1.

GORNJA MEZIJA

Rimsko carstvo se sastojalo od zemalja koje su bile na razliitim stepenima drutvenog razvoja. Grki jug i
helenistiki istok imali, u trenutku osvajanja od strane Rimljana, imali su razvijene oblike gradskog ureenja, dok su
plemena na Dunavu u najboljem sluaju imala plemenske saveze.
Tamo su Rimljani nastojali da stvore gradove kao svoja uporita, pa su u podunavskim zemljama, izuzev onih koji su
na uu Dunava, gradovi bili rimska tvorevina.
Razlozi za nejednak stepen urbanizacije raznih provincija su: razliit predrimski razvoj i nejednaki ekonomski i
politiki uslovi posle rimskog osvajanja

Krasovo osvajanje Mezije

Meziju osvaja Marcus Licinius Crassus (unuk uvenog trijumvira) 30.-28.g.pne.
Pokoravanje slobodnih plemena izmeu Makedonije i Dunava bilo je motivisano potrebom zatite rimskih oblasti na
jugu Balkanskog poluostrva od pljakakih pohoda sa severa i tenjom Rimljana da dostignu Dunav, koji je, posednut
vojskom, mogao predstavljati sigurniju granicu u ovom delu rimskog carstva.
Sa Mezima je ratovao Marko Licinije Kras 29-28.g.pne. Tada su pokorena samo plemena koja ive u severoistonom
delu kasnije Gornje Mezije. O pokoravanju drugih plemena koja su naseljavala ostalu teritoriju ove provincije nema
sigurnih podataka.
Dion Kasije zabeleio je Krasov pohod na Meze. Rimsku intervenciju na Dunavu 29.g.pne izazvalo je kretanje
plemena Bastarna. Ono je iz oblasti, koja lei severno od ua Dunava, prelo na desnu obalu i napalo Meze, zatim
Tribale i Dardance. Opasnost je zapretila i Denteletima, pa su se oni obratili Rimljanima u Makedoniji za pomo.
Napad na Dentelete, koji su iveli u susedstvu Makedonije, mogao je predstavljati opasnost za rimske provincije na
jugu Balkanskog poluostrva i stoga je Marko Licinije Kras, prokonzul Ahaje i Makedonije, krenuo sa vojskom na
sever. Iz Serdike on je upao u zemlju Meza i opustoio je, a zatim je pobedio Meze, koji su se bili sklonili u jedno
utvrenje. Bastarni su se povukli pred Rimljanima na reku Cibricu. Uskoro je Kras i njih pobedio uz pomo trakog
kralja Rolesa, koji je za to proglaen rimskim saveznikom. Posle pobede nad njima, Kras se ponovo okrenuo Mezima
i nagovaranjem, zastraivanjem i silom pokorio, osim nekih manjih grupa, celo pleme. Mezi su 28.g.pne ipak ponovo
digli ustanak, ali su bili pokoreni. 27.g.pne Krasu je dodeljen triumf ex Thracia et Geteis.
U oblast osvojenu od Krasa moe se ukljuiti samo mali deo kasnije provincije Gornje Mezije. Timok se moe uzeti
kao granica Krasova prodiranja na zapad. Ratovi Rimljana za pokoravanje malobrojnog stanovnitva zapadno od
Timoka u izvorima se ne spominju. Mogue je da je ova oblast do ua reke Save, naseljena ograncima Skordiska na
zapadu i Tribala na istoku, bez otpora prikljuena Carstvu posle pokoravanja velikih plemena u susedstvu. Skordisci u
Panoniji su pokoreni oko 15.g.pne, a 12.g.pne u panonskom ratu oni se spominju kao rimski saveznici.
Teko se moe utvrditi u kojoj je meri rimska pobeda znaila kraj samostalnosti ovih plemena. Ona su verovatno
izvesnu slobodu sauvala sve do postavljanja stalne vojne posade. Posle rimske intervencije krajem 1.v.pne, plemena
iz Podunavlja nisu vie ugroavala sigurnost granica provincije Makedonije.
Vojna organizacija na Dunavu predhodila je stvaranju provincije. Verovatno je u poslednjoj deceniji 1.v.pne usledilo
pomeranje legija iz Makedonije na sever, u kasniju Meziju. Pretpostavlja se da je centar vojne komande u to vreme
bio Naisus. Jedan od legata, koji je komandovao mezijskom vojskom pre stvaranje provincije bio je Cecina Sever.
Popej Sabin bio je prvi namesnik Mezije, od 11./12.g. do 35.g.n

Nastanak provincije Mezije

Nastanak provincije Mezije datuje se na 14. ili 15.g.ne, za vreme vladavine Tiberija (14.-37.g.).
Pod upravom jednog namesnika Mezija je ostala zajedno sa Ahajom i Makedonijom do 44./45.g. Tada biva odvojena
od Makedonije, zbog stalnih upada varvara sa severa.
U vreme Klaudija, pri novoj organizaciji osvojenih oblasti na Balkanskom poluostrvu, Mezija je izdvojena kao
posebna provincija i data na upravu carskom legatu konzularnog ranga.

1
 Dogaaji na Dunavu u vreme Domicijana (81.-96.g.) pokazali su da je oblast od ua Save do Crnog mora suvie
prostrana da bi se mogla efikasno tititi. Stoga je 86.g, tokom Dakih ratova 85-89.g, Mezija podeljena na 2
provincije:
1. Moesiu superior - obuhvatala osu centralnog Balkana tj. Srbije, od ua Save do Cibrice u Bugarskoj (samo
krajnji severozapad Bugarske, oko dananjeg Arara)
2. Moesiu inferior - obuhvatala prostor normalno na Crno more, du Dunava
Prvi podatak o granici izmeu dve Mezije potie od Ptolomeja i Plinija. Po njima je reka Cibrica (Ciabrus) bila
granica izmedju dve Mezije. Ali, poto je reka Cibrica kratka ne znamo kako je ila granica dalje.

Panonija je bila prvo osvojena, a tom osvajanju predhodio je dolazak rimskih trgovaca dolinom Save. Stoga su
gradovi ovde ranije nikli i bre se razvili.
Dakija je bila osvojena kasno, ali je romanizacija brzo napredovala.
Donja Mezija je bila, s juga i istoka, preko crnomorskih grkih kolonija, rano i neposredno izloena grkom
kulturnom uticaju.
Gornja Mezija se nalazila na sredini, izmeu grke i rimske kulturne sfere, ali dovoljno daleko od jedne i od druge, da
bi se kulturni uticaj neposrednije odrazio na politiki razvitak tamonjih plemena.

Ona je relativno kasno prikljuena rimskoj dravi, a uz to u njoj nije postojala nikakva tradicija gradskog ivota u
prerimsko doba. Rimski gradovi predstavljaju prva naselja gradskog tipa u ovoj oblasti, i nadovezuju se na plemensku
organizaciju. Gradova nije bilo puno i leali su na graninoj reci Dunavu. Od 9 ili 10 naselja, 5 je bilo na Dunavu.
Gradovi na Dunavu su po pravilu u blizini vojnih logora, i po nastanku i po karakteru su se razlikovali od onih u
unutranjosti.
Kao posebna celina teritorija Gornje Mezije u pograninom pojasu, na limesu, formirala se tek u sistemu rimske vojne
i upravne organizacije. Pri administrativnoj podeli podunavskih zemalja krajem 1.v.pne i poetkom 1.v.ne, deo
Dunava izmeu ua Save i Cibrice (Bugarska) je ukljuen u Gornju Meziju. U toku daljeg razvoja dunavska obala se
formirala u celinu.

U Gornjoj Meziji je bilo vojske jo od ranije, i oni stvaraju logore, puteve, kontakte. Tek zatim se formira civilni deo
provincije.
Nastanak gradova na gornjomezijskom limesu vezuje se za dolazak rimske vojske.
Islueni vojnici i trgovci, koji prate vojsku, imali su znaajnu ulogu u formiranju gradskog stanovnitva.

U Meziji se u 3. i 4. veku mogu razlikovati tri kategorije stanovnitva:

1. vojnici i veterani legija, pripadnici pomonih odreda
2. civilni doseljenici i starosedeoci
3. robovi i osloboenici

Krajem 3. i poetkom 4. veka postepeno se gube rimski oblici gradske samouprave.

Limes
Zatita od varvara zahtevala je izgradnju sistema utvrenja (na granici tj. Dunavu) i postavljanje stalne vojne posade.
Za ovako utvrenu granicu kasnije je prodro naziv limes, koji se u rimskoj terminologiji kasno sree. Prvobitno je
limesom oznaavan poprean put, ili prosek kroz umu, ili movaru u neprijateljskoj zemlji. U doba Carstva oznaava
prav put, paralelan sa granicom, a potom i pogranini pojas sa putem, palisadama, utvrenjima i jarkom. U znaenju
granice limes se prvi put javlja kod Tacita (97.g.ne). Promena sadraja termina limes je posledica stvaranja dravne
granice u doba Carstva, kakvu Republika nije poznavala.
Sistematsko utvrivanje granice se vazuje za doba Flavijevaca, ili Hadrijana.
Limes se esto sree kao naziv za suvozemnu granicu, dok se rena granica zove ripa.
Danas je limes shvaen u smislu pograninog pojasa sa svim elementima utvrene granice.

2
 Limes su drale pomone trupe, stacionirane u utvrenjima, sa osmatranicama i signalnim kulama izmeu njih, na
razmaku od priblino 500 m.
U Evropi su najpotpunije istraeni limes:
1. germanski i recijski limes, izmeu Rajne i Dunava, izgraivan od druge polovine 1. do prve etvrtine 2. veka
2. britanski limes, tzv. Hadrijanov zid
Radi odbrane severne granice rimske imperije, a kasnije Vizantije, podignut je limes koji se moe podeliti na tri
odseka:
1. panonski Poinje utvrenjem Ad Militare (Batina), i preko niza veih i manjih utvrenja zavrava se kod
Taurunuma (Zemun). titio je provinciju Panoniju od upada Sarmata i ostalih varvarskih plemena,
naseljenih u dananjoj Bakoj i Banatu.
2. mezijski Poinje od Singidunuma (Beograd) i prati uglavnom desnu obalu Dunava, i glavnu magistralu prema
Crnom moru. Od niza veih utvrenja na ovom delu limesa izdvajamo: Trikornijum (Ritopek),
Margum (Oraje), Viminacium (Kostolac), Lederata (Ram), Pinkum (Veliko Gradite), Kupe
(Golubac), Talijata (Donji Milanovac), Transdijerna (Tekija), Egeta (Brza Palanka), Klevora
(Mihajlovac), Pontes (Kostol). Ova utvrenja su preteno iz vremena Domicijana i Trajana.
3. daki Nalazio se u Banatu, a sagraen je posle osvajanja Dakije, radi odbrane njene zapadne granice.
Sa izgradnjom limesa Podunavlje je izdvojeno u posebnu oblast.

Izvori
Podaci o Gornjoj Meziji su oskudni.

Literarni izvori pruaju malo vesti. Antiki pisci piu slabo o Meziji. Podaci o gornjomezijskim naseljima na
Dunavu svode se na nabrajanje gradova i utvrenja, i njihove meusobne udaljenosti.
Plinije daje kratak opis Mezije. Obavetenja je najveim delom crpeo iz zvaninih spisa Avgustovog vremena.
Ptolomej daje prvi popis gornjomezijskih naselja, iz vremena posle Trajanovih dakih ratova. On spominje
Singidunum, Trikornijum, Viminacium, Talijatu, Egetu, Raciariju itd. Osim Racijarije, sva naselja nose stara
domorodaka imena, to znai da su ona postojala i u prerimsko doba.
Dion Kasije daje nekoliko rasturenih podataka.
Apijanova knjiga o Iliriku sadri podatke o plemenima i dogaajima pre rimskog osvajanja.
Strabon.

Spis Notitia dignitatum daje znaajne podatke o vojnoj posadi Mezije, ali samo za 4. vek. Ona je jedini spis u kome
je dat raspored vojnih snaga, na granicama carstva. Datuje se od 390.g. do 430.g.ne. Slika rasporeda odreda na
gornjomezijskom delu obale odraava poslednje vojne promene, iz vremena Konstantina.

Itinerari pruaju potpuniji pospis naselja i stanica sa podacima o meusobnim rastojanjima. Preko Singidunuma,
Viminaciuma i Racijarije iao je put prema donjem Dunavu i Crnom moru. Taj put sa meustanicama zabeleen je na
Tabuli Pojtingeriani i na Itineraru Antonina. Itinerarium Burdigalense (333.g.ne) znaajan je za utvrivanje statusa
nekih naselja, jer uz svaku stanicu on belei civitas, mansio ili mutatio.
Hunsko osvajanje, sred. 5.v, prekida razvoj gradskog ivota rim. tipa na mez. limesu. Veina gradova je razorena, a
oni koji su ostali dobili su drugi karakter. Naselja na Dunavu su od 5.v. blia tvravama, no antikom gradu.

Ranovizantijski pisci, Hijerokle i Prokopije, ee ali povrno spominju gradove Gornje Mezije.
Hijerokle daje prvi popis naselja na Dunavu posle sloma hunske drave. Delo je nastalo poetkom Justinijanove
vladavine. Ranija znaajna gradska naselja Aureus Mons i Margum se ne spominju, ali se javljaju nova Gratiana,
Akve, Trikornium i Bononija, koji u rimsko doba nisu imali gradski status.
Prokopijevo delo nastaje oko 554.g. U njemu je nala odraza Justinijanova obnova. Ponekad se javljaju stara naselja,
koja su promenila ime.
Priskovo delo sadri obavetenja o hunskom osvajanju, a nekad i o stanju osvojenih i razorenih gradova. On je lino
proao kroz opustoenu oblast u Podunavlju, idui na dvor Atile.
3
 Menandar, Teofilakt i Teofan daju podatke o avarskom osvajanju, poslednje vesti o rimskim naseljima na
nekadanjem gornjomezijskom limesu.

Epigrafski materijal potie uglavnom iz 2.-3. veka.

Natpisi su glavni izvor. Pomou njih se donekle moe rekonstruisati unutranji ivot gradova. Ali, oni su malobrojni,
a sadrina im je kratka i oskudna.
Najbrojniju grupu ine nadgrobni i votivni natpisi, koji najee sadre ime umrlog i njegovo zanimanje, ukoliko je
bio vojnik ili gradski upravnik.
Dekreti i odluke gradskih vea nedostaju. Utoliko vei znaaj imaju spomenici gradskih dekuriona i drugih
magistrata. Oni ine osnovu poznavanja gradskih instituacija. Najvei broj takvih natpisa potie iz 2. i 3. veka, kada
su gradovi na gornjomezijskom limesu doivljavali ekonomski procvat.
Meutim na osnovu podataka na natpisima moe se prouavati istorija rimske vlasti, ali ne i istorija pripadnika
plemena, koja su Rimljani zatekli na Dunavu. Delimino upoznavanje ivota domorodaca pod rimskom vlau
pruaju arheoloka ispitivanja.
Granice Mezije
Granice Moesie Superior, kao i drugih provincija, nisu vrste i treba ih revidirati.
Po Ptolomeju granica Gornje Mezije bila je Dunav, od ua Save na zapadu do ua reke Kiabros (danas Cibrica) u
Bugarskoj na istoku. Ovaj podataj odnosi se na prvu polovinu 2. veka.
Tokom ranog carstva granica Gornje Mezije je pomerana:
- na zapadu, u Gornju Meziju bio je verovatno ukljuen i prostor izmeu donjeg toka Save i Dunava sa
Sirmijumom, izmeu 86.g. i 107.g.
- na istoku, granica Gornje Mezije bila je pomerena zapadno od Cibrice, u drugoj polovini 2. veka.

Istona granica:
Taka na istoku do koje je Dunav inio granicu Gornje Mezije, po Ptolomeju, bilo je ue Cibrice (do Stare Planine,
gde je dalje Trakija). Ovaj podatak meutim vai samo za jedno krae vreme.
Uverenje da je ue Cibrice inilo granicu izmeu dve Mezije tokom celog ranog carstva, pokolebano je nalazom
nekih natpisa u Lomu, zapadno od Cibrice. Na osnovu nalaza tih natpisa, pretpostavlja se da je granica izmeu Gornje
i Donje Mezije u vreme Antonina Pija pomerena na zapad. Ipak na osnovu ovih natpisa se ne moe dokazati da je
oblast dananjeg Loma pripadala Donjoj Meziji.
Orijentiemo se i uz pomo rudnika. Primarna delatnost Mezije bila je rudarstvo. Rudnika je bilo puno i svi su bili
carski. Na istoku rudne zone su bile: Metala Picenzis (oko Peka), Metala Aurelli (osnovao ih Aurelijan), Dardansca
Metala, Metala Moesica (oko grada Montane, severozapadna Bugarska). Po tome kome su pripadali rudnici odreuje
se granica i to prema rekama na koje gravitiraju.
Dalje istone granice junije, sa Trakijom, mnogo je lake utvrditi. U Meziji se govorilo latinskim jezikom, a u Trakiji
grkim. Dokle god se javljaju spomenici (privatnih, votivnih) na jednom od ova dva jezika, dotle je i ta provincija.
Pirot je bio u Trakiji (prostor izmeu Pirota i Palanke pripada Trakiji), Remezijana u Meziji, a granica je bila kod sela
Latina (Stanienje), kome je naziv dat po tome da se prelazi u drugo govorno podruje.
Posle toga, dalje na jug oko Crne Trave i Vlasotinca ide prazan prostor i malo je nalaza:
- U Crnoj Travi ima jedan spomenik, na kome se vidi da ga je podigao jedan konzular (beneficijar) legije VII Klaudie,
u slavu Jupitera. Taj in se regrutuje iz legije koja je u toj provinciji, i oni nadgledaju puteve, ubiraju poreze od
prelaska preko granice (vojnik - policajac - carinik). On se nalazi u benificijarnim stanicama. Po tome iz koje je
legije bio ovaj vojnik, vidimo da je Crna Trava bila u Meziji.
- U Vlasinskom (Vranjskom) kraju granica je bila tu u tursko doba, u sr. doba, ali verovatno vue i dalje u prolost.
- Sa Bugarske strane naen je natpis (iz srednjeg veka ?) koji taj region pominje kao krajinu. Smatra se da je ovaj
naziv ostao jo iz antike i da je tu bila granica.
- U selu Trn u Bugarskoj, i u susednom selu Zelengrad, naeni su spomenici gde se pominje neki upravnik carine, pa
je tu negde bila i granica.
Dalje na jug je sliv malih reka koje pripadaju Strumi, pa se misli da idu ka Pautaliji (Velbud, ustendil) i da
pripadaju Trakiji. U opisu obnovljenih utvrenja koje je sainio Pausanija, za vreme Justinijana, on kae da oko

4
 Pautalije ima samo pet utvrenja (da li zato to nema opasnosti, ili zato to je taj prostor mali), tj. da spada u Meziju,
pa je na granici. I po rudnicima se vidi da su to Dardanski rudnici, pa je mogue da ima greki.

June granice:
Dubina prostiranja limesa na jugu zavisila je od veliine teritorije pojedinih gradskih naselja. Najdublje na jug limes
je obuhvatalo u dolini Timoka.
Smatra se da je juna granica prema Makedoniji (juna Makedonija, severna Grka) bila negde kod Velesa. Granini
grad bi mogao biti Skupi, blizu Skoplja (nastao u 1.v; za vreme Flavijevaca dobio status deduktivne kolonije; od 4.v.
sedite episkopa i glavni grad provincije Dardanije; razoren u zemljotresu 518.g.).
Poto su jezici bili grki i latinski, znai razliiti, to se moe utvrditi i preko natpisa.
Kao ist. deo te granice pominje se grad Kasete i dr. To su rudarski gradovi oko Zletova, i to je pripadalo Dardaniji.
Natpis iz Katlonovske banje pominje mnoge bogove (Drakon, Dracena...). Digao ga je rod nekog viteza, iju porodicu
znamo i iz okolne Ulpijane. A jedna porodica je mogla svoj posed da ima samo u jednoj provinciji, pa poto je ta
porodica iz Mezije, i tu mora biti Mezija.
Zapadna granica:
Najmutnija.
Po Ptolomeju i Pliniju ue Save je zapadna granica Gornje Mezije. Izmeu nastanka Plinijevog i Ptolomejevog dela,
zapadna granica Gornje Mezije je proirena na oblast Srema, po Pfitzneru. Mogue je da je Srem sa Sirmijumom, pred
kraj Domicijanove i poetkom Trajanove vladavine, bio u sastavu Gornje Mezije.
Logino bi bilo da zapadna granica bude Drina, ali to kod Rima nije sluaj nego obe strane reke smatraju za jedno
(Posavina izmeu Panonije i Dalmacije).
Po jednom natpisu deljenja zemlje, spominje se ovde negde Aqua Nigre, moda kod nas Tamnava. Oni su mogli da
dele zemlju samo do rimske granice Mezije, a tu je negde granica.
Natpis dekuriona municipije iz Jabuja. Koje je on municipije dekurion? Singidunuma, ili Sirmijuma. Oni su najblii.
Sirmijum nije, jer od osnivanja ima status kolonije. Ostaje samo Singidunum. Prema tome tu je jo Mezija.
U okolini aka pojavljuju se natpisi koje podiu vojnici kohorte Sekunde Aurelie Dalmatorum. Ove kohorte nestaju
za vreme Marka Aurelija. Puno je ratovao i trebalo mu je mnogo vojske, a u junoj Meziji je bilo puno upada. U opisu
njegovog ivota pominje se, da je on razbojnike iz Dalmacije i Dardanije pretvarao u vojnike. Puteve u Dalmaciji i
Dardaniji su stalno pljakali razbojnici, i on ih organizuje da uvaju puteve, a za uzvrat ih je uzimao u slubu (to oni
inae ne bi mogli biti). Tako je bilo po dve kohorte u Dalmaciji i Dardaniji. Ovo je onda Dalmacija.
Drugi spomenik iz okoline aka, podie beneficijar XI Klaudie. Posveen je Dijani (preko Selene povezuje se sa
srebrom - rudnicima koje ovaj opsluuje). U to vreme XI Klaudia je bila u Donjoj Meziji. Otkud ona ovde? Dalmacija
je prva romanizovana i brzo postaje provincija bez legije, koje su povuene ka limesu. U takvim sluajevima, poto
beneficijar mora da postoji i mora da bude iz legije, a ovde nije bilo legije, donesen je zakon da to bude beneficijar iz
legije koja je poslednja tu bila. To je bila XI Klaudia. I onda znamo da je to Dalmacija.
Kod Novog Pazara se pominju beneficijari VI Klaudie i IV Flavie, pa je to ve Mezija.
Granice: Municipium Mal (Skelani), Uice i aak pripadaju Dalmaciji (do Ibra je Dalmacija)
Novi Pazar pripada Meziji

Severna granica:
Po Ptolomeju severna granica Gornje Mezije je Dunav. On je bio granica izmedju Mezije i Barbarikuma.
Znai, Gornjoj Meziji je mogao biti kratkotrajno prikljuen deo oblasti na levoj obali Dunava, osvojen u prvom
Trajanovom dakom ratu. U zapadnoj Dakiji Rimljani su mogli drati neke vanije poloaje u junom Banatu i
Olteniji. Banat bi trebalo da je u Dakiji. Meutim tu se javljaju opeke koje spominju IV Flaviu (Mezija). Mogue je
da je deo sa druge strane Dunava bio isto Mezija, po logici sa drugim rekama. Dalje na sever, oko Kikinde, se
spominje legija XIII Gemina koja se vezuje za Dakiju.
Pod mezijskom vojnom komandom ova oblast se mogla nalaziti do osnivanja provincije Dakije 107.g. Ne moe se
utvrditi da li su jedinice, stacionirane u ovom delu Dakije, ostale pod mezijskom komandom i kasnije, do 119/120.g.
U vreme izmeu dva Trajanova daka rata verovatno su manja utvrenja na levoj obali Dunava pripadala GM.
Za utvrenja na levoj obali Dunava, koja su nastala posle naputanja Dakije od strane Rimljana oko 270.-272.g, se
pouzdano zna da su inila deo odbrambenog sistema na desnoj obali Dunava.
Posle ukidanja Dakije javljaju se Sarmati.

5
 Od 4. veka jedan deo ranijeg gornjomezijskog limesa pripao je provinciji Moesia Prima, a drugi (zajedno sa delom
Donje Mezije) pripao je provinciji Dacia Ripensis.

Etnika slika Mezije u predrimsko doba

U etnikom pogledu ova oblast nije bila jedinstvena. Stanovnitvo koje su Rimljani zatekli na tlu Gornje Mezije
pripadalo je raznim etnikim grupama: Tribali, Dardanci, Skordisci, Iliri, Daani, Traani.
To potvruje i Strabonovo svedoanstvo:
- Skordisci - zapadni delovi, od ua Save u Dunav do Peka
- Tribali - istono od Skordiska, oko Peka dalje na istok
- Mezi - prostor od Timoka do Cibrice
Skordisci su se doselili zajedno sa jo nekim keltskim plemenima na Balkansko poluostrvo, poetkom 4.v.pne.
Pripadali su onoj grupi koja je preko Alpa dola u Panoniju, a kasnije se proirila na Podunavlje i Pomoravlje, a jedan
deo otiao ka Makedoniji i Grkoj. Posle poraza u Grkoj podelili su se na dve grupe:
1. prva odlazi ka istoku, u Malu Aziju
2. druga se istim putem vraa u Podunavlje, i to su Skordisci
135.g.pne. bio je prvi sukob Skordiska i Rimljana. Od 1. veka ne pominju se meu stanovnicima Gornje Mezije.
Tribali se kod Herodota spominju kao pleme naseljeno u ravnici, izmeu Zapadne i June Morave.

Gradovi i utvrenja Mezije

Veina gradova je nastala na zapadnom delu gornjomezijskog limesa, na kome su prirodni uslovi bili pogodniji za
razvoj veih naselja.
Izmeu ua Save i Mlave u Dunav, na ukupnom rastojanju od oko 50 rimskih milja (oko 75 km) leala su gradska
naselja Singidunum, Margum i Viminacijum. Grad je bio verovatno i Aureus Mons, izmeu Singidunuma i Marguma.
Na drugom kraju gornjomezijskog limesa, u blizini donjomezijske granice, nalazila se kolonija Raciarija.
Izmeu urbanizovanog dela limesa na zapadu i Raciarije na itoku, nastao je vei broj manjih naselja i utvrenja:
Lederata, Pinkum, Kupe, Egeta, Talijata i Akve.
U poznorimsko doba Akve se nazivaju civitas. One imaju svoju teritoriju, koja obuhvata vei broj kastela i manjih
naselja na Dunavu i u dolini Timoka. Ne zna se, kao ni za Aureus Mons, da li su u 2.-3.v. imale gradski status. Po
svom znaaju i obimu Akve bi pre pripadale kategoriji gradova, no vici ili castella.
U Singidunumu i Viminacijumu, a krae vreme krajem 1. i poetkom 2.v. i u Margumu, nalazili su se legijski logori.
U naseljima Aureus Mons i Akve bili su stacionirani pomoni odredi ili delovi legije.
Vojni elemenat je imao znaajnu ulogu u nastajanju civilnih naselja.

2. FORMIRANJE GRADOVA NA TERITORIJI SRBIJE

Gradovi se formiraju na raskrima puteva (zbog komunikacije i trgovine), u blizini vode. To je organizovana
zajednica, sa urbanistiki planiranom gradnjom, vodovodom, putevima, ustanovama (uprava, hramovi, kole).
Pre Rimljana ovde nisu postojali gradovi, ve po negde opidumi (tvrdjave na vrhu brda).

Rimljani su svoj urbanizam razvili na korenima etrurskog primera i grkih gradova (za tip se uzima Hipodam iz
Mileta). Po etrurskom verovanju nebo je podeljeno koordinatno s tim to su one uperene ka stranama sveta. Verovali
su da je deo od istoka ka jugu najbolji, tu ima najvie svetla i tu su boanstva koja su najbolja po oveka. Od juga ka

6
 zapadu su gori, od zapda ka severu su najgori, a od severa ka istoku boanska povoljnost raste. Na ovom principu su
oni kasnije stvorili grad.
Odreivanje karda i dekumanusa bio je svojevrstan sakralni in, koji je obavljan uz uee augura i magistrata,
pomou posebnog instrumenta, groma. To je instrument koji je u rimskoj arhitekturi korien za odreivanje glavnih
pravaca sveta pri gradnji gradova i vojnih logora. Prema nebeskim znamenjima svetenik bi odredio centar grada,
umbilicus. Okretanjem prema istoku, rairio bi ruke i odredio osu kretanja Sunca od istoka prema zapadu, i ta osa se
zove kardo. Sve to je ispred njega zove se Pars antica, a sve iza njega je Pars postica. Tada se pod pravim uglom
odatle povue jo jedna magistrala dekumanus. Postoji i podela na levu i desnu stranu grada. Pars dextrata (na jugu)
i Pars sinistrata (na severu). Ovako se dobijaju 4 kvadranta grada. Oni se mogu dalje deliti. To je etrurski nain.
Rimski grad je u osnovi etvorougaonog oblika, sa dve glavne ulice koje se seku pod pravim uglom: cardo i
decumanus. Kardo je, u rimskim gradovima i logorima, bila glavna saobraajnica pravca sever-jug (cardo maximus),
koju pod pravim uglom preseca saobraajnica pravca istok-zapad (decumanus maximus). Ulice paralelne sa njima
nazivaju se cardines i decumani. Njihov presek oznaava sredite grada ili logora, a raskrsnica smetena blizu sredita
grada bila je mesto gde se razvijao javni trg, forum (tu su bila svetilita i hramovi, sudnice, iroki slobodni prostori
okrueni kolonadama). Stambene zgrade nizale su se u pravilnim etvorougaonim blokovima tzv. insulae, izmeu
sporednih ulica.
Povrina rimskog grada nije bila velika. Rimski geodet Higin, navodi da povrina idealnog grada ne treba da pree
800 m u duinu, a 500 m u irinu, jer bi vee dimenzije oteavale odbranu. Samim tim mnogi rimski gradovi dre se
tih razmera. Stanovnitvo retko prelazi 50 000 ljudi.
I vojno su tako gradili, s tim to je u centru bila pretorija, a na mestima izlaska puteva iz utvrdjenja bile su kapije sa
kulama.

Hijerarhija naselja svoje centre u provincijama su stvarali ili na mestima ranijih gradova ili na mestima gde se
naseljava vei broj rimskih gradjana, najee u blizini rudnika ili ligijskih centara. Hijerarhija je bila u odnosu na
gradjansko pravo koje su imali stanovnici.

PARS PARS
POSTICA ANTICA PARS SINISTRATA
postica antica
sinistrata sinistrata
Z I decumanus
postica antica
dextrata dextrata
PARS DEXTRATA

J
cardo
Graansko pravo
Rimsko graansko pravo Civitais Romana se sastoji iz 4 dela:
1. Ius Connubii pravo sklapanja braka, pravo oca i naseldno pravo dece
2. Ius Commercii imovinsko pravo i pravo albe sudu radi zatite materijalnih dobara, pravo na trgovinu i sud u
sluaju sporova.
3. Ius Suffagii pasivno politiko pravo, pravo uea u radu politike institucije, pravo biranja predstavnika.
4. Ius Honorum aktivno politiko pravo, pravo da budu birani u politike funkcije magistrature
Peregrinos onaj koji nema rimsko graansko pravo.
212.g. za vreme Karakalinog edikta svim slobodnim gradjanima rimskih provincija daje se rimsko graansko pravo.

Tipovi gradova
U periodu od republike do carstva najvaniji gradovi su bile:
1. Colonie ista organizacija kao Rim; samouprava; kuju novac; stanovnitvo su rimski gradjani ili stanovnitvo koje
je dobilo puno rimsko gradjansko pravo.
7
 2. Municipium unutranja samouprava; ne mogu da kuju novac; ne mogu da biraju predstavnike; deo stanovnitva
bez punog rimskog gradjanskog prava.
3. Praefectura
4. Fora i Concinabula grupe rimskih gradjana koje ive na nekoj teritoriji.
169.g. imamo dokaz da je Beograd municipij, a kolonija postaje za vreme Septimija Severa. Viminacijum postaje
municipij za vreme Hadrijana, a kolonija za vreme Gordijana III 239.g.
Seoska naselja drugi nazivi: pagus (selo), vicus (deo pagusa, zaseok), villa rustica (sala, zadruga za proizvodnju
agrarnih proizvoda u blizini grada).
Uredjenje kolonije zakonodavnu vlast je imalo vee dekurion (ordo decurionum) i tu su spadali najimuniji
lanovi kolonije, a izvrnu vlast su imali kolegijumi magistrata, pa je tako postojao kolegijum kvatuorvira i kolegijum
duovira (komunalni poslovi grada), i magistrature kvestira (finansije) i kolegijum svetenika (odravali puteve i
istonjake kultove). Kao sveteniki pominju se pojmovi pontifex, flamin i sacerdos. Ova uredjenja su imitacije
uredjenja samog Rima. Termin magistratura ova funkcija je bila izborna, ograniena rokom i nije bila plaana.

