefsime sehidli-91 arzu ederim." Dediinde, bakadm ve
hadm aada fer-yad ile "Paa! Paa! bizi hadm ve kadn diye tahkir etme. enn
Azarnda ehemmiyeti olmayan hayatn, bizim indi-m'zde de hi bir kymeti
yoktur. Sadakatin isbat gn gelip tr. Senden asla ayrlmayacaz, Lkin u
kzcaz gentir. Bizim, bu kararmza ahid olsun ve bunu tarih-
sayfalarna nakledecek bir vazife stlenmek iin buradan ksn. Tatbikatmz
anlatsn." Dediler. Gen kzda dar karld. Burada konakta kalma sadakati
gsterenler arasnda bulunan onsekiz yandaki gen cariyenin gsterdii
fedak-rane sadakate hayran olmamak kabil olmadn belirtmek icab eder.
Bu sadakat her ne suretle olursa olsun, hayat istihkar eden bir fedakrlk
olduundan, irlerin muhayyilesinde nice iirlere ilham verebilir! Alemdar paa
kendini teslim ihsas ettirdii 42. blk odabasn ard. Yenierilere
sovmee balad. Az ak dinlemede olan odabann azna soktuu
rovelverini ateledi ve ldrd. Hi beklenmeyen bir hareket karsnda kalan
yenierilerin sadrazam seri bir ate altna aldlarsa da, isabet ettiremediler.
ldrma raddesine gelen asiler, evin her tarafn hedef haline getirdiler. Evin
arka tarafndan delme ve dalma hareketine giritikleri gibi, dama karak oradan
amay baara-caklar delikten sadrazam vurabilme ans aramaktalard. lerin
vard netice artk belli oluyordu. Hi bir yardm gelmiyor, padiahn kula
dibinde patlayan mermi tarakkalar, Alemdar paann gzden karldn ortaya
koyuyordu.
zzet-i nefsine yaplacak hakaretlere maruz kalmaktansa, nefsini savunan ehid
olur anlayna sarlarak, hayat istihkar etmiti. Vakar'n son hududuna kadar
sahip olan Alemdar Mustafa paa yannda asrlarn en fedakr kadnlar arasnda
saylsa yeridir diyebileceimiz ismi mehul kalan hanmefendi zevcesi ile bir
sadakat timsali olan harem dairesinin hadmaas ile bod-rum kata indiler.
Cephaneliin kapsn aan sadrazam, elindeki pitovunu cephanelerin
bulunduu odaya tevcih ederek tetiine bast. nfilak pek mthi olmutu.
Patlamann sesinden konak civarnda bulunan asilerin byk bir ounluu
yerlere serildiler. Sersem bir halde nefa bile gittiklerini bilemez hlegeldiler.
Konan kubbesi .. erjne km bulunan ve delik ap paay vurmay plnla-
nlar, infilakn tesirinden enaz iki yzmetre teye utular. da tejef olanlarn
miktar ikiyzelli kiiden fazlayd. Halk Alemdar paann cephanelii
tututurup, firar ettii zan-nnda olduundan her tarafta aranmasna klmt.
Aradan en gn sonra yenierilerin bir ksm irtica olaynda vanm bulunan
babli enkaz arasnda erimi gm ile al-tun bulurum midiyle yerleri kazarak
aratrma yaparlarken karlarna demir bir kap kt. Bu kapy krp ieri
girdiklerinde bir demir kap ile daha karlamlar. Onu da krmlar ve
karlarnda byk bir odann ortasnda tane cenazenin yatt grlmt.
te bu cenazelerden biri hamaset kapsnn Alemdar Mustafa paa, hanmefendi
ei ve sadk hae-maasna aid olduu ortaya kt. O zaman katn zan et-
tikleri Mustafa paann bu yiitlii gsterip, orada ehid olmay bildiini
renmi oldular.

rtican Vaheti

Alemdar Mustafa paann cephaneyi ateleyerek ehidlii semesi ve bu

yaplmas ok zor ide kendisi ile birlikte feday cn eyleyenlerin
gerekletirdii yksek seviye, onlarn katilleri saylanlarn ise, ne byk cani ve
mrteci olduunu gsterecektir aaya yazacaklarmz.
Alemdar Mustafa paann cephaneyi ateliyerek kan yangndan sonra husule
gelen dumandan boulduklar grlmtr. Cesedi tanyan mrteciler,
Alemdar'n boynuna bir ip takarak Sultanahmed meydanna gtrp, orada ve
baz sokaklarda srkleme vahetini gsterdiler. Na gn meydann
ortasnda brakld. Daha sonra hangi hayr sahibinin delaletiyle Yedikule surlar
dnda alan bir hendee atlmtr! te tarihimizin mhim bir simas saylan
bu muhterem enkazdr ki merutiyet sayesinde pek yakn zamanda unutulmu
olduu hendekten karlp, ehadetinin olduu yere, mutena bir mevkie veya o
civarda baka, mnasib bir yere nakledilip konursa, milletde kadirbilirliini ispat
edecektir. mmetin, meziyet sahibi evldlarndan olan bu zt, milletin,
ziyaretgh- daimesi olarak grmesi lzmdr. Bu besa-let heykelinin yni
yiitlik timsali olan bu zatn kabri zerine dikilecek abidenin ehemmiyeti ve
kymeti, Tarihi Osmani Encmeninin himmetinin ve gayretinin ls olacaktr.
Son sz: Cephanenin infilak etmesinden sonra yenierilerinde onlara yardm
eden hempalarnnda padiahn sarayna ne ekilde saldrya getiklerini, daha ne
gibi ktlkler yapldn ilenen rezaletleri, Nizam- cedid ocann lavna
nasl muvaffak olduklarn burada anlatmaya gerek yoktur. nk;
maksadmzn Alemdar Mustafa paaya ait hayat anlatmaktan ibaret olduu
sizlerce de malumdur. Alemdar Mustafa paann cenazesinin imdiki babli
ktphanesinin olduu yerde bulunduuna dair bir rivayet varsa da, vakan-
vislerin vesikalara dayal tahkikatna gre, cenaze daha nce sylendii gibi
Tomruk dairesinin mahzeni mtemilatndan birinde bulunmutur.

SULTAN ABDLMECD HAN ....................................................................... 2

Girid'de Rumlarn htilli............................................................................. 9
Kavalal Mehmed Ali Paa stanbul'da ...................................................... 11
Macaristan htilli-Memleketeyn Meselesi ................................................ 12
Osmanli Devletinde Baz Olaylar .............................................................. 13
Menikof Ve Paltosu ................................................................................. 18
Sava ......................................................................................................... 19
Sinop Vak'as............................................................................................. 21
Sivastopol Muharebesi .............................................................................. 25
ar'n lm-Sivastopal'un Zapt.............................................................. 28
Kafkas - Rs Savalarnn Trihi Bir Analizi............................................. 30
Kabardey-Rs-Krm likilerinde lk Safha .............................................. 30
Ruslarn Kabardeyi gal Safhas ............................................................... 31
Ruslar'n Bat erkesya'y gal Hareketlerinin Balamas......................... 32
Tanzimat zerinde Tetebbu....................................................................... 33
Osmanlda Islahat Devri ............................................................................ 34
Bir Baka Kaynaktan ................................................................................. 36
Sadarette Deiiklikler .............................................................................. 36
Padiahn Donanma Gayreti ...................................................................... 36
Harp Sonras.............................................................................................. 37
Memliki Osmaniye'de Kaynama .............................................................. 37
Osmanl ark Blgesi Kaynamalar ........................................................... 37
Yaplmas Gereken .................................................................................... 37
anizde'nin Gr .................................................................................. 38
Meternichin Mektubu ................................................................................ 39
Batllamann Sebebi ................................................................................ 40
Yenieriliin Kaldrlmasnn Safahat....................................................... 40
lga Kararnn Aln................................................................................. 41
Sultan 2. Mahmud'cn Hitab ..................................................................... 41
Koca Sekbanba'nn Nizm Cedid Ve Yenieri Mukayesesi.................... 42
 SULTAN ABDLMECD HAN

Babas: Sultan II. Mahnd Han

Annesi: Bezm-i lem Valide Sultan
Doum Tarihi: 1823
Vefat Tarihi: 1861
Saltanat Md.: 1839-1861
Trbesi: stanbul Fatih Y. Sultan Selim Camii Yan.

Osmanl Padiahlarnn 31.si olan Abdlmecid hn, 2.Mahmud ile Bezm-i lem
Valide Sultann oludur. 3/a-ban/1239-3/nisan/1823'de domutur. Sultan 2.
Mah-mud'un vukubulan irtihali zerine taht' Osmaniye oturmutur. Takvimler o
gn 1/temmuz/1839 olarak gsterdiinde Abdlmecid hn, 16 yandan 2 ay,
28 gn almt. 15/zilhic-ce/1281-15/hazran/1861'de 38 yanda olduu halde
hayli gen irtihal-i dr- beka eylemitir. Yavuz Sultan Selim Camiinde
yaptrd trbeye defnedilmitir. Hermn kayd edelimki yaptrd trbeyi
grmee gittiinde bakmki cedd-i emce-di Hz. Yavuz Selim'in trbesinden
daha yksek bir trbe ina olunmu! Bunun zerine derhal trbeyi ksalttrmay
emir etmitir ve bunun gerei yerine getirilmi, trbenin bir blm yklm ve
Yavuz 'un trbesinden kk olarak yaplmakla mtevazi padiahn emri yerine
getirilmitir.
Sultan Abdlmecid zamannda Arab bir ir padiahn tahta kn:
"Bir iki, iki delik,/Saltan Mecid oldu me/i/c"iiriyeti iinde syleyerek,tahta
k trihini bylece unutulmaz bir beyitle ina etmi Osmanl edebiyatnda
irin ad deil amma beyit bak kalmtr.
Ahali arasnda Abdlmecid hn'n kz gibi denen ok zarif ve gzel bir ehreye
mkiyeti konuulurdu. Ne varki bu g-ze adam ok gen yata balad
ikinin ldrc ve kahredici tesirini ok imek mnasebetiyle de haylice
arttrmaktayd. Hayatnn sonuna doru akamlar szp kald, yardmla
yatana tand rivayet olunur. Nargile tiryakilii ve tebdili kyafet ile ahali
arasnda dolamas da pek bilinen hususdandr.
Kan dkmekten asla holanmaz, savasz bir dnya biribi-rini seven ltif
insanlar lemi arzu ede rek sulhseverliini ortaya koyard. Yaklamakta olduu
bat leminin bizim gelenekleri mize ve bilhassa dinimize mugayir hl ve
ahvalini almakta gsterdii msamaha bir gurub mslmann kendisini
devirmek teebbs iin tekilatlanmalar neticesine vardrmt.
Bu zevat yakalandnda muhakemeleri imdiki Kuleli Askeri Lisesinde
yapldndan ve kan kararda bunlarn idamna hkm olunmasna ramen,
gnmzde bile riayet edilmediini zaman zaman grdmz, tasavvur hlinde
kalmas, ie balar bala- maz yakalanma yni adem-i muvaffakiyet hllerinde
cezada tenzil gerekirken idama karar veriliyor ki nitekim Kuleli Mahkemesi
heyet-i hkimesi de byle bir karar vermise de, padiah, kendi insiyatifini
kullanrken, adet mahkeme heyetine ders verircesine:
"Ortada bir katletme olay, yok dolaysyla katil de yok, hareket ise teebbse
bile ulamam, tasavvurda kalm, cezalan srgne tahvil ediyorum" Demek
suretiyle de dncesini tatbik alanna aktarmay bilen merhametli bir insan
olarak grlmtr.
Merhum Reat Ekrem Kou; Osmanl Padiahlar adl eserinde yle bir anekdot
nakleder: "Alt asrlk hanedan'n mbalaasz en nazik, elebi hkmdardr.
Babas Sultan 2. Mahmud'a kar isyan etmi bulunan Kaualal Mehmed Ali
Paa bu gen padiah clus ettii yllarda ziyaret ettiinde bir ihtiyarlk
gafletiyle <olum> diye hitab etmi fakat kar-ndaki delikanlnn bir imparator
olduunu derhal hatrl-yarak ayaklarna kapanm af dilemiti.Abdlmecid diz
ken ihtiyar valiyi ellerinden gayet zarife tutup kaldrm, <pederim
nasihatlarnza daima muhtacm>" Demi bulunduunu nakleder.
Sultan Abdlmecid; bir terakki-i hatveye yni ileriye doru, gelimeye dayal
istikamete adm atmaya karar vermi bir hanedan'n evld olduunu idrk etmi
bir ahsiyetti. Babas Sultan Mahmud'un gvur padiah lakab ile baz ahali
arasnda anlmas hereyinle onu takip etmekten vazgeirmedi. Bu da adet
mehur ir Yahya Keml Beyatl tarafndan yazlm bir iirde, <Bir mealedir
devredilir elden'eie> dedii gibi vazifeyi ald yerden kucaklayp gtrmesi bu
msrada adet mahhas bir ekilde ortaya konuyor.
Abdlmecid Hn'n devlet zerindeki glgesinin dima hissedilen bir insan
olduunu <Ahmed Cevdet Paa ve Zamana adl, kerimeleri Fatma Aliye Hanm
tarafndan yazlan' ve tarafmzdan neir hayatna Pnar yaynlan arasnda ka-
zandrdmz eserde u vaka bu iddiamzn ne kadar doru olduunu ortaya
koyuyor. Melen bahse konu eserden unlar aktarmaya gayret edelim: "Su/tan
Abdlmecid Koca Re-id Paann yerine sadarete l Paay getirdiinde, bu
sadn-azamtn ilk ilerinden birini bor alma antlamasn tamamlamaya almak
oluyordu. Bu duruma Boazdaki Airetin kurucusu saylan Rodosizade Ahmed
Fethi Paa mutttali olunca doruca ayn zamanda damadlan olduu halde pa-
diaha <Pederinz iki defa Rusya ile sava yapt. Bu kadar gaile, bu kadar
seferler at buna ramen dardan be kuru bor almad. Zaman-
hmayununuz asayi zerinde gemekte olduu halde bor almanzn lemi
nedir? Derde-mez, Abdlmecid Hn bu doru ikaz karsnda pek mked-der
olmutu. Bu arada bor alma mukavelesi imzalanmt. Fransz elisi ise
dnyann gidiatn iyi grmediini byk sava kabileceini bu bakmdan
bor almaktan istinkaf bilmemesini Fuad Paaya tavsiye etmiti. Padiah bu
ihtimal zerine Iknaya alan Fuad Paa bunda muvaffak olamad- nk
padiah; bu bor mukavelesi iptal edilmezse ben padiahlktan istifa ederim
aklamasn yaptnda pek ndir bir s- z kullanm oluyordu.
Neticede,mukavele iptal olundu. Bor istinkfndan doan tazminat denmesi,
antlamay imzalayan vekillere taksim olunarak dettirildi. Bylece de devletin
ilerine padiahn kesin mdehalesinin bir rneini u satrlarda gstermi
olduk.
Bu arada kimileri Damad Ahmed Fethi Paaya neden ba-bl'ye zt
gidiyorsunuz? Dediklerinde onun cevab yle olur ki bu gn bile bir ders olarak
kabul edilmelidir: "Ben bab-l'ye asla muhalefet etmek istemem. Lakin bilirim
ki bu devlet be kuru bor ederse yanar! Bir kere borca alrsa sonra n
alnmaz! Dyuna (borca) mustarak olur gider"
Yine ayn eserden aada mhim bir alnt yapmadan, Abdlmecid dneminde
devlet ricalinin hizbinden biraz n bilgi verelim. Sultan Abdlmecid'in
sarayndan emekli olunan bir aa'ya, Fuad Paann Amedjlik grevi srasnda
aaya ikiyzelli kuru emekli maa balanmt. Padiah bundan haberdar
olunca hemen mdehale etdi. nk bu muameleyi Reid Paa arzetmiti.
Padiahn zm yle ldu. Bu adam benim ahsi hiz-metimde bulunmutur.
Buna Maa demede mliyenin ne gibi mecburiyeti olabilir?
edikten sonra da maa ceb-i hmayundan deme yoluna 9'tmitir. imdi bazlar
derlerki; Efendim Abdlmecid vefat yeni padiah hayat devam eden bu aa'ya
maa emeye devam edermi? Dedikya; bir mealedir devredilir n ele yeni
padiaha vris olan kardeidir. Baka bir ha-an mensubu deildir. Yeni gelen
eski padiahn byle
devlete yk olmasn diye maa ceb-i hmayunundan vermesini yanl deil,
bilakis pek doru bulup o istikamette gitmesini gerektirdiini idrk etmesi
gerekirki, biz yaadktan sonra bu mtalaay yapyoruz, Sultan Abdlmecid'den
sonra gelen padiah Abdlaziz Hn, byle bir grevi memnuniyetle ifa eder
dncesine kailiz.
Sultan 2. Mahmud'un vefat esnasnda makam- sadaretde Rauf Paa
bulunmaktayd ve cenazeyi Divanyolu zerindeki Kprller Ktphanesinde
beklerken bir atabey gibi kabullenilen Hsrev Paa ise Padiahn vefat haberine
muttali olduunda ilk ii serasker Damad Said Paa'ya, asayii muhafaza
maksadna dnk olarak hemen stanbul tarafna gemesini emretti. te yandan
da Vlidesultan'n kknde ikamet etmekte olan veliahd Abdlmecid'e tahta
gemek zere hazrlanmas haberini gnderdi. Hsrev Paa hem ilk biati
yapmak istiyor ve bundan yararlanarak sadareti de ele geirmeyi plnl- yordu.
Nitekim bu arzusuna da ok gecikmeden nail oldu. Eski sadrazam Rauf Paa,
ahkm- adliye'ye, serasker damad Said Paa ticaret nazrlna getirilirken,
merhum padiahn yakn adamlarndan olan Rza Bey'e ve-zaret rtbesi verilerek
Mabeyn Miri olurken, Muhimmat- Harbiye nzn Ali Necib Bey, Valide
kethdas, boalan m-himmat- harbiye nazrlna Deav nzn Necib Efendi
getirildi. Hac Saib Efendi ise, Deavi Nzn yaplrken, Dahiliye nezareti
maruzat ktibi Sekip Efendi, Beyliki, Hariciye nezareti Maruzat ktibi Mahir
Bey amedi tyin olundular.
Makam- sadaretin Hsrev Paa'ya verildiini bildiren hatt- hmayunda,
"Umuru dahi ye ue hriciye ve mesalihA mliye ve askeriye velhasl kffe-i
nezaret-i mile ile sadaret-i uzma ve veklet-i kbra makam- celiline bil
istikll intihap ve tyin edilmi bulunduu yazldr."
Abdlmecid Hn; bu sralarda Msr meselesi zerinde mei yapmay dnd
halde tahta k vesilesiyle vesileivle ortadan kalkmasn gaye hline getirmiti.
Hsrev Paa'va ulatrlan nutkunun bir blmnde "Zt- ahanem, ibd ve
bild'n asayiine halelden vkayeten ue mcerred sefk-i dmei mslimini
siyaneten levazm tabiyyeti ve feraizi ubudiyyeti kamilen icra olunmak zere
vukuat- mezkre kin l miken nisyanen mensiya ve mazi-i namaz hkmne
konularak, Mehmed Ali Paa hakknda Mehmed Ali Paa hakknda afv-u cemil
ve seffah- bia dili padiahanem erzan buyrulman bu ahsen ve inyet-i
mlknemin vli-i marileyhe tebli ve tebirine msaraat olunsun" Demiti.
imdi bu adal osmanlcay tabk bizim neslimizin anlamas ok zor. Hele
bizden sonrakilerin abdihabe gibi bakacan dnrsek,ifadenin mealini
vermekle iktifa edelim: "Ben kullarn ue beldelerin asayiinin herhangi bir
surette bozulmasndan ve mslmanlara zarar verecek ktlklerden korumaa
gayret tabiiki vazifem olduundan bundan byle gemi ve znt verici
olaylar unutma yoluna gidip, bizim valilerimizden olan Mehmed Ali Paaya af
ihsan ettiimi bildirin" mealindedir.
Padiahn bu iradesi babl ktibi Akif Efendiye verilip, kendileri Peyk-i evket
vapuru ile Msr'a gnderildi. Orduy-u hmayun komutan Hafz Paaya da
dmanca tavrlardan klmas bildirilirken, Akdenz'e yollanm donanmaya
da en gitmemesi iinde Kapdan- Derya Ahmed Fevzi Paaya haber
gnderilmiti. Halbuki bu sralarda ise, Hafz Paa Ni-'P te meydana gelen
meydan muharebesinde feci bir ma-iubiyete uramt.
u malubiyetin haberi Saraya ulatnda yeni padiahn a akmasndan drt gn
sonra ulamt. Bu vaziyet karsnda da, 2.Mahmud'un vefatndan nce bu
habere muttali olmadn karmak kabildir. Donanmay yneten Ahmet Paa
gelen emri tatbike yanamad. Msr'a doru yola devam etdi. Sebebi ise can
korkusuna dayanmaktayd.
nk Hsrev Paa ile arasndaki burudet ondan korkmasna bu korku yznden
de snacak yer aramaktayd buna en yakn olarak Mehmed Ali Paay gryor
ve donanma yi da ona teslim ettiinde bir ihanet irtikb etmi olacak ve
karlnda padiah ordusu nu yenen gce sahip bir valinin himayesine girmi
olacakt. Ancak bu meseleyi ksacada olsa biraz izaha gayret edelim:
"Hsrev Paa; amlca kasrnda Abdlmecid'e ilk biati yapmaa ve bu yolla da
sadareti ele geirmeye muvaffak olmutu. Bu, ara.da.da Donanmann gelmesi
emrini Ahmet Paaya bildirmiti. Ahmet Paay ise Sultan 2. Mahmud sevmi,
kapdan- derya bu padiahn dostluunu kazanm idi. Bu arada da padiahn
iyilemekte olduuna dir haber tayan bir mektup almt. Bu haber zerine
Sultan Mahmud'a, Hsrev Paa aleyhine bir ok beyanlar yer atan mektup
gnderdi. Kaptanpaann bu mektubu padiahn vefat sonrasnda istanbul'a
ulat ve Hsrev Paa bu mektubu okudu. Zaten daha nce de Hsrev Paann
mevkii iktidar dan dmesine yol aan bir mektup Sultan 2. Mahmud'a bu paa
tarafndan yollanmt.
Aralarnda geen bu olay imdi bambaka bir neticeye varmt. Donanmay
stanbul'a getirmesini bildiren Hsrev Paa, bunun yaplmamas hlinde hem
rtbelerinden hem de vazifesinden olacan bildirmiti. Bu srada ise, M.Ali Pa-
ann af haberini bindii Peyk-i evket adl vapurla gtrmekte olan Akif
Efendi, yolu stnde bulunan donanmann yanna urad ve Ahmed Fevzi
Paaya mlki oldu. Burada biteni yani Suttan Mahmud'un vefatn,
Abdlmecid'in tahta kn, Hsrev Paann sadarete getirildiini ve de Msr
Valisine af haberini gtrmekte olduunu bildirdi. Buda da,donanmann daha
teye gitmesine lzum olmadda deyiverdi." Akif Efendi buradan skenderiye
limanna qitmek zere donanmadan ayrld.
Yukardaki izahnzdan anlalaca gibi Ahmet Fevzi Paa; aid veya aki olma
yolundan birini seme durumuna dmt. Srda olan Osman Bey'e istiare
iin bavurduunda vardklar netice M.Ali Paaya gitmek ona iltica etmek ve
donanmay da ona teslim etmek oldu. stanbul'a gitmesi muhaldi,nk orada
adaletden ziyade Hsrev Paa' nn kahredici gc Ahmet Paay beklemekteydi.
Bu hususda olaylar geliirken, Fransa' da Lui Filip hkmeti ark leminde te'si-
rini glendirmek iin yeni bir politik tarz gelitirmiti. Bunun neticesi olarak da
M.Ali Paaya gnderdii bir murahhasla Nizip Zaferinin neticelerini devirmesi
iin yryn devam ettirmesi tavsiyesinde bulunurken, Amiral Lalend ko-
mutasnda Fransa donanmasnn bir gurup gemilerini anakkale Boaz nne
ablukaya alp, tkamak suretiyle Ka-valah'nn oplu brahim Paann emri ne
muntazr olduklarn belirtmekten ekinmiyorlard. Yalnz Fransa u
deiiklikten bihaberdi, oda M.Ali Paann yeni padiah ile anlama yolu
arayacan ve bunu temin muvaffak olacana emin olduundan, avrupay ve
Rusya'y bu ie kartrmamak kararna doru yol alyordu. stelik Fransa'dan
bekledii yardm, bu dncesi istikametini amamasyd.
Ote yandan ngilizler, donanmalarn Malta adas civarnda volta attryorlard.
Bu gemilerden Vanguard isimli firkateyn, kalabalk bir mfrezeyle donanma-y
hmayuna refa kat etmekteydi. ngilizler, donanmamzn Msr gemilerini tahrib
ve M.Ali Paay malup etmek iin yol alyor zannediyorlard. Bu esnada
Amiral Lalend yena adl gemisiyle ortaya km hemen Kaptanpaa gemisine
durmas haberini gnderdi. Peinden de gemiye davet olunduundan erkn
harbiyesiyle birlikte kaptanpaa gemisine kt. Piyale Osman Bey amirali
odasna ald ve yukarda arzettiimiz, Ahmed Fevzi Paann do- nanmay M.Ali
Paaya teslim etmek zere yolda olduklarn pek ksk bir sesle ngiliz amirale
kamarasnda fsldayan Osman Bey, bylece esrarengiz bir vazifeyi yerine
getirmi oluyordu. Anlalmayan husus, Ahmet Fevzi Paaya-donanmay asi
Msr valisine verivermesinden elde ettii, Hin lkabnn kada ka, Piyale
Osman Bey'e de pay olarak ne dt olmutu. Bu gizli srrn tevdiinden sonra
amiral, kaptanpaa gemisinden ayrld. Vanguar ise nde olduu halde yola
devam edilmekte ancak hedefin neresi olduu bilinmemekteydi. Bu hususda
Kmil Paann Trih-i Siya-si'sinde unlar yer alyor: "Ahmed Paa yapt
haince harekatyla artk ne yapacan arm haldey ken dncesinde
skenderiye limanna gidip, donanmay Msr ulisine artsz tes-lim edip,
MehmedA Paay kendisine veiiinimet bilmek geiyordu. Ancak M.Ali
Paann bundan haberdar olmamasndan dolay skenderiye limanna yaklat
esnada kale burlarndan donanmaya ate edilmesi ve buna bal olarak hasara
maruz kalmak korkusu tayordu. Rodos ci-oarnda Ku Adasna varnda
yannda bulunan Osman Bey'in yardmyla kendi kethdas Hac erif Aa'yi bir
korvet'e bindirerek durumu anlatmak gayesiyle Mehmed Ali Paann nezdine
gnderdi. Bu arada da stanbul'a clusu tebrik iin gnderilmi bulunan
donanma mstear Muhsin Efendinin ardndan, donanmada bulunan baz
komutanlar bu firar ve donanmay teslim iine mdehaie ederler endie-ule Ferik
Mustafa Paa gibi bir ka kiiylde kaptanderya misine arp, gz altna
almlard. Bu arada da stan-i l'dan dnen Osman Efendiyi bir Fransz vapuru
Kaptan-a nemisine getirmiti. Muhsin Efendi de hmil olduu hatt-L hmayunu
byk bir hrmet ile ap, Mehmed Ali Pasa le anlama yapld diyerek cebine
soktu. Daha sonra haylice souk bir sohbet geti.
Bu konuma esnasnda Hizip savandan bahsedildi ve Hin Ahmed Paa Osman
Efendiyi dier kimselerden ayr tutma yolunu semi ve kendisine uydurduu
komutan ve subaylarla istiareye lzum grmeden yola devam etmitir."
Mehmed Ali Paa, Nizip vakasn haber alm durumdan elilikleri haberdar
etmiti. Hin Ahmet Fevzi Paann yollad Hac erif Aann, donanmann
Kavalal'nn himayesi girmek zere geleceinide haber aldndan bunu da
ecnebilere duyurmutu. Yazd cevab, kendi vapurlarndan birisiyle yollayp,
gelen korveti de alkoymutu. Hsrev Paa'nn gnderdii Akif Efendi'yi ise,
verasetin sadece Msr iin olmasndan dolay geriye dndrmt. Hin Ahmet
Paa do-nanmay- hmayunu sekiz kapak, oniki firkateyn, iki briyk ve etrafnda
manevralar yapmakta olan yirmisekiz para Msr gemisiyle geldi ve Hin
Ahmet Paa karaya kt Kavalal Mehmed Ali Paann sarayna kpda ihtiyar
ve asi valinin huzuruna ktnda adet ayaklarna kapand, tabasbuslara
bavurdu. Kavalal kendine bir donanma hediye eden hine dramlarda bulundu
ve kalaca ikametgha yollad.
Kavalal Mehmed Ali Paa Nizip vakasn, Ahmet Paannerdsine ilticasn
Hsrev Paann yanllarnda ve ktlnde Oluyordu. Hsrev Paay mevkii ikti-
dardan dr-iin bir karalama kampanyas balatmt. Durumu V-esultan'a,
Damad Halil Paaya kadar duyurdu. Mesele pek mhim bir manzara
arzediyordu. Ordusuz ve donanmasiz bir hle gelmiti Osmanl devleti. Dvel-i
muazzama bu durumun farkna varm demek safdillik olur, nk asiler ve
hinler zmresinin yol gstericisi onlar ve hempalar idi.
Defalarca toplant yapan heyet-i vkel Mehmed Ali Paaya Suriye'yi de
verasete dahil etmeye karar almak durumuna gelmek zereydi. Babli bu
dnceyi temerkz ettirirken, Fransa ile ingiliz b.eliliklerinin batercmanlar
bab-li'ye gelerek, "Birlik olan be devletin teklif ve aracdndan kacak karar
beklenmeksizin ni hai yni son kararlarn vermemelerini tavsiye ettiler." Bu
tavsiye gerek Hsrev Paa da gerekse de babli ricalinin yreine su serpti.
Babliye ertesi gn Avusturya hariciye nazr Kont Meternih'in imzasn tayan
u nota tercmanlar delaletiyle tebli edildi Nota'nn meali u idi: "Aada
imzas olan bizler! bal olduumuz hkmetlerden aldklar talimata uygun
olarak, be byk devletin ark Meselesinde anlam ve reyleri ayn olmakla
iyi niyetlerinin yerine geleceine inanarak yardmlar olmakszn ad geen
mesele zerinde katiyyen her trl karar almaktan kanlmasn bab li'ye
haber vermekle eref duyduumuzu belirtiriz."
Alnan bu notann neticesinde, kendi valisinin asilii yznden be ecnebi
devletin korumas altna girmi bir hlle karlam oluyorduki, iin buras
Mehmed Ali'nin mnevi mesuliyeti asndan o kadar ard ki uhrevi hayat
bunun hkmnden kurtulabilirini? Allah' lem! Ama dnyevi olarak bir husus
ortadaydki buda Kavalal Mehmed Ali Paa ile dorudan ve babaa bir
antlama artk hayal olmutu. Mesele bir i i olmay kaybetmi, uluslararas
alana sratlm-t.
Nitekim; stanbul'da Rusya'nn tesir sahasn kaybettiini .. nailtere, Msr
stne dnp, M.Ali diye Franszlara "klenmek istikanetini tutturdu. Lord
Palmerston; Msr hkmetini kltmek istiyor ve yazlp tasdik-i ahaneden
emi veraset hattn da endie ve memnuniyetsizlikle kabul etmekteydi. Bu
bakmdan ve bu dnce yapsndan kaynaklanarak bir ltimatom
gnderilmesini ve kabul etme-dii takdirde aleyhine cebri vastalarn
kullanlacan anlatan bir teklifde bulundu.
Bu teklife Rusya, Prusya ve Avusturya muhalefet etmediler. Fransa kabine reisi
makamnda olan Solet, sadece muhalefet etmeyip, Msr'dan baka dier
vilayetlerinde veraset olarak Mehmed Ali'ye verilmesi lzm geldiini beyan
etdi. Bylece de Londra ile Paris arasnda siyasi gerginlikler trmanmaya
balad.
Rusya; bu uzaklama siyasetinin kendine yaradn memnuniyetle gzlyordu.
Buna bal olarakda, Burnof adl bir diplomatn Londra'ya gnderdi. Bu adam,
ar'n ngiliz hkmetine, Mehmed Ali Paaya sonradan kabul ettirilecek artlar
hakknda ayn grte olduunu ve mddetinin sona ermesine iki sene kalm
olan Hnkr skelesi antlamasn temdid etmeyip yalnz babli mracaat ettii
takdirde Karadeniz ve Boazlarda yardm etmekte tek olarak kabul edilmesini
dier devletlerinde icb ettiinde donanmalaryla korumalarn ar, Sultan
lehine silahl mdehaleye giriecek olursa bunun btn avrupa adna ve ona
vekleten yerine getirmi eklinde itibar edilmesini teklif ettiysede kabul etti-
remedi. ngilterede vazifede olan Melburn kabinesi, Msr ve Akk Paalnn
verese olarak verilmesini isteme niyetinde ulunuyorard. Prusya ve Avusturyada,
Fransa'ya ayn teklif-de bulunmulard.
Demek ki bu teklifi iki ayr kanada yaptran gt; iin esasm yoksa tek merkezli
bir gmyd? Btn dnya uluslararas meselelerde bunun cevabn
vermedike bilinmeyen ve ele gemeyen bir mekanizmann oyunca olduunu
kabullenmek zorundadr! Ancak bu iki devletin mterek teklifine ne Lui Filip
ne de hkmet yeleri scak bakmadlar. Franszlar; ngilizlerin, spanya'ya
mdehale etmesinden vede Cezayir'deyse Emir Abdlkadir'e yardm
etmelerinden haylice kzgndlar. zellikle ngiliz/Rus ibirliini ummuyorlard.
Bir tarafdanda, Avusturya ve Prusya'nn dostluklarna gveniyorlar, bu
taraftanda ingilizlere kar dayanyorlard.
Mehur Baron Tiyers, ngilizlerle uyumak taraftan olmakla beraber, Mehmed
Ali'nin gayretini de tasvip ediyordu. Franszlar, ya hep ya hi diyorlard. Buna
bal olarak Londra'daki sefirleri General Sebastiyani'yi yumuak davranlar
yznden geri ekip, yerine mehur Gizu'yu b.eli olarak gnderdiler. Maksat;
Mehmed Ali Paann isteini iddet yoluyla yerine getirmek idi. Fakat mareal
Solet iktidar mevkiinde kalamad. 1840 Martnn 1.gnnde Tiyers bavekil
oldu. Bu seneler zarfnda Fransa'nn gerek Cezayiri zapt etmek, gerek Mehmed
Ali Paaya yaptklar yardmlarn ve arka kmalarnn Osmanl devleti aleyhine
bir politikay hzlandrdklarn ispat eder grntlerdir. Tabiiki siyaset alannda
dostluklardan ok lkelerin menfaatleri daha fazla nemtar ki bu ancak
mtekabiliyete uygun der. Bunun dna kldm biri dierini yutuyor
demektir.
Tiyers 1815'de Viyana'da Fransa'nn hissiyat aleyhine vurulan darbelerin acsn
karmak in Cezayir ile yapt savaa haylice iddet ve nsanlk d
fenomenler ykledi. Bu tarz sergilediinde spanya zerinde de tesirli olmaya
yelken at. Tiyers bu arada ortal artmak iin Saint Helen Adandan
Napolyon'un gemilerini getirtti. Bu te ebbs, Tyersin parlak politik hatalarndan
birini tekil etdi. Franszlarn hoppaln arttrd. 1815 darbeleri unutulurken
Avrupa lkeleri Fransa'y gz hapsine alamadan da edemedi. Napol-von'un
gemilerini almak hususunda Fransa'nn yapt mracaata Lord Palmerston'un
nezaketle boyun emesi siyasetine vurduu yeni bir darbe oldu. Bu vaziyetde iki
siyaset ustas birbirine oyun oynamak iin glmser tarzda, yalan iinde, birfai
rinin gznn iine bakmaktaydlar. Tiyers; drt devletten ayrlacan
akladnda, Palmerston Rusya ile esasa dair noktalarda hemen hemen ayn
dndn ortaya koydu.Berlin, Viyana ile Paris kabinelerini Londra'da Msr
meslesini konumak zere mzakereye davet etdiini aklad. Fransa, Gizu'yu
tyin etmiti. Tiyers Londra mzakerelerinin Mehmed Ali Paa iin hayrl
olmayacan kestirmiti.
Bylece avrupay bir emr-i vaki karsnda brakmak iin mzakereleri
srncemede braktrmaya alt. Gizu' nun bulabildii geciken vastalar ve bir
de Osmanl murahhaslarnn mzakerede olmasyd. Osmanl murahhas Nuri
Efendi; 1256/1840 senesi nisan aynda Londra'ya vard. Derhal mzakerelerin
tamamlanmas iin alan Avusturya ve Prusya murahhaslar bir tarafdan
ngiltere ile Rusya arasnda tavassutta bulunabileceklerini aralarndaki
meseleleri dzeltmeye yardmc olmay teklif etdiler. Mehmed Ali Paaya,
Msr'n veraseten, Suriye'nin ise kayd hayat artyla verilmesini Fransa'ya
bildirdiler.
iyers; Msy Gizu'ya almamasn emretti. Esas maksa-1 kendi adamlar
vastasyla Mehmed Ali ve babli arasnda y z olarak yrtlmekte olan
mzakerelerin sonucunu alfstiyordu. Ayn zamanda Londra sefaretinde bulunan
hariciye nzn Mustafa Reid Paa ile Paris sefiri Fethi Paa, Abdlmecid hn'n
tahta kmas hasebiyle tebrik iin stanbul'a gelmilerdi. Reid Paa Osmanl
devletinin en mk! dneminde hriciye bakanlarna den ilere dald. Fethi
Paada, Ahkm adliye zalna tyin olundu. Reid Paa ise bu esnada
Osmanl devleti hriciyesini dzeltmee alt gibi dier taraftanda,
Tanzimat- Hayriyye'nin ilanna dir hazrlklar bitirmi, h.l255-m.l839 senesi
aban aynn 26. gn benim hesaplamama gre mildi kasm aynn 5. gnne
rastlamaktadrki, muteber trihlerde tanzimat fermannn okunmas 2/kasim
olarak geer dolaysyla aban aynn 26. gn tavsifinde bir yanllk olabilir!
Ad geen gnde Glhane Meydanna bakan kasr'da hatt- hmayun okundu.
Merasimde bada Sultan Abdlmecid bulunduu hatde vekiller, ulem, devlet
adamlar, ecnebi eliler bir adrda arlanrken, binlerce sayya varan ahali de
toplanmt.Reid Paa ok yksee kurulu bir krsye kp, tanzimat fermann
anlatan yazy yksek sesle hziruna okudu. Tanzimat Ferman, yed-i vhid y
ni tekel olarak angaryay kaldrm olduundan Mehmed Ali Paann idare
uslne kar yeni bir darbe olmutur.
Hakikaten Gizu cevap vermiyordu. Aradan iki ay gemesine ramen
mzakereler bir adm dahi ilerlemedi. Palmers-ton son teklifini bildirdi. "Msr
valiliinin ve Akka Paalnn yaad mddete Mehmed Ali Paaya
verilmesi" Bununda cevabnn ya evet yada hayr olmasn istedi. Bunlar olur-
kende Hsrev Paa azlolundu. Hsrev Paa makam- ada-retden dnce ve
yerine gelen Rauf Paann makam- sadarete tyini hakknda kan hatt-
hmayunda "Selefin Hsrev Paann ihtiyarl mnasebetiyle devlet ileri- ne
lykyla bakamad ak olup" kayd vardr. Trih-i Ltf dyorki:
"Hsrev Paann htiyarl mnasebetiyle devlet ilerine l-nkula bakamad
ak olup, kayd cevap verir. Trih-i Ltfi 'or ki; "Hsrev Paann sadaretden
infisaline sebeb tanzi-at tauriye aleyhinde bulnmasym. Tanzimat, eski usl-
n istiapdadiyeyi imha etmek iin bir kanundu. Hsrev Paa oibi eski tarz
dnceyi savunanlar bu teklifin aleyhinde [diler. Azledildikten sonra yalsnda
oturmas sylenerek ihti-lattan menedllmiti Bir mddet geince besbellik
muhalifi bulunanlar kendisinden emin olamadklarndan ve Kirca.lt takmndan
yalsnda asker ve top bulunduu dedikodusu dikkati ekmi bulunduundan bir
gece sahilhanesi nizamiye askeri ile kuatmaya alnd. Yalsnn nne getirilen
bir vapura bindirilerek srgn muamelesi uygulanp Tekirdi-:-'na gnderildi.
Rvet maddesinden dolay ahkm- adliye meclisinden verilen kararda bundan
byle devlet hizmetinde bulundurulmamak tekade ebediyen sevk olunarak
vezirlii kaldrlarak iki sene mddet iin karakol altnda tutulmak (emniyet-i
umumiye nezareti gibi) ihtiyac olmadndan almakta olduu ayda altmbin
kuruunun kesilmesi, alnan akalarn yni rvetlerin yerli yerine geri denmesi
rvet verenlerinde cezalandrlmalar kararlatrld."
Tyers vaziyete kimsenin vkf olmadn dnyordu. Fakat stanbul'da
bulunan ngiliz elisi Pnsenbi ve Paris se-iiri Aponi, mzakerelerin esrarn
anlamakta glk ekmediler. Bu cihetle Palmerstorj hazr saylrd. Suriye'de
altun saarak Mehmed Ali Paann aleyhinde olmak zere ihtill ykard.
Londra dahi Fransa aleyhine alarak Rusya, Avusturya Ve Prusya'y btn
btn kendi anlayna ortak kld. Meclis- elada irdirdii karar zerine
Fransa'y akta brakarak a eme alnan antlamalar 15/temmuzda murahhaslar
tarafndan imza edildi. Bu antlamalarn tanziminde Beykj Sekip Efendi
murahhas idi. Yukarda sylediiniz antlama be maddeden teekkl etmiti.
Fakat bu anlamaya bir de senedi mnferid de ilve olunmutu. Bu senedi
mnferide ade t bir ltimatom kl tamaktayd.
lk maddesi: Msr valiliinin Mehmed Ali Paaya ve onun sulbnden gelen
evlatlarna vris olmak zere Akk valilii ve komutanl ve Beriyet am
blgesinin gney tarafnn yaad mddete verilmesini hudud tahdidi ile
gsterdikten baka Mehmed Al Paaya Osmanl devletinin bir memuru
vastasyla bildirildii gnden itibaren on gn mhlet verildii, Cidde eyaleti
dahilinde bulunan mukaddes ehirlerden, Girid Adasndan, Msr ve Akk
Paalna olan hududa dahil olmayan btn Osmanl beldelerinden
ekilmelerini bildiren, gerek kara, gerekse deniz gleri subaylarna verilen
talimat, gnderilen Osmanl memuruna teslim eylerresi art lann mirdi.
kinci madde ise, Mehmed Ali Paa on gn iinde Tanzi-matn getirdiklerini
kabul etmedii takdirde, Akk Paal idaresinin lmne kadar kendisine
verilmesinden vazgeilecei.
3. Madde ise Osmanl devletine denmesi gereken vergilerin yazlaca ekilde
kararlatraca.
4.madde: her iki ekli kabulde de Mehmed Ali Paann on gnden yirmi gne
kadar mddetin tamamlanmasndan evvel donanmay hmayunu mttefik
devletler donanmas kumandanlar huzurunda Osmanl devleti memuruna teslim
etmesi.
5. maddesi Osmanl devletinin antlama hkmlerinin btnnn Msr ve Akk
eyaletlerinde geerli olup, her iki eyalette padiah namna vergi ve teklif etmek
antlama tarihiyle ndi ve haleflerinin ad geen eyalete masarif-i askeri, dier
suslar ^are eylemeleri gibi hususlar iine almtr. Trih-i Siyasiye'ye gre:
"her ne kadar Rauf Paa makam-sadaretde bulunuyorsa da iileri, hariciye
nzn Mustafa Resd Paa, hariciye ileri ise ngiliz sefir Lord Pnsenbinin
himmetleriyle idare olunmaktayd. Hsreu Paann azli ve Fransa ba vekili
Msy Tyers'in gizli talimat zerine Mehmed Ali Paa Fatma Sultan'in
doumunun tebriki bahanesinle zel ktibi Sami Bey'i stanbul'a yollayarak,
Fransa sefiri Pontova'nn sevk etmesi ile dorudan doruya sulha yanamak
istemise de, Reid Paa tarafndan Osmanl devletinin be ortak devlete bu
hususda taahhd olduu bildirilerek Sami Bey'e yol gsterildi. Drt devletin
kararn Mehmed Ali Pa saya tebli iin gnderilen hariciye mstear Sadk
Rfat Bey'in tebli esnasnda paadan ald cevap yleydi: Vallah, billah ve
tallahi sahip olduum araziden bir kar yer terk etmem. Eer bana iln- harp
ederlerse Osmanl topraklarn alt st ederek harabesi zerine kendimi
defnederim."
Bu szlerden sonra drt devletin konsoloslar tarafndan nce szl olarak daha
sonrada yazl olarak yaplan tebligatn tehdid eden yazy cevaplamada
Fransa'nn yardm vaadine aldanarak gecikme yapt. Konsoloslar ilk mddetin
sona erdiinde Rfat Bey ile beraber gittiklerinde "Mlk Allah (cc) verir, Allah
(c.c) alr, ben Cenab- Hakk'a mtevekkilim ' dedi. kinci mddetin hitamn
bildirmeye gittiklerinde de, sinirli ve kzgnlkla ilk dmanlkta stanbul zerine
yryeceini konsoloslara emniyeti olmamas hasebiyle Rfat eY ile beraber
ekilip gitmelerini beyan ettiysede konsolos-ar aaha on gn mhletleri olduunu
cevaben bildirdiler.
onunda Rfat Bey stanbul'a gelerek vaziyetleri anlatp, med Al Paann iki gn
sonra kendisini davet verdii
zel sulh antlamas suretinide babli'ye arzetti. nceleri stanbul'da
eyhlislmlk kapsnda yaplan genel meclis toplantsnda Mehmed Ali Paa
isteklerinden olanlarn reddine karar verilmi hatta Akk Eyaletinin
verilmesinden bile vazgeilmi, Sayda ve Beyrut sancaklar ilhakyla, Akk
Eyaleti Akdeniz Boaz muhafz eski sadnazam zzet Mehmed, Kuds, Nablus
ve Gazze sancaklarnn ilhak ile am Eyaleti Konya miri Hac Ali, Halep
Eyaleti Sivas miri Es'ad, Tarsus sancayla Eyaleti Ferik zzet, rtbe verilerek
Girid Eyaleti ve etrafndaki yerlerde beraber Girid muhafz Mirmiran
Mustafa'ya, Cidde eyaleti Badad'a katlarak, Badad Valisi Ali Rza Paalara
verilmiti.
Mehmed Ali Paann ikinci mhleti geciktirmi olmamasna uygun olarak 3.
defa azliyle Msr Eyaleti, Akk Valilii yeniden zzet Mehmed Paaya verildi.
Drt devletin konso-loslanda vki olan karar tebli eder etmez skenderiye'yi
terk ettiler. Beriyetam'da bulunan ngiliz konsolosu ile memurlar "Msr'da
asker alnyormu" diyerek Cebeli Lbnan Mrunileriyle Drzileri ayaa
kaldrmlard.
Msy Tiyer's, Lord Palmerston'un malubu idi. Mttefik devletler donanmalar
harekt- harbiye ve tazyiki'yeye baladlar, izzet Mehmed Paa komutasnda
yeterli sayda asker bulunduu halde Kbrs sularna girilerek Beriyetam sa-
hillerinde bulunan ngiliz ve Avusturya harp gemilerinin mtereken Beyrut'a
yakn bulunan Cnye mevkiine asker kardlar. ngiliz ve Avusturya
gemilerinden birer blk asker, 1500 ngiliz piyadesi, 7/8bin civarnda da
Osmanl askeri karld. Beyrut topa tutuldu.
Bu esnada Msy Tyers kabinesi de harbi niyetinin kurban olarak dt.
Londra sefiri Msy Gizu bakanlar.kuruluna bakan oldu. niaer tarafdan ise,
Suriye ihtilli iddetini arttrm, bra-paay mkl duruma sokmutu. Cebeli
Lbnan hki- Mir Beir'de btn arzusunun hayatnn tamamn lezzet-1 rle
dolu ve dokunulmazlk bakmndan teminat altna ala-arn umduu Osmanl
devletine ve onun hkmetine ltica etmeyi seti. Ancak bir zamanlar ordugha
gelmemesi, brahim Paann yolunu kapam olduu bahanesine dayanarak iki
olunu yollamas, ngiliz amiral Estopford tarafndan yapm olduu snma
red edildi. Cebel'deki mal ve mlk satlp Mir Beir'e verilmesinden sonra
kendisine Malta'da ikamet izni verilmi olup, onun boaltt ha-kimlik makam-
na olu Mir Beir Kasm tyin edildi.
Mir Kasm daha nce mttefikler ordusuna gelmi ve Marebe denilen blgede
Cebel isyanna kumanda etmiti. Suriye'de meydana gelmekte olan vakalar ve
bunlara bal savalar Msr askerinin gurublar hlinde malubiyete urayp,
bozulmalarna sebeb olurken, ad geen savalarda baarlan ile dikkat eken
ngiliz gemilerinden birinin komutan Sr Carls Napier, brahim Paann am
yolun dan Baalbek'e ricat hatt temin maksadyla Beyrut'un iki saat tesinde
bulunan Halas adl blgedeki kuvvetlerini, Mir Kasm'n maiyeti ve Osmanl
askerinin meydana getirdii kuvvetle drt saat iinde perian edip sekizyz esir
ald. brahim Paann firar ok byk zorluklar iinde kabil olabildi.
Bu arpmadan sonra Beyrut'da bulunan Fransz Sleyman Paa evvelce
brahim Paa nn taleb ettii yardm askeri gtrmek isterken, malubiyetini
iitmi olduundan, kendisini aramak iin ehirde bulunan askerin yarsn
alarak yola kmt. ngiliz amirali Beyrut ahalisinin ate yakarak yapm
olduu davetleri ve Sleyman Paann brakm ol-ugu Miralay Sadk Bey'in
korkaka hareketleri zerine ehri zaptetti. Bunun ar- kasndan vaziyetten
haberdar olan Sleyman Paa hcum ettiyse de malubiyetden kurtulamad. Bu-
nun neticesi olarak Sayda, Sur ehirleri de ufak tefek savunmalara ramen teslim
oldular. Msrl kuvvetler elinde yalnz Trablusam ve Akk kalmt.
Akk'ya yaplan dehetli bir bombardman sonrasnda ehrin iinde bulunan
cephaneliinde patlamas nzimam edince mdafaa diye bir ey kalmadndan
teslimiyet mecburiyet hlini ald. yz adet top, bol miktarda erzak ve de bin
kii esir alnd. Bu ana kadar Mehmed Ali Paa istikametinde hareket eden
Fransa kabinesinin sktu yni dmesi, bu ana kadarda Msy Tiyers
tarafndan nc harekt olmak zere gnderilmi olan Valeski'nin haberiyle
beraber Amiral Napier'in skenderiye nlerine gelerek bu ehri topa tutmasn
bizzat beyan etmesi, htt Napier'in byk cesaretle gemiye binerek limana
gidip, Mehmed Ali Paa ile grtkten sonra dn esnasnda Msr askerinin
savunma toplarndan be alt tanesini ivilemeleri, bir aydanberi cephede olan
olu brahim Paadan bir haber gelmemesi zerine Suriye cephesinin gnden
gne vahim bir hl almasna kaydn, bilhassa Fransa'dan ald son cevapda
gelinen yeri Trih-i Siya si adl eserin anlatm ile nakledelim: "Fransa'nn
kendisini leimne (alaka) terk ettiinin tahakkuk etmesi zerine Amiral
Stopford'un ikinci yazsn alnca hakiki bir mslman safl iinde ban eip
teslimiyet gsterdi. Bu kabulleni zerine tebliin yaplmas zerine tebliin ya-
plmas in Meclis-i Ahkm Adliye azasndan, Bahriye eski mstearlarndan
Mazlum Bey ile Osmanl devleti hizmetinde bulunan ngiliz kaptan Valker,
Yaver Paa unvanyla amiral tyin olunup, teslim-i donanma-ya memuren
Msr'a gnderildiler, Mehmed Ali Paa donanmay teslim etdi. Bu oa-
7uet karsnda mttefik devletler tarafndanda kabul ve tasdik edilen imtiyaz
ferman verildi. mtiyaz ferman Deavi Nzn Said Muhib Efendi eliyle Mehmed
Ali Paa'ya gnderildi. H l257/m.l841. Beriyet Samda bulunan brahim Paa,
Halas bozgunu zerine toparlanp, kavgasna devama al-ttusada, Akk ile
kesilmi bulunan gerek haberleme imkn nerekse ricat yolu buna frsat
vermiyordu. Zahle mevk ise Emir Kasm tarafndan ele geirilmiken, Havran
ahaliside aleyhte hareket iindeydi. brahim Paa Havran isyanclarn Havran
ovasnda yendii savada pek kan dkc davranm esir aldklarn dahi dam
ettirdiydi Daha sonra am'da toplanabilen Msr Ordusunun says 25 bin
nizamiye, 35 bin babozuk, 3 bin svari ve 200 adet topla kendini gsteriyordu.
brahim Paa bu mevcudla i greceini biliyorsa- da ahalinin isyan, tekilt
askeriyenin noksanl bilhassa ka yni ricat yolunun Akk istikametinde
kesilmi oimas zahire azl aknl iindeyken, babasndan da dn emri
geldiinde yola kt. Bu dn Svey yolu stnden ve kark bir halin
yaps iinde gerekletiinden ve haritasz dnnden dolay mevcud
kuvvetini drtte bir nisbende kaybetti. Msr meselesinin sona ermesi
mnasebetiyle hariciye nazn Reid Paaya bir madalya verildi. Donanma stan-
bul'a dnerken kapdan- deryalk grevde engelolu Thir Paaya tevcih
olundu."
Trih-i Ltfi'ye gre: "Devlet-i liyede diplomasi usln koyup kurmaya
alan Reid Paa, avrupa devletleri arasnda bir ittifak hasl edip de Msr
meselesini hl ve dzeltmeye rnesai sarf etmekteydi. Eakat bunu Tanzimat-
Hayriye fermana balayarak becermek ve iki ii bir arada hal yolunu ter-etmiti.
Kabine deyer alan n zrlarn ou, Reid Paa-koymak istedii tarzdan honud
olmayp, ancak Msr meselesinden sonra muvafakat etmilerdi. Mustafa Reid
Paa tanzimat fermann kaleme alp Glhane Meydannda okudu. Arkasndan
aurupa devletleriyle yapt ticaret antl-amasnda Msr Valiliinin dier
eyaletlerden fazla bir imtiyaz tamad- n yazdrmt. O sralarda osrnanl
lkesinde yed-i vhid usl geerli olduundan, bundan hazineyede byk gelir
akacakt. Ad geen ticaret antlamasnn ortaya koyduu serbest ticaret
hasebiyle maliye kasas bu gelirden mahrum olduysada Msr'n znts daha
da fazlalamt. Reid Paa bu sralarda yine azledildi, Vezi riazam Mstear
Rfat Bey, vezir yaplarak hriciye nazrlna tayin edildi. Bir ka gn sonrada
babli'ye gelen hatt- hmayunda Tanzimat rejiminin uygulanmasn temin iin
seilmi memurlar meselesine dir husule gelen karkln mhimliini surdan
karmak mmkndr. Bir vali veya memur, herhangi bir grev yerine
vardnda artk hergn stanbul'dan ge-ken her zarfa dikkat ederek zerinde
sabk lafz yer alp almadna bakmadan zarfn mazrufuna yni iine bakamaz
olmutu. Durumu byle olan bir vazifelinin bulunduu yerde yarnndan emin
olmaz olarak, heran gecek gibi meselelere el atar, idareyi orann sz geen
kimseler ve hanedannn te'irine ak hale getirirdi. Mustafa Reid Paann
mevkii iktidardan dmesi yine Msr meselesi yznden oldu. nk;verilmi
bulunan imtiyaz Msr' dier valilikler sanki aa mertebeye indirmiti. Bu
imtiyaz iinde yer alan M.Ali Paann evlatlarnn hangisinin vali olaca
padiahn seimine kalm, gelirlerin icb eden ksmnn verilmesi eklindeki
maddeler Msr valisi Mehmed Ali Paann itirazlarna mruzt. Hafifletilmi
olduunu gsteren artlarn hli, duruma uygun grlmedii, halbuki Londra
Konferansnda, dzenlenen protokoln imzas, Mehmed Ati Paa tarafndan
fermannn kabuluna bal olmas ynnden mesele- tekrar kemekelie
dmesi ihtimli oalmt. Rfat hariciye nazr oluunun akabinde yapt bir
dizayn ., Msr verasetini, byk evladdan dier bye gemesi '-zina balad.
Askeri rtbelerin vali tarafndan miralaylk ani albay'hk rtbesini verebileceine
rapt etdi. Senelik verisinin 40 milyon kuru olmas takdir olunmutu. Hkm-
ranlk haklarna aid olan artlarda biraz daha adatrld. Her yeni vali
tyininde ferman karlmas, terifat merasimleri iin vli'nin stanbul'a
gelmesi, Msr ordusunun 18 bin kiiden ibaret olmas ancak sava dneminde
padiah 'midesiyle oaltlabilecei, giyilecek askeri elbise ve darb olunacak
parann Osmanl devteninkine benzer ve uygun olmas, denizcilik alannda
sava gemisi yaptrmas hususunda selahiyeti olmad, Mekke ve Medine'nin
zahiresinin eskisi gibi yine Msr'dan gnderilmesine devam olunmas artlar
tesbit olunmutur "
Mustafa Reid Paa, avrupallarla bir araya gelmekten ok holanp, karantina
usln desteklemekteydi. Bu gibi yeniliklere eilimi baz mutaassb kimselerde
bu davranlarndan honud olmadklarndan ona <mbalatsiz> (kelime olarak
mnas, dikkatsiz mnasna geliyorsada, burada kullanlmasnda maksad, din'e
dikkatsizdi demek anlayn belirtmek 'Cindir. Halbuki; merhum Ahmed Cevdet
Paa, Reid Paannranazan gn akama kadar beraber olduktan sonra iftar
yapar yapmaz, akam namazn ed ettikden sonra evradn
karp okuduunu grnce stelik ehl-i trik olduunu kz ma Aliye Hanma
anlatmtr. Biz; Fatma Aliye Hanm'n eme ald "Ahmed Cevdet Paa ve
Zaman" adl eserini hazrlayp, Pnar yaynlarndan nere sunduumuzda ad
geen eserde yukarda anlattmz meseleyi bulmutuk ve bu salam bilgiylede,
sayfamz sslemi olduk.) olarak bakarlard. Padiah Sultan Mahmud'un damad
Fethi Paa, Reid Paa ile hem fikir olduundan o da ahali arasnda aypfanan-
lardand. te yandan, lkenin her tarafnda bana buyruk gezmeye alan
memurlarda sistemin yni tanzimat'n balaryla eski hallerini
yaayamadklarndan dolay memnun deillerdi durumdan. Bir de, Msr'daki
veraset meselesine, Reid Paann kaleme ald fermanda senede 80 bin kese
Msr tarafndan devlet hazinesine vermesini amir maddesi, ayrca Osmanl
devletinin bir defterdarda mezkur yerde bulunmas ve gelirleri Osmanl devleti
nmna alrken,asker ve memurlarn maan padiah adna vermek artlarn
koymutuki bunu Osmanl hkimiyetinin devamn temine gayret olarak nitelem
k gerekir. Bilhassa bu defterdar meselesinden Kavalal Mehmed Ali Paa ok
ikyetiydi. Bunun deimesi iin Reid Paaya fevkalde byk bir mebl
ikramiye-rvet karm olarak arz etmisede Buna asla Reid Paa eilim
gstermeyerek, tekid yazsyla ayrca bunda srarl olduunu bildirdi. Ne varki;
Kavalal Mustafa Reid Paay azlettirmenin bir yolunu buldu. Reid Paay
hriciye nazrlndan infi-sal ettirip, Edirne'ye vali tyin ettirdii bilinir.

Girid'de Rumlarn htilli

Yunanllar; 1257/1841'de Girid'de ihtill teebbsne getiler. Hemen
donanmay hmayun engelolu Thir Paann atik davranmasyla Ada'y
abluka altna alp, darya k ve girii kontrol altna ald. Ada'larda byle
tedbirler alndnda ordaki bakaldrmalarn nlenmesi nisbeten kolaylk
arzeder. Bu srada Girid'de vali olarak vazife yapan Girid-itafa Nail Paa da
donanmann tedbirlerine ada iinde al-- tedbirlerin eklenmesiyle teebs
rahata bastrld. Etterya cemiyeti adl, yunan megalo ideasnm mecnunu kilat
burada bu teebbsleri yaparken, Memleketeyn yni p manya'da da bu tr
melanetlerine devamdayd. Srplar ve Rulaarlar da bunlarn te'sir sahas dnda
kalamyorlar oralarda da isyan ncesi ihzari almalar dikkatli bir idarecinin
sez memesi kabil deildi. Fakat bunlar olurken Diyaribe-kir'de bir karklk
kmas ve bunun bastrlmas salandy-sada, kmas pek manidar idi!
Osmanl payitahtnda iki byk isim ve bunlara bal guruplar, adet bir
gnmz parti lerini andrr haldeydiler. Birisi eski sistemin devamnda musir
olan Rza Paa ve arkadalar, dieri ise tanzimat fermann kaleme alp okumu
bulunan Mustafa Reid Paa ile arkadalar idi. Edirne valilii grevine
gitmekten temaruz eden Reid Paa, ne yapp yapp Paris b.eliliine kapa
atmay becerdi. Paris b.elimiz Nuri Bey geri arlmt.
Bu olayda padiahn Mustafa Reid Paay tam olarak b-rakmadnnda bir
ispat saylsa gerektir. Mevcud sadrazam Rauf Paa, yukardaki iki mhim tesir
odandan birini tekil eden Rza Paann tesirinde kalmaktayd. Dolaysylada
Rauf Paada eski tarzn mensubu olduundan Reid Paaya pek taraftar deil
htt kzdda bir vakayd. Bu sralarda sadarete izzet Mehmed Paa getirildiki
daha nceki sadaretinin ayn baarsnn binde birini gsteremedi zzet Mehmed
Paa. Side Hriciye nzn Rfat Paay azil ve Sarm Paay bu greve getirmesi
oldu. umulur ki bu halef-selef klmann al-In a, R fat Bey'in, Paris b.eliliine,
Mustafa Reid Paay taymde, msbet hissesi olduundan mdr? Allahulem!
Hemen ilve edelimki eski usl beenenler bu icraatdan pek memnundular.
Her ne kadar; Hassa miri Rza Paa, askerlerin nizami usulde tlim
yapmalarna gayret gsteriyorsa da, lzm gelen disiplin henz oturtulmam idi.
Htt; Yemen zerine sevk edilen Ktahya ve Afyonkarahisar Redif askerlerinin
bir blm ellerinde silahlan olduu halde memleketlerine kama yoluna
sapmlard. Bunlar yakalanp mahkemeye verildiler. Haklarnda eitli cezalar
tatbik olundu. Bu arada da-Cebel-i Drz'de karklklar husule geldi. Bunlarda
eli grlen Mir Kasm azledildi. Yerinede Macarl mer Paann gelmesiyle
birlikte karklklar yerini apak bir isyana dntrdyse-de, Paa kendini
gsterdi ve ortalk st liman oldu.
Tanzimat nizamnn tatbiki ynnde uyulan iyi niyete dayal davranlar sadece
mutaas plarn atmasna deil, gayrimslimlerin de dmanln stne
ekmekteydi. Hatt- hmayunda yer alan eitlik ilkesi, bir ynyle marklk
getirirken, reaya hukukundaki gayri mslimlere aid mthi avantajlar bu yeni
nizamla ellerinden alnm oluyordu. Ancak bizim sylediimiz bu eski hukukda
daha geni olan gayrimslim haklarnn leride olmas resmi ideoloji tarihileri
ve avrupah tarihiler tarafndan es geilir ve mtiyaz isteme hususunda
ecnebilerin aznlklar tevik ettikleri olurdu. Bunlarn banda da Rus ar
Nikola, Osmanl lkesinde yaayan Ortodokslara hami, yni koruyucu olma
rolne soyunmaktayd. Byle bir soyunma avrupa ortasndan baka bir sesi
ykseltti. Bu da katoliklere hmilik yapmak istediini ortaya koymaya balayan
Fransa idi. Bunlar gren; protes-tanlarda, ngilizlerin kapsn almaktan
kendilerini alamamlard. Artk, dini meseleler dnyann btn siyasi mahfil-
lerinde mhim siyasi kozlar olarak alglanmaya balamt.
Fransa ihtillinden yarm yzyl gemesine ramen Fransa aVkliin gerei
olarak katoliklerin hmiliine soyunuyordu? ste- buna akl erdirmek zor olmal!
Bunlarn altn kazd-' nzda Papalk ve siyonizm ile masonluun dnyay
kartrmas pln iin de byk rolleri olduunu anlamamak kabil deildir.
Papazlar ve manastrlar ile tiyatro truplar bu ileri harekete geiren beinci kol
faaliyetleri olarak istimal edilmitir.
Mesel: Ruslar; 1255/1839'da Srbistan Kenzi, Milo'dan memnun olmadklar
iin onu tahtndan karmaya muvaffak oldular. Mihal adl birisini, Kenz olarak,
ahaliye kabul etttir-meyi baarmlard. ki yl sonra Mihal'de devrildi. Mihal'in
zalimlikleri, cinayetleri ahalinin boazna gelmi ve defetmi-lerdi. Kara Yorgi
ailesinden Aleksandr adl birisinin balarna Kenz olarak gemesinde ittifak
ettiler. Bunun sonucunda Sr-bistanda, Obronovi hanedan ile Kara Yorgi
arasnda bir srtme karken, Rusya ile Avusturya aras eker renk ile
boyand. Srpllar ise, kendi yaadklar duruma bakmayp, Bulgarlarn da ayn
zorluklar yaamasn temin iinmi! Yoksa Osmanl nfuz alannda karklklar
artsn diyemi onlarda tahrikten geri durmuyorlard.
Bu hareketlerin oalmasda, Osmanl askeri ve mlki tedbirleri alnca bilhassa
Mi'dekileri bahane eden Rusya mdehale yolu aramaktayd. Buna inzimamen,
Arnavut-luk'un daha ziyade Gega (Gegalar mslmandr)'!arn bulunduu
belgede bir isyan emaresi grld. Tabii isyan bastrmaya vazifeli olanlar
baalarndakileri ve akileri tarumar ettiler. Sa yakaladklarnn ellerini
kollarn balayp, stanbul'a gtrdler.
Tanzimatin ilnn peinde, geen be-alt yl zarfnda askeriye de yaplan
tanzimin dnda umulan terakkiye yni ilerleyie tesadf edilemedi. Erbab-
dni yni ilim adamlar bunu lkenin ve bilhassa, islamlarn cahilliine
balyor, byle olanlarn sistemin tatbikatn engellediklerini ileri sryordu.
Ancak yukarda geen mbalaat kelimesinin mnasna muhalif olmayan
davranlarn sergilemelerinin, sebeb-lerden birini tekil ettiini bir
akledebilselerdi!.
Tanzimat- Hayriyenin ilnndan alt yl sonra Sultan Ab-dlmecid Hn,
1261/1845'de babli'de trihi ehemmiyeti hiz bir nutuk irad etmek
mecburiyetinde kalmt: "Menba- ilim ve fnn ue mehaz- maarife nede
sanayie numune olan, mektib-i lzime icad ve inas, indi ahanemizde ikdam
mr addolunmakla, memalikin mnasib mahallerine iktiza eden mekteplerin
tanzimiyle, terbiye-i mmenin resine baklsn" demiti.
Tanzimat yava yava inkiaf ediyordu, lkenin her tarafndan sz dinlenir,
dnceleri kymet tayan insanlar stanbul'a davet ediliyor veya yazma
suretiylede fikirleri ve grlerinede ba vuruluyordu. Meclisi-i Vla vilayet
meclisleri kuruluyor, imr hususunda da Meca!is-i mariye adyla Anadolu ve
Rumeli cihetlerinde, askeri, mlki ve ilmiye ricalinden meydana gelen
komisyonlar tekil edilmekteydi. Blgelerinin ihtiyalarn yol, kpr, liman
gibi tesbit eden bu komisyonlarn raporlar stanbul'a gnderildii, burada ise
nce bir furya hlinde tetkik edilirken, daha sonra bunlar braklma talihsizli i
yine yaand. Trabzon, Erzurum, Bursa ve Gemlik yollar gibi byk masraf
gerektiren yapmlar tamamlanamad.
Dahili ilerimizin merkezini siyasetde dahil olmak zere, Mabeyn Miri Rza
Paa eline geirmiti. Valiler ve dier grevliler onun iareti alnmadan
vazifelerine balayamyorlard. Bizim 1980 sonrasnda karlan gvenlik
soruturmas, bat alma gurubunun koyduu erhler gibi idi. Mahalle
mekteblerinin slah ise pek mterek hususdan olduundan dolay orayla ilgili
tedbirler birbiribirinin ardndan tatbike konuyordu. Mekteb-i Harbiye'ye talebe
yetitirmek iin Mek-teb-i dadi ald. Bu mekteplerde, Arapa, Fars a ve
Trk lisanlar retilmesine pek nem veriliyordu. Cihan Seraskeri Rza Paa
diye anlan Hasan Rza Paa ile Mliye nzn Saf-veti Paa azledildiklerinde bu
iler aksa maya balad. Bu azilleri, Mustafa Reid Paa taraftarlarnn stn
gelmesi diye saymay yanl bulmayz. Ancak hemen ilve etmeliyizki, stad
Ahmed Rasim Bey, deerli tarih almasnda bize unlar aktaryor: "Ykselmi
olduu mertebe o kadar bykmki, azl haberini duyanlar biribirine hem de
kulaklarna 'haberiniz varm? Serasker azl olmu, sakn benden duymu
olmaynz' szn fsldariarm. Kibir ve azameti o kadarm ki alaylarda yni
resmigeitler esnasnda mirleri arkasndan yrtyor, yerinden
ktmldamakszn mlkiyenin tannm kimselerine ve askeriyeye ayan
ptrrm. Bu iki makbuln azl edilmesi onlarn kadrosunun hayli zntsne
sebeb oldu." Demekte.
Yine yzmz ark tarafna dndrdmzde, Hariciye nzn Sekip
Efendinin Cebel-i Drz gailesini def etmek maksadyla bizzat Beyrut'a gitmek
suretiyle vekleti, Meclis- Vla azasndan Londra eski sefirimiz Ali Efendiye
(daha sonra paa oldu) verdi. Az zaman sonra Sekip Efendi Hariciye n-
zrhndan azledilip, yerini Mustafa Reid Paaya brakt. imdi biz atide yni
aadaki satrlarda Cebel-i Lbnan Meselesi hakknda bir miktar bilgi vermeye
alalm:
"Msr meselesinin sonlarna doru, ngilizler Cebel hkimi Mir Beir'in
kendilerine snmasna ramen bunu hoa grmiyerek Beir'i Malta'ya sevk
etmilerdi, yerine hakim olarak geen Mir Kasm, muktedir bir kii
olmadndan Lb-nan gerei gibi idare edemediinden anarinin artmas ue
karklk kmasna sebeb olduu grld. Bu sradada Ak-k'dct vali olan
Mehmed Selim Paa, yeni nizam tanzimat gereklerine uygun olarak, Cebel'deki
meucud cemaatlerin sz dinlenir adamlarndan bir meclis tekil ettirdi. Hakim
bu meclisin reisi oldu. Msrllar, burann ceza faturasn hayli yksek
tutmulard. 1257/1841'de ahali de dikleri vergilerin bir tenzilata tbi
tutulmasn istemilerdi. Ancak devletin kasasnda yetersizlik hayli ok
olduundan bu arzular yeri-ne getirilemedi. Drziler bunun zerine eteler
kurup hristi-yan kylerini yama edip, yakp yktlar. Katliamlara ba
Durmaktan itinab etmediler. Mir Kasm' Dayrl Kamer'deki ikametghndan
alp, sokaklarda srklediler. Selim Paa bir vali sfatyla teskin edici beyanlarda
bulundu, nasihatler etdl. Ancak kr etmedii grld. Bunun zerine te'dip ha-
reketlerini balatmaktan kendini alamad. Bu arada da Fransa ue ngiltere bu
olaylarda biribi /iletine rakip oldular ortalk alevlendi. ehrin dier konsoloslar
ie karmadan duramadlar.
Sonunda Avrupal Be'lerin tavassutu geldi. Serasker'in baktibi Netayic-i
Vukuat adl mhim trih eseri sahibi Mustafa Nuri Paa Lbnan'a gnderil mek
zorunda kalnd. Nuri Paa ilk i olarak Mir Beir Kasm' azledip, Mirliva
Macarl mer Paay getirtip, oraya emir olarak tyin eldi. Bunun fazla bir
faydas olmadndan, son reyi Sayda valisinin koyaca maktu vergi ve biri
Maruni, dieri Drzi iki kaymakam tayinine karar verildiysede, bundan da
umulan elde edilemedi ngilizlere istinat eden Drziler, Fransa'ya da-yanan
Maruniler arpmalar hzlan drdlar. 1259/1843-1260/1844 seneleri cidden
buradaki atmalarn byk zarara maruz kalnd zaman dilimi olarak anlr.
Hristiyanlarn mal ve mlkne Saldrlar bir yamaya dnrken, ki tane
Fransz manastr basld bir papaznda hayatna kastedildi Bu olaylar zerine
yine be devletin elisi babll-nin kapsn alarak sktrma metoduna
bavurdular. B-tb bunlar olurken hariciye nazr Sekip Efendi yeniden Bey-
rut'a gitmek zorunda kald. eklp Efendi 1261/1845 ramazan'nda ilk
tedbirlerden olmak zere Cebel'de bulunan ve oradaki anariyi engellemede
kullanlan kuvvetleri, ecnebi teba mensuplarna bir zarar gelir endiesiyle Beyrut
'a getirme abalarna arlk verdi. Cebel'literin itiraz etmelerini beklerken ses
umulmayan yerden geldi Fransz konsolosu Pojc, sesini ykseltmi bir bir
itirazlar sralamaktayd. Onun uzants olan babli'deki Fransz b.elisi
Boruney'de azm amaya hazrlanyordu. Hriciye nazrmz Sekip Efendiye
yapm olduu teklif dolay siy la, ikametgh ve iyerlerinden, . uzak kalacak
olan, Fransz tabiyetindeki kimselere tazminat verilmesini, ldrlen Rahip
ai'm katili olan eyh Hamud Nekid'ln der hal cezaya yaptrlmas, yama
edilmi bulunan iki manastrn urad zararlarn tazmini taahhd edilmeyecek
olunursa hemen elilii terk edip boaz iinde bulunan ikametgha geip,
devletinin verecei talimat bekleyeceini bildiren bilgiler gndererek anarik
davranlara giriti "
Biz babli'yi Franszlarn bu reaksiyonlaryla babaa brakp, Dayrl kamer'de
yaplanla ra bir gz atalm. Sekip trendi, Arabistan ordusu kumandanmz Namk
Paa i!e istiarelerde bulundu. Bu toplantdan kan karar, ahali elindeki
s'ahlardan arndrlmalaryd. Bu kararda hemen kuvveden flle karld.
1260/1844 ylna kadar karklklarda rol ve eli bulunanlar bir aff umumi ilan
olunarak ceza durumu ortadan kaldrld.1257/ 1842'deki karklklarda
yamaya uram olanlarn zararlarnn tazminine bundan byle her taifenin
gelirlerinin kendi vekilleri ile idare edilmesine karar verildi. Bahse konu karar
hemen arabayada tercme edilip kaleme alnd, ner ve tamim olundu.
Ahalideki mevcud ruhi sknt ile birlikte, konsoloslarn mdehalaye hazr
olmalar Sekip Efendinin, slahatn tatbike sokulmas hakknda enerjik
davranmasn salamaya yarad.
Hemen 24 tabur nizamiye askerinin yannda bir miktar babozuk askerinide
blgeye yerletirdi. Tahmin edilecei gibi ahali silah tesliminden kand. Her
iki tarafn ruhanileri vede reisleri zorluklar karrken bunlarn iinden hayli
tevkifler yapld. Alayl subaylarn silah toplama iinde haylice sert
davrandklar gzleniyordu. tip, kakmak ve silah aramalar esnasnda baka
eyler almak gibi istenmeyen durumlarn vukubufduu da oldu. Kesrevan
taraflarnda bir kolaas (kdemli yzba) ieride silah var diye bir manastrn
kapsn krd. Papaslanni srkleyip, gtrp hapse att. Namk Paa byle
yanla ve hakszlk yapanlara frsat vermedi, tesbit ettiklerini divan- harbe
verdi. Ne reki avrupada iftiralar, yalana dayal propogandalar kyametin
koparlmasna kfi geldi. Zuk bl gesinde ahalinin silah teslim etmesine engel
olmaya alan Halil Medver isimli biri de tevkif edildi. Meer bu herif Fransz
konsolosluk tercmann kardei olup, arap-a ktibi imi! Bu elemanlarnn taht-
tevkif altna alnmasn renen Franszlar derhal Beyrut limanna, yakn bir
yerde bulunan, lkelerine ait firkateyni, Halil'in hapse konduu yere Cnye'ye
getirip, Cnye'yi topa tutmak ve karaya asker karmak gibi bir faaliyeti
sergilemeye baladlar. Bunlar alla gelmi Fransz hoppalklarndan biri
sayld. Htt baz
Fransz diplomatlar, bunlarn yapt davran uygun bulmadklarn
seslendirmek ten geri kalmadlar. Bizde bu itiraf trlarmzda geirmeyi
drstlkten bir vazife saydk.
Hriciye nzn Sekip Efendi salam karakterli, kimselerden olduundan byle
patrdlara pabu brakmad. Tabiiki avrupa siyasal cephesinde aleyhimize ters
rzgr yine estirilmeye balatlmt. Htt mehur Avusturyal diplomat Prens
Meternih, Avusturya hriciye nzn sfatyla lehimizde dnen gurubtan
olmasna ramen, elimiz Nfi Efendiye Halil Nadver'in tevkifi hakknda
yaylan ayia Fransz konsolosu tevkif olundu tarznda kulana gidince "Ne
yapyorsunuz? Franszlarn Beyrut konsolosunu hapsetmisiniz?" diye sorduu
olmutur. Btn bunlar ve olaylar geldi ve Sekip Efendinin hriciye
nazrlndan alnmasna dayand. Halbuki bu durumda yaplan ilem zaaf
iaretiydi ve bu hl diplomaside bir falso saylr. Sekip Efendi ise Paris
sefirliine gnderilmekle, bu yanl bir miktar telafi edildi saylr, nk isten-
meyen adam nlerine koymak biraz da mukabelede cesaret gstermek diye
dnlebilir. Mustafa Reid Paa ise hriciye nzn yapld. Reid Paadan
dolaysyla stanbul'dan Sekip Efendiye, silah alm maddesini iletmeyi
durdurmas, hapsedilmi kaymakamlarn tahliyesini salamas ve ileri tatlya
balamas direktifleri ulat.

Kavalal Mehmed Ali Paa stanbul'da

1262/1846'da yln en nemli olayn isyankr vali Kavalal> Mehmed Ali

Paann Dersaadet'e gelmesi tekil etti. Pa-?a> Feriye saraynda misafir edildi.
Bu senenin dier mhim r gn, Byk Mustafa Reid Paann makam-
sadarete getirilmesidir. Bu tyinle yai Rauf Paann adet tasfiyesi maktayd.
Hariciye nzrlda Mehmed Emin l Paaya verilmiti. Bylece tanzimatn
devlet adamlar selahiyetle grevlere gelmeye balamt.
Ayasofya yaknnda bulunan eski mehterhane mevkii ile Sultan saray arsas
zerine ilk defa olmak zere bir Dar'lf-nn yni niversite binas inaatna
baland. Fakat bu inaatn uzun zaman srmesine tepki olarak, baz mtalaa
serd edenlerin arasnda yer alan stadmz Ahmed Rasim bey yle yazmaktadr:
".Bu inaat senelerce srd. Htt o kadar uzad ki, avrtpadan konrat yaplarak,
getirtilmi bulunan mimarna denen para ile yekun edersek, bir ka tane bina
yapmak mmkn olurdu. Nihayet tamamlanan bu bina niversite hari bir ok
ilere tahsis olunduysada sadece ismi Dar'lfnn olarak kabul edildi. Hatta
daha sonra bir ara karlm bulunan ue adna kaime denilen kd paralarn
tasfiyesi bu binadan ynetildiinden kaimeyi kaldran kaideye Darlfnun
kaidesi ad verilmitir." Demektedir. u halde niversite yapmak zere
yaptrlan bina, yksek tahsil messesine tahsis olunma, erefini kazanamam.
Bu sralarda Musul vilyetinde kazalardan biri olan Cizre'de Bedirhan bey'in
Cizre m tesellimine yapmakta olduu sktrma ve tazyiini nleme iin
Anadolu ordusu miri Osman Paaya zel emirler verildi. Osman Paa,
Bedirhar Beyi Orak Kalesinde sktrd. Sonunda aman dilemeleri zerine iki
olu ile birlikte stanbul'a gnderildiler.
Bu arada da Mustafa Reid Paann sadaretten infisal vuku bulup yerine Srim
Paa getirildi. Al Paada Reid Paa ile birlikte hriciye nazrlndan alnnca,
tanzimatlann rakipleri karsnda bir raund kaybettikleri dnlebilir. nk;
eski ve yeni kavgas devam etmekte padiah ise arln hangi tarafn lehinde
istimal ederse o tarafn mevkii iktidara geldiini herhalde sylemee gerek yok
deilmi efendim?I
l Paa'dan, boalan hriciye nazrlna mliye nazrlnda istihdam olunan
Rfat Bey getirildiysede, bu deiiklik fazla devam etmedi, infisal edenler eski
vazifelerine pek gemeden avdet ettiler. Bu senenin mhim vakalarndan
birinide Cezayir Kahraman Emir Abdlkadir'in Franszlar ile mcadelesini
aman dilemek suretiyle bitirmesi tekil etti.

Macaristan htilli-Memleketeyn Meselesi

1264/1848 senesinde yine bir ucu bizede dokunacak olan ve Avusturya'da

meydana gelen Macar ihtilli dnya siyasasna arln koydu. Bu ihtill,
Fransa kral Lui Filip'in Ce-zayiri istila etmek suretiyle, Fransz Mstemleke
mparatorluunu kurmak, arzu ve emelinde olan zt tathtndan dren 1848
ihtillinin bir nevi aksi tesiriydi. Msr vali liginin verasetle Mehmed Ali Paa
uhdesine verilmesi mesele-i mhim-mesinde grdmz gibi Msy Tiyers
siyasetinin malubiyeti zerine istifa etmi Lui Filip Londra elisi Msy
Gizu'yu bavekillie getirmiti.
Gizu, Afrika savalarnn devamnda bulunmakla beraber Fransa demiryollarnn
inaas, yeni iki ticaret kapsn amakla beraber, fabrikalarn kurulmasyla
geimi kazanmaya arz olan sektenin mamulat ve mahsu lat sanayiinin oal-
mas sevdasyla biz, onlara hasl olan ihtiya ile geri ekilip yedi sene grnte
sessiz sedasz bir idare yolu seti. Gizu; ok kiiye yksek maal memuriyetler
vererek, mebuslar "necsinde lzm gelen ekseriyeti temin etmeyi bilmi by-
lecede mebuslarn nemini azaltmt. Adet; "Bendegn- hkmdaran
kamaras" olmutu. Muhalefette olanlar genel hrriyete vurulan bu darbeye
kar, "La Reform" yni slahat
adl byk bir gazete kardlar. Bu gazete btn gayretiyle parlamento ve
seimlerin slahat gerektiini ileriye srd. Mebuslarn devlette memur
olmamalarn ferdleri rey vermeye selahiyattar klan verginin, 200 franktan, 100
franka indirilmesini istiyordu. Muhalifler memleketin her tarafnda ziyafetler
usuln kurup ve bu mnasebetlerle nutuklar atarak, demokrasi yni halkn
semesini zihinlere yerletirmek istiyordu. 1265/r. Ahirinin/18.-
1848/ubatnn/22.gn, Paris'te, bir <Reformistler Ziyafeti> iln edilmiti.
Hkmet bu ziyafeti yasak iln etti. Halk; Konkordiya caddesinde toplanarak,
Fransz milli mar olan Marseyyezi sylediler. Hep birlikte yaasn cumhuriyet
diye bardlar ertesi gn umumi heyecan daha da oald. O zamanlar
Kapisyun Bulvarnda bulunan hariciye nezareti nnden gemekte olan ka-
labaln arasndan, bir tabancann atelenmesi zerine nezareti yni bakanl
muhafazaya vazifeli askerin komutan halkn zerine ate atrd. Bu kalabalkta
23 kii ld, 30 kii de yaraland. Halk bu cenazeleri omuzlarna alp, yakt
mealelerin altnda btn gece Paris caddelerinde ve sokaklarnda
dolatlar. Yaasn Cumhuriyet diye barmaktaydlar. Sabah olduunda btn
Paris ayaklanmt. Gizu istifay seerken, ahali ise Tulliers sarayna hcuma
gemi, Kral Lui Filip ise kapal bir arabayla kamaktan baka re bulamad.
Avusturya'da Prens Meternih, Napolyon'un kati malubiyetinden sonra ve
Viyana kon feransnn arkasndan lkesi iinde sk bir istibdad idaresi tesis
etmiti. Bu idare tarz ile her tarafta kendi aleyhine fikirler domasna sebeb
olmaktayd. 1848 ubatnda Paris'te husule gelen ihtilali mteakip, mart aynn
3.gnde Viyana dehetli bir galeyana hid oldu.
Meternih ancak bir amar arabasna binerek soluu Londra da alabildi.
Avustur ya imparatoru 1. Ferdinand ihtill grltleri arasnda byk b*r meclis
toplad. Ancak bu arada harbiye nzn ldrld. mparatorda, Rivyerada, Ol-
rnutz'a ekildi. Fakat Viyana'da ihtill devam edemedi. Asker ehri topa tuttu.
htilalcilerde teslim olmaktan baka re bulamadlar.
Halbuki bu buhran, bu sknt Avusturya'y meydana getiren unsurlarn arasnda
ayrlk emarelerinin oladn gsterdi. Avusturyallar, talya'dan kouldular.
Milanlar ile Piye-monlar birletiler. Almanlar birlemek zere Prusya Kralna
imparatorluk tacn teklif ettiler. Is.avlar, bamsz bir ek devleti tesis etmek
maksadyla Prag ehrinde bir kongre topladlar. Burasda topa tutuldu". Macarlar
ilk anlarda hususi bir vekiller heyetine sahip oldularsada, sonra btn btn
ayrlarak, Lui Kossut isimli bir ihtilalcinin liderliinde mstakil bir cumhuriyet
iln eylediler.
Bylecede Avusturya hkmeti byk bir tehlike karsnda kalmt'. Ancak
Rusya imparatoru Nikola yzbin asker ile imdada kotu. Macarlar malup
oldular. Avusturya impara-torluuyla Macar kra Il meydana gelmi oldu.
talya'daki Milan ve Venedik ehirlerini ald.
Avrupada bir takm deiikliklere sebeb olan bu ihtilllerin tesiri Eflak ve
Budan'da da hissedildi. Bir taradan Osmanl askeri te tarardan Rus askeri
Memleketeyn'e girdi. <bu isim Eflak ve Budan iin terkip olunmutu\> Divan-
hmayun disi Fuad Efendi (Paa) fevkalde memuriyetle ve Ma- mer Paa
kumandanlkla gnderildiler. Bu sralarda ise Macar milliyetilerinden pek. ok
kimse Osmanl devletinr> koruyu cu kanatlarna srmaktayd. Avusturya ve
Rus devleti yetkilileri, bu mltecileri srarla geri istedilersede,
sadrazam Mustafa Reid Paa Osmanl an ve eref sahibi bir devlettir, byle
aalk bir i yapmaz diyerek herkesin beendii tarzda cevap verdi. Daha
sonra Fuad Efendi (Paa) Petrsburg'a gnderilip, bu reddin sebeblerinide mukni
bir iisan ile beyan etti.
Memlekteyn'deki ihtillciler, Bkre'te kliede sandk iinde bulunan senetleri
ve artlan yakmlar. Metropolit vastasyla gnderilen nasihatnmeyi elinden
kapmlard. Bunun zerine Bkre'e asker sokulup, asayii iadeye muvaffak
olundu. Avrupa ve Balkan lar zerindeki kaynama byle bir seyir gsterdi.

Osmanli Devletinde Baz Olaylar

1265/1849 senesinde, vilayetlerin idaresi adna bir karar alnd. Mevcut

eyaletlerin blmlere taksimleri yaplarak merkezlerinde birer meclis kurulmas
ilk nce de, Rumeli de Edirne, Anadolu'da Hdavendigar (Bursa) Suriye'de ise
Say-da eyaletlerinde tatbike geildi. Msr Valisi Mehmed Ali Paa bunam
olduundan yerine byk olu brahim Paa geti. Ancak mr 71 gn msaade
etti vefat zerine Abbas Paa rtbe-i vezaretle tyin edildi. Paa vezaret
menurunu bizzat almak zere stanbul'a geldi. Bu mnasebetle Msr valilii
paann dier vezirlerden imtiyaz iin uhdesine sadaret rtbesi tevcih olundu.
Aradan ok gememitiki Mehmed Ali Paa da bu dnyadaki kavgasn
tamamlayp, irtihal eyledi.
te yandan 1270/1853 senesine kadar meydana gelen nemli vakalr yannda
ilevi hayli yararl olan iktisadi teebbslerimizden irket-i Hayriyye'nin
1267/1851'de kurulmasnda, Keecizde Dr. Mehmed Fuad Paa ve mehur
Ahmed Cevdet Paa ile Bursa'da tatil yaptklar srada tasavvur etmisler ve
Dersaadete geldiklerinde kuvveden fiile karmalaryla gerekletirdiini de
belirtmi olalm.
te yandan da bir ilim meclisi olarak, yni Fransa'daki /ykademi Fransez tarz
istihare yeri olacak olan Encmeni Dni teekkl ettirildiinde, takvimler,
9/Ramazan/l 267-1 8 /Temmuz/1851'i gsteriyordu. Kurulmasnda tasavvur olu-
nan fideler alnd sanlr, zten Osmanl devletinin istinat ettii er'i sistemde
istiare, istihare nemli messeselerden idi. Yukardaki trihde yaplan resm
kda bizzat padiah hz.leri de itirak buyurdu ve toplanma yernide daha nce
Bezmialem Vlidesultan'n Dar'l Maarif olarak yaptrd binada yerletiler. lk
toplantya 40 kii aza alnm,ayrca 30 kiide fahri aza olarak kayt olunmutur.
Fahri azalar iinde Mehur Avusturyal Tarihi Baron Hammer,
ngilizce~Osmanlca lgat sahibi Red House ve Franszca-Osmanlca lgat
sahibi, Msy Bianki'de bulunmaktayd.
Yine; Vidin taraflarnda Aa Hseyin Paann vefatndan sonra Mora
ihtillinden rnek alan Bulgarlarn cokunluklarn tanzimatn Bosna'da tatbikine
memur olan Rumeli Ordusu kumandan Macarh Mir mer Paann
gayretlerine evvelce ses karmayan Bosna sergerdelerinin kn gelmesi ile, as-
keri hareketin yavalamas zerine zvornik vede Mostar blgelerinde kyama
kalkmalar, nizamiye taburlarna asker almak iin er'i kura usul aleyhine
olarak am'da; Herfu bey namnda birinin kkrtmalaryla, Baalbek ve Havran
kazalarnda isyan hareketleri grldnde tenkil edilmesi, Haleb'de de bir
ihtill teskini, ekiyadan Abdi ve dier ahsla-rn kard karklklar, yeni
tanzimin icrasn temin maksadyla, Rumeli ve Anadolu ilerine mfettiler
tyini, stanbul'da bir danma meclisi olan, encmen-i dni tertip olundu.
Sadaret deiiklii gerekleirken Abdlmecid Hn'n adn alan, Mecidiye
ninda bu arada ihdas olundu. Takvim yapraklar 1270/1853 trihini
gsterirken yukardan beri yazdmz olaylar cereyan ediyor du ve Fransa
olsun, ngilizler olsun stanbul nezdine gnderdikleri elilerine bykeli unvan
veriyorlard.
KIRIM SAVAI( 1269-1853)
Hnkr skelesi antlamasndan sonra Ruslarn, Osmanl Devletine kar
gstermeye balad koruyucu tavr avrupa-da byk devletlerinin nazar
dikkatlerini ark lemine evirmelerine sebeb oldu,1231/1815'de Fransa
aleyhinde tezgahlanan ittifaka,12 57/1841 senesinde Rusya aleyhine kurulan bir
baka ittifaka mukabele olacakm gibi sinyaller beliriyordu.
urasn da asla hatrdan karmamak icb ederki, Osmanl Devleti bu
ittifaklarn iinde gizli bulunan taksim ve blnmesine aid emellerin arasnda,
bir hasta olarak yatyordu. Mustafa Reid Paann siyasi tedbir olarak ortaya
koyup, yaymlad tanzimat- hayriye bu hasta hlimizin gerek i ilerimizde
gerekse d meselelerimizde lml rahatszlmzn ortadan kalkmasna
yarayacak devalardan biriydi. Fakat faydasn grmek tatbikata devamda ve
uzun zamana ihtiya gstermekteydi.
Tanzimat- Hayriyye, vilyetlerin idaresinde slahat, adli ilerde tekiltn
kuvvetlendirilmesi, kanun nnde msavat yni eitlik, vergi ve askerlik
hizmetlerinin dzenleneceini mjdeledii iin hastann ifakata yni iyilemeye
balamas kolaylayor, gen ve yeni bir Osmanl hkmetinin kendi kendisini
kurabileceini vaad etmekteydi. Ruslarn bu yenilikten hi ama hi
holanmad grld ve ar 1. Nikola, hla arie Katerina' nn plnlarnn
takipisi idi. Trih eserlerine gz atlrsa anlalrki, Mikola'da dorudan
doruya stanbul'u, yine Kostantinopole yapmak fikrini, bir kenara brakm
vede Lehis tandan vaktiyle kurmu bulunduu himaye uslne benzer bir tesir
ile Osmanl lkesin de yaamakta bulunan hristiyaniara hami (koruyucu) sfatn
taknarak, Osmanl devletini yapm olduu yeni siyasetine boyun emi
seklinde gstermeye karar vermiti. Bu yz den Osmanl devletinin tanizmatn
getirmi bulunduu esaslardan faydalanmasn istemiyor, bu esaslar uygulatma
frsat brakmak istemiyordu.
ngiltere devletinin, Kavalal Mehmed Ali Paa meselesinde, Fransa politikas
karsn da elde ettii baar, Rusya'ya da vurulmu bir darbeydi. ngiltere
hkmeti bu darbe ve baars ile Osmanl devletini, Ruslar ile yapm olduu,
Hnkr skelesi antlamasnn getirmi olduu, Rus nfuz ve tesirinden
kurtarrken, ne reki kendi yni ngiliz nfuz ve tesirini Osmanlnn boynuna
geirmiti. stanbul'da ngiliz elisi olarak bulunan Sir Starat Ford d Radklif,
siyasi ilerimize hkim olmu duruma gelmiti.
Ruslar, Franszlar bir tarafda apm kalmlar idi. Bunun zerine
Ruslar,tanzimatn tatbik eklini bozup geciktirmek iin hristiyan tebay tevik
etmekten geri durmuyordu. phesiz ki bu tevikler Osmanl devleti aleyhine
olmakla beraber toplumdan ilgide grmekteydi. te yandan da artk, Osmanl
devletinin ifa bulmaz bir rahatszla tutulduunu iln ediyor lard. Hatta ar
Nikola 1260/1844 sene sinde Osmanl lkesinin bllmesi meselesini ngiliz
devletine teklif eyledi. Bunun nasl gerekletiini sahibelerimize alalm efen
dim: "7/r.euuel/1270-9/ocak/1853'de, Petersburg klk saraynda uerilen bir
msamere esnasnda ar Nikoia, ngiliz elii Sir Hamilton Seymur'a yaklap,
bir tarafa ekmi ue Osmanl devletinin hli hazrdaki durumu zerine
konumaya balad:
-Trkiye buhrana dm bir halde bulunuyor Bize de fazla sknt verebilir
Kollar mz arasnda arca hasta bir adam var. Lzm gelen tertibat
almamzdan nce eli mizden karacak olursak byk bir felkettir. Byle bir
ifade beklemeyen ingiliz diplomat, ancak hazrcevapld sayesinde bu szlere
mukabelede bulunabildi:
-Hametmeab; adamn hasta olduunu beyan buyuruyorsunuz. O halde zat-i
Impara lorilerine hasta bir adamn korunmas, kerim ve kuvvetli olan adama
vcibdir, dememi mazur grnz." Szleriyle mukabele etdi diyor, Ahmed Ra-
sim Bey trihinde. Ancak Rus an'nn bu teklifini phesizki metbuu devletine
ulatran Sir Seymor, hriciye nezaretinin ve devlet-i fahimenin bu szlere pek
kulak asmadn belirtiyor. ngiliz diplomatlar iyi bir eitim ve genellikle
aileden gelme tecrbelerle ricali devlet olduklarndan, Sir Seymur zaman zaman
ar ile yapt siyasi mlakatlarda mahut hasta hikyesi etrafnda sz edecekmi
diye dikkat kesilirmi. ar ise, beyanlarnda; Franszlar hri olmak zere
ngiltere Msr', Girid'i alacak, Rusya kendi himayesi altnda olmak zere Eflak,
Budan, Srbiye Bulgaristan Prensliklerini organize edecekti. Bunun yannda
stanbul'u almakta gz olmadna dir szler sylemekle beraber ancak ad
geen ehrin bir mddet vedia olarak elinde kalmas lzumununda muhakkak
olduunu itiraftan ekinmemiti.
Esasnda Srbistan'da Obronovi slalesinin yerine Kara Yorgilerden
Aleksandr'n tercih edilii Eflak ve Budan ihtillinde Bkre'e asker gndererek
Ruslarn asker sevkyatn durdurmaya almamz, Macar milliyetilerini,
Rusya ve Avusturya'nn tehdidlerine kar dahi iade etmememiz, hatta o k
Ordusunu Prut nehrinin de te yakasna geme mecbu-velinde brakmz,
Bosna isyanclarna Tanzimat- Hayriy ve'yi silahla kabul ettirimiz, Msr
valisi Abbas Paann muhalefetine ramen yaplan hatalarda dahi tazyikine
almak ve gayretimiz Ruslar, btn btn kukulandryordu. Bununla
beraber Tanzimat- Hayriyye ileri gidiyormuydu? Ne qarip tecellidir ki, bu defa
da hristiyanlar istemiyorlard, vazifeyi yapamyoruz. Cahillik ve tutuculuk yapan
millet kar geliyor. Eski ve yeni fikir, biribirine girerek hkmet idaresi yine
rndan kyordu. Dier taraftan bilinen nakit yetersizlii, bu geidi
zorlatryordu.
te bu nokta 1. Nikola'y hzl harekta sevk ediyordu.: "Aa henz Fidan
halindeyken ey ilmesi iyidir" Diyordu. Bu durum 1269/1852 senesine kadar
bylece devam etdi.
Bu arada Kuds'de Selahaddin Eyyubi Camii olay vukua geldi. Franszlar,
Selahaddin Eyyubi hz.lerinin adn tayan bu camiyi mutasarrfla anlam
olmallarki, btn klliye-siyle birlikte mevcud olup, cemaat da varken,
babli'ye mracaat ederler ve bo bir arsa olduunu kendilerine verilmesini ve
bir klie ina edeceklerini ifade ederler. padiahn fermanna kalr. Hkmet,
bu i iin Kuds Mutasarrf Kmil Paay bu ie vazi feli klar. Mutasarrf da
burann bombo olduunun mtalaasn verdiinden, stanbul'da divan kurulur,
karar tezekkr etjirilir ve ferman yazlr, tasdike halifeye ulatrlr.
oultan Mecid hn onaylaynca Fransa'nn bu arsa zerin- 'ise yapma hakk
doarsa da, ortada arsa deil, tam te-ekklath bir camii erif var olup, hem de
byk islm kahyan z tn adn tamaktadr. Camiyi ykmak zere gelen-
cemaatin kar koymasyla karlarlar. padiaha akseder. nk Kuds'deki
Safilerin mfts, Harem-i erif eyhi, Tarikat eyhleri ve sadttan nice zevat
bir ikyetname yazp padiaha gndermilerdir.
Mutasarrf bu makama Fransz elisinin yardmlarn grerek geldiinden byle
bir ie arac olma sfliliini iler. Padiah, mutasarrfn derhal azlini emreder ve
bir daha hibir is-de kullanmaz bu kiiyi. Bu hususda devlet adam, lim ve ta-
rihi Ahmed Cevdet Paa merhum unlar kaydeder: "Sela-haddin gibi bir byk
ztn ahr olsa ona riayet muktezay insaniyetken, camiini klieye tahvil ettiren
hamiyetsizlerin istihdam yle dursun, yzlerine bakmak caiz olmayaca cy-
bahs tereddt deildir. Devletin eski savleti kalmad gibi erkn'in dahi
evvelki n-u erefleri zail oldu. Her biri kendilerine melce bulmak zere
sefaretlerden birine iltica eylediler Binaen lazalik mdehalat- ecnebiye aleni
surette cereyan eder oldu. Deuiet-i liye de acnacak bir hle geldi. Maalesef bu
ferman geri ahnammatr. u uak'a devletin aczinin, ricalin uursuzluunun ve
ecnebi mdehalesinin derecesinin ykselmesinin bir misalidir "
Burdak olayn sebebi, devlet adam yokluunun bir girizgh olmasdr.
lerleyen zamann,adamlarn kaliteye dndn de sylemeden gemeyelim.
Fransa'da 2. cumhuriyet skt etmi yerine, eski reisicumhur Lois Napolyon
Bonapart unvan ile 3, Napolyon olarak Fransa imparatorluk tahtna oturdu.
Bylecede avrupa da merkezde Alman tthad- (alnanlarn birlemesi) gibi
mhim bir mesele kmas,1. Nikolay Osmanl devleti zerine ayr bir yolda
hcum etme noktasnda meydan bulmas n getirdi. lk nce Karada' tahrik
etti. Maksad Rumeli blgesindeki hristiyanalr aya a kaldrmakt. Karada
ismen bize tbi idi. Vladika ad ile tannan Karada reisleri ruhban
sfamaktaydlar. Bunlar Petersburg Sen-Sinod meclisin-a n ruhaniyetlerine dir
ferman alrlar idi. Bu sralarda ma-kam- riyasetde bulunan Danilo, prensliini
iln ederek Pe-rsburg'a gitdi. mparator Nikola kendisini Karada Prensi larak
kabul edip ocuklarnnda bu erefe vris olabilmeleri hususunda yardm
edeceini vaad etdi. Para ve nianlar hediye etdi. Her bakmdan kendsini
destekleyip, teviklerde bulundu.
Danilo, etine'ye dner dnmez isyan bayran at. Tabiki Osmanl hkmeti
derhal bu isyan bayran at. Tabi-iki Osmanl hkmeti derhal bu isyandan
haberdar oldu. Macarl mer Paa kumandasnda olarak 35 bin kiilik bir ordu
Karada topraklarna yrd. Meydan gelen sava ok iddetli oldu. Yunanistan
ve Cezayir'e yaknl hasebiyle ilknce ngilterenin dikkatini zerine ekti.
Avusturyada bir haylice zld. nk Rusya'nn, Osmanl devleti idaresinde
bulunan Slavlar, kendi emri altnda bulundurmasda Avusturya devletinin siyasi
menfaatlerine tamamen aykr idi. Serdar~ ekrem mer Paa devam eden
muzafferiyatlaryla Karada ezip geiyordu. Avusturya ise grnte grnte
Islavlar (Slavlar) korumaya dnk niyetle babl nezdinde kafi teebbslerde
bulundu.Fakat; Avusturya'nn bu teebbsleri, Rusya'nn arzu ve emellerinede
bir nevi muhalefet olmutu.
Rus ar Nikola, bu muhalefeti his etmekle birlikte Avusturya'nn uzun zaman
kendinden ayr bulunmayaca dncesini gtmekteydi. Bu sralarda yine
Avusturya'dan daha etin, daha azimkar bir siyasi hasm karsnda kald. Fransa
ile beraber btn avrupann bir asrdr unuttuu bir mesele ortaya kyordu. te
bu meselenin k mthi bir savan kmasna sebeb oldu. Fransz
tarihilerinin, lkelerinin trihki taplarnda belirttiine gre,1153/1740
senesinde elde edilen, 246/860 trihinde Kuds- erif Patrii stanbul'da bizzat
Hz. mer (r.a)'m mezhebine msaade ettiini bildiren bir hatt-i mbarekeni
ibraz etmi. Mezhebine msaade te'yid olunduu gibi ihsanlarada, gark
edilmitir. Yine 923/1517 trihinde Yavuz Sultan Selim devrinde Rumlar,
gerekse Ermeniler, mbarek makamlardaki hukuklarnn korunmasn istida
edip, neticede bu mracaatlarna msbet cevap verilmitir. Osmanl devletinden
elde edilen kapitilasyonlarla Fransa,Osmanl topraklan iinde yerlemi
Ltinlerin, koruyuculuunu stlenmilerdi
Osmanl padiahlarndan gerek Kuds- erifin iinde gerekse dnda bulunan
btn ziyaret yerlerini kesin olarak kendi emr-i ve muhafazasna almtr. Hatta
Kuds- erif'de Hz. Meryem Validemizin kabri ile Beyt'lham'daki Hz. sa
(A.S) Efendimizin doduu yer ile Kamame Kliesi hakkndaki muamelede
byle olmutur.
Aadaki satrlarda, bu mukaddes yerlerle ilgili baz muamelat hakknda bilgi
yer alacaktr: Ltiner bu mbarek makamlarda tecrbe sahibi meselelere
yabancda deildiler. Onlar da Ortodokslar gibi eskiydiler. Sultan 4. Murad
zamannda ki, 1047/1637 senesinde yine 1067/1 656'da 4. Meh-med dneminde
Latinler, Rumlar ve Ermeniler arasnda kan ihti laflarda babl tarafndan,
balarnda bizzat eyhlislmn bulunduu vezirler, kadaskerlerden tekil
olunmu bir heyet tarafndan murafalar (durumalar) yaplmtr. Yine:
1188/1774 senesinde Sultan 4. Mehmed devrinde Franszlarla bu mevzuda
yaplan bir antlama yle: "Frane-iu'dan Kuds- erif ziyaretine gelip
gidenlere, rahiplere asla taarruz edilmeye denildii gibi bir yerinde de nce
Fransa padiah meablarna mektup gnderip harbler ticaretden men
olunduklar takdirince Kuds- erif ziyaretine euvel-den vara geldikleri zere
varup, gelup rencide olunmayalar" eklinde bir maddeyi padiah tasdik etmiki
bu da, Osmanl slm devletinin din ve vicdan hrriyetlerine yaklamnn dnya
apnda hayranlk uyandran bir ispat saylabilir. Yine Ltin krallarnn
mezarlar, Ltin Papaslarn tasarrufunda bulunmas da yukarda yazl
antlamann 3. maddesinde yer almtr. Ltin rahipleri dolaysyla Fransa'ya
hediye edilen hakk vermek, 18. asrda Katolik mezhep ballarnn Kuds-
erifi ziyarete artk itibar etmemeleri yznden unutulmu hle gelmidi. Ancak
Rum Ortodoks mezhebinde olanla rn ziyaretleri sklatrd grld. Bilhassa;
Kaynarca antlamasnn 7. maddesi Rusya'ya Ortodoks mezhebinin himayesini
mensuplarna serbeste ziyarette bulunmalar hakkn vermiti: "Ferman- li
snm mucibince cmleden biri fran-eye tbi olan piskoposlarn ve dier frenk
mezhebinde olan rahip taifesi her ne cinsten olursa memlik-i Pdih de, ka-
dimden beri olduklar yerlerde kendi hallerinde olup yinlerini icra
eylediklerinde kimesne mni olmaya ue Kuds- erif dahilinde ue hricinde ue
Kamame adl kliede eskiden beri ola geldikleri zerek temekkn eyleyen frenk
rahiplerinin hala sakin olup, ellerinde olan ziyaretghiar, yine kema-
kane(elan)frenk rahiplerinin ellerinde olup kimesne dahi (karma) etmeye. Ve
teklif-i talebiyle rencide eylemeyeler ue dualar zuhur eyledikd^ mahallinde
fasl olmazsa Asita-ne-i saadete hauale oluna" beyan ile koruma altnda olduk-
larnn teminat olarak saymamak kbilmi? 1152/1740 senesinde Sultan
l.Mahmud devrinde 1153/1741'de sadnazam el hac Mehmed Paa ile Fransa
Kral 15. Lui zamannda eii Marki Dvilnof'un da vazifeli olduu muahede
mzakeratn-da bu madde aynen tasdik olunmutur. Dier yandan da; Fransa'da
Lui Napolyon Bonapart imparatorluk tahtna varm olmak iin ruhban snfnn
kuvvet ve yardmna ihtiya gryordu. Hatta; Papalk lehine olarak Roma'ya
kadar sefer ettii gibi Franszlarn dou'da eskiden beri elde etmi bulunduklar
hukuku muhafaza iin azimkar kararlar ald. Ad geen hukuka gre 1.
Napolyon ve Filip zamanlarnda ihmal edilmiti. te bu sradayd ki,Ortodokslar
babl'den Kuds' deki baz mukaddes yerlerin tamiri iin izin almlard.
Ltinlere mahsus olan baz yerlerede, tecavz eylemilerdi. Yukardan beri atf
yaplan Kaynarca antlamasnn 7.maddesini sahifemize alyoruz: "Deutet-i
liye-miz taahhd ederki, hristiyan diyanetinin hakkna ve klielerine kaviyyen
siyanet ede. Rusya devletinin elilerine ruhsat vermeye her ihtiyada gerek
14.maddede zikrolunup, mahruse- Kostantiniyyede beyan olunan klieyi
mezkre ve gerek hademesinin siy anete( koruma) ibraz- tefhimat ile eli-i
mumaileyhin deulet-i liyyemin dost-u safa ve hem civar olan devlete
mteaallik adem-i mutemedi tarafndan arz ve tebli olunmala deulet-i
aliyyemiz tarafn dan kabul eylemelerini devleti liyyelerimiz taahhd eder. Lui
Napolyon, 2.cumhuri yetin bandayken katoliklerin himayesini meselesini gz
nne ald. Fransa sefiri La Valette vastas ile eski antlamann tamamen
uygulanmas hakknda hzl teeb bslere bavurdu. Bu teebbslerin bir mnas
da, Latinlerin s lavlara kar bir reka beti idi. Bylece artk stanbul'da Rus ve
ngiliz tesirleri arpmalar balatlmt. Bu mcadete-i msademe Lui
fiapolyon'un Fransa mparatorluuna ykselmesiyle daha da iddet kazand."
"Krm Sava Siyasas" adl eserden aadaki satrlar nakle alalm: " Kuds-
erif ve buradaki tanzim hususunda meydana getirilen zel komisyon bir daha
toplanm ve anlan mzakereler sonunda, evvel Latinlerin yalnz kefiri ilerine
inhisarn idd-a ettikleri ziyaretghlann, onlara iade-7 unne gidilmeyip, bu
hususdaki iddialarnn red olunmas oldu. kinci karar da Kamame kliesi byk
kubbesinin her iki mezhebin aziz sayd bir mahal olmasndan do-lau yalnz
bir tarafa tahsisi doru olmayp ortak anlaya tahsisi, kk kubbesinin ise
eskiden olduu gibi Ortodoks-larada bu tahsisin yaplmasdr." Biz bu arada
stad merhum Ahmed Rsim Bey'n Kuds- erif ile alakal u bilgilendir-
mesiyle sahifelerimizi sslyoruz: "Hz. sa (A.S)'n gya sel-blnden (idamndan)
sonra defn olunduu klie ki buradan semaya uru mutedikat- nasraniyedendir.
Adnn Kamame yni sprntlk olmayp Kyame olduu hakknda iddialar
vardr" demek suretiyle bunlarn ihtilaflarna iaret etmektedir. Bu komisyon
nc olarak da, Merkad-i Hazreti Betl (Hz.Meryem'in lkab)'de btn
mezheplerin ashabnn mterekliine ramen Latinlerin darda tutulmas
mnasip grlmediinden bunlarn ellerindeki fermanlar dierlerininki gibi
istifade edilecek hlde saylmas hususu gerekletirildi. Drdnc olarak da,
Beytlahm kliesi asrlardan beri Ortodokslarn ellerinde olmasna ramen,
ltnler de eskiden beri, bu klieyi kendilerinin ina ettiklerini iddia ediyorlarsa
da, ksenin iinde veldetgh (doum yeri) mevcut bu da ortak bir ziyaret yeri
meydana koymu oluyor. Zaten kse kaplarnn bir anahtarnn mezheplere iki
anahtarnnda ltinlere verilmesiyle birlikte bunlarn, klie iinde baka bir
haklan ol-mad, beinci olarakda, Hz. Meryem merkadi (mezar) iinde
bulunan Mes cid-i rc da bundan byle ortodokslarnda aym icra etmeleri
karar alnd.Bu kararn muhalifi tabiiki sefiri Lavalet ret kararn bekletmeden
aklad. u arada da, muvazaa hlindeki sadaret grevinden Mustafa
Reid Paann dmesi vukubuldu. te tarafdan da Ortodokslar, Ruslarn
tahrikiyle ayaklanmalarn balatm oldular.
Netice olarak; klie meselesi daha sonralar stanbul boaznda bir nfuz-u
siyasiye meselesine dnt. Franszlarn ittifak teklif ettikleri gibi Ruslar da,
Kaynarca ve Edirne antlamalar hkmlerini ileri srerek Ortodoks kliesine
bal olup Osmanl topraklarnda buiunan hristiyan kimselerin hmisi
olduklarn iln eylediler. Byle olunca Fransa hkmeti elisi Lavaleti geriye
ekti. Rusya ile Kuds meselesi hakknda Petersburg'da dorudan doruya
mzakerelere hazr olduunu bildirdi. ar Nikola'da bu vaziyetten son derece
memnun ve nee doluydu. Yaplan karlkl konumalarn hl noktasna erecei
eklinde midler uyanrken 1269/1853 ubatnda Ruslar tarafndan Prens
Menikof adl fevkalde bir eli stanbul'a yolland.
Menikof; Rusya'nn Finlandiya eyaleti umumi valisi, Ba-tk denizi filolar
kumandan olduu gibi ayn zamanda Bahriye nzn idi. Rusya'dan gelirken
Karadeniz donanmasy la Besarabya'da bulunan Rus kuvvetlerini tefti etdi.
Alafranga mart aynn l.gn stan bul'a geldi. Yannda bulunan Rusya devlet
adamlarnn mehurlarndan; Prens Gaiiyin, Kont Di-mitri Nesolrod, Karadeniz
filosu Majr generali Amiral Homi-lof.Besarabya ordusu erkn- harbiye reisi
general Mika Puinski vard. Mart aynn 2. gn sokak elbisesiyle babl'de
mutad zyaretde bulundu. O srada Osmanl hariciye nzn olan Fuad Paay
gremedi. Menikof; Dr. Byk Mehmed Fuad Paay Rus dman olarak
gsterirken, Sultan Abdl-mecid Fransz ve ngiliz elilerinin ortadan
kaybolmas dolaysyla aalad. Yabanc trihiler,eserlerine Fuad Paay pa-
diahn azl edip, Rfat Paay getirdii eklinde yazdlar.
Prens Menikof un sergiledii davranlar ve hllerden siyasi j-pehafillerde
endieler meydana geldi. Kendisine memuriyetinin maksad sorulduka:
"Sultann kzn Rusya prenslerinden birine almaa geldim" gibi kaba akalar ile
mukabe lede bulunmaktayd. Bu vaziyetden bsbtn kukulanan ngiliz sefiri
de, Amiral Dundas'n komutasndaki gemileri arma yoluna gitdi. Yine mart
aynn 20.gn bir Fransz filosu, Tu-lon limanndan demir ald. Menikof'un;
mukaddes yerlerdeki meseleler hakknda adet zr dileyen tavr taknmamz
temin iin geldii anlalnca Franszlar, sulhun devamn ve akbetini korumak
gayesiyle Ortodokslarn Kuds'de talep, ettikleri imtiyazlardan bazlarna ses
karmamay tercih ettiler. ngiltere elisi Lord Staratford, Fransa ve Avusturya
kabinelerinin fikirlerini yoklayarak Londra'dan dnm ve Fransa' nn yeni sefiri
Msy D Lakor'da gelmiti.
ngiliz elisi Lord Staratford Radklif tarafndan msvedde olarak hazrlad
yazya uygun ekilde 1269/1853 senesi 1 O/nisanna rastlayan gn iki tane
ferman karld. Bu fermanlardan biri Kuds mutasarrflna tebli olannda:
"Bey-tllahm kliesiyle byk kubbesinin anahtar lnlere ueril-misede
eskiden beri maaraya gei hakkn hiz olup, de-rununda (iinde) yin
yapamayacaklar,kullanmada Rumlarla mterek olmadklar, maarada
mevcudken, 1847'de kaybolan yldz'a mutabk (benzer) taraf- ahaneden Hz.lsa
(A.S) 'mm mmetine ydi gr olarak yldz koydurttuu gibi, Hz. Meryem
Validemizin kabrine, gnein douundan itibaren her sabah Rumlarn, sonra
Ermenilerin ue onlardan so-rada, Latinlerin birbuuk saat yin yapabilecekleri,
Beytl-lahm'daki Frenk manastrna bitiik, iki tane bahenin eskisi gibi Rum.
ue Latin cemaatleri tarafndan nezaret altnda ola-'a/c yapmalar ve hi kimsenin
bu hakk bozmaa haklar ol- yeter aklktadr.
Beri yandan l Paa'mn sadaret makamndayken 1269/1852'de Msy Teytov'a
gizli bir ferman vermiti ki bu fermanda latinlerin, Kuds'de nail olduklar
imtiyazlar kaldryordu. ar, bundan memnun kalm, fakat Fransa elisi La-
valet tabii ki memnun olamayacandan gitmiti. Bu iki yzl siyasetin
mahcubiyeti, Afif Efendi isminde bir komiserin Kuds'e yolland srada ortaya
kt. nk latinler de, or-todokslar da bahsi kazanm biliyorlard. Afif Efendi
her iki tarafn gsterdii sevin naralarndan ard. Elbette burad-fan verilmi
olan bir emir zerine latinlere mahsus olan fermandan baka bir ferman
tanmadn bildirdi. Latinler; kabardka kabardlar! Rum Patrii ile Rusya'nn
Yafa Konsolosu ii azttlar. Afif Efendi onlarada, belli sayda dinleyicinin
bulunduu bir mecliste, Ortodokslara verilmi olan, ferman okumaa mecbur
oldu. ar; tebs karsnda kk dmt. Bu sebebden Nikola hl-i hazrn
devamndan vaz geerek urad muameleyi tamir etmek istedi. Mukaddes
yerler meselesini geriye brakarak, Kaynarca antlamasnn 7.maddesini ele
alarak iin ynn deitirdi. Osmanl topraklar zerinde yaayan Rumarn
himayelerini stne alaca teklifini ortaya atmaya karar verdi. Byle
yaparakda, Edirne antlamasn bu ie hizmet edecek noktaya getirmeye a lt.
ar; 1852 senesini bu ileri hl etmek dncesiyle geirdi. Dier taraftan da
Avusturya Karada savandan endielendiler. Rusya'nn mttefiki olmalar
sebebiyle, Kont La-ningen vastasyla 30/ocakta bir ltimatom verdiler. Harekt-
i askeriye tatil edilmedii takdirde iln- harp edileceini bildiriyorlard.
Karada meselesi Avusturya'nn mdehale etmesiyle kapand gibi mukaddes
mahaller hususunda yukarda grld gibi Franszlarn gsterdii uyum ile
dzelme yoluna verrniti. Bylece Menikof'un stanbul'dan ayrlmas veya
hakiki talimat neyse onu meydana srmesi lzm geldi ve nitekim bunu da yapt.
3/aban/1270-5/mayis/1853'de, babl'ye bir ltimatom verdi. Bu resmi vesika
byklk kompleksi iinde yazlm ve ar Nikola'nn gizli maksadnn akla
kavumasyd. Rusya ar; padiaha bir daimi ittifak teklifinde bulundu.
Kendisini Osmanl topraklarnda yaayan Rumlarn dier bir deyimle de
Ortodokslarn koruyucusu olduunu srarla ileri srmekteydi ve byle kabul
edilmesini istemekteydi.
Bu ltimatom veya talebin mnas Sultan Abdlmecid'in tahtn brakmas
yahutda dorudan doruya Rus ar'nn himayesine girmesi demekti. Byle bir
teklifi kabul etmek lkedeki Rum ve Ortodokslarn, btn ilerinin Rusya
devleti tarafndan, grlmesine msaade etmek demekti. Bu ltimatom be
gnlk bir mddeti tamaktayd. Maksadysa Rus-yann hacil duruma dt
Kuds olayndaki prestiji tamir etmekti.
Babli; ngiltere ve Fransa'dan ald cesaret zerine 10/mays'da ltimatoma
ret cevabn verdi. Cevabdaki ifade melen yleydi: "Rusyann askeri taarruz
hazrlklarna balam olmas ve tersanelerinde byk bir faaliyet grlmesi,
Paris'de Dou Saua' gibi addedilip, bu hal Osmanl devletini mdafaa etmek
yalnz Fransa'nn uhdesindemi kalacak? Napolyon; be devletince kefil
olduunu haber veren bir nasiha ta uymaklada sefir Do Vilafor'u yollad.
Latinleie o'todokslara uerilen fermanlarn okunmasn taleb etdi. Bu-aun berine
yukarda 1/recep/l269-1 O/nisan/l853 tarihli ferman kaleme alp,her iki
fermandaki tezatlar kaldrld. nazam Paa Ue Menci kof arasnda yaplan
mzakereler-e rnahall-i mukaddese ait yerlerdeki ihtilaf halledildikten
sonra zat- ahanenin Kaynarca antlamasndan Rusya'ya tannm hak lann
geerlilii ve Ortodokslarn Osmanl lkesinde byk bir serbestiye mazhar
olduklarn aka beyan etmesi yni Ruslarn, Rum mezhebi ilerine ve
diniyelerine koruma gstermesine muktedir olduunun Rumlar tarafndan
anlalacak surette bildirilmesi esas kabul edilir gibi olmutu. Menikof
birdenbire mzakereyi kesti. Sebebi u imi: Laffet Arastaki Bey, isimli babl
mensuplarndan bir Rum, Rusya sefareti 1.tercman Argiripulo Bey Rusya'ya
ihanetle devlet-i liyeye hizmet ettiini ve bir takm faydas olmayan imtiyazlar
alnmaa sevketmekte bulunduunu ve hatta Trkler tarafndan Bykdere'de
ruet olarak bir bina verildiini, sadrazam paay azlettirecek ve Red Paa ile
mzakerelere giriecek olursa menfaati byk olacan telkin ey lemislermi.
Menikof bu szlere kanm ve padiah-dan paann azlini istemitir. Menikof;
bu defa karsnda bulunduu zatn evvelkinden daha zor ikna olunacak cinsten
olduunu grnce ard Hatta Reid Paa eski sadr-azamn raz olduu notaya
hukuk-u hkmdarani padiahnn Osmanl lkesi iinde bt- nyle ve
tamamen geerli esaslarda olduunu apak bildiren bir kayta dklmesini
istedi. Menikof; aldanm, aldatlmt. ar Nikola;bu olay zerine 'Sultan'n
be parmann izi hala yzmde' demi olduu mehurdur."
Bu hilenin ngiliz elisi Sir Startford Radkiif e tezgahland daha sonralar
akla kavumutur. Emil Burjuva diyor-ki: "Tarih 13/mays gsterdiinde
avrupada her eyin sulh yoluyla dzelmi bulunduu grnts vard, ingiltere
donanmasn Malta'da durdurmu, kendisininkini Salamayne gnderen Fransa bu
nmayile iktifa edip,mukaddes mahaller meselesinde geri ekilmi katolik
engelinden kurtulmu bulunan Trkiye, yle byle memnun kalm Rusya
ar'na Rumlar hakknda tevecchkr teminat ve Kaynarca a.ntlam.as
hakknda tatmin edici hle gelmiken, tek bir adamn iradesiyle arzusuyla, Tuna
kysnda harp patlad. "
imdi Ahmed Rasim Bey'in deerli eseri ve tarafmzca Osmanlcadan
sadeletirilen "Resimli Osmanl Trihi" adl almadan u satrlar aynen
alyorum:
"Byle bir vak'a, ark Meselesi trihinde yeni deildi.1256/1840 senesinde
ngilterenin Fransa ve Mehmed Ali Paa aleyhine kazand byk siyasi mesele
stanbul sefiri Pnsnbi'nin kendi teebbs ve gayretleri ile kazanlmt.
Haziran aynda zat- ahane dmanlaryla antlama yap maya
hazrlanmaktayken Pnsnbi, Suriye'yi ayaa kaldr m ve Londra'dan hi bir
talimat almad halde Trkleri harbe sevketmiti. Bunun yerine gelen Sir
Startford. do Radk-lif lkesine yeni yeni menfaatler temin edecek bu l teeb-
bs nnden geri ekilecek adan deildi. Mesleinin btn mesaisi geirdii
ark'da 1809 senesindenberi byk ilere karmt. Gemi tecrbeleri,
istanbul'daki ngiltere eliliine uerdii hakimiyet ve tesir. 1841 antlamalaryla
Rusya' nn vesayetinden kurtulmu olan yeni Trkiye'nin tanzimi, Tanzimat-
Hayriyyenin, gerek mellifi, Ruslarn byk hasm olan, Reld Paa le ortak
almada gsterdikleri samimiyet, metin bir siyasi ve korkusuz bir adam imi,
hizmet etmekten ok efendi klmt* Ona ngiliz Sultan diyorlard. Frsatn
buldumu daha ok kazanmak iin ilk kazand zemini muhafaza etmei bilirdi.
Mukaddes yerler meselesindeki ihtilaf nceleri onu mte-bessim klmt. Sonra
Rusya ve 3.fiapolyon'un ihtilafyla, bulank sularda avlanmak iin, bir re grr
gibi oldu. '852 senesi maysndan itibaren her iki taraf arasnda olan ekimeyi
tahrike gayret gsterdi. Fransa elisi Laualet'in yokluu srasnda Fransa orta
elisi Sabatiye'ye Ruslarn ihanetlerinden ue Fransa ile ngiltere'nin anlaarak
onlar mahrumu maksad etmek gerektiinden bahsederdi. Menikof Mustafa
Reid Paa ile yapt mzakerelerden sonra yumuam ve devlet-i liyyenin
Rusya'ya adi bir nota vererek tleblerini yerine getirmeyi taahht etmiti,
Osmanl devleti, 5/nisanda stanbul'a gelen diplomatlara Ruslarn srarla ileri
srdklen talebi naklettiklerinde de bunlannsa tavsiye ettii 'mukavemet ediniz'
olmutu. Rusyann, douda bulunan Rumlarn zerine almak istedii himaye
uslnn hasta imparatorluun damarlarna Rus zehirinin zerk edilmesinin k-
tlklerini ngiliz kabinesine bildirdi. Mays aynn balangcnda l Paa ile
Menikof arasnda yaplan mzakerelerden sonra meydana gelen ue iki tarafn
hazm ve ihtiyatl davranlardan meydana gelen skuneti ngiliz eli tabiiki
devleti adna hi de ho karlamad. 8/mays'da Menikofa bir nota verdi ki
adet meydan okur gibiydi. Ertesi gn ise padiah'a, Rusya'y bu teklifleri
hasebiyle, ret etmesi zerine, Malta'da bulunan ngiltere donanmasn derhal
aracan bildirdi. Eli; btn hedefi grmelerin kesilmesini temine matuf
olduunu, davranlaryla pek net bir tarzda sergiliyordu. 13/mays
mzakereleri anlama ile bitecek gibi grnrken netice alnamad. Startford
Radktif'i bir siyasi manevra evirir gryoruz ve Abdlmecid han, Menikof un
talebi zerine sulhun teminini isteyen vekilleri azletme yoluna gitdi, Mustafa
Reid Paa sauan mesuliyetini zerine ald grld. Menikof; mthi bir
kzgnlkla Petersburg'un yolunu tutarken, ngiliz b.eli Radklif'in daveti zerine
Amiral Dundas, Fransz donanmasna mlki olmak zere Malta'dan demir
alm oldu. ngilizler Osmanl devletini sava amaya meylettirmi olmakla
beraber artk zerine d bu arzuyu iddetlendirmeyi srdrmesiydi."
En

Menikof Ve Paltosu

Meydana gelen vaziyet Osmanl hriciye nezaretinden verilen notada, kendini

gsterir. Nota; istikll-i tmme ve hkimiyeti padihiden bahsetmi olduundan
iin geri dn olmadn ortaya koyuyordu. Nitekim; Rus generali ve mu-
rahhas Menikof da: "Palto ile gelmitim. Fakat ksa zamanda gmlek ile
geleceim" eklinde bo ve buruk bir kelmdan sonra, eliliklerinin armalarn
indirtip, Rusya'ya dnd. Tarih-i Ltfi'de: "Menikofun gitmesinden sonra
meydana gelen durumdan sonra iki devlet arasnda, hasmlk kaplar, nn
almamas hususuna dir, teminat- akredite grlmemi olduundan devlet-
liye mecburiyetten baz tedarik-i harbiye zmnnda Tuna taraf lahna ve
Karadeniz boazna cab eden takviyeleri yapmaya balayacan iln et- di. Rus
devleti hakknda bilinen hrmet ve riayeti lzimeye bal olarak Osmanl
lkesinde ikamet eden Rusya tebs tccarlar konsoloslar hakknda kt bir
muamele asla olmayp, yine eskisi gibi usl- serbestliklerinde ilerine
bakmalar bildirildi. te harp meselesinin balangc budur. Menikof gittii
gibi salam zannedilen mnasebetler kof kt." denmektedir.
Zten bu mevzu ile alakal tolarak yaymlanan resm beyannamede de, yle bir
ifadeye yer verildii grlmtr. "Rusya devletiyle yaplan didimenin ve
ekirnenim sebebi hakikisi, Rum klielerinin ue ruhbanlarnn vede mezheple-
rinin imtiyazlarn, ad geen devlet, bir nevi taahhde barmak istemeyip,
Osmanl devletinin dahi btnyle raz olmamas davasdr." Bu ifadedeki
mezhebin imtiyaz meselesi
taa cennet mekn Sultan Ftih dneminden beri bizzat bu padiahn imtiyaz
devam ettirmesi ve bunu yaz ile iln buyurduu hatrlanmaldr. Padiah
tarafndan; ecdadnn yksek takdi rine bal olarak, tasdik ve kuvvetlendirmeyi
salad ortadadr. Makam- padiahinin, kendiliinden koymu bulunduu
usl- imtiyazat bozmak Ftih'den sonraki hi bir padiahn aklndan bile
gemediinden byle devam eden tatbikatn bozulmasna lzu mu olmad
izahtan varestedir. Bu hususda Osmanl devleti btn leme bir teminatn ilna
hazr olduunu belirtecei gibi Rusya'nn, bahse konu phelerden temizlemeye,
yeterli usl temin etmeye de, is-tinkf buyurmam olduu ve bir devletin
tebsmdan olup, bunca milyon nfusu toplam olan bir milletin mezhebinin
imtiyaz stne baka bir devletle anlamasnda veyahut kuvvetinde bir suret-i
tanzimiye yapmak ve taahhd eden devletin istiklline ve hkmetinin
hukukuna ait merulua dokunaca cihetiyle, byle bir eyin yaplamayaca
defalarca dostane ve de ihlas dolu olarak beyan olunduu halde bu hususda bu
kadar srarl olmak icb etmezken, Ruslar, yine iddialarndan feragat etmiyerek
htt bu defa Eflak ve Budan memleketlerini zapt ve istila etmek zere Rus
ordusunun Prut nehrini gemi olup, saltanat- seniyye'yi hayretlere drmesine
sebeb tekil etmitir.
Antlamalara da aykr olarak meydana gelen byle bir olay, Osmanl devleti
tarafndan kabul olunamayacandan btn devletlere resmi bir ekilde ve
aka anlatlarak bildirilmitir. nk devletler arasnda birbirinin istikll-i
tmmesi hususunda yaplan antlamalar gereince bir eit karlkl kefalet ve
bir zincir hlin de bu hususda mutabk kalnmtr. Bunu ihll edecek bir vak'a
ktnda hepsinin ben zer oylan muvafakat- usl- cri'den olarak, Rusya
devleti tarafndan, esas hedef, Os manii devleti ile sava deil, arzusunun verine
gelecei ana kadar, Eflk ve Budan topraklarn rehi-e almak yoluyla
sktrmaktr. ngiltere ve Fransa'nn malum olan denizci birer devlet olmalar
Osmanl devleti iin, dayanacaklar, istinat edecekleri ve de itimat olunacak
dostlar olduklarn bu hayrhahlklarn daha ncede fiili davranla gster mi
olmalarna binaen, devlet-i liye dier lkelerle usl gerei haberlemiti.
Nasl olua olsun, devlet-i liye, istiklliyetini ve hkmranlk haklarn ihlle
dnk bir teklifi kabul edemeyeceinden, ilerin alaca renge vakf olununcaya
kadar, kendini savunmak ve muhafaza iin Tuna sahilleri ve Anadolu hu-
dudlannda silahl gler bulundurmaya hep birlikte karar almlard. Esas
anlamazl toplam bulunan bu beyannamenin sonu devletin bu hususda
setii siyaset tarzmda iine almaktadr.
Bundan dolay dikkatle okunmaldr: "Rusya devletinin dvas her ne kadar Rum
milleti reislerinin gerekse ferdlerin katiyyen hisseleri ve malumatlar olmadan,
hatta Rumlarn tebs olduklar Osmanl devletinden memnuniyetleri ue
kranlar devam etmekteyken byle bir meselinin ihdas olunmasndan dolay,
Rumlarn ok mteessir olduklar da, padiah indinde tahkik olunmu ve bu
mesele mnasebetiyle onlara asla kt bir nazar ve dmanca baklmad gibi,
Ermeni, Katolik, Protestan ve yahudi ti- [eleri nasl birer sadk teb iseler,
Rumlar da ay&en onlar gibi olduundan herkesin yekdieriyle gzel geinmekte
olduu, velhasl hi-kimse vazifesinden hari szlere karmayp, rzaya aykr
davranlarda bulunmayp, kendi iine gcne bakmas lzm gelecektir. bu
aklama ve beyanat- tedbir ile karar, , eyhlislm, sdr ve ulem ile serasker
ve. btn cihet-i askeriyeye memur vezirlerle, sadrazamla devlet ricalinin hazr
bulunduklar halde ve sadnazamm bakanlnda toplanan meclis-i umminin
sonunda vard dncenin emr-l ferman padiah de bu merkezde eref sudur
buyrul-mu olduundan her kim, bu karan beenmeyecek ue kararlatrlm
tenbihlerin hilfna hareket edecek olursajtaat-szlk mnasna geleceinden,
ediden cezaya mstahak olacaktr."
Altm kiiden meydana gelmi bulunan, meclis-i umminin tasdik ettii, siyaset
usl dahiliyesinin zeti bundan ibarettir. Bundan sonra bat'I devletler ile
yaplan ittifaklar ve Anadolu ile Rumelide, ordular kurulmasna ve donanmay
hmayunun yni, padiahn donanmasnn mttefik devletler donanmalaryla
Karadeniz'e kmalarna gayret ve Msr'dan tertip olunan 2 kapak, 4 firkateyn, 2
vapurla beraber 9500 kara askeri getirtildi. Anadolu Ordusuna Kirmzde
Reid, Rumeli Ordusuna da, Halep Nkibizde Abdullah Efendikad ve her iki
orduya da mstearlar tyin edildi.
Ruslar ise; efkr- ummiyeyi heyecenlandrmak gayesi ile osmanl devletinin
Kuds- erifi musevilere satm olduu dedikodusunu yaymaya alt
duyulmaktayd. Harp, sava lflarnn kuvvet olarak telaffuz olunduu bir
srada karlan bir hatt- hmayun da son tarafnda:
"Bu harbin sebeb-i aslisi devlet-i liyemizin hukuk-u mu-kaddesesini ve
istikllini muhafazai kaziye-i hayriyyesi olduundan, Cenb- Hallk- Cihn'n,
teofkat- samedaniyesinden ve ruraniyet-i celilei hazret-i risalet penahiden
ms-temend olduu halde, byle bir farizann icrasnda, bizzat bulunmak
maksadyla bi-mennihi tela ilkbaharn geliiyle azimete azm ve niyet
eylediime binaen meuakibi hmayunmzn ihtidadaki merkezi Edirne ehri
olacandan maiyetimizde bulunacak askere muktezi olacak eylerin orada hazr
bulundurulmas icab- hlden olmala.."

Sava

Muteber kaynaklarda harbin ilk gnleri yle anlatlmaktadr: Rus ordular

kuzey cihetinden, Fransz ve ngiliz ortak donanmas gney ynnden
yrdkleri,Tuna'da ise, Serda-nekrem mer Paa komutasnda bir mdafaa
hatt meydana getirilerek hareket plnlanmt. Bir yandan da avrupa devletleri
hkmetlerine mensup vekiller, savan olmamas iin diplomatik faaliyetleri
hummal bir ekilde srdrmekteydiler.
Rusya bavekili Nesilrod, ngiliz elisi Sir Hamilton Sey-mur'a, stanbul'daki
ngiliz elisinin her eit teebbsat anlamay nlemek ve men etmekte baarl
olduunu Meni-kof ise, resm bir antlama imzalamakla ie giritii halde,
yava yava konuma tarzn deitirerek, nce bir taahhde sonra adi bir nota
istediini bildirmiti. ngiliz kabinesi suihu isterce grnt izerek haziran ay
boyunca donanmasn boaz dnda Beike Limannda bekletmi,
Ruslar,3/temmuz'da askerlerini Prut Nehrinden geirip, hazrlanrken, te
yandan yava bir surette mzakerelere eilim gstermiti.
Fransa'da 3.Napolyon ve bnun hrici ye nzn Droin d Lovnis, Rusya ile
savamak iin, ngiltere ile ittifak imzaladklarna dir sylentilerin aslsz
olduunu iln etmiti. Londra'daki elisine bu mevzuuda kesin talimat verildii
halde, Viyana sefiri tarafndan dahi, Avusturya bavekili, Kont Bool'a Fransa'nn
niyet ve arzusunun sulh olduunu bildirmi, Napolyon'un hkmeti 1841 tarihli
antlamalarla Osmanl devletinin istikll-i tmmesini savunmadan baka bir
emel tamadn bildirmiti. Avusturya'ya ad geen antlamann metni zerine
ar nezdinde teebbse geilecek olursa harbin nlenmesinin kabil olduu
anlatlmt. ngilterede de, efkr-i ummiye, tehdit altnda bulunan Osmanl
devleti lehine ve boazlarn ise savunulmas noktasnda heyecanl gsteriler
yapyordu.
Palmerston ve partisi Rusya ale yine tahrikler yapmaktayd. stanbul'da ise,
resm beyannamenin son fkrasnda grld zere hkmet kararna
uymaktan baka re kalmam ve ahali daima harp istikametinde
ynlendirilmitir.
Bu srada ise mehur edib Victor Hugo, Quint gibi cumhuriyet taraftan kiiler
kalemleri ile Rusya aleyhinde ifadelerde bulundular. Hele katolik cereyan
mukaddes yerlerle ilgili Fransz politikasn hzla lehimize ynlendirmekteydi.
Yalnz Avusturya bavekili bulunan Boul, Rusya ve avrupa lemine dostne
yaklam taraftaryd. 1/temmuz'da Viyana'da bulunan btn b.elileri davet
ederek, avrupa lemini tatmin ve ar Nikola'y te-min iin, Menikof ile
Osmanl devleti temsilcileri arasnda kararlatrlp, Stratford'un, kar kmas
ile bozulan nota'nin asln, byk devletlere tebliinin, gerektiini ileriye srd.
ar, buna raz oluyor ve bylece de sava geriye kalyordu. Fakat Startford
Radklif stanbul'da sefirlerin kabulnden sonra Mustafa Reid Paa ile gizlice
grerek Viyana'da tanzim edilen nota'nn Rus hkmetinin arzularndan do-
mu olduunu Rusya 'nn Viyana sefirinin, Vikont Boul'un kaimbiraderi olan,
Mayendorf'un tevikiyle, Osmanllar; sulha feda etmek zere, kaleme alndn
anlatp, Paa'yi ikna etdi. Mustafa Reid Paa, on senedenberi ngilterenin nasi-
hatlaryla, Ruslardan bir intikam almak zere Osmanl ordu-ve mliyesini
tanzim etmi olduu gibi iki aydan beri Ae hazrlklara balamt. Maksadna
devama karar verdi.
Meslirod, Kaynarca ve Edirne antlalannn iptali suretiyle Viyana notasnn
deitirilmesini, padiahn hristiyan mezhepleri babl'nin himayesinde olmak
zere Kaynarca ve Edirne antlamalar hkmlerine, sdk kalaca tarznda, s-
lahn istedi. Ruslar 3.defa olmak zere iddialarnda boa karyorlard. Hl
byle olunca sava artk kanlmaz ol maya balad. Palmerston'un tevikiyle,
ngiliz halknn heyecan, Ruslarn Budan'a tecavzleri sava ilnn
kesinletirdi. Viyana notasnn deitirilmesi ve.sava hakknda bizde, yle bir
kayt vardr:
"Deviet-i liye ile Rusya devleti arasnda ortaya kan mnazara ve
anlamazlktan dolay slah-i devletin u sradaki vaziyetini Msy Debidor,
Tarih-i Siyasa'snda yle tarif ediyor: "Rusya, Au ustur ya ue Prusya'nn
iayrhatane dau-ranna itimat ettiinden iki devlet arasnda olan halin dzel-
mesi niyetiyle taraf- saltanat- seniyyeye arz olunan suret-i tanzimiyenin baz
mahalleri devlet-i liye nin matlubu yni beendii tarzda dzeltilmedike dier
devletler tarafndan istenilen teminat verilmedike muvaffak olunamayaca ka-
rarlamt. Evvelce gelmi olan msveddeye Osmanl devleti tarafndan yaplan
deiiklik ve tashihatn, Rusya'nn kabulne, Osmanl devletinin yannda yer
alan drt byk devlet tarafndan byk gayret gsterilmise de, Ruslara tesir
etmeye muvaffak olunamamtr. Velhasl; sulh iinde, u anlamazln bertaraf
edilmesi kabil olamayaca anlaldndan
Rus askeri gcnn tecavz ise bu antlamay nakz ei-91 btn devletlerin
malumu olduundan bunun byle gitmeyecei 22/ziihicce/1269-27'/eyll/]853
gn ya puan umum meclis toplantsnda azalarn oybirliiyle Rusya'ya harb
ilnna uerilen karan yine o mezuuda alnan fetva-i erife tarafndan te'yid
edilince meclis mazbatas padiah-t ahaneye arz olunup, hatt- hmayun elde
edilmitir. Uzun uzun anlatldna gre iki deuletin sauamas gereklemi
olup, Eflk ve Budan topraklarnn tahliyesi hakknda Rusya askerinin
kumandanna usl icb gnderilen mektup trihinden itibaren 15 gn iinde
tahliye emri verilmedii takdirde dmanca harekta balanmas hususunda
Serdar- ekrem mer Paaya ve dier vazifelilere devletimiz tarafndan gereken
talimat verildi." Demekte.Fransa ile ngiltere'nin harp iin aralarnda
anlaacaklarna bir trl inanamyordu. Bundan baka Balkan yarmadasnda
bulunan hristiyan ahalininde ayaklanacaklar hakknda ok byk mitler
tamaktayd. Gerek teselya gerekse Epir taraflarnda byk heyecanlar kendini
gstermekteydi. Atina da bulunan ok sayda ve tesir gc fazla olan Rusyal
memurlar Yunanistan bu iki blge zerine atlma hususunda tahrik ve tevik
ediyorlard. Kral Othon ile haris kars kralie Amelya aktan aa Moskova
politikasn tercih ederek Na-pist yni Rus hkmeti taraftar partisini
kkrtyorlard.
Osmanl topraklarna geip, ihtill kartmak iin, Yunan subay ve askerlerine
msaid davranyorlard. Ayn zamanda ar ran' da Osmanl devleti aleyhine
davrana yneltiyor htt Baltk denizinde emniyet iinde grmek iin
Danimarka kraln bile ortakla armaktan usanmyor para azl yznden
Osmanl devletinin ilk baharda sulh yapma eyili-mine koacan mid
ediyordu. Bu sebeble; tecavzi hareketlerde bulunmayp, mdafaada bulunmaya
nem verip, buna sebeb olarakda, sava ilnnn kendi tarafndan olmad, sulh
severliinin hlis niyetini ortaya koymaktan ileri geldiini bildirdi. Bu vaziyet
zerine de Avusturya bavekili Boul. Rusya babakanndan ald kabul haberi
zerine 5/ara-hk'da Viyana Konferansn at. Drt devlet arasnda mzakereler
balad. Babli'ye gnderilen protokoln zeti u idi: "a- Osmanl devletinin
mlkiyet-i tmmesi-
b-Padiahn, hristiyan tebnn rahat yaamasn salamas artyla stiklli
tmmesi" Bu protokola ilitirilmi notada, babli'nin Rusya ile mzakerelere
girimek iin ileri srecei artlarn ok abuk bildirilmesi rica ediliyordu. Fakat
savan balangc Rusya'yda elde ettii vaziyetden ayracak hle getirdi. Vidin
civarnda bulunan Ferik Salim Paa yeterli kuvvet ile Kalafat Adasna gemi ve
Rumeli Ordusu erkn harp reisi smail Paa da Rahova tarafndan gelerek,
Kakjfat Ada iskelesi ve hududa yakn, evketil Kalesinin muhasarasna
giriilerek ksa zamanda btn silahlarn teslim etmek suretiyle isteklerimiz
olan maksada muvaffak olundu.
te yandan da Rumeli ordusu Kumandan Macarl mer Paa da Tutrakan
nndeki Ada'ya gnderdii kuvvetlerin himayesinde istihkmlar inaasna
balatm, ta binalar karantinaya alnm ve iine bir ka tabur askerle, cephane
ko-nulmutu. Ruslar; 20 tabur piyade, 3 alay svari, 1 alay Kazak svarisi ve 32
adet piyade ve svari toplaryla birlikte hcum ettiler. Drt saat devam eden bu
kanl sava n bilanosunda Ruslar ikibin yaral ve bin l ile bfrakrak ekildi-
inde bu sava trihi mize, *etine Muzafferyeti" adyla an ve erefle
yazlyordu. Bu sava neticesinden olarak, Rus-Srp ittihad midi bir baka
zamana kadar tehire uram oluyordu. Ayrca ngiltere ve Fransa'ya aid gemiler
Beike Limannda bulunuyordu ki bunlarn oniki tanesi padiah ferman ile
anakkale Boazndan geip Bykdere nlerinde demir att.
Rus deniz filolarnn, Osmanl devletine aid Karadeniz'deki sahillerine tecavz
menetmek maksadyla Bahriye Paas Kayserili Ahmed Paa komutasnda
Osmanl sava gemileri gnderildi. Bu donanmada 12 para gemi bulunup,top
says ise bir hayli faz la olup, 1118 tane idi. Bu arada Fransa ve ngiliz
donanmalarnn Beike limanna gelmesi ar Niko-la'nn son derece
gazablanmasna sebeb oldu. Babli'den ald cevap zerine Rusya ahalisine bir
beyanname neretmek mecburiyetinde kald. Bu beyanname adet bir hal
seferi tevikiydi.
Bavekil Neselrod, ar'm yalnz Osmanl tarafnca deil Fransa ve ngiltere
cihetlerinden de tahrike uradn, haysiyet, eref ve hakk olan menfaatini
gzetmek iin iin ileri harekta mecbur olduunu avrupaya bildirmeye alt.
Rus ar' ve bavekili Neseirod bu mevzuuda ksr bir davran cindeydi. nk,
Ruslarn Osmanl sahillerine tecavz, Fransz ve ngilizlerin Beike'ye
gelmesinden nce idi. Beike limanna gelmi bulunan avrupa devletlerinin
gemileri hibir antlamay ihll etmi olmuyorlard. Ayrca da Rusya Osmanl
topraklarna tecavzde bulunduundan harekt- tecavz davrannnda sahibi
olmutu. Neselrod'un ifadesine gre de ar Nikola, Osmanl devletiyle harp
etmekten ziyade, kendini emniyet altnda hissetmek istiyordu. Bu istikametteki
arzusu kabul edildiinde ele geirdii topraklan iadeye raz gelecekti. Ancak,bu
tarz hareket pek sert ve haysiyet krc idi. zelliklede gelecei kim te'min
edebilir?
Bu ilerin sonunda Avusturya ve Macaristan mkl bir duruma dmt. 1849
ve 18 50'deki Avusturya da vuku-bulan ihtillde Ruslar, Fransuva Jozef'e yardm
ederek adet Avusturya'nn, yeniden dirilmesine sebeb olmulard. Bundan
baka; Ruslar gerek Bohemya'da, gerekse Sava Nehri taraflarndaki, Sava
Slavlarn: ayaklandrabilirdi. Bu bakmdan Avusturya devleti ve onun hkmeti
Rusya aleyhine davrana geemezdi. Fakat Osmanl devletinin yklmasna da
seyirci kalamazd.
nk byle bir hl gerekletiinde Avusturya ne olacakt? Dier taraftanda
Fransa ile ngiltere'ye yardmc olmazsa bunlarda bana bir ihtill orab
rmezlerm? talya'ya Macaristan'a,Polonya'ya kalkn demezlermi? Verlhasl
Avusturya hkmeti yle veya byle Osmanl devletinin tarafn tercihe memur
oldu. Bunun iin her iki hkmet arasnda mphem, mekk, zavallca bir ro!
oynamaa iki tara-fda, bir noktaya getirme vazifesini yapmak iin her tarafa
sallanmaya mecbur oldu. Viyana'da kaleme alnp, Osmanl devleti tarafndan
deiiklik gerektii lzumu gsterilen nota, ite byle bir mecburiyet zerine
yaplm kaak ilerdendi. Fransa ve ngiltere Donanmasnn anakkale'den
geileri de, Ruslarn her trl antlamay yasak hle getiren tarz eklinde
anlamas zerine vukubuldu. Trih-i Ltfi diyorki:
"Bervehl muharrer (yukarda yazld gibi) deulet-i liye-i mecburiyeti
meruas cihetiyle muharebeye ur'u ey/e-mi ve asar- fev-u zafer zuhura
balam oldu undan nm- ev ket-i itsm Padiahi, Gzi'lik unvan celiliyle,
cevami-l erife min berinde iln olundu. Yemen eski valisi Sar Paa ile id Paa,
Mhrdar Behet Efendi, Livalkdan mtekaid ve erke kumandanlardan,
Sefer Paa ve bazlar Ba tum Ordusuna gnderildiler. erke Paann
erkezlstan'la mnasebetlerde istifadeleri umulan kimselerin gndentmele- pek
bir eye yaramad. Belki, slhden sonra erke kabile-Lerinden vatana
uramalar salanm olabilir Bilhassa Fransa sulha alakadar bulunuyordu.
Hatta stanbul'a Barakey Di'iye isimli, sert ve de Stratford Radklif ile boy
lebilecek vasfta bir diplomat gnderdi. Fakat, ngiliz Stratford maksadn
temine berdevamd. 21 /ey-ll'de bavekil Palmerston, ngiltere Harbiye
mstearna, Rusya'nn Lehistan ile Kafkasya, Grcistan gibi zayf damarlar
vardr. Demiti. Staratford bunu bir plan hline koyarak Rusya'y tehdit maksad
ile akn etmekliimizi tavsiye etdi." Demektedir.

Sinop Vak'as

Dou Anadolu'da Osmanl ordusu, Rus arazisine tecavz etmi hatta Aya Nikola
denilen kaleyi de ele geirmiti.. ar; byk bir kzgnlk iinde savunmada
kalaca hakkndaki evvelki beyanatn unutarak, donanmasnn Anadolu
sahilinde harekt- harbiyede bulunmas hakknda emirler verdi. Trih-i Ltfi'ye
gre:
"Sinop Limannda Taif vapurundan baka, 7 kt'a firkateyn ite 3 korvet vede l'de
vapur bulunmaktayd. Rus do nanmas amirali Mahimof havadaki sisten istifade
ederek limann azn tuttu. Donanmamza teslim olmalarn iaretle
bildirdiysede, topla mukabeleye kasm aynn 21. Gn,3 kapak, 4 firkateyn ve 1
Briyk'den ibaret olan Rus donanmas Sinop'a Osmanllarn demir atma
mevkilerini hl ve hareketlerini keif iin ayn. 30. gnne kadar frtnal
havada liman haricinde abluka vaziyeti almt. 1170/1853'de Patrona Mustafa
Paa komutasndaki filo, Batum'a harp mhimmat sevk etmeye ve Patrona (tm
amiral) Osman Paa kumandasndaki filo da Sinop Limanna demir atmtr Si-
nop Limannda vazifelendirilen gemiler unlard:
Tp Says Gemilerin smi gemilerin Cinsi
Adet Avnullah Firkateyn Patrona Osman Paa
Nizamiye " " Piyale Hseyin Paa " Kaid-i Zafer Nesim-i Zafer
50 64 22 48
48 " Faziullah
42 " " Naviki-Bahri
42 " " Dimyat
22 " " Necm-i Efan Korvet
22 " " Feyyaz-i Mbud
22 " " Gl Sefid
10 " " Ereli Vapuru
06 " " Pervazi Bahri Vapuru "
Rus amirali Nakimof, Sinop'da keif yaparken Sivasto-pol'dan imdad taleb
etmi, 4 gn liman haricinde durup, inn-dad gelmesini beklemiti. Ayn 30. gn
beklenen imdat gelerek kuvvetlenmi olup, 3 anbarf, 3 kapak, 2 firkateyn ile
msaid olan rzgr kullanarak limana inmi ve mevcud olan 4 vapuru da
Osmanl gemilerinin kamasna frsat vermemek iin darda karakol
brakmt. Sahil bataryalarnn ateinden kurtuluncaya kadar ilerleyip bir yerde
mesafeye kadar sokularak demirledi. Osman Paa iaret ekip, savaa giriip,
padiah urunda fedy- cn edinceye kadar gayret ve almak dinin
hamiyyetinden olduunu iln edip, akabinde Nizamiye Frkateyn'inin
toplarndan atee baland.
Rus donanmasda, Osmanl donanmasyla mukayese edil-dinde bizim iin
teslim yada mahvolmak grnyordu. ki-blJuk saaat fedakrane ve cesurane
savaa devam olundu.
Navik-i Bahri adl frkateyn'imiz karsnda yer alan Ruslarn kapak tipi
gemisince abordo tei sonunda byk yaralar ald. Bu mitsiz durumu gren
Kaptan Ali Bey, mukavemete ve dmeye frsat olacan gstermiyordu. Ali
Bey,gemi-sini dmana teslim etmemek iin cephanelein atelenmesini
emrettii grld. Ne varki bu emir yerine getirilmeyince Ali Bey, yanmakta
oan bir mealeyi bizzat kendisi cephanelie atarak tututurdu. Sonuda gemi
mthi bir infilak ile paraland. Bu kararl tutum ve geleneklere uygun
davran, maalesef askerimizin sebat ve metanetinde menfi bir te'sir meydana
getirdi.
Frkatey'nin her bir parasnn eitli yerlere dalmas, ehidlerimizin para
para olan cesedlerinin deniz suyunu kpkrmz kan rengine getirmeside korku,
mitsizlik getirdi. Bu arada deniz stnde iki gemimiz kalmt ve bunlarda birer
firkateyn idi. Rus lar atee devam ediyorlard. Gemilerimizi arayp bulmaya
alyorlar zaferlerini duyurmak iinde askerlerini Hurra! diye bartrlarken,
bizim deniz stnde kalmay baarm olan iki frkateyni'mizin ara sra yapt
top atlar, sanki yaral arslanlarn feryadnn sesini andrmaktayd.
Ruslarn yapm olduklar tahribat, o kadar bykt ki, ehir ve gemiler harab
olduktan baka mteaddit isabet alp, nice yaralara gark olan gemiler denizin
zerinde babo se lmet arayanlarn zerine lm yadrmaya alarak, tek
kiinin bile kalmamasna gayret gsterdiler. Neticede; demir alamam bulunan
iki firkateyn zerine saldrdlar.
Aya yaralanm Osman Paa ile demir zerinde kalm iki firkateyn'in
kumandann esir al yorken 125 neferi de derdest etmi oldular. Ertesi gn
savan deiik deik ettii bordalar ve anbarlar ile enkaz hlindeki gemiler
Ruslar tarafndan yaklarak yok edildi. Piyale Hseyin Paa sava srada bana
hesap eden bir glle ile ehider kervanna kald Savan akabinde na bulunup,
Seyyid Bill Trbesi civarna defn edildi.
Vakanvis; donanma reislerinin kara'da ve hamamlarda halvet hlinde
bulunduklarn kayd ediyor. Liman vakasndan dolay, Kapdan-i derya Mahmud
Paa ithamen azl olundu. bu melhame-i kbrada (pek kanl savata)
donanmay hmayunun drtbin askerinin yarsndan fazlas ehid olmutu.
Ruslarda pek ok telefata maruz kalmt. <gemleriyse hayli hasara uram,
drt kapan direkleri tamamen krldndan, alabandalar dala-rak hareketsiz
kaldndan, Aralk aynn 2.gnne kadar limanda bekleyip mmkn olan tam?
rat daha sonra hareketsiz kalan gemileri vapurlara balayarak, ngiliz ve Fransz
gemilerinin gelmesinden nce, Sivas-topol'a hareket etmilerdi. Sinop ehrinin,
yarsn humbara-larla yakmlard. ehrin dier yansda, tahrib edilmek sure-
tiyle viran edilmiti
Me'um sava baladnda demirini kesen Tif vapuru firar etmi ve stanbul'a
ulatrmt. Ancak unu sylemek gerekir k, savan neticesini stanbul'a
ulatrd mekktr. Neyse biz tafsilata devam edelim.
Tif vapurunun verdii haber ancak Sinop limanna yaplan baskn haber
vermesidir. Boaz'da bulunan ngiliz donanmasndan Detreboin ile
Franszlarn, Magador isimli gemileri, Sinop'a gitmi ve buradaki manzaraya el
koyarak, yarallarn tedavi edilebileceklerini tedavi etmiler ve stanbul'a
tamlard. Daha sonra yaptklar tahkikatla durum tesptide yapmlard. te
tarafdan Rus Amirali Nakimof ise ^ar'a gnderdii malumatda, Sohum'u igal
ile Kafkasya lisini kandrmak iin denize karlan, 7 firkateyn, 3 korvet ve 2
vapurdan ibaret olan Osmanl donanmasndan ancak bir vapur kurtulabilmi ve
bizim taraftan ise, bir subay ile 33 asker lm, 130 nefer de yaralanmtr.
Diyor.
Eski Serasker Hasan Rza Paa kapdan- derya makamna tyin olundu. Bu arada
da Ka tadeniz'deki harektmzn hepsi durdu. stanbul savunmas hayli gleti.
Bu vaziyetin karsnda ngiliz ve Fransz donanmalarna mracaata kesin
mecbur hle geldik. ngiliz donanmasnn banda olan Sir Aberdeen tereddt
halindeydi. Byle olunca da ngilizlerin ahalisininde heyecan hayli artt. Bu
srada bavekil Palmers-ton istifa etdik, bunun zerine Sir Aberdeen,
Palmerston'un plnna evet demek zorunda kald. Fransa ise, Sinop donan-
masnn ve ehrinin tahrib haberi Ruslarn her trl devletler hukukunu hie
sayarak, iddet dolu davranlar sergilemeye baladklar manzaras
grlmektedirki bilhassa avrupa donanmasnn burnunun dibinde Osmanl
donanmasnn tahribi, efkr- ummiyeyi kamu vicdann btn btn yaralad.
Fransa bavekili Rerviyn do Layir'in teklifi zerine ngiliz-ler ortak olarak
Rusya'ya MemJeketeyn'i (Eflk ve Budan) tahliye edinceye kadar sava
gemilerinin bundan byle Karadeniz'de seyir ve harekt yap- mamas bildirildi.
Bu muamelenin mnas deniz devletine harp iln edilmesinin kararlatrld
demekti. Buna karlk bu seferde Avusturya, batl devletler ile Rusya arasna
girdi. Babli'nin sulh artlarn ileriye srd. Yazl artlar aadaki
maddelerden ibaret idi.
1- Osmanl devletinin temamiyyet-i mlkiyesinin devam ve kefilliinin kabul
2- Memlekteyn'in tahliyesi
3- 1841 senesinde avrupa tarafndan babl'ye verilen te-minat- taahhdatn
yenilenmesi.
4- Zt- ahanenin istiklliyetinin tannmas ve zt- aha-in tam serbesti ile
hristiyan teb'ya Yen> imtiyazlar ihsa-nna kail olmas.
Vaziyetlerin gsterdii ahvalin vahameti, Avusturya bavekiline bu artlar ar'a
bildirme hususunda kanaat uyandrd. Nitekim; ocak/1854'de de bu programn
Avusturya'ca, konferansn ald karara uygun olarak ar'a takdimi kararlat-
rld. Ancak; ar bu teklif hakknda olumlu bir eilim gstermedi. Bunun
zerine, gerek ngilizler, gerekse Fransz lar parlamentolarnda harp karan
aldklarn ar'a haber verdiklerinde ar'da, Rus ahali yi mukaddes yerleri tahkir
ve ihl! edenlere kar savaa ard.
Buna karlk stanbulda da byk bir canllk, hamiyyet eklinde kendini
gsterdi. Gerek mli gereksede bedenen pek ok yardm yapmak isteyenlerin
yannda padiahn ih sanna nail olmu ve daha nice ihsanlar beklemekte olan
Rum ve Ermeniler gibi gayrimslimler ve yine devletin hu-dudlar iinde
yaayan dier akvamn reisleri, babl'ye tebrikler arz ediyordu. Rum cemaati
patrii, metropolidleri maiyetinde olduu halde ilk baharda harekata
geileceinin haber verildii yldzn maiyetinde bulunmaa kararllklarn
bildirdiler. Bu aradada, Osmanl, Fransa ve ngiltere hkmetleri aralarnda
tanzim ettikleri ittifak antlamasnn tasdiknameleri teati edildi ve resmen iln
edildi. Yine iaret edilmesi gereken hamiyyetlerden biri de sava masraflarna
yardmc olabilmek iin bir eit imtiyazl senetler tertip edildii gibi vkel,
ricali devlet yni devlet adamlar, ulema ve st dzeyde devlet memurlar
tarafndan nakd balar birbirini takip etdi.
Aadaki listede bir ksm bann adlarn ve mikdarla-nn bulacaksnz
ancak bu ra kamlar tamamiyle alndm?
Sorusuna muhatap olduumuzda vereceimiz cevap ise orasn defter-i mliye
erkn bilir. (Trihi Ltfi)'nin listesi alt satrda verilmitir.
Mteberrinin Ad Mebla
Sadrazam Mustafa Naili Paa 300.000
eyhlislam Arif Efendi 25.000
Eski Sadnazam Rauf Paa 50.000
B.Mustafa Reid Paa 300.000
Serasker Hasan Rza Paa . , 200.000
Fethi Paa ,,...; ., i< 150.000
Sekip Paa 50.000
Kbrsl Mehmed Paa 100.000
Maliye Nzn Safveti Paa 100.000
Hasip Paa 75.000
Msrl Kmil Paa 150.000
Sadaret mst.Mahmud Nedim - 25.000
ntisap Nzn Hseyin Bey , , 50.000
Damad Halil Paa 75.000
Ali Galip Paa 100.000
1.750.000 kr.
Savan gndeme gelmesi hasebiyle itima yapan genel meclisin vermi
bulunduu fazilet sahiplerini anlamak iin, bahane edilerek talebe-i ulm
tarafndan Seraskerlik kapsnda (imdiki Bayezid'deki stanbul niversitesi
merkez binas n) bir nmayi yapldysa da bunlarn ou hemen yakalanp,
Girid'e srldler. Bunlar eski serasker Mehmed Ali Paa tahrik etmimi!
Bunun neticesinde Mehmed Ali Paann Kastamonu'ya srld grld.
Mehmed Ali Paa ile Mustafa Reid Paann arasndaki burudet bir ekime
riva-eti tamaktadr ki, bu bakmdan rivayetlerin istinat ettii hususlar pek de
bo deildir.
Belli kiilere frnlarn altrlmas msaadesi tahsis olunmutu- Bu usl nasl
olduysa serbestlie kavuturuldu. Tanzimat fermannn ilnndan nce frnlarn
idaresini hkmet eliyle yrtmek vard. Fiatlann ayarlanmas, ekmein tad ve
sekli idarece kararlatrlyordu. Bu frn meselesi hakknda almamzn, Bilgi
bankas blmnde kfi miktarda mba-yaat balyla malumat vermiizdir.
Bu arada baz yerlerin durumlarna getirilen iyiletirme abalar iinde
Srbistan'a mahsus olan imtiyaz ferman gnderildii gibi Msr Valisi Abbas
Paa'nn vefat zerine bosian valilie Kavalal Mehmed Ali Paann dier olu
Kavalal Sa-id Paa vezaretde verilmek suretiyle Msr Valiliine tyini yapld.
Said Paa bunun teekkrn yapabilmek iinde stanbul'a gelerek huzura kt.
Kendisine murassa Mecidiye nian hediye olundu. Takvimler 1270/1854'
gsterirken 29/maysda sadrazam Mustafa Naili Paa makam sadaret-den
infisal ettirildi.
Yerine Kbrsl Mehmed Paa getirildi. Yunanistan'sa bu av-rupann gayri meru
ocuu grevi icab ebeveynlerinin yni kendisini devletlerin arasna sokan
hamilerinin emirlerine tevik ve tahriklerine uygun davranla imrar hayat
ediyordu ve bu gnlerde vazifesi Osmanl topraklarna musallat olmu ahaliye
ve vazifelilere illallah dedirtmekteydi. Atina'da os-rnanl devletini temsil
etmekte olan maslahatgzar ve heyeti lstanbul'a arld. Peinden de Yunan
sefarethanesi mensuplaryla beraber, Yunan tebl tccarlarda pasaportlar! ve-
nlIP Yunanistan'a gitmeleri istendi.
Yunanistan'n bu kalkmalarn bastrmak iin mlki, siyasi ve askeri
selhiyetlere hiz olarak Keecizde Dr. Byk Mehmed Efendiye, Paalk
unvan verilmek suretiyle, ileri hl yoluna koyma vazifesi emrolundu. Fuad
Paa bu vazifede byk bir baar sahibi olmutu. Yunanllar yapm olduklar
saldr ve basknlarn sonunda mtemadiyen yenilmekten kurtulamadlar. Pire
limann devlet abluka altna ald. Kral Othon hududlarnn zerinde Osmanl
ahalisini rahatsz etmek isteyen eteleri geri armaya mecbur kal-
d.l271/c.ahir-1854/ubat ay iindeydi.
1855 senesinde itima eden Viyana kongresi srasnda toplantda Arif Efendi
isimli bir zt bulunuyordu. Bu kongrede batl devletlerin hriciye nazrlar
murahhaslk yapmaktayd. Buna bal olarak da Hariciye nazrmz l Pa-a'nn
orada olmas icb ediyordu. Bu vesika diyorki:
"Babli, batl devletlerin srar zerine Avusturya askerinin Eflak ve Budan'a
gemesi iin bir mukavele imzalanmasna rza gstermisede endieliydi. in bu
tarafyla l Paann, Viy anada bulunmas lzmd. Arif Efendi lisana aina
olmad gibi o zamann konferanslarnda tam selahiyetti ricalin bulunmas
kaideden idi. Bu vaziyet karsnda l Paa fevkalde memuriyet ve b.elilik
payesi ile yolland. l Paaya 5oo bin kuru harcrah ve 7500 florin muvakkat
maa tahsis olundu.
Kongre sulhu deil, byk bir galebeyi kararlatrm gibi, ikibuuk ay sonra
dald. Bu srada l Paa, Mustafa Reid Paann yerine makam- sadarete
geti. 1270/1854 "Yine Ltfi Trihi diyorki;"
Sadrazam Reid Paa ile ahkm adliye reisi, Msrl Kmil Paann, istifalar
zerine zel memuriyetle Viy ana'da bulunan l Paaya sadrazamlk verilmi
ve kaimmakaml tliye nazr efik Paaya verilmi. Meclis-i Vla riyaseti ,
undesindeydi. Fuad Paa ise rtbe-i vezaretle birlikte Tanzimat meclisi reisliine
ve hariciye nezaretine, Tophane nzn Muhtar Bey de vezaretle Mliye nzn,
masarifat (giderler) nezareti nzn Tevfik Bey, Mustafa Reid Paann iki kanad
makamnda bulunan, l ve Fuad Paalar arasnda artk rekabet balad. Bu
icraat mteakip, Viyana'da bulunan l Paa stanbul'a dnp babliye geldi.
Viyana kongresi de tatile girdiinden o meclise tyin edilen Reid Paann
gitmesinden oaz geildi. Rusya kabinesi daha evvel Kont Orlofu, Viyana ya,
baron Budberg'ide Berlin'e gndermiti. Bunlarn vazifesi Rusya lehine
tarafszlk temini daha sonra da dou da siyasi bir denge meydana getirip
uyuma mzake- reler-ni temin idi Yni Rusya, Osmanl devletini devirmeyi
temin iin Viyana dolays ile Avusturya ile Berlin yani Prusya'nn yardmn
temine almaktayd. Avusturya tarafsz kalmaya raz olamad. Cevab olarak
harekt- serbesti iinde olacan bildirdi. Baron Budberg ise Berlin'de halkn
dncesinin Rusya aleyhinde olmas yznden baarl olamad. Bylece de
Rusya yalnz bana kaid. Batl devletler bu va ziyetten istifade ederek,
Avusturya'y kendi iine almaya alt. nk; Avusturya aralarna
katlmadka, Rusya'ya taarruz edebilmek, sadece denizden mmkn oluyordu.
Avusturya bavekili sonradan ortaya kacak entrikalarn kurban olmamak iin
ittifak hlinde olan devletlerden Rus ar'na bir ltimatom vermelerini art
olmak zere ileriye srd. Memle-keteyn'in tahliyesi, olmad takdlrdeyse
savaa hazr olunmas bu ltimatomun ak beyanyd. Fakat Avusturya ordular,
Fransz ve ngiliz ordular harbe girmeyince krnda-niayacak idi. Bunlar
avrupada olurken stanbul 2.derecede [ler ite meguld. Tuna boyunda
Silistre'de bir savunma noktas kmt. 127O/ramazan ay 1854'n/maysnda,
Mareal Sen Arno komutasnda bulunan elli bin Fransz ue Lord Ralan
komutasnda buiunan 25 bin ngiliz askeri Gelibolu'ya gelmiti.
Rus r' tebaasn hakiki bir hal seferine davet ettii gibi klielerden Hz. s
(A.S)'in tasvirini kartmak suretiyle taassubu alulendiriyordu. Yukarda bir
miktar bahsettiimiz Yunanllar gibi dier hristiyanlar da kyam etmi olsalard
mttefik devletler mkil mevkide kalacaklard. Ruslar Ol-tanie'de
1270/sefer/8.gn-1853/kasm/5.gn, etine'de uradklar hezimet ite beraber,
Silistre'de de daha sonra e-hid olan Mir Musa Paa ve onun yerine geen
Ferik Rfat Paa- larn sebatkrane mertlikleri karsnda, aciz kaldklarn
grdkleri halde, Tuna' dan geme gayretinden vazgemiyorlard. Silistre
savunmas, Osmanl harp trihi-nin en parlak numunelerinden birisi olmakla
beraber ayrca pek hretli bir levhas dr. Mir Grc smail Paa Tutrakan'da
fevkalde olan cesaretini dmann tas dikine sunmu, bu cesaret dmana
parmak srtmt. Bu taraf byleyken, dmann sol tarafn tehdid altna
sokmak iin mareal Sen Arno ile Raglan'n kumandasnda olarak Gelibolu'daki
kuvvetler Varna'ya sevk edildi. Ancak bir vakit sonra Rus ta rtn mttefik
ordulara ramen stanbul zerine yrye geeceinden korkuldu."
Beri yanda Serdar- ekrem mer Paa, umnu'da tuttuu mevkii pek de ideal bir
yer deildi. Mttefik devletler birlikleri, Ruslarn sol tarafna geti. Ruslar ise,
burada nemli bir pln deiiklii uyguladlar ki Silistre muhasarasn kaldrmak
suretiyle kuzey istika metinde ekilmeye koyuldular. Byle yapmalarnn
altndaki mesaj, Memlekteyn'i tahliye etmek bylece de, Avusturya'nn
isteklerine scak bak yapt pakat dier taraftan da, mazide Mapolyon
Bonapart'a t klan ki 1227/1812'de, Rusya iine ektikleri Franszla-y Moskova
nlerinde nasl feci bir malubiyete duar ettiler-bunu Birleik kuvvetlere de
uygulayp, onlarada bu acdan tattrmak arzusuydu.
ISe varki Prusya Kra h 4.Gilyom, baz esbaba uygun olarak tereddtl anlar
yaad ve bu anlar alt hafta srnce Avusturya'nn Ruslar tehdit edici niyetini
fiili harekete gei-rememek gibi bir du rumla kar karya getirdi. Prusya;
Ruslarn Tuna nehrinin gney cihetinde bir galibiyet elde etmelerini, zellikle
birleik devletler ordusu gelmeden Silist-re'yi Ruslarn ele geirmesini
kolaylatrmak istiyordu. Bunu baarmaya muvaffak olamad Allahtan. Viyana
ancak 3/ha-ziran geldiinde tehditnmesini gnderebildi. Rus ordusu*
bakumandan Gorakofda Silistre'yi alamad. Muhasaray kaldrmak
mecburiyetinde kalan Gorakof'un birlikleri Tuna nehrini geriye gemeye acele
ederek Memleketeyn'i terke balad.
Avusturya ordusu 24/haziran da babl ile yapt antlama zerine buralar
igale balad. Bu antlamann mnas u idi: "Avusturya harp sonuna kadar
Eflak ile Budan' yni Memleketeyni igal ve her bir hcuma kar yryen itti-
fak devletleri askerleri nin harekt- ve muamelatna karm-y&cak.Fakat
Avusturya bu antlama hkmlerini yerine getirmek hususunda Prusya mttefiki
Cer manya heyetlerinden gelen itirazlarla karlat. Bunun zerine mttefik
devletlere, Memleketyn'in iine girmeme leri ricasnda bulundu ue anca/c bu
ekilde bunu salayabildi. Kararghlar Var-na'da bulunan mttefik devletler,
plnlarn birden bire deitirdiler. te taraftan da Ruslar, Avusturya'nn tehdid
beyannamesine cevap verdiler. Bu cevaplar unlar tasmaktayd: Avusturya
asayi hususunda teminat vermedike, Rusya'nn dmanlar ile ittifak hlinde
olduka ue bunlarn Eflak ve Budan'da yaptklar askeri hareka ta engel olma-
dka kendilerininde, herhangi bir tahliyeye teebbs etmeyeceini ifa de
etmekteydi.".
Bunlarn sonucunda Avusturya; Rusya ile birlemedi ayrca da mttefik
devletlerinede iltihak etmedi. Yalnz Eflk ile Budan'n igalini zerine ald. Bu
hususda babl ile 14/ha-ziran mukavelesi yapld. Bylece Avusturya, geici
olarak hem Rusya'ya hem de mttefiklere kar Tuna Nehrinin mdafii
vaziyetini ald. Bylecede hkim vaziyetine getiinden bu grevi yerine
getirebilecek bir ciddiyet ve fiili bir emniyet kazand. Bu durumu ile Ruslara
faydas dokunuyordu.
nk; Tuna'nn aa blgelerinde Avusturya'nn yardm olmakszn
mttefikler Rusya ile savaamaz olmutu. Avusturya politikas Edirne
antlamasndan beri Ruslarn memleketinde kurmu olduklar himaye uslnden
dolay Tuna aalarn kendilerine kapal gryorlard. Prusyallarda, Fransizla-
nn Ren Nehri tarafndan kendilerine hcum edeceklerden korkuyorlard.
Avusturya im paratoru Fransuva Josef, Fredrik Gilyom'a bavurarak 1854 senesi
nisan'nn 20'sinde Berlin'de bir antlama imzaland. Bu antlama gereince
Almanya'nn asayii nokta-i nazarndan tehlikeli olan aday hcum edecek olursa
her ikisi de yekdierinin mdafa-s iin ittifak edip, kar koyacakt. Bundan
baka Rus ordularnn Eflk ve Budan'da bulunmas da bir tehlike olmak zere
antlamann metninde bulunuyordu.
Prusya, bylece Avusturya'ya yle byle yardmc olmaya muvafakat gstermi
oluyordu. Ancak; kuzey tarafnda Finlandiya'y gzetleyen sve'de harekta
itirak edecek olursa Avrupada genel bir sava ummaktan baka yapacak ey
kalmayacakt. Bu sralardayd ki; Prusya' da Prens blf ? rk ralva da ise Kont
Kavur siyasi hayatlarna bala-
Bismark ilk nce 20/nisan antlamas aleyhinde vaziyet ald Prusya'nn
stnl altnda olmak zere Almanya imparatorluunun esasn kurmaya
balad.
Kont Kavur'da ok gemeden, Sardunya hkmetinin av-rupadaki devletlerin
derecesine dahil olabilmek iin sebebler ileri srd. Yaanlmakta olan bu trih
dilimi, avrupa da diplomatlar devri olarak anhrsa hi de yanl olmaz. Bizde de,
bunlarn arasnda nemli mevkileri olan, Mustafa Reid ve l Paalar olduunu
da hatrlamalyz.
Mttefikler devletler, Ruslar canevinden vuramaynca yan taraflarndan
vurmaya karar verdiler. 16/austos/1854'de, Fransz denizcileri Baltk
denizindeki Aland adalarndan, Bo-marsund'u ele geirdi. Buna karlk
Varna'da Fransz birlikleri byk zahmetler yayorlard. Dobruca da Kazak
mfrezelerini takibe memur olan General Kan Robert tek tk ve grlr
grlmez kaybolan svari askerine rastlyordu.
Dier taraftanda, kolera ve tifo salgnlarnn byk telefata sebeb olduunu
yayordu. Franszlarda temmuz ve austos aylar iinde mevcudunun drtte
birini kayp etmiti. Bar imzalamak icabedi yordu. Bu srada ngilizlerden
Sivastopol askeri limann tahrib etmek hususunda teklif getirdiler. Eer bunda
baar olursa Ruslar haylice uzun mddet Karadeniz de bir taarru za imkn
bulamayacakt. Ayrca Karadeniz'in skneti temin edilirken, stanbul'da yakn
tehlikeden b azade olacakt.

Sivastopol Muharebesi

l4/eyll/1854'de Patrona Ahmed Paa kumandasnda olarak mttefik devletleri

donanmasyla birlikte Karadeniz'e kan gemilerimizin adlar, tip ve top says
aadaki liste de merhum Ahmed Rsim stadmn tarafmzca erhi yaplm
eserinden alntlanmtr: Top Says Gemi Ad Top Says Gemi
ad.
92 Mahmudiye 3anbarl
72 Peyk-i Meserret
42 Muhrib-i Srr firkateyn
12 Mecidiye vapur
12 Saik-idi
22 Ferahnma Korvet
Oniki gemimizde yekn 450 adet top bulunmaktayd, ingiliz Visamirali Dundas
komutasndaki ngiliz donanmas; 7 tane anbarl, 3 kapak, 3/firkateyn,7
korvet ve 10 adet se-ret ile, Visamiral Hamlin komutasndaki Fransz donanmas
da 2 tane anbarl, 15 kapak, 21 firkateyn ve bir ka tane vapurdan ibaretti.
Grld gibi bizim gemiler ile dier iki devletin donanmalar arasnda say ve
tip bakmndan pek byk bir fark grlmyordu.
127l/safer/16-10/kasm/l854'de Odesa topa tutuldu. Bu limandaki gemiler olsun
harp malzemelerinin bulunduu de-polar olsun yaklp ykld ve zapt olundu.
Bu srada 30 bin Fransz 20 bin ngiliz vede 7 bin Osmanl askeri birleik do-
nanma ad altnda Sivastopol'n kuzey ynnde bulunan Patorya blgesine
karld. 20/eyll/1854'de de Alma sa-Vai vukubuldu. Trihi Ltfi diyorki:
"ngiliz, Fransz ve Os-
72 Terifei kapak
64 Nusretiye Firkateyni
12 Feyz-i Bari vapur
12 Tif Vapur
16 ehber vapur
22 Ceyran korvet
mani) donan- malarnn gemileri mtereken Karadeniz'e kp, Krm sularna
gitmee karar verdikleri srada, um-nu'da bulunan, serdar- ekrem Macarl
mer Paa'nnda Krm tarafna gemesi hakknda karlan; hatt- hmayun ile
padiaha yaplan tavsiye vede yksek emirlerini teblie vazifeli hariciye
mstear Mahmud Nedim Paa, Sik-i di vapuruyla Varna'ya geldi. mer
Paa da Varna da idi. Bolca cephane ve mkemmel eitimli askerle birlikte
Krm'a hareket ettiydi ki, mer Paann yerine, uhdesine Anadolu ordusu
mirlii verilen smail Paa tyin olundu. Ayrca stanbul ordu mirlii
Arabistan ordusu eski miri Vsf Paaya tevcih olundu."
Odesann topa tutulmas sonrasnda 400 para gemiyle Krm'a ynelen birleik
donanma Sivastopol limannda bulunan anbarl, onbir adet kapak, drt adet
firkateyn, alt tane Korvet ve bir takm vapurlardan mteekkil Rus filosu,
Sinop'daki yaralarn sarama dklarndan dolay denize kmaa cesaret
gsteremeyip, Amiral tedbir olarak limannn nn rtmek zere btn
gemilerini limann azna toplamt. Elma ve Gzleve zafer lerinden sonra,
Sivastopol zerine gidilmi ekim aynn 17.gn limana giren mttefikler
muazzam kahramanalklar gstermilerdir. yleki:
Fransz amiralinin bindii Veyli Dpari isimli, anbarl ile ngiliz amiralinde,
iinde bulunduu Britanya isimli anbari istihkmlarn nne bin yarda
mesafeye demirlemi, Fransz harp gemileri kuzeye, ngilizlerinki ise, gney
istikametinde iki hat eklinde olmak zere mevkii alp, Mahmudiye ile Peyk-i
Meserret gemilerimizde bu gemiler civarnda bulunmutur. O gnn akamna
kadar devam eden karlkl topu sava her iki tarafa da byk zararlar
vermiti.
Ru mevki mstahkemin kuatlmas 1 27 lzilhicce-l855/austos>una kadar
devam etdi- Zilhiccenin 7.,aus-s'un 5.gn aralksz gn gerek denizden
gerekse kara-, topa tutulmasndan sonra hcum edilip Molikaf Tabyas le qemi
ve ertesi gn Henb Tabyas da zapt edildi. Bu afer Avusturyallarn iln- harb
etmelerine ve de Ruslarn se sulh kapsn almaya mecbur olmalarn salad.
Buskee komutasnda bulunan bu asker, Ruslarla mthi bir savaa tututu. Bu
hcum general Kan Rober ve Dorel komutasnda bulunan frkalarn Alme
yaylasna varmalarn temin etdi. Daha sonra ngilizlerde kendilerine tyin
edilen yere bin mklat ile gelebildiler. Bu vaziyet Ruslarn feci malubiyetini
inta etdi. Savan bu safhas Alme rma sahilinin zaptn ve Sivastopol
yolunun almasn kolaylatrd. Sivasto-pol'a giri pek dar olduundan ayrca
uz-un bir karaparas-nn gney sahilindedir. Mttefik ordusu bu yeri dolaarak
gelebildi.
Karadeniz'de Krm'n denize doru knt yapm olan kesi Kersnez
Yaylasnda yni ehrin gneyinde birletiler. ehrin istihkm ve savunma
mevkii yetersiz olduu halde bir hcumla kolayca zapt olunabilirdi. Fakat
mttefikler cesaret edemediler. Sen Arno eyll aynn 29.gnnde ld. Onun
yerine geen Kan Rober, azimkar bir kimse deildi. Bu se-beble zaman
kaybedildi.
Ruslar ise; amiral Nahimof*ve Kornilof gibi kimselerin azmkrane kumandalar
ile kaimakam Totleben gibi, son rece usta bir askerin bak ve idaresi altnda en
mkem-mel savunma vaziyetini ald. lerine ta doldurarak Rus do-anmasn
deniz yolunun giriine hatrdlar. Telmian'n sonda bulunan Sivastopol'da bu
sebebten mttefik gemileri-n top atlarndan kurtuldu. Bundan baka ehrin
gney cihetinde istihkmlar vcu da getirdiler. Malikof ve Yeiltepe Tabyalarda
salamlklar ile ksa bir zaman zarfnda hret oldu. Zten ingiliz ve Fransz
deniz gcde Sivastopol' tamamen muhasara edemezdi. ehrin kuzey taraf ise
dar ile mnasebetlerine devam edecek vaziyetteydi.
Prens Menikof, kesintisiz imdad alan bir ordunun kumandan olarak gayet
serbest hare ketlerde bulunuyor ve muhasara eden gleri taciz ediyordu.
20/ekim'de Balakiova sava meydana geldi. Bu blge Osmanl komutanlarndan
Rstem Paa tarafndan muhafaza altnda tutuluyordu. Balakiova, Sivastopol'n
dokuz kilometre gneyinde ve Karadeniz zerinde bir limandr. Bu savada
Kont d Kardigan'n kumandasnda bulunan n giliz hafif svari alay
kahramanca yapt bir hcum sonunda tamamen mahvoldu. Menikof kasm
aynda nkerman'da ngilizleri anszn bastrmak istedi. Fakat Osmanl askeriyle
general Buskee'nin komutasndaki zuhaf askerlerinin imdada gelmesiyle
kurtuldular. Ancak haylice zayiatda verdikleri grld. Haylice saldrya maruz
kalan sahilhane bataryasnn bulunduu istihkm byk hret oldu. Eer;
birleik devletler deniz tarafnda hakim durumda olmasalard kendileri muhasara
altna deceklerdi. Gerek durumun gerekse artlarn arl, muhasarann uzun
sreceini gsteriyordu. Bu mevkiin ele geirilmesi pek ok gayret ve alma
gerektiriyordu. Artk kn Sivastopol nlerin de geirilmesi pek ok gayret ve
alma gerektiriyordu. Artk, kn Sivastopol nlerinde geirilmesi mevsimi
geirme kanaatma varldndan lzm gelen levazmn temini icb etdi. O sene
k pek iddetli geti. 13/kasm gn kan kasrga. Krm askeri arasnda byk
bir telefata sebeb oidu. Htt Sivastopol nnde bulunan 4.Hanri adl harp ge-
misi Opatorya nlerinde karaya oturdu. Hastalarn says byk sayda artt.
Bunlardan bir ksm askere teberi satanlarn toplanmakla adeta bir ehir haline
giren Kamye karargh- umumi-nde alkonuldysa da,ou stanbul
hastanelerine ulatrld. stanbul'da bu arada avrupal says haylice artm oldu.
Htt islm ahali, Franszlar Sivastopol' igal edecekleri ne stanbul'u igal
ettiler diye sylenti dolamaya balad. Franszlarn; stanbul'da o-almas
1833'de Ruslarn boazda yerletikleri zaman hatrlatt. Bu vaziyet, ark
meselesine arz olan yeni durumun dtan grnyd. Trkler henz kendi
mallarnn sahi bi deillerdi. Osmanl devleti Ruslarn deil avrupann mterek
himayeleri altnda duruyordu. Bu k mevsiminde diplomatlar dnyasnda ok
byk br faaliyet grld. Sivastopol kuatmasndan kacak neticenin ne
olaca hususunda bir hayli mtereddit olan Fransa ile ngiltere ve Avusturya
hkmeti nezdinde aralarna katlmas iin tekliflerini yenilediler. Bu sralarda
Memleketeyn'in sahibi olan Avusturya'da, mzakerelerin yaplmas iin vesileler
aranmaktayd. Elinde bulundurduu rehineyi muhafaza etmek iin ihtimalki,
anlam devletlere az ok ciddi bir askeri kuvvet tedarikine yahut Avusturya
lerinden Fransz ordusunun gemesine raz olabilirdi. Prusya bavekili
Bismark'n gsterdii tavr ve ak vaziyet zerine zaten teredddde olduundan
bu sefer duraklamaya mecbur kald. Prusya hakknda duyduu temayl hislerini
sergilemeye balamt. Hatta Renan, Prusya'da pe*k ok asker ynak
yapmaa balamt. Almanya'daki durgunluk ve tesir plnn ele al-^ak iin, st
ste gelen bahaneyi, itiaaat- arkiye, yni dou blgesindeki karklklarda
aramaya hazrlanmt. Bu-nun iin, Avusturya bitaraf bulundu.
Hi bir ey kazanamad halde, ar Nikola aleyhine yapa kfrlerin hicab
altnda kald. Durum bu haldeyken Piyomen hkmeti talya meselesi zerine
avrupann dikkatini zerine ekmek iin ngiltere ile Fransa'ya ittifak teklifinde
bulundu. Ayrca Avusturya'nn katlmasn hzlandrr dn-cesiylede ilk
teklifde kabul etme yolunu setiler. 6/c.ev-vel/1271-26/ocak/1855'de yaplan bir
antlama mucibince Piyemonte hkmetinin de Krm'a 15 bin asker gndermesi
saland. Tabiiki bu yardm kesin netice hususunda elbette yetersizdi. Sivastopol
muhasarasn sona erdirmek iin alnm ve lzm gelen tedbirlerden olduunu
gsteriyordu. ngilizler olsun Franszlar olsun bu mevki nnde kendilerini he-
zimete uram grnts vermee rzalar yoktu. nk; yalnz ark
Meselesinin hli deil avrupadaki haysiyetleri de burada bahse konuydu.
Franszlar yeni bir bor alma antlamas yaptlar. Cezayirden asker gnderildi.
Burada stad Ahmed Rsim Bey'in bir meramn deerli trih almasndan
alntlyoruz: "Osmanl devleti Krm sa-uandan nce hi bir taraftan hibir
yerle bor alma antlamas yapmamt. nceki sayfalarmzda, fide ad altnda
verdiimiz malumatta grlr ki, Sultan l.Abdlhamid'in dneminde Fas'dan,
spanya'dan ve Felemenk'den bor alnma fikirleri ileri srlm ancak,
antlama yaplmamt. Re-id Paann sadareti esnasnda 1850 ylnda 55
milyon franklk bir bor alma ii Paris de Torna ve erikleri ve Bee banka-
laryla Londra'daki Devo ue erikleri isimli ban kadan antlama yaplmsada,
Reid Paann sadaretden bu srada dm bulunma ue yaplan antlama
padiah tarafndan tasdik edilmemi bulunduundan resmiyet kazanamam,
1854 . ve 1855 yllarnda 5'er milyonluk borlanmalar yapld. Yalnz bu bor
para 1855'de tamamen Krm sava harcamalarna tahsis olundu. Muhasara
yapan kuuvetlerin says Osmanl askeri ile beraber sayldnda 130 bin kii yi
bulmak-lemudi Mehur General Niel zel selahiyetle yaklama iU i uapma
faali yetine memur edildi Cezayir valisi General pellssier salam ve azimkar
biriydi. General Kan Rober'in yerine kumandan tyin edildi."
Yine Ahmed Rasim Bey'in u mlahazas ile sahifemizi ssleyelim: "zn
srm olan Krm kuatmasnn sona er-direbilmesi iin 3.Napolyon, bizzat
Krm'a gitme tasavvurunu akladnda avrupa siyasi mahfilleri bu hususu
epeyi zaman konumalarna vesile yaptlar. Bu arada Paris Sefirimiz Veiiyddin
Paa grevden alnmasndan nce bu duru-rnu'.bablVye yazm olacak ki
Fransa hriciye nzn Der-iyn Dolvis stanbul'daki elilie bir ey yazmak
istemedii halde imparatorun, saray mdr Miralay Bevil adl zt oa
zifelehdirerek, stanbul'daki ikameti iin alnacak tertibata bakmak zere
stanbul'a gndermiti Miralay Bevil; stanbul'a vardnda, sefaret tercman
Seferle beraber bir ka defa huzura kabul edilmitir. Bevil'in yapt
teblide,imparatorun, hanm ile birlikte stanbul'a geleceini ve kendisinin harp
sahasna gideceini, imparatorienin stanbul'da misafireten kalarak imparatorun
dnn bekleyeceini bildirmekteydi Htt Msy Bevil, ikametgh olarak
Baltali-man Kasrn, tercih eyle-mitir. Sultan Abdlmecid tedarik ve
hazrlklara bizzat nezaret etmekteydi mparatorie je-ni'nin yatana
konulacak cibinlik, tamamen zor bulunur kymette inciler le donanmt.
mparator ve mparatorie dairelerine taa 1 .Murad'dan kalma, saray
mensupalrtna bile mehul kalm kymetli ve nadide eyalar konulmutu"
Rasim bey merhumun mlahazasindan sonra biz Fransa
imparatoru 3.Napolyon'un 16/nisan/1855' de Londra'ya yapt seyanatten soz
aa]m ve grrzki Londra; mpara-
, Krm'a gitme tasavvuratndan vaz geirdi. Bu sralarda Prusya bavekili Prens
Bismark, avrupa siyasi mahfillerinin tebessmlerine aldrmadan u beyan
yapmaktan itnab etmiyordu: "Herhalde 3.Napotyon stanbul'a gidip oray zapt
edip, bir Ltin Devleti ucuda ge tirecek! Ancak; teebbs biraz biimsiz
olduundan ve bu yzden pek doru grnmyor" demek suretiyle ngilizleri
kukuya salmak iin ortaya inciler yuvarlam oluyordu. Nitekim yukarda
yazdmz gibi, Londra bu kukuya iaret eden mizaha aldrmam ve
Napolyon'un, ark leminde isbat- vcud etmesiyle Fransa lehine hayli
faydalarn meydana geleceini, Sivastopol nlerindeki ingiliz askerlerinin
ehemmiyetini azalt cam gz nne alarak Krm'a gitmesini nlemeye
almlard. Beri yandan da, 3.Napolyon'un mavirleri de, Fransa'dan uzak-
lama tehlikesini henz malup edilmi ayrlk muhalefetin bu seyahetten
dolay elde edecekleri frsat mesel yalanda olsa Krm'dan bir malubiyet
haberi estirilse veyahut mparatorun vefatna dir bir haberin yapaca tesir ve
ortaya koyaca neticenin ne olaca mehuldr, eklinde dikkatini ekmek
teydiler. 3.Napolyon'un gerek ingilizlerce gereksede kendi mavirlerinin.-
tavsiyelerini akl kesmi olacakki seyahatten vazgeti.
..
ar'n lm-Sivastopal'un Zapt

Sivastopol'n zapt ecnebi trihlerden birinde yle yer alyor:

"22/mart/1855 tarihin de, Rus an Nikola ld. ok kt icraatlar oiduu halde
eide olunan netice asga-ri miktarda kalm, meydan bulan tatstzlkiarda hi
eksik olmam ve e eli ak bir devr-l hkmetden yorulmu, gidiatn Rusya'nn
hezimetiyle bitecek ekilde gster- hlihazrdaki sava ise, Rusya'nn g ve
kuvvetini bitirmiti, fiikoia; sulh nmann zamannn geldiini biliyor, fakat buna
rza gs~ -neue kendini bir trl ikna edememekteydi. Demir ar -lemezdi ona
gre amma ne oldu? Krld. Vcudu yksek leten hummalar teulid ediyor, o ise
darda eksi 23 dere-edeki hauada Krm'a sevk olunacak bir alayn resmi gei-
dine katlmak iin dar kmaktan geri durmad. phe uokki bu yaptn
nlemek iin adamlar atnn nne atlp- 'Hametlim bu lm deil, intihar'
dedilerse de, ar fiikoia; 'Siz! Vazifenizi yaptnz. Braknz. Ben de benim yap-
mam gerekeni yapaym' eklinde cevap verdi. Havann so-ukluu rahatszl
iddetlendirdi ve bir ka gn sonra hayatn kaybetti.
Son anlarnda tebaasna imparator lyor eklinde bir telgraf yazd. Yerine
geecek olan 2.Aleksandr ise sulhperver bir miza tamaktayd. Harp arzusu
tamamaktayd. Mttefikler ise Sivastopol' almak mecburiyetindeydi. Bunun
iinde General Pelises haftalarca ameliyat- takarrbiye yni yaklam gayreti
iindeydi Ne varki bombardmana 6/haz.-ran'da balayabilmiti. Ertesi gn ise
hcum emrini verdi ue Yeiltepe alnd. Maiikof Tabyas zerine yaplan
hcumlar Ruslarn mukavemetiyle tard otundu.
Haziran aynda mthi bir sava mteakip Maiikof'da ele geirildiysede,
mukabil hcuma geen Ruslar byk telefat verdirerek bahse konu tabyay
yeniden ete geirdiler. Bu baarszlk haberi Paris'de byk bir teessr ve
heyecana se-beb olurken, mparatorda General Pelises'i azil edip,etmerne-y[
dnmeyi balamt. Fakat muhasara edilenler ise dayanma glerinin
hududuna gelmiler, Kornilof ve Nahmof savada lmler Totleben ise pek
ar yaralar almt. eh-ok byk blm harabeye dnm,mdafaa
gayreti en Kularda zaaflar grlmee balamt. Ricat relerini
dnrlerken, yeni ar, imdad ordusu kumandan Men-ikof'un yerine gelen
Gorakof'a mttefikler zerine hcum etmesi emrini verdi.
Gorakof arnapa ay zerindeki Tarakteslr kprsnde malup oldu.
Piyemonte dier ad Sar dnya askerleri bu sa-vada pek ok kahramanlk
sergilediler. Gzleme'de ise Osmanl askerinin de grenlere parmak srtan
mukavemeti seyir edildi. Sivastopol', 17/austos'tan 21/austos'a kadar sren
bombardman altn stne getirdi adet! Ruslarn her Allah'n gn bin askeri
lyor ve bir o kadarda yaralanmaktayd. Muhasara kuvvetlen adm adm ehre
yaklayorlard. Eyll aynn 5.gn ise yeni bir bombardman salvosu daha
dzenlendi ve ayn ayn 8.gnnden itibaren atlarn dozaj bir misli daha
ziyadeletlrildl. ehir yer yer yanmaya balamt. Liman'da ise ii barut dolu iki
firkateyn ald sabet hasebiyle berhava olurken, gkyzn kaplayan alevler,
surlarn iinde byk velvelelerle atlan lamlar arasnda general Pelises,
hcum emrini verdi. Harp, bir ka saat ok iddetli boumalara inklab oldu.
Neticenin ne ekilde olaca uzun zaman mechuliyet arz etdi. Akamst, Rus
istihkmlarna girmek ve zapt etmek kabil oldu. Rus generali Gorakof'un daha
fazla mdafaada direnmenin beyhude olduu kanaatine varmas savunmay
canla, bala yapanlar Sivastopol' terk etme hususunda izinli sayd grld.
Os-ten Sak ken valilik sfatn tadndanehlrden en son kan oldu.
Ruslar ise, teslim, olmad. 322 gn devam bu savan aka-binde seri sava
daha olduki, kan dereler gibi akt. hcum sonrasnda eyll aynn 19.gn
general Pelises Fransz bayran Si vastopol'un bo ve harabe hlini alm
yerlerinin zerine dikebildi. General Pelises mareallie ykprken, Dk d
Malikof unvannn sahibi de oldu. Lord Raqla-n ise daha nce 28/haziranda
hayat ile ilkisini kaybetmiti. "
pek pahalya ml olan bu baar zerine Odesa'nn karsnda bulunan
Klburun'da dm idi. Ancak Ruslarn da kazanl olduu yerler vard.
Kafkasya'nn gneyinde Bayn-dr, Ahlacik ve Bagedikler'de stn gelmilerdi.
1855/27/eyllnde Osmanl askerinin gsterdii celadetti savunma btn
gayretlere ramen Kars'a girmelerini nleyemedi bu Ruslarn. Anadolu da
yaptmz faaliyet-i askeriye yz gldrc bir neticeye vsl olamyordu.
Ruslar ise ordu-muzdaki bu zc hallerden dolay karmzda baarl ol-
maktayd. Devletin ileri gelenleri de bu durumu yava yava sezinlemee
balam gibi idi. Htta;1271/1854'de Ahska ve Gmr'de vukubulan savalarda
meydana gelen uygunsuzlua sebeb olduklar sabit grlen Mir Ahmed Paa
ve Ferik Rza Paann rtbeleri sklerek kendileride beer sene Kbrs'da
bulunan Magosa'ya srgn edildiler.
Merhum stad Ahmed Rsim Bey bu hususda unlar syler: "Bir yabancnn
ahidli: 1856 senesinde ngiltere Parlamentosunda takdim edilen resmi vesika
mecmu-ast 1853/54 uel855 senelerinde Osmanl devletinin Asya ktasndaki top-
raklarnda bir araya gelen ordularn hl ve davranlarna aid general Vilyams,
Lord Klaren- don, Stratford Radklif ile baz konsoloslarn aralarnda yazlm
390 tane telgrafn muhteviyat yer almaktadr. Bunlardan bazlarn aaya
alyoruz: General Vilyams diyorki: 'Bu mtehammil ve kanaatkar Asya rknn
her memlekette dima isyanlara sebeb olaca phesiz bulunan elem ve
zdrabata byk bir sabrla kar koyacan hayretle gryorum. Askerin
tyinat pek fenadr. En basit kaide bile mehuldr. Hummalarn, -
fsun iddetle hkm srmesinin sebebi budur. eitli ktalara gre 18-20,22
aylk olanlar bile iiedir. Yeni gn, rzk- cedide, yani yeni rzka uygun olarak
yaanyor. Subaylar, hizmet, inzibat yni disiplin ve tlim hususunda fena
sebeb-lerden utanlacak derecede msamaha gsteriyorlar. Bunlarn tamamna
yakm komutanla lyk deildir. Eskidenberi altklar in sarhoturlar
Askerin parasn almaktan baka bir ey dnmyorlar. Mir, irtikp ue
hlasda dierlerine numune tekil diyor. Paalar ue miralayla.!' muhasebe
memurlaryla ortak olduklarndan topladklar mahsul ihtilaslar bunlarla
paylatktan sonra stanbul'a gnderdikleri eurak ue cedueller yni listeler byk
sahtekrlklarla maluldr. Hkmet 33 bin kii hesabyla tayn veriyor, halbuki
silah altnda ancak 18 bin asker vardr. Ba bozuklarn maa ue taynn byle
askerin intizamszlndan dolay mir ile bu ete reisleri iin gayet geni bir
ihtilas manbadr. Kd zerinde 3500 kii grld halde ad geen
adamlarn elinin altnda ancak 800 babozuk var. Mir; en k k istifadelere
bile alayc nazarlarla bakmyor, k mevsiminde has-tanede uefat eden 12 bin
askerin eyasn sattrd. Oraya tahsis olunan mbla ksmen nakit bir ksm da
kaime olarak gnderildiinden, Mir, nakit olan ksm kendine ayryor, kaime
ile demeleri yapyordu. Bu sebebden tahmini olarak %20 nisbetinde zarar
meydana geliyordu. Paalar ile miralaylar irtikap ue ihtilas iin daha bir ok
vastalar buluyorlar, muhasebe memurlar ile uyuarak pirin ue et taynlar kar-
lnda para alyorlard. Yahud bunlar aynen almaa mecbur olurlarsa kendi
hesablarna sattryorlar civardaki mahsulat olan zirai rnleri bimek
kylerdeki evleri ykp buralarda pek pahal olan odun ve tahta tedarik etmek iin
angarya suretiyle askeri altryorlar Herkes bu yamadan istifade etmek iin
eit eit reler, vastalar buluyor "
Osmanl idaresinin btn ktlklerini ortaya seren Badori Aheliyaa
bagedikli, hezimetlerinin ve nihayet Anaistilasnn hakiki sebeblerini, bu
istihadat ksa keserek ticeve geiyorum. Ahlk ve eski usl olarak muhafaza
dilen adetten, mirler, ferikler, livalar, stanbul veya ecnebi jlkelerdeki harbiye
mekteplerinden mezun olmu subaylar inat dolu bir dmanlk iinde
maiyetlerinde bulundurmaktan uzak tutuyorlard.
Esasen ngilizler savan devamndan yanaydlar. Lord Palmerston, iktidar
mevkiine yeni gelmi, ngiliz ahalisinin fikr-i ummisi evk iinde mhimme-i
tedarikata balamt. ngilizler, Baltk denizinde yeni bir harp kmasn
Kuruntadt mevkii mstahkeminin de Sivastopol gibi tahrip olmasn
Petersburg'un bombardman edilmesini elhasl Rusya'nn bir hayli zaman
kalkmayacak hle gelmesini istiyorlard. Bu maksada bal olarak 1854 senesi
kasm aynda Finlandiya kendisine iade edilmek vaadiyle sve ile bir antlama
imzaladlar. talyan liberal partisini aleyhine tevik etmek tehdidinde bulunarak
Avusturya'nnda harp iln etmesini tleb ediyorlar, Kafkasya'da Ruslar ile
arpan eyh mil'e yardmda bulunuyorlard. Bu mevzuuda stad Ahmed
Rasim Bey merhumun u mlahazasna yer vermeden edemiyoruz: "eyh mil
mslmanlann mehur bir gazisi olup, 1212/1797'de Dastan'da domu evvela
bu lkede Kad Molta'nn maiyetinde on sene kadar Ruslarla savatktan sonra
er kelerin bana geip yirmi sene mtemadiyen Rus askerlerine mukavemet
etmi, bir avu dal'laryla en mergenerallerin kumandas altnda bulunan
Rusya'nn nice o'dulann perian etmeye muvaffak olmutur Askerlik mes-
gtndeki yksek iktidar, metanet ue sertlii lemi hayrelde brakmt.
nihayetinde 1277/1861'de Rus birliklerinin birka tarafndan kuatlarak teslim
olmaya mecbur edilmiti. Petersburg'a sevk olunarak, on yl kadar esir tutulmu,
daha sonra Hac'ca gitme arzusuna mmanaat edilmemi ve olu-nunun
refakatinde ve olunun geri gelmesi artyla ar istenen bu izini vermitir.
1288/1871 'de Medine'de vefat vuku-bulmutur Olu Mehmed Paa adl zt
Osmanl feriklerin-dendir. Demektedir bunu da emseddin Sami (Fraerl)'nln
Kamus'l lamndan istinbat etmitir."

Kafkas - Rs Savalarnn Trihi Bir Analizi

Biz bu almamz yapmaktayken, Alsancamiz altnda bir millet olmak ve

bunun bir islm milleti uurunda olama-nin bahtiyarl iinde, dnyann
neresinde olursa olsun bir mslmann ayana batan dikenden mzdarib
olmamz gereken insanlar olarak yaamaktayken,asrlarca Kafkasya'da insanlk
suu ileyen, bir soykrm, ve jenosid uyguluyan insanlk ve islm dman
moskof'un umumiyetle karsnda bulduu mukavemet tekiltn m'minler
tekil etmitir. Yukardaki satrlarda, Arnavut asll emseddin Sami Frae-ri'nin
deerli eseri Kams-l lmdan istinbat edilen eyh mil (r.a) Hz.Ieriyle
alakal temasn altna, Kafkas Vakf tarafndan karlmakta olan Blten'in 2002
sene ve 12.saysnda 21,sahifesinde intiar eden Dr.Sedat zden Beyefendinin
ara balktaki ifadeyi aynen koruyarak, yazy istinsah ederek, sayfalarmzn
deerini ykseltelim dedik. Pek hassas bir ncelemeyi ve mhim bilgiyi
kaydederken, Kafkasya mcahidlerinin bada Hazreti mm- mil olduu
halde merhumlara rahmet, yaayanlara istiklliyet niyazm Mevl-y
Mtealdendir.
Cerkesler ve dier Kafkas halklar bugn dnyann bir k lkesinde dank bir
ekilde, milli ve trihi deerleri, dilleri yok olma tehlikesiyle kar karya bir
yaam srdrmektedirler. Kafkasya gibi dnya medeniyetlerinin arpt-" at
t ve kart bir noktada trih sahnesine kan Cerkesler, bir anlamda kendi
iradelerinin ve isteklerinin dnda bu g savann iine ekilmilerdir.
zellikle 15.asrdan sonra, blgenin en byk gleri olan Osmanl
mparatorluu, Krm, Rusya ve ran arasndaki mcadele Kafkas Trihimde
byk lde etkilemitir. Daha sonra bu g dengelerinin iine, Polonya,
ngiltere ve Fransa girmitir.
ngiltere'nin ve Fransa'nn Asya, Amerika ve zellikle Af-rika'daki emperyalist
politikalar genellikle ngilizlerin ifade ettii C zerinde kurulmutur: Com
merce, Chiristanity and Civilisation(l) (Ticaret, Hristiyanhk ve Medeniyet). Em-
peryalist lkeler, geri kalm halklarn btn doal kaynaklarna el koyarak,
ticari ynden tamamen da baml bir hle getirirken Hristiyanhk misyonerleri
de onlarn yolunu izlemi, hatta daha nden gitmitir ve Kongo, Hristiyanln
zellikle emperyalist amalar iin kullanldnn en gze arpan bir rneini
tekil etmitir.
Emperyalistler gittikleri her lkede kltrel stnlklerini de kabul ettirmiler
ve oralara kendi medeniyetlerini gtrmlerdir.^) Bu yzden Rusya'nn
Kafkasya'y igal etme politikas, Avrupa'nn bu sosyopolitik ve ekonomik
yaps 'Cinde deerlendirilmelidir. Kafkas Trihinin, gerek bir analizinin
yaplmas ve erkeslerin neredeyse toplumsal bir intihar derecesine ulaan bu
direnilerinin sebebinin bilimsel olarak aratrlp, anlalmas gerekmektedir.
Tarihsel gelii-m" itibaryla Kafkasya-Rus ilikilerini, Kabardey-Krm iliki-
ri balamnda ele almak daha isabetli olacaktr.

Kabardey-Rs-Krm likilerinde lk Safha

Tatarlarn isteklerinden ve basklarndan bunalan Besle-neyler 1552 ylnda

Prens Mashuk-Prens Esbuzluk ve Prens Tanashuku'u Tatarlara kar Ruslardan
Yardm talep etmeleri iin Moskova'ya gnderdiler. Bu kiilerle birlikte Rus el-
isi Schhepetev 1553'de Besleney'e geldi. Yapt incelemeler sonunda
Besleneylerin samimi olduuna kanaa.t getirdi. Besleneyler, Prens Sibok ve baz
Jane Prenslerini yeniden eli olarak Rusya'ya yolladlar. Rus ar, Osmanllara
kar yardm isteini red etti, fakat Tatarlara kar yardm etmeyi kabullendi.(3)
1557 ylnda Kabardeyler, Prens Kankl Kanko'nun bakanlnda bir elilik
heyetini Rusya'ya gnderdiler ve Prens Temriko adna yardm istediler. Bu
ilikiler hzla geliti ve ar Korkun van, Temriko'nun kz Goana (Maryana)
ile 1561'de evlendi. Temriko'nun istei zerine Sunja kylarnda bir kale ina
ederek iine asker ve top yerletirdi. Bu hareket Osmanllar ile Krm'n tepkisini
ekti. Kalenin yklmasn istediler. Ardndan Krm Hn' devlet Giray oullary
la birlikte 1567 ylnda Kabardey'e saldrd. Yenilen Kabardeyler byk kayp
verdiler. Ruslar bu kez kaleyi ykarak ekildiler. (4)
Astrahan Seferinin baarsz olmasndan sonra Tatarlar, Han'n olu Adil Giray
komutasnda 1570 ylnda tekrar erkesya'ya saldrd. Temriko oullar ile
birlikte yardma geldi ama Afps kylarndaki savata (Temmuz aynda) Temriko
yaraland ok gemeden ld. Ayn yln Austos aynda Han'n oullar,
Muham med Giray ile Adil Giray Kabardey'e saldrd. Tatarlar ok miktarda
ganimet ve esir toplad.(5) 1571 ylnda ise Devlet Giray Moskova'y kuatarak
ehri atee verdi.
1589 ylnda Kambulat'n lmesinden sonra Rus an Tomriko'nun byk olu
Mamsrko'yu Kabardey'e byk prens (P Yeliy) tyin etti ve bunun iin bir
berat verdi. Fakat bu hareket temayllere aykr idi. 1600 ylnda son derece
baarl bir politikac olarak ortaya kan(6) Mamsrko ve kardei Dumamko,
P Kaziy tarafndan ldrldler. Ruslar bu tyini yapt zaman iki kardein
elinde sadece 250'er nfuslu 11 ky kalmken, Kaziy'in 50 ky ile 1000
Work atls, Talosten'in 40 ky ile 700 Work atls vard. G dengelerinin bu
kadar deimesine ramen Ruslarn bu tavrlar, sadece Kabardey Prensleri
arasndaki ihtilaf arttrmaya ynelik olabilirdi.
Bu sralar Kk Kabardey'in en gl Prensi olan ve Daryal geidini elinde
tutan oloh, Krm han' ve Tarku amhali ile dosttu. 1560-80 yllarnda
Kabardey'in en gl isimlerinden biriside Ketiko Pi Aboka id. Topraklan e-
cem rma ile Kuban arasna kadar uzanyor ve Betav blgesini de
eriyordu.Bu blgeler ve Kk Kabardey (Taios-teney ve Clahsteney)
Temriko'dan ba- imszd. P'nin kz Kk Noay lusu'nun Han rak Kazi
ile evliydi. Bu ulus'u Kuban'n sa kysna yerletiren de Apokay'd. Temrko,
Rus ar'ndan asker alarak Apoka ile savat.(7)
1569 ylnda Kaziy Krmllara kar savamad. Kaziy, Trk ve Krm
taraftaryd. Kk Kabardey'in Prensi oloh ise ran' tutuyordu. darlar Rus
yanlsyd.1615 ylnda oloh' un ayaklandrd Noaylar Kabardey'e baskn
yapt ve Kazi ldrld. 1616 ylnda Krm Han' Canibek Giray, Byk
Kabardey P'laryla birlikte Kk Kabardey'e baskn yapt. 1670 ylna kadar
Kaziy'in oullar Alcko ile Hatko-ka Byk Kabardey'de hkm srdler.(8)
1703 ylnda Kaplan Giray, Betav Kaberdaylarna saldrd ve 3000 gen esir
tleb etti. Bu basklara dayanamyan Kabardeyler, Hatkoka'nn olu
Kuroko'nun liderliinde bir gece basknyla Tatar ordusunu imha etti. 1707
ylnda Tatarlar tekrar lkeye girdi, nl Kanjal savanda Tatar ordusu yine bir
gece baskn ile imha edildi. Han kaarak cann kurtardi.(9)
1720 ylnda Saadet Giray, Kabardeye geldiinde Htk-okalar ve Misostlar,
Msost slam ile birlikte Tatarlara katldlar. Kakatav gurubu Aslanbec
liderliinde, Tatarlarn ltimatomunu ret etti. Bylece Kabardey P'lar Baksan
(Hhatkoka ve Msost) KakatayKetko ile Bemirza) guruplar olmak zere
ikiye ayrldlar. 1722 ylnda P Ketko Aslanbe, Kuroko Muhammed
(Bemtt)'e kar l.Pet-ro'dan yardm istedi. slm'n kz, Saadet Giray'n olu Sa-
lih Giray ile evlendi. Salih ordusuyla Kabardey'e geldi ve Baksan grubuyla
birlikte 1723 ylnda Katakav grubuna saldrd.(lO)
1729 ylnda Kabardey'e saldran Han oullar olarak Baht Giray ile ahbaz
Giray, Baksan Giray tarafndan ldrld. Saldry Aslanbe rgtledi(l 1)
1731 ylnda Arslan Giray ile yine Kabardey'e geldi. Asl amac akrabas olan
Aslanbe'in
Byk P olmasn salamakt. Ketko Kanamet bu olaylar yznden kan
tartmada ldrld. 1737 ylnda Ha-tikoka Kasey bu olaydan dolay
sulanarak lke dna karld. Nihai anlama ancak 1757 ylnda yapld.(12)
1736 ylnda imzalanan Belgrad anlamasyla Kabar-dey'in bamsz bir lke
olduu Rusya tarafndan te'yit
olundu. Bu zamana kadar Rusya ve Osmanl Devleti Kabar-Hey zerinde hak
ettiklerinden antlamaya bu konu da dhil edildi- Antlamann 5.maddesine gre
".Her iki tarafda Byk ve Kk Kabardey'in bamszln kabul etti.(13)
Kk Kabardey Plarndan Kanoko Kuroko 1751 ylnda Moskova'ya gitti
ve 1759 ylnda Hristiyan oldu. Ruslar kendisine 500 ruble yllk maa
baladlar, albay rtbesi verdiler ve 800 kadar adamyla birlikte Mezdog
blgesine yerletirdiler. 1763 ylnn, 12 Aralk gn Baksan ve Kakatav
Plarnn byk bir toplants oldu. Prenslerin yan sra wor klerle birlikte 300
kiinin katld bu toplantda bu olay ret ettiler. Bemet (Muhammed) Msost bu
topraklarn Kabardey'e ait olduunun l.Petro tarafndan teyit edildiini
soyledi.(15)
1767'de Kabardeyler Ruslara kar Krmllarla ittifak yapmaya karar verdiler.
Bu srada han olan Arslan Giray, Ketko Asianbe'in damadyd. Ruslardan,
Mezdog kalesini ykmalarn ve Astrahana ekilmelerini taleb ettiler.(16)
1769 ylnda Kuma nehri kylarndaki ormana ekilen 200 kiilik Kabardey
liderleri General De Medem tarafndan datld. (17)
1770 ylnda arie 2.Katerina'nn yanna giden Kabardeyler, Mezdog
Kalesinin yklma sini tekrar istediler. Ruslar bunu reddetti. (Bemet Msost,
Aslanbe Hamirza, Hatko-ka Ka sey..)(18)
*
Ruslarn Kabardeyi gal Safhas

kan Osmanh-Rus savanda Kabardeyler, Osmanl tarafn tuttular. Mezdog'u

kurtarma giriimleri sonusuz kald. 1774 Kk Kaynarca antlamasnn
21.maddesi ile Kabardey'ler kendilerine sorulmadan, Ruslara balandlar. Buna
karlk maddeyle Rusya, Kuban rman snr olarak kabul etmi ve Kuban
ile Karadeniz arasnda yaayan Tatarlar zerinde hi bir hak iddia etmemitir.
Ad geen bu yerler erkesya'dr ve erkesya bamsz bir lkedir.(19)
1777 ylnda Ruslar, Azak-Mezdog Hattn kurmaya baladlar. Kaberdey'lerde
buna kar harekete geerek kalelere basknlarda bulunmaya baladlar.(20)
Mezibl Zawe - Gawr Zavej 1779 ylnda 15.000 kiilik bir Kabardey svari
ordusu (piyadeler hari), Mezdog Hattn yarmak iin harekete geti. Silahlar
tfek, tabanca, zrh gmlek, tolga, ok-yay, mzrak, kl, kama ve kalkan idi.
Kabardeyler'in arasnda Kemirgueyler, Besleneyler, Bjedu-lar ve bakalar da
vard. Liderleri Kuroko Bemet olu M-sostp idi. C orduya Bernet Msost,
Ketiko Aslan be olu Hamrza ve Msost slam Kanmrza komuta ediyordu.
Hamirza ve olu smel ldrld.Bunlarn zerine General Yakobi gnderildi.
Kabardeyler ok byk bir yenilgiye u-radlar(29 Eyll 1779-Ketiko T'oa'e)
Savaa katlmayanlarn balarna korkaklk iareti olarak slak kara kee
geirilecekti. Sava tazminat olarak 20.000 ruble, 2150 at, 4759 byk ba
hayvan, 4539 kk ba hayvan denecekti. Balk ve Terek rmaklar Rusya ile
Byk ve Kk Kabardey'in snrlar olarak kabul edildi. 1782 ylnda, Ruslarn
kurduklar Prohladne (1775) Georgi-yevsk (1777), Pavlovsk (1778), Soldatsk
(1779) Marinski /1 780) Alexandrovska (1780) ve dier kalelerin yklmala-
talep ettiler. 1804 ylnda Hatkoka Adil Giray ve Abuk Haii liderliinde
11.000 kii ayakland. 80 Adge ky yak-rak hareket bastrld. Gerilim devam
etti.(21) 14/Ni-san/l81 trihinde Bulgakov saldrya 200 ky yakt, halk
ldrd, soydu ve bir ksm da esir olarak gtrd. ".6150 byk ba hayvan,
515 at, 44015 koyun, 126 camz, 5895 bal kovan, 445 kl, 180 tfek, 52 zrh,
2900 gm para 5800 ruble deerinde mal, 1420 araba yk dar..1' yamaya
bir rnektir.(22)
1816 ylnda General Yermolov, daha nce kurulan kaleler zincirini geerek,
Kabardey'in iine girmeye ve i blgede ikinci bir kaleler zinciri kurmaya karar
verdi. Bylece Kabardey'ler ovalk ksmlar brakarak dalara snmaya zor-
lanacaklard. Ekim aynda Rus birlikleri harekete geti. Kyleri yakmaya,
hayvanlar gtrmeye ve ovalk ksmlardaki btn Kaberdeyler ovalk ksmlar
brakarak dalara snmaya zorlanacaklard.
Ekim aynda Rus bir likleri harekete geti Kyleri yakmaya, hayvanlar
gtrmeye ve ovalk ksmlardaki btn Ka-bardeyleri toplamaya baladlar. Ele
geen kadn ve ocuklar Rus sava esirleri ile deitirdiler ve kalanlarn da Ka-
zaklara dattlar. K da balarnda geirmeye mahkm edilen Kabardeyler
iin artk yaplacak hi bir ey kalmamt.(24)
1822 ylnn Mart aynda,dalardan inen gruplar Baksan nehri kylarnda 945
evden oluan 14 Ky hlinde yerletiler ve rme saz evlerde yaamaya
baladlar. Bu kylerden bazlar tekrar saldrya urayarak imha edildi.
Dalarda Kabardeyler, artk geri dnmeyerek, Kumuklara, eenler ve l\uban
erkeslerne sndlar. Bylece Yermolov Byk Kabardey'i, Kabardeyler'den
arndrd. Daha nceden byk bir veba salgn olduundan lke neredeyse
tamamen boald. Mays 1822 de Rus odalar Baksan vadisinde topland.
Austos'da kalele rin kurulmasna baland. lkenin en i blgelerinde, Baksan,
ecem, Nalik, rvan, erec, Ar-gudan kaleleri kuruldu. 1779 ylndaki durum
ile kyaslandnda artk Kabardey yok olmu saylrd, lkede kurulan bu
kaleler tekrar, 1822 ve 1825 yllarnda yeni ayaklanmalara sebeb oldu. 1834
trihinde lkedeki Kabardey says 35.000 kiiye inmiti. 1822 ylndan sonra
Kabardey'deki P Yeliy payesi de trihe kart.(25) Kuuk'un olu Jarn-bolet,
Ruslara kar savaan Kabardeylerin safnda yer almt. Nalik'de general
Velyaminov, bizza Kuuk'tan kendi olunu getirmesini talep etti. 25/Ekim/1825
trihinde Jambolet Ruslar tarafndan ld rld.(26)

Ruslar'n Bat erkesya'y gal Hareketlerinin Balamas

1829 ylnda imzalanan Edirne Antlamas ile Rusya, Kuzeybat Kafkasya

zerindeki hkimiyetini salamlatrma abalan srasnda Trkiye'nin
mdehaleierinden kurtulmu oluyordu. Edirne Antlamas Rusya'ya Avrupa'dan
St.Nic-holas Kalesine kadar olan Kara deniz kysn,veya bu gnk
Novorossisk'den hemen hemen Batum'a kadar uzanan topraklar vermiti. Rusya
Antlama artlarn, kendisine i ksmlarda kalan kabileler zerinde de egemen
lik hakkn verdii eklinde yorumlad. Bu trihden elli yl kadar nce Ku-ban
Nehrinde duran Ruslarn bat Kafkasya'daki ilerlemesi yeniden balad.(28)
Rusya, erkesya'da hkimiyetini kurarken d lkelerden gelecek herhangi bir
tehlikeyi beklemiyor gibiydi.(29) Gerktende Rusya ilk balarda, Anapa'nn ele
geirilerek Os-nllarla erkesler arasndaki ban kesilmesinden sonra rkesler
arasndaki dini ve politik karklklarn sona ereceini dnmt. Dallarn
yava yava Rusya ile ticaret yapmaya alacaklarna inanlyordu.(30)
Bu yzden Kafkasya'daki Rus kuvvetleri, 1829 ile 1833 villan arasnda, o srada
ok daha iddetli ekilde devam eden Dou Kafkasya'daki Dal ki ymna kar
kullanld. Bat'da Anapa yeniden ina edildi ve iine iki tabur asker aarnizon
olarak yerletirildi. Batum yaknlarndaki Poti'de igal edildi. 1830 ylnda
Anapa'nn biraz kuzeyindeki Gelincik Koyu'nda yeni bir kale kuruldu. ki tabur
asker de buraya yerletirildi. Ky boyunca ikiyz mil kadar aada Gagra
Kalesi yapld. Ayn yllar srasnda Kuban Nehri boyunca uzanan hatlar daha da
kuvvetlendirildi. ok gemeden Ruslar, sadece Anapa 'ya sahip olmann
bekledikleri sonulan vermediini fark ettiler. Dallar hla gizlice Osmanllarla
kle ticaretini srdryorlard.(31) Nihayet 1831 ylnda Abhazya ve erkesya
kylarna giriler Ruslar tarafndan kstland. Bu hareketin ana amac Osmanl
gemilerini durdurmakt.
1833 ylnda, Kuban hatt'nda bulunan General Zass, Ku-ban' geerek Laba
Irma boyunca erkeslere karbir ok cezalandrma seferleri yapmt.
Genellikle k'n ortasnda ve gece vakti hzla baskn veren Zass, bazen erke
kyleri artarak kuatmay baaryor ve sonra da ky atee ve-r'yordu. Bu tr
taktiklerle sadece bir ka kyn terre bozmasna karn, erkeslerin Ruslara
olan dmanl ve onlarn Rus hatlarna yaptklar aknlar hzla artt.
ndilerini Adge olarak tanmlyan erkesler iinde Rus yaylmaclna kar
direnen en nemli kabileler, Natuhalar, apslar, 1832'Ii ylardan itibaren bir
araya gelerek ortak savunma stratejileri belirlemeye balamlard. erkes-lerin
ulusal birliini salamaya ynelik toplantlarn balamasna ilikin trihler
deiirken, Baron Rozen'in 1833 ylnda gnderdii raporlardan ak bir ekilde
grld gibi, verilen o trihden ok nceleride erkesler bir araya gelerek
karlkl fikir mtalaalar yrtyorlard. "Akt,...Ro-zen'den erniev'e, 16/
Ekim/1833..." General Emmanu-el'in hattn baz yerlerini ticarete amasna
ramen Natu-halar, apslar ve Abzehler bizimle ticaret yapmamaya yemin
etmi bulunuyorlar. Byk bir ihtimalle, yeminlerini tutmalarnn sebebi, tuzu
Trklerden almalardr. Onlarla dostane ilikiler kurmak imknsz bir eydir.. Bu
rk yok etmek zorundayz."
te muhterem okurlarmz Kafkasya insanmzn yaklak iki asr nce yazlan
bir raporun mnde racatmdaki son cmleden, blge insanlar vede bilhassa
mslmanlara tatbik edilecek tedbiri akla mas yeterlidir sanrz.

Tanzimat zerinde Tetebbu

Tanzimata giden yolda en nemii olay, yenieriliin ilga edilmesidir. Trkiye

Tarihi ile n yapm olan sayn Ylmaz ztuna"Devletler ve Hanedanlar'Msimli
pek mfid almasnn 2. cildinde 980. sahifesinden984. sahifesine kadar srala-
d yenieri aal sralamas ve izahn ksaca yle hlasa
edebi!iriz:Yenierilii 1. Murad<Hdavendigr) 1 363 de tesis etmitir. Ancak
1363den, 1451 senesine kadar yenieriaah- yapanlarn, adlar tesbit
olunamam. 1451 ylnda ise, Osmanl tahtna kan 2. Mehmed yenierinin
clus bahi1 mnasebetiyle kard mzkla pek kzm ve yenieri aal
makamn ilgaya karar alm ve bunu uygulam,
Sultan abdlmecid hnlarn yerine yenieriye Sekbanbalar nezaret etmitir.
sonra Ftih'in torunu Yavuz Sultan Selim 1515'de yeniri aal'1 makamn ihya
etmi bylece yenieriaas ola-
. acj, ilk bilinen kii, 1515 ile 1516 arasnda grev alan F had /\a'dir. 283.
yenieri aas ise Mehmed Celleddin Aa olup <vefat 1863> 9/nisan/1825'de
geldii grevden i 5/haziran/1826da Vakai Hayriyye ad verilen yenierioca-
nn kaldrlm olmas hasebiyle ayrlm oldu. Bundan sonra Yenieriaal
yerine Serasker'lik unvan ve makam te'sis olundu. Bakanlar kurulunun,
sadrazam ve eyhlislamdan sonraki 3. adam olarak vazife deruhde etmi oldu.
lk Serasker ise, 15/haziran/1826?da vazifeye bahyan Rusuklu Hseyin
Paadr. Osmanl devleti; kuruluundan itibaren dayanm olduu ahkm
islmiye gereince, her aianda "iki gnn eit geiren ziyandadr" yce
beyannn anlayna bal olarak hkm srmeye gayret gstermitir.
Bu bakmdan dima bir atlm, bir keif, mkemmeli yakalama arayn ihmi
etmemitir. Osman Gzi'ye er'i hkmleri hatrlatan Dursun Fak hi bir zaman
yapt hatrlatmann, padiah tarafndan "imdi zamanm?" gibi ters ce-
vaplarna muhatap olmamtr. nk inan sistemi iinde yer alan zmlerden
biri de, yine Hz. Rasiullah (s.a.v.)in
mmetimin limleri benim vrislerimdir" yce beyannn gerei olarak Dursun
Fak'nn hatrlatmalarn bu anlay dahilinde kabullenmesinden
kaynaklanmtr. Orhan Gazi Hz. irinin, yenieri askerlik usln ihdas etmesini
hatrlatan tavsiyeyi yerine getirmesinde, yukarda yaptmz hatrlatmaya dnk
inanc aramak gerekir. Zaten bir airetten bir civan devleti karma esprisi,
eitli hususlarda ileriye dnk atvelerle yryen ve dnyaya parmak srtan
civanmertlii- etmeyi beceren, Rumeli'ne geii Vesilet'n Mect
1
mellifi "Velayet gsterb halka suya seccade salmsn. Bekasn Rumeli'nin
desti takva ile almsn." takdir dolu beytini ina ederken muntazam gayretlerin
nice muvaffakiyetler getireceini ifade etmi oluyor. St yaylasndan, Ko-
sova sahrasna Hdavendigrn inii, zaferi elde edii, eha-detin kapsndan
girii, doksan yla smasnda hereyi bir nizam ve intizamla yapma
ihtimamnda yatar.
Dou sancsndan olgun bir devlete gei zaman olarak uzun srmezken,
yldrm ordular bozan gerek Yldrm Ba-yazd Sultann;d gemez zannettii
kibrinde yakaland tuzak, kurtlar srs akuru Timurlenk oldu. Ankara'nn
ubuk ovasnda nlan yiid, kan kusarak lrken, Devleti l Osman; yeni bir
tanzimci arayn on yl srdrd. elebi Sultan fetret'i bitirip akt dzeni,
kurmaya balad yeniden, gzel devleti. Herey tanzim olundu bir daha hemen
gn geldi devroldu nizm snii Murad'n takva eline, bir Kosova daha bir
Varna, syrld Bizans feth olunmaktan bu arada! nk mjdei
Nebevi;Muhammed Ftih'e rci bu ite ise Ak-eyh ba tc. Alnnca stanbul,
gerekleti devleti cihan, bylece lzm geldi bir sr nizm. Parlad
Osmanl'nn yldz, aslnda ykselen islmin sesiydi. Tek gr sad mehterin
namelerinden yaylan Glbank idi. Bundaki nizam ve intizam parmak srtc
idi. Bayezidi sniden, geldik Yavuz Se-lim'e hep bir tanzim iinde yrdk
acemin zerine, hakkn verdik onun, sra dt Msr'a l gemeyi bilen yiit,
koca bir Yavuz idi. Hilafet, Msrdaysa da, Hazreti Reslullah(s. a-v)rica!iyle
gnderdi mjdeyi stanbul'a. Dolaysyla artk Osmanldayd hilafet, tanzim
olundu yeniden millet. Arkasndan Kanuni krkaltyl hkm srd hem halife
hem de padiah sifatiyle kanunlarda yapt tanzimlerle lakab oldu Sleyman'n,
Kanuni. Denizlerde yrd Osmanlnn satveti vede nusreti, failiydi bunlarn
Barbaros Hayreddini. Denizciliinde nizm atld o yenilmez armada da.
Kanuni girdi topraa ah yaktn benSleyman dedirterek Ebu's Suud'a.
Yklendi br Selimi sni, ii yrtmedeydi sadrazam ta-vili Bir sistemdi
grnen ortada, tepeden trnaa nizam. Selimi sni hamam derken, yrd
Hakk'a. Teslim etti olu Murad slise koca devleti. O ve Koca vezir Sokollu
zirveye koydu milleti. Bunun da vard hikmeti ad nizaml gitmekti. SokoIIuyu
hacamata kaptran devlet, farknda deildi amma, banda koptu kyamet. Koca
vezir gitti, kymet bilen padiah ekildi. Bir dnde yenieri nizm bozuldu,
hakk' syleyen aayenieri kouldu, ferman kabul eden makamlara bouldu.
Bylece olan yenieri'ye ve devlet dine oldu. Bunun da bir nizam vard,
neticesi kt olsa da!
Yukardan beri ortaya koymaya altmz, Osmanl devletini bir intizam
iinde, bir nizm dahilinde ykselme dneminin sonuna kadar anahatlaryla
anlatmaya almak ve grlrki, bozmak deil yapmak zere bulunan areler,
baarya yol amaktaym. Bu dnemden sonra Osmanl devleti kurtarc
hkmdarlarn kmasn bekledi. Zaman zaman da beklediklerine kavutular.
Ancak aaal gnlerin baars yerine hedmi, yni ykl yavalatan, izmihlali
geciktiren fenomen olarak kald. Merkezi savunmada hududu genileten
zaferler, yerini sknt veren malubiyetlere, kale, palanga ve serhad kaybetmeye
yolam sulh antlamalarna uruya uruya parlayp snen slahat teebbsleri
grld. Fakat bunlarn iinde en ciddi fakat en feci netice verenin 2. Osman
unvan dieriyle, Gen Osman dnemi oldu. Avrupann dousu, stanbul'un
bats olan Lehistan topraklarndaki Ho-tm i ordusunun banda korumaya giden
18 yandaki gen idealist, ordusunun askeriyle ters dt. nk bir sahtekrlk
vard ortada.
yleki; defterdeki yenieri ulufe says ile ordudaki yenieri askeri says
arasndaki azim fark, saym yapldnda epeyi eksik kt. Bu miktarn 30 bini
bulduu rivayetler arasndadr. Tedbirleri alnma yoluna gidildi. Devletin
tavizkr tecrbelileri teenni tavsiye ettiiersede, fkr fkr kaynayan yeni ve gen
padiah azn tutamam, kafasndaki dncelerini bir, bir ulu orta samt
meydana.
Sasalim stanbul'a gelen Gen Osman Hotin seferinde her ynyle beendii
Msr askerini rnek alp, onlar gibi yepyeni, muntazam kyafetli ve itaatkr bir
ordu meydana getirmek iin Hac'ca gitmek arzusunu klf yapt. Taa Ebu's Suud
tarafndan verildii ileri srlen fetvaya gre, Osmanl padiahlar hac'ca gitmek
hususunda grevlerini brakp gitmektense, gitmemeleri daha efdaldir anlay
btn seleflerinin uygulad davran olduundan buna uymas sylendi. Ancak
bir mddet inattan sonra vaz geti. Arkasndan kopan isyan Gen Osman'
taht'tan etmekle kalmad amucas 1. Mustafa istemedii tahta karlrken, 500
tane siyasete karm yenieri, Yedikuie zindannda ayn zamanda halifesi olan
padiah bouyordu. Buna karlk eli silah tutar ve beli kll yzbinler, zgn
bir nazarla asi be yz kiinin halt etmesini maalesef seyrettiler.
Bu davran belkide, mehur Fransz felsefeci Alfred Fuy-ye'ye "..arkta
insanlar faziletinyoksunudurlar" szn syletmi olabilir. Halbuki Fuyye, bu
sz sylerken ark insanna en byk hakareti yapm oluyor. nk ark
genellikle mslman toplumlarn hayat srd arazidir. slmda ise; "Hakszlk
karsnda susan dilsiz eytandr." Hadisi Nebevisi btn ferdlerin hakszlk
yapan karsnda hakk hay-krarak zulme let olmamasn emretmitir. Ancak
bazende arkn insanlar, bu emri, tavsiye imi gibi telkki etmi olalarmdan
olacak ses karmazlar, zulmde bylece icra
H'lir Gen Osman'n katli; stanbul ahalisinin nice paa ve hpvlerinin gzleri
nnde gerekleirken suskunlar eytana askerdi demek!
Gen Osman deiim istemede lkenin en nemli gc olan orduyu tanzime
hatta deitirmeye kalkarken, ahalinin smsk bal olduu eriat'n izin verdii
taaddd zevcat meselesinde tek evlilii benimseyip, eyhlislm Es'ad efen-
dinin kzyla izdiva ettii gibi bunu yaygnlatrma tarafna da el atmt. Byk
teebbsn yannda yaplmamas gereken, kk ve yanl bir teebbst.

Osmanlda Islahat Devri

1. Abdlhmid Cennetmeknn ardndan Osmanl tahtna oturan 3. Mustafa'nn

bykolu 3. Selim, ehzadeliinde pekgzel retim grm, bilgili, gzel
sanatlara eilimli, musiki leminde makam icad edecek kadar maharet sahibi bir
zatt. Nitekim; Szidilra makamnn mucidi olduu yaygn rivayettendir. slahat
devri diye okul kitaplarnda mahede olunan resmi reti bu ztn dnemine
verilen isimdir. Yoksa 3. Selim'den nce bir ok padiah ve devlet adam yazm
bulunduklar lyihalar ile terakki hatvelerinin mutlaka atlmasn tavsiye etmi
htt teebbse dahi geenler olmutur. Ne var ki;ksr kalmaktan teye
gidemeyen bu istekler, en ciddi teebbs 3. Selim dneminde yaplan deneme-
'erle grmtr.Bir lkenin en nemli meselesi adalet meselesidir. Adaleti temin
ise ekonomik hayat ile sk skya irtibatldr. Btn unlarn stnde de, lkenin
d dman ve i bozguncularn tasaflutundan korunmak ve asayii berkeml
klmak ordu ile
gvenlik glerinin zerine dmektedir. Ekonomide o devrin nemli gelirini
tekil eden zirai iler, hayvanclk ve de ticaretin dostu ise istikrarl yaayla
beraber adil bir vergi sistemiydi. Btn bunlar bilen 3. Selim; yaplacak ilk
teebbs olarak ordunun canlandrlmas prensibini tatbika koydu. Biz 3.
Selim'in bu tercihine gemeden nce, bu tercihi yapmadaki sike dir" Ahmed
Rasim bey'in tarafmzdan Osmanl-cadan sadeletirdiimiz, ve mehur trihine
ilve ettiimiz, <stibdad'dan Milli Hkimiyete> adl almasnn 2526. sa-
hifedeki<1200/1786'da Askeriye'nin Durumunun zeti>nden bir alnt yapalm:
1200/1786 senesine doru askeri durumumuza bir gz atacak olursak, muntazam
ordunun, eski tbirle kapkulu ocaklarnn birincisini tekil eden yenierilerden,
eitli meslek ve esnafla soyunmu olarak vakit geiren, hammallik ve
manavlk yapmakta olanlarda vard. Bunlara zamimeten zorbalk yaparak
geinme yolunda olanlarda bulunuyordu. Kimisi evleniyor, bekr olanlar ise,
hanlarda oda kiralyarak yaayanlarla, kla ve kolluklarda yatmakta olan
beceriksizlere kalmt. Gerek tlim gerekse itaati askeriye ve terbiye denilen
hususatdan ne bir nm ne bir nian kalmt. Zaten onlarn han odalarnda geen
hayatlarnn pislii ve rezillii allm hallerdendi.
Sokaklarda kaldrm kabadaylnda ve meyhane kavgalarnda nde gelen bu
haerat, sava alanlarnda dmana bir tek kurun atmadan firar tercih ederler.
Htt daha da ileri gidip, bazende ordughn yamalanmasnda ncle
kalkrlard. Ulufe ad verilen maalarna devlet takat getiremiyordu, ulufe
<maa> alan askerleri blme ayrabiliriz. Birinci snf paalarn, aalan olan
gurup. Bu kimseler kfck-de kaytlysalar da maiyetlerinde bulunduklar
efendilerinin diresi hizmetinde bulunduklarndan ne klaya nede sava
i nlarna ayak atmadklar gibi yine de ulufe alrlard. Btn skerler,bu ulufeye
<kaph ulfesi> ad vermiti.
kinci ksm ise, mftehiran idi ki, vnlen demek olup, 1 150/1737 tarihinden
sonra ulufe beratlar satna izin verili olduundan, hli vakti yerinde olanlarn
bilhassa bedesten tacirlerinin, gelir getirir yenieri beratlarn sahiplerinden satn
alarak, mevacib ad da verilen maalar ktka, hisselerini alrlar htt ilerinde
bir ka ulufeyi zerinde toplayanlarda bulunurdu. Bu sebebden mftehiran
ulufesi hizmet karl askeri tahsisattan olmayp adet esham <senet> taksitini
andryordu.
nc ksm ise;bilfiil askeri hizmet veren yenieri inti-sapllar idi.
Kapllardan ve mftehiran yaknlarn bularak o-caa kapa atanlardan
vazgeirilip, fiili hizmette bulunmas lzm gelen yenierileri nasl topluyorduk.
Yni o dnemde askere alma muamelesi ne ekilde idi? imdi de iin o taraf na
bir gz atalm. Yenieri ihtiyarlan; oullarn veya evld makamnda tuttuu bir
delikanly <aa ra> ad altnda ocan defterine mlazm, yni namzet
mnasnda, kaydettirirdi. htiyarn vefat ettiinde namzetin yenieri olma hakk
doard. Byle kiiler hakknda <valde> yni merhumun ocuu tbirini
kullanrlard. Bilveled yni ocuksuz yenieri ihtiyar bulunmaz gibiydi. Asker
almada kullanlan usllerden biri buydu. kinci usl; kale muhafzlar iin kale
yamaklarndan ve yerlilerden nefer olarak icabnda belli mddetle ibu
<Kololu> adyla mnasib sayda asker yazlmas adet o|duundan, bu kololu
askerleri icab ettiinde ocakl defterine kaydolunurlard, ncs ise;tahsisi
bedergh uslyd.
voyleki: Taralardaehir delikanllar askerlik imtiyazndan ade edip gezip
tozmakta, serbest olmak iin, cretsiz yni maa almakszn yenieri yazlp,
mensup olduklar ortann almeti farikas olan iareti kollarna veya bacaklarna
dmecide iletirlerdi. Askerlik mesleine girdiklerinden dolay da tafra
satarlard. "Btn bunlarn vard sonucu zetlemeye alrsak, bozulmu olan
genel ahlk yaps iinde yenieri ve mesleki askeriye milletin bir numaral
istinatgah olmas hasebiyle ilk dzeltilmesi gereken kurum ve topluluk
olduundan, batan beri gelmi slahat almalarnda ne alnmtr. Dolaysyla
3. Selim'in slahatna ordudan balamas tabii olduu gibi, devlet ricalinden
lkede yaplmas gerekenleri bildirmelerini ferman etmesi ve erbab kalemin
vermi olduu lyihalarda ie buradan balanmas tavsiyesi azim bir ounluu
bulmutur. Lyihalarda genellikle ve ortaklkla belirtilen hususlardan birini
okurlarmza sunahmAh-med Rsim bey'in mezkr almasnda, 2529. sh. de
"Biz ki; yenierileriz Hac Bektai Velii pirimiz, erenler evliyalar dostlanmzdr.
Krlmakla bitmeyiz, birimiz eksilirse binimiz trer yollu ifadelerden sonra
filnolufalan ortamza girmeye tlib oldu. Bizde ocan hkmleri gerei eline
ibu sofa tezkeresini verdik" denmektedir. Yine: "Ellerindeki kd parasndan
baka askerlikle balants olmayan bu sofallar, ocan sorumsuzca
gayretkeleri olup, kazan kaldrldkta en byk tehlike bunlardan gelir. Ayrca
bunlar, yenieriler hak-knda(aleyhinde deil)konuulanlara kzar vekonuanlara
silah ekerlerdi." diye yer alan lyihalarda bunlara dir "..yiyi ktden
ayrmaktan aciz, dini ve askeri vazifelerden habersiz olan bu chil haytalar,
Bektai'dirler. Bektiyn levzimi-den diyerek ikiye alrlar. Askerlik
bahanesi ile balarn da bo braknz, yapacaklar azgnl kolayca da tahmin
edebilirsiniz! Seferlere kldnda Orta'larn defterleri isimle dolu olduu
halde, kapllar, mftehirler, mall, ihtiyarlar gelme-
Eklerinden mevcud askerlerin, yansn bazende te birini cak tutturabilirdi.
Onbin ocakl ile yola kan bir kumandan yoklama yaptnda mevcud olarak,
drt veya be bini tutturabildii ndirattand..." Devlet ricalinden istenen re
layihalarnda parmak baslan, yaplmas tavsiye edilenlerin banda ordunun ve
bilhassa yenieri sisteminin gelmesi tabiatyla mnevver ve baty mektuplama
yoluda iinde olmak zere ok tarafl incelemeye alm bulunan yeni padiahn,
sekban cedid dier adyla nizm cedid ad verilen yeni bir asker gurubu tekil
etmesi dorusu isabetli bir davran olarak kabul edilmelidir.
Ancak; Balangcnda sergiledii kararllk, ne onun tabiatnda devam
ettirebilecei iktidarda vard, ne de yenierinin bu ii kabullenisi olabilirdi.
Nitekimen sonunda nice gz yaartc ve elem dolu hadiseleri mteakip, ortada
ne nizam cedid kald, nede zavall padiah 3. Selim. Klca kar ney'e kar
koyarak uzletghnda ehidler kervanna iltihak ettirildi. 3. Selim 1207/1792'de
devlet nizamna dir layihalar dev-rinibalatmtr. 3. Selim bu slahat seven
hli ile meveret meclisinde gstermi olduu ra'y devlet taslan bir daha
izmi oluyordu ve bu tasla izdiren ise, Rusya ve Avusturya ile yaplan
savan ac neticeleriydi. Yine Ahmed Cev-ded paann tarihinde yetmi ksur
sayfa halinde yer alan bu lyihalar meselesinde layiha verenlerin devletin
nabzn tam olarak tutamadklarn eserlerinden anlalr hkmn karmak
mmkndr. Yine de bu lyihalardan dstr'lamel yn riayet olunacak kanun
olmak zere bir zet karlm ve kk bir kitabk hline getirilmitir. Rumeli
Kazaskeri Tatarck Abdullah Molla lyihasnda "Son derece akllca ve tedbire
dayal olarak yenieri aas ve kulkethdas ile be or kadarda ocak aasn
semeyi tavsiye etti. Onlarn aracl ile Osmanl devleti o gnden sonra
Yenieri ocana Sultan Sleyman Kanuni zamannda olduu gibi itibar ve eski
kanuna riayet ederek yenieri zmresini dier zmrelerden stn tutacaktr,
diyerek kendilerini yeni tertib tlimler hususuna istekli, nian atma ilmi
harbiyesine ait yazl kitaplar dilimize tercme edipde renmeleri tarafn ihtar
etmitir. Ne varki; Yenieriler iin yenilikler yapmak bir lme yatmak gibiydi.
lerinde yaplmaya allan btn slahatlar az zamanda tavsyor ve eski bozuk
hline avdet ediyordu. Tanzim ide olacak iden deildi. Bu bakmdan nizm
cedid snf ayr ancak yenierilerin iinden kan gnlllerinde olmasyla tesis
edildii gibi, mli meselede nizm cedid sand denilen zel bir hazine
konularak gerekletirildi.
Bir Baka Kaynaktan

3. Selim Islahat tken yaynlarndan bir ka yl evvel neir hayatna

kazandrlm ve Ziya Nur Aksun'un titiz bir almasna ve Dr. Mehmed Niyazi
zdemir beyefendinin ihtimam eklenince pek gzel ve alt ciltlik bir eser
kaynamz. Ancak belkide lkede Osmanl tarihi olarak kaleme alnm
eserlerin arasnda, Tanzimata ve dnemine en fazla yer veren alma. stelik
islamc bir anlayn zaman zaman kendini gsteren zaviyesi ayr bir husus.
Tanzimat meselesinde farkl yaklam dikkat ekici. Biz bunu aldk
uyutuumuz ve buluamadmiz hususlar beyana ictisar edelim.
"..ll/recep/1203-7/nisan/1789 sal gn 3. Selim'in tahta kdr. Yirmisekiz
yanda, 28. padiahdr 3. Selim. Babasnn padiahlnda kendini ileri dnk
yetitirmi ve babasnn vefat kendisi on yandayken vukubulmu. Babasnn
yerine tahta geen 1. Abdlhamid son derece iyi kalbli ve mfik olup, efkatini
yeeninden esirgemeyen bir"t Eitimine de ayrca himmeti olmu 3. Selim'in.
ir ve "zisyen bir kimse olup kendinide tahta hazrlad, bu huta alt
grlmtr. Hatta airliinin dhi bunu u beyitte ylece dile getirdiini
gryoruz: "Lyk olursa cihanda bana taht evket Eylemek mahz safadr bana
ns'a hizmet" Amcas 1. Abdlhamid'in yerine tahta ktnda nce kl
kuanp sonra selmla kmas adettenken "Fe-rizi if, an'anta riayetten
evldr" diyerek farz namaz) tercih etmesi m'min olarak isabetlidir. Kucanda
bulduu Rus savan devama ve serdar ekrem KocaYusuf Paaya "A'dadan
ahzi intikam alnmadka seyfi gazann elden braklmayaca" hususunu
bildirip, makam sadarette ipka olunduunu haberdar etti. Devam eden
muharebeler bazen yz gldrc, bazende kan alatc haberler aksettiriyordu
dersaadet'e. Fokan ricat, Bze bozgunu, Belgrad'n sktu inletirken milleti, 3.
Selim'e den gidie nihayet verecek areleri retmesiydi. Buna acaba m?
Dedirten smaiyl'deki galibiyet. Bir arabann vites deitirdike yapt hamleler
gibi, ikyeti olunan asker snfnn bir blm her menfiyatla kahrederken
devleti, yine bir baka blm yzn gldrmek iin milletin zerine denden
fazlasn gsterme gayretinde. Lzm gelen hasta uzvun kesilip atlmasm?
Yoksa, bir uvaln iinde bulunan pirincin tan ayklamak m gerekirdi"? Eski
messeseyi muhafaza ederek yeni temel at, bu kararn iyi verilemediini
gsteren bir davran biimimidir? oksa yenieriyi yeni nizma yni nizm
cedide celbedebil-rne kolayln temine dnk dncemi? Btn bunlar yeni-
ri messesesini temadiye karar veren otoritenin hemen bunlardan ayr olarak
kurduklar sekban cedid dier adyla nzm cedid arasnda tatl ve lkeye
hizmete dnk bir reka-ete yol amak yksek anlaym dnld! Mehul
bizce dnlenler ancak ferd ferd davranlardan bir hkm karmak kabildir
ki, bunda da isabet kolay deildir. Ancak padiahn yaknlarna ve devlet
ricaline gzyalar iinde beyan ettii u hli, Ziya Nur Aksun beyefendinin
kymetli tarihinden ahzedelim: "Gece gndz alayp diyorumki, y RbBeni
yle cihana rusva edip kfire malub ve perian etmeden ve zamanmda mmeti
Muhammedin perianln grmeden ilhi, Sen, beni iki gn evvel helak eyle
diye Cenab Hakk'a niyaz ediyorum." demekteydi. Bylece 3. Selim batl
davranlarn meclbu deil nanl mslmann. tavrn sergiler bu duasnda ve
bunu etrafndakilere aklamakla.

Sadarette Deiiklikler

. Padiah, sadrazam Koca Yusuf Paa'da akl kalmam grevden azledip baka
sadrazamlarda greve getirilip hizmet frsatna nail edilmitir. Mesel bunlardan
biri olan Cezayirli Gazi Hasan Paa (Kasmpaa Meydannda heykeli olan)
byk bir middi. Ve paa ok eyler yapt. Denizciliimizi glendirirken kara
hududlarmizda tebdili kyafet teftilerle bir ok yanllar yakalad.
Sorumlularn adaletle cezalandrd. Yapt teftiler hem bir korku sald, hem de
milletin iinin dzgn yaplmasn temin etmeye yarar neticeler verdi. Yine bir
teftie ^tebdili kyafetle km bir hayli tm, hastalk hummaya dnm
ve ahiret yolculuuna kmtr. um-nu'da yaptrm olduu Bektai tekkesine
defn olunmutur.
Yerine getirilen erif Paann rivayet olunurki, bir ka kda baz sadrazam
aday ismi yazan 3. Selim, hrki saadet diresine gitmi ve bunlardan birinin
ekiliini yapm ve sadaret erif paaya kmtr. Osmanl tarihinde kura ile
sadrazam seilirdi sz, bu rivayete dayanmtr.

Padiahn Donanma Gayreti

Karadeniz ve Akdenizde seyri sefin eden Rus filolarna kars sahilleri

savunacak deniz kuvveti karmak gerekiyor-a Ancak uzun zamandanber
devam etmekte olan sava mnasebetiyle, memleketin mli durumu pek
sarslm ve donanmann tehizi ve karlmas yardma ihtiya gstermekteydi.
Bu ihtiyac giderme yolunda 3. Selim byk bir riski dahi gze ald. Bu risk;
sarayn iinden olsun, dndan olsun varlk sahiplerinin her biri on kiiyi her
ynyle tehiz edilmi adam tedarik etmekle vazifelendirildi. Bu ferman baz
ulem ve devlet adamnn mzmzlanmasna htt "padiah; bizi kara anakl
etdi" diye azlarna geleni syledikleri duyulmu. Bunlar duyan 3. Selim'de
yaymlad bir fermanda unlar: "ki kavi dman memliki slmiye'ye hcum
ederken herkes varn dini mbin iin beytlmle vermek er'an caiz ve
padiahlar ahzeyledikte zlm etmemi olurken" dedikten sonra bazlarnn
temaruzuna kar "Din devlete bir sekte gelirse hl ne olur?" Demitir. Bylece
kendisinin olsun, hanedann olsun devlet uuru meselesinde ne mertebe yksek
bir anlayn sahibi olduunu ortaya koymutur.

Harp Sonras

Drt asn akn ve Osmarthnn ykselmesinde yaptklar hizmetler, tarihde bir

yenieri askeri vard dedirtecek kadar yksektir. 3. Selim bu gcn nem ve
hizmetlerinden Osmanl tarihini en iyi bilen padiahlardan biri olarak elbet
Mdrikti. Fakat; Rus malubiyeti ve bu uzun savalar dne-rnnde yenierinin
gstermi olduu baz cebin ve korkak davranlar, mtereddit padiahn rey'inin
yeni nizma temayf etmesine sebeb oldu Bu arada erif Paa sadaretten alnm
yerine bir daha KocaYusuf Paa getirilmiti. Koca Yusuf paa cesur, gayretli,
akll bir kimse olmakla birlikte dman oktu. Yeni bir asker snfnn
kurulaca dnemde hasm ok olan b'ir kimseyle ilem yrmezdi. nk
devlet bu yeni snf askeriyeyi kurmaktayd. Sadrazam, padiahdan sonra
devletin 2. adamyd. Yeni askeri kurmak onun destek olmas gereken idi.
Byle olunca da srf sadrazama dmanlk olsun diye teebbs sabote
ederlerdi. Bylece de; hayrl bir teebbs suya derdi dncesi ile Koca
Yusuf Paa sadaretten alnm, yerine cidden melek gibi bir insan olan Melek
Mehmed Paa herkesle bark bir kimse olmas ve yall hrmete ayan
olduundan tenkide bile uramazd. Teebbsn sabote edilmemesi bir ynyle
salanm grnts vermekteydi

Memliki Osmaniye'de Kaynama

Savan bitimi yeni meselelerin boy atmasna baka bir halde gndeme
gelmesine yol at. Rus sava sonrasnda Balkanlar da yaamakta olan gayri
mslim ve Ortodoks te-b'da da istiklliyetin dnlmeye balamas
gerekleti. Akabinde asayiin ihll edilmeye giriildii gzlendi. Bir
memlekette devlet otoritesi zaafa dtm, artk beklenen menfi faaliyetler
cesaret ve teebbslerini arttrrlar. Deli Pet-ro'nun vasiyetnamesinde yeri olan
Osmanl dmanl tomruun yoku aa salnmasna yol am saylr,
nitekim Kaynarca antlamas Rusya'ya tandn belirttii haklar cmlesinden
olarak ilgili maddede Eflk ve Bodan Voyvodalnda himaye eder ansn elde
etmiti. Bu madde, bahse konu tebya ve Ortodokslarn Osmanl lkesinde
yaayan her ferdine bir korunma alan tahakkuk ettirmiti. te taraf- 181 vine
Balkanlarda Kara Yorgi isimli bir domuz oban ndi qibi bir ok domuz oban
haydutlardan teekkl et-- bir ete kurdu. Bu etenin korkutucu ve
cezalandrc c vastasyla Srbistan davas gtmeye balad. Rusya ve
Avusturya maksadlarna uygun bu harektlarn tevikisi olmaktan geri
durmadlar. nkiaf eden bu tevik ve ete te'siri iin taa Karada'a bile
sramasn getirdi.
Balkanlarda slm emn, Osmanl devleti kefaleti altnda asude ve rahat bir
hayat srmekte olan balkan topraklarmzda yaayan aznlklar, bamsz devlet
olma hastalna tutulmular dardan aldklar yardmlarla seslerini ykselt-
miler ve sknt, znt artk hayatlarndan hi eksilmez olmutu.

Osmanl ark Blgesi Kaynamalar

Osmanl devletinin ark cnibindeyse Hanbeliye'den olan bni Teymiyye, bni
Kayyimi Cevzi gibi selefin akidelerine itibar eden eski limlere dayanarak bir
cereyan yaylmaya baland. Mekke erifi Glib ile kardeinin olu arasndaki
mcadele Vehhabilik denen bu cereyann yaylmasnda nemli bir rol oynad.
Donanmann yetersizlii, garp ocaklar denen Fas, Tunus, Cezayir ve Adalar
eyletinin merkez ile olan irtibatn zayflamasrra sebeb tekil etmiti. Yine
Avrupa tarafnda Dukakinzdelerden geldii sylenen Kara Mahmud Paa ve
Amavudluk'da Tepedelenli Ali Paa kendilerine ait otorite ile devletin otoritesi
arasnda kendi lehlerine bir fark te sis etmilerdi. Bylece adet bir sultan gibi
grlr oldu-lar. Vidin taraflarnda ise Pasbanolu Osman Aay bulunduu
yerde kurduu otoriteyi dersaadet'e tasdik ettirmi ve o|geye valilikle atanmt.
Binlerce mslmana zarar veren Kl?' ayn insanlarn bana vali olmutu.
apanoullar Bo-zok(Yozgat)da, Karaosmanoullan Manisa ve Aydm'da, Ko-
zanoullar ise ukurova'da hkm ferma olmulard. Rumeli taraflarnda Trk,
Tatar, Arnavut, Bonak ve Bulgarlardan mteekkil yirmibin kiilik Krcali ve
Dal ekyas denilen eteler vcd bulmu, Rumeli ayanlar biribirferiyle e-
kimekde ve aralarnda kan kavgalarda yukarda belirttiimiz eteleri kendi
menfaatleri istikametinde kullandklar grlmt bundan dolay da karkln
tezayd etmesine yardmc olmulard maaalesef.
' , r
Yaplmas Gereken

Yukardan beri tebarz ettirmee altmz hl ve durum dahilinde olan bir

lkenin yeni padiah yeni bir nizama talib olmaktansa, zerine den nizm
kurmakla mkellef olduunu idraktir. Akln getirdii Nizm Cedidi getirmekti
ve buna ordudan balamak gerekmekteydi. Feden ordu'dan ba-ansayd? Bu
sorubir cevaba muntazirdr ve bu cevab idellerden deil, gemide yaplan
byk hizmetlerden deil, gelinen durumun ortaya konmasyla doru cevab
bulabilir. Bakalm gelinen durum nedir? "Eskiden vezirler savaa emrindeki
askerle geldiinde yedi sekizbini bulan cengaverle ispat vcd eylerdi. nk
idare etmekde olduu blge geliri kalabalk ve gl asker beslemeye yeterliydi.
Fakat mehur 1768 seferine baktmzda itirak eden kk rtbelilerin vezirler
ile gayet laubali olarak konutuunu grrz. nk vezir'in geliri azaltlm,
emrindeki asker iyi beslenemiyor, iyi tehiz edilemiyor, buna karlk adamlar
zerindeki otoritesi sarslm oluyordu. Vezir'in huzuruna desturla gelen bir bin-
ba mezkr seferde pek serzad davranyordu.
Beri yanda savalarda yararlklar olanlara maddi mkafat nakden vermek
yerine mirmiran, vezir gibi unvanlar verildiinde bunlarn mnevi tarafn idrak
etmeyen chiller devletten alamad paray pulu kendilerine verilmi unvanlara
sarlarak halktan almaya urayorlard. Bunlara inzimamen dneminde
yaymlanm bir yaz bu bozulua kad efendilerinde duhl etmeye baladn
belirtmekte. Bir baka taraf-dan meseleye atfunzar edelim. Her zaman iin
savunma savalarnda destanlar yazan askerimiz, ayn zamandada dnyada
emsali grlmemi meydan muharebelerinin galibidir. Ancak son savalarda
savunmalar eski baarlarda olmasa-da ona yakn neticelerle srp giderken,
meydan muharebelerinde bir cenahn zorduruma d annda ordunun ksm
zamim tesir altna alyor, kontrolsuz ricat daha dorusu er meydanndan firar
balyor. Buna karlk savalar bozgunla sona eriyordu.
Tehis; tiim ve terbiye ihmliydi. Bu bakmdan kurulmasna karar verilen yeni
asker gurubu muntazam talimli ve harp ilmine keifleri, taktikleriyle hizmetleri
olmu grlerin, erkn harplere retilmesi yeni nzamnuymaya balad
esaslard. Yenieri ise btn bu tlimlere yanamyor, keeye pala almaya
devam ediyordu. Buna karlk 3. Selim'in mehur lim, matematiki smail
Gelenbevi ile bir vakasn Do. Dr. Abdlkadir Bingl'n hazrlad ve Kltr
bakanl yaymlar arasnda nerolunmu "Gelenbevi smail" adlbi-yografik
eserde, 12. sahifede yer alan vakay sayfamza al-maksuretiyle okurlarmza
nakledelim. "3. Selim devrin-de(1789-1807)de cereyan eden bir olay, smail
Gelenbevi zerine tekrar dikkati ekmitir. Bir gn Kthane'de padiahn
huzurunda yaplan askeri tatbikatta baz sanat gsterilerinden sonra atlan
kumbaralardan (top atlar) hi biri hedefe isabet ettirilememitir. Padiah
devletin emek ve parasn harcayarak okuttuu bu subaylarn beceriksizlii
karsnda zlr ve can ok sklr. <Bunlar tam hesaplayacak biri yokmu?>
der. Gelenbevi salk verilir. Padiahn emriyle Zey-rek'den getirilir, huzura
kar. Matematik kaideleri gereince ince haseplarla
kumbaralarn(toplarn)vaziyetin, istikametini dzelttikten sonra defa at
yaplr ve her defasnda isabet salanr. Padiah bundan ok memnun kalr, haz
duyar. Ge-lenbevi'ye gnlk drt okkapirin tahsis ve tayin eder. Ge-lenbevi'nin
ocuklar lmndensonrada almaa devam etmilerdir. "Yine benzer bir olayda
Bykada'nin arkasnda padiahnda katld deniz manevralarnda topularn
hedefe eski usl atlarda isabeti pek dkken, padiahdan izin alan bir
matematik liminin kumandas altnda atlarn hedeflere isabetteki ykseklii
takdire ayan bulunmutu. Neden hep byle olmuyor?Sorusunu soran padiaha
verilen ce-vabda;gvur hesaplaryla cenk edilmez cevab veriliyor, padiah da
ancak yutkunmak mecburiyetinde kalyordu.
anizde'nin Gr

Ziya Nur Aksun beyefendinin deerli eserinde nizde'ye aid grler, kendi
bak alarna destek olarak alnm. Buna temas lzumlu gryorum. nk
nizde o devrin insan, grleri phesizki pek nem arzeder. nizde
Ataul-lah efendi oca dzeltmeye byk gayret gsterilmeliydi demekte.
phesiz hakl. Ancak hatrlatalmki yenieri clus bahii verilmedi diye
Zigetvar'dan ls dnen Kanuni Sleyman' getiren oul 2. Selim'i stanbul'a
giri kapsnda nasl sktrd. Eer kocavezir Sokollu kese kese altunu toplu-
luklarn arasnda avularyla samasayd, yeni padiahn istanbul'a girmesi belki
muhal olurdu. Hadi onu brakalm da her cis bahiinde karmaya muvaffak
olduklar karklklar tahattur edelim. Ya o gepgen Osman'a kylar, ona n
evvel 4. Murad'n veziri Hafz Ahmed paay bir saniye aklna getirmezmi
merhum nizde!
Moltke; yzdoksan orta'dan meydana gelmi lkenin her tarafna dalm
drtyzbine yakn says olan, sadece 31. ortann otuzbin kiiyi bulmakta
olduunu ve bunlarn binlerce takdirkn evld iyli olduunu bylecede
milyonlara yakn destee ve yakna mlik olduunu beyan ediyor. Byle bir
messeseyi ortadan kaldrmak devletin temellerini sarsar diyor. Ayrca yenieri
ulufesi az, yeni askerin ise pek fazlayd! Diyen mellifler var. Tabii bu kadar
byk bir messese bir kalemde yklp yok etmeye nasl bir tepki gsterir bunu
dnmek lzmdr. ikyetleri ok olan nice Osmanl padiah bunu gze
alamamtr.
Yavuz Selim bile, Msr nlerinde dnmeye tevik olunduunda paalarnn
kafasn kesmekle yetinmi, yenieriyi byle susturabilmiti. Ama iktidarnn
yeteceini bilseydi, umulurki onlarn kanlarn ln scak kumlarna aktmaktan
hazer etmezdi. stanbul vali ve Belediye reisi Prof. Dr. Fah~ reddin Kerim,
Belediye zabtasn kurduunda kendisini bir numaral belediye zabtas iln
etmi bylece meslei onurlandrrken zabtalara vereceini iln ettii maa,
devrin bir ok memuriyetinin maa bareminden fazla idi. Melbusatlar-na
gelince adet bir mareal niformas grnts vermekteydi. O devir, u adamn
paltosu var denilen bir devirdi. Ta-biiki yeni kurulmu nizm oedid askeri hem
maa hemde kyafet bakmndan, kendisinden artk vazgeilmeye balanandan
pek stn ve farkl olmalyd. Bir takm tarih sempatizan ehli trikin;yenieriyi
dini, manevi esaslara dayanan ok kkl bir tekilt, htt bir tarikat disiplini ile
birbirine balanan mridlerden kurulmu mukaddes bir ocaktlar, koskoca
devletin hemen her yerine dalm bulunmakta ve buralarda merkezi kuvveti
temsil etmekte ve kendilerine manen bal olanlarla birlikte milyonlar bulmakta
diyenler olduu vkidir. Nitekim byk devlet adam tarihi Ahmed Cevded
paa merhum da: "Yenieriliin, Osmanlnn iliine ilemi ve ocaklar
asabiyyeti milliye makamna kim olarak devairi devletin usl ve frunu istil
etmi olduuna nazaran devletin ztiyatndan mdud olmu idi" Demekte. Ar-
dndan "O'nun ilgasyla ehli islmm kuvvei asabiyyesine zaaf geldi, hkmn
vermekte. imdi nizde olsun. Alman meraali Moltke olsun, baz ehlitrik
tarih sempatizanlar olsun, vele.vki Ahmed Cevded paann beyanlar olsun, ba-
langtaki yenieri iin tereddtsz tasdiki gereken hususat-tandr. Balada
yaptmz aklamalarda iin bu tarafna temas edilmiti. unu ilave ederek
syleyelimki; Yenierinin sava alanlarnda dman zerine salnmadan evvelki
gl-bank, bal olduu trikin usl gerei zikri hafi veya zikri cehri'deki halini
en azndan Gen Osman vakasndan sonra pek mahede edebiliyormusunuz
tarih sayfalarnda? Buna karlk defaatle istanbul'un byk meydanlarnda,
byk camileri bahelerinde yaplm isyanlarn kavgalar, yenieri sipahi askeri
arasndaki Sultanahmed meydan muharebesi, Gen Osman'n kann sual eden
isimsiz veya ad bizlere ulamam gen sipahinin bir ok yenieri'yi Gen
Osman'n ahz intikam diye yerlere seren ve hayatn Sultanahmed C-miinin
minaresinde katillerine arpa arpa veren yiidi hatrlayn.
Kabak Mustafa plana kaplarak nizam cedidcidir diye Tophane nlerinde
nice m'mini berdar edenleri de hatrlamak gerekir demeyi yeliyorum.

Meternichin Mektubu

Osmanl devleti yava yava ke doru gitmektedir. urasn gizlemee

ahmamahdrki; inkraz sebebleri meya-nnda ilk temelleri Sultan Selim
zamannda-atlp, 2. Mah-mud'un ancak amik bir cehalete(!)hadsiz ve payansz
bir hayalperestlie istinaden tervi ve tevik ettii avrupa tarzndaki slahat
fikirleri ve tasavvurlarn zikretmek lzmdr. "Dedikten sonra Meternich". yeni
uslde dini kanunlarnz zerine bina ediniz." tavsiyesini yapmtr. Evvel
hemen unu syleyelimki, Prens Meternich bu mektubunu 1841 senesinde 2.
Mahmud'un gen olu Abdlmecid hn'a yazmt ve tanzimat ferman okunal
iki yl olmutu. Prens bu mektubun yazlndan yedi yl sonra yni 1848 de
lkesinde husule gelen azim bir ihtill neticesinde yurd dna zor kaabildi.
lkesinin akbetini i bnyede pek kestiremeyen Metrnich, dnya siyasasn
takip ve tahminde bize tavsiyelerde bulunacak kymette olduu bir vakadr.
Ancak tanzimat fermannn dibacesinde padiahn;er'i erifin son zamanlarda
ihll edildiini hatrlatan girii, Meternichin, yeni usl dini kanunlarnz
zerine bina ediniz tavsiyesini yaptrmaya itici bir ifade saymay bilmeliyiz.
Yenierinin ilgasna bir baka soruyla katlan kii "Tanzimatve Trkiye" adl
almann yazar Engel-hardt'tr. Bunun demeside "..yenieriyi kaldrmada
Sultan Selim olsun, 2. Mahmud olsyn, merkezi hkmet otoritesini
Kuvvetlendirmekden ziyade ahsi otoritelerini arttrmay amaladlar." olmutur.
imdi 3. Selim gibi son derece hlim selim, din devletin yitiinden baka bir
ey dnmeyen, taht'tan indirilipde uz- itildiinde tanburunu eline alp besteye
girien bu muh- byle kendini glendirme bhtann lkemiz zerinde bir takm
hesaplar olanlar yapar. Engelhardt, bir elilik mensubu olmas hasebiyle ifade
etmee altmz gizli maksadn dnda saylmamaldr.
Sultan 2. Mahmud'a ayn ykleme yapldnda bizi, 3. Selim'i savunduumuz
hissi davrann tesinde beyanla karsnzda grrsnz. Kabak syannn
mazlum ehidi, 3. Selim alkanlar iinde yerde yatarken, zerine kapanan pek
sevdii Alemdar Mustafa Paa bir lm badiresinin iinden km olan ehzade
Mahmud'un ikazyla kendine geldi. ehzadenin kim olduunu sordu. Taht'a
karlmas gereken ehzade Mahmud olduunu sylediklerinde, amucasnn
lsn kucakladk, bari yeenini padiah edelim dedii grld. 2. Mahmud
olacak gen ehzade, silahlarn karda yanma gel, grmemiz lzm ila
demek suretiyle kinaye ile sen bizi padiah kldn, biz de seni sadrazam yapalm
demek istemiti. nk;vaziyetin en kuvvetli adam Rusuk ayannn da ba
olan Alemdar Mustafa Paa idi. Allahdan padiahn tarafndan idi. O kadar
gl idiki, hli hazrda taht'ta oturmakta olan 4. Mustafa'nn grevinde ipkasn
dilese kar koyacak bir g yoktu. 2, Mahmud Daha sonra padiah oluundan
hemen sonra ayan ile yapm olduu antlama, padiahlarn yle kolaylkla raz
gelemeyecei hususattandr. Buna raz olmamak elde olmadndan daha da bir
ar gelmitir. Zaten birok tarihi bu ayan antlamas ile alakal tes-biti,
padiahn selahiyetlerini ayanla blm olmas eklinde yorumlar. Nitekim
Alemdar Mustafa paa'nn ehid edildii ana kadar olan sadaret gnlerine
baktmzda, karlaacamz husus pek babo davrand, sarayn
talimatlarna fazla nem vermedii rahata grlr. Yenieriyi sadrazama kar
dmanla 2. Mahmud tevik etmemitir amma bu dal ve kaba adamn yerine,
yine bunun gibi mert fakat nk birinin gelmesini istemesi tabiidir. Sultan
Mahmud'un, yererinin dman belledii sadrazamn hanesine yapt saldr da
yardm gndermemesini gz yumdu diye yorumlayanlar, jjn arka tarafn
grmezlikten veya bilmeyerek o sonuca varyorlar. nk o srada yenieri
dndaki askerin ksmzam stanbul dna vazifeye gnderilmiti.
2. Mahmud'un sadrazama yardmc gndermesi ve olay sonunda yenierinin,
sadrazam bertaraf etmesinin ardndan hedef olmasna raz gelmesi demekti.
Hemen bu arada Sultan 2. Mahmud ile ayanlar temsilen Alemdar Mustafa Paa
arasnda varlan antlama sonrasnda Alemdar Paann unlar sylemesine
dikkat gerekir: "..Vakta ki; vezirlikrtbesi ile bamz baland. CInvani
seraskerlikle kymetimiz yk seltildi. Gerek orduyu hmayun'un maiyetinde ve
gerek kendi bana dmann galip geldiinin grlmesindeki hakiki sebeb
tetkik ve aratrmas yaptmda dman askerinin galibiyeti retici ve
muntazam subaylarnn harp fennine vkf komutanlarn fikir birliine varm
olmasndan kaynaklandn rendiimi itiraf etmeliyim." Bu szler yeni askeri
snfa muhalefeti olmadn beyan mnasna alnmaldr. nk Alemdar Paa,
anasl bir yenieri oca yetitir-mesidir. Bu bakmdan Sultan Mahmud'un
Fransa kral 14. Lui gibi "devletbenim" demese de, islamlarn halifesi, Os-
manllarn padiah olarak g ve kuvvetini arttrmas gereken her tedbir onun
bavuraca meru yol saylmaldr.
Yenieri uslnn tamir yoluyla devam mmkn olmamas ihtimali,
mmknd iddiasndan daha ar basmakta-d|r. Bu bakmdanda bu gnn
artlar iinde meseleye baktmzda, ordu zerinde, her hangi bir speklasyon
deil tatbik edilmek ileri srmek daha da tesi dnmek bile kabil g-
rnmemektedir.
Nitekim 28/ubat/1997 balans ayar ile balam rpnt, hukuk devletinin
inenmesi gz nne alnarak durultula-mamtr. En st rtbenin sahibi de, en
st makamn sahibi de kanunlar kullanma ans ve hakkna sahip olmasna ra-
men, bir denge politikas gtmesi hemen nmzde cereyan eden hadisedir.
Demokratik parlamenter sistemde yaplamayan, mutlakiyet devrinden istemek
biraz hakszlk oluyor gibi. Bir de unu mutlak belirtmek gerekiyorki; nizm
cedid kelimesinde vurgulanan yeni dzendir. 2. Mahmud ise askeri yeni dzen
iinde tanzime baladnda Osmanl mlletinin varlk sebebi olan slmiyeti hi
gzden uzak tutmamtr. Htt askeri yeni snfa, pek mukaddes bir isim olan
"Asaki-ri Mansre Muhammediye" demeyi aklederek millet devlet birlikteliini
salamay bilmitir. unu da ilve etmek gerekir ki;Sultan 2. Mahmud, amcas
3. Selim'den ald dersleri, onun bana gelen musibetleri tam manasyla
grm ve idrak etmi olmasndan dolay, kendi usulne daha isabetli bir rota
izmeyi becermitir. Nitekim yenieri klalarn daha topa tutmadan, bilhassa
Edirnekap surlar dnda ve bir miktar da iinde olan Sahabei Kiram
efendilerimizin kabirlerini, ihya ve tanzim etmek suretiyle ksm zami dindar
olan stanbul ahalisinin takdir ettii bir sultan, ashaba saygl bir halife olduunu
kabul ettirmeye muvaffak olmutu.

Batllamann Sebebi

Aslnda Msr eyaletimizde bat tipi kalknma modeli Kava-lal Mehmed Ali
Paadan sonra byk bir hz alr. Bu durum stanbul'a sramadan olamazd.
nk;Msr eyaletimiz adet imtiyaza ak bir valilik grnts vermekteydi.
Bu bakmdan Osmanl st kademesi bu eyalet ile pek megul olup,
batllamann onlara salad farklar grmee balard Smrge yollarn ele
geirmi avrupa lkeleri ve h ssa ngiltere, Fransa, Hollanda gibi lkelerin her
taraftan anly sarmaya almas bu lkelerdeki politik ve starete-"k niyetleri
renmenin aa uygun yolunu bulmak gereki-du Eskiden para verilerek
saraylardan elde edilen casus-I rla bu ilerin yrmeyecei grlmt. Artk
dimi elilik usln ihdas gerekiyordu. Yinede bu eliliklerde uzun yllar 'slrn
unsur yerine tercmanlar ve hristiyan Osmanl hariciyecileri bilhassa Dnmeleri
istihdam etme yoluna gidildi. Askeri alanda taa Sultan Ftih zamannda balyan
mhendis urban katks, zamanla bir ok avrupal mhendis ve asker mavirler
kullanmna kadar gitmitir. Moltke de bunlardan biridir. Kavalal Mehmed Ali
Paann olu brahim Paa kuvvetleriyle Nizip'de yaplan ve devletin
malubiyetine ml olan sava ile ilgili hatratnda, sylediklerinin zetini buraya
almak icab etti. Moltke diyorki: Serasker Hafz Paaya gidip, brahim Paa
birlikleri peyder pey gelmekte. Bunlara hemen saldrp, toplanmadan ilerini
bitirelim teklifinde bulundum. Bana; ii mneccimbana sorduralm cevabn
verdi. Cepheye ibrahim Paa askeri dahil olup saf tutarken bizim kuvvetler
mneccimba'dan gelecek cevab beklemekteydi. Sonunda haber geldi. Falanca
yldz, filnca yldzn bilmem neresine geldiinin gndz eref saattir,
dmana hcum edile, oldu. Tyin edilmi olan gn beklerken, gkyznde
bu-lutlarn ylmaya baladn mahede ettim. Yine Hafz Paa ya koup,
bulutlarn ylmakta olduunu gryormusu-nuz?Bulunduumuz yer hem biraz
ukur hemde yumuak toprak kuvvetli bir yamur buray batakla evirebilir,
hareket kabiliyetimizi engeller, biraz yamalara ekilelim dediinde yine
gngrm ihtiyarlara mesele iletildi, onlarn de-dii, keilerin dbr
bzlmyor, atlarn kulaklar diklemi-
yor, buna bakarsak yamur beklenmiyor demek oldu. Me varki ok gemedi
yle bir yamur yad k, insanlar atlarnn zerindeyken bile boulma tehlikesi
atlattlar. Bunun iin bir ordunun hava tahmini keilerin bzne, atlarn ku-
fanndikilmesine kalmsa malubiyetler artk o ordu iin art saylmaldr."
Dnyaca nl bu marealin'bu szleri dahi batllamam denir"? Bilmem ama,
mutlaka mevcud halden karlmalyd, nitekimde yle oldu.

Yenieriliin Kaldrlmasnn Safahat

Osmanl devletinde grlen nemli kuvvetlerden birini ilmiye ricali tekil

ederki, kadlar da bu blm iindedir. Ulema yni ilmiye snf genellikle
isyanlarda ya tamamen veya ekseriyet olarak askeriyenin yni eski tbirle
seyfiye'nin yannda tercih sergilerdi. Bylece askerin dedii genellikle olurdu.
Fakat daha sonra bunlar askeriyeye verdikleri destein hesabn gzden derek
bazen hayatlaryla bazende servetlerinin msadere kendilerinin srgne
yollanmasyla derlerdi. Bu seferinde yenieri'nin ilgas kararnn alnd
istiarede ulem da arln kaldrlsn gr meyannda belirtti. Ahali
desteinin temini iin Sancak erifin karlmas da onlarn ileri srd
tedbirlerdendi. Bundan sonrasn melen Ahmed Rasim bey tarihinden
alntihyalm: "..stiare nihayet buldu. Sz tamam oldu. Mbdei muamelt har-
biye olmak zere hemen livay erifin ihrac kald. Bu ise bir emri hatr idi. Zira
Sancak erif kt gibi dernu payi-taht'ta bir azm ktal'e balanacak. Harbin
neticesi ise mehuldr. yed ki zorbalar glib gelince bunca devletsdk
kimseleri imha ederlerse, bunlar nasl idare olunur? Devletin hli ne olur?
eklindeki mtalaalar akl trmaladndan zt ahanede tereddt ve teenni
grld. "Btn maksadmz bu ddd gstermekti. Bu tereddd yok eden
Krt Abdur-hman Efendi isimli bir ztn hiddet ve iddeti ile aznn k--
mesiydi. Abdurrahman Efendi ".Bu dini devletin devam bekas murad ilhi ise,
o habisleri ururuz, mahv ederiz. Deil bizde bu din ile batp gideriz, daha ne
olmak ihtimali kal-a " Diyerek elindeki tebihini hiddet iinde yere vurdu. Te-
bih ipi koptu, tebih taneleri dald mermerlerin zerinde yuvarlanrken orada
hazr bulunanlarn rikkati stn gelip kzlerinden tane tane yalar dkmeye
baladlar. Sultan 2. Mahmud hz. lerine de bu rikkatli hl sirayet etti. Hrkai Sa-
adet Diresine giren padiah, peygamber sancan karp, sadrazama ve
eyhlislma teslim etti.

lga Kararnn Aln

Abdurrahman Efendinin syledii bir cmle ve bu cmledeki belagat pek gzel

netice vermi, Sultan 2. Mahmud'a yaklaan tereddd, belki de bu konumann
sayesinde haz-runa bulamamt. Abdurrahman Efendinin heyecan dolu
yreinden kopup gelen szler teredddleri izle etmiti, inklap tarihlerine
bakldnda grlecektirki, bu tip ruhi halata her zaman tesadf edilmitir.
Yenieriler hakknda devlet kuvvetlerinin ngrd mcadele bir mukatele
oldu. Bu ktal zc olmakla beraber olmasn nlemek kabil olmayan bir
kavgayd. Nihayet bulduktan sonra Sultanahmed Camiinde rekz olunan Sancak
erif tekrar saraya getirilip Sultan 2. Mahmud'un taht'nn yannda mutad olan
yerine kondu. rvubbealt denen yerde, katlmn geni ve byke olduu
toplantya 2. Mahmud riyaset etti.
Yenieri Ocana devam m? Tamamm? Kararlarna inti-zar edilecek sonu
grlmeye baland, lkede asrlarca vermi, nice zaferlere imzada byk
paylan bulunan yenieri ocan kapatmay kararlatrmak koiayca gerek-
letirecek hususdan deildi. Nitekim bu hususda da tereddd belirdi. Bu seferde,
Reis'l Kttb Seyd efendi" Bu zmrei zmime imdiye kadar biddefaat ika
ettikleri fitne akabinde Osmanh devletinin btn ilerine ve cezaiyyesine
mdehale etmemek iin verdikleri taahhd ne vakit if ettiler? Sicillt ve defter
dolusu yazlan senet ve hccetlerin mazmunlariyla ne vakit ihticac oiundu?Hee
bu sefer Ekinci yazlmakla alakal kendi elleriyle yazdklar senedi henz
mrekkebikuru-madan sebebsiz isyan edip, yol kesmeye baladlar. imdiyse
ilerinden bir ok eleba idam olundu. Leleri meydanlarda srklendi. Onar
bunu unuturlarm? Bundan dolay devleti Osmanye hakknda adavetleri mzdd
olmazm? Bunlarn nmu nianlar sahifei rzgriden hek ve imha edilmedike
fesad ve fitneleri bertaraf edilemez. Her vakit byle frsat ele geemez. Yenieri
ocan klliyen ilga ve imhadan baka re yoktur." Diyerek, toplantda daha
nce Abdurrah-man efendinin yapt hitabeyi hatrlatan beyanyla terddtie-ri
gidermeye muvaffak olduunu gryoruz.
Hakikaten bu beyandan sonra daha ileri senelerde vezir olan Beyliki Pertev
bey'in kaleme ald mehur ilga, yni yenierinin kaldrlmas karar Sultan 2.
Mahmud tarafndan bu itimadan sonra tasdik olunup, kraat olunmu ve mem-
leketin heryerine tamimine giriilmitir. Bu vaziyet gsteriyor ki ilga karan bu
toplantya kadar kesin olmayp ince elenip, sk dokuma misline uygun harekt
tarz takip edilmitir. Bu toplantda Seyd efendinin mukni konumas yerine
yenierinin lzumunu iknaya sahip bir nutuk atlabilseydi, belki de, ilga karar
yerine, slah teklifi hayat bulabilirdi.
Mehur Engelhardt; Tanzimat ve Trkiye adi eserinde "Et meydan ktli'nin
dnlm bir tertib, plnl hareketoldu-ileri srmekte hatadr" derken cretkr
bir dnceyle kava bakyorsa bu da bir hatadr, dememek elde deildir.

Sultan 2. Mahmud'cn Hitab

Sevda Efendinin messir hitabesinde bulunan devlet ricalinin ad ve makamlarn

yazarak, kararda medha olanlar tarih sayfalarnda bilmi olalm: Tahtn
sanda Sadrazam Selim Mehmed Paa, solunda eyhlislm Thir efendi, sabk
eyhlislmlardan Mekkzde Asm efendi, Ysincizde Abdlvahhab,
Sdkizde, eskikad'lardan Arif bey, Yahya bey, Hekimba Behet Efendi,
Ahmed Reid efendi, Rahmi bey. Anadolu Kazaskeri Thir bey, Murad
Mollazde Arif efendi, Arabzde Sadullah efendi, Hamdullah efendi,
Hekimzdenin torunu Rza bey, Yusufzde, Ridzde Cafer bey, Melekpaa-
zde Abdlkadir bey, Drrzde Abid efendi, aranl Hoca Mehmed efendi,
stanbul Kad's Sadk efendi. Hemen karlarnda oturmu olan zevat ise,
Kethdai sadr li Ahmed Hulusi efendi, Defterdar Thir efendi, Reis'l Kttb
eyda efendi, Tevkii Ataullah efendi, Reisi esbak Hamid bey, a-vuba vekili
Ali bey, darbhane nzn Es'ad efendi, sabk defterdar Yusuf efendi, defter emini
Numan efendi, Ruznam-ei evvel Mustafa efendi, 1. muhasebeci Salim bey,
ehremini Hayrullah efendi ve Baruthane nzn Necib efendiler idi. Bu zevatn
toplants balamadan evvel 2. Mahmud hn u hitabeyi irad etti: "Cenab
Hfckk'a ok krler olsun ki, bu kulunu ecdad izamnn ni! olmadklar fethi
mbine maz-har kld ve sizleri de bu hizmeti celilede bulundurdu. Allah
sepinizden raz olsun. imdiye kadar bu yol kesiciler yznden meydana gelen
nice mekruh ilere mecburen nsama-na edilmiti. Elhamdlillah hepsi ykld,
gitti. Bundan sonrada hep beraber memleketin ilerini tanzim edip, Allah'n
kullarn memnun ve hallerini slah edelim. Eskiden zarar veren zmre
yznden devletimizin iine dp mptel olduu masraflarn eksiklii
hususunda beytlmalin msli-miyn ile asla mnasebeti olmayan mansb
divniyede istihdam olunmayan kimselerin braktklar miriden zapt olun-
maktayd. nce bu hususu kaldrdm. Bundan byle o gibi mallar alnmasn.
ir nemli iler ve hayrl almalar sizler mtalaa mzakere edip, inha
ediniz. Ben de tesviyesine msaade ederim. Her hususa gayret ve ihtimam
gsterme zamandr. lkenin nemli ilerini tanzime kadar hepiniz burda
kalnz. Kalpa ve kalben birlikte olalm" Dedikten sonra yzneski
eyhlislmlara evirerek, iltifatla "maz-leyni meihat <eski eyhlislmlar
hne ve shilhanelerin-de kei uzlete ekilip, akran ve emsaliyle grememek,
diledii yere gidememek zor katlanlr eyse de, bu gnden itibaren birbirinize
gidip, geliniz, az tad ile lfet ediniz" Demitir. Bu hitabeyi bu gn tahlil ve
tenkide kalkmak ne kadar salkl olabilir bilemiyorum ama, insanmz 1960
ile balam bulunan ihtill ve darbeler zinciri karsnda gsterdikleri kolayclk
yznden, yzyetmi yl nce yaplm bir hitabeyi incelerken dil olabilirimi
diye sormadan edemiyorum.

Koca Sekbanba'nn Nizm Cedid Ve Yenieri Mukayesesi

Evvel Koca Sekbanba kimdir pek ksa ekilde tantalm. Koca Sekbanba'nn
kim olduunda her eyden nce bir ihtilafn olduunu sylemeliyiz. Niyazi
Berkes'e gre 3. Selim ricalinden rad Cedid defterdar elebi Mustafa Red
gsterilirken, Viyana devlet arivinde el yazmas olarak bir nshas bulunan
Risalede Hoca Mnib efendi kayd varm.
Ancak Vakanvis Abdurrahman eref bey, tarihi yaay mnasebetiyle Mnib
efendiye aid olmadn, yazarn ise hakikaten Sekbanba m? ashab kalemden
bir zatm hususunun mehulln ileri srer. Buna karlk mezkr risaleyi
sek-senyedi ya gibi bir hayli ileri yada kaleme alm olmas dikkat ekicidir.
Ancak ileri saylan bu yan dnyevi hi bir kskanln olmad dnem
olduu kabul edilmelidir. Hele inanm bir mslman, pir'i fniliin btn
hususiyetleriyle, naks istek ve dncelerden syrlm insan fotoraf verir. Bu
gn milli gr ve uur sahihlerinin 1789 Fransa ihtilline bak, Koca
Sekbanba'dada mahede olunmakta. Rusya savanda dt esaret, bu lke
zabit ve askerleriyle yapm olduu musahebeler neticesinde Osmanl
malubiyetinde yenieri'nin eksikliklerini grmesi, Rus askeri ise modern eitim
ve silahlar ile tehize nem verildiinden, sekiz bin kiilik Romanzof
komutasndaki Rus askerinin bizim, 120bin askerimizi smaiyl civarndaki
Kartal mevkiinde mthiboz-guna duar etmesi gzn aan olay olduunu
syleyerek bir hakikata parmak basm oluyor. Aslnda Sekbanbalk, Yenieri
Aa'snn hemen arkasndan gelen adam demektir. Yni yenieri askerinin ikinci
komutan olarak muharebede bulunmu Koca Sekbanba, yenieriyi haksz
bulduu hususlarda esas adaletini de gstermi oluyor. yi bir kumandan
askerini ktlemez, tki onda ihanet grmezse. Sekizbin kiinin nnde malup
olan }*20bin kii byle bir ihanet ol-rnasa yenilebilirini? Bir bakma Tatarlarn
Osmanl askerini Ruslardan alm olduu istiklliyet vaad haberine gnl ba-
ladndan yalnz braktn da bir ihanetin paras saymak gerekir. Koca
Sekbanba diyorki: "Eski askerlerimiz yenieri neferleri ile yeni askerimiz
nizm cedid neferleri zerine bunca zamandr eitli mnakaalar ediliyor.
Burada ben de her iki ordunun durumlarndan bahsetmek istiyorum." Koca
Sekbanba otuzbe sayfa civarnda derin bir mukayeseyiya-parak vaziyeti btn
aklyla ortaya sam. Biz buradaki-almamzda, <harp hiledir> hadisi
erifinin yce Ne-b'(s.a.v)in femi mbarekelerinden dklmesine sebeb olan
vakay kaydederek, yenieri ile alakal bir beyan, nizam ce-didle ilgili sylemi
almtlyarak blm tamamlayalm. "slm ordusunun bakumandanln
deruhde eden Hz. Peygamber (s.a.v) yine savalarn birinde, dman ordusundan
hatrl biri Hz. Ali (K.V)yi mbarezeye davet eder. Peygamberimiz efendimizde
Hz. Ali'ye k emrini verir. Hz. Ali klcn beline takp, yayan meydann
ortasnda yerini alr. Dmanlarn arasndan kan kfire, Hz. Ali efendimiz
yle seslenir <Ben bir klla ve yaya geldim, sense iki kl, iki ok ve iki yayla
geliyorsun> dediinde, kfir: <Sen de benim gibi geleydin ya> diye cevaplar.
Hz. Ali (K.V) tekrar kfire seslenir: <Peki bunlar byle olsun, fakat savata det
olduu zere bizim tarafdan ortaya yalnzca ben ktm. Peki ya sen neden
yanna bir adam daha aldn?> Deyince, kfir hemen inanp arkasndan baka biri
daha gelmi zannylabani geri evirdii anda Hz. Ali gz ap kapayncaya
kadar, meln'un kellesini uurur. Hz. Peygamber (s.a.v)in yanna dndnde
olan biteni anlatr. Efendimiz "El harb hud'atn" buyurmulardr. Nizm Cedid
ile bir beyan: <Mesei dman bir sava srasnda bu yeni askeri byk bir
bozguna uratsa bunlar artk bozulduk. Toparlanamayz, diye dalp kamaya
almazlar. Balarndaki kumandan yenilen orduyu ksa bir zamanda yeni bir
dzene sokar, onlar da tekrar hcuma geerler. Balarndaki kumandan geri
ekilmedike hi bin byle bir eyi akllarnn ucundan bile geirmez> Ya
yenicen askerleri: <Kk bir bozguna urasaiar silahlarn bile alma-aiderler.
te daha ok yaknlarda, bizzat hid olduu-iki Rus, bir Avusturya ve bir
Fransz seferinde buna ben-vzlerce olay vukubulmutur. stelik olup
bitenleride Huvmayan kalmamtr.> Yeri geldi de yine Sekbanba risalesinden
naklederek, yenieri ocann Hac Bektai Veli (K S) hazretlerinin dualarna
mazhariyeti, ve yenierinin O'vce ztn mnevi evldlan olduunu beyan eden
rivayetlerin hakayikine bahse konu risalenin 46. sahifesindeki beyandan
ulaalm halk arasnda husule gelen galatlamann verdii mahzura iaret
edelim. nk hukuk stlahnda vekil, asil gibidirse de, yine hukukda olduu
gibi asil yeri geldiinde vekilini vekletten skata kadir olduundan, kendi gr
ve davrann sergilemekte vekilinin esiri durumunda deildir. Ehlllah
hazeratda, bir trikin yolcular olma durumunda iselerde, farkl farki
zirvelerden gzlenebilen yldzlardr. Yenieri'nin berhayat olduu uzun zaman
dilimi iinde sevablarnm hemen yanbanda grlen kusurlar baz kt niyetli
kimseler tarafndan, gerek Hac Bektai Veli Hz. leri-ne arkasndan da
tarikatlara menfur dokundurmalar yapmaya ictisara kalkmaktadrlar. Byle bir
davran iinde olanlarn yanldan kurtulmalarn: teminen, byle davrananlara
cevap vermeye alan zevata bir mazemei trihi vermek azmiyle, bala da
belirttiimiz 46. sahifedeki beyan aynen alntlyoruz: "Zaman merkumda Hac
Bektai Veli Hazretlerinin evldiarndan ve Postiin hlifesinden bir zat nefs'l
emirde kutb zaman olduunu kendilerine ihbar eylediler. Padiah Hazretleri
ztimarinaleyhi Anadolu'dan getirtip kffrm galebesini beyan ve bu ocaklar
mahza kffrn galebesini def ve ehfiislm galib olmak in ihdas buyurdukla-
rn eyhi marinileyhe iln ve ocaklara yazlan asker ka-mayp devam ve
sebatlar iin dua taleb buyurdular. Zt marinileyh ocaa terif ve ehli zikir
cemiyetiyle dua ve hsn tevecch buyurduklar anda, o gnden sonra yazlanlar
firar etmeyip, <Bizler Hac Bektai Velikekleri olduk!> Diye devam ve sebat
zere oldu.

