DiNLER TARiHi ARASTIRMALARI - VI

NEGi

SEKULERLE~ME
VE
" ',C

DINI CANLANMA

SEMPOZYUM
(22-23 EKiM / OCTOBER 2008 ANKARA)
'

YAYINA HAZIRLAYAN
Do~. Dr. Ali isra GUNGOR

ANKARA2008
:rnegi'ne Aittir.
let
 f
Bu kitapta yer alan makale ve tebliglerin dil ve ilmi sorumlulugu
yazarlarma aittir.
1 ..

1t Sekiilerle~me ve

i Pror. Dr. Abdurra

Prof. Dr. Rosalini

l
DUZENLEME VE YURUTME KURULU l KAVRAMANA

Sekiilerle~me Te
Prof. Dr. Abdurrahman KQ<;UK Prof. Dr. Hiisnii I
Prof. Dr. Rosalind HACKETT Bildirinin Miiza
Prof. Dr. Mehmet AYDIN Civil Society Ani
Prof. Dr. Tim JENSEN Prof. Dr. Ivan Str
Do~. Dr. Ali isra GUNGOR Bildirinin Miiza
Do~. Dr. Durmu~ ARIK Modernle~me - ~
Yrd. Do~. Dr. Miinir YILDIRIM Prof. Dr. Niyazi /
Dr.Asife UNAL Multiple Religio
Dr. Ali Osman KURT Comparative Vii
Dr. Bayram POLAT Prof. Dr. ChristoJ
Ar. Gor. Hiisamettin KARATA~ Bildirinin Miizal
- !

DiNI

TURKiYE DiNLER TARiHi DERNEGi (TUDTAD) islam ve Sekiile1

TURKISH ASSOCIATION FOR THE HISTORY OF RELIGIONS (TAHR) Prof. Dr. Mehme1
Necatibey Cad. No: 8/114 S1hhiye/ANKARA Bildirinin Miizal
Tel I Faks: (0 312) 231 43 53 Judaism And Se1
www. tahr. org din1ertarihil994@yahoo.com Prof. Dr. Lilliana
 i<;iNDEKiLER
mi sorumlulugu
SUNUS

Sekiilerle~me ve DiniCanlanma
Pror..Dr. Abdurrahtnan Kii(j)iik ......................................................................... 9
Prof. Dr. Rosalind Hackett. ............................................................................ 28

I.OTURUM
KAVRAMANALizi: LAiKLiK, SEKULERLESME, MODERNiTE,
DiNi CANLANMA
ULU
Sekiilerle~me Teorileri <;er~evesinde Din ve Sosyal Degi~me
Prof. Dr. Hiisnil Ezber Bodur......................................................................... 34
Bildirinin Miizakeresi/ Prof. Dr. Harun Giingor ....................................... .47
Civil Society And The Scientific Study of Religion: Ernest Gellner in Turkey
Prof. Dr. Ivan Strenski ................................................................................... 51
Bildirinin Miizakeresi/ Prof. Dr. Ekrem Sanky1oglu .................................. 77
Modernle~me - Sekiilerle~me ili~kisi Uzerine Sosyolojik Bir Degerlendirme
Prof. Dr. Niyazi Akyiiz / Dr. $ahin Giirsoy ................................................... 79
Multiple Religious Identities Between Secularislll And Resurgence -A
Comparative View
Prof. Dr. Christoph Bochinger ................. ,..................................................... 93
Bildirinin Miizakeresi/Prof. Dr. AhmetAkbulut ....................................... 98

11.0TURUM
DiNLERDEKi SEKULERLESMEYE iLiSKiN
DUSUNCELER VE TUTUMLAR

fDTAD) islam ve Sekiilerle~me

:LIGIONS (TAHR) Prof. Dr..MehmetAydtn .................... ,.......................................................... 104
RA Bildirinin Miizakeresi/ Prof Dr. Mehmet Gormez ................................... 111
Judaism And Secularization
eom Prof .Dr. Lilliana Vana ............................................. ,................................... 114
Bildirinin Miizakeresi/ Prof. Dr. Baki Adam ............................................. 118 Germany Between Se
Tracing The Non-Denominational in Japan And The UK Prof. Dr. Peter Antes ...
Prof. Dr. Brian Bocking ............................................................................... 123 Bildirinin Miizakeres
Bildirinin Miizakeresi/ Yrd. Drn;:. Dr. MustafaAlJc1 ................................ 132 Sekiilerle~me Perspet
Sekiilerizm Kar~1smda Hinduizm: Mahatma Gandhi Ornegi Bugiinii ve Gelecegi
Prof. Dr. Ali ihsan Yitik ............. ,................................................................. 13 5 009. Dr. M. Ali Kirma
Bildirinin Miizakeresi/ Prof. Dr. Ali Erba~ ............................................... 148 Bildirinin Miizakeres
The Death And Resurrection of Apostasy Sekiiler Dindarhk Bi~
Prof. Dr. Gustavo Benavides ....................................................................... 153 Prof. Dr. Ali Rafet Ozk
Bildirinin Miizakeresi/ Prof. Dr. Ahmet Gokbel ...................................... 159 Bildirinin Miizakeres
Ortodokslukta Din-Devlet ili~kisi (Bizans Ornegi)
Do9. Dr. MehmetKatar ..... ,......................................................................... 162
Bildirinin Miizakeresi/ Do9. Dr. Kadir Albayrak ...................... :............... 177

111.0TURUM
SEKULERLESME VE TURK.i:YE

Laiklik, Din ve Tiirkiye

Prof. Dr. Unver Giinay ................................................................................. 183
Bildirinin Miizakeresi/ Dr. Asife Unal ...................................................... 210
Political Secularism In The West: The Trend Towards Convergence in
Public Opinion Across The European Union And The United States
Prof. Dr. Barry A ..Kosmin ........................................................................... 213
Bildirinin Miizakeresi/ Prof. Dr. Mustafa Dnal... ...................................... 224
Tiirkiye'de Egitimin Laikle~mesive Din Ogretimi .
Prof. Dr. Cemal Tosun :228
Bildirinin Miizakeresi/ Do9. Dr. Nurullah Alta~ ....................................... 238
Tiirkiye'de Sekiilerle~menin Oznel ve Nesnel Boyutlar1
Do9. Dr. Celaleddin (:elik ............................................................................ 243
Bildirinin Miizakeresi/ Prof. Dr. Recep K1It9 ............................................ 262

IV.OTURUM
SEKULERLESME VE DiNiN GELECEGi
UZERiNE DUSUNCELER

insanhgm Gelecegi A,;1smdan Sekiilerle~me ve Din

Prof. Dr. Hasan Onat. ................................................................................... 268
Bildirinin Miizakeresi/ Prof. Dr. Mehmet Ozdemir .................................. 278
 ...... ,................. 118
[(
........................ 123
........................ 132
'rnegi
........................ 135
........................ 148
........................ 153
........................ 1.59
Germany Between Secularism And New Religious Orientation
.Prof. Dr. Peter Antes .................................................................................... 284
Bildirinin Milzakeresi/ Prof. Dr.Ahmet Hik.met Eroglu ............................ 288
Sekillerle~me Perspektifinden insan-Din ili~kisinin Diinil,
, Bugiinil ve Gelecegi
'' Do<;. Dr. M. Ali Kirman ............................................................................... 292
. Bildirinin Milzakeresi/Yrd. Drn;. Dr. SevketYavuz ................................ 302
Sekiller Dindarhk Bh;imleri: Yeni Dini Hareketler
oProf. Dr. Ali Rafet Ozkan ............................................................................ 307
Udirinin Milzakeresi/ Prof. Dr. Mustafa Erdem ..................................... 323,

........................ 162
........ :............... 177

........................ 183
........................ 210
~onvergence in
rnited States
........................ 213
........................ 224

........................ 228
........................ 238

........................ 243
........................ 262

;i

........................ 268
........................ 278
 ~\.)

CHURCH AND STATE RELATIONS IN ORTHODOX

CHRISTIANITY (BYZANTIUM EXAMPLE)

Dof. Dr. Mehmet KATAR

Ankara Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi

Abstract
Early Christian society believed that Jesus will come back (Parousia) th.en establish holy
kingdom. With the effect of this eschafological expectation they did not consider civil authority
affirmative. Although this consideration, firstly Paul and Petrus and some Christian pioneers
inculcated pacific ideas into the believers to hinder to conflict with the state. But later on, as
persecution towards ChristiaP.s grows, the attitude to the political authorities continued to remain
negative. In the fourth century, after donstantine's policy ofreligious freedom for Christianity and
in a short time transfonnation of Christianity into Roman State's official religion, the Church's
attitude towards to state has changed and a new stage has started. This stage onwards the emperors,
rejecting the claim ofold tradition as being God, embraced the idea of deputy of God on earth and
thus the Church accepted his status and saw him as the head of the state and the Church. In this
way, especially in the Constantinople-centered East Roman Empire, Caesaropapism appeared. Tn
this administration, the emperor managed the hierarchy ofthe Church according to his wishes and
sometimes intervened in religious topics. Although the intervention of the emperors sometimes
caused some reactions, all these reactions were ineffective and in Byzantium Empire, the Church
always remained under the control of the state.