Upravna vlast
Konzuli bilo ih je dva; najvea gradjanska vlast; pravo komandovanja vojskom; u samom Rimu gradjanska vlast
im je bila ograniena, ali van njega neograniena.
Pretori zamenici konzula; odravaju red i mir; sudske funkcije; izborni.
Cenzori izborni; prave spiskove senatora; ne mogu da komanduju vojskom; uvid u moral i finansije.
Tribuni birala ih narodna skuptina; zatitnici plebsa i demokratije; pravo veta iznad bilo ije odluke osim
diktatorove.
Diktator u vanrednim sluajevima; apsolutna vlast u trajanju od 6 meseci.
Senat od najimunijih predstavnika; broj im je rastao 300-600-800; na elu spiska senatora je bio Princeps senatus,
pa konzuli...; to je bio i raspored glasanja, diskusije...; od Avgustovog vremena Princeps je sam car principat;
odluuje o najvanijim pitanjima (rat i mir, kult, religija, finansije).
Svetenike magistrature ispred svih je bio otac drave Pontifex maximus, to je titula koja je u vreme carstva
esto prelazila na cara.
Kolegijumi augura gatanja, bili su vrlo uticajni.
Kolegijum vesteh svetenice boginje Veste, one uvaju ognjite Rima.

3. AUREUS MONS

Rimsko naselje, locirano kod sela Seone, zapadno od Smedereva i istono od Beograda. Prualo se pored Dunava.
Njegovo ime ne daje nikakav trag o lokalnom stanovnitvu. Naziv je rimski.
Starije, domorodako naselje, zaposeli su Rimljni krajem 1. veka. Meutim, u predrimsko doba na ovom mestu nije,
kako se ini, postojalo domorodako naselje (Mirkov).
U okolini je otkriveno nekoliko latenskih grobova, ali oni ne indiciraju keltsko utvrenje kod Seone.

Izvori
Podaci o ovom naselju potiu iz 3. i 4. veka, kada se pominje kao mesto u ijoj se okolini gaji vinova loza u vreme
cara Proba (negovao je vinograde u Sremu i na Dunavu u Gornjoj Meziji; Domicijan je doneo zakon da provincija ne
moe da pravi vino za izvoz, ali ga je Prob ukinuo). Tada doivljava zamah u razvoju usled gajenja vinove loze i
pravljenja vina. Zato se esto kae da se kod nas jo od onda uzgaja vinova loza.
U itinerarima se samo pominje, i to kao civitas na 24 do 26 milja od Singidunuma.
Epigrafski materijal sa teritorije Aureus Monsa nedostaje, jer je rimski materijal u srednjem veku prenet u Smederevo
i uzidan u grad despota uraa Brankovia.
Itinerar Hierosolitaneum (333.g.) jedini je koji sadri podatak na osnovu koga se zna da je Aureus Mons bio grad. U
njemu je ovo naselje obeleeno kao civitas (ukazuje na njegov urbani karakter, kao i brojno stanovnitvo u 4.v.). Da li
iz istih razloga kao Trikornijum? Ne zna se da li je bio municipijum ili kolonija, ili je uvrten u kategoriju civitas tek u
8
 3.v, zbog ekonomskog znaaja, steenog posle saenja vinove loze u vreme cara Proba. Ovo je moglo da utie na
poveanje stanovnitva naselja, koje je u predhodnim vekovima nastalo uz vojni logor kod stanice Aureus Mons. Pre
nego to je postao gradsko naselje, Aureus Mons je mogao pripadati gradskoj teritoriji Marguma, od koga je udaljen
14 milja.
Odsustvo Aureus Monsa iz Ptolomejevog dela, rimsko ime grada i arheoloki materijal iz poznorimskog vremena,
ukazuju da je naselje znaaj steklo relativno kasno.

Utvrenje
Verovatno je u Trajanovo doba u 1.v.ne, tu nikao kastel, ali nije spadao u vea i znaajnija utvrenja.
U niim slojevima se nailo na pleter, kao graevinski materijal, to ukazuje na rani nastanak kastela, u vreme pre
nego to su izgraena kamena utvrenja na Dunavu, krajem 1.v.ne.
Na ovom mestu Kani je video temelje rimskog kastela 150x130 koraka veliine. Juno od kastela naiao je na pod od
opeka, mozaik i substrukcije kue (delimino istraene vile, terme). Ostatke trase puta, video je du severnog zida
kastela.
Ispitivanje 1963.g. potvrdila su ovakve pretpostavke.
Otkriveno je nekoliko poznorimskih grobnica. To ukazuje na postojanje nekropole, a uz nekropolu mora postojati i
naselje.

Vojska
O njegovoj posadi u prva tri veka Carstva nema pouzdanih podataka. Verovatno je tu bio stacioniran deo IV Flavie
Od stanovnika naselja Aureus Mons bilo je formirano jedno pomono odeljenje, Auxilium Aureomontanorum. Prema
podatku u Noticiji, ono je bilo stacionirano u oblinjem Trikornijumu.
U Noticiji se kao njegova posada navodi samo jedan odred cuneus equitum Delmatarum. Neka vojna jedinica iz
Dalmacije. Naeni su grobovi sa orujem koji pripadaju Delmatima. Zato su ih dovodili kada je od lokalnog
stanovnitva bila jedna jedinica u Trikornijumu? Misli se da je u 3.-4.v. redukovano utvrenje i da je zato jedna
jedinica morala da ode. I njihove opeke se javljaju u Rakovcu. Opeke imaji oznaku... PP (prepozitus) to je titula iz
4.v, ili SC (sub cura) znai pod brigom i isto je iz 4.v.

Kasna antika
Ni za Aureus Mons, ni za Trikornijum nema podataka da ih je Justinijan obnovio. Tada se ne pominje ni Margum.
Izgleda da je Prokopije preskoio ovaj deo.
4. AKVE

Rimsko naselje kod Prahova.

Na Tabuli Peutingeriani Akve su udaljene od Egete 18 milja, a po Itineraru Antonini 16 milja. Na osnovu ovih
podataka trebalo bi ovo naselje smestiti kod dananjeg Prahova.
Kastel u Akvama je verovatno nastao jo u vreme dolaska Rimljana na Dunav. Na rano vreme nastanka kastela u
Akvama, ukazuju njegove male dimenzije.
Na ovoj taki je poinjao niz utvrenja, koji je prema jugu, dolinom Timoka, obezbeivao prolaz ka Naisu i centru
vojne komande u ovo rano vreme.

Izvori
Postojale su jo u 1. i 2. veku, ali vreme njihovog porasta i irenja pada u poznocarsko doba.
U rimskim izvorima 2.-4. veka posvedoene su kao stanica na putu du Dunava, izmeu Egete i Dortikona.
U najvanijim popisima Gornjomezijskih naselja, Ptolomeja u 2.v. i u Noticiji u 4.v, Akve nedostaju.
Vesti u kojima se Akve nazivaju gradom (civitas) i centrom ire teritorije, potiu iz 6. veka:
- U XI Justinijanovoj Noveli Akve se spominju kao civitas sa velikom teritorijom, kastelima i selima, i kao
episkopsko sedite.
9
 - Prokopije ih spominje kao centar jedne velike oblasti. Teritorija Akva dopirala je dubokko na jug i bila u dodiru
sa Naisom.
- Hijerokle spominje Akve kao jedno od naselja u provinciji Dacia Ripensis.

Utvrenje
O dvremena Kanievih istraivanja, uobiajeno je da se Akve lokalizuju na izvesnom rastojanju od Dunava, kod
dananjeg Vidrovca. Kani je traio Akve dalje od obale Dunava, jer je teren kod Prahova bez vode i peskovit, to ne
bi opravdavalo naziv Aquae, koji je morao biti u vezi sa izvorima. On je smatrao i da se rimski put posle Kusjaka nije
vie drao dunavske obale, ve da je skretao na jug, zaobilazei Prahovo. Po njemu lokalizovanje Akva tamo
opravdavaju i arheoloki nalazi, jer je na uzvienju kod Vidrovca otkrio rimski zid dug 330 m. Pod pravim uglom na
njega se nadovezuje jo jedan rimski zid.
Ali ovim podacima protivuree podaci iz itinerara, epigrafski materijal iz Prahova i novija arheoloka istraivanja.
Trasa rimskog puta kod Prahova nije otkrivena. Ali, jedan natpis iz Prahova pokazuje da je put prolazio preko ove
take na dunavskoj obali. On potie iz 99.g, iz vremena Trajanovih priprema za rat sa Daanima.
Teritorija Prahova nije suva i bez vode. Na obali Dunava, u blizini rimskih bedema postoje tri snana izvora, koji bi
mogli opravdati antiki naziv Aquae. Zapadno od Prahova takoe se nalaze izvori.

Tu je prvo postojalo ranorimsko utvrenje, iz poslednje treine 1. veka.

Keramika rimskog, vizantijskog i slovenskog porekla pokazuje kontinuitet u naseljavanju.
Naselje lei na uzvienju oivieno jarkom na junoj strani, koji je prokopan u antiko doba.

Na jugozapadnoj strani vidljiv je na povrini zid znatne visine, koji potie verovatno iz poznorimskog perioda.
Na severnoj strani, prema Dunavu, jedan potok je otkrio temelje antikog bedema, graenog od velikih kamenih
blokova. Zidovi se pruaju paralelno sa Dunavom u duini od 840 m. Rastojanje izmeu severnog i junog zida u
sredini iznosi oko 485 m, a na istonoj strani ono se smanjuje na 135 m. U okviru ovih zidova otkrivena je jedna
graevina sa apsidalnim zavretkom.
U sloju ispod ove graevine nailo se na splet rimskih zidova iz ranijeg vremena.
Otkriveni bedemi nisu pripadali vojnom logoru, ve kasnijem utvrenju ranovizantijskog doba, koje je obuhvatalo
civilno naselje i kastel.
Vojni logor u Akvama je verovatno leao na mestu, koje je u starijoj literaturi oznaeno nazivom De. Pod tim
imenom u literaturi je zabeleeno jedno kvadratno utvrenje.
Vojska
U kastelu je bila stacionirana kohorta I Cantabrorum, koja je pod Vespazijanom dola u Meziju.
U vreme pre osvajanja Dakije, Akve su sigurno imale posadu to potvruje i jedan natpis iz Prahova, datovan na kraj
1. i poetak 2. veka. Natpis govori o vojniku kohorte koji je bio iz panije, iz zajednice Aminika u okolini Segovije.
Kohorta I Cantabrorum sa kojom je dospeo u ove krajeve, prvi put je potvrena u Meziji na vojnikoj diplomi iz
78.g.ne. Krajem 1. veka, ona je bila unitena u nekom od sukoba sa Daanima.
U 2. i 3.v, dok je Dakija bila rimska, Akve su mogle biti bez posade.
Od 270.g. kada su se Rimljani povukli iz Dakije, ova lokacija dobija ponovo na znaaju jer se na tom mestu otvarao
prolaz u Timoku dolinu i unutranjost provincije. Ipak, Akve se ne spominju meu utvrenjima u Noticiji. Mogue je
da su tu bili odredi koji su bili stacionirani u Egeti i Dortikonu.

10
Nekropola
Otkrivena je nekropola uz juni bedem (svedoi o civilnom naselju). Zastupljeno je i spaljivanje i sahranjivanje u
sarkofazima. ei nalazi sarkofaga upuuju na to da se procvat naselja trai u poznorimsko doba.

Dolihenovo svetilite
U Prahovu se nalazilo Dolihenovio svetilite. Na jednoj mermernoj ploi pronaen je natpis posveen njemu.

Kasna antika
U Justinijanovo doba Akve su utvreno naselje (civitas), povrine oko 29 ha, administrativno i episkopsko sedite
vee regije (regio Aquensis), s velikim brojem obnovljenih i novopodignutih utvrenja.
Dugi zidovi koji su otkriveni su ostaci gradskih bedema iz poznocarsk. ili ranoviz. vremena. Opkoljeni su jarkom.

Episkopski centar
U kasnoj antici Akve su bile episkopski centar.
Episkopsko sedite posvedoeno je jo 343.g, a postalo je znaajno u vreme Justinijana.
Episkopija je obnovljena 535.g. i odvojena od Meridijane sa posebnim zadatkom borbe protiv Fotijeve jeresi, tj. njene
varijante, iji je tvorac bio episkop Bonos iz Nia.

Pokretni nalazi
1. dve mermerne skulpture koje predstavljaju pokojnike u prirodnoj veliini
2. sarkofag sa zlatnim nakitom iz prvih decenija 3. veka
3. mermerna baza sa ornamentalnim ukrasima
4. arhitektonski delovi, vodovodne cevi i delovi keramikog poda, otkriveni u temeljima rimske kue na obali Dunava 5.
delovi zidnog fresko-slikarstva
6. novac, i to brojni primerci od vremena Konstantina

Teritorija Akva (regio Aquensis)

Teritorija Akva je bila velika i obuhvatala niz kastela, sela i crkvenih poseda. Od Dunava prema Niu, paralelno sa
tokom Timoka, nadovezivala su se na dunavski limes utvrenja u dvostrukoj ili trostrukoj liniji.
Granice terit. Akva mogu se naslutiti. U vreme Justinijana, ali i pre, u terit. Akva ulazili su neki kasteli na Dunavu. Na
jugu ona je dopirala u blizinu Niave. Verovatno je veliki broj kastela u Timokoj dolini jo u rimsko doba pripadao
teritoriji Akva. Sistem kastela na Timoku inio bi nastavak limesa ka jugu i Niu. Poetak utvrivanja ovog prilaza
pada u vreme kad je vojna komanda Mezije bila u Naisu, a na Dunavu samo praesidia, u po. 1.v.ne.
Prokopije navodi najiscrpniji popis kastela, i daje njihova imena. Danas se ne zna po kom princpiu je Prokopije
navodio kastele na teritoriji Akva.
Jedini dokument iz rimskog perioda na kome su potvrena neka imena kastela na Timoku je Tabula. Trasa puta
navedenog na Tabuli, nije pouzdano utvrena. Stoga je teko utvrditi poloaj kastela.
5. BALAJNAC

Uzviica kod sela Gradita, oko 15 km JZ od Nia, gde su istraeni ostaci ranovizantijskog utvrenog grada.
Bedemi, ojaani kulama, zatvaraju pravougaonu povrinu od oko 4,5 ha. Uz SZ ugao bedema otkriveni su ostaci
ranohrianske bazilike. Juno od nje otkrivene su ruevine velike cisterne.

11
 U sreditu grada, verovatno na mestu gde se nalazio forum, naen je bronzani portret vizantijske carice, moda
Eufemije, supruge Justina I. Ovaj idealizovani portret izraen je verovatno izmeu 520. i 530. g.

6. DIANA

Rimsko i ranovizantijsko utvrenje na erdapskom limesu, danas Karata kod Kladova.

Naziv Diana verovatnoje bio u vezi sa svetilitem Dijane. Kult ovog boanstva bio je rairen meu vojnicima.
Diana na Dunavu bila je delo Trajana.

Utvrenje
Utvrenje pravougaone osnove poticalo je iz ranocarskog perioda, a kastel sa kulama, oko 500 m istonije, verovatno
bio izgraen u vreme Justinijana.
Zemljano utvrenje podignuto je u vreme Domicijanovih priprema za rat s Daanima, a kameno utvrenje tokom
Trajanove vladavine.
Na uglovima bedema, irokih oko 1 m, nalazile su se uvuene kule.
Tokom 4. veka utvrenje je proireno, bedemi su ojaani, pojedini ulazi zazidani, a nove kule su izgraene na
spoljnim stranama.

Vojska
U izgradnji ovih kastela uestvovala je legija VII Klaudia. Opeke sa njenim igom otkrivene su u okolini Kladova.
Deo legije mogao je biti stacioniran na ovom mestu.
U 3.v. kastel Diana se pre nalazio u sferi komande legije XIII Gemina, koja je iz Dakije prebaena u Meziju.

Obnova
Obnovljena je za vreme Justinijana.
Prokopije izvetava da je Justinijan naredio da utvrenje bude opasano vrstim zidom.
Tada su sagraene krune kule na glavnom ulazu, a utvrenje je dobilo i novo ime Zanes.

Kraj
Sredinom 5. veka Diana je stradala od najezde Huna.

Pokretni nalazi
1. mermerna glava cara Klaudija Albina
2. bronzana statueta Neptuna

7. DOKLEJA

Najznaajniji i najpotpunije ispitan rimski grad u JI delu provincije Dalmacije, sagraen u 1.v.ne na uu Zete u
Morau, danas nedaleko od Podgorice.
U vreme Flavijevaca dobio je status municipiuma, a krajem 3. veka postao je glavni grad provincije Prevalis.

12
 Poetkom 7. veka grad su razorili Avari.

Istraivanja
1891-1892.g. P. Rovinski istraio je velike povrine u SZ delu Dokleje.
1893.g. A. Munro je u istonom delu otkrio dve hrianske bazilike iz 6. veka.
Izmeu 1954. i 1962.g. obavljena su reviziona iskopavanja foruma, naene su terme u sreditu grada, i istraena je
jugoistona nekropola.

Grad
Grad je bio opasan bedemima irokim 2 - 2,3 m, s pravougaonim spoljnim kulama na severnoj strani, i zahvatao je
nepravilnu poligonalnu povrinu.
Od kapije na SZ bedemu pruala se glavna ulica prema JI. Na njenom poetku nalaze se ostaci slavoluka, podignutog
moda u ast Galijena, i carski natpisi. Du june strane su 3 hrama na podijumu, jedan posveen Dijani, a jedan
verovatno Romi.
Izmeu hramova sagraene su gradska vila i terme.
Naspram termi bio je forum s velikom bazilikom na zapadnoj strani, u ijoj apsidi je otkrivena monumentalna
mermerna glava Septimija Severa.

Nekropole
Protezale su se jugoistono i zapadno od grada:
Jugoistona nekropola:
- Sadrala je vie od 300 grobova iz perioda od 1. do pol. 4.v.ne.
- Grobovi s ostacima spaljenih pokojnika iz 1.-2. veka ponekad su ograeni niskim zidom. To su uglavnom
elipsoidne jame, ispunjene ostacima s lomae, u koje je polagana kamena, staklena ili keramika urna.
- Grobovi s inhumacijom iz 3. i 4. veka graeni su od opeke ili kamena. Naeno je i nekoliko zasvoenih gro-
bnica, kao i s kamenim sarkofazima. Jedna grobnica oslikana je jevrejskim simbolima (menora, plodovi, zve-
zda, girlande s pticama).
Zapadna nekropola:
- Samo je sondano istraena.
- Otkriveno je 10 grobova s inhumacijom, od kamena i opeke, i 2 zasvoene grobnice s prilozima, iz 4. veka.
- S ove nekropole potie uvena Podgorika olja, danas u Ermitau, zapravo veliki stakleni tanjir sa staroza-
vetnim temama.

8. DIERNA

Rimska luka na Dunavu u zoni Kazana, danas Orava (Rumunija).

Tu je bio prelaz preko reke (Transdijerna), to ovom mestu daje poseban strategijski znaaj.
Naselje je dobilo status municipijuma u vreme Septimija Severa.
U kasnoj antici podignuto je novo utvrenje sa etiri kule (kvadriburgium).
Arheoloka iskopavanja manjeg obima bila su 1968.-1970.g.

13
9. DROBETA

Znaajan rimski strategijski i komunikacijski centar na levoj obali Dunava, na mestu na kome je bio prelaz preko
reke, danas Turn Severin (Rumunija).
Naseljavana je jo od praistorije, kontinuirano sve do dolaska Rimljana.
Sistematska iskopavanja zapoeo je 1896.-1899.g. G.G. Toilesku, a nastavili su ih A. Barkail i G. Floresku.

Naziv
Na Tabuli i u Noticiji naselje se naziva Drobeta, a kod Prokopija Teodora.
Nasuprot njoj lei kastel koji je po mostu nazvan Pontes, u Noticiji nazvan Transdrobeta.
Pontes je bio kastel na teritoriji Mezije, a Drobeta je bila gradsko naselje na teritoriji Dakije.

Utvrenje
Tvravu i most preko Dunava je tu podigao Trajan, pripremajui se za Drugi daki rat.
Kao zatita mosta sagraeno je utvrenje pravougaonog oblika (dim. 137,5 x 123m) u kome je prvobitno bila
stacionirana kohorta I Antiochensium.
Tokom 2. i 3. veka ovde su boravile mnoge pomone jedinice, od kojih su se due zadrale kohorta III Campestris c.
r. i kohorta I Sagittariorum milliaria.

Naselje
Pored utvrenja nastale su kanabe.
Naselje je postalo municipijum u vreme Hadrijana, a kolonija u vreme Septimija Severa.

Dobro su ouvani jo:

- jedan stub Trajanovog mosta
- prostrane terme nastale u 2, a rekonstruisane u 3. veku

Kasna antika
Utvrenje je preuredio Konstantin I. Od njega i potie naziv Teodora. Teodora je bila pastorka Maksimijana Herkulija
i ena Konstancija, koju je car jako cenio.

Kraj
Posle hunskog razaranja, obnovili su ga Anastasije i Justinijan, i neki smatraju da je tada dobilo naziv Teodora.
Prokopije, meutim, kae da je Justinijan obnovio kastel na desnoj obali, dok je Teodora ostala u ruevinama.

14
10. EGETA

Rimsko naselje i utvrenje kod Brze Palanke na Dunavu.

Nalazilo se na raskrsnici 2 puta koja su polazila od Talijate:
1. dui, pored Dunava iao je preko Transdijerne i Pontesa, nadovezujui se na ovim takama na puteve u Dakiji
2. krai kopneni put, koji je preko Miroa povezivao Talijatu i Egetu; izmeu njih se nalaze stanice Gerulata (8 milja
od Talijate i 12 milja od Egete), i Una ili Luna (6 milja od Egete); Egetu je delilo isto rastojanje od Talijate na
zapadu i Drobete na severu

Verovatno je naseljena jo u prerimsko doba.

Prvi put se spominje kod Ptolomeja.
Itinerari je belee kao stanicu na putu pored Dunava.
U poznorimskim izvorima se ne pominje. Prokopije je izostavlja iz spiska obnovljenih utvrenja na Dunavu. Moda je
imala drugo ime, Theodoropolis po carici Teodori, pa je zato ne nalazimo.

Utvrenje
U ranocarsko doba ona je bila sedite veeg garnizona na limesu.
Na teritoriji Egete konstatovana su tri utvrenja:
1. U utvrenju pravougaonog oblika (dim. 106 x 94 m), podignutom poetkom 2.veka, bila je stacionirana kohorta
I Cretum (posvedoena u Gornjoj Meziji 93. i 100.g, u vreme priprema za Trajanov daki rat). Njen stalni logor
se mogao nalaziti u Egeti od sredine 2.v. Za tu jedinicu se vezuje oblinje skromno svetilite posveeno Jupiteru
Dolihenu, krune osnove, korieno do prvih decenija 3. veka.
2. U kasnoj antici sagraeno je novo utvrenje izduenog pravougaonog oblika, s krunim kulama na uglovima.
Proireno je pristanite zbog prisustva flote (classis Histrica).
3. Iz 6. veka potie utvrenje trougaonog oblika. Egeta je verovatno tada obnovljena i dobila naziv Theodoropolis.
Jedno od ova tri kastela je gradila legija VII Klaudia, i opeke sa njenim igom otkrivene su u blizini.
U 4.v. u Egeti su bila stacionirana tri odreda: cuneus equitum sagittariorum, deo legije XIII Gemina i classis Histrica.
Moda su u ovo vreme bila posednuta sva tri kastela.
Postoji pristanite tako da je i potvreno prisustvo flote clasis histrica.

Naselje
Od civilnog naselja nije ostalo mnogo tragova.
Karakter civilnog naselja, koje je registovano arheolokim iskopavanjima, nije poznat. Moda je u pitanju stariji
autohtoni civitas koji je krajem 2. ili poetkom 3. veka prerastao u municipium.
Stanovnitvo Egete verovatno potie od doseljenih lica.

Pokretni nalazi
1. korintski kapitel
2. opeka sa igom Aurelius Rino fecit, koja ukazuje na postojanje radionice, iji je vlasnik bio Aurelius Rino
3. mermerne skulpture
4. bronzana votivna ploa iz Jupiterovog svetilita

15
5. posrebreni paradni lem s nekropole

11. FELIX ROMULIANA / ROMULIANUM

Mesto u Priobalskoj Dakiji, danas Gamzigrad, 11 km zapadno od Zajeara.

Istraivanja je 1953.g. zapoeo . Mano-Zisi, a nastavili E. erkov i . Strievi (od 1956.g), i D. Srejovi (od
1970.g).

Tu je roen i sahranjen Galerije (cezar 293.-305.g., avgust 305.-311.g.).

Romuliana je kompleksan sakralno-memorijalni spomenik. Sastoji se od:
1. utvrene palate u samom Gamzigradu, u kojoj je Galerije za ivota boravio kao stariji avgust (senior augustus)
a posle smrti bio potovan kao bog (divus)
2. mauzoleja sa konsekrativnim spomenicima i tetrapilonom na oblinjem grebenu Magura

Palata
Izgraena je na mestu koje je bilo naseljeno jo u praistoriji (od pol. 3. do prve pol. 1. mil.), a u 3.v. tu se nalazilo vee
poljsko imanje.
Gradnja palate zapoeta je oko 300.g.
Najpre je podignut bedem (irok 1,8 m) s 12 kvadratnih kula, portikom i kapijom. Na istonoj i zapadnoj strani
flankiran je osmougaonim kulama. Zahvatao je nepravilnu romboidnu povrinu (dim. 180 x 210 m).
Oko 305.g. plan je preinaen. Ovaj bedem je zaravnjen. Njegove kapije i kule ukljuene su u novu fortifikaciju s
bedemima (irokim 3,6 m), s portikom i s 20 poligonalnih kula (prenika 23-26 m), i kapijom na istonoj i zapadnoj
strani, na ijim se fasadama nalazila bogata reljefna dekoracija.
Glavni ulaz je bio na istonoj strani.
Izrazita je samo jedna komunikacija, u pravcu istok zapad.
Unutar bedema se uoavaju 2 grupe monumentalnih gravina:
- jedna u severnom delu palate
- jedna u junom delu palate,
a u sreditu svake grupe nalazi se hram na visokom podijumu.
Hram u severnom delu (dim. 6,5 x 10,5 m) okruen je s tri luksuzne graevine:
Palata I - Sastoji se od 5 velikih dvorana, jedne osmougaone prostorije, tri peristila i manjeg kupatila. Podovi su
bili pokriveni mozaicima, s geometrijskim i figuralnim motivima. Zidovi su pokriveni skupocenom
kamenom oplatom, freskama i tukaturama.
Palata II - U SI etvrti ima jednostavniju osnovu: u sreditu je pravougaoni peristil, a okolo su prostorije razliitih
veliina i namene. Istraena je samo delimino.
Velika zgrada s koridorom - Nadovezuje se na palatu II. Istraena je samo delimino.
Hram u junom delu (dim. 23,7 x 32,4 m) okruen je graevinama koje su ortogonalnih osnova i sve su orijentisane
prema glavnim stranama sveta. Petobrodna zgrada zapadno od hrama objanjena je kao itnica. Funkcije ostalih
objekata koji okruuju hram su nejasne.

16
 U JI uglu palate podignute su monumentalne terme.
U ruevinama pomenutih graevina otkrivene su mnoge skulpture:
- Galerijeva glava od porfira
- Mermerna glava Jupitera
- Mermerna glava Herkula

Mauzolej
Istono od glavne kapije, na udaljenosti od 1 km, na vrhu grebena Magura, istraena su 2 mauzoleja i 2 konsekrativna
spomenika u vidu dinovskih tumula.
Na niem terenu, na pristupnom putu Romuliani istraen je monumentalni tetrapilon.
U mauzoleju sa poligonalnim podijumom sahranjen je Galerije, a u mauzoleju s paralelopipednim podijumom njegova
majka Romula. Tumuli obeleavaju mesta na kojima je obavljen ritual njihove apoteoze.

Istorijat
Izgradnja Romuliane prekunuta je ubrzo posle Galerijeve smrti.
Od sredine 4. veka poeo je proces preoblikovanja pojedinih graevina u palati, koji je trajao do prodora Huna.
Dve sale palate I pretvorene su u crkve.
Prilikom najezde Huna sve su graevine delimino, ili potpuno poruene.
U drugoj polovini 5. veka Romuliana je obnovljena, ali je iz osnove izmenila izgled.

12. HOREUM MARGI

Put izmedju Viminacijuma i Horeum Margi.

Poslednja stanica na teritoriji Viminacija je Mancio Municipium. Mancio znai han, prenoite. To je pravougaono
utvrdjenje sa etiri ugaone kvadratne kule i lii na kvadriburgijum (utvrdjenje sa etiri kule iz vremena tetrarhije).

Dalje naselja niz put su, Jovi Parvus (Jupiterovo selo).

Za selo na latinskom se koristi ime vicus i parvus, pri emu je parvus vei, pa sadri vie vicusa (zaseoka). Prvi
podatak je Cezarov kada govori o Helvetima (Kelti u vajcarskoj). On kae da su oni imali 10 opiduma, 100 parvusa i
400 vicusa. Da li to znai da je 1 parvus = 4 vicusa?
Jovi Parvus se locirao kod Velikog Laola (u dolini Mlave). Tu je nadjen manji objekat, dim. 90x80 m, sa zidom 1,2
1,3 m, nema kule, a sa unutranje strane uz zid se javlja jedan elipsasti objekat.
U vreme tetrarhije car se izjednaava sa Jupiterom. U njihovo vreme se daje naseljima taj prefiks, pa se moda moe
staviti u to vreme.
Po nekim analogijama ovo bi mogao biti stabulum (krma, kafana, odmor konja). Obino je u sredinjem delu
slobodan prostor, a okolo su prostorije (konjunice, gostionice). To bi moglo biti to.

Put dalje ide prema Svilajincu. Sledee je Vas (ne zna se gde je, negde pred Svilajinac).

17
 Sledei mansio je Idimum kod Medvee. Tu je nadjeno pravougaono utvrdjenje sa etiri krune kule. Nadjene su
terme, neto slino stabulumu i arheoloki materijal iz 4.v. Stradalo je negde oko 387.g. u gotskom naletu. Sve ove
stvari slue jednom mansiu, ali ta e utvrdjenje? Da li je u kasnoj antici mansio bio vie grad, sa funkcijom odbrane
puta, pored opsluivanja putnika. Izgleda da su na mestima ua reka koje su bile plavljene u kasnoj antici dizana
ovakva uporita.
Iz Hisara (Dijoklecijanopolus) potie natpis o podizanju ostijuma tj. luke, ali i kvadriburgijum ovog tipa. Slian
primer je i iz Izraela. Oba natpisa su iz Konstantinovog vremena. ini se da je to analogija ovih naih nalaza.

Put ide dalje do mesta Asokteron koji se nigde vie ne pominje i ne moe se locirati. Misli se da je ovo mesto isto
bilo stabulum.
Izgleda da ide mancio 2 mutacia (mesta gde se menjaju konji stabulumu). Misli se da se od Singidunuma do Naisa
ilo 3 dana. To znai da bi na svakih 60 km trebalo da bude po jedan mancio.

Horeum Margi
Sledee mesto je Horeum Margi, dananja uprija. Rimsko urbano naselje.
Njegovo ime, Horeum ukazuje na sabirni centar za ito i njegovu dalju distribuciju. On je bio itnica i to mu je svrha.
U njega se sabira ito iz Mezije i odatle se vodenim putem transportuje do limesa. itnice su bile najvanije u
provincijama.
Grad je imao status municipijuma.
Delimino su istraeni horeum, terme, bedemi mlaeg utvrenja i kasnoantika nekropola.
Tu je utvrdjenje 400x350 m. To je bio kastel sa VII Klaudijevom legijom. On je na samom uu. Ne zna se mnogo
(kakve su bile kule). To oteava datovanje.

Dominantne graevine u njegovom centru su horeum. Daljim kopanjem je blie reci nadjena etvrtasta kula
unutranjeg utvrdjenja. Oko unutranjih horeuma je bilo grobova sa orujem. Verovatno se radi o equites Dalmatae.
Delmati su bili rimski federati u poznoj antici i koriste ih kao konjanike. Iako je Dalmacija bila romanizovana Delmati
se uvek sahranjuju sa orujem (i kada se kremiraju i kada se inhumiraju). Rimski vojnici se ne sahranjuju sa orujem,
ono se dobije i razduuje. Ljudi se nisu sahranjivali unutar utvrdjenja, osim ako je heroj. Ovo bi se moglo reiti ako je
ova unutranja kula ustvari spoljna kula nekog redukovanog logora, pri emu su sada horeumi ustvari extramuros. Oni
i terme su esto zbog svog izgleda pretvarani u crkve i moda je to ovde bila logika i zato se sahranjuju okolo.

