T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI

ANADOLU SELUKLU DEVLETNDE KARDE DEVR

(12461266)

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan
Kansu EKC

Danman: Prof. Dr. Kemal GDE

ISPARTA, 2005
 ABSTRACT

THREE BROTHERS TIME IN ANATOLIAN SELJUKS (1246-1266)

Kansu EKC
Suleyman Demirel Unversity, Department of History
Ph. D, 126 pages, August 2005.
Supervising Professor: Kemal GDE

Three Brothers time which was one of the turning point of Anatolian Seljuk, includes
the period of 1246-1266. This period started with the die of Gyaseddin Keyhsrev, and ended
the die of Rukneddin Klarslan IV.
Sultan Gyaseddin Keyhsrev II left three suns. One of them zzedin Keykavus, aged
eleven, was enthroned with the help of the statesmen in January 1246. Mohol envoys had
come to invite the new sultan to the Mogol Kaans palace following the enthrone of
Keykavus II. Instead, Sultan Keykavus send his brother, Rukneddin Klarslan IV to whom
Keykavus described him Sultan as much as himself. After spending three years in Mongolia,
Rukneddin Klarslan IV had succeeded in having yarl to enthrone of the Anatolian Seljuk
and returned to Anatolia. On his return to Anatolia he asked his brother to dethrone in favor of
himself. a war erupted in the area of Sultan Kervansaray between the two brothers as the
result of zzettin Keykavus II was not accepted Klarslan IIs demand. Three brothers,
namely II. zzeddin Keykavus, IV. Rkneddin Klarslan and II. Aleddin Keykubad, were
enthroned at the same time on Celaleddin Karatays recommendation who had been appointed
as regent following the war. Anyhow each brother seemed to be sultan during this period
lasted five years (1249-1254), zzeddin Keykavus II was the only one that prevailed on the
administration.
Unity was dissolved after death of first Atabeg Celaleddin Karatay, then Aleddin
Keykubad II and Rkneddin Klarslan II raised once more his claim for the throne. For that
reason two a clash were re-started between the two brothers, and zzeddin Keykavus enthrone
after defeating his brother.
The power of zzeddin Keykavus II were shaken in 1256 by Baycu Noyan of Mool
Emperor, who had been seeking for a place for winter. Facing this situation, zzeddin
Keykavus II was provoked for a war against Noyan by the statesmen and he send an army
against the Noyan but as his army was defeated by Noyan zzeddin Keykavus II was left from
Konya, capital city, to Antalya, then took refuge to Laskiris of znik-Rum Emperor.
Rkneddin Klarslan IV was enthroned by Baycu Noyan as his brother run away.
Klarslan then left Anatolia in order to join the Baghdad besieging of Mogol. Taking
advantage of this oportunity zzeddin Keykavus returned Konya from znik, and recuptured
the throne. However, Rkneddin Klarslan II was succeded Hulagus military assistance as
he returned Anatolia by a quite number of Mogol army. Despite the Mogol assistance,
Klarslan could defaete his brother and tooh himself refuge to the Hulagus palace. As the
resuult of this development, zzeddin Keykavus II also had gone Baghdad to see Hulagu in
the purpose of decleration his loyalty to him. After consultation to Meng Khagan of Greater
mogol Emperor, Hlag had been shared the territory of Anatolian Seljuk between two
brothers. Thus Izzettin Keykavus II. would dominate the territory which had been laid from
the border of Kayseri to coast of Antalya whose capital city would have been Konya;
Rukneddin Klarslan would dominate the area whic had been laid from Sivas to Samsun
and Sinop whose capital city would have been Tokat. However this sharing was not seen
adequate by Klarslan IV and his vezier, Pervane Muineddin Sleyman. So they made a plan
to capture the territory of zzettin Keykavus II. for this reason Rkneddin Kl Arslan IV and
particularly Pervane Muineddin Sleyman provoked the occupant Mogol against zzeddin
Keykavus II. under this provocation, Mogols declared war against Izzettin Keykavus II at the
beginning of 1262, and heavily defeated him. After this defeat, Izzettin Keykavus II firstly
fled to Antalya then to emperor Mihael Paleologos to whom Keykavus II had helped him
before. Those days that Izzettin Keykavus stayed in Istanbul he made a plan to capture firstly
the throne of Byzantine, then Seljuks. However, the plan had been learned by the Byzantine
emmperor. Afterwards he was jailed and put in prison of Enez Castle. He was rescued by
Berke Khan of Altordu Sovereign who had became Muslim in the winter of 1262, and taken
to Crimea. Izzettin Keykavuus II, who had dreamed to re-capture the throne of Seljuc, but
never come true, lived in Crimea until his death in 1277.
After the flee of Izzettin Keykavus II to Istanbul, Rukneddin Kl Arslan IV was
enthroned by the approval of Mogol to the Seljuc monarch. Rukneddimn Klarslan had
been struggled both with the rebellion of Turcoman and Pervane Muineddin Sleymans. The
political conflict between Rkneddin Kl Arslan and Suleyman became in tense in 1266. At
the end Munineddin Pervane Sleyman got rid of from Kl Arslan IV by being killed him to
the Mogol, as the result an intrigue which had been very familiar method for Sleyman.
Three Brothers Time was ended by the death of Rkneddin Klarslan IV.
It can be said that three brothers time was one of the dark age that Anotial was
dominated by the Mongols. On the other hand, this period was important as it was led to
Turkification of Anatolia by the rebellions of Turcoman which created many Anatolian
principalities that all of them were Turks.
Keywords: zzeddin Keykavus II, Rkneddin Kl Arslan IV, Alaeddin Keykubad II,
Mongols, Byzantine, Anatolia, Turkomans.
 ZET

ANADOLU SELUKLULARINDA KARDE DEVR (1246-1266)

Kansu EKC

Sleyman Demirel niversitesi, Tarih Blm, Yksek Lsans Tezi, 126 sayfa,
Austos 2005.

Danman: Prof. Dr. Kemal GDE

Anadolu Seluklu Devleti asndan nemli bir dnm noktalarndan bir tanesi olan
Karde Devri 12461266 yllar arasndaki dnemi kapsamaktadr. Bu dnem II.
Gyaseddin Keyhsrevin lmyle balam, IV. Rkneddin Kl Arslann lmyle de
sona ermitir.
Sultan II. Gyaseddin Keyhsrevin lmnn ardndan geride olu kalm ve
bunlardan onbir yandaki II. zzeddin Keykavus devlet adamlarnn yardmlaryla 1246
ylnn Ocak aynda tahta kartlmtr. II. zzeddin Keykavusun tahta knn ardndan
Mool elilerinin gelerek yeni sultan Mool Kaannn huzuruna armlar fakat II.
zzeddin Keykavus, yerine kendisi kadar sultan olduunu syledii kardei IV. Rkneddin
Klarslan gndermitir. IV. Rkneddin Klarslan, Moolistanda geirdii yln
ardndan Mool Kaanndan Anadolunun sultanlna dair bir yarl almay baarm ve
tekrar Anadoluya dnmtr. IV. Rkneddin Klarslan, Anadoluya dnnn ardndan
kardei II. zzeddin Keykavustan taht kendisine brakmasn istemitir. Bu istein kabul
edilmeyii zerine iki karde arasnda Sultan Kervansaray civarnda meydana gelen sava II.
zzeddin Keykavus kazanmtr. Savan ardndan saltanat naibi Celaleddin Karatayn
tavsiyeleriyle kardein ayn anda tahta kmalar uygun grlmtr. Bylece karde II.
zzeddin Keykavus, IV. Rkneddin Klarslan ve II. Aleddin Keykubad ayn anda tahta
kmlardr. 12491254 yllar arasnda devam eden bu dnemde her ne kadar kardete
sultan gibi gzkseler de II. zzeddin Keykavus lke zerinde tek sz sahibi olmutur.
1254 ylnda nce Atabeg Celaleddin Karatayn ardndan da II. Aleddin
Keykubadn lmlerinin ardndan birlik havas dalm ve IV. Rkneddin Klarslan tekrar
tahtta hak iddia etmeye balamtr. IV. Rkneddin Klarslann bu iddias zerine iki karde
arasnda tekrar sava meydana gelmi, II. zzeddin Keykavus bu savatan da galip gelerek
iktidarn pekitirmitir.
II. zzeddin Keykavusun iktidar, 1256 ylnda Mool kumandan Baycu Noyann
Anadoluya klak aramaya gelmesiyle sarslmtr. II. zzeddin Keykavus, bu durum
karsnda devlet adamlarn tahrikiyle savaa karar vermi ve bir orduyu Baycu Noyan
zerine gndermitir. II. zzeddin Keykavus gnderdii ordunun yenilmesi zerine, bakent
Konyadan ayrlarak Antalyaya gitmi, oradan da znik-Rum mparatoru Laskarisin yanna
kamtr. II. zzeddin Keykavusun Laskarisin yanna kamasnn ardndan Baycu Noyan,
Seluklu tahtna IV. Rkneddin Klarslan kartm ve ardndan Moollarn Badat
kuatmasna katlmak amacyla Anadoludan ayrlmtr. Bunu frsat bilen II. zzeddin
Keykavus, Laskarisin yanndan Konyaya geri dnm ve Seluklu tahtn tekrar ele
geirmitir. IV. Rkneddin Klarslan, bunun zerine lhanl hkmdar Hlagnn
huzuruna yardm almak amacyla gitmi ve yannda Mool askerleriyle Anadoluya geri
dnmtr. Fakat IV. Rkneddin Klarslan, Moollarn yardmna ramen kardei II.
zzeddin Keykavusu bertaraf edememi ve tekrar lhanl hkmdar Hlagnn yanna
gitmek zorunda kalmtr. Bunun zerine II. zzeddin Keykavus da lhanl hkmdarnn
huzuruna varm ve balln bildirmitir. Hlag, Byk Mool Kaan Meng Hann
yarl dorultusunda hareket ederek Seluklu lkesini iki karde arasnda paylatrmtr.
Buna gre II. zzeddin Keykavus bakenti Konya olan Kayseri hududundan Antalya
sahillerine kadar uzanan topraklara; IV. Rkneddin Kl Arslan ise bakenti Tokat olan
Sivastan Sinop ve Samsun limanlarna kadar olan Danimendiye vilayetine kadar olan
topraklara hkmedecekti. Fakat bu paylam IV. Rkneddin Kl Arslan ve veziri Pervane
Muineddin Sleyman yeterli grmemiler ve II. zzeddin Keykavusun topraklarn ele
geirmek amacyla plan yapmlardr. Bu dorultuda IV. Rkneddin Kl Arslan ve zellikle
Pervane Muineddin Sleyman igalci Moollar II. zzeddin Keykavus aleyhinde
kkrtmlardr. Moollar ise bu kkrtmalara kanarak 1262 balarnda II. zzeddin Keykavus
zerine bir sefer dzenlemiler ve II. zeddin Keykavusu ar bir yenilgiye uratmlardr.
Bunun zerine II. zzeddin Keykavus nce Antalyaya oradan da stanbula eskiden yardm
ettii mparator Mihael Paleologosun yanna kamtr. II. zeddin Keykavus stanbulda
kald gnlerde nce Bizans tahtn daha sonra da Seluklu tahtn ele geirmek iin plan
yapm fakat bu planlar Bizans mparatoru tarafndan renilmitir. Akabinde II. zzeddin
Keykavus tutuklanm ve Enez Kalesine hapsedilmitir. Bir sre sz konusu kalede hapis
kalan II. zzeddin Keykavus 1262 ylnn k mevsiminde Mslmanl kabul etmi olan
Altnorda hkmdar Berke Han tarafndan kurtarlm ve Krma gtrlmtr. Seluklu
tahtn tekrar ele geirme hayalleri kuran II. zzeddin Keykavus lm tarihi olan 1277 ylna
kadar Krmda kalm ve bu amacna ulaamamtr.
II. zzeeddin Keykavusun stanbula kann ardndan IV. Rkneddin Kl Arslan
Moollarn da onayyla Seluklu tahtna kmtr. IV. Rkneddin Kl Arslan, mstakil
saltanat dneminde genellikle Trkmen isyanlaryla urat gibi Pervane Muineddin
Sleymanla da uramak zorunda kalmtr. IV. Rkneddin Kl Arslan ve Pervane
Muineddin Sleyman arasnda devam eden siyasi ekime 1266 ylnda daha da ayyuka
kmtr. Sonunda Pervane Muineddin Sleyman en iyi bildii yntem olan entrikaya
bavurarak IV. Rkneddin Kl Arslan Moollara ldrtmek suretiyle ortadan kaldrmtr.
IV. Rkneddin Kl Arslann lmyle de karde devri sona ermitir.
karde devri iin genel olarak Moollarn Anadoluya tamamen hkim olduu
karanlk bir devir olduu sylenebilecei gibi, Trkmen isyanlaryla beylikler dnemini ve
Anadolu Trklnn canlann mjdelemesi bakmndan nemlidir.
Anahtar Kelimeler: II. zzeddin Keykavus, IV. Rkneddin Kl Arslan, II. Alaeddin
Keykubad, Moollar, Bizans, Anadolu, Trkmenler.
 I

NDEKLER
KISALTMALAR ....................................................................................................... III
I. BLM .................................................................................................................... 1
GR ........................................................................................................................... 1
II. BLM................................................................................................................... 3
SULTAN II. ZZEDDN KEYKAVUSUN MSTAKL SALTANATI (12461249)
...................................................................................................................................... 3
A- zzeddin Keykavusun Tahta k........................................................................ 3
B- Devlet Erkn Arasndaki Rekabet.......................................................................... 6
1- emseddin Hasouz ve Eseddeddin Rzbehin ldrlmeleri ........................... 7
2- Sahib emseddinin ktidarn Koruma abalar................................................. 9
a- Emr-i Dad Nusret ve Pervne Ebu Bekir Attarn Ortadan Kaldrlmalar..... 9
b. Sahib emseddin ve erefeddin Mahmudun Arasndaki ekime............... 12
3- Sahib emseddinin Keyfi Ynetimi ................................................................. 14
4- Trkmen Ahmed syan ..................................................................................... 15
C- Melik Rkneddin Kl Arslan ve Taht ddias ..................................................... 16
1- Rkneddin Klarslann Moolistandan Dn ........................................... 16
2- Sahib emseddinin ldrlmesi ...................................................................... 18
III. BLM ............................................................................................................... 20
KARDEN TAHTA IKII (12491254) ........................................................ 20
A- Kardeler Arasndaki lk Mcadele ...................................................................... 20
B- Yeni Tayin Edilen Devlet Erkn Arasndaki Rekabet ......................................... 24
C- zzeddin Muhammedin Vezirlie Getirilmesi ..................................................... 28
D- Kardeler Arasndaki Mcadelenin Yeniden Balamas....................................... 30
IV. BLM ............................................................................................................... 35
KL SALTANAT DNEM ve RKNEDDN KILIARSLANIN MSTAKL
SALTANATI ............................................................................................................. 35
A- kili Saltanat Dnemi (12591262) ...................................................................... 35
1- kinci Mool stilas........................................................................................... 35
2- zzeddin Keykavusun Saltanat Brakmas ve Rkneddin Klarslann Tahta
k ...................................................................................................................... 39
3- zzeddin Keykavusun znik Rum mparatorunun Yanna Gitmesi ................. 43
4- zzeddin Keykavusun Taht Yeniden Ele Geirmesi........................................ 44
5- Melik Aleddin Keykubadn Trkistan Yolunda lm ................................. 46
6- zzeddin Keykavus ve Rkneddin Klarslann Hlgnn Yanna Gitmeleri
................................................................................................................................ 49
7- zzeddin Keykavusun Saltanat Kaybetmesi .................................................... 52
a- Alncak Noyana Yenilmesi........................................................................... 52
b- zzeddin Keykavusun stanbula Gidii........................................................ 55
8- zzeddin Keykavusun stanbulda Tutuklanmas ............................................. 57
9- zzeddin Keykavusun Esaretten Kurtuluu, Gurbet Hayat ve lm............. 59
a- Esaretten Kurtuluu........................................................................................ 59
b- Gurbet Hayat ve lm................................................................................ 60
B- IV. Rkneddin Klarslann Mstakil Saltanat (12621266) ............................ 62
1- Rkneddin Klarslan Dnemi syanlar ....................................................... 62
2- Sinopun Yeniden Fethi ..................................................................................... 66
3- Rkneddin Klarslann ldrlmesi.............................................................. 69
V. BLM ................................................................................................................ 75
 II

KARDE DEVR KOMU LKELERLE LKLER, DEMOGRAFK YAPI,

EKONOM ve MMAR............................................................................................ 75
A- Karde Dnemi Kou lkelerle likiler .................................................. 75
1- Moollarla likiler ............................................................................................ 75
2- Ermenilerle likiler ........................................................................................... 78
3- znik Rum mparatorluu ve Bizans le likiler ............................................... 79
4- Trabzon Rum mparatorluuyla likiler ........................................................... 80
5- Memluklularla Olan likiler ............................................................................. 81
B- Karde Dnemi Demografik Yap................................................................... 82
1-Rumlar ................................................................................................................ 82
2- Trkler ............................................................................................................... 83
3- Dierleri ............................................................................................................. 84
C- Karde Devri Ekonomik Durum...................................................................... 84
A- Karde neminde Mimari................................................................................ 86
1- Hanlar ................................................................................................................ 86
2- Camiler ve Mescidler......................................................................................... 87
4- Kmbet ve Trbeler ........................................................................................... 91
5- Dierleri ............................................................................................................. 92
6- Tamiri Yaplan Eserler....................................................................................... 93
SONU ...................................................................................................................... 94
BBLYOGRAFYA ................................................................................................... 97
EKLER..................................................................................................................... 105
 III

KISALTMALAR

ADTCF : Ankara niversitesi Dil, Tarih, Corafya Fakltesi

Bas. :Basmevi

Bkz. :Baknz

ev: : eviren

DGBT : Doutan Gnmze Byk slam Tarihi

dpn. :Dipnot

H : Hicri

Haz: : Hazrlayan

A : slam Ansiklopedisi

km. : kilometre

Kr. :Karlatrnz

M. : Miladi

m. : metre

s. : Sayfa

S. : Say

SDFEFSBD: Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal

Bilimler Dergisi

S :Seluk niversitesi

TA :Trk Ansiklopedisi

TAD :Tarih Aratrmalar Dergisi

TDA :Trk Dnyas Aratrmalar

TD :Tarih ncelemeleri Dergisi

TD :Tarih ncelemeleri Dergisi

TM :Trkiyat Mecmuas
 IV

TTK :Trk Tarih Kurumu

VD :Vakflar Dergisi

VGM :Vakflar Genel Mdrl

Yay. :Yaynlayan
 V

NSZ

Aratrmamzn konusunu bulmamda ve hazrlamamda byk yardm ve

teviklerini grdm, deerli hocam ve tez danmanm Prof. Dr. Kemal GDEye,
manevi desteklerini esirgemeyen, bizlere rahat bir alma ortam salayan deerli
hocam Blm Bakanmz Prof. Dr. Bayram KODAMANa, bu almann
hazrlanmasnda desteklerini grdm blmmz hocalarna ve mesai
arkadalarma, ayrca benden maddi-manevi desteini esirgemeyen, deerli
arkadam Osman ARICANa, ayr ayr teekkr etmeyi bor biliyorum.

Isparta 2005

Kansu EKC
 1

I. BLM

GR

Aratrmamzn konusu, Seluklu Devleti tarihinin dnm noktalarndan, II.

Gyaseddin Keyhsrevin lmyle ortaya kan Karde Dnemi olup, sz
konusu dnemin siyasi faaliyetleri, kiisel ve siyasal ekimeleri genel hatlaryla
anlatlmaya allmtr.

12461266 yllarn kapsayan aratrmamz, sadece karde dnemine

ilikin bir monografi olmayp, ayn zamanda Anadolu Seluklu Devletinin ilikide
bulunduu lhanllar, Altnorda, Memluk ve Bizans Devletleriyle olan mnasebetleri
de genel olarak ve gerekli grld lde verilmeye allmtr. Dnem, Aralk
1245te len II. Gyaseddin Keyhsrevin lmn izleyen ylla balamakla birlikte,
kardein saltanat mcadelelerinin tmn kapsamaktadr.

Aratrmamza konu olan dnem, corafi olarak Anadolu topraklarndaki

Seluklu hkmranlk alannda cereyan etmi, ilikide olduu lde farkl
corafyalardaki faaliyetlere ilikin bilgiler de verilmitir.

Aratrmamza konu olan dneme ilikin olarak yararlanlan ilk elden

kaynaklar unlardr: bn Bibinin El Evamirl- Alaiyye Fil-Umuril-Alaiyye
adl eseri dneme ilikin en nemli ve ayrntl kaynak olma niteliindedir; Dnemin
balangcna olmasa da dnemin sonlarna ilikin verdii bilgiler asndan
deerlendirilmesi gereken dier bir mellif Aksaraydir. Ayn zamanda Anadolu
Seluklu Devletinde divan ktiplii grevinde de bulunmu olan Aksaray,
Msameretl Ahbarda verdii bilgiler asndan nemli grlmekle birlikte,
anlatmlarnn yanl olmasna ilikin pheler dolaysyla dikkatle yaklalmas
gereken bir yazardr; Dneme ilikin olarak, nemli ve ada dier bir kaynak
Gregory Abul-Farac tarafndan Sryanice yazlm olan Abul-Farac Tarihidir.
Eser zellikle Moollarla ilgili kaleme alnm olmakla birlikte, konuyla ilgili
enteresan bilgiler sunmaktadr; Dier bir kaynak bn eddadn kaleme ald
Baypars Tarihidir. Bu eserde, daha ok Memluklular anlatlmakla birlikte zaman
zaman dneme ilikin ayrntlar da zikredilmitir; Bunun yannda Ermeni bir mellif
olan Aknerli Gregorun Mool istilasn anlatt Mool Tarihi adl eseri yine
 2

dnem asndan nemli saylabilecek kaynak niteliindedir; Dneme ilikin ve son

olarak dile getireceimiz eser, Mnecimbann Arapa kaleme ald Camid-
Dveldir. Eserde Anadolu Seluklu Devletinden olduka geni bir ekilde
bahsedilmitir.

Dnemle ilikili kullanlan sreli yaynlar, ansiklopedik eserler, dergiler ve el

kitaplar ise unlardr: slam Ansiklopedisinin ilgili maddeleri (lhanllar, Atnorda,
zzeddin Keykavus, II. Alaaddin Keykubad, IV. Rkneddin, Batu, Berke), Seluklu
Aratrmalar Dergisi, Vakflar Dergisi, Trklk Aratrmalar Dergisi, Tarih
ncelemeleri Dergisi, konuyla ilgili nemli makale ve incelemelerin yaynlanmas
asndan nem arz etmektedir. Konuyla ilgili el kitaplarna gelince, Osman
Turann, Seluklular Zamannda Trkiye adl eseri en fazla faydalandmz eser
olma niteliindedir; zellikle, Sultan zzeddin ve Rkneddin arasndaki yazmalarn
yer ald ve Osman Turan tarafndan yaynlanan Trkiye Seluklular Hakknda
Resmi Vesikalar adl kitap konumuz asndan olduka ehemmiyetli ve ayrntl
bilgiler iermektedir; Osman Turann konu hakkndaki dier nemli bir kitab,
Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti adl eseri, burada zikredilmesi
gereken eserler arasndadr; Bunun dnda Claude Cahenin Osmanllardan nce
Anadoluda Trkleri; Z. V. Togann Umumi Trk Tarihine Girii; Jean- Paule
Rouxun Mool mparatorluu Tarihi; A.Yu Yakubovskiyin, Altn Ordu ve
k; Abdulkadir Yuvalnn, lhanllar Tarihi ve Ostrogorskynin Bizans
Tarihi adl eserleri, aratrmamzda en fazla kullandmz kaynaklar olarak, burada
zikredilmeye deerdir.

Eserimiz drt blmden olumakta olup, I. Blmde, Sultan zzeddin

Keykavusun mstakil saltanat anlatlmaya allmtr. II. Blmde, kardein
tahta klar ayrntl bir ekilde verilmi, III. Blmde, ikili saltanat dnemi ve II.
Rkneddin Kl Arslann mstakil saltanat yllarna ilikin ayrntlar yer almtr.
Son ve IV. Blm ise, karde dnemi genel zellikleri, d ilikiler, sosyal ve
demografik yap konusunda ayrntlar iermektedir. Ayn blmde ekonomik yap
hakknda da bilgiler verilmitir.
 3

II. BLM

II. ZZEDDN KEYKAVUSUN MSTAKL SALTANATI

(12461249)

A- zzeddin Keykavusun Tahta k

Sultan II. Gyaseddin Keyhsrev ldnde 1 zzeddin Keykavus, Rkneddin

Kl Arslan ve Alaadin Keykubad adnda erkek ocuk brakmt. Babalar
ldnde bunlarn en by zzeddin Keykavus onbir 2 , kk kardei Rkneddin
Kl Arslan dokuz ve en kk kardei Aleddin Keykubad ise, henz yedi
yandayd. zzeddin Keykavusun annesi Konyal bir Rum papazn kz Berdliye
Hatun; Rkneddin Kl Arslann annesi Konyal zengin bir Rumun kz 3 ; Aleddin
Keykubadn anas ise, Abhaz Melikesi 4 Grc Hatun idi 5 .

II. Gyaseddin Keyhsrev, Grc Hatundan olan olu Aleddin Keykubad

daha doumu srasnda veliaht tayin etmiti. Buna sebep Grc Hatunu ok

1
II. Gyaseddin Keyhsrev, 643 Recep (Aralk 1245) aynn ortasnda ld. 31.12.1245de
Sultanlar Trbesine gmld. Ayrntl bilgi iin bkz: Anonim, Selukname, (ev: Feridun Nafiz
Uzluk), Ankara, 1952, s. 33.
2
bn eddad, II. zzeddin Keykavusun 636 (12381239) doumlu olduunu, alt ya da yedi
yanda tahta ktn ifade etmektedir. bn eddad, Baypars Tarihi (Siretz-zahirBaypars), (ev: M.
erefddin Yaltkaya), Ankara 2000, s.32.
3
Kaynaklarda ad gemiyor.
4
Seluklu kaynaklarnda Grc Hatun olarak bilinen fakat esas ad Melike Tamar olan II.
Alaaddin Keykubadn anas, Grc Melikesi Melike Roussadann kzyd. Melike Roussadan, I.
Alaaddin Keykubadn lkesine yapt saldrlar nlemek ve yaknlk balarn kuvvetlendirmek iin
I. Alaaddinin olu II. Gyaseddin Keyhsrevi kendine damat yapmak istemi ve bu dorultuda
teklifini I. Alaaddin Keykubada iletmiti. Her ne kadar I. Alaaddin Keykubad bu teklifi kabul ettiyse
de bunu uygulayacak kadar yaamamtr. I. Alaadin Keykubadn ani lm, bir sre bu ittifak
evliliini engellemitir. II. Gyaseddin Keyhsrev tahta getikten sonra ihabeddin Kirmaniyi deerli
hediyelerle Grc lkesine gndermi ve Grc Hatunla evlilii gerekletirmitir. nceleri
Hristiyan olan Grc Hatun, evliliin ardndan slam kabul etmitir. bn Bibi, El Evamirl Alaiyye
Fil-Umuril Alaiyye, c. II, Ankara 1996, s. 3637, Gregory Abul Farac, Abul Farac Tarihi, (ev:
mer Rza Dorul), s. 537538. Halil Edhem, Kayseri ehri, (Haz: Kemal Gde), Ankara 1982, s.
99100. Ahmed bin Mahmud, Seluk-name, c. II, (Haz: Erdoan Meril), stanbul 1977, s. 155.
5
bn Bibi, a.g.e., s. 27, Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 458.
II. Gyaseddin Keyhsrevin dier eleri; Eyybi Melikesi Gaziye Hatun ve Mengcik kzndan olu
olmamtr. Halil Edhem, a.g.e., s. 100-101.
 4

sevmesi 6 ve Grc Hatunun soy bakmndan 7 dier elerine gre daha stn
olmasndan kaynaklanyordu. Nitekim II. Gyaseddin Keyhsrev, salnda
Aleddin Keykubadn ilerde sultan olmas iin emirlerin ona uymasn buyurmu ve
bu konuda hepsinden salam gvenceler ve szler almtr 8 . Ancak alnan
gvencelere, verilen szlere ve II. Gyaseddin Keyhsrevin vasiyetine ramen
Aleddin Keykubad tahta kmaya muvaffak olamamtr. Sahib emseddin
Muhammed, Emir Celaleddin Karatay 9 , Emir emseddin Hasouz, Emir-i Cmedar
Emir Esededdin Ruzbeh ve Pervane Fahreddin Ebu Bekir Attar gibi devrin nl
devlet adamlar, iki byk kardein braklp, kk kardein tahta kmasn rfe
uygun grmemiler 10 , derhal harekete geerek, Borgulu (Uluborlu) Kalesinde 11
Trk tresine gre idarecilik yapan Melik zzeddin Keykavusu alarak, Konya
Akehirin Altunta kyne gtrmlerdir. Burada daha nceden bir taht

6
II. Gyaseddin Keyhsrev, Grc Hatuna sevgisini gstermek iin onun tasvirini sikke
zerine bastrmt. Sz konusu sikkede II. Gyaseddin Keyhsrev aslan eklinde, kars Grc Hatun
ise yeni doan bir gne (r- Hurid) eklinde tasvir edilmitir. Bkz Ek1.
7
Kerimddin Mahmud-i Aksaray, Msmeretl-Ahbr, (ev: Mrsel ztrk), Ankara
2000, s. 28.
8
bn Bibi, a.g.e., s. 123.
9
Celalleddin Karatay, aslen Rum olup, byk ihtimalle I. Gyaseddin Keyhsrev zamannda
Kilikya-Kayseri arasnda yaplan bir sefer sonucu kle olarak ele geirilmitir. Anonim
Seluknameye gre Celaleddin Karatayn kle olarak ele geirilmesinin ardndan 612den 652ye
kadar Anadolu Seluklu Devletinin hizmetinde bulunmutur. Celaleddin Karatay, bu krk yllk
hizmetinin onsekiz yln sarayda I. Aleddin Keykubadn hizmetinde, tat-hane emirlii yaparak
geirmitir. I. Aleddin Keykubaddan sonra tahta II. Gyaseddin Keyhsrevin gemesinin ardndan,
vezir Sadedin Kpekin arka planda devleti ynetmesi ve devlet adamlarn ortadan kaldrmaya
balamasyla saraydan uzaklam olan Celaleddin Karatay, ancak Sadeddin Kpekin ldrlmesinin
ardndan saraya eski grevi tat-hane emirliine ve hazine-i hassa emirliine tayin edilmitir.
Celaleddin Karatay, II. Gyaseddin Keyhsrevin lmne kadar da bu grevinde kalmtr.
Celaleddin Karatay, II. zzedin Keyhsrevin tahta geii ve kendisinin oynad nemli rol nedeniyle
saltanat naibi olmu ve II. zzeddin Keykavuun mstakil saltanatnn hemen ardndan gelen l
saltanat dneminde de tecrbesiyle kardelerin birarada kalmalarn salamtr. lmnden sonra ise
l saltanat sona ermitir. Celaleddin Karatay, daima uysal ve aklc kiiliiyle dikkat ekmi,
yaptrd imaretlerle de Anadolu halknn kalbini kazanmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Osman Turan,
Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, S. 45, Ankara 1948, s. 17157. M. Ferid
Uur-M. Mesud Koman, Seluklu Byklerinden Celalddin Karatay ile Kardelerinin Hayat ve
Eserleri, Konya 1940, s. 187.
10
Aksaray, a.g.e., s. 28, bn Bibi, II. zzeddin Keykavusun cmert tabiat, vlecek
zellikleri, snrsz iyilii, dirayet ve liyakati, beenilen ahlak, sekin kiilii, haya sahibi oluu,
meziyetlerinin stnl ve ya bakmndan bykl sebebiyle tahta karldn syler. Bunlardan
ya bakmndan (erginlii) doru olmakla birlikte, dier zellikleri onbir yandaki bir ocukta aramak
hayalcilik olur. bn Bibi, a.g.e., s. 88.
11
Kale Ispartann Uluborlu ilesindedir. Helenistik dnemde ina edilen kale, Bizans
dneminde byk apl tamir grmtr. Uluborlu'nun Trklerin eline gemesinden sonra Seluklular
tarafndan da tamir edilmitir. Kalenin uzunluu 135,5 metre olup, tane burcu bulunmaktadr.
Ayrntl bilgi iin Bkz. http://www.uluborlu.bel.tr/uluborlutarihi.htm. Bkz. Ek- 23.
 5

hazrlamlar ve tahta k merasimleri esnasnda iki yanna da melik krss

yerletirmilerdir. Krslerin sa tarafna Rkneddin Kl Arslan, sol tarafna da
Aleddin Keykubad oturtulmutur. Daha sonra Sahib emseddin ile emseddin
Hasouz, Melik zzeddin Keykavusun sa ve sol kolundan tutarak, onu tahta
oturtmu ve adet olduu zere sa geleneini yerine getirerek dinar ve mcevher
samlardr 12 . Melik zzeddin Keykavusun sultanlk makamna geii byle
alelacele tamamlandktan sonra, devletin bakenti Konyaya hareket edilmitir.
Konyaya geldiklerinde ise tekrar tren (azin) dzenlenmi, zzeddin Keykavus,
atalarnn tahtna oturtulmutur 13 . Emirler, komutanlar ve memleketin asker sahipleri
gelip yeni sultana biat etmiler ve ardndan adet olduu zere byk trenler
yaplmtr 14 . II. zzeddin Keykavus, tahta getikten sonra kendisini tahta geiren
devlet adamlarna bir kran ifadesi olarak, devlet grevlerini bunlar arasnda
paylatrm ve derecelerini ykseltmitir. Bu grevlerin datm ise yleydi: Sahib
emsedin vezirlik 15 makamn muhafaza etmi, naiblik 16 Celaleddin Karataya,
beylerbeylii 17 emseddin Hasouza, atabelik 18 Esededdin Ruzbehe ve

12
bn Bibi, a.g.e., s. 88-89. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s.
458-59.
13
Abul Farac, II. zzeddin Keykavusun Konyada tahta oturuuyla ilgili olarak 1246 ylnn
balarn gstermekte. lhan Erdem ise 1246 Ocak ayn vermekte. lhan Erdemin verdii tarihi
Anonim Seluknamedeki tarih de desteklemekte. Ayrntl Bilgi iin baknz; Abul Farac, a.g.e., s.
545, lhan Erdem, Trkiye Seluklular- lhanl likileri (1258-1308), Ankara 1995, s. 104, Anonim,
Selukname, s. 33.
14
bn Bibi, a.g.e., s. 89.
15
Nadir olarak Sahib-i Divan- Saltanat unvan verildii gibi bazen Sahib unvanyla da
anlm ama genellikle vezir denmitir. Trkiye Seluklu veziri hkmdarn vekili sfatyla devletin
btn ilerini sevk ve idare eden en yksek memurdur. Vezir idari, icrai, askeri ve kazai alanlarda tam
yetki ile grev yapar ve muayyen konularda hkmdarn vekili olarak muayyen ferman karabilirdi.
Ayrntl bilgi iin Bkz. Refik Turan, Trkiye Seluklularnda Hkmet Mekanizmas, stanbul 1995,
s. 5093. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, Ankara 1988, s. 44.
16
Nibl-hazre veya Niybet-i Saltanat isimleriyle anlr. Bu messese muhtemelen
Eyybiler zerinden Anadolu Seluklularna gemitir. Bu makam devlet ricalinden veya emirlerin
ileri gelenlerinden atama yaplrd. Atand vakit, kendisine altn bir kl verilirdi. Grevi ise, sultan
payitahtan ayrldnda ona ait devlet ilerine bakmakt. Bkz. Refik Turan, a.g.e., s. 56-58. . Hakk
Uzunarl, a.g.e., s. 93.
17
Beylerbeyi, divann bir yesi olup, sulh zamannda ordunun bakomutandr. Beylerbeyi
nvannn yannda Melikl mera unvann da kullanr. Bkz. Refik Turan, a.g.e., s. 58-61. . Hakk
Uzunarl, a.g.e., s. 99-100.
18
Atabe, sultann maviri olup, divan naibleri ve devlet erkn btn ilerde atabein
ittifak ve meveretiyle hareket ederlerdi. Bkz. Refik Turan, a.g.e., s. 63-65. . Hakk Uzunarl,
a.g.e., s. 79.
 6

pervanelik 19 Ebu Bekir Attara verilmitir. Tam bu srada, Anadolu Seluklularnn

tabi olduu Mool tahtnda nemli bir deiiklik meydana gelmi ve Gyk Han 20
baa gemitir. Bu vesileyle byk bir kurultayn toplanmas kararlatrlm ve tabi
hkmdarlar, birok resmi devlet temsilcisi, Karakuruma 21 davet edilmitir. II.
zzeddin Keykavus ise, Ermeni ve Rum tecavzlerini bahane ederek, kendisi kadar
sultan yetkilerine sahip olduunu syledii kardei Rkneddin Kl Arslan
gndermi 22 ve kendisinin ise, daha sonra bizzat geleceini bildirmitir. Bylece
Anadolu Seluklular iin ok ar gelen bir tabiyyet bildirimi atlatlm oldu 23 .

B- Devlet Erkn Arasndaki Rekabet

II. zzeddin Keykavusun tahta gemesinden sonra ortaya kan birlik havas
ve dzeni salama abalar ok fazla srmemitir. zellikle Beylerbeyi emseddin
Hasouzun, kzn, Cmedar Emir Esededdinin kzkardeinin olu Mbarizeddin
Bayrama vermesiyle, ikili arasnda bir yaknlama domu ve bu durum birlikte
hareket etmelerine sebep olmutur. Zaten devlet iinde ok gl bir mevki olan
atabelik ve beylerbeylii makamna sahip olan Esededdin Ruzbeh ve emseddin
Hasouz, birlikte hareket etmekle daha da glenmiler, nemli-nemsiz btn iler
bu ikisinin oluru olmadan yaplamaz olmutur. Tabiatyla bu hal, kendilerine kar
kskanlk duyan insanlarn artmasna yol amtr. Bu kiilerin banda da Pervane

19
Trkiye Seluklularnda Pervane, byk divanda bulunan arazi defterlerinde has ve ikta
yani dirlik olan timara ait datm yapar, buna ait menur ve beratlar hazrlar, Sultana gelen
istihbarat iletir ve asli grevleri dnda da sultan tarafndan verilen siyasi ve askeri grevleri yapard.
Refik Turan, a.g.e., s. 65-67. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 95-96.
20
Gyk Han, 12461248 yllar arasnda Cengizli mparatorluu hkmdarl yapmtr.
21
Orhun Nehri yaknnda olan bu ehir, VIII. Asrda Uygurlar tarafndan kurulmu ve
yaklak 100 sene boyunca Uygurlara bakentlik etmitir. Uygurlarn X. yzylda yklmasndan
sonra, metruk hale gelmi ve Kara-Balsagun adn almtr. Cengiz Han, Karakurumun yeniden ina
edilmesini emretmi ve bunun tamamlanmas ancak gedey zamnda gereklemitir (1234). 1235te
ehrin kalesi tamamlanm ve Ordu-Bal adn almtr. Karakurum, 1259da Kubilay Han, bakenti
Pekin yaknndaki Kay-pin-fuya tamasna kadar Moollarn bakenti olmaya devam etmitir.
Wilhelm Von Rubruk, Moollarn Byk Hanna Seyahat 12531255, (ev: Ergin Ayan), stanbul
2001, s. 58, dpn. 67.
22
Alaaddin Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihanga, (ev: Mrsel ztrk), Ankara 1998, s.
228. Mneccimba Ahmed b. Lfullah, Camid-Dvel (Seluklular Tarihi II Anadolu Seluklular
ve Beylikler), s. 93, (Yay. Ali ngl), zmir 2001. Erdoan Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi,
Ankara 1997, s. 153. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, Ankara 1998, s. 12.
23
bn Bibi, a.g.e., s. 89, Abul Farac, a.g.e., s. 545-46, Osman Turan, a.g.e., s. 459. Osman
Turan, Keykavus II, A, c. VI, s. 642.
 7

Ebu Bekir Attar ve Emir-i Dad 24 Nusret gelmekteydi. Bunlardan Emir-i Dad Nusret,
emseddin Hasouz ile Esededdin Ruzbeh hakknda asl olmayan hikyeler ve szler
uydurarak, bunlar Vezir Sahib emseddine anlatmtr. Sahib emseddin, Emir-i
Dad Nusrete uzun zaman itibar etmemi olmasna ramen, bir sre sonra Emir-i Dad
Nusretin szlerinin etkisinde kalarak, emseddin Hasouzla Eseddeddin
Ruzbehden phe duymaya ve korkmaya balamtr. Hatta cann kurtarmak iin
lkeyi terk edip, Mool Kaannn yanna gnderilmi olan Melik Rkneddin Kl
Arslann yanna gitmek istemitir. Bu amala gereken hazrlklar da yapmtr.
Fakat, Emir-i Dad Nusret ve Ebu Bekir Attar tarafndan, devlet ilerinin kesintiye
urayaca gerekesiyle, kendisine gereken uyarlar yaplm ve kendisine
emseddin Hasouz ve Esededdin Ruzbeh tarafndan ynelen tehditlerin, bizzat
giderilecei garantisi verilmitir. Bunun zerine Sahib emseddin gitme kararndan
vazgemitir 25 .