161
 1
\

ORTODOKSLUKTA DiN-DEVLET iLiSKiSi

(BfZANS ORNEGi)
Dor;. Dr. Mehmet .Katar
Ankara Oniversitesi itahiyat Fakiiltesi

Din ve Devlet, tarihten giintimi.ize, fert ve toplum Uzerinde en fazla etkin olan iki onemli
unsuru olu~turmaktadll". Her iki unsur da dlinyevi veya uhrevi baz1 ama9lar i9in insan hayat1111
yonlendirmeye 9ah~makta ve bu ama9la 9e~itli telkinlerde bulunmaktadir. Din ve Devletin, farkh
veya benzer ama9larla insan hayatm1 yonlendirmeye 9ah~mas1, zaman zaman bu iki unsurun aym
noktada birlikte hareket etmesine, bazen de bir iktidar kavgasma tutu~masma yol a9abilmektedir.
Nitekim tarihten giinlimlize 9e~itli toplumlarda bu iki gli9 odag1 arasmdaki iktidar kavgalanmn
degi~ik orneklerine rastlanmaktadir. Biz burada teblig siiremizle sm1rl1 olarak Ortodoks
Hlristiyanhktaki Din-Devlet ili~kilerini Bizans Devleti 9er9evesinde ele almak ve sunmak
amacmday1z.
ilk donem Hiristiyan cemaati, i9inde ya~ad1g1 donemi, sona ermek ilzere olan karanhk
bir gece olarak telakki etmekteydi. 1 Onlara gore Goge (Tann'nm) yanma yi.ikselmi~ olan isa'nm
90k yakmda geri gelmesiyle bu karanhk 9ag ve dUnyadaki kotii i~leyi~ sona erecek, yeryi.lziinde
Tannsal bir Kralhk kurulacakt1. Bu Mesihi ve eskatolojik beklentinin etkisiyle erken donem
Hiristiyan toplumunun devlete ve siyasi iradeye bak1~1 da olumlu degildi.
H1ristiyan toplumunun bu eskatolojik beklentisi bir si.lre daha devam etmekle birlikte,
ilk Hlristiyan onderlerinin, ta:-ihsel ger9eklerle 9abuk yilzle~tigi, Pavlus ve Petrus gibi ~ah1slann
mektuplannda a91k bir bi9imde gori.ilmektedir. Bu 9er9evecle Pavlus, muhtemelen H1ristiyanlann,
imparator Neron done111inde Roma devletinin glictiyle kar~1la~malanndan sonra2 yazm1~ oldugu
Romalllara Mektubunda; yonetimlerin, Allah tarafmdan belirlendigini, bu neclenle yonetime
muhalefetin Allah'm takdirine muhalefet oldugunu, aynca bunu yapanlarm, kendi ba~larm1
da derde sokacagu11 ifade etmi~ ve Hiristiyanlann yonetime vergilerini vererek gonU!den tabi
olmalanm emretmi~tir. 3 Havarilerin lideri Petrus da, Pavlus'un bu yakla~1mma benzer bi9imde,
"insanlar arasmda yetkili k1lmm1~ her kuruma, gerek her ~eyin Ustlinde olan krala, gerek kotiillik
yapanlarm cezalandmlmas1 ve iyilik edenlerin onurlandmlmas1 i9in kral tarafmdan gonderilen
valilere Rabbin adma bag1mh olun." 4 "Tann'dan korkun, krala hi.irmet gosterin."; ~eklindeki
talimatlarla eskatolojik bekle::iti i9erisinde olan ilk Hlristiyanlarm devletle silrti.i~en bir c;izgiye
gelmelerini onlemeye 9alt~m1'?ttr.
ilk donem Hrristiyan onderlerinin devleteyonelik olarak olu~turmaya 9ah~t1g1 bu tutumun
temel amac1, Htristiyanlarm devletle 9at1~mayan iyi vatanda~lar olmalanm saglamakt1. 0 Onlarm
bu telkin ve 9abalan sayesinde ilk donem Hlristiyan toplumu, yasalara uymak i<;in gerekli 9abay1
1
Bkz. Romaltlara, XIll/ ll-12.
2 Sergius Bulgakov, The Orthodox Church, London 1935, I 81.
'Bkz. Rotnaltlara, XU!/ 1-7.
'L Petrus, II/ 13-14.
5 L Petrus, II/ 17.

"Steven Runciman, The Great Church in Captivity, Cambridge 1968, 55.

162
 gostermi~; bunu yaparken de isa'nm, Sezar'a ait ~eyleri Sezar'a verme 7 ile ilgili emrini referans
olarak: uygulamaya 9ah~m1~tir. 8 Buna ragmen, Kilisenin devlete yonelik duygular1 dii~manca ve
eskatolojik olmu~tur. <;i.inkii cnlara gore dUnyanm mevcut hali ge<;iciydi ve yakmda her ~ey sona
erecekti.
Erken donem Kilisenin, mevcut dUnya dUzenine yonelik olumsuz bak1~ a91sm111 da
etkisiyle devlete kar~1 oluall bu olumsuz tavn, sonraki donemde pagan idarecilerin H1ristiyanlara
yonelik zul1imlerjnin etkisiyk daha da olumsuz hale gelmi~ ve H1ristiyan toplumunun nazarmda
devlet, 'ta<; giyen bir canavar' olarak telakki edilmi~tir. 9 Ancak bu bak1 a91s111111, Hiristiyanhgm
devlet dini haline gelmesinden onceki Uc; bu9uk yilzy1lhk donemin tilmi.inii kapsad1gu11 ve
bu donemde <;ok kat1 bir devlet ve siyasi erk dil~manhg1 yaplld1gm1 soylemek de c;ok dogru
gozUkmemektedir. <;unkii bu donem i<;erisinde, baz1 Hiristiyan iJeri gelenlerinin, muhtemelen
devletle Hiristiyanlar arasmda iyi ilikiler tesis etmek amac1yla Roma Devleti hakkmda olumlu
~eyler soyledikleri de goriilnektedir. Bu olumlu ifadeler, ozellikle Roma Devletinin kurmu~
oldugu siyasi birligin Hiristiy,m ogretisinin daha rahat yayilmasma hizmet ettigi hususu iizerinde
odaklanmaktadir. Bu 9er9evede Ege bolgesinde ya~am1 olan Sard Episkoposu Meliton (o. 190)
"Hiristiyanllk ve imparatorluk hakimiyeti hemen hemen aym zamanlarda zuhur etti ve bunlar yan
yana bilyiidiiler; <;ilnkti Allah on Ian, a91kc;a bir arada beraber ya~amak i9in dtiiimnii~tii. " 10 demek
suretiyle Roma devletiyle ilgili olumlu kanaatini dile getirmi~tir. Benzer bir ifacleyi III. ytizy1lm
~
en onemli Hlristiyan ilahiyat<;Tlanndan olan Origen de (185-254) soylemi~tir. 0, Tanr1'nm incil'in
herhangi bir engelle kar~t1aw1aclan biitiin insanlara ula~abilmesi ic;in Roma'nm birlik ve bar1~1
saglacl1g1 bir zamanda Oglunu diinyaya gondermeyi se9tigini soyleyerek, Roma Devleti'nin
varhgm1 Tanmal bir plana dayand1rm1~tir. 11 Meliton ve Origen gibi ~ah1slar Hiristiyanhgm
' yay1lma imkam bulmasmda Roma Devleti'nin olumlu roliine i~aret ederken Kuzey Afrikah
Tertullian (160-225) ise bu yakla~nnm da otesinde bir tav1r tak1111111~ ve Tann tarafmdan se9ilmi~
olan imparatora sayg1 gostermek gerektigini; onun paganlardan yok Hiristiyanlarm krali olarak
telakki edilmesi gerektigini ifode etmi~tir. 12
Yukartda i~aret edile.'1 bu olumlu yakla~1111 ve tammlamalara ragmen devletle ili~kiler,
Roma devleti pagan kald1g1 si.irece genellikle yilzeysel 13 ve somnlu olmu~tur. Bu sorunun en
temel nedeni ise Roma devletinde vatanda~Iarm, devlete baghligm gostergesi olarak imparatorluk
ktiltune kurban sunmak zorunda birak1lmalan olmu~tur. 14 Hiristiyanlann bu tiir ibadetleri
reddetmeleri ve pagan gelenP.k:lerinden uzak durmaya 9ah~malan pagan halkm ve yonetimin,
bunlan sapkm olarak telakki etmelerine ve onlan, itlkede zaman zaman meydana gelen ve~itli
felaketlerin sebebi olarak gormelerine yol a91111~t1r. Bu bak1~ da H1ristiyanlara yonelik bask1 ve

7
Bkz. Matta, XXII/ 15-22; Markos, XII/ 13-17; Luka. XX/ 20-26.
> "Steven Runciman, The Byzantine Theocracy, Cambridge 1979, 19.
0
Bulgakov, 181.
"'Bkz. K. Bihlmeyer- H. Tuchle, Ive IV ncii Yiizy11larda Hiristiyanlik, <;:ev. Antun Goral, istanbul 1972, 11.
11 Bkz. Runciman, Byzantine Theocracy, 22; Bihlmeyer- Tuchlc, 11. (Origcn'in Hiristiyanhgm yay1lmas1 i9in Roma

imparatorluguna yoklcdigi bu olumlu misyona ragmen yine de bu devlete iyi gozle bakmad1g1 vc devletin temelini
olu~turan a~kerlik gihi gt)revlere de olumsuz yakla~t1g1 belirtilmcktcdir. Bkz. Bihlmeyer-Tuchle, 42).
12 Bkz. Runciman, Byzantine Theocrncy, 2.0.

,., Bulgakov, 181.

"Bihlmcycr-Tuchle, 42, 47, 54-55; Runciman, Great Church, 55; Runciman, Byzantine Theocracy, 19.

163
zultimlerin temel nedenlerinden birinitekil etmi~tir.15 Ozellikle II. ve Ill. ylizyillarda yogunla~an
bu zuliimler, imparator Constantine'in 313 y!lmda, H1ristiyanhga ozgUrli.ik taniyan Milan
Fermamyla birlikte sona ermi~tir. 16 Bt.1 geli~meyle birlikte Kilise- devlet ili~kilerinde yeni bir
sure,;: ba~lam1~ ve devletin canavar olarak algtlanmas1 sona enni~tir. 17
Milan Fermam Sonrasmda Din-Devlet ili~kileri: Milan Fermamyla ba~layan siire,;:te
once H1ristiyanhga ozgiirluk ta111nm1~, arkasmdan Kilise ve din adamlarma baz1 ayncahklar
verilmi~ ve Hiristiyanlarm kutsal gi.in olarak kabul ettigi Pazar, tatil gtinii haline getirilmi~tir. 18
Aym yuzy1lm sonlarmda ise diger inanc;;lar yasaklanarak, H1ristiyanhk devletin resmi dini ilan
edilmi$tir. 19 Hiristiyanhkac;;1smdan oldukc;;a onemli olan bu geli~meler, aym zamanda devletle
ili~kiJera,;:1smdan yeni birdurumu olu~turmaktayd1. 20 Ortaya,;:1kan bu yeni siirecin en onem Ii sorusu,
Kilise-devlet ili~kilerinin nas1I bir yap1 iizerine kurnlacag1ydL Meseleye imparator a91smdan
baklld1gmda, onceki donemde o, siyasi a91dan mutlak otoriteyi temsil etmekte, bu konumuyla
bukukun da kaynag1m olu~turmaktayd1. 0 aym zamanda devletin en fist dtizey dini otoritesini de
olu~turmakta ve bu nedenle Pontifex Maximus21 olarak adlandmlmaktayd1. Bu 9er<;:evede halk
adma ilahlara kurban sunum i~ini idare etmek onun gorevi olarak kabul edilmekteydi. Butnn
bunlarm otesinde Roma imparatorlan ,;:e~itli donemlerde kendilerini Tann olarak telakki etmekte
ve vatand~larmm devlete baghhk gostergesi olarak imparatorluk kUltiine kurban sunmas1111
istemekteydi: 22 ~imdi ise durum degi~mi~ti. Constantine ile birlikte siyasi otorite, yani imparator,

.,, Bihlmcycr-Tuchlc. 43-44.

" Runciman, Byzantine Theocracy, 5; ayr1ca bkz. Timothy Ware. The Orthodox Church, G. Britain 1983, 25-26. (lliristiyan
kaynaklannda gc<;en efsanevi anlat1ma gore Constantine 312 y1hnda italya'ya sava~a gidcrken, giln ortas111da, gokyiiziindc
giinc~in kar~1smda parlayan bir hac; ve bunun altmda da "bununla fothet" yaz1sm1 gormii~. ay111 gcce royasmda Mesih ona
askerlerinin kalkanlarma, "Mesih" admm Yunancadaki ilk iki harfini olu~turan XP semholilntl koydurma~1m si1yle1ni~tir.
lmparator Constantine' in biyografisini yazan Eusebius'un naklettigi bu vizyon tecrilbesinin gercekligi tarihciler tarafmdan
tartt~mah hulu11maktad1r. Tarihc;iler genelde bu hikilycyi, Constantine 'in veya daha btlyilk bir ihtimallc de giivcnilmcz ve
dalkavuk biri olarak gordukleri Eusel1ius'un uydurmas1 olarak g(irmektedirlcr. Dindar Hlristiyanlar ise bunu hir mucize
olarak kabul etmektcdir. Bkz. Runciman, Byzantine Theocracy, 5).
17 Bulgakov, 184.