Ne zna se ta je bilo u 6.veku.

Sa druge strane reke ispod pote u upriji je nadjena jedna kruna kula, pa je to moda novo utvrdjenje iz 6.v.
Horeum Margi se pominje na natpisu iz Nova (Bugarska) koji pominje nekog tipa koji potie iz Horeum Margi
(precizira se da je u Meziji, moda ih je bilo jo) i on je vojnik I Italicae Severijane.
Po ovome znamo da je municipium pre Severa. Moda za vreme Trajana i Hadrijana, ili Marka Aurelija. Po logici sa
okolnim. Na Ortelijevoj karti iz 17.v. koja kopira antike pie Horeum Margi Antoninum. To bi bio Marko Aurelije ili
Antonin Pie.

Kasna antika
Horeum Margi je imao znaaj i bio je arsenal vojna radionica za titove (Scutaria Horreomargensis) i u njemu je
bila fabrika za izradu titova. Na dobrom je mestu i do njega se lako dopremaju materijali.
Bio je i episkopsko sedite i pominje se episkop Zosin.

18
 Ne zna se ta je bilo dalje sa njim, da li se odupirao Gotima, da li je obnovljen? Pominje se da je Dioklecijan 284.g.
doao na vlast pobedivi svoje protivnike na Margumu. Moda je to ovde, jer ovde postoji ostava iji je zadnji novi
upravo Dioklecijanov.
Poruili su ga Huni sredinom 5. veka.

Pokretni materijal
1. kasnoantiki nadgrobni spomenici
2. lem
3. votivna ploica podunavskih konjanika
4. kameja s predstavom carice iz dr. pol. 3. veka

13. KUPE

Iznad dananjeg grada Golupca, na gredi. Dominira tim prostorom. Vidi se Dunav u oba pravca.
To je rimsko utvrenje i vicus (selo). Vicus Cuppae je bilo administrativno u sklopu teritorije grada Viminacijuma.
Stanica na ovom mestu bila je jedna od veih na putu prema Nikomediji. U njoj se zadrao Dioklecijan, oktobra
299.g., vraajui se sa Istoka u Rim.

Na itinerarima pie da je Kupe vicus. Prvi put vicus na putu. Da li je to vicus militari kakvi postoje u Dakiji? Ta
naselja su nastajala tako to oko vojnikih logora nastaju mala naselja, pravilne povrine i to je onda vicus.
Ovde je bio i sam car, pa je teko obian vicus, ve vicus militari (jedini kod nas).

Na Tabuli se pominje kao vicus (selo), na 11 milji od Pinkuma.

Itinerar Antonina ga stavlja na 24 milje od Viminacijuma.
Prokopije ga pominje kao utvrenje koje je postalo znaajno tek nakon Justinijanove obnove.

Vojska
Vojna istorija Kupa pre 4. veka nije poznata.
Pronaene su opeke sa igovima razliitih odreda: kohorta I Flavia Hispanorum, jedna kohorta sa brojem V (moda V
Gallorum) i legija IV Flavia felix.
Moda je kastel podigla kohorta I Flavia Hispanorum u vreme svog zadravanja u Gornjoj Meziji, krajem 1. i po. 2.
veka.
Kasnije su ovde stacionirani delovi legije IV Flaviae, i to pre kraja 4.v. Nalaene su opeke sa igom LEG(io) IIII
F(lavia) F(elix) CUPP(is).

Utvrenje
Na uzvienju iznad Golupca uoljivi su ostaci veeg kastela, koji je verovatno nastao prilikom priprema za Trajanove
ratove sa Daanima.
Tu je kvadratno utvrenje koje Kanic odreuje na 180x180 m, a Swobodi na 165x165 m.
U prostoru koji zatvaraju ovi zidovi otkriveni su tragovi pretorija, i zidovi manjeg utvrenja, moda prvobitnog
utvrenja iz koga se razvio vei kastel.
Prema istoku zid kastela je dvostruk, moda rezultat specijalnih mera utvrivanja prema istoku, odakle su dolazili
napadi varvara u 3.-5. veku.
Oba rekognosciranja videla su veliko utvrenje sa krunim kulama, unutar koga je mali kvadriburgijum, ali onaj prvi
je video i protehizme (bedeme oko velikog utvrenja) i on je njih merio, a ovaj drugi samo utvrenje.

19
Naselje
Naselje, vicus Cuppae, lealo je pored Dunava, na uzanom prostoru ravne obale. Tu su uoeni temelji rimskih
graevina.
Smatralo se da su pristanite i trgovaka etvr leali zapadno od dananjeg Golupca. Oni su verovatno nestali ispod
dananjeg grada.

Kasna antika
Utvrenje se skrauje i onaj kvadriburgijum je iz vremena Dioklecijana.
Posle hunskog razaranja, Justinijan opet obnavlja veliko utvrenje, ojaano jo jednim bedemom na istonoj strani.
On mu gradi krune kule koje se sada vide (pre su bile pravougaone, unutranje).

14. KONTRAMARGUM

Postojalo je i naselje nasuprot Marguma, na levoj obali Dunava, koje je obezbeivalo prelaz preko reke na ovom
prostoru. Ovde se nalazila carinska stanica na Moravi.
Misli se da je bio sa druge obale Morave, gde postoji jedna prirodna fosa. Tu bi se moglo nalaziti kruno utvrenje.
Pored tog krunog ima i jedno srednjevekovno utvrenje, Kuli (moda je ispod njega). Ovime se ovaj najvaniji
prolaz Balkana odlino brani.

U Noticiji se spominje utvrenje koje lei nasuprot Marguma (contra Margum), na levoj obali Dunava i naziva se
castra Augustoflaviensia.
Ono je verovatno bilo identino sa utvrenjem Flaviana, koje je potvreno u istom poglavlju Noticije, pod komandom
duksa provincije Mezije Prime. Flaviana je posvedoena i na igu jedne opeke, otkrivene u Ritopeku.
Prisk naziva kastel koji lei nasuprot Marguma, na drugoj obali reke, Konstantia.
Kod Teofilakta Simokate spominje se Konstantiola kao mesto na Dunavu u blizini ostrva Singe, koje je udaljeno od
Singidunuma oko 30 milja.
Ukoliko je u pitanju uvek isto utvrenje, njegova potvrda od 4. do 6. veka ukazuje na znaaj koje je ono imalo za
odbranu severne granice Carstva.

Nazivi Flaviana, castra Augustoflaviensia i Konstantia, potiu iz poznocarskog perioda i u vezi su sa carevima iz
dinastije drugih Flavijevaca, Konstantinom ili Konstancijem, ili je Augusto Flaviendi neki vladar iz Konstantinove
dinastije (?).

Utvrenje je moglo postojati jo u 1.v, pre osvajanja Dakije.

Posle osvajanja Dakije (Trajan) i stvaranja provincije Dakije, utvrenje nasuprot Marguma je izgubilo vojni znaaj
Ono je moglo biti obnovljeno od Konstantina, koji je ratovao sa Sarmatima na teritoriji nekadanje provincije Dakije.
328.g. on je iz Srema preao preko zemlje Jaziga i posle rata sa Sarmatima u dananjem Banatu, zavrio je pohod u
Margumu. U cilju obezbeenja oblasti na desnoj obali Dunava obnovljeno je staro utvrenje nasuprot Margumu, pod
imenom Konstantia ili Augustoflaviensia.

Postoji jedan Priskov podatak, iz vremena sastanka Teodosija i Huna. On kae da se preko puta Marguma nalazi
utvrenje Konstancija. Mogue je da je to utvrenje podigao Konstancije (sin Konstantina Velikog) i verovatno je to
isto ono utvrenje Augustoflaviensia. To bio znailo da ju je on podigao.

20
 Ovo utvrenje je lealo kod dananjeg Kovina.
Poto se kae da je castra Augustoflaviensia preko puta Marguma, postavlja se pitanje gde je preko puta (contra)?
Preko puta Morave, ili preko puta Dunava? Misli se da je preko puta Dunava i to kod Kovina. Da li je to Kovin?
Tu su uoeni temelji nepravilnog oblika iz rimskog vremena. Neki, meutim, smatraju da ovi temelji potiu iz
srednjeg veka. Ali ni jedno od ova dva miljenja nije sigurno potvreno.

Noticija spominje kao posadu Flaviane cuneus equitum promotorum. Naveden je jo jedan odred, ali je tekst na tom
mestu oteen, pa se ne zna koji je odred u pitanju.

Kasnije se pominje jo neka Flaviana. Neki misle da je to ona Augustoflaviensia, ali ne i Sale.
Ima dosta Flaviana - utvrenja uz Dunav, koja je podigao Konstantin. Na jednom stiliz.crteu vidi se jedna od njih.
Verovatno je i ovo bilo takvo. Da li je to ono kod Kovina, ili neko drugo utvrdjenje preko Dunava (ima tragova), ili je
moda na ostrvu tu kod Marguma.

Zna se kasnije da su gepidski federati bili smeteni u nekom kastelu ovde negde. Teko da bi ih stavili na ostrvo,
verovatno s leve strane Morave.
15. LEDERATA

Rimsko utvrenje, na stenovitom platou iznad desne obale Dunava u Ramu.

Lederata znai prelaz preko Dunava, a i vidi se na Trajanovom stubu.
Danas je izmeu Rama i Banatske Palanke preko Dunava skela, i tu je jo do skoro bio prelaz. Takav prelaz ukljuuje
to da sa obe strane mora biti utvrenje, ali se ne zna koje nosi. Sale misli da je to ono kod Rama. Oba utvrenja su
morala imati ime, i obino se zovu Trans ili Kontra pa ime suprotnog mesta.
Oblast Rama bila je naseljena u prerimsko doba. Na levoj obali Dunava rimski sloje se nadovezuje na preistorijski.

Izvori
Izvori zbunjuju.

Veina autora smatra da se ovo naselje nalazilo kod dananjeg Rama.

Prema Tabuli, Lederata je leala 10 milja severoistono od Viminacijuma, na putu koji je ovde prelazio na levu obalu
Dunava. Na Tabuli je prelaz preko Dunava obeleen posle Lederate (pri opisu puta ide Viminacijum, Lederata, pa
prelaz) i na onsovu toga ova stanica se lokalizuje na desnoj obali Dunava, u Banatu.
Jedini argument, na kome poiva uverenje da je Lederata leala kod dananjeg Rama je podatak na Tabuli. Ali,
nepouzdanost podataka, koje prua Tabula, dokazana je na mnogim sektorima puta.
Itinerar Antonina ne spominje Lederatu, moda ba zato to ona nije leala na desnoj obali Dunava.

Neki je meutim lokalizuju na levu obalu Dunava, kod dananje Banatske Palanke.
Ovo miljenje nalazi potvrdu kod poznorimskih i ranovizantijskih pisaca, koji Lederatu lokaliz severno od Dunava.
Kod Prokopija je Lederata potvrena severno od Dunava.
Podatak u XI Justinijanovoj Noveli, kae da je on pod vizantijsku vlast doveo ponovo Viminacijum, Recidavu i
Lederatu, koje su preko Dunava.To bi znailo da je Lederata sa suprotne strane.

U Noticiji se Lederata pominje kao utvrenje Gornje Mezije, to ne znai da se ono tamo i geografski nalazilo.

21
 Posle naputanja Dakije, Rimljani su ipak zadrali neke poloaje severno od Dunava kao predstrae i one su bile
ukljuene u vojni sistem i komande na desnoj obali Dunava. Tako se moe tumaiti i da se tvrava nalazila na levoj
obali, i moda se danas nalazi kod dananje Banatske Palanke.

Tu je i ostrvo Sapaja, koje se nalazilo izmeu Rama i Stare Palanke.

Utvrenje na levoj obali Dunava

Na levoj obali Dunava, kod Banatske Palanke, verovatno se nalazilo jo jedno utvrenje koje je titilo prelaz preko
reke, a koje je nazvano Translederata.
Tu su otkriveni su ostaci rimskog vodovoda, rimske kule i opeke sa igom LEG VII CL.
Opeke verovatno potiu od odeljenja legije iz Viminacijuma, koja su u vreme Trajanovih priprema za rat sa Daanima
izgradile utvrenje na levoj obali Dunava.
Ono verovatno nije imalo vei znaaj posle osvajanja Dakije, ali je u poznocarsko doba ponovo obnovljeno.
Prokopije kae, mislei na Lederatu na levoj obali, da je ona do Justinijana bila samo jedna kula.

Utvrenje na desnoj obali Dunava

U prvim vekovima Carstva vei kastel je leao kod dananjeg Rama, oko 1000 m istonije niz Dunav.
Kastel je bio pravougaone osnove (140x200 m) sa ugaonim kulama. U okviru kastela, u desnom severnom uglu,
odvojena je zidom manja pravougaona povrina veliine 50x60 m.
Ne zna se da li su imenom Lederata bili obuhvaeni i objekti (utvrenje) na desnoj obali Dunava.
U administrativnom i vojnom pogledu Lederata je bila pod upravom Viminacijuma. Ona je ulazila u njegovu teritoriju
i bila tiena odredima legije VII Klaudie.
Utvrenja sa obe strane Dunava mogla su biti izgraena krajem 1. ili poetkom 2. veka, u toku priprema za Trajanov
prvi daki rat. Tom prilikom je verovatno bio izgraen i put od Viminacijuma na sever, zabeleen u Tabuli.
Smatra se da se kod Lederate nalazio jedan od prelaza (pontonski most) preko koga je Trajana prebacio vojsku na
daku teritoriju 101.g.
U Trajanovo vreme postojalo je sigurno 1 utvrenje, ali za 2 nije sigurno. Na Trajanovom stubu vidi se prelazak
Trajana preko pontonskog mosta kod Lederate. Na visokoj steni je Lederata. Na stubu je prikaz vojnika koji izlaze iz
grada i prelaze most. Detalj dva plana gde se vide dva mosta i vojnici koji prelaze oba. Jedan je do Sapaje, a drugi od
nje na drugu obalu. Kada preu na drugu stranu tamo nema utvrenja, ve se Trajan obraa sa tribunala.

Utvrenje na Sapaji
Tada je nastalo i utvrenje na ostrvu Sapaji, koje lei nasuprot Ramu.
Na njemu je otkriveno mnotvo opeka sa igom kohorti, koje su uestvovale u Trajanovom dakom ratu, II
Hispanorum, I Cretum i ale II Pannoniorum, a osim toga i opeke sa igom VII Klaudia. Ove opeke otkrivene su
takoe i sa obe strane Dunava.
VII Klaudia davala je stalnu posadu ovim utvrenjima, a odredi posvedoeni na opekama nalazili su se na ovom
mestu samo privremeno, u vreme Trajanovog rata sa Daanima.

Naselje
Tragovi civilnog naselja su oskudni i na levoj i na desnoj obali Dunava.
Naselje na levoj obali moglo je u periodu postojanja provincije Dakije biti van okvira grada Viminacijuma.

Kasna antika
Krajem 3. i po. 4.v. u Konstantinovo vreme, utvrdjenje 1 u Lederati tj. Ramu, je reducirano i smanjeno. Na
najistaknutijem delu podignut je kvadriburgium (dim. 50x50 m). Ne znamo ta je sa druge strane.

22
 Na ostrvu Sapaji koje se nalazi izmeu Rama i Stare Palanke, u istom periodu je podignuto vee utvrenje tipa
kvadriburgium (90x90 m). Moda bi se to utvrenje zvalo Lederata Nova.
Ovaj sistem fortifikacija titio je prelaz preko Dunava.
U 4.v. Lederata je imala posadu od dva odreda: cuneus equitum sagittariorum i milites Vincentienses, regrutovani u
oblinjoj stanici Vinceia.

Utvrenja kod Rama i na Sapaji stradala su u hunskom upadu 441.g.

Prema Prokopiju, obnovljena su u okviru Justinijanove rekonstrukcije limesa.

Justinijanova obnova
U 6.v. utvrdjenje 1 (Ram) se vraa na veliinu Trajanovog utvrdjenja. Ojaavaju se zidovi, a novi moni bedemi
obuhvatili su ostatke utvrenja iz Trajanovog doba. Podignute su velike krune kule na uglovima i ulazima, koje
zamenjuju prethodne etvrtaste. Na junoj strani podignut je jo jedan bedem. Ostaje jarak i ostalo.
Isto se deava na Sapaji.
O toj Justinijanovoj obnovi se kae da je na mestu jednog zaputenog pirga (koji su stari zvali Lederata) Justinijan
obnovio i uinio velikom.
Koliko je to utvrdjenje bilo mono govori i to da kada su Nemci 1941.g. napali, 7 dana nisu mogli da osvoje Lederatu,
a u medjuvremenu svi gradovi su pali (Beograd, Kragujevac...).

Pokretni nalazi
Iz Rama potiu:
1. srebrni i bakarni novac
2. geme
3. reljef Atine sa titom
4. neto pisanih spomenika,koje su uglavnom podigli vojnici jedinica koje su prolazile ovuda ili bile stacionirane tu
16. MARGUM

Rimski grad na desnoj obali Velike Morave, u blizini njenog ua u Dunav, kod Oraja, u njivama sela Dubravice.
Rimsko naselje na desnoj obali Morave, u dananjem Oraju, bilo je jedno od najznaajnijih na zapadnom delu
mezijskog limesa.
Grad je leao na glavnom putu, koji nije kod ua Morave skretao na jug, kako bi se oekivalo, ve istonije odatle,
kod ua Mlave u Dunav.
Na mestu rimskog Marguma postojalo je i naselje u predrimsko doba. Otkriveni su slojevi koji se datuju u 4.v.pne.

Stanovnitvo
Na uu Morave se u predrimsko doba moe pretpostaviti stanovnitvo, koje ine razne etnike grupe.
Materijal nije blie poznat, i nije jasno zbog ega se on vezuje za Tribale kao nosioce.
U izvorima se kae da su do Morave nekada dopirali Skordisci, a istono odatle su bili izmeani sa Tribalima i drugim
trakim plemenima.

Izvori
O kastrumu u Margumu ima malo podataka i on nije arheoloki potvren, o njemu posredno svedoe: epigrafski
spomenici, opeke sa igom Cast(ro) Marg(o), postojanje kanaba.
U izvorima su vesti o njemu oskudne, javlja se relativno kasno i samo ga pominju neki poznorimski pisci.
Natpisi su takoe malobrojni.

23
 Rimski spomenici iz Marguma bili su upotrebljeni pri zidanju srednjovekovnog grada despota uraa Brankovia u
Smederevu (tu je uzidan materijal i iz drugih rimskih naselja, pa je esto teko utvrditi poreklo otkrivenih natpisa).

U Ptolomejevom popisu gornjomezijskih naselja on je izostvaljen.

Po itinerarima ue Morave bilo je udaljeno oko 25 milja od Trikornijuma. Na toj taki Itinerar Hieros. navodi civitas
Margum.
Po itinerarima bio je udaljen 14 milja od Aureus Monsa.
Po itinerarima bio je udaljen 10 milja od Viminacijuma, i to ga je sputalo u razvoju. Margum je civitas (grad), ali
najverovatnije ne postaje kolonija, a i teko je da bi tako blizu Viminacijuma koji je kolonija, dizali jo jednu.
Kod Priska Margum se spominje kao grad na Dunavu u ilirskoj Meziji.
Kod Jordanisa se spominje kao civitas izmeu Morave i Dunava.

Utvrenje
U 1.v.ne Margum je za Rimljane predstavljao vanu strategijsku taku, jer je branio prirodni prolaz - dolinu Morave,
ka jugu tj. unutranjosti Mezije. Tu su prekodunavska plemena mogla prodirati na desnu obalu Dunava tj. rimsku
teritoriju, pa je vojna kontrola ua Morave bila jako vana. Zato je logor u Margumu bio jedan od najznaajnijih na
zapadnom delu mezijskog limesa.
Vojni logor nije do sada otkriven na teritoriji Marguma, tj. na desnoj obali Morave.
Poligonalni kastrum na levoj obali Morave, kod dananjeg Kulia, potie iz ranovizantijskog vremena. Raspoznaje se
poligonalna osnova sa ugaonim kulama. Taj tip utvrenja karakteristian je za poznorimsku ili ranovizantijsku
gradnju. Ali, arheoloki potvren kao ranovizantijski, kastrum na uu Morave se ne spominje kod Prokopija.
Verovatno je da on nije imao na raspolaganju dovoljno detaljne izvore za ovaj deo limesa.
Mogue je da se na istom mestu nalazio i vojni logor iz ranocarskog perioda. U tom sluaju civilno naselje i vojni
logor bili bi razdvojeni rekom.

Kanic je video na desnoj obali Morave, u Oraju, pravougaoni prostor veliine 864x720 m, u kome je on prepoznao
forum Marguma, pravac ulica, kue za stanovanje i ostatke jedne vee graevine (moda hram). Danas se od svega
toga malo moe videti, jer je mnoge tragove grada zbrisala Morava.
Otkriveni su temelji jedne kasnoantike graevine sa hipokaustom.
Postojale su tri faze gradnje:
1. temelji zgrade u najdubljem sloju datuju se u 1.vek
2. novac u drugom sloju datuje se u 2.vek, kao i mermerna glava imperatora s kraja 2.veka (Domicijan, ili Nerva?)
3. graevina naputena u 4.veku, a razorena u 15.v. pri graenju Smedereva
Sem par zidova, danas se moe videti kulturni sloj od nekoliko metara, izpresecan tamnim linijama garei i uta, koje
oznaavaju prekide, nastale usled poara i ruenja.
Kod Marguma se nalazio prelaz preko Morave sa carinskom stanicom, koja je epigrafski potvrena.

Kao kastrum Margum se pominje na nekim opekama, otkrivenim u Kostolcu, pa je sigurno da je postojao kastrum.
Meutim, dimenzije 800x700 su mnogo velike za kastrum. To su po Vitruviju idealne dimenzije grada (toliko da dva
bela vola mogu okolo da izoru za jedan dan). Postoji realna mogunost da je pola grada zauzimao kastrum, a pola
kanabe.
Pitanje glasi: da li kastrum ima bedem?

24
 Misli se da je bio sa druge obale Morave, gde postoji jedna prirodna fosa, a tu bi se moglo nalaziti kruno utvrenje O
oblika (vidi Kontramargum).

Vojska
O posadi se ne zna nita pouzdano.
Krajem 1. veka ovde je podignut vojni logor, u kom je zakratko po. 2.v. bila stacionirana legija IV Flavia, to se
moe zakljuiti po nekim natpisima sa lokaliteta. Posle Trajanovog osvajanja Dakije vojni znaaj Marguma je
umanjen, u legija je prebaena u Singidunum. Tu je posle odlaska legije IV Flavie ostala neka vojska.
U sledeim vekovima posadu Marguma verovatno ine samo pomoni odredi. O njima nema podataka pre 4. veka.
Prema podacima u Noticiji u Margumu je bilo stacionirano jedno odeljenje domae milicije, auxilium Margense.
Ovde se nalazilo sedite dela dunavske flote, koja nosi naziv classis Stradensis et Germensis.

Naselje
Najranije naselje u Margumu su bila kanabe, u kojima su se naseljavali trgovci i veterani legije IV Flavia.
Ovo naselje je potvreno na odlomku natpisa iz Oraja. Na njemu se spominje curator civium Romanorum Margi, a
zvanje kuratora esto je u kanabama. To je jedino svedoanstvo o kanabama u Margumu. Potie iz prve pol. 2.v.

Margum je na nekim natpisima potvren i kao municipijum.

Puni naziv grada, posvedoen na jednom natpisu, bio je Municipium Aurelium Augustum Margum. Ko je Aurelium, ko
mu je dao ovo ime i kojim povodom?
Atribute Aurelium Augustum nose gradska naselja, koja su od poslednjih careva dinastije Antonina 1, Marka Aurelija
ili Komoda, ili poetkom 3. veka od Karakale i Elegabala, dobila status municipijuma ili kolonije.
Mogue je da je Marko Aurelije proglasio Margum za municipijum. Ratujui na Dunavu protiv Markomana, on je
koristio legije iz Panonije i Mezije. Gubici u ratu i kuga, koja je tada bila preneta sa Istoka, smanjili su broj vojnika.
Ratna situacija zahtevala je popunjavanje legija novim regrutima. Poto je vojska mogla biti regrutovana jedino iz
grada, u cilju proirenja baze sa koje su mogli biti regrutovani vojnici za legije, nekim naseljima na Dunavu on je
dodelio gradski status. Tako je mnoge gradove proglasio za municipijume, kako bi iz njih mogao da regrutuje vojnike.
Tada je i Margum mogao dobiti gradski status i postati municipijum (i pre 169.g.).
Margum nije u izvorima posvedoen kao kolonija. U vreme Filipa Arapina jo uvek je bio municipijum. Da li je
kasnije postao kolonija, kao Singidunum i Viminacijum, ne zna se. U izvorima 4.-6. v. spominje se kao civitas.
Terme
Otkriveni su ostaci kasnoantikih termi.

Nekropole
Delimino su istraene rimska, ranovizantijska i gepidska nekropola.

Kasna antika
U kasnoj antici pominje se pod optim nazivom civitas.
Na znaaj grada u tom periodu ukazuje:
- prisustvo odeljenja domae milicije (auxilium Margense)
- prisustvo - sedite, znatnih delova dunavske flote (classis Stradensis et Germensis)
- naselje na suprotnoj strani Dunava, Contra Margum ili Flaviana, koje je obezbeivalo prelaz preko reke

Pokretni nalazi

1
Severi su nelegalno doli na vlast pa su pokuavali da se veu za Antonine preuzimajui njihov kult Herakla i njihova imena.
25
1. srebrni skiptar, s kraja 2. veka
2. mermerna glava imperatora, s kraja 3. veka
3. kvalitetna lokalna keramika, iz 2./3. veka

Episkopsko sedite
Bio je episkopsko sredite, ali ne znamo im imena.
Kod Priska je sauvan opis dogaaja, koji je pokrenuo hunski napad. U njemu je neslavnu ulogu odigrao episkop
Marguma.
Neprijateljstva izmeu Huna i Marguma otpoela su onda, kada je gradski episkop preao na levu obalu Dunava,
opljakao carevu riznicu i grobove sa druge strane Morave. Pobunili su se Huni, jer je pljakao njihove i sarmatske
(esta je pojava da se nadju sarmatski grobovi sa poremeenim grudnim koom; pljakanje grobova je bio teak
prekraj, ali u sluaju paganskih grobova stvar je bila malo drugaija). Huni su zatraili da im se episkop izrui.
Pregovori nisu uspeli, te oni zarate sa Rimljanima i zauzmu neke gradove na desnoj obali, meu kojima i
Viminacijum. Uplaeni hunskim uspehom, graani Marguma su poeli da se kolebaju. Episkop, meutim, nije ekao
da oni donesu odluku o njegovom izruenju i prebegne Hunima. Uskoro ih je on doveo na rimsko tle, odakle su na
dati znak preli nou na desnu obalu i zauzeli Margum.
Tako Huni jurei njega, rue Margum 441.g. i jo 70 gradova u Meziji.

Kraj
Grad se spominje u izvorima kao mesto ubistva Karina 284.g, koje je omoguilo dolazak Dioklecijana na vlast.
434.g. u Margumu su se sastali vizantijski i hunski poslanici, a razgovor je obavljen u poljima van gradskih zidova.
Huni su ga razorili 441.g.
Sudbina Marguma posle hunskog osvajanja je neizvesna, jer izvori ute.
Utvrenje na levoj obali Morave spominje se u izvorima 6.v. kao castellum.
Kod Jordanisa se spominje civitas Margum kao mesto sukoba 505.g, izmeu Sabinijana - vizantijski vojskovoa i
magistar militum per Illyricum, i Munda - potomak Atile, gotski saveznik i gepidski voa. Sabinijan je bio poraen i
sklonio se u kastel Nato. Sedite Munda, bila je Herta. Oba mesta su nepoznata.
Verovatno je obnovljen u vreme Anastasija.

17. MEDIJANA

Predgrae Naisusa na levoj obali Niave, letnjikovac Konstantina I i naslednika mu, danas Brzi Brod kod Nia.

Vila
Sredini prostor zauzima raskona vila s velikim peristilom, dimenzija 62x35,4 m. Ulaz u vilu se nalazi na jugu i
naglaen je sa 2 pilona. Iz trema peristila ulazi se u prostoriju priblino istih veliina, koje su se du zapadne, istone i
severne strane nizale u dva reda. Pod trema bio je ukraen mozaicima s geometrijskim motivima, a mozaici u
Triklinijumu i na njegovom ulazu bili su figuralni (Meduza, reno boanstvo). Triklinijum sa apsidalnim zavretkom i
kontraforima na spoljnoj strani nalazi se u osnovi peristila, na njegovoj severnoj strani.

U sklopu vile je i nimfej, koji se sastoji od pravougaonog vestibila, etsougaone centralne prostorije sa vodoskokom i
tri aneksa. Apsidalni aneks na severnoj strani flankiran je aneksima pravougaone osnove.
Manje terme u severozapadnom delu verovatno su bile u sastavu vile.
itnica je otkrivena zapadno od vile, a u njenom su sreditu ukopani keramiki pitosi.
26
 Vodotoranj je na blagoj padini, jugozapadno od itnice, a sluio je za snabdevanje vodom objekata u Medijani.

Skulpture
U okviru vile naeno je u sekundarnom poloaju 16 skulptura od mermera i porfira, koje prikazuju Asklepija, Higiju,
Merkura, Dionisa i ostala boanstva.
Pretpostavlja se da potiu iz paganskog hrama posveenog Asklepiju.

18. MUNICIPIUM S...

Rimski grad u unutranjosti provincije Dalmacije, podignut na terasi iznad leve obale Vezinice, danas Komini kod
Pljevalja.
Postao je municipium sredinom 2 veka.
Izmeu 1967. i 1975. istraene su dve nekropole:
1. nekropola I, na Belom bregu
2. nekropola II, na zaravni prema Vezinici

Nekropola I
Otkriveno je 385 grobova spaljenih pokojinika, iz 1./2.v.ne.

Nekropola II
Sahranjivanje je obavljano od 2. do pol. 4 veka.
Istraeno je 287 grobova du aleje od 130 m, s 8 porodinih grobnica i 15 pojedinanih grobova s nadgrobnim
spomenicima.
2 netaknute grobnice Pripadaju Aureliji Maksimini i Pakoniji Montani, graene po uzoru na akvilejske porodine
grobnice.
Na periferiji nekropole II Grobovi inhumiranih pokojnika, od kojih su neki sahranjeni s konjima. Pretpostavlja se
da su to grobovi pripadnika nekog varvarskog plemena, moda Sarmata, koji su u dr. pol. 4 v. bili kao rimski
najamnici naseljeni u ovaj deo provincije Dalmacije.
Grob s olovnim sarkofagom Sahranjen je pokojnik s veim brojem staklenih posuda. Jedinstvena je staklena aa s
natpisom (diatreta), verovatno proizvod kelnskih radionica.
Na osnovu natpisa mogue je zakljuiti da su na nekropoli II sahranjivani uglavnom domoroci i doseljenici iz
priobalnih gradova Dalmacije, posebno iz Rizinijuma.

19. MUNICIPIUM MAL - SKELANI

Rimsko naselje na levoj obali Drine, kod Srebrnice u Bosni, rano kolonizovano italskim doseljenicima s istone obale
Jadrana.
Pretpostavlja se da je to bio glavni grad Dindara, verovatno M (unicipium) Mal (vesatium).
27
 Graani su postavili poasne spomenike Antoninu Piju, Septimiju Severu i Karakali, kao i oltare kapitolijskoj trijadi,
Silvanu, Marsu, Liberi, Mitri i grkim boanstvima Asklepiju i Higiji.
Istraene su dve crkve, jedna sa 7, a druga s 4 prostorije.

20. MUNICIPIUM DD

Rimski grad u dolini Ibra, u blizini sela Soanice, severno od Kosovske Mitrovice.
Dobro istraen. Nije tipian rimski grad.
DD se upotpunjuje kao Dardanorum.
Status municipijuma dobio je poetkom 2.v., kad su na Kopaoniku i Rogozni intenzivno korieni rudnici olova, cinka
i zlata. Krajem 4.v.n.e. grad je opusteo.

Ne pominje ga ni Ptolomej, ni Plinije - moda je nastao kasnije.

U vreme Trajana ovde se javlja metalni dardanski novac (metali Dardanici). Na reversu je personifikacije Dardanije sa
klasjem i rudarstvom u Trajanovo vreme se osnijvaju rudnici i gradovi vezani za njih. Da li je Municipijum DD iz te
prie? On je u blizini Trepe i Kopaonika.
Nema mnogo epigrafske gradje u vezi njega, ali se ne javlja ni Elie ni Ulpija.

