METRO TNELLERNDE D U R A Y L I L I I N KORUNMASI

VE SALANMASI
SALAMLATIRMA-DESTEKLEME-YLETRME

(*) MahirVARDAR

ZET
Metrolar byk kent yaamnn ayrlmaz ve vazgeilmez elerinden
biridir. Metrolarn belli bal yaplar arasnda ulam tpleri (tnelleri)
de bulunmaktadr. Bunlarn yeralt kazs ile almalar durumunda, ken
tin mevcut yaplamalar ile olumsuz etkileimlerin meydana gelmemesi
temel kouldur. Bu nedenle am srasnda oluan deformasyonlann
alt yapya ve yerleimlere zarar vermeyecek kadar kk tutulmas ge
rekir. Bunun salanmas; ancak iyi bir ynetim, doru seilmi bir yn
tem, nitelikli uygulama ve etkili nlemlerin kullanlmasyla olur. Etkile
imlerin anlalabilmesi ve tnelin denetlenebilmesi ise, nlemlerin me
kanik anlamnn bilinmesine ve programl ve dzenli lmlerin yaplma
sna baldr

1 - GR
Gnmzde metrolar, yalnzca kentsel ulam sistemleri olarak
deerlendirilmemektedir. Yenilenen ve gelien ehircilik kavramlar
arasnda metro artk bir yaam biimidir. Amac, kent insann bir yere
ulatrmak deil, byk kent yaamn yaanabilir klmaktr. Dolaysyla
metro artk, ulamn yansra, gezi-sergi alanlarnn, otoparklarn,
alveri, i, biliim, iletiim, elence, sanat ve kltr olanaklarnn
birletirildii ve odaklatrld yerst ve yeralt yaplanmalarnn
genel ad olmutur. Burada temel hedef, kentlinin zaman ve yarar
deerlerini en st dzeye karmak, onu rahat ve huzurlu bir ortamda,
gvenli ve dzenli koullarda kentsel elerle ilikili klmaktr, uygarca

( * ) I TU Maden Fakltesi

-39-
yaatmaktr. Bu nedenle metrolarn yapm aamas srasnda da kentli
nin yaamn engelleyici ve gvensizlik yaratc etkilerinden ala
bildiince kanmak gerekmektedir. Metro sisteminin belirli bir
blmn oluturan metro tpleri (tnelleri), kent iinde almalar ve
yzeye yakn veya s olmalar nedeniyle dier tnellerden nemli
lde ayrlrlar. Mevcut yaplarla olan etkileimlerin yansra kent
trafiinin ve yerleiminin getirdii kstlamalar, metro mhendisliini
ayr ve ayrcalkl bir mhendislik alan durumuna sokmaktadr.
Yzeydeki oturmalarn miktar, kanalizasyon, haberleme, su ve dier
altyap sistemleri ile temellerdeki zorlanmalarn dzeyi, zenli ve nite
likli imalat olduu kadar, srekli ve titiz bir gzlem ve deerlendirme
almasn da zorunlu klmaktadr
Metro mhendisliinin baars; seilen ve uygulanan nlem, ilem,
yntem ve ynetiminin doruluuna ve yeterliine baldr. Bu nedenle
metro tnellerin dek i salamlatrma ve destekleme nlemlerinin tantm
ve aklanmasna gemeden nce, bir metro almasnda, nlemlerin
niteliini ve etkinliini dorudan etkileyen ynetim, yntem ve ilem
konularna ksaca deinilmesinde yarar bulunmaktadr.