1- emseddin Hasouz ve Eseddeddin Rzbehin ldrlmeleri

Sahib emseddin Muhammed sfahaniyi, Melik Rkneddin Kl Arslann

yanna gitmekten vazgeiren Pervane Ebu Bekir ve Emir-i Dad Nusret, Sahib
emseddinden kendisine gelen tehditleri engelleme adna serbest hareket etme iznini
ve Hasouz ile Ruzbehi hapsetmek iin onay almlard. Fakat Pervane Ebu Bekir
ve Emir-i Dad Nusret daha da ileri giderek, Hasouz ve Ruzbehi ortadan kaldrmak
iin plan yapmlard. Sahib emseddine gelince, o bu ie onay vermek zorunda
kalmtr. Pervane Ebu Bekir ve Emir-i Dad Nusret, bu i iin Akehir ve Ilgndaki
ayak takmn kullanmay uygun bulmutur. Onlar balangta bu iten korkmu,
kendilerine ikta ve hilat vaat edilince, ikna olmulardr. Bunun zerine geceleyin,
gizlice kle evlerine ve hcrelere yerletirilmilerdir. Bu grup daha nceden yaplm
plan gereince, Sahib emseddin Muhammed sfahaninin klcndan esinlenerek
belirlenen parolann (kuzu) sylenmesinin ardndan gizlendikleri yerden harekete
geip, Hasouz ve Ruzbehi katledeceklerdi. Geriye kalan tek sorun, Hasouz ve
Ruzbehin, Sahib emseddinin sarayna nasl getirileceiydi. Emir-i Dad Nusret bu

24
Emir-i Dad: adliye vekili ve daha dorusu stinkak dairesi efi veya tevkifhane mdrdr.
cabnda emir zerine divan azalarn da tevkif ederdi. . Uzunarl, Osmanl Devlet Tekilatna
Medhal, TTK, Ankara 1988, s. 98.
25
bn Bibi, a.g.e., 89-91. Cokun Alptekin, Trkiye Seluklular, DGBT., c. VIII, stanbul
1992, s. 311.
 8

soruna da zm bulmutur. Buna gre, Sahib emseddin, hasta numaras yapacak

ve bunu renen Hasouz ve Ruzbeh, gemi olsun dileklerini sunmaya geleceklerdi,
geldiklerinde ise, daha nceden hazrlanan plan uygulanacakt. Sahib emseddin
hasta numaras yaparak birka gn yatakta yatmasna ramen, Hasouz ve Ruzbeh,
onu ziyarete gelmemilerdir. Emir-i Dad Nusret, burada tekrar devreye girerek
emseddin Hasouzun yanna gitmi ve emseddin Muhammed sfahaninin hasta
olduunu, muhtemelen vasiyetini belirteceini ifade ederek, gelmesi iin iknaya
almtr. Hasouza gelince o, yldz ve takvim asndan dar kmas iin uygun
bir gn olmadn sylemitir. Bunun zerine Emir- Dad Nusret hadislerden rnek
vererek, yapt hareketin batl bir davran olduunu ve onun bu tutumunun
dmanlarna frsat vereceini syleyerek, Hasouzu gelmeye ikna etmitir. Bunun
zerine ikna olan Hasouz, yine Emir-i Dad Nusretin sraryla Ruzbehe bir hacib 26
gndererek onun da gelmesini salamtr 27 .

Emir-i Dad Nusretin tuzana den Hasouz ve Ruzbeh, yanlarnda

adamlaryla beraber emseddin sfahaninin sarayna doru yola kmlard. Yolda
Emir-i Dad Nusret haber vermek bahanesiyle nden gitmi ve ayak takmn,
yapacaklar katliam konusunda cesaretlendirmitir. Daha sonra sarayn kapsna
gelen Emir-i Dad Nusret, gelenleri karlam, sahte bir edayla buyur etmitir.
Hasouz ve Ruzbeh adamlaryla birlikte saraya girince, Emir-i Dad Nusret kapy
arkadan skca kapatmtr. Kaplarn skca kapatlmasnn ardndan Nusret, daha
nceden Sahib emseddinin sylemesi zerinde anlalan kuzu parolasn bizzat
sylemitir. Bunun ardndan ayak takm saklandklar yerden karak, nacak ve
keskin kllarla, Hasouz ve Ruzbehe darbeler indirmeye balamlardr. Netice de
Hasouz ve Ruzbeh ldrlm, balar gvdelerinden ayrlarak sarayn iindeki
tren iin yaplan ahap kke aslmtr. Nusret, ldrlenlerin evlerine ayak
takmn gndererek, mallarn yamalattrm, adamlarnn bazlarn tutuklatarak,

26
Hacibler, hkmdar ve devlet erkn arasndaki tebli ve tebellgu icap eden evrak ve
defterlerin gidip gelmesine vasta olduklar gibi saray kaplarnn korunmasna da memurdular. .
Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 34.
27
bn Bibi, a.g.e., s. 9293. H. Namk Orkun, Trk Tarihi, c. IV, Ankara, 1946, s. 69.
 9

ldrtmtr 28 . Anonim Seluknamede, Hasouz ve Ruzbehle beraber oniki emirin

daha ldrlm olduu ifade edilmitir 29 .

Hasouz ve Ruzbehin kendileri ve tayfalar ortadan kaldrldktan sonra

Nusret ve Pervane Ebu Bekir, bakentte (Darl mlk) hadlerini aan byk ve irkin
ilere kalkmlar ve bamszlk sevdasna dmlerdir. Onlarn bu dnceleri,
Pervane Ebu Bekirin olunun dzenledii bir elence meclisinde ortaya kmtr.
Pervane Ebu Bekirin olu Sahib emseddini kastederek: Bir gn bu yal bunan
da bana ayn ey gelecek. demitir. Tabi ki bu sz daha sonra muhbirlerin
vastasyla Sahib emseddine iletilmitir. Bunu duyan Sahib emseddin, byk bir
kedere kaplm ve kendisine srda setii Turac emseddin Mahmuda, bu
durumu amtr. Turac emseddin Mahmud, bu konuda Sahib emseddine,
tavsiyelerde bulunmutur. Bu tavsiyeler gereince onun, Erzincan Subas
erefeddin Mahmudu, saltanat makamna armasn, hediyeler vererek
onurlandrmasn, bylelikle erefeddin Mahmudun gnln kazanmasn istemitir.
Bundan ama erefeddin Mahmudun askeri nfuzundan, Emir-i Dad Nusret ve
Pervane Ebu Bekire kar faydalanmakt 30 .

2- Sahib emseddinin ktidarn Koruma abalar

a- Emr-i Dad Nusret ve Pervne Ebu Bekir Attarn Ortadan

Kaldrlmalar

Sahib emseddin, Turac Mahmud emseddinin nerisiyle, Erzincan

Subas erefeddin Mahmudu, saltanat makamna ok fazla vg ieren bir divan

28
bni Bibi, Hasouz ve Ruzbehin katilleri olarak, Emir-i dad Nusret ve Pervane Ebu Bekiri
sular. Sahip emseddinin faziletli ve stn ahlakl bir insan olarak tanmlar ve Hasouz ve
Ruzbehin katliyle ilgisi olmadn, Nusret ve Pervanenin asl sulular olduunu syler. Dier bir
kaynak Anonim Seluknamede ise II. zzedin Keykavusun emriyle, Hasouz ve Ruzbehin
katledildiini ve II. zzeddin Keykavusun daha sonra bundan piman olarak arkalarndan yas
tuttuunu syler. bn Bibi, a.g.e., s. 93. Anonim, Selukname, s. 33.
Sz konusu iki iddiadan ilkinde bni Bibi, Sahip emseddini gnahsz gstermi; ikinci
iddiann getii Anonim Seluknamede ise kk yataki Sultan sulu gsterilmitir. Fakat her iki
iddiann da geree uygunluunu kabul etmek olduka zor grnmektedir. Muhtemelen Emir-i Dad
Nusret ve Pervane Ebu Bekir olaylar planlam, Sahib emseddin ise bu plana uymu grnmektedir.
29
Anonim, Selukname, s. 33.
30
bn Bibi, a.g.e., s. 94-95.
 10

kararyla davet etmi 31 , erefedin Mahmud ise, ald vgler ve davet yznden bir
anda ok sevinmitir. Hemen kendine bal emirleri arm, kymetli hediyeler
hazrlam sonra da maiyetinde bulunan ok saydaki askerle birlikte, Konyaya
hareket etmitir. Konyaya gelilerini haber alan Sahib emseddin ve devlet erkn,
erefeddin Mahmudu karlamaya kmlardr. erefeddin Mahmudu karlayan
Sahib emseddin, gerektiinden fazla hrmet gstermi, eitli hediyeler ve
ikramlarla onu kendisine balamtr. ok zaman gemeden, bir yry srasnda
Sahib emseddin, Turac emseddin Mahmudun nerdii gibi, Emir-Dad Nusret
ve Pervane Ebu Bekiri Saltanat alaynn Sivas ve Kayseriye gitmesini engellemekle
ve Hasouzla Ruzbehi katletmekle itham ederek, erefeddin Mahmuda ikyet
etmitir. Kendisinin ise, Hasouzla Ruzbehin katlinde bir suu olmadn,
gzyalaryla anlatmtr. Gzyalarnn etkisiyle Sahib emseddine inanm olan
erefeddin Mahmud balln bildirmi ve emredecei her eyin yerine
getirileceini sylemitir. Bunun zerine Sahib emseddin ferahlam ve srda
Turac emseddine, erefeddin Mahmuda olan gvenini sylemitir. Bu ekilde
Sahib emseddin ve erefeddin Mahmud arasnda gven kprleri kurulduktan sonra
aralarna Turac emseddini de alarak, Emir-i Dad Nusret ve Pervane Ebu Bekiri
ortadan kaldrma planlar yapmaya balamlardr. Bu plan gereince Emir-i Dad
Nusret ve Pervane Ebu Bekiri birbirlerinden ayrmalar gerekmitir. nk ikisi
beraber olunca, ortadan kaldrlmalar nerdeyse imknszd. Bunun iinde Sahib
emseddin, II. Gyaseddin Keyhsrevin vasiyetini hatrlatm ve Melik Rkneddin
Kl Arslan, Mool Kaanna yannda Emir-i Dad Nusret olduu halde
gndermeyi nermitir. Bu neri hepsi tarafndan tasvib grm ve uygulamaya
konulmutur. Ertesi gn, Divanda Sahib emseddin sz alarak, Mool Kaannn
yanna Melik Rkneddin Kl Arslann en ksa zamanda gnderilmesi gerektiini
sylemi ve yannda kimin gnderileceini de ayrca sormutur. Turac emseddin
sze kararak, Bu i iin Emir-i Dad Nusretten uygunu yoktur demitir. Ardndan
Divanda bulunanlarnda uygun bulmasyla Emir-i Dad Nusret bu grevi kabul
etmek zorunda kalmtr, bylece plann birinci ksm tamamlanmtr 32 .

31
bn Bibi, a.g.e., s. 95.
32
bn Bibi, a.g.e., s. 96-98.
 11

Plann ikinci ksmnda ise, Pervane Ebu Bekiri ortadan kaldrmak

istemilerdir. Bunun iin Melik Rkneddin Kl Arslann kafilesinin Sivasa
ulamalar beklenmi, ardndan ulatklar hesaplandktan sonra, gezinti srasnda
Sahib emseddin, erefeddin Mahmud, Turac emseddin yanlarnda II. zzeddin
Keykavus olduu halde Aksaray tarafna doru yola koyulmulardr. Yolda da Emir
Celaleddin Karataya haber gnderilmi ve tedbir olarak btn saray eyalarn ve
hazinelerini II. zzeddin Keykavusun yanna getirmesi sylenmitir 33 . Bunu renen
Pervane Ebu Bekir, yolda kendisine tuzak kurulduundan ve ldrleceinden
kukulanarak, panie kaplmtr. Bu yzden Pervane Ebu Bekir, kafile hareket
ettikten sonra yolculuk hazrlklar yapmak bahanesiyle izin alp, Konyaya
dnmtr. Konyaya geldiinde ise Konya ahilerini 34 ve fityanlarn (yiitlerini)
etrafnda toplam, onlara hediyeler vermi ve eitli vaatlerde bulunmutur. Ahilerin
gnln kazanan Pervane Ebu Bekir daha sonra onlara, II. zzeddin Keykavusa kar
ayaklanma fikrini aklamtr. Fakat tm abalarna ramen ahiler ve fityanlar,
Pervane Ebu Bekire rabet gstermemilerdi 35 .

Pervane Ebu Bekirin, II. zzeddin Keykavusa kar isyan giriimleri devam
ederken, I. Aleddin Keykubadn klelerinden olan Emir emseddin Yavta, II.
zzeddin Keykavus tarafndan, Pervane tehlikesine kar Konyaya suba olarak
gnderilmiti. Konya ahileri ve fityanlar ehrin giriinde Emir emseddin Yavta
karlamlar, ona ikramlarda bulunmular ve dolayl da olsa taraflarn belli
etmilerdir. Bunun ardndan kendine taraftar bulamayan Pervane Ebu Bekir, olunun

33
Burada ilk ama, Pervane Ebu Bekiri yolculuk srasnda ortadan kaldrmak olsa gerektir.
kinci ama ise, tek bana kalm olmasna ramen hala gl olan Pervane Ebu Bekirin, II. zzeddin
Keykavusa ya da evresindekilere kar herhangi bir eyleme girimesini engelleme abasdr.
Nitekim, Sahip emseddin ve yandalar yaptklar plann baarszla urama tehlikesini gz nnde
bulundurarak, byle bir tedbir almlardr.
34
Ahiler hakknda, geni bilgi iin bkz. Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik,
Ankara 1989, s. 7998. Yaar alkan-M. Ltfi kiz, Kltr, Sanat ve Medeniyetimizde Ahilik,
Ankara 1993, s. 714. Kemal Kara, Trkiye Seluklu Devletinin Siyasi, ktisadi ve Sosyal Yaps
zerine Bir nceleme (El-Evamirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye gre), Baslmam Yksek Lisans
Tezi, s. 102111. Mehmet eker, Fetihlerle Anadolunun Trklemesi ve slamlamas, Ankara 1991,
s. 106111. Kemal Gde, Trk-slam Kltr ve Medeniyeti Tarihi, Isparta 1997, s. 233241.
35
Ahiler ve Fityanlar, Pervane Ebu Bekire Sahib, Sultan Gyaseddinin vasiyetine gre
lkenin hkimi ve Sultan zzeddinin ilerinin kefilidir. Bu durumda dine ve adalete ait nemli,
nemsiz btn ileri onun yeterli ve dirayetli ellerine braklmtr. lkenin sahibi olan Sultan da
onun elindedir. Sizin, onunla aranza giren ayrlk tozundan dolay, Sultana kar ayaklanmaya
kalkamayz ve efendimizin nimetlerine nankrlk edemeyiz demilerdir. bn Bibi, a.g.e., s. 99.
 12

da tavsiyesiyle Sis 36 tarafna hareket etmi, fakat yolda Pervanenin btn askerleri,
kleleri ve hizmetileri onu terk etmitir. Ardndan baba oul akn bir vaziyette,
bazen maaralarda, bazen bahelerde, konaklamlardr. Emir emseddin Yavta,
ahiler ve Konyann ileri gelenleri nlem olarak, yollara gzcler koyup, baba oulun
kamalarn engellemeye almlardr. Btn bunlar olurken Sivasa ulaan Sahib
emseddin, Emir-i Dad Nusret iin dnm olduu plan uygulamaya balam ve
Emir-i Dad Nusreti, Hafik Kalesine hapsettirmitir. Sahib emseddin, bunun
ardndan gvendii emirlerden bir tanesini, Pervane ve olunu ele geirmek iin,
Konyaya gndermi, bu sayede Pervane Ebu Bekir ve olu ele geirilmitir.
Ardndan II. zzeddin Keykavusun fermanna uygun olarak Pervane Ebu Bekir
Darende Kalesine 37 , olu ise Khta Kalesine 38 hapsedilmitir. Bylece plann
ikinci ksm da tamamlanm oldu.

Pervane Ebu Bekir ve Emir-i Dad Nusretin ortadan kaldrlarak maksadn

hsl olmasnn ardndan Sahib emseddin, Melik Rkneddin Kl Arslann yanna,
Kad Cemaleddin Hoteni, raf- Memalik 39 reisi zzeddin Muhammet ah-i Razi ve
Tercman Bahaeddin Yusuf b. Nuh-i Erzincaniyi vererek, Moolistana ihtiaml bir
merasimle gndermitir 40 .

b. Sahib emseddin ve erefeddin Mahmudun Arasndaki ekime

Rakiplerini ortadan kaldran Sahib emseddin, etrafndakilerin de tevikiyle,

kudretini artrmak ve yerini salamlatrmak amacyla, Sultann annesiyle evlenmek
istemitir. Bu dncelerini erefeddin Mahmuda dahi amadan nikh hazrlklarn
tamamlayp, sz konusu evlilii gerekletirmitir 41 . Bu evlilii haber alm olan,

36
Bugnk Kozan. Nuri Akbayar, Osmanl Yer Adlar Szl, stanbul 2001, s. 146.
37
Darende Kalesi, Malatyann Darende ilesindedir. M. Orhan Bayrak, Trkiye Tarihi
Yerler Klavuzu, stanbul 1994, s. 471.
38
Kahta Kalesi, Adyamnn Kahta ilesinin 20 km. kuzeyinde, Damlack bucann
Kocahisar (Eski Kahta) ky yaknnda, Kahta ay ile evrili yaln kayalk bir tepe zerindedir.
Hititlerden kalma bir kaledir. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 21.
39
raf- Memalik, devletin idari ve mali ilerini kontrol eder ve icap eden yerlere divan
namna memur gnderirdi. Gnmzde, Saytaya karlk gelmektedir. . Hakk. Uzunrl, a.g.e.,
s. 98.
40
bn Bibi, a.g.e., s. 100.
41
Abul Farac, Sahip emseddinin II. zzeddin Keykavusun anasndan bir oul sahibi
olduunu syler. Abul Farac, a.g.e., s. 548.
 13

bata erefeddin Mahmud olmak zere Anadolu Emirleri, ilerde Sahib emseddinin
taht ele geirme ihtimalini gz nne alarak, tepki gstermiler ve Sahib
emseddinin yapm olduu hareketin hanedana kar bir saygszlk olduunu
belirtmilerdir. Sahib emseddin, bu durum karsnda zr dilemi, fakat kimse
onun zrlerine aldr etmemitir.

Evlenme olaynn ardndan dostluklar zedelenen Sahib emseddin ve

erefeddin Mahmudun aralar, erefeddin Mahmudun bir kzgnlk annda, Ahlat
Melikinin torununa sinirlenerek, lm emrini vermesi ve Sahib emseddinin buna
kar verdii ar tepkiyle daha da almtr. Sahib emseddinin kendisine kar bu
kndan korkan erefeddin Mahmud, bir gezinti sonrasnda, Erzincana dnme
karar almtr. Sahib emseddin ise dmanlklarn ve kargaann tekrar ortaya
kmasn engellemek amacyla erefeddin Mahmudun ardndan Emir Taceddin
Simcuriyi ve Emir-i Arz 42 Nizameddin Ali b. lalm, geri dnmeye ikna etmeleri
iin gndermitir. Fakat erefeddin Mahmud, umduklar gibi cevap vermemitir.
Bunun zerine Emir Taceddin Simcari ve Emir Nizameddin Ali, erefeddin
Mahmudu Sivas Kads Necmeddinin huzuruna karmlardr. kili aralarnda
uzunca konutuktan ve tarttktan sonra erfeddin Mahmuda, Erzincan ve Niksar
subalna ilave olarak, 500 bin dirhem para vermeyi, karlnda ise, erefeddin
Mahmudun hudutta oturmas, buralar korumas ve gelip giden eli ve habercilere
elik etmesi karlnda anlamlardr. Emirlerin geri dnmesinin hemen ardndan
erefeddin Mahmud etrafndakilerin kkrtmasyla II. zzeddin Keykavusa kar
gelmek istemi ve askerleriyle beraber Niksar tarafna gemitir. erefeddin
Mahmudun sznden dnm olduunu duyan Sahib emseddin ise, bunun zerine
emseddin Yavta, 20 bin kiilik bir orduyla erefeddin Mahmudun zerine
gndermitir. emseddin Yavta ve erefeddin Mahmud, Niksarn Haruni
blgesinde karlamlardr. Bu mcadeleden emseddin Yavta galip kmtr.
Yenilen erefeddin Mahmud, silah ve erzakla dolu olan ve mstahkem bir mevkiye
sahip olan Kemah Kalesine 43 ekilmi ve burada savunma hazrlklarna girimitir.

42
Emir-i Arz, Byk Seluklularda olduu gibi ordunun levazmat ve ihtiyalarna bakan,
maalarn veren, defterlerini tutup yoklamalarn yapan bir divan olup, reisine de Emir-i arz denilirdi.
. Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 96.
43
Kemah Kalesi, Erzincann Kemah ilesinde, Tansur deresine bakan yaln bir tepe
zerindedir. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 211.
 14

erefeddin Mahmudun Kemah Kalesine sndn renen Sahib emseddin,

btn emirlerini ve subalarn, onu kuatmaya gndermitir.

Kemah Kalesinin kuatlmas srasnda emirler, kale halkna vaatlerde

bulunmu ve bu sayede onlarn, erefeddin Mahmuddan ayrlmalarn salamtr.
Bunun zerine, kale halkndan kukulanmaya balayan ve kalede ok fazla
dayanamayacan anlam olan erefeddin Mahmud, kendisini sevdiine inand
meliklere haber gndererek, Sahib emseddinden zr dilemesi ve cannn
balanmas iin arac olmalarn istemitir. Emirler erefeddin Mahmudun
balanma isteyen szlerini mektup halinde Sahib emseddine iletmilerdir. Sahib
emseddin de istee uygun bir mektup yazm ve buna inanan erefeddin Mahmud
da kaleden kmtr. Daha sonra yannda emirler olduu halde Konyann yolunu
tutmutur. Yolda Kayserinin ubuk nahiyesine geldiklerinde, Sahib emseddinin
erefeddin Mahmudun ban gvdesinden ayrmaya memur edilmi bir ulak gelmi
ve emirlerin tm itirazlarna ramen, Sahib emseddinin mektubunu gstererek
erefeddin Mahmudun cann almtr 44 .

erefeddin Mahmudun kard karklk bu ekilde nlendikten sonra

Sahib emseddin haberciler gndererek, Pervaneyi Darende Kalesinde, olunu da
Kahta Kalesinde Trk ananesine gre kirile bodurtmutur (H. 644).

3- Sahib emseddinin Keyfi Ynetimi

Pervane Ebu Bekir, Emir-i Dad Nusret ve nihayet erefeddin Mahmudu

ortadan kaldrmaya muvaffak olmu olan Sahib emseddin, bunun ardndan geen
iki yl boyunca, lkenin ynetiminde tek sz sahibi olmutur 45 . Sahib emseddin bu
iki yllk sre iinde devleti, emseddin Mahmud Turai, Celalleddin Karatay,
Reideddin Cveyni, Fahri Grcani ve Bedreddin Yahya gibi nemli bilim ve devlet
adamlarnn yardmlaryla ynetmi ve dneminde devlet refaha ve huzura
kavumutur. Fakat bu dnemde devlet, iine kapank olarak kalm ve evresindeki
olaylara mdahale etmemitir. Bunun sebebi de, Sahib emseddinin gnlk tekdze

44
bn Bibi, a.g.e., s. 102.
45
Sahib emseddin, divanda bazen bana sultana mahsus klah giymitir. Sahib
emseddinin bu cretkr hareketi, onun Altnorda hkmdar Batu Han tarafndan Seluklu lkesine
Hkim tayin edilmi olmas ve sultann ocuk yata olmasyla aklanabilir. Faruk Smer,
Anadoluda Moollar, SAD, S. I, Ankara 1970, s. 10.
 15

yaantsndan olsa gerektir 46 . Geen bu iki yllk sre iinde de Sahib emseddinin
karlat iki sorun olmutur. Bunlardan birincisi; Trkmen Ahmed syan, dieri
ise; Melik Rkneddinin Moolistandan dnmesidir.

4- Trkmen Ahmed syan

Sahib emseddinin iki yllk debdebeli hkimiyeti srasnda ortaya kan iki
sorundan ilki, Trkmen Ahmed syandr. U blgesinde H. 646 (M.1249) ylnda
ortaya kan bu isyan, Ahmed adnda bir Trk balatmtr. Ahmed, kendisinin I.
Aleddin Keykubadn olu olduunu ve saltanatta hakk olduunu iddia etmi ve
evresinde de Trkmenleri toplamay baarmtr 47 . Ahmed, ksa zamanda etrafnda
toplad 20 bin kadar Trkmenle harekete gemi, ok ksa bir sre sonra Konya
taraflarna kadar gelmitir. Sahib emseddin ise, devletin mevcut askerlerini bu
isyan bastrmaya memur etmi, fakat gnderdii emirler dmann kuvvetli
olduunu grnce, ii ardan almlar ve ardndan Sahib emseddine ulak gnderip
yardm istemilerdir. Sahib emseddin de, Suriye taraflarndan Rum diyarna gelmi

46
Sahip emseddin sabahla beraber abdest alr, temizlenir ve vezaret makamna geerdi.
Divana giderken sanda ve solunda beler ve svariler bulunur ve byk bir ihtiamla divana giderdi.
Divanda, Sahip emseddinin nnden biraz uzakta Celaleddin Karatay, Turac emseddin Mahmud
diz ker, Emir-i Dad Reideddin ve Emir-i Dad Hatireddin, bellerine altn kl kuanm bir ekilde
sofann kenarnda ayakta beklerlerdi. Divanda devlet ileri grlp, adalet datldktan sonra, Sahip
emseddin evine gelir ve her trl yiyecein bulunduu bir sofrada yemeini yerdi. Yemeini
yedikten sonra Alimzade adyla tannm olan Taceddin Tebriziyi arr ve ilmi konularda onunla
mnazara ederdi. Ardndan Tebrizli Hattat Hoca Veliyiddin Aliyi arr ve ondan ald hattatlk
dersleri sayesinde hattatln ilerletmeye alrd. Sonrasnda, ikindi namazn eda eder ve gne
batncaya kadar ok atma ve at koturma gibi askeri eitimle ilgili sporlarla urard. Bunlarn
ardndan ise, evine dner akam namazn eda ederdi. Akamlar da nedimlerin, sanatkrlarn ve
arkclarn geldii elence meclisleri dzenlenirdi. Mecliste konuulan konular genellikle Arapa-
Farsa hutbeler ve risaleler, tarihi konular ve mizah gibi elence ieren ve zaman geirmeye ynelik
konulard. Mecliste, araptan herkesin gzleri arlap kapanmaya balad zaman ise Sahip
emseddin evine geri dnerdi. Nitekim Sahip emseddin bu ekilde yaklak iki yl geirmitir. bn
Bibi, a.g.e., s. 105-106.
47
Sultan I. Aladdin Keykubadn, Eyybi Prensesi Melike-i Adliye adl einden, zzeddin
Kl Arslan ve Rkneddin adnda iki olu olmutu. Bunlardan kk olan zzeddin Kl Arslan, I.
Alaaddin Keykubad daha yaarken veliaht tayin etmi ve lmnden sonra zzeddin Kl Arslana
uyacaklarna dair emirlerden biat almtr. Fakat I. Alaaddin Keykubadn lmnden sonra vasiyeti
yerine getirilmemi, onun yerine II. Gyaseddin Keyhsrev gemitir. II. Gyaseddin Keyhsrev tahta
getikten bir sre sonra, bu iki vey kardeini, Borgulu Kalesine hapsettirmitir. Bunlar Armaan
ahn zzeddin Keykavusun atabeliine atanmasna kadar burada kalmlardr. Armaanah, tayin
eden II. Gyaseddin Keyhsrev, vey kardelerini ldrme grevini de kendisine vermitir. Fakat
Armaanahn grevini yerine getirip getirmediine dair kesin bir bilgi mevcut deildir. Bazlarna
gre Armaanah, zzeddin Kl Arslan ve Rkneddini ldrmtr. Bazlarna gre ise, onlarn
yerine iki kle ldrm ve Sultan onlar ldrd konusunda ikna etmitir. te bu konudaki
pheler halk arasnda yaylm ve Ahmed adl ahsn ortaya kmas ile daha da alevlenmitir.
Nitekim Ahmedin etrafna Trkmenleri toplamasnda da, bu pheler rol oynamtr. bn Bibi, a.g.e.,
s. 27-28.
 16

ve kendi hizmetine girmi olan Kpak ve Harzemli seme askerlerden oluan ve

cretli askerlerle desteklenen bir orduyu Emir-i Dad Hatreddin Zekeriya-y Sucasi
komutasnda, isyanclarn zerine gndermitir. Emir-i Dad Hatreddin Zekeriya-y
Sucasinin, Sahib emseddinin sarayn korumakla grevli olan askerleri ve alayn
oluturan askerleriyle isyan bastrmaya gitmi olmas, Sahib emseddini ve sarayn
korumasz brakmtr 48 .

Trkmen Ahmed syan, basit bir isyanm gibi grnmesine ramen devleti
tehdit etmesi asndan olduka nemlidir. nk Ahmed, yakalanmadan nce
Konya yaknlarna kadar gelmi ve burada baz kyleri tahrip etmi, daha sonra da
Alaiye Kalesine 49 girip, I. Aleddin Keykubaddan kaldna inanlan, gizlenmi
hazineleri bulup, ele geirmek istemi, ancak bunu baaramadan Seluklulara bal
olan Lampron Senyr tarafndan yakalanmtr. Ahmedin yakalanmasnn ardndan
ay kadar sren bu isyan sona ermitir 50 .

C- Melik Rkneddin Kl Arslan ve Taht ddias

1- Rkneddin Kl Arslann Moolistandan Dn

Melik Rkneddin, Moollarn yeni kaanlk seimi ve Gyk Hann tahta

kn kutlamak amacyla kardei II. zzeddin Keykavus ve devlet erkn tarafndan,
beraberinde hediyelerle birlikte H. 643 (M. 1246) balarnda Moolistana
gnderilmiti. Melik Rkneddin Klarslann, Anadoluya gelii ise, ancak yl
sonra gereklemitir. Melik Rkneddin Kl Arslan, Moolistanda geirdii uzun
sre iinde de Mool Kaanndan, Rum memleketlerinin sultanlnn kendisine
verildiine dair bir yarl 51 almay baarabilmitir. Onun yolculuunun, yl gibi

48
bn Bibi, a.g.e., s. 116-117. Doan Avcolu, Trklerin Tarihi, c. V, stanbul 2001, s.2099-
2100.
49
Alaiye Kalesi, Antalya Limannn arkasnda denize uzanan Kandeleri burnunda, yn
denizle evrili bir kaledir. Kale, 1225 ylnda Sultan I. Aleddin Keykubad tarafndan, Romal
korsanlarn yapt ve ykk bir vaziyette bulunan kalenin yerine yaptrlmtr. . M. Orhan Bayrak,
a.g.e., s. 8081. Haim Karpuz, Anadolu Seluklu Mimarisi, Konya 2001, s 139.
50
bn Bibi, a.g.e., s. 116-117. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971,
s. 464-465. Trkmenlerin, Ahmed etrafnda toplanmalarn, tekerrr eden tarih ierisinde, devlet
ynetimine ve dlanmalara bir tepki olarak ele grebiliriz.
51
Yarl, Mool hkmdarlarnn fermanlarna verilen isimdir.
 17

uzun bir sre devam etmesinin nedenini, Moolistanda bu yndeki abalarnn ge

sonu vermesine balayabiliriz 52 .

Melik Rkneddinin Moolistandan dn yolculuu, Sahib emseddinin

Trkmen Ahmed syanyla urat ve hassa ordusunu bu isyan bastrmaya
gndermi olduu dneme rastlamtr.

Dier taraftan Sahib emseddin, Melik Rkneddinin dnn haber alm

ve onun yannda Rum memleketlerinin hkimiyetinin kendisine verilmi olduuna
dair bir yarl getirdiini renmitir. Ayrca, Melik Rkneddinin yanndaki
emirlerden Moollar tarafndan atanan yeni vezir Bahaeddin Tercmani, Sahib
emseddini Mool Kaanna, Kaandan izinsiz yeni sultan atamaya kalkt ve
II. zzeddin Keykavusun annesiyle evlendii gerekesiyle ikyet etmi ve
tutuklanmas iin bir yarl almay baarabilmitir. Sahib emseddinin ise, ancak
btn bu olan bitenlerden sonra akl bana gelmi ve Malatya Subas Emir
Reideddini 53 , kendisini grevinde brakacak bir yarl almas iin Eligitayn 54
yanna birok altn ve mcevherle gndermitir 55 . Erzincana kadar gelen
Reideddin, Melik Rkneddin Kl Arslann yaklatn haber alnca, yanndaki
deerli hediyeleri Kemah Kalesine brakm ve beraberinde az kiiyle birlikte
Halepe kamtr. Melik Rkneddin Kl Arslan ise, beraberindeki 2 bin Mool
askeriyle nce Erzincana gelmi, ardndan Sivasa geerek burada sultanln ilan
etmitir. Rkneddin Kl Arslann sultanl, Erzincan ve Sivas dnda Kayseri,
Malatya, Harput ve Diyarbakrda tannmtr. Bu blgelerde Sahib emseddinin
adamlar azledilmi, yerlerine Rkneddinin adamlar atanmtr. Ayrca Halepe
kaan Reideddin iin Rkneddin Kl Arslan tarafndan bir ulak gnderilerek, geri

52
Jean-Paul Roux, Mool mparatorluu Tarihi, stanbul, 2001, s. 303304. H. Ahmet
zdemir, Mool stilas Cengiz ve Hlag Dnemleri, stanbul 2005, s. 200. Osman Turan, Kl
Arslar IV, A, c. VI, s. 703704.
53
Abul Faracta bu isim Emir Ard olarak belirtilmitir. Emir-i Arz olsa gerekir. Abul
Farac, a.g.e., s. 548.
54
Gyk Han, 1246 ylnda tahta getikten sonra birtakm atamalar yapmt. Bunlardan
birisi de rana atanan Eligitayd. Eligitayn buradaki grevi bir tr siyasi denetleyicilik ve
bakomutanlar gzetmekti. ran daha nceden bulunan Baycu ise bu atamadan etkilenmemi,
varln devam ettirmitir. Jean-Paul Roux, a.g.e., s. 304.
55
Devletlerarasnda vassal olann, hkim olana deerli hediyeler gndermesi adettendi.
Ayrntl bilgi iin bkz. Mehmet Ersan, Trkiye Seluklularnda Hediye ve Hediyeleme I, TD, S.
XIV, s. 6577.
 18

getirtilmesi salanm, ardndan nce Hafik Kalesine 56 hapsedilmi, daha sonra da

ldrlmtr 57 .

2- Sahib emseddinin ldrlmesi

Ksa srede saltanat alann genileten Rkneddin Kl Arslan, daha sonraki

ilk hedef olarak, Anadolunun Hkimi sfatyla vezirlik yapan Sahib emseddini
ortadan kaldrmay hedeflemi ve bu i iin Alpsar ve Fahreddin Sivastosu
grevlendirmitir. Sahib emseddin bu durum karsnda II. zzeddin Keykavusu
alarak muhtemelen Alaiye Kalesine gitmek ve burada isyan etmek istemitir. Bu
arada Celaleddin Karatay, Taceddin Simcuri vastasyla Sahib emseddine haber
yollayarak, Konyadan ayrlmas ve Trkmen Ahmed syann bastrmakla grevli
orduya katlmasn bildirmitir. Fakat Sahib emseddin bu durumu kendisine
kurulmu bir tuzak olarak alglayp, umursamamtr. Ertesi gn Zaimd-dar Tusi
olu Necmeddin, Konya ahilerinden ve II. zzeddin Keykavusun askerlerinden bir
ksmn Sahib emseddinin sarayn korumakla vazifelendirmitir 58 . Bununla Sahib
emseddinin hareketi kontrol altna alnmtr.

Sahib emseddinin sarayndan dar kmas engellendikten sonra eliler

gelerek, II. zzeddin Keykavusa Sahib emseddinin ldrlmesi hususundaki
yarl getirmilerdir. Bunun ardndan Sahib emseddin, saltanat sarayna arlm,
fakat o, bu emri ardan alarak gitmek istememi, ardndan kabul etmek zorunda
kalmtr. Huzura Batu (Sain) Hann 59 vermi olduu hilatla 60 kan Sahib
emseddin, burada gereken hrmeti ve saygy grmemi ve dehlizin solundaki eve
sokulmutur. Ardndan Zaimd-dar Tusi olu Necmeddin, divan ktiplerine ve
muhasiplerine emir vererek, Sahib emseddinin sarayna gndermi ve btn

56
Hafik Kalesi, Sivasn Hafik ilesindedir.
57
bn Bibi, a.g.e., s. 117-118.
58
bni Bibi, a.g.e., s. 117-118.
59
Batu Han, Altnorda Devletinin kurucusu ve 12241256 yllar arasndaki hkmdardr.
Ayrntl bilgi iin bkz. W. Barthold, Batu, A, c. II, s. 351353.
60
Sahip emseddin, II. Gyasseddin Keyhsrev zamannda, Baycu Noyann basksndan
kurtulmak ve Altnorda Devletine balanmak amacyla Batu Hana yollanmt. Sahip emseddin,
Batu Hann huzuruna ktnda, bir anlama yapmay baarmtr. Ayrca Batu Han tarafndan
Nizml-mlk Salhul-lem unvanyla Anadolunun hkimliine atanan Sahip emseddine, buna
dair bir hilat da verilmitir. bn Bibi,a.g.e., s. 83-84. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye,
stanbul 1971, s. 450-451.
 19

mallarn kaydettirerek II. zzeddin Keykavusun sarayna tatmtr. Sahib

emseddine gelince, ancak geceleyin ldrleceini anlam ve bu ekilde saraydaki
odada birka gn geirerek kendisini lme hazrlamtr. Daha sonra ldrlen
emseddin Hasouz, Eseddedin Ruzbeh, Mbarizeddin Bayram ve dier emirlerin
akrabalarna izin verilmi ve bunlar sabahtan ikindiye kadar gn boyunca Sahib
emseddine ikence yapmlardr. nc gnn sonunda onun ban, gvdesinden
ayrmlardr (8 Zilhicce 64624.03.1249) 61 . Ardndan Sahib emseddinin ldne
dair delil olarak, ban Sivasda bulunan IV. Rkneddin Kl Arslana
gndermilerdir 62 .

61
bn Bibi, a.g.e., s. 117-120. Anonim, Selukname, s. 33.Osman Turan, a.g.e., s. 465. Ali
Sevim-Erdogan Meril, Seluklu Devletleri Tarihi Siyaset, Tekilat ve Kltr, TTK, Ankara 1995.
Abul Farac, Sahip emseddinin II. zzeddin Keykavusu alp kamaya ve ardndan isyan etmeye
niyet ettii sralarda Celaleddin Karatay tarafndan kandrlp hapsedildiini ve Celalleddin Karatayn
Bahaeddin Tercmaniye haber verdiini, son olarak Sahip emseddinin ve Bahaeddin
Tercmaninin gnderdii Mool askerleri tarafndan ldrldn ifade etmitir. Abul Farac,
a.g.e., s. 549.
62
Sahib emseddinin kafasn gtren ulaklar, giderken yolda bir kyde durmular ve Sahip
emseddinin bann bulunduu torbay duvardaki bir iviye asmlardr. Yine ayn yerde, bu olaydan
bir yl nce, erefeddin Mahmud Erzincaninin ba da Sivastan Konyaya Sahib emseddine
getirilirken ayn duvara ve ayn iviye aslmtr. bn Bibi, a.g.e., s. 102.
 20

III. BLM

KARDEN TAHTA IKII (12491254)

A- Kardeler Arasndaki lk Mcadele

Sahib emseddini ortadan kaldrmay baarm olan IV. Rkneddin Kl

Arslan, Cemaleddin Hoteni ve mameddin Hoteniyi, Sultan II. zzeddin Keykavusa
yollam ve sultanln kendisine devri hususundaki talebini yinelemitir. Kad
Cemaleddin Hoteni, Konyaya geldii zaman, devlet ricalinden iyi kabul grm ve
Fahreddin Ebu Bekirin saraynda konuk edilmitir 63 .

Takip eden gnlerde Cemaleddin Hoteni II. zzeddin Keykavusa giderek

Rum memleketlerinin sultanln, kardei IV. Rkneddin Klarslana brakmasn
talep etmitir. Eli Cemaleddin Hoteni, kendisi iin de, sultandan birtakm isteklerde
bulunmu, Konya Kadl grevi dnda Rum memleketleri kadln ve
vakflarnn nezaretini zerine almay teklif etmitir. Onun bu istei, devletin ileri
gelen yneticileri tarafndan da, byk bir memnunlukla karlanm ve ona, byk
bir trenle resmi menuru verilmitir 64 .

