HACCAC b. YSUF es-SEKAF!

Okuma yazma bildii. kk yalarda
HACCACb.YSUFb.MATAR
()ho.:.,.!....;....~.:.,.!<:~)
Me'mun dneminin nde gelen
Sryani mtercimlerinden.
L
Hayat hakknda fazla bilgi yoktur. Kf
feli olduu (bn'I-Kft!, s. 46) Harfnrre
!d, Emin, Me'mfn ve Mu'tasm'n halife-
lik yllarnda (786-833) Badat'ta yaad
bilinmektedir. Me'mfn'un ilmi ve felse-
fi kitaplar temin etmek zere Bizans im-
paratoruna gnderdii be kiilik heyet-
te Haccac da bulunuyordu(ibn'n-Ned!m ,
S. 243). klid'in Elemenis adl nl kitab
n UO.l'l-Hendese adyla ilk defa Arap-
a'ya eviren kiidir. Bu eseri nce Harf
nrreld, daha sonra Me'mfn iin iki de-
fa tercme etmi. bunlardan birincisine
"el-HarCn!", ikincisine "ei -Me 'mfnl" denil-
man Arafat dana kadar sokularak taciz
Kur' an- Kerlm'i ezberledii veTaiften ay-
rlncaya kadar babasnn yannda karde-
iyle birlikte ocuklara Kur'an retti
i rivayet edilir.
_j Muaviye b. Ebu Sfyan'n iktidar ele
geirdii yllarda dnyaya gelen Haccac
onun saltanat dneminde yetiti. Men-
da zlmeye sebep oldu. bn Zbeyr de
sup olduu Sakif kabilesiyle meyyeoul
lar (Emevner) arasnda Cahiliye dnemine
kadar uzanan dosta ilikiler bulunuyor-
du. Emevller'e muhalif olan Abdullah b.
Zbeyr Hicaz'da halifeliini ilan edince
meyyeoullar ile Sakifliler blgeden ay-
rlmaya baladlar. Haccac babasyla bir-
likte muhtemelen bu dnemde Taif'ten
Dmak'a g etti. Emevi saltanat ll. Mu-
aviye'nin ok ksa sren halifeliinin ardn
dan yklmak zere iken ailenin btn
mensuplar ve Sakifliler'in ileri gelenleri
hareketlerinde bulundular. ay sonra is-
tedii SOOO kiilikyardm kuwetinin gel-
mesi ve Mekke'yi kuatma izninin veril-
mesi zerine ehri kuatt ve mancnk
larla taa tuttu. Alt buuk aydan fazla s-
ren kuatma sonucunda ehirde yaanan
byk alk bn Zbeyr'in adamlar arasn
yapt bir huru hareketi srasnda ld-
rld ( I Ekim 692; daha geni bilgi iin bk.
ABDULLAH b. ZBEYR b. AWAM). Byle-
ce Hicaz. Irak ve Msr'da dokuz yl hkm
sren ve Emevl Devleti'ne zor gnler ya-
atan Abdullah b. Zbeyr'in hilafetine son
verilmi oldu. Haccac gsterdii bu baa
rdan sonra Hicaz, Yemen ve Yername va-
liliine getirildi. yl bu grevde kaldk
tan sonra Halife Abdlmelik'in kardei
Bir b. Mervan'n lm zerine (694)

mitir: kaynaklar "ei -Me'mfnl'nin daha
baarl ve kullanl olduunu bildirmek-
tedir (a.g.e., s. 265) . Haccac. Batlam-
yus'un el-Mecisti'sini de ilk evirenler
arasnda yer almtr ve Sryanlce'den
Cabiye'de toplanarak halifelie kimin ge- stratejik nemi yannda isyan merkezi ha-
tirileceini ve ona kimin halef olacan line gelen Irak'a vali tayin edildi. Burada
tarttlar. Yusuf b. Hakem ile olu Hac- Emevller'e kar isyan halinde olan Ha-
cac'n da katld bu toplant sonunda ricTier kk askeri birlikleriyle Emevi or-
zellikle Sakifli Ubeydullah b. Ziyad ' n dularn malfp ediyorlar, Hz. Ali taraf-

yapt almasn 829-830 yllar arasn tarlar da yneticileri uratryorlard.