1. 1. Metro tnellerinin amnda ynetimden beklenenler

Metro tnellerinin am dzenlilik, sreklilik ve hzllk istemektedir.
Bu bakmdan metro mhendisliinin en nemli elerinden biri olan yne
tim biimi ve kurgusunda aadaki zellik ve nitelik bulunmaldr.:
Kadrolarda nitelik ve nicelik optimizasyonu
Ynetim kurgusunda basitlik
Yetki ve sorumlulukta belirlilik
Finansman yeterlilii ve sreklilii
Karar ve uygulamalarda netlik ve tek anlmllk
Denetimde tutarllk
likilerde dzenlilik ve salamlk
1. 2. Metro am yntemlerinden beklenen nitelikler
Metro Am Yntemi, amacn gereklemesini salayan ilem ve n
lemler aras ilikilerin mekan ve zaman uzaynda dzenlenmesi ve bunla
rn uygulama yeri, sras ve srelerinin belirlenmesidir. Kentii geileri
nin kendine zg sorunlarnn bulunduu ve bunun doal sonucu olarak
da farkl metro am ve inaat yntemlerinin kullanlmasnn normal oldu
u bilinmelidir
Bu nedenle yntemin adndan ok, bu yntemin getirdikleri asn
dan beklentilere hangi oranda cevap verebildii zerinde durmak gerekir.

-40-
 yi bir yntem uygulanabilir retilebilir anlalabilir; denetlenebil li
ve gelitirilebilir olmaldr
Tr ne olursa olsun, seilen yntemde aranmas ve bulunmas gere
ken dier zellikler ve nitelikler unlardr;

Belirlilik
Ekonomiklik (personel, para, zaman, ara, gere)
Riski azaltc,
Kararlarda ve uygulamada tekillik ve abukluk getirici,
Primer durumu koruyucu,
Yntemi kolaylatrc,
Davranlar uyumlandrc,
Denetimi kolaylatrc,
Etkileimleri dzenleyici,
Deiikliklere uyum salayc olma.

1.3. lemlerde aranan zellikler ve nitelikler

lemler, teknik giriimin herhangi bir esinin gerekletirilmesi iin
zorunlu olan almalardr. Bu nedenle ilevsel, hedef youn, ara- gere,
personel ve zaman etkin olmaldr. Ayrca;

renilebilir
Yetenek, becen ve deneyim kazanlabilir zellikler tamaldr

ilemler dorudan hedefe ynelik uygulamalardr. Dolaysyla, ilem

ler belirlenirken, onlarn

Nitelik salayc
i ortamn ve doay koruyucu ve gzetici
E zamanl dier ilemlere uyumlu
almalara yalnlk getirici
leri abuklatnc, kolaylatrc ve rahat olup olmadklar incele
nir ve irdelenir

2- DUYARLIK (STABILITE) SORUNU NEDR, NASIL

GDERLR ?
Metro tnellerinin am srasnda iinde allan ortam ve koullar
deimekte, deitirilmektedir. Bu deiimin derecesi, kuvvetler dengesi
nin veya moment dengesinin ya da gerilme durumunun teknik giriim

-41-
sonucunda ne kadar bozulmu olduuna baldr. Doa, iinde allan
ortam bu yeni koullara uyumlanrken kendi zellik ve niteliklerine gre
tepkimekte, direnmektedir. Dolaysyla deiim olarak karmza kan
llebilir byklkler, zorlayan etmenlerle bunlara direnen ortam
arasndaki etkileimin sonucudur. Direnme, nce enerjiyi dengelemek,
sonra trn deitirmek ve nihayet dzeyini drmek eklinde olmak
tadr. Bir baka deile; zamana bal gerilme- deformasyon ilikisi ve
evre kayacnn psdoplastiklemesi, denge durumu ile etkileimin lt
ve nedeni olmaktadr. Bu etkileim miktarnn teknik giriim iin ngr
len snr(lar) amas durumunda ise, duraylk sorunu balamaktadr. Ta
nmdan da anlalaca gibi, metro mhendisliinde durayln bozulmu
olmas iin tneldeki konverjansn ar boyutlara ulamas veya bir g
n olumas gerekmemektedir. rnein;tnelde hibir olumsuzluk grl
memesine karn, yzeydeki oturmalarn veya rt kayac iindeki yer de
itirmelerin zararl boyutlara ulamas durayszlk kabul iin yeterlidir.
Bu deformasyonlarm nedeni, yeraltsuyunun drenaj veya sekonder geril
me durumunun oluumu srasndaki vektrel deiimler gibi tnel iinden
alglanamayan etmenler olabilmektedir
Durayszln nlenmesi veya/ve giderilmesi iin alman nlemler;
Salamlatrma
Destekleme
yiletirme
Korunma
balklar altnda derlenmektedir ve n, geici ve kalc olabilmektedir.
Ancak, bu nlemler ilevleri ve etkime nedenleri asndan incelendi
inde, mekanik bakmdan daha kolay anlalabilir gruplar halinde topla-
nabilmektedir.