Burada Cemaleddin Hotaninin gnl alnm ve devletin bana byk

karde yerine kk kardein gemesi durumunun sakncalar, ona defaatle
anlatlm, ardndan her kardein de taht zerinde hakknn olduu vurgulanarak,
saltanatn her arasnda paylatrlmas teklif edilmitir. Tm bu nerileri yerinde
bulan Cemaleddin Hoteni, adna eli olarak hareket ettii IV. Rkneddin Kl
Arslann nerilerinin yersiz olduu kanaatiyle geri dnmtr.

Kad Cemaleddin Hoteni, IV. Rkneddin Kl Arslann yanna geldii

zaman, II. zzeddin Keykavus ve taraftarlarnn fikirlerini iletmi, bu durum IV.
Rkneddin Kl Arslan tarafndan da byk bir memnuniyetle karlanmtr. Buna
mteakb IV. Rkneddin Kl Arslanla birlikte Anadoluya gelen Mool askerlerine
eitli hediyeler verilerek, geri gnderilmitir.

63
bn Bibi, a.g.e., s. 120-121.
64
bn Bibi, a.g.e., s. 121.
 21

Mool askerlerinin gnderilmesinin ardndan IV. Rkneddin Klarslan ve

yanndaki emirler, Kayseriye doru ynelmilerdir. Latif Kervansarayna
geldiklerinde, buradaki emirlerin kendisinden honut olmadn gren IV.
Rkneddin Kl Arslan, onlar grevlerinden almtr. Vezirlik makamnda bulunan
Bahaeddin Erzincaninin yerine Nizamettin Hurid getirilmi; Belerbei makam
Siraceddin Sarcaya; Malatya ubal Seyfeddin Toruntaya; Sivas subal da
Seyfeddin Trkeriye verilmitir 65 .

Vezirlikten azledilen Baheddin Erzincani ise, kendilerine yardma gelmi olan

Mool askerlerinin yanna gitmi ve oradan Celaleddin Karataya haberci yollayarak,
IV. Rkneddin Klarslan ve emirlerine kar kkrtmaya almtr. Bahaeddin
Erzincaninin niyetini anlayan Celaleddin Karatay, onun bu szlerine itibar etmemi
ve gayretini saltanat ilerinin yrmesine adamtr.

IV. Rkneddin Klarslan, Aksaraya geldiinde yanndaki emirler Kad

Cemaleddin Hoteninin kendilerine getirmi olduu ve kabul ettikleri kardein
ayn anda tahta oturmas teklifinden vazgemiler ve eskiden olduu gibi IV.
Rkneddin Klarslann kendi bana saltanat srmesi iddiasnda bulunmulardr.
Bunun zerine Celaleddin Karatay, eyh mameddin Malatya ve Necmeddin
Nahcevaniyi, IV. Rkneddin Klarslana ve taraftarlarna t vermeleri iin
birka defa gndermitir. Ancak Sultan Rkneddinin taraftarlar bir trl raz
olmamlardr 66 .

Sultan II. zzeddin Keykavus, Celaleddin Karatay ile bir gn bu durumlar

konuurken glmsemitir. Bunun zerine Celaleddin Karatay, II. zzeddin
Keykavusa niin gldn sormutur. II. zzeddin Keykavusda cevap olarak
Daha nce babam, saltanat kk kardeimize verdi. Emirlerin ona uymalarn
buyurdu. O konuda hepsinden salam belgeler ve ar yeminler ald. Fakat Hakkn
destei benim yanmda olduu iin, babamn tedbirinin aksine, semavi takdirin
hkmyle tahtn kesi benim mla aydnland. imdi ise, kardeim kardelik
haklarn iniyor. Saltanat belgemizin zerine ayrlk mhrn vuruyor. Fakat Allah
bana yeter. Hakkn faziletine ve desteine gveniyorum. Bakalm bamza neler

65
bn Bibi, a.g.e., s. 122.
66
bn Bibi, a.g.e., s. 122.
 22

gelecek. demitir. Celaleddin Karatayda Yce padiah, Ulu Tanrnn yardmn

grdne gre emeline ve arzusuna kavuacaktr. demi ve ardndan divana
gitmi, burada Seyfeddin Habib Pervane, Turac emseddin ve Emir-i Dad
Fahreddin Ali ve dier devlet adamlarna, II. zzeddin Keykavusun sylediklerini
aktarmtr 67 .

Bylece emirler biraz olsun moral bulmulardr. Daha sonra bu emirler

Konyadan hareket ederek, Ruzbeh dzlne gelmiler ve buradan etrafa asker
toplamak iin haberciler gndermilerdir. Etraftan Arap ve dier cretli askerler
gelerek, II. zzeddin Keykavusun ordusuna katlmlardr. II. zzeddin Keykavusun
ordusunun mevcudu, cretli askerlerin katlmlaryla giderek artm ve Sultan
Kervansarayna 68 geldikleri zaman 10 bin kiiye ulamtr. IV. Rkneddin Kl
Arslan ve emirleri ise, kendilerine kar toplanm olan bu orduyu ciddiye dahi
almamlar hatta II. zzeddin Keykavus tarafndan gelen elilerin bar tekliflerini
kesin bir dille reddetmilerdir 69 . IV. Rkneddin Kl Arslann bar tekliflerini
reddetmesinin en nemli nedeni, muhtemelen kendisinin dou vilayetlerinden
gelirken toplad ve gnll olarak kendisine katlm olan devlet askerlerinin,
toplama bir ordu karsnda baarsz olacana ihtimal vermemi olmasndandr.

Ertesi gn sabahleyin, her iki ordu silahlarn kuandktan sonra saflar halinde
kar karya gelmilerdir. II. zzeddin Keykavusun nc birliklerinin komutanlar
Emir-i Ahur 70 Fahreddin Arslandomu ve Emir-i Candar 71 Nureddin Yakup; IV.
Rkneddin Kl Arslann nc birlik komutanlar ise Seyfeddin Toruntay ve
Seyfeddin Trkeri idi. ki taraf byle karlkl saflar halinde dizildikten sonra,

67
bn Bibi, a.g.e., s. 122.
68
Sultan Kervansaray, Konya ile Aksaray arasnda, Aksaraya 40 km. uzaklktadr. Seluklu
kervansaraylarnn en by (4866 m) ve en antsaldr. Cengiz Bekta, Seluklu Kervansaraylar
(Korunmalar, kullanmlar zerine Bir neri), stanbul 1999, s. 140.
69
bn Bibi, a.g.e., s. 123.
70
Emir-i Ahur, sarayn ve hkmdarn hayvanlarna bakan Hasahurun birinci emiri olup,
emri altnda hademe, seyis ve sair vazife sahipleri bulunurdu. Bkz. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 37.
71
Candar, muhafz demektir. Emir Candar da muhafz efradn emiri ve kumandandr;
kapclar ve perdedarlar bunun emri altndadr. Emir Candar, ayrca saray muhafzlarnn tmnn
kumandan olup, saraya gelen ve sultannn huzuruna kacaklara refakat eder, sultann huzuruna
ktklar zamanda onlarn nnde yrrd. Emir Candarn bir grevi de, bar zaman Sultann tevkif
veya ldrtmek istediklerine nezaret edip, cezalarnn uygulanmasn salamakt. Emir Candarn
sava zamanndaki grevi ise, hkmdarn etrafnda dolap gvenliini salamakt. . Hakk.
Uzunarl, a.g.e., s. 358-359.
 23

sultanlarndan gelecek olan sava emirlerini beklemilerdir. Fakat, hala bar umudu
olduu iin, iki tarafta uzun bir sre birbirlerine saldrmam, elilerin gidip
gelmelerini ve antlama yapmalarn beklemilerdir. Bu srada Seyfeddin Toruntayn
ordusundan onbe kadar sipahi, II. zzeddin Keykavusun ordusuna kar anszn
saldrya gemitir. Ardndan pskrtlen ve bazlar ldrlen sipahilerin durumunu
gren Seyfeddin Toruntay kumandasndaki dier askerler, savamaktan vazgemiler
ve sava alann terk etmilerdir. Seyfeddin Toruntaya gelince, kendi bana kalm
ve ksa bir sre sonra yakalanmtr 72 .

Sol cenahta bulunan Seyfeddin Trkerinin de saldrya getikten bir sre

sonra yakalanm olmas, savan sonunu hemen hemen belli etmitir. Bu arada
savatan uzak duran ve uygun an kollayan Siraceddin Sarca, durumun ktye
gittiini grnce, kamay tercih etmi ve da yoluyla Aksaraya gelmitir. Bu
durumu gren ve fazla adam kalmayan IV. Rkneddin Kl Arslan, etr, sancak,
bayrak gibi sultanlk alametleriyle beraber, gulamlarn, askerlerini ve Kad
Cemaleddin Hoteniyi alarak, kendini savunmak dncesiyle talk bir tepeye
kmtr. Bunu gren II. zzeddin Keykavusun ordusundan Fahreddin
Arslandomu, derhal o tepeye hcum etmi, nne kan Kad Cemaleddin
Hoteniyi ldrmtr. Ardndan IV. Rkneddin Kl Arslana doru ilerlemi ve
nne geldii zaman atndan inerek, yeri pmtr. Daha sonra Emir-i Ahur olan
Fahreddin Arslandomu, IV. Rkneddin Kl Arslann atnn yularndan tutmu ve
askerlerin arasndan geerek II. zzeddin Keykavusun tarafna gtrmeye
balamtr. Kardeinin getirildiini renen II. zzeddin Keykavus da, yanndaki
emirlerle ata binerek kardeini karlamaya kmtr. Karlatklar zaman tabiat
itibariyle heyecanl bir kimse olan II. zzeddin Keykavus, kardeine sarlarak alam
ve aralarnn bozulmasn emirlerin fesatlna balamtr. Ardndan kardeini Sultan
Kervansarayna gtrm ve kar taraf askerlerinin yakalandklarnda elbiselerinin,
silahlarnn ve atlarnn alnmasndan sonra serbest braklmalarna dair avulara ve
askerlere emir vermitir (1 Rebil-Evvel 64714.07.1249) 73 . Yakalanan emirlerse,
Sultan Kervansarayna kapatlmtr. Savan ertesi gn ise Konyaya hareket

72
bn Bibi, a.g.e., s. 123-124.
73
Anonim Seluknamede yanl olarak 12.07.1249 tarihi verilmekte. Anonim, Selukname,
s. 34.
 24

edilmitir. Konya giriinde de gelenek olduu zere Sultan ve yanndakiler Sadeddin

Kpek Saraynda, kkler kurularak karlanm ve ardndan trenlerle ehre
gtrlmtr 74 .

Celaleddin Karatayn tavsiyeleriyle savan izlerini ve dargnlklarn ortadan

kaldrmak isteyen II. zzeddin Keykavus, ilk i olarak savata yakalanan emirler iin
kefalet bedeli belirlemitir. Kefalet bedelleri dendikten sonra da, emirlere hilat
giydirmi, makamlarnn ve iktalarnn bulunduu yerlerine iade etmitir. Bylece
savan izleri balamayla ortadan kaldrlmaya allmtr 75 . Celaleddin Karatay
ve dier devlet adamlar, daha sonra Seluklu tahtnn erefini korumak hem de
Moollar tatmin etmek gayesiyle, kardein birlikte saltanat srmelerine karar
vermilerdir. Bu maksatla karde adna hutbe okunduu gibi nn de adnn
bulunduu sikkeler bastrlmtr 76 .

B- Yeni Tayin Edilen Devlet Erkn Arasndaki Rekabet

Aksaray Ovasndaki savatan dnm olan Celaleddin Karatay, devlet

otoritesini yeniden salamak iin yeni vezir araylarna balamtr. Bu i iin devrin
byk limlerinden olan mam Necmeddin Nahcevaniye neride bulunmutur.
Necmeddin Nahcevani bu grevi kabul etmi olmasna ramen alaca cretin
fazlalndan yaknmtr. Alaca cretin gnlk iki dirhemden yllk 720 dirhem
olmas gerektiini sylemi ve dier devlet grevlilerinin de cretlerinin kendisinin
cretine gre datlmasn istemitir. Bunu duyan devlet erkn ise Celaleddin
Karataya ikyette bulunmulardr. Celaleddin Karatay bunun zerine Necmeddin
Nahcevaniyle konumu, onu II. Gyaseddin Keyhsrevin vezirliini yapm olan
Sahib Mhezzibddinin mirasndan, 40 bin dirhem almas ve devlet erknnn

74
Abul Farac, olaylarn akn tamamen farkl anlatr. Ona gre, IV. Rkneddin Kl
Arslan Moolistandan dndnde Celaleddin Karatay, lkeyi iki karde arasnda taksim etmitir. Bu
taksime gre; lkenin Konya, Aksaray, Ankara ve Antalya ehirlerini ieren bat ksm II. zzeddin
Keykavusa, geri kalan dou ksmlar da IV. Rkneddin Kl Arslana verilmitir. Bir sre bu ekilde
gittikten sonra sonra Kaann yarln ne sren IV. Rkneddin Kl Arslan, btn lkenin
sultanln istemitir. Bu isteinin yerine getirileceini syleyen Celaleddin Karatay da, IV.
Rkneddin Kl Arslan Aksaraya davet etmi, daha sonra da burada pusu kurarak esir alm ve
Konyaya getirmitir. Ardndan karde ayn anda tahta km ve hkm srmlerdir. Abul Farac,
a.g.e., s. 549. Abul Farac, burada l saltanatla, iki saltanat dnemlerini birbirine kartrmtr.
75
bn Bibi, a.g.e., s. 124.
76
brahim Artuk, II. Keyhsrevin Olu Adna Kesilen Sikkeler, Malazgirt Armaan,
Ankara 1972, s. 283.
 25

nceki cretlerinin yarsn almalar konusunda ikna etmitir. Bylece devlet

hazinesinde, ciddi bir tasarruf salanm, lke dzenini korumak ve istilac
Moollarn masraflarn karlamak iin yeni kaynak yaratlmtr. Necmeddin
Nahcevani, btn isteklerinin yerine getirilmesinin ardndan, divana gelmi vezirlik
ilerinin gereklerini yerine getirmeye balamtr. Bu srada, u tarafnda isyan
halinde bulunan Trkmenlerin zerine, Belerbei Yavta ve Emir-i Ahur Fahreddin
Arslandomu gnderilmitir. Gnderilen emirler uc tarafna vardklarnda, asilerin
ba Oyuz (Ouz) Melike 77 gereken cezay vermi ve isyan bastrmlardr.

Bu sralarda Sahib emseddinin lmn aratrmak ve ilave vergileri

toplamak iin Batu Han tarafndan, Hutu-kr, Kelegec ve Kurtlu Melik nderliinde
elilik heyeti gnderilmitir. Bunun zerine Seluklular da, gzel konumada sekin
ve ikna kabiliyeti yksek Turac emseddin Mahmudu, yannda Reideddin
Cveyni, Reisl bahr 78 caeddin Abdurrahman, mstevfi Necibeddin Delihani,
Emir-i Dad Hatreddin Zekeriya, Sahib emseddini ldren Alpsaru ve Bahaeddin
Erzincaniyi yanlarnda deerli hediyelerle Batu Hana gndermilerdir 79 .

Batu Hann yanna giden elilik heyeti, Sahib emseddinin ldrlmesi

hususunda soruturmaya ekilmilerdir. Heyettekilerin her biri, verdii ustaca
cevaplar ve harcadklar byk paralar neticesinde kurtulabilmilerdir. Ardndan
Batu Hann ve evresinin tevecchn kazanm olan elilik heyetine, yeni
makamlar tevcih edilmitir. Buna gre vezirlik makam Turac emseddin
Mahmuda; naiblik, Resil-bahr caeddin Abdurrahmana; stifa 80 Necibeddin
Delihaniye; emir-i ariziyi cuyui memalik 81 Reideddin Ebu Bekir Cveyniye;
orumlu emirlii ve subal Hatreddin Zekeriya-y Sucasiye verilmitir 82 .

77
bni Bibi, Oyuz Melik adn kitabnda kullanmakta, fakat bu sralarda kan tek isyan
Trkmen Ahmed syan olduundan, bu isim Trkmen Ahmed olsa gerektir.
78
Resil bahr, Anadolu Seluklularnda donanma kumandanna verilen isimdir. Bkz. .
Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 125.
79
bni Bibi, a.g.e., s. 127.
80
stifa, maliyeden sorumlu divann ismidir. stifa divann reisine mstevfi veyahut Sahib-i
Divan- stifa denilirdi. Bkz. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 42.
81
lkelerin ordu mfettilii.
82
bn Bibi, a.g.e., s. 127-128.
 26

Necmeddin Nahcevani, bir sre yannda Beylerbeyi Seyfeddin Hamid,

Nizameddin Hurid ve Turac emseddin Mahmudla beraber devleti ynetmitir.
Fakat, bir sre sonra devlet adamlarnn kendi menfaatlerini dndn ve her
eyin ktye gittiini grmtr. Bunun zerine Necmeddin Nahcevani,
emseddinin akbetini paylaaca endiesiyle, vezirlik grevini brakarak, Halepe
gitmitir. Yeni makamlara tayin olunan elilik heyeti de bu sralarda, Seluklu
lkesine dnm ve sultann huzuruna kmlardr. Yanlarnda Batu Hann,
gndermi olduu incili kaftan, klah, ok ve yay Sultan zzeddine, yn abay da
Celaleddin Karataya vermilerdir.

Elilik heyetinin, Kaan tarafndan yeni makamlara atanmas, Anadolu

Seluklu Devleti sultanndan baka kimseden emir almam olan, bata belerbeyi
emseddin Yavta olmak zere, dier Rum lkesi emirlerinin tepkisini ekmitir.
Nitekim bu emirlerden Reisl bahr 83 , ilk nce caeddinle daha sonra Turac
Mahmudla sultann huzurunda, divan kurallarna uymayan szlerle kavga etmitir.
Bu kavga Emir Celaleddin Karatay, Fahreddin Arslandomu ve Nizameddin
Huridin rzasyla yapld iin, divanda bulunanlardan hibirisi kavgaya mdahale
etmemitir. Kendilerine ynelen tepkilerin artarak devam edeceini gren yeni
makam sahipleri, ekinmiler ve iktalarna dnme yolunu semilerdir. ucaeddin,
Sinopa; Reiddeddin Malatyaya; Hatreddin, orumluya gitmitir. Bunlarn
gitmesinin ardndan yeni vezir Turac emseddin ve Mstevfi 84 Necibeddin, yalnz
kalmlardr. Dostluklar eskiye dayanan, yalnz kalmalaryla bu dostluklar daha da
pekien Turac emseddin ve Mstevfi Necibeddinin ittifak, Turac
emseddinin syledii bir sz neticesinde, ikili arasnda byk bir kavga kmasyla
sona ermitir. Kavgadan sonra Mstevfi Necibeddin, Celaleddin Karatayn yanna
gitmi ve Turac emseddini ktleyip, yaptklarn ayrntl bir ekilde anlatmtr.
Ertesi gn divanda, Mstevfi Necbeddin, Celaleddin Karataya anlatt hikyeleri,
Turac Mahmudla tartarak ve ak delillere dayandrarak anlatm ve Turac

83
Kaynaklarda ad gemiyor.
84
Mstevfi, maliyeden sorumlu stifa Divannn reisidir. Bkz. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s.
42.
 27

Mahmudun kk dmesine neden olmutur. Divanda kk den Turac

Mahmud, bundan sonra geen zaman iinde itibarn ve gcn kaybetmitir 85 .

lerleyen zamanda Turac Mahmud iin Muhezzibeddin Alini olu

Muineddin Sleyman ve Seyfeddin Toruntay arasndaki ekime ve zm ekli
umut olmutur. Muineddin Sleyman ve Seyfeddin Toruntay arasnda, Erzincan
subal yznden kavga km, davalarna hkim olmas iinde Baycu Noyana 86
gitmilerdi. Baycu da hayattayken Sahib Mhezzibddin ile olan dostluu yznden,
Muineddin Sleyman tarafn tutmutur. Olayn bu ekilde sonulanmasnda sonra
Turac Mahmud, Emir Muineddin Sleymann babasna olan yaknlna ve
Muineddine olan dostluuna gvenip, Mstevfi Necibeddinin kendisine kurduu
tuza, bandan geenleri ve saltanat makamn ikyetleri ieren bir mektubu,
Baycu Noyana gndermitir. Fakat klelerinden birinin Samsaddin Kaymaza
ihbar etmesiyle haberci ve tad mektup Celaleddin Karatay tarafndan ele
geirilmitir. Mektuplar ele geirilmesine ramen ifreli yazlmas yznden bir trl
okunamamtr. Bunun zerine mektuplar, Vezir Taceddin olu Sadr- imam
Zeyneddine gnderilmi ve bu ahs tarafndan ifresi zlmtr. Mektuplarn
ifresinin zlmesin ve Turac Mahmudun ihanetinin renilmesinin ardndan
Turac Mahmud, Celaleddin Karatay tarafndan tevkif edilmi ve Antalyaya
hapsedilmek zere gnderilmitir (H. 651-M. 1253) 87 .

Btn bu olaylar olurken, Turac Mahmudun adamlarndan Mneccim

lakapl Esireddin, anszn ortadan kaybolmutur. Esireddinin marifetlerini ve ne
yapabileceini ok iyi bilen devlet erkn, onun ortadan kaybolmasnn ardndan
divan kararlar kartp drt bir yana haberciler salmlardr. Nihayet Esireddinin
Baycu Noyann yannda olduu haberi gelmitir. Esireddin, Baycu Noyann yanna
varnca, olanlar arptarak anlatm ve Turac Mahmudun kurtarlmas iin
Aladdin Ali Be ve Cemaleddin Derzi Savecinin gnderilmesi iin ikna etmitir.

85
bn Bibi, a.g.e., s. 128-129.
86
Baycu Noyan, Moollarn Bisit kabilesine mensupdur. Cengiz Han askeri mektebinin en
muktedir kumandanlarndan birisi olan Baycu, 1243 ylnda Ksedada kazand zaferle Anadolu
Seluklularn, Moollarn metbuluunu kabule mecbur etmitir. Fakat bu baars yznden
gururlanmas, kendisini hi sevmeyen Hlag tarafndan Badat Seferi sonras ldrlmesine neden
olmutur.
87
bn Bibi, a.g.e., s. 129-131.
 28

Sz konusu kiiler, saltanat makamna gelmiler ve Turac Mahmudun salnmasn

istemilerdir. Bunun zerine Turac Mahmud, Antalyadan salnm ve Konyaya
getirilmitir. Bunun ardndan Turac Mahmud, Baycu Noyann yanna gitmek iin
yola km, yolda ona, Emir-i arz Reideddin Cveyni katlmtr

C- zzeddin Muhammedin Vezirlie Getirilmesi

Mool Kaannn vezir olarak atad Turac Mahmud, ihanetinin

anlalmas zerine tutuklanm ve Antalyaya gnderilmiti. Bu olayn ardndan
vezirlik makam ksa bir sreliine bo kalmtr. Vezirlik makamnn doldurmak ve
devletin ilerliini devam ettirmek iin araylara balayan Celaleddin Karatay, bu i
iin Reyli Kad zzeddin Muhammedi semitir (H. 651-M. 1253). Kad zzeddin
Muhammed ksa srede kararl ve yerinde kararlaryla bu makam iin en uygun kii
olduunu gstermitir 88 .

Kad zzeddinin vezirlie balamasnn hemen ardndan Moolistandan ard

ardna gelen eliler II. zzeddin Keykavusun, Mool Kaannn yanna gitmesi iin
isteklerde bulunmaya balamlardr. Vezir Kad zzeddin Muhammed, her seferinde
zrlerle ve deerli hediyelerle elileri geri gndermi fakat Mool hkmdar
Meng Han 89 , bu zrleri kabul etmemitir. Sonunda hibir devletin tahakkm
altnda bulunmay kabul etmeyen, hatta byle bir dnceden bile uzak olan sultan
ve devlet erkn, riski gze alamayp, Mool Kaannn huzuruna gitmek iin karar
almlardr.

Dnemin sultan II. zzeddin Keykavus, IV. Rkneddin Kl Arslan, II.

Aleddin Keykubad ve devlet erknnn nemli isimlerinden oluan bir kafile yola
km ve Kayseriye kadar gelmilerdir. Burada, Celaleddin Karatay ve Vezir Kad
zzeddin Muhammedin etkisinde olan, bu yzden de hareketlerinde devaml bu iki
devlet adamnn onayn alan II. zzeddin Keykavus, Seyfeddin Trkerinin etkisinde
kalarak, ikiye, kumara ve kadna almtr. II. zzeddin Keykavusun karakterinde
meydana gelen bu ani deiimler, devlet ynetimine de yansmtr. II. zzeddin
Keykavus, elence meclislerinde kendisini elendiren klelere yksek mevkiler

88
bn Bibi, a.g.e., s. 130-131.
89
Meng Han, Cengiz mparatorluu hkmdarlarndan olup, 12511258 yllar arasnda
hkm srmtr.
 29

bahetmitir. Onun, bu ekilde adalet ve hak gzetmeden yapt bu atamalar, devlet

erknnn tepkisini ekmi, kardeinden daha halim salim olan kk kardei II.
Aleddin Keykubada sevgilerinin artmasna neden olmutur 90 .

II. zzeddin Keykavus, Kayseride mereb bir hayat srerken, Sultan I.

Aleddin Keykubadn klelerinden Diyarbakr kumandan emseddin Altunaba, II.
zzeddin Keykavusun yanna gelmi ve devlet ilerinin ktye gittiini ve hazinenin
tkenmekte olduunu grmtr. Bunun zerine Sultan, savurganln ve yaay
tarzn eletirerek, bu konuda arya gitmitir 91 . Bu tepki zerine sultan baz tasarruf
tedbirlerine bavurmu, hazineyi doldurmutur. Fakat bu tedbirlere ramen o, bilinen
mereb yaantsna devam etmitir.

emseddin Altunabann, II. zzeddin Keykavusa bu ekilde sert kndan

dolay belki de en kzgn olan Seyfeddin Trkeriydi. Nefretle dolu olan Seyfeddin
Trkeri, emseddin Altunabann haciblerinden Fahreddin Beleke para vererek, onu
kandrm ve emseddin Altunabay zehirlemesini salamtr. Bu olayn ardndan
hareketlerinin lsn karan ve gurura kaplan Seyfeddin Trkeri, Sultann ve
evresinin houna gitmeyen hareketler yapmaya balamtr. Nihayet II. zzeddin
Keykavus, evresindekilerin telkinleriyle Seyfeddin Trkerinin grevinden
azledilmesi ve cezalandrlmas hususunda bir ferman kartmtr. Bunun zerine
Seyfeddin Trkeri, Mindas Kalesine gtrlm ve burada ldrlmtr.

II. zzeddin Keykavus, Kayseride geirdii elence dolu gnlerden sonra

nihayet, Mool Kaannn yanna gitmeye karar vermi ve ardndan yanna
Kayserideki iki kardeini, Celaleddin Karatay, emseddin Yavta ve Fahreddin
Arslanndomuu almadan, Sivas tarafna yola kmtr. Yolda Celaleddin
Karatayn Kayseride ld haberi gelmitir. Bunun zerine II. zzeddin Keykavus,

90
bn Bibi, a.g.e., s. 133-134.
91
emseddin Altunaba, II. zzeddin Keykavusa, Eski padiahlarn byklerinin,
imknlarnn ve yeteneinin onda birine sahip olmad Sultan Aleddinin o kadar azametine,
gcne, kuvvetine ve dirayetine ramen iki tercman ve drt mnisi yokken, bu dknlk ve
yoksulluk iinde zor durumda bulunan ve stelik de hara demeye mahkm olan sizin bu kadar
maal bulundurmanz doru deildir. Padiahn yolculuk hazrlklarna balad u srada onlarn
saylarn azaltmak mmkndr. Eer Sultan, elence meclislerini azaltr, uursuzluun ve ktln
kayna olan gece gndz yanndan ayrlmayan arkadalarndan uzaklar, devleti kk dren
kt rehberlerden kurtulmay yaplmas gereken ilerden sayarsa, Rabbani takdirin de desteiyle,
dnyay idare eden padiahlarn gznde ycelir. Onlarn huzuruna rakiplerin yenmi, kskanlar
ortadan kaldrm, beldeleri imar etmi ve halknn refahn salam biri olarak kar, azameti ve
bykl artar. demitir. bn Bibi, a.g.e., s. 134-135.
 30

kendisine yolculuu srasnda elik edecek olan Mool elilerinden zr dileyerek,

Moolistana gelemeyeceini bildirmi ve Kayseriye geri dnmtr. II. zzeddin
Keykavus, Kayseriye geri dndnde kendisini, kardeleri ve devlet erkn
karlam ve Mool Kaanna yaplacak aklama hakknda maverede
bulunmulardr. Sonunda en kk sultan olan II. Aleddin Keykubadn Mool
Kaanna gnderilmesine karar verilmitir. II. Aleddin Keykubad, yannda birok
deerli eya ile Moolistana gnderilmitir. Yolda II. Aleddin Keykubadn
kafilesine Sultan II. Gyaseddin Keyhsrevin annesi, Turac Mahmud ve birka
adam da katlmtr. II. Aleddin Keykubadn kafilesine katlan bu ahslar yolda
grdkleri, rastladklar insanlara gerek sultann II. Aleddin Keykubad olduunu
anlatmlardr 92 .

D- Kardeler Arasndaki Mcadelenin Yeniden Balamas

II. zzeddin Keykavus, kardei II. Aleddin Keykubad, Mool Kaanna

gnderdikten sonra saltanat makam Konyaya geri gelmitir. II. zzeddin Keykavus
Konyaya dndkten sonraki saltanat gnlerinde, Seyfeddin Trkerinin kendisine
kazandrm olduu kt alkanlklara devam etmitir. II. zzeddin Keykavusn bu
ekildeki mereb yaants, zamanla emirlerin de tepkisini ekmeye balam, sultana
kar ballk ve sayglarnda azalma meydana gelmitir. II. zzeddin Keykavusn
Hristiyan daylar Kir Khaya ve Kir Kedidin ynetime karmas bu etkiyi daha da
artrmtr.

Ynetime karan II. zzeddin Keykavusn daylar, zamanla devlet

ynetiminde de etkin hala gelmiler, ordu kumandanl (beylerbeylii) ve kondistabl
(emir-i ahur) gibi nemli grevleri yerine getirmilerdir 93 . II. zzeddin Keykavusun
daylar Kir Khaya ve Kir Kedid zamanla Sultann desteini almalarndan ve
devlette nemli grevleri yerine getirmelerinden dolay kendilerini gl grmler
ve IV. Rkneddin Kl Arslanla bile kavga etmeye cesaret etmilerdir. Hatta Kir
Haye ve Kir Kedid, bu kavgalarnn birinde IV. Rkneddin Kl Arslan, lmle

92
bn Bibi, a.g.e., s. 136. Mneccimba Ahmed b. Ltfullah, a.g.e., s. 96.
93
II. zzeddin Keykavusun bu iki daysndan hangisinin beylerbeyi, hangisinin emir-i ahur
olduu hakknda kaynaklarda ak bir ifade yoktur. II. zzeddin Keykavusun daylarndan birisi
emseddin Yavtatan sonra beylerbeyi olmutur. Dierinin ise ne zaman kondistabl (emir-i ahur)
makamna getirildii ak deildir. Osman Turan, a.g.e., s. 488-489.
 31

bile tehdit etmilerdir. IV. Rkneddin Kl Arslan ise Kir Haye ve Kir Kedidin,
kendisini lmle tehdit etmesinden dolay, bir sre aresiz kalmtr. IV. Rkneddin
Kl Arslann bu skntl gnlerinde yardmna daha nceden Trkistan seyahati
srasnda, kiler sorumluluunu yapan Kemaleddin yetimi ve IV. Rkneddin Kl
Arslana tavsiyelerde bulunmutur. IV. Rkneddin Kl Arslan, Kemaleddinin
tavsiyesi zerine Devel subas Nusreteddin Kaymaz ve Kayseri subas
Samsaddine, mektup yazmtr. Nusreteddin ve Samsaddin, II. zzeddin
Keykavusa muhalefetlerinden dolay, bu mektuba olumlu cevap vermiler ve IV.
Rkneddin Kl Arslana her ne ekilde olursa olsun kendisini Develiye veya
Kayseriye atmasn sylemilerdir. Bunun zerine IV. Rkneddin Kl Arslan
kyafet deitirerek, nce saraydan daha sonra da ehirden ayrlmtr. ehirden
gizlice kan IV. Rkneddin Kl Arslan gece gndz atyla seyahat ederek,
Aksaray, Hoca Mesud Kervansaray 94 ve rgp hattndan Develiye gelmi ve
Nusreteddin tarafndan karlanmtr. Nusreteddin, sultan karladktan ve misafir
ettikten sonra, IV. Rkneddin Kl Arslann geliini ve iki gn ierisinde
Kayseriye hareket edecei haberini, bir mektupla Kayseri subas Samsaddine
haber vermitir. IV. Rkneddin Kl Arslann geliini haber alan Samsaddin
derhal Develiye doru yola km ve sultan Develinin knda yakalam ve
ballklarn bildirmitir. Ardndan IV. Rkneddin Kl Arslan alarak Kayseriye
gelmi ve burada onu tahta oturtmutur. Samasddin, daha sonra etrafa haberciler
salm, insanlar eitli vaatlerle Kayseriye gelmeye ve IV. Rkneddin Kl
Arslann hizmetine girmeye armtr 95 .

Dier yandan II. zzeddin Keykavus, IV. Rkneddin Kl Arslann

Konyadan gizlice kann ardndan, bir orduyu kardeini geri getirmeleri iin
gndermitir. II. zzeddin Keykavusun gnderdii bu ordu, IV. Rkneddin Kl
Arslann Develiye ulat haberini almalarnn ardndan geri dnmlerdir. II.
zzeddin Keykavus, kardeinin Kayseriye varm olduunu ve etrafna adam
toplamaya balad haberini almasnn ardndan, devlet erknyla istiare etmitir.
stiare sonuncunda II. zzeddin Keykavus, anlamazln kan dkmeden
zmlenmesi amacyla, Emir emseddin Yavta nasihati olarak kardei IV.

94
Hoca Mesud Kervansaray, Aksarayn 15 km. dnda, Nevehir yolu zerindedir.
95
bn Bibi, a.g.e., s. 136-137.
 32

Rkneddin Kl Arslana gndermitir. emseddin Yavta, IV. Rkneddin Kl

Arslann yanna varm ve saltanatta hak iddia etmemesi hususunda nasihatte
bulunmutur. emseddin Yavtan kendisine kar konumasna, olduka fkelenen
IV. Rkneddin Kl Arslan, onu balatm ve Develideki ksd Maarasna
hapsettirmitir. emseddin Yavta bu maarada birka gn hapis kalmasnn
ardndan tekrar Kayseriye IV. Rkneddin Kl Arslann huzuruna karlmtr.
emseddin Yavta huzurdayken, IV. Rkneddin Kl Arslann emirleri tarafndan
kendisine zorla ballk yemini ettirilmitir. Bu durumu haber alan II. zzeddin
Keykavus da, emseddin Yavtan dnnden midi kesmitir 96 .

IV. Rkneddin Kl Arslan, emseddin Yavta zorla da olsa kendisine

baladktan sonra, Elbistan subas Felekeddin Halil ve Hsameddin Baycara da
ferman gndermi ve kendi safna katlmalar hususunda davet etmitir. Felekeddin
Halil ve Hsameddin Baycar IV. Rkneddin Kl Arslann fermanna duyduk ve
uyduk demiler ve Kayseriye gelerek, maiyetine girmilerdir 97 . IV. Rkneddin
Kl Arslan, davetine uyan topluluklarn Kayseriye gelerek hizmetine girmeleriyle
gc giderek arttrmtr. Yiitliiyle nl emirlerin teker teker gelip IV. Rkneddin
Kl Arslann hizmetine girdiini gren halk da tamamen onun tarafna ynelmitir.

IV. Rkneddin Kl Arslan epeyce glendiinin farkna varnca, Konyaya

saldrmay dnmeye balamtr. Hatta adamlarndan Felekeddin Halil ve
Hsameddin Baycar, at srerek Aksaraya bir menzil mesafedeki Aleddin
Kervansarayna kadar gelmiler ve burada bir grubun kendilerine kar koymas
zerine de kervansaraydaki halkn bir ksmn ldrmlerdir.

II. zzeddin Keykavus, kardei etrafna asker ve adam toplarken saltanatn

giderek elinden ktn grm ve umutsuzlua kaplmtr. II. zzeddin
Keykavusun zerindeki umutsuzluk bulutlar ancak, Sahib Mhezzibeddinin olu
Emir Muineddin Sleyman ve Hatreddinin geliiyle biraz olsun dalmtr. Bu iki
emirin katlmyla, kendisini biraz olsun glenmi hisseden II. zzeddin Keykavus
hazinelerindeki Keykubadiye altnlarn, asker toplamak iin harcamaya balamtr.
II. zzeddin Keykavus, harcad paralarla muvazzaf askerinin yannda Araptan,

96
bn Bibi, a.g.e., s. 139. Cokun Alptekin, a.g.m., s. 315.
97
bn, Bibi, a.g.e., s. 139-140.
 33

Garipten, Yivadan, Genceden ve Kpaktan oluan bir ordu kurmutur. IV.

Rkneddin Kl Arslan, toplad orduyla kardeine kar savamak iin harekete
gemi ve Krehir zerinden Tuzaa vilayetine gelmitir. IV. Rkneddin Kl
Arslan, Tuzaata kardeine nasihat etmesi iin Mecdeddin shakn olu eyh
Sadreddin Konevi ve eyh Humameddin adbehri gndermitir. Sadreddin ve
Humameddin, II. zzeddin Keykavusa eli olarak gitmiler ve kardei IV.
Rkneddin Kl Arslann teklifini iletmilerdir. Bu teklife gre IV. Rkneddin Kl
Arslana Sivas, Malatya, Diyarbakr, Harput ve bu vilayetlere bal yerlerin ynetimi
veriliyordu. Fakat Sultan Rkneddinin yanndaki emirlerden Samsameddin,
Nusreteddin, Felekeddin, Hsameddin Baycar, verilen yerleri az bularak, Kayseri ve
Krehiri de istemiler ve bu isteklerini bildirmek iin de Kayseri Kads Celaleddin
Habibi de eli olarak gndermilerdir. Bu istek, Ahmedhisar dzlndeki otanda
bulunan Sultan Keykavusa iletildii zaman, Harezmli askerlerin komutan
Sadreddin Kutluir, Zeyneddin Ali Bahadr ve Cemaleddin Horasani gibi emirler
itiraz etmi, buna ramen sultan bu teklifi kabul etmi, Kayseri ve Krehirin
ynetimini kardei Rknedine braktna dair bir menur yazmtr. Daha sonra bu
menuru Humameddin ve Celaleddin Habible gnderen II. zzeddin Keykavus,
kendisine gelecek olan cevab beklemeye balamtr 98 .

IV. Rkneddin Kl Arslan ise, kardeinin her isteini kabul etmesini onun
gszlne balam ve cevap gndermemitir. Ardndan kardeinin fazla bir gc
olmadna inanan IV. Rkneddin Kl Arslan, derhal askerleriyle saldrya
gemitir. ki karde arasnda yaplan bu ikinci sava sonunda, yine yenilen taraf IV.
Rkneddin Klarslan olmutur. Sava srasnda Nusreteddin esir edilmi,
Samsameddin de yaral olarak ele geirilmiti. Bunlar II. zzeddin Keykavusun
huzuruna getirildikleri zaman, sultann Hristiyan daylar Kir Haye ve Kir Kedid
tarafndan ldrlmlerdir. Malup olan IV. Rkneddin Kl Arslan ise, Sise
gitmek iin Develiye hareket etmitir. Fakat yolculuu srasnda bir grup Trkmen
tarafndan yakalanmtr. Trkmenler durumu II. zzeddin Keykavusa haber
vermiler, II. zzeddin Keykavus da Fahreddin Arslandomuu kardeini geri
getirmesi iin grevlendirmitir. Fahreddin Arslandomu, IV. Rkneddin Kl

98
bn Bibi, a.g.e., s. 140-141.
 34

Arslann yanna vardnda, onu, g bela ikna ederek Kayseriye getirebilmitir.

Kardeinin geliini haber alan II. zzeddin Keykavus, kardeini olduka iyi
karlamtr. II. zzeddin Keykavus, aralarnda kan ihtilafn sorumlular olarak
Nusreteddin, Felekeddin ve Samsameddini gstermi ve bu olanlar yznden
kardeini sorumlu tutmamtr 99 .

II. zzeddin Keykavus, kardei IV. Rkneddin Kl Arslan Keykubadiye

Sarayna 100 getirmi ve burada ona hilat giydirmi, deerli hediyeler vermitir.
Ardndan II. zzeddin Keykavus kardeine ikamet yeri olarak Amasya Kalesi ya da
Borgulu Kalesinden birisini semesini sylemitir. IV. Rkneddin Kl Arslan,
Amasya Kalesini semi, fakat burada bir sre kaldktan sonra havasndan memnun
olmam ve kardeine mektup yazarak, Borguluya gitmek iin izin istemitir.
Borguluya giden IV. Rkneddin Kl Arslan, tek bana sultanlna kadar burada
kalmtr. II. zzeddin Keykavus, Rum days Kir Hayeyi, kardeine gardiyan olarak
tayin etmitir. Kir Haye, IV. Rkneddin Kl Arslann Borguludaki hapis
gnlerinde kendisine kar olduka sert davranmtr 101 .

