1

Η νηστεία στη ζωή της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας

Η νηστεία, η αποχή δηλαδή από συγκεκριμένες τροφές ή νερό
για κάποιο χρονικό διάστημα, είναι πρακτική που εφάρμοζαν και
εφαρμόζουν πολλοί άνθρωποι, για διαφορετικούς λόγους1. Η νηστεία
στην Παλαιά Διαθήκη, στην Καινή Διαθήκη και στη ζωή της Εκκλησίας,
έχει άλλο περιεχόμενο, ως βοηθητικό μέσο, μαζί με την προσευχή και
την ελεημοσύνη. Όταν βλέπομε τη νηστεία ως στέρηση κάποιων τροφών,
οι οποίες για κάποιο διάστημα είναι ακάθαρτες2 και ξαφνικά γίνονται
ευλογημένες, προσεγγίζουμε λαθεμένα αυτό το δώρο του Θεού, που
σκοπό έχει να καθαρίσουμε τη συνείδησή μας.
Στην Παλαιά Διαθήκη διαβάζομε ότι ο Θεός ζήτησε από τους
πρωτόπλαστους να νηστέψουν3 ( Γέν. 2,17 ), να κάνουν υπακοή στην
εντολή του, αν ήθελαν να συνεχίσουν να ζουν μέσα στην κατάσταση του
παραδείσου. Οι πρόγονοί μας όμως επέλεξαν το δρόμο που οδηγούσε στη
διακοπή της σχέσης τους με το Θεό και δε μετάνιωσαν γι’αυτό. Αργότερα
βλέπομε ότι δόθηκε το χάρισμα της νηστείας στον Μωυσή4 και στον
προφήτη Ηλία5, οι οποίοι όχι μόνο κρατήθηκαν στη ζωή χωρίς φαγητό
και νερό για 40 ημέρες αλλά σ’αυτό το διάστημα είχαν ακμαίες τις
δυνάμεις τους και εργάζονταν όπως και οι συνάνθρωποί τους που
τρέφονταν. Καρπός της νηστείας και της ολόθερμης προσευχής του
Ελκανά και της στείρας Άννας6 ήταν ο Σαμουήλ με τα 5 αδέρφια του και
η στείρα γυναίκα7 του Μανωέ με τη νηστεία γέννησε τον Σαμψών. Η
νηστεία πολύ βοήθησε τον Δαβίδ8 στη μετάνοιά του. Ο Ραφαήλ που
συνόδεψε τον Τωβία στη Ράγη, αποκάλυψε σ’αυτόν και τον Τωβίτ, τον
πατέρα του, ότι « καλύτερα να συνοδεύεται η προσευχή με νηστεία,
ελεημοσύνες και δικαιοσύνη9 ». Οι εθνικοί κάτοικοι της Νινευή10, όταν
ελέγχθηκαν από τον προφήτη Ιωνά, νήστεψαν, μετάνιωσαν έμπρακτα και
ο Θεός δεν τους τιμώρησε. Ο προφήτης Ησαΐας λέγει για ποιό λόγο ο
Θεός δεν αποδέχεται τις νηστείες ανθρώπων που συνεχίζουν να
φιλονικούν, να αδικούν και σκύβουν υποκριτικά το κεφάλι ή φορούν
πένθιμα ρούχα: « Νηστεία είναι με τον πεινασμένο το ψωμί σας να
 2