Forum
Prvobitno urbano jezgro potie s poetka 2.veka.
Forum je istraio E. erkov izmeu 1956. i 1965.g. On je jedini u Meziji, a u bivoj Yu jo samo u Dokleji.
Ovaj se bitno razlikuje od tipinog rimskog foruma. On je pravougaonog oblika (dim. 25x38 m), na zapadnoj i
istonoj strani zatvoren porticima. Oni su korieni u ovom prvom periodu kao trezori za uvanje votivnih darova (ili
polufabrikata iz drugih provincija) deifikovanom junaku Antinoju.
Forum ima vertikalnu osu i na podijumu (prilaz stepenitem) u osi foruma podignut je hram. U jonskom stilu je (dim.
15,77x14,25 m), tipian rimski hram, sa prilazom i apsidom. Na samom je kraju, to je tipino. Hram je posveen
Hadrijanovom ljubimcu Antinoju iz Bitinije, koji je tragino poginuo.
Na forumu bono postoje portici, ali pred njima su dva objekta neobine funkcije sa raslanjenom povrinom. Unutra
su stubovi. Ove dve bone udne gradjevine se obino tumae kao horeum (itnica). I to tako jeste i ovde pod je
podignut na stubie zbog izolacije. Horeum nikada nije sastavni deo foruma osim ovde.
Ispred ulaznog dela foruma, malo na jug je trobrodna bazilika (tipina urbana). Poloaj bazilike nije iznenadjenje. Ova
bazilika nije skroz trobrodna, ima atrijum libertes i trem unutar nje, ali i toga ima drugde.
udna stvar je da ovaj forum nije u centru naselja, to je odstupanje od rimskih kanona. Ovde se sve graevine niu
niz jednu liniju, verovatno uz neki put. Jedine analogije imamo u dolini reke Japre u Bosni i Hercegovini gde su isto
gradjevine linearno naredjane, a forum nije u centru. Zajedniko im je da su oba rudarski gradovi (sa objektima) uz
reku koja je vana za metalurgiju i oni prate ovaj princip.
Za rudarstvo se vezuju ovaj udni raspored i itnice.

Hram je posveen Antinoju, Hadrijanovom ljubimcu. Zato ovde? Ovde su naseljeni uglavnom iz Bitinije (Mala
Azija), kako bi pospeili metalurgiju. Oni diu ovaj hram da bi istakli svoje poreklo (Ganimed je bio isto iz Bitinije).
Hram je podignut kasno, oko 136.g, a moda ga je i sam Hadrijan podigao.
Ima ideja da ne bi umanjivali sakralnost foruma postavljanjem itnice. Bilo je teorija da su tu uvani slici
(polufabrikati rude) pre transporta na drugo mesto u carstvu. Slici su bili istog oblika i imali peat koji garantuje
teinu.
Ovako moda ima vie smisla hram je bitinijski, tezaurioni, bazilika za reavanje sporova.

28
 Sve ovo je u jednom momentu srueno, za vreme gotskih upada 247./249.g. To je udno jer nijedan drugi grad tada
nije stradao (nije imao vojsku).
Obnovljen je krajem 3.veka.

Obnova
Krajem 3. i poetkom 4. veka, u vreme tetrarhije, radi izgradnje novog foruma, poruene su sve starije zgrade osim
hrama. Sagraeno je:
- na istonoj i zapadnoj strani foruma nalazile su se itnice
- juno od foruma nalazila se forumska bazilika (dim. 55x16,75 m), koja je imala atrijum s eksedrom i trem na
ulazu
- u severozapadnom delu grada sazidane su terme, a du njih su otkriveni ostaci ulica i graevina
- zidovi nekih zgrada su bili ukraeni freskama i ploicama od raznobojnog mermera
- severoistono od foruma naeni su objekti vezani za metalurku delatnost (rudari su bili Besi)
Konano je sruen u 4.v. od strane Gota i vie nije obnavljan. Izgleda da ga je zbog svoje razvuenosti bilo teko
braniti.
Znai grad ima dve faze:
1. do 247/249.g.
2. od 3-4. veka

Sahranjivanje
Na oblinjoj nekropoli naen je vei broj sarkofaga.

Epigrafika
U epigrafici pominje se municipijum i stanica (Stacio metali Dardanici). Sve to mora biti blizu. Natpisi:
1. natpis koji izvesni Septimije (vreme Severa verovatno) posveuje Jupiteru, Nemezi Regini (ona je zatitnik
ugovora, potenja) i lokalnom geniju (duhu) ovog stacija. Kada se spominje Novi Pazar onda je to najverovatnije
beneficijarna stanica.
2. spomenik koji spominje Municipijum DD, najverovatnije iz druge polovine 2. veka.
3. natpis za vreme Gordijana III isto spominje Municipijum DD.

Municipium DD ili Stacio?

Postavlja se pitanje da li je ovo to mi poznajemo Municipijum DD ili stacio / beneficijarne stanice.
Stacije su sluile kao zatita puteva i bezbednosti i imali su neto vojske (ne zna se da li dovoljno da izdri napad
Gota). Onda je ovo Municipijum DD, jer je pao.
Ali ako je ovo Municipijum DD, gde je onda naselje? Ima u jednom selu Slatini u blizini (10 km) veliki konglomerat
materijala, pa bi to mogao biti Municipijum DD.
ta je ta ne zna se sigurno.

Kult
Nema tragova hrianstva. Nije prepravljena bazilika. udno je ako je ovo Municipijum DD zato nema episkopa.
Ima mnogo orijentalnog, helenistikog materijala.

21. NAISSUS

Rimski i vizantijski grad. Naisus se vezuje za ime reke Niave - Navisus. Samo ime Niave je verovatno trako.

29
 Veruje se i da ime Naissus potie od keltskog imena za Niavu, za koju Holder tvrdi da je podrku naao u
kasnoantikom gramatikom spisu Consentii ars.

Istorijat
Osnovali ga Rimljani posle pobede nad Dardancima krajem 1.v.pne., kao vojnu bazu i naselili ga rimskom posadom.
Grad se nalazio na raskrsnici vanih puteva koji su povezivali june (Scupi, Ulpiana) sa severnim, podunavskim
gradovima (Singidunum, Viminacium, Ratiaria).
Prvi sigurni podatak koji nam ukazuje da je Ni bio naseljen Rimljanima u to doba, potie sa kraja 1.v.ne. i govori da
je veteran L. Valerije iz I kritske kohorte iveo u Niu, to govori da je grad ve bio urbanizovan, jer je obiaj bio da
islueni vojnici po kraju slube se u penziju vrate u provinciju gde su sluili. Ako znamo da ovaj spomenik potie iz
oko 70.g.ne. to je podatak da je on moda sluio ovde, negde oko 50.g.ne.
Posle organizovanja provincije Gornje Mezije, Naisus je od 15.g. bio znaajan trgovaki i vojni centar.
Od vremena Dioklecijana pripadao je provincije Sredozemnoj Dakiji.
U 4. veku je postao episkopsko sedite.
Stradao je tokom upada Huna 441. godine, obnovljen je za vreme Justinijana.
Sloveni su ga osvojili krajem 6. veka.

Istraivanja
U Naisusu su otkriveni:
- ostaci monumentalnog objekta pod svodovima (moda podijum hrama)
- trobrodna graevina
- poploana ulica
- van turskih bedema otkrivena je graevina s oktogonom ukraena podnim mozaicima, iz vremena tetrarhije
- gradski bedemi su delimino istraeni
- ostaci mosta su naeni u Jagodin-mali

Izvori
Od pisanih izvora pominje se u nekoliko itinerara koji pokazuju glavne puteve i gradove, sa navoenjem stanica, gde
se moglo prenoiti, snabdeti hranom i ostalim potrebama ili nai utoite.
Nais se pominje u Itinerarium Antonini, Itinerarium Burdgalense, Tabula Peutingeriana. Veruje se da sve ove mape i
itinerari potiu iz 3. i 4. veka, to je usled mnogih kopiranja i prepisivanja nemogue tano utvrditi.
Grad se pominje i u Codex Theodosianus i Codex Iustinianus, sa oznakama datuma kod zakona koji su doneti u
Naisu.
Kod Priska postoji podatak koji govori o Naisu, i kae da je posle rata Huna i Romeja, Atila traio da granica ne bude
na Dunavu ve na reci Danubi koja je u kontekstu Naisa. Sada se naziv Danubi prvi put koristi za Niavu. Imajuu u
vidu da je Prisk vie puta bio u Naisu teko da je mogao da pogrei. Moda je kasnije prepisiva pomeao. Ima i
trako ima Danuba koje se vezuje za reku. Mogue je da je dolo do promene imena, a moda gornji i donji tok imaju
razliito ime.
Naisus se prvi put pominje kod Ptolomeja. On kae da u Dardaniji ima 4 velika grada: Ulpijana, Naisus, Skupi i
Aribation.

Municipium
Kada je Naisus postao municipijum? Nezna se. Iz injenice da se ne pominje u onom spisku gradova iz Viminacijuma
odakle se dobijaju novi vojnici (samo municipiji i kolonije) zakljuuje se da tada (169.g.) nije to bio. Medjutim taj
30
 laternon nije ceo ouvan (oko 40% je ouvano), pa je moda i bio u spisku. A ako i nije bio, to ne znai nita. To je
laternon za samo jednu legiju i jednu godinu, jer ako su predhodne godine dali vojnike za neku drugu legiju ne bi ni
bili u spisku.
Marko Aurelije kada ratuje sa Markomanima stvara lokalne jedinice i jedna od njih je smetenja u Naisu, a druga u
Timok Minor (?). Onda je tada on ve bio municipijum, a ovo se odvija 170.g.
Remesijana je manja i ona je postala municipijum u vreme Trajana. Onda teko da nije i Naisus tada dobio municipij.

Naselje
Naisus je na najvanijem stratekom mestu Balkana.
Naselje je verovatno niklo pored nekog domorodakog vikusa (traki, dardanski, keltski?), kao to se moe videti na
lokalitetu Brzi Brod, gde se nalazi Mediana, palatni kompleks pored kojeg se nalaze ostaci naselja iz ranog bronzanog
i gvozdenog doba.
Misli se da je tu bio prvi vojniki logor ak i pre nego to je uspostavljena provincija.
Vojni logor je sagraen na desnoj obali Niave, negde u okvirima dananje tvrave koja potie iz turskog vremena, jer
je sigurno da je morao biti od dugotrajnijeg materijala, ve od prve decenije 1.v.ne, kada je ovde stacionirana kohorta
I Aurelia Dardanorum, jer logor II kohorte u kastelu Timacum Minus kod Ravne je od kamena, dimenzija 100x120 m,
pravougaone osnove sa ugaonim kulama, a s obzirom da je kohorta imala negde oko 1000 ljudi i bila konjika, mora
da je takva bila i I kohorta koja se nalazila u Naisu u isto vreme.
Samo civilno naselje tj. grad (P = 20 do 25 ha), verovatno se rasprostiralo na prostoru unutar sauvane tvrave, sa
moda izuzetkom termi koje su naene van turskih (a moda i rimskih) zidina na severu naselja. ini se da su te terme
i jedina graevina na toj strani bedema, jer se grad, veruje se, irio prema jugu, ka reci Niavi.
Grad je verovatno snabdevan vodom sa lokaliteta Devojako drelo, oko 2 km od sela Kamenica. Akvadukt je bio
graevina ija je debljina zida iznosila 1,65 m.

Cecina Sever je negde iz Mezije doveo veliku vojsku da skine opsadu za vreme Panonskih ustanaka. Veovatno su tu
bile te legije (14./15.g.) dok nije formirana provincija, pa legije idu na Dunav, na granicu. Gde je bio logor tog Severa,
ne zna se (bio je od drveta). Nije na putu jer se ne javlja u itinerarima. Verovatno je uz Moravu.
U Naisu ostaju kohorte, a najglavnija je kohorta Secunda Aurelija Dardanorum, koju je formirao Marko Aurelije.
Izgled logora kohorte Prime Aurelija Dardanorum je poznat, pa je verovatno i u Naisu bio takav. Pravougaon, iz
sredine 1.v, po osobinama isti kao u Viminacijum, ali manji (sa kulama, kapijama i seenjem na 1/3- 2/3).
To utvrenje (Severovo?) je naputeno i ovo novo je u gradu.Danas je preko njega turska tvrava,a rimska je vea.
U ovom izgledu grad ulazi u kasnu antiku. Tada doivljava uspon jer je tu roen Konstantin Veliki (ukrasio grad).

Kasna antika
Prvi car iz tog kraja je Klaudije II Gotski (268-270.g.). Pobedio je Gote kod Naisa, tako to im je doao iza lea dok
su opsedali grad (znao je okolinu odlino), ali je poginuo u borbi. 269.g.ne pod zidinama Naisa desila se odsudna
bitka koja je na due vreme otklonila opasnost varvarskih plemena preko limesa. Naime, predhodne godine,
organizovane jedinice Skita, Herula, Gota i Peuka, krenule su prema Atosu. Prve bitke odigrale su se u gornjem toku
Aksiosa, dananjeg Vardara, gde su varvarima dalmatinski konjanici naneli teke gubitke, ali ih nisu zaustavili, tako
da su oni napredovali ka Niu gde ih je saekao car Klaudije II i poznavajui teren, unitio vojsku od 50 000 varvara.
Odatle je i njegov roak po majci, Konstancije Hlor.
Njegov sin, Konstantin Veliki, roen je u Naisu.
Tako Naisus postaje carski grad, a tu su roeni i neki drugi carevi kasnije.

31
 Tada su verovatno zazidani neki ulazi i stavljene velike kule na uglovima.
Ispod tvrave, malo dalje je reka. Tu je bio most i tu je nadjena glava Konstantina. Sa suprotne strane most je delio
jedno utvrenje sa lepezastim kulama, koje su karakteristine za Konstantinovo vreme.
Naen je 1904.g. jedan tas na kome pie u vreme cara Konstantina ova tvrava je sagraena. To ne moe biti ona
velika iz vremena Trajana, koju je opravljao Aurelije, pa Dioklecijan. To je verovatno ona preko reke.

Prvi pomen utvrenja je kod Julijana, koji je boravio u Naisu. On kae da je Naisus mnogoljudan grad, vie puta
opsedan, ali nikada osvojen. Podatak iz 361.g.
Pitanje je kada je on to bio opsedan? Moda: Goti za vreme Klaudija II, ili Goti i pre 253.g, ili Kostobici 169.g. (tada
je pala Serdika, a Naisus je onda odoleo).

Hunsku opsadu 441.g. opisuje Prisk. On kae da su Huni preli reku i na zemljitu izmeu reke i zidina postavljaju
sprave. Ovnovima su provalili u grad. Tada je grad pao.
Prisk 447.g. ponovo tuda prolazi i kae da je grad jo uvak razruen i pust, pa su oni zanoili dole u polju, dalje od
reke, jer su tu jo bile kosti poginulih.

Jordanes kae da je Naisus prvi grad Ilirika, ali to je preterano, jer Iliriku pripadaju i Salona, Viminacijum, Sirmijum.
Moda misli da je prvi na koji se naie kad se ide iz Trakije. Ako se ide odatle prvi grad bi bila Remesijana, ali Naisus
je verovatno bio vei i veeg ranga. Nemamo podatke da je Naisus ikada proglaen za koloniju, ali imajui u vidu
njegov znaaj teko da nije bio. Tim ne objanjava zato je vieg ranga od Remesijane.

481.g. u Naisu su Ostrogoti.

Tada gotski kralj (otac Teodorihov) u Naisu ostavlja malu posadu. Zato malu posadu? Verovatno zato to je grad bio
obnovljen, imao vrste bedeme (za vreme Zenona ili Anastasija).

Justinijan
Justinijan ga isto obnavlja kada obnavlja Serdiku. Zato to on radi ako ga je obnavljao Zenon ili Anastasije? Zato to
je stradao u zemljotresu 518.g. koji je bio ogroman, najvei na Balkanu, sa epicentrom u Skupiju, i oko njega se
sruilo 40 gradova. Svi ostali potresi od onda bili su njegovo smirivanje. Na bedemu starog utvrdjenja, na delu ka
Niavi vidi se pucanje i pomeranje koje moe biti jedino tektonsko. Njega nije obnovio.
Tamo gde je danas autobuska stanica u Niu nadjen je polihromni bedem irine 6m, veoma moan, kao Solunski. To je
verovatno obnova Justinijana, koji nije obnavljao staro utvrenje i grad, jer su bili veoma razrueni.

Nadjene su jedne velike terme pored bedema starog utvrenja. Takve velike su graene van bedema (okvira grada), na
Gradskom polju, da se tu okupaju oni koji dolaze pre nego to dou u grad.
Onda bi se nastavak onog ogromnog zida trebao traiti iza termi.

Ima nekih indicija da je postojao jo jedan logor u blizini (nevano).

Bazilika sa martirijumom
Na terenu kasnoantike nekropole u Jagodin-mali na istonom izlazu iz grada do sada su konstatovane etiri vee
kulten graevine - crkve, od kojih je konzervirana i pristupana jedino bazilika sa martirijumom kod Mosta mladosti.
Ostaci ove graevine sauvani su samo u temeljima. Graevina predstavlja uobiajeni tip trobrodne ranohrianske
crkve, veih dimenzija, sa jednom apsidom i narteksom.
Prilikom otkrivanja crkve otkriveno je i nekoliko kasnoantikih grobova u njenoj unutranjosti, a verovatno su i ovim
grobovima pripadala tri hrianska natpisa u mermeru koji su u Nikom muzeju.

32
 Na zapadnu starnu crkve naslonjena je prostrana kripta martirijum, sa osnovom pravougaonog oblika, iz kojeg se
stepenitem izlazilo u narteks bazilike. Na severnoj i junoj strani martirijuma nalaze se po dve nie u ijim se
udubljenjima nalazila tela sahranjenih u kripti. Ova graevina datovana je u 5.v.ne.

Ostave
U kasnoj antici u Naisusu su se nalazile carske radionice za izradu srebrnih posuda i oruja:
1. jedna ostava je sadrala 7 srebrnih tanjira kovanih povodom proslave desetogodinjice Licinijeve vladavine
2. ostava bronzanih posuda i novca naena je u jednoj graevini iz poznog Carstva
3. bronzana glava Konstantina Velikog i bronzana figura Jupitera na prestolu naene su u koritu Niave

Nekropole
Severno i juno od grada protezale su se nekropole.
Istraena je nekropola u Jagodin-mali. Imala je nekoliko stotina grobova, datovanih od 4.-6.v, i nekoliko grobnica.
Najouvanija je grobnica iz sredine 5. veka, u kojoj su sahranjeni crkveni velikodostojnici, s poluobliastim svodom u
unutranjosti i bogato ukraena freskama (Hristov monogram, figure apostola Petra i Pavla, rajska ograda).
U grobovima su na|ene keramike i staklene posude, uglavnom lokalne proizvodnje.

Vile
U okolini Naisusa, na Viniku i Gorici, bile su podignute seoske vile.
U vili na Viniku naena je ostava novca s kraja 3. veka.
U vili na Gorici naena je ostava srebrnih posuda.

22. PINKUM

Rimsko utvrenje s naseljem, na uu Peka u Dunav kod Velikog Gradita.

Ime je dobio po reci Pek (dugaak, izvire u Dardaniji), jer iz naziva proistie ime Peka (Pincus).
Oblast Pinkuma nije arheoloki ispitana i ne zna se da li je na tom mestu postojalo preistorijsko utvrenje.
O rimskom Pinkumu obavetenja su takoe skromna.

Izvori
Verovatno je na ovom prostoru bilo i sedite teritorije plemena Pikenza.
Kod Plinija se reka Pincus spominje prvi put.
Ptolomej pominje teritoriju Pincensis, kao teritoriju koju naseljavaju Pikenzi.
A. Marcelin, u 4.v, zna za Pikenze na levoj obali Dunava. Kae da se Konstancije (prvo vodi rat protiv Sarmata i
trijumfuje kod Marguma) 358.g. sukobio u Banatu sa Amicenzima i Pikenzima, nazvanim po susednim oblastima.

Stanovnitvo
Postoji obiaj da se narod, koji je pod administrativnom vlau nekog grada zove po njemu.
Ko su oni: autohtoni, doseljenici, Daani (Daani su bili prebaeni ve na drugu obalu, pa teko da bi ih ostavili i sa
druge), Sarmati (Sarmati pod administrativnom vlau Pinkuma; kako onda takav grad nije municipijum)....?

33
 Pikenzi su deo nekog veeg plemena koje je nekada naseljavalo ovu oblast. Ime su dobili po reci Pincus (Pek), a naziv
se kasnije, verovatno u rimsko doba, preneo i na deo stanovnitva na levoj obali Dunava. Moda su to bili Geti
preseljeni u 1.v. iz prekodunavskih oblasti na desnu obalu.
Etnika pripadnost im nije utvrena. Nazivi Pincum, Pincus i Pincenses vezuju se za keltske, ilirske ili trake govore.
Verovatno su pripadali trakoj grupi, jer je oblast oko Peka ulazila u teritoriju naseljenu nekada Tribalima.
Bio je upa. Tu su iveli oni koji su dali ime reci i gradu.

Naselje
Na Tabuli se pominje kao stanica (mansio Punicum) na putu pored Dunava.
U izvorima Pinkum nije potvren kao gradsko naselje (civitas), i ne znamo njegov status kao grada.
Nekoliko otkrivenih natpisa pokazuju da je postojalo naselje na ovom mestu.

Pinkum je verovatno bio glavno naselje rudnike oblasti u dolini Peka.

Tu je bilo rudarsko administrativno sedite, teritorija Metalla Aeliana Picensia. Zato se misli da su ovi Rudnici
eksploatisani u vreme Hadrijana (Elie), kako pokazuje natpis na rudnikom novcu (Metalla) Aeliana Picensia.
Rudniki novac nije moneta kojom se sve plaa, ve samo na teritoriji rudnika i za odreene stvari - ko etoni.
Bio je luka i administrativni centar tih rudnika. U administrativnom pogeldu teritorija Pikenza, kao rudnika oblast,
bila je izuzeta iz vlasti provincijskog upravnika i potinjena direktno caru.

Jedan natpis iz Singidunuma (iz eleznika, sa sarkofaga) spominje nekoga ko je dekurion i kvatrovir nekog grada koji
se oznaava kao MAP. Neki su to onda tumaili kao:
- municipium Aelii Pinci, to bi znailo da je dobio municipijalni status u vreme Hadrijana
- municipium Apuliensis, grad u Dakiji, veliki rudarski centar koji je bio municipium
- moda natpis nije ni dobro proitan, pa je MAR ustvari Margi
Da je ipak krivo ukazuje i konteks nalaza: na tom mestu je bilo utvrdjenje 120x100m, sa pravougaonim ugaonim
kulama. Kasnije se mislilo da nije utvrenje, ve utvrena vila kakve su bile karakteristine za pozno vreme. Unutar
tih zidina je onda kua, terme, hram To je vreme vojnikih careva i posle.
Ako je to vila, a vlasnik je onaj sa sarkofaga, onda bi on mogao biti upravnik iz Apuluma, jer je Apul tada bio
izgubljen i stanovnitvo je prebaeno, a on moda doao ovde.
Na ovom podruju ima jo nalaza.
Utvrenje
Otkriveno je utvrenje na levoj obali Peka. Sagraeno je krajem 3. ili poetkom 4. veka. To je bio kvadriburgijum,
dim. 50x50 m. Ali ta je pre? Ovo je verovatno kasnije utvrenje.
Na uu Peka postoji jedna prirodna aglomeracija, gde bi moglo biti starije utvrenje iz vremena Hadrijana, ili
Trajana. O njemu se malo zna. Prilikom promene i obruavanja obale vide se tu sedimenti (debljine 1,2-1,3 m), koji bi
odgovarali.
Izgleda da je Pinkum imao izvesna upravna prava i preko Dunava. Zabeleeno je i jedno utvrenje na levoj obali
Dunava, nasuprot Pinkumu, kod mesta Poeena de sus (Bosisiana). Kod Poeene de sus zaista se nalazilo rimsko
utvrenje. Pretpostavlja se da je ovaj kastel bio posednut odredima, koji su bili stacionirani u Kupama Ali utvrenje
lei blie Pinkumu nego Kupama i stoga su njegovu posadu verovatno inili odredi iz kastela na uu Peka. Na to bi
ukazivala i okolnost da je kastel u Pinkumu malih dimenzija, a u Noticiji se spominje kao sedite komande dva

34
 odreda: cuneus equitum Constantiacorum i cuneus equitum Dalmatarum. Jedan deo vojnih snaga iz Pinkuma morao
se nalaziti na levoj obali Dunava, kod Poeene.

Vojska
Neizvesno je koje su jedinice bile stacionirane u Pinkumu u toku ranocarskog perioda.
Tu su bile smetene ale, pomone konjike jedinice.

U utvrenju, podignutom u 2.veku, bio je stacioniran deo legije VII Klaudie.

Naeno je dosta opeka koje svedoe o legijama VII Klaudia (2. vek): VII Klaudia pia Severina (3. vek) i VII Klaudia
sub cura Victorini (sa oficirima koji se brinu za pravljenje opeke, 4. vek). One svedoe o kontinuitetu.
Pronaene su i opeke sa igom LEG IIII, to verovatno potie od legije IV Flavie. Krae vreme mogli su se neki
odredi ove legije nalaziti na uu Peka.
Jedan natpis pokazuje da se u ovom kastelu nalazio deo neke legije, ali je izostavljeno ime. Izostavljanje imena legije
znai da je bila u pitanju svima poznata jedinica, stacionirana u Pinkumu. S obzirom na veliki broj otkrivenih opeka,
verovatno je to bila VII Klaudia.

U Noticiji se spominje da su ovde, u 4.v, bila smetena dva kunusa (vojne jedinice od 150 ljudi): cuneus equitum
Constantiacorum i cuneus equitum Dalmatarum.

Nekropola
Na nekropoli Pinkuma otkriveni su:
- grobovi spaljenih pokojnika tipa Mala Kopanica-Sase iz 2. veka
- kasnoantiki grobovi jednostavne konstrukcije od opeke iz 4. veka

Kraj
Utvrenje je stradalo u upadu Huna 441.g.
Poslednji put se Pinkum spominje kod Prokopija, koji kae da ga je obnovio Justinijan.
Obnovljeno je u vreme Justinijana. Stavljen je u isti nivo onda sa Lederatom, koje je kvadriburgijum. Isto je uradio u
Kupama. Obnovio je veliko utvrenje i dodao mu krune kule. Ni ovde mu ne daju vei znaaj - bio civitas.

23. PONTES / TRANSDROBETA

Rimski kastel podignut s ciljem da titi Trajanov most na Dunavu, dananji Kostol kod Kladova.
Kao i most, utvrenje je sagraeno u periodu vladavine Trajana, izmeu dva Daka rata (103-105.g.).
To je kameno utvrenje koje je po obliku, veliini, rasporedu komunikacija, izgledu i poloaju kula i principije
karakteristino za prvu polovinu 2. veka.
Ovaj deo dunavske obale bio je administrativno povezan s Drobetom.

Kod Prokopija se kastel na mezijskoj obali naziva Pontes, a onaj nasuprot njenu na dakoj obali Teodora.
Za naselja koja su se razvila sa obe strane mosta, u ranijim izvorima su se sauvali drugi nazivi: grad na severnoj obali
Dunava zvao se Drobeta, a naselje na mezijskoj obali Dunava Transdrobeta (u Noticiji).
35
 Pontes je bio kastel na teritoriji Mezije, a Drobeta je bila gradsko naselje na teritoriji Dakije.

Trajanov most
Most se nalazio izmeu dananjeg Kostola na desnoj obali i Turn Severina na levoj. Povezivao je obale Dunava kod
Pontesa i Drobete, i spajao Dakiju sa Mezijom.
Sagraen je u vreme Trajanovih ratova sa Daanima, izmeu 101./102.g. i 105/.106.g.
Arhitekta je bio Apolodor iz Damaska.
irina Dunava na tom mestu iznosila je preko 1 km, pa je da bi se most podigao, vetakim kanalima smanjen nivo
reke. To potvruje natpis iz Karataa.
Predstave na Trajanovom stubu i na rimskom novcu, pokazuju da je bio podignut na 20 stubaca postavljenih u korito
reke pomou kesona. Gornja konstrukcija bila je od drveta, a na prilazima su se nalazile figure cara.
I danas su vidljivi ostaci stubova mosta, u znatnoj visini.
Most su titila utvrenja sa obe strane reke, Pontes i Drobeta. Nazvani su Drobeta i Transdrobeta.
Most nije bio duga veka:
- Dion Kasije saoptava da su ga Rimljani poruili uskoro posle smrti Trajana, da bi onemoguili varvarima da ga
koriste pri svojim upadima na desnu obalu Dunava.
- Ve je Hadrijan skinuo njegovu gornju konstrukciju, i tako ga onesposobio za upotrebu.
- Prokopije tvrdi da je most sruen usled naleta vode. Zatim su stubovi i temelji poruenog mosta ometali plovidbu
Dunavom, i stoga su Rimljani bili prinueni da prokopaju kanal, koji se odvajao kod mesta Pontes, a zatim se
ponovo ulivao u Dunav. On ne kae na kom mestu se kanal ponovo spajao sa Dunavom, i stoga se ne moe utvrditi
da li je on bio prokopan uzvodno ili nizvodno od kastela Pontes. Rimski kanal je po nekima dananji Sipski kanal.
Ovo je moda tano, jer priroda terena kod Sipskog kanala ometa plovidbu na duem sektoru. Ostaci mosta i
podvodne stene mogle su biti razlog za prokopavanje kanala u rimsko doba.

Utvrenje
Na desnoj obali Dunava otkrivena su dva utvrenja (nisu istovremena):
1. oko 2 km istono od Kostola, utvrenje dim. 50x30 m, sa okruglim ugaonim kulama, koje pripadaju
ranovizantijskom tipu gradnje.
2. vee utvrenje, u blizini, sa stranama dugim 120 m, mogue da je nastalo u ranocarskom periodu

Arheolokim iskopavanjima, koja su vodili M. Garaanin, M. Vasi i G. Marjanovi-Vujovi, konstatovano je

nekoliko faza gradnje i rekonstrukcije.
Faza 1a Platforma od oblutaka spojenih malterom, na kojoj se formiraju kasniji slojevi i na kojoj lei kastel.
Platforma je prostor pripremljen za smetaj graevinskog materijala potrebnog za podizanje mosta i kastela, posle
ega je njen severni deo mogao biti iskorien kao pristanite.
Faza 1b Period izgradnje kamenog kastela koji je postojao tokom sledee decenije.

Faza 2 Pripada joj grudobran koji se sastoji od osnove, zemlje meane sa garom kroz koji su provuene horizontalne
oblice, krune od zapeene zemlje koja je sa spoljnje i unutranje strane ojaana sa pobodenim koljem. Grudobran se
datuje u 150.g.ne, i verovatno je bio podignut na brzinu usled nekog neprijateljskog napada, na ta upuuje i loa
gradnja temelja na severnom bedemu. Ova faza se vezuje za Marka Aurelija.
Faza 3 Pripada joj mlaa kula graena od opeka sa kamenim temeljima prislonjena uz bedem. Kod severoistonog
ugla ova konstrukcija kule nalazi bliske analogije sa fortifikacionim objektima severijanske epohe.

36
 Faza 4 Radi se o dva horizonta stanovanja, okarakterisana manjim primitivno graenim kuama. Pokretni materijal
pripada vremenu od kraja 3. do 4.v. Naen je novac Valentinijana I i Konstancija II. U ovoj fazi kastel gubi znaaj
fortifikacionog objekta.
Faza 5 Vizantija.

Vojska
Otkrivene su opeke sa igovima kohorti I Cretum, II Hispanorum i III Brittonum. Ovi odredi gradili su most i
utvrenje u vreme Trajana. Nijedna od njih nije bila stacionirana na desnoj obali.
O posadi kastela Pontes po zavretku Trajanovih ratova na Dunavu ne zna se nita pouzdano. U njemu se mogla neko
vreme nalaziti kohorta I Antiochensium.
U Noticiji se Transdrobeta pominje kao sedite prefekta dela legije XIII Gemina.

Istorijat
Izvesne prepravke izvrene su u vreme Marka Aurelija.
Ozbiljnija rekonstrukcija izvrena je tokom vladavine Septimija Severa.
U 4. veku utvrenje je izgubilo strategijski znaaj, pa je na njegovom prostoru formirano naselje limitana (limitanei)
ili riparenza (riparenses). U tom periodu naselje je nazivano Transdrobeta.
Kasnoantiki fortifikacioni punkt verovatno se nalazio na malom platou, nedaleko od mosta.
Pontes je obnovljen u vreme Justinijanove rekonstrukcije limesa.