Kardeini Borguluda ikamete zorlayan II. zzeddin Keykavus, bundan sonra

devlet ynetimini tek bana ele alm ve devlet kademelerine yeni atamalar
yapmtr. II. zzeddin Keykavus, vezirlie Kad zzedini, belerbeliine
emseddin Yavta, Atabelie Fahreddin Arslandomuu, Mstevfilie
Necibeddini, Mrifl mlk makamna Kvameddini, Pervaneliede Nizameddin
Huridi atamtr 102

99
bn Bibi, a.g.e., s. 141-142.
100
Kayseri ehir merkezine olduka yakn olan Keykubadiye Saray, 12241226 yllar
arasnda, I. Aleddin Keykubad tarafndan yaptrlmtr. Haim Karpuz, a.g.e., s 119.
101
bn Bibi, a.g.e., s. 142. Aksarayi, a.g.e., s. 31.
102
Aksarayi, a.g.e., s. 31.
 35

IV. BLM

KL SALTANAT DNEM ve IV. RKNEDDN KILI

ARSLANIN MSTAKL SALTANATI

A- kili Saltanat Dnemi (12591262)

1- kinci Mool stilas

1243 ylndaki Kseda Savanda Baycu Noyan komutasndaki Moollar,

Anadolu Seluklularn ok ar bir yenilgiye uratmlar, ardndan da Anadolunun
muhtelif ehirlerini yamalamlardr. Baycu Noyan, Anadoluda yeterince ilerleyip,
birok ganimet elde ettiini ve sefer mevsiminde ilerlediini dnerek, emrindeki
Mool ordusunu yurtlarna geri gtrmek zere yola kmtr. Bu srada Kseda
bozgunu nedeniyle Amasyaya ekilmi olan vezir Mhezzibddin Ali, bar yapmak
iin Mool ordusunu takip etmi ve onlar Erzurumda yakalamt. Vezir
Mhezzibddin Ali, Moollarn kumandan Baycu Noyana bar yapmak amacyla
geldiini sylediinde, Baycu Noyan beraberinde Mugana gelmesini sylemitir.
Baycu Noyan Mugana geldiinde de Mhezizibddin Aliyi kabul etmi ve bar
antlamas yapmtr. Moollarn bir kumandan olan Baycu Noyanla yaplan bar
antlamas, Anadolu Seluklularna biraz olsun toparlanma frsat vermitir. Buna
ramen Anadolu Seluklular Mool kumandanyla yaplan antlamay yeterli
bulmamlar ve bu antlamann devaml olmas iin Mool Kaan tarafndan
teyidini istemilerdir. Ayrca Mool Kaanyla direkt bir antlama yaplmas, Baycu
Noyan da saf dar brakacandan, Anadolu Seluklular bu ynde araylara
girimilerdir. Netice de Anadolu Seluklular Sultan II. Gyaseddin Keyhsrev ve
nde gelen devlet adamlar, yaptklar mavereler sonucunda Bakrt, Bulgar,
Kpak ve Rus lkelerinin hkimi ve btn garptaki Moollarn ba olan Batu Hana
gidilmesi ynnde karar almlardr. Batu Hana gidecek elilik heyeti iinde
emseddin sfahani bakanlnda, Amasya Kads Fahreddin ve Tercman
Necmeddin Muhammed 103 grevlendirilmitir. Elilik heyeti, Batu Hann huzuruna
varm ve H. 641 (M. 1243) ylnda bir antlama imzalamay baarmtr. Anadolu

103
El Evamirl Alaiyye Fil Umuril Alaiyyenin yazar olan bn Bibinin babasdr.
 36

Seluklular imzaladklar bu antlamayla Altnordaya bal vassal bir devlet olmay

kabul etmiler ve bylece Baycu Noyan saf d brakmlardr. Fakat imzalanan
antlamaya ramen Baycu Noyan, Anodoludan ellerini ekmemi ve Anadolu Fatihi
olarak Anadoluya eli gndererek vergi taleplerinde bulunmutur. Anadolu
Seluklularysa Baycu Noyann vergi isteklerine devaml olarak olumlu cevap
vermiler, Mool elilerini ve komutanlarn memnun ederek, hediyelerle geri
gndermilerdir.

Baycu Noyan ve Anadolu Seluklular arasndaki bu iliki, 1253 ylnda Kad

zzeddinin vezir olarak atanmasna kadar devam etmitir. Kad zzeddin vezir olarak
atanmasnn ardndan, devletin gelir-gider harcamalar arasndaki farkn giderek
bydn ve gelirlerin ciddi derece de azaldn grm ve zm yollar
aramaya girimitir. Sonunda devletin drt nemli ahsiyeti olan Sahib Kad
zzeddin, Atabeg Celalleddin Karatay, Beylerbeyi emseddin Yavta ve Emir-i ahur
Fahreddin Arslandomu, Mool Kumandan Baycu Noyann basksn ve
isteklerini engellemek iin Altnorda hkmdar Batu Hana bavurmaya karar
vermilerdir. Bu i iin Emir Fahreddin Aliyi beraberinde deerli hediyeler ve 100
bin sultani dirhem ile Batu Hana gndermilerdir. Emir Fahreddin Ali, Batu Hann
yanna vardnda II. zzeddin Keykavusun balln ve hediyelerini iletmi, Batu
Handa bunlar kabul etmitir. Ardndan Batu Han, Baycu Noyan ve dier Mool
kumandanlarnn Anadoluya girmesini yasaklayan yarlg ile payza karm ve
bunlar Taktasun Yargucu ile beraber Anadoluya gndermitir. Emir Fahreddin Ali,
Anadoluya dnnde, Baycu Noyann yanna uram ve Batu Hann hkmn
bildirmitir. Bunun zerine Baycu Noyan ve dier Mool komutanlar elilerini
Anadoluya gndermekten azami lde saknmlardr. Buna ramen Baycu Noyan
tarafndan arasra gnderilen eliler olmu, bunlarsa, Anadolu Seluklular tarafndan
ho karlanmam, kendilerine ilgi ve itibar gsterilmemitir.

1253 ylnda Moolistanda toplanan kurultayda, imparatorluk tekrar

ehzadeler arasnda paylatrlmtr. Bu paylama gre Ceyhun Nehrinden Msra
kadar ran, Azerbaycan, Anadolu, Suriye ve Msr ieren topraklar Meng Kaann
en kk olu Hlagye verilmitir. Hlag, kendisine verilen bu topraklara
ulaabilmek iin alelacele 1253 baharnda harekete gemi ise de ancak, 1255 ylnda
ran topraklarna ulaabilmitir. Hlagnn yolculuun bu kadar uzun srmesinin
 37

nedeni olarak kaynaklar Altnorda hkmdar Batu Hann, Hlagnn blgeye

gelmesini istememesine balarlar. Nitekim Hlag, ancak Batu Hann lmnden
sonra Ceyhun nehrini geebilmitir 104 .

Batu Hann 1255 ylndaki lmnden sonra Ceyhun Nehrini geebilen

Hlag, kendisine klk olarak Mugan semi ve burada bulunan Baycu Noyana
da derhal blgeyi boaltmasn istemitir. Baycu Noyan bir Mool ehzadesinin
isteine kar koyacak gc kendinde bulamam ve otan toplayarak, Anadolu'ya
doru hareket etmitir. Anadolu Seluklular ise, bu sralarda Mara dzl ve
ormanlarnda yaayan, Anadolu, Suriye topraklarnda yol kesen, kervanlar soyan ve
insanlar ldren Aaeriler 105 zerine sefer dzenlenmiti. Seluklu ordusunun
nemli bir ksm Aaeriler zerine dzenlenen bu sefer iin grevlendirilmiti.
Fakat sefer srasnda Baycu Noyann, Erzincan ve havalisine geldii haber alnm
ve bunun zerine o srada, Elbistanda bulunan btn Seluklu askerleri, nce
Kayseriye oradan da Konyaya gelmilerdir 106 .

Anadoluya doru hareket eden Baycu Noyan, II. zzeddin Keykavusa bir
eli gndermi ve Mugandan 107 ayrl gerekeleriyle beraber, Sultan zzeddin
Keykavustan yaylak ve klak iin yer gsterilmesini talep etmitir. Bu durumdan
phelenen II. zzeddin Keykavus, Pervane Nizameddin Huridi eli olarak, Baycu
Noyann gerek niyetini renmek ve arada herhangi bir yanl anlamaya izin
vermemek iin gndermitir. te yandan II. zzeddin Keykavus, Nizameddinin
gidiinden sonra her ihtimale karn asker toplamak iin lke apnda fermanlar
gndermitir. Sultann fermanna ksa zamanda Bozkr Dalarndan, Bulgar,
Glnar 108 ve havalisinden birok asker cevap vermitir. II. zzeddin Keykavusun
fermana icabet eden ok saydaki asker, Konyann bozkrlarnda toplanmlardr. II.
zzeddin Keykavus, ksa zamanda toplad bu byk ordu karsnda gurura
kaplm, baz emirlerin tevikiyle de sava istemeye balamtr. Bu srada Pervane

104
lhan Erdem, a.g.e., s. 119120.
105
Aaeriler ahkknda ayrntl bilgi iin bkz. Faruk Smer, Aa Eriler, Belleten, S. XXVI,
Ankara 1962, s. 521528. Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), stanbul 1999, s. 178179.
106
bn Bibi, a.g.e., s. 143-144..
107
Mugan, Azerbaycann gneyinde Hazar Denizine kys olan bir ehirdir.
108
Mersin taraflar. Nuri Akbayar, a.g.e., s. 64.
 38

Nizameddin Hurid, Baycu Noyann yanndan geri dnm ve Baycu Noyann

sava isteinde olmadn bildirmitir. Baycu Noyann sava niyetinde olmadn
renen II. zzeddin Keykavus, Nizameddin Huridin telkinleriyle Baycu Noyann
isteklerini karlamaya ynelmi ve yine Nizameddin Huridin tavsiyesiyle Emir
Mbarizeddin Sleyman, Baycu Noyana yardmc (Nker) olarak
grevlendirmitir. Bunun ardndan Nizameddin Hurid ve Mbarizeddin Sleyman,
Baycu Noyann yanna gitmek iin yola kmlardr. Nizameddin Huridin yola
kmasnn ardndan bni Bibiye gre, II. zzeddin Keykavusun yakn kleleri,
Akasarayiye gre Kad zzeddin sava iin Sultan cesaretlendirmilerdir. Bunun
ardndan II. zzeddin Keykavus, ordunun sava dzenine sokulmas iin emir vermi,
ardndan da orduyu Akasaraya doru gndermitir. Yolda sultann yakn kleleri,
byk emirlerin davranlarn ktleyen bir mektup yazarak, bunu sultana
iletmilerdir. II. zzeddin Keykavus, mektubu ilk aldnda tepki gstermemi
olmasna ramen, iten ie kinlenmi, bunu da Askerler savatan dnnce bu
Deccal gibi davranan ihtiyarlara layk olduklar ceza verilecektir szleriyle aa
vurmutur. II. zzeddin Keykavusun szlerini duymu olan byk emirler, Sultana
kar duyduklar gveni ve savama azimlerini kaybetmilerdir 109 .

II. zzeddin Keykavusun ordusu, Aleddin Kervansarayna vard zaman,

Mool ordusu da Aksaraya varm bulunuyordu. Moollarn, Aksaraya geliini
haber alan II. zzeddin Keykavus, avamlktan hassala ykselmi olan Trkmen
ahneyi, Trkmenlerden oluan bir ordunun banda keif amacyla gndermitir.
Trkmen ahne keif amacyla dolarken, Baycu Noyann komutanlarndan Hoca
Noyann 110 nc birlikleriyle karlamtr. ki taraf arasndaki kk apl bu
sava Hoca Noyann askerleri, Trkmen ahne ve btn askerlerini ldrerek
kazanmtr. Bu savan ertesi gn ise, Moollarn ve Anadolu Seluklularnn asl
ordular kar karya gelmitir. Savan balamasna az bir zaman kala ordunun
nemli komutanlarndan olan Arslandomu, II. zzeddin Keykavusun sarho olarak
evine gittiini ve haremini sktrdn renmitir. Bu yzden Sultana olduka
kzgn olan Arslandomu sava ncesinde Baycu Noyana haber gndermi ve

109
bni Bibi, a.g.e., s. 144-146. Aksarayi, a.g.e., s. 32.
110
Baycu Noyann binbalarndan olup, 1256 ylnda Baycunun ikinci seferinde onunla
birlikte Anadoluya gelmitir. Yine ayn yl Pervane Nizameddin Hurid tarafndan, yapt
zulmlerden dolay zehirlenerek ldrlmtr.
 39

yardm vaadinde bulunmutur. Arslandomu, ilk atmann balamasnn ardndan,

Sultann sancan indirmi ve sava alanndan ricat etmitir. Arslandomuun ricat
ettiini gren ordu da onu takip etmitir. Bylece Baycu Noyan kolay bir zafer elde
etmitir (23 Ramazan 65414 Ekim 1256) 111 .

2- zzeddin Keykavusun Saltanat Brakmas ve Rkneddin Kl

Arslann Tahta k

Savan ertesi gn Baycu Noyana yenilmi olan II. zzeddin Keykavus,

yannda harem mensuplarndan arabsalar 112 Hsameddin Akba, Kondistabl 113
(emir-i ahur) ve havasa mensup kiilerle Ahmedek Kapsndan 114 geerek
Antalyaya gitmitir. II. zzeddin Keykavusun, Konyay terk etmesinin ardndan
ehirde ayak takm ve bozguncular karklklar karmlardr. Bu karklklar
srasnda Moollarla yaplan savatan canl olarak kurtulmay baarabilmi olan
stadddar Nizameddin Ali b. lalm, Konyaya gelmi ve kan karklar
yattrmtr. Ardndan stadddar Nizameddin, Moollara verilecek hediyelerin
hazrlanmasna nayak olmutur. Ayrca Cuma gn de cami hatibi minbere karak
u hitabede bulunmutur, Ey Mslman cemaati! Byle bir dman karsnda bu
felakete uradk. imdi bizi kurtaracak servetimizden baka bir eyimiz kalmamtr.
Malmz esirgemeden harcayp hayatnz satn alnz. Aramzda mal toplayp
canmz, kadn ve ocuklarmz urunda feda edelim.. Cami hatibinin bu ekilde
halka konumasnn ardndan tm Konya halk elinde ne kadar altn ve paras varsa
vermitir 115 .

Moollara vermek zere para ve altn toplayan Konya halk, bir yandan II.
zzeddin Keykavus ve askerlerinin ehri terk etmi olmalarndan dolay panie
kaplarak, ehrin kaplarn Moollara kapatmlar, bir yandan da canlarn kurtarmak
umuduyla aralarnda topladklar drt katr yk, kzl altn Nizameddin Ali

111
Anonim, Selukname, s. 35. bn Bibi, a.g.e., 146-148. Aksarayi, a.g.e., s. 32. Yusuf
Kkda-Caner Arabac, Seluklular ve Konya, Konya 1994, s. 107-108.
112
Saraydaki arabhanede, sultana ait merubat muhafazaya memur olan kiler hademelerinin
amirine arabsalar ya da arabdar denilirdi. Bkz. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 84.
113
II. zzeddin Keykavusun daylarndan birisi.
114
Antalyadaki Ahmedek adl ikale olabilir.
115
bn Bibi, a.g.e., s. 148-149.
 40

vastasyla Baycu Noyana gndermilerdir. Baycu Noyann gnderilen altnlar

kabul etmesiyle Konya ehri ykmdan, Konya halk da katliamdan kurtulmutur.
Anonim Seluknameye gre, Baycu Noyan, ald paraya ramen Konyay tahrip
etmeye daha nceden yemin etmi olmasndan dolay, Konyann etrafndaki surlar
ykmak istemitir 116 . Baycu Noyann bu isteini karlamak Konyallar iinse
mmkn deildi, nk ehrin surlar ykld zaman Konyay koruyabilmenin
mmknat yoktu 117 . Bu yzden Konyallar ehrin d surlarndaki burlarn
yklmasn nermilerdir. Baycu Noyanda, yeminin yerine gelecek olmasndan ve
ald ykl paradan dolay bu neriyi kabul etmitir 118 .

Baycu Noyanla yaplan savatan sonra Fahreddin Arslandomu, devlet

erknnn nde gelen isimleri ve II. zzeddin Keykavusun daylar Kir Haye ile Kir
Kedid Mool ordusundan kaarak, salam yapsyla olduka mstahkem bir kale
olan Borgulu Kalesine snmlard. Ayrca, bu kalede mahbusane bir hayat
yaayan IV. Rkneddin Kl Arslan da bulunmaktayd. Byk ihtimalle Fahreddin
Arslandomu da bunu gz nne alarak, Borgulu Kalesine gelmi ve Mool
ordusunun nnden kaarak, II. zzeddin Keykavusa vurmu olduu ilk darbenin
ardndan ikinci darbeyi indirmeye girimitir. Fahreddin Arslandomu, bu amala
IV. Rkneddin Kl Arslan mahpus hayat yaad Borgulu Kalesinden alm ve
bakent Konyaya getirmitir. Burada Emir Fahreddin Arslandomuun abalaryla,

116
Anonim, Selukname, s. 35.
117
Konyann, savunmas hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Tuncer Baykara, Trkiye
Seluklular Devrinde Konya, Ankara 195, s. 3142.
118
Ahmed Eflaki, Konyann kurutuluuyla ilgili olarak Ariflerin Menkbelerinde daha
deiik anlatr. Ona gre, Baycu Noyan ve Mool askerleri Konyay kuattklar zaman, Mevlana
kale kapsndan karak Konya meydannn arkasndaki tepede, yz kapal bir ekilde kuluk
namazna durmutur. Baycu Noyann adrnn da hemen bu tepenin altnda bulunmas nedeniyle
Mool askerleri mdahale etmek iin nce ok atmak istemiler, fakat elleri balanm ve yaylarn
ekememilerdir. Bunun zerine Mool askerleri, at srp Mevlanaya hcum etmek istemiler ama
bindikleri atlar bir adm dahi atmamtr. Ardndan Moollar, komutanlar Baycu Noyana haber
vermiler ve o da yay ve ok isteyerek Mevlanaya ok atmtr. Baycu Noyann att ok
Mevlanadan geri dnerek askerlerin ortasna dmtr. Bunun zerine Baycu Noyanda daha
nceden Mool askerlerinin yapt gibi ata binip hcum etmek istemi ama at hareket etmemitir.
Baycu Noyan hiddetinden atndan inmi ve yryerek Mevlana doru hcum etmek istemitir. Fakat,
az bir ilerlemesinden sonra ayaklar kuma gmlm ve hareket edemez hale gelmitir. O zaman
Baycu Noyan, Mevlanann tanrsal bir adam olduunu kabul etmi ve artk savalmamasn
sylemitir. Konya, bu ekilde kurtulduktan sonra Baycu Noyan yeminini bahane ederek ehrin
burlarnn yklmasn istemitir. Bu istek zerine, ehrin burlar Mevlanann da onayyla
yklmtr. Ahmed Eflaki, Ariflerin Menkbeleri, c. I, (ev: Tahsin Yazc), stanbul 2001, s. 453
455.
 41

IV. Rkneddin Kl Arslan saltanat tahtna oturtulmu ve birka davaya da bakmas

salanarak meruluu salanmtr.

IV. Rkneddin Kl Arslann tahta gemesinin ardndan, emseddin

Kaducuk vezirlik makam iin el pmtr. Fakat emseddin Kaducuk ancak bir ay
vezirlik yapabilmi, yakaland hastalk neticesinde hayatn kaybetmitir.
emseddin Kaducukun lm zerine vezirilik makam ilk nce Nizameddin
Huride ardndan Muineddin Sleymana teklif edilmi fakat, ikisi de bu grevi
kabul etmemitir. Vezirlik yerine Nizameddin Hurid naiblii, Muineddin Sleyman
da pervanelii kabul etmitir. Ardndan yeni grevlere atanan Nizameddin Hurid ve
Muineddin Sleyman, Baycu Noyanla grmek iin hazrlklara balamlardr.

IV. Rkneddin Kl Arslann tahta geip yava yava lke ynetimini eline
ald sralarda, Antalyaya kam bulunan II. zzeddin Keykavus, hazinesini
Konyada brakm olmasndan dolay yoksullukla kar karya gelmiti. II. zzeddin
Keykavus, bylesine skntl bir dnemdeyken bir gn Antalya Kalesi etrafnda
yrye km ve bu esnada gzne duvardaki kare eklindeki bir yark arpmtr.
II. zzeddin Keykavus bunun zerine Bana yle geliyor ki, eer bu yark alrsa,
oradan atalarmn evlatlarnn zor durumda kaldklar zaman kullanmalar iin
koyduu bol miktarda mal var demi ve ardndan duvarn yklmasn maiyetine
emretmitir. Duvarn yklmasnn ardndan kurunla kapatlm sandklar bulunmu
ve bunlar alnca da iinden 100 bin gm Alayi dirhem ve 10 bin krmz dinar
kmtr. Duvarn gizli blmesinde kan bu yklce miktardaki paradan baka, ok
sayda tomar halinde ktlar, d, abanoz, sandal ve imir dallar kmtr. II.
zzeddin Keykavus, kan bu kk hazineyi maiyeti ve hizmetileri arasnda
paylatrmtr. Bylelikle II. zzeddin Keykavus maiyetiyle, hizmetilerinin maddi
ynden biraz rahatlamalarn ve kendine ballklarnn devamn salamtr 119 .

IV. Rkneddin Kl Arslan, Baycu Noyann yanna gitmek iin yapt

hazrlklar tamamladktan sonra, Antalyadaki kardei II. zzeddin Keykavusa bir
mektup 120 yazmtr. IV. Rkneddin Kl Arslan, mektubunda, kardeinden Mool

119
bn Bibi, a.g.e., s. 149.
120
Mektup uzun bir giri ksmndan sonra balar. slamiyet ve Mslmanlar meyannda ilk
zafiyet, hkmdarlar arasnda vak ihtilaf ve anlamazlklar neticesinde ba gsterdi. Eer sultan
Mehmet Harezmah saysz Mool askerlerine kar hasm olarak kmam ola idi. Hazer denizinde
 42

askerlerine ve Baycu Noyana kar gelmemesini ve evresinde iki kardein arasn

aan kt kimselerden uzak durmasn istemitir. IV. Rkneddin Kl Arslan yazd
bu mektubun ardndan 8 Zilkade 654 (27 Aralk 1256 aramba) gn Baycu
Noyann yanna gitmek zere yola kmtr. IV. Rkneddin Kl Arslan, Baycu
Noyann yanna vardnda ondan izzet ve ikram grm ve mutlu olarak geri
dnmtr. Fakat Anadolu Seluklu tahtna yalnz bana kmak iin, Baycu
Noyandan onay alamamtr. Baycu Noyan, Anadolu Seluklu tahtn ancak II.

bir tahta paras zerinde cannn kefensiz Hakka teslim etmez ve sonra olu Sultan Celaleddin
Harezmah da onun yolunda onlara isyanda bulunmasa idi Meyyafarkn havalisinde birka plak
Krdn elinde ldrlmezdi. Zira Trkistan askerine aykr hareket eden kimse muradna eriemez.
Bylece eer devletimizin ihtiyar ve tecrbelileri itaati, haragzarl ve yeryznn
padiahna, kulluu maslahata uygun grmeselerdi bu kardeinizi ocukluk yanda Rumdan ta
Hutene gndermezler ve Kara-korum, Kumar-sini ve Sargut seferinin scak ve souk ve aclarn
tattrmazlard. ki taraf arasnda ilk sulh ve itaat merhum Mhezzebeddin Ali tarafndan kurulmu
dier devlet adamlar bu yolu takip etmitir. Byk kumandan babamz Baycu Noyan Seluk
hanedanndan bak kalana biz iki- yetime baba efkati gsterdi; Yarl hkmne gre kendisine
tayin edilen Anadoluya askerleri ile ayak bast zaman sizlerin erzak ve hediyelerle bizzat hizmetine
gitmeniz icap ed erdi. Eer kt insanlar korkutmam olsalard beni hapisten karr, aabey ve
kk kardelik hakk yerine gelir; ben de onun hizmetine gider; Noyan ve Trkistan askerlerinin
rzasn temin ederdim. Her ne kadar ikimiz emretmediyse de, kt insanlarn imkn bularak asker
ekip geceleyin Mool askerlerinin atlarn aldlar; bu sebeple vilayet haraboldu ve bununla iktifa
etmediler; dedemiz sultan Alaadin efendimizin kervansaray civarnda arpma oldu ve pek ok
kimse kltan geti. Hlbuki Mool askerinden henz bir avu gelmiti; Allah korusun, eer btn
ordu yetimi olsa idi hi kimse kurtulamazd. Bu hadise dolaysyla bu kadar mal ve insan zayiat
vuku bulduktan sonra Sultan biraderimiz hazinede para, altn, mcevherat, kuma ve hayvan ne var
ise alp Antalyaya gitti. Bu feci vaka zerine yeryznn padiah ve Baycu Noyan bize kurtulu
yzn gsterdi; devletimizin merkezi Konyay hazineden hli buldum. Arkasndan hemen validemiz
geldi ve maslhata uygun olan grld; zat- devletlerinin elisi bulunan Emir Sba Hsameddin
Akta ve nkerleri buna vakf oldular ve cevap iin tercmanlarn rnei Emir emseddin Muhammed
bin Salih ve nkerleri tarafnza mteveccihen hareket ettiler; fakat henz bir haber gelmedi. imdi
yle iitiyoruz ki hizmetinizde bulunan baz kimseler tekrar fesat yoluna sapp, cevap olarak,
dmann defi iin, asker toplanmas maksadyla etrafa fermanlar gnderdiler.
Eer dmandan murat bu biraderiniz ise, ben babamz byk Noyan tarafna gidiyorum;
eer maksat Trkistan askeri ise, mektubun banda beyan edildii zere, onlara mukabelede bulunan
herkes cezasn bulmutur. Hizmetinizde bulunan layk kimseleri okaynz; fakat fitne ve fesat unsuru
olan dierlerini yakalayp hareket ediniz. yle ki birbirimize uygun olarak bu uurlu gnde babamz
byk Noyana gidelim. Biz 654 senesi 8 Zilkade Sal gn Allaha tevekkl edip harekete karar
verdik. Olur ki, biz kardelerin uyumasyla, harap memleket mamuriyete ynelir ve Kuranda
buyurulduu vehile Kendilerinin ve mminlerin elleriyle evlerini harap ederler, ey basiret
sahipleri dikkatli olunuz. Tevbihinden masn kalrz. Bu maksatla tercman bey Emir Zahireddin
Resul bin Hasan eli olarak gnderildi; onu dikkatle dinleyiniz. Zira tercmanlarn rnei bulunan
Zahireddin hanedanmzn bendesi ve bendezadesi olup baba ve dedemiz ona itimat etmilerdi.; o da
bizden kardelerin iyiliini ister. Biliniz ki eer hizmetinizde bulunan fena insanlarn szlerine iltifat
ile tekrar asker toplarsanz Mool askeri henz intikam klcn knna koymadan Antalya ve Alaiye
sahillerine gidilecek; o tarafa mamur kalan birka kyde harap olacak; fkara ve tebaa ile oluk ve
ocuklarn esir edeceklerdir. Bylece Seluklularn namusu tamamyla krlm ve kyamete kadar
gnah omuzlarnzda kalm olacaktr. Bu kadar kfi olup mlkata ve icabna msaraat
buyurunuz. Kr. Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar Metin, Tercme ve
Aratrmalar, Ankara 1988, s. 6365.
 43

zzeddin Keykavusun, znik Rum mparatoru Laskarisin yanna gitmesinden sonra,

tek bana IV. Rkneddin Kl Arslane vermitir.

Baycu Noyan, Anadoludaki ilerini bitirdikten sonra lhanl hkmdar

Hlagnn emri zerine, Mugana dnmek iin hazrlklara girimiti. Baycu
Noyan, Anadoluyu terk edecek olmasna ramen, arkasnda kendisine ileri de kar
gelebilecek bir g de brakmak istememi, bu yzden de Konyadan ayrlmadan
nce, IV. Rkneddin Kl Arslan Konya ehrinin surlarn ykmaya zorlamtr. IV.
Rkneddin Kl Arslan ise, ancak uzun yalvarmalardan sonra Baycu Noyan eski
sultanlarn kabirlerinin ve trbelerinin etrafn evreleyen kale duvarlarnn
yklmamas hususunda ikna edebilmi, geri kalan d surlarsa Baycu Noyann emri
gereince yktrlmtr. Surlarn yklmasnn ardndan ancak Baycu Noyan, IV.
Rkneddin Kl Arslana Konyaya girme izni vermitir.

3- zzeddin Keykavusun znik Rum mparatorunun Yanna Gitmesi

Baycu Noyan, IV. Rkneddin Kl Arslann gelip itaatini bildirmesinden

sonra, II. zzeddin Keykavusu da kendisine balamak istemi ve bu amala da
torunu Yisutay, II. zzeddin Keykavusu armas iin Antalyaya gndermitir.
121
Yisutay, Antalyaya varnca II. zzeddin Keykavusun znik mparatorluuna
snmak amacyla Ladike 122 gittiini renmi ve derhal ardndan takiple Ladike
gitmitir. Yisutay, Ladike gelince II. zzeddin Keykavusa eli gndermi ve
Sultan babas(Baycu Noyan) aryor. Gelmekte acele etmesi menfaatine olur.
diyerek onu Baycu Noyann huzuruna kmaya davet etmitir. II. zzeddin
Keykavus ise gnderdii birok hediyeyle birlikte, gecikmelerden dolay zr
dilemi ve Baycu Noyann huzuruna kacan sylemitir. Ardndan
hizmetilerinin Mool askerlerinden korktuklarn, bu yzden de gelmek

121
stanbulun 1204te Latinlerin hkimiyetine girmesinin ardndan, Bizans aristokratlarndan
dokuz kii isyan bayra am ve bunlardan ancak baarl olarak bamsz devlet
kurabilmilerdir. Bu kiiden biri olan Bizansl aristokrat Theodoros Laskaris, Latin igalinden
sonra Anadoluya gelmi ve daha nceden Bizans topraklarna bal olan Ege ve Gney
Marmaradaki topraklar ele geirerek, znik Rum mparatorluunu kurmutur. Kendinden sonra
gelenlerden VIII. Mikhael Paleoilogos 1259 tarihinde znik Rum mparatorluu tahtna gemi ve
ardndan 1261 ylnda stanbulu ele geirerek mparatorluk merkezini stanbula tamtr. Ayrntl
bilgi iin bkz. Donal M. Nicol, Bizansn Son Yzyllar (12611453), (ev: Bilge Umar), stanbul
1999, s. 996. M. V. Levenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, (ev: Maide Selen),
stanbul 1999, s. 235243. Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (ev: Fikret Iltan), Ankara
1999, s. 390430.
122
Bugnk Denizli.
 44

istemediklerini sylemi ve Mool askerlerinin, birka menzil uzaklamalarn

istemitir. Buna inanan Yisutay, askerlerini iki menzil teye ekmi, bunu haber alan
II. zzeddin Keykavus da, Ladik zerinden znik Rum mparatoru Laskarisin yanna
kamtr. II. zzeddin Keykavusun Laskarisin yanna kamasnn ardndan Baycu
Noyan, Anadolu Seluklu Devletinin bana her iki sultan da karmak fikrinden
vazgemi ve Anadolu Seluklu devlet adamlarnn desteiyle Konyaya gelmi olan
IV. Rkneddin Kl Arslann tek bana sultanln onaylamtr (16 Safer 6554
Mart 1257) 123 .

4- zzeddin Keykavusun Taht Yeniden Ele Geirmesi

lhanllarn 124 hkmdar Hlag 125 , Badad zerine sefere hazrlanrken,

Baycu Noyan da Mugana armt. Baycu Noyan bunun zerine II. zzeddin
Keykavusu takibi brakm ve Anadolu Seluklu Devletinin tahtna IV. Rkneddin
Kl Arslan kartarak, Hlagnn yanna gitmitir. Baycu Noyann Anadoludan
ayrl srasnda znik Rum mparatoru Laskarisin 126 yanna snm olan zzeddin
II. zzeddin Keykavus da, Baycu Noyann Anadoludan ayrlmasndan faydalanarak
Laskarisin yanna vermi olduu 3 bin Frank askeriyle beraber lkesine dnmtr.
Anonim Seluknameye gre II. zzeddin Keykavus, 14 Rebil-ahir 655de (3
Mays 1257) bakent Konyaya gelmi ve tahtn Konya halknn sevgi gsterileri
arasnda tekrar ele geirmitir. Taht ele geiren II. zzeddin Keykavus, ardndan
kendisine kar kardei IV. Rkneddin Kl Arslanla ibirlii yapan Nidenin ileri
gelenlerini ve Nide subalna tayin edilmi olan Selukaholunu lmle

123
Anonim, Selukname, s. 35. bn Bibi, a.g.e., s. 149-150.
124
Cengiz mparatorluuna bal olarak nasyada, Hlag tarafndan kurulmu olan Mool
devleti. Ayrntl bilgi iin bkz. Bertold Spuler, lhanllar, A, c. VII, s. 967971. smet
Parmakszolu-Yaar alayan, Genel Tarih I (Eski alar ve Trk Tarihinin lk Dnemleri), Ankara
1976, s. 440444.
125
1217?-1265. lk lhanl hkmdardr. 1253 senesinde Mool hkmdar ve ayn zamanda
kardei olan Meng Kaan (12511258) tarafndan, smaililere ve Halifeye kar ran taraflarna
yollanmtr. Fakat Hlag 1256 ylna kadar Amu Deryay Altnorda hkmdar Batu Hann
engellemeleri yznden geememi, ancak Batu Hann 1256 ylnda lmnden sonra Amu Deryay
geebilmi ve ran, Anadolu, Suriye ve Kafkasyaya hkim olmutur. W. Barthold, Hlag, A., c.
V/1, s. 581-582. Aknerli Grigor, Mool Tarihi, (ev: Hrand D. Andreasyan), stanbul 1954, s. 2837.
Vartan, Ermeni Mverrihlerine Gre Moollar, (ev: M. ED. Dulaurier), TM, S. V, stanbul 1936,
s. 3637.
126
znik Rum mparatorluunu kuran, Theodoros Laskaris 12041222 yllar aras hkm
srmtr.
 45

cezalandrmtr. II. zzeddin Keykavus bu lmlerle yetinmemi ve IV. Rkneddin

Kl Arslana destek vermi olan dier devlet adamlarn cezalandrmtr 127 .

II. zzeddin Keykavusun Konyay ele geirmesi zerine, elinde pek fazla
kuvveti olmayan IV. Rkneddin Kl Arslan, maiyetiyle beraber Kayseriye
ekilmiti. II. zzeddin Keykavus, Konyay ele geirmesinin ardndan Kayseride
bulunan kardei IV. Rkneddin Kl Arslana, Taceddin Erzincani ve Tercman
Zahireddin Resulu eli olarak gndermi ve lkenin yarsn teklif etmitir. IV.
Rkneddin Kl Arslan, kardeinin lkeyi paylama teklifine cevap vermemi ve
lhanl hkmdar Hlagnn yanna doru yola kmtr. Buna karlk II. zzeddin
Keykavus da, Hlagye eli gndermi ve Baycu Noyan lkesini elinden ald
iin ikyet etmitir 128 .

II. zzeddin Keykavus, btn bunlarn ardndan yava yava lkenin

hkimiyetini ele geirmeye balam ve bu konuda Badad seferiyle megul olan
Moollardan ciddi bir tepki grmemitir. II. zzeddin Keykavus, Mool desteinden
mahrum olan kardei IV. Rkneddin Kl Arslann elinden topraklarn yava yava
almtr. Kazand zaferler neticesinde, itibar kazanan II. zzeddin Keykavus,
Trkmenler arasnda da rabet grmeye balamtr. II. zzeddin Keykavus ayrca
Moollarn ellerini bir sre Anadoludan ekmelerinden faydalanarak, etrafa
fermanlar gndermi ve Moollarn nnden kaarak Anadoluya gelen Trkmenleri
cihada armtr.

Bu gelimeler zerine IV. Rkneddin Kl Arslan, Hemedanda, lhanl

hkmdar Hlagnn huzuruna km ve Hlagnn tevecchyle beraber
Anadolunun saltanat hususunda bir yarl almay baarabilmitir. IV. Rkneddin
Kl Arslan, Hemedandan dnnde Erzincana gelmi, k mevsiminin
yaklamas ve II. zzeddin Keykavusun Orta Anadoluya hkim olmas nedeniyle
daha ileriye gidememitir. Bahar mevsimi gelince IV. Rkneddin Kl Arslann
yardm istei zerine, Erzincana Bayan kumandasndaki bir Mool tmeni gelmitir.
Gelen bu Mool tmeniyle beraber Tokat yneten Emir Muineddin Parvane,
toplad bin kadar svariyle beraber kuatma altndaki Tokat ve burada bulunan

127
bn Bibi, a.g.e., s. 151-152.
128
bn Bibi, a.g.e., s. 151.
 46

ailesini kurtarmak zere yola kmtr. Yldz Da mevkisinde Muineddin

Pervanenin ordusu, II. zzeddin Keykavusun adamlarndan ah Melikin ordusuyla
karlam ve yaplan savata Muineddin Pervanenin ordusu yenilmitir. Bunun
zerine IV. Rkneddin Kl Arslan ve maiyeti tekrar Erzincana dnm ve oradan
Muineddin Pervaneyi eli olarak lhanl hkmdar Hlagnn yanna
gndermilerdir. Muineddin Pervane, Hlagnn yanna varm ve Hlagden,
Alncak Noyan 129 ve Kadagan kumandasnda 10 bin kiilik bir asker destei
almtr 130 .

Muineddin Pervane, beraberindeki 10 bin kiilik Mool ordusuyla nce

Erzincana gelmi ve ardndan da kaybedilen topraklar geri almak iin harekete
gemitir. ncelikle Niksara sefer dzenlenmi ve bir gn ierisinde ele
geirilmitir. Ardndan Muineddin Pervanenin naiblerinin ve oullarnn kendilerine
zarar verilmemesi karlnda, emseddin Yavtaa teslim ettikleri Tokat ehrini
geri almak zere harekete geilmi ve ehir kuatma altna almtr. Ancak kuatma
mancnklarn etkisiz kalmas nedeniyle bu kuatma baarsz olmutur. Bunun
zerine Mool ordusu, tedbir almak ve mhimmat toplamak iin bir sre Tokata
bal Kab, Zile, Tazimun ve Kaz Ova mahrusesinde dolamlardr. Tm bu olaylar
olurken II. zzeddin Keykavus tarafndan, Meng Kaana gnderilmi II. Aleddin
Keykubadn kafilesine yolda katlan Turac Sahib emseddin, Anadoluya geri
dnmtr. Bu akll devlet adam dnnn ardndan ald tedbirler neticesinde,
iki karde arasndaki gerilimi azaltmtr.

5- Aleddin Keykubadn Trkistan Yolunda lm

Reyli Kad zzeddin Muhammedin, H. 651 (M. 1253) ylnda vezirlie

getirilmesinin ardndan Mool elileri devaml olarak Anadoluya gelmiler ve II.
zzeddin Keykavusu Moolistana Meng Kaann yanna armlardr. Kad
zzeddin, her seferinde Mool elilerine trl bahaneler uydurmu ve onlar deerli
hediyelerle geri gndermitir. Fakat Meng Kaan, bu zrlerin hibirini kabul
etmemi ve II. zzeddin Keykavusun Moolistana gelmesinde srarc olmutur.

129
12571258 tarihlerinde Anadoluya gelen Alncak Noyan, Baycu Noyann ardndan, igal
kuvvetelirinin bakumandan olmu, II. zzeddin Keykavusun Bizansa kamas ve IV. Rkneddin
Kl Arslann zehirlenmesi olaylarnda etkin rol oynamtr.
130
bn Bibi, a.g.e., s. 152-153.
 47

Bunun zerine II. zzeddin Keykavus ve devlet erkn riski gze alamayp
Moolistana gitme karar almlardr. Dnemin sultan ve devlet erknnn nde
gelenlerinden oluan bir kafile bu amala yola km ve Kayseriye gelmilerdir.
Kayseriye geldiklerinde, II. zzeddin Keykavus, zevk ve sefaya dalarak mereb bir
hayat srmeye balam ve Moolistana gidii unutmutur. II. zzeddin Keykavus,
Kayseride geirdii elence dolu uzun gnlerden sonra, Mool Kaannn yanna
gitmeye karar vermi ve ardndan, yanna Kayserideki iki kardeini, Celaleddin
Karatay, emseddin Yavta ve Fahreddin Arslanndomuu almadan, Sivas
tarafna yola kmtr. Yolda Celaleddin Karatayn Kayseride ld haberi
gelmitir. Bunun zerine II. zzeddin Keykavus kendisine yolculuu srasnda elik
edecek olan Mool elilerinden zr dileyerek, Moolistana gelemeyeceini
bildirmi ve Kayseriye geri dnmtr. II. zzeddin Keykavus, Kayseriye geri
dndnde, kendisini, kardeleri ve devlet erkn karlam ve Mool Kaanna
yaplacak aklama hakknda maverede bulunmulardr. Sonunda en kk sultan
olan II. Aleddin Keykubadn, Mool Kaanna gnderilmesine karar verilmitir.
II. Aleddin Keykubad yannda birok deerli eya ile Moolistana gnderilmitir.
Yolda II. Aleddin Keykubadn kafilesine II. Gyaseddin Keyhsrevin annesi,
Turac Mahmud ve birka adam da katlmtr. II. Aleddin Keykubadn kafilesine
katlan bu ahslar yolda grdkleri, rastladklar insanlara gerek sultann Aleddin
Keykubad olduunu anlatmlardr 131 .

