LER KATI HAL FZ

DO. DR. ZGR ZTRK

BRNC BLM : KRSTAL YAPI

ZET
GKEN ASLAN AYDEMR 151011102
 BLM I

ATOMUN PERYODK DZLER

TEMEL RG TRLER
BAST KRSTAL YAPILARI
ATOM YAPISINI DORUDAN GRNTLEME
DEAL OLMAYAN KRSTAL YAPILARI
KRSTAL YAPI VERLER

ATOMUN PERYODK DZLER

Bir kat, dardan bakldnda dzgn ekilli ve srekli bir cisim olarak grlr. Baz katlarn d
grnlerinin olduka dzenli olmas ilk nce mineralleri aratran jeologlar tarafndan fark edildi. D
grnlerinin dzenli oluu, bunlarn zde yap talar olarak seilebilecek birimlerin dzenli tekrar
sonucu oluturduklarnn dnlmesine yol at. Deneyler de, baz katlarn atomlarn ya da atom
gruplarnn oluturduu temel birimlerin dzenli tekrar sonucu elde edilebileceini gstermektedir. Bu
temel birimler katnn iinde rastgele dalm deildirler ve birbirlerine gre olduka dzenli konumlarda
bulunurlar.
Atom veya atom gruplarnn byle bir dzen iinde bulunduu kat cisme kristal denir. Bir baka
deyile; kristal, atomlarn veya atom gruplarnn boyutlu uzaydaki periyodik bir diziliidir.
Bir kristaldeki atom veya atom gruplarnn periyodik olarak dizildii gerei, 18.yzylda, bir
kristalin yzey normallerini gsteren vektrlerin bileenlerinin kk tam saylarla ifade edildiinin
jeologlar tarafndan kefedilmesinden beri bilinmektedir.
Atomlarn yerleiminin geometrisine bal olarak deien birok kristal yap tipi vardr. Baz
katlardaki atomlar rastgele yerlemi olabilirler, yani, bu katlar kristal yapya sahip deildirler. Bunlara
amorf cisimler denir. Cam, plastik, odun gibi maddeler buna rnek olarak gsterilebilir.

Kafes Vektrleri
deal kristal ayn grup atomlarn sonsuz tekrarndan oluur. Bir gruba baz ad verilir. Bazn bal
olduu noktalar kmesine kafes(rg) denir. boyutlu sistemde kafes vektrleri a , a , a olarak
1 2 3

tanmlanabilir, kristal iindeki bir r noktas seilerek r noktasndan bakldnda a vektrleri iin tanm:
 u1 a1 u2 a2 u3 a3
r = r + + +

Burada u , u , u keyf tamsaydr. u , u , u olarak tanmlanan noktalar kmesi r yani

1 2 3 1 2 3

kafes olarak tanmlanr. Atomlarn kristal dzlemindeki dizili biimi kafes yapy oluturur. Birim hcre,
kristal yap ierisinde tekrar eden yaplarn en basitidir. Birim hcrelerin boyutta tekrar ile meydana
gelen dzendir. Herhangi iki nokta arasna u dediimizde hcre ilkeldir. Bu a ilkel vektr ile
i i

tanmlanr.

(a) Soyut uzay kafes, (b) baz, (c) her rg noktasna baz ekleyerek oluan kristal yap.

Baz ve Kristal Yap

Basit olmayan kristal rglerde; kristal rg noktalarna, basit kristallerdekinin aksine, bir atom
yerine birden ok atom (atom grubu) yerleir. rg noktasna yerleen bu atom grubuna temel birim
ya da baz denir. Her kristal rg noktasna yerletirilen bu temel birimler; yerleme, ynelme ve
arlk oranlar bakmndan zdetirler.
Verilen bir temel birimdeki j. atomun merkezinin yeri aadaki eitlikle verilen kristal rg
noktas ikinci bir balang noktas seilerek llen;
r x j a y j b z j c
j = + +

xj yj zj xj yj zj
Buradaki , , katsaylar; 0 , , 1 arasnda deerler alabilir.

(a) ki boyutlu kafes noktalardr.

a a
1,
vektrleri kafes teleme
2

vektrleridir, ilkeldir. 1, 2, 3teki

paralelkenar alanlar eittir, 4teki
paralelkenar alan iki alana sahiptir.

lkel Kafes Hcresi

 a, b, c ilkel eksenleriyle tanmlanan paralelkenar prizmaya ilkel hcre denir. lkel hcre kristal
teleme ilemini tekrarlamak suretiyle tm uzay doldurur. lkel hcre, tekraryla kristali dolduran ve
hacmi en kk olan birim yapdr. lkel hcrenin yalnz kelerinde rg noktas bulunur. lkel
olmayan bir hcreyi birim hcre olarak seilebiliriz. Her ilkel hcre bir birim hcredir. Fakat her
birim hcre bir ilkel hcre olmak zorunda deildir.