'" Bihlmcyer-Tuchlc, 62.

19 Bihlmeyer-Tuchlc, 69.

"' Aristeides Papadakis, "The Historical Tradition of Church State Relations under Orthodoxy", Ea~tern Christianity and
Politics in the Twentieth Century, Edited by Pedro Ramet, USA 1988, 38.
21
Latince kopril yapan, Tann ilc insan arasmdaki arac1/arabulucu manasmdaki pons .frtcere' den gelcn pontife"t terimi
(Raphael M. Hunter, "Pontifical", An Encyclopedia of Religion, Edited by Vergilius Ferm, Paterson. New Jersey 1959,
597) Eski Roma'<la dini rittlellerin usulilne uygun olarak icraedihnesinden, devlet ar$ivlerinden ve y1llik resrni kay1tlann
tutulmasmdan sorumlu olan kutsal hir toplulugun oyesi i',in kulla111lan bir isimdir. Bu heyetin ba$mda yer alan Uyeye
isc Ponrifex Maximus denilmekteydi. Heyettc, Pontifex Maximus dahil on be~ uye vardr ve hunlar omur hoyu gorcvdc
kahrlardi. Pontifox Maximus, antik Roma'da belirli bir tannya hizmet eden papazlan vc antik Roma ocak Tanrn;msr
Vesta'ya hizmete adanm1~ bakircleri atar, kurbanlan dilzenler, mabetleri kutsar, takvirnin kontroliinil stlrdtlriirdtl. Aynca
mum, <;ocuk edinme ve evlilikle ili~kili hususlarda da bir taknn yetkileri bulunmaktayd1. Julius Sezar gihi imparatorlar,
din konusunda ozgilr du~onceli biri olmalarma ragmen, siyasi scbeplerle bu unva111 iistlemni~lcrdir (E. Royston Pike,
Encyclopaedia of Religion and Religions, G. Britain 1951, 303). Constantine'in H1ristiyanhgm hamiligini nstlenmesinden
soma da b1rakrnad1g1 hu unvanrn, hir iddiaya gore tmparator Gratianus'un reddetrncsiyle 392 y1lmda (bkz. G. L. Seidler,
Bizans Siyasal Dii~ilncesi, Cev. Mete TunQay, Ankara 1980, 2), hir ha~ka iddiaya gore ise 527'de okn L .Justin'e kadar
Roma imparatorlan tarafmdan ilstlenitdif!;i belirtilmektcdir. imparatorlarm Hiristiyanllg1 henimscmesindcn bir siire sonra
terk cttigi bu unvan, Papa 11. Pius (1464-147 l) zamanm<lan itibaren de Papallgm kulland1g1 unvanlanndan biri haline
gclmi~tir (Pike, 303).
22
Runcirnan, Great Church, 55-56. (Antik monar~i toplumlarmda, b~lang11;ta kralm ya Tanrr'dan ~ikt1g1 ve 0mm
soyundan gcldigi vi,'")'a en azmdan Tann'nm ba~rahihi ve Onun insanlara goz kulak olmakla gorevlendircligi ki~i oldugu
dil~iinOlmtl~tiir. Runciman, Byzantine Theocracy, l).

164
 artlk Htristiyanhg;m dil~mam degil, hamisi konumunu Ustlenmi~ti. Ustelik o, bu yeni donemde,
eskiden Roma'da oldug;u gibi Tannhgm1 degil, fakat Tann'nm yerytiziindeki temsilcisi oldugunu
, iddia ediyordu.23 Bu durumda dini meselelere yon veren iist dUzey Kilise hiyerar~isinin, kendisini
Tann'nm yeryUzilndeki vekili olarak goren ve Kilisenin i~lerine de mildahil olmaya hevesli olan
siyasi otoriteye kar~t yeni bir tutum belitlemesi gerekmekteydi. 24
Kilisenin, din i~lerine mtidahil olacak bir imparatora kar~1 sergileyecegi tutumun
parametreleri, Hiristiyan gekc1eginin temelini olu$turan Yahudi ve Greko-Romen killti.irlerindeki
din-devlet ili$kileri ve kahin-iral $ekHndeki lider tasavvurlarmda bulunmaktayd1. Yahudi kutsal
kitabmda bu tarzda kar$llntza c;:1kan ilk figtir, Hz. ibrahim'e yiyecek veren .ve onu kutsayan
Salem krah Melkisedek'tir. Tevrat'a gore bu ~alus hem kral hem de Tann'mn kahiniydi.25
Htristiyan anlay1$ma gore bu tarz. bir kahinlik, Yahudilikteki ayin ve torenlerin icra edilmesi
ic;:in Tann tarafmdan sec;:ilen Harun ve Harun soyunun devam ettirdigi Haruni usu! kahinlikten
Usti.in say1lm1~ttr. Bumm sebebi de muhtemelen Harun\' usu! kahinlikte sadece dinsel bir boyut
varken Melkisedek usuli.\ kah:nlikte dilnyevi otorite olan kralhk ile dinsel otoritenin birle9tirilmi 9
olmas1d1r.
Yahudiliktegerc;:ekmanadadinivesiyasiliderlikilkdefaMusazamanmdagtindemegelmi 9
ve bu iki liderlik, ayr1m yap1Imaks1zm Musa'nm ahsmda birle$tirilmi~tir. Tam bir teokratik yapt
olu$turan bu liderlik modeli, Musa'dan sonra da devam etmi~ ve Musa'dan yakla~1k iki ytiz yll
kadar sonra, $artlarm zorunlu k1lmas1 sebebiyle ilk defa siyasi ve dini otorite aynmma gidilmi$tir.
Bu d1inemde israil kabileleri, sava~l.arda i:inclerlik edemeyecek kadar ya~lanan peygamberleri
Samuel'den, kendilerine lidetlik etmesi i9in bir kral sec;:mesini istemi~, ancak bu fikir Samuel'in
ho~una gitmemi~tir. 0, kralhk kurumunun tesis edilmesinin baz1 sorunlara sebep olacag1m dile
getirmi$ ve bu istege kar~1 yikmt$tlr. Samuel'in bu itiraz1 lizerine Tann ona, lsrail ogul!armm
isteginden dolay1 Uzillmemesini, aslmda onlann bu istekle Tann'mn kendi aralarmdaki kralhgm1
reddederek s1radan bir krah istediklerini si:iylemi~tir. 26
Yukanda anlatllan hadiseden anla$1Iacag1 gibi Yahudi 'toplumu ozU itibanyla teokratik
bir topluluktu. Bu toplulugur ic;:erisinden c;:1kan ilk Hiristiyan toplumu da, miras ald1g1 Yahudi
kavram ve degerleri sebebiyle bu teokratik yap1ya, yani idari gUctin, tannsal yonli bulunduguna
inamlan dinsel otoritenin elinde toplamnasma yabanc1 degildi. 27 Ostelik ilk H1ristiyan toplumu,
Gi:ige, Tann'nm yanma yU.kselmi~ olan isa'nm c;:ok yakmda geri gelerek dtinyadaki kotil i~leyi~i
sona erdirecegine ve yeryilzunde Tannsal bir Kralhk kuracagma inanmaktayd1. Bu onlarm,
isa'nm ~ahsmda Tannsal bir kral dil~ilncesine yabanc1 olmadtklanm, hatta bu kralm beklentisi
ic;:inde olduklarm1 gostermektedir. 28

,; Runciman, Great Church, 55.

24
Runciman, Byzantine Theocracy, 3-4.
, 2s Bkz. Tekvin, XIV/ 18.

'" Bkz. L Samuel, VIII/ 1-7.

27 Runciman, Byzantine Theocracy, 21. (Tannsal kral fikrinin ilk olarak, Zcrdo~tlok tlncesinde iran'da ortaya <;1kt1g1

belirtilmektedir. Buna gore crke.n dOnem lrao'tnda kral, I~1k Tanns1 tarafmdan verilen ha~yet verici bir ihti~amm sahibi
olarak gilrOlmti~ ve bu tanrisal ihti~am, parlayan ta,;; ve panldayan elbise/cOppe ile sembolize edilmi~tir. Runciman,
Byzantine Theocracy, 20)
28
Bulgakov, 186.

165
 Yahudilikten Htristiyanhga ge<,:en bu kutsal kral fikrinin, Hiristiyanhg1 etkilemi~ olan
bir bru;ka kli.lttir olan antik Yunan'da da ciddi paralellikleri bulunmaktayd1. 6zellikle Perslere
ve M1srrhlara ozgli tannsal kral anlay1~1yla ilgili pek c;ok kavram Grek felsefosine gec;mi~ ve
burada farkh tarzlarda ifade zemini bulmu~tur. Bu c;erc;evede Aristo, ideal bir krah Zeus'un,
Sokrat ise.Heracles'in kopyas1 olarak tantmla1m~t1r. Helenistik krallar, bu kralhk tasavvuruyla
Pers modelini izleyerek kendilerini tannsal varhklar olarak gormli~lerdir. 29 HJristiyanhgm ortaya
c;1ktig1 donemlerde Yunan'da oldugu gibi Roma'da da tannsal bir kral tasavvuru bulunmaktayd1.
M. 6. 30;lu y1llarda imparator Augustus tarafmdan ortaya atilan bu tannsal kral fikri, sonraki
donemlerde zay1flamakla birlikte zaman zaman baz1 imparatorlar tarafmdan ulkedeki dini ve
siyasi birligi canlandirmak amac1yla tekrar glindeme getirilmi~tir. 30
Yukanda verilen bilgilerden de anla~1Iacag1 gibi Hrristiyanhk oncesinde, kendi tannsalltk
ozelliklerini dillendiren Roma imparatorlarmm bu hususta tarihsel bir dayanag1 bulunmaktayd1.
Aym ~ekilde Htristiyan Kilisesi de Yahudilikten gelen Tannsal Kral ve beklenen Mesihi Kralhk
anlay1~lannm etkisiyle kendisinden olan bir kral dil~iincesine hie; de yabanc1 degildi. D0layis1yla
I-hristiyanltg1 himaye eden ve -omrUni.!n son demlerinde de olsa- vaftiz olan bir kral, Kilise
tarafmdan memnuniyetle benimsenmi~ ve o, baz1 Kilise ileri gelenleri tarafmdan Tann'nm
yerytlzlindeki tems.ilcisi olarak telakki edilmi~tir.' 1 Kaynaklara gore bu anlay1~1, ozellikle Filistin
Kayseryasmm piskoposu Eusebius'un (264-340) giindeme getinni~tir. Eusebius imparatoru;
insanhk tarihinin zirvesi, yeni bir diinya imparatorlugunu balatacak kii, evrensel Kilisenin
di.inyevi suretini olu~turacak ve tamamlayacak adam olarak telakki etmi~tir. Ona gore Tann 'nm
ser,;ilmi~ vas1tas1 olan Htristiyan imparator, evrensel idarenin Tannsal varisi ve Tann'nm
yeryuzlindeki temsilcisi olacakt1. Bu anlay1~a gore gokte tek Tann oldugu gibi yeryiizlinde de
tek imparator olabilirdi. 0, imparatorun; kendi idaresini Tann'nm kralltg1yla tasdik ettirmek ic;in
yonetimini ilahi modele gore ekillendinnek dmumunda oldugunu, onun gUctinUn de gokteki l
kralhgm yeryuztlndeki bir kopyas1, Tann'nm gokteki hiiklimranhgmm bir taklidi oldugunu ifade
etmi~tir. Bu nedenle ona gore imparatorun gozleri, Tann 'nm mesajm1 almak ic;in yukan bakmah
ve o, Tann'nm dunyevi kopyasma yak1~an hiirmet ve ihtiamla kt1at1lmahd1r. 32
Eusebius'un yakla~1111mm ortaya koydugu gibi Kilise, kendi degerlerine sahip 91kan ve
kendisini himaye eden bir imparatoru candan kucakla1m~t1r. Ozellikle devletin, H1ristiyanhg1
resmi din olarak benimsemesiyle Kilisenin devlete olan yakmhg1 daha da artm1$ ve Kilise
kendisini devletin kaderinden sorumlu addetmeye ba~lam1~tir. Bu yeni siirei;:te imparator, tannsal
ozelliklere sahip oldugu iddiasm1 terk etmekle birlikte, diger tum kutsay1c1 vastflara sahip
olmaya devam etmi~tir. Bu c;:erc;evede onun, Tann tarafmdan sec;:ilip atand1g1 kabul edilmi~ ve
onun mutlak otoritesi aynen muhafaza edilmi~tir.33 Boylece elinde bulunan bu mutlak otoriteyle
imparator, sadece devletin ba~t olarak degil, Mesih'in yerini alan, dolay1s1yla Kilisenin de ba~1
29
Runciman, Byzantine Theocracy, 21.
'" Bkz. Mehmet (;dik, Siyasal Sistem Ac;tsmdan Bizans Devlctinde. Din-Dcvlet tli~kileri (Kurulu~undan X Yoz.ytla
Kadar), izmir 1999, 4-5.
1
' Runciman, Byzantine Theocracy, 2-3.