2.1. Kuvvetler dengesini oluturan nlemler

Sreksizlikler arasnda kalan kama ve bloklar, kinematik serbestlik
bulduklarnda ve genelde yerekiminin etkisiyle evre kayacndan kopa
rak ayrlmaktadrlar. Bu paralar yerinde tutmaya alan kuvvet (varsa)
atlak dolgusunun kohezyonu ve sreksizlik yzeylerindeki srtnmedir.
Normal kuvvetin (N) arttrlmas, arln (W) azaltlmas veya/ve kesme
kuvvetinin (T) karlanmas ile tnel duvarnda oluabilecek sklme ve
gevemelerin bir blmn nlemek mmkndr ekil 1). Boyutl and ima,
kuvvetler poligonunun istenen gvenlik saysna uygun olarak kapan
masyla elde edilir. Ask blonlar (saplamalar) ve pskrtme beton bu
amala kullanlabilir

-42-
ekil 1. Kaya saplamalanyla ve pskrtme beton ile kuvvetlerin dengelenmesi

2.2. Gerilme durumunu deitiren nlemler

Dayanm kaybna, yenilme veya krlmaya bal duraylk sorunun
bulunup bulunmadn aratrmak iin deiik hipotezlerden yararlanl
maktadr Bunlarn balcalar; gerilme hipotezleri, deformasyon hipotez
leri, enerji hipotezleri ve g hipotezleridir. Jeomekanikte yaygn olanlar,
gerilme veya deformasyon ansrlerinin kullanld hipotezlerdir. En b
yk (genelletirilmi) kesme gerilmesi hipotezine gre yaplan irdelemeler
de Mohr yenilme koulu zarf ile Etkin Gerilme Fark emberi diyagra
mnda birbirleriyle karlatrlmaktadr. Kayacn isel parametreleri
(C ve 0 ) nin tanmlad zarfa deen veya kesen gerilme emberleri
durayszlm bulunduunu gstermektedir. Benzer bir irdeleme de
diyagramlarnda Haigh koulu kullanlarak yaplmaktadr. Burada her
kayacn isel parametreleri tarafndan tanmlanan zgn bir asal gerilme
orann bulunduu kabul edilmekte ve etkin gerilmelerin bu oran
salamas durumunda stabilitenin bozulaca kabul edilmektedir. u halde
gerilme durumunun uygun ekilde deitirilmesi ile durayszlk nlenebi
lir olmaldr. Nitekim tek eksenli gerilme durumundan 2 (3) - eksenli
gerilme durumuna geme, en kk asal gerilmenin iddetini artrma, en
byk asal gerilmenin iddetini azaltma veya bunlarn hepsini birarad
uygulama ile stabilit sorununun n alnabilmektedir. ekil 2a ve 2 b de
bu durum gsterilmitir.

-43-
ekil 2. On gemeli ankraj, donatl pskrtme beton ve ksalarn gerilme
durumlarn deitirmesi. (a) Mohr diyagramnda ve (h) Hagh
diyagramndak gsterimler

n gerilmeli ankrajlar, tnel duvarndaki (dzlemsel incelendiinde)

tek eksenli gerilme durumunu ankrajlara uygulanan gerilmesi ile 2-
eksenli gerilme durumuna sokmakta, bylece Mohr emberini yenilme
zarfndan uzaklatrmaktadr. Benzer durum Haigh Koulu iin de
salanm olmaktadr. Kaz yzeylerine uygulanan kaln ve (hasr elik
veya elik tel) donatl pskrtme betonun ve kayaya kesme gerilmeleri
alabilecek ekilde balanm olan kafes iksalarn da bu kapsamda
dnlmesi gerekir. Ancak, yeralt suyunun bulunmas durumunda
gerilme durumunu en iyi ekilde deitiren nlemlerin banda drenaj
gelmektedir