2D rnek- kaya tuzu ( sodyum klorr, NaCl ) rg noktalar

Orijin seimi keyfi olup rg noktalarnn atomlardan olumas gerekmez-fakat birim hcrenin
boyutlar daima ayn olmaldr.
Bu da bir birim hcre temsilidir. Na veya Clden balamak fark etmez.

Birim hcreyi belirlemek iin her zaman bir atomdan balamak art deildir.
 Bu gsterim birim hcreyi temsil etmez nk boyutlar eit olmasna ramen aralarnda
boluklar vardr.

ki boyutta birim hcredir.

lkel hcre en kk hacimli hcredir.
 Wigner-Seitz Hcresi
Verilen rg noktas en yakn komular ile birletirilir. Bu dorularn orta dikmeleri olan doru
paralar seilir. Arada kalan en kk hacimli blge Wigner Seitz hcresi adn alr.
 TEMEL RG TRLER
Kafes iinde bulunan bir eksen etrafnda dnerek simetri ilemi gerekleebilir. Dnme ilemi 1,2,3,4
2 2 2 2

ve 6 kat olduunda 2 , 2 , 3 , 4 , 6 radyan eklindedir. Kendi iine kafes tarlar.
Dzgn tasarlanm bir tek molekl, dnme simetrisi derecesine sahip olabilir, ancak sonsuz
periyodik kafes olamaz. Bireysel olarak 5 kat dnme eksenine sahip molekllerden bir kristal
yapabiliriz ama kafes olmasn bekleyemeyiz.

Begen bir dizi ile bir dzlemi doldurmak mmkn deildir

nk be kat simetri ekseni periyodik kafes iinde bulunamaz.
Ancak deme yntemiyle tm alan doldurabiliriz.
(a) bir kp yznn simetri dzlemi.
(b) kp iinde apraz simetri dzlem.
(c) Bir kpn -drtl eksenleri.
(d) Bir kpn drt-l eksen.
(e) Bir kpn alt diad eksenleri.
 ki Boyutlu Kafes Tipleri
2 2 2
2
Eik bir kafes noktas izilerek ve altnda dnme deimez. 3 , 4 , 6 dnmelerinde
ve ayna yansmasnda deimez yapabilmek mmkndr. zel kafes eitleri ile bu durum
gerekleebilir. Bravais kafes tm trler iin ortaktr. ki boyutta 5 adet Bravais rgs vardr.

ki boyutta gsterilen drt zel kafes

 Boyutlu Kafes Sistemleri
Atomlarn bu kafes sistemi ierisinde nasl yerletiklerini 14 adet Bravais kafes sistemi ifade eder.
1. Basit Kbik
2. Hacim Merkezli Kbik
3. Yzey Merkezli Kbik
4. Basit Tetragonal
5. Hacim Merkezli Tetragonal
6. Basit Ortorombik
7. Hacim Merkezli Ortorombik
8. Taban Merkezli Ortorombik
9. Yzey Merkezli Ortorombik
10. Basit Rombohedral
11. Basit Hegzagonal
12. Basit Monoklinik
13. Taban Merkezli Monoklinik
14. Triklinik

Btn 3D hacmi dolduran kafes sistemi sadece 7 adet kafes sisteminden biri olabilir.

1. Kbik
2. Tetragonal (kare prizma)
3. Ortorombik (dikdrtgen prizma)
4. Trigonal
5. Hegzagonal
6. Monoklinik
7. Triklinik
 Atomlar her bir birim hcrede kafes noktalarnda bulunur. Her bir birim kafes; kafes kenar ve
eksenler aras alarn ieren kafes parametreleri ile ifade edilir.
 Birim hcre geometrisi

Basit kbik (sc) kafes, hacim merkezli kbik (hcc) kafes ve yzey merkezli kbik (fcc) kafes sistemi
olarak kafes sistemi vardr.
Aadaki 5 farkl hcrenin 2 boyuttaki gsterimi ekilde verilmektedir:
 Basit kare
Basit dikdrtgen
Alan merkezli dikdrtgen (rhombus)
Paralelkenar
Alan merkezli altgen