II. Aleddin Keykubad, ilk nce Baycu Noyann yanna uram ve onun
tevecchn kazanarak yoluna devam etmitir. II. Aleddin Keykubad, Moolistana
olan uzun yolculuu srasnda bir gece Erzincan taraflarnda arap meclisi
dzenlemi ve ardndan ba ard gerekesiyle adrna dinlenmeye ekilmitir.
Sabah olduunda ise Hoca Bedreddin Mslih, Alladdin Keykubad adrnda l
olarak bulmutur. II. Aleddin Keykubadn l olarak bulunmasnn ardndan,
lmn nedeni ve varsa faili hakknda tahkikat yaplm, fakat ne lm nedeni ne de
faili bulunabilmitir 132 .

131
bn Bibi, a.g.e., s. 153-155.
132
Osman Turan, Keykubad II, A, c. VI, s. 661.
 48

II. Aleddin Keykubadn maiyeti onun lm zerine geri dnmeyerek yola

devam etmiler ve Batu Hann yanna da uramlardr. Batu Han, II. Aleddin
Keykubadn lm hususunda sk bir soruturma yapmasna ramen bir sonu elde
edememitir. II. Aleddin Keykubadn maiyeti, bunun zerine Batu Hann
yanndan ayrlarak, Moolistana gitmiler ve Meng Kaann huzuruna
kmlardr. Meng Kaan da II. Aleddin Keykubadn lm zerine tahkikat
yaptrm, fakat o da herhangi bir neticeye ulaamamtr. Bunun zerine kimseye
ceza verilmemitir. Ardndan II. Aleddin Keykubadn maiyeti, Meng Kaann
huzuruna kmladr. Turac Mahmud, Meng Kaann yanndayken, II. zzeddin
Keykavus ve Baycu Noyann Aksarayda savatklar haberi gelmi ve Meng
Kaan bunun zerine Anadolunun hkmdarln IV. Rkneddin Kl Arslana
vermitir. Meng Kaan, Anadolu hkmdarln IV. Rkneddin Kl Arslana
verdiine dair yarl ve payzay da Turac Mahmuda vererek, onu Anadoluya
gndermitir. Turac Mahmud, Meng Kaann huzuruna kp geri dnerken de
lhanl hkmdar Hlagye uram ve ona da bandan geenleri anlatmtr.
Bunun zerine Hlag, Turac Mahmudun elindeki yarl ile payzay alarak
hazineye koymu ve onu, II. zzeddin Keykavusu getirmek zere Anadoluya
gndermitir.

Turac Mahmud, Anadoluya gelmesinin ardndan Tokatn nahiyelerinden

Kaba gelmi ve burada bulunan Alncak Noyan ve IV. Rkneddin Kl Arslanla
grmtr. IV. Rkneddin Kl Arslan, Turac Mahmuda izzet ve ikramda
bulunarak, ona Krehir iktasna ek olarak, Eyphisar blgesini vermitir. Ardndan
IV. Rkneddin Kl Arslan, Alncak Noyan ve Turac Sahib emseddin, II.
zzeddin Keykavusu armak amacyla eliler gndermilerdir. II. zzeddin
Keykavus, bu elilere olumlu cevap vermi ve Konyadan ayrlarak Aksaray
mahrusesine gelmitir. ki sultan arasnda eliler devaml olarak gidip gelmeye ve bir
orta yol bulmaya almlardr. Tm bu grmeler srasnda Mool kumandan
Alncak Noyan birka defa II. zzeddin Keykavusa saldrmak iin hareket getiyse
de Turac Mahmud tarafndan Kaann yarlna dayanarak durdurulmutur. IV.
Rkneddin Kl Arslan ve II. zzeddin Keykavus arasndaki grmeler neticesinde
iki karde anlamlar ve Anadolu Seluklu topraklarn paylamlardr. Buna gre
Kzlrmakn batsndan Bizans snrna kadar uzanan topraklar II. zzeddin
 49

Keykavusa, Kzlrmakn dousundan Mool snrlarna kadar olan topraklarda IV.

Rkneddin Kl Arslana verilmitir. Bu paylamla beraber iki karde arasnda
barn temelleri atlmtr 133 .

6- zzeddin Keykavus ve Rkneddin Klarslann Hlgnn Yanna

Gitmeleri

II. zzeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Arslan arasnda barn

temellerinin atlmasnn ardndan, her iki karde birbiri ardna o tarihlerde Badat
fethetmi (13 ubat 1258) olan lhanl hkmdar Hlagnn yanna gitmilerdi.
Hlag elde etmi olduu bu zaferin ardndan Badattan ayrlarak, Tebrize
gelmiti. II. zzeddin Keykavus de Hlagyle Tebrizde bulumu ve yannda
getirmi olduu hediyeleri takdim ederek, itaatini bildirmitir. Hlag, II. zzeddin
Keykavusa, Baycu Noyana ve Moollara kar girimi olduu mcadele yznden
kzgn olmasna ramen, onun acizliini gsteren bir hareket yapmasnn ardndan
onu balayarak, Meng Kaann Sahib emseddin verdii, daha sonra Hlagnn
devlet hazinesine koymu olduu yarl ve payzay devlet hazinesinden kararak
ona vermitir. II. zzeddin Keykavusun, Hlagnn huzuruna kmasnn ardndan
Sultan Rkneddinde baka bir yoldan gelerek Turac Mahmud ve Muineddin
Pervaneyle beraber Hlagnn huzuruna kmtr (4 aban 65728 Temmuz
1259). Hlag, iki kardee ok iyi davranmakla beraber daha nceden
kararlatrld zere Anadoluyu iki karde arasnda paylatrmtr. Buna gre II.
zzeddin Keykavus, bakenti Konya olan Kayseri hududundan Antalya sahillerine
kadar uzanan topraklara hkmedecekti. IV. Rkneddin Kl Arslan ise bakenti
Tokat olan Sivastan Sinop ve Samsun sahillerine kadar olan Danimendiye
vilayetine kadar olan topraklara hkmedecekti. lkenin ikiye paylatrlmas
hususunda, Hlagyle gren Pervane Muineddinin nemli rol olmutur. Zira,
Pervane Muindeddin Hlagye lkenin iki sultan arasnda paylatrlmayla devaml
rekabet edeceklerini ve sonuta Mool Kaanna daha iyi hizmet edeceklerini
syleyerek onu bu konuda ikna etmitir 134 . Pervane Muineddinin keskin ve kvrak

133
bn Bibi, a.g.e., s. M. Orhan Bayrak, Trk mparatorluklar Tarihi, s. 284..
134
Pervane Muineddin Hlagnn huzurunda, Mslman eriatndaki hkm yledir: Bir
ahs lnce, mirasn oullar arasnda eit olarak blerler. O halde Sultan Gyaseddinden kalm
olan Rum lkesi, sadece onun ve bir olunun hissesi olamaz. Orada dier olunun da hissesi vardr.
 50

zeksyla olaylara zm bulmas onun Hlagnn beenisini kazanmasn

salam, hatta Hlag, IV. Rkneddin Kl Arslana Bundan sonra devlet ileri
iin bana Muineddin Sleymandan bakas gelmesin demitir. Bylece IV.
Rkneddin Kl Arslan sultanla ortak eden Muineddin Pervane, Hlagnn
beenisini kazanmakla da kudretini iyice arttrmtr 135 .

II. zzeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Arslan, beraberinde

getirdikleri hediyeleri Hlagye vermilerdi. Geriye kalan ok az paray da
maiyetindekiler iin harcayan her iki sultan, parasz kalmalarndan dolay ve
Anadoluyu tekrar ayaa kaldrmak dncesiyle Hlagden 400 altn ve gm
bali 136 bor almlardr. Fakat paralar, Anadolu yerine Hlagnn komutanlarna
alacaklar vergiye mukabil verilmitir. Ayrca II. zzeddin Keykavus ve IV.
Rkneddin Kl Arslan, Hlagnn yanndayken verecekleri vergi miktar da
belirlenmitir. Buna gre Anadolu Seluklu Devleti ylda nakit 20 tmen 137 , 500 top
ipekli kuma(ecnas), 3000 top altn ilemeli kap kacak, 500 ba idi at (ahta) ve 500
ba katr verecekti 138 . Bu yllk verginin iine Mool noyanlarnn ve elilerinin
masraflar dhil edilmemitir. Turac Mahmudun Moollara yaranmak amacyla bu
kadar yksek bir meblaa ulaan vergiler kabul etmesi, ilerleyen dnemde Anadolu
Seluklu maliyesine zorluklar yaatmtr.

Eer siz padiahmz adil bir i yapmak isterseniz, Rum lkesini, her iki oul arasnda eit olarak
blmeniz gerekir. Bu da Mslmanlk eriatnn kurallarna uygun bir hkm olur. nk, eer lke
ortaksz ve rakipsiz bir sultann ynetiminde olursa, hizmetlerin yaplmasnda ve verginin
toplanmasnda ihmal grlr. Fakat her ikisi lke ilerinde sz sahibi olurlarsa, makam ve
mevkilerini ykseltmek, padiahn huzuruna yaknlk kazanmak iin iyi hizmette birbirleriyle yara
girerler. Eya kendi zddyla anlalr kuralna gre, bunlarn hir biri ynetimindeki lkenin
imarna daha ok gayret gsterir. Onlarn elilerinin gidip gelmesiyle padiah durumdan daha iyi
bilgive haber olur. demitir. Aksarayi, a.g.e., s. 45-46.
135
Aksarayi, a.g.e., s. 45-46. bn Bibi, a.g.e., s. 155-156. Kemal Gde, Anadoluda Cengizli
ve lhanl Hkimiyeti Dnemine Genel bir Bak (12391327), SDFEFSBD, S. 1, 1995 Isparta, s.
175.
136
Byk Mool Devleti zamannda bali para nitesi olarak byk rol oynamakta idi. Bu
birim Cengiz Han zamannda 75 altn(304) dinar kymetindeydi. Gm bali ise altn balie gre
onda bir deerinde tekabl ediyordu. Berthold Spuler, ran Moollar, (ev: Cemal Kprl), Ankara
1987, s. 332.
137
Tmen, lhanllarda baliden daha yksek bir para birimiydi. Deiiklikler arzetmesine
ramen genellikle 10 bin deerindeydi. Moollar tmeni baz vergi gelirlerinde ve byk miktardaki
paralarn hesaplanmasnda kullanyorlard. Ayrntl bilgi iin bkz. Berhold Spuler, a.g.e., s. 332.
138
Aksarayi, a.g.e., s. 46.
 51

Anadolunun iki karde arasnda paylatrlmasnn ve vergi miktarnn

belirlenmesinin ardndan Hlag, Suriyeyi fethetmek amacyla yannda Sultan
zzeddin ve sultan Rkneddin olduu halde, 1259 sonbaharnda Halep seferine
kmtr 139 . Suriyenin fethinden sonra da Hlag, II. zzeddin Keykavus ve IV.
Rkneddin Kl Arslann topraklarna dnmelerine msaade etmitir. Bunun
zerine II. zzeddin Keykavus, Anadoluya bakenti Konyaya gelmitir. Turac
Sahib Mahmud ise, II. zzeddin Keykavusun geri dnmesinin ardndan Hlagnn
huzuruna km ve Sultan zzeddinin haberi olmadan, onun vezirliine dair bir
yarl almay baarabilmitir 140 . Ayrca Turac Mahmud, Hlagden ok miktarda
bor alm ve Anadoludaki Mool askerinin saysnn artrlmas iin Hlagy
tevik etmitir. Turac Mahmud bylece kendi iktidarn desteklemek ve
salamlatrmak iin dayanak bulmu ve Hlagden ald paralar da Anadoluda
datarak, kendisine birok kiiyi balam ve lkedeki otoritesini salamlatrmtr.

Turac Mahmud, vezirlik yarln almasndan sonra Konyaya gelmi,

vezirlik grevinin gerei ve geimi iin gerekli masraflar bahane ederek, Kastamonu
iktasna el koymutur 141 . Turac Mahmudun bu tr cretkr davranlar,
Moollarn desteiyle giderek artmtr. Turac Mahmud, Moollarn desteiyle
beraber, Moollardan ald bor paralar datarak elde ettii yandalar sayesinde
II. zzeddin Keykavusun lkesi zerinde siyasi tahakkm kurmu ve hibir i onun
olurunu almadan yaplamaz olmutur. Tm bu kudretine ramen Turac
Mahmudun vezirlii uzun mrl olmam, onun ani lmyle son bulmutur.

Turac Mahmudun lm zerine II. zzeddin Keykavus, vakit

kaybetmemi ve saltanat naibi Fahreddin Aliyi hilat, hkm ve makam diviti
vererek vezirlik makamna atamtr. II. zzeddin Keykavusun vezirinin, Fahreddin
Ali olarak atand sralarda ise Hlag, IV. Rkneddin Kl Arslana Pervane

139
Aknerli Grigor, a.g.e., s. 36.
140
lhanllarn Anadolu Seluklu Devletini idaresi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. A. Zeki
Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981, 232251.
141
Turac Mahmud, Meng Kaannn yanndan dnnce Tokat da IV. Rkneddin Kl
Arslann yanna uram, burada kendisine Krehire ek olarak Eyphisar iktas verilmitir. bn Bibi,
a.g.e., s. 154.
 52

Muineddinin vezir olarak atand hususunda bir yarl gndermitir 142 . Bylece II.
zzeddin Keykavusun veziri Fahreddin Ali, IV. Rkneddin Kl Arslann veziri de
Pervane Muineddin olmutur.

II. zzeddin Keykavusun Fahreddin Aliyi vezirlie atamasyla bir ilk

gereklemi ve ilmiye snfna mensup olmayan hatta okumas yazmas bulunmayan
bir devlet adam, vezir olmutur. Fahreddin Ali, ilimdeki bu noksanlna karn
isabetli gr ve kararlaryla, halkn sevgisini de kazanarak otuzbe yl boyunca
vezirlik yapmtr. Fahreddin Ali bu otuzbe yllk dnem ierisinde devletin her
kademesini kontrol altna almtr. Hatta o derece kontrole almtr ki divan
kararlarnn dndaki fermanlara ve menurlara kendisi dnda imza atmaya kimse
cesaret edememitir. Fahreddin Ali, devleti kontrol edebilmek amacyla divan
kararlarn, Arapadan Farsaya evirttirmitir 143 . Bundaki ama Fahreddin Alinin
divan kararlarn tam olarak anlamas ve onlara gre karar verebilmesi iindir. Fakat
divan kararlarnn Arapadan Farsaya evrilmesi bir ilk olmas asndan
nemlidir.

7- zzeddin Keykavusun Saltanat Kaybetmesi

a- Alncak Noyana Yenilmesi

Anadolu Seluklu Devletinin Meng Kaan ve Hlag tarafndan ikiye

ayrlmas ve iki karde arasnda paylatrlmasnn ardndan, kardelerden II.
zzeddin Keykavus, yanna Hristiyan daylarn alarak nce Kubd-bd
Saray 144 na sonra da Antalyaya gitmiti. II. zzeddin Keykavus ve daylar
Antalyada elenceye dalmlar, devlet ilerini de biraz bolamlard. Buna ramen
II. zzeddin Keykavus, lhanllara kar yeni Memluk Sultan Bayparsla ve onun
Mslman-Mool mttefiki Altnorda hkmdar Berke Han 145 ve kendi dostu

142
Bu tr atamalar, Mool istilas srasnda Anadolu Seluklu Devletinde sk sk meydana
gelmitir Byle atamalar yznden, liyakat sahibi olmayan insanlar nemli mevkilere gelmi ve
devletin inhitatnda etkili olmulardr.
143
Aksarayi, a.g.e., s. 48.
144
Konyada Beyehir gl kenarnda, I. Aleddin Keykubad tarafndan yaptrlan, yazlk bir
saraydr. Haim Karpuz, a.g.e., s. 115117.
145
Berke Han, 12561266 yllar aras Altnorda hkmdarl yapmtr. Ayrntl bilgi iin
bkz. W. Barthold, Berke, A, c. II, s. 553555.
 53

Bizans mparatoru Mihael Paleologosla 146 gizli diplomatik ilikiler kurmay da

ihmal etmemitir. Bu srada devletin dousunda bulunan IV. Rkneddin Kl Arslan,
maiyetindekilere, Erzincan kylerini ikta olarak vermi ve II. zzeddin Keykavusun
hkimiyetindeki memleketleri istila etmeleri karlnda da iktalarn temlik olarak
verilecei garantisi vermitir 147 . IV. Rkneddin Kl Arslan, bu ekilde
maiyetindekileri II. zzeddin Keykavus zerine tevik etmeye alrken, vezir
Muineddin Pervane de zeks ve Moollarn desteiyle II. zzeddin Keykavusu
bertaraf etmek ve devleti kendi ihtiraslar dorultusunda birletirmek niyetindeydi.
Bu amala da Muineddin Pervane II. zzeddin Keykavusun evre devletlerle giritii
ilikileri bire be katarak mektupla Hlagye ihbar etmekten geri kalmamtr.
Pervane Muineddin bu ilerle urat sralarda, Hlag tarafndan Taceddin
Mutez 148 ve Tkelek Bahi 149 eli olarak vergileri toplamaya ve Turac Mahmudun
yapm olduu borlar tahsil etmeye Anadoluya gnderilmilerdi. Taceddin Mutez
ve Tkelek Bah ilk nce IV. Rkneddin Kl Arslana uramlar ve Pervane
Muineddin tarafndan ok iyi karlanmlardr. Pervane Muineddin, ayana gelen
bu frsat karmam ve gelen Mool elilerine II. zzeddin Keykavusu ktleyerek
Konyay terk edip Antalyada oturmakla, Mehmed Beyin idaresindeki U
Trkleriyle birleip isyan dncesinde olmakla sulamtr. Ardndan Mool
elilerini tahsilta II. zzeddin Keykavusdan balamalar hususunda ikna eden
Pervane Muineddin, hem Mool elilerini bandan savm hem de frsat
deerlendirerek II. zzeddin Keykavusu Moollara ktlemitir 150 .

Taceddin Mutez ve Tkelek Bah, II. zzeddin Keykavusun yanna

vardklar zaman, Sultan tarafndan iyi karlanmamlardr. Zaten II. zzeddin
Keykavus, 1260 Eyllnde lhanllarn Memluklara yenilmesi ve Moollarn
yenilmezlik efsanesinin sona ermesinden itibaren cesaretlenmi ve lhanllara kar

146
bni Bibi ve Aksarayi eserlerinde, bu isimden Vasilyus olarak bahsederler.
147
Osman Turan, II. zzeddin Keykavuse Aid Bir Temlik-name, Zeki Velidi Togana
Armaan, stanbul 1955, s. 159.
148
Celaleddin Harzemahn bakads olan ve I. Alaaddin Keykubada eli olarak
gnderilmi olan Muhyiddin Tahir bin mer el- Harizminin oludur.
149
Bahi kelimesi aslen Uygurca olup Budist Rahibi demektir. Moollar zamannda bu,
Uygur harflerini bilen Ktip manasn ifade etmee balamtr. Nejat Kaymaz, Pervane Muineddin
Sleyman, Ankara 1970, s. 82, dpn. 120.
150
TA, zzeddin Keykavus II, Ankara 1971, c. 22, s. 56.
 54

ykmllklerini yerine getirmekte ar davranmaya balamt 151 . II. zzeddin

Keykavusun bu davranna beylerbeyi makamna atanm olana Hristiyan
daysnn tesiri de eklenince, elilere tahsilta kardeinden balamalarn sylemi ve
bor alan Turac Mahmudun ldn syleyerek, onlar geri evirmitir. Bunun
zerine eliler Tebrize dnerek Hlagye, II. zzeddin Keykavusun sylediklerini
ve Turac Mahmudun mirasnn borlarn onda birini karlamayacak durumda
olduunu sylemilerdir. Bunun zerine Hlag hem daha nceden Pervane
Muineddinden ald ikyet mektuplarnn hem de elilerinin byle bir davranla
karlamas nedeniyle olduka fkelenmi ve elilere bir yarl vererek II. zzeddin
Keykavusae ulatrmalarn buyurmutur. Sz konusu yarl da yle yazyordu
Sultan zzeddin bilsin ki o buraya gelince bizden ne iyilik beklediyse yerine getirdik.
stedii her eyi karladk. Hatta ihtiyac karlnda hazineden bor verdik. Rum
memleketleri iin giden elilerimize yz vermedi. Ne Rum vergisinden ne de bor
paradan hazineye bir ey girmedi. imdi eer balk gibi denizin dibine gitse veya ku
gibi havada usa bile, bundan sonra bizden aman dileyemeyecek ve elimizden
kurtulamayacaktr. II. zzeddin Keykavus, eline geen bu yarldan sonra yapt
hatann ve Pervane Muineddinin tuzann farkna varmtr. Ardndan II. zzeddin
Keykavus, Moollarla olan ilikileri dzeltmek ve vergi toplamak iin Konyaya
gelmitir. Burada altn ve mcevheratla ilenmi deerli eya ve mallar Hlagye
gnderilmek zere hazrlatmtr. Ancak, II. zzeddin Keykavus daha Ruzbeh
Ovasndayken Mool askerlerinin geliini duymu ve yola kma kararndan
vazgemitir 152 .

Mool elilerinin ardndan, Alncak Noyan kumandasnda Anadoluya giren

Mool ordusu, Erzincanda Pervane Muineddin tarafndan karlanmtr. Ardndan
Mool ordusu Erzincanda ihtiyalarn karladktan sonra hi durmadan Aksaraya
doru yola kmlardr. Mool ordusu yoldayken Pervane Muineddin, Fahreddin
Aliye haber gndermi ve onu IV. Rkneddin Kl Arslann tarafna gemeye
davet etmitir. Fahreddin Ali, bu davetle beraber birletirilmi Anadolu Seluklu
Devletinin vezirliinin de teklif edilmesiyle, gizlice IV. Rkneddin Kl Arslann

151
Nejat Kaymaz, Pervane Sleyman (13. yzyln birliki Emiri Muineddin Sleyman),
stanbul 1999, s. 28.
152
Aksarayi, a.g.e., s. 48-49. bn Bibi, a.g.e., s. 157-158. Ali Sevim-Erdoan Meril, a.g.e., s.
478.
 55

tarafna gemi fakat bunu kimseye belli etmemitir 153 . Onun bu davrannda,
Moollara kar konulamayaca ve devletin yarsna vezir olmaktansa hepsine vezir
olmann daha iyi olaca dncesi etkili olmutur.

Fahreddin Alinin IV. Rkneddin Kl Arslann tarafna getiinden haberi

olmayan II. zzeddin Keykavus, vezirini kardeiyle grmek, olaylarn asln
renmek ve mmkn olursa mnasebetleri dzeltmek zere Aksaraya
gndermitir. Fahreddin Alinin dnn bekleyen II. zzeddin Keykavus,
Fahreddin Alinin kardeinin vezirliini kabul ettiini renmitir. Ardndan Mool
askerlerinin geceleyin saldrmak amacyla Aksaraydan Obruk Hanna vardn
renen II. zzeddin Keykavus, lkesinin mdafaasn emirlerine brakp Antalyaya
gitmitir. II. zzeddin Keykavusu takiben, Mool ordusu ve IV. Rkneddin Kl
Arslan da Akehire gelmilerdir. Alncak Noyan, Akehire bal Kara-hykde;
IV. Rkneddin Kl Arslan, Altun-ta kynde klamlardr. II. zzeddin
Keykavusun kamasnn ardndan, Moollara kar Ali Bahadr, Uurlu ve
emseddin Yavta, asker toplayarak kar koymaya almlardr. Fakat Altun-aba
Kervansaray mevkisinde yaplan savata Seluklu kuvvetleri yenilerek ok sayda
l ve esir vermilerdir. Savatan kurtulmay baaran Seluklu emir ve askerleri ise
uc blgelerine kamlardr 154 .

b- zzeddin Keykavusun stanbula Gidii

II. zzeddin Keykavus, Antalyadayken Ali Bahadr araclyla Anadoludaki

Trkmenleri seferber etmeye alm ve bunda da baarsz olmutur. Ardndan son
bir mit olarak, Moollar yenilgiye uratan tek devlet olan Memluklarn sultan
Bayparsla ittifak kurmaya almtr. Trkmenler konusunda baarsz olan II.
zzeddin Keykavus, Bayparsla ittifak kurma abalar olumlu sonu vermitir. II.
zzeddin Keykavus bu dorultuda, 1262 Maysnda Bayparsa mektup yazarak,
beraberinde zerleri doldurulmam menurlar ve sancaklar gndermitir. II.
zzeddin Keykavus, gnderdii sancaklarn ve zeri bo olan menurlarn zerine
istenilen iktalarn yazlarak Memluk emirlerine datlmasn istemitir. Memluk
Sultan Baypars kendisine Anadolu zenginliklerinin snrsz olarak sunulmas

153
Aksarayi, a.g.e., s. 51-52.
154
bn Bibi, a.g.e., s. 159-160.
 56

zerine, II. zzeddin Keykavusun ittifak teklifini kabul etmi ve ona, am ve

Halepten asker gnderdiine dair bir haber ulatrmtr. Fakat Bayparsn askerleri
daha yola kmadan II. zzeddin Keykavus, Bayparsa Receb 660da (Haziran 1262)
bir mektup daha yazarak dmann ittifak rendiini ve Konyay kuatmaya
hazrlandklarn sylemitir. Bu sralarda Altnorda hkmdar Berke Han da, Sultan
Bayparsa mektup yazarak II. zzeddin Keykavusa yardm etmesini istemitir 155 .
Ani gelien bu durum karsnda Sultan Baypars yardm etme imkn bulamamtr.
II. zzeddin Keykavus da bunun zerine yanna ailesini, daylarn, baz emirleri ve
maiyetini alarak Antalyadan bir Kadrgaya binmi ve daha nceden haberleip
iltica talebine olumlu cevap ald Bizans mparatoru Mihael Paleologosun yanna
stanbula gitmitir 156 .

II. zzeddin Keykavus, stanbula vardnda, Mihael Paleologos tarafndan

hkmdarlara yarar bir ekilde karlanmtr. Mihale Paleologos bir zamanlar zor
duruma dm ve Sakarya zerinden Trkiyeye gelmi ve II. zzeddin Keykavus
tarafndan memnun edilerek geri gnderilmitir. Miahel Paleologos Anadoludaki bu
ksa ikametinden sonra, nce znik Rum mparatorluu tahtn daha sonra da Bizans
mparatorluu tahtn ele geirmitir 157 . Mihael Paleologos hem bu sebepten hem de
siyasi menfaatleri asndan II. zzeddin Keykavusu hkmdarlara mahsus bir
ekilde arlad gibi tekrar Anadolu Seluklu Sultanln ele geirmesi iin
yardm vaadinde bulunmutur 158 .

II. zzeddin Keykavus, stanbulda gnlerini geirirken dou da nemli

gelimeler meydana gelmekteydi. Bunlardan en nemlisi Altnorda hkmdarl
159
tahtna Berke Hann gemesiydi. . nk Mslman olan Berkenin 160 tahta

155
W. De Tiesenhausen, Altnordu Devleti Tarihine Ait Metinler, stanbul 1941, s. 123.
156
bn Bibi, a.g.e., s. 160. Akasarayi, a.g.e., s. 52. Tamara Talbot Rice, The Seljuks in Asia
Minor, London 1961, s. 76. erafettin Turan, Trkiye-talya likileri (Seluklulardan Bizansn Sona
Eriine ), c. I, Ankara 2000, s. 128.
157
Ostrogorsky, a.g.e., s. 411-412.Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler,
stanbul 1994, s. 271. Donal M. Nicol, Bizansn Soylu Kadnlar (On Portre 1250-1500), (ev:
zden Arkara), stanbul 2001, 3536.
158
bni Bibi, a.g.e., s. 160-161. Erdoan Meril, Bizansta Seluklu Hanedan Mensuplar,
XI. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, c. II, Ankara 1994, s. 718.
159
V. V. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, (Haz: Hakk Dursun Yldz), Ankara
1990, s. 529.
 57

gemesiyle beraber Cengiz mparatorluunun iki paras olan Altnorda ve lhanl

devletleri birbirlerine dman olmulardr 161 . Berke Han, Mslman olmas
nedeniyle putperest lhanl Devletiyle yollarn tamamen ayrm ve lhanl
Devletinin dmanlaryla ittifak abalarna girimitir. Bu amala Berke Han,
Memluk Sultan Bayparstan 162 lhanllara kar taarruzda bulunmasn ve Seluklu
Sultan II. zzeddin Keykavusa yardm etmesini istemitir. Baypars da buna karlk
olarak Berke Hana, Hz. Peygamberin Kureyli akrabalaryla savatndan
bahsedip, lhanllar zerine cihada tevik etmitir. Altnorda ve Memluklar arasnda
bu ekilde ittifak kurulurken II. zzeddin Keykavus, stanbuldan her iki tarafa
gnderdii eliler sayesinde ittifaka dhil olmutur 163 .

8- zzeddin Keykavusun stanbulda Tutuklanmas

II. zzeddin Keykavus, stanbuldaki gnlerini devlet ilerinden uzakta rahat

ve elence ierisinde geirmeye balamt. mparator Mihaelde, II. zzeddin
Keykavusa sunduu deerli hediyeler ve snrsz zgrlkle, bu yaam anlayn
desteklemi ve daha nceden tahtn almasna yardm edeceine dair vaadini de
unutturma abas ierisine girmitir. mparator Mihaelin byle davranmasnda
lhanllarla dost geinmeyi menfaatleri asndan daha uygun grmesinin nemli rol
olmutur.

II. zzeddin Keykavus, stanbulda gnlerini geirirken Anadoluda brakt

maiyetinden birok kimse gelerek, sultann hizmetine girmeye balamlardr.
Bunlardan birisi de IV. Rkneddin Kl Arslan Konyada kuatmaya alan ve
yenilip u blgelere kaan Ali Bahadrd. Ali Bahadr, Pervane Muineddine
yenilmesinin ardndan, u Trklerinin yanna gitmi ve burada biraz kaldktan sonra
yanna Emir-i ahur Uurluyu alarak stanbula, II. zzeddin Keykavusn yanna

160
Bu Berke Mslman olduundan, ordughnda domuz eti yenmesine izin vermez.
Wilhelm Von Rubruk, Moollarn Byk Hanna Seyahat 12531255, (ev: Ergin ayan), stanbul
2001, s. 6061.
161
Altnorda ve lhanl Devletleri arasndaki mcadelenin sebebleri iin bkz. lyas Kamalov,
Moollarn Kafkasya Politikas, stanbul 2003, s. 3864.
162
Baypars, 12601277 yllar arasnda Memluklu Devletinin sultanln yapmtr.
Ayrntl bilgi iin bkz. Kazm Yaar Kopraman, Msr Memlkleri Tarihi, Ankara 1989, s. 67.
163
A. Yu Yakubovskiy, Altn Ordu ve k, (ev: Hasan Eren), Ankara 1992, s. 4142.
Mehmet Suat Bal, Trkiye Seluklular, Msr Memluklar ve Altn Orda Devletinin lhanllara
Kar Kurduu ttifak, TAD, S. 17, s. 301304.
 58

gitmitir. Ali Bahadr, stanbula geldiinde mparator Mihael tarafndan izzet ve

ikramla karlanmtr. Ardndan mparator Mihael, Ali Bahadra II. zzeddin
Keykavusun emrine girmesi iin izin vermitir. Ali Bahadr II. zzeddin
Keykavusun hizmetine girmesine ramen arasra mparator Mihaelin verdii
dmanlarn defetme ilerini de yapm ve imparatorun takdirini ve sevgisini
kazanmtr 164 .

II. zzeddin Keykavus, maiyetinin devaml olarak stanbula gelip hizmetine

girmesinin ardndan glendiini hissetmi ve misafiri olduu mparator Mihaeli
tahtan indirme planlar yapmaya balamtr 165 . Bu plana gre II. zzeddin Keykavus
ve Emir-i ahur Uurlu, gezinti srasnda mparator Mihaelin yalnz kalmasn
kollayacaklar ve frsatnn bulduklarnda da onu ldreceklerdi. Fakat bu plan
uygulama frsat bulamamlar ve planlar mparator tarafndan renilmitir.
mparator Mihael ilk nce Emir-i ahur Uurlu ve Ali Bahadr sarayna artm ve
ardndan hibir eyden phelenmeyen sultann bu iki hizmetkrn tutuklatmtr.
Ardndan Mihael Paleologos, II. zzeddin Keykavusun yanna askerlerini
gndererek ailesiyle beraber tutuklatmtr. Sultan zzeddin tehlikesini tamamen
atlatmak iin bu sefer, Sultann adamlarna ynelen mparator Mihael, Sultann
adamlarna bir teklif sunmu ve canlarnn balanmas karlnda Hristiyan
olmalarn istemitir 166 . Sultann maiyetindekilerin ou bu teklifi reddetmi ve
ldrlmlerdir. Hatta mparator, ilk nce kendisine ok hizmeti geen Ali
Bahadr bu teklifini kabul etmedii iin ldrtmtr. Ardndan Emir-i Ahur
Uurluyu ldrtmek isteyen mparator, onun Ayasofyaya kamas zerine

164
bn Bibi, a.g.e., s. 161.
165
bn Bibi, II. zzeddin Keykavus, maiyetinden bir grubun ve days Kir Kedidin bir akam
arap ierlerken, ilerinden biri Atalarnn lkesinden uzaklap onlarn tahtndan mahrum kalmasna
ramen Rabbani destek ve yardmla Sultann saltanatnn ballarnn ve taraftarlarnn says byk
bir oalma gsterdi. Eer bir frsat bulunur Vasilyus (Mihael Paleologos) gezinti srasnda ortadan
kaldrlrsa, bu lkenin padiahl Sultana geer ve buras onun eski lkesine katlr. dediini ve
daha sonra bu konumay Sultan zzeddinin days Kir Kedid tarafndan Vasilyusa iletildiini syler.
bn Bibi, a.g.e., s. 161.Gerekten Sultan zzeddinin byle bir amac olsa da muhtemelen onu ihbar
eden kii days Kir Kedid deildir.
166
Rivayete gre, II. zzeddin Keykavus, stanbuldayken gizlice Hristiyan olmu ve kutsal
vaftiz suyuyla ykanmtr. Ayrca, II. zzeddin Keykavusun kutsal ikonalara sayg gstermesi onun
Hristiyanla getiine delil olarak gsterilmitir. Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, Ankara
1988, s. 334. Daha nceden de Seluklu sultanlarnn, Hristiyanlara ve Hristiyanla sayg
gstermeleri, onlarn Hristiyanla getiklerine dair sylentilere neden olmutur.
 59

geleneklere gre ldrmemi ve gzlerine mil ektirmekle yetinmitir. nk

geleneklere gre Ayasofyaya snan bir sulu balanrd 167 .

II. zzeddin Keykavusun tutuklanmasndan birka gn sonra mparator,

Sultan, annesini ve iki olu Gyaseddin Melik Mesud ve Rkneddin Keyumersi
Meri nehri aznda bulunan Enez (Enos) Kalesine hapsettirmitir (H. 660- M.
1262).

9- zzeddin Keykavusun Esaretten Kurtuluu, Gurbet Hayat ve lm

a- Esaretten Kurtuluu

II. zzeddin Keykavusun Enez Kalesine hapsedildii sene Altnorda

Hkmdar olan ve Mslmanl kabul eden 168 Berke Han 169 , nikhl ei170
tarafndan asker gndermesi ve Sultan zzeddini kurtarmas iin tevik edilmitir.
Berke Han, Aksarayiye gre birka bin asker, bn eddada gre 20 bin askeri
Kutlug Melik kumandasnda, Sultan zzeddini kurtarmas iin gndermitir. Berke
Hann askerleri o seneki iddetli souktan donan Tuna nehrinin zerinden atlaryla
geerek Enez Kalesine gelmiler ve kaleyi kuatmlardr 171 . Bu srada Berke Han
tarafndan grevlendirilen Bulgarlar da Balkanlarda mthi bir tahribata
girimilerdir. mparator Mihael, karsndaki bu mthi g nedeniyle daha fazla
dayanamam ve II. zzeddin Keykavusu vermek zorunda kalmtr 172 . Ardndan
Mool askerleri hapsedilmi olan dier Seluklu emirlerini de kurtararak, Berke
Hana gtrmlerdir 173 .

167
Aksarayi, a.g.e., s. 57.
168
Berke Han, daha Batu Han lmeden nce Mslmanl kabul etmiti. Wilhelm Von
Rubruk, a.g.e., s. 6061. W. De Tiesenhausen, a.g.e., s. 161. Berke Hann II. zzeddin Keykavusa
yardm etmesinde muhtemelen her ikisin de Mslman olmas bir etkendi.
169
Berke Han, 12561266 yllar aras Altnorda Devletinin hkmdarln yapmtr.
170
Berke Hann ei ayn zamanda Sultan zzeddinin halasdr. Aksarayi, a.g.e., s. 57.
171
bn eddad, a.g.e., s. 32. Aksarayi, a.g.e., s. 57.
172
bni Bibi, sadece II. zzeddin Keykavusun kurtarldn, annesi, kz kardei ve iki
olunun kurtarlamadn syler. Baypars Tarihnde Sultan zzeddinin iki olunun stanbulda tutsak
olarak kaldklarn ve Hristiyan olarak yetitirildiini syleyerek, bunu teyit eder. Buna karn Osman
Turan, stanbulda Sultan zzeddinin en kk olunun kaldn ve Melik Kostantin adn aldn
syler. bn Bibi, a.g.e., 161-162., bni eddad, a.g.e., s. 33., Osman Turan, Seluklular Zamannda
Trkiye, stanbul 1971, s.500.
173
Gregory Abl Farac, 1265 ylnda II. zzeddin Keykavusun Barakat (Berke olsa gerek)
hanedan tarafndan kurtarldn syler. Gregory Abl Farac, a.g.e., s. 585.
 60

II. zzeddin Keykavus, Krmda bulunan Berke Hann yanna geldiinde

huzura kmak istemitir. Berke Hann da fikri bu ynde olup o da II. zzeddin
Keykavusu byk bir orduyla beraber Anadoluya gndermek istiyordu. Fakat
Berke Han, II. zzeddin Keykavusun maiyetine byk bir ordu vermi olmasna
ramen, onu Anadoluya gndermemi, onun yerine lhanl topraklarndan
geemeyecei iin, mparator Mihaelin zerine gndermitir. Fakat II. zzeddin
Keykavus, Bizans topraklarna girdii zaman, Baypars tarafndan Bizansa eli
olarak gnderilmi olan Faris ad-din Akku al-mesudi tarafndan Sultan Baypars ve
mparator Mihaelin artk dost olduklar gerekesiyle engellenmitir 174 .

b- Gurbet Hayat ve lm

II. zzeddin Keykavus, Bayparsn elisi Faris ad-din Akku al-mesudi

tarafndan engellenmesinin ardndan Krma dnm ve Berke Han tarafndan daha
nce kendisine verilmi olan Sudak ve Sulhadda ikamet etmitir. II. zzeddin
Keykavus, Berke Hann, 1266 ylnda lmnn ardndan Altnorda tahtna geen
Meng Timur zamannda da kendine verilen iktada hayatn srdrm ve 1277de
lmne kadar burada yaamtr 175 .

Sultan zzeddin, Krmda ikamet ettii zaman ierisinde, Anadoluyla

balantsn koparmamtr. Zaman zaman yanna gelenlerle grt gibi bazen
mektup yazarak, Anadoluyla haberlemitir. Hatta bu mektuplarndan birini eski
veziri Fahreddin Aliye yazm ve maddi adan mkliyetini belirtmitir.
Fahreddin Ali, bu mektuba Pervane Muineddinin onay zerine olumlu cevap
vermi, birok deerli hediye ve ok miktardaki paray II. zzeddin Keykavusa
gndermitir. Yine II. zzeddin Keykavusun yazd mektuplardan birine, bu sefer
Pervane Muineddinin haberi olmadan cevap veren ve deerli hediyelerle, para
gnderen Fahreddin Ali bu sefer siyasi bir manevrann kurban olarak Pervane

174
bn eddad, a.g.e., s. 3. Aksarayi, Berke Hann II. zzeddin Keykavusun gelmesinden
hemen nce ldn ve bunu Sultann geliinin uursuzluuna yoran Moollarn, Sultan geldii
yoldan geri dndrp Krmda ikamet etmeye zorladklarn syler. Aksarayi, a.g.e., s. 57.
Aksarayinin bu sylemi byk ihtimalle yanl olsa gerektir. nk II. zzeddin Keykavus, Enez
Kalesinden 1262 ylnda kurtarlmtr. Buna karlk Berke Hann lm tarihi 1266dr. Bu yzden
II. zzeddin Keykavusun yolculuu 4 yl gibi uzun bir sre devam etmi olamaz.
175
W. De Tiesenhausen, a.g.e., s. 175.
 61

Muineddin tarafndan ihanetle sulanp Osmancuk Kalesine hapsedilmitir

(1271) 176 .