2.3. Ortam koullarm iyiletiren nlemler

Primer gerilme durumu, d yklerin miktar, tr ve yeri ile yeralt
suyu ortam koullarnn balcalardr. Primer gerilme durumunun ancak
ok zel durumlarda deitirilmesine allr. Buna ilikin bir rnek rt
kayac arlnn, daha am ncesndeyken tnelin geecei blgenin
dna kaydrlmas veya rt arlnn yzeye almasdr (ekil 3).
Koullarn deitirilmesindeki en baarl rnek, suyun uzaklatrl
mas (drenaj)dr. Bylece, boluk suyu ve atlak suyu basnlarnn or
tadan kaldmlmas ile gerilme durumu olumlu ynde deiirken, killi
kayalam ve kll atlak dolgularnn da dayanmn artmaktadr. Su

-44-
patlamas ve akc kum gelii engellenebilmektedir. Ancak zellikle killi
ve sltl zeminlerde yeralt su dzeyinin drlmesi ile tnel stabltesi
ve i gvenlii asndan olumlu koullar salanrken, yzeyde ve rt
iinde byk ve beklenmedik oturmalar ve durayszlklarla da karla-
labilmektedir. Bu takdirde bentonit veya haval ild ile allmas veya
boru itme ynteminden yararlanlmas uygun dmektedir

ekil 3. Primer gerilme ve yklenme koullarnn nceden deitirilmesi

Koullarn deitirilmesindeki en baarl rnek, suyun uzaklatrl

mas (drenaj)dr. Bylece, boluk suyu ve atlak suyu basnlarnn or
tadan kaldrlmas ile gerilme durumu olumlu ynde deiirken, killi
kayalarn ve killi atlak dolgularnn da dayanmn artmaktadr. Su
patlamas ve akc kum gelii engellenebilmektedir. Ancak zellikle killi
ve siltli zeminlerde yeralt su dzeyinin drlmesi ile tnel stabilitesi
ve i gvenlii asndan olumlu koullar salanrken, yzeyde ve rt
iinde byk ve beklenmedik oturmalar ve durayszlklarla da karla
labilirleredir. Bu takdirde bentonit veya haval ild ile allmas veya
boru itme ynteminden yararlanlmas uygun dmektedir

2. 4. Dayanm arttrc nlemler

Gzergah ettlerinde, iinden geebilecek ortam dolgu ve kayalar
olarak ayrtladktan sonra, kayalar da farkl mekanik davranlar gster
dikleri iin ayrca zemin, kaya ve gei kayac olarak ele almak gereklidir.
Genel olarak kayalarn direnlerini ve isel parametrelerim arttrc
nlemler arasnda mentolu enjeksiyon ve trdeleri (jel grouting, kim
yasal enjeksiyon vb.) bata gelmektedir. (ekil 4).

-45-
Bilindii gibi, kayann ktlesel dayanm, onu meydana getiren
paralarn says, dizilimi ve konumu ile dorudan ilikilidir. Metro
amndan etkilenen blge (Sistem Bykl) iinde yeralan sreksizlik
lerle ayrlm olan paralar (Birim Kaya Elemanlar) kayann doku
hareketliliini ve doku dayanmn tanmlamaktadr. atlakl ve krkl
kayada grlen dayanm azalmalarm birim kaya elemanlarn biribirine
balayarak (ortam monolitletirerek) gidermek ve daha yksek direnler
elde etmek mmkndr. Bylece kayann nitelii arttrlm olmaktadr.
Enjeksiyonlarn yan sra kazy evreleyen kayalara gelii gzel yerleti
rilmi n germesiz, enjeksiyonlu ubuklar, veya emsiye srenleri, kaya-