Kristal Dzlemleri ve Dorultular

Kafes noktalar: Atomlarn kafes ierisinde bulunduklar koordinatlardr (noktalarn). Kafes
noktalar; atomlarn uzayda bulunduklar koordinatlarn, birim hcre boyutlarnn katlar veya
kesirleri eklinde ifadesidir. Kesirli ifadeler bulunabilir. x, y, z veya xyz eklinde ifade edilebilir.
Kbik sistemde dorultu ve dzlemler Miller indisleri ile ifade edilir.
u ekilde saptanr:
Birim hcrede balang ve biti koordinatlar belirlenir.
Balang koordinatlar, biti koordinatlarndan aritmetik olarak karlr.
Miller indisleri, kesirli olamaz, tam say olmaldr. Gerekirse orantl olarak en kk tam sayya
evrilir.
Keli parantez iine virglsz olarak konur.
NEML NOKTALAR

1. Eksen takmnn balangc herhangi bir atom seilebilir.

2. Paralel dorultularn indisleri ayndr.

3. Ayn indisli fakat negatif iaretli dorultular ayn deildir.

4. Bir dorultunun indislerinin ayn tam say ile arplarak bulunan indislere ait dorultular ayndr.

5. Birbirlerine paralel olmayan (farkl miller indisli) fakat atom dizilileri benzer (kbik sistem) olan
dorultular dorultu ailesi ni oluturur.
 BAST KRSTAL YAPILAR
(a) Sodyum Klorr Yaps
Na+ iyonu Cl- iyonunun yars boyuttadr. Cl iyonuna en yakn alt iyon bulunur. yonik katlarda
katyonlar (Na+) ve anyonlar (Cl- ) her dorultuda birbirleri ile etkileir, ekim kuvveti ortaya
kar. Kristal yap kart yklerin bir araya nasl gelecei ve benzer iyonlarn birbirlerinden nasl
uzakta olaca bir simetrinin ortaya kmas ile oluur.

(b) Sezyum Klorr Yaps

 Anyon ve katyon ayn boyuta sahip olduunda ortaya kan yapdr. Bu yap gerek BCC yaps
deildir nk deiik BCC yapda rg noktalar farkldr. Cs+ ile Cl- iyonu tarafndan
oluturulan bazlarn basit kbik yapnn rg noktalarna yerlemesi sonucu elde edilir.

(c) Hegzagonal Sk Paket Yap (hcp)

 Birim hcrenin alt ve st yzeyleri,
merkezlerinde bulunan bir atomun etrafnda
dzgn altgen oluturan alt atomdan (yani
merkezdeki atomla birlikte yedi atomdan)
meydana gelir. Birim hcrenin iinde, alt ve
st yzeyler arasnda, 3 atomun bulunduu
baka bir dzlem vardr. Bu ara dzlemdeki
atomlar, en yakn komuluunda bulunan alt
ve st dzlemlerdeki atomlar ile temas
halindedir
ekilde; sk paket hekzagonal yapda,
(a) Kk kre birim hcre gsterimi
(b) Bir grup atomun oluturduu bir hacim

(d) Elmas Yap

 Kovalent baa sahip silisyum ve germanyum gibi kristaller elmas kbik yapdadr. Her bir kede
ve yzey merkezinde atom olmasna ramen FCC yaps grnse de hcre iinde drt atom daha
vardr. Birim hcre bana sekiz atom mevcuttur.
 (e) Kbik inko Slfr Yaps
Silisyumda olduu gibi GaAs kristalinde de her bir atom drt ynde ba yapar. ekilde de
grld zere birim hcre elmas tipi kbik yapdadr. Yapda Ga ve As ardk tekrarlamal
yerlemitir. Bu yap ZnSden dolay Zinc Blend-inko Blend yaps olarak bilinir. Bilinen bileik
yariletkenlerinin ounluu bu yapda kristalleir. GaAs bu bileikler iinde en ok bilinendir.

ATOM YAPISINI DORUDAN GRNTLEME

Kristal yapnn dorudan grnts transmisyon elektron mikroskobu ile gerekletirilmitir. Belki
de en gzel grnt tarama tnelleme mikroskobu ile retilir; STM bir kristal yzeyi zerinde ince
bir tel ucunun yksekliinin bir fonksiyonu olarak tanmlanmtr, kuantumda bu tnel byk
farkllklar gsterir.

Aadaki grnt, bu ekilde retilmitir.

 DEAL OLMAYAN KRSTAL YAPILAR

Kristallografi, klasik ideal kristalde zde birimler dzenli olarak tekrar oluturulur. Ancak genel
kant ideal bir kristal mutlak sfr scaklnda ayn atomlarn dk enerji durumunda olduunu
gsterir. Sonlu scaklkta bu gerek olamayacak kadar muhtemeldir.
 KRSTAL YAPI VERLER
Kristal yap elementlerini gsteren tablo
Atomik konsantrasyon ve younluk deerleri