n Bkz. Papadakis, 38; aynca bkz. Runciman, Byzantine Theocracy, 22.

" Papadakis. 39; aynca bkz. Runciman, Great Church, 56.

166
olan kutsal bir varhk olarak telakki edilmi~tir. 34 tmparator kendisine yiiklenen bu kutsalhkla
Tann'mn yeryiizilndeki, insanlann ise Tann katmdaki temsilcisi ~eklinde ikili bir rolii icra etmi~,
aym zamanda Hiristiyan toplum adma Tannya baghhg~m dile getirmi~tir. Dstlendigi bu statuler
ise onun Hlristiyanlar nazanndaki konumunu peki~tirmi~tir. Nitekim bu degerin bir gostergesi
olarak kutsal giln ve devrelerde imparator ile isa ve havariler arasmda benzerlik kuran ilahiler
dile getirilmi~tir. 35 Aynca bir fJtire sonra patrikler eliyle gerc;:ekle~tirilen tac;: giyme merasimleriyle
imparatora Kilise te~kilatma mensup rahiplere yap!lana benzer bir toren ile fazladan bir kutsalhk
ve karizmatik gilc;: verilmi~tir. 36
Yukanda belirtilen butiln bu ozellikler, dogu diinyasmda imparatora, Hiristiyan dilnyasmm
ba~ka bi:ilgelerinde rastlanmayan bir kutsalhk ve deger atfedildigini ortaya koymaktad1r.n Bu
kutsall1k anlay1~1 ic;:erisinde 0, Tann'nm yeryilzilndeki vekili, devletin ve Kilisenin ba$1, dogru
inancm koruyucusu ve uygulay1c1s1 olarak kabul edilmi~tir. Bu koruyuculugu sebebiyle de o,
ektimenik konsilleri toplant1ya i;agtran, bazen bu toplant1lara bizzat ba$kanhk eden ve buradan
vikan kararlara hukuki bir geyerlilik kazand1rarak uygulayan yegane gUi;: odag1 olmu~tur. 38
BUtiln bu yetkilere ragmen, gen;:ekte onun Kilise tizerindeki yetkilerinin bir smmnm buluoup
bulunmad1g1 bilinmemekteydi. <;iinkii bu yetki alanlarmm ne oldugu hii;bir zaman yaz1h hale
34 Bulgakov, 181-182; Bihlmeyer-Tuchle, 65; Runciman, Great Church, 57.

" lmparatorla Havariler arasmda paralellik kurnn bu yakla~unm bir sonucu olarak Noel doneminde, dogulu bilgelerin
Mcsih lsa'ya hediyeler sundugu gibi evrendeki bUtun milletlerin de krala vergi (harm,;) verecek hale gchnesini niyaz eden
bir ilahi okunmas1 gelenegi olu~mufur. Pentekost donemiride okunan bir ilahide ise daha once havarilerin Ostune inmis
olan Kutsal Ruhun alevden diller ~ek!inde imparatorun ba$ma indigi itade edihni$tir (Runciman. Great Church. 58). '
"' Roma Devletindd-11ristiyanhk oncesinden beri yap1lan bu ta~ giyme 111erasimleri, H1ristiyanhgm b<!nimsenmesinden
sonra da bir sure daha laik ki~ilcr tarafmdan icra edilmi~, daha sonra bu torenler din adamlanna b1rak1lm1~ ve imparatorun,
.patrik eliyle tac. giyme gelenegi ihda~ edihni~tir. Bu degi~im sOrecinde patrik, ilk olarak imparator Marcian'm (450-457)
ta9 giyme toreninde hazir bulunmu~; Marcian'm yerine gclen I. Leo'ya (457-474) ise patrik tac; giydirmi~tir. Patrigin i$in
ic;ine dahil olmas1yla da tac; giyme merasimi dini bir merasim haline gelmi~tir. (Runciman, Great Church, 58).
'.' Nitekim Batl Hiristiyanltgmm e,1 onemli merkezi olan Roma'da V yozy1lm sonlarmdan itibare.n istanbul'daki
lmparatorun ilahi konumuna kar!it bir. tav1r geli~mi~ ve onun siya~i denetiminden uzakl~ma egilimi gllc;lenmi~tir
(Runciman, Byzantine Theocracy, 43). lmparatora kar~t olu~an bu bag1ms1zltk egilimi sonucunda Papa I. Gelasius, 492
yilmda papahga yokseldiginde, impcratoru bundan haberdar etme ve omm onay1111 isterne ile ilgili geleneksel nezaketin
geregini yapmanu~tir. imparator Anastas ins, bu duruma tepkisini yaztlt olarnk bildirince de Gelasius, Papahgm gelecckteki
teorisinin temel beyam haline gelen bir melctupla ona cevap vermi!jtir. Bu mektupta o, dunyarim; papa ve lmparator olmak
ilzere iki gOc; odag1 tarafmdan yonetildigini, bunlardan rahipsel olan otoritenin daba btlytik oldugunu. c;ilnktl papazlarm
Tann katmda, prensler i9in de sorumL1 oldugunu bcyan etmi!itir. Ona gore din adamlan, dlinyevi meselelcrdc imparatorun
kanunlarma itaat ctmeliydi. Fakat fmparator da kutsal sakramentleri icrn edenlere itaat ctmeliydi. Bu ,;en,;evedc o, list
d!lzey din adamlan tarafmdan ihtiyai; olarak bildirildiginde konsif toplamah, bununla birlikte teolojiye ve hatta Kilisc
yonetimine mildahale etmemeliydi (bkz. Mehmet Ali Agaogullan-Levent Ktiker, fmparatorlulctan Tann Devletine,
Ankara 1998, 137-138; Runciman, Byzantine Theocracy, 44-45). lmparator Anastasius, papanm, siyasi otoritenin
gilctinU gtilgeleyen bu c,1k1~1 kar~1s1t.da rahatstz olmu~, bu nedenle de ona Mesih'in tevazuunu taklit ctmesini ve siyasi
otoritcye emir vermeye kalk1~mama1.m1 yazmi~ttr. K1sa bir sure sonra da o, Roma senatosuna yazd1g1 mektupta, kcndisi
i9in Pontifex [nclytus unvanm1 kas1tlt bi~imde kullanm1~t1r. Cunktl ona gore imparator, rahipsel statiistlnden mahrum
edilmemeliydi (Runciman, Byzantine Theocracy, 44-45). .
'"Bihlmeyer-Tuchle, 65; aynca bkz. Bulgakov, 182; Ernest Barker, Bizans Toplumsal ve Siyasal DO~Onil~ti, <;:ev. Mete
Tun9ay, 26; Runciman, Byzantine Theocracy, 19. (Htristiyan Kilisesindc Tannsal olarak se9ilmi~ olduguna inan1lma~1
ve toplumdaki karizmatik konurnu sebebiyle tmparatora bazt olaganilstu l.itu~jik ayncaltklar da verilrrli~ti. Bu litiirjik
ayncahklar sebebiyle o da, din adam!an gibi ki!isenin, laik halkm giremeyecegi kutsal bolmesine girebilir: komiinyon
malzemcsini, laikler gibi ~araba bandmlm1~ ekmck olarak tek pan,a halinde degil, fakat papaz ve piskoposlara mahsus
ayncaltkla ayn ayrt olarak ahrd1. Aynca onun baz1 kutsal gtlnlerde vaaz etme (Papadakis, 41; Ware, 48; Runciman, Great
Church, 61 }, tiv kollu boyok episkopc.s kandiliyle cemaati kutsa~a ve ikonalan, cemaati ve sunag1 totsoleme gibi yetkileri
de bulunmaktayd1 (Papadakis, 41; ay,tca bkz. Ware, 48). Ancak btitiln bu dinsel ayncahklara ve vas1flara ragmen yine de
o, ruhbanltgm kadzmatik 6zelliklerinin hepsine sahip degildi (Runciman, Great Church, 61 ).