SULTAN ABDLAZZ .................................................................................... 2

Srbiye:<Bosna-Hersek> ............................................................................. 6
Dier ler ................................................................................................... 8
Cemiyet- Tedrisiye- slamiye.................................................................... 9
Sultan Abdlaziz Han'n Avrupa Seyahati ................................................... 9
Avrupa'ya Bir Nazar .................................................................................. 11
Ordu'nun Drm...................................................................................... 13
Tunus ........................................................................................................ 14
Hersek htilli............................................................................................ 17
syanlar...................................................................................................... 18
Mahmud Nedim Paa Siyaseti ................................................................... 19
 Buhran................................................................................................... 19
Otluk Ky Vakas .................................................................................... 20
Abdlazizin Hal Vakasna Doru .............................................................. 21
Girid'den Seraskerlie ............................................................................... 22
Hseyin Avni Paa Avrupa'da ................................................................... 23
Kadronun Lideri Midhat Paa .................................................................... 23
Mdhat Paa - Elyot Gizli Bulumas ......................................................... 24
Doktor Kapoleon (Kapolyone) .................................................................. 25
Hseyin Avni Paann stihbarat............................................................... 26
Valide efkati'nin Sonucu.......................................................................... 27
Sultan Abdlaziz'in ahsiyeti .................................................................... 27
Taht'n Esareti............................................................................................ 28
Diplomatik Tesbitler! ................................................................................ 28
Medrese Talebesi....................................................................................... 29
Sultan Aziz Hakkndaki Fetva ................................................................... 29
ngilizlerin Dizba Nian......................................................................... 30
Sultan Aziz'in zellikleri........................................................................... 32
Kutay'n Kaleminden Hl Ve Katl ............................................................. 33
Sultan Abdlaziz'in Hanmlar Ve ocuklar ............................................. 35
Abdlaziz Hn'n Sadrazamlar ................................................................ 36
Abdlaziz Hn'n eyhlislmlar.............................................................. 37
Abdllaziz Hn'n Muasrlar..................................................................... 37
Hin hanetle Geberir ................................................................................ 37
Byk Devletlerin Deniz Staratejileri ........................................................ 39
Henry Feliks Wood.................................................................................... 39
Abd Deniz Stratejisi .................................................................................. 40
Alman Deniz Stratejisi............................................................................... 40
Fransz Deniz Stratejisi.............................................................................. 41
 SULTAN ABDLAZZ

Babas: Sultan II. Mahmd Han

Annesi: Pertevniyl Vlide Sultan
Doum Tarihi: 1830
Vefat Tarihi: 1876
Saltanat Md.: 1861-1876
Trbesi Istanbul emberlita

H. 1277-M. 1861 senesinde Osmanl tahtna clus etmitir. 24 yalanndayd.

Sultan 2. Mahmud'un olu olup, Abdi-me.Cid han merhumun kk kardeidir.
Taht'a geen Abd-laziz han, makam sadarette, Kbrsl Mehmed Paa'y bul-
mutu. eyhlislam Saadeddin efendi idi. Hasan Rza Pasa ise seraskerlik
makamnda oturmaktayd. Devlet iinde vazife yapmakta bulunanlar kartlan
bir ferman ile bulunduklar yerlerde vazifelerinedevamlar bildirilirken, bahse
konu fermanda Tanzimat- Hayriyenin tasvibe ayan olduu aka
grlmekteydi. H. 1272/m. 1856 fermann kapsad gibi. Kbrsl Mehmed
Emin Paa'nn 1270/1854 ylnda vermi bulunduu lyihann zerine kurulduu
metinden kolaylkla anlalr.
Ferman aaya alyoruz. "Vezir-i mel-i semirim Mehmed Emin Paa. Bu defa
Cenab- malikl mlkn, irade-i lemye-zeliyesiyle ecda-d- zammzn taht'
saaded-i bahtna, clusumuz vukubulmu olup senin mcerreb olan dirayet ve
sadakatin cihetiyle hutubcesim-i sadareti uhde-i ryetinde ifa vesair vkela ve
memurlar da yerlerinde braklmtr. Dev-let-i liyemizin bimennihi Tela
ikmal-i saaded-i hl ve bilaistisna bilcmlei teb'ai-yi saltanat- seniyemizin
istihsali refa-hu saadetleri azim emelimiz olduunu ve bu emniye-i hayriyenin
husul ve kffe-i sekene-i memalik-i mahrusemizin (temin-i can ve arazi ve
mallar zmnnda) tesis olunmu olan kavanin-i esasiye-i adye taraf bizden
tamamen tekiyd ve te'yid klndn cmleye iln ederim. Saltanat- seniyemizin
medar te'yid vasais-i evketi olan eriat- erife ki. adalet-i mahzadr. Onun
ahkm- menfaas cmlemize del'1
k-i selmet olduu cihetle umur-u seri7 yeye ziyadesiyle rfkkat olunmas
matlub-u katiyemizdir. Her devletin bais-i devam- ve tezyid-i evket-i ve
asayii kanunu mevzuaya herkes tarafndan tamamiyle mutavaat olunmak ve
kibar-i jr ve kbera cmleten hakk ve vazifesi dairesini tecavz tmemekle
olacandan bu yolda hareket edenier tarafmca mazhar-i mkfat olacaklar
misill, hilafnda bulunanlarnda mcazatn grmeleri muhakkaktr.
Binaenaleyh umur-u mtenevia devlet-i liyemizde bilcmle daiyan ve
bendegn ve memurin'in istikametle hizmet ve sadkane ifa-i vazaifle memuriyet
etmeleri cmle evamir-j mekkide-i ahanemizdendir. Muazzamat mesalih-i
dveliye hazreti muvafkul umurun tevfik- ve erkn- devletin akdem ve
ittifakile krin-i hasen netice olageldii msellemettandr. Devlet-i liyemizin
umur-u mlkiye ve maiiye ileri derece-i matlube-i intizam ve mazbutiyete isali,
ite u kaidei msel-lemeye kemli tevesle, yni cmle tarafndan halisane ve
mstakmane ihtimam ve gayrete menut olup tarafm dan ol babda her trl,
nezaret ve ihtimam olunacan ve bir mddetten beri, esbab- muhteiifeden
ni, mesalihe arz olan. mkltn biavn-i Teal kariben defi hakknda masruf
olacak himem-i mahsusai ahanemize her daire ve idare canibinden hakkyla ve
tamamiyle ittiba olunarak ve ztmzca, devletimizin iade ve tezyid-i
maliyesinden ve teba'mzn refahndan baka fikir ve emel olmad bilinen
emval-i devletin istihsali ve sarfnda tasarrufat- kmiley-i ve beyhude telefat ve
sarfdan vikayesini mucib olacak slahatn peyderpey tarafmza arzolunmasi ve
devleti liyemizin ahd- esbab- evketi olan asakirberriye ve bahriyemizin dahi
her hal ve mahalde muhafaza-i ni zam ve intizam le refahlarna dikkat edilmesi
Ve saltanat- seniyemizin dost, mttefik olan dveli ecnebi-Vede cri bulunan
mnasebat mvalatkranesinin anbean tekid'ine sarf mec'hud ve muadehat-
mnakide ahkmna mstemirren riayet klnmas, velhasl idarei devletin her ci-
het ve fur'unda vazaif-i vaza-if-i nazaif istikametle, iffet sadakat ve gayreti
cmlenin kendisine esas hareket ve bais-i felah selmet bilmesi irade-i
katiyemizdendir.
urasn dahi ilan ve ilave ederimk, (tebeam'n asayi ve refah hakknda olan
arzuyu ahanem istisna kabul etmeyeceinden edyan-i akvam muhtelifeden
bulunanlar dahi cmleten taraf hmayunumdan adalet ve himmet ile temin-i
hasen halleri emrinde dikkat-i mtesaviye greceklerdir.) ve Cenab- Hakk'n
mlkmze ihsan buyurmu olduu esbab- azimeyi servet ve sman'in tevess-
tedriciyesiki, saye-i makderi tevaihi saltanatmzda cmlenin saadet-i halini
mucib olacak, terakkiyat- sahihedir. Onlarn ve devleti liyemi-zin istikll hli
kaziye-i mhimmesinin indimizde itirafkr olduunu dahi tekrar ederim. Hazreti
Feyyaz- mutlak, Habibi Ekremi hrmetine cmlemizi muvaffak buyura. Amin.
fi/23/zilhicce/1277-m. 1861 Grlyorki, 1277/1861 senesi nihayetinde
devletin, siyaset ve dahili idaresi program yukardaki satrlarda mevzu edilen
maksaddan ibaretti. Hakikaten mali buhran sknty son derece oaltm,
Karada meselesi bym, Hersek ayaklanm, avrupada mdehale etmeye
btn btn niyetlenmiti. Bilhassa Srp, Kara da szleri pek kuvvetli olarak
ortalkta konuuluyordu. Tarih-i Ltfi, Rza Paann seraskerlikden azliyle ve
Namk Paann tayini, Valide Sultana bin kese maa tahsisini ve ehzadelerin
hazi-ne-i hassa'dan 419 bin kuru aylk maaiar, sutanlann maalar gibi hazine-
i maliyeye naklini yeni yaplacak iierin birincisi olarak gsteriyor.
Abdlaziz Han, tahta knn 3. gn Eyyb Sultan Camiinde kl kuanma
merasim ve alayn yerine getirdi. Tahta gemee 3 sene kala 1274/1858'de
dnyaya gelen vaktin sulu icab gizli tutulan ehzade zzeddin efendinin doum
tarihi hatt- hmayun ile ilan edildi. Abdlaziz Han, tahta ge-ceCei zamana
kadar, Mekke Mollas Ali Sat Efendizde Kadri Beyin, Eybsultandaki evinde
gizlenmiti. Hariciye nezareti, li mecalis-i tanzimat, meclis-i vla le
birletirilerek, ahkm adliye eski adyla reislie am'da bulunan hariciye nzn
Dr. Mehmed Fuad paalara ihale olundu. Ahkm adliye meclisi, biri mlkiye
idaresine ve dieri tezakir-i ve tanzimi kavanin ve nizamata, ncs ise,
hemenceilan olunan cinayet divanlar nizam gereince, havale olunmas ait
mahkemelere mahsus olmak zere ksma ayrld. Vakanvis (resmi devlet
tarihisi) tanzimat meclisinin Damad Mehmed Ali paa ile sarraf Cezayirliolu
Mgrdi arasndaki, mhr meselesi denilen olaydan mnakaalara vesile olup,
dava lzm gelen ekilde hal olundu.
Bundan byle de ad geen meclis'in kaldrlmasna lzum grldn beyan
edip, ilave etmekte olduu satrlarda di-yorki: Tanzimat meclisinin lav ile
reisliine ait 71275 kuru ile meclisi vla reisliinin 60 bin 209 kuru ve
hariciye nezaretinin 67 bin 675 kuru ve ticaret nezaretinin 49 bin 675 kuru
maalar birletirilerek aylk 248 bin 884 kuruun, 75 bin kuruu hariciye ve 70
bin kuruu meclis-i ahkm adliye bakanlna ve 35 bin kuruu ticaret
nezaretinde bulunan Safvet efendiye tahsis olundu. Hazneye 68 bin 884 kuru
kald. Sultan Abdlmecid merhumun, israf ve mest-i mdam olmaya yatkn
eiliminden, kd kaymenin meydana getirdii zararlar yznden, husule
gelen emniyet ve gven eksikliinin sonundan dolay kendisi hakknda ahalinin
ikayetleri oalmt. Yeni padiahn mizac, gelenee, dine ballk gsterecek
midini vermiti. Milletin hakimiyeti adna Osmanlnn ilk devir idare usulne
bal olacan mid etmek
isterken, byle bir hatt- hmayunun okunacan zannede-miyordu. Bu srada
Londra'da bir bor alm antlamas imzalanmt. 1862 borlanmas adyla
mehur olan bu borlanma, Meyres istikraznn (borlanmasnn) baarszln
kapamak, problem olan kaymeyi ortadan kaldrmak arzusuna dayalyd. am ve
Karadanhadiseleriyse kaymenin kaldrlmasn deil, fazlalatrlmasn
gerektiriyordu. Kaymenin miktar 250 milyon frank olarak sanlyordu.
Nakit olarak denebilmesi iin 500 milyon franklk, yeni bir borlanmaya
girmek icab etmekteydi. Ancak bunu'yapa bilmek, adeta gayri kabildi. Vaziyet
byle olduundan dolay, %40 nakit ve %60 yeni eshamyani senetlerle
deitirilmek zere yllk %6 faiz ve %2 anapara emvartismani 200 milyon
franklk bor antlamas yaplpttn, tuz, damga, patent gelirlerinden senelik 16
milyon frank ayrlmas gerekletirildi. Hazinenin darla dmesi u kadar had
safhaya gelmitiki, borlarn faizlerini ve maalarn de yebilmek mmkn ola-
myordu. Bu yzden evrak nakdiyeye mracat ediliyordu.
Padiahn ihtiyat hazinesinde para olduu 1277/1861 tarihine aid taviz olay
meselesi denen, yle bir vaka cereyan etmi: <Baz ok mhim zamanlar ve
olaylar karsnda devlet ilerinde kullanmak zere dzenlenmi olan ihtiyat (ye-
dek) hazine ok nemli askeri masraflara harcanmak ve ra-mazan- erif
mnasebeti ile btn maalarn tamamen denmesi iin bor almak suretiyle
taraf- ahaneden maliye hazinesine 40 bin kese 240 bin lira ulatrlmtr.
Aradange-en zaman ok uzamadan alman meblan maliye tarafndan borcu
terk ettii grld. O srada sipari olarak verilmi bulunan ve inasna
balanm olan tane kalyon masrafna braklmas emrolunmutur. >
1278/1861-62 yl vakalar iinde Ali paann 4. defa olmak zere makam
sadarete getirilmesi nem tar. Kbrsl Mehmed paa akl gidip gelen, drst
cesur fakat sinirli bir kimse olmas hasebiyle grevden alnmt. Hariciye
nezare-- e am'da bulunan Fuad paa, meclisi vla reisliine Kamil paa tayin
ve nasb olundular. Yine bu sene nian-i Os-mani ihdas ve 23 bendi ve 5 fasldan
ibaret olan nizamnamesi yaymland. Mali ilerin yeniden dzenlenmesine dair
makam-i sadarete gnderilen padiah tezkeresinde: <tenki-nat ve tenzilat,
devleti liyenin mevcud kuvvetine zarar vermeyecek yerlerde aranlmak
icabatyla beraber fazla ksntdan bir parann yava yava mevcud kuvvetinin
ikmaline tahsisi ve tersane tahsisatna mikdar- yeterli bir eyin ilave olunmas>
beyan olunmutur.
Deniz kuvvetlerimizin mkemmelliini temin iin tahsisatna ayda 4 bin kese
ilave edilmitir. Bu devrin tenkihat (memur cretleri ve maalarnda indirim)
daha sonra yine maliye hazinesinden ve rilmek zere erbab havale devri yahud
az sonra yine aid oldu u yere iade muamelesiydi> Bu zamanlarda vekillerin ve
memurlar ile kalem memurlarnn taynlar vard. Hatta fetva makamnn elimize
geen taynat pusulas yledir: <1500 okka ekmek, 350 okka pirin, 210 okka
ot, 300 kilo arpa, 150 kantar saman, 90 eki kmr, 2700 okka kmr> ki o
zamann fiyatyla 500 lira tutuyordu. Cemiyeti tabiyyenin kurulmas, yeni
kurulmu bulunan talya Krallnn tasdiki ve ngiliz Fransz, talya
devletleriylen, ticari antlamalar imzaland. Ticaret nizamnamesinin uygulama
alanna sokulmas, hatta Ali paann azledilip, Fuad paann sadarete tayini,
bte usulnn tesisi, divan- muhasebat kurumunun faaliyete geirilmesi bu
seneye ait vakalardandr. Kavaim-i nakdiye hakknda deniliyor ki; <O esnada
nakit Verine olmak zere piyasada dolamakta olan kavaim-i nak-d|yenin
itibarna sekte gelmesine dayanan yzlk altun, ka- ile yzseksen am
olduundan erzak ve eitli eyalann fiatlarn ykselmiti. Zahirenin kilesinin
65 kurua ykselmesi ekmek fiatnn kyyesinin yzon, francalann yzkirk
paraya satlmasna karar alnd. Sonralar altunun deeri ykseldi. Hatta 400'e
kadar frlad.
Memleketeynin birlemesi gerekleti. Kuze Bey'in ynetiminde olan bu
birleme harekat, prens 1. Aleksandr Jan adyla kurulan imaret sandalyesine
oturmas, CJlah ve Budan parlamentolaryla kabinelerinin, tek pa-amento ve
tek kabine ekline dnmesi merkezi hkmet n Yaehrinden, Bkre ehrine
naklide gerekleti. Yunan Meselesi: Tebamiz olan Yunanistan ok byk bir
isyan ve ihtilal karsnda kalma emareleri gsteriyordu. Bu sebeble ihtiyatl
olmak bakmndan tedbirlere ba vurmak icab etti. Rumeli ordusu komutan
Abdi paa ve Yeniehir'de bulunan ferik Piri paann kumandalarnda hududa
asker ymay yerine getirdik. Yunanlarn yeni tarihilerinden biri diyork:
<Eer Krm sava srasnda Yunanistann banda Kont Kavur gibi tecrbeli,
liyakatli bir diplomat bulunmu olsayd, Piyemon hkmetine benzer bir devlet,
Osmanllarn mttefikleriyle muhabere kurup byk ihtimaldir ki;daha kazanl
klrd.> Yunanllar 1854 ylnda ar Nikola'nn memurlar tarafndan Trkler
aleyhine yaptklar hal teviklerinin oyununa gelerek sonu yanl bitecek bir
hesab yapmlard. Fakat avrupada, kavimcilik anlay politikasnn geerli hale
gelmi olmas, o devrede onlarnda emel ve arzularnn aynen talyan arzula-rna
tetabuk etmekteydi. ngilizlerin dzenledii tertip ve ifalatn sonunda 600
kiilik vatanseverini Kral Oton'un aleyhine kkrtan partinin reisi Aleksandr
Mavro Kordato 1848'de hrriyet dncesi ve kavmiyetilik anlaynda olarak
Yunanllar iin bir program dzenleyip yaymlamt. Bu programlar genileme
ve katlm yani iltihak meselesiniihtiva etmekteydi. nk bu programda
Yunanistan
n hangi memleket ve diyarlar kendine katabilmesi mkndr sorusuvardi.
Ksmen dahi olsa yunanllar bir hkmet altnda toplayabilmek iin, hkmetin
Yunan rkna it ounluun bulunmakta olduu Teselya, Makedonya, Foir ve
Girit adas gibi ilk adm ataca yerler olarak gstermekteydi. Mavro Kordato
ngiltere bavekili Lord Palmers-ton'un mttefik ve ortadnceler
tadndan bu saylan memleketlere Cezayir-i sebay koymamt.
Yunanistann di-er hlyas ise ancak Bizans devketi zamannda toplayp bir-
letirdii gznne alnrsa stanbul'a doru bakmaa baladklar grlr.
Nasl ki; talyanlar Roma'ya gz dikmilerse... te kral Oton da 1855 senesinde
Osmanllar aleyhinde harekete gemeye bu fikir sebebinden dolay kalkt.
Pire'yi sene ngiliz ve Fransz askerlerinin igalinde bulundurmasna gz
yumdu. Paris antlamas Yunanllarn kabahatlerini ortadan kaldrdysada
Yunanllar kral Otton'u affetmediler.
1272/1856'da yaymlanan ferman ile mslman olmayan tebann can, mal ve rz
nadesi btn btn kzmalarna sebep oldu. Mslmanlarla mslman
olmayanlarn barmas yunanllarn mit balad dnce tarzna byk bir
darbe olmu, onlar byk bir malubiyete drmt. Bu yzden hrslarn
zaten az akll ve hkmet iinden bkm olan krallarndan aldlar. Esasnda
Otton yunan emellerine lakayt kalmayp hissen ve siyaseten onlar tevik edip,
yardmc oluyordu. Ancak onu anlayamayp hesab edemediler. Kana-r's,
Bulgaris gibi Yunan istiklline emek vermi kah ramanla-nn kral Otton aleyhine
yrttkleri muhalefet hareketleri btn partiler tarafndan desteklendi.
Yunanistanda krallk sarsnt geirdi.
1254/1839 senesinden beri, ngiltere devleti Oton'un mensub olduu Bavyera
krall slalesini, Yunanistandan
skp atmak dncesini tamaktayd. talya kral Wiktor Emanuel de buna
onay vermekteydi. nk Emanuei'in kardei Dk Dojen bu ie ngilizler
tarafndan uygun bulunup ileri srlmt. Ancak bu durum Kont Kavur
tarafndan msbet karilanmayp net bir tarz iinde red olundu. Dier taraftan
kra!, ngiltereden grd sknt dolu tehditlere, yunanllardan maruz kald
hakaretlere 1277/1861 senesinde talyan Garibaldi, Kra! Oton arasndaki bir
takm mzakereler yaplp, bundan maksad Yunanllarn kyam karsnda, su-
kneti temin iin ihtilal ordusu getirmek yolunu bulmakt.
Wiktor Emanuel buna da evet demiti. olup bitmek zereyken Atapoli ile
iyre'de bulunan Yunan askerleri ih tial hareketini balattlar. Ruslar ise kral
Oton'dan memnun deildiler. Hatta onun yerine 1. Nikola'nn torunu
Dlehtenburg ikame olunmak isteniyordu. Bu vaziyet karsnda her taraftan
yaplan hcumlar karsnda yardma muhta hale geien kral Ot on, btn
vilayetleri dolaarak kendisine taraftar toplamak ve kuvvetlenmeyi esas almt.
Atina'dan ayrlr ayrlmaz 1862 ylnn Ekim aynda baz vilayetler halknn,
apansz payitahta saldracaklar haberleri Atina'da dolamaya ve kulaktan kulaa
yaylmaya baland. Her ne kadar bu hususta askerlerin muhalefeti zararl
grlm isede, ahalinin kral aleyhine anlam bulunduklarn deklare etti.
Bylece askerler ie halkn arasnda ok hafif, dostlar kavga grsn misalinden
olarak bir msademeden sonra kucaklama oldu. Vakit geirmeden meclis
azalarndan Buigaris, bahriye nazr vekili Kanaris ile sabk vekillerden Rufo'dan
meydana gelen, geici bir hkmet kuruldu. Bu hkmet kral Oton'un tahttan
indirilmesine, einin ve hanedannn her hangi bir azasnn, Yunan hkmeti
zerinde bir haklar kalmadn ilan vazifesinide yerine getirdi. Kral bu duruma
ancak dn esnasnda muttali oldu. Atina'ya bir iki saat me-
afede bulunan Pire limannda iinde bulunmu olduu Emili simli Yunan
gemisinden inip ngiliz gemilerinden olan Sekil adl sava gemisine binerek
avrupaya gitme yolunu seti. n-
|izler Ruslarn bulduu INikola'nn torunundan endieli olduklarndan,
Danimarka kralnn olu prens Yorgi'yi teklife ve Cezayir-i seba'y Yunanistana
katmaya rza gsterdiler.
Szkonusu adalar 1815 ylndan beri ngilterenin idaresin-deydi. Perns Jorj;
1863 senesi mart aynn 30. gn kral ila-nolundu. Bu netice Yunan arzu ve
emellerine adeta bir bahi-soldu. Yunanllarn megalo ideallerine hazrlanm
bulunan Girid'e el atmalar, sz konusu gelimelerden sonra balamtr.
Dnyada hemen hemen dnk tebamsz zerinde boy le hesaplarla planlamalar
yaplp kuvveden fiile karlrken, bizler neleri gerekletiriyorduk?
Syleyelim: esasen 4. veya 5. dereceden meguliyetten saylabilecek ilerden
olan, usul-u terifatiye'ye ait dzenlemeyi, hayli zaman ve iddet iinde ekle
balamaya muvaffak olmutuk.
te bu almann neticesinide aaya alalm: Rtbe-i miri vezaret, Sudur-u
rumeli ve anadolu payesi, rtbe-i bl ricali, stanbul payesi, feriklik rtbesi,
rtbe-iula snf evveli, Rumeli beylerbeylii payesi, Mirlivalk rt-besi, Mirmi-
tanlk rtbesi, Rtbeila snf snisi, bild- hamse mevleviy-yeti, miralaylk,
rtbe-i sniye-i snf- evvel mtemayizi, mahre mevleviyyeti, rtbe-i snii
snf- snisi, kaymakamlk, Istabl amire mdrl payesi, Kbar-
Mderrisinler binbalk rtbesi, rtbe-i slise, Kapcbalk, Muvassalai
ouleymaniye madununda bulunan mderrisler, Alay eminli-gi, Rtbe-i rbi,
kolaalk, hocalk, yzbalk.
Dar- uri askeri reislii lakab bakmndan bal srasnda olup, mertebece rtbe-
i bal zerinde, yani o zaman maariftaretinin alt tarafndayd. Subaylara ve
komutanlara, lakabresmi tahsis klnd. Osmanl nian (madalya)'nn verilme
alanlar genietildi. Hatta baz kimselere verilen drt kta murassa Osmanl
nianlarna 980 bin 475 kuru sarf olunmutur.
Gen ve yeni padiah Abdlaziz han, Bursa'ya bir seyahatte bulunarak, devletin
kurucusu ve dedelerinin dedesi, Osman Gazinin trbesini ziyaret ederek dualar
eda ettikten sonra, stanbula avdet etmitir. Galatada Rizeli Sofu baba ad ile
tannm birinin ra olan, ancak kaderin icabndan saraya damad olmu nice
mhim ce makamlara geldii gibi, bu arada da makam- sadarete gelen,
Mehmed Ali paa, zerinde mabeyn mirlii olduu halde defaetler seraskerlik,
kaptan- deryalk, Tophane ve Shhiye nazrlklarna ve bunlarn zerine de
hazine-i hassa nezareti verilmesi gibi ga-rib bir saltanat sergilendi. Paa kanaat
sahibi bir zat olduu iin, yalnz kaptan deryalk maan alm ve hazineye bu
yzdende her sene 2500 kese yani 12500 lira istifade etme ans vermi
bulunmaktadr.
te yandan Karada sava iddetlenmi ve Abdl Mecid han merhumun son
zamanlarnda Badad slahatna vazifelendirilen Serdar- ekrem mer paa geri
gelmi ve 2. defa olarak Karada'n terbiyesine grevlendirilmiti. 1852'de yani
on sene evvel meydana gelen cezalandrma da 4500 e-hid ve 5 bin yaral
vermitik. 30 u kadar milyon kuru sar-fetmi ve Avusturyann verdii
ltimatom zerine ii yzst brakmtk. Fakat bu seferde meydana gelen
Garahova savanda Hersek'te bulunan slav gayreti uyandrlmt. Buraya
gelince bir miktar islav, panslavizmden yani slavlarn birlemesinden
bahsedelim. Bu birlemenin gayesi, ictihadla olmazsa kuvvetle ortodoks
mezhebinin btn gc ile dini fikr yoluyla birlemi olan cinsiyet fikri ile ark
dnyasnn Rusya niyabeti altnda yeniden kurulmasdr.
1274/1856 senesinde Moskova niversitesi kurucu ve koyucusu Bahmatyef in
reisliinde Poodin ile Popof'un yar-. mar ile slavlar lehine olarak bir yardm
komitesi kurulutu. Hkmet tarafndan da tahsisatla desteklenen Srplar e
Bulgarlar arasnda pek muazzam faaliyet gstermi bulu-an bu komite, on sene
sonra niversitenin yznc yldnm hasebiyle toplanan Moskova
kongresinde takdis olunarak Slavlarn birlemesi hususundaki nazariyeyi kabul
ettirdi. te Rusyann, Hersek taraflarnda ad isyan bayra, bu panislavizmin
tesiriyledir. Hersekliler Mostar'daki ecnebi devletler konsolosluklarna verdikleri
dilekede <OsmanIi memurlar ile milli hkmetleri arasnda kendi
menfaatlerini gzetecek bir kocaba bulunmas dinlerine hrmet edilmesini,
klieler ve klielerine an kulesi ina klnmasn, kendi milletlerinden bir
piskoposun reisi ruhaniliinde bulunmalarn, mektebler aabilmelerini,
zabtiyelerin hanelerinde ikamet etmemelerini, beylere zirai mahsullerden drtte
birden fazla vermemelerini, verilen drtte birlerin vekilleri tarafndan tahsil
olunmas vergilerin hane bana maktu olarak tesbiti ve tahsillerini kocabalarn
yapmasn taleb ediyorlard.
Hkmet Hersek'te kopan patrdlar teskin iin serdar- ekrem mer paay
yollamt. Bu srada ise Karada, Mirko yni, Garahova galibinin idaresinde
bulunuyordu. Ekiya eteleri hududu tecavz edip, Hersekli asilere yardma
baladlar. Sotirina, Nakik gibi mevkiler ellerine geti. Osmanl as-keriyse
hudud boyunca bir gvenlik kuan tesis etmiti. Donanmamzn gemileri
bunlarn limanlarn ablukaya almt- Karada prensi de bu ablukay protesto
etti. Fakat mer paa yeter miktardaki askeriyle Hersek'e gelmiti. Ekiya
C>oga boaznda Diyobu'da baarl olup toplandlar. Biyava denilen blgede
mer paa'y beklediler. Ancak; mer paa unlan pek feci bir hezimete uratt.
Karada beyi, hl bitaraflm muhafaza ettiini ilan ediyordu. Dier taraftanda
asker toplamaktayd. Bu vaziyet karsnda babli, askerini datmas
hususunda ihtarda bulundu ve red ile karlanca btn snn abluka altna ald.
Tarihler 1278/1861-62 senesini gsterirken, Serdar-i ekrem 60 bin kiilik
kuvveti ile yrye geti. Tarih-i Osmani yazar, D La jnkiyere gre:
<Karada reislerinden devaml olarak, gerek kuzey bat gerekse gney bat
ynlerinden Nakik ve Espoz kalelerinin hakim olduklar vadi ile toplanm iki
mselles (gen)'den meydana gelmitir. Dervi ve Abdi paa kumandalarnda
bulunan iki kolordu iki noktadan hareket ederek Duga v dii ve boazn tazyik
edecek ve merkezde birleecek idi. Hseyin Avni paa kolu; dman, Berda
tarafna ekerek iki kolordunun da hareketini kolaylatracakt. Ancak Hseyin
Avni paa bu vazifeyi yerine getiremedi. Liyn boaznda bozuldu. Bylece
prens Mirko tastamam iki ay Dervi ve Abdi paalar tevkifat altnda tutmay
baard. En sonunda Dervi paa tarafndan ok ustaca yaplm bir manevra ile
Doa boaz evrildi. Osmanl askerini Ostero'un altna getirdi. Mirko ki
atearasnda kalarak kamadan baka are bulamad.
Fakat, Karadallar, Osmanl askerlerinden esir denlere reva grp
uyguladklar vahet, nefretleri toplayacak bir haldeydi. Burunlarn, kulaklarn
kesip salveriyorlard. Yarallar bu vahet veren grnt yznden stanbul
hastanelerine getirilmeyip, Kale-i Sultaniye yni anakkalede bulu-nan
hastanelere yatrldlar. Tedaviden sonra stanbula gnderil-meyip
memleketlerine sevk olundular, bunun iin pelerinden cerrah bile yollanmtr.
Avrupa devlet ve hkmetlerinin hi birinden ne bir ses nede br soluk
iitiliyordu. Yalnz Papa 9. Pi, Arnavutlukta bulunan katolik piskoposlarna bir
beyanname gndererek katoliklerin Trklere yardmda bulunmalarn emr
eyledi. Zaten mer paa plnn deitirmiti.
Cernovika ile Rika boyunca karak, Rika'da mehur Mirkopek feci bir
malubiyete uratt. etine zerine yry-Vaziyet bu ekle brnnce, avrupa
diplomasisi kendini duyurmaya balad. Sulh yaplmasna karar verildi. Osmanl
ordusu yaplan sulh sebebi yznden etine'ye giremedi. Kumandan mer
paann ortaya koyduu artlar Karada'n devaml olarak Osmanl tabiyetinde
ka imasn temin eden artlardand. Mirko'nun Karada'da ikamet edememesi,
Karadadcjn geip, kodra'dan Hersek'e giden yol zerinde Blakhavzlar inas
artlan mzakerenin bahcala-rndan idi. Karadan klc olduu sylenen
Mirko'nun uzaklamas art, daha sonra ortadan kaldrld. nk tenezzl
edilmez bir artidi.
2. arta Ruslar itiraz ettilersede, hkmet hemen Karada topra zerinde bir
bina ina ettirdi. Avusturya ile Fransa yklmasn istediler. Mzakereler
sonunda yolun ak kalmas meydana gelecek yolcu kaybnn, Karada
tarafndan tazmin edilmesi karar alnd. Yaplm bulunan ve adna blokhavz
denen binann yklmasnda anlatlar. Ancak hudud boyuna byle binalardan
epeyi sayda ina edilerek Karada kontrol altna alnm oldu. Karadan
teskini, Hersek'e u veren ihtilalin teskin olunmasmda salad. Ancak
panslavizmin teskini artk mmkn olmayacak dereceye varmt. Hatta be ay
sonra kan Girid isyan srasnda balkanlarda u mealde bir name-i ittihad yani
birleme trkleri dolamaktayd:
<Ey ahinler, kalknz, islav namn kemal-i asaletle tanmaa alnz. Haydi
imdi ellerimizi imal (kuzey)'in kartal-lar|na verelim. Bulgar, Rus, ek, Srp,
Kaarada, bunlarn hepsi ayn anann ocuklardr. Hepsi ayn din ve ayn kann
kardeleridir^ Btn bu harekat, bu tevikler, kavimlere hrriyet vermek
bahanesiyle yrtlen btn hissiyat Romanof'larn yani Rus imparatorluu
hanedannn menfaati hesabna idi. Mehur Katkof ile dostlarndan olan dier
panisla-vizm taraftarlar Rus idaresi altnda toplanma isteklilerinden olduundan
baka, hakiki islavlar olmadklarn beyan ediyorlard. Bunlar arlarnn istibdat
ve hrsnn koru yucular idiler. Panislavizmi dorudan doruya dil ve rk
bakmndan ustaca birletirebilmi, hukuki bahanelerle srf istila politikasna ait
bir entrika olmutu.

Srbiye:<Bosna-Hersek>

meydana kan ihtilal ile Karada savalar, Srplarda birbirlerine yaklama

istikametinde tahrik vazifesi grmt. Bu bakmdan Srbistan hududunada
asker gnderilmesi yoluna gidildi. Bu askerin ounluunu babozuklar tekil
etmekteydi. Srbistanda kurulmu olan Obranovi slalesi, srp hkmetinin
kaidelerine byk sayg duymakla beraber is-tiklal-i tammeye alyordu. Dier
taraftan Belgrad, Semen-dire, Sokod Ovia, Saba kalelerinde Osmanl askeri
bulunuyordu.
nk 1830 senesinde imzalanan bir mukavele mucibince mslman halka bu,
alt tane kale dnda ikamet etmek yasak, bu alt yerden baka yerlerde,
Srplarn kanunlar geerli idi. Ecnebi tarihlerin sylediklerine bakarsak:
"Osmanl hkmeti yazl mukavelelere riayet etmiyor, hatta Belgradda bulunan
muhafz paa bu memleketin ilerine mdaheie ettii gibi mslman ahaliyede
hristi yanlarla dolu ehirde, bir mahalle kurdurtmutu. Bundan ayrda kylerde
bulunan Osmanl halk srp kanunlarn takmyordu. Srbistan prenslii islav
karklklarndan istifade edip, Obranovi hanedann halkn vannda daha
makbul hale getirmek dncesiyle ve bu ikayeti iin stanbula Garainin'
sald. Babli bir karma komisyon kurarak tahkikata balad. Ele geense;
batan avma bir cevabla iktifa oldu. 1861 senesi aralk aynn 21. nn l paa,
Sait efendi isimli birinin komiser tayin edildi-ini bildirdiysede, ad geen zat
Srbistann prenslik mdr-landen Risti'in srarna ramen stanbul'dan yola
kmaya bile lzum grmedi. Bununla beraber Srplarn durumu her aeen gn
vahim vaziyete eilim gsteriyordu. Srplarla, mslman ahali arasnda her an
mnakaa ve bymeyen iti kak oluyordu. Bu srada 1 O/haziran 1862 gn
Belgrad civarnda bulunan, Topudere isimli yerden, bir Osmanl askeri
emeden su almak iin gittiinde sebebsiz kan ani bir kavga esnasnda bir
Srply ldrd. Katili yakalamak iin komakta bulunan jandarmann zerine
Osmanl karakolun dakiler tarafndan ate ald. Bu atein sonucunda polis ter-
cman bir Srplda vuruldu. Belgradllar olayn duyulmasyla silaha sarlp
Osmanl karakollarna hcuma getiler. Baz karakollar da zorla ele geirdiler.
Garanin, ahaliyi teskine, alarak esir edilen Osmanl askerlerini ve srp askeri
mfrezesi koruyuculuunda olarak kaleye yollad. Fakat bu asker kale nne
geldiinde kendilerini tehlikede grerek, Srp mfrezesi zerine ate atlar. Bu
vaka Belgrad halkn ayaa kaldrd. ehirden kalenin kaplarna kadar sipere
girdiler.> Srp idaresi mdr ile Osmanl kale muhafz paann arasn ecnebi
konsoloslarn yardmyla cereyan eden mzakereler neticesinde ehrin Osmanl
askeri tarafndan tahliyesiyle bulmalar kabil oldu. *
Graanin; Osmanl askerinin kale iine girene kadar, taarruza uramayacaklarn
ve mslman halkn, can, mal ve nnlklerininde emniyet altnda bulunacann
teminatn verdi- Ancak askerler ahali kaleye snnca Belgrad ehrini to-pa
tuttular. Tabii ki bu hadise avrupaya dehetli mbalaa ile duyuruldu. Fransa
hkmeti yani 3. Napolyon, Rus ar 2.Aleksandr'a hulus akmak niyetiyle
stanbul'da bir konferans toplanmasn teklif etti.
Osmanl hkmeti, Belgrad hadisesi tahkikatna ecnebi konsoloslarnnda
katlmas teklifini istiklalinin aleyhinde grerek kabul etmeyip red eyledi.
stanbul konferansn da Avusturyann, Belgrad konsolosu msy Wasich'in
muhafz paay ehri bombar dmana tevik ettiini ne sren pheler dile
getirildi. Avusturya zaten Srplarn aleyhinde bulunmaktayd. Hatta stanbul
sefiri Sir Hanr Bulver, on maddeden meydana gelmi bizim bak amzdan
gayet uygun bir layiha ile tekliflerde bulunduki, bunda hkmetin, Belgrad
ehrini bombardman etemekte hakl olduunu ileri srp, tasdik ettiini
aklyordu. Fransa elisi msy Muster ise, bal bulunduu hkmeti adna
Belgrad ka leinin Trkler tarafndan terk edilmesini kabul ettiremedi. Velhasl
1862 senesi Eyll aynn 8. gn dzenlenen protokolde Sokot ve Ovia
kalelerinin Srplara braklmas mslmanlarn kale iine ekilmesi, Belgrad
dahilinde bulunan karakollarn kaldrlmas Osmanl muhafz askerleri
tarafndan igali, karma bir komisyon tarafndan tensib edilecek yerlerde
Osmanl hkmeti tarafndan yaptrlacak istihkamlarn inaatnda, kullanlacak
emlak, sahipleriyle anlamak iin Srbistan hkmetiyle antlama yaplmas,
dni maksatlar iin kullanlan binalara dokunulrnamas karar altna alnd.
Siyasi vakalar olduunda grld gibi Osmanl hkmeti 3 sene sonra kale
dnda bulunan btn emlak ve binalar ald nakdi tazminat karlnda
Srbistana terk etme yoluna gitmitir.
meselelere gelince: Sultan Abdlaziz han, askeri ilere ve ticarete ok nem
vermekteydi. zmit'te ina olunmakta olan ve tamamlanm bulunan Rehber-i
Nusret gemisinin denize indirilmesinde yannda Msr valisi Said paa olduu
hal hazr bulunmutur. Tarih-i Ltfi bu mnasebetle diyorki: <Said paa gezip
tozduktan sonra stanbul'a geldi ve bir mddet sonra yine geze geze Msr'a
dnd. Seyahati srasnda Girid adasna bile uram imi?. Girid'de kald bir
ka gn zarfnda vila yet tarafndan kendisine yaplan hrmet ve riayete mukabil
baz memurlar ile askeriyeye men-sub kimselere verdii paralarn taksimiyle
fakat vali, ekselans smail paaya zr bildirerek, buna karlk srar edildii
2500 altun irade kncaya kadar yannda bulundurup beklettiini ve selefi vali
paaya nce bu yolda 5000 lira verilmi olduunu sormas zerine, ad geen
parann kabulne izini bildiren emirname gnderilmitir. 1279/1862 senesinin
mhim vakalarndan biri de istanbul sergisinin almas, Varna, Rusuk,
demiryolunun inaasna balanmas, Karada meselesinin sona erii, Fuad
paann sadaretten alnp, yerine Msrl Kmil paann getirilmesi, devlet-i
liyenin btn kanun ve nizamlarn iine alan Dstur'un neri, Msr valisi Said
paann lm zerine smail paa'nn vezaret rtbesi ile tayini zrhl
donanmann ngiltereye sipari edilip, imalata nezaret etmek zere Ate
Mehmed paa'nn kaptan- deryala tayini ve mali slahata dair sert bir hatt
hmayun karld. Bu karlan hatt hmayun az aada sahifelerimizi ssleye-
cektir. Vaziyetin tahkikat ve btn lke apnda ve anadoiu-ya ve rumeli
taraflarna birer heyeti tefti etme grevi ile gnderildi. Sultan Abdlaziz'in
Msr'a seyahati, Msr'da angarya usulnn kaldrlmas, Svey kanalnn
tarafszlnn temini Prens Kuze'nin Memleketyn'de icra etmekte olduu
stibdad dolu idaresinden dolay karklklar kmas. <imdi burada Ahmed
Rasim bey merhumdan; u alntyla ssleye-lim! Bir hatt hmayunda
denilmektedirki: hazinenin muvazenesinin salanp yerine konmas, yani gelir
ile masrafn karlatrlmas tarafmzca mhim bulunduundan ve buna apak
delil olmak zere ihtiyatl olmak iin ayrlmas lzm gelen aylk 5 bin kesenin
i bu ubat ay bandan sonraya terk olunarak kesilip ve sultanlarn maalarnn
dahi iptali pusulalar gereince drlmesi irade-i mahsusamizm ica-batndan
olduu gibi asla hatr ve gnle bakiimayarak stanbul ve tara'da bulunan
lzumsuz memurlarn hakkaniyete uygun olarak dzenleyerek sahihlerinin
hakiki ihtiyalar bulunmad halde sebebsiz olarak tahsis klnm normalden
fazla olan maalarn ve kavaim-i nakdiyenin kaldrlmasyla layk olduklar yere
karlp devletimizin geliri kabil olduu msadeye kadar ilerleyi sebeblerinin
elde edilmesi ile hazinenin dengesinin salanmas...> Rasim Beyden 2. alntma
Msr seyahati olup yle: <29/evvalinin cuma selamlnn ifasndan sonra,
saray hmayunda toplanan vekiller ve memurlar padiahn iltifatlarna nailiyete
ererek byk sevin iinde ve yanlarnda gen ehzadelerde bulunduu halde,
serasker Mehmed Fuad paa ve padiah hocas <AkehirIi Hasan efendi v. s
bendegan ve yaknlar bulunduu halde Fevz-i Cihad isimli vapura binerek
Akdeniz istikametlerinde hareket etmilerdir. stanbul'a dn gecesinde ar ve
pazarlar alp, ahali sabahlara kadar sevin avaze-leri iinde enlikler yaptlar.
ehzade Yusuf zzeddin, kara, Mahmud Celaleddin efendi, deniz askerlii
mesleine kayt olundular. Msrdan dnte btn stanbul ahalisinden olarak
10 bin 47 imzal bir dileke ile Kadhane kasrnda takdim olunan ve herkese
grlmesi ve bir yadigar olmas iin padiahn resminin yaymlanmas istekleri
ve bununla iftihar etmeleri istikametindeki arzuya, msaade olunduuna hatt-
hmayunla mjde verildi. Serasker kaymakam, Hseyin Avni paa
kumandasnda olarak, ilk defa askeri talim yaplmaya baland. Payitaht
dndaki vezir ve valilerinin ve memurlarnn stanbul'daki kap kethdalar
kapukadarlarnn ata mahsus olmayp resmi devlet memurlar arasna alnmas
bte ihdasn Saltanat seniyenin n ve erefli mali-sinin(?) jyj ve kt
durumda olduu ortaya kt. Daha sonra borsuz yaanmaz sz ifade olundu.
nk ilk defa hakiki vaziyete vakf olanlar ileri gelenlerdi. Her ay hazinenin
defteri muvazenesi tanzim olunup padiaha gsterilirdi. Durumu padiah ve
vekiller heyetide bilirlerdi.(!) nce san-bul sarraflarna el altndan bir iaret ile
ve duyurulan emirle bir gnde tahvilsiz mahvilsiz binlerce kese alnr, verilirdi.
Mzakere usulnn kurulmasndan sonra bu itibar birdenbire ortadan kalkt.
(Ltfi efendi yanlyor. Yazlan usul evvelki ver-al muamelelerinin itibarmz
bozduu ortaya kt) Ecnebi bankerleri diye ced beced devleti liye tebasndan
olduu halde, Sakzl Zarifi ve Yanyal kasap Hristo gibi, bir takm balar
apkal kimseler hazine-i maliyeye koutular. ltizam almaya ve fahi olarak
ilemi faizlerle hazineye bor vermeye baladlar. Hesabsz paralar kazandlar.
Maliye hazinesinin birer kasas durumunda olan yerli sarraflarn birer ikier
odalar kapanp rehinsiz bor alnamamaa balad. Bu sarraflardan az ok
sermayesi olanlarn ou Galata tarafna geip, muamelelerinde ecnebi
bankerleri taklit ile uyma yoluna gittiler (Tarihi Ltfi) Fransa imparatoru 3.
Napolyon'un zat ahaneyi davet edildiini yazdktan sonra 1279/1862-63 senesi
muvazenesini u rakam ile gsteriyor.
Kese Ksur umumi gelir:
3.010.539 335 '*
2.969004 492
41.534.843
41534 843 A. Rasim Bey stad merhumun bir izahat vardr ki aynen alyoruz.
"Taraf padisahiden Fransa imparatoruna yazlan cevabi mektupda: avrupann
hali hazr durumundan bahisle durumu tanzim ve istikbali temin iin gerekecek
tedbirlerin tedariki hususunda beraberce mzakere ederek seilmesi iin kongre
eklinde toplanma lzumunu belirten halisanemize gndermi olduunuz name-i
fahametnamelerini sefirleri elinden aldm. Bu vesile ile hakkmda izhar buyrulan
efkr- hahsa-i vedadiyelerinden dolay zat hamet simat fehima-nelerine
ansamimi lbl teekkr ederim Bu babda efkr halisanemizin temame-i
tekablne ve uzun zamanlardan beri iki devletin arasnda kurulmu bulunan
rabta-i kadime-i vedadiyenin teyid ve tahkimin ne derece gerekli bulunduunu
ispat etmekliim emel ve arzum bulunduuna inanmalarn rica ederim.
Menfaatler ve saadetler balca hal olarak da sulhun devam ve muhafazasyla
mmkn ve merbuttur. Bu gayelere bal bir devletin padiah bulunduum
cihetle, sulhun bir esas- kavi ve sebat stne kurulmu bulunduunu grmekle
hakikaten ok sevin duyacam phesizdir. Cenab-i hameti imparatorlarnn
teklifi hakknda bilinen dnceme gelince, bu hususda byk el-ileriyle
vukubulmu olan sohbetimizden cenab-i fahimane-lerinde bulunan byk
elimizi devleti fahimanelerine icrasna memur etmi olduum tebligat-
dostaneye mracaat eder, fahameti celbi imparatorilerine olan muvalaat- halise-
min kabuln dilerim.>

Dier ler

Bunu mteakip akalar ceb-i hmayundan verilmek zere tersane-i amire iin
avrupadan defalarla zrhl gemiler sipari edidi. Tesisat- medeniye namna,
cemiyet-i tedrisiye-i islamiyenin kurulmasyla rcler civarnda alan
mektepte talebelerin bedava okuyup, yazmaya, tarih, corafya, hesap qibi lazm
gelen ilmin retilmeye balanmas, maarif-i umumiye nezaretince baz
slahatlara balanlm olmas, darlfnun (niversite)'de dahi herkes iin
hikmet-i tabiye ve hendese gibi dier ilimlere aid dersler verilmeye balanmas
ok sevindiricidir. ihane!! tfeklerden Londra'ya sipari edilen 7 bin tanesi
gelerek bunlardan Tophane'de imaline ve byk toplar dkmne Akdeniz
boaznn byk istihkamlarna ilaveler yaplarak inaasna ait pepee iradeler
kmaktayd.
Bizce en nemli olay, Mithad paann hatralarnda yazl bulunan satrlardaki u
hlasadr. "Prizren eyaletindeki ihtilal, Midhat paann akll alma ve
gayretleri ile bertaraf o-lunmutur. Emniyet ve asayi son derece dzelmi, Ni
eyaleti sene iinde nemli ilerlemeler gstermiti. Halende bir ok kiinin
takdir ve gzelliklerin olduunu syledii grlmektedir. nceki zamanlarda
ecnebiler tarafndan ve bilhassa Srbistan tarafndan tahrik edici hareketlerin
ikayet vesilesi olmak zere kullanlan szlerin tabiiki arkas kesilme-mise de,
Vidin ve Silistre eyaletlerinin hali ve idareleri uygun gitmiyordu. Bu iki eyalette
ve bilhassa balkan taraflarnda bulunan Bulgarlarn maduriyet ve
mazlumiyetine dair Ruslarn avrupaya duyurmaya altklar vilayet usulne.
'nthad paann Ni eyaletinde meydana gelen icraatnn ok byk ksmn iyi
bulmu olduklarndan bu dncenin kara-nnn birlikte mzakeresi 1280/1864
senesinde Midhat paa acilen stanbul'a davet olunan Midhat paann stanbula
gelmesi zerine sadrazam Fuad paa tarafndan kabul edilip grmede
sadrazamn vermi olduu izahata gre Silistre Vidin ve Ni eyaletleri
birletirilerek ve bu birletirilen blgeye mahsus olmak zere yeni bir
dzenleme yaplp bunun istikametinde bir idare tarz gerekletirilecektir. Bu
vilayetin ismine Tuna vilayeti ad verilecekmi. Eer burada yaplan yeni
dzenlemeler takdire mazhar olursa, dier eyaletlerde bu dzenleme rnek
alnarak tatbike konup, temil olunaca sylenmi. Fuad paa; Midhat paa
hakkn da vekillerle yapm olduu istiare neticesinde Tuna vilatleri valilii
vazifesini genel istek istikametinde Mthad paann uhdesine verilmesi karar
aldn tebli eder. Bu hususda padiahdan da irade- seniyenin alndn beyan
eder. u kaytta en ok dikkat eken, Al ve Fuad paalarn mebuslar meclisine
giri olacak hazrlklar sergilemeleridir.
Yeni kurulacak vilayete esas olacak olan bu usul, devletin lk idari taksimat
olan sancak ve beylerbeylii usulnden ibaret bulunan eyalet sistenminden, yni
bir ka sancan birletirilmesinden meydana gelen ekli gayri sabitin, slahiy-la
avrupa tipi idari taksimata uyan bir taklidilik idi. Nahiye, kaza, sancaktan
meydana gelen ve her bir ksmnda genellikle azalarn hari brakmak zere li
paa ile mstakil ve me'sul bir hey'eti vkela kurmaya muvaffak olamazsa, e-
kilmee karar verdi. Mustafa Fazl paaya emri altnda bulunmak zere Paris'de
bir nevi idare-i merkeziye kurmu olan yabanc lkelerde ikamette olan Gen
Trkiye frkas, itimada ayan grlmyordu. Bu frkann en delice bir icraata
teebbs edeceine hatta hrriyet severlikleri dahi pheli grnmekteydi.
Abdlaziz han 1863'de olduu gibi (bu tarihte li ve Fuad paalar ekilmek
istemilerdi) mutaasbardan veya statkocu olanlardan eskiden beri mesai birlii
jki vezir slahatperveri tercih etmek mecburiyetinde yap*31
kald.
Sonunda Fuad ve li paalar galib geldiler. te bu ekilde ktidara gelebilen
tutarl heyeti vkela slahata balayabildi. Birlik ve gten mahrum bir hkmet
yerine daha azimkar ve usullere daha fazla riayet eden bir idare gelme ans elde
edildi. 1283 ramazan/1867 ocak aynda Fransa tarafndan 1856 hatt-
hmayununa dair babliye bir nota verildi ki, bu notada 16 maddeden ibaret
slahat talebi yer alyordu.
Bu vesikann hemen ba tarafnda maarif-i umumiyeden bahs ediliyordu.
Bilhassa hristiyanlarn dahi kabul edebilecekleri mslman mektepleri
veubeleri kurulmas, msl-manlar yannda tahsil~i iptidaiyenin yaylmas iin
retmenler yetitirilmesi, fen, tarih, idare usul, hukuk tahsili iin bir
niversite ile eitli mesleklerdek verebilecek yksek mektebler
kurulmasna, umumi ktbhaneler almasna, iaret olunuyordu. Fransa
hkmetinin en byk midi maarifi umuminin yaylp ileri bir seviyeye
gelmesi idi. Herey-den evvel terbiye meselesini ortaya seriyor, diermeselelerin
tamamn buna bal olarak ve muhta olduunu sylyorlard. te mekteb-i
sultani'nin almas bu maksada istinad eder. Artk lkede eitim ve retim
iin arzular hareket haline gelmiti.

Cemiyet- Tedrisiye- slamiye

Sultan Selim'deki Darafakann esasn kurmu, babse-raskeri tarafnda

bulunan eski matba-i amire darulmuallimin yani retmen okulu olarak
seilmitir. Bkre'de ise Bulgar komitesi adl bir kurulu bu zamann
meguliyetinden bilistifade faaliyetlerine balad. 1856 fermannda var olan
ancak bu gne kadar tatbik alanna konulmayan ecnebilerin Osmanl
topraklarnda mallarn kullanmay bildiren karar bir ferman ile ilan olundu. Bu
kanunu be madde tekil etmiti Sonradan tebaiiyyet deiiklii yapm olanlar
mstesna olmak zere Osmanl tebasnn tabii olduklar teklif ve rsumlar ifa
etmek, kanun ve zabta nizamna ve belediyeye uymak, emlak ve ona bal
davalarda, iflas halinde mahiyeten venizam bakmndan borcuna karlk olmas
mecaz olan emlakin; satlmas hususunda devletin mahkemesine mracaat etmek
vasiyet ve hibe selahiyetini haiz olmak zere Hicaz arazisinden baka Osmanl
topraklarnn her tarafnda emlakini kullanma hukukundan istifade
edebilecekleri yazlyd.
Bu kanun yardmyla, li paa eski antlamann ecnebilerle alakal olan madde
fkralarnda bazlarn deitirme ansn elde edebilmiti. Mesela
konsolosluklarn bulunduu ehirden 9 saat veya daha fazla uzak blgelere
mahalli hkmetin daveti zerine ihtiyar meclisi azasndan kiinin bunun le
konsoloshane memuru hazr bulunmadan ok acil ve nemli hallerde ve baz
belli sulularn aranmasna ve tahkikatna bal olmak ve icab edecek usuli
dairesinde tutulacak zabtname hi vakit geirilmeden en yakn kosoloshaneye
gnderilmekarti ile bir ecnebinin ikametgahna girmeye izinli olmalar, yine
byle uzak yerlerde bin kuruu amayan davalarla en yksek haddi olarak 500
kuru nakdi cezay gerektiren kabahatlerde ecnebilerin kaza mahkemeleri tara-
fndan davalarna baklmalarna, fakat hkmn tercnman bulunduu halde Liva
mahkemelerinde yeniden baklmasna izin verildi.
Ecnebi teballarn her yerde dava vekaleti etmeleri ve tercmanlar ecnebilere
bal davalarda hazr bulunmalar esas, teyid olunmak zere konuldu ayn
zamanda arazi-i emiri-ye ve mevkufe hakknda kararlam olan tapu usulnn
gede kararlatrld. Msr valisi smail paann talebkin olmak ve miras olan
hkmetinin anna uygun olmak zere devlet tarafndan kendisine bir unvan
verifmesiy-
H' Hatta stanbul'da bu meseleyimzakere etmek zere Msr yabanc iler
dairesi mdr ermeni Nubar paa gelmi bulunuyordu. Abdlaziz; Hidiv-i
Msr' unvann ihsan etti. Nubar paa Msr sahillerinden Mahruse adl vapura
binerek s-tanbula geldi. Fevkalade iltifatlara nail edildi.
Devle Jonkiyer yazd tarihinde diyorki: <Osmanl devletinin dm olduu
mali skntlardan istifade ile her gn pein para ile yeni yeni imtiyazlar eide
ediyordu. 1867 se nesinde hemen hemen hkmdarlk saylacak bir unvan olan
Hdiv unvann ald. Hidiv bunlar bor olarak alyor, bu tarafa veriyordu. Bu
defaki stanbula gidiinde ngiliz bankalarndan 8 milyon liralk bir bor daha
almt. Zrhl gemiler alyor, Svey kanalnn alna yakn zamanda kendi
adna yabanc hkmdarlar davet, Kahire'de de bir meclis heyeti kuruyordu.>

Sultan Abdlaziz Han'n Avrupa Seyahati

Padiah, 3. Napolyon'un vaki daveti zerine ilk defa olmak zere bir Osmanl
padiah sfatyla avrupay ziyaret etti. Bunu ngiltere sefirinin Londra'ya daveti
takip etti. 18/se-fer/128422/haziran/1867 cuma selamlndan sonra, beraberinde
veliahdehzade Sultan Murad, onun k ehzade Abdlhamid,
bykoluehzade Yusuf zzeddin efendi ile hariciye nazn Dr. Byk Mehmed
Fuad paa, padiah hocas Akehirli Hasan efendi, dier memurlar vard.
Ayrca Fransa sefiri ile ngiliz sefareti batercmanda yanlarn da
bulunmaktayd. Dersaadet'ten yola klm li pasa ise saltanat naibi olarak
kalmt. Fransz donanmas derhal karlama iin Seddlbahir aklarnda
bulunuyordu. Padiahn iinde bulunduu vapur, Malta, Napoli yolu ile 9. gn
Tulon limanna varmt. Fransz donanmas askeri trenle padiah
selamlamt. Parisde mparator tarafndan beklenmesi gereken blgede
karlanm, Elize saray ikametine tahsis olunmutur. Franszlar padiaha byk
misafirperverlik gsterdiler. Avusturya ve Prusya sefirleri, hkmdarlarnn
padiah Berlin ve Viyana'ya terif dileklerini bildirdiler. Londra'da Bukinham
saraynda ikamet olundu. Koblen'de Prusya kral tarafndan karlanarak,
Viyana'da hakknda fevkalade ikram ve izaz gsterildi. Seyahatin 30. gn
Viyana'dan hareketle Varna yolu ile Istanbula dnld. Padiahn payitahta
gelmesiyle gn gece enlikler yapld. Seyahatin tamam 47 gn srm
oldu. Padiah bu mnasebetle karm olduu bir hatt hmayunda
demektedirki:
<Hkmdaranece en tatl mkafat, asayiin ilerlemesi ve ve umumi servet iin
masruf olan almalara tebalar tarafndan kemal-i muhabbet ve sadakat ile
mukabele grme andr. Binaenaleyh bu defa da btn ahali tarafndan ahid
olduumuz apak delille belli olan hulus ve sadakat indimizde makbuliyeti ok
ve kymettar olduundan btn te-bamzin gsterdikleri hamiyet ve
koruyuculuklarnn oalmas mamuriyet ve rahatlar vazifesi indimde bir kat
daha teyid etti. Ve din ve icab- kaza hkmne girdi..>
Panslavizm harekatndan yalnz biz deil Avusturya da ok fazla mutazarrrd.
Rusya politikas bir kbus gibi Avusturya'nn zerine kmt. nk
panslavizm saklanacak hi bir harekette bulunmuyordu. Dorudan doruya
vaziyete tesir etmedeydi. yle bir halde ki , Avusturyann iki taraf,
Avusturya/Macaristan blm bu tesirin altnda kalmaktay-a Slav rkna men-
sup olan ekler, Viyanadaki Rayart'a mebuslarn gndermediler. mparator
Fransuva Jozef ta Prakadar giderek eklerin gayrmemnunlarn itidale davete
mecbur oldu.
Ayn zamanda Galiya eyaletide Macarlar gibi bir heyet, vkela, parlementolu
bir muhtariyet idaresi talebinde bulunmaa baladlar. Bohemya'dakilerde ayn
saz almaya baladlar. Liyabah'da, fliryallarda, Karniyol, stirya, Karati, hatta
Dalmaya da ilerinde olmak zere bir Eskolavan krall kurmak fikrini ileri
srmeye baladlar. Etrafa serpilmi olan bu eit tahrik unsurlarndan tabiatyla
bizde hari kalamazdk. Srbistanda Karayorgivi ve Obronovi hanedanlar ara-
sndaki mcadele bu sralarda en st seviye ve had safhaya gelmiti. Kara
Yorgi.yeviin taraftarlar prens Mihal bey'i, 1868 senesi haziran aynn iinde
ldrdler. Yeeni olup, 14 yalarnda bulunan prens Milan henz, Paris'de Lui
lgaran lisesinde tahsildeydi. Mihal beyin yerine geti. Hariciye mek-tupumuz
Kmil bey, menurunu gtrp, teslim etti. Dier taraftan panslavizmin reisi bu
srada jstanbulda bulunmaktayd.
Bu zat slav ittihadnn, panslavizm gr ve dncesinin en kurnaz ve ehliyet
sahibi reisiydi. 1285/1868'de bu ittihad, bu bir araya gelme hareketlerinin
banda general gnatiyef vard. Ve bu zat bu sralarda f^usyann babali
nezdindeki byk elisiydi. Slavlar bu adama ve Ruslara byk gven i-
indeydiler. Hatta Eflak'ta bulunan Bulgar komitesi, doksan kiilik bir haydut
gurubu sevk ederek, Tuna vilayetinin asayiini bozmaya teebbs ettirdi. Ayn
zaman dilimi iinde de Romanyada dahi, baz hususi ekilde hazrlanm
hareketlere olundu. Romanya prenslii Bulgar fesat ve ifal ha-rekatn
himayeden geri durmuyordu.
Reis-i mdiran Bratyano ordunun halihazrda 78 bin, harb halinde ise 174 bin
kiiye kartlmasna dair her iki meclise de birer layiha verdi. Babli bu
teebbsve mracaat cesaretinden irkildi . Sadrazam i paa bu davran
aleyhinde Romanya'ya tebligatta bulunmak zorunda kald. Fakat Bratyano
gayetle hkmedici bir tavrla cevap verdi. Prens; Prusya ve Fransa'nn
gstermekte olduklar tevecch dolu hallerden dolay, kendilerini mstakil bir
devletin .sahibi olarak grmee balamlard. Bu srada Dr. Byk Mehmed
Fuad paa , shhati bozulmu olduundan dolay, avrupaya tedaviye gitmek
mecburiyetinde kalmt. Ancak fazla bir vakit gememitiki; nefes says
tkendi, emaneti sahibine iade etti .
Na stanbul'a getirtildi. O gn memurlar resmi devairi tatile sokarak merhuma
hrmetlerini gsterme frsat bulurlarken, makam hkmet mesulleri bu tatile
girie isabet dolu ve kadir bilme gz ile bakmay bildiler. <Fuad paann vefat,
osmanl devleti iin bir vilayet kaybndan daha zcyd. Al paa bu kaypla
sanki gcnn yarsn zayi etmiti. Bu iki ibilir vezir biribirlerinin noksanlarn
tamamlamaktaydlar. Fuad paa; iktidar sahibi arkadann pek baarl
olamad faaliyetten olan fikri teebbsata malikti. Batl itikatlardan tamamen
kurtulmu, tedbir almak ve icraata teebbsde pek seri idi. Krm savandan
beri, lkeye faydal olarak ne yaplmsa bu mstesna zekann yardm ve
delaletiyle husule gelmitir. Velhasl slahat ve tarafdarlarn bu kayp adam
akll zm, nk g odaklarnn u noktasnkaybetmi-lerdi.>
Hseyin Avni paann seraskerlie, irvanizade Rd paay hazine-i hassa
nezareti zerinde kalma artyla yeniden tanzim olunan dahiliye nezaretine,
ura- devlet reisi Midhat asann Badad vilayetine tayini de bu, sene meydana
gelen deiikliklerdendir. 1285/1868
Midhat paa hatratnda diyorki: <Nizamat ve inaata ait islerin tamam ura'nn
esas ii hkmndeydi. Tedkik ve mzakerelerin burada yaplmas lazm gelirken
demiryollarnn, diderlerinin ura-i devlet toplantlarndan hari yerlerde ya-
plmas gerek yeler gerekse Midhat paa da zntye vesile olmutu. O srada
boalan Badad valiliine scak bakan Midhat paa, l paann da msaid
karlamas neticesinde 6. ordunun nezaretide emrinde olmak kaydyla Badad'a
vali tayini yaplmtr.> Midhat paa Badad'a vardnda yakn yerlerdeki arazi
ve bahelerden elde edilen mahsulattan er'i olan r almak istedi. Zaten
burada yeni vilayet idaresi usuln yerletirmeye kararlyd.
Hkmet iltizam ekliyle maktu olarak havale edilmi olan aracy mukattaindan
kararak sancaklarn kaidesine uygun halde kurdu. O zamana kadar da Irak
ahalisinden askere kimse alnmamaktayd. lk nce kura usuln, Badatta uy-
gulamaya kalkt. Ancak ahalinin tepkileri bir ihtilal almetleri gsterme eklini
ald. Yeni bir am vakas husul bulmasn diye, derhal tesirli tedbirlere
bavuruldu.
Tedbirlerin alnmasndan sonra da, kura usul ahalisi konar geer olan
Mmtefik, Deliym, Ammara gibi yerler hari , her tarafta tatbike kondu. Btn
rak'a yaymak kabil oldu. Deara hadisesi ad ile anlan (bedevilerden vergi
toplanmak maksadyla yaplan askeri sevkiyata karlk bunlarn kalabalk bir
halde hcum ve atmasndan ibaret byk olay, alnan zel tertibatlar
sayesinde iyi bir netice verdi. Reislerden bazlarnn idamn yerine getirmekle
beraber, oralarda da hkmetin kuvveti gsterilip, devletin nfuzu kabul ettiril-
di. Mithad paa bu vakada ii tatlya vardrnca gzn arazii hariciyeden olan
tasarruf-u hukukiyesi adeta emlak-i saire ve miri iftlikleri gibi devlete aid ve
iinde bulunan ziraatci aileler, iftlik hademesi, ortalk, yarc kabilinden olan
dervilerin slahna evirdi. nk burann ziraat yapmaya uygun olan arazisi
mukattaat adyla deiik ktalara blnmt.
Miri (devlet) yalnz tohumu verip, ahaliye ektirir mahsln 3 de 2sini alr, de
biri fellahlara kalrd. Anlalyorki, ahali burada bir kar yere sahip olmayp,
mltezimlerle, eyhlerin zulm altnda inlemekteydi. Bu bakmdan ev yapmak,
hayvan beslemek, aa dikip yetitirmek ii onlar hi enterese etmiyordu. Bu
sebebden de, sefil ve avare olan bu insanlar her trl ifsad ve ifalata ak bir
haldeydiler.
Mithad paa, bir memleket ahalisinin o memleketin sahibi ve btn medeni
hukukundan istifadesi ve tasarrufu elinde olursamemleketin menfaatlerini ve
ileriye gitmesini temin ve muhafaza gayretinde olur kaidesine uygun olarak,
mevcud miri araziyi tapu vererek datma usuln btn teferruatyla tatbik etti.
lk senesinde 100 bin liradan fazla bir gelir elde etti. Dier tarafdan ahali arazi
sahibi olarak, elindekini imara alt gibi dier taraftanda, memlekette asayi
dzelmeye balad. Eskiden 8-10 bin kese gelir ile mltezimlere verilen
mukattaa hindiyye rnukattaasi meselesini de hazine hissesini %50'ye (evvelce
%66 idi) drerek bir takm aidatlarla masraf kaldrarak, deitirmek suretiyle,
hal yoluna koydu. Deare meselesinde en ok hindiyelilerden korkulurken,
bunlar 15 bin eli silah tutan kimseler olmasna ramen yerlerinden
kmldamadlar. O sene en verimli senelere kyasla 6 milyon kyye pirin (7.
680. 000 kg.) haslat elde edildi. Dicle'de 8 vapurdan meydana gelen bir vapur
iletmesi kurulduu gibi, Svey kanalnn almas mnasebetiyle, Basra
krfezi ile CImman ve Necid sahillerinde ve Kzl denizde islemek zere Babil,
Ninova, Necid, Asur isimlerinde bykl kkl 4 vapurdan meydana gelen bir
Osmanl vapur kumpanyas da kuruldu.
Bunlardan baka, bir emniyet sand, hastane, islahhane, memleket bahesi, su
makinesi, pirin fabrikas, Kzimiye tramvayn kurduu gibi gaz madeni al
(petrol kuyusu olacak herhalde) teebbsnde bulunarak, Mntefik'te nce
iskan yeri olmak zere Iasriye isimli bir kasaba kurdu. imdiki halde, ngiltere
ile kavgal olan Kuveyt'i, devlet-i lye adna dzeltip sanca- Osman'yi
ektirdi.
Velhasl; Arab yarmadasn istila eden imar aireti reis ve eyhilmeayihi
Abdlkerim'i Diyanbekir valisi Kurt smail paa ve Mntefik mutasarrf Nasr
paann yardmlaryla sonu gelmez sanlan mcadelede, yaral olarak
yakalamaya muvaffak olarak nihayete erdirdi. Ad geeni istanbul'a sev-
ketmise de, Musul'da idam edilmitir. Bundan sonrada Ne-cid'in slahna
balad. Necid seyahati esnasnda ise, Suud'u tenkil ettirip, hsa livasn kurup,
bunu da Katar topraklarn katt. Lbnan ve skenderiye korvetlerine binerek
Bahreyne kadar gitti. Midhat paann bu seyahatinde ngilizlerin bir bahriye
mfrezesi takipetmise de, paa Bahreyn hakimi eyh Isa ile grerek, mlakat
neticesinde eyh, limanda kmr maazas ve teferruat iin istenilen yeri hi bir
bedel almadan vermitir. Paann Necid'de gsterdii bu baar ba-bli
tarafndan takdir olunarak kendisine gayet kymetli talarla tezyin olunmu bir
kl hediyeolundu.
Tunus: Vilayetlerin i ve d borlarnn birletirilerek %5 faiz verilmesine karar
alnmas, fakat faiz ile deme dine gre, seilecek tedbir ve teebbslerin
Tunusda bulunan ecnebi devletler konsoloslarnn kontrol altnda olarak
yapmak yn kararlatrld. Fransa, ngiltere, Avusturya devletleriyle
anlalarak Tunus ve Fransz memurlarndan meydana gelen bir komisyon
kuruldu. Fransa kraliesi Ojeni Svey kanalnn aln mteakip, stanbul'a
geldi. Avusturya imparatoru Fransuva Jozef de iadei ziyaret mnasebetiyle
gelmiti.
Mecelle cemiyeti bu sene faaliyete geti. Bu cemiyet toplantlarn bablide
yapmaktayd. Ne varki; eyhlislam Hasan Efendi (Kezubi Hasan efendi)
itirazlarda bulunmu ve cemiyetin reisi Cevded paa, anadolu ve rumelideki
eitli vilayetlere gnderildi. Tabii bu grevlere gnderilirken, mecelle heyeti
reisliinden azledilmiti. Yine bu sralardayd ki, l paa Msr Hdivi smail
paann imtiyazlarndan kaynaklanan israflarna ve da dnk gsterilerine son
vermek iin ferman almasnn gerektii- kanaatine varp, tatbik etme
ameliyesine balad. Sururi efendi isimli bir memurla dncelerini duyurdu. Bu
fermanda yazlanlar, Hdiv smail paaya yazlm bir ltimatomu
andrmaktayd. iddetle ihtiya olmadka yeni bir vergi alnmamas, babli
msaade etmedike avrupadan bor alnmamas, anlatld. Msr hidivliide
kendine alm olduu brahimiye, Muzafferiye, Hayriye isimleri verilmi zrhl
harp gemilerini padiaha terke mecbur kald. Hidivin bu tarz harekat ve
davrann bir kayt altna alm bulunan l paaya sultan Aziz 20 binlira
mkafat verdi. Ertesi sene yani 1285/1868 senesinde mahkemelerin usullerini
tanzim meselesi ortaya kt. Devletler aras mzakereler yapld. Bunlarn
neticesinde anlan mahkemeler ba-kanlklaryla yar azasnn mahalli ahaliden
ve dier yarsnn ecnebilerden tayin edilmesi kararlatrld. Msr hattnn se-
nelik geliri 7 milyon 347 bin liraya ykselmiti. 5miyon 899 bin 55 lira masraf
dlp 1 milyon 500 bin liraya yakn fazlalkta gelir bulunmutu.

Avrupa'ya Bir Nazar

Gerek bat gerekse avrupanin ortasnda harp alametleri kendini gstermeye

balamt. Bunu gzlemekte olan Bismark, Kuzeyalmanya birliini
gerekletirdi. lk nce Hes-Kasil ve Frankfurt'un iltihak ettirilmesiyle
Prusya'nn birlemesi tamamland. Vakti zamannda ngiltere krall slalesine
aid olan Hanover kralln alarak, hkmeti Rusya hududundan Fransa
hududuna kadar geniletti. Genel seim usuln kabul ederek, Almanmilli
hislerini arkasna alarak hem birlemeyi salad hemde istiklallerinin yok
olmasndan dolay vehm eden kk hkmetleri tatmin eylediinden toplanan
heyet Berlin'de rayitag denen meclisle ortaya km oldu. Dier taraftan
Alman prensleri ve bilhassa Prusya kra-l'nn vekillerinden meydana getirilen bir
Bunderat meclisi kuruldu ki raytag meclisinin teebbslerine kar bir dizgin
mesabesindeydi. Bismark, bu iki meclisin tesirine kaplmadan ve adeta onlardan
bamsz bir halde, yalnz kraln yannda mesul olmak zere birleik heyet
anslyesi (bavekillik gibi) idi.
3. Napolyon bu birlemi heyeti iyi gzle seyretmedi, Ren nehri ikliminde
meydana gelen bu kavi hkmet, talya hkmetine benzemiyordu. Kuvvetler
dengesi bozulmutu. O yzden talya'dan Alp dalan hududundaki Savoa ve
Mi'i ald gibi bir taraftan da kaybettii bir eye kar bir ey kazanmak
istediysede Bismark red cevab ile yetindi. Bunun zerine Hollanda kralna
mracaat ederek Lksenburg byk dukaln para karlnda satn almak
arzusunda bulundu. Anlama mmkn oldu. Pazarlk edildi. Feragat ve intikal
senedi imzalanrken Bismark, heylulet, yani araya girerek ii bozdu. Fransa,
Meksika seferinin hatasndan dolay
ypranmt. Paris Bismark'n muhalif elini kramad. Lksen-burg dukalnn
bitarafln ilanyla grd hakareti inedi. Askeri bakmdan kuvvetlenip
tekilatlanmaya kuvvet verdi . Bir fransz tarihi diyorki: <Lksenburg
meselesinde sabetli hareket eden fransa haysiyetini ilan ve ihtilalci frkalar
tarafndan tehdid altnda bulunan mevkiini salamlatrmak iin, 3. Napolyon'un
bir harbe ihtiyac vard. Almanlarn hkmetini Prusya'nn bykl altnda
birletirebilmek iin Kont Bismark'da ayn hisleri duyuyordu. Bylece su-i
tefehhm yani yanl anlamay harbe hazr olmay tevik olarak
grnmedeydik
Bu aralk spanyollar, kralie 2. zabellay tahttan indirmiler, daha ok hrriyet
sever ve verir bir hkmdar aramaya kmlard. Geici hkmet reisi grevi
deruhde eden mareal Pirim, spanya krall tacn Prusya kralnn yeenlerin-
den Leopold d Hohenzollerne teklif etti. Fransa hkmeti bunu protesto etti.
4/temmuz/1870 tarihinde Prusya hkmetinin nezdindeki sefiri msy
Benedetti'yi Ems ehrinde Prusya kral 1. Gilyoma yollad. Vazifesi,
akrabasndan bulunan Leopold d Hohenzolleri spanya kraln kabul etme-
mesini salamak iin, yardmlarn istemekti. Kral uygun davrand. Prens itaat
etti. Bylece Fransa byk ve nemli diplomatik bir baar gstermi olmakla
avunmaktayd. Fakat Fransada var olan sava taraftarlar Prusyann pek daha
ok glendiini grmek istiyorlard.
Fransa hariciye nazr msy d Garamot, sefir Benedetti'yi, prensin spanya
krall teklifine gstermi olduu ekinmeden vazgeerek bir daha evvelki fikre
dnmemesi hakknda kraldan taahht almasn istedi. Kral bu sefer red cevab
vermeyi uygun grd. Prens Bismark bu olan bitenleri telgraflarla haber almakta
idi. Franszlara gre Bismark, Prusyann Fransadan daha kuvvetli ve hazr
olduunu bildibinden frsat kaybetmemek iin, kraln telgrafn deitirerek
gazetelere: <fransa sefirinin yaver-i harbi tarafndan, kapya kadar getirildiini,
elinin bu hakarete mstehak olduunu, kraln yannda meydana gelen
hareketteki srar pruSya hkmeti iin, ayn hakaret demek olacan gste-
recei tarzda yazlm bir telgrafname tebli etti. Alman gazeteleri bu notay
istedikleri gibi evirip, evirdiler ve bu haber Fransa hkmetine ulatnda da
savan ilan tahakkuk etti. >
Fransa ahalisi ayakland. Durumun sabrla metanetle madde, madde tetkik
edilmesini ve mecliste olayn mzakeresinin yaplmasn tavsiye eden mehur
Tiyers'i hain ve Prusyal diye tahkir edip adamn camlarn taladlar. Sokak-
larda, Berline! Berline! diye bartlar. O gece meclisi me-busan ilan harbi
tasdik etti. Bismark Fransz hkmetinin hatasndan istifadeyi bilmiti. Fransa
mkl bir duruma dmt. Avusturya, Ruslarn tehdidi yznden kmldya-
miyordu bile. Fransa ile anlaarak mterek bir hareket yapma arzusunu tad
halde tehdidlerden dolay, bir eye teebbs edemedi.
talya, 3. Napolyondan Roma'nn kendisine verilmesini temin hususunda talepte
bulundu. Napolyon raz olamad. ngiltere ise, Fransann klmesinden dolay
her halde bir zntye kaplacak deildi. Sava, 3. Napolyon'un ummakta
olduu neticeyi vermedi. Me ve Sedan malubiyetlerini Pa-ns'in muhasaraya
maruz kalmas takip etti. Sonunda Pa-ris'de dt. lO/mays/1871'de Frankfurt
ehrinde yaplan anlama gereince Fransa; bemilyar frank sava tazminat
demee ve Arsas-Loren'i terke evet demek durumuna raz oldu. imparatorun
Sedanda esir dmesi zerine Franszlar 4/eyI!'de mdafa milliye hkmeti
idaresinde olarak cumhuriyet ilan etme yolunu setiler. Me Prusyallarn eline
dmek zereyken, Ruslarn hariciye nazr Gorakof, byk devletler
kabinelerine, Rusya'nn Pariste yaplan sulh kararlarn yok sayarak
Karadeniz'deki hukuku hkmranisini yeniden tanzime karar verdiini bildiren,
genel bir layiha gnderdi. 29/ekim/1870'de yazlan bu layiha avrupann tama-
mnda byk heyecanlar duyulmasna sebeb oldu.
Fransa, bunu bir kahpelik olarak kabul etti. Babyi ise, mthi bir tela sard.
Bunlar olmaktayken Osmanl devletinin iileri ve siyasiyesi de u durumdayd:
On senedenberi maliyenin vaziyeti vahim durumunu devam ettirmekteydi.
1287/1870'de muntazam borlarn yekn 1 milyar franka ykselmiti. l
paann vefat srasnda hazinenin 130 milyon lira borcu olduunu Ltfi tarihi
yazmaktadr. 1869'da yaplan; bykbor (mazinin hesaplar) temizlenmeden
vede istikbal teminat altna alnmadan sarfetmeye devam ediliyordu. Memurlar
ve mstahdemler maalarn zorlukla alabiliyorlard. Mal sandklarnda para
bulunmuyor, hatta hazine tahvilleri dahi denememekteydi.
Bu hal hkmetin iflasnn pek yakn olduunun gstergesiydi. Vergi koyma ve
toplama dzeni ekillerinin slah edilmesi hl dnce plannda kalmakta idi.
Dnlen tedbirlerin en belirgini, gerek kara gerekse deniz askerinin saysnn
azaltlmasndan ibaretti.

Ordu'nun Drm

1286/1870'de silah altnda bulunan asker miktar 160 bin kii civarndayd.
Bunlar hassa askerleri ile beraber 6 orduya taksim edilmiti. Bu alt ordu, 36
tane piyade nizamiye alayn tekil etmiti. Bu hesaba gre piyade asker yekn
120 bin civarnda olmaktayd. Her ordunun 6 alay piyadesi vard. 4 alay
svarisi, 1 alayda topusu, 5 batarya topu mevcud olup, iki frkadan meydana
geliyordu. Bu 6 ordudan baka
f rka daha vard ki, biri 10 bin kiiden mrekkep olduu de Girid'de, 5 bin
kiilik baka bir frka Trablusgarb'da,
_ 5 bin kiilik firkaysa da Tunus'da bulunmaktayd. Bunlardan baka Beyolu
klasyla anakkalede, Tuna sahilin-
Venedik krfeziyle Bozcaada, Midilli ve anadolunun baz kalelerinde 5 bin
asker daha vard.
Kura ile asker almak icab ettiinde asker veren eyaletler unlard: Arnavutluk,
10 bin-Bosna, 30 bin-Srbiye, 20 bin-Memleketeyn (Romanya), 7 bin-Msr, 20
bin-Tunus ve Trablus 10 bin-genel yekn ise 97 bin kiiyi buluyordu. Bunlardan
baka gerektiinde babozuk ad verilen gnll asker toplanmaktayd. 1870
sonlarnda Asir taraflarnda asayite mini iin, 7. ordu adyla bir ordu
dzenlenmesine giriildi.
Asir emiri Mehmed bin Ayd, Tihameye kadar yrm, hatta Hadide'yi basm.
Bu sebeble Yemen olsun, Mekke taraflar olsun birtakm skntlara dmt.
Ferik Redif paa komutasnda Yemene 18 tabur ve Msrdan 20 bin asker sevk
olunmutu. Bunun sonucunda Asir meselesinin kapand grld. Yeniden bir
Yemen vilayeti kurulmasna giriildi. Girid ihtilali srasnda ordu le
donanmann noksanlar ortaya kt. Tarih-i Ltfide; donanmann 4 kta zrhl
kapak ile bir kapaktan baka 8 firkateyn, 9 korvet, 13 aviz , 4 duba, 28 nakliye
vapurundan meydana gelmekteydi, yani 66 paradan ibaretti ve 1700 topu ve
bunlardan baka biri kapak, biri firkateyn 15 adet korvet olarak 63 tane yelkenli
gemi vard dedikten sonra biraz a'aida, 94 para harp gemisi mevcud olup,
bunlarn yekn 5 bin bu kadar beygir kuvvetinde idi. Bunlardan baka, biri ta
tezgahnda hemen yap-"P ve dieri Tiriyeste'den hazrlanp gnderilen 5yzer
beygir kuvvetinde iki zrhl daha mevcud olup, sefine yani gemi bulunduu,
devaml 12500 tfeklininhazr olduu o zamann evraklarnda grlmtr.
Diyor.
Fethi Blend'de bu sene gelmitir. Hseyin Avni paann yapt tensikat yani,
orduda mevcudu azaltma hareketinden sonra, askeri kuvvet 4 sene nizamiye, 1
sene ihtiyat ile redif snf ncesi, redif snf sonras ve babozuklarla yerli
askerlerden ibaret olup, tahminen yekn 792 bin nefere varr. te bu tekilat
zerine rumeli ebeke-i hudududiyesinin kurulmas meydan buldu. Rumeli
kumpanyas dediimiz Baron Hir kumpanyas (irketi) bu srada imtiyazlar elde
etmek suretiyle bir taraftan stanbul zerinden, dier tarafdan Dede-aa
cihetinden ve Selanik ynnden inaata balad. '
Ziraat ilerleyememi, kyller iin ok ar olan yol bedeli paras valilerin
menfaatine yaramaktan baka bir ey deildi. Maden ve maden ocaklar kanunu
kark bir tarzda tanzim edilmesi gerekletirilmi, ideki gmrkler i ticaret
ve sanayii sektelere uratm, maliye de intizam ve dzen yetersizliinden
mahvolmutu. Aar meselesi ahalinin bana bir bela kesilmi, vergi alm ve
hesaplamalar iyice bozulmutu.
Fransa ile Almanya arasndaki savan sonucu ve onun getirdii siyaset havas
Osmanl hkmetini de, alakadar hale koyup Prusya-Rusya-Avusturya arasnda
yaknlama balamas, Franszlarn malubiyeti, babiiyi dncelere salmt.
Bizde, vekiller heyetinde sk bir merkeziyetilik politikas seilme yolu tatbike
itina gsterilmeye baland. Zaten bunun neticesindendirk, Al paa Msr
Hidivi'nin serbest bir tarzda yaptilemleri tahdid ile durdurmu ve elindeki
zrhllar ve dier malzemeleri stanbul'a getirtmi, Msr zerinde tatbike
konulan bu muamele, Tunus ile Trablusgarb blgesinde bir ders-i ibret, niyetine
oralardakilerde hisselendi.
te taraftan, Balkan yarmadasnda, Atina-Bkre-Belg-rad arasnda devaml bir
haberleme gzlemleniyordu. Avrupallarn vaziyetleride son tahminlere gre u
durumdayd: Cermanya Almanlar birlemesi salanm, 2. veya daha a
derecede bulunmakta olan baz Alman hkmetine fak muhtariyetler verilmitir.
Ancak meydana gelen yeni hkmet, askerlik bakmndan bir atfnazar yaplrsa
sulandrlm bir Almanya idi. Gerek askeri grn gerekse siyaset dnyasna
getirdii tesir ile en birinci imparatorluk oldu-unu gstermekteydi. talya tabii
ki, Almanya'ya tutkundu. O da, milli tekamln salamak zereydi. Arzu etmi
oldu-qu payitaht Roma'y elde etmiti. Sadova sava akabinde Venedik'i, Fransa
sava neticesinde Roma'y ald. unun bunun felaketi zerine kurulmu bir
hkmet ortaya kt. Hatta Fransa'ya dman kesildi. Donanmasn
ekememeye balad. Avusturya'nn varlna ramen, Petrevil ve stirya vila-
yetlerine gz dikti. Avusturya menfaatini gzetmek iin itaatli baklarn
Berlin'e evirmiti. Rusya'ya kar, dikkatli, douya bakarken Almanlarn hususi
himayeleri iinde, mtecaviz bir vaziyet sergiliyordu.
imdi, l ittifakn balangc bu siyasi vaziyettendir. Fransa; byke bir
cumhuriyet ekline girdiinden Almanya iin, tek hkmet eklinde bulunan her
hkmet iin pheli bir komu saysna katlm oldu. Rusya ise oda bal ba-
na bir tehlike kesilmiti. Paris antlamasn kendi eliyle yrtt. Ancak istediine
tamamen sahipotamamt. Prusya'ya sava esnasnda gstermi olduu anlayl
tavrnn hakkettii mkafat grememiti.
2. Aleksandr ile 1. Gilyom abasnda gayet byk bir gizlilik iinde yrtlmekte
olan dostluk grld. Byle olmakla beraber ar, douya aid tasavvurlarndaki
sebat saklamyordu. ngiltere 1870 savanda adeta dilini yutmu gibi hi ses et-
memiti. Bunlarn banda bulunan lord Gladaston, i ilerde 'slahata dalm,
bartan baka bir ey onu cezbetmiyordu. ^ynca, ngilterenin Ruslara
muhalefeti her zaman iin Fransa'nn yardmn hemen yan banda bulmasna
balyd.
Fransa ise kanad krk bir hal iinde abalamaktayd. Rusya'nn arzu ve
niyetlerine dorudan doruya Avusturya'da pek karlk veremezdi. nk
srtndaki talya da onun ayr bir skntsyd. Bu vaziyet karsnda Osmanl
devleti iin ufuklar pek aydnlk deil, bilakis karanlkt. Hakikaten 4 sene sonra
byk bir frtna kmas neticesinde Berlin antlamas hkmlerine boyun
emek mecburiyeti dodu. Rusya hariciye nazr Gorakof'un yazs Paris
antlamasna bundan evvel indirilmi darbelerin tamamlaycsyd.
Bundan evvel, Eflak ve Budan'n birlemesi de yazl antlamann hkmnn
kaldrlmasna bir giri dense yeridir. zellikle avrupa 1272/1856 slahat
fermannn yerine getirilmemi olduuna kani idi. Hatta o zaman ad geen
ferman hakknda ve iinde yazlanlara gre ngiltere, Fransa, Rusya hatta devlet-
i liye taraflarndan yaplan tetkikler, neti-cede yle bir hkme varmak kabil
olmutu: "Tanzimat cedve-lnde ihmal edilen vaadler, elde edilen ilerlemelere
nazaran tesbit kabul etmez derecede oktur." Bu hkm 1868 senesinde
verilmiti. Fuad paann hariciye nazn bulunduu srada 25 bendden meydana
gelmi 1868'de Londra, Paris, Viyana, Berlin, Petersburg ve Floransa da
bulunan, Osmanl elilerine gnderilmi layihada bu taraf pek ok rtl bir
ekilde itiraf edilmitir, "resmi yazma muharrerat- resmiye sh. 90-102"
Gorakofun yazs zerine ngiltere iddetli bir protesto ekti. "ngiliz hariciye
nazn tarafndan yazlan cevapda: anlam devletlerden hi birinin rey ve rzas
alnmadan fesh etmeye kalkmak, ngiltere devletinin uygun grmeyecei
hususattandr. eklinde olan bilgiyi veren ngili-z elisine Rus bavekili
Gorakof, bahsolunan eski maddeyi-feshetmeye kesin kararl olduklarn
syleyerek eer, Osmanl devlet adamlar buna muhalefet edecek olurlarsa Rus-
ya devleti ordularn bir tek kii ilave etmeden himayesi altnda grnmekte olan
dou hristiyanlanna bir iaretle dalgalar halindeisyan hareketlerine
girieceklerini ifade etmiti. (Mirat- hakikat) Versay'da yani Paris'de bulunan
prens Bismark ile haberlemeye giriti. Rusya'ya kar harp ilan etmeyi talep
etti. Avusturya da sz konusu yazdan dolay pek zid. Bismark, Avusturya-
nn Fransa ile birlememeleri iin Rusya'ya eilim gstermee muhta
olduundan epeyi skld. Dier tarafdan, Fransann lehinde olmak ihtimali
bulunan n-giltereyi de krmak istemiyordu. Paris antlamasna imza koymu
bulunan byk devletlerin, yeni bir konferans toplu-yarak, vaziyeti tetkik etme
teklifinde bulundular. Bu teklif hem Petersburg'da hem de Londra'da kabul
olundu.
Londra konferansnda, 1856 antlamasnn sylemekte olduu Tuna nehrindeki
gemilerin serbest ekilde dolamalarnn almasyla devlet-i liyenin boazlar
ap-kapamak hakkn yeniden tasdik etmekle beraber, Karadeniz'in taraf-
szln temine muvaffak olamad. Rusya'nnda istedii buydu. Osmanl
devletine ait deniz gc dnyada 2. derecede bir donanma olma vaziyetine
ularken, 20 den fazla zrhl gemisi 80-100 kadar da ahabtan da olsa harb
gemisine sahipti.
MAHMD NEDM PAA'NIN SADARET
Ali paa, 1288 cemaziyelahirinin 21. /8/eyll/1871'de Be-bek'deki yalsnda
vefat etti. J3u vefatn neticesi Byk Mustafa Reid Paa ekolnn sona ermesi
demekti. Buna karlk istibdad kaps sonuna kadar alm oldu. Padiah ne
hikmet ise, Ali paadan ekinirdi. Hatta yakn ve sevdiklerinden birisine
birdefasnda: "u kanapeyi gryormusun? l Paa, bana nice geceyi bunun
zerinde sabahlattirdi." Demitir. Al paadan sonrada sadarete Mahmud Nedim
paa geldi. Hariciye nazrl Sururi paaya verildi.
Sultan Abdlaziz, l paann vefat zerine geni bir nefes ald halde,
devletin iileri yeni bir sknt ile karlat. Mahmud Nedim paa sadrazam
olunca l paa ekibi de birer birer iktidar mevkiinden skut etmee balad.
lerimiz i-daresinde bir sadan geri dn grlmeye baland. Hakikatte
padiah, sadaret fermann takip etmek bir dereceye kadarda gz boyamak
fikriyle: "CIygun grdmz slahatnda tamamnn yerine getirilmesi, hukuk-
u umumiyenin muhafazasnn temini, btn ahalinin adaletin en mkemmeli ile
ynetilmeleri hususuna byk bir dikkat ve itina gsterilmesiyle beraber yinede,
btn er'i mahkemelerde ehliyet ve iffet sahibi istikametleri salam kimselerin
bulunmas, nizamiye mahkemelerine havale olunan ilerin de, sahih adalete
uygun ve hakiki hukukiyeye tevsiki.." Mealinde bir yazy gndermiti. Fakat
Tarihi Ltfi diyorki: <Bir mddet sonra anadolu ve rumeli taraflarnda, imendi-
fer(tren)ler yapmna baland. Nehirler vastasyla da muamelelerde kolaylk,
ticari ve sanayi bakmdan mahallerin yaygn ekilde istifadesine dikkat
olunmasn beyan eden bir tezkere-i seniyye babliye gnderildi ve bu da ilan
olundum Azbir mddet getikten sonra padiahn dama oynama
dknlnanmak iin; "valiler dama tana dnd!" szleri iitilmeye
baland.
Mahmud Nedim paa, sadaretinin balangcnda, valilerin deitirilmesini
uygulamaya koydu. Mevkiini salamlatrmak iin, ura- devlet reisi Kmil
paann, maan 25 binden, 75 bine ykseltti. Rsumat emanetine; 10, bahriye
nezaretine 75 bin, nafa ve ticaret nezaretine 50 bin kuru zam, hariciye ve
maliyenezaretlerine de birer mir tayin ettirdi, i ilerde meydana gelen olaylar
takip edecek olursak, ilerin idare tarznn dabaka bir kalba dkldn
mahede edebiliriz. Rus sefiri gnatiyef de, l paann vefatndan sonda, geni
bir nefes alm, artk icraatnn gcn sergileyebilirdi-

Tunus

nem tayp ok alaka ekici bir olayda Tunus mesele-siydi Tunus valisi Sadk
paa tarafndan zel bir vazife ile Floransa'da Hayreddin paa
bulundurulmaktayd. Paa, italya ile yaplm istikraz yani bor meselesinin
ekimelerini, babli'ye anlatmak iin stanbul'a gelmiti. Dn srasnda
Tunus valiliine dair bir ferman da gtrd. Bu ferman da, Tunus eyaletinin
(imtiyazl veraset) ile verilmesi ihalesi beyan edildiktensonra deniyorki:
<Eskden beri geerli olduu gibi orada hutbeve baslan sikke (para) padiah
adna olup, sancak ayn ekil verenkde kalmak, sava kt zaman i becerecek
asker ile hizmete komak, ball elan olduu gibi ve geerli olmak zere
muhafaza ederek, vilayetin veraset yolu ile hanedannda bulunmas, eyaletin i
ilerinde er'i erif ile idare, ahalinin can ve mal ile rzlarn temine kfi ve
zaman ve vaktin mukteziyatnca uygun kanun-u adliyeme baklarak yerine
getirilmesi artyla memurin-i seriye, askeriye ve mlkiye ile maliyesinin azil ve
tayininde Tunus valisi murahhas ve hukuku mlkdariye'ye aid siyasi
maddelerden baka yabanc devletler ile olan muamelesinde izinli bulunmas,
vefat vukuunda hanedanndan olan byk varisin gemesi, erafn saltanat
seniyeme takdim olunacak haber zerine vezaret v mirlik ve menur-u hma-
yunu ve mri alanmn gnderilmesi hususlarna irade-i se-myye-i mlkanem
eref sudur buyrulmutur.> O sralarda b ferman Tunus'un ecnebi devletler
poitikasna kar, hu-kuk-u padiah ile onun himayesi altna girmi olduunu ve
verasetin icabatndan valilerin istiklali olduunu kuvvetlendi-ren bir husus
olarak telakki edildi. Tebeddlat yani deiiklik, tevcihat, tenkihat, tasarrufat,
birbirini takip etti. Tenkihat ve tasrifat komisyonunun 50 bin 200 kese (25
milyon 100 bin kuru) masraf drd ilan edildi.
Tarih diyorki: <nceleri her gn bir trl duyulan icraat ve dncelerin
deliceleri, akll kimseleri artr hayretlere drrd. Hele Istanbulda baslan
ve avrupadan gelen gazetelerde yazlan icraatlar alayc dncelerle ok
ayplanyordu! > Hatta bu karklk arasnda ilan yaplan vekiller heyeti
program, birincisi kara ve deniz kuvvetleri, 2. maliye, 3. adliye 4. maarif, 5.
zabta idaresi, 6. da vilayet idaresi usul olmakla ne var ki, hariciye
unutulmutur.
Abdlaziz han'n, Mahmud Nedim paaya yaptrd ilk i ve emri belki de
bahcas, otuzbe senedir devlet idaresinde devam etmekte olan ve tanzimat-
hayriyenin esasn tekil eden can, mal ve rz emniyeti maddesini baltalayan
srgn ve uzaklatrma emirlerini verebilmesidir. Keyfi idare, ahs garaz
devletin geleceini mahv etmekteydi.
Bu cmleden olmak zere serasker Hseyin Avni paa askeri masraflar
dolaysyla doum yeri olan sparta'ya, kodra valisi mir daveti smail paa
Trabzon'a srgn yollanarak maliye eski nazr irvani Rd paa, veliahd
ehzade Mu-rad efendiye kendini yarandrmak iin Kurbaaldere caddesini
dzeltmekleri itham ve ehremini Haydar efendi, ma-beyn bakatibi Emin bey,
zabta nazr Hsn paada eitli yerlere srgne gnderildi. Bu ilere ait
yazlan tezkerelerdeki: Yaplm bulunan tahkikatta ve tetkikatta bundan byle
ortaya kacak vaziyete gre cezalarnn iddetlendirilecei imdi halde
tahakkuk eden, kt idare ve kullanmdan dolay uzaklatrdklar.. Satrlar
eklindeydi ki, bu tarz daha sonra keyfi srgnleri usul olmutur. Bu srgn
meselesinden Badad valisi Midhat paa da nasibini almt. Paa Ba-dad'da
ortaya koyduu slah, terakki dolaysyla o vilayetten devlet hazinesine para
gndermek ve emsalinde karlai-madg halde, senede 250 bin liray
gndermeyi taahhd etmiti- Ancak Mahmud Nedim paann slahat komisyonu
iin bu tarafn gz nne almyarak, vilayetin genel masrafndan 24 bin kese
tenzilat yaparak, nakit olarak istemi ve bunun zerine paa istifa yolunu
semitir.
Yolculuunda Sivas'a tayinini haber ald. Hayat- Siyasi-ye'de deniyor ki:
"Vaziyete gre Mahmud Nedim paa, Rusya politikas tarafdarndan olduu iin
sadaret makamna aelmesiyle birlikte eli general gnatiyef in tavsiyesiyle Bul-
garlarn rum patrikliinin otoritesinden ayrlarak mstakil Exsharzhk idaresi
kuruldu. Bu da, devleti baka bir idare ekline koymak niyetiyle gemi
dnemde yaplan her eyin tamamn bozmakt. Evelce yaplm bulunan
demiryollar mukavelesini feshetmiti. Vilayetler nizamlarn deitirip, kk,
kk valilikler kurmaya kalkp, bu yeni dzenin gereinden olmak zere,
Sofya'y Tuna vilayetinden ve ar-kikarahisar, Trabzon'dan, Mara'i, Adanadan
ayrp baka baka valilikler tekil etmi olduu gibi, Bosna'nn br ucunda
olan Hersek sancan, daha yaknda olan Yenipazar ile birletirip oray da bir
valilik yapm ve btn vilayetlerin tahsis ve masraflarnda hesapsz ve lsz
indirim ve ykseltmeler yapm olmasyla, her mahallin idaresi bundan menfi
olarak etkilenmiti. Bu etkilenme sonucu, memurlarn suistimalleri, zabta ve
vergi memurlarnn her birinden ikayetler balamt." En tarib karlan da
payitaht dndaki memurlarn ounluunu belkide tamam ya azil ya da
yerlerinden baka mahallere nakil olunmasyd. Devlet by-!ece adeta bir
mteharrik kitle haline gelmiti... Mithad paa Sivas'a gitmedi. Tayini Edirne
valisi olarak yapld.
ok dikkat ekici idari tedbirlerinden biri de, jurnalci memurlarn ihdasdr. Bu
memurlarn ii babiiye durmadan tetkik iin evrak gndermeleriydi. Mahmud
Nedim paa bu srada tanzim etmi olduu btede milyon lira fazla gelir
gstermekteydi. te yandan da, maliyeyi Galata sarraflarndan 1 milyon 100 bin
lira bor alm olarak ilan ediyordu. Eski bir cedvele gre harici ve dahili genel
devlet borcu 138 milyon 674 bin 780 ve her iki borcun faizi senede 8 milyon
457 bin 485 lira idi.
1288/1872 btesinin dengesine gre umumi gelir: 20 milyon 700 bin liray
am olduu grlyor idi. 1289/1272 senesi, Bulgar eksharzlinm kurulu
tarihidir. Eksharzh"n stanbul'da oturmasna karar verildi. Hatta huzura karak
bir teekkr konumas yapt. Padiah da, bu nutka uygun bir nutukla cevap
verdi. 1286/1869 senesinde l paa daha sadrazamken dzenlenmi bulunan
fermanda Eksharzhn icab ettike Fener semtinde bulunan Bulgar
papashanesinde ikamet etmeye izinlidir aklamas yer almt.
Mahmud paa vilayetlerin tahsisatn keserek, elde nakit bulundurmak iin,
grnde %10 esasda %20 faiz ile K-kolu Agop isimli birinin vastasyla
tezelden 10 milyon liralk bor antlamas yapmt. Burada Rasimbey'den bir
not aklma geldi. Takdim ediyorum, Rus sefiri ignatiyef gerek saraya gerekse
sadrazama kendini kabul ettirmiti. Fransa ve ngiltere ile hem bizimle iyi
ilikiler kurarak meslei dolay-syla babliyi ele almt. Sureti hakdan grnp
de nice hile ve ifsatlar ve nice suistimaller ile tanzim-i usul ihlal edici yollar
amt. li paa tarafndan tehiri yaplan Bulgar eks-harzhl beratn,
Mahmud Nedim paa Rus sefirin talep ve teklif etmesiyle birlikte hemen
vermiti. Bylece Bulgaristan da Ruslarn tesir ve nfuzunun fevkalade
kuvvetlenip de genilemesine msaade etmi oldu.
Rumeli demiryol hattnn yaplm olmas Rusyann iine, gelen bir husus
deildi. Tabii, nlemeye alacakt. Rus elisinin tavsiyeleri neticesi adn
andmz demir yollarnn Yaplmas mteaahid Baron Hir'len yaplm
mukavele a-lsma masrafnn ve imtiyaz mddetinin uzunluu vesile edilerek
deiiklie uratld. 2300 km. lik inaata mahsus 1. 980 bin hisse senedi o vakte
kadar bitmi olan yars kadar imalata ve imtiyaz bakmndan indirilmeye matuf
mddete karlk, Baron Hir'e terk edilerek yzbinlerce liralk irtikap yapld.
(Mirat- Hakikat)
Bu paray saraya yetitiriyordu. Paa, bahriye nazrlnda bulunduu sralarda
bile, padiahn holand hususlarda bilgi sahibi olmu btn lezzet ve itahn
geniletmeye alp bir hayli hizmetler etmi olduu gibi, sadrazamlnda dahi,
saraydan akla gelen ne olur ve istenirse hi bir engel karmadan yapmaya
balamtr. Bir zamanlar resmi alma ve muamelesinde bablinin imtiyaz
kuvvetine ve nizam ile kanunu devletin hkmlerine riayet etmeyi seen
padiah, bundan sonra bu ekil davrantan vaz geti.
Bir sene iinde Sultan Abdlaziz, tamamen deimiti. Bu sralarda da Hanri
Martin tfeklerinin ordu tarafndan kabul bu sene iinde gereklemitir.
Padiah, sadrazam M. Nedim paann ahali arasnda oalmakta bulunan
itibarszln kt idaresini haber almaktan uzak kalmyordu. Hatta ok ge-
meden azlederek yerine Edirne valisi Mithad paay sadaret makamna getirdi.
imdi burada A. Rasim bey iki ayr mtalaa vermi onlar nakledelim: <Padiah,
li paadan yz e-viripde sadarete nail olmak 'iin akla hayale gelmez eitli
fitne ve fesad icad ve gayri meru paralar takdimiyle mevkiinde kalabilmi ve bu
garaz dolu meslei yani yolu devam iin: "efendimiz, bir padiah mstebidsiniz.
Her emr fermannz yerine getirmeye muktedirsiniz mealindeki szlerin ifade
edilmesiyle Sultan Abdlaziz'in basz bir aslan gibi etrafa atlpda keyfe gre
hkmleri icra etmek emeline ve
arzusuna drm olduundan li paa irtihal-i dan beka eyledikte, Mahmud
Nedim paa sadarete gelince Sultan Abdlaziz'i talim ettii yola sevk etti. Yine:
Sultan Abdla-ziz tarafndan M. Nedim paann at yoldan ald lezzed-den,
bir taraftan da icraatlarn brakm olduu kt tesirlerin neticesinden ekinmi
olduundan genel bir hosnud-suzluk karsnda bir zr, bir tarziye makamnda
olmak zere Nedim paay geici olarakda olsa feda edip, gerek ahali gerekse
ecnebilerin nazarnda ona mesuliyet ykledi. Hseyin Avni paa gbi sz geen
kimsenin kin ve dmanlklarndan gelecekte de nefsini koruyabilmek tedbirine
bavurarak, Midhat paann Badad valiliinden dnnde, Edirne valilii ile
stanbul'dan uzaklatrlmas iin, M. Nedim paann srar ettii bir fikri semesi
garazkrlkla tefsir edip Midhat paay sadaret makamna getirip, Mahmud
Nedim paay da, grnte ikbal makamndan indirip, uzaklatrmakla efkar
umumiyeyi taraftar sayd biriie tatmin etti zannma kapld.
Ltfi tarihi diyorki: <Sadaret deiiklii gerek ide gerekse hari de pek byk
bir memnuniyetle karland. Daha gn olmamt ki babliye bu vaziyete
sevindiklerini belirten telgraflarn says ikibine vard. Midhat paa sadrazam
olur olmaz, ilk ald darbe, Mahmud Nedim paann vilayet usul- kanununu
iptal etmi olmasndan doan karklkt. Hseyin Avni paa, irvanizade
Rd paa ve arkadalar srgn yerlerinden dnmlerdi. Bu defa dahi M.
Nedim paa tarafdar tekilatndan olan, Mara valisi Cevded paa ile Karahisar
arki valisi Rasim paalar da dndler. irvanizade evkaf, Cevded paa maarif,
zmir valisi Sadk paa maliye, Paris sefiri Cemil paa hariciye nazrlklarna
tayin edildiler. Eski sadrazamn slahat meclisini fesh, ura-i devlet, dahiliye ve
tanzimat isimleri altnda ikiye taksim olundu. Midhat paa, 10 milyon liralk
bor almnda araclara, 100 bin lira verilmi olmasndan M. Nedim paay
vkela meclisinde sorgulamaya ald.> Mirat- Hakikat diyorki: <Bu 100 bin
altun saraya verilmiti. bu komisyon, bor araclarna verilmesi hakknda
Sultan Aziz'in zel iradesi varken inkar etmi olmas ve M. Nedim paann
padiah tekzib etmemek iin iradesinin bulunduunu sylemekten stinkf
etmesi 100 bin altunun kendisinden alnmas hkm bahs oldu.
Ancak hakiki durumu bilen padiah, Mahmud Nedim paann urad bu
deme cezasn af etti ve Kastamonu valiliine tayin ederek gnln ald. imdi
burada Rasim bey merhumdan bir alnt yapyoruz: Senebesene ilan edilmekte
olan bte muvazene (hesap) defterlerinde grld gibi masraflarn 2
milyondan fazla olduu bununda zerine Mahmud paann sadarete gelmesiyle
birlikte Kkolu Agop efendi vastasyla avrupadan alnan 10 milyon liralk
bor faizinin ilave edilmesiyle denklik ann miktar 3 milyon liray gemiti.
Marileyhin yani Mahmud paann bab-lide tenkihat ve slahat komisyonu
ad ile kurmu olduu meclise yaptrd ve mabeyne takdim ettii defterde gelir
ve gider karlatrlm olduundan baka, gelirin 500 bu kadar binii-ra da
fazlas olduu gsterilerek, ibu fazladan 100 bin lira saray hmayunun
tahsisat seniye haricinde yani saraya ve padiaha ayrlar parann dnda sarf
olunmak zere gelii gzel bir hesapla mabeyni hfmayuna takdim edilmi ve
350 bin lirasyla ngiltereye bir zrhl harp gemisi daha sipari edilmitir. Midhat
paann sadareti zerine maliye nezareti tarafndan gelen taleb zerine bu sefer
verilen deftere gre, gelirin fazla olmas yle dursun, Mahmud Nedim paann
v'Iayetlerden, yapm olduu tahsisat indirimi makul olanlar dahil hesablansa
bile yine genel masraf ann 3 milyondan aa olmad, gsterilmi ve o
zaman sylenip, yazlan fazlay tasdik etmi denilen komisyon azalan getirtilip,
toplanm ve sorgulara maruz kaldklarnda, hesabn hazine kaytlar zerine
olmayp, Mahmud Nedim paann tarif ve ifadesine gre yapld, verdikleri
cevapdan anlalmakla iin hakikati ve rengi ortaya kt. (Midhat Paa-Hayat
Siyasiye) Mithad paann sadareti 2 buuk ay devam edebilmitir. Bu srada
Badad, Vidin demiryollar, Hicaz telgraf hatt, terazilere ve llerin onda bir
usulne gre tatbiki gibi hususlarla uralmsa da, tamam akim kalmtr.
Msr Hidivi smail paa, avrupadan bor para alabilmek iin padiahdan izin
talebinde bulunarak ayn zamanda Mahmud Nedim paann vukubulan azlinin
zerine bu talebde geri kalmt. imdi talebini yinelemekteydi. Midhat paa, bu
izinin sebeb olaca skntlar grdnden hatta Msr'n elden gitmesine sebeb
olacan anladndan hemen teebbse engel olmutur. Fakat, padiah Hidiv
smail paaya sz vermi imi! Bu yzden bir dereceye kadar padiahn sz
yerine gelsin diye, Msr Hidivine izin manasnda olmyarak, ileri de buna yakn
bir vaadma olmak zere bir fermanyazld. Tabiatyla Hidiv bu ferman kabul
etmedi. Mabeyne bildirdi. Bunun zerine ma-beynden re'sen izin saylan, bir
ferman karlarak yolland. Tarihi Ltfi diyorki: <Fermann Msra varmas
zerine sca scana %13 faiz ve %birbuuk komisyonlabir milyon lira bor
ahnvermi.> Padiah, Midhat paann kulland muhalefet politikasndan
serrite yani ipucu seti. Paay azletti. Byk Rd paa sadarete geldi. Ancak
o da, tutunamad. Artk sra serasker Esad paaya gelmiti. Hkmet gnden
gne padiahn keyfi davranlarndan dolay kuvvetini kaybetmekteydi.
Yabanc kalemler bile Sultan Aziz iin nefsine uygun ilerle vakit geirip,
mrn sarayda geirip paralar vapur yapmna harcadn yazmaktaydlar.
Hatta; Debid r,
Hivorki: <Osmanh devleti Sultan Aziz idaresinde birer para halinde kopup
dmekteydi. Msr Hidivi para iin 1868 ile 1872 tarihleri arasnda 2 tane
ferman elde ettiki, neredeyse istikll idi. Vilayetlerin oundaki valiler
hkmdar gibiydiler. Avrupadan ok yksek faizlerle bor alndndan mali-
yenin hazinesi bombotu. Memurlarnda askerlerinde maalar senelerdir bir
miktar beklemede kalmaktayd >
Ali paa vefat edince padiaha eitli hediye ve hesapsz nakit ve mal
takdiminde bulunan Hidiv, sarraf brahim bey ki sonradan Msr
kapkethdahna da tayin ve uhdesine vezaret rtbeside tevcih olunmutu. te
bu adamn vastasyla vkela, devlet adam, lzumlu, lzumsuz pek ok kimseyi
de, doyurup fevkalade bir nfuzla hret saladktan sonra, artk bol bol alma
vakti gelmitir hevesine dt.
Hatta irvanizade Rt paa sadaretteyken stan-bula gelerek, padiaha,
vekillere, kurenaya tam beyzbinlira harcayarak, avrupadaki devletlerle
mukavele yapma ve bor alabilmek iznini, li paann byk zorlukla kabul
ettirdii kararn iptalini, msadeyi havi bir ferman ald. Bu al veriler srasnda
padiahn yaknlarndan akl fikri para olan sefiller, yz-yzellierbin lira
kazanp mutlu oldular. Lkin u hrszlklar ve rvetler, hayr sahibi devlet
adamlarnn indinde zntlere badi olduu avrupada bile yeis ile karlanp la-
netlenmesine, u fkra delil saylr. "Almanya imparatoru o srada ziyaret iin
stanbula gelen ran ah Nasriddin aha, sen ylece bir padiaha 'misafirlie
gidiyorsunki; kendi eliyle kendi kolunu kesmitir." diyerek, Msr' devleti liye-
den ayrmak demek, saylan fermann veriliini alay konusu olarak dile getirdii
kesin olarak duyulmutu.>
254
Hersek htilli

Padiah, "NedinV'siz olamyordu. Sultan Abdlmecidin saltanatnn sonlarna

doru 25 milyon derecesindeki Osmanl borlar 12 senede 250 milyona vard.
Sultan Abdla-ziz elan Mahmud Nedim paa'nn sadaretini zlemekteydi. Onun
azlettikten sonra Mithad paa ve byk Rd pasa, irvanizade Rd paa
hatta H-seyin Avni paa srasyla sadrazam olduklar halde, iktidarda fazla
kalamamlard. Efkar umumiye ise, Mahmud Nedim paann adamaklli aley-
hinde idi. Efkar umumiye yalnz bunun aleyhinde olmayp, Paris
antlamasndan sonra dier devletlerin kefaleti altna alnm olan Osmanl
mlknn tamme-i istiklali, Romanya, Srbiya, hatta Karada muhtariyet
idareleriyle bozulmu, Londra konferans bunlara ty dikmiti.
Avrupann mdehalesi yznden ortaya kan slahat fikrinin de hristiyan
reayay itidal lsnden karmasndan da memnun deildi. irvanizdenin
sadrazaml esnasnda meydana gelen bir hadiseyi buraya yazmadan
geemedik. Bu hadise 1291/1874 tarihli, bir mebuslar meclisi kurulmasna
aiddir.
Rd paa yalsnda, toplanan adliye nazr Midhat paa ile beraber bir ka
vekilden ibaret bulunan zel bir encmen devletin halini ahvalini ortaya koyup
meydana kan kt vaziyeti mmkn mertebe nlemek ve tanzime balang
olmak iin, bir layiha kaleme alnmasna karar vermi ise de, irvanizade
huzurda, mebuslar, kanunca szlerinin meydana getirecei tehlikeyi
anlayamadndan, byle bir layiha hazrlndan bahsederek, Midhat paann
Selanik valilii ile uzaklatrlmasna, biraz sonra da kendisinin Halep valiliine
tayin ile sadaretten dmesine sebeb olmutur. Midhat paa tarafndan kaleme
alnm bu layihann bir ksmnda o zamann rlsnce-i umumiyesindeki u
anlay: <Bir vakitler devletin aaf ve inhitatna mteallik olarak sylenmi
szler, bu gn ahalinin tamamnda devletin izmihlali (kme) zevali husu-
sundaki tabirler aka sylenmee balamtr. Bu tarzda ifade eyledii gibi
are-i salah oimak zere bermutad, kanun ve nizamlarn tatbike konulup, byk,
kk, erkek, kadn btn tebann kanun hkmlerine ayrmsz ve eit uymas,
meclsve muhakeme ve dier hayr kurulularnn yerine getirilmesi, zerine
dzeltilip yeniden kurulmas, btn ilerin eskidenberi devletin mercii olan
babli tarafndan grlp, orada karar verilip, hakipayi ahanelerine arz ile
irade-i seni-ye-i ahaneleri eref snuh buyrulduka devletin hukuku mlkiye ve
maliyesine bal hi bir ey yaplmamas ve ida-re-i devletin ruhu olan mali
ilerinin kuvvetli bir esas zerine yeniden oturtulmas, babli'nin rey ve tasdiki
manzum olmadka hi bir yere bir aka sarf edilmemesi ve kk byk btn
memurlarn ve hademei devletin vazifeleri yeniden tahdid ve tayin olunup,
ibanda bulunan memurlarn dere-ce-i mesuliyetlerini bir karar altna alnmas
gibi> Deniliyor.
Grlyorki, ecnebilerde, hemehrilerde devlete slahat yapmasn tekrar tekrar
talep ve tavsiye etmekteydiler. Anla-lyorki, burada devlet bir maneviyat-
mazlume, yni lzm gelen, slahat ve tensikatn yani dzenleme ve hafifletme
iinin son ekil ve tesir derecesini bilemeyen bir kite-i ktlkt, ite bundan
biraz sonrayd ki, Panslavizm propogandass, Hersek ve Bosna'da ok nem
tayan bir ihtilali uyandryordu. Avrupallarn dedikleri gibi Osmanl
hkmetinin du-ar olduu ve demesi gereken derd, gnden gne daha da
arlayordu. Her 15-20 senede bir iddetli bir skntya tutularak, avrupayda
sarsmaktayd.
2. Aleksandr'da, ar Nikola gibi, kendisine bir tabii koruyucu bakan milyonlarca
ortodoksu korumay mukaddes bir vazife gibi sayyordu. Londra konferansnn
da sylemedii Paris antlamasnn hakaretinin acsn karmak arzusunu
tamakta olup, yine bu tarihlerin anlattna gre Gorakof, Almanya bavekili
Bismark'n sahip olduu baary ekemedii iin, siyasi hayatna anl bir netice
koymak arzu ve emeliyle rpnyor, Bismark'n an ve erefi aresiz Gora-kofa
gzn yumdurtmuyordu.
Dier tarafdan panslavizm neriyat dinsel siyasetin, neticeye verdii baar ile
hergn byyor, Romanya, Srbiya, Karada harekat merkezi semi,
buralardan adalara yapt teviklerle Bosna ve Hersek'i Bulgaristan herc mer
ediyordu. Eyalet ve akalimi Yunaniye panslavizmin gznden dmt.
Panslavizm, byk yunan devleti fikrini, maksadna uygun grmyor, Viyana
kabinesinin Belgrad ve Bkre zerinde tesis etmi olduu baskdan
kukulanyordu.
Avusturya 1291/1874de Srbiya ve Romanya le ticaret antlamas yapmt.
1292/1875 senesinde Rus memurlar gney Tuna'da faaliyetlerini arttrarak
kendilerini gstermeye baladlar. Bu arada Es'ad paa sadarete, Dervi paa
Bosna-Hersek valiliine getirildi. Babli her tesirden uzak, saray ise devletin
idaresini ele almt. Ancak bu idare tarz son derece keyfi olmaktayd. Mirat-
Hakikat ihtilal ncesini yle anlatyor: <...Grnen sebeb odurk: Hersek
sancana katlm bulunan Nevesin kazas hristiyanlarndan 160 kii koyun
vergisinin okluundan, zabtalarn zulmnden dolay, Karadaa geerek ikayet
etme mecburiyetinde kaldklarndan Karada prensi Nikola vakay anlatnz
Rusya devletinin stanbul sefirine yazarm. ikayet ettiiniz demelerin
tahakkuku hususunda Osmanl devletinden, zel bir memur gnderilmesini
iltimas ettiririm.> der. ikayetiler ise, "Karada'a snmamzdan dolay
Osmanl devleti bizi azarlar" cevab vererek kye dnte tereddd
gsterdiklerinden Balkan kavimlerinin isyanlar daima ya vergilerin tahsilindeki
suistimallerden yahud umumi tekliflerin, eit bir ekilde taksim
edilememesinden veya vergi bahanesiyle zulm yaplmasndan ortaya kmtr.
prensde Rusya elisi general gnatiyef e vaziyeti bildirmekle beraber bunlarn
uzun zaman iae ve ibatelerini, Karada'n kaldraca ykten deildir. Osmanl
devleti tarafndan biran evvel yerlerine dnmelerini salamalarn elde ediniz,
eklinde ricada bulunmu imi.
Esad paa bu fesadn iinde Ruslarn tahriklerinin bulunduunu ve nice
senelerden beri gerekletirilmeye allanlarn, Bulgaristanda yaplmaya
allan ifsat hareketlerinin, Srbistan ve Karada yardmlar ile Bosna
tarafndan meydana getirilmek iin yaplan, bir plann balangc bulunduunu
anladndan rkp, arm vede herhangi bir eyi yapmaa iktidar
olmadndan, tereddtler iinde kalm, vaktin gemesi hadisenin bymesini
salayp vehametin artmasn getirmitir.

syanlar

Sadrazam ve serasker Saip paann Dervi paa ile aras akt. Firarilerin
tahkikatn ona havale etti. Esasen ihtilalin tertipisi olan rus elisi ignatiyef,
padiah ile Esad paaya isyann teskini hususunda kan dklmeyip, gerek Rus
gerekse dier devletler konsoloslarna tahkikatn havale edilmesini tavsiye ve
kabul ettirdi. Namus ve istiklali devlete kendi elleri ile bir darbe indirtmeye
muvaffak oldu. nk daha evvel byle byk ilerin kararlan kimseye
sorulmadan mabeyni hmayuna bal ve oraya aid ilerdendi.
Nevesinliler, Karadadan zafer kazanm olarak dnnce mltezimlerin
zulumlanndan ve vergilerinin servet ve iktidarlan derecatyla mtenasip
uygunlukta olmadndan, emlak senetlerinin deimesi, karlnda Osmanl
hkmetinin hazine i- in vergi almak gibi teebbslerinden dolay hem-
ehrileriyle bir cemiyet-i ihtilaliye kurarak mdr tehdit ederek firara mecbur
kldlar. zerlerine giden zabtalar da ldrdler. Bu arada Bosna valisi hla
bablinin reyini sormaktayd. Ekiya ise Nevesin caddesine siperler yapp en-
gelleri ortadan kaldryorlard. Hatta nasihat etmeye giden mirliva Hseyin paa
ile Kostan efendiyi de kodular. Babli sert ve iddetli muamele yapmaktan ve
Karadallarn -harp etmeye olan eyilimlerinin bir ecnebi mdehaleye sebeb
verecei endiesi tamaktayd. Bu yzden gsterilmesinin tavsiye olunduu
yumuak tavr, vilayet tarafndan yaplan kt ve yanl hareket zerine, ihtilal
atei Lapoka'dan Gabele-ye, Mostardan, Avusturya hududuna kadar
yaylacakt. Bazi-yac, Banal ve Piyeveh nahiyelerinin asilerince Karada ve
Dalrnaya taraflarndan ihtilale katlmlar oald. Avusturyallar, Dalmaya'ya
girecek haydutlarn silahlarn almak, katlacak olanlara engel olmak
bahanesiyle Mitokavieye asker topladlar.
Maksadlar Hersek voyvodalarna Rusyadan yardm mmkn olmadn
anlatmakt. Ancak Rusyada yaymlanan gazetelerin yazlarnn bu plan bozduu
grld. Gerek Avus-turyanin gerekse Karadan bitaraflk ilanlar Osmanl
devletini oyalama dn cesinin neticesiydi. nk isyann Srbistan,
Bulgaristan ile Karadaa bulamas onlarn hesabna uygun saylrd. Hakikaten
isyan Hersek'den Bosna'ya srad. Banaluka sancanda Kuzara'Garadika,
Rebke sancanda-ki Peridor taraftaryla Gaika, stole Beyleke, Terebin kaza-
lar kazalar kylerini de sard. Mslman hanelerini yakp geti. Ferik Selim
paa ricat etmeye mecbur oldu. Ekiya Karada hududuna yakn ve Raguza ile
Klaik, Lobeyn, SileL-e yollarnn birletii noktada bulunan Trebeyni muhasara
ettiler. Bundan baka Raguza yolundaki arina, Zevie, Is-toryine kaleleriyle
istole, Lobin zapt olunup, Nakik kalesini de kuatmak ameliyesine baladlar.
Vli'nin gerek veziriazam gerekse serasker ile arasnda olan ksknlk cevap
alamamas gibi akln alamayaca bir durumla karlayordu. Daha sonra da
vali azledildi. Yerine tayin olunan Ahmed Hamdi paa, harekat idare etmekten
aciz bir kimseydi. Bu srada ise, Hersek'de slahat yaplmas hususunda ecnebi
devletler tarafndan ortak bir tebli yaymlam bulunuyorlard.
Rusya, Avusturya, Almanya (Bismark'n Osmanl devleti aleyhinde bu ide
teebbsleri grlmtr.) Bir tarafdan, ngiltere dier tarafdan slah niyetlerini
ve konsoloslarna verdikleri talimatta Herseklilerin ikayetlerini Osmanl devleti
fevkalade komiseri tayin edilen ura-i devlet reisi Sururi paaya arz etmelerini
bildiriyorlard. Sururi paa Mostara gitti. Hersek'de 30 tabur piyade 4 blk
svari askeriyle bunlara karlk 8-10 bin haydut vard. arpmalarn devam
ettii grlyordu. Duga boaz ekiya elinde bulunduundan Nakik'de
muhasara altna alnm bulunuyordu. Pekpolo-vi Levi, Byrati, Lazarso ve
Behke blgelerinde Noverin, Mesaronovi, Budan Simvoni isimlerindeki
haydut reisleriyle Rauf paa kumandasndaki evket ve Osman paa u-
ramaktaydlar. Rauf paann rahatszl yznden Ahmed Muhtar paa Bosna-
Hersek ba komutanlna tayin edildi.

Mahmud Nedim Paa Siyaseti

Hkmeti keyfiyeyi Aziziye iflasa, isyanlarn genilemesi ve devam etmesi azim

bir skntya gidileceini gstermekteydi. Mali ve siyaseti dahiliye ile harici
mnasebetler nokta-j nazarndan en mthi ukurlara kr krne den bu
hkmet Mahmud Nedim paann ihtirasl elleriyle idare olunmaktayd. Padiah
Esad paay azil, Atina valilii grevinde bulunan Mahmud paay sadarete
getirmek iin 1292/1875de Mahmud paay ura- devlet riyasetine getirdi.
nc gn de sadaret makamna getirdi. Mithad paay adliye'ye, Sururi
paay uray- devlete, Hseyin Avni pa~ sayda serasker olarak tayin eyledi. O
zaman yapt siyasette gnatiyef meramn anlatabiliyordu. Hersek isyannn
Sr-bistana ve Karada'a bilhassa Bulgaristana srad yal paavralar icab
eden igal kuvvetlerine sahipti. Mahmud paa tutumaya hazr olan bu
maddelere bir kibrit akmak kabilinden olmak zere ilk nce mali vaziyeti
slahen garib bir teebbsde bulundu. 1291/1874 sene-i maliyesi bte den-
gesinde Smilyon lira ak vard: <devletin d borcu ve demiryollar tahvilat ve
btn senetlerin bedeli ikiyz ve halkn elinde bulunan btn senetlerin
kymetide, 106 milyon lira civarnda idi. Byle byk bir yekne varan
muntazam borcun senede avrupaya 14 milyon lira faiz ve ana para demesi
mecburiyetinde kalnmt. M. Nedim paa bu 5 milyon a kapamak iin bu
14 milyonu yarya indirdiini ilan etti. Bu ilann hemen arkasndan gerek dda
gerekse ide byk bir buhran ikayetini ortaya kard.

Buhran

Kelimenin tam anlamyla-maln mlkn satarak elde et-tiini ayda bir liraya
bir kuru getiren sened-i umumiye ve demiryollar senetlerine yatrmak
gafletinde bulunan Osmanl tebasnn bir ou elleri boyunlarnda kalmasndan
bu ka-tlarla yaplan evkaf ile eytam (yetim) akalarn havaya eritmekten, d
buhran ise, avrupallarn gznde zaten, borcu bor ile demek gibi kt bir
mali leke ile yaadmzdan byle hakiki iflasdan bir sonu kyordu.
Fransa ve ngilterede bulunan senet sahipleri, elilerimizi hakarete tabi tuttuklar
gibi gazeteleri dahi: <Trkler bizt dolandrdlar. AKunlarmz sefahat urunda
telef ettiler. Bunlarn devam etmesi avrupaya zararldr.> Mealinde iddetli
balklarla donatlm yazlar yazdlar. te bu srada nl Gladeston hakkmzda
aleyhimizde olmak zere nutuklar atmaktayd. Mali siyasetimiz tamamen
mahvolmutu. Bu se-bebler yznden ide hkmet aleyhine mhim ve ok
kuvvetli memnuniyetsizlik dodu. Dnyada yaplan siyasi politikada
muhibbimiz olduunu sandmz Fransa ve ngiltere kaybedildi. Fakat Ruslar,
kazanyordu.
Dier taraftanda Bulgaristan da alp vermekteydi. Gen Bulgar kitleler byk
gler gerekletiriyorlard. Rusya ve Srplardan silah almaktaydlar. Rus
konsolosluklarnn Kzanlk, Eski Zara, rpan, Hasky kazalarnda Filibe ile
Rus-cuk'da yapm olduklar ihtilal* tevikkrl nihayetinde ihtilal komiteleri
kurulmutu. Zara ve Kzanlk memurlarnn arta bal almalar sayesinde
fesatlar yakalanp, hapsedildiler. Bulgarlarn ihtilallerini yapmak zere
olduklar anlald.
Rus sefiri gnatiyef M. Nedim paay tehdid ile Edirne vali-si Hurid paay azil,
Filibe mutasarrf ile Zara ve Kzanlk kaimmakamlarn deitirip, hapisde
bulunan Bulgarlar salverdirdi. Gsterilen bu zaaf Bulgarlara ne duruyorsunuz?
Ars ileri komutas yerine gemiti. Bu kumanda gnatiyef tarafndan Srplarada
adeta ve- rilmi gibi bir hal zuhur etti. Hseyin Avni paa bir taraftan Bosna ve
Hersek'e ihtilalci ihra eden, dier yandan da, Bulgaristana saldn admlar
atmak dnce ve hareketlerinde olan Srplarn yapacaklar muhtemel
harekatlarna kar, Ni, Vidin kalelerinde nemli miktarda asker toplamaya
muvaffak olmutu. gnatiyef buna da itiraz ederek, Hseyin Avni paay
azlettirdi. Padiah yazdmz kuvvetin geri ekilmesini emretti. Ancak yeni
serasker Namk paa bir mazbata yazarak, sz konusu emri engellemeye
muvaffak oldu. Hakikaten prens Milan geni bir Slav hareketinin banda
bulunmak istiyordu. Rus generallerinden erniyef, Srbistann hizmetine girdi.
lk ii snr istihkmlarn tefti etmek oldu. Bu srada idiki Berlin'de toplanm
olan kuzey devlet ba vekillerinden Avusturya ve Macaristan bakan Kont
Andirainin bir layihas ne kt. Bu layiha u mealde idi:
1-Hristiyan ahalinin ayinlerini serbeste yapabilmeleri. 2-Iltizam uslnn
kaldrlmas.
3-Ziraat arazisinin kullanlabilmesi bakmndan slah durumlar.
4-Azalar mslim ve gayrmslm kiilerden meydana gelmek zere blgesel bir
kontrol meclisi kurmak.
5-Vergilerin mahalli ihtiyalar iin sarf. Bu teklif henz tebli edilmemiken
Midhat Paa adliye nezaretinden ekilmi olduu gibi Mahmud Nedim Paa da
yazl layihaya karlk adalet ferman adyla bir ferman yaymlad ki unlar
vard: "Bosna ve Hersek taraflarnda en ok ikayet edilen husus arazi blm
ve vergi toplama usul gibi madde leslahna ve tanzimine balanarak
1272/1856 ferman mnderacatndan olan serbestlii btn din ve mezheplerin
hr olma teyyidi, hristiyanlardan alman askerlik bedelinin azaltlmas,
deitirilmesi ve baz mahkemelerce baz dzeltmelerin yaplacana, gerek
meclis gerek mahkeme azalar seim hakknn geniletilmesine, memuriyet
vazifelerini kt ynde kullananlar hakknda ahalinin ikayet etme selahiyet-leri
olmasna ve baz eylere dairdi.
Bu fermann maddelerinin izahn tetkik iin bir de icraat meclisi kurulduu gibi
adliye nazr Cevdet Paayla bu ileri tanzim zre Sofya'ya yollad. Fakat adalet
fermanna kimse inanmad.
Kont Andrai layihas Bbaaliye szl olarak tebli olundu. Bbaali kendi
iinde yapt mzakere neticesinde yie byle sz konusu layihann drt
maddesini kabul etti. Verginin mahalli ihtiyalar iin sarf edilmesi maddesini
"Devlete fayda salayc iler iin msait meblan elverdii imkanda
miktarnn arttrlabilecei" dncesi ho grld. Halbuki layihann
giriindeki: "Hristiyanlarn gerek fiilen gerekse hukuken slam dini ile tamamen
eit tutularak msaade ekline vermek deil mazhar- tastk ve riayet olmas"
kayd devletlerin hristiyan teba haklarnda apak zel bir bir cmle ile himaye
edici bulunduklarn, Ruslarn hristiyan tebann esir gibi yaadklarna dair olan
nceki ifadelerine uygunluk gstermekte idi. craat meclisi dikkat nazarlarn bu
yne eviremedi. Yine bu srada Rusya sefiri general gnatiyef'e nahiyelerin
idaresi hakknda bir teklifte bulundu. Bu layiha Mithad Paann hatratnda
yazldna gre: "Rumelide bulunan kabalarn mslim ve gayrmslm
ahalisinden hangi snf yani hangi taraf ounlukta ise o kazann Hkim ve
Kads onlardan olmak, Bulgarlardan milis askeri yaplmak, erkezleri
Anadoluya sevketmek. Devletin gelirinin belli bir suretle, bel-
li yzde miktaryle hazineye alnp kalan milis askerine sarf edilmek zere
mahallinde braklmak yoluna gidilmesi baka yerlerde de nizami asker
bulundurulmamak gibi mhim artlar bulunmaktayd. Bu layihann birinci
maddesi tetkik olunduu takdirde kan netice Rumelinin Bulgarlara tamamen
teslim edilmesini zaruri klmasyd. Babali byle krkrne uramakta ve
Avusturya layihasnn kabul yznden Hersek ihtilalinin snmesini beklemekte
iken, Karadallarn Doa boazndaki Osmanl askerini kuatma altna alm
olduu haberi eriti.
Ahmet Muhtar Paa kn byk iddeti yznden Nak-ik'e zahire
gnderemediyse de ilkbaharda iki koldan harekete geerek ekyay datmak
yoluna gitti. Praika mevki-ne dnldnde ve Nevezere'de karlat
ekiyay bir defa daha bozdu. Bunlarn kalabalklna gre Karadallarn da
iltihak etmi olduklar manas anlald. Bunun zerine padiah kodrada
kuvvetli bir askeri alayn bulundurulmasna ve eski serasker Rza Paann
seraskerlie yani bakomutanla getirilmesini emreyledi. Osmanl devleti
Hersek ihtilalinin ileri gelenleri ile Srbistan ve Kardaa kar 148 tabur asker
bulundurmakta iken Hersek'e 10 kodra'ya da 20 tabur asker evkini
kararlatrd Mirat- Hakikat diyor ki: "Bu taburlarn ou 2-3 yz erden
mrekkep olmakla ortalama hesapla yekn 70000 kii olup silahl askeri 50000
kiiye, erimi erimemi gibiydi.
Yalnz Hersek isyan, 30 bin Hersekli, Sjrbistann kuvvey-i askeriyesi 80. 000 ve
Karadallarnda 40000 den aa olmad itibariyle o gnk gnde savamak
zere bulunan u ynn 150. 000'i aan ordularna 50000 kiilik askerle kar
koymak mecburiyetinde kalnmt." Dier taraftan Osmanl devleti Rusyanin
tehditlerinden ve Bulgaristana kar uygulad ak himaye ve sevkiyatndan
ok ikayetiydi.
Mahmud Nedim Paa siyasetteki ata gnatiyef in eline kaptrmt.

Otluk Ky Vakas

Krm savanda Rusya casusluuyla itham olunduundan kama yolunu seen

Taydn Kerof isimli bir Bulgar bu srada Ruslarn Filibe konsolosluunda
bulunmaktayd. Bu adam, yerli ahaliden konsolos tayini caiz olmaz kaydnn
aksine olarak tayin edilmi ve eline bir de ferman verilmiti. Filibe-de geceli
gndzl alarak Srbistan ve Viyanadan gelen mektep hocalar, metropolit
Panartosun kardei Asmas ile birlikte ihtilal hazrlklarna girimiti. Byle bir
durumdak; Balkanlarn eteinde bulunan Otluk ky ile Avraialar mevkileri
civar kuvvetli istihkamlarla asker ve cephane bakmn dan kuvvetlendirilmiti.
stihkamlara demir emberler ve katranl iplerle sarl aa toplar, kadnlar iin
sngl sopalar koymak gibi cesaretler gsterilmiti. Resmi ahitlere gre:
Derbent ve boazlar civarnda bulunmas zararl olan Bulgar kylerinin
kendileri tarafndan yaklmas, kadnlarla oluk ocuk ve yal insanlarn bu
kye nakli, eli silah tutanlarn Balkan geitlerine sevk edilmesi bundan baka
Filibeye 16 ve Pazarck'a 12 yerden ate verilmesi, bura ahalisi yangnlarla
megulken kylerden hcum edilerek mslmanff-rr ldrlp ve mallarnn
yama edilmesi, Edirne ile Sofya'ya dahi kyler-den adam gnderilerek
yaklmas komite tarafndan kararlatrlp 20 Nisan 1876'da ie balanmtr.
Hakikaten Bulgarlar; Otluk ky ve Pazarckta en alaka cinayetleri ilediler.
Filibe mutasarrf Aziz Paa nceden ihtilal hareketlerini haber alp lazm yerlere
bildirmiken maalesef kaale alnmamt. Bu vaka zerine lazm gelen tedbirlere
bavurulduysa da Bulgarlar Pazarck ve Filibe kazalarna bal kyleri dahi
yakp rastgeldikleri erkek olsun kadn olsun yeter ki mslman olsun dediklerini
ldrp, telgraf hatlaryla kprleri tahrip edip Balkan geitlerindeki kaleleri ku-
atma altna aldklar gibi Beleveh tren stasyonunu iinde bulduklar insanlarla
beraber Avratalan nahiyesi mdryle onun e ve ocuklarn, bakatip ve onun
zaptiyelerini tamamen idam ettiler. Hatta mdrn kzn katlettikten sonra avret
yerini keserek bilezik eklinde tehir eylediler. tede beride slam ocuklarn
katranlara bulayp yaktlar. Mirat- Hakikat sahibi Mahmud Celaleddin Paa
diyor ki: "Sonunda Otluk kynde haydutluk atei alev ald. Aziz Paa bir tabur
olsun asker gnderilmesini byk bir ehemmiyet iinde Bba-aliye yazm
olmasna ramen buna Rusya sefaretiyle arizai mahalliye ekli verilerek
bytlmemesi yolunda syledikleri ihtarki hasbel memuriye yani memuriyet
icab isyanclarma-lum olmutur. Ona binaen asker evkinden birka gn ka-
nlp isyanclarn durdurulmas iin Edirneye sadece emirler verilmi olmas
ihtilal emberinin genilemmesiyle Fiiibe ve Pazarck kazalarnda hemen 25
slam ve hristiyan kylerinin yaklmasn ve bunca cann yok olmasna sebep
tekil etti." Bu srada Edirne valisi Akif Paa dikkatli ve harekata hazr
davranarak demiryolu kpr ve hatlarn korumak ve redi-faskerinin
toplanmasna emirler verdi. stanbul'dan da be alt tabur asker ve bir batarya top
sevk olundu. Serasker Dervi Pa a 15. gnde azledilip, boalan mevkiine
bahriye nazn Abdi Paa tayin olundu. Filibe havalisi kumandan Hafz Paa
Otluk Ky ve Avrat alan kylerinin zapt ve tanzimine vazifelendirilerek 29
Nisanda dier livann kumandan Se-lami Paa ile ya plan askeri harekat, alt
saat kadar devam etti. Bulgarlar savunmalarnda devam edip, aatan yaplma
toplaryla atlar yaptlar. Otluk Ky ikbin hanesi olan bir yerdi. Salam
olduu gibi tahkimatla bu salaml artrlan evlerini bir istihkam gibi
kullandlar. Neticede mukavemetleri krld. Bir ksm aman diliyerek teslim
olurken, byk bir ksm da balkanlara doru katlar. Bereket versin, hkme-
tin buraya vaktiyle asker gndermediini gren mslman ahali, bo durmam,
Bulgarlardan gelecek bir tehlikeye kar, silahlanma tedbirine bavurmutu. Bu
silahlanma, Bulgar taarruzu karsnda karlkl kavga demek olan bir mukate-
leye dnmt. Olay sadece Otluk kynde deil Yatak kynde de feci
boyutlara varan atmalar meydana geldi. Ne areki avrupaya akseden feryad:
"Trkler, hristiyanlan kesiyorlar!" olmutu. Bu haksz ve yalana dayal
feryadlann akabinde Osmanl devletini byk ithamlar altna iten nmayiler
gerekletirildi. Mahmud Nedim Paa'nm gtmekte oi-duu siyaset devleti
byk skntlara duar ediyordu. Avrupallar senetler meselesinden uradklar
zararlar sebebiyle Osmanl devletine bir hayli kzgndlar. Hatta bu kzgnlk o
dereceye vard ki, kendi kendilerine tahkikat memurlar gnderdiler.
Mahmud Nedim Paa; bu davrana son derece ksr anlay iine girdii gibi, bu
tahkikat memurlarnn maiyetlerine Babali'den baz memurlar tayin ederek
byk bir msamaha gsterdi. Ruslarda bu msamahadan bir hayli istifade edip,
onlar da memurlarn bu heyet iine sokma ans buldular. Halin byle olmas
yznden heyetin verdii raporlar tabiatyla Ruslarn arzu ve emellerine uygun
tarzda gelmekteydi. Btn dnya maatessf Bulgarlarn maduriyetlerini
konuur olmutu. Mahmud Medim Paa; vaziyete hi bir ekilde gz atmyordu.
Devletin btn borlarn birletirerek, be-on milyon daha sokuturmak zere
yeniden byk bir bor antlamas iin avrupa sarraflar vekilleri ile gizli mza-
rekeler yapmaya devam ediyordu. Mithad Paa'nn hatratnda kayt edildii
gibi, bu borlanmann kontratosu imzaland anda mabeyne bir milyon lira
takdim olunmas kararlatrlm hatta Zarifi imzasyla Sultan Abdlaziz'e
verilmi olan taahhd senedi, ok zaman gemeden tatbike konan Abd-laziz'i
hal etme vakasndan sonra ortaya kmtr.

Abdlazizin Hal Vakasna Doru

Sultan Abdlaziz'in hl'i hakknda en aydnlatc malumatlar trih kitaplarndan

ziyade, hatratlardan elde etmek kabildir. Ancak; bu hatratlarn objektifliinden
ziyade dorularn szcs olmas lzmdr. Kanaatler ve eilimdeki hassasiyet
dorular katleden bir sebeb olmamaldr. Olayn vukuundan taa gnmze
kadar, ehadetmi? ntiharn? Sorusu hla kesinlememi, ekseriyetin ehid
edildii kanaatna gre resmi olan kanaat intihar eklinde olup, cumhuriyet ayd-
n, takipileri olduu hl kadrosunun ki, bunlarn banda Midhat Paa
gelmektedir, Askeri mektepler nzn Sleyman Hsn Paa ilk Trklerden
olduundan ve olay ortaya karmak iin seneler sonras Sultan Abdlhamid'in
Yldiz'da kurduu fevkalde mahkemeden kan karara muhalefet edenlerde,
cumhuriyet kadrosunun takipisi olduklar gurubu vikaye iin bu kararlarn
haksz ve dzme bir mahkemenin karar olarak kabul etmek suretiyle
Abdlhamid'i sulama trampleni yapmay tercih etmilerdir.
Ahmed Cevdet Paa gibi byk bir hukukinas'n bu heyetin dnda olmadn,
Gaazi Osman Paann ve daha nice anl anl paalarn mahkeme kararlarn
tasvip eder tasdiklerini grmezden gelirler. Eer; haksz bir idam kararna uy-
gulansn htt uygulamazsanz, kt bir yolun almasna sebeb olursunuz
szlerinin sahibi bizzat Gaazi Osman Paa olduuna gre bu vaziyet karsnda
bu kahraman insan ya sileceksiniz yahutda infaz isteinde hakl bulacaksnz!
Bunun ortas olmaz. Mensup olduumuz dinin Yce Resul (s.a.v) Efendimiz'in
"Hakszlk karsnda susan dilsiz, eytandr" hadis-i nebevisi muhatap olarak
m'minleri almtr ve Gaazi Osman Paa da dahil olmak zere bu tasdikilerde,
kar kclarda bizim gzmzde mslman insanlardr. imdi burada kendi
kanaatlerim yerine, bir balkan ocuu ve Arnavut kavminden olan ve akraba-i
taallukatm gibi stanbul'umuzun Pendik sayfiyesinden olan ve yazm olduu
Petrol Frtnas adl eserin arkasndan ok gemeden bir otelde vefat etmi
olarak bulunan Rif Karada merhumun, "Muhteem mparatorluu Ykanlar"
adl 1971'de yaymlanm basksnn nsznde yer alan u satrlarla sayfamz
sslyor ve kanaati kanaatima uyan bu merhum yazar da rahmetle ve minnetle
anyor, fatihalar hediyeyi grev addediyorum.
"..Sultan Abdlaziz Hn'n Hl'i ve katli hadisesini ele aldk. Zira bu mevzu
zerinde Trk milletinin selahiyetli bildii zevatn hemen hepsinin yazdklar,
birbirlerinin devam veya teyidi mhiyetinde olarak dima bir istikametde geli-
mi ve hepsi bir noktada ittifak etmilerdir. <Sultan Abdlaziz
katledilmemitir.>
Biz, bu iddiann karsna km tek insan deiliz, bizden evvel de bu iddiann
karsna km olanlar bulunmuve iddialarn isbat etmek iin gayret
sarfetmilerdir. Onlarn bu gayretleri bir ok vesaikin gn na kmasna
yardmc olmu, bylece bu vesikalarn nda yaptmz tetkikbizi hadisenin
mhiyetini tamamen deitiren bir neticeye gtrmtr. <Sultan Abdlaziz Han
intihar etmemitir. Fakat ka-tledilmitir.>Demek suretiyle merhum Karada
bunun byle olduunu ortaya koymak iin ok gl kaynaklara bavurarak
beyzksur sayfalk bir eseri ortaya koymutur. Biz bazen bu eserin
mnderecatna mracaatla Sultan Aziz dneminin klasik bilinenmotifler yerine
yaanm ve milletten saklanm motifleri ortaya koymaya ve almamzn:
"nihan (sakl) kalmasn hibir hakikat bu lemde" anlayna hizmet etmesini
salam olalm. Aziz okurlarm, tefavuk kelimesine ben ahsen pek nem
veririm. Buna bal olarak, mahkemelerin ve hkimlerin adaletin tecellisinin
nemli unsuru olduuna ve ahsi muarefenin yni tankln, byle hallerde
bazen sank lehine bazen de aleyhine netice verdii bir vakadr. Zaten hukuk da
redd-i hkim tlebininde var olmasndaki hikmetin, bu yazdm esbab
mucibenin var olduu malumdur. Bir azdan yaplan telkinler, insanlarn zaman
zaman en dorular hakknda bile tereddde dmesi ben-i beer'in bana
gelmesi muhtemel hllerdendir. Ayn mevzuda tez ve anti-tez tetkikinde
bulunmu olanlar, sentezleme-deki, bu halk tabiriyle kircie debilir.
O zaman istianede bulunduu vastalardan biri, mevzuun otoritesi veya
tefeldr. Bir Kur'an sahifesinden, bir yeti hasbel ansla aar ve mnai mnife
bakar teredddnde kald meselede ondan bir k yolu arar insan. imdi
bende, u satrlar yazarken, Karada merhumun, yukarda ad geen eserini
mevzuun nemli antitezlerinden addettiimden, kitabnn rastgele bir sayfasna
mracaat ettim. Ltfen inann efendim u satrlar karma kt ve sizle payla-
yorum: "..Mahkemenin bitaraf olmadn iddia edenler; Midhat Paann olu
Ali Haydar Midhat'n Hatralarm, adl hatratn okumak zahmetine
katlanabilirlerse bu ztn, mahkeme reisi Sururi Efendinin, Midhat Paa ile
sevimedikleri iin, paann sorgularnda yerini Hristoforidise terk ederek
celseden ktn okuyabilirler. Bylesine adli bir istikamet iinde ve bylesine
bitaraflk hissi ile hareket eden bir mahkemeyi itham etmek insafn da, izann da
dndadr."
Bylece gryoruz ki, Midhat Paann olu Ali Haydar Midhat Bey mahkeme
reisinin adet, kendi kendini durumadaki sorgu safhasnda ayr tuttuunu
belirtmesi, Rif Bey merhumun kard makbul bir aklama olmayabilir ve
biri kp da ona o kadar dmand ki, sorgulanmasna bile kzyordu diyebilir
fakat u bir hakikattir ki, her ey Allahlem-dir. O her eyi bilir bizler, zanlar
dnyasndaysak da, adaletten ayrlmadan tarafgir olmamalyz. Ben, bahsi geen
hat-rat'daki ifadeyi Rif Bey merhum gibi telkki ediyorum.

Girid'den Seraskerlie

Bir insan devlet hayatnda grev olarak ald ileri muvaffakiyete erdirdiinde
irtikaya yni mevkiinin, cretinin ykseltilmesini ister. lerini Allah ve vatan
iin yapanlar dahi bu imtihann dnda kalamazlar. Bazen bu ykselme de hayr
bulunur, bzende nefsinin malubu olanlar ise kendilerine de, kendilerini
ykseltenlere de, milletine de zarar vermekten tevakki edemezler yni
kaamazlar.
Girid'de, mer Paann yerine tyin edilmi bulunan Hseyin Avni Paa'nn
herkes mttefiktirki, geen bir buuk yl zarfnda baarlar takdire ayandr. Bu
baary takibende 1868 trihinde Girid'de kurduu iyi idarenin mkfat olarak
Seraskerlik grevi ile stanbul'a ekildi. Fakat bu makam da fazla kalamamasna
mahiyeti mehul masraflar ve saray haremine o trihe kadar grlmemi bir
tarzda baklar frlatmas yu bulunca sparta'ya ki paann memleketidir, oraya
srlmtr.
bnl Emin Mahmud Keml nal merhum,bu srgn hakknda Abdlaziz Hn
hakknda yazm olduu eserde unlar dile getirir: "Hseyin Aoni Paann
srgnne bir ka sebeb gsteriliyor. Marnileyh Serasker ue Mahmud Nedim
Paa bahriye nzn iken iki direi askeriye muamelatndan dolay beynlerinde
(aralarnda) tahadds (ortaya kan) brudet( soukluk) bilahire munkattbi
adavet (dmanla dnme) oldu.. Hseyin Auni Paa Serasker iken, selamlk
resminde seyre kan harem-i hmayun mensubandan bazlarna harfendazlkta
(laf atmak) bulunduu istima (duyulmas) olunmas ile Valide Sultan Sadnazam
l Paaya bast- ekva ve Hseyin Avni Paaya bilvasta tenbihat- messire
icra etmiti " Demekte.
Hemen ilve edelim ki; sadareti esnasnda, Hseyin Avn Paay seraskerlikten
alp, sparta'ya srgne gnderen Mahmud Nedim Paa ssi nklap adl esere
yazd matbu olmayan reddiyesinde yle demekte: "Hseyin Avni Paann
nizamiye hazinesince dire-i hmayun mefruatndan bebin kese ihtilas ettiini
Es'ad Paann mabeyn-i hmayuna bildirmesi ve sahilhanesi civarnda
Mteveffa Darbhor Reit Paa familyasna aid araziyi gasp eylediine dir vere-
se canibinden padiaha takdim edilen arzuhal zerine Hseyin Avni Paann
yazd tezkerede edidl meal szler istimal eylemesi sebebi teb'it olduunu.."
Hseyin Avni Paa Avrupa'da

Hseyin Avni Paa tedavi maksadyla gitmi olduu Av-rupada, bir yandan
istirahatinin gereini yerine getirirken te yandan da Londra ve Paris
bakentlerinin ricali ile gizli ve dostane mnasebetler kurmutu.
Sultan Abdlaziz'n bir denge politikas ile Rus politik anlayna sn' bir
inhimak gstermesinin avrupaca ho karlanmad bir hakikattir. Bu
devletlerin avrupayi iki asrdr, Rus tehlikesinden korumu olan Osmanl
devletine bu tabii vazifeye devam salamak iin yardm etmesi gerekirken,
padiah tahttan indirme almalarna hz verdikleri ok ak olarak
grnmyordu, fakat nice Osmanl devlet adamlar
zerinde drenaj yaptklar da daha sonra yaymlanm gerek hatl devlet
adamlarnn hatratlarnda gerekse bizim ricalin birbirlerine dmeleri esnasnda
"tencere dibin kara, seninki ben den kara" misalinde olduu gibi ortaya
dklmee balamtr. Bu drenajlarn baar salad ahslar arasnda Midhat
Paa olduu gibi Hseyin Avni'ninde bu avrupa seyahatinde drenaja msbet
yaklatn grmek kabildir.
Bylece de, lkemizde makam sadarete ve seraskerlie ykselmi zevatn,
hristiyanln, beynelmilel birer tekilat olan ve yahudi emellerine hizmeti
kurulu sebebi olan masonlua intisaplar, ngilizlerin dnya hkmdarl
siyasetine yardmc olan insanmz olmalar bizim iin ne kadar kahredicidir.
Aziz okurlarm; u kadroya bir atf- nazar edelim ve devlet adamlarmzn bu
drenajlardan kendini kurtaramam olan ve hainlik damgasn hak etmilerin
adlarn hafzamza kazyalm ve yerletirelim, mslmana dima hsn- zn,
fakat adem itimat iinde olduumuzu sadece kendimize inandrmak deil
geleceimizin te'minati olan genlerimize bunlar duyurmann ve onlar bu ilere
hassas olmaya sevk etmemiz vazife-i islmiyye ve vatan- muhabbetiyedir.
Kadrolara gelince: "Midhat Paa, Hseyin Avni Paa, Askeri mektepler Nzn
Sleyman Hsn Paa, Bahriye Nzn Kayserili Ahmed Paa, Ziya Paa, Namk
Keml, Ali Suaoi, apanolu Agh Efendi, bunlara inzimamen btn Yeni
Osmanl tekilt mensuplar ve bunlarbieitli eylemlere imle edenler olarak
da,lkemizin her ehrinde adet mantar biter gibi oalan ingiliz, Fransz
konsolosluklanyla, stanbul'da daha ziyade Galata ve Beyolu cihetindeki tatl
su frenklerl, Sabate-ystde denilen Dnmeler, Rum, Ermeni ve Yahudiler ile
btn bunlarn ba saylacak olan ngiliz B.elisi Sr Henri Elli-ot ile Fransz
B.elisi Forniyer den meydana gelmiti. "
Kadronun Lideri Midhat Paa

Gl tarife hacet yoktur,o kendini bilenlerce malumdur. Midhat Paa valilik

grevi esnasnda hayli yeni ve makbul olmas gereken ileri yapm ve takdire
mazhar olmutur. Daha sonra kabna samayan bu adamn ikiye olan fart-
muhabbeti, zaman gelmi u hzin ve hi bir devlet adamnn dile getiremedii
u ifadeyi dillendirmesi, nelere gebe olduunun bir mislidir: "l- Osman
gider, l- Midhat gelir" Sarholuk zerine hayli tbbi ve itimai tahlillerin
yapld oak'dir. Bunlarn iinde biri hukuk mant dieri mnevi hisleri ne
karan bir mutasavvfn beyanlardr. lki talyan ceza hukukusu Gaeotano
Moska'dr ve der ki; insanlar uur altnda sakladklarn ikili olduklar
anlarnda, sarholuk semptomuna sararak dillendirmeyi tercih ederler ki, bu
onlarn en ok kendilerine hkim olduklar andr" Demektedir.Yi-ne: "Benim
ok zaman ellerinden ptm, Karagmrk'deki Mureddin Tekkesi ki
Cerrahilerin Tekkesidir bu tekkenin trbesinde srlanp saklanan eyhi, Sahhaf
Hac Muzaffer Ozak Efendi hazretleri de unlar sylerdi. Ben sarholua
inanmyorum. nk kim sarhoum diyorsa, hep bakasnn anasna svyor.
Kendi anasna suene rastlamadm." Derdi rahmetli.
Bu iki ifade de, bize Midhat Paann yukardaki beyanla taht iin i dnyasnda
hissettiklerini snd sarholuk bahanesiyle dar karm ve ortal skandil
etmitir. Bylece efkr- umumiyenin ciddi saymamas onun en byk
malubiyeti olmutur.
nk; m'minler hanedan- l-1 Osmandan memnundur. Bu gn bile belki
padiahlar sulanr ve hatalar mnasebetleriyle trihi ahsiyetler olmas
hasebiyle ehl-i tahkik ve ehl-i trih olanlar tarafndan da baz iddialara muhatap
olmalar mmkndr. Fakat kendini bilen hi bir kimse hanedan- l Osmandan
ikyeti olmamtr. Maalesef o hanedan arasnda mason olan kmsa dahi
hin-i vatan zuhur etmemitir.
Midhat Paa bu ihanet kadrosunun tabii lideri olduundan itibaren, ngilizlerin
emellerine hizmet eden bir let hline gelmitir. Bu kadronun bir kolu olan ve
mutlaka Midhat Paann maksad- szgecinden gemi 1870'de Cenevre'de in-
tiar eden nklap gazetesi sadece millet ve devlete deil padiaha da ar
hcumlarda bulunurken,u ifadeye bir bakn: "Bir hkmetin mahv zaman
geldiinde Cenb- Hakk' evvel reisinin akln alr. Onun iin padiah- zaman
ldrd. i gc pehlivan gretirmek, Zuhuri kolu oynatmak, ko ve horoz
dtrmek, Cedd-i lsnn sandukasna asl Osmanl niann ki iftihar ve
mkafat nian olacaktr d-en kolarn ve zuhuri kolu maskaralarnn
boynuna, boynuzuna takmak, zavall deli hainler elinde zulm ve fesat aleti
olmu, hilafet sakt ve hl'i vaciptir... Clusunda yirmi-milyon lira borcu olan
devletin vrisi olduunu lisan- teessfle beyan etmiken, padiahl daha on
seneye varmamken ve Krm sava gibi bir sava kmamken devletin
borcunu yzmilyona kard. Aferin himmetine.." Diye yazmtr.
imdi bakn ikibin yllanndayz dnya'da milletlerin riyya-setini stlenmi, ister
kral, ister reisicumhur olsun, buz patencilerinden tutunda, en gzel kpek
yarmacsnn boynuna madalyasn takarken, dnya gzellik kraliesinin
yanaklarndan perek mkfatlarn takdim ediyor, hi deiise Sultan Aziz
efkr- umumiye nnde tifei nisa'ya byle tekar-rb etmiyordu. Hani derler ya
dinime tn eden bari msel- olsa! Hesap, halifeliinin sakt yni dm
olduunu iddia eden yazarn encam- ne ola? Tabii her zaman olduu gibi bu
szlerin, bu yazlarn bizim insanmzdan ok, milletimizin dmanlarnn eline
koz verdiini de syleyebiliriz.
Nitekim; Fransz akademi azasndan olan Msy Ernest Rnan bunlarn
cephesine kuvvet temini iin pek nl risalesi olan "slm Dini Terakkiye
Mnidir" adl almay, hem yaymlam hem de, seri konferanslar halinde bir
ok mahfillerde beyana koyulmutu. Devrin, pozitivist yak lamlar da bu
beyanlara g. katarken, bizim gafillerden Namk Keml, akln bana alm ve
Midilli adasnda mutasarrf bulunduu esnada bu msterikin, bu ajann sakm
iddialarn rten, Renan Mdafaanamesini yazmak suretiyle baz kimselerin
intibaha gelmesine vesile olmutu.
hanet kadrosunun dier bir yneticisi, ngiltere B.elisi Sir Henri Elliot yapt
btn plnlarn boa kmasn salayan faktrde 5.Murad unvanyla tahta kan
padiah, amucas Abdlaziz'in katlinden ve ihtillin kararlatrlan gnnden bir
gn ncesine alnmas buna bal olarak daha nce hi tanmad Sleyman
Paay da kapsnda grnce, plnn renildiini ve kar harektn baladn
sanmasnn verdii korkunun, ypratt sinirleri, ona dzelmez bir hastaln ya-
pmasna sebebiyet vermiti. Byle bir netice Elyot'un hesaplarn allak bulak
etmiti. Sultan S.Murad'da, zaten doksan gn sonra yerini 2.Abdlhamid
unvanyla taht'a kacak kardeine brakacakt.
Son devir aratrmac yazarlarndan olan ve Tepedelenli ailesinden geldiini ileri
sren Nizamettin Nazif Bey, tarihilerin ounun haber vermedii bir bilgiyi
"Sultan 2.Abdlha-mid Hn" adl kitabnn 337.sahifesinde aynen yle yaz-
maktadr: "Sir Henri Elyot'un Abdlaziz Trkiyesini tenkit etmee yeltendii i
bu 1875 ylnda, ngiltere btesinin bu faslndan, tam yedi milyon ngiliz altunu
gelir salam bulunuyordu. Muhterem B.elinin stanbul'da muhteem bir ha-
uat srmek ve hrriyet taraftarlar adn takt kendi taraftarlarn geindirmek
iin, bir yandan gizli Karbonari Vantla-rna bir yandan da ileri fikirli dedii baz
softalara el altndan datmak iin kulland pek dolgun tahsisat ite byle bir
bteden veriliyordu."
Kimi yazar ve tarihiler; Osmanl devletinin Padiah Abdlaziz dnemindeki
dzenin pek berbat olduunu kaydederler. Bu arzay gidermek iin, otoritenin
sertle.tirildiini ileri srerler. Halbuki; o sralardaki hrriyet asl 1876'dan sonra
yok olacaktr. Hakikat udurki diyen, N.Nazif Tepedelenliolu unlar ilve
eder: "..Musa Paa (kse) ile Kabak Mustafa'nn, 3.Selim'i devirii, Rus ve
ngiliz tahriki idi. Alemdar Paa'nn 4.Mustafa hn'i deuiriide, Fransa elisi
Sebastiya-ni'nin tahriki eseridir." dedikten sonra da u hkm ortaya koyar:
tMidhat Paa ve Serasker ete'sinin Abdlaziz hn' deuirii de ngiliz tahriki
ile olmu bir itir.

Mdhat Paa - Elyot Gizli Bulumas

ngiliz saray diye anlan elilik binasnda bir mlakat talebi zerine Osmanl
devlet adam Midhat Paa le B.eli cenaplar kar karyadr ve unlar
grlmtr:
-Her vilyet acnacak bir durumdadr. Rejimin deimesinden baka bir re
grmyorum! Diyen Midhat Paa, bu ifadesiyle Osmanl asalet ve islm anlay
iinde bunu dile getirmesi hasebiyle herhalde doru bir i yapmyordu. nk
devletin padiahndan, malum arkada gurubunun dnda u'kenin hi bir resmi
blmnde bahse konu olmam tasavvurlar, bir darbe giriiminden baka bir
ey deil de nedir? Ancak; iftliindeki gizli toplantlarda re diye bulduklarn
[ard bu ngilizler? Maalesef, serasker etesine aleyhtar olanlarn, farkna
varamadklar ve bundan tr de merak edemedikleri bu izin ii pek nemli idi.
Ve baz harp gemilerinin Hai'den limandan, Marmara'dan ayrlp anakkale'ye
yollanmalar da ayn sebebden ileri gelmekte idi. Bu gemiler payitaht sularndan
kasten uzaklatrlmakta idi. Ve bu ngiliz uzmanlarda srf stanbul'da kalmak
iin izin alyorlard. Daha dorusu kendilerine izinli olduklar bildiriliyordu..."
Evet yukardaki satrlarda okuduklarnz, darbe harekt iinde olduunu daha
nce yazdmz ve daha sonra da, erke Hasan'n Midhat Paann konana
yapaca asrn en cesurne harektlarndan biri olan basknda yaralanan Kay-
serili Ahmet Paa idi. Bunun Osmanl hizmetinde olan; ngiliz asll Hobart
paada, bzkta olup, uzmanlar izin vermek suretiyle seyahatten
alkoymutu.stanbul'a o srada gelmi bulunan ngiliz Do nanmasnn amirali
James Drumon'du Ahmet ve Hobart Paalar gnde birka defa ho geldiniz, zi-
yareti ad altnda Tanabya ile Kasmpaa arasnda bitmez tkenmez yolculuk
yapyorlard.
stanbul'dan uzaklatrlan donanmamzn gemilerinin btn personeli,
amiralinden, miosuna kadar, padiahn donanmaya az rastlanlr derecede,
muhabbet ve alakasndan mtevellit fart- sevgiyle padiaha balydlar. Bunlar
darbe esnasnda merkezde bulunduklar takdirde iler hayli karabilir belki de
darbecileri bir katliamdan padiahn ricalar bile kurtaramayabilirdi. Nitekim;
darbe sonrasndan ok gemeden zuhur eden er-kes Hasan Vak'as, bunun bir
nianesi olarak dnlse hi de yanl bir temml saylmaz. Btn bunlardan
sonra serasker etesi uzun saylmayacak bir zaman iinde ancak ok seri bir
alma iinde, darbeyi bilhassa Sir Her.ri Elyot'un salad, kolaylklara
istinaden tatbike koymaktan hi vazgemei dnmemilerdir. Abdlaziz ye-
rine Osmanl tahtna seilen kii Sultan Mecid oullarndan Vefiahd ehzade
Murad Efendi idi. Londra'ya bu hususu u syle rapor ediyordu: "Vaka
Abdlaziz kardeinin (Abdl-mecid'in) ocuklarn kapayp hapis altna
almsada, hrri-uet taraftarlarnn ileri gelenleri Murad Efendi ile temas kur-
maa muvaffak olmu ve tahta clis olduu vakit, hkmet-i ahsiye yerine
merut-i bir hkmet usln kabul edeceine dir Murad'tan vaad almlard.
"Grlyor ki,bu vaad alma ii Osmanl taraftaran- hrriyetlerince elde
edilmesine ramen, ngiliz b.elisinin bunu st makam olan hariciye nazrna
rapor etmesi ilikilerin hangi merkezde olduunu gsterir.
Doktor Kapoleon (Kapolyone)

Bizim; bu trih almamzda, bilhassa tanzimat sonras dnem hakknda

tetkiklerimiz kronolojik bir trih ak anlayna gre deildir. Perde arkas
olaylara bakarak dneme k tutucu bir alma azmi iinde devam ediyoruz.
nk, kanaatmca belge diye tutturanlar, bir gn ajitatr ve pheci kii ve
fikriyat ortaya karak, sizin lisannzdada "kitabna uydurmular" deyimi yer
almaktadr, bu bakmdan sizin belge dedikleriniz kita bina uydurma ifadesinin
varakpareieridir derse, ifadenin muhatab da bunlar, hatratlarn ortak alan ve
yaklak ifadeleriyle karlamaktan vede onlar ileri srmekten baka bir reye
bavuramayacaktr. Bu bakmdan biz bilhassa hatrat ve dnemlere aid tezler ve
antitezlerle almamz gtrmek istiyoruz.
Nitekim; Napoli'de domu ve de katolik bir Arnavut olan Dr. Kapolyone,
1836'da tabib asker olarak maceral bir gemie sahip olup, verdiimiz trihde,
Osmanl devletine sn (ard bu ingilizler? Maalesef, serasker etesine aleyhtar
olanlarn, farkna uaramadtklar ve bundan tr de merak edemedikleri bu izin
ii pek nemli idi. Ve baz harp gemilerinin Hai'den limandan, Marmara'dan
ayrlp anakkale'ye yollanmalar da ayn sebebden ileri gelmekte idi. Bu
gemiler payitaht sularndan kasten uzaklatrlmakta idi. Ve bu ngiliz
uzmanlarda srf stanbul'da kalmak iin izin alyorlard. Daha dorusu
kendilerine izinli olduklar bildiriliyordu..."
Evet yukardaki satrlarda okuduklarnz, darbe harekt iinde olduunu daha
nce yazdmz ve daha sonra da, erke Hasan'n Midhat Paann konana
yapaca asrn en cesurne harektlarndan biri olan basknda yaralanan Kay-
serili Ahmet Paa idi. Bunun Osmanl hizmetinde olan; ngiliz asll Hobart
paada, bzkta olup, uzmanlar izin vermek suretiyle seyahatten
alkoymutu.stanbul'a o srada gelmi bulunan ingiliz Do nanmasnn amirali
James Drumon'du Ahmet ve Hobart Paalar gnde birka defa ho geldiniz, zi-
yareti ad altnda Tarabya ile Kasmpaa arasnda bitmez tkenmez yolculuk
yapyorlard.
stanbul'dan uzaklatrlan donanmamzn gemilerinin btn personeli,
amiralinden, miosuna kadar, padiahn donanmaya az rastlanlr derecede,
muhabbet ve alakasndan mtevellit fart- sevgiyle padiaha balydlar. Bunlar
darbe esnasnda merkezde bulunduklar takdirde iler hayli karabilir belki de
darbecileri bir katliamdan padiahn ricalar bile kurtaramayabilirdi. Nitekim;
darbe sonrasndan ok gemeden zuhur eden er-kes Hasan Vak'as, bunun bir
nianesi olarak dnlse hi de yanl bir temml saylmaz. Btn bunlardan
sonra serasker etesi uzun saylmayacak bir zaman iinde ancak ok seri bir
alma iinde, darbeyi bilhassa Sr Heari Elyot'un salad, kolaylklara
istinaden tatbike kovmaktan hi vazgemei dnmemilerdir. Abdlaziz ye-
]ne Osmanl tahtna seilen kii Sultan Mecid oullarndan Veliahd ehzade
Murad Efendi idi. Londra'ya bu hususu u syle rapor ediyordu: "Vaka
Abdlaziz kardeinin (Abdl-mecid'in) ocuklarn kapayp hapis altna
almsada, hri-uet taraftarlarnn ileri gelenleri Murad Efendi ile temas kur-
maa muvaffak olmu ue tahta cls olduu vakit, hkmet-i ahsiye yerine
merut-i bir hkmet usln kabul edeceine dir Murad'tan vaad almlard.
"Grlyor ki,bu vaad alma ii Osmanl taraftaran- hrriyetlerince elde
edilmesine ramen, ngiliz b.elisinin bunu st makam olan hariciye nazrna
rapor etmesi ilikilerin hangi merkezde olduunu gsterir.
Bizim; bu trih almamzda, bilhassa tanzimat sonras dnem hakknda
tetkiklerimiz kronolojik bir trih ak anlayna gre deildir. Perde arkas
olaylara bakarak dneme k tutucu bir alma azmi iinde devam ediyoruz.
nk, kanaatmca belge diye tutturanlar, bir gn ajitatr ve pheci kii ve
fikriyat ortaya karak, sizin lisannzdada "kitabna uydurmular" deyimi yer
almaktadr, bu bakmdan sizin belge dedikleriniz kita bina uydurma ifadesinin
varakpareleridir derse, ifadenin muhatab da bunlar, hatratlarn ortak alan ve
yaklak ifadeleriyle karjlamaktan vede onlar ileri srmekten baka bir reye
bavuramayacaktr. Bu bakmdan biz bilhassa hatrat ve dnemlere aid tezler ve
antitezlerle almamz gtrmek istiyoruz.
Nitekim; Napoli'de domu ve de katolik bir Arnavut olan Dr. Kapolyone,
1836'da tabib asker olarak maceral bir gemie sahip olup, verdiimiz trihde,
Osmanl devletine snmtr. Kavalah Mehmed Ali Paa isyan dneminde
Osmanl donanmasndan kara kuvvetlerine verildii grlmtr.
Krk yla yakn padiah sarayna doktor (hekim) olarak girip kan
Dr.Kapoiyone, Sultan 2.Mahmud'un ve olu Abdl-mecid'in, onun peinden de
veliahd Murad Efendinin mdavi hekimi olmjjtur. Bunlarn salklaryla
megul olurken, bir yandan da Kont Kavur'un, maal bir casusu olarak
szdrd envai tr bilgileri, dnyann en eski meslei olanlardan biri bulunan
casusluk ilminin vastalaryla yaparken, Osmanl devleti intelejiyansnda yni
st seviyesindede Karbonari tekiltn meydana getirmeye muvaffak olmu,
kurduu karbonari tekiltnn ba olan Kapolyone, Beyolu sarraflarnn da
yardmyla Sarraf Hrstaki'yi ve 1858'de, mehur Ziya Pa-a'y'da karbonari
yapmaya imkn bulmu sacaya, Kapolyone, Hristaki ve Ziya Paa eklinde
teekkl etmitir. "Trkiye Masonlarnn Gizli Trihi" adl kitabn yazar
Kemalettin Apak, ki oda bir masondur Ziya Paa da, talebesi ehzade Murad'
1861'de mason yapandr ve tekrisini, yni masonlua giri merasimini yaptn
da beyan etmektedir. Tabii Kapolyone; ehzade Murad Efendinin saln
kontrol ederken, Sarraf Hristaki ise; Murad ve validesinin mli konular ilede
alakalanan maviri olup, bu familyann hi bir zaman mli istikrar olmad ve
bor iinde yaamaktan kurtulamadklar pek bilinmektedir. Bu da; mavirin
kendilerini iyi enfor-me edemediini veyahud bir gzel trtkladn
dnmemiz kabil. Ziya Paa'ya gelince; gayesi mutlaka, ehzade Murad'
Osmanl tahtna karmak ve kendi ikbalini bunun ykselmesine balamt.
iirlerinin muazzaml,sadrazam Al Pa-a'nn aleyhine yazdklar ise mthi
eyler olup, bu deerii sadnazamn sinirlerinin ypranmasna da byk etkiler
yapt bilinen hakikatlerdendir. Syledii tasavvufi deyimlerle de,
ortaya koyduu fevkalde gzellikteki beyitlerse, gnmzde bile istimal
ettiimizi itirafdan ekinmemeliyiz. Yoksa; Zi-va Paa avrupaya katnda o
gzel beyanlarn glgeleyen en adi gizli ilerin iinde yer alan bir ajand diyen
Nizamettin Nazif beyde, nce talyan menfaatlerini bilahire ngiliz tarafn tercih
eden biriydi. Demektedir.
Btn buraya kadar sevgili okurlarmza nakle altmz hususlar ve bunlarn
iyzn anlatan ifadeler, ihanet zincirinin baklalarn nice vezir ve paalar ve
daha alt seviye deki ehasn hatta haremin hizmetkrlarnn dahi bulunduunu
hatrlatmak ve padiah saraynnda bir ihanet yuvas halinde olduunu da nazar
itibare almalarn ve padiahn saraynn, bakkal Ahmed Aa'nn mtevaz
hanesine benzemediini de gz nne alma gerektiini hatrlatmaktr. Abdlaziz
hakknda geldiimiz nokta ise, btn er gler, cesur, gl ve din-i btn bir
vatansever olan Abdlaziz' ldrmeye kararl ve.Osmanly istedikleri gibi
idare edecek bir mecnuna taht bulmaya uratklarn ortaya koymaktr.
Bu arada padiah, Mtercim Mehmed Rd Paay azletmeyi, yerine Mahmud
Nedim Paay, seraskerlie ise, Dervi Paay tyine karar klmken,
grt Mahmud Nedim Paa u art ileri srmt: Midhat, Mehmed Rd
ve Hseyin Avni Paalar stanbul dna gnderildikleri takdirde alabilecei idi.
Rif Karada merhum bakn deerli almas "Muhteem mparatorluu
Ykanlar" adl kitabnn 330.sahi-fesinde ne diyor: "Hseyin Auni Paa
padiahn kararn derhal haber almt. Paa haberi, metresi olan bahazinedar
Arz- Niyaz Kalfadan renmi derhal Midhat ue Sleyman Pa-alarla bahriye
nzn Kayserili Ahmed Paay durumdan haberdar etmiti" Demekte. Bunun
zerine ie ortak olanlar arasnda mdavele-i efkr hzlanm, herkes biribiriy ie
grr olmutur. Son kararn verilmesi ise, 26/rnays/1876 gecesinde
Ispartali'nn Paaliman'ndaki yalsna braklmt.

Hseyin Avni Paann stihbarat

Yukarda padiahn mabeyinin yni saraynn, daha bir baka tbirle evinin bir
ft arsn andrdn im etmitik. Yine Rif Karada merhumun ad geen
eserinden u satrlar alntlayarak bu hususda bir fikir vermeye alalm ve he-
men ilve edelim ki, btn devletlerin saraylar byle olduu gibi yine de
Osmanl saraynn, bunlarn yannda yedi defa ykanm olduunu da
belirtmeden gemeyelim. Bylecede, byle bir yap da hadm aalar ile
hizmetlerin yrtlmesindeki tedbirinde az ok mnas anlalr. "..Hl ve
keyfiyeti byle nzik bir duruma gelmi olumasna ramen Hseyin Auni Paa,
Dilddesi yni metresi Arz-niyaz Kalfadan da bir trl uzaktaamtyor, onu
ilende padiahn katledilmesinde birinci derecede yardmc olarak dima el
altnda tutmak iin onunla megul oluyordu. Nitekim; Mahmud Nedim Paann
padiah Sultan Abdlaziz han tarafndan kabul meselesini kendisine derhal
ulatran Arz- niyaz Kalfa ile ayn geceyi beraberce geirmekten kendisini
alamamt. Paa, ok dnceli olmasna ramen bu uh ue hakikaten gzel
saray kalfas ile geirecei gecenin hayali iinde, saray erknnn bu arada
padiahn olu Yusuf zzeddin Efendinin kendi hakknda neler dndn de
anlamak istiyordu..." Bu da gstermektedir ki, Sultan Aziz'in veraset usln
deitirme teebbs sonrasnda velahdlii gndeme gelen Yusuf zzeddin
Efendiyi belki de Murad Efendiye kar kendi adna tahta karmay kuruyor
olabilir bylece de, Midhat Paann tahta kacak padiaha enyakn olacak olana
yakn olmasn nledii gibi, Yusuf zzeddin Efendi padiah olduunda da
makbul olmak ve sadareti Hseyin Avni'ye kayd- hayat artyla verir
dncesini akl na getirmi olmas hi de gayrikbil deildir.
Yukarda Osmanl donanmasnn gemilerini vazifeli olarak stanbul dna
sevkedenin Kayserili Ahmet Paa olduunu kaydetmitik. Bunu yapmalarnn
sebebininde donanma ile meguliyeti hayli fazla olan Hz.Padiaha sevgileri
hayli fazla bulunduundan o padiahn hl'ine bigne kalmayp mda-hele
edecekleri korkusuydu. Buna bal olarak Sir Elyot, btn tedbirlere ramen hl
iinde istenene ulalamazsa, son tedbir olarakda ngiliz donanmasn Beike
limanna getirtmi, Amiral Cumingham ise ngiliz donanmasnn sancak ge-
misiyle Bykdere nlerinde demirlemiti. Teebbs ademi muvaffakiy yetle
neticelendiinde artk ie Beike limannda demirlemi ngiliz donanmas el
koyarak harekete geecek ve Osmanl tahtna, meruti idare getireceine sz
veren Murad Efendiyi geirecekti bu bir iddia olmaktan tede serasker etesinin
bildii ve raz geldii bir vaka id ki, bunlarn ne kadar cibilliyetsiz kimseler
olduklarna bu olay dahi yeterli cevab vermektedir.

Valide efkati'nin Sonucu

Vlidesutanlarn en nemli grevlerinden biride devlet adamlarnn padiah

hakkndaki tavr ve ifadelerine vede niyetlerine dir bilgileri istihbar tedip,
mnasip bir lisanla oluna ulatrmasdr. Padiah'a hi kimsenin sylemee
cesaret edemeyecei beyanlar onun ayn zamanda olan validesi annecii
syleyebilirdi. Bu bakmdan; padiah lehinde olan kimselerin Pertevniyal
Vlidesultan'a byle nice arzlar olmutur. Nitekim; Sultan Abdlaziz'in
Mahmud Nedim Paay a2, Hseyin Avni Paa'y sadarete getirecei
istikametinde bir haber alan Mahmud Nedim Paa Vlidesultan'a u haberi
gnderiyor:
"Efendimiz beni Hseyin Auni Paa ile korkutmak istiyor! Fakat enbyk
olduu iin kendileri ondan korksunlar. Zira i iten geiyor. in akbeti pek
vahim grnyor" eklindeki haberi, Vlidesultan; "Arslanma byie lakrd
sylenirmi" cevab verdii yaygn rivayettendir. Bu cevap ile olumu zeceim
dncesine kendini kaptran Pertevniyal Valide olunu korumas gereken bir
ii, efkati yznden yerine getiremedi. Bir mddet sonra da yine Mahmud
Nedim Pa-a'dan "Olunuza suikast memul (ummak)dili: Zira ortalk bu hususda
havadisle kaynamaktadr" eklinde haber geldikten ve ihanet etesinin
bamabeynci Hafz Mehmed Bey'e yaknlatn hatrlattktan sonra, artk
Vlidesultan'a den i bunlar bir bir padiaha anlatmakt. Bunu yapmamakla
her ne kadar vazifesini yapmam saylsa da evladna kyaca
dnlmeyeceine gre, elhkmlillah'dan baka ne denir ki..
Sultan Abdlaziz Hn'n ehadet hakknda ifadatmz Sultan Abdlhamid
devrinde yaplan mehur Yldz Mahkemesi sonularna bakarak izahat
getirmemiz gerektiinden aa-daki Sultan Abdlhamid'in bir muhtrasndan
alntladmz bilgiyle son verip mtebakisini, 2.Abdlhamid dnemini kaleme
alrken okurlarma arzdeceim.
bnl Emin Mahmud Keml nal Merhum, "Son Sadr-azamlar" adl muhteem
eserinin 530. sahifesinden Atf Bey'e atfen diyorki: "Mahallelerde mndilerin
bazs padiah Sultan Abdlaziz vefat edip, Sultan Murad Clus etti diye
barmlar. Byle yapmalar ahalinin zihinlerini taglit yni kartrmaktr."
Hafin askeri ve ahaliyi ifal edecek tarzda iin ettirildii aada sunacamz
Sultan Abdlhamid'in verdii muhtraclaki ifadatla bir daha te'yid olunuyor.
"Hl'den yirmi-otuz saat mukaddem (nce) Moskoflann istanbul'u istil
edeceini isaa (yaymak) ederek ve ehrin ve ate zuhurunda sarayla padiahn
sanki muhafazas zmnnda suiniyetle (kt niyet) saraya gelenler zerine ate
etmelerini emreylerek Sultaniye Vapuru ile vcut etmi olan aml bir ka tabur
askeri saray pighna (nne) karp saray bu askerlerle kuatmlar ve esnay-
hl'de gerek askere gerek ahaliye evvel Sultan Abdlaziz vefat eyledi diye
iln ve muahharan (daha sonra) hakikat- hli izhar (aklama) ite cmleyi
(herkesi) ifal eylemilerdi... Esny~ hl'de saray ihata (kuatan) eden taburlar
binbalarndan zzet Bey, evketmeab efendimiz (Abdlhamid hn) direleri
pighnda askere hitaben <siz' ve bizi ve memleketimizi Sultan Aziz,
Moskoflara teslim etmek istiyordu. Sultan Murad, sizi ve memleketi kurtard.
Sultan Aziz'in yerine padiah oldu. Onu muhafaza ediniz Sultan Aziz'i
karmaynz yollu hezeyanlarda bulundu."

Sultan Abdlaziz'in ahsiyeti

Sultan Aziz; kumral, ela gzl genie yzn hafif bir sakal evrelemi gzel
yzl, pehlivan yapl bir insand. Pehlivan yapl olmakla beraber yaknlarnn
ve davet ettiklerinin seyredebildii, greler yapard. Cidden kispet giyer, yala-
nr ve greirdi. Enitesi damat Halil Paa delaleti ile greecei pehlivanlara
"benim padiah olduumu unutsunlar merte gresinler" tembihini yaptrrd.
Gre vede yzclkte ustas Yozgatl Kel Hasan'd. Arnavutolu Ali Pehlivan
ise, onunla gremi muhteem bir pehlivan idi. Merhameti bol, sevgisi ok ve
samimi olup, lkenin imr, askerin fevkalde gl olmas arzularnn en
kuvvetlisini tekil ederdi. Amma denizi ve donanmay, gz bebei gibi mhim
bulur, bu ikili de en son icatlar grmek zevkten bayld husus idi.
Fedakrlk hislerini kendinde hayli toplam bir ahsiyetti. Aabeyi Abdlmecid
dneminin srafatndan neet eden mli buhranda saray'n tahsisatnn
kstlanmasna itiraz olmad gibi gle oynaya bu istei karlamt. Htt
Read Ekrem Kou merhum, "Osmanl Padiahlar" adl almasnda Sultan
Aziz'in nasl ve korkun bir mli sknt dneminde tahta ktn gstermesi
bakmndan eserin 4O5.sahifesinden u satrlar al mak suretiyle bir l olarak
vermeye alalm: "Mverrih Cevdet Paa Maruzat adl Sultan Abdlhamid'e
sunduu eserde unlar yazmakta: Sadrazam Fuad Paa, saraylarda, konaklarda
altun ve gm eyann kullanlmasn yasak etmek ve herkesin elinde olan altun
ve gm kaplar toplayp sikke (para) kestirmek tedbirini ileri srd. Bunun
iin eyhlislmdan bir de fetva ald. Sultan Aziz buna dir Fuad Paa ile
konuurken:
-Bu i nasl olur? Sultanlarn kab kaa nasl alnr? Mesel onlarn
mesirelerde su itikleri gm taslar var bunlar-dam alnr? Diye sordu. Fuad
Paa:
-Hay hay efendim, onlar da alrz. Allah gstermesin Dev-tet-i liyeye bir
fenalk gelip de Efendimiz Konya'ya doru giderken bizlerde rikabnza dp
giderken sul- tanlar bu taslarla Ayrlk emesinden su mu iecekler? Mukabil
sorusunu sorar,"
Sultan Abdlaziz; devlet ricaline pek gvenirdi. l ve Fuad Paalarn vefatlar
sonrasn da onlarn brakt boluu doldurabilecek adam yerine, bilakis
boluun cesametini artracak kaht- rical husule gelmiti. l Paa cidden btn
avrupann ve devlet adamlarnn parmakla gsterdii bir ri-cl-i devlet idi.
Abdlaziz Hn, vefat haberini aldnda evvel onun vesayetinden kurtulmu
olmann memnuniyetine getiini daha sonra eksikli inin nelere duar
olunmann sebebini tekil edeceini drak ile dnmeye balamt. Bu
dnme esnasnda da bir aa bir yukar gidip gelmee baslarn. Bu durumu
gren kurenadan biri Efendimiz, niye byle tellsnz diye sorduunda, l
Paann vefat, byk bir boluk brakt, bunu kimle dolduracam, onu
dnyorum cevab veren padiaha, Efendimiz kulunuzun ne gnah var?
Dediinde Sultan Abdlaziz'in cevab pek zarif ve diplo-matadr: Bu i ciddi
bir itir! Demek olmutur. Bu ifadeden de anlalyorki, Abdlaziz Hn, kymet
bilir padiah olarak hassasiyetini ince bir nkte ile belirtmekten geri kalmyor.
Ziya Paann, l Paa aleyhtar olduunu yukarda dermi-yan etmitik. Mesel
Hidivlik berat smail Paaya verilirken, sadrazam, Midhat Paa idi ve bu ide
Yeni Osmanllar cemiyet yeleri methaldarken, l Paa ise bu Hidivlii
senelerce nlemiti ve herhangi bir paray ve menfaati deil, deviet menfaatini
gzetmiti. Nmk Keml Bey'de "Bilmem nedir lzumu vcudi
hbisinin/Dnya'y boynuz lan nm tutar ey kz teres?' Derken Ziya Paada l
Paann vefatnda "Ni murdarn seylaba atn!" Demek suretiyle
dmanlklarn dile getirmilerdir, merhum sadrazama.
Padiah ve halife olan Osmanl sultanlar, Abdlmecid'den sonra hayatlarn
umumiyetle, Dolmabahe ve Yldz Saraylarnda geirdiler. Topkap Saray,
Sultan Mahmud ile balayan terke yerini brakmtr. Sultan Abdlaziz
Dolmabahe'y padiahl boyunca terketmezken, 2.Abdlhamid hn'da Yldz'
hi terketmemitir. Sultan Aziz ok dindar bir kimse olduundan sabah
namazna *yakn kalkar, Kur'an okur na-rnaz klar, gnein ykselmesinden
sonra yeniden yatard. Devlet ileriyle meguliyeti leyle birlikte balar, gece
yarlarna kadar devam ettii grlrd. Yaz gecelerinde diresi-nn
pencerelerini aar ney almaya balar ve bu insana en yakn enstrmann
kard nameler asumana yaylrken, duyanlar bu ney'in efsunkr
terennmnden dolay kendile-
rnden geerdi. ou bunu alann Sultan Abdlaziz olduunu bilmezdi. Erbb-j
ve kurenasda, aklamaktan itinab ederlerdi. ok sevdii hanm Mihriah
Sultan iin gfteside, bestesi de Sultan Aziz'e aid olan ve fakirin de program
yapt 101.2 Radyo a'da sk sk aid olduu CD'den dinletmeyi adet edindii
ve stanbul Bykehir Belediyesinin, Kltr A. tarafndan Llezar
topluiuunca icra edilen eserin gftesi yledir:
"Bi-huzarum nle-l mrg-l dtl-i diuneden Fark olunmaz cism-i bimrm
bozulmu aneden Bunca derd-i mihnete katlandm y neden, Terk-l can
etsem de kurtulsam u mihnet haneden"

Taht'n Esareti

Sultan Abdlaziz; avrupaya davet teklifine evet dedikten bir ka gn sonra

mabeynci Hafz Mehmed Bey'e tam bir samimiyetle iini dker ve ibretnma
olarak u beyan yapar: "..Zaman zaman ne isterdim bitirmiin? Ya kapalar-
t'da ya Asmaaltnda kk bir dkkn olan esnaf, yada bir zanaatkar olaym.
Sabah evimden kaym, ime geleyim. Akam Allah ne kr verdiyse onunla
oluk ocuumun nafakasn alaym, atma deil hatta eeime bineyim, yorgun
argn,amma kafamn ii bin bir dertle dolmam,evime geleyim. Karm gler
yzle, ocuklarm sevgiyle beni karlasn. Yunaym, sofrann bana geeyim,
orbamz zevkle ielim. Kimsenin derdi bize illet olmasn. Yreklerimiz rahat,
byk meselelerden uzak, kendi hlimde yaayp gideyim. u l ile Fuad ille
de, Frengistana gitmeli derleriken de, ne isterdim, bitirmiin? Cebinde harl
olan hli vakti yerinde, unvansz, makamsz kii olarak avrupa'ya gitmek! Ben
de is-temezmiyim oralar grmeyi? Amma gelgeldim bu koskoca
lkenin padiahsn, cmle lemin gzleri senin zerinde Adm atn, bakn
dudaklarnn kprday bile merak unandrr. Gelen elilerin hlini grrsn.
Ya onlarn memleketlerinde, halk ortasnda rahat nefes alabilirmi? Meylersin ki
bu tahtnda esareti var" Padiahn bu samimiyeti pek d-rstedir. nk
bykln faturas hep byledir ve Sultan Aziz bunu pek gzel dile getirmitir.

Diplomatik Tesbitler!

Avrupa leminin hkmdar olan,Kralie Viktorya, Fransa imparatoru

3.Napolyon ile Prusya kral l.Gilyom, Sultan Aziz'i beklediklerini deklare
ederken, Paris'deki b.el imiz Cemil Paa'dan gelen ifreli haberde, Ruslarn
Paris'teki b.elisi Kont Btberg, Sultan Abdlaziz hn'n Paris'de bulunaca
zaman dilimi iinde, ar Aleksandr'nda orada bulunup, iki hkmdarn
aralarnda anlamazlk konusu meseleleri halletme frsat yakaladlar, dediini
bildiriyordu. Fuad ve l Paalar bu telgraf okuduklarnda glmekten kandilari-
ni alamamlar ve yle muhavere yapmlard: "Franszlarn padiah Rus ar
ile karlatrarak iki devlet arasndaki meselelerin bar yoluyla halledilmesine
imkan vereceklerini dnmek iin ok saf olmak gerek!" Dediler.
Biz imdi bu seyahatle ilgili 5.Murad unvanyla tahta gemi olup, 93 gn sren
padiahlkdan sonra taht'dan indirilen, Veliahd Murad Efendi u ifadeyle ne
byk bir gaf yapyordu: "Sanyorum ki bu gezide pek ok zleceim ue hatta
utanacam. nk amcam resm ziyaretlerde grg kurallarna uymazsa alay
konusu oluruz. Hele serbest oldu- gnlerde kollarn svayp yemee balarsa
arkamzdan ilir neler sylerler!" demek bahtszln gstermitir. Bu avrupa
seyahatine katlm bulunan ve stanbul eh- olan mer Faiz Efendi'den bu
bahsi gemeyelim. Bu ztn; grevi Dersaadet ehremanetlii olup, bu gnk
belediye reisliine muadildir. Devletin ileri gelenleri ki, bunlar, l ve Fuad
Paalarla, Yusuf Kmil ve Mustafa Fazl paalar gibi zevatn yal ve kklerinde
kendisine tahsis ettikleri bir diresi vard. Al ve Fuad Paalarn vefatlarndan
sonra Saray'dan ayan kese rek, sadnazam Mahmud Nedim Paaya hi ya-
namadn gren Sultan Aziz bir gn Hafz mer Faiz Efendiye sormu:
"Efendi siz nce blbl idiniz. Ne iin akmaz-snz? Bu soruya Efendi,
Keecizde zzet Molla ki Dr.Byk Mehmed Fuad Paann pederi olup eski
eyhlislmlardandr bu ztn beytinden bir kelime deitirmek suretiyle unu
syler:
"Bir meusim-i bahasna kaldk ki alemin, Blbl hamhavuz tehiy,gulustan
harap."

Medrese Talebesi

Takvimler 15/r.ahir/1293-10/mayis/1876'y gsterirken medrese talebesinin ve

bilhassa Ftih, Sleymaniye ve Ba-yezid medreselerinin talebeleri sadnazam
Mahmud Nedim Paa ile benzeri eyhlislm Hseyin Efendiyi memleketi fe-
lkete srklemekle ithama tevessl ederek derslere girmemek suretiyle bunlarn
grevden azillerini padiahdan istediler. stanbul sekenesinin yni ahalisinin
ayaktakm, isizi, gsz silahlarn hmil olarak bu boykota destek verince
iin rengi tehdit edici bir hl ald. Bunun zerine, padiah azil talebini kabul
ettii an artk partiyi kaybetmee balamt ki bu her geen gn Sultan Aziz
aleyhine gelimee balad. Mtercim Rd Paay boalan makam sadarete
getirdi. Bu adam ok gzel tenkit yapan fakat icraata gelince nafile biriydi.
Zamanlar bu zta; deniz feneri gibi, yanar dner adam" diyen kimseler hayliydi.
V kel arasndaki her eit ihtilaftan annda haberdar olan padiahlar gibi
Sultan Aziz'de, bu lakab duymu bulunduundan, Mtercim Mehmed Rd
Paaya sadareti tevcih etme annda, "sizi halk istedii iindir ki yeni kabineyi
kurmaya memur ediyorum!" dediinde,yeni sadrazamda "Halk bizi ne tansn
padiahm. hretimiz varsa zt'i ahanenizin teuecchndendir!" dedi ve
meydana getirdii kabinede ise padiahn azl dman yer ald. Bunlar,
eyhlislm Hayrullah adl errullah, seraskerlik Is-partal Eeki Hseyin Avni
Paa Bahriye nzn da Kayserili Ahmed Paaya verilmitir. Bu kabinenin ilk
itimanda ilk toplantsnda konuulan padiahn taht'dan indirilmesi hakknda
yaplan konumalar olduunu merhum Reat Ek rem Kou, "Osmanl
Padiahlar" adl eserinin 41O.sahifesnde dile getirirken melen unlar
sylyor: Saltanat devirme iini ancak ordu ile ibirlii gerekletirebilir
kararnda ittihat ettiler. Serasker kelime olarak bakomutan gibi kabullenilir.
Hseyin Avni Paa ra askeriye reisi Redif Paa' ya durumu gizlice at. Bu
paa bu ide kullanlacak adam seti. Bu zatda, Askeri Mektepler Nazn
Sleyman Hsn Paa idi. Bu zt mert ve dobra bir adam olarak tannmtr.
Hi'den sonra bir trl merutiyet kurulmaynca Sleyman Paa, Midhat Paaya
dikilmi ve nerede merutiyet sorusunu tevcih etmi ald cevap tatmin
etmediinde bu seferde: "Merutiyeti iln etmeyecektik, ne b.k yedik de padiah
devirdik demesi bir ok trih kitaplarnda ve hatratlarda yer ald gibi Midhat
Paann totaliter bir idare tarafl s olduunu da ileri srer pka kahraman
olarak bilinen Sleyman Hsn Paa!

Sultan Aziz Hakkndaki Fetva

TTK'yni Trk Trih Kurumunca neredilen Osmanl Trihinin smail Hakk

Gzunarl'nn vefat zerine devam ettiren Prof.Dr. Enver Ziya Karal, ad
geen eserin 7. Cildinde 106. sahifede hl fetvasna dir bilgileri yle
naklediyor, ve biz de melen nakle alalm: "almamzn baka fasllarnda
nakletiimiz gibi Serasker Hseyin Avni Paa'nin Sultan Aziz hn hazretlerine
dmanl, onun izalesine kafi karar eyleyecek dereceye kadar vardrmt ii.
Serasker bu halde iken, devletin o srada en popler adamlarnn banda gelen
Midhat Paa, Mirabo'nun Fransa kralna gsterdii duruma benzer. Bu ztn
kafasnda bir ideal hline getirdii tekilat- esasiye yapmak ve parlamenter
sistemle monarik bir idareye gemek idi. Padiaha genellikle bu fikri ala ma
gayretleri iinde olmutu. Zten bu srar l ve Fuad Paalarn vefat yznden
hu ule gelen devlet adam ksrl padiahn, Mdhat Paa yerine, Mahmud
Nedim Paaya iltifatkr olmasn salad. Nitekim, eski sadrazamlarmn srarl
tutumlarn hatrlyarak, Mahmud Nedim Paa'daki bu ubudiyeti
karlatrdnda, Al ve Fuad Paalar der hatr eden Sultan Aziz bunlara
benzerlii Midhat Paa da da grmekteydi. Bir gn huzurda el pene divan
durmakta olan Mahmud Nedim Paaya dikkat eden padiah, kendi sinin sa
ayann baparma hizasna doru baktn hissettii vezirine, durumu sordu
unda ald cevap, Efendimiz, kula den padiaha hrmet onun ayak ucuna
nazardan balar demek suretiyle fevkalde bir tabasbus gsterir ve Sultan
brahim'in sadr-azam, Semin Mehmed Paa'nn, beyan ettii: "Siz afitab- ci-
hansnz Efendimiz! Sizden hata sdr edermi?" cmlesini trihde yanlz
brakmayan bir ifade de bulunmutur.
Yine bu padiahmzn dnemi hakkndaki almamzn baka bir blmnde
bahsettiimiz medrese talebelerinin kvam gn, H.Avni Paa ve Midhat
Paann hl hususundaki tasavvurlarnn kaytlarna rastland sayn E.Z.Karal
Hoca mezkr eserinde belirtiyor.
Sultan Aziz, medrese talebesinin kyam sonrasnda sadarete getirdii Mehmed
Rt Paa, bir gn padiahdan para talebi geldiinde, e dost arasnda para yok
ben nereden bulaym diye yksek sesle dnrken,- duruma ahid olan Midhat
ve H.Avni Paalar bu hl hususunda Rd Paay iknaya altklarn
reniyoruz ve Rd Paann en bataki teredddn gz nne alan Midhat
Paa, sadrazama: "Eer maksatta ittifaktan ayrlrsan Bayezid Meydannda mil-
letin seni pare pare edeceini dnmelisin"diyede tehdit ettiini kaydeder,
Prof.Karal.
Prof.Karal; bu safhadan sonra eyhlislm Hayrullah Efendinin ikna edilmesine
geildi haberini verirken, Midhat Paann konanda Anadolu Kazaskeri Kara
Halil Efendi'nin, yaplan toplant esnasnda, Padiahn, mlk ve milleti tahrip,
beytlmali israf ettii ne srlerek hl'i iin fetva meselesi grldnde ad
geen Kazaskerin, "..bu ertr-i hayra, araf kadar bir fetva veririm" demesiyle
birlikte, iin er' taraf da yoluna sokulmu oluyordu.
Yine bu esere gre, ahalinin vaziyeti hakknda, u gzlemler ileri srlmektedir:
basn zerinde sansr azaldndan dolay, dikkat ekici makalelerin ve
haberlerin, yazld grld. Padiah hakknda net bir tenkit grlmemekle
beraber, M.Nedim Paa hakkndaki neriyat, Rusya tarafls politika ve Rus
elisi gnatiyef'le alkal neriyat pek kesif idi en-. teresandr ki bu arada sadaret
M.Nedim Paa da deildir. Ancak anlalan o dur ki, padiah, bu kendine muti
devlet ada5 mini yeniden sadarete getirme tasavvurundadir bylecede yaplan
neriyat bu tyini nlemek veya ii kztrmak iin yaplmaktadr, hkmne
varlabilir.
te yandan efkr-i umumiye basnn yazdiyla kendini ynlendirirken,
Sleyman Hsn Paa'nn, fetva makamna gittii grld. Mahede olunan
oydu ki, Hayrullah Efendi yeniden tereddde dt idi. Sert ve asabi mizal
Sleyman Paa, eyhlislma: "Efendi hazretleri artk i iten geti. u dakikada
bir ok muhterem paalar bir dimi tehlike iinde bulunuyorlar. Bunlarn hayat
ve selameti sizin'elinizdedir" eklinde ki beyanyla eyhlislm Hayrullah
Efendinin ii yapmayacak hle gelmesini bu szlerle nlemi oldu. Halifenin
hl'i iin ya mecnun (ne yaptn bilmez olmas) veya kfrne karar
verilebilecek hareketlerin sahibi olmasyd fetva tanzim edilmesi iin. Birinci
yol yni, mecnunluk bahsini ne almak tarafn seti ve u szlerle fetvann
yazld kd donatt: "Emirilm'minin olan Zeyd, muhteliur ve umuru
siyasiyeden bibehre olup, emul-i miriye'yi mlk ve milletin takat ue tahamml
edemeyecei mertebe masarifi nefsaniyesine sarf ue umuru diniye ue
dnyeuiyeyi ihll ue tevi ve mlk ue milleti tahrip edip bekas mlk ue millet
hakknda muzr olsa,hl'i lzm olurmu? Elceuap otur " eklinde tanzim olunan
fetvaya gre; Abdlaziz hn, uuru muh-tel yni mecnun idi bundan dolay da
siyaset ilerinden anla-myordu. Buna bal olarak byle halife mlk ve millete
zararl idi. Bu bakmdan azli gerekirdi! Peki bu fetvay vereni, isteyenleri
bulunduklar greve getiren o ztn tyin ettikleri kimselerdi ki bu da hayli
mhimce bir tenakuz idi!
Sultan Abdlaziz; avrupa'ya seyahat yoluyla giden ilk ve son Osmanl
padiahdr. Dierleri ise, ya sava, ya fetih ya da vatan^da olduklarndan
gitmilerdir bu kta'ya. Sultann gezisine katlm bulunan stanbul ehremini
mer Faiz Ffendiye, sadrazam l Paa ve Hriciye nzn olan Dr.Byk
Mehmed Fuad (Keecizde) Paa, Faiz Efendiye mahedelerini bir msvedde
hlinde yazmasn ve devlete vermesini istediler bunun nemli bir vatan hizmeti
olduunu hatrlattlar. Hafz mer Faiz Efendi cidden mnevver bir kimse
olarak grdklerinden dersler karabilecek kapasiteye hiz bir insand.
Sahifelerimizi bu ztn tutmu olduu notlar, bize "Avrupa'da Sultan Aziz"adl
kitab okuma ans vermi bulunan Midhat Cemal Kutay'n bu eserinden ilk
olarak Faiz Efen dinin u mahedesini, bylecede ne kadar hassas bir vatan-
perver olduunuda ortaya koymasn anlatan satrlar, sahi-femize dercederek
sizlere duyuralm muhterem okurlar" "..Burada byk bir ac kalbimizi
paralad. Sarayn bahesinde meuzi tutmu Fransz mstemleke askerleri iinde
Cezayir taburunu da grdk. (yz yl bizim olan Barbaros Hayreddin'in
diyarnn eultlar imdi eski Hakan'larn baka bir deuletin silahlar elinde,
baka bir devletin niformas ile selmlyorlard..."

ngilizlerin Dizba Nian

ngiliz devletinin ihdas ettii yaayan yirmi kiiden herhangi biri lmeden,
yirmibirinciye verilmiyen dizba nian dedikleri niann Sultn Abdlaziz'e bu
seyahatte verildii dnyann malumudur. Sultan Aziz'e bu nian verme trenin-
den o dnemin stanbul ehremin olan Hac mer Faiz Efendinin raporundan
okuyalm, tabii bu raporun msveddelerini arivinde bulunduran, Midhat Cemal
Kutay'n Avrupa da Sultan Aziz adl almasndan alntladmz da ket-
meden vicdanen ifadeye mecburuz. imdi biz burada nce bu niann dou
hikyesini nakledelim sonra da Osmanl Hriciye nzn Dr. Mehmed Fuad
Paa'nn nian dou hikyesi yznden midesi bulanp, kendine verilmek
istenen nian ret ve istiskal etmesin diye atmak mecburiyetinde kendini
hissettii ktr nakledelim ve devlet adamlarnin, i beceren yalann, fitne
karan dorudan efdaldir anlayna misl olarak gsterilebilecek vak'adan
olduunu da hatrlatm olalm.
ngilizlerin, her kefere-i fecere gibi krallar da kendi hanmlarndan baka
hanmlara sarkarlar idi. Nitekim; bunlardan biri olan 3.Edvard, 1348 senesinde
metresi, Salisbri Kontesi erefine bir balo tertip etmitir. Baloyu a dansn
da.ta-biiki apkn kral, metresiyle yapmak suretiyle gerekletirir. te bu dans
srasnda Kontes'in mavi renkii dizba, yni uzun konlu orabn st ksmn
tutan ipek kumatan mamul ba, nce gevemi daha sonra da aa kayvermi.
Bunun zerine Kontes fevkalde mahcup kzarip, bozarm ki bu srada Kral
3.Edvard, yere eilip den ipek ba eline alm ve dorulduunda: "Kt
dnenler nadim olacaklardr. ok yaknda bu dizbana kavumak iin
yapmadklar fedakrlk kalmyacaktr" Dedikten sonra kontesle dans tamamlar
bir ka gn sonrada Britanya devletler camiasnn en byk nian olarak
Dizba ad verilen nian ihdas olunur. Sevgili okurlara hemen hatrlatalm ki,
bu nian cazipletirmek iin tzne Karter ad verilmi, nian yaayan yirmi
kiiden bir fazlaya verilmeyecek nian takma ii bapiskoposa verilmek suretiyle
dizba niann dindar bir kimsenin talik etmesine yni takmasna brakmak
suretiyle 3.Edvard, metresinin dizban batl din hristiyanhm bir batla daha
yardmc olmasn salyordu.
Yine Karter nizamnamesine gre de,nian taklan kii as-kerse, klcn baka bir
meslek erbab ise, o meslein semboln teslim ettikten sonra, Kral'a ebediyen
sadk kalacana dir sadakat yemini yapacakt. slm dnyasnn halifesi ve
Osmanl devletinin hkmdar bu tarz maceras olan nia-ret eder endiesiyle
byk diplomat Keecizde Dr.Byk Mehmed Fuad Paa'y ark insannn trih
bilenlerince mert bir dman olarak kabul ettii nglizlerin Hal seferleri esna-
snda Kuds' almaya gelen kral Arslan Yrekli Riar'a meziyeti olan hali
hasebiyle Sultan Selahaddin Eyybi Hz.lerinin muhatab olabilmi olmasndan
dolay, Riar'a dier kefere-i fecereye baktklar kadar sert bakmazlar, bunu
tesbit etmi bulunan Fuad Paa, Sultan Aziz'e bu nian, Riar'n ngilte-renin
dostlarna verilen bir nian olarak ihdas ettiini syler ve dier teferruatda
ngiliz ilgililerle konuarak, kln verme yemin etme gibi usl- kadimden sarf-
nazar ettirir. Bylece seyahatin tatsz bir vaka ile bitmesini engellemi olur.
Sultan Aziz'in avrupa seyahati esnasnda milletimizin st makam sahibi
kimselerin ayn zamanda ne kadar gl bir insan olduunu ortaya koyan,
yaptklar bir alete Trk Kafas ad koyupda onlar kollarnn gcn gstermek
isteyenlere vurdurtan zihniyete tokat gibi bir cevap olan Halil Paann yumruu
hadisesi vardr. Bu hadisenin nemli tarafn padiahn mmkn mertebe bu
gezisini pek gizli yapt, ortal debdebeye gmmeye frsat vermez ekilde
gerekletirmesi de takdire ayan bir hareket kabul edilmitir.
te diki makinelerinin ayakl olanlarnn ilk defa yapld bir dnemde bu
sergide dolalrken, adar kuvveti len bir dinamometreye rastlarlar, st
krmz bir bezle rtl ve bir yay'a bal yuvarlak kafaya vurulunca yay,
kendine bal ibreyi ykseltiyor, bu ibrede zerinde mteharrik olduu ced-velin
zerindeki rakamlarn birinin hizasnda duruyor ve bylece vuruun skletini
gsteriyordu. te yumruun vurulduu yere Trk Kafas ad vermiler,
oyunlarnda bile Mslman Trk milletine dmanlk tamalarna gayret
etmekteydiler asanlarnn. Sultan Aziz bu ifadeyi grnce ok kzd ve ayn
zamanda Damat olan Halil Paaya: "Haydi Halil greyim seni! unlara
Mslman Trkn kotunun kuvvetini gster." emrini verir. Fransz kol
kuvvetine gre yaplm olan g lme aleti Halil Paann yumruu vurmasyla
birlikte, makine dalm, ibre cedvelden frlayarak bir pervane gibi havada
umu. Bu vuruu merakla seyreden ahali durumu az ak ayran budalas gibi
seyretmek durumunda kalm. ngi-iz yaver stelik Sen-Sir mezunu kurmay bir
subay olarak: "bu Trk Kafas deil, Trkn kafasna vurulmaz. Bu ancak
aurupa kafasdr ki bir vuruta dald"demekten kendini alamamtr.
Avrupa seyahatinin, pek mhim dersler karlmas lzm geldii idrkinde olan
stanbul ehremin Hafz mer Faiz Efendi, dneminin meselelerine zm
arayan bir anlaya sahip olduundan, onun Ruznamesinin iinden baz pasajlar
seerek, gnmzde ilericilik-gericilik kavgas ihdas etmek isteyen
bozgunculara, kullanacaklar insanlarn, bu bilgilere hiz olduktan sonra o
bozguncularn oyununa gelmeyeceklerini mid etmek istiyorum.

HALK-UCUZ A-BELEDYE

Yukardan beri takdime altmz stanbul ehremini Hafz mer Faiz

Efendinin Ruzname'sinden u nakille 19.asr 2.yansnn avrupasndan bir
belediye reisimizin tespitlerini aktarmaya devam edelim: Halimi Efendi
biraderimizle yine bylece pek kimselere grnmeden Paris'i dolatk. Sergi do-
lay siy ta dnyann drt yanndan onbinlerce kii gelmi, bunlar arasnda bizim
gibi festiler de ok olduundan pek dikkati ekmiyorduk. (.) Kalabalk ve
zenginlerin yaadklar meydanlarn civarnda umumi yemek yerleri grdk.
Buralarda yemek yiyecekler kendi kendilerine hizmet ediyorlar, tabaklarn
alyorlar, az bir para ile tek eit yemek doldurtu-yorlar, temiz masalardan
birisine oturuyorlar, hasr sepet iinde ekmekten de alarak karnlarn
doyuruyorlar, sonra tabaklarn bulakaneye brakyorlar, hatta masay temizli-
yorlar. Buralarn belediyeler hibir kr gzetmeden iletiyorlar. Hrice gre o
kadar ucuz ve ayn zamanda temiz, doyurucu yemek veriyor ki, iiler, talebeler,
az gelirli memurlar yemeklerini burada yiyiyorlar. Muhtelif zmre ve snftan
ka-dn-erkek-ocuu bir arada ayn masa etrafnda grmek bizi ok mtehasss
etti. Biz de olmasna imkan yok, nk kadnlar gelemezler. Halbuki bir milletin
kadn ve erkekleri deil, ikisi iinde de fakir ve zengin olanlar vardr. Halimi
Efendi biraderimiz ile dndk, fakat bir hl resi bulamadk." Aslnda
merhum mer Faiz Bey, farkl toplum anlayn gz nne almadan
hayranln belirtmi, yoksa o bu satrlar yazdnda, Osmanl gen kzlar
darlfnunda okuyorlar, htt kendilerinin biz erkeklerle ayn kapdan mektebe
giri k yapmak istemiyor bunun resinin bulunmasn istiyoruz
dediklerinde, darlfnunda hemen bayanlar iin okula giri kaps ayr cihetten
yaplm, bunu Cevdet Paann kerimesi Fatma Aliye hanmn olsun, gerekse
Prof.Mehmed Ali Ayn merhumun "Darlfnun Trihi" adl almasn Os-
manlcadan evirmi ve Pnar yaynlar arasndan nerettir-mitik ki bu ifade
orada da yer almaktadr. Tekkelerin fakire sahip kn merhum Belediye reisi
hatrlayamam. Nice imaretlerin bu vazifeyi yklendiini hesaba katmam.
Maksat ayn olunca vastalarn farkl olmas o kadar mhim deil. Baknz o
devirde yardmlar gizlice ve alan vereni grmesin anlaynda yaplrken, imdi
ehrin en byk meydanlarnda ahalinin birbirine girmesi, biribiriyle
dmesini meydana getirir tarzda yardmlar yaplyor ve milletin izzet-i nefsi
rahnedar olunuyor.
Bizim bu satrlar koymamzn sebebi merhum mer Faiz Efendiyi tenkit deil,
okurlarmza efendinin yazdklarn biraz teemml etmeleri iindir. Zaten; mer
Faiz Efendi, Halimi Efendi ile hl resi aramlar ama bir neticeye vsl olama-
mlar. nk; islm ahlk ve anlayn dlayarak dnme hatasna
dtklerinden zmleyemiyorlar. Halbuki kadnlara sadece onlarn gidebildii
Pazar kurulduu bizim istanbul'umuzun yapsnda mevcut olup, zaman iinde
bu tarz pazarn sadece ad kadnlar pazar adyla yaamaktadr. nk sokak
hrriyeti artlarn ve kyasn getirdii zmler yoluyla deitirilmi bu gnk
hayattan daha mtevazi ve edebli hl yaanmtr. Ancak unu da hatrlatmak
gerekir ki, baz hayr kurumlar, Kzlay, Yeilay, ocuk Esirgeme kurumlarn
byk ehirlerin fakir ve gariblerini gnde hi deilse bir n doyurabilecek
hizmete organize edilebilseler ne gzel olur. Krk sene evvel, stanbul'da
Sansaryan han'da emniyet mdrlnn bulunduu yer- deki Emniyetin tabl-
dotunda pek ucuza, sivil halknda girip len yemei yedii dnem olmutur.

Sultan Aziz'in zellikleri

Bir insann ahali tarafndan ahidi olunmayan hususiyetlerini yaknlar ve de

alma arkadalar biiirler.Bunlara bir de vazifeleri o kiiye hizmetle grevli
olanlar ahsi ahvaline muttali olurlar. Padiahlar da byle olup, Sultan Aziz
hazretleri de bunlardan biridir, nitekim, eyhlislm Hoca Saded-din Efendinin
babas, Hasan an'n oluna anlattklar olmasa ve merhum eyhlislm, bunu
trihlerin muhteemi olan Tc't tevarih'de yazmasaydi nereden renecektik
bunlar misali, Abdlaziz han'inda hizmetinde bulunanlarn padiahn ahvaline
vukuflar tabiidir. Bu hususta saray hizmetinde olanlarn anlatmnda ortak
noktalar pek ziyadedir.
Adet sz birlii etmilercesine ifadeleri, nce namaz hususunda olup, evkat-
hamseye, yni be vakte hassas olduunu sabah namaznn ise mdavimi
olduu, namazdan bir vakit sonra yeniden yapt Snnet-i Resulallaha ittiba ile
Kaylule yapmasdr. Devletin ileriyle meguliyeti daha ziya-je leden sonraki
vaktini alrd demektedirler. Tasavvufi anlayndaki derinlik, onun nsfiye
alnda kendini belli ettiini syleyenler ekseriyeti tekil ederler. Geceleri ok
ge yatarlar fakat sabah ezann huu iinde dinlerdi. Yaz geceleri saray'n
salonunun geni pencerelerini aar 3.Selim gibi Bo-aziine doru ynelerek
elindeki ney'i fler, denizin hrtsna o yce sazdan kan nameler elik
ederdi. Yorulmak bilmez saatlerce ney'ini flerdi. arklarnn ounu kendi
gfteleri tekil etmektedir. Muhayyer devr-i hind makamna bir hne ekleyecek
kadar nota'ya vakf olup, amcas 3.Selim ve pederi 2.Mahmud'un seviyesine
ykselmi besteleri vardr. Aada gftesini vereceim eseri, sevgili hanm
Mihriah Sultan'm, hastal esnasnda n ce gfteyi yazm, bilahire bestelemi
ve kendisine hediye etmek inceliini gsterecek kadar da hassas bir ak
olabildiini sergiledii sylenir bir oklarnca..
" Bihuzurum nle-i mrg-i dil-i divaneden Fark olunmaz cism-i bimarm
bozulmu ianeden, Bunca derd-i mihnete katlandm y neden? Terk-i can
etsem de kurtuls^m u mihnethneden."
Askeri doktorlardan miralay Galip Bey, padiahn irtihali sonrasnda padiahn
evrak-i metrkesini tasnif iin vazifelenmi heyete riyaset ederken, Sultan
Aziz'in enden kma rika ve sls levhalarn hattna hayran olduunu
belirtmekten kendini alamam dahas bir ka tane kara kalem tabloyu, yarm
brakm olduu ark bestelerinin hkmet kara-nyla Sultan Aziz'in byk olu
Yusuf zzeddin Efendiye verildiini ifade ederken her birinin san'at eseri
olduunu sylemeden edemedii grlr.
ok kuvvetli bir itikada sahip olan Sultan Aziz'in eyhi, Sadreddin elebi olup,
er' ilime Rumeli Kazaskeri, Einli Zeynelabidin Mehmed Efendi'nin
hocalnda vukufiyeti olmutur. Pek gzel fledii nay(ney)de stad Ferik
Neyzen Yusuf Paadr. Musik ve hat derslerinde hocas ise 1801 ile 1876 yllar
arasnda mr sren Mustafa zzet Efendidir. Bu zt son dnemin en'lerinin
banda gelir, nkiybleraf, byk hattat, mthi bir bestekr, gfteleri hayli
olan i-r, mellif yni bu gnk lisanla yazar, hnende(ark syleyen), ney
virtiz olup, hem Kadiri hem de Naki idi. Padiahn dier bir hocas Rumeli
pyeli Akehirli mer Efendidir. Mmtaz Efendide Franszca, Corafya ve
Trih dersinin hocasyd.
Efendim Sultan Aziz'in ok gzel bir bestesi de acem-i krd sirtosudur. 2000
yl yaznn ortalarndaydik. O srada Radyo/a'da trihi vak'alar arlkl
olarak anlatmaa altm Metanet Kprs ad verdiimiz bir programm
vard iki saat sryordu trihe merak duyan dinleyenlerim ricalar da bulunurlar,
bu sohbet esnasnda padiahlarn bestelemi olduklar eserleri aldrmam
isterlerdi. Fakir de; stanbul Bykehir Belediyesin ce, Kltr Anonim
irketinin delaletiyle Llezar Msik Topluluuna yaptrtm olduu CD'lerden
mrekkep gzel bir albm, bizzat stanbul ehre-min olan, Ali Mfit Grtuna
Beyefendi bize ihda buyurmulard. Ben de o paralan alardm. Bylece
eserden messire biz de, dinleyende vecde gelirdik bu padiah bestelerinin ne-
fasetinden. te bir gn program saatime giderken Kskl'da otobsten inmi ve
Kk amlca'ya tabanvayla kacamdan, Kskl Abdullah Efendi Camii
erifinde namaz ade edip, yokua kendimi yle vuraym dedim. Hemen camiin
volunu tuttum. O srada volkmenimin kulaklndan Sultan Aziz hn'm bestesi
olan acemi krdi sirtonun o nefis name-|erjni duymaa baladm. Camiin
kapsna yaklayordum ve ben de admlarm kltyor, yrym
yavalatyordum. Para btn nefasetiyle icra olunuyor, ben huu iinde
dinlemekteyim. Fakat bitmiyor, ben ise her kk admla cmn kapsna
yaklayordum. eri girmeden icra tamamlansa diye dua ederken, meyana geen
icraaclar beni, para bit- meden ieri girmeme kararna vardrdlar. Kapda
dikilmiini, parann nihayete ermesini bekliyorum ve de bir elimle usl
tutuyorum. Arkamda bir ses, ya gir ya ekil!
Diye seslendi. Yol verdim geti. Para bir ka saniye sonra nihayetlend. Kn
emrinin yni ol emrinin verildii ann; kaf -dan, nuna gelen zaman diliminin o
yakalanamaz ahengini bir oban, dalarda tepelerde ararsa, bir sultanda saray
salonunun akp giden boaz sularna bakarak ne iin aramasn? Bizim gibi bir
nadan da, o araycnn eseri olarak dzene girmi, acemi krd sirtoyu dinlerken
farknda olmayarak, camiin kapsn varsn tkam olsun ne kar.

Kutay'n Kaleminden Hl Ve Katl

Kim ne derse desin, insanlar kendi fikirlerini mdafaaya kimseye hakaret

etmemek artyla tabii hak olarak grp bunu yaayabilmelidir. Bir ok kimse ve
ben de kimilerinin yorumlarna katlmasamda, trih ilmine, millet hafzasna
yapt hizmetleri gz nne ctarak kimseyi sfrlamam ve bu mevzuda yle
dnyor, bu bakmdan btn dnceleri keen-lemyekn'dr demem. Her
iekte bal olacan dnrm. Midhat Cemal Kutay byk yanllarnn
yannda millet hafzas olan trihimize ait nice hatrat, vekayii yni olaylar,
engin osmanlcasyla gn yzne kartm, nice nisyana drlm millet
evlatlarnn yeniden okunmasna renilmesine yol aan ifaatlara imza atmtr.
Bu gn yz yana yaklatnda berrak hafzas ile trihe bakn devam
ettirebilmesi kendisi iin bir nimettir. te bu ztn; Avrupa'da Sultan Aziz adl
kitabnn 267.sahifesinden u alntyla baslktaki ifadeyi deerli okurlarma
nakledeyim diye karar verdim. "Sultan Abdlaziz'i tahttan indirmek isteyenlerin
banda Midhat Paa, Serasker Hseyin Avni Paa, Mtercim Rt Paa ile
eyhlislm Hayrullah Efendi vard. Bu hava iinde Sultan Aziz'e nihayet,
Sultan Aziz'e kar bir darbe hazrlan m ve plnlanmt. Bu plan
30/mays/1876 Sal gecesi uygulamaya konuldu. Sultan Aziz'in kald Dolma-
bahe Saray derin bir sessizlie gmlm uykuya dalmt. Hafif bir yamur
yayor boazdan esen rzgrn etkidiyle rpnan dalgalar Dolmabahe
Saraynn rhtmn dvyordu. Padiahn kendisine kar hazrlanan darbe
teebbsnden haberi yoktu. Harp okulu rencileri her akamki gibi yat borusu
yla beraber atakhanelerine kmlard. ki saat sonra Taksim tarafndan bir
araba gelerek Harpokulu'nun kapsnn nnde durdu. Arabadan Sleyman Paa
indi. Okulun subaylar tarafndan karlanan Sleyman Paa,ku-mandan odasna
ktktan sonra subaylarn hepsini toplad ve unlar syledi: <.Arkadalar devlet
ve millet bu gece sizlerden byk ve kutsal bir grev beklemektedir. Eer bu g-
revi yerine getiremezseniz devletimiz yklacak ve milletimiz perian olacaktr
Devlet ileri Ruslarn eline dt. Babli Rus eliliine dnd. Vkela ve ulema
Sultan Abdlaziz'in tahtndan indirilmesine karar verdi. Hizmetin byn siz-
lee emanet ettiler. rencilerle birlikte doruca saraya giderek padiah tahttan
indireceiz> eklinde hi tabesine balayan Sleyman Hsn Paann yle
devam ettiini ifade eder Kutay: "Subaylar bu teklifi kabul etti ve kalk borusu
aldrarak topladklar rencileri silah- [andrp yola kardlar, rencileri
Gmsy klasnn arkasndan Dolmabahe saraynn nne geldiler. Paalar
burada bulunuyordu ve saray askerler tarafndan sarlmt. S-leuman Paa
yanna ald bir ka subayla beraber ehzade Murad'n kald direye gitti.
ehzade Murat' uykusundan uyandrdlar. Sleyman Paa; tela ve heyecan
iindeki ehzadeye yle dedi: <Amcanz Sultan Aziz millet ve vkela ta-
rafndan tahtndan indirildi. Siz tahta karldnz> Sultan Murat' tahta karmak
iin bir arabaya bindirerek saraydan Serasker kapsna gtrdler. Hemen clus
<v: in atld. Top seslerinden uyanan Sultan Abdlaziz heyecan ve tedirginlik
iinde:
-Bu toplar clus topuna benziyor! Dedi.
Sultan Aziz'in annesi ieri girerek, Murat'n taht'a karldn soluk solua
oluna bildirdi. Abdlaziz neye uradn armt, zgn oe endieli bir
tavrla sara- yn salonunda dolamaya balad. Paalar, Sultan Aziz'i Topkap
Sarayna gtrmeyi kararlatrdlar Karar Sultan Aziz'e bildirilince kendisi
gitmek istemedi fakat ik- inci defa ayn karar kendisine iletilince klcn beline
kuand. Yanna ehzadelerinden Yusuf zzeddin Ue Mahmud Celaleddin'i
alarak Dolmabahe saraynn rhtmna indi. Rhtmda duran ifte saltanat kay-
na binerek Topkap Sarayna gtrld. Tahttan indirilen Osmanl padiahn
Topkap Saraynda 3.Selim'in ldrld odaya koydular. Bu^duruma ok
zlen ve tela kaplan Abdlaziz: <Amcam Sultan Selim'in kald oda bu-
rasdr diye endiesini belirtti. Kendisininde ldrlecei dncesi kafasnn
iine bir haner gibi saplanan 32. Osmanl padiah Sultan Aziz'in manevi gc
yklmt. Bu hava iinde oturup yerine geen 5.Sultan Murad 'a u mektubu
yazd: <..nce Cenab- Hakk'a sonra da size snyorum. Millet hizmetinde ok
altm. Fakat muvaffak olamadma ok zlyorum. Sizin muvaffakiyetinizi
temenni ederim. Kendi silahlandrdm askerlerim beni bu hle soktular
Duyduum aclardan beni kurtarmak iin baka bir yere naklimi rica eder,
Osmanl saltanatn Abdtmecid Hn nesline terk ederim.> Sultan Aziz bu
mektubu yazdktan sonra yanndakilere: <beni ldrecekler> diyerek korkun
endiesini tekrarlad.
Taht'a kan 5.Murad, saltanatnn kendisinden nceki sahibinin mektupta
bildirdii isteini kabul etti ue Sultan Aziz'i Feriye Sarayna naklettirdi Sultan
Abdlaziz, tahtdan indiriliini bir trl ine sindiremiyor geceleri gz uyku
tutmad iin sinirli bir halde odasnda dolap duruyordu. Abdlaziz, Feriye
Saraynda geceli gndzl Kuran- Kerim okuyor, namaz klyordu. Sultan
Abdlaziz'in bir hapis hayat iinde gnlerini geirdii Feriye saraynn
evresini asker kuatmt. Nbeti subaylardan birinin, kendisine Aziz Ffendi
diye hitab etmesi, bir iki gn ncesinin saltanat temsilcisi eski padiah ok
zmt, adet kahretmiti. Sultan Aziz'in tahttan indirildiini duyan Rus
bykelisi de ok arm ve adet deli'ye dnmt. Bykeli; Rusya'nn bu
ie rza gstermeyeceini syleyerek tehditlere balamt. Ruslar elilik
binalarna da bayrak asmamlard. ngilizler ve Franszlar se Sultan Aziz'in
tahttan indirilmesini memnunluka karlamlard. Feriye Saraynda sonu
endieli bir bekleyi iinde Sultan Aziz'in gn getike sinirleri bozuluyordu.
Sert mizal ue iri yapl Sultan Aziz'den paalarn hepsi ekiniyordu. Hseyin
Auni Paa, padiaha belindeki klla, teki silahlar aldrtmt. Bu olaydan
sonra Abdlaziz'in ldrlecei yolundaki endiesi kbuslu bir inan hline
gelmiti. Ve biliyorduki, kendinden nce tahttan indirilen padiahlarn hepsi
ldrlmt.(Bu ifadeye katlmak mmkn deil.m.h) Osmanl saltanatnn bu
acmasz ve kanl gelenei imdi kendisini bekliyordu. Bu korkun inan iinde
kvranan Sultan Abdlaziz geceleri sk sk uya- nyor yatandan frlyor ve
pencerenin nne kouyor endieli baklarla darsn gzlyordu. Sultan
Aziz; bir sabah kahvalt iin bir kse orbayla ekmek istemiti orba
olmadndan, kendisine lapa gnderilmiti, znt ue sinir cenderesindeki
Abdlaziz lapay yemiyerek geri gndermiti. Bu haua iinde Sultan Aziz son
gnlerine geldi ue tahttan indirildikten otuzbe gn sonra, esrar bugn de
kesinlikle aydnlanmam bir biimde intihar etti veya ldrld. Sultan
Aziz,4/haziran/1876 Pazar tesi gn Mabeynci Fahri Bey'i artarak ondan
gnlk gazeteleri istedi. Gazeteleri inceden inceye okuyan Sultan Aziz grdki,
hayat kendisinin dnda akna devam etmektedir Annesinden sakaln
dzeltmek in bir makasla bir ayna istedi. Trihin esrar ite bu makas zerinde
dmlenmektedir. Olayn bundan sonras trihte iki ayr ekilde yer almaktadr.
nce birinci eklini anlatalm. Sultan Aziz'in bu makasla biteklerini kestiini
kabul eden rapor olay yle ortaya koymaktadr; <Suttan Abdlaziz annesinden
makas aldktan sonra yatt odann kapsn kilitledi. Makas eline alarak her iki
kolunun kan damarlarn o kk makasla kesmi, fazla kan kaybndan yere
derek lml:> Sabahleyin odann kaps almaynca ve ieriden bir ses
alamaynca, kapy krp ieri girenler Sultan Aziz'in kanl cesedini minderin
nndeki tyasrn zerinde buldular.
Abdlaziz'in lmn bir intihar deilde cinayet olarak kabul eden gr ise
hazin olay yle anlatr: "Sultan Abd-laziz'i tahttan indiren Mtercim Rd
Paa, Hseyin Avni Paa, Midhat Paa, eyhlislm Hayrullah Efendi hereye
hkini durumdaydlar. Bu slahat gurup, Sultan Aziz'i tutmak maksadyla
kuvvetli ue iri yapl drt pehlivan Feriye Sarayna gnderdiler. Bunlar
Cezayirli Mustafa Pehlluan, Yozgatl Mustafa Pehlivan, Mustafa auu ue
Boyabatl Hac Mehmed Pehlivand.
Mabeynci Fahri Bey'de hkmetin adam olarak buradayd. Fahri Bey de gl
kuvvetli bir bnyeye sahipti Geceyi karakolda geiren pehlivanlar sabaha kar
Fahri Bey tarafndan Feriye Sarayna alndlar Fahri Bey, Yozgatl Mustafa
Pehlivana beyaz sapl keskin bir ak verdi. Ali ve Necip adlarnda iki subayda
bu pehlivanlara yardm etti Pehlivanlar Abdlaziz'in yatt odann
penceresinden ieri girdiler. Tav-an uykusu denen hafif bir uykuyla kendinden
gemi olan Sultan Aziz,iri kym pehlivanlar karsnda grnce birden
yerinden frlad. Bu srada bir pehlluan kadar kuvvetli olan Mabeynci Fahri
Bey,eski padiahn zerine atlarak kollarn tutup arkasnda aprazlad.
Cezayirli Mustafa ile Boyabatl Mehmed, Sultan Aziz'in dizlerinin zerine
oturup onu hareketsiz duruma getirdiler, Yozgatl Mustafa da elindeki akyla
Abdlaziz'in bilek damarlarn kesmeye hamlettii srada Sultan Aziz, kahveci
raklndan mabeyncilie getirttii Fahri Bey'e yle dedi:
-u kestirmee kydn eller sana bir ka gn nce sedef bir tebih
vermemimiydi? ..Sultan Aziz szn tamamlaya-mamtk, aknn
damarlarnn iine girmesiyle:
-Aman Allahm! Diye feryat etti. Sultan Aziz'in azna mendil tkadlar. Bu
dehet verici cinayetin ilendii odann kapsn Necip ve Ali adndaki subaylar
tutuyordu. Sultan Abdlaziz kanlar iinde yere yuvarland. Odadaki makas da
olaya cinayet ss uermek(vermemek olmas lzm! M.H) iin cesedin yanna
braktlar. Bu kanl cinayetin ilenmesi ve sulularnn kamas be dakika kadar
srmt. Sultan Az z'in ldrldn duyan cariyeler ve annesi Perleuni-yal
Sultan feryada baladlar Annesi, olunun kanlar iindeki cesedine kapanarak
gz ya dkt. Hseyin Avni Paa Kuzguncuk'taki yalsndan be ifte kayna
binerek ksa zamanda Feriye Sarayna geldi. Abdlaziz'in cesedi karalola
atrlerek, oradaki kahve ocann yannda erlere mahsus olan ot minderlerden
birinin zerine konuldu ve zerine de pencerelerden birinin perdesini karp
rttler. Aradan ok. gemeden yabanc eliliklerden doktorlar gelerek, Sultan
Aziz'in intihar ettiine dair rapor verdiler "
Bylece 1950'den beri lkede bir takm trih vak'alarn arka plnn sunan
Midhat Cemal Kutay'n Abdlaziz Hn, ldrldm? ntiharn etti? Sorusuna
dir iki hususuda, nakletmitir ve bizde sahifelerimize alarak tercihi okura b-
raktk.
18/ubat/1830'da dnya'ya gelen Abdlaziz Hn, 46 sene, 3 ay, 6 gn berhayat
olduktan sonra 4/Haziran/I876'da irtihal-i dr- beka eyledi. Sultan Mahmud
Trbesine defno-lundu, bu trbede daha sonra da 2.Abdlhamid Hn'da def-
nolunduundan, enberlitala Di vanyolu yolu arasnda ve Trbe dura olarak
anlan yerde, Kprller Ktphanesi ile kar karya olan trbede padiah,
Sultan 2.Mahmud, Sultan Abdlaziz ve 2.Abdlhamid Hnlar ebedi uykularn
uyumaktadrlar. Sultan Aziz, 32.Osmanl padiah olup, 24.Osmanl halifesidir.

Sultan Abdlaziz'in Hanmlar Ve ocuklar

Sultan Abdlaziz Hn; be hanm ile izdiva yapmtr. Bu hanmlarndan yedi

tane kz alt tane erkek evld olmutur. Bu izdivalarnn ilkini, Batum
15/mart/1835 doumlu Drr-i Nev hanm ile 1856'da Dolmabahe saraynda
yapmtr. Bu hanmefendi'den birinci evld olarak, Yusuf zzeddin Efendiyi
dnyaya getirmi, peinden de Salna Sultanhanm Abd-laziz Hn'a vermitir.
Sultan Aziz'in saltanat boyunca baka-dnefendi olarak mr srmtr.
Evlilikleri 20 yl srmtr. Padiahn ehadeti ile evliliin sonu gelmitir.
Bey'inin arkasndan 19 sene, 6 ay berhayat olmutur.4/aralik/l 895'de Feri ye
Saraynda irtihal-i dar-i beka eyleyen Drr-i nev hanmefendi, Abdlaziz'inde
defne edildii Sultan 2. Mahmud Trbesine i'trnak olunmutur. Mehur
tenisilerimizden Enes Talay, Drrinev kadmefendi'nin yeeni olup, yine
mehur Ressam brahim all'mn kz Belma hanm ile izdiva-yapmtr.
Sultan Abdlaziz Hn, 2. izdivacn da Eddi! hanmefendi ile yapm olup, bu
hanmn 1845'de domu olduunu, izdivacn ise 1861'de vukubulduunu bu
evliliin meyvesi oia-rak ehzade Mahmud Celleddin Efendi ile kk yata
vefat eden Emine Sultanhanm dnya'ya getirmitir. Evlilikleri 14 sene srm
Edadil hanmefendi 30 yanda olduu halde 1875'de vefat etmitir. Makberesi
Sultan 2.Mahmud trbesi olmutur.
3. zdivacn Sultan Abdlaziz Hn,1846 doumlu Hayran- dil hanmefendi ile
yapm, bu hanmefendi Kars doumlu olmakla beraber erkesler'den olduunu
da syleyelim. Bu hanmefendi ilk olarak Nzime Sultanhanm dnya'ya getir-
mitir. Bilahire, sadece halife sfatyla Osmanly temsil edecek olan,
Abdlmecid Efendi dnya'ya gelmitir.
26/Kasm/1895'de 49 yanda olduu haide Ortaky'deki saray da vefat eden
Hayran- dil hanim, Drrinev hanmn vefatyla 1.kadnla irtika eylemiti.
Sultan 2. Mahmud trbesine defnolundu.
4. Evlilik, Sultan Abdlaziz'e Neerek hanmefendi ile nasip oldu. 1848'de
stanbul civarnda dnya'ya gelmi olan bu hanmefendinin asl adnn Nesteren,
ksaltlm olarak Nesrin olduunu T.Ylmaz ztuna Beyefendi, Hanedanlar adl
eserinde kaydediyor. Vefat maalesef, hl esnasnda hasta olan bu hanmefendi,o
haliyle sandal'a bindirilmi yaan yamur altnda slanmas hastaln
ilerlemesine sebeb olmu 1 l/haziran/1876'da 28 yanda olduu halde padiah
kocasnn ehadetinden 7 gn sonra vefat eylemitir. Bu hanmefendi
erkeslerden Burahay kabilesi efi Gazi smet Bey'in kz idi. Kuzey Kafkasya
muhacerat esnasnda Silivri'ye gelip yerlemilerdi. Yenicmi Trbesinde
gmldr. Hseyin Avni Paa'yi, Midhat Paann konanda basp ldren,
ehid-i aziz Yzba erke Hasan Bey, bu hanmefendi hazretlerinin kardeidir.
Bu zt hakknda ilerliyen sahifeleri-mizde asrn en cesurane hareketini anlatan
ve daha nce Cuma Dergimizde yaymlanm bir yazmz okuma paras lejand
altnda okuyacaksnz.
Padiah Abdlaziz Hn'n 5.hanmefendisi,8/Temmuz 1856 Hopa doumlu
Gevheri kadnefendidir. zdivalarn! gerekletirdikleri trih 1872 olup, Esma
Sultan ile ehzade Seyfeddin Efendinin valideleridir. 6/Eyll/1884'de 28 yan-
da olduu halde ahiret yolculuuna kt. Yenicmi 5.Murad Trbesine
defnolundu.
Sultan Abdlaziz Hn'n kz ocuklarna gelince bunlar, srasyla 1862'de doan
Saliha, 25/ubat/1866'doum!u Mazime, 30/Kasm/1866 doumlu Emine,
21/Mart/1873'de domu bulunan Esma ve 1874'de Fatma, 24/Aus-tos/1874'de
domu bulunan Emine ve babasnn vefatndan sonra 1877'de doup ayn yl
vefat eden Mnire Sultanha-nmlardr.
Bunlardan; Sliha Sultanhanm, 1941'de Kahire'de 79 yanda olduu halde
vefat etmitir. lk nianls, Prens brahim Hilmi Paa olmu fakat Sultan
2.Abdlhamid tarafndan nian iptal ettirilmitir. 20/nisan/1889'da Zlkfl
Ahmed Paa ile izdiva ettirilen Saliha Sultanhanmn evlilii 53 sene imtidat
etmitir. Paa 1941'den sonra vefat etmitir.
Nzime Sultanhanm, 25/ubat/1866'da Dolmabahe saraynda domutu.
1947'de Beyrut'un Cnye kasabasnda 80 yanda olduu halde vefat etmitir.
Dadss Thir Mevlevi Olgun'nun annesidir. am'da, Sultan Selim Camiinde
med-fundur. Bu sultanhanm Damad Ali Hlid Paa ile Yldz Saraynda
20/Nisan/1889'da evlendi. zdivac 58 yl srerek 1947'de vukubulan vefatyla
sonulanmtr.
nc Sultanhanm olan Esma Sultan 21/Mart/1873'de dnya'ya gelmiti. Esma
Sultan: 20/Nisan/1899'da ablalarnn dnyle birlikte yaptran Sultan
2.Abdlhamid, Kaba sakal erke Mehmed Paa ile evlendirdi. zdivacnn 10.
ylnn 17. gnnde eskilerin vz- hami dedikleri doum esnasnda ehden
vefat etti. Kabasakal erke Mehmed Paa 2.Merutiyetin akabinde vukubulan
31/Mart hadisesi sonrasnda ttihatlar tarafndan idam edildi.
4. kz olan 24/Austos/l 874 doumlu Emine Sultan, 12/Eyll/l 901'de Yldz
Saraynda Damad Mehmed erif Paa ile izdiva etti ve bu 18 sene, 4 ay, 17 gn
sren bir evlilik dnemi geirdi. Emine Sultanhanm, 46 yan iinde olduu
29/Ocak/1920'de vefat ederek, 2. Mahmud Trbesine defnolundu. Dier kz
ise bir biyografi verecek kadar yaayamadlar.
Sultan Abdlaziz'in erkek ocuklarna gelince 1 l/Ekim/1857'de dnya'ya gelen
ve Yusuf zzeddin ad verilen ehzade, o sralarda ehzadelerin ocuk sahibi
olmalar memnu yni yasak olduundan, bu ehzade, babas Abdla-ziz padiah
oluncaya kadar Eybsultan semtinde Kadri Bey adl bir ztn evinde bytld.
Bu zdrab verici hli bizzat yaayan Sultan Aziz padiah olduunda,
ehzadelere ocuk sahibi olma yasan kaldrma suretiyle bu gelenek ilga edil-
oldu. Enteresandrki, bu veliahtda pederi Sultan Aziz'in irtihali gibi mekk
kalm bir intiharm? Cinayetmi? Sorusunu sorduracak tarzda hayat
noktalanmtr. Veliahd Yusuf zzeddin Efendi'yi, ttihatlarn tertipledii bir
cinayetle ldrld, Tank Ylmaz ztuna gibi ciddi bir trih aratrmac-smca
da iddia olmas hayli dndrcdr. nk bu zt, ttihatlar hayli atyor,
Mehmediin 1. harbin cereyan srasnda bo yere harcandn messir ekilde
ortaya koymaktayd. Ne varki, yine veliahd'n hayat hakknda kanaatlerini
belirten hatrat sahipleri, bu zt akli bakmdan biraz tereddide bulduklarn
kapal ekilde ifade ederler. 1/u-bat/1916'da 58 yanda olduu halde
esrarengiz bir ekilde lm vukubuldu. Dedesi; Sultan 2. Mahmud'un
trbesinde defnolundu.
Sultan Aziz'in 2.olu ise saltanatn ilgasndan sonra sadece halife olarak
hanedan temsile vazifelendirilen ve 2. Ab-dlmecid dense yanl olmayacak
olan Abdlmecid Efen-di,29/Mays/1868'de Dolmabahe Saraynda domutur.
Validesi Hayran-i Dil Kadnefendidir slmm zahiri hilafette sonuncusudur.
Milli mcadeleyi btn akl ile beenmi ve desteklemitir. Olunu
Anadolu'ya gemesi iin yollamtr. 1908 Merutiyetinden sonra sokaklarda bir
bana gezdii, Beyolunda kitap dkknlarndan al-verii bizzat yapt
grlmtr. ok muazzam bir ressam idi. 23/Aus-tos/1944'de Paris'de 76
yanda olduu halde kalp krizi neticesinde terk-i hayat eylemitir. Borlar
yznden ni 30/Mart/1954'e kadar Paris'de bir kliede kalmtr. Zikrettiimiz
trihde Medine'de Harem-i erifde defnolunmutur. Be lisan, Araba, Farsa,
Franszca, ngilizce ve Almanca-y bilirdi. Bat dnyas mzelerinde yapm
olduu resimlere rastlamak kabildir. Hazindir ki, Halife Abdlmecid Efendinin
stanbul'u terke mecbur brakld gece h.1342 ylnn Mira kandilinin te'sit
olunduu yldr. Bilindii gibi, ki Cihan Ser-ver Efendimiz o mira gecesinde
dostun yanna irtika ederken, 1342/1924'de hilafet yoklua itilirken, halife ise
yd ellere srlyordu. Hemen ilve edelimki, edid emirlere ramen, halifeyi
yola koyan devrin stanbul Valisi ve ehre-min Ali Haydar (Yulu) merhumun
ve devrin stanbul Emniyet Mdr Sadeddin Bey, sabrla meseleye yaklap,
ahs- mneviyi asla kederdide edecek ahvle giriftar etmemilerdir.
Sultan Abdlaziz Hn'n 5/Haziran/1872'de Dolmabahe Saraynda Mehmed
evket ad verilen bir ehzadesi daha dnya'ya geldi. 22/Ekim/1899'da vefat
eden evket Efendi fevkalde piyano alan bir ehzadedir. Babas ehid edildi-
inde 4 yanda olan Mehmed evket Efendiyi 2.Abd!ha-mid Hn ok sevmi
ve hep himaye etmitir. Bu ztn kabri hakknda malumat elde edememizdir.
Mehmed Seyfeddin Efendi ise 22/Eyll/1874'de dnya'ya gelmi 3.oul olup,
19/Ekim /]927'de Fransa'nn Nis ehrinde hayatnn sonuna gelmitir. am'daki
Sultan Selim Camiinde defnolunmutur. Seyfeddin Efendi msik dnyasnda
besteleri ile pek nlyd. Gzel sanatlarn bir ok dalnda stad mesabesinde
olduu bilinmektedir. Trkiye'de bulunan en mkemmel org, bu zt tarafndan
Paris'ten satn alnp getirilmi, daha sonra da, 1924 senesinde Fransa stanbul
elilik klisesince bu org satn alnmtr. Seyfeddin Efendi 1924'de amlca da
Balarbanda Necib Molla'dan satn alnan kknde stanbul Boaz
eklindeki byk havuz'un hla durduu, brahim Hakk Konyal merhum
tarafndan bildirilmektedir.

Abdlaziz Hn'n Sadrazamlar

Osmanl tahtna kan Sultan Abdlaziz, biraderi Sultan Mecid'in yadigr olarak
Emin Mehmed Paay makam sa-daretde buldu ve Kbrsl bu paay
6/Austos/1861'e kadar birlikte almaya ikna etti. 184.Osmanl sadnazam olan
bu ztn yerine Byk Mustafa Reid Paa yetitirmesi ve de tanzimatn
rknnden biri olarak kabul edilen 181. Osmanl sadnazam Mehmed Emin l
Paa'y yukardaki trih-de tyin etti ve 22/Kasm /1861'e kadarda grevde
istihdam etti. l Paann bu sadareti 4.sadareti di ki bun dan nceki sadaretleri
Sultan Mecid'e olmu, Sultan Aziz ile ilk sadareti olmutu. l Paa infisal
ettiinde, Keecizde Dr.Byk Mehmed Fuad Paa'nn ilk sadareti 22/Ka
sm/1861'de balam oldu. Mevlev dervii olan bu zt, sadareti 5/Ocak/)863'e
kadar elinde tutabildi ve l'sene, 1 ay, 13 gn sonra yerini Osmanl
sadnazamlarnn 187.si olan Yusuf Kmil Paa bu trihde 4 ay, 27 gn srecek
sadaretine balad. l/Haziran/ 18 63'de infisal etti. Mhr hmayun yine
Mehmed Fuad Paaya verildi. 3 sene, 4 gn, sren sadareti balad
5/Haziran/1866'da infisal etti.Bu sadaretiyle sadr-azamh noktalanarak iki defa
geldii sadaret makamnda toplam olarak 4 sene, 1 ay, 17 gn kalmtr.
Fuad Paadan sonra makam- sadaret, 185. sadrazam olarak Mtercim Rd
Paaya verildi bu ztn 2. sadareti idi. 5/Haziran/1866'da 8 ay, 6 gn srecek
grevi balad. Azil esnasnda trih ise, 1 l/ubat/1867 idi. Bu sefer mhr
Mehmed Emin l Paaya verilerek, 4 sene, 6 ay, 24 gn srecek ve bu ztn 5.
Yni son sadareti olan ve toplam 8 sene 3 ay, 9 gn srm sadaretlerinin
sonuncusu oluyordu. Vefatyla grevden ayrlm oldu ve trih 7/EylI/187Ti
gsteriyordu. Bunun peinden Mahmud Nedim Paa ilk sadareti ne getirildi. 10
ay, 20 gn sren bu sadaret, 31/Tem~ muz/1872'de tamamland. 189. Osmanl
sadrazam olan Ahmed efik Midhat Paa, 2 ay, 19 gn sren ilk sadareti
vukubuldu. Ayrldnda 19/Ekim/1872'ye gelinmi ve yerine Mtercim
Mehmed Rd Paa getirilmiti. Bu sadaretin mddeti de 3 ay, 27 gn srd.
190. Osmanl sadnazam Ahmed Es'ad Paa makama getirildi ancak, 1 ay, 28
gn,sren sadaret 15/nisan/1873'de nihayetlendi. irvnizde Mehmed Rd
Paa 10 ay srecek sadaretine balad.. Grevi braktnda 191. sadnazam
olarak grev yapm trih ise, 15/ubat/1874 olmutu. Yerine, Eeki lakabl
Hseyin Avni Paa getirilmiti. 1 sene, 2 ay, 9 gn sren sadaretini
tamamladnda trih 26/Nisan/1875'i bulmutu. Ahmed Esad Paa yine sadarete
getirilmi ve bu sefer, 26/Aus-tos/1875'de biten sadaret mddeti tam 4 ay
srmt ve iki defa geldii makam da, toplam, 5 ay. 28 gn kalabilmitir. Cell
Es'ad Arseven mahdumudur bu paann. Bundan sonra Mahmud Nedim Paa 2.
sadaretine balad ve bu defaki de pek uzun srmeyip, 8 ay, 17 gn srd.
Yerine gelen Mtercim Mehmed Rd Paa da 12/Mays/1876'da vazifeye
balad ve Abdlaziz Hn'n mhrn teslim ettii son sadnazam oldu. Sultan
Aziz, Medrese talebesi olaynda, bu zta mhr verirken, sizi halk istedi diye bu
greve getirdim, demiti ve bu zatn dneminde halli ve katli vukubulmutur.
Sultan Abdlaziz; on sadrazarnla alm onbe seneyi ve onbe defa mhr
hmayunu alp, vermitir.

Abdlaziz Hn'n eyhlislmlar

Abdlaziz Hn, tahta ktnda makam- meihat'de Ho-cazde Mehmed

Saadeddin Ef-ndi bulunuyordu. Yeni padiah bu ztn grevine karmad ve
23/Kasm/1863'de boalan makama Atfzde mer Hsameddin Efendi tyin
olundu ve bu ztn meihati, 2 se ne, 8 ay, 16 gn srd, 9/Austos/1866'da
noktaland ve vazifeyi Hac Mehmed Refik Efendiye tevcih buyurdular. Bu zt;
1 sene, 8 ay, 22 gn sonra 30/Nisan/1868'de Akehir li Hasan Fehmi Efendiye
devretti. Bu ztn meihati de, 3 sene, 4 ay, 17 gn devam etti-inde takvimler,
17/EylI/1871'i gsterirken, Ahmed Muhtar Beyefendi'ye makam- meihat
verildi, bu zt, 1. Ab-dlhamid Hn'n kznn torunu idi ve 1 sene, 1 ay, 19 gn
vazife yaptktan sonra 151. Osmanl eyhlislm Turucuz-de Hac Ahmed
Muhtar Efendiye 6/Kasm/1872'de devretti. Turucuzde, 1 sene, 7 ay, 5 gn
sren meihatden sonra 1 l/haziran/1874 trihinde Hnkr imam (Mfsid
mam), Hafz Hasan Hayrullah Efendiye devrettiysede, bunun meihati sadece 1
ay, 8 gn srebilmiti.. 149. eyhlislm Akse-hirli Hasan Fehmi Efendi 2.
meihatine getirildi. Vazifede 1 sene, 9 ay, 23 gn kalarak iki meihatinin
toplam, 5 sene, 2 ay, 10 gn eyhlislmlk yapt ve grevi, 11/ Ma-yis/1876'da
yine Hasan Hayrullah (errullah) Efendiye devretti. Bu eyhlislm, Sultan
Aziz'in tyinini yapt son eyhlislm oldu. Bylece Sultan Aziz, hkm
srd dnem olan onbe senede dokuz eyhlislmla almt. Bunlardan,
Hasan Fehmi ve Hasan Hayrullah Efendiler iker defa meihate geldiklerinden,
aslnda onbir defa eyh-lislm tyini yaplmtr.

Abdllaziz Hn'n Muasrlar

Abdlaziz Hn'nn yaad devri, dnya zerinde ehemmiyeti mahede olunan

manzara, devletler aras rekabetin, sadece yaamak iin deil, milletini en yce
mertebeye kar tacak her trl sebebe bavurma yolunu aradklardr. Bu
sebebleri bulmak vede bunlar kullanabilme hususunda, erik temini
hkmdarlarn ve onlarn danmanlar le diplomatlarn ve kanaat nderlerinin
isabetine baldr. te o dnemi yaaypda adlarn trih sayfalarna aktarabilen'
baz zevat.
Almanya'da mparator, Prusya'da Kral olarak Fredrik Gif-yom, ngiltere de ise
Kralie Viktorya, Avusturya'da mparator Fransuva Jozef ki, ayn zamanda
Macaristan Kral idi. talya'da ise Kral Titri ile Viktor Emannuel vard. Papalk
da ise; 9. Piu. Rusya'da ar 2. Aleksandr. Fransada da, mparator 3. Napolyon,
Reisicumhur Msy Tyers ve Reisicumhur Mareal Makmahon bulunmulard.
Yunanistan'daysa, Kral Oton ve 1. Jorj bulunmutu. ark leminde ise ran'da,
ah Nasreddin bulunuyor idi.
Bu padiah dneminin lke iindeki mehur zevatdan bazlarnn adlarn
kaydetmeden gemeyelim: Byk Mustafa Reid Paa, l, Fuad, Midhat,
irvani Rd, Mtercim Rd, Sleyman Hsn, mer, Abdlkerim Ndir,
Ahmed Cevdet, Yusuf Kmil, Akif, Namk Paalar ile inasi ve Namk Keml
Beyler ile Ziya Paa; ilk akla gelenlerdir.

Hin hanetle Geberir

Sultan 2. Mahmud'un vefatyla Osmanl tahtna Abdlme-cid Hn ktnda

sadaretde Hsrev Paann yal ellerine geince, bu ihtiyar paa ile aras haylice
ak olan Kapdan- derya Ahmed Fevzi Paa, bu sadnazamn hayatna kastede-
cei korkusuyla, hem kendini hemde bir lokmack kalm Osmanl donanmasn
gtrp, devlete as olan Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paa'ya teslim
etmiti. Msr'da ise, Hsrev Paann 2. Mahmud'u ldrttn, Abdlmecid'i
tahta kardn yayarken, gen padiahnda, buna mkafat olarak Hsrev
Paay sadarete getirdiini yaymt. Msr'da bu dedikoduya inanmayanlar ile
bunu yaymaya alan Ahmed Paa taraftarlar arasnda atmalar bile kmt.
Kap-tanderya Ahmed Fevzi Paa, yeni bir lakap kazanm, artk ad Hin
Ahmed Paa olmutu.
Bu arada da Abdlmecid Hn, babasnn tarzn brakm Msr meselesinin
zmn sulh ve skunet le zmeye ynelmiti. nk Nizip malubiyetinin
zerine, hain Ahmed'in donanmay karmas ve o gnlerdeki ba dmana
teslim etmesi byle bir kararn alnmasna yeterde artard bile. Bu hin
hakknda, almamzn deniz hare-ktlar hakknda en birinci kaynamz olan,
merhum Afif Bykturul Amiral, eserinin 2. cildinin 389. sahifesinde bu
kapdan- derya hakknda u malumat veriyor eserine koyduu dip notta: "Derya
kaptannn gerek ad Ahrrfet Feuzi'dir. Kendisi de Girit'li-dir. stanbul'a
geldikten sonra kayklkla ie balam bir ksm Giritlilere hulul ederek
dalkavuklukla askerlik mesleine girmi ve hassa mirliine kadar ykselmiti.
Derya kaptanlna Sultan Mahmud'un son gnleri olan ("Sultan Mahmud'un
vefatna daha iki sene var! m.h), 10/Ka-sm/1836'da atanmt. Mehmed Ali
ayaklanmasnda donanmasyta Akdeniz'e kt srada 3/Temmuz/1839 gn
Sultan Mahmud' un ldn haber alm ue yeni sadraza-mtn kendisine kar
husumetini biidii iin, donanmay iindeki askeriyle birlikte Msr'a gidip
Mehmed Ali'ye teslim olmutu. Sultan Meclt'in tahta kmasyla beraber
Osmanlt-M-sr sorununun alevlenmesinde bu olayn etkisi byk olmutur. Bu
hin kii sonunda Msr'da cariyeleri tarafndan zehirlenerek ldrlmtr."
Demektedir. Bylece donanmasnn urad bu ihanetle deryalarda ne
yapabilirdi dev-let-i liye? te kara ordusunun niin en mhim unsur olduu
burada kendini belli ettii grlr. nk, saldramazsan sa-vunma-y kara
kuvvetleri ile yaparsn. Muhterem okurum; donanmann en mhim unsuru
denizlerde hkimiyeti salamas ve lkenin ticaret gemilerinin, gerek baka
devlet, ge-reksede korsan gemilerine salm olduu korkuyla emniyet iinde
seyirlerini yapabilmesini temindir. Biz de ise umumiyetle donanmamz,
ykselme dnemlerinde saldr vastas olmak zere,tereddi devrimizde de,
savunma mekanizmas olarak kullanldndan, retime yarayan bir unsur
olmamtr. Bunu temin iin elzem olan, donanmay her ynyle bytmek, her
ynyle glendirmek retim arac haline getirmek iin hi tehire dmeden
yapmak, bunun iin para harcamak olmalyd. Fakat devlet adamlar bunu idrak
ediyor-larsada, u szleri ii berbad ediyordu: "Paramzm var ki,donanma
yapalm?"
1839'da sylenen bu szler bir takm karanlk zihniyeti! insanlarn saplanp
kald bahanelerdi. Nitekim daha sonra Sultan Aziz padiah olduunda
donanmaya gecesini gndzne katarak dnya ncs yapmaya urarken
kulana duyurulan, israf szc idi. Vatan mdafaasnn en mhim unsuru
donanma imr, israf kelimesiyle tavsif olunursa, o lkenin dman karsnda
mdafaasn temin edermi, israf sz? Ancak bu karanlk adamlar her zaman
vardr. O gnlerde var olanlarn devamn biz 1970'lerin sonrasnda da qrdk,
bir gr km, ar sanayii, harp sanayii, uak sanayii, fabrikalar yapan
fabrika, kaliteli eleman yetitiren mektepler, sava levazmat diye ufuklar
aarken, ithalatlarn ve montajclarn tbir-i dierle makarnaclar ve gazozcu-
larn cevab olmayp, bu teklifleri karanlk oda yaklamlar ile makaraya
sardrp, gayeyi mizaha evirmeleri eklinde olmu, sylenene bakacaklarna
syleyenin inancyla, edasyla, sadasyla urama yolunu setiler. Halbuki;
1974'de Kbrs bar harekt esnasnda elde edilen baar, 1963 Kbrs
olaylarndan sonra askeri tersanelerimizde rettiimiz kartma gemilerimizin
oynad rol ne kadar byk ve mhim oldu. Halbuki 1963'der evvel karma ge
mimiz olmayp, ahinlii mekuk olan, Mersin limanndan bir gemiye vinle
yklenmeye allan bir tankn vinten dmesi sonunda denize dmesi bu
karma gemilerini yapmann kararnn alndn salamtr. Amma ne olmu,
1970'lerin banda Milli Gr anlay ile ortaya kanlar, bu sloganlarn mille-
tin varmas gereken hedefler olarak siyasi rakiplerine, hatta ahsi dmanlarna
bile kabul ettirmiler ve 1980 sonrasnda askeri ynetim dahi bu istikamette
yrm ve daha sonra F-16 uaklar da imal edilmeye balanmtr. 1950'den
evvel toplu ine yapamayan lkemiz 1980 sonrasnda uan imalini
gerekletirmitir. Tabiiki uak sanayiine nem veren Mehmed Nuri Demira'
kurduu fabrikayla yapt uaklar, kurduu mekteplerde yetitirdii sivil
pilotlarla millete verdii hizmeti minnetle yd ederken ve bunlar 1930'lu
yllarda gerekletirmeyi de ayrca takdir gerekir. te yandan, milli gr
zihniyetinin mimar Prof.Dr. Necmeddin Erbakan'n Kbrs sava srasnda
uua karlamayan bir ka uan neden umadn sormas ve elektronik
arza var cevab aldinda, trnir ediniz emri verdiini buna yine cevab olarak,
elektronik blmleri tamire selahiyetimiz yok, ABD'den teknisyen geiip tamir
ediyor diye kendisine verilen cevaba, Er-bakan, ben size bu selahiyeti
veriyorum, tamir ediniz der. Elektronik teknisyeni bir baavu mhrl kutuyu
ayor, arszaya bakyor ki grd sadece altmbe kuruluk bir pilin tkenmi
olduudur. Pil deitirilir ve anza giderilir. Uak havalanr Kbrs zerine; zulme
son, adalete kap amak iin stne deni yapmak zere. O gne kadar byle
pil arzalar zerine uamayan tayyarelerimizi uurtmak iin, ABD'ye ne
haralar demiiz demekki. Btn bunlar 1975'de Baye-zid'de Beyaz Saray'daki
yaynevimi ziyaret etmi bulunan adn unuttuum o teknisyen emekli baavu
anlatmt. Bu bakmdan Prof. Erbakan' gsterdii fleksibite bakmndan tebrik
ve takdir, trih yazmaya gayret eden bir insan olarak, zerime terettp eden bir
vazifedir.
te yandan donanmas zayf olan lkemizin kontrol altnda bulunan boazlar
dnya siyaset arenasnda daha da nem kazanyordu.Bu nem kazanma ise,
devlet-i liyenin lehine olmuyordu tabiiki. Bu bakmdan dnya devletlerinin
boazlar zerindeki taleplerini zayflayan donanmamz oaltmaya sebeb tekil
ediyordu. Bu bakmdan Cumhuriyet donanmasnn da mutlaka pek kuvvetli
olarak teekkl ettirilmesi bu talepleri belki de ta- mamen ortadan kaldrmaya
yetecektir. Trk Trih Encmeninin bltenlerinden bir tanesinde Prof. Hikmet
Buyurun imzas ve "Boazlar Sorununun Bir Evresi" bal altnda kan bir
yazda ki bu yaz Rus gizli belgelerine dayanyordu. Balkan savanda Osmanl
devleti boazlar kapaynca Rus ticareti 11,5 milyon altun zarara uramt. Bu
zarar da arlk Rusya'sn, artk kiisel olarak boazlar almak kararna
gtrmt. Boazlarn kapanmas Rusya'y1 yllk olarak 11 milyon ton gemi
getii jin zarara uratmt. Bu gn (1981 yl) boazlardan yllk olarak 250
milyon ton Rus ticaret gemisi gemekte olduu qz nnde tutulursa, boazlar
sorununun ne kadar deer kazand hemen anlalr. "eklinde sz edilen
mezkr yaz anmze mhim bir misal olarak Amiral Bykturul'un deerli
eserinin 2. cildinin 297. sahifesinden alnlanarak dikkatinize sunulmutur.
Boazlarn ehemmiyetini eski reisicumhurlardan Fahri Sabit Korutrk amiralin
u gr ayrca ortaya koymas bakmndan ehemmiyet arzettiinden bu noktai
nazar zetlemee alalm: "Boazlar blgesinin aa yukar birbirine dikey
iki aksam (mihveri) vardr. Anadolu'yu Rumeli'ye balayan mihverine boazlar
blgesinin kara aksam Karadeniz'i Ege yoluyla Akdeniz'e balayan aksamna
da boazlar blgesinin deniz aksam denebilir. Bunlardan kara aksamn tekil
eden husus Trkiye'nin i meselesidir. Sonunda devletin toprak btnln
tekil eder. Deniz aksam yni Karadeniz'i Akdenize balayan aksam dnyay
alakadar eden bir meseledir.

Byk Devletlerin Deniz Staratejileri

Deniz gc denince ilk akla gelen isim ingiltere olmaktadr. Bir ada devleti olan
ngiltere can suyunu, tuziu suyun zerinde yzdrd gemilerin sayesinde
temin etmi ve bu teminde, ngiliz denizcilerinin gerek askeri amal, gerekse
ticari tercihli her denizcisinin stne deni yaptn syler her ingiliz
vatansever. Kendirife en yakn donanma gcne sahip rakibine faik olabilmek
iin daima onun iki misli gcnde filolara sahip olma tercihini yapm ve
bundan hi taviz vermemitir. ngilizler, bu anlay iinde dima filo bu-
lundurmak ve bunlar; Anavatan filosu, Akdeniz ve Uzakdou filolar ad ile
tnzim yoluna gitmitir. Bu arada unu belirtelim ki, byk devletlerin ve
prensip sahibi lkelerin idareciieri, yaamak iin kontrol mekanizmas arttr
hkm- kaziy-yesine sahip karak, muhtemel btn rakipleri kendi ilerinde
dzensizlie itebilmek iin, eitli entelejans varyasyonlar plnlarlar. Sultan
Aziz'in, ngiltere'ye yapt ziyaret esnasnda, ngiliz istihbarat birimleri bu dev
yapl padiahn bir gemi mhendisinden daha fazla denizcilie dkn, bir gemi
miosundan mrettebata en ok ne gerekir hususunda malumata sahip olduu
eklinde bilgilenmelerini gz nne alarak, hemen padiaha deniz subay
okulunda retmenlik yapabilecek bir ngiliz yzbay maiyetine hediye
ederek, kozasn rmeye baladn Kurmay Albay ve Tarihi Bursal Mehmed
Nihad Bey Larcher'den tercme ettii; "Cihan Harbinde Trk Harbi" adl esere
2. cildinde yle bir kanaat ekler: "..Esasen 1827 ylnda sulh. ve skn iinde
Nauarin Limannda yatmakta olan Osmanl donanmasn yakm ve Osmanl
deniz kuvvetlerini kltrden yoksun brakmt. 1853 ylnda da, Krm Sava
arefesinde mttefiki Osmanl devletinin bir filosunu yaktrmak iin arlk
Rusyasn tahrik etmiti..." dedikten sonra yukarda bahsettiimiz maiyete
verilen Yzba hadisesini bu yzbay danman olarak kullanacak olanlar
artmas, donanmamzn inaasni mmkn mertebe geciktirecek, hem de
yaptrlmasn nleyemediklerini, hi deilse ngiliz gemi sanaayicilerinin
tezghlarna sokmaya gayret gstermesi esas vazifesidir mealinde gr
serdetmektedir.
Denizcilik hususundaki mtalaamzn en mhim kaynamz olan merhum Afif
Bykturul'un denizcilik trihinin 3. cildinin 1. sahifesinde yukardaki gr
adeta te'yid etmek zere sayfann altna koyduu 9.nolu dipnotunda aynen al-
yoruz, unlar yazldr: ".Hkim Amiral Sayn Fahri ker bu kiinin anlarn
(milliyet gazetesi yayn) dilimize evirerek onu, kinci merutiyet tarih yazar
Ali Haydar Emir Alpaaut'un etkisinde kalarak uzun uzun vmtr. <Osmanl
do-nanmasnda torpito silah ve torpito-bot eitimini byk bir baar ile yapt..>
diye. Halbuki Wood, kendi devletinin (ir-gilterenin) zrhllara nem vermesine
ramen Osmanl zrhllarnn Halic'e rkle gtrlmesinde etkili olmutu.
Nitekim 2.Merutiyette arlk Rusya's <Neden ngiliz eilim kurulunu
Trkiye'ye gnderdiniz?> diye ngiliz hkmetine resm protestoda bulunduu
zaman ngiltere Dileri bakanl: <Biz bu kurulu vermezsek Trk ter
Almanlardan eilin} kurulu alacaklar ve donanmalarn glendireceklerdi. Biz
ise, Trkleri yetitirmek deil oyalamaktayz> gibi bir resmi yant vermilerdi."
demek suretiyle ve bu bilgiyi ngiliz d ileri bakanl gizli belgelerine atfen
vermesi, bizim yukardaki ifademizde ngilizlerin, casusluk faaliyetlerinde ne
kadar uzak dnemleri gz nnde tuttuunu teyit ettii grlyor.

Henry Feliks Wood

ngiliz-Fransz rekabetinin tabii denizlerde nice asrlar devam ettii ve edecei

herkese bilinen ve takdir edilen husu-sattandr. Bizim sinemalarmzda, en az
elli yl bu iki lke denizcilerinin Uzakdou, Amerika ve Hindistan ticaret
yollarna hkim olabilme savalarn, fevkalade bir bulu olan sinema yoluyla
bizde dahil dnyaya yayan zihniyet bu hususda geri kalm lkelerin insanlarn
bir aalk kompleksini duar etmi ve biz adam olmayz nakaratn diline
pelesenk ettirmitir. Bir tahayylat olan romanlarn trihle birletirilmesi ve
bunun gerek yazl gerekese yukarda sylediimiz gibi filmler yoluyla insanlara
seyrettirilmesi ibret alabilen kiilerinde gzn atn sylemeden
geemeyeceim. Bu bakmdan; ngiltere ile Fransa rekabetinde takip edilecek
sahne hangisinin nce yapt, mukabilinde dierinin ne yaptdr.
ngiliz donanmas gcn zrhllara istinat ettirirken, Fransz amiral Aubrey,
"niin ngiliz donanmasn taklid edelim, bunlara yni zrhllara ok para
harcayacamza, oraya harcanann yars kadar harcar ok sayda torpidobot
yapp bu torpidobotlar ngiliz zrhllarnn bana trp, onlar batrrz.
Demekteydi. Me varki ngilizler Faskioda W kas yznden ngiliz-Fransz
donanmalar savamak iin kar karya geldiklerinde durum anlalm,
Aubrey'in hesab yanl km olduuna ahid olundu. Fransa,yeni mektep
teorisini terk ile rakibinin silahnn fevkinde silahla silahlannz hadisi erifi
onlara syienmi gibi daha iyi zrhl gemiler yapma yoluna gitti.
Ara balk yaparak ismini koyduumuz mister Wood, Sultan Aziz ile beraber
stanbul'a dnd ve ngiliz b.eliliinin yatna komutanlk greviyle devletince
tyin olunmutu.
Tabii ki, mensubu olduu ngiliz devletinin bahriye nazrlndan, grevine
uygun talimatn verildiini asla unutmayalm. Wood; donanma ile meguliyeti
hayli olan Sultan Aziz ile Kaptanderya'nn mutlaka akln elebilecek ekilde
oniara yaknlamay temine muvaffak olmalyd. Bu talimat en ksa zamanda
kuvveden fiile karan Feliks Wood, bir mavir gibi kabul edildiini grnce,
esnek ileri srlerle ileri yavalatc, arptc, karlkl fikir sahiplerini
biribirine drc savlar ileri srerek kendini gstermeye muvaffak oldu. Bah-
riye nezaretinin tekilinde,fenerler idaresinin ynetimine, boazdaki kurtarma
faaliyetleri kuruluuna olumlu katklar yaparak kymetini ykseltmeyi bildi.
Sultan Aziz'e yardmc olurken, bu padiahn dnyann'1 nemli gc saylan
donanmasn: kurarken haylide fikir verip, ngiliz gemi tezghlarn Osmanl
siparileriyle dolduruyordu. Abdlaziz'den sonra 2.Abdihamid'e danman olan
Wood, bu padiahn inanlmayacak kadar takdirine mazhar oldu. Ancak biraz
dnen bir kafa Abdlhamid'in bu takdir ve iltifatlar onun anlattklarna olan
mkafaat deil, majestelerinin hkmetinin dnya zerindeki te'sirini pek iyi
tesbit etmi olmasndand. Wood,gn geldi Ab- dlhamid'i temsil etmek zere
tahtta meydana gelen deiiklik zerine yaplan ta giyme trenine gitmesi bile
gerekleti. Bu denizci donanmamza lkemizde bulunduu 42 yl boyunca
danmanlk yapt. Donanma Ha-li'de rd, Wood, donanmay karn
rmesin dedi de, bizimkilerini karmadlar?
Henry Feliks Wood'un ncesinde biz de bir Amiral Hobart vard. Tuna
donanmamza da kumanda etmiti. Bu zat ki yl hizmet verdiinde ingilizlerce
geri arld. Amiral Hobart bu emre itaat etmediinden ngilizlerce Aforoz
edildi. Yine stanbul'a gnderilen Amiral Meker, stanbul'daki tetkiklerini bitir-
mi ngiliz bahriye nazrlna raporunu verirken, NVood'un danman olduunu
bilmesine ramen unlar yazmt: ".Ne Osmanl subay okulundan ne de
Osmanl donanmasndan sz edilebilir..> Bu da unu gsteriyorki; tlimat- hafi
olmadka insanlar mesleinin gereini yapyor, kulaklar bklenler
vazifelerini bkl istikametinde yerine getiriyorlar. Bu bahse ngilizlerin u
dstrunu aaya alarak son verelim ve Amerika'nn deniz siyasetine ve
stratejisine atf-u nazar edelim. a-Fikir Birlii
b-Filo ve gemi komutanlarna inan
c-Efkr- umumiyenin deni^ meselelerine yaknlatrlmas Bunun ilk ikisi, bir
eitim ve o millet insannn motive olduu deerlerin inde olduundan ve biz
de gayr-i mslim ve ingiliz vatanda olmadmzdan bizim uzun uzun kalem
oynatmamza izum yoktur. Ancak; nc k yni c'kk o kadar mhimdir
ki, hni mslmanlarn birbirinden dua istemeleri, birbirlerine dua etmeleri hli
vardrya, ite bu ifade yni, efkr- umumiyenin deniz meselelerine
yaklatmmasi dstru o lke ferdinin her birinin bu hususda bilgi ve deniz
meselesinin aile ii mesele gibi ciddiyetle mtalaas artm getirmektedir. Hele
biz, bugn bie taraf denizle evrilmi lkemizde bu dstrdan mahrumsak;
millet evldn motive eden iaretlerde bu mevzuun bulunmamasnn neticesine
balamak kabildir.

Abd Deniz Stratejisi

Amerika denizciliini bir efsanevi olaya dolaysyla sembolizme

irtibatlandrmtr. Kuzey-Gney sava esnasnda Kuzeylilerin donanmasna
komuta eden John Paul John, ki bu amiralin, trbe eklindeki mezarn, ABD'nin
ndianapolis'te-ki Deniz Subay Okulunun bahesine yapmlardr. Bylece ad
geen savan galibi olan Amiral John, ABD'li denizcilerin motivasyonunda
istifade edilen bir kahramandr. Bu amiral tututuu deniz savanda
malubiyete duar olacak kerteye geldiinde, rakibi gneyli kumandan'dan
iaret alr, biz de Amerikalyz, siz de bouna karde kan dklmesin teslim
olun denmektedir bu iaret mesajnda. Ne varki John Paul John cevab iaret
mesajnda biz sava a yeni baladk der ve devam eder. Sonunda zafer
kuzeylilerin auuna indiinde, Amiral John, ngilizlerin Gneylilere yardm
eden gemilerini de bu arada yakalar. Dmann rakibe yardmn nleyen Kaptan
John, bylece ABD'nin denizcilerinin banisi olur. Daha sonralar da ABD'de
bakan olan Monroe Splandit izoias-yon politikas yni, Amerika,
Amerikallarndr! Anlayn hkim kan politikay tatbik ettiinden, Amerika
deniz kuvvetleriyle birlikte deniz ticaret filosu da gelimez. Bu hl ngilizlere
ok yaramtr belkide Splandit, bu politikay kasden uygulamda olabilir,
nk karanlk odalar o devirlerde de organizasyon gcn devam ettiriyordu.
nk; Amerika, avrupaya satt silahlarla byk para kazanrken, ngiliz ge-
mileri de bunlarn navlunuyla lkelerinin zenginlemesine yardmc oluyorlard.
Amerikan stratejisinde u nokta pek nemlidir:
a-nsan unsuruna byk deer vermek.
b-Kararghlarda fazla insan kullanmak
c-Deniz savalarnda pilotlardan ekonomi salamak iin uak
bombardmanlarna, pilot kurtaracak, denizalt harektn ne almak, (bu husus
2.dnya harbi esnasnda gelien tesbittir.m.h)

Alman Deniz Stratejisi

Prens Bismark 1870'de vukubulan Prusya-Fransa harbi sonrasnda kk kk

prenslikler hlinde yaayanlar birletirmi ve bir imparatorluk hline getirmiti.
Avrupanin dier devletleri dnyann bir ok blgesinde koloniler kurmular,
oraya azab, kendileri ne refah getirmilerdi. Bismark kendisine lzm olacak
koloniyi Uzakdou'da inlilerle savaarak temin etmiti. te yandan 20 sene
sonra Amerikal amiral Mahon: "Artk Amerikallar, denizlerde ngilizlerin ye-
rini almaldr" demi ve bu hususda bir kitap yazmt. Halbuki Mahon'dan nce
Almanlar, "Biz de bu stn kan varken, denizlere biz hkmederiz" derlerken,
ngilizlerde, Dnya adasn! evreleyen denizlere hkmettike, dnya adasna da
biz hkmederiz diye afra tafna yapmlard. Mahon'un kitabnn k tn duyan
Almanya imparatoru kitab derhal tercme ettirip, toplad btn generalleri ve
amirallerini Ki] ss ad verilen yazlk saraynda imtihana ekmiti. Bir ok m-
zakere sonrasnda 2.Wilhelm'e verilen cevaplarda u hkimdi. Mahon kitabn
ok kyya sahip lkeler iin yazm. Bizim Alman deniz kylar azdr. Biz bu
kylan kk de olsa donanmamzla savunabiliriz! Dediler. 2.Wilhelm. son
sorusunu deniz harekt dairesindeki deniz albayna sordu:
-Sen syle bakalm sakall albay, (Bu albayn beline kadar uzanan bir sakal
vard. Bu albay dier cevaplara uymayan bir cevap vermiti.
-mparator hazretleri, hem dnya imparatorluu kurmak istiyorsunuz hem de
ufack ky savunmasna kaplp donanma yapmak istemiyorsunuz. Deniz
kuvveti olmadan dnya imparatorluu kurulamaz, donanma ise sadece savunma
hizmeti yapacak bir kuvvet deil Almanya'nn her eyini'bilhassa ekonomisini
ve kltrn deniz an blgelere ta ya-cak bir varlktr. mparator:
-Peki ngiliz donanmasn batracak bir donanma yapabilecekmisin? Sakall
Albay:
-Bu kabil deildir imparatorum. Ancak yle bir donanma yapabilirsiniz ki,
ngiltere bu donanmay batrsa bile kendi deniz hegemonyasnn zedeleneceini
dnr ve de bize sava aamaz! Bundan dolay Almanlar vcuda getirdikleri
ilk donanmalarna Riske donanmas adn verdiler. Bu sakall albay ise, ilerinin
mehur amirali Von Tirpitz'den bakas deildi. Ayrca Alman sanayiininde
kurucusu olmutu. Fakat enterasan olan uy- duki, imparator yazlk sarayndaki
toplanty noktalarken generallerine ve amirallerine u beyanda bulunur. Hepiniz
vazifelerinize avdet ediniz. Bundan sonra Bahriye nzn ben olacam ve u
sakall albay'da benim mstearm olacaktr, demek suretiyle denize verilmesi
gereken nemi hemen anlamt. Tuhaftrki bizim Sultan Aziz'n denizcilik ve
gemiler hususundaki htisas bir hobi, bir merak olarak telakki edilirde, Alman
imparatorunun, Bahriye nazrl lay- vla ile karlanr.

Fransz Deniz Stratejisi

Franszlar Korsanlarn revata olduu sralarda denizlerle fazla ilgilenmeyip,

talyan ve Trk denizciliine muhta olmulardr. ngiltere Kraliesinin, spanya
denizcilerine kar bizim mehur Kl Ali Paay'a Mufassal Osmanl Trihi adl
eserde birlikte almay teklif ettii yazldr. Kara Harb Okulu tarihisi olup
ismi tarafmzca bilinmeyen retmen albay'da Amerika ktasnn Trkler
tarafndan kefettiini ispata almaya gayret gsterirken, Em.deniz Albay'
Saim Besbelli bey'de bu hususda ulus gazetesinde bilgi lendirme yaymlamtr.
1490'h yllarn sonuna doru Osmanl donanmas mensuplar nn veya
mslman denizcilerin gsterdikleri liyakat, bu teklifleri almay hak ettiklerini
gsterir gerek majestelerinden gerekse de Fransa'nn deniz sevmiyen dnem
idarecilerinden. unu da hemen ilve edelimki, Amerika kifi unvanl Kristof
Kolomb, uzun zaman seferde olmann mrettebatta meydana getirdii gerginlii
ve hayatna kast edebilecek bir hareketi, adamlarna, ben bu haritay
mslmanlardan aldm, onlar adam kandrmaz ve yalan sylemezler demek
suretiyle hitapta bulunmu mrettebat bunun zerine, mslmanlarn Kolomb'un
syledii faziletlerle mcehhez olduklarn bilmi olmalarndan dolay,
sakinletikleri bilinmektedir.
Fransz denizcilii, kendisine takip edecei rakip olarak Ada'dakileri yni
ngilizleri sekerek denizciliini inkiafa gayret gstermitir. En byk baarlar
Cezayir'i ele geirmeleri olmutur. ngilizler karsnda iki mhim malubiyet
onlarn tarihinde bir kaya paras gibi srtr, biri Ebubekir dier Tra-falgar
savalardr. Daha sonralar, ngilizlerin mehur teklifi geldi: "Fransa
ngilizlerin Akdeniz'deki karlarn korusun,
ng iller ede Fransa'nn Atlantik'teki menfaatlerini muhafaza etsin "Bu teklife
Fransa hemen sarld.
Sultan Aziz'in donanmas diye anlan blm bu padiahn ehadeti neticesinde
Osmanl tahtna kan 5. Mehmed Mu-rad'm 90 gnlk padiahln anlattktan
sonra sayfalarmz ssleyeceimizi bildirerek Sultan Aziz dnemini, u iki
hatra ile hitama erdirelim: Birincisi; Sultan Abdlaziz l ve Fuad Paalar ile
almt. Bu iki sadrazam da kendi dnemi iinde eitli makam ve
vazifelerle piiren Byk Mustafa Reid yetitirmi idi. Bu bakmdan gerek l
gerekse Dr.Meh-med Fuad Paa, Reid Paay rahmete kantktan sonra nerede
olurlarsa "Efendimiz" diye anarlarm. Gnlerden bir gn her iki paada huzur-u
padiah'de devlet ii grr baz tedbirler ittihaz ederlerken, padiahn
katklarna zaman zaman Efendimiz yle yapard demek suretiyle beyanda bu-
lunurlar. Bunun zerine padiah:
-Yahu Paalar! Siz ikide birde Efendimiz de yle yapard diyorsunuz fakat ben
biraderi mi kast ediyorsunuz diye pek ehemmiyet vermedim, konumann
gidiatndan biraderi de kast etmediinizi anladm. Pekiii! Sizin benden baka
Efendi-nizmi var? Diye sual etmesi zerine, her iki vezir, birbirlerine bakarlar
ac bir tebessm edip, sz Fuad Paa alarak:
-Efendimiz mrnz ve saltanatnz uzun olsun, bizim sizden baka bir
efendimiz merhum Byk Mustafa Reid Paadr, bizi yetitirdi, bize yolu
yorumu retti. Her ikimizde ona medyunu kranz. Bu bakmdan onu byle
dima efendimiz diye anarz dediinde, padiah ne menfi ne msbet bir mtalaa
serd etmemiti.
Sultan Aziz, padiah olduunda, ehzadeleri pek alakadar eden mhim
kararlarndan biri ehzadelerin ocuk sahibi olmalarn engelleyen kaideyi
tatbikatten kaldrm olmasyd.
Yusuf zzeddin Efendinin Eyb'te bir tandn konanda yaamak
mecburiyetinde kalmas Abdlaziz Hn'n zor katland bir hususdu. eken
bilir misli devlet ark eline geince bu ilk bakta makul olmayan yasa iptali,
pek gzel bir hareketti. Bizim ilk balta demek sebebimiz, vakt olur bir tedbir
ok elzem olur, vakt olurki tedbirin kal karak faydas grlsn. lk tedbirin
konuunun esbab- mcibesinden bihaber olduumdan ala kalem tenkit
etmeyim diye byle ifadelendirdim.
Sultan Aziz bu yasa kaldrdktan sonra ehzadelere eitli asker birliklere
katlmalarn bildirmiti. Bylece bunlarn saray d ilerle daha rahat bir
ekilde en azindan malumat sahibi olmalarn istemiti. Sultan Abdlmecid Hn,
kendisinin veliahdhnda, sokaklarda dolamasna, eitli insanlarla
muhabbetine, spor hususundaki ve bilhassa gree eilimi hasebiyle pehlivan
grelerini seyretmesine hi taklmyordu. Ahalide, ehzadeyi bu vasflaryla
daha da sevmiti, buna padiah kayglanmad gibi memnuniyet duymaktayd.
Btn bu yaadklar Abdlaziz Hn'a saltanat esnasnda yeenlerine de pek
mfik olmasn getirmiti. Yeenlerinden, daha sonra padiah olacak olan 5.
Murad bu anlayl amcaya sert bir ekilde yaklayordu. Sultan Abdlhamid
Hn ise, amucasn her eyden nce rn'minlerin halifesi olarak gryordu.
Gerek kendisinin gerekse mslmanlann halifeye kar tutumlarna pek
ehemmiyet veriyordu. Sonrada amuca olarak da sevgi ve saygsn belli
ediyordu. Sultan Hamid'den kk olan Sultan Mehmed Read ise kimseye
dmanlk yapmayacak kadar temiz yrekli, biraz da Mevie-v bir derviin taa
kendisiydi.
Gnlerden bir gn Veliahd Mehmed Murad Efendi ma-beynde ehzadelerin
oturduu alana geldiinde yksek sesle dnyordu. Bu pala ile padiahn o
koskoca karnn yaracam bir gn diye sylenince, 5. Mehmed Read olarak
taht- Osmaniye daha sonra kacak olan ehzade, Murad Efendiye, ".Hah iyi
yaparsn, padiahn koskoca karnn yararsn, devletde sana ksas yapar seni de
ldrr ve hi sevmediin Hamid Efendiyede taht kendi etlerinle hediye etmi
olursun" Demi olduu pek mehurdur. Sultan Read'n di-ergml yannda,
Sultan 2.Abdlhamid hn, baz duyduklarn halife ve padiah olan Sultan Aziz'e
aktarrd. Bunu din-i vecibe addediyordu.

SULTAN V. MURAD HAN .............................................................................. 2

Sultan Azizin Mektubu ................................................................................ 5
Feriye Sarayna Nakli .................................................................................. 6
Karde Yrei ............................................................................................. 8
Abdlaziz'lilere ete'ce Yaplanlar!............................................................. 9
Abdlaziz Hn'n Cenazesinde .................................................................. 11
Sultan 5. Mrad Hastalanyor .................................................................... 11
erke Hasan Vak'as ................................................................................ 12
Yzba erke Hasan Bey'in Seng- Kitabesi........................................... 15
Merutiyetiler Rahatlyor ......................................................................... 15
Srbistan Ve Karada Sava...................................................................... 16
5. Mehmed Murad'n Hanmlar Ve ocuklar........................................... 18
5. Murad'n Sadrazam Ve eyhlislmlar ................................................ 21
 SULTAN V. MURAD HAN

Babas Annesi Doum Tarihi Vefat Tarihi Saltanat MM. Trbesi

Sultan Abdlmecid Han
evk-efe Kadn Efendi
1840
1904
18761876
stanbul'da, Yeni Camii.