II. zzeddin Keykavus, lmyle beraber arkasnda alt oul brakmtr.

Bunlardan en k stanbulda esaret altnda kalm ve Melik Konstantin adn
almtr 177 . II. zzeddin Keykavusun bu evlad, slamdan haberdar olmayp,
tamamen Hristiyan olarak yetitirilmitir. II. zzeddin Keykavusun bundan baka
Mesud, Klarslan, Siyav (Cimri), Fermurz, Geyumers adnda be olu daha
bulunmaktayd.

II. zzeddin Keykavus, son defa Anadoludan ayrlnn ardndan bir daha
Anadolu Seluklu tahtna geememi, hatta Krma gidiinin ardndan bir Bizans
saldrs teebbs hari, byle bir iddia da bulunmamtr. Fakat soyundan gelenler
Anadolu Seluklu tahtnda hak iddia ettikleri gibi, bazlar bunda baarl
olmulardr. Bunlardan ilki Siyav, 1277 ylnda Krmdan gelip
Karamanoullaryla beraber Konyaya girmi ve tahtta hak iddia etmitir. Bundan
baka yine Mesud, babas Sultan zzeddinin lmnn ardndan, 1280 ylnda
Krmdan Sinopa gelmi ve uzun mcadeleler sonucu birincisi 12841296 yllar
aras ikincisi ise 13021310 yllar aras olmak zere tahta kmtr. Son olarak II.
zzeddinin oullarndan Fermurzun olu Aleddin Keykubad, Gazan Han
tarafndan Anadoluya getirtilmi ve 12981302 yllar arasnda Anadolu Seluklu
Devletinin sultanln yapmlardr.

Sultan zzeddinle ilgili en nemli ve en ilgin iddialardan birisi ise, onun

Krmda yaayan Gagavuzlarn atas olduuna dair iddiadr 178 . Buna gre Sultan

176
bn eddad, a.g.e., s. 2223.
177
Osman Turan, a.g.e., s. 500.
178
Seyyid Lokmann yazd Ouznameyi esas alarak Gagauzlarn Anadolu Seluklu
Sultan II. zzeddin Keykavusu takip ederek, Bizans mparatoru VIII. Mihael Paleologosa snan
Trkler olduu tezi, ilk defa Bulgar tarihisi Balasev tarafndan ileri srlmtr. Balasev, teorisini
Seyyid Lokman Ouznamesi ile o devrin Bizans kaynaklar zerine kurmutur. Balaseve gre
Ouzlar, Anadolu Seluklu Trklerinin torunlardr ve Gagauz ad Keykavustan geldiini kabul
etmektedir. rk, XIV. Ve XV. Yzylda Konya ve Karaman blgesinden Balkanlara gelen bu
Seluklu Trkleri, kelime bandaki k-leri g- olarak telaffuz ediyorlard.
Yazcolu Alinin Seluknamesini esas alan Wittek, Gagauzlarn Anadolu Seluklu Sultan
II. zzeddin Keykavusla birlikte Dobrucaya yerleen Seluklu Trklerinin torunlar olduklarn
Gagauz adnn da Balasevin ileri srd gibi Keykavustan geldiini kabul etmektedir.
 62

zzeddin ve maiyeti Krma gelmiler ve burada oalarak, Gagauzlarn atalar

olmulardr.

B- IV. Rkneddin Klarslann Mstakil Saltanat (1262

1266)

1- Rkneddin Klarslan Dnemi syanlar

II. zzeddin Keykavus, vergiyi ve borlar tahsil etmek zere gelen Mool
elileri Taceddin Mutez ve Tkelek Bahiye, kt davranm ve vergi tahsiltna
kardei IV. Rkneddin Kl Arslandan balamalarn syleyerek elileri geri
gndermiti. Bunun zerine lhanl hkmdar Hlagnn yanna dnm olan
eliler, balarndan geenleri ayrntl bir ekilde anlatmlardr. Hlag bunun
zerine nce II. zzeddin Keykavusa onu cezalandracana dair bir yarl
gndermi, daha sonra ise byk bir Mool ordusunu Anadoluya gndermitir 179 .

Mool ordusu Erzincana ulatnda IV. Rkneddin Kl Arslann veziri

Muineddin Pervane tarafndan karlanmtr. Muineddin Pervane Mool askerlerinin
ihtiyalarn karlam ve askerleriyle birlikte Mool ordusuna intisab etmitir.
Bunun ardndan Mool askerleri Aksaraya kadar gelmilerdir. Moollarn geliinde
haberdar olan ve o srada Ruzbeh Ovasnda bulunan II. zzeddin Keykavus, derhal
harekete geerek Antalyaya gelmi ve oradan da kadrgalarla stanbula kamtr.
II. zzeddin Keykavusun lkeyi terk etmesinin ardndan Moollarn desteini
kazanm olan IV. Rkneddin Kl Arslan Konyaya gelmi ve tahta
kmtr(1261) 180 .

Gagauzlarn Anadoludan geldikleri ve Seluklu Trklerinden olduklar Osman Turan, Halil nalck,
Kemal Karpat ve Faruk Smer gibi nl Trk tarihileri tarafndan da kabul edilmektedir.
Gagauzlarn menei hakknda bkz. Harun Gngr-Mustafa Argunah, Gagauz Trkleri
(Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyat), Ankara 2002, s. 6-12., Harun Gngr-Mustafa Argunah,
Gagauzlar (Gagauz Trlerinin Etnik Yaps, Nfusu, Dili, Dini, Folkloru Hakknda Bir Aratrma),
stanbul 1998, s. 16-21.
179
Aksarayi, a.g.e., s. 50-51.
180
Ali Sevim-Yaar Ycel, Trkiye Tarih (Fetih, Seluklu ve Beylikler Dnemi), Ankara
1988, s. 182. Cokun Alptekin, a.g.m., s. 324. Tamara Talbot Rice, a.g.e., s. 7879. Sultan IV.
Rkneddin Kl Arslann Moollar tarafndan tahta geirilmesinin ardndan Moollar Anadolu
Seluklular zerinde tahakkm kurmular ve bundan sonra istedikleri ehzadeyi iktidara getirdikleri
gibi istedikleri devlet adamlarn da diledikleri mevkiye atamlardr. Mikail Bayram, Anadolu
Seluklularnda Devlet Yapsnn ekillenmesi, Cogito, S. 29, stanbul 2001, s.70.
 63

IV. Rkneddin Kl Arslann tahta kmasnn ardndan II. zzeddin

Keykavusun stanbula gtrmedii adamlarndan Ali Bahadr ve Emir-i ahur
Uurlu, asker toplamlar ve Konyay kuatmaya teebbs etmilerdir. Buna karlk
Muineddin Pervane nderliindeki Seluklu askerleri, Mool askerlerinin de
yardmyla Altunaba Kervansaray yaknlarnda onlar yenilgiye uratmlardr.
Bunun zerine Ali Bahadr ve Emir-i Ahur Uurlu kaarak u blgelerine
gitmilerdir. Dier yandan, II. zzeddin Keykavusun adamlarnn tehlikesinin
farkna varan Pervane Muineddin, onlardan Mstevfi Sadr Necibeddin, Mrif-i
Mlk Sadr Kvameddin Erzincani, Kadasker Sivrihisarl Celaleddin, Seyfeddin Has
Kayaba, Kerimeddin Aliir, Emir-i Silah Bedreddin Gherta ve stadd-dar
Emineddin Yakut gibi nemli devlet ve ilim adamlarn tutuklatp, saraya getirtmi
ve ardndan ldrlmeleri iin Alncak Noyana gndermitir. Alncak Noyan da bu
nemli devlet ve ilim adamlarn ldrtmtr 181 . Bylece ilerde II. zzeddin
Keykavusun tahtta hak iddia etmesi ihtimalinde onu destekleyebilecek olan nemli
ahsiyetler ortadan kaldrlm oldu. Buna ramen henz Ali Bahadr ve Emir-i ahur
Uurlu tehlikesi atlatlmamtr. II. zzeddin Keykavusun bu iki adam Ankara ve
ankr blgesine giderek, burada karklklar karmlardr. Muineddin Pervane,
bunlarn zerine Fahreddin Arslandomu gndermitir. Fahreddin Arslandomu
kumandasndaki ordu bu isyan glkle bastrabilmitir 182 .

Ali Bahadr isyannn hemen ardndan Danimendiye Vilayetinde 183

Hurmaolu adnda baka biri ayaklanmtr. Hurmaolunun kard karklk
Kastomonu blgesine kadar yaylm ve Seluklu ordusunu, bir sre megul etmitir.
Yine II. zzeddin Keykavusun adamlarndan Emir-i ahur Esed, Salime Kalesinde 184
isyan etmitir. Aksaray ve evresini etkileyen Emir-i ahur Esedin isyan yaklak alt
ay kadar srm ve Krehir sbas Nureddin Caca tarafndan bastrlmtr. Yine

181
Alncak Noyan, bu nemli devlet ve ilim adamlarn ldrmesinin ardndan, geceleyin
ryasnda Alncak Noyana gayb leminden ar szler sylemilerdir. Alncak Noyan, uykusundan
uyandktan sonra maktllerin kabirlerinde nur belirtileri grm ve tm bunlara sebep olduu iin
Pervane Muineddine, ar hakaretler etmitir. bn Bibi, a.g.e., s. 164.
182
bn Bibi, a.g.e., s. 164. Nejat Kaymaz, Pervane Muind-din Sleyman, Ankara 1970, s.
108.
183
Bugnk Tokat ve evresi.
184
Salime Kalesi, Aksarayn dousunda Melendiz suyu zerinde bir kaledir. Nejat Kaymaz,
a.g.e., s. 110.
 64

ayn sralarda, daha nceden Pervane Muineddini, Yldz Da eteklerinde yenilgiyi

uratm ve lmle yz yze getirmi olan ah Melik isyan etmitir. Vaktiyle II.
zzeddin Keykavusun eski ve sadk adamlarndan olan ah Melik, Sultann
stanbula kamasnn ardndan, Moollara tabiiyetini bildirmi ve hayatn kurtarp,
IV. Rkneddin Kl Arslann hizmetine girmitir. ah Melik zamanla IV.
Rkneddin Kl Arslann hizmetinde ykselmi ve onun emir-i alemi 185 olduu
gibi Simre 186 sbalna atanmtr. ah Melik, Gedaze Kalesinde 187 isyan etmi
ve ah Melik isyann bastrmay da bizzat Pervane Muineddin zerine almtr.
Pervane Muineddin bir sre Mool askerleriyle desteklenmi Seluklu askerleriyle
Gedaz Kalesini kuatm fakat kaleyi drmeye muvaffak olamamtr. Kaleyi
alamayacan anlayan Muineddin Pervane, bunun zerine yeminle teminat vererek,
ah Meliki kaleden kartm ve yanna getirtmitir. Pervane Muineddin, ah
Melikin yanna gelmesinin ardndan szn tutmayarak, onu Moollara teslim etmi
ve ldrtmtr 188 .

IV. Rkneddin Kl Arslann tahta kt sene meydana gelen isyanlardan

bir dieri de Denizlideki u Trkmenlerinin 189 reisi Mehmet Bey isyandr. Mehmet

185
Emir-i alem, Sultann Rayeti Devlet denilen bayran tayan ve onu muhafaza eden
snfn emiri olup, maiyetinde alemdarlar vardr. Bkz. . Hakk Uzun arl, a.g.e., s. 35.
186
Simre, Amasyada civarnda bir yerdir. bni Bibi, a.g.e., s. 164 dpn. 280.
187
Gedaz Kalesi, bugn Tokatn Artova ilesine bal Gedaz kyndedir. Nejat Kaymaz,
a.g.e., s. 110.
188
Aksarayi, a.g.e., s. 56., Nejat Kaymaz, a.g.e., 08-110.
Arap tarihisi Ynn, bu hususta bn eddddan verdii naklen bilgide, ah Melikin bu
isyannn balangta Pervane ile onun arasnda Moollar artmak iin planl bir hareket olduunu
ve sonradan ciddiletiini ifade eder. Ynn, bu isyann Pervane Muineddin tarafndan Hlagnn
huzuruna kmamak iin ah Melike emir vererek karttn syler. Zira Ynnye gre o sralarda
Hlag, Berkeye yenilmi ve zgnd. Bu yzden de Pervane Muineddin bir cezaya urayaca
endiesiyle Hlagnn yanna gitmek istememi ve ah Melike dzmece bir isyan kartmas
sylemitir. Bunu kabul eden ah Melik, sz konusu kaleye gitmi ve burada beraberindeki 2 bin
askerle isyan kartmtr. Ardndan Pervane Muineddin isyan bastrmak amacyla kaleyi kuatmtr.
Kale kuatmas srasnda her iki tarafn askerleri anlamadan haberdar olmadklar iin canla bala
savamlar ve i ciddiye binmitir. Bunun zerine Pervane Muineddin, ah Melike gizlice haber
gndermi ve teslim olmasn isteyerek, affedilmesi iin lhanl nezdinde giriiminde bulunacan
vaat etmitir. Bu sefer ah Melik teslim etmeyi kabul etmemitir. Bunun zerine Pervane Muineddin,
trl vaatlerle ah Meliki ikna etmi ve kaleden inmesi iin ikna etmitir. ah Melik kaleden inice
yapt iin ortaya kmasn istemeyen Pervane Muineddin, onu Moollara teslim edip, ldrtmtr
(12621263 aras). Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 110.
189
Anadolu Seluklu Devletiyle, U Trkmenleri aras genelde bozuktu. Bunun ise belli
bal sebepleri vard. Bunlardan birincisi genellikle hayvanclkla uraan Trkmenlerin ve devletin
nemli miktarda vergi ald yerleik halkn topraklarna zarar vermesiydi. kinci bir nedende, devletin
 65

Bey, IV. Rkneddin Kl Arslann Seluklu lkesini ele geirmesinin ardndan, ona
balanmak istememi ve itaatini dorudan Hlagye bildirmitir. Hlag Han da
Mehmet Beyin itaatini kabul etmi ve ona Denizli, Honas, Dalaman ve evresinin
kendilerine tevcihatna dair bir sancak ve yarl gndermitir. Hlag Han ayrca
Kualak adl ahneyi de 200 bin adrlk bu Trkmen topluluunun bana
gndermitir. Mehmet Bey bir sre vergisini dorudan Hlag Hana vererek,
blgede zerkliini salamtr. H. 660 (M.1262) ylnda ise Hlag Han, Mehmet
Beyin sadakatini snamak amacyla ordusuna katlmaya davet etmitir. Mehmet Bey
ise bu durumdan kati vaziyette saknmtr. Bunun zerine Hlag bizzat IV.
Rkneddin Kl Arslana emir vererek, Mehmet Beyi cezalandrmasn istemitir.
Sultan Rkneddin Mehmet Bey zerine, kendi askerleriyle beraber Mool
kumandanlarnn katld bir sefer tertip edilmitir. Pervane Muineddinin
gayretleriyle Mehmet Bey zerine yaplan bu sefer baarl olmu ve Dalaman
ayna kadar u blgesi tekrar lke topraklarna katlmtr. Seferin baarl olmas
zerine Pervane Muineddin IV. Rkneddin Kl Arslan alarak Konyaya
dnmtr. Moollarn kumandan ise, askerlerini istirahat etmeleri iin yaylaklara
gndermitir. Tam bu srada Ermenek taraflarnda Karaman, Zeynl-Hac ve
Bunsuz 190 komutasnda 20 bin zrhl Trkmen Sultan zzeddinin haklarn korumak
bahanesiyle ayaklanm ve Konya taraflarna kadar etkili olmulardr. Hatta
Trkmenler, Konyay ele geirmek bile istemilerdir. Fakat o srada, bakentte
bulunan saltanat ordusu, Muineddin Pervane, nderliinde Gevele Kalesi 191

Snni Mslman olmasna ramen Trkmenlerin gebe bir hayat yaamas ve dolaysyla Snni
Mslmanln gereklerini yerine getirememeleri ve heteradoks bir inanca sahip olmalaryd. Son bir
nedende Anadolu Seluklu devlet adamlarnn zellikle ranl olanlarn Mool yanls bir politika
izlemeleri ve Moollar sayesinde Trkmenler zerinde bask kurmalaryd. Hatta bu ranl devlet
adamlar yznden birok yerde Trkmenler katliama tutulmu ve u blgelerine g etmek zorunda
kalmlard. Saydmz bu nedenler dolaysyla, Trkmenler, devlete devaml olarak kar
gelmilerdir. Anadolu Seluklu Devleti ise, askeri gcn balangtan itibaren Ahilere ve
Trkmenlere dayandrmas ve bunlardan Trkmenlerin kesin bir ekilde desteini kaybetmesinin
ardndan hzl bir ekilde zayflamtr. lyas Kamalov, Mool stilas ve Anadolu Kltrne Tesirleri,
Trk Dnyas Aratrmalar, S. 140, Eyll-Ekim 2002, s. 169170.
190
Bunsuz, bu ayaklanmadan nce, Trkmenlerin ve Mehmed Beyin desteini salamak
amacyla Pervane Muineddin tarafndan, IV. Rkneddin Kl Arslann emir-i candar yaplmtr.
Faruk Smer, Anadoluda Moollar, SAD, S. I, Ankara 1970, s. 51.
191
Son derece mstahkem olan ve Seluklu devrinde genellikle bir hapishane olarak
kullanlan Gevele Kalesinin, Konyann kuzeybatsnda bulunan Kaballa adl eski Bizans Kalesi ile
ayn olduu anlalmaktadr. Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 97, dpn.. 8.
 66

dzlnde isyan eden Trkmenleri yenmi ve bu isyan bastrmtr. Fakat bu isyan,

Karamanoullarnn ilk bamszlk hareketi olmas asndan nemlidir 192 .

2- Sinopun Yeniden Fethi

Moollara kar sadakatiyle vezirlik mevkisine kadar ykselen, II. zzeddin

Keykavusu lkeden uzaklatrp, zayf IV. Rkneddin Kl Arslan adna lkeyi
yneten Pervane Muineddin, merkezde ve eyaletlerde kendi dzenini kurup
yerletirdikten sonra, Moollara ve Sultana grd hizmetlerin karl olarak,
Anadoluda, mlkiyet haklar tamamen kendine ait olan bir araziye sahip olmak
istemitir. Pervane Muineddin, bylece kendisinin ve ailesinin geleceini teminat
altna almak istemitir.

19 Rebil-ahir 663 (19 Haziran 1265) tarihinde Hlag Han, Meragada

klkta bulunduu srada lm ve yerine byk olu Abaka Han 3 Ramazan 663
tarihinde (Cuma- 19 Haziran 1265) lhanl tahtna gemiti. Abaka Hann clusunu
tebrik iin evre ve metbu devletlerin hkmdarlar ve elileri Tebrize gelerek,
Abaka Han beraberinde getirdikleri hediyelerle kutlamlardr. Kutlama iin gelen
metbu devletlerin hkmdarlarn birisi de IV. Rkneddin Kl Arsland. IV.
Rkneddin Kl Arslan, Pervane Muineddinle Tebrize gelerek, yeni lhanl Hann
tebrik etmi ve armaanlarn sunduktan sonra, lkesine geri dnmtr. Pervane
Muineddin ise, IV. Rkneddin Kl Arslanla beraber Anadoluya dnmemi ve bir
sre daha Tebrizde kalmtr. Pervane Muineddin, burada geirdii ksa sre
ierisinde Pervane Muineddin, Hlag gibi, olunun da gvenini kazanm ve Sultan
II. Gyaseddin Keyhsrev ve Sultan II. zzeddin Keykavus zamannda elden km
olan topraklarn geri alnmas hususunda, bir yarl almay baarabilmitir. Bu yarl
1259 ylndan beri Trabzon Rum mparatorluunun 193 igalinde bulunan

192
Aksarayi, a.g.e., s. 53-55. Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 95-98. Osman Turan, a.g.e., s. 515-516.
Friedrich Karl Kienitz, Osmanllardan nceki Anadolu Trklerinin Politik ve Kltr Bakmndan
Dnya tarihindeki nemi, (ev: Mithat San), Belleten, S. 196, Ankara 1986, s. 287.
193
1204 ylnda stanbulun Latinler tarafndan igali zerine, Kommenos hanedan
Karadeniz blgesine gelmilerdir. Burada Grcistan Kraliesi Tamar, I. Andronikosun torunu ve ayn
zamanda kendi yeeni olan Aleksios Kommenosa asker vererek, Rioni Irmandan Sinopa kadar
uzanan ky eridinde bakenti Trabzon olan bir imparatorluk kurmasna yardm etmitir. Trabzon
Rum mparatorluu ksa srelide olsa Anadolu Seluklular ve lhanllarn hkimiyetine girmi ve
bunlarn metbusu olarak vergi vermitir. I. Manuel (12381265) dneminde Trabzon nemli bir ticaret
merkezi haline gelmi ve devletin glenmesinde nemli rol oynamtr. Devlet 1461 ylna kadar
evre devletlerle kurduu akrabalk ilikileri ve denge politikas sayesinde varln devam ettirmitir.
 67

Karadenizin en ilek limanlarndan olan Sinopun Pervane Muineddin tarafndan

geri alnmasna olanak salanmtr 194 . Bilindii gibi II. zzeddin Keykavus ve IV.
Rkneddin Kl Arslan arasndaki ekime srasnda Sinop, Trabzon Rumlar
tarafndan zapt edilmitir. Bu amala Pervane Muineddin, Sinopu tekrar ele
geirmek ve kendi mlkiyetine kaydettirmek istemitir.

Pervane, Sinopun fethine dair izni ve yetkiyi Abaka Handan elde etmesinin
ardndan Anadoluya dnm ve durumu usulen Sultana arz etmitir. Daha sonra
fethe hazrlanmak maksadyla iktas olan Tokat ve Niksar taraflarna gelmi ve
Sinopun muhasaras iin hazrlklara girimitir. Pervane Muineddin, Sinopun fethi
iin Danimend li ile Niksar, Samsun ve evresinden yaklak 4 bin kadar svari
toplamtr. Pervane Muineddin, toplad askerlerin tehizatnn tamamlanmasnn
ardndan, Sinop ehrine yrmtr. ehrin nne gelindiinde ise, Abaka Hann
verdii yarl kale kumandanna gsterilmi ve teslim olmas istenmitir. O srada
ehrin valisi olan Gaydan, Trabzon Rum mparatorluu da lhanlnn bir vassal
olmasna ramen bu yarl kabul etmemi ve kaleyi de teslim etmemitir. Bunun
zerine Pervane Muineddin ehri karadan kuatmaya balamtr. Deniz tarafndan
tamamen ak olmas ve buradan herhangi bir kuatma olmamas sebebiyle de Sinop
ehrine Canik 195 ten ok sayda Frenk askeri yardm iin gelmi ve ehri savunan
muhafz kuvvetlerini takviye etmitir. Gelen bu takviyenin ardndan kuatmann
sresi uzam ve her iki taraftan da ok sayda insan lmtr 196 .

1461e gelindiinde David Kommenosun vergi dememesi ve Avrupal Devletlerle ittifak kurma
abalarna girmesi yznden Osmanl Devletince Trabzon Rum mparatorluu topraklar
fethedilmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Marie Felicite Brosset, Grcistan Tarihi (Eski alardan 1212
Ylna Kadar), Ankara 2003, s. 412. M. V. Levenko, a.g.e., s. 236238. Donald M. Nicol, Bizansn
Son Yzyllar (12611453), (ev: Bilge Umar), stanbul 1999, s. 11. Georg Ostrogorsky, a.g.e., s.
390-393. Vasiliev, History of the Byzantine Empire 324-1453, Madison 1952, s. 506-579.
Ekonomisi, ticaret zerine kurulu olan Trabzon Rum mparatorluu, zenginlik kaynaklarn
gm, demir, ap, kuma ve siyah arap gibi yerel rnlerinin ihracna ve Bat rana yaplan transit
ticaretten alnan vergilere dayandrmtr.
194
Anonim Seluknameye gre, Trabzon Rum mparatorluu Sinopu aldnda, Pervane
Muineddin, asker gndermi ve bir hafta da Trabzon Rumlarna ait 12 kaleyi ele geirmitir. Fakat,
kaleler yerlemeye ve elde tutmaya elverili olmad iin yklmas daha uygun grlmtr. Bu
seferle, Sinop geri alnamamasna ramen, Trabzon Rum mparatorluunu haraca balamakla
yetinilmitir. Anonim, Selukname, s. 36.
195
Bugnk Samsun.
196
Aksarayi, a.g.e., s. 63. bn Bibi, a.g.e., s. 164. Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 112-113.
 68

Pervane Muineddin, Sinopun sadece karadan kuatlp alnamayacann

anlamasnn ardndan, kuatmann bir blmn denize kaydrmaya karar vermitir.
Bu amala bin kadar iyi donanml silahoru, beraberinde mancnklarla gemilere
bindirmi ve kalenin asl giri kapsnn bulunduu liman ksmndaki sahile sevk
etmitir. Bu sevk srasnda gemisi alabora olmu olan Tacd-din Kl adl bir
kumandan sahile kmay baarm ve ardndan kalenin giri kapsndan girerek ehri
fethetmeyi baarabilmitir. ehrin alnmasnn ardndan Pervane Muineddin, Tacd-
din Kln baarsnn zerine oturmu ve Abaka Hana, Sultan Rkneddin ve
bakalarna gnderilen fetihnamelerde fethin kendisi tarafndan yapldn
sylemitir 197 .

Pervane, Sinopa girmesinin ardndan, daha nceden kiliseye evrilen Cmi-i

Kebri tekrar cami haline getirtmi ve ehrin fethini kutlamak maksadyla yanna bir
medrese ina ettirmee balamtr. Ayrca caminin giri kapsnn zerine konan
kitabeye de kendi adndan baka, sultann dahi adn yazdrmayarak, ehrin fethinin
kendi abalar sonucu olduunu belirtmitir.

Pervane Muineddin, Sinopun fethini, etrafa mjdelerken bir yandan da IV.

Rkneddin Kl Arslandan Sinop vilayetinin temlikinin kendisine verilmesini
istemitir. IV. Rkneddin Kl Arslan, geliri ok fazla olan Sinop ehrini
balamakta zorlansa da bu ehrin kendisine verilmesini Abaka Han nezdinde
halletmi gzken ve Sinopun fethi ncesinde bunu sultana usulen bildiren Pervane
Muineddine, ehri balamak zorunda kalmtr. Sultan Rkneddin, Sinopun
fethinin ardndan Pervane Muineddini huzuruna arm fakat Muineddin Pervane,
Fahreddin Aliden gelen ve ierii muhtemelen kedi can gvenliiyle ilgili olan
mektup nedeniyle gitmemitir.

Sinop ehrinin temlikini zerine alan Pervane Muineddin olu Mehmedi naib
olarak Sinop ehrinin yneticiliine atamtr. 2 Austos 1277de Pervane
Muineddinin lhanl hkmdar Abaka Han tarafndan ldrtlmesinin ardndan

197
Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 112-113. bni Bibi bize kuatmann iki yl srdn sylese de
bu biraz abartldr. Zira, Abaka Han 1265 yl ortalarnda clus etmi, Pervane bu tarihlerde
Tebrizden dnm ve sefer hazrlklarna balamtr. Aada greceimiz gibi fethi mteakip 22
Cemaziyelahir 644da (04111266) IV. Rkneddin Kl Arslann katli vuku bulmutur. Buna gre
ehrin dmesi en fazla bir yllk bir sre ierisinde gereklemitir. Buna gre de ehrin dmesi
1266 ylnn baharna ya da yaz balangcna gelse gerektir. bn Bibi, a.g.e., s. 165. Nejat Kaymaz,
a.g.e., s. 113
 69

Mehmed Bey, istiklalini ilan etmi ve Pervaneoullar Beyliini kurmutur. Mesud

Bey zamannda beyliin topraklar biraz daha genilemi, Samsun ve Bafray da
iine almtr. Pervaneoullar 1322 ylna kadar devam etmitir. Bu tarihten sonra
Pervaneoullarnn beyi Gazi elebinin erkek evlad olmad iin, Candarolu
Sleyman Paaya beylii vasiyet etmitir 198 .

3- Rkneddin Kl Arslann ldrlmesi

Pervane Muineddin, II. zzeddin Keykavusu Anadoludan uzaklatrm ve

ardndan zayf Sultan Rkneddinin adna lkeyi ynetmeye balamt. Pervane, ksa
sre ierisinde merkezde ve eyaletlerde devlet adamlar arasnda gerekli temizlii
yapm ve istedii dzeni kurmutu. Pervane Muineddinin bu ekilde lke zerinde
tahakkm kurmas, balarda IV. Rkneddin Kl Arslan rahatsz etmi, daha sonra
Pervane ile aralarnda gizli bir gerginlik olumasna neden olmutur. bni Bibinin
anlattna gre, IV. Rkneddin Kl Arslan ile Pervane Muineddin arasndaki ilk
gerginlik Hatr-olu erefd-Din Mesudun 199 Nide serlekerliine 200 tayin
edilmesiyle balam, ardndan Pervane Muineddinin Sinopu kendine temlik
etmesiyle son haddine ulamtr. Aksarayiye gre ise IV. Rkneddin Kl
Arslann ve Pervane Muineddinin aras Sinopun muhasaras srasnda Sultan
Rkneddin tarafndan hakarete uram olan Taceddin Mutez ve etrafna
toplananlarn szleriyle alm ve bundan sonra Pervane Muineddin, sultana kar

198
Erdoan Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1997, s. 312313. . Hakk
Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988, s. 148149.
199
Aslen Zencanl (Hazar Denizinin gneybatsnda, Hemedann kuzeyi ve Kazvinin
kuzeybatsnda, Gney Azerbaycan topraklar iinde bir ehirdir) olan Hatr-olu erefd-Din
Moollarn Harezm lkesini igalleri srasnda ailesiyle beraber kaarak Konyaya gelmitir. Pervane
Muineddin ile arasnn iyi olmas nedeniyle beglerbegi makamna kadar ykselmitir. Fakat daha
sonra Pervane Muineddin ile aras alm ve o da Sultan Bayparsla anlaarak 1276 Haziranda
Kayseride isyan etmitir. Yine ayn yl isyan Moollar tarafndan bastrlm ve yakalanarak
ldrlmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Melek Gksu, erefeddin Hatirolu ve Moollara Kar
syan, Yksek Lisans Tezi, Konya 2000, s. 2162.
200
Seluklu idari biriminde en yksek grevli melik, sahib gibi adlar tamasna ramen,
Farsas ile serleker yani suba idi. Bu arada vilayet ad tamasna ramen, Kubadabad gibi,
idari birim yneticilerinin de suba unvan tamalar dikkati ekmektedir..
Suba unvan btn yaygnlna ramen, Mool idaresi dneminde etkinliini giderek
kaybetmitir. Herhalde idari bakmdan daha geni alanlar sz konusu edilmekte, bir kiiye (mesela
Muineddin Pervaneye) birka yerin subal verilebilmektedir. Dier tarafdan XIII. Yy. sonlarna
yaklatka serlekeri zikredilmemektedir. Bunun da olaan saylmas gerekmektedir. Zira subalarn
asl zellii askeri olduundan, lkenin i ve d askeri gvenliini lhanllar saladktan sonra, bu
unvana gerek yoktu. Tuncer Baykara, Trkiye Seluklularnda dari Birim, VD, S. XIX, Ankara
1985, s. 54.
 70

tavr almtr 201 . Pervane Muineddin bunun ardndan Abaka Hana, IV. Rkneddin
Kl Arslan Sultan Bayparsla ibirlii yapmakla sulayan bir mektup
gndermitir 202 .

Pervane Muineddinin yannda mni(ktip) olarak grev yapan Hatr-olu

erefd-Din Mesud, daha II. zzeddin Keykavusun lkesi ele geirilmeden nce
Pervane Muineddinden Nide sbalnn kendine verilmesi hususunda sz
almt. Hatta, o, bu sz zerine II. zzeddin Keykavusu lkeden uzaklatrmak
zere faaliyetlere girimi, bu amala da Sultan zzeddini lhanl hkmdarna
birka kez ikayet etmitir. Neticede II. zzeddin Keykavus lkesini terke mecbur
kalm ve Bizansa gitmitir. II. zzeddin Keykavusun gidiiyle Hatr-olu erefd-
Din Mesud istediine yani Nidenin idaresine ve gelirine sahip olmu, bu sayede de
servete, hrete ve kudrete sahip olmutur. Fakat Hatr-olu erefd-Din bu durum
karsnda gurura kaplm ve serkee hareketlere girimitir. II. zzeddin Keykavus,
Nide halkndan gelen ikyetler zerine birka kez ferman kartarak, Hatr-olu
erefd-Dini davranlar konusunda uyarmtr. Fakat bu fermanlar arkasnda
Pervane Muineddin gibi bir g bulunan Hatr-olu erefd-Din zerinde hibir etki
gstermemi ve bildii gibi davranmasna devam etmesine neden olmutur.
Arkasnda Pervane Muineddin olduu iin Hatr-olu erefd-Dine direk mdahale
etmekten ekinen IV. Rkneddin Kl Arslan, en azndan diliyle mdahale etmek
istemi ve bu amala da bir gece saraynda Pervanenin adamlar ve Hatr-olu
erefd-Dinin dostlar olan nedimleriyle otururken Nide vilayetini ereften alp
efkatli olmaya, adalet yaymaya, vefakrlk gsterip halka iyi davranmaya yatkn
olan bir bakasna vermek gerekir demitir. Baka bir konumasnda da IV.
Rkneddin Kl Arslan, Pervane Muineddine Sinopun mlkiyetini vermekteki
pimanln belirtmi ve Her zaman bir padiah hizmetisi, bir ehri ba olarak
ister. Pervanenin adamlar ve taraftarlar, atalarmzdan miras kalm olan
lkemize gz dikmiler, bask kurarak bizi kk grmeye balamlar, her gn bir
miktar hak ve yetkilerimizi budayp, onlar yok etmeye almlar ve btn
adamlarmz lke ynetiminden uzaklatrma gayreti iine girmilerdir. Eer byle
giderse, gelecek yl bizim artk lkenin ynetiminde saltanat asndan hibir

201
Aksarayi, a.g.e., s. 62-63.
202
Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 118.
 71

hkmmz kalmayacaktr. Yaplacak i, (lhann) yanna gidip iin asln, zalimlerin

her yeri tutmasndan dolay gelirimizin azaldn ona arz etmektir. O durumda eer
o bize, ecdad mlknden bir hisse vermese bile hi olmazsa, bizim iin daha iyi
olacak olan (lhann) kullarnn lkemize sahip olmasn salarz. Cihan
padiahnn lkesinden bir lke oluruz ve verginin okluundan baka bir tarafa
gitme tasasna gitme tasasna dmeyiz demitir. IV. Rkneddin Kl Arslann bu
konumalarndan haberdar olan Pervane Muineddin ve Hatr-olu erefd-Din,
Tokatta, IV. Rkneddin Kl Arslan ortadan kaldrmak iin plan yapmlar ve bu
i iin Moollar kullanmaya karar vermilerdir. Bu arada Abaka Handan Pervane
Muineddinin Sinopun alnmasnn ardndan yazd mektuba cevap gelmi ve IV.
Rkneddin Kl Arslann Mool yargucular ve emirleri nnde sorgulanmas ve
suu kantland takdirde de istediini yapmas hususunda yarl gelmitir. Bunun
zerine Pervane Muineddin, Anadoludaki Mool devlet erknn elde etmek iin ok
miktarda hediye hazrlam ve Hatr-olu erefd-Dinle beraber Krehirdeki
yaylaa gndermitir. Bu srada Anadoluda tmen beyi olarak Nabi Noyan
bulunmaktayd. Bundan baka Baynal Yargucu, Kerey, Abaktay, Toga-Timur gibi
baka beyler de vard. Hatr-olu erefd-Dinin Mool emirlerine hediyeleri
sunmasnn ardndan gerekli havann hazrlandna inanan Pervane Muineddin
yannda Abaka Hann yarl olduu halde Nabi Noyann yanna gelmitir.
Pervane Muineddin, Nabi Noyana Sultan Suriyelilerle ibirlii yapp, isyana
kalkmak istediyse de ona ben engel oldum. Onun iin bizi ortadan kaldrmay
dnmektedir. O, beni ldrp iimi bitirdikten sonra hi phesiz sizin varlnz
ortadan kaldrmak iin adam toplayacaktr. Zaten Rum askerleri her yanda
karncalar gibi coup tamaktadr. Eer onun dncesi kuvveden fiile kmadan ve
o, ok sayda asker toplamadan nlem alnmazsa, i rndan kar. diyerek,
nlem alnmas gerektiini ileri srmtr. Bu hususta Pervane Muineddin ilk nce
yakn dostu olan Nabi Noyan ikna etmi ve onun vastasyla da dier Mool
emirlerini ikna etmitir. Bunu zerine hep beraber Aksaraya gitmeye ve IV.
Rkneddin Kl Arslan oraya armaya karara verilmitir. Mool emirleri kendi
askerleriyle yola kmlar, Pervane Muineddinde yannda Hatr-olu erefd-Din,
Cacaolu Nureddin ve bunlara bal Danimendiye, Nide ve Krehir iktalarna
bal askerlerle birlikte Aksaraya doru yola km ve yolda Mool askerlerine
 72

katlmlardr. Bu arada, Konyaya ard ardna eliler yollanm ve Sultann Abaka

Han tarafndan gnderilmi olan mhim bir yarl hakknda grmek zere acele
olarak, Aksaraya gelmesi istenmitir. Bunun zerine IV. Rkneddin Kl Arslan
maiyetindekilerin uyarsna ramen veziri Fahreddin Aliye inanarak Aksaraya
Moollardan nce gelmi, Mool emirlerinin geldiini haber almasnn ardndan
onlar karlamak zere Krehir yoluna doru onlar karlamaya kmtr. Sultann
onlar karlamak zere beklediini renen Pervane Muineddin kafileden ayrlm
ve onlardan nce Sultann yanna varmtr. Pervane Muineddin IV. Rkneddin Kl
Arslann yanna vardnda, ona, hakaret varan tehdit dolu szler sylemitir. IV.
Rkneddin Kl Arslan, Pervane Muineddinin kstaha davranna ses
karamam sadece Aabey(ici), sarho musun veya uyuturucu(hai) mu aldn?
Diye sormutur. Bunun zerine Pervane Muineddin Evet! Beni senin uygunsuz
davrann sarho edip uyuturdu. Seni Borgulu Kalesinden ben karttm. Senin
saltanatnn dzeni, benim tedbirimle yoluna girdi. lahi takdir sebebiyle benim
hizmetimin hakkn tam olarak tanmadn. demitir. Bu bilgileri veren Aksarayi
Sultann olayn akabinde Nabi Noyan ile grtn ve ayn gn yannda
Fahreddin Ali olduu halde Aksaraya dndn, buna karlk Pervane ve Mool
kumandan ve askerlerinin ehrin batsna geerek Kulkul suyu etrafnda ordugh
kurduklarn sylemektedir. bni Bibi ise, bu ilk karlama hakknda daha ayrntl
bilgi verir. Buna gre, Moollar, Aksaraya geldiklerinde Taceddin Mutez tarafndan
bir ziyafet verilmi ve bu ziyafete Sultan da katlmtr. Bu ziyafet srasnda Moollar
Sultan, Pervane Muineddini ldrmek istedii gerekesiyle sktrmlar, ona,
Pervaneyi ldrmesi iin tevik edenlerin isimlerini sormular ve ertesi gne kadar
mddet vererek brakmlardr 203 .