Pokretni nalazi
1. bronzana glava, verovatno portret Trajanovog oca
2. statua Jupitera Montanijusa na tronu
3. ostava zlatnika iz vremena Teodosija II, u okviru naselja limitana

24. POEENA

Prvi stradao od podizanja Dunava, a nije istraen. Sve to se zna je od rekognosciranja. Spominje se kao kastel na
obali. Nastao je pod Trajanom.
Preko puta je Poeena de Sus, rumunski lokalitet. Ona je iskopavana. Ona nema isti hod kao utvrenja sa nae obale
Dunava. Verovatno je iz vremena Domicijana.

Utvrenje
Verovatno je bilo od zemlje i drveta sa palisadima. Obnavljaju ga oko polovine 2. veka i postaje od kamena. Tamo gde
je bilo palisada, sada je unutranja etna staza bedema (unutranje kule, 4 kapije). Ovde je naeno vie Mitreuma
(spomenika Mitri).
Misli se da je to utvrenje iz vremena Marka Aurelija, kada su zbog njegovog rata u Alpima ovde upadali varvari, oko
180.g. Moda su ovde u to vreme ljudi i hramovi stradali od spoljanjeg neprijetelja (hostes). Kada je opasnost
suzbijena, verovatno je podignuto utvrenje.
Ne zna se dokle je ivelo.
Nema pojave redukcije, ili krunih kula kasne antike.

Vojska

37
 Po opekama tu su bile kohorta V Galorum, legija VII Klaudia Cupis iz Kupa (to je kasnoantika legija iz 3. i 4. v), a
jedna ima NCR (NCR Numerus CR, moda Contra Regina. Da bi neko mesto bilo Contra Regina, na drugoj obali
mora da postoji Regina).
Sve one se pominju u izvorima (Noticia Dignitatum).
Na merici za razmeravanje vojnog ita iz Tekije pie kohorta V Galorum et legija VII Klaudia Reginae (za ovu
kohortu i legiju VII Klaudiu koja je u Reginama).
Da li bi ove dve mogle biti Poeena i Poeena de Sus? Da je naena kasnoantika faza u rumunskoj Poeeni bili bi
sigurni da je to to, jer su ove legije kasnoantike, ali ovako ne znamo.

25. REMESIANA

Rimski gradu u Sredozemnoj Dakiji, na putu Naisus - Serdika, dananja Bela Palanka u Poniavlju.
Naziv je nejasan, postoje dva podjednako verovatna miljenja:
- keltskog porekla, po keltskom plemenu Remi koje ivi u Galiji, ali koje se dosta kretalo i koje je moda u
predrimsko doba bilo na naoj teritoriji
- trako i vezuje se za lino ime Remeses
Za vlade Marka Aurelija verovatno je dobio status municipijuma, a obnovljen je u 6. veku u vreme Justinijana.

Izvori
Ne pominje se ravnopravno sa ostalim gradovima u nabrajanju.
Javlja se jedino u itinerarima u funkciji mansia, usputne stanice na putu Naisus-Serdika, gde se moglo prenoiti.
Meutim evidentno je da je imao gradsku upravu, jer se u antikim izvorima pominje Remesija sa ostalih 240 gradova
koji imaju status municipija.
Pominje se kod Herokla koji pravi popis 950 gradova carstva , ali samo municipija i kolonija.
Druga potvrda je Viminacijski laterkum gde se za jednog vojnika kao poreklo navodi slovo R. Moglo bi biti Ratiaria,
ali ima ih 40-ak koji imaju oznaku RAT, a to je Ratiaria. U Meziji nema vie ni jednog grada na R osim Remesijane.
Postoji jedan kastrum Regine kod Golupca, ali iz kastruma nisu regrutovani vojnici osim izuzetno (kada su vambrana
deca), i tada se pie i kastra ...... ispred naziva. Ima jo jedan grad kolonije koji poinje na Ris...., ali ne zna se dalje.
To je negde kod ajnia i Rudog. To jeste u Dalmaciji, ali poto tada vie nema vojske moda su ih slali ovamo. Ipak
se misli da je to pre Remesijana.
U jednom spisu Remesijana se pominje kao centar svoje oblasti sa oko 40 kastela okolo, ali ni to nije presudno jer
centar nije morao biti grad.

U Remesijani je odravan provincijski sabor. O tome znamo iz vie direktnih i indirektnih zapisa. Tu se spominje
respublica urb koji neki tumae kao Ulpiana, a neki misle da je naziv bio Remesijana Ulpia.

Nejasan je odnos Remesijane sa Naisom. Jer ako je Remesijana onda bila municipij, a za Nais jo ne znamo da je.

Naselje
Remesijana je ispod dananjeg grada i teka je za iskopavanje. U centru grada ispod jedne zgrade je ostavljen deo
foruma.

38
 Grad je bio opasan bedemima i utvrenje je pravougaono sa ukoenjem. Na uglovima su krune ili oktogonalne
/estougaone kule (kasne izgradnje u vreme Justinijana), a na bonim uglovima su pravougaone kule.
Forum bi trebao da bude u preseku dve ose, ali nije. Forum ima hram, portike okolo, a na jugu je bazilika. Forum se
nalazio u centru grada gde se nalazi koncilijum tj. Jupiterov hram, gde su ostavljani votivni darovi.
Zato staviti koncilijum na samu granicu? Oni su skoro uvek tako postavljeni na mestima gde se ulazi u provinciju.
Remesijana je najverovatnije stvorena u vreme kada i koncilijum. Da bi moglo biti ovako organizovan je grad sa
izmetenim foruma.
Verovatno je sve odjednom nastalo za vreme Trajana, pa se zove Ulpia Remesijana i onda je dobila status municipija.

U blizini june gradske kapije delimino je istraena velika sala s dubokom apsidom na zapadnoj strani, a pokraj nje
graevina s portikom.
Severno od bedema nalaze se ostaci velike vile s peristilom.
Zapadno od bedema nalaze se ostaci starohrianske crkve.

Za vreme tetrarhije se utvruje kvadratnim kulama.

Za vreme Justinijana je obnovljena sa visokim kulama.
Kasteli
Onih 40 kastela okolo nam nisu dovoljno poznati. Pominju se:
1. Bripara - na trakom bi znailo trg uz vodu
2. Kvimidava - isto trako
3. Dalmates - oznaava doseljenike iz Dalmacije, verovatno rudari
4. Frerarija - ime oznaava preradu Fe
5. Drasimarka - marka na germ. jez. oznaava strau, to bi znailo da su tu bili utvrdjeni Geramni kao federati
Ako bi se par njih nalo i lociralo bilo bi lako locirati ostale jer su bili du puta.

Sv. Nikita iz Remesijane

Remesijana je rodno mesto i sedite episkopa Nikete (izmeu 366. i 414.g.), poreklom iz Dardanije.
Sv. Nikita bio je jedan od velikih boraca ortodoksnog hrianstva. iveo je u dogmatskom smislu usamljen (kao
pobornik Nikejskog pravoslavlja) u odnosu na arijansko okruenje. Te Dei tj. Tebi Boe je njegova poema. iveo
je u drugoj polovini 4. veka i bio je okruen episkopima (Serdika, Naisus...) koji mu nisu bili naklonjeni, bili su
arijanci i podravali su ih tadanji carevi koji su takoe bili arijanci.
On je trebao da pokrsti jedno trako pleme, ilavu populaciju Besa (na slovenskom jeziku njihovo ime oznaava neto
demonsko). On prevodi Bibliju na njihov jezik. Besi se lociraju na donji tok reke Marice, ali se sele jer su bili izuzetni
tragai za zlatnim icama. Vezuju se svuda gde su rudna podruja, to je logino poto je i Remesijana bila rudarska
oblast. Njihov arheoloki trag su male humke ogradjene kamenom sa urnom ili rasutim pepelom u centralnoj jami, a
cela humka je prekrivena kamenom. Jedna su do druge. U njima je novac je iz 4. veka. Ovo je veoma arhaian nain
sahranjivanja za ovaj period. Analogije se mogu nai na Rodopima i vezuju se za Bese. Ova populacija se dugo i
ilavo odupirala i uvala svoj nain sahranjivanja, to se uklapa u priu o njima.
Jo se pominje da je pokrstio Gote i Sarmate. Moda se misli na neke Gote i Sarmate koji su bili posada nekih
utvrenja, ali su bili arijanci pa ih je ovaj moda samo preveo u pravu veru.
U njegovo vreme bazilika je preinaena u hriansku i sagraena je jo jedna ekstramuros sa malim grobljem.

Nekropole
Nekropole su se prostirale du puteva koji su od grada vodili k severu i jugu.
Nain sahranjivanja je: u malim humkama omeenim kamenom, pepeo u jami, rasut pepeo, pepeo u urnama.
U jamama je i naen novac iz 4. veka.

39
26. RACIARIJA

Jedan od najveih rimskih gradova u provinciji Gornjoj Meziji, a od 272.g. glavni grad Priobalne Dakije, danas Arar
(Bugarska).
Teritorija pod upravom Racijarije obuhvata Dunav kao severnu granicu, donji tok Timoka kao zapadnu, Balkan na
jugu i Cibrica na istoku. Ovaj obim je imala u 2. i 3.v, a u doba Poznog carstva njene granice su mogle biti suene.
Bila je jedino gradsko naselje na gornjomezijskom limesu koje se nije razvijalo u zaleu vojnog logora.
Ime grada dovodi se u vezu sa latinskim terminom ratiaria - splav, ili ratiarius - splavar. To upuuje na mogunost da
je tu bilo reno pristanite, ali ovo nije potvreno u izvorima, jer na levoj obali Dunava nasuprot Racijariji u to vreme
(1. vek) nije postojao put prema Dakiji, pa utvrivanje nije bilo neophodno. Kao reno pristanite potvrena je u
Noticiji, tek u 4.v. Stanovnitvo se verovatno bavilo izgradnjom brodova i splavova, pa moda otuda naziv Ratiaria.
Moda je ova delatnost nasleena od prerimskih stanovnika.

Izvori
Podignuta je pored starijeg utvrenog naselja Meza. U prerimsko doba mogla je biti glavno utvrenje tog plemena.
Neki smatraju da je Racijarija bila ono utvrenje, u blizini Cibrice, u koje su se sklonili Bastarni pred Licinijem
Krasom 29.g.pne (Dion Kasije). Ali, pad glavnog utvrenja Meza znaio bi kraj otpora ovog plemena Rimljanima, to
ovde nije bio sluaj. Plemensko utvrenje koje spominje Dion Kasije lealo je blie Cibrici, a ne na mestu gde su
Rimljani osnovali koloniju Racijariju. Ona je takoe leala na teritoriji Meza, ali se o njoj ne zna nita pre dolaska
Rimljana. Tek se kod Ptolomeja naziva kolonijom Meza.

Kolonija
Naselje je postalo kolonija ne prolazei predhodno kroz stepen municipija.
Kao kolonija nosila je atribute Ulpia i Traiana, po svom osnivau. Bila je jedina prava deduktivna kolonija na
gornjomezijskom limesu.
Kod Ptolomeja Racijarija se spominje kao kolonija, jedina na gornjomezijskom delu dunavske obale (posle Trajanove
pobede nad Daanima).
Kolonija je osnovana u vreme kada su jo vrene dedukcije isluenih vojnika. Direktnih vesti o tome, da je Racijarija
osnovana dedukcijom veterana nema. Meutim, i ovde je dobar deo stanovnitva bio vojnog porekla.
Jedno vreme u Racijariji se verovatno nalazio i centar carskog kulta.

1. vek
Neki smatraju da se u Racijariji nalazio jedan od prvih legijskih logora na Dunavu.
Neki smatraju da je legijski logor u Racijariji nastao 80-ih godina 1.v, kada je na Dunav premetena IV Flavia.
Ali, dosada nisu otkriveni nikakvi tragovi legijskog logora u Racijariji.
U 1. veku, od vremena Flavijevaca, osim dela flote ovde je moglo biti sedite nekog pomonog odreda. Jedini deo
vojske koji je tu bio smeten su ala Gallica i ala Claudia.
Na natipisima iz ove oblasti potvrena su tri vojnika:
- na vojnoj diplomi iz 93.g. spominje se vojnik kohorte I Cisipadensium. Logor ove jedinice se mogao nalaziti u
Racijariji ili na iroj gradskoj teritoriji.
- na jednoj ari potvren je pripadnik ale Claudia nova, poreklom iz Racijarije. To je jedan od najranijih natpisa na
kome je posvedoena kolonija Raciarija. Obavetava nas da je on iveo 70 godina, od ega je 33 proveo u vojnoj
slubi. Kao zaviaj navedena je colonia Ulpia Traiana Ratiaria. Ime veterana nije sauvano na natpisu, ali je
verovatno bilo Flavius. Ako je tano da je vojnik nosio gentilno ime Flavius, vreme njegove aktivne slube
40
 svakako bi bilo do najkasnije 96.g. kada je otputen i stekao rimsko graansko pravo. Ako je stupio u vojsku sa
18 godina, onda je 96.g. imao 51 godinu, to bi njegovu smrt smetalo u 111.g, u prve godine postojanja kolonije
Racijarije.
- natpis pripadnika ale Gallica. Moda je i ova ala bila stacionirana u Racijariji. Moda je i u pitanju jedna od ala
Gallorum iz Donje Mezije, koja se pri prolazu ili privremeno nala u Raciariji.

2. vek
U vreme Trajana, verovatno posle II Dakog rata, Racijarija je postala kolonija i znaajan grad sa brojnim
doseljenicima iz Italije, Male Azije, Sirije i Dalmacije.
Iako legija nije bila stacionirana u ovom naselju, postoji nekoliko veterana koji su potvreni meu lanovima
gradskog vea dekuriona, poput C.Valeriusa Firmusa koji je bio veteran VII Claudie. Kod vojnika VII Claudie u
169.g. Raciarija se esto navodi kao zaviaj.
U oblasti Raciarije rano je otpoelo regrutovanje za pomone odrede. Ona je pruala i znaajan broj regruta za obe
gornjomezijske legije, IV Flavia i VII Claudia.
Stanovnici Raciarije su sluili u rimskim legijama i van provincije Mezije.

3. vek
Tek krajem 3. veka, grad je po prvi put dobio vojnu posadu. U njoj je posle gubitka i naputanja Dakije 270.g,
stacioniran deo legije XIII Geminae, koja se ranije nalazila severno od Dunava. Verovatno u Konstantinovo doba
legijska komanda je bila razbijena.
294.g. ovde su izvesno vreme boravili Dioklecijan i Maksimijan, pri prolasku iz Nikomedije u Rim, iako carske
posete nisu bile tako este vojnim logorima na zapadnom delu limesa.
U Raciariji ratni dogaaji nisu se ni neposredno odraavali, jer ona sve do 270.g. nije imala garnizon. O poloaju i
ulozi Raciarije u vreme vojne anarhije u 3.v. malo se zna. Ona je ostala po strani od nereda i borbi koje su se vodile
meu carevima i uzurpatorima u Podunavlju, jer nije imala legijsku posadu.

4. vek
U 4.v. u Raciariji je stacionirano jedno odeljenje dunavske flote. Ono se verovatno i ranije nalazilo na ovom mestu.
U 4.v. je i ira gradska teritorija bila posednuta vojnim odredima.
U izvorima Raciarija se prvi put posle Ptolomeja spominje krajem 4.v.

Kraj
441.g. Huni su osvojili grad i veinu njegovog stanovnitva odveli u ropstvo. Po Priskovim reima Raciarija je tada
bila najvei i najmnogoljudniji grad u Meziji. Po Prokopiju grad nije bio onoliko razoren kao Viminacijum.
Obnovljen je u vreme Anastasija i Justinijana.
Kod Hijerokla Raciarija se spominje kao metropolis provincije Dacia Ripensis.
Prva sledea vest o Raciariji potie iz vremena avarskog osvajanja. 585.-586.g. je razruena u avarskom upadu
(zajedno sa Akvama, Bononijom i drugim gradovima na donjem Dunavu, 2 godine posle pada Singidunuma i
Viminacijuma).
U periodu od 4. do 6.v. bio je vaan episkopski centar. Poznato je nekoliko imena episkopa njene crkve: Paulin 340.g,
Silvester 340.-346.g, Athanasius i Palladius 346.-381.g. (poznat po svojoj literarnoj delatnosti), 424.g. jo jedan
episkop ali bez navoenja imena.
Na njenim ruevinama podignuto je srednjovekovno naselje.

Nalazi
Arheoloka iskopavanja veeg obima zapoeta su 1976.g. uz uee bugarskih i italijanskih arheologa.
Otkriveni su deo zapadnog bedema, monumentalne upravne gradjevine, hramovi i vile u okolini grada.

41
 Najvanije privredne delatnosti na teritoriji ovog grada bile su poljoprivreda, prerada kamena i zlatarstvo.
O vetini lokalnih kamenorezaca svedoi poseban tip nadgrobnih stela, sarkofazi s predstavama Trakog Herosa i
mnoge skulpture, medju kojima se istie replika Lisipovog Herakla na odmoru.
Velika ostava zlatnog nakita, otkrivena 1986.g. dokumentuje specifinosti lokalne zlatarske radionice.

27. RAVNA

Rimsko utvrenje kod Ravne, nedaleko od Knjaevca, verovatno Timacum Minus. Po veliini i vojnoj vanosti moe
se staviti u isti red sa veim vojnim logorima na Dunavu. Spadao je u regio Aquensis.
Mnogobrojna utvrenja u timokoj krajini mogla su biti rasporeena u tri pojasa: prvi pojas na Timoku, drugi zapadno
od Timoka i trei na crnom Timoku.

Podignuto je krajem 1. veka, a obnavljano je u 4. i 6. veku.

Na relativno velikom broju otkrivenih natpisa, oko 80 njih, ime kastela se ne spominje.
Ne zna se nita pouzdano ni o statusu naselja, koje se razvilo uz utvrenje.
Neki natpisi iz Ravne, ukazuju na vezu sa Racijarijom. Epigrafski su potvreni gradski upravnici kolonije Racijarije.
Ali pretpostavka, da je kastel i naselje kod Ravne deo teritorije Racijarije, dosada nije dokazana.

Nalazilo se na glavnom putu od Dunava prema Niu. Ovaj put, zabeleen na Tabuli, mogao je koristiti nekoliko
prolaza od Nia na severoistok i zbog toga se njegov tok ne moe odrediti. Lokalizovanje stanica, koje su na njemu
leale nije stoga pouzdano utvreno.
Nalazio se, ustvari, na raskrsnici puteva Naissus-Ratiaria i Aquae-Tures.
Put Naisus-Racijarija verovatno je prelazio preko dananje Ravne. Od Nia je mogao ii na severoistok preko
Nievaca (tu je pronaen miljokaz), potom na istok tokom Timoka. U tom sluaju bi stanica Timacum Maius leala
kod dananjeg sela Rogota, a Timacum Minus kod Ravne.
Naselje takvog obima, kakvo je moralo biti kod Ravne, moglo se razviti jedino u sluaju ako je direktnim putem bilo
povezano sa gradskim i vojnim centrima na Dunavu.

Izvori
Nazivu Timacum minus odgovara Timagon kod Geografa iz Ravene, i Timakiolon kod Prokopija.
Ako je tanno da se Timacum minus nalazio kod Ravne, imali bismo taan poloaj i jednog od kastela, koje Prokopije
spominje u oblasti Akva.
Timathohiom, identian verovatno sa Timacum maius, leao bi kod Rgota.

Utvrenje
Kastel otkriven u Ravni i velikim delom vidljiv na povrini, je iz poznorimskog ili ranovizantijskog perioda.
Po sauvanim natpisima, tu je mogao biti i vojni logor u 1.v.ne.
Po dimenzijama kastela, moe se zakljuiti da je naselje zadralo vojni znaaj i posle 3. veka.

Naselje
Naselje pored vojnog logora u Ravni, imalo je karakter kanaba, u kojima su veliki procenat stanovnitva inili islueni
vojnici i njihove porodice.

42
Stanovnitvo
Ravna se nalazila na teritoriji preteno naseljenoj trakim stanovnitvom.
Iliri su prodirali iz Dardanije, ili su kao vojnici kohorti dospevali u ovu oblast.
Veinu i ovde ine doseljenici ili njihovi potomci, sa latinskim ili grkim imenima.

Vojska
Prvu poznatu posadu inile su kohorta I Montanorum i kohorta I Thracum Syriaca. Posvedoene su na natpisima.
Prva svedoanstva o kohorti II Aurelia Dardanorum padaju u vreme kada prestaju spomenici kohorte I Thracum
Syriaca.Do smenjivanja posade u kastelu u Ravni verovatno je dolo krajem 2.v. Na jednom natpisu iz 2. veka
posveenom Karakali i Juliji Domni, posvedoeni su vojnici kohorte II Aurelia Dardanorum, regrutovani 185.g, a
otputeni 212.g. Veina spomenika pripadnika II Aurelia Dardanorum potie iz 3.v. Poslednji sigurno datovani
spomenik ove jedinice potie iz 242.g, a posveen je Gordijanu, od strane carskog legata Lucija Katija Celera.
Na natpisima iz Ravne javljaju se vojnici iz:
- legije VII Claudia, regrutovanje za nju vreno je verovatno u kanabama uz vojni logor u 2. i 3.v.
- legije XIII Gemina, regrutovanje za nju vreno je verovatno u vreme posle povlaenja Rimljana iz Dakije i
prebacivanja XIII Gemine na desnu obalu Dunava, u provinciju Dacia Ripensis.
- legije X Fretensis, regrutovanje za nju vreno je verovatno u vreme kratkotrajnog zadravanja ove legije na Dunavu
krajem 2.v, u vreme ratova Marka Aurelija sa Markomanima i Kvadima.
- pripadnici cohos praetoria, u nju su verovatno bili regrutovani posle vladavine Septimija Severa.
- odeljenja equites promotorii, spadaju u vojne formacije stvorene u poznocarsko doba.
Za posadu 4. i 5.v. nemamo podataka. Meu jedinicama pod komandom magistra militum per Illyricum u Noticiji se
pojavljuju pseudocomitatenses Timacenses auxiliarii. Oni nisu bili stacionirani na Dunavu u kastelima koji su
navedeni u Noticiji i stoga moda treba pretpostaviti da su se nalazili u kastelu Timacum minus.

Hramovi i terme
U okolini utvenja nalazili su se hramovi posveeni Dijani, Marsu i Jupiteru, kao i terme.

Nekropola
Zapadno od bedema otkrivena je nekropola s grobovima spaljenih i inhumiranih pokojnika.
U 4. i 6. veku ugraen je veliki broj nadgrobnih spomenika.

28. SINGIDUNUM

Keltsko naselje, kasnije rimski logor i grad na uu Save u Dunav, dananji Beograd.
Manje grupe keltskog plemena Skordiska zadrale su se u oblasti ua Save u Dunav sve do dolaska Rimljana.
Meutim, tragovi ivota na uu Save mnogo su stariji od pojave Kelta. Pretpostavlja se da je teritorija dananjeg
Beograda jo u paleolitu bila naseljena.

Naziv
Ime re se sastoji od singi + dunum. ta je starije singi ili dunum?
- singi je verovatno starije, javlja se u imenima naselja u zapadnoj Dakiji (Singidava) i moe se vezati za dako-
getske govore; singi je razliito tumaeno: isto to i singo - beo ili mesto prema uu reke, bukvalno grad
Singa, ili kao naziv plemena koje je nekada ivelo na mestu Singidunuma.
43
 - dunum je na keltskom grad, opidum, i ovaj nastavak je est. Ovime bi mogli da zakljuimo da su gradu ime dali
Kelti

Starosedeoci
Ako je Singi plemenski naziv, treba utvrditi koje je pleme bilo u pitanju. Ko su Singi koje su Kelti zatekli i nazvali
grad, grad Singa?
Glasovno mu je najblii naziv Sindoi. Tim imenom Apolonije Rodski oznaava pleme, koje ivi na mestu gde se
Dunav deli na dva kraka, kod velike Laurionske ravnice tj. pustinje. Opis se odnosi na ue Save u Dunav kod
Beograda i Banatsku ravnicu, gde je Deliblatska peara bila vea. Pri plovidbi Dunavom, Argonauti su u toj ravnici
videli pleme Sinda. Oni su bili toliko divlji, da su se uplaili laa, mislei da su vodene nemani. Po Apoloniju tu je
bila i planina Anguron (Avala) i stena Kaulijak (Kalemegdanska stena, to ime se odralo do srednjeg veka i
ukljuivalo je i Avalu).
Pustu oblast severno od Dunava spominje i Herodot, kao ravnicu u kojoj jedino Sigini ive. On dalje kae da ta zemlja
lei prema Traanima, sa one strane Istra, a to nisu mogli biti dananji Srem i Baranja. Po ovima se moglo dati ime
gradu, jer su oni mogli u meuvremenu da preu Dunav.
Jedna ada kod Smedereva se nazivala u antiko vreme Singa.

Veina smatra da su Singi stariji i da ih Kelti nisu zatekli, ve iz potovanja prema prolosti dali takvo ime gradu.
Moda su ih Kelti ovde i zatekli. Njihovi pripadnici su verovatno preiveli keltsku invaziju. Prema Justinu, Kelti su se
naselili na uu Save tek pri povratku iz pohoda na Grku, posle 279.g.

Ko su bili Singi? (Autarijati?, Panonci?, Kelti?). To je pleme iz dako-getske grupe.

Garaanin misli da su Singi tek u istorijsko doba, posle dolaska Rimljana, preli na desnu obalu Dunava i dali ime
naselju na uu Save. On njihov prelazak dovodi u vezu sa preseljavanjem Geta u vreme Elija Kata i Plaucija Silvana.
Ova teza, meutim, arheoloki nije potvrena.
On takoe smatra da su Singi bili Daani, jer u rumunskom Banatu postoji grad Singidava (grad Singa na dakom
jeziku). Onda dolaze Kelti i gube se Daani, da bi se sa Boirebistom ponovo vratili Daani.

Lokacija
Lokacija keltskog Singidunuma nije pouzdana. Pretpostavlja se da se nalazio u blizini nekropola na Karaburmi i Rospi
upriji, odnosno na Vinjikoj padini.
To staro naselje se ne poklapa sa antikim Singidunumom. Rimljani su uvek svoj grad izmetali od starijeg, i oba
nastavljaju da postoje par kilometara dalje. Iskopavanje keltskih grobova na Karaburmi ukazuje da bi tu moglo biti
keltsko naselje.
Bilo je i teorije da bi moglo biti Zvezdara, ali nema nalaza.
Prvi podaci o Singidunumu potiu od rimskih pisaca 2.v. Antiki pisci ne znaju za keltsko naselje.

1. vek
U vrme kada je Mezija osnovana tu su bile legije V Makedonika i IV Skitika, od poetka nove ere do oko 45.g.ne.
Gde su bile locirane (Nais, Skupi, Viminacijum, Singidunum?). Moda je jedna bila ba ovde. To je prvi horizont.
Onda IV Skitika odlazi na istok, a ovde dolazi VIII Avgusta.

Prvi i najstariji ostatak rim. Singidunuma je vojni logor VIII Augustae, koja je u njemu boravila od 46. do 69.g.
68/69.g. dolazi do graanskog rata, i posle ovde dolazi VII Klaudia i IV Flavia 89.g.
Ovaj sloj je pripisivan VIII Avgusti, ali nije sigurno (jedna opeka sa njihovim znakom).

44
 Da li je onda tu bila IV Skitika? Ako je bila onda je bila na podruju ameriki centar - stari Sebastijan. Tu je naen
jedan valov sa zapeenim povrinama . Prvo se mislilo da je to pic greben utvrenje. Zasipan je keramikom iz 2. i 3.
v, tada je prestalo njegovo korienje i bilo je smetlite. Ali ovi zapeeni delovi govore da je moda tu moglo biti
vreno spaljivanje za nekropolu koja je bila kod konja (spomenik knezu Mihailu).
Da li je to bio zemljani logor prve legije ovde, IV Skitike? Ili privremeni logor (estiva) za IV Flaviju, dok nije
napravljen stalni logor (stativa). Verovatnije da je u pitanju IV Skitika.
Drugi deo bedema je bio kod Sebastijana.
Ovaj logor na Kalimegdanu je bio logistika baza pripreme za Daki rat. Do kraja antike tu je IV Flavia. Nema veih
intervencija na logoru za sve to vreme.

Od 86. g. Singidunum je sedite legije IV Flaviae, koja je sigurno bila ovde i ostala sve do 441. godine.
Rimljani grade na Kalimegdanu, jer je najbolje strateko mesto. Tu je bio kastrum legije IV Flavie (zapadni zid je u
rimskoj dvorani gradske biblioteke).

2. vek
Ptolomej u 2. veku pominje da Singidunum ima utvrenje, ali ne znamo kada je nastalo.
Kalemegdansko utvrenje je tipino za kasniju Trajanovu fazu. Pravougaono je, dim. 315x485m. Malo je istraeno
(ispod 10%).
Ali poto je kod rimskog kastruma sve odreeno znamo preko celog kardo (sever-jug) i ekumanus (istok-zapad) se
seku pod 90 na 1/3 i 2/3. Bedemi su tanki (1,2-1,4 m) i ti kasteli se zovu ofanzivni, jer je sama drava bila u ofanzivi.
Kasnije u kasnoj antici postaju defanzivni, tj. zidovi debeli, kule isturene, manje ulaza. Postoje 4 ulaza (na krajevima
ose), kod svakog ulaza po 2 kule koje ne izlaze iz ravni bedema, i ugaone kule takoe. Ovako je verovatno bilo i
ovde.
Ova fortifikacija Singidunuma nikada nije bila ugroena.
Prvi pomen je iz 2. veka i to odmah kao municipij, pa mora da je stariji.

Smatra se da je Singidunum status municipijuma dobio 169.g. pred kraj Trajanove, ili poetak Hadrijanove vladavine.
Ima natpis koji pominje kurione municipija Singidunuma koji ukazuju po imenu oveka na to vreme.
Status kolonije dobija tek dosta kasno 239.g. Na natpisu iz vremena Septimija Severa je jo municpijum. Verovatno,
po analogiji sa Viminacijumom, postaje kolonija tek za vreme Gordijana 239.g.

3. vek
Krajem 3. veka izgubljena je Dakija, limes se vraa na Dunav i Singidunum postaje granini grad.

4. vek
Mutno je.
Sigurno znamo da je u jednom trenutku na mestu br. 1 nikla nekropola (kod Francuske ambasade), to znai da tada tu
vie nije bilo utvreno jer je intramurijalno sahranjivanje u kastrumu nemogue. Datuje se u drugu pol. 4.v.
Da li je dolo do redukcije logora zbog redukcije broja vojnika legije, do vremena Dioklecijana u kasnoj antici? Na
drugim mesitma kasteli su redukovni tako to se na najdominantnijem mestu napravi manji kastel (moda mesto br.2),
otprilike 80x80 m.
Postoji jedan podatak iz srednjeg veka gde se ovde pominje Konstantinov pirg u Singidunumu. Ova mala utvrenja su
se zvala pirg. To bi mogao biti taj. Mogao bi postojati i Dioklecijanov onda ako se insistira da je ovo Konstantinov
(koji je onda to Konsatantin, Konstantin Veliki?).
328.g. Konstantin Veliki vodi veliki rat protiv Sarmata i vojska je trebala u Banatu. Izgleda da IV Flavia naputa
Singidunum i ide do Paneva gde su moda imali logor za taj rat. Nije iskopavano u Panevu, pa se ne zna. Ovakav
isturen logor bi mu strateki trebao preko Dunava. Naeno je i dosta kasnoantikih opeka.
45
 Moda je onda dolo do redukcije Singidunuma u vreme Konstantina.

5. vek
441.g. dolaze Huni koji razaraju Singidunum. Huni odlaze 453.g.
Zamenjuju ih Gepidi, ija je nekropola otkrivena u ulici Tadeua Kouka.
470/480.g. Ostorgoti (Teodorih) su zauzeli Singidunum.

6. vek
510.g. Vizantija vraa upravu nad Singidunumom.
Justinijan oko 535.g. obnavlja i utvruje Singidunum i ini ga neosvojivim za neprijatelje kako se kae. Na drugim
mestima to je tano, ali ovde nema tragova ni debelih zidova (red kamena, vie redova opeke), ni velikih ugaonih kula
(prenika i do 10m).
584.g. osvajaju ga Avari i biva formalno pod njima, ali bez vee posade do 592.g.
Vizantijski vojskovodja Prisk ga oslobadja i ostaje vizantijski. Kada je konano vraen pod Vizantiju, onda su
sagradili jo jedno manje utvrenje na mestu br.3.

7. vek
Kasnije, 601.g. se spominje kao slovenski grad pod dananjim imenom.

Srednji vek
Kada je u srednjem veku despot Stefan Lazarevi ovde gradio svoje utvrenje na mestu br.2. da li je on ovde samo
preuzeo vizantijsko utvrenje? Izgleda da je taj deo Justinijan samo malo opravio. Da je on to stvarno utvrdio kako se
tvrdi, ne bi Singidunum toliko esto padao i bio vraan kasnije (kraj 10. i po. 11. veka). Spominje se da je
Singidunum imao jako malu postavu tada i da nije mogao da garantuje sigurnost svojim graanima.