Osmanl slm Devletinin 33. padiah olarak tahta kan veliahd Mehmed
Murad Efendi, tbiri dierle Mehmed Mu-rad- Hmis, hamisin karl be
rakam olup, 4. Mu-rad'dan, sonraki 5. Murad' kastetmesidir. raan Saraynda
Sultan Abdlmecid'in ilk ehzadesi olarak evkefza valide-sultan'dan
22/Eyll/1840'da dnya'ya gelmitir. Vefatida doduu saray'da,
29/Austos/1904'de, 63 yan, 11 ay, 6 gn atnda vukubulmutur.
Padiahl, 93 gn srm olup, hl olunan amucas Sultan Abdlaziz'in yerine
tahta karak, hlden haberdar ve erik olarak iin iinde olduundan millet
sevgisi kendisine myesser olamam, mnevver takm denen bir avu bat hayat
tarz taraftarlar kendisine te'sir etmi olduklarndan ahali ile bir gnl kprs
tesis edememitir. Tahta kmas, 30/Mays/1876'da olmusa da,
31/Austos/1876'da 93 gn sonra fetva ile tahtdan infisal ettirilmitir. Yerine
kk kardei ehzade Abdlhamid Efendi getirilmitir. Veliahtlnda, klar
stanbul cihetindeki saraylarda bada Dolmabahe olarak ikamet ederken,
yazlar Kadky'de Kurbaaldere kenarndaki yalsnda sayfiyeye km
olurdu. Kurbaaldere daha 1950'lerde, Kudili ayrna doru Moda koyundan
gelen denizin dalgalar ile Yourtu kprsnn altnda buluur ve dereye doru
bir feyezan husule getirir dereye ky, ahap konak ve yallarn nndeki
sandallar oynatr ve bunu gren bizler rahmetli Arif Sami Toker'in, "Kz sandal
kalbim gibi oynatma yerinden" msran terennm ederdik. Diyeceim odur ki,
bizler dahi Kurba-aldere'nin zerafetine ve yaznn gzelliine yetitiimize g-
re Veliahd Murad efendinin gnmzden 135 sene nce orayi tercihi elbette
zevk sahibi olduunu gsterir. Ban saa evirip, Moda Burnunu grrken,
sola evrilen ba ise Kalam koyuna bakmakla bir huzur bulurdu.
Tahtdan indirilmesine sebeb olan fetva geici delilik, yni cinnet-i muvakkateye
istinat ettirilmitir. ztuna Bey, Hanedanlar adl eserinde 2. cild 289. sahifede
daha sonra iyileti demektedir. Sanatkr bir anlay hkim olup, bizzat ince ma-
rangozluk, riyaziyeci (matematiki), ir, bestekr, piyanist, fltist, violonist,
ud, kemenec idi. 1862'de daha sonra n-giltereye 7. Edvard adyla kral olacak
olan Galler Prensi ile stanbul'a gelmi olmas sayesinde tanmt.
Birbirlerinden holandlar. zn zaman mektuplatlar ve nihayetinde 1867'de
Sultan Aziz'in avrupa seyahatinde bulutular vede bu prensin dvetiylede mason
locasna ntisap etti, bizim Murad Efendi o tarihdeyse, 27 yandayd ve ocuk
deildi. Zten Ziya Nur Aksun Bey; alt ciltten mteekkil, deerli eseri olan
Osmanl Trihi adl almasnn 4. cildinin 159. sahifesinde u szleri beyan
eder:
".Daha ehza deliinde Mason oluu, gayet kozmopolit bir zmrenin mmessili
grn, hanedannn hukukunu dahi tehdit edecek bir temayl tayan
komitac paalar klii ile temasta bulunuu, onun balca talihsizliklerini tekil
etti. ehzadeliinde iyi bir tahsil grmt. Pederinin garib temaylleri icb,
garbl bir prens gibi yetitirilmiti. Guatelli Paa ile Augusto Lombardi isimli iki
talyan'dan piyano dersleri alm ve bz arklar bestelemiti. Gardet isimli bir
Fransz-dan Franszca renmiti. Yakkl, hassas, nazik, serbest mizal,
heyecanl bir zt idi Pek fazla te'sir altnda kald, etrafndaki gruhun
telkinleriyle hafif davranlarda bulun-, duu, bunlarn kendisinin hiffetine ve
ananelere kar lubaliliine verildii rivayet edilmektedir." Diyen Ziya Nur
Aksun Bey, unlar ilve etmektedir: "..Yeni Osmanllar gruhu, onun etrafn
almlar, kendisini trl medhiyelerle bedmest ederek, istedikleri yola imleye
a lmlar, telkin ue te'sirleri altnda brakmlard. ehzadenin
Kurbaaldere'deki kknde toplanan eclf onu ikiye altrmlar, sabahlara
kadar cereyan eden soh bet oe rezalet lemlerinde sarho etmilerdir. O sralarda
2. ueliahd olan Saltan Abdlhamid: "Biraderimin, mehur Keml beyle ahbb
olduunu, gece sabahlara kadar tiklerini bir gn ire, aabeysini bu kadar
ikiye teuik etmemesini manen sebeb-i meuti olacan" sylediini anlatmakta
ve "sk sk mekti muhtelifede toplanarak hl ue krlar Sultan Aziz'i zem
kadeh etmek ue yerli, yabanc efkar aleyhine evirmek zere plnlar tertibi ile
marnileyh hazretlerini bir an evvel makamndan drerek, yerine veliahd
geirmek hususundan ibaretti." Demektedir.
Hakikaten sevgili okurlarm, insann evresi onun teekkl bulmasnda ok
nem arzeder. Bu bir ehzade dahi olsa byledir. imdi dnelim ki, bir Lala
var her an kulann dibinde bir telkinle, sen azm bir padiah olacaksn, millet-i
merhume senden yle memnun kalacak ki adn kyamete kadar anlacak,
sayende ecdadn minnet ve rahmetle anlacak! Sen kimseye nem verme, iine
yarayanlar kullan sonra da nis-yan ukuruna kaldr at. Geriye bakma, ah yalnz
yaamak gerek, insanlar senden mutlaka bir eyler isterler onlara yaklaman
bunlar vermeni kolaylatrr, bu sebebden kimseye fazla yz verme gibi ifsat
edici, insanlardan tecrit edici nasihatlerle yetien bir ehzade nasl olacak da, o
yce makam olan padiahlk ve buna inzimamen makam- hilafette adalet ve
insaniyet rnei olabilecektir? Bir de byle, 5. Murad'n bana toplad
kimselerin, meniyata dknlkleri, kendilerinden onbe ya kk ehzadeyle
sabahlara kadar sohbet ve ikili toplantlarla mmet-i Muhammed'e hizmeti
umulur bir insan ne hle getirdikleri grlmeye deer bir emsaldir, yukarda
Ziya Nur Aksun Beyefendinin yazdklar. nsanlar genliklerini dikkatli geirir
ve muzr ilerle itigal etmezlerse hele bir de iyi eitim almlarsa salkl ve
malumatl bir insan olarak kendisine terettp eden ilerde baarl olurlar misli,
bir hanedan yesi olan ehzade, cidden az rastlanr bir eitim alm ve de
kabiliyetiyle bundan haylice mstefit olmutur. Lisan- ecnebiyeye vukufiyeti de
ayrca bir avantaj olup, dnya'y baka bir lisanla takip ve olandan bitenden
haberdar olmas bakmndan ayrca bir nimetken, etrafn alm olan batclar ve
tatlisu frenk hayatn benimsemi olan Ziya, Namk Keml ve Yeni
Osmanl'larn mensuplar kavmi-yeti dnce sahipleriyle, varlan mertebe
milletimizi millet yapan slm ahlk anlayna fransz kalmak, hududullah'a
riayet etmemek, yzyllardr temadi ettirilen belki bir yet ve hadis olmayan
ancak, eslafn yapt veya bulduu gzelliklerle dnyann en gzel milleti
olmu aziz milletimizin bu hasletlerinden uzak yetimesi, milletin kalbinde yer
tu-taca-na sofra yranyla iktifa etmesi yetersiz bir ehzade, gsterili fakat
dini ve milli hasletlere yaban duran insan olarak yaamay srdrmesi milletle
gereken mnevi telefonu kurmasn engellemitir. Btn bu memnuniyetsizlik
belirten satrlarn sebebinin altrld iki lemlerinin zerinde tevlid ettii hl
olduunu hemen ifade edelim.
Ziya Nur Aksun, yukarda ad geen eserinde u tesbitie bizim yukardan
aaya geldiimiz ifadelere bir te'yit bakmndan deerli okurlarmza eserinin
160. sahifesinden u alntyla sayfamz ssleyelim dedik: ".Bu suttan maalesef
daha veliahdliinde mitti fikirlerden tamamen uzak bulunan kozmopolit
cephenin ana dm ve onlarn mmessili addedilmee balanmt. Bu
sebeble onun taht'a geii darda ue eride Jn Trklerin bir muvaffakiyeti ve
zaferi olarak grlmt. Muhafazakr kitlelerin gayr-i memnunluunun en
byk sebebini de bunlar tekil etmekteydi. Onun meruti ve parlamenter rejim
taraftar olduu, hrriyete meclb bulunduu sylenmitir. Bunun dnlerek
uermi d-rendiane bir kanaat meselesi olmaktan ziyade etrafnn telkinleriyle
husule gelmi bir hevesin mahsl bulunduunu kabul etmek lazmdr. Esasen
ahsiyeti ve hayat da bunu aka gstermektedir." Deerli bir Trih sahibi ve
kymetli bir tarihi olan Ziya Nur Aksun Beyefendi, dini ve milli terbiye ve
anlaya sahip bir zt olmas hasebiyle bu anlaya dayal fikri szgeci 5.
Murad' szdnde kan muhassala, ayn llere sahip olup, hkmleri o
kstas iinde grmeye ve de tahlile alan fakr de ayn kanaate varmaktan 5.
Mu-rad hesabna zlyorsada, neticenin de bu olduunu grmekten baka
remiz kalmyor. Nitekim ngiliz sefiri ve Mid-hat Paann akildnes Mister
Elyot, dostu olan 5. Murad iin, Abdlaziz'in hl'i esnasna yakn gnlerde
kendini yine ikiye vermiti, demektedir. Nitekim de Seyid Bey, 5. Murad'in
biat merasiminde bu vazifeyi yerine getiremeyeciini, dalgnlk, ekingenlik
hatta ylgnlk iinde olduunu gzlemlemi Erbab- dikkat, daha o gn
padiahn rahatszl bakmndan mterek bir tehise varm, Taht- Osmaniye
2. veiiahd Ha-mid Efendinin k ayan beyan hissedilmitir. imdi biz, bir
rivayete gre hl'in bir gn nceye alnmas ve hl'in neticelenmesi esnasnda
Sleyman Hsn Paann Sultan yaplacak veli ahdin ikametghna gidip de
almak zere varnda kapy alp taht- saltanata geme zamannz geldi
hayrol-sun demesini o gne kadar hi rberu yni yzyze gelmedii Sleyman
Hsn Paay tanyamamas ve hl iininde bir gn evvele alnm olmasn Zt-
 ahane tertibi rendi, mevvikler toplanyor diye yorumladndan olacak
korkuya kapld ve meydana gelen rahatszln bu hadiseye istinat ettii pek
yaygndr.
Muhterem okurlarm, gnmzde parti liderleri babakanlarn muttali
olabildikleri her ii, o ileri yapanlar hakknda da malumat toplarlar, htt
grrler onlara tavsiyede bulunurlar, bazen yardmc da olurlar, menfi bir ide
ise devr-i sabk olabileceiyle de tehdit bile ettikleri olabilir. Veiiahd demek ise,
devletin bann ehemmiyetli bir maviri olduu hatrlanrsa, padiahn ani bir
gaybubetinde vekil veya asil olarak vazife deceinden, ricl-i devleti tanmak
bir hayli mhim vazaifdendir.
Hele, cihet-i askeriyenin en mhim makamlarndan biri olan Asker Mektepler
Nazrl makamnda oturan Sleyman Hsn Paay tanmam olmas
velahdlik grevinde de be-arh olmadnn gstergesi deildir de nedir?
Yine Ziya Nur Beyefendinin eserinden u anekdotu aktarmadan
geemeyeceim: sahife 160: ".Sultan Murad tahta getii gn, Ziya bey (paa.)
baktip tyin etmi ve bata Keml Bey olmak zere Jn Trkler'i stanbul'a
getirtmek in emir vermitir. Ziya Bey bu emri, Sadnazam Rd Pa-a'ya tebli
etmi ve ondan <her iiniz bitti de bu mu kald? Bu marklar on gn sonra
gelirse kyametmi kopar. Dnyam yklr? Bu ileri yapan hep sizsiniz,
padiahmza syleyecek sz bulamadnzm?" cevabn veren sadrazama Ziya
Bey aksi bir cevap verdiinde, yerine Sadullah Paa tyin edilivermitir.
*
Tabii bu hl iinde sadrazamnda haylice rol olmas hasebiyle bunlar hepsi
beraberdi nedir bu ayrlk, sorusu akla geldiinde bir hrszdan rendiim
ifadeyi aktaraym, biz soygunda yakalanmadk, paylarken yle grlt
karttkki polis bizi eliyle koymu gibi buldu. te ihtilalciler yaparken birlik
sonrada hn- yamada birbirlerine dtler. Mehurdur Yusuf Kmil Paann,
hl sonrasnda bu gruha "yi b. k yediniz" demi olmas herhalde bundan
kinayedir.
Bu arada meydana gelen tebeddlat bildirmek Hriciye Nazrnn vazaifinden
olduundan, Rid Paa tahadds eden yni meydana gelen husust ecnebi
devlet reislerine ve meslektalarna bildirmekte ektii skntlardan, sadaret
mektupusu Merriduh Bey'e ikyetlerde bulunuyordu hemen ilve edelimki bu
Memduh Bey, mehur Sar Memduh Paadrki, valilik, dahiliye nazrlklar
yapmtr ve son. devir Osmanl muharrirle-rinden Refi Cevad lunay'n
kaimpederidir. Ki Rid Paa, mahl padiahn vefat sonrasnda bunlar tatmin
imkanszlamt demekte zannma gre bu tertibin kendi lkelerinde de
kullanlmas endiesi bunlar bu kadar hassas yapyor dedii rivayet ediliyor idi.
Hakikatende bu olayda Osmanl devleti, Rus arl politikasna meyelan
gsteren tarz ucundan hissettirmiti. Bunun ngilizler tarafndan kendi
menfaatlerine mugayirlii grnnce stanbul'daki b. elileri Elyot
vastasyla/Osmanl'nn hin ve ahmaklarn harekta geirerek cinayete kadar
giden fec bir olay gerekletirmiler kanaati bey nelmul siyaset arenasnda
perde arkas bilgiler olarak cevelan ediyordu.
Sultan 5. Murad'n rahatszl yznden okunur hle gelmi, dikkatli kimseler
ise artk bir deiimi her an bekler olmulard. Bu hussda Css-i nklap yazar
Sleyman Hsn Paa: <.Hseyin Avni Paann bir mecnn padiah taht- sal-
tanatda bi'I-ibkaa (devama) kuvve-i askeriye ile zimm- hkmeti (askeri g
sayesinde hkmetin idaresini) kendi dest-i istibdadna (kendi ellerinin
istibdadna) alacann anlaldm yazmaktadr. Bu paann askeri mektepler
nzn olan paa olduunu da burada hemen hatrlatalm ve de ilk ve mhim
Trklerden biri olduunuda vurgulayalm. Byle bir seraskerin Abdlaziz
hn ehid ettirmeye vardracak etenin fiili reisi olmas bir padiah iin byk
talihsizlik ise de, onun padiah yapt bir veliahd iinde vak'adan nce du-
rumdan haberdar ve tarafdar olmas hasebiyle hiyanet deil-de nedir? Sultan
Abdlhamid, amucasn seven bir yeen olarak, slamlarn Halifesi,
Osmanllarn Padiah Sultan Aziz hakknda her irkinlii bildirmi olmasn
ahlk lleri iinde deerlendirmeye kalkipda kendisi hakknda menfi kanaat
ihzar edenler, yukardaki tahlilde ortaya koyduumuz, Mu-rad' in davranna
hrriyet mcahidliimi diyeceklerdir, kai-lene bir yeenlikten kan ie.

Sultan Azizin Mektubu

Topkap Sarayna getirildiinde, ahalinin syledii u beyit millet zerindeki

mahl padiahn kendine bulduu makamdr:
Seni tahttan indirdiler/ ifteye bindirdiler
Topkapuya gnderdiler/yan Sultan Aziz uyan/Kan alyor btn cihan
Hele bu iir Sultan Abdlaziz'in ehid edilmesiyle birlikte mahalle kahvelerinde
ve askerin klalarnda gazelhanlar tarafndan irticli olarak okunan nice hazin
ifadelerle okunuyor, ipil ipi! gzyalar aktlyordu. Halk zten baka bir ey
yapmaz ancak mersiye syler, at yakar sonra da devam eden dnya'ya kendi
ajsi kyametini bekleyene kadar iine bakar. Milletin gz bebei gibi sevdii
insanlar siyase-ten olsun alenen olsun ortadan kaldrlsn, ahaliye den gzya
dkmektir. Ahali byle iken, Abdlaziz Hn Topkap Sarayna getirilmi, bir
rivayete gre, 3. Selim'in, baka bir rivayete 4. Mustafa'nn katlolunduu odaya
konmutur. Bundan pek zntye giriftar olan Sultan Aziz, buradan ikyetle
baka yerde ikamet arzusunu Mbeyn Miri Nuri Paa vastasyla padiaha
bildirebilmi ve Sultan 5. Murad'da, Hafz Mehmed Bey'e amucas iin,
korkmasnlar, hangi saray arzu ediyorlarsa oraya buyursunlar. Zten ben
Topkap sarayna gnderilmesine muhaiifdim ancak vkela gnderdi dedikten
sonra Abdlaziz Hn'a pek hrmetkar bir dille yazlm nmede "Esbab- huzur
ve mizilerine bezl-i mesi olunacan" ifade ile Sultan Aziz'e okuduunda,
Fesbhanallah dedirtmi ve acaib bunu kendimi yazd diye sormaktan kendini
alamamtr.
Sultan Abdlaziz'in htill gn Validesultana; gkten Cebrail inse benim artk
tahta dnm bahse konu olamaz dediini Read Ekrem Kou ileri srersede
biz ihtiyatla karlarken, hemen unu da burada zikredelim ki, eski mabeyncisi
Hafz Mehmed Bey'e pek mkemmel bildii Osmanl devletinin derin trih
malumatndan ald ilhamla unlar seslendirmitir: "Benim hilafgirlerim
olduu gibi beni sahihan seven ve muhabbet edenler dahi uardr. ki tarafn zt
fikirleri ma-azallah teal bir byk kargaann zuhuruna, sebeb verir; bu da
Rabbim gstermesin, encm- nkabil-i indifa, bir ihtilal ika edebilir. Eer bir
hl' vukubulursa, hem benim yzmden bir ok mazlum kant heder olur hem de
vcudumun hilafgiran elinde lime lime olmasn inta eder. Allah akna eeri
byle bir hl hissetmekte iseniz, vatan evldna yekdierinin kann
dktrmeden, her nasl ederseniz ediniz, bana bir miktar zehir tedarik edip
yetitirin, ben ve millet kurtulsun" Demek suretiyle bana gelecekleri sezdiini
bu ehadet ortaya koyuyor. Yine buna benzer bir tezkereyi yazan Sultan Aziz'in
hattn grp tanyan Ahmed Cevdet Paa yazy okuyabilmise de, nshasn
istinsah edememitir.

Feriye Sarayna Nakli

Sultan Abdlaziz'in mektuplar, 5. Murad'n ilgisi Fer'iye Sarayna nkil iini

salamakla beraber, kader alarn rmeye balamt. nk rakip olduu
kayktan inen Abdlaziz Hn, Fer'iye rhtmna geldiinde yollarn sng takm
durumda iki sra hlinde dizili askerlerle kapl olduunu mahede etti. Eski
padiahn yannda, Mabeyncisi Hafz Mehmed Bey ile 2. mabeynci Fahri Bey
olduu halde saray'n kapsndan gireceklerken, Hafz Mehmed Bey'in yanna
gelen zzettin Binba adl birisi, eski bamabeyincinin omuzuna dokunarak,
bilhassa size saraya girmek yasaklanmtr tebliinde pek irkin ekilde
bulunulmu ve Hafz Mehmed Bey, velinimetinden tefrik olunmutur. ok
gememi vlidesul-tan ile harem halk gelmisede, bunlarn harem aalarn sa-
raya almamlar Topkap Sarayna geri gnderilmilerdir. O gne kadar belinde
kuanm olarak duran palasn da vli-desultan'a yaptrdklar rica ile aldrmaya
muvaffak olan gaflet bekileri padiahn, "artk benim iim Allah (c.c)'e kal-
mtr" deme kertesine getirmilerdi. Bu andan sonra Sultan Aziz bol bol nevafil
namaz klyor, Kur'an- Kerm tilvet ey-liyor, zikre zaman ayrmt. Ancak
Hseyin Avni Paay n-paann setii nbetiler birer Osmanl mnkiri olup,
uluorta hakaretlerde bulunmaktaydlar. te bunlardan bir tanesini aada sizlere
nakle cesaret edelim: Ziya Nur Aksun Beyefendinin yukarlarda ad geen
eserinin 164. sahifesinden alyoruz: ".Kendisinin muhafazasna bilhassa en
cibiiiyetsiz zabitler tahsis edilmi ve bunlara davranlar hakknda, herhalde
Serasker-i erzil(rezil serasker)tarafndan kat' emir verilmitir. yleki, sabk
padiah Sultan Murad'n mabeyncisi ile bahede dolarken bir subay tarafndan
<Burada durmak yasaktr, ieri giriniz> hitabyla karlamtr. Sultan
Abdlaziz, Edhem Bey'e <belki sizi bilemediler, bigne zannettiler. Kendinizi
tarif ediniz!> demi bunun zerine bama-beynci kendi memuriyetini bildirerek,
hitb ettii ztn Sultan Abdlaziz olduunu fsldamtr. Fakat subay merkum,
yksek sesle Edhem Bey'e: <size sylemiyorum. Aziz Efendiye hitb
ediyorum> ceuab- mekruhunu vermitir. Bunu duyan Ha- kan- sabkn zerine
fenalk gelmi ve kollarna girilerek diresine karlabilmitir." Demektedir. Bu
olayn cereyan Sultan Aziz'in kuvve-i mneviyesinde derin hz nese-beb tekil
etmitir. 1 1/cemaziyelevvel/l 293-4/Hazi-ran/1876'da Pazar sabah namazndan
sonra abdest alp, odasna dnm ve ezn saatle 2'de, zevali saatle 9. 36'da
bileklerinden kan fkrdi halde can ekiirken bulunmutur.
Sultan Aziz; Vlidesultan'dan ald makasla sakaln dzelteceini sylemi bir
de ayna taleb etmi. Bu nak maka-syla her iki kolun damarlarn kesmitir.
Bylece seyeln dem neticesinde vefat etmitir. bnl Emin Mahmud Keml
nal merhum, bu makasn sakal dzeltecek kadar byk olmadn syledii
bilinmektedir. Harem'de bulunanlarn ahadetinde, padiahn odasndan hrltlar
geldii kap zorlanarak alp girildiinde Sultan Aziz'in na ile
karlamlarda. Vlidesultan, olunun cesedine kapanm alamaya bala-
mtr. Bu arada da, Serasker Hseyin Paa, Fer'iye Sarayna gelmi cenazeyi,
Fer'iye Karakoluna naklettirip, bir ot ilte zerine koydurduu nn stne
pencereden kopararak ald bir perdeyi rtmtr. Devlet erknna haber
gndermi ve bu arada da hekimler yerli ve ecnebi olmak zere Karakola
celbedilmi, ceset uzaktan gsterilmi ve doktorlardan rapor talep olunmutur.
Muayenenin sk elenip, dokunulduu sylenemez tarzda yapld pek aktr.
Daha yakndan grmek isteyenlere, Serasker Avni Paa bu bakkal Ahmed
Efendinin cenazesi deil, koskoca padiah cenazesidir dernek suretiyle, gya
sayg gsterisi sergilemitir. Bu raporda 19 hekimin imzas olup, isimleri
yledir: Dr. Marko, Dr. ato, Dr. Espanyol, Dr. Mark Markel, Dr. Patropulo,
Dr. De Kastro, Dr. Maroen, Dr. Jl Melincen, Dr. Kostantin Karato-dori, Dr.
Dikson, Dr. Vitales, Dr. Edvar Esparado, Dr. Melyan Bey, Dr. Nuri, Dr.
Abdannur, Dr. Servet, Dr. Nuricn, Dr. Mustafa ve Dr. Mehmed Beylerdir.
Biz bu doktorlar heyetinin imzalad rapor hakknda yaplan bir analizi
alntlamak suretiyle pheleri gdklayalm ve intihar fikrine kail olanlarn
dncelerine biraz katkda bulunalm. Ziya Nur Bey'in eserinin 167.
sahifesinde yle denmektedir: ".nce bir mikrazdan bahsedilmekte, sonra
kendilerine birden ziyade let gsterildii ifade edilmektedir. Ra-por'un bilhassa
neticedeki maddesi mhimdir. Bunlara gre, vefata kol bklmlerindeki
damarlarn kesilmesinden hsl olan kan akmas sebeb olmutur. Bu malum ve
dorudur. Kendilerine gsterilen adi makasn bu yaralan hus le getirebilmesi
mmkn grlmektedir. Yni ikinci kta bir katiyyet yoktur ve yaralar <bu
makasla vcda getirilmitik denmemektedir, nc kda <yaralar husule
getiren alet-i criheden bahsedilerek, bir intihar yani telef-i nefs vukua geldii
istidlal olunuyor> yollu gayet kaypak bir ifade kullanlmtr. Bu mazbatadan da
anlalmaktadr ki, hekimler vcudu tamamen muayene edememiler;ancak yz
ve kollar grmler, intihar iin kat'i delil tekil edecek bir rapor da
vermemiler, gayet stnkr, iki tarafa ekilebilecek kaypak bir hkmle iin
iinden syrlmlardr. "
Demektedir ki biz de buna Nizameddin Nazif Tepedelenli-olu'nun nl
"Komitaclar" adl eserinde Sultan Abdlhamid Hn'a uzun yllar mdavi hekim
olarak hizmet veren Dr. Mavroyeni'nin, dnemin en mehur ve baarl hekimi
olmasna ramen bu heyetin iinde adn grememee dikkat ektiini
okuyoruz. Dr. Mavroyeni bu iin karkl hususunda itikad olduundan,
kendisine eelen dvetiye hastaym dedirtmek suretiyle mekk bir rapora
dhi olmaktan kendini alkoyabilmekle dorusu pek ciddi bir davran
sergilemitir.
Sultan 5. Mehmed Murad; Serasker etesinin oyunca hline geldiini, idrak
etmeye balamt. Ancak yapaca pek birey yoktu nk cidden iki, uurunu
deta muhtel hle getiriyordu. Bir takm ipe sapa gelmez davranlar ortaya ko-
yuyordu. Yeni padiahn bu hli rical-i devleti iki karar arasnda
dndryordu birincisi, 5. Murad'n hl'i ve yerine kimin geleceiydi. Bunun
Sultan Abdlaziz olmas hlinde bu etenin hala pamuu gibi atlmas demekti,
Hi kimse kendi ilmiini kendi boynuna geirmek istemeyeceine gre bu
hinler etesi bunun zerinde durup da yeniden taht'a ic-ls etmeye lzum
grmeyip, ifna etme yolunu setiler. Bu hususu kuvvetlendirecek bir mektupla
Abdlaziz Hn'n katli meselesiyle ilgili olarak ifadelerimizin geri kalann,
Sultan 2. Abdlhamid'in devrini anlatrken, mehur Yldz Mahkemesi
blmnde daha da geni bir ekilde siz okurlarma takdime gayret edeceim.
Aaya alacamz rivayetin sahibi, Sultan 5. Murad'n lobisine mensuplar
arasnda yeri ehemmiyet kesbeden kimselerden Ali efkati Bey, olup bahse
konu rivayeti irizam Abdlhak Hmid (Tarhan)e' anlattn bnl Emin Bey
yle naklediyor: "Saltan Abdlaziz'in halinden sonra ifnasn, Hseyin Aoni
Paa teklif edince, Sultan Murad tela db ben kaatil olamam diyerek teklifi
iddetle red etti. Aun Paa <o halde yine tels lzm gelir, dehetli fenalklar
zuhur eder> tarznda tehdid ve ihfede bulunmas zerine Sultan Murad; <beni
iels ederken reyimi sordunuz-mu ki, onun ifnasnda benden msaade
istiyorsunuz? dedi
keml-i teessrle odadan kt. Hseyin Auni Paa bu cevab irde hkmnde
telakki ve katle tasaddi etti."

Karde Yrei

Sultan 2. Mahmud'un hanmlarndan Pertevpiyale Nevfi-dan kadnefendiden

dnya'ya gelen Adile Sultanhanm; baba bir, anne ayr kardetiler. Abdlaziz
Hn ile Nevfidan kadne-fendi'yi gerekten herkes ana-oul sayacak kadar yakn
bulurdu bunun sonucunda, Abdiaziz Hn'n sevgisinin kzkar-dei Adile
Sultanhanm sayg ve sevgileri cn- yrekten olup, ecdad- izamndan Kaanuni
Sultan Sleyman Han'n mehur divnn tanzime muvaffak olan ve tabettiren
Adile Sultanhanm kardeinin bu akbetini edebiyatn gzel rneklerinden
saylan u iirle ne kadar gzel ekilde dile getirdiini kaydederek buraya
yazmak suretiyle sayfamz ssleye-lim. Bu iiri Adile Sultann Ktphaneci Ali
Emin Efendinin <Qsmanl Trih ve Edebiyat Mecmuas'nda> nerettiini bili-
yoruz:
"Nasl yanmam kime oldu olanlar ah- devrna
Bilinmez oldu hli kydlar ol zilli Yezdna;
O gitdi mlk-i ukbya firak geti t cna;Saraya velvele sald cihan koydu
efgna
Cihan matem tutup kan alasun Abdlaziz Hna; Meded Allah mbarek cismi
boyand kzl kna
Hilafet mesnedinde olmu ilen bir muazzam hr
Dayanp Hakk d'n- milleti eyler idi agh; Huls ile penler payn yz
dndrp ngh, Meded-kr olmad hi kimseler ahvaline eyvah.
Cihan matem tutup kan alasn Abdlaziz Hna
Meded Allah mbarek cismi boyand kzl kna
Buna kim yanmaz, etd-i terki cn nmus-u gayretle Bilinmezdi yazklar ola
kadri hakk-u nisfetle; mn bulmad, zlim elinde kald hayretle; Feda etdi
lemi nihayet kasd-u ra-detle
Cihan matem tutup kan alasun Abdlaziz Hna Meded Allah mbarek cismi
boyand kzl kna Duyup bu hl-i cn sz dedim Y Rab muin ol sen; Refik-
hur- ayn oisun dahi cennet ona mesken; Edip hem nr- Fahr-i lem ile kahrn
ren; Firak kald canlarda cihan etdi pr iuen Cihan matem tutup kan alasun
Abdlaziz Hna Meded Allah mbarek cismi boyand kna ec u hem halm-
pk-niyet h idi, hayf; Muuaffak olmad bir yr-u sdk bendeye zira; Fign-
h gemezdi sanursun b-vef dnya; Birini h buld hak adalet eyledi amma
Cihan matem tutup kan alasun Abdlaziz Hna Meded Allah mbarek cismi
boyand kzl kna. Nasl hemiresi bu dile yanmaz o hakana Ki kyd bunca
zlimler karnda- cihn-bna.

Abdlaziz'lilere ete'ce Yaplanlar!

Sultan Abdlaziz'in hl'inden sonra onun takm denen mensuplarnn zulme

mruz kallar balam oldu. Bu hl iini gerekletirenler, insaniyetten yoksun
cibilliyetlerini ortaya koymaktan itinab etmediler. Gemi trihi vak'alardan da
ders almadlar iin kt taraf bunlar ve letleri daha sonralar da tahta kan
Hamid Efendi'nin, am olduu Yldz~
Muhakemesi sayesinde, bu alaklarn maskesi biraz aralanm ve gemite vur-
duklar tokatlarn acsnn bir blmn kendileri de tatm oldular. Tabii ki,
cezy- kat 'i olan Yzba erke Hasan Bey'in, basknla Serasker Hseyin
Avni Pa-a'y] ortadan kaldrmas, yanndaki zevatn kiminin mevtine, kiminin
yaralanmasna sebeb olay, icrasnn peinden gelen bu tahkikat ve karar, hakk'n
tesciline yrei yanmlann mteselli olmalarna vesile olmutur.
Evldnn na zerine kapanm bir anneyi, cierparesi evld iin gzya
dkp, dvnerek atlar yakan Vlide-sultan, sarld biruh n'dan kabaca
ayran Nazif isimli bir zabit, bu ilemi yaparken Vlidesultan'n kulaklarndan
kpelerini, parmandan da yzn gasp etmekten itinab etmemitir. Sakl
olduunu ileri srdkleri servetinin yerini sylemesi iin bu hayrhah valideye
yapmadklar eziyet, etmedikleri hakaret kalma mtr. Daha sonra da kendisi
syleyip, yazs gzel olan birisine yazdrd "Sergzetnme" adl risalede
unlar yazdrmaktan kendini alamamtr: <Ya-maksz, feracesiz, ayaklan
plak olduu halde Karakolhane Meydanna gtrlp, oradan oraya ekilip,
btn vekillere seyrettildiini, ehzade ve sultanhanmlarn, byk validemizi
nereye gtryorsunuz?> diye alamakta olduklarn belirtmitir. Bu zlmu
bir halifenin annesine, padiah validesine, yine ayn gnlerde halife ve
padiahl ihraz etmi bulunan 5. Murad' in babasnn dier bir hanm olan
vey anne de diyebileceimiz bir insana yaplabiliyor idi. Bu hanmefendi
Aksaray'daki Pertevniyal Valide Sultan Cmiinin bniyesiydi. Heyhat!
Efendim, byk bir biyografi stad olan bnl Emin Mah-rnud Keml nal
merhum Atf Beyden unu nakleder: "O aralk Aoni, mal derdine dp,
askerlere cariyelerin alvarna varncaya kadar taharri (aratldn) ettirildiini
ue Valide-saltan, olunun stne kapanarak bhu olduu srada aznda
mcevhere mteaallik (benzer) bir ey olmak me'mu-lilyle (umarak) birinin
parman sokarak ereti dilerini sktn tziyet iin validemi kendilerine
gnderdiimde alyarak hikaye buyurmulardr.. Bada Au.nl olduu halde
alak sadrazam ve mahalle imm tabiatl birden! (alak) olan mfit (Hasan
Hayrullah) ve sair kb, haremde Efendimizin ve Vlidesultan'n yatak odalarna
giderek, uel-li nimetlerinin oturduklar mahalleri (yerleri) her biri vcd- levs-
ldlaryla telvis eylediklerini Kzlaraas Cevher Aa 'grnce dayanamyarak
dili dnd mertebe <bu na kadar nice hl'ler vukubulmu, fakat hi bir
vakitte vkelnn harem diresine girdikleri ve hizmetkr gruhu tarafndan
veli-inlmetleri hakknda bu derece hetk-i hrmete cretleri iidil-memitir.
Maksad mal ise, pdihn mal ceyb-i hmayun defterlerinde yazldr. >
demise de, havene-i erbaada (R-d, Avn, Midhat, Hayrullah) utanacak yz
olmadndan, Koca Mtercim , <Lala, 25 milyon lira vardr diyorlar, biz onu
aryoruz!> demi ve Aa <padiahn validesinin yattklar odalarda bu miktar
para dur ur mu? Eer maksud akeyse, mabeyin de serkurena ve baktipten ve
irinden sorarsnz. ktizasna gre nnze dp hazineyi gsteririm. Maksud
hsl olmazn? cevabn ver mistir > Sonrada Hkan- merhuma mteallik kffe-
i cevari zad olunup, bzlar ehirde bildikleri mahalle re gnderilmise de,
ekserisinin yeri yurdu olmadndan, yataklar hamallar ve kendileri yer bilmez
bir takm bre ve aceze urada burada kaplan alp, kabullerini istirham
ettikleri vkidir"
Yine bnl Emin Bey merhum tarafndan bizlere duyurulan u hzin, hzin
olduu kadaryla da doru olan ve Sultan 2. Abdlhamid Hn tarafndan
verilmi bir hatradan hareketle unlar kaydetmektedir melen veriyoruz:
"Fer'iye diresinde erkekler ve bayanlar dahil, btn hanedan yelerinin zerin-
de tatbik olunan mezlimin tarifi gayrikabildir ve dire halknn stleri balan ile
mahrem yerlerine varncaya kadar harem aalan ve zbitan tarafndan aranmak
suretiyle senelerce padiahlarna hizmetleri esnasnda nail olduklar be-on
paralk ake ve mcevherlerine vede bir ka liray gemeyen deerde ki
saatlerine varncaya kadar zabt ve msadere yapld gibi, merhum padiahn da
eyas tevkif olundu. Fe-ri'ye sarayndan nakledilen 4. kadnefendi olan Neerek
hanmefendi, ateli bir hastala mruzken, rahatszl gz nne alnmayp,
kaya bindirilmi ve de kaykta zerine rtm bulunduu al, Necip isimli bir
zbit-i hin al ektii gibi mallan msadereye memur edilmi kiiye vermitir.
Padiah hanm bu bayan er'i rtnme durumunun dna drlm, ahali ve
kayklar ile askerlerin iinde namusun fanusu olan rtsnden mahrum halde
pek muzdarip olmutur, seyredenlerin ise gzyalarn tutamadklar da ilve
olunabilir ve alayanlarn arasnda daha sonra taht'a kacak olan 2. Abdlhamid
hn'da bulunmaktayd. Nitekim Neerek hanm, bu mecburi deniz seyahatinde
rahatszl menfi ynde inkiaf etmi ve Sultan Aziz'in vefatnn haftasnda ecel
erbetini imitirki, bu hanm erke Burahay kabilesi reisi olup, Kafkasya' dan
gelip Silivri'ye yerlemi olan Gazi smet Bey'in kz idi. Bu kadnefendi'nin
kardei Yzba erke Hasan Bey'in bilhassa bu bed muameleden kardeinin
muta-zarrr olmasnn cesurne basknnn esas sebebi saysak yeridir, yzba
daha o srada 26 ya- nda olup, gen yada cann fedaya hazr bir mcahid
olarak yd olunur.

Abdlaziz Hn'n Cenazesinde

Topkap Sarayna naki edilen n, burada Hrka-i Saadet Diresi nnde

gasledilmi ve klnan namazdan sonra hzla Sultan 2. Mahmud Trbesinde
defnolunmutur. Tarihi ve devlet adam Ahmed Cevdet Paa, daha sonralar 2.
AbdN hamid Hn'a verdii bir varakada, merhum padiahn tezkiyesini u
ifadelerle belirtmekte biz de melen nakle alalm: "Sultan Abdlaziz Hn
hazretleri bir hafta evvel lkenin padiah iken, herkes padiahn gzne girmek
iin bir vesile ararken, cenaze namazna niyet edilirken, erkii niyetine sz ne
derece orada bulunan cemaatin sinirlerine tesir eylediini tarif etmem kabil
deildir. Haklarnda efkr-i mme eitli idi. nk kendini katletmi yni
intihar etmi olduu yayldndan bir ksm Allah affeyleye diyerek mafiret-i
il -hiyeye nail olmasn dilediler. Durumdan phelenenler ve ylemi, bylemi
diyenler ise Allah rahmet eyleye dediler. Bz dikkat sahibi zevat ise kol
damarlarn kesmesinin imkn olmadn idrak ettiklerinden Allah efaatine
nail eyleye diyerek bylece merhumun ehadetini im ettiler. Bir takm hainler
de, kemiklerinin ilikleri bile onun yedirip, iirdikleriyle yaam olmalarna
ramen, o ztn hayatn zle ettiklerinden baka, intihar etti yalan dolanlarn
yaymak suretiyle ahirete gnahkr gittiini iaret etmeye lzum grmlerdir.
Zt- kermat-yt- hazreti hilafetpenahi bu kere hakikat-i hli ortaya
karmtr. Hinlerin cezalarnn verilmesinden evvel isnalarmzn lisanlarnda
merhumun ehid unvanyla yd olunduu memnuniyetle mahede edilmektedir.
Sultan 5. Mrad Hastalanyor

Yeni padiah 5. Murad yemek yedii srada kendisine amucasnn vefat ettii
haberi verildiinde derhal kalkm; "eyvah! Gitti, amma bunun imdi halk
benden bilir dedikten sonra baylmt. Baylmadan evvel elindeki atal
drmt. Bu arada da zel doktoru Kapolyon Efendi de, bir yanl tedavi
uygulam, padiah'n nce hamamda biraz kalmasn istemi, bilahirede
akaklarna 36 adet slk yaptrmtr. Bu da her halde beyne giden kan
damarlarndan kan eksiltmesi yapm olacandan beyinde problemlere kap
amtr. Mtercim Rd Paa, seneler sonra yaplan sorgusu esnasnda, 5.
Murad'da grd ahvli yle anlatmaktadr: ".Perenbe gn mabeyne
armt. Gittim ayak zerinde buldum. Kapuya avdetimde kendileri Yldz'a
gitmiler;orada o akam arzann ucu kendisinde zuhur etmi. Beikta Sarayna
gelmi; sarayda da bz ufak tefek kark hareketler grlm. Ertesi gn
selamlk resm al 'sine karmlar. Benim hla haberim yok. Selmlk resminde
de, Cml-i erif merdiveninden karken inmek, inerken kmak ve hayvana ters
binmek gibi bz hller zuhur etmi. Ferdas Cumartesi gn erkenden Serasker
Paa bana geldi ve unlar hikye etti. Ben o vakit yaldan doru saray-
hmayuna geldim. Nuri Paay grdm. Bu hllerin vukuunu o dahi bana sy-
ledi. Bunun zerine Sultan Murad imdi nerede ve ne haldedir diye sual ettim..
Olduu odaya girdim. Yatakta yatyordu. Bir temenna edip durdum. Hemen
kendisini karyoladan gecelik ile ayak zerine aa att ve <Paa, ben iyiyim>
dedi. <Elhamdlillah bir eyiniz yok> dedim. Amma beenmedim. Daha biraz
lkrd syledi. Amma kark. <Bam ar-yor> dedii iin, <Biraz yatnz, ba
ars geer> dedim. Odadan ktm." diyen eski sadrazam, kendini havuza
atmak, 1. Mustafa misli, padiahlk istemem! Kan istemem! gibi beyanlar
olmutur. Bu bakmdan selmlk merasimlerine karlmama yoluna gidilirken,
Hseyin Avn Paannda fec akbetide her geen dakika yaklayordu. te
yandan ihtillciler her ne kadar merutiyet iln iin szleerek harektlarn
gerekletirmilerse de, aralarnda ittihat salanamam, paalarn kimi l-
Osman gider, Al- Midhat gelir! hlyalarn kuruyor, kimi de mecnun bir
padiah elinde oyuncak gibi idare edip, keyfince vazifede bulunmak gayre-
tindeydi. Sleyman Hsn Paa ise, tekilt- esasiyenjn yaymlanmamasndan
dilgir, merutiyet meclisinin almam olmasndan ikyeti idi. Bunlar
zannediyorlardki, merutiyet iln olununca ne Girid, ne balkanlarda ki kaynama
nede Msr ve ark lkelerindeki huzursuzluklar kalacak her ey gllk
glistanlk olacak meclis-i mebusan bu problemleri tez ve gzel bir tarzda
sonulandracak diye rk iplie hlya diziyorlard.

erke Hasan Vak'as

Padiah Abdlaziz'in vefat peinden, stanbul'da ahalinin ksm- zami

babayiit padiahn katledildiine kanaat getirmi ve bylece bir ehid gzyle
bakt Efendisini bir hafta sonrasnda 4. kadnefendisi Neerek hatun'un vefat
vuku-bulmutu. Bu hatunun sonunu yukarda anlattmz gibi, bir zabitin
zerinden ald al, hasta halde Fer'iye'den Topkapu sarayna getirilirken
mesine yol am, mevcud hastal ilerlemi akbetin de irtihal
vukubulmutur. Ahali bu vefatn vukuu zerine kadnefendi'nin cenazesine
ylesine byk bir alka ve itirak gstermitirki nice padiah cenazeleri bunun
yannda snk kalmtr. nk; bu kadnefendi kocas Ab-dlaziz Hn gibi
zlimlerin tatbikatndan dolay terk-i dnya etmiti diye kabul gryordu. Bu
itirakle de Ahmed Cevdet Paann dedii gibi, <Harem-i hmayun hakknda
reva grlen muamelat- hakaretkranenin avm- havasa son derece te'sir
ettiini ve efkrumumiyenin defaten (yeniden) hey'et-i hzra aleyhine>
dndn yazmtr, deerli trihinde.
Yzba erke Hasan Bey, Gazi smet Bey'in olu olup, Abdlaziz Hn, bu
Yzbann enitesi oluyordu. nk; Neerek Kadnefendi ile kardeti. erke
kavminin birbiriierine olan sadakatleri herkesin malumudur. Hanedan-i l-I
Osman yeleri bu muhacir ve pek kimsesi olmayan hanmlarla izdiva yaparak,
Moskof zulmnn vatancda ettii, hanmlara sahip km oluyordu. Hemde
bunlarn fazla kimseleri olmadndan gn- mzde olduu gibi pekde, yeen-
yiyen hdiseleri zuhur etmiyordu. Bilindii gibi, Pertevniyal Vlidesul-tan da bu
erke kavmine mensup olup, mruz kald hakaretler son derece, hazm gayri
kbi! hussattand.
urada pek dikkat-i clib bir husus vardr ki, Midhat Paann Tabsra'da
yazdna gre, Abdlaziz Hn'n halledilmesinden iki hafta nce Hseyin
(Avni) Paa, zzeddin Efendi ile Gksu Mesiresinde iken, erke Hasan Bey,
Seraskeri orada ldrmee kalkmsada, arkadalar engel olup, ettikleri
nasihatle, niyeti icraaya koymaya frsat vermemilerdi durum bu tarzda olunca,
Yzb. Hasan Bey, Seraskeri neden ldrmee kalksn?
Bu soruya cevab arayan Ziya Nur Aksun Beyefendi, tahmin yrterek, hl
dncesinin dar szmas sonucunda ve bunu erke Hasan Bey'in duymu
olmas, veyahut da, R-d Paann Yusuf zzeddin Efendiye yapt ihbarn
neticesinde olabilir demektedir. Ancak dier bir rivayetae, padiahn
kaimbiraderinin tyinini Badat ordusuna kartan, Seras-ker'n, bu tyin
yzbadan duyduu ekinme dolaysylam, yoksa padiah ile aralarnda mesele
ihdas etmek iinmi, yaknna hcum ile sava ilnmyd. Fakat hl gnne
kadar tyinin yapld yere gitmeyen Yzba erke Hasan, hl'-den nce
paay katletme iine kalktna gre, kendisiyle uralmasndan memnun
olmadn gsteriyor ve padiahn yakn olma, nfuzunu kullanarak, tyin
blgesine gitmediini, tesbit karmza kyor. Hl'den sonra Serasker, erke
Hasan' yanna getirtmi; ya hapishane, yada tyin yerin, diye bir grme
yapt rivayeti pek yaygndr. craatn yapmaya karar vermi olan Hasan
Yzba tyin yerine gideceini, bu bakmdan bir gnlk msaade iste diini,
Seras-ker'e syleme soukkanlln gstererek, bu msaadeyi elde etmeyi
baarmtr. Konanda kalmakta olduu hala's-nn kocas merhum Kapdan-
derya te Mehmed Paa'nn Cibali semtinden ayrldnda yanna drt tane
rovelver ve birde kanca almt. Veda etme bahanesiyle Serasker'in skdar'da
Paalimannda bulunan sahilhanesine gitmi, Serasker'in Midhat Paa'nn
Bayezid'de Soanaa mahallesinde bulunan konanda vkel toplantsna
gittiini renmi Sirkeci'ye geerek bindii src beygiriyle Bayezid'e k-
mtr. Bu srada, Sar Memduh Paa'nn tabiriyle: <taamda-n evvel neeler
serar ve simalarda sar- ibtisam beddar> olduu halde Girid ve Karada
meselelerini gryorlard. Paalarn bir ksm yukarda kafalar ekerlerken alt
katta da bunlarn uaklar meygzar olmular ve bylece yle bir konak vard ki,
Yzba erke Hasan Bey'in nnde efendile-ride, hizmetileri de serho idi.
Hasan Beyin gittii konak bu halde di ve bir mddet aalarn odasna girerek
nefeslendik-ten sonra, Serasker'i sordu. Buradadr cevabn alnca kendisini
Tayyar Paann gnderdiini ifade ile haber gndermi, paaya haber vermek
zere kan uan peinden merdivenleri tr manmaya balamtr. Salon
kapsna geldiince hzla kapy ardna kadar aarken, "davranma serasker" diye
kkremi ve silahn Hseyin Paa'ya dorultmu ve iki el stste endaht
ettirmitir. Serasker ellerini dizlerine vurarak ayaa kalktnda karnna isabet
etmi bulunan mermilerin tesiriyle sofa'ya kamsa da burada yere yklmtr.
Mtercim Rd, Kayserili Ahmed, Hriciye Nzn Rid, Ahmed Cevdet,
Defter- Hakan Nzn Yusuf, Midhat, Hasan Rza, erif Hseyin ve Halet
Paalar ile sadaret mstear Said Efendi, Mektupu Memduh, medci Mahmud
Celaieddin Beylerden mrekkep on kiiyi il yavrusu gibi dalm, bunlar
girecek delik aramaya balamlardr. Rid Paa yalnzca baylm olduundan
yerinden kalkamamtr. Ahmed Cevdet Paa, Rid Paann korkusundan can
verdiinin anlalm olduunu yazmaktadr. Ancak herkes bu iin, Hasan Bey'in
deil, kalabalk bir baskn ekibinin ii zannetmilerdir. Hem saldrya mruz
kalan paalar hem de aadaki uaklar ve paalarn refakatileri ayn kanaati
beslemilerdir. erke Hasan Bey, sofa da yere km bulunan Serasker'in
vcuduna kamasn sokup karmaya balamtr. Yal fakat cesur bir adam
olan Kayserili Ahmed Paa erke Hasan'n ellerini arkadan gelip tutmaya
almtr ancak kamay bu paaya eviren yzba, parmaklarn dorayp, ku-
lan kesmitir kapdan- deryann. Bu vaziyette firara kalkan Ahmed Paay
kovalamaya balayan erke Hasan Bey, -nnde beliren Rid Paay grm
ve bir mermi sktktan sonrada, grtlan elindeki kamayla kesmitir Rid Paa
o gece davetli olmad gibi cereyanda kaldndan Ahmed Cevdet Paa ile yer
deimi adet eceline komutur. Paalar bir odaya kapanmlar ve kapy
arkadan destekliyerek, Hasan Bey'in girmesini engelliyorlard ki, Hasan Bey,
Rd Paaya seslenerek Kayserili'yi talep etmitir. O kapy zorlarken, Midhat
Paann bir ua elindeki yataan ile erke Hasan Bey'i srtndan
yaralamsada, arkasn dnen Hasan Bey, bir kurunla bu uada yere
sermitir. Alt katta bulunan yaverler, uaklar, aalar, avularn says otuz kiiyi
bulmasna ramen bir ey yapamamlar Hasan Paa Karakolu ile Serasker
kapsndan asker gelmesini beklemilerdir. Bunlar da geldiinde hemen
silahlarn atelemiler ve st kat ate yamuruna tutmulardr. Sonunda bir
binba atei kestirmi ve yukar asker sevk etmitir. Perdeleri tututurup yangn
karmaya alan erke Hasan Bey, karsna gelen gencecik askerleri
grnce, ben evlatlarma ate etmem diyerek, rovelverini teslim etmi ve askere
tbi olmutur. Merdivenleri mevcutlu olarak inerken, Bahriye kolaas kr
Bey, hem ar szler sylemeye balam hem de klnan ekmeye balaynca,
Hasan Bey, izmesinin koncunda saklad dier bir rovelverle kol aasn bir
mermide ldrmtr.
Takvimler bu srada 16/Haziran/1876'y gsteriyordu divan- harbde verdii
ifadede Serasker ile hariciye nazrn ve bir de kendisini baklayan Midhat
Paann uan ldrdn bakasn vurmadn sylemi doktorlarn yarana
bakalm demesine, zaten ben aslacam veya kuruna dizileceim, gerek yok
diyen Hasan Bey, ne yaptysa millet iin yaptn ifadesinde belirtmitir.
17/Haziran/1876 trihinde, erke Hasan Bey, imdiki stanbul niversitesinin
byk kaps nnde bulunan dut aacna aslarak idam olunmutur. Midhat
Paa; Tabsra'da, bu idam hkmnn mahkeme karar olmayp, heyet-i
vkelnn karan olduunu yazmak suretiyle itiraf etmitir. Merutiyetilerin,
mahkeme kararna lzum grmeden, heyet-i vekile kararyla adaleti(!) yerine
getirmeleri merutiyete ne kadar uygundur? Halk arasnda Hasan bey idamdan
sonra Bayezid'de ok deveran etmitir eklinde rivayetler uzun zaman
dillenmitir. erke Hasan Bey, ahali arasnda milli bir kahraman olarak yd
olunmutur, Bur- sa'l Senih Efendi, Serasker Hseyin Avni Paann katline:
"Halk eninden emin olmaz iken kati olunup; Zahir oldu eseri kll mazurun
ykte I" yine baka bir iirinde de: "Kafi kymlar idi safn cihna o zaman;
dp isyan, unudup ni'meti bir ka havne. " Eref Paa ise Sultan Abdlaziz
hakknda yazd mersiyesinde u gzel beyt'i syler:
"Rabb-i zzet cennet etsn kabrini erke Hasen Kaamet-i Avn'ye ol esnada
bimidi kefen, "dedikten sonra, Mderrisinden Mehmed Hilmi Efendide,
aadaki kta ile ahalinin duygularna tercman olmutur.
"Fi'l-hakika sdk- devlet imi erke Hasen; Ol vakitki fi'lini imdi grr gibi
hasen; Bunda z-medhal olan kalsun m y sa- esen; Var mdr dnya'da hi
mikraz ile kolun kesen?" Yzba erke Hasan Bey, Serasker Hseyin Paa'nn
kafasndan geenleri tatbike koyabilmesini, onun vcudunu ortadan kaldrmak
suretiyle nlemitir. Bunu hemiresine yaplan hakaretin c olarak dnmekde
yanl olmaz, hane-dan- Osmandan biri katledilirken kan damlamasn diye yay
kiriiyte boma istikametinde hareket edilirken, Avni gibilerin bu hanedann
ayn zamanda reisi olan Osmanl Padiahna ve Mslmanla- rn halifesine el
kaldrmay, yapan, dnen ve buna teviki olmay plnlayanlara, erke
Hasan Bey'in uygulamaya koyduu aksiyoner davran, hkmdara kalkan elin
hi umulmaz ekilde cezaya maruz kalacan hatrlatmtr ki, ihtillci
zihniyetler, kozmopolitler ve beynel-milelizmin uaklar panie kaplmlardr.
Devlet adam, byk Tarihi ve lim Ahmed Cevdet Paa unu anlatyor:
"Sultan Aziz'ln hl mes'elesi vukubul duunda Hriciye terifats. Kmil Bey
ile birlikte vapura binmitik, Boazi-in'den stanbul'a geerken sz hl'den
alnca Kmil Bey, ah ucundan kysndan bizimde bu ide elimiz ve admz ol-
sayd diyerek iin dnda kaldna esef etmiti. erke Hasan vak'asndan sonra
yine vapurda karlatmzda, nasl beyefendi, ucundan kysndan bir hisse
istermisin? Dediimde, <Aman Allah saklasn, syleme dedi> bu hadise ni-
celerinin dncelerini deitiriverdi" der melen.

Yzba erke Hasan Bey'in Seng- Kitabesi

erke Hasan Bey'in bu fevkalbeer harekt, millet iinde kendisine manev bir
krs ihdas eylemisede, Sultan Ab-dlhamid Cennetmekn bu Gazi ve ehidin
kabrini yaptrarak, aadaki ifadeyi kabir tana silinmez harflerle kaztmtr ve
nazikne vak'aya bigne olmadn da sergilemitir.
"Ve kef billahi ehdn Muhammeden Raslullah. Mea-hir-i mera ve guzzt-
erkiseden Di Buraktzde Gazi smail Bey'in mahdumu olup, Mekteb-i
Fnn- Harbiye'de ikml-1 tahsil eyleyerek kolaalk rtbesini ihraz etmi iken,
gen yanda oell-i ni'meti urunda fedry cn eden merhum ve mafurunleh
erke Hasan Bey'in rhiy-n Fatiha. Sene 1293/1877

Merutiyetiler Rahatlyor

Merhum Read Ekrem Kou, Osmanl Padiahlar adl eserinin, 419. sh. de,
Mtercim Rd Paa, Serasker heyulasnn ortadan kalkmasyla ve uuru
muhtel bir padiah ile lkeyi idare edeceini sanmakla beraber, merutiyet'e
samimiyetle taraftar Sleyman Hsn Paa ve dierleri ki, aralarnda Midhat
Paa'da vardr, tekilt- esasiye yapmak, mec-lis-i mebusan kurma hususunda
srarlydlar ve bu sadrazam bu zevata kar direnecek kadar metanetli bir adam
deildi. Ancak merutiyetin padiah, zvanas oynam bir Sultan Murad ile
kbil-i telif deildi. Rd ve Midhat Paalar, Kdhne Kasrnda oturmakta
olan 34 yandaki ehzade Ab-dlhamid Efendiyi ziyaret ediyorlar, konuup
birbirlerini tartyorlar ve Abdlhamid, sadrazama i bana geldiinde grevine
devam ettireceini tebir ederken, Midhat Paa'ya da, "Merutiyet ve meveret
uslne dayanmadan saltanat zten kabul edemem" demek suretiyle,
merutiyete saygl bir padiahn karsnda olduklarn ihsas ederken, bu
zat'lardan Midhat Paa'ya, zerindeki gmlekte bulunan prlanta kol dmelerini
karp, hediye etti. Midhat Paa'nn vrisleri yllar sonra avrupada. bir
kuyumcuya drtbin Osmanl altununa satmlardr. 2002 yl ryiciyle bu
rakamn 44 milyar lira civarnda bir paraya denk olduu grlr. Bu hediye
lede Sultan Abdlhamid, otuz yl parlayacak bir siyaset gnei olarak
Kthane Kasrndan cihan siyaset adamlarnn zerine domaya balamt.
Kdhne grmesinden sonra ricl-i devlet, 5. Mehmed Murad Hn'n
kifayetsizliinde karar kld mekanizmay iletti doksan gnsren ve kendisi-
nin, zdrapm? Saltanatn? Ne olduunu pek fehmedemedi-i vazifesi doksan
gnde tamam olmu idi. erullah Hayrullah bir fetva daha kaleme ald. Bu fetv-
y erifeyi aaya alntlyoruz:
"mm'l mslimn cnn- mutbk ile mecnn olmala imametten maksd fevt
olsa, uhdesinden akd-i imamet mnhal olur mu? F, Beyan buyrula.
-El ceuab: Allhu a'tem, olur. Ketebeh'l -fakir, Hasan Hayrullah ufiyeanh
Bu fetva zerine 31/Austos/1876'da Sal gn 5. Murad Hn Taht- Osmaniye
vedya mecbur oldu. Bir ir de u be-yiti inaa etti:
"Doksan de doksan gn padiah dehr olup/ Gd uzletghina Sultan
Murad n Murad"
Taht'dan indirildikten sonra ifayab olan mahl padiah Murad Hn, kardei
Abdlhamid Hn'n nzik ve merhametli idaresinde mrn msik ile ve
torunlarna ders vermekle geirdi. Bu menkubiyeti 27 sene, 11 ay, 29 gn
srm ve 64 yanda olduu halde 29/Austos/1904'de, vefat vuku-bulmu
Yenicmi Trbesinde Validesi evkefza Kadnn yanna defnolunmutur.
mrn; girdii saraydan bir daha dar adm atmayarak tamamlamtr.
Kendisini, tahta geirmek iin 20/Mays/1878'de ikiyz kadar Rumeli
muhacirini peine takarak, Sultan 2. Abdlhamid'i hl ve 5. Mehmed Mu-rad'
tahta iclsa kalkan sarkl ihtilalci diye adlandrlan, maceraperest Ali Suavi
Bey, Beikta Muhafz Hac Hasan, nm- dierle Yedi/Sekiz Hasan Paa'nn
kuvvetli, kolunun indirdii bir sopa darbesi, bu mecnun adamn hayatnn ni-
hayete ermesine yetti. te bu teebbs, evhaml bir insan olan Abdlhamid
Hn' huzursuz ettiinden, biraderinin sa-ray'dan darya adm atmasna
msaade vermedi. Ancak eski padiahdan gelen her istee evet demi, Sultan-
sabkda, padiahn evet demeyecei hi bir eyi talep etmeme nezaket ve
basiretini gstermitir.

Srbistan Ve Karada Sava

Tabiiki; Osmanl devlet zirvesinde bir eyler oluyor, diye hayat durmuyor,
mecrasnda akp gidiyordu. Abdlaziz'in tahttan indirilme tasavvurlarn
kuvveden fiile karmaya alanlar faaliyetine devam ededursunlar, Rusya'nn
drije ettii kk balkan devlerinden olan Srbistan ve Karada' ve bunlarn
reisi oian Srbya'da Prens Miln, Karada'da ise Nikola i ittifaklarn teminden
sonra, Srbistan ve Karada savunma ibirlii an lamasn gerekletirmilerdi.
Darya borlanan bu iki devletik, hayli silahlanmt. 16/cemaziye-
levvel/1293/9/haziran/1876'da Bulgaristan isyan hareketinin bastrld gn,
sadaret mstearl, sadnazam adna Miin ve Nikola'ya gnderdikleri bir
istizah (soru) yazsnda, bir eyler dnyorsunuz galiba, seferberlik hline
getiinize muttali olduk, iin asl nedir mealinde bir cevap verilmesini isteyen
bir talepti.
Milan; verdii cevapda, yakn bir zamanda stanbul'a adam gndereceini, bu
zel vazifelinin durumlar izah edeceini bildirmiti. ki hafta sonra ise, babli
karsnda zel vazifeli beklerken, bir ltimatom buldu. Bu ltimatomda Bosna-
Hersek hattndan dolay hayli skntl vaziyet yaadn, zararlarnn tadat
edilmeyecek kadar ok olduunu, babozuk kuvvetlerin kendi kylerine
saldrlarda bulunduunu bildirmi ve Bosna'y istemitir. Akabinde Karada
Prensi Nikola'da ayn yavelerle dolu bir yaz gndererek, o da Hersek iin
benzer talebde bulunmutur. Bunlara verilen ret cevaplan karsnda, Milan
isyan etmi ve bunun sebebini bir ilnname ile efkr umumiyeye duyurmu, 2/T
Temmuz/l 876'da harekt balatmtr. Bu durum karsnda da Osmanl
hkmeti yapa asker harektn esbab- mcibesini resm bir beyanname hlinde
yaymlam ve askir-i.ahaneye isyan durdurun, isyanclar tenkil emri
hkmet tarafndan emredilmitir.
Hemen her eyden evvel ortaya koymak gerekirki, meydana gelen bu kyam
hadisesini i mesele addetmek elzemdir zira Srbiya bize teba olup, bu bakmdan
hadise i mesele olarak mtalaa olunur ne varki, Ortodoksluu kullanmay
yaklak bir asrdr hayli kullanan Rusya, bu hareketin a'jita-tr olduu, onlarda
pek st seviyede bu hususda avrupal devletlerin msamahasna nail olduundan
hkmet-i Osmaniye biraz yava hareket etmek mecburiyetinde kalmt.
Arkadan durum mhim bir savaa dnebilir endiesiyle, her ne kadar Sultan
Abdlaziz Hn, dnya'nn 2. byk donanmasn vcuda getirmi ve itibarmzn
birazck ykseldii grlyorsa da, balkan lemi bir barut fs olarak duruyor
ve o fy patlatacak kvlcm bizim hareketlerimizden sra-mamalyd. Yapla
bilen istihbar! almalar neticesinde, Mi-ln'n 30 svari bl, 120 bin piyade
askerine ve yz adetde, topun sahibi olarak bu ie kalktn, ss-i nklab
adl eserde grebilmek kbildirki, buna nzimamen Karda ve Beyleri Nikola
ellibin kiiye varan isyancyla harekta itirak edince yekn olarak ikiyzbin
silahl mevcuduyla bir g karmzda belirmi oldu. Osmanl genel kurmay bu
kyam bastrmak zere yzbih asker tahsis etmi, ancak bu gce kara ve deniz
zerinden takviye yapabilecek tarzda da tedbire sahip bir plnlamann iindeydi.
stelik, Osmanl askerleri ok sk bir talimli orduyu sergiliyor, yenieriliin
ilgasndan sonra geen yarm asr sonunda avrupa tarz sistemlere muntazam
devam eden, klcmda klcm demeyip, savan gerektirdii btn silahlar
istimalde kararl ve bunu fevkalde gzel kullanmay renmi bir Osmanl
muharip askerleri vard. Toplarmz, Krup sava sanayiinin iml ettii en son
sistemdeki toplanmzd. Seri at yapabilen tfenklerimiz her mcahidin
omuzunda aslyd.
Ruslarn sadece ajitatr olarak deil gnlller ad altnda bir ok zabit ve askeri
bu isyan iinde bulundurduu grlyordu. Sultan Abdlaziz blmnn ba
taraflarnda bahsettiimiz gibi balkanlarda birbirini takip, eden kyamlar, komi-
taclklar bu blgede dnyay ynetmek isteyen zihniyetlerin istedii anariyi
yaamas elbette tesadf deildi.
Bu blge, blge parala, yut politikasnn sahibi emperyalistlerin ve onlarn
beyni olan siyonizmin tezghlamas olduunu dnemin Osmanl ricali fark
etmiyor, Kdhane'deki adam Veliahd Abdlhamid Hn, bunlar byk bir
belnn habercileri olan vak'alardr dncesini kafasnda ekillendiriyordu.
Gerek Srp, gerekse Hersek ve gereksede Karadallarn ittifak hlindeki
kuvvetlerine Rus generallerinden ernayef kumanda ederken, Almanya'nn
matbuat, bu isyan deil, Osmanl-Rus harbi diye yazmalarna sebeb olarak
erniyef i ve mezun Rus zabitlerini gstermekten kendini alamyordu. Bahse
konu ernayef, elinde bir sigara olduu halde yayor ve yakmak iin ate
vermeyi teklif edenlere, stanbul'a girdiimizde yakacam szleriyle mukabele
mukabele ediyordu. Fakat kader bu ernayef'e, Rus ar'na yazd mektup da,
u satrlar yazmay nasip ediyordu: "Burada hi yoktan ordular yapmak
mmkn; bu ordular lme srmek mmkn. Ben bu imknlardan bol bol
istifade ediyorum. Fakat yarattm ordular sendeleten bir kuvvet var:
Osmanllarn yaayan hatralar. ~drt yzyl evvel her milleti ve her kudreti
yenen asakir-i osmaniye imdide silinmez htrala-ryla, her teebbs
sendeletiyorlar. lmden korkmayanlar bu htralardan korkuyorlar. Hemen her
yrekte bu korkuyu seziyorum. Demekki yalnz Trkleri deil, onlarn trihimde
yenmek lzm. Bu vaziyette ben Trklerin dzinelerle milleti idare
etmelerindeki srr da anlyorum. Onlar milletleri bir kere yeniyorlar; fakat
kazandklar zaferi ruhlarda ve nesillerde yaatmay biliyorlar. Bir deil bir ka
ihtill dahi Trk'n iliklere ileyen gizil hkimiyetini ykmaa kafi gelemeyecek.
Trklerde yalnz sonsuz bir cesaret deil, iradeleri sersemletiren bir sihirbaz
zeks da varm. Zten yar aurtpay, asrlarca boyunduruk altna almak, baka
trl mmkn olamazd."eklinde ar'a mektubunda yazmas, biz de, mcerreb,
yni bizzat denenmitir mnasna gelen bu kelimeyi naslda hatrlatyor,
milletimizin bu mmeyyiz vasfn karlat vak'alar ve nihayette urad
malubiyet kafasna dank ettirmi bylece bizzat yaad tecrbeyi taksiratn
almaz sebeblere yklemek iin buna kani olmu grnyor. Netice itibaryla
bu kyam hareketini teskin dncesi, aada nakle alacamz surette tatbike
konuldu ve baaryla sona erdirildi ve devletin tepesinde frtnalar koparken,
asker balkan ovalarnda satvet-i Osman'yi temine muvaffak olmutu. 5. Murad
dneminde Hseyin Avni'nin akbetinden sonra ayn zamanda serdar-
ekremlikde dhil olmak zere; Seraskerlik makamna rpanl Abdlkerim
Ndir Paa Paa getirilmiti. Sergerdelerle arpmalar para para ve eitli
blgelerde yapldktan bir mddet sonra Ahmed Eyb Paay ordu
kumandanlna getirip ve bu orduyu Ni'de toplayp bir nizama soktuktan sonra
yrye geirip, nce Grame de, sonra Knazva zerine gidilmi, bu arada
Sleyman Paa frkasyla birleilmi dman perian edilmi, Knazva ehri ise
bir yangnn enkaz hline gelmitir. Daha sonrada Alek-sina zerine yry
srdrlm o srada Morava Nehrini ap gelen Ali Sib Paa kuvvetleriyle
ittihat olunmu, Alman asker otoritelerinin bu Aleksina istihkmlarn,
Krm'da Sivastopol istihkmlaryla msavi saydklar basn leminde zaman
zaman yer almaktayd. Btn varlyla Aleksina zerine yklenen Osmanl
ordusu byk bir zafer kazanrken, isyanc Prens Miln tel iinde Avrupa
devletlerine arabuluculuk talebinde bulunmaya ba vurmaktan baka re
kalmadn grmt. Sultan 5. Murad yerini 2. Abdlhamid unvan ile
Osmanl'nn bana geiine brakmt. Bu bakmdan aslnda Sultan Hamid
isyan bastrm, avrupa topraklarnda seri savalar kazanm bir devletin
padiah olarak clus etmitir.

5. Mehmed Murad'n Hanmlar Ve ocuklar

Sultan 5. Mehmed Murad unvanyla Osmanl tahtna km bulunan, 5. Murad

ontane izdiva yapmtr. Bunlardan ilki; 6/Austos/1835 Tiflis doumlu Eleron
Mevhibe ba-kadnefendi ile 2/Ocak/1857'de Dolmabahe Saraynda ger-
eklemitir. Bu hanmefendi uzun bir mr srm, 101 yanda olduu halde
21/Arahk/1936'da ili'de vefat etmitir. Padiah'a bir ocuk verememitir.
Kocasndan be ya bykt. Defnedildii yer malumumuz deildir.
Sultan 5. Murad'n 2. izdivac, Reftar- Dil Kadnefendi ile 4/ubat/1859'da
Dolmabahe Saraynda yapm olup, Genceli'li olan bu hanmda kendilerinden
iki ya byk idi. Bu hanmefendi de 3/Mart/193O'da Ortaky'de vefat etmitir.
Vefatnda, 97 sene, 8 ay, 28 gn gn sren bir mr geirmiti. Selahaddin
Efendinin annesi bu hanmdr.
Sultan 5. Murad'n 3. evlilii de 4/Ocak/1853 senesinde Hopa'da dnya'ya
gelmi ayan Kadnefendi ile vukubuldu-unda, takvimler 5/ubat/1869 trihini
gsteriyordu. Bu hanmefendide pek uzun bir mr srm, 15/Mart/1945'de s-
tanbul Ortaky'de vefat etmitir. Hadice Sultanhanm dnyaya getirdi. Bu
kadnefendininde makberesi hakknda malumata sahip deiliz.
Meyl-i Servet Kadnefendi, 5. Murad Hn'n 4. evliliini yapt hanmdr.
21/Ekim/18 54 'de Batum'da domu olan Meyl-i Servet Kadnefendi, 51
yanda olduu halde kocasndan nce 9/Aralk/1903'de raan Saraynda vefat
etmitir. Fehime Sultan Hanm 1 l/Haziran/1875'de dnya'ya getirmitir. Bu
hanmefendinin de makberesi hakknda malumat mevcud deildir, ancak
Yenicmi trbelerinde olma ihtimali pek byktr.
Artvin'de, 28/Mart/1860'da dnya'ya gelmi bulunan Re-sn Kadnefendi, 5.
Murad Hn'n 5. izdivacn yapt hanmefendidir Fatma ve Aliyye
Sultanhanmefendiler padiahn bu izdivacnn meyveleridir. zdivalar raan
Saraynda vu-kubulduunda 2/Kasm/1877'di de vukubulmuturki, Sultan
Murad'n hl'inden sonradr, makberesi Eyb Sultan semtinde olan, Kapdan-
Derya Dmad Mehmed Ali Paa Trbesindedir.
Sultan 5. Murad'n 6. izdivacnn Cevherriz Kadnefendi ile olduu ancak bu
hanmefendinin doum yeri hakknda bilgi olmamakla beraber mthi derece
Franszcaya mlik olduu rivayet olunur bu bilgi ve vukufiyeti, vey
ocuklarna retme grevini severek yklendii bildirilir, hatratlarda. 1940
senesinde vefat ettiinde 78 yandayd ki 1905 senesi sonrasnda yni kocasnn
vefatndan sonra, 2. Abdlhamid'in berberbas bulunan Hsn bey ile izdiva
yapmitrki vefatnda nereye defnolunduu hakknda malumatmz olamamtr.
7. Kadnefendi Nev-Dr Hanmefendi olmakla birlikle bir malumata
vukufiyetimiz olamamtr.
8. Kadnefendi olarak grdmz Remi Nz Hanmefendi, 5. Murad Hn'dan
hemen nce vefat etmitir.
9. Kadnefendi olan Filiz-ten Kadnefendi, 1865'de domu, 1945'de dr-i
bekaya intikal etmitir. Vefatnda 80 yandayd.
10. hanm ise Visl-i Nur Hanmdr ki malumat yoktur, T. Ylmaz ztuna Bey,
bu hanmn odalk olduunu kaydetmektedir. Ayrca eski sadrazamlardan
Kbnsla Mehmed Paann damad olan Osman Bey, Sultan Murad'n amucasyia
klan Avrupa seyahati dnnde, yannda bir ngiliz matmazeli getirmi ve
bundan hem ngilizce, hem ngiliz gelenekleri hakknda malumatlar edinmi
tabii bu arada metresi olarak istihdam ettiini <Les Imams etles Derviches, Paris
1881, sh. 214-5)> yazm bulunduunu T. Ylmaz ztuna Bey kaydetmektedir.
Bu bayann ngilizlerin ajan olduu hi phe gtrmez.
Demek ki, Sultan 5. Murad, amucas Abdlaziz Hn'n bir ngiliz Prensesiyle
evlilii nlerken bunun sebebini hi tefekkr etmeyerek olacak, kendine bir
mstefree almak suretiyle mr boyunca muhalefet ettii amucasna bu bahiste
de muhalefete devam etmi grlyor.
Sultan 5. Murad'n ocuklarna gelince, drt kz ile olu dnya'ya gelmitir.
Bu kzlarndan ilk doan Hadice Sul-tanhanim olmuturki sene olarak
5/Mays/1870'e msadiftir. Moda koyunda Kurbaahdere'deki ehzadenin
kknde doan bu hanimsultan 67 sene, 10 ay, 9 gn sren bir mrden sonra
13/Mart/1938'de Beyrut'da vefat vetti. am ehrinde Yavuz Selim Camiindeki
makberesine defneolundu. Bu hanmsultan ilk zdivacn pederinin salnda
12/Ey-ll/1901'de Yldz Saraynda kylan nikhla, dier sultanha-nmlardan
Emine ve Fehime sultanhanmlar ile ayn gnde evliliini yapm oldu. Hadice
sultanhanima dmad olarak, 1870 doumlu Ali Vasfi Paa seilmiti ki bu
evlilik 7 yl sonra boanma ile neticelendi. Dah'a sonra Hadice Sultanhan-ma
dmad olarak 1871 doumlu Rauf Hayreddin Paa mnasip grld. Bu zat,
Beyrut'da 1936'da vefat etti. Hadice Sultanhanmin bu iki izdivacndan drt
ocuu olmu, Aye Sultanhanm ilk evliliinden dier . ocuk ikinci
izdivacndan dnya'ya gelmitir.
Sultan 5. Murad'n ikinci kz olarak 2/Austos/1875'de Dolrnabahe Saraynda
doduunu gryoruzki, kendisine Fehime ad veriliyor, vefat 15/Eyll/1929'da
onu 54 yanda verem'den ecel yakalyor, Suriye'nin am ehrinde Yavuzsul-tan
Selim Camiinde Osmanl'nn vatancd olmu azalarna ayrlm blmde
defnolunuyor. Bu hanmsultann ok zeki ve kltrl olduu bir ok mahfillerde
beyan edilmitir. lk izdivacn Ali Galib Paa ile yapmtr, ablas Hadice Sultan
hanmla ve Emine Sultanhanm'la bir likte yaplan dnle Yldz Saraynda
12/EylI/1901'de evlilik gereklemitir. 4/Kasm/1908'de ise Ortaky
Saraynda talak vukubulmu-tur. Bu Ali Galib Paa, 2. Abdlhamid Hn'n
bendelerinden Hafz Mehmed Tevfik Bey'in mahdumudur. Bu zat da 26/ Ha-
ziran/1950'de vefat etmi olup, pek yksek makamlarda baaryla vazife
yapmtr.
Fehime Sultanhanm, 2. izdivacn Ortaky Saraynda 1880 doumlu Mahmud
Bey adl bir yzba ile 5/Hazi-ran/1910'da yapmtr, o srada Osmanl tahtnda
bulunan Sultan Read bu evlilii tanmamtr. Bu evliliin Sultanha-nm'n
vefatyla bittiini gz nne alrsak bir gzel evlilik diye vasflandrmak kabildir
diye dnyor insan.
Sultan 5. M. Murad'n Fatma Sultanhanm adl kz 19/Ha-ziran/1879'da
domutur ki eski padiah menkubiyetinin 4. senesi iindeydi. Fatma
sultanhanm, 53 sene, 5 ay, 1 gn
sren bu dnya macerasn Bulgaristan'da Sofya'da noktala^ di. Takvimler,
20/Kasm/19 32 trihini gsteriyordu. Hanedan yleri 1924'de TC hududlarna
karldnda Sofya' ya yerleti. Evliliini, 1887 doulu Karacehennemzde
Dmad Refik (ris) Beyefendi ile 29/ Temmuz/1907'de yapt. Kabri Sofya'dadr.
5. Murad Hn'n 4. kz Aliyye Sultanhanm 24/Aus-tos/1880'de dnya'ya
gelmi 23 sene, 26 gn yaadktan sonra verem hastalndan mtevellid
19/Eyll/1903'de vefat ettiki, bu Sultan Murad'in evld acsn tatmasna vesile
olmutur, bunun zntsn yaayan baba 11 ay, 10 gn sonra Yenicmi
trbelerinde adna tahsis olunana doru son yolculuuna kmtr.
Osmanl devletinin 33. padiah, 24. Osmanl hlifesi olan Sultan 5. Murad'n
erkek ocuklarna gelince bunlarn says tanedir. Bunlann ikincisi ve
ncs, babalarndan nce, hele 1866'da doan ve ayn yl vefat eden
Sleyman ad verilen ehzadeden sonra Seyfeddin Efendi ad verilen bir ehzade
de 1872'de domakla beraber ayn yl irtihal-i dr- beka eyleyip, ilk erkek
ocuu kendisinden sonraya kalan 15/Austos/1861'de Dol mabahe Saraynda
domu bulunan Mehmed Selahaddin Efendi olmutur. Bu ztnda rnd-det-i
mr, 29/Nsan/1915'de Feneryolu Saraynda nihayete ermitir. Yaad 53
sene, 8 ay, 15 gn sren zaman dilimi iinde be izdiva yapmtr. Bu
hanmlardan doan evlatlarndan Osman Fuad Efend^, Kars'da
19/Austos/1872'de dnya'ya gelen Jlefer hanmefendiden tevelld etmitir ki,
Trablusgarb'a devletin gnlller ad altnda vatan topran savunan bu gnk
Libyallarn cedd-i olan Trablugarb ve Su-nsi tarikat yelerinin yanna
gnderdii subaylarmzn kumandan olarak herkesin hayranln kazanm bir
askeri liderdir. Onun emrinde alan, Kuuba Eref Bey, Sleyman Askeri ve
Salih Tuns Beylerle daha sonrann paalar, Enver, M. Keml, Nuri (Conker),
Ali Fuad'lar Osman Fuad Bey'e byk hrmet ve sevgi gstermilerdir. Mehmed
Sela- haddin Efendi, bu evladyla yaasayd kimbilir ne kadar iftihar ederdi.
Osmanl devletinin yerine kurulan Cumhuriyet idaresi, hanedan ylerini yurt
dna bir gecede srerken M. Keml Paann, ben bunu Osman Fuad Efendiye
nasl reva grrm diye gnlerce uykusuz kaldn ve dayanamayp, hl-i
periann kendisine mektupla bildirmek hususunu vicdani bir bor bilmi ve
ahvali ve zrn bildirmek iin gerekeni yapmtr. Daha sonra Arabistan da bu
Osman Fuad Efendinin Krall sz konusu olmusa, ngilizler bu mert Osmanl
kumandan ve ehzadesini ellerinde oynatamayacn bildiklerinden Arap
diplomatlarn zerinde nfuzlarn tatbik etmiler ve bunlarda mehur <bukra>
anlayyla kuvvenin fiile kmasn, yni Osman Fuad Efendiyi Kral yapma
projesini bertaraf ettikleri grlmtr.

5. Murad'n Sadrazam Ve eyhlislmlar

Sultan 5. Murad, amucas Sultan Abdlaziz Hn'n tahtdan indirilmesinin

akabinde Osmanl tahtna oturduunda ma-kam-i sadaretde Mtercim Mehmed
Rd Paa bulunuyordu. Paa, bu seferki sadaretine yni, 4. sadaretine 12/Ma-
ys/1876'da mahl padiah Sultan Aziz tarafndan getirilmiti. 5. Murad'a kendi
salndan uramakdan, kim sad-razam, kim eyhlislm diyebilecei hli
yoktu. Nitekim devleti byle bir padiahn elinde istedii gibi yneteceine
kanaat getiren Mtercim Mehmed Rd Paa dier paalarn ve bilhassa
Hseyin Avni Paann, Yzba erke Hasan Bey tarafndan pek cesurne
basknyla hayatna son vermesinden sonra, nfuzu oalan Askeri Mektepler
Nzn Sleyman Hsn Paa, merutiyet zerine hassasln srdrdnden,
Midhat Paaysa, 2. sadareti merutiyetle birlikte tahayyl ettiinden o da
Mtercim Rd Paaya me saj vermeye alyordu. Bu arada da, 5. Murad
iyice bozulmu kuvvetli bir tedavi bunun iinde tahtdan istinkf gerekiyordu.
Bu hususda, sadnazam ve eyhlislm ile dier ricali devlet ittifak edip padiah
hl ettiler. Bylece sadnazam olarak makamda bulduu zatn, uurlamasyla
padiahl brakm oldu. Hkmdar olduu 93 gn bir sadrazamla geirmi
oldu dier tbirle ne mhr ald ne de verdi.
5. Murad'n eyhlislmlarna gelince, doksan gn sren saltanatnda, hi bir
eyhlislm deiiklik olmamtr. Saltanata geldiinde makam-i meihatdeyse
mm- Sultani (mfsid imm )Hfz Hasan Hayrullah Efendi bulunuyordu.
Selefini hl'e fetva veren bu eyhlislm, 5. Murad'n halifeliinin ilgasinada
fetva vermekten itinab etmedi. Bylece tek sadrazamla saltanat dnemini
bitiren 5. Murad, eyhlislm hususunuda aynen bitirmiti. Hasan Hayrullah
Efendi'nin ilk eyhlislaml 1 ay, 18 gn srm bu makama gelen 152.
eyhlislm olmutur. Yerini Akehirli Hasan Fehmi Efendiye braktnda,
takvimler 19/Temmuz/1874' gsteriyordu. Bu ztn 2. meihati 1 sene, 9 ay, 23
gn, srm Hasan Hayrullah Efendi 2. meihatine 1 l/Mays/1876'da balamt.
1 sene, 2 ay, 16 gn srmtr bu grev fakat 5. Murad bu dnem iinde
padiahlk nbetindi tutup yoluna gitmiti. Bu padiahn muasrlar, gerek
Abdlaziz'in gerekse Abdlhamid-i sni dneminin ilk yllarndaki zevat olarak
kabullenilebilir. Padiah olarak 5. Murad'n 93 gn sren dnemi vefat trihi
olan 1904'e kadar srdnden o dnem ricl-i dhili ve hricilerinin de muasr
saylsa yeridir
 SULTAN 2.ABDLHAMD HN

Osmanl Padiahlarnn; 34.s, hilfet-i Osmaniyann 25. halifesidir.

22/EyIl/1842'de Eski raan Saraynda, sabaha kar, Abdlmecid Hnn Tiri
Mjgn adl kadnefendi-sinden dnya'ya gelmitir. 75 sene, 4 ay, 9 gn sren
mrn, slm dmanlar karsnda siper vazifesi grebilmek iin btn
varlyla vakfetmi ve nihayet bu hayat izgisinin 10/ubat/1918 saat 15.oo
sralarnda Beylerbeyi Saraynda noktalandn gryoruz.
Sultan Abdlhamid dnemi Osmanl devletinin en kritik ve 19. asrn son eyrei
ile 20. asrn ilk eyreine yepyeni, mkemmel bir mnevverler zmresi hediye
eden dnem olmak zere mhrlemeye kalksak, asla mhr yanl yere basm
olmayz. Vcuda getirmeye altmz bu trih eserinde bir dneme giride
belkide ilk defa kurduu messelerin listesini takdim etme yolunu setik.
nk; aada okuyacanz vak'alann baz yorumlan size tuhaf gelebilecektir
fakat bu ztn kurduu ve kurulmas mecbur ve mu kadder olan messeselerin
banisi olmas, bu gn zerinde hr olarak, anl bayramzn altnda,
hudutlarmz iinde bir millet- islmiye olarak yaamamz nce ltf-u lh
bilahire Sultan Hamid'in vcuda gelmesine bezl-i mesai sarfnn ehemmiyetini
idrk, nankr olmayan her evld-i vatann vazife-i vicdaniyesidir. Hem >de biz
bu messeseleri yine ilk defa olarak bir ilmihalden alyoruz ve bu ilmihalin
merhum hazrlaycs, Trk Silahl Kuvvetlerine, eitli makamlarda ve
rtbelerde hizmet vermi bulunan ve mesleklerin en muhterem olanlarndan bir
meslek olan retmenlikle, askeri mekteplerde nice subaylara ders vermi
bulunan Emekli Eczac Kimyager Albay H-
eyin Hilmi Ik Efendi'yi de bu vesileyle rahmet ve minnetle yd etmeyi vazife
addediyorum. Bakn Hseyin Hilmi Ik Efendi, unlar kaydediyor, deerli
ilmihalinde 1971 senesi basksnda 916.sahifede: ".32 sene 7 ay, 27 gn sren
hkmdarlk zaman iinde bir avu toprak vermedi. Her vila-yetde mektebier,
hastaneler, yollar, emeler, Viyana'dan baka bir yerde bulunmayan modern bir
tp fakltesi yapt r-d.1293/1877, Mekteb-i Mlki-ye'yi 1296/1878'de bir mze
yapt. 1297/1879'da Hukuk Mektebi ue Divnd Muha sebat (Saytay) kurdu ve
Beyolu Kadn Hastanesini yaptrd. 1299/'1880'de Gzel sanatlar akademisi,
1300/1882'de Yksek Ticaret Mektebi, 1301 /1884'de Yksek m hendis ve
yatl kz lisesi at. 1303/1885'de Terkos suyunu stanbul'a getirtti ve Mlkiye
lisesini at. 1305/1888'de Alman mparatoru stanbul'a gelip. Sultanahmed
Meydannda Alman emesi yapld. 1307/1889'da Bursa'da pekilik Mektebi
yaptrd. 1308/1890'da Halkal Ziraat ve Baytar Mektebi ue K-dhanede bir
poligon kurdurdu. 1309/1891 'de Bursa Demiryolunu ve Airet Mektebini
yaptrd.
1310/1892'de Hamidiye Kd fabrikas, Kadky havagaz fabrikas ve Beyrut
Uman rhtmn yaptrd. 1311/1893'de Osmanl sigorta irketi ve Kksu
Baraj ve Manastr-Sel-nik demiryolu yapld. Yine 1312/1894'de am-Horan
demiryolu ve Eskiehr-Ktahya demiryolu yapld. Yine 1312/1895'de
Hamidiye Yksek Ticaret mektebi ve Gatata-Tophane Rhtm, Dolmapahe
Saat Kulesi yap ildi. 1313/1896'da Beyrut-ama demiryolu, Dr'iaceze binas,
mum fabrikas, Afyon Konya Demiryolu ,Sakz liman rhtm, imdiki stanbul
lisesi binas, stanbui-Selanik demiryolu yolu yapld. Ereli kmr ocaklar
altrld. 1314/1897'de Tuna Nehrinde Demirkap Kanaln, Kapalar-
tamirini yaptrd. 1313/1897'de Yunan zaferini kazand.
Akl Hastanesi yaptrd. 1315/1898'de Selanik Rhtmn, am-Halep
Demiryolunu ue ifa Hastanesini yaptrd. 1316/1899'da iii'de Hamidiye Etft
(ocuk) hastanesini yaptrd. 1318/1900'de Medine-i Mneouereye kadar, telgraf
hatt yaptrd. 1320/ 19O2'de Hamidiye Hicaz Demiryolu, Zar-ka'ya kadar iledi.
Kdhane'deki Hami diye suyu yapld. Yeni Balkhane, Haydar Paa Rhtm,
Ma'den Arama Mektebi, am'da Tbbye-i Mlkiye yapld. Haydarpaa asker
mekteb-i ahanesi 24/terin evvel/1321/4/Kasm/1905'de ald. 1322/1904'de
dilsiz ve sarlar mektebi ald. 1322/1904'de Bingazi'ye telgraf hatt- yapld.
1323/1905'de stanbul-Kstence kablosu dendi. Haydarpaa stasyonu binas
yapld. Beikta tepesindeki Yldz sarayn ve nndeki camii yaptrd.
Velhasl Avrupa'da yaplan yeniliklerin hepsini ve en modern ekilde
yurdumuzda yaptrd. /Ve yazkla 1326/1909'da tahtdan indirilince btn bu
ilerlemeler durdu.." Demektedir. Muhterem okurlarmz ite bu yaplanlarn
dnyann zerimize btn iddetiyle hcum etmeye hazrland dnemde
yukarda taadat olunan messeseler, lkede salad kolaylklar, maarifde
yetitirdii asker ve mlk erkn, 1.cihan harbinin sonunda iine dtmz
fe-cii hli milletimizin yok olua giden uurumun kenarndan ekip kurtarmay
bilediler.
imdi bir gazeteci-yazar olan ve kendi ifadesiyle Tepede-lenli Ali Paa
ahfadndan olduunu beyan eden Nizameddin Nazif Tepedelenliolu,193'Iu
yllarn banda alt bir gazetede Sultan Abdlhamid Hn hakknda bir
tefrika neretti-riyormu. Devrin Reis-i cumhuru Mustafa Keml Paa'da bu
tefrikay merakla takip ediyormu. Bir gn koruma polislerinden iki kiiyi,
Nizam Bey'in tefrikasnn yaymland gazeteye gnderip, saraya davetini
teblile vazifelendirmi. D-vetiler, ellerindeki davetiyeyi gazetede bulduklar
Nizam Bey'e vermiler. Davet saatinde binbir endie ve de merak iinde
Dolmabahe Sarayna gelen Nizam Bey, Paa'nn yanna alndnda iltifatlara
nail olmu, akabinde de, Reisicumhur Atatrk "Bak ocuk! gazetede yazdn
tefrikay merak ve dik katle takip ediyorum. u ana kadar yaymlananlar
beendiimi de syleyebilirim, hrriyet iinde yaz. Kimseden korkma ancak,
padiaha asla hakaret etme nk hakaret hem iyi bir ey deil hemde
Abdhamid kurduu mektep ve messeselerle hayrl hizmetler yapmtr." De-
mek suretiyle Atatrk'de kendisinin doumunun 1881 olduunu gznne alsak,
tahsilini ve yetimesini bu messeselere borlu olduunun idrki iinde,
bablde ad Deii'ye km olan Nizameddin Nazif'e bu ikaz yapmas,
bilmiyoruz yazarn bu tarafnn olduunu bilmesindenmi kaynaklanyor. ancak
kendilerininde yapt tahsil messesesinin takdirkr olmasndan ileri gelmitir
diye dnmek mmkndr.
Nitekim de, M.Keml Paa bir gn hilafetin lavndan nce-yakn arkada ve
bavekil yapt Hseyin Rauf Orbay'a, hilafetle ilgili bir soru tevcih ettiinde,
Hamidiye Kahrammn-dan, "ben o halifelere mutekitim!" cevabn verdii,
gerek trih olan hatratlarn pek ounda eitli versiyonlar hlinde
rastlanmtr. Trih kitaplarnda bir padiah devrini yaza giriin pek
rastlanmayan bu satrlarndan sonra, biraderi ve selefi 5. Murad'n doksan gn
sren saltanat sonunda hl edilmesiyle ilgili ve bu arada devletin mstear
mesabesinde kendini grmekte olan vkel ve bunlarn arasnda da, bilhassa
daha nceleri ksa bir zamanda olsa, amucas Sultan Abdlaziz'e sadnazamlkla
hizmet vermi bulunan Midhat Paa ve kendisini Kdhane'deki iftliinde
ziyaret edip,grmelerden br nebzede olsa bahsetmeden gemeyelim.
Midhat Paa, Mtercim Rd Paann uuru muhtel hle gelmi bir padiaha
sahib olmann avantaj ile lke idaresinde tek bana hareket ansna mlikdi.
Her ne kadar maverelerde bulunuyorsada, sonunda kendi bildiini heyet-i v-
kelasyla birlikte okuyor idi. Hseyin Avni Paann akbetinden sonra, Mtercim
Paa merutiyeti azna almaz olmutu. Btn bunlar; Midhat Paann,
Kdhane'deki iftliinde kendisine, talihin ve konjktrn ulatrmasn
bekledii saltanat teklifini alaca dakikalar gzlemeye balam bulunan Tir-'
Mjgn adl erkeslerin Siphir kabilesinin mensubu bir hanm ile Cihan
Padiah Abdlmecid Hn hazretlerinin izdivacndan dnya'ya gelmi olan imdi
34 yanda olgun bir ehzadenin yanna gitmesini gerektiriyordu. Zten;
sadraza-mn dikkatini eken Midhat Paa, tahtda oturan bu mecnun ile iin
yrmeyeceini, akl banda birinin padiah yaplmasn leri srerken de
tekilt- esasiye yapp, merutiyetin ilnn bir daha hatrlatmt.
Daha sonra nce kendisi yalnz bana st satrda ifade ettiimiz gibi
Kdhane'ye yollanm ve olgun yataki ehzadenin karsna oturmu ve
ahval-i siyasadan sz atnda, Abdlhamid Efendi, daha nceleri
hrriyetpervern ile karsnda oturan Paa'nn mnasebetlerini bildiinden ve
bunlarn merutiyete meclubiyetlerinin varlndan haberdar olduundan ve
Midhat Paann Kanun-u esas hakkndaki uzuzn serdettii mtalaalarn
sonucundan kartt netice bunlarn merutiyet anlaylarna muvazi hareket
etmek, yaplacak doru ilerin banda gelendir noktasna da yandndan,
azimkar bir ifade ile: "Paa babacm, merutiyet prensiplerine ve parla-mento
sistemine dayanmayacak bir idareyi kabul etmem" dediini, Abdlhamid'in pek
sevdii nice bakanlk grevlerinde istihdam ettii, orluluzde Mah-mud
Celaleddin Paa, o devrin en nemli mehaz olan "Mi-rat-i Hakikat" yni
hakikatlerin aynas mnasna gelen ve trihimizi ve bilhassa Sultan
Abdlhamid hakknda, bir mit-raiyz gibi aleyhde yaynlarn 1909'dan sonra
ortal kaplamas ve meydana getirdii sun ve iftiralarla dolu satlk kalemlerin
yazd kitaplara kar, edebiyatn yaln bir kal'as olarak tek bana onlarn ileri
srdklerini rten bir eser olarak byk vazife grm eserde yer aldn
syleyelim yukardaki trnak iindeki Cennetmekn Abdlhamid Hn'n
ifadesinin ve bu mehazn bu almamzn bu devri anlatan satrlarnn ksm-i
azamini, bu deerli eserin ifadelerinden pek mstefid olarak meydana
getireceimizi de burada ifade ederek, bu eseri latinize edip, neir hayatmza
sokmu bulunan merhum Profesr Dr.smet Mirolu'nu da rahmetle anyorum
bu vesileyle.
Midhat Paa, Kdhane'deki bu zeki ve hrmetkar ehzadeden pek memnun
kalmt. ehzadenin; Paaya hediye ettii, kendi gmleinden karp takdim
ettii prlantadan mamul kol dmeleri Midhat Paa'y bu memnunlua tamak-
taki roln bilemeyiz fakat ok seneler sonra avrupa'da bir kuyumcuya satlan
kol dmelerinin drtbin Osmanl altunu ve 2002 yl rayicine gre kabataslak
bir hesapla 44 milyar Trk liras yaptn gznne alrsak koldmelerinin
hayli kymetdar olduunu kabul etmemiz gerekir.
Midhat Paa; Kdhane'ye 2.gidiinde yanna sadnazam Mtercim Mehmed
Rd Paa'yda koluna takp gtrd btn hatrat ve trih kitaplarnda yer
almaktadr. Bu mla-katda pek tatminkr gemi ancak,devleti mevcud haliyle
idare etmekte olan sadrazamin elinden oyuncann alnmasn geciktirmek
isteyen bir ocuk gibi iine devam kendini gsteriyordu. te; orluluzde
Mahmud Celaladdin Paa, "Mirat- Hakikat" adl eserinin 161.sahifesinde
unlar naklediyor: "..Bunun zerine artk saltanat deiiklii kararlatnhp, htt
bir gn Damad Mahmud (Damad Mahmud. Cel-leddin Paa daha sonra mehur
olan Prens Sabahaddln'in babas) Paa, Redif Paa ile birlikte sadarete aid oda'da
gizlice sohbet ederlerken beni de ardlar (orluluzdeyi) ue szlerine beni
srda ettiler. Konutuklar ve dndkleri tahta geme iini abuklatrmaya
re aramaktan ibaretti. Redif Paa: <Eer sadrazam bu tahta geme iini biraz
daha te'hir ederse biz resine bakanz> demekle Abdlaziz Hn'n silah zoruyla
tahtdan indirilmesi gibi bunu da ordunun zerine alabileceini st kapal olarak
anlatmak istedi" Demektedir.
Bylece cihet-i askeriyenin her zaman iin, devlet iinde padiah deiikliine
kadar varan bir mdehale selahiyetini her zaman kendilerinde bulmulardr. Bu
defaki olayda da Redif Paann azndan ve onun, orduyu temsil pozisyonunun
getirdii vaziyet muvacehesinde sadrazamin zerine, 5.Murad' grevden
uzaklatrmasna dir ilemi abuklatrmas hususunda bir ikaz olarak grm
oluyoruz.
Midhat Paa, Sultan 5.Murad'n taht'dan indirilmesini salamak mnasebetiyle
aslnda kendisi iin sadnazamlk makamna gelme ansn arttrmas ilemi de
otomatie balanyordu. Kdhane'de veliahd ehzade Hamid Efendi ile
konumasndan ve merutiyet isteyen kadronun iinde devlet ricali olarak
merutiyetin mnc'i grnen Midhat Paa, bu konumadan sadaret iareti alm
olmal ki faaliyetini hzlandrmt. 5.Murad dnemini anlatrken kaydettiimiz
gibi bu padiah hakknda alnan karar fetvaya kalb edildi ve hl ii neticelendi.
Osmanl tahtna kan 2.Abdlhamid bu arada kendisine nib olarak tahta
kmas teklifini ok kafi bir ekilde ret etti. Baz igzarlar tahta karlan pa
diahn biat alma srasnda allmn dna klp, gya 5.Murad taraftartarnn
suikastna hedef olurmu bahanesiyle Saray'n iinde olan Arz odasnda bahse
konu biatin yaplmas ileri srldysede, Mtercim Mehmed Rt Paada
geleneklere sahib karak tahtn Osmanl adeti kadim-i zere gereken yere
koyulmasn salad. Bylece 1 1 /aban/ 1 293-31 /Austos/1876 Perenbe
gn taht'a oturdu kadm Osmanl nizam zere nce Nkib'l-Eraf ve Rei's l
Ulema Mustafa zzet Efendi sonra btn vkel, ulema, asker ve mlk erkn
ve dier hazr bulunanlar biat merasimini yerine getirdiler. Biat merasimi
sonrasnda 5.Murad'n tahttan indirildiini, raan Sarayna nakillerini
bildirmek zere, Namk ve Rza Paalar bunlara zamimetende stanbul Kad's
Hlid Efendi'den tekil olunan heyet, bu vazifeyi byk bir nezaketle yerine
getirmitir. Hatta; Seraskerlerden Namk Pa^a unlar rivayet ediyor: <sadrazam
Mehmed Rd Paa Saraya arlp; Sultan Murad'n ve annesinin srf umm
asayiin korunmas iin varlk sarayndan yokluk kanesine gnderilmesi
Dmad Mahmud Paa vastasyla Padiah tarafndan gizlice ne dnd
sorulur. Namk Paa bu husus bizden sorulacak ey deildir, er'i ilerdendir.
er'ata uygun olup olmadn aratrmak lzmdr> cevabini verdii Mirat-
Hakikat'de 163.sahifedeki satrlarda grlr. Yni; gya Sultan Hamid aabeyi
5.Murad ve annesini ifna etmek iin nabz yoklam gibi mna kyor, bu
rivayetten, 31/Mart'da, bunlar geldikleri yere kadar kovalayaym demek
suretiyle Tfeki Thir Paann bu talebine, asla izin vermeyip, ben halifeyim,
bir damla mslman kan akmasna nede msl-manlarn birbirine hamle
etmesine rzamz olamaz demek suretiyle kan dkc bir kimse olmadn
sergilemi olduunu biraz dnrsek, baba bir, valide ayr biraderini ve onun
an-nesini katli aklndan geirmesi dahi vki deildir. Ancak hemen ilve
edelimki, bu rivayeti yapan Namk Paa ok zarif ve muttak bir zat'tr. Bu
soruyu padiah adna gizlice sordurduu ileri srlen Damad Mahmud Paaki
Celalleddin'ide bulunmaktadr, daha sonra lkeden firar eden birisidir ve mehur
Prens Sabahaddin'in babasdr.
Prens Sabahaddin, adem-i merkeziyet dncesi ve zel teebbs doktrininin!
ileri sren kiidir ve Sultan Abdlhamid ise merkeziyet taraftan bir zt olduunu
gznne alnmas teemml edilmelidir. Kendi adna sormay dnd suali
yeni padiahn zerinden sorma yoluna sapm olabilirki, pek uzak ihtimal
deildir.
te yandan sadnazam Mehmed Rd Paa, yeni padiahn kendisini bu
makamda ok tutmayacan anlam olma-ldrki, kl kuanma merasimine
hastalk mazeretini ileri srerek katlmamas hem padiaha burdetini
gstermesine vesile olmu, hemde padiahn niyetini anlamak kabilinden bir test
olarak istimal ettiine hkmedilebilinir. Yine clusla alakal hatt- hmayunun
sdar,yni karlmasnda, bu hatt'in son ksmna ilve edilmesi hususunda musir
olan Midhat Paa'nn hazrlad bir taslak, Abdlaziz hn'n hl meselesinde de
fikri alnm bulunan Maarif Nzn mstear Ziya Bey, eline verilmi olan
Midhat Paa elinden km tasla yle bir ilvelere tbi tutttuki, haddi aan
fikirlerini bir bir bu taslan iine bir gzel dediki bir misl olarak az ede-
limki, saraylarn cariyelerinin serbest brakld bile yer ald bu gzden geirme
ameliyesinde. Sz konusu tasla Midhat Paa, Sultan Hamid'e takdim ettiinde,
padiah, bunlarn bir ok ksmnn kendisine uygun gelmediini grd ancak
iin tamamn aklamadan hatt hmayunda sadece merutiyet sistemine
geilecei yer ald bylece merutiyet taraftarlar hi deilse padiah sz elde
etmilerdi, bunun baar olduunu sylememek hakszlk olaca ortadadr.
Mabeynba- ktibi olan Said bey (daha sonra 9 defa sadnazam olacak)
vastasyla hatt- hmayun babl'ye geldi ve orluluzde Mahmud Celaleddin
Paa tarafndan avaz- blend ile kraat olundu, yni yksek sesle okunmu oldu.
Taht zerinde dolaan kara bulutlar, Sultan 2.Abdlhamid Hn'n padiah olmas
ile yava yava yerini bir devr-i hayrn kdna yol amas beklenirken, ide
tek meselemizin merutiyet olduu gzlenirken, Balkanlar da hayli asker
harekta sebeb olan Karada ve Bulgaristan vede Srbistan kymalarnn
bastrlndak davran, propogandannda yardmyla bilhassa ngiltere'de bata
olmak zere bir ok ilkede menfi bir telkkiye sebeb oldu. Gayri mslim
devletler, bu kyamla r sanki bir hakm gibi gryorlar tbi olduklar devletin
bu kyamlar bastrmasn pek sert bulduklarn ifade edip, bab-l' yi sigaya
ekmeye cesaret eder hle gelmilerdi. Senm-sin kuvvetten den, yenilki gr!
Gibi misller artk bizim milletimizin dilinden dmez szler hline gelmeye
balam idi. imdi biz burada balkanlar bata olmak zere memlik-i
mahrusada, yni Osmanl lkesinin topraklarnn bir ok tarafnda eitli
ihtilaflar ve meseleleri kayarak bir karklk karmaya dir almalarnn
gelii gzel olduunu kimse sanmasn.
Bu hususda "Fransa htifl-i Kebiri" yazar mehur Albert Sorel, <ark
sorunu,Trklerin Avrupaya ayak basmasyla balar> demek suretiyle avrupann
bu meseleye re aramaya balam olduunu ifde ettii mnasn karabiliriz.
Nitekim; bu ifdeye Lord Salisbri'nin u szlerini de aklmza getirirsek mesele
daha da vazh hle gelir: <HilI, hatan ne aldysa geri vermeli, aksi olmamal
demektedir.> Yunanl Kion adl ebleh'de: <K be'nin yklmasn,
Peygamberimizin mezarnn Luvr Mzesine tanmasm> istemesi bu
dncenin birbirini takip eden tekliflerle devamllk arzettiini gsterir. imdi
elimizde bulunan: <Trkiye'yi Paralamak in Yz Pln" adl kitabn yazar
Djuvara'nn Romen devlet adam ve diplomatlarndan olduunu biliyoruz. te
diplomat yazar ad geen eseri hazrladnda 1907'de uluslararas Hukuk
dalnda Nobel Bar dlnn sahibi Dijon ve Paris niversitelerinde Roma
Hukuku ve Ticari Hukuk retim grevlisi olarak ders vermi bulunan, 1843
doumlu ve 1918'de Profesr Lous Renauld'dan bu eserine bir nsz ister ve
hoca-talebe ilikisinin en zevkli taraf olan bu hli Prof. Renauld arzu edilen
nsz yazar ve Osmanl Meclis-i Mebu-san zasndan Kavran mebusu Emir
Sekip Arslan (d. 1869-v. 1946) tarafndan tercme edilen kitaptan alntlarla
slm ve Trkler zerindeki birlii paralama ile alakal yz plnn birincisi,
23/Aus-tos/1291 trihini tar ve Sicilya Kral 2.arl'a ait plndr. Bu pinn en
dikkatekici taraf: <Mslmanlarla klla savamaktan ok, ticaret yolu ile
iktisad ynden savalmas> ngrlmesidir.
Biz 76. pln olan ve Tanzimatn ilnndan tam ondrt sene sonra Rus ar'
Nikola tarafndan 9/Ocak/1853'de yapilmi olanna temas ederek zet hlinde
aktarmaya balamak yoluna gitmeyi elzem grdk. <ar; Nikola
9/Ocak/1853'de ngiliz b.elisi Sir Hamilton'a teklifinde yle dedi: dnnz
bir kere nmzde gerekten hasta bir adam uar. Bunun kontroln elimizden
karrsak ok yazk olur! 20/u-bat/1853'de bu iki kii yine bir araya geldi eli,
ar Niko-la'ya; Hametmeab; hastann lmnn yakn olduunu zannettirecek
en ufak bir sebebin mevcud olmadn sylememe msaade buyurun! ar, bu
ifadeye ok kzar ue hiddetle bu ifadeye itirazn serdeder bunun zerine ngiliz
elisi, hkmetine iinde u szler de bulunan raporu yazar:
ar'n; komusu olan bir devletin lm zerinde bu kadar kafi
konumalarndan sonra iyice anlalmtr ki, onun maksad iddia ettii gibi
Osmanl deuletinin lmn beklemek deil bilkis bu lm
abuklatrmaktr.-> 76.plnn Rusya'nn Osmanl topraklarnda elinden gelen
fitne fesad krklediinin bir ispat saymak kabildir. 77. pln 1853't-rihli
baka biri olup, DandoSo adl birine aittir. 78.si ise, D'al Bonnea'ya ait olup trih
olarak 1860'dr. Ayn trihi tayan Pitzipios'a ait pln 79. plndr. Rattos adl
kiininkiysede 1860 trihine ait, peinden 81.pln Stephanovi adyla ancak
trihi mehul bir plndr. 82. olansa Kommandeor Nigra adl bir talyan'n
tasars olup, trih 1866'dr. 83. Pln ise mehur Garibaldi'ye ait olup, 1873
ylnn tasarsdr. Grepp adl kiinin pln da 1873' gstermekedir. 85. plnn
mellifi bilinmiyor trihi ise 1870'i tamak tadr. 86.cy ise bir Alman
tertiplemi ve trih atmamtr. 87.pln 1876, 88.de 1876 olmak zere
trihiendirilmi ilkini Rollin adl biri tertiplemi, dieri Testa Hanedannca
tanzim edilmi bir plndr.
Matyas Ban adl kiinin tasars 1885 trihini tayor 89. plan tekil ediyor. 90.
planda 1896 tarihli olup, anonim bir pln olduu grlyor. 91. pln Von
Sydakof isimli bir gazeteci olup aslen Alman'dr. Trihi, 1898'i tarken 92. ise
Romanyal bir nazr olup ad gizli tutulmu trihi se 1904! tamaktadr. Bu
plnlarn en mterek yan, balkan lkeleri zerinde temerkz ettirilmi jpeinci
kol faaliyetleri vede kyamlar olmutur.
Bizde, Sultan Abdlhamid dneminin balangcyla birlikte kucanda hazr
bulduu Karada, Srp ve Bulgaristan giie-leri, bu plnlar muvacehesinde daha
ar netice verecek bir savaa doru yol almaktayd. Sultan Hamid bu yaklaan
sava erteleyebilecekmiydi? Bu sorunun cevab belki evet olabilirdi! Fakat,
merutiyetin ilnnn peinden teekkl ettirilen meclis-i mebusan'm gerek
seimle gelenleri gerekse ayan yni tyinle gelen senatr mukabili tecrbeliler,
heyet-i ummide teenni hususunda denge kurulamad. Rusya'nn saygszca
tehditleri, bu meclisin gerek gayrimslm, gerekse gayri Trk mebuslarn hissi
beyanlaryla dnlmez bir vadiye doru yol almaya balad grld.
Bylecede, Osmanl devlet politikas byle bir meclise nasl braklabilir noktas
kendini gstermeye balyordu. 1941 ylnda Ordinarys Profesr mer Ltfi
Barkan yazm olduu ve tarihilerin, siyasi grlerin te'sirinde kalnarak
trihin ele alnamayacan, trihi objektif bir bakla mtalaa edip, yle yazmak
geldiine dir beyann hvi bu yazsnn bir blmnde unlar kaydetmekten
geemiyor: T.Yilmaz ztuna Bey'in Byk Trkiye Trihi adl almasnn 7.
cildinin 132. sahifesinden u alnty takdim ederek bu husustaki maruzatmz
daha sonra belirtelim: "2.Abdlhamid dtkten sonra gelen btn rejimler
birbirinden inklap olduklar iin, tabiatyla bu hkmdarn muhafazakrln
beenmemek durumunda kalmlardr. Ancak; trih siyaset deildir. Tarihi
siyas cereyanlar tarafsz ekilde incelemeye alm adam demektir. Bu
alkanl edinemeyen gnn modasna gre sz syleyen yazar, tarihi
deildir. nk siyas rejimler ve fikir modalar daima deiir. Bu deiiklikler
iinde ve istikbalde tarihi, tarafsz kalmasn bilmi olmaldr." Dedikten sonra
merhum Barkan'n u satrlarna yer vermi: "Tanzimat tetkiklerinin karlat
mkillerden biri, bertaraf edilmesi daha kolay bir anlay tarzna taaluk
etmektedir. Filhakika memleketimizde olduu gibi, byk inklaplara sahne
ohnu bir memlekette yakn mazinin trihi tetkik edilirken, hussi bir vaziyet
taknmak ue halkta bu mazi hakknda, mmkn olduu kadar fena intibaalar
hasl etmeye almak uzun mddet iin zarur addedilebilir.
Halbuki bir takm siyas mlahazalarn ve pratik zaruretlere dayanan bu hissi
gr tarz, haki-katen ilm olmak kara-keterini hiz tetkiklerin yaplmasna
mnidir. nki; bu vaziyette muayyen siyas maksatlarn hizmetinde altrlan
tarih tetkikleri, kendilerini hakikaten verimli klan zihn bitaraflktan mahrum
kalarak, eski devrin arklarnn nasl ilediini tetkikten ziyade, sdece fena
ilediini tesbit iin alr.
Bu anlay tarznda, bu gnk artlardan uzak,ayr bir devir ve nizmn
zaruretleri, bu gnk te lakkilerimizle arptrlr ve mahkm edilir. Fakat
unutmamak lzm gelirki, herhangi bir devri ilm bir ekilde tetkik edebilmek
iin, kendisinden bu derecede nefret etmemek, htt o devri iyi kavrayp izah
edebilmek iin o devrin hussiyetteriyle sempati-ze olmak, yni devrin iine
girmek, anlamak ve mazur grmek lzmdr.
Dier taraftan, bz sath grl kimseler bu gnk olular kltr, glgede
brakr diye eski devirlerdeki islaha hareket ue hamlelerinin bz trihi anlarda
ald kahraman ue azametli vaziyetleri ve bu gibi trihi dnm noktalarnda
milletin mukadde ratn idare edenlerin oynad rol kltmeye taraftar
gzkrler. Fakat fikrimizce,bizim memleketimizde efkr- ummiyenin
olgunluu ve inklap prensiplerimizin hussi mahiyeti icb bu prensiplerin bu
neviden bir mzikin ue nefreti iinde uzun mddet muhafaza edilmeye ue
beslenmeye ihtiyalar yoktur Etimizin altnda, onlarn hakik kuvvetini yapan
daha msbet kymetler mevcud olduu iin,onlarn hesabna, trih realiteden
korkmamz manaszdr." eklindeki satrlara T.Ylmaz ztuna u satrlarla bir
tavzih, bir aklama getirmeye alyor. Biz bunuda buraya alyoruz:
".Son yllarda bu modaya tepki olarak yeni bir moda daha kmtr. Bu modada,
2. Abdlhamid'n sauunulmas mmkin olmayan ahs kusur ve siys hatlarn
bile birer keramet derecesinde gstermek modasdr htisas tarihiliinden
gelmiyen baz yazarlar, bu konuda bir ok kitap yaynlayarak, tam bir dnya
adam, karakteristik bir siys ahsiyet olan 2.Abdthamid'i kutsallatrm,
evliya mertebesine yceltmitir. Bir bakma bu hkmdar hakkndaki eski
ifratlarn byle tefritle neticelenmesi, itimai akstamel kanunlarna uygundur.
Anca gene son zamanlarda, baz yazarlarn Tanzimat' ve byk tanzimatlar
da inkr etmek istedikleri grlmektedir
Bunlarjrkiye ve dnya trihi zerinde hibir ciddi bilgi edinilmeden yazlm
ucuz fikirlerdir Bu manzara, son devir Trkiye trihinin nasl karagaalk iinde
mtala edildiini gsterir Biz bu bahsimizde 2. Abdlhamid devrini incelerken
bu hkmdarn siys dehas yannda byk kusur ve zararl hareketlerini de
gstemiye atacaz." Demek suretiyle, kendi felsef anlay iinde merhum
Barkan'n beyanlarna bir aklama getirmeye almlar.
Bizde bu hususda mlahazamz ksaca izaha teebbs edelim: mer Ltfi
Barkan; yaad dnem itibaryla tabiiki Osmanl devletinin ancak Kanun
blmne kadar olannn yd edilip, minnetle anld zamann insan olup, o
dnemin sarho padiahlar vatan sattlar diye anld zamanlar olduunu
hatrlayalm. Daha ncelerini yni ttihad Terkkinin 1909'dan sonra idarey-i
Osmaniyeye e! koymasindan sonra bilhassa, Abdlhamid dnemine istibdad
devri ad verilmesinin peinden mehur ir Eref Bey'in u beyti akla geliyor:
"Devr-i istibdat da syletmezlerdi insan; Merutiyette nce syletir sonra
satarlar anasn! Hesab Abdlhamid hakknda objektif fikir beyan bile sknt
ve belya dmeye hazr olmak demekti. Medh- sena edebilmek zten kbil-i
imkn deildi. Nitekim; buna cesaret eden hakperver kimseler nice hakaretlere
giriftar olmutur. Bunlardan Tfekiba Thir Paa, mir niformas zerinde
olduu halde Bayezid'de bulunan Seraskerlik makamnda bulunan harp
divnnda yarglanmak zerinde Sirkeci'den babl yokuunu iinde bulunduu,
elleri bal olarak ve ayakta mir niformasn lbis olarak ak faytonla yol
alrken, bir takm tertipilerin balatt yumurta, stla, tkrk, mangr ve
eitli atlabilinecek eylerle hakaretlere mruz braklmt. Mahkemede ki,
sulanmasn ise merte karlayan bu ztn cevab heyet-i hkimeyi kzdrm
ve idam etmeyi dn mlersede, divan- harp reisi yal bir paa, onun vazifesi
padiah korumakt. Vazifesini ifa iin her eye bavurmas, onun bu ald
greve canla bala bal olduunu gsterir.
Bu bakmdan biz vazifesini yapan bir insan idam etmi oluruzki bu vijdanlar
muaz zep eder, srgnle iktifa edelim demek suretiyle heyet-i hkimeyi
kzgnln davet etti i adi! olmayan hkm dncesinden tevakki yni
uzaklatrmaya muvaffak oldu. Yine; trihin gerei, arka plndr. Arka pln ise
olaylarn kahramanlar ve yakn hidlerince bilinir. Bun-lar aklandka
olaylar yerli yerine oturmaa balar. Bu bakmdan gerek merhum Barkan,
gereksede ztuna Bey aslnda tarif ettikleri tarihi deil, vakanvis'tir tarihi ise
arka pln ortaya karabilen, ancak hatra, itiraf ve de vesaike ulap ii btn
aklyla ortaya koymaya alandr ve devletin l menfaati dediimiz
hususatada n em verendir diye dnyorum.
Nitekim; M.Keml Paann 1938/10/Kasm'nda vukubu-lan vefat sonrasnda
baz zevat-i Osmani evld ve torunlar araclyla "Hi bir ey nihn kalmasn
bu lemde" anlayyla yazd hatratlar veya makaleler vede kimi olay lann
gerek yzn rportajlara vermek suretiyle hrriyetsizlik al'n kaldrmaya
balamlar peyderpey sisler dalmaya doru yol alma balamtr.

Tahta k Ve craat

31/Austos/1876'da Osmanl taht'na kuud eden Abdl-hamid Hn,

7/.Eyll/1876'da kl kuanma merasimi iin deniz yoluyla gitmi olduu Eyb
Sultan'dan dn beygir stnde olmu ve yolda rastlad ngiliz b.elisine
eliyle selm verdii gibi yanna gnderdii bir kurenasiyia, hatr istifsar ederek
gzlerinden hi bir eyin kamadn eliye ihsas etmi oldu. Dn yolunda
yer alan btn padiah trbelerini ziyaretle dualar ettik ten sonra imdiki
stanbul niversitesinde bulunan Seraskerlik makamna gelip burada subaylarla
birlikte karavana yedi. Yemein ardndan bir nutuk irad eyledi. Serasker vekili
Redif Paa da mukabil bir konuma yapt. Sultan Hamid; deniz kuvvetlerini,
eyhlislmlk diresini, Asker hastanelerini ziyaret ederek, kendisini sevdirme-
ye gayret gsterdi.
Bu arada da Harem Aalarnn devlet merasimlerinde grnmelerine dir usl
ilga eyledi. Taht'a kndan 108 gn sonra sadrazam Mtercim Mehmed
Rd Paa istifaya mecbur oldu. Bu arada da Sultan Hamid, mabeyn baktipli-
inden Sadullah Bey'i al m yerine Kk Said Bey (apur elebi de denir
daha sonra 9 defa sadrazam olacak Said Pa-a)i getirmiti. Mabeyn mirliini
de ngiltere'de gemi makineleri mhendislii ve bahriye ilmi tahsil eden Einli
Said
(Byk Said Paa) yapt. stifas kabul edilen Mtercim Mehmed Rd
Paann yerine ura-y Devlet Reisi Midhat Paa 2.sadaretine tyin edildi
(21/Aralk/1876).
Bu arada da Sultan Hamid o gne kadar hi bir padiahn yapmad bir ii
yapt. Yapt konumalarda, milletin refah ve hrriyeti iin gece gndz
milletin yararna ilerle megul olacan, kendisine ulamak isteyenlere yaz
yolunu atn, ikyetlerini kendisine bildirmelerini mutlaka deerlendi-
receini beyan etmiti. Bylecede ahali ile arasnda direk bir balant kuruyor ve
ktmserlerin jurnalcilik,padiah iinse, durumu bildirmek anlayna vabeste
olan dnemi balatm oluyordu.
te yandan Rus generali ernayef, Srp ve Karada isyannn elemanlarn
ynetiyorsada, 29/Ekim/1876'da Aleksi-na'da Osman Paa karsnda fecii bir
malubiyete duar olmutu. Bu harbin neticesinde birliklerimiz, Belgrad zerine
ullanverdi ve tam Belgrad'a girecekken Ruslarn bir ltimatomu babl'ye
ulat. Devlet-i liye kendine tbi olanlara iki ay aylk bir mtareke zaman
vermenin zdirabn tatt. nk; akl Rusya'yla savamamay gerektiriyordu.
23/Ara-lk/1876'da stanbul'da imdiki Kuzey Deniz Komutanl binasnda,
Tersane Konferans ad verilen uluslararas siyasi kongre itimas tertiplendi.
Hriciye Nazrmz Safvet riyasetinde balayan bu konferansa ngiltere,
Almanya, Rusya, Fransa, Avusturya-Macaristan ve talya katlmaktayd. Bu l-
kelerin Dersadet'deki b.elilerinin dnda birer bamurahhas ile katlmalar
derpi olun mutu. Bizim 2.murahhasmz, daha sonra makam- sadarete
getirilecek olan Berlin b.elimiz brahim Ethem Paa idi. Bu toplantlar 29 gn
devam etti. Ancak bu zaman zarfnda 9 adet toplant akd olundu.
20/Ocak/1877'de neticelendi. Ruslara haylice dmanl olan Lord Salisbri
muhtemel grd Osmanl-Rus savan nlemeyi ok istiyordu nk
Rusya'nn Osmanl devletinin dhili ilerine durmadan karmasndan son derece
rahatsz oluyordu ngiliz hkmeti. Lord Salisbri ise, Ruslarn artk nerede
duracan veya durdurulabilecei hususunun dncelerine gark oluyordu.
Htt nerede durduramayacan hesaplamakta aresiz kaldndan, Osmanl
devletinin Ruslarn nnde, bir set olduunun farknda olarak Sultan Abdl-
hamid'e zel bir mektup yollad ve bunda mutalaka savaa girmekten uzak
kalmasn tavsiye ediyordu. ngiltere'nin byle bir savata Osmanlya kesinlikle
yardmc olamayacan anlatt bu mektubunda gerekirse padiaha biraz feda-
krlklar yaplmas hususunda tavsiyede de bulunmutu.
Rusya'ya gelince: ar Aleksandr, Osmanllar ile sava stekli olmamakla
beraber, ne re ahaliyi harp istemedii insanlar zerine yle bir tahrik
etmitiki, kendisi bile bu tahriki durduramazd belki Osmanl hududlar iinde
hayat sren Slav tebya kar babl, mhim tvizler verirse bir ihtimal savan
kmas nlenebilirdi. Demekki, Lord Salisbri'nin, Sultan Hamid'e biraz
fedakrlklar yapn demesi buna dayanyordu.
Lord Salisbri; 20/Aralk/1876'da huzur-u hmayuna alnd ve padiahla
mlakat oldu. ngiliz lkabl Einli Said Pa-a'nn tercmanlnda gerekleen
konumada Salisbri, padiaha yukarda ifadelendirdiklerimizi bir bir anlatt.
Htt daha yukarda sylediimiz mektup olaynn aslnda bu mlakat sonunda
padiaha bizzat braklan yaz olduu rivayeti-de bahse konudur. Nitekim,
Abdlhamid Hn, bu mektubu Midhat Paa'ya tevdi edip, tetkikini tavsiye
etmitir. Mlakat neticesinde Salisbri, Sultan'nda harp taraftarlnn bu-
lunmadn tesbit ettii gibi ayrca padiahn sava arzulayan bir gurup paann
basks altnda olduunu da hissetmiti. ngiltere'nin en selahiyetli insan
padiaha sava istememeini tavsiye ederken, ngilizlerle alan Midhat Paa,
bu lkenin yardmyla Ruslar malup edip byk zafer kazanacaklarna
inanyordu. Byle bir zaferi kazanan dnemin sad-razam olarak, Byk
Mustafa Reid Paay aacann hlyalarn yayordu. Seraskerlik vekili Redif
Paa ile Damad Mahmud Celleddin Paa Mabeyn miri olarak Midhat Paay
destekliyorlard.

Konferans Ve Mertiyet ln
23/Ara!k/1876 trihi iki olaya tanklk etmitir. lki Tersane konferansnn
kd, dieri de merutiyetin ilnnn bu toplantya rast getirilmesiyle sanki bir
tiryak bulunmu tesiri getirilmek isteniyordu. Toplant baladktan sonra
grle^en top seslerini iiten murahhaslar:
-Ne oluyor? Diye sorduklarnda. Safvet Paa:
-Merutiyet'in iln te'sit olunuyor. Cevabn verdiinde bunlarn bazlar:
-ocuk oyunca! Demek suretiyle mrldandlar.
Konferans'n akamnda, Midhat Paa Safvet Paaya sordu:
-Merutiyet iin ne dediler? Ne dediler? Diye sorduunda Safvet Paa:
-Ne diyecekler ocuk oyunca deyip getiler! Cevabn verince Midhat Paa
hayli sarsld. nk, Midhat Paa bu merutiyet ilnna ok gvenmi, bu ilnn
katlmclar hususunda bir takdir dolaysylada lehde davranlarla karlaacan
dnmt. Fakat Hariciye Nzn Safvet Paa verdii cevapla hlyalarna son
vermekle kalmam adet kendisini alaya almt.

Mertiyet ln Merasimi

Mirat- Hakikat adl eserde, orluluzde Mahmud Celaled-din Paa merasimi

yle anlatyor: "Midhat paa sadnazam olunca Kaanunu esasiyi iln
ettirmekten baka bir ie nem vermeyip gece gndz buna gayret etti. Ayrca
yukarda bahsedilen 113. Maddenin tasardan karlmasna hayli a-ttysada
buna imkn bulamad ue aresiz kanunun o ekilde iln edilmesine muvafakat
gsterdi Bunun zerine konferansn al gnne rastlayan 7/Zilhicce/1293-23-
/Aralk/l 876 Cumartesi gn Kanunu Esast'nin padiah tarafndan resmen
bblVye gnderilmesi kararlatrldndan d-irei hmayun nndeki
meydana bir krs konulup, bayraklarla donatld. O gn hava gayet kapal
olmasna ramen yine binlerce insan toplanm ve niza miye askeri taburlar ve
bandolar meydann uygun yerlerinde selma durmulard. Btn vekiller,
ulema, mera devlet ricali, aznlklarn ileri gelenleri, resmi elbiseleriyle hazr
olup, hatt- h-mayu'nun gelmesini beklemilerdi. Bu suretle toplanan heyet,
Mabeyn baktibi vastasyla Kanun Esasinin ilnna dair hatt- hmayunun
gelii srasnda krsnn etrafnda toplandlar. Sadnazam Midhat Paa hatt-
hmayunu karlayp ald ve memuriyet icb mhim vazife bana dmekle
okumak zere bana verince,k rsye kp okudum, Hatt- hmayunun
okunmasndan sonra, Midhat Paa mnasip bir konuma yapt ve eski Edirne
Mfts olan Efendi de gzel bir dua etti. Bu arada donanmadan ve dier asker
mevkilerden yzbir pare top atlarak,sevin gsterilerinde bulunuldu.."
Merutiyetin iln gn merutiyet taraftarlar ile Beyolu ve Galata gibi
gayrimslimlerin bulunduu yerlerden gelen avazelerin iinde en dikkat ekeni
bu gayrimslim topluluu ile merutiyet taraftarlarnn cokun tezahratlar idi
ve bunlardan bir gurup ise Midhat Paann konann nne toplanp <Yaasn
Sultan Abdlhamid, Yaasn Midhat Paa!> av-zeleriyle yaptklar tezahratla
sevinlerini dile getirirken Midhat Paa' nn bahtszlna yol aan bir r
oldu...
113. madde meselesinin stteki metin iinde gemi olmas, bizim bu maddenin
hikyesini es geemeyeceimizden Mirat~ Hakikatin 203. sahifesinden hemen
nakle geelim: "..Kann- Ess tasars zel komisyon tarafndan hazrlanp
padiaha takdim edil diinde, Abdlhamid Hn bu tasary Nmk Paa gibi
muhalif olan zevata gsterdi. Hatta Sadnazam Mehmed Rd Paa zten
mesuliyet taraftar olmayp, banada ifade ettii gibi <eer d teklifler srasnda
byle bir jest yaplmak mecburiyeti olmasayd, Kann- esasiye muvafakat
etmeme imkn yoktu> eklinde szler sylemi olduundan padiah bilhassa
onunda fikrini anlamak iin tasarnn bir suretini kendisine gndermiti. Nmk
Paa itirazlarnda srar etti. Rd Paa ise kendi nefsince aktan muhalefet
etmeyi doru bulmayp maksadn srf padiahn hukukunu korumaktan baret
olduunu dalkavuka szlerle ifde etti. Mesel: <tasarnn balangcnda,
hkmdarn vazifelerini belirten maddeler, padiahmzn kudret ve snn
halkn gznde drr, padiahn nfuz ve yetkisi snrlan-drlamaz> diyerek o
maddelerin tamamen karlmasn istedi Ayrca tasarnn sadnazamln
kaldrlp bavekilliin ihdas edilmesi ve dier vekillerin bavekil tavafndan
seilmesi ile ilgili hkmlerine itiraz ederek sadnazamln devamn ue
vekillerin eskiden olduu gibi padiah tarafndan seilip tyin edilmesi
lzumuna iaret etti.O srada mabeyn ricalinden Midhat Paa'ya kar olan
nfuzlu kimseler bundan istifade ederek, < vkely semek yetkisinin bavekile
verilmek istenmesi, idarenin dizginlerini bavekil olanlara verdirmek
maksadndan ileri gelmektedir. Midhat Paa ikbl dkn olduundan, bu
suretle bavekil makamna gelip istedii gibi hareket etmek istiyor> diye eitli
telkinlerle padiahn zihnini bulnadrdlar.
Ancak mabeyn ricalinin bu hareketleri, padiah koruma veyahut istikllini
teminat altna almak gibi bir niyete dayal olmayp belki merutiyet sisteminin
her deuletde geerli prensiplere dzenlenmesiyle ve vkelnn sorumluluk esas-
nn belirlenmesi sonucu zerine, vazifeli olamayan ricalin, bilhassa mabeynin
nfuzlu kimselerinin devlet ilerine karmalar mknnn ortadan kalkacan
ve bununda ahsi nfuz ue menfaatlerine dokunacan anlamalarndan gelmiti.
Bununla beraber sadrazamn <hkmdarn vazifeleri ile lgili maddelerin
tasarya konulmamas> yolunda arz ettii ahs grleri, kabul edilmeyip bunlar
padiahn hukuku bal altnda ayrca belirtildi. Ancak sadnazamltn brakla-
rak vkel seiminin eskiden olduu gibi padiah tarafndan yaplmas kabul
edildi. Bunun zerine, tasarnn vekiller tarafndan tetkik ve mzakeresine
balanld.O srada yine mabeyn ricali <merutiyet hkmeti iinde istibdad>
tbiri ile tarif edilebilecek riyakr fikirlerinden olmak zere padiahn kime
emniyeti kalmazsa, onu srgn etmeye yetkili bulunmasna dir kanuna bir
madde konmasn ilerinde sakl olan ahs kinlerinin gereklemesine kolaylk
addederek, drstlkten uzak bu fikirlerini baka bir kalp altnda padiaha
kabul ettirdiler.
Mabeyn baktibi Said Bey, szn ettiimiz maksad ihtiva eden ve szde
ummi asayii bozacak ekilde hareketde bulunduklar zabta tarafndan tesbit
edilen kimselerin Osmanl topraklar dna karlmasna padiahn, yetkili
olduunu belirten bir madde kaleme alc. Damad Mahmud Paa, bunu mutlaka
tasarya ilve ettirmek maksadyla vkelya tebli ettiinde, iin sonunu
nceden grenler, bu maddenin hrriyet ve vkelnn sorumluluk esaslarn
ihtiva eden bir kanuna ilve edilmesinin pek zararl olaca yolunda fikir beyan
ettiler. Bu cmleden olarak, Midhat Paa muhalefette direttike, Mahmud
Paann nazarnda meselenin nemi artp, sanki padiahn atameve kudreti ancak
bu kanunla teminat altna alnabilirmi gibi bir inanca saplanmakla bu hkmn
kanuna ilvesi padiah tarafndan mutlaka lzumlu grlmtr diye icbar etti
ve nihayet 113.maddenin son fkras olmak zere, bunu tasarya yazdrd. Ne
yazkki, gerek Mahmud Paa ve gerek kendisiyle ayn fikirde olan M beyn
ricali bu maddenin kanunda yer almasnn, ileride eitli suistimallere sebeb
olacan ve belki ksa bir mddet sonra kendi aleyhlerine kullanlacan ve
Kann< Ess'ye konmasnn, yabanclar nazarnda, bizim amzdan uyand-
rlabile cei msbet tesiri tamamen silip spreceini anlamadlar "
Hemen burada ilve edelimki ahali arasnda, devreden ve-kayere gre Midhat
Paa, Sultan Hamid'in huzuruna gelmi ve gya 112 maddeden ibaret tasla
okumu. Bu kraat esnasnda gya Sutan Hamid, pek gzel! Eline salk! Sa
olasn babacm! Gibi szlerle kendisini taltif ve takdir etmi-mide, sonunda
da bende bir madde ilve etmek istiyorum. Mnasip bulurmusunuz diye
sormumuda, Midhat Paada, demindenberi ald takdir ve taltiflerin
sonucunda mehur 113. maddeyi yazmas iin tasla padiaha vermi o da, bu-
raya ilve etmi, Bylecede mezkr madde yeri geldiinde Midhat Paa'ya
srgn yolu alm babnda nakiller dolatrlr, bir vehe kazandrmak zerede
devrin Osmanl dman ingiliz b.elisi Elyot'ada, bu ince hileyi tespit ettirme
hususunda rol verirler ve Midhat Paaya bu madde yznden epeyi takaza ettii
sylenir durur. Bunlar anlatanlar daha ziyade nasl siyas mahfillere szdrlm
byle bir senaryonun maksad- hakikisi neyse bunun yaygn bir kanaat hline
gelmesi de ifadeyi tertipleyenlerin maksadlanna erdiini gsterir, iin asln
yazm bulunan orluluzde Mahmud Celaled-dih Paa dahi, almasnn 204.
$ahifesinde, <.geri tahtdan indirme iindeki (Abdlaziz'in indirilmesi
kastediliyor) rol sebebiyle, Midhat Paannda devlet idaresinden uzaklatrl-
mas sarayca (bu padiah ve yaknlar demektir) gerekli grlyordu. Fakat halk
arasndaki hreti sebebiyle-clusu mteakip byle bir yola gitmek uygun
grlmedi-inden bir defa onun da sadnazamia getirilmesi ve daha sonra
ikblin zirvesinde drlmesi ekli tercih edilmiti..> eklinde yazmak suretiyle
Midhat Paa iin mutlaka bir zel operasyon dzenleneceini dncesinin
dnda tutmamakla beraber bizim yukarda ileri srdmz 113.madde ile
alakal, padiahn, Midhat Paaya oyun kurmas hikyesini kuvvetlendirir
ekilde anlamak kbilsede, iin bu kadar, yni 113.maddenin olay bizim doru
bulmadmz hikyenin anlatm bir dedikodudan teye gitmez dncesinde
yine srarlyz. Hemen ilve edelim; Tersane konferans mnasebetiyle s-
tanbul'da bulunan ngilizlerin konferansdaki birinci murahhas Lord Salisbr,
113. madde hususunda babl'ye gelmi malum maddeyi ifadeyle: <bu madde
varken, yaptnz kanunun hkm olamaz> dediini orluluzde, kitabnn 212.
sahifesinde de yazm bulunmaktadr.
Hemen bundan da istinbat etmemiz gereken hususat, ecnebilerin padiahla
baka, devlet ricliyle baka konutuklarn ve koyduklar metodla padiahla,
rical arasnda srtme temine alacak fitne yollarna saptn bu olayda gz-
lemek kabil. Abdlhamid ile konuurken pek makbul bir konuma, hayrl
tavsiyeler yapmay tercih eden Salisbr, Midhat Paaya bu padiah
merutiyette bu kadar neden selahi-yetli kldnz diye paylamaya kadar cesaret
ve nezaketsizlik gsteriyor. imdi biz; Tersane Konferans neticesinde Osmanl
devletinden kacak bir sava nleme tavsiyesi iin, konferans karar
taleplerinin yerine getirilmesi tavsiyesine hvi Lord Salisbri'nin konferanstan
sonra giderken Sultan Abdlhamid'e sunduu raporun bir zetini orluluzde
Mahmud Celleddin Paann Mirat- Hakikat adl eserinin 214. sahifesinden
alntilyarak okurlarn dikkatine sunalm: "Osmanl devleti bu gn ok tehlikeli
bir vaziyet iinde bulunu-yor. Zira Rusya' nn 250 bin kiilik bir ordusu Eflak ve
Budan hududunda ve 150 binkiilik dier bir ordusu da Anadolu hududu
zerinede topland. Eer Rusya, Tuna nenrini geerse, Avusturya Bosna'ya asker
sokmaya mecbur olur. talya'da Bulgaristan hadisesi sebebiyle Osmanl
topraklarna saldrmay tasarladndan, Avusturyallar bir harekette bulunacak
olurlarsa talya'y tutmak mmkn olamayacaktr Yunanistan ise harisne
emellerini ortaya atacak, ran'da dou snrlarnda topraklarn geniletmek
iddiasna kalkacaktr. te Osmanl devleti bu kadar dman arasnda kalarak,
bunlarla savamak zorunda kalr Geri askeriniz.oktur, ama ne dirayetli
kumandannz ne gerektii kadar mhimmatnz ve nede hazinenizde bunlara
yetecek kadar paranz vardr. Ayrca; birsn:.>a kacak olursa dardan siz
yardm eden de bulunmaz. Zira; Fransa pek ok zarara uram olduundan uzak
bir yerde savaacak gce sahip deildir n-giltere'ninde yardmda bulunmas
mmkn deildir nk Bulgaristan hadiseleri esnasnda cereyan eden vahice
hareketlerden, ngilizler gayet mteessir olmulard. Bu honutsuzluk devam
ettii mddete, ngiliz milleti hi bir kabinenin, Osmanl devletine yardm
etmesine msaade etmez. F~;vr imdiki kabine yle bir temaylde bulunsa,
derhal azledilip, devletinizi Avrupa ktasnda tamamen kertmek istiyen
Gladeston i bana geer. Bu sebeble Osmanl devletinin son derece ihtiyatl
hareket etmesi ve vatan kurtarmak iin essa taalluk etmiyen her fedakrla
katlanmas lzmdr." Raporunun son ksmnda Salisbri u ifadelere yer veri-
yor: "dri muhtariyete kar kmaktan dolay ngiltere, Amerika'da bulunan bir
byk eyaletini, Danimarka, Sceh-leuig ve Holstein eyaletlerini ue Avusturya
ise talya'da bulunan bz eyaletlerini terk etmek mecburiyetinde kald. Avus-
turya bu tecrbeden ders alarak, Macaristan'n idri muhtariyetini kabul etti ve
bylece oray elden karmamaya imkn buldu. Eer Osmanl devleti,
konferansn teklif etti idare tarzna raz olmazsa mutlaka bir sava kar.
Bylece Osmanl devleti Rusya ve belkide daha baka dmanlarla tek bana
savamak zorunda kalacak ve bunun neticesinde saltanat ve lkeyi tehlikeye
sokmu olacaktr." eklinde bir ifadeyle noktalayan Lord Saiisbri, tersane
konferansnn neticelerini tatbik bu kt vaziyetten kurtarr demek suretiyle yol
gstermi ve padiahda bu kanaati daha evvelden tad iin raporu pek mhim
bulmu ve delicesine sava taraftar Midhat Paaya bari meclis safhasnda sava
karar konuulurken, bu muhtray gz nne almas iin hem o istika mette
idre-i kelm etmi hem de raporu eline tututurmutu. Fakat ngiliz menfaatleri,
mahkemede doruyu sylerken, karakolda ayor diki, ngiliz te'sirindeki
Midhat Paa harp taraftan oluyor nk ngiliz gizli karakolu byle istiyor, bu
karakol komiseride, herhalde ngiliz gizli istihbaratyla mttefik hareket eden
b.eli Elyot idiki, mahkemeyi de Lord Salisbri temsil ediyor ve dorulan
tavsiye ediyordu. Merutiyet hkmetleri genellikle karakollarn dediini yerine
getirir. Bylece bu sonucu dnya trihine bile byk tesirleri olan 1293/1877
Osmnal-Rus Sava merutiyet meclisinin hamas nutuklaryla ifade edilen
kanaatlann sonunda sava dedi ve bylece karakol'un istedii yerine geldi.
Mahkemenin, yni Salisbri'nin tavsiyev raporu, padiahn elinden Midhat 'in
ekmecesine yol alrken, tarihilerinde birbirlerinin alntlamas iin bir siyaset
vesikas olarak trihdeki roln oynamaa balad ve elan devam etmekte..

Meclis Mzakerelerinde Sava

Tersane konferans tavsiyeleri tekil olunan meclisi-i me-busana getirildiinde

Midhat Paa uzun bir konuma ile alnan kararlar ifade ettikten sonra yaplacak
mzakerelere k tutmak iin red kararnn getiri ve gtrn,kabul k rarnn
da fayda ve zararlar hususunda bir bir saymak suretiyle hzirunu iyice tenvir
etti.
Daha sonra sz alan sabk sadrazam Mtercim Mehmed Rd Paa; "Hayat
ruh ile kimdir. Devletlerin ruhu istiklldir Yaplan teklifler develtimizin ruhunu
ortadan kaldrarak bizi ruhsuz bir beden hline dndrr. stiklli kalmyan bir
devlet iin hayat hakk tannsa dahi namussuz yaamak caiz deildir. Bunu red
ederek hukuku korumak urunda her trl fedakrl gze almak namus ve
hamiyet borcu olduundan, reyimiz kesinlikle tekliflerin reddi ynndedir"
eklinde konutu ve peinden Katolik Ermeni papazlarndan Enfiyeciyan efendi,
sz alp, u szler ile Rd Paa yi takviye etmi oldu: "Beyz senedenberi
ecdadmzn kemikleri mtereken ayn vatanda yatyor Onlardan bize miras ka-
lan vatann muhafazas birinci vazifemizdir. lm tabiidir Trihler gsteriyor ki
bundan nce pek ok byk devletler gelip gemilerdir Cenab- Hakk eer
devletimizin mrn u zamana kadar tyin ve takdir etmise,ona ne denilebilir?
Fakat, erefsizce lmekle erefli lmenin arasnda byk fark vardr. Mutlaka
kurun yiyerek leceksek, gsten yenecek kurunu, arkadan gelecek kuruna
tercih etmeliyiz. O takdirde hi olmazsa, gemitekilein ahvalini bildiren trih-
ler nazarnda byk eref kazanm oluruz. Biz zten tek u-cud idik. Bunu
gerekletirmek zere bir Kann- Esasi iln edildi ue ilk defa birlik ve
beraberliimize bir balang olmak zere, bu meclise davet edilmemizlede bu
birlik salanm ve isbt edilmi oldu. Bundan dolay Padiaha ve btn vkel
heyetine teekkr ederiz. Bundan sonrada birlik hususunu layk olduu dereceye
ulatr malyz. Mezhep ayrl vijdani bir meseledir. Mslman camie, hristiyan
klieye gitsin. Ancak siyasi bakmdan tekvcud halindeyiz; karda ve zararda
ortaz. imdi, sefirler gidince bunun sebebi hristi-yanlar korumak niyetinde
olmalardr gibi szlerle baz bozguncular urada burada bu meseleleri bilmeyen
bir takm adamlar aldatp, on- larn da bizimde ektiimiz hep bu hris-tiyanlarn
yzndendir diyerek bir takm kim setere ktlk yapmalar muhtemeldir.
Bunun nn almak iki tarafn ulemasna bortur.
Bundan dolay eyhlislm efendi ile btn ulema efendilerden bu hususda
gayret ve himmet gstermelerini rica ediyoruz. Bunca senelik koca bir Osmanl
devletinin bekasn korumaya mecburuz. Byle byk bir devlet mahvolunca
mstman ve hristiyan btn halk bu muazzam saltanat binasnn enkaz altnda
katarak canmz vermeliyiz. Vaktiyle stanbul alndnda, ne kadar kanlar
dkldyse imdide ondan bin kat fazlasn dkmedike burasn teslim edeme-
yiz. Biz; bu yolda birlik ve beraberlik inde altmz mddete, Avrupa
umm efknda tabiatyla bizim lehimize dner Bu hallet] vaktiyle birliin
salanmasna laykyla almayarak, yanl yol tutuumuzdan ileri gelmitir. Bu
teklifler slah etmek iin deil, fesat karmak iindir Biz o hatann lekesini
vatan korumak urunda kammzla yok etmeliyiz. Evet yaplan teklifler srf
topraklarmza mdehale etmek ve lkede fesat kartmaktr. Bunun basit bir
delilide erkes-lerin Anadolu'ya naklidir. Onlar Rumeli de zararl iseler Ana-
doludaki hrisyanlara da zararl deilmidir? Ksacas yabanclarn gayelerini
desteklemek iin yaplan bu kabil tekliflerin reddi hususunda hepimiz birlik
olarak canlarmz feda etmeliyiz. Bundan dolay bu teklifleri red ederiz. Bu
savaa din ve mezhep kavgas ad vermeyip, vatan' korumak mcadelesi demeli
ve hepimiz biribirimize sarlmalyz." Diyen; Enfiyeciyan Efendiden sonra
Galatasaray Lisesi (Mekteb-i Sultan) mdr Sava Paa (bir rum olup islm
hukuku zerine nefis bir eseri vardr.) Enfiyeciyan'n ifadelerine katlan ve
kuvvetlendiren beyanlarda bulunup, teklifin reddini ile;-srd. Rfatpaazde
Rauf Bey adl bir zt ise, 'Abay giymeli, krmz dipli mum yakmat her eyi
feda etmeli bu teklifleri kabul etmemeli diyerek szn bitirdiinde, Borsa
komiseri Arnavut ileri gelenlerinden Abidin Beyde: vaktiyle bu memleketleri
feth eden ecdadmzn ruhlar u meclisde hazrdr. Konumalarmz dinliyorlar.
Onlarn mukaddes kantar hrmetine hakla rmzn korunmasna almalyz."
Deyip, noktai nazarn anlatt ve sz ilmiye ricaline geldi: "Teklifi red ettiimiz
takdirde kan savata dmann saldrsna kar koyacak gcmz varmdr?"
sorusu geldi. Serasker Redif Paa be-altyz tabur asker karabiliriz silah ve
mhimmatmzda vardr" eklind^ cevap verdi. Bu mzakereler sonucunda
konferans tekliflerinin reddi cevab kabul grd. Bakn imdi u Redif Paann
cevabna: be-altyz tabur asker karrz demek suretiyle ortada yz taburluk
bir mevhu-miyet brakyor. Ahali arasnda; taburun efradnn says bin kii
olarak bilinir ki, mevhum olan yz taburu, bin ile arptnzda karnzda
yzbin rakam gibi mthi bir rakam grrsnz. Bu pek byk bir say olup
bunun eksiklii veya ziyadelii savan ne ticesinde pek mhim rol oynar. Bu
cevap gsteriyorki,ihtilalcilik oyunlarna dalm zevatn kuvvetinin yeknnden
haberdar olmadn gsterirki, tasarmz bundan sonra balar. Meclisin,konferans
kararlarn red etmekten yana olduunun ifadesi padiah tarafndan da tasdik
edilince, sra bunu konferansn burada kalm bekleyicilerine ulatrlmasna
geldi.
Btn bunlara ramen savan akbetinden emin olmayanlar ile umumiyetle
savan yi bir ey olmadna mutekit olan zihniyet, bu savan vukubulmamas
iin eitli yollan denemeye koyuldu. Padiah tarafsz grntsne ramen
savaa asla taraftar deildir. Sr bistan ve Karada Prensliklerini sulh yoluna
davet eylediler. Midhat Paa bu ie Ermeni asll Pertev Efendiyi vazifelendirip,
Belgrad'a gnderdi. Fakat tebli tarz adet bir yar tehdit manzaras veriyordu.
Srbistan'nda, mnasebetlerin balamas iin Osmanl devletinin kapsn
almas isteniyordu. Midhat Paada Pertev Efendinin yollandna asla nem
vermeden ektii telgrafla Srbistan ve Karada Prenslerine sulh mzakereleri
iin murahhas istediyse de, Srplar,gnderecek diplomat olmadn, Viyana
elisi Aleko Paa ile grebileceklerini bildiren cevap geldi. Aleko Paa bu ie
mezun edildi. Karada'dan ise bar artlarnn hangi esas zerinde olacana
dir mphem bir cevap geldi. Midhat Paa bu cevaplar adet bir zafer sayp ne
mzakeresi demediklerine pek sevindi!

kbl Eteinin dbr Tuzana Kapl

Tersane konferans kararlarn red etmek suretiyle Karada ve Srbistan ile

meseleyi hususi grmek ve bir k yolu bulmay beraber temin etmekti.
Ancak unutuyorduk! bize baml bu iki prenslik kendi akllaryla deil,
Rusya'nn tesiriyle bu ilere giriiyordu. Bu bakmdan steselerde iste-meseierde
Rusya'nn izdii rotaya uymak zorundalar idi ve Midhat Paa bunlar nasl
dnemez ve hesaba katmaz! armamak kabil deil- dir. Hrici siyasetde
vaziyet bu durumdayken, Midhat Paa Kanun- Ess koymakla hreti artmt.
Bu durum onun sadarete getirilmesine de imkn salamt. imdi de btn
gcyle mebus seimi iiyle unsa-yordu. Midhat Paa akam olduunda da
Yeniosmanllar denilen genleri konana topluyor sabahlara kadar sren iki
lemleriyle her eit meseleye parmak basyorlar, bu eilimin genlerinin ipe
sapa gelmiyen cretkr ifadelerine ses karmyor idi ve bu arada da sohbet
esnasnda kendiside devletin sr olmas gelen mevzuiarda anlatt oluyordu. Bu
kiiler ise Nmk Kemal, Ziya Bey (Paa), Avlonyal smail Bey olup zamann
icbna pek bakmadan konuuyor ve veli-inimetlerinin parlamakta olan yldzna
glgeler dmesini hzlandryorlard. Padiah'da dhil olmak zere ilerin
savasz geitirilmesini isteyenlerin saysnn az olmadn gren bu gurup
btn taraftarlaryla sava propogandas yapp, Mi-rt- Hakikat'in 237.sh.de:*
".umum efkr kendi taraflarna ekmek iin mnevi bir destek salamaya da
baladlar. Hatta Ziya Bey (Paa) ve Keml (Namk Keml) Beyler Suttan
Byezid Meydanndaki asker misafirhanede bir cemiyet kurarak, mevki sahibi
kimselerin oullarndan ve dier genlerden millet askeri yazmaya koyuldular.
Bu cemiyetin bakanlmda Midhat Paa'ya verdiler. Aradan bir ka gn
getikten sonra, millet askeri kaydedilenlerin gurup gurup Midhat Paann
konana gidip alk tuttuklar haber alnnca Midhat Paann hasmlar trl
trl telkinlerle cemiyetin kapatldm, gnll asker yazlmak isteyen hamiyet
sahiplerinin, Seraskerlik Dairesi'ne bavurmalarn bildirmeye memur edildi.
Fakat, cemiyet yelerinin deftere kaydettikleri genler, Seraskerlik kapsnda
askerlii kabul etmeyiz, biz millet askeri olacaz naralaryla buna kar ktlar.
Midhat Paann konana gidip ikyette butundular." bu ifadeler yer almaktadr.
te yandan; btn bunlar olurken, ir-i mehur Nmk Keml Bey, tahttan
indirip bindirme hususundan kinaye olarak; <Eeyu l yusenna illa ve kad
yuselles-mnas: iki defa yaplan eyin lenmesi icb eder> msran okuyarak
Ziya bey le entrikalar eviriyorlar ve saltanat sistemi zerine aleyhde
lkrdlarn ban ekmeye balamlard. Bu ifadeler Saray'a aksettiinde
Midhat Paa bir gzel hizaya getirilmi ve Namk Keml ile Ziya Paann
istanbul d grevlere gnderilmeleri emri verildi. Midhat Paa Ziya Paaya
vezirlik verdirip, Suriye Valisi olarak tyin etme yoluna gitti. Namk Kemal
Bey, verilen vazifeyi kabul etmeyip, stanbul'dan kmad. stelik cretini
dahada arttrd.
Zten; Sultan 5.Murad takmndan addedildiinden, Ab-dlhamid Hn
tarafndan zerinde titizlikle durulmaktayd. Bu arada da Harb Okulu
talebelerinden ad Ali Nazmi olan bir gencin, Keml bey'e olan mensubiyeti ve
dolabnda, hilfetin l- Osman'dan alnp eski sahihlerine Mekke Emiri erif
Abdlmuttalib Efendiye verilmesi icb ettiine dir bir yaz bulunmas yava
yava bunlarn suyunun snmasn tevlid etmekteydi. Saray bundan tela
dm bu olayla alakal geni bir sorguya lzum grlmt. Ancak biz
sorgunun akbetine dir malumat sahibi deilsek de, umuyoruzki Midhat Paa
bu sorgu iinde anlan zevatn banda gelmitir. nk yukarda yazdmz
gibi, her eit sz ve ifade bulunduu meclisde yuvarlanr giderdi ama byk bir
devletin sadnazamda buna ne kadar msaade etmeliydi?

Galip Paa Hadisesi

Heyet-i vkelda yni bu gnk tbirle bakanlar kurulunda Mliye nezaretine

uhdesine alm olan Galip Paa'nn grevinde aknlk ve acziyet gsterdiini
ileri srerek azlini ister ve unlar syler: "Galip Paa terbiyeli ve namustu bir
zat olduundan vkel heyeti kendisinden ok memnundur. Ancak; mli
ilerden ankyacak kapasitede olmamas hasebiyle azledilmesi gerekir" dedikten
sonra yerine Yusuf Paann getirilmesini tavsiye etmitir. Galip Paa, Damad
Mahmud Paann yakn arkada olmas hasebiyle Ayan azalna getirilmesi
artyla Yusuf Paann mliye'ye getirilmesine irade kt. Bu seferde, Midhat
Paa Galip Paa hakknda ithama giden bir metodla ayan yeliine alnamaz
eklinde mtalaada bulunurken esbab- mcibesi uydu: "Kd para ileri ok
kark bir vaziyette yryor. Galip Paa vkel meclisinde 95 binliray, 2
milyon 100 bin kuruluk kt paraya satn aldn syledi. Bu yzden devlet
hazinesini 30-40 bin-tira kadar zarara sokmutur. Bu hesap ylece kalrsa mebu-
san meclisinde de, bahis konusu edilmek ihtimli vardr. Onun iin zimmetini
temize karmadka Ayan meclisine alnmas uygun olmaz" idi. nce Galip
Paay namus ve drstlyle medh edip sonra zimmetle sulamas bir tezat ol-
makla beraber, meclisi mebusan ve mebuslar iradeye kar kullanabilecei
vehmini de getirdi. nk; iradei seniye Galip Paann ayn'a tyinine dir szle
sdr oluyor fakat sad-riazam yerine getirmiyordu. orluluzde Mahmud
Celleddin Paa, kymetli eserinin 238. sahifesinde unlar yazmaktadr:
"O srada Midhat Paann konana gittiimde ben istifa edecek deilim.
Padiah beni azledecekse etsin. Fakat bu defaki ayrlm dierleriyle
kyaslanamaz. Halk gelip beni euimden alarak sadr azamlk koltuuna oturtmak
isteyecek, sonra i zorlaacak. Byle bir durumla karlamamak iin ite u
antada param var. bir de vapur kiralayacam. Azledildii-mi haber alr almaz,
vapura binerek Midilli Adasna gidip oturacam."tarznda sama sapan
beyanlarda bulunduunu kayd ediyor. Biz bunu bir ba kaldn eklinde telkki
ediyoruz. nk; 2.Abdlhamid Hn gibi ok dikkatli ve herkesin deil bir
sonraki admn, bilmem kanc hamlesini hesap eden bir ahsiyet sadrazamn
bu davranndan yle senaryolar retirdiki, insana yaratandan tr sevgisi
olmasa idi, bu davran sahibini ak veya gizli olarak tahtal kye yollard.
Merhameti yce bir ahsiyet olmas Midhat Paann ans olmutur. Nitekim;
Midhat Paada bir ka gn sonra makam-i sadarete gelmi ve devlet ileriyle
meguliyete devam ederken Damad Mahmud Celaleddin ve Redif Paalar,
orluluzde Mahmud Celaleddin Paay bir odaya ekip, Midhat Paann
suyunun. snmay ap, kaynadn, padi-ahsa bir ka iradesine ramen Nmk
Keml Bey'i def etmemesine ok kzp, zerinden itimadn kaldrd. Bunun -
resine bakmazsa, kendisi iin iyi olmayacan bildir, diye bana tenbihatta
bulundular diyor Mirat- Hakikat yazar. Yine u szlerle devam ediyor
orluluzde: "bu szleri iittiimde Midhat Paa iin kt niyet peyda
olduunu hissetimden meclise girip durumu kendisine anlattm. <Ne yapalm?
Keml Bey kendi rzasyla darda bir grev kabul etmiyor Ben zorla
gnderemem. Artk bu ii bizden sonra gelecek olana grdrsnler> cevabn
verdi. Bunun zerine Damad Mahmud Paa, Midhat Paadan sert szler iiterek
geri dnd. Mteakiben vkeldan meseleye vakf olanlar bir araya gelip ve
Serasker, Redif Paa mnasip bir lisanla: <eer bir kere padiah ile grp
meramnz anlatsaniz u karklk-lar tamamen ortadan kalkar> diyerek Midhat
Paay Saray'a gitmee ikna etti. Bunun ardnda Damad Mah- mud Paaya
tezkire gnderip bir dveti gelirse Midhat Paa'nn saray'a gideceini bildirdi."
Midhat Paann Azli

Midhat Paa konana gece yarsna doru gittiinden az sonra Saray'dan bir
yaver gelmi saraya davet edildiini haber vermi ve refaketinde saraya
gelmiler, Midhat Paa, Paa diresinin yanndaki kapdan saraya girdiinde
Mabey, Feriki Einli Said Paa bir manga sngl askerle kendisini karlayp,
buraya buyrunuz demek suretiyle Paa diresini .gsterdi. Alt katta br odaya
alnd ve kapya da bir nbeti dikildi. Sadnazamlktan azledildiniz diyen odaya
yaln bana giren Said Paa idi. Mhr-i hmayunu veriniz. te vapur hazrdr!
Derhal Osmanl lkesini terk etmeniz emredilmitir. Demek suretiyle szn
tamamlad.
Midhat Paa; ben padiahn sadk bir bendesiyim, beni mahkemeye versinler
suum ortaya ksn ne ise! Byle yapmak ok fena te'sir uyandrr eklinde
sama sapan szler sarfna balad. Vapurla kendi parasn kullanmadan Mi-
dilli'ye gitmek yerine Napoli'ye srlrken, o yazk millete, devlete yazk! "nn
lillh ve inn ileyh rciun" yetini syl-yor ve gz yalarn tutamyordu. Bir
ka gn sonra Yeni-osmanllar efradnn bazlar da sorgularn mteakip bata
Nmk Keml Bey olduu hal de Midilli Ada'sna srldler. Makam- sadaret
ra-y Devlet Reisi Edhem Paaya, dahiliye nazrl Ahmed Cevdet, Adliye
Edirne valisi Asm, sadaret mstearl Halep valisi Hurit, ehremanti Galip,
Mec-lis-i mebusan riyaseti Ahmed Vefik Paalara verilirken, ticaret nzrlda
Ohannes Efendiye verilirken dier vkel yerinde ibka edildi.
Edhem Paa, Sakzl ve Rum asll olup, eski sadrazamlardan Hsrev Paann
kapdan- deryal dneminde Sakz isyannn bastrld srada esir edilmi ve
Hsrev Paa kendisinde zek prltlarn sezmi ve Avrupaya tahsile gnder-
mitir. Mehur Sar Memduh Paa'nn Esvat- Sudur adl hatrat eserinde paay
anlatan satrlar yle" Sultan Abdlme-cid devrinde mabeyn-i hmayun feriki
(korgeneral) di. Saraydan lkeye dafada yararl olmak iin kt. Vezir oldu.
Hriciye vekilliine de tyin oldu. Abdlaziz Hn zamannda kendisine verilen
nazrlklar gayet gzel tedbirlerle ve n-muskra ne bir anlayla idare etti.
Maht 2. Abdlhamid Hn'n 3. sadrazamdr. (Memduf Paa bu hatratn
1920'lerden sonra yazmtr) Midhat Paa azledilip, srgne gnderilince yerine
tyin olunmutu. Bir defa sadrazam oldu. Bu grevden alndnda Viyana
sefarethanesine gnderildi. Daha sonra stanbul'a arlp, dhiliye vekillii
uhdesine verildi. Edhem Paa, ilim ve fen kollarnda cidden bilgi sahibi bir zatt.
Avrupa siyasetinin inceldiklerine vkf bir kimseydi leri grllk dediimiz
fera seti btn mkem-melliiyle ortadayd. Shilhaneleri pek yaknmzda
olduundan dolay zel toplantlarndan dinleyici olarak stifade ederdim." Biz
de kaydedelim ki, kardei Fener Patrikhanesinde yksek rtbeli bir ruhban olup,
kisve-i katranisi zerinde olduu halde, Aabeyini zaman zaman ziyarete gelir-
mi ve sadrazam mahcubiyetinden biraz zlrm, gnn birinde kardeine
daha seyrek gel demek mecburiyetini hissetmi .
Meclisi Mebcsan'n Kud

Mdhat Paann srgn edilmesi sonrasnda dta ve ite Midhat Paa olamadan
da, meclis-i mebusan alr ve teki-lt- esasiye'ye gre parlamenter sistemi
yrteceimizi gstermek gerei gz nne alnarak meclisin kadmmn hz-
landrlmas yolu tercihi edildi. Midhat Paa gnderilmeden evvel seimle
intihab olunmu mebuslar stanbul'da toplanmaa balad esnada ayan meclisi
de teekkl ettirildi. Bakanlar kuruluda, padiahn a nutku olarak irad
buyuruca mevzular mzakere ederek msvedde olarak tesbit ettiler.
Dolmabahe Saraynda, muayede salonu yni bayramlama salonu denilen
platformda 2/R.evvel/1294-7/Mart/1877 Pazartesi gn ecnebi misyon, devletin
kurumlarnn ileri gelenleri bu toplantda isbat- vcud ettiler. Ayan yeleri
(senatrlerde mebuslar hemen taht- hmayunun karsnda yer aldlar.
Davetliler ise bu topluluun sa ve soiunu doldurdular Padiahn terifini
beklediler. Az sonra padiahn yannda veliahd Mehmed Read Efendi, ehzade
Kemleddin Efendi ile birlikte salona girip tahtn nnde durdu. Sadrazam Ed-
hem Paa,Sultan Hamid'in elinden yazl metin hlindeki nutku alp, Mabeyn
baktibi Said (Paa) Efendi'ye verdi bu zatda nutku okudu .Akabinde toplar
merutiyetin meclisinin aldn iln etmi oldu. Bilhassa ecnebi misyon bizim
meclis sisteminde zorluklar yaayacamz, acemilikler olabileceini
sandlarsada Ahmed Vefik Paa bu beklentiyi boa kard. Dikkatli bir idare ve
nzik tutum baary salad.

Osmanl-Rus Sava( 1293-1877)

24/Nisan/877'de Rusya'nn vazife bandaki maslahatgzar Nelidof, Hariciye

nazrmz Safvet Paaya ar imzasn tayan iln- harp notasn verdi. Ayn
gnde Ahmed Tevfik Bey, Osmanl devletinin Petersburgdaki elisi olarak pasa-
portunu ald. Bu suretlede, 1293 yni 93 Harbi denen Os-manl-Rus sava
balam oluyordu.
Bu savan Anadolu cephesi ve Rumeli cephesi diye ikiye taksim olunmas pek
byk bir alanda cereyan etmesinden-dir. Rumeli tarafndaki dier tbirle
avrupa tarafnda ve Tuna Nehri havalisinde ba kumandan irpanl Abdlkerim
Ndir Paa idi. umumi Karargh umnu ehrindeydi. Saraybos-na'da Veli Paa,
kodra'da Ali Sib Paa Yenipazar'da ise Mehmed Ali Paalarn birlikleri
dorudan doruya Bakumandan Abdlkerim Ndir Paa emrinde deildi. Abdi
Paann emrinde garb ordusuda denilen Osman Paa (daha sonra Gazi Osman
Paa) komutasndaki ordu Bakumandana balyd. Bat cephesindeki ark
Ordusu ad verilen birliklerin kumandanhda Mir Ahmed Eyyb Paadayd.
Yine Tuna kysnda Rusuk merkezi durumundayd bu ark Ordusunun. 3.Ordu
ile ark Ordusu arasnda yer alan bir ordu daha vardki, bu da garp cephesindeki
Cenup, yni Gney ordusu idiki bununda komutasna Asker mektepler
nazrlnda tugeneralken mirlie ykselmi bulunan Sultan Abdlaziz'in
hafinde byk dahli bulunan Sleyman Hsn Paa'ya verilmek zere
arlmt.
Abdlkerim Ndir Paann emrine verilmi bulunan bu ordularn gene! mevcudu
ikiyzbin saysnn eteindeydi. Ruslar ise ilk anda Tuna zerine 250 bin kiilik
bir kuvvet ymt. Bu birliklerin en kalabaln Ahmed Eyyb Paann ordusu
idi ve yzbin kiiyi buluyordu. Rus ordusunun yukarda ilk andaTuna'ya yd
250 bin kiilik asker bizim saymzdan haylice fazla olduu gibi bunlara gizli
veya ak, Romanya, Srp ve Karada takviyesini ilve ederseniz dengenin
adamakll aleyhimize olduu mahede olunur. nk Srp birliklerine bir Rus
generali kumanda ediyordu.
22/Haziran/1877'de takriben sava ilnndan sonra Ruslar, Tuna Nehrini
gemeye baladlar. General Zimmerman Alman asll bir Rus generali olup,
krkbin mevcudlu birliklerini Macin denilen noktadan geerek Dobruca'nin
kuzeybatsnda grnmeye baladlar. Drt gn iinde Tuna'nn ortasndan
gemi oluyorlard. Buda Zitovi ile Nibolu'nun ve de Plevne'nin uzak
olmad blge idi, Nibolu ile Plevne'yi biribirinden ayran Osma Nehri
oluyordu. Grandk Nikola bakomutan olarak birlikleri ni ynetiyordu tabii
ilve ede-limki, bu kii ar'in kardei idi. Tuna'nn geilmi olmas Osmanl
askerinin yenilmi olmas mnasna alan kyamet gibi askeri otorite grleri
mevcuddur. Bu geie adet seyirci kalan Abdlkerim Ndir Paann Viyana'da
yetimi olmasna ramen ve haylide bilgili olmas Rusiar Tuna'y amas
srasnda bastrmamas izah olmayan bir hatadr. Zten padiah daha sonra bu
paasn divn- harbe sevketmitir.
te yandan; General Gurko, nce Trnova'y ele geirdi. 16/Temmuz/1877'de
Nibolu Ruslarn eline geince Edirne'ye inii salayacak tek ey dmann
balkanlarda durdurulmas idi. pka Ruslarn eiine getiinden Osmanl kuv-
vetlerini bir araya getirebilmek pka'nn Ruslardan kurtarlmasn icb
ettiriyordu.17/Temmuz/1877'de irpanl Abdlkerim Ndir Paa azledilerek
Mir Mehmed Ali Paa yerine bakumandan olarak tyin olundu. Ne varki
byie pek mhim ve byk sava kazanmay becerecek tecrbe ve apda
olmayan bir askerdi. stelik emrindeki komutanlarn bilhassa mir olanlarnn
ou Mehmed Ali Paa baaracana, sava kaybedilsin diyecek ahsiyetlerdi.
Nitekim T.Ylmaz ztuna Bey, Trkiye Trihinde 7. cild, 147. sahifede u satr-
lar yazmaktan kendini alamaz: "Son yllara kadar gizil kalan baz ok mhim
vesikalarn TTK (Trk Trih Kurumu) uaynianmas ile, hu mirler arasndaki
irkin ve aalk rekabet ve dmanlklar ortaya kmtr.nhitat (k) devri
Trklyesinde mnevi yapnn ve vatan sevgisinin ne derekede olduunu anlamak
iin, bu vesikalar okumak kfidir. Gene bu vesikalar, sava Abdlhamid Hn'n
Ydz'dan idare ettirdii iin kaybettiini savunan eski ve gln tezi,tamamen
rtmtr. Yldz'dakl seraskerlik kurmaylar bu ' mirlerin zararl
davranlarn ksmen olsun nleyebilmek iin, hazan mdehale etmiler ve tabii
padiah nmna emir vermilerdir. Aada grlecei gibi, Gz Osman
Paa'rrn Plevne'yi sonunda brakmasda, Trk kumandanlarnn bu kaleye kfi
yardm yapmam olmalar dolay siy ladr." Demektedir.
Gazi Osman Paa ifadesini alp dersini verdii Srplar karsndaki baars
hasebiyle 45 yanda olduu halde Mirlik rtbesine ykseltilmesi yaplm ve
Vidin'den Plevne'ye gitmesi emredilmiti o da bu emri yerine getirmi geldii
Plev-ne'de elinden geldii kadar bir palangadan bile kt durumda olan mevziyi
hayli tahkime muvaffak oldu. . Beri yandan da yine gen mirlerden biri
saylan Sleyman Hsn Paa, emrindeki kolorduyla Hersek'ten yola kacak ve
Tuna cephesine gicjecek idi ki bu ok uzun bir yolculuk olduundan deniz yolu
denemek ekli tercih edildi. Bu kadar byk bir askeri birliin, Osmanl devleti
trihinde ilk defa donanma ile nakledildii grld. Sleyman Hsn Paa 25
bin askerle talya'da bulunan Bari limanna geldi burda bindii gemilerimiz le
bir zamanlar Gedik Ahmed Paann pr velvele kt Otranto'yu geip Yunan
denizi, Mora ile Girit Adas vede Ege denizinden geip Bat Trakya'da Dede-
aa umanna Meri nehrinin az batsndaki noktaya kard. Dedeaa'dan
trenlere binen koskoca kolordu mevcudu Kzanlk yaknlarnda trenden
indirilerek, Rus Generali Gur-ku'nun elindeki pka geidine gelip, geidin
gney ynndeki eteklerine yayldlar.
Hsn Paa bunlar yaparken, Gazi Osman Paa'da 20/Temmuz/1877'de
Plevne'de ilder uldaner adl Rus generalinin saldrsna mruz kaidysada,
bine yakn telefat veren Ruslar, arlklarmda brakarak bozgun hlinde firar
yoluna dtler. Ancak ok gemeden Kurdener adl generalin takviye ettii bu
birlikler onuncu gn sonunda bir daha Osman Paa ve Plevne zerine yrdler.
Takvimler, 30/Temmuz/1877 trihini gsterirken, moskof ellibin asker, 184 adet
topla saldry balattlar. Bizim kuvvetlerimizin mevcudu 23 bin kii olup, 58
adetde topumuz bulunuyordu. Bu defaki saldr da birincisinden pek farkl
olmad Alman asll general Kurdener'de 7500'e yakn telefatla Plevne'nin
nnden ekildiinde dnya, Gazi Osman Paann cihan harb trihine getirmi
olduu deiik mdafaa sistemlerini kaydediyor bylece bu n ve kendi byk
kumandan tanm oluyor idi. ki devletin reisi bizim Abdlhamid Hn'mz ile
moskof'un ki ar nefeslerini adet tutmular Plevne zerindeki mcadelenin
sonucunu bekliyorlard..
te yandan, byk bir askeri nakliye harektn baarm bulunan Sleyman
Hsn Paa, pka Geidini amak iin bir lm taarruzlar ad verilecek
hcumlar tertipliyor, 1915'lerde anakkale sava larnda yaanacak bir fenome-
ne krk ksur sene evvel nclk ediyordu. Bu geide yedi gn yedi gece taarruz
ediyor 20/Austos'da balad taarruz, 26/Austos'da Kzanlk'a ekilmekle
nihayet bulduunda Ruslarn pka geidi zerindeki hkimiyeti devam
ediyordu. Bunun nemli sebeblerinden biri olarak Rusya'nn Tu-na'y gemesi
esnasnda, harektn tam ortasndayken, Cr-panh Abdlkerim Ndir Paann
bunlarn zerine saldrmamas,glerinin bir blm kar sahildeyken bu tarafa
gemeye muvaffak olanlar temizlemeye balasayd, bizim merhum
Kprlzde Fzl Ahmed Paa'nn Sen Gotar'da yaad unutulmaz acy
Moskof'a tattirabiiirdi ve bunu yapmamas Ndir Paann sulu olduunu
gstermekle beraber daha sonralar divn- harbe verilen Paa buradaki
savunmasnda, heyet yelerini ikna etmi olmahki, beraat etmitir.
Sleyman Hsn Paa; pka zerinde bir deneme daha yapm 17/Eyll'de
dmana ve geide saldrya gemi fakat bu ademi muvaffakiyetle
neticelenmiti. Ruslarn jna plnnda hedef ksa zamanda Edirne stne inmek
ve oradan ver elini atal ca buray da astm stanbul'a varacak yolu tkayan
imdiki Gazi Osman Paa, o zamanlar Yldz Tabya olarak isimlendirilen, bizzat
Sultan Abdlhamid Hn ile Elena kahraman erke Deli Fuad Paann birlikte
tesbit ve tahkim ettikleri mevki mstahkem kalyordu. 195O'!erde bymeye
balayan stanbul'a bu gnk Gazi Osmanpaa iskna alrken,devrin stanbul
Valisi Ord.Prof. Fahreddin Kerim Gkay, o sralarda Eyp Sultan kazamza
bal olan blgeye Yldz Tabya ad verilmesi iin devrin Eyp ilesi Demokrat
Parti le Bakan kr Taym Beyefendinin ikna etmeye ve bunda baarya
ulatn Valinin, bu teklifi kuvveden fiiie karmadaki; kabul sesini bu
satrlarn sahibi olan fakir-i pr taksir olan bendenizde duymutum.
Abdlkerim Paann azli zerine bakumandanla getirilen Mir Mehmed Ali
Paa, Sleyman Hsn Paann p-ka'y aamamas zerine Grandk Nikola
kuvvetlerine hcu-ma gemek zere plnlarn yapt ve Austos ay sonu itibarla
da plnn tatbike koydu. Mehmed Ali 'Paa ayr trihte drt tane meydan
muharebesi yapt ve bunlarn herbi-rinden zaferle kt. Bu meydan
muharebeleri 22/Austos'da Ayazlar meydan muharebesi, 30/Austos'ta
Kahraman meydan muharebesi, 5/Eyll'de de Kalova ve Ablova meydan
muharebeleri oimuturki bu sonuncu bir gnde iki muharebe olarak
vukubulmutur. Mehmed Ali Paa bu savalar, Plevne'ye yardma gitmek iin
yapyordu. Ne var ki takviye yolu kesilememi Rus birlikleri durmadan cepheye
takviye ediliyorlar, bizim bu tarafta sndrdmz her hayatn yerine bir misli
yeni canly karmza karyorlard. Plevne'ye gitmek bu sebebden kabil
olamyor. Buna karlk Gazi Osman Paa Pievne'de harikalar sergiliyor, yardm
drt gzle bekliyor, yardm geldii takdirde bu Rus kuvvetleri zerine topluca
hcum etmekle da- tlmas phesizdi. T.Yl-maz ztuna bu zaferlerinden
sonra Mir Mehmed Ali Paann yava hareket ettiini, bunun dmana zaman
kazandrdn ifade ederek, unlar ilve eder: "Bir ka meydan muharebesi
kaybetmi bulunan Grandk Piikola'nn durumu Eyll'n ilk haftasnda son
derece kritikti. Aabeyi ar Alkesandr bile cepheye ue Pieune nlerine gelmi,
askerini lei ediyor idi. Petersburg'da anaristler, Rusya'nn erefinin
mahDolduundan bahsedip hkmete kar ha rekete gemilerdi. Ancak
yukarda belirttiimiz gibi Mehmed Ali Paa, bu msait ortamdan zaferi ekip
karacak adam deildi. Osman Paann askerlik dehasndan mahrumdu, stn
dman kuvvetlerine kar baar kazanmas kazansa bile bundan netice isithsat
etmesi mmkn olmad.'1 Demektedir. Gnl isterdi ki bu deerli eserler sahibi
tarihi T.Ylmaz ztuna hemen buraya Sleyman Paaya bana katl emrini yeri-
ne getirmemesinide buraya ilve ederek bu kanaati serdet-eydi yoksa Mehmed
Ali Paann ard arda kazand drt meydan savan hi mesabesinde gren bu
yaklamn izah yoktur. Mehmed Ali Paa yardma ard Sleyman Paann
ihanet saylacak gelme meyityle 21/Eyll'de akrky Meydan muharebesinde
Ruslar karsnda malub olmaktan kurtulamad. Mir Mehmed Ali Paann bu
malubiyeti bakumandanlnn sonu oldu ve hasretle bekledii bu greve
Sleyman Hsn Paa 28/Eyll/1877'de getirildi. Yine sayn ztuna Bey'in, iki
kumandan deerlendiren u ksa ifadesini alntlayalm: "..Mehmed Ati Paann
kumandanl 2 ay, 12 gn deuam etmiti. Sleyman Paann Mehmed Ati Paa
da olmyan cesaret,daha dorusu atlganlk cr'et ve enerjisi beeniliyordu.."
Bu arada da,l l/Eyll/1877'de Gazi Osman Paa 3.Plevne zaferini kazanyordu.
Bu seferinde Ruslar akn, btn ihtiyat kuvvetlerini buraya yarak ie
kalkrken, baehirlerinden ar'n koruma birliklerinide getirmiler mevcuda
ilveten alt adet Rus tmeni Plevne nne konmu ellibin kiilik Romanya
ordusuna ihtiyalarn ar, Prens Karol'a Trkler bizi mahvediyor! Yeti yoksa
hristiyanlk dvasn kaybediyor eklinde telgrafla bildirmi oluyordu.
Asrlardr, Osmanl tabi-yetine bal olarak hayat sren Romanya ve bunun
temsilcisi Prens, 3 piyade ve de 1 svari tmenleriyle istenilen mdada geldi.
ar, ordusunun idaresini ve Plevne savann kumandanln Karol'a brakt.
eyrek asr nce Osmanl-Rus savann baka bir ad olan Krm
Muharebesinde Sivastopol'n mehur tahkimatn yapan general Totleben bu
ordunun kurmaybakanln sttendi. Romanya bu yardm canla bala
yapmaya neden ihtiya duyuyordu derseniz? Herhalde Rus vaadi'nin bunlar
bamsz, bir krallk dev leti klma olduunu hemen karmak kabildir. Demekki
bizim siyasilerimize den o srada bir mur hhas gndererek, bamszlnz
vereceiz, Ruslara kar oeraber olalm demek olmalyd. Hemen ifade
edeyimki, Abdlhamid Hn'n ve devrinin anlatiminin bitimine, okuma paras
olarak koyacamz, yazld- 1910'dan sonra ilk defa Osmanlcadan
sadeletirilmi lti-nize edilmi Niin Malup Olduk? adl eserden baz semeler
koyarak bu hususda siz okurlarmz tenvir etmeye alacaz.
'
Plevne Nasl Dt?

10/Aralk/1877'de her savunma savann bana gelen gibi Plevne'de akbetini

yaama hususunda kaderini grd. Takviye alamayan muhasara altnda kalan bir
mdafii sonunda kaybetmee mahkmdur, stelik muhasaraclar hab-re takviye
alyor ise, misl olmak zere; stanbul fethini yapan ordumuz, donanmamz hem
Karadeniz stnden hem de Marmara zerinden ve Edirne istikametinden vede
Bursa, Yalova, Karamrsel ve Koca eli istikametinden skdar'a kadar uzanan
arazide mevcudiyeti kesin olduundan asla bir takviyeye mlik olmayan Bizans
sonunda teslim olmaya-cakda, ehirle beraber buharlap gayb illerine mi firar
edecekti. Siz; bakmayn trihimizde bir binek ta kadar byklkte prlanta
parlaklnda zafer kazanan Kanije Mdafaasna ve onun seksenyedi yandaki
kumandan Tiryaki Hasan Paaya.. Bu muvaffakiyeti zerine vezirlie yksel
tildiinde alamaya balam ve niin alarsn Paa Baba dediklerinde, evldlar
ben alamayaym da kim alasn koskoca dev-let-i liyye bizim gibi oluk
ocuu vezir yapmaya balad diyecek kadar mtevaz bir insand. Zafer insan
marur yapar, ama adamlk o zaferin oyuna gelmemektedir ve asl zafer kendine
yanamakta olan 'gururu kovabilmeyi becermektir. Tiryaki Hasan Paa byle
biriydi ve doksanlk Kuyucu Murad Paann emrinde olarak Anadoludaki isyan
hareketlerini tenkile bu zafer sonrasnda gitmekten imtina etmemitir.
Gazi Osman Paa yardmlarn gelemeyeceini, vazifeyi stn bir baar ile
gerekletirmenin verdii kuvve-i mneviye ile bir huru, yni savunma
alanndan karak etrafn saran enberi krp geme bylece bir k yolu
aramakt, o kadar byk taktisyen bir kumandann yardm gelmedii takdirde
savunma savann zafere inklabnn olamaya can bilmesi kadar tabii bir ey
olamazd. Nitekim; bu huru harektnda Paann zerinde bulunduu ata kurun
isabet etmi at ykld gibi muhtemelen ayn mermi Gazi Osman Paann sol
dizinden yaralanmasna sebeb olmutu.
Bu vaziyet karsnda Gazi Osman Paa istiarelerini yapt ve erkn- harb reisi
Mirliva Tevfik Paaya, Ruslar ile teslim artlarn konumas emrini verdi. Rus
general Sturukof Tevfik Paa ile beraber Gazi Osman Paann yanna geldiinde
Paann yaral ayann pansuman yaplyordu. Gazi Paa; Sturukof 'a yer
gsterdi oturmas iin general kendinden yksek rtbeli Gazi Osman Paa
karsnda ayakta durmay bir hrmet ifadesi olarak tercih etti. Franszca olarak
mka-leme yapmakta olduu zaman general Sturukof, esas durua geerek
konumasn yapma nezaketini gstermekteydi. Az sonra bu yere gelen
korgeneral Ganetski, Osman Paann klcn teslim ald. Bu olay duyan arn
kardei Grandk Ni-kola hemen geldi ve askerlik ve esaret ilkelerine uymayan
bir davranla Gazi Paann klcn kendisine iade edip, mdafaadaki baarsn
tebrik etti. Bylece Osman Paa dnya durduka anlacak olan Plevn^e
Mdafaasn 4 ay, 23 gn srdrm ve Plevne dtkten sonrada, 93 bozgunu
denen dnem bizm iin iin balam oluyordu.
Be aya yakn Plevne nlerinde bir avu Osmanl askeri ile kaleye benzer hi bir
yeri kalmayan bu arazi parasna mhlanp kalan 150 bin kiilik Rus ordusu, bir
felket rzgr hhnde topraklarmz zerinde uuuyorlard.

Srplar Ve Karadallar

Osmanl ordusu Ruslar ile byle bir ura verirken 14/AraIkta taarruza geen
Srplar, 26 gn sonra Ocak/10'da 1878'de Ni'e girerlerken, Karadallar ise
deniz taraf zerin den gelmek suretiyle Bar' alp, Adriyatikte Dul-cigno
limann ele geirdiler Arnavutluun kodra etrafnda dolanmaya baladlar.
24/ubat/1878'de Romanya da Vi-din'e el koymutu. Buradan Kuzeybat
Bulgaristan igalini tamamlayp, btn mslman unsurlar muhacerata tbi tut-
tular. Yunan ise, sava ayorum haberini bile vermeden Te-selya ovasna
dalverdi. Serasker kaimakam Mir Rauf Paa ile Sleyman Hsn Paa
arasndaki dmanln ileri safhada olmas, Balkanlardaki dalarda
yaplabilecek savunma ansmzda ortadan kaldrd. Ocak/9'da General
Radetski, bizim Veysel Paann kolordusunu malup etti. in fecaati Veyse
Paa 280 kiilik subay kadrosuyla ve 12 bin askeriyle dmana teslim olmu idi.
Veysel Paann kolordusunun kalan ksm babozuk bir halde dalp gitti.
Sleyman Paa ve kuvvetleri Tatarpazarc'nda bulunmaktayd. Buralarda bir
sava vermeden ekilmeye deavm eden Sleyman Paa G-mlcine'ye ka dar
ekildi. orap sk gibi gelen igaller bir musibet yamuru hlini almt.
General Radetski Meri nehrini hi bir mdehaleye mruz kalmadan geerken,
3/Ocak/1877'de Sofya, 8/Ocak'da Kzanlk, 9/Ocak'da Samakov, 14/Ocak'da
Eski Zara'nn gneybatsnda rpan, Yeni Zara, 2 gn sonra Trnova,
17/Ocak'da Filibe, iki gn sonra Cisr-i Mustafa paa (Mustafa Paa Kprs),
20/Ocak Edirne'nin Ruslarn eline dt bir kara gn oldu. Tuna zerinde
savunmasn devam ettiren Rusuk kalmt. Mir Ahmed Eyyb Paa, ehir
ha-rab olmasn diye savunma yapmam Krklareli'ne ekilrnesiyle birlikte bu
ehirdeki cephaneleri atelemi bu trihi ehrimizin nice gzellikteki antlar ve
hatralar mahv olurken, kalanlar da, barbar moskof yok edercesine tahrib eyledi
6/ubat/1878'de Rus Grandk Mikola ordughn Ayas-tefanos (Yeilky)
ayrna kurdurdu. Rumeli cihetindeki bu savadan mtevelid milletimizin
ektii zdraplarm anlalmas iin, Eski Zara Mfts Rci Efendinin,
M.Erturul Dzda tarafndan ltin harflerine evirmi olduu ve harikulade
slubuyla sadeletirdii eserden okunmas Rus, Bulgar, Yunan, Srp ve
Romanya velhasl hristiyanlarn, mslmanla-ra yaptklar ikence, soykrm
tyleriniz rpererek vijdannz sizlyarak, gzleriniz durmadan ya aktarak
okursunuz bylece dedelerimizin, ninelerimizin yetimise babalarmza
ektiklerini derhatr eyleyip, milletimizin bir daha byle vahim hallere
dmemesi iin okumu ve insana saygl, vatanperver, Allah'dan korkar,
Peygamberden utanr ve onun tlerini her eyin stnde tten bir toplum
inaasna bakmalyz ve istiyorsak su!h-u salah, hazr ol cenge darb- meseli
bizim kulamza kpe olmaldr.

Anadolu Cephesi

Mehur 1293/1877 Osmanl/Rus muharebesinin Anadolu cephesine dir

anlatacaklarmza geerken "Bamza Gelenler" Mehmed Arif Beyefendi'nin
yazd kymetli eser M.Erturul Dzda Beyefendi tarafndan nefis bir
sadeletirmeyle ltin harfli neriyatmza kazandrlmas eyrek asr at ve
zaman, zaman Osmanl Trihinin pek elm ve te'siri byk bu savann
hatralarn, ad jeen eserden okurum. Trihde byk deiikliklere sebeb
olmu nice savalar vardr, ancak bu sava Osmanl slm devletinin dnya
yzndeki hatr- saylr hlini hayli rahnedar etmi, byke toprak kayb-nada
sebeb olduu gibi', drt asrdr yaanmam kesafetde ve skntl bir muhacerat
yaanmasna sebebiyet vermitir hem devam esnasnda hemde neticesi
itibaryla. Balkanlarn haritas hi byle mhim deiiklie maruz kalmamt.
Bu facia ne kadar ok anlatlrsa anlatlsn yinede btn kemla-t ile anlatmak
nakbildir, Allah'dan Mehmed Arif Bey merhumun eserinin 1.cildinin
62.sahifesindeki "M i ydrek kllehu lytrke klluh" <tamami
yaplamayan ey, o se-beb ile terk olunmaz. Elden ne geliyorsa, kadar yaphr>
mnasna gelen ifadededen aldmz cesaretle, mevzubahis muharebenin
Anadolu cephesini nakle geelim cesaretinide elde ettik.

Gaz Ahmed Muhtar Paa'nn Ikaz

Yukarda ad geen Bamza Gelenler adl eserin yazar Mehmed Arif Bey
merhum diyorlarki: "Gazi Ahmed Muhtar Paa ile bir gn bu harbin sebeb
olduu idar malt ve askeri zararlarmzdan sz ederken Paa: <Dersaadet'teki
konferans topland srada ben Hersek taraflarnda Karadallarla muharebe
etmekteydim. Konferansn tekliflerini deuletin kabul etmediini ue konferansn
dalacan iittim. Devletin politikasna mdehle etmek vazifem haricin
[eyken, fakat devletin hayrn isteyen bir bendesi olduurn iin hereyi gze
atarak, o srada serasker olan Redif Paa'ya gayet mhim bir telgraf yazdm.
Devletin, Rusya ile muharebeye girmekten ekinmesini bildirdim. Bu telgrafm
husus meclisde okununca Muhtar Paa seferberlikten rkm ve korkmu olma-
l diyerek beni Girid Valiliine, Sleyman Paay da mirlikle benim yerime
Karada kumandanlna tyin ettiler. Aras yirmi gn gemeksizin Anadolu
Harp Ordusu kuman-danl vazifesiyle Erzurum'ma gnderildim.> Demiti" Di-
yor. Biz burda Gazi Ahmed Muhtar Paann savaa girilmemesi esbab-
mcibesini ifadeye lzum grmyoruz. Ancak buda ncelikle hatrlatmak
zorunda olduumuzu biliyoruz, ,. savasa girmeyin diyen zt sonunda hakl
kmakla bera-h kar olduu savan en kahraman kumandanlar arasnda
tannm, ona gre azim ile vazifeyi de ifa etmitir.
Simdi; biz Mehmed Arif Bey merhumun ad geen eserinin 1 cildinin 96.
sh.den Muharebeye gidi sebebim balkl ya-zsndan bir alnt yapalm:
"..Fakir; Erzurum vilyeti Divn-t Temyiz Mahkemesi baktibi olarak
bulunuyordum. Baz dostlarm ve bilhassa mahkeme reisi bulunan merhum
Nafiz Paa'nn tevikiyle yerli halktan iki tabur gnll asker tekil eyledik.
Taburlarn birisi <MMye> ve dieri medreselerdeki tlebei ulmdan mteekkil
olduundan <lmiye><di." diyen Mehmed Arif Bey, bu iki taburu ahaliden
topladklar yardmlar sayesinde tek tip elbiseyle giydirip, muntazam tlimlerin
sonunda bir ka ay zarfnda her trl vazifeyi yerine getirebilecek iki taburu
meydana karma ans bulduklann kaydeden Mehmed Arif Bey kendisininde
Millye taburu sa-kolaas rtbesini hmil olduunu beyan ediyor. Bu arada da,
Rumeli cihetinde Osmanl ordularnda sava hazrlklar srerken,bilhassa Tuna
Nehri civarnda scak sava inkiaf kaydederken,Erzuru m'un ve Kars'n
zahiresini klliyetli miktarda satn alan Ruslarn ticari hayata hareketlilik getirir-
ken onlarla sava halinde olduumuz vali olan Samih Pa-sann aklna hi
dmemiti.Daha sonralar il gibi arayacamz zahirenin Ruslara satldn
haber alan Dersaadet,yollad emir ile bilhassa Rusya'ya zahire satn
yasaklam idi.Tabii bu hususda teemml etmeyen ve haylice zahirenin Ruslara
satlm olmas,Samih Paa'nn Erzurum Valiliinin sonunu getirdii
grlyor.Daha sonra Samih Paa Girid'e vali olarak gnderilmitir.eklinde
bizleri bilgilendiren Mehmed Arif Bey,merhumun gzel kaleminden Gazi
Ahmed Muhtar Paa hazretlerinin Erzurum'a gelmesini yle naklediyor:
"Muhtar Paa l/Nisan gn Erzurum'a geldi.Kartamak iin hep beraber ehrin
dna kld nda bizim Millye taburunu da gtrmtk.Askerce karlama
merasimi ue selm if olunduk dan sonra ehre dnld. (.)fakir de taburumuzun
zabitlerini huzuruna gtrm idim.Memnun oldu.t verici bir konuma
yaparak zabitlere askerlik vazifesinin ne olduunu anlatt.Btn zabitlerle
birlikte odadan karken beni arkamdan artt. nk iki sene evvel vali ue
yine or- du miri olarak Erzurum'da bulunduu srada fakiri tanm tard. Buy
urdular ki:<Pekla!Bu askerliinize diyecek yok.Ama u klc braksanz ve yine
kalemi elinize alsa-nzda birlikte sahici bir harbin icraasnda bulunsak, fiilen bir
asker vazife ifa eylesek daha iyi olmazm? Tekil ettiiniz asker oyuncak gibi
ssl ve sevimli eylerdir, ama aslnda bir gsteriten ibarettir. Harp srasnda
bunlar hi bir ie yaramaz. Allah muvazzaf ve muntazam askerlermizin
eksikliini gstermesin. Siz yine arkadalarnza bir ey sylemeyiniz, onlar
ilerine devam ededursunla: Siz hemen kyafetinizi deitiriniz, buraya geliniz.
Zira yazlacak pek ok eyimiz var.> Diyen Mehmed Arif Bey, bu istek zerine
taburu 4.ordu jurnal kalem baktibi adana brakr ve ayrca vali durumu iinde
olan Kurt smail Paaya vaziyeti bildirdikten sonra Ah-med Muhtar Paa'nn
yanna katlr. Mesai balar ve Paa, Ik i olarak hudut arazisini de iine alan en
byk haritay tetkik etmek istediinden yanma ister. Erkn- harplerin cevab
ise; mehur Alman Kibert'in corafyasndan kopya edilerek bytlm bir ka
tane olup maksad temin edermi bilemeyiz olur. Evet senelerdir imrna gayretle
allan blgenin doru drst bir haritas olmamas ne byk eksikliktir diye
hayflanan Mehmed Arif Bey, ok mhim ve bilinmesi gere-bir bilgiyi ad geen
eserinin 100. sahifesinde u ifadeyle . uiatryor: ".Erzurum, Kars, Ardahan
istihkamlar yaplrken yni muharebeden be-on sene evvel bile oralarda birok
erkn- harp mera ve zabtan bulunuyordu. Bunla-nn iinden Ktahyal Akif
Bey gibi baz gayretli zatlar <bo kaldmz vakitlerde Rus hududunu gezelim
ue mufassal bir haritasn karalm> teklifini o zaman istihkm komisyonu reisi
bulunan Fosfor Mustafa Paa'ya arzetler ue izin istediler. Lkin Fosfor
hazretleri <arnan aman Allah akna byle eyleri kartrmaynz. Nenize lzm
sz iinize baknz> ceua-byla bu adamlarn teklifini redetti."
eklinde vaziyeti bizlere aktardktan sonrada, u mtalaay yapyor ki bir
rnektir, ayn bu gnde olu yor, byle giderse yarn da devam edecektir: "te
efendim; ok derin dnenlerimiz byledir. Pek derinine gitmeyenlerde
yukarda zahire meselesinde hli gsterilen Smih Paa gibidir. kisi ortasn
bulmak pek g uesselm."
Durum Tesbiti

Harita meselesinden sonra Paa'nn grev dalmn tetkike ald grlr ve

bunlarn Kars, Ardahan ve Dou Bayezid merkezli kumandanlarn isim listesini
emrettii grir. Bu arada da her komutan emrinde ka tabur asker, taburlarn
adlar, mevcudun redifi (yedek), ne kadar nizamiye askeridir. Top says,
toplarn cinsleri, seyyar top says, mhimmat ve erzak ile lzm gelen dier
ihtiya nereden nasl temin olunaca, top eken katrlar, svari alaylar ve
bunlarn hayvanlar hakknda btn bilgilerin rapor haline getirilmesi ve
ulatrlmas yapld Ardahan istihkm haricinde Ferik Kasap Hseyin Paa
komutasnda, on tabur piyade ve iki batarya seyyar top; Kars'da Ferik Hseyin
Hami Paa kumandasnda otuzdokuz tabur piyade ve alt batarya seyyar top;
Karakli-se'de Tatlolu Mehmed Paa komutasnda oniki tabur piyade ve iki
batarya top, ayrca iki tabur Bayezid'de, drt tabur da Van cihetinde olduu,
Mirliva ahin Paa kumandasndaki alt taburun, Erzurum ile Kars arasnda
bulunan Pasinler ilesinin Horasan ve Karaurgan kylerinde olduklar grlm-
tr. Grlen kuvveti yle yekne tutmak kabil: 65 tabur piyade, altm kta tam
tehizat seyyar top ve saylar 600'er neferden m-rekkep alay meydana
getiren nizamiye svarisi olup aslnda 4 alay svari bulunmaktayd fakat savan
ilannn hemen ertesinde hudut boylarnda olan 2.svari alaynn tamam esir
olmutu. Btn bu almalarn neticesinde Ahmed Muhtar Paa kadrosunu
tesbit etmi hususiyetlerini gznne almak suretiyle de talimatlarn
gndermeye balamt. phesizki bu arada da stanbul'a verilen bir ta-lebnme
de levazimat ve bilhassa toplar iin hayvan takviyesi gerektii bildirildi.

Seraskerin Telgraf

Bunlar olup, biterken makam- serasker'den Mir Muhtar Paa'ya gelen

telde,melen unlar yazl idi: "Londra protokolnn reddi cihetine
gidileceinden Rusya'nn snr her an gemesi mmkndr. Gafil olunmamas
dikkat ve teyakkuzda olunuz."tavsiyesi bulunuyordu.
Btn bunlarn peinden ztuna Bey'in "Byk Trkiye Trihi" adl eserinin 7.
cildinin 155. sahifesi u satrlarla anlatmaya balar 93 Harbinin Anadolu
cephesini: "Tuna (Rumeli) cephesinde savan seyri bu ekli takip ederken,
ikinci fakat daha az ehemmiyetli Kafkas (Anadolu) cephesinde mhim
hareketler oldu. Saua patlad zaman 90 bin Trk askeri ve 97 sahra topu vard
(kale toplar hri) Bakuman-
, Mir Katrcotu Ahmed Muhtar Paa idi. Gen ok ka-biliuetli bir askerdi.
Mir Dervi Paa, bir kolordu ile Ba~ tum'da idi. Erzurum Kalesi, Erzurum
valisi Mir Kur d smail Paann emrine verilmiti. Dou cephesindeki bu
mir arasndaki geimsizlik de iddetliydi." Kuvvetlerimizin karsnda bu
cephede ermeni asll Melikof adl generalin emrinde 125 bin asker ile 189 top
bulunduunuda ifade eden ztuna Bey, gerek Rumeli cihetindeki, gereksede
ark ordu-muzdaki paalar geimsizliine iaret etmekle byk bir cesaret
gstermitir. Hakikaten bu hakikat Osmanl silahl kuvvetleri iinde tesbit
ettiime gre, Murad- Hdavendigr zamannda Lala ahin Paa'nn, Hac
lbeyi, mehur Srp sndnda, Meri kenarnda onbin kiilik kuvvetle yzbin
kiilik hal ordusunu iki saatte tarumar etmesini ekememezlii ile balamtr.
Rivayet oldur ki Lala ahin Paa, Hac lbey'in yanna yerletirdii bir
hizmetinin eliyle zehirletmitir. Bel-kide, bu reka bet ebediyete kadar devam
edecektir. Dorusu ztuna Bey'in, dikkat ektii husus mhimdir ve zten bu
husus da Rumeli cephesinde Sleyman Hsn Paa'nn, Mehmed Ali Paa'nn
yardmna gitmemi olmasda pek bariz ispattandr.
Ferik Fzl Paa bir filomuzla naklettii bir tmen askerle Sohum'a karma
yapt Grcistan'n imal-igarbna yaplan bu hareket Rus askerini bu tmenin
karsnda durmaya mecbur kld. 25/Austos/ 1677'de Katrcolu Ahmed Muh-
tar Paa Ruslar karsnda Gedikler meydan muharebesini muvaffakiyetle bitirdi.
Bu zaferin ehemmiyetini idrak eden oultan 2.Abdlhamid han ve Yldz zel
karargh mensuplar, zaferin ehemmiyetinin ve tevik babnda olmak zere Ka~
trcolu Paa'ya Gzi'lik unvan tevcihinde hem fikir oldu ve Paaya vaziyet
bildirildi.
Bu Gazilik tevdii, Gazi Osman Paa'nnkine ok az bir zaman dilimiyle evveldir
ki, bu da ibraz edilen kahramanlklarn taltifi karan alnm olduunu da gsterir.
Takvimler 4/Ekim/1877'y' gsterirken Muhtar Paa, Ruslar bir de Yah-niler'de
muhteem bir zaferle malup edince, garb'da Gazi Osman Paa, ark'da da Gazi
Ahmed Muhtar Paa gibi iki byk kumandan, askerlik harp trihinin iki byk
rkn olarak adlarn askeri literatre geirmi oluyorlard. Bu savata Ruslar 75
bin mevcuda sahipken, Orduy-u hmayun ise yar nisbette olmak zere 34 bin
mevcuda sahipti. Ruslarn kayb onbin kiiyi bulurken, azdan az gider, oktan
ok hesab burda da kendini gsterdi ve bizim kaybmz 2400 civarnda oldu.

Talih Dnyor!

15/Ekim/1877'de Alacada meydan muharebesi Ruslarn lehine inkiaf eden bir

sava oldu. Mcadele esnasnda Ferik mer ve Hac Raid Paalar 6 bin
askeriyle birlikte esir dtklerinden, dman elindeki bu rehinelerin hayatn
tehlikeye sokmamak iin ekilme yolunu tercih eden Gazi Ahmed Muhtar Paa
malup bir ordu deil adet ekilme nasl olur? Nasl muntazam bir ekilde tek
bir mermiyi bile dmana kaptrmadan, eratn burnunu kanatmadan ricat edilir
rneini gsterdi ve avrupah erkn- harpler bu ekiliin taktik ve
varyasyonlarn senelerce asker mekteplerindeki derslerde ya- sanan misller
bahsinde tetkik ve mnakaa ettiler. Yirmi gn sren muntazam ekili sona
erdiinde 4/Kasm gn Erzurum'a gelindi. 14 gn sonra da Kars ehrimiz
Ruslarn eline dt. Talih dnm, ark illerimiz orap sk gibi elden
kyordu. Ruslar Kars ile Erzurum arasnda durdurma abalar balamtki,
stanbul'dan" Sultan Hamid'in ars geldi. stanbul savunmas iin terif ediniz.
Ahmak, gafil ve hinler bir araya gelerek devlet-i liyye'yi r taraf ate alan bir
yangn yerine evir mislerdi. Artk gklerdi, pneclis-i mebusan da atlan
nutuklar zafer kazan-ava yetmiyordu. Bu arada sunuda hatrlatalmki, dou bol-
lerinde o devrin ndir insanlarndan eyh beydullah Efendi adl bir Naki
eyhi, savan kmasndan az nce Sultan Hamid'e gnderdii bir mektupda
sava kt takdirde cephede kendisine onbin mridiyle birlikte gelip savaa-
ca bir mevzi ayrlmasn bildirmidi, ki nitekim sava ktnda padiah bu
talebi Katrcolu Ahmed Muhtar Paa'ya bildirmi on bin kiilik muavenetin
nemini idrk eden kumandan paa byle bir mevzii tahsis edersede, Allah'dan
hemen cepheye intikal eden eyhefendi, ne varki yannda vaad ettii mikdann
onda biri kadar sayyla isbat- vcd eder. Mir Paa, onbin kiilik yer tahsis
etmitik diye sitemli sz dokundurunca da ald cevap, tasavvuf trihine
geecek kadar mhim ve o nisbette dima hatrda tutulmas gerektiren
evsaftadr. <Mridlerimiu onda dokuzu, beni tekke'de seviyorlarm> demek
suretiyle 2.Murad dnemindeki Hac Bayram Veli Hazretlerinin, <benim
birbuuk mridim vardr. Dierlerinden vergi alna> eklinde gnderdii habere
benzer bir cevap olarak kabul edilmelidir ki yan- ibrettir.

Edirne Mtarekesi

2.Abdlhamid hn cennetmekn, devletin banda dolaan me'um havann artk

dorudan kendi m dehalesine ihityac olduunu e ve dostun vede dmann
grdn sergiledikten sonra bataklklar kurutma ameliyesine balamak iin
nce bir mtareke, daha sonra da sulh mzakerelerine giriip stanbul'u
kurtarmak bir sknet denizi temin etmek, hzla terakki eden dnyann sanayii,
ticari ve timai ayatna uydurabilmek iin gereken atlmlar yapmak, icb eden
mektep ve messeseleri kurarak devletin t'sin yni geleceini hazrlamak
mesuliyetini boynuna bor olarak kabullendiinden, nefsini, tasavvuf tbiri olan
<ar ve namus iesini krarak> ngiltere Kraliesi majesteleri Wiktorya'ya
mtareke ve sulh iinde yaamak, bunu teminde mzaheretlerini istemek
mahviyetini gsterdi. Majesteleri bu mracaat phesizki insan bir deer olarak
deil, ngilterenin ne menfaati olabilir zaviyesinden mutlaka grt mavir
ve kabine ile birlikte ttihaz edip, Rus ar'ina mektup yazm olduunu
syleyebiliriz. Ruslarn da, bu bir ocuun doabilecei zaman dilimi kadar
imtidat eden yni 9 ay, 7 gn sren savatan sonra iddetle mtarekeye ihtiyac
vard. Ancak glib durumda olmalarn gz nne alp, malubun yaknda m-
racaat edeceini mthi bir itiyakla bekliyorlard. Krafi-e'nin kaleme ald
tavassut, onlarn takla ataca bir mjdeydi. Biz tkenmi, onlar ise bitmiti.
Aslnda bu savanda gerek galibi silah sanayii patronu yahudi sermayesi
olduu
0 gnn deil amma bu gnn pek isabetli bir tesbitidir. Mtarekeyi
19/Ocak/1878'de stediimizde, Server Paa
'hariciye nazrlnda 2.dnemini yayor Mir Nmk Paa ise asker murahhas
olarak Kzanlk'da bulunan Grandk Ni-kola'ya gittiler ve m tareke
31/Ocak/1878'de ancak imzalanabildi. Sava kabinesi sadrazam brahim Ethem
Paa
1 l/Ocak/1878'de azledilirken, Melek Ahmed Paazadelerden Ahmed Hamd
Paa sadarete getirildi ve haylice lisan bilen ibrahim Ethem Paa Viyana
b.elilii ile grevlendirildi. Rivayet oldur ki eski sadrazamn yerine gelen yeni
sadr-azam 24 gn sadarette kalabildi ve 4/ubat'da azledildildi. Birse ferde
bavekil unvanyla sadareti Ahmed Vefik Paa ald. yedi lisn bilen Vefik Paa
meclis-i mebusan riyasetini srdriken bavekil yaplmas bir eye gebe idi.
Nitekim ok gemedi mal meydana kverdi! 13/ubat/1878 trihi rlrazam
bavekillik ismini sndramadan padiah meclis-i ebu san yaymlad bir irade-
i seniyyeyi heyeti vkelda kat>ul ettirerek meclisi ok uzun bir tatile havale
etti. Fiilen kapanan meclis, kt zerinde tatilde olup, her sene salnamelerde
ayan yelerinin adlar ilk sayfada yer alyordu. Sadece mebuslar grevlerini
kaybetmilerdi. Meclis- Mebusan 1 yl, 1 ay. 21 gn ak kalmt, stelik
Anayasa'da fesh edilmemiti.

Byk Tatil Hakknda Mtalaa

Abdlhamid Han cennetmekn hatratnda u mealde bir beyanda bulunur. Bir

takm kimseler meclisi am olmamzdan dolay beni Mikado yapacandan sz
ediyor. Halbuki !>u salkl bir sz deildir. nk; Mikado Japon
imparatorunun lakab olup, onlar tek bir ulustur. Halbuki bizcle bir ok kavimin
bulunduu gibi, baka baka dinlerden olanlar, htt ic ileirnde mstakil, hrici
meselelerde bize merbut prenslikler vardr. Byle bir toplulukta teklik kabil
deildi der.
Nitekim Alman birliini kuran ve Alman devlet adamlarnn en byklerinden
olan Prens Bismark, Mir Ali Nizam Paaya unlar sylemitir: "Bir devlet
millet-l uhideden mrekkep olmadka parlamentosunun faidesinden ok zarar
verdii grlr." Bu ifadeye hak vermek iin baka sze hacet yoktur ki birinci
delil, Bismark'n ifade etmesi, dieri de meclis-i mebusanda gayrimslim ve
gayri Trklerin konumalarnn sava arzular tarz malubiyet hlinde
bamszlk koridorunun alacan hesap etmeleridir. Osmanl dneminde
aznlklar tahsil bakmndan kendilerini hi ihml etmemekte olup, dnya'y
takibe yeterli insan says hayli fazla o|duundan, klienin mslmanlann
elinden kurtulma hususundaki te! kinlerinin asrlarca bkmadan srdrmesi,
devlet- alyenin zayflamaya yz tuttuu asrda kendini gstermeye balam,
milliyeti ve hristiyan dindarlarn entellektelleri bamszla giden yola k
drmeye balamlardr. Akla hemen bir sual gelmektedirki o da udur: Sultan
Hamid, pek kt artlarda bir sulh imzalayacan o yksek zeksyla ve derin
trih bilgisiyle tahmin etmekteydi ne-den sulhu mzaladktan sonra bu suu
meclise ykleyerek kapatmad?
Biz de deriz ki; o meclisin ykl arzu eden aznlklarn mebuslar yine
yapaca hamas hitabelerle bizim mebuslarn bazlarn kendilerine celb edip,
sulhu ret ederler yeniden savaa giriilir ve bu sefer karlarnda duracak
vaziyetimizde kalmazd. Padiah; bu bakmdan meclisin kendi hareket alann
daraltacamda bildiinden kendi nndeki bu engeli nce kaldrp meseleleri
ihanet erbabnn eline ve mtalaasna brakmayaym diye dnm olmas
tabiidir. Ho ztuna Bey; Ruslar, stanbul'a giremezlerdi diyor amma, bunlarn
yni Ruslarn Yeilky'e yaptklar baktka Osmanlnn kahrolduu ant
ykmak iin otuz ksur seneden ziyade beklemek mecburiyetinde kaldn
tahattur edersek, ekingenliimizin derecesini pekla anlayabiliriz. Htt o ant
ykmak o kadar mhim bir onur meselesi yaplmki, ykl Fuad Clzk-nay adl
bir subaymz tarafndan filme alnm ve ilk Trk filmi olarakda kabul
edilmitir.
Sultan Hamid Safvet Paa ile Sadullah Paa'ya Ayastefa-nos yni Yeilky'de ne
yapn yapn bir sul hu imzalayn diye talimat stne talimat yollamaktayd.
Osmanl murahhaslar sonunda o gne kadar asla imzalamad fecaatdeki bu
belgeyi imzalarken gz yalarn tutamamlar ve bu hl bir fotoraf ile tesbit
edilmiti. Daha sonralar bu fotorafa Abanoz aacndan ince marangozluk
sanatnn ustal ile bir resim erevesi yapp fotoraf iine yerletirmi,
alma masasnn stne koymu sk sk gzleri nemlenerek bu resme bak-
maktan kendini alamamtr.
Rusya adna antlamay imzalayanlarda yazmak suretiyle bin grevini yerine
getirmeye alalm. General gnatief b'r Panslavist olup, bu cereyann en ileri
gelenlerinden biriy-H' Helidof ise o da baka bir bel idi. Bu antlama 29 mad-
deden ibaret olup, byk bir oyalama politikasn salayan Sultan Hamid
sayesinde uygulanmam drt buuk ay sonra Berlin'de yaplan ve bu ehrin
adn alan antlama ile Ayas-tefanos bertaraf edilmiti. Bu antlamaya gre
Bulgaristan, Makedonya, Bat Trakya ve Krklareli'nin yeni sahibi olacak,
Romanya ise Dobruca'y alacak, Ni ise Srbistan'a braklacak, Karada'da
irileecekti. Bu prensliin artk bamsz-l gerekleecekti. Batum, Kars,
Ardahan ve Doubeyazd Ruslara braklacakt. Berlin de bu mesele hafifletilmi
idi. Rusya tazminat bedelinin bir blmn donanmamzn en yeni alt
gemisinin kendilerine terkiyle tahsil etmek istediler-sede, yaad mddete
byle bir maddenin bulunduu hi bir antlamay imzalamyacan Grandk
Nikola'ya bildirdiinde bu katiyyet karsnda Ruslar vazgeme cihetine gittiler.
3/Mart/1878'de imzalanan Ayastefanos, 13/Tem-muz/1878'de
hkmszleiyordu.

Ali Svi Olay

Sarkl ihtilalci diye de anlan Ali Suavi Bey, ok cerbezeli, bir ka lisan bilen ve
izdivacn bir ngiliz bayanla yapm ve bu bayann intelejans servisin ajan
olduu pek kuvvetli rivayettendir. Mektebi Sultande denilen Galatasaray Lisesi
mdrln ifa etmi bir kimsedir. Kavgac mizac kimseyle geinememesine
sebeb tekil eden bir ahs olduu herkes tarafndan teslim olunur. Bu adamn,
uuru dzeldii bildirilen 5.Murad' yeniden tahta karmak iin
20/Mays/1878'de gn ortasnda kyam etmi ve bir saltanat darbesine teebbs
etmitir. Tahta karmaya alt eski padiah bile o gnler de, Yeilky'de
bulunan Moskof'un, milletin bana bir bel olduunun idrki iinde keder
ddeyken bu nereden programland bilinmeyen siyas meczup bitmesi
imzalanacak sulha bal olan savan gerek madurlarn tekil eden Rumeli
muhacirlerinden bir ka yz kiiyi etrafnda toplam uursuz teebbsne
atlmtr. Atlmasna atlmtrda, Yedi/Sekiz Hac Hasan Paa'nn nl sopas
kafasna ndiinde hayatla iliii daha 39 yandayken kesilmi oldu. Amma bir
takm insanlarn yaptklarn hi hesaplamadan bir takm kimselerin ban derde
sokmaya hakszca sebebiyet verdii gibi Ali Suvi'de bu teebbsyle, Sultan
Hamid'de var olan vehim hasletini yle bir harekete geirdi ki, Osmanl milleti
deil amma Osmanl mnevverleri, devlet ricali ve asil ailelere mensup,
paazade, eyh zadeler gibi kimseler dima diken zerinde bir otuz yl geirmek
mecburiyetinde kalmlardr. Sultan Abdlaziz'in cinayetle biten hl eklini
yaam, biraderi 5.Murad'm salk nedeniylede olsa htt yerine kendi bile
geirilmesine ramen bu durumu sevememi, dima tahttan indirilme
korkusunu, bu Ali Suavi olay Abdlha-mid'e yaatmtr.
Teebbsn bastrlmasndan sonra Abdlhamid Han,derhal bir tasfiyeye
girimi ve en yaknndan balad tasfiyede mabeyn miri Said Paa ile
sadrazam Sadk Paa'y deitirmi,yerlerine mabeyine Gazi Osman Paa'y,
makam- sadaretede Mtercim Mehmed Rd Paa'y 5. sadnazaml-na
getirdi. kisi de birbirine itimat etmemekteyseierde, padiah varsa bir
organizasyonu bozmann deiiklikten getiinin uuru iinde kan snmasada,
Mtercim Paa'y mhre kavuturdu. Ne varki dorusuda budur ki bu kadar
isteksiz bir i ancak bir hafta srd, Rd Paa 7. gn mhr elden kard.
1882'de Manisa'da vefat eden Mtercim Mehmed Rd Paa'nn 5 sadaretinin
toplam 2 sene, 23 gn srmtr. Vefatnda 71 yann iindeydi. Sultan Hamid
sadrazamnn yerine, Mehmed Es ad Safvet Paa'y hriciye nazrl da
uhdesinde olmak zere makam- sadarete getirdi. Bylece mtercim paann
sadarete getirilmesi yukarda dediimiz gibi varsa bir organizasyonun
bozulmasn te mine alan bir tedbir olduunu hatrlatmaktadr.

Kbrs'n ngiltere'ye kram

Muhterem okurlarmz yukarda Sultan Hamid'in ngiltere Kraliesi majesteleri

MViktorya'ya sulh te mininde yardmlarn temenni ettiini bildirdiinde biz,
majestelerinin bu ricaya mavir ve kabineyle temas edip, ingiltere'nin menfaati
hakknda phesiz bilgi alm olduunu ve teebbsn ondan sonra balatm
olacan ifade etmitik. Tbiiki Kbrs'n gndeme gelen ikram meselesi bizim
o nazariyemizi dorular mahiyette kabul edilirse hata edilmi olmaz.
Malup olduumuz ve binbir mklatla yapmaya muvaffak olduumuz sulh
sonunda karmza km bulunan tablonun fecaatine avrupa devletleri bile rza
gstermediler ve bu durumu sezen Abdlhamid han, bu hususda gayri memnun
devletler ile gizli temaslara geerek, Rusya ile yapt antlamay yrrle
sokmamaya, en azndan yava hareket etmeye koyuldu. Bu arada da sren sava
boyunca malup olmasnada malup olduk amma Moskof'uda, hayli mecalsiz,
kprdayacak hli kalma yacak kadar hrpalamtk. Antlama hkmlerinin
uygulamadmz maddeleri, iin fiili savaa cesaret edecek durumda
olmadda aikrd. Bizim bu tepeden bakmza ngiltere'nin yanmzda
grnd intiba Rusya'da bir frene sebeb olduu gibi bizden de acaba ngiltere
ne gibi bir mkfat alacak efkr padiah basmt. nk ngltere pek gelimi,
denizar mstemlekelerine bir de
Hindistan mparatoriesi titri Kralie Wiktorya'nn unvanlar arasnda yer
almt. te bu milletin politikas Akdeniz'de biraz daha gl olarak
bulunmasn temin edecek Kbrs Adasn tutmad orucun di kiras olarak
istediinde, Rus muahedesi esnasnda yardmlarn grd ngilizlerin bu
talebini Safvet Paa stanbul muahedesiyle artl ve geici olarak ngiltere'ye
braktn belirten bir madde imzalamt. Karlnda alnan en byk tviz
Berlin toplantsnda Osmanl yannda Ayastefanos'u asgariye indirme hususunda
yanmzda olacaklar vaadini almak olmutu. Ayrca; Ruslar douda
topraklarmza igal hareketi teebbsnde bulunursa ngilizler askeri yardmda
bulunacakalarni vaad ediyorlard. ztu-na Bey; Kbrs ngilizlerin idaresinde
kaldka, ngilizlerin, lke topraklarmza tasallut edecek Rusya'ya kar
yardmc olacaklar maddesi yrrlkte olacak, Ruslar Kars, Ardahan ve Dou
Bayezid'i bize iade ederlerse, ngilterede Kbrs' bize iade edecekti. Bu
antlamann tasdiki esnasnda Koca Sultan Abdlhamid Hn elindeki kurun
kalemle, bir hami yazm ve Kbrs iin, hukuk-u zt- ahanemize aid olarak
altm yllna ingiltere Devletine kiraya verilmitir demek suretiylede Kbrs
iinde de, bir tutamak elde etmeye muvaffak olduunu belirtmemiz icb eder.

Berlin Konferans

Biz ve Rusya'dan baka bu konferansa, ngiltere, Almanya, Fransa, Avusturya-

Macaristan ve talya katlmt. Daha nce yaplm avrupa antlamalarnn
tanesi ki, bunlar 1815'de Viyana, 1856 Paris ve 1871 Versay antlamalar-drki
bunlar cidden siyasi bakmdan byk deiiklikler yaanmasna vesile
olmulardr. Avrupann,Osmanl'ya en yakn blgesi olan Balkanlar'daki
yerlerde devlet-i l' yenin tederece tenzil eden Ayastefanos antlamasnn
hkmlerini ortadan kaldrmas hasebiyle yukarda saydmz "him
antlamalara drdnc olarak katlmas gereken bir tlasma karmtr .Berlin
Konferans. Almanya'nn Berlin ehrindeki bu konferansn yldzlar, Alman
bavekili Prens Bismark ve Abdlhamid Hn'n ngilizleri, Ruslar zerine havli
kkrtmay baaran beyanlar ngiliz murahhasn Ruslar sindiren bir g hline
getirmeye yetmiti. 1870'den sonra Almanya, ngiltere'nin hemen ensesinde olan
durumuyla cihann 2.devleti hline gelmiti. Bu muahedenin elle tutulur taraf,
Rusya karsnda menfaat karl olsa da avrupa devletlerinin ileri gelenleri
Osmanly vikayeyi yni korumay brakmam olmasyd.
Bu kadar Rus tahriki ve bu tahrike kapl ve aksiyon sonunda Osmanlnn
glgesinden kurtulamayan prenslikler bir mddet daha hrici meselelerde zt-
ahanenin idaresinde kalyorlard. Rusya bu antlama sonunda sanki sava kay-
bedenmi gibiydi ve aknd. Sultan Hamid politikas Rusya'ya adet avu
yalatyordu. ar 2 .Aleksandr'sa byk prestij kaybediyordu.
13/Haziran/1878'de balayan oturumlar 20 celse hlinde cereyan etti 31 gn
srerek 13/Tem-muz/1878'de nihayet bulmu idi. 64 maddeden oluan bu
antlamay Osmanl heye t-i murahhasas bada Hriciye nzn Aleksandr
Karatodori Paa, Mir Mehmed Ali Paa ve Sadullah Paa takip ve Osrn.anl
adna imzaya yetkili olarak katlmlard. Ermenilerin ok olduu blgelerde ve
Makedonya'da slahatlar yaplmas maddesi pek nem arzediyor-du. Ruslara
Ayastefanos antlamas hasebiyle 245 milyon Osmanl altunu harp tazminat
istenmesineki bu gnk paramzla katrilyon, 185 trilyon yapar ki bu
meblada, Berlin nferans bir haylice indirmekte ok faydal olmutur. Berlin
sulhuna gre Karada, Srbistan ve Romanya devlet-i liye'clen tefrik olunmu
yni ayrlmt ve bylece elli ylda balkanlarda Yunan dhil drt bamsz
devletin doumu gereklemiti. Bunlar din olarak hristiyan ve mezhep olarak
da ortodoks idiler

1293/1878 Harbi Kayplar

Bizim Osmanl trihine bakan ve bunun hakknda kanaat izhar eden zevatn
mbalaalarla dolu zem etmelerinin,yannda yine mbalaadan fari olamayan
medihilerin tarz, trih sevenler ve okurlarn haylice te'siri altna almaktadr.
Bana kalrsa; bundan da bir rekabet douyor ve iin ortasn bulalm'n
dncesini takip edenler ortaya kyor byle-cede, nice mekk meseleler gn
na deilse fikri plnda yeni ve daha mutmain edici izaha kavuabiliyor.
Bu minvalde 1293/1877 Osmanl-Rus sava neticesi Ayastefanos Antlamasyla
bir stat kazanm, bilahire Berlin konferans bu staty deiik bir hle ve
bizim lehimize evke yardm herkesin kabul ettii hldir. Bu meyanda biz bu
sava sonucunda zayiatmz T.Ylmaz ztuna Beyefendinin; "Byk Trkiye
Trihi" adl almasnn 7. Cildinin 167. sahifesinden yapacamz alntyla
sayfamz tezyin edelim efendim. Bu almann ciddiyeti, belirttii hususlar,
mbalaaclarn yolunu tkamakta, mdellel yni delilli tarihilik anlaynn bir
mahsl bulunduundan rakamlar ve izahat gvenilirdir.
".Srbistan,Trkiye'ye vergi vermekten ve tbi olmaktan kurtulmakla kalmyor,
Ni sancamda alyordu. Bu suretle Dou Morava boylarna yerleen Srbistan
bu evredeki Trkler'inde Gneye doru glerine sebeb oldu. Karada'da
istiklli tanndktan baka bir ka kaza terk ediliyordu. Karada, Bar (talyanca
Antivari) iskelesini alarak,
nize Adriyatik'e kyordu. Ancak Play nahiyesinde Ms-n Arnavutlar, silahla
Karadallar kovduklar iin mu-hedenin hkmlerine ramen buras
Trkiye'de kald. Kada(kl bir Srp Prenslii idi) toprak ve nfusa bir mis I.
buyor, 9500 kilometre kareye yaklayordu. Romanya'ya aetince; Trkiye'den
Dobruca sancam alyor, fakat Rusya'ya Trkiye'nin 1856 Paris muahedesiyle
Rusya'dan geri ald Gney Moldavya'y (Trke:Bucak) iade ediyordu. Bu
bakmdan Berlin muahedesi, Romanya'da son derece kt karlanacak ve bu
lkede Rus dmanlnn artmasna sebeb olacaktr. Latin aslndan olan
Romenler,sava kazanmas iin, btn gleriyle Rusya'y desteklemiler,
Plevne, ancak Romen kuvvetlen geldikten sonra drlebilmiti.
1878'de istiklllerini kazanan Romanya 1881'de Srbistan, 1882'de Karada ise
ancak 1913'de prenslikten krallk derecesine ykselmilerdir Bu suretle trihde
ilk defa olarak tam bamsz bir Romen devleti kurulmu oluyordu. Ayastefanos
muahedesi, Bosna-Hersek'i Trkiye'ye brakyordu. Berlin muahedesi ise, bu
lkeyi Avusturya-Macaristan'n idaresine veriyordu, lke gene hukuken, Trkiye
imparatorluunun bir parasn tekil ediyor, fakat Avusturya-Macaristan tara-
fndan ynetiliyordu. Vilyetin Trk Valisini Avusturyal'lar yllarca yerinde
brakmaya mecbur oldular. Zira mslman Bonaklar kadar Ortodoks Srplarda,
yllarca Avusturya'ya kar silahla kar koydular. ^Srplar, Srbistan'a katlmak,
Bonaklar Trk idaresinde kalmak istiyorlard. Karada ile Srbistan'n arasna
giren Yenipazar Sanca zerinde de Austurya-Macaristan'a baz haklar
tanyordu.
Bosna-Hersek'in Avusturya idaresine verilmesi, Rusya'nn zlkanlardaki
Panslavist siyasetinin iflasn gsteriyordu.
Cermenlik, Balkanlarda da Slavla byk darbe indirmi uyordu. Bu trihden
sonra Avusturya-Rusya mnasebetleri birinci cihan harbine kadar dzelmedi. (1
.Cihan savanda dzelme olmad gibi, 19'17'ye kadar da rakip cephelerde
karlkl sauatlar m. h)
Tuna ile Balkan dalan arasnda -Romanya'ya braklan Dobruca dnda-
merkezi Sofya olmak zere bir Ortodoks Slav Prenslii, Bulgaristan devletii
kuruluyordu. ilerinde bamsz (muhtar) olan bu prenslik, Trkiye'ye tbi
olacak ve vergi verecekti Balkan dalarnn gneyinde ise, Dou Rumeli eyleti
teekkl ediyordu. Merkezi Filibe olan bu eylettede Bulgarlara geni haklar
tannyordu. Trkiye, Sofya'da bir yksek komiser, Filibe de ise, Babli'nin
hristiyan devlet adamlar arasndan setii bir vali le temsil ediliyordu. Bu
suretle 1909'da tam bamszlk alacak Bulgaristan kuruluyordu. Dou
Rumelinin snrlan bu gnk Bulgaristan'n gney snrlarndan dard. Mestanl,
Krcaali btn Bulgar Makedonyas, henz dorudan doruya Trk ida-
resindeydi. Karadeniz kylarnda da bu vilyetin snrlan, Burgaz'n az
gneyinden balyordu.
Varna, Bulgaristan'n ve Burgaz ise Dou Rumeli vilyetinin limanlar oluyordu.
Bulgar-Srp snr, bu gnkne nazaran Bulgarlarn biraz lehineydi.
Bu balkan devletikleri arasnda dengeyi salayabilmek iin, Yunanistan'ada
Teselya sanca braklyordu, 2.Abdl-hamid, bu maddeyi de tatbik etmemek
iin elinden geleni yapm, fakat bir kayl sonra Tesalya'y Yunanistan'a bra-
kya mecbur olmutur
Kuzeydou Anadolu'da Kars, Artvin ve Ardahan Sancaklar ve bu srada Batum
Kazas Rusya' ya veriliyordu. Ayas-tefanosun Rusya'ya verdii Doubayezid
(Bu gnk Ar ili) Trkiye'de katyordu. Bu suretle bu gnk vilyetlerimizden
Kars ile Artvin, Rusya'ya braklyordu. Ruslar, Batum'u etneyecek asker
bulunduramayacak serbest liman yapacakalard.kac akn ve gafil devlet
adamnn Karada'a bir kaza
kmamk in gze aldklar savan sonunda yaplan bu "lk Trk yamasndan
tabiatyla Fransa'nnda nasibini
almas lzmd O da, Tunus'a gz dikmiti, yl sonra bu Trk vilyetini igal
eden Fransa,bu igalin ortamn, Berlin konferansnn kulisinde salamt.
(Sayn ztuna ran'n bu madan yararlandn yazmay zuhulen gemi olmal,
biz de bunu hatrlatm olalm.m.h)
Trkiye'nin kayplar, bu kayplar dorudan doruya veya dolaysyla olsun, u
ekilde zetlenebilir: devlet dorudan doruya idaresinde bulunan Ni Sancan
Srbistan Vv, Teselya Sancan Yunanistan'a, bir ka kazay Karada'a Kars,
Artvin ve Ardahan sancaklarn Rusya'ya, Dobruca sancan Romanya'ya
brakyor bu suretle birka kaza ile birlikte 6 sancak, imparatorluktan
ayrlyordu. -Kendisine tbi olan Romanya, Srbistan, Karada Prensliklerinin
imparatorluktan ayrlmasna raz oluyordu. Bunlarn arasnda Tu-nus prensliini
de saymak mmkndr. Bu arada Romanya, Gney Moldavya'y Rusya'ya
brakyordu- Trkiye, ok imtiyazl bir Bulgaristan prenslii ile az mtiyazl bir
Dou Rumeli vilyetinin kurulmasna rza gsterdii gibi, Bosna-Hersek vilyeti
(eylet,umum valilik) ile ksmen Yenipazar sancann idaresini Avusturya-
Macaristan'a Kbrs sancann idaresini Avusturya-Macaristan'a, Kbrs
sancann idaresini de ingiltere'ye brakyordu. Yamadan ran bile nasibini
alyor, bu devlete de o zamandan beri ran'da kalan Kolur kazs veriliyordu
Osmanl devletinin hukuken birer paras olmakta devam eden Bulgaristan,
Dou Rumeli, Bosna-Hersek, Yenipazar, daha sonra, fakat 93 harbinin bir
neticesi olarak
kaybedilen Tunus hari tutulursa, Trkiye'nin kesin ekilde kaybettii lkeleri,
u ekilde rakamlarn belgati iinde ifade etmek mmkndr.
Romanya prenslii (Dobruca sanca ile) 135.156 km.kare, 5.300.000 nfus (bu
nfus 1875/1878 yllarndaki durumu gstermektedir, imdi ayn topraklarda 16
milyondan fazla insan yayor)
Srbistan Prenslii (Ni sanca ile): 45.427km.kare, 1.564.000 nfus (imdiki
nfus 6 milyondan fazla)
Karada Prenslii(yeni ald kazalarla): 9.427km.kare, 180.000 nfus(bu gn
400.000 kadar)
Teselya:13.488km.kare,340.000 nfus(bugn 800.000'den fazla)
Rusya'ya Gney Moldavya (Bucak):33.800km.kare, 800.000 nfus (bu gn 3
milyondan fazla)
Avrupadaki kesin kayplarn toplam: 237.298km.kare. 8.184.000 nfus, (bu gn
26.5 milyon kadar). Buna Asya'da kaybedilen bu gnk Kars ve Artvin
vilyetlerini eklemek icb eder. Eer Bosna-Hersek, Bulgaristan, Tunus, Kbrs
gibi dolaysyla imparatorluun dorudan doruya ida resinden kan yedende
katarsak, btn bu topraklarda bugn yaayan nfusun ,bugnk Trkiye'nin
nfusunu ok at, 48 milyona yaklat grlr. te Midhat, Mahmud
Celleddn, Redif brahim Edhem Paalar gibi trihi byklkte gafillerin,
kazanacaklar zannyla, imparatorluu ortasna attklar mehur 93 harbinin
neticesi, rakamlarn belgati ile budur. Eer 2.Abdlhamid'in ahs diplomasisi
olmasayd, bu kayplar ok daha byyecek ve Ayastefanos artlan aynen
uygulanacakt." Diyen deerli tarihinin bu kesin ve nfus ile metrekare olarak
tesbitierinin yeknnde biz toplayarak kaydedelim. Toprak kaybmz; 237.298
kmkareyi bulmu, nfus ise 8.164.184 kii ile tesbit edilmitir.

Kk Mehmed Sad Paa

Her ne kadar Halil Rfat Paann hastal dneminde Kad Abdurrahman Paa
ayn zamanda kabinede adliye nzn ola-ak yer aldndan, sadaretede vekleten
bakyordu. 2. Ab-dlhamid (1897 harbinin sonunda vermi olduu kayd ha-vat
artyla sadrazamm olarak kalacaksnz sznde srarla durmaktayd. Halil Rfat
Paa; padiah verdii szn arlndan kurtarmak niyyetiyle bir ka defa
is'tifasn gnder-misede Abdlhamid hn nazik bir lisanla ret etmitir. Bu ztn
vefatndan sonra sadrazamla veklet etmekte bulunan Kad Abdurrahman
Paann sadareti beklenmekteydi. Nitekim Padiah kendisine sadarete asaleten
tyini hususunda bilgi gnderdiysede, Kad Abdurrahman Paa, vekleti esna-
snda yaam olduu hlin kendisine ilka ettii baz hususlar iinde kalm
olabileceinden vede byk bir hukuku olduundan olacakki, baz artlar ileri
srerek kabul edebileceini, aksi takdirde grevi alamayacan belirten bir
cevap gnderdi.
Padiah gelen cevb biraz mtalaa etmek zere tetkikine ald esnada da,
kurenadan birisini, Kk Mehmed Said Paaya, sadarete tayine davet
hususunda saraya davet etmek zere gnderdi. Arada da Kad Abdurrahman
Paaya yollad bir hatta sadaret teklifini yineledi. Kad Paa bu teklifi de
deerlendirmeye almakla vakit kaybederken, Kk Said Paa Saray-
hmayuna gelmi, teklifi kabul eylemiti 29/recep/1319- 09/kasm/1901 tarihi
Said Paann 20. asrn kinci sadrazamlna geli tarihi olmu, kendisinin ise
beinci sadaretinin balamasna yol amt.
^"han devleti unvan Avrupa siyasi mahfillerinde hasta arn olarak tannm
olsada btn yollar Romaya kar darbi meseli gibi btn siyasi hesaplarda
Osmanl devleti yle veya byle kaale alnyor, dirayetli padiah 2.
Abdlhamid hn Bosfor'daki yni Boazdaki adam diye anlmakta, yapaca
siyasi ve ticari manevralar, bat dnyasnn krallarndan, hariciyecilerinden,
Etual meydanndaki politikacy meraktan ldrtyordu. Beinci defa getiridii
sadarette 2. Ab-dihamid'in tecrbeli kafadan olmutu Kk Mehmed Said
Paa.
Biz imdi bu ztn biyografisini sayfamza alarak okurlarmza ve gelecek
nesillere tantmay amalyoruz: Mehmed Said Paa 1256/1840 ylnda
Erzurum'da dnya'ya geldi. Bu geli, ikiz bir doumdu. Takdir-i lhi Said ad
verilenin yaamas, Reid ad verilenin ise kk yada vefat eklinde tecelli
etmi. Said Paann pederleri olan zt iran nezdinde Maslahatgzarmz olan,
Ankara'nn Sebzade adyla maruf ailesindendi. Bu aile umumiyyetle ulema
yetitirmekle nm yapan bir slle olarak bilinmektedir. te Said Paann babas
Sebzade Ali Namk Efendi ran'da stlendii vazifeyi muvaffakyyetle
tamamlam, stanbul'a gelmi olduu srada emr-i Hakk' vki olmutur. Trih o
srada 1270/1855 yln gstermektedir. Aile bu vaziyet karsnda geimini
te'minde Mehmed Said'in eline bakar duruma dmd. Onalt yandaki bu
durumunu Mehmed Said Paa u szlerle anlatyor: ". .Pederim Ali Namk
Efendinin irtihaii zerine Erzurum'da kalabalk bir ailenin iaesi zerime
terettb ettiinden Erzurum tahrirat kalemine memur olarak girdim.
Demek ki Said Paa'nn hizmet-i devlete girii 1855 senesidir. Bylece hayatnn
sonuna kadar hizmette kaldn gz nne alrsak ki bu 1914 ylna kadar gelir
ki, ellidokuz yl gibi uzun bir dnemi tekil eder. Said Efendi; ilk tahsilini Er-
zurum'da bulunan brahim Paa Medresesinde yapar. stanbula eldiinde
Ayasofya Camiinde tahsile devam eder. Bu da da Franszca renmeye
almaya bakmaktadr. Ek I rakda; Trih, Corafya ve Fransz hukuk ve
ekonomisi arat alanlardr. Konumalarn yazya dkmek gibi bir metod
gelitirmi, bylecede hem hitabetde hem de kalemde terakki etme yolunu
yakalamtr. bn'l Emin Mahmud Keml nal merhum, Ahmed Tevfik (Okday)
Paa'dan bizzat dinle- dii, Mehmed Said Paa'nn Ayasofya Camii dersane
sinde bandan geen bir olay yle naklediyor: "Said Paa nceleri hrka ve
entari olduu halde Ayasofya Camiine ders dinlemeye gidermi. Bir gn
Franszcaya alt kitabn da uanna alm. Ders esnasnda koynun-da duran
franszca kitap kaym ve ortaya salm. Kk Said'in arkada, kitaba yle
bir bakm ue franszca olduunu grm ve Saui e aman sakla, eer bir
grrlerse, seni camiin ortasnda yumruklayarak helak ederler demi. Said,
korkudan kitab koynuna soktuu gibi firar etmi. " Babasnn vefatndan sonra
Erzurum tahrirat kaleminde alrken, muvazzaf olarak, Anadolu harp
ordusunun yaz ileri kaleminde de almaya balam. 1283/ 1866 da 7500 kr.
maala Selanik Mektupuluuna tyin olunmu. Said Efendi ancak bu greve
gitmemi. stifa etme yolunu semi. Mehmed Es'ad Safvet Paa Maarif
Nazrlna tyin olunduunda, Said Efendi; bin kuru maala Matba- mire
Mdr olmutur. Akabinde maa bebin kurua ykseltilmi mevcud grevine
zamime-ten Takvim-i Vekayi'i (bu gnk resm gazete) mdrlne
ykseltilmitir. Bir arada, 7. Daire denilen Adalar Belediye bakanl
grevinide uhdesinde bulundurarak Dr. Byk Mehmed Fuad Paann ilk
sadareti esnasnda bu hizmeti grlmtr. '

Bir htilafn Neeti!

Tanzimat Meclisi Reisi Yusuf Kmil Paa bir gn Mehmed Said efendiyi yanna
artr. Paann yannda Mahmud Cel-leddin Bey'de bulunmaktadr. Yusuf
Kmil Paa; bize iki mellif lzm oldu. Mellif-i evvel Mahmud Bey, mellif-i
sn'de sensin. Der. Vilyetler yasasn yaznz diye szleri ne devam eder. Bu
srada Mahmud Bey; msaade buyurunuz kulunuz yazarm. Dedi. Bunun
zerine Kmil Paa: "Said Bey mellif-i sn'dir" cevabn vermesine ramen
Mahmud Bey srar edince, Said Bey: "Beyefendi kulunuz, yazsn" dedim, diyor.
Bunun zerine Yusuf Kmil Paa, yzme mna dolu bir tavrla bakt. Adet; bu
bakta o yazabilir mi? Sorusu grlyordu. Said Bey: Nizmnmeyi yazdm ve
Yusuf Kmil Pa-a'ya takdim. Tetkik etti. Mahmud Bey'le beni Sadrazam H
Paa'ya gnderdi. Gitdik verdik. Bir ka gn nezdinde kald. ki noktas tashih
olunmu, bir madde de kendi Ieri ilve etmiti. Bana 4. rtbeden Mecid-i Nian
verdi. Mahmud Bey; o vakitden beri bana husumet ve rekabet gsterirdi.
Demekte Mehmed Said Paa. Hemen biz buraya sktralm ki, "Son
Sadrazamlar" adl nemli bir eser yazm olan M. Zeki Pakalin, bnl Emin
Bey'in yukardaki hadisede Mahmud Ce-laleddin Bey'i (daha sonra paa)
kmseme niyeti yoksa hatra, hafzasnda yanl kalm demektir. Said Bey'in
o t-rihde Mahmud Bey'e bir fikiyeti olamayaca gibi Yusuf Kmil Paann
Mahmud Celleddin Bey'e byle bir davran gstermeyeceini beyan ediyor.
Okurlarmz bu bahse bir mim koyarlarsa almamzn ileri safhalarnda
Pakaln'n itirazn destekleyecek anekdotlara rastlayacaklardr.
1291/1874 tarihinde Ticaret ve Nfia nazrlnn mektupuluuna getirilen
Mehmed Said Bey, ok gemeden onbin maala sadaret mektubuluuna l-
evveli rtbesiyle "vin oldu. Bu inha Hseyin Avni Paa sadaretinde gerek-
mistir. Devrin gazetelerinden bazlar bu tyini midlerie karlam,
Bordiyano'nun sahibi olduu gazete ise, selef Zihni Efendi'nin gidiine esef
etmektedir. Mahmud Nedim Paa; makam- sadarete geldiindeki bu grev ayn
zamanda imdiki iileri bakanln yerine getiren vazife olduundan M. Nedim
Paa; Dahiliye nazrlklarnda bulunmu Sar Memduh Paay, bahse konu
tecrbesi mnasebetiyle tercih etmi, Said Efendiyi Maarif Nazrl
mektupuluuna gndermeyi arzu etmi ve tyinler byle gereklemitir. Fakat
bu durumu kabullenmeyen Mehmed Said Bey, derhal Maarif Nzn Ahmed
Cevded Paaya istifasn takdim etmitir.
Bundan sonra olaylar hzla hzla geliir. Abdlaziz Hn'n hal ve ehid
olmasndan sonra taht- Osmaniye'ye 5. Murad gemisede, geirdii rahatszlk
doksan gn sonra onun da hili meselesi ortaya km ve Veliahd- ehzade 2.
Abdl-hamid hn Osmanl tahtna oturmutur. Mehmed Said Bey'in istikbali bu
taht'a kta yle nemli bir kavaa varmtr ki, buna iaret etmemiz
gerekmektedir.
Sultan 2. Abdlhamid'in baktibliinden irtika ederek yni ykselmeye
balayarak makam- sadarete dokuz defa gelmi bulunan, apur elebi lakabh
Kk Mehmed Said Paa'nn talihi bahse konu halife dneminde parlamaya
balamt. Taht sahibinin deimesiyle tabiiki bir takm mevkii ve mansplarda
tebeddl vcuda gelirken, saray' in kadrosu-da bundan nasibini almaktayd.
Nitekim; 1 l/aban/1293-/eyl!/1876'da sa-rayn bakitabetine 30 bin kuru
maala Mehmed Said Paa tyin olundu. ki sonra da bl rtbesine zammeten
1. mecid ve 2. Osman nianlaryla.taltif edildiini gryoruz.
Mahmud Celeddin Paa; mabeyn miri olmutur. (Bu Mahmud Celeddin
Paa, Prens adyla olarak anlan ve aslnda Osmanl'da olmayan bir unvan olan
prens yerine Sul-tanzde denmesi doru saylacak Sultanzde Sabahaddin Bey'in
babas olandr. Yoksa Mirat- Hakikat adl deerli eserin sahibi ve eitli
nazrlklarda bulunmu olan eski sadr-azamlardan orlu'lu Ali Paa ahfadndan
olanla bir alakas yoktur. M. H) Mabeyn ferikliine bahriye mirlivalarndan Said
Paa getirilmitir. Bu grev askeri bir grev olup, amiral Said Paa, Mabeyn
miri Mahmud Celeddin Paa'nn'enitesi idi.

Padiahn Mehmed Said Paa'y Tanmas

Bu vak'ay 2. Abdlhamid Hn'n uzun zaman baktipliini yapan Tahsin

Paa'nn hatratndan takip edelim: "Padiah, ilk baktibi olan Said Paa'y1 da
nce Cemile Sultan'n saraynda pek sk rastladndan tanma imkn
bulmutur. Halbuki padiaha baktip olarak Mithad Paa ve arkadalar
Sadullah Paa'y hazrlamlard. Ancak padiahn hazrlana-nan deil Damad
Mahmud Celeddin Paa'nn tantrm olduu Said Efendiyi tercih etmiti.
Gnmzde stanbul'da yolcu tayan ehir hatlar vapurlar arasnda ismi
Hseyin Hki olan bir vapur vardr. Bu isim umuyorum ki 1870'li yllarda
irket-i Hayriye meclis-i idaresi reislerinden olan Hseyin Hki Efendi'yi yd
etmek iin verilmi olabilir. Tabii ki byle kadir bilen messese ve idarecilerini
takdir vazifemizdir. imdi bu izahdan sonra, yazmz ile alakal bahse aid
blme avdet edelim.
Efendim; Said Efendi ticaret nazrl mektupuluunda bulunduu zaman Nazr
Suphi Paa'nn bakanlnda toplanan irket-i hayriye hissedarlar toplantsnda,
yukarda bahsi qeen Hseyin Hki Efendi'nin baz hissedarlar kmr iinden
dolay meydana gelen mnakaalar,mzakere niamn bir hayli ihll etmi
olmasna ramen, mektupu Said bey'in saat sren mzakereleri hvi tanzim
ettii mazbataya herkesin gr ve rey'ini ayr ayr yazabilmi olmas hazr bulu-
nanlar hay ete drmt. Bahse konu meclis de hissedar sfatyla hazr
bulunan Damad Mahmud Celieddin Paa, 2. Abdlhamid hn'a, taht'a
gemesine yakn gnlerde bunlar anlatmt. Taht ii gerekletiinde M.
Celeddin Paa, Said Bey'i hatrlad ve padiaha da hatrlatt. Padiah
anlatlanlar1. derhatr edince Said Efendiyi kendisine baktip olarak tvin
eyledi. Bizim kaynaklarmzdan olan ve mevcudu hayI: zamandr bulunamayan
Mehmed Zeki Pakaln'n "Son Sadn-azamlar" adl nefis eserinde Kk
Mehmed Said Paa'ya tam 890 sahife ayrmtr. bnl Emin Mahmud Kemal
nal beyefendi merhumda bir hayli kalem oynatm. Bunlar ve benzeri eserler
mtalaa olunarak mthi bir hacim le karlayoruz Takdir edersiniz ki bol
kaynaklardan szme yapmak eitli vecihleri ortaya karmak dikkat gereken bir
almaya baldr.
Bu bakmdan Abdlhamid- i Sni dneminin cidden ok mhim rkn olan Said
Paa'nn biyografisini dier iki numaralara nazaran daha geni olmas, ahsiyetin
hadiselere adet beiklik, nderlik vqya muhalefet etme gibi hususlarla birlikte,
nefsini Osmanl devletine teslim etmi kimselerin balln gstermeyi ihmal
etmediklerini guruba dahil olmasndan kaynaklanmaktadr. Bizim; Said Paa'nn
mabeyn bakitabettne getirilmesindeki esrar inceleyip sk dokuma yoluna
gidiimizin sebebini, 2. Abdlhamid'in etrafn sarmak isteyen kadrolara tehis
koyabilme iindir. Nitekim bizim anlayabildiimiz kadaryla Kk Mehmed
Said Paa; hi kimsenin adam olmayp kendi kandilini yakmaya, stne den
vazifeyi hakkyla yapmaya dkn bir devlet adam, herkesle iyi geinmeyi
prensip edinmi bir insan olarak yorumlayabiliriz!
bnl Emin Bey merhumun; Said Paa'y kastederek, "Kendinden iitildiine
gre" kaydyla u yazsn zetleyelim: "emberlita'da Matbai Osmaniye'nin
yanndaki merdivenli evde kaim validesiyle birlikte ikamet ettikleri esnada bir
gece kk kardei Ferid Bey, biraz sarho olarak gelir ve orada kalaca
anlalr! Kaimvlide hanm savulmas iin srar ve iddet gsterir. Halbuki;
Ferid Bey'in evi deniz ar olduundan gece yars gidemeyecei sylenirsede,
kaimva-lideyi ikna mmkn olmaz. Sonunda Said bey'in kardei Ferid Bey,
aa kata indirilip ann ve uaklarn odasnda yatrlr. Damad bey yni Said
Paa bu hl ve iittii szlerden son derece mteessir olduundan sabaha kadar
alar. Gzne uyku girmez!"
Sabaha kar; gecenin karanl devam ederken, evin kaps alnr. Kapy aan
uaa gelen iki adam: "Said Bey'in evi burasmdir? Kendisini greceiz!"
derler, uak durumu haber verince evin bey'i rker, grnmemek isterse de,
kapdakiler srar ettiklerinden yanlarna gitmeye mecbur olur. Adamlar: "Sizi
Saray'dan istiyorlar! Gtrmeye geldik dediinde rkme korkuya dnr. Hzla
giyinip gelen adamlarla birlikte, getirilen arabaya binerler ve saraya varrlar. O
gn tahta kmas kararlatrlan Sultan 2. Abdlhamid'in huzuruna gtrrken
padiah bakitabete tyin ettiini syler. Birlikte Topkap Sarayna giderler ve
tahta kma merasimi yerine getirilir. "
Said Paa'nn baktiplie geirilmesinde bir hayli rivayetler
bulunrnaktaysada,en doru olan M. Celleddin Paa'nn irketi hayriye
hikyesini padiaha nakletmi olmas ve Sultan Hamid'in insanlar verimli
olarak kullanmasnn bir ifadesi olan Said Paa'nn baktiplie tyini olaydr.
Mehmed Said Paa; baktiplie getirildikten sonra devlet adamlarnn mterek
kanaatleri, Said Bey bu grevinde padiah'a bab-liyi kendine balama
hususunda son derece yardmc olmu, neticesinde devlet daresi babli
memurlarnn elinden, padiahn mutlak ynetimine gemitir. 3 Zilkade/1294-1
O/kasm /I 877'de Said Bey'e bakatiplik vazifesine zami-meten Hazine i Hassa
nezareti de tevcih buyruldu. Esvat- Sudur adl eserin yazar, dahiliye eski
nazrlarndan Sar Memduh Paa 71. sh. de Said Bey iin 2. merutiyetin il-
nndan sonra unlar yazyor: "Bakitabetde, mizc- ahaneye gre hizmeti ve
hususat-i mhimmenin ta'dil ve tesviye-since meziyyeti ve btn icraat
babliden Saray'a ekmee masru mahareti, fart- fetanetine delil
addedilmesiyle yksek mertebelere is'ada (kmaya) mukaddime olmak zere
uhdesine hazine-i hassa-i ahane nezareti tevcih buyruldu.
Memduh Paa; Said Paa ile olan aralarndaki burudet ve mnaferattan dolay
bahse konu Esvat- Sudr'dan yapt inelemeleri, yukardaki satrlar dikkatle
okursak fark ederiz! Htt Memduh Paa'nn, Said Paa'y inelemek uruna 2.
Abdlhamid hn' da karlan mnaya bakarsak ate hattna alm oluyor!
7/muharrem/1295-12/ocak/1878'de 40 bin kuru maala dahiliye rtzrlma
tyin edilen Said Paa, Hamdi Paa'nn kabinesinde yer almt. Bu tyini
yorumlayan bnl Emin Mahmud Kemal nal Bey unlar kaydediyor: "Harndi
Paa'nn kabine tekil olunurken Said Paa'y da hili-ye nezaretine tyin
ettirmekten maksadnn, padiahdan uzaklatrmak olduunu baz kimselere
sylemiti." Demekte.
Mirat- Hakikat yazan orluluzde Mahmud Celleddin Paa diyor ki; Ahmed
Hamdi Paann kabinesine dahiliye nzn olarak ald Kk Said Paa'nn
ileminde yatan esas Said Paa'yi Saray'dan uzaklatrmak niyetine mteaalik
olduu, baz kimselere Hamdi Paa tarafndan sylendii pek yaygn
rivayettendir. Bir ksm devlet adamlarnn grne gre Said Paa Bablyi
Saray'a tayan devletin tamamen sa-ray'dan dare edildiinin ba mekanizmas
idi. Vkel heyetinden olmas tabiatyla, ba kitabetten ayrlmasn inta ede-
cekti.
Hakikaten A. Hamdi Paa kabinesinde dahiliye nazrln uhdesine alan
Mehmed Said Paa, 11/ ocak/1878'de iba yapan hkmetde 24 gn sonra A.
Hamdi Paa'nn kabinesinin son bulmasyla infisal ettiler. Bu kabinenin mr
4/u-bat/1878'de bitmi oldu. Yeni kabinenin Ahmed Vefik Pa-a'ya teklif
olunduu grld. Ancak Paa bir takm talepler sralad. lki sadrazamlk deil
bavekil n vanyla kabine kurmak olduu gibi, vekillerinde me'suliyetinin
ihdas gibi yine Mahmud Celleddin Paa'nn Tophane Mirliinden, Said
Paa'ninda dahiliye nazrlndan alnmasn, nk bu neza-retide uhdesine
alacan bildirdii artlarda bunlar. Bu talepleri kabul eden 2. Abdlhamid han;
2 ay, 9 gn srecek Ah-med Vefik Paa hkmetini 4/ubat/1878'den geerli
oimak zere tasdik eyledi.
Dahiliye nezaretinden adeta atlmasn salayan Ahmed Vefik Paa'ya nefsince
hakl olarak krld. Bu yzden de Ahmed Vefik Paa aleyhinde olanlar ile ayn
meslei semitir. erke Deli Nusret Paa, padiahn badoktoru Mavroyani
efendilerin padiah nezdinde bavekil hakkndaki atp tutmalara iltihak etdi.
Bunlarn padiah zerinde deiiklik yapt dnlebilir. Bu arada saray'a
gelen bir jurnalde bavekil'in bineyi tekil eden vkela ile fikir birlii yapt,
hi edilmesi salayacaklar mealindeki jurnal, Ahmed Vefik Paa'nn azlini
temine kfi geldi. Ahmed Vefik Paa bir hayli dman kazanmt. Bu sralarda
Said Paa'ya Ankara Valiliine tyin emri geldi. 25 bin kr. aylkla
5/cemaziyelahir/1295-7/hazi-ran/1878 tarihli tyindi. 18/nisan/1878'den itibaren
sadaret Mehmed Sadk Paa'ya tevcih olundu. Fakat 1 ay, 10 gn sonra onun da
infisalini gryoruz, istanbul'da sadaretler ksa srede el deitirmede, Said Paa
ise; Ankara Valilii vazifelerinden, hem artlarn ileri srerek rahat szlandn
yerinin deitirilmesini isteyen feryadnmeler yazp durmaktadr. Mehmed
Sadk Paa' dan sonra Mehmed Esat Savfet Paa, Tunuslu Hayreddin Paa,
ondan da Ahmed Arifi Paa'ya tevcih olunan makam- sadaret, 18/ekim/1879'da
Ankara Valiliinden, hazine-i hassa nazrlna, Tunuslu Hayreddin Paa
kabinesinde Adliye nazrl grevlerinden sonra, Kk Mehmed Said Paa'ya
tevcih olunur ki bu sadaret bahse konu ztn ilk sadareti olur. 7 ay, 27 gn sren
bu sadaret 9/haziran/ 1880'de nihayet bulur.

Hatt-I Hmayun

Vezirim Said Paa: Arifi Paa'nn bu kerre bavekletten infisali lzumuna

binaen memuriyet-i mezkre uhdenize tevcih klnm, dahiliye nezareti sadr-
esbak Mahmud Nedim Paa' ya ve bilcmle direlerin teftii ahvaliyle tahkikat-
ha-sile ve tedabir- slahiyyeyi dorudan doruya ve bizzat huzurumuza arz
etmek zere devair mfettilii namyla tekili nezdimiz de tensib olunan
memuriyet-i mhimrne Safvet Pa-aya ve ura-y Devlet riyaseti Arifi Paa' ya
ve hariciye nezareti Sava Paa'ya ve evkaf nezareti Suphi Paaya ve Mliye
nezareti bra him Edip Efendiye ihale olunmutur.
Nuh'be-i efkrm devletimizin husul-i saadet ve selamet ve tilay kudreti
kaziyyesi olduundan tevhikat- ilhiyyeye istinaden cmle heyet-i vkelamz
tarafndan bu yolda sarf mesai ve gayret olunmas matlubumuzdur. Cenab-
Hakk maz-han tevfik buyursun.
3/zilkade/1296 -20/ekim/1880
Bu iradei seniyye ile balayan Kk Mehmed Said Paann sadaret maratonu
tam dokuz defa zirve ye k dolaysy-la da dokuz defade zirveden ini
dnemine balang olmutur. lk sadaretinden azline sebeb olan husus,
Abdlhamid hn'n talimatyla eski sadrazamlardan Mehmed Esad Safvet
Paa'nn Avrupa siyasas ile alakal hazrlam olduu raporlarn bir heyete
gzden geirilmesi hususunda sadrazam Said Paa riyasetinde bu alma
yaplrken saraya gelen bir jurnalde heyetin istenen alma yerine 2.
Abdlhamid'i nasl tahtdan indiririzi konutuklarn bildirdii grlr. Padiah;
kurenasndan Ragb Bey'i gnderip Said Paadan mhr istetir. Bu rivayetle;
Said Paa'nn saraya davet edilip, bir miktar azarlandktan sonra mhrn
stendiidir. Grlyor ki asl fasl olmayan ihbarat dahi bir hkmetin
dmesine sadr-azamn azarlanp, vazifeden azline sebeb olabiliyor, hemde ask
ya alnm bir merutiyet dneminde, imdi devr-i demokraside nice skandallar
bir numaralarnda ftursuzca dev-letlluklanna engel olmuyor. Said Paa'dan
boalan makam- sadaret Cevnizde Meh-med Kadri Paa'ya veriliyor. Cl ay,
gn sonra Kadri Paa 12/eyll/1880'de infisal ediyor. Said Paa yine
sadrazam yaplyor ve bu seferki alma sresi 2/mays/1882'de sona erdiinde
karmza bir sene, yedi ay, 20 gnlk hizmet arzetmi olmas nmze kyor.
Bylece sadaretin yeni sahibi olarak Germiyanolu Kad Ab-durrahman
Nureddin Paa'ya verildiini gryoruz. 12/tem-49 /1882'de elinden mhr
alnan Kad Paa bu grevde iki onbir gn kalabilmitir. Said Paa; 3. sadaretine
geldiinde'Abdurrahman Paa'ya halef olmutu. Bu sadareti de 4 ay, 20 qn
sonra yni l/aralk/1882'de nihayetlenmitir. Bu sadaretlerin sk sk
deimesinde avrupa siyasi mahfillerinin ucurduu ile malum ark Meselesi'ni
neticelendirmede gizli ittifak hlindeki, bada Rusya olmak zere ngilizlerin,
Franszlarn, Avusturya'nn ve daha menfaat peindeki devletiklerin evirdikleri
frldaklara kar, Cennetmekn'n hususi maksadlara dayal, yap ve art ve
biribirine drt politikasnn icabat yatmaktadr.

Said Paa'nn 3. D

Ancak; Said Paa'nn 3. dne gemeden nce 3. sadaretine geliindeki

vakaya temas edelim. Yukarda yazdmz gibi Said Paa bu sadarete geliinde
Kad Abdurrahman Nureddin Paa'ya halef olmutu. Fakat istifasna ramen
tekrar sadaret teklifi alan Abdurrahman Paa, cevab- red vermi idi. Bunun
zerine padiahn Said Paa'ya gnderdii bamabeynci Osman Bey, sadaret
teklifi yaptnda Said Paa, Osman Bey'e:
- Beyefendi! Efendimiz ne iin benm zerimde srar eder? Hususi bir maksada
mtevakkfm? Ltfen aramzda kalsn dediinde, Osman Bey:
Paa hz. leri ben size syleyeyim. Abdurrahman Paa kzleri dikti! Cevabn
verir. Said Paa mrnde ilk defa iittii bu tbir karsnda akn fakat
dayanamayarak:
Osman Bey! Bu tbirin mnasn fehmedemedim! Dediinde:
- Anadolu halknca srar etmede, inat etmek demektir. Bu da kullanlr.
Said Paa; grevi kabul ettiini hatratnda beyan ediyor. Yine bu sadaretinden
dmesine badi oian vakalar paann hatratndan zetlemeye girielim:
"Padiah; lkede kendisi hakknda kt niyet beslendiini, stanbul'da bir ihtill
havasnn husul bulmakta olduunu, btn bunlar iin Mah-mud Nedim Paa ile
oturup, iddet tedbirleri almamz hususunda kat'i bir lisanla emir leri oldu.
Mahmud Nedim Pa-a'nn bu hususlarda almalar bir ka seneyi bulmu ha-
zrlklard. Fakat ben makam- sadaretin ortak kabul etmeyeceini, benim
memleket menfaatlerine dir grlerim ile Mahmud Paannkiler arasnda derin
muhaliflik bulunduundan istifa yoluna gitdim. Fakat istifam kabul grmedi.
Aradan 57 gn gemiti ki bir gece saraya arldm. Gittiimde huzur-u
hmayuna dahil olduumda, pek sert bir muamele ve bir ok azar ile
karlandm." diyen Said Paa hatratnda yle devam etmekte: Zt- ahane
oturmama msaade etmedi. Kendileri de ayakta dolaarak bir eyrek saat kadar
gnl krc, izzet-i nefis yaralayac ifadelerde bulundular. Azarlarnn sonuna
doru bir gn evvel saray'da gz altna alnan Mir Deli Fuad Paa'ya isnat
edilen bir crm hakknda Mahmud Nedim Paa ve Ahmed Cevdet Paa'nnda
bulunduu huzurda ve Cevdet Paann kalemiyle tutulmu bir istintakname
elime padiah tarafndan verildi. Ben bunu okumaya balaynca zt- ahane seri
adamlarla bana yaklaarak aramzda bir admlk mesafe kalmt ki baklar azar
dolu ve ok abuk cevap vermemi emrediyordu.
Varakada yazlanlar ise; padiahn taht'dan indirilmesi iin Dastanllardan
meydana gelen cemiyet kurulduunu ileri sren ihbarlara aid bir tahkikat idi.
Cemiyetin bu ideki ahdi, zt ahanelerinin kendi muhafazasna tahsis etdii ve
bir nev'i hususi askeri imtiyaz verdii dastanli'lardan
a na aelen asker gurubu olup, bu askerin ba sarayn meyde Dastanl
Mehmed Paa imi. Fuad Paa ve sair ba-
l1kimseler cemiyette, bende gya cemiyet reisiymiim!
Seri bir bakla yaptm okuma bana bu kadar bilgi ver-,. 7gt.i ahane devama
imkn brakmayp istintakiyeyi Umden ekip ald ve: 'Bana ne diyeceksin?
Sualini tevcih ettiler. Cevap verme imkn kstl idi. Konuturmuyordu. Ancak
asl fasl olmayan eylerdir mnasna gelecek beyanlarla meramm
arzedebildim. Fakat; azar dolu szler devam etmekteyken, zt- ahane
mhrm ver dedi. te o zaman mkil mevkiide kaldm. nk mhr
hmayun zerimde deildi. Htem-i liyi antamda tardm mabeyne arld-
mda huzura girereken antay adammda brakmtr. Efendimizden mabeyne
gidip antay alma msaade etmesini istedim. ok daha kzdlar ve pantolonun
cebinden mein bir muhafaza iindeki kk rovelveri karp bama tuttular.
Emanet-i hmayununuzu veririm. Bende olan ema-net-i ilahiyeyide ondan sonra
alrsnz dedim.
Bunun rovelveri bamdan ekip byk salonun kapsndan karak 'antasn
getirsinler!' emrini verdiler. Yanma geldi ve rovelveri bama tutarak, mhrm
kmazsa buradan ln kar' diye azar dolu szlere devam etdiler. anta geldi,
ald mhr teslim edildi. Artk kzgnlk baka taraflara yneldi. Kendisinin
hl veya imhas hakkndaki szde karan ciddi ve sahici addediyor. Akabinde
Sultan Murat gya tahta kmaya hazr, htt saraynda ihtiyaten bir takm
Krtler saklanm itikadnda bukunuyordu. Eer bu hal tahakkuk ederse evvel
bev vel beni paralatcan szlerini ekledikten sonra nme dp, harem ile
kendi dairesi ara-s|nda bir odaya beni gtrd. Haps edip, kapy kilitleyip 9'tdi.
Diyor, hatratnda Mehmed Said Paa.
Kymetli biyografi stad bn'l Emin Mahmud Kemal nal merhum bize yle
sesleniyor: "Paa'mn (Said Paa) 7. de-faki sadaretinde kitabet hizmetiyle
yannda bulunduumdan gece ve gndz, hatta yatakta iken mhr- hmayunun
altn zincirle boynunda asl olduunu grdm. Mhr yannda
bulundurmamasndan dolay daha nce azara uray iine oturmu ki, o
gnden sonra koynunda tamak vazgeilmez adeti olmu.

Said Paa'nn Hapisten Kurtuluu

Sultan 2. Abdlhamid Han, Said Paa'dan ald mhr- hmayunu Ahmed

Vefik Paa'ya bavekil unvanyla birlikte vermiti. Bu srada eski sadnazam Said
Paa kendi elleriyle hapsettii odada mahpusluu yaamaya devam etmekteydi.
Bu mddet 18 saati bulmu ve Said Paa bu mddet sonunda evine dnme
imkn bulabilmise de bunu ngiliz Elisine medyundur. Said Paa evdekilere
bir gn mabeyn'de tevkif olunacak olursa, ngiltere sefiri Lord Pofrin'e haber
verilmesini tenbih et-mitir. Saray'da hapsolunduu haberi hanesine ulatnda
hemen bykeli, durumundan haberdar olunmutur. Bu husus da Said Paa
hatratnda unlar sylemektedir: "Nm ve mesair-i insaniy yeti madam-l
hayat hatraj ihtirammda caygir olan Lord, nezdi saltanatda teebbsat ve
ihtart- lzirneyi baliyan mbalaa icra eylemesiyle m-dehale-i vaka-i
muhikka, mededres oldu. "
Grlyor ki, sadaret makamna ykselen bir zat, hayatn koruma altna almak
iin siyaseten belki olmayabilir ama, esas da slm Milletinin ve onun temsilcisi
olan Osmanl devletinin ve halifesinin, gerek ve ba dman ngiltere'den is-
tianede, yni yardm talebinde bulunuyor. Hemde bu talep pein pein yaplyor.
HeyhatIYalnz Said Paa bu hususda birr deil Abdlaziz devrinde Midhat Paa
bu ie nclk anlardandr. Kbrsl Mehmed Kmil Paa'da buna tenez-...
etrnilerdendir. Ne aresizliktir ki bu ademler bu ahvalle- den sonra yine sadaret
koltuunda istihdam olunmular-, jste bunu ifade ettikten sonra Abdlhamid
hn'n bu iki numaralar greve getirmesini akl biraz zor tartyor acaba isin
aklanmam bir baka taraf varm sorusu insann zihnini kurcalyor! Tabi iki
devletin srlarnn bzlar bilenler tarafndan mezara gtrlr.

Sbhiye Hanm Vakas

Said Paa'nn sadaretlerinin birinde ok calibi dikkat bir olay zuhur eder.
Hikyesi yledir: Efendim Said Paa'nn sekiz yalarnda bir kz olup ad
Subhiye'dir. Bir gn salarn taramaktayken her halde salar uzun olacak, takl
firketelerden biri gzne batar ve gzde bir hayli hasara se-beb verir. Osmanl
devletinin iki numarasnn kz evld gznden nemli bir yara almtr. Mevcud
doktorlar hadiseye el koyarlar ve izni ilahi ile, gz kr olmaktan kurtarlr. An-
cak pek iddetli arlar kk Subhiye'ye nefes aldrmaz! Uykusuzluk ve
gdaszlk yavruca bir deri bir kemik brakm, sadnazam babann efkati,
kendisini yiyip bitirmesine doru yol almaktadr. Padiah ile devlet ilerini
grrken sadnazamm mkedder ve bitkin grnts ie de aksetmektedir. Bir
akam Sultan Hamid, Saray'dan bir arabay Said Paa'nn konana gnderip kz
Subhiye hanm getirmesini irade eder. Kk Subhiye ve dads hemen arabaya
bindirilirler. Saray'a gelindiindede kk yavruyu huzuruna kabul eden 2.
Abdlhamidhn, dudaklar kpr kpr if dualarn okur. Ondan sonra hadi
kzm artk gzn armayacak deyip konaa gnderir. Hakikaten Subhiye
hanm bu dayanlmaz ardan kurtulmutur artk."
Muhterem okurlarm; Abdlhamid Hn ile sadnazam Said Paa arasnda geen
ve yukar aldmz iki vak'a yazmzda tesadfen veya tevafuken alt alta gelmi
deildir. ki ayr zaman diliminde vuku bulan olayn biribirine zt davran an-
latmas, ntk olmas devlet ilerindeki ciddiyetle, dorudan insaniyete mteallik
meselelerin o seviyede ki zevatda da ayrma tbi tutulduunu, birinci de ahbab
avuluun yer almadn, ikincide ise insana verilen nemi hatrlatmak d-
nlmtr. Bizim sadrazamlarn bazlarnn yukardaki Mit-had ve Said Paa
misalinde olduu gibi yabanc lkeler elilerinden istianede bulunmalarna,
stelik Said Paa'ya bu gnk dille sekreterlik yapm bulunan bn'l Emin
Mahmud Kemal nal merhumun mtalaasndan u satrlar zetlemeden
geemedik: "nsan u satrlarn ifade ettii hadiseyi gz nne alnca adet
tiyatroda garib bir dram, acaib bir trajedi temaa ettiine, padiahn da ayan-i
hayret bir trajedi-yen olduuna hkmeder. Vehim ve vesvese buhranna urad
zaman akl- selime ve saltanatn snna muhalif hareketlerde bulunan defa
makam ve veklete getirdii bir adam hakknda reva grd u gayr-i layk
muameleyi, buhran getikten sonra teemml etse yni dnse mte-ezzi olur
(..) Btn bunlarn yaanmasndan bir buuk gn sonra ayn sadnazamn o
makama dnmesi ise, dramn en mhim ksmdr!" Diyen bn'l Emin Bey
unlar da demekten kendini alamyor: "Hele Osmanl devletinin bavekili olan
ztn, ngiltere devleti tebasmdan imiesine bilvasta eliye mracaat etmesi,
elinin de ngiltere tebaasndan birini muhafaza edercesine, mdehale edip,
kurtarlma ilemini gerekletirmesi, dramn fecaatini oaltan zc ha-
diselerden dir." Said Paa'ya halef olan Ahmed Vefik Paa getirildii sadaret
grevinde derhal kadrolama yolunu tutdu. Padiahn arzusu istikametindeki
eyhlislm Cryanizde verine Bursa Valiliini yrtt srada bendelerinden
olan Rza Efendi adl birini, eyhlislm olarak tensib etdi. Bu gn anladmz
kadaryla Ahmed Vefik Paa, babl'yi Saray'dan bamsz, satfnazam ve
vkelnn emrine ak bir hle getirmeyi umuyordu. Ancak bunlar kurup ve de,
icraya getiinde, padiahn mizacna uygun olmayan davranlar sonunda
derhal tepkiyi grd ve Ahmed Vefik Paann bu seferki bavekillii, ancak
birbuuk gn srebilmi ve mhr- hmayun kendisinden istenmiti. Sultan 2.
Abdlhamid, Said Paa'y saray'a artm, daha evvel yanna getirttii
Mahmud Nedim Paa ile eyhlislm ryanizde olan Es'ad efendiyle
konumu, sadareti Mahmud Nedim Paa'ya teklif ettirmiti. Ancak temaruz
eden Mahmud Nedim Paa sebeb olara1-.da yalln ileri srmd. Davet
edilmi bulunan Said Pa-a'da gelmi toplantya katlmt. Bunun zerine
padiah sadareti bir buuk gn evvel hi bir ey olmam gibi Kk Mehmed
Said Paa'ya teklif etdi. Said Paa; Mahmud Nedim Paa'nn sadareti bunun
meyaninda kendisinin dahiliye nazn olarak yardmc olabileceini beyan eyledi.
Padiah hz. leri ne birden hitab ederek; "Ben, namaz klacam. Efendi hz.
ler siz de, iki paadan birini sadareti zerine almaya ikna ediniz!" diyerek
salondan kt. Mahmud Nedim Paa ise: "Buras devletin en hrmete ayan
yeridir" dedikten sonra yere oturdu. Esad Efendi bu ifade zerine oturduu
sedirden, yava yava kayarak yere oturdu. Sadareti Mahmud Paa'nn almas
iin beyanda bulunmu olan Said Paa'nn kulana eiliyor ve: "sadareti buna
brakma! Hepimize olmadk iler yapar" diye tenbihde bulunmu! Nihayet
Mahmud Nedim Paa: "her sadrazamn bir khyas olurmu. Bizim de
khyamz sadr- esbak Said Paa olmak varm" eklinde zor yutulur bir sz
syler. Said Paa bu sze ok ierler, ancak bir ey demez. Fakat Mahmud
Nedim Paa bylece sadareti kabul etdiini sylemee alrken, Said Paa da
Ciryanizde'nin eer sadaret teklifini kabul etmezsen bundan hepimizin ekecei
var szlerini kulana fsldamakta olduunu hatrnda tutdu. Padiah salona geri
dndnde olan-iar anlatlr. Sadareti Mahmud Nedim Paa'ya, eyhlislamlk
Es'ad Efendi'ye, dhiliye nazrl da Said Paa'ya verildi. Huzurdan
ktklarnda ennde yeni sadnazam Mahmud Nedim Paa bir kibir abidesi gibi
yrmekte eyhlislm ve Said Paa arkasndan yrrlerken Kurenadan biri
gelip yrmekte olanlar durdurup yeniden huzuru hmayuna gtrr. Padiah;
iinin, bu tyine snmadn syleyerek, Mahmud Nedim Paa'dan mhr
hmayunu geri ister. Aldnda hemen orada Said Paa'ya vazifeyi teklif eder.
Grd kibir, nezaketsizlik ve khyalkla tavsifine pek gnl koymu bulunan
Said Paa birbuuk nce infisal ettii grev iin evet cevabn vererek mhr-
hmayunu alr. Padiah dahiliye nazrlna Mahmud Nedim Paa'y tyin
ederken ayrca mabeyn mirliimde uhdesine verir. Said Paa kabinesinde
Harbiye nazrl grevinden kabine istifas mnasebetiyle infisal eden Gazi
Osman Paa serasker unvanyla harbiye nazrlna tekrar getirilir. Huzura giren
Gazi Osman Paa padiahn ayaklarna kapanp, mabeyn mirliinden alnm
olmann kendini mahzun kldn ifade edince, bu grevde dier grevler ze-
rine inzimam olunarak Gazi Osman Paa'ya tevcih olunur. Az nce sadnazam
olmay elinden karan Mahmud Nedim Paa'nin, mabeyn mirliini Gazi
Osman Paa'ya kaptrmas yannda ura-y devlet reisliini de bir ka dakika
sonra kendinden kdemli olan Reid Akif Paa'ya kaptrdnda elinde sadece
dahiliye nazrl kalmt. Osmanl devletinin son vakanvisi olan
Abdurrahman eref Efendi merhumda "Tarih Musahabeleri" adl kymetli
eserinde aa yukar ayn bilgilere nakleder. Said Paa'nn 4. sadareti olan bu
evet de nakknda devrin irlerinden Nzhet Bey u beyiti ina
eder
"Hlle-i Sadr- Said-l vzeraya adk"
Said Paa bu seferki sadaretine 1 O/zilhicce/1 300-l3/ekim/1883 cuma gn
gelmitir. nfisali se; 15/zilhic-ce/1302-26/eyll/1885 cumartesi gn
vukubulmutur. Mddeti ise; 1 sene, 11 ay, 13 gn olmutur. Vazifeyi brak-
masna sebeb olarakda, ark Rumeli meselesinde padiahla dt hareket
tarz hakkndaki farkl dnceler olmutur. Bu farkl grleri Said Paa'nn
hatratndan yapt beyanla zetlemeye alalm:

Filibe Vak'as!

Tarihler; 1302/1885'i gsterirken d tahrikler yardmyla Filibe'ye getirilen bir

kayz Bulgar, buradaki hkmet konan basm ve valiyi hapsetmilerdi.
Ertesi gn Cuma Namazndan sonra vekiller heyeti mabeyn (saray)de topland.
Bu arada Bulgaristan Prensi Batemberg, gnderdii beyanatnda, ark
Rumeli'nin artk Osmanl ynetiminde olmayacan, kendisinin idaresinde
bulunacan bildiriyordu. Bunun zerine yaplan top- lantda derhal asker
gnderilerek buna mni olunmasn, bu meselede anlamal devletlere bilgi
verilmesini reyimle birlikte belirttim ve heyeti vkel bu teklifi kabul etti.
Ancak bu ekli, padiah efendimiz kabul etmedi. Zihiccenin/14. gn olan
25/eyll/1885 Cuma gn babl'ye giderken, Karaky civarnda bana yetien
yaver tarafndan mabeyne gtrldm. Hemen huzura karldm, or saat kadar
sren konuma ve azardan sonra dar kma msaadesi verildi. Daha sonrada
beklemem emredildi. Ak-am saatine kadar orada bekledim. Serasker Gazi
Osman aa bulunduum odaya gelip, ye mek iin odasna davet eyledi. O srada
da dvet-i padiah vukubuldu. Gittim, iki saat bekledikten sonra yalnz olarak
huzura alndm. nce mhr istendi verdim. Mahbusiyetim vukua geldi. Bir
odaya konuldum. Her an arlrm diye saat bekledim. Sonunda azariamala-
rn zc te'siri uyumama sebeb tekil etdi. Dalmm. Benim; Filibe'ye asker
gnderme teklifim gya zt- ahaneyi tahtdan indirmeye dnkm! Ertesi gn
saraydan kmama msaade olunduunda eve geidim. Kmil Paa'nn sadarete,
baz vkelann da deitirildii grld. Ben bir oldu bittiye kar karken,
bama saray'da azarlanmakdan tutunda hapsedilmelere kadar neler gelmiyordu"
demekte Said Paa.
Hakikaten Berlin antlamas hkmlerine gre bir vilyetimiz olan ark Rumeli
yni Dou Rumeli'nin Bulgarlarca ilhak edilmesi, kar kalm diyen sadrazami
gtrd doru da! Bir de padiahn gz ve sz ile hatratnda olanlardan
gzleyem:
Hatrt- Sultan Abdlhamid-i Sni isimli eserde koca sultan yle diyor: "ark
Rumeli meselesinde benim (Sultan Hamid) zaaf gsterdiimi pek iddia etdiler.
Zaaf gstermek mevcud kuvvetden istifade etmemek demektir. Hangi kuvvet
mevcud idi ki, Dou Rumeli'de hakkmz koruma hususunda kullanlmad?
Bunu dnen ve syleyen bir insaf sahibini bu gne kadar iitmedim.
Bulgar Prensi Batenburg, Filibe'ye mstevli olduktan sonra durumdan
hkmetimiz haberdar olabildi. O da Rus sefirine gelen bir telgrafnameden,
telgraf nzn zzet Efen-di'nin beni haberdar etmesiyle mmkn olabilmidi.
Said Paa sad nazam idi. Tahtdan indikten sonra okuduum baz beyanat ve
yazlarnda Said Paa'nn; vakalar kendi lehine tahrif etmi olduunu hayret ve
teessfle grdm. Said Pa-
. Bulgarlarn tecavz edeceklerini daha evvel haber alamamt. Olay stanbul'a
aksettikten sonra bir hayli tered-dtn akabinde ura-y devlet reisi Akif
Paa'nn beyanat onu ikna etmiti. O dnemde Filibeye asker evkinde hem
mskilt hemde tehlike vard. 93 savanda tarumar olan ordu henz
toparlanamamit. Hazine tamtakrd. Baz vil-yetlerdeki jandarmalar yirmi-
otuz aydr maa alamyorlard. Byle bir haldeyken srf namdan ibaret olan
hakk' hkimiyetin adna neticesi mehul ve karanlk bir harbe girimeyi
tehlikeli grdm." Diyen hz. padiahn hatratndan u paragraf alarak
okurlarmn bilgilerine arz edeyim: "Gavriyel Paa diye bir Bulgar'n Rumel
ark valiliinden kovulmu olmasndan do lay gzm kzararak ie
giriseydim, 1328/1910'daki felketi, o zaman yni ordusuz, parasz, pulsuz,
hazrlksz bulunduumuz bir devirde kendi elimle hazrlam ve davet etmi
olurdum. Hazm gsterip ihtiyatl davranp, 1328/1910 da yaanacaklar,
1301/1885 eyllnde yaardk!" Demekte.
Said Paa ayn zamanda apur elebi lakabyla ve biraz da kmsenerek
anlmaktayd halbuki byle kltc bir lakabn bir Osmanl sadrazamna
verilmesi bizce doru olmayan hususattandr. Said Paa; infisal ettii bu
yukarda baz anekdotlar verdiimiz 4. sadaretinden 1895 ylnda infisal ettikten
sonra bu makama yeniden avdet ettiinde tam tamna 5 sene, 1 lay, 9 gngibi
bir zaman dilimi gemitir.
Bununda almamzn son taraflarnda sz konusu edeceimiz 1897 Osmanl-
Yunan harbinin muzaffer kabinesinin re-isi Halil Rfat Paa'ya, Sultan 2.
Abdlhamid hnn "yaadnz mddete sadrazammsnz" szn
vermesinden ve bu ahdini yerine getirmesinden kaynaklanmtr. Mehmed said
Paa; 09/11/1901 tarihinde geldii makam- sadaretden 1 yl, 1 ay, 26 gn sonra
14/01/1903'de infisal ettiinde 6. sadaretini yaamt. Aadaki satrlar
padiahn yni Sultan 2. Abdhamid Hn'n ah siyetinin iinde mtalaa
edilmesi gereken beyanlardr. Bu beyanlardan bazlarn ad geen eserden
alntlayp, buraya koydukki, padiahn grlerine o ztn dnemini okurken
malumatnz takviye etmeyi amaladk.

Kapitilasyon lgaasna Teebbs

"Kbrs'da kapitlasyonlar kaldrmak istediimiz in, Avrupa matbuat da

Atina gazetelerine uyarak kyameti koparyor. Sanki biz bakalarnn hakkn
yiyi-yormuuz gibi bir hal yaratyorlar. Halbuki bitaraf bir kimse, ecnebilere ve-
rilen bu kapitlasyonlarla, bizim hakkmzn inendiini ve adaletsizliin bize
kar yapldn gayet iyi grebilir. Rumlarn elde etmi olduklar imtiyazlar
muhafaza edebilmek iin, yeri g birbirine katmalar tabidir. nk Rum
kapi-tlas yonlar ykldnda Pan-Helenik propogandas yapamayacaklar
aktr. naallah, bu imtiyazlar ykmak hak ve kuvvetini Allah bize ksmet
eder. "
Hayatm Muhafaza Tedbiri

"Hayatm, bana sadk olanlarn uyanklna borluyum. Bamdan geenler,

asab en kuvvetli insan dahi sarsmaya kfidir. Btn bu tecrbelerden sonra
ihtiyat l olmama, amamak lzm. Bir ok insanlarn bu sinirli hlimden fay-
dalanmaa altklarn, hafiyelerin, jurnalcilerin alak namussuz insanlar
olduklarn, dini mizinde, mzevirleri tel'in ettiini gayetiyi biliyorum. Fakat
geni bir haber alma tekilt kurmam olsaydm, etrafm saran tehlikelere
kar kendimi korumam kabil olamazd.

Hill le Ha Arasndaki Mcadele

"..Avrupa halkn aleyhimize dnmee sevk eden sofu papazlardr. Hal

seferleri zamannda hristiyan gruhun memleketimizde yaptklar mezalimi
unuttur- mak, rtbas edebilmek iin, her trl iftiray mubah grmlerdir.
M.Kuds'deki mukaddes topraklar iin her iki tarafnda kan dkmesinin nne
geilebilirdi. Nitekim hristiyan haclarn Kuds' ziyaret etmelerine her zaman
msaade et-medikmi?. (.) Etraf mslmanlarla evrili olan bu ehri neden
hristiyanlara terk edelim? (.) steyen istediini sylesin, fakat mukaddes
topraklarn sahibi olmak hakk her zaman bizim olmutur ve yle kalacaktr.

Mektep Ve lahiyat

Ben tahta ktmdanberi, ilk mekteplerin says on misline kmtr (20bn

mektep). Bu adet maalesef hla azdr ve halka kfi gelmemektedir. Liselerimizin
seviyesi gayet yksektir. Mkemmel olduklar herkes tarafndan kabul edilir.
Ancak daha fazla lise kurmamak bunlarn yerine mhendis, mimar gibi fen
adamlar yetitiren messeselere talebe hazrlyacak rtiyeler amak daha
yerinde olur.
Memleketimizde kfi derecede asker ve memur vardr. Ulemamzn ifrat
derecede muhafazakr olmasndan dolay-da, yksek mekteplerimizi modern
hle getirmek ok gtr. Kahire'deki El Ezher ilahiyat fakltesinin,
talebelerimizi ekmesinin yegne sebebide zamann icablarna uymann elzem
olduunu anlam ol- malanndandr. stanbul Drl-funun'unu Kahire'dekinin
dnunda(alanda) kalmya mahkmdur.

Edebiyat-San'at Ve Kltr

Biz Osmanllar eski ve byk bir medeniyetin sahibi olduumuzu

unutmamalyz ve Avrupa medeniyeti ile gzmz kamamamaldr. Mimari
eserlerimiz, iki binden fazla ir yetitirmi olmamz da bunu ispat eder.
Bunlardan Fazl, Lmi, Baki gibi irlerimizin eserlerinde fevkalade bir g-
zellik ve tam mkemmeliyet vardr. Daha sonra Galib, Pertev, Keml, Abdlhak
Hmid gibi irlerimizi sayabiliriz. (.) Hereke'deki hah fabrikamzda ve dier
endstri sanatlarmzda yabanclar taklit etmekten kanmalyz. Sa'nat ve
edebiyatmz kendi topramza ait mevzular, kendi milletimize has esaslar
zerinde ina etmeliyiz. (.) Genlerimizde memur, asker veya ulemadan olmay
tasarlyorlar; neden hi bir Osmanl, byk bir tccar, mahir bir zenaatkr veya
bir fen adam olmayj dnmyor? Ben de marangozluk san'at ile megul
olduumdan halka iyi bir numune saylrm. (.) Bir gn; erefime bestelemi
olduklar mar aldm. Bu bir gn iin epey fazladr. Muhtelif milletlerden
olan ve ahsma eserlerini ithaf eden bestekrlarn says, imdiye kadar ikibini
bulmutur. Bu insanlar nasl mkafatlandr-mal? stanbul'a gelip huzuruma
kabilmeyi temin eden sanatkrlarn her birine neden hediye vermeye mecbur
olaym? stelik arbal musiklerini sevmiyorum. aldklar paralarn ok
g olduuna phe yok; fakat ben zihnimi yoran musikyi deil, dinlendirici
musikyi tercih ediyorum. Klsik musikyi tercih edecek kadar musikiinas
deilim. Musikye byk istidad olanlardan biri, olum Burha- ned-din'dir."
(agk: sh. 190/193/202/209/210 Hatrat- Abdlha-mid-i Sn)

Dyn-I mm'yenin Te'sisi

1881 ylmnn nemli hadiselerinden birini Sultan Abda-iz'in katil hadisesini

tahkik ve son karan vermek iin yaplan ve adna Yldz Mahkemesi denilen
hukuk bir olay tekil ederken, ayn yln yni 1881 senesinin dier bir mhim
hadisesini de d borlarn denmesi iin kurulan ve adna D-vn- ummiye
denilen kuruluun tekil edilmesidir. Dyun kelimesinin karl lugatde bor
mnasna gelir. Umm kelimesini peine koydunuzmu, btn borlar eklini
alr. 1878 harbi sonrasnda masraflar daha nceki, yni Sultan Abdl-mecidle
Sultan Abdlaziz dneminin borlanmalarna inzimam edince bahse konu 1881
senesinde, borlarn faiz, faizin faizi ile birlikte 252 milyon Osmanl altunu
seviyesini kt grlmtr. T. Ylmaz Oztuna Bey, 1978'de basmn yapm
olduu deerli eserin 7. cildinde 173. sahifede bahse miktar o gnlerin rayi Tl.
sna tahvil etmi ve takriben, 31 5 milyar'a tekabl ettiini iaret etmitir. Bizde,
2002 ylnn Eyll ay itibariyle, yaptmz hesapda bu kadar altunun Tl. syla
32 katrilyon, 760 trilyon tutmakta olduunu tesbit ettik. Mliyemiz uzun zaman
iinde olsada, bu borcu tasfiye edecek duruma sahip deilken, karmzda
alacakl olarak, ngiltere, Fransa ve de Rusya ise harp tazminat alacakls olarak
durmaktayd. tibarl devletin borsuz devlet olmas olduu gibi en itibarls
borcunu zahnannda deyebilen olduu herdesin ittifak ettii hususdur. Osmanl
devleti bir memorandu-rr^a gidip itibarn sfrlayacana, Sultan Hamid'in
yaymlad ^O/Aralk/1881'de yaymlad Muharrem Kararnamesi ile Orann
tediye edilebilmesi iin bir forml buldu. Devletin ^kard bir kararnameyle;
ttn, damga pulu, tuz, ipek, balk sigara tekelleri ve imtiyaz sahibi olan bz
eyletlerin fiks
olan vergilerini Dyunu ummiye'ye braklyordu. Bu suretle ngiltere ve
Fransa bata olmak zere alacakllar, verdikleri borlar, muntazam bir ekilde
tahsil edebileceklerdi. Bunun karlnda 252 milyon altun borcun, 146 milyon
altununu yarsndan hayli ou Trkiyemiz lehine siliniyordu. Bylece
deyeceimiz miktar 106 milyon Osmanl altununa inmi oluyordu.
Bu tarz zm Sultan Hamid'in bulmas ve tatbik etmesi herhalde onun mli
meselelerde ki vukufiyetini gsterir sanrz. Gnmzde yni 2002'de Trkiye
Cumhuriyetinin iine dm olduu faiz sarmal, ana paray deil, faizlerin
toplanan tm vergilerle karlanmad bir vaziyete getirilmi lke siyas
tvizlere ak bir duruma getirilmi olup, bu siyas tvizlerin, Kbrs ile
Ortadou zerinde emperyalizmin hareketlerine ses karmayp, mslmanlara
sahip kma misyonumuzu iletmememizin teminine dnk, ticari hayatmza
sekte vermek gibi hususlar olduunu grmek kabildir. Bu messese yni dyn-
ummiye devletin trih sahnesinden ekildii na kadar srmtr. imdide
1881'in dier mhim hadisesi olan Yldz Mahkemeleri vak'asna atf-u nazar
edelim.

Yldz Mahkemesi

27/Haziran/1881'de Sultan Abdlaziz'in nce hl edilmesinden, bilahare

intiharn? Cinayetmi? Mehuln bir hail fasl eylemeye kalkan 2.
Abdlhamid Hn, eyhlislmlardan Minkrizdelern torunlarndan bulunan
Surri Efendi daha sonrada hem paa hemde vezirlie tyin olunan zt, Yldz
Mah kemesi riyasetine getirilmi, heyet tekil olunmutur. Sanklar eski padiah
5. Murad, validesi evkefza Kad-nefendi, Arz- Niyaz Kalfa, eski
sadrazamlardan Mtercim Mehmed Rd Paa, Midhat Paa, 2. Abdlhamid'
in kzkarleri ile eV'' dmadlardan Mir Mahmud Celleddin ve Mir Nuri
Paalarla, sabk eyhlislm Hayrullah Efendi, Sultan Abdlaziz'in 2.
mabeyncisi Fahri Bey ile mabeynciler-Aen Mir Nmk Paa'nm oullan Seyid
ve Ali Beyler, merhum Abdlaziz hn'n tahttan indirilmesinden sonra muhafz-
hna tyin edilen Albay zzet ile Binba Necip Beyler ile Pehlivan Cezayirli
Mustafa, Pehlivan Mustafa Aa, Boyabad Mehmed Pehlivan tesbit edilmiler
ve mahkeme nne karlmas temin olunmaya allrken, sabk Askeri
Mektepler Nzn olan ve 93 harbinde bakumandanlk makamnada getirilen
Sleyman Hsn Paa, hl iinde mhim bir rol st ienmekle birlikte, bahsekonu
savada hatal ve sorumsuzca davranlar hasebiyle divan- harbe verilmi suu
sabit grldnden Badat'a srgn gnderilmi ve bir dahada stanbul'a
dnememi ancak o cezas kifayet eder kabul edil-miki, Yldz mahkemesine
celbine lzum grlmedi. Paris sefirimiz Sadullah Paa'da mahkemeye
getirtilmedi. Padi-ah- sabk 5. Murad'la, validesi evkefza kadmefendi hane-
dan yesi olmas ve bunlarn Arz- niyaz adl kalfalar da, -raan Saraynda
adet hapis hlinde olduklarndan mahkemeye karlmaktan istinkf edildi.
Manisa'da lm hastalna yatm bulunan Mtercim Rd Paann ifadesi
alndy-sada pek makul ve yerinde addedilmedii gibi, hi mahkemeye
karlmasna engel grldnden zerinde srarc olunmad. Midhat Paann
mahkeme edilmesine dir Said Paa'nn hatratnda yazdklarna, Kbrsl
Mehmed Kmil Pa-a; Said Paa'ya kar yazd cevabi eserde Said Paa'nn
iddialarna kar beyan da bulunurken aa aldmz satrlarda, Abdlhamid'n
bu dvann almasna teebb snde, blr kalfa'nn ifadesinin kendi phelerine
g kattn gre-ceksiniz. Hla yakn trih merakllarnn dikkat nazarlarn
celbeden; Sultan Aziz vaka-i elmesi ve bu olayn tertipileri arasnda yer alan
Midhat Paa mahkemesine dir baz malumata medar olacak beyanlarda
bulunur. Bizde; bu beyanlarla sayfamz sslemeyi uygun bulduk. Kmil Paa
diyor ki: ".Said Paa hz. leri hatratnn 55. sn. deki girile 72. sh, nin bitimine
kadar olan blm Midhat Paa merhumun muhakemesine dir meclis-i vkel
ve meclis-i fevkalde de, cereyan eden mzakereler vede ka,rarlara tahsis etmi
ve bunda takip edilen maksad, bir takm tafsilat iinde hafi olsada ifadenin siyak
ve sibakndan yine kendisini her zamanki gibi, tebrie ettirmek bakalarna ise
ka-bahat yklemek iin kaleme ald rahata anlalyor."satrlarn kaleme
alm bulunan Kbrsl Mehmed Kmil Paa yle devam etmekte: ".Hatratn
58. sh. de anlatt gibi avru-pada yaymlanmakta olan baz gazeteler; Mithad
Paa mahkemesi hususu ile Said Paa arasnda irtibat kurup, sulama yoluna
gitmiler. Bundan dolay Said Paa mdafaasn yapma lzumu duymutur. Bu
bakmdanda kendisine bir ey denilemez. Ancak; Said Paa hz. leri, ha-trat'nn
nerini beklemeyip, nce Tann gazetesinde baz makaleler hatta meclis-i
mezkrede bulunanlara aid rey ve imzalarn bile bile fotorafa aldrm,
suretlerimde nerettirmitir. O rey ve imza sahihlerinden biri ben olduum iin
mecburen bu hususda da hakikata mste nid bir aklama yapmakda mecburiyet
gryorum. Bu gazetelerdeki makalelerde Cennetmekn Sultan Abdlaziz hn'n
kaatilleri hakkndaki; temyiz mahkemesi ilmna, dir meclis-i vkel
mazbatasnn suret-i dere olunduktan sonra bunun <mahkemei temyiz-i ceza
dahi hkm- nizamiyenin tabakai intihaiyesi iin oracja, tasdiki yaplan h-,
kmleri nakzedecek kanunen dier bir merci olmamasna ve mcaazaat
kanunyenin icras yahud aff ve tahfifi, hukuk-u seniyyei hazreti padiahiden
olmasna nazaran mas gereken irade-i seniyye-i hazreti lcida-ri oldu-"
tezekkr olunmudur.> Cmlesini tefsir ederek: <mah-i temyizden verilen
hkm nakzedecek bir mercii kanun olmamas kayd vak-i hkmn lzumu
nakzna fikdan- merciiyet ona mni olduuna delalet etmez-mi? O cmledeki af
kelimesinin mhim bir delili aklad nrlmyormu denilmi. Bu ak cmle;
cezann kanun bakmdan katiyyet kazandn, af veya hafifletmenin
yaplmamas ise, hkmn icrasn lzm geleceini bildirdii halde, bu netlii bir
muamma eklinde gsterme, umumun rey'ine havale edilmitiki Said Paa'nn
yle fikri incelikler ve tefsiri, rikkatle ahsn iin iinden karmaya urab,
kendi imzasndan baka imza sahipleri hakknda nefret celbetmeye gayret
gstermesi usta bir akln garibliklerindendir." eklindeki szleriyle Said Paa'nn
bu davran ve tutumunu beenmediini sergileyen Kmil Paa yle devam
ediyor: ".Ancak zt- mddeaya bakalm! Sultan Abdlaziz merhumun vefat
intiharenmi yoksa maktulenmi vki olmutur? Said Paa hz. leri burasn
alarlarsa meselenin hallini kolaylatrm olurlar. Eer maktulen ise; yazd
gibi meclis-i vkela mazbatasn yukardaki gibi mbhem suretinde tefsirine
hacet ol-mayb, eer kendi vukufu itikadlarna gre intihar etmek suretiyle
olmusa, o halde almasna teebbs olunan cinayet mahkemesi padiahn
tahtdan indirilmesini vukua getirenlerin vcudlann ortadan kaldrmak
maksadyla sarat/ tarafndan dzenlenmi bir dva olaca-ndan Said p bu
dvann salkl olup olmadna adem-i shhat vahametini hnkra bildirip
iknya almas, olamad takdirde dzeni kuranlardan ekinecei yer de, me-
muriyetten ekilmesi lzm gelmezmiydi? Dorusu insaf i bir sadnazam
makamn deil, dr- diyarn da terk ederde bir takm masumlarn idam
hkmnn gereklemesine msaade eylemezdi!" Demekte
Kbrsl Mehmed Kmil Paa; cinayet mahkemesi hakknda Said Paa'nn
yazm bulunduklarna cevap olarak unlar beyan etmekte: "Ben o zaman
tara'dan geleli ok olmamt. Hadiseyle alakal bilgilerim, gazetelerin verdii
bilgiyi hviydi. Yalnz; cinayet fevkalde mahkemesinin balang dneminde
Mahmud Paa'nn nce saray- hmayuna takdim eyledii cariyenin vak'adan
sonra saraydan kp Mahmud Paa'nn hanesine avdetinde, Sultan Aziz'in
ldrldne dir malumat vermesiyle, Mahmud Paa'nn bu malumat huzur-u
hmayuna arz eylemesi zerine cinayet iddiasnn takibata alnp tahkikata giri-
ilmesi emrolunduundan gerekenin yapldn iitmi-tim. Ancak unu da ilve
etmeliyimki mahkemenin sonulanmasndan sonra bir akam Said Paa;
Mahmud Nedim ve hariciye nazr Asm Paalar ve bir de ben acizi, saraya
davet eylemiti.