da tamamlamtr (Sarton, . 562) . bn'n
Nedlm, bunlardan baka onun Aristo'nun
Kiti'b'l-Mir'i't'n da Arapa'ya evirdii
ni yazmaktadr (s. 252); ancak Aristo'nun
teviki ve baz Emev1er'in desteiyle Erne-
vi iktidarnda kan deiimi salanarak Haccac, lrak' ok sert tedbirler alarak
meyyeoullar'nn by Mervan b. Ha- idare etti. Onun. seletlerinden Ziyad b.
kem'e biat edildi. Emevller'in yeniden l- Eblh'in tutumundan daha sert .olan bu
keyi kontrol altna almalar nemli lde, tavrn. Kffe'ye girdii zaman besmete-

bu adla anlan bir kitab yoktur.
BBLYOGRAFYA :
ibn'n-Nedim. el-Fihrist (Figel). s. 243, 244,
252, 265, 268; ibn '-Kfti, l)bfr 'l-'u lemf', s.
46; bn Eb Usaybia, 'UyO.n'l-enbf', s. 270; Su-
ter. Die Mathematiker, s. 9; Brockemann. GAL,
, 2 ; Suppl., , 363; Sarton, lntroduction, ,
562; A. Mieli, La science arabe, Leiden 966, s.
85; Sezgin. GAS, V, 225-226; mer Ferruh. Tf
ril].u'l-'uiO.m 'inde'I-'Arab, Beyrut 977, s. 27-
28 ; H. Necib Abdurrahman. Dirfsft fi tfril)i 'l
'uiUm 'inde'I-'Arab, Musu1977 , s. 7 .
~ MAHMUT KAYA
~ A A A
HACCAC b. YUSUF es-SEKAFI
( ~~ ~~ 0-1 c:~')
Ebu Muhammed ei-Hacdk
b. Yusuf b. el-Hakem es-Sekafi
(. 95/714)
Zalim lakabyla mehur
Emevi valisi.
L _j
41 (661) ylndaTaifte dodu. Babas
Yusuf b. Hakem, annesi Kffe Valisi Mugi-
re b. u'be'nin eski kars Faria bint Hem-
mam 'dr. Anne ve baba tarafndan Sakif
kabilesinin Ahlaf koluna mensuptur. Eme-
vller'e sadakatle bal olduundan "K-
leyb" (kpek yavrusu) lakabyla da tannr.
aralarnda Haccac ve babasnn da bulun- siz okuduu. Arap edebiyatnda nemli
duu Sakifliler'in Emeviler'e verdikleri bu bir yeri bulunan mehur hutbesinde gr-
destek sayesinde gerekleti. Bylece ik- mek mmkndr (bu hutbesi ve dier hi-
tidara gelen Mervan. Ms r'da oturan Sa- tabeleri iin bk. Ahmed Zeki Safvet, Cem-
heret i)utabi'l-'Arab, II, 287-300).
kifliler'in de desteini kazanmak iin Yu-
suf b. Hakem ve Haccac'la birlikte oraya Irak'ta Emev1er'e muhalif olan her ha-
gitti. Msr'n kontrol altna alnmasndan reketi kanl bir ekilde bastran Haccac'-
sonra da o nlar muhalefetin merkezi du- n bu ok sert ynetiminden kaanlar ya
rumundaki Hicaz'a gnderdii orduya da- silaha sarlp muhalif hareketlere katl
hil etti. Bu ordu Abdullah b. Zbeyr'e ba yor ya da Hicaz Valisi mer b. Abdlaiiz'e
l kuwetler tarafndan kltan geirildi. snyorlard. Bu durum. daha sonra Hac-
Haccac ve babas canlarn zor kurtard cac'n mer b. Abdlazlz ile srtmesi
~ lar. ne ve mer b. Abdlazlz'in Medine valili-
inden aziedilmesine sebep olmutur.