Hadisenin bundan sonras iin en ayrntl bilgiyi, bni Bibide bulmaktayz.

nk Aksarayi, emrinde olduu Hatr-olu erefd-Dinin olaylardaki kt
rolnden dolay, buralar ksa gemi veya atlamtr. bni Bibiye gre IV.
Rkneddin Kl Arslan geceyi Aksarayda geirmi ve ertesi gn ziyafet sras
kendisinde olduu iin erkenden yola kp, Mool emirlerinin yanna gelmitir.
Zamann deti olarak, Sultan ve Mool askerleri ava kmlardr. Av srasnda

203
Aksarayi, a.g.e., s. 62-65. bn Bibi, a.g.e., s. 165-168. Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 114-120.
 73

Mool askerleri, Sultann etrafnda silahl olarak dolamlar ve onu devaml olarak
gz hapsinde tutmulardr. Avdan sonra IV. Rkneddin Kl Arslan adrna gelmi
ve yemek iin Mool emirlerini davet etmitir. Yemek srasnda kalabaln ve
scan tesiriyle sklan IV. Rkneddin Kl Arslan zerindeki yeleini (nime)
204
kartarak camedarna vermitir. Bu srada Mool emirlerinin gz Sultann
kemerindeki ok deerli hanerlere ilimi ve bakmak iin istemilerdir. Ardndan
Mool emirleri ellerindeki hanerlerle Sultan sktrarak Pervane Muineddini
ldrmek isteyenlerin adlarn tekrar istemilerdir. IV. Rkneddin Kl Arslan zr
dileyerek, byle bir isim olmadn sylemitir. Yine bni Bibinin naklettiine gre,
bu srada kan iti kakma srasnda sultann kadehine zehir boaltmlardr.
Kimilerine gre zehri boaltan Pervane Muineddinin bizzat kendisidir. IV.
Rkneddin Kl Arslan, zehirli arab imesinin ardndan mizacnda deime gelmi
ve ardndan otadan dar km ve atna binerek ehrin yolunu tutmutur. Sultan
yoldayken hizmetileri arkadan yetierek, geri dnmesi iin onu ikna etmilerdir. IV.
Rkneddin Kl Arslan otadayken Nabi Noyan ve Pervane otan dna km,
geride Hatr-olu erefd-Din ve birka Mool askeri kalmtr. Bunlar nce adrn
kapsn skmler ve ardndan zehir dolaysyla zayf dm olan sultan
tekmeleyerek dvmlerdir. Sonunda sultan yayn kiriiyle boarak, cann
almlardr 205 . Akasarayi ise Sultann lmn biraz daha deiik anlatmaktadr. Ona
gre IV. Rkneddin Kl Arslan zehirli arab itikten sonra zehirlendiinin farkna
varm ve otadan dar karak midesindeki zehri karmak maksadyla kusmaya
almtr. Fakat Moollar, buna izin vermemi ve onu alp otaa sokmulardr.
Ardndan IV. Rkneddin Kl Arslan zehrin etkisiyle bir sre sonra hayatn
kaybetmitir (22 Cemaziyelahir 64431.03.1266) 206 . Bir baka yazar olan Gregory
Abl Farac, Sultann otada kementle boulduunu yazar 207 . Dnemle ilgili
tasavvufi bir kaynak olarak nemli bir yer tekil eden Ariflerin Menkbelerinde,
Ahmed Eflaki de IV. Rkneddin Kl Arslann lmn tasavvufa dayandrarak

204
Camedar, elbiselerini muhafaza etmekle vazifeli saray grevlisidir.. zden Ssl,
Tasvirlere Gre Anadolu Seluklu Kyafetleri, Ankara 1989, s. 2.Kemal Gde, Trk-slam Kltr ve
Medeniyeti Tarihi, Isparta 1997, s. 124.
205
bn Bibi, a.g.e., s. 168-169.
206
Aksarayi, a.g.e., s. 65.
207
Gregory Abl Farac, a.g.e., s. 587.
 74

anlatr. Ona gre Sultan, Aksaraya Moollarn yanna gitmeden nce Mevlanaya,
gidip gitmemesi hususunda fikrini sormu Mevlana da gitmemesini sylemitir.
Fakat ard ardna gelen eliler neticesinde Sultan gitmeye mecbur kalm ve
gittiinde de boynuna yayn kirii geirilip bodurulmutur. Sultan Rkneddin
bodurulduu srada Mevlana diye barmtr. Bu srada ise Mevlana ise, zurna ve
bearet getirtip kulann dibinde aldrtmtr. Sebebini sorduklarnda IV.
Rkneddin Kl Arslann lrken adn sylediini ve duymamak iin bu yola
bavurduunu sylemitir 208

Sabah olunca IV. Rkneddin Kl Arslann fazla arap imekten hasta

olduu, ilan edilmi ve onu tamak iin bir mahfe yaptrlmtr. Ardndan Sultan
tayan mahfe Konyaya doru yola kmtr. IV. Rkneddin Kl Arslan, bu
ekilde ayn 26snda Konyaya getirilmesinin ardndan Sultanlar Trbesine 209
getirilerek, gmlmtr 210 . Yirmi sekiz yanda len IV. Rkneddin Kl Arslan,
ardnda henz bebeklik anda bir erkek evlad brakmt. Gyaseddin Keyhsrev
adn tayan bu bebek, bni Bibiye gre iki buuk Aksarayi gre alt, Ebul Faraca
gre ise drt 211 yandayd. IV. Rkneddin Kl Arslann kk yataki bu ocuu,
Pervane Muineddin ve Fahreddin Alinin abalaryla tahta karlm ve kendisini
tahta karanlarn glgesinde hkmdarlk yapmtr.

208
Ahmed Eflaki, a.g.e., s. 324-325.
209
Sultanlan Trbesi, Konyada Aleddin Tepesinin kuzeyinde ve Aleddin Camisinin
kuzey ynne bitiik olan bir trbedir. Seluklu Sultanlar iin, Sultan II. Klarslan tarafndan
yaptrlmtr.
210
Anonim, Selukname, s. 36.
211
Gregory Abl Farac, a.g.e., s. 587.
 75

V. BLM

KARDE DEVR KOMU LKELERLE LKLER,

DEMOGRAFK YAPI, EKONOM ve MMAR

A- Karde Dnemi Kou lkelerle likiler

Anadolu Seluklularnda karde dneminde, ierisinde yaad taht

kavgalar ve Mool istilas nedeniyle, komu devletlerle ilgilenememi, kurduu
ilikiler ise kesintili olmutur. Anadolu Seluklularnn dousundaki Ermenilerin,
Grclerin ve kuzeydeki Trabzon Rum mparatorluunun Mool istilas altnda
bulunmalar, bu devletlerle olan ilikileri durma noktasna getirmi, olan ilikilerde
Sinopun alnmasndaki gibi Moollarn izniyle olmutur. Moollar, Anadoludaki
hkimiyetleri sresince, buradaki devletlerin anlamazlklarn kendi menfaatleri
dorultusunda grmediinden, herhangi bir byk atmaya izin vermemi, kan
ufak apl atmalar da bymeden nlemitir. Anadolu Seluklularn Anadolunun
dousundaki ve kuzeyindeki politikas, Mool tahakkm altnda belirlenirken,
batdaki ve gneydeki politikas ise Mool tahakkmn engellemek gayesiyle
olumutur. zellikle gneydeki Memluklularla olan ilikiler, Mool istilasna kar
destek ve zm bulma gayretleri iinde olmutur. Mslman olan Memluklular,
putperest Moollara(lhanllar) kar Altnorda hkmdar Berke Hann yardm
isteklerine cevap vermiler, fakat bu yardm gerekletirecek vakti bulamamlardr.
Batdaki Bizans Devleti ise, topraklarn tekrar ihya etme abasna girmi ve
Moollarla arasn bozmama yani denge politikas nedeniyle, Anadolu
Seluklularyla ilikilerini gncel konjonktre gre belirlemi, II. zzeddin
Keykavusun stanbula gelmesi ve yardm istemesi olaynda olduu gibi, szde
farkl icraatta farkl davranmlardr.

1- Moollarla likiler

Anadolu Seluklular, Mool kumandanlarndan Baycu Noyanla yaptklar

Kseda Savanda ar bir yenilgi almlardr. Anadolu Seluklular, aldklar bu
ar malubiyetin ardndan, vezir Mhezzibddin Alinin abalaryla Baycu
Noyanla anlama yapm ve Moollarn vassal olmay kabul etmilerdir(1244).
 76

Ertesi yl ise Baycu Noyann bitmek bilmeyen isteklerinden ve basklarndan bkan

II. Gyaseddin Keyhsrev, Sahib emseddini, Altnorda hkmdar Batu Hana
gndermi ve metbu olma isteini bildirmitir. Batu Hann bunu kabul etmesi
zerine, Anadolu Seluklular Altnorda Devletine tbi bir devlet haline gelmitir.
Moollarla imzalanan antlamadan bir yl sonra, II. Gyaseddin Keyhsrevin lmesi
zerine tahta olu II. zzeddin Keykavus kmtr. II. zzeddin Keykavusun tahta
gemesinin ardndan Moollar, Gyk Hann tahta geiini kutlamak amacyla II.
zzeddin Keykavusu bakent Karakuruma davet etmilerdir. II. zzeddin Keykavus,
bu ar tabiiyet izhar nedeniyle gitmek istememi, yerine kardei Melik Rkneddini
gndermitir. Melik Rkneddin, yaklak yl kadar sren bu yolculuunda Mool
hkmdar Gyk Handan, Anadolu Seluklularnn hkmdarlna dair bir yarl
alabilmeyi baarabilmi ve Anadoluya dnmtr 212 .

Anadoluya dnen Melik Rkneddin, vezir Sahib emseddini ortadan

kaldrmasnn ardndan, kardeine gnderdii haberciler vastasyla Gyk Hann
yarln bildirmi ve taht kendisine devretmesini istemitir. Haliyle bu durumu
kabullenmeyen II. zzeddin Keykavus, kardei IV. Rkneddin Kl Arslanla
savamay semitir. ki taraf arasnda Sultan Kervansaray yaknnda yaplan sava,
II. zzeddin Keykavus kazanm, buna ramen Celaleddin Karatayn abalaryla,
hem Seluklu tahtnn erefini korumak hem de Moollar tatmin etmek maksadyla
karde ayn anda tahta karlmtr 213 .

1253 ylnda Moolistanda toplanan kurultayda, Cengiz mparatorluu tekrar

ehzadeler arasnda paylatrlmtr. Bu paylama gre Ceyhun Nehrinden Msra
kadar ran, Azerbaycan, Anadolu, Suriye ve Msr ieren topraklar Meng Kaann
en kk olu Hlagye verilmitir. Hlag, kendisine verilen bu topraklara
ulaabilmek iin alelacele 1253 baharnda harekete gemi ise de, ancak 1255 ylnda
ran topraklarna ulaabilmitir. Hlagnn yolculuunun bu kadar uzun srmesinin
nedenini kaynaklar Batu Hann Hlagnn gelmesini istememesine balarlar.

212
bn Bibi, a.g.e., s. 117.
213
brahim Artuk, II. Keyhsrevin Olu Adna Kesilen Sikkeler, Malazgirt Armaan,
Ankara 1972, s. 283.
 77

Nitekim Hlag, ancak Batu Hann lmnden sonra Ceyhun nehrini geebilmitir
214
.

Hlag, Ceyhun Nehrini gemesinin ardndan kendisine Mugan klak

olarak semi ve burada bulunan Baycu Noyana blgeyi boaltmasn sylemitir.
Baycu Noyan, Hlagnn bu emri zerine klak bulma amacyla Anadoluya
ynelmitir. Baycu Noyann Anadoluya yneliini tehdit olarak alglayan, II.
zzeddin Keykavus, asker toplayarak Baycu Noyann karsna kmtr. II.
zzeddin Keykavus, nemli bir devlet adam olan Fahreddin Arslandomuun
kendisin, terk etmesi sebebiyle ar bir yenilgiye uram ve znik Rum mparatoru
Laskarisin yanna kamtr. II. zzeddin Keykavusun kamas zerine Baycu
Noyan, IV. Rkneddin Kl Arslann Anadolu Seluklu tahtna kmasn
onaylamtr (16 Safer 6554 Mart 1257).

IV. Rkneddin Kl Arslann tahta kmasn salayan Baycu Noyan, lhanl

hkmdar Hlagnn Badat Seferi iin kendisini Mugana armas zerine,
Anadoludan ayrlmtr. Bunu frsat bilen II. zzeddin Keykavus, Laskarisin
yanndan beraberinde 3 bin Frank askeriyle dnm ve Rebil-ahir 655de (3 Mays
1257) Seluklu tahtn tekrar ele geirmitir. IV. Rkneddin Kl Arslan, kardeinin
Konyay ele geirmesi zerine Hlagnn yanna Tebrize gitmi ve destek
aramtr. Hlag, IV. Rkneddin Kl Arslana 10 bin asker vermi ve Anadoluya
gndermitir. ki karde arasnda savan muhakkak olduu bu dnemde, Sultan
Aleddinle beraber Trkistana giden fakat II. Aleddin Keykubadn lmesi zerine
bu yolculuu onsuz tamamlayan, tecrbeli devlet adam Turac Mahmud,
Anadoluya gelmi ve iki karde arasndaki ihtilaf zmtr. Bu zme gre
Anadolu iki karde arasnda paylatrlmtr. Daha sonra lhanl hkmdar
Hlagnn yanna giden kardeler, bu zm Hlagye de onaylatmlardr. 1260
ylnda Moollarn, Memluklulara yenilmesinin ardndan II. zzeddin Keykavus,
Moollara kar ykmllklerini yerine getirmede ar davranmaya balam, gelen
Mool elilerine de kt davranmtr. Moollar bunun zerine Alncak Noyan
komutasndaki bir orduyu II. zzeddin Keykavus zerine gndermilerdir. II.
zzeddin Keykavus ise Moollar nnde durmann imknsz olduunu anlad iin

214
lhan Erdem, a.g.e., s. 119120.
 78

nce Antalyaya, oradan da stanbula kamtr. II. zzeddin Keykavusun stanbula

kamas zerine Moollar, Seluklu lkesinin tamamn IV. Rkneddin Kl
Arslana vermiler ve onun hkmdarln onaylamlardr. IV. Rkneddin Kl
Arslan, 1266 ylnda Moollar tarafndan ldrlnceye kadar lkeyi ynetmitir.

Anadoludaki Mool hkimiyetin deindikten sonra Moollarn Anadoluyu

ynetim ekillerine bakalm. Moollar, Anadoludaki hkimiyetlerini, Noyan denilen
asil ordu komutanlar sayesinde salamtr. karde devrinde de, Mool
askerlerinin Anadoluda iki tane komutan olmutur. Bunlardan birincisi 1243den
1256ya kadar Anadolu zerinde tahakkm kuran Baycu Noyan, ikincisi ise
1257den 1271e kadar Anadolu Moollarnn kumandan olan Alncak Noyandr.
Baycu Noyan ve Alncak Noyan, bu sre ierisinde Anadolunun kaderini
belirlemilerdir.

2- Ermenilerle likiler

Ermeniler, karde devrinde Dou Anadolu ve Kilikya blgesi 215 olmak

zere iki ana blgede yaamlardr. Anadolu Seluklularnn Dou Anadoludaki
Ermenilerle neredeyse hibir problemi olmam, Kilikya blgesindeki Ermenilerle
ise ufak tefek sorunlar olmutur. Kilikya Ermenilerinin sorunlar genellikle
blgedeki Trkmenlerle olmutur.

Anadolu Seluklularyla, Kilikya Ermenilerin hemen hemen tek atmas

Bragana Kalesi yznden olmutur. 1245 ylnda Seluklularn kaleyi fethetmeleri
zerine Kilikya Ermenileri harekete gemi ve 1248 ylnda kaleyi geri almay
baarmlardr 216 .

Kilikya Ermenilerinin, genelde Trkmenlerle sorunlu olduunu sylemitik.

Trkmenler, Ermenilerin zerine yaptklar kk apl birok seferin dnda, iki
defa byk sefer dzenlemilerdir. Bunlardan birincisi, 1254 ylnda Maran ova ve

215
I. Sleyman-h, 1082 ylnda, ukurovay fethedince blgeye Trkleri yerletirmi,
Suriyeden din adam getirerek de blgeyi slamlatrmaya almtr. Fakat onbe yl sonra Hal-
Bizans istilalar ve dou da Trklerin hareketleriyle iyice skan Ermeniler, Kilikya blgesine g
etmek zorunda kalmlardr. Ermeniler, blgeye g ettikten sonra blgedeki Trkleri ldrerek ve
ge zorlayarak blgenin etnik yapsna hkim olmulardr. Ermeniler, daha sonra Hal komular ve
jeopolitik imknlar sayesinde de birka asr blgede varlklarn devam ettirmilerdir. Osman Turan,
Seluklular Zamannda Trkiye, s. 510.
216
Osman Turan, a.g.e., s. 476.
 79

ormanlarndan kan Aaerilerin dzenledii seferdir. Aaerilerin hedefi

Ermeniler olmasa da, Anadolu, am beldelerinin yannda, Kilikya Blgesini de istila
etmilerdir 217 .

kincisi ise 1254 ylnda Sarum Bey idaresindeki Karamanl Trkmenlerin

yapt seferdir. Sarum Beyin yapt bu sefer zerine, Ermeni Kral Hetum 1259
senesinde Ereliye kadar sefer dzenleyerek buna cevap vermitir 218

3- znik Rum mparatorluu ve Bizans le likiler

1261 ylna kadar Anadolu Seluklularnn, Bizans ile dorudan bir

mnasebeti olmamtr. nk o sralarda, Ege ve Gney Marmarada, Latin
istilasndan kaan Bizans asilzadelerinden Theodoros Laskarisin kurmu olduu,
znik Rum mparatorluu bulunmaktayd. znik Rum mparatorluu, Mool
istilasndan ekindikleri iin Anadolu Seluklularn zor durumda brakacak
hareketlerde bulunmamlar, daha ziyade Anadolu Seluklularnn varln devam
ettirmesine ynelik siyaset takip etmilerdir. nk Moollar karsnda Anadolu
Seluklularnn yklmas demek, znik Rum mparatorluunun Moollarn yeni
hedefi olmas anlamna gelmekteydi. Anadolu Seluklular, znik Rum
mparatorluuyla, taht kavgalar ve uc blgelerindeki kontrol edilemeyen
Trkmenler yznden fazla ilgilenmemilerdir. Ancak VIII. Mihael Paleologosun,
znik Rum mparatorluu topraklarndan kaarak Seluklu topraklarna gelmesiyle,
yok denilebilecek kadar az olan iki lke ilikilerine biraz heyecan gelmitir. Mihael,
Seluklu topraklarna geldii zaman II. zzeddin Keykavus tarafndan olduka iyi
karlanm ve lkesine geri dnnceye kadar Seluklu lkesinde misafir edilmitir.
Mihael, znik Rum mparatorluu topraklarna dnnn hemen akabinde nce
znik tahtn ok fazla bir sre gemeden de 1261 ylnda Bizans tahtn ele
geirmitir. Mihael, Bizans tahtn ele geirdikten sonra Bizans topraklarn tekrar
ihya etme abalarna girimi ve bu yzden de douya olan ilgisinde bir azalma
meydana gelmitir. Fakat ok fazla bir sre gemeden Alncak Noyana yenilmi
olan Anadolu Seluklu Sultan II. zzeddin Keykavusun, 1262 yaznda kaarak
stanbula gelmesiyle tekrar blgeye olan ilgisinde bir canlanma meydan gelmitir.

217
Osman Turan, a.g.e,. s. 477.
218
Osman Turan, a.g.e., 519.
 80

mparator Mihael, II. zzeddin Keykavusa eskinin bir kran olarak ok iyi
muamele etmi ve ona lkesini tekrar ele geirmede asker destei iin sz vermitir.
Fakat mparator Mihael, II. zzeddin Keykavusa vermi olduu asker destei szn
Mool tehlikesine maruz kalmamak iin yerine getirmemi, onun yerine II. zzeddin
Keykavusun rahat ve lks iinde yaamasn salayarak onu oyalamtr. mparator
Mihael, allagelmi Bizans politikas dorultusunda, II. zzeddin Keykavusu
Anadolu Seluklu Devletine kar bir koz olarak kullanmay dnmtr. Fakat
mparator Mihaelin dncesinin aksine bir sre sonra II. zzeddin Keykavus,
stanbulu ele geirme hayallerine kaplm, bunu haber alan Mihael ise Sultan ve
maiyetini tutuklattrmtr. II. zzeddin Keykavus, bir sre mparator Mihaelin
tutsa olarak Enez Kalesinde kalm ve bu durum onun Altnorda hkmdar Berke
Han tarafndan kurtarlmasna kadar devam etmitir.

Bizans Devletinin 12461266 yllar arasndaki devletleraras politikasna

bakacak olursak, Bizans Devletinin denge politikas yrttn syleyebiliriz.
Nitekim Bizans Devleti, bu dnemde birbirleriyle dman olan Altnorda-Memluk ve
lhanl devletleri arasnda taraf olmam, dolaysyla bu devletlerden hibirisiyle
kar karya gelmemitir. Bu adan bakarsak lhanllarn bir metbusu olan Anadolu
Seluklularna kar politikalar da bu ynde olmutur.

mparator Mihaelin, Anadolu Seluklu topraklarna snr olan Bizans

topraklarn, buray korumakla grevli yerli halkn elinden almas ve grevi dzenli
orduya devretmesiyle, Moollar nnden kaan Trkmenler burada stnl ele
geirmilerdir. Trkmenler daha sonra Anadolu Seluklu Devletinin uc blgesinde
yava yava gelimeye balamlar ve Anadolu Seluklularnn yklndan sonra
kurulacak olan beyliklerin temellerini atmlardr.

4- Trabzon Rum mparatorluuyla likiler

Trabzon Rum mparatorluu, Moollarn Anadoluya geliine kadar Anadolu

Seluklularna vergi vermi, Moollarn geliiyle de onlarn metbusu olmay kabul
etmilerdir.

karde devrinin alkantlarn frsat bilen Trabzon Rum mparatoru I.

Manuel, 1259 ylnda IV. Rkneddin Kl Arslan ve II. zzeddin Keykavusun kendi
aralarnda savat dnemde ya da her ikisinin de lhanl hkmdar Hlagnn
 81

yannda olduklar bir srada, Sinop ehrini igal etmitir. Hemen buna karlk
vermek ve ehri geri almak isteyen Pervane Muineddin ise Sinop zerine asker sevk
etmi, Sinop evresindeki oniki kaleyi ele geirmesine ramen Sinopu alamamtr.
Bu kaleleri de konumu dolaysyla elde tutmaya imkn olmadna inanan Pervane
Muineddin, kaleleri yktrmtr. Ardndan Trabzon Rum mparatorluunun vergi
vermeyi kabul etmesi zerine sefer sona erdirilerek geri dnlmtr. 219

Samsunla beraber Karadenizin en ilek liman Sinopun elden kmas ksa

zamanda etkisini gstermi ve Sinop-Sivas-Halep-Msr hattndaki Anadolu Seluklu
ticareti sekteye uramtr. Buna derhal zm bulmak isteyen ve ziyadesiyle de
ahsi menfaatlerini dnen Pervane Muineddin, Abaka Hann clusunu frsat
bilmi ve tebrik amacyla gittii Tebrizde Sinopun geri alnmasna dair bir yarl
almay baarmtr. Ardndan Sinop zerine sefer dzenleyen Pervane Muineddin,
Sinopu geri alm ve Sultann Rkneddinin onayyla da kendi temlikine almtr.

5- Memluklularla Olan likiler

1250 ylnda Eyybilerin yerine kurulan Memluklular, bu tarihten itibaren

Ortadouda byk bir g olarak ortaya kmlardr. Sultan, ordusu ve ordu
kumandanlar Kpak Trk olan Memluklular, ilk olarak 1260 ylnda daha nce hi
yenilmemi olan Moollar yenerek glerini kantlamlardr.

Memluklular, Anadolu Seluklularndan ziyade, etki ve genileme

alanlarnn att lhanl Devletiyle sava halinde olmular ve bu nedenle
putperest lhanl Devletinin dman Altnorda ile ittifak halinde olmulardr.
Altnorda ile ittifak kuran Memluklular, Altnorda hkmdar Berke Hann istei
zerine Anadolu Seluklularyla da ilgilenmilerdir. zellikle II. zzeddin
Keykavus, Bizansa kamadan nce mektupla yardm istedii Memluklular
tarafndan olumlu karlanm, fakat yardm uygulayacak vakitleri olmamtr 220 .
Buna ramen Memluklularn Anadoluya ilgisi azalmam, 1277de Sultan
Bayparsn Anadoluya geliine kadar devam etmitir.

219
Anonim, Selukname, s. 36.
220
Erdoan Meril, Bizansta Seluklu Hanedan Mensuplar, XI. Trk Tarih Kongresi
Kongreye Sunulan Bildiriler, c. II, Ankara 1994, s. 718. Abdlkadir Yuval, lhanllar Tarihi (Kurulu
Devri), Kayseri 1994, s. 9798.
 82

te yandan, Sultan zzeddin, Bizansa kamasnn ardndan Altnorda ve

Memluklarla ilikisini kesmemi, tekrar Seluklu sultanln elde etmek iin
almalar yapmtr. Fakat bunu baaracak frsat ve destei bulamamtr.

B- Karde Dnemi Demografik Yap

1-Rumlar

Anadoluya Rum diyar adn veren Rumlar, Trkler blgeye gelmeden

nceki halklarn en kalabalk olandr. Rumlar, Helenlerden nce de Anadoluda
yaamlar, Trklerin Anadoluya geliiyle de yaamaya devam etmilerdir 221 .

Rumlar, karde devrinde dini serbestliklerinin de en st dzeyde olmas

nedeniyle olduka rahat yaamlardr. Onlarn rahatn bozan, doudan Moollarn
nnden kalabalk kitleler halinde kaan ve genelde uc kesimlerine yerleen
Trkmenler 222 olmutur. Trkmenlerin ok kalabalk kitlelerle zellikle bat
blgelerine gelmesi, buradaki Rumlarn nfuslarnn oransal olarak azalmasna neden
olmutur. Trkmenlerin youn g ve Anadolunun drt bir kesine dalmalar
nedeniyle Rumlarn nfusu, hibir Seluklu ehrinde ounluu tekil etmemitir.
Buna ramen Rumlarn nfusu Antalyada fazla idi. Sahil ehirlerinde oturan Rumlar
daha ziyade ticaretle urarken, i blgelerde oturanlar ounlukla el sanatlaryla
megul olmulardr. Hatta Ladikte mevcut olan dokumaclk ilerinin nemli bir
ksmn Rum kadnlar yrtmekteydi 223 .

Anadolu Seluklu Devletinde ynetici olabilmek iin Mslman olmann

nart olmamas, sarayla akrabal olan birok Hristiyan Rumun devlet
grevlerinde yer almasna neden olmutur. Bu Rumlarn bazlar sonradan kendi
istekleriyle Mslman olsalar da, birou dinlerini deitirmeden grevlerine devam
etmiler, devletin en hassas memuriyetlerinden biri olan beylerbeylii makamna
kadar ykselebilmilerdir. Devlet kademelerinde grev yapan bu Hristiyan Rumlarn
dnda, bir de klelikten gelme Rumlar bulunmaktayd. Rum klelerinin en ucuz

221
Tuncer Baykara, I. Gyaseddin Keyhsrev (11641211) Gazi ehit, TTK, Ankara 1997, s.
60.
222
Anadolu Seluklu Devletinin genel siyaseti yeni g eden Trkmenleri snrlara
yerletirmek ve buralarda dmana kar devaml taze kuvvet bulundurmakt.
223
Ahmet Altnta, Trkiye Seluklularnda Sosyal ve Ekonomik Hayat, Baslmam Doktora
Tezi, Malatya 1998, s. 69.
 83

kle olmas ve terifat iin en uygun niteliklere sahip olmas Anadolu Seluklu
Saray iin seici unsur olmutur. Rumlardan birok kle, Mslmanl kabul
ederek daha sonra birok nemli greve gelmilerdir. Bu Rum klelerden birisi de
Celaleddin Karataydr. Celaleddin Karatay, aslen Rum asll bir kle olmasna
ramen akl ve ahlak sayesinde Sultan Aleddin zamannda sivrilmi, karde
dneminde de devleti ayakta tutan devlet adam olmutur.

2- Trkler

Trkler, 1071deki Malazgirt zaferinden ncede Anadoluya gelmiler, fakat

bu gelileri Dou ve orta-kuzey Anadolu ile snrl kalm ve kalc olmamtr.
Malazgirt zaferinin ardndan Trkler, byk kitleler halinde Anadoluya gelmiler ve
devaml batya doru ilerlemilerdir. Trklerin ilk byk g dalgas bu eklide
olurken, ikinci byk g dalgas ise Mool istilas sonucunda olmutur. Ta stnde
ta brakmayan Moollarn nnden kaan Trkler, Anadolu Seluklu topraklarna
gelmiler, Seluklu Devleti ise bunlar yerleik halka zarar vermemeleri ve snrda
dmanla savamalar iin uc blgelerine yerletirmitir. Yeni gelen Trkler,
Hristiyan unsurlarn bulunduklar blgelere yerlemekten kanmlar, yerleenlerin
byk ounluu ise yerli halkla uyum iinde yaamlardr. Tabi her zaman
Trklerin ve yerli halkn uyum iinde yaadn syleyemeyiz. Bazen iki toplum
arasnda gerginlikler olmu, bunu da Seluklu devlet adamlar iki topluluun arasna
Borgulu Kalesinde olduu gibi duvar rerek zmlerdir 224 .

Malazgirt zaferinden sonra gelen Trkmenler, genelde yerleik hayata

gemelerine ramen, Mool istilasndan sonra gelenler yar gebe bir hayat tarzn
benimsemilerdir. Saylar neredeyse 5 milyonu bulan Trkmenlerin yerleik hayata
gememeleri ise Anadolu Seluklularnn bunlar zerinde tahakkm kuramamasna
ve dolaysyla vergi ile asker toplamada zorluklar yaamasna neden olmutur.

Trkmenler, devlete her zaman mesafeli durmalarna karn, sz konusu

Moollar olduunda, Sultan zzeddinin Alncak Noyanla savamasnda olduu gibi
devletin yardmna komulardr. Hatta II. zzeddin Keykavusun Bizansa
kamasnn ardndan onun haklarnn savunucusu olmulardr.

224
Mehmet eker, bn Batutaya Gre Anadolunun Sosyal-Kltrel ve ktisedi Hayat le
Ahilik, Ankara 1993, s. 3435.
 84

3- Dierleri

Seluklu lkesine, Mool istilasndan dolay Trkmenlerin dnda gelenlerde

vard. Bunlarn banda ranl halklar gelmekteydi. ranllar, Mool istilasndan nce
de Anadoluya gelmiler, Sultan Aleddin ve halefleri zamannda da devlet
kadrosuna tamamen hkim olmulardr 225 . Mool istilas neticesinde yeni gelenler
ise, Konya, kayseri, Sivas ve saire gibi byk ehirlerde koloniler tekil edecek
derecede kalabalk bir sayda idiler Bunlar; aydnlar, dini snf, tarikatlar, tacir ve
sanatkrlar zmresine mensup kimselerdi. Bu ranl unsurun, Anadolu Seluklu
Devletinin medeni gelimesinde mhim rolleri olduu asla inkr edilemeyecei gibi,
devletin intihatnda da etkili olduklar gz ard edilemeyecek bir gerektir 226 .

Seluklu topraklarnda yaayan dier aznlklarsa, Yahudiler ve Sryanilerdi.

Yahudiler ticaret amal olarak Seluklu ehirlerine zellikle sahilde olanlarna gelip
yerlemilerdi. Yahudilerin nemli bir ksm Antalyada yaam, hatta burada
Trkler ve Rumlardan sonraki en fazla nfusa sahip topluluk olmulardr. Sryaniler
ise Dou Hristiyanl ierisinde en kltrl cemaat olmular, kendilerine Bizans ve
Ermeniler gibi bask uygulamayan Trk idaresinde cebren ve rzaen hibir ge tabi
tutulmadan yaamlardr.

C- Karde Devri Ekonomik Durum

Anadolu, Trklerin geliine kadar, zellikle de bat ksm savalar nedeniyle

harap olmu, sosyal, kltrel ve ekonomik durum en dibe vurmutu. Trklerin gelii
ile beraber Anadoluda bir canlanma olmu, sosyal, kltrel ve ekonomi alannda
byk gelimeler kaydedilmitir. Trkler, gsterdikleri byk abalarla Anadoluyu
enlendirmiler, refahn ve zenginliin merkezi yapmlardr 227 .

Trkler, Anadoluya girilerinden itibaren yar-gebe hayat tarzlar

nedeniyle genelde hayvanclkla ve devletin tevikleriyle, yerleik hayata geenler

225
ranl olan Sahip emseddin, vezareti srasnda birok ranly nemli grevlere
getirmitir. Hasan Sav, 12401256 Yllar Arasnda Anadolu Seluklu-Mool likileri, Baslmam
Yksek Lisans Tezi, Konya 1999, s. 86.
226
Faruk Smer, a.g.m., s. 67. ranllarn, Anadolu Seluklular zerindeki etkisi iin bkz.
Aye Asude Sosyal, XII. Ve XIII. Yzyllarda ran Kltrnn Anadoluya Nfuzu: Anadolu
Seluklular zerinde ran Tesirler, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1999, s. 4898.
227
Mehmet Altan Kymen, Trkiye Seluklular Devletinin Ekonomik Politikas,
Belleten, c. I, S. 198, s. 614617.
 85

ise tarmla uramlardr. Bu ekilde hayatn temin eden Anadolu Trkleri,

gerektiinde rettiklerini Sinop Liman, Yabanlu Pazar gibi nemli ticaret
merkezlerinde satarak nemli gelirler elde etmilerdir 228 .

Ayrca, Anadolu Seluklularnn ticaret yollar zerinde olmas, onlar iin,

nemli bir gelir kayna olmutur. Aslnda Trklerden nce Anadolu ticareti
olduka snk gemekteydi, Trklerin gelii ve zellikle sultanlarn gsterdikleri
zel gayretler neticesinde ticaret yollar canlandrlmtr. Bat-dou yolu 229 ve
kuzey-gney yolu 230 olmak zere iki hat zerinden yaplan ticaret, Seluklu
Devletinin nerdeyse en nemli gelirini oluturmutur. karde devrinde, meydana
gelen asayisizlikler ve Aaeriler hareketi ise bu ticareti sekteye uratm ve
dolaysyla Anadolu Seluklularnn gelir kaybna neden olmutur. karde
dneminde ticareti sekteye uratan bir dier olayda, 1259da kuzey-gney yolunun
Karadenize alan noktas Sinopun, Trabzon Rum mparatorluu tarafndan
igaliydi. Sinopun igaliyle kuzey-gney yolu sekteye uram, Anadolu
Seluklular ise bunun farkna vararak 1265 ylnda ehri geri almlardr.

Seluklularn, Mool istilasndan nceki en nemli gelirlerinden bir tanesi da

vassal devletlerden (Trabzon Rum mparatorluu, Ermeniler, Grcler) gelen
vergilerdi. Seluklular, Mool istilasyla bu gelirden mahrum olduklar gibi
kendilerinin de Moollarn bir vassal olmalar nedeniyle vergi vermilerdir.
Balangta 60 bin dinar gibi bir mebla tekil eden bu vergiler, 1256 ylna kadar
artarak devam etmi ve 200 bin dinara kadar ulamtr. Yukarda saydmz
gelirlerin azalmas veya tamamen ortadan kalkmas zerine Anadolu Seluklular,
topladklar verginin byk ksmn Mool Hanna, kumandanlarna ve elilerine
vermek zorunda kalmtr. Mool istilasndan nce varolan zengin devlet hazinesi,
Mool istilasyla azalm ve bir sre sonra tamamen bitmitir. Hatta II. zzeddin

228
Mehmet Altan Kymen, a.g.m., s. 615-616. Tuncer Baykara, Trkiye Seluklularnn
Sosyal ve Ekonomik Tarihi, stanbul 2004, s. 147.
229
Bu yol Antalyadan balayp Burdur, Isparta, Konya, Aksaray, Kayseri gibi mhim
yerlerden getikten sonra Sivasta Kuzey-gney yoluyla birleiyor, oradan da Erzuruma,
Erzurumdan da Tebrize ulayordu. Faruk Smer, Yabanlu Pazar (Seluklular Devrinde
Milletleraras Byk bir Fuar, stanbul 1985, s. 4.
230
Bu yol Sinoplimanndan balayarak Tokattan geip, Sivasta Bat-dou yoluyla
birletikten sonra Malatyaya oradan da Halepe ulamaktayd. Faruk Smer, Yabanlu Pazar
(Seluklular Devrinde Milletleraras Byk bir Fuar, stanbul 1985, s. 4.Bu yol zerinden Memluklar
devletlerini devam iin Kpak kle temin ediyorlard.
 86

Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Arslan, 1256 ylnda Hlagnn huzuruna

ktklarnda, Anadoluyu tekrar canlandrmak amacyla bor para almlardr. Fakat
bu paray, verecekleri vergiye mukabil Mool kumandanlarna vermeleri zerine
devlet hazinesi bo kalmtr. Ksaca zetleyecek olursak Mool istilasyla Anadolu
Seluklular zenginliklerinin ounu kaybetmiler ve Anadoluda servet namna ne
varsa altn ve gme evrilerek rana gtrlmtr 231 .

A- Karde neminde Mimari

karde devrinin en nemli zelliklerinden birisi de, Mool istilasna

ramen devam eden imaret faaliyetleridir. Bu dnemde, Mool hanlarna ve
kumandanlarna denen ar vergilere ramen, baa geen sultanlar ve devlet
adamlar Anadolunun inasna, nceki dnemlere nazaran daha byk bir hzla
devam etmilerdir. Hatta, bu dnemin nemli devlet adamlarndan birisi olan Vezir
Fahreddin Ali, yaptrd imaretler sebebiyle Ebul Hayrat (Hayrlar Babas)
lakabyla anlmtr.

karde devrinde yaplan olduka fazla saydaki imaretin, bizlere gsterdii

en nemli netice ise, Mool istilasna ramen Anadolunun, dolaysyla Anadolu
Seluklu Devletinin zenginliinin devam ettii gereidir. Moollar tarafndan,
Anadoludaki her eyin paraya evrilerek rana gtrlmesine ramen, Anadolu
zenginliinin nemli bir ksmn muhafaza etmi ve yaplan imaretlerin
finansmannda zorluk ekilmemesini salamtr.

1- Hanlar

a- Akhan

Denizlinin yaklak 7 km kuzeyinde, Denizli-Afyon-Ankara karayolunun

Lycus (rksu) ayn atlad kprnn hemen yanndadr. Kervanlarn, Anadolu
Seluklular lkesindeki son duradr. Kitabelere gre, kapal blm 25.09.1253;

231
zlem Betav, XII. ve XIII. Yzyllarda Anadolu Seluklu Devletinde Ticaret, Baslmam
Yksek Lisans Tezi, Konya 1995, s 65. Bu yzden Anadoluda maden sknts ekilmeye balanm
12531256 yllar arasnda Mool himayesindeki Sivas darphanesinin kestii dirhemlerin arl
0.85(2.73 gr.)e drlmtr.
 87

avlusu 15.07.1254 tarihinde tamamlanmtr. Kervansaray, Ldikte 20 yl valilik

yapm olan Abdullah olu Emir Seyfeddin Karasungur yaptrmtr 232 .

b- Horozlu Han

Konyann alt km kuzeyinde, Konya-Ankara yolunun 200 m solundadr.

12461249 yllar arasnda, II. zzeddin Keykavusun Atabei Emir-i Camedar
Esedddin Ruzbeh tarafndan yaptrlmtr 233 .

c- Krkgz Han

1247 ylnda yaplan kervansaray, Antalya - Burdur yolu zerinde ve

Antalya'ya 30 km mesafede bulunan Krkgz'deki Pnarba mevkiindedir 234 .

d- Sahipata Kervansaray

Seluklu veziri Sahib Fahreddin Ali tarafndan, 1249 ylnda, Afyonun

Sultanda ilesine yaptrlmtr. Yap, shakl Kervansaray ad ile de anlr 235 .

e- Sar Han

Kayseri-Aksaray yolunda Avanostadr. Sultan zzedin tarafndan, Sultan Han

olarak 1249 ylnda yaptrlmtr 236 .

2- Camiler ve Mescidler

a- Anber Reis Camii

Anber Reis Camii, Konyada stasyon Caddesinin zerinde Atatrk

Abidesinin kuzeyinde, imdiki caminin yol ar karsnda idi. Camii, ihabeddin
Anber Reis adna H. 661 (M. 1262) ylnda yaptrlmtr 237 .

232
Cengiz Bekta, a.g.e .s. 146. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 175. Haim Karpuz, Anadolu
Seluklu Mimarisi, Konya 2001, s. 88.
233
Cengiz Bekta, a.g.e., s. 86. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.458. Haim Karpuz, a.g.e., s. 87.
234
http://www.antalya.gov.tr/index.php?Sayfa=eski_eserler
235
M. Orhan Bayrak, a.g.e., .28. Sabih Erken, Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler,
Ankara 1983, s. 163166. Haim Karpuz, a.g.e., s. 87.
236
Oktay Aslanapa, Trk Sanat, c. II, stanbul 1984, s. 164165.
237
Zeki Ateken, Konyada Seluklu Yaplarnn Osmanl Devrinde Bakm ve Kullanlmas,
Ankara 1998, s. 114.
 88

b- Abdlaziz Mescidi

Mescid, Konyann Abdlaziz Mahallesindedir. H. 651 (M. 1253) ylnda

yaplan caminin, kimin tarafndan yaptrld kesinlik kazanmamtr 238 .

c- Ahi Yusuf Mescidi

Antalyann Seluklu Mahallesi Mermerli Sokaktadr. Mescid, Ahi Yusuf

adna, 1249 ylnda yaplmtr. Mescidin gneyinde kale duvarlar arasnda Ahi
Yusuf Trbesi bulunur 239 .

d- Burmal Minare Camii

Amasyann ve Yeilrmakn gneyinde, Dere Mahallesindedir.1247 ylnda

Seluklu emiri Necmeddin Ferruh tarafndan yaptrlmtr 240 .

e- Hac Kl Camii

Kayseride istasyon caddesindedir. 1249 ylnda Ebul Kasm Ali Tsi,

tarafndan yaptrlan caminin kuzeyinde, bitiik olarak, Hac Kl Medresesi
bulunmaktadr 241 .

f- Kad zzeddin Camii

Konyann ifte Merdiven Mahallesindedir. H. 644 ylnn Receb aynda

yaptrlmtr. Kad zzeddin Camiine ait vakfiye, II. zzeddin Keykavus tarafndan
vakfedilmitir 242 .

g- Karatay Mescidi

Karatay Mescidi, Konyann batsnda, Hoca Fakih Semtinde ve Hoca Fakih

Mescidi yaknndadr. Mescid Celaleddin Karatayn ortanca kardei Kemaleddin
Rumta tarafndan H. 646 (M. 1248) ylnda yaptrlmtr 243 .