Padiah le Grme

Saray'da yemi olduumuz yemekden sonra bahenin bir kesinde bulunan

kk bir kke gtrldk. Sultan Abdlhamid hn hz. leri de oradayd. Emir
ve iaretleri zerine oturduk. Padiah; Sultan Aziz hadisesinden bahis aarak
hemen yannda bulunan az mhrl bir bohay ap ierisinden karlan
kanl elbiseleri bize gsterdi. Daha sonra kardklarn ayn torbaya doldurup
azn da kendi mhryle bana mhrlettirrnidi. Kaatiller hakknda hep birlikte
lanetler yadrdktan sonra elem ve kederle dolu olarak vak'aya dir biraz daha
konumamzdan sonra zt- ahanenin msadei seniyyeleri zerine sadan
ayrldk. Daha sonra anlaldki Said ve Mahmud dim paalar bu kanl
amarlar ve saray' in iindeki ri "sncelerden olsun, dardaki efkrdan olsun
haberdar-mis/ar. Esas olan kanl elbiseyi gstermekle gerek Asm Paa7yi
gerekse beni cinayetin shhatine kanaat getirme hususunda glendirmekmi."
Yine; Ressam Naciye Ney-Val hanmn: "Mutlakiyet Merutiyet ve Cumhuriyet
Anlarm" adl hatratn Fatma Rezan Hrmen hanmefendinin nefis bir stanbu!
Trkesiyle hazrlad eserden Sultan Aziz 'in akbetiyle ilgili satrlar
alntlayalm: "Sultan Aziz'in kalfalarndan Sermed Kalfa Valide Sultan
hanmnda hizmetine koan biridir. Diyorki; '.Efendimiz (Sultan Aziz) daima
vli-desiyle birlikte kalmakta olduundan, biz lazm olduumuz zaman ieriye
giriyorduk. Buda abdest filn aldrmak iindi. O gn abdest alp odasna girdi.
Seccadesini yayarak ekildim. Valide Sultan efendimizde abdest almak iin
abdest mahalline gemidi. Ben on-oniki yalarndaki yanmzda bulunan kza
sen havluyu al, kapnn nnde bekle. Valide Sultan efendimiz knca eline
verirsin. Ben imdi gelirim, azck iim var dedim. Abdestha-nede cennetmekn
efendimizin (Sultan Aziz) odasnn tam karsnda, yni divanhanenin br
uundayd. Birinde t ksa, brnde iitmemek kabil deil sarayda
velinimetlere byle havlu tutmak adet olduundan kz orada brakp, koarak
yuk&r kacak ve hemen inip Va-
Ldesultann seccadesini yayacaktm. Benim yukarya k-mamn zerinden iki
dakika gememiti ki kk kz, eler ayaklan buz kesilmi, tir tir titremekte
olduu halde raven basamaklarn ikier ikier karak yanma gel-d e
eteklerime sarlarak:
~Aman, aman, kalfam! Aman -drt fena kyafetli Efendimizin odasna
girdiler. Ben baracaktm.
Sus! Dediler. Korktum baylacam buraya dar geldim. Diyerek alamaya
balad.
-Nereden geldiler?
-Amann kalfam amann hasrlarn arkasndan ktlar!
-Sus! Hnzr kfir! Sus! Ka saatdir orada dolayoruz. Hasrlarn arkasnda
kimse bir ey grmedide sen mi grdn? Hayalet grnm sana.. Sus sakn
bunu kimsenin yannda azna alma bamza bel getirirsin! Diyerek aa
indim" Demekte Sermed Kalfa! Bu da; Sultan Aziz'in akbeti hakknda iin ne
yolda gerekletiine dir bir done saylabilir!

D Mdehale Varm?

Kbrsl Mehmed Kmil Paa; Sultan Aziz davas mahkemesi hakknda Said
Paa'nn ortaya satklarna yle cevap vermekte: "..Mahkemenin bitiminden
sonra temyiz ceza diresinin, adliye nezaretinden tezkere ile babt'ye gn-
derdii ilm evraknn, meclis-i vkelya havalesi ve iin gayet ehemmiyetli
olmas hasebiyle iyice tetkik olunup, baklmas riyasetten ifade olundu.
Yaplacak icraatn zerinde nafa nzn Hasan Fehmi Efendi, grn beyan
esnasnda gazetelerde baz eyler grlmekte olup, bu meselede dnlecek
cihet var ise, avrupa tarafnda kt bir te'sir meydana getirip getirmeyecei
bilinmesi icb ettii bunu da hariciye nezaretinin belirtmesine bal ol-duunu
zikretti. Hariciye nzn Asm Paada, sefirteri-miz tarafndan bu hususda
herhangi bir i'ar oukubulmadt, yalnz ingiliz Parlamentosunda mevzubahs
edildiini, Londra b. elimiz Muzurus Paa tarafndan bil dirlnitir. Dediinde;
Said Paa byle siyasi olaylarda imdiden keif yaplamayacan sylemekle
mukabele etmiti. Muzu-
Paann telgraf her nedense meclis de ortaya kan-lp okunmamtr."
.* l^pped Kmil Paa yukardan beri yazdmz mevzuuda nlar ifade
etmektedir: "Bu toplantdan dokuz-on gn onra iradei seniyye ile sadrazam
mazullar, heyet-i vkel mirler (ordu kumandanlar)r deletin ileri gelen
memurlar arasnda bir itima yapld. Said Paa; hangi hikmete mebni ise
phesizki padiahn muvafakatna uugun olan, kendince de bir tedbiri mahsus
olmak zere akdolan meclise riyasetten istinkfla eski sadrazamlar-dan Safoet
Paaya riyaseti havale etmitiler. Said Paa hz. lerinin hatratn da: <blr taraftan
orada bulunanlarn bir ou reylerini bizzat takrir ue bazlar tarif ederek
yazdrdktan sonra sra le zapt imza etmekteydiler. mza sras adliye nzn
Ahmed Cevdet Paaya geldiinde, sadrazam ve eyhlislm mazullar huzura
istenildik. Padiah toplanm olduumuz husus iin baz tenbihlerde ve alelhusus
hanedan- saltanat- seniyye azasndan bazlarnn bir suikasd ile Nus-retiye
Kasrna davetlerine dair izahat da bulundular. nemli mesele sebebiyle sarayda
toplanm cemiyet-l ilmiyede, yeniden mzakerelere girlildii iradei
seniyyeden anlaldndan heyet-i vkelya, asker komutanlardan meydana
gelmi fevkalade toplantnn karar ertesi gne brakld ve geri katan azalar,
yni Cevdet Paa ile ondan sonra isimlen ya-zlan onbir kii tarafndan
mazbataya imza konulmamt. Denildii halde; te tarafdanda byle natamam
mazbata-n<n kesb-i katiyyet eylemi tarzda iln sanki sonu bana uygun
olmayan iln yapmaya benzedi. Bununla beraber oradakilere matuf ve baka
baka ibarelerle yazl reylerin ezici ounluu ile neticesi mahkemece verilen
hkmn lcras merkezinde ve nk bir padiahn katilleri hakkn-a baka bir
ey demlemeyecei mertebe-i bedahetde
olup u mey anda Said Paa. hz. [erinin rey'i daima olduu gibi tereddtden hli
olmasada yine yleymi: <Mahke-me-i temyizden tasdik olunmu hkm
muta1 dr. Bununla beraber mahkemenin kararnn icrasnda veya tdilinde
hukuk- seniyye derkrdr.> Bu beyanda, muta kelimesi ocib el ita oe lzm l
ifa demek olaca gibi <cezai hkmn icrasnda ve tdilinde hukuk- se niyye
derkr-dr> ibaresi, geri malumu iln kabilinden bir tbir olsa da, bununla icra
ciheti te'yid edilmek istendii derkrdu: Reylerin verilmesi srasnda klfet
altna girerek,fotoraf-lad oe nereyledii rey-i cizanemde ise: <hkm ka-
nunun icras rey'indeyim. Fakat bunun tamame-i icras veya tahfifi
(hafifletilmesi) hakknda ilham- rabbani, kalbi ahanede herne vecihle vrid
olursa isabet ondadu:> demitim. Amenna! Fakat bakalm rey-i basit-i
aciznem-le, Said Paa'nn tereddd dolu rey'i arasnda hkmen bir fark
varmdr? Nihayet o fevkalade heyet'in ikinci defaki oe ertesi gnk mabeyni
hmayunda toplanarak, bir gn evvelki tamamlanamam zabtn ikmaline
gideleceine daha sonra anlalaca zere bi rinci maksad <mahk-miyn (yni
mahkumlar) hakknda, temyiz mahkemesince tasdik olunan mcazaatn
(cezalandrmann) tamamen icra edilmesi> dieri temyiz mahkemesi ilmnda
yazl bulunan kanuni cezann tahfifi (hafifletilmesi) suretinde iki rey pusulas
yazlm idi. Aradan geen bir gn zarfnda Muzurus Paa' nn telgrafnamesi
mealine ve bu telgrafda Mithad Paa lehine hareket etmek zere Msy
Gtodeston tarafndan ingiltere'nin stanbul sefirine verildii hikye edilen
talimatn ekline gre muttali olanlar, cezann hafifletilmesi rey'ine yazlp,
hakiki durumdan haberdar edilmeyenler ise, cezann tamamen uygulanmas
pusulasna imza koymulard. Said Paa hz. teri cezann hafiflefilmesi rey'ine
kaydolup, birinci toplantda rey aklamada acziyet gsterenlere bile baka
nc bir tercih kk olmadndan cezann hafifletilmesi rey'ine katlmay ter-
cih etmilerdir.
Bu minval zere cezalarn hafifletilmesi yolunda rey kullananlar aznlkda, Said
Paa hz. leride o meyanda olarak pusulalarn kaldrlmasyla takdim olunamaz
bata zerine hakan- sabk (2. Abdlhamid hn) dahi gya merhameten aznln
rey'ini tercih etmitir. Tertib-i vaka ettirilen, dvay mahudenin, sania
(uydurma)'dan ibaret bulunduuna, adliye nezaretindeyken Tanzimat ve sla-hat-
lzmeyi kamilen tatbik sahasna koyduklar hatrat- liyyelerinde gsterilen
Said Paa hz. terinin gz nnde cereyan eden mahkemenin sr (samimi
olmayan) olduuna o vakit kesb-i vukuf edilmi olsayd, mzakerelerde hazr
bulunan vicdan sahipleri, o hkm kabul edecek kimseler arasnda asla
olamazd."
Kbrsl Mehmed Kmil Paa; gnmzn meselesi gibi saylmakta olan Midhat
Paa ve arkadalar cinayet mahkemesi davas ve sonular, elan bir kesin hkme
kavuturulabil-mi deildir. Bu bakmdan Said Paa'nn hatratnda kendisine
yaplan dokundurmalara cevap verme yoluna gittii gibi bunda ok hassas
davranmay da ihmal etmemitir.

Midhat Paa'nn Mahkemesi

Midhat Paa yukarda izah ettiimiz gibi, gece yars saraya arlp, Izzeddin
vapuruna bindirilip, avrupaya menfaya gnderildiinde 20 ay kadar gurbet-i
vatan ekti. Ancak hi bana gelenden mtenebbih olmam, dilin kemii
olmadndan ileri-geri konuuyor vede ne konutuysa ilaveleriyle birlikte
Sultan Hamid'e duyuruluyordu. Kontrolsuz bir ekilde ecnebi diyarlarda hangi
hatalar icra edecei mehul bir Mid-hat Paa yerine, affa nail olmu ve valilik
grevinde bir yerde istihdamnn daha iyi olacan dnen padiah tarafndan
geri dn alt yaps hazrland ve 4/Austos/1880 trihinde lkenin nemi
byk bir vilyeti olan Aydtn'a tyin ediliyordu. Bu vilyet o zaman zmrde
dhil Ege Blgesinin tamamn iinde bulunduruyordu. Midhat Paa; buradaki
valiliinin 9. Aynn 12. gn, yni 16/Mays/881'de tevkif emriyle karlat.
Sultan Abdlaziz'in ehadeti zerine alan tahkikatta ifadesi alnmak
gerekesiyle. Bu tevkif emri iin Midhat Paa'nn yapt uzakta olan ngiliz
eliliine gidemyece-ini anladndan hemen yaknndaki Fransa
konsolosluuna kapa atmak oldu. Bu snma talebi idi ki, sadaret de bu-
lunmu bir kimse iin yaplacak ilerden deildi. Ama dikkat buyurursak,
sadrazam Said Paa'da bir keresinde ingiliz b. eliliine snmtr ve de daha
sonra 2. Abdlhamid han, bu paay yine sadarete getirmitir. Pek tuhaf
hallerdendir. Demekki sadrazamlk yapan zevat biie hayatlarn tehlikede
grdkleri an dost dman demeyipde, ecnebi misyona iltica etmekten itinap
etmiyorlar. ztuna Bey; Midhat Paann bu yaptna aynen: "Eski bir
sadnazamn ve hlen devletin en byk eyaletinin banda bulunan bir umm
valinin bu hareketi, son devir Trkiye trihinin en irkin olaylarndan biridir ve
Midhat Paa in gerek bir lekedir. Bunun ahs iin bir leke olduunu Paa'da,
hatralarnda <yalnz bana deil, evldma da kalacak triM mrmn lekesidir>
eklinde itiraf etmekte ancak can kaygusuna dtn ileri srerek, ahsn
savunmaya almaktadr." Demektedir. Biz de hemen ilve edelim ki, bu fahi
hatay 2. Abdlhamid dnemi sadnazamlarndan iki kiide daha ecnebi
sefaretlere iltica yoluna bavurduunu gryoruz. Bunlardan birisi hatratla-
rndan alnt yaptmz, Erzurumlu, pur elebi akabl ve
Abdlhamid Hn tarafndan dokuz defa sadarete getirilmi bulunan Kk
Mehmed Said Paa'drki ngilizlere iltica etmitir. Dieride yine hatratndan
alntlar aldmz Kbrsl Mehmed Kmil Paa'dr ki bu zatda, ngiliz
konsolosluuna iltica etme yanln sergilemitir. Bu hatrlatmay yapmaktan
maksad Midhat Paa'nn byle bir davranda tek olmadn amma yine de ilk
olduuna okurlarmzn dikkatini ekelim
istedik.
Midhat Paa'nn bu ilticas zerine Sultan Hamid, Fransa'nn stanbul b. elisini
artt ve derhal snmacnn konsolosluk dna karlmasn tehdit yollu
talep etti. Franszlarn elisi Tissoti'yi tehdidiyle bunaltan padi ah byk elinin
zmir konsoloslarna talimat gndermesini temin etmiti. B. eli Tissoti,
zmir'deki konsolos Pelissirey'e ektii telgrafla Midhat Paa'y ihra etmesini
stedi, nk az bir zaman nce Fransa, Tunus'u igal etmi, Osmanl devletinin
heran kendilerine sava aacaklar korkusunu tadndan, Midhat Paa olay
buna kap amasn diye dikkatli olmay tercih etmiler ve kendilerin iltica edeni
dar koymak suretiyle sahibi olduklar hrriyetilerin abidesi Fransa lakabnn
glgelenmesine katlandlar.

Mahkeme Kararlar

Yldz Mahkemesi kararlar yle tecelli etti: Rd, Midhat, Nuri, Mahmud
Paa'larte, eyhlislm Hayrullah Efendi, kazanm olduklar btn rtbe ve
nianlarn alnmas, d-f^ad olan paalarn sultan hanmlardan ayrlp, damad
sfatlarnn kaldrlmas, bunlarn idamna bahevanlkla grevlendirilen
pehlivan ile iki mabeynci ve binba Necip ey'inde idama, Seyyid Bey ile
Miralay zzet Bey'in on yl hapse mahkm edilmeleri istikametinde hkm
verildi.
Ylmaz ztuna Bey'in ad geen eserinde 176. sn. de, unlar kaydetmektedir:
".Temyiz ve fetvahane bu kararlan ayr ayr tasdik ettikten sonra, son tasdik
hkmdarn iradesine sunuldu.
2. Abdlhamid, 20/Temmuz/1881 gn Yldz saraynda 25 kiilik fevkalde bir
meclis toplad. Btn muteber devlet adamlarnn katld bu toplantda
mahkeme kararlar, itirak edenlerin tsr reyine arz edildi. Herkes rey'ini
yazl olarak hkmdara bildirdi. 15 kii hkmlerin aynen tatbiki, on kii ise
idam cezalarnn mebbed hapse tahvili rey'inde bulundu. dam hkmlerinin
aynen tatbikini mucb se-bebler gstererek isteyenlerin arasnda Gazi Osman
Paa ile asnnn en byk Trk Hukukusu olan Adliye nzn tarihi Cevdet
Paada bulunuyordu. Bilhassa bu ki ztn kanaatleri mhimdir nk
ahsiyetleri bakmndan, herhangi bir art dnce ite hareket etmelerine az da
olsa ihtimal verilemez. Cevdet Paa tarihi sfatyla, Sultan Aziz faciasnn
devlete neler kaybettirdiini, ne felketlere sebeb olduunu ok iyi biliyordu.
Gazi Osman Paa ise, yazl esbb- mucbesinde, bu kararlarn, bir daha byle
feci ue sorumsuz ilere teebbs edilmemesi iin ibret olacak ekilde
uygulanmas icb ettiini belirtiyor, htt bu kararlar deitirmeye padiah'n
bile hakk olmadn im ediyordu. 2. Abdlhamid, buna ramen idam
cezalarn mebbet hapse tahvil etti. Bunda ngiltere'nin te'siri olduu inkr
edilemez. Zira liberal avrupa, bilhassa ngiliz basn, Midhat Paay iddette
savunuyordu. ngiltere, Midhat Paa'y kendi adam gibi telakki ediyordu ve
mahkmiyetten sonra da bu telkkisinden vazgemedii ni az aada greceiz
demektedir "

Tif'de Akbetleri

28/Temmuz/l881 'de zzeddin Vapuruna bindirilen mahkumlar Tfe yola

karldlar. Orada bulunmakta olan kale de hapsolundular. Burada 2 sene, 9 'ay
sonra; Midhat Paa olsun, Mahmud Celleddin Paa olsun askerler tarafndan
bomak suretiyle ldrldler kaydn gryoruz. Bu emrin kimin tarafndan
verildii karanlkta kalmtr diyen ztuna Bey, bu gne kadarda iin srr
zlememitir demektedir. Abdlhamid dmanlar padiahn bu emri gizlice
verdiini ileri srerek, byk bir iftiraya bavurmulardr. Sultan Ha mid cidden
merhameti mnasebetiylede pek yksek bir ahsiyettir. Kendi sine bunlar
hakknda mahkeme ve temyiz kararn tatbik et diyenlerin tavsiyesini yerine
getirir bylece de, otoritesinin kuvvetlenmesini temin ederdi. Oztutfa Bey;
Hicaz Valisi Osman Nuri Paa'nn bu hususda bir emri olabilir nk bu paa,
Mekke erifini tevkif edip, yerine bakasn tyin edecek crete sahip bir
paayd demektedir. Midhat Paa mehur hatratn bu cezay Tif'de yatarken
yazd bilinen gereklerdendir.
ingilizlerin; Midhat Paay halas etmek gayesiyle Taife bir baskn dnd ve
bunun iinde Kzildeniz'de bir sava gemisini hazr tuttuu istihbarata
dorulanm hususattan-dr. Midhat Paa hayatn kaybettiinde 62 yanda olup,
Hayrullah Efendi ve Nuri Paa Tif'de lmlerdi. Rd Pa-a Manisa'da
lrken hakknda verilen karar lm beklendiinden uygulanma cihetine
bavurulmamtr.
ngiltere Msr' gal Ediyor!

Msr'da Hdiv unvanyla ynetimi gtren smail Paa hayli israflar yapm,
merhum Abdlaziz Hn'dan elde ettii borlanabilme msaadesinden sonra,
ngiliz ve Fransa'ya yapt borlanmalar faiz sarmalna dmesini inta etmi
on sene iinde 100 milyon ngiliz altununu amt. Grlen oydu k, Msr bir
eyalet-i mmtze olarak yle borlanm ki, koskoca devletin borcunu amak
zereydi. Bu bakmdan adem merkeziyetin mahzurlu olduu buradaki neticeden
de istihsal olunabilinir. Abdlhamid Hn'n merkeziyeti idresinin isabeti
ortaya kt gibi, ok sonralar, bir hanedan yesi olan mecnn saylsa seza
olan Prens Sabahhaddin Bey, adem- merkeziyet taraftan olarak Msr' da rnek
olarak gremedi insan ayor.. Hidiv smail Paa, Sve Kanalnn elindeki
tahvillerini satarak borlar drmeye alrken, Fransa bunlara talip idi.
ngilizlerin Yahudi asll babakan D'izraeli, mli tyo'ya abuk ulaan tekilat
vastasyla durumu hzla deerlendirdi ve hisselleri ngiliz idaresine ml etmeyi
bildi. Bu donanmasna gvenen bir devletin cesaret edebilecei bir iti. D'izraeli
bu silahn aklca kullanarak, Fransa'y dizletti. Sve Kanal kullanmyla
ngiltere-Hindis-tan hatt pek deiebilen bir lezzet verdi Britanya ticaret ve
smrgeciliine. Fransa bu ie mdehale edecek durumda deildi Dlesepss bir
Fransz olarak at kanaln ngilizlere yr olduunu, grp grmediini
dnyor insan! Tahvillerin sat smail Paa'y borsuz hle getirmeye yeterli
olmad. Msr Hidiv'inden alacakl olan Fransa ve ngiltere, yzlerini babl'ye
dnp, kapsn almaa baladlar, ismail Paa, Msr hkmetinin mliye
bakanln bir ingilize, nfa yni bayndrlk bakanlmda bir Fransz'a vermek
zorunda kald.
Krm gerekse 93 Savanda Osmanl ordusunda, gk vafetleri, talimli
durumlar, disiplinli hareketleriyle gz
Muran Msr askeri. Sultan Aziz'den ald bir fermanla 30iv mevcuda
karlmt. Msr kabinesinin biri ngiliz dieri
F ansz olan iki bakan hemen artlarn koydular, bu ordu kltlecek; 30
binden, 18 bine drlecek dayatmas vaptlar ve bu arada da 2500 subay
emekliye evkettiler.
Emekliye ayrlm bulunan subaylarn ounluunu Trk ve erke kkenli
olanlar tekil ediyor bylece aralarnda az miktarda Arab rkndan subay
bulunuyordu. te Osmanl devlet hududlar iinde ilk rk hareket balad,
muharrikleri. Trk ve erke olmakla beraber, bunlarn hareket lideri olarak
balarna geirdikleri Albay rtbeli Arab Bey bu hareketin lideri oldu. Sultan
Hamid, smail Paay hidivlikten azletti yerine Tevfik Paa isimli smail Paann
olunu hidiv nasbet-ti. Bu Tevfik Paa, 1. Abdlhamid'in sadrzamlarndan
olan Halil Hamid Paa'nn olu Mehmed Arif Bey'in kz olan Zehra hanmdan
dnya gelen bir ocuktur ve Keml Dervi ile akrabal muhtemeldir. Bu
Tevfik Paa'nn oluda Ahmed Fuad Beydir ve Msr'n ilk kraldr. talya'da
srgnde len Kral Faruk'un babasdr. Bu Krallk zten iki kral grdkten sonra
bir askeri ihtillle yok olmutur. nceleri harbiye nazrln ele geiren Albay
Arb'yi Sultan Hamid, mirliva yni general rtbesiyle taltif etti. Ancak, Msr'da
kavmi necip an-lay yaylmaya, memlekefde yaayan dier unsurlar rahat
edemezlerken herkes tabiisi olduu devletlere ikyetlerini duyuruyordu.
Bunlarn iinde ngilizler, avrupa olup Msr'da yaamakta olanlarn haklarn
bundan byle kendisinin arayacan bunun iinde Msr'a asker karacan
fakat bura-ak Osmanl devletinin hak ve hukukuna dokunmayacan
eyledi.
bu vaziyete gelmiken, Msr'da Arabi Paa, babakanlk makamna irtika
eyledi yni baabakan oldu. Akabinde skenderiye'de kar bir kyamda, ahali
ngilizlerin olsun avru-pallann olsun mallarn yamaya giritiler. Bir hayli l
yannda baz elilik grevlileri yaralanrken, drt konsoloslunda yaraland
grld. ngiliz Amiral Seymour skenderiye'yi saatlerce ve ara vermeden
bombardmana tbi tuttu. 12/Temmuz/1882'de Arab Paa birlikleri Sir Gamet:
Wolse-ley kuvvetleri tarafndan Teyll Kebr meydan muharebesinde bir eyrek
saat geti gemedi malup oldu, ingilizler Kahire'ye girerken, maceraperest
Arab Paa da srld Seyln'a doru yola karld haberiyle ortalk alka
lanyordu.
ngiltere; Msr'a girince Sudan' da igal dnda brakmad. Ancak ifadesinde
durumun geici olduunu sylemesi, mesel Osmanl devletinin Msr'dan ald
vergiye engel olmamas sanki bu szn samimiliini andryordu. Yaplan
mzakereler neticesinde de bir iki defa ekilmeyi kabul eden merhalelere getirdi
vaziyeti sonra kendine id olaylar icd ederek erteledi velhasl herkesi oyalad
durdu. Fakat, fiili igal mevcut hukuk stat ise Osmanlnn koyduu idi. Bu h-
lin 1. dnya savana kadar srd grlmtr.
Osmanl sadrazamlanndan Kbrsl Mehmed Kmil Pa-a'nn gerek Msr ile
gerekse ngiltere kraliyet ailesi ve politik arenasnda hrmete ayan bir
mnasebet bulunuyordu bu bakmdan Kbrsl Mehmed Kmil Paa'nn, bnl
Emin Bey'in "Son Sadrazamlar" adl deerli eserinde yer alan satrlardan bu
balantya bir atfu nazar edelim: Paa'nn Msr ile olan balantsn gz nne
aldmzda, Osmanl-Msr mnasebetlerindeki davran, Osmanllk asndan
nasl bir fikir hasl eder"? "..1298/1881 senesi evval balarnda kt bahs
olunan mezkr mesele benim hatratmda beyan ktnrl yibi Tevfik Paanin
hidivlie nasbndan nce pederi smail Paann vazifesi esnasnda kt idaresi
ve israflar neticesi olarak, ngiltere ve Fransa devletlerinin Msrn mli ilerine
mdahaleye tasaddileri kendini gstermeye balad. Osmanl dev letinin bals
olan ve ekseriya vak'alarn icbat-na gre karar almas yerine muhalif tedbirlere
gitmesi, bunda devam ve srar eden Hidiv, git gide, durumun vahametini
arttrmaya balamt. Said Paa hz. lerinin; trl ekillere tahvil ederek kayt ve
tezkr ederek hikaye ettii MsrVye'yi mzakere iin ngiltere devleti
tarafndan fevkalede sefaretle stanbul'a gnderilen, Dermond Volf'un hmil
bulunduu nme ile nutkunun tercmeleri srasnda <evkaf nzn Kmil paa
mlakat iin yanma geldi Mtercim Davud efendi ev rak bana verirken
grdyd. Mtercimin ifadesin den, neye dir olduu malum olduundan
mtalaasn arzu etti. Vkeldan gizli bir ey olmadndan kendisine verildi.
Kdlar akam arza verildi. Fkrasn koymakla ne demek istediklerini anlamak
zorsa da, memur olduum nezaretin, ilerinden dolay mzakereler iin, Said
Paa'nn yanna gitmi olmamn pheden uzak olmam gereken bir srada,
mtercim tarafndan takdimin de iindekilerden bahse mahal olmayan evrakn
okunmasn arzu etmek gibi bir teklifsizlik gster-mekleime hl ve terbiyemin
msaid olmayaca beni az ok tanyanlarca takdir ve teslim olunur iti
kadndaym.
Sdid Paa; Londra'da sefaret-i fevkaladesi iin memuriyet-i acizanem arz ve
istizan eylediini hatratnn bir kesine yazmakla beraber, bir ka sahife sonra
Sir Der-mond Volf ile 'Mzakere iin murahhas seimi bahsinde o vakit hariciye
nazr rahmetli Asm Paa lisanndan <Kmil Paann diplomasi malumatnda
vukufu behri-yesi sebk etmedi Onun t-takdirinde ie g'lk grlr.>
cmlesini sarfettirmiterdir ki, mnas olduka net bir tevecch olduu grlr,
diyerek geelim szyle noktalyor."
KmI Paa'nin grld gibi; Said Paa'nn nl hatra-tn'da kendisine
dokundurma hissettii hususda bir beyanda bulunduunu ve Kmil Paa'nn
verdii cevapla, Said Paay ve onun tarzn ortaya koymaya alrken, smail
Paa'yda tarz- daresinden ve israfndan dolay kabahatli bulduunu karmak
ifadesini dikkatle okuyunca anlamak kbi! dolay-syla Msr ile olan garabeti,
Osmanl anlayndan ayrlmasn temine vesile olmad ortada.

Ermeniler Ve Meselesi

eni meselesi dendiinde; akla ilk gelen, asrlardr a lu topraklarnda birlik ve

beraberlik iinde nesiller yetiren birbirlerinin inan ve geleneklerine sayg duyan
n-arn varldr. Ancak u 1293/1877 Osmanl/Rus sava havetinde imzalanan
Ayatefanos antlamas oluncaya karar Mezkr savan antlamasnda bir
Ermeni meselesi ih-las olunmutur ve bunun mucidi Ruslar olup, vatansz Er-
meni ahalisine phesiz ki Osmanl devletiyle aralarnda var olan meden
insaniyet balarn kopartp, birbirleri hakknda kt emeller besleyip, var olan
huzuru yok etmek ve bunlarn safdillerini kendi gaye ve hedefi istikametinde
istihdam etmek, bylece kacak dmanln bir din sava eklinde tefsir edip,
ark'a doru bir mnada slm ve topraklan rerine Dou avrupann verimsiz
alanlarndan kalkp yer all ve yer st madenlerine ve nimetlerine egemen
olmada maa olarak kullanmakt. Buna start veren madde yleydi ve g-
receksiniz ki, bir kere bile Ermeni kelimesi gememektedir maddede fakat bu
maddedirki satr aralarnda nihan olan mnalarla dourmutur Ermeni
meselesini:
Madde: "Osmanl devleti Girid Adas halk tarafndan der-miyan olunan istekleri
nemle gz nnde tutmakla beraber 1868 yl dhili tznn uygulanmasn
taah- hat eder u mukauelenmede kendileri iin zel bir idare ekli tyin 0
anmayan Arnavutluk ve Trhala ile Rumeli'nin sair yerleri mahalli ihtiyalar
karla- yacak muvafk bir t-acaktr. yeleri yerli ahaliden olmak zere tekil
acak zel komisyonlar her vilayette yeni tzn tefer-n mzakere ederek so-
nucunu baball'ye arzedeeekler-manl devleti dahi bu tz uygulamaya o az
etme-
lnden Rusya devleti ile bir kere istiare edecektir." te bu madde Ayastefanos
antlamasnda bu haldeyken, Berlin konferansnda ki her ne kadar bu konferans
bizim iin hayli-ene ie yaram ve Ayastefanos'un derin yaralarn sarmi-sada,
bu madde orada 61. madde adyla genelletirilmi ve Rusya'nn elde ettii
imtiyaz btn dvel-i muazzamayada tannmtr. Bylece bat lemi, ark
dnyasna top yekn saldrya geecekken bu kurnazca muahedenin tertibiyle
arkn i bnyesindeki dindarlarnn, kendilerine 5. kol olarak veya gizli tabii
mttefik klm oluyorlard. Osmanl devletini ykabilmeyi salamak iin
Ortadou'da sz sahibi olmak iin bunlar vazgeilmesi imknsz reydi. Her ne
kadar getiimiz 1293/1877 Osmanl-Rus savanda bizim kaybmz Rusya
karsnda zayf kalmamzdan deil, gen paalarn birbirini ekememesinin
getirdii ynetim aksakln pek kimse itiraf etmez ama dmanlarmz bunu
anlamakta gecikmemi sevk- idarede tenakuzlar grebilmitir.
Bizde de bu savan ilk tahlilini yapan kii mmtaz yzba Mehmed Hulusi
Efendi 1909'da Harbiye'de "Harp Trihi Dersleri" muallimi olarak ders
verdiinde bu sava hakknda bilgilendirmeyi yapabilmek iin birok kitap
okumu, askeri raporlar tetkik etmi "Niin Malup Olduk" adl bir eser kaleme
al mtr. Biz, bu eseri Osmanlcadan sadeletirerek Akit Gazetemizde tefrika
hlinde nerettik. Henz kitaplatra-madk esas sylemek istediimiz bizde, 93
harbinin tahlilinin, savatan 29 sene sonra yaplmasdr halbuki btn dnya
lkeleri bu sava zerinde o kadar ok neriyat yapmtr ki buna saysz demek
kabildir.
lkemizde; Ermeniler, 1860 ylnda, dernekler kurmaya girimiler ve yirmi yl
iinde bu sayy nce kltr dernekleri olarak lanse edip rahata oalttlar.
Daha sonra da tedricen silahlandrmaya baladlar. Bylece kan dkc
komitelerini peydana getirdiler.
Mesel bunlardan 1860'da Kilikya'y yceltmek amacyla Haynsever Cemiyeti,
peinden de Fedakrlar cemiyeti faaliyete geirildi. 1882 senesine kadar, Van ve
civarnda Ararat-h, merkezleri Mu'da bulunan Mektepseverler, arkl, Kilikya
cemiyetleri kurdular ve de 1872'de yine Van'da "ttihat ve Halas Cemiyeti" yni
birleme ve kurtulma cemiyeti 1880 ylna gelindiinde Erzurum'da Silahllar
cemiyeti, Milliyetperver Kadnlar cemiyeti, Ermenistan'a Doru Cemiyeti ve
Kafkasya'da Gen Ermenistan cemiyeti kurulmutur. Van'da da Kara Ha
cemiyeti tekil edildi. stanbul'a gelince, burada "Erme ni Vatanperver ttihad"
isminde bir cemiyet kuruldu
Bu son kurulan cemiyet, Ermenileri hukukuna sahip klmak, gereken yerlerde
isyanlarn kmasn temin etmek, genleri silahlandrmak hususunda grev
almt. stanbul'da da adna Ermeni Vatanperver ttihad isminde bir cemiyet
tekil olundu.
Yine; 1881'de Erzurum'da kurulmu olan ur-y l Cemiyeti, ok gemeden
Mdafi Vatandalar Cemiyeti olmutur. 1890'da da stanbul'da ant ile daha
sonra da Kurban adl ihitlli eteler tekil edilmitir. Hnak ve Tanak komi-
telerini daha ziyade, Kafkasya Ermenileri kurmulardr. Bu komitelerin
kurucular, Osmanl hududlar haricindeki Erme-nilerdi. Bu hususda ngilizlerin
Trabzon konsolosu 1895 trihinde ngiltere'nin Osmanl nezdinde ki b. elisi Sir
Filip Ku-n ye gnderdii raporun bir blmnde unlar kaydeder: liderleri
hareketi trkiye dndan idare ediyorlard. suretle kendileri tamamiyle emniyet
inde olduklar halde, Trkiye'deki rkdalarna hayat tahamml edilmez hale
9etiriyorlard. Maksatlar, slmlar hristiyanlara kar tahrik etmek, katliamlar
kartarak memleketi dehet iinde brakmakt: Btn dnyaca bilinmelidirki bu
tekilt anarik bir karakter tamaktadr. iddet yoluyla karklklar kartma k
ue Ermenistan'n yalnz slahatn deil, istikllimde temine almaktadrlar "
Bu raporu dorulayan u misl mhimdir: 1887 senesinde Kafkasya Rus
Ermenilerinden Avedis Nazarbeg ile sonradan izdiva yapt Maro adl kadnla
ve Kafkasyal Ermeni talebelerin birlikte svire'de Kari Marks'n prensiplerinin
esas tutulduu Hinak (an Sesi) komitesinden yl sonra 1890'da, Kafkas
Ermeni'lerince de Tasnak veya Tanaksut-yun ihtill komitesi tekil edildi.
Bunlarn da amalan Trkiye Ermenistamn tesis iin siyasi ve iktisadi hrriyet
elde etmek riskine girmekti. Bu komitenin pek vahice verilmi bir talimat
vard. O da; <Trk', Krd' her yerde her eit erait altnda vur. Mrtecileri
yni eski hlin devamn isteyenleri, sznden ve yemini yapp da bundan
dnenleri, Ermeni aleyhtar hafiyeleri ve Ermenistan dvasna hayinlik yapanlar
ldr ve bylece intikam al!>
Bu talimat alan Ermeniler, Anadolu topraklarnda 1894'de pek byk bir isyan
atei yaktlar ve bunun ad Sason syan'! oldu. Mu ile Bitlis arasnda bir ile
olan Sason bnyesinde 12 bin Ermeni barndryordu. Burada yaamakta olan 15
bin kii kadar mslmanlarn ounluunu Krtler tekil ediyorlard ki buras
yo! yetersizlii hasebiyle askeri yardma biraz ge kavuur arazi idi. Sason
Dalarnn sarp kayalklar kolay kolay geit vermiyordu. Burada atei yaklan
isyan, yle profesyonelce tezghlanmtaki, yerli Ermenilerin byle bir eyi ne
akl edebilmeleri nede tatbikleri kabildi. Hele Trk klna girmek suretiyle
kendi dinda ve soydalarn katletmeleri ne yerli Ermenilerin cretine nede tan-
nacaklar endiesiyle yapmayacaklar ilerdendi. Amma cidden Trk klna
giren Ermeniler, bu ii yaptlar fakat bunlar blnin insan olmayp dardan
getirilmi adam katlinde ofeSyonellemi ihtilalci gruh olduu ilk akla
gelendir. Burada kan arbede de, yzlerce mslman ehadet erbetinin iicisi
olurken, 5 bin ermeni de fikren ifal olmalarnn acsn lmleriyle tattlar.
Gn mzn Abdullah caian adl blcba'nn gn gelipde TBMM'ye
gireceini ileri sren safdillerin bulunduu dnemimizde, bunu ileri srenlere
saf dil demesine diyoruzda, bakn bu Sason olaynn ba tertip-ii olarak
grlen Hamparsum Boyacyan adl Ermeni buradaki tahkikat ve icraattan
yakasn syrd. Bu Hampar-sum'un 1908 merutiyet meclisinde Harput
milletvekili olarak ttihad Terkki Parti mebusluunda bulunmas tpatp
calan'nkine benzemiyorsa da, yine de Allah korusun, saf diller dediklerimizin
bu tehisleriyle naklettiimiz olayia, yni Hamparsum Boyacyan ile iliki
kurmalar da mid olunabilir!
Ermeniler; Sason olaynn peinde bir ay geti gemedi Dyarbekir'de de
ayaklanmaya teebbs ettiler. Ancak burada da 2 bine yakn insanlarn
kaybettiler. Btn bu hareketlerin Osmanl devletinin elinden kurtulmak
meselesi olmad pek barizdir. Yaplmak istenen d devletler buralarda
meydana gelen vak'alardan mtevellid, Osmanl hkmeti ne bask yapmak
suretiyle i ilerine mdehale yoluyla dev-let-i liyenin kn temi ne gayret
edip, yabanc devletlerin, ajan apndaki adamlarndan aldklar szlere grede
Byk Ermenistan kurmak haylini diri tutmakt. Bu husus-da, Ermeni
Diasporas denilerek nm salm baka lkelerde yaamakta olan Ermenilerin
kurduklar bu organizasyon merkezi bilhassa ecnebi basklar teminde ve bu
isyanlar destekleyecek maddi imknn toplama ve datm vazifesin!
yapyorlard.
O sralarda da stanbul'da bilhassa Kurtulu semtinde o zamanki ad Tatavla'da
oturan Ermeni aznlk toplanm bir takm protestolar ile asayii ihlle
alyorlard. Sahilhane-sinden km bulunan Sadrazam Ahmed Vefik
Paa'nn faytonuna ulaan haberle vaziyetten haberdar olduunda, hemen
arabann babf istikametinden yolunu deitirmi bu gnk Pangalt kavana
gelen Vefik Paa, tecemmu etmi Ermeni kopillerini grnce hemen faytonunun
kapsn am, o gn romatizmalarnn rutubetli hava mnasebetiyle arlara
sebeb olmasndan, bastonuyla yola ktndan topluluun ki says alti-yediyz
kiiden az deil zerlerine yrm o gruhu tek bana datmtr. Devrin
gazeteleri Ahmed Vefik Paann saa sola doru koarak yapt salveti tatl bir
uslb ile haber yapmlardr.
30/Eyll/1895'de Patrik zmirliyan'in sinsi sinsi hazrlad saylar bir ka yz
bulan Ermeni kopili ellerinde ve bellerinde silahlaryla babl'ye kp sadaret
binas nnde protesto hareketi yapacaklarken, Sadrazam Said Paa bunlarn
zerine asker sevk ettii iin vahim bir hl zuhur etmi oldu. Yldz'da
sadraZamn icraatna vukufiyet kesbeden Sultan 2. Abdlhamid Hn derhal
askeri birlii geri ektirdi.
Bunlarn ouna sivil elbise giydirip, Tahtakale ve Yemi skelesi hamallar
krtleri de hamalbalar vastasyla bu silahl Ermeni kopillerinin zerine sevk
ettii bir ka tane ms-lman'n ehadeti karsnda bin kiiye yakn Ermeni
eek cennetini boylad. Kadrga da gn mukavemet eden Ermeniler sonunda
pes etmeye mecbur oldular. Onbir ay sonra Ermeniler bir daha hareketlendiler
ve 26/Austos/1896'da Osmanl Bankas merkezini bastlar. Ancak, Abdlhamid
Hn'n mehur Tekilt- Mahsusas vaziyetten haberdar olduundan banka
civarnda tertibat alm ve saldry bir ka bomba patlatarak balayan Ermenileri
ksa zamanda etkisiz
H"le qetirmeye muvaffak olmulard. Bu hareketide hazrnn patrik zmirliyan
olmas calibi dikkattir. Demek ki onbir evvel Kadrga semti olayn tezghlayan
zmirliyan'a devlet herhangi bir yaptrm tatbik etmemi! Acaba, zmirliyan hem
olaylar tertipliyor hem de devlete haber veren bir ajan-myd? Sultan 2.
Mahmud'un, Rum Patrii Grigoryas astn qoz nne alrsak, zmirliyan'a bir
ey yaplmam olmas yoruma tbidir.
Ho Sultan Hamid cana kymay sevmediinden belki asmamak normalse de hi
bir ekilde cezaya muhatap etmemesini yorumlamak kolay deildir. Ha
yukardaki Kadrga semti olaynda, kyamcilar zerine askeri birlik gnderen
Said Paa' nn grevinden azledildijni de hatrlatalm. nk; asker ile
bastrlan vak'ann avrupada estirecei rzgr pek deiik olacandan padiah
bu ii ahaliye havale ederek ki gurup halk arasnda kan arbede neticesi
messif olaylar meydana getirmitir bahanesini ileri srmek imknn meydana
getirmitir. ok zaman gememitiki bir Ermeni, sadrazam Halil Rfat Paa'ya
tabanca ile bir suikast teebbsnde bulunmu, menfur emenline nail olamam
ve Paa isabet almamtr. Btn bu tedbirler ve milis tarz mukabele Erme-nieri
ve onlarn idareci takmn rktt. 21/Tem-muz/1905'deki Yldz Camiinde
patlattklar bomba hadisesi-ne kadar ortalktan toz olmay tercih ettiler.

Bir Gaaz'nn Beyanat

Bizim trih kitaplarmzda genellikle savalar olu sebebi,

kimlerin bu savada bulunduu, neticesi ve mtareke ile sulh masasndan
bahsedilir. Biz bu almamzda savalarn perde arkasn ve safahatn nakleden
ve bilhassa bahse konu savada dm savada sahib-i selahiyet olarak bulu-
nanlarn varsa hatrat ve husule getirdikleri risaleleri ltinize ederek burada
sahifemizi sslemeye ve yeni nesle ulatrmaya kendimi vazifeli addetmi
bulunmaktaym.
Bu seferki risalemiz 1313/897'de Osmanl-Yunan savan en selahiyetli
kalemden kan yaznn bandaki simle nerolunmu yni "BR GAAZ'NN
BEYANATI1' adyla Os-manhca ve matbu olarak basldnda hayli beenilmi
olan risaleden naklediyorum. Bu risalede bahse konu sava arlatan zt; Gaazi
Alasonya Ordusu kumandan Miran dan Ga-azi brahim Edhem Paa
Hazretleridir.
Bilindii gibi Sultan 2. Abdlhamid; nce amucas Sultan Abdlaziz'in tahtdan
alaa edilip, akabinde ehid edilmesi ve taht- Osmaniye 5. Mehmed Murad'n
karlmas ve de bu padiahn da, doksan gn sonra uuru muhtel oldu yni
dimanda meydana gelen bozukluk hilafet ve padiahlk ykn omuzlayacak
takati tayamayaca anlaldndan onu da devrin devlet reclu tahtdan fetva
ile iskat edip, Trklerin padiahln, slamlarn halifeliini 1842 doumlu ve
hayli olgunlam bir Abdlmecid evld olan 2. Abdlha-mid'e biat etmek
suretiyle vermi oldular. Midhatlar, R-d'ler, Hseyin Avniler, Kayserili
Ahmed Paalar, Sleyman Hsn Paalar hatta Mahmud Nedimler devletin
atabeyleri gibi ileri ynetmee kalktlar. Bu ynetiteki hatalar ve merutiyet
hususundaki kararszlklar kendi aralarnda ihti-dmelerini getirdi. Bu srada
Ruslarn scak denizlere e hlyas, Osmanl i yapsndaki hzla bozulma
hasebiy-! e de Avrupa devletlerinin adn "ark Meselesi" olarak kovduklar
smrlesi gereken topraklarn muhafz cihan H leti Osmanly trih
sahnesinden izale etmek maksadyla drt ba mmur bir plnla yrttkleri
saldirgan siyasetleri havli ypranmamza sebeb veren mehur rm 1293 / mild
1877 Osmanl-Rus Harbinin zuhuru vukubuldu.
Hal dnyasnn ve hill leminin bu sava sonrasnda artk hi bir ey eskisi
gibi deildi! Koskoca Osmanl Devleti, baehrinin yazlk bir mahallesi olan
Yeilky'e kadar gelmi bulunan ezeli ve ebedi dman moskofun elinden bir
sulh-nme almaya almaktayd. Bu Ayastefanos Antlamasn yapan hriciye
nzn Mehmed Esad Safvet Paa ve mntehir Sadullah Paann gzyalarn
aktarak ekilmi olan resimlerini, zenaatkr padiah kendi elleriyle yapt
abanoz aa-cmdan bir ereveye koymu ve daima alma masasnda o
hazinlii sergileyen fotorafiye atfu nazar etmeden hi bir gnn
geirmemitir.
Bu konferansn pek ar artlar hvi olarak imza olunmasndan sonra yeni
padiah, babl'de toplanm selahiyeti, kendine baktip olarak intihab etdii
Kk Said Mehmed Paann yardmlaryla, sefine-i devleti kaptan kknden
tam bir selahiyyetle, vukufla, itidalle idare etmee koyuldu.
te bu ahval iinde aYk ve Garb cephelerinde gsterdikten byk yararlklara
ramen mahvu perian olan ordumuzun, yepyeni bir anlay iinde yeniden
nevnema bulmas 'in byk mesi, para ve gayrete nem verdi. Mesel; har-
biye talebelerinin son snf rencilerinin o hafta baarda bi-r|nci olan talebeyle
yemek yeme usln ihdas etmek sure-> padiahla ve huzuru hmayuna
kmaa nem veren talebeye, hem bu ans veriyor hem de kendisine
balanmasna frsat tanrken te yandanda bu istisnay elde etmek arzusu
duyanlar arasnda tatl bir rekabet meydana getirip, derslerinde daha da
muvaffakiyet kazanmalarn tevik etmi oluyordu.

rd Kvamn Buluyor!

1877'den sonra lke her bakmdan bir kalknmaya doru yelken aarken,
gerekten pek ou yelkenliden mteekkil Sultan Abdlaziz merhumun tezyin
ve tehiz eyledii dnyann ikinci byklkteki donanmas saylan Osmanl
Donanmas, buharl gemiler dnemine girmi bulunan denizcilik leminde artk
bir matah sayil-madindan kendi lemine braklmt. Yni sadece gemiler ve
denizcilik faaliyetlerimiz hayii ksrlamt. Geri kalan her hususda terakki
etmekteydik.
Bu terakkileri yapabilmek iin lzm gelen sulh dnemini Sultan 2. Abdlhaid'in
takip ettii byk devletlerle denge politkas srdrme, avrupann iri devletlerini
vermi olduu ihaleler sayesinde, birbirine kar mteyak kz duruma getiriyor,
hatta perde arkasnda atmalarn salayacak tezgahlar kuruyordu. Nitekim
1877 ile 1897 seneleri arasnda geen yirmi yl dikkatli ileyen bir devlet
idaresinde azmsan-myacak bir sre olduu ortaya kan eserlerle kendini gs-
termeye balamt. Btn teknolojik ve tbb ihtiyalar askeri mektepler
nazrl disiplinasyonu iinde kabiliyetli zabitler yetitirmeye muvaffak olduu
gibi, dnyann ister istemez iine girecei ulusuluk anlaynda bizim
insanmznda yer almas, fikri hareketlerde bat dnyas ile kurulan diyalogun,
slmi anlayda da, kelm-i kadimi asrn idrkine uygun okuma ve anlama
srecini balatt denebilir.
Hlasa edecek olursak; Abdlhamid Hn'n idaresindeki . konu yirmi yl
sonunda her hususda kalknma gzle ken yinede en fazla kalknan orduyu
hmayun olmutur. a nn icab avrupa zabitleri tlim tarzlar, mnevverleme
aayretleri, okul disiplini iinde ve ecnebi bir ka dille okuyup yazacak kadar
tehizatl olmak, haberleme vastalarn hayli nelitirmek bu yirmi yln iine
sdrld. 1877 savanda ordunun bir cenahndan dier cenahna yollanan br
emrin hemen arkasndan meydana gelen kk bir tahavvl yni deiiklii
bildirmek iin hemen ikinci bir vazifeli gndermek icab ediyordu idi ki, bazen
bu ikinci gnderilen bir ka saat-den tutunda, bir ka gne kadar gecikme ile
emri ulatraca yere varmaktaydki, yaplmas istenen ikinci emirken, tatbike
konan birinci emir devam etmekte bylece baarszln kaps kendi ellerimizle
alm, baar kaps ise kapatlm oluyordu. unu ilve etmek gerektirir ki,
Sultan Abdl-hamid'in, risalemizin kahraman Gaazi Ethem Paa Hazretlerinin
kumandasnda yaplan "1897 Osmanl-Yunan Muharebesi" adl savada filim
ekecek ekibi dahi vazifelendirdii bilgilerinize sunulur.
Biz; 1989 senesinde mstear admz Hasrczde imzasyla kaleme aldmz "2.
ABDLHAMD HN ve OSMANL - YUNAN MUHAREBES" adl
almay belgesel bir roman hlinde imdi maziye karm bulunan Beyazsaray
Kitaplar arsnda 26 nomeroda kin FERAT Yaynlarndan nerettiimizde
bu zaferin 92. Yl dnmn idrak etmitik. Biz bu kitabn hemen ilk sahifesine
u kanaatimizi dere etmitik: 1897 harbi Abdl hamid Hn'n kendi iradesi ile
at ve kazand tek muharebedir" te btn bu malumatdan son-Konuan
Gaazi Kumandan mirandan brahim Ethem a Hazretlerinin u ksa
biyografisinden sonra sz bu Gaazi'ye brakalm: brahim Etham Paa; 1844
senesinde stanbul'da dnya'ya geldi. 1293/1877 Osmanl Rus savanda
Plevne'ye ulatrd, mhimmat ve erzak destei sayesinde savunmann
uzamasn temin etmesi byk takdirlere mazhar olmutur. Yine bu savalar
serisinde yer alan Dubnik muharebesinde ar yaralar almakla beraber hayatta
kalmas nasip oldu. Gaazi unvan buradan intiar etmektedir. Savan
nihayetinde paala irtika eden yni paala ykseltilen brahim Ethem Paa,
1895'de mir yni mareal rtbesine terfii ettirildi. ok terbiyeli ve nzik bir
zat olmakla beraber meslek-i celilei askeriyyede byk malumatl kumandanlar
arasnda kabullenilmitir. Yveran- ekremdendir yni padiahn fahri yaverlik
rtbesi tevcih ettii herkese malumdur.
Btn dnya 1897 Osmanl-Yunan muharebesinin ayn zamanda "Dmeke
Meydan Muharebesi" olarak yd eder. Meydan muharebesi kazanm
kumandanlara Gaazi rtbesi vermek bizim eski bir geleneimizdir. Ethem Paa
2. merutiyet sonrasnda htt Sultan Hamid'in tahtdan, indirilmesinden sonra
Gaazi Ahmed Muhtar Paa kabinesi, ki bu kabine iin de ayrca tane eski
sadrazam bulunmas hasebiyle Byk Kabine adn almtr ki, Mirandan
brahim Ethem Paa bu kabineye Harbiye Mazn sfatyla alnmtr. Kabinenin
dmesinden sonra paa, siyasetin dnda kalmay tercih etmitir. Rahatszlanan
brahim Ethem Paa Msr'a gitmi ve orada son nefesini vermitir. Cenazesi o
dnemde dahi istanbul'a getirilerek Eyb Sultan'da ebedi makberesine tevdi
olunmutur. Vefatnda Ethem Paa h. tarih olarak 67 yanda olup, m. trih
olarak 65 yanda idi. Mevl rahmet eylesin. Amin..

Gaazi Ethem Paa Anlatyor

Bir Gaazi'nin ifadesi: umm hudud-u yunaniyye kuman-A m mirn- izamdan

Devletl ibrahim Edhem Paa Haz-ptlerinin ifadey-i beyan aaya alnmtr.
Son muharebenin k sebebi ve safahat yni Osmani-Yunan savann
vukubulmasnn sebebi ve blmleri:
r. 1313/m. 1897 Osmanl-Yunan savann knn bir mddetten beri
mslman ve hiristiyan ahali arasnda Girit adasnda kan karklklarn sebeb
olduunu herkes bilmektedir. Ancak asl sebeb ise mezkr ada'ya, Yunanis-
tan'dan bir pln ve program dahilinde g eden Rumlar: i yerletikten sonra,
geli sebebleri olan huzuru bozma hareketlerine giritikleri ve Yunan krallnn
bu giriimleri gizlice desteklediinin pek net bir ekilde kendini gstermeye ba-
lam olmasdr. Getiimiz; 1312/1896 senesi balangcna kadar devam eden
karklklarn teskin edilip sona erdirilmesi iin hkmet-i seniyyei Osmaniyye
eitli tedbirler ald. Bu tedbirler iinde avrupann byk devletlerinin tavassut
ve ricas da gz nne alnarak Girid adasna bir hiristiyan vali tyini dahi
devlet-i liyye tarafndan uygun grlp, lzm gelen tyin yerine getirilmitir.
Vali tyini sonrasnda yine tavsiyelere uygun olarak vede Yatkn davranan
babl bir takm idari ve hususi ilerde slahat yapma gayretine de girimitir.
Ancak bu niyeti tamayan hiristiyan mahfiller ve bu asayisizlii salamak
niyetiyle irid adasna yerleen anarist gmenler, Osmanl devletimin bu hayra
dnk almalarndan hide memnun kalmamlar, stelik slahat almalarn
kendi karanlk emellerine ^ani olacak bir harekt olarak vasflandrmlardr. Bu
bakndan Ada'nn asayiinin bozulmasnn temini iin var g-er'yle
almalarn hzlandrmaya baladlar.
Nihayet; Yunan hkmeti bu karkl gya durdurmak iin Ada'ya asker
gndermee balad. Bu hareketin sebebi hakikisi Girid Adasna el uzatmak ve
bu ii sabr ve sebatla srdrp, Ada'y megalo ideal konsepti iinde
Yunanistann olmasn temin etmek ten baka bir ey deildi..
Yunan'llarn Faaliyetleri

Girid Adasn Megalo Idea telakkisi iinde Yunan sanca altna alma iini
becermek iin d baka ii daha da baka maksatlar tayan faaliyetlere
koyuldular. lk i olarakda; Avrupa devletlerinin bilhassa byk addedilenlerine
ylmak zere Yunan Donanmasnn, Akdeniz'de bir manevra icra edeceini
bildirdiler. Bununda maksad- hakikisi bahse konu denizde manevra yapld ve
bu manevra yapan donanmann kuyruuna gizlice takacaklar Girid'e
mteveccih on sava gemisi ile general Vaso komutasnda 2300 asker
karmay planlamlard. Bu manevra, yaplacak teblii Girid zerinde
operasyonu bir nev'i maskelemekti. Nitekim bu menhus pln yrle kondu ve
karma yi baardlar. karmann akabinde de Girid Adasnda asayise hi vakit
gemeden ihll olmaya balad. Girid Adasnda bu faaliyetleri srdren Yunan
emelleri baka bir blge de yni Preveze liman ehrinden Sarakurya'ya kadar
olan hattn karsna 13 harp gemisi marifetiyle 27 bin piyade askeri, yz
svari yannda 40 top ihra etdi. Mcve'den Selanik krfezindeki Hatpkapsna
kadar bata, Kalabaka, Trhala, Trnova, Nezeros, Rap ani istikametlerinde de
56 bin piyade askeri 700 svari ile 84 top gndermekle beraber tekil ettirdii
alaylar sayesinde kollar hlinde hudud boyuna yayldlar.
Yunan kraliyet hkmetinin beynelmilel ve milletler aras hukuk anlayna
mugayir olan bu harekt- askeriyyesi, Av-rupann ileri gelen devletlerinin
telalanmasna sebeb olduy-ksa zamanda bu tela gsterenlerin genilemesi
muhtar sava nlemek maksadna dnk olmakla beraber tem rafn tercihe
dnk bir tedbiri almaktan imina da Yunan tardm"
.... ,
d'ler Her avrupa devleti birer ikier gemi gndermek ve 6 yi 'le civarn abluka
almak istikametinde hareket etdiler. var ki bundan artan Yunan tehdidi kendini
iyice gsterge balad. Zulmler bir ka misli art gsterdi. Ada ve Osmanl-
Yunan hudud boyunda grlmeye balayan vahice Yunan saldrlar, Osmanl
hkmetini olaylar dikkatle takipten, tedbir alma kararna getirdi.
Bilhassa bu taktikde Avrupa byk devletlerinin eilimi mercek altna
alndndan Yunan ordusunun daha tehditkr ve Osmanlya hak verdirici
klar yaptnn anlatlmas istikametinde kararlar alnrken, hudud bo- yunu
takviye iin askerin says ykseltilirken, ayrca Yanya ile Alasonya kolordusu
ihll olunan hudud boylarna kaydrld. 25 bin piyade, 300 svari ve 50 top
sevk yaplrken, Alansonya istikametinde de 88 bin piyade, 27 bin svari
yannda 252 adet topun gnderildii gzlendi.
Yunan'n Etniki Eterya denmekle tannm fesad cemiyetinin ba serserilerinden
Govsiyos adl bir Yunninin yapt ac.sk ar zerine Kalabaka'da ilerinde
Yunann emekli olmu subaylar da dhil olduu halde saylar 3500 kiiyi bu-
'an gnll toplanm'oldu. Govsiyos toplanm bulunan bu gnll birliklerini
toplam papaslarnda bulunduu uslne uygun yin ve dualarlc. birlikte yemin
ettirmiti. Bahse konu gnlller guruba taksim olunmu bylece l ete
teekkl ettirilmiti. 27/mart/1313-1897'de saat dokuz srala-nnda askeri
kyafetlerinden syrlm olarak yni babozls e|biseleri zerlerinde olduu
halde 1500 kii ve beraberlerin-adetde top olmak zere Kprboz ile Miova
arasndaki nVa taraflarndan hududumuzu amlard.
Hemen 2 gn sonra 29/mart/1313-1897'de cuma gn yine askeri kyafetlerini
tamamak suretiyle sanki babozuk harektym gibi gsterebilmek iin tercih
olunduu pekla anlalyordu ki bebin kii Dkat mevkiine hcum etmi ve
yine o gn 2 alay ve be tabur Rapani taraflarndan gelip Kuzuky civarna,
yine piyade ve svari mtereken yeknu 9 bin kiiyi bulan dier bir kuvvet de,
Narda kprsyle, Ga-ramince cihetlerine ayr kola taksim olmak suretiyle
pek edid saldn balattlar. Osmanl askeri bu iddetli taarruza kar nce
savunmaya geti. Peinden, savunmay hcuma geme kertesine tadktan sonra
ve uygulad bu taarruz esnasnda 2170 Yunanl harp sahasnda cansz
yatarlarken 34 kiide Osmanl askerinin eline beraberle-rinde 5 adet topla esir
dtler. Ayrca 22 adet at'n binicisi, artk Osmanl askeri olacakt. nk bu
atlarda, harp ganimeti olarak or-du-yu ahanenin eline gemiti.
Yine 29/mart gecesi saat 21 yni 9 sularnda iinde 700 asker bulunan orta
byklkte 2 gemi Preveze liman nlerine geldi. Hmil olduu askerleri tam
karaya kartmak zereyken, istihkmlardan alan ate ve gsterilen
mukavemet zerine iki gemiden biri iindekilerle beraber sulara gmlrken
olan biteni gren dier geminin kumandan selameti firar yoluna dmekde
buldu.
Yunanllar bu tarz iza hareketlerini daha sk yapmaya balarken, bizim tarafta
da ban kemie dayandn grenler bu hlin daha da devam edeceine
kanaat getirdiklerinden, 5/nisanda balatlan Yunan harekt 5 cihetten zeri-
mize gelmee baladnda Osmanl kabinesi de Yunanllara iln-i harbe karar
ald.

Alasonya Ve Civar Muharebeleri

Alasonya Ordu-yu hmayununun 1. frka kumandan sa-adetl Hayri Paa Hz.

lerinin toplanma ve tanzim yeri Dominik mevkii olup, Raveni geidiyle,
Beydeirmeninden Varda-kosa'ya kadar olan hudud civarndan saldrya alan
Yunanllar ile yaplan ok kanl bir sava sonunda dman tarafnda yksek
rtbeli subay, kalan nefer olmak hasebiyle bir hayli kiinin sava alannda biruh
kalmas gerekletirilmitir. Ayrca dmann 2 topu da ele geirilmitir. Bu
mnasebetle havalide bulunan dman ya ldrlm ya da terk etmeye mecbur
braklmtr.
2. frka komutan saadetl Neet Paa Hz. lerinin merkezi skombe mevkii olup,
Semertepe'den Lisvaki tepesine kadar olan ksmn hududunun muhafazas ad
geen paamzn muhafzlna emanet olunmutu. Bu frkaya bal Cei Pasa
livas 1313/1897 nisan aynn 5. gecesinde Prnar istihkmlarna Papalivadya
tepesi ile buraya ait istihkmlar zapt etdi.
Abdlezel Paa Hz. leri livas da Semertepe ve Gavan Ovas ile Trnova'ya
hkim, Ayaheyl ve Lisvaki ciheti istikametinde bulunan dmanlarn karsnda
pek edit savalar yapmak suretiyle bunlarn harekt hattn al- lak bullak et-
miti. 7/nisan/1313-1897 trihinde Abdlezel Paa ehadet erbetini n etmitir.
ehid-i mbeir Abdlezel Paa daha nce sol kolundan yaraland iin,
srarlara ramen atndan inmemi, ikinci defa isabet alm bu seferde sa kolun-
dan yaralanmtr. Buna ramen, atnn stnde savaa de-varn etmekte srarl
davranm nc isabet bu sefer gsne olduundan ehadete vesile olmutur.
Askerlere olan vasiyeti; Lisvaki tepesini zaptetmee almak ve zaptettik-ten
sonra orada kazlacak bir mezara gmlmesiydi. Lisvaki TePesi 1 l/nisan/1313-
1897'de zapt olunabildi.
Efendim biz burada sadeletirmeye altmz risaledeki Abdlezel Paann
ehadetiyle alkal bilgiye itiraz babnda olmamakla beraber, bir aklama
getirmek ve de daha geni ve sonucu kesin olarak verilmi defnedil- me olay da
dhil olan bir baka kaynan aktardklarn hemen bu satrlarn iine koymay
vazife addettik.
Bu kaynak bahse 1313/1897 Osmanli-Yunan muharebesinin cephesinde bizzat
stemen rtbesiyle arpm bulunan ve mkemmel bir kalem erbab olan
eserlerinin bir ou Muallim Gcyener yaymlar arasnda nerolunmu
bulunan Ziya kir merhumun bildirmi olduu Abdlezel Paann ehadeti
blmn "Abdihamid Han ve Osmanl-Yunan Muharebesi" adyla 1989'da
Ferat Yaynlar arasnda mste-ar admz Hasrczde ismiyle neretmi
bulunduumuz kitabmzdan alntlamak suretiyle okurlarmza daha doru oldu-
unu sandmz bilgiyi ve ehid-i mbeccel Abdlezel Paann merkadinin ve
ahadetinin btn safahatyla bilinmesine arac olmaktan bakaca hi bir
kaygmz yoktur. u halde bahsettiimiz almann 54. sahifesinde yer alan
"Abdlezel Paa'nn ehadeti" balkl blm aktaralm efendim: "Milo-na
geidi zapt edilmiti. Fakat Yunan ordusu bu geidi istirdat (kurtarma) iin
hareketlere balamt. lk nce Meneke Tepe zerine saldrp oray kurtarmas
gerekiyordu. nk Meneke Tepe 18. alaymzn elindeydi. Bu alay cann
diine takarak tepeyi ele geirmi, imdi harikalar gstererek savunma
yapyordu. Meneke Tepenin yannda hkim bir tepe olan Pirnar Tepe
yunanllarn elinde idi. Yunanllar bu tepenin tand avantajlardan ok istifade
ediyorlard.
Edhem Paa erkn harplerini toplam, durumu mzakere etmi, Prnar Tepenin
behemahal ele geirilmesini karar altna almt. Prnar Tepeye hcum edecek
tabur seilmiti. Bu tabur nebolu Taburu adiyla anlan bir taburdu. Bartn
Taburu da takviye olarak bu tabura yaptrlmt.
ok kanl bir mcadele sonunda anl sancamz Prnar Tepeye mbarek bir el
tarafndan dikilmiti. Bu mbarek elin sahibi; 74 yanda olmasna ramen liva
kumandanl grevini deruhde eden Hafz Abdlezel Paa idi. Tepenin ele
geiriliinde bir manga kumandan gibi uzun klcyla dmanla gs gse
arpm, gbeine kadar uzanan stbeyaz sakal dman kanlaryla slanmt.
Prnar Tepeden tard edilen dman; top ateini kaybettikleri tepenin zerine
teksif etmiler ve cehennemi bir ate yamuruna tutuyorlard. Abdlezel Paa
kahraman askerlerini bu ate cehenneminden korumak iin kendi elleriyle biraz
evvel ele geirdii ve mkemmel saylacak siperlere yerletirmiti. nebolu ve
Bartn taburlar kumandanlarn da siperlere sokmutu. Kendisi ise siperlerin
zerine km, boynundaki drbn gzlerine gtrp, her bir ciheti tarassuta
balamt. Uzun boylu narin yapl ihtiyar delikanl, ftursuz olarak tarassutuna
devam ediyordu. Rzgr esmekte, paann sakal uzunluu yznden Hz. Ali (K.
V)nin Zlfikr adl klc gibi ikiye ayrlm mbarek enesinin iki tarafnda
uuuyordu. te yandan dman ateinin kesafeti artmt. Yerden ta, toprak
kaldryor ve baka yerlere savuruyordu. Tepenin zeri adeta bir kevgire
dnmt. Siperden baz zabitler frlamlar ve "paatbaba ok ihtiyatszlk
ediyorsunuz. Allah (c.c) sizi bamzdan eksik etmesin hi deilse s'pere
inseniz" diye adet yalvaryorlard. Abdlezel Paa "evlatlarm ben ilk
katldm savatan bu gne kadar hibir zaman sipere girmedim. Ben takdiri
lahiye inanm bir insanm. nsan lmden ne kadar kaarsa kasn bir gn
lr. Ben yetmi drt yandaym, askerliin en yksek rtbesi olan ehidlik,
benim kavuacam en byk mkafat
olacaktr" Diyordu. Dman atei son haddini bulmu artk siperdekiler balarn
kaldramaz hle gelmilerdi.
Paa; heybetle dimdik ayakta, drbn gzlerinde tara-stuna devam ediyor
adet siperdekileri koruyordu. Birdenbire sarsld, elindeki drbn bir ka metre
teye frlad. Paann her iki eli iftitah tekbiri ahrcasma kulaklarnn hizasna
gitti. Evet; paa nihayet vurulmutu. Bir ka nefer onu almak iin siperden
frlamak istedilerse de paa yine onlar korurcasna siperin iine
mehmediklerinin kucana dverdi. Bir gru kurunu alttan gelmi, enesinin
altndan girerek damana saplanmt. Akan kanlar, yllarn Gaazisini ehidler
zmresine katarken, stbeyaz sakal kendi kanyla al sancan rengine
boyanyordu. Bu fec, feci olduu kadar muhteem manzaraya hid olanlar
alamaya balamlard. Durumu uzaktan takip etmekte olan tabur komutanla-
rndan biri, souk kanlln kaybetmemi "askerler sz e-hidlere
alanmayacan bilmezmisiniz? Sizin artk yapacanz, bu muhterem ve
muhteem komu tanmzn intikamn almaktr. Sng tak.. leri!" komutasn
vermiti. Yerden gelen mermilere, stten den bombalara aldrmayan anl
askerimiz, snglerini takp bir sel gibi dmann zerine adeta utular, onlar
bulunduklar yerde kesin bir malubiyete duar ettiler. Bylece Papa Livadya
mevkiide, ehid Abdlezel Paann askerinin zaferi ile elimize gemi oldu..
Abdlezel Paa bu savan ilk ehid paas oluyordu.. Abdlezel Paann na
dt siperden alnm eller zerinde tanarak Alasonya'ya getirilmi
zerindeki elbisesiyle, boynunda asl rovelveriyle ar Cmiinin avlusunda
hazrlanan kabre defne dilmitir..."
te Abdlezel Paann ehadeti hakkndaki izahmz burada tamam olmu oldu.
stedikki dnyada bir ey kalmasn nihn.

Milona Muharebesi

Bu muharebeler 5/nisan/1897'de cuma akam balad. Bu savan Memduh

Paann 3. Frkasndan 6. ve 4. Haydar paa frkalarndan 5 tabur asker,
dmanla sng sngye aelmi ve Yunanllara 2400 kiilik telefat verdirmitir.
Bu telefatn artmasndan korkan Yunanllar selmeti bozgun halinde de olsa
firarda bulmulardr. Bylece Meneke Tepeleri ve Milona Geidinin byk bir
ksm askerimizin eline gemitir. 8/nisan/1897'de Krova Ky zapt edilip,
onbir kii esir alnp bir haylice sava malzemesi elde edilmitir.
Mirliva saadetl Nim Paann taht- kumandasnda olan 8 tabur piyade ve 6
tabur seyyar batarya, Milona Derbendinden Teselya topraklar saylan Karadere
kaynana kadar ilerleyip, Karacaviran Kyn ele geirmitir.
Merkezi Dkat mevkii oian Hakk Paann 5, frkas Gre-bene ve Dkat'a bal
Miveh taraflarnda Mila'dan Vardako-e'ye kadar hudud zerinde bulunan
merkezleri muhafaza ederek o blgede dman byk zayiat ve telefat vermeye
duar eyledii gibi 9/nisan/1897'de Nim Paa idaresi altndaki svari
kolordusuyla, Yunanllarn 3 svari bataryas ve 12 tabur piyade erinin ka
yolunu kesmek suretiyle, Kuzu-ky frkas arasnda sktrp, tazyik in
Milona'dan Dere!i Meras istikametine inip merkezi Kuzuky olan Hamdi Paa-
nn 6. frkas ile beraber bulunduklar yerlerden savunma yaparak Bayraktar
taraflarnda Kodoman ve Klfeti Tepelerinden pskrttler.
Haldun Paa frkas; Yeniehir ovasna doru ilerledi. Ham-di Paa frkas
Neziros ve Piatmona cihetlerinden vukubulan iddetli hcumlar def ettii gibi
dman hududdan ricate rnecbur klp, 1 1/nisanl 897'de Neziros. Rapani ve
havalisiyle, Bababoaz'n zapt etdikten sonra, Yeniehir Ovasnda Memduh ve
Hakk Paalarn askeriyle birleti.

Yanya Civarndaki Muharebeler

Rm nisan'n altnc, milad nisann ise 19. gn Yunanllar sava hattnn her
boyutunda yapm olduklar iddetli hcumlar sonucunda, Loros ve civarnda
bulunan Osmanl 2. frkas tarafndan yaplan mukavemet sonunda Narda
Kprs istikametinde bir zabit vede bir hayli asker kaybeden safdrgan Yunan
kuvvetleri ricata mecbur kalmlard. Bu savalarn neticesinde Yunanllarn
elinde bulunan istihkmlar tamamen kurtarlmtr. Yedi tanesi Aya-Mavro
ynnden, geri kalan da Narda Krfezinden gelip, Preveze zerine
bombardman atlar yapan 13 tane Yunan zrhlsna, Hami-diye ve Yenikale
istihkmlarndan atlan 15 cm.lik toplarn dneleri, Makedonya isimli vapu a
isabet etrni 20/nisan 1897'de batmaktan kurtulamamtr. Nisan aynn r. 14. m.
27. gnne rastyan pazartesi'ye kadar ara sra olmak zere Preveze stne ate
edildiysede izn-i lhiyle Preveze ve civarna bir zarar vermeye muvaffak
olamamlardr. Bepnar ve havalisinde de iddetli savalarn olduu
grlyordu. Vakit ilerledike bu sava daha da etinfeti. Yunanllar bu
kapmada da 300 kiiden fazla telefat verdiler. 219 yarallar vard. 62 kiiyi
esir brakmak suretiyle iinde bulunduklar kaleyi terkle kamay tercih etdiler.
30/nisan'da Kervansaray civarnda toplanan 2 alaydan meydan getirilmi
piyadeler ve bir efzun taburu yni eteklikli geleneksel Yunan askeri Osmanl
askeri ile tututuklar mcadeleye dayanamayarak toplarndan biri-ni derenin
iine atarak Gomcadis istikametinde perian bir halde firara koyuldular. Yine
ayn gn Loros'un yeni caddesinde bulunan paahan'nn arkasnda karlalan
Yunanllarn bir taburuyla ve ellerindeki para toplaryla ricata mecbur
edildikleri grld.
r.21/nisan/m. 4/mays 1897'de askerlerimiz Loros kasabasn igal ve Narda
karsndaki Faik Paa srtlarna hkim Glperi Tepesini ele geirmilerdir.
gn sonra da Kamari-na ile Zalanikor Manastrnda saklanan ekiyalar tarumar
edilip ilerinden drt kii esir alnmtr.
1897/14 maysnda Garaminca Kynn st tarafndaki boaz ve srtlardan ve
Faik Paa Tepesinin Garaminca cihetinden ve Kokunarya eteklerinden dman
Gariboh Tepesiyle Kokanaryo zerine iddetli top ve tfek atei teksif etmi-
sede Osmanl askeri yapt mukabele sonunda Garamince ayrlarnda dman
33' zabit olmak kaydyla binden fazla l vermeye icbar etmi ve Papas
Kprsne gelen dmanda, firara mecbur edilmitir. Eski Preveze, Nikolopulos
cihetlerine saldran dman, Osmanl askerinin atei karsnda mukavemete
takat getiremeyerek binecekleri vapura srklemek suretiyle gtrdkleri
yarallarndan baka 200 kiiyi akn lleri sava alannda yatmaktayd.
Preveze karsnda Yunda Tepesinde dmann yerletirmi olduu olduu b-
yk bir top ile Hazarkale, Saraytepe ve Kla taraflar topa tutulmsa da, yaplan
iddetli mukabele sonunda dman burada da perian edilmitir. te Yanya
civarnda cereyan eden muharebeler bunlardan ibaret olup, Yunanllar karla-
tklar her birliimiz karsnda makhur ve malup olarak harp meydann askeri
mize brakarak kamaktan baka re bulamamtr.

Teselya Topraklarnn Fethi

1313'de Trnova ve Yeniehir'in zabt 12/nisan Trnova, 13/nisan'da

Yeniehir'in ele geirilmesi gerekleti.
Ne varki buralar terkeden dman kamadan nce hapishanelerdeki
mahkumlar serbest brakmlar ve bunlar bir ok yama yaptklar gibi
askerimize ate amaktanda imtina etmemilerdir. Fakat bu atlara nem
verilmemi kasabaya girilme ii geri braklmamtr. Bylece Yeniehir'in ele
geirilmesiyle 6 adet kale topu, 4 adet cebel topu ile 11 adet onbuuk cm.lik top
ele geirilmi ayrcada bir hayli cephane ve erzak elde edilmitir. 1. Frka
kumandan Hayri Paa hz.leri Trhala zerine yryp Kotreh Tepesi altndaki
Byk Zarak Kyn zaptetmi ertesi gn de saat 9 civarnda Yeniehir'den
gelen Memduh Paa ve onun 3. firkasya beraber Trhala'y feth ve Osmanl
sancan Trhala Kalesine diktiler. Bu merasimin akabinde Padiah ve Halife
Sultan 2. Abdlhamid hn'in mrnn uzun olmasna ve hkmdarlnn hayrl
ve uzun zaman devam etmesi istikametinde dualar etdiler. Arkasndan da,
avrupa usl 21 pare top atyla hl ve durum iln edilmi oldu.
Bu srada gelen istihbari bilgiler Trhala kasabas ve civar kylerine 20 bin
adetten fazla silah ve cephane datlm olduunu hatrlatt. Bunun zerine
ahaliden 24 saat iinde bunlarn teslimini yapmas istendi. Devleti- mizin
hududlarn-dan tard edilen yni uzaklatrlan ve tenkil edilen dnda
Yunanllardan Prens Kostantin'in komutasnda olarak 30 bin kii 6 adet topla
birlikte atalca'ya ve Miralay Smolenski kumandasnda olarak 18 bin kiiyle ve
24 top, Velestin'e ekilmek suretiyle 2. hatt orada tesis edip, savunmaya hazrla-
nyordu.

atalca Muharebeleri Ve Zapt

Yeniehirden Neet Paann 2. ve Hamdi Paann 6. frkalar bat ynnden

atalca'ya doru ilerleyerek, su vari frkas ile Trhala'dan gelen Hayri ve
Memduh Paa frkalar a-talca'ya doru yrye devamla 5 bin piyade 1 alay
svari ve de 2 batarya topudan ibaret Osmanl birlikleri sabahleyin istikafa
yni kefe kp is-tihbarat edecekken byk bir Yunan kuvvetiyle karlar.
Artk msademe kanlmaz olur. arpma iki saat kadar devam eder ve
nihayetinde Yunanllar ricatten baka bir re bulamazlar. Bu arada Trhala ba-
ka bir sa hasnda kk bir Osmanl birlii ile Yunan asken arasnda meydana
gelen atma yine askerimizin zafere var masyla nihayetlenmitir. Nisan aynn
23. gn Karademirci ky civarndaki tepelere yerleen ve toplarmda buraya
konulandran Yunanllar, Osmanl askerinin kahramanca ve gzn budaktan
saknmaz bir davra- nla saldrmas karsnda yle bir tarumar oldular ki harp
trihinin ender kaydettii manzaradand.. Demirci Ky bylece elimize
geerken nisan aynn 24. gn atalca'nn kuzey taraflarna bakan ve ovaya
hkim Tekke Tepeleri ele geirildi. Yunan prensi Kos-tantin o gn birliklerinin
Driskoli civarnda stmze saldr-ma-sn emretmi ve mukabil Osmanl
saldrs Yunan mukavemetinin yetersizliini ortaya koyuyordu. nk yi-ne
firar yoluna dmler ve bundan dolay da Driskoli, Tatar Ky, Vasili kyleri
tekrar Osmanlya avdet etmi oluyorlard.
Yunanllar; atalca kalesine yni Akropoli'ye gvenip yaknlarda bulunan
yksek noktalara yerlemi ve iddetle mdafaa ile mukavemete geerek ecnebi
gnlllierin meydana getirdii bir alay, ayrca 400 efzun askeri (geleneksel
eteklik-Ii Yunan askeri)nden mrekkep birlik epeyi saldrda bulunmular ve
bunda hayli srara almlarsa da, 200 kadar telefat vermelerinden ayrca 15
bin kiilik Osmanl kuvveti karsnda midlerini kaybeden bu askerler yerine
Prens Kostantin oldu ve gndz harp alann karanla terk ederken, insann
aybn gece rter anlay iinde ricat emrini grltszce verdi ve karanlla
beraber Dmeke yolunda kamaya baladlar. Bu ricat mnhezim bir halde
vukubuldu. nk ne duyurmular ne gstermekteydiler! Bu hl onlarn
yznn kara knn bir forafyd.
Osmanl askeri atalca civarnda 80 kadar ky Osmanlnn hr ve dil
idaresine geirmi olmann bahtiyarl iinde kaan dmann arkasndan,
svarisini kovalamaya gndermiti. Bu arada padiahn tebriki bu gaalip askere
ulam ve onlar memnun klmt.
" ler imdadiyla yazdm bilbedahe feth olundu / Avn Hak' ile feth olundu
atalca "
1313 Hafz Hocazde Mcteba

Velestin Golos

1313/r.nisan'n 15. m.nisan'n 28. sal gn Velestin havalisinde kefe km

olan Osmanl Svari alayndan ikisi, bir seyyar batarya, Yunanllarn bir tabur
ve bir bataryadan ibaret olan kuvvetlerine rast gelmiti. Aralarnda kan atma
atalca taraflarndan Osmanl birliklerinden gelen takviye sayesinde avantajl
duruma gememize sebeb olmutu ki Yunanllarda Golos'dan gelen bir yardmc
kuvvetle kendilerini takviye etmilersede, Ayval ovasnda cereyan eden byk
kapma neticesinde vede pek kanl geen arpma sonunda, Yunan taraf pek
fazla l ve yaral brakrken, meclis yesi Msy skoplii yaralananlar
arasnda olduu halde firara koyuldular. Bu arada Hakk Paa frkas 10 tabur
piyade, 2 tabur batarya da toplaryla, Yeniehir'den hareketle Velestin zerine
yryerek 30/nisan gn saat 22.30'da Ve-estin'e bir saat mesafede dman ile
savaa tutumu, gnein batmasndan sonra harbe son verilmi ertesi gn sa-
bahn erken saatlerinde yine savaa giriilmi pek iddetli kanl bir mcadele
devam ederken 2 bin mevcudlu Hasan Paa mfrezesininde oraya gelmesi
zerine takviye alm bulunan Osmanl birlikleri, 8bin kiilik miralay Ismoken
frkasn, 3 istihkm vede 4 adet avc siperi ele eirirken Yunanllar bir daha
perian olmuken bu arada Rizomilo Kalesini ele geirme ilemi tamamlanm
oldu.
Yunanllar atalcaya, Golos tren hattna hkim iki geidin giriindeki Velestin
Kasabasn mdafaa edebilmeyi salamak iin byk ormanla, 800 ayak yksek
uurumla bir tepeden ve civarnda bulunan, dalarn tepelerinin ardnda bulunan
ukurlarda sipere girmi olup gzel bir hatt- mdafaa tekil ederken, Nim
Paay da; iyice zorlua duar etmilerse de, r.l8/m.lmays'da cuma gn
Osmanl askeri tarafndan atlan toplar Veles-tin Kasabasyla, etrafndaki
istihkmlar tahrip ve byk ormanda bulunan Yunanllar kamaaya mecbur
etdi ler.. Hakikaten Yunanllar tarafndan yadrlan glleler dehet vericiysede,
adeta dolu danesi gibi yadrlan binlerce tfenk kurunlan altnda yadrlan
glleler glgesinde hayret verici bir s'rat ile yrye geen Os manh
kahramanlar, bahse konu uurumlu tepeye ve sarp dalara trmana trmana
kp dman perian ettikten sonra Yunan elinde bulunan btn istihkmlar
ve mhim mevkileri geirmeyi baardlar. Oralar dan firara mecbur edilen Yu-
nan askeri, yardmc kuvvetlerle takviye olunarak gc artm olduundan bir
daha saat drt raddelerinde Osmanl askerinin zerine iddetli hcumlar
yapmaya balamt.
Onlar Osmanl ricat hattn kesmeye urarlarken ve bu uradan bir baar elde
edemezken, Nim Paa kvetleri bunlarn zerine yle bir savlet ettiki ricat yolu
Yunanllara lzm geldi. Osmanl svarileri bunlarn peine derken,
topumuzda bunlarn peinden yapt atlarla hayli telefat
verdirmekteydi..Nisan aynn 24.gn olan perembe gn Yunanllar Osmanl
askeriyle bir daha kapt. Cesaret ve atiklik unsuru iddetli mukavemetin ban
ektiinden ve Osmanl askerinin byle olmasndan dolay dman hcumlar
karsnda bunald ve nihayet meydn-i harbi zaferin g-lmsedii Osmanl
askerine terkten baka re bulamad. Bu kuvvet disiplinsiz ve babo bir halde
kendiliinden ikiye blnm olarak bir ksm Golos istikametinde savuurken
dier gurubun ise Ermiye istikametinde canlarn kurtarmak gayesiyle firar
yoluna dttn gryoruz ki grdmz bir ey daha varki o da, can
kaygsna dm Yunanlnn silah ve cephanesini yerlere brakarak gitmesi idi
ki, bu askerliin yz karas saylan bir davrantr.. Tabii bu arada Ce-nb-
Mlknenin ikramyla Velestin'i zapt etmek Osmanl askerine nasip oldu.
Beyit:
"Gher szle Nuri trihin yaz /Velestin zapt oldu Barekl-
lah" ve yine bir beyit:
"Mcevher gelin ile vakanvisan trihin yazsun Velestin de alnd dest-i
dmandan mbarek bd"
1314 Dvavekili Selanikli Nuri

Golos'n Fethi

Velestin'den muzmahil bir halde Golos'a firar eden Yunanllar, Golos'da asla
savunma yapamayacaklarn b yk bir kalp aklyla idrak ederek Osmanl
askeri oralara erimeden, uurlu ayaklarn bunlarn bulunduu yere basmadan
firar etme iini kararlatrdklar gibi stelik hapishanelerde bulunan haerat
yni mahkmlar halas etmilerdi. Hapishaneden kan bu kaatil, kutela herifler
ev ve dkknlar yamaya balamlard. Bu vaziyeti gren rnevcud konsoloslar
burada yaptklar bir toplantda ki bunda Fransa, ngiltere konsoloslanda
bulunuyordu aldklar karar serserilerin yaymasndan ehri korumak iin bir
temsilci heyet kurdular. Bu heyet 26/Nisan'da saat sabahn onbuuunda Mir
Edhem Paay ziyaretle ehri bir an evvel igal etmeleri zerine ricada
bulundular. Emekli erkn harp albay Enver Bey ile on taburu bulan Osmanl
askeri Golos zerine hareket ettirilmi bulunduundan konsoloslara mnasib bir
lisanla cevaplar verilmi ve geri gnderilmilerdi. Yukarda belirttiimiz gibi
Golos'tan mid kesmi Yunanllar, mevcud toplarn ve sakladklar erzaklarda
tren vagonlarna doldurarak bir gn evvelden kam olduklarndan dolay o gn
saat sralarnda Osmanl askeri hi bir vukuat olmadan Golos'u igal ve zapta
muvaffak oldu. Kasabaya yalnz bir tabur Osmanl askeri girip geri kalanlar da
surlaftn haricinde bulunan Maora tepelerine yerlemitir.. Eeyit:
"Alnca mjdei teshiri yazdm gherin trihi Golos ehri dilras mbarek bd
slama"
Hafz Bah 1314

Dmeke Zaferi

atalca muharebesirde kamay namusuna yediren vede bylece esir dmekten

kurtulan Prens Kostantin; Otris adyla mehur Cebe!-! ahika'ya can atarak
Dmeke'ye erien imdad kuvvetleriyle beraber 25 bini aan sayda askerle D-
meke ve civar bulunan tepelere yerleip geidleri tutmu ve bu suretle
mdafaaya fevkalde msaid nc bir hatt kurmaya muvaffak olmulard.
Ne varki atalca'dan beri dve dve Dmeke nlerine gelen Osmanl
askeri, mays aynn 1. gn Yu-nanhlarn iki cenahna birden ayn anda hcuma
getiler. Daha sonra Prens Kostantin'in banda bulunduu ordu idare merkezi
stne iddetli hcumlar yapldn grnce Osmanl kuvvetlerinin zerine
yamur gibi top gllesi ve mermi yadrtmt. Bu sayede mukavemeti bir^z
uzamsada, bu ate gcnden ylmayan Osman'a askeri bomba demeyip, mermi
demeyip hedefinin stne byk bir kararllkla gitmeye azimkar olduunu
sergileyince Yunan tarafnda tereddtler yine grlmeye balad. Neet Pa?:
frkas artk Yunan ordu merkezi stne bitirici hcuma kalktnda trih
5/Mays pazartesi'yi gsteriyordu. te ok gemedi ki anl sancamz Dmeke
kalesi zerinde naz!) nazl dalgalanmaktayken, Yunanllar 1600 l 2 top,
10,5'luk ve 7,5'luk 3 kta balyemez topu ve bu toplara ait mhimmat, saysz
tfenk ile 3 bin sandk cephaneyi ve de kaledeki btn erzak depolarn
iindekilerle beraber yakarak perian bir halde yine firar yoluna dmlerdi.
Beyit:
"Ol demde ki aksey'ei avzei Allah u Ekber eflke Allah Allah! Zabt olundu
yed-i yunan'dan Dmeke"
1314 mlazimsni Hsn

Ermiye'nin Fethi

Birbirini takip eden fetih ve istilalarn eitli yerlerden gayri muntazam ekilde
Ermiye'ye iltica eden Yunan'in firari askerleri ve Smolski livas, oralarda
mstahkem mevkilerde toplanmlar ve Dmeke ile balant kurmaya
almlarsa-da, Hakk Paann 5. frkas Yunanllarn bu emellerine nihayet
verecek tedbirleri mhirne bir tedbirler dizisiyle, Dmeke ve Ermiye gibi pek
mhim mevkilerin orta yerinden mevcut kuvvetleri ile hareket ederek fevkalade
bir iddetle Ermiye'ye ve hatt harekt zerinde mevkii mstahkemlere; yni
yry yolu zerindeki siperlere hcumlar yapmak suretiyle Yunan askerinin
bu kesif ve cesurne hcumlar karsnda yine kamaa balayacandan emin
olarak neticeyi beklemee balad grld. Nitekim ok gemeden Yunanllar
Ermiye'yide Osmanl askerine brakarak firar yoluna dtler.. Kara yoluyla
firara teebbs edenlerin cesur Osmanl askerinin takibinden ve penei
kahrndan yni bitirici sillesinden nasiplerini aldlar. Yunan 7. alaynn btn
mevcudundan ancak 120 kii sa kalmtr. Bundan byle gayri muntazam
ekilde kama yolunu tercih etmi, kimi denize atlp, kimisi sandallara can
atarak Yunan gemilerine km ve bir ksm dahi nereye kaacan arp,
Zeytun (Lmiya) kasabasnn Termopil Geidine doru firar etmilerdir. Ermiye
5/mays/1314-1897'de*Dmeke zaferi sonrasnda, Osmanl askerleri tarafndan
ele geirildi.Beyit:
"hamd olsun her harpde yzmz ak / Bu gnde Ermiye oldu bak!"
1314 Hfz

Mtareke ln

vns inayet-i hazerat br ile cmle muvaffakiyyat- se-niyyeden olarak asakiri

muzafferei ahanenin kazan-m olduklar fetihlerin zerine binlerce l ve
yaral, esir ve sre vererek mukavemetden aciz kalan Yunan kralnn byk
devletlere iltica etmesini gerektiren ve vukubulan iltimas ve ricalardan ni
artlarn tyini iin, sulh iin geici mtareke imzalanmas icb etmi ancak
sulhun, Osmanl menafiine ve hukuka bal olarak ve hlen ve istikbalen yni o
gnlerde ve de gelecek gnlerde asayiin temini ve sulhun devamnn
salanaca ekilde artlara balanmas, iki tarafn ordular arasnda ayn anda
dmanl terk etmeye ihtimam olunmas artlaryla, Osmanl ordularnn harb
harektn geici olarak durdurulmas, halifei ruy-i zemin ve padiah devlet-i
Osmaniye Sultan 2. Abdlhamid hn hazretleri tarafndan 1313/r.mayisnn 6.
gn mtareke imzas karar alnd. Beyit:
"Syledim bir evkle trihi oldu bu yi Ftih-i buldan rumi kamran Abdlhamid"
Hocazde Hafz Micteba 1314
Muhterem okurlarm! te bir Gaazi'nin Beyan adl almamz harf
devriminden bu tarafa ilk defa ltinize ederek eski yaz okuyamayanlara bu
beyanlar duyurma ansn, bu trih almamzla bulduk. Bylece ktphane
raflarnda unutulup gidecek bir risale daha okunabilme imknna kavutu ve
trih kitabmzda yer alm oldu. Esefle ifade etmek isterim ki; bu risale elime
getiinde yapraklar hi almamt yni hi kimse benim elime geen nshay
okumamt. Ne yazk deilmi? Kitabn basmndan bu yana doksan yl gemi
ve byk bir zaferin kumandan beyan ediyor ve bu kitab edinenler bana gelene
kadar okumuyorlar aziz okurlarm. Bu ilim ve irfan alemindeki bulunduumuz
yeri gsteren bir karinedir efendim..

Bir ehidin Trihe- Hayat

Aziz ve muhterem okurlarm; bu defa karnza yine ktphanelerin izbe
kelerinde kalm, ebad- mnasebetiyle kimsenin pek bakmad bir risale ile
sahifelerimizi sslyo-ruz. ocuklarmzn; daltonlar, silahrler, himenler,
Robin hudlar gibi gayri islmi insanlarn hayatn nakleden serilerden holanarak
seyrettikleri, okuduklar ve etkilendikleri bir vakadr. te bunlarn verecei
zararlardan ocuklarmz nlememe gibi bir yanla dmeyelim fakat bunlarn
yerine ocuklara trihimizin iftiharla dolu kah ramanlkl.ann, insaniyetini sz
ve filmler olarak milletimizin mazisi iie badaan, hayalden ziyade hakikat
klnmlarla onlara yaklarsak, umarm ki onlarda zaman iinde tercihlerinin
iine, gemiimizin kahranmanlarnda alacak ve bir-aya gayri mslim dnyas
zerinde gezinirken kendi ecdadndan haberdar bir insan olarak yetiebilmesi
in bizierin trihimizin bizi bekleyen bakir kahramanlar hazinesine dalmalyz
dncesindeyim. Ve bu anlay iinde Feyzullah Paazade Mustafa Fzl Bey
ki, Yeniky postane ve Telgraf mdrdr ve onun kaleminden yaymlanm
ehid bir paamz olan Feyzullah Paann hayat hikyesidir. Cumhuriyetin
ilnndan evvel Osman'ca baslm bir risaledir ve ilk defa tarafmzdan ltinize
edilmi oluyor. Mustafa Fazl Bey; bu hatrata bir mukaddime yni giri ile
balam: yle ki:

Mukaddime

Oniki yanda Krm muharebesinde (1854) pederinin refakatinde bulunarak

Gazilik rvann ve dier mbareze meydanlarnda bir ok yararlklar gsterek
Rusya mes'ele-sinde vatann muhafazas iin rtbe-i ehadeti ihraz eden, Mirliva
peder-i azizim Feyzullah Paann nmnn ydna, hatrlanmasna vesile olur
halisane dncesiyle bu niz hatrat, byk ve anl ordumuzun fedakr ve
mcahid-i hrriyet (hrriyet mcahidi) kahra-man kumandan ve zabitlerine,
fedai bir asker kardelerinin yadigr olarak acizane ithafa cesaret ediyorum.
mahdumu(olu)
Boazii Yeniky Posta ve Telgraf Mdr
BSMLLAHRRAHMANRRAHM nnallah etera minel'm'minyne
enfsehm ve emvale-hm bienn'e lehmlcen ete ykalilne fiy sebiylHlahi
feyak-tlne ve yuktelne "aden aleybi hakkan fiyttevrati vel'in-ciyl
velkur'ani vemen evfa biahdih minallhi festebir bi-bey kmlleziy
bayatm bini ve zlike hvelfevzl azy-m (Tevbe suresi 111)
BSMLLAHRRAHMANRRAHM
Ve l tekl limen yukte fiy sebilillahi emvatn bel ah-yan ve lkin
iteurune (Surei Bakara 154)

Dini Vatan Ve Milleti Urunda fnay Vucd Eden Gayet ec Bir ehidin
Mhtasar-I Trihe-Hayatdr

1270/1853 senesinde Krm savanda spartann erafndan Hac Ate adyla

nm Salm dilver, sipahi askerine serdar yni kumandan tyin olunarak,
Giridli Mehmed Paann kafilesini muharebeye sevk etdii srada 12 yanda bu-
lunan mahdumu (olu) Feyzullah, babasnn yanndan bir dakika bile
uzakladrlamam, Sivas topol'da, Silistre'ye bir' saat mesafede Aydemir
Ky'nn st tarafnda meydana gelen bir muharebede sipahilerin serdar
bulunan pederi, Hac Ate'in rtb^i ehadeti ihraz eylemesini mteakip Rus Ka-
zaklarnn kancal mzraklarndan Avn-i Hakla kurtularak ordu kararghna
ilticaya muvaffak olmutu. Bosna'daki bir bahadrn her zaman iin vatan
urunda cann vermekten ekinmeyeceini defaatle gzleriyle grm bulunan
Serasker merhum Rza Paa; vatanperver Feyzullah' cephe safnda parlayan
nr-u zadegan istidad- ftriyyesinin parlakln kefederek o gnden sonra
Bursa'ya tahsile gndermi Bursa rdiye ve idadisini bitirip, 1276/1859'da
mektebi harbi-yei ahaneye girmitir. Feyzullah girmi olduu bu mekteb-de,
ehidzde ve Gazi nam ile hret bulmutur. 1280/1863'de gz arlar
mnasebetiyle buradan mazim rtbesiyle kmtr. Eer gz arlar olmasayd
erkn- harb yni kurmay subay olarak mezun olmas muhakkak idi.
Piyade temenliiyle orduya katlm ve lityakat- askeriy-yesi ve besaleti
sayesinde ok ksa zaman iinde mirlivala ykselmitir. Bu baary Osmanl
ordusunda daha bir ok kiide gsterbilme frsat bulmutur. nk Osmanl
ordusunda liyakat her eyden nce gznne alman bir lyd. Feyzullah Paa
Mirat-i Mekteb-i Harbiye adl eserin 344. sa-hifesinde ad ok takdir edici bir
lisanla yd edilen spartah Gazi Feyzullah Efendi mektebden subaylkla kt
zaman, merhum Nafiz Paa maiyetinde bulunarak Kanun Zabitliini ihdas etmi
ve 12/haziran/1283/1866 senesinde terfi etmek suretiyle Girid'e gitmitir ki (
Kandiye'de Feyzi lhiyye adyla ina eyledii kaleler hl mevcud ve ortadadr)
isyanclar takibe bu ie tahsis olunmu taburlarla vazifelendii srada ekiya
ban ele geirme muvaffakiyetine eriince hkmet-den hem terfii hemde
hediye ile taltif edilmiti.
etebann derdest edilmesiyle Girid karklklarna imdilik nihayet verilmi
olmasnn arkasndan 1286/1869 nisannda Vali Halid Paa ve drt tabur
Osmanl askeri ile Trab-lusgarb'e azimet ederek, orada da devam eden pek ateli
karklklarn teskini iinde grlen fevkalde hizmetleri tekrar stanbul'un
takdirlerine ve bir rtbe daha mkafaten terfi-ine 12/aralk/1286/1870'e rastlayan
ramazan- erif bayram gecesi stanbul'dan hareket eden birka taburla birlikte
Yemen'e varmak zere yola km ve orada da bir ok ve pek kanl savalara
itirak etmitir. Muhtelif mevkiilerde ve harp esnasnda cephane ve suyun azl
hasebiylede bir ka defa mahv olmak tehlikelerinden kurtarlarak (Yemen
Trihine Bir Nazar) Mir Gazi Ahmed Muhtar Paa hazretlerinin maiyetlerinde
Yemen'in btn zorluklarna gs gererek 10/ni-san/1287/1870'de Ryde adl
kaleyi fethettii gibi bu kabilenin mfsid reisinin kuyudunu silmee muvaffak
olmu bir arslan idi.
1289/1872'de takdire ayan olarak beinci orduya bal 3. nizamiye alayna
kaymakam (yarbay) nasbedildiinden, Yemen'den dnm bahse konu beinci
ordunun dahilinde bulunan Trablusam mevkii kumandan bulunduu srada
Lazkiye civarnda Drzilerle, ahalinin meydana getirdii kavga ve arpmay
baarl tedbirle ortadan kaldrmay baarmtr. Kaymakam Feyzullah Efendi
evinde hi bir vakit rahat oturup yatmaa alamamtr. Bir cengver davran
iinde olduundan, Bosna-Hersek ve Rus vak'alanmn kmasyla beraber derhal
bu savaa alnmasn defaatie istirham etmitir. Orduda zten stn hizmet
vasflan ile sk sk mkfata nail olduunu bildiinden 2/haziran/1292/1875
senesinde bu cepheye bakan ordunun 1. nizamiye alayna miralay tayin olunarak
14/temmuz/1292/l 875'de Srbistan'a gnderilmitir. 9/austos/1292/l 875'de
Aieksina'a hareket etmitir. Burada austos ay iinde vukubulan savalar
esnasnda sa koluna glle paras isabet ettiinden Kumandan mir Ahmed
Eyyb Paa merhum, tedavisi iin Dersaadet'e dnmesini tavsiye etmesine
ramen (beni millet ancak bu gn iin besledi ve benden bu gn iin hizmet bek-
liyor) yolunda son derece mert ve vatanperverce cevaplarla oradan ayrlmaa
yanamad. Ayakst tedavi ve kolu boynunda asl olarak savalara itirak
etmitir. 17/terin-i evvel/1292 yni; 17/ekim/1875'de pazar gn Kzltepe'nin
fethini grmesi myesser olmutur.

Albay Feyzullah - Paa lyor

20/kasm/1292/1875'4e, Aleksina'dan hareketle Ni (Sofya) ve Rusuk

istikametinde umnu'ya gelebilmi ve savalarda gsterdii yksek cesaret,
delicesine hizmetlerine mkafat olarak Mir Ahmed Eyyb Raa, tarafndan
gaye! takdir edici bir telgrafla padiah Sultan Hamid'e yaplan arz zerine ve bu
hususda istirham deerlendiren Sultan Hamid 26/ocak/1292/1876'da Feyzullah
Albay'n uhdesine mirlivalik verilmi ve Tuna cihetine vazifelendirilerek Ferik
Aziz Paa refakatine tyin olunmutur. O srada Hezargrad ynnde dman
askerinin grld haber alnnca lzm gelen keif yaplmak zere pek az
miktarda piyade ve bir.blkde svari ve de yarm batarya top ve topuyu
yanna alarak bahse konu yne doru yrye geilmitir. Ama hemen kuvvetli
bir dman ordusunun ilerledii grlmtr.

ehadet Ve hanet

Bu kuvvetli dman karsnda hemen muharebeye girmektense, askeri bir ifde

olan kademe nizamnda ricat etmeli ve siper saylacak bir arazide
mevzilenerek, oradan umum karargha durumu bildiren haberci gnderelim.
Oradan gelecek imdad kuvvetiyle birletikten sonra savaa tutu-ulmasm bunun
uygun bir tedbir olacan Aziz Paaya ifade eden Mirliva Feyzullah Paa, bu
kumandann hiddetlenip kendisine yle cevap vermesine muhatap oldu: "...Sen
korkuyor isen geri dnebilirsin!" Bu cevb hakketmediini bilmenin takdiri
iinde olan Gazi Feyzullah Paa'da cevaben: "Deil benim gibi oniki yanda
gz muharebe meydanlarnda alm; mektebden kar kmaz bir saat bile
rahat oturub scak orba imeyerek her an mrn muharebelerde geirmi; bir
ehid evld, hatta nz ve nimetle bym bir asker bile hi bir zaman
muharebeden geri dnmek arn irtikb etmez" dedikten sonra ancak bir ok
eksikler olduu halde byle bir keif in karlan kstl bir kuvvetin, kalabalk
hayli tehizatli ve mkemmel talimli bir dmanla savaa tutumas, sava
kaidelerine pek muhalif olduu gibi herhalde felket dolu bir neticeye varacan
ifade ederek savalmcmasn kabullendirmee almsa , bir trl ik-nya
muvaffak olamamtr.
Sonunda verilen mar ileri! Kumandasiyla saldrya geil-mise de daha ilk ate
salvosunda Ferik (korgeneral) Aziz paa isabet alarak ehid oldu. Pederim
Feyzullah Paa (bu dnlerde svari korgenerali olan Hakk Paa hazretleri) ki o
zamanlar binba rtbesindeydi ve bir ka zabit yaralanm, dier subaylar ve
erler tamam denilecek kadar ehadet erbetini n etdiler. Aziz Paann ikazlar
dinlemeyen ve stelik ikaz yapanlar cebanetle yni korkaklkla itham sonunda
verdii hcum emri hem kendini, hemde emrindeki askerimizi, zabitimizi
lmn kucana atmaya sebeb olmutu.
kinci ate salvosundan sonra dmann hcuma getii grld,, ok sratli
adet bir imek hzyla toplarn yanna gelen Feyzullah Paa, kolundan ve
bacandan yaralanm ve yere dmt. Dt yerde klnan eline alm
nefsini mdafaya baar ile urat srada birde karnndan yara almt.
Eskiden beri kendisini askere sevdirmeyi, Hakka sevdirmek gibi sayan
Feyzullah Paa bu sevgi hlesi uyandrm olmann karln grmeye
balamt. Bir ka fedai asker arkadalar Feyzullah Paay srtladklar gibi
Cenab- Hakk'm hfz- emn ile sava alanndan uzaklatrmakla kalmamlar,
frkann kararghna da ulatrmlard. (O sralarda Varna cihetlerinde Msr
Askerine kumanda eden zt Msrl Reid Paa idi zannediyorum) pederimin
duar olduu vaziyete pek ok zlm ve bu hle dren Aziz Paann
tedbirsizliine de teessf ederek Feyzullah Paaya byk bir ltufkrlk
gstererek, ihtimam iinde, sarsmadan Varna' ya kadar gtrlmesini orada
gemiye konarak gnderilmesi hakkndaki gsterdii kolaylklar salamas
ailemizin her an duyaca krana sebeb olmutur.
Feyzullah Paa ile o hengmede binba olan imdinin svari korgenerali olan
Gazi Hakk Paa ve iki binba daha yarali olarak bylece stanbul'a
avdetlerinde, pederim padiah Sultan Abdlhamid Hn'n iradei seniyyesiyle
Haydarpaa Hastanesinde tedavi altna alnmtr. Bu hastanenin doktorlarndan
Dr. Volkovi tedavisine memur edilmiti. Bu doktor Volkovi 1289/1872'de
kaymakam (yarbay) olup, Beyrut hastanesi batabibliinde bulunmutu. Rusya
sava esnasnda Haydarpaa hastanesinde operatr sfatyla bulunuyordu.
Pederim her nekadar yerinden yaral idiysede Silistre muharebesinde ehid
den babasnn intikamn henz alamam olmann verdii teessrle: "..Doktor
rica ederim u benim yaralarmn bir an evvel aresine bak ki sava bitmezden
evvel oraya gidip unlara biraz daha sopa ataym!" Diyordu. Bu sz asla
doktorun houna gitmemi olmal ki, bir hafta sonra koluda kesilmek zere,
ayann kesilmesine karar verdi. Ameliyat neticesinde vefat ederse mesuliyeti
kendisine aid olmak zere (Feyzullah Paaya) bu hususda bir de senet vererek,
Saray- hmayunu da te'min ederek, ameliyat yapt. Ne kadar teessf edilse
azdr ki byle ar bir ameliyat yapan doktorun yni doktor Volkovi'in o gece-
yi hastanede geirmesi iktiza ederken o Beyolundaki evinde istirahate
ekilirken hastanede baka eyler oluyordu.
Doktor Vulkovi aya kestii yeri kasden gzelce balamadndan kan kayb
haddinden fazla olmu ve ameliyatn bu noksanl, Feyzullah Paann shh
durumunu takibe vazifeli heyet tarafndan da itiraf olunmutu. Byle mhim ve
mesuliyeti zerine alnm bir ameliyat gecesi doktorun hastanede bulunmayarak
evinde olmas, dier vazifeli salklarn kan dindirememeleri yznden hayli
kan zyiine yni bir ok kann akp gitmesine engel olunamamas ehid-i
mafurun, pek ok zayf dd o zamanda: "Alamaynz! Ben zten aziz
vatanm ve sevgili milletim urunda vcudu iki dirhem kurundan
esirgememesine gece-gndz Ce-nab- Hakk'a dua etdiim ailemizin her bir
ferdinin bildii ve malumu olduu hususattandr. Sizi mukaddes vatanmn aqu-
u efkatine (yni mfik kucana) mlet-i necibe-i Osmniyemizin sonsuz
efkatine ve asker kardelerimin muavenet-i merdanelerine (yni merde
yapacaklar yardmlara) terk ederek asla gzm arkada kalmayaca gibi, Girid,
Yemen ve ark (Dou) trihlerinde de nmm yazlaca gibi vatan fedaisi olan
bir asker iinde bundan byk bir eref ve iftihar olamaz." Dediine Cenb-i
Hakk' ahid-i dildir. Bu bakmdan delicesine, byk bir cesaretle din ve devlet,
vatan ve millet urunda vcudunun yok olmasna gnll komakla kahramanca
vasflar zerinde toplayan Gazi Feyzullah Paa bu dadaai hayat terk eyledi.
Gencecik varlndan daha ok istifade edilebilecek bir zamanda r.!294/m.l878
senesinde otuzyedi yanda olduu halde ruh-u azizi cennet baelerine udu.
Dedem Hac Ate ve Pederim Gazi Feyzullah Paa mafuru Cenb- Rbbi
Mennnn gufran iinde garik-i rahmetle yattka bilcmle asker kardeleriyle
bu millet-i necibey-i Osmaniyeye mr tavil (uzun mr) ve her bir iinde
tevfik- ihsan buyursun. Amin. "Gazi Feyzullah Paann kabri Haydarpaa'da
byk kabristanda Viran Sebil civarndadr.

Hvelbak

kinci ordunun fedaisi vatan kurban hazret paa ki

emiri kazay mbrem idi fark adaya
Aduvu tire rz olsa acibmi rusiye
Cmle ki ok yzler aartmt girb meydn- gavgaya
Olup mecruh-u harb ire nihayet kestiler pyin
Ayakdan dd emasir idin ok kat'a etdi paye Nasl Hakk' destgir etmez na
ah- ehidm
Hatime

Doktor Volkovi'de ihanetinin meydana macan anlaynca hemen terk-i

hizmet ederek Bulgaristana firar eyledi. Vulkovi'in banda limon
byklnde bir ur vard. Fes giydiinde pek belli olmuyordu. Her ne suretle
elde ettiyse Dersaadet kapikethdal ile geldii vakit bana apkann gzelce
yerlemesi iin bahse konu uru karttrm artk kasket giymi olarak, diplomasi
yoluyla yapmad hezeyanlar, evirmedii frldaklar kalmam; nce nimetiyle
perver-de olduu ve sayesinde miralay rtbesine kadar irtika (yni ykselme)
ettii bu miflet-i necibe-i Osmaniyemizin bana bir bely muazzam kesilmi
idi.
Bundan takriben on sene nce bir gn klbe giderken Be"-yolu caddesinde
gndzn mintarafillah (Allahn emriyle) bir Bulgar tarafndan karnna saplanan
ba kendi eli ile kartmaa alrken ld gazetelerde okunmu idi.
Bylece bu mfsidin varlndan Cenb- Mevlmz bu aziz vatan ve muazzez
devlet-i Osmaniyemizi kurtarrken, ehid ve Gazi pederim Feyzullah Paann
intikamn ald ve de bylece adalet-i ilhi yerini buldu. Kan kaybndan gitmek
naslm o da grm oldu. Cenb- Zlcell Hazretleri dima AZZ ZCI
NTKAMDIR.

Balkanlar'da Bir Bomba! Makedonya!

Ylmaz ztuna Bey,deerli eserinde Makedonya bir milliyetler mozaiki idi, der.
Yan nfusu mslmanlar tekil ederken dier yan sayyda gayrimslimlerden
mteekkil topluluk meydana getirmekteydi. Makedonya, yzbin kilometre
kareye varan verimli arazide yaayanlarn umumi nfusu drt milyon kiiyi
bulmakla beraber, bunlarn bir milyonunu tekil eden Bulgarlar ve Makedonlan,
Yunanllar onlar" da Srplar takip ederken bir miktarda lah'da denilen
Romenler bu topraklarda slm korumas, Osmanl idaresi altnda fehir fahur bir
hayat srdrmekteydiler.
Taki 21/Eyll/1902'de balayan Makedonya Bulgaria-rnn ihtilli zorda olsa
askeri birliklerimiz tarafndan bastrlrken, hareketin de kolay gemediini
hatrlatalm. Huzurun bozulmamas iin kyama katlma- yan Bulgarlar da
zorlamakta gerekirse fecii suretde ldryorlard. Gen bir mlazm olarak
Makedonya dalarnda askerliini yapm bulunan Gnen'in deerli evld mer
Seyfettin buralarda mahede ettii tedhi hareketlerinden esinlenerek mehur
Bomba adl hikyesini kaleme almtr.
Sultan Abdlhamid Hn; Hristiyan leminin Osmanl devleti ve onun gelecei
hakkndaki samimi plnlarn bildiinden yzlerine mltefit davransada hi bir
zaman itimat et-rnez, her eyin tedbirini almaya alrd. Nitekim; Makedonya
meselesi kendini gsterirken, padiahda, tedbirlerini almaya balam derhal
<Vilyat- Selse umm Mfetti!ii> nmyla vilayetin genel mfettii
mnasna gelen bir ma-kam ihdas etmiti. Bu makam da ileride sadrazamda
olacak olan Hseyin. Hilmi Paa'y getirmiti. Selanik, Manastr ve
Kosova.Valileri, bu ztn verecei talimatlarla idareyi srdreceklerdi.
Hseyin Hilmi Paann hakknda gnmze kadar yazlm mstakil bir kitap
olmadn tesbit etmi bulunuyorum. Bunun ne mnas olabilir? Sorusu akla
gelirse ilknce ne demek lazmsa onu syleyelim; can dostu olmam. Kltr ce-
miyetlerinde, matbuat leminde kendine arkadalar edinmemi, klasik bir devlet
memuru etrafna fazla almam devlet adam olduundan medhini yapacak bir
vris brakamad mnalar istinbat edilebilir. Abdlhamid Hn'n Mfetti-i
Ummi yapt H.Hilmi Paa hakknda baknz; ttihad Terakki cemiyetinin
muhaliflerinden olup, Msr'a kaan sadaret ifre kalemi hulefasindan
Selahaddin bey; "Bildiklerim" . adyla 1918 ylnda Kahire'de tab et trdii
kitabnda ne demektedir: "Kmil Paa kabinesinde dahiliye nazr olarak bu-
lunan Hseyin Hilmi Paa ise, ne sebebten.se bu hin serserileri (ittihatlar)
serfr (batac etmek) ve nkyaddan (onlara uymakdan) kendini bir trl
alamam ue mevkii sade-rete ibad udi'ne inzimam eden hrs- ch ile
gzlerine m tarl olup, hal istikbl-i devlet ue milleti feramu (unutmak)
ederek bu hazele ile mean kabinenin sktuna var kuvvet-i bazu ya verb
altndan vatan ve milletimizin bu hli felket ve inksme maruz
kalmasna,marnileyhin (Hseyin Hilmi Paa) bu vech hareketi sebebi
yegnedir." Demektedir. Selahaddin Bey koskoca Yldz saraynn kitabetinde
ifre kalemi memurininden olduundan ve asrn en kymetli hkmdarn
bilgilendiren, imlsyla gnmz insannn mell mell bakaca yukardaki
satrlar karalamtr.
Biz; trnak iindeki ifadesinde Salahaddin bey'in ne demek istediini
okurlarmza sadeletirerek vermeye gayret edelim. "Kmil Paann kurmu
olduu hkmette iileri bakan olarak vazife alm bulunan Hseyin Hilmi
Paa ne sebebten-se ittihatlar bana ta yapm, onlarn her sylediine uy-
mak gereini hissetmi, kendisini sadaret makamna yni babakan yapmaya
dir yaplan gizli vaad, hrsn arttrm ve gz baka ey grmez olmutur.
Kabinenin yklmasn temin edecek gayretlere giritiini tabiat ile bunun
sonucunda ne milletin hlini, ne geleceini dnmemi ve sonunda urad
mz felket ve blnmenin msebbibi Hseyin Hilmi Paann, bu tarzdaki
davranlar tek sebebdir." demek istemi oluyor
Hseyin Hilmi Paa'nn, Midilli Mutasarrfl ile srgnde bulunan Nmk
Keml Bey'in yannda pek gen yada bulunduu edebiyat ve grlerinden ok
istifade ettii ayca Nmk Keml Bey'e byk muhabbeti bilinmektedir.
Hseyin Hilmi mfettilik grevine atandndan krkdrt gn sonrada makam-
sadarete de Avlonyal Mehmed Ferid Paa getirilmiti. Ferid Paa babl'de
tekil edilen Rumeli Vilayetleri slahat komisyonu riyasetinde bulunmaktayd bu
sebeble Rumeli'de olan bitene hayli vukufiyeti vard. Make-donya'daki kyam
bir mddet sonra alnan tedbirlerle sona erir gibi oldu. 2/Austos/1903'de
Bulgarlar, yeniden ihtill kvlcmn fle diler ve zellikle Manastr civarnda
te'siri ve kan deryasna evirdikleri sokaklarda kendi dinda ve soydalarn
ldrmekten ekinmiyorlar bu da bizim gen subaylarmza yeni dnce
ufuklar ayor, dnce dnyasn baka bir pencereden mtalaa eden bu gen
zabitler, itikadi-yatlannn szgecinden bu fikir ve davranlar geirmedikle-
rinden, savatklar, ldrp, yaralamak veya tevkif etmek zorunda kald
dmanlarnn fikriyatna hayran oimak gibi bir amaza dp, bizim buralarda
ne iimiz var diye yanl, yanl olduu kadar da zararl bir dncenin zebunu
olup, rklk tuzana dmeye baladlar. Bulgarlarn, bamszlk elde etme
mcadelelerini, kendi ellerinden kmak demek olduunu, orada Bulgarlarn
miktarndan ok daha fazla mslman ve dier rklara mensup insanlar
olduunu hesaba katmyarak Makedonya'dan olumsuz etkilendiler,
Hi dnmediler ki, Makedonya Rus, ngiliz, Fransz, Almanya daha dorusu
hal dnyasnn kendilerine oyuncak ettikleri bir topluluktur. O hengamede
Almanya bizim tarafmza yakn davranyordu. Hlbuki o donem zabitlerinden
biri olan Binba Mehmed efik Bey ise, kafa patlatyor Osmanl devleti
zerinde hristiyan dnyasnn pln ve programlan karsnda bizim ne yapmamz
gerektiini bulmaya alyordu. Bu hususda da devlet-i liyenin devamnn
nasl kabil olabileceine dir zmler retmeye koyulurken, bizim Makedonya
topraklarndaki gen zabitlerimiz fikri bir asimilasyona uruyor idi. Bu o kadar
mhim bir hadise olarak Sultan Hamid mekteplerinin mezunu subaylarnn fikri
eliniyordu, nk tahsil esnasnda verilen rnekler daha ziyade avrupa trihine
ait oluyor, nezaket, nezafet, feragat, ecaat ile ilgili hususlar, bilhassa ecnebi
muallim ler ve rk dncelere sahip hoca'lar tarafndan zabitlerimiz, asakir-i
islm ifade ve anlayndan uzak yetiiyorlard. Bir bakma Fravun, hasm Musa
(A.S)' nasl saraynda yeti tiriyorken, Abdlhamid Hn'da kendisini alaaa
edecekleri ku style besliyordu, icabnda Hatay'da 35 ay maa gnderemedii
jandarma birliini idare-i maslahat ediniz beyanyla oyalayarak. imdi bu
almamza yukarda bahsettiimiz gibi bir risaleyi Os-manlcadan latinize
edip, tetkikinize sunuyor ve diyorumki, Makedonlar hakl grenmi yoksa
binba Mehmed efik Bey'mi daha isabetli bakyor, buna emin olmak iin
Beka-i Osmaniye adl risaleyi buraya alyorum:

Beka- Osmaniyye Mtalaas

Binba Mehmed efik Efendinin risalesinde Anadolu ktasnn (topraklarnn)

Bahr-i Siyah (Karadeniz) cihetinden, Rusya'nn Bahr-i Siyah donanmas
tefevvukunu (stnln) muhafaza etdike vaziyet-i elmesi aikrdr. imal-i
ark (kuzey dou) istikamet-i berriyesinden (karayolu) dahi Rusya'nn py-i
taarruzuna (saldrgan admlarna) kar mstesna bir haileye (engele) hiz
deildir. Anadolu ve Suriye ktalarnn bahr-i sefid (Akdeniz) sahili dahi hasmn
fik-i kuv-vay- bahriyyesi ianesiyle (dmann kuvvetli deniz kuvveti
yardmyla) harekt- taarruziyyesine (saldr hamlesine) m-said bir haldedir.
Velhasl vaziyet-i corafiyei Osmaniyye, mstesna bir vaziyet- mfide-i
sevku'lceyiyyeyi hiz (Osmanl devletinin buradaki durumu pek ayr ve faydas
ok bir idareye sahip) olmadndan, Osmanl devletinin bu noktai nazardan
tabii bir istinatgah yni dayana dahi yok demektir.
Hele dima- devlet ve memleket olan payitaht (stanbul) geri Avrupa-yi
Osmani ve Asya-i Osmaniye' nin ve iki byk denizin mahalli telafiyesinde
(arasnda) bulunmak mnasebetiyle ehemmiyet-i siyasiyye ve askeriyyesi ve
fevaid-i ltahsas (faydal olmayan topra) gayri mnkirsede (inkr
edilemezsede) berr'en ve bahren (kara ve deniz) kavi (kuvvetli) bir hasmn
taarruz-u cddiyesine mukavemet etse bile rnevken ha!-i muhasarada kalmaa
salih (uygun bir zemin ve zamandadr. yle bir harp zamannda dima- devlet
demek olan payitaht, vatann akasam- siresine icra-y hkm ve nfuz
edemeyecek, beden-i vatan sektei dimaa uram bir mall vcuda
benzeyecekdir. Hele esliha (silahlar) ve cephane fabrika ve depolarnn u ekl-i
vaziyete mlik olan
istanbul'da bulunuu yle bir zaman iin ne derece bis-i felket olaca
mstan-i beyandr. Bir hkmet (devlet) dima ahval-i fevkaldeyi nazar-
dikkate almaldr. Mrur (gecen) zaman ile ahval-i akvam (kavimlerin durumu)
ve me-malik-i tebeddulat- siyasiyye (lkedeki siyasi deiiklik) ve
iktisadiyye'ye uradka, dvel-i mtemeddinenin (medeni devletlerin) tedabir-i
siyasiyye ve harbiyesi dahi tahavvle (deiime) uramak mecburiyetindedir.
Hi olmazsa Karadeniz ciheti taht- emniyet-i bahriyyede bulunmadka netice
olarak maalesef denilir ki; muhtasaran beyan olunduu zere, h- kmet-i
Osmaniye yni Osmanl devleti ne millet ve ne de vaziyet-: corafiye itibaryla
emin bir istinadgha mlik deildir. -....
Osmanl Devleti Avrupa Devletleri Arasnda Denge Kurarak Siyasi Varln
Salayabilirini?
Memlik-i Osrnaniyye son asrda avrupa byk devletlerinin rekabet sahas ve
tecavz hedefi olmutur.
Bu yzden Osmanl devleti ad byk devlet diye geenler arasnda bir denge
kurmak suretiyle hukukunu ve varln srdrebilmesi zor ve hlen uzak saylr.
Avrupann byk devletlerinin zamanmzda antlama ve ittifaklara ball,
denilebilirki arkda ki niyeti siyasi ve iktisadi menfaat rekabetine dayal vede
matuftur. u yaanan hl ile nasi mmkn olur ki ark'da rekabet ve hrslarla
dolu ecnebi siyasete henz bal olmaktan kurtulamam bizim gibi bir devlet,
bir memleket-i heyet-i mttefika ve mutelife-i dveliyeden yni bunlardan
birisine dayanarak ve iltihak etmek istidadn yapabilecek olsun.
ngilizlerin; Msr'da ve Arab Yarmadasnda ark, garp ve cenup yni
dousunda, batsnda ve gneyinde takip etdii istilac siyaseti, Franszlarn
Cezayir, Tunus htt Trablusgarb ve Suriye'deki mevkilere dir siyasi niyetleri,
talyanlarn ise; Osmanl'nn Afrika sahillerinde olan gz Trablusgarb ile
garbdaki Arnavutluk civarndaki istilaya dnk siyasi faaliyetleri buna
inzimamen Rusya'nn, Osmanl devleti hakkndaki deimez ve kadm dncesi
olan imha planlaryla olan hlyalar, saydmz avrupann drt iri lkesinin, Os-
manl vatann blmee dnk ihtiraslar yakn zamanda bunlara yaklamak
deil hasm olarak saymak durumuna getirmitir. '
Almanya Ve Avusturya Devletlerine Gelince

Bu iki devletin yapt beyanlar avrupann byk devletlerine kar olan vaziyet-
i siyasiyye ve iktisadiyyeleri bu iki devleti Osmanl Devletine yaknlamaya
itmitir. Ezcmle; bu iki devlet Almanya ve Avusturya gerek limdi gerekse s-
tikbalde karsndaki devletler olarak grdklerini, Osmanl devletide aynen
karsnda grdnden bunlarn yaknlamalar uygun olup, siyasi sahada
kuvvet kudretlerini isbat- vcud etmeleri, Avusturya ve Almanya'nnda siyasi
menfaatlerine uygun gelecei tabiidir.. Ancak bunlarla yaplmas tasavvur
olunan antlama tabii grlyorsa da, Osmanl devletinin muhta olduu kuvvet
ve kudret-i askeriyyesini ve ida-rei dahiliyei intizamiyesini dzeltememesi ve
avrupann drt byk devletinin bunu nlemesi, te tarafdan ecnebi devletlerin
siyasi arzularnn ihtiraslsna maruz kalmas, Almanya ve Avusturya
devletlerine ittifak teklifi yaplmasna hkmetin msaid bir zemin zaman iinde
olmadn getiriyor. Eer
zetlersek deniliyor ki; Osmanl Devletinin bu gibi ittifaka t-lib olmas demek,
Almanya ve Avusturya'nn himayesini istemek mnasna gelir. Bunun byle
anlalaca tabii ve muhakkak bulunduundan, u hl ihtiraslaryla dmanmz
olan devletlerin hakkmzda iddetlerini oaltmaktan baka bir ie yaramaz. Bu
bakmdan hkmet byle bir ie teebbs etmeyecei gibi Almanya ve
Avusturya'nn dahi velev byk bir menfaat mukabilinde olsun byk
devletlerin stnlne kar aka hmilik yni koruyucu ekline-varaca bu
gibi ittifak kabul etmez. Zira bizim iin, kendilerini tehlikeye sokmaktan baka
bir netice veremez. Grlen vaziyete gre osmanl devleti devletlerin ittifakna
dahil olmak suretiyle de hukuk ve hayat- siyasiyesini muhafazaya mkn
gremiyor.

Osmanl; Hayat Ve stiklliyetini Nasl Teminat Altna Almal?

Aadaki beyanlarmzda sebeblerini arzettiimiz ve tevessl etmemiz gereken

tedbirleri syleyelim:
1) Cezire't l Arabin yni Arabyarmadasnn Osmanl Devletine dolaysyla
mslman kavimlerin selmeti ne dayanak olacak salam bir ekle tanmas.
2) Hanedan- l Osman'n erkeklerinin erefli ve saad-tn muteber
hanmlaryla evlenerek sllei Cenab Nebevl'ye akrabalk tesisi yaplmas.
3) stanbul Osmanl baehri olarak kalmakla beraber, hilafet payitaht
nmyla savan idaresi ve islm siyasetin noktai nazarndan lzm gelen
vasflar hiz bir mevkiin ikinci bir bakent olarak seilmesi. Bu maddelerin
izahn aaya alalm:

Esbb-I Mcibeler
1) Arapyarm Adas Osmanl devleti iin istinadgh olarak seilebilecek bir
unsur olmakla beraber corafi vaziyeti dahi mstesna bir vaziyeti pek makbul
bir idareye hizdir. Yanmada on il onbe milyon ayn rkdan mslman insana
sahibdir. Bu millet zek, cengver ve cevval ve de mstaid bir milletdir. Bu
nfus askerlik menba olarak kuvvetli bir as-keriyye tekil eder. Ktlk
getirmesi muhtemel baka bir kavim ile kark deildirler. Yarmada insann
fidesiz ve belki Osmanl devletine ve milleti islmiye'ye bugn muzr bir unsur
hlinde tutan sebeb evvel idrk seviyeleri ikinci olarak sosyal durumlardr. Bu
taraflarnn slah hlinde o necib millet hakikaten islm leminin medar-
istinad olacak bir hl-i heybet-i kymete vasl olur.
Arap Yarmadasnn corafi mevkii trihi bakmdan da msbet olup kara yolu,
taarruz hareketi yaplmasna uygun olmayan bir l ile evrili olduu gibi
cihet-i sireside denize ve sahillere uzakl, su ve havas ecnebilerin tasallutuna
msaid deildir. Trih bize isbat ederki, Yarmaday hibir cihangir devlet istil
edememitir ve ayak atanlar ise Ceziret l Arab'da bannamamlardr. Yine trih
isbat eder ki Arablar erefi islmla irad olunduktan sonra Arab Yarmadasnn
Roma ve ran gibi iki muazzam cihangir devleti perian ederek, in
hududundan, Fransa* hududuna kadar cihangir bir devlet kurmulardr. Her
zaman iin bu yaradldan beri tadklar istidat ispat etmilerdir. Bilenlerce
takdir edilecei zere mstesna bir harb vasfna sahip olduu gibi krk sene-
denberi pek mhim bir vaziyet hkimiyeyi de kazanmtr. Arab yarmadas
Svey Kanalnn alndan beri avrupann mstemleke ve iktisadi yolu olduu
aikr bulunan Svey,
Kzl Deniz, Babulmendep deniz yoluna uzaklna hkim bir vaziyet-i
mhimme-i mmtzade bulunmaktadr. te bu yarmadann Osmanl devletine
istinadgh olarak seilmesine uygun ve matlub hle getirilmesi yolundaki
arzunun ve temininin hikmeti budur. Byle grnte kuvvetli bir kurulu
salanrsa yalnz deviet-i Osmaniye'nin deil btn islm dnyasnn hayat ve
selmet-i mstakbelesi teminat altna alnabilir.

Mcadelesi

Bilindii gibi Sultan Abdlhamid-i sni hazretleri Sultan Abdlaziz hn'n

hl'ini ki mahlu padiah amcas oluyordu ve de mekk lmne hid olmu ve
bundan ay sonrada aabeyi 5. Murad'n rahatszl mnasebetiyle tahttan in-
fislini yaamt. Aabeyinin yerine getirildii Osmanl tahtna kud ettiinde
uymas gereken artlardan biri kanun-i esasiyi tesis, merutiyet sistemine geie
olanca yardmyla itab etmekti. Ancak merutiyetin iln ve onun arkasndan
meclisin gayri milli ve gayri mslim mebuslarn dolduruu yznden hasm-
biamanmz Ruslarla ok kanl geen ve mthi bir insan ve toprak kaybna
sebeb olacak savadan malup ktk.
Bu fecii bozgunun yaralarn sarmak dirayetli bir el, lkenin her tarafnda olan
bitenden haberdar olabilen merkezi bir idarenin yapaca idir kanaatna varan
Sultan Hamid, milletine yaymlad bir beyanatla ne iitirseniz, ne duyarsanz,
devlete yni bana bildirirseniz halledemeyeceimiz hi bir konu kalmaz
mealinde ki bu almla millet ve padiah arasndaki ihdas olunan suni kprleri
kaldrm, mslmanlar
li felerine her ktlk tasavvuratan haber vermektelerdi. Gayri mslimler ise
uradklar hakszlklar bu ak davet karsnda korumasnda olduklar
padiaha bildirmekten ve tedbirlerin alnmasndan, uygulamalarn
yaplmasndan epeymemnundutar. Ne var ki zaman iinde bir takm jurnallere
verilen bahiler emelleri karanlk kiilerin bu messeseyi istismar etme yoluna
gitmeye baladlar. Gelen jurnaller gibi bym, padiahn bunlar
deerlendirmesi vaktinin ok byk bir ksmn almaya balamt.
Bu gn siyasi partiler naslki iktidara geldiklerinde bir hayli yksek derecede
memur ve hizmetliyi saa sola savurup, yerlerine kendine yakn olanlar
grevlendiriyorsa, bu kadar vsi olmamak artyla o dnemlerde de bavurulan
bir yoldu. Buna inzimamen o devirde partilerin yerine misl olarak sylenenler
yle idi:
Said Paalar, Mehmed Kmil Paahlar, yok Ferid Paahlar diye guruplamaiar
olduu gibi, saray iinde padiaha yakn grev sahipleri dardaki bu paalardan
kime sempati duyuyorlarsa, veya bunlarn her hangi bir iini yerine getirir ise,
ona yaknlk besler, adet onun adam olarak padiah nez-dinde yaplacak bir
hizmette gnl veya menfaat ba olan ricali devlete yardmc olurdu. Bunun
tabii mefhumu muhalifi dier bir ricalin ilerini engelemek, srndrmek, bir
takm hafi bilgileri bal olduu guruba yeti tirmek olmaktayd.
Zaman iinde Mithat Paa ve onun izinde giden cntrkle-r'n, Nmk Keml'in,
Ziya Paalarn, inasi'lerin mezlerini tutan merutiyet taraftarlanda saraydan
bal olduklar misyona ne kadar menfaat temin ederlerse inandklar dvalar-na
kendilerini hizmet etmi addederlerdi. Veliahd-ehzade her zaman padiahlarn
alternatifi olarak telkki olunduundan o seviyede de, Sultan Murad'c, Veliahd
Read efendici,
OSMANLI TARH
Abdlhamidci'likler alp yrmd. te bu kadar kark bir lke idaresinde en
nemli unsurun kim ne yapyor? Sorusunu btnyle olmasa bile bir haylisini
zebilen jurnal messesesini aabilen bir messese mevcudmu? Gnmzde is-
tihbarat iin ayrlan zaman, mekn ve para bounam ki yinede krsal alanda
oban'n verecei malumata geni apta ihtiya var. Pimanlk kanunlaryla
rgtlerin iinden haber alma metodlarn kullanmamak olabilirimi? te
gnmzde hissetiimiz btn ihtiyalar 2. Abdlhamid dneminde kendisini
daha da hissetirmekteydi. Yine yukarda beyan ettiimiz gibi, her gzel hareket
bir kmaz sokaa tayan bulabilmitir. Bu kmaz sokaa gidii dnemi
yaam bir merhum yazarn, Ziya kir bey'in "Elli Yl nce Bizi dare Eden-
ler" adl eserinden alntlarla ve zetlemelerle sayfalarmz sslemeyi dndk.
Deli Fuad Paa

Bu zt; Msr'da 1835'de dnya'ya gelmitir. Vefat 1931 senesinde stanbul'da

vukubul mutur. Babas mir Hasan Paadr. Fuad Paa ilk tahsilini Msr'da,
orta tahsilini stanbul'da tamamladktan sonra Kahirede bulunan Osmanl harb
okuluna yazld. Buray bitirdikten sonra Msr Ordusunda vazife ald ve burada
albay rtbesine kadar irtika etti. Bilahire stanbul'a gelip ra-i Askeriyye'ye
tyin edildi. 1869'da yni 34 yandayken, mirliva oldu. 1872 senesinde
Arnavutlukta vede Kerkkte kan isyanlarn bastrlmasnda byk emei
getiini gryoruz. Balkanlarda Srp ve Karada bakaldrmalarna sava
alnca Karada zerine yryenlerin bandayd. 1876/1877-1293 harbinde
Tuna ordusunda korgeneral rtbesiyle istihdam olundu. 2.Tmen kumandan
olarak Trnova/slimye arasnda, Elena ad verilmi mevkide Rusr balarnda
nl kumandanlar uvalof olduu halde, byk bir bozguna uratt. Bu zaferde
gsterdii yksek cesaretin karl olan Deli'lik lkab, adna eklenirkende,
tbiiki kadibine kadar hakkettii Elena meydan muharebesi kahra-manlda
birlikte anlrken Sultan Hamid'in gnderdii mirlik rtbesi de ilve olununca
kartviziti meydana getiren isim ve sfatlar birletiinde unlar okunmaktayd:
"Elena Kahraman erke Mir Deli Fuad Paa" Btn bunlara bir de yver-i
ekremlik inzimam olununca, boy ve bos bakmndan iki metre ve muntazam bir
vcud, heybetli bir ba ve gen yata krlam sakal ile nrani bir yz, herkese
vekar-la fakat mtebessimane bakan gzleri, dostlarn iini str, dmanlarnn
kann iliini dondurucu tesir yapard. Bu koca erke, hem ok zengin, hem de
eli pek ak sehavet denen hususun kendisinde bir baka yak oluyordu. Paa;
atalca* cja hatlar dman at takdirde ehri yni stanbul'u savunma
noktasnda neler yaplabileceini istiare eden ve bu istiarelerin gerei >e leri
tahkime bizzat nezaret eden padiahn zarif bnyesi yannda ondan yedi ya
byk Fuad Paa dev yaps le manzaraya bir mehabet Kazandryordu. Ahali
padiah ve Fuad Paa'ya maaallah ekmekteydi. Fuad Paa' nin dier baz
vasflan yeri geldike anlatlacandan onu Istanbulun savunma hazrlk- larn
yaptklar kavak noktalarnda padiahla birlikte brakalm. Zten alnan
tedbirlerin kullanlmasna lzum kalmad, moskof atalca'y amayp, bir kk
gurupla Ayastefanos, yni imdiki Yeilkye geldi. Orada sulh mzakereleri
cereyan etti. Bu sulhun neticesinde perianlmz tescil edildi.
Gelelim Menfaati Guruba

Padiahn etrafnda yer alan menfaatiler gruhu, padiahn deer verdii cidden
deerli insanlarn gzden dmesini sadece duayla istemek deil, eitli
tezghlar kurarak gerekletirmeye gayret gsterirdi. Padiah bunlarnda
kendisine lzm olduu inanc iinde, yni gnmzdeki derin devlet
malzemeleri gibi addettiinden onlanda kymetli deerli elemanlar olarak
nitelemekle beraber bu ilerin irkin ile: olduunu tabki; takdirden acizdi.
Fakat iet her zaman lazm gelir deyip, bunlar da memnun etme yolunu ak
tutard. Deli Fuad Paa ise bu tip adamlarn hi birini sevmez, onlardan
ekinmez mtalaalarna deer vermeyen bir ztd. Kalb kalbe kardr derler ya,
o hesab! Bu gruh da, Deli M-ir'den hi holanmazlar, ne yapp yaparlar bir
takm jurnaller tertipleyip, Mir Paann aleyhinde padiaha ulatrrlar, bunlara
inanmayan padiah "Dokunmayn benim Deli Mi-rim'e"dedikten sonra jurnal
sahibine harlk verirdi. Sonra da bu jurnali alr da Fuad Paa'ya gsterirdi. Bu
tip adamlar hi eksilmez, 1877'ile 1901'e kadar Fuad Paa hakknda bir ok
jurnalin tertiplenmesine ramen: "yel kayadan ne alr misli, melunlar, padiahla
miri arasnda mnaferete muvaffak olamadlar.
Bir ara menfaatiler gruhu oalm, vehham padiahn bu zaafn arttracak
jurnallerla ortalkta dolap'beenmedikleri kimseleri perian etmeye
balamlard. Bunlardan Reid Paa, zzet Holo (Arab), Fehim Paa, Ali mil
Pasa idiler ki, aralarnda anlatklar bir tezghla sadr- esbak Mehmed Said Paa
ile Deli Mir Fuad Paa gya antam-lar padiah tahttan indireceklermi
babnda bir jurnal ihzar ederler. Bunlarn arasnda; bahafiye olan Fehim Pasa
cok
Karaktersiz, insafsz, ahlksz, cani ruhlu bir kimseydi. Nice ocaklar
sndrm, ne hnumanlarn yerinde yeller estirmi bir zlimdi. Ayrca haddini
bilmez saygsz bir kimseydi. Bir ele en tehlikeli ve kendisini her iden syran
u ekilde tarif ettii bir tesbiti vard: "Efendimizin hayatn korumak benim
vazifem. Duyduum, grdm her eyi zt ahanelerine ulatrmak
vazifelerimin banda gelir. Ne varki btn bunlar ispata mecbur deilim.
Benim duyduumu akladmda ya evet ben byle yapacam diyen
olabirmi? u halde inkr edenlere ben karmam" eklinde bir izah
getirmekteydi.
Veliahd (Sultan) Read efendinin oullarndan Ziyaeddin ve mer Hilmi
efendiler, binmi olduklar fayton arabayla gezmee kmlar, bir hayli
dolamlar ve dn yolu olarak da Nianta zerinden konaklarna avdet
etmek ze.e Fehirn Paann evinin nn den geerlerken, Fehimde hangi
mlevves ii yapmaya gidecekse konandan kmak ze-reymi, gelenleri
grdnde bunlarn veliahd Read efendinin ocuklar olduunu hi kaale
almadan hatta tam aksine onlara stnlk taslayacak tarzda nlerine km ve
buras bana aid buradan geemezsiniz ikaznda bulunur. Efendiler bu
saygszla gcenseler de, arabacya dn emrini verirler. Grld gibi
veliahd'n yetimi genlerine bunu yapan biri, devlet memurlarna, ahaliye,
meayihe kimbilir neler yapar? Acaba; bu hlin yni cihet- askeriyyeden olan
paalar ile sivil grevlerden paa rtbesine gelenlerin arasndaki bu elerin
anlamazlk, sivil gruhun merdne davranmamasn-danm? Yoksa askerlerin
disiplinlerinin farkl olmasndanm-dr? Bunun cevabn apayr bir soruturmada
bulmak kbidir. Mesel Arab zzet Paa (Holo), bu hususda bir hayli skntlar
ya am, bol keseden verilmi sivil paalardandr. Fuad Pa-a'dan, 93 savann
dier bir efsane ismi Gazi Osman Paa'dan bir hayli azar ve hakaret grmesine
ramen ve de askeri ahslara irade-i seniyye ancak asker- erkn- harpler
tarafndan tebli edilir denmesine ramen zzet Paa, byle bir teblii
yapmaktan pek zevk alyordu anlalan. Htt Gazi Osman Paa; Osmanh-
Yunan 1897 savanda it kasrnda toplanan askeri istiare heyetine yine bir
irade-i seniyye teb-. li etmeye kalkan zzet Paa'nn kafasna iskemleyi
atver-mit. Can bir hayli yanan Holo, padiaha ii gtrmeme akllln
gstermiti.
imdi Fuad paaya di bileyenlerden biri olan Reid Paa pek apkn biri idi.
Ancak yakkl ve ok zengin, dnyada en iyi kl kullanan silahrlerden biri
olan Fuad Paa' nn karsnda hep yenik dyordu. Reid Paann gz diktii
bayanlar, son anda tercih lerini Fuad Paa'da yapmalarnn meydana getirdii bir
kskanmam idi
Ali mil Paaya gelince bu adam gsterie pek dkn olmasna ramen Deli
Mir' in katlm olduu toplantlarda bin mumluk ampuln yannda bir mum
gibi kalyordu ve onun yannda caka satamyordu. erke Mehmed Pa-a'ya
gelince ayn kavimden olmalarna ramen ona kzmasnn sebebi, kskanmas,
ondan ylm olmaktan kaynaklanyordu. Fehim Paa ise; Deli Mir Fuad
Paa'nn Feneryo-lu'ndaki muhteem konann parldyan klar, her gece
bitmez tkenmez davetliler, en mkemmel hanende ve sazendelerin katld
muazzam musiki lemlerinin bu tertibisi Fuad Paa padiah'dan daha mreffeh
ve aaal bir hayat yayordu vede bunun suyuda ahsi servetinden geliyordu.
Msr'daki iftliklerinin gelirleri paaya hakikaten madd bakmdan krallar gibi
hayat srme imkn bahediyordu. imdi Fehim byle bir kimseyi nasl
kskanmasn di? Kendinde kudretin temsilcilii vehmeden birinin byle bir farka
tahamml kolaymyd?
Btn bunlara karlk halkn her iki tarafdan ad geenlere yaklamna bir atfu
nazar edelim: Ahali bu dman kardeleri grdnde ya bir tarafa saklanyor,
ya da onlarn bulunduu tarafa bakmamay tercih etmekteydi. Buna karlk Deli
Mir Fuad Paa herhangi bir yerden getimi, tanyanlar koar ve selm
vermeye bakarlar, tanmayanlar ise grmek iin koarlard. O ise, bir baba
tavryla selmlar datarak, gler yz vede glen gzleriyle insanlarn yrekleri-
ne sevgi salarak varln hatrlatrd. Fehim Paa'y bir gn Cuma Selamlnda
kenara eken Mir Fuad Paa, yaptklarn yeter, artk hakkmda hergn urnal
veriyorsun fena yaparm diye tehdit etti.
Bu tehdit, Fehim'de tesirini gsterdi. Bir mddet geri ekildi. Fuad Paann
karsnda aleyhde olup, tuzak kurmaya alan iki kii meydanda kalmt.
Bunlarn biri askeri savc Reid Paa ile skdar muhafz Ali mil Paa idi.
Ali mil Paa kurnazca davranp, skdar civarnda ki kacak her hangi
vakaya muntazrd. Savc Reid Paa ise yanna ald baz sivil me murlar ile
Fuad Paa'nn kk civarna yanayor Mir'in sabrn taracak davranlar
gsteriyordu. Reid Paa'nn korkak ve dlek bir kii olduunu bilen Fuad
Paada nasl oluyor, kime gveniyorda benim konan zeri-ne bu kadar
debiliyor diye kafa patlatmaya balamt ki, bir akamst scanda Reid
Paa bir paytona binmi olduu halde ve arkasndaki faytonda da sivil memur
geerlerken, her zamanki gibi Fuad Paa konan kapisndadr. Ve de gemekte
olan faytonun iinde, bir keye ekilmi Reid Paa, ceketinin btn dmeleri
ak ekilde ve Fuad Paay grmemezlikten gelmesi disiplin dkn mirin
tepeini attrmaya yetti. Paytonu durdurup Paay kke artt. Reid Paay
kkte Koca mir bir gzel dvd. Arkasndan sordu: Artk dorusunu
sylersen sana baka bir ey yapmayacam, serbest brakacam. Seni, beni
takip etmek iin kim vazifelendirdi? Cevab yleydi:
Zt- devletlinize ok byk hrmetim vardr. Arab zzet Paa bunu istedi. Ali
mil Paa ve Fehim Paann sizi takibe aldn iittim. Bunlar sylerken; daha
sonralar! babili basknnda ldrlen Harbiye Nzn Nzm Paada hayretle
Fuad Paann yannda geen olaylara hid oluyordu.
Peki Arap zzet ne talimat verdi? Sorusuna cevap olarak, Fuad Paa; siz
kadky ve skdar'da gizli bir cemiyyet ku-ruyormusunuz. Mensubiyetinizle
erefyb olan bir ok zabiti Selimiye Klasna yerletiriyormusunuz!
Birliklerin bana size bal subaylar yerletirdikten sonra karacanz ihtill
neticesinde de saltanatda deiiklie gidecekmisiniz. Oullarnz beyefendiler
ise, avrupa'da yaayan cn Trklerle haberleme iinde olduu gibi konanzda
musiki toplantlar altnda yaptnz tertibat, dorudan gizli mzakerelermi!
Reid Paa, szlerini tamamladnda gerek Nzm Paa gerekse Mir Fuad
Paa bu iftiralarn arl ve atlan irkeften utanmaktan kendilerini alamadlar.
k dar demek zorunda kaldklar Reid Paa ceketini eline alp, binbir te-
menna akarak kendini dar atmak zereyken, Fuad Paa haykrd:
-Nereye byle ceketini giysene. uaklarn nne bu klkla utanmadan nasl
kacaksn?
Nzm Paa; Reid Paann kmasndan sonra bir hayli tella: "Aman Paam.
ler fenalayor. Acaba kim tarafndan bir ifaat vukubuldu? Sorusunu sordu.
Fuad Paa da bilmiyordu, ancak btn dmanlarnn ittihat ettiini hissediyor
ve kar tedbirler almas icb ettiinide dnmee balad. Burada Nzm
Paann kulland ifaat kelimesinin Kaynamzn yazar Ziya kir merhumun
kalemini rastgeie sallamasndan ise, bir m-na ifade etmez fakat, Paann a-
zndan kmsa, baz hususatn asl varm mnasn aramak, beyhude bir gayret
saylmaz. Dorusunu Allah (c.c) bilir.
Fuad Paa'nn Feneryolunda'ki devlethanesinden kendisini zor kurtaran
mddeiumumi Reid Paann yedii sopa kendisine bir rtbe daha kazandrm,
mirlivalkdan feriklie irtika ettirildii gibi cebine de beyz lira ihsn- ahane
konmas bir taltif olarak dnlse yanl olmaz. Reid Paa bu ihsana nasl nail
olmutu ki, bunun zerinde durmak icb eder. Reid Paa Feneryolundan
ktktan sonra doru m-beyn-i hmyna yni saraya komu, perian hlini
zzet Holo Paaya arzetmiti. Bu creti ileyen Fuad Paa' dan bir hayli rken
Arab zzet Holo; hemen huzur-u padiahiye kt gibi, bire bin katarak,
olmam varsayarak, bir senaryo arzetmi ve padiahn ltfnu, Reid Paa
lehine olacak ekilde celbedeb'lmiti.
Bunlar ertesi gn haber alan Deli mir; fesinin bastrd gibi (fes bastrmak
baa takp kmak) saraya gidip, Sultan Hamid'in huzuruna kp*, sadece att
daya deil her eyi sayp dkt. Arkasndan ilve etti: "evketmeb askerlikte
rtbeler, nianlar ya kanunen hak kazananlara veyahut da vatana fevkalde
hizmetler yapanlara verilir. Siz ise; benden dayak yiyen bir ahs ferik
yapyorsunuz... Sizin arzunuza mdehale kimsenin hakk ve haddi deildir.
Rtbei askeriye byle verilirse benim mirliimin bir kymeti kalmamtr.
Askerlikten istifa ediyorum, sdece bir bendeniz olarak kalmak istiyorum.. Bana
itimadnz yoksa Msr'a gideyim. Oradaki lerim karma kark bir durumda,
bari onlar bir nizma sokaym. Acizane hizmetime ne zaman ihtiyacnz olursa
fermannza koarak gelirim!..
Sultan Hamid; Fuad Paann sylediklerini sonuna kadar hi kesmeden ve
skunetle dinledikten sonra, mtebessim-ne "Sen, bir bilirsin.. Ben bin bilirim
paa... Hikmeti hkmet denen bir ey vardr. Ben u kede oturuyorum amma,
inenin deliinden de Hin distan' seyrediyorum. Delilii brak. Bizi
birbirimizden ancak lm ayrr. Ben seni dn, bu gn tanmyorum istedikleri
kadar jurnal versinler, bak ben ehemmiyet veriyormu- yum? Hadi git kkne
Rahat rahat otur. una buna da uyma.."
Fuad Paa padiahn huzurundan ktktan sonra soluunu zzet Paa'nn
odasnda ald. Oda da hafiyelerden erkez Mehmed Paa, Celleddin Paa vard.
Odaya bir kasrga gibi giren Fuad Paa'y gren zzet Paa sandalyesinde donup
kald. erkez Mehmed Paa sessiz sadsz odadan dar kt. Mir Paa;
Holo'ya: "Mel'un herif nedir senin bu yaptklarn?" Masann zerinde duran divit
takmn kapt gibi, Arab zzet'in kafasna frlatt, can yakmas bir yana
tepeden ayaa mrekkebe bulanmakda cabas oldu ve: "dvdm herifi bana
inat ferik yaptryorsun ha! Demek ki dayam uurlu geliyor. Dur seni de
tepeleyeyim belki sen de sadnazam olursun!" Diye barrken zzet Paann
stne yrmeye devam ediyordu. Ahmed Celleddin Paa; Fuad Paa'nn sev-
dii kimselerden olduundan teskin iin araya girdi. zzet Paa bu arada odadan
kap, yandaki kk kapdan hemen padiahn huzuruna kt. Ve: "Baknz
efendimiz; Fuad Paa,
Kulunuz beni ne hle koydu!" Dedikten sonra huzurda alamaya balad...
Anlatlanlar dinleyen padiah, zzet Paaya: "Sen huzura byle kmaya
utanmyormusun? Oh olsun yaptnz ii yznze gznze bulatrmaynz
bir daha.." Dedikten sonra: -k dar" emrini verir. zzet Paann odasnda bir
koltua oturan Deli Fuad Paa gr ve beyaz sakal drt ke olarak kesilmi
olmasyla hayli mehabetli gsterie sahibken, imdi diken diken olan sakalnn
haliyle yzne bakan korkudan titretir durumdayd. Yakt sigaradan bir
tanede Ahmed Celleddin Paaya ikramdan sonra; "Paa bu herif imdi huzura
km ve azna geleni uydurmutur. Bak bakalm padiahn bana bir iradeleri
varm?" ricasnda bulundu. Celleddin Paa onbe dakika sonra geldii huzurdan
Fuad Paaya unlar sylemekteydi: "Efendimiz selm buyuruyorlar. Deli'me
syle, zzet'i huzurdan kovdum. Msterih olsun. Artk evine gitsin, rahat etsin"
diye ferman buyurdular.
Ertesi gn Cuma selmlnda Fuad Paa mutad yerini ald btn heybetiyle
selmla gelen padiah hrmetle selmlad. Sultan Hamid'de Deli'sini hafif bir
glmseme ile selmlad. Acaba bu hl Fuad Paann dmanlarnn kendisi
hakkndaki menfi dncelerini ortadan kaldrmaya yeterli-miydi? Bakacaz!
Kaynamz olan merhum Ziya kir bey, fevkalde Ab-dlhamid sever bir zt
olmad halde, O'nun yaad hayatn zorluunu ok iyi idrak etmi bir
kimsenin objektif bakndan hi uzaklamam, bence gzel bir vasf olan, bir
hu-susda memnuniyetsizlii ifde ederken, failin temayz eden hususatn ifde
etme adalet severlii, Ziya kir Bey'de de Mevcud ki, u beyanat yapmaktan
kendini alamamakta: nk Yldz Saraynn siyaseti unu iktiza ederdi. Bu
sarayda padiahn ne gayzine nede iltifatna hibir gven olmadn bilirdi.
Sultan Hamid'in zaaf derecesinde bir merhameti vard. Baz hadiseler ve ahslar
mstesna olmak zere bu adam kimseye kar byk bir kin tayamazd. Ayn
zamanda mebzulen (bol) iltifatlarna garkettii bir adama kar da tam manasyla
muhabbet ve tevecch besledii iddia olunamazd."
te bu tahlilde isabet Deli Mir iinde geerli idi. nk; Sultan Hamid, dima
hsn- zn fakat dem-i itimad meselesine nem vermi bir hanedann
evldyd. Kim olursa olsun bu kaideden hri kalamazd. Malumu vehile
padiah; eyh ve ayn zamanda kendi eyhi olan Zafir Efendi'yi dahi takip
ettirmekte, bir muafiyet tanmamtr. Zafir Efendi hakknda gelen jurnlleride
okurdu. Deli Fuad Paa gibi, kudretli bir ahsiyetin ans da enok eyh efendi
kadar olabilirdi! Nitekim de yle olmutur. nk menfaat gurubu, bu ztn
dostluunun Abdlhamid hn nezdinde derin olduunu bildiinden, kopartmay
menfaatlerine uygun grdklerinde fitne dokumaya devama azami gayret sarfna
giritiler.
Padiah'n; huzurundan def ettii zzet Paa, yzszlnn ve intikamchn
sevk ile padiahn yanna kacak releri bir yandan aratrrken, te taraftanda
Fehim Paa'y odasna davet etmi, Fuad Paa'ya kurulacak tuzaklar ve
tezghlar kararlatrma konumalarna girimilerdi. CJzun bir mkleme
sonunda drt maddelik bir pln tesbit ettiler
a) Maksad- asli padiaha hizmetten baka bir ey deildir.
b) Fuad Paa,Fehim Paa tarafndan iddetle takip edilecek. Jurnaller padiaha
verilecek ve bunlarn muhteviyat hakknda, zzet Paa da haberdar edilecek.
c) zzet Paa da; Fehim Paa'ya baz jurnal mevzular verecek. Fehim Paa'da
bunlar aynen hnkra takdim edecek.
d) zzet Paa bu ie itiraki mnasebetiyle Fehim Paa'ya peinen bin lira
verdii gibi, her ay beyz lira demeyi zerine aldn kabul ediyordu, (bin lira
bugnn parasyla; 130 milyar TL. eder)
te padiahn en yaknlar ve alma arkadalar olan kimselerin husule
getirdikleri bu antlama evvel padiahn aleyhindedir nk kadim, gl ve
samimi bir dosttan ayrlmasn temine matuf irkin ve mslmanla yakmaz
bir husustu. zzet Paa antlamann son maddesindeki bin liralk pein demeyi
yapmak iin yazhanesinin gzn at. Bir zarf kard. Banknotlar zarfn iinde
olmakla beraber bir de jurnal tasla iliikti.

Huzura Davet

Sultan Hamid'in hususiyetlerinden biride kendisine lzm olan adamlarla bir

haftadan fazla dargn duramamas idi. te Arab zzet'ide hemen haftasnda
yanna celbetmiti. O ieri girerken bir hizmetli de, padiaha bir jurnal
getirmiti. Padiah abucak jurnali okudu ve tella; "Bak neler oluyorda senin
haberin yok galiba Fuad Paa ile bartn. Artk ondan hi bahsetmiyorsun."
Dedi. Fuad Paann ad anlnca tyleri rpermi gibi ya parak, Allah
gstermesin Efendimiz. Hayatm feda ederim de yle bir hin ile yz yze
gelmem. Sanki kulunuz; onun nelerle megul olduunu bilmiyormuyum. Ancak
Fuad Paa hakknda huzurunuzda bir tek kelime syiiye-mem. Aramzda gecen
mesele yznden ifadelerim mutlaka garezkrlma verilecektir. Bu adam
yznden sizden azar iitmisem de, yinede sizin selmetiniz bakmndan Fuad
Paa ile megul olmaktan vazgemedim. rde buyrulursa u son gnlerde onun
yaptklarna dir malumatm arzedeyim dedikten sonra padiahn elinde ki
jurnale benzer beyanlar birbir sralad. Padiah 2. ktibinin sylediklerini
dikkatle dinledikten sonra elindeki jurnali Arab zzet'e uzatarak; "Al bak bu
adam da senin sylediklerine yakn beyanlarda bulunuyor. Demek ki adamn
dedii doru. imdi bu adam buldur ve bir gzel sorguya ek. Ancak bu
sorguyu, ben de iitmek isterim" dedi.
kinci ktib. zzet Paay hi bir ey bu kadar sevindiremez-d. nk eldeki
jurnali skdarl Hald Efendi adnda birine bizzat kendisi dikte ettirmiti.
Huzurda bulunduu esnada da verdirerek anlatt ile verilen jurnal arasndaki
benzerlik padiahn vehmini ziyadesiyle arttrm bulunuyordu. Derhal nezdine
artt Halid Efendiyede kendisini sorguya ekeceini ancak bu sorguyu
padiahnda dinleyeceini syleyeceklerine dik-kat et. Benimle nceden tank
olduuna dir tek kelime azndan kmasn. Bu sorgudan baarl ikarsan artk
senin bana devlet kuu kondu demektir tenbihlerini yapt.
. . .
Sorgu Balyor

izzet Paa; Halid Efendiyi Kk mabeyne getirip, padiahn irade-i ahanesini

beklemeye balyorlar. Az sonra tertibat tamamlanr ve sorgu balar:
-Siz Halid Efendi mahrem baz maruzatta bulunmusunuz. Efendimiz; bu
malumata ne suretle eritiinizi renmek istiyorlar. Halid Efendi:
-Efendim; bendeniz, skdar'da ikamet eden Baytar Miralay Ressam Halil Bey
vastas le bir ok defalar Fuad Paa'nin kkne gittim. Her gidiimde orada
birok zevata rastladm. Bunlarn kim olduunu sormamakla beraber, ko-
nuulanlardan kan netice, Fuad Paa'nn stanbul'da bir ih-tiial yapp,
Efendimizi saltanattan skat etmektir. zzet Paa: -Oraya ne maksadla gittinizdi?
Halid Efendi: -Fuad Paa'ya bir dire mdr lazmm, ben bu ie girmek
istemitim ancak Efendimiz aleyhindeki cereyan beni bundan sarf- nazar
etmee sevk etti. zzet Paa: -Halil Bey'e bunlardan bahsettinizmi?
-Hayr. Sadece Fuad Paa ok sinirli bir adam onun maiyetinde alamam
dedim.
-Bu jurnali veri maksadnz nedir? -Sadece Efendimize hizmet iindir.
-Peki bu vazifeye girip bir hayli ey renerek haber verseydiniz daha iyi hizmet
etmi olmazmydnz?
-Bunu dnemedim. Fakat emir buyurulursa efendimizin uruna her fedakrl
yapmaya hazrm.
Sanki son cevap mkalemenin bittiinin iareti olmutu. zzet Paa birdenbire
ellerini gsnn stnde kavuturdu ve bir ihtiram duruu ald. Halid Efendide
hemen yerlere kapanp titremeye balad. nk padiah paravanann arka-
sndan km yanlarna gelmiti:
-Sylediklerini duydum. Memnun oldum. Sadakat mk-fatsz kalmaz. Bu
gnden sonra Fehim Paann emrinde alacaksn. Talimat ondan alacaksn.
unu da al, araba paras yaparsn.
Halid efendi padiahdan ald yz lirann byk sevincini yaarken, zzet
paann etekleri zevkten zil alyordu... te melun tezgh kurulmu tkr tkr
ilemeye balamt. Fuad Paann maiyetine yerletirilen Halid Efendi yamur
gibi haber yadryordu zann verilecek ekilde zzet ve Fehim Pa-a'lar habire
jurnaller dzenliyorlard. zzet Paa padiahn huzurunda bir baka mesele
hakknda izahat verirken Fuad Paa meselesine kayan mevzuun, padiah
tedirgin etmi olduunu hisseden zzet Paa, byk bir cretle:
-Efendimiz; gryorum ki bu mesele sizi ok rahatsz ediyor. Ferman buyurun.
Ben onun vcudunu kolayca ortadan kaldrabilirim.
Sultan Hamid byle bir teklif karsnda titremekten kendini alamad. nk o,
mahkemeler tarafndan verilmi idam hkmlerini infazdan imtina eden
merhameti bol bir insand. Fuad Paa'ya byle bir i yaplmasna msaade
edermiydi? Nitekim:
-Sakn ha! Zinhar byle bir teebbsde bulunulmasn.. Hemen benim tarafmdan
yaptrldna hkmederler. Olmaz. Bir daha byle bir lakrd olmasn. O,
Deli'nin kulana gider de bamza i karr. Kalkar avrupaya savuur veya
ecnebi sefaretlere mracaat eder. Bizi mkl mevkide brakr. eklindeki
beyanlaryla mmanaat eder.

Korkun Pln

Padiahn ademi muvafakatna ramen zzet Paa, Fuad Paann bertaraf

edilmesinden eninde sonunda memnunluk duyacana hkmettiinden, fikrini
orta Fehim Paaya da ad. Fehim Paa gzn bryen hrsdan
kopamadndan bu zor ve cret istiyen ie evet dedi ve menhus plnlarn
kuvveden fiile karmann hesaplarn tamamladlar.
Pln iki merhaleden ibaretti. Lodosun kuvvetli olduu bir havann akamnda
Kalam koyundaki iskeleye bir istimbot gnderilecek ayn zamanda da Fuad
Paaya acele saraya gelmesi hususunda bir telgraf ekilecekti. Paa istimbota bi-
necek gelirken gya dalgalar istimbotu Kzkulesne srkleyecek, kayalar
paralayacak Paa da orada boulacakt. ayet bu kabil olmazsa, o zaman bir
fedai bulunacak Fuad Paa arabasnda vurdurulacak.
1317/1901 senesinin sonbaharnda gnlerden birinde iddetli bir lodos kendini
gstermiti. Moda, Kadky ve skdar sahillerindeki yallar boyunca dalgalar
ykseliyor, kpkl sular bahelere doluyordu. Tersne-i mirenin kk bir
istimbotu da dalgalarn uultusundan baka bir ses du-yulmuyan gecenin zifiri
karanlnda, bata ka Kalam koyuna doru yol almaya alrken, Fuad
Paa'da henz gelmi bir telgraf Feneryolun'daki kknde okumaktayd:
"Feneryolunda mukim, yver-i ekrem razreti ehriyariden mirn-i izamdan,
devletl:
' Fuad Paa Hazretlerine
Kalam iskelesinde emri devletlilerine amade bulunacak olan istimbotla derhal
saray hmayuna terifle mhim bir meselenin mzkeresine itirak buyurmanz
erefsdr buyrulan irade-i seniyye iktizasndan olduunu arz ederim efendim.
Ktib-i snii hazreti ehryri kurenadan izzet
Fuad Paann bu telgrafdan phelenmesine gerek yokdu. nk Msr'da olsun,
Bulgaristan ahvalinde olsun meydana gelen zuhurat her an beklenen
hususattand. Derhal kyafet-i askeriyyesini giyerek Kalam iskelesine geldi,
istombot gelmi kendisini muntazr idi. Bir hissikablelvukuu, Mire:
"ben, skdar'a faytonla gideceim, gelin beni oradan aln" emrini verdirdi.
Kaptan bahriye yzba Nuri Efendi istemiye istemiye zeri-ne ald tehlikeli
ve menhus iden kurtulmu' olmann rahatln yaad. Hemen istimbotu
altrp, bata ka Beikta'a geldi. Oradan bindii bir araba sayesinde a-bucak
Yldz Sarayna kapa atar, durumu Fuad Paa aleyhtar kafadarlara nakletti.
Bunlarn etekleri tututu. Fakat areden uzak kalmadlar. Yzba'ya; hemen
skdar skelesine gidiniz Fuad Paa'y bekleyiniz ve iini de daha sonra dn
yolunda bitirirsiniz, emrini verdiler. stimbot skdar iskelesine yanatnda
Fuad Paa'nnda iskeleye doru geldii grld. stimbot'a binen Paa'nn
Beikta'a gemesi g olmad. Oradan da mabeyne geldi. Mir Deli Fuad Paa
sarayda bekleme odasna alnd. Bir ka dakika gemiti, ki binbir temennah ile
zzet Holo, hi bir ey olmam gibi Fuad Paa'nn yanna girdi ve:
-Ho geldiniz Paa hazretleri. Rahatsz oldunuz ne re! Bu akam Hicaz
demiryollar hakknda nemli bir toplant akte-dilecekti fakat zt- ahane
iddetli bir ba arsndan dolay harem-i hmayuna getiler. Yola kmamanz
hususunda telgraf ekilmiti amma size ulatramadlar demekki. Vah! Vah!
nafile yere yoruldunuz.
eklindeki szlerle Fuad Paa'ya izahatta bulundu. Szlerin bitimini mteakip,
Fuad Paa: "Byle havada gelmek-git-mek kolaym? nce toplant yaplr sonra
padiaha arz edilirdi" eklinde szler etti. zzet Paa ise: "malum-u lileriniz-dir,
Efendimiz mzakerelerin dima huzurunda yaplmasn ister." Beyan ile
karlk verdi.
Fuad Paa bindii arabayla Beikta skelesine indi. stim-bot'a binai skeleden
ayrlan stimbot, skdar istikametine yol almaya baladnda Paa, alt
kamaraya inmi, fesini bandan karm ve sedire uzanmt. Bu halden Nuri
efendi uykuya yatan Paadan dolay rahatlamt. Artk; me'm vazifeyi yerine
getirecek kolaylk, yakalanmt. Fakat bahriye zabiti pek fena aldanyordu.
nk; Fuad Paa son bir ka saat de olan anormal likier hakknda o mthi
zeksn altrmaya balamt. stimbot, lodos'un pek tesir ya pamadi alanda
seyr etmekteyken kaptan yavaa dmeni emsi Paa Camii istikametine do-
rultmu az sonra da, lodosun iri dalgalan tekneyi tesiri altna almaya balad
iin sarsntlar, geen zamann uzamas, Paann dikkatini ekti. Sessizce
kamaradan kt, parmaklklara tutuna tutuna kkn yanna gelmi ve ektii
rovd-verini yzbann brne dayam ve "ben sana skdar'a gitmek iin
emir vermitim ne tarafa gidiyorsun?" dediinde brndeki silahn delecekmi
gibi iddetli dokunuu yzba da, mthi bir korku husule getirmiti ve
glkle:
-stimbot dmeni kabullenmiyor. Onun iin sular bu tarafa indiriyor! Dediinde,
Paa:
-imdi skdar'a dn yoksa beynini patlatrm. Tehdidiyle skdar'a
yanalmasn temin etti. skeleye knca, Nuri Kaptan'a: "stimbot burada
kalsn. Yarn erkenden mabeyne gideceim. Sen de benimle geliyorsun." dedi.
Nuri Kaptan; ban kaldrp yzne bakt mir'in yz kpkrmz, dima drt
kse kestirdii geni sakal rzgrdan uuuyor, bu yzdeki mehabet ve sald
korku rzgr, yzbann denize dm gibi ter aktmasna vesile oluyordu.
Paalar bile ayann altna alp pataklayan bu yaman silahora "ben gelemem"
diyebilirmiydi?
Nihayet Fuad Paa nde klcn srye srye yrrken, yzba korku iinde
mirin arkasnda yrmekteydi. Bir kira arabasna yneldiler ve ona binmek
zere hazrlanrlarken, iskelenin kesinde karanlklarn ierisinde eli tabancal
bir adam iki kiilik kafilenin arabaya\binmesini gzetliyordu ki Fuad Paa ve
Nuri Kaptan arabaya biner binmez mehul adam da, erke eyerli atna srad.
Bu arada fayton skdar'n eri br yollarnda sarsla sarsla gidiyor, Paa
yolu tarassutuna alm dikkatli, Nuri Yzba iinde olduu durumu derin derin
dnyordu. Atna atlayp arabay tkipde olan mehul adam ise, Kadky
tulumbaclar reisi erkez Agh Bey'di, Kurbaal Dereye geldikleri srada Fuad
-Paa faytonun arka ve kk penceresinden geriye baktnda Agh'n
kendilerini takip ettiini grd. Derhal tabancasn kartp, faytonun sa taraf
penceresini yava yava indirdi. Agh ise yavaa bu tarafa yaklamakda idi.
Paa, vcudunu biraz geri ekerek saldrgann yanamasna frsat tand. Aniden
tabancasn yanaan Agh Bey'e dorultup: "Dur. Kmldama! Gebertirim.." diye
yksek sesle bard. Agh Bey bo bulunmu, bir ey yapamam ancak ate
etmesi muhtemel Paa'dan kurtulmak iin atnn boynuna yatabildi ve atn
mahmuzlad gibi yel gibi udu gitti. Bu hengmede faytonun atlar rkp aha
kalktlar be on metre gittikten sonra da arampola yatverdi fayton..
Fuad Paa ve Yzba Nuri efendi ile faytonun srcs ve onun yannda
oturmakta olan Paann aalarndan erkez kir aa hafife yaralandlar. kir
aa, kaan svariyi takip etmek maksadyla, bir mddet peinden kotuysa da,
tozuna bile eriemedi. Hemen kazazedelerin yanna dnd. Paann kolu
incinmi, Yzba ise dizlerinden ikyeti idi. Ci bir olup arabay kaldrmaya
alrlarken teebbsn tamamlamak zere kaan svari geri dnmekteydi. Bir
hayli yaklam dikkatle Paann glgesini aratrmaktayd. Faytonun atlarndan
biri kokuyu alm olacak ki bir kinedi ve bylece attan pek iyi anlayan Deli
Mir ve kir aa hemen teyakkuza getiler. Derhal bir tectib yaptlar. Agh
Bey, Paaya yaklamay baarm tam tetii ekecekken kir aa kollarnn
arkasndan kaz kanadn vurarak tesirsiz hle getirdi. Arabacnn yardmyla
elleri arkasna baland. Silahn da aldlar.
Fuad Paa; Agh bey'ide, yzba Nuri efendiyi de Kadky'deki askeri karakola
getirip teslim etti ve ertesi gn doruca saraya giderek bandan geenleri
yazl olarak Sultan Abdlhamid'e bildirdi. Padiahn cevab abuk yetiti. Pek
mteessirdi. Pek dolgun bir mkafat ihsannda da bulunmutu. te yandan yazl
mracaatnda Fuad Paa kendisine yaplan teebbsatn gazeteler yoluyla efkr-
mmeye duyurulmasn da, taleb eylemiti. Padiah bu hususda hayr
dememekle birlikte sadece 3. gn, yzba Nuri Efendinin Sivas'a, erkez
Agh'n Kastamonu'ya srgn haberinin ya-ymlanmasyla iktifa olunmutu.
Esbab- mucibe ise; "Hilaf-1 nza-"i l' harekta cesaret etmi olmalaryd" Bu
hli protesto iin ilk Cuma selmlna gitmedi. Padiah Deli Mir'i her za
manki yerinde grmeyince derhal evhama kapld ve kendisine hemen ertesi
cumaertesi gn u telgraf ekildi:
Feneryolunda mukim Yaveri Ekremi Hazreti ehriyri M-irn zamdan Fuad
Paa Hazretlerine
"Bu akam saray- hmayuna terifleri iradei seniyyei hazreti Padiah
iktizasndan olduunu arzeylerim efendim.
Serktibi Hazreti ehiryri
Tahsin
Deli Mir Fuad Paa bu davete icabet etmedii gibi bir de cevab olara u
arzay yollad:
"Zt Akdes Hazret-i Padiahiye
evketmebim; drt gn evvel, Ahmed Celleddin Paa kullarn ile takdim
ettiim arzamn meali tam anlalmam olacak ki bakitabeti celileden aldm
tez kerenin adresi, yine eskisi gibi Yaveri ekrem Mir Fuad Paa diye yazl-
mtr.
Gazetelerde Arap zzet melunu ile Fehim habs'inin cezalandrldklarn
greceimi zannederken kendilerinin alet ittihaz ettikleri ve phesiz
beceriksizliklerin den dolayt tecziye etmek istedikleri istimbot kaptan, Nuri
Efendi le erkez Agh'in nefyolundukanni okudum ki bu havadis de tahki-
katmda aldanmadm is-pata kfidir. Baktip Sreyya Paa merhumun,
saraydan konana avdetinden sonra zehirlenmi olarak vefat etmi olduunu
bildiim halde, iradenize itaaten yine gelirdim. Fakat rahatszlm buna mni
tekil etmektedir. Bu sebebdende kusurumun affn niyaz eylerim, evketmeb
Efendimiz.
Fuad
Suitan 2. Abdlhamid hn; Fuad Paann bu zr dileyen telgrafn yeterli
grp, skunetle karlad ve balan tama-men koparmay, gerginliin vard
safha yznden doru bulmuyordu.

Fuad Paann stanbul Cihetine Geii

Fuad Paa; hakknda yaplan eitli jurnal ve tezvirlerin dier bir kaynann o
dnemler de bir hayli tenha yerlerden oian Feneryolu semtinin umumun
gznden uzak olmasnn dolaysyla hakknda sylenebileceklere msaid
olduu istikametinde bir kanaat hasl etti kendisinde. Maiyeti ile ev ahalisinin
kalabalkl da mutlak surette byk bir kk veya konaklarn tercihinde
bulunmu ve aranacak ikametghn vasflarn belirleyip tarif etmiti. ok
gemeden de ehzde-bas nzibat Karakolu yannda istee matlub bir konak
bulunmutu. Hemen bu konak kiraland. Ne varki bu konak sabkalyd daha
nce avrupaya firar eden Damad Mahmud Celleddin Paaya aiddi. Fuad Paa
byle bir kona tutmann getirecei mahzuru hi amma hi aklna bile
getirmedi.

htill Jurnali

Fuad Paa'nn hanesi eyalarnn, sratle yeni kiralanan konaa nakli ile beraber,
Sultan Abdlhamid han'n eline de, bilinen tertibilerin tanzim ettikleri jurnal
verilmiti. in-de melen unlar yazlyd: ".Bir hayli zamandan beri saltanat
seniyyeleri aleyhinde tertibat ve tekiltta bulunan Mir Fuad Paa kullan,
ahiren btn ihzaratn ikml ederek, fiiliyat sahasna gemek iin stanbul
canibine naklihne etmeye balamtr. Marinileyhin (Fuad Paann)
Avrupa'da bulunan erbab- fesat ile itiraki olduu, firari Damad Mah-mud
Paann konanda oturmas ile de sabittir. Hazrlanan ihtillin, takarrb etmekte
(yaklamakta) olan Ramazan- erif de Hrkay- Saaded alay gn icra
edilecei mevsu-kan istihbar klnmtr. Eyalarn naklinde gsterilen srat-de
bu cihet-i teyid etmektedir. Beray malumat maruzdur ferman.."
Sultan Abdlhamid hn'a sadece bu jurnalin verilmesiyle iktifa olunmam bir
hayli de ifahi olarak dil dkmlerdir. Bu beyin ykama ameliyesinden sonrada
padiah; Ahmed Celleddin Paa'y nezdine artp: "Fuad Paa seni sever,
hatrn krmaz. Git unu ikna et. Benim hakkmda yanl fikir besliyor. Ben hi
bir zaman onun fenaln istemem.
Kendisini cidden sever ve takdir ederim. O, zzet Paa ile Fehim'den
pheleniyor. Halbuki benim kendisine olan tevecchme binaen bunlar da,
Paa'ya kar bir harekette bulunmaya cesaret edemezler. Ben, meseleyi bizzat
tahkik ettim. stimbot kaptan le tulumbac Agh'm uydurmasndan ibaret
olduunu anladm. Onun iin ikisini de srgne yolladm. Sonra Sreyya
Paann sarayda zehirlendiini yazyor. Dorusu bunu kendisinden ummazdim.
Benim evim de byle bir ey yapmaya kimse cesaret edemez: Sreyya Paa,
eceli mevduyla vefat etmitir. unun bunun szne inanarak bana darlmak,
sonra da benim bir dmanmn konan kiralayarak orada oturmak ona
yakrm? Ben sa olduka onu kira kelerinde oturtmam.. Bir iki gn sabret-
sin. Kkten inmesin. Bende mnasip bir konak bulur, ona ihsan ederim..
Greyim seni Ahmed. Bunlar gzelce kendisine anlat.." Diyerek Ahmed
Celleddin Paa'y Deli M-ir'ine gnderdi.

Padiah Fad Paa'ya Konak Hediye Ediyor

Ahmed Celleddin Paa; Padiahn sylediklerini bir bir Fuad Paaya deyiverdi.
Ancak Deli Mir; senin ne namuslu ve mert adam olduunu bilirim. Zten
yazdklarm senin eiinle vermi olmam sana olan itimadmn icbatdir. Padia-
ha syle hibir fikre kaplmasn bir mddet stanbul'da oturacam. Hrriyetime
mlik bir adamm ocuk da deilim, bu fikrimden de dneceimi hi mid
etmesin mealinde szlerle cevaplad.
Serhafiye Celleddin Paa padiaha sylenenleri anlatt. Padiahdan ise biraz
azar iitti. Sonunda; padiahn emriyle u tezkereyi, Deli Mir Fuad Paa'ya,
bir adam ile elden gnderdi:
Yaver-i Ekrem Hazreti ehriyri Mirn zamdan
Fuad Paa Hazretlerine
Devletl Efendim Hazretleri; vatana byk hizmetler etmi olan ve kesir- ayal
bulunan zt- devletlileri gibi emektar bir mirin stanbul cihetinde kira evlerin
de ikamet etmesini evketmeab efendimiz katiyyen muvafk grmediklerinden,
bu sebeble Yldz'da kin mabeynci Faik bey'in pederi Ltfi Aa'nn cesim
konan hazine-i hassa hesabna satn alarak zt- devletlerine ihsan
buyurduklarn ve bugnden itibaren mezkr konaa maaile nkil buyrulmasm,
bairadei seniye teblie memur olduumu arzeylerim olbap-ta..
Ahmed Celleddin
Ancak; Fuad Paa bu yazy getiren yaveri bekletti, teklifleri kabul etmediine
dir bir cevabi yazy eline tututurup,Celleddin Paa'ya gnderdi. Sultan
Hamid bu cevabi yazdan haberdar olduktan sonra Deli Mir'inden de midini
kesti. Artk ondan gelmesi muhtemel zararlara tertibat alma lzumunu dahi
hissetti. Bunlarn ilki Zaptiye Nzn Sleyman efik Paa ve Merkez
Kumandan Sadeddin Paay saraya getirtip, herhangi bir ihtill teebbsn
nleme babnda her an hazr olmalarn istedi. Hafiyelerin pln ise bambaka bir
ekil alm, Beyolu sefahat yerlerinin kabadaylar sandalyelerini eh zdeba
Cami avlusuna atmlar, o blgeye yakn olan Fuad Paa'nn konan gzler
olmulard. te yandan mahut Halit Efendi kapa atm olduu Fuad Paa
hanesinden bilgiler yadryor, usta tezvirciler bu haberleri messir birer jurnal
hline getiriyorlard. O sralarda da Fuad Paann on gn kadar ortalkta arz
endam etmedii grld. Bu gaybubetin herkesi heyecana srkledii grld.
Ortalkta dolaan beyanatlar Paa'nn hasta olmasyd. Acaba.. Gerekten Fuad
Paa hastayd ancak korkulacak bir ciddiyet tamamaktayd. Buna karlk Fuad
Paa'nn illarn aldrd eczane sahibi Hamdi bey, konan kapsn alm ve
Paann ilalarn getirdiini ancak baz tariflerde bulunacandan, Paa ile
grmesi gerektiini ifade etti. Bunun zerine Paann yanna gtrlen eczac
Hamdi bey, illar verdikten sonra: "Paam bunlar bizzat getiriimin sebebi
mahrem bir bilgiyi size ulatrmak iindir. Dn akamst kapal bir araba ile
efendi gelip, ilalarnzn bizim eczanede yaplp yaplmadn sordu. Zt-i
devletlilerinin doktorunun kim olduu soruldu. Bunu ne hakla sorduklarn
istifsar ettiimde cevap alamadm. phelendim. Plkay tesbit ettim. Beikta
diresine bal 201 nomerolu arabayd.
Bildirmeyi bir vzifei mhimme addettim Paam." diyerek szlerini tamamlad.

Fad Paa Harekta Geiyor

Rahatszln bir hayli gizli tutan paa, sarayn bundan haberdar olmasn
olaan karlarken, acaba ieriden bir kaak varm diye de dnmeye balad.
Harem taraf sk bir disiplinde, selamlkta alan yirmi kii kadar insan vard
fakat bunlarda sadk kimselerdi. Paa;sadik adamlarndan Avnul-lah Bey'i
Beikta'a gnderip bahse konu arabay bulup, iine binip kendisine getirmekle
vazifelendirdi. saat sonra Avnullah bey bindii arabayla konaa geldi.
Rumeli gmeni arabac brahim Aa korkuyla girdii kapdan be lira bahiin
verdii srurla sevinle kmaktayd. Amma Paa'ya verdii bilgi arabasna
binenlerin Beikta Karakolundan olduunu dnte birinin karakolda kaldn,
ikisini Yldz sarayna kardn syleyivermiti.
Fuad Paa; Avnullah beyi karsna oturtup Sultan Abdl-hamid'e yenip
yutulmas pek zor mektup dikte etti. Mektup padiaha gnderildi. Sultan
Abdlhamid okuduktan sonra ate pskrmeye balad. Derhal zzet ve Fehim
Paalar yanna celbederek, mehur eczahane tahkikatn kimin yaptn sordu.
Korkularndan sessiz duran paalara "byle budalaca ilerle beni rezil
ediyorsunuz, defolun" diyerek huzurundan kovalad.

Kitaplar Bomba Oluyor

Fuad Paa 1317/rumi/1901'miladi ylnda ocak aynn 27. gn Babli'de

mcellt Nasrullah Efendi'den ciltlenmi kitaplarn aldrmak iin Osman ile
Torna adl hizmetlilerini gndermiti. Kitaplar paketlettirip, yola kanlar
kestirme olur diye ehzdeba Camii avlusundan geip konaa gitmei tercih
ettiler. Ancak; Fehim Paa'nn adamlarna ne olursa olsun, Fuad Paa'nn
adamlaryla patrd karn emrini verdiini bilemedikle rinden adet belnn
stne gitmi oldular. Drt sivil hafiye kitaplar tayan Osman ve Toma'y
evirip aramaya kalktlar. Kitaplar almak istiyorlar. Osman ve Toma
direniyorlard. Hafiye says ksa zamanda 14 kiiyi bulmutu. Kitaplar
tayanlar bu kadar ki siyle nasl ba etsinlerdi? Ellerinden kitaplarn alndn
gren Osman, karakola koturan adamn peinden yetiti ve kitaplar istirdat et-
mek istedi. Scak kavga da bylece balam oldu.. Fuad Paa'nn konandaki
hademe, Ali Osman' kurtarmak iin kotu hafiyelerin her birine vurduu
yumruk saf d olmalarna sebeb oluyordu. Neticede hafiyeler tabancalarn,
Fuad Paahlar baklarn ekerek birbirlerine girdiler ve ortalkda kan glne
donuverdi. Gn ramazan gn, caddeler kalabalk, ortalk karm ahali kan
diye barmaktayd. Dkknlar kapanyor. ehrin bir ok semtinde ihtill km
diye bir vaveyladr gidiyordu.

Padiaha Tekmil!

Fehim Paa derhal padiahn huzuruna komu bir ihtill teebbsn nlediini
vnerek anlatmaya balamt. Gya paket edilmi bombalan tayorlarm.
Tevkif etmeye kalkanlar Fuad Paa camdan grm ve hademelerine haber
vererek memurin-i zabtann zerine hcum ettirmi. memur ar surette
yaralanm ve ahali ile ihtilalcilerin arasnda ekilen sed le birlemeleri
nlenmitir. Dediinde, Sultan Hamid sorusunu patlatt:
- Pekla buna cret edenlerin hepsi yakalandm? Bu soru Fehim'in szlerinin
insicamn bozdu, artk teklemeye balamt ki, zzet Paa huzura girdi ve
Fehim Paay gstererek:
- u koca aslan olmasayd kimbilir neler olacakt! dedikten sonra elindeki
kd masann stne brakt..
Sultan Abdlhamid; ihtill ithamna inanamyordu. zzet Paa'nn brakt
kd ap okudu. Fuad Paann ektii telgraft. Okuduktan sonra paalara
dnp, Fuad Paa sizin gibi sylemiyor amma deyip, ilve etti:
"Anlald bu ii bizzat ben tetkik edeceim diyerek huzurdan kmalarna
msaade verdi.
Padiah; Fuad Paann telgrafnda yer alan u ifadeye bir hayli zihin yormaya
balad: "Fehim mel'unu sizden yz bul-masa bunlara cesaret edemez"
satrlarn, telgrafhanede eken, Yldz telgrafhanesinde bunu alan ve oradaki
memurlar bu ifadeye muttali olduklarna gre bunlarn ahaliye okuduklarn
ifas nasl nlenecekti? Sakall Mehmed Paay yanna getirtti.
Sakall erkez Mehmed Paa'ya: "ehzadebanda kyametler kopmu!
Haberiniz yokmu? Bana hi bir haber ulatrmadnz?" Dediinde, erkez
Mehmed Paa her ne kadar Fehim ve zzet kumpanyasnda yer almaktaysa, da,
yinede fendine bir ayrcalk, onlarada stn gelme gayretini bir kenara brakm
olamayacandan daha dikkatli davranmaktayd ve o yzden padiaha cevab:
"bilmezmiyim efendimiz. Ancak iyice tahkikat edip, yle malumat arzetmeyi
dndm" dedi.
Padiah bu szler altnda; erkez Mehmed'in, zzet ve Fehim Paalarn
sylediklerine itirak etmedii mnasnn saklandn hemen anlad ve
talimatn verdi: imdi doru ehzadebana git, pek kimseye grnmeden Fuad
Paa'y or benim zntlerimi kendisine bildir. Ne yap yap buraya gelip bana
meseleyi anlatmasn temin et. Ayrca bu olay hakknda ahalinin de neler
dndn,dnmekte olan dedikodular anlada, ahaliye gre hangi taraf hakl
bunu da tesbit et. Tenbihlerinde bulundu.
Evvel ahalinin nabzn tutan erkez Mehmed Paa bu hu-susda hazrlad
raporu saraya yolladktan sonra akamst ehzadebanda bulunan Fuad Paa
konana padiahn emriyle istifsar hatr, yni halhatr sormaya geldiini
belirterek girdi ve selmla alnd. O srada Heyet-i Tahkikiye Reisi.-Acem
Mehmed Ali bey, olayn tahkikat ile meguld. Fuad Paa; bu tahkikata
zerinde rbdambr olduu halde nezaret etmekteydi. Hakikatin tamamen
ortaya kmas iin Fehim Paann adamlarnn elinden alnan silahlar, yaral
adam Osman'dan ameliyatla kartlan mermiyi Mehmed Ali bey'e vermiti.
Fuad Paa erkez Mehmed Paaya sevgi beslememekle beraber, padiah adna
geldiinden fazla bekletmiyerek selamlkta bekledii salona girdi. Misafir
hemen Paa nn elini pt ve gemi olsun dileklerini sundu.
Bu arada da vukubulan olaya temasa muvaffak oldu. Fuad Paa btn
hususiyetiyle vakay nakletti. Bunun zerine Sakall Mehmed Paa; vah vah ne
yalanlar uydurdular efendimize, yok uaklarn elinde sekiz bomba yakalanm,
bir ok asker yaralanm, ve de bir ihtill balangc imi de Fehim Paa'nn
mdehalesiyle bastrlabilmi eklinde anlatlm. Paa hazretleri siz, saraya
gelip, Efendimize bizzat anlatsaniz hem pek memnun olacaklardr hem de, bu
ie cesaret edenleri bir hayli hrpalayacakdr. Arkasndanda; Fuad Paa'y bir
pheye drmemek iin tabii ne zaman isterseniz hem de shhatiniz afiyet
kesbettiinde gerekletirirsiniz szlerini ilve etmeyi ihmal etmedi. Bylece de
Deli Fuad Paa'da uyanmas muhtemel endieyi bertaraf eyledi.
Bu szler zerine Fuad Paa son darbeyi Mehmed Paann u szlerinde yedi:
"..Efendimiz zten zt devletlinizin rahatszlna vakflar ve buna pek ok
zlyor-lar" dediinde Fuad Paa u halde bekleyiniz ben giyineyim ve
beraberce gidelim dediinde, kurnaz erkez Mehmed Paa: "Aman Paam nasl
olur? Dmanlarnz bu duruma ne mna verirler? Siz zt- ahaneye malumat
vermek istiyorsanz, ben gideyim siz sonra terif buyurursunuz. eklinde
mukabele grnce itimad bir hayli ziyadeleti.

Heyet- Tahkikiye Kuruluyor

erkez Mehmed Paa saraya dner dnmez padiahn huzuruna kt ve ahali

hakkndaki raporunun aklamasn yapt. Fuad Paa aleyhinde kimseden bir ses
kmamaktayd. Bunun; mna-i mnifi, br tarafn vki tutumu, ahali nazarnda
menfurdu. Padiah iki arada bir derede kalmt. Nihayet bir heyet tekil ettirip,
vaziyeti tetkik ettirmeyi uygun buldu.
Heyeti; Hassa mdr Rauf, Beikta muhafz Hasan (ye-di-sekiz Hasan Paa),
merkez kumandan Sadeddin, Zaptiye nzn efik, 2.frka kumandan evket,
levazm reisi Ahmed Afif, Zlfl smail, mabeynci Ragp Paalarn
ahslarnda tekil eyledi. Saraya gelip, Fuad Paann gzne arpmayacak bir
yerde emrini beklemelerini syledi.
Hakikaten Deli Mir saraya geldiinde pek iyi karland. Ancak; zzet
Holo'nun odasna alnnca can pek skld itiraza meylettiyse de, imdi yeni bir
mesele karmann doru olmadn dnerek sarf- nazar ettiyse de ok
gemedi, zzet Paa odaya girdi ve Fuad Paaya biraz kendinden emin bir tavr
iinde "Siz, padiaha yazm olduunuz telgraf usulne uygun kapal ifre ile
deilde ak olarak keide ettiiniz iin sorguya maruzsunuz" eklinde
konuunca, Fuad Paann iradesi elinden gidiverdi ve at azn: "Efendimiz
beni sorgulama iin senden baka adam bulamadm? Ben onun huzuruna kp
hakikati anlatmaya geldim. Benim karma sen kyorsun, kendisine bylece
arzet diye zzet Paa'y kendi odasndan dehledi!
zzet Paa; padiaha durumu arzettiinde Sultan Hamid; hem ona kzd hem
iinde bulunduu hle esef etti ve arkasndan "paalar toplansn, balarnda Rauf
Paa olduu ha! de Fuad Paa isticvab olunsun" emrini verdi. Paalar toplan-
dlar. Fuad Paaya sorulacak sorulan tesbit ettiler. Sonra da topluca kalkp, zzet
Paann odasnda oturan Deli Fuad Paann yanna gittiler. Paalar kafilesinin
odaya girdiklerini gren Fuad Paa biraz skl dysada, aralarnda Rauf Paann
var olduunu gelince biraz rahatlad. stelik heyetin reislii Rauf Paa nezdinde
idi.
Rauf Paa; "baz messif hadiseler olmu. Zt ahane pek zgn bunun
hakikatim ortaya karmakla grevlendirdi. Eer mahzuru yoksa bir iki soru
sormamza msaade etseniz,dediinde Fuad Paa zten bende bu maksadla
hurdaym ve hakikat tezahr etsin. Cevab ile mukabele etti.
Rauf Paa ilk sorusunu irad eyledi: Kimsiniz?
-Sultan Hamid'e, Gazi unvann kazandran ve trihde Ele-na kahraman
unvanyla yd edilen Fuad.. Bu cevap karsnda heyet yeleri ksa ksa
ksryorlar ve Fuad Paann szlerini bomaya alyorlard. Rauf Paa 2.
suali biraz sklarak sordu:
-ahs hmayuna kar isyan ettiiniz ve saltanat seniyeyi haleldar edecek bir
takm ef'ale itisar eylediiniz haber veri-Jiyor. Bu bb'da izahat itas mtlubi
l'dir. Ne buyruluyor efendim? Fuad Paann cevab:
- Onu syleyenler halt etmiler!. Bunlarn hepsi hezeyandr. Bana bu sualleri
soracanza vaktile yazp da efendimize takdim ettiim arizeleri, bir de en son
ektiim telgraf okuyunuz. Acaba efendimiz bunlar unuttumu? Teessf ederim
ki benim gibi sadk bir askerini bir takm ite kpee feda ediyor.
Dedikten sonra; Fehim ve zzet Paalar hakknda, sylemediini brakmad.
Rauf Paa sabrszlkla sorgunun bitmesini bekliyordu. Ald padiah talimat
byleydi. Rauf Paa yine de Fuad Paaya teselli verme lzumunu kendine
dostluun grevi olarak kabul ediyordu.
- Fuad Paa hi merak buyurmaynz zt ahanenin her hususta adaleti tervi
buyurduk lan malumu devletinizdir. Etrafndaki paalara da bakp yle deilmi
efendim! Diyerek kalktlar. Heyet it kkne geldiinde zzet Paa tarafndan
karland. Sorgu neticelerini yazan evrak alp bir gz att. Memnun olarak
padiaha giderek evraklar takdim etti.

am'a Srgn

Sultan Abdlhamid kt adamlarnn tedbir ve hillelerine yenilmiti. Demekki

ahs: iin korkutucu bulduu Fuad Pa-a'y harcamay uygun grmt. Halbuki
bu karar ile yedi sene sonra bana gelecek merutiyeti iln mecburiyeti ve
3l/mart vakasnda da Deli Mir yannda olsayd acaba sonu byle olurmuydu?
Diye tarihi bir yoku kmaya balasak, trihin seyrini deitiremesek de yeni
ufuklar bulmak kabildi. Heyhat; ki fenalar iyilere galib gelmiler. Mertler, kalle
ve yalanclara malup olmulardr. Fuad Paa da; devlet iindeki entrikalar
yznden yedi sene srecek olan srgnn yaamaya balyordu.

Ve Geridekiler

Mesele; Deli Mir Fuad Paa'nn stanbuldan ihrac ile bitmemi, daha sonra
aadaki zevattan tekil olunan jurnal listeleri dzenlendi. Bunlar birbir gz
altna alnyor, sorgu sual yaplyor, bunlarn miktar sivil ve asker olarak
drtyz kiiyi bulmutu. lerinden bazlar bulduklar relerle kurtuluyor fakat
yakn dostlar, konana devam edenler, Fuad Paa adamlar arasna giren
skdarl Halit Efendinin verdii listeler pek mhim i gryor, o listede
bulunanlar kendilerini kurtaramyordu. Casus; vazifesini yerine getiriyor idi. Bu
ite zerinde en ok durulanlar Fuad Paa'nn ktibi Avnullah bey, konan
uaklar, sofraclar, kilerci, a, arabac, seyis, ayvaz, hatta oullarnn
kkken lala'l m yapm ihtiyar bir Rum olan Dimitri Efendi de tevkif
edilmiti. Ve cinayet Mahkemesine verilmek zere Zaptiye nzrlndaki
tevkifhaneye tklmlard. Bu mevkuflar arasnda konan kadrosu dnda Reji
mfettilerinden Adil, Fuad ve Cemi! beyler ile Erenkyl Mehmed Pehlivan da
bulunuyordu. Adil ve Cemil Beyler, harikulade gzel seslere mlik
olduklarndan Pa-a'nn tertib ettii musiki lemlerinin kymetli hanendeleri ol-
duu gibi bunu ahali de bilirdi. Fuad bey ise ud icrasnda bir staz idi. Fuad Paa
ile alakalan bu meziyetlerine binaendi. Ancak; Mehmed Pehlivan'n Paa'ya
yaknl asla olmayp, apknlk deryasnda kayklar birbirine arptndan
hasm olduklar sylense yeriydi fakat jurnalcilerin bilecei hallerdendir, bu
adamn da, Fuad Paa'l diye taht- tevkife alnmas. Byk ve kk rtbede
subaylar Tan Gazetesinin yazd "Fuad Paa onikibin kiiyi silahlandrmak
suretiyle yapmak istedii ihtill meydana karld" haber yznden gece gndz
isticvab ediliyor ve de uzak ordularn birliklerine atanyorlard. Beri yandan
Serasker Rza Paa'ya Fuad Paa'y1 gyaben mahkeme etmek iin bir divn-i
harb kurmas istenmiti. Rza Paa bu ie pek zlyor, iin asln bildiinden
ordunun en kymetli mirinin byle hince bir ihanetle kurban olmasn
hazmedemiyordu. Zira dorusu ne padiah ne de hafiyelerin di geiremedii
tek adam vard ki o da Deli Fuad Paa idi. O da, gittikten sonra ortalk gemi az-
ya alanlarn cirit atma meydan olacakt!
Serasker Rza Paa salam kiilerden oluan adil davranacak ve Fuad Paa
aleyhtarl yapmayacak kiilerden bir di-vn-i harp yeleri listesi hazrlad. Ne
are ki Fehim ve zzet Paalar bu listedeki zevatn adlarn rendiklerinden
onlar iin uurduklar jurnallerle bu heyet-i akim braktlar ve aadaki
kiilerden mrekkep bir divan- harp tertib olundu:
Reis: Hassa Miri Rauf Paa
Az: Mr Ethem
" : " " mer Rd
- " : " " kir .
" : Ferik Ahmed Afif
" : " Ahmed
Mddeiumumi (savc): Ferik Reit (Fuad Paann dvd kii)
Bu heyet-i hakime Fuad Paaya ve adamlarna kydlar btn bildikleri hile ve
desiselere yol verdiler ancak Tophane sanayi alaylar kumandan, top ve tfek
fabrikalar umum mdr Cezayirli Ahmed Paa'nn u szleri indi ilhide ve
uzayda hla yanklanmaktadr benzer hakszlklarn yapld davalarda da!
Paann szleri unlard: "..Bu silahlar istimal edilmitir (kullanlmtr) Fakat bu
mesele, namuslularla namussuzlarn mcade leidir. Namuslu adamlarn
arkasna hafiyeler konursa, ite byle messif hadiseler olur"
Karar; Fuad Paa'nn mebbeden krek cezas ile mahkumiyetine tad btn
nianlarnn sklmesine rtbesinin de kaldrlmasna eklinde kt.
Bu karar alndnda, Fuad Paa'nn kk ocuu ve refikas am'a
gnderilmi bir harem aas ve Dimitri adl bir baka uak da yanna
gnderilmiti. Bu tertibde Paa'y kalmakta srar ettii askeri kladan karmak
iin yaplmt. Klann tam karsnda yaplm iki katl kk bahe iinde
olup, st Paaya alt kat da, Paa'nn muhafzlarna tahsis olunmutu.
Bu srada Ruslarn am konsolosu Fuad Paa'y stanbul b.eliliinden ald
emir zerine ziyarete gelmiti. Taleb'e cevap olarak: "Bu nezkete teekkr
ederim. Fakat kendilerini kabul etmekte mazurum. nk; beni haksz yere
madur eden Sultan Hamid ile* alakam kestim ve her nekadar kendimi onun
tbiyetinden iskat ettimsede, hilfet makamna olan manevi rabtam bakidir. O
sfatla, kendilerini gcendirmek istemem." Diyerek din ve devletin usanmaz bir
hadimi olduunu, moskofa kemli nezaketle gstermitir.
Netice: Bir idarenin kendi hkmn srdrmesi iin seecei yollar pek oktur.
Bunun devletin gc ile alakas vardr. Amma hangi hl olursa olsun, adaletten
ayrlmay gerektirmez. Bunu hi deilse gnaha giriyorum kaygs iinde
gerekletirenler belki Cenab Hakk'n; "Rahmetim gazabm ad" nazm- celili
ile muamele grrler midini tamak ta hakl olabilirler! Fakat baka re yoktu
bahanesi, herkes iin, zlimlerin akbeti kt olacaktr ve onlarn hi bir hafif-
letme tlebide olamaz" hitab bir hakikat abidesi olarak durmaktadr. Byk bir
devletin byk byk memurlarnn biri-birinin ayan kaydrma almakannn
birebir yaanmn yukardaki satrlarda okuyanlar, yalan ve iftiraya bavura-
nla-rn ba tac edildii sistemlerin balarna gelecek felketi beklemee
balamas isteselerde istemeselerde yapmas gereken tek idir.

Avlonyal Mehmed Ferid Paa

Sultan 2. Abdlhamid dneminde Ferid Paa'nn uzun sren sadareti pek

mhimdir ve her istikrar dneminin mthi bir anariye gebe olduunu dikkatli
tetkik sahipleri tesbite muvaffak olurlar. Nitekim ahali arasnda, frtnadan
evvelki sknet darb meselini hatrlamamz yeterlidir bu iddiamz
dorulamaya. Miladi 20. asrda Osmanl devletinin iki numaralar dier bir
deyile 20. asrdaki.sadrazamlarnin birincisi olan Halil Rfat Paay,ikincisi
olan Kk Mehrned Said Pa-a'dan sonra, sray nc iki numara olan
Avlonyal Meh-med Paa'nn biyografisine temas edelim diyoruz.
Merhum sadnazamdan evvel ansiklopedilerden derlediimiz kadar ile sevgili
okurlarmza biyografik bilgileri verdikten sonra alt seneye varan sadaretinden
kesitler ve tesbitler yapalm. Bu zt hakknda ki, mahdumlar Celaleddin (Velo-
ra) Paa'nn anlatmndan, usta edip ve hatrat yazar Samih Nafiz Tansu'nun
kaleminden km eserden szdklerimizi duyurmay vazife addettik.
Niantanda merhum sadnazam
Ferid Paa'nn torunlaryla birlikte yetien sevgili bym, stanbul
Beyefendisi, Galib Yazaroiu Aabeyimin de kapsn almay ihmal etmedim.
Mehmed Zeki Pakaln Beyefendinin "Son Sadnazamlar" adl kymetli
almasnda, Said Paa ile alakal blmde yle bir anekdot yer almakta:
"Avlonyal Ferid Paa Konya Valisiyken, stanbul'a celbedilir. Said Paa
makam- sadarettedir. Babli'de bir oda gsterilen Ferid Paa, gnmzn
merkez valileri gibi gnlerini bu oda da geirmekte akam olduunda konana
dnmektedir. nne en kk bir gnderilmedii gibi herhangi bir mtalaas
da sorulmamaktadr. Bu menkubiyete benzeyen hayat tarz Paa'y zmekle
adet alatmaktadr Konya Vilyetindeki burann meselelerini zmekte
gsterebildii faal gnleri aramaktadr. Gnlerden bir gn Ferid Paa, Kbrsl
Kamil Paa ile sohbet ederken durumundan ac ac ikyette bulunmutur. Kmil
Pa-a'ya gre alamakdan da kendini alamamta: Kmil Paa se o srada ura-
y Devlet (bu gnk dantay ue yargtay iinde bulunduran dev let messesesi)
reislii grevini srdrmektedir. Kmil Paa bu yrek szlatan ikayetden pek
etkilenmi ve derhal padiah nezdinde efaate teebbse karar vermitir. Mutad
vaktin dnda bir gn Kamil Paa mabeyne gelip, kartvizitini mabeynciye
vermitir. Kartvizit padiah katna gtrlm ve baktip Tahsin Paa, Kamil
Paa'ya: 'efendimiz, ne iin ziyaret vki oldu dediinde ne ar-zedeyim diye
sorduunda ne arzedeyim' istizahnda (soru-sunda) bulunur.
Kamil Paa'da; Ferid Paa'nn anlatt yukarda naklettiimiz ahvali dile getirip
efendimize durumu anlatp bir vazife verilmesinde tavassut edeceini
arzetmesini beyan ettiin-de,Tahsin Paa: 'Aman Paa hz.leri ne yapyorsunuz?
Hem mutad vaktin dnda ziyaretine geldiiniz gibi bu talebiniz efendimizce
yanl anlalabilir. Aynca Ferid Paa'y himaye ve vikaye ediyorsunuz
mnasna, alnrsa skntlarnz olabilir!' Hatrlatmasnda bulunur. Kmil Paa;
bu ikazdan sonra biraz dndnde yaptnn aslnda yanl olmadn ancak
padiahn olmadk incelikleri de gz nne aldn bildiinden ziyaretden uaz
gemek ister! Fakat; kartuizii padiaha sunulduundan uazgemekde kabil
olamayacandan bulduu bir bahaneye sardr. Bahane; ngiliz elisinin
kendisini ziyarete geldiini bu hususda padiah bilgilendirmeye dnk
olduunu beyan eder. Tahsin Paa da byle ar-zeder. Kmil Paa bu ikazdan
memnundur. nk hayli vehimli olan padiah bu kayrmadan binbir mna
karabilirdi! te yandan byle bir iltimasn doru olmadn syleyen baktip
Tahsin Paa'nn sz ve davran Ferid Paa'ca duyulduunda, baktip hakkn
da bir ibirara vesile olduunu ileri srenler olabilir. nk saray'ca muteber
olan zevatn padiah koruma adna, babl mensuplarna, ricl-i deulete kar
bazen hain ve krc davrandklar, baz zevata yakn durup, kimilerine de
burudet sergiledik lerini hatratlardan renmek mmkn. te Ferid Paa'nn,
Tahsin Paa' ya 'Kara Tahsin' diye gyabndaki hitab, umulur ki Kmil Paa'nn
iltimasn nlemi olmasndandr!"
* .,
Mehmed Ferid Paa'nn Biyografisi

Avlonyali Mehmed Ferid Paa 1852 ylnda Yanya'da dn-ya'ya gelmitir. Pek
olgun dnemi olan ve altmiki yalarnda San-Remo'da hayata veda etmitir.
Babas Mustafa Nuri Paa Avlonya mutasarrfdr. Bilindii gibi mutasarrflk,
Kay-makamikdan byk, vlilikden dn bir makamdr. Ferid Paa'nn validesi
Yanya'l mehur Tepedelenli Ali Paa sllesine mensupdur.
Ferid Paa; tahsil hayatna Yanya'da balam olup, orta retimde
diyebileceimiz liseyi Rumlarn ynettii bir mektepte okumutur. Ayrca zel
dersler almak suretiyle bilgi ve becerisini arttrmtr. Devlet-i liye okur-yazar
insana pek deer vermektedir. Bunun net bir mislinin Ferid Paa'nn daha 15
yanda iken intisab ettii Girid Adasnn Resmo Belediye meclisinde ktip
olarak vazife almasnda belli olmaktadr. Trih 1870'i gsterdiinde 18
yandaki Mehmed Fe-rid'i yine Girid'in Kandiye sanca kitabet kaleminde
grevde grmekteyiz. Girid Valisi Rauf Paa kabiliyetini grd gen Ferd'i
maiyetine alm bulunmaktadr. Bu arada Mustafa Nuri Paa Mostar'a tyin edil
diinden mahdumu Mehmed Ferid'i de yeni vazifesinin bulnduu Mostar'a
beraberinde
gtrr.
Gen Mehmed Ferid, Gaka Sanca yazileri mdr oldu. Trihler 1875 olup,
ya 23 olmutur. 1877 de kaymakam olmutur. Ya 25 dir. Grev yeri ise
Tiber'dir. 1293 rmi tarihin karl olan 1877de kan mehur Osmanh-Rus sa-
va,lkemizin Rumeli topraklarn yakp kavururken asker ve sivil ortak
grevlere daima Ferid Paa getirilir olmutur. Bosna ve Hersek Tmenlerinin
baktiplii de ona emanet olunuyordu. zel statl Bulgaristan Prensliini bir
nevi gzetleme vazifesi olan komiser muavinlii Ferid Paa'nn uhdesinde
olduu halde karmzda grlyor. Oradan Diyarbekir Adliye mfettiilii
peinden de Konya Valiliinin Mehmed Ferid Paa'nn dirayetli idaresine tevdi
olunduunu grmekteyiz. Trihler 1893' gsterdiinde ise; Rumeli slah
Komisyon Reislii uhdesine tevcih olunuyor.
1903 ylnda makam- sadaretden infisa! eden Kk Mehmed Said Paa'nn
yerine ma kam sadarete nail olduu grld. 2.merutiyetin iln olan,
23/temmuz/1908 ncesinde istifa ettiinde yapt hizmet-i sadaret, aralksz ve
6 yla yakn bir zaman srmt. Bu Abdihamid dneminin aralksz en uzun
sren sadaretidir dense yeridir.
Ferid Paa; sadaretinden sonrada, Tevfik Paa kabinesinde dahiliye nazrl
grevinde bulundu. 1912 senesinde ise ayan reisi oldu. Bir ara Msr'a gitdi.
stanbul'a dnmesi ittihatlarn iine gelmedi. Dolaysyla stanbul'da kalmasna
adet izin vermediler. Avrupa'ya geen Ferid Paa, 1914 senesinde San-
Remo'da-vefat etdi. urada hemen istidraten belirtiyim ki; bilindii gibi Rumeli
ftuhatmz daima Anadolu'dan islm hayata pek nem veren aileleri ve
hanedanlar, "Evld- Fatihan" olarak muhaceretle vazifelendirme hayli rol
oynamtr. Bu evld fatihan mnai mnifi mnasebetiyle vakay ve sistemi pek
gzel aksettiren bir ifadedirki, bu mnayla yaplan ecdadmzn o gzel ilerine
bu gzel terkibi bulup yaktrma erefi, merhum if Yahya Keml Beyatl' ya
aiddir. Bylece ir bu gzel isim babal ile Osmanl devletinin medeniyyet ve
edebiy yat ve sanayii alanndaki 3. Ahmed ve Nevehirli Damad brahim Paa
dneminin o gzel atlmlarn grmezden gelip de Lle Devri diye adlandr-
masmdaki hakszl yukardaki "Evld- Fatihan" tbiri ile az ok, tamire
muvaffak olmutur. te bu evld fatihan taifesinin Rumeli topraklarnda ki,
islmi temsildeki gzellik oram, gayri mslimlerin fev fev yni dalgalar
halinde islmla merref olmalaryla orantldr. ,
Biyografisini sunmaya altmzi206. Osmanl sadnaza-m Avlonyal
Mehmed Ferid Paa merhumun sllesi de, Konya civarndan nakle altmz
vazife ile Balkanlara gm misyon sahibi ailelerden biridir. Drt asr aan bir
zaman diliminde blgede hayat srmek, izdivalarn eitli akvama mensuplarla
yaplmas, anlaylara ve tarza evrenin etkisi, nice te'sirler husule getirdiyse de
Islmiyetin ycelii ve yegnelii dini rabtay kopmadan srebilmeyi sala-
masn kranla karlamak lzmdr.

Mehmed Ferid Biyorafisi!

imdi Mehmed Ferid Paa'nn Sultan 2. Abdlhamid hn'n huzuruna ilk kn

anlatm olduu olu Mahmud Celaleddn Paa'nn kaleminden nakle gemeden
ksa bir bilgi verelim. Sene 1903'dr. Ferid Paa Konya valiliinden ba-bliye
celbediimitir. Yukarda naklettiimiz gibi babli'de bir oda da bo bo
oturtulmaktadr. Nihayet huzura davet vu-kubulur: "Padiah oturduu koltukda,
bana yle hitap etmiti. Buyurun Ferid Bey olum! Konya'daki almalarnz
memnuniyetle rendim. Daha evvel onalt sene ura-y Devlet de almsnz.
Bu zor dnemde size vezaret veriyorum. ok gemeyecek sadareti teklif
edeceim. Ne dersiniz?"
Karmda; orta boylu, siyah sakall fakat gzleri prl pnl parlayan zek bakl
padiah oturuyordu. Admlarm atarak yaklatm. Kendilerini etekledim.
Ellerini uzattlar. Heyecan iin de ptm. Karlarnda yer gsterdiler. Otur diye
buyurdular. Oturdum. Padiah dnceliydi. Ben:
-evketmeb efendimiz, hakkmda izhar buyurduunuz tevecche kalbden
teekkr ederim. En sadk bir bendeniz bulunduuma phe etmeyiniz. Hangi
vazife-de almam isterseniz ve emrederseniz orada bendenizi greceiniz mu-
hakkaktr. Padiah:
-Allah raz olsun, sizin iin ok iyi eyler duydum Ferid Bey! Fakat bundan
sonra sizfe Ferid Paa diyecekler. Avlon-yah olmanz, Arnavut bulunmanz
hakknzda duyduum iyi eyleri izale edemez. Saltanatmz ve devletimiz,
Arnavut tebaasndan ok iyilikler grmtr.
Diyen Ferid Paa daha sonrasn yle zetliyor olu Mah-nnud Celaleddin
Paa'ya: "lk konumamz ksa oldu. Konya'ya avdet etdim. Be ay sonra beni
paa unvan ile Rumeli slahat komisyonu bakanlna tyin buyurdular. Orada
40 gn altm. Daha sonra Said Paa'nn sadaretden infisali zerine makam-
sadarete tyin olundum."
Mehmed Ferid Paa kendilerinden on ya byk olan padiaha bu babaa
konumada hayran olmaktan kendini alamamtr. Avlonyali M. Ferid Paa; 2.
Abdlhamid'in 20.asr daki 3. sadnazam olmutur. Devletin bu iki numaral
adam eslf gibi, padiah ile tezat tekil etmeyen bir metoda eilim gsteren
mizatayd. 51 yanda olup, 15 yandan beri devlet idaresinde ktiplik ile
baalayan alma 'hayat bir ok kademede hizmet vere vere kendisini piirmi
ve uyum inde almann mesi arkadann asla dman olmamak htt
biribirilerini sevineninde baarda tay ykseltici mahiyet aldnn
uurundayd.
Sultan 2. Abdlhamid ise; tyin eyledii bu sadnazam hakknda bilhassa yal
Akif Paa'dan ald bilgiler sayesinde midvar olmaktayd. Bunda da
yanlmad. nk; 6 sene ye yaklaan bu mterek almada, sadnazamn
padiah bizatihi sevmesinin bundan dolay da alnacak tedbir ve kararlara pein
hkmle bakmayp aklselim dahilinde, mzakere metodunu semenin rol bir
hayliydi. Sadnazam; devletin her kademesinde dirsek rtt iin idareye
hkim, ke balarn tutmu zevat bilip tanyan biri olarak ve devletin yksek
grevlerinde bulunmada olgunluk yana giri saylan 50 yan hemen hemen
gemi olmas, yakkl ve hareketli yapya sahip olmas sadarete geme
treninin yapld babl'ye bir heyet ile gitme adeti icra olunurken he yetin
iinde mevzun vcudu, gr ve siyah sakal, vakur duruu, ahali-i msliminin
nazar- dikkatini ekmi ve kendi aralarnda, ne kadar yakkl sadrazam
szlerinin dolamas vu kubulmutu.
Ferid Paa'nn sadarete gelmesinin en byk amillerinden biri de; balkanlarda ki
yabanc parmann husule getirdii karklklarn yava yava bir kurtulu
sava mahiyetine dn,aznlklarn bitmez tkenmez taleplerinin karlanma-
snda devletin hkmrnisini zedelemeden, sknete tamak iin faydas
mmkn faktrler arasnda balkan insan olmasnn ve Arnavut rklarnn
tutudurduu kavmiyyet teini ayn zamanda iyi bir mslman olan Ferid
Paa'nn, bu ynnden de istifade etmek dnceside dourmutu.

Ferid Paa; Padiah Anlamaya alt

Eer sevgili okurlarm hafzalarn Sultan 2. Abdlhamid hn taht- Osmaniye

karan dnem zerinde ve beraber alt dnemin devlet idaresindeki ricalin
genellikle yal ve farkl anlaylar, padiah zerinde te'sir kurma dalavereleriy-
ie uramalarna dir deerlendirmelerde bulunurlarsa isabet ederler.
Mehur serasker Mir Namk Paa merhumun, ki pek vatansever, dindar ve de
cesur bir zat bilinir. Bu zat dahi; clus gn fikrini soran devlet adamlarndan
birine: "bakmaynz bu mahcup haline! Pek yaknda aslan kesilir ve oumuzu
paralar!" dedii pek mehurdur.
Padiahn; alt sadrazamlar arasnda kendinden yaa hem de on ya kadar
kk olan sadrazam Ferid Paa birincisini tekil eder. Bu ya meselesi
sadnazamn padiah zerinde, bir tesir-i nfuz vcuda getirme istemine yol
amayan hususatdan olmutur. Sadnazam Paa evvel padiahn, dvel-i
muazzama lkelerine bakn ve gtd siyasi ve zel anlayn renme
yolunu semetir. nk takip etdii kadaryla Sultan Hamid'in 1293/1877
sava da dahil her mtalaas doru gr aksettiriyordu. Sadnazam bu tesbit,
padiah sadece devletin ba deil, her eyi pek mkemmel takip ve takdir
etmekde baarl bulduu iin tam manasyla bilmee ve renmeye adet
mecbur klmt. Ferid Paa'ygre; Abdlhamid hn'n vasf- mmeyyizi yani
en sekin taraf ki bunu Ferid Paa ifade ediyor "Efendimiz zek, baklar ok
te' sirli, muhatabna yer gsterir ve nezaket ile muamele ederdi. Sylenenleri
dikkat ile dinlerdi. Odasndaki ezlonga uzanr, yemeini l.kadinefendisi
piirirdi. Ancak onun eliyle piirilmi yemekleri yerdi. Ziyafetlerde, ok vehimli
olduu iin azna ald lokmay iner ve yer gibi yapar fakat ok az alrd.
Etrafndakilere dilerinden ok zd-rap ektiini syler fakat bir di doktoruna
da tedavi iin emniyet edemezdi. nsan tanmakda ve hadiseleri nceden
grmekte byk isabeti vard."

erif Hseyin Hakkndaki Tesbiti

Sadrazam M.Ferid Paa; ura-y Devletde aza olan Hai-mi sllesinden erif
Hseyin'in, padiahn hi iltifatna nail olmad mahede eder. Zten; bu
hususda sknt sini erif Hseyin, sadrazama hissettirmitir. Ferid Paa diyor
ki: "Efendimiz; erif Hseyin iltifat-i ahanenize mazhar olamamaktan ok
mteessirdir. Onu sevindirmeniz mmkn olamazm?" dediinde padiah
kalarn atar ve "O, bana ve hanedana kar haindir! Bizleri sevmez. Bu gn
sakindir fakat yarn ne yapaca bilinmez! Ancak Allah bilir" diye hla
kulaklarmdan gitmeyen sesini hi unutmam demektedir Ferid Paa...
Sevgili okurlarm; Sultan Abdlhamid CennetmekrTm 1905'lerde syledii bu
szlerin 1917'de btn irkinliiyle kendini gsterdii, trihin birazck
meraklsnn dahi bildii ahvaldendir. erif Hseyin hi bir sebebin hakl
klamayaca bir ihanetin faili olmutu yukarda ifade ettiimiz trihte..
Ferid Paa'nn ark dnyasndan gsterdii bu misalden sonra, dnya siyasasnn
byk ustas ve tanzimcisi, ngiltere hakknda, padiahn dncelerini alp
siyasetini tanzimde nazar- itibara almas icab ettiinin uuru iinde olduundan
elde ettii malumat, trihe u szlerle hediye ediyor: "Padiah sze ngilizler,
btn mslmanlann hmisi roln takndklar ve ellerindeki topraklarda bir
ok mslman bulunduu iin, Osmanl hanedann ve halifeleri sevmezler. Bize
kar, takndklar tavrlarnda kendi menfaatlerinden baka bir eyi
dnmezler. Medeni insan dost ve dman ayr tutmamal, kisine de ayn
muameleyi yapmal. Zira dmanlarna aka husumet gstermek akl kr
deildir. Dostlara da, fazla gvenmek ahmaklktan ileri gitmez. Biz daima
ngiltere'nin dostu grneceiz fakat onun hislerini vede siyasetini bileceiz!.."
Dedikten sonra Almanlar hak-kndada "Bunlar asker millet. Bunlardan bize
fayda gelir" dermi. Padiah, sadrazam Ferid Paaya! Ferid Paa padiahn bu
grlerinde samimi olduunu bildiriyor. Almanlar; ngilizler Rus menfaatlerini
Osmanl zerinden devirmelerini kstlama manivelas olarak grdn ifade
ediyor. Ferid Paa; Rusya ile mnasebetleri sual ettiinde padiahn azndan u
malumat alyordu: "Rusya byk bir komumuzdur! Onunla pek byke geni
hududlanmz vardr. Topraklarmzn kuzey ynnde olanlarnn emniyet iinde
olabilmesi Rusya devleti ile aramzda dmanlk edip etmemekle alakaldr.
Ruslar tahrik edip aleyhimize kararlar almaya mecbur eylemeye ne lzum
vardr? Beni sokmayan ylan bin yaasn sz padiahn ok syledii
tekerlemelerden olup, betahsis Rusya'ya dir konumalarda beyan ederlerdi."
Dedikten sonra, sadrazam paa u enterasan bilgiyi de naklediyor: "ar'lar
Karadeniz sahilinde sayfiye ehri olan Livadya'ya yaz aylarnda geldiinde,
Sultan Hamid derhal bir hey'et gnderir ve hududlarmza ho geldiniz
anlamnda telakki olunacak hediyeler yollard. ar'da bu nzik davran
karsnda mukabeleten krkler, ayakablar ve atlar hediye ederdi. Btn bunlar
yaparken padiah; Avusturya ve Almanya'dan getirt dii byk apl toplar Rus
hududumuz-daki mhim mevkilere yerletirilmesini emrederdi. Yzne bakan
devlet adamlarna da stersen sulh-u salah, hazr ol cenge! Derdi.."
Padiah; Avusturya-Macarstan imparatorluu iin sadr-azamna unlar syler,
Fransa ile alakal gr beyandan sonra, Fransa ile ok uzun zamana dayanan
bir dostluun kltrmz de byk tesiri olduunun idraki iinde, kltr
lemimizin Fransz kltr edebiyat ve san'atnn hemen yan-banda olmas
gerekir. Avusturya-Macaristan'a gelince bunlarn emelleri bilhassa balkanlarda
Rusya'nn tam zddnadr. Ziya Paa'nn u be yiti bu iki orta pek gzel ifade
eder.
"Mestanelerin biribirine arz hulsu / ingnelerin pheli imnna benzer"
Fakat bunlar grnte birlikte hareket etmek zorundaysalar da istikbalde
biribirileriy- ie kar karya harb edeceklerdir. Beyannda bulunan padiahn bu
szlerinin, sadrazam gerekletiini gremeden vefat etdi amma szlerin sahibi
hz.Abdlhamid hn, kendi sylediklerinin yerine geldiini grm idi.
Bomba Vak'as

_ Sultan Abdlhaniid Hn'a Yldz Camiinde Cuma Selaml merasimine

ktnda, ermenilerin ve siyonist yahudile-rin ortak organizasyonuyla, bir
arabann iine yerletirilen patlayclar infilak ettiinde yetmi-seksen kii kadar
ehid oldu. Padiah; eyhlislm Mehmed Cemleddin Efend'nin her
zamankinden bir iki dakika daha fazla lafa tutmas, patlamann te'sir sahas
dnda kalmasn salad. Bu bir lutf ilahiydi. Padiah kendini hemen
toparlad. Lzm gelen emirleri verip, ortal sknete kavuturdu. Sonra da
landonuna binip dizginleri eline alp, deh diyerek arabasyla bir bana Yldz
Saraynn yolunu tuttuunda b tn ecnebi sefirler bu soukkanllk, bu celadet
karsnda kendilerini tutamayp "Hurra Sultan" Diye barmaktan nefislerini
mene-demediler. Bizim hin irde, "Bir lahza-i teahhur attn ey anl avc yazk
ki vuramadn.." dizesini husule ge tirmiti.. Sultan Hamid merhum, faili
buldurttu. Ad Jors olan suluyu sorguya ekti bilahire mahkemeye verdi sank
Joris arkadalaryla birlikte yargland ida ma mahkum oldu. Sultan; onu affedip,
eline de para verip, avrupaya gnderdi ve Osmanl devleti lehine casusluk
yaptrd! 21/Temmuz/ 1905'de vukubulan bu olay da, Ermeniler'in 1894 olaylar
sonrasnda onbir sene sonra yeniden tedhi faaliyetlerine giritikleri iln olarak
kabul edilse yeridir. Ermenilerin Dou Anadolu'da byk ermenistan hayallerini
engelleyen kii olarak grlen Sultan Hamid, bunlarn devirmesi gereken bir
padiah olarak yaarken, siyasi mahfiller ve hal dnyas bu devrilmeyi
duysalar Sultan Ftih'in vefatn-da aldklar sevin anlarn yine almaktan
itinab etmezlerdi. Ayrca Sultan Hamid, pek tedbirkr olmas hususunda bu
olay-a herkesin haklym ifadesini kazand.
Sir Henry Wood; bomba olayn u ekilde naklediyor: <Ben padiahtan pek
uzak deildim. Tam bu srada ancak bir namludan kabilecek bir grlt
duyuldu. Bastm zemin beni adet havaya kaldrmak gibi titredi. Padiahn so-
ukkanllna hayran kaldm. Birden Yldz Cmiinin iinden elleri yzleri kan
iinde kouup dar kanlar grdm. Padiaha el bombas atldn
sanmtm. Ancak, padiahn gzlerini diktii yeri takip edip cami avlusuna
baktm zaman hayretten irkildim. Avlu top top ateiyle silinip sprlm bir
muharebe meydanna benziyordu; l atla, her tarafa sram tahtalar,
parampara olmu arabalar, can sz yatan zavall srcler. Br iki metre n sol
tarafmda yksek rtbeli bir Trk subaynn emir avuu arapnel isa-betiyle
haytn kaybeden subaynn zerini rtmeye alyordu. Patlama sesi duyulur
duyulmaz bir suvri takm, yaln kl, patlamann olduu yere at srmeye
balad. Ancak Abdlhamid'in eliyle geri ekilmelerini emrettiini gren takm
subay birliini geri ekti. Az sonra padiahn ayakta ve salam olduunu herkes
farkett\> eklinde Bay ztuna'nn Byk Trihi adl eserinin 7. cildinin 191.
sahifesinden aynen aldk. Sir Wood bilindii gibi, bir ngiliz deniz subay olup,
Sultan Aziz zamannda padiaha denizcilik hususunda mavir olmu
Abdlhamid dneminde de bu grevi devam etmi krk yla yakn Osmanl
nezdinde kalmtr. Bu su-ikast'ta orda olmas iin iinde ngiliz parma
olmad intiban vermektedir. Yoksa byle krk yla yakn ngiltere'ye bizim
iimizde bulunarak hizmet veren bir amirali ngiliz istihbaratnn feda edecei
akla gelmiyor, taki onun da ipi ekil-memise..

5.Murad'n Vefat

raan Sarayna nakledildikten sonra, bir daha hi dar kmayan mah

padiah, 5. Mehmed Murad, yirmisekiz sene suren menkubiyetini
29/Austos/1904'de sona erdir di hayatn noktalam son nefesini vermiti.
Yenicmi Trbesinde defnolunmutur. B tn padiahlara yaplan muamelenin,
tehiz ve merasimlerinin ayns yerine getirildi. Eski padiahn tek olu
Selahaddin Efendi ve ocuklar Sultan Hamid'e mracaatle ra- andan ayrlp
baka bir yerde imrar-, hayat talebinde bulundular. Sultan Hamid'de bunu mku!
karlad.

Ferid Paa'nn Sisam syann Bastrmas

1905 senesinde Sisam Adas ekseriyet bakmndan Rumlar ile meskundu.

Buradaki mutasarrfn Rum olduunu herhalde sylemee lzum yoktur. Devlet
szltya meydan ver memekle ileri gtrme politikas gttnden,unsurun ida-
recilerini kullanmay tercih eder halde idi. Cebeli Lbnan'da da byle hareket
edilmiti. Bu mutasarrf halkn ayaklanmasnn destekisi idi. Birlikte megalo
idealar aynen bu gnk gibi ENOSS idi. Yunanistan'a katlmak sevdas ada
halkn adamakll sarmt.Bir sabah devlet direleri Yunan bayra ile
sslenmi ahali elenmeye koyulmutu. Vaziyetin Babli'ye akset mesi zerine,
sadnazam Avlonyal Mehmed Fe-rid Paa saray'a giderek bilgileri padiaha
dosdoru, hi bir eyi saklamadan arzetdi. Padiah:
- Tedbirleriniz Paa? diye sorduunda sadrazamdan ald cevab u olmutu:
-Efendimiz; u srada anakkale'de bulunan donanmay- hmayununuza emir
buyuracaksnz, hepsi kalkp Sisam Adasna gidecekler ve tehdidatda
bulunacaklar. Asiler yola, gelmezse ada bombardmana tbi tutulacaktr.
Dediinde, padiah tereddtle karlar:
-Ruslar bu ie karrsa iler sarpa sarar! Bizi durdurup haksz karrsa
vaziyetimiz zorlar sadnazam paa! Bu ide yalnz hareket zararldr! Ferd Paa
da:
-Devletl padiahm! Size erefim ve namusum zerine sz veririm ki; geliecek
her eit me'suliyeti hayatm bahasna olsa zerime alyorum. Bu hususda yemin
etmeyi de vazifem iinde gryorum. rade buyurunuzda u baldr plaklara
hadlerini bildirelim!
Bu szler Abdlhamid hn'n yreine su serpti. Karsnda kararl ve ne
yaptn bilen ve de panie kaplmayan biri vard. Sordu:
-Dncenizi nasl kuvveden fiile karacaksnz? Sadrazam:
-Donanmamz imdi pek kuvvetlenmitir. Yeni gelen, Mecidiye, Mesudiye ve
Hamidiye zrhllar ve torpidolarmz bu tehdid ve gereini yerine getirmeye
muktedir bulunmaktadr. Msaadenizle donanmay-i ahane, Sisam'da grnd
an, ada isyanclarnn yreine korku dolar. Durulmazlarsa adaya kar harekete
gemeleri emri kendilerine verilecektir. Sadrazam Mehmed Ferid Paa
kendinden emin tavrlarla padiaha verdii temi natn akabinde plnmda
nakledince Abdlhamid hn: "naallah dndn gibi olur!" dedikten sonra,
istenen iradeyi verdi. Amiral Halil Paa'nn kumandasnda Hamidiye gemimizin
nl svarisi, ttihat ve Terakki cemiyetinin daha sonrann bahriye nzn,
Cumhuriyet dneminin bavekillerinden, Hseyin Rauf (Orbay) Bey'in de
katld donanma denize alm ve Sisam nlerine gelmi, btn mehabetiyle
aday abluka altna almt. Funda demir emri verilmiti. Azgn ve kstah
palikarya, byk devletlerin hima yesine gvenmi olacak ki crmlerine
bakmadan ate ama kstahln da gstermilerdi.

Azim Ve Zafer

Ada Rumlarnn yapt tahminlerin tesinde bir davran deildi. Sadrazam

iin bu hl srpriz olmayp, plnn sonuna kadar gtrmeye de mil olmutu.
Rumlarn ateini Osmanl'larn nasl karlayacan merak eden siyasi mahafil-
ler, ada mdafiilerinin top salvolarna kar Osmanl donanmas Amirali Halil
Paa'mn, sadaret makamna sorupda ald cevap zerine, at ate siyasi
mahafillerin kann dondurdu! Boazdaki adamn sadrazam, dehet dolu bir
emir gndermiti. Hedef ada'nn her tarafdr. Gemilerinizin toplar, teslim
bayra grnceye kadar mermilerini yadrsnlar, demekteydi. Halil Paa
gemideki toplarn namlularndan ate ettirmiyor adet lm sayordu. Bir ka
saat iinde Sisam Adas adet bir cehenneme dnmt. Neye uradn aran
elikanl haydutlar ve onlarn hempalar sivil ahalide, birbirine karm halde,
dalara, vadilere, maaralara,mahzen-lere snmaya kouyorlar, ancak ok kii
telef oluyordu. Limanda ki kayklara binerek kamaya alan isyanclar, bir
yandan ne yapacan aran ahali, en akllca olan yaptlar. Teslim bayran
ektiler. Ada'nn Rumlara aid her evinde yatak araflar teslim bayra olarak
kullanlr olmutu. Yaplmas gereken ilem bu operasyonun dnya devletlerine
memleketin i ii olduunun anlatlmasyd. Tabii ki; kabui ettirilmesi de
nemliydi! Sadrazam ve hkmetin btn mensuplar bu hususda ayn noktada
mterek olduundan byk devletlerin ses karmamasn temine muvaffak
oldular.
Avlonyal Ferid Paa pek aktif davranarak, bilhassa balkanlardaki devletimizin
valilerine gnderdii emirlerle Yunan konsoloslarnn her hareketinin ciddiyetle
takip edilmesi ve en bada Selanik Valisi Rauf Paa olduu halde btn valilere
devlet-i li yye aleyhinde konuan konsolos da dahil olmak zere btn
hariciyecilerini hudud hricine karma yetkisini vermiti. Hakikaten, bu talimat
geldii esnada Serez vilyetimizde bulunan Yunan konsolosu, Osmanl devleti
aleyhine konuurken crm- mehud hlinde yakalanm ve apar topar hudud
dna karlmt. Alnan bu kesin ve yerinde tedbirler her tarafta te'sirini
gstermiti. Her yerde bir sessizlik hkim olmutu. Sisam Adas olay gelecek
nesillere de bir rnekti. Avlonyal Ferid Paa ve hkmeti, padiah ile ibirlii,
kaderdalk yapmak suretiyle haarat sindirip, baary yakaladlar.

Akabe Olay

Tarih 1322/1906 senesini gsterirken Msr Hdivi Abbas Hilmi Paa ile mehur
Gazi Ahmed Muhtar Paa'nn olu Gazi Mahmud Muhtar Paa elele vermiler
ngilizle ri tedirgin edecek mesele karmay kararlatrmlar, bunun iinde asl
astar olmayan bir problem ortaya karmlard. Gya Msr ile Osmanl Devleti
arasnda bir hudud ihtilaf meselesi varm! Akabe'den, elAri'e kadar uzanan ve
Sina yarmadasn iki ye blen bir hat'dan bahsederler. Aslnda byle bir hat hi
bir zaman izilmi deildi. Eer byle bir hat hakikat olup itibar edilen bir ey
olsayd, Osmanl devleti bu hat'da dayanarak Svey Kanalna kadar sokulma
yetkisi tayabilirdi. phesizki ngilizlerde buna rza gstermezlerdi.
1881'de Arabi Paa'nn milliyetilik ad altnda rklk gderek gerekletirdii
isyan sonrasnda, Msr resmen ngiltere'nin himayesine girmiti. Arabi Paa
dindann dizinin dibinden, dmannn ayann altna uzanma hainliini
irtikb etmekten ftur getirmemiti. Svey Kanal Msrn can damarn tekil
etmekteydi. Bu hattn devam Hindistan'a kadar uzandndan, nemi pek ok
artm oluyordu! O nisbette de Osmanl-ngiltere mnasebetlerinin gerilmesine
sebeb tekil etmekteydi. Sadrazam Ferid Paa bu ii tahkiki vazife addetdi.
Bahriyye ve Harbiye nezaretlerinde bu meseleye dir btn evraklar babii'ye
getirterek bizzat megul oldu. Malumat sahibi olmalar muhtemel zevat
yanlarna celbedip, mavir olarak istihdam etdi. Netice de, byle bir hattn,
mevcud olmad gibi kimsenin de byle bir iddiada bulunmad belirlenmiti.
Ferid Paa ise, bu iddiay dikkatle incelemekteyken, Msr Hdivi Abbas Hilmi
Paa ve Mahmud Muhtar Paalar da, ngilizler aleyhinde padiah'i iknaa etmeye
almaktalardi ngilizlere hakl olarak daima menfi dnceler tayan Sultan
Hamid, sadrazamnn tutumuna bu safhada kzmaya balad. Ne var ki;
ngilizler fitili atelemiler, amirallerinden Lord Fier komutasndaki gemilerini
Midilli Adas nlerinde son emri almak zere demir attrmt. Avrupa
devletlerinin geneli byle davranrlar. Nerede ihtilaf vu-kubulmusa oraya
donanmalarn yollarlar. Mzakere hususunda bask unsuru olarak kullanrlar!
tcab edersede bombardman ederler! Cezayir; Franszlarn bu tarz mdehalesine
maruz kalmtr. Daha sonralar da, Trablusgarb'de talyanlar da ayn taktie ba
vurmulardr.
Hemen ilve edelimki donanmay- hmayun, ngiliz ve Franszlannkine faik
ekilde olsa idi, bu mhim bir bask unsuru saylan gemileri startejik blgelere
yanatrp,lkemiz zerindeki istihbar ve dezonmormayyonlar, destabilizas-
yonlar deneyen devletlere bu adetlerinden vaz gemeleri ihtar olunurdu. Ne
yazk ki etraf denzilerle evrili bir lke olmamza ramen, sngmzler
boazlara kilit vurmu bir milletken donanmasn 16.asr hri kullanamamzn
sebebini insanmzn genellikle evinin erkei olmasndaki istee ba-lamakda
pek hatal olmaz.

Ferid Paa'nn Bld re!

ngiliz donanmasnn Midilli nlerinde demir atm olmas hassas padiah hayli
tedirgin etmiti. Alman hayran. Hdiv ve Mahmud Muhtar Paalar, sonunda
ngilizlerle, Devlet-i liyyenin ban derde sokmutu. Ferid Paa bir gnde
defa istifasn sunmutu, Cennetmekn'da her seferinde ret cevab vermiti.
Salim bir kafann, istifaret ekimesinden karaca sonu, bana kalrsa
padiah'in, Ferid Paa'ya ii sen halletmelisin tli-matn im yoluyla belirttii
hkmn karmak mmkndr. Ferid Paa verdii istifann da birbiri peine
ret eklinde sonu vermesi bizim acizane yukarda serdettiimiz im'nin
anlalm olmas ile olacak derhal ngiltere'nin stanbul'daki b.elisi Sir Nikolas
O'conor'a bir arabulucu gnderip randevu talep etmek oldu. Aslnda hi yoktan
koca sadnazam, b.eliden randevu almak mecburiyetinde braklmt. Yoksa
esas olan grmek iin babi-l'ye davet teamllere uygundu.
Yaplan grmede b.eli ve sadrazam byle bir olay olmam gibi telakki
olunmasn kararlatrdlar. Her iki taraf bu tedbire muvafk davrana dir
centilmenlik sz verdiler. Beri yandan ngiliz entelijans servisi ii ok iyi
anlad! Hdiv Abbas Hilmi Paa ve Mahmud Muhtar Paalar kendilerine kar
salamak ve ngiltereden Msr iin genie yetki ve maddi menfaatler teminine
alyorlar, hi dnmedende Osmanl devletinin tehlikeye dmesine zemin
hazrlam oluyorlard. Entelejans servisin anladn sanki Abdlhamid hn
anlamamimyd? yle olmasayd Ferid Paa deil istifaname gn dermek,
saray'a arlr mhr- hmayun elinden alnr idi.
Avlonyal Ferid Paann sadaret dnemi; ttihad- Terakki cemiyeti hafi'yesinin
vni ittihad terkki gizli cemiyetinin almalarnn gerek askeri gerekse mlk
alan da inkiaf kaydetmesi nlenemez bir devir olmutur. Padiah kendi fi-
kirlerine imale etmek istiyen guruplar biribirilerine olmadk yalana mstenid atf
ve de jurnallere ba vuruyorlard. ttihad terakki cemiyeti, masonlarn
kucana oturmu onlarn localarndan gelen taktik ve talimatlarla hedeflere
kilitlenmiti. Bu hedeflerin ilkini merutiyeti meri'yete koymak tekil ediyor idi.
30 yl akndr dar bir kadro ile lkeyi idare eden Padiahn, elini kolunu
merutiyetle balamak daha sonra da kendilerine daha uyumlu grdkleri
veliahd Read efendi'yi taht'a kararak uursz emellerine ulamay kuruyor
lardi.

artlarn Yardm

1871'de Msr'da husule gelen Arab Paa isyan adl rk harekt, yava yava
balkanlarda da, Srplar, Bulgarlar, Karadallar, Arnavutlar gibi unsurlarda da
grlmeye balad. Osmanl devleti kavim ve milliyetilik zerine te'sis olunma-
dndan bahse konu gnlere kadar bu hususda benzer skn-Ulara uramamt.
ttihatlarda hkim olan Trk politik anlay ve Turan avazeleri istenileni
getirmedi amma moza-ikde rk ve milliyeti cereyanlarn btn iddetiyle
vcud bulmasna kt rnek tekil etdi. Btn bu oluumlar, Avrupa ve Rus
menfaatleri finanse ederken Yahudilerin Filistinde devlet kurmas na zemin
hazrland zihinden uzak tutulmamaldr. 1812'lerde bamszlk imkn elde
etmi Yunanistan, daha 1897'de yedii sopay unutmu, tevess etme, yni Os-
manl topraklar istikametine ynelik genileme hareketini eitli hile ve yollarla
temine almaktayd. Bu hallere zami-meten Abdlhamid hn'n am
bulunduu mekteblerden mezun olan gen subaylar, bilhassa Makedonya
eteleri ve etecileriyle, Bulgar istiklliyet eteleriyle dalarda ve ormanlarda
arprken ektik leri eziyete bakmayp, msl-man milletimiz zerindeki
menhus gayelerine hi kafa patlatmadan, htt katlolunan ahaliyi ve de ehid
den silah arkadalarn unutarak bunlarn lehine hakllk pay aramaya, onlara
sayg ve sevgi besleme ahmaklk ve hainliine d-merdi. Bunlar byle,
avlayan neydi? Cevap verelim: poziti-vist anlayn determinizme dnmesi!
Balad an resuller devreden karlr. Islmn temel direi snnet-i seniyye ih-
mal htt yok saylabilir ki, artk lszlk hkim oluyor demektir ki,bunun da
mnas, beln hazrlanyor ve sen bunu kapmak iin hzla kouyorsun
hakikatidir. Bu gn bile insanlar ve mslmanlarn bir blm "Hubbui vatan
minel imn" hadisi'nin zerinde, sahihmi? Deilmi? mnakaasn
yapmyorlarmi? te o gn eksik olan ecnebi ve bilhassa Alman ekolnn zabit
hocalarnn dayad mektep mfredat daha ilk mezunlarnda tehlike anlarn
duyurmusa da, duyacak kulak bulunamamtr!
Evet! Hrriyet, Msavat, uhuvvet sahte sloganlar, oltann ucuna taklan solucan
olmutu. Yine asker mekteplerde dhil olmak zere ttihad, mason gibi muzr
cemiyet mensuplarnn bu okullardaki muallimleri anlaylarn zerk etmi
olduklar millet evldn fikren ifal etme ihanetini sergilemilerdi.
Asayii teminle vazifeli Osmanl birlikleri anlayn yukarda izaha altmz
istikametde gelimi olmas mnasebe-tiyie zerine aldklar ii baaramadlar
htt daha sonra da, bizatihi ttihatlarn asker kanadn tekil eden nice gen
z-bitde kendileri asayii bozanlar olarak grlmeye baland. [Nitekim;
Yzba Resneli Niyazi Bey le Enver, Eyb Sabri gibilerinin hem de yannda
askerlerinin bir ksmda olduu halde daa kp oradan, Osmanl Saray
telgrafanesine itaat yerine, tehdit ltimatomlar gndermedilermi? Bu organize
hareket masonlarn arzu ve hedefi istikametinde inkiaf ederken, artk devreye
ecnebi devletler sefirlerinin lkelerinden Osmanl merutiyeti yeniden
uygulamaya balasn babnda-ki talimatlar yamaya balad.
Avlonyal Ferid Paa'nn Arnavut olmas, padiahnda bu mensubiyeti gz nne
almas ve kendisine alt yla yakn makam sadaretde hizmet vermesini Arnavut
ileri gelenleri nin takdir etmeleri ile devlete ballk hisleriyle meb olurlarken,
ttihatlarla birlik olanlar ise kral ve bayra ayr olan bir Arnavutluk gayesi
gtmekteydi.

ttihatlarn Tabancalar

Balkanlarn mhim ehirlerinden; Selanik, Manastr, Serez, Filibe ve Yanya gibi

yerlerde asayi maalesef maslub olmutu. 8/temmuz/1908'de Arnavut emsi
Paa; gen bir temen olan Atf (Kaml-amir suikasd davasnda idam olundu)
efendi tarafndan postaneden karken atlan be el atla ldrld. Bu
suikastnda faili yakalanmad gibi korunma ve gizlenme imkn da
bulabilmiti. in bir baka yn ise; emsi Paa'nn ld rlmesinden iki gn
nce yni 6/temmuz/1908 gn alayl bir zabit olan Resneli Niyazi Bey
emrindeki blk ile Resne'yi basm, doruca gitdii posta-neden: "krksekiz sa
at iinde merutiyet iln olunmaz ise padiah kendini tehlikede bilsin!" eklinde
telgraf ekmiti. Az sonra Niyazi Beyin bu harektna katlan baka bir subay
daha kt. Bu zat bilahire hanedana damad olacak olan ve Abdlhamid'in
vasiyeti olan, beni Sultan Fatih'in trbesinin bir kenarna defnedin, arzusunun
yerine getirilmesini engelleyen kii Enver Bey'dir.

Olayn Bamteli

2.Abdlhamid hn hz.lerine pek bal olan ve mertlii ile tannm Arnavut

emsi Paann son hizmeti; Rumeli ordusunda bulunan, gen subaylarn, ttihad
Terakki Gizli cemiyetine zalklarn, efendisine telgrafla bildirdii u szler
olmutu: "Zt- ahanelerine imdi hareketimi arz ediyorum. Asileri hayyen(diri)
veya meyyiten (l) olarak huzurunuza gnderileceini temin ederim!" Ne re
ki padiahna hizmeti dstr edinmi koskoca bir Paa, ecel erbetini evldm
diye belki ka defa hitab ettii gen mlazmn att kurunlarla imidi. "Takdi
r'l azziyl aliym!"
Yakub Kenan Mecefzde 1967'de yaymlad hatratnda, Bu ems Paa'nn
yakn akrabas smail Mahir Paa'nn bir geceyans hile ile evden karlm ve
Divanyolu caddesinde ldrldn yazar. htimlki, emsi Paa'nn
katillerine ulamasn nlemek maksad na nihayet vermek iin bu cinayet
gerekletirilmitir.
Gerek padiah gerekse sadnazam bir ortak noktaya gtren yorum u olmutu.
Mademaki emsi Paa gpe gndz ilek bir caddede ve yaverlerinin ve
muhafzlarnn ortasnda ve gzleri nnde ehid ediliyor. Failde bu ii yaptktan
sonra sa ve salim olarak buradan nasl srra kadem basyor? Bu sorunun
cevabn her ikiside mtalaa ettiklerinde ayn sonuca varacak kadar zekya
mliktiler! Nitekim sadr-azam olsun, padiah olsun iin artk kontrolden
ktnn uuruna varmlard. Disiplin maslub olmu yni or tadan kalkmt.
Ve de en mhimi yaplan icraat himaye grmekteydi!. ok gemeden padiah ve
halifesine bal kimselerden olan baz blgenin sakinleri, gnderdikleri bilgiler
de, sulunun ciddi bir aramaya tbi tutulmadn, takibatn ise asla ciddiye
alnmadn bildirmilerdi.
Ferid Paa'nn ark dnyasndan gsterdii bu misalden sonra, dnya siyasasnn
byk ustas ve dzenleyicisi ngiltere hakknda, padiahn dncelerini alp
siyasetini tanzimde nazar itibara almas icab ettiinin uuru iinde oldj-undan
elde ettii malumat, trihe u szlerle hediye ediyor: "Padiah sze ingilizler,
btn mslmanlarn hmisi roln takndklar ve ellerindeki topraklarda bir
ok mslman bulunduu iin, Osmanl hanedann ve halifeleri sevmezler. Bize
kar takndklar tavrlarnda kendi menfaatlerinden baka bir eyi dnmezler.
Medeni insan dost ve dman ayr tutmamal, ikisine de ayn muameleyi
yapmal. Zira dmanlarna aka husumet gstermek akl kn deildir.
Dostlara da, fazla gvenmek ahmaklktan ileri gitmez. Biz daima ngiltere'nin
dostu grneceiz fakat onun hislerini ve de siyasetini bileceiz!.." Dedikten
sonra Almanlar hakknda da: "Bunlar asker mijlet. Bunlardan bize fayda gelir"
dermi. Padiah, sadrazam Ferid Paa ya! Ferid Paa padiahn bu grlerinde
samimi olduunu bildiriyor. Almanlar; ngilizler Rus menfaatlerini Osmanl
zerinden devirmelerini kstlama manivelas olarak grdn ifade ediyor.
Ferid Paa; Rusya ile mnasebetleri sual ettiinde padiahn azndan u
malumat alyordu:
"Rusya byk bir komumuzdur! Onunla pek byke geni hududlanmz
vardr. Topraklarmzn kuzey ynnde olanlarnn emniyet iinde olabilmesi
Rusya devleti ile aramzda dmanlk edip, etmemekle alakaldr. Ruslar, tahrik
edip aleyhimize kararlar almaya mecbur eylemeye ne lzum vardr? Beni
sokmayan ylan bin yaasn sz padiahn ok syledii tekerlemelerden olup,
betahsis Rusya'ya dir konumalarda beyan ederlerdi." Dedikten sonra
sadrazam paa u enterasan bilgiyi de naklediyor: "ar'Iar Karadeniz sahilinde
sayfiye ehri olan Livadya'ya yaz aylarnda geldiinde, Sultan Hamid'de derhal
bir heyet gnderir ve hudud-lanmza ho geldiniz anlamnda telakki olunacak
hediyeler yollard. ar'da bu nzik davran karsnda mukabeleten krkler,
ayakablar ve atlar hediye ederdi. Btn bunlar yaparken padiah; Avusturya ve
Almanya'dan getirtdii byk apl toplar Rus hududumuzdaki mhim
mevkilere yerletirilmesini emrederdi. Yzne bakan devlet adamlarna da
stersen sulh-u salah, hazr ol cenge! Derdi.."
Padiah; Avusturya-Macaristan imparatorluu iin sadr-azamna unlar syler,
Fransa ile alakal gr beyandan sonra, Fransa ile ok uzun zamana dayanan
bir dost uun kltrmzde byk tesiri olduunun idraki iinde, kltr
lemimizin Fransz kltr edebiyat ve san'atnn hemen yan-bainda olmas
gerekir. Avusturya Macaristan'a gelince bunlarn emelleri bilhassa balkanlarda
Rusya'nn tam zddnadr. Ziya Paa'nn u beyit bu iki orta pek gzel ifade
eder:
"Mestanelerin biribirine arz- hulsu/ingnelerin pheli imnna benzer"
Fakat bunlar grnte birlikte hareket etmek zorundaysalar da istikbalde
biribirileriyle kar karya harb edeceklerdir. Beyannda bulunan padiahn bu
szlerinin, sadrazam gerekletiini gremeden vefat etdi amma
szlerin sahibi hz.Abdlhamid hn, kendi sylediklerinin yerine geldiini
grm idi.

Potemkin Zrhls Va'kas

Tarihler 1903' gsterirken Karadeniz de bulunan Rus Donanmasnn Amiral

gemisi olan Potemkin zrhlsnda sosyalist eilim tayanlar bir isyan balatmt.
Kz! bayraklar ekerek, bulunduu limandan ayrlm ve Karadeniz de kendi
basma dolamaktayd. Padiah bu olaya da hemen muttali olmu, sadnazamn
saraya celbettirmiti. Huzura gelen Av-lonyal Ferid Paa'ya: "Paa hemen
Kavaklara gidiniz. Karadeniz (stanbul) Boaznn tahkimatn bizzat kontrolden
geiriniz. Olabilir ki bu asi gemi bizim limanlarmza snmak ister. Rusya ile
aramz aacak bir hadiseye meydan verebilir. Ben; ar'la kar bu harekt iyi
grmyorum. Bu bir balangidr. Bu arln sonunu bu harektn devam geti-
recektir. Emrini vermiti.
Ben (sadrazam) artk hergn Kavaklara gider gelir olduumdan, Rusya elisi
bir grmemizde: "Sadrazam Paa, sizin telnz anlayamyorum! syan eden
gemi bizim zrhlmz, isyanc asker bizim askerimiz,size ne oluyor?" Sorusu nu
ynelttiinde de, ben: asker de sizin gemide sizin amma padiahmz bu harekt
yalnz sizin iin deil, dnya iinde beenmiyor cevabn vermitim. Demekte..
Avlonyah M.Ferid Paa'nn sadaretde bulunduu yllar bu makamda yaplan
deiikliin 2. defa en uzun zamana yayld dnemdir. Devlet idresinin eitli
kademelerinde sakal artp, dirsek rtm bulunan Ferid Paa, ba taraflarda
belirttiimiz gibi padiahnn mizacn kendince anlam ve devletin zirvesinde
karlkl anlaya dayanan, bilhassa ileriyi daima hesaba katan tedbirlere dayal
siyaset tarzna nem vermi, padiahla mnasebetlerini ideal seviyede srdr-
mtr.
Bu hakikati aaya alacamz satrlarda pek net olarak grmek
mmkn.31/mart vak'asndan sonra ve Selanik'teki Alatini kkndeki srgn
gnlerinin arkasndan Dersaadet'e avdet edip, Beylerbeyi saraynda
menkubiyetinin geri kalan zamann geiren 2.Abdlhamid hn, "Ah! Ferid Paa
hakkn varm! Bana her hususu hatrlattn. Bense hi birini dinlemedim. Ferid
Paa benim sadk adammdr" dedii yaknlar tarafndan a ok defa dile
getirilmitir. Ferid Paa; padiahn hemen yaknnda bulunanlarn kendisini bir
ember iine aldklarn tesbit ettiinden, Abdlhamid hn'a hatrlatmalar
yapmay vazife bilmitir. Padiahn hemen yukarda Ah! ile balayan beyanlar
bundan neet etmektedir. Sultan Hamid kendine Saray'da akll, zek ve iibilir
adam istihdam etmek istemekle beraber bu saydmz vasflarn zerinde bir
vasfa ihtiya duyar ve bunu tercih ederdi ki bu vasf mmeyyiz sadakat idi.
Sadakat kadar nemli vasf dnyada ok rastlanr hususattan deildir.
Abdlhamid hn; bu vasf kendine 6 yla yakn 2. adam olarak hizmet veren
Ferid Paa'ya izafe etmi oluyordu, sadk adamm demekle!

ttihad ( Terkkimin nkif

Ittihad Terakki Partisinin ilk kuruluu ayn zamanda lkemizde siyasi parti
olarak ilk kurulan parti olmas hasebiyle 1890'da Harbiye ve Tbbye-i askeriye
talebeleri tarafndan kurulmutur. Bu cemiyetin varl bir haber sonunda
1897'de, tekilt- mahsusaya ulatndan, yaplan operasyonla tekiltn baz
mensuplar ele geerken, kimileri de P ris'e kapa attlar. Burada cemiyet
faaliyetlerini devam ettirdi. Sultan Abdlhamid hn'in serhafiyesi Ahmed
Celleddin Paa, km olduu avrupa yolculuunda, yine padiah talimatyla
buralarda anti Abdihamid'i tutumlaryla faaliyette bulunanlar temin ettii
dertleme ve bulunduklar hle tehis koyma seanslaryla bir ounu iknya
muvaffak olduu grld. Bunlara padiahn tekeffl ettii grevlerin vaadi ikna
hususunda ok ie yarad. Tabiiki bu vaad ve tekliflere kapal kalanlarda oldu.
Bunlarn banda Ahmed Rza Bey geldi. Bu zta bal kalan bir ka kii de
Pris'de balattklar rejim muhalefetiyle ttihad Terakki cemiyetinin ortadan
kalkmasn nledikleri gibi adet yeniden bir douu saladlar dense yeridir. Bu
Ahmed Rza Bey'in babas da, 1876 merutiyet meclisinin ayanndan, yni
senatrlerinden idi.
Bunlar olup biterken Asaf rumuzlu iirleriyle tannm gzel gazeller yazan
Mahmud Celleddin Paa, 2. Mahmud dnemi kapdan- deryalarndan Dmad
Mir Halil Rfat Paann mahdumuydu. Hanedan yelii mnasebetiyle ok
gen yada vezir olmu ve nazrlk dahi yapmt. Ki bu paa 1890'da hanm
Seniye Sultanhanmdan bile habersiz olarak oullar Selahaddin ve Ltfullah
Bey'leri de yanma alarak, Belika'nn Brksel ehrine firar etti. Burada JnTrk
anlayn devam ettirdi. Kendisi ldkten sonra adem merkeziyet ve ahs
teebbs nazariyesi sahibi olarak bu misyonu, gelecein mehur Prens
Sabahaddin Bey'i olarak tannacak olan olu devam ettirdi. %
2. Abdlhamid Hn'n Yldz Saraynda ifre ktipliinde bulunan Mehmec!
Selahaddin Bey'in, "Bildiklerim" adl eserinden, ttihatlarn adiaha muhalefet
edeceiz diye na! beynelmilel bir tekiltn mihverine girdiklerini ortaya
koyduu malumata bir atf-u nazar eyleyelim:
Siyonist Toplantsndan Esinlenme

Harb-i ummiden bir iki sene nce svire'nin "Bal?" ehrinde Msy Volkon'un
bakanlnda teekkl edip, toplanan siyonist kongresinde ittihatlarla alakal
olmak hasebiyle ok nemli olan al nutkunda yer alan baz maddelerini
tercme ederek sayfamz sslyoruz ki, bizim bat klp maceramz daha
1890'larda bir rota izip yrrken, hangi niyet ve dncelerin peine
takldmz aadaki ifadeler gzlerimize ve izanmza gr ite,
beynelmilelcilik ve kresellemeyi hangi zihniyetin uzun zaman nce tezghn
kurulduunu renelim dedirtecek ifaat.

Siyonistlerin Kongresinden Aili Konumasndan Pasajlar

Rusya'da ki museviler hakknda reva grlen mezalim ve haksz zlumlar

gnden gne daha tahamml edilmez raddeye gelmektedir. Romanya hkmeti
lkesindeki musevi-lerin slah ve ahvali hakknda baz ankm- muahedata ra-
men kendi arazisindeki musevileri btn hukuk-u siyasiye ve medeniyelerinden
mahrum brakr. Baka lkelerin bazlarn da musevilere kar, doru saylmaz
batl fikirler gsteriliyor. Gn geliyor, en ehemmiyetsiz bir hadise mnase-
betiyle musevilere kar hakiki bir nefret gsterildii gzleniyor. Yegne
midimiz Trkiye'dedir.() Bir gn olup da ahvalimizde bir iyileme eseri
grlrse bunun Trkiye saye-_ sinde(!) olacana phe yoktur. Senelerin
inkilbat- siyasesiyesi zerine dier lkelerdeki gibi din kardelerimiz teki ,.
Kavimlerin hiz olduklar hukk-u menafiin aynna mazhar olmulardr.
Musevilere Trkiye de verilmi hukuk eitliinin ciddiyetinden emin olmak
lzm gelir. Zten tedenberi museviler hakkn da iyi niyetli davranmlardr.
Her yerde bize nazar- istihkar ile bakld ve hak kmzda eitli ve haksz
zlumlar reva grld halde, gemide Trkiye span ya'-dan tard olunan
museviler iin snacak bir yer olmutu. Museviler; o zaman Trkiye'nin
misafirperverliine nasl g-venmilerse imdi de yle gveniyorlar. Vaka
Trkiye de si-yonizm aleyhinde bir cereyan- efkr peyda olmutur. Tek tk
kiilerden bazlarnn cahil bedhahl neticesinden olan bu hareket ve cereyan
uzun mddet sremez. Zira bu cereyan bir takm muhakemt btla, doru
olmayan istihbarattan domutur. Bizim en ok teessf ve teessrmze mucib
olan ey; bizim gibi musevi olan baz kiilerin, efkr- ummiyeyi bizim
aleyhimize evirmeye yardm etmeleridir. Bu gibiler bu hareketleriyle btn
musevilerin refah ve saadetini duar- tehlike ettiklerini hi dnmyorlar.
Mamafih bir gn gelecek ki hakikat meydana kacak ve o zaman "siyonizm"
hareketinin gerek museviler ve gerek Osmanl devleti iin byk bir ni'met(!)
olduu anlalacakdir. Osmanl memleketleri iktisat nokta-i nazarndan asrlarca
ihmal edilmitir. Trkiye bu gn her zamandan fazla dardan gelecek ve
faydal bir unsur(!) tekil edecek muhacirlere muhtadr. Trkiye iin, melcesiz
museviler kadar sadk(!) fai deli muhacirler bulunamaz. Trkiye'nin anayasas
bizim emniyet-i ahsiyemiz() iin bir zaman- kefalettir.
Osmanl devletinin topraklarnn tamamlayc blmnden olan Filistin
topraklarnda snacak bir yer tedriki-ne(!) hedeflenmi dnce gerei kendi
mukad deratmz Trkiye'ninkine rapt etmi bulunuyoruz. Gya (Filistin top-
ran) devlet-i Osmaniye'nin cisminden koparmaa ve mstakil bir musevi
devleti kurmaya altmz iddia edenler bunu ya kara bir cehalet(!) veya
byk bir h-yanet(!) sikasyla sylyorlar. Gya btn mesi ve teeb-
bsatimz(!) mstakil bir musevi hkmetinin tekiline dnk ve masruf(!)
bulunduu hakkndaki masallara halk inandrmak iin doktor Heril (gazeteci
Dr.Teodor Herzl) tarafndan kaleme alnan "Hkmet-i Museviye" nmndaki
eser ne srlyor. Bahse konu eserde bast- temhid edilen nazariyat ve mtalaat
bizim hatt- hareketimize esas olmak zere gsteriliyor. Halbuki bu muhakeme-i
akliye(!) yukardaki iddialarn btl olduunun en sarih delilidir.
Herel; "Hkmet-i Museviye" unvanl eserini yazd zaman siyonizmin henz
ne olduunu bilmiyordu.(!) Dr. Herel, meselesini dnyann lalettayin bir
kesinde bir hkmet-i museviye vcuda getirmek suretiyle, hl etmek fikrin-
deydi. Mamaafih; Herel, Siyonistler ile mnasebete giri-dikten ve
hareketimizin mahiyetini() lykyla anladktan sonra mstakil bir hkmet
(sevgili okurlarm burada biz metne bal kalma gayreti iinde hkmet
yazyoruz. Aslnda sizlerin bunu devlet olarak m-talaa etmesini hatrlatmaya
c'ret ediyorum.M.H)-i museviye tekili meselesini bir daha aza almad.(!)
Programmzda emellerimizi, midleri-mizi, maksadmz ksa ca izah eyledik.
Siyonizm, arz- Filistinde museviler iin hukuk-u umumi-yenin taht- temininde
olacak bir melceyi tedarikine matuf bir hareketdir. Dikkat edilsin, bir hkmet-i
museviyeden deil, ancak ecdadmzn vatannda bir melce teekklnden^)
bahs ediyoruz. yle bir melce ki, orada musevi sfatyla yaayabileceimiz
hibir mu amele-i itisafkraneye maruz kalmakszn evsaf ve hasail-i
milliyemizi muhafaza edebileceiz.
Biz, yeni ve hr Trkiyede(!) emniyet-i ahsiye ve milliye-mizin merutasnda()
gryoruz. Mamaafih; bizim, hkmet-i Osmaniye'den taleb etmeye mecbur
olduumuz bir eyi varsa o da musevilerin bil kayd art tbiyyet-i Os-
rnani'yeYe d hil olmalarna imkn braklmas ve kendilerinin, bil mnia(!)
musevi milletinin adb ve detine gre yaayabilmeleridir. Bizim gaye-i
malimiz(!) mmur ve kudretli bir devlet-i Osmaniye iinde mreffeh bir millet-
i museviye hlinde demg-zar olmaktr.
Siyonist kongresi reisi msy Volkon'un bu nutku ok dikkatle mtalaa
olunursa, Siyonistlerin kimler olduu ve siyo-nistlik ne demek ve ne maksad
iin te'sis ve teekl ettii tezahr eder. Msy Volkon'un nutkunda: <yegne
midimiz Trkiye sayesinde olacana phe yokdur.> demekte.
u cmlelerle demek istiyor ki; Trkiye hkmeti bizim olmamzdr. Plnmz
mucibin ce onu alt-st ettikmi bizde bir iyileme eseri grlyor, yni arzu
ettiiniz yahudi hkmeti olur, bu da ancak Trkiye sayesinde olacaktr demek
ttihad Terakki cemiyeti hkmeti sayesinde demektir. Msy Vol-kon
diyorki: <Trkiye'de musevilere tannan hakk hukukun, ciddiyetinden emin
olmak lzm gelir> Bu tabiidir. Memleketimiz zten kendi ellerinde olduundan,
istedikleri gibi hukuklarn tanzim ve temin ettiler.
Yine msy Volkon diyorlar ki; oiyonizm hareketinin gerek museviler gerekse
devlet-i Osmaniye iin byk bir ni-met olduu anlalacakdr> te bu cmle
en ziyade nazar- dikkati ekmesi gerekendir. Zira msy Volkon, biz yahudiler
yni Siyonistler Almanya' yi elde ettik. Trkiye'yi ele onunla ittifak ettirdik ve
Almanya'y harb- umm iin hazrlamaktayz. Bir harb-i umm zuhurunda
Trkiye'ye vaad ettiimiz ve onunla ahalisi-ni ifal ettirdiiniz (Turan) yaplrsa,
Trkler iin bir nimet olur bize de vaad edilen Arz- Filistin verilir. Yahudilerde
bu nimetten mstefid olur. tikadnda olduundan bu cmleyi dermiyan
ediyoruz. Bununlada dediimiz gibi Almanya hkmeti ile ittihad terakki
cemiyeti siyonistie-rin emellerine ve emirlerine amade birer let olduu anlal-
yor.
Bir de kongre reisi msy Volkon'un: <yeni ve hr Trki-yede, emniyet~i
ahsiyyemizin ve milliyemizin kefil ve kefaletini Trkiyenin messesat-i
merutisinde gryoruz> demekte. Zira on senedir Trkiye hkmeti demek
Siyonistler demektir. Buna hide phe miz yok. Meruti messese tbiriylede
ittihad terakki cemiyetini im eden msy Volkon'a biz de sual edelim ki; yeni
ve hr dedii on senelik cemiyet-i ittihadiyeyi ve Siyonist hkmeti olmadan
evvel, acaba eski Trkiye, yahudiler hakknda mezalim ittisafatnda bulundu
mu?
Yoksa inklabdan beri kendilerinin terbiye ettiklerinden olan reisler
mtegallibesinin cemiyeti ittihad terakkinin, yapt cinayetler ve zlumlardan
yzbinde birini yaptitni? Eski Trkiye; ittihad terakkinin, hristiyanlar hakknda
reva grd davranlardan birini yapmak veya mbed ve mez-heb-i
diniyeleriyle musevilerinkine tariz ve mdehale ettim i? Yalnz; eski Trkiyenin
kabahati, Siyonistlere bende olmad ve "Arz- Filistinli onlara vermei vaad
eylemedii deilmi-dir?
Bu meseleye uzun uzadya temas ve tetkyke u eser m-said olmadndan sz
uzatmadan, vakit israfna lzum grmyorum. Sayfalarmza aldmz nutkun
baz blmlerinin tercmesini ve bu hususdaki beyan olunan gr stanbul'da
yaymlanan "Beyan-l Hak" ceridesinin, Trabzon'daki "kbl" gazetesinden
nakille yazd makale ve beyan- mtalaas, okuyucularmzn dnce
dnyasnda aydnlanmaa kifayet eder.

Sureti

"Trabzonda yaymlanmakta olan kbal Gazetesinden ktibastr"

Evet. Bu yeni dman bundan yirmi asr evvel, Osmanl imparatorluunun Arz-
Filistin Nmiyla yd olunan bir ktai kymetdrandan (topraklarndan) hicrete
mecbur olmu branilerin ahfad olan bu gnk musevilerin mfrit dnce
sahiplerinden, Siyonistler adn tayan kitledir. Fikirlerini yaymalar siyonizm
ad ile yaplmaktadr. Bu yeni yahudilerde, ecdadnn Ben-i srail topraklarnda
ganude-i trab- demi olan hatrat-i mziyesini ihya etmek ve araziy-i mu-
kaddese de, yeni bir devlet-i mtemeddine-i srailyeyi tekil ve te'sis etmek ve
nihayet btn btn dnyadaki musevi-leri, arz- mev'udun kzgn llerinde,
mnbit vdile rinde "Hz.Musa"nn mabud-u zami ile olan mlakat ve "Evamir-
i Aere"nin alnd mahal olan fyuzatl semnn kubbei aaadan altnda, dier
kavimlerin kahredici penesinden, kurtararak berhayat- istikll ile vyedar bir
mr, huzur ve skn ile yaatmak ve bu aml-i azmle bu gn yayorlar.
Dnyann drt bir yanna salm, mevcudiyet-i siyasiyye-sini kaybetmi bir
millet-i kadime iin bu emel tabii haldendir. Fakat; vatann her kesini ne
ekilde olursa olsun, istilc kuvvetlere kar mdafaa etmek de tabiatyla mkul
ve merudur.
Binaenaleyh; Siyonistlerin btn bu emel urundaki te-ebbsatn, adm adm
tkib etmek ve ona gre memleke-temizde engel olucu tedbirler alalm.
Hkmetimizin, daha dorusu milletimizin en mhim vzifei
vatanpervernesidir. Bu gnk dmann memleketimizi fethetmek hususundaki
amal ve hareketini imni bir nazarla tetkyk edersek hi phe yokki garib bir
fikr-i istilnn karsnda bulunuruz. ..Sahai arzda nevnema bulan insan
neslinin vakit vakit aileler ve kabileler, devletler kurma hususundaki geirdii
ekil ne maziye nede gnmze asla benzerlii olmadn grrz. ounlukla
harp ve darp ile gasb, yama ve tagallple kurulmu olan devletlerin, velhasl
mahsul- tahakkm ve zlm olan devletlerin tekml menkbeleri mna-
sebetleri olamayacan grrz. te bu gn k devleti melhuzenin gelecekdeki
varl da 20. asrn, bed-i harikuladesi gibi yeni bir bedia-i medeniyet, yeni bir
numnei galibiyet olarak, bu asr'n ve belki de gelecek asrlarn bir vaka-i
nemsizi telakki edilecek bir tarzda hayat bulmak istiyor. Devlet ve
milletimizin kudret-i ictimaiyyesi ve siyasiyyesin-den temenni edelim ki
vatanmzn bu kymetli uzvu imdi ve gelecekte, zerinde byle bir h dise-i
harikulade ile imtiyaz alamasm. Arz-i Filistin ile civarnda, Suriye topraklarnda,
Beriyetam'd ve nihayet Irak- Arab'da, btn o havali-i kadime-i srailiye de
geni arazi satlmas, musev muhacirleri iskn etmek ve bu yolla mbarek
yerde, gelecekte istikllini elde edecek, braniler kavi bir mevcudiyeti
canlandrp, zaman zaman ihtill teebbsleri ve de isyanlar ile muhtariyete veya
mmtaziyete nail olarak velhasl dev-let-i Osmaniyeyi maddi ve mnevi ynden
zayf drerek, onun enkaz zerinde yeni bir uzviyet-i siyasiye kurmak su-
retiyle vrisi ebedisi olmak siyaseti Siyonistlerin esas l esas, hareketleridir.
Bununla beraber maksada varmak iin takip olunan dier yollar vardr; ki onlar
da Siyonist lerce "Musevi Prensi" yd edilen, Rusyal Oiken adl
yahudinin"Program" unvanyla yaymlad eserinden reniyoruz. Oiken,
bunlar drt noktada topluyor:
1) Arz- Filistin de servet ve marifet cihetiyle galip gelmek.
2) Yahudilerin btn kuvvetini ve sermayesini tanzim edip ykseltmek
3) Musevilerde milliyet hissini oaltp,yaymak.
4) Maksad temin iin diplomas yoluyla mesi sarfetmek.
Birinci yoldaki baar arazi satn almakdan ibarettir. 1839 senesine rastlayan
1255 hicri senesinde iln edilen tanzimat "Hatt- Hmayunu" ile memleketimiz
de hukuk-u medeniye ve syasiyye esaslar konarak; msavat ve hrriyet ikilisi,
reym (cenin) hlinde meydana knca bundan cesaret bulan yahudiler, iki bin
sene evvel terk ettikleri Ku-ds- erif Sanca havalisine hicrete balamlar ve
bu ana kadar yzbin nfusa bali olmulardr. Bunlarn ancak onbini Osmanl
tbiyetinde olanlardr. Roild gibi nl yahu-di zenginin yardmlar sayesinde,
yz bin dnm kadar arazi satn almlardr. Osmanl imparatorluu gibi geni
arazisin de, yzmilyon nfusu bile besleyebilen fakir ve medeniyete ihtiyac
olan bir devletin muhacir kabul, memleketin imn nokta-i nazarndan caiz htt
yan- makbulse de, vatann bir parasna yerleip de, servet biriktirip kudret
sahibi olduktan sonra imtiyaz sahibi olma siyasetini gdp, ica-bndada kyam
edecek her hangi bir ferdi, kitle hlindeki muhacirleri hudud-u hkimiyetten bir
adm ileri geirme-mekde daha ok elzem ve nemli bir vazifedir. Bu gn Rusya
gibi Siyonizm tehlikesine mruz kalan bir devlet, yahudi-'erin esasen pek chil
ve gafil olan moskof kyllerine kar sahip olduklar stn sosyal hayatlarn
kendi milletinin saadeti iin bir felket sayarak, onlar cidden uzaklatrdn
dnrsek, bizim Siyonistlerin ncs olarak telakki edilen musevi
muhacirlerin kabul ile kendilerinin arazi almalarna raz gelmememiz icb
ederken aksini yapmamz byk hatalardan saylr.
Rusya'dan musevilerin uzaklatrlmas yeni bir hadise olmad gibi bizde
istimalin siyasetide yeni iletilmi deildir. Komumuzdaki bu teyakkuz ve
iddete mukabil bizde ktl affedici merhamet ve gaflet ne kadar zcdr.
Mma-afih gemite bu merhamet ve gaflet son zamanlarda "mal-i ahsiye"
endiesine mnkalip olduuna ve bunun daha ziyade felkete sebeb olacana
phe yoktur. Htt gizli ellerin bu temaylat-i milliyetperveranelerine inzimam
eden ihtiraslar devam ederse ksa zamanda Osmanllarn bana bir Siyonizm
gailesi kacandan bihakkn endie edilmelidir.

Beyan l Hakk Ceridesinin Mtalaas Suretidir

Siyonistlik hakkndaki u ifadeler evvel ve hir Beyan ! Hakk'n takyb etdii

esaslar iyice andryor. Allah korusun siyonistliin Filistin topraklarn girmesi
ttihat siyasi cemiyetin yardmcs olan farmasonlukla girdiini bir ok delil
aklyor ki memleketimizde Siyonizm tehlikesi bizi nasl dndryorsa,
farmasonluk da o tehlikenin aasnda deildir. Htt doru olduuna gre
Filistin topraklarnda toplanan Siyonistlerin farmasonluk uslne uygun bir
mahkemenin bulunduu ve bu mahkemenin hkmlerine cmlesi-ninde boyun
edii syleniyor ki, bu da btn hukuk kidelerinin zerinde bir harekettir.
Siyonistlik ile Farmasonluu inkr edenlerin kula nlasn.
(Beyan l Hakk-26/k.evveI/1327)
Masonluk Ve Farmasonluk Cemiyeti

slamc bir yayn politikas olan Beyan l Hakk gazetesinin yukardaki grleri
hakikati pek gzel ortaya sermektedir. Siyonizm le farmasonluun ayr ayr
hususlar olmayp birbirinin mtemmimi olduundan bu hususda uzun uzun
mnakaa kaps amayb bir ka szle iktifa edeceim. Farmasonluk ile
siyonistlik ve bunlar gibi cemiyetlerin kurulmas birer gizli maksadlarnn
gereklemesi iindir. En eski ve insanlar aldatc cemiyetlerin banda
farmasonluk geiir. Farmasonluk (mason) duvar yapcs mnasna gelir.
te farmason kardelerin, kurup teekkl ettirdikleri farmason localarnn
maksadlar gya biribirilerine yardm etmek ve insanla hizmet vermek iinmi.
Mukaddes kitaplarn drdnden hi biri birbibirinize yardm etmeyeceksiniz,
demiyor. nsanlar karde deildir demiyor. Demek oluyor ki lhi emir ve irde
kinatta mevcudinsanlarn karde ve biri-birlerine yardmla mkellefdirler
diyerek ayrca vazifelendirmi oluyor.
Bu bakmdan drt kitabdan birine balanm olan insanolunun bu mason
localarma girmesine lzum yoktur. Madem ki Cenb- Hakk hz.ler: bizlere
biribirmize yardm emr ettiine gre insanlara yardmc olmak Allann emrine
uymak vzifemizdir. Ne var ki insanolu Cenab- Allah'n bu emrine uymak
yerine, unun bunun yazm olduu programa uygun olarak hareket ediyor. Bu
tehisi dikkatle yorumlamak gerekir. Bu cemiyetin insanlara yardm iin
kurulmu olmayp, gizli ve zel bir maksada dayanarak kurulduu grlr. Bu
yzden de insanlar bir eyin ne olduunu iyice renmeden d grntsne
aldanmamak iin tetkiklerini gzelce yapmal, byle yapmadan ne bir cemiyete
nede bir frkaya katlmamaldr.
Hakikat bizim iin mehul se de, rendiimiz kadar ile farmasonluu icad
edenlerde dnyay kandrp, btn dinleri ortadan kaldrarak dnya'y ele
geirmek varmak istedik leri maksada ulamak, menfaat temin etmek
istiyenlerdir ki daha sonra ortaya kan cemiyetlerde onlardan hayat bulmu ve
dnyay bu gnk hle getirmilerdir. Masonluk; elde ettiimiz bilgilere gre
her lkedeki terbiye ve seviyei sosyalite-sine gre belirlenir. Bizimkilerin bir
istibdad zemini zerinde faaliyet gsterdiklerine bakarsak, merutiyeti elde
ettikleri gne kadar yapm olduklar faaliyetlerin iinde yer alan cinayetler de
maksada ulamak iin vak'i olduundan, makbul ve memduh kabul edilse bile
inklabn peinden medeni bir ekil almaa onlar mecbur ederdi. Halbuki
bildiimiz bu reislerin, her fazilete bir sr gnahlar ileyerek mukabeleyi adet
edindiklerinden, farmasonluun kabul ettii esaslara dahi ayn lubalilikle
hanet etmekden kendilerini alamamlardr.
u ileri srdm grlerin esasa pek uygun ve mutabk olduu fikrini
muhafaza ediyorum. Bu grmdeki srarn takdirini msbet ve menfi olarak
telakkiyi okurlarma brakyorum.
Masonluk ve siyonistlikden dolay ittihad terakki cem-j yetinin ksa
zaman zarfnda yapt ktlkler ve cinayetler dahi, bu srarla ileri srdm
grlerin isabetine yeterli delil tekil eder. Siyonistlere bende olanT bizde ki
ittihat kardeler, gya insaniyete muavenet ve yardm edecek olan bu
cemiyetlerle, koruyucular olan Almanya imparatorundan aldklar emirler
zerine lkemizde yapmadklar ktlk ve cinayet kalmam ve dorusu
kendilerinden olanlara, mensub olduklar mason cemiyeti program zere
muavenet ve yardm etmilerdir."
Grlyorki; ttahad Terakki gizli cemiyetinin inkif, gizlilik kaidesine,
yeminle ie sarlmaya, beynelmilel ihanet kuruluu mason ve siyonist talimatlara
uygun olarak kurulmas ve yine bu talimatlar muvacehesinde hareketlerle
baar(!) gsterdiini leri sren Mehmed Selahaddin Bey, bize syleyecek bir
ey brakmayacak tarzda meseleyi sergilemi bulunuyor. ttihad Terakki
cemiyetinin iindeki eki meler ayrca kadmden beri birbirlerine rzay-
ilhiyeye nem vererek tartan insanlar, hased ve kskanlk girdab iine
derek, birbirlerinin kuyusunu kazmaktan, karalamaktan itinab etmemilerdir.
Nitekim; Mehmed Selahaddin Bey bizlere unlar ulatryor: "Ahmet Rza Bey;
onseneden beri kendine rakip grd yksek ahsiyet sahiplerini, eitli
mfteryatia (iftira) karalamakmakdan geri durmam olduu gibi kendiside l-
keye hi bir fayda salamaya muvaffak olamamt. Ahmed Rza Bey'in uruna
feda edilen hamiyyet sahibi vatansever insanlarn iinde pek kymetli zevatn
banda gelen Mizanc Murad Beyefendinin, kadr ve kymeti takdir olunup,
cemiyetin bakanlnda tutulsa idi ,plke ve devlet byk istifadeler te'min eder
ve cemiyet de de, kiiler aklna gelen fenalklar icra edemezdi. Ne reki;
merhum Murad beyefendi gibi ilim ve irfan sahibi olan hrriyyet seven:
"Bilinmez arifin asrnda asla kadr-i asan
Muhikk hkle sencidedir nakd hner dim"
Mazmununca hl hayatlarnda takdir olunamayip ebediy-yen kaybndan sonra
aramla gelmi olduundan tedenberi yetersiz ellerde kalan kullarn ileri
lykiyle yrtle memi memleket felketden felkete derek bu gnk hle
gelmitir." Demek suretiyle ittihatlar hakknda onara yakn kimselerle bir
arada bulunmu bilgilere nail olarak trihe aklama borcunu demi bir zat
oluyor bylece Abdlhamid hn'n ifre ktibi Mehmed Selahaddn Bey
merhum. Bahse konu ettii Mizanc Murad Bey'in bahse konu gizli cemiyetin,
gizli reisi olarak veya aa ktktan sonra legal bakan olarak yksek
meziyetlere sahibliini ileri srerek bu cemiyetin byle milletimizi can ve mal
kaygsna drecek oyunlara, milletimizin trih sahnesinden yok olmasna
sebeb olacak ahvale msaade eylemezdi demek suretiyle bu zat hakknda
aadaki satrlarda u bilgileri naklediyor: "Murad beyefendi zamanmzda ei
ve benzeri az grlm, yazar ve ediplerden biriydi. Mizanc Murad Bey;
senelerce umum trih retmenliinde bulunduu mekteb-i mlkiye de
yetitirdii talebenin dorulayaca gibi gayet hamiyyetli, vatansever ndir
bulunan kimselerdendir. Siyasetde; "staz- Millet" lkabna hakkyla vs
olmutu. Bu zat son derece ahlkl, nzik ve merhametli bir ahsiyetti.
Vasflarm saymak; Murad Bey'in ne kadar muhterem olduunu ortaya koymak
bakmndan isabetlidir. Mizanc Mehmed Murad Bey'in kymetli eserlerinin
bazlar unlardr: <Taharri-i stikbl (Gelecei Aramak), Muhtasar ve Mufassal
Trih-i Umm, Nesl-i Cedid, Mcahe-de-i Milliye, Trih-i Ebu'i Faruk,
Hrriyet Vadisinde Bir Pen-ei Istibdad> vesairedir. Heiede <Tatl Emeller ve
Ac Hakikatlere eseri cidden nmn methettirecek eserdendir."
Murad Bey hakknda z bir biigi sunan Mehmed Selahad-din Bey, Ahmed Rza
Bey hakknda da bir miktar malumat aktarmakla bizlere ikisi arasnda bir
mukayese imkn sunuyor: "Merhum Murad Beyefendi gibi muktedir zevatn ve
va-tanperverann hayatlarn ifna eden ve ehid edilmelerine se-beb olan Ahmet
Rza Beyefendi .hakkndada bir miktar malumat vermei mnasip
sayarm.Ahmet Rza Bey, Osmanl yazarlarndan ve cemi yetinde ilk
azalarndan Dr. erafeddin Mamumi Beyefendinin "Hakikat- Hl" adl
eserinde yazl olduu gibi, ngiliz Ali Bey denmekle tannm bir zatn oludur.
Ahmet Rza Bey'in tahsil derecesine gelince annesi Neme (Avusturya)li bir
kadn olup, onun terbiyesi altnda bym ve annesinden terbiye-i Osmaniye
alamad gibi, vatanna vede milletine kar bir muhabbet ball hisset meye
yarayacak dersler alamamtr. Avrupa mekteplerinde de yedi-sekiz sene kadar
bulunmutur. Pris'de ziraat ilimleri tahsil eden Ahmet Rza bey, bir mddet
Bursa idadisi ve ziraat mektebi retmenlii ve mdrl grevinde bulunmu-
tu. Merutiyet ve hrriyet sever kimselerden olan A.Rza Bey Bursa'da kald
dnemde orada yaymlanmakta olan edeb dergilerden "Fevaid" ve "Nilfer"
adl olanlara gerek nesir gerekse nazm olmak zere makale ve manzumeler
yazp ne rine teebbse geerdi. Resm ve dini bayramlarda Sultan 2.
Abdlhamid hn'n medhini yapan manzumeler yazard. Ancak yazd bu
manzumelerden menfaat temin edemeyen A.Rza Bey, Paris'e geip oralardan
buraya yaz yazma hususuna karar verir. ok ksa zaman sonunda Bursa'y ter-
Gederek, Paris'e savuur. Tabii Paris'e gidiini ilmini ve tahsilini arttrmak
bahanesini ileri srermi. Halbuki "Hakikat-i Hl" risalesinden aynen naklini
uygun grdmz aadaki beyanatta: <Pris'de yaad mddete, ne tahsili
yapt-9" herkese mehul ve ilm ziraat renmi bulunduu kenelerinin syledi
i bir eydir. Kendisi hi bir ilmin hi bir ubesinin ve fnununun vkf
deildir. Ayrca malumatfuruluk derecesinde genel malumatdan da mahrumdur.
Riyaziye ve ulm-u tabiyyenin de kayikine deil, balangcna dir bir sohbet
alsa, ok byk bir cehalet sergiler. Osmanl topraklarnn tarihi ve corafi
durumu hakkn da, ilerin yaplmas hususu hi aklndan gememitir. Trkeyi
herkes kadar yazar ve okur. Almancay biraz anlar. Pederlerinin lakabnn lisan
olan ingilizceden bir tek kelime bile bilmez. Franszcasi da, ikameti kadar ok
deildir. Yazlarn bakasnn tashihinden geirmeden baskya vermez. Pris'de
A.Rza bey'in zerinde kalan, pozitivizm felsefesidir. mrn atalet ve tenbellik
iinde geirenler gibi zavall Ahmet Rza Bey'de bilemedi ki anlamad
pozitivist salonlarnda sakal uzatm beyhude mr geirmitir. Bilemedii,
anlamad diyorum; nk felsefe, zbdei ulm (ilmin zeti) ve hlasai fnn
(fenni zet) demek olup, ilimde ve fenlerde bilgi sahibi olanlarn megul ve
istifade edecei hikmet dersleridir. Yoksa balangcn bilemeyecek kadar ilm
sermayesi olmayan zrtlkle, felsefe anlalmaz. Bir muarn-ma, kark bir
dstur, iinden klmaz bir bataktr. Rza Beyefendi tahsil derecelerini ve
iktidarn gstermi olduundan daha fazla bir ey sylemee lzum yoktur.
ttihat ve terakki cemiyetinin medeni ulemasndan olan Ahmet Rza Efendi bu
derece cahil olduunu meclis-i mebusan bakanl ve azal esnasnda da isbat
etti. Ahmet Rza Bey'de var olan bir meziyet, kibir ve gurur ile kin vede ga-
razdr. Yukarda izah edildii gibi stanbul'da hrriyet taraftarlar tarafndan
kurulan ittihat ve terakki cemiyeti balan-gda zulmlere son vermek, Osmanl
kavmi necibinin muhta ve mstahak olduu hrriyet ve adaleti taleb ve devlet
ile ahali arasnda kesintilere maruz kalan muhabbet ve rabtay yenilemek vede
kuvvetlendirmeye almakt. Vatanperverane, hamiyyetkrane olmak zere
millet ilerini birleerek ve gayretle yerine getirmeye davet idi. O zaman bu
niyetlerle kurulan cemiyete, namuslu kimselerin ve iktidar sahiplerinin bir ou
katld gibi ahsndan ve nefsinden baka bir dncesi olmayan, devlet ve
milletine kar muhabbet hisleri beslemeyen baz habis hinler, vatanseverlik ve
maskesi altnda bu cemiyete tabiatyla girmilerdi. te erbab- vicdan ve
haysiyyetliler yanna kendilerini katarak ve bylece muvaffak olan bu hin
habisler leme kendilerini vatanperver gstermeye balamlardr. te bu Ahmet
Rza Beyde kendini bu kisvede gsterenler arasnda ittihat ve terakki cemiyetine
girenlerden biridir. Gen mnte-sipler, bu gurur abidesi Ahmet Rza Beyi
ykseK makamlara kardlar. Ancak bir mddet sonra da ne mal olduunu
anladlar. Fakat bu seferde dmanlarn sevindirmemek iin uzun mddet Rza
Bey'in kt davranlarn rtmek gayretinden geri durmadlar. Ahmet Rza
Beyefendi hare-ket-i akliye ve cahiliyesiyle, her geen gn ktlklerini zi-
yadeletirmi, iddetlendirmi, avrupadaki cemiyetin bals ferdlere reva
grd hakaretler ve evirdii dolaplar ve mefsedet kalmamt. Cemiyetin
yelerinin tamamn g-cendirmiti. Merhum Murad Bey, bu adamn
deitirilmesini salamak zere vazifeli klnmt. Ancak; btn almalar
vede gayretler boa giderek* A.Rza Beyde bir salh grlmemiti. Bunun
zerine cemiyet Ahmet Rza Beyin son yapt kabahat ve cinayeti ortaya
koymu ve cemiyetle alakasn kesebilmidi. Cemiyetten uzaklatrlp, ihra
edilin Ahmet Rza Bey, st dkm kediye dnerek cemiyetin kararn ne
protesto edebilmek nede masumluunu ispat etmek iin dava amaya cesaret
bulabildi. nk kendisi de kabahatinin farknda idi. Bunlar; bu noktaya
geldikten sonra artk ne Ahmet Rza Bey ne de arkadalar fke zerinde
oynayacak baka oyunlar kalmadndan ses etmekten mahrum kalmay seip,
bundan sonra olsun, felkete srkledikleri memleketin stnden ellerini
ekmeleri icb eder. ttihat ve terakki cemiyetinin kuruluu esnasnda, Ahmet
Rza gibi kimseler ile on seneden beri bu cemiyete katlan haydut etesi azalarn
andrr kimseler bu cemiyette barnmaya imkn bulamasalard belki bugn
bahsekonu cemiyetten hi kimsenin ikyeti olmazd. in garib taraf u-rasidr,
ki Ahmet Rza Beyde, bu kadar cahil ve ahmak olmasna ramen on seneden bu
tarafa iktidarn iinde, hayatiyetini devam ettirmitir. Buna akl sr erdirmek
gse de dorusu bu ahsn talihi demek kabildir.> 1890'da ttihad Terakkiye
vcud veren erafeddin Mamumi byle bir mukayese ile kanaatini trihe
aksettiriyor.