Haccac. Mervan'n lmnden sonra
Haccac, 697 ylnda yetkileri daha da art-
halife olan olu Abdlmelik tarafndan Ab-
dullah b. Zbeyr'in kardei ve Basra Vali- trlarak btn dou illerinin valiliine ta-
si Mus'ab b. Zbeyr'e kar dzenlenen yin edildi. Onun valilii srasnda Harici-
sefere art birlikleri kumandan olarak ler'in ran'daki, Mutarrifb. Mugire'nin Me-
tayin edildi. Haccac' n Emevi devlet haya- dain'deki, eblb b. Yezld'in Musul'daki ve
tnda etkin bir ekilde rol almas bu olay-
Abdurrahman b. Muhammed b. E'as'n
dan itibaren balar. Mus'ab'n ortadan kal- Horasan'daki isyanlar bastrld .
drlmasndan sonra (691 ) Haccac. bn Z- Yirmi yllk Irak ve dou ilieri valilii sra
beyr'le mcadele iin Hicaz'a gnderilen snda Haccac'n karlat en ciddi prob-
2000 kiilik ordunun bana getirildi. Ka- lem, bn'I-E 'as'n kendisine ve Emevl
rargahn doum yeri olan Taif'te kuran Devleti'ne kar balatt isyandr. Hac-
Haccac Mekke'ye giden yollar keserek cac bir Emevi ordusunun Horasan blge-
ehre gda sevkiyatn engelledi: ayrca sinde Trkler tarafndan kltan geiril-
gnderdii kk mfrezeler zaman za- mesi zerine zellikle Emev1er'e muhalif

427
HACCAC b. YSUF es-SEKAFf
kimselerden tekil ettii ve Tavus adn
verdii 20.000 kiilik bir orduyu Trkler'-
le savamak zere yola kard (699). Ama-
c, Trkler'den intikam almann yan sra
rejim kart lrakllar' i politikadan uzak-
latrmakt. Ancak kendisinden nefret
eden ordu kumandan bn'I-E'as ve em-
rindeki ileri gelen askerlerle arasnda an-
lamazlk kt . bn'I-E'as, Haccac'n ken-
disini grevden almak istemesi zeri-
ne isyan etti. Irak ve Horasan'daki baz e
hirleri ele geirerek buralara ynetici ta-
yin etti. Haccac'a ve Emevl Devleti'ne ok
zor anlar yaatan bn'I-E'as, 701 ylnda
Deyrlcemacim ve Meskin'de st ste
iki byk bozguna uratld ve daha son-
ra snd yerde Haccac'n adamlarna
teslim edildi. bn'I-E'as'n Haccac'n elin-
de lmek yerine intihar etmeyi tercih
ettii rivayet edilir.
Btn gcn Emevl saltanatnn ayak-
ta kalmas iin harcayan Haccac, yirmi
be yl akn bir mcadeleden sonr a KG-
fe ile Basra arasndaki kendi kurduu Va-
st ehrinde ld (Ramazan 95 1 Haziran
714) . Mezarnn tahrip edilmesi ihtimali-
ne kar sapa bir yere gmlerek zerin-
den akarsu geirildi. Haccac'n elinden tu-
tanlar ve onu destekleyenler Emevller'in
Mervani koludur. Bu sebeple Ehl-i beyt'in
amansz dman olan Emevller'e daima
sadk kalm, Hz. Ali soyundan olan han
mn Abdlmelik b. Mervan'n emriyle
boad iin kendisine "nasibi" (Ehl-i
beyt'e muhalif) denilmitir. Haccac Erne-
viler'in muhaliflerine kar ok sert ve ac
masz davranm, aralarnda Eres b. Ma-
lik'in de bulunduu pek ok kiiye zulmet-
mi, mehur muhaddis ve mfessir Said
b. Cbeyr dahil binlerce kiiyi ldrtm,
kendisine yeminle biat ettirmi , yeminle-
rinden dnenlere mrted muamelesi uy-
gulam. mslman olduklar halde me-
validen hara ve cizye almtr. Esma bint
Ebu Bekir es-Sddik, olu Abdullah b. Z-
beyr'in ldrlmesinden sonra yanna ge-
len Haccac'a, "ResQI-i Ekrem Sakiften bir
yalancnn. bir de bozguncunun kaca
n haber vermiti; grdk ki yalanc Muh-
tar es-Sekafi imi. bozguncu da sensin"
demitir (Mslim, "Feza'il'-al:abe",
229; Tirmizi, "Fiten", 44) . Haccac, Said b.