Boravci careva
Posetio ga je Hadrijan i moda je tad dobio municipium (118.g.). Septimije Sever (202.g.), Dioklecijan (285.g.),
Konstantin Veliki (u sklopu rata), Konstancije II (349.g.), Jovijan, jedan od kratkovladajuih careva (363-364.g.).

Hrianstvo
Razlog Konstancijevog boravka je udan. Moda zbog religijskih razloga.
Ne zna se tano kada se ovde rano hrianstvo organizuje. Prvi podaci su iz 304/30?g. kada ovde stradaju muenici
Fortunat i Donat.
Oko 315.g. bio je sukob Licinija i Konstantina, i tada se Licinije okree protiv Konstantina i vri progon hriana koji
su bili na stani Konstantina. Tu su opet dva muenika Stratonik i Hermil koji su nizvodno izvueni iz reke i sahranjeni
u Trsteniku verovatno.
Prvi episkopi su bili arijanci (jeres) i spominju se Usaki i Sekundinijan (Usakijev naslednik). Ovu jeres su uvrstili
episkopi Singidunuma, Murse i Sirmijuma.
Konstancije II je i sam bio arijanac, pa dolazi ovamo da uvrsti episkope ovde.
Ne znamo gde je episkopska crkva, ni grobovi ona prva dva muenika. Njihovi grobovi su verovatno bili sredite
ranohrianskih nekropola, ali neznamo gde su (zooloki vrt?). Spominje se da je Atanasije veliki odavde doneo neke
relikvije vezane za kult ove dvojice muenika u Rim, to znai da je onda postojao.

Naselje
Arheoloka israivanja rimskog Singidunuma, municipijuma i kolonije, oteeni su zbog intenzivne graevinske
delatnosti u kasnijim epohama.

46
 Rimski ostaci u Beogradu Lekino Brdo, ukarica, Banjica (prilaz), u centru ne ide dalje od Kosovske, a odatle je
ila nekropola (Majke Jevrosime, Simina).

Granice na SI strani grad se prostirao do Simine ulice, na JI do Trga republike, a na JZ do Brankove ulice.
Stanice prilaza Ad Sextum - sa istoka, Mali Mokri Lug; Tricornium, Ad Sextum miliarem (Grocka) i Congluentes
(prelaz preko reke).

Gradski forum nije istraen. Najverovatnije se nalazio u ulici Kralja Petra, gde je dokumentaovano svetilite Nemez i
Jupiterov hram. Kod Patrijarije naen natpis koji pominje hram, pa se misli da bi tu negde mogao biti forum.
Grad je imao vodovod, kanalizaciju i kupatila. Terme su otkrivene u SZ delu Studentskog parka i pored zgrade
Filozofskog fakulteta. Kod Bogoslovije su se takoe nalazile terme, potvrene natpisom.
Ostaci rimskog puta su konstatovani na uglu Dositejeve i Vasine ulice, i u Vlajkovievoj ulici.
Ostaci kolektora su konstatovani u Vasinoj ulici.
Ostaci jedne graevine, verovatno vile, s podnim mozaicima i hipokaustom, naeni su na Kosanievom vencu, ispod
ruevina Narodne biblioteke.
Vojni logor nalazio se na prostoru dananjeg Gornjeg grada Kalemegdanske tvrave, kao i na Velikom i Malom
Kalemegdanu. Bio je jedan od najveih logora na dunavskom limesu, dim. 570x330 m. Severozapadni bedem
otkriven je u celini. Naene su i kule, od kojih jedna ugaona.
U zapadnom podgrau Gornjeg grada istraeni su:
1. ostaci kanaba i graevina sa hipokaustom
2. mitrej s dromosom i Mitrinim votivnim ikonama
3. ostaci hrama verovatno posveenog Nemezi
4. manje terme
Kod Nebojine kule su bile kanabe. Ta naselja nastaju oko utvrenja i naseljavaju ih zanatlije, trgovci, ene vojnika...
Ove kanabe su imale status grada.
Prvi sloj kanaba je iz Trajanove faze.
Negde 60/70-ih godina 3. veka odjednom se kanabe naputaju, iskoriavaju se sekundarno, preseene jamama...?
Izgleda da su kanabe bile tada pod nekom opasnou od neprijatelja. To bi mogli biti ratovi Marka Aurelija protiv
Kvada i Markomana u prvoj fazi, tj. protiv Sarmata i Jaziga u drugoj fazi (druga faza je izazvana napadom Sarmata na
granice, dok su Rimljani bili negde drugde). Moda je taj napad Sarmata iao na Singidunum, a naen je i natpis iz
tog perioda da je jedna ena ubijena od strane neprijatelja.
Posle ovog rata ponovo su naseljene kanabe kroz 3. i dobar deo 4. veka, a onda se postepeno gube i nestaju. Tu
kanabe prate sudbinu utvrenja.
Sa Justinijanovom obnovom utvrenja u 6. veku i one se obnavljaju i sa konanim gubitkom bivaju i one unitene.

Nekropole
Oko grada su se protezale nekropole.
1. Jugoistona nekropola najvea. Protezala se du puta za Viminacijum, i to od Trga Republike (gde su u
19.v. ispod spomenika Knezu Mihailu otkriveni grobovi u obliku bunara), du Kosovske ulice, preko parka
Tamajdan i dalje uz Bulevar revolucije. Na tom potezu su se nalazili grobovi, ugl. sagraeni od opeka i
tamajdanskog krenjaka, kao i nadgrobni spomenici.
2. Severoistona nekropola prostirala se od Simine ulice prema Dunavu.
3. Jugozapadna nekropola prostirala se JZ od Brankove ulice.
Na SI i JZ nekropoli otkriveni su sarkofazi, grobnice ozidane opekom i grobnice sagraene od sekundarno
upotrebljenih nadgrobnih stela.
47
Pokretni nalazi
U gradu i na nekropolama naene su:
1. skulpture - statua Herkula s Telefom, glava devojke, statueta Baha, rimska matrona, glava Helija
2. keramika
3. staklo
4. metalni predmeti

Singidunumski ager
Nedeljiva celina rimskog Singidunuma je i njegova gradska teritorija, ager. Singidunumski ager je zahvatao prostranu
teritoriju:
1. u Slancima kasnoantika nekropola
2. u Vinjici ostaci manjeg naselja ili vile
3. u Ritopeku nekropola i utvrenje
4. u Grockoj grobnica slina onoj iz Brestovika
5. u Uu kod Obrenovca ostaci utvrenja i manjeg naselja
6. u Zveki kod Obrenovca manje utvrenje
7. u Ostrunici nekropola
8. u elezniku manje utvrenje

29. ARKAMEN

Selo oko 20 km zapadno od Negotina, u kome se na lokalitetu Vrelo nalaze ostaci kasnoantikog arhitektonskog
kompleksa, sastavljenog od nekoliko monumentalnih zdanja.
Najbitniji su utvrenje i mauzolej, sagraeni izmeu 305. i 313.g. Projektovali su ih isti arhitekti koji su izgradili
Galerijevu zadubinu u Gamzigradu.
Izgradnja ovog kompleksa u arkamenu naglo je prekinuta, verovatno neposredno posle Galerijeve smrti 311.g.

Sistematska istraivanja od 1994.g. obavljali su D.Srejovi i M.Tomovi.

Utvrenje
Centralno mesto zauzima etvorougaoni prostor (dim. oko 100x100 m), okruen monim bedemima sa 10 isturenih
kula (etiri na uglovima, po dve na istonoj i zapadnoj kapiji, po jedna na junom i severnom bedemu).
Glavna kapija na zapadnom bedemu flankirana je poligonalnim kulama, unutranjeg prenika 16 m.
Mauzolej
Oko utvrenja uoen je vei broj graevina razliitih dimenzija.
Meu njima je najznaajniji mauzolej, koji je podignut 400 m severozapadno od utvrenja.
Njegova osnova je kvadratna, sa stranama duine 10,5 m. Ouvan je samo podijum visok 5 m, obloen velikim
granitnim tesanicima, u ijoj unutranjosti je kripta natkriljena kupolom.
U sreditu kripte, u jami ukopanoj u stenu, naen je sloj gara, verovatno sakupljen sa lomae.
Uz obod jame, u manjem udubljenju, otkriven je set enskog zlatnog nakita, koji se sastoji od: 3 ogrlice, 3 prstena,
naunica, masivnih ukrasa za kosu, aplika i ploica na kojima je utisnut lik rimskog imperatora Galerija ili
Maksimina Daje. Ovaj nalaz pokazuje da je u mauzoleju najverovatnije bila sahranjena Galerijeva sestra, odnosno
majka Maksimina Daje.

48
30. TRANSDIERNA

Utvrenje na desnoj obali Dunava u erdapu, kod Tekije, naspram dake Dijerne (Orava) na levoj obali Dunava.
Naziv Transdierna posvedoen je jedino u Noticiji.
Naselje na desnoj obali, nasuprot Dierni, u ranocarsko doba verovatno nije imalo poseban naziv. Nazivi Transdierna i
Transdrobeta mogli su nastati posle povlaenja Rimljana iz Dakije i pretvaranja Dierne i Drobete u pogranine
tvrave.

U 1. i poetkom 2.v.ne, u vreme Domicijanovih i Trajanovih Dakih ratova, bila je znaajan vojni punkt.
Sudei po otkrivenom materijalu, naselje na mezijskoj obali bilo je skromnog obima. Do veeg priliva stanovnitva
moralo je doi posle povlaenja rimske vojske iz Dakije, krajem 3.veka.
U kasnoj antici bila je uporite za zatitu prelaza preko Dunava.

Utvrenja
Otkrivena su 2 utvrenja:
1. Starije utvrenje - Na levoj obali Tekijskog potoka, s vojnikim barakama i dosta arheolokog materijala
(dim.100x84 m). igovi iz ovog utvrenja potvruju da je tu bila stacionirana V Galska
kohorta i kohorta IX Voluntariorum, mada je posadu mogla davati i legija VII Klaudia.
2. Mlae utvrenje - Na desnoj obali potoka, iz 3./4. veka, strane duge 36 m.
Jedini podatak o vojnoj posadi naselja nalazimo u Noticiji, prema kojoj posadu ovog kastela ini jedan odred milites
exploratores. U Dierni se u to vreme, u drugoj polovini 4.v, nalazio deo legije XIII Gemina.

Naselje
Naselje je bilo skromnog obima.
Nalaz jednog Mitrinog spomenika ukazuje moda na postojanje svetilita.

Kraj
Tvravu i naselje Transdierna poruili su Huni.
Prokopije je ne spominje meu obnovljenim kastelima. Ali on spominje da je Justinijan obnovio Zernu, to je
verovatno Dierna. Dierna je mogla biti obuhvaena rimskom teritorijom jo uvek u vreme kada je Prokopije pisao. U
Dierni je u 3.-4. veku bila aktivna radionica opeka. Mogue je meutim da je Prokopije imao u vidu naselje na desnoj
obali Dunava. Posle naputanja Dakije i povlaenja civilnog stanovnitva iz Dakije juno od Dunava, naziv koji je u
prvim vekovima carstva oznaavao grad severno od Dunava, bio bi prenet na kastel kod dananje Tekije. U prilog
ovoj pretpostavci govorila bi i okolnost da izvori pre Noticije ne znaju za poseban naziv naselja s obe strane Dunava
kod Tekije (naziv Trans- moda nije ime, ve oznaka poloaja u odnosu na ono na drugoj obali Dunava).

Ostava
Ostava je sklonjene pod zemlju u nesigurnim vremenima na granici rimskog carstva, od 70-ih do 90-ih godina
Domicijanovi ratovi sa Daanima.
Elementi za datovanje su novac (najstariji iz republikog perioda, a najmlai Domicijanov), punktirani natipis na
ploi, kope i argentum potorijum.
Ostava je rimska vojnika, ali se ne zna tano kojoj legiji ili kohorti je pripadao vojnik koji ju je napravio.
Karakter blaga prua uvid u drutveno-ekonomske prilike, i govori o prilino visokom ivotnom standardu rimskih
vojnika na granici, kao i domaeg stanovnitva ili pridolih trgovaca i zanatlija.
U njoj su naene: nonja (delovi pojasa i nakita), posue i votivne ikone.

49
 to se tie porekla predmeta, materijal je verovatno domaeg mezijskog porekla, ali ima srodnosti sa dakim
nalazima. Jedan deo ostave (delovi pojasa i posue) je italskog porekla, za nakit je verovatno da je autohtonog
mezijskog porekla, a i za ikone postoji slina mogunost. U celini ova ostava je sinkretikog karaktera.
31. TALIJATA

Rimsko i vizantijsko utvrenje u sreditu erdapa, kod Donjeg Milanovca, na lokalitetu Veliki i Mali Gradac.
Izmeu Gornje i Donje klisure u erdapu, na velikoj okuci Dunava, Rimljani su izgradili niz utvrenja koja su inila
sponu izmeu utvrenja obe klisure, i titila prolaz u unutranjost Mezije.

Naselje je postojalo i u predrimsko doba.

Nije sigurno ko su bili stanvonici ovog naselja pre Rimljana. Ime naselja se ubraja u keltske rei, ali se mora raunati i
sa trakom etnikom komponentom.
Na ispitanim lokalitetima, rimski sloj lei na praistorijskoj nekropoli sa urnama.

Poloaj
Leala je na raskrsnici puteva, od kojih je jedan preko Dierne vodio u Dakiju, a drugi krai povezivao bazen
dananjeg Donjeg Milanovca preko Miro planine sa dunavskom obalom kod Brze Palanke (Egeta).
O ivom prometu koji se odvijao preko nje, svedoe nalazi novca poznorimskih careva.

Naziv
Nijedan natpis nije do sada pokazao kakav status je imalo naselje Talijata. Na Tabuli je ona oznaena znakom dve
kuice, kojim su obino oznaavana gradska naselja. Verovatno je spadala u kategoriju kastela.
Ime naselja sauvano je u rimskoj tradiciji u raznim oblicima (Taliatis, Talia, Taliata, Tanata. Epigrafski ime nije
potvreno, osim kao skraenica TA.. na jednoj opeki. Taan naziv je teko utvrditi.

Utvrenja
U Talijati su konstatovana 3 kastela:
1. Mali Gradac na levoj obali Poreke reke - Utvrenje (dim. 50x40 m) od zemlje je iz 1.v.ne, nastalo u vreme
Tiberija. Obnovljeno je u 3. i 4. veku. Kamena utrvenja su iz
Hadrijanovog doba.
2. Veliki Gradac na levoj obali Poreke reke - Utvrenje (dim. 134 x 126 m) je obnovljeno u 3.v. Pored kapije na
severnom bedemu je kompleks graevina, meu kojima i itnica.
Ovde su postojale tri faze gradnje: rimska, vizantijska i slovenska.
3. Na brdu Glavica na levoj obali Poreke reke - Kula prenika 8,60 m, od koje polazi zid dug 150 m. Na drugom
kraju zida nalazila se jo jedna kula. U pitanju je verovatno jedna
strana nekog veeg poznorimskog kastela sa ugaonim kulama.
Sa desne strane Poreke reke sistem utvrenja se nastavlja. Otkrivene su dve kule, prenika 11,2 m i 7,5 m, i
postojanje rimskih zidova na uzvienju Gradac.
Sva ova utvrenja nisu bila posednuta u isto vreme.

Naselje
Zapadno od utvrenja na Velikom Gracu otkriveno je vie graevina sa hipokaustom i terme. Graevine su verovatno
pripadale naselju uz vojni logor.

Vojska
Pronaene su opeke sa igovima pojedinih vojnih odreda.

50
 Deo VII Klaudie bio je stacioniran u nekom od kastela. Ona je tu bila u prvoj polovini 4. veka.
U drugoj polovini 4. veka, prema Noticiji u Talijati su bili auxilium Taliatense i milites exploratores.

Kraj
Obnovljena je u vreme Justinijana.

32. TRIKORNIJUM

Rimsko naselje, danas Ritopek, na obali Dunava.

Dananji grad Ritopek je tano iznad. Moe da se radi samo uz obalu. Najznaajniji deo je ispod groblja.
Tricornium je u antikom periodu bio znaajan zbog svog strategijskog poloaja na obali Dunava, bogate okoline s
brojnim vilama (Plavniki potok, Oljani, Smrden, Bole) i zalea bogatog rudama srebra i olova. Nalazio se na 14
milji od Singidunuma.

Ne zna se gde se nalazilo utvrenje i koliko je bilo, kao ni podaci o civilnom naselju.
Jedino se zna da postoje bar dva fortifikaciona jezgra, jer su temelji utvrenja zapaeni na groblju u Ritopeku i kod
Bolea. Na lokalitetu Vodice otkriveni su rimski zidovi, temelji kua, delovi fresko-slikarstva i dr.

Izvori
Njegov karakter i vreme pojave je nepoznato.
Spominje se prvi put kod Ptolomeja, na mestu gde se reka Moshios uliva u Dunav. Kod Ptolomeja bi Moshios po
poloaju odgovarao Moravi. Ali, na njenom uu se u svim ostalim izvorima spominje Margum. Pogreno
povezivanje Trikornijuma sa uem ove reke nastalo je verovatno stoga to je kod Ptolomeja Margum bio isputen.

Stanovnitvo
U predrimskom periodu, na ovom mestu verovatno se nalazilo utvreno naselje keltskog plemena Trikornjana.
Svojevremeno je na osnovu imena bio odreen kao da je keltskog porekla. Element -corn (Tricornium i Tricornenses)
javlja se u nazivima mesta i plemena na keltskoj teritoriji (npr. Cornacates i Cornacum u Donjoj Panoniji).
Koji su to Kelti? Da nije neki deo zaostalih Skordiska koji nisu preli Dunav, oko 0. godine (tako se tumai i Pinkum).
U prerimsko doba izmeu Save i Morave bili su naseljeni Skordisci. Posle slabljenja i povlaenja velikog dela
plemena prema Panoniji, kolektivni naziv Skordiska prestao je da se upotrebljava za ostatke plemena na teritoriji
kasnije provincije Mezije. Manje grupe su se nazivale prema utvrenjima. Jedan od takvih naziva, po utvrenju
Tricornium prihvatili su Rimljani pri administrativnoj organizaciji oblasti u ovom delu Podunavlja.
Pored imena naselja na Kelte ukazuje i arheoloki materijal. Otkrivene su grobnice koje sadre latenske predmete.

Neki smatraju da su to bili Iliri, jer je element -ensii karakteristian za ilirske govore.

Postoji jo jedno miljenje Moija (Mocsy, HU).

Tricornenses se prvi put pojavljuju u rimskim izvorima 2.v, i to samo kod Ptolomeja.
S obzirom da se ne pojavljuje u prvim izvorima o Meziji, ve samo kod Ptolomeja, on smatra da je grad nov i to od
novodoseljenih. Oni su pripadali grupi Geta, koja je pod Elijem Katom (za vreme Avgusta) poetkom nae ere i
Plaucijem Silvanom u vreme Nerona, bila preseljena sa leve obale Dunava na rimsku teritoriju. Tada je i 100 000
Daana preseljeno preko Dunava. On misli da su tada naseljeni Trikornijum i Pinkum. Neophodno je istraivanje da bi
se to videlo.
Pitanje je, zar bi ih preselili tako blizu obali? U ovakvom sluaju su zatvorene grupacije - civitas. Njih Hijerokle tako i
pominje.

51
 Imena na malobrojnim natpisima rimskog perioda iz Trikornijuma su latinska, keltska i traka. Ukoliko se na osnovu
ovih nekoliko sauvanih imena moe suditi o etnikoj pripadnosti starosedelaca u oblasti Trikornijuma, reklo bi se da
su oni bili meano keltsko-trako pleme.

Civitas
Civilno naselje Trikornijum nije imalo gradski status.
U to vreme (6.v.) nema vie municipija, kolonija, ve se takvi gradovi zovu civitas. U 6.v. civitas su gradovi, a u 2. i
3.v. civitas su domorodaka naselja. Kasnije se romanizacijom gube. ini se da je to bilo ovde.
Ovde nema dokaza da je Trikornijum nekada mogao biti municipijum, ili kolonija. Moda je on bio civitas i ranije.
Zato je ovde ostalo civitas ak do 6.v? Trikornijum je bio administrativni centar i izvozna luka kosmajskih rudnika
(Metalla Tricorniensia). Znaaj Trikornijuma raste ba zbog toga. Tako e se Pinkum (Gradite) pojaviti kao centar
rudnika oko Peka. Moda e zbog tog znaajnog ekonomskog momenta ostati civitas.

Zato je izabran za centar? Kome Kosmaj pripada Meziji, Panoniji, Dalmaciji? Po ovome ispada da je Mezija jer joj
je tu administrativni centar.
U Bugarskoj su naeni olovni slici sa peatom TR.O.P.DDNN (T-Trik, O-Ofici, P-Plumborum tj. olovo, DDNN-
Dominus Noster, a kada ih ima vie onda ima vie avgusta). Ovo je oficijalno potvrdilo da je Trikornijum centar.
Vojni centar kosmajskih rudnika je u Stojniku. Jedno od moguih imena ovog mesta je Demesis, a moda se tako zvao
ceo Kosmaj (u srednjem veku se pominje pri pohodu Manojla Komnina planina tog imena).

Vojni centar
Prvi podaci o posadi Trikornijuma potiu s poetka 2.v.ne.
Tricornium je bio znaajan vojni centar. O tome svedoi naziv Castra Tricornia u itinerarijumima i ostaci nekoliko
fortifikacija razliitih veliina na irem prostoru Ritopeka.
Kao mogue posade ovog utvrenja navode se kohorte I Flavia Bessorum, I Pannoniorum (uestvovala je u izgradnji
kastela u Trikornijumu) i delovi legije IV Flaviae. Mogue je da su se krae vreme, u periodu Trajanovih ratova u
Dakiji, u istom logoru nalazile kohorte I Flavia Bessorum i I Pannoniorum. Po odlasku prve u Makedoniju, na
gornjomezijskom limesu ostala je samo I Pannoniorum.
U Noticiji, s kraja 3.v, spominje se da je Trikornijum imao tri vojne jedinice: cuneus equitum sagittariorum, auxiliares
Tricornenses i auxillum Aureomontanorum.
U okolini su nalaene opeke sa oznakama Trikornijuma.
Opeke sa oznakama Trikornijuma nalaene su i u Rakovcu, JZ od Novog Sada. Tu je utvrenje iz vremena
Dioklecijana. Izgleda da su jedinice iz Trikornijuma u nekom trenutku (moda rat Konstancija II sa Sarmatima) ile
tamo da pomognu.

Kasna antika
U kasnoj antici, prema Notitia dignitatum, ovde su stacionirani cuneus equitum sagittariorum, auxiliares Tricornenses
i auxilium Aureomontanorum.
Kod Prokopija Trikornijum se ne spominje u okviru Justinijanove obnove.

Pokretni nalazi
Rimski paradni oklop s bogatom dekoracijom.

52
33. ULPIANA

Rimski i ranovizantijski grad u Gornjoj Meziji, u ravnici omeena sa severne strane manastirom Graanicom, a sa
june obroncima brda Drenovac.
Teritorija koju Ulpijana zahvata je cela kosovska potolina. Na jugu, oko dananjeg Kaanika, graniila se sa
teritorijom kolonije Scupi, a na severu i severozapadu do stanice Ad Fines kod Kurumlije.
Gradsku teritoriju Ulpijane presecali su magistralni putevi, Naisus-Ulpijana-Skupi.

Sistematska istraivanja Ulpijane poeli su 1954.g. E. erkov i Lj. Popovi.

Istorijat
Pretpostavlja se da je podugnuta na prostoru starog domorodakog naselja.
Osnovana je poetkom 2.veka, verovatno u vreme Trajana (Ulpia).
U poetku je bila manje rudno naselje, pa prerasta u gradsko.
Sredinom 2. veka dobila je status municipijuma.
Tokom 3. veka bila je rezidencija prokuratora.
U kasnoj antici bila je znaajan episkopski centar.
Dva puta su je zauzimali Goti.
Pretrpela je razaranje u velikom zemljotresu 518. godine.
U doba Justinijana porueni su stari i izgraeni novi bedemi, a grad nazvan Druga Justinijana (Iustiniana Secunda).

Naselje
Utvrenje je imalo pravougaonu osnovu i bilo je opkoljeno zidovima debljine i do 3 m. Zidovi su na svakih 27,3 m
imali polukrune kule potkoviaste osnove. Na sredinjem delu severnog zida nalazila se kapija koja je bila flankirana
potkoviastim kulama, a sa njene unutranje strane formiran je pravougaoni prostor, propugnakulum.
Otkrivene su severna kapija, bazilika i terme.
Kapija Flankirana je potkoviastim kulama. S njene unutranje strane formiran je pravougaoni prostor,
propugnaculum.
Bazilika Potie iz 5. ili 6.v. To je jednobrodna graevina (dim. 33,5 x 14 m), s masivnom apsidom i pilastrima na
spoljnoj strani podunih zidova. Ispod njenog poda otkriveni su ostaci starije graevine, s crno-belim mozaicima.
Ispod poda apside su naene dve grobnice. Uz severnu i junu stranu naosa bazilike, sa spoljne strane, sagraene su tri
zasvoene grobnice.
Gradske terme Delimino su istraene, a obnavljane su vie puta. Uz njih je postavljen monumentalni postament od
tesanika, verovatno podijum hrama.
Kastrum Nalazio se u neposrednoj blizini, istono od grada. Sagraen je u 6. veku. To je bio kvadriburgijum (dim.
400x400 m), sa okruglim kulama na uglovima i pravougaonim na stranama kastruma. Sve ukazuje na postojanje
suburbijuma.

Nekropole
Severna nekropola:
- Istraena je grobna graevina tzv. memorija, u okviru koje su grobovi razliitih konstrukcija. U njenom sreditu
naen je mermerni sarkofag.
- Tu su otkrivene i tri grobnice od opeke.

53
 - Sredinom 6. veka ukopani su germanski grobovi, sa skupocenim nakitom od srebra i pozlaene bronze.
Zapadna nekropola:
- Otkrivena je grobna graevina, orijentisana u pravcu I-Z, s ulazom na zapadnoj strani. U njenoj centralnoj
prostoriji, s apsidom na severnoj i junoj strani, naen je ozidan grob.

34. VIMINACIUM

Znaajno vojno sredite i glavni grad provincije Donje Mezije, danas Stari Kostolac, blizu ua Mlave u Dunav.
Osnovno, predrimsko stanovnitvo predstavljali su ogranci Skordiska, Iliri i Traani.
Ponikao je na teritoriji keltskog plemena Skordiska (Trikornjana). Tu su i naeni keltski ostaci, ali nije naen njihov
opidum. Mogue je da i naziv Viminacium potie od keltske rei, jer se sufiks -acium vezuje za Kelte. Prvi deo rei
-Vimin dovoen je u vezu sa latinskom rei za vrbu, ali od toga nita nije sigurno.
Prvi put se pominje u Ptolomejevoj Geografiji.

Njegova veliina i znaaj posledica su bogatog zalea u dolini Mlave i izuzetno povoljnog poloaja u sistemu odbrane
severnih granica Carstva, u spletu komunikacija i trgovinskom prometu. Postao je jedan od najvanijih centara u
ovom podruju Mezije.
Grad se brzo razvio zahvaljujui prolasku tri puta preko njega, a koji su vodili prema nekoliko glavnih centara istoka i
zapada (ka jugu, zapadu, istoku i preko Lederate na sever).
Ekonomskom prosperitetu doprinelo je rudno bogatstvo kod dananje Kuajne i plodna dolina Mlave.
Bio je znaajna vojna baza, krajem 1. i poetkom 2. v. za vreme dakih ratova, i imao svoju stalnu vojnu posadu.
U okviru Viminacijuma bile su Lederata i Kupe.

Istraivanja su krajem 19. i po. 20.v. vodili M.Valtrovi i M.Vasi na desnoj obali Mlave, na lokalitetu air.

Vojni logor
Verovatno je ve od poetka nove ere postojalo utvrenje sa nekom vrstom stalne posade.
Verovatno je naseljavanje poelo u drugoj polovini 1.v.ne, i to veterana legija koje su inile posadu kastruma.
Najpre je bio sedite manjih vojnih odreda.

Krajem 1.v. postao je legijski logor.

Legijski logor se nalazio dalje od obale, povuen prema unutranjosti, u ravnici na desnoj obali Mlave.
Iskopavanja je vrio Valtrovi, ali mu nije prepoznao funkciju, ve je mislio da je to zapadni kraj naselja. Zatim ga,
kao logor, iskopava Vasi.
Logor je imao nepravilnu pravougaonu osnovu, dim. 442x385 m (kardo 442 m, dekumanus 385 m).
U okviru kastruma otkriveno je:
- odvodni kanal
- olovne cevi za vodovod; na njima se pojavljuju ig IV Flavia
- severni deo tj. put Via Principalis; ta ulica je bila iroka 5 m i tekla je paralelno sa kardom
Stanovnitvo su inili islueni vojnici VII Klaudie iz helenistikih oblasti (ak Sirija).
Kastrum na desnoj obali Mlave pripada legiji VII Klaudia, koja je dola iz Dalmacije 60-ih i 70-ih godina. To je i
jedina legija koja je potvrena u logoru. On je verovatno izgraen na mestu starijeg logora od zemlje, koji su podigle
IV Skitska i V Makedonska kada su bile tu prisutne sredinom 1.v, a koji bi bio dovoljno veliki samo za jednu legiju tj.
54
 VII Klaudia. Otkriveno je i nekoliko natpisa IV Flavie, ali po veliini kastruma reklo bi se da nije bilo mesta za dve
legije u njemu, i da su ovi natpisi verovatno nastali u toku prolaska ove legije kroz Viminacium ili privremenog
boravka delova iste.
Na osnvu nalaza novca, smatra se da je ovaj logor bio u upotrebi do sredine 5. veka, do provale Huna.

Logor na levoj obali Mlave je kasnijeg datuma, i pretpostavlja se da je nastao posle dominata, jer su se tada stare
legije razdelile na vie jedinica.
Po Justinijanovoj obnovi kastrum je na levoj obali Malve, i njemu pirpadaju kvadratni temelji sa ugaonim kulama.
Ne znamo ta je dalje u kasnoj antici sa utvrenjem. Izgleda da tada na drugoj obali nastaje novo utvrenje, dim.
280x210 m, sa krunim kulama na uglovima i podgraem. Ove krune kule deluju kao Justinijanova gradnja, sa 5-6
redova opeka. To je iz onog perioda kada on ojaava utvrenja.
Prokopije kae da je Justinijan, iz temelja razoren hram obnovio i uinio ga neosvojivim, to znai da ispod ovog
novog utvrenja postoji jo jedno, i da se prebacivanje na drugu obalu odigralo ranije (negde oko Dioklecijane).

To potvruje Pointigerova tabla (kraj 3. i po. 4.v.), koja kae da se iza Marguma (ue Morave) nalazi Castro
Viminacio, pa zatim Viminacio 10 milja dalje, a onda Municipii 18 ili 28 milja dalje.
Castro Viminacio je novo utvrenje, Viminacio je staro (da li izmeu njih ima 10 milja, tj. oko 15 km, teko je rei, jer
se ne zna gde su prelazili Mlavu), ali ta je taj Municipii to je nejasno.
Neobino je da taj Municipii nema ime. Misli se da oznaava kraj terotirije municipija Viminacijuma. Uz ime
Viminacijum uvek ide Aelium, moda zato to postoji jo jedan Viminacijum iz nekog drugog vremena, a ne
Hadrijanovog. Takvih primera ima, pri emu kada jedan dobije status kolonije, drugi ostaje municipijum. Da li je
tako bilo i ovde, ne zna se.

Kastrum nastaje krajem 1. i po. 2. veka, Vasi misli da postoje tri faze gradnje:
1. kameno utvrenje druga polovina 2.v; drugih kamenih utvrenja u to vreme kod nas nije bilo
2. utvrenje kamen-opeka (opus mixtum) 3.v. Septimije Sever i Gordijan III; toga do tada kod nas nije bilo i
ponovo se javlja tek u kasnoj antici; jedan bugarski arhitekta koji je iskopavao u Serdici, izneo je teoriju da se po
broju redova opeke moe datovati koji je vek (npr. 3 reda je 3. vek); to je potvreno na mnogim lokalitetima; u
Viminacijumu ima 3 reda, pa bi to mogao biti 3. vek; tada je tu boravio Septimije Sever, a tada je i u vreme
Gordijana uzdignut na nivo kolonije
3. zidovi od blata, i utvrenje se koristi kao naselje; mislilo se da je to delo varvarskih federata - novodole
populacije stvaraju svoje naselje

600.g. kae se da je jedan vizantijski vojskovoa doao na Viminacijum, koji je ostrvo. Pretpostavlja se da se radi o
lokalitetu Svetinje, gde su naeni ostaci kua gepidskih federata. Ovo utvrenje je imalo rov ispunjen vodom i reku sa
obe strane, pa je izgledalo kao ostrvo.
Tako su tu u jednom momentu bile dve postaje, Gepidi na Svetinji i Rimljani u utvrenju.