Avlonyal Ferid Paa Sadareti Ve Mertiyet

Yukarda Avlonyal Mehmed Ferid Paann sadarete getirilmesinin ardndan

uzun sre bilme ans yakaland istikrar hususunda. lke bir ok atlmlara, bir
ok tesislerin yaplmasn temine muvaffak oldu. Demiryollar ise haylice
mesafe alm oldu.
Ne varki; beynelmilel yahudi pln merkezi, 1897'deki Ba-zel ehrinde yapt
mehur siyoniztler kongresinden sonra krre-i arz'da bir destabilizasyon gidiat
balatt. Her eyi birbirine kartrtyor, byk devletler arasnda meseleler ihdas
ediyor, petrol yataklarn ve boazlan elinde tutan Osmanl devleti, muhtemel bir
genel savada yklmas gerececek hedefler arasnda yer alyordu. Bu arada 1897
Bazel Siyon kongresini toplam olan ve burada kararlatrdklar 24 maddelik
protokolleriyle yz yllk bir pln tezekkr ettirip, bunu tatbike koyarken,
kapsn almalar gereken ilk lke devleti liye olduunun uurunda olarak
Emanuel Kara-so adl talyan ve Osmanl tebaal, Selanikli meclisi mebusa-
nmzn yelerinden bu yahudi, Teodor Herz'ii Sultan Ha-mid'in huzuruna
kartarak, grtrd. Osmanl devletinin borlarn tekeffl eden Herzl,
Sultan'dan Filistin'de iskn edilmeleri iin yahudlere toprak satlmas ve yer
tahsis edilmesini istedi. Sultan Hamid bunun kabil olmayacan ifade etti.
Bylecede, beynelmilel yahudi hareketi des~ tabilizas-yon, yni mevcud yapya
ve nizama anari, isyan, soygun, yry, miting, velhasl insanlar eitli
kamplara blecek ne varsa ve biribirlerine dman edecek hangi vastalar varsa
harekete geirmek suretiyle lkeye ve idareye zaaf getirmek bylece de ykl
veya yaamak arasnda muhayyer brakma pln balatld.
Makedonya meselesiyle ilgili blmde, gen zabitlerimizin buradaki yerli
hristiyan ahalinin mcadelesine hakllk pay bulmaya koyulmu olduunu
belirtmitik, tte balkanlarn yine kaynamaa balad grld.
padiah-vjJahd ve vefa
Ferid Paa'nn sadareti esnasnda husule gelen istikrar sayesinde ve padiahn
dikkatli ve ferasetli bir ekilde olan biteni gzlemesi, milletler aras meselelerde
dengeye ok dikkat etmesi devam ederken, yahudi hareketinin yn deitirdiini
gryor, fikri/fiayat am olduu mekteplerde, ecne-''erden gelmi
retmenlerle bir nev'i bat kltrnn mnevverlerimizi sardn gryordu.
Fakat; bu arada Yahudi Filozof Durkhaymin rk- grleri de, ancak
mslmanlar kardetir, diyen dinimiz insanlar arasnda reva bulmaya balad.
Bu da yahudilerin yeni bir manevrasndan ne'et etmiti. Osmanl devleti, iinde
otuza yakn rk'n bulunduu bir halitayd. Kimisi buna mozaik diyor, kimileri
de, ebru diyorsa da, adil Osmanl idaresi asrlardr bu rklar ve dier din
mensuplarn ina niyetin muhta olduu efkatiyle bir arada yaatmaya
muvaffak olmuken, rk nazariyenin etraf sarmaya balamas, balkanlarda,
Kafkas'ya'da Ceziret'l Arab'da bu gre meyyaliyet tehlike anlarn almaa
balamt. Gnlerden bir gn Melingin idaresinde Yldz Saraynn bahe
dzenlemesini yaparken, bir bahvan yama da tarhlar tanzim etmektedir.
Acele iinde olacak gen bir zabit, az nce bahvan yamann tanzim ettii
tarha basarak geer. ivesinden Arnavut olduu anlalan yamak, az nce
dzelttii tarh geen zabitin arkasndan sylenir: <Bre aptal Trk> eklinde. O
srada kkn balkonundan bu sz iiten Sultan Hamid yamaa yle seslenir:
<iini yaptn ahisda bir Trk'tr. Utan sylediin sz gnahtir> mealinde
ikazda bulunur. Onun iin hi kimse rkla tevessl etmemesi lzm geldii
gibi bakalarna da baka rklarada hakareteamiz beyanda bulunmamal. Bunu
temin edecek husus din-i isl-mn emir ve Peygamber! Zin'n tavsiyelerini
yerine getirmekle olur bir de hangi rkdan olursak olalm, Trk milletini slama
bin yldr kl ve kalkan olduunu gz nne alarak bu milletede vefa
gsterilmeli diye dnyorum. Sultan Ha-mid'in pek nem vermi bulunduu
sadakat ve vefa meziy-yetine sahip Osman isimli bir mabeyncisi vard. ili
ilesinin Osmanbey semtinin ad bu zattan gelmektedir yine bu semtin !a ve
rnal her stanbullunun malumudur. te bu adn bu semte nasl verilminin
hikyesini nakledelim: "Sultan Hamid'in bir bamabeyncisi vardr ki iri yar,
doru szl ve biraz da kaba sabadr. Avrupa saraylarnda bu ileri yapacak
kiileri narin, nzik ve gzel syleyenlerden seerler. Hakan hz.leri de, evvel
sadakati tercih eder. Dier durumlara fazla nem vermezlerdi. Sultan Hamid,
her hafta daha sonra, halife ve padiah olacak veliahd olan kardei Mehmed
Read Efendi ile yemek yerlerdi. Babaa yemek yenip, kahveler iildikten
sonra nazik padiah sarayn i-merdivenlerine kadar Read Efendiyi saray'm
uurlama nezaketini gsterirdi. te bunlardan bir tanesinde veliahd uurlayan
padiah, biraderinin gidiini dalgn nazarlarla seyretmekteyken yukarda
bahsettiimiz bamabeynci aadan yukar merdivenleri kmaktadr.
Mabeynci; veliahdn aa inmekde olduunu grnce hemen merdivenin sana
doru ekilir. Ellerini gbeinin nnde kavuturup byk bir edeble veli ahdi
selmlar. Read Efendi hatr sorduunda, mabeynci: 'gece gndz salnza
dua etmekle megulz' cevabn verir. Ne re ki bu szleri merdiven banda
duran padiah duymu ve ok kzp geriye direyi mahsusa-sina ekilirler.
Bamabeynci merdivenleri kp padiahn odasna girip arz'da bulunaca srada
padiahn ask suratyla karlat gibi ate saan gzlerle yzne bakarak
unlar sylemesine maruz kalr: 'Ben sarayda dmanm olduunu biliyordum.
Fakat seni bunlarn arasnda saymazdm. Yazk git gzm seni germesin' Der.
Bamabeynci akn ve tek kelime dahi syleyemez. Bir hkrk ve durmadan
akmaya balayan gzyalar! Saray'dan kt gibi evine gider ve odasna
kapanr. Kimseyle grmeyip alamaya devam eder. Bir ay sonra durumu
renen Sultan Hamid haber gnderip vazifeye devam etmesini emreder.
Bamabeynci veri- len emre derhal uyar ve ie balar. ok gememitir ki,
Read Efendi yine mutad yemee gelmitir ve yemek sonras hanesine dnmek
zere mahut merdivenleri inmee balamtr. Padiah ise; her zaman olduu
gibi merdivenin bana kadar gelmi ve ba-mabeyncinin yine merdivenleri
trmanmakta olduunu grm, hafife kendini geri eken padiah olacaklar
seyre hazrlanr. Bamabeynci merdivenin ortasnda akbet veli-ahd ile
karlar. Fakat; bu sefer alelade biri yanndan geiyormu gibi ne selm ne
sabah yanndan yryp geer. Veliahd; bu kabala aar kalr.
Padiahn yanna gelen mabeynciye Sultan Hamid; aferin bak imdi oldu. Bir
kiiye bir efendi yeter diyerek memnuniyetini belirtir. Bylece sadakatin ve
vefann, kendince nemini ortaya koyar. Bir mddet sonra Pangalti ile ili ara-
snda bulunan geni bir araziyi mabeynciye hediye eder. Geni arazinin bir
kesine ko nan yaptran bamabeynci daha sonralar buralardan arazi
paralar satar. Yerleim merkezi hline gelen semte Osmanbey ad verilir ki bu
Os-manbey, Abdlhamid hn'm mabeyncisi olan Osman Bey'-den bakas
deildir."
stanbul'umuzun pek nemli i merkezlerinin bulunduu mutena bir yer olan
Osmanbey; Cennetmekn Abdlhamid hn'n sadakatini mkafatlandrd
Osman Bey'in adn tamaktadr. Sultan Abdlmecid'in, Tevikiye semtini
meskn mahal klmak iin yapt tevikata, olu Abdlhamid'de bu
mkafatlandrma vastasyla itirak etmitir. Bizim bu vefa meselesine
temasmz asrlarca devlet-i liyenin koruyuculuu altnda imran mreyleyen
gayri mslimler ve farkl rklara mensup mslmanlar Rus, ngiliz, Fransz
velhasl d dman etkisinde kalarak ayrlk dnceye derek nice <gajleler
aarak insanmz mahv eden olaylara sebeb olmaya engel sadakatla, vefa iladr
demektir.

Zekiye Sultan Hanmn faat

Bu almalarmzda istifade ettiimiz kaynaklardan olan "Madalyon'un Tersi"

adl eserin, 43. sh.de Sadnazam Meh-med Ferid Paa'nn olu Celleddin Paa,
Paris'de Sultan Hamid'in kz Zekiye Sultanhammdan bizzat dinlediini yle
naklediyor:
"Manastr'da patlayan tabancann ortaya koyduu feci-atn gecesinde babam,
babanz Ferid Paa'y saray'a davet edip, halvet var diyerek olan biteni
anlatmasn istemitir. Biz kafes arkasndan konuulanlar dinliyorduk. Babamn
(Sultan Hamid'in), Ferid Paa'ya ne varsa syle, saklama dinlemeye hazrm
demesinden sonra, Ferid Paa 1903 yln takiben Rumeli'de etelerin kurulmu
olduunu Bulgaristan ve Makedonya zerinde almalar yaptklarn, eitli
adlar altnda kurulmu gizli cemiyetlerin azalarnn drtte n kk rtbeli
subaylarn tekil ettiini, vaziyetin vahim olduunu nakilden sonra gzlerinden
akan yalar silen pe deriniz (sadnazam Ferid Paa), Padiahm! maiyetinizde
askerin sevmedii kimseler vardr. Onlar feda ediniz! Nice byk kimseler
etrafndakiler yznden felakete maruz kalmlardr. Bu lkenin trihimde son
sz daima asker sylemitir." Diye nakleden Zekiye Sultan muhavereyi nakle
yle devam ediyor: "Padiah sert bir sesle; Paa doru sylyorsun! Amma hi
isim vermiyorsun! Askerin istemedii kimlerdir? Sadnazam ise: Efendimiz!
Rvet, irtikb, iltimas o kadar oalmtr ki size hangi ismi vereyim? Asker
deyince bir ka paa, bir ka miralayla ifade olunamaz. Ordunun hepsi
mhimdir. Kkleri dikkate alnz. Onlarn isimleri yoktur! Fakat cisimleri
vardr. Onlar sessiz ihtilldirler."
(/temmuz/1908 gecesi konuulanlar bundan ibaret deildi herhalde! Biz
mevzuumuza dahil olan alp sunduk. 9/tem-muz/1908 sabah Mehmed Ferd
Paa istifasn sunmutu. Padiah da nzik bir teekkr mektubuyla istifay kabul
ettiini bildiriyordu. Bylece 14/ocak/l 903'de balayan, 22/temmuz/1908'de son
bulan ve 5 yl, 6 ay, 8 gn sren ve ksa saylmaz br zaman dilimini kapsayan
sadaret dnemi son bulmu oluyordu. Yukarda Ferid Paa'nn istifas ile ver-
diimiz tarih elbette dorudur. Anca o dnemde de, bugn olduu gibi
bavekillerin istifasn sunduktan sonra kabuln bildirilmesiyle birlikte yeni
kabine tekil olunana kadar vazifeye devam ricas bildirildiinden, Ferid
Paa'nn son sadaret gn Kk Mehmed Said Paa'nn 7. sadaretinin ilk
gnne denk gelir.

Merutyet-I San (2.Mertiyet)

Merutiyetin kaldrlmasndan ziyde tatile sokulmasnn ne byk isabet

olduu, ttihatlarn lkede estirdii anari rzgr sadece sivil kesimde deil,
askerlerde de hem de mektepli ve alayl diye ikiye mnkasm olmak artyla
vcud bulmutu. Az yukarda yazdmz gibi, Arnavut emsi Pa-a'y gndz
ortasnda postane knda ehid edenin Atf adl bir mlazm olduunu
hatrlatalm. Resneli Niyazi'nin daa kmasn mteakip, Enver ve Eyp Sabri
Beyler de ayn metodu takip ederlerken bu arada ittihat subaylar ile olma-
yanlar arasnda mcadele o kadar gelimitiki, ok daha sonra babl basknnda
vurulacak olan Mustafa Necip, Enver Bey'in (daha sonra Paa) enitesi binba
Nzm Beyi katletmekle vazifelendirilir ve bana gelecekleri ummakta olan
Nzm Bey deil sokaa kmak taburuna bile gitmemektedir. Bu vaziyet
karsnda da Enver Bey'e enitesini vurulabilecei alana getirmek vazifesi
verilir. Enver Bey'de yeenlerini, kzkardeini hi dnmeden bu grevi
kabullenir. Evinde kald enitesini bir evrak imzalatma bahanesiyle Mustafa
Necib'in rovelverini ekip vurabilecei bir cam kenarna getirir. Ancak atlan
mermi durumu fark eden Nzm Beyin kendini bir kenara atmak suretiyle
ayaklarndan yaralanmakla ucuz kurtulduunu gryoruz. Bunlar olurken ehid
emsi Paann yerine Manastr'a gnderilen Osman Fevzi Paa bu greve
geldiinde iki bin kiilik asker sivil kark bir ittihat ete tarafndan esir
edilip, daa kaldrld. Posta -hanelere ardarda telgraflar veriliyor, bunlarda
merutiyetin iln isteniyordu. Kk subaylar hareketlenmi ve gerek bir
ihtill ba gstermiti. Yukarda yer alan Zekiye Sultanha-nmn Avlonyal
Celleddin Paa' ya anlatt, Sultan Ha-mid'in dikkatle dinledii sadrazamn
dedikleri kmaktayd.
Mfettiin hmli Varm?

Hseyin Hilmi Paa; Rumeli genel mfettilii uhdesindey-ken vazifesinde bir

kusur grlmemekle beraber ttihad Terkki cemiyetinin, masonlarn
auunda nevnema bulmasnda, engelleyici rol oynadna dir bir aba
gsterdii ileri srlemez. Orhan Kololu Bey; Abdlhamid'in baehirde
masonlarn tepesine yle siyasi tarzda bindiini beyan eder-ki, cidden fevkalde
bir tesbittir ve de Abdlhamid'e alnabilecek tedbi rin byle olabilecei
herkesin takdir edecei hususattandr.
Cennetmekn masonlarn iinde ve dnda ald tedbirler sayesinde nefes
allarn Yldz Saraynda duymaktayd. On-'ann yapaca almalar devaml
iane yapmaya dnk ilere ynlendiriyordu. Siyasete dnk ilere
kalktklarnda balarna aaca gaileyi eitli sebeb ve yollarla aba altndan
soba gstererek hatrlatyordu. Bir ok zevat vede bunlardan mason olmalarna
ne lzum nede inan bakmndan gerek duyacak kimselerin masonlua girdiini
gryoruz. Bunlarn banda da Sultan Hamid'in dnr olan, Plevne kahraman
Mir Gazi Osman Paa, dini btn bir m'min olmasna ramen girdii mason
dernei sandalyesinde, padiahn eli-kula olarak bulunma ile grevliydi.
Kymetli aratrc ve Osmanldan yana olduunu hi bir zaman syle-meyen
Prof. Orhan Kololu, tarafsz grntdeki hviyetiyle doru bir tesbit olarak
ileri srmtr. Orhan Kololu hoca bu tesbitinin hemen arkasndan da ilve
eder: stanbul'da padiah hazretleri, masonlar bir hayr dernei mesabesinde
tutmay baarrken tarada vede bil hassa baikan vilyetlerinde haylicede,
elviye-i selsede masonlar cirit atyor, jn-trk anlayna yatak ve dayanak
olmak suretiyle me'um plnlarn adm adm tatbik zmnnda yol almaya
balamlard. Hkm olarak sylemek gerekirki, bir hukukinas olan Hseyin
Hilmi Paa, Selanik, Manastr, Yanya velhasl btn Rumeli yakasnda itthad
cemiyeti hafi'yesinin yapt tekilatlanma, sabotaj, suikastlarna engel
olabilecek vasf tan noksan olduunu sylemek yanl olmaz.
in dier bir fecaati ise; Bulgar komitecileriyle, Makedonya meselesi
mnasebeti ile Yunan palikaryalar ile yaptklar atmalarn sonunda ehid
den savunmac silah arkadalarn fazla dnmez, kendilerini uratran
hasmlarn, kendi ellerinden koparmaya altklar topraklar, drtyz u kadar
senedir bizimdi, diye dnmeyip, benim burada ne iim var"? Psikozuna girmi
olmalar, slm fetih anlayndaki, insan ve adalet, medeniyet ile inan hrriyeti
getirme emellerini, artk kendi uurunda bile tamayan kksz ve ruhu
desteksiz kalm bir muharip haline gelmelerinden kaynaklanm ti. Bu
ampiriki, pozitivist anlay, 1880 sonras maarif sistemimizin ve askeri
mekteplerimizin, Prusya disiplini ad altnda, masonlarn kucana dm ve de
bir hayli yerli ve yabanc retim yelerinin tedris ettii derslerin dayand
farkl anlayn rn olarak grmek o dnemin ye-tidirdiklerine iftira
saylmaz. ok kltrl, ir ruhiu, d grne nem veren, mevki ve makama
haris, dini ibadetlere souk entellekteller, kendilerini arkn mnevverleri
deil, garbn ark'a memur ettii medeniyet elileri gibi grmeye balamlard.
Bilindii gibi Hseyin Hilmi Paann genel mfetti unvanyla balkanlardaki
vazifesi merutiyetin ilanyla son bulmak iktiza ederdi. Ne varki o hay huy
iinde ay daha devam etti. Daha sonra 1908'de 36 bin kr maala dahiliye
nznda oldu. lkenin kart blgenin umum mfettii, sonunda isteklerinde
muvaffak olan blgeye hkim bulunan ittihat asker ve sivili, phesizki alt
yla yakn srdrd mfettilik unvan ile asayi dahil, her eyi tam yetki ile
teftie selahiyeti ve ayrca da buna muktedir tecrbe ve askeri gce sahib olduu
halde, paalarn postane kaplarnda vurulup ldrld, katil gen mlazmn
elini kolunu saliyarak kap gitmesi ve ismi bilindii halde ele geirilememesi,
muhalif gcn derece ahvalini belirttii gibi en selahiyetii sivilin klna halel
gelmemesi stne stlk, bahse konu cemiyetin zerinde glgesi olduu
kabinede, dahiliye vekletine getirilmesi, esnay- grevde ztn, ne i yansn ne
kebb kabilin den grev yaptna iaret ederde, ne var ki sonunda milletimiz bu
bziede yand gitti ki oldu. Dnya mslmanlarnn boynu bkl kald.
Reval Mlakat adyla bilinen bir toplant yaplm ve bu toplantya Rus ar'i
2.Nikola le ngiltere kral 7.Edward, Reval deniz kasabasnda bulumulard.
Konutuklar husus n-giliz-Rus birliktelii ve Almanya kartl idi. Ancak
Almanya'y rktmemek iinde konuulanlarn Makedonya meselesi olduu,
gerek Rusya gerekse ngiltere mesulleri tarafndan efkr ummiyeye lanse
edildi. ttihatlar lanse edilen Makedonya meselesini gryoruz yalan
haberine mal bulmu marib gibi sarldlar ve Osmanl paylalmakta bunu
merutiyet kurtarr velveleleriyle ortalkta haylice grlt koparttlar. T.Yl maz
ztuna Bey, kymetli eseri Byk Trkiye Tarihinin 7. cildinin 216. sahifesinde
aynen unlar syleyerek, ttihatlarn yaygaralarnn i yzn ortaya seriyor:
"..ttiahtlar ngiltere ile Rusya'nn Trkiye'yi paylamaya karar
verdiklerini,rejimin devrilmesinden baka hi bir eyin bu paylamay
nleyemeyeceini yaymya baladlar.
Byle bir ey bir defa mantkn imknszd. Bata Almanya olmak zere dier
byk devletlerin kesin muvafakati alnmaksznngiltere ve Rusya, Trkiye'ye
kar hibir paylama teebbsne geemezlerdi, ikiye ayrlan Avrupada da
byk devletlerin ittifak edebilmeleri tamamen imknszd. Ancak Trkiye'de
ortam, bu basit siyasi meseleleri bile kav-uyabilmekten uzak olduu iin,
Reual'de Trkiye'nin paylalma karar alnd hl bz yeni yaynlarda
gemektedir. Halbuki, Reval mlakatnn zabtlar artk yaynlanmtr ve bu
zabtlarda,Trkiye'nin paylalmas zerinde bir tek kelime yoktur."
Grlyorki; deerli okuyucularmz ttihatlar bir aslsz stihbaratn, zellikle
yuu salanan bilgileriyle hareket etmiler ve Reval'i kendi ihtilllerine
basamak yapmlardr. Ayn kadro daha sonra babl basknn yaparlarken,
sadrazam Kmil Paa'y Edirne'yi dmana veriyor, o karan imzalamaktan men
iin hareketi yaptk diyorlar. Fakat ne he-yet-i vkel byle bir eyi konumu,
nede Kmil Paa byle bir kd imzalama d sonradan ortaya km, ancak
iin baka bir tasavvuru oiduu vki ise de, bunu bahsi geldiinde aklarz.
Ancak, ztuna Bey'in Reval'de Trkiye paylalmas yoktu demesi de pek fazla
iyimserlik, nk her belge, bir baka hakikatin setr edicisidir diye baklmas
trih ilminin bilhassa diplomatik vak'alarda daha da fazla gerekmektedir diye
dnyorum. ttihatlarn, Osmanly bitiren nlenemez ykselii, masonlarn
aunda gerekletiinden, st seviyedeki mason olup ayn zamanda
ttihatlarn ileri gelenlerinden bir kann mesel Emanuel Karaso, Talat Bey
(Paa), Manyaszde Refik Bey gibilerin iin hakaykmadan haberleri vardr
belki de byle bir aklamay bu vesile ile yaptrmak ayaklanmaya sebeb tekil
ettirmek, Talat Bey gibi cidden serdengeti ve komitac bir ahsn akledip
yaptrmakta tereddt etmeyecei ilerdendir. Cebinde bomba tayp, daha sonra
bavekil olmu bir politikac yoktur taki askerler hri.
Btn bunlarn sonunda Sultan 2.Abdlhamid, Avlonyal Ferid Paann halvetde
anlattklarndan sonra tatile soktuu meclis-i mebusan, milletin meruti idareye
alabilecek kvama geldii bahanesini kullanarak, yeniden mer'yete koy-maa
karar verdiini aklad bylecede, mason-siyonist-itti-hat geninin plnlad
kanl bir ihtillle padiah devirme zevkini kursaklarnda brakmay baard.
stifa eden Avlon-yal Ferid Paa da yeri ni Kk Said Paa'ya teslim etti. Ay-
n zamanda 1897 savandan beri Seraskerlik makamnda bulunan Mehmed Rza
Paa vazifeden alnd yerine Erkn- Harbiye-i Ummiye Reisi Mir mer
Rd Paa getirildi.
Rumi/10/Temmuz/1324-miId 23/Temmuz/1908'de merutiyet ln edilmitir.
Sultan Hamid'de bu ln yapmakla karsndakilerin btn kozlarn elinden
imdilik almaya muvaffak olmu, millet ve Orduy-u Hmayun mensuplarnn bir
avu blm hri, padiahm ok yaa diye barmaktaydlar. Yldz Saray
nlerine gelip tezahrat yapp mrnn uzun olmasna dua ediyorlard. Bu arada
otuz yl akn sren dnemin hakl-haksz srgne gidenleri, hapislerde olanlar
bir aff- ummiye nail ediliyorlar bu sebeble de, bu gibi insanlarn evld
iylleri de padiahn bu ltfna teekkr ediyordular. Dikkat edilmesi gereken
bir husus ise gazetelerde yer alan yazlar umumiyetle, gizli tekilat ittihatlarn
bu oluun banisi, Enver ve Niyazi Beylerin bu iin mnc'i olduu kafalara
aklmaa gayret ediliyordu. Tabiiki karakter bakmndan maluliyeti olanlar
duru ve davranlarnda deiiklik meydana getiriyorlar, kimisi devr-i
istibdadn menhus kimseleri olmalarna ramen saf deitiriyorlar yalanlarla
efkr-1 umumiyeyi bulandn yorlard. ln- merutiyetten bir mddet evvel Bur-
sa'ya srlm olan Fehim Paa'aha li tarafndan lin edilmiti. Adlan hafiye'ye
kanlar byk skntlara uruyorlar-d. imdi biz, merutiyetin ilnndan sonra
"Babli'nin yz" adyla kaleme alnm bir risaleyi ilk defa Osmanlca'dan
latinize edip, bir miktarda sadeletirerek sahifemizi ssle-yelim diyoruz. O
gnlerin scakl iinde yazlanlar renmi olalm.
Babli'nin Yz!

"Kalmasn dnyada hi bir ey rifhan" diyen ir bence mehul olmakla beraber,

syledii beyitten yola ktmzda bunun trih ilmi asndan pek doru bir
tesbit olduunu kaydetmekle bu almay bilgisayarmda tulamaya balamay
tercih etdim. stanbul 'un fethinden sonra dnya devletlerinin gerek bykleri,
gerekse ikinci ligdekileri vede bunlarn birlikte zerlerine.;zlm ile gidilen
bilhassa ada devletiklerinin yalvaran baklar bu ehirde dnya nizamn sala-
may kendine inand din ve kitabn yklemi olduunun draki iindeki
Osmanl Devleti ynetimi gn geldiindebnb!-l'den ida re olunmaa
balamtr.
Bu satrlarda karnza getiimiz almaya bal olmayan ve devrin kendine
has hli hasebiyle, kendi zaviyelerinden grlerini r. 1324/m.l908 tarihinde
balktaki adla Artin Asaduryan matbaasnda tb olunmu yazar mehul mter-
cimi T. S rmuzlaryla verilmi bir kitab sadeletirmek ve buradaki yazanlar
sizlere aktardktan sonra bu hususda kendi kanaatlerimi almay
tamamladktan sonra ayn eserin tenkyd ve tahlil ady la sizlere okutmaya
alacam. Bunu da dikkatle tetkik ederseniz bilhassa Sultan cennetmekn
Abdlhamid-i Sn dnemi hakknda bir mlahazaya daha sahip olmu
olursunuz..
Sevgili okurlarm; biz eskilerin, cennetmekn demek suretiyle safmz
belirttiimiz Sultan Abdlhamid hn devrini ve idaresini mmkn mertebe his
cephesinden nakle alim-izdr. Byle yaptmz esnada da insanmzn kimi
ksm bu devir hakknda azn aar amaz "devr-i istibdad"da diye sze
balamas zaman zaman dikkatimi ekerdi. Bunlarn arasnda nice edip, devlet
adam ve asker rtbelerin evci blas olan mirlie gelmi ve yksek karakter
sahibi ve destans bir mr srm erke Deli Fuad Paa'nnda olduunu
derhtir ettiimde, hemen aklma 1878 savann pka Kahraman adn alm
bulunan, Sultan Aziz zamannda asker mektepler nazryken bu padiahn
tahtdan indirilmesinde rol oynam Sleyman Hsn Paa dverdi.
O Sleyman Hsn Paa ki Osmanl bat cephesi kumandanlna tayin edilmi
gen Mehmed Ali Paa'y dinlemi olup arsna uymu olayd, dnya trihi
daha o gn bambaka bir yola girebilirdi.. Bu itaatsizlii onu kerameti ken-
dinden menkul pka Kahramanlna tad amma sava sonrasnda muhakeme
ve bir daha stanbul'u grememe cezasna arptrld. Fetihten sonra andarl
Hli! Paay cellta veren Sultan Ftih hz. lerini dnrseniz, Abdlhamid
hn'n Sleyman Hsn Paay katlettirmemesinde yatan merhamet duygusu ve
lm emri verecek gll tamamaktan kaynakland dnlebilir.
Gryoruz ki; istibdadn sktrd iki mir ki bu emri dinlememezlik
vukubulduktan sonra Sleyman Hsn Paann, Mehmed Ali Paann yerine
bakumandan tyin edilmi . olduunu hemen buraya sktralm. Buna karlk
erke Deli Fuad Paada ayn savan gerek bir kahraman olup Elena meydan
muharebesinin besalet sahibi ulv bir kahramandr. Devr-i istibdad denilen
dnem bu ayr taraf insann ayn cezaya mstahak grmtr.
Btn bunlar geenlerde sevgili dostum Mustafa zdamar beyefendiyle grr
iken, onun pek gzel bir tbiri oldu aynen benimsediimden sizlere de
duyuraym: "Bazen tarihiler ve tarihle megul olanlar meylettikleri taraf lehine,
bok rtcl yapyorlar" demek suretiyle iin bam teline bast.
te biz bu kitap sizlere sunduktan sonra hemen st satrdaki tesbite uygun
tarzda, tenkyd ve tahlile geeceiz.

Babli'nin Yz

stanbul'un en gzel tepelerinden birinde padiah sarayndan iki adm mesafede

bulunan geni ve hantal bina'ya yeniliki padiah addolunan 2. Mahmud
dneminden beri babl denile gelmitir. Bu harabzde kervansaray, hem
stanbul Boazna, hem Halic'e hem de Marmara ve adalara bakar. Vezaret de
denilen, vkellk yni bakanlar kurulu devlet ilerini grmek ve
kararlatrmak iin eskiden toplandklar yere Dvan tbir olunurdu. Buradaki
lerin en mhimmini mesel bul ana gelen ehzadelerin salarnn tra
edilmee balanlmas veya balanlmamas, balanacaksa ilkbaharda m yoksa
sonbaharda m baalanlmasnn daha uygun olaca gibi eyler Dvan'n
ruznamesini tekil ederdi! Aslnda bu gibi meselelelerde son sz herhalde
Mneccim-ba'na dyordu!
eyrek asrdanberi yni 75 senedir babl terkibi Dvan kelimesinin yerine
kullanlr oldu. Bu elimsiz, ibtidai ve uygun durmayan grnl binada imdi
sadnazamlk, i ileri bakanl, uray Devlet yni imdiki Dantay vede D-
ileri bakanl bulunmaktadr. Daha eskiden Harbiye ve Bahriye bakanlklar
hri olmak zere, btn direlerin st mercileri burada toplanmt. Ayrca
sadnazamlann klk ikametghlanda bu bina dahilinde idi. Yenierilerin muhte-
mel saldrlarna kar savunmaya yardmc olacak bir de i kalesi vard.
Alemdar Mustafa Paa; 3. Selim'e hizmet ve onu indirilmi olduu tahta yeniden
oturtmak iin stanbul'a 9e'ebilmek iin kt yoldan var biraz ge olduunda
3. selim ehid edilmiti. Alemdar'a dende gen ehzade
Mahmud'u padiah yapmaya gayret gstermesi oldu. Padiah 4. Mustafa'y
bara bara kafesine gnderir- ken padiah olan Sultan Mahmud'dan sadaret
mhrn de alm oluyordu.
Alemdar Mustafa Paa, bahsettiimiz bu binaya aile efradyla birlikte
yerlemiti. Ancak ay sonra Koca Alemdar Paa, bu byk vatansever
yenieriler tarafndan bir ramazan akam ikametghnda muhasaraya alnmt.
Bin kiiyi aan muhasaracilara gn kahramanca kar koyan sadr-azam,
yardm yetimediini grdnde gzden karldn anlad ve hi esef
etmeden ailesini ve servetini i kalede muhafaza altna al-dktan sonra
yenierileri pskrtmek iin baryt mahzenlerini atee vererek binbeyz kiiye
varan yenieri ve yamaclar havaya uururken, kendine hanmna ve hareminin
hadm aasna kymay gze ald. Bu patlama bu facia ile babl'yi bir enkaz
ynna dndrd.
Bu gnk bina nsbeten yenidir. Babli'nin kaps; padiahn sarayna bir ka
metre mesafedeki bb- hmayunun bir benzeridir yni her iki kap birbirine
benzemektedir. (Glha-ne Parkna bakan Salkmst tarafndaki kap
kastediliyor olmal M.H) Bb- Hmayun; Jstinyen Saraynn yerine ya-
plmtr. imdi; gemi padiahlarn ailelerine ve hizmetinde bulunmulara bir
melce, bir yaama yeri olarak tahsis edilmitir. (Tabii bahse konu yerin imdi
mze olarak kullandmz Topkap Saray olduunu sylemek zait olur deilmi
efendim? M.H)
Bablye gelince buras btn mfsitliklerin yapld menzilei mefsedet yni
entrika merkezini sknt meydann andran bir yerdir. Sultan '.Mehmed'in;
stanbul'u feth etdi gn sar- beeriyyeye yni insanln eserine gsterdii
hissiyat mehurdur. Merhum ve mafur sultan imdi yatt yerden ban
kaldrp fethine mazhar olup pek sevdii bu ehrin geldii hli grse: "sar-
beeriyye nasl fenayab olur ise, devletlerde ylece karin-i fena olurmu!"
hakikatini aresiz sylemee mecbur kalrd.

Bbl! Ne Sihirbaz Terkib!

Mehmed Emin Al Paann vefatna kadar hkmet,bu byleyici fsnkr

babl'de idi. Daha nceleri padiahlar uzun mddet icray hkmet etmilerdir.
Htt bunlardan bazlar zaman zaman bir musahibinin veya haremaasmn
telkinleriyle istibdad ve bask hissiyatna malup olur bunlarn telkinleriyle
sadrazam astrr veyahud vezirlerden birini kestirirdi. Ancak bu hrslar birini
bulduunda sknet bulur yine zevk- sefalarna ekilirlerdi. Byle olduunda
da bab-l yeniden nfuz ve kuvvetini, gcn istimale yni kullanmaya
balard. Bylece de lkenin ruhu ve kuvveti olmas tekrar kendini gsterirdi.
Bunun sonu 1870 senesinde gelmitir.
O dneme kadar padiahlar dolaysyla saray, ilere ve muamelta pek ndir
mdehalede bulunurdu. Asla hkmet ekline temas etmez, ancak kiilerin
deimesine dirdi bu mdehaleler. Mlk idare, silahl kuvvetler, ecnebi
devletlerle mzakere ve siyasetin idaresi babl'nin ilerindendi. Btn
darelerin reisleri, dorudan doruya sadrazamn emrine tbi id. Velhasl
sadrazam demek her ey demek idi. ln- harb edildiinde sadrazam;
kumandan olarak, ordunun banda sefere kar, hemen hemen btn bakanlar
sava alanna gtrrd. Dersaadet'de bir kaimmakam braklrd. Bu ka-
rnmakamn en az akll, en te'sirsiz kiiler arasndan seil-meside ayr bir
bahisdir.
Ancak bunlar arasnda o zamana kadar kendini saklam, ak gizli her eye
boyun emi kiilerde olduu grlmtr. Bunlar kaimmakamlk gibi bir yere
kendilerini sakla ya-bilmeleri yznden getirildiklerinde maskelerini syrm,
hem vekili olduu sadnazam htt padiah dahi tahtndan etmeyi bilmilerdir.
Buna hemen bir misl vermek gerekirse akla ilk gelen Kse Musa Paa olur.
Bilindii gibi 3. Selim'in hl'ine ve katline sebeb olmu ve yaplan nice asker
yeniliklerin nne geen kimsedir.

Babli'nin Saray'a Teslimi!

Yukardan beri saydklarmzdan hareketle biz burada Na-polyon Bonapart'm

ark Meselesi'ni hercmer yni allak bulak eden fecayiiden bahsedecek de
deiliz. Bundanda maksad- hakikimiz sadrazamlarin eskiden umu miyyetle
gerek sulh dneminde gerek se sava zamanndaki ileri tamamen istiklliyet
iinde yrtmekte olduunu ifade etmektir.
Bir zamanlar sadnazamlann bir lakab da Lala olmas idi ki, bu ismi, bunlarn
padiah nezdinde bir nasihati, bir mavir hatta bir mrid payesinde
kabullenildiklerini gsterir. Babli'nin nfuz yni te'siri ve iktidar bakmndan
hibir sekte verilmemesi, Sultan Abdlaziz Hn'n devrinin sona ermesine kadar
kabil olmutur.
AT Paa'nn irtihalinden sonra ikbal mevkii, hayrl kabiliyetlerden mahrum
olarak domu bulunan Mahmud Nedim Paa'ya intikal etdi. Bu Paa da, bu ulvi
mazhariyet iin lzm gelen ne tecrbe, ne zek bilhassada maharet ve mnevver
hl bulunmamaktayd. Sadrazamlk makamnda, Mahmua Nedim Paa, bu
makama lzm gelen hasletlerden voksunluu ile belki en zengin misl olarak
gsterilebilir. Mahmud Nedim Paa'nn en mhim cinayeti, nce devleti iflasa
srklemesi, ondan sonra ki cinayeti de, Abdlaziz Hn' sanki l Paann
oyunca olmu hline sevketmi olmasdr. Bu zehrini de umu miyyetle siz
hkmdarsnz nasl isterseniz yle olur kabilinden szler sylemek suretiyle,
aklnca hkmdar gibi davranmasn temin edecekti. Bylece bu padiah,
babl' nin bir serseri yata olduuna, btn vkel, vzera, ve mirn'n
kendisinin kulu klesi meml-ku olduuna inanmas istikametinde
ynlendirmitir ki bu da apayr bir cinayeti tekil eder dense yeridir.
Mahmud Nedim Paa yine padiaha devletin gelirinin kendisine aid olduunu
telkin etme hususunda bir yola koyulmu, mslim, gayri mslim btn teb'nn
yaratl sebebi, padiahn hislerine ve arzularna hizmet etmekle ve kendisine
kulluk yapmakla mkellef olduklarn sk sk ileri srerek habaset enberini
daraltp durmutur. Bu mfsid davrann olaylarla takviye edebilmek iin,
devletin btn mekanizmasn ve devlet adamlarn iradei seniyyenin esiri hline
getirmek onlar oyuncak gibi saa sola atamak suretiyle lkenin felketine
zemin hazrlamtr. Onbe ay sren sadareti esnasnda kabine arkadalarn yedi
defa azlettirmitir. Hele; o dnemde hi bir vali gitdii yerde, bir ay
tamamlayamamtr. Yanya Vilyetine onbe gnde be tane ayr zt vali olarak
tyin etmitir. Henz^hayatda bulunan (1324/1908) Rauf Paa; bir hafta zarfnda
Biga Valiliine, Selanik Valiliine oradan Yanya Valiliine ve de oradan
Bahriye Nazrlna tayin olunup, peinden azledilerek sonunda Manastr'a 3.
Or-du ya tyin edilmitir. Rauf Paa daha bir yere indiinde ba-vullar amayp,
baka bir yere tyin olduu haberini alrd. fer valiler, mirler yni ordu
kumandanlarda ayn talihin zebunu olmulardr. Ayrca Mahmud Nedim Paa,
kk memurlara da satamaktan kendini menedemezdi Bunun sebebi, otuz
milyonu bulmu Osmanl nfusunun her birinin padiahn kuklas olduunu
ispat etmeye kalkm olmasnda aramak lzmdr. Bu eytan ve ocuk
oyuncana benzer davran Sultan Aziz farkettiinde ok gecikmi, tacn, tah-
tn htt haya tn kaybetmesine ramak kalmt. Bu farkna var padiahn ac
sonunu nlemeye yeterli olamad..
Mahmud Nedim Paann haddinden fazla kabiliyetsizlii; 30/mays/1876
buhrann getirmi ve bylece b-tn vatan iin, millet iin ve de dnen btn
insanlar iin mstebid bir idarenin kurulmasna sebeb tekil etmitir. O sralarda;
Midhat Paa, babl'nin glendirilmesi iin mesai sarfet-mekteydi ne var ki bu
hayrl teebbs karsnda ortaya kan engeller pes dedirtmesini bilmitir.
Bylece mteebbis de inkisar- hayale u-ramaktan nasibine deni almtr.

stibdad Ve Tagallp

Malum olduu zere; istibdad ve tagallp politikas evvelemirde hkmete

dmandr Btn kuvvetleri ve meruiy-yetin yni kanuniliin gcn drmek
ister. Byle yapt takdirde ferman ferma yni dediim dedik, aldm ddk
diyebilir! evket- glendirmek, kudreti muhafaza edebilmek iin istibdad'a,
elastiki vicdanl, en kan dkc ileri yapmaya hazr vastalar, a ve haris her
trl cinayetleri yapmaya hazr gnlller lzmdr
Babli'yi bsbtn ortadan kaldirmakda ne caiz ne de kabil idi.. Tam tersine
grntde yaayan bir messese hviyeti vermek, avrupann nazar- dikkatini,
kuvvei kanuniyye ve idari kuvveti babl'de gstermek lzu muna hkm
olunmutu. yle bir babl'nin varlna hkmolunuyordu ki, pa-ravanlk etsin,
ortaya kacak kusurlar ona yklensin! Eblehe olduu kadar da cniyane olan
bu hatt harekt takip etmek iin istibdadn bu son zulmn, kuruluundan beri
evvelemirde tand bilhassa tanmad kimseleride mihenge vurmu, namuslu
kabul edilen her ferdi, kalburdan geirdikten sonra hl yola gelmek istidadn
gsteremiyenlerden icab edenleri srgn ederek yurd dna kovmak, icb eden-
leri mahv ve ifna yni perian edip yok etmek gerekletirilmi, ilenen sularda
ortaklklar esasnda muhakkak olan kimseler st makamlara geirilmilerdir.
Ancak insanln tabiat ne kadar derin bir zillet ukuruna derse dsn,
zaman zaman faziletli davranlara dnmeye eilim gsterir. nsann; fenala
kar isyan emareleri gstermesi nndandr! Nitekim seimleri ne kadar ustaca
ve iyice tetkik edildikten sonra yaplsa bile,mtegallibe idaresi seicileri,
kendilerinden mutlak olarak bekledii mutlak itaate sokamam, seiciler de
zulm ve istibdada kar mukavemet ve atmak deilse de, defalarca tereddt ve
ekingenlik gsterdiklerine ahid olunmutur.
Hlasa ederek beyan edelim ki; Said Paa 3. defa sadaret mevkiinde
bulunduktan sonraya girdii yolun vahametinin sknt ve tehlikesini gznne
alarak, veya uzun mddet tazyik altnda kalmaktan dolay boulan vicdannn
son bir teyakkuz ve intibah neticesi olarak bir aralk terk-i vazife ile ingiltere
sefaretine ilticaya lzum hissetmiti.
Daha evvel Berlin konferans andlamasnn yaplmasndan sekiz sene sonra,
1301/18- 85 senesi 6/eyllnde Ru-rneliark meselesinin zuhurunda, Yldz
saraynda bir zel meclis toplanm ve otuzalt saat mzakereden sonra, Said
haada ortaya oy birliiyle kararlatrlm bir mazbata koymaa muvaffak
olmutu. Bu mahut mazbata bir zarfa konup, zarf mhrlenirken, mektep
sralarn yeni terk etmi nevzuhur ktip Reid Bey, arz- endam etmi ve
seraskere bir pusula uzattktan sonra mazbatay alp, sratle bir gz attktan
sonra pek byke hayret iinde kalm ve yaznn bede drdn sildik-ten
sonra yerine drt-be satr yaz yazm ve sadrazama dnp: "Paa! Efkr
ahane u merkezdedir! Zten serasker paaninda. ayn fikirde olduuna phe
yok! Bu mealde bir mazbata kaleme alnsn." demek suretiyle bir heyuly-
mezalim, fec bir kbus gibi odadan kp gitmitir.
Hazirun bu muammal elemin hl resini bulmak zere serasker'e dnmler; o
kzarm, sol eliyle sakaln tutmu, sa eliyle burnunu kam, sonunda sahte
bir sesle: "Ordunun sefere girmek zere hazr bulunmadn meselenin sa-
vamadan dzeltilmesine relerin aranmas" gereini bildirmi ve Said Paa
ancak: "Fakat bu balkanlarn suret-i katiyyede kayb demektir. Hem daha imdi
bizimle birlikte ayn rey beyan dahilinde bulundunuz! Bir ka dakika iinde
byle bir deiiklii meydana getiren kuvvet nasl bir eydir? Diyebilmi ve
merak ettirici sahne neticesinde kabine dm ve Said Paa sk bir tarassuda
yni gzetlenmeye alnmtr.
Said Paa; eskidenberi her ekil ve renge girmi ve de elastikiyeti ile tannmtr.
Htt Midhat Paann mahkemesi mnasebetiyle adndan sk sk bahsedilen
kimselerdendir. Fakat sonunda Said Paa kimbilir servet sahibi olduundan m,
yoksa muvakkat bir vicdan szlamasyla m nedir? Midhat Paa meselesinde
biraz hassas davranmsa da, bahire yoluna devam etmekte bir beis
grmemitir.
Son otuz sene zarfnda Said Paa'dan baka on kadar sadrazam gelmi ve
bunlardan bir ksm hayatlarn fecii surette tamamlamlardr. Said Paadan
sonra sadaret Kbrsl Mehmed Kmil Paaya verilmitir. Paa bu sadaretini be
sene devam ettirmitir. Kmil Paa bu vazifede be sene kalrken, gizli hafiye
tekilatna hayli kolaylklar gstermitir. Bahafiyelik grevini ise gayriresrm
olarak kendisi uhdesine almtr. Kmil Paa her tr iini blmekde de darb
misal ol-mutur(!) Hal byleyken Kmil Paa da dnyaln, evld ve ahfadnn
yni ocuklarnn, onlarn ocuklarnn da azn hazrladktan sonra ahali
frkasna katlmtr veya Ahrar ad ile anlan partiden addolunmutur. Bu
halkl, Sultan 2. Abdlhamid'e bir slahat lyihas sunmasna kadar varmtr.
Bu layihann belkemiini saray adamlarnn devlet ilerine mdehale
etmemelerini ngrmesi tekil ediyordu.
Hakikaten mabeynciler yni sarayn memurlar sivil olsun asker olsunlar
hkmet ve devlet adamlaryla rekabete girimi omuz omuza yol alyorlard.
Messesei milliye, babl erkanndan birine bir mnasebetle sekiz yzbin frank
(takriben bu gnk paramzla 160 milyar.M.H) hediye verdiine gre mabeyn
erkannn ayn mnasebetle neler neler ald duyulmu idi. Fakat; "eglonuvar"
niann tad Almanya'nn bilhassa ngiltere'nin mdehale ve himayeleri
olmasayd slahat hakkndaki layihas yznden imdiye kadar Kmil Paann da
bir srgn* yerinde hayatn tamamlayaca kesindi.

Babli'nin Sadr'lar

Sevgili okurlarm yazmzn balnda yer alan "sadr'lar kelimesi sadrazam

efendileri sembolize ediyor. Siz deerli okurlarmza ulatrmaya altmz
"Babli'nin Yz" adl szde tercme risaleden sadeletirmeye devam
ediyoruz ve gnmzde yaadmz cumhuriyet dneminin devlet adamlarnn
ve hkmet brokrat ve teknokratlarnn zaman zaman basn kanalyla efkr
umumiyyeye akseden hl ve davranlar gibi, Osmanl itima hayat da, bu
minval vakalara hid olmutur. Hemen unu lve edelim ki dn de, bu gn de
cemiyet hayatnda eitli gr ve anlaylar kendine yakn olana destek, uzak
hatta dman olana ise adamakll tenkyd oklarn frlattn hi ama hi
aklmzdan karmamalyz. X gr iin pek makbul ve mergub olan birisi Y'
gr in son derece tatsz, ahlaksz, karaktersiz olarak vasflandrlr.
zerinde altmz risale yazar bizce mehul kii, umumiyyetle bu
genellemi kaideden ayr olarak yazm deil risalesini... Diyor ki:
Almanya imparatoru Kayzer Wilhelm tarafndan Mehmed Kmil Paa defalarce
himaye olunmutur. Kbrsl Mehmed Kmil Paa'dan sonra sadaret gen bir
zabit olan Cevat Paaya tevcih edilmitir. Vatan sevgisiyle dolu bir ahs olan
Cevat Paa 43 yanda hayata veda ederken o gne kadar hi bir hastalk
ekmedii hatrlanmaldr.
Bu ztn peinden hemen aklmza Halil Rfat Paa gelmektedir. Bu zat; elli u
kadar yl bir ok vilyetlerde bulunmu olduundan vcuda ve fikren bitmi bir
kimseydi. Adet bir enkaz andryordu. Kendisinden bir fikri terakki ve asla
slahata dnk bir teebbs beklenemezdi. Nitekim o da
b"vle bir ey gstermedi. O kadar aalanmt ki, olunun lum olan sebebden
dolay ldrlmesinden sonra da sad-razaml iki sene daha srd.
Hele son otuz. sene iinde babl'nin nemini, sadr-azamlarn eref ve
itibarn kesinlikle dren bir zaman dilimi olarak kendini gstermitir. Yldz
Ormanlarnda kurulma frsat bulan bir ete, vekillere ve hkmete aid btn
imti-vaz ve selahiyetleri kendi ellerine almak suretiyle adet gasb etmilerdir.
Babli; varlna sahte bir grnt verilmi bir messese sfatna drlmtr.
Bu unutturulmu messesede iitilen kavgalar biraz anlatmaya alalm. Eer
resim yapma uslmde dier bir tbirle tasvir san'atm gsterirken bir kusurum
olursa, paletimi fram krp istifaya razym!
Avlonyal Ferid Paa boyu ortadan uzunca, vcud azalar bir birine uygun halde
olup, ya elliyi az biraz a m ve Ar-navud.. Zamannda 2. Mahmud'u hayli
zp bana gaileler am bulunan mehur Fransz diplomat ve ir Lmartin ile
gren bir kiiymi Yanyal Ali Paa ailesindendir. Ferid Paa uzun zaman pek
kk hizmetlerde kalm, sonunda stinaf mahkemesi azalna daha sonrada
uray Devlete getirilmi. Oradan da gzel idare etdii sylenen Konya Valilii-
ne getirilmi idi. Rumca ve Franszca bilir bir kimsedir.
Son mazhariyeti yni makam sadarete getirilmeden nce bir elilikle taltif
edilmeyi temjn iin hayli kapy andrmi-tir. Beyolu'nun hatr sahibi
kimselerinin kaplarn alar, btn sefarethanelerin zel gnlerini bilir ve
sefirelerin isim gnlerini tebih eker gibi bir nefesde okur ve onlar tebrik
etmek ve sevgilerini kazanmaya vesile olacak hi bir iin,hi bir frsatn
kamasna imkn brakmazd. Fransz sefarethanesinde Frankfurt muahedesini
tenkyd, Alman elisiyle Fransa politikasnn entrikalarndan ikyet eder,
ngilizlerin yannda Ruslar ekitirir, Ruslarla bir olup ngilizleri gln ve deli
olarak tavsif ederdi.
Avlonyali Ferid Paann hariciye siyasetini gstermek zere yazlanlar kk
fakat doru bir ldr. Bu Paa'nn dahili siyasetine gelince; uzun zamandan
beri kendini me'sud addetmektedir. Kabiliyeti, rikkati ve yardmlaryla ve her e-
ye uygun davran sonunda bir sadrazam olarak uyanmas kabil oldu. Byk
itahna Niantan'da bir konak aylk maa olarak, 40 bin frank (gnmz paras
olarak hesaplarsak sekiz mil yar, yzyirmi milyonu bulmaktadr.M.H) Para me-
selesinde Ferid Paa'nn drstln muhafaza edip edemediini sylemek
mhim bir meseledir. Ferid ve zzet Paalar bu ztlarn her ikisi de en yksek
iktidar mevkiine gelinceye kadar birbirini srmaya, paralamaya hazrken, iki
dev dman gibiyken birden bire, bu hli brakarak, birlik iin de olma
lzumunu hissettiler. Bu sadece ve birbirlerine kar deil,dardan gelecek
tehlikelere de birlikte gs germek eklinde yaplan bir antlama olduu
sylenmitir. Netice de bu gn her ikisi de, birka milyonluk servetin
sahibidirler. Sk sk da, bu servetin menbnn padiahn ihsan olduunu
sylemekten geride durmazlar. Ferid Paann vasf- mmeyyizi ve en nde gelen
taraf, Tan Gazetesini alenen okuma-sidir. Paa; Ruvo gazetesinin son saysn
dima yannda bulundurur. nceden kararl olmad takdirde, Bank- Osrnn
ile i yapmakdan nefret eder. Hasbihalleri esnasnda sylediklerine baklrsa
kendisinin sosyalist olduundan Amele cemiyetine dahil olmak zere Fransz
domadna pek teessf eder. Kymet mahrumu olmayan bu adam; bir ok vas-
fyla byk bir adam olabilirdi!...
Mevcud dare bu ztn elinde yorulmu ve Paa'nn dile-didi ekle girmiti.
stibdad idarelerinde grler net olup, Osmanl istibdad idaresinin net gr
udur: "Ya tezelll ve istihkar ile kolay servet veyahud eref ve i'tibar ile fakr u
zaruret!" Osmanl devlet adamlar emri semekte hemen hemen tereddt
etmemilerdir

Sralama Devam Ediyor

Ferid Paa'dan sonra Hariciye nzn Ahmed Tevfik Paa'dan bahsedebiliriz.
Tevfik Paa, ahsen ok temiz ve saf olmas hasebiyle tam bir Trk
nmunesidir. Yzndeki beyazlk, baklarndaki berraklk ve netlik, yz
hatlarnn pek dzgn olmas salna salna yrynde mevcud o.-an ahenk ve
duruu ile muvazenesi me'sud gnlere, sakin gecelerden baka bir eye
ehemmiyet vermez olduunu gste-
rir.
Osmanl-Rus Savann baladnda Petersburg'da maslahatgzarken oradan
Atina'ya, Atina'dan Berlin eliliine nakl etmi, tam bir ie yarar kii olduu
kefedilerek, mmtaz bir mevkii olan hariciye'ye nasbedilmiti. Bu makama
geliinde Berlin hatralarnn rol olduu asla unutulamaz. Tevfik Paa
vazifesini parlak surette ifa etmiyorsa da dierlerinden de aa kalmyordu.
Tevfik Paa; bir terazinin kefelerinden birini tekil eden mstear Naum Paa ile
Divn- hmayun batercman Da-vud efendinin tekil etmi olduu dier
kefeye, ok vazifesi gren bir teraziyi tamamlar. Naum Paa; Katolik olup, Suriye
lidir. Bu zatn meziyetide Osmanl devletinin yapm olduu btn antlamalar
bada 1. Fransuva ile akdedilmi olan ahidnameden tutun da, daha geen sene
neticeye balanm olan gmrk vergisi antlamasna kadar yaplm btn ant-
lamalar tamamen ve harfi harfine ezbere bilmi olmasdr.

Tevfik Paann Skmas

Eer Tevfik Paa bir meselede skt takdirde, hemen dmeye basar.
Karsnda hemencik Naum Paa peyda olur. Naum Paa hi bir ey sormadan,
herhangi bir ey dinlemeden bahismevzuu olann ne olduunu renmee l-
zum grmeden, farz ve tahayyl etdi mesele hakknda on eitli yerde ne
gemi, on eit trihi misl sayar ve bunlar antlamalara tatbik etmee balar.
ok defasnda halledilecek meselenin, ne saylan misllerle nede dayanlan mu-
ahedenamelerle hi bir suretde alakas olmad grlr. Fakat Naum Paann ii
antlamalara dayanarak bahsi yrtmektir. Bu sebeble netice ne karsa ksn
Naum Paay en-terese etmez. Yanl ve kabili tatbik olmayan tarzda yrtt
bahisleri fark eden olsada oimasada, sonunda iin msveddesinin kendi elinden
geeceini dnr ve bununla teselli olmaa muvaffak olur.
Davud Efendiye gelince, bu zat hakikaten iyi bir adamdr. Yahud fena adam
deildir. Ciddi, mlahazal yni dnceli, fevkalade sr saklayabilen, pek
namuslu yorulmak bilmez ok gayretli bir kiilie sahiptir. Her ynyle
mstakim yni dosdoru bir kiidir Kendisini ziyaret ettiinizde odasnn en
gzel koltuunu size ikram etmeye hazr bulursunuz! Sel gibi akp giden
tebessmleri insan rahatlatr. Fakat kendisinden bir lutf beklemekten ekininiz.
Htt ve hatta sigaranz yakmak iin bir kibritlik lutf dahi ummaktan uzak
olunuz. Hi bir husus da nnze gelecek gayet mukni yni, ikna edici ve bir
ok meru sebebe dayanan engel ifade etmekten, makul mazeretler ymakdan,
(b+h = L) tarznda kat'iyveti riyaziye ile talebinizi yerine getirmesinin elinde
olmad-, isbat etmekten asla ve asla aciz kalmamtr ve kalmaz. Babli'nin
siyas trihini herkesden iyi bilir, Davud Efendi ile [Saum Paa bir hususda, ayn
reyde bulutuklar takdirde, Tevfik Paaya den yalnz tasdik etmek ve imzay
basmaktr.

Jn Trkler

Jn-Trkler yaklak krk sene evvel varlklarn sergilemitir. Yni 1868M

yllar ki; Sultan Abdlaziz devridir ve bu padiahn Avrupa seyahati ncesinde
Jn-Trkler olay pek hafi yni gizlilik iinde nevnema bulmaa balamtr.
Bunlarn ilkleri Paris'de bir merkez tekil etmiler ve bu eilimin yni Jn-
Trkler anlaynn yksek nesli bunlar addedilmilerdir. Bu insanlar
eskidenberi stanbul'da Aksaray semtinde kk bir evde toplanarak mavere
ederlerdi. Evin adn Dr'lmsamere adyla telaffuz ederlerdi. Bu topluluun
edebi sanatlarla ilgisi hayli olup balarnda da hem edebi hem de siyas olan bu
cemiyeti edb-i zam Namk Kemal Bey etrafna toplamt.

Jntrklerin Dokuzlar

Namk Kemal ve arkadalarnn topland evin mdavimlerinin isimleri

unlardan ibaretti: Namk Kemal Bey'le Ziya (Paa) Bey bada olmak zere,
Harabeler mtercimi Ayetul-lah Bey, Meyo'nun Ehl-i Salip Trihinin
mtercimi Pertev Efendi, Arif Bey, mehur gazeteci matbua-i mceddidinden
yni matbaaclk ve gazetecilie byk yenilikler ve terakki-ler tam bir insan,
Ebuz Ziya Tevfik Bey, mehur Ahmed d Efendi, Ekrem Bey ve de Memduh
Beyefendilerden ibaretti. Sonunda istibdad idaresi bu deerli kiilerin bir o-
unu srgnlerde perian eyledi.
Yalnz Ekrem Bey ile Ahmed Midhat Efendi dolgun maala stanbul'da
kalmann yolunu bulabildiler. Memduh Beyefendiye gelince; bu gn Dahiliye
Nezareti gibi en mutena ve mhim memuriyetde oturmaktadr. Sar Memduh
Paa lakabyla da anlan, bu zat da ok kltrl biri olup, Paris'de Sen nehrinin
ltif bir sahilinde ortala cevher saan biri olsayd mutlaka eski zadegandan
birinin dknln, kendi dizleri stnde terbiye olduuna hkmettirecek
ekilde, usl- telbisi yni ayplan kapatc, muaerete ve lm- musahe-beye,
kendisine en lakayd olanlar bile hsn- kabul fennine uygun vukufiyetle
karlar. Bizde buraya mhimler listesi adyla bir liste tanzim eden mehur ir
Yahya Keml (Be-yatl) merhumun beyann koyarak sahifemizi ssleyelim:
1- Murad Bey (Mizanc)
2- Ahmed Rza Bey
3- Prens Sabahaddin Bey
4- Mahmud Celaleddin Paa
5- Hoca Kadri
6- Smipaazde Sezayi
7- Hseyin Siyret
8- Keml Midhat,
9- Hseyin Tosun, . \ ,
10- Ali Haydar Midhat
11- Salih Ceml (Kaanun- Esasiyi karan)
12 -Bekir Fahri
13- Ali Keml
14- Sleyman Nazif
15- Rahmi
16- rksuiu Ahmed
17- Midhat kr (Bleda)
18- Halil Muvaffak
19- Nzm Verdni
20- smail Keml (Fraeri)
21- Fazl
22- Halil Ganem
23- Ahmed Saib
24- Mehmed Ali Paa
25- Kaptan Rza (Hak gazetesinin sahibi)
26- Nihad Read (Dr.Belger)
27- Ahmed Celaleddin Paa
28- erafeddin Mamum
29- Bahaeddin kir
30- Hsrev Sami
31 -Ke'nan
32- mer Naci
33-Ressam Glib
34-Mhtedi Yaar
35-Yrekler acs Sabri
36-Dr.Rfat
37-Refik Nevzad
38-Halil
39-Kardei Murad
40-Halil Mentee
41- Konsolos efik
42- erkes Keml
43-Abdlhalim Hikmet
44- Glibta
45- Doktor Re'fet beylerdir.
Yahya Keml bey'n bu listesi bizim grdmz kadaryla siyasette aksiyon ve
fikir sahiplerini tesbit ve bunlarn tahliline hazrlk olmaldr. Nitekim listede yer
alan zevatn adn duymadklarmzda buna adet hidlik ediyor.
Memduh Paa; orta boylu, karn az kk yni hafif gbekli, vcudu salam ve
gsterilidir. Ya altmisekizi bulmasna ramen elan gzlerinden deha
kvlcmlar salyor. Fakat bu deha, bir dh-i hayr mdr? er-m'dir? Bu pek
ayr bir meseledir! Hi bir Osmanlnn, Memduh Paa ile ne kalemle nede szle
arpabilmesi kabil deildir! Zerafeti pek seven, nktedan olup, anlatm son
derece fasih olan en basit sohbetinde bile hezelliyat yni ciddi olmayan ifadeler
kullanmaz. Pek ok hikyeleri vardr. Sfera yni sefirler dnyasnn hanmlar
hakknda yazdklar ancak avrupada emsaline rastlanacak gzelliktedir. Zaman
zaman iir syler, evdeinin hayretlerini, meftuniyetlerini, hasmlarnn
hrmetlerini ftihane bir ekilde kabul ederler.
Sivas Valisi olarak grev yapt zaman; pek menfaatna dkn iler yapt
anlatlr. Haklarnda buraca da bu yolda bir ayia bulunmaktadr. Esas grevi
hlihazr olarak, sadr-azamlan kontrol altnda bulundurmaktr. Ne var ki; bu
mevkii doldurmaya kfi gelememilerdir. Yirmi seneye yakn bir zamandan beri
meyveli yolu takip ediyorlar. Memduh Paa her eyi bilir, her eyi tanr ve
duyar. Geen bir glge, uan bir sinek, dnen bir tekerlek, susan bir seda, onun
fezadan dahi haberdar olmasndaki esrar gsterir!
Baklar parlak, te'sir edicidir. Her eyi bilmesi ve tefsir etmesi ve de tasnifiyle
akamlan Yldiz' uurur! Fakat hislerine malup olduunda bu keiflerden, aki
giderici kartrclardan gerek gr olarak gerekse merebi olarak tamamen
buna kardr. Bulunduu mevkiye falan ve filn vazife ile mkellef olarak
oturtulmu, bunlar yerine getiriyor. Memduh Paa iin 1. rtbe 1. dereceden
Lejyon Dnor nian yazld syleniyor.
Ormanlar ve Maadin nzn Selim Melhame bu trn 2. rtbesini tadktan
sonra, Memduh Paa iin 1. rtbesi de azdr. Vazifesinin bir ksm gizli olmakla
beraber Memduh Paa, bunu yerine getirmekle bozuk ahlk sahibi kimse ile
arasndaki fark azaltyor ve bylece Memduh Paay biraz gagaladktan sonra
bir baka recle geelim..
Babli'nin ihmli asla caiz olmayan mhim ehrelerinden birisi de, ura-y
Devlet Reisi Byk Said Paa, 80 yanda olmasna ramen bir delikanl
grnndeydi. Mtebessim, saf ve tamamen ak-pak olmu sakallaryla, biraz
neeli olduunda hayli sevimlilik kazanrd. Vatan'n kp, yklp gitmesine
bir tedavi resi retebilmekten ciz idi. Ayyuka kan rezaletler nnde sessiz
kalm bir hid sfatyla hi olmazsa iyi yaamaya eilimli evldlarn,
yetitirmee azmetmiti. Bu evlatlarndan by 26 yanda ferik, yni korge-
neral rtbesini hiz olmu bulunan Stokholm'da elidir. K-in Kahire'de yazn
Paris'de ve Trovil'de vaktini geirir. Kk evld ise 22 yanda olup liva
rtbesindedir yni tugeneraldir ve ayrca yaverdir...
Istibdad idaresi; l Paa'nin hayatnn yegne eseri bulunan ura-y Devlet bu
adam tarafndan, yni Said Paa tararndan aalk bir mcadele alanna
evirilmitir. Halbuki l ^aa. Said Paa'nn hazakatine tamamen itimat etmiti.
Said Paann yemesi imesi, yatmas, kalkmas ve uyanmas iie aksrmas,
smkrmesi bu mstebid idaresinden nceden alnm msaadeye bal
bulunuyordu. Said Paa; Berlin Eliliinden hriciye ne-zaretine gemi olup,
hikye merakls olduundan, elilikteki tercmanlar, Figaro'dan, aryorden ne
bulurlarsa toplayp getirir ve hediye ederlerdi. Said Paa vefat etdiinde de ura-
y Devlet Hasan Fehmi Paa' ya tevcih olunmutur.

Tepinen Nazr

imdi kalem elimde, fakat kulaklarm mthi ve sar edici uultularn saldrgan
olduu mthi tarakkalar ile adet patlamak zere.. Orman ve Maadin (Orman
ve Maden) ziraat direleri ve porselen fabrikas nzn, sanayii sergileri kurucusu,
mliye mstear- hussisi vede Osmanl Siyas leri Mdr Selim Melhame
Paa azn am, gzn yummu tepinmekte, baryor ve tel iinde: "Ne?
Diyor btn arkadalarm tasvir edi yorsunuz da bir benrni unutuluyorum?
Benim onlardan farkm ne? Hakkm isterim! sterim!" Esasnda Paann hakk
var.
Paay unutmak, kurmak istediimiz u kolleksiyon yapsn eksik brakmak
yerine geer. Fakaat! Msaade Paam!.. Bir kere hatralar hafzama toplayayim.
Bir de ricam; netice-i tetkikim aleyhinize karsa, bana bir kusur isnad
etmeyiniz. Bir kere boyunuz bir metro yzseksen santimetrodur. Teninizin rengi
safrani olup, hznl br hindi'yi andrr. Vechiniz yni yznz geceleri
beyzi(oval) olup, bir gn evvel verilen jurnallerden bir ey karamamsanz
sabah olduunda yznz uzunlar! Alnnz bask, burnunuz kk, gzleriniz
prltlarla ldyor!
Sesiniz ksk, kollarnz sarkk, bacaklarnz ie doru bkk dorusu ise paytak
halde! Konumanz daima fikrinizin aksinden ibaret ve dudaklarnz sahte bir
tebessmle aralk, mutlaka yalan olan szleriniz zaman ve mekn ile uygun hi-
kyelerle ssldr. u aralk bir hayli fazia olan servetiniz, Hmid' dir.
te Paa; varlnzn tasviri bundan ibaret olup, bir noksanm varsa kusuru yine
size aiddir. Herhangi bir fark ancak sizin son mlakatmzdan beri deimi
olmanzdan trdr. Saray'n bir ok mensubunun olduu gibi zt-
mbarekeni-zide. Suriye Gnei, yetitirmi olmakdan elemlidir. Avrupa-nn;
Osmanl lkesindeki hiristiyanlannda devlet hizmetinde bulundurulmalarn
gzlemesi ile temiz vcudunuz sayesinde saf saf rastla nlmaya balanmtr.
Tfllnz yni kklnz Beyrut Cizvit mektebi sralar st veya altnda
gedi. stanbul'a gelip Mekteb-i Sultaniye yni Galatasaray Lisesine mubas srlk
yni talebe gzetleyicisi olarak yerlediiniz zaman henz 22 yandaydnz!
Bir aralk da, Rumelark hududu tahdit heyetine refakat etdiniz. Orada
vazifeniz ne idi? Mehul! Bence malum bir ey! Avdetinizde o aralk yeni
alm bulunan Duyn-u Umumiyye merkezi idaresine tercman sfatiyle
yerletirilecek ans sbat- hner ile yakalam oldunuz, ite bu memuriyette
serpilip aldnz kudret eli; size bir sahay gstere-fek eitli meziyetleri
gzleyip, hararetle aldnz feyzlerle baarnz genilettiniz. Yldz Sarayna
her akam maruzatnz zarf zarf deil, etek, etek, kucak kucak sundunuz. Du-
yun-u Umumiyye Meclis-i daresi, vazifelerine dahil olan, olmayan, olacak olan
olmayacak olan her eyin dakikas dakikasna, hatta daha evvel sarayca malum
olduunu grp, nihayet ztliyyeniz kefedip, kuyruunuzdan tutturup kap
dar attlar buraya kadar olan hayat safhanzda gelecee yani at'ye intikal
edecek pek mhim ve parlak hususlar yoktur. Hududsuz saydaki
arkadalarnzn hayat tarzlarndan baka bir ey deildir. Fakat bir ka senedir
siz bydnz! Adet vkel payesine ykseldiniz, lkenin ticaretine,
siyasetine, mliyesine htt her eyine burnunuzu sokar oldunuz. Vekiller
meclisinin kararlarndan hi biri nce sizin reyiniz alnmadan yerine getirilmez
oldu. u durumunuz avru-palyla alakadar bulunduundan hakiki durumunuz,
hafifliiniz avrupaliarca da bilinmek gerekir.
Orman ve Maadin Nezaretine tyin tarihinizden beri zt- ahaneye her sene
gzel idareniz sayesinde gelir arttrc bir lyihann takdimini itiyad ettiniz.
Ortaya maden hakkn da, lkenin en zengin madenlerini sizin paynza ok
dmesini salayacak bir kanun atdnz. Hrsn tatmin iin denizlere yakn
btn maden menbalann da, elinizle sattnz.
Dnyann en zengin ocaklarn, iinize gelen en baya serserilere, tirakiniz
olarak ml eylediniz. mtiyazlar en aa bedellerlede dier serserilere intikal
etdi. Borasit, kurun, Manganez, kmr, antimon gibi btn silsilei maden, sizin
o bin marifetli ellerinizde deiik ekiller alp, Msr tahvilatna, Almanya ve
ingiltere eshamna, Svey Kanal hisse senetlerine vesairlere tebeddl ediyor!
Bu ne sihir!

Smrl

Transval madenlerinin hl-i galeyanna kar devlet-i liye Maden Nzn olmak
sfatyla lakayd kalamazdnz, kalmadnz! Bank- Osmaniyi hesabnza paket
paket kd almaya mecbur ederek bir ok tasfiyelerde piyasa farklarn] muhafa-
za etdiniz. Vakta ki bu kdlar dt.. O zaman bankaya dilinizi karp
gstermekle iktifa etdiniz. Banka hayatta oldu-unu ve size kar kmak
durumuna getiinde Borsa ilerine bakmaktan mahke-me meneder iradesi
karttnz. Sizin bu hle raz olmamanz ecnebi sefirlerden oka sayg gr-
menize engel tekil etmemi. Sefirlerin sizi paylaamamala-nna fasla
verdirmemi, sizi her akam, her gece ziyafetlerine, msamerelerine, Balolarna
dierlerini bo vererek, davet etmekten alkoymamitr

faatta Kor tham!

Sfernn yni elilerin her biri sizi kendine ml etmi sanr. Her biride ayr ayr
aldanr ve nice gsterdiiniz msavi-likten yaralanr ve mutazam olurlar,
ingiltere, sizin entrikalarnzla ba edebilmek iin bir filo sevk etmek
mecburiyetinde kald. Fransa ise; gmrk tarifeleri hakkndaki tezviratnzla ba
etmek iin fevkalade mesai sarfetmee mecbur kald. Mevcud sadnazamn
trnaklarnz bir derece kestiini rivayet ediyorlar. Fakat rivayet baka,
inandrmak yine baka! Nice Suriye Arablar, Yanya Arnavutlarna galebe
ederler. nnzn belirlenemeyecek kadar sisli olduu grlyor. Son za-
manlarda anlalmaz bir takm tehlikelerin kokusunu alm olacaksnz ki byk
apta bir sefirlik yakalamak iin gayret gsterip, mesai sarfettiinizi duyuyoruz
ancak hemen haber vereyim ki, ne Paris nede Londra sefaretlerine kabul edilme-
yeceinizi reniniz. Peyda etmi bulunduunuz yaknlklar sayesinde Roma'ya
htt Berlin'e gidebilirsiniz! Yalnz Fransa ve ngiltere'yi unutunuz. Aslnda
unutmam olmanz gerekir ki Fransa kardeinizi sefaret mstearlna kabul
etmedi. n-gtereye gelince; Sir Vansen Kayar cenahlar sizin Man Denizinden
gemenize msaade etmeyecek buda malumunuz dahilindedir!
Daha nce 3. Viktor Emanuel'e hanedan- l Osman niann gtrmek zere
Roma'ya gitdiniz. Bu vesileyle gsterdiiniz ahval ve etvar yni durum ve
davrannz size o kadar istekli olduunuz mevkii Roma'da hazrlyor. lk adm
atm bulunuyorsunuz. Gerisini Kardinal Merari de Loval temin eder. Bu sayede
bir derece kudsiyyet, muazzeziyet yni az bulunur eyler elde edersiniz!
Dnn bir kere: Paa; saltanat- seniyyenin Ro-ma Sefiri, sen Melhame Paa!
Aman Yarabbi! Ne gzel bir kartdvizit olur!

Tarafsz Kalem!

Bizim kalemimiz son derece bitarafdr. Kimsenin ne lehinde ne de aleyhinde

deildir. Baz sahneleri tasvir ediyor, neticede alakas olanlar kusurlu
ykyorlarsa, fotorafn kabahati ne? Vkel-y Osmaniye haftada iki defa, pazar
ve aranba gnleri meclis toplants yapar. Hizmeti sfliyelerine yni mhim
olmayan ilerine dilsizler bakar. Salon asker muhafzlarn korumas altndadr.
Vkelnn endie duymadan, mesuliyetinden ekinmeden nelerden
bahsedebildikleri ve mzakeresi ile neye karar vermeye selahiyetli olduklar
tedenberi birok kimseleri dndrmek, birok zihinlere durgunluk vermek
istidadnda bulunmutur.
Filvaka Almanya elisi; hkmetin gz yummasndan htt cniyane
tevikinden bezerek, stanbul'u bir Fehim Paann tahamml edilmez ve
kokumu varlndan, hempalarnn yapt haydutluklardan temize
kavuturmak iin sa-ray'a mracaat ediyor, Badad Demiryolu'nun uzamas m-
zakeresini saray ile yrtyor. Mhimmat- Harbiye al veri hususunu Yldz'la
kararlatryor. Fransa elisi; hk- metin Fransz teba'ya mevcud veya mevcudu
farz olan dinin eda edilmesini mabeyne (saraya) yazyor. Odasndan Fransz
gazeteciler iin istedii nianlar Saray'a inha ediyor.. ngiltere elcisi; hkmetin
Makedonya ve gmrk vergisi hakkndaki arlerini Cuma selmlndan sonra
en st mevkide beyan ederken, Amerika sefiri protestan mektebi hakknda
yazd ltimatomu hkmete, babl'ye deil yukarya yni Saray'a yolluyor.
Byk olsun kk olsun btn devletlerin elilikleri bu yolu tutturmular.
Hkmetin mihveri, babl'den Yldz'a yni 2. Abdlhamid'in sarayna
nakletmi olmas alakadar olan ecnebi devletler iin pek elverili bir yol! nk
Yldz; tehir eder, tereddt eder, krmak, karmak teebbsnde bulunur, fakat
sonunda azam hadd-i hasarla! Teslimiyet gsterir. Vkel-y askeriyye
hakknda hi bir kelime kullanmamak, bunlarn (asker lern) vekar ve
azametlerine yni arballklarna ve byklklerine sz etmek hata demek
olur. Bu bakmdan projktr yle veya byle, bunlarnda yni askerlerin de
zerine tutmamz lzmdr.
Vkel-y askeriye seraskeri yni kumandan Rza, Tophane miri Zeki,
Bahriye nzn Rami Paalardr zerlerine pr-jktr tutacamz.. Rza Paa;
vcuden gzel,i ri yar iman bir zattr. Yz mdevver yni yuvarlak, gzleri
siyah, kirpikleri anik, rengi esmer, sakal ve byk sk ve krantadr. Kabil olsa da
dnya'da bir seyahat etmesi lzm gelse pasaportuna erh konmas icb eder.
Ahlaken emsalsiz derecede latif-dir. Altmbe yanda olduu sylenmektedir.
Nzik, iltifat eden, sahih gayri sahih yni yanl veya doru ifrat derecede zhd
ve takva sever kimsedir. Bir Trk iin kabil olduu derecede tertip ve intizam
sever. ktidar mevkiine gelmeden nce Yldz Saray civarnda ahab bir konakta
yaamaktayd- O zamandan beri iktisad edebildii paralarla bir ok mlk satn
ald. Asma baheleri vesaire perilere yarar, esatiri grntde yle bir saray
yaptrd ki; mef ruat Paris'den getirilmitir. Daimi masraf iin Bahekap'daki
yirmi bin lira ky-metindeki maazalarla birlikte, doumhane olarak balanan
kasr- muazzam budur.. Dikkat li bir bak bu saray'in iinde her ne kadar initaf
etse yni saklasa her kesinde iki misli olan zarafetden, nezahetden, altundan,
billurdan, nurdan, kdan baka bir ey gremez. nk her noktasndan bir
gsteri fkryor, her kede bir nr dnyas byk bir ha- metie mahede
olunur.
Sarayca mtevatr olduuna gre bu kasr mdebdeb yni gsterili konak ve
iindeki mobilyalar ile ikimilyon frank (bugnk paramzla 400 milyar m.h)
tutar. Bu para ne kadar mnsz eydir ki Paa, bir ka ay nce hastalanp
yataktan kamazken, htt Paris borsas bir tarafn tahvilatla baslmak
korkusundan yle iddetli bir kokuyla sarslmt ki, senetler hzla de
balamt.
Hava deiimi iin Trablusgarb'e Jl Vern'in denizaltndaki seyahatini ve deniz
hakkndaki nazariyatn kontrol etmek iin yola karlmak lzm gelenlerin
tyin emrini Rza Paann irfannn takdirine bal olduu bildiriliyor. Dilini
gzel bilir, Fransizcaya da, Almancaya da vukufu olup, yalnz bana
renmitir. Servetinin derecesini tahkik edemem.

Tophane Miri Zeki Paa

Bu paa; Tophane Miridir yni kumandandr. Zeki kelimesi zek'dan gelirki.

Saf, hlis, salih hl sahibi demektir. Zeki Paa daha 1875'de henz otuz
yalarndayken, devlet-i liye hizmetinde bulunan bir ecnebi zabit, Zeki
Paa'dan
bahsederken, devlet-iliyyenin istidad ve intibah- tealisi varsa. Zeki'nin eliyle
muvaffakiyyet-i nsibedar olabilir!" Demitir.
O zamandan beri memleket daha ziyade kt duruma dm, zulmler
oalm, feryatlar her tarafdan duyulur olmutur. Zeki Paa da, daha ok
bankalar istila etmek yo-uvla bir yenilik ve deiiklie yol amak istemitir.
Tophane mirlik diresi Beikta'a giden balca yol zerindedir. Zeki paa'nn
en nemli vazifesi bu iryan- kebirden yni kan damar gibi yoldan kimlerin
getiini gzetlemek ve grdklerini padiaha ulatr-maktr. Asker Mektepler
nazrl da bu ztn zerindedir. Dolaysyla mstebid hkmete, sadakat zere
olan bu zat, programlar zerinde oynanmasna lzum grlen oyunlarda bu
paann elinin ykseklii ve ycelii grlr.

Hasan Rami Paa

Hasan Rami Paa Osmanl siyaset leminde henz yeni yeni grnen bir kiidir.
Osmanl ufkunda dolaan fikri yaps iinde, Rami Paa en byk denizcilerden
biri olup, ngiliz donanmasna bile komuta edecek iktidara sahiptir. Bir hayli
zamandr lkenin en nde gelen bahriye zabitlerinden biri olmasna ramen
yakn zamana kadar komuta mevkiine getirilmemesi, paann kendisi iin bir
eref meselesi olarak yorumlamas yeridir. Devlet-i liyye-Yunan Savanda
(1897 Osmanl-Yunan Sava nm dieri Dmeke Meydan muharebesi ve zafer,
dnyaya parmak srtacak bir Osmanl zaferi olduunu fakirin bu hususda
baslm bir kitab olduunu iftiharla hatrladm. M.H) byk zorluklar iinde
Hali'den ika-nlan harp gemilerine kumandanlk Rami Paaya tevcih edilmitir.
Paa gemileri hemen Marmara denizinin aklarna ekmitir. Kimsenin
kimseden vede hibir eyden doru bir haber ahnamyan memleketde, Rami
Paann o devrin bahriye nazrna hi bir itimad bulunmadndan, gemilere
ufak bir tlim yaptrmak istemi ve 2. snf krovzrlerden Mecidiye ise at
yapt topu ile fena halde olmak zere, yine kendisini yaralamtr
Bunun zerine Rami Paa donanmay alp Gelibolu nlerine ekmi ve hi
kimse Hasan Rami Paa'ya bir ey sora-mamtr. Rami Paa'nn oradan sklp
karlmasna da teebbs edilememitir. Bu da, Osmanl trihini bir zillet-i a-
ibeden kurtarmak, hizmeti olmutur. Hasan Rami Paadan evvel Bahriye
nezareti adliye memurlarndan gelen birine ve-rifmisede, amele ve askerler bu
zt karmlar Rami Paa, bu greve kerhen ve kayd ihtiyatla getirilmitir.
(Bahse konu savada Hasan Hsn Paa 3/aralk/1882'de geldii Bahriye
nazrlnda onbeinci senesini aralksz srdrd gibi, yedi yl daha bu
savatan sonra bahriye nazrlnda muammer olmutur. Bozcaadal Hasan
Hsn Paann ilk bahriye nezaretinin sonuland l/aralk/1882 trihinde
Bahriye nazrlna getirilen Mehmed Ratb Paa da, bu makamda en ksa
mddet kalan Bahriye nzndr ki, yukarda yazarn bahsettii adliyeci, bu olsa
gerekdir. Ancak bu dnemin bahsettii Yunan harbiyle arasnda yine onbe sene
vardr. Anlalan odur ki yazar btn olumsuzluklar bir araya getirip, devirleri
uymasa da bir olumsuzluk sansasyonu meydana getirerek devrin insann
aldatmaa alyor hkmn karmamz yanl olmaz. Bizim bu tip risaleleri
nere gayretimiz bu kk grlen neriyatlarla, mnevverlerimizin ifal
edildii ve elan gnmzde de, buna mracaat eden zihniyete'kananlar az
deildir olmasndandr.M.H) Halbuki lkenin ok byk ounluunun gaflet
uykusunda olduu u srada bir iki kiinin ne yapabilecei sual edilse yeridir.
Franszca risalenin yazl 17/ocak/1908-Tercme trihi 29/kasm/1908 Bylece
bu risaleyi itinize etmi bulunuyoz. imdi bu risale zerine mtalaamzi
takdimle okurumu-n efkrnda meydana gelmi tereddtleri varsa gidermeye
gayret gstereceim, efendim.

Babli'nin Yz Risalesini Tenkidimiz

Bizden nceki kuak rahmetli filozof Ceml (Hatipolu); merhum Hilmi Oflaz,
Kaymakamlktan emekli Melih Yulu beyefendi merhum, 2. merutiyetin
2.Abdlhamid tarafndan meri'yete sokulmasndan sonra, devlet-i liyye ve
hanedan taraftan devlet ricali aleyhinde yazlm satrlarla dolu kitaplara fazla
nem vermeyin! Bunlar; bir blm yazarn kendini kaptrd bat dnce ve
yaay tarzna imrenmesinin getirdii hezeyanlar, bir baka blm yazarnda
veya anekdot sahibinin, yeni anlay ve ttihad Terakki cemiyetinin savurmas
muhtemel devlet imknlarndan yal bir kuyruk yakalamak iste yenlerin
yazdklardr.
Buna da, 1877/1878 Osmanh-Rus sava fecayiinden sonra, Sultan Hamid'in
te'sis etmi olduu lkeyi tek elden idare etmek, devlet adamlarn nezaret eden,
yni yaplanlarn neticesini kendisine bildirme tarzna dayal idaresinde meru
veya gayri meru, doru veya yalan, essah veya iftira mnasebetiyle bana
gelen bir felketin getirdii, elem ve zdrabn tevlid etdii ve bu ektiklerini, bir
maddi refah temini hususunda kendine sermaye edinmek istiyenlerin, trihi ve
cemiyeti ifsad eden yazlardr. Derlerdi.
Her eyden evvel bahse konu risalenin tercme eser olduu kapanda yazl
olmasna ramen, fil-i yazarn,yni yazann ad bulunmamaktadr. Mtercimi
ise iki ba harfle belirtilmi: T.N! Gel k iin iinden! Adet imzasz ihbai
mektubu! Hem de merutiyetin yeniden mer'iyete konmasnn ardndan
yaymlanm. Sansr kalkt diye de bayram elan devam eden gnden sonra
yaymlanm, fakat bu sefer de fsik zihniyet sahipleri kendileri sansr
uygulamlar. Hlbuki, eskimez yaz okumasn bilenler kitaplarn kapanda
maarif vekletinin msaadeleriyle tab olunmutur ifadesinin yer aldn
hatrlayacaklardr. Bylece kitabn yaymlanmasnn maksad, baz zevat
merutiyet nighbanlma yni, yeni usl desteklemek iin gzlemcilik
vazifesini kendilerinden menkul bir anlayla, grev addedenlere baz 'eski d-
nem insann, hedef gstermek gayretinden ileri geldiini ifade edebiliriz.
Babli'nin Yz adl risalede ad geen eski sadnazam-lardan Mahmud
Nedim Paa, Said Paa, Cevat Paa ve Meh-med Kmil Paalarn ve de eserde,
daha ziyade hariciye nazrl unvanyla ele alnm bulunan son sadnazam
Ahmed Tevfik Paa hakknda bile tahlile girimei lzumlu bulmadk. Bu
zatlarn defaatle gelmi olduklar bu yksek makam ad san belirsiz, niyeti
hlisanesi tesbit olunamayan ve tam buhran dnemlerinin yol artan kr
kandili vazifesini ifa iin, kaleme alnm byle varakpreler her zaman
olmutur ve olmaya da devam edecektir. Ancak merutiyet lnnn 2.sinden
sonra dahi lkemiz, dnya byk devletlerinin danp, grlerini kaale ald
bir lkeydi.
En ekbir siyaseti dahi, "Boazdaki Adam; bu husus da acaba ne dnyor"
diye tahminlerde bulunmakta ve dikkatle Sultan Hamid'in, sz ve davrann
takibe, kendini mecbur hissederdi.
lkeyi bat dnyasnn frtnalarndan devaml menfi ekilde sallanan bir sefine
olmaktan karmay kendisine gaye edinmi bulunan halife/hakan takip etdii
ok ynl ve hipeaktif siyasetle megul bir siyaset dahisi olduundan dnya-
arlerine itibar etdii bir siyaset stdyd. Osmanl Devleti trih sahnesindeki
yksek mevkiini 1683'den, i922'ye kadar mdafaaya gayret gstermi, bunu
yapar-kende her bir kar topra uruna can vermi, ba alm, yi-a\t].:"
Kaybetmi nm almtr.
Dnya asker liderleri arasndada mhim ve parlak bir sima olarak kabul edilen
nl Napolyon Bonapart; "Trkler l-drlebilir fakat asla malup edilemezler!"
dediinde de takvim yapraklan 1800'den sonray gstermekteydi. te bahse
konu risalede yukarda bir blmnn adnn getii sadnazam efendilerin
babalar milletimizin bir neslini tekil etmekteydi ve Napolyon bu ku san
kahramanca direniini bizzat mahede etdiinden, Cezzar Ahmet Paa'nn
nnde ald kk'daki ktekten; avrupaya, Paris'e kendini dar atm ve oradan
da, lk srgn yeri olan Elbe adasn boyla-mt. Byle deerli bir neslin
ocuklar olan yukarda adlan geen sadnazamlar hususunda mezkr risalede,
ileri srlen iddialarn zerinde kalem yrtmeyi abes gryorum. Her eyden
nce, bu zevat-i kiram siyasi hayatlarndan menkub olduktan sonra, yazdklar
hatratlarla sbjektif sulamalara dir cevap vermi bulunanlarda vardr. Biz
bunlarn artk maziye ve oradan da rz maherlik ilerden olduu kanaatnda-
yz. Ancak unu da itiraf gerekir ki; bir cihan devleti dn-ya'ya ferman verdii
1453'den 1622'ye kadar btn dnyann arzularna muhalefetsiz rza gsterdii
bir devletti. Ancak o kadar adil ve ahali denen kuruma pek byk sayg besle-
mekteydi ki bu bakmdan yzaltm yl mtecaviz tek bana hkmran olma,
dnya trihinin bir daha kolay kolay yaayamayaca zaman dilimidir!
Baknz; 1990'Iarda inhill eden Sovyetler Birlii Komonist idaresi bir kutup,
ABD' bir baka kutup grnts verdikleri yllarda birlikte ancak 1946 ile 1990
arasnda bapehlivanlk yapabildiler. Bunun mecmu krkdrt sene yapar ki
kimse iin tadn veya tuzunu anlayamad.
Gnmzde yni 1990 ile aradan geen onbir yl dier bir deyimle 2001 seneleri
arasn da ABD'de sevilmek yle dursun, ahalisinin kkeni olan devletlerin bile,
hasmln stne ekmee balad. Gnmzde ise henz btn ecramyla
ortaya kmam asrn insanca en ar hasan saylan, Hiroima ve Nagazaki'yi
hatrlataca ileri srlen bir kyma km bylece de mttefikleri dahi
ilerinden bu dengesiz kl patronun karlaaca zorluklan tesbite almaa
balamlar ve kendisini bu sona getirecek, arkalama yi yapmaktan da geri
durmamaktadrlar.
Ezcmle sylediimiz; gnmzn her alanda vard teknolojik terakki
dnemimizin olaylar ile mzidekileri mukayeseye kalkma imkn
brakmamsa da, son kertede dima esas olan insan ve insaniyyet olunca,
devirlerin mukayesesi fazla ddial olmamak artyla denenmelidir. Mnsif bir
liderin, yni insaf sahibi ve insanlk dman olmayan bir diktatrn, demokrat
ruhlu olduklarn syleyip de milletlerini temsil eden yneticilerinin ksm-
zaminin siyonizmin aldatc hmanist idaresinden ok daha iyi olduunu
sylemeden geemeyeceim.
Tabiiki netice itibaryla ortada 622 sene temadi edip nihayetinde trih
sahnesinde yerini Trkiye Cumhuriyetine brakm veya brakmak zorunda
kalm Osmanl devletinin izmihlalinde suun by devletin en st mevkiini
temsil edenlere karlmas kadar isabetli bir baka gr leri srlemez! Amma
unu a unutmamak icb ederki; byk ve Kk hatalar bir araya geldiinde
bilanonun zarar hanesinde karlalan netice trihin derinliklerine doru yol
almaya balandn gstermitir. Bunu grenler eit eit tedavi usulleri
uygulamlar ve geici baarlarda bulabilmilerdir.
Nevehirli Damad brahim Paa ile Damad Mehmed Ragp Pasa sava
aramayan bir Osmanl devleti ve savasz geen yllan, deerlendirecek bir
organizasyona gitmek istikametinde, yol alrlarken, Damadlann, brahim olan
Patrona Halil isyannn mazlum ve maduru olarak hem de hayatn kaybetti.
Ragp olan ise her admna bir altn koyarm, Rusya'ya sava aalm diyen
padiah dizginlemeyi bilmekle beraber, bu rind ve tedbirli vezir ecei-i
mevuduyla dnya hayatndan ekilirken, iki sulh dnemi haylice slahata vesile
olmusa da, Rusya'nn Ortodoks ve hristiyan hmisi olarak balkanlarda ve
Osmanl lkesi dahilinde yaamakta olanlar bahane edilerek sk sk teklif ve
saldrlarla rahatsz edilmeye balam ve haylice skntl dnemlere den
Osmanl devleti, Mahmud Nedim Paann komu ile iyi geinme yni dostu
yaknda arama mantna eilimi, hristiyan ve rk slav ruhu tayan moskof,
Mahmud Nedim Paaya bu deneyimi yap-trtmm veya sadrazama durmadan
ihanet ederek,ahalinin bu zta "Nedimof" lakabn vermesinin se bebini tekil
etmitir.
Risalede yer alan sadnazamlar arasnda Mahmud Nedim Paann hakknda
yaplan sulamalar, bizim savunma mecburiyetinde olduumuz hususdan
deildir. nk; Paa bu dostluu kurmak isterken gemi yllar, bu milletin
can dman moskof mezalimini aklna getirmedii gibi, balkanlardaki
rkdafarn ve Ortodokslarn ancak Rusya tarafndan dfije edileceinide hesaba
almamtr. Byle bir hesabdan haberi olduunu syleme durumunda da deiliz.
nk; Sultan Abdlaziz dneminin bu sadnazam, efendisine bal bir kii
olmakla beraber, iktidar anlay, padiah karsnda zaaf halindeki tu tumu zten
mutlakyetin, eyhlislm nnde bir para frenlenebildii ortamda, padiahn
yetkilerinin la-ysellii mnasna gelecek ifade, tahrirat ve de yaklamlarla,
avrupallamann makullemesini salamaya alan Sultan Aziz'i hakikaten
risalede yazl olduu gibi bir afitab- cihan mertebesine tevik etmitir. Bunun
sonunda padiah hayatn kaybederken Mahmud Nedim Paa ise sadaretden olal
bir hayli olmutu. Bu bakmdan risalede ad geen Mahmud Nedim Paa, l
Paay harem kyafeti ile karlayamayan ve bir defasnda deneyipde, durumu
gren l Paann hizmetlilere, kzm sana sylyorum! Gelinim sen anla misali:
"Efendimiz istirahat halindeyken niin rahatsz edip, beni huzura alrsnz diye
km ve girdii huzurdan geri geri ekilip, sarayn bahesindeki gll
gezmee balamas padiahn redingotlarn giyip huzura armasn inta
etmitir ki, bu bir stlk ve astlk deil sadece ciddiyet diye anlmaldr.

Trihi Bir Tesbit

Yukarda ileri srdmz mlahazalar tasdik makamna deilse de, iaret

etmek babnda, yine dahiliye eski nazrlarndan Ahmed Reid Bey (Rey) Canl
Tarihler adl eserinde: "zzet Abid Holo Paann mntesiblerindenken, ttihad
Terkki cemiyetine de hulul eden Hseyin Hilmi Paa, bu yeni intisabnn
sayesinde Kmil Paann riyasetinde ki kabinede dahiliye nezretine sokuldu.."
demektedir. Hemen ilve edelim ki; zzet Holo Paa mabeynde 2. ktib olup,
Sultan Abdlhamid'in devrilmesine sebeb olan kt idarenin en ileri gelen
malum ahslarndan bir tanesidir. Ancak devlet idaresinin padiahn ellerinde
olduu ok uzun dnem etrafndaki kiiler hizmetlerini hasbetenlillah ve millet
ve devlet-i din iin if etmiyorlar, mevki ve makam, para, servet kazanma
vesilesi olarak telkki etmekteydiler. Arab zzet'de denen, bu sivil paa, bu
vasfda adamlarn banda geldii gibi, devletin valisi, kaymakam, mutasarrf
padiaha arzlarn sarayn ki tabeti araclyla yaptklarndan, ya birinci ktip
Tahsin Paaya yahut da 2. ktip zzet Paa ya huls ekmekle kar karya
kalyorlard. Hseyin Hilmi Paa'y bu mnasebetle Ahmed Reid bey'n
sulad tarzda sulamak, ne derece isabetli olur onuda biraz d nmek gerekir
diye noktalamak istiyorum.

Mertyetten-31 Mart Harektna

Sultan Abdlhamid Hn'n merutiyeti yeniden mer'iyete sokmas kendisini

devirmek steyen gayri milli glerin, onlarn eriki olan ittihatlarn
hesaplarn allak bullak etmiti. Millet; hanedan- l Osman'a ballnn bir
nianesi olarak her yerde padiah lehine alklar ve padiahm ok yaa
avazeleriyle kendini gstermesi, meclisin teekkl almalar Sultan Hamid'in
iktidardan uzaklamasnn teminini 8 ay, 20 gn sonraya tehire sebeb
olmaktayd.
Ancak hemen ilve edelimki; ttihatlarda dhil olmak zere, hilafetin ve
saltanatn devamndan muazzep olan bir tek siyasetiyi bu|mak kabil deildi. Ne
varki ilk merutiyetin keyfini Osmanl milleti 1293/1877 sava yznden sre-
mezken, 2.merutiyetin keyfini de, 2 ay, 13 gn sonra Avusturya'nn,
Bulgaristan'n ve Girid Adas meclisinin yni 5/Ekim/1908 trihinde Bulgaristan
Prenslii Osmanl camiasndan ayrldn, Avustur ya, Bosna-Hersek'i ilhak
ederken, Girid Adas meclisi de, 6/Ekim/1908'de Yunanistan'a iltihak edeceini
kararlatrmas bu seferki merutiyetinde keyfinin karlmasn nleyici bir
sebeb tekil etti. Bulgaristan bizden ayrlk manifestosunu yaymlamakla beraber
ve bunu fiiliyata koymasna ramen, bize nfus olarak 4 milyon, 338 bin kiilik
bir eksilme getirdi bu ayrlk. Arazi bakmndan ise yzbin kilometre kareye
yakn bir araziyi de elden karm oluyorduk.
Bosna-Hersek'le ilgili kayplarmz, insan says olarakda, 1.935.000
(lmilyondokuzyzotuzbebin) arazice, 51bin kilometre kare idi. Girid'e gelince,
8379 kilometre kare arazi 344.000 nfusu kaybediyorken nemli bir deniz ss
elimizden gitmi oluyordu. Buray hukuken kaybetmemizde 1913 senesine
kadar srd.
Bilhassa milletimizin Bosna-Hersek'i ilhak etme meselesinden dolay Avusturya
iin epeyi protestolar, yryler tertipledii grld. Avusturya mensucat
fabrikalarnda yaplan ve lkeye ithal olunan fes iin bir boykotaj dzenlendi.
Bu boykotaj sayesinde de, Eyb'de bir Fes'hane alm oldu. Beyolu cihetinde
bulunan Avusturya B.eliliinin nne giderek protestolarn duyurmak isteyen
ahalinin nne kan ve merutiyet dol- aysyla Beyolu Komiseri tyin edilmi
o!an Filozof Rza Tevfik (Blkba) Bey, heybetli vcuduyla buradan gemek
iin benim vcudumu inemeniz lzm eklinde ava-z- blend ile seslenmi,
yumruklarn bir boksrn gardm almas ekline getirmesi aka gibi grnm,
daha sonra Filizof'un ciddi duruu da ahaliyi bir hrmete doru
istikametlendirmi, ahali dalmay tercih etmitir.
Btn bunlar olurken, 17/Aralk/1908'de Meclis-i mebu-san'in kdi yapld.
Bu meclis iin yaplan seimler ilk seimler olup, hayli acemilikler ve hilelerle
yapld. Askeri ve mlk idarenin ksm- azaminin ttihad Terakki zihniyetine
meyletmesi, tabiatyla bu etenin zorbalmda benimsemelerine yol am
bulunduundan, ahali zerinde messir oluyorlard. Bylece iki dereceli yaplan
seimlerin tercih meselesinde bilhassa aznlklar ve de Rumlar zerinde
Atinadak Yunan hkmeti, Fener Patrikhanesi Rum mebus namzetlerine
yardmc'oluyor, siyasetlerini ynlendiriyordu.
ttihatlar karsndada Prens Sabahaddin Bey'in balarnda olduu Ahrar
Frkas vard. Gazetecilerin her seime messir olduu teden beri bilinen
hususattan olduu bu seim de de kendini gsteriverdi. stanbul'da mnteir
aznlk gazeteleri lke iinde nfuslarn katbekat yksek iian etmkte, bylece
fazla sayda mebus karmay elde etmeye alyorlard.
lke iinde ttihatlarn merutiyeti teminden sonra unsurlarn birlemesi, yni
ttihad Anasr politikasn medh senaya ve tatbike balamadan evvel zihinlerde
bu anlay mntesibi olduklar beynelmilel mason tekiltlarnn kucaklarnda
yaatmann verdii diyeti taleb ederek bunlar ikna-aya muvaffak olduu bu
me'um fikriyat, Osmanl devletinin ana yapsn tekil eden mslmanln
vijdan hrriyeti iinde teemmlne, ittihad- anasr politikasn tartmaya bala-
yan mnevverler, islm anlay yerine rki anlayn ne geirdiklerinde
memleket de*apa oturmu oldu. Bundan da en ok aznlklar ve devletlemeyi,
mstakil olmay hedefleyen rklarn mensuplar istifade etmi oldu. ileride
greceimiz gibi bu unsurlarn birletirilmesi politikas, mslman olup
bamszlk peinde olan rk topluluklarn ayrcha balamasn
getirirken,gayrimslimler arasnda mevcud olan ihtilaflarn ortadan kalkmasna
yol atndan balkanlardada Srp, Karada, Bulgaristan ve Yunanistan ile
Romanya ittifaknn doduunu greceiz.
Meclis-i mebusan seimden sonra 275 mebus ile teekkl etmi oldu. Bunlarn
140 tanesi Trk, 60 tanesi Arab, 25'i Arnavut, Krtler ise 2 mebus karmlard.
Arab mebuslarn iinde bir tek hristiyan mebus varken, Arnavutlarn iinde bir
ka kii de hristiyan idi. Hristiyanlar iinde cemaatlere gre dalmlar yle
idi: 23 Rum, 12 Ermeni, 5 Yahudi, 4 Bulgar, 3 Srp, 1 Ulah olup, tamam 48
kiiyi bulmutu. Okurlarmzn birazck tebessmlerini temin iin, unu da
anlatalm. Arnavutlukta pek adl ehrin mebuslarndan birisi krsde gnlerden
bir gn yle konuma yapar: <Efendiler, gidiyoruz geliyoruz, Merutiyet
Efendi'den konuuyoruz. Fakat kendilerini bir trl gremiyoruz. Artk ltfedip
ortaya ksin-da cemlini grelim. CJzun boylumu, yoksa ksa, imanmi veya
zayfm, esmermi, yoksa sarnn? eklindeki konumas belki bir espri
olabilirmi? Fakat ahslarn merutiyet hakknda malumatlar olarak
deerlendirilirse ne acip bir eyle kar karya olduumuz rahata anlalr..
Tebessmden ziyde, dncelere gark ettik galiba..
Meclis-i mebusann al gn olan 17/Arahk/1908 gn padiah,yannda olu
Burhaneddin Efendi olduu halde ve refakatinde de sadnazam Kmil Paa
olduu halde Ayasofya meydanndaki mebusan binasna geldi. Altun saltanat
arabasyla gelen hnkr ahali byk bir sevgi gsterileriyle karlamaktayd.
Padiah, hazrlatt konumasn hvi yazy Ma-\ beyn Baktibi Cevdet Bey'e
verdi. Cevdet Bey nutk- hmayunu okuduunda Sultan Hamid'in iaret ettii
husus pek mhimdi. eitli milliyetlerden gelen mebuslarn ayrlk bir tutum
gdeceklerini fade ettii grlyordu satrlar arasnda. Padia-hn, iaret ettii
dier ve nemli bir husus, 31 sene evvel devletin idarecileriyle yaplan
mzakere sonunda meclisin seddedilmesi hususu karara balanm ve ona riayet
edilmitir, dedikten sonra da, imdiki ala da, devlet adamlarnn kar
ktn fakat kendisinin meclisi amakta kararl olduuna iaret etmesi
mhimdi.

31/Mart Hadisesi

23/Temmuz/1908>den aylar gemesine ramen ttihatlar, lkenin kaderini tam

olarak ellerine geirmeye muvaffak olamamlar. Kabinelere daha kendilerinden
tam manasyla olan birini henz sadnazam yapamamlard. lk merut ka-
bineye, adliye nzn olarak hayli yksek dereceli bir mason olan Manyasizde
Refik Bey'i sokmaya muvaffak olmularsa da, bu nzr'da lm hastalna
yakalanm olmas hasebiyle koltuuna oturma ans bulamamt.
Posta mdrlnden gelen ve gz pek, kabaday ve mert birisi olan Talat Bey
dahiliye nazrlna gelebilmise de, ahali bu ittihatlarn beyni bls olan bu
adam pek se-vememiti. Eski rical,ittihatlara farkl yaklamlardayd.
Abdlhamid'in gedikli sadnazam Kk Mehmed Said Paa, bunlara scak
bakarken, Hseyin Hilmi Paa biraz daha net; yaklam sergiliyordu bunlara,
fakat Kmil Paa dmanlkla tavsif edilebilecek bir h!et-i ruhiye iindeydi.
Buna mukabil,Ittihatlann ou, merutiyeti biz elde ettik, fakat hla Sultan
Hamid'in vezirleri memleketi idare ediyorlar, Biz bize ait programlan nasl ve ne
zaman tatbike balayacaz eklinde parti iinde, evlerde, kurulan her sohbet
platformlarnda bunlar konumaya baladlar.
Bu arada matbuat sansr idaresinden kurtulmu, herkes insaf bir kenara
brakarak iindeki biriktirdikleri cifeleri kimin iin olursa olsun ortala
samaya baladlar. Tabii bunlar siyasetin yenileri olan ahalimizde eitli
hislerin meydana gelmesine vesile olduu gibi ittihatlarn askeri kanadnn si-
yasetten anndnlamamas olaylarn szle bir sonuca balanmas gerekirken,
beden gc ve mermilere braklmasna se-beb olmaya balad grld.
Gnmz insanlarnn 1977 ile 1980 yllan arasnda ahid olduu anariyi
gznn nne getirebilirse, bu dnemde yni ittihatlarn, bada smail Mahir
Paa olmak zere, Hasan Fehmi ve Ahmed Samim Bey adl gazetecileri
ldrmekten ekinmediler. ok yllar sonra bu suikastlarn, ttihatlarn
silahrlerinden biri olan Yakup Cemil Bey tarafndan kurunland tesbit
olunduu yazlp izildi. Bu Yakup Cemil Bey, ok mert birisi olup,a yni
zamanda pek nianc bir nsand. Ermeni Tehcir hareketi esnasnda Ermenilere
kar sert tutumlar gsterenleri, sarkntlk yapan muhafzlar ceza-
landrrnasmdaki iddeti, bir ibret olmas hasebiyle hayli caydrcyd.
Hemen bu arada yukarlarda da hatratndan bir alnt yaptmz, Yakub Kenan
Necefzde 1967'de yaymlad: "Sultan 2. Abdlhamid ve ttihad Terakki"
adl kitabnda 50. sahifede, <NasI Geldiler?> arabalnda unlar syler: <Ni-
ya>zi ile Enver ve mehur Bulgar ete reisi Sandanski ' 31/Mart da Takta<da
pek ok Trk subay ve askerlerini ldrp ve cesetlerini kefensiz ve namazsz
imdiki Hilton oteli civarndaki Surp Agop Ermeni mezarlna st ste gm-
dler ve ittihatlar bu hakiki ehidlerle birlikte nahak yere astklar insanlarn
kanl ve boulmu, donmu cesetleri zerine tahtlarn kurdular> demektedir.
Daha sonra emsi Paa ve Enver Bey'in enitesi Selanik merkez kumandan
Nzm Bey'in yaralanmasndaki ittihatlar anlattktan sonra yle
devam ediyor: <nc lm ve kurun Manastr polis mfettii Sami Bey'e,
drdnc cinayete kurban gitme piyangosu Topu Alay mam Mustafa
Efendi'ye isabet ediyor> dedikten sonrada, ttihatlarn reisleri stanbul'a
geldikten sonra nice insanlar Bayezid ve Sultanahmed meydanlarnda pe
ekiyorlar demektedir. Yakub Kenan Necezde'nin nakli olan hassas ir Ali
Hadi Okan Bey'in karmakta olduu Yeni Cephe adl haftalk gazetesinin
23/7/1951 tarihlisinde nerettii iirinden u msra ile Sultan Hamid'in dokuz
defa sad-razam yapt Said Paa hakkndaki beyti sayfamza alarak
ziynetlendirelim:
"Padiah ltfiyle konmuken mrvvet, devlete Mnki'i inam olup kydn veliyi
nimete" demek suretiyle apur elebi (Said Paa) hakknda trihi hkmn ir
yreiyle veriyor.
Merutiyetin iln peinden gerek heyet-i askeriyede gerekse, mlkiyede yaplan
tensik almalar, hayli madur ve mzul meydana getirmi, htt sadaret binas
karsnda bulunan bir kraathaneye, Mazlin Kraathanesi ad verilmiti. Burada
grevlerinden alnm bulunan mutasarrf, kaymakam, ktibler, kad'lar bulmak
kabildi. Burada yeni bir greve atanabilmek iin toplayorlard.
Ote yandan da Kbrs kkenli biri olan Dervi Vahdeti isimli zat, bu gn bile
hakknda yazlm makale ve aratrmalara baklrsa tam bir hkm
verilemeyenler arasnda bulunmaktadr.
Ancak; yazdklarn Volkan adl gazetesiyle okuyan dindar insanlar, memnun
kalyor ve yanllklardan haberdar olurken, dine mbalaat zaif olanlar ise,
yazlanlar milletin mukaddesatn istismar ediyorlar demek suretiyle, bu gn
yaadklarmzn tpksn yayorlard. Yalnz Vahdeti, ttihad- Muhammed
adl bir cemiyet kurupda manev bakanlna ki Cihan Serveri (s.a.v)
Efendimizi setiriyordu. te bu haber pa- diah Sultan Harnid'e ulatnda,
padiahn <Bir bu ek-sikt> dedii kuvvetli rivayettendir.
Baknz ztuna Bey, Byk Trkiye Trihi adl deerli eserinde nasl bir
yorumla 31/Mart Vak'asna, Dervi Vahdeti'nin Volkan gazetesi olmak zere
Sultan Hamid devrinde mevcud bulunmayan tam mrteci bir ksm basn, halkn
mukaddes hislerini tahrik etmitir, dedikten sonra u satrlar dyor: "Buna
ramen Rumi takvimle 31/ Mart/V aka'as'denen 13/fisan/1909 irtica hareketi,
milletten oe halkdan gelmemitir. Trk milleti, trihin hi bir devresinde
irticadan yana olmamtr. Htt Mart ihtillinin bana az ve ok ehemmiyetli
bir tek kii bile gememitir. Hareketin en byk lideri Hamdi avutur. Asiler
kendilerine subaylar ve devlet adamlar arasndan bir lider bulamamlardr.
31/Mart olay, tam manasyla aydnla kmaktan uzak kalmtr. Bata
eyhlislm Cemaleddin Efendi olmak zere, devrin bir ksm ricali, bu olay
Suttan Hamid'i devirmek ve iktidar tam manasyla ele geirmek iin ttihat ve
Terakkinin hazrladn ileri srmlerdir.
Dayandktan delil isyan karan Avc Taburlarnn bir ka hafta nce
Selanik'ten stanbul'a getirilmi olmasdr. Gerekten padiahn ahsna ok
bal 1.Orduya gvenemeyen bu ordunun subaylarna nfuz edemiyen ve
merkezi Selanik'de bulunan 3.Orduya dayanan ttihatlar, irtica olaylarn -
kartan taburlar<nlghban- hrriyet>, <muhafz- merutiy-yet gibi aaal ve
demagoji kokan isimlerle stanbul'a sev-ketmllerdi. 1.Ordunun bana
getirdikleri gen Mir Mah-mud Muhtar Paa, ttihatlar tutuyordu. Sonradan
ttihad ve Terakkinin en azl muhaliflerinden olan bu zat, Gaazi Ahmed Muhtar
Paann oludur.." diyen ztuna bu eserini tab ettirdiinde trihler 1978 yln
bulmu, nice hatratlar, nice hatralar, aratrmalar yaymlanm tertibin
hedefinin yarm kalan Sultan Hamid'in tahtdan indirilmesini ikml etmek olduu
bykten ke herkes tarafndan kabul edilmitir. ztuna Bey'de bu maksad-
hakikiyi phesiz bilir ne varki bu cmlelerle geirmeyi lzumlu bulmutur.
Hele hele, tti hatlarn vurucu bir silahoru olan Mustafa Turan'n itiraflar
yaynlandnda bu hususun artk gizli taraf kalmamt.
rtica kelimesini burada islmla zdeletiren masonlar ve onlarn bu hesaplarna
dikkat etmeyenler bu ihtilli irtica diye vasflandrmakla mason plnlarna
yardmc olmu c!u-yorlar. Mesel padiah ok seven Avc Taburlarna yaplan-
lar, onlarn abdest almalarn bile nlemeye sular kesmek suretiyle tahrike
dnk hareketler, mehur mer Naci'nin din adam klna girerek Takla'da
yapt konumalar, askeri ftr apka giymeye mecbur edecekleri hakknda yap-
t konuma ir tica olmuyor, ftr apka giydirilecekleri sylenenlerin buna
itirazlar irtica oluyor. Bu bakmdan dnemin en iyi tarihileri arasnda yer alan
ztuna Bey, burada her ne kadar Sultan Hamid Hn' vikaye ediyorsa da,
sessizce irtica adn simi bir itirazn zerine ktleme al olarak atmaktan
imtina etmiyor.
imdi Merutiyetin 2.defa meriyete girmesinden sonraki safahatn baz mhim
blmlerini Sadaret telgrafhanesi ifre ktibi Mehmed Selahaddin Bey
merhumun Bildiklerim adl eserinden takibe alalm:

Mertiyetin Birinci Kabinesi-lk Sadrazam Ve eyhlislm

Yukarda ksaca ifade ettiimiz gibi sadrazam Said Pa-a'nn istifas zerine
anayasann ilgili maddesince taraf es-raf- cenb- padiahden merutiyetin ilk
hkmetini kurmak zere vazifelendirdii gerek sadaret, gerekse hariciye
gerekse de dahiliye ilerindeki byk birikimi ve dehas mnasebetiyle Kmil
Paann getirilmi olmasna inzimamende eyhlislamlk, onsekiz yl aralksz
bu vazifede erefle hizmet etmi bulunan Muhammed Cemaleddin Efendiye
veril-midi. Yine evvelce olduu gibi alay-j vla ile babl' ye gelinmi dualar
okunmu, bylece de merutiyetin ilk kabinesi merut hkmlere uygun olarak
kurulmu oluyordu.
Kmil Paa gibi d dnyada olsun, iilerimizde olsun ehliyeti herkese kabul
gren bu ihtiyar ztn te'siri kabinede msbet mnada ilerin yrmesine yol
ad. Ayrca merutiyetin getirmi olduu ecnebi devletler mtebessim, ilikiler
kurabilme ansn denemeye kalktklarnda mfik ve ak grl bir idareyle
muhatab oldular. Osmanl devleti, mlknde bayndrlk ilerinde bir hayli
yaplacak i olduunu grm bulunmalarndan dolay ve bu ileri yapmak
halelerini alabilmek iin avrupa para kasalarnn idarecileri stanbul'u cemm-i
gafir halinde ve sk sk ziyaretlere baladlar.
Btn bu olumluluklar gren ttihad ve Terakki cemiyetinin reisleri,
menfaatperest kiilerin servet ve sermayenin kasalarn ap devlete her trl
yardm davet eden hlin, hkmetin hiz-i itimad ve emniyet olmasndan
domayp, merutiyetin ilnnn temin eyledii bir hl olduu ve kendileri dahi
hkmet-i idareyi ele alsalar, hem ahslarnn hem rnernjeketin istifade edecei
zann btl, kt dncelerini bulandrm olmal ki inklabn balang
dneminde, cemiyete dhil olan bir takm kt niyetli kiiler, mehur ekiyala-r
baslarna toplayarak kabinenin disiplinpervernesine taban tabana zd, dini
daba ve islmiyyeye ve de kanuni mevzuata tamamen muhalif olan gasp,
yama gibi hallere cesaretle eski vekiller ve devlet memurlar ile milletin
zenginlerinin hanelerine hcum etmek, bazlarn eitli zulm ve ikence ile
sokaklarda srklemek ve de mevcud nakit paralarn zorla alma ve gasp
eyleyerek memleketi anari ortamna oturttular.
Trl trl bahanelerle de yardm almaa ve bunlar toplayp kendi keselerini
dol durmaya baladlar. Bylece de hkmeti mkl bir duruma sokmulardr.
Kmil Paa Hz.leri sadaret makamnda bir hayli yorulmutu. nk bir tarafdan
saydklarmzn irtikb ettii gnahlarn nn almak, bir tarafdan da devlet
memuriyetine dahil olmayacaklarn beyan eden, cemiyet-i ittihadiye reisleri ve
zalarnn, mstearlk ve valilik gibi vazifelere yerletirilmesi iin hkmete
baskya ve bunlarn kanun vasflara hiz olmayan chil ve deersiz baz
kiilerini de ayan meclisine sokmak gibi biimsiz mracaatlarna son vermek ve
asayi ve de disiplini memleket mihverinde devam ettirmek resini temine pek
gayret gstermitir.
ttihatlarn eitli sularna ve memuriyet talebi ile bab-l'yi sktrma
teebbslerini iyice tedkyk edersek, Kmil Paa Hz.lerinin sadaret makamnda
bulunmas, birlii gerektiren gizli cemiyetlerin hastalna uygun
gelmediinden, KtiliPaa hakknda da, var olan i ve d lemdeki itimad izle
ettirerek Kmil Paann infial ve ibirarn celbedip makamn terke mecbur
klma resinin aranmasyd. Bahse konu cemiyet bu hususda emir vermi olup,
hl bundan baka bir ey deildi.
Selmet-i vatan ve milletin saadetinden baka bir dnce tamayan ve hibir
kimseye kar kin ve dmanlk tamayan siyaset tedbirlerinin bu pr'i, Kbrsl
Mehmed Kmil Paa ilk nceleri, ittihadlarnda ayn his ve fikri tadklarn
zannederek, merutiyetin gzcs ve koruyucusu demek olan merutiyet-i
nigehbn zannetmesi, bu vasflardanda pek uzaklam olan cemiyet azalan
yznden, lkenin grecei zarar ve tehlikeleri kovalamak iin gereken
nasihatleri yaparak, dzelmelerinin resini aramaya teebbs etmise de, bahse
konu haaratn, reva olmayan muamele ve mstebid tarzdaki hareketlerinden
vazgeilemeyeceini, ahsi ve nefsi dncelerinden baka dnyada bir
dnceleri olmayan, memleket ve millete kar en ufak bir hrmet hissi ve mu-
habbeti tamayan ve her trl faziletden mahrum ve eitli cinayetler ile
fenalklar yapmaya hazjr ve eilim tayan sadece vatan ve millete deil,
insaniyet lemi iin varlklar bir bel ve tehlike olan ve de vatanperverlik rts
altnda ve kisvesi tahtnda ahsi menfaatlerini elde etmeye alan bu rezil ve
hinlerin vatan ve millet ile katiyyen bir alkalar olmadn anlam
bulunuyorlard.
Muazzez vatanmz bu gibi haydutlarn eline terk etmek asrlardan beri bu hli
kemekede yuvarlanan devletin ve lkenin sratlenen blnme ve izmihlalinin
sebebi olacan dnerek bunlarn baka bir gzellikle ayklanp slahlar
resini denemi buyurduklarndan, haberdar olan ttihad-larn Reis takm bu
haberden fevkalde rkmlerdi.
stanbul'da bulunan Osmanl askeri ile lzm gelen tehdid-leri yapp bunlar
yerine getiremeyeceklerini anladklar iin ellerinde silahl bir kuvvet
bulundurmay dnerek, bir bahane ile Rumeli de bulunan "Nigehbn-
Hrriyet" dedikleri Avc Taburlarn Selnik'den getirtip, bu tavrlarla saray ve
babl 'yi tazyik ve tehdid kstahlna da c'ret edip, Kmil paa kabinesinin
drlmesi resini aramakdan geri durmadlar.
lerinde en tannm olan ve cemiyet-i ittihadi'yeyi kuran reislerden ve
kabinede adliye nazrl grevinde olan ve cemiyetin takip ettii tarz tasvip
etmeyen Manyasizde Refik Beyefendiyi bile tehdide kalktlar. Refik Bey'in
nce kalbini yordular az sonra da adamn lmne sebeb oldulard! Kmil Paa
kabinesinde, dahiliye nzrlyla grevli Hseyin Hilmi Paa, bu hain
serserilere boyun eiyor ve onlara uymakdan kendisini bir trl almamaktayd.
Bunlarn; kendisini (H.Hilmi Paay m.h) makam sadarete getireceklerini vaad
edenlere, makama kavumak hrs ile gzleri adet kr olmutu.
Gelecei, milleti ve devleti feramu (unutmu) ederek, bu hezele ile birleerek
kabinenin dmesi iin btn kuvvetini, bazuya verip altndan vatan ve
milletimizin bu hl-i felketi ve blnmeye maruz kalmasna H.Hilmi Paann
byle davran sebeb olmutur. Bu sebeb, yegnedir desek yeridir.
Byle taarruz, tazyik ve tehdid ile mdehaleye uramadan bir an gemeyen
Kami! Paa kabinesi, tabiatyla mmid olunan icraat yapamad. slahat ise;
tamamiyle tatbike koymaya meydan bulamamsa da, anari hlinde olan lke
asayii temine ve seimleri yaptrmakla mebuslar meclisinin almasna
korkmadan alm idi. H.23/zilkade/l 326-R. 4/arahkl324-M.17/aralk/1908 de
mebusan meclisinin almasna muvaffak olmutur.
ngiltere devlet-i muazzamas, dersaadet byk eliliine tyin buyurulup
merutiyetin balarnda ehrimize gelen Sir Levatr cenahlar hakknda stanbul
ahalisinin, ittihad ve terakkinin bir ka zas mstesna olduu halde, bahse konu
cemiyet dier azalaryla beraber gsterdikleri eserler hsn- kabul, hrmet ve
fevkalde muhabbetden ve ngiltere deviet-i muazzamasyla, devlet-i liye' nin
eski dostluk ve muhabbetleri olan baz avru-pa dvel-i muazzamasnin, kabine
hakknda perverde eyledikleri eser-i muhallesat yni biribi-riyie iyi geinmeleri
dostluklar ark'daki siyas menfaatlerine menfi tesirler etmesinden tela
dmlerdi.
ttihad ve Terakki cemiyetinin yegne koruyucusu; Almanya imparatoru
2.Wilhelm ile ttihatlar arasnda, nemli ro! oynayan gizli cemiyetin, zellikle
memurlar gndererek hkmetin behemahal skt etmesini salanmasna bakl-
mas, bunu temin iin hibir fedakrlktan kanlmamas iin talimat verilmi ve
bu emrin tatbikatnada gz kulak olmak iin ayrca kontrol memurlar tyin
edilmidi. stanbul'daki Doye bankn ve Ana-dolu imendifer idresinin ka-
salarn ttihad ve Terakki cemiyetine aarak, Trklerin ha kiki dostu ve eskiden
beri byle olan ngiltere devleti fhmesi-ninde, te'sir ve politikas nn Osmanl
lkesinde tutunmama-sna gayret edilmesine ramen Anadolu imendiferleri
direktr Msy Heknin vazifelendirildikten sonra, stanbul'daki Alman
sefaretinede Berlin'den verilen emirde, sefaretin cemiyetle dima temasda
bulunarak menafi-i siyasiye ve ikti-sadiyelerine klliyen mnafi olan byle bir
halde cemiyetin kurucular ve reislerinin men edilmesi iin takyidat- basiret-'
kranede bulunulmas emir ve iaret edilmidir.
Gerek Almanya devleti gerek bahse konu cemiyetler bu uurda yzbinlerce
liralar sarf etmekden ekinmeyerek; ttihad ve terakki'nin, o dinsiz ve imansz
-be kiiden ibaret olan reis ve kurucularnn mhim olanlarn daha nceden
hazr etmi bulunduklar pln mucibince hareket ettirmeye muvaffak olmulard.
Malum ve mhud bu ileri gelen ahslar; meclis-i mebusan azalarna verdikleri
talimatlar istikametinde Kmil Paa kabi nesine, kanun- hakkn: <Kanun-u
Essi ahkm- mnifesini ayaklar altnda brakarak> yni; anayasann gzel
hkmlerinin ezilmesine aldrmayarak, bu kanunlara uygun harekt nlediler.
Kmil Paa'nn; gn sonra verecei izahat da beklemeden, Paa'nnda meclis
de bulunmad gn, hkmet hakknda itimad oylamas yaptrdlar ve bylece
Kmil Paann istifasn saladlar. Padiaha da, bada olmak zere, herkesin
tazyikler yapmaa balad grld. Israrlar sonucunda Kmil Paa kabinesi
drld, fakat Kanuni Ess yi getirenler() onu ilk nce kendileri yaraladlar.
ttihad cemiyetinin reislerinin aff kabil olmaz hareketleri yznden devlet ve
lkemiz blnme felketine doru ilk adm atmak zorunda brakld.

Kmil Paa'ya Suikast Dzenlenmesi

Kmil Paa kabinesine gven oyu verilmeyen gn sadrazam Hz.leri meclis'e

gelmi olsalard, meclisin kaplarnda ve koridorlarnda htt Ayasofya
Meydanfnn eitli yerlerine yerletirilmi ittihad ve terakki cemiyetinin ekya
ve fedaileri tarafndan katledilecekdi. Bu cinayet plnnn ba tertipi-leri
Almanlarn stanbul byk elisi Baron Mareal D Biybertayn ve Almanyal
Mir Gol Paa'nn gizli tertibatna uyan ittihatlar idi. *

Hseyin Hilmi Paann lk Sadareti

Kmil Paa Hz.lerinin; meclisde anayasaya aykr bir tarzda, kabinesiyle beraber
skt etmesinin arkasndan makam sadaret, daha nceleri ittihatlar tarafndan
vaad etmi bulunduklar Hseyin Hilmi Paa Hz.lerine verilmesini temin et-
milerdi. H.Hilmi Paa bu vaadin yerine getirilmesinin karln, ittihadlann
ileri gelenlerini kabineye vekil (bakan) alarak dedi. Bylece ittihad ve terakki
devletin kalbi olan bab-l de de, bir merkez daha kurmu oldular. Mlabei
Sbyan; yni ocuk elencesi de denen bu kabinenin oynadklar feci oyunlarn
iki tanesini, okurlarmza nakletsek, anlatmak istediklerimiz derhal anlalr.
1 Bunlarn birincisini 31/mart hadisesinin hazrlanmas ve tatbike konulmas
tekil eder, kincisini ise, Sultan 2. Abdl-hamid hn'n gayri meru ve gayri
kanun ekilde tahttan indirilmesidir. Bu iki mhim olay hakknda; bilgilen
olmayanlar, ikaz ve dikkatlerini ekmek iin bir miktar izahda bulunalm.

ki Olayn Hikyesi!

Kt bir let olarak, her hususda istihdam edilip kullanlmak zere Selnik'den
getirildii beyan edilen Avc taburlarnn 31/mart hadisesinin meydana getirdii
vede Sultan Ab-dlhamid hn hz.lerinin, tahtan indirilmesi iin oynad rol;
fesad cemiyeti ittihatlarnn minettar olduklar hldendir. lk anlatacam olan
bahsi bu tekil edecektir.
nk; bu taburlarn kumandanlar; Selnik'li dnmelerden (Avdeti), Remzi
Bey gibi muhtexem(!) kardelerin reislerinden ve subaylar da o kardelerin,
Rumeli ve stanbul 'un sokak aralarnda ve ana caddelerinde ldrlp ehid
edilen hakiki vatanseverlerimizin katilleri oian ittihad ve terakki cemiyetinin n
yapm fedaileriydi. Byle kumandan ve subaylardan meydana gelen bir heyeti
muhteremenin(!) sevk- idaresinde, bulunan taburlarn, erleri de ayn his ve fikre
tbi olduu, gibi askerin tamamnn pek byk bir ksm da, Rumeli ahalisinden
Rum ve Bulgar ekiya eteleri mensublar olduundan, cinayet ve ekyalkta da
pek ustaydlar.
Ne derece itimada lyk ve emniyetine inanlrl belirsiz bu taburlarn
yapacaklar hizmet, dier taburlarn subay ve erlerinin yapamayacaklar ilerden
olduu, ittihadlarca malumdu. 31/mart hadisesini, orduyu hmayun iinde
vazifeyi bunlara yklemek, stanbul da bulunan dier askerlerin dncelerini
tahrike ve kafalarn kartrmaa baladar. ttihatlar bu ve baka yollarla
ahalinin saf takmn tevik ve ifale muvaffak olduundan, 31/Mart isyann
kartmaa muvaffak oldular. Avc taburlarnn subaylar, 31/ Mart gn er
elbiseleriyle sokaklar dolaarak isyan ve kyam eden asa-kir-i ahane ile ahaliyi
tahrik edip daha sonra vak'ann inkif zerine bir hayli rol oynadlar. Zten
tertib iinde olduundan Selnik'den yola kan Hareket Ordusuna katlmak
zere atalca ve Hadmky istikametlerine firara balamlard. Birinci ve ikinci
firka-i hmayunlarn da bulunan taburlar, mektebli ve ittihad subaylar bile
mukaddes vazifelerini terk edip firar yolu ile Hareket^Ordusunu karlamaa
atal-ca'ya gittiler. Balarnda kumandan ve subay kalmayan taburlarn
askerleri, tabiatyla arkadalarna iltihak eylediklerinden olay bir hayli byd.
Bylece de olmas icb etmeyen vak'alarn, meydana geldii grld.
Bu fetrete ve isyana yni emir ve kumandasiz kalma durucuna yedi sekiz ay
sren cemiyetin akl ve hikmete uygun dmeyecek faaliyetini gren, bundan
meydana gelecek vahameti anlamaya balayan baz kiiler iltihak etmi kadro
hricine karlan eski subaylar dahi kendilerine kumanda etmek iin isyan etmi
askerler tarafndan evlerinden zorla getirildiinden, iler ittihatlarn aleyhine
dnmee balamt.
Hseyin Hilmi Paa kabinesi oynam olduu bu oyunun kendi aleyhlerine
dnm olmalar yznden korkuya dp herbiri birer tarafa kamaya
balamlard. Nefislerini kurtarabilmek iin Sadnazam H.Hilmi Paa ve
kabinesi istifalarn verir vermez, adet sr oldular. Bu sebebdende memleket
hkmetsiz kald gibi isyan iinde kalmakda ya and. Sultan Abdlhamid
derhal Ahmed Tevfik Paay makam sadarete getirdi.

Ahmed Tevfik Paann Sadareti

Sadaret makamna 2.Abdlhamid hn hz.Ieri tarafndan getirilen A.Tevfik Paa,

kabineyi lkenin tannm kiilerinden meydana getirdi. Karkln;
uyandrlan midfer sayesinde giderilebileceini dndnden olacak, hemen
tedbirleri almaya balad. Kabinede Harbiye Nezaretini zerine alm bulunan
byk Mirlerden Gazi Edhem Paa hz.leri-nin gayret ve himmetiyle isyan
hlinde bulunan askerlerle, ahaliyi ikna eyledi. Arkasndan genel af ilnnn
getirdii midleri arttran hususlar, isyann nnn alnmasn salad.
Fakat btn bunlar olurken; Hareket Ordusu adi altnda, Selnk'den yola kan
ittihatlarn ordusu, stanbul'a duhul edivermidi. ehre hi bir mukavemete
maruz kalmadan giren bu, isyanclar taifesi hline gelmi ordu, byk bir ekya
etesinin yapabilecei terr ifa edeceklerden farkszd...
Rumeli de; merutiyet ilnndan sonra teslim olmu, ne kadar Bulgar ile Rum ve
Arnavud eteleri varsa, bunlarn tamam bu hareket ordusunda mevcutdu.
Selnik'in Dnme Yahudileri ve buna benzer haaratda, bu orduya katlm ol-
duundan, bu gibi haydutlar ile teekkl etmi olan ittihatlar etesi stanbul'a
girdiklerinde karlarna kan mslman kyafetinde olan herkese saldrp
katletmee baladlar. Her taraf yamalamaa koyuldular. Klalarna ekilerek
vazifelerini ifya alan askerlerimizin klalarn abluka altna alarak, dman
ordusunu top salvosuna tutar gibi bombardmana gediler. Bu hengmede otuz
bin askerimizi topraa drp byk bir cinayetin mrtekibi oldular.

Ceza Alacaklarna Ceza Veren Oldular!

Bu yaplan phesiz ki bir "alessultan- huru di" buna cret eden Mahmud
evket ve Ferik Hseyin Hsn Paalarn kumandasndaki ekyalar gruhu,
komutanlarndan en kk neferine kadar askeri ceza kanunlarnn uygun mad-
delerine binaen, idama gtrlmeleri icb ederdi ve bu kokumu cemiyete
ubudiyet ve huls akmak iin bahse konu canileri alklyan elleri de icab eden
cezalara arptrmak gerekirken alr ki; bu haydutlarn yol asyla halife- ryi
zemin ve padiah- islmiyan olan Sultan 2. Abdlhamid han hz.lerini tahtdan
indirmeleri mmetin bykleri ve milletin vekilleri ve hkmet ile ayan
(senatrler) iin, lelebed atl-nak da hakl olunacak durumlardandr.
istanbul'a girdikten sonra yaptklarn bir miktar yukarda-da anlatmaa
altmz bu ekavet topluluu stelik is-yanclkdan kp hem itham eden,
hem de cezalandran yarg makamna getiler. nk kurmu olduklar rf
idare ve buna bal 1 ve 2 numaral divan- harb-i rf adl asker mahkemeler,
eski vkel-y ve askerleri, devlet memurlarn ve sarayn erknn, ittihatlarn
menfaatlenmelerini nlemeyi, hizmet-i millet ka-bul edenleri ve bunlarn
(ttihat etenin) hareketine kar hareket yapmay tasavvur ed enleri, bir ok
muharrir ve iktidar sahibi kimseleri, Sultan Mahmud'u sni'nin sonunu getirdii
yenierilerin, "tut-kap" uslne uygun olarak, rastladklar yerlerde yakalayarak
Harbiye Nez-reti'nin bahesinin Sleymaniye Cm kapsna yakn yerindeki
Bekiraa Blne hapsetmekteydiler. (Tabii bu gnk stanbul niversitesinin
olduu yeri tarif ettiimizi biliyorsunuz. M.H) Yakalanp da, hapse konan
kiilerin gn begn saylar oaldndan hapishanenin st katndaki itfaiye
tekilt dhil, bir ka asker kouu boaltlarak re arandiysada neticede zulme
urayan kimselerin says durmadan arttndan daha sonralar Dire-i
Askeriyye- mur-u Nezret-i binas karsndaki, ifte Saraylar bile hapishane
olarak kullanlmaa baland. Yaplan btn bu ilerin maduru olan kiiler
byk eziyyetler ve alkla mcadele edip dayanmaa altlar. Ancak
.yaplanlar akla hayale gelmez cinstendi ve milletimizin insanna reva grld.
ttihatlarn cemiyetinin o rezil kurucu ve reisleri ve de merutiyetin kurucusu
ve kahraman addedilen Enver ve Niyazi'ler ile onlarn cnilikde, bir hayli ileri
olan fedaileri, tarafndan tutuklularn ve hkml mazlumlarn bazlar, gndz
veya gece ve belli olmaz zaman diliminde bu ahlaksz canilerin bulunduklar
harbiye nazrl binasnn odalarna getirtilir 'eitli hakaretlere maruz
braklarak bu esere almaya utandmz szlerle izzet-i nefisleri rencide deil,
adet ayaklar altna alnmaktayd.
eref- Adalet Ve ki ahsiyat

Bu sakim anlayn, kendi dnce ve yollarndaki engel, sa duyuyu ortadan

kaldrmak iin, her gizli ve ak darbelerin tadn, bir daha ortaya koyduunu
gryoruz. Bunu yapacaklar vastalarn banda da adaleti ileri srerler, fakat
adalet yerine talimat almaya amade hkimleri tercih ederler. Ve de; bu
aradklarn bulduklarn trih dima nmze koymaktadr.
Buradan hareketle bu rezil ittihadlarn kurmu olduklar yukarda ad geen
divn harblerin birincisini tekil eden heyette yal bal, namuslu ve erkn
askeriyyeden hakkyla haberdar, vicdan sahibi kimseler, zamanl zamansz
sorguya alnanlarn durumlarndan haberdar olduklarnda ve adalet ilkesi
anlayna aykr bulduklarndan byle gayrihukuk davranlara cesaret
edenlere, yaptklar hinane davran yznden yle ar azarlamalarda
bulundular ki ve tekrarnda da, pek ar ekilde kanunu tatbik edeceklerini
bildirerek, ynlendirilmelerine kalkacaklara cesaret vermediler.
Bir de; Topu Hasan Rza Paa divan- harb de denilen 2.divan- harb heyeti
hkimesi vardki, itthad ve terakki heyetinin yirmi-yirmibe yandaki
azalarndan olan gen subaylardan meydana gelmiti. te bu heyet-i hkime,
dier heyet gibi yapmak urada dursun, kendilerini cemiyetlerine beendirmek
gayesiyle her trl hakszla geid vermekten baka, gayrikanunilie saparak
bir iki sene hapis cezas verilebilecekken veya hi de ceza almamas gereken
mazlumlara idam cezas vermekten, yzlerce insan Ayasofya ve Ba-yezid
meydanlarnda, aslarak hayatlarna son vermek kara-rn almaktan
ekinmediler. Bylece kendi vicdanlarn yakp ahiretlerini berbat ederlerken
cemiyetlerine yaranmak onlara tatmin verdi mi? Cemiyete kar byle
gayrimeru yolla hizmet veren 2. harb-i rf divan reisi ve heyeti yaptklar gayri
kanunilik yznden Osmanl hukuk tarihini de kirlettiler

31 Mart Yamas

31/Mart/1325-14/Nisan/1909'da, meydana gelen mehur vak'a, Osmanl

devletine bir miktar sayg ve sevgi duyan, maziye cesaretle sahiplenen insanlarn
yreklerinde izdra bi hissettii gnlerden bir gn yd ettirir. Trihin en siyas
padiahn tahtdan indirenlerin milletimizin kol ve kanadn krmaktan baka
hem islm lemini hernde btn cihan pusulas bozulmumu bir geminin dalgal
denizlerde seyr-i sefain etmesine benzettiler.
Btn bunlar 1909 senesinden beri yazlp izildi. Lehde ve aleyhtekiler
kalemlerini oynattlar. Biz 93 sene sonra trih almamzn sayfalarna
tayarak, hatratlardan ve makalelerden gelen bilgiyi belki de ilk defa Osmanl
trihi iine sokmu oluyoruz. Bylece eer talebe evladlarmz ders kitapla-
rndan ayrca yardmc kitap okuma alkanl kazand takdirde olanlara daha
ok vkf olabilecek insan says ziya-deleecektir.
imdi; 1 7/Nisan/1919 senesinde bir mnada menfur 3l/Mart olaynn lO.senei
devriyesinde KDAM Gazetesinde aaya alntladmz yaz neredilmitir:
"Hareket ordusu; Sultan Abdlhamid'i, tahtdan indirdikten sonra yapt Yldz
Yamasnda, 5'erlik 500 bin Osmanl banknotu, 25 bin adet beibiryerde
Osmanl altunu almtr. Yama hakknda resmi rapor, 17/Nisan/1919 tarihli
kdam Gazetesinde nere dilmitir. Buna gre Mahmut evket Paa, eitli pan-
tantif ta yzk, bir altun manfal, Hsn Paa, murassa ttn tabakas, bir
gerdanlk, Hareket ordusu erknn- harp reisi Mirliva Ali Paa mteaddit kpe
ve yzkler, Hasan zzet Paa, hallar, seccadeler, kravat ineleri, murassa ta,
Enver ve Ceml Beyler (sonra paa) damad smail Hakk (Okday), en kymetdar
eyalar, mobilya, vazolar, muhtelif prlantalar ve ok miktarda zmrt ve
klliyat. Ahmet Rza Bey (Ayan Reisi) kymettar yemek takmlar, murassa saat,
zikymet eitli eyalar. smail Hakk Bey (Bursa Valiliin-deyken vefat eden) 2
bin altunlira kymetinde bir zmrt yzk. Emniyet eski mdr Hicaz eski
valisi Galip Paa muhtelif cins kadn murassa ss malzemeleri. smail Hakk
Bey'in biraderi Cafer Tayyar (Eilmez paa) ve Mehdi Beyler inci kpeler,
prlanta yzk, kymetli rovelverler (tabancalar) Elmasl ve incili gerdanlk.
Yakup Cemil mhim miktarda tahvilat. Karasi mebusu Hseyin Kadri Bey
zmrt kol-yeli murassa bir haner. erke Keml Bey mteaadit ve kymetli
klliyat (kadn eyas) Hseyin Cahid Bey murassa hokka takm, iki adet
murassa saat. Cavit Bey ve Karaso Efendi mhim ve muhtelif miktarda kymetli
elmas. Bolu eski mebusu Habib Bey; muhtelih cins tahvil. Vehib Paa ok
miktarda hisse senetleri kymetli ve murassa kravat ineleri. Hareket ordusunun
fedaileri de pek ok kymetli eyay yama eylemilerdir. Bir rivayete gre
Abdlhamid Hn'n Selanik'e gnderilirken antas elinden alnmtr. Bu
antadaki mcevherleri^ kymeti 900 bin altundur. (1919'daki kymetle 125
milyon lira etmektedir) Bu antay o trihlerde Hrriyet Ordusu kumandan
Hseyin Hsn Paa ile olu eski Talca kumandan Ali Rza Paann, Ab-
dlhamid Hn'n elinden zorla aldklar kaydedilmektedir. 16/nsan/1919 tarihli
kdam Gazetesinde bu anta mevzuunda dikkate deer bir yaz vardr. (Sonradan
bu anta eski ehremini Tevfik bey ile stanbul reji mdr Hasan zzet beyler
ile Ayan reisi Ahmet Rza bey, Ceml ve Hafz Hakk Paalardan mteekkil
Yldz tahliye heyeti tarafndan Hareket Ordusuna teslim edildii
sylenmektedir. Bu mcevher ve nakit parann Hareket ordusu erkn arasnda
taksim edildiinin tevatren sylendii bir gerektir. Not: Bildbilan elmas
kolleksiyonlar Midhat kr'nn hanm vastasyla Paris'de bir Ermeni
kuyumcuya satlmtr.

2. Abdlhamid'in Hal'

Mazlum milletimizin insanlarn eitli skntlar, amazlar iinde

hapishanelerde ve daraa'lannda zulme maruz brakarak masonlarn
talimatlarn yerine getirmeye alan ttihatlar etesi; bir tarafdan da
slamlarn halifesi lkenin padiah Sultan 2. Abdlhamid'i tahtdan indirip
yerine geirecekleri yal ve hasta Sultan Mehmed Read'n elinden devlet
ynetimini, kendi arzularna kullanma plnna son rtular yapyorlard.
Hareket Ordusunun Ayastefenos'da yni Yeilky'deki sahrada kurmu olduklar
karar ghlarna yakn olan, Yat klbnde eski sadrazamlardan ve ayan reisi,
Mehmed Said Paa riyasetinde topladklar iki meclisin yelerinden alnan karar
muvacehesinde Hareket ordusunun stanbul'a girme msaadesi verildi. Bylece
bu orduya bal birliklerin, ehre girmesine msaade eden Meclis-i mebusan,
tam tersine: "bu birlikler emir ve ko-muta dahilinde teekkl etmi birlikier
deildir. siler gruhudur" diye bir karar alsa idi o zaman trihin aknda kim
bilir ne deiiklikler olurdu amma, trih ilmi byle bir soru sormaya pek birey
demiyor amma verdiiniz cevaplan ise kabul etmiyor.
nk olan olmutur. Olan deitirmek kabil deildir anlay, realiste anlay
kabul edilmitir. T ki yeni tevali edecek vak'alarda bu tecrbeler gz nne
alnp hareket edilirse ki trih ilminin maksad- esasnda bu madde olup pek
nemlidir, o zaman ne l'dr.
Bu dnceler nda mebusan; kendilerine ahaliyi temsil etme hakk veren
padiah, Yat Klbnde Osmanly oniki sene iinde batracaklara, teslim etmi
oldular. Ve balarnda da, defalarca Padiah Abdlhamid hn'a, defaatle
sadrazamlk yapan Mehmed Said Paa olduu halde bu mnevi cinayeti
ilediler. Yldz Saray'nn sadk bekileri Arabla, Arnavut ve Anadolu taburlar
birer bahane ile deitirildi. Yerlerine konanlarn Hareket Ordusunun taburlar
olduunu ifade edelim. Bu ide halledildiinde; artk Sultan Abdlhamid'den
korkacak bir ey kalmamt.

Mebuslarn Meclisde knas!

Netice itibaryla Yat Klbde alnan karar gayri resm surette alnm idi. in
resm olan Mecls-i Mebusanda gndemli toplant ile yapland. Bunu salamak
iin ttihadarn hazir-layp, Mahmud evket Paann ekdii, Yldz Saraynn
her eit haberlemeden mahrum edildiine dir telgraf zerine ayan ve
mebuslar meclisde topladlar. Meclise davet olunan Fetva Emni semahatl
Nuri Efendi hz.lerinin, Antalya mebusu Elmairi Hamdi (Yazr)*Efendi'nin
karalam olduu fetva msveddesindeki ifadeleri er'i erife aykr dtnden
tasdik olunmad.
Bu vaziyet karsnda; Hseyin Hilmi Paann sadareti mnasebetiyle
eyhlislmhkdan istifa etmi bulunan Cemaied-din Efendinin yerine meihata
getirilmi bulunan Rumeli Kazaskeri Ziyaeddin Efendi grd tazyik
karsnda, kerhen yukarda bahse konu ettiimiz msveddeyi bir fetva hline
getirip, mzay basd. Bylece de er'an fetva tamamlanm oluyordu. Hl
edilmeye lzm gelen evrak tamamlanyordu. Sultan Abdlhamid hz.leri
7/rebiIahir/1327sene-i hicriyye-14/nisan 1325 senei rumi-27/nisan/l909'da sal
gn taht-dan indirilirken ayn gnde veliahd Mehmed Read Efendi saltanat-
padiah ve makam hilfete gemi oluyordu. Mahl hakan ailesinden baz
ferdlerle Selanik ehrine, mecburi ikamete sevk olunuyordu.

Fetva'ya hanet Eden ttihatlar

Bir gre gre gayrimeru olan fetva ile Sultan Hamid'in hli kararn aldran
cemiyet, her hl- krda diyanet-i isl-miyyeyi bir let makamnda kulland
halde, padiah Sultan Hamid hakknda verilen bu kararn "eriat- garra-yi Mu-
hammediyye" diye uygulatrken, te yandan eldeki anayasann 11.maddesinde
"devlet-i Osmaniyye'nin din islimdir." eklinde yazlyken dine uygun eriata
bal bir kararn tebliini yaparken, o dinin sliklerinden olmayan ahs, bu
teblide istihdam etmek tabii ki gayri kanuni hallerdendir.
nk Yldz Sarayna tebligat yapmaya gnderilenler arasnda bulunan
siyonist cemiyetinin, Osmanlnn yklmasn teminle grevlendirilen ve
Selnik'de bir mddet kalm, herkesin ne mal olduunu bildii Selanik mebusu
ve ttihatlarn akl hocas Emanuel Karaso'nun heyetle vazifelendirilmesi
fetvaya ihanettir.
ittihatlar; kendilerinin hazrlayp gerekletirdikleri 31/mart vakasn 2.
Abdlhamid ve onun yakn adamlarna isnad ettiler. Halbuki bizzat 2.
Abdlhamid'in sadarete getirdii A.Tevfik (Okday) Paa'nn gayretleri
vatanseverlii ve ibilirlii sayesinde kontrol altna alnp,teskin olunmutu.
Eder Abdlhamid ve yaknlar bu elm vak'ann tertipileri olsalard, herhalde bu
vak'a bittii gibi deil, baka ekilde neticelenir, padiah da taht' dan indirecek
bir meclis-i me-busan dahi ortada kalmayabilirdi! Sultan Hamid'in Seinik'e
gnderilmesinin peinden hareket ordusunun ittihatlar, tam bir kr sadakatle
ball neticesinde saklandklar deliklerden frlayan me'um cemiyetin azalar
ve sabk kabinenin yeleri yeniden hkmeti kurmak sevdasna dtler.
Merutiyetin ilk padiah ve halifesi iln ettikleri Sultan Read' derhal merutiyet
anlaynn aksi istikametinde ynlendirmeye gayrete girdiler.
Tevfik Paann, Sultan Read'n huzuruna kp, kabine yeleriyle birlikte
istifasn sunmas ve yeni padiahn Tevfik Paa'y grevinde ipka etmesi
ittihadlar bir hayli kzdran olaylardan biridir. Nihayet dayanamayan Sultan
Read"n; "Ben merutiyet kanunlarna uygun hareket ediyorum. Sizler buna
uymayacaktinizda o zaman bizim bilderin ne gnh vardda mahl eylediniz"
demi olduu pek yaygndr.
Ne varki, komitaclar gruhu padiaha tebelle oldular fazla bir zaman
gemeden Hseyin Hilmi Paay yeniden sadarete getirecek olan kararn birinci
merhalesi olan Ahmed Tevfik Paann ve kabinesinin azlini emreden irade-i
seniyye-yi elde ettiler. Bylece 2. merhalede H.Hilmi Paa kabinesi
kurulduunda, Mlabei Sbyan yni oluk ocuk kabinesi denebilecek hkmet
kuruldu.

Caniler Kabinesi!

Hseyin Hilmi paann bu ikinci sadareti yukarda konulan ara balkla yd

olunsa yeridir. nk; bu kabineye mmkn mertebe ittihadlarn,
doldurulduklar gz nne alnr ve tatbikata bakldnda grlecek olan
manzara byle isimlendirilmesinde isabetlidir. Bu kabine evvel Yldz Saray
yamasn gerekletirenleri temize kard. Daha da sonra yine Yldz Saray
baskn srasnda meydana gelen olaylarn nihayetinde mazlumlarn hakkn
ortada brakt. Yine bir ok kiinin nahak yere katline ve idamna seyirci kald.
Sultan Abdlhamid'i, bankalardaki nakit para ve senetlerini balamaya icbar
eden muameleye en azndan gz yummas, bir gasp hkmeti olduunuda ortaya
koyar. Nihayet sokaklarda hertrl cinayetin, ittihatlar tarafndan
ilenmilerine msaadekr tutumlar, verilen nm almaya hak kazandrmtr.
Caniler Kabinesi adn verdiimiz ttihad ve Terakki cemiyetinin; babl ube-i
merkeziyesi, eref Efendi sokandaki ittihatlarn genel merkezi heyeti idare
reisleri ilede birleerek, Yldz Saray hmayunun dan aldklar mcevherat ve
dier kymete haiz mallan, trihin yazmaktan yznn kzaraca bir suretde,
saray hmayunda bulunan hizmetkr ve kalfalardan, cebren ve ikence yaparak
gasp ettikleri elmas gibi pek deerli eyay gya pederlerinden mirasm gibi
aralarnda paylatktan sonra, ahalinin gzn boyamak kasdyla bir ka para
mcevheri Avrupaya gnderip bunlarn deeri olan yzksr bin liray bulan
kk bir miktar, Donanma Cemiyetine yardma verdiklerini ve bir mikdar
mcevher ve de paray hazineyi hmayuna ve mzehaneye verdiklerini
utanmadan iln etme yoluna gittiler.
eklinde izahat veren Salahaddin Bey yine unlar sylemektedir: "..Bir leti er
makamnda ve her bir hususda istihdam olunmak zere Selnik'den getirilen ve
her cihetten ayan itimat olan Avc Taburlarnn if edecekleri hizmeti dier
taburlar, zabtan ve efradnn icra edemeyecekleri cemiyete malum olduundan,
31/mart hadisesinin ihdas vazifesini bunlara tahmil le stanbul'daki askerlerin
efkrn! tahrik ve tahdie balad ve vesaiti ire ile de sebkmazan ehaliyi
tevik ve ifal ve ordu ile beraber ihitll kanlmas; temin edilmitir. Vaka-i
faciay ihzar eden Avc Taburlar zabtan, yevm-i hadisede (olay gn) nefer
elbisesiyle, sokaklar dolaarak isyan eden, asker le ehaliyi tahrikden ve va-
ka'nn tevess (genilemesi) etmesi yolunda bir ok rol oynadktan sonra zaten
mretteb olduu vech ile Selnik'den hareket eden ordusuna iltihak zere
atalca ve Hadmky cihetlerine firar etmilerdir. Cemiyet ve kabine oynad
bu oyununun kendi aleyhine dnmesinden havf ederek her biri bir tarafa firara
baladklarndan tahlis-i nefs sevdasna den Hseyin Hilmi Paa ve kabinesi
dahi istifasn verip firar etmi olduundan, memleket hkmetsiz ve hli
isyanda kalmtr. "Selahaddin Bey'den sonra ise bakn onsekiz sene
eyhlislmlk grevi yapan Cemaleddin Efendi'de hatrat'n-da:
"31/mart/hadisesinde nayak olan Avc Taburlar, iln-i merutiyet-i mteakip
Selnik'den Istanbula getirilmi ve Kmil Paa tarafndan geldikleri yere iadeleri
teebb snde bulunulmusa da, cemiyet kabul etmemiti. Merutiyetin
muhafazas iin getirilmi taburlar, yaptklar umulmaz davranla ittihatlarn
var olan tesirlerine dahada g katm olduklar dikkat ekicidir." Demektedir.

Mevlanzde Rfat Bey'in faat

Pnar yaynlar arasnda nerolunmu ve Berire lgenci hanmefendinin

hazrlam olduu Mevlnzadenin 31/Mart/Bir htillin Hikyesi adl eserinde
ebedi muhalif, Mevlnzde Rfat Bey; Hseyin Hilmi Paann olayn kopmas
ile birlikte, ipi ucundan kardn hatrlatrcasna istifasn ve ardndan ihtifa
eylediini bu gnk tbirle saklanmak mecburiyetinde kaldn ifade
etmektedir. Bizde bu mtalaadan istifade etmeyi uygun grdk. nce
Mevlanzde'nin son deerlendirmesinden bahseden kitabn satrlarna aynen yer
verelim:
"..Olaylarn gidiat, halkn tedirginliini ve orataya kmakta olan anar siyi ve
durumun ktye gitmekte olduunu Babakan Hseyin Hilmi Paa'dan nce
gren deerli ilim adamlar, acilen ileri gelenlerden Haydar Efendi bada olduu
halde zel bir toplant yaparak, elle tutulmak derecesine varan tehlikenin ortadan
kaldrlmasna veya hafifletilmesine ilikin gr ve tartmalarda bulunsunlar;
toplantnn neticelerini ve kararlar da; Muallim Fatin Efendi ve bir ka deerli
kiiyle beraber hkmetin banda ve fakat byk bir gaflet ierisinde bulunan
Hseyin Hilmi Paa'ya bildirerek alnmas gereken tedbirleri btn ayrntlaryla
sunup, uyarlarn dile getirsinler de bylece merutiyetin byk Babakan da
ilmiye heyeti mensuplanna-istibdadn ileri gelenlerinin an'larn-dan olan-byk
bir kibirle, asker arasnda ktlklerin, kkrtmalarn asla yerleemeyeceini,
bu konuda Harbiye Nzn Rza Paann kendisine teminat verdiini sylesin.
Hseyin Hilmi Paa o sra Babakanlktan baka Dileri bakanlmda
yrtyordu. (Mevlanzde zhule dm olacak H.Hilmi Paa sadarete
inzimamen dahiliye vekletd.M.H) lkede yalnz kendini iten anlar
zannediyordu. Nihayet ne oldu? htill balar balamaz makamna gelmedi ve
hi bir nlem almad. Merutiyetilere ve hrriyet severlere de gidemedi.
Dorudan doruya istibdada, Abdlhamid'e kotu, snd. Saray- da,hayat
derdine dd. Orada istifa edip,sakland yere geti."
imdi trihin; bu gn iinde yaadmz, zaviyesinden bakarsak, gnmzde
yaanan darbeler ve muhtralar dneminin baka bir versiyonunun o dnemde de
yaand noktasna varmak kabil olur. Ancak; Mevlanzde'nin deerlendir-
mesinin ncesindeki, blmlerinden olan ittihatlarn stanbul merkezinin
mensuplarnn gizlenmesi hakknda ki beyanlarna da bir atfu nazar edelim:
"..Mahmud Muhtar Paa'nn grevini terk edip gizlenmesi, yalnz isyanc
askerlerin marmasna hizmet etmedi. Hkmeti idare eden heyet-i vkely da
aknlklar iinde brakt. Evet hkmetin tek dayana olan Harbiye
Nezaretindeki askeri kuvvetinde isyana katlmas haberi aknla yol amt.
Mahmud Muhtar Paa'nn ka haberi akllarn zvanadan karmt. syanc
askerler-se zafer kazanmcasna tavrlar alp ve silahlarnn kurunla-ryla
isteklerde bulunmaya kalkr oldular." Dedikten sonra yle devam etmekte:
"Vatana kar hamiyet ve efkat besleyen akl sahibi kiiler derin endielere
kapldlar. Vatan dmanlarnn yok edilmesi iin Osmanllarn hayat bahasna
sahip olunan mavzerleri vatana evrilmi grnce yava yava mitsizlie
kaplmaya baladlar."
Muhterem okurlarm; Gazi Mahmud Muhtar Paa pek mehur Katrcolu Gazi
Ahmed Muhtar Paa'nn oludur. ok cesur ve tarikat- nakibendiye'ye
mntesib Erenky'deki Kelmi Dergh eyhi Esad efendiye mntesib bir zat
olduu gibi sava alanlarnn eli kll yaman bir suvarisidir vede,1897
Osmanl-Yunan harbinde bir huru harekt sayesinde daha yzba iken Gazilik
unvanna eriebilmi ndir rastlanr bir askerdi.
O dahi hem de kendi milletinin evld olan askerinin iddetinden havf edip
kayorsa, isyan edenlerin hedefi hline gelmi kiilerin banda yer almas
muhtemel sadrazamn saklanmay tercihini anormal karlayarnyorum. Zten
bu hususda Mevlanzde Rfat bey yine de kitabnn 48. sahifesinde, Hassa
kumandan Mahmud Muhtar Paa, Harbiye Nzn Rza Paa'dan ald ve bu
hususda Hseyin Hilmi Paa ile mutabk kald tedbir kararlarn ifa iin isyana
katlmam askerle, isyanclarn birlemesini nleyecek tedbirlere teebbs
hususunda, "Osmanl askerinin dini duygularn ve u andaki ruh hlini d
nmeden, kararn yalnz vazife denilen zayf balar zerine bina etti.
Derhal Harbiye Nezretinin (imdiki stanbul niversitesi bahesi) kaplarn
kapattrd. Askerleri toplayp kendine has ceidetli bir ifadeyle, grev bana
davet etti. Vazifenin kutsall hakkndaki szlerinin askerleri gerekten
etkilediini kanaat getirip, Harbiye Nezreti meydanna toplad ve mitralyzler
yerletirerek asilerin hcumunu beklemiye balad. Mahmud Muhtar Paann bu
kanaati memleketin ruhuna uymayan bir saflkt." Demi bulunmakla tedbiri
doru bulmadn hatrlatyordu.
Nitekim Ayasofya nlerinden yola kan isyanclar yolda isiz gsz ve
mrettep baz kafilelerle karlap, birbirleriyle kaynatlar ve Harbiye Nezareti
binas olan, imdiki stanbul niversitesi istikametinde yola revan oldular.
Yrdler. Bayezid'e geldiler. Gelenler, nazrln baesinde kendilerini alesta
bekleyen askere meru hkmete kar bir ayaklanma olmad, br ka dinsizin
terbiye edilmesi olduunu sylediler ve asilerden bir ka hoca klna girmi
zevat bahenin parmaklklarndan geerek bahede bekleyenlerin arasna
daldlar. Birbirleriyle az aza kulak kulaa verip konutular, halle- tiler.
Bilahire bahedeki askerin firara baladklar grld.
Bu arada Mevlanzde ad geen eserinde sahife 58.de u beyanlar ile nmze
bir manzara seriyor: "syanc askerler o kadar cokuya kaplmlard ki en
acizleri bile, idam etmek iin ittihat ve terkki yesi aryorlard.(..) Ortada
dolaan sylentilere gre, Hseyin Cahid (Yaln) Bey eliliklerden birine,
Cavit Bey (Dnme) ili'de bir Fransz'n evine, dierleri de Prens Aziz'in yatna
bazlarda memleket dna sv-mlard. Ahmed Rza Bey ise babl'i'de
skm kalmt. Asi askerler onu kuatm, dar kmasn bekliyorlard."
eklinde bir dil kullanan yazar Mevlanzde, yle bir hkm ileri srmekten
kendini alamyordu. Hkmet demek ttihat ve Terakki merkeziydi, onlar
savuup katktan sonra kendini bavekil zanneden Hseyin Hilmi Paa
inisiyatif sahibi olmadn anlam ve saklanacak melce olarak Sultan Abdl-
hamid'in evini bulmutur. Demek suretiyle Sadrazam Pa-a'y, mzmin bir
ittihat muhalifi olarak yerin dibine sokmaktan geri kalmamtr.

31/Mart le Alkal Mhim Bir faat!

Son Sadrazamlar adl kymetli eseriyle byk bir hizmetin sahibi olan bnl
Emin Mahmud Keml nal bey merhum, ad geen eserinin 1709. sahifesinde:
"Tevfik Paa'nn bana nakl ettii pek mhim bir maddeyi burada zikretmek,
trihe mhim bir hizmettir. Padiah; ordu'nun gelmi olmas ile durumunun
vahamet kesbettiini anladnda Tevfik Paa'ya madem beni istemiyorlar,
saltanat biraderime fera ederim.
Devleti o idre et-sin. Fakat; bir komisyon mu? Meclis mi? Ne derseniz deyiniz
kurulup, bu vak'a (31/mart vakas)'da dahlim olup olmad meydana
karlmaldr. Dediinde, Tevfik Paa, doruca ayan reisi Said Paa'ya gidip,
padiahn dediklerini anlatr. Said Paa: bir meclis kurulur mahkeme edilir, dahli
tesbit olunduunda- kanuun-i esaside-padi-ah mukaddes vede gayri mes'uldr.
Nasl cezaya tbi tutulur? Eer susuz olduu takdirde! Bizim hl ve mevkimiz
ne olur? Bu cevap zerine Tevfik Paa; ben, size padiahn dediklerini aktardm.
Ne yapacaksa ayan ve mebusan meclisi yapacaktr cevabn vermitir."
Yukarda yaplan ifaat yakn trihin ilk defa duyduu ifaattan olmamakla
beraber, yeni nesiller yetitirmekte olan milletimiz gemiimizde olanlar gerek
yd etmek gerekse, de yeni neslin tahlil edebilmeleri iin nem tayan bu tip f-
aatlar gnn konusu hline getirme vazifesini mazide yaananlardan ders
alnmasn hatrlatanlara adet bir vazife olarak addetme anlay hkimdir ve bu
anlay nesiller boyu devam etmelidir. Bahse konu ifaatn son satr ne kadar sr
dolu! Bu kadar mes'uliyetten kaan bir devlet adamnn, dokuz defa sadarete
getirilmesi ne byk gaflettir. O, bizim hl ve mevkimiz ne olur diyen az,
acaba hangi hakikatleri saklayan kt bir mahzenin kaps oldu?

Sultan 2.Abdlhamid Hl Ediliyor

Abdlhamid Cennetmekn'n hl edilmesine girmeden evvel, bu ztn

karlat muhalefete bir nebze olsun dokunmadan, geersek almamzda
belki nice eksikler bulurken bu hususu atlarsak telafi edilmez bir eksii biz gz
gre gre yapm oluruz. Bu mnasebetle; 2/Mays/1992 senesinde lim Kltr
ve Sanat Vakf Trih Enstits tarafndan tertiblenmi 2. Abdlhamid ve
Dnemi adl, Sempozyum Bildirileri'ni kitaplatrm bulunan Seha Neriyat'n
bu deerli kitabnn her biri deerli teblileri sunan muhterem ilim ve bilim
adamlarnn aralarnda yer alan, bahsimize uygun teblii ile Sayn Erol zbilgen
Beyefendinin, beyanlarndan alntlarla sahifemizi ssleyelim.
"Osmanl Padiahlar. Ftih Sultan Mehmed, Yavuz Sultan Selim, Kaanuni
Sultan Sleyman, Avc Sultan Mehmed, Sultan Mahmud- Adl gibi, eitli
unvan ve lakablanyla tannrlar. Gen Osman, Deli brahim, Sarho Selim gibi
bazlarnn hlleri, bir ksmnn belirgin zellikleri de tevatr biiminde halk
arasnda yaylm unutulmamtr. Drdnc Murad kuvvetlidir, kahhardr,
nc Selim duyguludur, hassastr, Sultan Abdlaziz gldr, pehlivandr,
babayanidir. Beinci Murad mecnundur, masondur." eklinde beyanda bulun-
duktan sonra zbilgen unlar ifade etmektedir 2.Abdlhamid Hn hakknda:
"Bu balamda Sultan 2. Abdlhamid'in resmi unvan <elGazi>dir. <Zeki ve
hassas, tez anlayl, mu-tad muamelesi ok nazik, tehdidini hakkyle yerine
getirmee kadir, lzumunda iddet gstermeyi veya hiddetini teskin etmeyi
biiir> zellikle muhalifleri tarafndan retilen lakabla-r ve hreti ise, Osmanl
hanedan iinde en geni spektru-mu hizdir; slamc, kzl sultan, evhaml, cani,
kadn dkn, rz ve namus dman, hasis <pinti> Ama en nemli zellii
herhalde Sultan Abdlhamid'in Osmanl padiahlar iinde <hatta kalntlar
gnmze kadar devam eden> en gl muhalefetin muhatab, hedefi ve
simgesi olmasdr. Muhalefete szlklerle verilen anlamlar yle guruplanabilir:
I-soyut anlam: Uygunsuzluk, aykrlk, ztlama, kartlk. 2-Somut anlam:
irkin ve fena bir eye kar tepkime.
3-Meczi anlam: Sevimezlik, dmanlk, nefret etme. " Diye balk altnda
toplayp bunlarn incelenmesine geen sayn konumac, Dnce ortam adyla
at bir bahsin hemen ilk cmlesinde mhim bir tesbite parmak basar;
''Tanzimat ilke olarak Osmanl devletinin klasik dnem diyebileceimiz 19.
yzyl ncesindeki ynetimiyle, hukuk yapsyla, bilimiyle, diliyle, edebiyatyla,
mimarisiyle, giyimiyle kuamyla eitimiyle, zeokleriyle ksaca kltryle
zttar, ona tepki gsterir, sevimez. Yni; <Tanzimat Deuleti> kendi asl ile
muhalefet halindedir. Her nekadar tanzimat-dneminin slahat ferman ile
kapand kabul edilirse de, gen gnllere, gen zihinlere yerletirdii bat'ya
doru tek ynde alan bu ictihad kaps hi mi hi kapanmamtr"
Dedikten sonra Tanzimata gnl veren ilk aydnlar adjyla da nitelenen bu nesil,
eski ile yeni arasnda bir kpr, bir retmen olarak vazife almak durumunda
kalmlar ve bilgi bakmndan ve grg mnasebetiyle hayli kstl olduklarndan
bir sentezde yapmaya muvaffak olamamlar, sadece gzleriyle grdklerini
tarif etmilerdir. Bu saydmz kiilerin yetidirdikleri Avrupa aleminin bize
gre sehhar hlini daha uzun sre ve daha da pratik alanda kullanabilecek husus-
lara dikkat etmiler hatta Pris'de bir Osmanl okulu almasn salamlardr.
Asetilen gazndan elde olunan kla Cahmp Elize'nin geceleri gndz gibi
aydnlanm olmasn grmler, Avrupa ehirlerindeki devlet trenleri,
faingler, toplu elenceler, tiyatro ve eitli sanat gsterilerini benimseyen bu
kuak lkeye tad mahedeleriyle toplumun yabanclamasn salarken, bir
mcadeleyi de balatm oluyordu. Konumac, bunlar bat dnyasndan
setiklerini szgeden geirerek Mnif Paa, Ahmed Midhat Efendi ile Ahmed
Rasim ve Heyin Rahmi Beyler gibilerinin edebiyat sosyolojisi olarak
nakletmelerini ifade eder. Ben, bu yaplan edebiyat sosyolojisi aktarmn
kanlmaz bulduumdan, bu zevatn almalarnda okuma hususunda
corafyamzda ne kadar zayf olduumuzu hatrlarsak, okumaya tevik
bakmndan da faydal olduunu ileri sryorum.1850 ile 1877 seneleri
arasndaki Osmanl devletinin Rusya, Karada, Romanya, Srbistan ve
Bulgaristan'a kar yapt savalar, Mehmed Ali Paann Msr meseleleri, Cebe
I-i Lbnan velhasl savasz gn gememesi ekonominin kmesini salam,
buna bal olarak da bu birikim Abdlha-mid dnemi iin her nevi skntnn
kaynan tekil etmitir. Btn bunlarn basksnn kalkmasn islm
dayanmasnda bulan Sultan Hamid panislamizmi devreye soktu. Balkanlarda
alp yryen rk ve milliyeti dnce tarz her blgede isyan bayra aarken
padiahn, mslmanlann birliine ve hamiyyetine sarlmasn pek tabii grmek
lzm. nk insana ldnde sorulacak olan kimin kulu, kimin mmeti ol-
duu eklinde tezahr edeceinden toplanacak noktai merkezin panislmist
anlay olduu gn gibi aikrdr. Bunu salayan messese hilafet de yz u
kadar senedir eldeyken bu tercihin muhalefet edilecek taraf yoktur. Bizim Sul-
tan Hamid dnemini yazmaya baladmzdaki bu padiahn kurduu ilim ve
bilim yuvalarn kl trel ortam bal altnda takdim eden konumacnn
beyanlarndan, muhaliflerin isimlerine geerek bu bahsi tamamlayalm. "inasi,
Namk Keml, Midhat Paa, Sleyman Hsn Paa, Ahmed Rza, Mahmud
Celleddin Paa, Prens Sabahaddin, Mizanc Mu-i'ad, yerli masonlar, ermeni
eteciler oe Teufik Fikret, Ali Su-3-Oi, Jn Trkler, Blent Ecevit'i de, u hince
satrlar hasebiyle bu padiahn muhalifleri arasnda grmek kabil. Ecevit'in u
ifadesini konumacnn tebliinden almadan geemiyoruz: ".Devleti
adalatrarak yaatabilecek ve halk ezilmekten kurtarabilecek tek devlet
adam olan Midhat Paa' yi yarglamak zere Franszlarn elinden atabilmek
uruna Tunus'u Franszlara armaan eden de.., Trk ekonomisini ve mliyesini
yabanc denetime testim eden de, byk bir donanmay Hali'de rtp,
bamszl tehlikeye dren de.." Sultan Abdlhamid'dir" Demektedir, Bay
Ecevit,13/ Ekim/ 1985'de Nokta dergisinin 40. saysna 20. sahifede yazm
olduu "Gericilik Osmanlclktan Kaynaklanyor" balkl yazsnn
muhtevasnda. Bir de konumac Erol Bey'i bizlerin, Mehmed Akif Ersoy,
Bediizzaman, skilipli Atf Hoca, Abdnnafi Efendiler gibi zevatn
muhalefetini sz konusu etmiyor, bu taraf da pek enteresan.
31/Mart Vak'asnn tenkilinden sonra, Mahmud evket Paa Meclisin toplant
yapt Yeilky'e gelerek mebusan ileri gelenleriyle Abdlhamid'i taht'dan
indirmemelerini tavsiye ettiini bildiriyor merhum Reat Ekrem Kou, buna
karlk meclis bilhassa ayann azalan teskin olmuyor ll hl edilecek diyenler
ekseriyeti tekil ediyordu. 27/Nisan /1909'da Ayasofya meydanndaki mebusan
binasnda toplanan mterek meclisin yesi olan yan'dan Gazi Ahmed Muhtar
Paa bir konuma yapt ve unlar beyan etti: "6u gn Cenab- Hakk' meclls-i
milliye bir mhim vazife tevdi etmitir. Millet tel iin-de bu vazifenin ifsn
bekiiyor,heplmiz kalbimizde kararn vermiizdir. Sz uzatmaa hacet yok,
sizlere yalnz iki ey teklif edeceim. Ve kabuln rica edeceim. Devletimizde
bazen itlaf dahi vukubulmutur. Kan lekesi milletin n ve necbetine
yakmtyacatndan bu hususdan ekinil-mesini iddetle iltizam ediyorum.
kincisi bu gibi ahvalde fetvaya mracaat olunmak adet olmutur Bu gnde bir
fetva alnmasn tavsiye ve teklif ederim. Dedi ve alklarla kabul olundu."
eklinde Abdurrahman eref Efendi'den nakleden Merhum Kou, kendiliinden
u szleri ilve ediyor:
"Gazi Ahmed Muhtar Paann Abdlhamid'in adn azna alamay ayan
dikattir, byk adamn devrilirken dahi heybeti vardr, koca mareal onun
tahtdan indirilmesini konuurken adn sylemeye edebi insaniyet ve erefi
askeriyesine uygun grmemitir. Kan dklmemesinden bahsetmitir, demek
mebuslar arasnda 2.Sul- tan Abdlhamid'in 76 yana ramen idamn
dnebilecek adamlar vardr ve onlarn o heyecanl gnde duruma hkim
olmasndan korkutmutur." Diyen Read Ekrem Kou Abdurrahman eref
Bey'in anlattklarna geiyor: ".Fetva emini Hac Nuri Efendi meclise arld.
Celse tatil edildi. Fakat kimse dar kmad. Ayan ve mebusan reisleri ile
kabine erkn (Tevfik Paa kabinesi) ve mebuslardan fkh lminde bilgi sahibi
bir ka kii mebusan reisi Ahmed Rza Bey'in odasnda kk fakat mhim bir
encmen hlinde topland, mebuslarn hazrlad fetva msveddesini Hac Nuri
Efendi beendi: <Tahtdan indirmede meymenet yoktur, teklif edin nefsini
azletsin!> Dedi. Ktip, msveddenin sonunu <hl olunmak veya istifa teklif
edilmek klarndan erbab- hail akid hangisini tercih ederse icrast eklinde
tashih etti. Fetva tebyiz edilip eyhlislm Ziyaeddin Efendi tarafndan imza
edildi. mzada kullanlan kalemi htra olarak Afymed Rza Bey ald. Meclise
girdik. Ben de stifa taraftar idim, trihimizde tahttan indirme-ler daima uursuz
olmutu, meclisde ayandan ve mebusan-dan bir ka kiiye fikrimi adm, kabul
ettiler, fakat ekseriyet <Hal! Ht!> diye barmaya balad. Mebuslar tahtdan
inde eklini kabul etmekle hkimiyet-i milliyenin kuvvetini gstermek
istemilerdi. Reis Said Paa fetvann kabuln meclisin reyine arzederken ayaa
kalkt, fetva ittifakla ayakta kabul edildi" eklinde bana nakletti diyor
Abdurrahman eref Bey iin, merhum Read Ekrem Kou. Bizde hemen ilve
edelim ki, reylerin verilmesi ayaa kalklmak suretiyle izhar edildiinden arada
bir boluk gren Sultan Hamid'in dokuz defa sadarete getirdii Said Paa, rey
vermekle ayaa kalkanlar kendisinin hemen yannda durmakta olan ve h-iml
baklaryla topluluu szen ttihatlar etesinin reisi Talat Bey'e dnerek:
<Talat Bey ,u boluada bir atf-u nazar eylesenizde karan ittifak ile alalm>
demek suretiyle, bu yaman komitecinin yldrmlar saan baklar o tarafa
evrildiinde biz de yava yava ayaa kalktk diyor Abdurrahman eref Bey.
Bilindii gibi Abdurrahman eref Bey, devr-i Osman'de eitli nazrlklarda
bulunduu gibi Osmanl devletinin son Vakanvis'idir, yni son resm
tarihisidir, Byk millet meclisinde vefatna kadar da stanbul Mebusu olarak
grev yapabilen ndir kimselerdendir. Bu meclisin hemen peinden yapt i,
Sultan Hamid'e hal'ini tebli edecek heyeti semek olmutur. Bylece seilen
heyete koymu olduu, Selanik mebusu sfatyla Emanuel Karaso'yu, Teodor
Herzl yznden padiahdan iittii azarn intikamn, onu tahttan
uzaklatrmakla alakal karar tebli heyetine koymakla alma frsatn vermi
olmasdr. Ermeni Aram'da, habis ur olup heyet'de bulunmas bir hakaret idi
Padiaha. Hele Dra mebusu Arnavut Esat Toptan'nin kabal: millet seni
azletti eklindeki ifadesiyle ne kadar byk terbiyesizlik yapt. Halbuki o zat,
Toptani'yi bir jandarma neferliinden paala irtika ettirmi, Arnavut kavmine
olan muhabbetiyle, saraynn duvarlarn bu kavimden meydana getirilmi tfek-
ilere emanet etmiti. Toptan; bu hayasz ifadesiyle, Arnavutlarn yz karas
olmutur, padiahn bu kavime gsterdii
. iltifat karsnda. Bylece de, Osmanl Devletinin otuzyl'dr yakalamaya
alp, sonunda muvaffak olduu g-enme, yava yava dnya'da sz sahibi
olma huu sundaki son hamlesi d dmann, teki Dnme, Mason, Irk ve
Hristiyan amaline hizmet taraftarlaryla birletiler, hinler ile kaynatlar si
min klc olan devlet-i liye'yi de uuruma ittiler. Mahmud evket Paa'nn hl
esnasnda, padiaha, hayatnz ordunun eref ve namusunun teminat altndadr
ifadesinin sylenmesinde, phesizki padiahn hayatn emniyet altna
almakdan kaynakland bilinen husustandr. Sei-nik'e gnderilmi olmas da,
baz macereperestlerin, Sultan- Mahl Abdlhamid hn'n hayatna kasdlarn
nlemeye matuf olduu ileri srlmesine, pek bir ey demek kabil deildir.
nk; Mahmud evket Paa ngiltere'de bulunmu ve seramik zerine
incelemeler yapt bunun neticesindede Yl-dz'daki seramik fabrikasna mdr
olarak tyin olunmu ve rtbesi de, tmgenerallikteydi. Hareket Ordusu,
Selnik'den yola ktnda da balarnda Hseyin Hsn Paa idi. Tabiatyla
Hsn Paa, rtbece Mahmud evket Paadan bir de rece altta olup, padiaha
3.Ordu kumandanlna da atanan Mahmud evket Paa, iine koyuldu. Ordu
kumandan sfatyla hareket ordusunun yanna gidip, kendisine bal olan
Hseyin Hsn Paay komutas altna ald. Bu hareketi du-rudrmak iin yapt
yoklamalar bir netice vermeyince, yaplacak iin artk, Sultan Hamid'in
hayatnn izlesini nlemek olduuna dir almalar yapmakt. Htt; Ahmed
Rza Bey'in yaymlanm hat- ratnda, M.evket Paa'nn, Yeilky'e geldikten
sonra Yat klp yanndaki tesislerde de Ah-fned Rza Bey ile Ayan reisi Said
Paay ziyaretle, mealen unlar syledii yazldr. Efendim; biz bu askeri
padiahn hayat tehlike altndadr. Sizi onu korumak iin gtryoruz
diye diye yola koyduk. Sakn ola ki, benden ifreli bir ekilde haber almadan
yle, hl'di falan gibi kararlar almaynz. Bu asker byle bir eyi duyduunda,
ba edilmez hle gelir. Diye tenbihde bulunduunu, daha sonra da, Yldz
Saraynn enternesinin ikmalini tamamladnda syledii gibi ifreli haberi
gndermitir. Demektedir. Sultan Abdlhamid Hn, kendisinin biraderi
5.Mehmed Murad Efendi'ye nasl senelerce raan'da bakmsa kendisinin'de
orada muhafaza edilmesini istemesi sistemin yeni sahiplerince, uygun grlme-
mitir.
Selnik'e Aiaatini kkne gnderiimitir. 23/Ekim/1912'de Selnik'in
dmesinden bir hafta nce stanbul'a dnene kadar bu kkte kalm ve
muhafz Ali Fethi (Okyar-eski bavekil ve meclis reislerinden) Bey'e bu kkn
kendisine satn alnmasn istemiti. Kendisine stanbul'a dnlecei
sylendiinde Balkan Savandan sz edilmi ve o da habersiz olduu bu
savan nasl husule geldiini sorunca vaziyeti anlatmlar ve mehur olan u
tedbiri sylemitir. <NasI olur balkan hkmetlerini birbirleriyle ittifak eder
hale getirdiniz. Birini bulup Bulgar kliesini, baka birini bulupda Yunanllarn
kliesini yaktirsaydnz, onlar dnya da ittifak edemezdi> demek suretiyle
dersini vermiti. stanbul'a dnmeye itiraz eden Sultan Hamid, bana bir rovelver
verin burada kalp savunma yapalm demek suretiylede celdet ve hamiyetini
gstermiti.
Sultan Hamid ve Aiaatini kk sakinleri Beylerbeyi sarayna yerletiklerinin
haftasnda Osmanl devletinin bat'ya alan penceresi saylan Selanik, Yunan
igaline mruz kalyordu. Mahl Hakan, Selnik'de toplam olarak 3 sene, 6 ay, 3
gn sren bir dnemi geirmiti. Beylerbeyi Sarayna pek rzas yoktu. Ya
ilerlemi bu saray'n deniz kenarnda ve rutubetli olmas romatizmalarnn
arlamasna sebeb olacan dnmt.
Gn geldi, kendisini devirenler 1.cihan harbi esnasnda ziyaret ettiler, ak!
sordular. Fakat, yaplacak bir ey kalmamt. Yalnz bir defasnda Sultan
Read'a stanbul elden kabilir bu yzden baehri Anadolu'ya tayalm veya
geici olarak nakledelim dedikleri bilinmektedir. Bu husus Ab-dlhamid'e de,
ifade edilmi, Sultan Hamid'de: asla byle bir ey yaplamaz. Biradere syleyin
yerinden kmldamasn, eer yle bir ey yaparsa hanedan- li Osman'a Konya
ovasnda koyun obanl kalr dedii pek mehurdur ve Sultan Read'da bu
hususda eski padiahdan gelen ifadeye sarlm, teklifleri red etmitir. Htt,
Sultan Vahideddin Hn'n dahi stanbul'u terk etmeyip, Anadolu'da iin bana
gemektense o ii yapabilecek birine devredip, burada iki tarafl almak
suretiyle de, yeri muhafaza dncesi, Sultan Hamid'in bu itihadndan geliyor
denmesi, yanl bir ey olmaz. Sultan Hamid'in Aiaatini kknden stanbul iin
refakatine gelenlerin nazrlardan Germiyanolu Dmad Arif Hikmet ve yine
Vezir Dmad avdarolu Mehmed erif Paa olduunu ifade eden ztuna Bey;
"Byk Trkiye Trihi" adl deerli almasnda, 7. cild, sahife 268'de aynen
yle diyor: "Sultan Hamid'in, muhafzlarnn yannda, ikiside bilgin ve deerli
eserler sahibi dmadlaryla konumas mehurdur. Gazete okumas yasak olduu
iin kulaktan kulaa ald bilgi dnda siyas durumu etrafl ekilde bilmeyen
Sabk Hakan drt balkan devletinin ittifakna ve bu ittifakn haber alnmamasna
hayret etmitir. Makedonya'da klieler meselesinin ortadan kaldrldn
renince, balkan ittifakn bununla zah etmi fakat ittifakn renilmemesi
karsnda elilerin, ateelerin ne i yaptklarn sormutur. Allah bu hllere
sebeb olanlar Kahhr ismiyle kahretsin, devleti hatrdlar! Dedikten sonra
teessr iinde gemiye binmitir" eklinde konutuunu naklediyor.

Abdlhamid Hn'n ahsiyeti

1842 senesinde dnya'ya gelen Sultan 2.Abdlhamid hn, 10/ubat/1918'de

vefat etmitir. Yetmialt yllk bir mrn otuz yl Osmanl slm Devletini
(OD) ynetmekle geirdi. 1909'da ittihatlarn taht'dan indirdii Abdlhamid
hn Beylerbeyi Saraynda gzlerini dnya'ya kaparken, D yce devlet de
gnein bat hzyla yarrcasna ittihatete tarafndan, batrlmann son
kertesine getirilmiti.
Sultan Abdlmecid Hn'n Tir Mjgn kadnefendi'den gelmi oludur. Bu
kadnefendi, erkeslerin ipah kabilesinden olup, olu Hamid Efendi'yi pek
kk yada ksz brakrak, dr-u bek'ya intikal eyledi. Harem'de bymeye
alan hassas ocuk bir gn padiah babas Abdlmecidin yanna geldiinde,
kvrk kirpiklerinde tomurcuk gibi gz yalar inci dizisi gibi sralanm
olduunu gren Sultan Abdlmecid, yavrusunu hemen kaftanna dolayp,
doruca ha-rem'e gemi, kendisine bir ocuk verememi bulunan Perest
Kadnefendi'nin yanna varmt. Prest Kadnefendide bir erke hanmefendisi
olup, merhume Tirmjgn Ka-dnefendinin mensup olduu kabile olan
ipsahlardand. Sultan Mecid, byk bir nezketle vede pek edibne bir hitbla:
"Hanmefendi Hazretleri, bildiiniz gibi u gzleri domur domur yala dolu
yavru, benim merhum hanmm ue szin de akrabanzdan Tirmjgn
hanmefendinin yadigardr. Kendisinin yetimesini ve terbiyesini, sizin ehil
ellerinize tevdi etmekten bahtiyarlk duyacam ltfen ona mfik bir valide
olmanz ve benim de, kocalk hakkm iin bu fedakrl beklediimi itiraftan
kendimi alamyorum" Demek suretiyle iknaya muvaffak olmu zevcine bir
yavru veremeyen Perest Valide Abdlhamid Hn'n mesuliyetini seve seve
deruhde etmitir. ok sonralar bir sohbet esnasnda vey validelerden sz
aldnda, Padiah; benim Perestvlide, vey annemdir, fakat kendi z annem
sa olsayd o da ancak onun kadar bana bakard. Demek suretiylede hem bu
valideye olan minnetini, ifadeye frsat bulmu, hem de hatrinas bir insan
olduunu sergilemitir. Trih lminin devlet idaresinde ehemmiyetine mdrik
olarak kk yatan beri pek nem vermi ve daha nceki bahislerde de temas
ettiimiz gibi, Osmanl saray, trihin sadece vakanvislik eklinde deil her
olayn, davrann arka plnnn bilinip, lzm gelenlere retildii bir ilim
dalyd.
Bu hakikatin idrkinde olan gen ehzade bu ilme apayr bir alaka
gsterdiinden, rendikleri hasebiyle olaylarn alaca istikameti kestirebiime
hassasna sahip olmutu. Mesel amucas olan Sultan Abdlaziz'e kzan
kardelerinin, hi birisine uymaz, amucasn korumak ve ona yaplan eitli tariz
ve niyetleri bildirmekle, ayn zamanda hilafeti ve devleti korumu oluyordu.
Sultan Hamid'le ilgili almamzn hemen bana koyduumuz kurduu
messeseler lkenin ycelip gelimesini temine matuf olduu izahdan
varestedir, bu sebeble gelimeleri pek iyi takip ettii de bylece kabul edil-
melidir. Dnya'da iml edilen 2.otomobil'in kendisine hediye edildii pek
bilinen ve de artc bir vak'adr.
Ancak, bu otomobili altrtp nnden geirtmi ve sonra da, bu her taraf
mteharrik bir let, bunlar altka haylice anr. O paralarn tamiri bizim
lkemizde yaplamazsa darya ok paramz gider. Bizim ne kadar ok vali,
kaymakam, paalar, kumandanlarmz var, bunlarn her birine birer otomobil
versek devlet byk skntya der. Onun iin bu arabann paralarnn yapm,
tamirlerini yapabilecek zenaat-kr yetiinceye kadar koyun garajda dursun
demek suretiyle lks ve atafata yolu tkarken, milletin altunlarn dar peke
ekmemenin resini bulmutur. Bu onun tutumluunu, smrye kapal bir
zihniyetin sahibi olduunu gsterir.
Sultan Abdlhamid Hn, babas Sultan Mecid'in davran gibi nzik ve herkesi
ayakta karlar hlini bir miras olarak kendine dstr edinmitir. Namaz
meselesinde ok hassas olup, bu ite temaruz eden baz ehzadelerini sizinle
konumam, benim namaz klmayan evldm olamaz demek suretiyle, babalk
otoritesini pek nzik fakat kafi bir ifadeyle hatrlatmtr.
Musik hususunda babas kadar deilse de hayli bilgi sahibi olup, Hac Arif Bey
merhumu bir mddet hapsettirmitir. Yapt bir beste ile kendisini affettirmeyi
bilen Hac Arif Bey'e babas kadar pek mltefit davranmamtr. Hac Arif
Bey'de Sultan Mecid'e gsterdii saygy gstermemi, htt padiah ocukken
kucanda ok tadn bir defasnda da kucandayken kk suyunu
kardn uluorta anlatmas, edebe mugayir grlmtr. Tiyatro zerine ok
nem vermi, Yldz Sarayna yaptrd tiyatroda saray mensuplar ve hanedan
yelerine tiyatro zevki alad grlmt. Ancak, bat musiksi iin daha
houna gittii sylenir. Dedektif romanlarn okur, bilhassa, erlok Holms'un
yazar Cbnan Doyle'e tenkitler ve tavsiyelerde bulunmu, te yandan dnyann
mhim bir aratrcs olan ve Kuduz Mikrobunu bulan Lui Pastr'e
aratrmalarna katk iin ceb-i hmayunundan yni kendi parasndan bir ka
defa klliyetli miktarda para yardm yapt gibi bunu pek nezaketli mektuplarla
olaan-latrmaya almtr.
Sultan Hamid ehzadeleinde, namaz ile olan nsiyeti kendisini dima
murakabede tutma ansn salamtn Zahir ilimlerle beraber, sosyal ilimlere
olan eilimi, zenaatkrlarn nemini kavrayan bir insan olduundan, Avrupa
seyahatine Sultan Abdlaziz'in refakatinde gittiinde, dierleri kabukla megul
olurken, Hamid Efendi, cemiyetin ihtiyac olan meselelere dir pek dikkat
kesilmitir.
Sultan Hamid ok merhametli bir insan olmas hasebiyle, otuz u kadar yl
sonunda tasdik ettii idam karar says bei amamaktadr. Padiah iin evhaml
olmamak kabil deildi. Btn dnya'nin gz zerinde olup, kimi mrne
bereket dilerken, kimileride .bir an nce lp gitse diye dua ederdi.
2.Abdlhamid Hn, azeli Tarikatna mensup olup, eyhi Muhammed Zafir
Efendinin irtihali zerine, eyhliin kendisine getiini, Zafir Efendi'nin oluna
yazm olduu mektuptan istinbat etmek kabildir. Deli Mir Fuad Paa
mahdumu Bnb.Asaf Tugay'n "bret" adl Abdlhamid'e verilen jurnaller adl
kitapda padiahn, eyhini dahi takip ettirdii geer, padiaha takibi yapan
hafiyelerin raporuyla sabittir.
Yavuz Sultan Selim Trbedar, geim skntsndan yana biraz dertli bir hle
duar olmu ve bir gn bu hlinden ikyet babnda Trbede padiahn
sandukasna bir aplak vurarak, sende de bir ey yok der. Ertesi gn leden
sonra Saray'dan gelen bir yaverin, trbedara ihsan- ahane getirir. Bu arada da
yaver trbedara bir daha merhumun sandukasna aplak vurma diye,tenbihini
yapar. nk Yavuz Selim, Sultan Hamid'in gece ryasna girer ve trbedarn
yaptn ikyet eder. Bunun zerine Abdlhamid hn, hem adamn skntsn
gidermek hem de ikyetin gereini yerine getirmi olmas mhimdi
Birde meczuplar ile alakal bir vak'ay anlatalm: Kuuba- Sami Bey.isimli bir
zat, padiahn yanna girer ve Bayezid civarnda meczuplarn sebeb olduu baz
vak'alar anlatr. Bunun zerine; bu mecazibin, bunlar yapmamasn nasl temin
ederiz diye dnyorlar sonunda bunlarn zerinde hayli sz sahibi bir zat olan
Ftih Trbedar Ami Efendiye gitmeye karar verirler dolaysyla, faytona
binerler, Ami Efendinin yanna gelirler Sultan hilafet almetlerinden baz
eyleri Ami Efendinin nne frlatr ve buyrun siz idare ediniz diyerek, sze
giritiinde, Ami Efendi, alar ve Efendimiz benim yapacam bir ey yok.
Beni dinlemiyorlar, diyerek zr diler ve gene de kendilerinin emrin de
olduunu beyan eder. Elimden geleni yapmaya alacam demek suretiyle
takdiri ilhiyi imam ettii grlr. Bu byk padiahn yce ahsiyetine dir
aada baz kanaatler ve bizzat kendilerinin anlatt, hatratlarda yer alan pek
trih kitaplarna aklyla girmemi malumatlar vermeyi uygun bulduk.

arkn Gerei Ve Abdlhamid Hn

Sistem Yayncln neretmi olduu "2. Abdlhamid'in Yneticilik Srlar" adl

eserde sayn yazar Adnan Nur Baykal Beyefendi; nsz blmnde iki mhim
cmleyi dercetmeyi ihmal etmemi. lk cmle ad resm senariste km sayn
Turgut zakman'a aid. Demekteki: "2. Abdlhamid ya hi kusuru yokmu gibi
vlp gklere karlmakda, ya da hi olumlu hizmeti olma m gibi btnyle
yerilip batrlmaktadr.." Dier cmle ise; bir Macar Yahudisi olan Trkolog
Vambery'den: "Benim arkllarn dncelerini okumaktaki tecrbem, 2.
Abdlhamid gereini, tahlil etmeye yeterli deildir." Bu; iki cmlenin her biri
yalnz bana toplu bir mna aksettirmiyorsa da, birlikteliinde byk bir
ifadeye ve tesbite gtrmesi kanlmazdr. O da; bavurulacak olan yol, bahse
konu padiahn kendini anlatmas esas alnmal! Bu da kaynaklara baldr ve
kaynaklar ne derece inanlr salamlktadr? Bu sorunun cevab, konumuz iin
kolay verilmez cinstendir...
Sayn smet Bozda Beyefendinin hazrlad ve Kervan yaynlarnca hayli
basks yaplan Hatrat'n, stanbul'un 23 merkezindeki Serda Datm Tekilat
olarak, merhum Salih Doan Pala, merhum brahim uysal, Nazif Keskin ve ben
Metin Hasrc, organize ettiimiz seyyar kitap sat tezghlarmzda tarafmzca
dahi satlan binleri at idi. Aka.binde Dergh Yaynlar; "Sultan Abdlhamit
Siyasi Hatratm" ad ile Ali Vehbi Bey adl bir zat tarafndan Franszca yazlm
alma, tercme edilmi. Ancak bu kitaba sunu yazan yayn evi mtercimin
adn belirtmediinden, ortalkda dolaan rivayetler muhteliftir. Biz yine de Ali
Vehbi Bey'in olduu sylenen eserden istifade ederek baz hususlar da,
Abdlhamid hn' tanmaya alalm. Diyorki Koca Padiah:
Said Paa; grevi kabul ettiini hatratnda beyan ediyor. Yine bu sadaretinden
dmesine badi olan vakalar paann hatratndan zetlemeye girielim:
"Padiah; lkede kendisi hakknda kt niyet beslendiini, stanbul'da bir ihtilf
havasnn husul bulmakta olduunu, btn bunlar iin Mah-mud Nedim Paa ile
oturup, iddet tedbirleri almamz hususunda kat'i bir lisanla emirleri oldu.
Mahmud Nedim Pa-a'nn bu hususlarda almalar bir ka seneyi bulmu ha-
zrlklard. Fakat ben makam- sadaretin ortak kabul etmeyeceini, benim
memleket menfaatlerine dir grlerim ile Mahmud Paannkiler arasnda derin
muhaliflik bulunduundan istifa yoluna gjtdim. Fakat istifam kabul grmedi.
Aradan 57 gn gemiti ki bir gece saraya arldm. Gittiimde huzuru
hmayuna dahil olduumda, pek sert bir muamele ve bir ok azar ile
karlandm." diyen Sa-id Paa hatratnda yle devam etmekte: Zt- ahane
oturmama msaade etmedi. Kendileri de ayakta dolaarak bir eyrek saat kadar
gnl krc, izzet-i nefis yaralayaci ifadelerde bulundular. Azarlarnn sonuna
doru bir gn evvel-Saray'da gz altna alnan Mir Deli Fuad Paa'ya isnat
edilen bir crm hakknda Man mud Nedim Paa ve Ahmed Cevdet Paa'nnda
bulunduu huzurda ve Cevdet Paa'nn kalemiyle tutulmu bir istintakname
elime padiah tarafndan verildi. Ben bunu okumaya balaynca zt- ahane seri
adamlarla bana yaklaarak aramzda bir admlk mesafe kalmt ki baklar,
azar dolu ve ok abuk cevap vermemi emrediyordu.
Varakada yazlanlar ise; padiahn taht'dan indirilmesi iin, Dastanllardan
meydana gelen cemiyet kurulduunu ileri sren ihbarlara aid bir tahkikat idi.
Cemiyetin bu ideki aidi, zt ahanelerinin kendi muhafazasna tahsis etdii ve
bir nev'i hususi askeri imtiyaz verdii daistanh'iardan meydana gelen asker
gurubu olup, bu askerin ba sarayn inde Dastanl Mehmed Paa imi. Fuad
Paa ve sair baz kimseler cemiyette, ben de gya cemiyet reisi irniim! Seri bir
bakla yaptm okuma bana bu kadar bilgi verdi. Zt- ahane devama imkn
brakmayp istintakiyeyi elimden ekip ald ve: 'Bana ne diyeceksin? Sualini
tevcih ettiler. Cevap verme imkn kstl idi. Konuturmuyordu. Ancak; asl
fasl olmayan eylerdir mnasna gelecek beyanlarla meramm arzedebildim.
Fakat; O azar dolu szler devam etmekteyken, zt- ahane mhrm ver dedi.
te o zaman mkil mevkiide kaldm. nk mhr hmayun zerimde deildi.
Hatemi liyi antamda tardm mabeyne arldmda huzura girereken
antay adammda brakmtr. Efendimizden mabeyne gidip antay alma
msaade etmesini istediler. ok daha kzdlar ve pantolonun cebinden mein bir
muhafaza iin- deki kk rovelveri karp bama tuttular. Emanet-i
hmayununuzu veririm. Ben de olan emanet-i ilahiyeyi de ondan sonra alrsnz
dedim.
Bunun zerine rovelveri bamdan ekip byk salonun kapsndan karak
antasn getirsinler! Emrini verdiler. Yanma geldi ve rovelveri bama tutarak,
mh rm kmazsa buradan ln kar' diye azar dolu szlere devam etdiler.
anta geldi, ald mhim teslim edildi. Artk kzgnlk baka taraflara yneldi.
Kendisinin hl veya imhas hakkndaki szde karan ciddi ve sahici addediyor.
Akabinde Sultan Murat gya tahta kmaya hazr, htt saraynda ihtiyaten bir
takm krtler saklanm itikadnda bulunuyordu. Eer bu hal tahakkuk ederse
evvelbevvel beni paralatacan szlerini ekledikten sonra nme dp, harem
ile kendi dairesi arasnda bir odaya beni gtrd. Hapsedip, kapy kilitleyip
gitdi. Diyor hatratnda Mehmed Said paa.
Kymetli biyografi stad bn'l Emin Mahmud Kemal nal merhum bize yle
sesleniyor; "Paamn (Said Paa) 7.defaki sadaretinde kitabet hizmetiyle yannda
bulunduumdan gece ve gndz, hatta yatakta iken, mhr- hmayunun al-tun
zincirle boynunda asl olduunu grdm. Mhr yannda bulundurmamasndan
dolay daha nce azara uray iine oturmu ki, o gnden sonra koynunda
tamak vazgeilmez adeti olmu.
Filibe Vak'as!

Tarihler; 1302/1885'i gsterirken d tahrikler yardmyla Filibe'ye getirilen bir

kayz Bulgar, buradaki hkmet konan basm ve valiyi hapsetmilerdi.
Ertesi gn Cuma Namazndan sonra vekiller heyeti mabeyn (saray)'de topland.
Bu arada Bulgaristan Prensi Batemberg, gnderdii beyanatnda, ark
Rumeli'nin artk Osmanl ynetiminde olmayacan, kendisinin idaresinde
bulunacan bildiriyordu. Bunun zerine yaplan toplantda derhal asker
gnderilerek buna mni olunmasn, bu meselede anlamal devletlere bilgi
verilmesini reyimle birlikte belirttim ve heyeti vkel bu teklifi kabul etti.
Ancak bu ekli, padiah efendimiz kabul etmedi. Zilhiccenin/14.gn olan
25/eyll/1885 Cuma gn babl'ye giderken, Karaky civarnda bana yetien
yaver tarafndan mabeyne gtrldm. Hemen huzura karldm. Bir saat kadar
sren konuma ve azardan sonra dar kma msaadesi verildi. Daha sonra da
beklemem emredildi. Akam saatine kadar orada bekledim. Serasker Gazi
Osman Paa bulunduum odaya gelip, yemek iin odasna davet eyledi. O srada
da dveti padiah vukubuldu. Gittim, iki saat bekledikten sonra yalnz olarak
huzura alndm. nce mhr istendi verdim. Mahbusiyetim vukua geldi. Bir
odaya konuldum. Her an arlrm diye saat bekledim. Sorunda
azarlamalarn zc te'siri uyumama sebeb tekil etdi. Dalmm. Benim;
Filibe'ye asker gnderme teklifim gya zt- ahaneyi tahtdan indirmeye
donkm! Ertesi gn saraydan kmama msaade olunduunda eve geldim.
Kmil Paa'nn sadarete, baz vkelann da deitirildii grld. Ben bir oldu
bttiye kar karken, bama saray'da azarlanmakdan tutunda hapsedilmelere
kadar neler gelmiyordu" demekte
Said Paa. Hakikaten Berlin antlamas hkmlerine gre bir vilyetimiz olan
ark Rumeli yni Dou Rumeli'nin Bulgarlarca ilhak edilmesi, kar kalm
diyen sadrazam gtrd doruda! Br de padiahn gz ve sz ve
hatratndan olanlar gzleyelim:
Hatirt- Sultan Abdlhamid-i Sni isimli eserde koca sultan yle diyor: "ark
Rumeli meselesinde benim (Sultan Hamid) zaaf gsterdiimi pek iddia etdiler.
Zaaf gstermek mevcud kuvvetden istifade etmemek demektir. Hangi kuvvet
mevcud idi ki, Dou Rumeli'de hakkmz koruma hususunda kullanlmad?
Bunu dnen ve syleyen bir insaf sahibini bu gne kadar iitmedim.
Bulgar Prensi Batenburg, Filibe'ye mstevli olduktan sonra durumdan
hkmetimiz haberdar olabildi. O da Rus sefirine gelen bir telgrafnameden,
telgraf nzn zzet Efen-di'nin beni haberdar etmesiyle mmkn olabilmidi.
Said Paa sadrazam idi. Tahtdan indikten sonra okuduum baz beyanat ve
yazlarnda Said Paa'nn; vakalar kendi lehine tahrif etmi olduunu hayret ve
teessfle grdm. Said Paa; Bulgarlarn tecavz edeceklerini daha evvel haber
alamamt. Olay stanbul'a aksettikten sonra bir hayli tered-dtn akabinde
ura-y devlet reisi Akif Paa'nn beyanat onu ikna etmiti. O dnemde Filibeye
asker evkinde hem mkilt hem de tehlike vard. 93 savanda tarumar olan
ordu henz toparlanamamt. Hazine tamtakrd. Baz vil-yetlerdeki
jandarmalar yirmi-otuz aydr maa alamyorlard. Byle bir haldeyken srf
namdan ibaret olan hakk' hkimiyetin adna neticesi mehul ve karanlk bir
harbe girimeyi tehlikeli grdm." Diyen hz.padiahn hatratndan u paragraf
alarak okurlarmn bilgilerine arz edeyim: "Gavriyel Paa diye bir Bulgar'n
Rumel ark valiliinden kovulmu olmasndan dolay gzm kizararak ie
giriseydim, 1328/1910'daki felketi, o zaman yni ordusuz, parasz, pulsuz,
hazrlksz bulunduumuz bir devirde kendi elimle hazrlam ve davet etmi
olurdum. Hazm gsterip ihtiyatl davranp, 1328/1910'da yaanacaklar,
1301/1885 eyllnde yaardk!" Demekte.
Said Paa ayn zamanda apur elebi lakabyla ve biraz da kmsenerek
anlmaktayd halbuki byle kltc bir lakabn bir Osmanl sadnazamna
verilmesi bizce doru olmayan hususattandr. Said Paa; infisal ettii bu
yukarda baz anekdotlar verdiimiz 4. sadaretinden 1895 ylnda infisal ettikten
sonra bu makama yeniden avdet ettiinde tam tamna 5 sene, 11 ay, 9 gn gibi
bir zaman dilimi gemitir.
Bununda almamzn ba taraflarnda sz konusu ettiimiz 1897 Osmanl-
Yunan harbinin muzaffer kabinesinin reisi Halil Rfat Paa'ya, Sultan 2.
Abdlhamid hnn "yaadnz mddete sadnazammsnz" szn
vermesinden ve bu ahdini yerine getirmesinden kaynaklanmtr. Mehmed Said
Paa; 09/11/1901 tarihinde geldii makam- sadaretden 1 yl, 1 ay, 26 gn sonra
14/01/1903'de infisal ettiinde 6. sadaretini yaamt. Aadaki satrlar
padiahn yni Sultan 2.Abdhamid Hn'n ahsiyetinin iinde mtalaa edilmesi
gereken beyanlardr.

Kaptlasyon lgasna Teebbs

"Kbns'da kapitlasyonlar kaldrmak istediimiz iin, Avrupa matbuat da

Atina gazetelerine uyarak kyameti koparyor. Sanki biz bakalarnn hakkn
yiyiyorrnuuz gibi bir hal yaratyorlar. Halbuki bitaraf bir kimse, ecnebilere ve-
rilen bu kapitlasyonlarla, bizim hakkmzn inendiini ve adaletsizliin bize
kar yapldn gayet iyi grebilir. Rumlarn elde etmi olduklar imtiyazlar
muhafaza edebilmek iin, yeri g birbirine katmalar tabidir. nk Rum
kapitlasyonlar ykldnda PanHelenik propogandas yapamayacaklar aktr.
naallah, bu imtiyazlar ykmak hak ve kuvvetini Allah bize ksmet eder."

Hayatm Muhafaza Tedbiri

"Hayatm, bana sadk olanlarn uyanklna borluyum. Bamdan geenler,

asab en kuvvetli insan dahi sarsmaya kfidir. Btn bu tecrbelerden sonra
ihtiyat l olmama, amamak lzm. Bir ok insanlarn bu sinirli hlimden fay-
dalanmaa altklarn, hafiyelerin, jurnalcilerin alak namussuz insanlar
olduklarn, dini mizinde, mzevirleri tel'in ettiini gayet iyi biliyorum. Fakat
geni bir haber alma tekilt kurmam olsaydm, etrafm saran tehlikelere
kar kendimi korumam kabil olamazd.

Hill le Ha Arasndaki Mcadele

"..Avrupa halkn aleyhimize dnmee sevk eden sofu papazlardr. Hal

seferleri zamannda hristiyan gruhun memleketimizde yaptklar mezalimi
unuttur- mak, rt-bas edebilmek iin, her trl iftiray mubah grmlerdir.
(.).Kuds'de ki mukaddes topraklar iin her iki tarafnda kan dkmesinin nne
geilebilirdi. Nitekim hristiyan haclarn Kuds' ziyaret etmelerine her zaman
msaade etme-dikmi?.(.) Etraf mslmanlarla evrili olan bu ehri neden
hristiyanlara terk edelim?(.) steyen istediini sylesin, fakat mukaddes
topraklarn sahibi olmak hakk her zaman bizim olmutur ve yle kalacaktr.

Mektep Ve lahiyat

Ben tahta ktmdanberi, ilk mekteplerin says on misline kmtr (20bin

mektep). Bu adet maalesef hla azdr ve haka kfi gelmemektedir. Liselerimizin
seviyesi gayet yksektir. Mkemmel olduklar herkes tarafndan kabul edilir.
Ancak daha fazla lise kurmamak bunlarn yerine mhendis, mimar gibi fen
adamlar yetitiren messeselere talebe hazrlyacak rtiyeler amak daha
yerinde olur.
Memleketimizde kfi derecede asker ve memur vardr, ulemamzn ifrat
derecede muhafazakr olmasndan dolayi-da, yksek mekteplerimizi modern
hle getirmek ok gtr. Kahire'deki El Ezher ilahiyat fakltesinin,
talebelerimizi ekmesinin yegne sebebide zamann icablarna uymann elzem
olduunu anlam ol- malarndandr. stanbul Drl-funn'unu Kahire'dekinin
dnunda (alanda) kalmya mahkmdur.

Edebiyat-San'at Ve Kltr

Biz Osmanllar eski ve byk bir medeniyetin sahibi olduumuzu

unutmamalyz ve Avrupa medeniyeti ile gzmz kamamamaldir. Mimari
eserlerimiz, iki binden fazla ir yetitirmi olmamz da bunu ispat eder.
Bunlardan Fazl,Lmi, Baki gibi irlerimizin eserlerinde fevkalade bir gzellik
ve tam mkemmeliyet vardr. Daha sonra Galib, Pertev, Keml, Abdlhak
Hmid gibi irlerimizi sayabiliriz.(.) Hereke'deki hal fabrikamzda ve dier
endstri sanatlarmzda yabanclar taklit etmekten 'kanmalyz. Sa'nat ve
edebiyatmz kendi topramza ait mevzular, kendi milletimize has esaslar
zerinde ina etmeliyiz.(.) Genlerimizde memur, asker veya ulemadan olmay
tasarlyorlar; neden hi bir Osmanl, byk bir tccar, mahir bir zenaatkr veya
bir fen adam olmay dnmyor? Ben de marangozluk san'at ile megul
olduumdan halka iyi bir numune saylrm.(.) Bir gn; erefime bestelemi
olduklar mar aldm. Bu bir gn iin epey fazladr. Muhtelif milletlerden
olan ve ahsma eserlerini ithaf eden bestekrlarn says, imdiye kadar ikibini
bulmutur. Bu insanlar nasl mkafatlandr-mal? stanbul'a gelip huzuruma
kabilmeyi temin eden sanatkrlarn her birine neden hediye vermeye mecbur
olaym? stelik arbal musiklerini sevmiyorum. aldklar paralarn ok g
olduuna phe yok; fakat ben zihnimi yoran musikyi deil, dinlendirici
musikyi tercih ediyorum. Klsik musikyi tercih edecek kadar musikiinas
deilim. Musikye byk istidad olanlardan biri, olum Burha- ned-din'dir."
(agk:sh. 190/193/202/209/210 Hatrat- Abdlhamidi Sn)
Sultan 2. Abdlhmid 21/Eyll/1842'de domu, vefat ise 10/ubat/1918'de
Beylerbeyi Saraynda kalb rahatszl ve cierin ihtikandan mtevellid
vukubulmutur. stanbul'un igaline grmek bahtszlna uramamtr. Dedesi
Sultan 2. Mahmud'un Trbesinde amucas Sultan Abdlaziz Hn'n yanna
defnedilmitir. Tahta getii trihden indirildii trihe kadar otuz seneyi
ikmle ok az bir zaman kalmt. Aaya hanmlar vede ocuklarn
kaydederek peindende sad-razam ve eyhlislmlarn belirtecek listeyi
kaydedelim.

2.Abdlhamid Hn'n Hanmlar Ve ocuklar

lk izdivacn Nzikeda hanmefendi ile yapan Sultan Hamid kendisinden 8 ya

kk bu hanmla evlendiinde 2. ve-liahd idi. 1850 doumlu Nzikeda hanm,
esmer, siyah sal siyah gzl uzunca boylu bir hanm olup, ulviye sultanhan-
m dnyaya getirdi. Bu trihin 1868 senesi olduu grlyor. 1895 senesinde
Yldz saraynda vefat bulan Nzike da hanmefendi Yenicami'de 5. Murad
Trbesine defnolunmutur. Fevkalade gzel pi-yano ald kaydn koymadan
edemiyoruz.
kinci hanim olarak Sfi-Nz Nur efzn ismi tayan zevcesi 1851'de dnya'ya
gelmi ve izdivacndan ocuk olmamtr. Clzun boylu narin yapl sansn olan
bu hanm, 1915'de lm ve bu hanmn kendi istei zerine Abdlhamid hn
boam ve mr boyu elli altun maa tahsis etmitir. Bu hanm daha sonra
Safvet Bey adl Sultan Hamid'in esvabba-s olan zat ile izdiva yapmtr.
Padiah hanmlarnn boandktan sonra ba zlarnn evlendiini buna engel
olunmadn hatrlatmak iin bilhassa bu maddeyi kaleme aldk.
3. Hanmefendi ise, Bedr-i Felek hanmefendi olup, 1851'de domu 6/2/1930'da
vefat etmitir. Sultan Hamid bu izdivacn 15/11/1868'de Dolmabahe saraynda
evlenmi bu srada 2. veliahd idi. Bu izdivacdan ilk olu dnya'ya gelen
padiahn, Selim Efendi ve Zekiye Sultann bu hanmndan doduunu
kaydetmi olalm. Bu hanmefendi, hanedan yelerinin yurd dna gnderildii
dnemde yal olmas hasebiyle tercih kendisine braklm o da gitmemeyi
tercih etmitir.
Sultan Hamid'in 4. kadnefendisi Bidr Kadnefendi olup, 1858'de domu ve
einden 41gn nce 1/1/1918'de dar- beka eylemitir. Yahya Efendi derghnda
ehzade Kemaled-din Efendi Trbesine defnolunmutur. Vefat Erenky'de
vukubulmutur. zn boylu, yeil gzl gzel bir hanm olup, Abdlkadir
Efendi ile Nime sultanhanm dnyaya getirmitir.
Padiah'n 5. zevcesi Tiflis doumlu Dilpesend kadinefendidin Bu hanmefendi
36 ya iinde 1901'de vefat etmi ve Naile Sultanhanmn annesidir. zn boylu
ve kumral olduu bindirilmektedir.
6. Zevce ise; Mezde Mestan hanm olup, 1869 doumludur. Burhaneddin
Efendiyi dnya'ya getiren bu hanmefendi uzun boylu kara gzl, siyah sal bir
hanmefendi imi. Apandisitinin patlamasndan meydana gelen peritonitten ve-
fat 21/1/1909'da vukubulmutur. Yahya Efendi derghna defnolunmutur.
7. zevce ise, Emsal-i Nur ise 1866 doumlu olup, uzun bir mr srp, 84
yanda 1950'de Niantanda vefat etmitir. diye Sultan'n annesidir. Yahya
Efendi derghnda defnolunmutur.
8. izdiva Aye Dest-i Zer Mfika "Kayhn" hanmefendi ile olmu Hopa
1867 doumlu 16/7/1961'de 94 yan iindeyken irtihal-i dr- beka eylemitir.
Aye Sultanhanmn annesidir. Mfika kadn, 2. Abdlhamid hn' hi brakma-
m adet tek eiymi gibi oldu hl vak'asndan sonra. Padiahn dier hanmlar
ocuklaryla oturma kkn semiler idi. Dier bir ismi Aye Pertevniyal olup
dier adn padiah
taktndan trihe Mfika olarak gemitir. Bu hanmefendi, Ruslarla
yaptmz 1877'deki savada ehid den Abaza bey'i Gazi ehid Ar Mahmud
Bey'in Emine hanmdan doma kzdr demektedir. T.Ylmaz ztuna Bey,
Hanedanlar adl kitabnn 309. sahifesinde. Vefatnda Yahya Efendi derghna
defnoiunmutur.
9. Evliliini Sz-Kr Kadnefendi ile yapan 2. Abdlhamid Hn, bu hanmndan
Refia Sultanhanmn dnya'ya gelmesiyle bir kz evlad sahibi daha olmu oldu.
1873'de stinye'de doan Szkr hanmefendi, padiahla evlendiinde trihler
1890 yln gstermekteydi. 1945 ylnda vefatnda Beyrut'da olduundan,
am'da Osmanl hanedanna ayrlm bulunan Sultan Selim Cmiinin
haziresinde defnolundu.
10. zdivacn yapan padiah Peyveste hanmefendiyle bu izdivacndan doan
Abdurrahim Efendinin babas olmak na-sib olmutu. Peyveste kadnefendi,
1944'de 2. dnya harbi esnasnda Pris'de vefat ettiinde ya 71 olmutu.
Bobigni islm mezarlna defnolundu. Doumu 1873 senesinde olmutu.
11. zdivacn ise Fatma Pesend hanmefendi ile yapan Sultan 2. Abdlhamid'in
Hadice sultanhanm adl kz bu evlilikten olmutur. 1876 doumlu bu
hanmefendi, evlendiinde takvimler 1896'y gsteriyordu. Vefat 1925'de
vukubuldu ve Karacaahmed Kabristannda kendi trbesine defnolundu.
12. zdiva; Abaza kavminden Behice Maan hanmefendiyle yaplmtr.
1882'de doan bu hanmefendi ikiz olarak Nureddin Bedreddin adlan verilen iki
evld dnyaya getirmitir. 1969'da vefat vukubuldu. Makberi hakknda bir bil-
gi elde edilemedi. Yaayan torunlarnn olduu bizce malumdur.
13. zdiva ise; 1887 Bartn doumlu, Saliha Naciye hanmefendi ile
vukubulmu bu hanm Abid Efendi ile Smiye Sultanhanm dnyaya
getirmitir. Naciye Kadn Efedi de padiahla birlikte Selnik'e giden
kadnefendisidir. 1923'de Erenky'de vefat vukuubulmutur, 2. Mahmud
trbesine yni zevci'nin yatt trbeye defnoiunmutur.
14. Evliliini Drdane Hanmefendi ile yapan padiah 2. Abdlhamid hn, 1867
doumlu bu hanmndan ayrlm ve esvabcbas smet Bey'in olu Trik Beyle
evlendirdi. 1955'de 88 yanda olduu halde vefat etmitir. Kabri hakknda kayt
bulamadk.
15. zdiva ise stanbul 1890 tevelltt Clibos hanmefendi ile yaplm
olandr. Bu hanmn boayan padiah Sultan Hamid, Emin Paa ile
evlendirmitir. 1955'de sa olan bu hanm hakknda baka bilgi
bulunmamaktadr.
16. ve son izdiva Nazliyr Hanmefendi isimli hakknda bilinen boad ve
evlendirildiidir. Yeni izdivacnda bir kz olmutur. 1876'da Sultan Hamid'in
gzdesi olduunu, ztuna Bey kaydediyor.
Sultan 2. Abdlhamid Hn'n kzlarna gelince; bunlarn, saysnn on tane
olduunu syleyebiliriz. Bu on kzdan alt tanesi padiah hazretlerinden nce
vefat ettiler. Bylece, alt tane kz evldn ve bir de, erkek ocuunu topraa
vermi bir baba olarak gryoruz Sultan Hamid'i, herhalde bu vefatlar insan
hayli elemnak ve muzdarib eyler sanrm. Bu bakmdan tahtn kaybetmek
mnasna da gelse Saray' ku-atan kuvvetlere, Hareket ordusunu daha
Selanik'ten yola kar kmaz onlar Hassa Ordusu vastasyla durmay teklif
edenlere evet demeyip, ben mslmanlar biribirine krdrmam demek suretiyle
merhamet hususundaki yceliini seriliyor. Tfekiba Thir Paa'nn
yalvarmalar karlnda verdii emir yledir: Ben m'minlerin birbiriyle
dvmesine rza gsteremem, imdi git, Saray'n Orhaniye tarafndaki kapsn
atr ve ne kadar muhafz ve de silahor varsa gnder demek suretiyle
dncesini tatbike koyar. Harekttan sonrada Tahir Paa, mahkemede verdii
cevaplarla nl mert bir insan olduunu gstermi Heyet-i hkimeye brak-
sayd, sizleri Selnik'e kadar kovalardm demitir. Neyse biz imdi
Sultanhanimlann ksa kimliklerini vermeye gayret edelim:
1-CIlviye Sultahanm; Dolmabahe saraynda 1868'de dodu ve 5/10/1875'de
kibritle oynarken nedimesi ocuk bir criye ile birlikte yanarak vefat ettiler.
Yenicmi trbesine defnolundu.
2-Zekiye Sultanhanm; 21/1/1872 Dolmabahe saraynda doup, 1950'de
Fransa'da 78 yanda vefat etti. lk izdivacn Gazi Osman Paa'nn olu Ali
Nureddin Paa ile Yldz Saraynda 20/4/1889'da evlendi. Zekiye Sultan
saraynda toplam 200 kiilik bir hizmet kadrosuyla yaarken, Fransa'nn Pau
kasabasnda kk bir otelin tek odasna sndlar yurd dna karldklarnda.
Otel sahibi bir Ermeni olup, Gazi Osman Paa'nn olu olduu iin, Ali
Nureddin Paa'dan vefatlarna kadar cret almad. Zekiye Sultanhanm vefatnda
yaad Pau'da defneolundu.
3-Fatma Nime Sultanhanm 5/8/1876'da babasnn l.ve-liahdl esnasnda
dnya'ya geldi. Tirana'da 1945'de 69 yanda olduu halde vefat etti. Oraya
defnolundu. Bizim ocukluumuzda yzdmz Ortakydeki Lido Havuzunun
bulunduu yer Nime Sul tannanmn saray imi. 1938'de Arnavutluk'da
Tirana'ya yerlemitir. Msr Hidiv'i Abbas Hilmi Paa Nime Sultanhanmla
izdiva etmek istediysede, Sultan Hamid, talibin dedesi smail Paa'dan nefret
ettiinden teklifi red etti. Htt kendi cariyelerinden birini Hdivle evlendirdi ve
ona bir Hnedan- I-i Osman nian verdi, Msr tarafndan ynetilen Taoz
Adasn alp Selanik vilyetine balad. Bu Sultanhanm, Dmad Mehmed
Kemaieddin Paa oldu ki bu Paa Gazi Osman Paann 2.olu idi. 6 sene sren
izdivalar noktaland. Dmad Paa rtbe ve nianlar alnmak suretiyle Bursaya
srgne gnde rildi, Nime Sultan 2. Evliliini kodralzde Mahmud
Celleddin Paa ile yapt.
4-Nile Sultanhanm 1884'n birinci gnnde dodu. 25/10/1957'de Erenky'de
vefat etti. zdivacn Germiya-nolu Arif Hikmet Paa ile Kurueme Saraynda
27/2/1905'de yapt. Bu dmad Paa, hayatn 1942'de Bey-rut'da tamamladnda
69 yann iindeydi.
5-Seniyye Sultan (1884'de doup, ayn sene vefat etdi. 6-Seniha Sultanda
1885'de doup, ayn sene vefat eyledi. 7-diye Sultanhanm ise, 1886!da Yldz
Saraynda domu vede en yal padiah kz olarak 91 yan iinde olduu
halde yaad Cihangir'de 20/11/1977'de vefat etmitir. Amerika'da dhil, bir
ok lkeyi dolamtr. Kendisiyle evlenmek istiyen, Said Paa'nn mahdumunu,
hl vak'asnda, babasna nice kallelikler yapm olan mstakbel kaimpeder
yznden bu teklifi red etti. Enver Paann talebine ise, babasn tahttan
indirenlerin arasnda ve mhim biri olduundan onu da red etti. Enver Bey'de,
Sultan Read'a yapt baskyla Naciye Sultanhanmla izdiva talebini iletti. Bu
hanm ehzade Abdrrahim Efendi ile nianlyd ve bu ehzade Sultan Hamid'in
oluydu. Bu nian bozularak, izdivac gerekletirdiler. diye Sultanhanm; lk
izdivacn Fahir Beyefendi ile 1910'da yaparak, 12 seneye yakn birliktelik sr-
drmlerdir. Fahir Bey, 1922'de Nianta saraynda vefat ettiinde evlilik son
bulmu oluyordu. diye Sultan 2. evliliini de, 1885'de domu Read Hlis
Bey ile yapmtr. Bu evlilik 1931'de gereklemitir. Read Hlis Bey'in
1944'de-ki vefatyla son bulmutur. adiye Sultanhanm vefatnda 2.Mahmud
trbesine defnolunmu bylece de babas Abdlhamd'in yaknnda son
uykusunu uyuma ansn bulmutur. 8~Hamide Aye Sultanhanm 1887'de;
Yldz Saraynda dnya'ya gelmitir. Vefat ise Austos/l960'da Beikta Se-
rencebey'de Gazi Osman Paa konanda vukuubulmutur. 73 yan
srdrmekteydi vefat esnasnda. Kabri Yahya Efendi derghndadr. Hanedan
ile birlikte seyahat mecburiyeti balyan bu Sultanhanm'n trihe byk
hizmetini unutmayalm ve "Babam Sultan Abdlhamid" adl eseri bunu
salamtr. Mehmed evket Eygi bu eseri basmtr. Aye Sultan 2 defa
evlenmi ilkini 1873 Beyrut doumlu Ahmed Nmi Bey'le 1911 'de Sultan
Read'in huzurunda Dolmabah-e saraynda kylan nikhla gereklemitir.
1921'de talak vukuubulrnu, 1926-1928 arasnda kendisini Abdlhamd'in
damad ve torunlarnn babas olarak seim propogandasnda takdim etmi
padiaha olan sevgi bu zat Suriye devlet bakanl seimlerini kazanmaya
tamtr.
Aye sultanhanm 2. izdivacn 1877'doumlu stanbullu Mehmed Ali
Beyefendiyle, 3/ 4/1921'de Yldz Saraynda yapmtr. Bu zat son padiahn
yveriiini yapmtr. Bu padiahlar, geriden ne doru, Sultan Vahideddin,
Sultan Read ve 2.Abdlhamd'dir. Aye sultanhanmn her iki evliliinden de
ocuklar olmutur.
9-Refia Sultanhanm ise; Yldz saraynda 1891'de domutur. 47 yanda
olduu halde 1938'de Beyrut'da vefat etmitir. Piyano alar, resim yapar bir
sultanhanm olup, kabri Suriye'de am'da Sultan Selim Cmiindedir. zdivacn,
1885 doumlu Ali Fuad Beyefendi ile 1911'de eyhlislm Musa Kzm Efendi
tarafndan kylan nikh sonrasnda yapmtr. Damad Beyin babas mehur
Ahmed Eyyb Paa'dr.
10-Hadice Sultanhanm, bu dnyadan 7 ay km ald. 1897'nin 7. aynda doup,
1898'in 2. Aynda irtihal eyledi. Yahya Efendi derghna defnedilen
Sultanhanmn Kupala-zndan vefat vukubulmutur. Sultan Abdlhamid Hn-
Sni ili Etfal Hastanesini bu kznn ruhu iin yaptrd.
11-Aliyye Sultanhanm; 1900 ylna doru bir ka gnlkken vefat eyledi.
12-Cemile Sultan da aynen oldu.
13-Smiye Sultanhanimda, 1 sene, 9 gn berhayat oldu ve zatrrie alp gtrd.
Sultan 2.Abdlhamd'in Oullarna gelince bunlarn says sekizdir. Bunlarn
ilkini Mehmed Selim Efendi 11/1/1870'de Dolmabahe saraynda dnyaya
gelmesiyle tekil eder. 5/ 5/1937'de Cnye Saraynda Beyrut'ta mr defterini
tketir. Kabri am'da bulunan Sul tan Selim Cmiindedir. Babasnn amucas
Sultan Aziz 1200 tonluk muhribe bu ehzadenin adn verdi. TBMM'de yaplan
halife seiminde bir rey de Selim Efendiye kt. ngilizler; petrol yata olan
Musul'u vermemek iin kartt isyan, Franszlarn pek kanl bir ekilde
bastrdn gryoruz. eyh Said'in 1925'deki isyan zerine okutulan hutbede
Selim Efendinin adna okutulurken, bu zatn olanlarla hi bir alaRas yoktu.
Selim Efendi 4 izdiva yapm, bunlar Deryl, Nilfer, Pervn Drri Yekta ve
Glnz hanmefendilerdir. Bu hanmlarndan Emine Nemika sultanhanm adl
bir kz, yanda vefat eden ad Mehmed olarak verilenden sonra, Mehmed
Abdlkerim ve Harun Efendiler dnya'ya gelmitir.
2. Oul Mehmed Abdlkdir Efendi, 16/1/1878'de Dol-mabahe saraynda
domu ve 1944'n 1. ayn da Sofya'da vefat etmitir. Bat Musik ilminde
mhim bir kimse olan Aranda Paa, ehzadeye bu ilminden hayli bilgi
aktarmtr. Bu ehzade, kemn'n bir baka versiyonu olan Viola, Keman,
Piyano da pek usta bir icra gcne sahipti. Hanedan yurt d edildiinde nce
Macaristan'a giden Abdlkdir Efendi sonunda Sofya'da ikamete karar vermitir.
2.Harb esnasnda Sofya'da bulu nan Bal Efendi'nin trbesini yeniden ina
ettirdi. O srada Bulgaristan' havadan bombardmana tbi tutanlarn hava
hcumundan korunmak iin, girdii bir snaktan geirdii, kalb krizi sonunda,
hayat terk etmi olarak karld. Abdlkadr Efendi'nin alt izdiva
yaptn,bunlarn ilkinin, Misli Melek, ki boamtr. 2.sini Shandan Hanm
tekil etmisede bunu da boamtr. 3.Mihriban hanim olup, 4.Hadice Mcide,
5.si, Fatma Meziyet hanmdr. 6.izdivacnn bir Macar olup, bu izdivac Halife
Abdlmecid tanmad.
3.Oul ise Ahmed Nuri Efendi olup, 1878'de Yldz saraynda domutur.
Miralaylk rtbesine ykselerek askerlie heves ettii bilinir. Ayrca ressamdr.
Fransa'da Nice ehrinde 1944'de vefat etti am'da bulunan Sultan Selim Camiine
defnedildi. ocuksuzdu.
Sultan Abdlhamid'in 4.erkek ocuu Mehmed Burhaned-din Efendi, 1885'de
Yldz Saraynda dodu ve 15/6/1949'da New-York'da vefat eyledi. Cenaze
stanbul'a getirildi ve devlet grevlileri kabul etmeyince Suriye'ye am'daki
Sultanse-lim Camiine defnedildi. Burhaneddin Efendi, 1913'de Osmanldan
ayrlm olan Arnavud devleti krallna gemesi teklifine iet cevab verdi. Daha
sonra da, yni 1936'da frak'da sz sahibi olan Osmanl dnemi paalarndan
Cafer Asker Paa- Burhaneddin Efendiyi Irak Tahtna davet etti. ngilizler,
prestiji hi sarslmam bulunan 2.Abdlhamid'in bu sevgili olunun krallna
engel oldular, ayn senenin sonuna doru Cafer Asker Paa'da bir suikastle
katledildi.
5.erkek evld olan Abdrrahim Efendi 1894'de Yldz'da dodu. 1/1/1952'de
Pris'de vefat etti. Pris'de mslman mezarlnda defnolundu. 2.WiIhelm'in
Hassa alaynda topu stemen olarak bulunarak, askerlie olan yaknln isbat
ederken, 1.cihan harbinde topu alay komutanlarmzdan biri olarak vazife ald.
Bu srada Albay rtbesinde idi. Enver Paa, tmen komutanl teklif ettiyse de,
erken bularak kabul etmedi. Osmanl devletinin bir ok konferanslarda tem
silciliklerini baaryla yapt. Abdrrahim Efendi'nin trr.M komutanlk teklifini
kabul etmemesinde, Enver Paa'nn ehzadenin nianls Naciye Sultan'dan,
Sultan Read kanalyla nian bozdurup bu sultanhanmi tezvi etmesinden
kaynaklanmas tabiidir. ztuna Bey, deerli eseri Hanedanlar'da Abdrrahim
Efendi'yi, M.Keml Paa, Enver Paay sevmedii iin pek tutard, demektedir.
6.oul olarak Mevlmz; Sultan 2.Abdlhamid Hn'a, Ahmed Nureddin Efendiyi
ltfeyledi. 1901'de doan bu ehzade, 1944'de Pris'de dr-u beka eyledi. Bu
ehirde mslman mezarlna defnolundu vefatna zatlcenb rahatszl vesile
oldu. ocuksuzdu.
7.oulu padiahn iki ya civarnda olan Mehmed Bedred-din Efendi idi.
Menenjit hastal vefata vesile oldu. Yahya Efendi trbesine defnolundu ve
trih 1903 senesinin, ekim aynn 13.gn idi.
Sultan Abdlhamid Hn'n son ve 8. ocuuysa Mehmed A'bid Efendi, 1905'de
Yldz Saraynda domutu. 8/Ara-lk/1973'de Beyrut'da hayat mcadelesini
ikml eyledi. ok mkemmel bir tahsilin sahibiydi. Galatasaray lisesi, Harbiye
mezunu, orbon'dan hukuk fakltesinden 1936'da mezun oldu.
Yine Ekol Nasyonalden, Fars dili ve Edebiyat mezunu,eri son len padiah olu
bu zattr. Japonlar; A'bid Efendi'yj Trkistan imparatoru namzeti olarak davet
ettiler. Japonlar Sultan Hamid'le iyi mnasebetlerinin neticesi olarak yaptklar
teklife Efendi'den red cevab aldlar. Daha sonra da, Ar-navutluk'da bulunduu
srada Musollini ve Hriciye nzn Kont Ciano, Efendiyle grtklerinde
Roma'ya davet ettiler ancak Trkiye zerinde bir hesaplar olabileceini
hisseden A'bid Efendi daveti red etti. Arnavutluk Kral Ahmed Zo-go'nun yeeni
1908 doumlu Prenses Seniyye hanmefendi ile Aralk 1936'da Mat ehrinde
evlendiler. 'bid Efendi ocuksuz olarak hayatn ikml etmitir

2.Abdlhamid Hn'n Sadrazam Ve eyhlislmlar

Sultan 2.Abdlhamid Hn taht-i Osmaniye kuud ettiinde, makam- sadaret de,

Mtercim Mehmed Rd Paa bulunmaktayd. Tbiiki bir, komitaclar etesi
de, bu idareye ortak idiler. Tahta oturan yeni padiah sadnazam grevinde ibka
eylediyse de, 19/Aralk/1876'da azledip, yerine Midhat Pa-a'yi getirdi. Bylece
de, etenin iinden setii halef ile selefin arasnda bir soukluk temine
muvaffak oldu, Midhat Paa. 1 ay 17 gn kald makamdan eve gitmee vakit
bulamadan zzeddin Vapuruyla yola ktnda takvim yapra, 5/ubat/1877'yi
gsteriyordu. brahim Paa'ya mhr veren padiah bu kiiyle 11 ay, 4 gn
alp, 1 1/Ocak/l 878'de onu da gnderip, yerine Ahmed Hamdi Paa'y getirdi
ve 24 n sonra yni 4/ubat/l878'de Ahmed Vefik Paay sadarete aetirdi ve 2
ay, 9 gn sonra onu da deitirmeye kendini mecbur hissetti. Mehmed Sadk
Paa, 1 ay, 10 gn sren sadaretini 28/Mays /1878'de tamamlam oldu. Bu
sefer tahta Ciktndaki sadrazama dnd ve Mtercim Mehmed Rd paann
eline mhr verdiinde 3. ve son sadaretine getirmi oluyordu. Mtercim Paa
bu ii, 7 gn yapabildi ve yekn olarak 2 sene, 23 gn sren sadrazamlk
hayatn noktalam oldu. Sadareti bu defa 4/Haziran/l878'de Mehmed Es-'ad
Safvet Paaya verdi. Bu zat'da tam 6 ay sonra mhr teslim ettiinde trih,
4/Arahk/1878'i gsteriyordu. Tunuslu Hayreddin Paa makam- sadarete getirildi
vede, 7 ay. 26 gn sonra Ahmed Arifi Paa 29/Temmuz/1879'da ba yapt.
Dayanma gc 2 ay, 20 gnn sonunda tamamland. 18/Ekim/1879'da
maratoncu bir sadrazam ilk geli olarak vazifeye balad. Bu zat, dokuzda defa
bu makama gelip gitmitir. Bu da Erzurumlu Kk Mehmed Said Paa olup, l-
kab da pur elebi'dir. Bu ztn ilk sadaretinin 7 ay, 20 gn srdn
gryoruz. Cennzde Mehmed Kadri Paa, 9/Haziran/1880'de balad grevi
3 ay, 3 gn sonra 12/Eyll/1880'de brakt. Sadaret yine Said Paa'ya tevcih
olundu. Bu sefer 1 sene, 7 ay, 20 gn srd Said Paa 2/Ma-ys/1882'de is
tirahate ekilirken, Germiynolu Abdurrah-man Nureddin Paaya tevcih
olundu.. 2 ay; 11 gn sren sadareti sonunda halef yine Mehmed Said Paa oldu.
Bu seferde 4 ay, 20 gn sonra iki gn srecek sadarete Ahmed Vefik Paa
getirildi. 3/Aralk/1882'de Said Paa mhre yine sahip oldu. Bu seferde sadareti
ksa olmad 25/Eyll/1885'e kadar srd ve 2 sene, 1 ay, 23 gn srm oldu.
Bu seferinde Kbrsl Mehmed Kmil Paa 5 sene, 11 ay, 19 gn srecek ve
4/Eyll/1891'de nihayetlenecek ada- retine balad. Bunun yerine
Kabaaalzde Ahmed Cevad Paa, bu sadareti teslim alp, 3 sene, 9 ay, 4 gn
srdrmeye muvaffak oldu. Efendim, bu Cevat Paa daha harbiye talebesiyken,
stanbul'da Aksaray'da devam ettii Tekke'nin eyhinin yanna yine bir gn
gittiinde bir esmer vatandan eyh'e bir rya anlatmakta olduunu grr.
Edeben biraz uzaklar, beyan edilenleri duymasn dncesiyle. Az sonra eyh
Efendi, Cevat Paa'ya dner iki mecidiyen varm diye sorar. Var cevabn alnca
ver bana der ve sonra esmer vatandaa dner, bu ryan bu zabit mektebi
talebesine satarmsn diye sorduunda tabii diyen ingene eyhin verdii iki
mecidiye'yi ald gibi eyvailah eker. eyh Efendi yine Cevat Paaya tevecch
eder derki, koskoca sadaret makamn bu adama brakamazdk! Der. Bylece
Cevat Paa bu sadaretini daha talebeyken iki mecidiyeye satn aldmda hatrlar
bu arada vede eyhinin kerametine bir defa daha meftun olur. Bu zt da,
srgne gnderir Sultan Abdlhamid Hn. Halikarnas Balks diye anlan
Cevat kir Kabaaali, bu ztn yeeni olup kendi babasn ldrdnden
mahkum olmutur. Cevat Paann sadaretinden sonra sadaret mhr yine Said
Paa'y3 3 ay, 24 gn kalmak zere avdet eder. 2/Ekim/1895'de Kmil Paa 2.
sadaretine getirilirse de, bu sefer vazi reyi 1 ay, 6 gn srdrebilir,
7/Kasm/1895'de Halil Rfat Paa'ya verir. Bu zatn dnemi, 1313/1897'deki
Osmanl/Yunan Savanda muazzam bir zafer kazanan ordumuzun sayesinde
talanr. Bundan ok sevinen padiah, sadnazamna ve seraskerine lnceye
kadar grevlerinizde kalacaksnz demek suretiyle memnuniyetini belirtmi ve
Halil Rfat Paay vazifesinde lnceye kadar muhafaza etmitir. Serasker
Mehmed Rza Paaya gelince onu da grevinde ipka etmekle beraber me-
rutiyetin yeniden meriyete konmas zerine Serasker Paa
ekilmek mecburiyetinde kalmtr. Vefat zerine boalan makama
9/Kasm/1901'de Said Paa, 6. sadaretine oturuyordu. 1 sene, 1 ay, 26 gn sren
grevi 14/Ocak/1903'de Avlonyal Mehmed Ferd Paa'ya devretti. Bu zat da, 5
sene, 6 ay, 8 gn sren sadaretinden sonra 22/Temmuz/1908'de 14 gn srecek
bir sadaret iin mhr Mehmed Said Paa'ya devretmek mecburiyetinde kald.
Said Paann bu 7. sadaretiydi ve 5/Austos/1908'de mhr alan ve greve
gelen Kbrsl Kmil Paa oldu. 14/ubat/1909'da 6 ay, 10 gn sonra vazifeden
ayrld. Yerine 3.Ordu havalisi umm mfettilii yapm bulunan Hseyin
Hilmi Paa getirildi ve 14/Ni-san/1909'da ise 31/Mart Vakalar knca bu
sadrazam padiaha snmaktan baka bir ey yapamad. Sadareti 1 ay, 28 gn
srm oluyordu. Bu sefer vazife hariciye eski nazrlarndan Ahmed Tevfik
(Okday) Paaya verildi. Bylece padiah son sadrazam tyinini Tevfik Paann
bu sadaretiyle tamamlam oluyordu.
Sultan 2. Abdlhamid, otuz seneyi, 18 ayr ahsiyetle, 7 defa bir kiiyi, 3 defa
bir kiiyi, 2 defa 3 kiiyi, 1 defada 11 kiiyi getirmek suretiyle tamamlamtr.
Dier bir deyimle, mhr hmayun, 27 defa gidip gelmitir.
eyhlislmlara gelince: Suttan Abdharnid Hn Cennet-mekn makam-
sadarete geldiinde 155. Osmanl eyhlislm Hac Kara Halil Efendiyi
makam- meihatde bulmutu. 18/Nisan/1878'e kadar bmzat grevinde ipka
eyledi. Aslnda Amucas Sultan Aziz aleyhine, sada solda: "ben bunun hl'ine
araf kadar fetva veririm" dediini unutmas imknszd. Yerine getirdii
Ahmed Muhtar Efendi 1 sene, 9 ay, 5 gn sren toplam iki meihatinin, 7 ay, 16
gn olann bu seferinde tamamlad. nceki meihati Sultan Aziz'e idi.
4/Aral'k/1878'de makama ryanizde Ahmed Es'ad Efendi getirildi ve 10 sene, 1
ay, 14 gn sren dnemi tamamlad ve mrde bylece ikml oldu. Yerine
17/Ocak/1889'da Bodrumlu Hac mer Ltf Efendi 2 sene 7 ay, 18 gn sren
ve 4/Eyl]/1891'de biten vazifeye gelmi oldu. Osmanl eyh-lislmalnhn
159.su olan Mehmed Cemleddin Efendi bu ztn yerine geldi ve
14/ubat/1909'a kadar, 17 sene, 5 ay, 10 gn sren eyhlislamlk grevinde
bulundu. Abdlhamd Hn'n son eyhlislm 14/ubat/1909'da mnasip
grlen Dastanl Mehmed Ziyaeddin Efendi'dir, hl fetvasn bu zta
verdirmilerdir ittihatlar. Bylece de, Sultan Hamid Cennet-mekn, otuz
ylda alt ahsiyetle makam- meihati yrtmtr.

Netice

Dnyann zerine gzn dikmi olduu Osmanl devleti, Dr.Byk Mehmed

Fuad Paa'nin dillendirdii gibi, iki asrdr, dmanlar dardan, biz ienden
ykamadmz devlet tabii ki dnyann en kuvvetli devletidir ifadesine, Sultan
Abdlha-mid'de hak vermi bir an evvel lkenin muasr medeniyet seviyesinin
stne kmasna pek ehemmiyet vermitir. Mektepleri kurmu, saylarn
oaltm, denge politikasyla uzun yllar savasz bir dnem salam,
diplomasi dnyasnda Osmanl devletini hesaba alnr bir onura tamtr. Biz
bu eserde, vefatn trih safahat iinde Sultan Read dneminde vukuubulmasi
hasebiyle o blmde yazacaz.
 SULTAN V. MEHMED RED HAN

Babas: Sultan Abdlmecid Han

Annesi: Glceml Kadn
Doum Tarihi: 1844
Vefat Tarihi: 1918
Saltanat Md.: 1909-1918
Trbesi: stanbul Eyup'dedir.

Sultan 5. Mehmed Red; Osmanl devletinin 35. padiah olup, Sultan 26.
Osmanl halifesidir. Sultan Abdlmecid'in, Glceml Kadmefendisinden
2/Kasm /1844'de stanbul'da dnya'ya geldi. Vefat ise 3/Temmuz/1918'de yine
stanbul'da vukuubuldu. Eybsultanda, Halic'in sularyla pen sahildeki
trbesine gmld. Mevlev tarikatna intisab olup, zarif bir insand. Pek
kzd zaman sin harfini kefe vurduu yaygn rivayettendir. eyhi Abdlhaim
elebi Efendi tarafndan kl kuandrld, Osmanl tahtna ktnda. Pek
olgun ya olan 65'in iindeydi, Kl kuatan Mevlev eyhi Abdl-halim elebi
(1863-1925) derghlarn kapatlmas gerekletiinde, 4/EylI/1925'de
Tepebanda bu hareketi intihar etmek suretiyle protesto etti. Bu yalarda
insanlar elde ettikleri tecrbeler nda fevr olmazlar olaylara serin kanl ve
dikkatli bakmay elde ettii ve buna gre kararlar verebilecei bir mr
dnemidir, bahse konu yallk, bu eyh Efendinin hadisesi, ayr bir aratrma
konusu yaplmal, intihar gibi ahireti berbat edebilecek elm bir harekete
bavurmak kolay gerekleecek ilerden deildir.
Sultan Read; Orta boylu mavi gzl, beyazlam sakallan ve dolgun
yanaklaryla ton ton bir grne sahipti der merhum pederim. Biz o zaman
talebeydik, Cuma selamlna bizleri gtrdklerinden sk sk Sultan Read'
grrdk, derdi. Sultan Abdlhamid'i de be-alt defa grdn hep dnceli
bir profil verdiini, hafif ne mail halde yrrd demekteydi. Ancak; Sultan
Read'in ok merhametli bir insan olup, fakir fukaraya, eytam ermile yni dul
ve yetimlere yardm etmeyi, en byk grevi addederdi. Ltfi Simavi Bey, ok
zeki olduunu ve bu zeksn saklama tedbirliliini de bilirdi demekte.
Hatratnda Ltfi Simav' Bey, yle bir vak'a anlatr: Sultan Read bir Bursa
seyahati esnasnda gece oradaki ikametghda sabahladktan sonra kendisini
yanna arr. Bir tepsi zerinde para keseleri, keselerin yannda bulunan listede
de hangi kese hangi paaya diye hazrlanm liste vardr. Ltfi Simv Bey;
Efendimiz, bunlar ne olacak diye sorduunda bunlar sahiplerine odalarna
gidip, hem hayrl sabahlar dileyecek hem de ikram edeceksiniz dediinde, Si-
mv Bey; aman Efendimiz, bu zevatla birlikte stanbul'dan birlikte yola ktk.
Ayn vastalarla buraya kadar geldik, ayn at altnda uykumuzu uyuduk, sabah
olunca da bu hediyeler niye? Bursa'nn fakir fukarasna, acezelerine hediye ve
ikramda bulunsanz daha iyi deilmi? Diye fikri beyan da bulunduunda: Sultan
Read, zeksnn byk eserini yle sergiler:
-Hay Allah senden raz olsun; iyi ki hatrlattn. Hemen u keseleri de onlarn
merkez-i darelerine ulatrn, refakati-mizdeki zevat hakknda sorduuna
gelince ben bunlara byle vesilelerle ara sra ikramda bulunmazsam, onlar bana
padiahlk yaptrmaz! Cevabn verir. Bu cmlede sakl olan hakikat aziz ve
muhterem okurlar, her ne kadar iktidar yalnz srdrlrse de, o iktidarn
grnmez ortaklar vardr ki, bu harem-i hmayundan tutunda, g sahibi
herkesin muhabbetini zerinde toplamazsaniz muktedir olamazsnz. Bu ba-
kmdan Sultan Read pek talihsizdir. Yeri geldiinde bu talihsizliini hatrlatrz.
imdi; Sultan 2.Abdlhamid Hn gibi bir aaal padiahn yerine gemek onun
mazide braktklarnn, yaptklarnn arl altnda ezildii bir vak'adr. Sultan
Hamid, her eyi hazrlar ve uygular bu srada da aksaklk olmamas iin e
vazlyed ederdi Sultan Read ise sadece bir tasdik makam hlinde taht-i
Osman'de oturmaktayd. Biz Abdlhamid Hn'n peinden bir genel
deerlendirme ile sahifemizi sslemek istiyoruz. Bu de erlendirmenin 1913'de
yni 1.Cihan savandan nce, fakat Balkan harbinin iinde neredilmi ve o
dnem idadilerinde yni lise seviyesindeki mekteblerde trih derslerinde
okutulan kitabn yazan Afi Sabri Bey'in olduunu sylerken, bu ztn
deerlendirmelerine itirazmz olursa onu da hemen altna ilve ederiz. Yaznn
baln biz bir ara balk hline getirdik.

5. Fasln Tekmilesi

Osmanl devletinin gerek asker gerekse mlk tekiltnn ne kadar esasl bir
ekilde tesis olunduunu, ancak, 1000/1591'den sonra da bu kuruluun nasl
bozulmaya yz tuttuunu trih ak iinde grm bulunuyoruz.
Vaktiyle maddiyat ve maneviyat itibaryla dereke dereke bizim idaremizde
bulunan garib kavimler yeni bir an alyla ki bu stanbul'un Osmanllar
tarafndan fethi, engizisyon mezaliminin tahamml olunamayacak seviyelere
ykselmesi ki, hemen unu syleyelim, stanbul'un mslmanlarn eline gemesi
bu ehirden talya'ya giden pek ok ilim ve bilim adam avrupada kurduklar
mektepler, meydana getirdikleri ekollerle bat insann uyandrmlar ve bat
aydnlanmas arka en yakn olan stanbul'dan gidenler tarafndan gerek-
letirilmitir.
te yandan engizisyonun avrupadaki varl nasl bir ey sk sk tekrarlanrsa bir
kar refleks dourur bu misle uygun olarak Avrupada tatbik olunan bu klie ve
papaslann insanlar yakmalar, hrstiyan dini mensuplar dndakilere yaptklar
ikenceler ahalide bir akslamel husule getirmi ve silahlarna sarlan ahali
zerlerinde tatbik edilen zulmleri kaldrmaya ve tatbikilerini de haylice
cezalandrd. Taassubun yok edildii yerde elbette gelimenin ve cemiyetin te-
rakki edecei tabii neticedendir.. Protestanln kmas ahalinin zerinde bir
intibah meydana getirdi. Bu intibah sonunda da 1600'l yllardan sonra da bizi
fersah fersah gelip, getiler.
Hele hele ordularmzn uzun zamandan beri sava alanlarnda ve hudutlarmz
da asar- celadetlerini gsterememeleri, ikide birde ihtill kararak emniyet ve
gveni ve de huzuru selb eylemesi yni askya almas, lke iinde karklklarn
gnden gne artmas, iktisadiyatmzn yava yava ecnebilerin ellerine gemeye
yz tutmas, baz dnce sahiplerinin bir takm slahat'hareketlerini yapmamz
gerektiini hatrlatmalar kendilerini tehlikeye atmalarna sebep olmu bu
dnceler iyi bir ekilde telakki edilmemiti 1. Mahmud ve 3. Ahmed
zamannda biraz tatbik ans bulmusa da, gerek hariciyeye ait iler, gerekse de,
taassup sahipleri deiikliklerin menfaatlerine verecei zararlar nlemek
hususunda ald tedbirlerle her eyi akim braktrmaya muvaffak olmulardr.
3. Selim btn yeniliklere ak bir padiah olmas hasebiyle tahta ktnda
hemen, ia .girierek.lzm- gelen slahata balamt. Avrupallar tarznda asker
klalar, istihkmlar mekteblerin inaasn temin etmiti. Nizam- Cedid adl
talimli asker ihdas etmiti. Btn bunlar yaphrken, hemen nmze Msr
meselesi km, peinden Mora olay husule gelmi, Rusya ve Avusturya
saldrganlklar biribirini tkib etmi, bitmek tkenmez avrupa entrikalar
yznden az miktarda yenilikler tatbike konabilmitir. Bilindii gibi, bu gnde,
milletimiz ayaa kalkmak iin yapt her hamlede, yine menfaatilerin teki- lat
kuvvetlerinin bu hamlelerimizi nlediklerinin ahidi oluyoruz. Bir milli gr
ortaya kt ve ar sanayi hamlesi dedi, milli harb sanayii kurulmasn taleb etti
ve projeleri ortaya koydu. Her kye, atlye, her ehire fabrika, yer alt ve yer
st zenginliklerimizle alakal blgelere o mevzuda sanayii ve pazarlama
tesisleri kurma plnlan teklif edilerek, muasr medeniyet seviyesinin stne
kabilmenin, istihdam, retim, pazarlama ve kendi istikblini kendi
imknlaryla temin etme devrini balatmak isteyenler, ambalajc makarnac ve
gazozcu montajclarla ile ithalatlar birletiler, nce milleti sa-sol diye ikiye
blp yllarca birbirleriyle dtrdler. Daha sonra da bir darbe ile lkenin
geri kalmasn saladlar. Grld gibi, 1913'de 1790 sonralarna atfu nazar
eden Ali Sabri bey merhum, bizim bu gn yaadklarmzn daha deiik fakat
gaye ayn aziz milletimizi dnya klasmannda alt seviyelerde bulundurmay
salamak olduuna iaret ediyor.
Sonunda 1241/1826 senesinde 2. Mahmud hazretlerinin himmetiyle <trife
gelmeyecek kadar bozulmu olan> yenieri oca ilga edilerek yerine de Nizm-
Cedit askeri ikame olunduu gibi bir ok yeniliklerin tatbikine de imkn
bulunabildi. 1249/1835'de memurlarn tanzimi yaplrken, 1250/1836'da da
Divn- Hmayun yerini vkelalik meclisine yni bu gnk tbirler bakanlar
kuruluna brakmtr. Sultan Abdlmecid'in tahta geip de icraata balamas,
Glha-ne hattnn okunmasnn akabinde devletin grnts av-rupal bir devlet
portresine brnd. leri tanzim iinde r'a ile hemen peinden de bir meclis-i
vla-y ahkm- adliye kurulmu daha sonra da yni. 1270/J853 de Meclis-i Al-
- Tanzimat daha sonra adliye nezaretine ve 1284/1867'de
Sr'a-y Devlete dnmtr. Bu kurulan sistemin messeseleri, devletin bir ok
kanun ve nizam ile yeniden yaplanmasn salarken, sadaret kethdah
makam, mr-u Mlkiye Nezareti adn alm ki gnmzde buna ileri
bakanl denmektedir.
Orduya gelince; 1241/1826'da kaldrlm bulunan yenieri ocana e deerde
Askir-i Mansure-i Muhammedye unvan verilmi daha sonra da, Hassa ve
Mansure ismiyle iki ksma ayrlmtr. 1249/1835'de Redif tekilt tanzim olun-
mu, 1259/1845'de Osmanl askerlik sistemi Rumeli, Anadolu, Arabistan,
orduyu hmayunlar kurulurken, merkezde ise Hassa ordusu tesis ediliyordu.
1250/1836'da Mekteb-i Harbiye alm, 1253/1837'de kurulan Dar'l Asker
r'a, asker ilerin btnnn grld yer olurken, 1264/ 1847'de de askere
alnma usl kur'a sistemine ulatrlmtr. Daha sonra ordularmzla ilgili say
yedi rakamna ibla edilmitir. (Daha sonra r,1326/m.l910'da Gol Paa'nn tek-
lifiyle bu usl kaldrlm, drt byk mfettilie dntrlmtr. 14 kolordu
ile bir ka adette mstakil frka meydana getirilmi, tabur, alay ve frka
tekilatlar nn da deitirilmesine gidilmitir.) te yeni tanzim sonunda
1270/1854 Krm savanda g ve kuvvetini btn avrupallara kabul ettir-
mitir. Ruslara maddi ve manev alanda stnln isbat etmilerdir. Bunun
arkasndan bahriye zerinde operasyonlar yaplm ve Abdlaziz Hn
zamannda denizcilerimiz, dnyann 2. byk donanmasna sahip olarak
denizlerde dolama ans bulmulardr.
Ne var ki, krk sene sonunda donanma meflu hle gelmi, ancak
2.Merutiyetten sonra yeniden tanzime balanmtr. r.l255/m.l839'dan sonra
maarif, maliye gibi ilerde hayli baarlar elde edilmitir. 1241/1826'dan beri
mliye ilerinde baz tashihatlar yaplmsa da, 1253/1837'de eski usl
tamamen terk edilerek simdik mliye uslne (1910'lar) geilmitir. Tam
ayarda para basm yapld. Tan-zimat-i Hayriye'den sonra stanbul'da mekteb-i
tbbye-i as-keriyye, bir dar'lfnn ald, 1273/1857'de kurulan maarif
nezareti lkenin bir ok yerine rdiye, yni orta mektebi kurmaya
girimilerdir. 1275/1859'da mekteb-i sultan, 1294/1878'de mekteb-i mlkiye,
1297/1881mekteb-i hukuk, 1300/1884'de dehendese-i mlkiyenin almas ta-
hakkuk ettirlmitir. Ayrca bir hayli matbaa almasna giriilmi ve de bir
hayliside baarl olmu yaptklar basmlarla, ilim ve fen'de ahalinin
aydnlanmasna yardm etmitir. Sultan Abdlmecid'in dneminde yaplan yollar
ve kprleri Abdlaziz dnemindeki buna ilve olunan teebbslerin arasnda
demiryolu ayr bir yer tutarken, 2.Abdlhamid hn devrinde de gelitirilen
demiryollar ve de fabrika kurmaya eilmeleri pek makbuldr.
zetlersek; Osmanl devleti, Sultan Mahmud-u sni dneminden Abdlmecid
hn ve Sultan Abdlaziz ve de Sultan 2. Abdlhamid devirleriyle terkkiye, ileri
hamleyede byk zaman ve para ayrmlardr, bunda da haylice yol almlardr.
Bunun sayesinde de 1272/1856'da Avrupa'da Pris'de yaplan milletler aras
kongrede Osmanl devletinin avrupa d-vel-i liye-i ailesine yni avrupann
byk devletleri arasnda bulunduu yeniden tasdik ve kabul olundu.
2.Abdlhamid Hn'n tahta knn hemen ardndan ilnn yapt idarey-i
merutiyet ve kaanun esas, avrupann devletimizin an ve ikbalini tasdike
faydal oldu. (Bu gnde avrupa topluluuna girmek iin yaplanlar bir trl
avrupallarca makbul bulunmuyor!) Ne re ki, kaanun- esasinin ilnndan
hemen sonra kan Rus sava devletin bir ok arazi ve insann kayberek bu
savatan kmasna sebep oldu.
lkenin mli durumu son derece sarsld. Sultan Hamid, afim alan hafiyelerle
lkede, dnce ve ileri gidie engel 6 anialar ihdas etti. 1324/1908'e kadar
srdrd bu sistemle ne tehlikeli durumlar ne fec vak'alar geirdii sizlerin
de malumu olduundan bunlara girmeye lzum grmyo-um. Bundan sonraki
terakkimizin merutiyetin neslinden bekliyorum. Demektedir. Bylece de bir
ok ittihat ve terakki etesinin taraftar szde yazarlar gibi hareket etmeyip,
2.Abdlhamid hakknda ahsiyatlk yapmayp kendisine hakarete yeltenmeyen
ndir tarihi ve yazarlardandr. Ali Sabri Bey.

Sultan 5 .Mehmed Read'n Dnemi

Sultan Abdlhamid'i 31/Mart/1909 vak'as bahane edilerek tahtdan indirtmeyi

baaran Osmanl ve slm dmanlar ttihatlarn eline dnce tereddi yni
gerileme, izmihlal nazariyede hemen hemen tamamlanmt. imdi yaplacak i
bunu fiiliyata dkmekti. Zten merutiyette olsun, 31 /mart Vak'asn teskin ve
tenkilde olsun, Makedonya'nn azl ve gayri mslim etecileriyle kol kola
stanbul'a giren ttihat komitaclar yapacaklar n adet haber veriyorlard.
Bulgar komitacs Sandanski ile Takla'da msiman askere kurun skan sz
de, msiman komitac arasnda ne fark gzetilebilir? Bunlarn yardmna dima
komu bulunan Rumeli eski mfetti-i ummisi Hseyin Hilmi Paa 31/ Mart
hdisesi yznden Sultan 2.Abdlhamd!in sinesine iltica etmi ve sadareti terk
etmiti. Sultan Read'i tahta oturduu esnada Ahmed Tevfik Paa makam
sadaretde bu lunmakla birlikte, ttihatlar kendi aralarnda yaptklar sz
mbarezesin-de merutiyeti iln edeli nerdeyse senesi yaklat, hla biz it-
tihatlardan kurulu bir kabineyi i bana getiremedik dncesine ene
yoruyorlard. Tevfik Paa ise son derece tarafsz ve bat leminde hatr ve sz
geer bir zat olduundan onunla almak istemeyen ittihat ekibin yine
Hseyin Hilmi Paay Tevfik Paa'ya tercih ettikleri grld. Suitan Read'n
tahta clusundan gn sonra Tevfik Paa selef oldu, Hseyin Hilmi Paa halef
oldu. Bu kabineye Talat Bey'dahilye nzn olarak girdi. Bir deyimle
ittihatlarn bu nazrn kabineye girmesiyle tamamnn kabineye girdiini bir
saysak yanl bir sylemi olmayz. Nitekim; Talat Bey, kabine toplantlarnda
olsun, cemiyetin merkezinde alnan kararlan hkmet katnda alnm karar gibi
uygulama becerisini gsteriyor ve sadrazam bunaltyordu.
Perembenin gelii arambadan bellidir hesab bunun byle olaca belliydi
nk H.Hilmi Paa, kabinesine Sultan Hamid'in eski sadnazarnlanndan
Avlonyal Ferid Paay almt ki, ittihatlar bu zat zorla istifaya evkettiler.
Talat Bey'i kabineye o zatn yerine dhil ettiler. Hilmi Paa, ttihatlara yakn
davranlar sergilese de onlarn emrinde olacak bir tabiatda da deil idi.
Nitekim; Talat Bey'in tavrlar sad-nazamn istifasn hzlandrd.
Hseyin Hilmi Paann yerine Roma B.elimiz brahim Hakk Paa getirildi.
imdi biz Sultan 2. Abdlhamid Hn'n ifre ktibi olan Mehmed Selahaddin
Bey merhumun "Bildiklerim" adyla nerettii hatratndan aadaki balkla
yazl blm alntlayalm ve bylece de, mhim bir fonksiyon icra eden
grevinde eski ifre ktibi neler sylyor ve trihin arka pln nelere gebe
grelim:

5. Mehmed Read Ve Clusu

Sultan 5. Mehmed Read unvan ile Osmanl tahtna kan ve ayn zamanda
halifeyi ryi zemin olan zat, ok merhametli melek gibi bir insand. Ancak baz
ahslar sal gn tahta kn sairununri uursuzluu gibi bir samala
yorarak kt tahminlerde bolundular. Maalesef gerekleenler o kadar zc
oldu ki neredeyse bu btl gre itirak, konuulur oldu. Sal gnnn
uursuzluunu muharrir-i aci-zide kabul ettiimden arkadalarma sal gn
uursuzluunun Sultan Read'n peini brakmayacan ifade etmitim der
Mehmed Selahaddin Bey.
Sultan Abdlhamid'in vehminden otuz yl ekdikleri elem ve azab
unutturacak bir ok azab vicdaniye karsnda, asl ve nesilleri bilinmeyen bir
ok ittihat zorbaya maalesef kt bir let olarak esir dmt. Bu cahil, rezil
kurucu ve reislerin tasallutundan ne kendisini ne de milleti kurtarabilmidir.
5.Mehmed Read hn'n devri saltanat maalesef Osmanl slm devletinin en
hazin ve en ac hadiselerin yaand devir olarak anmak vede bu devrin
talihsizlikle adlandrlmasn nlemek kimsenin haddi deil. nk, essahdan
yledir. Bu madur ve mazlum bedbaht padiah Sultan Read hleri, ksa zaman
iinde mdhi vakalara ve fec hdiselere bazen ahid bazende let olma
ansszlyla kar karya gelmitir. Bu hllere katlanmasnda en byk
dayanak, iyi bir inanan olmasdr. Nitekim; ameliyata yatarken yapt dua: "Ya-
rabb! benim vcdum, bu milletin faydasna ise hayrlsyla iyileeyim.
Hayrszsa bu masadan sa kalkmaym" eklinde olduu bir ok kiiden
duyduumuz ifadedendir. Nitekim vefat vukubulduunda vatan ve milletin
iine yuvar land duruma en ok zlenlerin banda olduu ok kii tarafn-
dan teslim edilir.
Sultan Hamid'in Selnike gnderilmesinin peinden hareket ordusunun
ittihatlar, tam bir kr sadakatle ball neticesinde saklandklar deliklerden
frlayan me'um cemiyetin azalar vede sabk kabinenin yeleri, yeniden
hkmeti kurmak sevdasna dtler. Merutiyetin ilk padiah ve halifesi iln
ettikleri Sultan Read' derhal merutiyet anlaynn aksi istikametinde
ynlendirmeye gayrete girdiler. Tevfik Paann, Sultan Read'in huzuruna kp,
kabine yeleriyle birlikte istifasn sunmas ve yeni padiahn Tevfik Paa'y
grevinde ipka etmesi ittihadlar bir hayli kzdran olaylardan vur Nihayet
dayanamayan Sultan Read'n: "Ben meruriyet kanunlarna uygun hareket
ediyorum. Sizler buna uy-avacaktnizda o zaman bizim bilderin ne gnh vard
da ahl eylediniz" demi olduu pek yaygndr. Ne varki, komitaclar gruhu
padiaha tebelle oldular fazla bir zaman cmeden Hseyin Hilmi Paay yeniden
sadarete getirecek olan kararn birinci merhalesi olan Ahmed Tevfik Paann ve
kabinesinin azlini emreden iradei seniyyeyi elde ettiler. Bylece ikinci
merhalede H.Hilmi Paa kabinesi kurulduunda Mlabei Sbyan yni oluk
ocuk kabinesi denebilecek hkmet kuruldu." Diyor Mehmed Selahaddin Bey

Cni'ler Kabinesi!

Hseyin Hilmi Paann bu ikinci sadareti yukarda konulan ara balkta yd

olunsa yeridir. nk; bu kabineye mmkn mertebe ittihadlann
doldurulduklar gz nne alnr ve tatbikata bakldnda grlecek olan
manzara byle isimlendi-rilmesinde isabetlidir. Bu kabine evvel Yldz saray
yamasn gerekletirenleri temize kard. Daha da sonra yine Yldz Saray
baskn srasnda meydana gelen olaylarn nihayetinde mazlumlarn hakkn
ortada brakt. Yine bir ok kiinin nahak yere katline ve idamna seyirci kald.
Sultan Abdlha-mid'i, bankalardaki nakit para ve senetlerini, balamaya icbar
eden muameleye en azndan gz yummas, bir gasp hkmeti olduunu ortaya
kqyar. Nihayet sokaklarda hertr-l cinayetin, ittihatlar tarafndan
ilenmilerine msaadekar tutumlar, verilen nm almaya hak kazandrmtr.
Caniler Kabinesi adn verdiimiz ttihad ve Terakki cemiyetinin babl ubei
merkeziyesi. eref Efendi sokandaki ittihatlarn genel merkezi heyeti idare
reisleriyle birleerek, Yldz Saray hmayunundan aldklar mcevherat ve
dier kymete haiz mallar, trihin yazmaktan yznn kzaraca bir suretde,
saray hmayunda bulunan hizmetkr ve kalfalardan, cebren ve ikence yaparak
gasp ettikleri elmas gibi pek deerli eyay gya pederlerinden mirasm gibi
aralarnda paylatktan sonra, ahalinin gzn boyamak kasdyla bir ka para
mcevheri Avrupaya gnderip bunlarn deeri olan yzksr binliray bulan
kk bir miktar, Donanma Cemiyetine yardma verdiklerini ve bir mikdar m-
cevher ve de paray haziney-i hmayuna ve mzehaneye verdiklerini utanmadan
iln etme yoluna gittiler.
Mehmed Selahaddin Bey, bu gnk Libya'nn o dnemdeki ad olan Trablusgarb
ile alakal ok mhim bir ifaatta bulunuyor: Aaya alyoruz:

Trablgsgarb in Bir faat!

H.Hilmi Paa kabinesi byle yamalar yapmak ve cinayetleri, soygunlar rtme

ile megulken, koruyucular makamnda bulunan, Almanya imparatoru
2.WilheIm ile hkmetin, velinimetleri olan tttihad ve Terakki cemiyeti
merkezinden gelen emirlerin zerine Trablusgarb pazarl iin Roma elimiz
olan ibrahim Hakk Paa'ya yardm etmek ve resm sfat tadndan,
giremeyecekleri yerlere girib kmak ve gremeyecei adamlar grp
konumak iin itimat olunur, kr yapmay bilen bezirganlarn byklerinden
lzm geldiinden bu gibi vaziyetlerden anlayan ve iki tarafn itimadn kazan-
m tccarlar gnderilmi ve bilhassa Karaso Efendi(!)nin bu hususdaki gayret
ve vatanpervernesi() ile iyoluna girmi olduuna ve makam- sadarete
getirilmesi bu meseleyi sona erdirebilmesi in, Hakk Paann sadareti
kararlatrlmt. Buna bal olarak da, H.Hilmi Paa'nn kabinesinin devrile-
bilmesini temin iin parlamenter hayatn gereklerinden biri olan bir soru ve
arkasndan tleb olunan itimad oyunu, hkmetin kazanamad sonucunu
getirince i bitti. H.Hilmi Paa kabinesi yuvarland gitdi. Bu ifaat tbiiki byk
bir ithamdr. Ancak daha sonra talyanlarn gnderdii iln- harp ltimatomunu
ge amas gibi gariplikler, atein olmad yerde duman kmayaca hususunu
artnyor!

brahim Hakk Paa'nn Me'm Sadareti

Sadrazamlk sras Roma sabk sefiri fehametl brahim Hakk Paa hz.lerine
getirtildi. stanbul'a geldiinde Sirkeci tren istasyonunda ittihadlann ileri
gelenlerince karland. Byk bir muhabbet ve sevgi seli grlyordu bu
istikbl treninde! Bu karlama es nasnda,dneminin "adl- ihsan" olacan
sylemekten kendini alamayan Hakk Paa ertesi gn, geleneksel sadaret
alaynda da sevgi seliyle karland. Oturaca sadaret san dalyesine doru
admlarn atarken bu sandalyede, adl- ihsan bol bir ztn oturaca mahal ol-
maktan kendini bahtiyar addeden ahali, bir yalann mahkmu olacan ne bile-
bilebilird Adl- ihsan politikacs paamzda, Hseyin Hilmi Paa kabinesinde
bulunan baz zevat- muhteremi grevlerinde brakma yoluna giderken, eski
kabineden bazlarn da onlardan daha muhterem(l) ahslarla deitirmi
bylece, bir kabine vcda getire rek Trablusgarb ve Bingazi'yi talyanlara ihsan
edebilmek iin hazrlklara balad.
Sevgili okuyucularm; okumakta olduunuz yukardaki arabahkla birlikde
verilmi satrlar st rtl bir vak'aya, att neterle ortaya kacak ufunetin,
hangi hakikata varacann hesabn yapmmdr? Sorusu aklmza geliyor.
Yinede bir mddei olmakdan sarf nazar edip etmemei dnmekten kendimi
alamyorum.
bnl Emin Mahmud Keml nal merhumda pek kymetli eseri olan "Son
Sadrazamlar" da sadeletirmeye altmz satrlarn sahibi Selahaddin
beyefendiyi, aadaki beyan mnasebetiyle eserine aldktan sonra demektedir
ki, bu iddialarnz ispatta vazife size dmektedir, cevabyla geitirmektedir.
Biz ise, bizim gibi bir yabanc dil dahi bilemeyen szde aratrmaclarn
beceremeyecekleri ilerden, olduundan, bir akademisyenin bu iddiadan yola
kmak suretiyle mevzuun derinliine tahkikiyle, ortaya karmas trih ve
millete kar yaplmas gereken asl ve ilm bir vazifedir, dedikten sonra hatratn
muharriri, Sultan Abdlhamid dneminin telgrafhane ifre kitabeti hulefasndan,
Selahaddin bey'in ifadesini noktasna virglne dokunmadan alntlyorum:
"Adl- ihsan kabinesi, bu vecihle teekkl ederek ie balam isede Hakk Paa
hazretlerinin dersadet'e vrdunda Sirkeci istasyonunda binlerce halk tarafndan
icra edilen merasim-i istikbli'yede ird eyledii nutkunda bahsetdii <adl
ihsan>dan memleketimiz mstefid olamam ve paay marileyhin, adi ve
ihsann, geldii imendfer alarak Roma'ya kadar geri gtrm olmal ki bu
ihsanlarna talyanlar nail olmudur."
Memleketimizin hissesine bu kabinenin kuruluunun ilk gnnden, sktu anna
kadar geen vakit, Babli yangn, Havran syan, Yemen syan, stanbul'da
kolera salgn, Ma-lisr isyan, Vezneciler byk yangn, Girid meselesi, tal-
yanlarn bize sava ilnlar vede Trablusgarb ve Bingazi'nin, elden kmas gibi,
milletimizin ok zlmesine sebeb olacaklar, drd. Hakk Paa'nn
memlekete ayak bast andan itibaren harici ve i dn-yamzda, hibir skunet
emsi qrlmemi memlik-i Osmaniyyeyi bir uursuzluun bulutu kaplamtr.
Ne ekilde sadarete geldiini yukarda ar-caltmz Hakk Paa, kabinesinde
Harbiye Mazn olup ptih nvanna(!) layk olan ttihad ve Terakki ordusu ku-
mandan, besalet(yiit!)i unvan, Mahmud evket Paa'ya evvelemirde
Trablusgarb kta'snn tahliyesini tavsiye eylediinden, bu kumandan da erkn-
harbiye- ummiye di resi (bu dire inklab sonrasnda ittihad ve terakki reis ve
azas elinde kalm ve ad geen direnin memurlar ordularmzn bu hle
gelmesine ve ittihadlarn arzularna hizmetle ve yardmlarna itap <(komu>
etmilerdir.) Derhal Trablusgarb ve Bingazi'nin tahliyesi iin lzm gelen
tedbirlerin icrasna almlardr.

Trablus le Alakal Tedbirler Ve Sonu

ler yle bir seyir takip etmitir: Trablusun tahliye edil-mesini kabullenmeyip,
itiraza geecek muhtemel kiilerin, bulunduklar yerlerden alnmalar icb ederdi
ki bunlarn banda Trablusgarb Vali ve Kumandan gelmekteydi ki bunlarn
Dersaadet'e arlp azilleri yaplm ve yerlerine de kimse tyin
olunmadndan mhim olan bu iki mevkii bo brakmlard. Yemen'de kan
karklklar sebeb gsterilerek, Trablusgarb ve Bingazi'deki birlikler o tarafa
sevk olundular. Bylece ok geni olan Trablusgarb ve Bingazi toprak mesahas
iki- bin civarndaki askerimizin kontrolne brakld ki yaplacak hatalardan
deildir. stne ty de yle diktiler: savan kanlmaz icabatndan olan top,
tfenk vede cephane birer bahane ile geriye aldrld. En nemli yanllarndan
biri de, Sultan Hamid-i sn dneminde, onbe-yirmibin kiiye varan silahl
kuvvet bulundurmaya nem verilirken stne stlk, bu kuvvetlere yardmc
olmak zere tanzim olunmu Kulolu ocaklarn da datmak garabetini
gsterdiler.
Trablusgarp kuvvetlerimiz arasnda yer alan 37. ve 38. Svari alaylarndan birini
de aldlar. Geride braktklar svari alaynn asker says zikre deer bir rakam
olmakdan karlmt. Kulolu yerel asker topluluunun silahlandrlmasnn
kuruluu esnasnda gnderilen krk-elli bini aan martini ve nayder tfenklerini
de yeni sisteme uydurmak iin, Derii-ye'ye getirttiler ve yerine de silh
gndermediler! Trablusgarb'n ve dier yerlerindeki tamire muhta olan
istihkmlarn onarmak ve toplarn da tamamlamak in dahi gayret
gstermeyip bilhassa ihmal ettiler!
nklabn herhen balarnda Trablusgarb ahalisinin gereklemesini arzu ve.taleb
ettikleri asker alma muamelesini bile yapmadlan Bunu yapmamakla 15-20bin
kiilik askeri kaybetmi oldular. Velhasl; nizami kuvvetlerden ve her eit sa-
vunma mekanizmasndan tecrid edilmi, bu geni topraklar, dmann
(talyanlarn) tasallut ve hcumuna mruz bir hle getirilmi bulunduundan,
talyanlarn itah dolu ihtirasna rm olmaa mah km edildi. Sadrazam
brahim Hakk Paa ve kabinesi; Osmanl devletinin Afrika ktasnda mlik
olduu yegne topraklar olan Trablusgarbla, Bingaz'yi, bu davranlarla her
trl savunma imknndan aciz; askersiz, topsuz, tfenksiz, vlisiz,
kumandansz, zahiresiz ve parasz brakarak daha nceden artlan
kararlatrlm hususlar yerine getirerek, zerine deni yerine getirmitir.
Bittabi bundan haberdar olan italya hkmeti, ordusu nu ve donanmasn
hazrlam htt hibir ey yokmu gibi Babli 'ye mltefit ve dosta ne
grntler vermekteydi. Basn dnyamzda baz kalemler, yazlarnda
Trablusgarb'n savunmasnda grdkleri ihmali, dmann itiham kabartr anla-
yn ileri srm hkmetin bu zafiyeti ortadan kaldrmas, makaleler
vastasyla tavsiyeler olunmusa da babl tarafndan malum olan bu harektdan
dolay, bir tedbire mracaat olunmamtr.
Hakk Paa ve kabinesi; serinkanllkla, cereyan eden vaziyeti seyrediyor
gazetelerin yazdklarna ise hi ehemmiyet vermiyorlard. Hakk Paa kabinesi;
rehavet ve sersemliinde devamda olsun, hazrlklarn tamamlam bulunan ve
askerini gemilere bindiren, donanmasn da Akdeniz'de dolatrmaya balatan
talya devleti, stanbul'daki bykelilerine aniden 23/eyll/1911 tarihiyle
babl'ye verdirdii bir yazl teskerede: "u srada Trablusgarb'da talyanlar
aleyhinde tahrikat mevcud" olduu iddiasn ne srerek: "Oraya mhimmat ve
asker dolu vapurlarn sevk, galeyan taassuba mu-cb olaca ve bu da, oradaki
talyan tebaasn tehlikeye dreceinden, byle eylerden sarf- nazar
edilmesini" anlatarak ie baladn im ediyor. Bundan alt gn sonra da,
verdii ltimatomla "Trablusgarb'n Trkiye tarafndan se-nelerdenber imr
edilemediinden ve talya'nn oraya nfuz ve hululne kar kldndan"
bahisle "talya hkmetince medeniyetin vazifeli klp mranseverlii ifa etmek
zere bahse konu topraklarn, derhal Osmanl askerlerinin tahliyesi ve yirmidrt
saat zarfnda kat'i cevap verilmesi lzumu" bildirilmesi zerine, grn de
babl de bir tel sergilenerek Hakk Paa; o gece meclis-i vkely gece
yarlarna kadar saray- hmayunda toplatm: "gayet mlayimne ve zillet
iinde" daha dorusu "her istediinize amadeyiz, syleyin pazarla girielim"
tarznda bir nota hazrlayarak vermilerse de, bu notann tebli mddeti olan
yirmidrt saat son bulmadan birka saat evvel talyan eliliince verilen
29/eyll/1911 tarihli nota ile talya hkmeti devlet-i liyei Osmaniye, iln-
harp eyledi.
Ne Zelil Emir!

talyanlarn, Trablusgarb'm tahliyesiyle kendisine teslimini 24 saat ierisinde

cevap verilmesi lzumuna dir verdii notaya karlk babl'den, Trablusgarb'a
ekilen telgrafnme ile: "ayed; talyanlar tecavz ederse, dmana bir bahane
verilmemi olmak zere mukabele edilmiyerek ehrin muvakkaten tahliyesi"
emrolunmutu.
Garibdir ki; o srada Hakk Paa ve kabinesinin bu husus-da gsterdii rahat
davran ve yavalk, memlekete ihanet ve hiyanetten deildir. Belki daha nce
Roma'da bulunan ve talya'nn politik durumlarna vukufu olan sadrazamn,
naml diplomatlardan bulunduu iin bu mhim meseleyi de "poker oyunu
masasnda" gayet muslihane ve mlayimne, bir re-i hl ve tesvye'ye
balayacaklardr. talya'nn Trablus-garb ve Bingazi'ye kard askerini,
geldii gibi geri dndrmee muvaffak olur. Bu bakmdan tela decek husus
yokdur. eklindeki bo szlerle megul olan, cemiyet-i ittiha-diyenin ve Hakk
Paa'nn bendegn ve meddahlar olduu bile maalesef grlmd.
Kabine ve ittihad ve Terakki cemiyeti bu meseleyi benzerleri gibi geitirmek
istemise de, gnden gne artan heyecan ve galeyann nnn kolay kolay
alnamayaca his-solununca, arlatanhklaryla gzleri boyamaa kyam etmi
olan cemiyeti ittihadiye: "talyanlar ebedi dmanmzdr" balkl yazlar
gazetelerine koydurarak, kahraman ve fedailerini birer birer Trablusgarb
topraklarna gndermee balamt.
Bylece kasalarn doldurmak resini aramlard. Buna bal olarak, millete
kar koruyucu ve sadakat dolu hislerini tehir ederek gerek cemiyetlerinin
gerekse kendilerinin hislen ne kadar birbirine bal olduunu gstereceklerdi ve
un devamn salamak Hakk Paay feda etmekten geiyordu Bunun resini de
tatildeki meclisi bir ay nce aarak kabineyi drerek buldular. Artk galeyan
ve heyecanlara bir son vermek ve efkr- umumiye nin kendileri aleyhine
dnmemesi iin de, heyecanlarn teskinine almaa, cemiyet karar verdi.
Meclis-i mebusan, zamanndan bir ay evvel amann sebebi aada kendisini
gsterecekdir. Meclisin bir ay evvel almas esnasnda ttihad ve Terakki frkas
Hakk Paa kabinesi hakknda aleyhde bulunan bir sr mebuslar da olduunu
sergiledi ve kabineyi skta getiren reylerde, ttihad larn da bir hayli oyu
bulunuyordu. Bylece de meclisde kopan grltler arasnda Hakk Paa
kabinesi yuvarlanrken adi ihsanda skta erdi. Yuvarlanp giden; Hakk Paa
kabinesinin yerini alacak hkmet ve onu tekil edecek sadrazamn millete
tannan, siyasi ilere vukufu olan ztn vasflarndan millet e midvar olunacak
ve de bir mddet daha oyalanmak suretiyle, zaman kazanlmas
dnldnden, "Bukalemun" gibi renkden renge giren cebanet ve melaneti,
sahtekrl ve eytaneti sayesinde grnmeyen, Sultan 2. Abdlhamid hn'n
dneminde de sekiz defa sadarete gelmi bulunan eski sadrazamlardan, Said
Paa hz.lerine verilmesi kararlatrlmt. Bu teklifi gler yzle karlayan Said
Paa dokuzuncu sadaretine oturmutur.
Makam- sadarete yerleen Said Paa, Trablusgarb mebuslarnn vermi olduu
takrirde, talyanlarn ele geirdii Trabiusgarb ve Bingazi'nin kaybnda ihmalleri
ve ihanetleri grlen vkelann, mahkemeye sevk tleb edilirken yeni sadrazam
bu kabinenin bir ok ismini, htt takrirde ad geen baz zevat dahi kabinesine
yerletirmiti bile!
Said Paa kurmu olduu byle bir kabineyle mebusann huzurunda arz-i endam
ettiin de itimat oyunun redde dnecei alametleride grld. eitli oturumlar
yapld. Bu oturumlar hayli heyecanl gedi. Nihayet Said Paa meclis-den hafi
yni gizli celse talebini ileri srd. Gizli celse kabul grp alnca, Said Paa
burada kabinenin bycek blm ksa zaman zarfnda deitirilecekdir,
izahatyla aleyhinde gsterilen cereyana ve heyecana son vermeye muvaffak ol-
du. Said Paa ve onunla alan eriki, malum cemiyet, bu meselede dahi rol
yapmakdan geri kalmayp, yalnz- kabine azasnn deimesi vaadi yla kabineye
itimat edilemeyeceini bildiklerinden her meselede olduu gibi bunda da
muhalifleri Kmil Paa dahi beraber olduu halde, yeni bir frka yapyorlar ve
bu Trablusgarb meselesini ileri srerek lkede ta-rafdarlarnn saysn
arttryorlar.
Eer siz; bu kabineye itimad etmez ve kabine kurulamaz-sa memleket de bir
isyan kmas kt olur. Bunun nn almak ve hkmeti muhalifler elinde
grmemek iin bu kabineye itimat ediniz tarznda bir takm amur sratarak
mebuslar Said Paa kabinesine oy vermee ikna ettiler. Ne var-ki; benim
istiklliyetim var diye bbrlenen Said Paa, ounluk partisi denilen, ttihad ve
Terakki partisinin karsnda, kendi kendine bana kimse mdehale edemez!
derken bu partinin ve zalarnn istediini yerine getirdikten baka Talat'larla,
Cavid'lerle, Mahmud evketlerin elinde kt bir let olmakdan gayri hi bir
istiklliyet gsterememiti.
Padiah Sultan Read mdhi bir sabr iinde lke zerinde olanlar seyrediyor.
Enver Bey'in yarbaylktan bir hamlede Paalk rtbesine ermesini memnun
oldum, mahzuz o-dum szleriyle geitiriyor. lkede kendisinden habersiz hi
kimsenin albay rtbesinden st bir rtbeyi veremeyeceini bildii halde, Enver
Paa'ya Dmad, seni kim Paala irtika ettirdi? Bu rtbeyi benden baka kimse
veremez bu nasl oldu? eklinde bile bir soru tefhim edememesi iin rengini
belli ediyordu. Ad belli olmayan bir ir Sultan Read'in acziyeti-ni su iiriyle
ortaya koyduunu gryoruz:
"haberim yokdu olup bitmi olan,ilerden
Mesneviler okuyordum, oturup ezberden
Bir de bakdm ki haber geldi bizim Enver'den
Savlet etmidi anakkalay'a bahr- berden
Ehl-i slm'n ik hasm- kavs birden"

Otuz ki Ay Nasl Geti

27/Nisan/1909'da Osmanl tahtna oturan Sultan Read, tam bir tonton olup,
ilerleyen yann gerei vak'alar geriden ve dur bakal ne olacak anlayyla
takip etmekteydi. Dnemin de, u olaylar biribirini takip etti: Arnavutluk,
Havran ve Yemende kyam olmu buna i isyanlar denmitir. Onlarla
uralrken, yukarda tarz ve ekline uzun uzun temasa imkan bulduumuz,
Trablusgarb ve Bingazi hadisesi tevali- eyledi. Bunlarn akabinde de Balkan
savalarnn zuhuru grld. Osmanl'y bitirme noktasna gelen cihan harbi
skn ettiinde de, Sultan Read tahtnda oturuyordu. Bu arada da
19/Ocak/1911'de, Sultan Aziz'in yaptrd raan saray, Ahmed Rza Bey'in
arszlmla bir emrivaki ile me busan meclisi olarak tahsis olunmu yukarda
belirtilen trihde yand. Bu imdiki raan oteli dediimiz yerde idi ve de BJK
(Beikta Jimnastik Klb) byk bir ksmn, eref Stad olarak krk seneden
fazla kullanmtr. raan'n yanmasndan evvel 4/Ocak/191 l'de de byk
bbl yangn dahiliye nezaretini, ura-y devleti sadaret direlerini kl edip
geti. Sultan Abdlhamid Hn dneminde devlet adamlarnn ve ahalinin verdii
jurnaller, herkesin foyas meydana kyor diyen Enver Paann emriyle tekil
edilen Yldz evrak tasnif komisyonundan alnp yaklmas gerekletirildi.
Arnavutluun bir blmnde rk ve mstakil bir Arnavutluk devleti kurmak
isteyenlerin kardklar huzursuzluk isyana dnt. Silahlarn isteyen
hkmete silah teslim edilemez diyenlerde bu bakaldrya itirak ettiler.
Mahmud evket Paa bu ii ted'ibe memur edildiinde emrine verilen kuvvetin
sekseniki taburdan meydana geldii grld Koso-va, kodra ve Yanya pek
skntl ve huzursuz bir zaman dilimi geirdi. 5/Haziran/ 1911'de Sultan
Read'da islamlarn halifesi sfatn da zerinde tadn belirten bir Rumeli se-
yahatiyle kyama son vermeye muvaffak oldu. Mehed'de toplananlarla birlik de
kld bir Cuma Namaz ortal stliman olmaya yetiverdi. Bilindii gibi
Mehed, Hdavendigr 1. Murad'n ehid edildii ve iorganlarnn
defnolunduu yerdir. Arnavutlar, isyan bayra aanlar onlar deilmi gibi
padiah grmek iin birbirlerini iniyorlard.
Byle hilafete bal Arnavut kavminin kstrlmesi, Balkanlardaki tabii
mttefikimizi kaybetme mnasna gelirdi ki, Sultan Read; Mahmud evket
Paa'nn 82 taburla temin edemedii asayii br namaz ile halletmiti. Padiahn
bu seyahati hafta srm, 26 haziranda stanbul'a avdet edilmiti. Selnik'e de
urayan Sultan Read'n mahl Hakan yni Sultan Abdlhamid Hn ziyaret
ettiini bilemiyoruz, fakat kuvvetle muhtemeldirki yanna hatrn istifsar iin
birilerini gndermitir.

Osmanl-talya Harbi

Avrupa devletlerinin smrgeci olanlar arasna en ge itirak eden iki

hkmetten biri Almanlar'sada, dieri de talya olduu trihen sabittir.
Trablusgarb, 1 milyon 100 bin ki-lometro kare araziye sahipti. Nfus ise; 900
bin kiiyi tekil eden Arablard. Bingazi ise, 700 bin kilometrekare olup, nfus
says 330 bin civarndayd. Bu Trablusgarb ehrinden bin kilometro mesafede
olan Murzuk'da Senus tarikatnn btn mslman Afrika'da szleri ahali
indinde pek makbul saylrd. Trablusgarb valilii yapmakta olan Mir brahim
Paa ayn zamanda askerinde kumandan idi. Ne varki; Abdlhamid Hn'n
dnemi idarecilerini tasfiyeye balayan, ittihatlar, bu paay azletmiler ve
yerine de bir tyin yapmamlar, buras hem kumandansz hem de vlisiz
kalmt.
Trih; 23/Eyll/191 l'de, sadrazam brahim Hakk Pasa, lkemizdeki Jandarma
kuvvetlerini yeniden tanzim iin vazifeli Robilan Paann davetinde
bulunmaktayd. Bu davet esnasnda bri oynamakta bulunan sadrazama bir zarf
getirilir. Paa; brie devam eder. Madam Robilan; sadrazam ikaz eder ve
bunun zerine sadrazam zarf atndan bir nota olduunu grr. Notaya
verilen ifadede 24 saat iinde cevap verilmesidir. Fakat sadrazam zarf
atnda zaman dolmutu. Bu bakmdan nota'ya cevap verilmediinden talya
29/Ey-ll/1911 'de bize harp iln etmitir. brahim Hakk Paa'nn; bama gelen
bu hl merutiyetten nce olsayd, hi bir g, kellemi omuzlarmdan
drlmeyi nleye- mezdi dedii rivayeti pek kuvvetlidir. Bylece Sultan
Read dneminin ittihatlarn bizim sadrazammz diyecebilecekleri brahim
Hakk Paa kabinesi bu vak'a mnasebetiyle yuvarlanp gitmeye balad ve
bunun yerine tecrbesi, baarlarndan ok ok fazla bir eski sadrazam yni
Sultan Hamid dnemi sadnazam zerinde ittifak edildi.