Cbeyr'i ldrrtkten birka ay sonra ken-
di lmn isteyecek kadar byk ruhi
skntlara maruz kalm, sonunda daya-
nlmaz mide arlar ve elem iinde l-
mtr. lm haberini alan alimler ona
rahmet dilememiler; Hasan- Basri, "AI-
Iahm , onu ortadan kaldrdn gibi snne-
tini de kaldr" diye dua etmi, mer b.
428
Abdlaziz kr seedesine gitmi ve bra
him en-Nehai sevincinden alamtr. te
yandan kaynaklarda onun Kur'an ehline
ok cmert davrand, mala m lke d 228-229, 543; Zbeyri, Neseb Kurey, s. 82-
kn olmad , ldnde sadece bir k
l. bir at eyeri, bir mushaf. bir rahle ve
300 dirhem para brakt kaydedilmek-
tedir.
Haccac'n Abdlmelik b. Mervan'n mu- Zr'a ed-Dmaki, Tar1/]. (nr. krulla h b. Ni'me-
vafakatiyle yapt iler arasnda Arapa'-
nn resmi muamelelerdeki kullanmnn
yaygnlatrlmas. Irak'ta Farsa tutul-
mu divan defterlerinin Arapa'ya evril-
mesi ve Arap para sistemine geilmesi
bata gelir. Haccac, o gne kadar Bizans
ve Sasani sikkesi eklinde baslan parala-
rn zerine " bismillah-ei-Haccac" . bazla
rna da "AIIahu ahad, Allah's-samed" iba-
relerini yazdrd. Bu iin bana Smeyr
adl bir yahudiyi getirmesinden dolay S-
meyriyye diye anlan sikkelerin zerinde-
ki bu ifadeleri ulema ho karlamam
ve sikkelere "ed-derahim'l-mekruhe"
adn vererek tepkisini gstermitir. An-
cak bu paralar tedavlde kalm ve Erne-
vi ekonomisinin istikrara kavumasna
yardm etmitir. Haccac. Aa Frat ve
Dicle blgesindeki topraklar sulayan ka-
nallara byk nem vermi, eskileri ta-
mir ettirirken ayrca yenilerini atrm.
bataklklar kurutarak tarm arazisi hali-
ne getirip buralara, Umman'dan ard
iftilii iyi bilen baz Ezd kabilesi men-
suplarndan rendii en ok verim alna
bilecek bitkileri ektirmi ve tarmda re-
t imi arttrmak iin kylerden ehirlere g-
nlemitir. Hububat alm satmnda Policies", IS, XXVII/4 (1988), s. 317-327; a.mlf..
tek tip l (es-sau'I-Haccaciyye) kullanlma
sn salam . posta tekilatina da ekid-
zen vermitir.
Haccac' zalim. cebbar ve kan dkc
gibi sfatlarla zernneden Zehebi onun
Kur'an'a ok hrmet ettiini (A'lam'n-
nbela', IV, 343), Sicistani ise hafzlar
toplayarak Kur'an'n harfleriyle ilgili eitli
almalar yaptrdn. ayrca muhtelif
srelerde geen on bir kelimenin imlas
n belirli bir kraate gre tesbit ettirdii
ni ve kendisinin de her gece Kur'an- Ke-
rim okuduunu syler ( ibn Eb Davd,
s. 49-50, 117-120) . Haccac'n, Ziyad b.
Ebih'in Irak valilii dneminde balatlan
Kur'an ' n harekelenmesi ve noktalanma-
s iini srdrd ve bunun iin Nasr b.
Asm' grevlendirdii bilinmektedir (bk.
ARAP !Yazl). Ayn zamanda nl bir ha-
tip olan Haccac'n ok fasih ve beli bir dili
vard ; lrak'a vali tayin edildiinde okudu-
u hutbe Arap edebiyatnn rnek metin-
leri arasnda yer alr.