167
getirihnemi~, imparatorlukta iki ayn git9 odagmm bulu!]dugu bile hentiz ac;:1k bir bic;imde dile
getirilmemi~ti. 39
Ba~lang1c;ta belli olmayan bu ikili glii;: ayrunm1 ilk kez imparator I. Justinian (527-565)
dile getirmi$tir. 0;535 'te yaymlad1g1 altmc1 Novella olarak bilinen metnin giri$ k1smmda Tann'mn
insanhga verdigi iki biiyiik liitfun, rahiplik (sacerdotium) ve imparatorluk (imperium) otoritesi
oldugunu; bunlardan rahipligin ilahi olan ~eylerle, imparatorlugun ise be~eri i~lerle ilgilendigi
dile getinni~tir. Ona gore her ikisi de aym kaynaktan 91kan ve insanm hayatmt gtizelle~tirmek
amacmda olan bu otoriteler, birbiriyle miittefik ve birbirini tamamlay1c1 durumdadtr. Bunlann
arasmda rakiplik ve keskin bir ikiye aynlma soz konusu olamazdt. 40
tmparator Justinian'm yaymlam1~ oldugu dokUman, Kilise ile devletin ortak
sorumlulugunu ve bunlarm birbiline kar~1hkh bag1mhl1gm1 dile getirmekle birlikte, bu
birlikteligin nasll silrdtiri.ilecegini ac;:ddamada yetersiz kaltyordu. Bu iki unsurun yetki alanlan
bu veya bir ba~ka Bizans metninde hi9bir zaman yasal bir bic;imde .belirlenmemi~ti. Aslmda
Justinian'm yaymlad1g1 bu fermanm ortaya koydugu as1l husus, devlet otoritesi ile din otoritesi
admda iki ayn iktidar odagt bulunmakla birlikte, bunlar arasmda ai;:ik bir aynmmvar 0Imad1gm1
ve din kurumunun -belli bir gt\<; sahibi olarak kabul edilmesine ragmen- gene Ide siyasi otoritenin
golgesinde kald1gm1 ortaya koymas1 olmutur. Durum bu olunca da siyasi otoriteyi ve fiziksel
gticU .elinde bulunduran imparator, din kurumuna genelde kendi istedigini yaptirma imkanma
sabip bulunmaktaydt. 41 Bu <;eri;:evede her ~eyden once din kurumunun en ust noktasm1 olu~turan
patriklik makamma atamada onun istegi esas ahmrdt. 42 Nitekim Tmparator John Tzimisces 970'te
patrik atarken, yukanda Justinian'm fennanmda dile getirilen di.inyevi ve dini iki gU<; odagmdan
babsetmi~, arkasmdan da "patriklik: makam1 bo~sa oraya uygun oldugunu bildigim birini getirecek
olan benim." diyerek dini otoriteyi siyasi otoritenin altmda ve tamamen ona tabii bir bic;:imde
alg1lad1g11u a91kc;:a ortaya koymu~tur. 43 lmparatorun, patrik tayinine yonelik bu yetkisi yanmda,
Kilisenin geneline yonelik baz1 dilzenlemeler yapma hakk1 da bulunmaktayd1. Bu seri;:evede
o, diyosezleri yeniden dlizenleme, piskoposlan terfi ettirme ve hatta bunlan bir diyosezden bir
ba~kasma gonderme yetkisine bile sahipti. 44
imparator John Tzimisches'in a<;:1k9a ortaya koydugu gibi siyasi otorite dini otoriteyi
kendisine tabi olarak gom1ekle birlikte Kilise i!e devletarasmda yaz1h olmayan, gelenek halindeki
teami.illere gore imparatorun dogmatik meselelere dogrudan mtidahil olmas, ve bu hususlarda
''' Bkz. Papadakis, 40.
4
" Papadakis, 39-40; Runciman, Byzantine Theocracy, 46; aynca bkz. Runciman, Great Church, 59; (elik, Din Dcvlet,

51. (Justinian, imparatorluk ile rahipligin konumu ve yetkileri konusunda yaptig1 bu aynma ragmen, dini meselelerc
miidahalc ctmektcn uzak durmanu~ ve din adamlarma kar~1 olduki;;a despot davramm~tir (Runciman; Byzantine Theocracy,
46: aynca bkz. <;elik, Din Devlet, 52).0, bu despot tavnm papahga ylinelik olarak da siirdilrmesine ragmen, Bat1da da
ciddi bir tepkiyle kar~1la\lmam1~ttr. Bu tepkisizlik, ktsmen zamamn papalarmm dtl~i.lk 9aph olmasmdan, daha i;ok da bir
imparatorluk ordusunun ltalya'daki varhguidan kaynaklanm1~ttr. imparatorlugun bu gilcil geri i;ckildiginde Batf. dilnyevi
ve dini gi.19 odaklan arasmdaki gll9 ayrum anlay1~1yla Gela~iuscu doktrininc geri dtimnll~tOr. lmparatora ait etkili bir
gilciin olmad1g1 yerde Kutsal lmparatorluk fikri var olamazd1. Runciman; Byzantine Theocracy, 49-50).
41
Papadakis, 40. (Nitekim kaynaklar Justinian'm, yapm1$ oldugu bu ikili aynmm ruhuna uygun davranmad1gm1, dini
meselelere miidahil oldugunu ve din btlrokra~isine kar~1 despot bir tutum sergiledigini belirtmektedir. Bkz. Runciman,
Byzantine Theocracy, 46; aynca bkz. <;e!ik, Din Devlet, 52).
42
Runciman, Great Church, 59; <;:elik, Din Devlet, l 52; aynca bkz. Barker; 47.
43
Runciman, Great Church, 61; Barker, 110.
44
Papadakis. 41.

168
 goril~ bildirmesi pek uygun g6ri1Imemi~tir. Konunmzun esas noktasmt da yaz,h olmayan bu
kuralm ne kadar uyguland1g1 ve siyasi otorite ile dini otoritenin birbirlerinin alamna ne kadar
mtidahale ettikleri olu~turmaktad1r.
imparatorlarm Dini Konulara Dogrudan Miidahaleleri: Hiristiyanhgm devlet
himayesine kavu~tugu Constmtine doneminden itibaren Kilise ile devlet arasmda teoride var
oldugu samlan ayrunm, ger(;ekte 90k da fazla mevcut olmad1g1, siyasi otoritenin genellikle
dini meselelere mudahil oldugu ve 9ogu zaman yetki alam i9erisine gim1eyen hususlarda gorti~
bildirip dayatmalarda bulundugu gortilmektedir. Daha az olmakla birlikte bazen de dirayetsiz
imparatorlann idaresinde bulunan baz1 birsh patrikler siyasi meselelere miidahil olmaya c;ah~m1~,
ancak onlarm bu giri~imi genellikle ba~ans1zhkla sonu9lamm~ ve siyasetin dine miidahalesine
oranla 90k zay1fkalm1~ttr. imparatorlarm bu mtidahalelerinin en temel nedeni ise illkedeki siyasi
birligi temin etme arzusu olmu~tur. Dlkenin birlik ve butilnliigii a91smdan gen;ekle~tirilen bu
mUdahalelerinilk omegi .iznikKonsilinde ya~anm1~ttr. Konsilde isa'mn tabiat1yla ilgili tart,~malar
yogunla~1p is;inden s:1k1lmaz boyutlara vannca imparator Constantine siyasi kayg1larla dini
tart1~malarnmtidahale etmi~ ve dam~manlannm telkiniyle Ogulun Babayla ili~kisini betimlemek
i9in "aym ozden" manasma gelen "homoousios" kelimesinin metne sokulmasm1 istemi~tir.
Aslmda bu ifade daha once 268'de diizenlenen bir Dogu Konsilinde giindeme gelmi~ ve uygun
bulu11may1p reddedilmi~ti. Ancak bunu imparatora tavsiye eden Hosius Batihyd1 ve bu kavramm
Doguda daha once gilndeme getirildigini bilmiyordu. Tartt~manm iki tarafmda yer alan Dogulu
delegeler bu kavram1 begenmemi~, ancak imparatorun etkisiyle tepki verememi~ ve bunu
kabullenmek zorunda kalm1~lard1r. 45
imparatorlarm siyasi hesaplarla ilahiyata dair meselelere mudahale etmelerinin bir
ba~ka ornegi ise Kadtkoy Konsilinde ya~anmi~tir. tmparatori9e Pulcharia ve kocas1 Marcian'm
himayesinde dUzenlenen bu konsilde elde edilen uzla~ma formiilii de iznik'te Constantine'in
yapt1g1 gibi, kaynagm1 tmparatora, dal,a dogrusu lmparatori9eye bors:Iuydu. Ancak bu formi.il
Constantine'inki gibi ban~1 retirmemi~, M1str ve Suriye'deki bin;;ok piskopos yanmda konsile
ge9 gelen Ermeni piskoposlan da konsilin kararlarm1 kabul etmemi~tir. 46 Bu durum Hiristiyan
Kilisesi i9erisinde Nesturi bolunmesinden daha buyuk bir ba~ka boliinmenin, "Monofizit" veya
"Kachkoy kar~ttlan" olarak adlandmlan Dogu Hll'istiyanlannm boliinme siirecini ba~Iatm1~t1r.
Bu tarihten sonra gelen imparatorlar, imparatorlugun dogu eyaletlerinin elden gitme tehlikesini
gordiikleri i9in Monofizit bolilnmesini engelleyecek 9e~itli formUller uzerinde dunnu~lardir.
Bu i;;ers;evede fmparator Zen6(474-475, 476-491) 48l'de M1sir Kilisesine yonelik olarak bir
mektup formunda "Henoticon" (l3irle~tirici), olarak bi linen, iznik ve tstanbul kredolarmm yeterli
oldugunu beyan eden ve Kad1koy veya ba~ka bir yerin doktrinini ogreten ki~ileri aforoz eden bir
dokiimani yaymlad1. Boylece Kad1koy'iln kararlan ozel olarak yasaklanmanu~ olsa bile bunlan
kabul etmek arttk zonmlu degildi. Birka9 istisna hari9, Monofizitlerin 9ogu bu dUzenlemeden
tatmin olmu~tu; ancak istanbul'daki halk huzursuz, Roma'dakiler ise 90k k1zgmd1. <;i.inkii
tmparator, yine yapmamas1 gereken bir i~e miidahale etmi~ ve doktrin hakkmda gorli~ bildirmi~

45 Runciman, Byzantine Theocracy, l 7; aynca bkz. Mehmet <;:elik, SOryani Tarihi-I, Ankara 1996, 119; Runciman, Great

Church, 56.
"' Runciman, Byzantine Theocracy, 40-41.