Mehmed Said Paa'nn Sadareti

htiyar ve uzun yllar siyasi hayatta bulunan Said Paa bu dokuzuncu sadaretine
yukarda izah ettiimiz zorluklarla balad. timat oyu iin imdiki tabirle
hkmet programn okumak zere meclis-i mebusan nne geldi. Bilahire
lzm gelen itimad taleb etti. Programnda zetle unlar ifade etmekteydi:
Heyet-i vkelya den zor vazifelerden hepiniz haberdarsnz. Vatana ballk
esas bulunduundan hkmet olmaktan kanmamak lzm geldii
bilinmektedir. Heyeti mebusna timad buyrulmasi istendi ve mebusan bu talebe
evet diyerek gven oyu vermi oldu.
Mebusan meclisinin bu gven oyu vermesinde esas se-beb, gerek Said Paann
gerekse ittihatlarn, amansz, muhalifi olan Kbrsl Mehmed Kmil Paann
eline devlet gemisi gemesin olduunu, erbab bilmekteydi. Kabine meclisden
alman gven oyu ile asliyyet kazannca babl de sadrazamn odasnn, sadaret
kaleminin klar sabahn erken saatlerine kadar yanmaya balamt.
Yal bavekilde; herkes uykudayken mesiye de-vam etmekteydi de; kimileri
buna, dostlar al verite grsn, demekteydi. Halbuki bu ge vakitlere kadar
sren mesai cemiyetin reislerinin mavere ad altnda arzu ve isteklerini tarta
tarta tecrbeli bilinen sadrazama yutturma ve fiiliyata koymaya ikna seanslar
dense, isabetli ifadelerdendir.
talyanlarn Trablsgarb Ve Bingazi'yi lhak

Kabine daha ongunluk olmamken; talya hkmeti Trab-lusaarb ve Bingazi'nin

kesin olarak ve tamamen talya kraliyet topraklan sayldn 23/ekim/1327/1911
tarihli kraliyet emirnmesiyle bildirmiti. Bu beyanname karsnda talya'nn
bahse konu yerleri kendi eline almasna da kzan hkmet aka mdafaa ve
muhafaza edemedii topraklar zerinde talyanlara buray, gya yr etmemek
gayesiyle mcadele meydanna atlarak bir gizli gerilla savan balatt. Bir ok
kiiyi bu kapal savada kulland. Bu arada da milletin hazinesini, milyonlarca
altununu istedikleri gibi sarfedi-yorlard. Yine binler ce blge evld ve Osmanl
yiidini bu masraflar rahata yapabilmek iin, ehadet erbeti imelerine sebeb
olmaktaydlar.
Bize Trablus'un lzumu yoktur, diyen haarata bizde; imdi sual ederiz: "Acaba
ne iin bu kadar evld-i vatann kann ve milletin milyonlarca lirasn
harcadlar?

tilaf Ve Hrriyet Frkas'nn Kuruluu

ttihad ve Terakki cemiyeti reislerinin Trabiusgarb meselesinde ve daha sonra

beliren dier hususlarda evirmi olduklar fesat dolablarndan haberdar olan
muhalif mebuslardan ve bizatihi ittihadclann kurucu ve reislerinden olan
bazlar vicdan ve namuslarnn kabul etmedii byle bir irkinlii, daha sonra
kmas muhtemel pek kt vak'alann nne bir engel, bir set olarak dikilmek
lzm geldii idraki iinde birletiler ve yine eski ttihatlardan Miralay Sadk
beyefendi bakanlnda "tilf ve Hrriyet Frkas"n kurdular. Bylece de;
cemiyet kelimesi denince artk sadece ittihad ve terakki cemiyetinin
gelmeyecei, tilaflarn cemiyeti denilebilecei vasat da salanm oldu.
Bu itilaf kelimenin lgat mnasn verelim: Anlamak. Grmek, uyumak.
Muvafakat. Cem olmak, birikmektir. Bir de ltin hurufatnda farkna pek
dikkatli yazldnda mnasnn baka olduu fark edilmesi muhtemel 'tilaf
kelimesi vardr, ki bu kelimenin mnas ise: yem yeme olup, Osmanlca harfler
ile yazl; elif, ayn, te, lmelif ve fe harfleriyledir. Cemiyetler nceleri birinci
mnaya uygun olarak faaliyet serdederler sonuna doruda ikinci mnaya doru
krek ekmeye balarlar. tlflar'in ok gemeden kinci mnaya gelen kelime
yazlna, uygun hle geldiklerini de hatrlatalm ve ttihatlar bu memleketin
kt kaderinde yalnz brakmadlar diyerek bu erh koymakdan kendimizi men
edemedik. Tabii ki; byle bir frka teekkl Ittihadlarn tahn karp
rahatn bozdu. Yeni frka, birletirici unsurlar daha bir harekete geirme
dncesini ortaya koy duunda muhalefetin yol gsterici vasfndan bir numune
gstermi olmas da iyi karlanarak iktidara alternatif oldu. Bilhassa bunlarn,
mebuslar meclisinde yer alm "Ahali" ve "Mutedil Hrryet-perveran"
frkalanyla, Arnavud, Rum, Bulgar mebuslarn da bir araya toparlamas, yetmi
kiiye yaklaan bir muhalefet oluturmay baarmasna sebeb oldu.
Tabii ki byle muhalif bir rzgr estirmee muvvafak olan frkaya, lkenin bir
ok yerinden tebrikler yaarken, her yerde ubeler alma ve bunlar yapmay
zerine alacak heyetlerin selahiyet talebleri sel gibi akmaya balad. Bunun
dier bir mnas her halde ttihad- Terakki cemiyetinin icraattaki blcl
idi.! ttihadlar, byle bir gce sahip ve her an bu gcn lke apnda inkiaf
ettiini haber aldklarndan, ortal kana boyayarak, cinayetlerle, tehdit ve
ihtilaflar ile kaldramayacan bilecek kadar da akll idiler. Bu akllarn ise,
sadrazam Mehmed Said Paann banda olduu; hkmeti meclisin kapanmas
istikametinde iknaa muvaffak olmakda kullandlar. Bylece iktidar partisi ve
hkmetin, mebusani kapatma talebini beraberce yrtmee altklar grld.
Kabine bu mebusan kapama yoluna gitmede bir sebeb bulmak cb ettiini
dnd ve de bulmakda gecikmedi.
Kares mebusu Abdlaziz Mecdi (Tolun) efendinin bakanlnda kendini
gsteren "Hizb-i CedcT'in yni Yeni frkann on maddesinden biri olan:
"meclisi fesh hakknn padiaha verilmesi ve tevzn-u kuvvaiye riayet(den klik
kuvvetine) riayet olunmas" meselesini meydana koydu. ttihadjlann,
hkmetin getirdii bu reye, gnlden sarld grld. Bylece 35.
maddenin tadili talebiyle ve iin aciliyeti ileri srlerek, mebusana icab eden
layihay verdiler ve encmene havale ettirdiler.
Bu encmenin reisi Mentee mebusu ve Hakk Paa kabinesinin dahiliye nzn
olan Halil (Mente) bey idi. Mazbata yazanda evvelce serbest bir anayasaya
tarafdarn olan Ba-dad mebusu Babanzde smail Hakk bey idi. Said Paa ka-
binesi; bu maddenin deitirilmesiyle padiahn hukukunun geniletilmesini,
bylece hkmet ile mebusan arasnda kuvvet dengesinin temini iin taieb
etmidi. Bunu zlerek ifade edelim ki hi bir hakk hkmranisini ifa
edemeyen Sultan Read'n hakkn, iade bakmndan deilde, maddeyi istedikleri
zaman lehlerine kullanmak iin ilerine geldiinde, padiaha meclisi
kapattrmak imkn vermek iin teebbs ediyorlar ve ellerine aldklar aletle
kt emellere hizmet edeceklerdi.
Bahse konu 35. maddenin birden bire meydan da gndem belirlemesi ve de
meclisin kapanmasn hatra getirebildiinden, tilaf ve Hrriyet frkasyla,
muhalif mebuslar dnmeye mecbur kld. Encmenden mebusan meclisine
gelinceye kadar geecek zamanda doldurmak ve muhalifleri oyalamak iin
ittihadlar grmeler yapma teklifinde bulundular. Bamsz mebuslarn
arabulucuuyla her iki frka yni itti-hadlar ve itilaflar mzakereye giridiler.
Muhaliflerin taleb anlamak istedikleri maddelerden ncelikli olanlar unlard;
Kabinenin ekseriyet ve muhalif frka mensublarndan kurulmas (bugn k
koalisyon anlay), yahud tarafsz ahslarca tekili, rfi idarenin kaldrlmas,
memurlarn partilere dhil olmamalar, 35.madde deiikliinin tehir olunmas,
Kmil Paann sadarete getirilmesi gibi hususlardr.
Bu mzakerelerin dediimiz gibi vakit kazanmak ve oyalama iin dzenleyen
ttihadlar tabiiki anlamaya yanamayacaklard ve iler srncemeye kalmt.
Bir de tilaflarn Kmil Paay ileri srmeleri baka baka hesaplara yarar hle
gelmidi. Bu arada da, 35.madde encmenden meclise gelmiti. Meclisin
grme alanna inen 35. madde sayesinde ttihatlar anlamay samimi olarak
hibir zaman arzu etmedikleri itilaflarn yzne kar isteklerinin meclisin
feshi olduunu sylemi olmalar grld. Hl bylece ttihatlarn muhalifi
mebuslarn, meclisin madde ile alakal grme oturumlarna katlmama karar
alp tatbik etmelerine kadar gitti.
Bu tatbikat meclisde nsidad- mzakere yni mzakerelerin tkanmasn salad.
Deil kanun deiiklii iin lzm olan de bir ekseriyet, ekseriyet-i adiye dahi
meydana gelmediinden kabine ile mebuslar arasnda ihtilaf kmtr. nk
hkmet meclisi altran gdr ve bahse konu teklif de hkmet tasars
olarak mecls mzakereleri safhasna indiinden arkasnda itimat oyu olan
hkmet arzusunu yerine getirebilmeliydi! Fakat bu kuvvetde grlmyordu.
Yoksa ttihatlarda meclisi bir baka ekilde mi kapatmak istemekteydiler!?
Bu srada meclisi mebusanda muhalif ve muvafk mebuslar yle iddetli
ihtilaflara dmlerdi ki artk birbirlerini hakaretlerle tahrik etmektelerdi.
lkenin Trablusgarb gibi nemli bir yresinin kayb ve nice elem verici gaileleri
varken hari ve dhilde dadaal ilerin tepemizden duman kard bir
dnemde ellerinden hkmeti brakmayarak, kt idareleri sebebiyle daha
byk tehlikelere doru lkeyi srkleme ve byk meseleler karmak,
mebusan fesh etmeye kalkmak, kanunlar canlarnn istedii gibi tatbik
etmeye kalkmalar asla doru olamazd.
Zten ahs menfaatlerinden baka bir arzu ve dnce tamayan ttihad
Terakki cemiyeti reis ve mensuplarndan baka ne beklenebilirdi? Meclisin ilk
drdnc devresinin toplannn sonuna bir ka ay kalmd. Muhalifleri ile
gzelce anlaarak yle nzik bir zamanda kavga karmakdan kanmak,
hkmeti daha gl ve muktedir ellere terk etmek iyi niyet tayanlar indinde
de vlmee deer olduu halde, millet ve memleketi sevdiini ilndan geri
kalmyan ttihad Terakki cemiyeti neden bunlar dnerek lkenin selmetini
gzetmedi?
Herneyse; Said Paa hz.leri Anayasann deitirilmi 35. maddesine gre
<ihtilaf> saylamayan kanunda yazl mzakere ve tevlii ihtilaf yok idi insidad-
mzakereyi ihtilaf addedib istifasn verdi. imdi baka bir bakanlar kurulu
tekil olunup meclise gelmesi devam etmek de olan bu zc ahvalin sonunun
temini hususunda herkes de bir md uyanmt. Anayasann 35. Maddesinin;
"yeni gelen bakanlar kurulunun, eski bakanlar kurulunun fikir ve talebinde, srar
ederse ve meclis-i mebusan bunu kabul etmezse o vaziyette meclis-i mebusann
ayan meclisinin uygun grmesiyle padiah tarafndan fesh" olunaca
gsterildiine gre Said Paa kabinesinin yerine gelecek heyet-i vkel, eski
hkmet olmas dnlemezdi aksi halde Anayasann icb ettirdii, heyet-i
vkely deitirmenin ne faidesi kalrd.
Yukarda anlatmaya altmz kanun gayet net olarak meydandayken, ne
olursa olsun, meclis-i mebusani.kapatmay kafalarna yerletirmi ttihad
Terakki cemiyeti, istifa etmi bulunan Said Paay yine kabinenin kuruluuna
vaziyet etmesini saladlar.

Said Paann Onuncu Sadareti

Paann bu son sadaretinden abuk dmemek ve bir zamanlar kendisinin bir

vergi borcundan dolay ittihadlann hakaret hedefi olduunu hatrlaypda
bunlara bir oyun oynamak, derse de itthadlar da beraber drmek azmin-
de olduuna phe edilemeyen Said Paa hz.leri, yeni bakanlar kuruluyla
meclisde program okumak ve gven oyu istemek usln, belki muhalifler
galebe alarda ben ihtiyarn gen kabinesini drrlerse, oynayacam oyun
yarm kalr dncesiyle sarf- nazar etti.
Otuzbeinci madde diye meclise gitdi. Meclisde de bahse konu mzkereye
konmu idi. Allah iin syleyelim.Vicdanen itiraf edelim. "Takvim-i Vekayi"
adl resm gazetenin sa- . trlarnda meclisi mebusan mzakeresini okuyalm:
"Muhalif mebuslarn millet krssnde meclisin u zamanda feshinin mnasebet
olamayacana, 35. Madde mucibince meclisin feshi teebbs, kanuna ve
kavaid-i merutiyete tevfik edilmediine" dir yaplan ifadeleri ve beyanatlar
pek kuv-Vetli delillere dayanmaktayd.

Anayasa Madde: 35

Grld gibi bir hayli zamandr yazmzda 35. madde diye bir ibare
deiiklii ne kadar zaman ve yer almaktadr. Demek, ki gnmzde de, iktidar
ve muhalefet anlaylar pek ayr istikametlerde yol ald takdirde zaman hangi
seneyi kapsarsa kapsasn netice ayn gzerghda seyretmektedir. te 1911, ite
misal olarak 2000 ylnda da anayasa anlamazlklar!
Neyse; biz gnmz brakp, maziye avdet edelim. Evet 35. maddenin
mzakereleride gnlerce srdkten sonra neticede Said Paa kabinesinin
maddenin deiiklii hakknda verdikleri teklif, 125 rey'e kar 105 rey ile ret
olunduundan ve de iki ounluk temin edilemediinden madde aynen kald.
ttihatlar meclisin bu red karar zerine, ayan meclisine verdirdikleri
mebusann fesih karar ile maksatlarn temin ettiler. 5/ocak/ 1912 tarihli hatt
hmayun ile meclisi Sultan Read'a dattrdlar. Bylece milletin grnn bir
ahadetnamesi olan kanun- essyi ineyerek, her eit tedbire bavurup
mecbur kaldklar halde bu affedilemez hatalarn kapatmak ve mazur
grlmelerini temin iin kime rastlasalar; "eer meclis fesh olmasayd hkmet
muhaliflere geecekdi. Halbuki karmzda, kav ve muntazam, ahvli itimat
verir bir muhalif frka yok. O sebeble hkmeti u nzik dnemde muhaliflere
brakmamak iin bu davran zarureten yaptk" demektelerdi.
Muhalifler dedikleri ise, kendilerinin cemiyetlerini birlikte kurduklar, eski
azalar ve arkadalarndan bakalar deildi. Bunlar memleketin hl ve
istikblini fena grp, ayrlm
OSMANLI TARH mnevver kimselerdi. Bunlarla uyuub bir ikisini kabineye
alarak anlama yapsalard. O zaman fesih gibi mthi bir hle sebebiyet
verilmemi olurdu. Kanundan ayrlamaz ve kanunu, ahs menfaatlerini temin
iin, ayaklar altna alamazlard.
Said Paa bunlarla kanundan ikayeti hatalara dt. Ayan meclisini de gizli
mzakereden sonra feshetme talebini kabule sevk etti ki, bu yn hakiykaten
tetkike deer. Said Paa kabinesi; 35. madde mzakeresine bylece son vererek,
mebusan meclisini dattktan sonra oluk ocuk eline kalan memleket idaresini
birok vak'a bekler olmutu.

Bellar Yamur Gibi Yayor

Said Paa ve kabinesi 35. madde ile aylarca urarken devletin bir baka ileri
iin iin tutumakta,ara sra ksa alevler ile kendini hatirlatmaktaysa da, 35.
madde kabineyi, meclisi ve sadrazamn btn hayatn tekil etmekteydi. te
gnlerden bir gn bu bellarn tei snmez bir alev hlinde deil amma, iinden
klmaz bir bel yuma gibi kendini gsteriverdi.
Bunlarn en banda Mehmed Emin l Paa gibi bir zta dahi uykular
uyutmayan Girid meselesi yeniden bagsterdi, Malisr isyan, bir baka zc
mesele ve haberdi, Yemen vak'as, ben de burdayim deyiverdi. ran ile
didiirken, Trab-lusgarb harbi ile urarken, ttihatlarn sebeb olduklar hi-
zibilik, frka meseleleri, yeni seim ileri arasnda bunalm kalmt.
Alman imparatoru 2. Wilhelm dostumuzun(!) himmet ve
hamiyyetperveraneleri(!) eserlerinden olan Trablusgarb savalar yetmezmi gibi
birde, Makedonya da Malisrler meselesinin stne, Bulgar komitelerini
tevikle imendifer l'tren) ollarnda, karakol ve klalar civarnda bombalar pat-
lad- Bu defa da Bulgar komitelerinin (ttihat beylerin merutiyetin ilk
gnlerindeki kardeleri) cinayete dnk davranlarn dini mbedlere de
ulatrdlar. Bombalardan biri, tip'de cami erif altna kondu. Patladnda
birok msl-man ehid oldu ve bir hayli de yaralanmaya ahid olundu.
Bu vaziyetden galeyana gelen Arnavutlarn, hristiyanlar-dan be kiiyi
ldrmelerine ikiyz kii kadarmda yaralamalarna sebeb olundu. Malisr ve
Bulgar komitelerinin meselelerinin stne gelen, Arnavut harpleri meselesiyle
zten karm olan Rumeli, Hakk Paa kabinesinin fahi hatas neticesi olarak
Arnavutlardan silah toplamak, gya slahat yapmak vesilesiyle Arnavudlar
tehdid ve muhalif mebuslarn gz nne alan ttihat ve Terakki cemiyeti,
Amavudluk'da rfi idare iln ederek binlerce masumu, idam, hapis, ikencelerle
katletmek, srgn, hakaret gibi ve bilhassa ellerinden silahlarn alma hakareti,
bu kavmin ok, ama ok gcne gitdi. Btn bu yaplanlar Arnavut ahalinin
ttihat cemiyetinden intikam almas sevdasna dmesine sebeb oldu. Hkmet
Malisrler ve Bulgar eteciler karsn da aciz kalyordu.
Arnavutlarn; hkmetin bu acizliini grp, istifadeye kalkmamasn takdir
kolay deildir! Malisrlere verilen msaadeyi ve bulgarlara kar gsterilen aczi
gren ve bilen, Arnavutlar kyama hazrlam ve balkan ittifakiyiede yava
yava uyanmaa balamdr.

Balkan ttifak

Ittihad ve Terakki cemiyetinin emriyle Arnavutlarn Mahmut evket Paa

tarafndan silahlar toplatlarak, kuvvetli bir savunma gcnn ortadan kalkmas
ve talyanlarn Trablus-garb'a hcumu sebebiyle, Akdeniz yolunan kuvvet
gndermemize kapal olmas ve bir kuvve-i mhimme-i asker-ye'nin Anadolu
sahilini talyanlarn hcumundan muhafaza ile megul bulunmas gibi
sebeblerden istifde eden Bulgar ve Srp hkmetleri Ma kedonya'y aralarnda
blmek zere Said Paa kabinesi, iktidar mevkiinde bulunduu zaman ittifak
imzalam ve Yunan' da bu ittifaka davet eylemilerdir.
Fakat; Yunan bavekili msy Venizelos, Bulgar ve Srp hkmetlerinin itimada
ayan olmadna binaen, devlet-i liye-i Osmaniye ile ittifak etmeyi Yunanistan
menfaatine uygun bulduun dan Atina'dak maslahatgzarmz araclyla
Bulgar ve Srp hkmetleri arasnda akd-i ittifak olunduunu babl'ye haber
ederek ortak menfaat gereince bu ittifakn yaplmas icb ettiini hatrlatp,
gerekirse bunu konumak iin stanbul'a gelebileceini bil dirmitir. Ancak;
boykotlanyla Yunanllar aleyhine husumet iln eden ttihatlarn bu yaklam
iyi karlamayacan dnen Said Paa byle bir mracaata cevap bile vermek
lzumunu duymamtr. Bylece ufukda grlen Rumeli yamasndan hissedar
olmaktan mahrum kalrm, korkusu tayan Yunan hkmeti, blmden
istifde etmek iin yan- itimad bulmad Srp ve Bulgarlar ile ittifaka
girmeyi de ihmal etmedi.
Aslnda birbirlerinden emn- olmayan bu devletler, daha . sonra birbirlerine
girdiler. Fakat; Said Paa mdebbir, muktedir bir bavekil olsayd, balkan
ittifaknn gereklemesini
nlemek iin Yunanllarla ilgili maslahatgzarn teklifini, kuv-vejen fiile
karmas gerekirdi. cabnda vcudunu ittihatlarn anlayszlna kurban
edecek cesaret ve fedakrl gstermeliydi! Ama nerdee! Eer bu antlama
yaplabilseydi, Edirne'yi Bulgarlar ele geiremezlerdi. Nitekim aralarnda
kaptklarnda biz; Edirne'yi tereyadan kl eker gibi istirdat ediverdik.

Arnavutluk Meselesi

te byle balayan balkan ittifak, Rumeli vilyetlerinin gelecekde karlaaca

durum vahamet arzettiinden, bundan korkan Arnavutlar, ittihatlar bata
olduu takdirde topraklarnn ecnebi devletlerin eline decei tahmininde
bulundular. Bu anlaylarn hkmete anlatmak ve baz msaadelere kavumak
ve topraklarn pek kt skntlara dmekten kurtarmak iin toplanma haklarn
kullanmaa baladlar. Bu toplanma eylemleri, Osmanl hkmetinden iste-
dikleri msaade talebine hzvermiti. Ne varki ittihatlar bu tarz talebleri bir
isyan teebbs olarak addetiinden ve Rumeli halkna gveni olmayan
ittihatlar, Kandiyeli ferik smail Fazl Paa idaresinde asker sevk etmeyi
mnasib grdler. Byle az bir ku\vetle Rumelide asker harekt yapmaa
grevlendirilen Paa'y hlihazr mevcuddaki Rumeli ordusunun ilve edilmesini
salad, smail Paa kuvvetini bylece ikiye katlad.
Emrindeki kuvveti bir hayli ziyadeletiren smail Paa harekta baladnda,
asakir-i ahane; necib bir kavim olan Arnavutlara taleblerindeki hakllk
mnasebetiyle, silah kullanmamay tercih ettiler. Bylece ittihatlar askere
szn geirememi oldu. ttihatlarn emrindeki kabine; askeri bu i de
kullanama yacaklarn anlaynca, tella ve korkuyla irkildiler. Plnladklar
cinayetleri yapmaya itirak etmeyen asker stelik Arnavutlarn hakl
tleblerinden dolay onlardan yana tavr koyduunda ortaya kan durum baka
bir mahiyet gsteriyordu. Asker ne yapacak? Dncesi azlarn bak
amayacak dereceye getirmiti.
Kandiyeli smail Fzl Paa; Harbiye nazrl koltuunda oturan Mahmud
evket Paa ya gnderdii bir telgrafda: komutasndaki seksen tabur askerin
btn Arnavutlarn tarafna iltihak etmelerinden dolay bu harekt-i askeriyeyi
gerekletirmek imkn kalmamtr. Bu ii baka bir hususla dzenlemek
lzumunu hatrlatyordu. Mahmud evket Paa; bu telgraf alr almaz, evvelki
gibi olmayp bu defaki hatasnn cezasnn kendisi in pahalya ml olacandan
epeyi korktu. Hemen bu telgraf yanna alarak bab l'ye gidip, sadnazam Said
Paa ile grp telgraf okudu. Bunun zerine toplanan bakanlar kurulu vak'ay
enine boyuna inceledikten sonra sz Mahmud evket Paaya verildiinde, Paa:
asker g ile bir ey yaplamayacan syledikten sonra istifasnn kabuln
isteyip, toplanty terk etti gitti. stifa edip oradan firar eden zat, Sefnik'den
balayp, istifa ettii an kadar sren komutanlk neesinden adet sarho olan
vede bu ocuklar hkmeti ve cemiyetinden bir trl ayrfamayan paa, ilerin
bu noktaya geleceini idrak etseydi, bu kk beylerin arzularna ba emekden
azade kalr byle ar bir yk altna girmezdi. Bylece de meclisin nnde istifa
edip firar etme durumuna dmezdi.
Diktatrle kalkan Mahmud evket Paa,onu bunu idam veya srgne
yollamak, tevkif ettirmek, ikencelere gz yummak yerine bu selahiyeti, gcn
kk beylere kullansa idi, hi phe olunmasn ki, ne memleket bu hle gelir ne
de onlar padiaha ve halka oyunlar yapabilirlerdi.
Bunun byle olmas gayrikabil deildi. nk; subaylarn ouda Mahmud
evket Paa ile ayn dnce ve anlaya sahipti. Askerlerini milletin kann
dkmek ve ortal yamaya brakacana, bu haarat temizlemede
kullanabilirdi. Eer byle vatanperverne bir hizmete kalksayd Mahmud
evket Paa, Osmanl trihinin pek byk kiileri arasnda mmtaz bir yerin
sahibi olurdu.
Ayrca lkeyi blnme ve kmek gibi felketlerden muhafaza etmi olurdu.
Grme nimetinden neredeyse mahrum denilecek kadar gelecei gremeyen, aciz
ve fikir bakmndan ksr olan Mahmud evket Paa,yukarda sylediimiz hle
teebbs edip gerekeni yapmay hatrna bile getiremediinden, memleket
harabeye dnerek, bir felket girdabna dmtr. Mahmud evket Paa'nn
istifas, Said Paa kabinesinde byk bir zafiyet domasna sebeb olmutur. Ne
yapacan aran tecrbeli sadnazam, kabineye alabilecei bir harbiye nzn
bulamama durumu ile baaba kalmtr. Dolaysyla harbiye nazrl tyini
gerekleememitir.
Beri tarafdan Arnavutlukdan ttihatlarn birinci inklab esnasnda yaptklar ve
rettikleri zere yam bulunan telgraflar ve bir baka tarafta eitli
meselelerle ykl siyas durumlar zerinde aresiz kalan kabine yeleri de
kamaya hazrlanrlarken, meclisi tekil eden mebuslar arasnda kabineye
itimatszlk grlmeye baland.
Bu durumu hisseden ve'harbiye nazrnn istifasndan sonra sekiz-ongn geince
bir harbiye nzn tyin etmeyen, Said Paa bir beyanname hazrlyarak mebusan
meclisi huzurunda birden bire kabinesiyle grnd. Beyannamesini okurken;
dhili asayi lzm gelen merkez de isede d dnyada byk devletlerle
aramzda geen ilerin siyas blm yolun da gitmemekte hususuna
dokunmadan geemedi.
Ayn hitabetin bir yerinde ise; balkan devletleriyle, bizim hkmetin takip
ettikleri grlerin sayesinde dostane hava devam ettiini, endieye sebeb olacak
husus bulunmad m sylemeye de nem verdi. Bu konumasn bitirdiindede
gven oyu istedi. Meclis toplantsna katlm bulunan ve kanmaya hazr
bulunan mebuslar derhal kabineye itimat reylerini veriverler. Hemen ertesi gn
babl de yaplan toplant ok uzun saatler devam etti ve burada alman karar
zerine, aynen harbiye nzn Mahmud evket Paa' nn yapt gibi istifalarn
verip bir keye firarda ttifak ettiler ve derhal savutular.
Talat'larn, Cavid'lerin, Mahmud evket'lerin ve emsalinin tek tek firarlarndan
sonra ortada kalan Said Paa'ya saraya istifasn gnderip, evine gitmekten baka
yapacak bir ey kalmad. Said Paa hz.leri yukarda anlatld gibi vergi bor-
cundan dolay urad hakarete mukabele olarak ttihad ve Terakki cemiyetine
kar istedii oyunu tamamen oynaya-mamisa da, bir miktar zaman iin de olsa
iktidardan drmee muvaffak ola-bilmitir.
Said Paa'y, yakndan tanyanlar kabul edip, teslim ederler ki Paa, gayet inat
ve kindar ve de intikam almakdan holanr bir karaktere sahip olduundan ahs
ile alakal i olduundan intikamn almaktan kendini rnenedememitir. Zten
sadareti de kabul etmesi grd hakaretin acsn! karmaya ve bir de yine bana
muhtaciyetleri oldular diyebilmek iindi. Said Paa yaradl itibaryla zeki bir
kimse olup, makam iktidarn istedii gibi kullanan bir ahsiyetti. Zeksn ve
bunu kullanma gcn de, ahs ilerinden ziyde memleket ilerinde sarf etmek
yolunu tutsayd, lkemiz bundan ok ok krl kard. Said Paa dorusunu
syleyelim lkemizin son zamanlarda yetitirdii siyaset insanlar arasnda ndir
kymetteki ehasdandir.
Btn bunlara ramen Said Paa son derece korkak, sebatkr olmayan,
merhameti pek kt kimselerden idi. Hereyi kendi almak ister bunu kimse ile
paylamak istemez bir anlaya sahipti. Teebbs ettii iler zerinde basiret
zere hareketle beraber, baarszlk hlinde kabahati kendinden hemen
atabilecek tedbirleri almakda pek mahirdi. Bu sebeb den balam olduu ilerin
ou bu davran iinde olmasndan pek netice vermezdi.
Said Paa krk yan atktan sonra fransizcaya bir iki sene iindede vukufiyeti
elde etmitir. Bylece bakasnn on-be senede zor toplayaca mnevi bir
sermayeye sahip olduu grlmtr. Avrupa siyaset usl medenisinin zor-
luklarna vakf olmay baard. Maarif sever bir insan ola-ak tannmtr.
2.Sultan Abdlhamid hn devrinde maarif sahasnda ortaya koyduu almalar
takdire ayan hizmetlerdendir. Ayrca aile ballna pek nem vermesi baz
hatalara dmesine sebeb olmutur. Velhasl Said Paa'nn hayrlar
ktlklerini karlar. Diyenler yalan sylememi olur.
Sadaret Tevcihine Yaplan Tesirler

istifa ederek makam sadareti boaltan ve kabinesini ykarak bu ii beceren Said

Paa'nn yerine, Arnavutlarn da ta-lebleri zerine Kmil Paa hz.lerinin
bakanlnda kurulacak bir kabine tekili beklenirken, gemi kabineden firar
yoluyla giden zevatn arkadalarndan olan, padiahn saraynn baktibi Halid
Ziya (aklgil) bey, yine padiahn serkurenas (bu gnk tbirle protokol genel
mdr) Ltfi (Simv) bey ve saray grevli erinden Tevfik beyefendiler, bahse
konu ittihat cemiyetin verdikleri emirler nda, sadaretin, Kmil Paa'ya
verilmemesi hususunda, kesif faaliyete giridiler. Arnavutlar avutabilmek ve
Kmil Paa hz.lerinin sadrazamln nlemek gayesiyle kabine kurma
hususunda arzularm duyuran ittihatlar, Kmil Paa'nnda iinde bulunduu ve
Gazi Ahmed Muhtar Paa hz.lerinin riyasetinde olmak zere kabine tekil
teklifleri ve yine, Arnavutlarn farmason olduu iddiasyla kabinede grmek
istemediklerini belirttikleri eyhlislm Musa Kzm Efendinin yerine Sultan
Hamid'e aralksz onsekiz yl eyhl islmlk yapan Muhammed Cema-leddin
Efendi hz.lerinin tyini taleb ve srar etmeleri mnasebetiyle Gazi Ahmed
Muhtar Paann bakanlndaki kabine teekkl ettirilmi ve buna Byk
Kabine ad verilmitir.

Gazi Ahmet Muhtar Paann Sadareti

Sadrazamla nasbi yaplan fahametl, devletl Gazi Ahmed Muhtar Paa, ura-
y Devlet riyasetini kabul eden esbak ibahetl, devletli Kbrsl Mehmed Kmil
Paa hz.leriyle birlikte dier vkely seip tamamlam ve iradei seniyyeye
tasdike arz etmi ve arzuy-u ahane tasdik babnda vukubul-duundan ie
girimiti. Hkmet ilerinin son derece tavsayp eitli vak'a ve dadaa iinde
bulunulduu iin yeni meseleler karmamak iin Arnavutlarn taleb etmi
olduklar alt maddelik arzuyu, dikkat nazara alarak bu kalabalk ve sadk
topluluu karsna almama yolunu seti.
Ayrca bu taleblerin hi biri Osmanl devleti aleyhine hi bir husus tamyordu.
Zaten uygun olan da Arnavutlarn bu alt maddelik talebin 4'n yazmak
suretiyle de okurlarmz bildirmektir.
1- Meclis-i Mebusan'n fesh edilmesi
2- Yeni seimlerin kanuna uygun olarak serbest ekilde yaplmas
3- Hkmet emriyle daha nce ellerinden alnm silahlarn iadesi
4- Kmil Paa hz.lerinin sadarete getirilmesi ve benzeri hususlardan ibarettir.
Gazi Ahmed Muhtar Paa; meclisi mebusann fesih iine hemen teebbs etti.
Arkasndan Arnavutlara; vermi olduu bu teminata istinaden, hemen bir nasihat
heyetini gndermei plnlad. Byk mirlerden brahim Paa riyasetinde bir
nasihat heyetini hem Arnavutlara hem de, bunlara iltihak etmi askerlerimize
gnderdi. te yandan bitmez tkenmez skntlar hlle ve yeni vcud bulan
hadiseler ile megul olan hkmet, eitli relere bavurmaa urarken, hem
hkmetken istifa verip kaan ttihat kurucu ve reislerinin, yine kabineyi kendi
istikametlerine evirmek yolunda, her eit almaya girdii gzlemlendi.
Hedefleri yeniden hkmet olmakt. ttihatlar; heyet-i ayann uygun
grdklerini verdikleri oyla belli ettikleri mebusann feshine karar vermelerini
ve bu kararn padiah tarafndan tasdik edilip okunmas lzm geldii gn
mebuslarn dncelerinde bir anari temini iin meclise gitrnekden men etme
yolunda gayret sarfettiler.
Memleketin ihtilf ile sarslmasna yarayacak hareketlere girimekten
kendilerini alamadlar. Bunlardan; ttihad Terakki cemiyetinin kurucularndan
vede ileri gelenlerinden Selanik mebuslarndan, iktisat ilmi llemesinden ve
bahse konu cemiyetin batc saylan avdeti (Dnme) Cavid bey krsye ikd
ve kabinenin bu hareketini merutiyet darbesi olarak isimlendirdii grld.
Ayrca; nice hezeyanlar savurdu durdu. Btn bu konumalarn amac ahaliyi
sokaa dkp yeni bir mesele karmaa dnkt. Cavid'in gerek anayasaya
aykr, gerekse padiahn irde-i seniyyesine mugayir olan davran ne re
hibir ceza almadan kendisine kr olarak kald. Meclis de byle bir hlin
meydana gelmesi esnasnda, cemiyetin fedileriyle dier serseri takm
tarafndan meclis iinde, veya darya taacak bir olay karmaya cesaret
etmelerini, bunlarn mteebbislerini bada Cavid bey olduu halde meclisde
bulunan polis kuvveti, yetmezse Harbiye Neza retinden sevk olunacak asker
sayesinde* bunlarn tevkifi iin gereken emri vermekte Gazi Ahmed Muhtar
Paa tereddde dt ve kararll glgelendi.
Eer memleketin selmete ermek zaviyesinden olaya baklm olsa idi, bunlarn,
bu serserilerin bada Cavid bey olmak zere hakkettikleri muameleye tbi
tutulmalar yerine getirilseydi, Gazi Ahmed Muhtar Paa kabinesi lkenin btn
ilerini tam manasyla hl yoluna koyabilirdi. Ne varki; sadr-azam paann
yukarda temas ettiimiz tereddt dolu ve yaplmas gerekeni yapmakta acz
iinde kalmas hkmetin otoritesini sfrlad. Bylece de; milletin kurtulma
imkn bulduu srada, serseriler haaratlklarna devama frsat buldular.

Gazi Paann Yanl Neydi?

Gzel vasflarn bir ounun kendisinde toplanan kumandanlar arasnda da
apayr bir yeri olan Katircolu Gazi Ahmed Muhtar Paa bu nemli frsat idrak
etmimi? Etmemi-miydi? Bu hususda gstermi bulunduu aczi, iki hle yo-
rumlayarak cevap vermek durumundayz.
Birincisi: ttihad ve Terakki ve Hrriyet ve tilf frkalarnn ikisini birden idare
etmek. kincisi: de ve d da hkmetin maruz kald pek nemli meseleler
esnasnda yeni bir vak'a husule gelmesine sebebiyet vermemektir.
Pein pein syleyelim ki bu iki hususu biz, hata iinde hata olarak gryoruz.
Bu iki hususu muhakeme ettiimizde bu tesbitlere dir u gre sahibi
olduumuzu duyurmak isteriz. Gazi Ahmed Muhtar Paa hz.leri ne ittihat ne
de itilaf-dr. Zten frkalara istinad etmek suretiyle makam sadarete de gelmi
deildir. nk Arnavutluk ahalisinin, kendisini bitaraf bilmi olmasndan
dolay teklif etmi olmas, bu arzuyu umm mnasebetiyle, sadarete gelme
olaynn neticelenmi olduu grlr. Mademki bir frkaya istinad etmeden
kabine kurulmutur o halde meclisde arkasnda rey kuvveti yok demekdir.
Mebusan da, her iki partiyi de, krmama yolunu seerek, icbmdada birinden
dierine dayanarak mevkilerini muhafaza etmek byle sknts pek ok ve b-
yk olan bir dnemin ilerinden olmadndan bu sadareti kabul etmekde bu
muhterem zt iin dnle cek hllerden olmad ortadadr. Bu bakmdan
bahse konu Cavid bey ve hempalarn o gn tevkif edip, hapse attrp, devlet ve
memleketi bugn ve gelecekteki felketlerden kurtarmak, en byk
hizmetlerinin yannda bir baka ekilde parlayacak hizmet olarak tarihdeki
yerini alacakt.
ttihadlarn varlklarndan dolay kt grlen btn ac vakalarn,
felketlerin ortadan kalkmas bunlarn izalesi ile gerekleecekdi.
Ondan sonra bu kabineyi meclis de, programn plnlad ekilde tatbike koyar
lke ii meseleler ortadan kalkaca iinde hkmet d meselelerdeki przleri
hlletme relerini daha rahat ortamda arayabilirdi. Merutiyetin ilnndan sonra
nemli mesele olarak kendini gsteren vak'alar hi phe edilmesin ki, i ve d
olaylarda dahil olmak zere bizatihi ttihat ve terakki cemiyetinin kasden ve bir
maksada dayal olarak ihdas ettii hatrdan karlmasn.

Almanya mparatoruna Hulus Mu?

Yukarda cesaretle ileri srdmz husususatn gerekletirilmesinde

ittihatlar, veli nimetleri olan Almanya imparatoru ile gizli cemiyetin -deerli
okurlarmz. Ancak bir hususu belirtmeyi okuma esnasnda tereddde mahal
brakmamak iin art olarak unu grdk. Baz yazarlar bu tesbiti gizli cemiyet
tesbitini, masonlar olarak net bir ekilde ortaya koyma yoluna gitmemi ki,
sebebi tamamen kendilerine ait hususattandr. Bu bakmdan gizli cemiyet
ibaresini deerli okurlarmz masonlar ekliyle deerlendirirlerse umarm hata
etmi olmazlar.- ark dnyamz hakknda ki kararlarn bir zorlua maruz
kalmadan tatbike koymada yardmc olun emirini aldklar iin yerine
getirmektedirler. Bunu temin etmek iin de, lkemizin birok yerinde nice
vak'alar, yangnlar, viraneler icd ettiler. Bunlar yaparken ahaliyi kendi derdinin
dermann arar hle getirdiklerinden, devletin iinde eitli yollarla te'sir sahibi
olan imknlaryla arzu ettikleri ve kendilerine emrolunanlan yerine getirecek
kararlar almakta maalesef baarl oldular ve memleketi de bu gnk vartaya
getirdiler.
Kabine; ttihatlarn sebebiyet verdii balkan hkmetlerinin birlikte
hcumuna, Avrupa byk devletlerinin, Berlin antlamas gereince, Rumeli
topraklarnda, slahatn yaplmasn ileri sren ultimatomuyla kar karya kald.
Avrupann byk devletleri Rumeli topraklarndaki slahat taleb et- tikleri
srada, Almanya ve Avusturya devletleri, bunlarn, Jn Trklerin koruyucular
olduunu da hatrdan karmamak lzm olduu bilinmeli, ki bu iki devlet de
balkan ittifakn yaptranlarn arasnda yer ald gibi, silah ve ihtiya
bakmndan bunlara ok yardm etmiti. talya ve Ruslar bu yardmlar msama
ha ile karladlar. Sonunda Almanya ve Avusturya Osmanl zerine saldrn
emrini balkanlarn sonradan kma devletlerine saldlar.
Gazi Ahmed Muhtar Paa Rumeli slahatna cidden nem vererek bu meselenin,
sava sebebi olma kozunu ortadan kaldrmak iin uygun bir siyaset arayna
giridi. Bylece harbin nn almaa byk gayretler sarfetti. Ancak bu anlay
daha ne kadar srebilirdi ki? Karadallar Osmanl hu-dudlarn inemee
balam, balkan ittifaknn dier lkeleri, Yunan, Bulgar ve Srbistan ise kk
rahatszlklar verme dnemini amt. Oteyandan ttihat ve Terakki cemiyetinin
szde vatanperver ve muhterem zevat, iktidarn iplerini ele geirmek iin yeni
hesaplar yapm bir sonuca ulamlar ve tatbike koyulmulard.
Darlfnun yni niversite talebelerini balarnda baz mebuslar olduu halde
ellerinde eitli flamalar, sloganlar yazl yaftalar (pankartlar) olduu halde
sokaklarda dolatrp tezahrat yaptrmaya ve bundan doacak karklk
sayesinde umduklarn bulmann hayali iinde babl'ye geldiler. Harp isteriz
diye baran topluluk, hemen arkasndan tekbirler getiriyor ve yine harp isteriz
avazeleriyle ortal velveleye veriyorlard. Sadrazam grmek bahanesiyle bu
serseriler kap ve camlan krma hareketlerini, gstermeye balad. Bu vaziyeti
tesbit eden heyet-i vkel, yni bakanlar kurulu aralarn da bir ittifak hasl
olduundan, tedbir almaya karar verdi.

Gazi Sadrazamn kna almas

Tedbir olarak dnlen, babl de bulunan zabta ve askeri ktaya ilveten

yeterli sayda kuvveti babl de kmas muhtemel vakalara kar, hazr tutmak
icabnda gereken mdehaleyi temin etmekdi. Bu srada babl nnden top-
lanm vede bir ok eyin kendisinden beklenmesi olaan bulunan kalabalk
grlt ve patrdy durmadan ziyadeleti-rirken, sava alanlarnn bu korkusuz
kumandan, toplanan kalabala teskin etmek ile kendini mnevi bakmdan
borlu addetmi olacakki yanna ayn zamanda da olu olan, Mahmud Muhtar
Paa'y alarak binek tann nne geldi ve kalabala hitaba balad.
zetlersek, Paa: devlete lzm gelen hassasiyetin gsterildiini, olaylarn
inkifn adm adm takip etmekte olduklarn bildirdi. Nevar ki bu szler
topluluu teskine yarayacana baz iten ie homurdanmalar ve bunun
arkasndan ykselmee balayan protesto mahiyetindeki sloganlar ha-
reketlenmee yol amt, ki Harbiye nezaretinden hkmete taleb olunan
askeri birlik balarnda tabur komutanlar binba Hsn bey olduu halde
babl ile ahali grnts verilmeye alan serseri gruhunun arasnda girdi ve
mevz ald. in profesyonelleri gelen askeri ktay tekbirlerle karlayp da:
"Kardeler! Elhamdlillah biz de mslmanz. Hkmet Rumeli'yi satyor.
Onun iin geldik. Biz Rumeli'yi vermeyeceiz." diye askeri kendilerine celbe
gayret sarfettilersede, Hsn binba, vatansever ve asker disipline bal bir
ahsiyet olduundan yaplan tahriklere kaplmad. Bylece bu serseriler
tantanasnn bir cinayete doru gidiini durdurmaya muvaffak oldular.

Balkan Savanda Nmayiiler Arasndaki Mebuslar Ve Reisler!

Bu kyama katlan mebuslar arasnda daha sonra sadrazam bile olacak Talat,
Hayr (daha sonra eyhlislm), mer Naci, Edirne ve zmir mebuslar Faik,
Abdullah vesair mebuslar yer almt. Bir ok kaymakam, binba, yzba ve
temen rtbesinde askeri kiiler, hep birlikde Tanin, Tasvir-i Efkr, Tercman-
Hakikat gazeteleri yaz ileri vazifesinde alanlara siz de, niversite
talebesinden misiniz? diyorsanz bunlar haya etmezlermi?
Neticede bir tarafdan bunlarn bu terbiyesizce davran$!ar ve rezaletleri i de
srerken, d cephemizde Balkan devletlerinin yapmaya balad tecavz
davranlarna re aramaya bakan kabine, Karada'n saldrs ve hududu
amas karsnda evld- vatan silah altna almaya balayp peyderpey
Rumeli'ye evke balad.
Kabine Rumeli topraklar zerindeki slahat hareketlerini yapmaya gayret
sarfnda iken balkan devletlerinin pln ve program dahilindeki her eit
saldrsna uramayada balad. Hl byle bir noktaya vsl olduunda Gazi
Ahmed Muhtar Paa ve kabinesi mukabeleye karar vererek dman zerine
askeri gnderdi.
Osmanl askerinin bilinen ecaat ve zaferlere susaml-da gz nne
alndnda balkan savann baaryla tamamlanmas gayet tabii bir olayd. Ne
reki vatanmz bir ka kuruluk menfaati iin ve bu ahsi istifadesi
karlnda itti-had Terakki cemiyetinin mfsid gayesine hizmet ede-cei-ne
dir karanlk odalarda yemin eden ve orduy-u hmayunda bir hayli bulunan
erkn ve komutandan dorusu bu kadar devlet ve memlekete hiyanet ve ihanet
edecekleri ve savan Osmanl devleti aleyhinde sona erecei mid ve zan edile-
mezdi.
Kemli teessf ve teessrle syleyelimki; orduyu hmayundaki ittihat
subaylar, savan balangcndan tutunda, sonuna kadar vatanmzn bir ok
yerinin dman eline gemesine hizmet ve gayret ettiler. te o subaylar
ittihatlar tarafndan ordu iinde propaganda yapmak ve Osmanl askerini
savadan soutup, Rumeliyi dman eline brakmaa muvaffak olmak iin
ulema ve sleha-i islmiyye kyafetinde ittihatlarn gnderdii bir takm hezele
ve Selanik'in dnme yahudileri askerlerin arasna girerek, hkmet memleketi
satdi! Niin sava ediyorsunuz? Szleriyle askeri firara tevik ettiler. Maalesef
bir ok subayda bu szlerin tesirinde kalarak askerin firarn tevike itirak
ettiler.
Htt dahiliye eski nzn, cemiyet-i muhtereme(!)nin birinci miri mutlak vede
dier mensup olduu cemiyet-i ha~ fi'yenin (yni masonlarn) lkemizdeki
stad- zami olan Talat bey, gnll sfatyla rtbesiz asker olarak orduya katl-
mt. Byle yapmasnn yegne sebebi de ordudaki subay ve komutanlarn
ttihad terakki gayesinden ayrlmamalarn temin ve de tam tersine, ittihadlara
dman olan subaylara kendi varln hissettirme suretiyle, sindirmeyi temin
etmekti. Talat (paa)'nn yapt gibi Enver'ler, Cemaller, Fethi'ler ve bunlarn
arkadalar, harb mnasebetiyle siyasi bir harekette bulunmay karlarna
mugayir gren kimseler namus-u askeriyyeleri zerine sz verip bu szlerini
yeminle te'yid ederek Bakumandan vekili ve Harbiye Nazr Nzm Paa'y
kandrp orduya iltihak ettiler. Bunlarda Talat gibi ayn his ve fikre tbi idiler.
Bir tarafdan bunlarn ifal ve tevikleri, bir ta-rafdan da, hoca kyafetindeki
yahudilerin hince anlaylar znden ordumuz bozulmaa balad. Gazi
Ahmed Muhtar Pasa bu vaziyet ile iice bir mddet daha sadarete devam et-
mekle birlikte rahatszlanmaya balanan vcudu greve devam etmesine
msaade etmemee balad.
Bu durumu dnen Paa ekilmeyi gereken i olarak tes-frit etti ve salk
sebeblerini ileri srerek istifa etti. Bylece Arnavutlarn zerinde nemle durup
ittifak ettikleri Kbrsl Kmil Paa kabinesi kurulmasnn vakti saati gelmi
oldu. Bu Gazi Paa'nn kabinesinin, bir adnn byk kabine adn almasnn
sebebini izah etmekte ihmal gsteremeyiz, o devrin bir tarafnn karanlkta
kalmasna yol aar dncesiyle; fakir-i pr taksir elinizdeki esere bz bilgi
krntlarn vermek icb ettiinin uuru iinde cesaret etmitir.
Efendim bu kabinede Avlonyal Ferid Paa; Dahiliye, Kbrsl Kmil Paa;
urayi Devlet, Hseyin Hilmi Paa da, vazife aldndan byk kabine dendii
gibi, sadnazamin olu Gazi Mahmud Muhtar Paa da Bahriye nzn koltuunu
doldurduundan kinaye, Baba/Oul Kabinesi dendii de vaki-dir. Ayrca bu
kabineyi bu kadar hretli kimseler ile kurmu olmasndan dolay, Gazi Ahmed
Muhtar Paa'ya yneltilen bu hret dolu kabi neyle nasl i greceksiniz?
Dendiinde kuvvetli rivayettendir ki merak etmeyin ben haklarndan gelirim
dedii ileri srlr.
Ali Fethi Okyar bey, " Devirde Bir Adam" adl hatratnda Gazi Ahmed
Muhtar Paa'nn sadarete getirilmesi ayan reisliinden ayrlmasn gerektirmi ve
Said Paa boalan ayan riyasetine getirildiinde seim blgesi olan Edirne'ye
gitmek zere olan Talat bey'e sordum diyor: "Nedir bu? Senelerdir dama ta
gibi eskiler makamlar paylayorlar gr-myormusunuz? dediimde, Talat
bey'in cevab ise; 'kabahat bizim. Hem iktidarda saylyor, meclis de ekseriyete
sahib bulunuyoruz, hem de kaderimizi bu mazi yadigrlarna emanet ediyoruz.
Bir brahim Hakk Paa bulduk. O da nasl geldi gitti biliyorsun' dedi diyor, Ali
Fethi bey" Fethi bey byk bir ak yreklilikle unu itiraf etmekte: "Bu cevap,
felsefe ve kadrosunu hazrlamadan iktidara gelmi olmann belki mazereti, fakat
elbette ifs deil idi." demekteydi.
Bizim burada yaadmz gnler iinde bavekillik yapm siyasi parti liderleri
ve bamsz zevatn bu makam boalttktan sonra her hangi bir kabinede vazife
alma hususundaki yavatan allar daha 1912'lerde krlm, kabinede sadra-
zamla beraber eski sadrazam daha vazife almakla gnmze, bunun mmkn
olduunu seksensekiz sene nce gstermiler. Bu da siyasi hayatmzn ve
parlamenter sistem bizim iin asla 1946 ile balatlmamaldr diye dncemi
belirtirken, Balkan Harbi hakknda u bilgileri vermeye alaym: Balkan
devletleri arasnda ittifaklar meydana geldiini ve ittihad- anasr politikasnn
tatbiki, bu devletler arasndaki ihtilaflar buz dolabna kaldrdklarn beraberce
osmanl zerine saldrya karar verdiklerini belirtmitik.
Bunu salayan 3/7/19 10'da sdar olunan Klieler ve mektepler kanunu olduunu
da bu arada hatrlatalm. Osmanl ordusunda siyasetin askerin iine girmesi bu
srada o derece ziyadelerniti ki, bu sebeble farkl siyasi frkalara eilimli
subaylar biribirlerinin hayatna kasdedecek halet- ruhiyeye gelmilerdi.
Cevdet Bey ve Oullan adl mhim bir belgesel romanda Trk bir mlazmn,
Arnavut binbaya selm vermediini baka bir mlazm arkadana anlattn
okumak kabildir. Yni bu mahzurlu husus o kadar yaylmki romanlarda
geecek kadar mhim bir sosyolojik vak'a hline gelmitir. Hatta; bir baka
misl verelim ki o yllarda daha binba rtbesinde olan M.Keml Paa, orduya
siyaset girmesin eklinde bir uyanda bulunduu st makamlar tarafndan idam
talebiyle mahkemeye verildii Behi Bey adl bir mektep arkadana yazd
mektupda yer alr. te siyasi frka hasebiyle o hle gelmi olan bu ordunun
durumundan habersiz Avrupa devletleri, Osmanl/ Balkan devletleri arasnda
kacak sa-vadaki snr deiikliklerini kabul etmeyeceklerini aralarnda
yaptklar mavere esnasnda kararlatrmlar ve taraflara tebli etmilerdi.
Bunlar Osmanl ordusunun bir ka gn iinde dmanlarn paralayacak gce
sahip gryorlard. Hatalar birbirini takip ediyor, Osmanl genel kurmay, bal-
kanlarn bu ittifak ediini sknetli gnlerin balangc kabul edip, 120 tabur
askerin terhis edilmesi vuku buldu.
Babli ise Srbistan'n Avrupa lkelerinden alm bulunduu hayli saydaki ar
toplarn, Selanik limanna karlmasn ve demiryolu ile Belgrad'a evkine izin
vermesi pek byk bir ihtiyatszlk idi. Avusturya ile Macaristan bu toplarn
ileir-de kendilerine lm kusabileceini hesaplayp, topraklarndan
geirmemeleri ortadayken, bizimkilerin buna izin vermeleri nasl geni bir gizli
tekiltn rtl eylemi olduunu tedai ettiriyor.
Hemen ilve edelimki Bay Oztuna, Ermeni Gabriel Nora-dongyan o sralarda
hari- ciye nezaretine bakmakda ve 120 tabur askerin terhisine, Ruslarn verdii
balkanlarda sava olmaz teminatna istinademsebeb olduunu hatrlatr ki doru
bir dncedir, ztuna bey'in bu fikri. Bizim darlfnun talebesi harp harp!
Diye nmayi yaparken, 8/ Ekm/1912'de Karada bize sava iln ederken, 12
gn iinde karmzda Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistan' da gr-verdik. 5
kolordudan mteekkil ark Ordusu'na Klemen Abdullah Paa 1 .ferik yni
orgeneral rtbesiyle komuta etmekteydi. Edirne mevkii mstahkemindeki
bamsz kuvvetler de, kr Paa'nn ernrindeydi. Yunanllara kar kuvvetler
Selnik'de bir kolordu ile Yanya'daki Esat ve Vehip Paa komutasndaki
birlikler bulunuyordu. Karadallara kar da hazrlanan kuvvetlerimiz kodra
Kalesinde toparlanmt. Srbistan kuvvetlerine kar Makedonya savunmas
daha sonralar sadrazam olacak olan Ali Rza Paa'ya tevcih edilmiti. Mehur
sadnazamlardan l Paa damad olan Nzm Paa bu savaalann adet
bakumandan olmakla beraber askeri yetenei bu ii baarmaya msaid deildi.
Nitekim, ttihat ve Hlaskran diye farkl anlaya sahip zabitler biri-birlerinin
yardmna deil, dierinin rezil olmasna gayret sarfnda idiler.
Nzm Paa ilk i olarak birliklerimizi Bulgarlarn zerine hcuma geirtti.
Fakat taarruza geen biz olmakla beraber, hezimetde bizde grlmeye baland.
Bulgarlar gn iinde Edirne ile Krklareli arasnda bulunan Sloiu ile
Pmarhisar savalarn lehlerine inkiaf ettirirken 5 gn sonraki Lleburgaz
savamda kazannca, bizim birlikleri akn ve mnhezim bir halde tfeini
dahi atarak katn gryoruz, bylece Krklareli'nin Bulgarlarn eline dmesi
gibi atalca zerine engelsiz bir Bulgar ileri harekt balad.
Drt gn sren 15/Kasm ile 19/Kasim arasndaki atalca istihkmlarna
yaplmaya balanan Bulgar hcumu bu istihkmlar karsnda krlmaya
mahkm oldu. Bylece, 34 yl sonra atalca istihkmlarmz yine yz akmz
oldu ve bana kalrsa atalca stanbul'un bat kaps muhafz olarak anlsa
sezadr. te yandan Srbistan kuvvetleri, Ekim eymn- 20.gn bizim bat
ordumuzu Kosova sahrasnda yenerken, 1389'da Hda vendigr'n zaferinin
intikamn alm gibi se-vinmektelerdi. Halbuki 2.Murad'da 1448'de 2.Kosova
zaferiyle bunlar bir daha zelil etmiken, bir krk dkk galibiyetle bunun
acsn kardk sanmak gvur mantndan baka bir sey deildi. Daha br
cihettende Serfie'yi ele geirmi bulunan Yunanllar 2/Ekim'in ertesinde imal
yni kuzey taraflarnda harekete grld. Manastr, skb, tip, Vistria,
Bulgar, Srbiya ve Yunan birlikleri bir hafta iinde bu yerleim alanlarna bir
kara bel gibi ktler. 6/Kasm/1912'de Preveze'yi alan Yunan veliahd
komutasndaki Kostantin, sanki 1897'nin intikamn alyorduki pek gaddarane
emirler sdar ediyordu.
Selanik zerine yrrken, buray mdafaa ile vazifelendirilmi jandarma Paas
Tahsin Paa emrindeki gl birliklere ramen, Osmanl'nn avrupaya alan
penceresi addedilen Selanik ehrini tek mermi atmadan btn silah, tehizat ve
askeriyle beraber teslim etmek cebnetini sergiledi. Yako-va, Le, Debre, Dra
liman ve Ohr Kasm ay sonuna kadar btn kuzey Arnavutluk dman eline
geti. Mdafaaya gayret gsteren kale vard bunlar, Edirne kalesi, Yanya
Kalesi ve de kodra Kaleleri idi. atalca nlerinde Bulgarlarn tevkif edildiini
yukarda belirtmitik. Bu arada ngiliz hariciye vekili Sir Edwar Grey
ynetiminde konfe- rans toplanm sulh mzakerelerine giriildiinde takvimler
16/Ara-lk/1912'yi gsteriyordu. Ege adalarnn tamamnn Yunanllara geii bu
savada vukubulmutur. Bunlar, Bozcaada, Limni, Nikarya, Midilli ve Sa^z
adalar idi. Kasm ay bitmeden yenimeye muvaffak olamayan Osmanl ile
Yunan donanmasnn bu hli, adalarn Yunan eline gemesiyle aslnda neticeyi
belirtiyor gibi geliyor bana.
Ylmaz ztuna Bey, Londra konfe- ransn yle kritik ediyor deerli
almasnda: "Londra konferans, iki tarafn sulh artlan arasnda hibir yaknlk
olmamas dolaysyla
6/ocak/1913'de dald. 3/ ubat da Bulgar mtarekesi bitti. atalca ve Edirne
muharebeleri yeniden balad. Trkler, konferansta Trkiye'ye tbi, bir Hristiyan
Makedonya Prensliiyle, Mslman Arnavutluun prenslerinden baka bir
tavize yanamamlard. Arnavutluk Prensi Osmanl ehzadelerinden biri
olacakt. Girid hri Ege Adalar ve Trakya'nn tamam Trkiye'de kalacakt. Bu
gnknden daha geni bir Arnavutluk tasavvur ediliyordu. Trk tekliflerinin
esas buydu. Bu tekliflerde geree dayanmyordu. Ancak byk devletlerin
savan banda hi bir toprak deiikliini tanmayacaklar maddesine istinad
ediyordu.
Fakat, savan cereyan hi umulmryan bir ekil ve suret-de Trklerin aleyhine
dnnce byk devletler balkanli'Ian himaye etmek kaydyla ileri srdkleri bu
statkoyu bir daha azlarna bile almadlar. Merutiyetiler; ittihat olsun
muhalifleri olsun, avrupa tarafndan aldatila aldatila piecekler fakat kvamlarn
bulmya vakit kalmadan da imparatorluk dalacaktr." Demektedir.
Edirne Bulgar muhasaras altnda yaplan yanl bir mtareke yznden alktan
kvranyor, ehirde otlar, aa kabuklar htt fareler bile yenmi idi. ehrin gda
yardm alamamas ileri berbat ediyordu, yoksa istihkmlar dayankl silah
stoku ise hayli yeterliydi. Bu ar artlara 5 ay 5 gn mukavemet eden kr
Paa komutasndaki muhasirin sonunda 26/Mart/1913'de teslim oldu.
Bulgar Kral Ferdinand, bu dirayetli paa'ya klcn iade etmek suretiyle askeri
ahsiyetine hrmetini ifa ettiydi, istanbul muhafz olan mehur Ceml Paa,
kr Paa istanbul'a avdet ettiinde onu mahfuzen ahaliye gstermeyip,
hkmet aleyhinde bir gsteri olacak endiesiyle gece yars evine gtrd. Bu
kr Paann asker arasnda rtbesiz asker elbisesiyle bulunan Talat Bey'i
tehdit ettiinin bu harekette roi olduuda hesaba alnmaldr. kr Paa, seni
divan- harbe veririm diye Talat Bey'i asker arasnda bozgunculuk yapmakla
itham etmiti.
Edirne'nin Bulgarin eline geii sonrasnda o dnya harikas Selimiye Camii, ne
hakaretlere mruz kalm, merhum pederim Edirne sanayii mektebinin gen bir
stajyer retmeni olarak, Bulgarlarn okula girmesinde sngsyle yaralanm,
okul mdr Ressam Hasan Rza bey'i kollarndan balamlarken, bu hassas,
hassas olduu kadar da gl kuvvetli zat, ipleri kopararak, her vurduu
Osmanl tokadnn birinde bir Bulgar' ldrmeye muvvafak olmu, yere drt
tane Bulgar kopilini sermi ancak Bulgarlarn insafsz sngleme-leri altnda
ehadet erbetini itiini pederim anlatt zaman o da alar dinleyenlerde
alard. Balkan kkenli olup da bu zulmlerle hatras olmayan hi bir muhacir
aile yoktur. Valide tarafmda Yanya'da Yunan taarruzlarna ecaatle mukavemet
eden ahali iinde yer alm, sahibi olduklar mehur "Kaka iftlii" iindeki
kurduklar tertibatla kahraman asker Esat (Blkat) Paa ile kardei Vehip (Kai)
Paann kuvvetlerini haftalarca brekler ile beslemeye almlardr. Bir
kolorduya hergn brek yetitirmek esasl organizasyona tbi olduu bir
vakadr. Yanya'nin dmesinden, validemin babas Httatzde Nuri Efendi,
Cuma ezann minareye tevcih edilen ve Yanya Rumlarnn attklar mermilerin
verdii skntyla kamayan mezzinlerin yerine minareye kp, gzel sesiyle
ezan okumu ancak mermilerin bann bir kar zerinden, sandan, solundan
gemesinden mtevellid ezandan sonra komaya girmi ve 40. gn ecel
erbetini imitir. Dua ederim ki, Httatzde Nuri Efendi ehidier zmresine
iltihak etmi olsun. Bylece 1. Balkan sava bu ac kayplarla kapanmt.

Kmil Paann 4. Sadareti

Gazi Paa'dan boalan makam sadaret Kbrsl Mehmed Kmil Paaya 4.defa
tevdi olunurken, makam- meihatda da yni eyhlislmlk, Muhammed
Cemaleddin Efendi'nin zerinde devam iradesi kt. Kmil Paa kabinesini
kurarken sava halindeki bir ordunun bakumandan vekillii grevini deruhde
eden vede Harbiye Nazn sfatn tayan zt deitirmeyi, makul ve uygun
grmediinden kabinede ipka etme tercihini kulland. Tabiiki harp srasnda
kurulmu bir kabinenin selefi kabinelere baklrsa artlan pek ar bir vaziyette
idi. nk bu kabine, harbi devam ettirme ile zaferi elde etmek iin alrken,
ordunun iinde bozguncu ve mnafk ittihat hinlerden birliklerimizin
temizlenmesini gerekletirmesi gibi ar ve zor bir vazifeyle kar karya idi.
Cenab Hakk'a istinad ederek vazifeleri yapmaya koturan Sadrazam Kbrsl
Mehmed Kmil Paa gerek asker cenanda gerekse mlk tarafda baz
deiiklikler yapma yoluna gitti. ttihatlarn mensubu ve dmen suyunda giden
vali ve yksek memurlar deitirmeyi gerekletirdi. Mlk sahada direkt olarak
yapt deiikliklere benzer deiiklikler iin cihet-i askeriyede yaplmas
gerekenler Harbiye Nazrna yazl emirler hlinde gnderildi.
Ne re ki bu hususda sadrazamn istediklerini yapacak bir gayret grlemedi.
Askerin iine savan balad ilk andan itibaren girmi bulunan serseriler ve
hezeleler, askerimizin kuvve-i mneviyesini ve mefkuresini sndrm bulun-
duu iin ricatla kark firarlar balamt. Yaplmakda olan telkinler ricat ve
firar eden arkla, garb yni dou ordusu ile bat ordusu askerlerinin byle
kalar yetmezmi gibi yollarda ve her getikleri mahallerde, ittihat haydutlar
tarafndan bu askerlere: "Kmil Paa, memleketi satd. Top ve t-fenklerinizi
brakn dman geliyor" diyerek son derece h-ina ne vede iren telkinlerde
bulunuyorlard. te bu hin ve ayn zamanda canilerin tevik leri yznden
binlerce top, yzbinlerce tfenk yollara atlmt. Milletin diinden ve trna-
ndan arttrm olduu paralarla satn alnma yoluyla tedarik edilen toplar,
tfenkler, cephaneler, glleler hep braklm veya atlmtr. Zten ordumuz
silah noksanl ekmekteyken eldekilerin byle bir tarzda kayb olmas ne
acdr.
Bat cephesi ordumuzun, topu obs taburundan biri, Ko-manova'ya gnderilmi
ve oraya vardndan haberdar olan kolordu erkn harbiyesi reislerinden Faik
bey, ki bu erkn harbiye kaymakam Faik bey, ittihatlarn batac saydkla-
rndan olup, skdar mutasarrflnda, bulunduu zaman donanmaya yaplan
yardmlar ihtilas, yni zimmete geirmesi ve hanmlara verdii konferanslarla
mehurdur. Dmann; Komanova'ya girmekde olduundan bu tabura hemen
skp'e dnmesi emrini verdi. Bu emir zerine taburda Clskb'e gitdi. skp'de
dmana kar bir mermi atmadan onsekiz aded son sistem yeni byk apl
topunu skp istasyonun da brakarak firar eylediler, skp civarnda bunlardan
baka yollarda terk edilmi drtyze yakn topu Srpllar ganimet olarak elde
ettiler.
Gerek ark gerekse garb ordularmzda bu ve buna benzer binlerce yaplm
gnahlar mevcuddur. Bunlarn hakknda bilgi vermek ciltlerce kitap yazmay
icb ettirir. Yaanan durumu idrak eden, gzleriyle gren ark ve garb
ordularmzn kumandanlar, ittihatlarn ilimlerinin(!) himmetinden istifadeye
karar aldlar. Askerin firarnn nnnn alnamayacan, bylece de savan
kazanlmas gibi bir ihtimalin mev-cud olmadn, cemiyetin siyaset adna ne
yapp yapp savaa son verilmesini temine almasn harbiye nezaretine
telgraflar ekerek bildirmek mecburiyetinde kaldlar.
Ordularmzn bu esnada dahi ricat hlindeki firarlar devam ede gelmekteydi.
Bu firarlarn en byk zarar, Edirne, kodra, Yanya Kalelerinin dardan
savunulmas ihtimli kalmadndan dman askerinin muhasara ve saldrsna
ak hle geldii grld. Nzm Paa bu vaziyet karsnda ark ve garb
ordular komutanlarnn kendisine gnderdikleri telgrafa kar kacak veya ilve
edilecek bir ey olmadn anladndan, o da, savan nihayetlendirilmesi
hususunda ittihatlarn siyaset ustalna(!) muhta hle dmt.
stanbul'un yakn mahallerinde bulunan kolordu kuman-danlanyla, vazifede
bulunan veya mzul olan mirlerle, asker kumandanlarla babl de bir toplant
yaplmas karar alan Nzm Paa toplant gerekletiinde karsnda yzyirmi
kiiden ziyade bir mmtaz gurup grd.
Mirler arasnda; Deli Fuad Paa, brahim Paa, Abdullah Paa, zzet Paa gibi
zevat- askeriyyenn ileri gelenleri yannda Mahmud evket Paa da vard.
Ayrca erkn harbiyei umumiye diresi mdr, harbiye nazrl diresi
reisleri, kumandan Paalar ve erkn harp heyetleri de hazr bulunuyordu. Bu
olaanst; meclis toplantsna muvaffak olunduunda bakanlar kurulununda
itirak ettii grld. Ordunun bu hle gelmesindeki sebebler Mahmud evket
Paadan sual olundu.

Topu Mirlivalarndan Ferid Paann Suali

Topu mirlivalarndan olup, kudret ve dirayet sahibi, btn akranlar arasnda

mmtaz bir yeri olan, Selanik vii vekillii dnemindeki hengmede ittihat ve
terakki cemiyetine mensup kumandan ve subaylarn bulunduklar yerin
selmetini temin iin oradan vcudlarnin kaldrlmas talebine dir harbiye
nzn Nzm Paa hz.lerine ekmi bulunduu telgrafda, vatansever hislerinin
gerei olarak Ferid Paa hz.leri; cokun bir hamiyyet ile "Paa hz.leri sizden her
ne sual ediyorsak, hepsine bilmiyorum diyorsunuz. Halbuki bu yksek meclisin
suallerine cevap verecek olan ancak sizsiniz. Zira buuk, drt senedir ordu
sizin ellerinizde idi. Niin bilmiyorsunuz? Ordumuzu maateessf grdnz u
hle getiren kumandan ve harbiye nzn siz deilmisiniz?
Dman atalca'ya kadar geldi dayand. stanbul'umuzu mdafaya mahsus olan
milyonlarca liralar sarfedilerek meydana getirilen atalca ve Hadmky
istikametindeki toplan kartan, istihkmlar yktran payitaht bugn mdafaasz
brakan, devletin bu gnk hl-i felketine araclk eden hep sensin" beyann
ettikten ve cevap beklediini belirttikten sonra, dier paalar da, Ferid Paann
bu zehir zenberek sorusunu tekrarlarcasna Mahmud evket Paaya sert
davrandklarndan ve davrandan rken Mahmud evket Paa yine bir firar
etme yoluna sapp, kaverdi.
Ferid Paa'nn, bu sorusunun ardndan bir mddet, daha doru bir deyimle
Kmil Paa kabinesinin dmesinden sonra Diyanbekir'e srlmesini
gerektirdiini hatrlatalm. Saatlerce sren ve hararetli konumalara sebeb olan
toplantnn karar, savan devam edemeyeceini, bu sebebden kabinenin siyasi
yolla bir re bulmas karan alnmtr.
Garp ordumuz dahi Selanik'in (hrriyetsever beylerimizin, hrriyet kbesi! Daha
dorusu Osmanl devletinin felket se-beblerini hazrlyan yni, ittihad terakki
cemiyetini dourmakla tannm ehir) ttihad ve Terakki subay ve ordusu eliyle
Yunan'a teslim edilmesinden dolay insanlarnn yars esir dm dier yans
da, skp'lerden, kodra'lardan, Manastrlardan, Yanya'Iardan ricat ederek
Adriyatik sahiline Avlonya ve Ayasaranda'lara kadar inmi ve harb edecek va-
ziyetten kmt. Seltin-i zam- Osmaniyenin ve ecdad- milletin kan
bahasna senelerce uraarak elde edilen, yzlerce sene Osmanl idaresinde
bulunan Rumeli vilayetleri bir iki ay iinde ittihatlarn szde
vatanperverne(!)si yznden bylece dman eline geti, gitti. Bir taraftan
ordularmzn ricat ve bozgunu ve bir tarafdan da atalca hatt- mda-fasnda
tanzim olunmu toplarn ancak bir ka gn atlabilecek glleleri kald,
binaenaleyh Osmanl baehirinin byk tehlike karsnda olduu Harbiye
Nzn Nzm Paa tarafndan meclis-i vkelda, yni bakanlar kurulunda beyan
olunmas zerine vaktiyle Erzurum tarafna gnderilmek zere Trabzon'a
yolland haber verilen gllelerin hemen getirtilmesi ve Krupp fabrikas
mamullerinden olan bahse konu toplar iin yeterli sayda glle satn alnmas,
abucak gnderilmesi hususunda Almanya'da bulunan asker vazifelimizin
uyarlmas ve bunlar yetiinceye kadar bir mtareke yaplmasyla dmann
megul edilmesi art grlmtr.
O srada iki tarafn ordularnda da hkmn srdren mthi kolera salgn
sebebiyle Bulgarlarn da mtarekeye eilim tamalar bakomutanlar general
Savofa duyurulmu, onun da evet demesiyle harbiye Nzn Nzm Paa ile
Ziraat Nzn Mustafa Reid Paa hz.leri mtareke mzakeresine memur
edildiler. atalcada mtareke imzaland. ttihad ve Terakki cemiyeti hinanesi;
Osmanl askerlerini firara tevik ettirmeseydi, merutiyetin ilk gnlerinden
savan kaca na kadar sandalye kavgasyla vakit geirmeyip de, imzalad
borlar yerine sarfetseydi, ordularmz bu hle gelmez, cephane ve gllesiz
kalmazd.
Maazallah dman mtareke teklifimize evet demeseydi, kalar ve salgn
hastalk ile perian olan ordu, stanbul'u dmanlara inetecek vede bu hl
devletin an ve erefini ebediyyen lekelemi olacakd. te; ittihad ve terakki
cemiyetinin hince telkinleri ve tavsiyeleri sonunda bu duruma gelen ve bitaraf
ve naml kumandan ve subaylarn ehid veren sonunda ittihadi subaylarn
elinde kalan ve bu ittihat cemiyetin yahudi ve dinsizleri, hoca kyafetine giren
propagandaclarn ak ve net yalanlarna inanan bu ordu'dan artk beklenecek
bir ey olmadn anlayan sadrazam Kmil Paa hz.leri, sulh yoluna adm
arama almalarna balad.
Kmil Paa bir tarafdan sulh temini iin eitli faaliyetlere giriirken; bu durumu
kendi hesaplarna uygun bulmayan ttihatlarn yapmaya baladklar her trl
hazrlkla kabineyi drmeyi ve idareyi ellerine almak teebbsnde buluna-
caklar haberini ald. Youn ilerinin stne, bu tertipleri nleme faaliyetini de
eklemek mecburiyetinde kald.
Halbuki o srada ittihatlarn cretkr ve cani reisleri, hrriyet ve itilf
partisinin kim olduklar pek bilinen ittihad azasndan olup, Harbiye ve Adliye
Nezareti ile Dahiliye nazrlklarna tyin olunmamalarndan dolay Kmil
Paa'ya muber olarak kabineyi devirmek azminde olduklarn, haber alp, eski
dostlar olan bu gibi adamlarn azna bir parmak bal srerek bu iin birlikte
gerekletirilmesine almak iin anlamaya muvaffak olmulardr. Bunlar
hkmeti ele geirmek resiyie urarken, Kmil Paa hz.leri de, balkan sa-
vann avrupa devletlerine, harb-i umumye dnebilir ekliyle takdim etmeye
alyor ve bir konferans toplamaya urayordu. M.Kmil Paa'nn
umumiyetle, ngilizler ile aras iyi olduundan, nitekim ngiliz hariciye nzn
Edvard Gre nin bakanlnda bir nev konferans toplatma da baar salad.
Londra'da yaplan konferansa murahhas olarak Ziraat nzn Mustafa Reid Paa
gnderildi.
Avrupanin byk devletleri Karadeniz sahilindeki Midye noktasndan,
Dedeaac'n Kalei Sultaniye yni, anakkale ynndeki Enez noktasna bir hat
ekerek dnda kalan tarafn Edirne vilayetide dhil olmak zere Anadolu
sahilindeki cezire yni adalarnn bir mikdarnn kendilerine verilmesini
bablye kesin bir tarzla teklif ettiler. Sadrazam bunlara kar icb eden
tedbirleri almakla megul bulunuyordu.
Sulhun temini iin babl'ye verilen nota ile bu notaya cevap olarak kaleme
alnan msvedde notaya dir biraz bilgi verelim. nk; bu nota hakknda
ttihatlar tarafndan yaylmaya allan irkefin hakikat olmadn ortaya
koyarak ret edelim. Avrupann byk devletlerinin, mterek notas Edirne
istihkmlarnn kmee mahkm olduunu grm bulunduklarndan, devlet-i
liyenin daha fazla zarar grmemesini arzu ettiklerinden Edirne ehrinin balkan
ittifak devletlerine terkini ittifakla, adalarn tesbit edilecek kadarmda
kendilerine terkini pek ciddi surette isteyip, bunu yapmamz tavsiye ediyorlard.
Bu vaziyet karsnda bakanlar kurulunda uzun uzadya mzakerelere ba
vuruldu sonucunda, sulha tarafdar olmaktan baka re kalmad grld.
Devletin menfaatlerini gzetmek artyla sulhun yaplmas iin cevab bir
notann kaleme alnmasnda ittifak hasl oldu.

Edirne in Sarayda Toplant Ve Bir hanet!

Me varki; Edirne ehrimizin devletin mazisinde ve geleceindeki nemli yan,

burann dman eline terkinin getirecei skntlar bir yana, bu ehrin Osmanl
devletinin ikinci payitaht olmas, trihi eser ve seltin camilerin muhteemlii
burann verilmesine milleti ikna etmenin gln gz nne alan Kmil Paa,
devletin byk memurlar, eski vezirler, komutanlar, bakanlar kurulu vede ayan
meclisinin itirak edecei ve padiah huzurunda yaplmasn salayacak bir
toplant tertip eyledi. Yalnz Mahmud evket Paa bu toplanty mesul bir heyet
yerine konacak diye telakki etmi olduundan katliama yacan makam
sadarete yazl ifadeyle bildirmiti.
Padiah, veliahd Yusuf zzeddin Efendi ve Abdlmecid Efendi katld gibi son
padiah Vahideddin ehzade sfatyla yan odada bulundular ve mesele hakknda
verilen izahat dinlediler. Bu toplantda bamza gelen sava felketi ile or-
dunun ahvali hakknda icb eden malumat anlatlmtr. Bu anlatlanlardan sonra
hazirun, sulh yoluna gidilmesini isabetli bulmutur.
Edirne savunmamz fevkalade bir cesaretle ve bilgi dahilinde gerekletiren
kr Paa hz.leri tarafndan, Harbiye Nazrl ifresiyle ekilen bir
telgrafnmenin, kabineyi sulha sevketmee mecbur klmak iin en gzide
ittihatlardan bir zat tarafndan tahrif edilmesi gibi bir cinayet yapld grl-
mtr. Edirne mdafii kr Paa tarafndan, bu telgrafn tahrif hareketi te'yid
olunmutur. Bahse konu telgrafda erzakn azlndan dolay kalenin ancak
knun- sni yni ocak ay sonlarna kadar dayanabileceinin yazl olmas ve
bu mddetin de yaklamas, kabineyi mkil bir mevkii de brakmtr.
nk, Edirne istihkmlarnda yaplan savunma, telgrafda yazlan son gn
tahminini, bir ka ay daha geerek yaplabilmitir. Bu da yukardaki mhim
ihanet iddiasn dorular mahiyette grlmelidir. ste bu hainlii yapan kimseyi
veya kimseleri bulup ortaya karmak va tanseverlerin boynuna bordur. Bu
tahrifden maksadlan Kmil Paa kabinesine bylece ar artlara balanm bir
sulhu mzalattrmak daha sonra da, kabine ve Kmil Paann aleyhine
giriecekleri ypratc propaganda ile mlleti hkmete kar bir isyana sevk
etmek kabineyi devirmek ve rahata alp rpacak ortam temin edip, bunuda
kendi hkmetileri ile yapmak arzusundan olduu idi. Ne hazin!
Eer Edirne kumandannn ekmi olduu telgraf tahrif edilmemi olsayd,
Londra'dan gelen sulh artlar hemen kabul edilmeyecek, Edirne savunmasnn
tkenecei en son ana kadar teklifleri deitirtmeye allacakt. Bir hayli uza-
yan savunma bu ans hkmete getirmesi pek tabii idi. Zten ingiltere hariciye
nazr Edvard Gore'nin daha nce den Edirne'nin bitaraf bir ehir addedilmesi,
gmrk gibi ilerden muaf tutularak stat-Iendirilmesi teklifi de vard. Buna
karlk olarak Kmil Paa mlkiyeti hukuk-u ahane de kalmak artyla bu
hususa evet diyebileceini belirten cevabda yollamt. Yukarda denildii gibi,
avrupa devletleri tarafndan verilen kafi nota zerine bakanlar kurulunda yaplan
mzakereler esnasnda Allah'n takdiri byleymi ki balkan devletlerinin
kazandklar galibiyet, byk devletlerin ie mde-hale ederek Londra'da
yaptrabildikleri konferans da alnan
son kararlarna gre; Rumeli'nin bizim tarafmzdan kurtarl-rnasna imkn
kalmadndan ancak Edirne vilyetinin ounluk nfusunun islm olmas,
ayrca daha nceleri devlete payitaht olma dnemi yaam olmas, islmi bir
ok eserin bulunmas yznden Bulgarlara terketmek, hakk'a ve adalete en ufak
uygunluu olmad iin Kont Edvard Gore'nin hatrlatmasna istinaden
Edirne'nin idare ekli byk devletlerle ittifak edip kararlatrlarak, mslman
bir prensin taht- idaresinde olmak zere, svire gibi, mstakil bir hkmet-i
bitaraf hline konulmas, Adalarn ise, Asya ktasna ballndan dolay ve
Anadolu sahillerine yaknl yznden Yunanllara terk edilmesi kaakln
ve Anadolu sahilinde oturmakda olan Rumlarn tahrikleriyle dima ordaki
blgede kavga kmas eksilmeyeceinden, burasnn dveli muazza-mann
nazar dikkat ve himayesine verilmesi Adalarn idaresinin bu devletlerin adil
reylerine verilmesi hakknda cevabi bir nota tanzim edilmesine karar verilmitir.
Bu notaya aadaki madde ilve olunmu idi.
Mttefik balkan devletlerine verilecek araziyi Osmanyenin hududunun dvel-i
muazzama tarafndan tyini. Dvei- muazzama tarafndan vaad olunan
yardmlarn maddi olsun mnevi olsun, verilmesine gayret gsterilmelidir.
Meydana gelecek zayiatn tavizin den hayrl msaadelerin yerine getirilmesiyle
Osmanl devletinin iktisadla ilgili muamelelerine btn devletler iin geerli
olan*isul yapmasnda serbest braklmas. Bu yolda kaleme alnan franszca
nota msveddesinin tercmesi 23/ocak/1913-l/knun-u sni/1327 senesinin
Perembe gnne rastlar.
Babl de toplanan bakanlar kurulunda okunup tetkik olunmaktayken
zikrettiimiz Ittihad ve Terakki cemiyeti bey-leriyle, Hrriyet ve tilaf frkasnn
grnde muhalifi, haddi- zatnda da ittihatlar gibi olan beyleri kabineyi
drmek iin ve bakanlklar aralarnda blmek iin vede ahs istifadeleri
iin, devlet ve lkeyi mahvu perian eylemei cumartesi gn beraberce ifaya
karar vermilerse de, muhalif sfat tayan itilaf kardelerine bakanlklardan
bazsn kaptrmalar bile iine gelmiyen ittihatlar, karar verdikleri gn
beklemeye lzum grmiyerek perembe gn eli bayraklarla dolu hempalaryla
beraber Babli'ye hcum etmilerdi.
te bununla da eski, yeni arkadalar olan itilafn hrete haris beylerini
aldatarak orta lkda brakmlardr. Bu minval zere ittihatlar bir ihtill
kvlcm gibi hinane bir su rette vahice babl'ye hcum ettiler. Toplant
hlindeki bakanlar kurulunda bulunanlarda dahil ldrmee teebbs ettiler.

Bb-I l Baskn

Kbrsl Mehmed Kmil Paann en hcil olduu vaka iki tanedir. Bunun ilkini;
Yzba erke Hasan Bey'in, Serasker Hseyin Avni Paann konan basp,
onu ldrd gece, odalardan birine sndnda, kapya yklenen Hasan
Bey'e syledii beyan olunan, "Hasan bey olum sen her ne kadar beni seversen
de imdi kapy amamn doru olmadn sanyorum. nk bir hayli sinirlisin
istemeden bize de zarar verebilirsin" szleriyle kendilerini kurtarmaya alma
anndaki yakardr ki, ancak insan byle muhataral bir duruma dtnde
bizim mtalaamz yapabilirini? Kendi adma ben byle bir teminat vermeye
pek cesaret gremiyorum.
Biz, mevki ve makam sahiplerinin gcne olan itimadmz onlarn korkmaz,
armaz, ha yanilmaz gibi yanl dncelere kaplmamz gibi hlimiz
oiuyorki galiba bunu biraz dnp, herkesin cesur olabildii gibi ekindii
hususlar, korktuu anlar olabilmelidir, htt korktuunu ifade etmeyi
bir cesaret olarak nitelendirmek kabildir. nk; mahcubiyetini gze almas bir
erdem diye dnyorum. Neyse Kmil Paa'nn bu hcil hli tartmaya ak
gibi geliyor bana gelelim ikincisine:
kincisi ise; ttihad- Terakki cemiyetinin Babli'ye yapt cretkr ve kanl
geen baskndr. Kmil Paa bu baskn esnasnda makam- sadarette Balkan
bozgununu memleketin hafif atlatmasn temin gayretlerini gsterirken
yaamt.
Bu vakay zetle anlatmadan evvel, Pnar Yaynlarndan nerolan ve
tarafmzdan sadeletirilerek okurlarmza sunulmu Mevlnzade Rifat Bey'in
"Trkiye Inkilbinn Yz" adl eserinin 61. sahifesinde Babli'yi tasvir eden
satrlanyla sayfamz ssleyelim: "Babli baskn elem doludur. Cinayetlerle
sonulanm bir haydutluktur. Alemdar Mustafa Paann cephanelelii
ateliyerek berhava ettii gndenberi Babli iinde kan dklmemiti. Cinayet
ilenmemiti. Osmanl devletinin en temiz, en yksek resmi makam hviyetine
girmiti. Byk devletler; Osmanl hkmetinin toplant sarayndan ziyade
Babli'ye nem vermi, kararlarn geerii saymtr. Babli demek hkmetin
merkezi demekti. Babli'nin iinde bulunan devlet adamlar ve memurlar
devletin en muktedir ve nzik insanlar id. Babli terbiyesi, deta nezket ve
ince terbiyenin ulat en yksek bur idi. ttihad- Terakki; bu yksek
makamn bile nezahatini ihll edip iinde sadrazamlk diresinde cinayet
ilemekten ekinmemiti."

Babli Baskn Tasviri

Mevlnzde Rfat bey, ad geen kitabnda Bbli basknn yle tasvir ediyor:
".Babli baskn ad ile trihimize geen facia Nzm Paa ve yaverlerinin katli,
devletin (Osmanl devletinin) byk devletler gzndeki haysiyetini azaltm t-
tihat ve Teraki cemiyetiyle hkmetinin bir haydut etesi olduunu gstermiti.
Bbli baskn ttihad Terkkinin ileri gelenleri tarafndan nceden
dnlp, hazrlanm yerine getirilmesi iin uygun bir frsat beklenmiti.
ttihatlarn muhaliflerinin bazlar evvelden haber alm, dahiliye nzn Re-id
Bey'i ve Harbiye nzn Nzm Paa'y ikaz etmi, buna kar tedbir almalarn
tavsiye etmilerse de, muhaliflerin leri gelenlerindeyse ittihatlarn byle
byk bir cinayete teebbs edemeyecekleri kanaati glib geldiinden, gelen
haberlere ehemmiyet verilmemi, kar tedbir alnmamt.
Kaza gelince byle olur. Tedbir durur, akl ve basiret kr olur. Levh-i ezelde
yazlan hkm neyse o, baa gelir. Fertlerde olsun,cemaatlerde olsun bazen yle
gzel anlar olur, bazen de byle felketler grlr ki; olu sebebi anlalamaz.
Bilinmez bir lemden gelen bir sr olarak kalp, ne yapalm kader, talihimiz
byleymi denir, geilir! Htt ediplerimizin aadaki msralar bu inanc
takviye etmitir.
"Talihi yr olann yr sarar yarasn
Talihi yr olmayann felek.....anasn
Bibaht olann bana bir katresi dmez
Baran yerine drr gher yasa semdan"
Halk arasnda: "Talihi iyi olan denize dse kula ile uskumru tutar" Yine:
"Kiinin ii tersine dnnce devenin stnde ylan sokar" darb- meselleride bu
anlay kuvvetlendirip yaylmasna sebeb olmutur." Diyen Mevlnzde yle
devam etmektedir: "..klim itibaryla stanbul, Ocak aynda souk olur. Kar,
yamur eksik olmaz.23/Ocak/19 13 trihinde meydana gelen Bbli baskn
bahar andrr, ltif ve gneli bir gne rastla-mt. Gkyz berrak, bulutsuz,
gne parlak toprak rutubeti ve ya emmi, halk neelen-dirmiti. Geli ve
gidie zahmet verecek yamurdan, amurdan eser grlmyordu. Dikkatle
yrmeyi gerektiren buz tutma olay dahi yoktu. Herkes de, leventler gibi
yry, bir rahatlk grlyordu. ttihatlar bu msaid havadan hayli istifade
etmilerdi. Almakta olduklar tertibat kolayca tanzim ediyorlard.
23/Ocak'n bu bahar andrr gnn de saat bir buua doru, doru bir arab atna
binmi, yanna iki svari zabiti alm olduu halde erkn-i harp
kaymakamlarndan Ceml (paa) bey, bbli'nin arka yollarn dolayor alnan
tertibat tefti ve tanzim ediyordu. Kapahfnndan ray-i devletle bbli
arasndaki yolu takip, Salkmst'ten, Ebu's Suud Efendi Caddesini geerek,
Meserret oteli nnden bbli caddesini ap, (imdiki, Ankara caddesi) Yeni
Postane arkas yoldan, (imdiki Air efendi caddesi) polis mdrl kapsna
kp ran sefarethanesi yanndan bbli'nin giri kaps nne (imdiki valilik
girii) gelmiti. Getii bu yollarda baz ahslara rastlyor ve bunlara ze!
talimatlar veriyordu. Bbli'nin nnde o zamanlar bir kahvehane vard-ki;
adna "Mazuliyn kahvesi" denirdi. Ceml ve arkadalar ite bu kahvenin nnde
atlarna mola vermilerdi. Tam bu anda Talt, elleri paltonun cebinde olduu
halde orada grlmt. Ceml le aralarnda konuma yerine baz iaretler teati
edilmiti. Ceml bylece yaplacak iin emrini Talt'tan almt. Ceml o anda
ceketinin yan cebine ince bir kaytanla bal olan ufak bir ddk karp azna
gtrerek, defa ttrmt.
Ddkten kan ses zerine, mazuliyn kahvesinden o-kuz-on kadar softa
kyafetli adam kp, ellerinde bulunan birer sra takl, yet-i kerime yazl
krmz ve yeil iki bayra aarak, gr bir sesle tehlil ve tekbir getirerek
bbli'nin binek tana gelip merdiveni igal etmilerdi. Mteakiben arka
sokaklardan beer-onar kiilik kafileler gelip bunlara kat-lverdi. Talt bile eline
iki bomba alm olduu halde cmle kapsnn nne gelip bir nbeti gibi
durmutu. Ayn silahla silahlanm olan Kara Keml ile bir ka arkada gelip,
Talt'n emrine girmiti. Bu tertibat alndktan sonra Ceml, yine Talt'n bir
iareti zerine atn trsa kaldrp, ran sefareti karsnda bulunan muhafzlk
diresine gelip, attan inmi ve doru yukar karak stanbul muhafz sar
Memduh Pa-a'y maiyeti yardmyla nezaret altna alarak muhafzlk makamna
oturmu, muhafzlk vazifelerini hi bir hadise meydana gelmeden yapmaya
balamt. Ayn tarz ve uslle ayn saat ve dakikada Azmi bey dhi polis
mdrlne el koymutu. Polis mdr Cafer lhami bey'i gz altna al-drmit.
stanbul'da bulunan btn gazetelerin kapsna birer jandarma konup, giri-k
yasaklanmt. Babli ile padiah saray -ve Harbiye nezreti ve dier makamlar
arasnda haberlemeye yarayan telgraf ve telefon hatlar da kestirilmiti."

Son Darbe '

Mevlnzde'yi zetlersek, bu arada iki otomobil bbli'nin binek tana

yanamt. Yeri gelmiken bu binek tann- ne olduunu sylemek icb eder:
Efendim; o dnemlerde en iyi ulam vastas atlar ve faytonlardr. te bir ok
evin nnde bile stne kolaylkla klan kimi merdivenli talar bulunurdu. Ata
binmek, faytonun basamana daha kolay kabilmek iin zel yaplm blme
ve taa, binek ta denilmitir. Hatta eski sadnazamlardan ve ediblerden Ahmed
Vefik Pa-a'ya: "O, binek ta byklnde bir elmastr. Ne tralan-maya gelir
nede, binek ta olur" denmitir. Neyse: Gelen otomobillerin birincisinin iinden
kan Enver (Paa) bey, Nuri bey ve Halil beyleri, o softa kyafetli adamlar
askerce selmlamlard. Nuri bey; Enver bey'in kardei, Halil bey ise Enver
bey'den yaa kk olmakla beraber onun amcas idi. Demek ki ne kadar
komitac olunursa olunsun yine de kan balln tercih etmek bu olayda
kendini gsteriyor. kinci otomobilden ise; Yzba Mustafa Necib ile daha k-
k rtbeli 4 subay daha km ve Enver bey'in komutasnda sadrazam
diresine yrdler. Sadaret diresinden ok az bir mddet sonra, on-onbe el
silah sesleri duyulur. Talt, saatine bakp not defterine bir eyler yazar. Her
halde bu, silahlarn patlad n tesbit iindir.

zerinde Durulacak Soru!

Sadaret makam; salonundaki grltlere bakarak odasndan kan; Harbiye

nzn Nzm Paa; karlat Enver'i grnce: "Enver bu rezalet nedir? Bana;
askerce verdiin sz burnuydu? Demekk daha nce Harbiye nazr iie Enver
bey konumu ve bir eylerde mutabk kalnm ki, verilen bir sz hatrlatlyor
Nzm Paa tarafndan. Fakat, Nzm Paann bu sorusuna cevap, Enver beyden
deil, Yzba Mustafa Necib'den gelmiti: "Paam; mukaddes cemiyetimize
kar senin ihanetin tahakkuk ettiinden idamna karar verilmitir. nfaz vazifesi
bize dt. Sana askerce ihtar ediyorum. Bir vasiyetin varsa ya syle ya yaz!"
Nzm Paa rtbece kendisinden ok dn olan Mustafa Necib'in szlerine kar
silah ile cevap vermek istediyse de, erken davranan Mustafa Necib, Paa'y tek
kurunla vurup, ldrd. Yalnz bu konu da, rivayetler muhtelif olup, paay
vurann Yakup Cemil olduu sylenir ve tek kurunla adam ldrme ustalnn
ona mahsus olduunu sylerler. te yandan Nzm Paann yaveri ise Mustafa
Necibi vurmu, o da l mt. Bylece; diri bir katil hesap vereceine, katli;
lm birine yklemek daha evl grnm olabilir! Mustafa Necib'i vuran
yaver ise Kbrsl Mustafa Paann olu svari yzba Tevfik beydir. Karlkl
silh endahtndan sonra Enver bey; orada bulunan herkese silah olanlar derhal
bize teslim etsin dediinde kimsenin sesi soluu kmam, nihayet i yine
eyhlislm Ce-maleddin efendiye dmt. te cevab: "Evldm Enver;
bizim gibi adamlarda silahn ne ii olabilir? Silah ancak sizin gibi kahramanlara
yarar. Rica ederim bir emriniz mi var? Enver bey ise; muvafakata dir imza
ettiiniz cevabi notay veriniz!

Kmil Paann stifas

Enver bey; Noradongyan efendinin azndan byle bir mu-vafakatnme

olmadn renince u na kadar gzel giden talihin duvara tosladn hissetti.
Darbe yapmlar sebebi de, vatan satanlara engel olmak ve gsterecekleri
muvafakat vesikasyla hareketlerini meruiyete balayacaklard. Fakat ne byle
bir kt paras nede iktidarda olanlarn byle sakim bir niyetleri vard.
Enver bey; sadrazama: "Allah taksiratn affetsin. Haydi abuk istifan yaz.
Dedi. Kmil Paa elleri titreye titreye istifasn yazd, imzalad. Enver bey;
padiaha hitaben yazlm bir yazy ftur getirmeden okudu. Beenmi olacak
ki, cebine koyup karken, gzne polis mfettii Samuel (zisel) iliti.
Cumhuriyet dneminin polis tekiltnn yeniden tanziminde bu kiinin rol pek
ok olmutur. Enver bey; ad geene, burada bulunanla- nn dar kmasna ve
her hangi bir kd parasnn dahi imhasna msaade etmeyeceksin emrini
verdi.
Samuel ise; "Emir efendimizindir! Eliyle Kmil Paay gsterip, bu ihtiyara dahi
ayn muamelemi? Sorusunu yneltti. Yenisi tyin olunana kadar sadrazam
saylmas gereken zta bu reva mdr? Belki de ondan olacak Enver bey mezkr
soruyu cevaplamadan yryp gitti. Htt belki de Yahudi'nin gizli hakaretini
anlamt.

Bir Baka Ynyle Babali Baskn

Balarnda byk reisleri Talat, ba kaatil Enver, ei bulunmaz hatibleri mer

Naci ol duu halde ve dier fedai canilerle birlikte bablye saldran rezil
kaatiller, her zaman olduu gibi tekbir sesleriyle byk salona girip, Sadnazam
Pa-a'nnda bulunduu yere saldrya getiklerinde orada bulunan sadaret
yaverlerinden Yzba Nafiz ve Harbiye Nzn yaveri Tevfik beylerle, baz sivil
polisler bunlarn gerekletirecei kanl olaylara engel olmak istediklerinden,
silah ekenler Yaver Tevfik bey'le bir sivil polisi ehid ettiler. Yaver Nafiz bey
silah kullanmaya mecbur olmutur. Nafiz bey'in silahndan kan mermilerden
biri Enver'in yanndaki canilerden biri olan, Mustafa Necib'e isabet etmi ve
lmne kfi gelmitir. ttihat katillerin dier bir blm Nafiz bey'in zerine
silahlarn dorultmular ve yaralamlardr. Bunlardan bir ka tanesi yaral
Nafiz bey'in yanna km, ellerindeki kamalarla yaraly delik deik ederek
ehid etmiler dir. Bylece gerek Tevfik bey gerekse Nafiz bey vazifelerini ga-
yet merdane ve vazife uuru iinde ifa etmiler ve ehadet erbetini ierlerken
adlarn ilelebed yd edecek trih sayfalarna yazdrmlardr. ehadeti
mnasebetiyle hanmn ve iki kk yavrusunu necb milletimize tevdi ederek
vazifesi urunda feci bir surette ehid olmu olan Nafiz bey otuz-krk milyon
arasnda g yetiir kymetdar bir kimse idi. Cenb- Hakk bu ehid evld-
vatan, garik-i rahmet eyleye
O srada Sadrazam Kmil Paa baz padiah irade-i seniy-yesi teblii iin babl
ye gelmi bulunan Ali Fuad (Trkgel-di) beyefendi ile sadarete aid odalardan
birinde olduklarndan, bakanlar kurulunun topland salonda bulunmuyorlard.
Darda kopan grlt bakanlar kurulu toplantsnda bulunan bakumandan
vekili ve Harbiye Nzn Nzm Paa hz.lerinin kulana gittiinden darya
km, bu hlin nlenmesini temin iin, gereken vastaya sahip olmakszn baz
gazetelerin verdii resimde grlecei gibi kk salonda Enver tarafndan
atlan rovelver kurunuyla ehiden vefat etmitir. Rahme tullahialeyh rahmeten
vsiaten
Harbiye Nzn Nzm Paann ehid edilmesinden sonra bir takm subaylarla
sivil kyafetli baz kimseler, sadaret diresine gelerek, Sadnazam Kmil Paa
hz.lerinin bulunduklar odaya girip, ilerinden biri, Sadnazam Paann
anlattklarna gre; cesur biri yanlarna gelerek darda heyecan ok fazla
olduundan hemen istifalarn yazmalarn isteme cesaret ve kstahlnda
bulunmutur. Bunlarn bu kalkmalar; efal-i cinaiye'den maksadlar ahzsar
deil srf hkmet idaresini ele almak olduunu anlayan Kmil Paa
istifanamesinin yazlmasnda tevakkuf ve tereddd gstermi olsalard, belki
sadaretin kn yerine getirmek iin kendilerine de bir suikasd edecekleri
mlahazasn gz nne alarak "Cihet-i askeriyeden vki olan teklif istifaya
mecbur olduundan sadaret hizmetinden afvna msadei seniyyenin ayan
buyrulmasn" natik, huzur-u ahaneye yazm olduklar istifanameyi
vermilerdir. Enver Paa istifanameyi aldktan sonra babl de bulunan
eyhlislm Cemaledin efendi hz.lerinin binmesine mahsus otomobile rakiben
(binerek) doruca mabeyni hmayuna azimet ve avdet eylemitir." Bundan bir
saat sonra babl ye gelen serkurena hz. ehri-yriden Hurid beyefendi,
padiahn vak'adan dolay byk keder duyduunu beyanla, vaziyetin
dzeleceine kadar ba-bl'nin hkmetsiz braklmamasn ferman
buyurduunu tebli etmitir. Vaziyet bir neticeye ulaana kadar, Kmil Paa
makamnda durmaktan ekinmemitir. Bu srada Kmil Paa'nn bulunduu
odaya girip kanlarn arasnda Talat ve Enver Paalar dahi bulunmaktayd.

mer Naci Bey'in Ayb!

ttihatlarn reislerinden ve en nde gelen hatiplerinden bulunan mer Naci'yi

Kmil Paa'nn yanna yaklaarak: "Efendim naallah! Siz bu makamda devlete
daha ok hizmet edersiniz! Biz size muhtacz! Cmlemiz emriniz altnda
bulunuyoruz!" szlerini dillendirerek adet teselli gsterisi yapyordu. Bu szler
karlnda Kmil Paa da: "Bana lzumu yok. Ben devletin taliini tecrbe
etdim bu kfidir!" ce-vabyla mukabele ederek bandan def etmeyi bilmitir.
ok gemeden Enver Paa da, Sadnazam Kmil Paa'nn yanna gelerek,
kendisinin tlimde olduunu dn srasnda olay duyduunu ifade etmekten
utanmyarak yapt cinayetin getirecei mesuliyetten yakay kurtarmaya
bakmtr. Ancak bu yatann uvala sacak mzraklardan olmad her-kesin
teslim ettii bir hakikattir.
Bunlarn saatlerce devam eden bu hlinden sonra dier odalarda bulunan zti
sm-ii meihatpenah ile dier vkeli meham, Kmil Paann yanna
gelmilerdir. Bir ka saat sonra sadaret makamna tyin ettirmeye muvaffak
olduklar Mahmud evket Paa hz.lei, yeni eyhlislmla bablye geldiinden
ihtillci beylerin kap nndeki arkadalarna iittirmek iin her zamankinin
aksine olarak merdiven banda hatt-i hmayunu okuttuktan sonra arz odasna
gelerek mevcud kaatillerin tebriklerini kabul ile tertibat-i lzmiyeye balamtr.
Odann bir tanesinde Kmil Paa ve baz kabine arkadalar ile oturmakta iken
dier bir oda da yeni sadrazam da yannda bulunanlarla gecenin lerleyen saatine
kadar bulunmulardr.
Mahmud evket Paa gecenin yansndan sonra bir aralk baka bir oda da Kmil
Paa ile ayrca grm ve hli hazr durumdan bahsetmiti. Mahmud evket
Paa: "Biz buraya kendi isteimizle gelmedik! Bizi getirdiler" demesi zerine
Kmil Paa da: "Evet! Bizi dahi yle getirmilerdi. Geliiniz bize benzedi.
Dikkat edinizki gidiiniz benzemesin!!" demitir.
Bu siyaset pir Kmil Paa hz.leri o gece alafranga saat den sonra evine avdet
etmeye muvaffak olabilmitir. Ancak bu yal zat, o gn ve gecenin arl
altnda bir hayli m yataa serilmek mecburiyetinde kalmtr. Kendisini
konanda ziyaret etmek isteyen dveli muazzama lkelerinin elilerini,
rahatszln verdii engel yznden kabul edememitir. Onbe gn kadar sren
bu rahatszlk neticesinde Kmil Paa'ya doktorlar mutlak olarak istirahat ve
tebdil hava tavsiyesinde bulunduklarndan Paa da Msr'a istirahat etmek zere
gitmilerdir. ttihatlar; Kmil Paa hz.lerinin bundan evvelki kabi nesini gayri
meru bir ekilde drerek
devleti ve memleketi felkete ve paralanmaya doru ilk adm atmken bu defa
gayet feci ve kan dkerek drmeleri devletimiz ve milletimiz iin artk
kurtulu resinin, selmete kmann mmkn kalmad istikametini sergile-
miti. Vicdan ve hamiyyet sahibi kimseleri derin dncelere salmtr. Bu
cemiyetin memleket meseleleri ile bir alakas olmayp, cemiyetin, reislerinin ve
ahs menfaatlerinin dnda bir ey dnmediklerinden bunlardan midli
olmak abes ile meguliyettir. Ya keml hududlarn am bulunan Kmil
Paann ekmek ve ikramlanyla nimetlendii milletine ve ahalisine son bir hizmet
daha yapabilmek iin devletin yaad an ve gelecek gnler iin uramas
muhtemel felketlerin nne kuvvetli bir engel koyabilmek iin giritii, byk
teebbs, ani bir davranla drld hl yzn den akim kalm, dolaysyla
bu sadaretindede arzusu diresinde harekete muvaffak olamamtr.
Eskiden beri mtegallibe ve ekya elinden kendini kurtaramayan devlet ve
millet, mukadderatn yine benzerlerine vermi bulunduundan lkemiz bu
gnk hle gelmitir. Kmil Paa hz.leride hi phe yok ki bu ekiya ve
haydutlarn son drt-be sene iinde memleketde oynad oyunlara artk bir son
vermek azminde bulunduklarn u ksa sren sadaretlerinde ortaya koyup isbat
buyurmulardr. Mateessf esbab- mania perdesiyle bu defada da bu cemiyet
ekyasndan memleketi temizlenmeye muvaffak olamamtr. nk Kmil
Paa gelecek de derecekleri ukuru okdan grm ve bu cemiyetin izalesi
iin her ne yapmak lazmsa yapp devlet ve memleketi kurtarmakdan geri ve
durmadklar gibi kendilerine msaid ve yardmc olan, kabinesi erknnn
fikrinide bu yne imle etmeye balamt. Kmil Paann bu son kabinesinde
vazife alan zevat, lkemizin yksek derecede takdire deer kiilerden
mteekkil olmasna ramen baary maalesef yakalayamamlardr. Bu
kabinede vazife alanlar hi bir frkaya mensub deillersede, lke badan baa
ittihatlarn hizmetine amade idiler.
Memurlarn ou cemiyetin karanlk odas muhafzndan bulunduklar cihetle
verilen emirlerin harfi harfine yerine getirmek kabil olamadndan Kmil Paa
matlblarnn husulnde endie buyuruyorlard. Nitekim endieler hakikat oldu.
Nazrlardan bazlar muhalif sfatnda etraflarn saran ittihatlarn teviklerine
kanm, bazs da nklabn ilk d'nem-lerinden beri ittihatlar tarafndan devlet
memurlarnn ve milletin kulaklarna yerletirilen propagandalardan birisi oian
(Kanuni hareket edelim. Bizde onlar gibi bir yanllklara dmiyelim) szleriyle
hareket etmek arzusunu izhar buyurarak hata etmilerdi. Vkelnn yni
bakanlarn, bu hatasna harbiye nzn Nzm Paa hz.terinin, temiz ve saf olan
kalb-leri orduya, Talat'lar, Enver'ler. Cemal'Ier, Fethiler ve emsallerinin
girilerini nleyemediinden tabiatyla hkmet idaresi itihadlar elinde
kalmt.
Tabii neticenin vahameti o zaman grlmt. lere, Sad-razam Paa ve
eyhlislm Efendi hz.leri yalnz kalmlar ne re bulurlarsa, bulsunlar bilinen
kiiler ortaya kp, baary engellemilerdir. Kanuna uygun hareket edelim
arzusunu ileri srenler arasnda deerli zevata aflarna snarak sormak isteriz
ki imdiye kadar memleketde ittihatlarn asdklar ve srdkleri, aldklar,
yapdiklar her ide kanunu kendilerine let ettiklerini grmyorlarmiyd? Bu
gn ittihat zorbalarna da sorulsa cevaplan yaptklar her fiilin kanun
diresinde olduunu ispata kalkrlar. Zten imdiye kadar dnyada yaplan
fenalklarn hepsi ellerinde bir let olan kanun ile yaplmtr.
Bu byle olduktan sonra artk kanuni hareket edelim demee hacet yok zten
verilen emirler gayri meru ve gayri kanuni deil idi. Biraz da yukarda
dediimiz gibi milletin istikbali devleti nazar teemmle alan Kmil Paa
hz.[erinin, devlet-i Osmaniye iin ne derece lzumlu olduunu, bu dostluun
devletimiz ve memleketimize mahz- hayat olduuna pek ana bildiklerinden
tedenberi ngiltere siyaseti aliye ve politikasn tasvib ve takip ederler daima
mesnedi sadarete, geldikleri zaman bahse konu politikay tercih ediyordu. Bir
bakma devlet-i liyye- Osmaniye asrlardan beri ngiltere devlet-i
muazzamasnn sayesinde bir ok olayda mlkiyettinin tamamiyyetini
muhafazaya muvaffak olmutur.
Buna itiraz olanlar trih bilgisinde epeyi eksiklik tayanlardr. Yoksa trihe
in olan, trihi vakalar tetkik edenler bilirlerki, her ne zaman devlet-i liyye-i
Osmaniye, Avusturya ve Almanya devletlerinin entrikalaryla felket ve musibe-
te mruz kalm ve Rusya hkmetinin taarruz ve tasallutuna urayarak en
byk tehlike ve zorlua dtnde ingilizlerin kaps alnm ve yardmlar
ile, dlen felketten vede ktlklerden kurtulabilinmitir.
Devletin son zamanlarda yetitirdii en byk siyasi ahsiyetlerden olan Reid
Paalar, l Paalar ve Fuad Paalar lkeyi kurtard felaketlerden bir ounda
ngilterenin youn yardmlarn yanlarna almann faydas kesindir. Aaya ala-
camz ifaat trih kitab Sayfalarnda belki de ilk defa yer alacak bir pasajdr.
Mehmed Selahaddin Bey Bildiklerim adl eserinde unlar sylyor:

Osmanl-ngiltere Mutasavver ttifak

Selefi olan sadrazamlarn yukarda saylanlarnn gttkleri ngiliz politikasna

yaknlklarn devletin menfaati asndan srdrmek ananesini devam ettirmeyi
idrak eden Kbrsl Mehmed Kmil Paa, lkenin iine dm olduu ve daha
nereye kadar yuvarlanaca mehul halden, halas olmas, buhranlarla dolu bu
ar dnemi atlatabilmek iin kadm ngiliz dostluu politikasn harekta
geirerek bir ittifak gerekletirme yoluna gidivermeyi dnm vakit
geirmeden bavurmudu.
Bu iin gizli yrtldn de, hemen burda kaydettikten sonra Tevfik Paa,
Londra b.elimiz olarak tecrbeli sadrazam gibi kendileri de eski
sadrazamlardan bulunmann verdii tecrbe iinde geleneksel Osmanl-ngiliz
dostluunu tam bir ittifakla pekitirip, yardm elde etme yolunda gizli gizli
admlar atmaktaydlar.
Kmil Paa, ngiltere hariciye nzryla ittifak artlarn konuup tesbit iin
Ahmed Tevfik Paaya vazife verdii gibi, olu bahriye nzn Said Paay
defaatle Londra'ya qn-aemntir. Bu almalar neticesinde o dnemde ngiliz
hariciye nzn kont Eduvard Gre cenaplaryla yine Kralienin d siyasetinin
byklerinden olan Sir Nikolson ile bizim Ahmed evfk ve Said Paalar
arasndaki mzakereler sonunda bir antlama metninde uzlalm ve tecavz ve
savunma ant-'amas prensiplerinde tamamen mutabk kalnm idi. te u
antlama tasla elinde olduu halde stanbul'a gelerek abineye bu antlama
hakknda bilgi vermek iin hazrlanrken, sadnazamdan gelen teklif zerine
hariciye nazrln uhdesine alma teklifini de kabul etmi ve Londra'dan yola
kmt. Ne varki Tevfik Paa daha yoldayken babli baskn vukubulmu
bylece her ey karmakark olmutu. Bu hareketin gereklemesiyle ittihatlar
bbli'de ledikleri cinayetlere bu antlamay kuvveden fiile karma hususun-
daki faydah almalar ldrdklerinden, grnen cinayetlerine, grlmez ve
byk bir cinayet daha eklemi oldular.
Eer bu hareket vukubulmam olsa idi yni babli baskn yaplmam ve
Kmil Paa bir mddet daha makam- sadarette kalabilmi olsayd, antlamada
gerekleecek ve bu gnk pek fec hle dmeyecektik. Bu erir haydutlarn,
ahsi menfaatleri urunda yapm olduklar cinayetleri saymayp srf iki defa
darbe vurduklar Kmil Paa kabinesine kar iledikleri cinayet, milletin
menfaatine yaplm olduundan namus kelimesini sk sk azlarna almay
kendilerine pelesenk edenler, bu kelimenin muhafz olduklarn isbat iin birer
birer intihar edip yok olasca vcudlarn itlaf etmelidirler. Osmanl devleti, yni
biricik devletimizin, bu antlamadan ne derece menfaat temin edeceini izaha
hacet yoktur. te siyaset adamlarmzn piridense yeri olan, Kmil Paa- btn
rahatn gzard etmi gece gndz lkemizin istikbalini temine almd.
uza grmek hassasna bir hayli sahip olan Paa hz.leri, devletimizin ve
memleketimizin bu gnk felkete urayacan nice seneler evvel grmd.

Sultan Read'a Kmil Paann Layihas

Yedi sene evvel Msr'da tebdil havada bulunduu esnada Sultan 5. Mehmed
Read hz. lerine aaya aynen aldmz layihasn sadakat ve vatanseverliinin
icab olarak takdim buyurmulardr.
Cenb- Rabbi Mennan; veli-inimet biimtinan efendimiz hz.lerinin mr ve
ikbal, evket-i ve icll-i ahanelerini mz-dad buyursun. u iinde
bulunduumuz zc hlin te'siri tahtnda olanlarn cidden muzdarib ve kan
alamamas ka-bilmidir? Yine iinde bulunduumuz gerek siyasiyeti, gerekse
mlki idareyi bilmeyen ttihat ve Terakki cemiye tinin tahakkmne ve te'sirine
girmi hkmetin talebesi olduu kt grlerin, getirdii sakatlk ve
zorluklarn tahlili ve ted-kiki yapldka devletimizin blnmee maruz bir hle
geldii grlr. Hilfet-i seniyyenin tehlikede olduunu hemen hissetmek kabil
din zamannda dier devletler yalnz kendi kuvvetlerine istinad ile hukuk ve
menfaatlerini temin edemeyeceklerini idrak ederek, menfatlerinde ortakla
msaid ve taraftar olan dier devletlerle ittifak yaparlard. Bu suretle devletler
aras dengelerini bulur ve mevkilerini kuvvetlendirirlerdi. te buradan
baktmzda devlet-i liyyenin bunda muvaffak olamamas, yalnz kalmas,
dier devletlerin ve milletlerin ihtiras ve taarruzlarna urama vadisinde
kalmasna sebeb olmutur.
Dnya'nin ark tarafnda, ticari menfaati ve iktisadi ilikileri olan devletlerin
iinde siyasi anlaylarna en ziyade iti-rnat edebileceimiz devlet ya ngiltere
yada Fransa'dr. Gemi devirde ngilterenin yardmcmz olmas hususunda, on-
rm yardmna nail olmamz bahsinde onlarla ittifak yapabilmenin icb ettiini,
Hakan- sabka (2.Abdlhamid) kabul ettirmeye altm, nerolmu cizane
hatratmda grebileceiniz gibi, babl'deki kaydlarda mevcuddur. Ne areki;
Sultan Hamid hz.leri, Rusya malubiyetinin te'siri ve bunun korkusu altnda
nefsin selmette olmasn, Rusya'nn ittifaknda arama yolundayd. Ruslar ise
eitli vastalara ba vurarak, padiah hz.lerinin dostluunu kendilerine
ekebilmek iin mesai ve gayret sarfederlerken de, onlarn (Rusya) tek rakibi
olan ngiltereyi, pad ahn gznde byk dmandr, eklinde gstermeye
bakyordu.
Sultan Abdlhamid han'a verdiim maruzatla; fikrindeki sebat deitirmek
kabil olmamt. Bu sebebden Osmanl devleti devletler aras dengelerde yalnz
kald ve baz devletlerin ihtiraslarna maruz kalacak alanda kald. Rusya ve
Avusturya politikas arasnda, Rumeli topraklar elden gitmek derecesine
gelmiken Allah (c.c)'n inyetiyle, inklab- mesud (merutiyet iln)'un
gereklemesiyle kanunu esasinin iln zerine vilyetimiz Rusya ve
Avusturyann zararl teebbsnden kurtulduysa da, fakat genel dncelerinde
yeralan Bulgaristan'n istikllini iln edebilmesi ve Bosna-Hersek'in
Avusturya'ya gittii grlmtr.
Erbabnn bildii gibi, kurulmu bulunan merutiyet hkmetinin ald karar ve
takip ettikleri salim tutum, dahilde ve hari de her tarafa emniyet ve gven
vermesiyle devlet idaresi nizam iinde yrmee balamtr. Derhal lkemizin
tabii servetini ortaklk alanlarna koymakla, mara ve ilerlemeye hizmet ile,
yardm maksadyla avrupann btn sermayedarlarnn kasalarn am
olduklarn gren ittihat ve terakki cemiyetinin menfaatperestleri ibu servet
kapsnn almasn davet eden mevcud hkmetin emniyete haiz olmamasn-
dan bahisle tabii bir ey olduu bakmndan kendileri dahi idarey-i hkmeti ele
alm olsalard hem kendileri hemde
memleketin istifade edecei zannyla uygun bir vesile bularak infisali aciznemi
(hkmetimi drmek) vukua getirmilerdi. Kendi mensublarndan meydana
gelmi bir hkmet kurarak idareyi ele almlard.
dareyi ellerine kimlerin geirdiini gren sermayedarlar derhal geri ekilip,
yatrmdan vazgemeleri nafa ve dier teebbslerin durmasna varmtr.
Bunun da arkasndan gelen byk olaylarda dklen kanlarn izahna her halde
gerek yoktur. Elhasl Jntrk adyla kurulmas salanm cemiyetin hkmeti,
merutiyet kaidesi iinde hkm srmediinden mecburen rfi idare yni sk
ynetim iln etmitir.
Bylece mstebid bir idarenin gerek merkezde gerekse di er vilyetlerde
ilerden anlayan memurlar aa alnp, yerlerine cemiyete mensup kiiler
istihdam olunmulardr. leri yapmak demek cemiyetin emirlerini yerine
getirme eklinde anlayan bu adamlar yaptklar grevlerde ahaliyi adet de-
lirttiler. Arnavutluk, Arabistan ve Yemen de meydana gelen isyanlarda ve
bunlara bal ihtilallerde gerek asakir-i ahaneden gerekse de ahaliden bo yere
akan kanlar sel olup gitmitir.
Bundan kan neticede cemiyet hakkn da umumi bir nefret dalgas davet
etmekden baka bir ey olmamtr. Daha sonralar cemiyet tarafndan dnyaya
meydan okurcasna gsterilen tavr ve davranlar, dost devletlere znt vermi
ve bu hle kar da komu devletlere lzm gelen tedbirlere girimemitir. Bu
srada talya devleti sefaretinin birinci notasnda yazl olduu zere, devlet-i
liyyeye deil, cemiyetin aleyhinde olarak iln-i harb ile Trablusgarb ve
Bingazi'yi zapt ve istilaya kyam etmitir. Andtamalara frsat tanmak iin
yaplan bu taarruza kar, ngiltere, Fransa, ve Rusya devletlerinin tarafsz
kalmalar ok manidardr. Eer bu ders-i ibret
de yeterlilik grmezsek, baka tecavzlere ahid olmaya ha-zsrlanlmahdr. Bu
hlin sonu Allah.korusun zerimizde yaplacak paylamdr. u anda Girid ile
Rumeli topraklan paylama maruz kalmak zeredir. Bu hususdaki hissiyat
cizne-min dayand malumat yazl olarak takdim edemem.
Cemiyetin adamlar vaziyetin hakiykatine vukuflan olsa hem devletin hemde
kendi nefislerinin selmeti iin, devlet ilerine, hkmetin tedbirlerinden el
ekip, hayr ileriyle megul olmalar icb eder. Aksi takdirde Sultan
Abdlhamid hn zamannda, istibdad ortadan kaldrmak iin meydana gelen
vaka-i hayriyye misli orduyu hmayunun itirakiyle yaknda olmas tabii olan
ihtill, imdiki istibdad dahi mahvedecei phesizdir. Avrupa efkr-
umumiyesi talya'nn haksz tecavznden dolay aleyhindeyse de, hkmetlerin
alaca karar deitirmee yeterli gelmez.
Almanya; kendi mttefikleri olan talya ve Avusturyann menfaatine yardmc
olmaktan ayrlamaz. ngiltere devletinin, iinde bulunduu tarafsz halden kp,
devlet-i liyyenin hukukunu muhafaza edebilmesi sebebini bizim kk gr-
mememiz lzmdr. ngiltere ile antlama yolunu bulmak iin u srada buralarda
iyi bir zemin hazrlanmsa da bunu tamamlayc yola girmek hususunda ortada
engel olarak grlen ha fi cemiyetin kaldrlmasyla, meru bir hkmet tesisine
yardmc olunmasna baldr.
rfi darenin kaldrlmasyla meclis-i mebusann, hkmet heyetine tarafdar
veya kar fikirli frkalarn, gerek kanun konmasnda gerekse hkmetin
icraatn murakabede hi bir tarafn te'siri altnda kalmyarak, maddelerin
mzakeresinde ve rey kullanmada serbest ve hr olmalarndan ba'rettir. n-
gilizler ile aramzda yaplacak anlamay Fransa ve Rusyann uygun
karlayacan artlar pek ak gstermektedir. Eer miyetin ileri gelen ustalar
bu izahata kani olmazlarsa, Kendileriyle bir araya gelinip fikir teatisinde
bulunmak mmkndr. Grelim: lk yaplacak i, memleket dahilinde ahalinin
cemiyet aleyhindeki belirmi olan genel nefretin yok edilmesi kabilmidir?
kinci i ise: Cemiyetten ikyeti olan devlet ve milletlerin iyi niyetlerini
cemiyetin lehine evirmek mmkn mdr? Eer bu cevab msbet olacaksa
cemiyetin dnd reler nedir? Osmanl devletini paralamann balangc
olarak talyanlarn bize ad savan nn almak ve kan dklmesini men
ederek Trablusgarb ve Bingazi'yi uram olduu istiladan kur tarrnak iin hangi
kuvvete istinad olunmaktadr? Hangi kla olursa olsun, bu elden kan
vilayetlerin kurtarlmas midi zayftr. Buralarda elden giderse Girid Meselesi
zten milletler aras meselelerden saylmas yznden bu dah aleyhimizde
nihayetlenecein den balkan devletlerinin hrsn tahrik edeceinden, alacak
bir ok sknt dolu hadiselere yalnz orduyu hmayun ile nasl mukabele edile-
bilinecektir? Byle pek zor durumlar uzun mddet uraarak atlatabilmek,
milyonlarca liralarn sarfna ihtiya gsterdiin den nereden bulup, hangi artlar
ile borlanma yapabileceiz? Allah korusun bu kt gidi buralara kadar varr
ve Rumeli topraklar elden giderse, zira cemiyet (ittihatlar) tarafndan Msr'da
Hizb el Vatan 'yi tahrik etmesinden dolay Msr Hidivlik idaresi de rnnfail ve
ngiltere de ayn halden ikyete balamtr. Byle bir blclk ve paralanma
hlinde Msrllarda, Devlet-i liyenin Msr' himayeye ve koruncaa iktidar
kalmad itikadyla, Hidiv'in, saltanat seniy yelerinize olan sadakatma ramen,
Bulgaristan gibi Msr'n istikllini iln ve ngilterenin Msr ve Sudan da olan
hukuk ve menfaatini temin iin aralarnda antlama imzalamaya kalkacak
olduklar takdirde bunlar cemiyet nasl engelleyebilecek? Bu vaziyet karsnda
Yemen'in devletimizle olan irtibatn kaldrmas phesiz gerekleeceinden,
Hicaz ile Hilfet-i seniyyenin hal ve mevkii ne ekil alacak? Rusya imdiden
Boazlar meselesini ortaya koymu Anadolu topraklarnda bizimle ne trl
oynayacak? Btn bu saydklarmz dnmek ve bunlar zerinde yrtlecek
mtalaann ehemmiyeti byktr. Cemiyet bu maruzatn ileri srdkleri
hakknda, genel tasvibi salayacak cevablan her ne ise ifade etmelidirler. nk
bunda esas maksadmz kan dklmesine sebeb olacak ahvalin ortadan
kaldrlmas olup, vaha metin hazrlamakda olduu ihtillin ilk saldrsna
cemiyetin ileri gelenleride hedef olacaklardr. Tarafdarlarnn dahi; tkibden geri
kalmayacaklar, gidiattan anlalr hle gelmi bulunmaktadr. Vatann ve
cemiyetin yle feci bir ahvale gididen korunmas iin, ttihat cemiyetin
hkmeti, icraatnn mesuliyetini kendi zerinde tayarak helak olmaya maruz
kalmaktan ise hkmet ilerine cahilane mdehalarden feragat etneleri ve bunu
cmleye iln etmelidirler. Bundan byle de hkmetin himyesi altnda hayr
ileriyle megul olmalar cemiyet yesi olmalar bakmndan matluptur.
Meclisi mebusan azasndan ve cemiyet mensuplarndan ve kar fikirlerden
meydana gelmi bir komisyonda bar mzakereleri ve buradan kan karar,
huzuru l-1 cenb- ehriyrilerine arz olunmaldr. Emaretlerimizde grnene
bakarsak, paralanmaya maruz olan vatann sel metiyle beraber, hilfeti
seniyyelerinin dahi olacaklardan korunmas en nemli ilerden olduundan
bunun taht temine alnmas hususuna irde ve ferman buyrulmas
babnda.7/knunevvel/1327-191 1 Sadr- esbak Kullar Kmil Senelerce nce
yazlan u ariza gelecekte vatann uraya-ca felketi herkese duyurduu halde
bunu gz nne almayp, tedkike tenezzl edilmedii gibi ittihatlar tarafndan
bir takm iftiralarla birlikte Kmil Paa hz.leri aleyhinde hcuma geildi.
Paann bu uyarlar, Tnin Gazetesinde "Mezardan Bir Ses" bal altnda
aynen yaynlanm, Paann siyasetinin kokmu, kendisinin siyaset meydanndan
kalkm ve lm olduunu utanmadan iln etmilerdi. ttihatlarn, cinayet
ykl hareketlerinden dolay, Kmil Paa merutiyetteki ilk sadaretinde,
kabineye br ok faydal icraata dnk maddeleri tatbika koymaa vakit
bulamad gibi bu defaki sadaretinde de yine ayn sebeblerden ngiltere ittifak
ve slaha muhta ilere teebbs akim kalmtr. Devlet ve milletimizin talii
kaderindenmidir ki, biz de yetien, siyasette kymetli zevatn imdiye kadar her
neye teebbs ettilerse de, mutlaka karlarna bir engel veya bir rakip kmak ta
ve o zat, yapmay plnlad mhim ileri gerekletirme ans bulamadan,
mevkiini terke mecbur kalr.
Bu cmleden olarak; Byk Reid Paa, l ve Fuad Paalarnda devletin slahat
ve tanzimi hakkndaki gayret ve almalarn tam manasyla tatbike
koyamadklar trihde grlmektedir. Kmil Paa; Sultan 2.Abdlhamid
zamanndaki iki sadaretindeki dnemde dahi devletteki iyiletirmelere dnk
dncelerinin, br ok maddesini tatbik mevkiine koyamamtr. Bilhassa
Anadolu, Rumeli vilayetleri ve ermeni meselesinin dzeltil-mesi, hkmetin
idar ve ml ilerinin tanzim ve slah ve bunlara benzer dier hususat yaplmas
artken hep tehire ve rededilmeye mruz kalmtr. Hatta ikinci sadaretlerinde
Kmil Paa; Anadolu ve Rumeli slaha-hyla, Ermeni meselesinin hiline vede
meclisi mebusann almasyla, devlet ve milletimizin refah ve saadetine hizmet
edecek hkmet icraatna dir, yazl dzenleme yaparak, Sultan Abdlhamid'e,
arz ve takdim eylemitir. Ne varki geni izahl lyiha, menfuren ve menkuben
(nefretle gzden dme) sadaretten azl olunmutur. Ayrca -derhal stanbul'u
terk etmek zere binip tyin olunduu Halep Valiliine gitmesi iin hazrlanan
vapura gitmesi irdesi karlmt. Devlethanesi padiahn yaver, yksek
memurlar ve hafiyeler tarafndan kontrol ve gzetlemeye alnmt.
Htratn'da yazl olduu gibi Kmil Paa, tyin buyurul-duklar Halep
vilayetine gitmekten vazgeip, tekadin taleb eden bir maruzat padiahn
katna gndermesi zerine gzetleme hususu terk edilip, basklara balanm,
Paann hanesine gidip gelmek isteyenler, sefirler de dahil olarak zorluklara
maruz kalmlardr. Byle durumlarla karlaan ve stanbul'da kalamayacan
anlayan Kmil Paa, pek sevdii zmir'e giderek orada ikamet etmeyi seti. Bu
durumu padiaha arz etmeleri saray tarafndan sknty giderici hava olarak
grlm ve Kmil Paaya Aydn valilii uhdesine verilmistir.
Arkasndan; zmir Krovzrne binerek gitmesi emri iradesi gnderilmitir.
Kmil Paa bu emri telakki etmi ve on-bir sene valilik vazifesi zerinde kalmak
zere zmir'e gitmitir. Mruz kald bu sert tutum ve zc tatbikatlara ramen
memlekete, millete kar sevgisinde en ufak bir tereddt ve azalma olmamtr.
Kmil Paa zmir'deki, bu vazifesinde vilayetle ilgili slah ve yenilikleri tatbike
koyarken, Sultan Hamid hz.lerine, yine de projeler ve lyihalar gndermekteki
geri durmamtr. zmir'de bulunduu bu on bir senelik zaman diliminde, Kmil
Paa, slahat talebleriyle dolu layihalar gndermesi zerine -drt defa sadarete
davet olunmusa da, derhal stanbul'da Almanlarn byk elisi Baron Mareal
cenaplarnn, kendi imparatorunun emriyle, emis olduu fesad dolu tuzaklar,
Kmil Paa'nn sadarete gelmesini nlemitir.

Kmil Paa ngiliz Sefaretine Snyor!

Onbir sene zmir valiliinde bulunduktan sonra yine Almanya imparator ve

sefiri ile o sralarda sadaret makamnda bulunan, Avlonyal Ferid Paa hz.leri,
rakibi sayd Kmil Paa'y bu vilyetten azletmeye muvaffak olduklar gibi iki
defa srgn demek olan Rodos'da ikamet etmesi hususunda irade-i seniyye elde
edebilmidi. Bunun zerine zmir' den muhafzlarn gzetiminde Rodos'a
gidebilmesi iin, zmir frkas kumandan Ferik Tevfik Paa ile ekya takipisi
Mirliva Kara Said Paa'nn vazifelendirilmelerini rendiinde, Kmil Paa
ngilterenin zmir Konsolosluuna giderek, konsolos; Mister Hanri Alfred
Kombrbac cenaplarna da bir hafta kadar misafir olduundan, Osmanl ve ngiliz
devletleri hriciye nezaretleri arasnda cereyan eden haberlemeler neticesinde,
Kmil Paa hz.leri, her trl saldrdan masun ve azade kalmak ve muhterem
aile efrad hak-knda da, ayn muameleyi grmek zere stanbul da, ikametlerine
karar verildiinden Dersaadete avdet etmi ve padiah tarafndan hazrlatlm
Nianta'ndaki konakda ikamet etmeye balamdir.
Kmil Paa merutiyet inklabnn balangcna kadar bir seneye yakn burada
ailece*ikamet etmilerdir. Kbrsl Meh-med Kmil Paa, tanzimatn rkn de
denilen Mustafa Reid, Al ve Fuad Paalar gibi milletimizin byk siyasi
dehlarndan olmasna ramen, kymetini takdir edilmesinde bir hayli ge
kalnd inkr gtrmez. Kmil Paa hz.leri yukardan beri nakle altmz
dnce ve teebbslerin sa-nb olarak, lkemize ok gzel, faydal iler
salayacak antlama'ar yapmay sonulandrmak zereyken kabinesinin byle
gaddarane cinayetler sergilenerek skt ettirilmesi zerine, bir mddet iin
Msr'a gitmiti.
Bilahire Dersaadet'e dnm ancak, ttihat ve Terakki cemiyeti lkenin zerinde
tesis etmi olduu diktatrce idare altnda, bu usta siyaset adamna yle bir
saldrd ki, Paa stanbul'da ancak -drt gn kalabildi. Yeniden Msr'a gitdi.
Orada bir miktar kaldktan sonra dnya'ya geldii yer olan Kbrs'a gidip,
uzletghna ekilmitir. Kmil Paa sevdii vatanmza daha fazla hizmet
verememi olmann zdrablar, ilerleyen yann vcudu zerinde oalan
tahribatianyla, gnden gne artan rahatszlklar akabinde, bir sekte-i kalbin son
darbesini yiyerek dnya dadaasn tamamlam ve beka lemine intikal
etmitir. Kbrs'n Lefkoe ehrinde bulunan Arab Hasan Camii erifinin
haziresinde defnolunmutur.
Merhum Mehmed Kmil Paa'nn Said Paa le olan mnasebetlerinde hep
ihtilafa dtkleri gzlenmitir. Bu siyasi tercih uslnn neticesidir ve insann
tabiatyla meydana gelen hususlardr. Aaya buna aid malumattan ziyade
Kmil Paa'nn, Said Paa tarafndan yaplan ve hatratnda yer alan hususa dir
bir ksm cevabn greceksiniz.
Aydn Valilii esnasnda, ngiliz konsolosluuna dehalet eden Kmil Paa'nn,
yerine gnderilen veklete memur zt, padiahn gnderdii ifreli talimat
zebilme hususunda dt mklden, areyi ilticaya giden Kmil Paann
yannda gtrd ifre anahtanyla zmek ansn bulmutu. Gelen talimata
ekledii son derece saygl ifadelerle yazp gnderdii pusula, Kmil Paann
eline ulamt.
Kmil Paa yerine gelen ztn bu davranndan pek memnun kalmt. Daha
sonralar da bu zata her zaman mfik davranmtr. nk insana kolay
zamanlarda yardmc olmak her kii ii idi, amma zor zamanda muavenet er kii
iidir der atalarmz. Kmil Paa bu kadirbilirlii unutmad. Kbrsl Mehmed
Kmil Paa; gnmzn meselesi gibi saylmakta olan Midhat Paa ve
arkadalarnn cinayet mahkemesi davas ve sonulan elan bir kesin hkme
kavuturula-bilmi deildir efkr- ummiye nezdinde. Bu bakmdan Said
Paa'nn hatratnda kendisine yaplan dokundurmalara cevap verme yoluna
gittii gibi, bunda da ok hassas davranmay ihmal etmemitir. Kmil Paa
diyorki: "..Hatratn 31. sahifesinde balayp, 32, sahlfenin bir ksmn igal
eden: <mtercim Rd Paa mazul ise de hayat da idi, Midhat Paa Suriye,
Hamd Paa Aydn, Sadk Paa Cezayir ve Bahr-i sefid, Ahmed Vefik Paa
Hdavendigar (Bursa) vliliklerin-de, Edhem Paa Viyana sefaretin de, Mahmud
Nedim Paa dahiliye nezaretinde, Arifi Paa ura-y Devlet riyasetinde ve
Safvet Paa da direler mfettiliinde bulunuyorlard. Tu-nus'lu Hayredin Paa
mazulsa da habire huzur-u hmayuna layihalar gndermekteydi. Bu on zt,
sadaretten infisal etmi kimselerdi. Bunlardan bazlar, imtiyazlarn, bazlar da,
rahatlarn, kimileri de haysiyeti izafiye ve fidei ztiyel erini sadarete
dnmelerinde aradklar ve benim bu memuriyetimden nahonud olduumu
bilmedikleri bilakis ona haris olduuma ve varlmn, kendi ikballerine mni
bulunduunu dndklerinden yaptm icraata itiraz etmeden duramazlard.
Tervici iltimaslar ve kolaylk- lar, ahsi menfaatlere kendimi kapal
tuttuumdan, saray'm iinden de dndan da bir takm kimseler aleyhimde
idiler.
Mehmed Kmil Paa; Said Paa'nn bu ifadesine unlar sylemekten kendini
alamamtr; "Bu makaleden bir hkm karmaya kalkan baz kimselerin
(grlyor ki Said Paa, bu gnde mntakil, sz dinlenir, dierlerinin iinden
istisna biridir derler. Devlet adamnn yetimesi milletin isteidir. Gemiteki
byklerimiz, belki btn havas ve avam kendilerine rakip ve hilafgir
addedecek kadar vehime malup imiler. u halde Said Paa hz.lerinin on
rakibinin ehemmi olan Midhat Paa'y hi deilse hayat-i siyasiyeden btn
btn uzakladrmak iin mahkeme-i mlumeden azck istifade eylemi
olmasn htt Midhat Paa'nm hasm- can olup, hatratn 7. sahifesinin
ehadetiyle Said Paa hz.lerinin-de dostu olmamas lzm gelen Mahmud Nedim
Paann dahiliye nezaretine getirilmesine rza gsterilmesinin bu mak-sadla
alakadar saylmasna mahal varmdir? Midhat Paa'nm pek dedikodulu irtihah
Said Paa'nm sadaretine tesadf ve hatratnda evinin ve aile ii dedikodu lar
tafsilatla anlatlrken, Midhat Paa hakknda 154. sahifede<301 senesi receb
aynn 14. Gn(l 1/Mays/1884) mabeyn bakitabetinden hususi bir tezkere
alnd. Mealinde Midhat Paann irtihali (lm) ayi olduundan tahkikat
yaplmas lzumu beyan ediliyordu. Midhat Paa'nm 25/nisan/1300/1883
tarihinde vefat ettiine dir Hicaz vilyetinden dahiliye nezaretine gelen telgraf
dahiliye nezaretinden batezkere gnderildiinden arzolundu> Fkras ile iktifa
olunmas tuhaf deilmidir? Demee kadar ileri vardklar duyulmusa da bu gibi
yiat bir tarafa brakp, srf tarihe hizmet iin Said Paa hz.lerinin ortaya
koyduklari muammay ltfen kendileri hl ile cennetme-kn Sultan Abdlaziz
hn'n vefat hakknda o vakit ki vukuf ve itikadlarnn aklanmas mnasib
olaca dncesini tekrar ederim."
Msr Meselesi

Kbrsl Mehmed Kmil Paa'mn Msr ile olan balantsn qz nne

aldmzda, Osmanl-Msr mnasebetlerinde paann davran Osmanllk
asndan nasl bir fikir hasl eder? Bu sorunun cevabn aramak iin Msr
meselesi levhas altnda belirttii satrlara bir atfu nazar eyleyelim: "..1298/1881
senesi evval balarnda kt bahs olunan mezkr mesele benim hatratmda
beyan klnd gibi Tevfik Paanin hidiviige nasbndan nce pederi smail
Paann vazifesi esnasnda kt idaresi ve israflar neticesi olarak, ngiltere ve
Fransa devletlerinin Msrn mli ilerine mdahaleye tasaddileri kendini
gstermeye balad. Osmanl devletinin bals olan ve ekseriya ak'alann
icbatna gre karar almas yerine muhalif tedbirlere gitmesi, bunda devam ve
srar eden Hdiv, git gide, durumun vahametini arttrmaya balamt.
Said Paa hz.lerinin trl ekillere tahvil ederek kayt ue tezkr ederek hikaye
ettii Msriye'yi mzakere iin ngiltere devleti tarafndan fevkalede sefaretle
stanbul'a gnderilen, Dermond Volf'un hmil bulunduu nme ile nutkunun ter-
cmeleri srasnda <evkaf nazr Kamil paa mlakat iin yanma geldi.
Mtercim Davud efendi evrak bana verirken gr-dyd. Mtercimin
ifadesinden, neye dir olduu malum olduundan mtalaasn arzu etti.
Vkeldan gizli bir ey olmadndan kendisine verildi. Kdlar akam arza
verildi. > fkrasn koymakla ne demek istediklerini anlamak zorsa da, memur
nezaretin ilerinden dolay mzakereler in Said "aa'nn yanna gitmi
olmamn pheden uzak olmam ge-teken bir srada, mtercim tarafndan
takdimin de iindeki-bah.se mahal olmayan evrakn okunmasn arzu etmek gibi
bir teklifsizlik gstermekleime hl ve terbiyemin msaid olmayaca beni az
ok tanyanlarca takdir ve teslim olunur itikadndaym.
Sald Paa; Londra'da sefaret-i fevkaladesi iin memuriyet-i cizanem arz ve
istizan eylediini hatratnn bir kesine yazmakla beraber, bir ka sahife sonra
Sir Der-mond Volf ile mzakere iin murahhas seimi bahsinde o vakit hariciye,
nzn rahmetli Asm Paa lisanndan <Kmil paann diplomasi malumatnda
vukuf-u behri-yesi sebk etmedi. Onun tyini takdirinde ie glk grlr>
cmlesini sarfettir-milerdir ki, mnas olduka net bir tevecch olduu grlr,
diyerek geelim szyle noktalyor." Kmil Paa'nn cevaplarndan sonra yeni
sadrazamn safahatna geelim.

Mahmut evket Paann Sadareti

Kbrsl Mehmed Kmil Paann kabinesinin Enver, Ceml ve Talat ncl ile
babl baskn diye anlan kanl vak'a-da skt ettirilmesinden sonra, makam-
sadarete fahametl ve devletl Mahmud evket Paa hz.leri getirtildi! Yeni
sadr-azam kabinesini ertesi gn kurdu. Kmil Paa kabinesinin drl
tarzna hi atf-u nazar etmeyen ve Kk Said Paa adyla anlan, eski
Sadnazamlardan Mehmed Said Paann rakibi addettii Kmil Paann
drlmesinin sevincinden etekleri zil ala ala, Mahmud Paay tebrik etmek
iin babl'ye komaktan kendini alamamt. Ne hazn! Takvimler 23/Ocak/
1913 yln gsteriyordu.
Yeni sadrazam M. evket Paa belkide bu destein teekkr olarak Said
Paaya, ura-y Devlet riyasetini stlenmesini rica ettiinde, Kk Said Paa'da
maalmemnuniyye kabul ederek gerekten, kk olduunu ispat etmitir! Yeni
sadrazam ve kabinesi yeleri, eski kabine vekilleri tarafn- Han, ittifak etmi
devletlerin notasna, Edirne'nin mttefiklere terk edilmesi isteine de evet
diyerek sulh yoluna gidelim itikadnda olduklar halde, bakanlar kurulunun
evraknda nota-henz cevap verilmedii ve notann ierdiklerine bakarak sulh
yoluna girmekten baka devlet-i Osmaniye iin selmet yolu kalmadn
anlam olmalydlar ki, Edirne ehrini Meri nehrinden, ikiye blerek
istihkmlarr dahi bulunan bir ksmn Bulgarlara terk ettiler. Dier blm de,
Osmanl devletin de kalmas tvizleriyle, iinde kapitlasyonlarn lavyla
beraber ecnebi postahanelerini kaldrmak gibi baz artlar ile sulh yapmaya
eilim gstereceklerini devletlere yolladklar cevaplara koydular. Bunlarn
vermi olduu cevaba, Bulgar hkmeti, ihtillci bir heyet olarak grd
kiilerle sulh mzakeresine oturmaya tenezzl etmeyeceini kararlatrd gibi
yeniden savaa balanmas hususunda bulgar ordusu bakumandan general
Savofe emir vererek muharebeye balamtr. Bulgarlarca balatlan bu ikinci
muharebeye or-du-yu hmayun mukabele etmeye mecbur kalmtr.

Balkan Savann kincisi

Takvimler 29/Haziran/1913'de, M.evket Paa suikastnn, 18. gnnde

olduumuzu gsterirken 2.Balkan harbinin kt grld. Ne reki sava
balam, ancak bundan bir fayda grlmemitir. Binlerce Osmanl askeri ehid
olmutur. Enver Paa'nn mecnnne hareketleriyle, Bolayr ve arky
blgesinde bir ok vatan evld denize dktrlm-tr. Eski kabine tarafndan,
Edirne, kodra ve Yanya kalelerinde ki, toplar ve silahlar ile vesairenin, devlete
teslimi talebi, kaldktan baka ad geen kalelerde muhasara altnda ki
Askerlerimizin binlercesi ehid ve telef olup gitmitir.
Kalelerimiz, topuyla, tfeiyle, askerimizle dman eline drlmtr. Salgn
hastalklarn sava yznden yaygnlamasnn getirdii telefat da bakadr. Bu
arada da, Asar- Tevfik zrhls ile bir ka gemimizin batt grld. Bu savan
bir ka milyon Osmanl liras masraf adna ilaveten Edirne, kodra, Yanya
kalelerinde bulunup, dman eline kalan milyonlarca liraya varan silah ve de
cephane masrafn da ilve etmemiz lzm gelir. Kmil Paa kabinesince ve o
kabine vkelasnca hazrlanm ve Osmanl devletinin n ve erefine uygun
olduuna hi phe brakmayan ekilde bir sulhun imzalanmas almalarndaki
kabineyi devirerek hkmeti ele alan bu cani ihtillciler sonunda tabiatyla
baar elde edemeyerek evvelce verdikleri nota ile terk etmeye hazrlandklar
Edirne'nin yars yerine, tamamn vermek suretiyle, Enez ve Midye hatt-
hududunu kabul eylemilerdir.
Kmil Paa kabinesini ihanet ve hiyanet ile sulayan bu yeni dipiomatlar(!)
kendi yapm olduklar sulh antlamasyla ihanet ve hiyaneti kendileri ilemi
oldular. Bunu sadece osmanl milleti deil beeriyet lemi de bu alakl seyret-
mi bulunmaktadr. Bu adamlarn yapm olduklar davran ve kardklar
mhim meseleler byk masraflara yol amakta, bundan dolayda memlekette
fakirlik, yokluk alp yrm idi. alan memurlar ve istihdam edilenlerin ok
byk bir ksmnn, eytam ve eramil denilen yetim ve dullarn maalar
denemiyordu. Bunun getirecei sknty kaldrmak iin, bor aranmasna
giriilirken, devlet mallarn deerinden pek dk fiyatlarla satmaktan
korkmadlar. Yine bor temini iin, hi bir kanuna uymayan, kaideye bal ol-
mayan imtiyazlarda verdiler. ve d dnyada emniyet olunur imajmz
ortadan kaldrdklarndan bor da bulamamaktayd. Beri yandanda
memleketimizde yaayan eitli millet ve dinlere mensup insan topluluklarna,
balarnn resine bakmalar iin araya girmelerine sebeb oldular. eitli ka-
vimlere mensup bu insanlar eitli eitli dncelere daldlar. Yeni sadrazam
dolaysyla kabinesi, ordu kumandanlarndan en deerli ve namuslulardan
olanlar, Kmil Paa dneminde tyin edilmi bulunan memurlar kh
deitiriyor, kh azlederek htt bazlarn da stanbul'dan srgne gnderme
icrai faaliyetindeydiler. Bu sralarda da bir takm yolsuzluklar yaplmaya
baland.

Bulgar-Srp Karkarya

Btn bunlar biz de olup, biterken balkan ittifak devletlerinden Srp ve

Bulgarlar arasnda Makedonya ve Alban-ya(Arnavutluk)'nn taksimi
meselesinden zuhur eden anlamazlk, bu iki devletik'in birbiriyle kapmasna
vard. Bu kapmadan balkan devletleri ittifaknn, dier bir rkn olan
Yunanllar frsat ganimet bilerek Kavala ve Drama ile baz ehirlerle, kasabalar
zapt etti, Romanya'da bunlarn gerisinde kalmyarak Dobruca'y zapt eyledi. Bu
biribirine den balkan devletlerinin ortaya koyduu zaaf, devlet-i li'yenin bu
durumdan istifade ederek kaptrm olduu ehir ve topraklarn geri alabilmesi
mmkn yerleri geri alma mesaisine balamas tabii olduundan ordu-yu
hmayun derhal -Edirne zerine yrye geerek dmandan temizledi.
Yeniden Osmanl vilyeti olarak hayata c^nm oldu. Yaanan bu hl hangi
hkmet bada olursa olsun tabii takdire deersede o kadar abartlacak bir husus
olmad da grlmektedir. Ne varki ttihatlar, bu normal harekt yle bir
arlatanca kullanmaya baladlar ki, bunun la ahalinin gzn boyamaci
kalktlar. Peinden de bundan nice postlar rettiler. Halbuki; balkan harbinin
kmasndan ksa bir mddet evvel Trablusgarb Bingazi ve oniki adalar
talyanlara kaptran bu cemiyet, balkan savanda da kodra, Selanik, Kosova,
Manastr, Yanya vilayetleriyle "Girid bizim canmz feda olsun kanmz"
nameli nakaratlarla yzbinlerce ahaliyi kandrp, sokak sokak dolatrdn
unutmu olmal ki, Girid vilayetini de mttefik devletlerin istilsna terk eyledi.
Ancak Edirne'yi aldk demeleri zulmlerinin ve hkmetlerinin devamna
yarad. Tuhaftr ki bu ittihatlar inklab meydanna atldklar gnden beri bu
aziz vatan'n mhim bir blmn dmana terk edip vermi olduu halde, genei
zihniyeti kendine rm etme maharet-i harikuladesine aldan-mayan hi bir millet
evld yok gibidir. ttihatlarn bu arlatanlk ve propoganda baars, hok
kabazn grltc ve arlatanlna benzemesi, hususunu kimse aklna
getiremedi. Bununla beraber gerek ittihat ve terakkinin gerekse yaymlayann
fikirlerini yaymaya al- an Tanin (merhum yazar: Tanin, kelimesinin manasn
vermi, sinek vzlts veya kaz avazesi olduunu belirtmi.M.H) paavrasndan
kan grlt ve yaygaralara kaplacak ve Tanin'in milli iri, ismi kimseye
benzemez Gkalp beyin, bu gazetenin 26/temmuz/ I330-8/austos/1914 tarihli
2021 nomerolu nshasnda: ..
"Dmann lkesi viran olacak !
Trkiye byyp Turan olacak !"
Tarznda badanbaa hezeyan benzeri "kzl destan"nna aldanacak artk
memleketimizde safdil bir ferd dnlemez. te bu yaygarac arlatanlar on
seneyi akn zamandan beri lkemiz turan olacak ve devlet byyecek ve evc-i
lya kacak gibi safsata dolu hezeyanlarla ahaliyi ifal ederek, devlet-: liyye-i
Osmaniye'yi bu gnk hl-i felket ve izmihlale drmlerdir. Memleketin
yarsn vermek ve Edirneyi almak fthatna() mazhar olan Mahmud evket
Paa kabinesinin fethetme ne'esiyle vatanmzda etmedii mez-lirn kalmam
olduundan bunalm olan hamiyyetperver ve vatanperveran, M.evket Paa ile
kabinesi yelerinden bazlarnn, ittihat cemiyetinin kaatiller komitesi azalarnn
varlklarndan devlet ve memleketi kurtarmak ve merhum Nzm paa'nn
intikamn almak iin gizli bir cemiyet meydana getirdikleri iitilmidi.
itilenlere gre bu cemiyete hamiyyet erbab ve vicdan sahibinden ok kii
katlmt. zel tertible karar aldklar vcudlan ortadan kaldrlmas gerekenleri
becermeye teebbs etmilerse de, her ide olduu gibi bunda da acele veya
yanllk yznden bir takm hatalara dlm ve kendilerini erbab- hamiyyet
ve vicdan gstererek cemiyete dhil olan ittihad ve terakkinin gizli fedailerinin
evirdikleri tezvir ve yalan dolab, bu maksadn tamamen yaplmasna engel
olmutur. ttihatlarn bazlarn ortadan kaldrmak iin kurulmu bu cemiyete
giren ittihatlar bir taraf-dan gizli cemiyetin srlarn, ttihat ve Terakki
reisleriyle, o srada stanbul Muhafz olan Suriye Kasab Ceml Paaya ihbar
eylemek, te taraftan da bahse konu cemiyetle beraber hareket etmek gibi ihanet
ve alakl sergilemekten kanmamlardr.
Bir ksm gen vatanseverin, idamna vede binlerce ahalinin stanbul'dan srgn
edilmelerine sebebiyet vermilerdir. Gizli cemiyetin verdii karar icb, bir gn
iinde Mahmud evket Paa ve dierlerinir\ ldrlmesi tasarlanmken yalnz
M.evket Paann ldrlmesine tahsisi yaplan fedailer vazifelerini ifa
etmilerdir. Dierlerinin bir tarafa savuup gitmesi, bazlarnn da hkmet
tarafndan ya kalanm olmas iin tamamnn gereklemesi nlenmitir diye
hayli konuuldu.
Mahmud evket Paann ldrlmesine vazifelendirilen kii, M.evket Paann
otomobilinde ve yannda sadaret yaveri bahriye yzbalarndan brahim ve
Harbiye Nezareti yaverlerinden svari yzbas Eref beyler bulunduu halde
Beya-zd taraflarnda kar latklarndan, Topal Tevfik ile arkadalar
tarafndan, atelenen tabancann kurunlar sadrazam Mahmud evket Paa
hz.Ieri ve yaveri brahim bey maktul dmler ve failleri de firara muvaffak
olmulardr. Mahmud evket Paann hayatnn byle bir sonula tamamlanmas
tabii ki mteessif bir hadise olmakla beraber, M.evket Paa inklab
hareketlerinin bandanberi ttihat ve Terakki cemiyeti etesinin kan dkc,
insafsz icraatlarnda onlarn arzu ve emellerine uygun davranlarn sahibi
olduundan, bir bakma bu akbeti kendisi hazrlamtr dense pek yanl olmaz.
(Rahimellahu aleyh rahmeten vasiaten) Kurunlardan birine hedef olan yaver
brahim bey, vazifesi esnasnda ve urunda ehid olmu vatansever bir gen idi.
Yaradl itibaryla nzik, halim selim bir kimseydi. Kader, nzik vazifesi
srasnda ehadeti, istikblde memleket iin bir ok hizmeti yapabilecek deerde
bulunmasndan dolay mhim bii kayp saylp cidden teessre mucibtir.
(Mevl arik-i rahmet eylesin)
Maktullerin naalar emsali az grlm bir alay ile kaldn larak ili'de
Hr"riyet-i Ebediye Tepesinde ttihatlar tarafndan yaptrlm kabirlerine
defnolundular. Mahmud evket Paann 1 l/Haziran/1913'de lmyle
sonulanan bu'vakada ittihatlarn memnuniyetini mucib olmu, Paanm ebedi-
yen kaybndan sonra kendilerince byk tandklar ve ekinecekleri kimse
kalmadndan hkmet sahnesinde memleketi kan dkc ve delicesine bir
anlayla makbul olmayacak ekilde idareye balamlardr. Bir suikast
neticesinde ldrlm bulunan Mahmud evket Paa'dan boalan makam
sadarete ittihat ve Terakki cemiyetine para ve bedence hizmet etmi olan ve
bunlarn bir ara umumi ktipliini yapm Msrl ileri gelen zevattan Arnavut
asll Hlim Paa merhumun oullarndan olan Prens Said Halim Paa hz.lerini
tyin ettirdiler.

Prens Said Halim Paann Sadareti

Makam- sadarete getirilmi bulunan fahametl devletl Prens Said Halim Paa,
cemiyet tarafndan nazrlklar tensib olunanlardan teekkl eden; kabinesiyle
vazifeye balamt. Yaptklar ilk i M.evket Paay ldrten gizli cemiyetin
mensubini yakalatp hapse atmak olmutur. Yalnz bununla kalmayan sadnazam
Paa, bu gizli cemiyetden hi bir suretle haberdar olmayan htt bahse konu
cemiyetin varlndan ve nmndan haberi olmayan, yalnzca ttihatlara
muhalif olan; bir takm hamiyetli vatanperver kim selen yakalatp hapse
attrmti. Yakalananlar eitli eziyetlere ikencelere mruz kalp daha sonra
Sinob Kalesiyle Anadolu'nun baz ehirlerine srgn edilmilerdir. Bunlar
arasnda Amasya mebusu Mirliva smail Hakk Paa hz.Ieri gibi milletin medar
iftihar olan kiiler bile vard. Srgne giden ve hapsolunan kiilerin says
bebin kiiye yaklamaktayd. Bu alm olan dehet devrini muhalefete mthi
bir darbe vurma olarak kabullenmilerdi. Bu cemiyetin azalarndan diye bir ok
kiiyi, olayn failleri ile birlikte rfi idare mahkemesine vermilerdi. Bu
mahkemeye verilen kiiler arasnda vatanperverlerden saylan hz. ehriyri
atufetl Damad Salih Paa, erkn- harbye miralaylarndan Fuad ve Keml
beyefendiler ile birlikte bir ok vatansever memur ve subay bulunuyordu. tti-
hatlarn mthi tesirinde kald grlen bu, Divn- Harbi rfi benzerleri gibi
sorgusuz sualsiz veya batan savma br tahkikatla bir ounu idama ve mebbed
hapse mahkum etti. dam cezas alanlarn infaz Bayezid Meydannda aslmak
suretiyle gerekletirildi. Dier cezallar kk ve Sinob kalesine gnderilirken
bazlar da vilyetle rin hapishanelerine gnderildi.
Bayezid Meydannda aslmak suretiyle hayatna son verilenlerden Damad Salih
Paa ve Miralay Fuad bey, Polis mdrl siyasi ksm mdr Muhib bey,
Yzba erke Kzm bey, bahriye yzbalarndan evki bey, Kastamonu fr-
ka kumandan Ferik Rza Paann olu mlazm Mehmed Ali bey, erke Hakk
bey ve kardei erke Ziya bey, Topal Tevfik ile isimlerini hatrlayamadm
daha sekiz-on kadar lkemizin gelecekte varlklarndan istifade edebilecei ky-
rroetli genlerimiz vard. dama mahkum olupda kamaa muvaffak olmularn
bazlarnn adlan unlardr. Piyade kaymakam erke Zeki bey, Nazmi
Paazade Abdurrahman bey, Hikmet ve Nazmi beylerdir. Aslarak ehid edilen
ve rfi idare mahkemesi tarafndan idama mahkum olunan hanedann
damadlarndan Salih Paa'nn, esasnda ne bu cezay alacak bir taksirat ne de
aslmasn gerektiren bir faaliyeti bulunmaktayd. Mahkemeden kan bu karara
mmanaat etme yoluna giden iz. padiahn tasdik etmesini beklemeden infaz
gerekletiren bu hs/dutlar etesi, padiah tehdid ederek hkm tasdike muv.
ffak olmulard. Bu rivayet pek kuvvetli olarak azdan az anlmaktadr. Eski
sadrazam-lan- mzdan Tunuslu Hayrecdin Paa'nn olu olan Damad Salih
Paann varl, milletimiz asndan, ttihatlarn tamamndan daha mhim bir
kymet idi. Ahali bu infazdan dolay rok zgn olup, adeta yreinde tamir
edilmez bir yara al-
ehid edilen Damad Salih Paa'nn bu akibetinde eli olan ttihat ve Terakki
cemiyet ve hkmeti tarafndan yaplan bu hince hareket ve cinayetten dolay
fevkalade mteessir bulunan, merhum Paann hanm Mnire Sultan hz.lerine
haddimiz olmasada taziyet arzederim ki, Sultan hanm hz.lerinin bu hususda
dahli olan herkese yapt beduay buraya aakle-delim. "bu canileri, bunlarn
reislerini, cemiyet ve hkmetini en yakn zamanda adalet-i hiyye ile mahkm
ve cezaya uradklarn kadir-i mutlak hz. lerinden tazarru ve niyaz eylerim"
rnelindeydi. Prens Said Halim Paa kabinesi bu ve bu gibi bir ;ok cinayet
irtikb ve icraasndan sonra, devlet ve vatanmz iin ahirette dhi
"nutuiamayacak ve dnya trihinde lanetlere urayaca byk bir cinayeti daha
ilemidir ki hem kendilerini hem de devlet ve memleketi mahv-u perian
etmitir.
Bir cinayet de; 1914 senesinin temmuz aynn 27. gn balayan avrupa harbine
Almanya, Avusturya ve Bulgarya devletleri ile ortaklap, tirak etmesidir.
Yukarda ad geen devletlerin karsnda olan devletlerin adlar da yleydi: n-
giltere, Fransa, Rusya ve talya yni Avrupann drt byk devleti ile beraber,
Amerika Cemahiresi mttefikas yni ABD.leri, Japonya devleti i\e Belika,
Romanya, Srp, Karada, Yunan, Portekiz devletleri, in, Siyam devletleri,
Kba, Panama, Bolivya, Guetamala San Maren, Honduras, Nikaragua, Brezilya,
San Salvador devletleridir.
Bir tarafda drt, dier tarafda yirmidrt eer toplarsak yir-msekiz devlet eder.
Bunlarn biribirlerine kar mnasebetleriir
Kesip iln harpde bulunmalarnn meydana getirdii bu avrupa sava insanlk
trihinin daha emsalini grmedii bir sa-vadir. Bylece, grlmemi bir harbin
kmasnn yegne sebebi Almanya ve Avusturya'dr. Bu savan k hakknda
bir miktar malumat verelim ki okurlarmz aydnlansn: "1870-1871 senelerinde
Almanya ve Fransa arasnda meydana gelen sava Almanlarn lehine
neticelenmi ve Almanya imparatorluunun hayat bulmasna sebeb olmudu. Bu
sa-van Almanya devletine verdii galibiyet ne'esi milyarlarca liraya varan
harp tazminat almalar, bunlarn hayli marmasna yol amt. Bu-hal kabna
smaz hle geldiklerini gstermektedir. Bylece te'siri ve gsterii genilemi
olan Almanya imparatorluu o trihden beri Avrupa harb ummsinin kt
1914 ylna kadar ara l'ksz krkdrt yl ordu ve -donanmasnn tanzimine ve
slahna byk gayret sarfetmitir Almanya imparatorluu bu himmet ve gayreti
ordu ve donanmasna gsterdi inden dolay dnyann her tarafnda uyandrd
te'siie, siyasi ve politik kuvvetini glendirmitir Ordu ve donanmasnn
mkemmel bir halde olmas, nfusunun aitm-yetmi milyondan bulmas, her
sene bir milyon nfus art kaydetmesi, Almanlar byyen ve glenen bir
byk devlet hline getirdi.

Almanya'nn Gcne Bir Bak

Son sistem silahlar ile donanmsnz. On rrilyon kiilik bir ordu ve yzlerce
harp geminiz var. Bunlara sahip olan Almanya devleti iin, bymek ve
genilemek ve de hretini arttrmak gereken hlin icabatndandu: lkesini dier
devletlerin rekabet ve taarruzlarndan koruyabilmek iin kendisine yakn olan
devletlerden ortak aramak siyasi bakmdan artt. Bunu da komusu olan,
Avusturya-Macaristan ve talya ile yapmak istedi ve yapt da. Bylece Avrupa
zerin bir ittifak mselles yni l ittifak gereklemi oldu. Avrupa devletleri
karlarnda yaplm olduunu grdkleri "rl ittifaka bigne kalacak deillerdi
ya! Bunun zerine herkes kendine yakn bir ortak arama yoluna gittiler. ngiltere
ve Fransa bu arada biribirleriyle antlama imzalamay becerdiler Avrupa
devletleri bir tarafda l ittifak yni itifak- mselles, dier tarafda da itilaf-
msenna yni ikili itilafla kendilerini muhafazaya kfi gelmediinden darda
kalan Rusya ile de antlama yolu aranmaya baland. Bu yolu bulup, itilafn e
ykselten ngiltere Fransa vede Rusya geni itilaf gc olutururken karsnda
da l ittifak yer almt. Almanya'nn, az zamanda att admlar sayesinde
byle inkiaf etmesi ve bymesi, servet ve tesiri byk baz cemi yet-lerin,
Almanya ilerindeki ubelerini oa vardrm, deta merkez hline
getirmilerdi. Bu cemiyetler tleblerinin yerine gelmesi iin Almanlar let
olarak setiklerinden bu lkeyi hile ve fesadn merkezi hline getirdiler. Bir
tarafdan Almanlarn hrs ve hret peinde olmalar dier tarafdan bu cemi-
yetlerin ifsadat ve kkrtma s savaa giriilmesi neticesini verdi." Almanlarn
byk orta olan Avusturya-Macaristan hkmetinde dahi rollerini beceren bu
cemiyetler yava yava talya'ya da te'sir etmiler ve orada da fesada balam-
lardr. Zten yirmi-otuz sene evvel hkan- mahl Abdlha-mid hz.lerinin
ngilitere, Fransa ve Rusya'ya kar teredddl davranmas neticesinde yalnz
kalan devleti liyye, kendisini mstemleke hline koyma niyeti tayan
Almanya'nn devlet siyaset politikasnn tkibisi oldu. Almanlar elde ettikleri
mtyazlar sayesinde demiryolu inaatn ve baz imr ilerini yapmaya
baladlar.
taraftanda demiryollar inaat yrmekteyken, ci-e askeriyede yeni
dzenlemeler ve tensikatlar yaptrrken,kendi lkesinden marealler ve asker
erknharpler, mavir komutanlar gndererek tesiri altna ekmeye gayret
gsteriyordu. Ancak Abdlhamid Hn dneminde Osmanl siyasetini
etkileyecek bir tesir sahas kuramamt. Amma ttihatlar sormayn! Bylece;
kendine pek yaklatrd Osmanl devletini tamamen mttefiki yapabilmek iin
Almanlar, bu ittifaka devleti lyye'yi sokmann resini bir inklab yaptrp,
bundan istifadeyi salamak iin icb eden her eyi yaptlar. Bylece de inklab
oldu.
Merutiyetin ihyasndan sonra 2. Abdlhamid'in en byk korkusu Almanlar ile
ittifak etmekdi. Ne varki; Abdlhamid'i devirip, lke idaresini ele alan zevat ki
Avrupallar bunlara " Jntrk" demekteydi ite bunlar, ttihat cemiyeti tekil
ediyorlard. Almanlar; Osmanl devletini ittifakna dahil ettikten sonra
genileme anlaynn husul bulmas iin Badad demiryolu inaatn hayli
hzlandrmtr. Badad yolunun tamamlanmasnn, Hindistan yolunun tehdid
edilmesi mnasna geleceini takdir eden Almanya Osmanl ordusunu Anadolu
tarafnda toplu ve gl olarak bulunmasn temine alm, bylece de
ordumuzu kendi menfaati istikametinde kullanmaa almtr. O sralarda
vefat eden ittihat cemiyetin ileri gelenlerinden Maarif eski nzn Emrullah
Efendinin rtihalini yazarken, Emrullah efendinin gayet vatanperver olduunu
duyurabilmek kasdyla gya kymetli maarifi, son nefesine kadar ngiltere'nin
ge-milerimizi vermemesinden dolay pek mteesir olmu bulunduundan
"zrhllarmz, gemilerimiz, donanmamz ve millet" diye diye ah- vh iinde
terk-i hayat ettiini kaleme almlardr." Cemiyetin bu tavr ve davrann
bilmeyenler, Emrullah efendiyi tanmayanlar bu yalanlara, inanrlar ve
aldanrlar. Zira Emrullah Efendi merhum, yann ilerlemesinden mi? Yoksa
filozofne dninden mi? Bazen evinin kapsn bulamayp, komusunun
kapsn alarak ieriye girdii ve bazen de vapur yolculu-" jnda yannda oturan
ztn ceplerini kendicebi zann ile elini okup, mendillerini kulland ve yenecek
bir ey bulursa onu da yediini stanbul gazetelerinin yazd hatnmizdadr.
Byle evinin kapsn bulamayan, yanndaki ahsn ceplerini kendi cebi
zanneyleyen bir kirnse de kuvve-i mfekkireden eser kalmad meydanda iken,
bunun devlet ve memleketi ve de donanmay dnmee muktedir olup
olamayacann tahmin ve takdirini ilim erbabna ve okurlarn takdirine bra-
krm.
Devletimiz harbe itirakden nce ngiltere ve Fransa ile mttefikleri sefirleri
vastasyla babl nezdinde devletlerinden aldklar emir gereince harbe itirak
etmememiz iin baz teebsat da ve taahhtlerde bulundularsa da bu gayretleri
boa gitti. ttihat ve Terakki cemiyeti ve Prens Said Halim Paa kabinesi
tabiatyla bu teklifleri kabul edemezdi. nk; yukarda izah ettiimiz cemiyet
ile Almanya arasndaki hafi yni gizli maddeli antlamalar te'sirini srdrd-
nden dier sefirlerin gayretlerini tabiiki, pek kaale alamazd. ahs
menfaatlerini, devlet ve milletin menfaatine tercih eden ittihat cemiyetinin ileri
gelenlerinin indinde devletin perianlnn, knn hi bir deer ve
ehemmiyeti yoktur. Bunun byle olduunu tekrara lzum yoktur. Yalnz devlet,
devletin menfaati, memleketin selmetine yaramas kesin ngiltere hkmeti
tarafndan yaplan tekliflere dir bu devletin 1914 senesinde yaymlam olduu
"Beyaz Kitab" dan ahn-m' iki mhim vesika- trihiyeyi dercederek sayfamz
ss-leyelim:

Beyaz Kitabdan Vesika-1

ngiltere hariciye nazn Kont Edvard Gre hz.leri tarafndan dersaadette ngiltere
sefiri Sir Levis Malet cenaplarna gnderilen 18/austos/1914 tarihli
telgrafnamenin suretidir.
Osmanl sefiri Tevfik Paa, Trkiye hakkndaki niyetimiz-, den mteli (telaa
dmek) olduunu syledi. Bu bab da bizden havf (korkma) eylememesini ona
anlattm. Esnay- harb de hakikaten Trkiye bitarafln muhafaza eder (Go-
ben) ve (Breslav) Alman gemilerini azl ve def eylemek suretiyle veya temamiyle
birer Osmanl gemisi hline ifra ve ingiliz sefain-i ticariyesine seyri
seferlerinde icraas mutad olan suhuleti ibraz eylerse ark- karibe (yakn arka)
taalluk edecek erait-i sulhiye meyannda onunda temamiyet-i mlkiyesi te'min
olunacaktr.

Veska-2

Kont Eduuardo -Gre hz.leri tarafndan Dersaadet ngiltere sefiri cenaplarna

gelen 23/austos/1914 tarihli telgrafnamenin suretidir.
Eer hkmet-i Osmaniye( Goben) ve (Breslav) zrhllarnda bulunan Alman
zabtan ve gemicilerini derhal vatanlarna iade eder ve sefain-i ticariyenin bil
mzayaka Kala-i Sultaniyeden gemelerine msaade eyleyeceine dir tahriren
sz verir ve harb esnasnda bitarafln eraitini tama-miyle muhafaza eylerse
ahvali hazraya mlayim bir idarei adliyenin hitm vaaznda "tilf- mselles"
devletleri irritiya-zat- ecnebiyenin lavna muvafakat ederler.
Buna zamime olmak zere dahi mezkr devletler Trkiye'nin istiklline ve
tamamiyet-i mlkiyesine ihtiram eyleye-i tahriren taahhd ve harbin hitamnda
vaz edilecek it-i sulhiyeden hi birisinin mezkur istikll ve te-taltk
enlemeyeceini derude eylerler.
nailiz devletinin; u iki resmi vesikasndan baka yazl veya szl olarak,
stanbul sefiri araclyla vermi olduu teminatla, Osmanl devletinin iine
girmekle hi bir fayda nrmeyecei umum harbe itirak etmemesi ve bitaraf
kald-q takdirde, ingilizler ve mttefikleri tarafndan korunup, hukuk ve
siyasetlerinde hrriyetlerine sayg gsterilecei hem beyaz kitabda hem de
Fransa ve ngiltere'de yaymlanan gazete ile resmi vesikalardan anlalabilir.
Prens Said Halim Paa kabinesi, ngiliz devletinin yukarda sylediimiz
teklifin! kabulle, bitarafln iln ederek, harbe katlmak cinayet-i fe-ciini
ilemeseydi, hi phe edilemezki Osmanl devleti bu harb esnasnda Avrupann
muhta olduu hububat ve dier ihtiyalarn temin etseydi, milyonlarca liranm
Osmanl lkesine girmesine ve devletin ecnebilere verdii imtiyazlardan
kurtulmasna, hududun muhafaza olunmas gibi imknlar kazanarak gl,
zengin bir devlet olarak yaamas mmkn olurdu. ngiliz ve Fransz devletleri
ile dost geirmemiz gele-cekde devletimizi ihya ederdi. Lkin yukarda da
hatrlattmz gibi bu hareketi ne bu kabine, ne ttihad Terakki cemiyeti
yapard. Zten be-alt senedenberi bu harb-i ummi ye hazrlanan ttihat
hkmetler, yegne koruyucular olan Alman imparatoru Wilhelm'in Badad
demiryollarnn tamam-'anmasn beklediini ve hattn ikmlinden sonra, harp
edeceini ve bizim de,o harbe itirak eyleyeceimizi o zamandan beri
sylyorlard. Devletimizin bu harbe itirak ve-Va itirak etmemek konusuna
gelince; buna dir, bir iki sz sylemek isterim: Baz kimseler Osmanl devleti
bu harbe itirak etmeseydi, Ruslarn eskiden beri tasarladklar istilaya
uramaktan kurtulamazlard. Demekteler. Bir blm ahalide, savaa girmekte
zaruret vardr diyerek bir hayli sebeb ileri srerler. Amma bunlarn her biri bo
lafdir. Zira Alman tarafnda harbe itirak ttihatlarn varlnn devam iin
esas eraittendi. nk bu kararlar pek evvelden alnmt. ttihat ve Terakki
cemiyetinin temsilcisi durumuna getirilmi olan hkmet savaa girmenin
meydana koyaca zarar ve fide-yi dnecek tercih durumunda olmadndan,
Alman aleyhtar bir tutuma girmekten oktan uzaklamt. Mslmanlarn
koruyucusu olduunu beyanetmek ten kanmayan Alman imparatoru Wilhelm,
ttihatlarn velinimeti olduundan ittihatlarnda bu efendilerine kullua
devamdaki sadakatleri, Almanya'y brakamayacaklarnn gstergesiydi. Bunun
iinde ne tarafsz kalabilirler ne de ngiltere ve mttefiklerine katlabilirler di.
Bunlardan birini yapabileceklerini iddia etmek, meydan da olan gnein
yokluunu inkr gibiydi. ttihad terakkinin bu me'n ileri gelenleri, lke
idaresini ele aldklar ilk gndenberi devletin mahvolmas balam di. Devleti
slah edebilirsek biz edebiliriz. slah edemezsek bizim elimizde mahvolsun
diyerek ie elattklan, bunlarn her ahvalini bilenlerce malumdur. Bunlarn lke
ve insaniyet diye dncelerinde hassalar bulunmayb, kendi menfaat ve hrs-
larn tatmin etme ile her eit zulmu yaparak hkmet etmek fikriyatnda
olduklarndan kaygusuzca emellerini srdrdler. Eer zerre kadar devlet ve
memlekete hrmet ve muhabbetleri olmu olsayd, on seneden beri kasten
arttrp iddeti mezalim mertebesine kartmaa, rvetle kark alakalar
kurmaktan ekinirlerdi. Bu sebebler gz nne alndnda milletimizin iyi bir
eyler ummasda abestir. te Prens Said Halim Paa kabinesinin millete ad
yara! yi qibi deildir. nk devletimiz iin yaplacak en ha-. savaa
sokmamak ve de tan bir tarafszl devam et bilmekti. Halbuki byle byk
bir savaa hangi tarafdan I rsa olsun katlmak mhim bir su olup, adet
cinayettir.
Osmanl devletinin 212. sadrazam olan Prens Mehrned Said Halim Paa,
l/ramazan/ 1280-20/ubat/1863 ylnda Kavalal Mehmed Ali Paazadelerden
Prens Halim Paa'nn oq!u olarak Kahire'de dnya'ya gelmitir. Baba tarafndan
arab olmad Kavalalz delerden olmas mnasebetiyle pek aktr. Kendi
durumu itibaryla zel muallimlerden zel dersler alarak pek gzel yetitirildi.
Arabann yannda Farsa, ngilizce ve Franszca rendi. Akabinde svire'ye
gnderilmi ve orda be sene sren niversite tahsilini ikmal etmitir. Dn
ise doruca payitaht-i l Osman olan stanbul'a gelmekle neticelendi.
1305/1888'de 25 yandayken, Sultan 2. Abdlhamid han tarafndan mirmirn
rt besiyle taltif olunurken, ikinci rtbeden mecid nian ile taltif olundu. Ara-
dan sekiz gn getikten sonra ur~y devlet zalna tyin olundu. 1306/1889
da 2. ve 1309/1892de de 1. rtbe Osman, 1317/1899'da murassa Mecid nian
ve hemen 1318/1900'da Rumeli beylerbeylii payesi tevcih olundu.
ok mnevver ve ecnebi lisanlara hayli vukufiyeti olduu gibi avrupada tahsil
yapmann salad dost evresi dnya neriyatna alaka gstermesi ve de sosyal
mevkii mna se-etiyle faal olmasndan dolay tezvirat ve iftiralar hafiyelerce
uzenlenmi, bunlarn sonunda Prens kendisine uygulanan takp ve izahlardan
sklm idi. nce Msr'a giden Prens Sa-nalim oradan da avrupaya geti.
Merutiyetin elde edil-esne alanlara gerek para bakmndan gerekse fikriyat
yardmc oldu. Demek ki; hafiyelerin zararl evraklar ve neriyatlar ile bir talkm
silahlarn bulunduuna dir bulgular sfra sfr hallerden deilmi. nk; bu
ilere iddia edilen mertebede deilse de, hi bulamayan kimse iza olundum
diye kalkp, avrupaya gidip mevkii ve rtbesi mnasebetiyle jn Trklerle
birlikte bulunmas makul deil. Beylerbeyi unvann hiz bir prensin ve de ya
henz otuzye-. di civarndayken nnde alm hizmet mevkilerini ineyip
gemez. Demek ki o taraklarda bezi varm ki Abdlha-mid'in hafiyeleri
kendisini tesbit etmiler. Ancak firarn andran gidii ele gemeyi nlemi! Ne
varki jn Trkler ve ttihatlar Said Halim'in yapt muaveneti unutmam
olacak-larki, dnya'nn en nemli makamlarndan biri olan Osmanl
sadrazamln takdimle dorusu kadirbilir davran gsterdiler mi diye
dnmek kabildir. Nitekim yeni dnem olarak anlan 2. Merutiyetin iln
Prensi, Msr zerinden stanbul'a getirmeye yetti.
Hseyin Hilmi Paann devlet grevlerindeki tensikat almas esnasnda Said
Halim'i kadro darl yznden ur-y devlet bnyesi dna braktlar. Deerli
muktesebatman lkenin mstefit olmas iin o srada yaplan belediye reislikleri
seiminde Yeniky Belediyesi bakanl grevine getirildi. 1326/1908'de ayan
meclisine tyin olundu. Okurlarmza ayan olmann lkede 1960 ile 1980
arasnda car olan senatonun yesi olmaya benzediini hatrlatalm. Ancak
ayanlar padiahn ve sadrazamn mterek olarak belirlediini hatrlatalm.
Yukarda bahsettiimiz senato azah ahalinin reyle-riyle belirlenirdi.

Gizli Ve Harici Grev

Trablusgarb savalar esnasnda sadarette bulunan Said Pasa, grnde hava
deiimi, hakikatde ise talyanlar ile sulh mzakerelerine zenin hazrlamak htt
sulhu yapabilmek iin Prens Said Halim bey'i Lozan'a gndermiti. Ne varki
mzakereler hayli uzad buhl kullanlan bahaneye mu-aayir hl aldndan gizli
murahhas Prens Said Halim dnmek mecburiyetinde kald. Said Paa
1330/aban-1912/temmuzunda sadaretten ekildiinden Prens Said Ha-iim'de
daha nce kendi uhdesine ayan azah vazifesine inzi-mamen verilmi adliye
nezaretindeki bakanlndan ekildi. Akabinde ttihad- Terakki cemiyetinin
imdiki genel sekreterlik makamnn mua dili olan ktib-i umumlie seildi.
Mahmud evket Paa kabinesinde 1 5/safer/1 33 1-25/ocak/1913'de yeniden
ura-y devlet bakanlna getirildi. Hemen g sonra da hriciye nazrl
kendisine teslim edildi. Fecii bir suikasta maruz kalarak terk-i hayat eyleyen
sadrazamn ye. ine sadaret kaymakaml greviyle birlikte sivil paalk olan
rtbei vezaret Sultan Mehmed Read Hz.leri tarafndan tevcihatda bulunuldu.
Sadaret kaimmakanalna tayini bildiren hatt hmyn suretini aaya
alyoruz:

Hatt Hmayunun Sureti Veziri Meali Semirfm Mehmed Said Paa

Sadnzam ve harbiye nzn Mahmud evket Paann bu kerre vuku' ehadeti

nezdimizde teessr ve teessf mucib lrnu ve sadaret kaymakaml rtbei
samiyei vezaretle uhdenize tevcih klnm olduundan vkelay hazramz ile
Uttifak umur ve mesalihi devletin hsn tedvir ve temiyyetine sarf- mezidi
itina olunmas hasafet ve hamiyyetiniz-den muntazardr. Cenab- Hak, tevfikat
samedaniyesine mazhar buyursun. Amin.
6/receb/1331-29/mays/1329-12/haziran/1913
Mehmed R?ad

Devlet Grevi Aksatlamaz

Hatrat ile son devir Osmanl devlet idaresine ve idareciler zmresinin ahvline
dir bilgilerle cemiyetimizi -haberdar eden ve rahmetler dilemenin boynumuza
bor olduu padiah baktiblerinden Ali Fuad Trkgeldi merhum; "Grp
ittiklerim" adl mhim eserinde, sadrazamn ldrlmesinden hemen sonra
eyhlislm. E'ad Efendi ile Adliye nzn brahim Bey, huzur-u padiahye
karak olayn meydana geli tarznn gz nne alnd takdirde makam-
sadaretin Dr an dahi bo kalmamas gerektiini hatrlatmlar ve mevcud
vekiller heyetinin bu hususa itirak etmekte olduunu gsteren mazbatay da
takdim etmiler, mazbatada yer ald gibi vezaretiuzma'nn Prens Said Halim
Paa'ya tevcihi hususunu arzetmiferdi. Fakat Sultan Mehmed Read han;
boalan makama Viyana'da bulunan Hseyin Hilmi Paa'y getirmek arzusunu
gderken karsna gelen mazbatadan nce grevi kaimmakamlkla geitirmek
dncesini tayordu. Mazbata ise padiahn bu arzusuna aykr gelmediinden
Said Halim Paa'y vekaleten greve atamt. Padiah; Said Haiim Paaya
itenlikle Hseyin Hilmi Paay sadarete asaleten tyin edeceini ifade eylemi
ve hriciye nezaretinide yrtmesini aadaret vekili zat olan Prens'den rica
etmiti. Byk nezaket gsteren Prens Said Halim Paa huzurdan knda
gittii babl'de hatt okuttu. lk frsatta da bamabeynciye
H.Hilmi Paa ile birlikte almaya taraftar olmadn ifade etmitir. Sultan
Read, bu bilgiyi kendisine ulatran bama-beyncinin ifadesinden iin deien
rengini sezmee baladndan derhal kk bir gurub olan, istiare heyetiyle
grm ve 2. mabeyinci Tevfik Bey'e imdi babf'ye git, Said Halim Paay
gr. Yarn makama asaleti verileceinden saraya gelmeye davet et. Emrini verdi
diyor melen"
Hakikaten Said Halim Paa saraya gelir ve makam- sadarete asaleten tyini
gerekleti ve hatt hmayunu tanzim edilip babl'ye gnderildi, bahse konu
hatt hmayunda arz odasirda merasimi mutade ile mstear Adil Bey tarafndan
okundu.

Hatt Hmayunun Sureti Vziri Meal* Semirim Mehmed Said Paa

Mesnedi sadaret bu kerre asaleten uhdei revviyyetinize tefviz klnm ve

meihati islmiyyede dahi Mehmed Es'ad Efendi ipka edilmi olmas ile heyet-i
vkelnn bittekil tasdikimize arzn irade eylerim. Nuhbei amalimiz, milletimi-
zin selamet ve seadetinden ibaret olduundan Rabimiz Te-al ve tekaddes
hazretleri bu maksad te'min edecek hide-mata cmlemizi mveffak buyursun
min bihurmeti seyyidilmrselin.
7/receb/1331-30/mays/1329-13/haziran/1913
Mehmed Read
Said Halim Paa kurmu olduu kabinesinde hariciye nazrlmda uhdesinde
bulundurdu. te eslaf olan sadrazam Mahmud evket Paann iinde
ttihatlarnda parma olduu ileri srlen suikasd bahse konu ttihatlarn bu
cinayeti siyasi rakiplerini ve ahsiyetlerinden kendince tehlikeli grd zevat
tasfiye etmede kullanma metoduna bavurmutu.
Bu metod yeni sadrazamm skntsn arttran bir yolun balangc oldu. nk;
Said Halim Paann ne yetime tarz nede siyaseti telekkiyat bu metoda uyacak
kepazelie msaade etmeyecek kadar yksek kalitedeydi. Cinayetlerle dorudan
alakas olanlarn yannda bir takm mazluminde deiik cezalar alrken, Tunuslu
Hayreddin Paann olu ve hanedan- l Osman damad mirliva Salih Paa da
idam urgannn altna politik yaklamlar yznden atlverdi. Padiah; ailenin
damadn ipten alamad, nk baka bir damad Enver Paa bu ie karlmamas
gerektiini ifade ederken yal padiah bu szlerden, kendine bile tehditler
yneldii anlamn kard.
Mahmud evket Paann katli ile alakal grlen aadaki isimler divan-i harbi
rf tarafndan yakalanm olanlarn yzlerine kar cezalan tefhim ederken ele
geiremediklerini ise gyaben cezalara duar ettiler. Prens Sabahattin Bey'de,
methaldar olduundan firar tercih edenlerin arasnda yer ald. dam edilenler:
Tunusluzde Salih Paa, polis eski mdrlerinden Muhb, Miralay Fuad,
Yzba Kzm, Bahriyye Temenliinden kovulma evki, Temen Mehmed
Ali, erke Ziya ve kardei Hakk, Topal Tevfik, Gelenbevi lisesi Sermu-bassr
Abdullah Safa, otomobil makinisti Cevat't. Bir ok kii de bu fecii suikasda
kartklar iddiasyla Sinob'a srlrken kimileri mebbet ve uzun dnemli
krek cezasna mahkum edilmilerdi.
Balkan sava ile beraber yama giden avrupa Osmanl-sndaki topraklarmzn
yannda en byk zntmzn ikinci baehirimiz oian Edirne'nin Bulgar eline
dm olmasyd. Cenab- Mevl kfirin birbirleriyle olan mnasebetleri yle
bir buzu adavet sokmuki, ok gemeden biribirlerine dtler. Srplar ile
Yunanllar, Makedonya'ya sahip ol-ak iin Bulgarlara sava amay yelediler.
te yandan Romanya askeri gleri de ie dahil olunca Bulgar zerinde
vodunlaan dman taarruzlar, Osmanl topraklarnda bulunan askerini ekerek,
kendisine saldranlara kar koymak mecburiyetini hissetti. Bu bakmdan
Edirne'yi boaltan Bul-qarlar ekilirken, Londra'da bize zorla irvzallat inlan
sulhn-meyi, Said Halim Paa kabinesi ineme cesaretini gstererek orduya
Edirne'nin istirdadn yni kurtarlmasn emretti. Enver Paa ve arkadalar
derhal bu emri uyguladlar. Byle yapmak suretiyle de millet gznde i'tibarlar
hayli yceld;. ttihatlarn bu yapt ahalinin gznde byd ve kurtarlan
yeri daha nce kaybetmi olmann hesab sorulmaz oldu. Ruslar ise Osmanl
kuvvetlerinin bu oldu bittisi zerinde fazla durmyarak sessiz kald.
29/eyll/1913 de Bulgar murahhaslar stanbul'a gelip sulh iin mzakere
masasna boyunlar eik olarak oturdular. Meri Nehrinin hudud olarak muhafa-
zas Edirne ise biz de kalma artl belgeye imza atmak mecburiyetinde kaldlar.
Byle bir muvaffakiyet milletin ve memleketin ihtiyalarnn banda
gelmekteydi. Bu baar milletimizin kuvvei m-neviyyesini takviye ederken,
kabine riyasetinde bulunan Prens Mehmed Said Halim Paa'ya murassa bir
imtiyaz nian Sultan Read tarafndan .gsne takld. Bu vaka Yunanllar ve
Srplar ile sulh gereklemesine yarad. Btn bunlar lkede ilerin iyiye
gideceine dir emareler gsterirken cihan harbinin kopmasna sebeb olacak
mehur hadise vukua geliverdi. Meydi o hadise? Princip adl Srp milletinden br
9encn tabancasndan kan mermilerin sadece Avusturya-Veliahdnn ve gzel
karsnn hayatna son vermedi, bir ka ta ve tahtn yeryznden ekilmesine
sebeb olan trihi sreci balatt. Avrupa devletleri biribirlerine girmeye balad
anda ufukta cihan harbine giden kavak grnmt.
lkenin banda Sultan Abdlhamid elan padiah olarak bulunsayd, yapaca i
belliydi. O; bu sava beklemekteydi. Hi karmyacak iin sonunu devletlerin
biribirini ypratmasn bekleyecekti. Heyhat! Onu ttihatlar seneler evvel
Selanik ehrine Yahudi Alatini kkne srgne yollamlard. Bu bakmdan
ortaln byle kart anda acemi politikaclar, ihanet erbab baz zevat dnya
efkr umumiyesine biz kapitilasyonlar tanmayacaz bunlar ilga ediyoruz
diye kma yoluna koyuldular. Bylece gndeme Osmanl'y da getirdiler.
Avrupann gerek byk devletleri, gerekse daha az gl devletleri arasnda
genel veya kstl olarak kapitilas-yon sahibi devlet yok gibi idi. Dolaysyla
herbirinin menfaatine balta vuran byle aslnda faydal ancak zaman erkence
yaplm mracaat devleti gndeme getirdi. ngilizlerin bu mracaata kadar hatta
bundan sonrada Osmanlnn bitarafln arzu ettiini grmek kabildir.
9/eyll/1914 tarihli mracaata en ok itiraz olann Almanya ve onun stanbul
elisi Valgenhaym olmas pek enteresandr.

Almanya Tarafnda Savaa Giri

lkemizin bu savaa ekilme sebeblerinden dieri de petrol istimali meselesidir.

ark Meselesinin nemli unsurlarndan birini enerji meselesi tekil etmektedir.
Bu enerjinin en mhimini petrol tekil etmektedir. Bunlarda Osmanl hakimi-
yetinin var olduu ancak yaklak bir asrdr idarede zafiyet iinde olduu
topraklarda idi. Balkan savann, Trablusgarb savunmasnn ykledii rnli
sknt'ar lkemizin boazn
yice skt. Said Halim Paa hkmeti mliyeye para bulmak iin Mehmed
Cavid bey'i (Dnme Cavid) bir Avrupa turuna gnderir. Yaplan temasla
Franszlarn mid verdii grld. Ancak bu mid kapsnda mzakereler hayli
uzad. te tam bu srada nasl olduysa Goben ve Breslav adl iki Alman sava
gemisi kamakta olduu mttefik donanmasnn nnden anakkale Boazna
duhl ederek kurtuldu. Siya-net sever milletimiz bu dehalete scak kucan at
amasna fakat meselede problem olmaya balad. ngiliz ve Fransz ve dahi
mttefikleri gemilerin kendilerine teslimini istediler. Tabii ki byle ey
olamazd. Nitekim olmadda.. reyi sz konusu gemileri satn aldmz iln
etmek olarak grebildik. Dnya efkr umumiyesine, alm iln ettiimizde
Fransa, kapsnn nnde Osmanl adna bor para taleb etmekte olan Cavit bey
bakanlndaki heyete bor veremeyeceklerini tebli ettiler. Bylece
heyetimizin eli bo dnd grld.
Biz; Mevlanzde Rfat bey'in "Trk nklabnn Yz" adl eserini sadeletirip
Pnar yaynlarndan neir hayatna kazandrmtk. Bu zatn; tasvir sanatnn en
gzel rneklerinden saylsa yeri olan izahn buraya alnthyarak sahifemizi
sslemek ve en gl izahlardan biri olduuna inanarak takdim ediyorum
efendim: Evvel sadrazam Said Halim Paann ingiltere'nin Osmanl nezdindeki
b.elisi Sir Malet ile yapt grmenin tasvirinden bir blm sunalm:
"Sadrazam Said Halim Paay Yeniky'deki yalsnda ziyaret eden Sir Malet'in
grycrumki Byk Britanya hkmetiyle ve mttefiklerine kar dmanca bir
tavr irine girmeye baladnz. Benim ahsi grm udur ki; buna ok uzldm
ingiltere devlet-i fahimanesi, Osmanl devletini "na tehlikesinden kurtarmt.
Yine zannediyorum ki; bu zamanda Osmanl hkmetinin menfaati Byk
Britanya'y gcendirmemektedir." Bu soruya sadrazamn cevabnn u blm
pek nem arzetmektedir: ".emin olunuz ki hkmetimiz Byk Britanya
Hkmeti fahimesinin dostudur. Daima da dost kalmak emelindedir. Ancak
bugn mttefikleriniz arasnda bulunan Rusya'ya kar ihtiyatl olmak iin baz
tedbirler almaya mecburuz. Osmanl Hkmeti -resm bir dille arzediyorum-
barseverlikten ayrlmak istememektedir."
Sir Malet; sz .kale boazndan ieri dalp snan ve Osmanl devletinin para
verip satn aldn beyan etmek mecburiyetinde kald gemilere getirir ve:
"..Almanya'nn stanbul limanna gnderdii iki harp gemisi hakknda yapm
olduumuz resm taleb ve ricamzn henz yerine getirilmemi olmasn
hayretler iinde karlyorum." Dediinde sadrazam Said Halim Paa: "Bunda
da bir yanl deerlendirme var! Burada Almanlarn harp gemileri yoktur.
Osmanl Hkmetinin, Almanya'dan satn alm olduu gemiler vardr."
lkemizin iinde bulunduu zor durum, Prens sadrazama; ne yapalm pein
olarak parasn dediimiz diretnotlan vermediinizden Almanlardan bu iki
gemiyi almak mecburiyetinde kaldk gibi bir kinayeye bavuramadmz
dnmenizi hatrlatrm sevgili okurlarm. Sir Malet cevab: "(Tebessmle)
Htt bedelini pein verdii gemiler!
..Deil mi? Son Altes, ngiltere Devleti ve ortaklar bu yoldaki manevralara
iltifat etmezler.." Diplomaside bu ekil de ifade olunan beyanlarn dz yazdaki
mnas, siz de'para nerde daha Fransa maliyesi kasasnn nnde dn avu a-
mtnz. Alman'lara bu iki c,emi iin paray nereden buldunuz. Bize
yutturamazsnz demek oluyordu.
Sir Malet'in sadrazam Said Halim Paa'ya: "...htiyatl bulununuz. Almanlarn
bu iki teknesine gvenmeyiniz." Sadra-zam'n cevab ise: ".Size namusumla
temin ederimki, ben bu makamda bulunduka Devlet-i liye tarafszlkdan
ayrlmayacaktr."

Enver- Walkenhaim Dans

Grld gibi sadrazam Said Halim Paa doru yolu silahl, muntazr ve
tarafsz kalmakda grmekte hele ngiltere ile aray hi amama siyasetini tercih
etmektedir. Bu politikann gerileme dneminden beri takip olunan yola uygunlu-
u ileri srtrse hatal bir iddia olmaz. Mevlanzde Rfat bey, bahse konu
"Trk nklabnn yz" adl eserinde 20 sahifede unlar sylyor, biz de
zetleyelim: "Maliye nazr Cavid; hazinenin paraya olan acil ihtiyacn ileri
srerek, Alman elisinin arzularn iyi karlamak, Almanya hesabna hemen
harbe girmek iin, ittifak senedinin abukluk salamaya byk gayret sarfetti.
Dhiliye nazr Talat, Harbiye nazr Enver dahi buna tarafdar oldular. Bahriye
nazn Ceml, dncelerin alaca renge bakarak fikrini ortaya koymamt..."
Sadrazamn yukarda sylediimiz durumu devam etmekte,silahl fakat tarafsz
kalma dncesini tayordu.
Ceml Paa, Cavit ile beraber Fransa'dan eli bo dnmenin bozgunluu iinde
Enver'in Alman eli ile konumaya tevik ve tahrik etmekteydi. Sonunda
Wankenhayim ile Enver Paa mlakat tensib olundu. Wankenhayim hayli uzun
ve ikna edici bir konuma yapt. Bu konumann baz yerlerinde tehdit, baz
yerlerinde antaj ve de sahtekrane ifadeler yyer tikini gsteriyordu. Biz burada
bir iki cmleye iaret edec^P: "Son ekselans, Balkan Harbinden malup olarak
km ve harp vastalarnz tkenmi, kuvvetsiz ve parasz kaldnz halde sizi
biz ittifakmza almak istiyoruz. Karadeniz'de bulunan Rus filosunu bir anda yok
etmeye kadir son sistem iki tane harp gemimizi, ngiliz ve Franszlarn donan-
mas arasndan geirerek emrinize, en usta denizcilerimizle birlikte teslim
ediyoruz. htiyacnz lsn de para ve harp levazm vereceimiz gibi...(.)
Anlamyorum son ekselans! daha ne istiyor ve ne bekliyorsunuz?(..)
Binaenaleyh tereddt halindeki arkadalar aydnlatma Isnz,ikna etmelisiniz"
Demekteydi.
Pnar yaynlar arasnda nerolunmu ve tarafmzdan hazrlanm bulunan
Mevlanzde Rfat bey'in "Trk nklabnn Yz" adl eserde sivil-asker
arasndaki ztlamaya rnek gsterilebilecek u tasviri dikkatle ve ibretle
okumanz salk veririm. Mesele u; Osmanl mliyesinin tesviye etmesi gereken
acil olarak iki milyon altna ihtiyac vardr. Yukarda Almanya Sefiri ile Enver
Paa arasndaki mlakattan savaa girme karlnda para vaadini nakletmitik.
Bu antlamay ittifak temin eden senetlerin teati merasimi sonrasnda para
verilmesi icab ederken. Kestirme yoldan gitmeyi seven askerler Cavid bey'in
yarn lzm dedii paray Walkenha-m'den hemen alabilmek iin Osmanl
Ordusunda mavir olan Liyman Von Sanders Paa'dan tavassut etmesini Bahri-
ye Nzn Cemal Paa telefonda rica eder.
Yaplacak i tavassutun neticesini beklemekti. Beklediler.. Yarm saat sonra
Liyman Paadan menfi cevap gelmi ve antlamann teati merasimi yaplmadan
demenin kabil olmadn eli mutavasst Liyman Paaya ifade etmi. te Sa-
d Halim Paa burada:
- Ben size sylemedim rni? (Demek ki daha evvel antlama teatisi yaplmadan
para alnamayacan, usln bu ol-hatrlatm olmal.) Enver Paa: (yapmack
bir asabiyetle)
Byle eymi olur? Sz demek, imza demektir. Merasim apla dursun. Madem
yarn Cavid'in paraya ihtiyac vardr. imdi verilmelidir!. Said Halim Paa:
- Enver Paa, sizi bugn ok sinirli grmekteyim. Enver: Ben sinir filan bilmem
mademki bu paraya ihtiya var,
antlamann kabulne de karar verilmitir, u halde istediimiz paray sefir
hemen vermelidir! Said Halim Paa:
-Herey usle baldr. Hkmet ilerinde usle riayet arttr. Eli bu paray
vermek istese bile imdi veremez. Enver Paa:
- Paa; bize hkmetilik dersimi vereceksin? Biz inklaplar bu kadar ince
merasimden holanmayz. Mademki para lzmdr. Hemen verilmelidir.
Durunuz bir de ben telefon edeyim. Said Halim Paa:
- Kime? Enver Paa:
- Allah Allah! Kime olacak? Sefir Walkenhaime.. Said Halim Paa:
-Rica ederim ok ayp olur! Hassaten imdi Liyman Paa telefon etti. Red cevab
ald. ahsi erefinizi dnnz!.. Enver Paa:
Rica ederim Paa, dnerek konuunuz, artk ok oluyorsunuz!
*
Biz kafalar akl dnbelei olanlardan holanmayz!. Diyerek yerinden kalkp
telefon ahizesini eline almt. Enver Pa-
-Allo Allo! Alman elisinin telefon numarasn veriniz.
-Kimsiniz?
- OO! Zt- lileri mi asaletmeab, ben dostunuz Harbiye
Nzn Enver
Enver Paa; Alman bykelisi ile yapt telefon konumasnda ertesi gn
"Doye Orient Bank"dan onmilyon alnabileceinin mjdesini verdi. Sevgili
okurlarmz grld gibi, Harbiye Nazn sadrazama dmbelek mi demedi, ok
oluyorsun mu demedi, kt gecenin sabahndan umulurmu hayr, byle mahalle
kahvesi klkl hkmetin icraatnda bulunurmu hayr!

Tuzak Kuruluyor

Enver Paa; Mevlnzde'nin yazdna gre ttihad ve Terakkinin ruhu olan

Talat bey'i tebrik eder. nk Almanlarla bir mddet evvel mutabakata
vardklar ittifak hususunu Meclisi mebusanda grmek mecburiyetinde
kalsalard, i hem bozulur hemde maksad- hakiki darszard. Talat bey'in
mebusan bir mddet daha kapal tutma tedbiri verdii sonu bakmndan bu
tebriki yerinde bulmamak kabil deildi. Millet ve memleket mi dediniz? Aman
efendim t'in hlyalarnn yannda bir deerimi olur?
Yine Mevlanzde burada u ifadeyle zerinde teemml etmemiz gereken bir
hususu aklmza dryor. Demekte ki: "Said Halim Paa; oynanan bu
komedyann bir tertib eseri olduunu bilmediinden hayretler iine dmt.
Bir taraftan ngiliz elisi Sir Malet'e tarafsz kalacaklarna dir verdii namus
szn tutamamaktan ok mteessirdi. Bir de urad hakarete ramen bir trl
istifa yolunu tutamami-
" Bu ifadeden anlalan kabinede bir tesand ve ibirlii oldqu gibi)
sadnazamda olduu zannedilen nihai karar Ener Talat ve Ceml triomvirasnda
temerkz etmi, sadrzam ise, kabineye tam manasyla hakim olup olmadnn
idrakinde olmadan tarafszlk bahsinde ngiltere elisine hem de namus sz
vermek gibi bir ihtiyatszlk yapyordu. Enver bey; Alman b.elisinin kendisine
prestij kazandran jestine teekkr etmek zere ziyarete gitmi ve b.eliden
kendisini pohpohlyan u szler karsnda adet mest olmutu: ".Zahmet
buyurmusunuz. Zt- devletlerine kar emniyet ve itimadmz tabiidir.
Hametli mparatorumuzun emniyet ve itimadn kazanm olan General Enver'e
stanbul sefiri iti-matda tereddd edermi? ttifak meselesini matlubumuz Uz-re
hl ederek, dostunuzu meslekdalar arasnda mahcup olmaktan kurtarm
bulunmanzdan dolay asl teekkr vazifesi bana der. Teekkr ederim
General Hazretleri!" Enver Paa:
- Cidden ok nzik, ok ltufkrsnz. Walkenhaim:
- Zannederim gemilerle deniz manevrasna balayacaksnz! Enver Paa:
- Evet, Bahriye Nzn yarn yaplacan syledi. Walken-haim:
- Bu manevralar Marmara'dan Karadeniz'e tayacanz duydum yle mi? Oh
ne gzel dnmsnz! Her halde hkmetinizin emrine verilen Alman
bahriyesinin cesaret, taharet ve kudretlerini grm, gemilerin sava
kymetlerini anlam olacaksnz. Enver Paa:
(Hayretle) Asaletmeab, Karadeniz'de manevra yaplaca-9'ndan haberdar deilim.
Zannedersem ki byle bir hareket erhal fj^a'nin muhalefetine urar, bir mesele
kmasna ebeb.eli: - (eytani bir glle) Son ekselans, bundan sonra
Rusya'nn htt ngiltere ve Fransa'nn muhalefetinin ne kymeti olabilir.
Almanya ile Osmanl Devleti arasnda ittifak yaplmtr, bu gnden itibaren
dost ve dmanlar mterektir. Almanya, Rusya ile harp halinde olduundan
Osmanl hkmeti dahi Rusya ile harp halinde demektir. Bunun iin Osmanl
filosu, Marmara'daki manevralar n gazete ile iln etmi bulunduundan, bu
manevralar tamamladktan sonra (glerek) yeni satn ald Alman gemilerinin
sava kudretlerini ordusuna dahil ettii kumanda heyeti ve_mrettebatnn
iktidar ve ustalklarn denemek iin Karadeniz'e tarrsa buna kimin ne
diyecei olabilir?. Enver:
- Arzunuzu tam kavrayamadm. Walkenhaim:
Mesele basittir!. Osmanl filosu, Marmara havzasndaki manevray kfi
grmemi Karadeniz'de de manevraya devam etmi olur. Yolda Rus filosuna
rastgelinir ve filonun taarruzuna uram olunur. Osmanl filosu tarafszl
bozmamak iin savunma vaziyeti alarak, Odesa istihkmlarndan zerine ate
alm, iki ate arasnda kalm olur. Osmanl filosu da kendisini savunmak
gayretiyle Odesa istihkmlarn tah-rib ve iskat, Rus filosunu da ksmen
batrmak, ksmende firara mecbur brakarak stanbul'a dnm olur. Osmanl
hkmeti de bu beklemedii hadise zerine Rusya'ya hakl olarak protesto
eker. Enver Paa:
- (Hayretle) Ne gze! pln!.. Harp iln iin baka sebeb aramaya hacet
kalmaz!.. Walkenhaim:
- Bu vaka olmayacak hadiselerden deildir!
Gryorsunuz sevgili okuyucular, Alman b.elisi, mthi kurmaymza sava
nasl kartlr retisinde bulunuyor. Bizimki de mteekkir!
Si
Evet; Amiral oson komutasndaki Alman gemiler toplar-Karadenizde Odesa
zerinde toplarn endaht ettirdiklerin-, seren direinde Osmanl Sanca vard
amma mrettebat
de kaptan Osmanl'nn ban kendi lkeleri Almanya iin yakmaktan
ekinmemilerdi.
Bu haberler stanbul'a ulatnda ahali, ttihat ve Terakkinin propagandas ile
Ruslarn Yavuz ve Midilli'ye saldrdklarn bu gemilerin ve mrettebatn
Ruslara lyk olduklar cevab vermek suretiyle Odesa istihkmlarn yerle bir
ettiini Rus donanmasnn hayli gemisini de Karadeniz'in dibine yollamtr
haberleri ustalkla yaymas, Boazdan giri yapan gemilerimizin stanbul halk
tarafndan Yaasn Yavuz! Yaasn Midilli! Kahrolsun Ruslar! Nidalaryla
karlanrken, lkenin mahvoluunun startn vermi oluyorlard.

Birinci Cihan Harbi

Alman genel kurmay,yapm olduu plnlarla sava zerindeki tasavvuru,

Fransa zerine Bellika zerinden yryecek tanzim ettii muhasara sonunda
45. gnde burasnn ini bitirip, 15 gn iinde Rusya zerine yrmekte. Bu
arada Ruslar, Alman endiesinden dolay lkelerinde seferberlik iln etmiler
buna karlk garaibden olan bir husus gereklemi, Almanya, ar'lk
hkmetine gnderdii bir nota'da bu seferberlik ilnn durdurmasnn
gerektiini ihtar etmitir. Hangi lke korku duyduu hareketi gerekletirecek
olan bir organizasyon devletine peki diyebilir?
Tabii ar'n hkmeti de bu acaip nota'y ret etti. Alman-lar ise
2/Austos/1914'de Lksenburg'a girmilerdi. /Austos/ Belika'nn hesab
grlen gn oluyordu. Bun-ordular ikiye taksim olunmu ve 18/Aus-
derken. serlman ordular ikiy ordusunu avrupann batsna tahsis ederken, sekiz
ordusunun istikametini Ruslar zerine gre tertipledi. Gcnn, 2.147.000
kiiyle meydana geldii ve 83 tmeni kardn gryoruz.
Franszlar ise; Alman ordularnn sol cenahn kuatmay ve bu arada AIsas-
Loren'i almay plnna dhil etmi, tamam 2.150.000 kiiden mteekkil 5 adet
Fransz ordusu 68'tmen hlinde savaa hazrlanrken, ngilizlerin General
French komutasnda 134.000 kiilik as-keri birlikleri Mabeug civarnda
yerleerek Franszlara muavenet ediyorlard. Franszlarn bakumandan general
Joffre Almanlar zerine taarruzundan mitvardi. Ancak Alman ilerleyiini
durdurmak kabil olmadndan Joffre Paris'e ekilip kfi gelmiyen be or-
dusunun yanna 6.bir ordunun tanzimine gemiti.

Marne Sava

6. Orduyu tekil etmeye muvaffak olan Joffre,Grand Morin rma yaknlarna

sokulmu Alman ordusunun zerine ki bu Almanlarn 1.ordusu idi stlerine
atld. Bu savan dnya savann kk grlen fakat byk bir dnemeci
olduu btn asker mtehassslarca itiraf etmektedirler.
Franszlarn bu saldrlarndan Almanlarn iine girdii durumu tetkikle
grevlendirilen Yarbay Hentz, sadece hcuma mruz kalan 1.orduyu deil,
orada yakn yerde saf tutmu 2. Alman ordusunu birlikte ekilme emriyle geri
ald. Bylece; pek meydan sava deilde, bir ekilme harektn pek de gevek
ekilde takibe alan Franszlarn bbrlenmeye olan eilimleri bu tarz bir takibi,
meydan muharebesi kazanm kerevetine karmalar ayr bir bahisdir ve burada
Yarbay Hentz'in verdii emirin isabeti mtehassslarn tartmas icb eder diye
dnyorum.
Cihan savalarnda Yahudi gizli tekilatlarnn sakl plnia-min byle
krdml olaylarda iin ynn deitirdii pek ok grlmtr.
Almanlarn bu ekilme hareketleri 9/14 eyll gnleri arasnda vukubulurken,
lse rma ile Verdun arasnda bir hatt kurmaya muvaffak olan Almanlar
karsnda, Fransziar'da takibi brakmakla birlikte, onlarda tyin ettikleri hat ile
1914 senesi sonuna kadar Almanlar Man Denizine ulamaya engel tekil
ettiler:
in Osmanl Devletini alakadar eden taraf bu srada Mar-ne savanda kendini
gsteriyordu. Marne malubiyeti Alman efsanesini ykmt. Deniz devletleriyle
dima mttefik olmas gereken devletimiz, Almanya ile mttefik olma ve ondan
yana savaa katlmas hde yaplmamas gereken bir icraat olarak kendini
gsterir, fakat kaderin n alnamyor. Osmanl devleti bu savaa girdiini
ortaya koyunca, ngilizler de Msr ile Sudan vede Kibri s lkesine ilhak ederek,
bizim buradaki hkimiyetimizin sona erdiini iln etti. Daha sonrada, Lozan'da
biz bu yerlerle alakamz kalmadn kabul ve imza eyledik.
Bu mevzuda, Mehmed Selahaddin Bey; "Bildiklerim" adl kitabnda bu iten
bakn nasl feryat ediyor: "Yine harbin ilk dneminde en mhim ve
byklerinden olan dolaysiyla ey-let-i mmtaze denilen Msr ktasyla,
Anadolu ve Svey Kanalnn kilidi saylacak kadar mhim olan Kbrs Adas
dahi bu yol kesici akilerin kurban olarak ngilizlerce ilhak ediidi. Akdeniz'deki
adalarmz, Trablusgarp ve Bingazinin, yine bunlarn dneminde elimizden
k kaale alnrsa bu denizdeki hkimiyetimiz deil, varlmz dahi nisyana
gmld. e {^nat haydut etesinin dnya haritasndaki yerlerimizin sebeb
olan bu savaa girileri olmutur, dendi-
inde bir cevap gelememesi icb eder! Bununla da bu bellar grm nesiller,
on ylda memleketi yok edenleri bir daha iktidar mevkiine getirmemelidirler."
Demektedir.

smet nn'nn Tahlili

Trih; milletlerin hafzasdr. Baz hafzalarda bulunan bilgiler, o milletin

trihinde yer alamazsa, o ynyle milletin hafzasnn bir blm, btn
teekklatyla var olduunu iddia edemez. Tarihi Oztuna Bey'in kymetli eseri
"Byk Trkiye Trihi"nin 7. cildinde 288. Sahifede yer alan ve o zatnda Trk
Trih Kurumunun (TTK) yaynlarndan olan Belleten adl srekli derginin 149.
saysndan ve 2. ile 10. Sayfalan arasnda yer alan ve Ocak/1974'de neredilmi
nshadan alnm bu nemli bulduumuz tahlili melen sayfalarmza alyoruz:
"smet Paa; bu savaa girmemizin hi bir mecburiyeti gerektirmediini
sylemekle savaa giriliten 60 sene sonra onun gibi iyi bir kurmayn, o savada
bizatihi arpm olmas ve Yldrm Ordularnn muntazam ekiliinin gerek
sahibini dikkatle okumak gerekir diye dnyorum. smet Paa ezcmle unlar
dile getiri yor: 1.Cihan harbine biz ittihat ve terakki hkmeti zamannda
girmitik. Bizim savaa girdiimiz zaman Almanlar iin sava kaybolmu kabul
edilmeliydi. Moltke'den sonra Almanlarn byk erkn- harplerinden Scihlifen
de en byklerdendir. Savan plnlarn o zat yapmtr. Plnlarnda demitirki;
bu sava olacaktr. Kazanmak iin vaktiyle hazrlk yapmak ve onlardan nce
harekta gemeliyiz." Dediini hatrlatan smet Paa yle devam etmektedir:
"Alman askeri literatrnde bir tbir vardr. Erkn harb reisleri, kumandanlar
daima bir siyasi fikir teklif edecekleri zaman o mukaddemeyi (giri) yaparlar.
Biz askeriz, devletin siyasette ne karar vereceini
bilmeyiz. Selahiyetimizde yoktur. Fakat, eer bir harbe girmek ihtimali varsa
siyasi mzakerenin neticesi bir harbi douracaksa o harpte muzaffer olmak iin
bir takm hesaplara riayet etmemiz lzmdr. Vaktiyle u kadar zamanda bize
haber vereceksiniz harbe giriyoruz diye..v.s Schlieffen'e at-folunan szn bir
maddesi u: eer sava olacaksa biz harpte taarruz edeceiz. Kuvvetimizin
ounu byk ksmn garb'a kar, Franszlara kar toplayacaz. Rusya'ya *
kar mmkn olduu kadar az kuvvet brakacaz. Hareket edebilirler, toprak
kaybedebiliriz, fakat 1.mesele, batda byk bir stnlkle harbi bir an evvel
kazanmak lzmdr. Belika'ya girmekten bahseder. Oradan gidecekler, istih-
kmlar evirecekler. Byk tahkimat var Fransa snrnda onlar evirerek
Fransa'ya hcum edecekler, bunu syledikten sonra adam unu da syler
plnnda: Bir an evve! Fransa'nn iini bitirmek lzmdr garb'de. Byk kuvvet
ile Fransa'ya taarruz ederiz ve Fransa'y amana dremezsek harp.d edip sulh
talebine icbar edemezsek, durmaa mecbur olursak derhal sulh yapmak
lzmdr, artlar ar olabilir. Fakat harp ne kadar uzarsa ar diye tahmin olunan
artlar daha arlar. Harbin uzamasnda hi bir fayda yoktur. Bu plna gre
Almanlar, Fransa'ya taarruz etmilerdir ve Fransa Almanlar durdurmaya
muvaffak olmutur.
Skp atamadlar, Verdun'da vs.'de dayandlar. Harp uzar srklenir bir mahiyet
ald. Niin byle oldu? Hesabn ok iyi yapmlar kendi aralarnda. Mesel
btn kuvvetler Fransa'ya doru yrsn deniyor. Rus cephesi ihmal olunacak.
Harp kt zaman Rus cephesini ihmal etmek ve bir Rus istilasn geri almak,
mparatorun ve Alman hkmetinin tahamml edecei bir ey deildi. Oradan
pln sulandrld. Hem Rusya'ya mukavemet edelim hem tekini tahrib edelim
Neyse Alman meselesini tahlil edecek deiliz. Rusya'ya kar mukavemet tam
tedafi bir vaziyet alacakken Rus cephesinde muzaffer oldular, Fransz
cephesini kaybettiler. Harb alt ayda bitecek derken 1918'e kadar drt sene srd
ve haikaten artlar ar oldu. imdi Trkiye'ye geliyorum. Almanya ile bir
avrupa harbi olacak, Rus tehlikesi bizim iin byk tehlikedir. Onun iin
Almanya ile beraber bulunan ttihat ve Terakkinin, hkmeti zamannda da,
2.Abdlhamid zamannda da Almanya ile zel bir mnasebet vard. Demekki
1914'de seferberlik iln etmitik. Fakat harbe girmemitik. Harbe giriimiz,
bilirsinzki, Yavuz (Go-ben) zrhlsnn Karadenize kp Rus ehirlerini
bombardman etmesiyle emrivaki olarak bamza gelmitir Onun B^ edebiyatta
sylenmesi det olmutur. Biz 1.cihan harbe o harbi kaybolunduu grndkten
sonra girmiizdir. ttihat ve Terakki'nin ar mesuliyeti bilhassa bu noktadandr.
imdi bunun neticesi; avrupada ve memleketde her cephede muharebe ettik biz.
Ondan evvel talya ile muharebe ettik. Bilhassa Balkan harbini geirdik.
Balkan harbi bir felket olarak geti. Balkan harbinde imparatorluk ordusu
tamamiylen bir knt gsterdi." smet Paa u szlerle devam ediyor: "imdi
Enver Paa pek gen yada harbiye nzn oldu. Balca iki derdi vard o zamanki
ordunun. Birincisi yetime tibaryla zayft bu sebeb-ten dolay, ikincisi siyasete
karmt. Ordu yapmt ihtilli. Gen rtbede, herhangi bir rtbede siyaset
yaptktan sonra o siyasetin ordu subaynn hayat ve ideali zerinde baka bir
te'siri vardr. Kendi mesleinde temayz etmek, iyilik yapmak, ufuklarn amak
iin aranan artlar bakadr. Siyasetde bilhassa akl vermek ve devirmek
tecrbesini yapan subaylar iin birinci derecede sz sahibi olmak usl bakadr.
Siyasi meslek ok daha kolay gelir ve bir defa
onunla zehirlendikten sonra o ordunun ordu vazifesini harp vazifesini yapmas
gleir. Yalnz siyaset ksmnda memleket cihan harbine kaybolmu bir halde
girmitir. Alman imparatoru gene siyaset adamlarnn telkkisine gre, ok
kuvvetli taarruz edeceim, ite ok kuvvet topladm, daha kuvvetim var,
Rusya'nn hakkndan ayn zamanda gelebilirim diye dnmtr ve bu tarzda
hayalle hata etmilerdir. Bu sralarda ben (smet Paa), seferberlik iln edilmiti
ki tedavi iin Yemen'den gelmitim. Avrupa da idim. Dolayordum, seferberlik
ilnn duydum, hemen stanbul'a geldim. Fakat harbe girilmemiti. Harb yoktu
ve benim lk kanaatim, harb, cihan harbidir. Bizde ne suretle, ne vakit, nasl
balar, bilmeyiz. Fakat bir an evvel orduyu tekil edip, tlim terbiyesini yapmak
lzmdr.Hi bir zaman ben kendim harbe gireceimize ihtimal vermemitim. Bu
vaziyetten sonra stanbul'da bulunan Atatrk, ordu mfettii olarak tekrar
Anadolu'ya gnderildi. stanbul hkmeti niin gndermiti Atatrk'. yle
izah olunabilir bu: stanbul'da iyi niyet sahibi eski vezirler, bun lann iinde
dman vastas olmas yle dursun, olmasnn tasavvur edilmesi bile mmkn
olmayacak temiz insanlar vard. Fakat kendilerine itimatlar yoktu ve yaplacak
bir ey de gremezler. Atatrk ile dier gn grm iyi niyetli devlet adamlar
arasndaki fark udur: Onlar, bunun resi nedir, bunun resi uslu oturmaktr ne
derlerse raz olmaktr. Vaziyeti daha arlatrmayalm. Geen harbten sonra
ar ithamlar altna girmiizdir. Bu ithamlarn yakksz, esassz olduunu isbat
etmee alalm, iyi niyetle alalm diye dnrler. Atatrk'n grne gre
vaziyeti objektif olarak mtla edelim. Hissiyat meselesi deildir bu. Kendimi
ne kadar beendirmee alsam benim memleketimi paralayp stismar etmek
frsatn bulmu olan siyaset adamlarna insaf vere-
OSMANLI TARH mem ben. O bir eyden anlar, imkn var ise istismar ede-
cektir. Hkmdarn bu siyaset cereyanlarnda balca taraf olmas ve uysal
davranmak; kendimizi beendirmek suretiyle bir ey koparabileceimizi, bir ey
kurtarabileceimizi zannetmesi, felketin balca sebebi olmutur. Atatrk'de
mid mphem olarak var. Bu iin sonu nereye varacak? Bu iin sonunun nereye
varacan sonra dnrz. Cumhuriyet v.s bunlarn hi biri mevz bahis
deil. Evvel bir mukavemet imkn bulalm. Bu ekilde 3.Ordu mfettii olarak
Erzurum'a kadar gitti..." Diyen nn sz kurtulu savana getirmek suretiyle,
l.cihan harbine giriimizin kaybedildii kesin bir savaa girdiimizi aka
sylememekteyse de, ttihatlarn yanl yaptn ifadeden de kanmamak-
tadr.

1.Cihan Savanda Ermenilerin Manciplecileri

Dnya'da topraksz kalm kavimlerin arasnda ikiden biri olan Ermeniler;

arlk Rusyasnn trih sahnesinden yok olmas sonrasnda, Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birlii Boleviklik propogandasndan mtehalli olarak, bir peyk
devlet kurma ansn yakalamlardr. Ancak bu yeni devletin toprak mesahas
29 bin kilometrekare olmak hasebiyle, Bolevik lkelerin en k olarak
teekkl etmi oldu. kiden dier bir ise; Yahudiler olup, onlarda 1948 de devlet
oldu.
Ermenileri; srasyla ar Deli Petro'dan beri kendi amallerine kullanan
emperyalist devletlerin, ki banda Rusya, ngiltere ve Fransa gelmitir. Sonunda
bu emperyalist devletler kendilerine aid menfaatleri devirdilermi maniple
ettikleri Ermenileri satverdiklerini bilmek iin derin bir tarih bilgisine ihtiya
yoktur. Bu ifademizin doruluunu bizatihi Ermeni diasporas, yni Erivan'n
bakent olduu Ermenistan dnda yaayan oka kalabalk ve dar da
Ermenistan'n ekonomik artlarnn pek fevkinde hayat sren ve bu minik
devletiklerine yardmlaryla, dnya siyaset arenasnda hretin merdivenlerini
trmandrp, hayallerinde yaattklar Byk Ermenistan hlyasn kuvveden fiile
karabilmek iin nice sakm yollar aramakta olduklarn gsteriyor.

Bunlar Trkiye'ye Dmandr!

Yukardaki bala ilveten Ermenilerin, slama dmanln belirtmek gerekir.

Zten Trk dendiinde, btn hristi-yan lemi mslmanh aklna getirir.
nk; Mslmanlk ve Trklk,et ve trnak gibidir biribirinden ayrlamaz.
Dolaysyla dmanlikdada bu hususda hem Trk' hem de msl-man hedef
alr ve almtr. Ermeniler'in aziz milletimize taarruzlarn, bu taarruzlarn
meydana getirdii kanl ve fec olaylar,-zaten hakkmzda pein hkm sahibi
ehl-i salibe duyuramadmz kimse iddia edemez. nk; garb dnyas, ark
dnyasn seyyahlar, arkiyatlar ve oryantalistleri vastasyla olaylar
kemliyle bildikleri halde, inanlar ve lkelerinin menfaatleri istikametinde
ahalisine nakl ve tasvir eylemilerdir. Dolaysyla avrupa efkr umumiyesi,
htt Amerika ktasnda yaayanlar geree muttali olamamlardr.
Nizamettin Nazif Tepedelenliofu mehur "Komitaclar" adl mufassal eserinde,
Topal Tevfik Bey'e ki, Mahmut evket Paann katlinde fiili meesir rol
oynayan bir kimsedir ve mezkr hadiseden dolay idam sehpasnda bu adam
dnyadan ayrlrken unlar syledi, syledikleri de kt der. Topai Tevfik;
ttihatlara memleketi batryorsunuz! Diye barmt. Evet.. Memleketi
hatrdlar. Bir de; hepinizin sonu benimkine benzeyecek! Diye avaz avaz
haykrmt.. Diye nkilde bulunur.
ttihatlar; koskoca Osmanl devletinin hkmeti olduunu unuttular veya ne
olduklarn bilemediler ve eer Ruslar ile sava kt takdirde, Ermenilerin
tarafsz kalmasn temin iin Tanaksutyun komitesi ile antlama imzaladlar. Bu
haydut etesi, eteden de bir fark olmayan ttihatlardan ald destur ile 1914
senesinde, temmuz aynda Erzurum'da yaptklar 8. kongresinde katlanlara
kabul ve tasdik ettirmilerdi. Ama Tanak-sutyun komitesi mensubu Ermeniler
Rus kuvvetlerine bilfiil nclk ediverdiler. Ermeni cibilliyetine uzak olmayan
kalle ve dneklik sergilendiini gren ttihatlar, haliyle yaplan antlamay
tanmaz oldular.
Yukarda Topal Tevfik bey'e ait szler, bir bir kt diyor N.Nazif
Tepedelenliolu; Talt Paa (eski sadrazam), M.Said Halim Paa (eski
sadrazam), Ceml Paa, ler komite sinden Dr.Bahaddin kir, Polis mdr
Azmi bey, hin ve kalle Ermeni komitaclarnn yaptklar silahl saldrlarda
hayatlarn kaybettiler. Ermeniler; Talt Paa'y ehid eden So~ omon
Tayleryan'in cinayet davasnda szde Byk Ermenistan davas gtmee
altlar. Militanlarn kurtarmaya muvaffak oldularsa da, davalarn Berlin'deki
mahkemenin uyankl sayesinde ispata muvaffak olamadklar gibi, dnya
efkr umumiyyesi huzurunda sahte belegelerle tarihi tahrif etmeye alrlarken
crm- mehut oldular.
Mgrd Yankyan adl seksen yandaki vahi katilin balatt intikam sava
ile nice deerli eli ve diplomatmzn ve aile efradnn hayatna kydlar.
Maalesef dnya bunlar grmezlikten geldi. Biz bu gn ortaya koyduumuzda,
onlar her lkenin yapmasnn isabet olduu tehciri bir su yapmz gibi
nmze koymaktan haya etmediler.

nderholm Ne Diyor?

Elektronik postama sayn M.Arif Demirer adl bir beyefendi, benim ok

yararlandm ve sizleri de mstefid klarsam faydal olacana inandm ve
aada hlasa etmeye alacam malumat ltfetmiler. Trihi bir vak'a
olduundan eserimize alyoruz.
Arif Bey soruyor; "3/austos/1914-27/mayis/1915 trihinde dou ve gneydou
da cereyen eden, vak'alar inceleyen sveli tarihi, Jonas Linderholmu
okudunuzmu?"
Nerde! Adn yeni duydum. Linderholm; 27 sahifelik bir makale yazm. Bu zat
Douanadolu ve Azerbaycan'da 1.dnya sava esnasnda Asrler ve Sryani
ler" mevzuunda. Linderholm; sveli ve bir lisede trih retmenlii
yapmaktaym. Diyormu ki: "olaylardan bu tarafa geen yl says oaldka,
l saysnda hayli ilveler yaplmaktadr. Aadaki olaylar dengeli olarak
vermek amacyla yazm bulunuyorum. Mesel: bir sryani protestan olan
Sleyman Bostani, 1912'de ksa bir sre Osmanl devletinin hariciye vekilliini
yapyor. 1914'de kabineye Ticaret Bakan olarak giriyor. Bu kabinenin
sadnazam daha sonra ermeniler tarafndan Roma'da ehid edilecek olan M.Said
Halim Paadr. Bu Sleyman Bustani ancak" 12/kasm/1914 de jntrkle-rin
savaa girme karar almas zerine bu karar protesto iin bakanlktan ekilir.
Linderholm Stokholme 40 km. mesafede bulunan Soder-tal de yetmisekizbin
nfusu olan bir ehir ve bu ehirde yabanc says otuzbindir. Bunun onbebini
Sryani olup Midyad kkenlidirler. Linderholm baka bir malumat u szlerle
bize aksettiriyor: "Rus birlikleri ve Ruslar tarafndan eitime tbi tutulan ermeni
gnll gleri, 1914 sonbaharnda (Diruzhna) Albak ilesine girdi. Ruslarn
byk saldrs Erzurum vilyetinin kuzeyinde gerekleti. Enver Paa trihler
27/aralk/ 1914' gsterirken Sankam'daki Rus mevzlerine hcuma geti.
Malub oldu." ve yine unlar sylemek-te Lindelholm adl tarih retmeni: "24/
nisan/1915 de stanbul'da hkmet 2354 Ermeni ileri gelenini tevkif etdi.
Tanaklar ve dier Ermeniler fiilen Rus ordusuna yardm etmeye balaynca,
hkmet Tanaklarla yapm olduu antlamay bozmaktan baka resi yoktu."
Yukarda nakleylediimiz ittihatlar ile tanaksutyun arasndaki antlamay ve
ademi muvaffakiyeti de bylece doruluyor Lindelholm'un beyan ettikleri!
Devam edelim Lindel-holm'e;
"25/mays/1915 de hkmet; Erzurum, Van ve Bitlis'de-ki Ermenileri, Haleb,
ehrizur ve Musul'a sevketmeye karar verdi. nk; bat'dan dou'ya asker
gnderemeyen devlet buralar Rus, ermeni ve onlarla beraber isyan eden
Sryanilere brakmt." Lindelholm, unlar syleyerek bat adna namuslu
olmay hatrlatyor:
"ittihatlarn elindeki hkmet, dou blgesindeki askerin azl ve otorite
boluu karsnda stanbul'daki erme-nilere dokunmamakla birlikte, isyan
blgesi ve Osmanl hu-dudlar civarnda yaayanlara tehcir,yni lkenin baka
bir blgesinde iskn karar alyor ve de bu blgelere nkile bavuruyor. Ancak
bu hl srgn olarak telakki edilmemelidir." Demekte Lindelholm. Ve yine
devam etmekte: "2/ocak/ile 24/mays/1915 tarihleri arasnda drtbin kadar
Asur'nin, misyoner merkezlerinde eitli hastalklardan ldkleri hesaplanyor.
Bu rakkama Rusya'ya kaarken yolda len bin kiiyi daha eklemek mmkn"
Jonas Lindelholm tetkik ettii baka bir kaynaa bizi gtryor: "The
Macmillan Dictionary'de yer alan bilgiye gre ermeni olmayan yzyirmibin sivil
1914 yl kasm ve aralk aynda Ermeni eteler tarafndan ldrld." (Baka
bir deyimle tehcir kararndan nce ermeni eteler yzyirmibin Trk ve Krd
ldrm oluyorlar. Bylece hkmetin tehcir kararn almas bu hadise
mnasebetiyle, her devletin yapmas gereken tedbire tevessl olarak telakki
olunmal.m.h)

1.Cihan Harbi Hakknda Malumat

Bu savan dnya'da ok byk siyasi deiiklikler getirmesinin grld gibi,

her alanda, aratrma ve gelitirmeler dnyann bir ok keif ve kolaylklara ok
abuk ulamasn sala di dersek hide yalan sylemi olmayz. Fakat av-rupa
ve asya topraklarnda meydana gelen fikri deiim, mslmanlar arasnda rk
yaklamlar ve hilafet otoritesinin sarslmas, sava esnasnda ttihatlarn,
Sultan Read'a yaptklar bask zerine cihad- mukaddes ilnn yaymlamasn
ve mmetin bu cihad iln ve fetvasna lakayt kalmas bu yce messeseninde
ypranmasn salad ki manen byk bir kayptr. 1.Cihan savandaki grlen
sava aletleri modernizasyonu,daha sonra husule gelecek savan mthi-ligini
iaret etmesine ramen insanlar bundan mtenebbih olmam, 1.savatan sonra
ikinciyide karmlar ve bunun msebbi olanlar en ok ikyeti bulunanlar
arasnda yer almlardr. nsan kayplar l.harble mukayese edilemeyecek kadar
yksek olduu gibi, maddi ve kltrelkayplar bilhassa insan haysi yeti haylice
zedelenmitir. Birinci Cihan Harbi, neticesi itibaryla, Almanya-Avusturya
imparatorluklarn, Rus arln ve nihayet l- Osman devletini trih sahnesin-
den aaya yuvar lama vazifesini grmtr. slm lemi devlet-i ahanenin
skt bulmasyla imamesi kopuk tebih daneleri gibi dalm ve hilafetin ipi,
ittihatlarn fonksiyonunu ifa edemeyeceini bile bile sdar eyledikleri cihad
fetvasn, yaralamak suretiyle ekilmitir. Osmanl mnevverleri ve yeni rejimin
entelleri hilafet Trke yk olmutu gibi yaveler yumurtlamaktan imtina
etmemilerdir.
Milletimiz halk arasnda ifade edilen biz yedi cephede d-tk szleri
dorudur. Hakikatte 1916'dan sonra hudutlarmz dnda , lkemiz topraklar
zerinde drt cephede arptk.
Fakat; anakkale savalar dnya harp trihinin kaydettii en mthi bir
savunma harbidir.
Bunu dost da, dman da yerinde ifadelerle kabul ve beyan etmektedirler.
lerinde siyonizmin temsilcisi olarak, sembolik bir kta ile katlan yahudilerin
bile yer ald dman ngiliz smrgelerinden getirilmi mslman askerler ile
de takviye edilmiti.
Cephede saldrd, dmannn Delail-i Hayrat okuduunu duyan dman
ordusunun mslman askerleri kahrolmaktaydlar. Bulut iinde atlaryla birlikte
bilinmezlere gark olan dman ordusunun Norfolk taburu ad verdikleri
askerlerden hi bir iz kalmamas, sahib-i hakikat Allah (c.c)'n Osmanl slm
ordusuna bir yardm olarak telakki edilmesi hi de yanl olmaz.
Osmanl'nn 34. Padiah 2. Abdlhamid Hn'n kurmu olduu mekteplerden
mezun olmu btn zabitlerimiz, anakkale savalarnda vazifeler almlar ve
byk baarlara imza atmlardr. Dman bu savalarn sonunda mnhezim
olarak boazdan ekilip gitmitir. Bu muhteem olay en ince teferruatna kadar,
iki eser terennm etmektedir ki, bunun ilkini anakkale savalar esnasnda
Avrupa'da olmasna ramen, savan iindeymicesine "anakkale ehidlerine"
diye kaleme alp, nl "Safahaf'nda nereden Mehmed Akif Bey'dir ki ikincisi
de, "anakkale Maheri" adn verdii ve onbe yl gznru dkp, milyonlarca
belge ve yazy okuyup, sava alann, avucunun iinden daha iyi tanmay ba-
arm ikinci bir Mehmed, Dr.Mehmed Niyazi zdemir Beyefendinin deerli
eserinden okumanz salk vermeyi bir hiz-rnet'i diniye ve vataniye olarak
telakki ediyorum.
Osmanl ordusunun savat cephelerin Kafkas Cephesi, Irak Cephesi,
Sina/Filistin Cephesi Bunlardan kafkas cephesi, plnlanan vaziyete gre,
ortaklarnn ykn hafifletmek iin, yni Almanya, Avustrya, Bulgarya ve
talya'nn skntlarn azaltmak iin Romanya ve Bulgaristan zerinden veya-
hutda Karadenizden karma yaparak, Kafkasya'da ar ordusuna, Svey
kanalnda da majestelerinin ngiltere ordusuna taarruz etmesiydi. Ayrca
stanbul boaz da buna dahil idi. 900 bin kiilik 4 adet Osmanl ordusunun 1.
Ve 2. Ordular boazlar blgesinde, 3.Ordu Kafkas cephesinde, 4.Ordu Filistin
ve Suriye'de, ayrca da ran ve Afganistan srklemek suretiyle de, Hindistan'a
akn yapmak iin Basra'da Irak blge komutanl kurulu vermiti.
3.Osmanl ordusunun Sarkam/Erzurum istikametinde 3.ordumuzun 190 bin
kiilik mevcuduyla 6/9kasm gnleri 1914'de Kprky sava vukubuldu.
Peinden Sarkam'da 22/Aralk/1914'de Ruslara taarruz ederken balarnda
Enver Paa bulunuyordu. 112 bin kiilik bu ordu bilhassa souktan mtevellid
donma yznden 60 bin kaybla perian oldu. Bu askerin ksm- azam kyafeti
milliyeleriyle bu iklimde kullanlan Arabistan askeri olmas bu hava artlarnn
insan olmadndan bu kullanm daha sonra rk grlere sahip olanlar bir
kast olmak zere vasflandirmlardr ve bilhassa arkiyatlar Arablar zerinde
bu vak'ay Osmanl aleyhine yorumlama yolunu semilerdir. Osmanl
dmanln krklemilerdir. leride, 4.Ordu Kumandan Bahriye eski nzn
Ceml Paa'nn Suriye'deki grevleri esnasnda bu rk yaklamn
dorulanmasna uygun davranlarla hret bulduu unutulmamaldr.
rak Cephesinde 1914'de Basra krfesi petrol sahasn eie geirmek isteyen
ngilizlerle kark Hint tmeni aamal bir hareketle 15/Ekim'de Bahreyn,
23/Ekim'de Fav'a asker karan istilac gler, 23/Kasm'da Basra'y kendilerine
ram ettiler. Yerli Araplarn %90'nn tekil ettii 38.tmen neferlerinin ou
firar tercih ettiinden ciddi bir kar koyma gsteremedik. Bylece ngilizler
Ahvaz' ele geirdiler.
Sina/Filistin cephesi veya Kanal harekt da dediimiz bu cephe iin nce
Osmanl genel ka rarghnda, Almanya'nn stanbul b.elisi Baron Valkenhaim,
Alman amirali Suon'un-da katld toplantda Msr zerine bir hareket uygun
bulundu. Bunun maksad milletler aras bir irketin idare ettii Svey Kanalna
sahip olmakt. Bizim 4.Ordu bu ie tahsis olundu. Harektn trihi
1914/Austosunda karar altna alnd. Karara gre harekt, Kanal tam
ortasndan gemek olacak ve en uygun zaman dilimi Aralk ile Ocak ay
olduundan ittifak hasl oldu. Btn hazrlklar 20 bin mevcud iin yapld. Su
dahil btn ihtiyalar gznne alnmt. Suriye'nin savunmasna ise 45 bin
kiilik bir kuvvet ayrlmt. 14/15/Ocak/1915'de yrye baland. Yarbay
rtbesinde-ki Ali Fuad (Cebesoy) bu yry harektn idare ediyordu. As
kuvvetler alt gece yrmek suretiyle kanaln elli kilometre dousundaki
Harba'ya geldiler. 27/Ocak'da ise Mmtaz Bey ve emrindeki birliklerimiz
Kantara'ya geldiler ve ngliz-lerle sava balad. ngilizlerin uaklar bu arada
devreye girdi ve bombardmana balad gibi messir oluyordu.
Arab askerlerinin bir ksm firara bavurdular. Bu srada 4.Ordu kumandan
Ceml Paa'da blgeye gelmi harbi yakndan takibe balamt. 3/ubat/1915'e
gelindiinde Ceml Paa ekilrie emrini verdi balay saatini karanlk basnca
diye tyin eyledi. ekili o kadar sessiz yaplmtk!, nglizler, 4/ubat sabah
karsnda Osmanl askerini gremeyince aknlktan gzlerine inanamadlar.
2.Kafkas cephe cephe harekt ise Tifs hastalnn Erzurum'da zuhuru ve
orduyu sarmas htt Hafz smail Hakk Paa'nn dahi bu salgn sonunda lm
vukuubuldu.
Bu arada da Nisan aynda Ermenilerin sabotaj ve silahsz ahaliye saldrlar
balad. Bu yaygn Ermeni davranlar, bir tehciri gerektirdi ve bunlarn Suriye
ve Kuzey Irak'a yerlemelerine gayret edildi. Ruslar Van ve Malazgirt zerinden
yrrlerken, Ermeniler bu birlikler iinde bir kasap gibi yer alyorlar, yaptklar
soykrm ve gsterdikleri vahet mttefiki olduklar Moskof'u bile ileden
kard. 22/Temmuz/1915'de balayan Osmanl kuvvetlerinin mukabil taarruzu
bunlara byk kayplar verdirdiinde Karakse'nin Kuzeyine srldler. Van ve
Malazgirt bu arada istirdat olundu yni kurtarld.
Irak cephesinde 12/nisan/1915'de Sleyman Asker Bey ki bu zat, tekilt-
mahsusann nemi byk kimselerinden-di. Basra'y istirdat iin yerli asker ve
airetlerin verdii muharipleri toparlayp uaybiye'de ngilizlerle dvt, iyi bir
eitimden gememi derleme birlik dal verdi. Bunun zerine Kut'lamare'ye
ekilindi. Buray da ele geiren General Tovsehend oradan Badat' almak
itahyla scak dnemi geirdikten sonra Eyll nihayetinde Dicle vadisi
civarnda Selmanpak'a ve Frat vadisinde de Nasrye'ye sokuldu. Burada
yeniden tanzim edilen 45.Osmanl tmeni, Semanpak'a yetiti pek kanl bir
savatan sonra 26/Kasm/1915?de ngilizler ekilmek zorunda kald.
8/Aralk/1915'de General Tovhesend Osmanl birliklerinin muhasarasna maruz
kald. Buradaki kuatma be ay gibi uzun bir zaman srd ve Tovshend
23/Nisan/1916'da 13 bin savas ve kendi dahil be generalle birlikte teslim
oldular.
ngilizlere yardm iin grevlendirilen Rus birlikleri ki svari tmeniydi bunlar,
ran'n iinden geip, Badat'n kuzeydousundan Hanikin mevkiine geldii
renildi. Buraya sevk olunan 13.Kolordumuz, nne katt Ruslar ran'n
Hame-dan blgesine kadar pskrtt. Daha sonra Kazvin'de ngilizleri iyice
ezme plnlar yaplrken, gcn 95 bin kiiye ykselten ngilizler tabiiki 17 bin
mevcudlu Osmanl birlikleriyle ezilemezdi. Nitekim Felahiye brakld peinden
de 11/Mart/l917'de bahse konu ngiliz birlikleri Badat' igal ettiler.
Sina/Filistin cephesinde 2.Kanal harekt hazrlklar balamken, Mekke erifi
Hseyin isyan etmiti. Bu adam Ab-dlhamid dima dersaadetde tutmu
blgesine gndermez ve de hi itimat etmezdi. Avlonyal Ferd Paa,
2.Abdlha-mid'den erif Hseyin'e hi iltifat edil- mediin dile getirdiinde
padiah yeteri kadar alakalandn syliyerek mevzu-yu kesmiti ttihatlar ise
batac yapp onu Hicaz'a gndermilerdi.
Hseyin'in bu isyanlarn teskinle 4.ordunun baz birlikleri vazifelendirilmiti.
Hicaz Kralln iln eden Hseyin tabiiki bunu ngilizlerin himayesine
gvendiinden yapmaktayd. Bu arada Seyid dris'de Asir'de ayakland, Yemen
ise mm Yahya'ya bah kald. Bu arada da 7.kolordu lojistik bakmdan destek
grememekte, Anavatan'dan uzak ve yardm gremez durumda kalmt. Buna
ramen 7,kol-ordu btn zor artlara ramen Medine-i Mnevvereyi, Asr'in
Kuzey blmn ve Yemen'i savan sonuna kadar kontrolunda bulundurmaya
muvaffak oldu. Teslim ancak 23/Ocak/1919'da yaplan Mondros mtarekesi
sonunda oldu. Hemen belirte-limki, 1917/ubat aynda Hicaz seferi
komutanlna M.Keml Paa'nn atanmak zere geldiini gryoruz. Paa,
vaziyete bakp, burann savunulmaya deil, bolatlmaya ihtiyac olduunu ileri
srd grld. Enver Paa tarafndan da kabul edilen bu fikir, mnevi
bakmdan uygun olmadndan tatbik edilmedi. Fahreddin Paa'nn ki Cihan
Serverinin huzurunda, "Seni brakamam Ya Resulellah" feryad buna yeterde
artar bile. Ancak Mustafa Keml Paa'da bu greve tyin olunmad
1.Dnya savann sonunda 1908'de iln edilen merutiyetten sonra Osmanl
devleti byk bir alkantya girdi. Sultan Hamid'i tahtdan uzaklatrdklar,
27/Nisan/1909'dan sonra bu alkantlar bir felkete dnt. ki balkan harbi es-
ki payitaht Edirne'nin dman eline geii, yaplan Bulgar mezalimi, sonunda
cihan harbi geldi att.
Enver Paa'nn uygulad ordu ii tensikat ve tekadlie dir icraatlar yapmak
suretiyle genlemi bir zabtan kadrosu kurdu bununla girilen cihan sava,
Ruslar ve Yunanllar hri elli yldr savamam dolaysyla ypranmam
avrupa devletleriyle yaplmaktayd. Bizim 12 bin kilometre uzunluu olan hudut
boyumuzda, Rus, ngiliz, talyan, Bulgar ve Yunanllarn dorudan doruya,
dier dman devletlerin de dolayl saldrlarna hedef olmaktaydk. Bu ok
geni alann haylice fazla blm ne tren nede modern yollara mlik olmayp,
br ok yerinde nakliye deve ve eeklerle yapl yordu. klim ise hayli deiik,
lkenin bir tarafnda scaklar hkm srerken, dier tarafnda asker melbusat
yetersizliinden ve havann soukluundan donarak ehadet erbetini iiyordu.
Aznlk ve rk ayrlklar 19.asrdan sonra daha te'sirli olarak yaamak
mecburiyetinde kalan Osmanllar, bamszlk arzularn yeerten bu tuzaa
dmler* Krtlerde dhil bamszlk derdine dmler bunda baarnn
Osmanl ordularnn malubiyetine bal olduunu temenniye kadar gidenler
olmutu. Htt ngilizlerin, destei ile Molla Mahmud Barzenci, Sleymaniye'de
bir Krt devleti husule getirmiti. Arnavutlar'da bunlardan geri kalmamt.
Ermeniler ve Rum Pontus devleti almalar yaplmakta idi. Osmanl ordusu
yedi dvele sekiz cephede verdii mcadeleyle dnya sava trihinde bir ilke
imza atmtr. Bunlar Kafkasya, ran, Irak, Sina, Suriye. anakkale ve ayn
gnlerde Galiya ve Romanya'da olmasdr.
imdi "bu sava le alakal olarak aadaki bilgi ve dokmanlar tetkikinize
sunuyoruz. Bu beyann Sultan Hamid'n ifre ktibi olan Mehmed Selahaddin
Bey'in mtalasi olduunu da zikretmi olalm.

Almanlar Galip Gelselerdi

Almanya ile ortak olarak girdiimiz savada maazallah bunlar galip gelseydi,
lke bunlarn esiri durumuna dp, hududlarmza bir zarar gelmeyecek olsa
bile vatann evladndan bir haylisinin kaybolduu gerekleecekti. Ayrca da
milyonlarca lira borca gireceimiz kesindi. Bizim grmz ise, ngiltere
devletinden bizim istikll~i tmmemizi ve mlkmzn btnln temin
edecek vesikay istihsal edip, savada bitaraf kalmay tercihdi. Ancak ok
mecbur kalndnda ise ngiltere ve mttefikleri yannda harbe itirak etmek
doru olurdu. Bu dnceye kasten hi yanamayan ittihatlar bu yzden de
asla yakalarn bu fec me'suliyetten syramazlar. Turan sevdasnn ham mey
vesiyle milleti ifal eden bu caniler bl, "Dimyata pirince giderken evdeki
bulgurdan olduk" darb- meseli gerei vatanmzn ksm--zamn kayp
ettirmilerdir.
Bylece de muazzam ve muhteem Osmanl Devletinin para para olmasna
sebebiyet vermilerdir.
Biz; lkemizde ok konuulan Arab ihaneti zerine, yukarda gemi
blmlerde temas etmiizdir. imdi, Ceml Paann bu hususdaki davranlarn
ortaya koymaya alan ve bunu efkr- ummiyeye tamim eden erif
Hseyin'in bu tamimini hvi beyannamede yukarda ad geen ztn "Bil-
diklerim" adl eserinden Osmanlicadan sadeletirilerek ve l-tinize edilerek
alnmtr.

Hicaz Meselesi - erif Hseyin

Mekke-i Mkerreme erifi devletl, siyadetl erif Hseyin Paa hz.Ieri ittihat
reis erinin bilinen zulmlerinden bizar olan Hicaz ahalisini kurtarmak iin kyam
edip, btn slm lemine hitaben aada tercmesini vereceimiz iki araba
kta ile Hicaz'n istikllini iln edip kendini Hicaz Meliki unvan altnda
tanttktan sonra bu ittihat ve terakki cemiyeti yznden devlet-i Osmaniye'den
ayrlmtr.
"Mekke-i Mkererrie Emir devletl siyadetl erif Hseyin Paa hazretleri
Tarafndan Nerolunan Arabca birinci beyannamenin suret-i tercmesidir"

Bismillahirrahmanirrahim

hvan mslimiyne umum beyannamemizdir: ''Rabbena iftah beynena oe beyn

kavmina bilhak ve ente hayr elftl-hin"
Trihe vakf olanlarca malumdur ki; istm camiasnn tev-hid ve takuiyesi
maksadyla islami emir ve hkmlerden olarak deolet-i liye-i Osmaniyeye ilk
nce tbi olmay kabul edenler Mekke-i Mfcerreme emirleridir.
Selatini al Osman padiahlarnn (Kitabullah) ve (srtnet-i Resulellah) icra ue
tenfiz ahkm hususundaki temes-skleri ve bu hususda ifna-i vcud etmeleri
(kendilerini helak edercesine gayretleri) dolaysyla gemideki emirler tabi
olmaa devam ettiler. Htt 1327/1909 senesinde bizzat arablaraan tekil
olunmu bir kuvvetle arab zerine hareket ederek devlet-l liyenin eref ve
haysiyetini muhafaza iin ibahenin muhasara etmesinden kurtarmaya altm.
Ertesi sene ayn maksadla oullarmn birisinin kumandas altnda olarak o
hareketi yapan* ve herkese bilinen ue grlen yce yoldan ayrlmadm. ttihad
ve terakki cemiyetinin zuhuru ile ummu devlete el koymas ve kt idaresi se-
bebiyle ide ve d da, karklklarn kna yine herkesin bildii gibi birok
savaa sebeb olduundan devletin byklk ve erefini haleldar etmi hele u
son savaa lzum yokken girmesi de devleti topraa grmekten baka bir ey ol-
mayp, izaha dahi lzum yoktur. Bu yaplanlarn ne gibi de-n bir maksadla
yapldn izaha, hisslyat- hsenemiz mni olduu gibi umum ehl-i islmn,
islm devleti hakknda ftur getirip yeis ve kedere dm olduunu grmek
isteme-diimizdendir.
Beka memalik de kalan mslman ahali ve garyi ms-limlerin bir ksmn
asmak su etiyle idam dier ksmn vatanlarndan nefyedip, Osmanl ile alakal
rabtay kaldrp herkesi canndan ve malndan mahrum brakmlardr.
Arazi-i mukaddese ahalisinin bu son sava sebebiyle; iinde bulunduklar sknt
o dereceyi bulmutur ki; mutavast hl (orta halli) olan bir insan evinin kap ve
pencerelerini btn eyasn sattktan sonra taam tahtalarn (yemek sofralarn)
dahi satmaa mecbur olmulardr.
ttihatlar bu kadarn da yeterli grmiyerek saltanat- se-niyei Osmaniye ile
btn mslmanlar arasnda rabta sebebinin yegnesi olan "Kitabullah" ve
"Snnet-i Seniyye"y ihlle tasaddi (teebbs) edip stanbul'da sadnazam ve ey-
hlislm ve ulema ve vezirler ile ayan gzleri nnde intiar eden "ctihad
Gazete"si Siyer-i Nebev'yeyi en' tbirlerle tahkirden ekinmedii gibi
itirazlara uramadndan cret alarak Nuss-u Kur'n yeyi kaldrmaktan
ekinmemi "el-zikr misi haz Ula nasibiyn" yeti kerimesini istihfaf (alay)
ederek tesavi-i miras (mirasda eitlii) tervi eylemitir.
Bunlara zamlmeten islmn be rknnden byk bir rknn ykmaya
kalkmlardr ki: gya Rus ordusu karsnda harb eden askere benzetilmek
zere Mekkei Mkerre-me de ve Medine-i Mnevvere de ve am da bulunan
islm askerinin Ramazanda oru tutmamalar lzumunu delillerle bu babdaki
"femenkne minkm mariyzan ev la sefer" yet-l celilei sahhasn tahrifden ve
buna benzer bir ok esa-sat- islmiyeyi ykmak ve mnkerat semekden
ekinmemilerdir.
evketli Sultan- muazzam hz.lerinin btn hukukunu gasb ile mabeyni
hmayunlarna (sarayna) bir baktip ve bir bamabeynci semekden
menettikleri gibi ammei mslimiynin ilerine bakmak hakkndan mahrumiyetle
hiafetten skat etmilerdir ki btn mslmanlar bu en'i yelten uzakdrlar.
Bu seran, gayri meru iler karsnda hsn- teuilleriyle cahillikleri tahmin
olunamaz. lem islm ine tefrika ue ihtilaf tohumlar eklemek maksadyla
yaplyordu.
Osmanl devletinin ilerinin idaresi Enver Paa, Ceml Paa ve Talat bey
(Paa)'in ellerine getii srr meydana ktnda her ey artk onlarn tasvibine
bal olduu grlmtr. stediklerini yaparlar, dilediklerini ilerlerdi.
Buna en basit delil, Mekke er' mahkemesi kad'sna gelen bir emir de, kad
huzurunda ehadetleri isimleri hakimde yazlmayan tezklyenmelerin kabul
edilmemesini istemekte-dirki: Sure-i Bakarada apak "tezkiyei beyn el
mslimiyn" keen lemyekn saylmtr.
Bunlar bir tarafa arablarn fazl ve islm byklerinden: "Emir mer el Cezain,
Emir Arif el ihabi, efik bin el Meyyed, kr bin el Asl, Abdlvahhab ve
Tevfik bin el Bisat, Abdlhamid el Zhrav, Abdlgni el Ars" gibi zevat bir
anda asarak idam etmeleri en kat kalbe sahip olein kimselerce bite yaplmas
zor grlen bu ii yapmada bir nev'i zr bulsak bile her trl cinayetden ari ve
beri olan umum aile efradnn kadn ve erkeinden en kk ocuklarna
varncaya kadar; vatanlarndan, srgne gnderilmek sureyle musibetleri
stne daha byk bir musibet ilve olunmasna ne mna verilir?
Aile reislerinin her ne ile olursa olsun idam edilmeleri cezas tahribine kfiyken
ikinci defa cezalandrlmalarnda mna bulunmad pek aikrdr "ve l tezirue
ezret ve zer ahra" yeti celtesi kafi bir delildir. Hadi bu ikinci cinayetide bir
mazeret-i siyasiyeye atfedelim. Reislerini kaybeden ailelerin mal ve mlknden
yaplan msadereye ne demek icb eder? Bu efl ve harektta tahamml etsek
bile mehur rn-cahid "Emr Abdlkadir elCezair"nin kabrine yaplan hakaret
ve pislemeler ne mna bulunabilir?
ttihatlarn ef'al ve harektndan bazlarn zikrederek nsanlk dnyas ve
btn ehl-i imn bu hususdaki hkm versinler Bunlarn islmiyet hakkndaki
itikadnn ne mertebede olduunu anlamak iin de Mekke ehlinin istikll tale-
bimle ayakland srada askerlerinin Kale-i Ecyad'dan, ms-lmanlann kblesi
ve kbe-i muvahhidin olan Beytullaha attklar toplardan kan ki mermiden
birisini Hacerlesved'in bir buuk arn (90 cm) stne dieriyse buuk arn
(ikibuuk metre) uzana tesadf ettirmilerdir. SetreA erife (Kabe rts) ate
aldndan btn halk, Kbe-i Muazza-mann kapsn aarak ve stne karak
yangn sndrmee mecbur olmulardr.
Bununla iktifa etmeyip devaml Makam- brahim ue Mes-cid-i erifi
hedeflemekten ekinmemiler ve gnde -drt kiinin katline sebeb
olduklarndan gnlerce btn halk mescide yanaamamtardr. Mescid ve
Kbenin hrmet ue tazimine mukabil, istihfaf ve izdirae (hakir grme) ile muka-
bele eden bu makule adamlarn neye mstahak olduklarn ark ve Garb
mslmanlarmn hkmne brakrz.
Evet! Bu izdim (hakaret) ue istihfaf (alay etmenin) hkmn islm lemine
brakyoruz. Lkin d'n-i is lamn ve komitemizin kiyni (merkez)'ni
ittihatlarn elencesi olarak brakamayz. Cenab- Hakk kuvvetimize intibah ue
yakaza (uyanklk) ihsan buyurup, kendi mesaisiyle istiklalini temin edip,
musallat olan ittihad- memurin e kuuvasndan memleketi tathir (temizleme)
ettikten sonra hi bir kuuoei hriciyenin te'sirine istinad etmiyerek, istikll-i
tamme ue mutlak Ue mstakil olmulardr.
ttihad ue terakki mtegallibelerinin evri ile feryadlar iinde kalan memalikden
ayrlarak nusrat-t din-i islm ue ile kelimetullah hedefi dahilinde ileri doru
harekete balamtr. eri'at-i islmiyeye mlayim ve muvafk hertrt fen ve
ilmi almaya medeniyet yolunda ilerlemeye azmcezm eylemitir.
mmid ue rica ederizki btn lemi islm kardelerimiz eday vcib iin vki
olan u hareketimizi teeyyd- uhuvvetle takviyyet buyurarak bize mariket
ederler ue vcib grdmz bu hlin edasna yardm ederler.
Ellerimizi Cenab- Rabbel lya kaldrarak teufik ve hlda-yetiyle btn islmlar
iin hayrl olmamz "Rasul mlik el-ehhab" hrmetine istirham ederiz, (oe
hoe hasbina oe ni-am elnasr) Emir ve erif Mekkei Mkereme
Hseyin bin Ali fi:25/aban/1334-(28/haziran/1916)
erif Hseyin'in 2. Beyannamesi BSMLLAHRRAHMANRRAHM fane
tevlea ehedva ba na muslemun"
Birinci beyannamemizde izah edilen sebeblere binaen kyam eden Hicazllarn
amal ve efkrmzda bazdarca tered-dd hasl etmesi ihtimalini def iinefazt
ilm ue bilhassa mslmana kar bu ikinci beyannameyi dahi nere ve ilna
lzum grerek daha vazh daha sarih daha karib elahd me-vad ve delail iradyla
maksadmz tamamen terih ediyoruz.
yleki ehl-i slmm bilcmle aklls ve gerek Osmanl te-basmm ashab
basireti ve gerek umumi aktar- lemin er-bab- fetaneti devlet-i Osmaniyenin;
harb-i umumi dvele dhil olduuna esbab tiyeden dolay raz deillerdir.
Birincisi" dhili sebeblerdir. O da devlet-i Osmaniyenin Trablusgarb ve Balkan
savalarndan pek yaknda ktklarndan askeri kuvvet ve mli hasarn ok
olmas, merkezi istinad olan millet bir hayli zayflamtr. Esasen Osmanl mil-
letinin ferdleri askerlikden memleketlerine dndkte ehli ayal iin almaa
balar balamaz alelacele tekrar hizmet-i askeriyeye istenilmesi bu millet iin
daimi bir felket ola gelmitir. Bilhassa harb-i umum hazra, dier harblere
kyas edilemez korkun bir ey olduundan zayf bir millet zerine tahmil edilen
masarif byle korkun bir harbe millet-i Osma-niyeyi sevketmek akl kr deil
idi. te devlet- Osmaniyenin bu harbe giriine akll mslmanlann raz
olmamalarnn bir mhim sebebi bu idi.
kinci sebeb hrici olup, ittihat hkmetin savaan iki saf halindeki
devletlerden semi olduu tarafa aitdir. Devlet-i Osmaniye bir devlet-i islmiye
olup dnya haritasnda igal ettii yer, geni ve sahilleri ok olduu iin
eskidenberi "Ai- Osman seltin-i azam"m meslekleri icb tabasnn byk
ksm mslm-an ve denizlerde hkim olan devletlere meyi! etmesi siyasetine
daha uygundu.
Hkmet-i ittihadiye ise bu eski siyaseti terk ile ahalisine nisbetle memleketi dar
olan ve bu yzden hayal ve taam geni olan tarafla beraber harbe girince basiret
sahibi msl-maniar beklemekde olan kt neticeyi grerek ittihatlarn bu
hareketini uursuz grdler.
Hatta harp hakkndaki fikrim telgrafla sorulunca, tarafmdan ber vehi meruh
muktezas yaplmtrki cevaben ekiten telgrafda devlete kar tadm hulusu
niyet ve sadaka-tma ve nmus-u islmn korunmas fikrime bir delildir
te bizim vaktiyle dediimiz gibi korktuklarmz zuhura balamtr. Bugn
devleti liyei Osmaniyenin Avrupadaki surlar takriben stanbul surlardr.
Rus ordularnn talii Sivas oe Musul vilyetlerinde ahali-i Osmaniyeyi
inemeye balamtr.
ngilizler dahi; Badat ve Basra vilayetlerinin bir ksmn igal ettii gibi
Badiyet elAri'de binlerce Osmanl esirini nnde srp gtryor. phe
yoktur ki; bu ahvali dnmek, devam etmekde olan harbin neticesini
kestirmeye alanlar zihinlerini yormakszn u neticeye vsl olurlarki bizim
iin iki kdan birisini semekliimiz zaruridir.
Ya harita-i lemden silinip mahvolmak yahud bu mahvo-ludan kurtulmak
resini bulmak. Bu babda teemml ve lzm gelen cevab verme hususunu
btn leme terk ederiz ve deriz ki mehalik (tehlike) memliki (lkeyi)
kuatmadan nce yaptmz kyam uygun ve kyammzn meru ve u-cib
olduu her ynden iddia olunabilir."
erif Hseyin'in bu iki beyannamesinde var olan baz hakikatler onun ihanetini
ortadan kaldrmaz,zten son nefesini verdii Kbns'da lm deindeyken bu
ihanetini muterif olduu yni itiraf edip, Mevl'mza iltica ettii hatratlarda da
yer almaktadr.
imdi de, erif Hseyin'in beyannamelerinin hemen altna aadaki bir redif
binbasnn kaleme alp, risale hlinde yaymland, "Beka- Osmaniye" adl
dnce mahsul risalesini, Osmanlca'dan ltinize edip, tetkikinize arz ediyoruz
hemence de unu ilve edelimki, Beka- Osmaniye terkibinin mnasnn
Osmanl devletinin devam, yni yaamasna re arama fikir jimnastii olarak
bakmanz hatrlatrm. erif Hseyin, yanl ie ihanetle mukabele ederken, bir
redif zabitimiz nasl gelecei salam zemine oturtma yollarn aratryor,
dikkatle okuyalm.

Beka- Osmanjyye Mtalaas

Binba Mehmed efik Efendinin rislesindeAnadolu ktasnn (topraklarnn)

Bahr-i Siyah (Karadeniz) cihetinden, Rusya'nn Bahr-i Siyah donanmas
tefevvukunu (stnln) muhafaza etdike vaziyet-i elmesi aikrdr. imal-i
ark (kuzey dou) istikamet-i berriyesinden (karayolu) dahi Rusya'nn py-i
taarruzuna (saldrgan admlarna) kar mstesna bir haileye (engele) hiz
deildir. Anadolu ve Suriye ktalarnn bahr-i sefid (Akdeniz) sahili dahi hasmn
fik-i kuv-vay- bahriyyesi ianesiyle (dmann kuvvetli deniz kuvveti
yardmyla) harekt- taarruziyyesine (saldn hamlesine) m-said bir haldedir.
Velhasl vaziyet-i corafiyei Osmaniyye, mstesna bir vaziyet-i mfide-i
sevku'lceyiyyeyi hiz (Osmanl devletinin buradaki durumu pek ayr ve faydas
ok bir idareye sahip) olmadndan, Osmanl devletinin bu noktai nazardan
tabii bir istinatgah yni dayana dahi yok demektir.
Hele dima- devlet ve memleket olan payitaht (stanbul) geri Avrupay-i
Osmani ve Asya-i Osmaniye'nin ve ki byk denizin mahalli telafiyesinde
(arasnda) bulunmak mnasebetiyle ehemmiyet-i siyasiyye ve askeriyyesi ve
fevaid-i ltahsas (faydal olmayan topra) gayri mnkirsede (inkr
edilemezsede) berren ve bahren (kara ve deniz) kavi (kuvvetli) bir hasmn
taarruz-u ciddiyesine mukavemet etse bile rnevken hl-i muhasarada kalmaa
salih (uygun) bir zemin ve zamandadr. yle bir harp zamannda dima- devlet
demek olan payitaht, vatann akasam- siresine cra-y hkm ve nfuz
edemeyecek, beden-i vatan sekte-i dimaa uram bir mall vcuda
benzeyecekdir.
Hele esliha (silahlar) ve cephane fabrika ve depolarnn u ekl-i vaziyete mlik
olan stanbul'da bulunuu yle bir zaman iin ne derece bis-i felket olaca
mstan-i beyandr. Bir hkmet (devlet) dima ahval-i fevkaldeyi nazar-
dikkate almaldr. Mrur (geen) zaman ile ahval-i akvam (kavimlerin durumu)
ve memalik-i tebeddulat- siyasiyye (lkede ki siyasi deiiklik) ve
iktisadiyye'ye uradka, d-vel-i mtemeddinenin (medeni devletlerin) tedabir-i
siyasiyye ve harbiyesi dahi tahavvle (deiime) uramak mecburiyetindedir.
Hi olmazsa Karadeniz ciheti, taht- emniyet-i bahriyyede bulunmadka netice
olarak maalesef denilir ki; Muhtasaran beyan olunduu zere, hkmet-i
Osmaniye yni Osmanl devleti ne millet ve ne de vaziyet-i corafiye itibaryla
emn bir istinadgha mlik deildir.
Osmanl Devleti Avrupa Devletleri Arasnda Denge Kurarak Siyasi Varln
Salayabilirmi.

Memlik-i Osmaniyye son asrda avrupa byk devletlerinin rekabet sahas ve

tecavz hedefi olmutur. Bu yzden Osmanl devleti ad byk devlet diye
geenler arasnda bir denge kurmak suretiyle hukukunu ve varln
srdrebilmesi zor ve hlen uzak saylr. Avrupann byk devletlerinin
zamanmzda antlama ve ittifaklara ball, denilebilir ki ark'daki. niyeti
siyasi ve iktisadi menfaat rekabetine dayal vede matuftur. u yaanan hl ile
nasl mmkn olur ki ark'da rekabet ve hrslarla dolu ecnebi siyasete henz
bal olmaktan kurtulamam bizim gibi bir devlet, bir memleket-i heyet-i
mtte-fika ve mutelife-i dveliyeden yni bunlardan birisine dayanarak ve
iltihak etmek istidadn yapabilecek olsun.
ngilizlerin; Msr'da ve Arab Yarmadasnda ark, garp ve cenup yni
dousunda, batsnda ve gneyinde takip etdii istilac siyaseti, Franszlarn
Cezayir, Tunus htt Trablusgarb ve Suriye'deki mevkilere dir siyasi niyetleri,
talyanlarn ise; Osmanl'nn Afrika sahillerinde olan gz Trablusgarb ile
garbdaki Arnavutluk civarndaki istilaya dnk siyasi faaliyetleri buna
inzimamen Rusyann, Osmanl devleti hakkndaki deimez ve kadm dncesi
olan imha plnlar ile olan hlyalar, saydmz avrupann drt iri lkesinin,
Osmanl vatann blmee dnk ihtiraslar yakn zamanda bunlara yaklamak
deil hasm olarak saymak durumuna getirmitir.

Almanya Ve Avusturya Devletlerine Gelince

Bu iki devletin yapt beyanlar avrupann byk devletlerine kar olan vaziyet-
i siyasiyye ve iktisadiyyeleri bu iki devleti Osmanl Devletine yaknlamaya
itmitir. Ezcmle; bu iki devlet Almanya ve Avusturya, gerek imdi, gerekse is-
tikbalde karsndaki devletler olarak grdklerini, Osmanl devleti de aynen
karsnda grdnden bunlarn yaknlamalar uygun olup, siyasi sahada
kuvvet kudretlerini isbat- vcud etmeleri, Avus- turya ve Almanya'ninda siyasi
menfaatlerine uygun gelecei tabiidir.
Ancak bunlarla yaplmas tasavvur olunan antlama tabii grlyorsa da,
Osmanl devletinin muhta olduu kuvvet ve kudret-i askeriyyesini ve idarei
dahiiiyei intizamiyesini dzeltememesi ve avruparun drt byk devletinin bunu
nlemesi, te tarafdan ecnebi devletlerin siyasi arzularnn ihtiraslsna maruz
kalmas, Almanya ve Avusturya devletlerine ittifak teklifi yaplmasna
hkmetin msaid bir zemin zaman iinde olmadn getiriyor.
Eer zetlersek deniliyor ki; Osmanl Devletinin bu gibi ittifaka tlib olmas
demek, Almanya ve Avusturya'nn himayesini istemek mnasna gelir. Bunun
byle anlalaca tabii ve muhakkak bulunduundan, u hl ihtiraslaryla
dmanmz olan devletlerin hakkmzda iddetlerini oaltmaktan baka bir ie
yaramaz. Bu bakmdan hkmet byle bir ie teebbs etmeyecei gibi
Almanya ve Avusturya'nn dahi velev byk bir menfaat mukabilinde olsun
byk devletlerin stnlne kar aka hmilik yni koruyucu ekli ne
varaca bu gibi ittifak kabul etmez. Zira bizim iin, kendilerini tehlikeye
sokmaktan baka bir netice veremez. Grlen vaziyete gre Osmanl devleti
devletlerin ittifakna dahil olmak suretiyle de hukuk ve hayat- siyasiyesini
muhafazaya imkn gre miyor.

Osmanl; Hayat Ve stiklliyetini Nasl Teminat Altna Almal?

Aadaki beyanlarmzda sebeblerini arzettiimiz ve tevessl etmemiz gereken

tedbirleri syleyelim:
1) Cezire't l Arabn yni Arabyarmadasmin Osmanl Devletine dolaysyla
mslman kavimlerin selmeti ne dayanak olacak salam bir ekle tanmas
2) Hanedan- l Osman'n erkeklerinin erefli ve saadtn muteber
hanmlanyla evlenerek sllei Cenab Nebev'ye akrabalk tesisi yaplmas.
3) stanbul Osmanl baehri olarak kalmakla beraber, hilafet payitaht nmyla
savan idaresi ve islm siyasetin noktai nazarndan lzm gelen vasflar hiz
bir mevkiin ikinci bir bakent olarak seilmesi. Bu maddelerin izahn aaya
alalm:
Esbb-I Mcbeler

1) Arapyarm Adas Osmanl devleti iin istinadgh olarak seilebilecek bir

unsur olmakla beraber corafi vaziyeti dahi mstesna bir vaziyeti pek makbul
bir dareye hizdir. Yanmada on il onbe milyon ayn rkdan mslman insana
sahibdir. Bu millet zek, cengver ve cevval ve de mstaid bir milletdir. Bu
nfus askerlik menba olarak kuvvetli bir as-keriyye tekil eder. Ktlk
getirmesi muhtemel baka bir kavim ile kark deildirler. Yanmada insann
fidesiz ve belki Osmanl devletine ve milleti islmiye'ye bugn muzr bir unsur
hlinde tutan sebeb evvel idrk seviyeleri ikinci olarak sosyal durumlardr. Bu
taraflarnn slah hlinde o necib millet hakikaten islm leminin medar-
istinad olacak bir hl-i heybet-i kymete vasl olur.
Arap Yarmadasnn corafi mevkii trihi bakmdan da msbet olup kara yolu,
taarruz hareketi yaplmasna uygun olmayan bir l ile evrili olduu gibi cihet-i
sireside denize ve sahillere uzakl, su ve havas ecnebilerin tasallutuna
msaid deildir. Trih bize isbat ederki, Yarmaday hibir cihangir devlet istil
edememitir ve ayak atanlar ise Ceziret l Arab'da barnamamardr. Yine trih
isbat eder ki Arablar erefi islmla irad olunduktan sonra Arab Yarmadasnn
Roma ve ran gibi iki muazzam cihangir devleti perian ederek, in
hududundan, Fransa hududuna kadar cihangir bir devlet kurmulardr. Her
zaman iin bu yaradldan beri tadiklar istidat ispat etmilerdir. Bilenlerce
takdir edilecei zere mstesna bir harb vasfna sahip olduu gibi krk sene-
denberi pek mhim bir vaziyet hkimiyeyi de kazanmtr. Arab yarmadas
Svey Kanalnn alndan beri avrupann mstemleke ve iktisadi yolu olduu
aikr bulunan Svey, Kzl Deniz, Babulmendep deniz yoluna uzaklna
hkim bir vaziyet-i mhimme-i mmtzade bulunmaktadr. te bu yarmadann
Osmanl devletine istinadgh olarak seiimesine uygun ve matlub hle
getirilmesi yolundaki arzunun ve temininin hikmeti budur. Byle grnte
kuvvetli bir kurulu salanrsa yalnz devlet-i Osmaniye'nin deil btn islm
dnyasnn hayat ve selmet-i mstakbelesi teminat altna alnabilir.
Yukardaki satrlarda beyan olunan Esbb-i Mucibe ara balyla 1. sebebi
yazmtk.
2.ye gelince; Sadat ailesinin hanmlaryla izdiva yaplmasndan maksat:
Osmanl hnedan'nn, kuds bir hanedan olan Nebzian Efendimizin
hanedanyla akrabalk tesis ederek, istikbalde Halife olacak Osmanl padiahlar,
anne tarafndan bu slei thire-i Nebev'yeye, baba tarafndan da hnedan-
Osmaniye'ye intisaplarn temine dnktr Bundan da maksat, Arap
Yarmadasnn insanlar olan Arap kardelerimiz arasnda hilfet-i Arbiye gibi
gerek kendileri iin gerek btn lem-i slm iin pek byk bir felketi ve iz-
mihlali inta edecek bir mesele-i mhlikenin (tehlikeli meselelerin) zuhuruna
meydan vermemek ve millet-i slmiy-ye'nin pek mhim birer rkn, pek
mhim bir muhteremi muazzam- biraderi olan Arap ile Trk'n birlemeyi
kuvvetlendirmek, uhuvveti (kardelii) ve bu suretle btn lem- slm'n
yaad zillet ve'hli hazrdaki esaretten kurtulmay temin iindir. 3.ye gelince;
stanbul' dan baka ikinci bir payitahtn kurulmasndan maksat budurki:
Yukarda Osmanl lkesinin vaziyet-i corafyas hakknda beyan ve izah
olunduu zere Dersaadet, Avrupa kavimlerinin deniz ve kara yoluyla zerinde
kuvvet toplayabileceini grdmz ve Osmanl hududunda son zamanlarda
meydana gelen deiiklikler sava noktai nazarndan baehir olarak seilmesine
uygun bir mevkii saylamaz.
Bununla beraber zerinde tad vasflaryla rnlkiyevi meziyetleri, baz
ehemmiyyetli siyasi dncelerden dolay da baehir olarak kullanmaktan
vazgeilemez. stanbul; gerek kara gerekse deniz gc bakmndan stn olan
bir dmann dima tehdidine maruzdur. stanbul; dman bir devletin ordu ve
donanmas iin hemen hedef alnmas ve buna msait bir mevkidedir. slm
siyaseti asndan da stanbul, gerek hilfet merkezi gerekse Saltanat merkezi
olmaya uygun bir yer deildir. Savan olaca gz nne alnrsa, stanbul'un
devletin beyni olarak bulundurulmas bu devletin faaliyetine mahsus 2. bir
payitah tn tesisi (mnasip bir zamanda) lzmdr.
Kurulacak bu 2. baehrin yeri en nce her bir ihtimle kar sava tehlikesine
maruz kalmayacak bir blge iinde bulunmal. 2.olarakda, dayanlacak yerin
seilmesi dnlen ve temenni edilen, Ceziret'l Arap'n siyas ve idri rab-
tasnn Makam- Hilfet-i zmya takviye teminine yni slm siyaseti bakm
dan uygun, tesir-i kuvvetli korumal bir yerde bulunmal.

Vakti Kaybetmeye Gelmez

Aleyhimizdeki umumi Siyasete Bir Bak: Avrupa devletlerinin Osmanl

Devletine gerek fikri gerekse tecavz edici olmasnn kk meseleleri sarf-
nazar edersek esas itibaryla sebebe dayandn grrz.
a) Bir slm Devleti olmamz ve Makam- Hilfet-i temsi! etmemizdir.
b) Osmanl aklllnn imrenilecek derecede meziyetlere fevkalde sahip
olmas
c) Osmanl Devletinin zayf dmesi tiraf etmek icp eder ki yukarda
sylediimiz sebep bizde mevcut olduka ve buna bir re bulamadka
tehlikeden kurtulamayz.
Bu reyi bat' da aramak yni Osmanl' nn siyasi hayatnn devamn temin
etmek iin Avrupallardan muavenet yni yardm beklemek, onlardan insaf ve
merhamet beklemek, tpk mtecavizler arasnda bir mid aramak gibi yalnz
kalm bir duhteri dlfirib'e yni bir gen kza, her biri teca-vzkrane el
uzatmak isteyen ihtiras sahiplerinden, daha dorusu gler yzl dmanlardan
birini brakp dierinden istimdd etmee benzer.
Vakit kaybetmeye gelmez. u hli prmellimiz bile bizim iin bir frsatdr. Bu
frsat karmayalm. Arkamzda metruk ve metrukiyetinden deta bize mazr
kalm, yni eki kalm fakat mhim bir dayanamz olabilecek g var. Bunu
ha-yatmz kurtaracak bir ekle sokmaya gayret edelim. Yoksa bu firsatda elden
giderse piman olmak fayda vermez. Nmusu milliyesi olan, bunu nazar-1
dikkate almaldr. Netice-ten deriz ki; Arap Yarmadas dayanamz olacak
ekil de kazanlmaldr.

Ceziretlarab Dayanak Olarak Nasl Kazanlr?

Yukarda sorduumuz soruyu cevaplamak u tedbirleri ileri srmekle kabildir.

a) Siyaset-i slmiye propogandasnn yaplmas ve bunu temin iinde ilmi ve
siyasi ilerle uraacak bir cemiyet tekil edilmelidir.
b) Arap yarmadasnda yaamakta olan insanlarn sosyai ve itimai durumlar
gz nne alnmak suretiyle onlar rahatlatc, memnun edici bir idarenin temini
c) Hilfet ve baehir meselesinin yukarda anlattmz gibi dzenlenmesinin
gereine tevess! edilmesi.
Bu maddeden ibaret siyasi tedbirler ve idar reler iin herhalde izahata
lzum yoktur. Bunlarn kapsad mna erbabnca apak anlalr.

Itthad-I slam Hakknda Dncelerin Mtalaas

slm hilfet makamnn sahibi olmak demek, slm milletini koruma vazifesiyle
mkellef olmak demektir. Aslnda insanlarn mhim bir ksmn tekil eden
mslman kavimleri esaretden kurtarmak, beer hukukdan nimetlendirmek me-
deniyet ve insaniyet asndan erefli ve pek byk bir hiz-metdir. Osmanl
devletinde merutiyetin ilnndan sonra bir fikir ykselmesi oldu. Bu da ittihad-
slm fikridir. Bunu tak-dis ve uygun bulmamak bir hissizlik, bir
mevcudiyetsizliktir. Kahramanlk dmanlara galip gelmekledir.
Madem ki biz Osmanllar; sfm koruyanlar nmna sahibiz bunun icb ettirdii
vazifeyi zor da olsa yerine getirmeyi namus borcu bilmeliyiz. Ancak bununda
yolu vardr. Yolunca yordamnca hareket edemezsek, mslman milletleri htt
kendimizi daha fazla skntlara, zararlara duar ederiz. Malumdur ki;mahkm
bir milletin hukuk-u hki miyetini kurtarabilmek iin:
a) O milletin hukukuna sahip kmas hususunda uyand-rlmas lzmdr.
b) htill letlerinin tedarik edilmesi lzmdr. (Kansz ihtill olmaz. htillsiz
hkimiyet alnmaz.)
c) Dayanlacak grnen bir kuvvete sahib olmak lzmdr.
Rusya, in, ran topraklarnda yerlemi olan Trkler'de bir uyanmaklk
alametini hamdolsun gstermee baaldlar. Bunun oalp yaylmasna
imdiden alma ve gayret gstermeliyiz. Sz konusu kavimlerin kurtulmas
iin dayanacaklar kuvvet ve devlet Osmanl Devletinden bakas olamaz.
Osmanl devletinin bu vazifeyi yapabilmesi yukardan beri saymaya altmz
dnce ve fikirleri Arap yarmadas insanlarn kazanmakla olabilir.
zetlersek; gerek Osmanl Devletinin siyasi hayatta var olabilmesi, gerekse
ttihad- slm fikrinin nazariyeden, tatbikata geebilmesi iin Araplar istifade
edilecek bir hle getirelim. Yoksa istikbalimiz karanlktr. Ey muhterem
okuyucu; feryadm ve istirhamm udur ki, hissene den dini ve milli vazifeyi
ifaeyleki, kendini ve ahfadn yni gelecek nesilleri ve de kardelerini esaretden
kurtarasn. Bu feryad mhim-semezsen ahfadn se ni mahkm ve trih-i lemde
seni, bednam edecektir.
Binba Mehmed efik

Ezine Redif Tabr Kumandan

Muhterem okurlarm; bu risale 1 .dnya harbinden nce yazlp yaynlanm

olmas gereken bir dnce mahsuldr. Din ve vatan ve de millet kavramlarn
pek gzel hallihamur etmi, ad geen kumandann ve o kumandann byle bir
risaleyi ftursuzca yazp yaymlamasnn nemi ayrca hrri-yet-i fikr ve
cesaret-i medeniyye asndan da gpta olunacak bir hususdur. Bylece kenarda
kede kalm bir Osmanlca risaleyi ltinize edip meraklsnn bilgisine
Osmanl Trihi iinde sunmann bahtiyarl iindeyim.
u nakle altmz iki beyanname bize hatrlatmaktadr-ki; eriat mutahharai
islmiyeden gzel adetlerden olan ve arablarn ayn zamanda ananatndan
olanlara dahi asla bir balk ve sayg gstermeyen ittihat mtegallibenin
bilinen davranlar yznden erif Hseyin kyam ederek istikllini iln
etmitir.
Yine harbin ilk dneminde en mhim ve byklerinden olan dolaysyla eylet-i
mmtaze denilen Msr ktasyla, Anadolu ve Svey Kanalnn kilidi saylacak
kadarmhim olan Kbrs Adas dahi bu yol kesici akilerin kurban olarak
ngilizlerce ilhak edildi. Akdenizdeki adalarmz, Trablusgarp ve Bingazinin
yine bunlarn dneminde eiimizden k kaaie alnrsa bu denizdeki
hkimiyetimiz deil, varlmz dahi nis-yana gmld. Ve ttihat haydut
etesinin dnya haritasndaki yerlerimizin yok olmasna sebeb olan bu savaa
girileri olmutur, dendiinde bir cevap gelememesi icb eder! Bu-
OSMANLI TARH nurada bu bellar grm nesiller on ylda memleketi yok
edenleri bir daha iktidar mevkiine getirmemelidirler.Osmanl devletinin savaa
girmesinin msebbiblerinden Prens Said Halim Paa kabinesi, bu savan
neticesini harb ilnnn hemen akabinde fark etmeye balad. Uzun zaman sren
mnakaa ve karlkl itirazn sonunda Said Halim Paa mnferid olmak zere
sulh kapsn aratrmaya teebbs etti. Fakat ittihatlarn o bilinen takm buna
da yanamadlar. Kaplarn deil almak, almamayacann dahi ihsas zerine
Prens sadrazam istifa etmek yoluna bavurdu. Fakat bu istifa pek ge ve g
geldiinden lkeye bir fayda temin etmedi.
Prens hz.lerinin aflanna maruren; bu hususda birka sz beyan etmek isterim
Vazifelerinde hrriyet iinde hareket edemeyeceklerini pek la bildikleri halde,
niin sadareti kabul buyurdular? Kendileri Msr'n en byk prenslerinden
Halim merhumun mahdumlar ve elan, Msr'da mevcud prenslerin
byklerinden olduklar halde neden bu asl ve nesilleri gayri malum ittihat
haydutlarla mesai yapmaya tenezzl buyurdular? Yoksa tabiyyet ve ubudiyyet-i
kadimeleri; bals olduklar devlet- liye-i Osmaniyeye hizmet etmek mi
istediler?
Bize kalrsa; hi phe yokki eskiden beri var olan ballklar dolaysyla
Osmanl devletine hizmet arzusu bu ar ykn altna girmelerine sebeb
olmutur. Mamafih Said Halim Paa, durum ve zaman gz nnde
bulundurmam ol-maliki ittihatlarla beraber olduka ve makam sadarete on-
larn destei le ktka serbest hareket edebilecei dncesine saplanm
olabilir ki esas yanl buradadr. Hatta ttihatlann elinde bir oyuncak
olabileceini dahi hesaplamamtr.
stidrat: "Yazar merhum Mehmed Selataddin Bey, her ne-kadar savaa girilme
haberini ertesi sabah alan sadrazam, durumuna drlm olan Said Halim
Paa'ya saygl davranyorsada, Enver Paa ile bir mkalemesinde,bahse konu
paann, Msr'n ngilizlerin elinde olduundan, dolaysyla oradaki
arazilerinizin endiesini tamaktasnz yollu ineli fadesiyle karlam
olmasna ramen grevinden ekilme gayreti gstermise de, ekilmee
muvaffak olamadn her halde hatrlayama- m biz, daha nce yapm
olduumuz Meulnzde Rfat bey'in Trk nklabnn Yz adl eserindeki
sadeletirmemizde metnin iinde bulmutuk. Bu esere, pek ndir bir hitap olan
Enver bey'in bu tr nezaketsiz ve mesnedsiz beyann ayplyor ve buraya
dercetmeyide bylece lzumlu grdk. M.H"
Evet; Prens Said Halim Paa bunlardan daha nceleri ayrlm olsalar idi, deerli
ahsiyetleri, Osmanl devletinin talihsizliinin ifadesi olan bu karanlk
sayfalarda yer almayacaklar, kymetli fikirleri daha bir sayg ile mtalaa oluna-
cakt. ttihatlar bata kaldklar on sene iinde getirmi olduklar sadnazamlara
verdikleri emirler dnda bir icraat yaptrmamlar kendilerinden olmasna
ramen gz atrma-mlardi. Neredeki onlarla olmayan Said Halim Paa'ya bu
hususda icraat serbestisi vermi olabilirlerdi? te bunlar Said Halim Paa
hz.erinin sadrazam olmadan grmesi icab ederdi. Said Halim Paa, altes
unvanl, bir hayli zengin ve son derece mnevver bir zt iken, bu tulumbac
takmnn benzeri ittihatlarla mnasebetleri hi bir mnya smamaktadr.
Anlaldna gre Said Halim Paa mnferid sulh yapma aramas
mnasebetiyle, Paa ve de ittihatlar arasndaki anlamazlk sadrazamn
ekilmi bulunmasndan sonra makam-i sadaret tamamen cemiyetin eline
kalmtr. Said Halim Paa'nn mnferid sulh yapma ansn arama gayretleri
yznden, sadaret ile kabine ve dolaysyla ittihatlar kumpanyasnn arasnda
zuhur eden ihtilaf dier zevat tarafndan duyulmu bulunduundan yine gelecek
sadnazam cemiyetin haricinde bir kii olduu takdirde,o sadnazamda lkenin
iinde bulunduu ahvali idrak ile, mnferid sulhun araycs olur ve byle bir hl
ise, ttihat gruhunun koruyucusu olan Almanya mparatoru Wilhelm'in
zlmesine sebeb tekil edeceinden, bu gcenikliin vukuu bulmamas iin
cemiyetin z deyii olan, Talat Bey sadareti bizzat uhdesine almaya karar verdi.
Talat Paann Sadareti

Talat Bey; makam sadarete geldiinde terifatta karktlar kmasn nlemek

babndan olmak zere Paalk unvan da padiah tarafndan ihsan buyrularak
artk Talat Paa olarak anlmaya hak kazand. ttihat ekbirlerin arasndan kur-
duu bir kabineyle ie giriti. Bunlarn oluu esnasnda ben Msr'da
bulunuyordum. Bir arkadala birlikte oturmaktaydk-ki, Talat Paa'nn sadarete
tyin olduunu haber veren telgraf geldi. Yan basmdaki arkadam pek ak bir
ekilde ben cize hitaben aadaki beyiti terennm eyledi demekte "Bil-
diklerim" adl eserin yazar, Sultan Hamid'in eski ifre ktibi.
Beyit
"Sen yakmaz dersin amma kel baa imir tarak Sadrazam oldu Talat cilve-i
takdire bak"
Ertesi gn yine o arkadamla beraber olduumuz srada Talat Paa kabinesini
tekil eden erknn isimlerinin yazl olduu telgraf okuduumuzda Enver
Paamnda Harbiye nzn olduunu anladktan sonra da yukar ki beyt'in sonunu
syledi:
"Talat olmu sadr azam alta alm Enveri ttihadn sayesinde mlkn alt st her
yeri" Hakiykaten u ztn dedii gibi Talat Paa kabinesi byk bir sr'atle
memleketi alt st etmitir. Talat Paa ve arkadalar lkenin byk
siyasiyetilerinden(!) ve Almanya'nn sadakatli bendegnindan olduklarndan
gstermi ve gsterecekleri hizmet bakmndan daha nceki kabinelerin her
birinden stndler.
Talat Paa kabinesine ne nm verilmek lzm gelir? nk kabinesine bilfiil
katiller ve canileri alarak icraata dahil eylemiti. Kendileri canilerin reislerinden
saydklarndan byle kiilerle dolu kabineye hkmet kabinesi demeye insann
dili varmyor. Bunun iin haydutlar etesi ba saylan Talat Paa, muhtelit
canilerin birlemesiyle teekkl eden bir kabine kurmu olduundan "Katiller ve
Caniler kabine-i muhtelite-si" denilebilir. Bu kabine savan ortalarnda gelmi
ve az zamanda pek byk iler(l) grmtr. dam edilemeyen ve kuruna
dizilemeyen ne kadar vatanperver ile muhalifleri varsa, hepsini temizlemi akla
ve fikre gelemeyecek derecede zulmler ve cinayetler eylemidir. slm ve gayri
mslim bir ok mazlum seyyar bir airet hline konulmu, Trabzon-dan,
Kastamonu'dan, Sivas'dan karlanlar Osmanl lkesinin en uzak mahallerine
Halep, Havran ve Kerkk lleri gibi yerlere yaya olarak sevk ve hicret
ettirilmi ve yollarda a-lkdan ve susuzlukdan yolculuun verdii zahmetlerden
dolay yzbinlerce kadn ve erkek ve oluk ocuk terk-i hayat etmi ve bir takm
mazlumda bu cani kabinenin emriyle yollarda kati ve telef olunmutur.
Rivayetlere baklrsa ldrlen ve itlaf edilenler arasnda islm byklerinden,
zengin hristiyanlardan ve vazifeli ruha-niyeden binlerce zatda byle gaddarane
katlolunmutur. Ahalisini ve tebasm bu ekilde kati ve ifna eden bu hkmetin
cinayetler irtikp etmesi selmet-i memleket ve millet iin olmayp, eitli
unsurlarn arasna ektii aykrlk tohumlarn ve muhalefeti arttrmak ve
iddetlendirmek suretiylede milletin gelecekte ulaaca rahatn askya aldrp,
hicretden istifade ederek mazlum ve madurlarn nakit, eya ve emlkini ete
ferdleri le fedai canilerine gasb ve yama ettirip, cemiyetin kasasn doldurmak
ve farmason ve Siyonist cemaatlerinin emir ve fasid arzularn ve de Almanya
imparatoru Wilhelmin hinane 'radelerini hakkyla yerine getirmilerdir. Bu
caniler bununla da kalmayp lkemizi bir hercmerc iinde braktktan sonra
islm lemine de taarruz ve tecavzde bulunmulardr.
Bir tarafdan Almanya imparatorunun; fikirlerine soktuu Turan ham hayali iin
cemiyet reislerinden, htblerinden ve fedailerinden yzlercesini ran'a,
Buhara'ya Afganistan'a, Trkistana dier islmi beldelere gndermi buralarda
yerlemi islmlar ile hristiyanlar biribinleri aleyhine drerek oralarda,
isyanlar ve kyamlar karmlar ve Afrika topraklarndaki mslman ahaliyi
islamlk maskesi altnda kendilerini gstererek bunlar da yakn civardaki
hkmetler aleyhine kyam ettirmilerdir. Talat Paa'nn idaresinde bulunan t-
tihat ve terakki ve farmason vesair cemiyet-i hafiye mensup ve ittihat
hkmetin adamlarnn olmas mmkn olmadn pek iyi bildiklerine phe
edilemeyen bu gibi hayaller ile uramalar ve devletin milyonlarca liralarn
sarfettirmeleri neden neet ediyordu?
Yukarda denildii gibi u dnemde yaplmas, siyaseten kabil olmayan Turan
devletinin Almanya mparatoru Wil-helm'in ve ittihatlarn hatr iin meydana
gelmesi m m knm idi? Bunun gayri mmkn olduunu bizden pekla daha
iyi bilen Talat Paa kabinesi ve ittihad terakki cemiyeti neden bu ham hayal ile
bire milleti ifal etti? Biz de bu suallerin tetkyk ve tahkiykini erbab zek ve
irfan ile vaka-nvislere havale eder ve hsan Adl beyefendinin Turan hakknda
ittihada kar syledikleri aadaki drtl alntlayarak iktifa eyleriz.
Kta
"Bir milleti vadi'i harabiye srerken Altun daa ykselmeli derdik srr-
vebalim! Drt yl vatann hkini kanlarla yourdun Turan ne ki? Havran ne ki ey
seyf-i mezlim!
Afrika llerinde ve sahile hayli uzak mesafede bulunan meayih-i kirm-
arabdan eyh Ahmed el Suns hz.lerini din ve imndan uzak olarak
gnderdikleri herkese bilinen avaneleriyle ittifaklarna davet ve islm
dnyasna hizmete ardlar. Hi phe yok ki Suns hz.leri, bu sahtekr dinsiz
ve hayasz ekyann brnd kisveye aldan mlar ve msimanlann hlifesi
olan ve padiah islmiyan adna hareket etmekten e kinmeyen bu hezelenin
iflatna kaplmtr.
Nasl olur ki, Ahmed el Suns hz.leri, eriat ve din lleri dahilinde halifei
mslimin olan padiahmz efendimize kalben bal bulunduklarndan, bu davet
ve kyama ret cevabi verebilirlerdi. Ancak bulunduklar durum bu ekilde bir ret
yolunu semee mni olmu olacandan islm lemi adna kyama mecbur
oldular. Bilindii gibi kyama koyuldular ve balatldlar. Malum olan ittihat
zevat pekla bilirlerdiki bu hareket ve kyam, devlet ve memleketimiz iin bir
semere ve fide saiamayp, yalnz islm ahali ve arabiardan binlerce insann
ehid olmasn sebeb olacak bu da Almanya politikasna uygun olacakt.
Nitekim de yle oldu. Bunlarn ifal ettii eyh Suns hz.leri ballarndan
bulunan airetlerden nice insanlar ehadet erbetini ierlerken devlet ve millete
yarayacak bir sonu ortaya kmad. Bu kabine, eyh Suns yi gemi
olanlardan ok daha fazla aldatarak, Almanya mparatoruna bir cemile olmak
zere ehzade Osman Fuad Efendiyi yannda bir takm subay ve sivil ahslarla
beraber Msr zerinden eyh Suns hz.ferinin yanna gndermekten de geri
durmad. talyanlara kar, bu eyh Efendiyi harekete geiren ttihatlar,aynca
Afrika'nn ortasnda Sudan topraklarnn hemen bitii inde bulunan bir buuk,
iki milyon nfusa sahip ve mstakil bir islam devleti olan Darfur Sultanlnda
da, eyh Suns hz.lerine oynadklar oyunu sergileyerek Darfur Sultan Ali
Dinar' yi kandrp onu da ngilizlere kar kyam ettirdiler.
Darfur Sultan Ali Dinar; bu ittihat etesinin ifali sonunda ngilizlere kar
harekete geti. ngilizler Msr zerinden Dinar'n zerine sevkettikleri stn
kuvvetle onu hem malup ettiler hem de Dinar, ehadet erbetini idi, lkesi ise,
ngilizlerin eline gedi. Afrika'nn ortasnda sulh ve skunet iinde yaayan bu
islm devleti yegane mslman devletti, uymu olduklar ittihat etenin
tavsiyeleri, bunlarn dnya haritandan silinmelerinin sebebi hakikisi oldu.