238
Zeki Ateken, a.g.e., s. 9798.
239
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 74. Sabih Erken, a.g.e., s. 541543. Leyla Ylmaz, Antalya
(16. Yzyln Sonuna Kadar), Ankara 2002, s. 16-21.
240
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.2829. Sabih Erken, a.g.e., s. 201245.
241
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.419. Haim Karpuz, a.g.e., s. 35. Halil Edhem, Kayseriyye
ehri, stanbul H. 1334, s. 90.
242
Zeki Ateken,a.g.e., s. 9192.
243
Zeki Ateken,a.g.e., s. 3536. Yusuf Kkda-Caner Arabac, a.g.e., s. 253.
 89

h- Ulu Camii

Emirl merann emriyle, 1256 ylnda, Karabuda tarafndan yaptrlmtr.

Kesme tatan yaplan cami, grnm itibariyle bir kaleyi andrr 244 .

3- Medreseler

a- Alaiye Medresesi

Sinop ehrinin merkezinde bulunan yap, 1262 ylnda, nl Seluklu devlet

adam Muineddin Sleyman Pervane tarafndan yaptrlmtr. Medresenin
bahesinde, Sultan II. Gyaseddin Mesudun olu Altnba Gazi elebi (lm.
1322)nin trbesi yer almaktadr 245 .

b- Atabekiyye (Atabey-Aaade) Medresesi

Konyann ifte Merdiven Mahallesinde, Kad zzeddin Camiinin

karsndadr. Yaruk nal olu Sevin olu Atabe Arslandomu tarafndan, H. 654
(m. 1256) ylnda yaptrlmtr 246 .

c- Byk Karatay Medresesi

Konyann Ferhuniye Mahallesindedir. Celaleddin Karatay tarafndan, 1251

ylnda yaptrlmtr. Yapsyla dikkat eken bir Seluklu yapsdr 247 .

d- Hac Kl Medresesi

Kayeserideki Hac Kl Camiinin kuzeyinde, camiyevbitiik olarak

bulunmaktadr. 1249 ylnda, Ebul Kasm Ali Tsi tarafndan yaptrlmtr 248 .

e- nce Minareli Medrese

Konyada Aleddin Tepesinin batsnda Beyhekim Mahallesindedir.

Seluklu veziri Sahipata Fahreddin Ali tarafndan, 1264 ylnda yaptrlmtr 249 .

244
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.423.
245
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.523524.
246
Zeki Ateken,a.g.e., s. 240241.
247
Zeki Ateken,a.g.e., s. 218219.
248
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.419. http://www.kayseri.gov.tr/yeni/index.asp
249
Zeki Ateken, a.g.e., s. 247.
 90

e- Karatay Medresesi (Antalya)

Antalya liman zerinde, Karaday Sokandadr. 1250 ylnda, Celaleddin

Karatay tarafndan yaptrlmtr. Yapsnda, Roma eseri sur paralar
kullanlmtr 250 .

f- Karatay Medresesi (Konya)

Konyada, Aleddin Kknn kuzeyindedir. nl Seluklu devlet adam

Celaleddin Karatay tarafndan, 1251 ylnda yaptrlmtr. Al trenine, Mevlana
ve emseddin Tebrizi de katlmtr. Medresenin ierisinde, Celaleddin Karatayn
trbesi de bulunmaktadr 251 .

g- Kemaliye (Kk Karatay) Medresesi

Konyann Aknc Mahallesinde, Byk Karatay Medresesinin yol ar

dousunda ve tam karsndadr. Celaleddin Karatayn kardei Kemaleddin Rumta
tarafndan, 12471253 aras bir tarihte yaptrlmtr 252 .

h- Seyfiye (Bukaas) Medresesi

Konyann ifte Merdiven Mahallesindedir. Celaleddin Karatayn kk

kardei Seyfeddin Karasungur tarafndan, herhalde Celaleddin Karatay lmeden,
Sultan zzeddin Keykavus zamannda yaptrlmtr.

- Ta Medrese

Konya kent parknn kuzeyindedir. 1250 ylnda, Seluklu veziri Fahreddin

Ali Sahib Ata tarafndan yaptrlmtr. Bu husus, H. 648 tarihli yaztnda da
belirtilmektedir 253 .

250
M. Orhan Bayrak, a.g.e., , s. 7475. Sabih Erken, a.g.e., s.557562.
251
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.445. Osman Turan, Celaleddin Karatay ve Vakfiyeleri,
Belleten, S. 45, Ankara 1948, 71-82. Haim Karpuz, a.g.e., s. 52. Leyla Ylmaz, a.g.e. s. 56-65.
252
Zeki Ateken, a.g.e., s. 229230.
253
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.456457.
 91

4- Kmbet ve Trbeler

a- Ahi Yusuf Trbesi

Seluklu Mahallesinde Mermerli Sokaktadr. Trbe, Ahi Yusuf adna

yaplmtr. Ahi Yusuf Mescidinin gneyinde, kale duvarlar arasndadr 254 .

b- ifte Kmbet

Kayseri ehrinin 1 km dnda ve Sivas Caddesindedir. 1247 ylnda Seluklu

Sultan I. Aleddin Keykubadn ikinci ei Melike Adile Hatun adna, kzlar
tarafndan yaptrlmtr. 255

c- Gme Hatun Trbesi

Konyann kuzeyinde, Musalla Mezarlnn balangcndadr. Sultan IV.

Rkneddin Klarslan tarafndan, ei Gme Hatunun lm zerine
256
yaptrlmtr .

d- KaratayTrbesi

Konyadaki Karatay Medresesinin iindedir. Celaleddin Karatay iin

yaplmtr 257 .

e- Melik Gazi Trbesi

Krehirde, Kayseri Caddesinin Melik Gazi Sokanda, Laleli Camisi

yanndadr. 1250 ylnda, Mengolu Beyi Muzaferddin Behram ah iin, ei
tarafndan yaptrlmtr 258 .

254
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 74. Sabih Erken, a.g.e., s.541543. Hakk nkal, Anadolu
Seluklu Trbeleri, Ankara 1996s. 263266.
255
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.418.
256
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.441 Zeki Ateken, a.g.e., s. 294295. Haim Karpuz, a.g.e. s.
74.
257
Oktay Aslanapa, a.g.e,. s. 135.
258
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.430431.Hakk nkal, a.g.e., s. 116120.
 92

f- Sral Kmbet

Kayseri ile Talas arasnda, Sanat Enstits bahesindedir. 1247 ylnda

yaplmtr. inin mavi inilerle ssl olmasndan dolay, Sral Kmbet ismini
almtr 259 .

g- Sultanlar Trbesi

Aleddin Tepesinin kuzeyinde ve Aleddin Camisinin kuzey ynne bitiik

bir trbedir. Seluklu sultanlar iin, II. Klarslan tarafndan yaptrlmtr. Trbenin
ierisinde, 8 Seluklu sultanna ait sandukalar bulunmaktadr. Bu sekiz sultandan
birisi de IV. Rkneddin Klarslandr 260 .

h- emseddin Tebrizi Trbesi

Konyada, ems Mahallesinde, ems Mescidi arkasndadr. Trbe 1247

ylnda, Mevlanann en yakn arkada mutasavvf bilgin emseddin Muhammed
Tebrizi iin yaplmtr 261 .

- Pir Esad Trbesi

Konyann Pir Esad Mahallesindedir. Seluklu devri eyhlerinden Pir Esad

adna, H. 662 (m. 1263) ylnda yaplmtr 262 .

5- Dierleri

a- Yeilrmak Kprs

Tokat ehrinin kuzeyinde, Turhal yolu ile Yeilrmak nehri zerindedir.

Kprnn yapmna 1250 ylnda balanm, fakat uzun bir sre sonra
tamamlanabilmitir..

Kpr, kesme tatan yaplm olup, 151 m uzunluunda ve 7 m

geniliindedir 263 .

259
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.422.
260
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.453. http://www.konya.gov.tr/. Zeki Ateken, a.g.e., s. 5968.
Kemal Gde, Trkiye Seluklu Sultanlar Trbeleri, SDFEFSBD, S. 5, Isparta 2000, s. 1-19.
261
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.453. http://www.konya.gov.tr
262
Zeki Ateken, a.g.e., s. 117118.
263
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.543. Haim Karpuz, a.g.e., s. 126.
 93

b- Haydarbey Kk

Kayserinin Argnck Kyndedir. Yaptran belli olmayan kkn, 1252

ylnda yapld sanlmaktadr. Boyutlar olduka kk olan bir kktr 264 .

6- Tamiri Yaplan Eserler

a- Ankara Kalesi

Ankarada bulunan kale, Hititler veya Phrigia Kral Midas tarafndan

yaptrlmtr. Kalenin kuzeybatsnda Bentderesi tarafndaki yaztta, Seluklu
hkmdar II. zzeddin Keykavusun H. 647 (M. 1249) ylnda kaleyi onartt
yazldr 265 .

b- ukur Medrese

Tokatn Sulu Sokak semtindedir. 1164 ylnda, Sivas Danimedoullar

beylerinden Melek Nizameddin Yabasan tarafndan yaptrlmtr. Medrese 1247
ylnda onarlm ve bu durum bir kitabede belirtilmitir. Medrese Yabasan
Medrese adyla da anlr 266 .

c- Ulu Cami

Eski Malatyada bulunan en nemli tarihi eserlerdendir. Camii Kebir adyla

da anlan bu cami, VII. Yzylda Araplar tarafndan yaptrlmtr. Trkiyedeki ilk
cami olduu sanlan bu yap, 1247 ylnda, Seluklu emiri ehabettin lyas tarafndan
yeniden yaptrlmtr 267 .

264
Haim Karpuz, a.g.e., s. 119.
265
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 4849.
266
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.540.
267
M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.468.
 94

SONU

Aratrmamzn amac, Anadolu Seluklu Sultan II. Gyaseddin

Keyhsrevin, Kseda savanda Mool komutan Baycu Noyana yenilerek ksa bir
sre sonra lmesinin ardndan, o gnlerde henz kk yata olan ocuklarnn bu
kark dnemdeki taht mcadelelerini konu almaktadr. Bu aratrmann aktrleri,
adndan da anlalaca zere, sadece II. Gyaseddin Keyhsrevin ocuk denilecek
yataki oullar olmayp, bunun yannda kardeler arasndaki mcadelelerde eitli
vesilelerle taraf olmu Mool hkmdarlar ve komutanlar; Seluklu vezirleri,
komutanlar, pervaneleri, naipleri ve atabeleri gibi bu olaylara yn vermi olan
ahslardr.

Sz edilen mcadeleler 1246 ylnda balayarak, yirmi yl devam etmitir.

Kseda Savan izleyen yllarda Anadoluda ortaya kan taht boluu, savan
ardndan ksa bir sre sonra len Sultan II. Gyaseddin Keyhsrevin oullarnn
dneminde de aralksz olarak srm ve 1266da, IV. Rkneddin Kl Arslann
Moollar tarafndan zehirlenerek ortadan kaldrlmasna kadar devam etmitir.
Moollara, Kseda savanda yenilen Anadolu Seluklular, o zamana kadar
kesintisiz olarak srdrdkleri cihanmul ynetim anlayndan, bu hadiseden sonra
vazgemek durumunda kalmlardr.

Moollarn i siyasetindeki kemekelik ve komutanlar arasndaki srekli

ekimelerden, Seluklu sultanlar da dorudan etkilenmilerdir. Mool komutanlar
arasndaki g kavgasnda komutanlar, kardelerden bazen birini bazen brn
desteklemeyi, kendi karlar asndan uygun grmlerdir. Mool siyasetindeki bu
stratejik durumdan, Seluklu sultanlar da youn olarak etkilenmiler ve zellikle
kk yataki karde dneminde bu gerek, artk gizlenemeyecek kadar ayyuka
kmtr. Sz konusu siyasetin yneldii rotaya uygun olarak, Seluklu melikleri ve
sultanlar da, durumdan kendileri iin azami olarak faydalanma yoluna gitmiler,
bunun sonucu olarak taht varisleri de Mool komutanlar ve hkmdarlar arasndaki
ekimelerde adeta oyuncak durumuna gelmilerdir.

Sultan II. Gyaseddin Keyhsrevin, daha lmeden evvel en kk olu II.

Aleddin Keykubat veliaht tayin etmesi ve bu uurda devlet erknndan, salnda
 95

gvence alm olmas, onun lmnn ardndan, ya bahane edilerek gz ard

edilmitir.

Sultann zamansz lm, Seluklu tahtnda ciddi bir ynetim zaafiyetinin

ortaya kmasna sebep olmutur. Bu etrefilli dnemde lkenin gelecei, Vezir
emseddin ve Naib Celaleddin Karatay tarafndan tayin edilmitir. Vezir
emseddinin, IV. Rkneddin Kl Arslan tarafndan ldrlmesinin ardndan Naib
Celaleddin Karatay, her kardei birden tahta kartmtr. Bunu yapmadaki esas
hedef, lkenin blnmesini engellemek ve Mool isteklerini politik bir tarzda
bertaraf etmekti.

Mool hkimiyetinin Anadoluda yerletirilmesinde, ran kkenli devlet

adamlarnn nemli rolleri olmutur. Bu politikalarnn gereklemesi iin zellikle
Mool yanls olarak bilinen IV. Rkneddin Kl Arslan destekleme yoluna
gitmilerdir. Bunun karsnda II. zzeddin Keykavus, zellikle Anadolu Trkmenleri
tarafndan youn bir ekilde desteklenmitir. Uzun sren bu ekimelerde, ya
olduka kk olan II. Aleddin Keykubad nemli bir rol stlenmi
grnmemektedir. Bu nedenle l saltanat diye bilinen dneme, iki karde
arasndaki mcadele dnemi olarak da bakabiliriz. Kald ki bu ikiliden hibirisi,
ynetimi birlikte paylama yoluna da gitmemilerdir. Bu iki karde arasndaki
mcadelelerde, Selukluya komu olan Memluklular, Bizans ve Altnorda gibi
dnemin gl devletleri, denge politikalar gtmler ve bu nedenle bazen birini
bazen de dierini destekleme yoluna gitmilerdir. nk Seluklu devletinin
yklmas bu lkeleri, dorudan lhanl Devletiyle kar karya getirecek ve bu
durumda Mool saldrlarna ak bir hale geleceklerdi.

Kardelerden en by II. zzeddin Keykavusun 1262 ylnda, Moollara

yenilip, Bizansa snmasnn ardndan lkenin tek hkimi, ortanca karde IV.
Rkneddin Kl Arslan olmutur. Ancak, lkenin ynetiminde pek de baarl
olamayan IV. Rkneddin Kl Arslan, ynetimi Pervane Muineddin Sleymana
brakm ve ksa sre sonra 1266 ylnda, muhtemelen Moollar tarafndan
zehirlenerek ldrlmtr. Bir sre daha Vezir Muineddin tarafndan ynetilen
Anadolu Seluklu Devleti, bir daha kendine gelemeyecek lde zedelenmi ve lke,
 96

beylikler dneminin olumasna zemin hazrlayacak ekilde, yerel gler arasnda

paylalmtr.

Sonu olarak, bu dnem sadece uzun sreli kardeler ekimesini deil; ayn
zamanda Anadolu Trkmenlerinin kendi beyleri etrafnda toplanarak yeniden g
oluturmaya baladklar an da mjdecisi olmutur.
 97

BBLYOGRAFYA

a- Kaynak ve Tetkik Eserler

AHMET BN MAHMUD, Seluk-name, c. II, (Haz: Erdoan Meril), Tercman

Yay., stanbul 1977.

AHMET NAZF EFEND, Kayseri Tarihi (Mirat-i Kayseriyye), (Osmanlcadan

ev: Mehmet Palamutolu), Kayseri Belediyesi Birlii Yay., Kayseri 1987

AKBAYAR, Nuri, Osmanl Yer Adlar Szl, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul
2003.

AKNERL GRGOR, Mool Tarihi, (ev: Hrand D. Andreasyan), Osman Yalnta

Matbaas, stanbul 1954.

AKSARAY (Kerimddin Mahmud-i), Msmeretl-Ahbr, TTK Bas., Ankara

2000.

ANONM, Selukname, (ev: Feridun Nafiz Uzluk), Uzluk Basmevi, Ankara

1952.

ASLANAPA, Oktay, Trk Sanat, c. II, Kervan Yay., stanbul 1984.

ATEKEN, Zeki, Konya eriyye Sicillerine Gre Konya Seluklu Yaplarnn

Osmanl Dneminde Kullanlmas, TTK Bas., Ankara 1998.

AVCIOLU, Doan, Trklerin Tarihi, c.V, Tekin Yay., stanbul 1999.

AYDIN, ennur, Dou-Bat Arasnda Bir Gkkua, YKY, stanbul 1994.

BARTHOLD, V. V., Mool stilasna Kadar Trkistan, (Haz: Hakk Dursun

Yldz), TTK. Yay., Ankara 1990.

BAYKARA, Tuncer, I. Gyaseddin Keyhsrev (1164-1211) Gazi-ehit, TTK Bas.,

Ankara 1997.

________, Anadolunun Seluklular Devrindeki Sosyal ve ktisadi Tarihi

zerinde Aratrmalar, E Bas., zmir 1990.

________, Trkiye Seluklular Devrinde Konya, KB Yay., Ankara 1985.

 98

________, Trkiye Seluklularnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, IQ Sanat Yay.,

stanbul 2004.

BAYRAK, M. Orhan, Trkiye Tarihi Yerler Klavuzu, nklp Kitabevi, stanbul

1994.

BEKTA, Cengiz, Seluklu Kervansaraylar Korunmalar, Kullanmlar zerine

Bir neri, Yem Yay., stanbul 1999.

BROSSET, Marie Felicite, Grcistan Tarihi (Eski alardan 1212 ylna kadar),
(ev: Hrand D. Andreasyan, Notlar ve Yayna Haz: Erdoan Meril), TTK
Yay., Ankara 2003.

CAHEN, Claude, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, (ev: Yldz Moran),

E Yay., stanbul 1994.

CVEYN (Alaaddin Ata Melik), Tarih-i Cihan Ga, (ev: Mrsel ztrk), KB
Yay., Ankara 1998.

AATAY, Neet, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, TTK Yay., Ankara 1989.

ALIKAN, Yaar KZ, M. Ltfi, Kltr, Sanat ve Medeniyetimizde Ahilik,

KB Yay., Ankara 1993.

DALI, Ycel ER, Cumhure, Tarih evirme Klavuzu, c.III., TTK Bas.,
Ankara 1997.

EDHEM(ELDEM), Halil, Kayseri ehri, (Haz: Kemal Gde), Kltr ve Turizm

Bakanl Yay., Ankara 1982. (Osmanlcas, Matbaa-i Orhaniye, stanbul
1334)

EFLAK, Ahmet, Ariflerin Menkbeleri I, (ev: Tahsin Yazc), MEB Yay.,

stanbul 2001.

ERKEN, Sabih, Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler, c. I, VGM Yay.,

Ankara 1983.

ERKLETLOLU, Halit - GLER, Ouz, Trkiye Seluklu Sultanlar ve

Sikkeleri, E Yay., Kayseri 1996.

GORDLEVSK, V., Anadolu Seluklu Devleti, (ev: Azer Yaran), Onur Yay.,
Ankara 1998.
 99

GDE, Kemal, Trk-slam Kltr ve Medeniyet Tarihi, Isparta 1997.

Gregory Abl-Farac, Abl-Farac Tarihi, (Sryaniceden ngilizceye ev: Ernest

A. Wallis Budge, ngilizceden Trkeye ev: mer Rza Dorul), c. II,
TTK Bas., Ankara 1999.

GNGR, Harun ARGUNSAH, Mustafa, Gagauz Trkleri Tarih-Dil-Folklor

ve Halk Edebiyat, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2002.

________, Gagauzlar (Gagauz Trklerinin Etnik Yaps, Nfusu, Dili, Dini,

Folkloru Hakknda Bir Aratrma), tken Yay., stanbul 1998.

BN BB (El- Hseyin B. Muhammed B. Ali El-Caferi Er-Rugadi), El Evamirl-

Alaiyye Fil-Umuril-Alaiyye (Seluk-Name), c. II, (ev: Mrsel
ztrk), KB Yay., Ankara 1996.

BN EDDAD, Baypars Tarihi (Siretz-zahir Baypars), (ev: M. erefddin

Yaltkaya), stanbul 1941.

KAMALOV, lyas, Moollarn Kafkasya Politikas, Kakns Yay., stanbul 2003.

KARPUZ, Haim, Anadolu Seluklu Mimarisi, S Bas., Konya 2001.

KAYMAZ, Nejat, Pervane Muned-dn Sleyman, ADTCF Yay., Ankara 1970.

________, Pervane Sleyman (13. Yzyln birliki Emri Muneddin

Sleyman), Kaynak Yay., stanbul 1999.

KOPRAMAN, K.Yaar, Msr Memluklular Tarihi, KB Yay., Ankara 1989.

KKDA, YUSUF ARABACI, Caner, Seluklular ve Konya, Mikro Yay.,

Konya 1999.

LEVENKO, M.V., Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, (ev: Maide

Selen), zge Yay., stanbul 1999.

MERL, Erdoan, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, TTK Bas., Ankara 1997.

MNECCMBAI (Ahmed Bin Ltfullah), Camiud-Dvel (Seluklular Tarihi II

Anadolu Seluklular ve Beylikler), (Yaynlayan. Ali ngl), Akademi
Kitabevi, zmir 2001.
 100

NICOL, M.Donald, Bizansn Soylu Kadnlar (On Portre, 1250-1500), (ev:

zden Arkan), Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 2001.

ORKUN, H.Namk, Trk Tarihi, c. III, Akba Kitabevi, Ankara 1946.

OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (ev: Fikret Iltan), TTK Yay.,
Ankara 1999.

NKAL, Hakk, Anadolu Seluklu Trbeleri, AKM Yay., Ankara 1996.

ZDEMR, H.Ahmet, Mool stilas, Cengiz ve Hlagu Dnemleri, z Yay.,

stanbul 2005.

PARMAKSIZOLU, smet-ALAYAN, Yaar, Genel Tarih I Eski alar ve

Trk Tarihinin lk Dnemleri, Funda Yay., Ankara 1976.

RCE, Tamara Talbot, The Seljuks in Asia Minor, Thames And Hudson London
1961.

ROUX, Jean-Paul, Mool mparatorluu Tarihi, Kabalc Yay., stanbul 2001.

RUBRUK, Wilhelm Von, Moollarn Byk Hanna Seyahat 12531255, (ev:

Ergin Ayan), Ay Kitaplar, stanbul 2001.

SEVM, Ali - MERL Erdoan, Seluklu Devletleri Tarihi Siyaset, Tekilat ve

Kltr, TTK Yay., Ankara 1995.

SEVM, Ali -YCEL, Yaar, Trkiye Tarihi Fetih, Seluklu ve Beylikler

Dnemi, TTK., Yay., Ankara 1989.

SPULER, Bertold, ran Moollar (Siyaset, dare ve Kltr lhanllar Devri

1220-1350), (ev: Cemal Kprl), TTK Bas., Ankara 1987.

SMER, Faruk, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilat Destanlar,

TDAV Yay., stanbul 1999.

________, Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, TTK Bas.,

Ankara 1998.

________, Yabanlu Pazar Seluklular Devrinde Milletler Aras Byk Bir

Fuar, TDAV Yay., stanbul 1985.
 101

SSL, zden, Tasvirlere Gre Anadolu Seluklu Kyafetleri, AKM. Yay.,

Ankara 1989.

EKER, Mehmet, Fetihlerle Anadolunun Trklemesi ve slamlamas, DB

Yay., Ankara 1991.

________, bn Batutaya Gre Anadolunun Sosyal-Kltrel ve ktisad Hayat

le Ahlik, KB Yay., Ankara 1993.

TIESENHAUSEN, De W., Altn Ordu Devleti Tarihine Ait Metinler, (ev: smail
Hakk zmirli), Maarif Matbaas, stanbul 1941.

TOGAN, A. Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul
1981.

TURAN, Osman, Seluklular Trihi ve Trk slam Medeniyeti, Boazii Yay.,

stanbul 1998.

________, Seluklular Zamannda Trkiye (Siyasi Tarih Alp Arslandan

Osman Gaziye), Turan Neriyat Yurdu, stanbul 1971. ,

________, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar (Metin, Tercme ve

Aratrmalar), TTK. Bas., Ankara 1988.

TURAN, Refik, Trkiye Seluklularnda Hkmet Mekanizmas (Vezir ve

Divan), Mill Eitim Bas., stanbul 1995.

TURAN, erafettin, Trkiye talya likileri I Seluklulardan Bizansn Sona

Eriine, Kltr Bakanl, Ankara 2000.

UUR, M.Ferit KOMAN, M.Mesud, Seluklu Byklerinden Cellddin

Karatay ile Kardelerinin Hayat ve Eserleri, Yeni Kitap Bas., Konya
1940.

UZUNARILI, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu

Devletleri, TTK Bas., Ankara 1998.

________, Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, TTK Bas., Ankara 1998.

________, Osmanl Tarihi, c. I, TTK Bas., Ankara 1998.

 102

VASLEV, A. A., History Of The Byzantine Empire 324-1453, The University Of

Wisconsn Press, Madison 1952.

YAKUBOVSKY, A.Yu., Altn Ordu ve k, (ev: Hasan Eren), TTK Bas.,

Ankara 1992.

YILMAZ, Leyla, Antalya (16. Yzyln Sonuna Kadar), TTK Bas., Ankara 2002.

YUVALI, Abdulkadir, lhanllar Tarihi -I- Kurulu Devri, E Yay., Kayseri

1995.

b- Makaleler

ALPTEKN, Cokun, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk slam

Tarihi, c. VIII, a Yay., stanbul 1992, s. 209-406.

ARTUK, brahim, II. Keyhsrevin Olu Adna Kesilen Sikkeler, Malazgirt

Armaan, TTK Bas., Ankara 1993, s.269-286.

BAL, Mehmet Suat, Trkiye Seluklular, Msr Memluklar ve Altn Orda

Devletinin lhanllara Kar Kurduu ttifak, TAD, S. 17, s. 301304.

BARTHOLD , W., Berke, A, c. II, s. 553555.

________, Batu, A, c. II, s. 351353.

________, Hlag, A., c. V/1, s. 581-582.

BAYKARA, Tuncer, Trkiye Seluklularnda dar Birim ve Bununla lgili

Meseleler, VD, S. XIX, Sistem Ofset, stanbul 1985, s.4960.

BAYRAM, Mikail, Anadolu Seluklularnda Devlet Yapsnn ekillenmesi,

Cogito, S. 29, YKY, stanbul 2001, s.6173.

ERSAN, Mehmet, Trkiye Seluklularnda Hediye ve Hediyeleme I, TD, S. XIV,

s. 6577.

GDE, Kemal, Anadoluda Cengizli ve lhanl Hkimiyeti Dnemine Genel Bir

Bak (12391327), SDFEFSBD, S.1, Isparta 1995, s. 165190.

GDE, Kemal, Trkiye Seluklu Sultanlarnn Trbeleri, SDFEFSBD, S. 5,

Isparta 2000, s. 119.
 103

Kamalov, lyas, Mool stilas ve Anadolu Kltrne Tesirler, TDA, S. 140,

stanbul 2002, s. 167180.

KAYMAZ, Nejat, Anadolu Seluklularnn nhitatnda dare Mekanizmasnn Rol

II , TAD, c. III, S.4-5, Ankara niversitesi Bas., Ankara 1965, s. 23-61.

KENTZ, Karl, Osmanllardan nceki Anadolu Trklerinin Politik ve Kltr

Bakmndan Dnya tarihindeki nemi, (ev. Mithat San), Belleten, S.
196, Ankara 1986, s. 279289.

Mehmet Altan Kymen, Trkiye Seluklular Devletinin Ekonomik Politikas,

Belleten, c. I, S. 198, s. 614620.

MERL, Erdoan, Bizansta Seluklu Hanedan Mensuplar, XI. Trk Tarihi

Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, c. II, TTK Bas., Ankara 1994,
s.709722.

SPULER, Berthold, lhanllar, A, c. VII, s. 967971.

SMER, Faruk, Anadoluda Moollar, SAD, S.1, Ankara 1970, s.1147.

________, Aa Eriler, Belleten, S. 26, Ankara 1962, s. 521528.

TERZ, Adnan Sadk,bn Bibi, A, c. V/II, s. 712718.

TURAN, Osman, II. zeddin Keykavusa Aid Bir Temlikname, Zeki Velidi
Togana Armaan, Maarif Basmevi, stanbul 1955, s. 157177.

________, Keykavus II, A, c. VI, s. 642645.

________, Keykubad II, A, c. VI, s. 661662.

________, Kl Arslar IV, A, c. VI, s. 703707.

________, Seluklu Devri Vakfiyeleri, Celaleddin Karatay, Vakflar ve

Vakfiyeleri, Belleten, S. 45, Ankara 1948, s. 17- 170.

UYUMAZ, Emine, Anadolu Seluklu a Kronolojisi, Cogito, S. 29, YKY,

stanbul 2001, s.169182.

VARTAN, Ermeni Mverrihlerine Gre Moollar, (ev: M. ED. Dulaurier), TM,

S. V, stanbul 1936, s. 27-48..
 104

YUVALI, Abdlkadir, lhanllarn Anadolu Politikas, XI. Trk Tarihi Kongresi

Kongreye Sunulan Bildiriler, c. II, TTK Ankara 1994, s.581600.

c- Tezler

ALTINTA, Ahmet, Trkiye Seluklularnda Sosyal ve Ekonomik Hayat,

(Baslmam Doktora Tezi), Malatya 1998.

BETAV, zlem, XII. ve XIII. Yzyllarda Anadolu Seluklu Devletinde

Ticaret hayat, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya 1995.

ERDEM, lhan, Trkiye Seluklularlhanl likileri (12581308), (Baslmam

Doktora Tezi), Ankara 1995.

GKSU, Melek, erefeddin Hatirolu ve Moollara Kar syan, (Baslmam

Yksek Lisans Tezi), Konya 2000.

KARA, Kemal, Trkiye Seluklu Devletinin Siyasi, ktisadi ve Sosyal Yaps

zerine Bir nceleme (El-Evanirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiyeye
Gre), (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Elaz 2002.

SAV, Hasan, 12401256 Yllar Arasnda Anadolu Seluklu-Mool likileri,

(Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya 1999.

SOYSAL, Aye Asude, XII.-XIII. Yzyllarda ran Kltrnn Anadoluya

Nfuzu: Anadolu Seluklular zerinde ran Tesirleri, (Baslmam
Yksek Lisans Tezi), Ankara 1999.

d- nternet Kaynaklar
http://www.antalya.gov.tr/index.php?Sayfa=eski_eserler
http://www.kayseri.gov.tr/yeni/index.asp
http://www.uluborlu.bel.tr/uluborlutarihi.htm.
 105

EKLER
 106

Ek 1- Dirhem / Keyhsrev II / Sivas / 640 (124243) / 23 mm. 2.74 gr.

Yazlar Btnyle Kfidir. Gne ve iki aslan motifi Mezopotamyaya kadar
iner. Gyaseddin Keyhsrev, Grc Hatunun yzn gne eklinde tasvir
ettirmi 268 .

Ek 2- Dirhem / Keykavus II(lk Clusu)/ Konya /645 / 22 mm. 2.40 gr.

Arka yzde, d evredeki dairesel kitabeyle basm yeri ve yl
belirtilmitir 269 .

268
Enis Batur, Dou-Bat Aras Bir Gkkua, (Yay. Haz: ennur Aydn),
stanbul 1994. s. 38.
269
Enis Batur, a.g.e., s. 40.
 107

n Yz: La ilhe illalla Muhammed/Resulullah el imma/el Mustaasm billh

emirl-Mminin/ durube fi sene seba erbain sittemae bi Konya
Arka Yz: Es sultan el azam/ zzeddnya ved-din Keykavus/ ve
Rkneddanya ved-din Klanslan/ ve Alaeddnya ved-din Keykubad/ ben
Keyhsrev berahin emirl-mminin 270 .
Ek 3- Dirhem / Keykavus II (lk Clusu) Konya /647/ 22mm. 2.98 gr.
Her iki yzdeki noktal kare bordur, arka yzdeki d boluklar, yaz ve divani
tarih ile doldurulmutur 271 .

Ek 4- Dirhem / Keykavus II (kinci Clusu)/ Ankara / 655 (125758) /

22mm. 2.75 gr.
Giderek bozulmaya balayan yaz kalitesiyle gze arpan bu sikkede basm
yeri arka, basm tarihi n yzdedir. Keykavusun ad Allahn lem zerindeki
glgesi unvanyla birlikte okunmaktadr 272 .

270
Halil Erkiletliolu-Ouz Gler, Trkiye Seluklu Sultanlar ve Sikkeleri, Kayseri 1996, s.
165.
271
Enis Batur, a.g.e., s.40.
272
Enis Batur, a.g.e., s.41.
 108

Ek 5- Dirhem / Keykavus II (kinci Clusu) / Lla / 658 (126061) Lla,

Uluklann dousunda, bugnk Hasangazidir 273 .

Ek 6- Dirhem / Keykavus II/ kinci Clusu / Konya/ 658 (126061) 21 mm.

2.85 gr.
n yz ortasnda: zzet iktidar Allahndr. Kitabesi okunmaktadr 274 .

273
Enis Batur, a.g.e., s.41.
274
Enis Batur, a.g.e., s.41
 109

Ek 6- Dirhem / Keykavus II (kinci Clusu)/ Antalya / 660 (126263)/

22mm. 2.98 gr.
Kukusuz okunabilen kitabesiyle bir postumus (lm sonras) sikkesi olarak
grlmektedir 275 .

Ek 7- Dirhem/ Klarslan IV/ Sivas/ 646 (124849) lk Clusu), 23 mm.

2.85 gr.
Klarslan, Din ve Dnyann temel direi lakab ve Mminlerin Emirin
Tan unvanlaryla anlmtr 276 .

275
Enis Batur, a.g.e., s.41.
276
Enis Batur, a.g.e., s.41.
 110

Ek 8- Dinar/ Klarslan IV/ Konya/ 661(126364)/ 25 mm. 4.45 gr 277 .

n Yz: Durube Madenehir/ el imam el Mustaasm/ billah emirl-

mminin/ sene hamse ve hamsin ve sittemae
Arka Yz: Es-sultan el azam/ Rkneddnya ved-din/ Klarslan bin
Keyhsrev/ berahin emirl-mminin 278
Ek 9- 9356/ Dirhem/ Klarslan IV/ Madenehir/ 655 (125758) 22 mm.
2.65 gr.
Madenehir, Konyann gney-dousunda Karaman kazasna bal bir yerleim
yeridir 279 .

277
Enis Batur, a.g.e., s.42.
278
Halil Erkiletliolu-Ouz Gler, Trkiye Seluklu Sultanlar ve Sikkeleri, Kayseri 1996, s.
185.
279
Enis Batur, a.g.e., s.42.
 111

Ek 10- Dirhem/ Klarslan IV/ Sivas / Ramazan 656 Eyll 1258/ Arka
yznde basld ayn ad da kaydedilmitir. 1258 ylnn Eyll aynda baslm bu
dirhem, ilk kez yaynlanmas bakmndan nemlidir 280 .

Ek 11- Dirhem/ Klarslan IV Sarus / 660 (126263) 22mm. 2.90 gr.

Sarus, Siirt ilinin irvan Kazasna bal bir yerleim yeri olmakla birlikte
darphane olarak faaliyeti pheli grlmektedir 281 .

280
Enis Batur, a.g.e., s.42.
281
Enis Batur, a.g.e., s.42.
 112

Ek 12- Dirhem/ Klarslan IV/ Lla/ 660 (126263) 22mm. 3.02 gr.
Arka yz boluunda Minnet Allahadr. Cmlesi okunmaktadr 282 .

Ek 13- Dirhem/ Klarslan IV/ Gmpazar/ 661 (126364)/ 22mm 2.82 gr

Gmpazar, Orta Anadolunun kuzeyinde olduu tahmin edilen, fakat tam
yeri bilinmeyen bir darp yeridir. Muhtemelen Amasya yaknndaki
Gmhackydr 283 .

282
Enis Batur, a.g.e., s.42.
283
Enis Batur, a.g.e., s.43.
 113

Ek 14- Dirhem/ Klarslan IV/ Konya/ 661 (126364) / 21mm. 2.50 gr.
Darp yeri bi-Medinet-i Konya ve basm tarihi (birler ve onlar hanesi divani
rakamla nyz son satrlarnda yer almaktadr 284 .

Ek 15- Dirhem/ Klarslan IV/ Konya/ 663 (126566)/ 22mm. 2.95 gr.
n yz ortasnda yer alan Minnet Allahadr. ibaresi, noktalardan oluan
alt dilimli bordrle evrelenmi, dta darp yeri ve tarihi, epeevre yazlmtr 285 .

284
Enis Batur, a.g.e., s.43.
285
Enis Batur, a.g.e., s.44.
 114

Ek 16- 21540/ Dirhem/ Klarslan IV/ 64? (124252)/ 22mm. 2.52 gr.
n yzde alt dilimli bordr iinde Mlk Allahndr. Cmlesi
okunmaktadr 286 .

Ek 17- Dinar/ Keyhsrev II, Klarslan IV, Keykubad II/ Konya/ 653 (1255
56)/ 24.5 mm. 4.42 gr
Arka yzde kardein unvanlaryla adlar, srasyla yazldr 287 .

286
Enis Batur, a.g.e., s.44.
287
Enis Batur, a.g.e., s.45.
 115

Ek 18- 9389/ Dirhem/ Keykavus II, Klarslan IV, Keykubad II/ Konya/ 648
(125051)/ 23 mm. 2.98 gr.
n yz iki satr, darp yeri ve divani rakamla darp tarihine ayrlmtr 288 .

Ek 19- Dirhem/ Keykavus II, Klarslan IV, Keykubad II/ Konya/ 648
(125051) / 21 mm. 2.65 gr.
Her iki yz st blmnde ifte Rumiler yer almaktadr 289 .

288
Enis Batur, a.g.e., s.45.
289
Enis Batur, a.g.e., s.45.
 116

Ek 20- Dirhem/ Keykavus II, Klarslan IV, Keykubad II/ Sivas/ 647 (1249
1250) / 23mm. 2.85 gr
kardein Sivasta baslm ilk dirhemlerindendir 290 .

Ek 21- Dirhem/ Klarslan IV, Keykubad II/ Kayseri/ 652 (125455) /

22mm. 2.80 gr.
nyz ortasnda daire ile evrelenmi, ular noktal yldz yer almaktadr.
Klarslan Sultanl Azam, Keykubad Sultanl-muazzam nvanlar ile
anlmtr 291 .

290
Enis Batur, a.g.e., s.46.
291
Enis Batur, a.g.e., s.47.
 117

Ek 22- Dirhem/ Klarslan IV, Keykubad II/ Sivas/ 652 (125455)/ 23 mm.
2.95 gr.
Sultanlarn adlar,Sultanl azam unvan altnda yazlmtr 292 .

Ek 23- Isparta Uluborludaki Borgulu Kalesi. www.uluborlu.org

292
Enis Batur, a.g.e., s.47.
 118

Ek 24- Alanya Kalesi.

Ek 25- Karatay Medresesi. Leyla Ylmaz,Antalya (16. Yzyln Sonuna Kadar),

TTK Bas., Ankara 2002.
 119

Ek 25- Akhan, Cengiz Bekta, Seluklu Kervansaraylar Korunmalar, Kullanmlar

zerine Bir neri, Yem Yay., stanbul 1999

Ek 26- Akhan, Cengiz Bekta, Seluklu Kervansaraylar Korunmalar,

Kullanmlar zerine Bir neri, Yem Yay., stanbul 1999
 120

Ek 27- Horozlu Han, Cengiz Bekta, Seluklu Kervansaraylar Korunmalar,

Kullanmlar zerine Bir neri, Yem Yay., stanbul 1999

Ek 28- Horozlu Han, Cengiz Bekta, Seluklu Kervansaraylar Korunmalar,

Kullanmlar zerine Bir neri, Yem Yay., stanbul 1999
 121

Ek 29- Ahi Yusuf Trbesi, Leyla Ylmaz,Antalya (16. Yzyln Sonuna Kadar),
TTK Bas., Ankara 2002.

Ek 30- Ahi Yusuf Trbesi, Leyla Ylmaz,Antalya (16. Yzyln Sonuna Kadar),
TTK Bas., Ankara 2002.