Naselje
Civilno naselje nastaje iz kanaba.
Uz vojni logor na desnoj obali potvreno je civilno naselje, na malom rastojanju od njegovih zapadnih bedema.

55
 U 19. veku jo su se jasno nazirali njegovi obrisi: iroke ulice koje se seku pod pravim uglom, trgovi, pozorita,
kupatila, vodovod, gradski bedemi.
Valtrovi u svojim istraivanjima spominje da je civilno naselje imalo razmere oko 600x1200 m.
Vasi procenjuje povrinu naselja na oko 72 ha.
Na prostoru izmeu logora i Mlave naena je polukruna graevina prenika 8 m, i smatra se da je to kula.
Pronaena je i jedna graevina 56x51 m, za koju se misli da je antiko pozorite.
Pronaena su dva rimska kuptila.

Otkiveno je naselje i na levoj obali Mlave, u neposrednoj blizini kastruma, i mogue da je to poznorimsko naselje
opasano bedemima od Justinijana.

Kanabe 1. i 2.v. nisu potvrene, ali se potvruju na osnovu teksta jednog natpisa: obnovljene su u vreme Severa.
Iz natpisa iz 3. veka potvreno je uporedno postojanje dva naselja, kanabe uz vojni logor i municipiuma.
Sahranjivanje
Poev od 1977.g, pod vostvom Lj. Zotovi, istrauju se prostrane nekropole juno i zapadno od grada. Juni
kompleks naroito je istraen.
Otkriveno je:
- na hiljade grobova spaljenih i inhumiranih pokojnika, s raznovrsnim prilozima
- nadgrobne ploe
- sarkofazi s reljefnim predstavama iz mitologije i svakodnevnog ivota
Zidane grobne konstrukcije:
- nekoliko memorijalnih objekata
- nekoliko grobnica oslikanih freskama iz 4. veka

Istraen je deo gepidske nekropole.

U horizontima od 1. do 3.v. preovladava incineracija, dominiraju grobovi sa grobnim jamama:

1. grobovi dim. 100x60 cm, pravougaonog preseka - Strane su jako zapeene, to upuuje na zakljuak da su
pokojnici bili direktno spaljivani u samim jamama. Grobovi su prekriveni dvoslivnim krovom, ili ravnom
opekom. Ostaci pokojnika su rasuti po grobnoj jami. Prilozi su spaljeni sa pokojnikom (nakit), ili naknadno
ubaeni (ici).
2. etani grobovi sa subgrobnim prostorom Obe etae imaju tragove gorenja, pri emu je ovaj dole grob. Zatvara
se opekama sa strane i odozgo, ili na dve vode (ideja kue). Pepeo je rasut bez reda.
3. daki tip sahranjivanja Nema ih mnogo, manje od 190. Sahranjuje se u sudovima, dakog tipa. Taj tip grobova
zove se Mala Kopanica-Sase, po lokalitetima (ima ih od Panonije do Kosova, i od Leskovca do Bosne). Kera -
mike posude su skoncentrisane na jednom mestu, dok je nakit rasut po celom grobu.
Ako su ovde sahranjeni Daani, ko du onda oni iz prva dva tipa grobova? Verovatno Kelti ili Dardanci. Ko je to onda
ko pokriva ovaj prostor? Pre je to neka kulturna simbioza, i lokalni odgovor na rimski nain sahranjivanja. Uopte, u
Viminaciumu nema pravih rimskih grobova, ve nailazimo na simbiozu sa autohtonim uticajem (lokalna varijanta).
U samoj jami se nazire ograniavanje groba linijom od crvene zapeene zemlje koja oznaava grob. Grobovi su se
presecali, to znai da grobovi nisu bili obeleavani na celoj povrini, ili je oznaka bila privremenog karaktera.
Br. priloga je vezan za br. 3 (3,6,9 magini pitagorejski broj, a moda ima veze i sa 3 tenosti libacije). Jedan od
priloga je bio i striginis, za skidanje masti za palestre, u obliku srpia, time se mae, obino se nalazi uz mladie.

56
 Od poetka 3. veka gubi se kremacija i poinje inhumacija. To se razlikuje od provincije do provincije. Kod nas od
druge polovine 3. veka dominira inhumacija.
Grobovi su u etau, gde je donji zatien konstrukcijom opeke - sa dvoslivnim krovom ili nareanom opekom.
Neki grobovi sadre libacione cevi. To su cevi u konstrukciji etaa. Sluile su za libaciju tene rtve, slino
nekadanjim belim lekitima, koji su imali uplje dno kroz koje se sipala libacija, da se umire mrtvi. Ove cevi
verovatno imaju istu funkciju. Nainjene su od obinih tubula za vodovod, ali vertikalno se stavljaju. Takve cevi su
sluile da obeleavaju grobove, jer ti koji imaju cev vrlo retko su oteeni poto se prema njima ophodilo sa
potovanjem.
Ivica grobova je zapeena, i to ukazuje na to da je lomaa bila u samom grobu i da je pokojnik bio spaljen u njima.
Meutim dve stvari se ne uklapaju:
- bi se razvilo neophodnih 900 C potrebnih za kremaciju, potrebno je minimum 4x2,5 m grobne jame, koji ovde fale
za po itav metar; moda su ih spaljivali i po dva puta.
- pored jednog od grobova je naena ogromna zapeena povrina, sa ogromnim brojem koeva; za jednu lomau
treba 4 koca, a ovde ima tragova koca za oko 300 lomaa; zato bi ovo pravili ako su ih spaljivali u grobu.
Ipak, pre e biti objanjenje purifikacije grobne jame uz pomo vatre. U svee iskopanu jamu se ubaci granje i spali.
Time se praktino i ojaa grobna jama, jer zidovi postaju vri. U tako pripremljenu povrinu pokojnik biva prenesen
(predhodno ve spaljen). Pronaene su velike povrine gde se smatra da se spaljuje granje, a ne ljudi.
Kult za mrtvima, sa kojima bi ivi bili vezani rodbinski ili esnafski, ini da se iznad pojedinih grobova stvaraju velike
povrine, tzv. kuline, gde su se o zadunicama donosili darovi, gde se moglo jesti i piti. Tu su se razbijale koriene
posude (zaprljane su), i tu su se ostavljale.

Incineracija je bila skup metod, tako da lako pravimo socijalne razlike meu stanovnitvom koje je sebi moglo da ga
priuti i onih koji bi bili primorani da svoje sahranjuju inhumirajui ih.
Takoe je postojao obiaj po kome bi u centru logora postojala jedna zajednika prilonica, za sahranjivanje
najsiromanijih vojnika.
U Rimu je bilo pravilo da se deca, dok im ne izbiju prvi zubi, sahranjuju skeletno.
Javljaju se i kenotafi tj. lani grob. On ostaje prazan, jer pokojnik nije mogao da bude sahranjen poto je pri pogibiji
telo izgubljeno (davljenje). Tu se vidi ideja smirivanja duha, u grobu namenjenom nestalom pokojniku.
Ima i pokojnika sahranjenih sa nekom gredom, koja je moda bila deo nadgrobne arhitekture.

Pored grobova sa kremacijom, ima i skeletnih za koje se ini da su neto stariji. Ali ko se to onda kod nas u 2.veku
inhumira? Kelti se kremiraju, Rimljani se kremiraju:
- da li je dolo do renesanse Kelta, koji su se pre nego to su doli ovde inhumirali, pa onda pod uticajem Rimljana
poeli da se spaljuju
- moda su to neki orijentalci iz Male Azije; tamo su se tradicionalno inhumirali
- pogrebnih darova skoro da nema; spaljivanje je veoma skupo, pa kako su se onda sahranjivali najsiromaniji? u
Rimu su robovi inhumirani; moda je to i ovde sluaj
- ima i izuzetaka, npr. jedan veoma bogat grob devojice; ali to nita ne znai, jer su Rimljani decu inhumirali

Spomenici
Postoje tri spomenika iz vremena kada je Viminacium bio kolonija:
1. spomenik posveen Mitri
2. nadgrobni spomenik na kome se nalaze natpisi lanova porodice izvesnog Trofimusa
3. nadgrobni spomenik Aurelia Konstancija

Mozaici
57
 Mozaik koji je otkriven pripadao je pravougaonoj prostoriji vezanoj sa manjom odajom, hodnikom i stepenitem.
Mozaik od belih i crnih kamenia predstavlja konja u trku, a na frizu se nalazi kentaur i jedna ljudska glava.

Istorijat
U njemu su boravili imperatori: Hadrijan, Septimije Sever, Karakala, Gordijan III, Trajan Decije, Pakacijan (protivcar,
odavde hoe da srui carstvo), Elirijan (kratko car), Filip Arabljanin, Trebonije Gal, Dioklecijan, Konstantin Veliki,
Konstancije I, Julijan i Gracijan.
Dobio je gradski status i postao municipijum na poetku vladavine Hadrijana, kad je on 117.g. boravio u Meziji. Na
natpisima se potvruje pod imenom Municipium Aelium Viminacium. Aelie je Hadrijan.
Sredinom 2. veka postaje sredite namesnika Gornje Mezije. Pre toga je bilo u Racijariji.
Dalji uspon Viminacijuma prekinut je epidemijom kuge za vreme Marka Aurelija, ali samo zakratko, jer je ve u
prvim godinama 3. veka ovaj grad bio u punom procvatu.
Grad je uivao naklonost Septimija Severa, i u njegovo vreme doivljava polet i bogati se. Posetio ga je dva puta:
196.g. pri odlasku u Rim i 202.g. pri povratku sa istoka. Prilikom svoje prve posete Sever je u gradu proglasio svog
starijeg sina Basijana, zvanog Karakala, za cezara i proglasio ga Antoninom. Prilikom druge posete verovatno su
obnovljene kanabe i itav logor.
Status kolonije stekao je za vreme Grodijana III (238-244.g.), verovatno krajem 239.g. U isto vreme dobija pravo
kovanja bakarnog novca, od 239-256.g. Na novcu su prikazivani: avers - portreti careva od Gordijana III do
Valerijana, revers personifikacija kolonije u raznim varijantama, kao enska figura izmeu lava i bika, simboli IV
Flavie i VII Klaudie. Nije se poklapala zvanina i lokalna godina. Galijen zatvara kovnicu.
Dioklecijan je posetio Viminacium krajem 3. veka, pri prolasku od Nikomedije ka Rimu, od avgusta do septembra.
Posle godinu dana ponovo ga je posetio, od septembra do oktobra 294.g, posle bitke kod Marguma sa uzurpatorom
Korinom.
Konstantin ga je nekoliko puta sigurno posetio. 317.-322.g. dok je ratovao protiv Sarmata u Bakoj. Ostala je
zabeleena poseta od 334.g. u toku ratova sa Gotima.
Tim istim povodom posetio ga je 354.g. Konstancije II, sin Konstantina.
359.g. u gradu je Julijan.
382.g. u gradu je Gracijan.
Od 4. veka bio je episkopsko sedite.
441.g. grad su zauzeli Huni, razorili ga i opljakali, a stanovnike odveli u roblje.
Grad je ponovo pod rimskom vlau u vreme Justinijana, kada je obnovljen i verovatno sveden samo na
pograninu tvravu.
584.g. zauzimaju ga Avari.
Oko 600.g. ponovo je u rukama Vizantije, ali ne zadugo.
Verovatno su ga ubrzo dotukli Sloveni u nadiranju.

Kovanje Viminacijuma
239.g. poetkom vladavine Gordijana III postaje kolonija, i dobija pravo kovanja bakarnog novca.
U njemu je od Filipa I (244-246.g.) do Galijena (260-268.g.; od 253.g. sa Valerijanom) povremeno kovan i carski
srebrni novac, a ovde su novac kovali i neki protivcarevi.
Glavni razlog za otvaranje ove kovnice je verovatno bio nedostatak sitnog novca u prometu na tlu podunavskih
provincija. Tu su se nalazile i brojne trupe. Viminacijum je bio i glavni punkt ovog odbrambenog pojasa. Za odabir
Viminacijuma kao kovnice veliki znaaj je imala i blizina rudnika Pinkum (Eliana Picensia).
Kovnica radila od 239/40.g. do 254/55.g.ne. Vreme kovanja odredjeno rimskim brojevima od i do XVI u iseku
reversa. Re je o posebnoj lokalnoj eri koja se nije podudarala sa zvaninom rimskom godinom. Nije jasno kada je

58
 poela ova era. Smatra se da je poinjala negde izmedju leta 233. i novembra 240.g, ili moda jo preciznije 21.
oktobra 239.g. kada je bio jedan jubilej Gordijana III.
Postoje pauze 248-49. i 253-54. (an. X i an. XV). Uzroci ovih pauza nisu utvrdjeni (moda tekoe u snabdevanju
rudom). U ovom periodu novac je nosio 14 likova careva i lanova njihovih porodica (od Gordijana III do Galijena).
Kraj kovanja je u vreme vladavine Galijena (253-268.g.), koji je ukinuo sve lokalne kovnuice u rimskom carstvu.
Mogue da je na ovakvu odluku uticala i rastea nesigurnost ovih krajeva.
Kuju u tri nominala koji se popularno nazivaju velika, srednja i mala bronza. Velika je uglavnom bila od istog bakra,
srednja je legirana iskljuivo sa cinkom (tzv. orihalk- mesing), a mala je bila ili od istog bakra ili legirana sa kalajem
i olovom. Zabeleeni su i primerci sa veom teinom od redovne, tzv. debeljaci koji predstavljaju probne otkove i
nekoliko medaljona.
Aversna predstava su likovi careva od Gordijana III do Valerijana, odnosno Galijena.
Reversna predstava na veini primeraka: enska figurina u stojeem stavu - personifikacija grada Viminacijuma ili
provincije Gornje Mezije. Glavom uvek okrenuta levo. Veoma retko je data frontalno. enska figura ima na sebi dugu
haljinu i traku oko glave. Pored desne noge personifikacije prikazan je bik, a pored leve lav simboli legija VII
Klaudia i IV Flavia. Ponekad bik ima grb kao zebu. Za emisije prve, a delom i druge godine kovanja karakteristina
je izvesna statinost poloaja, naroito u predstavljanju bika. Kasnije i lav i bik su predstavljeni u pokretu. Ponekad se
umesto enske personifikacije pojavljuje personifikacija sa odeom nalik mukoj.
Od IV, V, XI, XII, XIII i XIV godine lokalne ere kovana su vanredna izdanja. Sva vanredna izdanja su drugaija od
osnovnog tipa. Postoji tri tipa:
1. tip sa veksilumima (vojnim insignijama- na visokoj motci zastava i razni simboli)
2. tip sa Viktorijom
3. tip sa Pax (niz motiva koji ukazuje na blagodeti mira- venac, rog izobilja, globus, Viktorija na njemusvi ovi
simboli ine sinkretiko boanstvo Mezija-Pax).
JUGOSLOVENSKI DEO PROVINCIJE GORNJE PANONIJE - GRADOVI

Akuminkum, Basijana, Bononia, Burgene, Rittium, Sirmijum, Taurunum.

35. AKUMINKUM

Keltski oppidum i rimsko utvrenje kod Slankamena na Dunavu (dananji Slankamen).

Dva dominantna platoa na kojima se moglo nalaziti vee utvrenje Gradina i Humka.
Rimsko utvrenje podignuto je na dominantnom uzvienju Gradina, na visokom lesnom platou na obali Dunava,
nasuprot uu Tise u Dunav.
Povoljan strategijski poloaj, naspram ua Tise, uslovio je rano prisustvo rimske vojske na ovom mestu:
- posadu utvrenja u Akuminkumu prvo je sainjavala, pred kraj 1.v.ne, kohorta I Britannica C.R. equitata, a
kasnije kohorta I Campanorum
- na suprotnoj obali, kod Titela, otkriveno je nekoliko epigrafskih spomenika koji pominju kohortu I Britannica
- u kasnoj antici stacionirane su konjanike jedinice (cuneus equitum Constantium Acuminci i equites sagittarii
Acuminci)
Vieslojno nalazite:
1. skordistiki oppidum (latenska kultura) od kojeg su dokumentovani delovi bedema i ostaci nekih graevina od
tronog materijala (civitas Scordiscorum)
2. rimskom periodu pripadaju ostaci arhitekture i pokretni materijal u ostacima temelja srednjevekovnog utvrenja,
tj. na lokalitetu Gradina konstatovan je antiki horizont ispod srednjevekovnog utvrenja
3. 2-3.v. utvrenje je obnovljeno solidno graenim zidovima (pritesani kamen u malteru), a u unutranjosti su
podignute nove zgrade. Plan ovog utvrenja nije u celosti poznat, ali se predpostavlja da je sledio osnovu
59
 keltskog oppiduma prilagoujui se konfiguraciji terena. U podnoju gradine razvijalo se civilno naselje, iji su
tragovi evidentirani na podruju dananjeg sela.
U Akuminkumu je bilo znaajno sredite kulta Jupitera Dolihena.

36. BASSIANA

Rimsko naselje i utvrenje u Petrovcu kod Rume.

Basijana je postala municipium za vreme Hadrijana, a kolonija u vreme dinastije Severa. Nadivela je barbarska
pustoenja i u 6. veku se pominje kao civitas Bacensis.

Naselje
Na lokalitetu Gradina otkriveno je naselje koje je verovatno u kasnoj antici opasano bedemima s etvorougaonim
kulama. Naselje je bilo nepravilnog elipsoidnog oblika, povrine oko 20 ha, ali s pravilnim unutranjim rasporedom
komunikacija.

Vojni logor
Na oblinjoj Gradini u Dobrincima nalzio se vojni logor. Ta Gradina se identifikuje s predgraem Basijane, (Caput
Bassianense). Veliki vojni logor bio je trapezoidnog oblika (dim. 322 x 521 x 385 x 390 m). U njemu je bio smeten
odred legije II Adiutrix. Posle podele Donje Panonije, ova jedinica je prebaena u Valeriju.
Posadu utvrenja tokom kasne antike inila je kohorta I Thracum.

Istraivanja
Potvrene su 2 faze u korienju i rekonstrukciji fortifikacije.
Naselje Basijana nije arheoloki istraivano, a plan je rekonstruisan na osnovu aviosnimaka iz 30-ih godina 20. veka.
Ovo je jedan od prvih primera primene aerofotografije u naoj arheologiji.

37. BONONIA / BANOTOR

Rimsko utvrenje i pristanite na Dunavu kod dananjeg Banotora (Srbija).

Prvobitno je bio autohtoni oppidum, nazvan Malata, koji je omoguavao bezbedan prelazak preko Dunava.
U rimskom periodu bio je dunavsko pristanite Sirmiuma.
U doba ranog Carstva ovde je verovatno bila stacionirana kohorta I Campanorum.
U kasnoj antici Bononia postaje znaajan vojni centar koji je, s utvrenjem Onagrinum na levoj obali Dunava, titio
prelaz preko reke, kontrolisao plovidbu i put prema Sirmiumu.
U Bononiji su boravili carevi Julijan i Gracijan.
Prema Notitia dignitatum, ovde je bio smeten deo legije V Ioviae i odred equites Dalmatae.
Na strategijski istaknutom platou kod pravoslavne crkve u Banotoru otkrivene su:
- terme
- deo poznoantike bazilike s nekropolom
- poluzemunice iz dr. pol. 4. veka, koje se mogu povezati s federatima ili varvarima koji su bili naseljeni unutar
60
 granica Carstva
U neposrednoj funkcionalnoj vezi s Bononijom jeste i oblinje veliko utvrenje kod sela erevi.

38. BURGENE

Znaajan rimski vojni punkt, koji se nalazi u dananjim Novim Banovcima na Dunavu.
Mesto je lealo na dunavskom putu, na 10 milja od Zemuna.
Burgene su nastale iz autohtonog opiduma, o emu svedoe i nalazi iz kasnog latena.
Postojala su 2 fortifikaciona objekta na ovom lokalitetu:
1. vei, na lokalitetu Gradina, gde su vrena arheoloka istraivanja
2. na lokalitetu Duvarine

Utvrenje
Na Gradini postoje ostaci utvrenja, koje je datovano od 2. do 4. veka. Utvrenje ima razmere 500x600 m. Otkriven
je samo deo bedema sa kulama potkoviaste osnove.
Smatra se da je Dunav, koji je u vreme visokih voda odnosio dobar deo obale, odneo i tvravu, a uz nju i vei deo
civilnog naselja.
Arheoloki nalazi, koji se pripisuju nosiocima seobe naroda, pokazuju da je ovo utvrenje bilo zaposednuto
federatima ili preuzeto od varvara.

Vojna posada
Njegovu posadu u 2. i 3. veku inila je kohorta I Thracum c.R. (civium Romanorum), sudei prema mnogim opekama
sa igom ove jedinice.
Nalaene su i opeke s peatima jedinica kohorte III Alpinorum equitata i kohorte VII Breucorum Antoniniana, koje
ukazuju na znaajnu graditeljsku delatnost i moda na jo jedan fortifikacioni centar.
Slino je i u kasnoj antici. Prema Notitia dignitatum, ovde su stacionirani deo legije V Ioviae s prefektom,
Dalmatinski konjanici (equites Dalmatae) i cuneus equites Constantianorum.

Pokretni nalazi
1. bronzane statuete
2. aplikacije
3. delovi opreme rimskih vojnika

39. SIRMIUM

Rimski grad na uu Bosuta u Savu, danas Sremska Mitrovica.

Teritoriji Sirmiuma pripadala su i mnoga naselja, kao Basijana, Bononija, Kukcijum i Kornakum.
Sistematska jugoslovensko-amerika i jugoslovensko-francuska arheoloka istraivanja zapoeta su 1958. god.

Istorijat

61
 Osnovan je krajem 1.v.pne na mestu starijeg domorodakog naselja.
Tokom 1. veka bio je znaajna vojna baza.
Za vreme Flavijevaca postao je kolonija.
Od kraja 3. veka glavni grad provincije Panonnia Secunda.
U 4. veku se pominje kao najlepi i najbogatiji grad u Iliriku.
Za vreme Maksimina Traanina i za vreme Licinija bio je carska prestonica. etiri rimska cara roena su u Sirmiumu
ili okolini: Trajan Decije, Aurelijan, Prob i Maksimijan Herkulije.
Imao je: radionicu oruja, kovnicu novca od 330. do 378. g, bio je i stanica dunavske flote i episkopsko sedite.
Tokom 5. i 6. veka ugroavali su ga varvari: najpre Goti, pa Huni i Gepidi, i Avari koji su 582. osvojili grad i raselili
stanovnitvo.

Arhitektura
Arhitektura iz 1. i 2. veka ouvana je u tragovima na nekoliko lokaliteta, i to ispod graevina iz poznije epohe. Zidovi
kua bili su od pletera i lepa ili drveta i naboja, ponekad ukraeni kvalitetnim freskama sa zoomorfnim i
antropomorfnim motivima.

Jedna stambena etvrt iz 2. veka u blizini severnog bedema sastoji se od nekoliko kua: Eskulapova kua, Kua s
apsidom, Dalmacijeva kua.

Otkrivene graevine uglavnom potiu s kraja 3. i poetka 4. veka:

- Delimino je istraena reprezentativna palata u centru dananje Sremske Mitrovice, iji je unutranji prostor, kao i
fasada, bio oplaen raznobojnim mermerom i porfirom. Otkriveni su i delovi zidnih mozaika i fresaka. U njenim
okvirima sagraen je tetrapilon (13,5 x 13,5) s krstastim svodom, koji je verovatno bio u funkciji carskog
ceremonijala.
- Ispred palate nalazili su se forum i hipodrom, duine 450 m, s kriptoportikom na spoljnoj strani
- Blizu hipodroma podignuta je sred. 4.v. vila s dvoritem i peristilom, a neto starije terme ukljuene su u vilu.
- Uz severnu granicu foruma sagraene su carske, Licinijeve terme.
- Junije od termi, krajem 3. i poetkom 4. veka, sagradjena je javna itnica. Njen unutranji prostor podeljen je s 4
reda stubaca, a spoljni zidovi su ojaani masivnim pilastrima.
- U neposrednoj blizini itnice otkriveni su ostaci vee graevine, verovatno civilne bazilike.
Ceo taj gradski kvart opasan je bedemom.
Van bedema postojalo je svetilite s mnogim votivnim spomenicima beneficijarija.

Severno od gradskog bedema istraena je oktogonalna graevina, moda mauzolej iz dr. pol. 3. ili prvih dec. 4. v.

Nekropole
Sirmium je bio i hrianski centar, s nekropolama i martirijumima.
Na SI nekropoli otkriven je kultni objekat s apsidom na istonoj strani. U neposrednoj blizini oltarskog prostora
otkriveni su i natpisi, u kojima se pominje Irinej, prvi istorijski posvedoen episkop Sirmiuma.
Na desnoj obali Save, u Mavanskoj Mitrovici, nalazio se starohrianski objekat iz prve pol. 4. veka, iznad kog su
podignute 3 srednjevekovne crkve posveene Sv. Irineju.

Pokretni nalazi
1. mermerne i bronzane skulpture

62
2. predmeti od bronze
3. predmeti od keramike
4. predmeti od stakla
5. sarkofazi, koji su veoma cenjeni, izraivani su u lokalnim kamenorezakim radionicama

Lucije Domicije Aurelijan

U Sirmijumu je roen 9. septembra 214.g. Lucije Domicije Aurelijan. Rodio se u porodici niskog roda, otac mu je bio
zemljoradnik, a majka skromna svetenica rimskog boga sunca Sola.
Karijeru je izabrao u vojsci, da bi mogao da napreduje u drutvu. Zahvaljujui inteligenciji, hrabrosti i strogosti
napredovao je do ina generala. Bio je poznat po tome to je delio sa svojim vojnicima logorski ivot i borio se uvek u
prvim redovima.
Zbog svog niskog porekla imao je ambicije da se orodi sa nekom uglednom rimskom porodicom, te se oenio Ulpiom
Severinom, ija je familija vodila poreklo od Marka Ulpia Trajana, rimskog imperatora sa poetka 2.v.ne.
Nekolikio puta je pobedio Germane na Majni, pa je dobio od imperatora Galijena tu titulu 256.g.
Kao general konjice istakao se u istrebljenju Gota 269. i 270.g. koji su bili prodrli u balkanske provincije. Tom
prilikom ubijeno je preko 300 000 varvara.
Kada se u aprilu 270.g. Klaudie II razboleo od kuge i umro, vojska je proglasila Aurelijana za cara, iako su legije u
Akvileji izvikale Kvintila, Klaudijevog brata za imperatora. No Aurelijanov ugled toliko ga je uplaio da on nije ni
pokuao da preduzme ita protiv njega, te su ga vojnici likvidirali i prihvatili Aurelijana za imperatora.
Izvrio je reformu kovanja i uveo novi novac 274.g.ne.
Ubijen je na nagovor osloboenika Mnesteja, koji je bio upleten u proneveru novca, pa kada je posumnjao da
imperator zna, sainio je spisak uglednih ljudi i vojnika, za koje je tvrdio da su na carevom spisku za likvidaciju.
Poto su mu ovi poverovali sklopili su zaveru i ubili Aurelijana 275.g. u 61. godini ivota.

Episkop Irinej
Sirmijum je poznat i kao mesto pogubljenja prvog zabeleenog episkopa i sveca Irineja. U Dioklecijanovo vreme, on
je osuen na kaznu odsecanja glave i bacanja tela u reku. Izveden je na most koji je vodio u pravcu prema uu reke
Bosne (Basuntius, Bacuntius) i pogubljen. Ovaj most je u nekim grkim izvorima oznaen kao Artemidin most.
Ovo je znaajno zbog toga to se u dokumentima saznaje za ime jednog od dva mosta, a to je Pons Basentis.
Drugi je pomenut usput, kao detalj, da ga je Licinije otetio beei pred Konstantinom 316.g. Taj most se nadovezao
na put prema Beogradu, verovatno uz desnu obalu Save.

Vojska
Pretpostavlja se da su u Sirmijumu bile stacionirane legije I Audiutrix, II Audiutrix, ili VIII Augusta. Ipak, to se za
sada ne moe dokazati, s obzirom da vojnog logora nema ni na irem podruju grada.
Malo je verovatno da je legija II Audiutrix boravila u Akuminkumu (Slankamenu), ali neki odredi ove legije su od
kraja 1.v. na dalje ipak u rimskom Sremu. U nadlenosti im je verovatno bilo zalee limesa.
Jedna od jedinica svakako je bila stacionirana u Basijanama. O tome nam govori spomenik iz Konjica, koji Piniju,
vojniku ove legije, umrlom u Basijanama, podiu roditelji.
U vreme Dioklecijana u spisu Notitija Dignitatum pominju se zapovednici dveju legija:
1. V Iovia, sa seditem u Burgenama (Novim Banovcima) i delom u Bononiji (Banator)
2. VI Herkulia, sa seditem u Onagrinumu (Bege)
Obe ove legije formirao je Dioklecijan, i one su bile dodeljene Panonii Secundi, koja je posle podele Donje
Panonije 296.g. ostala bez legionarske posade.

63
40. RITTIUM

Logor u kojem je stacionirana ala I Augusta Ityraeorum.

Prema redosledu sa Notitie dignitatum, u kasnoj antici tu su i Dalmatinski konjanici.

Na lokalitetu Gradina u centru dananjeg sela Surduk, konstatovani su rimski ut, sitno i krupno kamenje, zgura,
staklo i sl.
U Branskoj ulici, na samom kolovozu izmeu dve kue, pod tankim slojem zemlje nazirale su se 50-ih godina
konture temelja jedne vee rimske graevine koja je pripadala kompleksu utvrenja. Ono je naalost uniteno
prilikom izgradnje druma Belegi-Surduk 1957.g.
Lokalitet oliev ot zapadno do gradine, na bregu koji je od njega odvojen usekom irine oko 40 m, registrovan je
rimski graevinski ut, kuni lep, staklo, fragmenti keramike, moda ostaci civilnog naselja.

Pokretni nalazi
1. ljuske ploastog oklopa
2. torzo Venere od mermera
3. vie manjih statueta
4. maske
5. slini predmeti primenjene umetnosti

41. TAURUNUM

Sedite pojedinih detamana VII Klaudie, panonske flote i kombinovanih odreda.

1. vek
Najstarije rimsko utvrenje, ne velikih razmera nastalo je na mestu starijeg keltskog naselja na platou Gardokog
brega. Tako se zakljuuje na osnovu podataka sa kraja prolog veka, gde se kae da se prilikom odrona brega sruio
deo rimskog temeljnog zida, u ijoj je fugi od maltera bila uzidana medalja Germanika iz 16.g.ne.

2. i 3. vek
Tokom 2. i 3. veka, na ravnom delu dunavske obale koja zahvata priblino dananje jezgro starog Zemuna, podignuto
je vee utvrenje sa kulama i kapijama.
Razni ostaci graevina unutar utvrenja, registrovani su na vie mesta:
- deo istonog bedema debljine 3m
- temelji krune kule ispod severoistonog ugla zgrade zemunske optine
- kruna kula ispod Franjevakog manastira
- druga kruna kula, moda u gradskom parku
- rimska kula i deo bedema, otkriveni prilikom izgradnje carinarnice
- jedna kula, nizvodno od veslakog kluba Galeb

Svetilita
Pretpostavlja se da se u gradu nalazio hram Liberu-Dionisu.
Drugo svetilite je bilo na dananjem Masarikovom trgu, gde je naen reljef sa predstavom Asklepija, Higije i Telefa.

Nekropole
Nekropole su locirane:

64
 - na prostoru du Gajeve ulice
- na platou Gardoa
- najkasnije groblje iz 3-4. veka, irilo u podnoju Gardoa

42. TIPOVI RIMSKIH UTVRENJA

Kastra (castra)
Rimski vojni logor bilo za stajau vojsku (castra stativa), bilo za vojsku u maru (castra hiberna).