169
oluyordu. Ostelik o, boyle yapmakla Kad1koy Konsilindeki kararlarm temelini te~kil etmi~ olan
Papa Leo'nun risalesini dolayh olarak reddetmi~ oluyordu. Bu nedenle Papa IJI. Felix, imparator
Zeno'ya iman meselelerinde rahiplere uymas1 uyansmda bulunmu~ ve,henoticonu imzalad1g1 ii;in
istanbul patrigi Acacius'u da aforoz etmi~tir. 47 Sonuyta imparatorun, dogmayla ilgili bir meseleye
miidahil olmak suretiyle yaymlatm1~ oldugu birle~tirici belge, imparatorlugun dogu bi:ilgelerini
bir siireligine boltinmekten lcr.rtanrken Kiliseye ait olmas1 gereken alan bir kez daha siyasi irade
tarafmdan ai;1k bir bii;imde ihlal edilmi~ aynca Roma ile 1stanbul arasmdaki ili~kilerin de bir
sureligine kopmasma neden clnm~tur. 48
Devletin dine mtidahalesinin bir ba~ka omegi ise ikonoklazm tart1~malannda ya~anmt~,
imparatorlar Kiliseyi ilgilendiren ve .Kilise te~kilatmm i;ok biiytik bir k1smmm kar~1 oldugu bu
meselede kendi isteklerini uygulamaya i;ahJnlhr. Bu r,;eryevede imparatorluk smtrlanm aan
bir ikona tart1~mas1 ya$anml"? ve ikona kmc1s1 imparatorlar, bu dogmatik meselede Kiliseye
dayatmada bulunmu$lard1r. Aslmda erken donemlerden itibaren, Httistiyan diinyasmda tasvirleri
putperestlik olarak goren kimseler ohnu~tur. 6zellikle ilk donem Kilise Babalarmm <;ogu, bunu
Eski Ahit'in "oyma put" yasagm1 ihlal etmek gibi gordiigii i<;in ikonac1hgm artmasma pek de
olumlu bakmamaktaydt. 49 Sonraki donem teologlarm biiytik k1sm1 ile geni~ halk kit!eleri ise
ikonalara tapmmakta herhangi bir sakmca gormemekte ve bimlan gi.inluk dini ya~amlarmm
merkezine koymaktaydt. Bununla birlikte tasvi'rleri onaylamayan onemli bir H1ristiyan kitlesi de
vardt. Bun!arm r,;ogunlugu irr:paratorlugun epeyce bir Semitik kan kan~1mmm bulundugu Oogu
eyaletlerinde ya~iyordu. 50 Nitekim ikonoklazm1 ba~latan imparator III. Leo (717-741) da semitik
dti~ilncenin bir hayli etkin ol<lugu dogu bolgesinden, Maraftandt ve muhteme!en <;ocuklugunun
ktiltiirel 9evresinden etkilenmi$ti. 51
III. Leo, geleneksel Romaanlay1~mdanhareketle kendisini pontifex, yani rahip-kral olarak
telakki etmi~ ve 726'dan itibaren tasvirlerin kaldmlmasmm savunuculugunu yapan konu~ma!ar
yapm1~, vaazlar vermitir. Bunlann bir etkisi ohnaymca 727'nin ba~lannda Saray kap1smm
tistiindeki Mesih ikonasmm tahrip edilmesini emrederek i~i, kendi r,;evresincle uygulamaya
dokrrti\~tiir. 52 Buna ragmen etkili bir sonui; elde edemeyince imparatorluk yetkisine dayanarak
ikonalart yasaklayan bir fennan yaymlama yoluna gitmi~tir. Bu amm;la o, 730'da imparatorlugun
ust di.lzey memurlanndan olu~an ve dini stattisu olmayan bir meclisi sarayda toplam1~, bu
meclis, onun istedigi bi<;imde, ikona kii!tiinii ve bunlann kiliselerdeki varhg1111 yasaklayan bir
kanunu onaylamt~ttr. Bunun m-kasmdan o, donemin patrigi Germanus'a bu kanunu imzalamasm1
emretmi~tir. Ancak patrik bu diizenlemenin kendi inancma aykm oldugunu soyleyerek metni
imzalamay1 reddetmi~ ve patriklikten istifa etmi~tir. 53
47
Runciman, Byzantine Theocracy, 1.2-43.
48
Papadakis, 39-40; Runciman, Byzantine Theocracy, 46; aynca bkz, Runciman, Great Church, 59; <'.clik, Din Devlet,
51.
19
' Runciman, Byzantine Theocracy, 64.
50
Runciman, Byzantine Theocracy, 66-67; aynca bkz. Ware, 38-39.
;i Runciman, Byzantine Theocracy, 57-68; aynca bkz, Walter E Adcncy, The Greek and Eastern Churches, Edinburgh
1908, 190.
52
Runciman, Byzantine Theocracy, 68; aynca bkz. <;elik, Din-Devlet, 93; Harry Magoulias, Byzantine Christianity:
Emperor, Church and the West, USA 1970, 44; Adeney, 190.
;; Adcney, 196; Runciman, Byzantine Theocracy, 69-70,

170
 Dogulu Ust dUzey din adamlan, imparatorun itikatla ilgili ve Kilisenin denetiminde olmas1
gereken bir hususta gor!.i~ bildirmesini ve dayatmada bulunmasm1 uygun gormemi~, ancak bunun
otesinde bir ~ey yapamrum~lard1r. imparator siyasal idaresi altmdaki dogulu din adamlannt kendi
ogretisini kabul etmeye bir ~ekilde ikna ettikten sonra Roma' daki Papa 11. Gregory' e de suretlerin
uygunsuzlugu Uzerine bir di,;i risale gondermi~ ve onu, kendisiyle hemfikir 0Imamas1 halinde
gorevden alma.Ida tehdit etrr:i~tir. Roma ise imparatorun o gUnkil siyasal denetiminin altmda
0Imad1g1 ic;:in bunu kabullenmemi~tir. Bu sUrec;:te Papa Gregory risalelerle tasvirlerin lehine cevap
vermi~ ve italyan Kilisesinde, tasvirlerin tahrip1,ilerini aforoz eden bir konsili toplam1~tU". Buna
sinirlenen imparator Leo, emrini zorla: uygulayacak bir donanmay1 Roma'ya gondermi~tir. Ancak
bu donanma bir firt111aya yakalanarak dag1lm1~t1r. Bunun Uzerine imparator, yapacak fazla bir
~eyi kalmad1g1 ic;:in, cezalandirmak amac1yla Papahgm Sicilya ve Calabria'dan ald1g1 gelirlere
el koymu~, aynca Batt Balkanlar ve Dalmac;:ya c;:evrelerini kapsayan Illyricum eyaletinin dini
idaresini Roma'dan alarak .Istanbul Patrikligine baglam,~tir. 54
III. Leo 741 'de tiliinceyerine gelen oglu V. Constantine babasmm ikonoklast politikasm1
devam ettirmi~tir. 55 0, tebaasmm bir konsil tarafmdan desteklenen ikonoklazm anlay1~1m daha
rahat kabul edecegi umidiyle 754'de Istanbul'un Anadolu yakasmda, ikonoklastlarm yedinci
eklimenik konsil olarak adland1racaklan bir konsil duzenlemi~tir. 56 tmparatorun dini meselelere
dogrudan miidahil oldugunu ~;osteren bu kor1silin kararlan siyasi iradenin dogal miittefiki say1lan
memurlar ve askerlerin c;:ogr,nun geldigi yer olan Dogu eyaletlerinde benimsenmi~tir. Ancak
imparatorlugun Batt bolgelerinde veAvrupa eyaletlerinde niitusun yOgunlugu tasvirlere tapmmaya
devam etmi~tir. Hatta imparatorlugun ba~kentinde bile tasvirlere tapmma yok edilememi~tir.
Constantine 775'te oldi.igiinde tasvir tapm1ctlan sinmi, fakat tam olarak bertaraf edilememi~ti.
ikonalar sebebiyle ic;: s;at1~ma ve siirtUmenin yogun ya~and@ bu siirecin ba~hca siyasi sonucu
ise Bizans italya'smm Lombatdlara kaptmlmas1 olmutur.
imparatorlugun ikonoklast tutumu sebebiyle ciddi kay1plan olmasma ragmen, ikonoklazm
ihtilafi nihai olarak sona ermmni~ ve elli yll kadar sonra tekrar gun ytiztine 91km1~t1r. 57 Bu ikinci
devre ikonoklazmda ozellikle Studion manastm ve bu manastirm ba~ ke~i~i Theodore ikona
kmc1hgma kar~1 ~iddetle kart1 c;:1km1~t1r. 0, doktrine dair meselelerin, sadece Tann'nm baglama
ve <;ozme yetkisi verdigi kimselere, yani Havarilere ve onlann halefleri olan piskoposlara tevdi
edilmesi gerektigini savunmu~tur. Bu c;:erc;:evede doktrinle ilgili bir mesele olan ikonac11tgm da
Kilisenin yetkisi dahilinde oldugunu, idarecilerin bu i~lere kan~mamas1 gerektigini savunrnu~
ve ikinci devre ikonoklazm1 ba~latan imparator V. Leo'ya (8 l 3-820) "sen politika ve sava~la
ilgilen; Kilisenin i~lerini ilst dUzey din adamlarma ve ke~i~lere btrak!" demi~tir. 58 Aslmda daha
bir yUzyiJ once imparatorun yiizUne karJ boyle bir ifadeyi sarf etmek neredeyse mumkiin
degildi. Bu durum, zarnan gec;:tikc;:e Kilisenin de devlet kar~1smda belli bir oranda giic;: sahibi
olmaya ba~lad1gm1 gostermektedir. Nitekim bu denge r;:abalarmm bir sonucu olarak dokuzuncu
yuzy1lm sonlannda Patrik Photius'un hazirlam1~ oldugu, ancak imparator Vl. Leo'nun (886-912)
54 Runciman, Bywntine Theocracy, 68-69; aynca bkz. Adeney, 197; Magoulias, 93.
55 Adeney 197-198; aynca bkz. ,Runcman, Byzantine Theocracy, 70-71.
56 Adeney J98; aynca bkz. Runciman, Byzantine Theocracy, 76.
57 Runciman, Byzantine Theocracy, 76.

58 Runciman, Great Church, 60.

171
uygulamaya koymad1g1 Epa11ogoge'da.~oyle denmektedir: "insanlar gibi devlet de organlardan
olu~ur, bunlarm en onemlileri de lmparator ve Patriktir. imparatorlugun ban~ ve mutlulugu,
bunlann uyumuna baghdir." 59 Bu kanun tasansmdaki anlay1~a gore imparator Kutsal Metinler ve
Yedi Ekilmenik Konsil tarafmdan ortaya konan dogru doktrini uygulamas1 ve stirdilrmesi. gereken
me~ru otorite iken, Patrik d~ "fiilleri ve sozleriyle dogruyu simgeleyen Mesih'in, ya~ayan,
canh suretidir ... " Bu kanun tasanst, imparatorun din adamlarma sekiiler gorevler vermesini
ve imparatorluk fermanlannm konsillere onaylat1lmasm1 da yasaklamayt teklif etmi~tir. Ancak
Kilisenin Devlet kar~tsmda b1r. yer edinmeye yonelik bu giri~imi sadece tasan dtizeyinde kalm1~
ve bu yasal dUzenleme giri~imi hiybir zaman hayata geyirilmemi~tir. D0lay1s1yla Devletin ve
siyasi iradenin, Kilise Uzerindeki kontrolil sonraki yilzy1llarda da aym ~ekilde devam etmi~tir. 60
Devlet erkinin, Kifo:e uzerindeki bu denetimi, devletin zay1f dU~tUgil ve topraklarmm
bUytik bir ktsmmm ve dolayts,yla baz1 piskoposluk bolgelerinin kontrolden y1kt1g1 XII. yiizyildan
sonraki s1kmt1h donemde bile ayn1 ~ekilde devam etmi~tir. Nitekim on ikinci yiizy1lm sonunda
ya$affil$ olan Theodore Balsamon'un meseleye dair gorli~il ~oyledir:' "imparatorlann gorevi,
hem beden hem de ruhun aydmlat1lmas1 ve gii9lendirilmesini i9erir. Patriginki ise sadece
ruhun faydalanyla smtrhdir." 0, din adamlarmm sekuler i~lere kan~mamalan gerektigini
soylerken lmparatorun, kendi tasarrufuyla din i~Jerine kan~abilecegini dile getirmi~tir. 61
Nitekim imparatorlugun oldvki;:a zay1f dti~tiigil bir donemde, imparator V. John Paleologos'un
hliktimranhgmm sonlarma dJgru, muhtemelen 1380 veya hemen sonrasmda, Patrikhane ile
yapm1~ oldugu antla~ma en s1kmt1h donemde bile devletin din kurumu kar~1smda tart1~mas1z bir
etkinliginin oldugunu ortaya koymaktadJr. imparatorlugun Kilise iizerindeki kontroliinii a91khga
kavu~turan ve restore eden bu antla~ma a~ag1daki hususlan i9eriyordu.
L tmparator kendisine sunulan Uy isim arasmdan metropolitleri atayacakt1.
2. tmparator piskoposlann yerini degi~tirebilir ve te1n ettirebilirdi.
3. Kilisenin iist duzey atamalarma imparatonm onay vermesi gerekiyordu.
4. tmparator kendi b!:~ma piskoposluk bolgelerini yeniden diizenleyebilirdi. ...
5. imparator Kilisenin ve kilise kanunlannm savunuctisu oldllgu r9in oriun izni olmadan
ilst diizey memurlar ve onun dam~ma kcmseyi olan Senato iiyeleri aforoz edilemezdi.
6. Piskoposlar, imparatorun emrettigi anda jstanbul'a gelrnek ve gitrnek zorundaydi.
7. Her piskopos, atanmas1 esnasmda imparatora sadakat yemini etmeliydi.
8. Her piskopos bir Sinot veya konsilderi ge9en kararlara imza koymahydi.
9. Her piskopos bu tii, kararlan yerine getirmeli ve imparatorluk politikalarma kar~, olan
herhangi bir din adamm1 veya eklesiyastik makama aday olam desteklemeyi reddetmeliydi. 62
Bu maddeler devletin en zay1f dil~ttigii donemlerde bile Kilise iizerinde diledigi gibi bir
denetime sahip oldugunun a1;ak birer ka111tm1 olu~turmaktadir. Nitekim bu denetim yetkisiyle
imparatorlar, bazen patriklik makamma bu makamla hii;:bir alakas1 olmayan kimseleri bile
atam1~lard1r.
imparatorlarm Kendi Aile Fertlerini Patrikli~e Atamalari: Daha once ifade