ekil 4. Mekanik anlamda dayanm artnn salanmas

daki anizotropiyi ve heterojenlii de gideren ve kayann daha yksek

kesme ve ekme direnleri almasn salayan nlemler arasndadr. Bu
ekilde donatl kaya oluturmak mmkndr Sistem ankrajlamada n
germeli ankrajlarla birlikte ok sayda kaya blonunun kullanlmasnn
nedeni de budur (ekil 5). Kaz kesitinin ve ilerleme boylarnn kk
tutulmas ile de sistem bykl iindeki para says azaldndan
greceli olarak dayanm arttrlm olmaktadr. Tnelcilikte paral ve ok
paral am bu nedenle gerekletirilmektedir.

2. 5. Etkileimleri denetleyen nlemler

Tnel amnn baars etkileimlerin anlalmasna baldr. Bunun
iin gerilme ve deformasyonlarn yer. zaman ve nlem ilikisi iinde gz
lem ve lmelerle izlenmesi temel kuraldr. nk, ancak bu ekilde al-

-46-
imalar denetlenebilmekte, ynlendrilebilmekte ve yaplan imalatn yeterli
lii kantlanablmektedr. Metro tnellerinde yzey oturmalarn en aza
indiren ve engelleyen deformasyon nleyici am teknikleri kullanl
maktadr. Ancak derin tnellerde ve yerleim alan dnda kalan
geilerde plastikletirici am teknikleri uygulanabilmektedir, istanbul
Metrosu'nun allan kesiminde bu nedenle yalnzca deformasyon
nleyici amdan yararlanlmtr. Etkileimin en aza indirgenmesi iin
ar rselenmenin engellenmesi patlayc kullanmndan kanma,
makinal kaz), geveme ve sklmelerin nlenmesi ve zaman faktrnn
en verimli ekilde kullanlmas gerekmektedir

ekil.5 Kaya dokusunun deitirilmesi ile dayanm artsnn salanmas

Denetleyici nlemler olarak;

Uygun seilmi destek (iksa, ba) trleri

zellikle elik tel donatl pskrtme beton (SFRS)
n germeli olanlarn yansra serbest (gevek) ankrajlar
Jeomembran ve filtre
Deformasyon yastklar
ilk akla gelenler arasndadr.

-47-
 SONU
Metro mhendisliinde jeoteknik adan temel hedef, mevcut altyap
ve yaplamalarn olumsuz ynde etkelinmesn engelleyecek en uygun-
yntem ve nlemlerin belirlenmesidir. Bu nedenle deform as y onlar denet
leyici am ve imlat teknikleri kullanlr. Kayalarn ilk salamlnn ko
runmas ve zaman faktrunnden en iyi ekilde yrarlanlmas iin ortam
koullarndaki deiimlerin izlenmesi ve almalarn buna gre denetle
nerek ynlendirilmesi gereklidir. Farkl disiplinlerin birlikte ve uyumla
almas sonucunda, olabildiince sorunsuz ve nitelikli metro imalat
gerekleti rilebilmektedir.

KAYNAKLAR

Adams, T. M., ve di. (1989): Some Epert system applications in

geotechnica! engineers. Pm. of the congress Found. Engineering: Current
principles and practices, V)l. 2, pp. 7885-902, Illinois

Eggei;P(1978)' Dimensionnement des ancrages en souterrain. Mitt. der

Schw. Ges. fr Boden Felsmech. No. 98, pp. 1-6, Lausanne

Egge; P (1989): Eamples of uncommon settlements in urban tunneling

Int. Congron Geoengineenng, pp. 955-961, Torino

EggerP, Pellet F (1991)- Straight and deformation properties of reinforced

jointed media unter true triaial condtions. 7 Cogi: Int. de Mecl. d.
Roches, V)l. J, pp. 215-220 Aachen

Virdai: M., Bayraktar H., (1993): Istanbul metrosu aratrma galerisi

rneinde n-situ dayanm ile ITU MJKM snflamas. Mh. Jeo. Blteni,
Say 14, s. 13-28, stanbul

-48-