BBLYOGRAFYA :
Mslim, "Feza'il'-aJ:abe", 229; Tirmizi,
"Fiten", 44; ibn Sa'd, et-Taba~at, , 87 -88; V,
83; ibn Abdlhakem, Ftf:u Mr (Torrey) , s.
109; ibn Kuteybe, el-Ma'arif (Ukka e). s. 225,
357, 359, 395-398, 445, 548; Belazri, Fth
(Fayda). s. 80, 97, 393, 416, 420-421, 536;
a.mlf., Ensab, V, 132-135, 357-360, 368; Ebu
tullah ei-Kcani). am 1980, 1, 700; Mberred,
el-Kamil (n r. Naim Zerzur v . d r. ). Beyrut 1987,
ll, 280; Ya'kbi, Tar1/]., ll, 256; Taberi, Tar1/]. (de
Goeje). ll, 182, 217-220, 406-409, 460-461,
472,476,482, 579, 830-831, 844, 863, 1043-
1058, 1104-11 05; ibn Ebu Davd, Kitab '1-Me-
af:if (n r. A. leffery). Leiden 1937, s. 49-50,
117-120; ibn Abdrabbih, el-'i~d 'L-ferid, V, 35;
Cehiyari. el-Vzera' ve'l-kttfib, s. 38; Mes'-
di, Mrc';geheb (Abdlhamid). lll, 78; Eb'I-
Ferec. Tar1/].u mul].taari'd-dvel (n r. A. Sali-
hani), Beyrut 1890, s. 195; ibn Hallikan. Vefeyat,
ll, 29-54; Zehebi, A'lam'n-nbela'; IV, 343;
ibn Kesir. el-Bidaye, VIII, 329, 334-336, 337 ,
352; IX, 124-125, 128-129; J. Wellhausen, Arap
Devleti ve Sukutu (tre. Fikret I ltan). Ankara
1963, bk. indeks; Abdurrahman etin , Kur'afl.
ilimleri ve Kur'an- Kerim Tarihi, istanbul 1982,
s. 144, 152; Zirikli. el-A'lam (Fethullah). II, 168;
Ahmed Zeki Safvet, Cemheret resa'ili'l-'Arab
fi 'uri'L-'Arabiyyeti'z-zahire, Beyrut, ts. (el-
Mektebet 'l-ilmiyye). s . 141 vd.; a.mlf., Cem-
heret l].utabi'l-'Arab fi 'uri'L-'Arabiyyeti'z
zahire, Kahire 1381/1962, ll, 287-300; Drar Sa-
lih Drar, el-lfaccac ibn Yusuf es-Se~afi, Bey-
rut, ts. (Dar'l-Mektebeti'l-hayat) ; A. Dietrich,
"AI-Haccac b: Yusuf'un Terceme-i Haline Da-
ir Bir Ka Mlahaza", iTED, 11/1 (1956-57). s.
147-155; a.mlf.. "al-I:Ia<!!<!Jaqj b. Ysuf" , EP
(ing.), lll, 39-43; Zakariyau . Oseni. "An Exami-
nation of al-Hajjaj b. Ysuf al-Thaqafi's Major
"A Study of the Relationship Between a1-I:Iajjaj
bn Yiisuf al-Thaqafi and the Marwanid Ro-
yal Family in the Umayyad Era", HI, X/3
( 987). s. 15-27; Ahmet Ltfi Kazanc, "Haccac
b. Yusuf es-Sakaf". Uluda niversitesi ila-
hiyat Fakltesi Dergisi, IV/4, Bursa 1993, s.
117-127; H. Lammens, "Hacdic", iA, V/1, s.
18-20.
RFAN AYCAN
HACCAc iYYE
(~~1)
Medyeniyye'nin
Eb'I-Haccck Yusuf
b. Abdrrahim ei-Maribi'ye
(. 642/1244)
nisbet edilen bir kolu
(bk. MEDYENYYE) .
L
-,
HACCAM
(bk. HACAMAT).
L _j