"' Runciman, Great Church, 60; aynca bkz. Runciman Byzantine Theocracy, 95.
'"'Runciman, Great Church, 60; Runciman, Byzantine Theocracy, 95.
,;, Runciman, Great Church, 61; Barker, ll 8-119.
62
Runciman, The Great Church, 71.

172
ettigimiz gibi patriklik n1akamma atama yetkisi tart1~mas1z bir bic;imde imparatorlara aitti.
imparatorlar c;ogunlukla rahat bir bic;imde denetimleri altmda tutabilecekleri ki~ileri bu makama
atamI$, sinotlar ise bunu onaylam<1,kla iktifa etmek zorunda kabm$tff. imparatorlar patrikleri tam
anlam1yla kendi denetiminde tutma c;abalanna ragmen, bazen patrik tercihinde hata yapmt$ ve
kendilerine sorun c;1karacak kimseleri sec;mi$1erdir. Bu gibi durumlarda en ktsa zamanda sorun
c;1karan bu patriklerden kurtulma yoluna gidilmi$ ve bunlann yerine itaat hususunda sorun
c;1karmayacak bir din adam1, hatta bazen imparatorluk ailesinden heniiz c;ocuk veya del\kanlihk
c;agmda olan birilerinin atamast yap1lm1$ttr. Nitekim VI. Leo Kilisenin yetkilerini artt1racak bir
taklm diizenlemeleri Epanogoge sokmaya c;ah$an Photius'u gorevden almt$ ve kendi karde~i
olan on dokuz ya$tndaki Stephan' 1 Patrik olarak atamt$tlf. Bu atamay1, ancak imparatorluk
ailesinin giivenilir bir mensubunun Patriklik makammda bulunmasmm Ignatius ile Photius
arasmdakine benzer olaylar1 engelleyebilecegine inanarak onceki imparator Basil planlam1$
goziikmektedir. Halk ise gene; prensin patriklik makamma yiikseltilmesini tereddiitstiz kabul
etmi$ goziikmektedir. 63
Bir ba~ka imparator Romanus Lecapenus (920-944) ise 925 y1hnda Patrik Nicholas'm
oli.imi.i iizerine kendi ailesinden birini patrik yapmaya karar vermi$, bu i$ ic;:in de ki.ic;i.ik oglu
prens Theophylact'1 sec;:mi$tir. Bu c;:ocuk heni.iz c;:okkiic;:iik oldugu ic;in ondan {Snee iki tane gec;ici
patrik atamm$tlr. Sonunda Thcophlycat, 931 y1hnda patriklik makamma getirildiginde tam olarak
heni.lz on be$inde bile degildi. Buna ragmen imparator VI. Leo'nun, karde$i Stephan'1 patrik
atamasma kimse tepki vermedigi gibi c;ocuk ya$taki Theoph lycat'm patriklik makam ma atant~ma
da kimse kaq1 c;1ktn1$ gozi.ikmemektedir. Ostelik patrik olarak atanan bu c;:ocuk, dini rneseleler
yerine sadece at yeti~tiriciligine ilgi duyan bir genc;ti. 64 Bu ikinci ornek Dogu H1ristiyanhgmda
din kurumunun, devlet ve siyasi irade kar~1s111da dii~iiri.llmii$ oldugu durumu ac;:1k bir bic;imde
ortaya koymaktadir.
imparatorlarm Patrikleri Azletme ve Cezalandirma Yetkisi: lmparatorlar, onem Ii bir
kurum olmakla birlikte patrikligi genelde siyasi denetimleri altmda n1tmu$, iradelerine aykm
tav!flar sergileyen patrikleri sinot vas1tas1yla azletmi~ ve cezaland11m1~lard1r. Bu c;erc;evede
Istanbul patriklerinin yakla~1k i.lc;:te biri imparatorlann bask1s1 altmda gorevini terk etmek veya
sinot vas1tas1yla dogrudan gorevden alrnmak duruinuyla kar$1 kar$1ya kalm1$t1T. 65
imparatorlar, patrikleri yukanda bahsettigimiz ~ekilde gorevden alma veya istifa ettinne
tUrii yaptmmlar yanmda baz1 durnmlarda patriklik makamma ve saygmhgma yakt$mayacak
~ekilde ag1r cezalarla da cezalandirm1$lardir. Omegin ikonoklast imparatorlarclan V. Constantine
(741- 775), bir ayaklanma sonucunda bir y1l lstanbul'un hakimiyetin.i kaybedince patrik onun
yoklugunda ikonac1hg1 yeniden ihclas etmi$tir. Bir y1l sonra tekrar $ehri ele gec;:iren imparator,
patrigi e~ege ters bindirip kirbac;latmak suretiyle sokaklarda dola~ttrm1~t1r. 66 Bu onur k1r1c1 ceza,
imparatorlar kar$1smda patriklerin hemen hic;:bir ag1rhgmm olmad1g1m ac;:1k bir bic;imde ortaya
koymaktadlf.
''' Runciman, Byzantine Theocracy, 95-96.
64
Runciman, Byzantine Theocracy, 102-103.
' 5 Papadakis, 41 .
<,,; <;:elik, Din-Devi ct, 97; Runciman, Byzantine Theocracy, 70-71; aynca bkz. Adcney, 200.

173
 imparatorlarm dinse I konulardaki goril~lerine kar~1 91 kan din adamlarm 1cezal andmn al an
sadece lstanbul patrigiyle sm1rh kalmam1~, zaman zarnan Roma' daki papa da bu cezalardan
payma dil~eni alm1~tir. Roma'ya yonelik cezaland1rmamn degi~ik ornekleri bulunmaktadir: Biz
burada bir iki ornek zikretmekle yetinmek amacmday1z. Bu orneklerden birincisini, papanm
saraymdan zorla almarak istanbul'a getirilmesi olu~turmaktad1r. Bu olay I. Justinian'm (527-
565) Monofizitleri yat1~tirmaya yonelik 9abalan strasmda ya~annu~tir. imparator, Monofizitleri
yat1~t1rmak amac1yla bir takun kararlar almaya niyetlenmi~ bunu yaparken de ba$hca Kiliselerin
destegini istemi~tir. Dort biiyiik patrikligin istemeden evet demesine kar~m Roma Papas1 Vigilius
bu di.izenlemeyi kabul etmeyecegini ac;1kc;a gostermi~tir. Bu. nedenle de o, 545'in sonunda
derdest edilerek istanbul'a getirilmi~tir. Burada Papaya c;e~itli eziyetler yap1lrn1~ ve onun, ancak
546'da Justinian'm yaymlad1g1 fermana onay vermesinden soma Roma'ya donmesine mi.isaade
edilmi$tir. Fakat o, Roma'ya eri~emeden yolda olmU~ti.ir. 67
Roma Papasmm kac;mlarak istanbul'a getirilmesiyle gen;:ekle$tirilen bir ba$ka
cezalandmna hadisesi ise imparator II. Constans (64 l-668) zamanmda ya$a111rn$tir. Constans
Monotelitizm (Isa'da iki tabiat fakat bir irade bulundugu) gorii~iini.i benimsemi$ ve bu hususta
Roma ile ters dU$ilnce, Papa I. Martin'i tutuklatarak istanbul'a getirtmi$tir. Burada o, her tiirlii
kaba muameleye maruz b1rak1hnt$ ve ihanet suc;lamas1yla idama mahkum edilmi$tir. Bunun
Uzerine istanbul Patrigi Paul, imparator Constans'la aym teolojik gorii~il benimsemekle beraber,
papaya verilen cezantn degi$tiriltnesi ic;in imparator nezdinde aract olmu~tur. Patrigin bu ricas1
iizerine papanm cezas1 slirgi.ine vevrilmiij ve o, Kmm'daki Kerson'a si.irgun edilmi~tir. Siirglini.in
zor ~artlan sebebiyle de bir y1l sonra, 658 y1lmda orada olmli$tlir. 68
Bir baka onemli cezalandmna hadisesi ise tmparator III. Leo'nun, ikonoklast
yakla$1mma kar~1 ~akan Papa UL Gregory'nin cezaland1rma giri$imi olmu$tUr. hnparator
bu amac;la Gregory'nin ilzerine bir donanma gondermi~, ancak bu donanma yolda fotmaya
ugrayarak batmca Leo, Papahgm; Sicilya ve Calabria'dan almas1 gereken gelirlerini geri c;ekmi~
ve daha agir bir ceza olarak da bat! Balkanlan ve Yunanistan'1 ir;:eren Illyricum eyaletini Roma
Piskoposlugundan alarak istanbul Patrikligine baglam1~tir. 6"
Bati Kilisesiyle Birle~me Giri~hnlerinde Devlet Bask1smm Rolii: H1ristiyan Dogu ve
Bat1 arasmda birligi saglamakamac1ylabirincisi on Uc;lincUyilzy1lda, ikincisi ise on be~inci ylizy1lcla
olan iki onemli giri~imde bulunulmu$tur. Bu giri~imler Roma'mn talebi ve Bizans imparatorlannm
bu teklifleri makul gorerek bundan siyasi i;:1kar elde etme arzusi.mdan kaynaklanmittr. Birinci
giri~imin arkasmdaki faktor, istanbul'u Latinlerden geri alan VIII. Michael' m (1259-1282)
birle~me konusundaki bask1c1 1Sran olmu~tur. 0, ozellikle Sicilya hiiki.lmdan Charles'm
saldmlarmdan korktugu ic;in siyasi destege ihtiyar;: duymu~; bunun da Kiliselerin birligiyle elde
edilebilecegine inanm1~t1r. Bu ama9la 1274'de Lyon'da bir birle~me konsili di.lzenlenmi$tir. 70
Bu konsilde istanbul Kilisesi, imparator tarafmdan gonderilen Uc; elc;i tarafmdan resmen temsit
edilmi~, fakat Istanbul Patrigi bu giri~imde rol veya pay almayt reddetmi~tir. istanbul Patriginin
'" Runciman, Byzantine Theocracy, 48; aynca bkz. J. N. Kelly, The Oxford Dictionary of the Popes. Ci. Britain 1987,
60-62.
,;, Kelly, 74-75; Runciman, Byzantine Theocracy, 59-60; aynca bkz. Magoulias, 40.
""Runcim,m, Byzantine Th~ocracy, 70.
7
" Magoulias, I 66-168; Ware, 71.