Sultan Hamid Ve Read'n Vefatlar

Biz bu almay yaparken, mmkn mertebe o dnemi yaayan insanlarn,

hatrat ve ee, dosta nakledipde sonradan su yzne km ve ehl-i dilin
tasdikledii bilgilere daha ok ehemmiyet verdik. Bu bakmdan; Ltfi Simv
Bey, ki Osmanl hriciye nezaretinde eyrek asr vazife grp, eitli
makamlarda hizmet vermi, uzun yllar ehbenderlik etmi bir kimse olarak,
saray adabna avrupa lkelerinin ainas olarak uygun bir mabeyn-ci olarak da
eski hariciye nazrlarndan ve sadrazamlardan Ahmed Tevfik Paa tarafndan
yaplan vki teklifi zerine Sultan Read'in bamabeyncisi olmutur. Bu ztn
Osmanlca Sultan Read'n Saraynda
Grdklerim" adl hatrat tr eserinden bu vefatlar ve baz safahat aktarmaya
alalm. Diyorki; Ltfi Simv: "Ftraten zeki olan Sultan Mehmed Read han
mkemmel bir tahsil grmemiti. Arapay bir hayli okumu ve Mevlevi
trikinde yol almakta olduundan Fars'aya pek nem vermiti. Bu esnada ok
gzel bir ekilde konutuu da grlmtr. Trih'lede megul olup, Osmanl
trihini ve bilhassa ecdadnn menkbelerini iyi bilirdi, sene ay devam
eden Bamabeynciliim esnasnda padiahn iirle megul olduunu grmedim.
Bu, anakkale'ye dir hnkrn yazd ileri srlen manzumeyi her kim inad
etmise bana gre padiaha hizmet etmemitir. Osmanl padiahlar vak'a yapar,
vakanvisler trihlerini yazarlard. stanbul'a gelen ecnebi hkmdarlarn byk
askerlerinin ilk ziyaret ettikleri anakkale, ki kahramanne mdafas harbi
ummde yegne medar iftiharmzdr. Hnkr oraya hi gtrmeden, Trk as-
kerinin o mareke-i azamette ibraz ettii hamaset hakknda kendisine iir isnat
etmek doru bir hareket deildir." Bylece bir iddia ortaya atm oluyor,
bamabeynci Ltfi Simv Bey biz de, bu iddia ile sayfamzda bir deerlendirme
yerine tarihilere ve aratrmaclara bu mevzuyu haber veriyoruz.
Ltfi Simv Bey Bamabeyncilik gnlerini anlatrken,hatratnn 88.sahifesinde
padiahn fart- nezaketi yni Sultan Read'n yksek nezaketi hakknda bir
ifadedir bu. Diyorki: ".Terbiye-i mcesseme itlakna seza olan Sultan Mehmed
Hn'n fart- nezketi vard. O derecedeydi ki, vkel ve baz zatlar ile
mkalemesinde, arz ederim, istirham ederim gibi hkmdar istimali yni
kullanlmas caiz olmayan tbirat kullanrd buna dir mingayri haddin haddim
olmayarak maruzatta bulunarak nezaket-i hmayunun suistinal eidlebil-mesi
ihtimalinden bahsettim. Birgn padiah bir zatn fik-
SLTAN 5. MEHMEU dan- terbiyesinden terbiyesinin asndan ikyet
ettiinden, ifadei ahanelerine itirazen arz ediyordum bu hle Efendimiz
sebebiyet verdiniz baz adamlarmzn iltifat ve nezaketi ahanelerini takdir
edemeyeceklerini defaatle ar-zetmitim dedim. (Bizim de burda aklmza bir
vak'a geldi yeri gelmiken ilve edelim. Efendim, Zlfl smail Paa
Hazretleri, Sultan Abdlmecid'in cariyelerinden domu bir paadr. Ancak
hangi sebebe istinadense Saray'dan dar karlm ve her halde iddet
mddetine de riayet olunmam olmal ki, criye yeni izdiva yapt zata hmile
olarak gitmitir. Bu anlalr anlalmaz, hanedan bu meseleyle megul olmu
fakat hanedan mensubu olarak tesbit etmemitir. Onun yetimesi ile alakal
olarak btn yaplmas gerekenler yerine getirilmi. Paalk makamna
ykseltilmitir. te bu zt ile bir gn mkaleme esnasnda Sultan Read, Zlfl
smail Paa'ya buyur ederken, "Birader yle otur!" demek nezaketini
sergilemitir. Tabii asil bir zt olan paa da bunu hi bir zaman istismar
etmemi, Hanedan- Osmaniya'nn en ufak bir leke phesinden mutazarrr
olmamas iin kaderine rza gstermitir.. Bu vesileyle biz de bu vak'ay kayda
geirmi olduk.) Bunlar ifade ettikten sonra Ltfi Simv Bey'in ifadelerine
avdet edelim: "Sultan Read'in nezketinin daha ocukluunda bir mmeyyiz
vasf olduu ocukluunda, pederleri Sultan Abdlmecid ile zmir'e giderken
padiah rahatsz etmemek iin kendis arlncaya kadar, scaktan fevkalde
muzdarip olduu kamarasndan kmadn hikye buyurdu. Tenezzhlerden
avdet ederken evlerimize yaklatmz srada baktip ile aciz'in arabasna
dima bir yaver gnderip, ihtiyar- zahmet edip, saray'a kadar gitmekten ise
doruca hanelerimize avdet etmekliimizi emrederdi.. Biz de arz- teekkrle
maiyet-i hmayununda gitmek erefinden mahrum edilmemekliimizi istirham
ederdik.
Arkadalardan bazlar halsiz ve rahatsz olduu zaman bilvasta defaatle hatr
sormaya nem verirdi. phesiz emri hmayunlar zerine mhadim-i ahane
iki defa beray- iya det iin evime geldiler. Taam ederkende latif ve iltifat-
mahsus olarak, meyvesinden veyahut tatlsndan acize gndermeyi unutmazd.
Hnkr dima redingot giyer, birisini kabul edecei zaman dmelerini iliklerdi.
Padiah hi bir vakit ceketle gremedim.
Htt; seyahatlerde de redingot giydiinden, biz de ayn elbiseyi tercih ederdik.
Fikrimce buras biraz mbalaal ve hususuyla gayriamaliydi. Padiahl
esnasnda, uy'u bulduu gibi iret etmezdi. Kendisine pek muhabbe-ti olan b-
yk biraderi 5. Mehmed Murad'm veliahtl, zamannda nezdine gittik e
padiaha zorla konyak iirdiini hikye ederdi." Sultan Read'n ok kuvvetli
hafzas olduunu da haber veriyor Ltfi Simv Bey: "Hatratnn
89.sahifesinde; Hnkr eyhuhiyetine ve duar olduu mesane illetine ramen
birok seyahatler yapt gibi, Cuma namazn da muhtelif camilerde ed ederdi.
Saray'da kald gn-ler vakti msaid olduka klk bahesine giderek her
cinsini iyi bildii ve pek de sevdii gvercinlerle elenirdi. dama mahkum
olanlarn tasdikini baka kalemle yazard. Padiahn hafza kuvveti pek
mkemmel idi. Mkaleme esansnda vu-kuat- mziyeyi en kk teferruatyla
nakl eylerdi. Bir gn mefruat idaresi depolarnda ve paslar iinde bulunup te-
mizlenen gayet gzel bir altun kafesi takdim ettikten sonra biraz muayeneden
edip bu kafesi ammi-i mkerremleri Sultan Ab dlaziz zamannda, huzuru
hmayuna kabul edilirken iinde, iki ndir ku olduu halde somaki odann
iinde sferann ve baz ecnebilerin suret-i mahsusada kabul edildikleri daire
koridorunda grdn beyan etti. Hazinei hassaca icra ettiimiz tahkikattan
ifadat- ahanenin mahz hakikat olduu tebeyyn etti. Bu kafes ii, indelzt
krkbe senelik vak'a idi." Ltfi Simv Bey, hatratnn 91. sahifesin de,
padiahn ekindii eyler balyla unlar yazdn gryoruz. "Hnkr zel
diresine kalorifer yaplmasna muarz id. Gzlerine zarar verecei korkusuyla
bunu istememekteydi. Ayrca elektrik ndan da ekinirdi gazeteleri ve
ktablar gzlksz okurdu. Odasnda yalnz olduu zamanlarda yar karanlk
denecek derecede hafif bir kla iktifa ederdi. Gnedende muzdarip oldundan
bahede gneli havalarda emsiyeyi bana tutard." Ltfi Simv Bey,
hatratnn 91. sahifesinde, Trablusgarb'm zayiinden kim me'sl, balyla bir
not dm, buna bir gz atalm: "Tevecch ve itimad- hmayun eseri olmak
zere maruzatm dima nazar itibare alr ve suret-i hususiyede kabul edecei
sefirlere ne yolda idare-i lisan edeceini tenezzlen sorard. Birinci defa
huzurlarna kabul ettikleri zevat ile hin-i mlakatta, emirleri mucibince dima
hazr bulunurdum. Sadaret mazullar, beray- arz tebrik bayramn 2.gn (yni
bayram tebriki iin) mabeyni hmayuna gelmeyi adet etmillerd. talya
muharebesi esnasnda bayramn 2.gn sabahleyin nezd- ahaneye giderek o
gn arz-i vcud edeceklerini tahmin etti-im H.Hilmi ve Hakk Paa'lar haknda
evamiri ahanelerini istifsar ettim. Huzur-u hmayunda bulunan Veli-ahd
Vahidedin Efendi Trablusgarbn zayiine sebebiyet veren Hakk Paa'y
evketmeab efendimizin tabiiki kabul buyur-muyacaklarn ifade etmesi zerine,
ben de, cevaben Hakk Paa bignah olup, zaafmzn bamza bu felketi
getirdiini, fikri kasranemce bu iki sadaret mazulunun ayn muamele grmeleri
iktiza edeceini arzettim. Padiah; maruzatm kemali skunetle istima
buyurduktan sonra, paalar gelince haber veriniz. kisini beraber kabul edeceim
deyip, bu acize hak verdi." Ltfi Simv Bey'in hatratnn 118. Sa-hfesinde:
"Abdlhamid'i Sn-i'nin rtihali" balyla unlar okuyoruz: "10/ubat/1334
Hakan' mahl, ecel-imevuduy-la vefat ettiinden makam- saltanat ve hilafeti
ihraz etmi bir hkmdar hakknda, ifs lzm gelen merasim-i ihtira-miye ile
byk pederi Sultan Mahmud Hn-i sni'nin trbesine defnolundu. Kendisi;
tehalik ve tehdid ile yerini ald, devr-i inklab adl eserinde hikaye ettiim
eserimde, biraderi Sultan Murad'n cenazesine kar byk hrmetsizlik
gstermi ve bu hareketi infial-i umumiye mcib olmutur." Demektedir.
Hemencede, Abdlhamid Hn'un arkasndan da, mstebitlikleri diye bir blm
am bylece Simvlerin, Abdlhamid Hn'a kar byk ve farkl bir baklar
ve bu baklarn menfi olduunu bu ifadelerden anlamak kabildir. Bamabeynci
Ltfi Simv Bey Sultan 5.Mehmed Read'n r-tihalini, hatratnn 132.
sahifesinde yle naklediyor:
"1334/Temmuz/1918'de beray-i tedavi gren Bavye-ra'da vki Steklin
kasabasnda bulunuyordum, letafetli havas, menba sular vede hamamlar ile
hret bulan bu gzel mahal, Karlsbat ve Mahlabat kaplcalarn pek andrr. ka-
met ettiim Viktorya Otelinin direktr 3/Temmuz gn orada nerolunan bir
gazeteyi vererek, padiahnzn vefat ettiine dair bir telgrafname var,
manzurunuz oldumu dedi. Bir cmleden ibaret olan telgrafnameyi kemli
teessrle okudum. Son ziyaretimde zat- ahaneyi biraz yorgun buldumsa da,
ehresinde katiyyen ar hastalk alameti yoktu. Harbi Umm gibi buhranl bir
zamanda hemen hergn bin eit havadis yayldndan bunu da o zmreye dhil
ettim. Ertesi sab^h Berlin gazeteleri bu kara haberi te'yid ettiler. Hatta
gazetelerde 4/Temmuzda icra olunan cenaze merasiminde, Mehmed Sadis ad
altnda tahta kuud eden, yeni padiah Vahideddin'inde isbat- vcud ettiini
bildiriyordu. Sultan 5.Mehmed Read'n vefatndan te'sirat- samimiye-mi,
halifenin insanlk kaidelerine muvafk olan bu cenazede isbat- vcud edii,
bizlerin zntsn tdil etti. Bir padiahn; selefinin cenazesinde bulunmamas
kadar, irkin bir hl tasavvur edemem. Avrupa hkmdarlar arasnda pek ndir
olan bu hl biz de vukuat- diyedendir."
Gryorsunuz sevgili okurlarm; Ltfi Simv Bey, bu hu-susda ince ince
Vahideddin'e hislerini belli ederken, aslnda Sultan Abdlhamid'e atmadan
edemiyor. Muhterem okurlarm; Ltfi Simvi Bey; hatratnn 135. sahifesinde,
orduya ve donanmay hmayuna demek suretiyle bir beyanname yaynladn
bildiriyor, yleki: "Emir'l m'minin olan hakan ve bakumandanmz,
kardeim Sultan Mehmed-i Hmis'in hepimizi alatan ziyaiyle, emir ve
kumandanz ele alyorum. Senelerden beri bin mklat iinde Osmanl ve
slam trihine hanedanm iin anl sahifelere ilve eden siz arslanlar yurdunun
kahraman yavrularna memnuniyet-i ahanemi beyan eder, ve bu uurda Hakk'n
rahmetine kavuarak, er meydanlarnda can vermi olan heday- keml-i
hrmetle anarm. Din ve vatanmzn selmeti iin imdiye dek pek kanl bir
suretde kahraman mttefiklerimizle omuz omuza devam ettiimiz muvaffakiyet
dolu harb seneleri her halde azalmakdadr. Fakat; henz bitmemitir. te bu
gne kadar olduu gibi Cenab- Hakkn, hakl dvamzda dima bizimle beraber
olacanda zerrece phe etmiyerek, ayn savlet-i Haydrane ile dmanla
savamada devam ediniz. Her yerde kemli ehametle tadnz sancam size
dima zafer ve muvaffakiyet yolu gstersin, inayet-i Bari ve imdad ru-haniyet-i
peygamberi siz kahraman askerlerimin muin ve zahiri olsun.
Mehmed Vahiddedin Sultan 2.Abdlhamid Hn'da, Sultan 5. Mehmed Read'da
bu cihan savann feci badiresinin nihayetini grmeden dnyadan el ve
eteklerini ektiler. Bu ok ar yk, kendini bu makama hazrlamadn, nk
srann kendisine gelmeyeceini bir sohbetinde ifade eden en kk kardeleri
Mehmed Vahideddin'e brakm oldular. Sultan Read Eyb Sul-tan'da Halic'in
sahilindeki ebedi istiratgh olan trbeye defnedildi. O semtin o yce sahabi
Halid bin Zeyd'in ruhaniye-tiyle, huzurda oluu merhum padiahn tercih
etmesinde mutlaka hissemenddir.

Sultan Read'n Hanmlar Ve ocuklar

Osmanl tahtna 5. Mehmed unvanyla oturan Sultan 5. Mehmed Read,

2/Kasim/1844' de eski raan saraynda Glceml Hanmdan dnyaya
gelmitir. 4/temmuz/1918'de Kadir gecesinde ikindi namaz vaktinde vefat
vukubulmu-tur. 9 sene, 2 ay, 7 gn sren dnemi, Osmanl padiahlarnn hi
bu kadar pasif olduu grlmemi olarak gemiti.
mrn be izdivala geirmitir. lk kadnefendisi Gen-ce'de 1855'de domu
bulunan Kmres bakadmefendidir. 1872'de Ortaky'deki sarayda izdiva
eylemilerdir. Bu hanmn Sultan Read'dan sonra 2 sene, 9 ay, 27 gn yaad-
n biliyoruz. 30/Nisan/1921'de Kmres hanmn vefat vuku-bulduunda,
istanbul'umuz dman izmeleri altnda yaral bir ceyln gibi inlemekteydi.
Kocasnn Eyb Sultan'daki trbesine defnolunmutur. Bu izdivacn meyveleri
olarak, ki t-ne erkek evladlar dnyaya gelmitir. Vefatnda 65 yan, bir ay
gemiti.
Sultan Read'n 2. kadnefendisi ise, Kars ehrinde tevel-ld eden Drr-i Adn,
yni cennet incisi mnasna gelen ady]a bilinen hanmdr. Padiahn
kendisinden nce dr-i bekaya intikal eylemitir. Vlideba kknde
1909/Ekim/17'de vefat: vukubulmutur. Vefatnda 49 yandan 6 ay kalmt.
zdivac esnasnda 16 yandayd. ehzade Necmeddin Efendinin annesidir.
Ftih'te Glt kadnefendi trbesindedir.
Sultan Read'n 3.kadnefendisi Adapazan'nda 15/Ekim/I869'da doan
Mihrengiz kadmefendi'dir. 12/Ara-Ik/1938'de 69 yanda olduu halde
skenderiyye'de hane-dan- Osmaniyenin umumiyetle yerletii yer olan Attarin
Camii caddesindeki mevkye yerleti. Vefatnda burada bulunan mer Paa
trbesine defnolundu. ztuna Bey, bu hanm ocuksuz gsterirken, aatay
CJluay Bey, Hilmi Efendi adl ehzadenin annesi olarak gsterir.
Nazperver kadnefendi padiahn 4.hanmefendidir. 1870'de istanbul'da dnya'ya
gelmi 1930'da vefat etmitir. Pek cemiyetkr bir insan olup, 1.cihan harbinde
stihlk-i milli cemiyetini kurmu olduu gibi hastanelere byk yardmlarda
bulunmutur ve Trk tiyatrosuna hmilik etmitir. Doduu gn len kznn
ad Refia sultanhanm idi. Hayatnn son iki senesini stanbul Vniky'de yaad.
Padiah 5. Mehmed Read'n son evlilii de Dilfirib kadnefendi ile olmu
1890'da doan hanmefendi, 1953'de 63 yanda olduu halde yaad
Erenky'de kanser hastalnn sonunda vefat etmitir. Daha sonra 1925'de
baytar olan bir subay ile izdiva yapd ve bu evliliinden bir olu olmutur.
Sultan Read'n kz ocuklarna gelince Refi'a Sultanha-nm'dan baka kz
olmam olduu grlyor. aatay Uu-ay bu kz'dan sz etmemekte, ztuna
Bey bu hanimsul-tan'dan bahsetmekle beraber 1888'de doduu gn vefat etti
demektedir.
Sultan Read'n erkek ocuklar ise, tane olup, 1873'Ortaky Saraynda doan
Mehmed Ziyaeddin Efendi, 1938'de Msr'da skenderiye'de Ebu Kr
caddesindeki ikametghnda ld. Hanedan'n 1924'de yurd dna karlmas
zerine ecnebi bir gemi ile s tanbul'a turist olarak gelmi ancak vapurun
gvertesinden doduu ehri seyredebil-mitir. Her ne kadar transit turist olarak
karaya kmsada, zabta derdest edip, gemiye geriye gtrmtr. Ziyaddin
Efendi pek mkemmel bir kanun virtiz olduunu ztuna Bey kaydederken,
Tanburi Cemil Bey'in plklarna kanun ic-rasiyla itirak ettiinide ilve eder
ztuna Bey. Mehmed Ziyaeddin Efendi, be izdiva yapm ve hayli ocuk ve
torunlar olmutur.
Sultan Read'n 3.olu tbir-i dierle enkk olu ise, 2/Mart/1886'da Ortaky
sarayn da dnya'ya gelen mer Hilmi Efendidir. 2/Kasm/1935'de
skenderiye'de vefat etmi olup, mer Tosun Paa trbesine defnolunmusa da,
buralar Ceml Abdlnasr dnemi iinde istimlak edilmitir.
5.Mehmed Read Hn'n 2. ve ortanca olu Mahmud Nec-meddin Efendidir.
23/Haziran/1878'de Kurueme Saraynda domutur. Mzisyen olup, 35 ya
iindeyken kalp rahatszlndan vefat eyledi. ocuu olmamtr.

Sultan Read'n Sadrazam Ve eyhlislmlar

Sultan Read, Osmanl tahtna kuud ettiinde sadaret makamnda Ahmed Tevfik
Paa bulunuyordu. Bu sadaret Tevfik Paa'nn ilk sadaretiydi. Bundan sonra
daha defa sadarete geldi ve pek hazindir, sonuncusu, Osmanl'nn son sadareti
olmu ve devlet-i li ye trihin anlan arasna intikal etmitir. Tevfik Paa
Hseyin Hilmi Paa'ya devretti 5/ 5/1909'da.
Bu vazifede Hseyin Hilmi Paa 8 ay, 8 gn kalabilmi 12/Ocak/I910'da yerini
brahim Hakk Paa'ya devrederken, 1 sene, 8 ay, 19 gn grevde kald. Bu arada
da, Trab-lusgarp elden kt. 30/Eyll/191 l'de Kk Mehmed Said Paa
sadarete getirildi ve bu grevi 31/Ocak/191 l'e kadar 3 ay, 1 gn srdrebdi.
Ancak ayn sadrazam mhr 6 ay, 22 gn daha nezdinde tutarak, bylece son
sadareti, 22/tem-muz/1912'ye kadar srerek dokuz defa gelmi olduu sadr-
azamln noktalam oldu. Said Paa'dan sonra Byk Kabine denen hkmet
Gazi Ahmed Muhtar Paa riyasetinde teekkl etti. Paa drt tane eski
sadrazamin bulunduu kabineyle ancak 3 ay, 8 gn srdrebdi bu hkmeti.
29/Ekim/1912'de makam- sadaret Kbrsl Mehmed Kmil Paa'ya tevcih
olundu ve bu sadaretin, 2 ay, 25 gn sonra mthi bir basknla tamamlandnda
23/Ocak/1913 Kmil Paa'nn son ve 4.sadaretini tamamlam oluyordu ve sada-
ret Harbiye eski nzn Mahmud evket Paa'ya tevcih olunmutu. 4 ay, 19 gn
sonra bir suikasd sonucu Mahmud evket Paa pek cretkrane ekilde
katledildi. Sadaretde, 1 l/Haziran/1913'de Prens Mehmed Said Halim Paa'ya
tevcih olundu. Said Halim Paa bu makamda 3 sene, 7 ay, 23 gn sonra sadareti
braktnda Osmanl devleti iin sonuna yaklayordu.
Mehmed Talat Paa 4/2/1917'de greve geldi. 14/Ekim/1918'e kadar sadareti
muhafaza etti. Ancak padiah 4/Temmuz/1918'de vefat ettiinden Sultan
Read'n son, Sultan Vahideddin ilk sadnazam olmutu. Bylece 9 sene, 2 ay, 9,
gn sren dnemi dokuz kii ile geirmitir. eyhlislmlarnn sralamasna
gelince o hususda yle bir cetvel kmakta: Sultan Mehmed Read Hz.leri,
Osmanl tahtna oturduunda makam- meihatde Osmanl'nn 160.eyhlisinm
olarak, Dastanl Mehmed Ziyaeddin grev bandayd. Bu zt Sultan
Abdlhamid hakkndaki doruluu vki olmayan fetvay vermi olduunu da
belirtmeden geemiyoruz. Bu eyhlislm fetvasndan dokuz gn sonra
makamdan iskat olunmutur ve yerine, 8 ay, 8 gn kalaca meihate, Pirizde
Mehmed Shib Efendi getirildiinde 5/5/1909'ken, ayrl, 12/Ocak/1910'da
vukubulmutu. Ondan boalan makama elebizde Hsni Efendi vazifede 6 ay,
1 gn kalm ayrlnda takvim 12/7/1910'u gstermekteydi. Musa Kzm
Efendi bu greve geldi ve 1 sene, 5 ay, 20 gn kald onun yerine 31/12/191 l'de
Abdurrahman Nesib Efendi getirildi. 6 ay, 22 gn sonra; 22/7/1912'de, Mehmed
Cemaled-din Efendi getirildi. 6 ay, 3 gn srd m ei ha ti. 24/1/1913'de
166.eyhlislm Mehmed Esad Efendi eyhlislm oldu. 16/Mart/1914' de 1
sene, 1 ay, 23 gn sren grevden sonra yerine rgbl Mustafa Hayri Efendi
makama geldi ve 2 sene, 1 ay, 23 gn srnce 8/Mays/1916'da ayrlp, yerine
Tortumlu Musa Kzm Efendi ile devam edildi. 14/Ekim/1918'de ayrlrken, 2
sene, 5 ay, 7 gn sren bir hizmet verdi. te merhum padiah Sultan Read, bu
meihat esnasnda hayatnn sonu gelmi bylece de, son eyhlislm Musa
Kzm Efendi olmutur. Neticeten syleyebilirizki Sultan Read on yla yakn
dneminde sekiz zat ile bu mei-hati yrtm oldu.
Bu padiahmzn dnemini anlatmaya altmz satrlar, dnya durduka
anlacak olan, anakkale kahramanlarna, ehidlerine ve gazilerine byk islm
milletine hediye etmi olduklar zafere minnetlerimizi bildirmek suretiyle
tamamlamay vazife bildik.
 SULTAN 6.MEHMED VAHDEDDN

Babas: Sultan Abdbnecid Han

Annesi: Glist Hann
Doum Tarihi: 1861
Vefat Tarihi: 1936
Saltanat Md.: 1918-1922
Trbesi: am'da, Yavuz Sultan Selim Camii Avlusundadr.

2/ubat/1861'de stanbul'da Dolmabahe Saraynda, Sultan Abdlmecid Hn'n

Glsti Kadnefendiyle yapt izdi-vadan dnya'ya gelen Mehmed Vahideddin
Efendi, Abdlmecid Hn'n en kk oluydu. Aabeylerinden Mehmed Murad,
Abdlhamid ve Mehmed Red Han'larn peinden 4. oul olarak Osmanl
devleti tahtna oturduunda 36. padiah ve mslmanlarn 100. halifesi olmak
erefini ihraz ediyordu. Tahta ktnda pek ak olarak kendisinin bu mevkie
hazrlanmadn, kendisine srann geleceini ummadn ifade etmitir. Bu
pek cesur ve samimi bir aklama olarak kabul edilmeli-dir. Tahta kt trih
olan, 4/Temmuz/1918'de 57 yan, 5 ay, 2 gn gemiti.
Saltanat'n kaldrl trihi olan l/Kasm/1922'den, sevdii vatanndan rtl
basklar hasebiyle ayrl arasnda geen 18 gn yalnz halife sfatyla olmutur.
Vefat ise, talya'da San-Remo'da kalb rahatszlndan vukuu bulmutur. Byk
bir yoksulluk iinde hayatn tamamlamt. Na alacakllardan karlmt.
Suriye Devlet Reisi buna sahip kt 16/ Ma-ys/1926'da vefat eden 6. Mehmed
Vahideddin Hn, am'da bulunan Sultan Selim Camiindeki makbereye
defnolundu. Sandukas zerine konulan prin levhada: "Trklerin Hka-an ve
slamlarn halifesi Cennetmekn Sultn Mehmed Va-hideddn-i Sdis b.Sultan
Mecd Hn, Hazretleri. 1926" ibaresi yer almaktadr. Son selmlk merasimine
3/Ka-sm/1922'de kmtr. Emekli kaymakamlardan Melih Yulu
Beyefendiden dinlediimiz gibi, Bayezid'de Sahaflar arisnda mrn sahaflk
yaparak geirmi bulunan Nizam am-ca'nin yaad ve mahdumu evki Bey
tarafndan nakledilen bir hatra, stanbul eski valilerinden Ali Haydar Yulu
Bey'in mahdumu kaymakamlktan emekli Melih Yulu Bey'in birbirlerini
dorulayan bilgilendirmeleri yledir: Bu-nuda eski babakanlardan Mehmed
emseddin Gnaltay Merhum, zaman zaman Bayezd Camiine Cuma namazna
aeldiinde namazdan sonra koltuunun altnda bir muntazam pakette eski ve
kymetli bir eser olduu halde, Nizam Amca'nn sahaf dkknna gelir biraz
istirahat eder ve yanndaki kitab ortaya kor zerinde bir miktar konutuktan
sonra makul bir fiyata Nizam Amca'ya kitab verir imi. Yine byle
gelilerinden birinde, sz nasl olduysa Sultan Vahided-din'den alm ve
merhum babakan unlar anlatm: ".Sultan Vahideddin Sultanahmed Camiinde
selmla km ve burada ilk snnet eda olun dugunda camide bulunan
cemaatin iinde muhtelif saflar arasnda yer alm bulunanlar bu gn hutbeyi
Sultan okuyup, namaz kldrsn eklinde nidalar ykseltmiler. Padiah; bu
durumu sessizce karlam ancak talebleri yerine getirmemi.Her zamanki gibi
selamlk treni icra olunmu. Namazdan kldnda da Vahideddin Hn,
arabasn doru Topkap Sarayna ektirmi ve oradaki btn her eyi listeletmi
ve bu listeyide nsha hlinde tanzim ettirmi birini kendinde alkoymu.
Birini Topkap saray me'sulne vermi dierini de ehrema-netine gndermi.
Bylece Saray'daki mallar adet bir listeyle tesbit ve teslim etmek suretiyle
hakknda ileri srlmesi muhtemel iftiralarn nn kesecek tedbiri ittihaz etmi.
te bu Cuma namaznn son Cuma selml olduu iieri srlmtrki galib
ihtimalde budur. Sultan Vahideddin, Hilfet-i Seniyyenin Osmanl emanetine
geiinden o mahut Cuma namazna kadar hi bir yerde cemaat padiahdan ima-
met ve hutbe talebinde, hemde Cami iinde hotbehot isteme yoluna gitmemitir.
Bu durumda padiah bir tertibin iinde olduunun ve durumun vahamet
kesbettiinin uur ve anlayyla ok sevdii vatanndan ayrlmann plnlarn ve
bu hususda da kendisine gizli veya aikre terk-i vatan tavsiyesinde bulunanlar
biraz daha fazla kaale ald nokta-i nazarna gelmitir.
Nitekim, TBMM'side l/Kasm/1922'de padiahn kaldrlmasn kararlatrm
olduundan, 3/Kasm'da yaplan Cuma selaml meclisin bu kararn padiahn
kabul etmemesi eklinde mtalaa etmekde kabildir. Bu durumun, kararn teblii
nin yetitirilememesinden kaynakland da dnlebilir. ztuna Bey'e gre
Sultan Vahideddin Hn, son Cuma namazna 10/Kasm/1922'de sadece halife
sfatyla katld mnasna gelen bir bilgi veriyor ki, meclis kararna gre tabi-iki
yle, fakat Vahideddin Hn'a gre ylemi? Bu istihfamdr! Cevab rz- mahere
kalmtr.
Bu anekdotlardan ve nakillerden sonra 16/Kasm' 17'ye balayan perenbe
gecesi Vahideddin Hn Yldz Saraynda kk sarayda kald. O gece yarsndan
sonra Dolmabahe Saraynn rhtmna geldi, binmi olduu bir istimbotla
ngilizlere ait Malaya Zrhlsna geti. O Cuma gn selamlk merasimi yapmak
kabil olmad.
Malaya zrhlsyla Malta Adasna giden padiah burada bir ka gn kaldktan
sonra Hicaz'dan ald davet zerine erif Hseyin'in nezdine gitti. Aklnda hac
yapmakda bulunuyordu. Tif'de erif Hseyin ile yapt sohbetlerde ok zeki
birisi olan Sultan Vahideddin bu eski tandnn, eriflerden olmas
hasebiyiede, kendisinden hilfeti almak dncesini tadm hissetti ve en ksa
zamanda buradan ayrlmay karar altna ald.
Dnd hac farizasn da aklndan karp, bir emri va-kye maruz kalmamak
iin hzla hareket edip, talya'ya son gnn geirdii skenderiye'den
atlayverdi. Genova'yla, San-Remo'da hkmdar muamelesi ile karland. talya
h-kmetide resm trenle Sultan Vahideddin'i istikbal etmi idi. Bay ztuna;
Hanedanlar ad ile bilinen ve ok de erli eserinde 340. sahifede u ibareyle
milletimizin %95'nin malumat olmayan bir bil giyi sunmaktadr. Biz de buradan
alntlayalm: "Trk gazetelerinde neri yasaklanan San Remo deklarasyonunda,
saltanat hukukunun mahfuz olduunu, saltanatn ilga edilemeyeceini,
TBAOT'nin anayasa tdilini anayasaya gre padiah tasdikine sunmakla
miikelelf olduunu belirtir. Saltanat'la hilafetin ayrlmasn reddeder." Diyen
ztuna Bey, kaynak olarak da, u ifadeyle bizleri bilgilendirmekte: "Metni
RMM, Oriento Moderno gibi dergilerde ve zamann Avrupa gazetelerinde
vardr.
(kr.Jean-Louis-Bacque-Grammont, Sur le Pelerinage et Quelques
Proclamationsde Mehmed 6 enExil,Turcia, 14,Paris 1982,226-47)
Bu mtalaalardan sonra merhum Sultan Read'n yerine geen bu padiahn
dnemini anlatmaya geelim. Ancak; Do.Dr.Mehmed Trenek tarafndan
hazrlanm ve "KTA-BEV" neriyat tarafndan baslp, fikir dnyamzn
istifadesine sunulmu olan "Trk Romannda gal stanbuiu" adl eserin
kapann hemen arkasnda yer alan u ifadeyi buraya almadan geemeyeceim:
"Mtareke dnemi Trk trihinin en karanlk safhalarndan biridir. Drt yla
yakn bir sreci varlik-yokluk mcadelesi iinde geirmenin sknts ve bu-
nalmlar yannda, kabul edilmesi ok g bir yenilginin faturasn Trk insanna
dettirme gayreti, vatansever her Trk'e ikencelerin en byn tattrmtr.
nsanmzn o gnlerde ektii skntlar, gsterdii kahramanlklar, ibir-
likilerin yapt ihanetleri, en ayrntl bir ekilde ele alan metinler, romanlardr.
Bu alma romanlarn dnyasndan mtareke dnemine k tutmay
hedeflemekte, bu gnn okuyucusuna yaananlar hakknda yeni
deerlendirmeler yapma imkn sunmaktadr." eklindeki ifade ile bu ilim
adam Doentimizin ifadesine itirak etmekde ilmin gerei olup, tasvirin olaylar
hafzada bulundurma etkisini anlayan bir nesle kavutuumuzun ve bu neslin
kendisini retim alannda gsterdiinin bir ifa desidir bu satrlar.
Merhum Muzaffer Gkman Hoca'yine merhum Ahmet Refik Altnay Hoca'nn
Trihi Sevdiren Adam adyla yazd eserde bunu haber vermesini takip eden bir
ifade olarak buluyorum Do.Dr. Mehmed Trenek Bey'in ifadesini. imdi bu
eserin vcud bulmasndaki saik, bir lkenin payitahtnn igali ve orada yaayan
payitaht insannn ve messeselerinin beyz ksur yl sren hr, mreffeh ve
dnya'ya hkim yaps karlat bu sosyolojik vak'a sonunda nasl geti, nasl
tahamml olundu ve nice alt edilip, bamszla, hrriyete avdet edildi? Bunun
cevabn stanbul igali zerine yazlm 28 roman zerinde yaplan incelemeler
yoluyla perde arkas olaylar, isimsiz kahramanlar, nice hin bilinenlerin
fedakra-ne rollerine devamlar bu romanlarda arka pln denen hususlar
hatrlatlm, duyurulmu ve bir akclk iinde yetien nesillere renme imkn
sunuluyor.
Bylece de, Milli Mcadelemiz millete yaplan bir kavgann en teferruatl fakat
her biri bir deer olan anlatmda byk iler gren dinleyeni bu milletin
fedakrlarna minneti olduunu hatrlatan bir hazinedir bu romanlar. Yeni
nesiller bunlar okuduklarnda umulurki, hi bir ideoloji onlar saptrmayacak,
din-i islm itikat ve ibadeti iinde, vatan sevgisinin, mmet-i millet anlayyla,
adalet ve insafa ball hasebiyle dnyamzn hasretle bekledii tiryak, yni
kurtarc ilc mahlkat- beeriye'ye sunabilmenin bahtiyarln izn-i ilhi ile
yaayacaktr.
Cihan Savann Sonu Ve Mtareke

Sekiz cephede dmanla bouan anl askerimiz, hi bir yerde kafi ve kesin bir
malubu olmad halde 1914'de balayp, 1918'de nihayetlenen bu melhame-i
kbrada ortaklarnn pes etmesi zerine yalnz kaldndan mnferid sulha raz
oldu. Bu savaa sokan ttihat ve Terakki cemiyetinin ihanete e hatas drt
milyona yakn askerimizi bu badireye sokarken, bunlarn altyzbine yakn
ehidler zmresine iltihak ederken, bir milyon askerimizde eitli sakatlklarla
harp mll oldular.
Byle bir zayiatn byle bir sakat ve hasta saysnn cemiyet plnnda husule
getirecei en mhim vak'a, hayat mcadelesinde yardmn mutlaka erimesi
gereken byk bir kitle ile kar karya gelinmesidir. Bu kadar ok ehidin
yansnn evli olduu ve bunlarn bir ka ocuunun bulunduunu nazar itibare
alrsak, karmza iki milyona yaklaan e ve ocuk says karki, bunlarn
ihmali bir cemiyetin, bir milletin mahvolmasna yeterde artar bile.
8/Ekim/1918'de istifa ecten Talat Paa dolaysyla ttihatlar kabinesi ekilmi,
yeni padiah Ahmed Tev-fk Paa'y makam- sadarete getirdiysede, bu
sadnazam kabinesine ittihat almama kararndayd. Bunu da uygulamaya
kararlyd. Buna karlk da ttihat ve Terakki politikasnn amansz muhalifleri
kabinede yer almaktan tevakki etmilerdi bu yzden Tevfik Paa kabine tekile
muvaffak olamad. Ayandan Mir Ahmed zzet Paa'ya makam- sadaret teslim
edildi. Paa,iinde bol bol ittihatnn bulunduu bir kabine tekile muvaffak
olur. Dahiliye nazrlna Ali Fethi (Okyar) ve Bahriye nazrlna da Mondros
imzacs Hseyin Rauf (Orbay) Bey'ler getirilir.

Ahmed zzet Paann Sadareti

Makam- sadarete gelen A. zzet Paa hz.leri kabinesini ok ksa zamanda ve

ilerinde eski rollerini oynamaa hazrlanan cemiyetin baz kiilerininde yer
ald surette tekil eyledi. Bu durum da, bu haydutlar cemiyetinin sada solda
saklanm bulunmay becerenlerin te'sir ve telkininden kur-tulunmadin
gstermektedir. Bunun da hikmeti urasyd ki; bu kabinenin kurulmas
esnasnda Talat, Enver, Ceml ve dierleri henz lkeden kamamlar
saklandklar mahallerden kendilerinin kamasn kolaylatracak kabine
tekiline vastal.olarak te'sir etmilerdi.
Tatet Paa ve kabinesinin istifas; Bulgaristan'n mtareke yapmak istemesinden,
Avusturya-Macaristan'nda i karklklara duar olmas, Almanya ile stanbul
arasndaki tren ulamnn durdurulmas hasebiyle, Osmanl devleti de mtareke
talebinde bulunmaktan baka are kalmamasndan domutu. Zira Talat Paa ve
kabinesi erkn hayatlarn ve midlerini vede cemiyetlerinin bekasn temin
edebilmeyi beslemi olsaydlar mtarekeyi oktan imzalamaya hazr olurlard.
Bu midi tamamalarnn eskiden beri ya biz mahvoluruz veya mtareke ve
sulh yapmayz dorultusundaki propogandalardr.
Bu propogandaya zt hem de taban tabana zt olan mtarekeyi imza etmek
hareket-i merdanelerine(l) pek de uygun dmeyeceinden bu gnde hkmeti
ellerinde tutmay mnasip grdklerinden istifa yolunu seerek, iin iinden k-
may tatbik etmilerdir. Halbuki zzet Paa kabinesi ittihatlarnda yer ald bir
kabine olduundan byle gz boyaiay-clma lzum yoktu. Eer bunlar
merdlik olsun diye yaplyorsa karagz gibi perde arkasnda oynamaa ne lzum
vard. Ya mtarekeyi kabul etmezler veyahud Cavit bey, Rauf bey ve zzet Paa
vesaire kabine erkn gibi cemiyetin ileri gelenlerinden mrekkeb bir kabineye
de bu ii yaptramazlard. Kendi szlerinin erleri olduklarn isbat iin
muharebeye devam ederlerdi. Acaba neden byle yapmadlar da, hempalarna
mtareke imza ettirdiler?
Bu sualimin cevabn tabii devletler tarafndan yaymlanacak beyaz, san,
krmz, mavi kitaplar gsterir ve belirtir. te bu suretle perde altnda oyun
oynayan bu haydutlar Ahmed zzet Paa kabinesine mttefik devletler tarafndan
teklif olunan eraiti kabul ettiklerinden, drt sene devam eden bu byk
savadan lkemizi mthi bir zarar ve manen tkenecek derecede hurdaya
kardlar.
Dorusunu sylemek lzm gelirse on seneden beri padiahlk oyunu oynayan
bu arsz ve yaramaz ocuklardan da daha fazla ne beklenebilirdi? zzet Paa
kabinesi gnderdii murahhaslarla mttefik devletleri tarafndan mtarekenin
imzalanmasna vazifelendirilen ngiltere donanmas kumandan Amiral Galtrop
cenaplarnn yazp dzenledii mtareke ahkmn hemen ayn denilecek ekilde
kabul ve 31/ekim/1918 tarihine rastlayan Perembe gn imza ettirdi.
Mtareke artlarnda anakkale ve Karadeniz (stanbul) boazndaki mayn
vetorpillerden temizlenmesi, kalelere asker karlmas yazl olduundan; bunun
gerei mttefik devletler karaya asker karp, kaleleri igale ve torpillerin
toplattrlmasna girierek, anakkale boazn giri ka uygun bir hle
koymaa balar balamaz yukarda sylendii gibi stanbulda baz mahallede
Goben zrhlsnda misafire-ten bulunan Talat Paa, hempalar ile birlikte stinye
koyunda bulunan ad geen Goben zrhlsnda toplanp ngiliz filosunun stanbul
limanna girmesinden nce bir Alman gemisiyle Karadeniz yoluyla Rusya ve
Almanya'ya firara ayak atmtr. Mehmed Selhaddin Bey, Bildiklerim adl
kymetli ifaatlarla dolu eserinde Talat Paa in bu firar zerine unlar ifade
ediyor: "stanbul'dan firara muvaffak olan eski sadrazam Talat Paay pek eski
tanyanlardan biri olarak hakknda bir ka hususa temas etmek isterim. Talat;
bundan yirmi-yir-mibe sene nce kendisini tanyanlarca kabul edildii gibi,
muhabbet beslenecek bir ahs, ho sohbet ve ok nkte-dan, misafirsever
bilhassa hukuk tanr, arkadala layik kiilerin banda gelirdi. Kuvvetli bir
tahsil grm olmamasna ramen ok zeki bir gend.
Sultan Abdlhamid'in, hl felketi gnlerinde franszca renmee alm ve
bu lisan pek gzel konuur olmu idi. Cesaret sahibi ve mteebbis olduundan
idar ilerdeki baars vard. Talat; kibir ve azametden uzak, arkadalar
hakkndaki muamelesi oka ahbab ve dost kazanmasna vesile olmutu.
Merutiyetin ilnndan nce ok nzik davranlar gsterirdi. Ne varki cemiyete
girdikten sonra pek fazla deiti. Eer, eski halini bu cemiyetlerde sahibi selahi-
yet olduunda devam ettirebileydi btn akranlarndan hakikaten temiz ve
ilerlemeye lyik bir gen olurdu.
Ne reki girmi olduu cemiyet herkesin ahlk ve dncesini zehirledii gibi
Talat'n da ahlak ve davranlarn bozmu adet kendisini bir cani hline getir
mistir. Gzlerini hret hrs brdgnden o sevdiimiz ve beendiimiz Talat,
bambaka bir hle gelmitir. Pek yazkdr ki; bu cemiyetlere katlan kimseler
baka trl hllere dalp, insaniyet ve hukuku hatrlayamayp, insanlktan
uzaklayorlard. te Talat gibi ne yaptn bilmez hle geliyordu.
ttihad cemiyetinin dier reislerinin kama utancn uygulamalarn normal
saymay kabullensek bile Talat'n firar akla hi gelmezdi. Biz; Talat' sznde
du-rur zannederdik nk Talat'n devleti ya cemiyet kurtaracak veya memleket
cemiyetin elinde mahv olacak dediini bilenlerden olduumdan, on senedenberi
felketten felkete srkledikleri devleti byle kertip yuvarladklar batakdan
kurtarmak veya bsbtn batrmak klarndan birini seerek, hi bir tarafa
savumadan bu gzel iddiasn leme gstermeliydi. ttiha ve Terakki
cemiyetiyle dier cemiyetlerin Osmanl lkesinin reis-i ekberi ve eazmndan
olan Talat by le firar ediverince dorusu bizleri de hayret ve aknlk iinde
brakyor. Biz; Talat'da medeni cesaret gryorduk. Byle davran gsterenlerin
firara kalkacan hi aklmza getiremezdik. Talat'n bu umulmadk ka,
hem kendisini nemde elde tuttuu ve tutturduu cemiyetleri ldrm ve Os-
manl lkesinde bundan sonra bunlar iin bir sosyal hayat brakmamtr. Talat
ve hempalarnn kalar millet ve memleket iin teekkre deer olsa gerektir.
Eer bunlarn ve dayandklar kuvvetlerin lkemizde nm ve nianlan kalsa idi
hi phe edilemez ki imidiye kadar iledikleri gnahlarn binkat fazlasn
irtikb ederler. Millet-i mazlumeyi akl ve fikre gelmiyen felkete sevk
eylerlerdi. Talat ahs itibariyle sevebildiim bir kiiyse de, devlet ve millete
yapt ktlkler ynnden ayn- nefretim olmutur. Gerek bu kaaklardan
gerek bu gnde lkede yaamaya devam eden cemiyet yeleri ve ileri gelenleri
eski rollerini yapmaa devam etmek istemeleri yakn da cezalarn bulacan
grmek millete nasib olacakdir.
"Mar- srma dide'ye mevl gne gstermesin"
Mehur darb meselince haydutlar cemiyeti reisleri ve yeleri gibisini Cenb-
Mevl bir daha memleketimizde icraat yapmaya ve te'sirlerini gstermeye frsat
vermesin. Bu mazlum milletede olanlardan ders almay nsib buyursun.
Bunlarn kendilerini bir daha aldatp, kullanmalarna asla msaade etmemek
zere kararl olmaldrlar." demektedir.
Cihan savann son devrelerinde galeyana balayan efkr ummiye Taiat ve
arkadalarnn bu ekilde firarlarnn vu-kubulmas zerine nefretleri artm ve
gazetelerin rivayetine bakarsak Zt- Hazreti Hilfetpenahi'de zzet Paa'ya
kabinede ittihat grmek istemiyoruz beyan buyurduklarn, stanbul'daki
ittihat artklar ne yapacaklarn arm ve tereddt iinde byk bir tel
iinde debelenir hle dmlerdir.
Bu vaziyet karsnda devlet ileri sekteye uramaya balad. zzet Paa kabinesi
ahalideki dncenin galeyane gelmesiyle birden bire hedef hlini ald. Bir
kyam ve isyan ile ykilmaktansa is'tifa yolu ile bu iin iinden kmay nefis ve
menfaatlerine uygun olur diye karar alp ekilmeyi tercih eylemilerdir. Ahmed
zzet Paa ok deerli bir devlet adam, fenne ok eilimli fevkalde bir asker
olup, iktidar sahibi kimseler arasnda mmtaz bir mevkide bulunmaktayd. Bu
zattan milletin daha ok baarlar bekledii herkesin teslim ettii hakikattendir.
Sadareti ise 14/Ekim/1918'de balam ve sade ce 28 gn srmtr. Burdan da
anlalan olabilir ki,
ttihatlarn kapa dar atabilmeleri iin tekil ettirilmi bir kabinedir. Hemen
ilve edelimki, Sultan Vahideddin zzet Paaya sadareti teklif ettiinde Paa, 24
saat izin istemitir. Sebebi ise, devrin mehur tccarlarndan olan enitesine
ald teklifi bildirmek, eer ilerini tasfiye ederse sadareti kabul edeceini,
ilerini tasfiyeyi kabullenmedii takdirde de grevi red ettiini bildirmek karar
aldn sylediinde, enite bey, byle drst bir kaimbiradere sahip olmann
bahtiyarl iinde gn iinde tasfiyeyi gerekletireceini vaad etmesi
zerine Ahmed zzet Paa grevi kabul ettiini padiaha ertesi gn bildirmitir.
Bu vak'ayada bakarsak, pek de geici bir kabine kurmak zere i ba yaptna
inanmak gleiyor.
Devlet ve memlekete faydal hizmetlerle devlet gzndeki nmn trih
sayfalarnda kayda muvaffak olmas her zaman takdire ayandr. Ancak zzet
Paa nasl oluyorda bu ekya ve haydut etesi reisleriyle bir araya gelip nasl
.olup da, bir zaman ittihat hkmetin bahriye nazr olduunu harp esnasnda
da, Rus hududu kumandanlnda bulunmu ve Anadolu vilayetlerinde ittihat ve
terakki cemiyeti tarafndan yaplan zlm ve cinayetlere msamaha ile
bakmtr. Maalesef Ahmed zzet Paa bu adamlarn her trl emirlerine uymu
dnce ve gayelerine hizmet etmitir. 3u canilerle bilittihad hareket etmek hele
u son savada bunlarn arzusu zere hizmet vermek adet ittihadlarn byk
cinayetlerine itirak demekti. Ahmed zzet Paa bu ittihatlara boyun emekle
ve dediklerini yapmakla hareket tarz hi bir mnaya yoramadrnz
hllerdendir. Paa'nn bunlarla hibir iliki srdrmeyip lkeyi bunlarn
haydutluklarndan kurtaracan: md ediyorduk. Halbuki ortaya koyduu icraat
ve bu da srf ittihatlarn korunmasna imkn salamak iin kabine kurmu
olduu zann uyand. Tabii bu apayr bir acaiblikdi. Nihayetinde Ahmed zzet
Paa kabinesi istifaen inhilal edince, makam- sadarete de Londra sefirimiz
Ahmed Tevfik Pasa (Okday) hz.leri tyin buyrulmutur ki,takvimler o gn
ll/Kasm/1918'i gstermekte olup, 13/Ocak/1919'a kadar, 2'ay,2'gn sren bir
sadaret dnemi gereklemitir. Yeni bir kabine ile Tevfik Paa 13/Ocak'dan
4/Mart/1919'da Damad Mehmed Ferid Paa'ya brakmak zere 1 ay, 22 gn
daha makam- sadaretde kalmtr.
Ahmed Tevfik Paann Sadareti

Ahmed zzet Paa hz.lerinin istifas vukubulduunda, sada-zamlk fahametl,

devletl, Ahmed Tevfik Paa hz.lerine tevcih buyurulmu ve Paa yeni kabineyi
tesbit edip, tyinleri padiahn tasdikine arz olunmutur. Hemen de vazifeye ba-
lanmtr.
ttihatlarn ba ne zaman siksa hemen sadarete Tevfik Paann tyinleri artk
allr hllerden oldu. Bu bakmdan ttihatlar da, Paann bu sadaretinden
dolay memnun olduklarn saklamaz oldular. Zaten bunlarda yalnz sadrazam
hz.ierinden deilde, kabinede mateessf ounluu tekil eden ittihat
vekillerden yardm bekleyip mstefid olmak isterlerdi.
Mamafih bu defa midlerinin pek bouna gideceini yardm beklemeleri yle
dursun grevdeki ittihatlarn mevkii memuriyetlerini muhafazaya anslar
olmadn, ekilme mecburiyetinde kalacaklarn umduk. Zira bundan byle
Zt- evketmeab Cenb- padiah! ile teba-i sadka-i ahaneleri olan millet-i
masume, lkede ittihat ve terakki nam altnda bir cemiyet grmek istemedikleri
gibi o cemiyete mensup olanlarda devlet hizmetinde bulundurmak
istemiyorlard. Buna ak bir deli! olmak zerede derizki; cemiyetin ve reis-
lerinin zlumlarna nihayet verilmesi iin Osmanl topraklarnda bulunan teb-i
sadka-i ahane ile bu zlumlarna tahamml edemiyerek, terk-i diyar eden ve
lke iinde bulunan vatanperveran- millet, hz. padiahiye mracaattan hli
kalmyorlar. Buna bal olarak da Msr'da bulunan hakiki vatanperverler
tarafndan bir ok imza ile de 8/ara-hk/1918'de aadaki sureti yazl arza-i
telgrafiye Fransiz-caya tercme edilip takdim klnmtr.
Telgrafnme Suretidir
Cenb- Hakk' mr ve evket-i ahanelerini mzdad buyursun.
On senedenberi ittihad ve terakki cemiyetinin dahii ve harici takib etdii
siyaset-i sakime, memleketi bu gnk hl-i felkete vardrm ve bu mddet
zarfnda hakiki vatan-perveran tarafndan slah- idare nmna ibzal olunan
mesi maalesef muvaffakiyet-i bah olamamtr.
Taht-i l baht- Osmaniye clus-u hmynlar memleketimiz iin fathaisaadet
olduunda phemiz olmadndan ittihad cemiyetinin hatimei mr
makamnda, telkki olunmu ve bianenaleyh mevadd atiyenin hkipay
ahanelerine arzna c'ret edilmitir.
Evvel: ntihab muvafik- merutiyet olmayan meclis-i mebusann feshi ve
memalik-i mtemeddine de olduu ve-cihle kanun diresinde serbest intihabat
icras.
Saniyen: Heyet-i yan'a evsf- kanuniye'yi hiz olmayarak cemiyet tarafndan
taayyin ettirilen azalarn ihrac.
Slisen: Yeni teekkl eden Tevfik Paa kabinesinde, ittihada mensup rical
bulundurulmamas.
Rbian: ttihat ve terekki cemiyeti tarfandan on sene-denberi ceraim-i siyasiye
ile mahkum edilenlerin bil istisna ve bilkayd art afvi.
Hmisen: Cemiyet- i ittihadiyenin; ceraim-i siyasiyyeye tatbik edememesinden
n arazen ceraim-i adiye ile mahkm ettii ehasn ide-i mahkemeleri.
Sdisen: Milleti billzum harb-i ummye sevk eden kabine ile on seneden beri
gelen ve birok ceraim irtikab eden ve cemiyetin ef al-i cinaiyesine msaade ve
itirak eyleyen ittihad kabinelerinin ve her hususda icray nfuz ile kabineleri
ellerinde bulunduran resay ittihadiyenin hemen hep-siyle taht-i muhakemeye
alnmalar.
Sbia: Memlik-i ehanelefinde mevcud ittihat kulbleri-nin sed- bendleri ve
imdiye kadar asayii ihllden ba bir ie yaramayan bu cemiyetin mesleinde ki
anari fikri ve ruhunun imhas neye mtevafk ise onun icrasiyla memleket ve
millete rahat yz gsterilmesi.
Saadet-i millet ve selmet-i memleket nmna mevadd- mruzamn biran evvel,
mevkii tatbike vaz'i hususuna msa-ade-i seniyyelerinin ayan buyrulmas, b-
bmda ve kat'bei ahvalde emir ve ferman padiahmz efendimizindir.
"Yukardaki telgrafn iinde bulunan beyanlardan anlalaca gibi milletin
hissiyat bsbtn deimi, memleketi anari, istibdad, haydutluk ve asayiin
bozukluunun ta vana vurmasnn msebbib ve tevikisi olan ittihatlar ve
onlarn reislerini bu zlumlann bir daha yaanmamas iin bir dakika bile
grmee tahammlleri olmadn ve olmayacan ortaya koymaktadr.
Farmasonluk, siyonistlik gibi halk aldatc ve uyutucu cemiyetlerden doup
hayat bulan ittihad ve terakki cemiyeti on seneden beri gsterdii ahs ihtiraslar
ve ad cinayetler ile devlet ve milleti bu gnk hle getirmi olduundan, bunu
anlamayan hi bir millet evld kalmamtr. Bundan byle milletimiz, bu
cemiyet ve benzeri cemiyetler gibi olanlarndan nefret edecek ve kendi milleti
terbiyesinin gerei ve ica-batndan olacak davran ve yaay nazara dikkate
alacak hi bir anari ve zlm ileyecek cemiyet ve de organizasyonlara frsat
tanmyarak, cihanda parlak mazisinden ald gzellii, gelecekte de yaamaya
ve yaatmaya elbette devam edecektir.
Btn bu sylediklerimiz, kuruluundan henz be - on gn gemi bulunan
Tevfik Paa kabinesinin icraatnn neticesi olarak ortaya serip, isbat etmektedir.
Eer Tevfik Paa, kabine mensuplar iinde yer alm bir ka tane ittihaty
nzirlkdan uzaklatrrsa, icraat dahada gzel yryecektir. nk; bir mnada
hkmette olmak ayakta kalmaya hizmet etmekde, bu ete cemiyetinin reisleri,
bu destei ellerinin altnda bulamadklarn da, siyasete veda edecekler bylece
de, ne izleri nede nianlan kalacaktr.
Bundan byle, bu mazlum ve masum ahaliyi ayaklar altna alp, onu tabanca ve
eitli silahlar ile sindirecek, devleti onun bunun keyfine bilhassa Almanya
mparatoru Wilhe!m'e bir cemile olsun diye onun arzuyu heveslerine hayat
bahetmek iin milleti savaa evke cesaret edecek g bulamayacaklardr.
imdiye kadar bu Almanlardan millet adna aldklar borlan, yine Almanlardan
aldklar silahlara demiler ve bu al veriden kendilerine milyonlarca liralk
contalar karp, milleti a, susuz ve plak brakan ne bir zihniyet nede cemiyet
kurulmas asla mmkn olmayacaktr.
Sadrazam Ahmed Tevfik Paa hz.leri tam olduu btn mkemmel sfatlan
ile yukarda saydklarmz ortadan kaldracak icraat yapabilecek evsafda
olduu gibi bir daha, byle tekilt ve cemiyetlerin nn kapayacak kanunlar
bulabilecekdir. Buna bal olarak, Tevfik Paa gerek sefir olarak gerekse bundan
nceki sadaretlerinde gsterdikleri alma disiplini ve adalete nem veren tarz,
beklenenleri yerine getirecei intbamzi hayli glendirmektedir. Velhasl
Tevfik Paa'dan pek ok muvaffakiyet gsterecek mmidini tayoruz. Yapaca
ilk in ise ittihatlarn .melanetinden lkeyi kurtarmas, asayi-i
milletin}vekarna uygun hle getirmesi hususudur." Diyen 2.Abdlhamid'in ifre
ktibi Meh-med Selhaddin Efendi, Bildiklerim adl eserindeki bu satrlarla o
gnn efkr-1 ummiyesinin beklentisini ne kadar gzel ve akc bir ifadeyle
ulatryor, deilmi muhterem okuyucularm.
Sultan 5.Mehmed Read hn hz.lerinin; dr- bekaya intikali zerine Osmanl
tahtna oturup, ayn zamanda hilafet-i islmiyyeyi temsile hak kazanan, 6.
Mehmed Vahideddin han- adl hazretleri, sadrazam Tevfik Paa hz.lerinin
baarmasn istediimiz hususlar iaret ederek, kendisine yardmc olacan
beyan edip yksek selahiyetini takviye edeceini syleyerek isabet dolu ifade de
bulunmutur. Diyen Mehmed Selhaddin Efendiye katlmamamz mmknm?
nk Sultan Vahideddin; millet ve memleketimizin duar olmu bulunduu
esef verici durumdan kurtaracak tedbirleri bulmaya gayret sarfedip,
baarabilecek kimse olarak grlmektedir. Varl; milletimizin ykselmesini
temin iin, refah ve saadetini salamada gayret gsterecei phesiz olduu gibi
bu yolda gayret iin bir hediye-i ilhi olduu gzlenmektedir. nk
padiahmz efendimiz hz.lerini gren gzler, kendisinde harikulade zek
prltlarn mahede etmektedir. Ayrca da, pek cesur bir kimse olup, fevkalde
silah kullanma maharetinede sahiptir. Derin dncelere dalan, bunlar tahlil
edip, pek gzel ifade edecek yksek kabiliyete sahiptir. Ve de; keke milletin
talihi olayd da, taht- l Osmaniye'ye, ok daha nce oturmu olsayd. Bylece
memleket ve millet bu gn iinde bulunduu durumu ok byk ihtimalle yaa-
maya bilirdi,
Szn ksas halife-i mslmiyn ve padiah olan Sultan Vahideddin hn, u
sknt ve kahredici buhranlar dneminde, bir takm yenilikler ihdas ederek,
areler aramaya koyulduu grlmektedir. Ki; Cenb- Mevl yr ve yardmcs
olsun. Diyen Mehmed Selhaddin Efendi,o devrin yaayan insan olarak u
temennisini de u szlerle satrlarna dkm:
Yukarda; evsaf- celilelerini serde altmz Sultan Vahi-deddin'in yaps ve
olaylara baknda rol oynayacak haleti ruhiyesi, cennetmekn biraderi Sultan
Read gibi ttihatlarn oyunca olmayacak grnt ve kanaati pek net ortaya
koymaktadr. Bu yzdende bu haydutlar etesinin, artk do-lablarn memleket
sathnda kolay kolay dndremeyecekle-ri pek tabiidir. Btn bu akla kar
zten hkmet arkn ellerinde bulundur ma ansn elde edemeyecek olan
ittihatlar, dnya defterinden silinip gideceklerdir ve bylecede farmason ve
siyonizmin menfaatlerine hizmet etmek iin kurulmu olan bu cemiyetin; kendi
ahs menfaatlerine el uza-tamayacaklar gibi, hizmetine girdiklerinin ihtiyacat
olar lkeyi; zaif drme plnalarn da tatbike koyamayacaklardr. Memleketi
harebeye evirmi bu adamlara milletin himi hi ihtiyac yoktur. Millet-i
necibenin artk bu gibi gzel szlerle kandrlmasna imkn yoktur, nk millet
butr bo szlere kulak vermemek kararn verip, uygulamaktadr. Hrriyet
vede, merutiyeti muhafaza, padiahn emanetindedir o da, bu koruma grevini
titizlikle yerine getirmeye kararldr. Bunun byle olacana; Japonlarn
Mikado'suna benzer ekilde merutiyeti seven bir kii olarak, hepimizi
midlendirmekte-dir. nk bizim raz geleceimiz hususda yle farmason ve
Siyonistlerin arkasna snp da, merutiyet grnts altnda, zulm ve
istibdad grmemektir." Demek suretiyle me-rutiyet'in meveret olmas ve
istiarenin geniliini hatrlatp, milletin benimsediini ifade etmesi,
Abdlhamid Hn'n cidden sevenle ri arasnda bu hkm deklare eden pek
kimseye rastlamadmz belirtirken, bu ifadeyi mhimsemek durumunda
olduumuzu hatrlatmak isterim.
4/Mart/1919'da Ahmed Tevfik Paa'nin yerine Osmanl devletinin
215.sadrazam olarak, Mediha Sultanhanimn 2. zevci, Sultan Vahideddin'in
enitesi olan Dmad Mehmed Ferid Bey getirildi ve Paalk nvanda birlikte
verildi. Bu ztn sadaretinin tamam be defa olmutur. lk biribirinin
peisra olmak zere 2/Ekim/1919'a kadar temadi ettii grlmtr. Bu trihde
M. Keml Paa'nnda tavsiyesine uygun olarak Ali Rza Paa 216. sadrazam
olarak mhr hmayuna sahip olmu ve 5 ay, 7 gn sonra infisal etmitir. Buda
8/Mart/1920 trihini bulmutur. Bu zatdan sonra da, Salih Hulusi (Kezrak) Paa
makam- sadarete gelmi bu zt'da aynen Ahmed zzet Paa gibi 28 gn vazifede
kalabilmitir. Sh Paa infisal ettiinde trihler 5/Nisan/1920'yi gsteriyor
Dmad- ehriyri Mehmed Ferid Paa sadaretinin 2. merhalesine ayak
basyordu. Bu sefer ise birbiri pei-sra iki kabine kurdu. Bu kabinelerinin mr
tkendiinde takvimler, 21/Ekim/1920 trihini gstermekteydi. Ferid Paa'nn
be sadaretinin mddet-i mr, 1 sene, ] ay, 15 gn olmutu.
Sultan Vahideddin'in tahta geiinden sonra geen gnler, lkemizin trihte
Timur'un Anadolu'yu istilsnda ve Hazreti Yldnm'in Ankara ubuk Ovasnda
1402'de urad malubiyetten sonra yaadklarn trihimizde yalnz
brakmamtr. Sulh kapsn aralamak, Mondros mtarekesini imzalamak,
Dman kuvvetlerinin igalleri mtareke ahkmna riayet etmeden srdrmek,
meclis-i mebusan basmak, lkemizde yayaayan dini ayr aznlklarn milletin
asl sahiplerine hakaret ve hayatlarna kast etmeye yardm eylemek gibi taham-
ml zor zaman dilimi olarak gemitir. imdi aaya alacamz Damad
Paa'nn servenini, nemli bir arka pln kayna olan Sultan 2. Abdlhamid'in
ifre ktibi olan Mehmed Selahaddin Bey'in Bildiklerim adl kitabndan
Osmanl-cadan sadeletirerek naklediyoruz:

Damad Mehmed Ferid Paa

Osmanl sadnazamlar arasnda her nne gelenin hin dedii biri var ki,
mukadderatn zerine yklemi olduu pek ar yk, her kulun tayaca
siklette deildir. Osmanl slm devletini izmihlal noktasna kendi elleriyle ekip
getiren ttihat ve Terakki.cemiyetinin, TaPt Paada dahil, hi birisine bir vasf-i
mmeyyiz olarak, "HAN" damgas vurulmamtr. Htt Osmanl donanmasn
tutup da kendisi balarnda olduu halde Msr'n as valisi Kavalal Mehmed Ali
Paaya teslim eden Amiral Hin Ahmed Paa bile milletimizce
hatrlanmamaktadr. Damad Mehmed Ferid Paa ise akla geldiinde derhal hin
vasf, isminden ayrlmaz bir para olarak peine eklenmektedir. Tabii ki igale
uram bir devletin ve milletinin idarecileri cidden ok zor grev ifa edebilirler.
Mstevli dmann eit eit talepleri, me'suliyet sahibi idareciler tarafndan
yerine getirilmesi veya red edilmesi kolay ilerden olmayp, rsle eki arasnda
yaamak gibidir.
Hele bu igal; mslman bir milletin dman, gayri mslim olan milletlerin
ittifak etmeleri hlin de gerekletiyse, savan getirdii fevkalade artlara bir de
dini hasmln getirdii adavet gz nne alnrsa, cidden karmza kan
va'kalar tahamml fersa, mukavemeti gayri kabil artlar sergiler ki, bu ii
yaadmz u yllarda ya dedelerini dinlemi olanlar, yahud igallere dir
hatrat ve resm raporlarn doru yazlmlarn okumu olanlar bilebilir.
Bir de 1974 senesinde Ordumuzun yapt indirme ve karma hareketi olan
"Kbrs Bar Harekt" ncesi Kbrs Adasnda yaayan soydalarmz ve
Yunanistan ve Bulgaristan devletleri aznl olarak o lkenin imdiki topraklar
olan ve dedeleri'nin zamannda Osmanl Devleti olan topraklarnda yaayanlar
bilebilirler.
stanbul'un igalini mteakip geen zaman dilimi, tahta km zatta da, o ztn
sadare te tyin etmi bulunduu sad-razamlarda da her an zehir ien kii haleti
ruhiyesi meydana getirmitir. Son padiah ve sadnazamlar arasnda yer alan,
Mehmed Ferid Paa hakknda menfi propoganda hla devam etmekte ve misl
olarak, Necip Fazl merhum' un kaleme ald "Vatan Dostu Sultan Vahideddin"
adl eser yznden hayatnn son gnlerinde stelik eker hastalndan m-
tevellid gzlerinin ninda ufl etmesi sonrasnda hapise girecekdi ki, merhum
Ayhan Songar Hoca'nn gayret ve nfuzlu dostlar, Necip Fazl merhumun
ilerlemi ya ve maluliyeti vede Allah'n byle bir zulme rza gstermemesi
tecellisi, merhuma son dneminde bir hapisane maceras daha yaamamas
neticesini getirdi.
Damad Ferid Paa iin, henz durun bakalm bu sylediiniz adam hin
deildir! Diyebilecek tek kii bile tasavvur edemiyordum. Bunun sebebide her
eyden evvel yazar ve hatrat sahipleri arasnda, ie insaf ve hogr iinde
bakabilecek, Sadnazam Paa'nin antipatik davranlar, kiiliinde byk
tahavvlat gsteren mukallitlii, Anadolu'ya gnderilmesine mzahir olduu
Mustafa Keml bada olmak zere btn milli mcadele nsanlarna, ceberut bir
anlay iinde muamele gsterdiine dir, gerek vesikalar gerekse devrinin
devlet adamlarnn ehadetleri kendisi hakknda hsni ahadet edebilecek
kimsede cesaret ve takat brakmamtr.
Btn bunlarn tahliline vede Osmanl devletinin bu 215. sadrazamna dir
biyografiye gemeden nce hem son Padiah Hz.Vahideddin'in hem de padiah
burda brakp kendisinden nce yurddna kan, Damad Ferid Paa aleyhinde
olmayan ve stelik lehine saylsa seza olan bir hatray, sevgili dostum, deerli
insan, tasavvuf deryasndan devirdii gzel eserlerle de gnl mimarlarn,
Dersaadet derghlarn kitaplatiran ve tasavvuf deryasnda kendisi de kulalar
atan sevgili Mustafa zdamar kardeimin: "GNL CERRAHI NREDDN
CERRAH VE CERRAHLER" adl eserinin 232. Sahifesinden alntlamay,
trihin zerime ykledii bir grev saydm satrlarla yazm sslemenin
bahtiyarl iindeyim. Buyrun okuyun sevgili okurlarm vede bu erkek sesinse
bir Osmanl aile mensubu olduunu da grelim efendim: "..Osmanl hanedan ve
zelliklede, Sultan Vahideddin ile ilgili resm ve gayri resm yalanlarn
kendilerimde ok derinden yaraladam ifade eden mer Fethi Sami Bey; Sultan
Vahi-deddin'in kesinlikle vatan hini olmadn, stanbul'dan kamadn
kesinlikle cann kurtarma abasna girmediini stanbul'dan ayrlnn, nceden
belirlenen vatan igalden temizleme operasyonu senaryosunun bir paras oldu-
unu, bu son derece mahrem senaryonun, ok az kii tarafndan bilindiini,
zelliklede M. Keml' in bildiini ve zaten bu senaryonun ona tatbik ettirildiini
ve Sultan Vahded-din'in son ana kadar, mrnn sonuna dein, grev verdii bu
kiilerin bu mahrem geree sadkate dnebilmelerini beklediini syledikten
sonra unlar anlatt:
-Sultan Vahdeddin, mrnn sonuna kadar yardm etdi Anadolu'da kendi
iradesiyle balatd harekta!.. Htt yleki lmnden iki ay ncesine kadar
bile btn olup bitenlere ramen hl mitvard. M.Keml'in gerei yanstan
bir aklama yapmasn bekliyordu. 1940 ylnda babamla birlikde, Londra'da
H.Park Otelinin lobisinde ay iiyoruz. Trkiye'nin Londra b.elisi Tevfik
Rd Ara girdi ieriye. O girer girmez babam ayaa kalkarak, beye-fendi!..
Siz!.. M.Keml Paada, smet Paada, hepiniz bilirsiniz ki Sultan Vahideddin
vatan hini deildir! stanbul'dan da kamamtr! Vatan kurtarmak iin iki trl
oyun oynamak mecburiyetinde kaldn bildiiniz halde, ne diye adama vatan
hini diyorsunuz? Babam byle parlaynca, Tevfik Rd Ara: Ha efendim,
smme ha! Dedi: Ne Sultan Vahdeddin, ne Ferid Paa vatan hini deillerdir!
Biz onu biliyoruz efendim! Ama bunu millete sylersek, biz gidelim siz gelin
durumu doar!..." dedi eklinde konuan mer Fethi Sami Bey anlatmaya yle
devam ediyor:
"..Bu gnk Baltalimam Hastanesi, Damad Ferid Pa-a'nn sarayyd.
Baltalimam Saraynn Boyacky tarafnda bir selamlk kk vard. Benim
byk annem krk-bebin altna yaptrmt oray. imdi niversite alm oray.
Onun yan tarafnda tahtadan bir kpr vard. Oraya Lz takalar gelir, bizim
Baltalimam Saraynn bahesinde bahvan kulbeleri vard. Silahlarmz igal
kuvvetleri tarafndan toplanmt o zamanlar. Maslak'daki ngiliz kararghnda
duruyordu bu silahlar. Gz kara M-cahid Mslmanlar, o silahlan oradan ya
para pul bir eyler vererek alrlar ya alarlar getirirler, Ferid Paa'nn Baltalimam
Saraynn bahesindeki o bahvan kulbelerine saklarlar, sonra da geceleri Lz
takalanyla karya tayarak Anadolu'ya gnderirlerdi. Ferid Paa'nn
sadrazaml- srasnda oluyordu bunlar. Adamn adn hine karanlara
gnderiliyordu bu silahlar.
Ferid Paa vatan hini deildi. Sonuna kadar elinden geleni yapt. ift ynl bir
oyun oynamak mecburiyetinde kalyorlard o gnlerde, zira, igalciler, srekli
olarak, M.Keml'in Anadolu'daki gizli grevini bildiklerini, onun oralarda
stanbul hkmetinden koparak, bana buyruk hareket ediyormu gibi
gzkmesinin stanbul tarafndan organize edildiini, onun yakalanp istanbul'a
getirileme-yiininde yine istanbul hkmetinin bir taktii olduunu ifade ederek
bask yapyorlard. O ift ynl oyunda o-ook zorlandlar Sultan Vahdeddin de,
Ferid Paa da. M. Keml' i Anadoluya gnderdikten sonra, onu geri armalar,
yakalanp getirilmesi iin emir ferman karmalar gibi eylerin hepsi bu ift
ynl oyunun bir parasyd. "
Neticeye gelince yine sevgili dostum zdamar'n u satrlarnda bulmak
mmkn: "Sonra , her ey yan yatt, amura batt ama... Hakikat yle bir cevahir
ki, hangi amura derse dsn, bir gn bir elde ykannca, tekrar parl parl
parldamaa balar!."
Peki iyi bu hakikati Cerrahi derghnda gelip anlatan Osmanl beyefendisi
kimdir, dense, cevabmz Sultan 2. Abdlhamid'in torunlarndan olan mer
Fethi Sami Bey efendi idi demek olur.

Damad Mehmed Ferid Paa'nn Ksa Biyografisi

Damad Mehmed Ferid Paa; ura-y Devlet azasndan Seyyid Hasan Efendinin
olu olup, 1270/1853 ylnda stanbul'da dnyaya gelmitir. Anca hemen
belirtelim ki pe derlerinin adnn banda yer alan seyyid kelimesinin, bizim
anladmz mnada Peygamberimiz Efendimizin (s.a.v) ahfad olan seyyidlerle
bir alakas olmadn merhum bnl Emin Bey deerli eserinin 2029. sh.de bize
u malumat ltfetmi; "Taymis gazetesinde vefatndan bahs edilirken mensubu
olduu ailenin esas itibaryla sluven ve Karada kylerinden Poasi
Karyesinden olduu ve bu ailenin m. 17. asrda bir dereceye kadar hizi
ehemmiyet olduu ve o srada islmi-yeti kabul eyledii beyan edilmektedir.
Karada kyllerinden bir hristiyan ailenin mslim olmas mmkn ise de:
"Karada kyls nesranidir/Mslim olsa yine olmaz seyyid" beyitiyle asl
hristiyan olan ailenin evld ve ahfadnn seyyid olmasna bittabi imkn yoktur."
Demek suretiyle bir hakikatin ortaya kmasna vesile oluyor merhum yazar
Hasan zzet Efendi; Kapdan- deryalardan Mahmud Paa'nn kethdas imdiki
tbir ile sekreteri Hac Ahmed Efendinin oludur ve umulur ki seyyidlik lakab
bu haclk mnasebetiyle olmaldr. Hasan zzet Efendi'nin uray- Devlet reisi
ve eski sadrazamlardan olan Arif Paa tarafndan siciline yazlan mtalaasnda
msbet beyanlar yazdrmtr. Bu Hasan zzet Efendi, SdF nin Glistan'n
Trkeye tercme etmitir.
Ferid Bey; genlik ylarnda hariciye mesleine intisab etmitir. Paris,
Berlin,Petersburg ve Londra sefaretlerinde.ktib-i sni unvanyla bulundu.
Daha sonrada, Londra elilik baktibliinden, Bombay baehbenderliine
gnderilmek istenmisede kabul etmediinden yollamak kabil olmad.
Sultan Abdlrnecid'in kzlarndan Mediha Sultan'n einin vefat zerine Sultan
Abdlhamid gnderdii haber ile, kendisine bir zev beenmesini, evlenmesi
lzm geldiini hatr-latd. Bu hatrlatmaya Mediha Sultan acsnn elan devam
et-diini, bir mddet gemesi ricasnda bulunduunda, padiah bu cevaba saygl
davrand. Bir mddet daha getiinde ihtarn tekrarlatan padiah bu seferinde
kendilerinin beendii biri varsa iaret etmesini bu arzularnn yerine
getirilecei-ninde teminatn vermi oluyordu nede olsa anneler ayrysa da
babalan ayn zt olan iki kardedi Mediha Sultan ve 2. Abdlhamid hn. Fakat
bir baka husus vard ki o da, daha sonralar Osmanl tahtna oturacak olan
ehzade Mehmed Vahideddin ile Mediha Sultan, anneleri ve babalar bir kar-
detiler.
Rivayet olunur ki, Necip Paa'nn arkadalarndan olan Mehmed Ferid Bey'i,
Necip Paann cenazesinde grdnde beenen Mediha Sultan, bu beyle
evlenmee msaid bakacan bildiren haberi, padiaha ulatrm. Padiah da o
srada makam- sadaretde bulunan Kbrsl Mehmed Kmil Paa'ya verdii
emirde ii ayarlamasn emretmi. Kmil Paa uzun aratrmalardan sonra iki
namzet bulduunu, bunlarn birinin Sreyya Paann olu ekib Bey, dieriyse
Hasan zzet Efendinin mahdumu Londra elilii baktibliinden mazul
Mehmed Ferid Bey olduunu, stanbul'a getirtildiinde hem yakkllna ahid
olunduu hem de terbiyesini pek gzel bulduunu bildirmiti. ekib Bey'i ise,
biraz terbiye bakmndan naks bulduu ifadesini de, yazsna koymaktan
ekinmemiti. Halbuki; ABD'de elilii srasnda ekib Bey'e bada reisicumhur
Rouzvel.t olduu halde btn siyasi mahfiller hayran kalmlard. Eer Kmil
Paa bu ii byle yaptysa bunun sebebi Mediha Sultan'n tercihinin Mehmed
Ferid Bey'de olduunu bilmesinden doabilir. Kmil Paa padiaha yazm
bulunduu tezkirede rtbei saniye mlik Ferid Bey'in bir rtbe ykseltilmesini
ve ura-y Devlet azahina tyininide tavsiye etmekteydi.Trih olarak 1
7/r.ahir/1303-24/ocak/1886 gsterilmiti. Gelsin bir beyit bakalm Damad'n
yakkllna ithafen;
"Hiisn tab' kmile hayran olur ehl-i hayl ern lem grmemidir byle bir
sahb cemal"
Ferid Bey'in otuz yandan byk krk yandan kk olmas hususuda Mediha
Sultann yannda gz nne alndn gsterir.1861 doumlu Sultan
Vahdeddin'den byk olan Mediha Sultanhanm ile arada -be ya fark
normal addetmek gerekir.
Sultan Hamid; sadrazamnn tavsiyelerini yerine getirdi ve izdiva gerekleti.
Mehmed Ferid Bey, 24/r.evvel/I306-29/kasm/1888 de vezaret ile taltif olundu.
Bu terfi Balta-Iimannda Mediha Sultan'n yalsnda, hayatn ferah fahur
yaamakta olan Mehmed Ferid Paa da bir acaib te'sir husule getirdi. Birdenbire
kendilerinde mthi bir siyasi iktidar hissinin uyand grld ve Abdlhamid
gibi bir padiaha, karsn gnderen Damad Paa, Londra B.elilii grevini is-
temesi iin ricada bulundurdu.
Tahmin edeceimiz gibi padiahn cevab, Mediha Sultan' akn, Damad
Paa'y ise bedbin etdi Padiahn cevab yleydi: "Hemire! Oras mektep
deildir! Pek mhim bir se-faretdir. mr-u siyasiyyeye vukufu olanlar tyin
olunur." demek suretiyle mracaat ve hemiresinin efaatini retederken, enite
bey ise bu cevab ret mnasebetiyle hayli gcendi bir daha padiaha
bayramlamaya gitmedi. Damad Ferid Paa'nn bu boykotu, taa merutiyetin
yeniden iln oian 1908'e kadar srd. Bir ok yln mnzevi olarak yalsnda
geirdi. Merutiyetin iln, onu ayan azalna getiren bir fayda salad desek
doruyu sylemi oluruz.
Damad Mehmed Ferid Paa; lkede hkm ferma olann ttihad ve Terakki
Cemiyeti olduunu grmesi, bu cemiyetin reislerine yaranabilmek gayesiyle ve
bunlarn muavenetiyle byk bir makam yakalama arzusu bu etenin metdhine
almaya balamasn getirdi.
Bu hususda Ltf Simav Bey; merutiyet bayramnn ilk sene-i devriyesinde,
10/temmuz/1325-1909'da ttihat Cemiyetinin adna tertiplenmi yemekli
toplantda Ferid Paadan yle bahsediyor: "Damad Ferid Paa bu ziyafetde ge-
mi dnem siyasetine ve merutiyeti yeni den kurmak hususunda ttihat ve
Terakki frkasnn yapt fevkalde hizmetine dir, uzun bir nutuk kraat etdii
gibi merutiyetin ilnndan sonra, yni 2. Abdlhamid taht- saltanatda iken Pera
Palas otelinde bah-se konu cemiyet ileri gelenlerinin erefine verdii bir
ziyafetde daha evvel hazrlam olduu nutku okuyarak, ittihat ve terakkiyi
gklere karmt."
Lkin yapt bu medihleri benimsemeyen, bunlara iltifat etmeyen ttihatlar
daha sonra paann ktlemelerine ve dmanlklarna mruz kaldlar fakat bu
arada da paann kuma ortaya km oluyordu. Damad Ferid Paa; Balkan
harbinden sonra Bulgar, Yunan, Srp ve Karada'n murah-haslarnnda
katlaca ve Londra'da toplanmas karar altna alnm konferansa, 3. murahhas
olarak seilmekle beraber hemen ertesi gn Bah riye Nazr vekili Salih Paa bu
murahhaslk ile grevlendirildi. Kmil Paa'ya, Ali Fuad (Trk-geldi) mabeyn
baktibi olarak meydana gelen deiiklii sorduunda,Kmil Paa'dan u
cevab alm: "Ferid Paa kanun-i esas hkmne gre hi bir sebeb ve bahane
ile memliki ahaneden yer terki caiz olamayacandan ben gidersem arazi
terkine hi bir ekilde evet diyemem! Demi olmasndan bu artnda kabil-i icra
olamayacana binaen, onun vazifelendirilmesinden sarf-i nazar olundu."
Tabiiki diplomasi mesleinden byle bir anlayn yeri olmad aktr.
Diplomat geinen byle vezir derecesinde bir ztn deil ilk mektep talebesinin
bile ileri sremeyecei bir samalk olduundan, bu ztn sadece siyasi anlay
noksanlndan deil, aklnn olup olmad sz konusu olur. Bu ahvle benzer
hlini Ahmed zzet Paa dnemin de de okuduumuzu hatrlarsak muhterem
okurlarm Mehmed Ferid Paann davran bozukluu iinde olduunu daha iyi
anla-nzlLtfi Simv Bey: ".Sultan Read'm Saraynda Grdklerim" adl
eserinde u ifadeyi koymaktan kendini men edememi!
"Devletin mlkiyyet-i tammesi zerine mtarekeyi imzalatmaya muvaffak
olamazsam, hemen bir harp gemisine binip doruca Londra'ya gidip ngiltere
Kral ile mlakat yapp ve ben senin babann kadim dostu idim. Arzularmn
kabuln senden beklerim demek suretiyle teklifimizi kabul ettiririm."
dncesini ileri srmesi artcdr. nk; ngiltere de Kral, bir nevi tasdik
memurudur. ktidar tam me'suliyetle hkmetdedir. Mevcud kraln babasnn,
dostu olduunu sylemek suretiyle mtareke imzalatacan akldan geirmek o
beynin, akl ile arasnda bir kayi (aklk) olduunu akla getirir.
Ahmed zzet Paa'da kendisine, Damad Ferid Paa'ya deli demesinin doru
olmadn syleyenlere verdii cevap da; seneler evvel, Kmil Paa'nn bu zta
deli dediini hatrladm da, ondan syledim! Demi olduu anlatlr. Eski
sadrazam-ardan, Mareal Ahmed zzet Paa anlatm olduu u anek-dotlada,
Damad Paa'nn bir izgiden dier izgiye geliinin izahn yapacak
anlatm,ortaya koyar.
Mareal diyor ki: "Mehmed Ferid Paa ayan meclisinde arkadamz idi.
Efendimiz kabine tekilini bana tevcih ettiinde heyet-i vkely
tamamlayabilmek iin eitli temaslar yapmaktaydm. Bu arada Ferid Paa' ya
da efendim, bir ne-zaretide siz alsanz diye nezaket iinde beyanda bulundum.
Cevab; "Aman efendim! Ben i'de bulunmadm, bir koca nezareti nasl idare
ederim" demek suretiyle temaruz etdi. Bunun zerine uray- Devlet riyasetini
alnz oras nezaretler gibi deildir dediini syleyen zzet Paaya, Damad Paa
u cevab verir: "uray- Dev leti hi idare edemem nk orada riyaset edecek
zat, devletin kavanin ve nizamatma vksf olmaldr, ben vkf deilim, reca
ederim srar buyurmaynz" cevab zerine zzet Paa, ben srar etmiyorum, arzu
edersiniz diye teklif etdim demek suretiyle anekdotu tamamlar.
Ahmed Tevfikpaazde smail Hakk Okday Bey'in "Sultan Vahideddin
Mtareke Gayyasnda" adl eserde 48. Sa~ rifede, meknuz kalm bir
bombalama vakasn bizlere naklediyor: "zzet Paa kabinesinin 4. gn
18/ekim/1918'de Cuma gn saat 11.30'da yedi uakl bir Ingliz filosu ta-
rafndan stanbul'un hayat ve hrriyetini tehdid eden hava akn yaplm, ayn
gn leden sonra bu akn bir daha gerekletirilmitir. Bu saldrlarda elli kii
yaralanm ve nice evler ve dkknlar harab olurken drd bayan olmak zere
be kii ehid olmutur. nk bu tayyareler uu yapmakla kalmam ehrin
meskn semtlerinden olan Mahmud Paa civarna bombardman yapmlardr.
Bu bombardmanlar ise stanbul'da yaamakta olan ngiliz ve Amerikan
kolonisi Dede Robert Kolej mdr ngiliz donanma kumandann u ifade ile
takbih etmilerdir: 'stanbul zerine yaplan ve hibir asker oe insani sebebe
dayanmayan hava aknlarna hemen son veriniz'. Btn mr yirmibe gn
gemiyen zzet Paa kabinesi, bu ksack iktidar devrinde, akaa dayanm bir
tabanca namlusu altnda gibi kabul ettirilen Mondros mtarekesinin olanca
mesuliyetini omuzlarna yklenmi ve ittihat paalarn ka fiili de talihsiz
sadrazamn gnah defterine yazlmt." Demekte. Bylece bizim biyograflarn
bahsetmedii vakay bir baka hatrat ile renmek ue nakle muvaffak olduk.
Ahmed zzet Paann bu oak'ada yapaca ne olabilirdiki?
te yandan Mareal Frane Despere'in bir cihangir azame-tiyle stanbul'a giride
beyaz atyla bir Ftih edas taknmasn kltan keskin kalemiyle gurur cierinin
enkanl damarna batrd kendine gel msekkini ile milletimizin ulvi hislerine
tercman olan Sleyman Nazif Bey siyah ereve iine alnarak nerolunmu
"Kara Gn" adl dehetengiz makale-siyle en arkl insan olarak bu kstah
garply terbiyeye davet ediindeki cesaret ve inan kuvveti devrin
sadrazamntn nleyecei bir msademe olamazd.
O bakmdan son szmzn satrlar arasnda okurumuza daha ne hadiseler
olduuna, istanbul'un mtareke hayatnn tam olarak kaleme alnmadn ve asil
insanlar uradklar zulmn acsn ve haysiyet krcln sineye ekerek rzi
maherde hesaplamak zere ketum olmay ve tas tara toplayp ahirete g
tercih ettiler. Despere'ye yazlan makaleyi eitli menfi ifadeler ekleyerek
tercme eden iimizde yzyllardr barnm tatlsu frenkler o azamet budalasn
yle hle getirdiler ki, herif 'yok edin bunu!' diye barmaktan kendini alamad.
Nianta'ndaki fakiranesinde aranarak yakalanmasna allan eski li, byk
edip, mdhi ir Sleyman Nazif Bey, kuyruu titrek olarak saklanma yerine
kibre kar kibir sadakadr hadis-i nebevisine uygun hl ile giyinip kuanp,
Fransz askerinin nne gidip de buyrun aradnz adam benim! Deme ecaati
devrin sadnazamnm biyografisiyle alakal olmamakla beraber, byle bir yiit ile
hemsr olmak baka bir gzelliktir ve bizde bu gzellik bitinsin istedik.
smail Hakk Okday merhum; Ahmed Tevfik Paann olu olup, Sultan
Vahideddin'in kz Ulviye Sultan hanmefendi ile izdiva yapm damad idi.
Daha sonra milli mcadeleye katlmak zere Anadolu'ya geen smail Hakk
Bey bu teebbsn hanmna haber vermeden gerekletirmi olmann cezasn
Ulviye Sultan ebediyyen kaybetmekte dedi. nk Sultan Hanm Anadolu'ya
geeceini bana syleyecek kadar itimat etmeyen bir kii ile hayatm
srdremem dncesini kafasnda tezekkr ettirmi ve nikhlanrken alm
olduklar boama hakkn kullanm ve Ulviye Suttan Hanmefendi, smail
Hakk Beyi boamtr. Daha sonralar smail Hakk Bey; Blend Ecevit'in
validesi Nazl hanm'n teyzesi Ferhunde hanm ile izdiva yapmtr. Ferhunde
hanm daha sonralar grt Ulviye Sultan' pek sevmitir. Pek ksa olarak
zetlemeye altmz smail Hakk (Okday) Bey'in pederinin de son
sadrazam Ahmed Tevfik Paa olduunu bir daha hatrlattktan sonra gazetecilik
taraf da olan bu Osmanl yarbaynn yine Damad Ferid Paa'nn yaverlii
grevinde bulunduunu da ifade ettikten sonra bize yukarda bahsi geen
eserden u ifadeyi zetlemeye alaym:
"Babli; milli mcadeleyi srdren Ankara ve dolaysyla balarnda bulunan
M.Kemal Paa ile Saray'n yni Sultan Vahideddin arasnda alamaz bir sansr
koymu ve padiaha gelen her eit habere el koyduundan Padiah ue Pa~ a
arasnda bir yaknlama vede haberleme kabil olmuyordu .
Sultan Abdlhamid'in 1903'de am'a srp de btn rtbelerini ue nianlarn
aldran divan harb kararna pek nem uermiyerek mirliini srdrmesini
engellememek yolunu setii Deli Mir erke Fuad Paa bu Saray ile Ankara
arasnda kurulmu barikat paralayacak Suttan Vahideddin ile M. Keml
Paann haberlemesini salayacak vazifeyi talep eden Ankara'ya hayr
dememiti. Hemen de saraya gelerek Sultan Vahided din ile grme talebinde
bulunmu ue hemen huzura kabul edilmiti. Yz yan amakta olan Fuad Paa
o mdhi heybeti gsnn tamamn kaplayan aslan yelesi gibi yayd bembeyaz
sakal ile bir mehabet heykeli gibi fakat son derece hrmetkar tavr ue sesle:
'Efendimiz, velinimetim ehid babasym. Dier iki olumun son harpte
aldklar yaralar daha kapanmad. cab ederse onlarda ben de feda olaym.
Anadoluda mcadeleye girimi kumandanlar tanmam ancak s;;,e sunmak
istedikleri emaneti ulatrmay bir ibadet ue sadakat olarak telakki ettim'
dedikten sonra koynundan kard Heyet-i Temsiliye adna M. Kemal imzal
mektubu takdim etmiti. Bu mektup da Damad Ferid'in infisal ettirilmesi taleb
ediliyordu. Padiah bu ue dier isteklere scak bakt. Damad Ferid Paa 3.
sadaretinden byle ekilmek mecburiyetinde kald. Deli Fuad Paa bu mektubu
vererek kurulmu sansr duarn yk-vermiti. Sultan Vahideddin'in Deli Fuad
Paaya syledii szle sayfamz ssleyip sona erdirelim: "Benim
menfaatim,milletimin menafiine merbuttur. Mlletsiz padiah olmaz. Milletimin
saadeti ve refahn isterim. Kanuni esasi ve merutiyete riayet edeceime yemin
etdim. Etmemi olsaydm bile, merutiyete muhalefet etmemek iin verdiim
sz kafidir. Meclis-i Milli intihabn (seimini) ok arzu ediyorum. Milli
ordunun hulsu tamm olduuna kaniim."
Sevgili okurlar bakanlk olsun,uray-i Devlet riyasetini zerine almaktan imtina
eden mtevazi(!) ahsiyetden sadareti daha sonra hemde be defa stlenmesi
izgi krklm? Yoksa mtareke teminini salayan Ahmed zzet Paann sa-
dareti sonrasnda daha zor dnem aslnda daha kolay bir d-nemmiydi ki
Mehmed Ferd Paa bu sadarete hemde, be defa itahla kotu? Yoksa; cidden
igale uram bir devletin ynetiminde hem milli kalkmay destekleyecek
hemde igalci devletleri suhuletle idare edebilecek bir Kardinal Ril-v
kabiliyeti vehmetdiinden daha da zor olan sadnazamli tereddtsz kabul etdi?
Aslnda btn bu sorular, cevabini artk rz- maher de bulacaktr.
stanbul'da Harbiye semtinde bilindii, gibi Cemal Reid Rey'in ad verilmi
tiyatro binas bulunmaktadr. Bu sanat ztn pederi, dahiliye eski nazrlarndan
Ahmed Reid (Rey)Beyefendi u beyanla: ",.6. Mehmed kendisine ayan-
emniyet ancak iki kii bulabilmi, bunlarn birincisi enitesi Ferid Paa (ikincisi
dnr A.Tevfik Paa) bu zat.." demek suretiyle dnemi,shriyyeti yni yakn
akrabalarnn yardmyla amay plnladn fakat isabet edemediini ifadan
kanmayarak bildirmi olmaktadr.
Hrriyet Ve tilaf Cemiyeti ktidarm?

Hatt Hmayun Sureti

Veziri meali semirim Ferid Paa; Tevfik Paann vukuu istifasna ve sizin derkr
olan ehliyyet ve dirayetinize binaen mesnedi sadaret uhdei kifayetinize ve
meihat islamiyye dahi darl-hikmetil islamiyye zasndan Mustafa Sabri
Efendi uhdesine tevcih klnmtr. Kanuni Esasinin 27. maddesi mucibince
tekil edeceiniz heyet-i cedidei vkel nm tasdikimize arzn irade
eylerim.Ahvalin ehemmiyeti fevkaldesi devletimizin temin-i selmeti iin o
nisbetde gayret ve faaliyetin ibram icb ettirmekte olduundan rfekanzla
bilittihad bu uurda bezli mehud etmeniz matlubi-i kat-i ahanemdir.
Minellahu'ttevfik.
l/c.ahir/1337-4/mart/1919 Mehmed Vahideddin Arz olunan kabine:
"Hariciye Nazrl: Sadnazam Mehmed Ferid Paa uhdesinde
Harbiye " " : Tyini kararlam zatn gelmesine kadar vekleten
Auni Paa
Bahriye " " : Mir kir Paa uray- Devlet R. : Seyyid Abdlkadir
Efendi Dahiliye Nazrl : Konya Valisi Cemal Bey Adliye " " : Aydn
eski mebusa Sdk Bey Maliye " ": Divan-t Muhasebat reisi Tevfik Bey
Nafa " ": Auni Paa Tic.-Zir " li:EdhemBey Maarif " ": Ali
Keml Bey Evkaf " " : Vasf Efendi PTT " " : Mehmed Ali Bey
padiah tarafndan tasdik olunup Mehmed Ferid Paann ilk kabinesi iba
yapm oldu .
Yukarda da bahse konu ettiimiz Ahmed Reid(Rey) Bey, Mehmed Ferid
Paa'nn sadarete gelmesi hususunda unlar sylediini, bnl Emin Bey deerli
eserine dercetmi bizde geri kalmayalm ve bir mna ifade eden beyan
sahifemize koyalm:
"Nazar ahanede enitesinin, mevkii iktidara gelmesi bir tarafdan ngilterenin
yardmn temin (Ahmed Reid Bey bu hususda, Ferid Paa sadarete getiinde
ngilizlerin kendisine her ynden mzahir olunaca vaad olunmu imi de-
mekte.) ve te tarafdan da padiah hla rkten ittihat ve terakki cemiyetinin
melhuz olan mazarratn izale ve nihayet veliahdn teebbslerini de akim
brakacak bir emr-i hayrd. Ne re ki Damad Paa, bir donkiot, hem de
hsniniyyet-den, gayr-i endiane hissiyatdan da klliyen mahrum bir donkiot."
Bu sadaretin kabinesinde Hrriyet ve tilaf Partisinin hayli iinde azasnn
bulunduu kabine olduunu sylemek zaid olarsa da, bu kabinenin ve dayand
bu siyasi parti mutlaka ttihatlara bir musibet yadrmaya alaca pek
beklenen bir eydi. Bu cemiyetden ve ittihat kabinede yer alm, savaa giride
me'sutiyetdar kiilerin bir haylisi tevkif olundu. ttihatlarn dmanlnda
zirveye trmanan gazeteler ve yazarlar yle yazlar dktrdler ki hkmet bu
huusda tevkiflere devam etdi. Aslnda Tevfik Paann sadareti esnasn-dada bir
ka kii ieri alnmt. Bunlarn adliye nazrl binasnda tekil olunan divan-
harbi rf'de durumalar balad.
zmir'in gali Bildiriliyor!

l/aban/1337- 2/mays/1919 da Ferid Paann Nianta-'ndaki konanda daha

dorusu Hariciye nezareti kknde; Amiral Veb tarafndan ulatrlan nota da,
Paris konferans kararna atfen zmir'in igal edilecei bildirildi. te yandan da
Amiral Gadrop Aydn valiliine tebli ettii nota da Paris konferansnn
kararlarna bal olarak mtarekenin yni Mondros'da yaplann 7. maddesine
dayanarak zmir istihkmlarnn igali bildirilmiti. leden sonra gelen bilgi ise
igali Yunan askeri tarafndan yaplma snn itilaf devletlerince
kararlatrldn ifade ediyordu.
Bu notalara ve teblilere kar sadnazam Damad Mehmed Ferid Paa, Osmanl
devletinin zmir zerindeki hukukunu bildiren cevabi bir muhtray itilaf
devletleri m messillerine verdikten sonra kabinenin istifasn padiaha sundu.
Padiah kabinenin sti fasn kabul etmekle beraber sadareti yeniden Damad
Ferid Paa'ya tevcih etdi. imdi istifasn tetkik ettiimizde Ferid Paa be yllk
kt bir darenin neticesi olarak tavsif ettii ve tamamen hakl olduu iddiasnda
igal ile ilgili notay aldktan sonra yapaca bu iin hukuki tarafn ileri srerek
yaplan hakszl protesto etmekten ibarettir. Paa o ii de ya parak sadaret
mhrn de sahibine iade etmitir. Yoksa datlm ordularn toplayp da
zmir'in yardmna koacak hli her halde yoktu.
Cumhuriyetin ilnndan beri; yetitirilmeye alan nesillere hin padiah, vatan
satt, hin sadrazam Damad Ferid, resm beyanlaryla yetien bilmem ka kuak
insan, o dnem de kendilerine verilmi notalara sadrazamn layik olduu cevab
verip vermediini nasl bilsin?! Bunlar; o dnemin insan yazamayaca gibi
imli ekilde nakle dahi cesaret edemezdi. O dnemin siyaset lemi, gnmzn
takip vastalarnn sadece gazetelerine sahiptiki bunun tiraj ve tesiri sadece
mnevverler arasnda grlr ki onlar da yle bir sknet denizine dalmlard
ki azlarn asalar nefesleri kesilirdi!
Ferid Paa yeniden yni 2.defa makam sadarete geldiinde kabinesini u zevatla
tazeledi: Ferid Paann ilk kabinesinin 4/3/1919 da batayan mr, 16/5/1919'da
2 ay, 12 gn srdkten sonra tamamlanmt .
Hariciye Nezareti Harbiyye Meclisi vkelaya Bahriyye Nezareti uray Devlet
reis. Dahiliye Nezareti
Maliye
Nafia
Tic. ve Ziraat "
Maarif
Evkaf hmayun
Damad Ferid Paann uhdesinde
Nafa eski nzn evket Turgut Paa
Harbiyye eski nzn kir Paa
bkaen Avni Paa
Vekleten Edhem Bey
Maarif eski nazr Ali Kemal Bey
Evkaf " " Vasfi Efendi
bkaen Tevfik Bey
Vekleten Turgut evket Paa
bkaen Edhem Bey
eski nazr Said Bey
Darlhikmetl slmiye eski reisi
Hamdi Efendi 18/aban/1337- 19/mays/1919 sadnazam Damad Ferid
Grld gibi damad Ferid Hkmetinin 2.ni tekil eden heyet M.Keml
Paa'nn Samsun'a kt gn, padiahdan listeye mucibince icras tasdiki
gelmesiyle ayn gnde vazife balamt kabine iinde. Zten hep biliyoruz ki, 9.
Ordu birlikleri umum mfettilii vazifesi M. Keml Paaya 1. Feri Paa
kabinesi tarafndan tezekkr edilip verilmiti. Fakat yine biliyoruz ki; Sultan
Vahideddin hn bu iin emir sahibi olandr.
zmir'in; Yunanllar tarafndan igali, stanbul'un baehir olarak byk bir
mavere meclisi toplamas gerektiini idrak etmesi padiahn davetiyle
25/aban/1337-26/mays/1919'da Yldz Saraynda mevcud ve mzul btn eski
vkel, sefirler, ayan yeleri, siyasi ve ilmi cemiyetlerin temsilcileri bu davet de
ispat- vcud eylediler. Padiah yanlarnda veliahd hz.leri ile dier ehzadeler
olduu halde, salona geldi. Ksa sren bir a konumas yapt ve riyaseti
sadrazama brakarak gitdi. eitli kimseler baa gelen felketi eitli ifadelerle
belirttiler.
Ferid Paa kabinesinin enzor vazifesi malup devletin taksiratn glib devletler
nezdin de savunabilmesi idi. Buna ne kadar muvaffak olunabilirdi? Bu sorunun
cevab okturda beeneni ne kadar olur bilinmez! Mesel; Paris'de toplanm
bulunan sulh konferansna Osmanl hkmetinin murahhasnn; kabul
edilmeyecei ayi olmusa da ve bu haylice can skmsada 2/ramazan/1337-
2/haziran/1919'da stanbul'daki Fransz mmessili ilk defa olarak Babli'ye
gelerek Ferid Paa ile grp Osmanl devletinin murahhaslarn gnde-
rebilmesi iin Fransz zrhllarndan birini tahsis edeceini ifade etmiti.
Nitekim iki gn sonra eski sadnazamlardan Ahmed Tevfik Paa murahhas olarak
tyin olundu, ura-y devlet reisi Rza Tevfik (Blkba) ve maliye nzn
Tevfik Beyler murahhas danman sfatyla heyete dahil edildiler. Kendilerine;
ktiplerde tahsis olundu ve hakikaten Franszlarn tahsis ettii Demokrasi adl
zrhl ile Tevfik Paa hari dier leri Tulon limanna mteveccihen yola ktlar.
Ahmed Tevfik Paa ise Ingilizierin Sayres adl bir zrhlsyla maiyetinde,
hariciye nazrl idare mdr evki ve kendi olu binba Ali Nuri Beyler bu-
lunduu halde yola ktnda ramazan'n 15. gn idi. Hah unu da ilve ederek
Franszlarn zrhlsnda Damad Ferid Paa'nnda gitdiini belirtmi olalm.
Ferid Paa ile Tevfik Paann ayn konferansda bulunmas zamann siyasilerine
tuhaf gelmi olacak, ki bunlardan Ltfi Simavi Bey, sormadan edememi
durumu Tevfik Paaya verilen cevab buraya alalm efendim: "Mevkii sallanan;
Ferid Paa'ya bir dirsek lzmd. Zt- ahane ok srar edip iinde yaadmz
fevkalde hl mnasebetiyle Fransa kabinesine de dardan Jl Feri'nin memur
edildiini ilve etdi. Hnkra Jl Feri'den bahs eden Ferid Paa, bu recli hk-
metin yni devlet adamnn bir ok sene evvel ldn tabii bilmiyor.
Konferansa gitmek meselesine gelince, Ferid Paann gze arpacak derecede
uymaa alt Fransz poli tikasma kar bir sklet bulmak icb eyledi.
Siyatikden rahatsz olduum iin sadrazamla gidemedim. Dorusunu sizden
saklayacak deilim,gitmekde istemedim. Konferans meselesi iin Ferid Paa, iki
gn ara ile evime geldi. Israrlarda, ibramlarda bulundu. Murahhas heyetinin
tekiline bir itirazm varsa yeni badan sei-lebileceini, gazetelerde ad
geenlerin de gayri resmi olduunu esas listenin yksek tasdike iktiran
etmediini ifade etdi. Durumu mabeyn baktipliinden vaziyeti tahkik
ettirdiimde gazetelerin yazd zevatn sadrazam tarafndan 24 saat nce
iktirana sunulduunu rendim. Bunun zerine evk'yi Ferid Paaya gn-derip
durumu sordurdum. Her ne kadar irade km ise de, daha grmediini cevaben
bildirdi. Halbuki arz eden kendisiydi! Murahhas heyetinin halihazr ekli ilk
kan iradenin iddetli itirazlar zerine keenlemyekn hkmnde tutulmas yni
yok saylmas eklindedir. te bu adam; aktan aa yaptn yalanlar,
padiah kandrm, gya Fransa'da ve ngiltere de bir ok diplomat ve devlet
adam tanrm! Hepsi yalan. Greceksiniz Ferid Paa Paris'de apacak ve
stanbul'a avdete mecbur olacaktr. Sadaret de de kalacan da sanmyorum. in
bu tarafn zt- ahaneye arz ile ihtiyaten bir kabineyi imdiden hazrlamasn
tavsiye etdim. Bunun neden istidlal ettiimi sual buyuran padiaha, meclis-i
vkeldaki mehadatmdan cevab verdim" Tecrbeli sadrazam Tevfik
Paa'nn dediklerinin doruluunu hadiselerde ispatlam oluyor. yle ki Ferid
Paa; Tevfik Paann dedii gibi konferansda bir varlk gsteremedii gibi,
Klemanso'dan da ald ters bir cevab iyice can skt. stanbul'a avdet etdi. Evine
kapand kendine yaplan hcumlara maruz kaldnda istifa yolunu seti. Fakat
btn baarsizlk sebebi, kabinesi imi gibi yeni kabine hazrlamaya
almasyd, -
Tuhaftr padiah Damad Paaya sadareti 3. defa tevcih ettiinde yeni kabine
kurma almas da tamamlanmak zereydi. Bu vaziyeti belki padiah enite
paa ile birlikte tanzim ediyordu. nk devlet gemisinin dmeni meruti idare
iinde tek elde toplanamazd. Bu bakmdan iktidar bir ve iki numaralarn
anlam olarak gtrmeye almalar bir takm kolaylk getirdii gibi baz
tahminleri de yanltabilir. Burada da byle olduunu ne iddia nede ret
mmkndr.
Baknz; Mustafa Keml Paa'y bulduran Sultan Vahided-dindir. ki defa en az
sarayda dizdize grmlerdir. Bu grmeden kan ifadeler bir bilgisayar
sahifesini tutmaz amma bundan koskoca bir milli mcadele kabilmitir. Sul-
tan'n temasndan sonra m evvelmi? Mhim deil Damad Ferid Paa, M.Kemi
Paa'yla grp yemek yedii de bilinen husustandr.
Eski padiahlar tepeleyecekleri ayan veya paalar stanbul'a davet ederlerken
yeni makamlar htt sadarete dahi davet ettiklerini bir hat ile bildirirlerdi.
Geldiinde de kimini itlaf ettirir kimini de aksi istikametteki serhat boylarnda
va-zifelendirirlerd. Damad Ferid Hkmeti ise Sar Paay nce idama mahkum
etdiini bildirip payitahta dnmesini istemek suretiyle, biz aryoruz amma
sakn sen gelme iaretini vermi olmuyor mu? Bir dnelim efendim. Evet
enite paa'nn bu kabinesi de, 1 ay, 11 gn sren mryle 30/6/1919 da hitama
ermiti.
Neyse biz enite paann 3.kabinesinin isim listesini yazalm:
Hariciye Nazrlna : Taraf-1 acizanemden demlide olunmutur uray- Devlet
riyaset vekletine: eyhlislm Mustafa Sabri
Meclis-i Vkel memuriyeti: eski sadrazam Ahmcd Tevfik Paa
" " " : " " zzet Paa
" " " : bkaen Ali Rza Paa
Divar-i harbi rf reisi
Nzm Paa Ayandan Salih Paa vekleten
Ali Rza Paa Abuk Ahmed Paa Defteri Hakan Emmi Adil Bey uray- Devlet
azasndan
Mustafa Efendi
bkaen Tevfik Bey
Said " Hamdi Efendi Bir zatn tayinine kadar
Abuk Ahmed Paa vekaleten
Harbiye Nazrlna
Bahriyye
Nafa
Dahiliye a
Adliye
Maliye i.

Maarif t-
Evkaf
Tic. ve
Ziraat
Bu ztn ilk kabinesinin kurulmasndan, 2. ve 3. istifasnn toplam mddeti 6 ay,
29 gn srmtr. Ahmed Tevfik Pa-a'nin Meclis-i vkel memuriyetine
getirilmeyi kabul etmesi Sultan Vahideddin'in srarlarndan kaynaklanmtr.
Bilahire istifas vaki olmusa da bu seferde ayn zamanda dnr olan padiah
eski sadnazamn bu istifasn ret eylemekten kanmamtr. nk bu kabinenin
iinde Damad Ferid ile anlaabilen iki kii vard. Birisi eyhlislm Tokatl
Mustafa Sabri Efendi ki, Mevlnzade'ye gre gz sadaretde olup, hem
sadnazam hem de eyhlislml deruhde etmek bylece slm dnyasnn da
bir Kardinal Riive karacan iba ti hayallemektedir! Dier iyi geinebilen
kii de Dahiliye nazr Adil Bey'dir. Hele bir ara Dahiliye Nzn Adil Bey ile
Harbiye Nzn Nzm Paa arasnda hak ve selahiyet meselesinden dolay kan
irkin kavga, kabinenin yrmeyecei kanaatini herkese ihsas ettirmiti.
Bu vaziyet karsnda sadnazam km bulunan ekimelerden bktn, ya pek
fevkalde selahiyet verilmesini yahut da istifasnn kabuln ileri sren bir tleb
sundu. Bu arada ttihatlara kar bylece galebe alacan belirtmekten geri
kalmad. Ancak aradan geen 15 gn kadar sren zaman diliminde Saray'dan
haber kmaynca istifasn sundu. Bu sadaretde balang trihi olan 2/temmuz/
1 9 1 9 dan, 2/10/1919'a kadar sadece 3 ay devam edebilmiti.
Damad Ferid Paa; bu ittihatlar malubiyete uratmay plnlarken, hi
aklndan geirdi mi acaba, bunlar bir ka vilyetin idare heyetlerini tekil eden
ve de payitaht'da bakan-!k yapm bir ka kii ile merkezi umum tekilatndan
mteekkil zevatdan ibarettir diye! Sanmyorum!
nk lkenin dman eline dt, ecnebi kuvvetlerin Osmanl
mnevverlerinin bir blmn tekil eden meclis-i mebusan ylerini, eski
sadnazam ve vkelay ve de bir ok kumandan, Valileri ve yksek memurlar
l tavuk tar gibi Malta'ya srgne gtrp adet bir rehin almna giden ete-
ler gibi hareket eden dvel-i muazzamann bu ilemlerine ahali mthi bir
ekilde di bilerken, sadrazam paann hasta aklna uymayan padiah, Ferid
Paa'nm 3. sadaretinin sonunda istifasn kabul etmek suretiyle pek akklca
davranrken 2/10/1919 ile 8/3/1920 trihleri arasnda geen 5 ay, 7 gnlk Ali
Rza Paa'nn sadrazaml ile 216. sadrazam i bana getirmek suretiyle
Damad Paa'nn, lke iinde nereye varaca belli olmayan olaylarn kmasna
sebeb olabilecek icraatlarna dur deme basiretini gsterebilmiti. Yoksa
gnmz de, yni 2001 de dahi, ittihatlar en byk vatanperver bilen insan
says bir haylidir! Ya o zaman kimbilir ne kadar ounluktayd. Yine
Mevlnzade'ye gre Sultan Va-hideddin ve Damad Ferid Paa'nn elinden
fevkalade selahiyet kd alm bulunan M. Keml Paa,balatm olduu
hlaskaran harektnda ittihatlarn hi bir ekilde katklar yoktur eklindeki
te'minat, ittihatlarn halk tarafndan isteyip stenmedii mnasndan ziyde,
Paa'nn ittihatlara olan dmanlna ters davranma zaman olmadn idrak
etmesinden kaynaklanm olabilir!

Anadolu Kaynyor!

Hkmetin iki bakannn irkin bir ekilde biribirine girileri kabinenin hzla
skutuna doru giderken, Ermenilerin; byk ermenistan hlyalarnn
tahakkukunu, Yunan'n zmir'i igal etmesini hcum borusu sanmas ve bu
hususda faaliyete geeceinin hissedilip, daha dorusu istihbar edilmesi daha 1.
dnya savann ilk yllarnda dnldn Zaman Gazetesinin kurucusu olan;
zmit mebusu eski maarif nazrlanndan, kr Bey ki bu zat mretteb zmir
suikasdi davas hasebiyle idam olunmutur. nfaz esnasnda ipi kopmu ve yeni
bir ip getirip infaz gerekletirilmiti ve bu zat melen yle anlatmak tadr:
"Biz; ittihat merkezi umumiyyesi olarak bir toplantda daha savaa yeni
girdiimiz bir dnemde harbin kaybedilmesi hlinde vatann paralanacan
dnm, Yunan megalo ideasnn ve ermeni hlyalarnn gerekletirilme
zaman geldi dncesi hkim olur da vatanmza mstevli olurlarsa, geride
kalanlarn bu hle msaade etmemek ve o fecii hle dmeyi, nleme
tedbirlerini almay stmze vazife bilmitik. Bunun zerine iki ekilde tertibat
aldk. Bunun birincisi gizli depolara cephane, silah ve dier harp levazmlar
toplayp yerletirdik. ttihatlarn nc takm saylan subaylara bunlarla
lgili, harita ve bilgileri verdik. Nitekim hangi depoda ne olduu iyice bilindii
iin milli mcadele esnasnda bu depolara yaplan basknlarn baar ile
sonulanmas bu ok evvelden yaplm hazrlklarn ve tekilatlanma
neticesindendir" Demektedir, ikinci tedbirleri ise yaplmas muhtemel olan milli
mcadeleye, elbirlii yapacak asker-sivil ibirlii temini iin tanma
imknlarna salayacak kilit adamlar te min idi bunu da yaptk demeleridir.
Hakikaten; milli mcadelenin balarnda Anadolu Mdafai Hukuk ve Rumeli
Mdafai Hukuk cemiyetleri, kuvay- milli-yenin ve TBMM'nin tekilini
salayabilen ana unsurdur. Sad-razam Ahmed Tevfik Paa bu tekilatn
kurulmasna yardmc olupda tevik etmekden imtina etmezken maddi yardm
olarak pek czi saylan bir para yardmnda bulunmu bilahire Damad Ferid
Paa sadnazam olduun da, derhal bahse konu cemiyete fevkalade yeterli maddi
yardmda bulunmakla,Tevfik Paa'y tanzir etmi onu sollayp gemitir.
Her ne kadar zmir'in igali Damad Paann sadaretine denk geldiyse de,
M.Keml Paann gnderilebilmesi debu ztn sadaret dneminde
vukubulmutur. Damad Ferid Paann mttefiklerin sktrmasna binaen
aldklar tedbirler tabi-iki milletin ve bilhassa Sivas Kongresini toplama
durumunda olan M. Kemal Paa ve arkadalarn hayli tedirgin ediyordu. Misal
olarak; Erzurum'da Kzm Karabekir Paa stanbul'dan gelen sadaret emri zere
M. Keml Paa'y tutuklatarak derdest stanbul'a gnderseydi, kim ne yapabilir
idi? Karabe-kir'in emrinizdeyim! Paam demesi tipik bir itaati gsterirken,
M.Keml Paann, padiaha sadrazamm ikyet etmesini hvi telgraflar
gndermesi, bu telgraflarn padiahn katna ulamamas Dahiliye nzn Adil
Bey'in marifeti olup, daha sonra da bir erke asili olan Bekir Sami Bey'in,
harekt- milliye mensubu ve eski valilerden olarak, yine erke olan Mir Deli
Fuad Paa ki 1877 Osmanl-Rus Savann unutulmaz kumandanlarndan mehur
Elena Sava kahramandr, bu zta gnderilen mektup bu ayan azas vastasyla
Sultan Vahideddin'e ulatrlmt. Bu mektubun arkasndan padiah enite
paann istifasn kabul etmidi.
Zten aaya alacamz ve bnl Emin Bey'in deerli eserinde yer alan Ltfi
Simav Bey'e aid ifade bizim yukardaki ifademizi te'yid etmektedir. "Kuvay-
milliyeden grd tazyik zerine padiah, Ferid Paay fedaya mecbur oldu.
AH Rza Paa sadnazam iln edildi. Garibeden olarak Ferid Paa, yeni kabinede
hariciyye nzn olarak kalmaya alm ve zevcesi Mediha Sultan da bu
hususda padiah nezdnde srar ve istirham da bulunmutur. Grnen sebebi
lkeye hizmetse de hakikatde ha riciye nazrlarna mahsus olan Nianta'ndaki
konan paann ve hanmnn houna gitmi olduundan ayrlmak
istememesinden kaynaklanm. Ancak istek kabul edilmeyerek, Ferid Paann
istifas hakikiyete kavumu bunun zerine millet bu uzaklatrma
mnasebetiyle rahat bir nefes alm, M. Keml Paa ise bir tebrik telgraf
ekmitir padiaha.."

Damad Paa'nn Sadarete Avdeti

Sevgili okurlarmz; Enite Paann tamam be defa olan sadaretinin ilk

ncs birinci dnemini tekil eder. kinci dnemi ise iki defa sadarete
getirilmekle heyet-i mecmuu 5'e bali olur Damad Mehmed Ferid Paa
sadaretlerinin. te bu ilk dnemi diyeceimiz sadaretinin 3.de vukubulan sada-
retinin bitmesinden sonra Sultan Vahideddin, siyasi nabz iyi tutmu gerek
Anadolu gerekse stanbul'un Osmanl siyaset reclnn tavsiyelerini gz nne
alarak enitesine mhr vermeyip, Ali Rza Paay makam sadarete getirmiti.
Bildiiniz gibi elinizdeki bu alma sadaretden ziyade bu makam hasbel kader
ve hasbel zaman doldurmu bulunan zevatn biyografik anlatmn
kapsamaktadr. Bu bakmdan; Ferid Paann biyografisini tamamladktan sonra
ah-mamzin Ali Rza Paa blmnde bu zat ve dnemini nakle alacaz.
Efendim; Damad Ferid Paa'nm, Salih Paann istifa sath mailine girdii esnada
ad yeniden siyaset mahfillerinde alkalanmaya balamt. Bu hususda bnl
Emin Bey'in deerli eserinin 2051 sh.de yer alan ve Bursal eyh Zik merhu-
mun inad ettii beyitde grlecei gibi merhaba dendi yeniden Damad Ferid
Paa'ya..
"Merhaba ey semti irfann bidi ebteri
Hrs cah erbabnn ahs feridi bed teri" Ancak bu beyitteki mna hi de makbul
olmayb, bnl Emin Bey ; yle der: "..hitabna mstahak olan byle bir
demden, devlet ve millete hizmet bekleyenler de -her kim olursa olsun- irfan ve
izanda onunla hemhal olduklarn ispat ederler." Demek suretiyle padiah da
sulamaktan kendini alamaz, amma iieri satrlarda greceiniz gibi iin deiik
ynlerini ifade eden vakalar da asla ketmetmeyen bir yaklam sergiler
merhum.. imdi biz; enite paay 4. sadaretine getiren hatt hmayunla
sahifemizi ssleyelim:
"Veziri meali semirim Ferid Paa
Selefiniz Salih Paann vukuu istifas cihetiyle mesnedi sadaret, derkr olan
ehliyyet ve reviyyetinize binaen uhdenize tevcih klnm ve meihat-i islmiyye
dahi Drrzde Abdullah Bey uhdesine ihale edilmitir.Kanun-u esasinin 27.
Maddesi mucibince tekil eylediiniz heyeti cedide vkel tasdikimize iktiran
etmidir.
Mtarekenin akdinden beri yava yava noktai salaha te-karrb eden vazi yeti
siyasiyyemizi milliyet nm altnda ika edilen itiaat vahim bir hle getirmi
ve buna kar imdiye kadar alnmasna allan tedabiri muslihane fidesiz
kalmtr. Ahiren tebarz eden vekaiye gre bu hli isyann devam
meazallahute la, daha vahim ahvale masdar olabileceinden itiaaat vakann
malm olan mrettib ve mevvikleri haklarnda ahkm kanuniyyenin icras ve
fakat mufel olarak (aldanarak) bu kyama iltihak ve itirak etmi olanlar
hakknda afv- umm iln ve btn memliki ahanemizde asayi ve intizamn
iade ve teyidi tedabirinin kemli srat ve katiyyetle ittihaz ve ikmali ve bilumum
te-bai sadkamzn bu suretle de makam hilafet ve saltanata muhakkak olan
merbutiyyeti tegayyr- npezirnin teyidi ve bu cmle ile beraber dveli
muazzama-i mutelife ile gayet samimi revabt itminankrane tesisine ve
menaffi devlet ve milletin hak ve adalet esasna istinaden mdafaasna ihtimam
olunarak eraiti sulhiyyenin kesbi itidal etmesine ve sulhun bir an evvel akdine
sarf- makdiret edilmesi ve o zamana kadar her trl tedabiri maliyye ve ikti-
sadiyye ye tevessl edilerek mzayaka-i mmenin mehma imkn tehvini
katiyyen matlubumuzdur. Cenab- Hakk tev-fikat- lhiyyesine mazhar
buyursun.
15/recepl 338-15/nisan/1920 Mehmed Vahideddin Damad Mehmed Ferid
Paa'nn 4. kabinesi:
Hariciye nezareti Taraf bendegnemden deruhde olunmudur.
Harbiye Nezareti Vekleten Mehmed Said Paa 5. kolordu eski komutan
Bahriye Nezareti Asaleten
Dahiliye " " " dahiliye eski nzn Reid Bey
uray- Devlet Vekleten "
Adliyye Nezareti Ali Rdi Efendi temyiz dileke dairesi reisi
Maarif " " hariciye mstear Fahreddin bey
Nafia " " Dr. CemiI(Topuzlu)Paa
Tc. ve Ziraat " Hseyin Remzi Paa
Mliye " " Bahriyye muhasebecisi Read Bey nce vekleten
sonra asaleten
Evkaf " " Osman Rfat Paa
Harbiye nazrln da sadnazam paann zerine almas hususu 30/receb/1338 -
20/nisan/1920?de padiah iradesi kt .

Hseyin Kzm Bey Ve Padiah

Salih Paann istifas ayias kt zaman, enite paann sk sk saraya daveti

Ferid Paa'nn sadarete avdeti eklinde yorumlar hzlandnda mehur Hseyin
Kzm Bey, mabeyn baktiplii odasna geldiini ve Ali Fuad(Trkgeldi)
Bey'e: "Eer Ferid Paa, ngilizlerden kavi bir sz almsa zat- ahane,
kendisini sadarete getirsin, biz de elbirliiyle alrz. Fakat byle bir sz
almam ise, kendisinin sadareti memlekete pek fena tesir hsl edeceinden
bunu yapmasn" ifadesinde bulunduunu padiaha arz eden baktib Ali Fuad
Bey, padiahdan sz alm bulunduunu iaret eder mnada "evet" dediini
nakleder.
"Asl yokdur evet'in almad zira bir sz/ Aldatp padiah geldi makama damad
Cehdl udvan ile cjitdi o gidi husr-ne/Kendini, padiehi, devleti etdi berbad"
beyiti; Damad Paa'nn bir yalanla, padiah kandrp her eyi mahvettiini bil-
dirirken aadaki anekdot da da padiahn sinirlerinin nasl bozulduunu ortaya
seren bir olay nakledelim: "Hseyin Kzm Bey; padiahn huzuruna kipda
Ferid Paann sadarete getirilmesi memleketin ve saltanatn felkete deceinin
habercisidir mealindeki beyan Vahideddin hn pek hiddetlendirir ve: "Ben
istersem rum patriini de ermeni patriini de hahambayi da sadarete getiririm"
demesi zerine Hseyin Kzm Bey'de: "Getirirsiniz amma faydas ol-maz" ce-
vabyla mnakaaya girecek gibi olmusa da, Sultan Vahideddin: "Ben yle
karar verdim" demek suretiyle de yzn asarak istiskalde bulunmutur.
Padiahn gsterdii bu miza sertlii mttefik kuvvetlerin inkiaf etmekte olan
Kuvay- Milliye harektnn karsnda stanbul hkmetini milleti blecek
tedbirler almas hususunda adet icbar etmesi durumunun, buna dir talepieri
karlama hususunda istemeyerek de olsa harekete gemi olmak sinirlerini
bozuyordu insann. Padiah da, sadrazam da nihayet bir insan olduu gibi ona
asia vatan hini olmayp, kaderin zerlerine ykledii vazifeyi yerine
getiriyorlard. 21/recep/1338 - 21/4/1920 de uzun zamandan beri dedikodusu
yaplan bir fetva karlaca konuuluyordu ki ite mezkr fetva kt hem de iki
tane harekt- milliye ve ona vcud verenler hedef alnmt. Bu hususda niz
kanaatimizi izhar etmeden kabine yesi olan Reid Bey'le, Ltfi Simav Bey'in
yazdfkiaryla sayfamz ssleyelim,gerekirse bizimde bu husustaki mtalaamz
serdetmeye cesaret ederiz. Reid Bey yle demekte melen: "Umumi harbde
cihat fetvas alndnda vede, bundan bir ey kmadndan ders alnmam
olmal ki vaktiyle kendisinin umumi mfettilie, eline verilen geni seahiyeti
hiz fermanla, Anadolu'ya gnderdii Mustafa Keml Paay fetva ile
zaptetmei kurarak aka milli harekt aleyhinde sipari etmi olduu fetvay
eyhlislm meclis de Ferid Paa'ya tevdi etd. tedenberi anlatla gre
verildii darb mesel hkmne gelmi olan fetvann bilhassa harbi umum
esnasndaki tantanal iflasndan sonra silah gibi kullanlmas, kullanann akli
muhakemesini gstermekten baka bir eye dayanamazsa da Anadolu tarafndan
kt yorumlanarak aramz da olmasn istediimiz dostluu menfi olarak
ekillendirir endiesiyle kullanmasna itiraz etdik. Damad Ferid bu mesele
zerinde ngilizlerin srarl olduklarn ve bu srar karsnda fetva ilnn
hariciye nzn sfatyla kabul ve taahhd ettiini, binaenaleyh meclis tarafndan
reddi, dveli mtelifenin kabineye gsterdii emniyeti zedeleyeceini ileri
srd. Fetvann ecnebi srar deil, garaz ve hamakat eseri olduu malum
olmakla beraber bunun devletlerce duyulmamas, htt duyulmam olmas
mmkn deil idi. Binaenaleyh vekiler heyetince reddedilmesi gizli bir maksad
im ederek mttefiklerin kabine hakkndaki emniyetini halel dr edebilirdi. Bu
emniyetin askya alnmas ise aradmz vatan hizmetinin ifasna engel tekil
edeceinden daha ileriye gidemedik."
imdi de Ltfi Simav Bey'e bakalm, bu ztn da Hrriyet Gazetesi kurucusu
Sedat Simav'nin amucas olduunu da, hafzanzn bir kenarnda muhafazay
unutmaynz! yle: ".Ferid Paa Anadolu'daki harekt- vatanperveraneyi dve-
li mtelifeye kar bir silah gibi istimal edeceine, kuvay milliye ittihatlar
tarafndan silah landnlmi ekiya eklinde gstermee gayret ve ted'ib
olunmalar iin, fetvalar kartarak frkalar htt eteler kurdu. Zeki
zannettiimiz Va-hideddin de mateessf enitesinin elinde bir ktlk leti oldu.
Ferid Paa; kendisine baemeyenleri ittihatlkla tham ve her tarafda ittihad
oca kef etmek hastalna uradndan lyuad (saysz) hatalarda bulundu"
demektedir.
Gryorsunuz Reid Bey kabinenin bir yesi olmasna ramen ve Sultan
Read'a harcattrlan hilafet otoritesinin sebebi bu halife padiahn, Enver'in
istemi olduu mukaddes cihad fetvasn sdar olmutu.
nk bahse konu fetva yle bir zaman diliminde ortaya salmtki 1870'de
Arabi Paa milliyetilik harektyla ortaya km, arablk anlay Msr
hdivlii ile Osmanl mnasebetlerine bilhassa ngilizlerin daha ok karmas
sonucunu dourmu ve 1.cihan harbi ncesi ve iinde eitli entelleji-yans
almalar, Arablann iine bamszlk ulus devlet anlayn drm, Hicaz
taraflarnda ise erif Hseyin Hicaz krall hlyasyla yatp kalkmaktayken,
Osmanl halifesinin, ben Almanlarla, Avusturyallarla ve Bulgarlarla ortam,
ngiliz, Fransz ve bir sr devletle sava ediyorum, bu savaa btn
mslmanlar katlmalsnz ars st satrda bahs et-diimiz hlyalarla tutuan
insanlarn kaale alacaklar bir armdr? Byle bir cihad fetvasn veren
eyhlislm da messeseyi harcyanlar haricinde saylmamaldr!
Yalnz unu eyhlislm iin sylemeden gemeyelim. Efendim; Mfti yni
eyhlislmn eriata dir soruya cevab vermesi vazifesidir. Bunu neye
soruyorsun demek ve bu hu-susda tenkide mecburiyeti yoktur. slam hukuk
kaidesine uygun olarak cevab vermeye mkellef olduu iin sorulandan ziyade
sorana mesuliyet dtn de anlatm olalm.
Bu arada Ferid Paa "Kuvay- nzibatiye" ismiyle bir askeri birlik teekkl
ettirdi. Ahali arasnda bu askerin kuvay- mil-liye'ye kar kullanlaca ayias
da dolayordu. Jandarmaya benzerlii mnasebetiyle Kuvve-i nzibatiye nam
altnda ihdas etdiimiz askeri, sadrazamn kurulu nedeninden kararak bir
takm aykr maksadlara alet etmek istedii anlalm ve artk bu askerin
dahilde ve haride kurulmasnn bir faydas kalmam olduundan tamamen fesh
edilmesi iradesi alnarak fesih ii gerekletirildi.
Hakikaten baz zevat, gemi dnemin bu hususu pek amann tarafdar
olmadn bilebildiklerinden kk ifaatlarla geirme yoluna gitmilerdir.
Mesel; Kuvay- nzibatiye kumandanlna tyin olunan Sleyman efik
Paa'nm zmit limannda bir geminin iinde, komutanln srdrmek suretiyle
hi bir sefer ve takibe kmad anlatlmtr. Beri yandan gzelce tehiz olunan
bu askerlerin ok byk bir ksm milli mcadeleye katlmak zere esvabyla ve
silahyla getiini bunu bir ok hatrat da okumak mmkn ve baz eski zabitler
bu kuruluun maksadda Ankara'ya asker ve silah yardm yapabilmenin
olduunu zannettiklerini fade edenlerle konumuuzdur. Bu arada muvazaadan
haberdar olma-yamlarda kuvay- milSiyeye dmanca davranm olabilir!
bnl Emin Bey merhum yle zarif bir olay naklediyor Kuvay-i nzibatiye
hakknda:
"Halk asker nm tayan bu ademlere halife ordusu adn takmt. O hengme
de bir gn tarikat- Hlidiye meayihi kirammdan, Kk Hseyin Efendi
merhumun nezdinde bulunurken orada bulunanlardan biri mteessifane bir
tavrla: 'bu asker, kuvay- milliye ile muharebe edecek mi? Sualini sormas
zerine Efendi, yle eymi olur? Mslim mslim le muharebe etmez" cevab-
savabini vermidi." Demekte.
Yine bu kabinenin isabetsiz ilerinden biri gibi grnende seimlerde drst
davranl mamas ve gayri mslim unsurlarn itirak etmemesi meclis zerinde
meruluk tartmas karabilirdi. 21/recep/1338-21/nisan/1920'de Miralay
Mustafa FSatik Paa stanbul muhafz sfatyla, yannda polis genel mdr
olduu halde meclis-i mebusana giderek mebuslar datm ve kaplar
kapatmtr.

Hseyin Kazm Bey'n Anlamad!

Efendim meclis-i mebusan'n zt ahane tarafndan ve hkmet eliyle

kapatlmas olayna bir btn olarak bakmaya gayret edersek, bu
nazariyemizden hayli deiik varyasyonlar ikaraiiriz. 23/nisan/1920 de TBMM
nin kadn-dan evvel, M.Keml Paa ile Rauf Orbay'n konumalarn
hatrlarsak yolumuzu izmemiz kolaylar! M. Keml Paa; Rauf Bey'e,
(melen) unu demektedir: "..Kardeim Rauf bu sylediin pek tehlikeli itir.
Sana ok ihtiyacmz var! Buna raz olamam!" Rauf Bey:-Paam! Mebusan
meclisinin seddedilmesini temin etmek arttr. Yoksa mebuslar Ankara'ya
getirtmek hayli gleir. Ankara'nn yegne mercii meclis olduu byle kabul
ettirilir. Ben, btn tahrikat yapacam gerektiinde hayatm istihkar
edeceim. Meclis-i mebusan'n kapanmas, vatansever bu insanlarn Ankara'ya
komalar tabii olacaktr! M. Keml Paa:
-Allah mu'inin olsun!
Evet! Ankara'y burada terk edelim ve Rauf Bey'in stanbul'a gelip, syledii
gibi meclis-i mebusan da, yukarda aksettirdiimiz gibi eitli ataklanyla
messir konumalaryla her eit vatan sever dnceleri dile getirmek suretiyle
temiza meclisi harekete hazr hle getirirken, gerek igal kuvvetlerini, meclisi
kapattrma talebini ileri srme izgisine ekerken, hkmeti, ecnebi baskya
maruz kalmaya da itmi oluyordu. Fakat bu u-ur da, Rauf Bey kendini Malta
Srgnleri arasnda buluyordu. nk igal kuvvetleride Rauf Bey'i meclisi
mebusandan arkada, Kara Vsf Bey iie birlikte tutuklamak suretiyle meclisten
alp giderlerken, meclis-i mebusamn ats altnda artk bir mebusu bile vikaye
hakk kalmad grldnden meclisi mebusan'n ksm- zami Ankara
yolunun tutulmas fikriyatna demir atmaya balyordu. Bu srada aaya
alacamz iradei seniyye suretinde grlecei gibi mebusan'n eddi Rauf
Bey'in dncesinin isabetini ortaya koyarken, radei seniyyenin mtalaasndan
sonra Hseyin Kzm Bey' in ii neden anlamadn ifadeye gayret edeceiz.

Irade-I Sesyye Mehmed Vahideddin

Esbab- zaruriyei siyasiyyeden ni meclis-i mebusan'n feshi iktiza etmesine ve

kanun-i esasimizin 7. maddesinin fkrai mahsusas mucininceledeliktiza hey'et-i
mebusan'n feshi, hukuk- ahanemiz cmlesinden bulunmasna binaen,meclis-i
mezkrun ber mucibi kanun, 4 ay zarfnda yeniden bilintihab itima et-mek
zere bu gnden itibaren ber mucibi kanun feshini irade eyledim.
21/receb/1338 - 1 l/nisan/] 920
imdi sevgili okurlarm grld gibi padiah bu iradei seniyye ile
mebusandan mebuslarn eski eya kaplr gibi alnp gtrlmesini yaymlad
iradei seniyyede, esbab zaru-riyye-i siyasiyye olarak vasflandrmak suretiyle
milletin bildiini, devletin zaafn mestur tutmaya gayret etmekle beraber-
mebusan'n kapatlmasn ngrmesi Rauf Bey'in mantk tahminlerine uygun
olmaya varacak neticeyi hazrlamtr. Pek kuvvetle muh temeldir ki, son derece
gizli tutulmu bulunan muhaberat yni stanbu-Ankara haberlemesi padiah
bu tedbire evke Ve mebusan Ankara'ya azimete ikna edecek yol ek linde*
telakki edilmi olabilir. Eer, ok dolatrdn muvazaa yapmlar m demek
istiyorsun derseniz, pozitif hukuk icabatndan olarak ben byle bir ey
sylemedim, siz sylyorsunuz cevabn vermekle iktifa ederim.
imdi de Ali Fuad (Trkgeldi bu zat cumhuriyet devri hariciyecilerimizden
Mehmed Cevat Akaln'n pederidir.) Bey unlar ifade ederek bize yorum
frsat vermi bulunuyor: ".Ferid Paa kabinesinin teekkln mteakip bir gn
yine Kzm Bey odama gelerek meclis-i mebusan'n feshi rivayetleri devam
etmekte olduu, halbuki meclis kendi kendisini tatil eylemesiyle hlen o yzden
hibir fenalk gelmesi melhuz olmadn ayet meclisin feshi cihetine gidilecek
olursa mebuslar, birer birer Anadolu'ya geerek orada akdi itima
eyleyeceklerini ve bunun neticesi vahim olacan beyan ile bu bb'da zt
ahanenin ikaz edilmesini syledi. Ben de keyfiyyeti, olduu gibi arzettimse de
fidesi olmad ve meclis~i mebusanda Ferid Paa'nn himmeti ile bir iki gn
sonra fesh edildi. Bilahire Kzm Bey, Tevfik Paann son sadaretinde kabineye
alnmas ve mebuslarn da Anadolu'da yapt itima ve TBMM'ni tekil
eylemeleri zerine Hseyin Kzm Bey, huzurda' vaktiyle bunu Ali Fuad Bey
kulunuz vastasyla arz etmitim. Efendimize sylemedimi?' demesiyle hnkr:
'evet syledi' Cevab vermitir."
Hseyin Kzm Bey (tam ad Hseyin Kzm Kadri Bey olup, eyh Muhsin
Fn mstear addr 1870 ile 1934 arasnda yaamtr. Kymetli devlet
adamlarndandir. Pederleri nl Trabzon Valisi Kadri Beyefendidir.) Padiahn
maksd- hakikisinin mebuslarnn Ankara'ya izamn te'min olduunu
anlamamas bana kalrsa burada sonulanmal.
nk; Ali Fuad Bey'in arzn kabullendiine ve bu tedbire riayet etmemesi esas
maksad aikr eder ancak umulur ki, Ahmed zzet Paa ve arkadalar ile
yaptklar Ankara-stan-bul buiumasndaki Ankara murahhaslarnn tavr
kendilerini pek zm olmal ki bu, apak olan padiahn yardmn, aklna
getirememi!

Bir Suikast Teebbs

Ferid Paa'ya, dahiliye eski nzn Ali Keml Bey'e adliye mstear Said
Molla'ya gizli br tekilt tarafndan suikast teebbsnde bulunduklar buna
bal olarak 1. rfi dare mahkemesince yarglananlardan Dramal Rza Bey,
sabk bahriyye yzbalardan Halil ibrahim Efendi ile skdar Belediye diresi
Doanclar mevkii memuru Mehmed Ali Bey ve maliye nezareti muhassasat 1.
mmeyyizi Tevfik Skt Bey bahse konu mahkeme karan ile idama mahkm
oldular ve irade-i seniyye km bulunduundan 24/Rama-zan/1338-
12/haziran/1920'de Bayezid Meydannda aslarak idam olunmulardr.

Srre- Hmayun Mes'elesi

San-Remo konferansnda alnan kara gereince Osmanl murahhaslarnn

10/mays/19- 20'trihinde, Paris'de bulunmalar babl'ye bildirilmi
olduundan, mzakerelere tirak etmek zere ayan1 reisi eski sadrazamlardan
Ahmed Tevfik Paa, dahiliye nzn ve nfia nzn Reid Bey'le Fahreddin Bey'e
inzimamen, Opr. Dr. Cemil (Topuzlu) Paa tyin edilmilerdi. Bu hey'et
30/nisan/1920'de trenle yola kt. Ancak l/haziran/1920 trihinde padiah
imzal bir karaname ile giden heyete ilveten sadrazam Damad Ferid Paa
Tulon limanna gidecek olan "Gl Ceml" vapuru ile oradan da Paris'e gitmesi
iln ediliyordu. Bu arada da Cemil Paa ile stanbul'a dnp sonra yine Paris'e
giden dhiliye nzn Reid Bey, karsnda sadnazam grdnde ve terif
sebebini istizah ettiinde,aralarnda cereyan eden konumay yle nakleder:
-Sulhnmeye konmasnn pek elzem ve gayetde mhim olan vede gizlilii
bulunan bir maddenin verilecek cevaba id-hali iin geldim! Cevabna kar
Reid Bey:
-ifre telgraf ile emretseydiniz. Dediinde, Sadnazam Paa:
-Aman efendim, yle mhim ve mahrem bir ey, telgrafla yazlrm hi?
-Bir kurye ile gnderilseydi ya!
-Ona da emniyyet edemedim. Kendim gelmeyi tercih etdim .
Reid Bey; bu nemli srrn ne olduunu tetkike alm ve surre-i hmyn
gnderme hakknn muhafazasn temine matufmu! Demek suretiyle bu istei
kmser bir tavr sergiledii gibi bnl Emin Bey merhum da nasl olmusa o
da surre-i hmyn meselesinin haiife'nin vehesi mnasebetiyle mhim
olduunu pek tahattur etmemitir. Evet byle bir madde mzakeresinin ileri
srlmesi isabetli grlp grlmeyecei mnakaas tabiidir, htt sadnazam
paann bu kadar masraf, ki Reid Bey bunun 70 bin lira olduunu sylerki bir
lira o dnemde bir read altndr ki, varn siz hesap ediniz. (2002'de cri
paramzla 9 trilyon yapt grlr.) nasl bir masrafa olmu bu teebbs! Ancak
devletin hkm-ranisinin lsn belli edecek bir kstas olarak grlmesi de
dnlmeliydi Suree-i hmayun meselesinin ve de hilafetin fonksinyonu slm
lemine elbetteki Osmanl'nn bu hline bigne kald takdirde, mkellefiyet ve
meyyideyi getirecei gzetilmesi elzemdir.

ry-I Saltanat Toplants

tilaf devletleri tarafndan tebli olunan muahede, yklmz hzlandran ve bir

hayli tahkiri satrlarnda tayan ifadelerdir. Bunun kabul veya reddi hususunda
yukardaki bal hvi olan; bir toplant tertip etdi padiah. 22/temmuz/1920'de
Yldz Saraynda yaplan bu itimaya, Abdiaziz hn'n olu veliahd
Abdlmecid Efendide itirak etdi. Trihi bir toplant saylan bu toplantya
katlanlarn adlarn yazarak, bir hizmeti yerine getirmi olalm!

Toplantya Katlan Zevat-I Kiram

Tabii Hz. Padiah Sultan Vahideddin olmak zere veliahd Abdlmecid Efendi,
ayan reisi Ahmed Tevfik Paa, eski sad-razamlardan Ahmed zzet, Ali Rza ve
Salih Hulusi Paa'lar, Mustafa Sabri Efendi, Mir Deli Fuad, mer Rd ve
Osman Paa'larla, Abdurrahman eref Efendi, Rfat Bey, Topu Ferik'i Rza
Paa, Aristidi Efendi, 1.Ferik Sleyman, Hadi, zzet Fuad Paa'lar, Seyyid
Abdlkadir Efendi (Kara Vasf Bey'in pederi), Tevfik, Rza Tevfik, Adil,
Mavroyni, Abd-hakhamid Bey'ler le Mustafa, Vasfi, Hamdi, Mustafa Asm,
Zeynelabidin, Azaryan, Buhur, Aram ve Dilber Efendiler ile Mir Zeki, Kzm,
Nuri Paa'lar, Fetva emini Ali Rza, Kazasker Mehmed Nuri, er'iyye tetkik reisi
Tevfik Efendiler ile Erkn Harbiyye Reisi Ferik Hamdi, Mustafa Nuri, 1 .Ferik
Zeki, mtekaid Feriklerden Muhsin, Ali Refik, Galib, Fuad vede Topkap Saray
muhafzlar Rza ve kir Paalar katlmlard. Toplant sonunda durum rey'e
konuldu. Btn hazi-run, Topu Feriki Rza Paa hri antlamann imzasn,
hepsi ayaa kalkmak suretiyle kabullenmi oldular. Rza Paa; padiahn bir de
kendisine hitabna ramen tavrn deitirmedi. Bunlar olurken; Yunanllarn
Edirne ve civarn, Cafer Tayyar (Eilmez) Bey'in birliklerini, malup etmek
suretiyle Edirne gibi Bursa'dan sonra devleti liyye'ye baehir olmu bu gzide
ehirin dman eline dmesi apayr bir hzne sebeb oldu.
Bu srada da, Damad Paa'nn kabinesi bir defa daha infi-sal etdi. Bunun
sebebini kabineyi tekil eden rical arasnda gr birlii bulunmamas olduu
gibi, dahiliye nzn Reid (Rey) Bey'in, ayn zamanda murahhas sfatyla
Paris'de bulunduu srada kabinenin alm bulunduu murahhasn sela-
hiyetlerini kstlama tedbirlerine bavurmalar hasebiyle ihtilaf inkiaf etdi. Ferid
Paa da bu kabineyi revizyona tbi tutmak gayesiyle istifaya karar verdi ve
derhal bu kararn kuvveden fiile kard. Yaplan istifa mracaat padiaha
makul karlandndan,sadaret 5. defa yine enite paa'ya tevcih olundu.
14/zilkade/1338-31/temmuz/1920 tarihli hatt- hmayun icab olarak, Damad
Ferid Paa, eyhlislm Mustafa Sabri Efendinin ibka edilmeleriyle teekkl
eden kabineyi tasdik eyledi. Kabinede yer alan vekiller u ztlard:
Hariciye ve Harbiye Nazrl
Bahriy
uray devlet reisliine
Rauf Pasa
Dahiliye
Ad Uy ye
Nafi a
Tic. ve Ziraat
Maarif
Evkaf hmyn
Nazrlai
sadnazam paann uhdesinde
Hamdi Paa
Rza Tevfik bey gelene kadar
Reid Mmtaz Paa gelene kadar ziraat nazn Cemal Bey eski nazr Rd
Efendi Mstear vekalet edecektir sadaret mstear Cemal Bey Hadi Paa Ferik
Hilmi Paa
On gn sonra 24/ziIkade/1338-10/austos/1920 tarihinde devletin idam karan
hkmnde saylsa seza olan antlama, Paris'de Sevr adl sanayii meesesesi
binasnda Osmanl murahhaslar Ferik Hadi Paa, Rza Tevfik ve Read Halis
Bey'ler tarafndan imza edildi. Durumu haber veren Hadi Paann ektii telgraf
melen yle idi: "italya ile hs! olan itilafdan dolay evvelce imzadan imtina
eden Yunanistan, bu kerre imza koymaya muvafakat etmi olduundan sulh ant-
lamas bu gn saat drd'de imza edildi.
10/austos/1920"

5. Kabinenin Anadolu Harekatna Tavr

Sultan Vahideddin ve Damad Paann Anadolu'ya sevk et-dikleri kumandanlar

ve bada M.Kemal Paa olduu halde, mcadeleyi iln etmi ortal derleyip
toplamaya baladiar-d. Bu durumu igal kuvvetleri her gn hkmet nezdinde
protesto ediyor ve beyanlarnda durduracaksariz durdurun yoksa bir btn
Anadoluyu igal edeceiz diye tehdide tbi tutuyorlard. Hkmet ise milli
mcadele hazrlklarnn tamama ermediini bildii iin, dman oyalamada
idari yollar denemeye koymak suretiyle megul ediyordu. Kt zerinde
kalmasn arzu etdii tehditleride, Ankara'ya yneltmek, suretiyle bir
Makyevelizm sergiliyordu.
Hkmetin vekillik grevi almlarn ou, Ankara'nn nasihat yoluyla ikna
edilmesi teklifini ileri srerken Ticaret [Nzn Ceml Bey ile eyhlislm M.
Sabri Efendi, Ankara'nn iddetle cezalandrlmalarn isterken, padiah ve
sadnaza-mn ahsen var olduuna inandmz Milli mcadeleye muavenet
dncelerine ve gayretlerine adet kuvvet kazandryordu. bnl Emin Bey; o
engin beyit hazinesinden gerek
Mustafa Sabri EfendFye gerekse Ceml Bey'e pek uygun den bir drtl dip
notuna ilitirivermi.
"Hangi kuvvetle edersin te'dib
Sabri'ya uyma hayale bir an
Ey Cemal , sen de dn bir kerre
Lfla te'dibe olur mu imkn" arifane ifadeyle ne gzel bir uyan yapm! Zten
kabine yelerinin ksm zami nasihat yolunu tercih ettiinden bu ikili hayli dn
kaim ve istifay semek durumunda kalmlardr. Tabii ki talepleri kabul
olunmu ve makam- meihata bamnnecim Osman Kmil Efendinin olu
Mehmed Nuri Medeni Efendi getirilirken bu zt da lkenin iinde bulunduu
hazin durumu aksettiren bir kyafeti tercih etdi ki, btn meihat sahipleri ferve-i
beyza yerine siyah bini giymek suretiyle babl'ye geldi. Padiahn hatt-
hmayununu getiren baktip, Rfat Bey sadn-azamla arz odasna girdiler. Ferid
Paa hatt- okumak zere amedi'ye verdi o zat da,mektupuya allmn
dnda verdi. Trih ise; 12/muharrem/1339-26/Eyll/l 9 20'yi gstermekteydi.
Aradan 23 gn getiinde yni 4/safer/1339-19/ekim/1920 trihinde Damad
Ferid Paa 5. sadaretinden istifa ettii haberi geldi.

Pek Mhim

Daha sonra duyuldu ki; igal devletleri, ba temsilcileri veya nm- dier
komiserleri huzuru hmayun da padiah-dan milli harekt yapanlarla
anlamalarn istemiler. Ancak; bu antlamann engeli olarak, Damad Ferid
Paa'yi grdklerini beyan eden ecnebiler bylece st kapal olarak grevden
uzaklatrlmasn istemi oldular. Ancak; i Damad Ferid Paa'nn saln
bahane etmek suretiyle istifasn sunma yoluna gidilerek balanmtr. Bylece
de padiah ve makam- sadaretin Anadolu harektn korumu olduklar ortaya
kmtr. nk uzun zamandanberi M. Keml ve arkadalarnn idamlarn
taleb eden igalci devletler, hkmet-i seniyyenin kd zerinde verdii iddet
dolu emirlerin fiiliyata dkldnde ayn iddetde uygulanmadn
gryorlard. Bu vaziyet karsnda hkmetin ve sadrazamm pasif grnt
altnda milli mcadeleyi yapanlarla deil mcadele etmek eitli yardmlar
salad istin-bat olunabilir ki nitekim; Ferd Paa'nn isitfasmdan 4 gn sonra
sadarete getirilen Ahmed Tevfik Paa 23/ekim/1920'den, kafi zafer gn olan 9/
Eyll/1922'ye kadar Ankara ile itilaf devletleri Yunanllar ne srmek suretiyle,
kendileri yeni kurulacak Trk devletinin Yunan yenmesini bekleme yoluna
gittiler. Bir ka gn sonrada Damad Ferid Paa, Avrupa'ya Karlsbaad'a gitmi ve
orada hayli ikamet etmitir.
Damad Ferid Ve Arkadalarnn Akbeti

stanbul'dan vki davet zerine Avrupadan avdet eden Ferid Paa'nn geldii gn
M.Kemal ve arkadalarnn, Yunan zmir'den, denize dktnn ertesine
rastlamt. Yeilky sahillerinden binmi olduu bir ingiliz atanasyia Mediha
Sultan'n Baltaliman'ndaki yalsna geldi. Fakat burada ikamet etmeyi herhalde
intelejans servisin uyarsylada olacak hayat bakmndan tehlikeli bulduundan
29/muhar-rem/1341-22/eyll/1922 trihinde Avrupa'ya gidip Nis ehrine
yerleti. Enite Paa'nn kabinesinde yer alanlardan dahiliye eski nzn Adii Bey
v.s ecnebi lkelere yollandlar. dam fetvalaryla tannan Drrzde Abdullah
Efendi de Rodos'a gitmeyi tercih etdi. Ferid Paa 24/safer/l 342-6/
Ekim/1923'de Nis'de vefat etdi. Hanm, Mediha Sultan ise,
16/Receb/1346~9/ocak/1923'de vefat etdi. Damad Ferid Paa ile alakal bu
almamzn sonuna geldik. Biz bir mtalaa ile intiha yni son demek isterken,
ark vilyetleri hakkndaki Ermeni emellerini kar propoganda ile tehir etmek
ve burada mdafaay tekilatlandracak kabiliyetde bir kurulu tasavvur olunup,
bunun da Vilyat- arkiye Mdafay- Hukuk Cemiyeti adyla tesisi iin
almalara geilmiti. Sadrazam Ahmed Tevfik Paada bu cemiyetin teekkl
ve yaygnlamasna yardm vazife addederken ellibin lira civarnda bir ianede
de bulundu.
3/Mart/1919'da istifa etdiinden yerine Damad Ferid Paa gelmiti. te bu zt
hariciye nazrln da uhdesine aldndan cemiyet yeleri aralarndan bir heyet
tekil ettiler. Yeni sadnazam ziyaret ettiler ve Tevfik Paann maddi ve manev
yardmlarn dile getirdiler. Ferid Paa; buna ok sevindiini ifadeden sonra
kendilerine yardmda bulunduu gibi vaziyeti padiaha anlatmay da vaad etdi.
Mtalaamz ksa ve nettir. lkemiz henz sr kutularnn rahata alaca bir
iklime kavumu deildir. Resm trihin, hin bildirdii kiiyi anca o damgay
vuranlar silebilir. Bizim gibilere kenarndan, kesinden mnsif yaklamlarla,
hakk iaret etmekten teye gitmemiz, "viran olasca hanede evld iyl var"
dedirtecek ahvle mruz kalmaya sebeb olur!

Ali Rza Paa

Devlet-i liyyenin 216. sadrazam olan Ali Rza Paa,nizamiyeden mtekaid

jandarma binba Thir Efendi'nin oludur. Binba Thir Bey'in pederide brail
muhacirlerindendir. Tccar Ahmed Aa diye nm yapmtr. Ali Rza Paa;
stanbul'da Sultan Selim semtindeki evlerinde dnyaya gelmitir. Bu srada
trihler 1276/1860 senesini gstermektedir. lk tahsil sonrasnda, girmi olduu
asker liseyi bitirip, Harbi-ye'ye duhul ettiindede 1880 ylna gelinmiti.
1886'da snf birincisi olarak erkn harp yzba olarak kurmay okulundan
mezun olmu ve Harbiye'de yni ok ksa zaman nce mezun olduu okula
retmen olarak devam etme gzelliini yaamtr. O devrin okul mezunlarnn
baar grafii devaml ykselen hl arzettiinde hemen mesuliyetli makamlara
konulduklar grlmtr.
Umulur ki bu padiah 2. Abdlhamid hn'n lzum grd bir yaplanmadr.
nk padiah verdii btn talimatlarn yerine getirilmesini salayacak
otoritenin sahibiydi. Kendi ad mekteplerin mezunlarnn hemen ibilir
olanlarnn mhim yerlerde istihdamlar demek ki, ona ayr bir zevk ver-
mekteydi. Nitekim hangi retmen yetidirdii talebeyle iftihar etmez?
Az bir mddet sonra yni 21/mays/1887'de bilgi ve becerileri terakki ettirmek
gayesiyle Almanya'ya gnderildiini gryoruz. 12/temmuz/1888'de de,
Kolaalna terfi ettiki 1889/Ocak aynda da binbala irtika etti. Ayn yln
aralk aynda da kaymakam yni yarbay oldu. ubat/1891 'de imdi genel
kurmay dediimiz tbirin o dnem karl olan er-kn- harbiyye kararghna
4. ube mdr olarak atand. Bu arada da Afemda'nda yaplacak
karakolhane'nin yer ve eklini tyin etmekle grevlendirilir. 12/eyll/1895'de
miralay oldu. Bu rtbenin ardndan harbiyye'de yapt retmenlik vazifesinden
ayrld ve Havran'da meydana gelen syan bastrmak zere Haziran/1896'da
oraya giderken okurlarmz bahse konu Havran'n, Balkesir Havran olmayp,
Cebeli Drz denilen Suriye'de olduunu herhalde tahmin ederler.
Ali Rza Paa 1313/1897 Osmanl-Yunan muharebesinde ordu umumi karargh
erkn harbiye askeri harekt ube mdr olarak vazife almt.
10/eylI/1897'de byk devletlerin murahhaslarnn katld sulh ncesi
temaslar yrtt gibi hudut tashihinde hayli emek sarf etdi bu kazanlan
savan sonuna kadar karargh merkezindeki hizmeti devam etdi. 1898 senesi
Ali Rza Paa'nm mirlivala yni tugenerallii beraberinde getirmiti. Ayn
zamanda da erkn harbiyye diresi 1. ube mdrl uhdesine tevcih
olunmutu.
Askeri tarih uzmanlarndan Halil Sedes Paa, bu zt yni Ali Rza Paa
hakknda, bnl Emin Bey'in malumat talebi karsnda unlar beyan eder:
"Mektepten mezun olarak Ali Rza Paann maiyetine verildiimden kendisini
ykinen tandm. Mektebe muallim olduu srada gsterdii ciddiyet ve intizam
zerine verilen 1. ube m dd vazifesinde de aynen gsterir zamann her
ann almakla geirirdi. Hamidiye alaylarnn disiplin ve talimlerin dir ube
tarafndan yaplan bir nizamnamenin kabul ve tatbik edilmesine dir teklifi ve
bu hususdaki mracaat Dmeke Kahraman Mir Edhem Paa tarafndan
Erkn- Harbiyye umum reis vekili sfatyla iddetle ret edildi. Bu ret Rza
Paann alma temposunu, artk ileri oluruna brakma metoduna s-iuk
etmesine sebeb tekil etdi."
Bu arada biz, bu Hamidiye alaylar hakknda bir iki sz beyan etmek suretiyle,
cidden kymetli bir asker olan Gazi Edhem Paa hz.Ieri, muzaffer bir kumandan
olmann verdii gurur ile deil, Ali Rza Paa'nn teklif etdii tlim ve disiplin
tanzimi teklifini bu kurt alaylarnn tesis maksadn ve onlara tatbik edilecek
hususat bizzat padiahn yrttn idrkinden gelmektedir. Abdlhamid hn;
yapt istihbaratlar neticesinde krd bl gesinde ngilizlerin ve Ruslarn,
Ermeni meselesi ihdas etmek ve bu husustaki tevikat ve de takviyelerini akim
brakabilmek iin halife sfatylada zerlerinde manev otori tesi bulunduu krd
kardelerimizin, airet hafinde sren hayatiyetlerinin getirdii bir avantaj din ve
devlet menfaatine olarak, onlara Ermenilerin yapaca ve de eteler olarak
sergilemee baladklar tedhi faaliyetlerini, bu airetler ve dini btn, rk
mlaha zalarla hareket etmeyen zevata eitli rtbeler ihsan ederek nleme
resine balamt. Verilen bu rtbe ve teekkl ettirilen alaylar haylide i
grdler. Bunlar altklar hal-den karan yeni bir metod iine sokmann
asker bakmdan nekadar doru olursa olsun, itimai ve psikolojik bakmdan
zaman ve zemin asla msaid deildi. Edhem Paada bu hususu gz ard etmedi-
inden reelpolitik olarak bize kalrsa doru olan yapmtr! Hele hele, mezkur
trihde aylarca jandarma maalarn tedahlde brakmakta olan devletin yni
maalar deyemeyen lkenin, bu teklifin akslameli hasebiyle baz skntlara
giriftar olmas hi de iyi netice vermezdi. Evet biz ret vakasndan bir asr sonra
da olsa, bu hususda bir mtalaa vermenin bahtiyarl iinde 216.
s'adrazammzin hayat hikyesini okurlarmza ve trihin sayfalarna emanete
devam edelim.
19/eyll/1901'de Ferik yni Korgeneral olan Ali Rza Paa; 5. nizamiye Cskp
frkas (tlskp Tmeni de denebilir) kumandanlna peinden, Manastr Valilii
15/ni-san/1903'de bu grevlere zmimeten Manastr kumandanlda verildi. te
bu sralarda mezkr yerde bulunan Rus konsolosu aadaki izahda
nakledeceimiz gibi ldrlnce Ali Rza Paaya stanbul'a hi uratlmadan
Trablusgarp mecburi ikamet mahalli oluverdi idi. Bahse konu Rus konsolosun
ldrlmesini yukarda ad geen Halil Sedes Paa, yine bnl Emin
Beyefendiye yle naklediyor ve bizde alntlyoruz: "1903'de Manastr'da
bulunan Rus konsolosu her-gn ehrin iinde ve dnda binmi olduu atnn
zerinde gezintiler yapyordu. Bu gezintiler gurur ve kibir iinde geer ve adet
bir sergzet arayan insan grnts verirdi. Nihayet korkulan, gnn birinde
gerekleti. Tabii bu davrannda siyas bir fenomen aradda ileri srlse
yeridir. Buna muvaffak oldu olmasna da, ne are ki hayatna ml olduundan
meyvesini tadamad. Konsolos atnn zerinde olduu halde asker karakollardan
birinin nnden geerken nbeti kendisini selamlamam, konsolos bu
riayetsizlie pek kzm hayli sylendikten sonra hzn alamam olacak ki
krbac ile de bir tane nbet mahallindeki onba Halim'e bir tane vurmu. Halim
onba bu darbe zerine silahn dorultmu ve tetie aslm. Herif yerde ve bu
dnya ile rabtas kesilmi. Tabii konsolos nbet mahallindeki nbetiye taarruz
etmek suretiyle kendisine sklan kurunu oktan hakkedip, akbeti bulur amma
siyaset'de bu arada devreye girer."
Hadise Rusya'nn o zamanki baehri Petersburg'da duyulduunda, ar'n hasta
addettii Osmanl Devleti politik merkezi babl zerine basklar balam.
eitli tarziyeler verilmesine binaen Ruslarn bask yapmak iin bu bahaneye
son vermek istemedii grlm. Ve nbet mahallinde urad saldrya
tabiatyla mukavemet etme cesaret ve vazife icabatn gsteren Halim onba ve
yanna bir ey sormak zere gelmi bulunan bir er arkada olayn grg ahidi
olmasna ramen mahkeme edilmi ve idam kararna maruz braklmtr. Hangi
palavracnn bilhassa biz islamclara yutturmu olduu, Sultan Abdlhamid, bir
tek idam kararn onaylamtr, haremde vazifeli olan bir hadm'n dier bir ha-
dm ldrmesinin neticesinde verilen idam hkmn tasdik etmesidir ileri
srdkleri pekla bilinmektedir. O zaman bu Halim onba ile grg ahidi
hakknda verilen idam hkm tatbik edildiinde Osmanl tahtnda. Sultan
cennetmekn Abdlhamid oturmuyormuydu? Demek ki kimsenin idam edil-
medii sav bir fantazinin hi kurcalanmadan kabuldr ki bu tarihilerin ayb
saylr. Neticeten, siyasete uygun dsn diye bu iki askerimizin ehid olarak
kabul edilmesi gerekir diye dnyorum. Zaten merhum ve kymetli biografi
stad bnl Emin Bey'de o kiymetdar eserinde u mtalaa ile bize ileri
srdmz hususiyetde yol gstermi oluyorlar bakn ne diyor merhum std!
".mezkr konsolos her taraf envai mehalik ve mesaib ile muhat olan -bir devleti
zifenin deil- eski tbirle- bir devleti kaviyy ekimenin vazifei askeriyesini
ifa eden bir onbay darb ve tahkir etseydi onbann ve zavall arkadann
deil, konsolosun ba ezilir, can cehenneme gnderilirdi..."
Bu hadiseyi Ali Rza Paa tertib etdi iddias ecnebi memurlarnda katldu uzun
bir tahkikat neticesinde dorulanmaynca iftira sbut bulmadysa da, Ali Rza
Paa iki seneye yakn olarak Trablusgarb'da ikamet mecburiyetinde kald. Tabii
ki bu arada bir hayli zabit, zaptiye memura srgnler tatbik edildi.
1905 senesinde Yemen'e asilerin isyanlarn bastrmak zere kumandan olarak
nasb olundu. Burada 1. feriklik yni orgenerallik rtbesi verilirken Ali Rza Paa
Ahmed zzet Paa iie beraber burada meydana gelen olaylar bastrmaa ko-
yulmakla beraber askerin tliminin eksik ustalnn yetersiz olduunu tesbit
etmi olmas bir eitim gerektirdii kanaatina vardrd. Ne varki stanbul'dan
gelen emirler asilerin zerine gitmesi eklinde olduundan Akebe yolu
zerinden Hudeyde'ye gitdiler ve Menahe kalesine girdiler. Bu arada paaya
mirlie ykseltildii haberi ulat. Trih bu srada 3/mart/1905'i
gstermekteydi. Ali Rza Paa ii yapacak olan verilen rtbenin deil eitimli
asker olduunu bir defa daha hatrlatma vazifesini yerine, getirmesini bir
civanmertlik olarak kabullenmek gerekir. Nitekim; San'a ehrine girilip
muhasarann kaldrlmasna mu-vaf olunduysa da gerek asker yardm gerekse
yeterli erzak ikmli baarlamadndan San'a yine isyanclarn eline braklarak
terk edildi. Daha sonra gerek kuvvet-i imdadiye gerekse erzak takviyesi hazr
hle getirildiinde yine San'a zerine gelindi ve istirdad olundu yni asilerin
elinden geri alnd. 1 l/haziran/1905'de Ha-midiye tren hatt denen demiryolunun
yapmn iletme nezareti uhdesine verildiinden Hayfa'ya geldi ve burada
vazife grmekteyken merutiyetin yeniden meriyete konmas zerine
31/temmuz/1908'de 2. ordu mirliine dier bir tbirle kumandanlna
getirilmi oldu. Ali Rza Paa stanbul'a geldii srada stanbul'a gelip Harbiyye
nzn nasb olunan Arnavut Recep Paa grevinin 2.gnnde vefat etdi. 14/aus-
tos/1908'de Harbiyye nazrl Ali Rza Paaya tevcih olundu. Ayn senenin
kasm aynn 29. gn padiah yaveri olduu gibi ayan azahna da irtika
ettirildi. Ancak Kbrsl Men-med Kmil Paa sadareti dnemin de grevinden
azledilirken yaplan muamele bizde merutiyet byle olur elebi dedirten tarz
uyguland. Bu mesele daha sonra Kmil Paann sadaretden ekilmesine kadar
vard.
bnl Emin Bey bu hususda unlar ifade etmek suretiyle gerek Sultan
Abdlhamid'in gerekse Kmil Paa'nn, Ali Rza Paa zerindeki noktai
nazarlarn gzler nne sermek mnasebetiyle pek hayrl ifadelerde bulunmu
oldu. Diyorki merhum mellif: ".Kmil Paa; harbiyye ve bahriyye nazrlar Ali
Rza ve Arif Hikmet Paalarn tebdili hakknda arzda bulunmas zerine
padiah, 'Arif Hikmet Paann istifa ettiini, bu bakmdan istifasnn kabulne
bir ey demlemeyecei, Ali Rza Paa ise, memuriyete balangcndan imdiye
kadar her hususda asar ehliyyet ve sadakat ibraz eylemi ve uhdesine tefviz
olunan her vazife-i askeriyyeyi icrada hibir kusuru grlmemi olduu halde,
imdi bu ekilde azli hakka uygun ve adalete uymaz hlden olduunu' baktip
Ali Cevad Bey vastasyla sadrazama tebli ettirmise de, Kmil Paa, srar
etmesi zerine 1 l/ubat/1909'da azil iin irade-i seniyye kt." Bu hl
mutlakiyete uygun merutiyete muhalif bir yoldur.
Ancak Ali Rza Paann azli hususundaki istei izahname-sinde Kmil Paa u
szlerle ifade etmekte ki bu gn yni; 2001 ylnda dahi sadrazamm iaret ettii
hususlar varit olup, st komuta konseyi de zaman zaman bu hususda aresiz
kaldn itiraf etmesede gzler olanlardan durumu tesbite muvaffak olabiliyor.
imdi Kmil Paa'nn zahnme sine sa-deletirerek bir gz atalm: ".Subaylarn
siyaset ile uramamalar ve bu hususdan feragat etmeleri kanunla ve lke iin
faydas asndan elzemken, Ali Rza Paa, hlim selim bir zt olmakla beraber
bu hususdaki emri ve tenbihleri yerine getirilmemektedir. ttihat cemiyetine
mensup subaylarn konserlerde, mitinglerde siyasi nutuklar atarak, konserlerde
ve tiyatrolarda resmi geid halinde ve silahl olarak grlmeleri, emre
muhalefeti gstermekti ve bunu tatbike uygun bulduumuzdan Nzm Paa
Hz.Ierinin tyini isten-mdi. Selmet-i vatan ve millet iin tek re bu olduu
halde lke zerinde te'sirini devama alan ittihatlar, vekil arkadalarm
istifaya mecbur etmekle beraber meclis-i me-busani dahi emri altna alarak
susmam hazrlamaktadrlar..."
Her iki ifadeyede bakldnda padiah; Ali Rza Paa'dan memnuniyetini ifade
ederken Kmil Paa, harbiye nzrnn-da, subaylar disiplin iinde tutamadn
beyan buyuruyor. Sevgili okurumuz bize kalrsa burada dikkat edilecek husus
padiahn olsun, sadrazam'n olsun politik anlay farkll rol oynamaktadr.
Harbiye nzn phesizki emri verdi mi o emrin tutulduunu grmek ister!
Verdii emir, sadnazamn syledii gibi fazla cid diye alnmyorsa emrin
muhalifi guruplar veya mhim kiiler bulunduunu dnmek lzmdr. Bu
gurub veya kiileri tesbit iin tahkikat ve istihbarat gere-kirki, zten cemiyete
mensub zabitan szn sarf eden sad-razam bylece emrin dinlenmemesi
bbndaki merkezi tesbit etmi oluyor.
Greve getirecei Nzm Paa'nn bu disiplini salarkende ii nereye
vardracan iyice anlamak istersek, bahse konu paann ehadetiyie sonula
nan Babli Basknn beklememiz gerekecek. Halbuki Abdlhamid; Ali Rza
Paaya ait sicil dosyasna vkf bulunduundan, onun gibi sadk bir kimsenin
harbiye nazrln srdrmesi maksada daha muvaffk idi. Bu yzden bizim
hkm kafimiz Ali Rza Paa azledilmek suretiyle adet ittihatlarn safna
itilmitir. Bu hata, sadnazamn padiahn grne aykr tutum taknarak icraata
ba vurmasndan kaynaklanmtr. Nitekim Kmil Paa kabinesi sonrasnda
kurulacak olan Hseyin Hilmi Paa hkmeti, 14/ubat/1909'da kurulan
hkmetde de Ali Rza Paa yine Harbiyye nazrlnda istihdam olundu.
Hseyin Hilmi Paann ittihatlardan uzak olmadn sylemek hide hakszlk
olmaz. Ayrca Halil Sedes Paa; Ali Rza Paann merutiyyet iln sonrasnda
byk gayretler gsterek disiplini ikame etmee altn gzlerimle
grmmdr demekle birlikte o srada vukubulan isyann elebalar ordu
mensubu olduundan dolay Ali Rza Paa kabine arkadalarna nazaran
me'suliyet bakmndan daha fazla sorumludur demek suretiyle ortaya vaziyetin
hkimi olamam bulunduunu da koymu oluyor. Zten Ali Rza Paa, 31 /mart
hadiseleri zerine istifaen makam brakmt.
12/kasm/1918'de Tevfik Paa kabinesinde Bahriyye nezaretine getirildi. Bu
kabine istifa etti ve yeni kurulannda da Bahriyye nazrln muhafaza etdi.
20/mays/1919'da Ferid Paa tarafndan kurulan hkmette, meclis-i vkelya
memur oldu. Bu vazifenin kabine toplantlarna katlan mnasna geldiini veya
baka bir tbirle sandalyasz nazr denebi-lirmi? Bilemiyorum.
Ferid Paa; ilk sadnazamlk blm olan nc kabinesiyle; infisal ettiinde
sadaret Ahmed Tevfik Paaya teklif olunmusada bu zat ben sona kalmalym
diye pek mulak bir sz ifade etmi buna bal olarak, Sultan Vahideddin mhr
Ali Rza Paaya vermitir. Sadaret alay tertibine lzum grlmeyerek, babliye
otomobille gelindi. Ali Fuad Bey padiahn baktibi niformasn giyinmi
olarak hatt- hmayunu getirdi. Sadnazam ve eyhlislm resmi elbise ile byk
sofada karlandlar. Arz odasna gidildi ve orada hatt- hmayunu sadaret
mstear Rfat Bey okudu ve resm tebrik treni ifa olundu.

Hatt-I Hmayun Sureti Veziri Meali Semirim Ali Rza Paa

Ferid Paa kabinesinin vukui istifasna ve sizin derkr olan ehliyyet ve kifayeti
nize binaen mesnedi sadaret rtbe-i samiyei vezaret ve mri ile uhdenize tev-
cih ve meihat islamiyye dahi Hayderizde ibrahim Efendi uhdesine tefviz
olunmu ve kanun-i esasinin 27.maddesi ahkmna tevfikan tekil eylediiniz
heyet-i cedide-i vkel, tarafmzdan tasdik klnmtr. Bir mddetden beri
efkr ahali de hasl olup suitefehhm sebebiyle tezayd etmekte bulunan asar
tefrika ve i-kakin izalesiyle beynel ehal ahengi vifak ve vahdetin temini ve
dahili memalikde skn ve intizamn takririle eraiti kanuniyye diresinde
intihabatn bir an evvel icra ve heyet-i mebusann itimaa davet olunmas
matlub kati'mizdir. Hemance Cenab kadiri mutlak, selmeti mlk ve millete
hadim olacak teebbsat hayri yyenizde muvaffak buyursun amin bihurmeti
seyyidilmrselin.
6/muharrem/1338 - 2/ekim/1919 Mehmed Vahideddin Bakanlar kurulu u
zevatdan teekkl etmiti:
Hariciye Nezareti
Harbiyye
Bahriyye
uray Devlet riyasetine
Dahiliye Nezaretine
Adliyye
Maliyye
Nafia
Reid Paa
2.Ordu eski mfettii ferik Cemal Paa
Ayandan ferik Salih Paa Abdurrahman eref Efendi Mehmed erif Paa
Ayandan Mustafa Bey
" Tevfik Bey 1 .ferik Abuk Ahmed Paa
187 Tic ve Ziraat " 1 .ferik Hadi Paa
Mearif " Sadi Bey
Evkaf hmayun " vekaleten Said Bey
Bu kabine hereyden evvel Kuvay Milliye ile anlaabilme-yi nemle benimsedi.
Bu nu temin iinde temas arand ve temin edilen temas sonunda Bahriyye nzn
Ferik Salih Paa Amasya'ya giderek belli hususlarda anlama yolunu arad. Bu
arada ise, vilayetler mesabesinde yaplan seimlerin ga-libleri mebuslarda
stanbul'a geldiler.
Mabeyn baktibi Ali Fuad (Trkgeldi) Bey unlar naklediyor: "padiah
meclisin almasn ve mebuslarn eitli partilere mensup ve de muteber
kimselerden olmasn arzu ederken stanbul'da yaplan seimlerde ttihat ve
Terakki partisinin kalntlar seimi nde bitirdiler. Padiah; ttihatlar ii yine
ele alp iktidaram ge-lecek zehabna kaplmad deil. Htt al gecikterecek
eilimler sergilemeye balad. Fakat sadnazam Ali Rza Paa, saraya gelip
padiah-dan meclisin almas babnda gn tyin edilmesini istedi. Bir ka gn
sonra hl cevap alamayan sadnazam bu meselede tehirli davran sebebi Damad
Ferid Paa'nn sadarete getirilmesi ise bu hususda fikr-i hmayun ifade olunduu
takdirde derhal ekile ceini bulduu bir mnasebetle ifade etdi. Padiah bu
sz, nnde durduu masann stne eliyle hayali bir doru izgi
izerek'benim byle bir niyetim olsayd dosdoru stne yrrm ve kimseden
de ekinmem' demek suretiyle ertesi gn yanna gelmesi tenbihi ile sadnazam
Ali Rza Paa'y gnderdi.
Sabahleyin Ali Rza Paa geldi. Fakat padiah da batabibini gndererek
birisiyle greceini bu bakmdan ikindi vakti kabul edebileceini beyan
ettirdi. Ali Rza Paa, yle sinirlendiki adet yerinden frlad. Hemen koluna
yaptm ve gitmeyeceksiniz, diye eke eke az nce kalkt sandalyeye
oturttum. Eer siz giderseniz istifa edeceksiniz. Yerinize, Ferid Paa gelecek,
skinleen bir ok husus yeniden dalgalanmaya balayacak diyerek batabib
bey'e gidiniz padiah grmeye ikna ediniz dedim. Az sonra haber geldi ve
padiah sadnazam paa yemeini yesin kendileriyle greceim demek
suretiyle, huzura gelmesini bildirdi. Sadrazama mebusanin almas iin
gereken talimat verdi fakat bu arada da drt-be gn hastalk bahanesi ile saray-
dan kmad gibi meclise de gitmedi."
Bylece de 19/rebilahir/1338-12/ocak/1920'de mebu-san 4.devrenin ilk
itiman yapm oldu. Padiah'n meclisi a konumasn Ali Rza Paa,
Dhiliye nzn erif Paa'ya okutdu ve bu arada meclisde bulunan mebus
saysnn 72 kiiden ibaret olduunu da bildirmi olalm. Bu arada da biz Ali
Fuad (Trkgeldi) merhumun Ali Rza Paa'nn koluna yapmasn ve istifa
niyetini sezip, nleme gayretini bir igzarlk deil, hizmet-i vataniye olarak
grmeliyiz demek istediimi hemen burada belirtmeden geemem.

Felh-I Vatan Gurubu

Bu esnada mebusan da teekkl etmi bulunan Felh- Vatan gurubu hkmet

de, deiiklii ngren bir teklif verdiler. Bu teklif; mebusan reisi Reat Hikmet
Bey tarafndan sadrazama duyurulurken, bu srada Fransz'larn muhafaza
etmekle grevli olduu Akba cephaneliini Kuvay- Milliye'ye bal bir gurup,
baskn yapmak suretiyle bir gzel karp Anadoluya gndermeye muvaffak
olduklar ve bunda, Harbiyye Nzn Mersinli Ceml Paann, Erkn harbiye-i
umumiye reisi Cevad (obanl) Paa'nn yardmc olduklarn ileri sren
devletin komiserleri, ad geenlerin azledilme-
lerini istediler. Buna inzimamen, yukarda Felh- Vatan gurubunun talebi
iktizasnca, Hariciye nzn Reid Paa, Adliy-ye nzn ayandan Mustafa Bey
istifa etdiklerinden kabineye Kzm, Hazm ve Safa Beyler dahil olurken
harbiyye nazrlna da Mustafa Fevzi (akmak) Paa getirilmi oldu ertesi gn
okunan hkmet program iki muhalif, bir mstenkif oya kar 104 reyle tasvip
grd. Bu arada henz bir ka gn gemiti ki galip devletler, yerine
getirilmesinin kabil olmayacak istekler ileri srdnden vede Ankara ile
hkmet arasnda gerginlik husule geldiinden 1/Cemaziyela-hir/1338-
21/ubat/1920 tarihinde sadnazam Ali Rza Paa, kabinenin istifasn sundu.
Tabiiki yeni kabinenin kurulaca 8/mart/1920'ye kadar grevi srdrdler.
Sadaret 5 ay, 7 gn devam etmi oldu. Ali Rza Paa 27/evval/1340-24/ha-
ziran/1922'de tedavi maksadyla Avrupada Almanya topraklarndaki kaplcalara
gitdi. Ali Rza Paa 13/R.evvel/l341 -5/kasm/1922'de TBMM'de hilafet ve
saltanat hakknda kararlatrlm keyfiyete riayeten yklm bulunan son
Osmanl hkmeti olarak bablide yaptklar toplant sonrasnda istifa eden
hkmet zas iinde yer alan Paa, l/receb/1351-31/ekim/1932'de, Erenky'de
bulunan evinde vefat etdi. Kabri, Ierenky mezarlndadr.
Ferid Paann sadareti umulurken ve padiahnda maksad buyken, ortada
cevelan eden soukluk, mhr hmayunu Ahmed Tevfik Paaya teklife yol at.
Fakat Tevfik Paa kabul etmediinden istifa eden hkmetin, Bahriyye nzn
Ferik Hulusi Salih (Kezrak) Paa'ya teklif olundu. Bu zat da teklifi kabul
ettiinden; kabinesini kurma almalarna koyuldu.
Ali Rza Paa'nn ve Ceml Paa'nn Ankara, dolaysyla M. Keml Paa ile
mnasebetlerine dir baz vesikalar sunan ve tarafmzca Osmanlcadan
sadeletiriien, Pnar Yaynlannca neredilmi bulunan ve yazarnn mehur
muhaliflerden Mevlnzde Rfat Bey'in eserine atf yapmadan gemeyi, bu
almay belki naks kabul etmek gereksede bu atf yaplmazsa haylice naks
saylacandan dolay alnty yapmay vazife addettik.
Yukarda ad geen Akba cephaneliinin basknla ele geirilip milletimizin
istifadesine aktarlmas olayn Mevlnzde Rfat Bey, "Trk nklabnn yz"
adl eserinin 347 .sh.de yle deerlendiriyor: "Cemal Paa; anakkale Akba
mevkiinde bulunan ve Mondros mtarekesi icabatmdan olarak itilaf
devletlerinin ve bilhassa ngiliz ve Franszlarn kontrol ve muhafazas altn
alnan silah deposunda mevcud btn silah ve mhimmatn says yle idi: 8
bin Rus tfei, 40 Rus mitralyz, 20 bin sandk cephane. Ordu kadrosuna dahil
subay ve erlerin depoya hcumu hakknda Cemal Paa gizli emir vermiti. Bu
gizli emirler igal kuvvetlerince renilmiti. Bu hadisede bir miktar ingiliz ve
Fransz askeri ldrlm bulunduundan stanbul'da bulunan igal kuvvetleri
temsilcileri babli'ye ortak bir nota vermilerdir. Bu ortak nota'da Harbiye nzn
Ceml Paa ve erkn- harbiyye reisi Cevad (obanl) Paann azilleri istenmiti.
Sebeb olarak da aadaki hususlar gsterilmiti:
1- zel surette seilmi subaylarn Kuvay- Milliye erkn-i harbiyyesine
gnderilmesi
2- 14. kolordudan ayrlan erlerin Kuvay- Milliyeye gnderilmesi
3- Top kamalar ve eitli alet ve silahlarn karlmas
4- Zonguldak'tan stanbul'a gelen taburun iadesinin geciktirilmesi
5- Afyonkarahisar'dan Alaehire Alay nakledilmesi olup 48 saat iinde grevden
alnmalar talep olunuyordu. Cemal Paa aslnda mebusanda Burdur mebusu
olarak da yer ald iin hemen talebe uymak suretiyle Ali Rza Paa kabinesini
mklden kurtarmt.
Yine ayn esere gre, M.Kemal Paa vermi olduu bir emirle zmit krfezi
civarnda igaller yapm bulunan ngiliz askerleri zerine, Adapazarnda
bulunan etelere saldrma emri yollamt. Fevkalade ustalkla icra olunan gece
taarruzu baaryla neticelenerek, ngilizler hayli zayiata maruz kalmlard.
Mondros mtarekesi sonrasnda galip devletler askerlerine yaplan ilk taarruz bu
zmit taarruzu olmutur.

Al Rza Paa'nn Ahvali

zn askerlik hayatnda bir ok yararlklar gsteren Ali Rza Paa, zerine ald
her vazifede byk ciddiyet ve feda-krane gayret sergilemeyi bir ahlki hl
olarak benimsemitir. Hatrla kimsenin iini yapmam, ii yaplmas gerekenin
sevmedii kimse olmas o iin deil yaplmamasna en ufak bir gecikmeye
uramasna dahi msaade etmemitir. Rusya'nn 2.rtbeden Prusya tac,
Avusturyann demirtac, ran'n Hurid yeil hamailli 1. rtbe nian, Siyam'n
kron 1. rtbe nian ecnebi devlet nianlarna sahibken, kendi devletinin Murassa
iftihar, 1. rtbe Osman, Mecid altun ve gm imtiyaz, altun liyakat, altun
Hicaz madalyalar, mlik olduu nian ve madalyalard.
Ali Rza Paa mekteb-i askeriyye'yi birincilikle bitirdii gibi mr boyunca
fenni harb ve ilm-i askeriyye gelimelerinden hi gafil olmamtr. Mmkn
mertebe kumandas altnda bulundurduu birlikleri bu fenlerden istifadeye
gayret gstermistir. Ali Rza Paa; Harbiyye nzn iken 31/mart hadisesi
vukubulmutu ve baz uursuz vakalar kendi talihsizlii yerine, eametine yni
uursuz geldiine yoranlara adet itirak eder bir anlaya kaplmt. Bu yzden
mmkn mertebe meydan muharebelerinde bulunmak istemezdi diyor, Halil
Sedes Paa..
Tevfik Paa; Sultan Vahdeddin'in yle dediini nakleder: "..Ben bu devlet de
iki adem grdm biri Tevfik Paa dieri Ali Rza Paa dedii halde onu (Ali
Rza Paay) sadarete getirecei srada bu hlleci bir kabine olacak. Tevfik Paa
son fieimizdir.." bnl Emin Bey merhum, burada hlleci tbirini bize kalrsa
menfi ynyle tahlile tbi tutmu. Yoksa hlle esasnda sadk kimselere
yaptrlmas gereken ve hlleyi yaptranlara bir takm irkinlikler ykleten hl
olduunu kaale almam grlyor. Nitekim Ali Rza Paa urad taz-yikat
karsnda ekilmeyi bilmek suretiyle ayn zamanda bir vasf mmeyyizi
olduunu da gstermitir.
Ali Rza Paa ile ilgili satirlamz bn! Emin Mahmud Keml nal merhum'un
u deerli mtalaasyla tamamlayalm: ".Ali Rza Paa merhum, drst, afif,
halim selim, namuslu ve terbiyeli bir zt idi. Makam- sadaretde daha sonra
sadaret vekletinde bulunduu gnlerde vazifemiz icab temasmz olurdu.
Babl usl ve adabna ve nezaketine muhalif bir hareketini grmedim. Sadaret
vekili iken bir gn hakkmn verilmesine himmet etmesini rica etdiimde iinde
bulunan hl zere, mmkn olmadn biraz sert dille sylemesine, canm
sklp daha sert bir hl ve szle mdafaa yolunu setim. Bakalarndan
iitmedii szler syledim. Cevab: Kemal Bey evldm hakkn var. Birka gn
sabret et. cabna bakarm, merak etme" Dedi.

Salih Hulusi (Kezrak) Paa

Osmanl sadrazamlarnn 217. ahsiyeti olmakla beraber, son sadnazam

olmayan Salih Hulusi Paa, bahriye koramirallerinden stanbul liman reisi
Dilver Paann oludur. Rum 1280/1864 ylnda stanbul'un Tophane semtinde
dn-ya'ya geldi. Aslen Kafkasya'nn apsih kabilesinin Kezrak neslinden
gelmektedir. Dilaver Paa Tunus Valisi Ahmed Paa tarafndan terbiye ve tahsil
ettirildi. Araba ve Trkeyi Tunus'da renen kk Dilver talya'ya bahriyye
ilmini renmeye gnderildi. Orada tahsilini tamamlayan Dilaver Bey Tunus'a
avdet edip denizcilik mesleine elde ettii ilimlerle emek ver meye balad.
1854 Osmanh-Rusya arasnda ve ngiliz ile Fransa'nn bize mttefik olduu
Krm Savanda Tunus Donanmasyla, stanbul'a gelen Dilaver Bey savata
byk baarlar sergiledi. Kaptan-i Derya Damad Mehmed Ali Paa kendisine
Osmanl donanmas emrine girmesinin teklifinde bulununca intisab gerekleti.
Dilaver Paa h.13 15/m.l909 ylnda vefat etdii trihe kadar devlete gzel hiz-
metlerde bulundu vede iki numaraya ykselecek bir evlt olarak Salih Hulusi
Paa'y brakm oldu.
Dilaver Paa Rodos mutasarrf iken, mehur edib ve gazeteci Ahmed Midhat
efendi srgn olarak bahse konu yerde bulunuyordu. Salih Hulusi bu zatdan ders
alrken devam ettii Rdiye mektebinden diploma almay becerdi. 1294/1878
senesinde Kulelinin ilk blmne girdi ve drt yl sren tahsilden sonra
1298/1882'de Harbiye mektebine girdi. 1301/1885 senesinin 8/ temmuz'unda
snfnn birincisi ve temen rtbesi ile kurmay snfna ayrld. 1302/1886/10
hazirannda stemenlie terfi etdi. 1304/1888'in/10 Hazirann da yine snfnn
birincisi olarak kurmay yzba olarak mezun oldu. Ayn sene kolaal
rtbesine terfi ederken, genel kurmayn 3. ubesine alnarak eitli grev lerde
istihdam olundu. 1307/189l'de askeri limlerin yeni bulularn renmek ve
mesleini ilerletmek gayesiyle Almanya'ya gnderildi. Burada yapt tahsil
vede tetkiklerin buuk yl olduunu da sylemeden gemeyelim.
27/eyl!/1310/1894 trihi Hulusi Paann binbala terfi yl oldu. Bu srada
Goi Paann nerisi ile bir erkn harb heyetine reis seilerek Bulgaristan ve
Srbistan hudud tetkiki iin mezkr blgeye gnderildi ve yine Gol Paa'nnda
teklifiyle kurmay okulunda mehur savalarn tenkid ve tahlili derslerinin
muallimliine tyin olundu.
1313/1897 Osmanh-Yunan savanda Yanya cephesinde yer alan kurmay
heyetinin iinde yer ald. Durumu sarslan askere kumanda etmekten kanmad.
Sava sonrasn da, Narda'da toplanan mtareke mzakerelerine askeri murahhas
olarak katld. Yunanllarn eski hududlanna ekilmesinde hayli etkili oldu. Daha
nce hudud tashihleri hususundaki komisyonlarda bulunmas tecrbi bakmdan,
hayli maharet kazandrdndan burada Yunanllarn evirmek istedikleri dolaba
frsat brakmad grld. Savatan sonra yarbay karl olan Kaymakamlk
rtbesine ykseltildi. Bu sralarda pederi Diiaver Paa rtihal ettiinden,
Kaymakam Hulusi Bey vazifeden istifa etti ve pederinin ilerini de tanzime
almaya balad. ok gemeden askerlik vazifesine avdetle albayla
ykseldii grld ve de erke Mir Deli Fuad Pa-a'nn kz ile izdiva etdi.
Elen kahraman Fuad Paa'ya damad olmak elbetde bir mmtaziyyet olmakla
beraber, bu mert ve Deli mir'in devlete ve padiaha oian muhabbetini
ekemeyen Fehim, zzet ve Ali mil Paa gibi zevatn dmanlklarna hedef
olmak mnasna geldiini de hemen burada hatrlatalm. Nihayet 1318/1903'de,
Deli Fuad Paa am'a srgne gnderilirken ve btn rtbe ve nianlarndan
mahrum edilmi olarak uzaklatrlp, damad da es geilmedi Salih Hulusi
Paa'da Diyarbekir yolunu tutdu. Burada da malum ahslar tarafndan tertip
edilen jurnallerle defa padiahn hatrna drlen Salih Paa, 3.jurnalin dall
budakl olmas yznden Svas'da taht- mahkeme altna ekilmek zere tevkifl
olarak yola karld. eitli zorluklar iinde mevkuf veya serbest olduunu pek
anlayamadmz tarzda iki sene Sivas'da tutuldu. 2. Merutiyetin iln zerine
dava skt ettiinden olacak Salih Hulusi Paa'y stanbul'da gryoruz.. Derhal
genel kurmay 2. bakanl uhdesine tevcih edildi. Tabii bu aralarda rakipleri
hakknda eitli dzmece jurnaller hazrlyarak onlarn eitli zulmata maruz
kalmalarna sebeb olanlar yni zzet Holo ve Fehim, Kabasakal Mehmed
Paalar, Ali mil gibilerinin defteri drldnden mazlumlar Dersaadet'e ve
grevlerine dnebilmilerdi.

Bir Hatra

Nzm Paann grevden ekilmesi mnasebetiyle korgenerallie nasb olunan

Salih Hulusi Paa 2.Ordu kumandanlna tyin edildi. 3l/mart hadisesi
ktnda 3.Ordu kumandan; Mahmud evket Paa ile haberlemek suretiyle
eitli snflardan tekil olunan askeri birlikleri evket Turgut Paann
komutasnda stanbul'a gnderdiler. Mahmud evket Paa ile Lleburgaz
istasyonunda bindii trende buluan Hulusi Paa Ayastefenos(Yeilky)a kadar
konua konua geldi ve ayn trenle Edirne'ye dnerken M.evket Paa herhalde
yat kibde yaplacak Hakan' tahtdan indirmenin gayriresm toplantsna
katlmak zere burada trenden indi. Salih Paa'nn Edirne dn, gerek
Adana'da husule gelen karklklar teskin iin gnderilecek askeri birliin
gnderilmesi ve Edirne'nin iinde bulunduu olaanst ahval mnasebetiyle 17
bin askerin cretleri verilerek memleketlerine gnderilmesi esnasnda grev
banda olmas gerekiyordu bahanesini ileri srerler. 15/nisan/1909'da Mir
Edhem Paann boaltm olduu Harbiyye nazrlna, Salih Hulusi Paa tyin
oldu. Daha sonra kurulan H.Hilmi Paa kabinesinde de grevinde ibka olundu.
O sralarda orduda rtbe ve makamlar iin yaplan yeni tanzimde korgenerallik
rtbesini bulunduu makama baklmadan tugenerallie tenzil edildi.
31/mays/1910'da Hakk Paa kabinesinde Bahriye nazrlna getirildi. Ayn
yln l/ekim'inde kendi isteiyle bahriye nezaretinden ekildi. Daha sonra da
Gazi Ahmed Muhtar Paann mehur Byk Kabinesinde ve Paann srar
zerine 6/austos/1912'de nafa nazrln stlendi. Ancak bu nezareti kabinenin
16/ekim/1912'de dmesi mnasebetiyle bitmi oldu. Gazi A. Muhtar Paa
kabinesinin arkasndan teekkl eden Kbrsl Mehmed Kmil Paa kabinesinde
bahriyye nazrl vekletine getirildi. Bu srada Balkan sava bar
mzakereleri mnasebetiyle ziraat ve ticaret nzn Reid Paa bakanlnda
Berlin b.elimiz Osman Nizami Paa ile birlikde Salih Hulusi Paa askeri
murahhas olarak Londra' ya gnderildiler. Paa bu mzakerelerde Balkanllarn
Midye-Enez hattnda srar biz de Edirne'nin terkine asla rzamzn olmad
hususu iki ay bunda musir olunduundan antlama kabil olmad eklinde
anlatmtr bu murahhaslk gnn.. Btn bunlar Londra'da olurken, istanbul'da
babl'nin Kmil Paa ve hkmetini Edirne'yi dmana veriyorlar ithamyla
yapt kanl baskn mevcud hkmeti mnkariz eyledi.
Mahmud evket Paa sadaretinde kurulan hkmet Londra konferansnn
heyetini sadece reis Reid Paa konferans mahallinde kalmak artyla, geriye
ardndan Salih Paa stanbul'a avdet etdi. Paa 1. harbin nihayet bulmasna
kadar sadece ayan meclisinde bulunan yeliinin gerektirdii ilerle megul
oldu. Bu srada harbin son aynda Fuad Paann kerimesi eleri hanm efendiyi
duar olduu hastaln tedavisi maksadyla svire'nin Davos ehrindeki
sanatoryumlara gtrdn gryoruz. Fakat bu gayretler ilhi takdire ne
yapabilirdi ki Paa'nn hanm terk-i hayat eyledi. Bu srada stanbul'da kurulan
Tevfik Paa hkmetinde Salih Hulusi Paaya nafa nezareti tahsis olunduysa
da, galip devletlerin, malup olmu lkeler insanlarnn, hi bir yerde k-
mldamalarna frsat vermeyecek bir tarz ortaya koyduklarndan Paann lkeye
dnmesi kabil olamryarak iba yapmas mmkn olmad. Bu hususda bnl
Emin Bey; Paann tercemei hlinde u satrlar yazdn naklediyor: "Bu
me'um mtarekeden sonra malup hkmet mensuplarna galip hkmetler
tarafndan hi bir hak tannmam, haric-de kalanlarn memleketlerine
avdetlerine msaade yle dursun telgraf veya mektup ile haberlemelerine bile
msaade edilmemitir. Vatan da neler olduuna dir sekiz ay kadar haber
alamamimdr."

Damad Ferid Kabinesine Girii

Paris'e sulh mzakereleri iin pek kalabalk bir heyet ile gelmi bulunan
sadnazam ve ayn zamanda hariciye nazrln uhdesinde bulunduran, Damad
Ferid Paa bir ingiliz ve Fransz yarbaynn refakatiyle Lozan'a ve svire'de
bulunan ehzade ve sultanlar alp stanbul'a gtreceini ifade eden ve bir
gazetede yaynlanan demecini okuyan Salih Paa he-
men Lozan'a koup sadnazamla grd. Pek riayetkar davranan sadnazam paa
stanbul'a dnmde kabinede baz deiiklikler yapmak istiyorum. Size de bir
nezaret vermek istiyorum. Bylece siz de buray suhuletle terkedebilirsiniz
dediinde Paa, bu teklifi kabul etdi. Daha sonraki yirmi gn Paa'y svireden
kurtaran zaman dilimi olmutur. Bylece de 21/temmuz/1919'da bahriye nzn
olarak svireden kendini kurtaran sandalyeye erimi oldu. Bu durumu ben ah-
sen Damad Ferid Paann hasenatna yormak istiyorum. Feriklikten yni
korgenerallikten, tugenerallie tenzil edilen rtbesi o gnlerde yine
korgenerallik rtbesine irtika olundu. Bu mddet 20 sene kadar srmt. Ali
Riza Paa kabinesi esnasnda Salih Hulusi Paa ayn nazrl muhafaza etmiti.
Salih Hulusi Paa demekte ki: "..kabinenin teekklnden sonra toplanan
meclis-i vkelda, Ferid Paa'nn zamannda Anadoludaki kuvay-i milliye ile
stanbul'un bsbtn kesilen mnasebetleri, lke menfaatine uygun olarak
dzeltilmeli idi. Bu dzeltme ilemi iin karar alnm, kuruldan birilerinin
M.Keml Paann yanna grmek zere hemen Ali Rza Paa'nn gitmesi
tensib olundu. Randevu Amasya'da bulumak idi. Bunu temin iin Samsun
yoluyla oradan Amasya'ya gedi. Bulutular ve gece sren mzakereler oldu.
Rauf Bey ile Bekir Sami Bey ve M.Keml Paa ve de Ali Rza Paa, her noktada
anlatklarn belirten bir protokol imzaladlar. Bu protokol iki nsha hlinde
tanzim edildi. M.Keml Paann nutkunda bu ibareler mevcuddur. Yine Samsun
yoluyla stanbula avdet olun du."
Ancak bu arada da, Ali Rza Paann devri sadareti miadn doldurdu ki istifas
Padiah Vahideddin'in nne kondu. stifa kabul oiunup hemen teklif Ahmed
Tevfik Paaya yapld. Fakat ihtiyar devlet adam red etti. Bunun zerine
Baktip
Ali Fuad Bey vki tavsiyesi sorusuna ya istifay red edin veya Ahmed Tevfik
Paaya srar edip sadareti kabul ettirin o da olmazsa Salih Hulusi Paa'ya mhr
hmayun tevcih olunsun, eklinde cevap verdiinde ve bu cevaplarda Padiah,
Damad Ferid Paa'nn adnn telaffuz edilmediini grdnde imdi mesele
ortaya kt herkes gibi sizde Ferid Paa'y istemiyor- sunuz Baktip Bey, sz
ile enitenin sadaretinin gnlnde yattn aa karm oluyordu. Bunun
hikyesini Ali Fuad (Trkgeldi) Bey yle anlatyor:
"..Salih Paa sadaret iin arldn anlaynca alamaa balayarak asla kabul
etmeyeceini ifade etdi. Ben de; vaziyetin pek vahim olduunu eer kabul
etmedikleri takdirde vazifenin Damad Ferid Paa'ya verileceini o zamanda
kacak ktlkleri ortaya serdim. Huzura kt, orada da bir hayli tereddt
etmise de Tevfik Paa'da huzurda olduundan her halde emniyet gelmi olacak
ki kabul ettiinde Padiah beni artt ve hatt hmayunu hazrlatma emrini
verdi. 8/mart/1920'de mhr hmayun elinde olduu halde babl'ye gelerek
kendisi ve eyhlislm Hayderizde brahim Efendi ile birlikte hatt hmayunu
getirmemi beklediler. Arz odasnda Rfat Bey tarafndan okunan hatt-
hmayundan sonra tebrik merasimine geildi."
Kabine aadaki listede buluna zevatdan teekkl etmiti: Bahriyye Nezareti
Sadnazam uhdesinde
Hariciy " " Safa Bey
Dahiliye " " Hazm bey
Harbiye " " M.Fevzi (akmak)Paa
Maarif " " uray- devlet reis vekillii zamime-
ten Abdurrahman eref Bey Adliyye " " Cell Bey
Evkaf " " eski eyhlislamlardan Hulusi
Efendi
Nafia " " ; Maliye nezareti vekillii inzimamiyle
Tevfik Bey
Tic ve Zi " " Defteri Hakan Emin Ziya Bey
Bu kabineye gn sonra; uray- devlet reisliine adliye eski nazrlarndan
Cemil Molla mliye nezaretine bakanlk mstear Faik Nzhet Bey, kabine
atanmasnn altnc gnnde Bahriyye nezaretine askeri mektepler eski mfettii
Ferik Es'ad Paa getirildi ve Sadrazam uhdesine alm bulunduu nezareti
brakma feragati gsterdi. te; stanbul'un 16/mart/1920'de kanl bir basknla
igali, bu sadaret srasnda vukubuldu galin yaplaca hakknda bilgilendirme,
Fransa sefareti batercmannca saraya, ngilizlerin ayn vazifedeki adam ise
babl'ye teblide bulundu.
Salih Hulusi Paa kabinesi 28 gn sren bir rya deilse de, bir kbus gibi
geirilen gnle sadaretini tamamlad ve istifasn sundu. Bu kabine mttefiklerin
istei olan Kuvay- Milliye'yi takbih etmek teklifini ve diktesini, kabul etmemek
suretiyle vicdanen kendini, trih huzurunda beraat ettirmeye muvaffak olmutur.
Tabii ki, bu kabinenin istifas mttefik igalcilerin isteklerinden vaz geecekleri
mnasna gelmeyeceinden Damad Ferid Paa kabinesinin zerine kald. Ana-
dolu'daki kuvay- milliyeyi ktlemek, nlerine kuvvet karma teebbslerini
yapar grnmek hatta Nemrud Mustafa Divn-i Harbi adl bir mahkeme
kurduran Damad Ferid Paa eer kabinesi dmeseydi Salih Paay bu divnda
yarglatacakt,
Salfh Hulusi Paa daha sonra 21/ekim/1920'de kurulan Tevfik Paa kabinesinde
Bahriye nazrlna getirildi. 2/aralk/1920'de dahiliye nzn Ahmed zzet
Paann riyasetinde kurulan ve vekiller heyeti meclisince alnan karar icabnca
harekt- milliye ileri gelenleriyle temaslarda bulunmak zere giden heyetde yer
almaktayd. Bu antlama teebbs ay kadar zaman almakla beraber nemli
bir netice getirmedi. Htt stanbul'dan giden heyet, Ahmed zzet Paa bl-
mnde anlattmz gibi heyet mensuplarnn arna giden muamelata da maruz
kalmalarna, bir daha grev almamalar babnda istekler yaplp bunlarn
sznn verildiini ispat eder senetler hazrlanmas heyetin izzet-i nefsini
zedelemi idi.
Byk Millet Meclisinde saltanat ve hilafet hakknda alnan karar mucibince,
4/kasm/1920'de btn vekillerle birlikte istifa edenlerin arasndayd Salih
Hulusi Kezrak Paa .. Salih Hulusi Paa 17/ramazan/1358 - 20/ekim/1939'da
vefat eyledi. Kabri olan Eyyb Sultana nakli, mir olmas mnase-betiylede ve
eski bir sadrazam olarak ciheti askeriyye tarafndan Gmsy mezarlna
Mehmetiin elleri zerinde gitdi. Kabir tanda, ltin harfleriyle: "Amiral
Dilaver oiu Sadnazam Mareal Salih Hulusi Kezrak medfeni. Elfatiha
25/10/1939-

Salih Paa. Hakknda Mlahaza

Salih Paa; gerek lke iinde gerek avrupada pek kuvvetli tahsil grm hayli
mnevver bir insand. Pek yksek bir ahlka sahib olup ciddi, mert ve metanet
sahibi bir kim eydi. Uzun boylu, kaln sesli, esmer biraz ar davranan kimse
olup bu arln kibrine yorsalarda asla yle deildi. Edeb bakmndan ndir
kimselerden idi. Mehur mahkeme meselesi, fazilet sahibi olduuna ve adalete
taraftar olduunu pek bariz ekilde or taya koyar. Bu mahkeme meselesini de
izah
edelim: Sultan Abdlhamid'in 31/MART/ vak'asi mnasebetiyle medhaldar
olduunu ifade etmekte olan ve rfi idare mahkemesinde yarglanmasn isteyen
Hareket Ordusu kumandanl teskeresi ile divan- harb rf nin mazbatas
meclisde okununca ne yaplaca hususunda kimse azn aamam devrin
sadnazam Hseyin Hilmi Paa; harbiyye nzn Salih Hulusi Paaya dnp de;
ne buyurursunuz? Dediinde, o mert adam: byk bir metanetle ve yksek bir
sda ile asla caiz olmaz cevabn vererek fazilet erbab olduunu bir defa daha
isbat etdi. Bylece btn he'yet-i mahkemenin, muhakeme edelim kararn ret
etdi. Halbuki Hulusi Paa en evvel kaimpederleri Deli Mir Fuad Paaya
mensubiyetinden ve hakknda verilen jurnaller yznden merhum Hakan'n
dneminde hayli skntlar ve eziyetlere maruz kalm-t. Btn o ektiklerini
hatrlayp da oyunu kt yolda istimal etmedi.
Zten Sultan Abdlhamid; Tevfik Paaya bir muhakeme kurulmasn ve 3l/mart
vak' as ile alakal olmadnn tesbiL edilmesinin gerektiini sylediinde, Paa
bu ii Said Pa-a'ya nakletmek suretiyle haberdar etmise de, apur elebi
lakabl Said Paa, mahkeme edilip de medhali ortaya karsa gayri mesul
olduundan cezalandrlmas gayri kabildir. Amma susuzluu ispat olunursa
bizim halimiz nice olur demekten kendini alamam. Sultan Hamid'in eli
olmadin ttihat ve Terakkinin ruhu olan Talat Paa dahi defalarca dile
getirmitir.
bnl Emin Bey merhum yle sylemekte: "Gztepe'deki evine bazen
giderdim. Ziyaretimden pek memnun olurdu. Hakkettiimin pek zerinde
hrmet gste-rirdi. ektii ileleri, srgn olduu gnleri uzun uzadya
anlatrd. Son zamanlarnda bir hizmeti kadn ile adet fakirane bir hayat
yaadna ahid oldum, pek zldm. Ziyaretlerimden birnde sokak kapsn
kendi at. Bir eyler iirmek art, iirmemek ayib olduundan ve hizmetisi bir
yere gitmi olduundan bir ie maden suyu getirip imemi rica etdi bu hai-den
byk zntye kapldm."
Bir gn unu ifade etdi: "Ben mahrumiyetden kederlenmem. Herhli ho
grrm eskiden yleydi imdi byle demem, bin lira ilede geinirim yz lira
ilede geinirim."
Paa eski kanuna gre mtekaid olduundan maa ancak stemen maana
denk geliyordu. Bu yzden stemen kadar maa aldn ahbablarma anlatmak
iin beni tebrik edin mlazm- evvel oldum dermi. "Salih Hulusi Paa,
askerlike yetimemiti. Sivil malumat, kudret-i askeriyyesinden hayli fazlayd.
ark'da bir manevra esnasnda kumandan, manevraya dir zabitlere uzun
tenkidde bulunurken, Salih Paa skt etmi. Bir zabit ise, kumandann
tenkidlerinden daha ziyade Salih Paa'nn sktundan istifade etdik demi." Bu
anekdotu da Ali Fuad Paa'nn ifadesinden naklettik.
Dmad Mehmed Ferid Paa'nn sadaretinin 2. blmndeki ilk, dier bir
deyimle 4. sadaretinin ilk gnnde Meclis-i Mebusan ingilizlerce basldnda
aada adlarn okuyacanz asker ve sivil ehas nce Bekir Aa blne
daha sonra da, Malta Adasna srgn edilirler. Bunlarn bir ksm Ermeni tehciri
ve Ermeni kalkmalarnda onlarn isyann bastrmaya alan mlk ve asker
erknda mahkeme edilmek zere bu srgnlerin arasnda mtalaa edilerek
mahut Barklays klasna nakledildiler. Trihimizin ancak hatratlar vastasyla
haberder olabildii bu mthi gnleri ve vak'ay aaya almay almamzn
vazgeilmez bir fenomeni olarak grdk ve sahifelermzi ssledik.

Malta Srgnleri

Malta Adas 1.Cihan muharebesinin .apayr bir cephesidir. nglzler'in bu aday

bir srgn yeri, bir ceza evi gibi kullanmas yeni bir bulu deildir. Franszlarn
nl Napolyon Bo-napart'i iki srgn yaam^ bunlarn ikisinde de adalar mes-
keni olmutu. Birinci srgnnde Elbe Adasndan firar baarp da, iktidara
yeniden gemeyi bilen Napolyon, Rusya bozgunundan sonra gnderildii Saint
Helen adasndaki ihtilt-tan men edildii 2. srgnnde ksa zamanda hayata
veda etti. Bu da gstermektedir ki adalarn srgn yeri olarak seimi olaandr.
ngilizlerin; harp sahasnn orta alanndaki bir ada'y yni Malta Adasn
tercihleri, her halde burdaki menfalarn hayatlarn bir nevi rehin olarak
kullanma taktii olduu nazar dikkatten kamamaldr. Deerli okurlarmz;
"Cihan harbinin galibdir bu yolda malub" szn tam manasyla hakketmi
bulunan Osmanl ordusu bu savaa, mttefiklerinin, kazanma hususunda hi bir
mid tamadklar esnada, dhil olmutur. Kyametin kendi balarnda
kopacann habersizlii veya umursamazl iinde dalnan bu heng menin
Malta srgnlerimiz kafilesinde bir nomerolu ahsiyet Ali hsan Sa-bis Paa
olmutur. Adn verdiimiz paann neden bir nome-ro olduunun sebebini arz
edelim: Ali hsan Sabis Paa; ngilizlerin en nemli kumandanlarndan ve bu
gnk srail devletinin tekilinde en mhim rol sahibi olan kiilerin banda
gelen, general Allenbi'yi en fazla uratran kumandan olma-si, yahudi
muavenetisi ingilizin kininin hedefine girme sine yetmiti... Kuds zor da olsa
mttefiklerin eline gemi ve bizim ortaklarmz olan Alman ve Avusturyallar
dahi bir hristiyan olarak sevince gark olmulard. Malup ordumuzun
kumandan meyus ve bitap olarak, Haydarpaa tren istasyonunda,
kompartmandan indiinde karsnda igal kuvvetlerinin intellejans servisi
elemanlar destekli bir mangay buldu.. Yan-nda yaverleri ve hizmet erleri
olmasna ramen, onlara herhangi bir zarar gelmesin diye teslim oldu. nk
hasm- biman Allenbi; igal kuvvetleri stanbul kararghna gnderdii bir
mesajla, mezkr paann apayr bir muameleye tbi tutulmasn rica etmiti...
Hakikaten daha sonra ahid olunmutur ki gerek tevkifi srasnda gerekse
kapatld yerde kendisine olsun, vefakr emirberine olsun hi kimseye
yaplmam insanlk d davranlar sergilendi. Ancak Sabis Paa; dima
yaplanlar protesto etti. lk andan son kat gne kadar boyun emedi. Onlarn
yaptklarn dima yazl ve szl beyanlaryla en e-did ekilde cevaplad.
Kendilerine yaplan muameleyi olaan bulan baz zevatta, memnuniyetlerini
belirtir mahiyette beyanlarda bulunurken, Ali hsan Paa'ya ise pretostocu laka-
bn takmak fezahatinde bulundular. Umulur ki, paaya reva grlen zel
muameleden bihaberdiler!
Malta Srgnleri adl eserin sahibi hariciyecilerimizden Bill Niyazi imir
bey'in kitabnn 343. sahifesindeki u satrlara yer vererek Ali hsan Sabis
Paa'ya dir naklettiklerimize son verelim: ".Protestolar hi bir sonu vermedi.
Londra Konferansndan sonra bir ksm srgnler serbest braklrken o (Sabis
paa) yine Malta'da brakld. Yarglanacaklarn banda yer alacakt.
Penelerine dm. Irak cephesinde ngilizleri ok u-ratrmt, ne var ki
ngilizlerin mahkeme etme hesaplar suya dmt. nk; Paa onbe
arkada ile srgnler adas Malta'dan kamay baarmt.

Malta Adasndan Firar

Bill N.imir bey bir tesbit olarak u ifadeyi kaleme almaktan kendini
menedememitir: "..ttihat ve Terkki gurubunun btn danklna ramen
ka organizasyonunda gsterdii baarnn bykl gn gibi aikardr."
Hakikaten Ali hsan Paa da, hatratnda kamak iin kafa patlatrken ittihat
eski nazrlardan Kara Keml'in komiteci ruhu ve kafas imdadmza yetiti"
cmlesiyle yer almtr. Malta Adasnn srgn adas olmas insanlarn bu ada da
babo dolamalar anlamna gelmemelidir. Burada; Vardala Barklas klas ad
verilen 15. yzyl mimarisi, iki katl, iki blok hlinde uzunluu altm metre, eni
yirmibe metreyi bulan hapishane olarak kullanlan bir bina vard. Her ne kadar
hapishane olmakla beraber, kla denmesi daha bir tercih edilmiti. ngilizlerce
muteber kimseler, bu yapnn iinde yer alan, mstakil odalarda gz altnda
bulunduruyorlard. Son dnemlerinde renkli ve tutarsz davranlaryla
beyanlarna artk pek nem verilmeyen Ceml Kutay'm, Malta srgnleri
arasnda bulunan tekilt- mahsusann kuru cusu Kuubai Eref Bey (Sencer)
hakkndaki, bilgilendirmesinden bizim inandmz bir blm satrlarmza
melen derci vazife bildik:
"Kuuba Eref Bey yanndaki krk arkadayla olduu halde Suud
kuvvetlerinin yirmibebin (25.000) kiilik gurubu ile karlar. Amansz bir
savaa tutuurlar. Muhterem okurlar yanl okumuyorsunuz, Eref Bey'le
arkadalar, erif Hseyin'in olu Suud'un askerleriyle lm kalm savana
girer ve Eref Bey ok ar yaralanr peinden de esir der. Kas-r'un Nil
klasnda tedavi edilir.
Hayati tehlikeyi atlattktan sonra ngilizler tarafndan Maltc srgnleri arasna
ithal edilmek iin smailiye vapuruna bindirilip, ngiliz sava gemilerinin
korumas altnda, Vardale Barklas klasna gtrlp bir odaya konur. 1. Cihan
harbinin nl Alman denizaltis olan Emden'in svarisi, Von Ml-ler'de
oradadr. Zten; burada sadece siyasi ve askeri ahsiyetler bulunmayp, tannm
ihtillciler, fikir sahibi ve milli liderler gibi nice kimseler bulunmaktayd.
stanbul'da toplanan, Mecfis-i Mebusan kapattrmak emeliye, Ankara'dan gelen
arzusunda baary yakalayp, meclisin baslmasn temin eden Rauf bey (Orbay)
ve mehur Kara Vasf bey'de Malta'ya getirilmiler arasndayd. Rauf bey'in bu
provakas-yonu TBMM'nin teekkl etmesinde en byk mil olmu
bulunmaktadr. nk; igal kuvvetlerinin bulunduu bir ehirde meclisin
fonksiyonunun ne kadar hr olabileceini tartan akl sahibi vatanseverler eitli
yollarla Ankara'ya ulaarak hizmete kotular.
Osmanl tebas olarak Malta srgnleri adn alan ilk zevata gemeden u tesbiti
okurlarma duyurmay vazife addediyorum. Aziz milletimizin dnya yznde
hasbetenlillah dostu yoktur. Dostu ancak inanlar, piyadeyse tfei, topuysa
topu, muhabereciyse cihaz ve ilnihaye kullanaca aralar, gereler ve
silahlandr.
Baknz daha 1. cihan savama katlmamz. talyanlar bir gemide yaptklar
arama esnasnda 2. Merutiyetin ilnna sebeb olan daa kma hadisesinin
failleri Enver ve Niyazi bey ikilisine katlan ncs olan mehur Ohrili Eyb
Sabri bey'i, Eczac Kzm bey'i, tccardan Hac Tevfik bey'i yakalayp
ngilizlere teslim ederler. Savaa katlmadan sava esirlerimiz Vardala Barkias
klasna konurlar. Yeri gelmiken de Malta srgnn yaam bulunan zevatn
bilebildiimiz kadaryla adlarn sahifelerimize kaydederek tarih sayfalarndaki
yerlerini elinizdeki eserde de alm olsunlar: Ali hsan Paa (Sabis), Hli)
Mentee (meclis-i mebusan 2.reisi), Rahmi bey (zmir valisi), Ali Fethi (Okyar
eski bavekillerden), Zeki ve Memduh beyler (eski valiler), dahiliye eski
nazrlarndan Hac Adil bey, maarif eski nazrlarndan kr bey, ttihatlara
eyhlislmlk yapm olan rgbl Hayri Efendi efendi, yine dahiliye eski
nazrlarndan smail Canbulat, iae nzn Kara Keml, yine eski valilerden
Muammer bey ve Reid Paa ile Mustafa Abdlhalik (Renda-TBMM reisliini
en fazla srdren zat), Enver Paa'nn babas srre alay reisi Ahmed paa^
Mmtaz bey, Lzistan mebusu Sdi, Hammal Ferid, Hseyin Cahid (Yaln),
Ziya Gkalp, Sleyman Nazif ve de 1.cihan harbine giren kabinenin sadrazam
Sid Halim Paa da Malta srgnleri arasndayd.
Toplu firarn hikyesine gelirce kaynamz yine Ali hsan Sabis paa oluyor.
Paa diyor ki;
."..Ka Basri bey planlamtr. Rfki bey adl bir zatta yardmc olmutur.
Ankara hkmetinin Roma mmessili Cami (Baykut) bey ile Cenevre'de
bulunan maliyeci Cvid bey durumdan haberdar idi. Bu ie bebinikiyz ingiliz
liras (bu gnk paramzla 1 7/mays/2000 tarihi itibaryla: drtmilyar-
sekizyzellialtmiiyonikiyzellibinlira-4.856.250.000) harcanmtr.
talyanlarnda bu kaa yardmc olduklar beyan edilmektedir. Bu ka
harektnda; Rauf ve Vasf beylerin yer almamas dnya trihinde byk bir
nem arzeder. Bu zevat "KAMAYACAIZ" diye ngilizlere sz
verdiklerinden, szlerini yerine getirmenin erefini tamlardr.
Fakat bu seferde, ingilizler bu ikiliye sknt verme yolunu denemeye
balamlardr. Ancak bunlarn braklaca kesindi nk ngilizler kendilerini
balayc beyanlar yapmlard.
ngilizler; Malta'dan ku umaz derken, nce iki kiinin dan; sonra yni
6/eyll/1921 gn aada isimlerini koyaca mz onalt kii ki; Ali hsan Sabis
Paa, Sabit bey, Nevzat bey Bedreddin bey, Mcit, Muammer, Gani,Ahmet,
Memduh, Faik, kr ve Fevzi beylerle Mahmud Kmil Paa, Kara Kem bey,
Tahsin bey vede Necmi beylerdi. Tunus'dan ykledi srlar, Malta'nn
merkezi noktasndan biraz uzandaki limana boaltmak zere gelen Trickleti
adl gemiye o gn kamptan izinli kan zevat bahse konu gemiye kyafet dei-
tirme suretiyle beer kiilik gurublar hlinde girerler ve kendilerine zel
yaplm saklanma mahallerine girerler ve bu ilem alt saat iinde tamamlanr.
Gemi Kara Keml bey'inde gelmesiyle birlikte hareket eder. Ertesi gn
talya'nn Mesina liman yaknlarnda bir yere yanar ve firariler gemiden sahile
karlar. Roma'ya gelinir ve burada Cami Baykut bey'in hazrladklar
pasaportlarla talya'dan karlar ou Almanya'ya giderlerken Ali hsan Sabis
Paa, milli mcadeleye katlmak arzu-u itiyakyla istikameti Ankara zerine
rotalandrr. Biz burada bir hususu belirtmek isterizki, Malta Srgnleri arasnda
yer alan Mustafa Abdlhalik (Renda) Beyefendi de masonlarn arasnda 33
derece unvanla yer ald listelerde grlr. Ancak masonlarn bu dereceye
gelmi olanlar "kinatn ulu mimar insandr" felsefe-i sapikesine tutulmu
kimselerdir. Byle bir felsefenin meclbu olan kii elbette inkr- uluhiyete
dalm olduundan namaz ve niyaz ile aralan olmaz. Buna karlk Validem
tarafndan akraba-i taallukatdan bulunan merhum Abdlhalik Bey'in 1947'de
namazn kldn bizzat grmmdr.
te bu zat da Malta'dan firar edecek kiiler arasndayken, son gece ryasnda ki
Cihan Server Efendimizi grmekle ereflenir ve o sevgililer sevgilisinin
emirleri mucibince Malta Adasnda kalp durumalara kp, Ermeni
katliamndan beraat etmek iin mahkemede isbat-i vcud etme istikametine
ynelir. Byle 33 dereceli bir mason'un bu fevkaledikleri yaamas gayr- kabil
olmas icb ettiinden bu zat hakkndaki masonluk iddiasnn, masonlarn
mehur ve messir kimseleri aralarnda gstermek taktiine karlk, buna
mukabil de, bu menhus zihniyet ve tekiltn hedefinden syrlmay tercih
edenlerin pasif kalmas sebebiyle bir aklama yapmam olmas dikkate
deerdir.
Mesel; eski eyhlislmlardan Tortumlu Musa Kzm Efendi mason localar
iinde konferans verdiini ifade etmekle beraber, masonluun bir felsefe
olduunu bu felsefeyi benimseyenlerin msimanhkla ilgisi bulunamayacan
ifade edip, hl byleyken, benim gibi bu hli idrk eden bir kimsenin mason
olmas kabilmidir sorusunu sorduktan sonra, mason olmadn beyan etmi
olduunu hatriyahm ve Abdlhalik Bey gibilerin haklarnda atfedilen
masonluk iddiasn eski eyhlislm gibi bir beyanname ile red ve haklarnda
dva ikame edebilirdi. Bu bir ihmal veya tenezzlsz-ik de olabilin Dorusunu
da Allah (c.c) bilir deyip, bu notu trih sahifesine dm oluyoruz.
Dnyann bilhassa o dnemde en iyi haber alma tekilt olan entilejans servis
kaytlarnda bu firar nasl yer almaktadr. ngiliz belgeleri zerinde yaplacak bir
aratrmann getirecei netice bizim bildiimiz hususata ne renkli bilgiler ilve
edecektir ki bunu bir Allah bilir, birde erbab bilir.
Mustafa Keml Paann ok geni bir selahiyete Anadolu nizamatn tesis
grevi ad altnda l keyi dman boyunduruundan kurtarmak iin padiaha
gnderildii artk herkesin kabul ettii hakikattendir. Bu minval zere M. Keml
Paann daha Samsun'un Havza kasabasndayken hakl olarak zmir igalini
protesto eden beyanlar ve davran, stanbul ile 9. ordu ktaat mfettii
arasnda ortaya kmasn gerektiren vesileydi. Sultan Vahideddin'in;
ttihatlara olan tutumu herkesin malumudur. Mustafa Keml Paa konutuu
her yerde ve herkese bu alma iinde ittihatlarn bulunmadn temine
almas kendisinin padiahla ayn zaviyeden baktn gsterme hususunda
hayli e yaryordu. Mustafa Keml Paaya verilen selhiyetnme imdiye kadar
kimseye verilmemi derecede geni ve tesire sahibdi. ntelejans servis Malta'ya
gnderdii osmanl mnnevver ve bz devlet ricalinin ksm-i zaminin ittihad
olmasndan elde edecei kendine mahsus kn, ingiliz arivlerindeki olmas
muhtemel hakikate vukuf kesbetmeden kestirebilmemiz kabil grlmemektedir.
Ancak Malta srgnleri arasnda yer alan Ahmed Agayef veya Aaolu Ahmed
bey diye bilinen zat, tabiiki ittihadia-rn" iinde yer almt. stanbul'da sava
sulusu damgas ile igal kuvvetlerince tevkif olunmu, bir mddet sonra nce
Mondros'a daha sonrada Malta klasna tklmtr.
Bu fikirlerini savunmada mahir adam u dilekesiyle ingiliz igal kuvvetlerine
daha dorusu Amiral Galtroba mracaatla unlar ifade eder: "Ekselans!
Haftalardan beri ile dolduran ve bu ilenin sonunu gremeyen bir tutuklunun
bu dilekesini sonuna kadar okumanz adalet ve insanlk adna rica ederim"
Aaolu Ahmet beyin bu mracaatyla ngilizler ile ltuf deil hak arayan bir
ferdin atmas ortaya kar. ngilizlerin ikiyzlln ortaya sermeye alan
Aao-lu'na bunlar cevap verme yerine hakknda dosya tanzimine giderler ve
cemaziyelevvelini ortaya karmaa balarlar. Malta srgnleri iinde dosyas
en kaln adam olmutur. Bir ok Azerbaycanlya parmak srtan milliyetilii
Trk ordusunun ekilmesinden sonra lkesine ngiliz desteini salamaya
alanlarn enbanda gelen kii olduu grlr. Yni ingiliz himayesini
Azerbaycan zerine ekme gayreti iinde olan Aaolu Ahmet ngilizlerin
Ruslarla mnasebetini baltaladn anlamam olmalki, taraftan olduu
gurubun yksek komiserliini, kendisini tevkif ettirmesini anlayamyor. ngi-
lizlerin kendisini Almanlara satlm olmakla sulamasn, Ermeni olaylarnda
yer aldnn iddialarn rtmeye urar fakat Malta'yi boylamasn
engelleyemez. ngiliz entelejiyan-s; kendilerinin ikiyzl olduunu ispata
alan Aaolu iin u raporu tanzim ettiler: "Musevi kkenli bir tatardr. Gen
yanda Ohrana rgtnde kkrtc ajand. 1904 Ermeni olaylarna kart.
Panislamist propogandacl yznden Rus hkmetince suland, Trkiye'ye
gitti. slmla hizmetleri dolaysyla ihti-ilde-merutiyette osmanl vatanda
oldu. Alman yanls ve" Siyonist "Jn Trk"de gazetecilik yapt. ttihad ve
terakkinin nemli yeleri arasna girdi. Sava iinde Almanlarca beslendi ve
mttefikler aleyhine sert makaleler yazd. Kafkasya'da bolevik almalar iin.
Aleyhinde kesin su yapt. 29/mart/1919!da iki Trk Kafkasya'dan 25 milyon
ruble getirdi. Yars onun iindi, yars da bolevik almalar iin. Aleyhinde
kesin su delili yok. Ama pek kt bir tiptir." Byle bir raporun ne kadar doru
ne kadar iftiradr bunu da dnmek gerekir. Fakat ebedi muhalif Mevlnzade
Rfat bey "Trk nklabnn yz" adl almasnda bu raporu kendisine
istinad edinerek Aaolu'na hayli yklenmitir. Netice-ten ngilizler kendilerine
engel olacak g olarak yine de ittihatlar grmler demek pek yanl
saylmaz. Bu yzden onlar temizlemi Malta adasna tkm fakat bunlarn bu
takmyla ba edememitir.

Bir eyhlislam

Malta srgnleri arasnda ittihatlarn kabinesinde eyhlislm olarak

bulunmu kymetli fakihlerden rgbl Hayri efendi'de sava kabinesinin
eyhlislm olmasndan ve bilhassa "Cihad Fetvasn" vermi bulunduu iin
srgnler arasnda en ac muameleye tbi tutulanlarn arasnda yer almaktadr.
Evet; verdii fetva her ne kadar sava srasnda Osmanl devletine bir fayda
getirmemise de, gerek avrupa topraklarnda yaayan mslmanlarda, gerekse
de dnyann dier blgelerinde ve de en fazla ngiliz smrgelerinde savatan
sonra meydana gelen isyan, kalkma, bamszlk taleplerinin kknde bu
fetvann bulunacan ngilizler anlamlar ve imza sahibine eziyetlere duar
edilmesi, bir intikam ameliyesi olarak dnlebilir. nk tabiblerin Hayri
efendi ar hastadr. ngiltere'ye naklini rapor etmelerine ramen gizli"servisler
ve ngiliz hriciyesi raporlar geersiz klacak brokrasi hareketleriyle Cihad
ateleyicisini lme doru itti. Tutunduklar en salam dal se; Hayri efendi'nin
Malta'da hapsedilmesi hususunun Trk hkmetinin istemi ve devam etmesi
taraftar olduuna tutunmalar idi. Buna karlk Malta valiliinden Londra'ya
yazlan bir teskerede, "her an lebilir. Kanmca, Malta da tutsak lmesi hi arzu
edir ey deildir. stanbul'a geri gnderilmesi yada avrupaya yollanmas iin
yetki rica ediyorum. Yaz arkadan gnderilecektir. Malta valisi Plumer cidden
efen-dinin hastalna endieyle yaklayordu. Buna karlk ngiliz dileri
acmaszln srdrmekle beraber, Osmanl topraklan zerinde igal bambaka
bir vaziyet ile karkarya gelmekteydi. Damad Ferid Paa hkmeti iktidara bir
daha dnemeyecek ekilde derek siyasi
hayattan menkup olmu, buna karlk Anadolu'da ve Trakya blgesindeki
direnme gc, TBMM'nin organizesiyle istik-lliyetini tahsile kararl bir tutum
sergiliyordu. Milletler aras savalarda olsun, i savalarda olsun her iki tarafn
elinde bulundurduu esir ve rehine guruplar birer tehdit vastas saylr. Malta
mahpuslar bir rehineden baka bir ey deildiler. Halbuki balayan direniin
inkiaf rehine silahn adet hi mesabesine indirdi. ngilizlerin Londra cenah
tam ayila-mamakla beraber igal topraklarnda vazifeli olanlar ilerin
etinletiini, -beyz rehine tehdidinin, gibi gelien irade birliini
durdurmaya yetmeyeceine idrak ettiler. 1920 senesi kasmnda Amiral d
Robeck, eyhlislmn hastalndan dem vurarak, Lord Kurzon'a sizce
stanbul'a gnderilmesinde bir mahzur yoksa msaade edilmesi ye tutulur
mealindeki mesajyla Hayri Efendiye iyilik yapm oldu. Kur-zon'un bu mesaja
cani sklmsa da, Robeck'e verdii cevap ".sizce mahzuru yoksa bizimde bir
itirazmz olmaz" melin-deydi. Bylece Kurzon siyaset adam olarak, amirale
hayr dememeyi uygun grmt. ngilizler valizini hazrlamasn
sylediklerinde eski eyhlislmn nne bir senet uzattlar. Senet basitti, artk
siyasetle uramayacana dir bir taahhtname idi. Fakat beklenmedik bir
mmanaatla karlatlar. nk bu hasta ve yal adam, hrriyetin hukukuna
m-likiyet olduunu bilmenin uuru iinde yaplan teklifi red edip, "Ben; ancak
hrriyetimin zorla elimden alndn imzamla onaylarm" diye ahsiyetinin
gcn sergiledi. lkeye dndkten sonra da, imzalamad taahhd ise kendi
arzusuyla uygulad. Politikaya karmad. Bir yl sonra da vefat etti.
Eski Hariciye Nazrnn Maita'dan; "Ermeni Meselesine" temas Malta
srgnleri hakknda bir deerlendirme yaptimzda Halil Mentee'nin bu gn
bile kymeti hiz olduu mahede olunur. 16/ mart/1920 gn tarihli
mektubunda Mente yle sesleniyordu: ".Ermeniler Balkan uluslarn taklit
ettiler, ama corafyalarnn farklln gznnde tutmadlar. Tanr, 30
milyondan fazla Trk'n ve Krdn arasna 2-3 milyon Ermeni yerletirmiti.
Ancak Kafkasya'nn bir kesinde ounluktayd- lar. u halde, tabiata kar bir
savaa girimilerdi. Ykc yntemlerle aznln ounlua hkmetmesine
kalktlar. Ve beceriksizliklerinin acsn ektiler. Sonra, Balkan halklarnn
Ruslarla yaknl vard; Ermenilere kar ise, Rusya amansz bir dmand.
Rusya, Dou Ana-doluyu topraklarna katmak istiyordu. Bunu 1915'de mtte-
fiklerine de kabul ettirmiti. Ermeniler bunu da kavrayama-dlar. Bugn
Ermeniler, ounlukta olduklar Kafkasya ke-siyle yetinmezler ve byk
devletlerde onlarn byklk hastalklarn tevik ederlerse ilk yanlglar daha da
ktleecek ve Ermenilerin gelecei de tehlikeye girecektir. Byk devletler,
isterler ise blgenin eitli halklarn badatrabilecek, yarm yzyldr
sregelen boumalar yattrabilecek -_ zm yolu bulabilirler. Corafi
duruma dayanan ilkelere gre Ermeni sorunu byle zlebilir."
Hali! Mente'in bu mektubu Sevr hazrlklarnn yaplmakta olduu dneme
rastgeldiinden belki de Ermenileri kullanabilme hususunda ngilizlerin iine
yaram olabilir, fakat hakikaten yaadmz u ikibin tarihinde Ermenilerin,
sabk hariciyecinin dedii gibi Karaba'da ka senedir esaret hayat
srdrdklerini gz nne alrsak tahminlerinin yaklak olarak tutmu
olduunu grrz.

ttihat izgisimi? Ankara Grevimi?

Bill N.imir beyefendi "Malta Srgnleri" adl kymetli eserinde ara balktaki
bu soruyu ortaya atyor sonra da aynen yle cevaplyor: "..Acaba M.Keml
Paa kendisine gizli bir grev mi vermiti? Bunun iinmi durmadan ngiliz
devlet adamlarn mektup yamuruna tutuyor ve sanki grev banda bir
nzrm gibi hareket ediyordu? Bu konularda herhangi bir belgeye
rastlayamadk. Grlen udur ki; eski hriciye nzn, byk bir ciddiyetle grev
yapmaya alyor, ngilte-renin Trkiye politikasn yumuatmak iin gerekten
aba harcyordu. Bu ii inanarak itenlikle yapyordu.
Unutmamak gerekir ki, son mektuplarn yazd gnler, Trkiye'nin en karanlk
bir dnemine rastlyordu. Bakent stanbul igal edilmiti. Trkiye'ye kar deta
yeni bir sava almt. Anadolu'daki yeni Trk hkmeti henz kurulu
gnlerindeydi. Trkiye Byk Millet Meclisi yeni alacakt."(..) Bylece Lord
Kurzon'u yanl politikasndan caydrmaya u szlerle: "..Ekselans, ykc
politikanzla, bu yiit ve sadk Trk ebediyyen kaybedeceksiniz... nancm
odur ki bir modus vivendi yaplabilire alyordu! Srgnden sonra ve
cumhuriyet ilnndan sonra ta 4. devreye kadar politikaya karmayan Halil
Mente zmir mebusu oldu ve ld 72 yana kadar mebus olarak yaad.
Tabki Malta srgn ve hapislii insanlarn karakter ve seciyelerindeki
oynakl sergileyen bir mihnek ta vazifesi grm olmas mmkndr zira
insanlar gerek bedenen gerekse ruhen gerekse de moral olarak farkl
yaradllardadr. Bu bakmdan Malta srgnleri adl eserde yaplan tahlilleri
nemsiyoruz ve sayfalarmza almakta hibir aykrlk grmyoruz

Grevde Riayet Fatura Ediliyor

zmir valisi Rahmi bey bahse konu vazifesi esnasnda yabanclara ve bilhassa
ngilizlere ve de Fransz tebhlara pek mltefit davranm hatta sava esnasnda
ngiltere bu valimizi teekkr ile anp bir beyanname gndermekten kendini
alamamt. te yandanda stanbul Merkez kumandan Albay Ahmed Cevat
bey'e gelince onun da, ecnebilere iyi davranmasyla birlikte Kutulmare'de esir
alnan general Tow-sehnd stanbul'a getirildii zaman Ahmed Cevad lyk olan
riayeti gstermi ve bundanda bahse konu ngiliz generali pek memnun kalm
ve hakikaten Malta srgnleri arasnda yer alan Albay Ahmed Cevad bey,
merkez komutanyken gsterdii yaknln faturasn yardm istiyen bir
mektupla general Towsehnde bildirmi ve centilmen general bu ricaya bigne"
kalmayp, yazd mektupla resmi makamlar nezdin-de. Ahmed Cevad bey'e
maiyetindeki binba Morland' da hid gstererek kefaletlerini bildirmilerdi.
Ne varki d ileri bu hatrlatmalara, "yardmlarnn maksatl olduu beyanyla"
cevap verdii grlmtr. Neticeten Malta srgnl bir ok insann
muzdarib olmasna, aile efradnn perianla dmesine sebeb olan elim bir
dnemdir.
Deerli hariciyecimiz ve gzel kalem sahibi Bill Niyazi imir kitabnn 357.
sahifesinde Mal an'n Yongas ara bal altnda unlar yazm: "Malta
srgnleri arasnda, Eczac Mehmed bey adnda zengin bir i adam vard. Dou
illerinde byk apta mteahhitlik ile ticaret ilerinde para yapmt. Mtarake
dneminin o kark gnlerinde de stanbul ile Kafkasya arasnda ticaret
yapyordu. En son; 2 nisan 1919 gn stanbul'daki ngiliz makamlarndan
ald izin ktlaryla Amerika adl Rus bandral bir gemiye binip Batum'a
gitmiti. Oraya varnca ngilizlerce yakalanm, bir sre Batum'da tutulduktan
sonra stanbul'a getirilmiti. Bir ka ay anakkale'de tutuklu kaldktan sonra,
1920 ylnda Mal-ta'ya srlmt. Tutuklanmas Ermenilerin jurnalleri yzn-
den olmutu. Kendisini 1915 ylnda Erzincan Ermenilerinin srlmesinden
sorumlu gstermilerdi. Bu zengin iadam 17/nisan/1920 gn Malta'dan
ngiliz Yksek Komiserliine bir dileke yollad. Ksaca unlar sordu: "16.000
ngiliz liras tutarnda kmrm vard. Ne oldu? Tutuklandm srada
ngilizlerce elimden alnan antamda 500.000 ruble ile-, 300 Trk liras vard.
Bu param ne oldu? O zaman bu Rus parasnn deeri 20.000 ingiliz liras
tutuyordu. imdi deeri 300 ngiliz lirasna dmtr. Kaybettiim sermaye ne
olacak?"
Mehmed bey'in maddiyattan bahseden mektubu, num-ne-i imtisaldi. Bu dileke
urad maddi zarar dile getiren tek dileke oldu. Dier dilekeler, hastalk,
esaretin zorluu, lm, hrriyet gibi hususata dayanyordu. Fakat bu yle deil
salam hesaplar neticesinde urad zararn bilanosunu ortaya koyuyor ve
bunun netayicinin ne olacan soruyordu. ngilizleri hibir dileke bu kadar
artmam, korkuya drmemiti. nk; her bir srgn byle bir hesap ileri
srp tazminat talebinde bulunsalar ve bu talep de, srgnlerin lehine
neticelendiinde ngiltere ekonomisi ne hle gelirdi? Amiral De Robek, dileke
sahibinin sava esiri olduunu ne srp tazminat isteyemeyeceine etraf
inandrmaya alrken kayglanmyor da deildi.

Kara Gn Yazsnn Sahb-I Kalemi

Fransz marealinin beyaz bir at stnde bir ftih edasyla stanbul'da dolamas,
Badad'n son Osmanl valisi ve ir-edib Sleyman Nazif bey'in gayret-i
diniyye ve vataniyesini satrlara dkp, igal altndaki stanbul matbuatnda
yaymlatmas, efrad- milletin kalbine galeyan, dmana tepeden bakma gc
alamaya vasta olmutu. Daha sonra saklanp, hemen verilmi idam emrinin
uygulunabiimesini atlatabilmiti. Daha sonra Nazif bey'de Malta'ya srlenler
arasnda olmaktan kendini kurtaramad.
29/ocak/1921'de Malta valisi lord Plumer'e pek uzun ve edebi taraf olan verdii
dilekede grev yapt yerlerde hi bir ngiliz vatandana zorluk gstermek
yle dursun, kolaylklar temin ettiini anlatyor. Badad Valilii grevini
Harun Reid'in baehrinin valisi olduunu syleyerek, Osmanl valisi olduunu
gizler bir mna karmak dncesinde olanlara, hemen syleyelim ki,
Sleyman Nazif bey aaaal ve tumturakl cmleler kaleme alma merakn adet
if bulmaz hasta gibi srdrmekte olmasndan baka mnlara ekmek bu yiit
edib ve ire byk hakszlk olur. Dilekesinin son paragrafn, Bill Niyazi
imir'in Malta Srgnleri adl kitabnn, 359. Sahifesinden alntlayalm:
"..Burada yle bir durumdaym ki lm benim iin bir kurtulu olur. Burada l-
mek mutluluuna erersem, bu olay sizin hayatnzda gereksiz yere bir leke
olarak kalacaktr. Bir gn gelecek ngiliz milleti, kendisi adna yaplan bu
kabalktan, keyfilikten vicdan azab ekecektir.." Szleriyle ortaya koyduu tarz,
yalvarma hududuna girmeme gayretini sergilemektedir.

Londra Konferans

Londra'da toplanmas mukarrer konferansa gerek stanbul, gerekse Ankara

temsilcileri davet olunmulard. Tecrbeli siyasetiler Osmanl topraklarnda bu
iki tarafn birbirine deceini tahmin etmekteydiler. Yalnz unuttuklar husus u
idi. stanbul hkmetini temsil eden heyet, u zevattan mteekkil ve TBMM
ordularnn, elde ettii baarya kranla dualar eden kimselerden olumutu.
Nitekim; Ankara murahhaslarnn reisi durumunda olan Bekir Sami (Kunduh)
harekete gemi stanbul murahhas heyeti ile gr metalebinde bulunmutu.
stanbul murahhas heyet-i reisi sadrazam Ah-med Tevfik Paa, ngilizler
nezdinde Reid Paa, italya'da sefir olarak grev yapan Osman Nizami Paa
yardmc murahhaslard. Makam- sadarete kaimakam olarak stanbul'da Ali
Rza Paa nfia nazrl uhdesinde kalmak zere getirilmiti.
stanbul ve Ankara murahhaslar heyeti anlamt.Ahmed Tevfik Paa, salona
nde girecek.Ankara temsilcileri arkalarndan gireceklerdi. lk konumay
yapacak olan Loyd Cor-c'un, ilk sz Tevfik Paa'ya verecei kesindi. Ancak;
Tevfik Paa, kendilerinin sz TBMM'ne brakmak gerektiine karar
verdiklerini syleyecekdi. Nitekim ylede oldu saylr ancak u farklaki:
Oturumun bir-iki gn ncesinde rahatszlanan ihtiyar sadrazam solmu bitmiti.
Deil yrmek azn aacak halde deildi. Konferansn toplandnda, iki kii
tarafndan koltuklanarak getirildi oturaca mahalle yerletirildi. Ayaklarn
beline kadar battaniyelerle sardlar. Yerinde tir tir titremekte ve terlemekde idi.
Loyd Corc ksa bir al konumasndan sonra umulduu gibi sz sadrazama
verdi. Btn gcn toplayan Ahmed Tevfik Paa; bizim diyeceimiz
Ankara'nn diyecek olduklardr deyip, susdu ve yerine oturdu.
Ankara murahhaslar; reis Bekir Sami(Kunduh) bey, Hs-rev, Yunus Ndi,
Hami ve Zeki beyler murahhas, Dr. Nihad Read Belger ile hukuk
mavirlerinden Mnir bey katld. Tevfik Paann feragati zerine sz hakk,
Anadolu adna Nihad Read beye dt. Nihad Read bey, meseleyi enine bo-
yuna yarm saat iinde o kadar mkemmel bir Franszca ile tafsil ettiki,
Franszca bilmeyen Loyd Corc hitabenin gzelliinden olacak gzlerini falta
gibi ayordu. Szlerini bitirdiinde Fransz bamurahhas, msy Aristidi
Biryan, Nihad Read beye: "Bu gn memleketinize byk ve tarihi bir hizmette
bulundunuz. Sizi dinlerken heyetinize, memleketimizden bir Fransz mtehasss
aldnz zannettim. Verdiiniz malumata teekkr ederim" Dedi.Loyd Corc'da
ayn istikamette szler sarfett. Hayrettirki; Dr. Rza Nur; Nihad Read Belger'i,
mehur hatratnda karalar durur!
Tevfik Paa'nn Loyd Corc ile babaa yapt mlakatta, ngilizin Ankara
tarafna ikidebirde sergerdeler, eteciler demesi zerine pek gcenen Ahmed
Tevfik Paa: "Ekselanslar benim vatanperver milletimin vatansever evfdlanna
bu tarzda hitap etmenize asfa rzam yoktur. Konuacak bir eyimiz yoktur."
salondan km olduunu, Loyd Corc'un bahe kapsna kada arkalarndan adet
kotuunu olu smail Hakk (Okday) bey, Prof.Afet nan'n kz Ar nan'a ver-
dii rportajda anlatyor.

Londra Konferansnda Malta Srgnleri Mzakeresi

Malta srgnleri hakknda Trk ve ngiliz delegeleri ilk defa bir masa etrafnda
toplandlar. Ancak; masa banda stanbul adna Mustafa Reid paa, BMM
hkmeti adna da Sekir Sami (Kunduk) bey oturuyordu. Lindsay, Ozborn ve
Edmonds adl ingiliz hriciyesi yetkili memurlar karlkl oturuyordular.
ngilizlerin; Anadolu'da esir olarak yaamakta olan 21 ingiliz karlnda
Malta'daki Trk srgnlerden bir' ksmnn braklmas mzakeresi ald. Bekir
Sami bey; Anadolu'daki 21 ngiliz karlnda Malta'daki 120 Trkn takasn
ileri srdkten sonra bakaca bir selahiyetim yoktur demesi, bir mzakere
tecrbesizliiydi. Nitekim; Bu oturumda bir neticeye varmak kabil olmad.
Daha sonra Ankara Bekir Sami bey'e gnderdii talimatta srgnleri kurtarma
almalarn barn sonrasna brakmay ngrdn bildirmiti. Yazk ki
ngilizler nasl olduysa bu talimat renmiler vede kendilerine gre
deerlendirmeye tbi tutmulard. Muhterem Bekir Sami bey ve heyet Anka-
ra'dan gelen talimata ramen yeni bir mzakere ans yakalama iin srgnlerin
hi olmazsa bir ksmna hrriyet salamak iin imkn aramaya balamlard.
ngilizler bunu da hemen haber alp, bu ikilikten istifade etme yolunu denemeye
karar kldlar. Drt gn sonra yni ll/mart/1921 gn taraflar topland. Bekir
Sami bey aadaki isimlerin derhal serbest braklmasn talep etti: ".Ceml
Paa-Cevat Paa-evket bey- Yakup evki Paa- Ali hsan Paa- smail
Canbolat bey-Zekeriya Zihni bey- Ahmed Muammer bey- Sleyman Numan
Paa- Memduh bey- brahim Pirzde -Ahmed Nesimi bey- Fahreddin Paa-
Abbas Hlim Paa- Said Hlim Paa-Mithad kr bey-Mahmud Kmil Paa-
Halil bey-Ali Mnf bey-Ahmet kr bey-Ahmet Aa-olu-Tahsin bey-
Mustafa Abdlhalik bey-Ali Cenni bey- Sleyman Faik Paa-Sleyman Necmi
bey-Ahmed Adil bey" Bu zevatn siyasi srgn olduklarn, herhangi bir sulan
olmadn ifade eden Bekir Sami (Kunduk) bey'e Msy Rumbold tarafndan
Ahmed Muammer bey, Tahsin bey ve Mustafa Abdlhalik (Renda)'nn
muhakeme edilmesinin art olduunu ileri srp, ayrca ciheti askeriyeden drt
kii Mal-ta'dan kacak fakat lkeye dnmemek art getirildi. Bu zevat, halas
olur olmaz Anadolu'ya geip M.Keml Paa'ya iltihak edecekleri kafi olan
kiiler olup isimleri yleydi: Ceml Paa, Cevat Paa, Albay Galatah evket
bey ve Yakup evki Paa idi. Bunun antlamas Bekir Sami bey ile ngiliz
hariciye yetkililerinden Robert Wansittar arasnda imza altna alnd.
General Harngton'n Dneklii

Malta srgnleri ile alakal olarak Ankara temsilcisi Bekir Sami bey ve
Vansittar arasnda varlan anlamann imzasndan sonra 23/mart/1921'de Yunan
askeri birliklerinin Bursa ve Clak hattnda bir hayli kalabalk vede cesametli bir
saldr harekt balamt. Kalle ngilizler bu saldrdan bata igal kuvvetleri
komutan general Harrington olduu halde pek byk midlere kapldlar.
Harington telgrafhaneye emir verdi: Londra'ya maruzdur. Hibir Trk srgn
serbest braklmasn! Aslnda general ngiliz esirlerinin kurtarlmasn bu serbest
birakda grmekte olduundan srgnlerin serbest braklmasnn taraftaryd.
Ne var ki, alayili Yunan huru harekt bu tecrbeli askeri de mide sevk etmi,
Sevr'i, Yunan zaferi ve tutsaklarn elde olmas sayesinde kabul ettirmek daha da
mmkn hle getirir fikriyat yukardaki telgraf ekmeye tamt. Bu telgrafda
Mustafa Keml Paann imzalanan anlamay kabul etmeyeceine dir olan
tahminini de belirtmiti. Bir bakma imzalanan antlama Ankara'nn talimatn
aan bir hariciyecinin tasarrufu idi. Ama te yandan da imzalanan antlamaya
gre ngilizler Osmanl esirlerini brakacak ve ardndan Anadolu'daki ngiliz
esirleri braklacakt. ki haf ta evvel nce imzalanan antlamada oyunbozanlk
yapan ngilizlere kalle denmezde ne denebilirdi? kn-. ci nn zaferi
gerekletiinde general Harington ve Sir Rumbold tela kaplp Londra'ya 40
srgnn hemen serbest braklmasn mir telgraf ekmilerdi. Mart'n son haf-
tasnda srgnler iin baiyan yazmalar, 30/mayis/1921de bitirilecek ekilde
devam ettirilmiti. Yni; maysn sonuncu gn tahliyeleri tamamlamak
kararlatrlmt.
29/nisan/1921 de Malta'dan sadece drt kiinin karlmasna sra geldi. Bunlar
masraflarn kendilerinin ekecei kimselerdi. brahim Saib bey, Said Halim ve
Abbas Hilmi Paalarla, Hseyin Cahid Yaln bey'in yannda olan iki ocuu
hanm ve teyzesi olduu halde talya'ya yola ktlar. Zten bunlarn iinde
kurtulu harektna tirak edeceklerine dir bir emarede grlmemekteydi.
Balarda verdiimiz tafsilata uygun olarak 16 kiinin Ada'dan ka gerekleti.
Bunun zerine geride kalan srgnlerin sert muamelelere maruz kald bir ok
hatratta yer almaktadr. Vardala Barklas kalesinden, Polverista klasna
gtrlmeleri epeyice iti-kaka yol at. Ancak geride kalan zevatn st rtbe
ve makamlarn sahibi olmalar kuvvet kullanmna gidilmesine msaade etmedi.
Ahmed Emin Yalman hatratnda son vak'a iin iin u sonlamay yazm:
"Tahkikattan sonra Alay komutan herketen ayr ayr zr diledi, kamp
kumandamda bu harekete katld. Fakat arkadalar bununla yetinmediler.
Kabahatlla-nn cezalandrlmasn istediler. Mesele bylece kapand." Ahmed
Emin bey; Malta'da olan biteni, Ankara'ya duyurabilmek gayesiyle Pris'de Dr.
Nhad Read Belger'e, Roma'da bulunan smail Canbolat bey'e birer mektup
postalam! Malta Srgnleri listemiz tam bir grosa insan yni 144 kii, dier
bir deyimle oniki dzine insan madur ve mazlum olarak Akdeniz'in bu
adasnda vatan hasreti, yaknlarnn onlar merak etmesi ile dolu gnler
geirmilerdir. Bu zc olaylar bir glmseme ile bitirebilmek iin, Kanal
harektnda Arabistan'da arpan askerlerimiz arasnda bulunan daha sonrada
rfa mebusu olan, eyh Saffet Efendi'nin bir vak'asn anlataym: "Savan bir
yerinde birliimizle teslim olmak mecburiyetinde kalmtk. Bizi bir kasabaya
gtrdler. Kerpiten yaplm kk kk kulbelere soktular. ngilizlere
esirdik amma muhafzlarmz onlara arka kan bir ksm araplard. Bizi
havalandrmaya kardklar gnlerin birinde az temde millet-i arabdan fakat
bizim ordumuzda bizden yana arpm ve bizimle birlikte esir dm asker
muzdarib, araba feryd ediyor, Cenb- Hakk'dan istimdad ediyordu.
Dayanamadm. Araba seslendim: Yava bar duyacak imdadmza koacak, bu
namussuz ngilizler O'nu da yakalayacaklar, kurtarcsz kalrz. Yzme bakt
ve sustu! Kimbilir benim iin ne dnd?"
Ahmed Tevfik Paa, Darr.ad Ferid Paann infisalinden sonra Sultan 6,Mehmed
Vahi deddin Hn'dan gelen hatt hmayun ile son sadaretine balad. Bu
sadaretini 2 sene 14 gn srdrebildi. nk Osmanl Devletinin saltanat dne-
mine TBMM ald bir kararla son vermiti.
Sultan Vahideddin Hn'n gnderdii Ahmed Tevfik Pa-a'ya gnderdii hatt-
hmayunu, bnl Emin bey'in deerli eseri Son Sadrazamlardan alntlayarak
sayfamz ssleyelim:

Vezir- Me Semirim Tevfik Paa;

Selefiniz Ferid Paa'nin ahvali shhiyesinden dolay vuku-bulan istifas kabul

olunarak mesned-i sadaret, uhdei isti-halinize tefviz ve meihat- islmiyye dahi
Nuri Efendi uhdesinde ibka edilmi ve kanun-u esasinin 27.maddesi hkmne
tatbikan tekil eylediiniz heyet-i cedide-yi vkelnn, me'muriyetleri
tasdikimize iktiran etmitir. Cenab- Kdir-i mutlak, mesai-i masrufeniz de
tevfikat- celilei sbhaniyye-sini rehber ve mu'in buyursun. Amin. Bihrmet'f
seyyidl mrseliyn.
8/Safer/1339- 2l/ekim/cuma/l337-1931
Mehmed Vahideddin

Anadoluya Nasihat Heyet

Daha nceleri Anadolu'daki istiklliyet mcadelesini yapanlarla temas temin

babnda gnderilmi bulunan Yzba Neet bey avdet etmi ve Ankara ile
temasn, mmkn olduunu beyan etmesi zerine meclisi vkel imdiki tbirle
Bakanlar Kurulu, tezekkur ettii bir kararla dahiliye nzn zzet Paa
bakanlnda, harbiyenzn Salih Paa, ziraat ve ticaret nzn Hseyin Kzm
bey, Kandilli rasathane mdr Fatin (Gkmen) Hoca, Bern elimiz Cevad bey
ve Babli hukuk maviri Mnir beyler, 20/rebil evvel 1339/3/Ara-hk/1920'de
Ankara'ya gnderildi. Ancak antlamay temin mmkn ol-mad. zzet ve Salih
Paalar kabineden mstafi oldular. Ancak birbuuk ay sonra heyet-i vkelya
yine dahil oldular.

Ykl

7/terinisni/1338-7/kasm/1922 sadrazamlk diresi (bu gnk stanbul Valilik

binas) Refet Paa'nn umumi karargh haline getiriliyor. Sadrazam dairesiz
kald. Ayrca Takim-i Vekayii yaymlanmas sona erdirildi. Bylece Devlet-i
Osma-ni'ye ve Babli mnhedim (yklm) ve yerine TBMM hkmeti kaim
oldu.
Sultan Vahidedin Hn'n vatan-i terk etme mecburiyetinden sonra TBMM'si
saltanat lavettinden, padiah diye bir unsur mevcud olmadndan
sadrazamlarn hatimesi olan Ahmed Tevfik Paa mhr- hmayunu yed'inde bir
hatra, nesillerine yadigr olarak brakma durumunda kalmtr.
1344/recebinin 21. gecesi- 8/ekim/1936'da senei hicriye hesabiyle Ahmed
Tevfik Paa 94 yanda olduu halde vefat etti. Cenaze namaz Tevikiye
Camiinde eda olunup Yahya Efendi derghndaki nazireye defnolundu. Daha
sonra da ocuklar Topkapdaki aile mezarlklarna naklettiler diye^bir rivayet
vardr. Paa; "Kurun-u Vusta" yni ortaa adl tarihin mtercimidir. Eser
baslmtr. Anlatlr ki: "M. Keml Paa; Tevfik Paay Dolmabahe sarayna
davet etmi. Tevfik Paa: pek nazikne gnderdii cevabda: Sultan Vahideddin
Han'dan sonra artk o saraya gitmemee karar aldn, kararlarna uymay
kendine prensip olarak setiini bildirir. M.Keml Paa da bu vefay anlam
olmal ki srar etmez. Ahmed Tevfik (Okday) Paa, 208. Osmanl sadrazamyd.

stikll Savamz

Byk milletimiz, bin yldanberi, islmiyetin ve insaniyetin hizmetinde, adalet,

ahlk ve nmus-u din ve vatan iin, kendini bu gzel hasletleri ykmak,
paralamak isteyen emperyalistler karsnda maddi ve manev bir mania olarak,
varln dost ve dmana kabul ettirmee muvaffak olmu, yce bir millettir.
Bu satrlar kaleme aldmz ve iinde bulunduumuz, 2002 yl Austos
ay,milletimizi ve lkemizi yutmak, dnya haritasndan kazmak isteyen, hal
zihniyetinin ve materyalist dnya anlayna sahip hkmetlerin elbirlii ederek
zerimize ullananlar millet ve idarecilerinin vcud birlii ederek, dalgalar
hlinde zerimize gelen vahet srsnn bu vahi saldrsn ok daha nceden
tahmin ederek, Osmanl erkn- harplerinin tyin ve tensip ettii bir starete-jik
pln dhilinde mutasavver mukabil harekta dir vazife taksimini, iddihar yni,
silah, cep hane ve melbusat muhafaza edecek meknlar, bunlarn Anadolu
zerindeki dalm yu karda sz konusu ettiimiz Osmanl erkn- harpleri
tarafndan tanzim olunmu ve bir felket hlinde bunlarn devreye sokulmas
hususunda maharetlerinden istifade olunacak asker ve mlk ve de sivil ehas
tespit olunmu ve yine byk bir gizlilik dhilin-de bu zatlara ulalm,
talimatlar verilmi, programlar ise kendilerine ulatrlmtr. Hemen yukardaki
global izahmz iinden, erkn- harplerimizin dima ileriye dnk, gelecek
ahvale gre pln yapp, bunlar sk sk gzden geirmesi, mensubu olduumuz
mu azzez islm din'inin ehl-i snnet velcemaat anlaynn drt mezhebinden biri
olan Hanefi'yenn metoduna uygunluunu da burada zikretmezsek, ilm bir
tesbiti atlam oluruz. ttihad Terakkinin byk milletimizi sokmu olduu 1.
dnya savann daha ilk yl yaanrken yukarda bahse konu ettiimiz Osmanl
erkn- harpleri ki bunun iine sivil devlet ricali ve enteiejansi-ya hareketlerini
takip ve tesbitle grevli tekilt-! mahsusa mensuplar, yukarda ifadeye
altmz bir felket hlinde ba vurulacak tedbirleri, tyin ve tesbit etme
ilemini gerekletirirken aralarnda bulunan, Cumhuriyetin ilnnn akabinde,
mretteb zmir Suikasd'i teebbs sanklarndan ve idama mahkum olunup,
hakkndaki bu karar, 1925'de infaz olunan Maarif Vekili Kocaeli mebusu kr
Bey ki, ayn zaman da ZAMAN Gazetesinin messisi, yni Zaman adn ilk
olarak kullanan gazetenin kurucusudur. te bu zat, bahse konu erkn- harp
planlarn yaptrtan ittihad Terakki kabinesi zas olarak Pnar Yaynlannca
neredilmi ve ilk basks tarafmzdan hazrlanm daha sonra da 2. basks
yaplm fakat hangi sikle olduu bilmediimiz, ismimizin konmad
almadaki, eserin yazar Mevlanzde Rfat Bey, bu hususa iaret ederek,
ttihad Terakkiye amansz muhalifliine ramen, onlarn bu hususda ki tedbirli
davranlarn, Maarif nzn kr Bey'in konuyla alakal aklamalarn
zikretmesi, yine Damat Ferid Paa'ya tad btn menfi hislere ramen, ti'de
savunmay ynetecek mdafaa-i hukuk cemiyetlerinin teekklne ve yaygn
tarzda lkemizin her tarafnda faaliyete geebilmesini salamak gayretine matuf
olarak, maddi yardmlar sadece hazine-i hmayundan deil, bizzat kendi
portfynden karp, azimsanrnayacak miktarda para yardmnda bulunduunu
da ketmetmeyip yazm olmas, yan- takdir olduunu buradan belirtmeden
gemei byk bir noksanlk addederim.
Yukandanberi sylemeye altmz, devlet tecrbemizin kendini gsterdii,
byk savan sonrasna kendisini hazrlam olmamz olduudur. Bunun byle
olduunu pek ksa olarak belirtmee altk, imdi elimde, gnmzden 11 sene
nce baslm, "Trk Kurtulu Sava nn Kuvay- Milliye Dnemi 30/Ekim
1918-23/Nisanl920 Olaylar ve ncler" adyla ve pek uzun isimle
gerekletirilmi bir alma var. Bu kitap Sakarya vilyeti zel daresi
tarafndan tab ettirilmi. Bir mnada devlet yayn saymakda kabildir. Bu al-
may yapan ve bunu kitap hline getirenlere ne kadar teekkr etsek azdr.
nk bu kitapklar, trihin sahifelerine gz atacak aratrmac ve millet
evldna gemilere; doru istikamette gittiklerini gsteren bir pusulann
stlendii grev gibi trih okyanusunda yol gsteren bir klavuz vazifesini de-
ruhde eder. te biz, bu z fakat vefa dolu almadan baz pasajlar aktarmak
suretiyle sahifemizi sslemeye alacaz: "30/Ekim/1914'de, 1. cihan savana
katlmak zorunda brakldk. 30/Ekim/1918!de Mondros Mtarekesini imzala-
dk. Galipler cihan da hamet ve kudretini hak ve adaletle kucaklatrm
altyzondukuz ylla en uzun hayat sresine sahib Trk-tslm devletini trih
sahnesinden silmek kararnda idiler." Grld gibi bizim mevzuya giriteki
ihtisaslarmz anlatan ifadelerimiz, Sakarya Vilayeti zel idaresinin bastrd
eserde sh. 4'de, Trih Aynasnda balkl yazdan alntladmz stteki satrlarn
birbiriyle tetabuk etmesi, yeni tbirle rtmesi, uur hususunda ayn
pencereden baktmzn bir rneini gsterir. Bahse konu almadan alntya
devam edelim: "Aslnda: 1. cihan sava hasta adam tehisini koyduklar
Osmanlnn, zengin mirasnn.taksim kavgas idi. Trk milletinin, gerek anlam
ile mstakil devlet devri kapanyordu. Ve aklmantk-askeiik ilmi-mevcud
artlar, bu Kara Kaderi mhiyordu. Mizam ordusu silahlarn brakmt ve
meru saylan hkmet; padiah ve halifesi ile bir kar koymann
imkanszlnda birleiyordu." Burada bizim dikkat ekmek istediimiz husus,
bu almay yapanlarn iin bu tarafnda trih ve hatratlarn bize duyurduu ve
Dolmabahe saraynda yaplan, ilerinde Konyal mfessir Meh-med Vehbi
Efendi'ninde aralarnda olduu bir top- lantda, talihsiz Padiah 6. Mehmed
Vahideddin Hn'n, toplarnn namlularn sarayn stne tevcih etmi dman
donanmasnn insan kann dondurucu tarzda rperten bu manzaray, eliyle iaret
ederek sze giren padiah, lkemiz igal edilmitir. Bu durumdan halas olmak
gerekir. Ahali srdr. Bu srye bir oban lzmdr. O oban benim. Herkes
benim iaretime ve yapacaklarma dikkat ve riayet etsin dediin de, yukarda ad
geen Hlasat'l Beyan mfessiri Konyal Mehmed Vehbi Efendi, cesaret
olmasna cesaret, ancak bir de-mogoji eseri olan u cevabyla kendine n
kazandrrken, aslnda bir doruyu glgelendirmek fezahatini iledi. nk
padiahn sznde yatan gerek milletin idare olunmas gerektiine iarettir.
Yoksa eref-i mahlukat olan insan mecaz dnda hangi akl, hayvanlarn tekil
ettii sr, insan topluluklarna sr diye nitelemeyi gze alr. Bu ifadeye bal
kalan son padiahn, bakenti igal edilmi bir devletin bakan olarak, etraf
muhat yni evrilmi bulunan bir devlet reisinin, bulduu, bulabilecei'men
fezlerden bir kurtulu m, yakalamak yoluna deceini anlamak kabildir, bu
beyanndan. Bylece; Sultan Vahideddin hkmet ricali ile, galcilerle yni
galib devletlerle, nasl ve kimleri vazifelendirerek mcadelenin
yaplabileceinin yollarn ve vazifelendirecei kimlikleri tesbit iin istiarelere
balad. Bu husus iin de hafzasn) bir yandan yoklamaya gayret gsterirken,
te yandan da politik yaklam yannda, Anadolu topraklan stnde
gerekletirilmesi plnlanan Byk Ermeni projesini gerekletirecek
almalara, yaznn giriinde tesbit edilen pln istikametinde, muhayyer ve
mutasavver pln meydana getirenlere teekkrlerini kendine vird-i zeban
edinmiti.

Cumhuriyet Yapacaklar!

Mustafa Keml Paa mddet-i mrnde uaa binmemitir. Halbuki; "stikbl

Gklerdedir" vecizesi, kendilerine aittir. Bu byk kefin mamulatina
binmemesinin hikyesinide anlatmaya alalm., "Efendim; Mustafa Keml
Paa, eski sadrazamlardan Ali Rza Paa ile birlikte 1. Dnya sava esnasnda
Almanya'dadrlar ve bir manevraya davetlidirler. Bu manevrada dnemin
uaklar da vazife almlar, plnlanan vazifelerini manevra esnasnda
gerekletirirler. Tabiiki bata davetli ecnebi ve yerli askeri zevat olduu halde
hazr bulunanlar tarafndan alklarla taltifata nail olurlar. Bu gsterilerden sonra
meydandaki hoperlorlardan arzu eden zabitlerin havada tenezzh (gezmek) iin
az sonra havalanacak tayyarelere binebilecekleri hakknda anons duyulur. Cesur
ve deneyci M.Keml Paa hemen bu davete icabet etmek zere, Ali Rza
Paadan nezaket icab izin isteyip, binmek zere uaklara doru
hareketlendiinde, Ali Rza Paa da gen paann koluna yapr ve <bilmediin
ila ban, bilmediin a, karnn antr> darb- meselini syleyiverir. Bu ikaz
zerine M.Keml Paa uaa binmekten sarf nazar eder. ok gemez ki,
M.Keml Paann binmek iin gzne kestirdii uak takla ata, ata irtifa
kaybetmee balar. Ve meydann biraz uzanda ki ormandan az sonra bir alev
ve yn halinde duman ykselmeye balar. Az sonra bildirilir ki, uak arza
hasebiyle dm ve iinden hi kimse sa kamamtr.
te M.Keml Paann bir tayyare kazasnda hayatnn noktalanmasn eski
sadrazamlardan Ali Rza Paa takdir-
ilhi ile engellemi oluyor. Muteriz M.Keml Paa da, takdirin gerei olarak, Ali
Rza Paa'dan gelen ikaza byk bir hrmetle, ittika etmesi de, asla phe
edilmemelidir ki, takdir-i tecelliyedendir. te bu Ali Rza Paa, yine ttihad
Terakki Partisinin son kabinesini tekil eden Talat Paa kabinesi istifa etmi ve
bavekil Talat, Enver vede Cemal Paalar firar ettiinde, sadnazam atanm
bulunan Mareal Ahmed zzet (Furga) Paa'y ziyaret ettiinde, M.Keml Paa
hakknda konuurlarken, Bulvar Gazetesinin hazrlatt ve balarnda deerli
bym Osman Akkuak aabeyimizin bulunduu kymetli yaz kadrosunun
hazrlad ''Kurtulu Sava Ansiklopedisinin 1985'de yaymlanan 1. cildinin
205. sahifesinde u ifade yer alr: ".Ali Rza Paa bir gn Ahmed zzet Paay
ziyarete gider. Sohbet esnasnda Mustafa Kemal Paa aleyhinde dedikodu yapar.
Daha sonra ekler: <cumhuriyet yapacaklar,cumhuriyet!> diye barr. Ali Rza
Paa Makedonya'da Osmanl imparatorluunun Bat Ordular bakumandanln
yapmt. Koskoca Trk ordularn mahvettir-mi, kymetli Makedonya
topraklarn dmanlara terk etmitir. imdi de devletin en mkl annda,
padiahn gzne girmeyi baarm ve en yksek mertebeye ulamt. Ancak,
cumhuriyetin yaplacan sylemesi takdir olunacak bir harekettir." eklinde bir
ibare koymulardr. Bu ibare zerinde ve cumhuriyet kelimesi zerinde bir
miktar durmak ge-reki yor. imdi; evvel merhum Ali Rza Paay Osmanl or-
dularn mahvettiren adam olarak nitelemek pek doru bir ifade saylmaz. Ancak
Makedonya cephesinde bir baarszlk vardr ve bunun idraki iinde olan vede
ok kymetli bir erknharp yni mthi bir kurmay subay olan Edirne istir-
dadnn da plnlarn yapan ancak fiili komutaya kendinde atfettii uursuzluk
hasebiyle yanamayan bu dorultuda gelen teklifleri geri evirdii gibi yapt
mkemmel sava plnlarnn tatbik alanna konaca gn cepheye gidipde bir
aksilie meydan verir vcudiyetim diye, neticeyi adrnda binbir heyecan iinde
beklemek yolunu semi muhterem bir Osmanl Paasdr.
Cumhuriyet kelimesi zerine gelince, Tanzimat fermanndan nceleri de
Osmanl lkesinde mnevverler arasnda dorudan doruya olmasa bile
cumhuriyet zerinde mta-lalar serdedildii muhakkaktr. Htt; 1789 Fransa
ihtill hareketlerinin taht ve ta sahiplerini mahvetmek, idareyi ahalinin
iradesine ve seeceklerine brakmak anlayn hkim klabilmek diye niteleyen
ve 3.Selim'e verilmi lyihalar hatrlamak yeterlidir.
Bunun yannda 2.Mahmud'un inklap hareketleri, cumhuriyet fideleini
hazrlamak saylsa yendir. Daha fazla gerilerde kalmaya lzum yoktur ki,
Monari idaresi bir nevi cumhuriyet kapsn tklayan harekettir. 1. Merutiyet'in
iln, cumhuriyetin kapsna gelme vaktinin hayli yaklatn gsterir. Nitekim,
am ordusu kumandan Arnavut Recep Paa'nn, aniden stanbul'a gelmesi ve
padiah 2. Abdlhamid tarafndan derhal Harbiye Nazrlna irtika ettirilmesi
srasnda, kimi hatratlardan reniyoruz ki, Sultan Hamid, Recep Paa acaba
cumhuriyeti mi iln edecek kaygular ekmitir. Ne varki hikmet-i hd Recep
Paa ertesi gn vefat etmi bylece de Sultan Hamid bu kaygulardan bir mddet
olsun azade kalabilmitir.
Ali Rza Paann,Ahmed zzet Paaya <curnhuriyet yapacaklar, cumhuriyet dye
szlanmas, cumhuriyeti istememekten deil, nan- nimetiyle perverde olduklar
devlet-i li-yenin kurmu olduu mekteplerde okumu yetimi, bir ok
baarlara imza atm, mazisinin herkesi hayranlkla gbta ettirdii bu devletin
sonu olarak grmesinden kaynaklandn tesbit etmek zor olmaz. Bu insanlar,
vefal insanlar olduklar kadar cidden bir kahve nin krk yl hatr vardr sznn
gerek mnasn tad devirlerin insanlar olmasdr vede ark toplumunun
bilhassa mslmanlann messesesi hilafet-t ak-desiyenin Cumhuriyet
erevesinde nerede yer alacan tesbit ve tyinin yaplmasndaki
zmszl evvelce grm olmalarndan kaynaklanmaktadr.
Nitekim cumhuriyetin ilnnn sonrasnda hilafetin ilgas karan alnr ve hilafetin
ahs lara verilemeyecei, hilafetin selahiyetlerinin TBMM'nin, selahiyetleri
iinde mndemi olacann iln ile bir gece de, hanedan yelerinin ve bala-
rnda halife Abdlmecid Efendi olduu halde lke dna karlmalar, Ali Rza
Paa gibi nicelerinin tahminlerini gerekletiren ilem icra edilmitir.
Gnlerden bir gn, Sultan Vahdeddin Harbiye Nzn Grc kir Paa'y yanna
ararak, bana paalarn listesini getir ve bu listedeki isimlerin baarlar ve
baarszlklar da kaydedilmi olsun, nk onlarn iinden seeceim paa ile
pek mhim iler yapacaz der. Bu emri telakki eden kir Paa nezarete avdet
eder ve istenilen listeyi, sr'atle ikmale alrken mlahazat hanesine de
gereken notlar dmekten de geri durmaz.
kir Paa; Sultan Vahdeddin tarafndan kabul edilir ve hazrlam olduu listeyi
hvi dosyay kendilerine takdim eder. Padiah derhal dosyay tetkike balar. Ne
varki; padiah tetkikten ziyade, sanki bir ey aramaktadr. Hayli ykl malumat
ile doldurulmu mlahazat haneleri sanki kaale alnmadan geilmektedir. Bir
mddet sonra da padiah ban kaldrr ve: "simlen okudum. Bunlarn iinde
benim Almanya seyahatimde yaver o/a rak refakatimde bulunan Sar. Paann
adn bulamadm" Dediinde, Harbiye Nzn Paa, kastedilen ismi derhatir eder
ve tatl bir tebessmle, "Efendimiz; Siz, Mustafa Keml Paa Hz.lerini
kastediyorsunuz sanrm! Fakat bu paann koltuunun altndan Fransa Ihtitl-i
Kebirinin husuln anlatan kitap hi dmez. Mustafa Kemal Paa bu kitab ok
okur. Mutasavver ii ona verdiinizde belki memleketin kurtulmas kabil
olabilir, fakat sizin de, taht ve tacnz kalrm bilemem" Cevabn verdiinde,
Sultann azndan u szler dklr: "Paa Paa! Memleketin akbeti pek ama
pek mhimdir. Bizim tahtmzn, tacmzn millet encam karsnda ne nemi
olabilir?" Dediini ok kiiden duymuuzdur. 27/nisan/1919 gn Harbiye
Nzn -kir Paa'nn, Mustafa Keml Paay Nezarete davet le Trklerin,
Rumlara yapt basky yerinde incelemek ve nlemek zere Karadeniz
blgesine mfetti olarak gnderilmesinin kararlatrldn bildirdii grlr.
te, bu son paragraftaki malumat, Prof.Utkan Kocatrk tarafnca hazrlanm ve
TTK (Trk Trih Kurumu)'nca tab edilmi kitabn 33. sahifesin-den alnmtr.
Ayn sahifede de, hemen ertesi gne yni, 30/nisan/1919 tarihinde, Mustafa
Keml Paann, 9.Ordu Ktaat mfettiliine tyininin Sultan Vahdeddin
tarafndan tasdik edildiini satrlara dken Kocatrk, ayn sahifede u ifadeye
yer vermi: "Harbiye Neza retinin, sadarete yazs: Mustafa Kemal Paa
tarafndan yaplacak tebligat emri altnda bulunacak olan vilayat mlk
memurlarnn icra etmelerinin tamim edilmesi" pek ak olarak geni selahiyet
ile Anadolu'ya gnderilmi olduunu ortaya koyar. Takvim yapraklan;
30/nsan/1919'u gsteripde, M.Keml Paann tyininin olduu gn; serhad
ehrimiz Kars ise, ngilizler tarafndan sadan soldan toplanarak bir araya
getirilmi Ermeni kopillerinin idaresine veriliyordu. Evet,kasap'a, kuzu teslim
ediliyor idi. Demek ki ttihad Terakki cemiyetinin daha cihan savann
banda grp re arad durum gelip atmt. Zten; Padiah Vahideddin
hn'da yukarda yazdmz tayinle iin nemine iaret etmi oluyordu. Bu arada
da heyet-i nasiha denen eitli vilyetlere gidip, gerek sknet gerekse, yap-
lacaklar ehline anlatan ehzade Abdrrahim Efendi riyasetindeki
16/nisan/1919'da balayan nasihatler hi phe yok ki bir tekilatlandrma
harektdr. Ve bu seyahat aynen Osmanl devletinin kuruluunun akabinde
Sultan Veled'in Anadolu Beyliklerini bir bir dolap, Osmanl iradesine rm
olmalarn hatrlatma olayn andrdn sylersek yanl bir istin-bat yapm
olmayz. 20/nisan/1919'da Bursa'da isbat- v-cud edilmi, oradan Balkesir'e
geilmi ve 25/nisan da, Manisa'ya gelinmitir. Hemen ertesi gn Heyet-i
Nsiha zmir'e duhl eylemi, Aydn ise, zmir'den gelinen vilayetimiz olmutur,
trih 29/nisan/1919'u gstermektedir. Heyet-i Nsiha Aydn'dan Mula'ya
geerek vazifesini srdrmtr ki 30/nisan gn olmutur buraya gelinmesi.
Nihayet 18/ma-ys/1919'da heyet-i nasiha ve ehzade Abdrrahim Efendinin
dn trihidir ve hemen ertesi gn Mustafa Keml Paa Samsun'a kacaktr.
Redd-I lhak Heyet- Milliyesinin Beyannamesi

14/mays/1919'da, milletimize zmir'de datlan ve duyurulan beyannameyi sa

hifemize alarak, yazmz sslemi oluyoruz: "Ey bedbaht Trk! V/ilson
Prensipleri unvan- insaniyet kranesi altnda senin Hakkn gasp ve namusun
yrtlyor. Buralarda Rum'un ok olduu ve Trklerin, Yunan ilhakn
memnuniyetle kabul edecekleri sylendi. Bunun neticesi olarak gzel
memleketin Yunan'a uerildi. imdi sana soruyoruz: Rum senden daha m ok?
Yunan hakimiyetini kabule taraftar msn? Artk kendini gster, Tekmil
kardelerin Maatlk'tadr. Oraya yzbinleie toplan ue kahir ekseriyetini orada
btn dnya'ya gster. Burada; zengin, fakir, lim,ca-hil yok. Fakat Yunan
hakimiyetini istemeyen byk bir kitle olduunu iln ue isbat et. Bu, sana den
en byk vazifedir. Geri kalma. Hsran ue nikbet fayda vermez. Binlerle,
yzbinleie Maath'a ko ve heyet-i milliyenin emrine itaat et. "Derken; stikll
harbi kahramanlarndan ve TBMM. Bakanlarndan M.Kzm zalp Paa
hatratnda o geceyi yle tasvir etmektedir: ".Evimizin kapsna geien,
memleket genleri heyecanl sesleriyle hay kryorlard. <uatann seven Yahudi
maatlna (mezarl) gelsin> Evde bulunan btn kardelerimle beraber
maatla gitmek zere ayrlrken, annemiz bizleri gitmeye tevik ediyordu.
Kadn, erkek, byk, kk btn izmir halk bir nehir gibi sokaklardan akyor,
alayarak, haykrarak gece karanln da maatla kouyordu. stila grecek bir
ehrin matemi ile karan kor kun bir karanlk, ortala bsbtn dehet
veriyordu" zmir'deki Yahudi mezarlnda yaplan mthi byklkteki
protesto mitingini yd ediyor. Nitekim 15/mayis/1919'da zmir'imiz, Yunan'in
kirli penelerinin irkin emellerine maruz kalma bahtszln, en mmkn
zamanda krmaya azimli olduunu haykrd gecenin sabahnda igalle
karlamtr. Bu srada yni 15/mays/191'9'da Red d- lhak Heyeti mem-
leketin her tarafna ektii telgraf da, yie sesleniyordu:
"-.gal balad. zmir ve ona bal yerler ayakta ve heyecandadr. Vatan
ordusuna katlmaya, hazrlannz" galin balamasndan drt saat yirmi dakika
sonra, Denizli Mfts Ahmed Hulusi Efendi, cihad iln ederek, bir mnada da
Denizii'yi cihad'n merkezi sayd grlyordu. 15/mays Cuma gnde bunlar
olurken, Sultan Vahdeddin, M.Keml Paay kabul ediyor ve babaa, dizdize
yaknlkta bir mlakat yapyorlar ve umumca duyulan szerse, Paa! Paa, bu
kitaba yaptnz btn iler yazlmtr. Bundan sonra daha byk iler yapp
millete hizmetlerde bulunabilirsiniz, mealindeki szler olduu, bir ok hatrat'ta
yer ald gibi, M.Keml Paa'nn beyanatlarnda da rastlanan, ifadelerdendir.
Bu suretle 16/mays/1919 trihi; dnya gzyle Halife ve Padiah Sultan
Vahdeddin ile seilmi olan Mustafa Keml Paa'nn son bir araya gelileri olur
o gnk mlakat gnn son mlakat di ayn zamanda, nk M.Keml Paa
sabahleyin, Osmanl Genelkurmay binas olan imdiki stanbul niversitesinde
Mareal Mustafa Fevzi akmak ile Arapgir'in asil evld Cevad obanl Paalar
ziyaret edip vedalam oradan babl'ye gelerek, hkmet yelerinin bazlarn
ve bu grevin verilmesinde messir olduu ifade olunan dahiliye nzn Mehmed
Ali Bey'i ziyaret ettii grlm, son mlakat Hz. Padiahla olmutur.
Yine ayn gn yni 16/mays/1919'da Osmanl ordular Genelkurmay Reisi
Cevad Paa (obanl)'nn Harbiye nzn makamn da uhdesinde bulunduran
sadnazam Damat Ferid Paann adna orduya yle bir teblii keide olunur:
"Kt'atarmzn mevkilerini terk etmeyerek yerlerinde kalmalar ve bir olup bitti
halinde silahlarndan tecrit gibi bir muameleye maruz kalmamalar iin, her
kt'ann toplu, silah banda ve disiplinli bir halde bulundurulmas." gibi
hususlar ihtiva eden emir millete ve onun barndan kan silahl
kuvvetlerimizin, vatann istirdadnda bir btn halinde, hep birlikte,
halifesinden, dadaki obanna, M.Keml Paasndan en basit bir er'e kadar her-
kes ayn neticeye ulamann sevdalsyd.
Fakat rolleri, kimine tatl kimine eki, kiminede pek ac gelmesi bir takdirin
tecellisiydi. Mustafa Keml Paa'nn karargh mensuplarnn adn trihe not
dmek zere buraya kaydediyor ve hizmetleri olan bu zevat yd etmeyi
vicdani bir bor sayyoruz.
Bu husustaki kaynamz da, "On Yllk Harbin Kadrosu" adl eseri
hazrlayan,Tank Kurmay Alb. smet Grgl Beyefendi olup, Harp
Akademilerinde harp trihi retmenlii yapm, pek ihtiya bulunan bu kaynak
eseri bu mtevazi satrlarda takdirle anmay vazife sayyorum. TTK'nun neret-
tii eserin 201.sahife sinden alntlyoruz:
Mustafa Keml Paa ile Samsun'a kan Heyet Makam/Birlik ______ Rtbe
Ad ve Soyad ________
3.Kolordu Komutan Albay Refet(Tmg.Bele)
9.Ordu Mfettilii Kur.Bk. " " Kzm(Tmg.Dirik)
2."" Yarbay Mehmed Arif(Ayc)Albay
l.b.Md. Binba Hiisrev Gerede
" Top.K. " " Kemal(Korg.Doan)
" " " Shh.Bk. Albay brahim Tali(ngren)
c' " " yrd. Dr.binba Refik (Saydam)daha sonra bavekil
" " Seryaveri Yzba Cevat Abbas(Grer)
" '" "' Mlhak " " Mmtaz (Tm ay)
Kur.Mlhak " " smail(Edc)
Emir Subay " " Ali evket(ndersev)
" " " Kh.K. " " Mustafa Vasf (Ssoy)
Kur.Bk. ste. Hayati
ae Sb.yaveri " " Abdullah
ifre Ktibi
" " Mlhak
Mustafa Keml Paann Yaveri Albay Refet'in Yaveri
Fik(Aybars) Memduh (Atasev) Temen Muzaffer (Kl) ste.
HikmelfHak.Tmg. Gereki) Deerli yazar Kur.Albay smet Grgl
Beyefendi, koymu olduu bir aklamayla u bilgiyi aktaryor: "Sabk Bahriye
nzn Hseyin Rauf (Orbay) ile ibrahim Sreyya, Yzb.Osman Nuri, Yedeksubay
Recep Zhd ve Afganl subay Abdurrahman bu heyete, Amasya'da katldlar."
Demektedir
Bandrma gemisiyle Samsun'a 19/mays/1919'da kan bu heyetin iinde yer
alan, Ayc Arif Bey, Recep Zhd mehur zmir suikasd mrettebi iinde
grldklerinden stikll mahkemesi kararlaryla dam edildiler.
Mustafa Kemal Paa bu mfettilik greviyle vazifelendirilirken, yle yksek
selahiyet le tehiz edildi ki, Mevlnzde Rfat Bey, "Trk nklabnn yz"
adl eserinde bu selahiyetnme iin melen unlar syler: "ok geni selahiyeti
hiz olan M.Keml Paa sadece asker deil, sivil idare zerinde de yksek se-
lahiyete hizdi." dedikten unlar ifde eder: "M.Keml Paann Anadolu'ya
vazifeli olarak gnderildiinde, gizli olarak kendilerine verilen bu Hatt-
Hmayun o zamanlar duyulmusa da, gerek sa ray evresinde, gerekse M.Keml
Paa ue arkadalarnca bu mevzuda ok sk bir ketumiyet takip edilmi bu
ayiann doru veya yalan aksettirdii bu gne kadar anlalmam ve htt.
M.Keml Paann Cumhuriyet Halk Partisinde okuduu ue kitap hline getirilen
uzun nutkunda bile bu hatt- hmayundan bahsedilmemitir." Demektedir.

9.Ordu Mfetti Selahiyetnmes

14/Mays/1919'da tasdik-i ahaneden kan ve 9.Ordu Ktaat Mfettii

M.Keml Paa'ya verilen hatt-i hmayun yledir ki bir ad da selahiyetnme
olarak telaffuz olunmaktadr. "Trk nklabnn yz" adl Pnar yaynlan
arasnda kan ve Mev-lnzde Rfat Bey'in kaleme ald ve tarafmzdan
sadeletirilen bu eserden alntlyoruz:
<Hatt- Hmyn Sureti
Yveran- ehriyrimden Erkn- Harbiye Mirlivas (Tugeneral) Mustafa
Keml Paaya: Harb~i umminin mttefiklerin hesabna ziya (kayb) zerine
tahassl (meydana) eden vaziyeti siyasiye (siyasi vaziyet) ecdd- izamn
mlkn ue makam- hilafet ue saltanat mkl ve tehlikeli bir sahaya
srklediinden hkmet-i seniyemin (yksek hkmetimin) karar vehiyle
tayin olunduunuz mntkada asayii temin ve arzuy-u ahaneme mugayir
ahvalin hdusunu (meydana gelmesini) men ile cmleten def-i Sal ile
(defetmeye almak) bezl~ cehd ve gayret eder milletin masuniyeti ni te'yid
(kuvvetlendirme) ve mlkmn ayade-i mtearizinden tahlisi (bu ii yapanlar-
dan kurtarlmas) iin yekvcud olarak hareket edilmesini selm ahanemle
asakir, memurin ve ahaliye tebliini irade ettim^ Demektedir.
Bu belgeyi kitabnda nereden Mevlnzde, bu hatt- hmayun suretinin eline
geiinide yle naklediyor ki sahife 215: <..Merhum Sultan Vahdeddin Hn
Hazretleri bu hatt- hmynun bir suretiyle baz vesikalar vefatndan bir ka
evvel, Halep'te ikamet eden Kadky Belediye Dairesi sabk mdr muhterem
arkadam Azmi Bey'e San-Remo ehrinde, yaymlanmak zere gnderilmi
olduunu bildiimden istedim ve yukarya aynen naklederek trihe bir hizmet
hediye etmi oldum^ ek- nde kayd etmitir. Bunu ifade eden Mevlnzde
Rfat Bey u mtalaay ileri srerek yle bir mtalaada bulunuyor: <..M.Keml
Paann Anadolu'ya vazifeli olarak gnderildiinde gizli olarak kendilerine
uerilen bu Hatt- Hmayun o zamanlar duyulmusa da, gerek saray evresinde,
gerekse M.Keml Paa ve arkadalarnca bu meuzuuda ok sk bir ketumiyet
takip edilmi bu ayiann doru ve yalan aksettirdii bu gne kadar
anlalmam ve hatta M.Keml Paann Cumhuriyet Halk Partisinde okuduu
ue kitap hline getirilen uzun nutkunda bile bu hatt- hmayundan
bahsedilmemitir.. > Demektedir. Tabii Mevlnzde'nin bu mtalaas Paa'nn,
padiaha kendisine verilen selahiyeti saklam olmasn, ortaya koyma
istifdaftr. imdi biz; 19/Mayis/19I9'da Samsun'a kan 9. Ordu Ktat mfettii
M.Keml Paa 'nn ifadesi olan u sz ara balk yapalm ve vatanmzn nasl
bir hl iinde olduunu zetlemeye gayret edelim.

Durum Ve Manzara!

Osmanl harbiye nezaretine 9. Ordu Komutanlnn 21/Ocak/1919'trih ve 2214

sayl yaznn zeti yledir: <Ermeniler Arpaay dousunda, Gmr
blgesinde kyleri basarak slamlarn hayvan, erzak ve mallarn zorla almlar
ue halkn ileri gelenlerinden hemen her gn 20-30 kiiyi Gmr 'ye gtrp
ldrmlerdir. >
Mustafa Keml Paa'nn Samsun'a knn be gn sonrasnda ise, yni
24/Mays/ 1919'da buradan, Osmanl Genel Kurmay Bakanlna gnderdii
mesaj ise u ekildedir:
<..silahl yz ermeninin makineli tfek ue bir ok bomba ile Kars'dan,
Erzurum'un kuzeydou snr zerindeki Ko~ sor mevkiine geldikleri haber
alnd. Erme nilerin siyasi amalarn fiilen elde etmek iin gvenlii bozulmu
gstermek sureti ile Dou vilayetleri iine eteler geireceklerini ve mtareke
trihinden beri ilk defa olarak mevsimin bu icraatlarn kolaylatracan pek
muhtemel gryorum. Bu ihtimale kar 15. Kolorduca gerekti tedbirler
alnmtr. Koordu-nun imdiki mevcudu ingilizlerce azaltlmak stenmektedir.
Bu mevcudun muhafazas,tabii olarak mecburi olduktan baka, belki de duruma
gre arttrlmasnn da, gerekecei arz olunur> Denmekte ve Osmanl Genel
Kurmaynn yaynlamay mecbur sayd resm belgede ise, zetle u bilgiler yer
almaktadr: "Son zamanlarda Ermenilere kar yeni zulmler yapld ve Kafkas
Ermenilerinin, koruyucusuz braklrsa yok olaca Kaf- kasya'daki katliamlarn
kaynann Osmanl snrlar iindeki gibi olduu yabanc matbuatta
grlmektedir. Osmanl devleti iinde Trkler tarafndan dier aznlkla ra hibir
zaman ayrcalk yaplmad resm bilgilerle tesbit edilmitir. Snrlarmz
dndaki hareketlere de Osmanl devleti asla karmamtr. Ancak; snr
yaknmz olan Kafkasya'da tam aksine mslmanlarn rk ayrm yaplmadan
Ermeniler tarafndan katliama tabi tutulduklar her gn duyulan havadistendir.
Bir rnek ola-rak Tem-muz/1919'da, Kafkas Ermenilerinin Kars ehri ve
civarndaki mslmanlara saldrlar vardr." Hakikaten rnei zetlemee
ihtiya vardr. Osmanl Harbiye nezareti, 9/Hazi-ran/1919'trih ve 405/343307
sayl yaz zeti yledir.
A- Ermenilerin snrmz Kafkasya'da kuvvet yd
B- Dou vilayetlerine yerletirilen mslman muhacirleri geri atacaklar
C- Ermenilerin, Sarkam'ta onbin kii tutan askeri birlik bulundurduu
D- Antranik'in 30.000 askerle Van civarna hareket ettikleri E-ki ngiliz
subaynn Mako komutan yanna gelerek Van'a geirecekleri Ermeniler iin yol
istedikleri, bu isteklerinin kabul edilmemesi hlinde ngiliz subaylar
komutasndaki Ermeni kuvvetlerinin Nahcivan ve civar kylerini ele geir-
dikleri tesbit edilmitir.
Yine 12/Haziran/I919'trihli ve 2314 sayl Osmanl harbiye nezaretine
gnderdii mesajda, M.Keml Paa unlar arzedyor: <Bir Ermeni tercmanla
dr'dan Beyazt'a gelen bir ngiliz subay, Beyazt Mutasarrfna bu blgede bir
Ermeni devletinin kurulacan, bir aya kadar 15 bin Ermeni gmeninin Ermeni
askeri birliklerinin koruyuculuu altnda geleceini sylemitir. Mutasarrf
byle bir emir almadn sylemitir. Bu blge hakknda yaptrdm resm ve
zel tahkikata gre Dou Anadolu vilayetlerinden bir kar topran bile
Ermenilere verilmesinin imknsz olduu, bir tek Ermeni askeri-nin snn
geerse atele kar konaca, ancak uluslararas bir kararla hibir yerde
ounluk olmamak artyla Ermeni gmenlerinden isteyenlerin memleket
iinde barnabilecek kanaatinde olduumu arz ederim.> eklinde devleti
bilgilendirdii grlr.
Mustafa Kemal Paa, 21/Haziran/1919'da yine harbiye nazrlna u mesaj
gndermekte: <5/haziranda ingiliz subay klnda Beyazt'a gelen ahsn
Ermeni olduu, Erzurum ingiliz temsilciliince yaplan aratrmada ortaya k-
mtr^ demekte ve 4106 sayl mesajyla: <Karaurgan'da bulunan Ermeni
mfrezesi, Sarkam'tan gelen yz hane islm muhacirlerinin, 90 inek, 6 at, 200
kilo yiyeceklerini ve mevcud paralarn alm ve bunlar bir ahra
doldurmulardr. Kadnlar da aramlar zerlerinde bulduklar kymetli eyalar
almlar ve bunlarn gzleri nnde paylamlardr. Yine Ermeniler
Sarkam'ta muhacirlerin bulunduu yere attklar bir bombann endaht
sonunda bir kadn ve erkein kollarnn kopmasna sebebiyet vermilerdir.
te tarafdan, Ermeniler, Kars ile Oltu arasndaki msi-man kylerine baskn ve
hususen Akakale ukurundaki kylerin mallarn yama edip, zulmler icra
ettikleri renilmi ve Erzurum'daki ngiliz temsilciliine malumat aktarlmtr^
eklinde raporlar harbiye nazrlna yadran M.Kemal Paa, baka bir Ermeni
basknn u ifadelerle beyan ediyor ilgili nezarete: <haziran 1919 ay sonunda
Karakurt Kaymakam Moses'in, Karapnar'da Trklere sylediklerinden ve onun
yanndaki Rum jandarma erinin szlerinden, Kazkkaya, Armutlu, ehithalit ile
Hamaml, Beyol kyleri ahalisine Ermenilerce baskn yaplaca anlalmtr.
> Malumatn arz eden Mfetti Paa,7/Temmuz/1919'daki bu mesajnda unlar
aktarmakta: <Kars blgesindeki Ermenilerin mslmanlara zulm, Sarkam
civarnda genlerin yine bunlarca toplatlp, yok edildikleri, tekalif-i harbiye
yni sava mkellefiyeti ile ahalinin hereyini aldklarn, ahalinin Allahuekber
dalarna iltica etmek zorunda kaldn ve Zen-gezor ile Nahcvan ahalisine
hakaretler yadrild ve 6 bin kiilik Ermeni birliinin, ingiliz subaylar
komutasnda 24/Ma-ys/1919!da Nahcivan blgesinin igalini
gerekletirdiklerini de raporlarnda belirtmitir.