Najstariji logori bili su opkoljeni jednim jarkom ili sa vie jarkova (fossae), koji su imali karakteristian oblik pri dnu
suenih rovova (fossa fastigata). Zemlja koja je pri tom iskopana koriena je za nasipanje bedema, koji je na eonoj
strani bio poduprt palisadom2 ili kamenom. Ponekad je i unutranja strana bila poduprta drvenim zidom, tako da se
etnoj stazi zvanoj ager (agger), moglo prii samo rampom ili stepenicama.
Bedemi, koji su imali krunite i kule, zatvarali su pravougaonu povrinu koja je iznosila oko 20 ha i bila ispresecana
komunikacijama koje se seku pod pravim uglom. Dve glavne ulice (via praetoria i via principalis) spajale su etiri
kapije. Glavne kapije su ulazna (porta praetoria) i izlazna (porta decumana), dok su se ostale dve nalazile levo (porta
principalis sinistra) i desno (porta principalis dextra) od njih. Prednji deo logora, kod ulazne kapije, zvao se pretentura
(praetentura), a zadnji deo, kod izlazne kapije, gde su uvani zarobljenici i bile smetene razne pomone jedinice zvao
se retentura. Prostor izmeu bedema i unutranjosti logolra, irine i do 20 m, nazivan je intervalum (intervallum).
U sreditu logora prvobitno se nalazio pretorijum (praetorium), ator komandanta legije. U doba Carstva privatne
odaje komandanta odvojene su od slubenih (principia), koje sadre i svetilite (sacellum), a ispod njih se nalazila i
podzemna odaja koja je sluila kao riznica. Ispred principije bila je izgraena poprena sala, bazilika s tribunalom, sa
veim dvoritem opkoljenim portikom.
Logori za stajau vojsku imali su i bolnicu (valetudinarium), radionice (fabricae), itnice (horrea), tale i odeljenje za
leenje konja (veterinarium) ako je bilo konjice.
Vojnici su najpre bili smeteni po atorima, koji su vremenom zamenjeni drvenim barakama, a kasnije i prostorijama
od kamena. Barake su bile izduenog pravougaonog oblika, sa desetak odaja za vojnike, kao i nekoliko odaja za nie
vojne inove. Najee su dve barake bile spojene zajednikim hodnikom.
est sluaj je bio da se manji logor stavi unutar veeg.

Kvadriburgijum su bila utvrenja sa etiri kule, iz doba Konstantina i Dioklecijana. Manjih su dimenzija (50x50m),
zidovi su debeli oko 2,5 m i postoji samo jedan ulaz.

Postojala su dva tipa kastruma:

1. Ofanzivni tip kastruma Utvrenja u niziji gde nema vlage, bolesti, malarije. Pravougaonog su oblika, dim.
100x150 m. Kameni bedemi bili su irine oko 1 m. Tehnika zidanja je opus kvadratum.
2. Defanzivni tip kastruma Dioklecijanove i Konstantinove reforme. Legije su bile manje, sa 1000 do 6500 ljudi. U
4. veku bedemi postaju iri, od 2 do 2,5 m. Cardo i decumanus se seku u sredini logora. Ulazi se zatvaraju i
funkcioniu jedan do dva ulaza. Kule su sa spoljne strane i poveava se njihov broj.

2
Palisad (lat. palus=kolac) Ograda od kolja, koja se u odbrambene svrhe postavlja oko manjeg naselja ili vojnog, najee poljskog utvrenja. Sastoji se od niza gusto
poreanog i meusobno povezanog masivnog kolja, vertikalno ili koso pobijeno u zemlju, koje je zailjeno na gornjem kraju. Palisad je najee deo zemljanog
utvrenja, odnosno prati odbrambeni rov, i postavlja se na vrhu ili spoljnjoj strani bedema. Takva utvrenja podiu se u raznim sredinama, preteno u ravnicama, pored
reka, od mlaeg neolita do poznog srednjeg veka.

65
 Teritoriji logora pripadalo je i manje civilno naselje, kanabe, i posebne graevine, kao to su amfiteatar, kupatila i
razne zanatske radionice.

Krajem 4. veka dolazi do provale Huna, bezvlaa i ruenja limesa.

U 6. veku, za vreme Justinijana, dolazi do obnove limesa i logora. Bedemi su postali deblji (3x3,5 m), kule su sa
spoljne strane, a tehnika zidanje je opus mikstum.

Kastel (castellum)
Manji rimski vojni logor, uglavnom za pomone auksilijarne trupe (pomona vojska - auxilia).

Nisu se mnogo razlikovali od rimskih legijskih logora. Najee su imali isti oblik, ali manju povrinu (od 1,4 do 5,2
ha). esto su se prilagoavali izgledu terena, pa su mogli imati i trougaonu osnovu. Raspored graevina u
unutranjosti isti je kao kod legijskih logora.
Ve tokom 2.v. graevine kastela bile su sa unutranje strane prislonjene uz bedem, a kule su bile razliitog oblika.

Kasteli nisu uvek vezani za limes (granicu), ve mogu sluiti i kao baza za snabdevanje vojske, ili kao zatita radnika.
Kasteli su meusobno povezani putevima.
Kasteli manjih jedinica za kontrolu na predstrai Carstva, tzv. numeri, jo su manjih dimenzija (od 0,6 do 0,8 ha) od
kastela za pomonu vojsku. Ove manje jedinice, sastavljene od mladih ljudi iz graninih oblasti provincija, bile su
granina patrola i policija. Nosile su svoje zaviajno ime i sluile se domorodakim orujem. Najpoznatiji su Numeri
Brittonum, koji su iz Britanije prebaeni u Gornju Germaniju.

Kanabe (canabae)
Civilna naselja koja su formirana oko rimskih legijskih logora.
Najpre su imala seoski karakter i sastojala su se od tronih zgrada (atori, daare), u kojima su iveli trgovci,
zanatlije i svi oni koji su sledili vojnike i starali se o zadovoljavanju njihovih potreba.
U doba Carstva naseljavali su ih i veterani, peregrini i rimski graani, tako da vremenom prerastaju u gradska naselja,
municipijume i kolonije.

Opus
Termin koji oznaava razliite tehnike zidanja i ukraavanja graevina u rimskoj arhitekturi:
1. opus cementicium tehnika primenjivana poev od 2.v.pne pri formiranju jezgra zidova od sitno lomljenog kamena i
maltera.
2. opus incertum gradnja zidova pomou manjih komada lomljenog kamena, i to bez odreenog reda.
3. opus kvadratum gradnja zidova od kamena tesanog u obliku paralelopipeda.
4. opus latericium ili testaceum gradnja iskljuivo od opeke.
5. opus mixtum gradnja od naizmeninih redova opeke i kamena.
6. opus musivum tehnika oblaganja podnih ili zidnih povrina kockicama od raznobojnog kamena ili staklene paste
(tasera3) odnosno stakla, postavljenih na sloj maltera, pri emu se oblikuju geometrijski i vegetabilni motivi ili
figuralne predstave (mozaik). Pretpostavlja se da je nastala u 4. milenijumu pne u Mesopotamiji. Mozaicima su najpre
ukraavani podovi i zidovi, a tek kasnije i tavanice. Tehniki se mogu razlikovati dve vrste: mozaik sastavljen od
kockica (opus tesselatum) i mozaik sastavljen od malih i nepravilnih komadia (opus vermiculatum). Prvi je pogodniji
za geometrijske motive, dok je drugi zbog vee preciznosti korien za figuralne kompozicije. Krajem 2.v.pne podni
mozaik se pojavljuje i u Italiji. Najpoznatiji je Aleksandrov mozaik u Pompejima, na kome je predstavljena bitka

3
Tesera U rimskoj kulturi kockica od razliitog materijala (kamen, staklo, olovo, kost, bronza, peena zemlja) koja je sluila za igru, kao ulaznica za javne predstave,
bon za besplatno ito (tesserae frumentariae), preporuka za gostoprimstvo (tesserae hospitalis), ili za izradu mozaika.
66
 izmeu Aleksandra Velikog i persijskog kralja Darija. U vreme pozne Republike i ranog Carstva mozaici su bili
uglavnom dvobojni, tj. crno-beli. Neto kasnije postaju polihromni. Poev od vremena Flavijevaca, mozaiari esto
podraavaju monumentalno slikarstvo. Geometrijski i vegetabilni motivi spojeni su u kompozicije koje pokrivaju
velike podne povrine, ili su raspodeljeni oko centralnog panela (emblema 4). Mozaici su bili omiljeni u svim
provincijama. Najpoznatiji su severnoafriki, sicilijski i antiohijski, s kraja 3. i prve polovine 4. veka. Na teritoriji
Jugoslavije najkvalitetniji mozaici otkriveni su u Risnu, Gamzigradu i Medijani.
7. opus retikulatum tehnika gradnje zidova od kamena, ili opeke koje se slau dijagonalno da bi liili na mreu.
8. opus sektile tehnika oblaganja podnih ili zidnih povrina ploicama od kamena razliitih boja, da bi se dobila
efektna dekoracija enterijera.
9. opus siliceum tehnika gradnje zidova od nepravilnih poligonalnih kamenih blokova, i to bez korienja maltera.
10. opus vermikulatum tehnika oblaganja podova malim nepravilnim komadiima stakla ili staklene paste, koji lie na
crvie (otuda i naziv vermikulatum), pogodna za izradu figuralnih mozaika jer omoguuje veu preciznost pri
prikazivanju ljudskh i ivotinjskih figura.

43. VOJNA POSADA NA DUNAVU

Namesnik konzularnog ranga je po pravilu komandovao sa dve legije. Mezija je bila pod upravom namesnika
konzularnog ranga, to znai da su u njoj bile sigurno stacionirane dve legije.
Romanizatorska uloga pripadnika legija IV Flavie i VII Klaudie, i njihova uloga u nastajanju prvih gradskih naselja na
limesu u Gornjoj Meziji je poznata na osnovu natpisa.
Ove legije, meutim, nisu prva posada Mezije.One su premetene na Dunav vie decenija posle rimskog osvajanja.
U ranoj vojnoj istoriji gornjomezijskog limesa moe se izdvojiti nekoliko perioda, u kojima je dolo do promena u
broju i rasporeda legija:

I Od Avgustovog vremena do 44-46.g. od stvaranja prve vojne komande u Meziji do osnivanja Trakije 46.g.
Uspostavljanje prvih leg. logora na Dunavu, na mezijskoj granici, bilo je istovremeno sa organizacijom provincije
Mezije. Pre toga legije su se nalazile u Dardaniji. Pre 16.g.pne rim. vojna posada na teritoriji kasnije Mezije nije
postojala. Prvi pouzdan podatak o rimskoj vojsci u Meziji pod komandom carskog legata odnosi se na 6.g.ne.
Vreme premetanja vojske iz Makedonije na teritoriju kasnije provincije Mezije, i prenoenje komande na posebnog
legata nije sigurno. Premetanje legija na sever moe biti posledica podele provincija izmeu cara i senata, pri emu
je makedonska posada pomerena na sever. Tako je stvorena vojna komanda severno od Makedonije, verovatno sa
seditem u Naisusu. Premetanje legija iz Makedonije na sever moda se desilo:
- Smatra se da je ono predhodilo dalmatsko-panonskom ustanku, i moda usledilo posle 1.g.ne.
- Moda i ranije, posle uguivanja trakog ustanka, 13.-11.g.pne. Ovome ide u prilog to da posle 11.g.pne nema
nikakvih vesti o nemirima u ovom delu Balkanskog poluostrva. Prisustvo vojske je moglo spreiti napade plemena
sa severa preko Dunava.
Zatim su preduzete i mere za obezbeenje granice na Dunavu. Posedanje dunavske obale manjim vojnim snagama
moglo bi se datovati u vreme posle uguenja dalmatsko-panonskog ustanka. Povod za to mogao je biti upad Sarmata
preko Dunava u Meziju, u vreme dok je Cecina sa mezijskom vojskom bio u Panoniji.
Prva utvrenja na Dunavu morala su leati na veim meusobnim rastojanjima. Njihova posada je verovatno bila
malobrojna i imala je pre zadatak da kontrolie pokrete varvara na levoj obali, nego da im se suprotstavlja pri
pokuaju prelaska preko Dunava.
Podatak kod Tacita je prva pouzdana vest u izvorima, o legijama na mezijskom delu Dunava. Odnosi se na raspored
legija 23.g.ne. Imena dve legije koje su bile na mezijskom delu Dunava, IV Scythica i V Macedonica, potvrena su na
natpisu iz 33./34.g.ne uklesanom na steni u Gospoinom viru. One su ranije pripadale posadi Makedonije. Pri

4
Emblem U grkoj i rimskoj kulturi, reljefni umetak u sreditu srebrnih posuda, a u mozaikoj umetnosti posebno uraeni paneli raznih oblika, najee sa figuralnim
predstavama, koji se postavljaju u sredite mozaikih tepiha.
67
 stvaranju Mezijske vojne komande one su prvo bile premetene u Dardaniju, a zatim na Dunav u vreme kada je
Mezija organizovana kao rimska provincija, prve godine Tiberijeve vlade.

II Od 46-68.g. od osnivanja provincije Trakije do ratova na istoku, 70-ih godina 1. veka

IV Scythica i V Macedonica su potvrene kao mezijske, na jednom natpisu s poetka Klaudijeve vlade. Promene u
broju i rasporedu mezijskih legija su usledile oko 45.g, a u vezi su sa:
- stvaranjem provincije Trakije i mogunosti izbijanja nereda u toj novoj provinciji; istovremenom sa stvaranjem
provincije Trakije, Mezija je izdvojena iz provincijskog kompleksa Ahaja-Makedonija-Mezija, i data na upravu
posebnom konzularnom namesniku
- u ovo vreme Rimljani se meaju u prilike u Bosforskom carstvu, pa je postojala mogunost izbijanja rata
Tako je potreba zatite donjeg Dunava dovela do pomeranja jednog dela mezijskog garnizona dalje niz Dunav. Kao
pojaanje mezijskoj posadi premetena je, na zapadni deo mezijskog limesa, legija VIII Augusta iz Panonije. Tako su
tada u Meziji postojale tri legije, i tu su ostale narednih nekoliko godina.
Do vraanja na dve legije moglo je doi 49.g, posle zavretka rata u Bosforskom carstvu. Tada je verovatno IV
Scythica bila premetena na Rajnu, u Germaniju.
Do ponovnog poveanja broja legija u Meziji na tri, dolazi po premetanju VII Claudie u Meziju iz Dalmacije. Njen
dolazak na Dunav razliito se datuje (62.-67.g, 57./58.g, 45.g.). Premetanje VII Claudie iz Dalmacije, ne mora se
vezati za neki krupniji dogaaj na Dunavu. Odlazak neke od legija sa Dunava posle 57.g, mogao je biti razlog njenog
dolaska u Meziju. Potrebe odravanja stalne posade u Dlamaciji bile su sve manje.
Tako bi se posada Mezije izmeu 45.-49.g. sastojala od etiri legije: IV Scythica, V Macedonica, VIII Augusta, VII
Claudia. Ali ovo je malo verovatno jer kasnije kod ozbiljnije situacije na Dunavu, Mezija nije imala vie od tri legije.
Oko sredine 1.v.ne dunavska granica za Rimljane nije imala toliki znaaj kao rajnska.
Poveanje mezijske posade na tri legije bilo je privremeno. Malo pre 62.g, kao pojaanje rimskim snagama, koje su
pretrpele poraz u Jermeniji, u Siriju je bila poslata V Macedonica. Posle njenog odlaska na Dunavu su ostale dve
legije, VII Claudia i VIII Augusta.
67./68.g. varvari ponovo prelaze Dunav radi pljake Mezije. Tada im Rimljani suprotstavljaju i legiju III Gallicu. Ona
je dola sa Istoka na Dunav 68.g. Ona je bila predvienja za stalnu posadu, koja bi sa njom brojala tri legije.

III Od 69-86.g. vreme graanskih ratova i ratova Domicijana na Dunavu

Znaajne promene u jaini posade Mezije su se dogodile za vreme i posle graanskih ratova 69.g. U njemu su
mezijske legije uzele uee tako da je mezijska granica ostala bez zatite. Da bi obezbedili granicu na Dunavu, vojni
komandanti su sklopili ugovor sa varvaskim voama i primili ih u rimsku vojsku. Ali ova mera je bila nedovoljna
zatita rimske provincije juno od Dunava. Pad mezijskih legijskih logora u ruke varvara i katastrofu na ovom delu
rimske granice, spreio je vojskovoa Mucian, koji je u to vreme prolazio preko Mezije sa legijom VI Ferrata, na putu
od Sirije ka Italiji.
Po zavretku graanskog rata:
- u Meziju je vraena samo VII Claudia
- III Gallica premetena je u Siriju, a VIII Augusta u Germaniju, i na njihovo mesto bile su upuene V Alaudae i I
Italica, koje su se do tada nalazile u Germaniji
- uskoro je sa Istoka vraena V Macedonica
Ovo poveanje mezijske posade bilo je trajno. Time poinje pomeranje vojnog teita sa Rajne na Dunav.
Formalno mezijska posada je jo 62.g. brojala 4 legije, ako je tano da je V Macedonica i posle odlaska na Istok
ostala pod komandom mezij. legata. Stvarno, meutim, ona do vremena Vespazijana nije imala vie od 3 legije.

IV Od 86-117.g. od poetla ratova sa Daanima do Hadrijana; od Hadrijana do kraja antike raspored legija
ostao je isti
etiri spomenute legije, I Italica, IV Scythica, V Alaudae i VII Claudia, inile su posadu Mezije do poetka rata sa
Daanima, 85.g. Poetkom rata, prilikom neuspelog pohoda na Daane, bila je unitena V Alaudae, na ije mesto je
86.g. prebaena IV Flavia iz Dalmacije. Tada je i podeljena komanda u Meziji, i stvorene su dve provincije, Moesia
superior i Moesia inferior.
68
 Pretpostavlja se da je broj legija u Meziji 86.g. povean na pet legija, dolaskom II Adiutrix. Ali na teritoriji, koja je
ulazila u sastav Mezije, nije otkriven ni jedan spomenik pripadnika legije II Adiutrix iz 1.v.ne. Jedini dosada poznati
natpis, na kome se spominje centurion legije II Adiutrix, otkriven je u Sirmijumu (provincija Panonija).
Na jednom natpisu iz Potencije spominje se optio tribuna pet legija, koje su uzele uea u panonskom ratu. Ali, ovaj
natpis ne prua nikakve osnove za zakljuak da su bile u pitanju legije Mezije, ili samo Gornje Mezije.
Stalna posada Mezije je ostala i u vreme dakih ratova nepromenjena.
Od ukupno 4 legije, VII Claudia i IV Flavia pripale su posadi Gornje Mezije do kraja Antike, a I Italica i V
Macedonica Donjoj Meziji.

Zakljuak:
Manjih odeljenja vojske bilo je na Dunavu verovatno od vremena premetanja legija iz Makedonije u Meziju.
Od 14.g. od osnivanja provincije Mezije, na Dunavu je bila posada od dve legije.
23.g. ona pouzdano je potvrena posada od dve legije.
Od 45.g. posada Mezije je povremeno poveana na tri legije, u trenutcima spoljne i unutranje opasnosti, kao u vreme
osnivanja provincije Trakije.
U vreme Vespazijana dolo je do trajnog poveanja mezijske posade, i od tada poinje pomeranje vojnog teita sa
Rajne na Dunav.
Od 69.g. u Meziji se nalaze etiri legije.
Od 86.g. posle podele Mezije, provincija Gornja Mezija je imala posadu od dve legije, stacionirane na Dunavu.
Stalni logori legija
Do danas nije pouzdano utvreno gde su se nalazili stalni logori prvih mezijskih legija.
U prvo vreme stalni logori legija su se nalazili u zapadnom delu Mezije (Viminacijum ili moda Singidunum). Posle
45.g. jedan logor pomeren je niz Dunav, a na teritoriji kasnije Gornje Mezije je ostala jedna legija u Viminacijumu.
Viminacijum i Singidunum su ostali legijski logori do kraja Antike.

IV Scythica i V Macedonica su mogle imati logore prvo u Singidunumu i Viminacijumu, ili Racijariji i Eskusu.
V Macedonica je potvrena u Eskusu za vreme Klaudija, ali se ona verovatno i ranije nalazila na ovom mestu, od
vremena Tiberija ili od prvih godina nove ere.
IV Schytica, neizvesno je gde se nalazio njen logor. Moda je bio u Viminacijumu.
VIII Augusta imala je logor u Novama.
VII Claudia kasnije zauzima Viminacijum. U Noticiji se na gornjomezijskom limesu pominju VII Claudia i IV
Flavia. Pojedina odeljenja IV Flavie i VII Claudie nalazila su se u kastelima du limesa, ili u unutranjosti provincije.
Opeke obe legije nalaze se u zidovima mnogih utvrenja na Dunavu.
XIII Gemina se spominje u Noticiji, na gornjomezijskom limesu. Na desnu obalu Dunava ona je premetena posle
naputanja Dakije, krajem 3.v. inila je posadu pet kastela izmeu Egete i Raciarije.

IV Flavija, neizvesno je gde se u poetku nalazio njen logor.

Singidunum Ptolomej (podaci o Meziji iz vremena Trajana) je spominje u Singidunumu, na uu Save u Dunav.
Malo je verovatno da je ona odmah po dolasku u Meziju bila stacionirana u Singidunumu. Najstariji spomenici iz
Singidunuma potiu tek iz sredine 2. veka.
Postoji vie miljenja o tome gde se nalazio njen prvi logor Viminacijum ili Racijarija u Gornjoj Meziji, odnosno
Durostorum u Donjoj Meziji, ili Akuminkum u Panoniji.
Viminacijum Pretopstavka da je IV Flavia u poetku delila logor sa VII Claudiom u Viminacijumu, zasniva se na
tome to je u blizini ovog vojnog logora otkriveno nekoliko spomenika na kojima se spominje IV Flavia. Ovi
spomenici datuju se u 1.v. i poetak 2.v. na osnovu toga to je ime legije skraeno na IIII F F , a ova skraenica je bila
69
 u upotrebi do Hadrijanovog vremena, mada se javlja i kasnije. Kasnije je ime legije skraivano sa IIII Fl. fel. Sama
pojava spomenika jedne legije ne mora znaiti da se njen stalni logor nalazio na tom mestu. Spomenici pripadnika IV
Flavie nalaeni su u mnogim mestima u Podunavlju. Meutim, u prvo vreme ona nije mogla biti ni u Viminacijumu,
jer je on suvie mali da bi primio dve legije.
Singidunum IV Flavia je moda u vreme Hadrijana ili Trajana iz Viminacijuma prebaena u Singidunum.
Akuminkum Iz Viminacijuma je moda premetena u Panoniju. Izmeu 89. i 92.g. mogla je imati stalni logor u
Akuminkumu. Dokazi za to su (ali nita od ovoga nije sigurno):
- 89.g Domicijan zabranjuje stacioniranje 2 legije u istom logoru, pa ona nije mogla ostati u Vim sa VII Claudiom
- Uee IV Flavie u panonskom ratu 89.-92.g. dokazuje da se ona tad nalazila pod komandom panonskog legata.
Uee u panonskom ratu ne dokazuje da se njen stalni logor nalazio u Panoniji. Mogla je zadrati svoj logor u
Meziji i ostati pod komandom mezijskog legata, kao to je bilo i kasnije, prilikom njenog ratovanja na Istoku.
- Natpisi IV Flavie otkriveni u Akuminkumu, potiu iz 1.v. Najstariju posadu tu su inile II Adiutrix i X Gemina.
- Na nekim natpisima iz Panonije potvreni su veterani ove legije.
Margum Prvi logor ove legije moda je bio u Margumu. Ue Morave na kome je leao Margum, predstavljalo je do
osvajanja Dakije strategijski osetljivu taku, sa koje se mogao tititi i kontrolisati prolaz na jug. VII Claudia na levoj
obali Mlave i IV Flavia na uu Morave mogle su efikasno braniti moravski prolaz od prodora varvara sa leve obale
Dunava. Naeno je nekoliko natpisa iz Marguma koji svedoe da je tu moda bio prvi logor IV Flavie.
RASPORED LEGIJA OD 9.g. DO 137.g.

naziv legije vreme dolaska u Meziju stalni logor vreme odlaska /novi logor
IV Scythica 9, 11. ili 6.g. Viminacijum? Singidunum? 45.g. Oescus (Rajna)
V Macedonica pre nove ere Viminacijum? Singidunum? 62.g. Sirija
VIII Augusta 44.g. Viminacijum? 69.g. Germanija
VII Claudia 57. ili 67.g. Viminacijum
III Galika 68.g. ? 69.g.
IV Flavia 86.g. Marguma do 100.g, Singidunum
V Alaudae 69.g. Viminacijum 86.g. unitena

Putevi
Jedan od prvih zadataka legija na Dunavu je bila izgradnja puteva. Oni su povezivali tvrave na Dunavu i,
nadovezujui se na puteve iz Panonije, omoguavali vezu sa Italijom.
Na zapadnom, ravnom delu gornjomezijskog limesa postojali su putevi i prolazi i u prerimsko doba.
Izgraeni putevi:
2. 33./34.g. na osnovu svedoanstava natpisa iz Gospoinog vira, legije IV Scythica i V Macedonica su izgradile put
u Gornjoj klisuri. Poetak radova se datuje u 30.g. Od 41. do 44.g. vrene su popravke ovog puta.
3. U poetku Trajanove vlade, u toku pripreme za rat sa Daanima, graen je put od Viminacijuma ka Lederati kod
koje je izvreno prebacivanje trupa u Dakiju.
4. 98/99.g. graen je put kod Prahova.
5. Tri godine kasnije je izgraen most preko Dunava, da olaka saobraaj izmeu Mezije i novoosvojene Dakije.
Izgraeni put du desne obale Dunava imao je veliki vojni i ekonomski znaaj. Njime su se kretale trupe iz jedne
polovine Carstva u drugu. Premda je to bio dui put izmeu Italije i istonih provincija, rimski carevi su ga esto
koristili pri odlasku na Istok, stoga to su na njemu leali veliki vojni logori. Ekonomski znaaj puta je porastao posle
osvajanja Dakije.

Pomoni odredi
Zajedno sa legijama u Podunavlje je doao odreen broj ala i kohorti. Poveanje broja pomonih jedinica teklo je
uporedo sa poveanjem broja legija.
Za vreme zadravanja na gornjomezijskom limesu pomoni odredi su korieni kao radna snaga pri izgradnji
utvrenja i komunikacija.
Opeke sa njihovim igom ili natpisi pripadnika pojedinih odreda, otkriveni su u mnogim kastelima na Dunavu.

O prvim pomonim odredima u Meziji ne zna se skoro nita. Najranija vojna diploma iz Mezije potie iz 75.g.ne. Na
njoj se nalaze imena 10 kohorti: I Antiochensium (sa Istoka), I Sugambrorum veterana (samo ona je pripadala posadi

70
 Mezije pre Flavijevaca), I Raetorum (sa Istoka), I Lusitanorum (iz Panonije), III, IV, V, VII, VIII Gallorum (sa Rajne)
i I Cisipadensium (sa Istoka).
Oko 74.-75.g. pominju se i kohorta V Hispanorum i ala I Claudia nova.
Na vojnoj diplomi iz 78.g. javljaju se prvi put kao mezijske kohorte: I Thracum Syriaca, I Cantabrorum, I Cilicum, I
Sugambrorum tyronum, II Lucensium, Mattiacorum (navedena bez broja).
Odeljenje konjice strelaca potvreno je u Lederati i Trikornijumu (kasna antika, Notitia dignitatum).

Poveanje ala i kohorti na Dunavu bilo je u vreme Domicijanovih ratova, posle 86.g.
Najvei broj pomonih odreda u Meziji posvedoen je na diplomama iz vremena Trajanovih ratova na Dunavu, 100. i
103/107.g.
Promene u strukturi i broju pomonih odreda na limesu, nastalih u vreme Dioklecijana i Konstantina se mogu pratiti
na osnovu spisa Notitia dignitatum.

Flota na gornjomezijskom limesu

Flota u Meziji postojala je verovatno od vremena osnivanja provincije. Obezbeuje mir na granici, transport i
snabdevanje vojske.
Panonska i mezijska flota na Dunavu zvale su se classis Flavia Moesica, to ne mora znaiti da je osnovana tek u
vreme Flavijevaca. Ovaj poasni naziv ona je mogla stei uestvujui u odbrani dunavske granice 69.g.
Izvorni podaci o renim pristanitima i floti u Gornjoj Meziji, veoma su retki:
1. Postojanje pristanita u Viminacijumu indirektno je potvreno na jednom natpisu s kraja 2.v.
2. Rena pristanita u Gornjoj Meziji bila su Margum, Egeta i Racijarija, prvi put su potvrena u Noticiji.
3. Reno pristanite moralo se nalaziti i u Singidunum, ali flota je u njemu potvrena tek u 6.v. Kod Menandra se
Singidunum spominje kao reno pristanite sa dugom tradicijom.

Rimska vojska
Legija (legio), osnovna jedinica u rim. vojsci, sastavljena od 10 kohorti. Imala je 5300 aktivnih vojnika, ali su njome
bile obuhvaene i posebne slube - razni inovnici, stegonoe, medicinsko osoblje, i odred od 120 konjanika.
Samo je rimski graanin mogao biti ukljuen u legiju, dok su saveznici pripadali pomonim, auksilijarnim trupama.
Za vreme Republike, legijom je komandovao vojni tribun, a za vreme Carstva legat.
Broj legija i broj vojnika u njima menjali su se. Marijevom reformom proirena je vojna obaveza na sve graane i
stvorena je profesionalna vojska. Avgust je utvrdio broj legija na 25, M. Aurelije poveao na 30, a S. Sever na 35.
Legije su nosile imena po provincijama u kojima su sluile (Germanica), po poreklu (Italica), po boanstvima (Martia
Vitrix), po carevima (Claudia), po odreenim svojstvima (Gemina), po nadimcima (Rapax).
Vojna sluba trajala je 25 godina, posle ega su otputeni vojnici dobijali malo zemlje i odreenu sumu novca, a
nekada su osnovane i kolonije veterana, tj. isluenih vojnika.
Termin legija takoe se odnosi na vojni sistem kojim je rimska imperija savladala i upravljala starim svetom.

Kohorta (kohors), u rim. vojsci jedinica koja je brojala 480 ljudi. Svaka kohorta ima 6 centurija od po 80 vojnika.
U doba Carstva leg. se sastojala od 10 kohorti, od kojih je prva imala jo 600 ljudi (inovnici i zanatlije, ne bore se).
Na elu svake kohorte bio je oficir, centurion. Oni su u okviru jedne legije bili rankirani po komplikovanoj drutvenoj
klasifikaciji, sa varijacijama u autoritetu i sposobnostima od vrha ka dnu. Centurion prve kohorte bio je glavni oficir
legije i zvao se primus pilus.
Za vreme Avgusta su ustanovljene i gradske kohorte (c. urbanae) i kohorte pretorijanaca (c. praetoriae) koje su
stacionirane u Rimu i okolini. Pretorijanci su bili careva lina garda.
Kohorte su dobijale imena po vrsti naoruanja (c. sagittariorum), nastanku (c. gemina), ljudstvu (c. classica,
voluntariorum), starosti (c. veterana, nova), geografskim oznakama (c. Macedonica), imenu naroda (c. Breucorum) ili
mukim linim imenima (c. Lepidiana), po imenu cara.
Oznakom c(ivum) R(omanorum) saoptavano je da su pripadnici te kohorte u neko vreme i iz odreenog razloga dobili
rimsko graansko pravo.
71
 Neke oznake su bile poasne, kao pia fidelis i victrix.

Vojnika diploma (diplomata militaria), diploma dodeljivana isluenim rimskim vojnicima pomonih odreda i
mornarima, kao garancija sticanja rimskog graanskog prava (ius civitas) i prava na enidbu (ius conubium).
Sastoji se od dve bronzane ploice spojene icom, provuenom kroz otvore na uglovima. U unutranjosti je ispisan
tekst sa imenom otputenih vojnika a, radi lake kontrole, tekst je ponavljan i na spoljnjoj strani.
U Rimu su originali diploma bili okaeni na zidove hrama boginje Fides na Kapitolu, ili na rtveniku Julijevske loze, a
kasnije i na Minervinom hramu.
Najstarija diploma je iz vremena Klaudija, a najmlaa iz 306.g.
Vojnike diplome otkrivene su i u Srbiji, na limesu.

Signa militarija (signa militaria), stegovi u rimskoj vojsci. Stegonoa (aquilifer) je bio vana linost u vojsci.
Gubitak legijskog stega znaio je i rasputanje legije, jer je oznaavao njen numen.
Najstariji oblik je drvena motka sa predstavom otvorene ake na vrhu.
Steg manipule najpre je imao snop sena na vrhu, a kasnije lie ili predstavu ake.
Od vremena Marija (268.g.), legijski steg bio je od srebra ili pozlaenog srebra (aquila), sa figurom orla rairenih krila
sa munjom u kandama i vencem (corona).
Tokom ranog Carstva dodavani su medaljoni sa likom cara, ili deifikovanih vladara (imagines).
U kasnoj antici dobili su specifian izgled i na njima se, verovatno pod varvarskim uticajima, javljaju prikazi zmaja
(draco), a pod hrianskim uticajem Hristov monogram u vencu (labarum).
Neke legije imale su na svojim stegovima i predstave raznih ivotinja (medved, bik, lav, divlji vepar).
Konjica je imala drugu vrstu stega, veksilum (vexillum), u obliku duge motke sa kratkom preagom na kojoj je bio
privren komad tkanine. Na veksilumu su se nalazile i oznake jedinice, figure careva i ivotinja, kao i steena
odlikovanja.

72