174
 kat1lmay1 reddettigi bu konsilde bilyilk tart1~malar olmam1~, istanbul'un temsilcileri imparatorun
bu husustaki istekliligi sebebiyle birkaf hafta ii;inde her ~eyi kabul etmi~lerdir. 71 Ancak bu
birle~me karan, Bizans Kilisesindeki din adamlan ve Jaiklerin ezici yogunlugu ile diger Ortodoks
illkeler tarafmdan ~iddetle reddedildigi i<;in kag1t tlzerindeki bir antla~madan ote bir ~eyi ifade
etmemi~tir. Ortodoks halkm Lyon Konsiline yonelik:,tepkisi imparatorun k1.z karde~ine atfedilen
"Ortodoks inancmm temizliginin yok olmasmdansa kardeimin imparatorlugu yok olsun daha
iyi!" ~eklindeki sozlerle ozetlenmitir: Lyon birleme$i, Michael'in oliimii ile resmen reddedilmi~
ve Michael'in kendisi de miirtet oldugu gerekyesiyle Hiristiyan usulii cenaze merasiminden
mahrum kalm1~t1r. 72
Roma'nm birleme istegi ve imparatorun Dogu Kilisesine yonelik bask1s1 sebebiyle
dtizenlenen bir baka birle~me girihni ise 1438-1439 ydlarmda, Florence(Floransa) Konsilinde
gen;eklemi~tir. Ttirk tehlikesine karJ Bat1clan yarcl1m alma arayimda olan imparator Vlfl.
John, baeyta istanbul Patrigi olmak tizere Bizans Kilisesinden geni~ bir delegasyon ile diger
Ortodoks Kiliselerinden de temsilcileri yanma alarak toplant1ya bizzat kat1hrntir. Toplant1da
uzun tartl~malar ya~amm~ nihayetinde .filioque, araf, mayas1z ekmek gibi iki Kilise arasmda
farkh olan hususlar ile Papahgm ustiinltik iddialarmda Roma'nm gortllerini esas alan bir
birle~me fonniilti benimsenmi~tir. Bu antla~ma, sonradan Ortodoks Kilisesi tarafmdan aziz
ilan edilen Efes Ba~piskoposu Mark hari<;, konsile kat1lan bUttin Ortodoks delegeler taraflndan
imz.alanm1~tir. Birle~me karan, btittin Avrupa'da kutlanmakla birlikte, doguda daha onceki
Lyon giriiminin kar~Jla~t1g1 tepkiyle kar1la~1111~tir. Buna ragmen imparator Vfll. John ve onun
halefi, son imparator XL Constantine bu antla~maya sad1k kalm1~, ancak bunu kendi tebaalarma
benimsetememilerdir. 73 Hatta bunlar, 1452 y1lma kadar bu anla~may1 istanbul'da a91k9a ilan
etmeye bile cesaret edememi~lerdir. Florence birle~mesine imza atan heyette yer alan din
adamlarnun 9ogu geri dondiiklerinde imzalarm1 geri 9ekmi~, konsil kararlan Bizansli ruhbanlar ve
halk tarafmdan en ufak bir kabul gormemi~tir. Bir onceki birle~me giri~imi sirasmda imparatorun
k1z karde~inin soyledigi birle~me kar~1t1 sozlerin benzeri.ni bu kez Grandtik Lucas Notaras dile
getirmi~ ve: "Sehrin ortasmda Latin ~apkasm1 gormektense Mi.isliiman sangm1 gormeyi tercih
ederim." demi~tir. 74
Sonu<; olarak; Hlristiyanhgm ortaya f1kt1g1 ilk yi.izy11larda devlete pek de olumlu
bakmayan Kilise, devletin himayesini kazand1ktan ve devlet dini haline geldikten sonra bu
tutumunutamamen degitirmi~ ve kendisini devletin kaderinden somml.u bir kumm gibi gotmeye
ba~lam Jtlr. Bu anlay1~m etkisi ve imparatorlarm da eski Roma'dan gel en ahkanhkla din i~lerine
kan~ma konusunda kendilerini yetkili gormeleri sebebiyle Ortodoks diinyasmda din-devlet
'( ili~kileri adeta ii; i<;e girmi~tir. Din ile devletin i9 i<;e gei;tigi bu ortamda imparator kendi.sini
I,_
din kurumunun da lideri ve Tann'nm yeryUZilndeki temsilcisi olarak gormii~, bu neclenle de din
kurumunun ba~mdaki kiiye kendisine bagh ikincil bir statUyii uygun gormii~tiir. Kag1t uzerinde
dile getirilen bu ikincil stati!ye ragmen, 9ogu zaman patrige bu ikincil statlinitn getirdigi haklar
71
French, 78.
72
Ware, 71; ayrrca hkz French, 78.
'' Ware, 80; French, 79; ayrrca bkz. Magoulias, 168-169.
74
Ware, 81; aynca bkz. French, 80; Magoulia~. 169-170.

175
 da tam olarak tanmmam1~ ve din kurumundaki atamalardan, din adina alman dogmatik kararlara
kadar hemen her noktada irr,paratorlarm belirleyici bir rolli: olmu~tur. imparatorlar bazen, ilk
ylizytllardaki tarh~malarda oldugu gibi tilkenin birlik ve bi!ttinlilgiine dair siyasi kayg1larla
bazen de ikonoklazm orneginde oldugu gibi kendi dini egilimleri sebebiyle Kiliseyi ilgilendiren
dogmatik tart1~malara taraf o!mu~lardir.
Siyasi otoritenin hemen her dini tart1~mada etkin rol almas1 ve din kurumuna mi!dahale
etmesi Bizans'ta, Batt diinyasmdaadla:ndmld1g1 ~ekliyle Sezaropapizm modelinin ortaya91kmasma
neden olmu~tur. Bu modelde Tann'nm yerytiziindeki temsilcisi, yeryiiziinde ya~ayanlarm kutsal
lideri konumunda olan impar~tor, Bat1 Hiristiyanhgmda rastlanmayan boyutlarda bir kutsalhk ve
otoriteye sahip bulunmaktayct1. Nitekim Dogu Htristiyan aleminde imparatorun bu a~m kutsal
statusUnlin, aym donemin orta9ag Avrupa'smda bir benzeri bulunmamaktayd1. 75 0, bu smirs1z
yetkisiyle Kilisenin kurumsalyap1sma mildahale ediyor ve onu, kendi ozgilrliik alannu birakarak
siradan bir devlet kurumu gibi davranmaya zorluyordu. 76 Biitiln bu olumsuzluklara ragmen
Ortodoks Kilisesi, dogmatik meselelerde yetkinin kendisinde oldugunu, enazmdan teorik oJarak
savunmaya 9ah~m1~ ve zamar, zaman bunu dile getirmi~tir. Bu nedenle de baz1 Dogulu Hiristiyan
bilim adamlan Bizans'taki modeletam bir Sezaropapizm demnesinin dogru olmayacagm1, 9ilnkii
bu Kilisenin, i~lerin idaresini devlete teslim etmi~ olmakla birlikte, bu teslimin imparatorun
daima, tannsal kanuna, Kilisenin ahlaki ve ruhani doktrinlerine boyun egmesi ile kay1th
oldugunu savunmu~tur. 77 Ancak onlarm ve Dogu Kilisesinin bu iddiasma ragmen imparatorlar
farkh dii~tindiikleri veya davrand1klan hemen her noktada Kilisenin yakla~m11111 kendi istedikleri
noktaya i;:ekmeye 9alt~m1~ ve genellikle de bunda ba~anli olmu~Iardir. Bu 9er9evede Kilisenin
koymu~ oldugu ahlaki ve dini kurallarm imparatorlara mahsus bir istisna ile deg;i~tirilebilecegi
benimsemni~ ve s1k s1k uygu1anm1~tir. imparatorlar, bu bireysel ihlallerin de otesinde Kilisenin
temel 9izgisini degi~tirmeye yonelik giri~imlerde bulunmaktan ve bu konuda Kilise te~kilatmm
i;ogunu kar~1larma almaktan \-~kinmemi~tir. Nitekim baz, imparatorlar; Aryanizm, Moncifizitizm,
Monotelitizm, ikonoklazm ve Bat1yla birle~me giri~imleri gibi baz, hadiselerde Kilisenin ana
i;:izgisinden farkh bir yakla~1m1 savunmu~ ve bunu bask1yla kendi idareleri altmda bulunan Kilise
te~kilatma da benimsetmi~tir. Ancak bu gibi durumlarda Kilisede bireysel veya daha geni~ 9apl1
tepkilerohnu~ ve bu dayatmad;i bulunan imparatorlarm iktidarlan sona erincetekrareski geleneksel
9izgiye ,doniihnii~tlir. Bunda Ortodoks halkm, yapdan bu diizenlemeyi benimsememesinin de
onemli bir rolii olmu~tur.

75 Latin Hiristiyan aleminde siyasi otoritenin i;oko~o ve arkasmdan gelen sosyal dozenin teodalle~mesi burada. dogu

Hiristiyan donyasmdan farkh olan bi~ siyasi kozmolojinin geli~mesini saglam1~tir. Bah Kilisesi, Dogudakiyle tcwt te~kil
edecek bir hic;imde iki alemin mutlak bir ayrrm1 ve hatta dcvletin, Papamn birlc~tirici otoritesine boyun egmesi aray1.5mda
olmu~tur. Btiyle bir ayrrm yap1lmamas1 halinde Kilisenin, Devletin bir aleti halinc gelcbileccgi kayg1s1, Papalarr, fcodal
dilnyayla bir ortakltk olu~turmaktan i;ok, bir Papahk hegemonya51 siirecine itmi~tir. Bunun neticesi, orta9ag papaligmm
dUnycvi idareyc yonelik a~m talepleri vc topluma hakim olmaya yonelik ~iddetli mocadcledir. Vine bu nun neticesi, Bat1da
Kilise-Devlet ili~kilerinin ta111111land,g1 yasal tcrminoloji vc baglamdir. Oyle ki Batmm, Kilise ve Papal1gm (inceligini
dU~Onmcye devam etmesi silrpriz degildir. Kilise vc devlctin aynhgma <lair modern tart1~111alann, yine bu meselenin
tamamen aym, yasal anlay1~mdan kaynaklanm1~t1r demek yeterli olacakt1r (Papadakis, 39).
7
" Papadakis, 40-41.
77
Papadakis, 42-43.

176