Raporlar Yamur Gibi

Vazifesine balam bulunan M.Keml Paa, her tarafta tahkikat yaptryor vede
vard netice Ermenilerin byk bir hrs ve kin iinde emperyalistlerin yalana
dayanan vaadleri-ne aldanmlar, mslmanlara olmadk eziyetler yapyorlar ve
bununla bu topraklarda yaayabileceklerinin hm hayalini kuruyorlard.
Nitekim Osmanl Harbiye nezaretine raporlar yollarken mslmanlann bu
badireden silah ele almak ve hakk olan fiili savun maya balamann zamannn
geldiini dnmekteydi. Raporuna unlar yazmaktayd: <Son gnlerde Tiflis
ve evresinde fevkalde olaylar vukubuluyor, Ermeniler, ran yolunu amaya
gayret gsteriyorlar. Bizimle scak temastaki birlikler bu faaliyeti rtme vazifesi
yklenmiler ciddi bize kar harektlerine tedbirler alm olarak beklemekteyiz.>
Dedikten sonra Paa, raporuna unlar iive ediyordu: <1 l/Temmuz/1919'da
Sulucam bucann Karaomak cihetinden yirmi kiilik bir Ermeni mfrezesi,
snrmz geerek birbuuk saat sren bir saldr gerekletirmi ve iki gn sonra
da, nce 60 kiilik, daha sonra da 15 kiilik bir gurupla snr geme almas
yapmlardr.
Temmuz aynn son gnlerinde civardaki genlerimizi toplamlar bir blmn
ehid ederlerken, bir ksmn da hapse atmlardr. Ayrca sava ykmll
altnda, at, araba ve hayvanlarn toplamak suretiyle btn ilerinin durmasna
sebebiyet vermilerdir. Kars ve Sarkam blge halk Allahuekber Dalarna
ekilmilerdir.> eklinde Osmanl Harbiye nazrln rapor yamuruna boan
M.Keml Paa, baz deerli ehasa yni blgenin tannm kimselerine yaplan
ve hayatlarna kymakla sona erdirdikleri suikastlardan da bahsetmeden
geememitir. te bir misl olarak aadaki satrlar dikkatinize sunalm sevgili
okuyuculanm:<Kazman'da 5/Temmuz/1919 gn kasabann ileri
gelenlerinden Kad olu Mustafa, Efendizde Arslan Bey ve ei, Kars geici h-
kmetinde dhiliye temsilcisiyken, 13/Nisan/1919'da ngilizlerin Kars
Parlamentosunu basarak Batum'a gtrdkleri amucas Ali Rza (Ataman) Bey'i
aramaya giden Ahmed Efendi, Kazman ile Kars arasnda pusu kuran Ermeni
karakol erleri tarafndan Koyunyurdu (Berne) ky yaknnda pek korkun bir
ekilde ldrlmlerdir. Bunlarn cenazeleri sonradan Kazman'a getirilerek
ahaliye gsterilmitir. Bu feci hl meskn mslmanlan dalara kamak
mecburiyetinde brakmtr.
Katliamlar Devam Ediyor

Erivan, Kars ve Kazman blgeleri insanlarnn Trk unsuru buralarda ilenen

cinayetler zerine snrlarmz iine iltica etmilerdir. Bu Ermeni saldrlarnn
muhatab kyllerimizin imdat feryad ile dolu mektuplar grdkleri zlmun
derecesini gstermektedir. 12/Temmuz/1919'da, Kazman'dan Kars'a giden iki
Trk ailesi Bykdere ve Aga develer arasnda Ermeniler tarafndan
ldrlmtr. llerin gs ve ceplerine am bulunduklar ceplere, el, kulak
ve burun doldurmulardr. Yine; Ermeniler Nahcivan ile err arasndaki 45
kye asker birliklerle saldrm ve demiryoluna yakn kyleri, zrhl
vagonlardan ate altna alm ve insanmz Ara rmana dkmek suretiyle yok
etme emri verdikleri aralarndaki yazmalardan anlalmtr.>
Erzurum'daki ngiliz temsilcisi Ravlinson, Ermenilerin muntazam bir askeri
yoktur, var olanlar da, apulculardan ibarettir. Kars blgesinde 40 bin kadar
mslman toplamlar, bunlara bir fenalk yapmamalar iin Kars'taki ngiliz
subaylarna kayglarm syledim ki ahali ngiliz askerinin ekilmesinden
mkedderdir. talyanlar buraya ancak ay son ra gelebilirler, eklinde
konutuu grlmtr. Bu vaziyette blgenin insannn gvenliini ya blgenin
Trk ve msl-nian ahalisi zerine alacak yahut asakir-i ahane gelmek du-
rumuyla salayabilecei pek akt. Fakat bu hlde ngilizlerin Kafkasya'y
yeniden igal etmelerine sebeb tekil ederdi.
15. Kolordu komutanlnn Osmanl Harbiye nezaretine yollad
26/Temmuz/1919 gnl ve 1141 sayl mesajda ise unlar yazyordu:
"Ermenilerin snrmzn dndaki msl-manlara kar her trl zalimane ve
ackl hareketlerde bulunduklar ve bu hareketlerini snrmzn yaknlarna kadar
genilettikleri, islm kylerini yakp ykma ve ahalisini yok etmek iin top
kullandklar, top mermilerinin askerlerimizin iine kadar dt ve Ermeni
keif kollarnn snrlarmza tecavz ettii, snr dndaki mslmanlan hudud
boylarmza kadar getirip ya ldrmeye, yahutda bizim tarafa gemeye zorlayp,
mal ve mlklerine el koyma cihetine gittikleri tesbit edilmitir. Ermeniler ayrca
Sivas'a kadar uzanan blgenin kendilerine verildiini sylemek suretiyle
kafalarn kartrmak istemektedirler.
Btn bunlarn sonucunda merkezi Erzurum'da bulunan 15.Kolordu Kumandan
Kzm Karabekir Paa, 30/Tem-muz/1919'gn ve 3277 sayl mesaj ile Osmanl
Harbiye nezaretine u bilgilendirmeyi yapyordu: <Ermenilerin Kafkas-ya'daki
mslman ahali ye her trl zlm ve facialar yapt, direnme grd yerlere
eitli snflardan mteekkil kuvvetler gnderdii, bu amala Nahcivan ve
irvan mntkalarna, Kazman ve Oltu blgesine kuvvetler getiridii -
renilmitir. slmlar imha politikas uygulanyor. Ermenilerin bu gnlerde
Sarkam'a 500 kadar piyade ve svariyle drt top getirdikleri, Sarkam
blgesinden teklf harbiye ile araba vesaire toplad ve hazrlklarn
arttrd yaknda bir harekta geirelecei ihtimli anlalmaktadr. Ermeniler'in
Sivas'a gidecekleri sylentisi vardir.>
Yukandanberi, stikll savamzn ark yni dou cephesinde emperyalist
devletlerin Kafkasya zerinden Ermeni harektn tezgahlamalarn anlatyoruz
ve bu arada da Ardahan'da, 35 bin Rum'un korunma isteine dir Selanik'ten
Tan Gazetesine yazlan telgrafda ilgi ekicidir. Evvelce, size Kafkasya'da bir
ok Rum kyleri halknn Samsun, Trabzon ve zmir blgesine gmek zere
hareket ettikleri arz edilmiti. Bu iki haber birbiriyle ilgilidir. Ama, Ermeni ve
Rumlar arasnda, kararlatrld sanlan anlamaya gre Kaf-kasya'daki
Rumlarn, Yunanllarn amac olan Osmanl blgelerine glerini salamak ve
Kafkasya blgesini Ermenilere brakmak olduu, hususunu da dikkat edilmesi
gereken bir olay olarak hatrlatalm dedik. Yni; Ermeni-Rum rekabeti, Osmanl
islam devleti karsnda askya alnm, yaral arslan birlikte dilemek
ortakln trihe yazyorlard.

Tanak etesi-Grc Yamas

Van'daki 11.Tmen kumandan Yarbay Cvit (sonradan tm.gnl.Erdelhn)

Bey23/Aralk/1919'da 15.Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa'ya
gnderdii rapor yledir:
<..Van'dan gney istikametinde ekilen Ermeniler ile Nasturilerin, ngilizler
tarafndan silahlandrlmak suretiyle tabur hlinde tanzim olunduklar ve
lkemize taarruzlarnn beklendii bilgilendirmesi yaplmtr. Nitekim, bu
bilgilendirme doru km vede, buralar Osmanl ordusunun bu blgeleri tekrar
ele geirene kadar kesintisiz ve acmasz biimde devam etmitir. Bu mevzua
balarken ortaya koyduumuz M-dafa-y Hukuk Cemiyetleri, Erzurum ve
Trabzon'da da, vard bu cemiyetin kongrelerinde seslendirilen ortak ifade u idi:
<Bir Ermeni saldrs hlinde son kiinin lmne kadar savamak ve Trk
topluluundan ayrlmamak iin her fedakrla katlanmak..> idi.
te yandan da Tanaksutyun tedhi cemiyetinin mensubu olan szde general
Antranik emrinde ve Nazarbekof komutasndaki Ermeni birlikleri Erivan, ldr,
Gmr, Kars, Gle, Ardahan, dr Kazman ve Sarkam blgesine yedi il
se-kizbin kii olarak yerlemiler, ksa zamanda yirmibin kiilik bir kuvvete
erieceklerini mid ederlerken, Ordumuz, 1914'deki hududumuza ekilince,
Kars ve Ardahan blgesindeki Trkler kendi aralarnda ittifak etmiler
muntazam bir milis gc olarak Ermenilere kar koymaya baladklarndan,
yerleik ahali ile Ermeniler arasnda her gn arpmalar cereyan ediyordu.

Gney Cephemize Bir Bak

Dou cephesini ve buradaki igal hareketlerini yukardaki ifadelerde

belirtmitik. M.Keml Paann 9.Ordu ktaat mfettilii vazifesiyle,
19/Mays/1919'da Samsun'a kmas sonrasnda o blge dahilindeki asker ve
ermeni etelerinin igalci kuvvetlerin ibirli iyle yaptklarn, uyguladklar kat-
liamlar buna karlk fevkalde durum tesbiti yapan raporlarn stanbul'a
Osmanl Erkn Harbiyesine gnderilmesini belirtmitik. imdi de cennet
vatanmzn bir baka gzel kesi olan Gney blgesindeki igalci ve onlara bu
vatann topraklarn inetmemeye alan Gney'deki insanmzn kahramanca,
hayatn istihkar edercesine verdii mcadeleyi,
szde meden avrupa devletlerinin en eski yaknlmz olanlarn banda gelen
Fransz dmannn hareketlerini hatrlamaya ve hafzamzda bir kede dima
yaatabilmemiz iin gen kuaklara bir bilgi buketi olarak kronolojik ve zetlen-
mi bir hlle sayfamz ssleyelim.

Drtyol Baskn

1918 senesinin l/Aralk gn drtyz kiilik ermeniler-den meydana gelmi

bayra Fransz taburu portakal baheleriyle nl Drtyol kasabasnda daha
nceden iaretlenen mslman evlerine bir toplu baskn uygulad. Ahali bu
baskna kar koymay bildi ve elleri bal teslim olmamak gerektiini adet
haykrm oludu. Bu kar koyu sonrasnda blge halk mukavemet
tekiltlarn tesise baladlar bylece Gney blgemizde ilk mukavemet
harekt 19/Ara-lk/1918'de Drtyol'da balamtr diye not dmtr tarihiler.
ounluunu ermenilerin tekil ettii 1500 Fransz askeri Mersin'e kp, Aralk
17'de Tarsus'a ve Adana'ya tecavzle igali gerekletirdiler. 27/Aralk
Pozant'nn igale urad gn oldu.
Franszlarn bir baka ermeni kopilleriyle doldurulmu birlikleri,
20/Aralk/1918'de igal etmi idi. Pozanti'daki devlet anbarlanndan 50 tonu
yiyecek, 150 tonu arpa ve dier hububat olmak zere alarlarken, Yzba
Mustafa adl bir zabitimizi de kendilerine engel olma vazifesini yerine getirirken
ehid ettiler. Zten 9/Ocak'da da Albay Romy isimli bir Fransz Adana
blgesine genel vali unvanyla hkmet konana yerletirildi. Hemen ilve
edelim ki; bu blgedeki igal hareketleri M.Keml Paann malum olan byk
vazifesine gnderilmesinden evvel cereyan etmekte ve efrad- millet, kendi
inan ve tecrbesi iinde; kaymakam, mft, askerlik ubesi mensuplar ve
blgenin aa ve beylerinin, nahiye mdrlerinin, muhtarlarn ve imamlarn vaaz
u tevikiyle tekilatlanmaya balam bulunuyorlard. Btn bunlar olurken,
daha nce Suriye'ye g etmi bulunan ermener, Fransz birliklerinin iinde yer
alan hayli ermeninin yannda olduu halde blgeye avdet ettiler. Amanos
dann dou ciheti idaresi, ngilizlerin Franszlara devretmesiyle baka bir ekil
ald. Herhalde, bu eklin Fransz/Ermeni ibirlii olacan izaha gerek yoktur.
1919 ylnn ilk aynn iinde ngilizler, CJrfa ile Mara' ele geirirken buradaki
ermenilerde hemen kendi glerini tahkim iin hareke te gemekten geri
durmadlar. ngilizlerin 7/Mart/1919'da Kozan'a geldikleri grld.
Adana blgesinin Franszlarn igalinde olmas hasebiyle ngilizler, 1919'un
Ekim ay sonu, Kasm ay ba itibaryla kendi idareleri altnda bulunan Kilis,
Antep, Mara ve rfa'yda Fransz idaresine devretti. Bu arada da M.Keml Paa
Hlaskran vazifesi olan 9.ordu birlikleri mfettilii vazifesini Sultan
Vahdeddin'in mzaheretiyle alm blgeyi yakndan bilmesi ve gelen haberlerin
ise umduu gibi kmas Mfetti Paa'nn blgeyi kontrol, artk o makamn
verdii selahiyetle deil 4/EylI/1919'da Sivas'daki byk kongreden sonra
seildii Heyet-i Temsiliye riyaseti selahiyetiyle gereklemi oluyordu.
Fransz igal kuvvetleri, ermenileri av kpei gibi kullanyorlar ve asrlarca
beraber oturup birlikte yaad insanlara imdi lm yadryorlard. Bahse
konu igal blgesinde Fransz birlikleri iinde onbin ermeninin asker olarak yer
alm bulunduunu gz nne alrsak karmza kan manzara ne byk bir
ihanetin karsnda olduumuzu ortaya koyar sanrm. Ayrca blgede kalmaya
devam eden ermeniferinde istisnalar hri, silahland grlmt. Saimbeyli,
Doanbeyli ve ar blgesinde temerkz ettiler. Drtyol'daki mslman ahalinin
mukavemeti,suya atlan bir ta gibi nasl ki tan dt yerin etrafa direler
hlinde bir su akm meydana getirdii grlrse, ite bu mukavemet ta ayn
te'siri gstermi 1919 yl sonunda stanbul'da Kilikyallar Cemiyetinin
kurulduu haberini ald blge ahalisi. Bilindii gibi Kilikya, eittir Adana
mnasna gelir. Kilis'de ise Mda-faa-y Hukuk Cemiyeti tekil olunurken,
hukuk fakltesi talebesi olan Saim bey adl bir gen de Kozan'da mcadele-
mifliyeyi salayacak cemiyeti te'sis eyledi. Ne var ki daha sonra Franszlar ile
meydana gelen scak atmalarda eha-det erbetini iti gen Saim Bey.

Mukavemetilere Zabit

Milletimizin; stiklline olan dknl her haliyle kendini byle ortaya

koymuken, Amasya tamimi, Erzurum ve Sivas kongrelerinin at r ve
heyet-i temsiliye stanbul'u dnya siyaset mahfilleriyle babaa brakp, onlarn
dmanlar oyalamasn temine brakrken, vatanseverlerin bu otoritenin idaresi
altnda dmann taarruzlarn boa karacak daha sonra da onlar memleketin
hrim-i ismetinden tard edecek tedbirleri almakla uratn btn dnya
duymaa htt grmee balamt. te bu Heyet-i Temsiliyenin riyasetini
temsil eden M.Keml Paa blgedeki hlin alaca durumu gz nne alarak
tekil olunan babozuk kuvvetlerin bana nizami subaylarn gnderilmesinde
pek mhim faydalar mlahaza ettiinden, o zamanlar topu binba olarak
ordumuzun gzide bir zabiti Keml Bey(daha sonra Tm.general Kemal
Doan)i, Kilikya Kuvva-y Milliye kumandan olarak gnderirken, Yzba
Osman Nuri(general Osman Tufan)yi,Ceyhan Nehrinin ark cihetine, Yzba
Ali Ratb' (Sinan Tekeliolu) Ceyhan Nehrinin garb cihetine, Yzba Salim
(Kurtolu Yrk) ile stemen Asaf' (Kl Ali) beyleri Mara blgesine
memur etti.

Trakya Ve stanbul'un Durumu

Trh 30/Ekim/1918'i gsteriyordu ki, Mondros mtarekesi imza olunmu, gerek

gemi lerimizdeki gerekse mstahkem mevkilerdeki Alman zabitleri yerlerini
subaylarmza brakmak suretiyle ekilmilerdi. anakkale'yi muhafaza eden
maynlar topland.6/Ka-sm/1918'de anakkale'ye ngilizlerden tekil olunmu
bir heyet geldi. Tabyalar, yzde 10'unu bizim askerin tekil ettii birlie
brakld. ngiliz inzibat subaylar bir ka gn sonra stanbul'a geldiler. Kasm
aynn ilk on gnnde Boaz 61 adet sava gemisi geti. stanbul Boaz
zerinde demirlediler ve bir ou toplarnn namlularn Saraylarmzn zerine
tevcih etmi olduu znt ile mahede olunuyordu. galciler 6/Kasm'da
Trakya snrmzdan ieri girmek suretiyle baz yerleri de igale tbi tutarak
ilerlediler.
Drtbin kiiden .meydana gelen bir Fransz kuvveti de Bakrky istasyon
nlerine 18/Kasm'da geldiler. Be gn nce denizdeki filo'dan kan ngiliz-
Fransz karma birlii Beyolu yakasna yerletiferdi. 23/Kasm'da stanbul'da
yaayan aznlklarn lgn tezahrat ve avazeleri arasnda Fransz generali
Desprrey, Beyaz bir at zerinde Ftih Sultan Mehmed Hn'dan intikam
alrcasna ehire giri yapt. ngiliz kumandan general Milne, ngiliz ordusu
komutan olarak, yine Trakya ve Boazlar komutan olarak da Wilson adl
general kararghlarn stanbul'da kurdular general Desprrey'n komutanlnn
Selanik havalisini kapsadn ileri srerek stanbul iinde emirlerini tatbike
frsat vermediler. Ancak; stanbul'da bir ok Rum'un bulup buluturup veya
ngilizlerden temine muvaffak olduklar ngiliz niformalarn giymiler
taknlklar yapp gzne kestirdiklerine kar lisanen ve messir fiillerde
bulunmulardr. Donanmamzn boynu bkk ekilde zmit'de dmann gz
altnda olmas, ayrca haysiyetimize vurulmu bir dar beydi ki veyl malubun
hline.. Bu szmzn hemen peinden u vak'ay buraya nakil ile bu haftaki
yazmz tamamlam olalm. "Meclis-i mebusan'da Divniye mebusu Fuad Bey,
dmann mtareke ahkmna uygun davranmadn ileri srp baz tatbikatten
ikyeti olduunda Hriciye nzn zat, verdii cevapda, <hkm galibindik
szn kullandnda, Trabzon mebusu Hafz Meh-med Bey unlar sylemeden
edemedi: <Mtarekenin tatbikinde bu kadar msamaha gsteren bir hkmet,
yarn sulh masasnda haklarmz ne dereceye kadar mdafaa edebltr? Bir millet
kendini mdafaa ederken bile namusu ile erefi ile lr!> Dedi Bu szlerin
nemi zamanla anlalmtr.

Zafer'e Doru Kouluyor

Kilikya hududu,skenderun'un igali,halkn alaylar ve feryad, ngiliz basks,

Erme niler'in Adana marifetleri, halk silahlanyor, savunma tekiltlan
kuruluyor, Gney'deki Ermeni kuvvetleri, Mara'n ngilizler tarafndan igali,
Ermeni askerlerinin vaheti, galde nbet deiimi, Mara, Grfa ve Antep
ehirlerinin igalini Fransuzlara ciro, Kyam-i Millnin; St mam'n
silahndan kan mermi ile blgede aksiyona gemesini, Trk Bayrann
indirilmesi artyla dans yapacan bildiren llk' tatmin iin bayramzn
kale'deki bur-dan indirildiini gren hemen kale'nin yanndaki evde ikamet
eden Mehmed Ali Bey'in yreinden damlayan kan, beyninden szlen
dnceler vede kda dklen ifadeler, Alsancak balkl mektup CJlucmi'nin
bir ka yerine bir ka kopya hlinde brakld, yazar tarafndan ve meali yle
idi yazlann: "Ey asil Trk Milleti, milli varln ve dinin lyor. Dedelerinin
kan mukabilinde fethetti in kale'nin burcundaki al sancak, Franszlar
tarafndan indirilmitir. Acaba sen de bunun yerine koyacak bir ka Trk kan
yokmudur? Soukkanllkla korkmadan alsancamz tekrar yerine koyalm ve
gururla yerlerimize dnelim. Korkma seni buradaki bir ka Fransz kuvveti
kramaz. Buna emin ol!" 5/Ka-sm/1918' de, balayan bir izgiden mcadele-i
istikll'e kouldu Kilikya hududu ifadesiyle belirtip dier balklarla ileri
zetleyip, sancak indirilmesine tahamml edemiyen bir evl d- vatann mmete
feryadn cami merkezli duyurusunu belirtip, melen ifadeyi de okurumuza
naklettik.

stiklal in alan Cemiyetler

Trakya ve Paaeli Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti; l/Arahk/1918'de

Edirne'de hayat buldu. Esas ii, Trakya topraklarnda yayan aznlklarn
tehlikeli faaliyetlerini nlemekti. ler, Osmanlnn kt bir akbete duar olmas
hlinde hi olmazsa Trakya topraklarnda kk ve bamsz bir devlet kurmak
idi. gn sonra da, yni 4/Arahk/ 1918'de, merkezi stanbul, ubeleri Erzurum
ile Elaziz olmak zere kurulmasnda Said Paazade tannm ir ve edib
valilerimizden Sleyman Nazif Bey'in destek ve teebbsyle tesis edilmiti.
10/Mart/1919'da da Erzurum ubesi Cevad Dursu-nolu tarafndan almt.
Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti 12/ubat/1919'da kurulmasyla
Pontuslere bir korku salan tekilt olmutur. 1918 senesinin 14/Aralnda
tesis olunmu olan zmir Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti Vali Nureddin
Paa'nn yardmyla byk hizmet vermitir. zmir Reddi lhak Cemiyetinin ilk
ad Mdafaai Vatan Heyeti iken igalden nce 14/Mays/1915'de bu ad almtr.
Sivil ve asker idare ilerle ibirlii yaparak Kuva-y Milliye'yi destekledi. Bu
cemiyetin bir paras olarak kurulan Hareket-i Milliye Cemiyetinin kurucular
da, Cell Bayar(G-lip Hoca),Vasf nar, Mustafa Necati ve Hacim Muhiddin
(arkl) adl kendileri herkese bilinen vatanperverlerdir. Mill Kongre tekilt
Gz Hekimi Esad (Ik) Paa tarafndan stanbul'da kurulmutur. Bu kongre,
Vahdet-i Millye, Mill Ahrr, Sulh ve Selmet gibi partilerle faklteleri,
dernekleri, ocaklar, hayr kurumlarn iine alan altm kurumdan meydana
gelmi olup, ilk defa Kuva-y Millye tbiri bu ortak hareketle kullanlmtr.

Aznlklarda Gelince!

Mavrimira Cemiyeti, Pontus Cemiyeti, Krt Teali Cemiyeti, Teli-i slm

Cemiyeti, ngiliz Muhipleri Cemiyeti, Wilson Prensipleri Cemiyete, Trabzon ve
Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti hakknda da biraz bilgi verelim ve ondan
sonra mtareke sonrasnda ki ordunun durumuna eilelim.
Mavrimira cemiyeti, 1814'de kurulmu bulunan Yunan emellerine hizmet ve
bunlarn mcadelesini yrten Etnik-i Eterya cemiyetinin yarm brakt ileri
tamamlamak vazifesini yklenmi ve Megalo idea denen Yunan hedefi, Bizans
Devleti ihyasna faaliyet gayreti iinde olan eli kanl bir fesat cemiyetidir.
Rumlarla ilgili hayr kurumlarnn, her birinin tepesine birer Yunan subay
yerletirilmiti. stanbul'da krkbin Rum silahlandrlmt. Bu silahl adamlar
Tatavla da denilen Kurtulu'da, Galata'da ve Fener civarnda bulunmaktaydlar.
Bu cemiyet yeleri Ayasofya'ya altn an takmak, kimileride Hrisantos adl kan
dkc haydutu hapisten karp, bilhassa polis katilliine soyunmu birini
takviye eden bir cemiyet olup, Muharrem Bey isimli bir bakomiser bu eriri
izale etmeyi baarmtr. Bu cemiyet ayrca Bizans'n ift bal kartal tayan
bayran lkemizin semalarnda dalgalandrmak hisleriyle yanp
tutumaktaydlar.
Pontus cemiyetine gelince bu cemiyetin 1904'deki kurulu versiyonunu ileri
srenlerin cemiyetlerinin Miladdan nce 3.yzylda kurulmu bulunan Pontus
krallnn torunlar olduunu ileri sren Trabzon Rumlar tarafndan
kurulmutur. Bunlar; 1.Cihan sava esnasnda yni 1914-1918 arasnda ve
mtarekeden sonra mslman ahaliye eitli basknlarla hayatlarna fecii bir
zulmle son vermekteydi ve bunlar Avrupa ve Yunanistan'dan byk yardmlar
almaya balamlard,. Hayallerinde yaattklar Trabzon veya Samsun'dan birini
devletlerine merkez yapabilmekti. Faaliyete getiklerinde bunlar durdurma
yoluna resm birlikler ile gitmek, Mondros'un ihlli saylacandan, byle bir
i'jhama mruz kalmamak iin ahali harekt, milis harekt sivil subaylarn orga-
nizasyonuna teslim edilmi ve bunlarn tesirlerinin 1922'ye kadar srd,
Sakall Nureddin Paa, Yarbay Mustafa (orgeneral Mulal) Bey vede Giresunlu
Topal Osman Aa, Trabzon'da da Yahya Khya bunlarn izlesinde byk hiz-
met vermilerdir.
Krd Teali Cemiyeti ki Krd Ykselme Cemiyeti diye sa-deletirilebilir olan bu
isimli cemiyet 1919/Maysnda tesis edilmitir. Elaziz, Bitlis gibi vilyetlerin de
iinde bulunduu bir Krd devleti kurma hedefi tayordu. Ziya Gkalp olsun,
Sleyman Nazif Beyler onlarn bu gayesine itiraz ve doruyu gstermeye
almalar bu cemiyetin yayn organlarnda haylice ar yazlar ile
saldrmlardr.
slm Telii cemiyeti 1919 ubatnda tekil olunmu din-i bir devlet kurmak
dncesi ni gaye edinmiken, hrriyet ve itilaf partisini de desteklemilerdi.
Ancak etkileri olmamtr.
ngiliz Muhipleri cemiyeti de, 1919 Austosunda stanbul'da kuruldu. Saltanat
ve hilafet taraftar olanlarla burada olmakta menfaat grenler, kimi
kumandanlar, Said Molla gibi dinle rabtas olan kimseler cemiyetin yeleri
arasnda bulundular. Cemiyetin hedefinde Rahip Fru gibi adamlar vastasyla
hilafet ve saltanatn araclyla ngilizlere ltisaka gtrmekti. Paralarn
ngilizlerce verildii de ileri srlmektedir. Osmanl dhiliye nzn Ali Keml
Bey, Mehmed Ali Bey ve Said Molla cemiyetin nemli kiilerindendi ve padiah
ile sadnazam Dmad Ferid Paann bu cemiyetin yesi olduu rivayeti
vesikalandrlamamtr.
Wilson Prensip cemiyetine gelince; 4/Ocak/1919'da tesisi kabil olmutur.
Amerikan manda'lni isteyenlerce kurulduu grlr, Amerika medeni bir
lkedir ve bunlara balandmzda ksa zamanda gleneceimizi dnenler
arasnda gazeteci Ahmed Emin Yalman ve smail Hami Danimend'de
bulunmaktadrlar. Mustafa Keml Paada buna kar km ve vatanseverleri
iknaaya muvaffak olmutu.
stanbul'da 1919 Aralk aynda kurulmu olup, ad Trabzon ve Adem-i
merkeziyet cemiyeti Trabzonlu Rumlar, bu ehrin Ermenilere verilecei
rivayetini duyduunda bu cemiyete taraftar olmulardr. Bunlardan Metropolid
Lavrendius, bu Adem-i Merkeziyet'e yaknlam Pontusularn vazifeden ekil
szn redetmi ben buraya padiahn emriyle geldim demek suretiyle
vaziyetini aklamak meziyetini gstermitir.

Mtareke Sonrasnda Ordumuz

gal devletleri stanbul'a gelmeden evvel Osmanl genel kurmayn sktrmak

suretiy e ordumuzun pek byk bir ksmn terhise tbi tutturmaya muvaffak
olmutur. Elimiz de silah altunda dokuz adet kolordu ile yirmi adet tmenden
mteekkil bir efrad bulunuyordu. Bunun tekiltlanmas yazmalar yaplrken,
ngilizler bu ite kontrole nem veriyor bu sebeble de kurulu hayli aksyordu.
Ankara hkmeti bu arada tekiltn tamamlayp varln hatrlatnca, bu yaz-
malar hkmsz hle dnmtr.

Mtareke Hkmleri Gerei Teslimat

Yaplan silah brakmas antlamas gereince Osmanl genel kurmay Bakan

Kavakl Mustafa Fevzi Paa (mareal akmak) ile ngiliz Generali Milne
Osmanl ordusunun 50 bin kiilik istihdamla kurulmasn anlarken, 48 bin
tfek, 200 bin sngkolu, 295 tane top kamas teslim etmek zorunda kalrken,
ellin kiiyi aan eratn terhisi yaplyor, bylece de, ordunun tamamnda 408778
tfek, 240 makineli tfek, 256 adet topa mlik olunacak tarznda bir snr
konulmutu. Trih 1919/Mart ayn iaret ederken 337.615 er'in terhisini
yapmz trenlerimizin yetersizlii, terhis edilen askerin memleketlerine kafileler
hlinde yaya olarak sevk edilmiti ki, bu nasl bir eziyet, ne ackl bir haldi. Bu
askerin iinde, topal, olak, yaralar yeni iyilemi nice gaziler olduu gibi zayf
dm Mehmediklerde bulunuyordu.

Yeni Tanzim

Elde bulundurulmasna msaade edilen ve tanzim olunan kuvvetlerimizin

tanzimi aadaki ekilde tanzim olundu.
1.Kolordu; Merkezi: Edirne; 41. Ve 61 .Tmenler
25." " ; " " stanbul 1. Ve 10. "
14." " ; " " Tekirda 44. Ve 61. "
17." " ; " " zmir 56. Ve 57. "
20." " ; " " Ankara 23. Ve 24. "
12." " ; " " Konya 11. Ve 41. "
3." " ; " " Sivas 5.Kafkas Tmeni
ve 15.Tmen
13." " ; " " Diyanbekir 2. Ve 5. Tmenler
15." " ; " " Erzurum 2. 9. 11. Ve 12.
Tmenler
Kadrodaki yirmi tmeni meydana getiren saydan,bir tmeni zmir'de Yunanllar
datm, drt tmenimizde stanbul ve Trakya'da kaldnndan bylece yirmi
tmen olan yekn gcmcn drtte birinden istifade edememekle kar karya
idik.

Karakol Cemiyeti

Mtareke ile beraber, evld- vatan harekta gemi ve eitli tulumbac

kulpleri, futbol takmlar, ehir kabadaylar, devlet grevlerinde gen ktipler,
esnaf loncalar, nice deerli hoca efendiler dmandan halas olmak iin gerek
cemaatlerini gerekse muhitlerindeki kraathaneleri dolaarak gnll temine
gayret ederlerken, bunlardan stanbuPuIumu-zun bizimde vaz u nasihatlerinden
mstefid olduumuz Alasonyah Hac Ceml Efendi (t) merhum Beikta
semtindeki kahveleri dolar, ahbablk kurduu kiilerin kanaatlerini lp
bier,akl yatanlar evine gtrr orada bir ka tanesine tahlif yni yemin
ettirmek suretiyle Milli Mcadele sanca altna toplar ve kh silah karmada,
kh baz zevat dman elinden karmak gibi mhim basknlarda istihdam etti-
ini bu satrlar yazlrken hayatta olan Hikmet t hanmefendi hazretlerinden,
yaplan tahlifin yni and ime esnasnda, yemin edecekleri, Kur'an- Kerim ve
tabanca zerine el koydurmak ve bunu yaptrrken de, gzlerin bal olduunu
dinlemiizdir.
Beri yandan; Felah (yni kurtulu mnasna) gurubunun silah karmak iin
byk depolan basknla veya mslman smrge askerlerinin gz yummas
mnasebetiyle soymas bunlar Anadolu'ya sevk etmesi unutulmayaca gibi
mehur Kara Vsf Bey'in nl Karakol Cemiyetinin byk hizmetleri olmutur.
Hele Felah gurubu reisi o sralarda binba olan ve ordudan Korgeneral olarak
emekli olan Ekrem (Baydar) Bey, ki bu ztnda dnme olduu rivayeti vardr ve
bunlarn hizmetleri hep takdirle yd olunur. M.M Gurubunun bakan Topkapih
Mehmed Bey ki fkir-i pr taksir bu zt da Mah-mudpaa'da ki rfaniye
arsnda Manastr handa yarm asr evvel grm elini pmtk. Yine bu
ztn arkadalarndan Bican Bacolu, Muhasebeci hsan Bey ile Topu
stemen Burhan, deniz Yzba Hakk, nzibat blk komutan Seimi
Tolunay Beyefendiler de hizmetleriyle temayz etmilerdir.

Amasya Tamimi

stikll mcadelemizin nemli bir merhalesini tekil eder Amasya Tamimi.

Samsun'a mutasarrf sfatyla brakt Re-fet (Bele) Bey'i Amasya'ya geliinde
az sonra yanna davet eder. Refet Bey gelmedii gibi, cevab da vermez. Bu
arada mutasarrf olduu Samsun civarn teftie kan Albay Refet Bele,
Amasya'ya gelmitir. Daha nceden msveddesi hazrlanm baz tahriratn yeni
gelen arkadalarca imzalanmasn taleb eden M. Keml Paa,odasnda oturan
Rauf (Orbay) Bey ile Refet (Bele) Beylere bu ktlar imzalamalarn sy-
lediinde Rauf nce imtina eder, bilahire bunun trihi bir hatra olduunu
hatrlatan M.Keml'in ricasn tekrarlamas zerine imzalar. Refet Bey, imza
atmay kabule yanamaz Bunun zerine M.Keml Paa; yan oda da oturmakta
olan Ali Fuad (Cebesoy) Paay yanna artr ona beyanda bulunur ve bunun
zerine Ali Fuad Paa da kd imzalar. Bunun zerine Refet Bey msveddeyi
eline alr ve kendinin anlayaca bir iaret koyar. Bu iareti msvedde de
bulmak pek mkldr. Bu msveddenin en bariz taraf u satrlardr: "Artk;
stanbul, Anadolu'ya hkim deil, tbi olma mecbur-tiyetindedir." Bu tamimin
yaynlannda, 22/hazi-ran/1919'da Kzm Karabekir Paayla Mersinli Ceml
Paa da telgraf mkinas tasdik etmilerdi. imdi bu tamimden sonray bir
kronoloji hlinde sahifelerimize alacaz ve stikll harbimizin komuta
kadrosunun mensuplarn ve vazife icra ettikleri birlikleri ve o dnemdeki
rtbeleriyle kaydederek, dizimizi tamamlama yoluna gideceiz.
24/Haziran/1919; Padiah Vahdeddin Hn'a M.Keml Pa-a'dan telgraf, "..byle
bir zihniyetin hi bir yerde kabul ue tatbik noktas bulmadn kranla
arzeylerim"
27/Haziran/1919: Mustafa Keml Paa'nn Tokat'tan Sivas'a gelii ve Vali Reid
Paa tarafndan karlan, bu Vali paa mehur tarihi ve devlet adam Ahmed
Cevdet Paa'nn damaddr. Ayn gn ve trihde, Ali Fuad (Cebesoy) Paa'nn
Ankara'da erkn- devletin askeri ve sivillerine yaymlad beyannameden:
"cabnda mevk-i memuriyetimden ayrlarak bir ferd-i millet olarak mbarek
vatan ue mukaddes milletim urunda almaa devam edeceimi alenen
taahht ediyorum.."
3/Temmuz/1919: Mustafa Keml Paa'nn Rauf bey ile beraber Erzurum'a gelii
halk ve asker tarafndan sevgi gsterileriyle karlan ve istanbul'da dahiliye
nazr Ali Ke ml bey'in; valilere: "Ordu mfettileri ve ordu kumandanlar tti-
hat ve Terkkinin bakiyesidir. Seferberlik emri verilirse ahali bunu icra
etmesin", Tarzndaki tamimine 15.Kolordu komutan Kzm Karabekir'in kar
tamimi: "Dou'nun mdafaasndan ben me'sulm. Kanun bana bir tehlike annda
seferberlik emri vermek selhiyetini vermitir. Her kim olursa olsun, seferberlik
emrine uymazsa derhal divn-. harbe veririm " olmutur.
23/Temmuz/1919: Erzurum Kongresi alyor ve M.Keml Paa Reis intihab
ediliyor.
27/Temmuz/1919: Kzm Karabekir Paa ile Albay Raw-linson'un Erzurum'daki
mlakat ve Amiral Galdroph'dan Lord Kurzon'a: "u ihtimli gz nnde
bulundurmalsnz. Hadiseler yle bir ekil alabilir ki, kk Asya'da bamsz,
muhtemelen gayet fanatik ve avrupa aleyhtar bir hkmet kurulabilir. Byle bir
hkmet stanbul'un yetkisini ve padiahn egemenliini ret edebilir"
Demektedir.
4/Eyll/1919: Sivas Kongresinin al, M.Keml Paa'nn a konumas ve
kongre reisi seilmesi.

Sivas Kongresi'ne Bak

Sivas kongresi 4/EyIi/1919'Perenbe gn saat: 15'de M.Keml Paa'nn

bakanln da almaya balad. Kongreye itirak eden delege adeti krk
kiidir. almalar sekiz gn srmtr. 11 /Eyll/1919 gn saat 11.30'da son
bulmutur. Kongreye katlan ve adlan bilinen delegeler unlardan ibarettir:
1-Mustafa Keml Paa/2-smail Fzl Paa <Ali Fuad Ce-besoy'un babasi/3-
Hseyin Rauf Orbay/4-smail Hami Da~ nimend <stanbul delegesi> /5-Albay
Kara Vsf Bey istanbul delegesi>/6-Dr.Hikmet Bey (Orhan Boran'n babas) /7-
Mehmed kr Bey <Afyonkarahisar delegesi> /8-Salih Stk Bey
<Afyonkarahisar delegesi> /9-Bekir Sami Bey <To-kat delegesi> /10-Albay
Refet Bey <Samsun delegesi> /ll-Bonakzde Sleyman Bey <Samsun
delegesi> /12-Baa-aazdeYusuf Bey <Deniz delegesi> /13-Kkaazde
Necip Ali Bey <Denizli delegesi> /14-Dalhanlzde Mehmed kr Bey
<Denizli de legesi> /15-Hakk Behi Bey <Denizli delegesi> /16-Hoca Rif
Efendi <Erzurum delegesi> 17-eyh Fevzi Efendi <Erzincan delegesi> /18-
Ahmed Nuri Efendi <Bursa delegesi> /19-Osman Nuri Bey <Bursa dele-gesi>
/20-Siyahizde Halil brahim Efendi <Eskiehir delege-si> /2-Bayraktarzde
Hseyin Bey <Eskiehir delege-si>/22-Hsrev Sami Bey <Eskiehir delegesi>
/23-Mcit Bey <Alaehir delegesi> /24-Zeki Bey <Kastamonu delegesi> /25-
Mehmed Tevfik Bey <Kastamonu delegesi> /26-Abdur-rabman Dursun Bey
<orum delegesi> /27-Delllzde Hac Osman Efendi <Nevehir delegesi> 28-
Halit Bey <Bor dele-gesi> /29-Mustafa Efendi <Nide delegesi> /30-Mazhar
Mfit Bey <Hakkri delegesi> /31-brahim Sreyya Bey <Saruhan deiegesi>dir.
Bu delegelerin ok byk bir ksm Sivas'a gelmiler ve aralarnda bir ok
meselede ortak noktalar oluturmular ve Mustafa Keml Paann gelmesinden
nce 25 delegenin Mandater idaresi hakknda bir muhtra hazrlam olduu va-
rittir. Bu hususda M.Kemal Paa unlar sylemektedir: " gn ittihat
olmadmz teyid iin yemin etmek lzumu ile yemin forml hazrlamakla,
padiaha arza yazmakla ue kongreyi tebrik iin gnderilen telgraflara cevap
yazmakla ve bilhassa kongre siyasetle uraacakm? ramayacak-m?
Mnakaas ile geti inde bulunan mcadele ue faaliyet siyasetten baka bir
ey deil. Bunu mnakaa etmek yan- hayret deilmidir? Delegelerin mhim
bir ksm ittihat idi. Buna ramen her biri ittihatlk yapmayacana yemin
etti." M.Keml Paa daha sonra unlar ifade eder: "Erzurum Kongresinde alnan
mdafaa karar, Ermenilere ue Rumlara kar alnm iken, Sivas kongresinde
her trl igal ue mdehaieye kar mdafaa ve mukavemet etmek karar
verilmitir..." Daha sonra mandaterlik hakknda stanbul delegesi smail Hami
(Danimend) Bey tarafndan hazrlanp 25 delege tarafndan imzalanp manda
muhtras ise mzakereye getirildi. stanbul delegeleri oradaki telkinlerin tesiri
altnda idiler. stanbul'dan gelirken Braun adnda bir Amerikan gazetecisini de
beraberlerinde getirmilerdi. Bu gazeteci Trkiye'ye 50 bin kiilik bir ii ordusu
getirip Trkiye'yi imr ettireceini sylemi bulunuyordu. Manda teklifini m-
dafaa edenler arasnda Rauf, Refet, Bekir Sami ve Kara Vsf Beyler ile smail
Fzl Paa da vard. Bu gre eilim sebebi olarak da; 500 milyon (gnmz
parasyla 500 katrilyon) Osmanl liras borcu olan ve yllk geliri oniki milyon
civarnda geliri olan, verimli bir topra bulunmayan bir lke yabanc destei
olmadan yaayamaz, ikinci olarak parasz, ordu-suz ne yapabiliriz? Modern
milletler hava da uuyorlar. Biz daha kan ile ekin tayoruz. Onlar zrhl
yapyor, biz yelkenli bile yapamyoruz. zmir, Yunanistan'da kalsa dmanmz
vapurla asker getirecei halde biz hangi imendifer yni trenle nakliyat
gerekletireceiz? Diye ileri srmek suretiyle lkenin manda olmasna taraftar
olduklarn beyan ediyorlard. M.Keml Paa, mandaclara Braun adl Amerikal
gazeteci ile grtn bu adamn manda'lk teriminin ne olduunu dahi
bilmediini, ayrca da Amerika'nn da rnanda-terlikten yana olmayacan ifade
ettiini naklettikten sonra
M.Keml Paa, manda taraftarlarn susturan yine mandacl savunan Rauf
Bey'in olduunu nk, Amerikan kongresinden memleketimizi tetkik edecek
ve hakikati ortaya serecek bir kurul davet olunmasn teklif olarak ileri srd ve
bu teklif ittifakla kabul edildi. eklinde bilgi vermektedir. AB~ D'ye ekilen tel-
grafn lkenin o gnk durumunuda ortaya sermesi asndan ehemmiyeti
mnasebetiy le buraya nakli uygun bulduk: "Amerika Birleik Devletleri Ayan
meclisi reisliine, Rumeli ve Anadolu'nun btn msiman halkn temsil eden
ve Osmanl imparatorluunun Anadolu ve Rumeli'deki btn vilyetlerinin
temsilcilerinden mrekkep olan Sivas Milli kongresi, 4/Eyll/1919'da bir araya
gelmitir Gayeleri unlardr:
Memleket halknn ekseriyetinin arzularn yerine getirmek, btn aznlklar
himaye altnda bulundurmak, btn vatandalarn can ve adalet yolundaki
haklarn teminta balamak. Sivas Milli kongresi Osmanl imparatorluu halk
iindeki ekseriye tinin arzularn ifade eden bir karar suretini 9/Eyll/1919 gn
kabul etmitir. Bu kararn iinde bulundurduu prensipleri, Sivas Milli
Kongresi, Birleik Amerika Devletleri Ayan meclisine u ricada bulunmay bu
gn yine ittifakla kararlatrmtr.
yelerinizden kurulu bir komiteyi Osmanl devletinin her kesine gndermenizi
diliyoruz. Bu komite hususi menfaat ile alkalan olmayanlara ve millete has olan
ber rak grte, Osmanl imparatorluunda fiili surette hkm sren hal ve
artlan gzden geirmelidir. Byle bir tetkik; Osmanl mparatorluuna ait
nfusun ve arazinin mukadderat hakknda bir sulh antlamas gereince keyfi
kararlar verilmesine meydan braklmazdan evvel yaplmaldr."
mzalarn sahibi aadaki zevattr. Sivas kongresi adna: Reis: Mustafa Keml
Paa-Reis Vekili: Hseyin Rauf Bey-2.Reisvekili: smail Fzl Paa-Ktipler:
smail Hami ve Mehmed kr

Meclisin Almas

16/Mart/1920'de stanbul kanl bir igalin altna girerken, Meclis-i Mebusan'da

datldndan Osmanl devlet bakentinin artk millet mukadderatna vaz u
elyed koyamayaca tabii olduundan Ankara'da bir millet meclisi teekkl
ettirilmesi karargir oldu. Aslnda Hseyin Rauf Bey'in, meclis- mebusann
kapanmasn temin iin tevkif olunmay da gze alarak, stanbul'a avdet edip,
mebusan'da yapt tahrik edici konumalarylada bunu temine muvaffak olduu
bylece de, mebuslarn Ankara'ya gitmesinde msbet ve mhim ro-lnde
burada hatrlamadan gemeyelim. Mustafa Keml Paa, Rauf Bey' in bu plnn
pek tehlikeli bulmu, stanbul'a avdetine engel olmaya alm bana gelmesine
muhtemel hller arasnda hayatn bile kaybedeceini ifade etmitir. Nitekim de
Rauf Bey, Meclis-i Mebusandan Kara Vasf Beyle birlikte igal kuvvetlerince
alnm Malta'ya srgne gnderilmitir. Bu olaylarn akabinde; stanbul'da
mcadelenin yaplamayacan anlayan mebuslarn ve Anadolu'nun livalarnda
yaplan seimlerle de, bo sandalyeler temsilcilerine kavuturmulardr. Bundan
sonra da, Millet meclisi stikll savamzn merkez ss olmutur.
23/Nisan/1920'de Cuma gn ve Cuma Namazndan sonra kad yaplan
BMM'si bakann semi ve bu meclisin hkmeti de kurulmutur. Bu hkmet
Milli Mcadeleyi sratle muntazam askeri birlikler teekkl etmek almalarna
girimitir. Bu meclisin bakanlna M.Keml Paa, 110 rey alarak seilirken
Hacbekta elebisi Cemaleddin Efendi 2.bakanvekilliine, Haydar Refik,
Muhiddin Baha, Cevdet Atf, Rasim ve Eyyaz Beyler ktipliklere Emir Paa ile
Sreyya Bey'c'e idare memurluklarna seildiler. Ancak ilk hkmet teki!
olunana kadar bir yrtme kurulu seildi ki bu zevat, Albay smet (nn), Feyzi
(akmak) Paa, Hamdullah Suphi, Hakk Behi, Adnan Beyler ve eyh Servet
Efendi'den meydana gelen alt kii aada ki adlar yazl hkmet kurulana
kadar yrtme kurulu adyla grev yaptlar: Babakan: Mustafa Kemal Pa-a-
eriyye vekletine: Mustafa Fehmi Efendi-ileri vekillisine: Cerni! Bey-
Bayndtrlk vekletine: smail Fzl Paa-H-riciye vekaletine: Bekir Sami
(Kunduh) Bey-Shhye Vekaletine: Dr.Adnan Advar-ktisat vekletine: Yusuf
Keml Ten-girenk Bey-Genel Kurmay bakanlna: Albay smet Bey(nn)-
MilIi Mdafaa vekaletine: Fevzi(akmak)Paa-Mliye Vekaletine: Hakk Behi
Bey-Marif vekleti: Rza Nur Beylerden mteekkil hkmet kuruldu.
stikll Sava Komutanlar Ve Subaylar

Mustafa Keml Paa'nn Samsun k Dneminde Birlikler Ve Komutanlar

BRLK VE MAKAM: 1.Kol.Ordu K.Edirne 49.Tm.K. Krklareli 6O.Tm.K.

Kean 14.Kolordu Tekirda 55.Tm.K. Tekirda 61.Tm.K. Bandrma
61.Tm.K. Bandrma 17.Kolordu K. zmir 17.Kolordu K.Bursa 56.Tm.K.zmir
57.Tm. K. Aydn 25.Kolordu K.stanbul 25.Kolordu K.stanbul l.Tm.K. zmit
l.Tm.K. zmit 10.Kafkas Tm K.st. 2.Ordu Mfettii 2.Ordu Mfettii
12.Kolordu K. Konya 12.Kolordu K. Konya
RTBE ADI VE SOYADI
Alb.Cafer Tayyar(Tmg.Eilmez)
Alb.kr Nili(Korg.Gkberk)
Alb.Muhittin(Tmg.Kurti)
Tug.Yusuf zzet Paa(Met)
Yarbay Alaaddin(Tmg.Koval)
Alb.Muhittin(Tmg.Kurti)
Alb.M.Kzm (Org.zalp)
Tug.Aii Ndir Paa
Alb.Bekir Sami(Alb.Gnsav)
Alb.Hrrem
Alb.efik(Alb.Aker)
Alb.evket
Tug.Aii Sat(Org.Akbaytugan)
Yb.Mustafa Asm
Alb.Rt(Gnl)
Alb.Kemaiettin Sami(Korg.)
Tmg.Ceml Paa(Mersinli)
Korg.Esat Paa (Blkat)
Alb.M.Selahaddin(Kip)
Alb.Fahrettin(Org.Altay)
1 l.Tm.K Pozant
11.Tm.K. Nide
41.Tm.K. Karaman
4l.Tm.K. Karaman
20.Kolordu K.Ankara
23.Tm.K.Afyon
24.Tm.K. Ankara
24.Tm.K.Ereli
9. (3.)Ordu Mfettii
3.Kolordu K.Sivas
3.Kolordu K.Sivas
5.Kafkas Tm.K.Amasya
15.Tm.K.
15. Tm. K.Samsun
15.Kolordu K.Erzurum
3.Kafkas Tm.K.Tortum
9.Kafkas Tm.K.Erzurum
11.Kafkas Tm.K.Van
12.Tm. K.Horasan
13.Kolordu K. Diyarbekir
2.Tm.K.Silvan
2.Tm. K.Silvan
5.Tm.K. Mardin
Yb.Mmtaz(Alb.
Yb. Mehmed Arif(Ayc)
Yb.Mehmed Hayri
Yb.Nuri(Conker)
Tug.Ali Fuad(Korg.Cebesoy)
Yb.mer Ltfi(Argeo)
Yb.Mahmud Nedim(Hendek)
Yb.Atif Atedal
Tug.Mustafa Keml(Atatrk)
Alb.Refet(Tmg.Bele
Alb.olak H.Selahattin(Kseolu)
Yb.Cemil Cahit(Org.Toydemir)
Yb.smail Hakk
Yb.efik Avni(zdoru)
Tug.Kzm Karabekir(Korg)
Alb. Rt(Tmg)
Yb.Hafit(Tmg.Karsalan)
Yb Cvit(Tmg.Erdelhn)
Yb. Osman Nuri(Tmg.Koptagel)
Alb.Ahmed Cevdet
Yb.Air(Tmg.Ath)
Yb.Akif(Tmg.Erdemgil)
Yb.Kenan(Korg.Dalbaar

Dou Trakya Harekt Komutanlar

1-TRAKYA MLL KOMUTANI ALBAY CAFER TAY-

YAR(Tmg.EGLMEZ)/2-l.Kolordu K.Albay Muhittin (Tmg.KOrRT)/3-
l.Kor.Kur.Bk.Yb.Abdurrahman N-fiz(Org.GRMAN)/4-
l.KolorduHrk.b.Md.Bnb.Kadri (Alb. ALKO)/5-1 .Kor. Kurma yi
Bnb.smail Hakk/6-49.Tm.K.Edirne Yb.kr Nili(Korg. GKBERK)/7-
49. Tm. Kh. Sb.tgm. Fehmi (Korg.TRESEL)/8~
153.P.A.K.Bnb.all Etem (Alb.KA RABCIDAK)/9-154.P.ALK.Yb.Ahmed
Hamdi(Alb)/10-155.P:Al.K.Yb.Ym-ni/11-60. Tm.K.Uzunkpr Yb.Cemil
(UYBADIN)/12-6O.Tm.Krm.Bk.V. Yzb.AIi Rza/13-185.P.AI.K.Bnb.Ali F-
ik(Yb)/14-l 86.P:Al.K.Yb.Sreyya/15-187.P.Al.K.Yb.Saffet/ 16 -
60.Top.Al.K.Bnb.Ahmet Zeki/l7-55.Tm.K.Tekirda
Yb.Alaaddin(Tmg.KOVAL) /18-55.Tm.K.V.Yb.Ym-n(ELMEZ)/l9-
55.Tm.Kur.Bk.Yzb.Yusuf Ziya(Tmg. YAZGAN)/20-
55.Tm.KurmayYzb.Necmettin(SELEM)/21 -168.P.Al.K.Yb.Kuat
(Gnl.Yazcolu)/22-l70.P.Al.K.Yb.F-ik/23-
170.P.Al.K.Yrd.Bnb.Muhittin(Yb.)/24-171 .
P.Al.K.Yb.kir(ERZRML)/25-55.Top. Al.K.Bnb.kr/26-
55.Top.Al.K.Yzb.S mi(Korg.TOP)/27-K)rklareli HudutTb.K.Bnb. Fuat/28-
516.Hudut Tb.K.Yzb.Hasan Tahsin Edirne Uzunkpr ve psala'da Kurulan
Gnll Mfrezele-ri:Ahrkprl Ahmed Bey Mfrezesi/Temen brahim
Hakk rpanl komutasnda brahim Hakk Mfrezesi/Hseyin Bey
Bl/Yolagedi brahim Mfrezesi/Binba Nidadi Komutasnda zunkprl
Mfrezesi/Arnavut Ali komutasnda CJzunkprl Ali Bey Mfrezesi/Hafz
Recep Efendi komutasnda Babaeski Milli Mfrezesi/Behet Hilmi komu
tasnda Kuvve-i Seyyare

Bat Trakya'da Kvay Milliye Kurucular

BatiTrakya Kuvay Milliye K.Bnb. Filibeli R-t(Korg.AKIN)/Bat Trakya

Kuvay Mil ye K.Yrd.Yzb.Fu-ad(BALKAN)Dr.Bnb.smail Hakk-
Ecz.Yzb.Nuri-P.Yzb.Salih Zeki-RYzb.evket-RYzb.Sedat-P.atm.Hsn-
P.tm.Ab-dlgani-P.Tm.Fahri(zdi-lek)-P.Tm.Midhat Cemal(K-TAY)-
P.Tm.Hayri-P.Tm.Sabri

Bat Trakya Hkmeti Kurucular

Hkmet Bakan/ Petreli Tevfik Bey/

" 2." 7 Bekir Stk Bey
Adalet Bakan " " " """
D leri Bakan Mahmud Nedim Bey
ileri Bakan Hasan Tahsin Bey(ARGCN)
Mliye " " Sabri Bey(TTEN)
Evkaf " " Av.Mustafa Bey(DORL)
Gnkur.Bk.P.Yzb. Fuad(BALKAN)
" 2." "P.Tm. Fahri(ZDLEK)
Bati Trakya Trk hkmeti ile alkal olarak,yukardaki listeye aid bir miktar
bilgi vererek, bu haftaki yazmz tamamlayalm. Bu stikll Harbi komutan ve
subaylar listesini seimlerden sonraki yazlarmzda inaalah tamamlarz.
15/Ekim/1919'da ad geen Trk hkmeti, blgede bulunan aznlklardan
Rumlar ve Bulgarlardan hkmete birer temsilci ile katldlar. Bu hkmeti,
Yunan ve Bulgar hkmetlerinin tandn bildirmi olalm. Franszlarn bu
hkmet kuruluuna yardmc olma gayretlerinin maksad-i hkikisi ileri de
buray Fransa'nn mandateri olarak nfuzu na a-mak gayretine matuf olduunu
ifade edelim. Fransa ile Yunanistan hkmetleri burada kyasya bir mcadeleye
girdiler. Mays 1920'de referandum yapld. Yunanllarnda 75 bin Osmanl
altunu harcama yaparak, satn ald baz Trk ileri gelenlerinin marifetiyle Bat
Trakya,Yunanistan'a katlmasyla netice verdi. Bylece bu ynetimde 23/
Mays/1920'de trih sahnesinden ekilince bu referandumu ve oyunlara kar
kan Bat Trakya Trkleri,Bat Trakya Milli Hkmetini kurdular bu trih
25/Mays/1920 olup bu hkmetleri Lozan'n mzasndan sonra
24/Temmuz/1923'de faaliyetine son verdi. Milli Mcadele esnasnda buradaki
direnme ve faaliyetler, Yunanllarn alt tane tmenini burada megul ettiinden,
Anadolu cihetindeki mcadelemize dolayl yardm etmi de oldular.

Son Sadrazam Ahmed Tevfik Paa Ve Son Sadareti

Ahmed Tevfik Paa Osmanl devleti sadrazamlarnn 208. deiikliini

yaamtr ilk sadaretinde. Paa ilk sadaretine H.Hilmi Paa'dan boalan makama
Sultan 2. Abdlhamid tarafndan nasbedilmitir. Ancak bu makamda sadece, 21
gn kalabilmitir. Bu sadaretinden sonra defa daha bu makama gelebilmi ve
tamam drt kere olmak zere mevkii sadarette bulunmutur. Ayrca bir
hususiyeti vardr ki, pek iyi olmayan bir sfat tr. O da; Osmanl devletinin son
sadrazam olmas ansszldr. Trihe n veren bu yce milletin son padiah
olmak nasl hzin ise tabiatyla, son sadrazarn ol-nnakda ondan aa bir
hazinlik gstermez. Ahmed Tevfik Paa biografisi pek alaka ekici hususlara
mlikdir. Sahib-i dikkat olanlar bunlar hemen fark edeceklerdir.
Ahmed Tevfik Paa 12/safer/1261-18/ubat/1845'de skdar Tppta semtinde
dnyaya gelmitir. Krm hanlar sllesinden olup, Tuna havalisi Osmanl
svarileri generali smail Hakk Paa babasdr. Diyarbekir'li Hac aban
efendinin kz Aye Glinas Bnu'nun, son sadrazamn validesi olduu Paa'nn
tercmei hlinde yer almaktadr.
Topkap sbyan mektebinde bir mddet okuduktan sonra babasnn Vidin'deki
vazifesi mnasebetiyle Vidin Rdiye-sinde okudu. Ya ondrde geldiinde
Davudpaa' da bulunan 2.svari alayna kayd oldu. Onsekiz yana geldiinde
Harbiye Mektebinden gen bir svari mlazm- sni i olarak kt.
bn'l Emin Mahmud Keml nal beyefendi "Son Sadrazamlar" adl pek kymetli
eserin de 1705. sahifede: ".resmi tercemei hlinde arzi vcudiyesinden dolay
silk-i aske-riyyeden isti'fa etmitir" yazyor diyor. stifasnn hakiki sebebi
hakkndaki sualime olu Ali Nuri bey, gnderdii cevab-nmede svari
kumandan mer evki ile Nasuhi Paa'larn emir zabitlii vazifesinde
bulunduu esnada amcasnn oullan latife tarznda Safveti Paa'ya bayram
tebriine giderken terfi etdin demelerine kzarak 1282/1865'de askerlikten isti'fa
etmitir." eklinde malumat veriyor. Hemen ayn sene cretsiz olarak babli
tercme odasna almaya girdi. 1289/1872 cemaziyelahirde onbe lira maala
Roma sefareti ktipliine 1292/zilkade-1875'de otuz lira maala (2002 trihi
itibaryla 4.milyar 290milyon yapar) Atina sefareti baktipliine, 1293/aban-
1876/austosunda ayn maala Pe-tersburg sefareti bakitabetine, 1294/1877
tarihine kadar sefir Kabli Paann vekletine maslahatgzar tyin olundu.
aban/1300-1882/hazirannda yz lira maala Atina'ya orta eli unvanyla
gnderildi. 1 2/recep/1 302-28/ni-san/1885'de Paris'de kurulan Svey Kanal
komisyonuna memur oldu. Berlin sefirlii ve rtbe-i vezret 1/rebilev-
vel/1307-26/ekim/1889'da verilirken bir ok madalya ve nianlar da kendisine
takdim olunuyordu. 1 8/cernaziyeiev-veI/1313-7/kasm/1895'de 40 bin kr
maala hriciye nzn oldu. Tevfik Paa'nn bu makama getiriliinin hikyesi
yle: Ahmed Tevfik Paa; bir mddet iin stanbul'a izinli gelebilmek iin
yazd bir dilekede mezuniyet istirhamnda bulunmutu. Ne var ki bu
mracaata cevab alamamt. Daha sonra mabeynden ekilen bir telgrafla acilen
gelmesi bildirilmiti ayrcada dorudan saray'a uramas iaret olunmutu. Gece
yarsna yakn stanbul'a gelen Tevfik Paa iar zerine hibir yere uramadan
doruca saraya gidip, Mabeyn Miri Gazi Osman Paann odasna duhul
ederek, saraya arl sebebini sual ettiinde ald cevap: "Zannmca
efendimiz; sizi bu sefer brakmayacaklar!" eklinde olmutu. O srada hkmet
toplant halindeydi ve sadrazamn konana gittiini de bu arada duymutu.
Tevfik Paa'ya o srada saray'da bir odaya yatak serildi. Yorgun Paa henz
uzanmt ki, kaps tklatld ve kalkmas istendi. Kalkp da hazrlandnda,
heyet-i vkel toplant salonuna gitmesi iaret olundu. eri girdiinde hriciye
nazrlna getirildiini anlad. 9/ev-val/1314-14/mart/1897'de yaplan
tensikatta maa 36 bin kurua indirildi.
Bilhassa ikibin yln idrak ettiimiz u gnlerde aadaki satrlara yeniden
hayatiyet verme arzuy-u emelyle Yunan muharebesinde mahede olunan
mesil-i makbule-i sada-katkrane ve ikdamat- ber gzide-i inasanesine binaen
Yunan Muharebe Madalyas 30/evval/1315-23/mart/1898de murassa imtiyaz ve
21/rebilahir/1317-30/austos/1899 da "Hidemat- sadkane ve mesil-i
memduhai reviyyetkranesine binaen mu-rassa iftihar nian ve altun kl
verildi. re~ ceb/131 7-kasm/l 899'da hriciye nazrlna zmimeten zerinde
bulunan shhiye nezretinden dolay ayrca 10 bin kr maa tahsisine iradei
seniyye kt.
Zaferle ktmz Yunan Sava akabinde Tophane Kas-rn'da yaplan
Yunanllar ile ba n mzkerelerine ay reislik edip, sonunda kat'i sulhu
salamaya muvaffak oldu ve bundan dolay altun .liyakat madalyas alrken,
Hicaz Demiryollar madalyasna da hmil oldu. Merutiyet ilnnda, deitirilen
bakanlar arasnda, yerini muhafaza edebilen Ahmed Tevfik Paa olmutur.
Hariciye nazrlnda devam etmesi ho grlmtr. Yine yaplan tensikatta bu
sefer maa 25bin kurua indirildi. 20/zilkade/1326-15/aralik/1908'de ayan
meclisine seildi. 1 2/muharrem/1 327-27/u-bat/1909'da Kmil Paa
hkmetinin sktu hriciye nazrlndan Ahmet Tevfik Paann da sktunu
getirdi. Ancak kurulan Hseyin Hilmi Paa'nn kabinesinde hariciye nazrlna
getirilen Rfat Paa, Londra sefirliini devr ve stanbul'a kadar gemesi geen
zaman diliminde nezareti vekleten yrtmesi istenen A.Tevfik Paa yllarca o
nezreti gzelce idare etti.
15/rebilevvel/1327-8/nisan/1909 trihinde Londra sefirliine tyini yaplan
^Khmed Tevfik Paa daha yola kmamt ki; 31/mart olay vukubuldu. Bu
olayn zuhuru ile sadareti terk edip, Sultan 2.Abdlhamid'in sinesine snan
Hseyin Hilmi Paa'dan boalan makama, 22/rebilevvel/1327-14/nisan/1909
sah gn 30 bin kr.maala getirilmiti.
Bu hususda aadaki hatt- hmayn'un suretini nakle cesaret edelim:
"Vezir-i meali semirim Tevfik Paa; Heyet-i vkelnn mt-tefikan isti'fasna
mebni mesnedi sadaret derkr olan ehliyet ve sadakatinize binen uhdenize
tevcih ve eyhlislm Ziya-ddin Efendi mesnedi meihatda ibka klnm
olmakla dier vkelnn bilintihab memuriyetleri icra klnmak zere arz ve
ahkm- celile-i er'i erife bir kat daha dikkat olunmas ve kaanun-i esasinin
muhafazasa ile asayiin idmesi ve devlet-i yye ve memlik-i ahanemizin
imran terakkyat~ ve kffe-i tebmzn refah ve saadeti esbabnn istikmli
dezdi-mizde begayet mltezem olduundan ona gre sarf- mesi ve gayret
edilmesi matlb-i kat'i ahanemizdir.
Cenab Hakk' tevfikat- sbhaniyyesine mazhar buyursun.
Abdlhamid"
Halid Ziya (CJaklgl) "Saray ve tesinde" yeni sadrazam iin u satrlar
kaleme almt: "..Hseyin Hilmi Paa ekilince, Abdlhamid sadarete Tevfik
Paa'y getirmiti. Tevfik Paa; iffetiyle, namusuyla herkesin indinde pek
muhterem saylrd. O, ne Hseyin Hilmi Paa gibi ttihad ve Terkki cemi-
yetiyle irtibat sahibi, nede Kmil Paa gibi cemiyyetin sarih bir muhalifi idi. O
zaman iin, en mnasib sadnazam ancak Tevfik Paa olabilirdi."
Saray'da ok uzun mddet ve nemli grevler ifa etmi bulunan Mi ve Siyah
romannn yazar aklgil; Abdlhamid Hn'n bu tyinini, isabetli hkmyle
tasrih etmi oluyor.
Deerli okuyucu; Kk Mehmed Said Paa'nn ilkayla olarak 2. Abdlhamid,
eyhlislm intihabna ilveten harbiye ve bahriye nazrlarn tyin etme hakkn
yed-i kabzasna almak hususunda bir mddet srarl olduysa da bir ok muhalif
sday celbetti.
Baktib Ali Cevad bey tarafndan tebli edilen ve yazlmas gereken hususat
hakknda, bunlar hvi yazlm bir hattn getirdii, sadaret teklifini kabul
etmeyeceini bildiren
OSMANL TARH Ahmed Tevfik Paa, padiahn bu istekten sarf nazar etme-
sini salam, idi. Padiah zten kendisine aid bir tercih olmayan mezkr tleb
iin tyine uygun grd sadrazamiyla niin tartisnd?
Mhim Br faat!

Son Sadrazamlar adl kymetli eseriyle byk bir hizmetin sahibi olan bn-l
Emin Mahmud Keml nal bey merhum, ad geen eserinin 17O9.sahifesinde:
"Tevfik Paa'nm bana nakl ettii pek mhim bir maddeyi burada zikretmek,
trihe mhim bir hizmettir. Padiah; Ordu'nun gelmi olmas ile durumunun
vahamet kesbettiini anladnda Tevfik Paa'ya madem beni istemiyorlar,
saltanat biraderime fera ederim. Devleti o idare etsin. Fakat; bir komisyon mu?
Meclis mi? Ne derseniz deyiniz kurulup, bu vak'a (3l/mart vakas)'da dahiim
olup olmad meydana karlmaldr. Dediinde Tevfik Paa, doruca ayan
reisi Sad Paaya gidip, padiahn dediklerini anlatr. Said Paa: bir meclis
kurulur mahkeme edilir dahli tesbit olunduunda- kanuun-i esaside-padiah
mukad des ve gayri mes'uldr. Nasl cezaya tbi tutulur? Eer susuz olduu
takdirde! Bizim hl ve mevkiimiz ne olur? Bu cevap zerine Tevfik Paa; ben,
size padiahn dediklerini aktardm. Ne yapacaksa ayan ve mebusan meclisi
yapacaktr cevabn vermitir.
Yukarda yaplan ifaat yakn trihin ilk defa duyduu ifaattan olmamakla
beraber, yeni nesiller yetitirmekte olan milletimiz, gemiimizde olanlar gerek
yd etmek, gerekse yeni neslin tahlil edebilmeleri iin nem tayan bu tip
ifaatlar gni konusu hline getirme vazifesini mazide yaananlardan ders
alnmasn hatrlatanlara adet bir vazife olarak addetme anlay hkimdir ve bu
anlay nesiller boyu devam etmelidir.
Bahse konu ifaatn son satn ne kadar sr dolu! Bu kadar mes'uyetten kaan bir
devlet adamnn, dokuz defa sadarete getirilmesi ne byk gaflettir. O, bizim hl
ve mevkiimiz ne olur diyen az, acaba hangi hakikatleri saklayan kt bir
mahzenin kaps oldu?
smail Hakk Okday, Ahmed Tevfik Paa'nn oludur ve "Yanya'dan Ankara'ya"
adl kymetli eserinde Prens Bis-mark'a atf yapar ve Berlin bykelimiz
olarakda pederi Ahmed Tevfik Paa'dan yle bahseder: "..Prens Bismark Al-
man birliini kuran, bavekil olarak btn Almanlarn gnlnde ayr bir yeri
bulunan kiidir. Bu ztn 80. ya gn, btn ahali ve talebelerin cokusu ile
kutlanma mertebesine geliverdiinde imparator 2.Wilhe!m'le sabk bavekil'in
aras akt. Bu burudet, Berlin'de bulunan eliliklerde de gz nne alnm ve
Bismark'n ya gn tebriini programlarna dahi almamlard. Buna karik
Ahmed Tevfik Paa, vefa sahibi bir kii olarak Berlin Konferansnda, Osmanl
devleti lehindeki msbet teebbsleri gznne alndnda bu ya gn ihmal
edilmemeliydi! B.eli Tevfik Paa Sultan Abdl-hamid hna tasavvurunu
ulatrdnda, taleb msbet karlanm, hem bir tebrikat hemde pirlantal
imtiyaz niann Bismark'a ulatrmak vazifesini vermiti.
Ahmed Tevfik Paa; sabk bavekil ve imparator arasndaki ksknl bildii
iin, evvel Wlhelm'in sarayna gidip terifat Kont Olenburga padiahn
stne tahmil ettii vazifeyi haber verdi ve imparatorun bu hususda bir diyecei
olup olmayacan iskandil eyledi. mparator: bykeli kendi padiahnn
verdii vazifeyi ifa edecektir ve bu hakkdr, demitir. Tevfik Paa bu cevapdan
sonra Bismark'n sarayna gitti ve padiahn emanetlerini takdim edip, tebrikt
bildirdi. Bismark'n o gnk sofrasnda yalnz Osmanl bykelisi bu-
lunmaktayd. Yine de kalabalk sofrada irad eyledii nutukda Prens Bismark
unlar syledi: <doum gnmde hi bir hkmdar beni hatrlamad. Ancak ve
ancak necib, asil efendi Trk milletinin Padiah 2.Abdlhamid hn b.elisi
Ahmed Tevfik Paa ile gnderdikleri yksek imtiyaz nian ile beni hatrlayp
taltif ettiler. Kadehimi bu byk Trk hkmdarnn shhatlerine ve cesur, asil
Trk Milletinin saadetine kaldryorum!;-" dediini naklettikten sonra yle
devam eder: "..Alman imparator Wilhelm, Sultan Hamid'in bu nzik dav-
ranndan ibret alm ve lkesinin bu kymetli ve yal siyaset pri ile barmay
vazife addetmitir. Ksa sre sonra da barmlardr." diyerek gnmz
hariciyecilerine nemli bir dersi hatrlatmtr.
smail Hakk bey,ad geen eserinde; Tevfik Paann biyografisini yazanlarn
hepsi siyasi kabiliyet ve iktidarn sayarken drst ve iffetini de belirtmekte sz
birlii etmilerdir. Zaten Abdlhamid hn da, bu meziyetleri tayan Ahmed
Tevfik Paaya itminan iinde grevler vermitir.

Tevfik Paann Karakteri

Dnya malna dkn olmad mahede olunan Tevfik Paann 1911de

Londra b.elisiyken hariciye nezaretinin kiralam olduu konan krk odas ve
iinde bir hayli eyann yanp kl olmas devlete kar hi bir talepte
bulunmamas
ile ortaya kar. Hariciye Nzn Asm bey, yangn esnasnda bu konakta ikamet
etmekteydi. Yakn zamana kadar Taksim'den Dolmabahe'ye inen yolun sanda
uzun yllar Park Otel ad altnda icraayi faaliyet gstermiti. Merhum Adnan
Menderes bavekil olduu on yl boyunca stanbul'a geldiinde bu oteli tercih
ederdi.
Ahmed Tevfik Paa'nin ilk sadareti sadece 21 gn srmt. nk ttihatlar
basklarn gstermek iin H.Hilmi Paay sadarete getirmek iin her trl
dolaba bavurmulard. Sultan Read'n dnemindeki sadaretinin 2 ay; 2 gn
srmesi ttihat kadroyla uyuamadni ortaya serer. Son iki sadaretinin ilki 1
ay 22 gn srerken ikinciside Osmanl devletinin son sadnazam olmasna sebeb
olan sadareti 2 se-nGj 14 gn srmtr. Bu sadaretleri ise son padiah Sultan
Vahideddin ile yaanmtr. Ahmed Tevfik Paann; son sadareti esnasnda
lkenin en karanlk gnlerini yaadnda padiaha dima unlar ilkaa ettii
herkese bilinen hakiykattir: "..Efendimizce yaplacak en doru hareket milli
mcadeleyi baltalamak deil, bizzat Anadolu'ya geip milletin bu mukaddes
mcadelesine katlmaktr."
Bilindii gibi Ahmed Tevfik Paa; Sultan Vahideddin'in kz Ulviye Sultan,
olu svari zabiti smail Hakk (Okday) beye padiah nezdinde tleb etmi ve
bundan dolay dnr olmulard. smail Hakk bey; Anadolu'ya geiini ulviye
hanm-sultandan dahi gizlemi idi. Ulviye Sultan bu gidii kendisine ifade
etmiyen zevcine krlm ve kendisini boamtr. Tevfik Paa, benim Ankara'ya
gideceimi renmiki bana bu hu-susda bir tek kelime syleme lzumunu dahi
duymamt. Ertesi gn, yola ktm ve gazeteler kam yazmlard. Babam
sadrazam Ahmed Tevfik Paa sabahleyin saraya gittiinde Sultan Vahideddin,
<babama, paa olunuz nerede?> eklinde soru yneltince, babam kendisinin
sarayda bulunduunu sanyorum. Cevabn vermi. Padiah: bakn Anadolu'ya
kam dediinde, ihtiyar sadnazam da: yle ise vazifesini yapmaa gitmi."
Cevabn vermi.
Cihan devleti Osmanl, slamlarn hmiliini yapabilme glnn en zor
blmn 1. cihan savan takip eden gnlerde yaamtr. Mttefik dman
gemilerinin byk apl toplarn Devlet-i liyyenin kalbgh olan Dolmabahe
Saraynda oturan halife ve padiaha tevcih etmiken m'minlere kar ve de
asrlardr sadk kalm reayaya bu elemli gnleri daha az zdrabla geirtmenin
relerini aramaya alann bada sadrazam Paa olmak zere btn ricalin
olduunu kaydedelim.

Ahmed Tevfik Paann Gayretleri

Sadrazam A.Tevfik Paa devletin itibarna pek ok nem verir, ancak itibar
zedeleyecek davranlardan kanlmasn bir tedbir olarak kabul ederdi.
Avusturya ve Rusya bada olmak zere Makedonya meselesi ve slahatna
Avrupadaki devletlerin her birinden bir ses kmaktayd. Ancak Ruslar ve
Avusturyallar adet bir mdahil oiarak meseleye karmak nezaketsizlii
gsteriyordu.
Son sadrazam A. Tevfik Paa bu skntlar yaanrken he-yet-i vkelda hriciye
nzn koltuunu hakkyla doldurmaktayd. stanbul'daki Rus ve Avusturya
elileri dier sefirleri drije etmi bir araya gelmiler, mtereken padiahn hu-
zuruna kp kendisiyle mlakat tleb etmeye karar klmlard.
Bu karar alan sefirler, bir heyet tekil ederek hriciye nazrnn kapsn aldlar.
A. Tevfik Paa kendilerini skunet iinde kabul etti. Arzularn dinledikten
sonra, yerinden bir milim kmldamadan, herhangi bir dnme pay istemeden
ve derhal mteazzm bir tavr ve sda ile "..Bu talebiniz asla s'af olunamaz! u
kadar yzyllk devletimizin hi bir annda ne byle bir taleb vukubulabilmi, ne
de byle ey grlmtr. Asla kabul edilemez bu isteinizi benim gibi avrupa
siyasas hakknda hepinize kaide ve teamlleri hatrlatabilecek bilgilere sahib bir
pri fniye yaptrtmanz imknszdr. Ben byle bir yolun almasna vesile
olamam." Diyerek ii kestirip atmtr.
Heyet-i sfera; hriciye nazrnn bu kesin ve sert tavrn hi bir mavereye
istinad etmeden sergilemesinden hem yanl kap aldklarn hemde yanl i
yaptklarn anlam olmaldrlar ki, arzuy-u btlalarn kuvveden fiile karmak
iin baka teebbslere bavurmadlar.
Baktib Ali Cevad bey'in nakline gre: 31/mart vak'as srasnda sadaretten
ekilmi bulunan H.Hilmi Paann yerine Abdlhamid tarafndan sadarete
getirilen Tevfik Paann yanna koan mehur Mizan Gazetesi sahibi Murad bey,
byle muhataral gnde kendilerine hizmet sunmaya hazr olduklarn
belirtmiti. Volkan Gazetesinin bile yelkenleri indirdii byle bir vakitde,
Murad bey'in akl selime hizmeti takdire ayand. Tevfik Paa bundan
memnunluunu pek aa vurmadan, "teekkr ederim" diyerek geitirmesi,
Paann olgunluunun baka bir ekilde tezahrdr.
Ziya Nur Aksun'un Osmanl Tarih adl kymetli eserinin 5. cildinde
grdmz ve sayfamz sslemeyi uygun bulduumuz tesbitde paann siyasi
cesaretini sergilemesi bakmndan pek kayda deerdir. Melen; 31/mart gn
cereyan eden olaylar, bir ok kiiyi tedirgin ederken Meclisi mebusan reisi
Ahmet Rza'y bilhassa pek fazla korkutmutu. Snd yerden meclise
gelmeye cesaret bulamyordu. Adet kendi kendini meclis riyasetinden skat
etmi halde idi. Bunun da balca sebebi fikir ve dnce hrriyeti altnda
insanln vnecei tek din slm ve onun eitli kaideleri ve tatbikatlar iin
sarf ettii hinane szlerin hesabnn byle gnde avam tarafndan
sorulabilecei kaygs korkularnn birinci sebebini tekil ediyordu. Kim olursa
olsun, milletin inanlar hakknda aalayc beyanlarda bulunmamalyd byle
bir sapkln sahibi olsayd dahi. Gnn birinde millet bylelerini sktrr,
turusunu karrd.
Ahmed Rza bey densizliinden bu duruma dmt. Meclis-i mebusan, reis
yokluunu hissetmesin dncesiyle Berat mebusu smail Keml (Fraeri) bey,
riyaset grevini deruhde etmeye balamt. Mteebbis ve cesaret dolu bir
ruhun sahibi olduunu grd smail Keml bey'e Tevfik Paa; bahse konu
ahs hakkndaki aibelere hi aldrmayp, dahiliye nazrln teklif etmi olmas
byk bir cret olarak tavsif olunmutur. Denmektedir.
Ahmed Tevfik Paa; Sultan Abdlhamid Hn'n tahtdan indirilmesinden sonra
yerine geen Sultan Read'n huzuruna kabine efradyla ktnda, grevde ipka
olunmutur.
Ali Fuad (Trkgeldi) beyefendi, Sadrazam yaverlerinden olan Ragb bey'in
yazdklarna ve ifahen dinlediklerine istinaden Ahmed Tevfik Paa'dan yle
bir nkilde bulunmaktadr:
Ragp bey; makalelerinde hatralarn da kaydetmektedir. Bunlarn arasnda;
Tevfik Paaya dir baz hatralar da yer almaktadr. Tevfik Paaya bir gn yer,
mekn, ve zaman bildirilerek ittihatlar tarafndan suikast yaplaca haberi
verilmi.
Sadrazam yolu zerinde olan mevkiye cesaretle giderek biraz beklemi ve husul
bulmaynca da: "Bu adamlar bana tabanca ekmeye utanmazlar m? u koskoca
lkeyi perian bir halefe yere seren benmiyim? Hayr olum! Onlar tatl
canlarn hkmet konaklarnn yardmyla yzde yz sigorta ettirmeden kestane
fiei bile atamazlar. Hni nerede yle bir idealist vatan fedaisi" demi. Biraz
sustuktan sonrada "Nazm Paann safl" szlerini irad buyurmulardr. Va-
tann paralanmasnn devam ettii mtareke senelerinde ise, derin zntler
iinde rpnm, bir gn Fransz sefaretinde hakaarete maruz kalm. karken
perian bir halde merdivenlere kvermi ve yolda ben btn bu felketlerin
bamza geleceini daha nce tahmin etmitim. Londra'dan avdet ettiimde,
sadrazamlarna (ittihatlarn) "aman ne yapyorsunuz?" Dedim. Ne yapacaz
paam yarn veya br-gn ordularmz Kahire'de Cuma Namaz klacaklar
cevabn verdiler. Paa bu gibi zntler iinde "talihim olsayd Yahya Efendi
derghna daha evvel giderdim." cmlesini syleyerek lmn dahi istemitir.
Ahmed Tevfik Paa; son sadaretinde dnya siyasi mahafil-lerinde, ad pek
duyulan ve Yunan emperyalizminin, enosis mugalatasnn mthi bir hatibi,
Venizelist siyaset ekol sahibi olmu bulunan, Elefterios Venizelos'u,
kendilerinin Atina'da Osmanl bykelisi sfatyla bulunduu dnemlerde,
mahut palikaryay avucuna sktrd bir ka Osmanl lirasna tav ederek,
devleti liye lehine istihbarat ilerinde kullandn ga zetelerde resmini grd
an hatrlayvermiti. Geen uzun zamana ramen bu ihtiyarn hafzasnn
gcnn cesametini gstermesi bakmndan pek bariz misl saylmas icb
ettiini hatrlatmak istedik.
Sayfamz okurlarmzn glmsemesine yaramas muhtemel hakiykaten
vukubulmu u hadiseyi de naklederek ssleyelim: Ragb Beyefendi diyorlarki:
"Son sadrazama acl mtareke gnlerinde maiyetinde hizmet vermekteydim.
Memlekette durumun vahametinden herkes kan alamakta, sadrazam paa ise
ban kayacak vakit bulamaz iken ziyaretilerin biri gidiyor biri gelmekteydi.
te byle gnlerden birinde makam- sadaretin kapsna elli yalarnda gsteren
bir kadncaz geldi. Kucanda ikibuuk- yalarnda gsteren bir ocuk
olduu halde, bana hitabla: Toru-numdur bu yavru. Babas Midilli
Kravzrnde ehid dd. Vakti geldi yavrucuun dili zlmedi. Sevabdir
olum! Devletlim una bir nefes ediversin. O, padiah vekilidir. Nelere kadir
deil ki!'
Bunun zerine Ragb bey akn olmakla beraber, bir ehidin yavrusuna
yardmc olmak skiyle hemen bir deniz binbas olan, bayavere gider ve
ehid validesinin isteini anlatr. Bu hizmet kapsnda nice haller grm
bulunan yaver binba: 'Kadn doru olan yapm. Eskiden beri devam eden
adettendir. ocuklarn konumas geciktiinde sadr-azamlara gelirler.
Mcerrebdir. Sadrazam da mhr- hmayunu yavrunun azna besmeleyle
defa dokundurur. ocuk yllanm saka kuu gibi akr akr konumaya
balar. Bu tr mracaatleri geri evirmeyin. Vaziyetin msaid olduu bir anda
o cuu getir sadrazama karalm, O, ne yapacan bilir!' Cevabn verir.
Ragb bey diyor ki: "Uygun olan an yakaladmda Ahmed Tevfik Paa'ya;
efendim bir ocuk getirmiler dediimde, hemen getiriniz emrini verdiler.
Bayaver nde, ocuun babaannesi arkada odaya girdik. Rahmetli Paa,
kibarlkta bir nmune-i imtisal idi. Nur gibi yz, konutuunda mahcubiyetten
kzarrd. Fakat bu ie alkn olmahki, hemen yelek cebinden mhr kard.
Bes-mele-i erif ekerek, yavrunun azna defa dokundurdu. Maaallah
diyerek ocuun yanaklarn okad. Bana da pek yava bir sesle vede kadnn
duymamasna itina gstererek: 'Sadaka Ktibinden be altun alp, kadncaza
verin' Dedi. Kadn dualar ederek gitti." Diye anlatan Ragb beyefendi; o
dnemde modalam materyalist anlayn sahibi kimselere ikaz olmak zere
mezkr olayn arkasndan yle sesleniyor:
"Baz kimseler byle ey olurmu? Diye itirazlanrlar. Byk devlet inan,
istikbalimizi dahi emniyete alabilecek yegne midimizdir. Bir sr heragil
(hergeleler) ve esafil-i (sefiller) nsdan mrekkep zppeler, u inana dudak
bkp, yerebilirler. Onlar iin Ferid bey gibi:
"Ol kadar eekdr ki, blasndaki tedidinin
let-i timara benzer lyu'ad dendn var" demekten ve hidayete gelmelerini
dilemekten baka re yoktur." demektedir.

Vatanperverlik Dersi

Ahmed Tevfik Paann byk olu, padiah damad, svari miralay ve gazeteci
smail Hakk (Okday) bey, Ar nn (Prof. Afet nan'n kzidr)'a hayatnn son
demlerinde verdii bir rportajda yle bir hakikati ifa etmitir. Efendim;
smail Hakk bey, sadrazamlk yapm, 1.cihan harbinde hariciye nezaretinin
dima mavereyi uygun grd bir ztn olu olduundan baz dost ve
arkadalarnn, "Babanz bize br iltimas buyursa da, falanca lkede sefarette bir
ktiplik vazifesi alsam" eklindeki istekleriyle karlarm. Bunlarn arasnda
cumhuriyet dneminde, Mustafa Keml Paann gzdeleri arasnda yer
alanlardan biri olan Ruen Eref(CJnay-dn), smail Hakk bey'e rastlad her
toplantda bahsettiimiz iltimas ricasn bkmadan usanmadan tekrarlarm. Bu
skc durumdan bkarak, talebi paa babasna aksettiren smail Hakk bey,
babasndan u cevab alm: "genler ne biim dncelere sahipler! Ka
cephede emsalleri canlarn sebil ederlerken, okumularn bu muhataral
gnlerde asude bir ecnebi lkeye gidip orada rahat rahat vakit geirmeyi d-
neceklerine burnumuzun dibinde onyedi yandaki Sultani talebesinin dahi
kotuu anakkale cephesi var. Neden oraya gidip, bu mukaddes mdafaaya
itirak etmeyi akletmez ler" diye sylediklerini aynen Ruen Erefe nakletmi.
Aradan seneler gemi Ruen Eref; ankaya kknde ktib-i umumilik vazi
fesindeyken karlam olduu smail Hakk bey'e hem sitem, hem bbrlenme
iinde: "pederiniz bize bir eliliin 2. veya 3. ktipliini emanet edemedi fakat
biz devr-i Cum-huriyette deil ktiplik, byk elilikler yaptk imdide
buradayz" mealinde konutuun da sadrazam-zde, Ruen Erefe: "Beyefendi!
Yaptnz bykeliliklerde ve geldiiniz makamlarda paa babamn hissesi
bykdr. nk; sizin iltimas arzunuzu kendilerine naklettiimde, ne cevap
verdi ise aynen gelip size arzetmitim. Siz de bu nafiz szler hasebiylede olacak,
pederimin tavsiyesini dinleyip anakkale savalarna itirak edip, Mustafa
Keml Paa'ya m-lki olduunuz herkese msellemdir. Bu tavrnz pederimin
tavsiyeleri istikametinde hareket etmi olmaa borlu olduunuzu
hatrlamalsnz. Belki sizi bir ktiplie kayrsayd, savan akbetinden sonra
belki vatana bile dnmeyebilirdiniz eklinde pek gzel bir cevap verir.
Grlen odurki; Ahmed Tevfik Paa vatanperverliin szle olmadn icabnda
cann fedaya koarak bunu ispat gerek diye dnen zevattan olduu yukardan
beri verdiimiz misllerle ayan olmaktadr.
Ahmed Tevfik Paa, Damad Ferid Paann infisalinden sonra Sultan 6. Mehmed
Vahideddin Hn'dan gelen hatt hmayun ile son sadaretine balad. Bu
sadaretini 2 sene 14 gn srdrebildi. nk Osmanl Devletinin saltanat dne-
mine TBMM ald bir kararla son vermiti.
Sultan Vahideddin Hn'n gnderdii hatt- hmayunu bnl Emin bey'in deerli
eseri Son Sadrazarnlar'dan alntlayarak sayfamz ssleyelim:
Vezir- Meali Semirim Tevfik Paa;
Selefiniz Ferid Paa'nn ahvali shhiyesinden dolay vuku-bulan istifas kabul
olunarak mesned-i sadaret uhdei istihali-nize tefviz ve meihat- islmiyye dahi
Nuri Efendi uhdesinde ibka edilmi ve kanun-u esasinin 27. maddesi hkmne
tat-bikan tekil eylediiniz heyet-i cedide-yi vkelnn me'muri-yetleri
tasdikimize iktiran etmitir.
Cenab- Kdir-i mutlak mesai-i masrufenizde tevfikat- ce-lilei sbhaniyyesini
rehber ve mu'in buyursun. Amin. Bihr-met'l seyyidl mrseliyn.
8/Safer/1339- 21/ekim/cuma/1337-1921
Mehmed Vahideddin

eyh Ata Efendi Ve zbek Tekkesi

Yakn Tarihin Grmezden Gelinen Gerei: stiklal Har-bi'nin Mcahid

Dervileri stikll Harbi'nin kazanlmasnda byk pay sahiplerinden biri de
Tekkeler'dir. Tekkeler, milletimizin en felketli gnlerinde zorlu badireleri
amada, esiz hizmetleriyle paratoner grevi yapmtr. Anadolu'nun slm-
lamas, Osmanl Devleti'nin kurulmas ve fetret dnemlerinin atlatlmasnda f
ettii misyonu, stikll Harbinde de yerine getirmi; bamszln kazanlmas
ve yeni devletin tesisinde muazzam bir rol stlenmitir.
Anadolu Mslmanlarnn, yaralanan manev bnyesini iyiletirmek iin iltica
ettii birinci snak yine Tekkeler olmu; daha da mhimi, kitlelerin ortak ama
etrafnda kenetlenmesi ve tekrar ahlanmasnda zarur olan din heyecan
ateleyici bir fonksiyon grmtr. Millet nezdindeki itibarn, ulv gayeye
tevcih etmek iin kullanmtr.
Mill kyamn cephe gerisindeki emsalsiz misyonundan tr, bu maneviyat
ordusunun kahramanlklar tarih nemi hizdir. Yeni devlet ve rejimin temsil
ettii zihniyete aykr derek lavedilmesi, Tekkelerin zaferdeki esiz
katklarnn maalesef grmezden gelinmesine yol amtr. Mezkr mevzu, Mill
Mcdelenin gerektii lde dikkat ekilmeyen farkl bir cihetini
oluturmaktadr. Bilhassa da igal dnemi stanbul'undaki, zbek, Mevlev,
Htunye ve dier tekkelerin faaliyetleri mhim bir mevkye sahiptir.
zbekler Tekkesi Ve eyh At

zbekler Tekkesi denilince; btn himmetini Kurtulu Sava urunda sarfetmi

mehul mchid eyh At Efendi olanca hametiyle boy gstermektedir. O
dnemde, igal kuvvetlerinin stanbul'u sk kontrol altnda tuttuklar hesaba
katlrsa; skdar srtlarndaki tekkesinde eyh At'nn ne denli bir kahramanlk
ve fedkrlk sergiledii daha iyi takdir edilecektir. Halide Edip Advar'n da
belirttii gibi; Kuvy Milliye'ye yardm edenlerin lme mahkm edileceinin
ngilizce ve Trke byk klielerle stanbul sokaklarnda afie edildii
dnlrse, kelleyi koltua alrcasna ed edilen destan feragatin boyutu daha
mkemmel anlalacaktr.
etin artlarn hkm ferma olduu bir zamanda eyh At'nn if ettii vazifeyi,
o gnleri aktif olarak yaayan Rza Yalkn, u arpc tespitle vurguluyor:
"Temsil ettii din ve manev kymetleri, vatann selmet ve istiklline vakfetmi
olan kendisi gibi ulem ile elele vererek, en ateli genlerin gsteremedii
cesareti izhar etmi, kap kap dolam, biroklarnn azlarnn almad o
gnlerde ruhlara mit telkin etmi, banda sarnd yeil destan, zerindeki
siyah cbbesiyle bizlere istinad olmutur." At Efendi, Anadolu Hareketi'ni
desteklemek amal kurulan Karakol Cemiyeti ve Mim Mim Grubu gibi birok
gizli tekilatla terik-i mesi yaparak; zellikle de Ankara'ya silh sevkyatnn
salanmas ve yksek mevkideki nder kadronun karlmasna byk gizlilik
iinde n ayak olmutur.
Karakol Cemiyeti ile giritii ibirlii hakknda, bir dnem milletvekillii
yapm olan Hasene lgaz u enteresan bilgiyi vermekte: "Karakol Cemiyeti,
Tekkelerden ok faydalanmtr. Merdiven kyndeki Bekta Tekkesi, Sultan
Tepe-si'ndeki zbek Tekkesi bunlardan ikisidir. Bu Tekkeler, Anadolu'ya giden
ve gelenlere menzil vazfesi grr; merkezin parolasyla buraya giden herkes
cap eden mahalle gnderilirdi.

Anadolu'ya Silh Ve nsan Sevkyat

Anadolu'nun cephane ihtiyac nemli lde Tekkeler kanalyla; dman

karakollarndan nakledilen silh ve dier asker malzemelerle karlanmtr.
Mill Mcdele komutanlarndan Miralay Mehmet Arif Bey'in hatratnda geen
u rakamlar muazzam bir baarya imza atldnn ispatidir: "ngilizlerin
kontrolleri altnda bulunan ambar ve depolardan geceleyin arlmak suretiyle
muhtelif tarihlerde stanbul'dan
56.000 mekanizma, 320 makineli tfek, 1500 tfek, 1 batarya top, 2000 sandk
cephane, 10.000 takm elbise, 100.000 gem, nal ve mh, 15.000 matara, 1.000
tona yakn malzeme ve muhtelif asker eya Anadolu'ya geirilmitir." Bundan
dolay, igal kuvvetlerinin dikkatini ekip kuku uyandrmad iin, bata
zbek Tekkesi olmak zere ou tekke adet bir silh deposu hline getirilmiti.
eyh At, kendisine gnderilen silh ve cephanenin Tekkeye byk bir
sknetle ve skdar meydannda bulunan Nakki Karako-lu'ndaki talyan
Jandarmay phelendirmeden tanmasn temin ediyordu. Mim Mim Grubunda
alan R.Yalkn bu konuda u mhim malumat aktaryor: "Gndz evresine
mit telkinleri yapan bu insanlar, gece silhlanrlar, Nakka Karakolu'ndan
Tekkeye kadar yollar tutarlar, silh ve cephaneler Tekkeye tanr oradan
Karakol Cemiyeti'nin fedaileri eliyle Byk amlca'nn arkasndan
dolandrlarak Li-badiye'deki gz doktoru Esat Paa'nn iftliine aktarlmak
zere Kskl mam Nuri Hoca'nn Libadiye'deki evinin yanndaki mezarln
iinde saklanr, mnsip zamanlarda tomruk tayan arabalarn alt blmne
yerletirilerek Alem Da-'nda gizli karargh kuran mill kuvvetlere iletilirdi."
zn bir mddet, ngilizlerin akllarna bile getiremedikleri bu ustaca yolla
Anadolu'ya silh ve cephane sevkiyt devam edecektir.

Sultan Vahideddin'in ahsiyeti Sultan Vahideddin'in Hanmlar Ve ocuklar

Sultan G.Mehmed Vahideddin hazretleri,evlilik hayatnda be izdiva yapmtr.

Bunlardan 5. Ve sonuncu olan 1/Eyll/1921'de padiahken gereklemitir.
Ondan evvelkiler aada sraladmz gibi gerekletii grlr.
ilk hanm Emine Nzikeda kadnefendiye gereklemitir. 9/Ekim/1866'da
Sohum'da doan bu hanmefendi, izdivac-da Mnire, ulviye ve Sabiha
Sultanhanmlar dnyaya getirmitir. Evliliin yapld trih 8/Haziran/1885 yl
olup Orta-ky Saraynda yaplrken, Vahdeddin Hn 5. srada veliahd idi. Bu
hanmefendi, Padiahn vefatndan sonra 25 seneye yakn muammer oldu.
1944'de Kahire'de Maadi'de vefac ettiinde Nzikeda Kadnefendi 78 ya
iindeydi. Kahire'de Abbasiye kabrisatnnda defnolundu. Bu hanmn Abaza
kavminden olduu hakknda ztuna Bey bilgi vermektedir.
Sultan Vahideddin'in 2.hanmefendisi ise,10/Tem-muz/1887'de Batum'da doan
nirah kadnefendi hayat izgisini tamamladnda mekn Kahire olup, trih ise,
10/Ha-ziran/1930 idi ve bu mr 42 yl 11 ay 1 gn aarak srmt.
zdivadan ocuu olmad. 8/Temmuz/1905'de engelky'deki sarayda yaplan
evlilik, 17/Kask/1909'da talak yni boanma ile noktalandnda bu evlilik 4
sene, 4 ay, 10 gn srerken bu hanmefendinin Kahire'de terk-i hayat etmi
olmasnn hanedann yurt dna karlmasyla alakal olmad akla geliyor.
Haklarnda baka bir bilgi bulunmuyor. Bu hanm ise Grc'dr.
Padiahn 3.Kadnefendisi diye Meveddet hanmefendi ise,12/Ekim/1893'de
Adapazar'nda domu olup, 58 yatn-da olduu halde 1951'de engelky'deki
Sarayda hayat izgisi nihayet bulmutur. 25/Nisan/1911'de yaplan bu evlilik
esnasnda padiah henz 2.veliahd idi. Sultan Vahdeddin'in olu Erturul Efendi
bu izdivacn mahsuldr. Hemen lve edelim ki, Sultan Vahideddin'in doan bu
evldnn doum haberi ve konulan isim idri birimlere ulatrldnda vatann
bir ilesinde kaymakam olarak vazifede bulunan mehur Heccav ir Eref Bey,
doum ve ismi bildiren ifreyi rendiinde Erturul adn u ifadeyle karlar:
<Eyvah en batan balyoruz yine!> demek suretiyle Osmanl devletinin yeniden
kurulua gemek durumuna geldiine iaret ettii dudaklarda bir tebessm
meydana getiren bir hiciv olarak anla gelmitirki erke kavminden olan
Mveddet Kadnefendi, vefatnda engelky Kabristannda topraa tevdi
edilmitir.
Nevre Kadnefendi'de, Adapazar'nda 4/Mays/1901'de domu olup, vefat
trihinin bilinmedii ancak 1955'de hayatta olduuna dir ztuna Bey, malumat
vermektedir. Bu hanmnda erke kavminden olduu bilinmekte eine bir
ocuk verme ansn verme imkn eline gememitir. 20/Haziran/1918'de
Dolmabahe Saraynda izdiva etmilerdir. Bir mddet zmit'de ikamet eden
Nevre hanmefendi nirah hanmefendinin teyzesinin kz olup hayatnn son
yllarnda Kalam'da tacir bir zatla evlendii bilinmektedir. Bununda medfeni
hakknda bir malumat sahibi deiliz. Ancak yapt evlilik sonrasnda Bey'i ile
birlikte Ankara'ya yerletiini haber verir, ztuna Bey.
Nimet Nevzd hanmefendi; stanbul'da, 2/Mart/ 1902!de domu
l/EylI/1921'de Sultan Vahideddin taht- Osma-ni'de dev gibi byk gailelerle
bouurken, bu izdivac yapmt. Padiah'n vatandan ayrlma mecburiyetinden
az-sonra kocasnn yanna SanRemo'ya gelmi vefat sonrasnda stanbul'a avdet
etti. Beikta'da ikamete balad. 1950'de Kahire'ye gittii grld. Burada drt
defa hac ettii bildiriliyor. Takvimler 1974' gsterirken Nimet Nevzad ha-
nmefendi Anadoluhisar'ndaki yalsnda muammer idi. 26 yandayken, Kapdan
Zeki Bey adl bir zatla izdiva yapt. Bu evliliinden bir oul ve bir kz
dnya'ya geldi. 1885'de hayatta olup, hakknda baka bilgi bulunmuyor. Dier
bir malumat da bu be hanmdan Nevzad hanmefendiye, Nevre hanmefendiye
Kadnefendi unvan verilmeyip, ikbal olarak kaldklardr.
Sultan 6.Mehmed Vahideddin Hn'n ocuklarna gelince bunlar kz ve bir
erkek olmutur. Bu kzlardan lkine Mni-re ad verilmi ancak doduu yl
daha kundakdan kmadan vefat vukubulmu anne ve babay kederdide etmitir.
Vahideddin Hn'n 3.ocuu ve 3.kz olan Rukiye Sabiha Sultan Ortaky
Saraynda l/Nisan/1894'de domu ve 26/Austos/l97l'de 77 yann iinde vefat
etmitir. Rume-lihisar' kabristannda defnolunmutur. Bu Sultanhanm Emine
Nzikeda bakadn efendinin dnya'ya getirdii kzdr.
Fatma ulviye Sultalhanm da 1.kadnefendi Emine Nzi-ked hanmn dnyaya
getirdii 2.evld ve kzdr. Doum trihi 12/Eyll/I892'olup, Ortaky
Saraynda dnya'ya gelmi, adn ise merhum padiah 2.Abdlhamid Hn vermi
merhum olan kk kznn adn takmt. Vefat ise, 25/Ocak/1967'de 74 yan
4 ay getii halde zmir'de vukuu bulmutur. Defin ii ise, stanbul'a
engelky'e getirilerek burada gerekletirilmitir.
Sultan Vahideddin'in 4. Ve tek erkek ocuu Mehmed Erturul Efendi,
2/Kasm/1912'de engelky Saraynda domutur.2/Temmuz/1944'de menenjit
rahatszlndan 31 yan 8 ay getii halde Kahire'de vefat vukuubulmutur.
Ab-basiye Kabristan kendisine medfen olmutur. Hayatn izdiva yapmadan
tamamlamtr.
Sultan Vahideddin'in Sadrazamlar Ve eyhlislmlar

Sultan Vahideddin Hn Osmanl tahtna aabeyi Sultan Read'n vefat zerine

oturduunda makam-i sadaretde, Mehmed Talat Paa bulunmaktayd. Talat
Paayla 3 ay, 10 gn alan padiah ilk deiiklii Mir Ahmed zzet (Fur~
ga) Paa'ya 14/10/1918'de mhr vermek suretiyle gerekletirdi.
214.sadrazam zzet Paa bu grevde 28 gn kald ve ttihatar'n ileri gelenleri
bu dnme iinde lkeden firara muvaffak oldular. Bir mnada zzet Paa
hkmeti ve bu hkmetin Dahiliye nzn Ali Fethi (Okyar) Bey'in bu ileri
kolaylatrd beyanlar ortal kaplamtr. 11/11/1918'de 2 ay, 2 gn srecek
olan Ahmed Tevfik Paa sadareti tensib olundu. 13/1/1919'da istifa ettiyse de
yeni bir kabinenin sadnazam olarak 13/1/1919 itibaryla yine mhr paa da
kald ve bu sefer de 1 ay, 22 gn sren bir sadaret dnemi daha yaand. Bylece
de, 4/3/1919'a gelindi. te bu trih-de 5 defa sadarete getirilecek Damad
Mehmed Ferid Paa sadaretlerinin ilki devreye girmi oldu. Bu trihden itibaren,
2/Ekim/1919'a kadar yekn adet kabineyi ye deiiklikleri ile kuran dmad
paa, 2/Ekm/1919'da yerini Ali Rza Paa sadaretine terke mecbur oldu.
8/Mart/1920'de Ali Rza Paa sadareti hitama erdiinde bu hizmet, 5 ay, 7 gn
srmt. Bunun sadaretini de, Hulusi Salih (Kezrak) Paa devralm an- cak bu
zat da mhr hmayunu 28 gn tayabil-miti. Mhr hmayun bu ksa
sadaretden sonra tekrar 215. srada sadnazam olan Dmad Mehmed Ferid
Paa'ya avdet etti ki bu seferde paa, ik-i kabine kurdu. Bunun 5/Ni-san/1920'de
baladn ve 21/Ekim/1920'de tamamlandnda 6 ay, 16 gn srm oldu.
Bylece de, yerini Ahmed Tevfik Paa'ya terkederken, be defa elinde
bulundurduu mhr hmayun yekn olarak 1 sene, 1 ay, 15 gn tutmutu.
Ahmed Tevfik Paa da 2 sene, 14 gn srecek dnyann en zor grevine
balam ve 4/Kasm/1922'de Osmanl Devletinin inhilliyle, mhr hmayunu
ebediyyen saklamak zere elinde kalmt ve dnyann en erefli milletinin en
mkemmel devleti trih sahnesinden ekilirken, deviet-i ebed mddet izgisi
iinde Cumhuriyet Trkyes Osmanl klleri zerinden hayat buluyordu.
Sultan Vahideddin dnemini, be kiiye on defa mhr hmayun teslim etmi ve
bu sadaret deiiklikleriyle dnemini ikml etmi fakat kendisi vatancda olmak
mecburiyetine maruz kalmtr. Sultan Vahideddin Hn'n eyhlislmlarna
gelince, Padiah tahta ktnda makam- meihatde Musa Kzm Efendi
bulunmaktayd. 14/Ekim/1918'de infisal eden Talat Paa kabinesiyle birlikte,
grevini tamamlam oldu. Bylece padiahn kendisinin tyin etmedii
eyhlislm olarak ilk eyhlislm sayabiliriz.
Dastanl mer Hulusi Efendi meihata geldi bu geli Ahmed zzet Paa
kabinesinye oldu ve bu kabinenin istifas nihayetinde o da makamndan infisal
etti. Bylece Osmanl devletinin 169.eyhlislm olmutur. Bu sefer 11/Ka-
sm/1918'de meihatn Hayderizde brahim Efendiye tevcih olunduunu
gryoruz. Bu ztn meihati iki defa saylmakta daha sonra da 3. ve 4.
meihatine gelmitir. Bu seferki 3 ay, 23 gn srmtr. 4/Mart/1919'da sona
ermitir. Yerine 171. eyhlislm olarak Tokad Mustafa Sabri Efendi
2/Ekim/1919 tarihine kadar meihat saylan tebeddlat grmtr.
eyhlislmlar iinde yurt dna kan sadnaza-ma vekleti mnasebetiyle
Hoca-Paa lakab alm bu zat iin Mevlan zade Rfat Bey, Franszlarn mehur
Kardinal Ri-lve'si benzetmesi yapmaktadr ki, bunu bilmem amma, ok zeki
olduu bir vakadr. Birgn meclis-i mebusanda tti-had Terakki'yi tenkid
ederken, sadnazam Talat Paa, sen bu ithamlar iktidar olmak iin yapyorsun
diye laf attnda, Sabr Efendi; u enfes cevab hemen yaptrmtr: <TaIat
Paa iktidar olmann su olduunu sylerseniz, nce kendinize baknz ve crm-
mehud halinde olduunuzu grnz nk iktidardasnz!> ifadesi hazrcevap
olmann bir baarsdr.
Mustafa Sabri Efendi'nin yerine meihate getirilen Hayderizde brahim Efendi,
3. ve 4. meihatini tamamladnda trih, 5/Nisan/1920 idi. Ve mddeti 6 ay, 4
gn srp drt meihatinin mddeti 9 ay, 27 gn srmtr. Bu ztn yerine ayn
aileden Hayderizde Abdullah Efendi 31/Tem-muz/1920'ye kadar meihati 3 ay,
26 gn srmek zere getirilmitir. Bunun peinden makam-i meihate yeniden
Mustafa Sabri Efendi gelmi, bu seferinde 1 ay, 26 gn ifta makamnda
kalabilmitir. Tm meihati 8 ay, 25 gn srebil-mitir. Osmanl devletinin son
sadrazam nasl Ahmed Tevfik Paa ise, eyhlislm da, Meden Mehmed Nuri
Efendi olmu 2 sene, 1 ay, 8 gn srmtr. Ancak bu da iki meihat olmutur,
kabine tebeddlat bu durumlar salamtr. Mei-hatin son gn yine
sadrazamin da son gn olan, 4/Kasm/1922 trihi olmutur.

Bir Fkh Alimi Gzyle

Taht- Osmaniye clus ettiinde Sultan .Mehmed Vahideddin hn,sadnazam

Talat Paa ile nezaketen hkmetin istifasn verdii ve bunun zerine kendisini
yine vazifede ib-ka edip yeni hkmet hususunda yapt konuma esnasnda
sz, lkede nevnema bulan hilafet ve saltanat anlay zerine getirir ve Talat
Paa'ya unlar beyan eder ki bu ilm mna ihtiva eden beyan buraya almak
suretiyle mhim ve trihi bir vazifeyi yerine getiriyoruz. Bylece de,
hatratlardan yola klarak hazrlanan trih almalarnn hususiyetinin
stnln de ortaya koymu oluyoruz zannndayim. Padiah, Talat Paa'ya
unlar sylyor: <.Hilafet ile saltanat muhtelif suret ve ekillerde tasavvur ve
tasvir edenlere tesadf olunuyor. Benim ehzadeliimden beri ark ilimleri ve is-
lm felsefesi ile meguliyetim vardr. Mutasavvifin-i kiramdan ve
mtebahhirinden bir ok zevat ile ilm meclislerde bulunmuluum vardr. Size
de tahassslerimi nakledeyim. Hilafet aslnda saltanat demektir. Hilafet; cra
kuvveti ve te-riyye-i riyaset demektir. Hilafet ifadesinde saltanat da mndemi
bulunmaktadr. Fakat, saltanatda hilafet olmayabilir. Nitekim her sultan hatife
deildir. Peygamber Efendimiz (s.a.v) nbvvet yni peygamberlikle, saltanat
mbarek ahsiyetlerinde toplamt. Mvekkili zinm yni vekletini hiz
olduum, zt kuvve-i icraiyye riyasetini ve bakumandanl zerinde
tamaktayd. Reslllaha halef olan Hulefay- Ridiyn ise,ancak vekil
mnasna gelen halife ad altnda ileri yrtrler ve saltanat ederlerdi. Her biri
birer sultan'd. Risaletpenah Efendimiz son nebi olduundan, risa-let-i nebeviye
hitma erdiinden ki bu cihet Kur'an- Keriym-de mesturdur sfat- nbvveti
ukbya gtrmler ve yalnz saltanat- Muhammediye'ye halifelerine terk
buyurmulardn Dima musahabei nbvvet ile merref olan sahabi-lerin
hilafetleri umur-u diniyye ve siyasiyye zerineydi. Nerine memur
deillerdi.Ceddim Yavuz, Msr'a ftihane girdii zaman Abbasilerin son
halifesi, hilt- fhirei hilfeti g ve kuvvet sahibi olan Sultan Selim'e terk ve
tevdi eyledi. Ondan sonra da hilafet ve saltanat art hline geldi. Bu ekil
asrlardan beri devam ediyordu. l- Osman'a devredilmi olan hilfet, saltanat-
Islm- Osmn ite adeta et ile deh gibi imtiza ederek ikisi bir birine lem
olmutur. te bunun iindir ki bir anane-i kadime ve diniyye olarak Trk'n ha-
kan'nn tem-i slam halife tanm ve hemen beyat ve tkib edegelmitir>
dedikten sonra Sultan Vahideddin, Talat Pa-a'ya syledikleriyle saltanatn
hilafete tetabukunu ortaya koyuyor ve bylece de, bir fkh bilgini olarak, bu
meselenin tavazzuf ettiini ortaya koydu.
Yukarda sayfalarmza aldmz; Sultan Vahideddin'in hilafet ve saltanat
hususundaki Talat Paa'ya dncelerini nakleden ifadeleri koymu
bulunuyoruz. Hemen ilve edelim ki, TBMM'de Burdur mebusu sfatyla
bulunan ve ayn zamanda Cumhuriyet Trkiyesinin stikll Marnn gftesinin
sahibi olarak tannan Mehmed Akif (Ersoy) merhum, H.28/c.evvel/1339-
R.8/ubat/1337-M.21/ubat/1921'de Sal gn, gizli oturumda, Hasan Fehmi
Efendi'nin bakanlnda yapld esnada irad ettii konumasnda ileri srd
husus Sultan Vahideddin'in iaret ettii meselelere tetabuku mnasebetiyle,
Meclisin gizli oturum zabtlarndan alntlamay uygun ve isabetli bir seim
olarak grdk.
".Mehmed Akif Bey (Burdur)-Efendiler, stanbul'la aramzdaki suitefehhmn
kalkmas bu ikiliin bertaraf edilmesi iin mectis-i liniz karar verdi. stanbul'a
bir telgraf yazlaakt ve bu da Meclis tarafndan yazlacakt ve son cevap
olacakt.
Hamdullah Suphi Bey (Antalya)-Beyefendi yazmlar,geldiler burada okudular.
Mehmed Akif Bey (Burdur)-Sadi; arkn en hkim iri Sadi derki; <insan
daima doruyu sylemelidir. Her syledii doru olmaldr. Fakat her doruyu
her vakit sylememe-lidi:> Bendeniz o telgraf msveddesinde bu gn
sylenilmesi muvafk olmayacak bir ok hakikatler grdm. cab eden yerlerde
gayet edit bir lisanla ifade edilmi. Eer maksad. itilafn temini ise bu lisan
tahfif (hafifletmek) edilmelidir. Daha itilafcuyne yazlmaldr. Biz metalibimizi
bir lisn mutedil ile bir slbu leyyin ile ifade edersek ve onlar kabul etmez-
lerse i bitmi olur. Bendeniz bir ey karaladm. Msaade buyurursanz
okuyaym. (Ankara ile stanbul arasnda cereyan eden muhaberattan stanbul'un
henz gerek kendi vaziyetini, gerek Anadolu'nun vaziye tini layikiyle ihata
edemedii kanaati hsl oluyor Milletin berat- idamndan baka bir ey olmayan
Sevr muahedenamesini stanbul'a kabul ettiren esbabn burada mevzubahs
edilmesini mnasip grmyoruz. Ancak milletin istiklali o muah.edena-m.enin
bir ka maddesinin tdil ve tebdiliyle temin olunamayp, bsbtn ortadan
kalkmasna mtevakkf bulunmasna nazaran vaktiyle o muahedenameyi kabul
edenlerin bugn konferansta lazm gelen vak- tesisi haiz olamayacaklar pek
tabiidir Mtarekeden beri devam eden ve inayet-i Hakk' la hayat ve istikl-
limizin hlsna kadar devam muhakkak olan mcahedei milliye sayesinde
bugn lehimize olarak bir vaziyet inkiaf etti. Bu msait vaziyetten istifadeye
komak btn kuvvay devlet iin bir uecibei hayatiyye iken, stanbul'un
hakayik-i ahvale gz yumarak ruhtan ziyade ekil ile megul olduu nazar
teessfle grlyor. Zaman gemi uakayii tahlil ile megul olduu nazar
teessfle grlyor. Zaman, gemi uakayii tahlil ile uraacak zaman deildir.
Ecnebiler devletimizin btn varln payimal etmiler, en tabii hukukunu
inemekten sklmamlardr. Bu tecavzlere dier taraflardan evvel maruz
kalan ve el'an ecnebi tahakkm altnda bile bakaldramayan istanbul'un bu
ahvali gz nnde tutarak ona gre bir vaziyet ittihaz etmesi zaruri iken maks
bir stikamet almas cidden mucibi teessftr. stanbul nazarnda henz resmen
asi telakki edilen Anadolu bugn istiklli iin, Makam- Hilafet ve Saltanatn
tahlisi iin canla bala urayor, dmanlarn muhacematna gs geriyor, bu
yolda kann dkyor. Dolaysyla bugn sz sahibi ancak kendisi olmak icab
edeceini tiraf ve kabul etmek ve aradaki suitefehhm bertaraf ederek
BMM'ne tefvizi umur eylemek kendisinin ve btn memleketin selmeti nmna
stanbul iin en mtekaddim ve en mtehattim bir vazifedir Bugn nyet-i
Hakk'la millet vahdetini temin etmi meru meclis ve Hkmetini tekil ile
ordularn tanzim eylemi her trl mdehalat ecnebiyyeden azade olarak
tenfiz-i ahkm ve kazada bulunmu iken btn bu eraitten tamamyla mahram
bulunan stanbul'un hl ekal ve merasim ile uramas menafi millet ve
maslahat mmetle kbit-i telif deildir. Bugn stanbul'un uhdei hakimiyetine
den en mhim vazife derhal BMM:nin meruuiyetini tasdik ve konferansa
mnhasran bu meclise aid olduunu iln etmektir. Bunun hilafnda hareket
milletin hlsna set ekmek, tefrika ve inksama badi olmak, makam- hilafet ve
saltanat (papalk) gibi kuvvay maddiyeden mahrum ve gayrimeru bir ekle
sokarak ecnebilerin amaline bzie derekesine indirmek demektir. Buna ise
eriat- Garray slmiyyenin msaadesi yoktur. Kald ki mslmanlk nazarnda
pek byk bir mevkii dinisi olan Makam Muallay Hilafeti vaz' meruun-dan
karmaya hi bir ferdin, htt o makam igal eden zt- ahanenin bile
selahiyeti olamaz. radei ahane maslahat mmet zerine ibtina ederse muteber
ve muta olur. Evet Zt ahanenin arzuyu zti ve emri hususileri bakadr.
mmetin emini olmak haysiye tiyle deruhde buyurduklar emaneti hilfetten
mtehassl ahsiyeti mneviyenin iradesi bakadr. Binaenaleyh bugn zt
ahane btn mli hususiyelerinden tecerrt etmek ve o deruhte buyurduklar
kbradan mtehassl ahsiyeti mneviye namna maslahat mmet muktezas
vehile Iradat liye de bulunmak mecburiyeti eriyesindedirler. Maslahat
mmetin muktezas ise (icmal mmet) mahiyetinde olan ve bir kuvvei
maddiyeye istinad eden B.M.Meclisi, evet ancak bu meclis izhar etmek mevki-
inde bulunuyor. Malumdur ki din-i slmn kyam ve bekas iin zaruri olan
tehizi cyu, eddi sugur, tenfizi ahkm ve kaza eraiti esasiyesni bilklliye
iptal ile makam- mnay hilafeti mhmel bir hle koyan (sevr)
muahedenamesini kabule, cevaz- seri yoktur. ayet stanbulu byle gayrimeru
bir vaziyete sokan sebeb cebrik rah ise bu gn o sebebin zail olduu iddia
olunamaz. Binaenaleyh ecnebilerin cebr ikrahiyle btn eraiti esasiye-i
sedyesinden tecrit edilen Makam Hilafet ve Saltanat iin o eraiti temin eden
B.M.M.ni derhal Makam- Celili Hilafetin kuvvei meyyidesi olarak tasdik ve
bu meclisin icmai mmet mahiyetinde olar mu-karreratn kabul ile kendi vaz'
meruunu iktisap etmek bir vazifei eriyye olduktan baka beynel mslimin
byk bir mevkii ihtiram bulunan Hanedan- l Osman'n iletebed bu mevkii
mmtaz muhafaza edebilmesi inde elzemdir Gerek Zt ahanenin gerek
btn Cihan- islmn malumu olmaldr ki B.M.Meclisince bugn makam-
hilfet ve saltanatn hlsn ve milletimizin istiklli tammn temin etmekten
baka hibir gaye mutasavver deildir ve bunun byle olduunu her milletvekili
ferden ferda ye- min ile te'yit etmitir. Onun in bugn stanbul'un mnsz
vesveselerle nazar ecanipde milletin vahdetini kesrederek gayrimeru bir tavr
taknmasna B.M.Meclisi son derece mtessiftir. Artk bu gayri meru vaziyete
bir an evvel hatime vermek bu zavall bu fedakr milletin mukadderatn idare
etmekte bulunan B:M:Meclisiyle tevhidi mesai etmek ayn gayenin husulne
elbirliiyle almak dini ve vatan milli vazaifin akdemidir. Binaenaleyh
gayemizin husulnden sonra aramzda halli pek kolay olan mesaili dahiliyeye ait
bir takm noktai nazar ihtilaflarnn bugn katiyyen mevzubahs edilmemesini ve
yalnz din milletin menafii aliyesi dnlerek derhal B.M.Meclisinin
meruiyetinin kabul ve intihb ettii murahhaslarn tasdik edilmesini, bu suretle
aradaki ikiliin kaldrlarak Kur'anm ve Snneti Resl'n emri vehile Devlet ve
milletimizin ecanibe kar yekpare bir bnyan marsus hlinde tecelli
ettirilmesini selmet-i din devlet nmna son defa olarak temenni ederiz. bu
kararmz Tevfik Paa'ya aynen tebli olunmak zere Heyet-i Vekileye tevdi
olundu." eklinde kaleme ald yazy okuyan Hz.Akif, hilafet ve saltanatn
nemi ve BMAVnin merbutiyetini ifde ederken BMAVnin hilafetin arkasnda
bir kuvvet olduunu belirtir ve bunu tasdik eder. Ancak 1924'de hilafetin
kaldrlmas istek ve zan hak-ksnda ir'in yanldn gsterir.
Ama biz burada, Sultan Vahideddin'in; Talat Paayla yapt konumada buna
temas etmesi ve lafzlarnda mndemi olan, hilafeti ve Saltanat hakkndaki
menfi dnce sahiplerinin beyanlarna atf yaparak konumasyla, Akif Bey'in
stanbul'a meclise yazlm ve meclisde okunduu belirtilen msveddenin
hilafet ilgasnn erge yaplaca dedikodularnn kulana erimesinden olduu
gzden uzak tutulmaldr. Bylece hilafet hususunda ayn dnen iki mhim
adamn biri cebre dayanamayarak vatancda olmu, dieri ise, endie
tadndan dolay vatancda olup, vatana avdeti ancak lebilmek iin
olmutur. Biz bu konumay, sayfalarmza almakla dinin ve vatann byk iri
Mehmed Akif (Ersoy) merhumun, TBMM'de hi konumam oturmu
diyenlere szlerini geri almalar gerektiini ihtara lzum grmyoruz.

Halife Abdlmecid

Osmanl devletinin saltanat dnemi Sultan G.Mehmed Vahideddin Hn'n

vatancd olmas hasebiyle son bulmutu. Hilafetin ibkas ise devam
etmekteydi. Bu makam Hanedan- -t Osman'n ekber veliahd ve lkedeki en
byk erkei olarak Veliahd Abdlmecid EfendPye TBMM kararyla yaplan
bir seim sonunda tevcih olundu. Abdfmecid Efendi Dedesi, Sultan
Abdlmecid Hn'n adn tamakta ve merhum ehid Sultan Abdlaziz Hn'n,
Hayrandil Kadn Efen-di'den dnya'ya gelen oludur. Doumu, Dofmabahe
Saraynda 29/Mays/1868'de stanbul'un fetih yldnmnn 415.sine tesadf
etmitir. Padiahn ortanca oludur. Bilindii gibi, Sultan Aziz'in erkek
evldndan ekberi Yusuf z-zeddin Efendi olup, en k ise Seyfeddin
Efendidir. Sultan Abdlaziz ehid edildiinde Abdlmecid Efendi henz 7
yandayd. Bu demektirki, 1842 doumlu olan Sultan 2. Abdlhamid hn, 26
ya byk olduu Abdlmecid Efen-di'den doays ile amcazadesine babalk
grevi yklenmitir. "Son Halife Abdlmecid" adl deerli biyografik eserin
sahibi O.Gazi Airolu, Burak Yaynevince nerolunan eserinde 14.sahifedeki
u ifadesi, bizim beyanmz desteklemektedir. "..Saltan
Abdlhamid,Abdlmecid Efendiyi ok setlerdi. O'-nun teki kardelerinden
daha serbeste davranmasna izin verirdi. ehzadenin, Abdlhamid Hn'n
nezdinde ayr bir yeri vard. Trklerin Hakan ve slamlarn Halifesi, bayralar-da
kendi ehzadelerine hediye olarak ne alnrsa Abdlmecid Efendi'yede aynlar
verilirdi. Abdlmecid Efendi, devrin gereine uyup, Abdlhamid Han'n
ehzadeleriyle Franszca rendi. retmeni; Fransz Sefaretinden Msy
Guyut'tu. Msy Guyut; Balarbandaki kkte yatp kalkan Pazar gnleri izinli
saylrd. ehzde'nin Farsa hocas: Nervet Hanmd. Safiye nvar
hatralarnda Nervet Usta hakknda u bilgileri veriyor: Sultan Read, ir ve
dindar idi (Ltfi Simavi Bey'i bu cmle yalanlyor. Safiye hanm Saray' pek iyi
bilen bir insan olarak, Ltfi Simvi Bey'e nazaran daha inanlr bir kaynaktr
bence bu bakmdan anakkale iin yazd iiri onun yazmad noktasnda
beyanda bulunan Bamabeyn-ci'nin maksadn bilemezsek de, Safiye nvar
merhumeyi bu nokta da tercih ediyorum.m.h) Bir vakit namazn brakt
grlmemitir. Halifey-i Ry-i Zemin sfatn tayan bir insana yakacak
ekilde dinine ball vard. Maiyetinde alanlarn hepsinin namaz
klmalarn emrederdi(..) Saray'da Saltan Aziz zamanndan kalma tiervet Usta
vard. Bilgili ve Farsa diline aina yal bir kadnd. Onu sk sk huzuruna
arr ve kendisiyle konumaktan pek holanrd. Bu kad-nefendi, ayn
zamanda, ehzade Mecid Efendinin de ders hocaln yapmt" Demektedir.
Bylece 2.Abdlhamid Hn'dan sonra Abdlmecid Efendi'yi Sultan Read'nda
vikaye ettiini gryoruz. Sanatkr ruhlu bir zt olup, edib, ressam,
mzisyenlere ok deer verir ve bu kiilerin sanat alanndaki baarlarndan hi
de aa olmayan, kimi dallarda onlara faik olan becerileri vard. Fakat takdir
etmesi hanedann bir miras gibi biribirlerine devrettikleri hl Mecid Efendi'de de
pek gani olarak mevcuddu.
Bu gn Aiyan mzesinde bulunan Tevfik Fikret'in mehur Sis iirinden ald
ilhamla yapt tabloyu ire hediye etmitir. Abdlhakhamid'e Finten adl
oyununun ehir tiyatrolarnda sahne almas mnasebetiyle kknde yapt bir
d-vetdeyse iri azama ve davetlilere zerinde Finten yazan som altndan birer
kravat inesi hediye etmitir. Yukarda ad geen eserin sahibi Airolu Bey,
kitabn kapann arka tarafnda u ibare ile Abdlmecd Efendi'nin beyann
koymak suretiyle bir ok insanmzn baz hakikatlere muttali olmasn temin
hususunda hayli makbul bir ilem yaptn belirtirken, biz sahifemizi oradan
aldmz alntyla sslemek istiyoruz:
".Dnnz, giderken bir zarf iinde ikibin sterlin ltfetmiler. Bununla
koskoca bir saray halk hangi bir otele yerleir, hangi masraf karlayabilir Biz
de, baka hkmdarlar gibi giderken oe gitmeden nce hazineden pek kymetli
mcevherleri kaldrabilirdik, amma memlekete mal olmu eylere el srmeyi
vicdanszlk addederim. Sonra arkamzdan neler iitmedik? Yok biz hinmiiz,
biz Milli Mcadeleyle ilgilenmemiiz,' biz dmanla ibirlii etmiiz, btn
bunlarn asl esas yok! Vahdeddin de maalesef etrafndakilere uydu. O'na baz
eyler sylenebilir Bana gelince, Allah da bilir, Peygamberde yarn efaat
edecektir. Olum mer Faruk'u Anadolu'ya gnderdim. Maksadm: stanbul'dan
kap Anadolu'ya gelmek, slm mcahidlerinin bana gemek ve btn lem-i
sim ayaa kaldrmakt. Ama ne yapaym ki, olumu nebolu'dan evirdiler
Teklifimi red ettiler O zaman bize stanbul'da iin sonuna kadar oturmak dt.
Milli zafere bir ocuk gibi sevindik. Mustafa Keml'i kucaklamak, htt kzm
O'na vermek bile istedim, fakat kimse bunu anlamak istemedi. Mustafa Keml
Paa'nn Rafet Paa'ya: Ben Enver Paa olmak istemem dediini
sylediler,amma biz kendisini Enver Paa yapmak istememitik!"
Hemen bahse konu kitabnda Airolu Beyefendi 165.sahifedeki u paragrafla
Abdlmecd Hn'n yksek karakterini ortaya koyduunu gryoruz, yleki:
"Sabk halifenin kz Drrehvar Sultan'n, dnya'nn en zengin ailelerinden,
birisi olan Hind Mihracelerinden Haydarabad Nizm'inin olu ile evlenmesi de,
kendisine Hindistana yerlemek ve hilafet makamn Cava ve Sumatra yni
bugnk Endonezya'da yaayan yzmilyon mu.slo.man ilve olarak, Pakistan ve
Hindistan'n muhtelif yerlerindekilerle beraber, ikiyz milyonu aan mslman
kitlesinin yaad blgede ihya ve devam ettirmesi teklifinin tabii neticesi
olarak karlanmt. Fakat Abdlmecd Efendi, Hindistan'a yerlemek, daha
sonra da sonrada hilafeti orada tesis etmek yolundaki teklifleri red etti. Ne
ngiltere'den ne Fransa'dan dorudan doruya veya vastal olarak gelen, daha
sonra Msr Kral Birinci Fuad'n cazip tekliflerine msbet cevap vermeyerek,
vaziyetini muhafaza etti." Yni maddi zorluklar iinde yaamay gze ap,
makam- muallay satla karmad. Sultan Vahideddin'de ayn davran iinde
olduundan bu vasf- mmeyyiz hane-dan- Osmniyann ne kadar iftihar etse
yeri olan bir davran biimidir.
Abdlmecd Efendi'nin milli mcadeleye ne kadar destek verdii, daha sonralar
general Ymni (resin) Paa o yllarda yaverlerden olduundan bu ilerin
ahidinden olup, hatrlarnda aleyhte sz etmemektedir. DP'dneminde mebus da
olan Paa, bakanlk grevinde bulunduunu da hatrlyor gibiyim. Sultan 6.
Mehmed Vahideddin'in lkeden ayrlmasnn akabinde 18/Kasm/1922'de,
TBMM'nin yapt itimada 148 milletvekili reylerini Abdlmecd Efendi'de
toplad. Bylece Efendi saltanatsz olarak hilafeti omuzlarna alm oldu. Bu hli
daha evvel tahmin eden sabk padiah Havideddin hn ve hanedan'n yelerinin
bir ou bu tarz bir hilafeti uhdesine almamasn hatrlattlar.
Fakat Efendi Hazretleri, grev alnmazsa kendi geleceklerinin daha abuk
skntlar getireceini tahmin ettiinden bu me'suliyetin altna girmeyi vazifenin
ktslii ve hanedan'n akbeti bakmndan kabul etmeyi tercih etti. Meclis,
halifenin seildii itimada Mehmed Selim Efendi'ye rey, Abdrra-him
Efendi'yede iki rey km bylece halife r-sen deil, namzetler eklinde
seilmitirki, bu halifelik iin yaplan ilk tr seimdir hilafetin ihdasndan sonra.
Mesela Takiyddin Taktaki adl bir zat'a da rey verilebeleceini ihsas etmek
istemilerdir. Abdlmecid Efendi'nin hilafet mddeti, 1 sene, 3 ay, 15 gn
srm ve 3/Mart/1924'de son bulmutur. Abdi-mecid Efendi'nin son Cuma
selaml 29/ubat/1924'de yaplmtr. 6/Ekim/1923'de stanbul'a duhl eden
Kuvay Mil-liye-miz, hilafetinde kaldrlabileceinin iaretlerini vermeye
balamt. nk, halife'ye gsterili merasimlerden kanlmasn ifade eden
mtalaalar duyuruluyordu. Refet Paa'nn Abdlmecid Efendi'ye Beyaz bir at
hediye etmesi Ankara'y kzdrmt. Nihayet Lozan muahedesinin
imzalanmasnn ardndan meclis 341 sayl kanunu karm ve bu kanunun
1.maddesi halife hl edilmitir. Hilafet, hkmet ve cumhuriyet mna ve
mefhmlarnda esasen mndemi olduundan, makam- hilafet mlgaadr.
2.madde ise, Hnedan-i l Osman'n Trkiye'den ihracn mirdi.
stanbul Valisi Ali Haydar (Yulu) Bey ve stanbul Pois Mdr Sadeddin Bey
ve lzm gelen elemanlarla birlikte Dolmabahe Sarayna gitmiler ve Ali
Haydar Bey merhum pek mkedder ve refiki Sadeddin Bey'de zgn bir hl
iinde olduklari halde durumu zel bir oda da halifeye aktarmlard. Gayrresm
olarak daha nce duruma muttali olan halife nce bir mukavemet ifadeleri beyan
etmi ve yine Haydar Bey'in ricas zerine daha bir baka oda da grmeleri
zerine Abdlmecid Efendi durumu kabullenmitir. Bu satrlarn yazan, Al
Haydar Beyzade emekli kaymakamlardan Melih Yulu Bcvefendi ile gerek
nair ve yazar mnasebeti gerekse de peder-evlad mnasebetleri Melih
Beyefendinin irtihali dr beka eylemesine kadar devam etmitir. Bu mevzuyu
biz sormaktan haya ederdik, o ise sorulmadan hi bir ey anlatmayan tarz
srdrrd ki, bir gn mevzuyu okurken yanma gelmi ve u ifadeyi beyan
eylemiti. Babamn en zld iki vak'a vard. lki, Bolu valisiyken, bir takm
silerin eline gemi ve onlarn hakaret dolu szlerine ve bir tokatna muhatap
olmas, dieri de Halife Abdlmecid'e, terk-i vatan etme hususunda tebli ettii
grevdi, demitir. Pek enteresandr ve hikmeti ilhidir ki, lkede herkesten ok
kalma hakk olan bir hanedan yurt d olunurken, nice Dnmeler batac
ediliyor, ahali ise bir takm i ekilerle sessiz muhalefetini yapyordu. te.
Cuma Namazn, Sal gn klmay kabul eden topluluk vak'asni hatrlamak
gerekir.

Halife Srgnde

4/Mart/1924 sabah saat 5.30'u gsterdiinde iki ocuu ile doktoru, hanmlar
ve ktibinin yannda bir ua ile otomobille getirildikleri atalca'da Simplon
ekspresine konmular bindikleri zel vagon svire'ye vardnda halife burada
bir deklarasyon yaymlayarak vaziyeti mslman dnyasna duyurdu, TC
hkmetinin bu kararna itirazlarn haykrd. Hindistan mslmanlar en ok
heyecan gsterenlerdi. Milli Mcadeleye Hind mslmanlannn gsterdii
muavenet p-hesizki mslmanlar kardetir mealindeki ayet-i kerime icbyd.
Halife m'minlerin emiri olduu iin Hind mslmanlar dman karsnda bizi
desteklemilerdi. ngilizler, Hindistan smrgesi olduundan bunlarla mesele
kmasn diye ngiiiz askeri yerine ii Yunan ordusuna ihale ettiler. Hind ms-
lmanlannn kurduu Hindistan Hilafet Komitesi, Halife Ab-dfmecid'e
yaad mddete dolgun bir tahsisat baladlar.
Haydarabad Nizam bu tahsisat'n byk bir blmn demekteydi. Daha sonra
da, Halife Abdlmecid ile Nizam dnr oldular, halife'nin kz Drrehvar
Sultanhanm, Hayda-rabat Nizamnn oluyla izdiva ettiler. Halife Abdlmecid
vefatna kadar Avrupa'da Paris'de yaamak mecburiyetinde kald. Vasiyeti vefat
vukubulduunda, Dedesi Sultan Mah-mud Trbesine, babas Abdlaziz Hn'n
yanna konmakt. 23/Austos/1944'de emr-i hakk vki olduunda saat akamn
9'unu yni 21 'i gstermekteydi.
Drrehvar Sultanhanm, Nizam Prensinin hanm olmas hasebiyle ngiliz
pasaportuna hmildi. Halifenin vasiyetini ifaya gayret eden bada kz
Drrehvar Sultanhanm olduu halde hanedan yeleri ellerinden geleni geri
komadlar. Gelmi olduu Trkiye'de Drrehvr Sultanhanm, ankaya'da
smet Paa ve Mevhibe hanmla yemek yemekle beraber gsterilen nzik kabule
ramen defin iine mezuniyet alamad. Paris Camiinde Abdlmecid Efendinin
na ta bir odada beklemek mecburiyetinde kald. 1950 sonrasnda iktidar olan
DP'nin tek bavekili Adnan Menderes defnetme iine scak bakmt. Mevzuata
uygun olarak TBMM dileke komisyonuna bir dilek e yazmasn ve bir ay
iinde bir itiraz zuhur etmedii takdirde, defin iinin gerekleebilecei bildi-
rilen Drrehvr Sultanhanmda, byle bir dileke yazm ve komisyona
vermitir. Hi kimse byle bir talebe birinin kp da itiraz edebileceini
ummalar akla ziyand. Fakat sap sizden dercesine, DP listesinden Krehir
mebusu olmu bulunan E. Amiral Rif'at nde bu itiraz yapnca defin ii im-
kanszlat. Drrehvr Sultanhanmn kuvvei mneviyyesi krldndan na
alp Medine'ye gtrp orada Resulllaha komu kldlar.
Fevkalde gzel bir ressam olan merhum halife, daha on-oniki yalarndayken
kz Drrehvr Sultanhanmn, pek gzel bir folklorik kyafetiyle resmini
yapm ve Dolmabahce Saraynda salonlarn birinde asl olarak kalm. Kimse
de or-dan kaldrmam ve saray'n ziyarete almasndan sonra ziyaretilerin bu
resimin gzellii dikkat ekmekte olup, re-simdekinin kim olduu sorulduunda
zamanla cevap olarak atmasyon bir isimin sylendii grlm ve hayli zaman
da bu byle devam edip, gitmi. Nice yllar sonra bir ngiliz turist kafilesinin
mezkr saray ziyaretinde kafileden biri, resim hakknda rehberden bilgi
istediinde rehber allm hikyeyi okumaya balam ki, ilerinden bir bayan,
biraz dinledikten sonra dayanamam, pek asilne ve nefis bir Trke ile bu
beyan nasl yaparsnz? Evet! Dorudur, Son Halife Hz.le-rinin yapt bir
tablodur. Kk kerimeleri Drrehvr Su!-tanhanmdr o resimdeki mealinde
szlere karlk, rehber kendi beyannda srar etmek temayl gsterince,
hanmefendi daha otoriter bir ses ile,evet efendim o resimdeki kz Drrehvr
Sultanhanmdr der demez, rehber'de ne biliyorsunuz? Cevab verince turist
bayan da, biliyorum! nk o resimdeki Drrehvar benim dediinde herkes
donmu kalm.
Bu mthi darbenin aknln atlatan rehber doruca sarayn mdrnn
yanna komu vak'ay haber vermi mdr bey'de hemen kafilenin yanna
gelmi Drrehvr Sultanhanma mlki olup kendilerine yer gsterip
ikramlarda bulunduktan sonra: Efendim niin byle habersiz, bir turist gibi
geliyorsunuz? Haber versenizde sizin eviniz olan burada sizleri snnza lyk
ekilde arlayalm demek suretiyle pek nzik bir davran sergilediini ve bu
ifadenin Sultanhanmn gzlerini buulandrdn bana hanedana hizmet veren
kymetli bir dostum nakletmiti. imdi son halife Abdlme-cid Efendinin, e ve
ocuklaryla ilgili blm yazmaya geelim.

Halife Abdlmecid'in Hanm Ve ocuklar

Halife Abdlmecid Efendi drt izdiva yapmtr. Bunlardan ilkini ehsvar

Bakadnefendi ile 22/Aralik/1896'da Ortaky saraynda 7.veliahd iken
yapmtr. Halife'den bir sene sonra 1945'de, 64 yanda olduu halde Paris'de
vefat vukubulmu buradaki Bobigny mslman kabristannda def-nolundu.
stanbullu olan ehsvar Hanmefendi, 2/ Mays/188 l'de domutur. Halife
Abdlmecid Efendinin biricik olu mer Faruk Efendi bu hanmndan tevelld
etmitir. Evlilikleri Halife hz.erinin vefatyla mnakid olmu ve 47 sene, 7 ay,
28 gn srmtr. Hanmefendi, Trkiye'den karldklarnda 43 yann
iindeydi.
Abdlmecid Efendi'nin 2.kadnefendileri 2/Mart/1876'da Bandirma'da dnyaya
gelmi bulunan Hayrnnisa Hanmefendiyle yapmlardr. Kocasna bir evlad
verememitir. Vefat, Abdlmecid Efendi hayatta iken 3/Eyll/1936'da Fransa'da
Nice vukubulmutur. zdivalar 18/Haziran/1902'de Ortaky saraynda
gereklemitir. 34 sene, 2 ay, 15 gn sren evlilik hanimefend'nin dr- bekaya
irtihali mnasebetiyle son bul- mutur.
Halife Abdlmecid Efendi'nin 3.zdivac Atiyye Mehisti simli Adapazar'nda
tevelld etmi bulunan ki 27/Ocak/1892'de domu olan bu hanmefendi ile
olmutur. Bu Atiyye Kadnefendi Drriehvr Sultanhanmn vlidesi-dir. Vefat
1964'de Londra'a vukubulmutur. Vefatnda 72 yandayd. Haydarabad
Nizam'nn gelini olan kzyle mrnn byk bir ksmn geirmitir.
4.Kadnefendi ise Bihruz hanm olup, zmit'te 24/Mayis/1903'de dnya'ya
gelmitir. 1955'de stanbul'da vefat etmitir. 21/Mart/1921'de amlca Veliahd
Saraynda balayan evlilik hayatlar, 23 sene, 4 ay, 29 gn srm hafife
hazretlerinin dr- bekaya irtihalleri mnasebetiyle nihayete ermitir.
Halife Abdlmecid Efendinin ocuklarna gelince bunlar iki tane olup, Hatice
Hayriye Aye Drr-i ehvr Sultanha-nm skdar cadiye Tepesindeki Kasr'da
24/ubat/1914'de domutur. Hanedan'n padiah ve halifelerinden dnya'ya
gelen ocuklarn sonuncusudur. Haydarabad Nizamnn oluyla yapt izdiva
hanedan yelerinin geimlerine bir kolaylk salad grlr.
Halife Abdlmecid Efendi'nin bir olu bulunmakta ve ad da mer Faruk
Efendi'dir.
Ortaky Saray, 29/ubat/1898'de bu ehzadenin doduu yerdi. Osmanl
ehzadesi olarak milli mcadelemiz iin pek mhim saylacak harekt
gerekletirmitir bu da, Anadolu'ya ok zor artlarda vapur yolculuuyla
nebolu'ya gelmesi ve Ankara'nn bu zt geri evirmesi, ilerleyen yllarda yazl
trihler zerinde pek mhim deiiklikler getiren hatrat, mtalaa ve
kabullenilere sebeb tekil edecektir. Kendi adma yaknlarm ve arkadalarm
arasnda takriben iki yz kii zerinde bir soru anketi yaptm ve bu ehzadenin
ne zorluklarla yapt vapur seyahatinden haberleri yok, iki kii bir eyler
duymutum amma demekten teye geemediler. nebolu'dan geri evrildiini
sylediimde aknlk byd, inanlmaz bulanlar kahir ekseriyeti tekil etti.
Baz gizlilikler ve baz yasaklar meriyetten kalktnda bu hususdaki mtalaalar
hrriyete kavuacaktr. O zaman da, haklan yenmi bir takm kahramanlar trih
nnde itibariarna kavuacaklar, uradklar maduriyetin manev bakmdan
giderilmenin memnuniyetini yaayacaklardr.
Ervah lem bunu duymaz zannetmeyelim. Neyse; mer Faruk Efendi 26
yann 5. ayn srdrrken vatancd olundu. Vefat ettii 28/Mart/1969'a
kadar vatan dnda yaamak mecburiyetinde kald. 1907'de kurulmu bulunan
Fenerbahe Spor Klbnn drt dnem reisliini yklenen mer Faruk
Efendi'ye 1925'de Arnavutluk Kral olma ans doduunda o srada babakan
durumunda olan ve sonrada bu lkeye Kral olan Ahmed Zogo, ngiliz'lerin
isteini bir bakma yerine getirmiti. Amma; bu Arnavutlar davrandan dolay
nice ile ve meakkatli yllar yaadlar ki, bu mer Faruk seimini yapmamann
bedeli olarak dnlmelidir. Bunun yerine; Ahmed Tevfik Paa'nn casus
olarak kulland Ahmed Zogo'yu, byle asil ve devlet tecrbesi olan biri varken
kral olarak tercih etmeleri yanllar oldu.
Evvel 30/Mart/1969'da Kahire'de defnedildi. Daha sonra 1977 nisan'nn nakli
kabir mnasebetiyle Sultan Mahmud Trbesinde defnolundu. ehzade mer
Faruk Efendi, ngilizce, Franszca, Almanca ve Araba bilmekteydi. Kltrl bir
insand. Vefatnda 71 yan 28 gn amt.

Osmanl Hanmlarnn Ev i Ve D Giyimi

Sevgili zer enler bymn kerimeleri hanmefendi bir telefon

grmemizde dediki, aman metin Amca, almanzdan haberdarm, istirhamm
bizim Osmanl klsik trihlerinde kadn giysilerinden pek bahsedilmez. Ltfen
bu kafileye siz de, itirak etmeyiniz. Demek suretiyle pek yerinde olduunu
hissettiim bir ikazda bulundular. Fakat, almay editrme vermeyi vaad
ettiim gn de gelip atmt. Bu bakmdan daarcm da bulunan bilgilerden
bir demetle iktifa etsemde allmn dna kmay bu hanmefendi kzmn
ikaz ile yapm olmann teekkrn etmeden geemeyeceim.
Osmanl hanmlar tabiiki giyim ve kuam anlaynda, kendileri bizzat Kur'an-
Kerim' den okumasalar bile ulemnn ve imam efendilerin kendilerine
ulatrdklar bilgilerle tesettr yetlerine uygun giyim artlarn oluturmaya
almlardr. Bu espri iinde husule gelen biimlerde zaman iinde, bilgiden ve
gerektii ahkmdan bihaber olarak gele nekselleme vcuda geldii grlr.
Mesel; annem byle giyiniyor, demek ki olmas ge reken bu! Deyip, onlar gibi
giyim problemini halletme yoluna gitmilerdir. Giyim hususu dima
bakalarndan beenmek suretiyle edindiinden bu kaidenin islm kadnlarnda
da aynen cereyan ettiini sylemeden geemeyiz.
Devlet-i ebed mddet anlay iinde Osmanl hanmefendileri ve en basit kadn
giyimleri islm izgisinde hayat sren Devlet-i Seluk'ye hanmefendilerinin
izgisini srdrmekden hi de imtina etmeyip, tatbik etmilerdir. Yine de, harp
ve sulhlarn getirdii gze ho ve er'! erife mugayir olmayan d kyafetler
tercih olunmu, i kyafetlerdeyse arkn kendine has gizlilii olan ev ve yatak
hayat genel olarak meknuz ve hafi tercihi zerinde younlaldindan, bu hu-
susda trih perspektifinde verilen bilgilerin ou, siradii hayat olanlarn olup,
dlandklar toplumu kendi sfli yaaylarnn aynn yaamakta olduu
intibana, sonraki nesilleri inandrma gayretine matuf olup, bilerek veya
bilmeyerek islm dmanlarnn da ekmeine ya srmlerdir.
Kltr bakanlnn bu mevzuda l/Eyll/2002'de yaymlad bir aratrmada u
ifadeleri bulmak kabildir. Biz bu deerli makaleden bir takm aynen aktarmalar
zaman zaman da zetlemek suretiyle sahifemizi ssleyelim: "Trk kadn
giysinin en nemli zellii, yzyllar boyunca ayn geleneksel izgiyi korumas
ve sokakta giysinin kuma dnda kiilerin maddi gcn yanstan veriler
tamamasd: Kadnlarn 12. Ve 14. Yy'lardaki giysileriyle balklar
konusunda bilgiler, ini, ta eserler ve minyatrlerdeki betimlemelerden
(grntlerden) alnabilir, Seluklu kadnlarnn ev giysileri gmlek, alvar ve
entariden oluur. alvarlar bol paal, entariler uzun bol kollu yakasz e
genellikle nden aktr. ou kez etek ular, ndeki yrtma veya ak olan n
ksm geni biyelerle evrilmi, kollarn st blmne Arap giyim kltrnn
bir esi olan tiraz denilen bantlar konulmutur. Seluklu kadnlar bol enta
rilerine,bellerine taktklar kuak yada kemerlerle, dizkapa ile topuk arasnda
bir uzunluk vermilerdir; giyimlerini eitli sslerle zenginletirirler. Bunlar
diademler, kpeler, inciler, bilezikler, ve ayak bileklerindeki ha inallardr
Byk Seluklu devri kadn giysileri konusunda bilgi veren kaynaklardan biri,
ran'n nde gelen seramik merkezi olan Rey'de bulunan, 12. ve 13.Yy.Harda
perdah tek niinde yaplm tabaktr. Bugn metropolitan Muesum of artta
sergilenen bu tabak taki kadn'n uzun salar rgldr Banda inci sras oe
alnn ortasna rastlayan yerinde yuvarlak tata dizisi sslenmi bir diadem
vardr. Kulanda birbiri altndan sarkan halka ile zenginletirilmi kpe,
zerinde nden ak bir entari bulunur Kadn figrn entarisi bou-nundan
aaya doru v biiminde aktr; kollarnn st ksmnda erit vardr.
13.Yy.balarnda Konya'da hazrlanm Varka ve Glah adl ak romanndaki
minyatrler, Anadolu Seluklular devrindeki giysiler asndan nemli bir
kaynaktr.
Kadn ve erkek giysileri arasndaki ilk gze arpan ayrm, kadnlarda grlen
inci kolyeler ile incili veya alnn stnde tek tala talandrlm diademlerdir.
Sevgililerin ikisi de, ayn boyda entariler giymilerdir. Glah'ta paalar geni
alvar ve kk yzl ayakabtar vardr; entarisinin yakas V kesimlidir ve
yakasndan inci dizilen grlr. Banda alnn st blmnde yapraa benzer bir
ta dikkati eker
Giah gerektiinde erkek gibi giyinip savaa gider. Kadn figrlerin gayet ak
giysilerle betimlendii ve elencelerde kadnl erkekli guruplarn bir arada
bulunduu halkn baz kervansaraylarda kadn okuyucular dinledikleri, sey-
rettikleri dnlrse, Seluk'tu kadnlarnn son derece zgr olduklar anlalr.
(Bu figrlerin gsterdii motifler ve beraberlikler btn toplumu deil, o dnem
ressam ve sanatlarnn ahsi grlerini ve tasvirlerini toplumun hayat tarz
olarak kabullenmek ne derece doru bir harekettir, umumiyetle sanatkrlar
toplumdan farkl bir dnce tarz iinde olduu hatta bu dncesinin tatbikat
toplumla arasnda bir farkllk meydana getirmitir, bu gn bile bu hl rastlanan
hallerden olduunu hatrlatmadan geemiyorum. Hele o alarda resim
hakkndaki ihtilaf, minyatr sanatnn gelimesln de rol oynamtr. Bu
bakmdan minyatre ynelenler aslnda resim yasandan buna gelmilerdir.
Toplumun adet ve geleneklerini deitirmek bu ressamlarn fikri anlaynda bir
anari meucud olduunu gz ard etmemek lzmdr,M,H) 13.Yy'ltn ortalarnda
Musul'da resimlendirilmi "Kitab el Tiryak"n saray sahnesinde dnemin kadn,
erkek figrleri br arada bulunur. Ayn yaptn U99'da yaplm, Paris Bib-
liotheque Mationel'deki baka bir kopyasnn sunu sayfasnda da kadn
figrlerine rastlanr. Kompozisyonun ortasndaki ba tal kadnn salar
rgldr ve iki rgnn ular geriye atlarak dmlenmitir. Kotlar eritle
ssl entarisi nden bele kadar aktr ue geni paralar alvar giymitir.
Kulaklarnda inci halka kpeler, boynunda iki sra altn kolye dikkati eker.
Sahnenin drt kesinde uuan meleklerin giyimi de ayndr; balarnda ta
yerine n tal diadem-ler vardr." Denen almada Sultan Ftih Mehmed Hn
dnemi iin saray sanat olan minyatrlerdeki tasvirleri yie nakietmekteler:
".13. Yy.dan itibaren Anadolu topraklarnda egemen olan Osmanllarda kadn,
zellikle saray sanat olan minyatrlerde izlenir. Ftih Sultan Mehmed (1451-
1481) dnemi minyatrlerinde kadnlar,eski Anadolu ve Orta Asya geleneklerini
srdrecek ekilde ak giyimlidir. TSMK'R.989'da kaytl, 1460 civarnda
Edirne'de minyatrle-nen Klliyat- Katibi, 15. Yy.Osmanl saray kesiminin
yaam biimini ve dnemin giysilerini sunmas asndan nemli bir belge
nitetiindendir. Yaptta yer alan Sultann meclisinde mzisyen kzlarn
betimlendii minyatrlerde Suttan'm evresinde iki ve yiyecek sunan
hizmetliler, resm grevli- ter, kadnl erkekli mzisyenler yer alr. Resmin giysi
ynnden en ilgi ekici taraf kukusuz balklardr Baka evrelerde
rastlanlmayan bu balk, erken Osmanl kadn bartme biimi hakknda olduu
kadar, yaptn trihlenmesi konusunda ip ucu verir. Mzisyen kadnlardan biri
cenk, dieri dieri tef alar; kenarda oturansa ellerini rparak tempo tutmakta-
dr.enk alan kadn;arkaya doru sarkan ba rtsnn zerine klahvri balk
giymi, alnnn stne dilimli bir kabast balamtr. Tempo tutan hanmda da
ayn tr batk vardr. Tef alan mzisyenin bal yoktur; ular omuzlarna
deen beyaz rtsnn zerine ortas dilimli koyu renk ka-bast balamtr.
Entarileri kk yakal, nden ak ve bele kadar dmelidir. Ftih Sultan
Mehmed dneminde, Edirne nakka ha nesinde kopya edilmi 1455/1456'ya
trihlenen "Dilsuz-nme" minyatrle/indeki kadnlarda da ayn tr balklara
rastlanr. Fakat Yy.tn sonunda Sultan 2.Bayezid (1481-1512) dneminde
hazrlanan minyatrlerde bu tr kadn balklarna rastlanmaz."
stanbul'un feth olunmas; yerleik dzene gei, imparatorluun snrlarnn
genilemesi ve iktisad artlarn hli, kadn-erkek dnyasnn ayrlmasna ve
kadnlarn sokakda giyecekleri kyafete kurallar getirildii grlmtr.
16.Yy.da yazl ve resimli gerek yerli gerekse yabanc kaynaklara bakldnda
sokakda giymek zere; ferace, yamak, ve her zaman olmamak artyla pee
kullanld grlr. Ferace; nden ak bedeni ve kollar bol, etei yere kadar
uzun, yaka kesimi zaman zaman deien biimde olup,16. Ve 17.asrlarda ise
genellikle V yaka veyahutda boyunda oturmu yuvarlaklkta olup, n aklnn
iki tarafnda yer alan dikey yrtma cepli olup sokak kyafetidir. Yamak
bayanlarn, sokakta feraceyle kulland genellikle bir paras ba'dan ene'ye,
dier paras da ene'den ba'a doru balanan iki blmden oluan, feracenin
stnden sarktld gibi, yaka'nin iinde de olabilen, zenginlerin ve sarayllarn
kolalamak suretiyle kulland beyaz bir rtdr.
Bayanlar ile ilgili yabanc yazl kaynaklardan 16. asrn ilk eyreine ait bilgileri
gen yata esir alnp 1501'de Osmanl Sarayna satlan Cenevizli Givaantonyo
Menavino'nun kitabndan almaktayz. Bayezid-i Vel, Yavuz Sultan Selim dev-
rinde Saray'da i olan olarak bulunduunda ve aldran sava (1514)
sonrasnda firar etmeye muvaffak olan ve lkesine dnebilen Menavino'nun
onbe yl kapsayan bilgileri arasnda hanmlarn ince bezden barami ad verilen
bir giysi ile ehre giderken de yzlerine at klndan yaplm bir pee taktklarn
ifade edip, fakir ve kle kadnlarn da gzleri gzksn diye pee
takmadklarn, dier kadnlarn bu konuda cimri olduunu yazar.
Bir ok ecnebi eli ve ressamlar 1533'de stanbul'a gelip dolarlar ve bunlardan
Flaman yni Hollandal bir ressam alt tane gravrle stanbul ve Balkan
memleketlerini grntlemitir. Halayklarn bohalar tarken verilen
grntlerinde yzlerinin ak olmasna karlk onlarn nnde yrmekte olan
hr hanmlarn yzlerinde, pee mevcuddur. Bu ressamn gravrlerindeki
ekiller, yukarda ad geen Mena-vio'nun yazdklaryla hem ahenktir.
imdi de Sultan Ftih dnemi diyebileceimiz, 1451 iie 1481 seneleri arasndaki
zaman diliminde yaplm minyatrlerde rastlanlan tasvirlerde kadnlarmzn
kyafetleri eski Anadolu ile Orta Asya geleneklerini serglediiyle karlalr.
Manuel Serrano Sanz'n 1905'de Madrid'de yaymlad ilk baskda ve daha
sonraki basklarda Andreas Laguna adnda bir doktor tarafndan kaleme alnd
anlalan "Viaje de Tru-quia" adl seyahatnmeyse kii tarafndan
gerekletirilen bir sohbetten meydana gelmitir.
Bunlardan biri olan Pedro, 1552 ylnn stanbuldaki kadn giyim tarz iin
sohbet arka daian Juan ve Mata'ya unlar aktarr: "kadnlarn brndkleri
araflarn renkleri ve kumalar deiebilir; kimi bu renk, kimi u renk, kimi
ipekli uhadan, ama o kadar. Kadnlarn bartleri bir yana, erkekleri kadnlar
hep bir eit giyinirler. Bizde olduu gibi boyuna giysi deitirmezler. Kadn
veya koca, hangisi erken kalkarsa biribirlerinin el- biselerini giyerbilirler.
Terziye elbise sipari ettiklerinde model meselesi diye bir zenti ortaya kmaz.
Bunlar elbiseleri asla sslemezler. Yalnz en ste giydiklerine pek ince olan bir
astar geirirler.
Terzi l almaz elbisenin dikilecei kiiyi gren terzi buna bir elbise gsterir.
Terziler hem usta hem de ucuzcudur. Elbise de diki ok olduka elbisenin
kymetinin yksek kabul edildii bir vak'adr" Yine: 1554 ile 1562 yllar
arasnda Avusturya elisi olarak stanbul'da defa b.elilik grevi ile bulunmu
olan Flaman asll Busbek'in, memleketindeki bir dostuna yazd mektupda:
"kadnlarn sokaa ktklarnda-ki grdm kapallklar benim onlar birer
hayalet sanmama sebeb oldu demektedir.
Yine, Busbek ile birlikte ayn dnemi yayan Ressam Melchior Lorics, Kanuni
Sultan Sleyman devrinin Osmanl hayat tarzyla ilgili izimleri bulunmaktadr.
Bu izimlerde bulunan drt Trk kzndaki figrlerin giysileri, uzun feraceleri,
fes biimi hotozlar ve ular pskll ya da pskls. uzun, desenli
yamaklaryla devrin hususiyetlerini tar. Ve de yine:
1596-1597 senelerinin ahidi olan Fynes Morysn seyahatnamesinde bayan
giyiminden yle sz eder. "Kadnl ince bezden elbiseler giyerler, bilekleri,
etekleri, pek ine iiyle ilidir. Bunun stne giydikleri, yine ine ii ssl,
uzun, kollar ve gsler dar mantolar, boyunlarn plak brakacak biimdedir.
orap ve ayakablan, ounlukla ak renk, deriden, altn ve gmle, eer daha
zengin ve nemli bir kiinin hanmlar iseler, m cevherlerle ssldr. Salarn
allmam bir biimde rp, inci, altn iekler, mcevherler ve ipek ine
oyalan ile sslerler." Diyen btn yabanclar gibi, Moryson da, Osmanllarda
kadnlarn elbiseleri ile erkeklerinin elbiselerinin birbirine ok benzediini ifade
ettii gibi, nereye giderse gitsin, hi bir Trk kadnnn evinin dnda ban
amadn yazmaktan kendini alamamtr.
Sultan 3. Murad'n olu 3. Mehmed'in trihde pek n yapm mehur elliiki gn
elliiki gece sren 1582 senesinde Sultanahmed Meydannda icra edilen snnet
dnn nakleden "Surnme-i Hmayun'un" minyatrlerini yapan nakkalarn
banda olan Nakka Osman bu eserde 427 adet minyatr yapmlardr. Bu
minyatrlerde, brahim Paa sarayndan dn temaa eden padiah ve
ehzadesinin sol sayfada, saray ve elilik grev- lileri ile halkn sa sayfalarda
gsterildii yazmada, eitli gsteriler yaparak geen esnaf ve dn temaa
eden halk temsil eden figr gurubu iinde, tellaklar ve berberlerin geiinde
grld gibi kadnlar da yer alr. Genellikle n srada yer alan kadnlarn, her
renkten ferace giydikleri ve bazlarnn yzlerine pee rttkleri grlr. Daha
nce minyatrlerde siyah peeli kadnlara pek rastlanmad hatrlanrsa bu
modann Araplardan geldii ve yaygnlat dnlebilir.

Osmanl lkesinde Gayrimslim Hanmlarn Giyimi

Devlet-i liye'nin pek geni snrlar iinde mr sren ahalinin din ve

inanlarnda hr brakld malumdur. Osmanl devlet yapsnda hkim olan
merkez anlay retilenlerin retenleri zarardide etmeden son alc kesimini
korumaya ehemmiyet vermitir.
Bylece, fiyat ve kalitede normlar ihdas etmitir. Normali-zasyon dier deyime
standartizasyon Sultan 2. Bayezid Vel tarafndan tatbik olunduunu da
hatrlatmadan geemeyiz. Bu ller iinde hazr giyim olarak sata arzedilen
kaftan ve benzeri giyimleri satn alnacak fiyatlara bir l getirirken, bu
rnlerde eksik malzeme kullanmay cezay- nrstel-zim olduu ilnn
yapmaktan itinap etmemitir. Mesel kaf-tan'n kolu standartlatnlm lden
ksa olursa, astan eksik konursa etek ular, kol pervazlar dikilerek iml edile-
cek, yaptrlma yaplmayacaktr. Devlet idresinin sahib-i selhiyeti olan
padiah ve dvn, gerek mslman gerekse reayann giyimini tanzime nem
vermitir.
Bu yaklamda gzetilen husus bu gn moda denen illetin insanlar ve bilhassa
tife-i nisa zerinde tevlid ettii haksz ve kskanla kadar uzanan rekabetin
toplumun faydas olmayan harcamalarla, zaruriye-i esasisi olan ihtiyalarnn te-
mini hususunda maddi bakmdan yetersizlie yuvarlanmasna sebeb olduu
havada kazanp, tavada yiyenlerin dnda herkesin kabullendii bir hakikattir.
Bu hakikati gren mnsif ynetim, bu hle idare ettii insanlarn dmemesini
temin edebilmek resini sdar ettii ferman ve hkmlerle ynlendirmeye
almlardr. Bu hkmler aaya alacamz baz misallerle daha iyi
anlalabilir.
Kltr bakanlnn; Gayrimslim Kadn Giysi'si adl internet sitesinde yer alan
aratrma mahsl makalede, yle bir misl verilmekte: "21/Sefer 976-
1568/'16/'Austos trihnde Saray'dan stanbul Kadsna gnderilen bir hkmle,
gayrimslim kadnlarn ipek peruazl ala uha kaftan, atlas ve kutnu kumandan
kaftan, ala alvar, ala tlbend ve msl-manlarn giydii iedlk ve bamak cinsi
ayakabtlardan giymeleri fiat arttrdndan yasaklanmtr?'/Sefer/976-1568/1
/Austosda da stanbul Kad sna gnderilen baka bir hkmde
gayrimslimlerin giysilerinin cinsleri belirtilmitir. Gayrimslim kadnlarn
ferace giymemeleri, eski kanunlarda belirtildii gibi Bursa kutnusundan fistan
giymeleri, alvarlarnn sadece ak mavi olmas, ayaklarna da, bamak yerine
kundura ve irvani giymeleri, msliman kadnlar gibi seraser yaka ve arakyye
(balk) giymemeleri, giyerlerse de bunlarn atlas ve kutnu'dan olmas,
Ermenilerin de Yahudiler gibi giyinmeleri fakat balarna alaca kuak sa-
rnmalar, Ermeni kadnlarnn da ferace yerine fahir fistan ve terlik giymeleri,
lerine siyah ve koyu gri Bursa konusu, mui alvar ve mein edik ve iruanl
balk giymeleri istenmitir. 1577 trihinde saraydan stanbul Kadsna
gnderilen hkmdeyse, gayrimslimlerin giysilerle ilgili kurallara uy-
madklarnn grld; tekrar uyarlmalar ve mslmanta-ra zg giysilerle
gezmemelerinin hatrlatlmas istenmitir
Nikolay adl bir seyyah, Pera yni Beyolu semtinin Rum kadnlar! son derece
alayili ve gsterili kyafetlerle kendilerini topluma gstermekten geri
kalmadklarn ileri srerken, yalnz gze! olmak ve gzel giyinmekle iktifa
etmez, gerek klieye gerekse hamama giderken sslenirler ve taklarn,
servetlerini stlerinde tarlard. ehirli ve tccarlarn madamlarnn fes rengi
kadife, saten ve de am kumandan
kenarlar dantel bantlarla evrili altun veya gm damask-lar yine kenarlar
dantel ile evrili altn, gm dmeli; daha az zenginler tafta ve desenli Bursa
ipeinden elbiseler giyerler.
Gen kzlar ve yeni izdiva yapm olanlar balarna evresine be santim kadar
kalnlkta inci ve deerli talarla ili ipek ve srmal bantlarla sarlm, fes rengi
saten veya srmal desenli kumatan yuvarlak apkalar giyerler. Feraceleri
mslman kadnlarnki gibi selvi yeili taftadandr. Yal kadnlarda ayn eyleri
daha az ssl olarak tatbik ederler. Giysileri arka baldrlara kadar inen beyaz
ketendendir. Dul kadnlarn ise feracelerini safran sars renkde yaptrdklar g-
rlr. Yazar Mikolay, bu kumalarn Bedesten'de satld kaydn koymay
ihmal etmemitir. Ayrca unu da ilve eder, zaman zaman - karlm giyim
tahditlerine kar oiarak-da gayrimslimlerin Trk kadnlar gibi giyindikleri
saray dnda da bu kumalarn alc bulduunu ilve etmeden geememi.
Yine Nikolay'n ayrca ressam olmas hasebiyle de yapt bir gravrde,
Beyoiu(Pera)lu Rum kznn elbisesi izgili brncekten yuvarlak yakal bir
gmlek ile derin kesimli dikdrtgen yakal desenli bir stlkten oluur. Fes
biimli balk kadife kumatandr.
Gerdanlk, kolye, bilezikler ve baln evresindeki erit, uyumlu bir btnlk
oluturur Hanmlarn stten bacikl ayakablan vardr; entarisi nden ak
olmadndan, iinde avar olup olmad hakknda bir fikir vermez. Peral Rum
kadnn sokak giysisi tek dmeli, ksa yenli belden aas bol kesimli, cepli
ferace, feracenin kollarndan ve n aklndan grnen entari, tek para
halinde ba ve boynu rterek belden aaya ka- dar uzanan olduka byk ba
rtsnden oluur. Bu byk sar renkli rtnn altnda hanmn ban ve
boynunu saran beyaz bir rt dikkati eker. Seyyahlarnda belirttii gibi peesi
yoktur.
Yine ecnebi seyyahlardan Gerlah; Trk kadnlar gibi Ermeni matmazel ve
madamaannm bol pantalon zerine etek giydiklerini, ama yzlerine siyah
bezden pee yerine beyaz ve gzel desenli tl taktklarn belirtir. Dersvanham
ise varlkl yahudi kadnlarnn has ipek am kumandan mamul elbiseler
giydiini ve kiymetdar aitun taklar taktn ileri srer. Rum kadnlarnn btn
servetlerini ipekli, srmal ve itina ile ilenmi kumalar iin harcadklar,
giysilerinin dier gayrimslim kadnlardan daha gsterili olduu btn yabanc
seyyahlarn dikkatini ekmektedir.
Fresne Caneye; Rum kadnlarnn sokakda pee takmadklarn ve kendilerindeki
gzellikleri sergilerken baklardan pek memnun kaldklarn gsterdiklerini
beyan eder. Bu Rum kadnlar ok parlak far kullandklar gibi, Trk kadnlar
da tabii olan srme'den baka bir ey kullanmazlard demekte. Rumlarn gen
kzlar pek sokaa kmamakla beraber, pencereden de ayrlmadklarn ve
seyredildiklerinin farkna vardklarnda yabani bir biimde odalarna katklarn
yazar. Yine bu seyyah Rum, Yahudi, Macar, Venedik'Ii yni btn doulu
kadnlarn bacaklarna kadar inen elbise giymeleri ekmitir. Bylece de;
almamzn bir nebze de olsa, muazzam insanlk ailesi leminin muhterem
yeleri hanmefendilerin kyafetlerinden, giyim tarzndan ve devletin zaman
zaman gerek ekonomik sebebler, gerekse cemiyetin ahlk yapsn muhafazaya
kadir olmas hasebiyle yaymlad hkmlerden bahsetmek suretiyle
sayfalarmz sslemi bulunuyoruz. Makbul olmas temennimin dahilindedir.

Airetten Devlete Giden izginin Padiah Ve Halifeleri

Knyesi: Do.yeri ve Tr. Saltanat Dnemi miktar vi".

ya
Sleyman olu Erturul Bey 1191 Ahlat UBcyi:1231-128l-50 1281
90
Osman Gazi 1258 St
1.Orhan Gazi 1281 St
] .Sullan Murad(Hdavendigar) 1326 St
Sultan 1 .Byezid( Yldrm) 1360 Bursa
Sullan l.MehmccKelebi Sullan 2.Murad Sullan 2.Mehmcd(Ftih) Sultan
2.Byezid(Vci) Sultan 1. Seli m( Yavuz) Sultan 2.Sleyman(Kanuni) Sultan
2.Selim Sultan 3,Murad Sullan 3.Mehmcd Sullan l.Ahmcd
Bey: 1281-1324=43 1324 66 Padiah: 1324-1362-38 1362 81 ": 1362-
1389-13 1389 63 " ": 1389-1402=13 1402 43 1382 Bursa " ":
1413-1421-07 1421 39
1404 Amasya " ": 1421-1451-29 1451 46 1432Edirnc " ": 1451-
1481=30 1481 49
I450Dimetoka " ": 1481-1512-31 1481 6! 1470 Amasya " ": 1512-1520-08 1520
50 1495 Trabzon " ": 1520-1566-46 1566 71
1524 stanbul " ": 1566-1574=08 1574 50
1546 Manisa " ": 1574-1595-20 1595 48
1566 Manisa " ": 1595-1603-08 1603 37
1590 Manisa " ": 1603-1617=14 1617 27
Sullan l.Mustafa/1592Manisa/l617'dc3ay,4gn-1622/1623'dc I'scnc3'ayl639
47
Sultan 2.0sman(Gcn) Sultan 4.Murd Sultan 1.brahim Sultan 4.Mehmcd
Sultan 3.Sleyman Sullan 2-Ahmed Sultan 2.Mustafa Sultan 3.Ahmed
1604 stanbul 1604 stanbul 1615 stanbul 3 642 stanbul
1642 stanbul
1643 stanbul 1664 Edime 1673Hacolupazar
1618-1622-04 1622 17 : 1623-1640^16 1640 28 : 1640-1648-08 1648 32
1648-1687-39 1693 51
1687-1691-03 1691 49 : 1691-1695=03 1695 52
1695-1703=08 1703 39 : 1703-1730=27 17 36
Sullan l.Mahmud Sultan 3.Osman Sultan 3.Mustafa Suitan .Abdlhamid Sultan
3.Seim(ehid) Sullan 4.Mustafa Sullan 2.Mahmud Sullan Abdlmecid Sultan
l.Abdlaziz Sultan 5.Murd Sultan 2.Abdlhamid Sultan 5.MehmcdRcad
Sultan .Meh.Vahidcddin Sadece Haille .sfatyla: Abdlmecid Efendi
1696 Edirne 1699 Edime 1717 Edime 1725 stanbul 1761 stanbul 1779 stanbul
1785 stanbul 1823 stanbul 1830 stanbul 1840 stanbul 1842 stanbul 1844
stanbul 1861 stanbul
: 1730-1754-24 1754 58
1754- 1757=02 1757 58
1757-1774=17 1774 57
1774-1789-15 1789 64
1789-1807=18 1807 18
1807-1808=01 1808 29
1808-1839=31 1839 53
: 1839-1861=22 1861 38
1861-1876=15 1876 46
1876-1876=3'ay 1904 64
1876-1909=33 1918 75
: 1909-1918=09 1918 73
: 1918-1922=04 1926 65
1922-1924=0l.3'ay.l5*gn
1868 stanbul
Padiahlarmzn says otuzalt olup,fetret devri dediimiz 1402 ile 1413 yllar
arasndaki ehzadelerin birbirleriyle mcadelesi sonucunda meydana gelen
karklklarda baa geenler olmu fakat bunlar sifat- padiahiye nail ve sahip
olabilecek otoriteyi tesis edememilerdir. Bu bakmdan kimi tarihiler bunlar
padiah saymak yoluna gittii gibi kimileri de byle grmemilerdir. Biz de
ikinci kategoride yerimizi af-makla beraber, Bu ehzadelerin de, hkmran olur
gibi grndkleri dnemi hi deilse trih ve srasna gre esas cedvel dnda
gstermeyi doru bir davran addettik.
Sultan l.Sleyman(Emir) 1375 Bursa " ": 1402-1410-08
1410 35
Sultan l.Ms elebi 1388 Ktahya " ": 1410-1413-03
1413 25
Taht'dan indirilenler ve menkubiyetde srdkleri mr;
Yldrm Byezid: 00'sene,07'ay,06'gn / 2.Byezid(Ve!): 00'se-
ne,01'ay,02'gn
2.Osman(Gen) : 00' " ,00, " ,01' " / 1 .Mustafa : 15'"
,04' " ,10' " 1.brahim : 00' " ,00, ", 10 " / 4.Mehmed : 04' "
,01' " ,28' " 2.Mustafa : 00' " ,04, % 08 " / 3.Ahmed : 05'(i
,09' " , 01' " 3.Selim : 01' " , 02, ", 00 " / 4.Mustafa : 00' "
,03, " , 19' " AbdlazizHn : 00' " , 00, ",05 " / 5.Murd :27'" ,
11, " , 29' " 2.Abdlhamid : 08' " ,09, ",13 " / Vahdeddin : 03'" ,
05, " , 28' "
Abdlmecid Efendi de hilfetin lav ve yurt d edilmi ve yurdna kndan
sonra 20 sene, 5 ay, 21 gn muammer olmutur.

Padiah Validelerinin simleri

Osman Gazi anneshHayme Hatun-Orhan Gazi annesi: Ml Hatun-Murad- Evvel

annesi: Nilfer Hatun-Yldnm Bayezid annesi: Gliek Hatun-elebi Mehmed
annesi: Devlet Ha-tun-Murd- Sni annesi: Emine Hatun-2.Mehmed(Ftih)an-
nesi: Huma Hatun-Bayezid-i Vel annesi: Mkrime Hatun-
l.Selim(Yavuz)annesi: Glbahar-l.Sleyman(Kanuni)annesi: Hafsa Hatun-
2.Selim annesi: Hrrem SuItan-3.Murd annesi: Nurbnu Sultan-3.Mehmed
annesi: Safiye Sultan-l.Ahmed annesi: Handan Sultan-1.Mustafa annesi: Handan
Sultan-
2.Osman (Gen) annesi: Mahfiruz Haseki Sultan-4.Murd annesi: Ksem Valide
Sultan-1 .brahim annesi: Ksem Valide Sultan-4.Mehmed annesi: Hatice
Turhan Sultan-2.Sleyman annesi: Saliha Dilaup Sultan-2.Ahmed annesi:
Hatice Muazzez SuItan-2.Mustafa annesi: Rabia Emetullah Gln Sultan-
3.Ahmed annesi: Emetullah Rabia Gln Sultan-l.Mahmud annesi: Saliha
Valide Sultan-3.Osman annesi: ehsuvar Valide Sultan-3.Mustafa annesi:
Mihrimah Valide-sultan-l.Abdlhamid annesi: Rbia ermi Vlidesultan-3.Se-
lim (ehid) annesi: Mihriah Vlidesultan-4.Mustafa annesi: Aye Saniyeperver
VlidesuItan-2.Mahmud annesi: Nakid! Vlidesultan- Abdlmecid annesi:
Bezmilem Vlidesultan-Abdlaziz annesi: Pertevniyal Vlidesultan-5.Murd
annesi: evkefza Vlidesultan-2.AbdIhamid annesi: Tirimjgn Ka-dnef-
endi-5.Mehmed Read annesi: Glceml Vlidesultan-.Mehmed Vahideddin
annesi : Glst Vlidesultanlardr.

2. Abdlhamid Sonrasnda Donanmay Hmayun

l/Eyll/1910'da Barbaros Hayreddin ve Turgut Reis isimlerini alm bulunan iki

sava gemisinin Osmanl donanmasna teslim edildiini gryoruz. Bu gemileri
donanma cemiyeti satn alm 25 milyon mark tutan demenin nasl yaplaca
gndeme gelmitiki, bu parann denmesi donanma cemiyetinin ahaliden
toplayaca paralara balyd. Fakat stanbul'da, bu iki geminin fiatnn haylice
fazla olduunu ileri sren, mukabil bir gurup protestolarda bulundu. Bu gemiie-
rin 1891'de ina edilmiti. 1902 ile 1904 trihinde kazanlar modernize edilmi,
Ne varki kondensatr arzas, hznda kayblara sebeb olmutu. Bu bakmdan
donanmamzda randman vermesi hayli aksamt.
1911'de ngilizlerle iki gemi iin pazarla giriildi ki bu gemilerin adlar Minas
Gerais ile Rio de Janerio idi. Bu pa-zarhk ilk gemi iin tamamland. kincisi yni
Rio de Janerio gemisi Elswick'de ina olunmaktayd. Fakat deme aksamas
hasebiyle Armsotrong ile yaplan grmeler kesilmesi gerekti. Vikers firmas
daha baarl olup, Sir Douglas Gamble iki ar kravozr iin plnlar
hazrlarken, Ceml Paa araya girip, 5.Mehmed Read gemisi iin
l,5(birbuuk)miiyon altun lira maliyetle Vikerse sipari verildi. 1912'de zuhur
eden Balkan muharebesi hasebiyle faaliyet tatil olunmutu. 1913'e
gelindiindeyse, adna 5. Mehmed Read denilen gemi ngilizlerce bize teslim
olunmayarak, kraliyet donanmasna HMS Erin adyla hizmet vermeye balad.
Osmanl devleti; gl bir donanmaya sahip olamad takdirde, Yunanllarn
eline gemi bulunan adalarn istirdadna kabil olmadna akl kesmiti. Bu
bakmdan eitli sava gemilerinin smarlanmasna nem atfediyordu. Evvel
5.500 tonluk iki hafif kravozr, 1000'er tonluk drt destroyer, iki tahtelbahr yni
denizalt, bir de mayn deyeci gerektii rapor hlinde ortaya kondu. Almanlar
donanmasnn baz gemilerinin satlk oldu unu im edince iki cereyan belirdi
bir ksm bunlarn alnmasn ileri srerken, bir ksm da, yeni gemi almak
gerektiini mdafaa ediyorlard. 1/Ara-lk/1913'de zmit antlamas gndeme
gelirken; Armstronga Glck'de bir tersane kurmas bunada yaptrtlacak btn
gemilerin burada ina ettirilecei garantisi verildi. Armstrong adl ngiliz irketi
Tersane-i mireden de hisse almak suretiyle bir gven salad. Bylece
de,Tersane-i mire ile Glckte mutasavver yeni tersane <Doklar-Tersaneler ve
naat- Bahriye irketi> adn ald. Btn bu olanlar cihan sava kmadan
nce tasarlanmt. Rio de Janerio adl gemiye, <Sultan Osman- evvel> ad
verilip, tashavvlata baland. Teslim trihi 3/Austos/1914 olarak plnlanmt.
Ancak 2/Austos trihi, paras denmi bu gemimizi kraliyet donanmasnda
HMS Agincourt ismini vermek suretiyle gasp etmi oldu.

Balkan Savalarnda Donanmay-I Hmayunumuz

17/Aralk/1912 gn Londra sulh mzakereleri baladnda devfet-i liye

Edirne, Ege Adalar ve Girid'i vermeyi red etti. Otuzalt gn sonra
murahhaslarmz, yni 22/Ocak/1913'de Edirne'yi gzden kartmaya raz geldi.
Ertesi gnde mehur babl baskn gereklemiti. 5/Mart/1913 gn elviyei
selseden yni Rumeli'de mhim vilayetten biri olan Yanya, Yunan igaline
boyun emiti.

Ege Denizi Operasyonlar

Buharl gemimiz Florida,Kuadasmdaki donanma komutanl Sisam Adasna

oradaki askeri Personele almak zere yola karld. Bu operasyon neticesinde
birliklerimizin tamam Ege'yi boaltarak meydan Yunana braklmt. Bu srada
da, ellibe adet Yunan ticaret gemisi Marmara denizinde bir nevi tutsak idi ki,
iyiniyeti sergilemek iin bunlarn serbest braklmas gerekletirildi. Gnlerde
donanmamz savaa katlabilmek iin lzm gelen tehizat, cephane ve
kmrden mahrum bulunuyordu. te yandan da kuvvei mneviye k-memi
midvar olarak kendini hissettirmekteydi. Boalttmz Ege havzasndaki bir
ok yer Yunanllarn ellerine geiyordu. mroz ve Bozcaada da Yunanllarn
eline gemiti. Halbuki Balkan savann bidayetinde Ege denizinin avrupa
kylarnda Selanik ile Preveze'de Osmanl donanma sleri bulunuyordu.
Bununla birlikte Karada snr olan kodra denizinde de bir deniz mfremiz
bulunmaktayd. Selnik'deki donanma garnizonu kumandanl ayn zamanda
Feth-i Blend'inde komutan olan Binba Aziz Mahmud Beydi!. Bu geminin
toplar sklm Selanik kalesine takviye olarak yerletirdiler. Fethi Blend adl
gemi ise, bir barnak olarak kullanlma durumuna getirilmiti. Bu kumandann
emrinde Srat, Tes- hi-lat, Katerin ve Selanik isimli rmorkrlerde
bulunmaktayd. Selanik ise, mayn demeci donatlmt. Btn bu rmorkrler
ise 37mm.lik apl toplarla toplarla silahlandrmt.
Takvim yapraklar 31/Ekim/1912 trihini gsterirken 2 nomerolu Yunan
torbidobctu, '-eftehois'den Selnik'e t ket etmitir. Gecenin on'unda Vardar le
Karaburun jktrleri ve mayn tarlalarn syrarak geer. Gecenin onbir-
buuunda Fethi Blende tane torpido atlr. Biri uzaktan geerek kmr
skelesine isabet eder ve hayli zarar verir. Dier ki torpi! ise pruva direi ile
baca arasna isabet kaydedince gemi alabora olur ve batar. Bu gark oluta yedi
kii e-hid olur. 2 nomerolu Yunan gemisi kamaya muvaffak olur. Ayn gn ve
trihde Yunan'a snr olan Preveze'dek donanma ss dmann pek gl
olmas hasebiyle teslimden baka re bulamamt.
Antalya adl torpidobotumuz ve yanm bulunan Tokad ile 9 ve 10 numaral
motorlu gambotlar teslim olunmadan nce, garnizon komutann binba
Hsameddin'in emriyle bat-rlrsa da, Yunanllar iki torpidobotun batmmasm
engelledi. kodra'da bulunan kuvvetlerimiz buharl olan Gre, eski bir boaz
feribotu olan, gl buharls kodra ve Kiyonc-ya,1912'de aldmz motorbot
olan Filiyo ve Kisnya, Mesudiye ve Asar Tevfik'in buharl fiiikalaryla ok
sayda yelken-ii tekne ve satmz vardr. adet buharl gemi ve iki adet buharl
ikampavya'dan ibaret kk bir filomuz vardr.
9/Kasm/1912'ye baktmzda iki adet Yunan gemisi krfeze girerek oradaki
komplekslerimize ate aarlar. Bu arada baskna tedbir olarak, Srat, Selanik ve
Tekilt adl gemilerimizi silahlardan tecrit ederek, Fransa siciline tebdil edilmi
gryoruz ve bylece Fransa gemisine yaplm bu tecavz tabiatyla Fransz
donanma komutanlnca iddetli bir ekilde Yunanllar nezdinde protesto
olunur. Ayn gn ve trihde Ayvalk'dan Midilli Adasna gitmekte olan Trabzon
adl ahap bir yk gemimiz Yunan, torpidobotlar tarafndan batrir. Kaptan ve
makinist hayatlarn kaybederler. gn sonra da yine Yunanllar Selnik'de
bulunan Kzl Ha emrindeki hastane gemisi olarak vazife alm bulunan Fuad
adl yat tanmay red eden Yunanllar bu gemiyi zorla ele geirdiler.
27/Kasm/1912'de Selanik, Srat ve Tekilat isimli Franszlara tescillenen
gemilerimiz bu lke bayra altnda limandan kt. Yunanllar Limni
aklarnda gemileri durdurmaya teebbs ettilerse de, buna muvaffak olamadan
gemilerimiz anakkale Boazna ulamay baardlar. Burada geminin de
bayraklar Osmanl bayrana tahvil olundu. Anadolu donanma ss zmir,
Yunan genel kurmay iin fazla ilgi eken bir yer deildi. Gemilerini dima
izmir krfezinden uzak tuttular. Savasz bir dnem yaand. Zten bizim
gemilerden Muin-i Zafer hareketsiz, kazanlar hasarl olan Yunus destroyeri,
zzeddin yat, Timsah, buharl Aripel ve kiralk 8'nome-ral Golden Horn
feribotunun savaa cak hlide yoktu.
Karadeniz operasyonlar vakalarna baktmzda, Afrika ktasn bize kstlayan
talya ile savamz donanmamzn karasularmzda bulundurulmas neticesini
getirmiti. Beri yan-dan da Balkan lkeleri ile atma olaca intizar hasebiyle
donanma ile nazrlk arasnda gidip gelen yazmalarn ard arkas kesilmemi
ancak arzal gemilerin tamir iine de itap olunamamt. 1912 yaz mevsiminde
baz gemilerimiz bilhassa Barbaros Hayreddin, Turgut Reis sava gemilerimiz,
yine Hamidabad ve Demirhisar muhripleri yabanc donanmalarnn evsafnda
olmamasna ramen hizmete hazr olduu m talaa ediliyordu.
Sava gemilerimizde bir ok eksiklikler vard. Pompa borular rm,
telefonlar i grmyordu. Su geirmez kapo-talar kapanmyordu.
2/Ekim/1912'de Nevehir adl gemimizi Trabzon'da hazr ederken, Zuhaf adl
olan da stanbul boaz dnda volta vuruyordu. smini zikredeceimiz, u
gemiler demirli olarak beklemekteydiler: Turgut Reis, Barbaros Hayreddin,
Hamidiye, Mecidiye ile Schichau ve Samsun snf destroyerlerden mteekkil
filo, yine Mesudiye, Hamidabad, Ktahya gemilerimizde Tarabya nlerinde
demirde idiler. 17/Ekim/1912'de Donanma kumandan Miralay Thir Bey;
Barbaros Hayreddin, Turgut Reis, Muavenet-i Milliye ve Ta-oz gemileriyle
ne Ada'ya git- mek zere denize aldlar.
29/Ekim/1912'de Mecidiye ve Yarhisar, 2472 grostonluk 1872 yapm nakliye
gemisi olan Marmara'nn, Trabon'dan son kalan osmanl birliklerini getirdii
Midye aklarnda demirlemi gryoruz. 30/Ekim/1912'de Mecidiye ve
Yarhisar gemilerimiz Varna'ya yola kar. Barbaros Hayreddin ve Numne-i
Hamiyet gemileri onlardan boalan blgeyi muhafazaya koarlar.
l/Kasm/1912'de 4084 gros tonluk, 1872 yapm nakliye Bezm-i lem, 2500
asker ile 5062 gros tonluk 1890 yapm Akdeniz adl gemimiz iinde ikibin
piyade askeri ve ve drtyz adet yk hayvan ile Varna'ya gelir. Ne varki,
Bulgarlar, Midye'yi 2/Kasm/1912'de igal etmi ve 1901 yapm 4458 gros
tonluk Reid Paa be taburu indirir. Barbaros Hayreddin ve humune-i Hamiyet
Midye civarndaki karambolda kendi askerlerimizi vurnnayalm diye savaa iti-
rak etmez. Bu arada 3/Kasm ile ayn 10.gn arasnda geen zaman diliminde
birbiri peinde vrd eden Osmanl sava gemileri Bulgar birliklerini topa
tutmak iin Midye'de is-bat- vcud ederler. Pek eski gemilerimizden olan
clliye ve Necm-i evket korvetleri gayretlerini arttrp, bu hizmete sokulurlar.
19/Kasm/1912'de Berk-i Satvet, Hamidiye, Berkefan, Yarhisar, ve Mecidiye
Varna aklarnda rasat vazifesi yapmak zere sular katetmeye baladlar. Bu
vazifenin ifas esnasnda drt adet Bulgar torpidobotu bizim Hamidiye ve
Berkefan'a saldrdlar. Halbuki bu gemilerimiz, blgede dolamakta bulunan
Fransz ve Ruslara ait gemileri takiple vazifeliydiler. Hamidiye bu saldrda
ald isabetle su kesiminin bir metre altnda vcuda gelen delik yznden 12
metre uzunluunda bir yrtkla karlar sancak tarafnda yatmaya sebeb olan
sularn tahliyesi ve delik ve yrtn kapanmasna stn bir gayretle alan
bahriyelilerin gece yarsna kadar sren onarm ve su tahliye ilemi sonunda
Hamidiye'yi at menzili dna kartp, dengesinde yzdrmee muvaffak ol-
malar denizcilerimizin talihi ile gayretlerinin semeresi olduu dost ve dmann
takdirine mazhar olmutur. te taraftan Berkefan ile Yarhisar Bulgar
gemilerinin avlanmasn salarlar. Hamidiye gemisi ise, Hali'de tamir grmek
zre, stanbul istikametine yola koyulur.
7/ubat ile ertesi gn olan 8/ubat/1913'de Podima zerine bir ihra harekt
planlayan genel kurmayn, evvel Asar- Tevfik adl gemimizi harekete
geirdiini gryoruz. Basra ve Taoz adl destroyerlerimiz hizmete hazrken,
stanbul'a silah ve cephane ykl olarak seyirde olan Kzlrmak ve ona re fakat
eden Bezm-i lem'Ie birlikte bu ihra harektna itirak etmek zere rotalarn
Podima zerine evirirler. Fakat bombardman iin Podima'da ses vermek
isteyen Asar- Tevfik, haritada gsterilmeyen bir kumsalda karaya oturur.
Makinelerini kullanarak halasa almas daha fazla kuma oturmasna sebeb
olur. O dnemde haberlemede kullanlabilecek radyo sistemi olmadndan bir
ka kiiyi karaya karp, stanbul ile temas kurmayla vazifelendirirler.
Neticede haberleme temin edilir blgeye gelen Yunanllardan ganimet olarak
aldmz Nikolas kuma oturmu ge-mimizdeki silah ve cephaneyi alr, Giresun,
kmr ve yorgun mrettebat alr stanbul'a doru yola karlar. Kumsalda bo
gvdesi ile kalan Asar- Tevfik, Bulgar topularnn hedefi
olarak terk edilmi olur. 1913'n Nisan ve Mays aylarnda tek ticaret gemimiz
Kzlrmak, Berkefan ile Taz'un refakatinde Romanya zerine ticar
seferlerine devam eder.
anakkale Boaz Operasyonlar

ttihad Terakki gizli cemiyetinin yava yava kendini le-galize etmesi

hasebiyle ve bu harektn dahilinde askeri kanadn da dhil olduu bilinmekte
bunlarn muhalifleri olan subaylarda bulunmakia birlikte neticeye messir
olabilecek say zabitler arasnda ttihatlar tarafndayd. Bu eilimden bahriye
zabitlerinin de bulunduunu elbet kabul gerekir. ttihatlar sava cihetini
gtmekteydiler.
Bu bakmdan Tahir Bey, sava taraftan Ramiz Muman Bey'in yerine
bakomutan olarak atand. eitli operasyon plnlar yapld .Yunanllarn
Averof adl gemisi menzil dnda olduu her an, Yunan gemilerine baskn karar
altna alnd. Ne varki gemilerin donanmndaki yetersizlik ve tamir glkleri
planlarn kt zerinde kalmasna badi oldu. Mesel; anakkale aklarnda
devriye grevi yapmakda bulunan Basra ve Taoz gemilerimize ve oradaki
sularda demirde bekleme grevinde olan Yadigr- Millet ile Muavenet-i Milli-
ye'ye Yunan gemilerine av olma vazifesi verilmiti. Yzba Rauf (Orbay)
kumandasndaki bu operasyonlar gzel bir plnlama olmakla beraber teknik
imknlarla att i- in iptalden baka re kalmad.
14/Aralk/1912'de Averof gemisinin mroz nlerinde ka-ra'ya oturduu haberi
alnd. Bu tabiiki iyi bir haberdi ve bunun zerine Sultanhisar Bozcaada'ya
harekete geirildi. Basra gemimizin Kumkale ve anakkale boaznn Anadolu
kylarn devriye grevi ile emniyet iinde seyri kararlatrld.
Bu devriye esnasnda bahse konu gemimiz, Supendom ile Lonchi adl
gemilerinin ate salvosuna dt. anakkale nlerine snmaa doruldu.
Mecidiye gemimiz bu takibi grdnde rotasn takipi Yunan gemilerinin
zerine dorulttu. Supendom ile Lonchi'ye iki Yunan gemisi daha itirak etmiti
bunlar Tilla ve Nafkratosa olup, buna ramen Mecidiye bunlara ate amaktan
itinap etmedi. Btn bunlar olup biterken Yunanllarn, Doksa,Nagena ve
Venos adl gemileri de bu deniz atmasna itirak ettiler. Durumu uzaktan
mahede eden Numne-i Hamiyet adl gemimiz telsizle vaziyeti Nara-burnu'na
rapor etti. nk; ecaat gemisi olan Mecidiye'nin telsizi almamaktayd.
Velhasl anakkale operasyonlar esnasnda eitli deniz msademeleri
vukubuldu. Averof, mroz'da oturmu olduu yerden halas olunca yine korkulu
ryamz oldu. Nitekim bir ok gemimizin anakka le'ye snma yolunu
semesine se-beb oldu.
19/Aralk/I912'de Nilfer adl gemimiz, stanbul'dan, anakkale Maydos'a st
rtbelerde zabitler ile Bahriye Nzn Ferik Hurid Paa'y getirmi burada, pek
mhim bir istiare yapld. Dman eline geen baz adalar istirdat etmek iin
beraberlik inde harekt tavsiye ederler. Donanma byle bir harekta lojistik
destek veremeyeceini ifade ederken, dman tedirgin edecek her harekta
taraftar olduunu beyan eder. Bu arada da bahse konu toplant da, donanmann
yeniden tanzimi kararlatrld. Mecidiye, Berk-i Satvet 1, donanma kolunu
tekil ederek, anakkale'den mroz(Gkeada)a hareket etti.
2. Donanma kolu ise boazlan muhafaza durumunu stlendi ve enerjik komutan
Yzba Hseyin Rauf (Orbay) Bey, dmann anakkale zerine saldrlarna
kar, dmanlara mukavemet greviyle tyini yapld. ki kol hline getiriien
donanmann bu tanzimini Rauf Bey, Anadolu kylarna menfi tesir veren Yunan
destroyerlerini sktrmaya bakacakt. 22/Aralk/1912'de Yunan denizalts
(Tahteibahr) Mecidiye gemimize bir torpil atar ancak torpilin gemimizi
skalad grlrki bu dnya trihinde ilk defa yaplan denizalt torpili
saldrdr.

mroz (Gkeada) Bombardman

10/Ocak/1913'de Albay Ramiz Bey, bakomutan sfatyla mroz adasnda

slenen dman gemilerinin burdan ayrlmalarn temin babnda, ada'nn
gemilerimizin hepsinin itirak edecei bir bombardman taarruzu yapmalarn
emretti. Pln yleydi: Nmne-i Hayat adl gemimizin haricinde btn gemiler
denize alacaklar, sava gemileri mroz'a saldracak ve Asar-i Tevfik, ntibah ve
drt torbido-bot anakkale boaz aklarndaki sularda devriye vazifesi
yapacaklard. Hastane gemisi Reid Paa anakkalede kalacak Tir-i Mjgn
(Sultan 2.Abdlhamid'in validesinin ad) gemimizse, Kum-kale yaknlarnda saf
tutacakt. Sancak gemimiz Barbaros Hayreddin liderliinde Turgut Reis,
Mesudiye ve Asar-i Tevfik; Hellas burnunu atnda nlerinde Mecidiye ve
Hamidi-ye'nin gittiini grdler. Ana filo 12,5 mil sratle ndeki gemileri takip
etmekteydi. Krovozrler saat 8.33'de iki dman destroye ri grrler takibe
balarlarsa da mesafe ikibin metreye dtnde Yunan gemileri dnp
kaarlar.
Gemilerimiz bunun zerine hzlarn kesip ana filonun gelmesine intizar eder.
Bu arada da Tir-i Mjgn gemimiz, Asar- Tevfik Hen blgesinde bir dman
gemisi olduu haberini alr. Ramiz Bey, derhal filoya geri dnmesini emreder.
Krovzrler olsun, eskort destroyerleri toplanr ve anakkale'ye doru rota
dzeltilir. Kefalo burnuna doru paralel bir rota da giden filomuz, Asar-
Tevfik'den dou istikametinden tane dman gemisinin gelmekte olduu
haberini alr. Gemilerimiz bu gemileri grnce ate aarlar, onlarda firar yoluna
derler. Bu denizdeki operasyonlar Nisan/1913'n sonlarna kadar devam etti.
Marmara Deniz Operasyonlar

7/Kasm/l912'de Tekirda, Bulgar igaline mruz kald. Asar- Tevfik adl

gemimiz kumsal bombaladysa da, dmana bir zarar veremedi. Turgut Reis ve
Basra gemilerimizde gelip bir ka gn bombardman yapp geri ekildiler. Cep-
hane sknts kendini gstermeye baladndan bombardman mddeti kstl
tutuluyor bylece istenen netice elde edilemiyordu. Bu da lkenin kendi sava
ihtiyalarn kendisinin bol bol karlamasnn gerektiini ortaya koyan husus
olmaldr herhalde. thal silahla yaplacak bir savan akbeti her zaman bir
mehuliyet arzeder. imdi Hamidiye kruvzrn-den bahsederek donanma ile
ilgili blm de tamamlayalm.
Osmanl Donanmasnn belkide dnyaca bilinen giriimlerinden biri Hamidiye
Krvzr ve eski babakanlarmzdan bu kravzrn kumandan Yzba
Hseyin Rauf (Or-bay'1881 -1964) Bey'in gerekletirdii pepee admdan
oluan nl vur-ka harektdr.
Hseyin Rauf Bey, ttihat ve Terakki harektna gen bir deniz yzbas olarak
katld. 1908'den, 191 l'e kadar komuta ettii Peyk-i evket'in kaptan iken,
Sultan Abdlha-mid'in tahtdan ekilme krizinde faal bir rol ald. talya savann
patlak vermesiyle Peyk-i evket, Svey'de enterne edilince Hseyin Rauf Bey,
Hamidiye'nin komutanln almak zere stanbul'a dnmek mecburiyetinde
kald.
Kendisini hep siyasete karm bir subay olarak grdklerinden Balkan
savalar nihayetlendiinde Bahriye Nazrlna getirilmesi pek tabii idi. Bir ok
siyasi grevleri subay olarak yklendi. Hele 30/Ekim/1918'de Mondros'ta
imzalad mtarekede ba murahhas olmas zerine takl kalan bir trihi
olaydr.
Yunanllarn Averof zrhlsnn varl Osmanl donanmas iin mhim bir dert
olmutu. O varken bizim gemilere Yunanllarn ancak kk gemilerini
batrmak ans kalyordu. Rauf Bey Hamidiye ile bu ii istenilen duruma
getirmek iin denize alyordu. 15/Ocak/1913'de ngilizlerin ticaret gemi-
lerinden olan Alexsandra'y korumakta olan Makedonya gemisini gzne
kestiren Rauf Bey, bu gemiyi batrmaya muvaffak olur. Artk hedefi Averof
zrhls olmutur. Kaptan Londoriotis. Rauf Bey'in eline dmemek iin kendini
tuzaklardan korumakdan baka bir ey yapamaz hle gelir.
16/Ocak/1913'de Girit zerine rota kran Rauf Bey, 18/Ocak'da Beyrut nlerinde
demir atar. Burdan ald kumanya ve kmrle birlikte Msr zerine rota
evirir. Ertesi gn Port-Said'e gelir. Msr laf itibaryla bizde ise de, ngilizlerin
menfi tesiri burada kendini gsterir ve 150 ton kmr alabilir ve ancak kk
kazanlarnn tamirini yaptrabilir. 21/Ocak/1913'de tarafsz sularda bir mddet
kalan Hamidiye gemimiz Port-Said'den ayrlarak, Svey Kanalndan geer ve
Kizldeniz'e alr. Burada bulunan btn Osmanl limanlarna urar ve
kendilerine ulaacak emirleri beklemekte ve bu arada da yakt olarak
kullanacaklar kmrleri de alrlard. 21/Ocak/1913'de Port-Said'den balayan ve
7/Ey-li/1913'e kadar sren seferin 7 ay, 17 gn srdn ve
Dolmabahe nlerinde demirlediinde nice deniz basknlarn gerekletirmitir.

1.Dnya Sava Ve Donanmamz

Eer biri kalkp, 1.cihan harbine giriimizin sebebi donanmadr dese bunu
yalanlayacak gcmzn olmad grlr. nk bir plnm yoksa hasbel
kadermi henz kesinlik kazanmam ve bundan sonra da, kesinlemesi pek kabil
olmayan Goben ve Breslav adl gemilerin anakkale Boazna iltica etmeleri ve
daha sonra da Almanlardan satn alnd muamelesi yaplarak bayramzn
ekildii bu iki geminin, mrettebat ve svarisinin sadece Osmanl niformas
giyerek ayn gemilerde vazife grmelerine bakarsak bu iltica ve satn alnmann
pek tesadfe bal olmadn gz nne alma hususunda hayli gl iddialar
mevcuddur.
Devlet memurlarnn maan vermekten aciz hle gelmi bulunan Osmanl
mliyesinin, gemi alacak bir durumu olmad pek aktr. Nitekim, Osmanl
donanmasnn Karadeniz'de yapt bir tatbikat esnasnda Rus limanlarn bu iki
geminin bombardman etmesi sava sebebi saylmt. Osmanl bakumandan
vekili Enver Paa'nin katksz bir Aiman hayranl, bu lke kurmaylarnn
grlerine meclup olmasna da yol amt. 1/Austos'u 2/Austos'a ba- layan
gece Sadrazam Said Halim Paa'nn Yeilky'deki ikametghnda Rusya;
Almanya,Avusturya ve Macaristan'a bir saldr yaparsa Osmanl devletide bu
devletler yannda Ruslara kar savaa girecekti. Akabinde de, Almanya gerek
gemilerimizin tamiri, gerekse Boaz tahkimatndaki toplarn gzden geirilmesi
dahil bir teknisyenler gurubu gnderdi. Bunlarn mhendis ve teknisyen ile
uzman says altyz kiiyi bulmakta kumandanlar da Amiral Von Cisedom idi.
Bunlar ilk i
OSMANLI TARH olarak, Barbaros Hayreddin, Mecidiye ve Peyk-i evket bir
de Mesudiye zrhlmz stanbul'a gelmi olduklarndan derhal incelemeye alnd
ve eksikleri tesbit olunup giderildi birde gzelce gemiler boyand. Cephane,
kmr ve erzak ile yklenerek seyire hazr hle getirildi. Fakat; savan daha ilk
dneminde yakt yni mazot ihtiyac iin Rusya ve Romanya'ya muhta
haldeydik. Kmr istihsalimizde ihtiyacmz karla-makda zorluk
ekmekteydi. Bylece de donanmamz fevkalde bir durumda olmayp da,
byk gayretlere bal olarak deniz hareketlerini yerine getirmee
almaktayd.

BLG BANKASI

Bilgi Bankas 1:
Cengiz Temuin Dnyann en byk cihangirlerinden ve en zalim kan
dkclerinden olup, Moollarn kabilesine mensuptur. Asl ismi Temujn'dir.
k slm alemi iin byk bir felaket olan bu muzr ahs, 549 Hicri/1155
Miladi senesinde Moolistan'da dodu. lk nce kk bir kabilenin reisiyken
dier kabilelerin bazsyla anlaarak, dierlerine kar harp ederek, in'deki
dankln yardmyla, daha bir takm yerleri eline geirip hkmetinin tesir ve
topraklarn geniletti. H.599/M.1203 tarihinde btn Moolistan ve Tataristan
hanlar tarafndan "Hakan" unvan verilerek tannd. Karakurum'da tahta
kmtr.
Bylece btn Moolistan'n tand ve kabul ettii Hakan olarak bu kyl
kavimlerden kalabalk bir asker topluluu, daha dorusu, yamaclar birlii
kurarak, cihangirlie balamtr. nce bugn Dou Trkistan ismiyle bilinen
Hat'ay, sonra in'in kuzey taraflarn ve Pekin ehrini daha sonra da, Korya
memleketini zapt etmitir. Bylece kuvvet ve salaml bir kat daha artrdktan
sonra H.616/M.1220 senesinde Muhammed Harzemah'a harb ilan ederek
Maverannehr. Harzem, Horasan, Kardahar ve Melitan taraflarn yakp ykarak
halk katledip, Buhara, Semerkand, Belh, Herat gibi byk kltr merkezi olan
ehirleri yer ile yeksan ettii gibi, slam medeniyetinin eserlerinden olan, nice
mkemmel yerleri bir daha gzelietiremeyecek hale getirdi. Kuzeybatya doru
fetihlere karak, Kpak ve Kafkas beldelerini, Rusya'nn gney ksmn zapt ve
askerinin bir ksm ile Rm; yani Anadolu'ya daiarak lkesini in denizinden,
Karadeniz'e kadar geniletti. Hicri 621/M.1224 senesinde Karakurum'a ricat
edip, H.624/M.1227 tarihinde lmtr. En lezzet ald ey gnahsz
kimselerin, ocuk ve kadnlarn kann dkmekti. Askerleri srf elence olsun
diye insan kan dkerlerdi. (emseddn Sami)

Bilgi Bankas 2:

Selukler Asl, safi ve halis Trk olarak tarih sahasnda karmza Selukler
kar. Ad geen kavim, Trkistan ikliminde airetken ilk tannan reisi Bekak
adl bir adamd. O zaman Bekak ve aireti yldza ve atee taparlard. Seluk,
olunun addr. Asya kavimleri arasnda meydana gelen bir sava zerine,
Seluk Bey'in rahat bozularak ikibin aile ile beraber ran taraflarna hicret ve
H.349/M.951 senesinde slm' kabul eylemitir. Bu zat yz sene kadar yaam
ve Arslan, Mikail, Musa isimli olu vard. Bu oul uzun bir zaman iinde
ran taraflarn. Buhara civarn feth eylemilerdir. Fakat asl Selukiye Devletini
kuran Mikail olu Turul Bey'dir.
Turul Bey, Kirman ve ran'dan baka Kafkasya ve Anadolu'nun bir ksmn da
zapt etmi. Trabzon taraflarnda Dou Roma (Bizans) imparatorluunun byk
bir ordusunu tepelemitir. Vefat ettikten sonra, kurduu o koca devlet bir takm
paralanmalara maruz kalmtr. Mehur olanlar ran, Rum ve Kirman
Selukleridir. Erturul Gazi'ye Domani ve Ermani yaylaklaryla Sd
Klan veren Alaeddin Keykubat Rum Devlet-i Selukyesinin onbeinci
hkmdar olan kiidir.
Rm Seluklerinin baehri Konya ehriydi. Kl arslan isimli hkmdar
Anadolu'nun byk bir ksmn zapt etmi ve Sultan Rum lakab ona verilmiti.
slm ahalisini Kudus- erifdan karmak bahanesi ile Avrupa Hristiyanlarnn
tekil ettikleri Ehli salip ordularn perian etmitir. Olu Mesud ile onun olu
2.Kl Arslan dahi ehli salip iie bir hayli uramtr. te bu devleti zedeleyen
mcadeleden biri de bu ynyle civardaki Rum Tekfurlarla, Selukiye hesabna
sava ederdi. Hatta Eskiehir'i ald.
Erturul Gazi, H.680/M.1282 senesinde olarak, doksan yan am olarak,
Sd'de vefat etmitir. Osman, Gndz ve Saruyat adlarndaki evld geriye
kalmtr. Akakoca. TurgutAlp, Saltuk Alp, Samsa avu, Abdurrahman Gazi.
Karamrsel isimli serdengemi kymetli kumandanlar vard.
Rmi Selukiyelerinden gelen onbe hkmdar:
Sleyman bin Kutalm Davud Kl Arsian
Mesud ah Kl Arslan zzeddin Kl Arslan- (sni) 2. Gyaseddin Keyhsrev
Rkneddin Sleyman-i (sni) 2. zzeddin Kl Arslan (slis) 3. zzeddin
Keykavus Aiaaddin Keykubat Gyaseddin Keyhsrev (sni) 2. Rkneddin
Slemani (slis) 3. Gyaseddin Keyhsrev (slis) 3. Gyaseddin Mesud (sni) 2.
Aiaaddin Keykubad (sni) 2.
Bilgi Bankas 3:

Tu-Alem-Hill Tu-eski zamanlardan beri ark memleketlerinde yni dou

lkelerinde, Trkistan da Trk devletleriyle, Hind ve in hkmetlerinde byk
bir sancak zerine, boyal at kuyruu kllarndan dank saa benzeyen bir ala-
met, sembol konularak, askerin nnde gtrlr.
Buna Halis denirdi. Daha sonralar bunun ekli deitirilip, bir srn ucuna
taklp, dank bir ekilde aaya sarkan ve krmzya boyanan at kllarnn
stne beyaz ve siyah kllarn rlmesinden meydana gelen bir ka bkm sa
brakldktan sonra bunun st tarafnda yaldzm top eklinde bir yuvarlaa
konmutur. Bu halislere daha sonra tu ad verilmitir. Sultan Seluk-i
Alaaddin-i sn tarafndan, Osman Oazi'ye gnderilen tu da bunun bir
berzeriydi. Bu tular daha sonra devletimizde byk rtbeler alm kimselere
alamet-i farika olmak zere verilmitir. Mirlivalara veya sancak beylerine bir,
mirmiranlara ve beylerbeylerine iki, vezirlere , sadrazama be tane verilir ve
sava zamanlarnda padiahn huzurunda yedi tu bulunurdu.
Sancak; Sultan Alaaddin-i sni tarafndan gnderilen sancak beyazd. lk
zamanlarmzda padiahlarn nlerinde beyaz bayrak ekili olurdu. Sonra yeil,
yeil bir zemin zerinde beyaz klabdan ile ilenmi hilalli veyahut krmz bir
zemin ortasnda ve yeile boyanm bir ekil beyazsn iinde sar srma ile
birbirisinin gerisinde yine hill bulunan iki eit sancak kullanlmtr. 1.
Murad'n sanca yeile, Mehmed elebi'nin ise krmzya evirdii rivayeti
vardr.
Hill-Bir rivayete gre Seluklu devleti bayraklarnn srklar ucunda hill
eklinde bir lem bulunurdu. Hatta Seluklu Sultan'nn gnderdii sancakta da
st tarafnda bir hill eklinde para varm. Bu sancak Osmanllarca istikll
alameti olarak kabul olunduundan kendilerine mal etmilerdir. imdiki
bayrakarmzdaki hilalin ortasndaki yldza gelince eski deildir. Sultan
Abdlmecid zamannda, Tanzimat- Hayriye'den sonra kabul edilmitir. Osman
Gazi nceleri hilaii kendi otann zerine ektirtmit.

Bilgi Bankas 4:

Osman Gzi'nin zdivac Adana ahalisinden ilim ve zhd ile mehur olan eyh
Edebali isimli bir zat- erif bulunuyordu ki, o sralarda Eskiehir yaknlarnda
itburnu kynde oturmaktayd. Osman Gazi bu eyh efendinin sohbetinden ok
byk lezzet alm olduundan kendilerini sk sk ziyarette bulunurdu. eyh
hazretlerinin Mal Hatun isimli bir kz vard.
Bu hususta "Mufassal" ad ile nam salm tarih diyorki: "Osman Gazi, bir ka
kere grm olduundan sevdi, peygamberin kavli zere zevcelie istedi. Hz.
Edebali; Erturul-zde Osman Bey gibi bir emirolu emiri, kendisi gibi bir der-
viin dengi olamayacan gz nne alarak red etti. Hz. Osman Gazi bu
vaziyete ok zlp, derdini Eskiehir Bey'ine at. Ancak bey, bu itiraftan ok
memnun olarak Mal Hatun'a ak olmasn m? Hatta o da, Edebali'yi ziyaret edip
kz istedi. Ne var ki o da, red cevab ile karlat. eyh efendi, red cevab
verdikten sonra tburnu denen yerden ayrlmay, Bey'in ahlakna
gvenemediinden dolay fiiliyata koydu. Erturul Gazinin emirlii yaknlarna
nakl-i mekn eyledi. Hakikaten Eskiehir Bey'i hmndan irretliinden
korkulacak kt yaradll bir kimseydi. Alm olduu red cevabn
hazmedemedii gibi eyhin, Erturul Gazinin memleketine g etmesini kzn,
Osman Gaziye verme eilimi eklinde tefsir edip, intikam alma sevdasna dt.
Bir gn Osman Gz, dostlaryla nn hakiminin evinde misafir idi. Kardei
Gndz Alp, yannda bulunuyordu.
Eskiehir Beyi, nn hakimini azarlayarak sktrp frat-tan stifade iin
civardaki Rum tekfurlarndan Harmankaya hakimi Kse Mihal ve bir miktar
askerle silahlanm olarak eve gelmi Osman Gaziyi kendisine teslim etmesini
isteyip, tazyik edip duruyordu. Hane sahibi ise, lrmde Osman Bey'i vermem
rakibine teslim etmem, dedi. Osman Gz dardaki grltnn sebebini
anlaynca, hemen klnan ekerek frlad. Heriflerle yle bir arp arpt ki,
hepsini kard. aresiz kalan Kse Mihal kaamad. Osman Gazinin eline
dt.
Fakat bu savata onun gsterdii aslanla hayran oldu. O dakikadan itibaren
Osman Gz Hz.lerine byk bir muhabbetle baland. Olay her yanda duyuldu.
Fakat Mal Hatun'u ancak Osman Gzi'nin bir ryas alabildi. Rya udur: Os-
man Gazi; Edebaii'nin evinde imi, Ay, gz ile grlebilecek bir sratle
bydke byyerek, eyhin kucandan kp, bedir halini aldktan sonra,
Osman Gazinin auuna inmi. Sonra gazinin gbeinden ulu bir aa karak
dal budak salvermi. Yerleri, denizleri kaplam, Kafkas, Toros, Atlas.
Hosma dalan hep bu aacn altnda himaye olunduklar gibi Dicle, Frat, Mil ve
Tuna nehirleri bile onun sayesi lutfu ile akyormu. Yemyeil ovalar ve tarlalar,
byk aalarla kapl ormanlar arasnda akan aylar, uzaktan uzaa ehirler,
kasabalar, parlak kubbeler, kaleler, dikili talar ve saireleri zerinde hilaller
grnyormu. Bu srada iddetli bir rzgar km, dklen yapraklar etraftaki
memleketlerin her yerine gitmi. Sonra kara ve deniz arasnda altn bir halkaya
ve iki san yakut ile iki de zmrd arasna konulmu bir elmas paras gibi
parlak, Kostantiniye (stanbul)'ye doru gitmi. Ce-nb- Osman, bu yz
parmana sokarken uyanm.
Osman Gazi, bu ryay, eyhin mridlerinden Dervi Tur-gud'a anlatm. O da
eyhe naklederek, mnasib bir sebebie Mal Hatun'a nail olmutur. Esasnda
izdiva olay Erturul Gazi zamanndadr. Bu izdivadan ehzade Alaaddin Paa
ile 2. Osmanl padiah Orhan Gazi domutur. (A. Rasimden)

Bilgi Bankas 5:

Bilecik vakas Mihal Bey'in Osman Gaziye gstermi olduu yaknlk, civardaki
rum tekfurlarnn hased ve kskanln mucib oldu. Osman Gzi'yi Miha
Bey'in sevgisinden ayramayacakiarn grnce hiyanet iin tevike baladlar.
Mihal Bey ise, tamamen akisne onlar Osmanllarla iyi geinip, karlkl
sadakata davet ediyordu. Bu arada Bilecik tekfuru, Yarhisar Tekfuru'nun kzyla
evleneceinden Tekfurlar, mihal Bey'e: -Eer, Osman Bey'i bu dne davet
edersen, ziyafet esnasnda hep birden hcum edip, iini bitiririz. Dediler.
Mihal Bey'i bu teklifi kabul etmi zannederek onlar rahatlarken durumu, Osman
Gazi'ye Mihal Bey gizlice ulatrmt.
Bilecik Tekfurundan gelen davet zerine dne gidildi. Htt dn hediyesi
olarak bir sr koyunda yollad. Yaylaya kacan syleyerek her zamanki gibi
kymetli eyalarn kadnlar vastasyla bir gn evvel kaleye muhafaza iin b-
raktrmak niyetinde olduunu bildirdi. Tekfur ise, sadece Osman Gzi'yi
ldrmekle kalmayp malna da konma sevinci iindeydi.
Osman Gazi, en kymetli eya olarak yeterli saydaki silah beygirlere ykledi.
Krk kadar kahraman kadn kyafetinde verdii talimata uygun hareket etmelrini
isteyerek gnderdi. Kendisi de, dnn yaplaca yer olan akrpmar'a (yolda
en kuvvetli birliini pusuya brakarak) az bir adam ile gitti. Gece olup dn
yerinde zevk ve safaya dalnd srada, Bilecik kalesinde bulunan kadn
kyafetindekifer silahlan kardlar. Kaledekileri kesdiier. Bu vaziyeti gizlice
Osman Gzi'ye bildirdiler. Osman Gazi grnrde hi renk vermiyordu. D-
manlarn kendi hakknda yapacaklar muameleyi bekliyordu. Tam dmanlarn
hcum etme zaman geldiine kani olduklar srada adamlarna iareti akan
Osman Gazi korkup kayorlarm gibi bir durum taknd. Dn halk bunlar
yaka-lamak iin pelerine dtler.
Evvelce hazrlam olduklar pusu yerini kendileri geince geri dndler.
Dman imdi iki ate arasnda kalmt. Pu-sudakiler bir taraftan, planl
kaanlar br taraftan bir gze! tepelediler. Hatta dnn damad bile, bu
hengmede hayatn kaybetti. Gelin kz Osmanllarn eline geti ve Nifer
Hatun adn ald. Bu temiz hanmefendi Osman Gzi'nin olu Orhan Gzi'ye
hanm oldu. Orhan Gazi bu srada oniki yanda olmasna ramen byk
baarlar sergiledi. ehzade Orhan ile Nilfer Hatun'un evliliinden ehzade
Sleyman ile Murad sonradan padiah oian, I. Murad dnya'ya gelmitir. Hazreti
Nilfer, Bursa zerinden geen suyun zerine bir kpr yaptrdndan kprye,
Nilfer kprs, daha sonralar ise bu suya Nilfer ay ad verilmitir.

Bilgi Bankas 6:

Osman GazPnin olu Orhan'a Verdii Nasihat Akbet gelir buduj herkese/Bad
fena pr civane olsa Azm-i beka eyler-sem ben bu dem/Devlet ve ikbal ile ol
muhterem
nk senin gibi selef koymuum/Rihiet edersem bu cihandan ne gam Lik
vasiyet ederim k kl/Gayr- nigme-i dnya'y feramu kl Dilerim ey sahib-i
ikbal ve ch/tmeyesin cabanib-i zaiirne nigh Adi ile bu lemi abad kil/Resm-
cihad ile beni ad kl
Rah- cihad ire edb ictihad/Melleket-i rum'da kl adi-i vidad Eyle riayet
ulemaya temam/Taki byle emr-i eriat nizam Her nerede iidirsen ehi-i
ilim/Gster ana rabet ve ikbal hiiirn Asakir ve ma ile gurur eyleme/er'i erif
ehlini dr eyleme er'a drr maye-i ah ve bes/er'e muhalif ie itme heves
Matlubumuz din-i hda'dir bizim/Mesleimiz rah- hda'dir bizim Yoksa kuru
mihnet-i gavga deil ah- cihan olmai dava deil Nusrat din ordu maksad
bana/Maksadma kasid yaraur sana Aleme enamm lem ede gr/Memleket
emrini temam ede gr ah ki ihsan ile biganedir/Saltanat ismi ana efsanedir
Hfz- reayaya al rzu eb/Ta ki kariyn ola sana tf-u rab (Tac t Tevarih)

Bilgi Bankas 7:

Osman Gzi'nin Hususi Hli Hazreti padiah melek haslet bir kimse olup son
derece kanaatkar cmert bir zatt. Gerek kendi malndan gerekse savalar
neticesinde eline gecen mallan, serveti infak etmek, datmak en tabii davran
idi. Her Allah'n gn ikindi vakti geldiinde Seluklu devletinin kendisine
hediye etmi bulunduu mehterhaneyi aldrp, ahaliyi topladktan sonra,
sofralar krdurur bizzat kendi yemek esnasnda hizmet ederdi. Tarihilerin
nakline gre bir giydii hiiat ikinci defa giymeyip birine hediye edermi. Ancak
bu durum zenginlikten olmayp, cmertliin icabatndan ileri geliyormu.
Herhalde bu sebebe istinaden vefatndan sonra terekesinden altn ve mcevher
adna hi bir ey kmadii gibi elbise olarakta bir ka kat geriye kalm. Yine
tarihilerin bize ulatrdklarna gre, kendisinden sr koyun miras kalm
olup, Mihallik yaknlarndaki iftliklerde bulunan koyunlar bu sr
koyunun neslinden olarak zamanmza kadar devam temitir.
Bunlardan baka ssten mahrum sade bir kl, bir ka at vard. Osmangazi nin
kyafeti ise , bana krmz ukudan yaplm horasan denilen bir balk ile
zerine perianca diye tabir edilen ekilde sardklar sarktan, uzun ve geni
uzun ve geni yenli hilaftand. Birde krmz uka yakal feraceleri varm.
Vefatlarndan ncede Gml kmbet denilen manastn trbeye evirterek
oraya defnolunmasn vasiyet buyurduklarndan, kendisinin imam olan Dursun
Faki ile Orhan Gzi'nin imam olan Osman Yahi, ve dier ileri gelenler, na
ykayarak, kefenleyip, Bursa'ya getirdiler. Seluklu Sultanlarnn gnderdii
davul ile tebih yakn zamana kadar trbede bulunurken yand ve Kl ile
Aksancak'in ise hazi-ne-i hmayunda olduu rivayeti vardr. (Mufassal) (A. Ra-
sim)

Bilgi Bankas 8:

Yenieri Tekilat Evvelce bin kiiden olmak, sava esnasnda kendilerine gnde
bir aka verilmek zere kurulan yaya askerinin, ahali zerinde yapm olduu
cevr ve eziyet grld. Halbuki, hkmetin idare edecei alan bym, artk
muntazam bir orduya ihtiya vard. Bu vaziyet karsnda da andarli Kara
Halil, dzenli ve devaml olarak klada yaayan bir snf- askeriyi kurmay
dnd.
Osmanl uyruuna giren Rumlarn hukuk ve vazife bakm hasebiyle
Mslmanlardan hi farklar olmayacandan askerlik hizmeti bunlarn zerine
dahi debileceinin tamimi lazm gelecei gznne alnd. Bu dnce
zerine senede bir defa Rumlardan bin tane delikanl askere alma kanunu
karld. Bu kanunun adna devirme kanunu denildi.
lk devirmelerden olan bin nefer Rum delikanlsndan Yenieri snf kuruldu.
Her birine eski Yaya askeri gibi gnde bir dirhem maa denmesi, fakat bunlarn
devaml olarak klalarnda oturmalar, gsterecekleri baarlara gre, mes-
leklerinde ilerlemeleri, ancak evlenmeyerek, sakat veyahut ihtiyar oluncaya
kadar asker olarak kalmalar kabul edildi.
"Rivayeti gre Orhan Gazi, yenieri snfn kurduktan sonra bunlardan bir ka
tanesini yanna alarak, d sralarda Amasya taraflarnda zhd ve takva sahibi
mehur Hac Bekta Veli'nin Suluca Karahyk denen blgedeki ikametgahna
giderek, btn askerleri iin bu muhterem zattan dua talep eylemiti. eyh
Hz.leri de elinin birini bu askerlerden birinin bana koyarak:
-Bunlarn ismi Yenieri olsun, Cenab- Hakk' yzlerini ak, bazulann kuvvetli,
kintann keskin, oklarn ldrc, kendilerini daima galib buyursun. Diye
dua etmitir.
Yenieriler, bu aziz ve kymettar kimseyi kendilerinin koruyucusu saymlar ve
bu sebeble adn aldklar gibi aalarna "Aay Bektaiyan" demilerdir.
Yenieri klahlar yaya askerlerinin klahlar gibiyken, Hz. Bektai Vel elini
bana koymu olduu askerin tepesinde cbbesinin kolu arkaya sarkt iin, bu
vaziyte hrmeten ve iaret olmak zere klahlarn arkalarna dikdrtgen
eklinde, eski tabirle mstatil olarak bir para kee klah ilave olunmutur.

Bilgi Bankas 9:

Silahlar Osmanl devletinin kuruluu esnasnda Avrupa'da tfenk, tabanca gibi

ateli silahlar yeni icad edilmiti. ark taraflarnda kullanlmas bilinmedii gibi,
Batllar da ok nadiren kullanabiliyorlard. Byle olduundan Osmanl devleti-
nin askeri kurulularnn ilk zamanlarnda ve Yenierilerin nceleri, en nemli
silahlan ok atmakt. Buna ek olarak da zerlerinde, bak, kl, haner gibi
sava aletleri tarlard.
Piyadeler ise; bu silahlan kullandklar gibi, mzrak, baita, topuz gibi silahlarla
tehiz edilmilerdi. Okuiar ise, iine ok doldurulmu Tirke denilen okluu
arkalarnda yay ise ellerinde tarlard. Piyadelerimiz ise, dokuzuncu hicri
asrda dahi, sapan kullanmlardr, Svariler kllarn piyadeler gibi
boyunlarna takar ve mei ounlukla yan taraflarna asarlard. Mzrak, lobut,
grz veya topuzu ellerinde tayp, ciritin birka tanesini bir arada olarak bir
torba iine koyup, eerin yan tarafna balarlard. Bunlar yay, ok, kalkan dahi
kullanmlardr. (Ktyafet-i Askeriye)

Bilgi Bankas 10:

dari Tekilat ve Arazi Fetihler oalp, deviet bydke, idar tekilat da

uygun ekle getirmek icab ediyordu. Osman Gazi; znik ehrini muhasara edip,
Yeniehir'e dnnde eline geirmi bulunduu yerleri birer kaza veya sancak
ekin-de ayrarak, setii kymetli arkadalarnn idaresine veriyordu. Hatta
Karaca Hsar' Hz. Orhan'a, Eskiehir'i kardei Gndz Alp'e vererek, nn ile
Yurthisar'a Aykut Alp'i, negl'de Doan Alp'i tayin etmiti.
Daha sonra dorudan doruya sancak ve kazalara ayrld. Sancaklarda birer
Mirliva, kazalar da birer kad bulunurdu. Arazi ise; timar ve Has ismi altnda
ikiye ayrlrd. Mesela: Beyz ky olan bir sancan iki ky icabna gre
ikier, erden doksan timara ayrlarak askerlere verilmi, be, yzden kalan
dier kyler, has ad verilerek ehzadelere, vezirlere, beylerbeylerine,
mirlivalara ve dier byklere bunlardan hisseler ayrlmt. Geri kalanlarda
Hass-t Hmayun ismiyle devlet hazinesine braklmtr. Bu haslar, Umarlar
iftlik demek deildi. nk her has ve timarn kapsad arazi unun bunun
tarlalar olup, sahipleri bu tarlalar ekip bierler ve yalnz r ile alaym,
sataym harcn has veya ti-marsahibine verirlerdi. Timar sahipleri arazileri olan
timar dahilinde otururlard. Harp kt hemen silahlanp adamlar ile birlikte
hangi mirliva hizmetine bal iseler o kumandann emrine girip savaa
giderlerdi.
Devletin geliri, cizye-i eriyeden, hristiyan Bey ve tekfurlarndan alnan maktu
vergilerle Hass- Hmayun aarndan, gmrk ve tuzla'lar haslatndan ibaret
olup, savalarda alnan ganimetin bete biri (hamsei er'i) bunlara dahildi. Bu
hamse-i er'i bu gelirlerin en byk ksm olurdu. Masraf gelirlere gre pek az
olurdu. Fazla gelir olduunda cami medrese, kpr, han, hamam yaplrd.

Bilgi Bankas 11:

Lisan-i Tarihi Numuneler nce Ace bey ve Fazl bey, Kemer ad veren
mahalle geldiler. Bir sal hazrlayp, ikisi bindiler. Gelibolu'dan yukar Cemlenik
isimli kale civarna ktlar. Balar arasnda bir hristiyan bulup, hemen o gece
Sieyman paaya adam getirdiler. Paa adam memnun ettiinden adam,
klavuzluk yapmay stlendi. Yetmi seksen kii, bazlarna gre krk kii ve
Sleyman paa Rumeli yakasna getiler. Dillerinde u beyitle: "Akdenizi
gemiisiz bir iki salla/oldu bizim salmz taht- Sleyman bize Himmet-i Mura-
dnla gayibdan ersa-lellah/Gzlerimizi amz ahsen-i -melillahi.
Hatta mevlid yazan Sleyman elebi ki, Sleyman paann hem ada olup hem
de merebleri birbirine uyan arasra bir araya gelip sohbet meclislerinde buluan
kimselerdi. te bu zatn Rumeliye getiini iitince aadaki beyiti ina etmiti:
"Velayet gsterp halka suya seccade salmsn
Yakasn rumelinin dest-i takva ile almsn"
Evvela dk kalesini aldlar. Halkn tamamn kltan geirdiler. Daha sonra
eksemil kalesini fetih edip, iindekileri haraca baladlar. (Knhl Ahbar-Ali)

Bilgi Bankas 12:

Osmanllarn lk Gemicilii Osman Gazi zamannda, Marmara denizi zerinde

ancak bir ka mil uzunluunda sahile sahipken, Mudanya krfezinin karsnda
bulunan Kalolimni adasna Kara Ali isimli bir kumandanmz, yanndaki asker-
lerle kayklara atlayp, bir baskn vermi ve nemli ganimetler elde ederek geri
gelmiti. Bu Kara Ali, Aykut Alp isimli kahramann oludur.
Osman Gazi devrinde denizcilik vukuatmz olarak yine Mudanya sahiline yakn
olan Kiyos adasna bir tek akn yaplmtr.
Tarih diyor ki: Bu sefere o zaman deviet-i aliyenin Marmara denizindeki
Anadolu sahilini muhafaza etmek iin emri, mehur denizcilerimizden
Karamrsel isimli zatn babu olarak yer ald bir ince donanma tarafndan
yaplmt. Hatta fetih edildikten sonra mrali yani Emir Ali adn alan, Kalo
Limni adasna dahi Kara Ali kumandasnda sevk olunan mfreze, Karamrsel
idaresinde bulunan ad geen donanma tarafndan gnderilmi olmas adeta
kesindir, binaenaleyh, Osmanllarn ilk Kapdan- deryas Karamrseldi.
Karamr-selden sonra ikinci bahriye hizmeti ehzade Sleyman Pa-a'da
grlr. nk hazrlad sallar ile Rumeli'ye geip, Gelibolu zerinden
Rumeli fethini salamtr.
Bilgi Bankas 13:

Karamanoulfar-Ahiler Cumhuriyeti Seluklu devletinin yklmasndan sonra

Konya'da kurulan devletin ad Karama-noullar devletiydi. Kurucusu Karaman
isimli biri olup, ermeni dnmesi olan Nur Sofu isimli bir eyhdi. Nur Sofu;
Amasya'da baba lyas isimli bir eyhin mridiydi. Baba lyas'n ldrlmesinden
sonra Konya'ya gelerek mridlerinin saysn da arttrmt. Hatta Seluklu,
devletinin, Alaeddin sani isimli padiah Nur Sofuya olan balln gstermek
iin kzn Nur Sofunun olu Karaman'a vermiti. Nur Sofu olunun eleceini
temin ettikten sonra, Selanik civarna ekilmi ve Rum imparatorluunun
idaresinde bulunan bu limann muhafz ile dostane mnasebetler kurarak,
sonradan yapt hiyle ile kaleyi de ele geirmitir. Ha! byle olunca kazanlan
bu yerin muhafzl sultan Alaeddin-i sani tarafndan Sofu'nun olu Karamana
verildi.
Karaman az bir zaman sonra Ermenek'i zapt edip, Larende'yi kendi hkmet
merkezi yapt. Bu hkmete Karaman hkmeti ad verildi.
Seluklu devletinin yklmasnda Karamanolu Mahmud Bey'in ya, henz
bulu ana erimiti. Bu yavru; Bedreddin unvanyla Ermenek'te hkmet
kurmu vefatndan sonra Yahi ve Sleyman isimli iki olu geriye kalmt.
Yahi Bey'in idaresinde hkmet ileri skun iinde gemiti. Ala-eddin
hkmete knca Osmanllar ekemiyerek, fitne ve fesat dzenleyerek
zerlerine harp amaa koyuldu. htiraslarla dolu Karamanolu'larn ksa
terceme-i halleri bundan ibaretti.
Karamanolu gaileleri H.871/M. 1466 ylna kadar Osmanl devletini megul
etmitir. Sultan Fatih tarafndan o tarihte btn Karaman mlk, Osmanl devleti
mlkne ilhak olunmutur.
Ahiler: Seluklu devletinin son zamanlarnda meydana kan bir dervi
gurubuydu. Aralarnda bir sr vard. Bunlar birbirlerine yardm btn ilerde
birinci vazife sayarlard. Zaten Ahi demek kardeim demektir. lerinden
bazlar Seluklularn yklmasndan istifade ederek, Ankara ve Sivas taraflarn-
da baz kk kk hkmetler kurmulardr.

Bilgi Bankas 14:

Ehl-i Salip Kuds- erifi Mslmanlarn elinden almak ve Mslmanlarn

kuvvet ve genileme temin etmelerine engel olabilmek fikir ve maksadyla
papalarn himayesinde olarak, Avrupa'daki hkmdarlar ve derebeylerinin emir
ve komutas altnda toplanan takm takm Mslmanlarn topraklarna hcum
etmi bulunan tutucu Hristiyanlara verilen isimdir, ehl-i salip. Bunlar
elbiselerine krmz ha dikerlerdi.
Osmanlnn istiklalini ilan etmesinden 209 sene evvel balam olup, sekiz defa
sefer yapmlardr. Birinci ehl-i salip, Piyer isimli papazn ve Papa 2. Orhan'n
tevikiyle oluarak kara yolu ile stanbul'a gelmiler, buradan Anadolu tarafna
geerek znik'e ve hatta Suriye'ye girerek CJrfa, Antakya, Kuds' zapt etmitir.
Seluklu devletinden Kl Arslan, bunlara kar mukabelede bulunmusa da
malub olmutu. M. 1099. kinci ehl-i salip yani hal seferlerinin ikincisi, Papa
3. Ojen'in tevikleriyle yine stanbul'dan ve oradan da am'a geerek buray
kuatmmlarsa da, malup olup geriye dnmlerdir. M. 1149.
nc hal seferi ise Papa 3. Koleman'n kuruculuu altnda toplanmtr. Bu
toplanmada Fransa,ngiltere krallaryla, Almanya imparatoru bile vard. Akk'y
muhasara etmilerse de, byk zayiata urayarak, Selahaddin- Eyyubi isimli bir
islam kumandan, bunlar tam manasyla tarumar eylemitir. M.1192. Drdnc
seferleri ise, Papa nnosan'n himayesinde olarak Folk isminde bir mutaasbn
tevikiyle toplanmtr. Bu takm stanbul'a geldiinde burasn zapt etmiler ve
imparatorluu Rumlardan almlardr. M. 1204.
Beinci ehli salip Papa 3.Honerus'un himayesinde olarak meydana getirilmitir.
M. 1221 ylnda Msr'da bozulmutur. 6. ise Papa Gregor'un koruyuculuu
altnda olarak, Almanya mparatoru 2. Fredrik tarafndan idare olunmu, bu
adam Kuds' savasz olarak ele geirmitir. M. 1242. yedinci ve sekizinci
hal seferleri Fransa kral Lui tarafndan yaplmtr. Birincisinde yani 7. de
Msr'da bulunan Dimyat'i zapt ederek, bilahire yenilmi, askeri veba salgnna
yakalanm esir dmlerdi. ok ar bir fidye deyerek kurtulmay baard.
kincisinde yani 8.de ise Tunus'a gidip orada ld. M.1270.
Ehl-i salip savalar Avrupa ile islam dnyas arasndaki mnasebetleri
oaltm ve Avrupallar sanayi ve medeniyet asndan islamlardan ibret almak
yolunu am ve o zamandan beri ilerleme istikametinde yol almlardr

Bilgi Bankas 15:

Tura Rakza cumhuriyetiyle yaplan bir anlama ferman eklinde yazlmt

Eliler bunda dorudan doruya padiah tarafndan imza gibi bir alamet
bulunmasn istediler. Sultan Murad'n Hz.leride, hemen ellerini mrekkebe
batrp, fermann st tarafna bast. te Osmanllarda ilk Tura, Sultan Murad'n
penesinin izidir. Deniyor.
Mverrihlere gre bizim bildiimiz turalarn orta yerindeki, dikey hat Sultan
Murad'n orta parma, yine bizim bildiimiz turalarn sa tarafna uzanan
ifte hat baparma ve sol tarafdaki mnhani hatlar veyahud turalarn iinde
bulunan "Elmuzaffer daimen "deki mim"in ekilii sere parma tarafym.
Fakat turann Osmanllardan hatta isiamdan pek zaman nce var olduu
bilinmektedir. Bunun bir nevi arma olduu bile ileri srlmektedir.
Turalarda padiahn ad ile pederinin ad ve birde "el-muzaffer daima" terkibi
var olup, gazi ise elgazi kelimesi sa taraftaki bolua, yazlr. Bu bolua iek
v.s konulduu gibi Padiahmzn turasnda "Mehmed Hami" Hz.lerinin tura-
snda olduu gibi bazende isim yazlr.
Bilgi Bankas 16:

Lisan- Tarih-i Numunelerinden Sultan I.Murad hann zamannda Edirne ve

Kosova mehur ve byk savalarnda alnnan neticelerden olarak Osmanl
devleti Tuna sahillerine ve Srp hududuna kadar genilemi olup bundan sonra
en faydal savalar Rumelinde meydana geleceinden, Edirne ehri Kmelinin
baehri seildi. Anadoluda dahi Ankara ve Biga sancaklar savaarak, sparta
sanca satn alnarak ve Germiyar topra denen Ktahya sancann bir
miktar eyiz yoluyla Osmanl toprana dahil oldu. Tavaifl Mlk, yani
paralanm beyliklerin ba olan Karamanoiu hkmeti dahi, Sultan Gazi
Murad'n klcna malup olduundan Osmanl saltanatna yani devlet-i
muazzama topluluuna girdi.
Bilhassa Hdavendigar Gazi'nin Msr'a gnderdii eli vastasyla Msr'da
bulunan Abbasi halifesinden gelen hkmet ilerini yrtmek iin gnderilen
er'i izinname ve "Sultan- klimi Rm" unvan gelmesiyle padiah Sultan
Murad nam ve devletine Devlet-i Osmaniye ve Mentemiyan dergah sal-
tanatlarna Osmanl tabirleri atasz oldu. (Netayic l vuku-at)

Bilgi Bankas 17:

Sofya'nn Fethi Lala ahin paa Bosna havalisine aknlar yapmsa da, ehrin
byk olmas ve nfus kalabal hasebiyle fethetmeyi baaramamt. nce
Balaban bey ise, burann mutlak surette ele geirilmesi iin areler
dnmekteydi. Bu tedbirler arasnda uzunca Sevindik adl Doanclar s-
nfndan bir nefer, gya kam gibi yaparak Sofya beyi Yano kaban' kendine
inandrd, ustal gz nne alnarak stelik kendisini de, Doancba tayin
etmiti. Bylece elde edilen itimat zre H.787/M.1385 tarihinde Sefer ay
ortalarnda Mart sonlarnda bir gn hava orta karardayken Sofya kumandan,
bizim Uzunca Sevindik ile, birlikte ava ktlar. Kumandan bir avn peine
derek, doancba ile Tatarpazar-c yoluna doru hayli ilerlemiti. Ancak
akam bastrmt. Sofya'ya dn mmkn olmaynca, Osmanl hududuna yakn
bir kye varp, Trklerden biraz yem ve kendimiz iin yiyecek alp geleyim
diyerek, izin alm. Koca Sevindik, kye varnca, Deli Balaban ile Ahmed Gazi
adl iki dilavere rast gelmi. Sofya Kumandannn urada yaknda olduunu sy-
lemi, nasl yakalayacan da anlatm. Sevindik, kumandann yanna dnnce
kumandana:
-Trkler bizim burada olduumuzu anladlar deyip de kumandan korkarak:
-Aman yle ise beni nasl kurtaracaksn? Deyince:
-Seni baz elbiselere sarp, orman iine brakrm. Kendimde iki beygirle
Sofya'ya gidip, oradan aldm askerlerle gelir seni kurtarrm. Demesiyle
kumandan da bu gr onaylam. Do-ancba kumandan sarp, sarmalayp,
ormanda saklam. Fakat doruca Osmanl kyne gelmi. Balaban ile Ahmed
Gzi'yi al'P. efendisinin yanna gtrm. Orada, Trkler beni de tuttu diye bir
tela sergileyip, Balaban ve Ahmed'in kumandan yakalamasn temin etmi.
Sofya ahalisi komutanlarnn 'Trklerin eline getiini renince mukavemete
mecalleri kalmayp, teslim olma yolunu seti. (Mufassal)

Bilgi Bankas 18:

Edebiyat- Tarihiye Numunesi Sultan l.Murad, Osmanl devletinin 3.padiah

isede, devlet dzenini tertib etmekte hepsinden nce gelse revadr. evik ve
gzel atna ihtimam gstererek Rumeli sahralarn dolap parltlar saan cihad
klcyla Avrupa'nn dou blgelerini islam ile aydnlatt.
Sultan Murat'n hkmet ettii zamanda meydana gelen savan hepsinde zafer
sancaklar ykselmi ve galibiyetle bu savalardan klmtr. Bu savalarn
neticesinde slm hudutlar byk balkann tesine kadar varmtr.
Vakta ki, Allah'n birlii itikadn, yaymak iin kl ekmi islam
mcahidierinin cemiyet beraberliini birbirinden ayrmak dncesiyle ekanimi
selase yani unsur eklinde birleen Srp, Bulgar ve Macar milleti teslis
kaidesine bal olarak Kosova Sahrasna indi ve kar karya gelindi. Celadet-i
te'sirde ei menendi bulunmaz kimselerden olan ehzade Bayezid, imek gibi
sallad topuzunu ve grzn dman zerine savura savura aralarna dald ve
zaferi bizim tarafa tad. Fakat, slmn kurtulu zaferinden yaral olarak km
ve kinini sndrememi bir dman, kulland haneri ile milletin sevgili
padiah Murad- Hdavendigar' ehidler zmresine katlan darbeyi vuran el
oldu. Devletimizin kurucular, byle vcudlann ortaya koyarak milleti
kalkndrrd. Memleketimizin belki-her avu topra bir ehidin kan kar-
lnda bedel olarak elimizde kalmtr. Dman ise bu hiya-netle Osmanllar
son derece zmekten baka eline ne geti. Murad ld. Yldrm padiah oldu.
(Devr-i stila-Kemal)

Bilgi Bankas 19:

Kosova Sava Srp ordusunun gc yzbinkii olup Osmanl kuvvetleri ise

krkbin civarndayd. Osmanl ordusunun, bugnn anlay iinde Genel
Kurmay Bakan mesabesinde bulunan Evranos Bey adl ihtiyar delikanl
idaresinde Yldrm Bayezid, Yakub elebi, Veziri Azam Ali Paa, Rumeli
Beylerbeyi Timurta Paa, Anadolu Beylerbeyi Sarca Paa, Suba nebey,
Evranoszade sa bey, Lala ahin paazade Yahi bey, Kara Mukbil ve Balaban
beyler, fjrka kumandanlklarn] zerlerine almlard.
Padiah Yenieri askeriyle merkezde, sanda Ali paa, solunda Timurta paa
olduu halde, ordunun sa cenah kumandanl Yldrm Bayezid'de, sol cenah
ise Yakup elebiye verilmi olup, Yenieri salan arasnda toplar tabya edil-
miti. Ancak toplarn o zamanki yapl icab kullanmaktan byk bir istifade
umulmadndan ndeki askerin yanna ikibin oku tertip olundu.
ehzade Bayezid'in Bursa kadsna gnderdii zafemame-de yazld zere,
Osmanl svarilerinin ellerinde baltalar, klnkler ve dman askeri, bilhassa
Macar suvasirinin de balarnda ve arkalarnda zrhlar ve miferler
bulunmaktayd. Osmanllar bu zrhlar ve miferleri klnkler ve baltalarla dalp
yrtyorlard. Bu sava akama kadar srd dman malup oldu. Ordusunun
btn eyas ve arlklar Osmanlnn eline geti. Osmanl ordusunu bozucak
olurlarsa, tutacaklar esirleri balamak iin getirdikleri kementlere, iplere,
zincirlere kendileri baland.

Bilgi Bankas 20:

Hdavendigar'n Hususi Hali Rumeli fatihi Sleyman paa merhum, Mevlevi

eyhlerinden birinin mridiydi. Bu sebeb-ten bana Mevlevi klah giyerdi.
Rumeli'ye geite pek ok ganimet alnd srada paa, bandaki klah karp,
taksimat onunla yapt. Klahn altun ile kaplatt.
Hudavendigar Gzininde sikkesi byle idi. Murad Gazi sikke kenarndan biraz
yukarya hafif bir sark sarar ve krmz zelcifli beyaz rubadan haz ettii iin
ekseriya byle giyinirdi. Onun zamannda devletin ilk nizam tanzim olundu.
Payitaht kadlarnn sava zamannda orduyla beraber bulunmalar faydal
grld. Ancak devletin hududlar geniledike askeri de oalmt. H. 763/M.
1361 senesinde Rumeline geerken Bursa Kads Kara Halil Kazasker ve Sultan
Bayezid, clusu akabinde doup henz ya bulu ana ermediinden Lalas
ahin beyi Rumeli beylerbeyi tayin edip paalk verdi.
andarl Kara Halil'ide H.775/M.1373 de vezir tayin etti. Onunda vefatnda olu
Ali paay boalan yere tayin eyledi. Fakat Lala ahin'den sonra Timurta paa
Rumeli beylerbeyi nasb olunarak arkasndan baz zevata vezaret verildi. Ali
paaya, vezir-i azam, vezir-i evvel unvan verildi.
Osmanl devletinin topraklar oaldka, timarlarda oald. Buna paralel
olarak tmarl sipahilerde oald. Fakat bunlar; eyalet askeri idi. Merkezde
Yenieriler gibi daima vazifede bulunma tarznda askeri dzenlemeye lzum
grlm olduundan devirme ocuklarndan "Ebna-i sipahiyan" unvanyla bir
blk tekil olunup, umarlarn hizmete elverili evlada verilmesi kanunlatrld.
Muhasaralarda kullanabilmek zere bir ksm let ve edavatlar meydana
getirilmitir.

Bilgi Bankas 21:

Kla-Mektebi Osmanllar Hristiyan tebann haklan hususunda nasl

davranrlard? Ya hkmetlerini yerinde brakarak yani ipka ederek, vergiye
balard. Yahud haraca keserlerdi. Haraca kesilenler, r ve gmrk vergileri
verdikten baka, savata alnan esirler, Yenieri yetitirmeye kifayet etmezse
Bunlardan devirme alrlard. Sultan Murad zamannda devirmelere "Acemi
Olanlar" denilmitir. Bunlar Orhan Gazi zamannda olduu gibi hemen
Yenieri ierisine verilmez ayrca talim ve terbiye edilirlerdi. Hatta Edirne'nin
zaptndan sonra, byk byk klalar yaptrlarak, buralara yerletirilmilerdir.
Bu klalar o zamanlar iin askeri bir mektep saylrd. nk acemi olanlar
oralarda; yedi sene istihdam olunarak, askerlik ilmi renirler ve bu meslein
zorluklarna kar eitilirlerdi. Kendilerine bir askere lazm oian maharet, beceri,
ahlak retilirdi. Vakti geldiinde ocaklara ktklarndan artk iyi bir asker
olmu saylrlard. Yenierilerin, dnyann her tarafna yaylm nleri, namlar,
zafer ve nusrata erileri bu mekteblerde verilen eitimlerin neticesinde m-
kemmel bir asker olarak yetimi olmalarndan dolayyd.
Acemi olanlar, Yenieri, Sipahi, Silahdar ve "Blk- Erbaa" tabir olunan
lufeciyan yemin ve Yesar (maal sa ve sol) Gureba-i Yemin ve Yesar (garib
yiit sa ve sol blkleri), Azablar, (bekr askerler) blklerine kayd
olunurlard. lufeciyan demek vazifeleri belli olan asker demektir. O zamann
usulnce ikiye aynhp, bir ksm ordunun sa bir ksm ise sol tarafnda
bulunurdu.
Gureba ise, memleketleri baehre pek uzak olan garibler idi. Garibler; beyler
snf olup, sipahi ve silahdarlar ise akn-clk, apulculuk, karakol hizmetlerinde
ve dman karsnda piyadelerin muhafazasyla hcum ilerinde kullanlan s-
varilerdi.

Bilgi Bankas 22:

Kadlarn Yaklmas Emri Halkn, kadlardan grd cefa ve eziyetmi

oalm? Her ne ise. ya ikayet veya byle bir niyet zerine Yldrm Bayezid
Han, son derece hiddetlenmi ve hakknda kt zanlar bulunan seksen tane
kad'nin bir eve tklarak atee verilmeleri emri kmtr.
Vezir-i azam Ali paa ve dier erkan devlet, byle mthi bir karardan
korkmular. nfaz nleme hususunu dnmler, kendileri syleyecek olsalar
padiahn pheleneceini dndler. En sonunda padiahn nedimlerinden bir
Habei-ye, kadlar bu idam cezasndan kurtarrsa, kendisine yirmi-bin ake
vermeyi vaad ettiler. Habei maksad elde etmek iin, yol elbisesi giyerek
huzura km. Padiah, yolculuun ne tarafa olduunu sormu:
-stanbula gideceim. -Orada ne yapacaksn?
-Yaklacak kadlarn yerine tayin olunmak zere seksen papaz getireceim.
-Biz de kad olacak adam yokmu ki sen stanbuldan papaz getireceksin?
-ulemadan bakasna kad'lk verilemezde onun iin...
Bunun zerine Sultan Bayezid, ulema kati edildi szne meydan vermemek iin
kadlar ateten azat edip, Ali paaya kadln bir nizama balanmasn tanzim
edilmesini emreder.

Bilgi Bankas 23:

Nibolu Sava-Bir Hal Ordusuyla Sava Avrupa tarihlerinde ad geen

savan, yazl yledir: Macar kral Sigis-mund, Bayezid Han'a Anadolu
dnnde bir elilik heyeti gnderdi. Bu heyet Osmanl padiahna, hangi hakla
Bulga-ristan zabt ve tahrip ettiini, Sigismund'un renmek istediini sordu.
Bayezid ise; bir tek harf dahi sylemeden eliik heyetine salonundaki oklarla
dier silahlar gsterdi.
Fakat ayn zamanda Tuna nehrinin kuzeyinden kendisinin aleyhine byk bir
frtnann kopmak zere olduunu anlad. Mhim olan tedariklerini yapp, ayn
zamanda stanbul zerindeki muhasaray devam ettirmek istediyse de kuzeyden
gelmekte olan tehlikeli taarruza engel olmak iin stanbul muhasarasn kaldrd.
Macaristan'dan batdaki lkelere doru atlan yardm feryatlar, bu defa duyuldu.
Macaristanm Garan yani Estergon piskoposu Mikola Dokaniza'nn ba-
kanlnda, Fransaya gnderilen bir Macar elilik heyeti, kral 6. arl tarafndan
iyi karland. Fransadan Kont d Mareal Busiko, Dolarnar ve dierleri
silahlandlar. Burgonya Dukasnn olu Korkusuz jan, bu hal ordusunun reisi
olarak seildi. Babas ise; oluna mavir olmak zere, yanna Filip d Bar ile
Amiral Jan j Vi-ye'deni ve bir ka daha muteber kimse ile takviye etti. Bunlarn
yannda ayrca valyeler ve cretli asker vard. Piyade ve svari olarak, on-
oniki bin kii kadar vardlar.
Almanyadan Kont Platinrober, Kont D Silli bir ok valye ve bunlardan
baka, Belika, Flaman, Lksenburg, svire, ngiliz hallar ile birletiler.
Venedikliler bir ok yardm ile birlikte gemiler gnderdiler. Rodos valyeleri
donanmalarn gnderdiler. Polonyadan, lahdan, CJlah beyi Mirce ile yardmc
asker geldi. Velhasl btn Avrupa ve bat dnyasnn hkmetleri arasndaki
kavgalar bir tarafa braklarak, Macaristan ile Kostantiniye'yi kurtarmak iin
anlamay becerdiler. Bunlarn tamam Macaristanm Budin, veya Bud'da
birletiler. Sigismund Macar ve Ulah askerini burada toplad.

Bilgi Bankas 24:

Sultan Bayezid Yalnz Bana Sultan Bayezid, hareketini dmana

sezdirmeyerek, Nibolu zerine gelmi ve alt saat uzakta durarak, dman
hakknda bilgilenmek iin Evranos beyi bir miktar askerle gndermiti. Evranos
bey, Nibolu etrafndaki ok kalabalk dman ordusunu grnce kendi varln
hissettirmeden ihtiyatla hareket ederek, Bayezid'in yanna dnp dmann ok
kalabalk ve kuvvetli bir grnt verdiini anlatt.
Padiah ise, Nibolu kumandan Doan bey'in ne yapmakta olup, hal ve
durumunu herkesten ok merak etmekteydi. Onun yanna gndermek istedii
kimselerin bu kadar kalabalk bir dman hattnn iinden geip, vaziyeti
renip haber getirme imkanszln grnce. Bu ii ancak kendisinin
yapabilecei kararna vard. Ancak bu kararn divanda gndeme getirse erkan-
devletin raz gelmeyecei apakt. Hi bir eyden gz ylmayan padiah,
yldrm hzyla giden atna karanlk bir gecede atlad gibi dman hatlarna
srd. Kimseye grnmeden veya grnse bile kimsenin iine bir phe
drmeden
Nibolu kalesinin karsna kadar geldi. Koca padiah, gk grltsn andrr
bir sesle:
-Bre, Doan! Doan!
Diyerek iki defa haykrd. Kale iinde padiahn sesini iiten Doan bey
kulaklarna inanamayp at. Bu bir kulak nlamas deildi. Bizzat padiahn
sesiydi. Kale dndan gelmiti. Padiah bu srada kale dndan tekrar seslendi.
Doan bey, kalenin duvar zerine hemen kotu. Padiah ile yzyze
bulunduklar halde konumaya baladlar. Bir iki haftadan beri dman gerek,
Tuna nehrinden, gerek karadan kaleyi sarp tazyik etmekteydi. Padiahn imdada
yetieceinden btn inancyla emin olan gaziler, savunma yapmaktan yz
evirmedikleri gibi, kalenin salaml ve zahire a-sndanda bir sknts
olmad eklinde bilgiyi Doan beyden haber alnca, padiah hazretleri gayet
memnun olarak sa salim ordugaha dn yapt.
Meer padiahn Doan bey ile konumasn dmann nc karakollar iiterek
bir svarinin kale iinde bulunanlarla haberletii krallarna kadar bildirmiferse
de tayin edilen adamlar o svariyi ele geirmek iin pek ok arama yapm-
larsada ele geirememilerdir. (Mufassal)

Bilgi Bankas 25:

Sultan Bayezid'n Esirleri Hazreti padiah, Fransz esirlerden fidye olarak

ikiyzbin florinialdktan sonra onlara bir ahin ve pars av gstermek arzusunda
oldu.
Bu avda, yedibin doanc ve altbin kpek yer ald. Kpeklerin elbiseleri
canfesden, parslarn tasmalar mcevherlerle kapl idi. Padiah, Korkusuz Jan'a:
-Aleyhime silah kullanmaman iin sana yemin teklif etmek istemem. Eer
vatanna dnnde, yine benimle savamak istersen beni harp meydannda
daima karnda bulursun. nk ben, sava ve fetih iin domu bir adamm.
Demitir. (Tarih-i CImumi-Ernest Levis)

Bilgi Bankas 26:

stanbul'un Hali ehir iinde bir cami, mslman mahkemesi ve islam mahallesi
kurmak, onbin duka altn vergi ola-rak vermek artyla yaplan antlamay
kabul eden imparator, 2. Manuel deildi. Onun, yeeni 7. Jand.
Manuel yine batdan bir imdad olmazsa imparatorluun mahv olduuna kani
olarak, talyan Prensleri vastasyla, Pa-pa'ya Venedik, Fransa ve ngiltere
krallarna yardm mektuplar gnderdi. Bu mektuplarda yalnz Fransa kral
.arl, hsn kabul gsterdi. Nibolu savanda esir den, fidye diyerek
kurtulabilen Mareal Buvesiko'yu binikiyz kii ile yollad. Bu heyetin iinde
asilzade valyeler de vard. Buve-siko; anakkale boazndan geip stanbul'a
vard. Kendini byk bir tezahratla alklayp kurtarc saydlar. mparator-
luun bakomutan oldu. hatta zmit nlerine kadar yrd. Ancak bozguna
urad. Riva kalesini ele geirip orada bulunan ahaliyi katliam etti. Ne varki
bunlar boa yaplm harekatlard. Emanue! batdan kuvvetli bir yardm bulmak
maksadyla hkmeti 7. Jan'a brakp Avrupaya gitti. Venedik'e, talya'nn
balca ehirlerine, Paris'e Londra'ya urad. Fransa'da iki sene kald. Fakat
Bayezid Han stanbul'u sktrmakta idi. Emanuel'in istedii imdad ona, batdan
gelmedi. Asyann ortalarndan geldi. Timurlenk, Osmanl lkesini inemek
iin hazrlanyordu.
Sultan Bayezid Ankara savanda esir dnce, imparator stanbul'daki camii
ykt. Mslmanlar darya att.

Bilgi Bankas 27:

Lisan- Tarih Numunelerinden Yldrm Bayezid hann veziriazam bulunan Ali

paa ki; yakn vakte kadar vezaretin gsterili temsilcisiydi. olanlar ve
haremaalar kullanmak, ssl kaplar kullanmak yollarn am bulunduundan
ve kaide olarak devletin, ykselmesi zamannda bunlara Yldrm Bayezid'i
altrm, altn dkmeli ve altn tellerle dokunmu elbiseler giymeye ihtiama ve
sse byk nem verilmesi saltanatnn son gnlerinde askerlik vazifesini azalt-
mt. (Netayic l Vukuat)

Bilgi Bankas 28:

Bayndr Devleti Bu hkmete Akkoyunlu hkmeti denir. Yedi-sekiz asr evvel

Trkistan ran, Irak ve Anadolu taraflarna hicret ederek gelen Trkmen
beylerindendir. Bunlarla beraber Karakoyunlu adyla bir airetin daha hicret
etmi olduu, bunlarn Erzincan ve Sivas taraflarna gittikleri halde,
Akkoyunlular, Diyanbekir taraflarnda hkmet kurmulard. lk reisleri
Alaaddin Trkrnan isimli tannm Durali Bey'dir. Vefatinda olu Fahreddin
Kutlu, ondan sonra bunun olu Ka-rabolk Osman, sonra Hamza ve Cihangir
bin Ali hkmet etmi ve Cihangir'in zamannda Uzun Hasan kmtr. Bu
slaleden Ahmed Mirza Yldrm Bayezid'e iltica eylemiti.
Bu hkmet daha sonra ran ah smail Safevi tarafndan mahv edilmitir.
Clzun Hasan vakalar Osmanl tarihinde nemli olaylardr.
Bu vakalardan biraz sonra Timur, Anadolu'yu batan baa ineyip harabe
haline getirip, merkezi idaresi olan Semer-kand'a ekildi. Bunun zerine; Tokat,
Sivas, Amasya ile Karadeniz arasnda bulunan blge, Mehmed elebi'ye itaat
etti. ehzadelerden sa elebi de, bu aralk ortaya karak, Bur-sa'da tahta clus
etti. Grlyork, Sultan Bayezid'in olu ayr ayr blgelerde hkmet
etmee balamlardr.

Bilgi Bankas 29:

Tarihi Edebiyatmzdan Numune Yldrm Bayezid, Timur'un cihangirlii btn

dnyada duyulmuken, dlen durumun neticesi zerinde tefekkr edersek,
Timur'a kar yaplan hareketin neticesinden dolay Yldinm'n padiahlk
dneminin an ve erefini lekelemi olarak sayamayz. Dnyada ve bilhassa baz
dnemlerde nice haller meydana gelir de d grn itibariyle isteimizle oldu
sanrz. Hakikatta ise, daha ktdr. Dnyada kim vardr ki, Osmanllar gibi
bunca zaman yksek himmet ve kemal-i ecaatle dmanna mutlak galip olarak
kahraman bir milletin reisliinde bulunup da istiklal bayra altnda asla
klcnn az dnmemi muntazam bir orduyu hazr ve iyi grmekteyken, bir
mte-gallibin (Mitur'un) hkmne uyabilsin? Timur'a; hangi hkmet arzusu ile
itaat etti? Bir Osmanl padiah etsin. Bir airet beyi gibi g ve grnne
marur olmasn?
Bununla beraber, meydana gelen malubiyetten devlet, en byk bir
galibiyetmi gibi, faidelerle zaferyab olmutur. Nitekim, kendilerinden azgnlk
zuhur eden yerler bir defa perian hal iine drlrse bunun neticesi menfaatli
olur. nk Bayezid zamannda zaferler oald gibi zulm oalp, idare
usul olaann dna tamt. te hkmeti eski vazyetine, mutedil haline
eviren bu malubiyettir.

Bilgi Bankas 30:

Ankara Muharebesi (Sava) Timur Ankara civarndaki ubuk ovasnda

ordugahn kurmutu. Sa cenahnda olu Miran ah, son cenahndaysa dier
olu ahruh, merkezde ok dzenli seksen alay askerle olu Mirza Mehmed
Sultan ve Pir Mehmed bulunuyordu. Yine merkezde iki alay svari vard ki,
bunlar da zrhlydlar. Ordunun n tarafnda otuz iki tane de fil bulunmaktayd.
Askerinin mevcudu hakknda bir milyon sekizyz bindi deniliyorsa da,
mbalaasz ikiyzbin kiiyi am olduu kesindir. Yldrm Bayezid'in yannda
ise yzyirmi bin kadar askerle Srp kral Lazar olu Stefan yirmi-bin askerle sol,
ehzade Sleyman Bey, beyleri Timur ordusunda bulunan Anadolu askeriyle
birlikte bir hayli Tatar Trkmenleriyle sa cenahlarda, Sultan Bayezid ise onbin
Yenieri ile merkezde, ehzade Mehmed elebi de ordunun geri tarafnda
ihtiyat olarak bulunuyordu.
Sava H.804/M.1402 senesi zilhiccenin 19. gn, Temmuz ayna rastlar. Timur
taraf "surun surun" Osmanllar "Allah Allah" diyerek birbirlerine giritiler.
Tatarlarn ilk hcumu Osmanllarn kar koymas ile def edildi. Bu savata Srp
askerinin ve Yenierilerle Rumeli'den gelen gerek piyade gerekse svari
askerinin tfenkli olduklar muhakkaktr. Tatar askeri nce Srplara
saldrdklarndan gzelce bir ate yediler. Hatta Timur: Bu derviler arslan gibi
dyorlarm! demitir. Fakat Osmanl askeri, sayca Timur'un askerine
nazaran daha azlk olduu iin, ayrca Timur'a iltica etmi bulunan Anadolu
beylerinin, Osmanl ordusunda bulunan eski askerlerini yanlarna gelmesi iin
tevik ettiklrinde iltihaklar vaki olunca, bu taraf oalrken, Osmanl ordusu
daha da eksilmiti. Scak ve susuzluk cana tak dedirtecek dereceye varmt. lk
nce byk ehzade Sleyman elebi veziri-azam Ali Paa ve Yenieri Aas
Hasan Aa vs. Bursa'ya doru firara baladndan, Stefan bunlar evirmee
urayormu gibi yapm ancak muvaffak olamamt. Onun ricat byle
olmutu. htiyat kuvvetini elinde bulunduran Mehmed elebi askerini alarak
Amasya yoluna dmt. Yldrm Bayezid ise, yannda yalnz Yenieri ve
kapkulu askerinden baka hibir kuvvet kalmamt. Tarih diyor ki: "Sonunda
akam yaklat. Artk mukavemete imkan kalmad zat- ahane tarafndan da
grlmekteydi. Bindikleri at mahmuzla-yp ricata baladlar. Fakat Mahmud
Han isimli bir Tatar komutan padiah kovalamaya balad. O esnada atnn
aya sren padiah dt ve etrafn asker kuatt. Sultan Bayezid,
Timurlenk'in huzuruna getirildiinde Timur tahtndan frlayp karlam ve
kendi yanna oturtarak sohbete balamtr. Hatta Yldrm Bayezid'e:
-Bu gnk galibiyet sizde olsayd benim bam tehlikede kalacana phe
yoktu. Byle kanl bir intikam bizden asla beklemeyiniz. Biz affn, zaferin
zekat olduu hkmne inanrz ve riayet ederiz. Cannza kastmz olmadktan
baka, mlknzde de kasdmz yoktur. Birka gn misafir olunuzda mlknz
yine size teslim eyleriz. Hi elem ekmeyiniz diyerek gayet kymetli hilatlar
giydirip, fevkalade sayg gstermitir. Yldrm Bayezid'le beraber ehzade
Musa elebi, Timurta Paa ve olu Ali Bey, Menet ve Firuz Bey gibi ku-
mandanlarda esirler arasndayd. Yldrm Bayezid sekiz ay sren esaretten sonra
Akehir'de vefat etmitir.

Bilgi Bankas 31:

Sadaret Devletimizde ilk sadrazam olan Orhangazi'nin byk aabeyi Alaaddin

Paa, sonra Sleyman Paa'dir. Bu iki zat hanedana mensuptu. Halktan ilk
sadrazam olan andarl Kara Halil Hayreddin Paa'dr. Bu zatn vefatnda olu
Ali Paa yerine getirilmitir. Kanuni Sultan Sleyman zamanna kadar
sadrazamlara veziri evvel denirdi. Vezir-i Sani, vezir-i salis, vezir-i rabi, hatta
hami isimleriyle vezirler vard. Bunlar divan~ hmayunda kubbealtmda
toplanp mzakere ettikleri iin kubbe vzeras olarak isimiendirird. Vezir-i
azamlk fatih zamanna kadar andarl ailesine mnhasrd. Bundan sonra
vezirlerin eski ve ehillerine verilmeye balanmtr. Sadrazamlar kendi
konaklarnda vazifelerini grrlerdi. stanbul baehir olduktan sonra sadrazam
konaklarna, paakona ve bab-i asfa ve en sonra bab-i l, pek ok sonralar da
daire-i resmiye denmitir.
lk zamanlar padiahlarn mhrleri yzk zerine kaznrd. Eski bir adet olarak
padiah bu yz sadrazama verir, o da parmana takard. Sonralar altndan
rme keseye konulmasyla cepte tarlard. Sadrazamlar askerlik ilerinin de
merdiydiler. Harp yapmaya memur olduklarnda Serdar- Ekrem unvann
alrlard, bir savaa gitmeden krk gn evvel padiah huzuruna karlard.
stanbul'u terk etmeden evvel vezirlerden biri kaimmakam tayin olunurdu. Sava
esnasnda sadrazam yannda bulunan vezirlerden birini serasker tayin eder,
kendisi ihtiyat blgesinde kalr, yannda bir harp meclisi bulunurdu. Balarna
30 santimden biraz uzun, alt taraf kare eklinde bir klah giyip zerine srma
ilemeli erit balarlard ki bu alamete Kallavi denirdi. Arkasna st tabir olunur
drt kollu ar srma ileme kapl samur krk ve beline padiah tarafndan ihsan
edilmi ssl haner takarlard.

Bilgi Bankas 32:

Yldrm Bayezid'in Nutku Ankara Sava'na balanmadan evvel Yldrm

Bayezid askerlerine bir hitapta bulundu. Bu nutku, tarihimize, lisanmza aidiyet
tar.
"Bunca zamandr devletimizin emektarlar cihad ve gaza yolunun denenmi olan
hizmetli ve hizmetseverisiniz! Gsterdiiniz gayretler karlmda bir kemlik
grmediniz. Eer baz ufak tefek bir ey olduysa bunlar dnyamza bal
deildir. Bilcmle drt be atadan beri babalarmza ve hanedanmza da hizmet
eden bahadrlar siz, nasibinize ve zaman saltanatmzda mal ve mlke
boulmu, haketmi dilaverimsiz. Gzel adnza bu demde layk olan ne ise onu
yle yapn. Nimete kfran etmekten ekinin, ekmek hakk eskisi gibi dman
bir deneyerek mukabele edip vuruun. mit ounur ki, kendisinden yardm
dilediiniz Allah'mz bize yardmc ola. nallah zafer ve nusrat bize nasip
olur." (Tarih-i Ali elebi)

Bilgi Bankas 33:

elebi Musa ile Evranos Bey Evranos Bey, Sultan Murad Hdavendigar'in
kendisine vermi olduu malikanesine ekilmi, ya ise 100' amt. Musa
elebi, Edirne'de tahta getikten sonra bir gn Evranos Gazi'yi artt. Evranos
Bey:
-Ben ok ihtiyarladm. Gzlerim grmez oldu. Size nasl hizmet edebilirim?
Beni. affetsinler, diye cevap verdi. Musa bu cevab alnca:
-Bakalm m'm deil mi? Grelim, diyerek zorla huzuruna getirtti. Huzura
girerken kendisini krler gibi ynettirdi. Musa'nn eteini bile krler gibi pt.
Fakat bu hli kanaatin husulne yetmedi. Musa yemek getirilmesini emretti. Ye-
mekte bir sahan pimi kurbaa getirdiler. Evranos Bey sahan grmemezlikten
geldi. Musa elebi:
-uradan buyrun, diyerek sahan nne srd. htiyar kellesini kurtarmak iin,
kurbaalardan yemeye bald. Evranos Bey mikanesine dndkten sonra da
herkesi inandrmak iin, tekrar yle bir muameleye maruz kalmamak iin gzle-
rini balarm.

Bilgi Bankas 34:

Yenieri Aas Gerek payitahtta gerekse tara da bulunan Yenieri askerinin

kumandan Yenieri Aas'yd. Bundan baka baehrin asayiini salamak da
vazifeleri arasndayd. Bu yzden Aa, haftada iki kere gece veya gndz s-
tanbul sokaklarn dolard, cezay haketmi olanlar arkasndan gelmekte olan
falakaya ykp elindeki denekle derdi. Yangn ktnda Aa sadrazam ile
birlikte yangn yerinde bulunurdu. Bana giydiine, Kalanat denen, krmz
uhadan ovale yakn bir ekilde olup, st dilimler meydana getirecek ekilde
dikilmi ve n tarafndan biraz yeri ak, dier taraflar ise atal ve iri olarak
sarlm, sark ile rtlmtr. Arkasna st ismi verilen kolsuz bir krk giyerdi.
Bu krkn bir kar kadar blm n taraftan grnr ve omuzlarn alt
tarafianyla btn her tarafna bir miktar krk konurdu.
Aann bir de krmz alvar olup ayaklarna sar mest ve pabu ve beline ssl
bir haner takard. Gm takmla sslenmi ata biner, resmi gnlerde ve yol
yrylerinde nnde ocaa mahsus tu, arkasndan da drt yedek at gider, her
iki tarafnda atr isimli bir hademe (koruyucu) bulunup sanca* ile mehterhane
takm da arkadan gelir, Cuma gnleri camie giderken nnde bir sebilci halka
su datrd. Aann tahsisat, Kanuni Sultan Sleyman zamannda ayda 60 bin
kurua varrd. (Tekilat ve Kyafet-i Askeriye)

Bilgi Bankas 35:

Karamanolu Mehmet Bey Bursa'y muhasara ederek etmedii zulm kalmam

olan bu Mehmet Bey, babas Alaaddin'i, Sultan Bayezid hazretlerinin burada
hapsetmi olmasnn intikamn almak zere, Sultan Bayezid Han'n kabrini
atrarak kemiklerini yakmtr. Bir kabre, bir mevtaya gsterilecek riayetin tam
tersini icra etmek, Timurlenk'te bile rastlananlardan deildir. Velhasl Sultan
Mehmet elebi Hazretlerinin Bursa'ya gelmeyi geciktirmeyeceini Musa
elebi'nin nann geliinden anlaynca, alelacele yapabilecei fenalklar
yapm, bylece tas tara toplayp memleketine kamtr. Kumandanlarndan
"Harmantanesi" isimli biri latife yollu sz sever bir zat, o alan byle hzl
ka karsnda dayanamayp demi ki, "Osmanogullanndan bir l (Musa
elebi'nin naa) seni bu kadar korkutup karrsa ya bunlarn bir dirisi gelecek
olsa ne yapardn?"
Mehmet Bey bu hakarete ok kzm ve zavall "Harman-tanesini" barta
barta bomutur. (Mufassal-Hlasa)

Bilgi Bankas 36:

lk Eli Devleti Aliye tarafndan Avrupa'ya ilk defa eli gnderilmesi Sultan
elebi Mehmet zamanndadr. Venedik tarihlerinin beyanna gre, al Bey
isimli bir Osmanl kaptan 30 para gemi le Gelibolu'dan karak, Naksos,
Andro, Yoros, Milos adalarn vurmaa gitmi. Bu srada Piyetro Lo-redano
isminde bir Venedik kaptannn idaresinde bulunan 15 para Kalitayla kar
karya gelmiti, iki kaptan birbirleriyle savamaya izinli deildiyseler de
Gelibolu'ya dnen Osmanl donanmasndan zehirli oklar atlm ve Kaptan Da-
no'da bunu harbin art kabul etmi. Meydana gelen savata Osmanllar malup
olmular, gemiler dman eline gemitir. Halbuki Venedik Cumhuriyeti o
sralarda Osmanl himayesine girmiti. Bu vaziyet karsnda Venedik'ten gelen
eliler ile Edirne'de bir mukavele yaplm, bunun gerei olarak ki taraf esirleri
dei toku etmi, Venedik eskiden olduu gibi yeniden vergi vermee raz
olarak devleti aliyeyi hami 'olarak kabul ettiini bildirmitir. te bu antlamann
metninin bir nshas Venedik'e gtrlm, bu nshay gtren zat ilk
elimizdir.

Bilgi Bankas 37:

Zlkadiriye Devleti Mara taraflarnda H. 780/M.1378 ylndan, H.921/M.1515

senesine kadar hkmet olarak yaam, kk bir Trkmen devletidir. Zlkadir
Zeyneddin Karaca isimli bir Trkmen aireti reisi tarafndan kurulmutur.
H.780/M. 1378 senesinde Mara', biraz sonra Elbistan' alm, olu Halil Bey,
Malatya, Harput ile Besni'yi ilave etmitir.
Sultan elebi Mehmet, Zlkadire evladndan Suvla Bey'in kz ile evlenmitir.
Sultan ikinci Murad da yine bunlardan Sleyman bey'e bir eli gndererek, be
kzndan en gzeli olan Sitti htnu olu Fatih Sultan Mehmet'e almtr.
Bu hkmet Yavuz Sultan Selim zamannda Osmanl topraklarna ihlak
olunmutur. Zukadiriyelilerden 141 sene iinde 9 tane hkmdar gelip
gemitir. Zeyneddin Karaca-Hali Bey-Zeyneddinoiu Suvla Bey-Halil Bey
olu Nasraddin-Sleyman Bey-Arslan Bey-ahbudan (iki defa)-ahsuvar Bey-
Aladdevle.
Bilgi Bankas 38:

Srre Alay Gnderilmesi Srre, kese demektir. Osmanl padiahlar iinde

Haremeyn, yani Mekke ve Medine'ye memur olan erife ilk srre (kese)
yollayan Sultan elebi Mehmet'tir. Ancak gnderilen srrenin miktar ve cinsi
bilinmemektedir. Sultan ikinci Bayezid her sene yans Mekke, dier yans
Medine ulemasna taksim olunmak zere 14 bin altun gndermeyi itiyad etmi.
Yavuz Sultan Selim, Msr' fethettii zaman, Mekke erifi olan Seyid Berekt
on yandaki olu Ebu Nmi'yi Msr'a gndermi ve Peygamberin
emanetlerini Beytullahn anahtarlarn da beraberinde yollamt. Sultan Selim
bu vaziyetten pek mahzuz olup sevindi, seyyid Nmi'ye fevkalade hrmet ve
riayet gsterdi. Tarihler bu srada H.923/M.1517 yi gsteriyordu. Hicaz'n
tamamnda ve Tihame'de Selim adna hutbeler irad olunuyordu.
Padiah Arafat'ta kendi adna hutbe okunmasnn teekkrn ifa iin,
Haremeyn yani Mekke ve Medine ahalisine iki-yzbin flori altn ile hububat
yollad. Bunlarn datmn yapmak iinde iki tane dinine bal kad iie Emir
Muslihiddin isimli bir zat vazifeli kld. Bundan baka her sene byle bir Suree-
i Hmayun gnderilmesini ferman etti. Bu Muslihiddin, Osmanllarn ilk Hicaz
valisi olmu demektir. Bundan evvel Msr'da bulunan erke Melikleri,
"Sadakat-i Msnye" adyla Surre yollarlard. Hicaz ahalisi ise, Yavuz'un
gnderdii surreden ok memnun olduundan, buna "Sadakat- Rmiye, adn
verdiler.

Bilgi Bankas 39:

eyh Bedreddin ve Tarikat Brklce Mustafa ile Torlak Kemal'in Anadolu'da

yaymak istedikleri yolun esas, hanmlar mstesna benim evim, senin evindir
anlayna dayanr. Dier bir deimle evimden, evin gibi istifade edersin dsturu
imi. Bunlar islam alimleri ile papazlarn koymu olduklar bidatleri kaldrmak
ve iki dini bir din haline getirmek hilesiy-le ahmak ahaliyi kandrmaya
almlardr. Hatta Brkce; yanna bin kadar adam toplamt. eyh
Bedreddin, znik'te bu ilerden habersizmi gibi grnyor, ancak gelen
gidenlerle gryor, ilim ve irfan iie onlar ynlendiriyordu. Brklce
Mustafa, Anadolu'da Dede Sultan adn alm ve her ikisinin toplad adamlar
bir rivayette on bin kiiye varmtr.
Bir rivayete gre, eyh Bedreddin'in zerine giden ehzade Murad Hz.leri kendi
adamlarnn bazlarn gya kayor-larm gibi eyhin tarafna yollam, bunlar
da, Bedreddin'i aniden tutup, elini ayan balayp, Edirne'ye gndermiler.
Orada da ulemadan kurulu bir meclis toplanm, eyhin davas grlm, btl
olduu ortaya ktndan idamn kararlatrmlardr. Bunlarn slam ile
Hrstiyanl birletirip, yeni bir din icadna varmak istediklerinden, ilerinden
Hristiyanlardan, papazlardanda mridler vard. eyh efendi; asltan evvel
abdest alm ve tevbe etmitir.
Bir aralk Brklce Mustafa, Sakz adasna iki mrid yollam ve orada
dnyadan el ekip oturan bir rahibi yeni tarikine katmt. Mehur tarihi Duka,
bu rahip ile grm. Rahip, Duka'ya: Bu gelen adamlarn kumatan terlik
giymelerine ramen deniz zerinde yrdklerine sylemi. Hatta kendini
kandrd gibi tarihiyi de kandrmaya uram.

Bilgi Bankas 40:

Aknc Askeri Osmanllarn ilk askerlii Aknclk le balamtr. Bu asker;

Osman Gazi zamannda mehur Kse Mihal tarafndan meydana getirilmitir.
Bunlar lke yaknlarnda olan yerlere saldrrlard. Orhan Gazi zamannda
Yenieri ve Sipahi kurulular gerekletiinde zel bir snf olmutur. Mihal
bey slalesi bu zel birliin banda bulunurdu.
Aknclar ikiyzelli sene kadar Osmanl ordusuna hizmet etmi, svarilerdir.
Bunlar k mevsimi boyunca ya evlerinde yada meslek icab olan ilerinin
banda bulunurlard., Yaz gelince toplanrlard. Seyisleryle, atlarna gayet
gzel bakarlard. Bunlarn on tanesine bir onba, yz tanesine bir suba, bin
neferine ise bir binba kumanda ederdi. Hcumlar akn demekti. Bir yere
hcum edecekleri zaman bir ka frkaya ayrlrlar, nce birinci frka girip
rastlad kasaba ve ehirleri yakar, sonra bunlarn arkasndan teki frkalar
gelip yamaya balarlard. Bu asker bir zamanlar civar lkelerde dehet salmt.
Bunlardan ve dier eit askerimizden sonra- . far "Serdengeti" ve Dalkl"
ismi ile iki snf daha cesur gayretli askerimiz ortaya kmtn

Bilgi Bankas 41:

Makedonya Balkan yarmadasnn gney ksmnn ortasnda bir blgedir.

imdiki taksimatta, Selanik vilayetinin her
tarafyla. Manastr vilayetinin Serfice ve Kosova vilayetinin Uskp sancaklarn
ve Bulgaristan krallnn Kstendi! mutasarrfln iine alr. Burann genel
olarak havas mutedii olup, her ne kadar alak ve bataklk taraflarnda scaklk
ok isede ayrca, stma varsa da orta yksekliklerde vadiler ile bayrlarnda hava
pek latif ve salamdr. Dalarnda souk oktur. Topra ise verimlidir. Buday,
arpa, avdar, yulaf, msr vesaire gibi zahire yetiir, pamuk, ttn, haha ekilir.
Dou taraflarnda ttn istihsali mehur ve kalitelidir. Nfusu ikimilyon kiiye
yakndr. slam, Rum, Bulgar, Yahudi, Ulah gibi unsurlardan meydana gelmi
topluluk vardr. Mehur byk skender, ok eski zamanlarda Makedonya kral
id. Makedonya'nn imar olmaya fevkalade kabiliyeti vardr. imdiki halinde
iinde, biri Dedeaa'dan Selanik'e, dieri Sela-nik'den Uskp'e, yine
Selanik'den Manastra kadar tren hatt almaktadr.
Yeni Osmanllar, slam, Hristiyan ve dier vatandalar arasnda uhuvvet,
msavat kanununu vaz ettiklerinden yani ilan ettiklerinden ksa zaman iinde
Makedonya pek byk baar ve ileri gidilere kavuacandan phe
edilmemelidir.

Bilgi Bankas 42:

Kl Kuanma Taklid-i Seyf, kl kuanmak demektir. Osmanl padiahlar,

tahta geileri esnasnda yaplan umumi biattan sonra kl kuanma eski ad ile
Taklid-i seyf merasimi ve bunu yapacak alay tekil olunurdu. Sultan Murad
padiah olduu haberini Amasya'da aldktan sonra, yanndaki adamlaryla
Bursa'ya doru yola kt. Buraya yaklatnda Bayazid'in damad eyh"-i
Mbarek Emir Buhar hazretleri; ahali ile beraber ehir dna kp, karlam
ve Sultan Murad'a kendi elleriyle kl kuatmtr. Hatta Sultan Fatih Mehmed
de; Akemseddin hazretleri eliyle kl kuanmtr. Yavuz Sultan Selimden
sonra gelmi olan padiahlarn hepsi
teberrken bu zatn klcn kuanrlar ve bu merasim stanbul'da Hz. Eyyb l
Ensari trbesinde yaplrd.

Bilgi Bankas 43:

Edebiyat- Tarihiye Numuneleri elebi Mehrned'in olu sultan 2. Murad;
saltanat gnlerinde yardmda hkm eden ve kanaat ile hkmeden iki zt
olgunluu kendinde toplama baars gstermitir. Sulh ve Cihad Kur'an hkm
himayesi altnda, Yunanllarn merkezi olmakta bulunan Mora'da yaymay
baard. Ei grlmez yardmlar sayesinde Bosna ve Arnavutluk beylerini cizye
verir hale getirdi. Bundan sonra, yzn cihad yolu dmandan, kendi nefsine
cihad etmeye evirdi. Bunun neticesinde baba ile olu birbirini yemeye gtren,
kardei karde kann imee sevk eden taht'i hi bir nefsi azgnlk tesirine
dmeden olu 2. Mehmede terk ederek, uzlet kuesine ekildi. (Devr-i istila
Kemal)

Bilgi Bankas 44:

Osmanllarda mar usul Osmanllar meydana klarnn bandan itibaren

medeni bir fikir takip etmilerdir. Her camiin yannda bir mektep, bir medrese
ve fakirlere zel bir imaret yani a evi, yaptrdklar gibi ehirleme tercihleri
mnasebetiyle yeni yeni kasabalar yaparlard.
Ezcmle; bu gnk gn Edirne vilayeti iinde bulunan Ergene kasabasyla
kprs hayret verecek tarzda bir imar stili gsterir. 2. Murad zamannda
burasnn bataklk ve ormanlk olmakla ekiya yata halindeydi. Gelenin
geenin soyguna maruz kaid anlald iin, bir kasaba kurulmasna karar
verildi. Yaplan kpr bu gn bile Csr-i Ergene yani Ergene Kprs diye yd
edilir. Yzyetmidrt kemerlidir. Hemen hemen tamam durmaktadr. Kurulacak
bu kasaba iin, kprnn u tarafndan itibaren bir cami, bir hamam, bir imaret,
bir kervansaray ve hizmetkarlarn barnmalar iin yeterli sayda evler ina
etmilerdir. Bir kasabann kurulmasnda bunlardan mhim binalar akla
gelebilirini? Osmanllara ykclk yklemek isteyenler, Ergene gibi nice
kprlerin, kasabalarn kurulup, yaplmasn bilmediklerinden byle garazkar bir
anlaytadr. Hazreti padiah bu imar lerinde yaplan ae-vinde ilk yemei
bizzat kendisi datm camiin mumlarm ise bizzat kendi elleriyle yakmtr.

Bilgi Bankas 45:

Sultan Murad'in Halil Paaya fadesi Bunca zamandr Allahn kullar iin alp
Islam fitneden uzak tutmak ve dmann kat' hayatn kl sesleri ile def edip,
devlet uruna gayret ettik. Bir mddet iin hkmetten el ekip, inziva kesine
ekilip, asude olmak hatrmzdan geer.
"Ehl-i tecridin klah tac- istinasdr Saltanat dedikleri ancak cihan gavgasidr"
Saltanat ve ihtiamn neticesi ne idiki bilindi ve nak- makam ve saltanat
levhas hatrmzdan silindi. Fazilet ve Rahmana snalm.
Zamana hkmet zere yd edelim, bu geici dnya devletinden el ekelim.
Dnya hayatnda ahiret tarlasna dualar ekelim. Daima nefisle cihad edelim. yi
ve gzel eyler isteyelim. vndm olum Mehmed Hn, millet ve mlkn
bana getirmek eklini mnasip grdm. Deyince: Halil Paa, men etmeye kadir
olmaynca, hemen ferman ile ehzadeye:
"Hemen emreyledi yazld name/Geherkiz oldu elfazile name" (Solakzade)

Bilgi Bankas 46:

Askeri Tekilat Osmanl ordusu esasen kapkulu ve Eyalet askeri adlaryla iki
ksmdan ibarettir. Kapukulu (Hassa askeri) demekti. Maatan aka tayinat dahi
alrlar ve baehirde klada otururlard. Sonralar, taralarda kaleler ve mhim
mevkilerde de bulundurulmulardr. Kapukulu piyade ve svari ki ksma
ayrlmt. Kapkulu piyadesi: Acemi olanlar, Cebeciler, topular, top
arabaclar, humbaraclar, sakalar adyla yedi ocaktan meydana gelmiti. Cebeci
oca: Piyadenin silah ve cephanesini tamir ve datmnn ve muhafaza ederdi.
imdiki tabur tfenki ustalar makamnda idiler. Bunlarn kumandanlarna
Cebecibai denirdi.
Topu Oca: smindende anlalaca gibi top hizmetinde, hemde top namlular
dkmek ve kundak imal ve ateleyici maddeler hazrlama hususlarnda
kullanlrd. Amirlerine Topuba denirdi. Top dkmhanesi mdrne
Dkcba denirdi.
Arabacoca: Top arabalarn sevk ve harekete memur olanlard,
Humbaracbailar: Havan ad verilen toplarla hum-bara atan askeri snft.
Lamclar: Kale kuatmalarnda ve savunmalarnda yer altndan yollar kazarak
lam yaparlard.
Saka oca: Kapukulu ocaklarn meydana getiren ortalarn sularn temin
ederlerdi.
Kapukulu svarisi devaml olarak silah altnda bulunan svari birliiydi.
Bunlarn baehirde klalar yoktu. Fakat at beslemek hususunda, kolaylk
olmak ve yakn bulunup ilk emirde abucak toplanabilmek zere stanbul ile
Edirne ve Bursa ehirleri arasnda ky ve kasabalarda otururlard.
1. Silahdar
2. Sipahi
3. Sa tilufeciler
4. Sol lufeciler
5. Sa gureba bl (gureba-i yemin)
6. Sol gureba bl (gureba- Yesar)
isimleriyle alt blkten mrrekkepti. Bu blklerden batan ikisine ba denir.
Dier ikisine orta, son ikiliye aa blkleri denirdi.
Ba blklerden Silahdar blne Sanbayrak sipahi blne krmzbayrak,
blk- erbaa yani drt blk diye tarihlerde yazl olan ise Alacabayrak ad
olmutu.
Bilgi Bankas 47:

Macarlar Eski tarihlerimizde Macarlar, Engrs adyla yazldr. Bunlarn

asllarnn Trklerin asllar ile mnasebetleri vardr. Avrupada imdi
bulunduklar yerlere Volga ve CJral nehirleri taraflarndan gelmilerdir. Esasen
Asya kavimierin-dendir. nsanln Turan denilen zmresinin, Finova ubesin-
dendirler. Rusyann kuzey taraflarnda bulunan Lapon'lar, Finlandiyallar ve eski
Bulgarlarla lisan ve cinsiyete yaknlk ve benzerlikleri oktur. Macarlar ok
eski zamanlarda Cln-gar veya Hungar ismiyle ral dalarnn gneyinde
otururlard. Onlarda tpk Trkler gibi, Hzr denilen bir kavmin tasallu-tuyla
vatanlarn terk ederek Avrupaya doru gelmiler ve Karpat dalarn geerek
imdiki Macaristan sahrasna yerleip, orasn ikinci vatan olarak semilerdir.
Macarlarda vaktiyle airet halinde yaamlardr. Avrupada yerletikten sonra
Hristiyanl kabul ederek, ltin lisan zere okuyup yazmlard. Lisanlarnda
islavca ve latinceden baka. Almanca ve uzun zaman Osmanl hkmranl
altnda kaldklarndan, Trkeden de bir ok kelimeler almlardr.
Hicri 840/M.1436 senesinde Vilakolunun kz prenses Mari'ya'y alarak
evlenen dnne Edirne'ye gelmeyen ve Semendire muhafazasn olu Jorj'a
brakarak Macar kralnn yanna kat.
imdiki Padiah huzur-u hmayunda Drakuiay sorguya ekerek neticesinde
Gelibolu'da hapsetme kararna vard. Tekrar Srbistan zerine yryerek,
Osmanl inaatndan olarak Semendire zapt ve Belgrad muhasara ediidiysede
netice elde olunamad. Bosna kral dedii vergiye zam yapt. Ra-kuza ve
Venedik elileri gelip, tebrikler sundular.
Bu srada Macar kral ve Almanya imparatoru Sigismund ld. Yerine Vladislas
adnda onalt yanda bir gen kral oldu. Belgrad muhasarasndan sonra Mezid
Bey kumandasnda olarak Macaristann Erdel dediimiz Transivanya eyaletine
dalan ordumuz; Zeni mre yaknlarnda bir Macar ordusun