μοιράζεστε, τον άστεγο να φέρνετε στο σπίτι, αν κάποιον βλέπετε

γυμνό με ρούχα να τον ντύνετε και τη βοήθεια στο συνάνθρωπό σας να
μην την αρνιέστε11 ». Και ο προφήτης Ζαχαρίας προειδοποιεί τους
συμπατριώτες του ότι υποκριτικά τηρούν τις νηστείες, για τον εαυτό τους
κι όχι για το Θεό, ο οποίος θέλει « να κρίνουν με δικαιοσύνη και να
δείχνουν αγάπη κι ευσπλαχνία ο ένας για τον άλλο. Να μην καταπιέζουν
τις χήρες, τα ορφανά, τους ξένους και τους φτωχούς και να μη
σκέφτονται κακό ο ένας εναντίον του άλλου12 ». Ο Δανιήλ 3 βδομάδες
νήστεψε13 κι αξιώθηκε να ζήσει το τρίτο όραμα.
Στην Καινή Διαθήκη, διαβάζομε ότι ο Χριστός νήστεψε 40
ημέρες και 40 νύχτες14, μετά τη βάφτισή του. Πολλοί κακοπροαίρετοι
που έβλεπαν τον Κύριο να συμμετέχει στα δείπνα που τον
προσκαλούσαν, έλεγαν πως είναι φαγάς και πίνει κρασί, ενώ για τον
Ιωάννη τον Πρόδρομο που νήστευε αυστηρά, έλεγαν πως είναι
δαιμονισμένος15. Η νηστεία που γίνεται ως κρυφή άσκηση16 και δεν έχει
σκοπό να προσελκύσει το θαυμασμό των θεατών, έχει μεγάλη αξία
ενώπιον του Θεού. Στην παραβολή του τελώνη και φαρισαίου βλέπομε
ότι η τυπική νηστεία του φαρισαίου17 δυο φορές την εβδομάδα σε τίποτε
δεν τον ωφέλησε γιατί σύμφωνα με το ευαγγέλιο « οὐ τό εἰσερχόμενον
εἰς τό στόμα κοινοῖ τόν ἄνθρωπον, ἀλλά τό ἐκπορευόμενον ἐκ τοῦ
στόματος »18. Με τη νηστεία και την προσευχή μπορούν να συμβούν
μεγάλα θαύματα19 και το μεγαλύτερο θαύμα είναι η μετάνοια και η
σωτηρία20 όλων των ανθρώπων, οι οποίοι αγαπούν το Θεό και τους
συνανθρώπους τους21.
Στην πρώτη Εκκλησία η νηστεία συνόδευε τις προσευχές των
αποστόλων22 και των πιστών. Ο απόστολος Παύλος λέει ότι αγωνίστηκε
πολλές φορές ως υπηρέτης του Θεού με « κόπους, νηστείες, αγρυπνίες
»23. Στα χρόνια των διωγμών από τους ρωμαίους, οι χριστιανοί τηρούν
τη νηστεία της Τετάρτης και της Παρασκευής, όπως βλέπομε στη Διδαχή
των Αποστόλων24 και στις Αποστολικές Διαταγές25, ταυτόχρονα όμως
συμμετέχουν στη Θεία Κοινωνία αρκετές φορές κάθε βδομάδα χωρίς να
 3

στερούνται το φτωχικό φαγητό τους, όπως είχε συμβεί και στον Μυστικό
Δείπνο, όπου « ἐσθιόντων αὐτῶν »26 ο Κύριος ετέλεσε το μυστήριο της
Θείας Ευχαριστίας. Η ουσιαστική νηστεία της συνείδησης27 αναφέρθηκε
κι από τον Ποιμένα του Ερμά το 2ο αι. μ.Χ., που θεωρούσε τη
φιλανθρωπία28 απαραίτητη, γιατί έτσι οι χριστιανοί θα πετύχαιναν να
γίνει η προσευχή τους αποτελεσματικότερη και να εισακουστεί από τον
Θεό. Αργότερα που οι διωγμοί είχαν πολλούς μάρτυρες αλλά πολύ
περισσότερους πεπτωκότες29, οι μέρες της νηστείας αυξήθηκαν για τους
μετανοούντες και με την απόφαση της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου 30 για
όλους τους πιστούς, οι οποίοι περνούσαν τη μεγάλη σαρακοστή λιτά 31,
με ξηροφαγία, δηλαδή ωμά λαχανικά, ψωμί, νερό και λίγο αλάτι ή
βρασμένα όσπρια χωρίς λάδι. Ο άγιος Ιωάννης ο χρυσόστομος32
προτρέπει σε νηστεία ολόκληρης33 της ύπαρξης του πιστού και ο Μέγας
Βασίλειος34 τονίζει ότι η νηστεία ενισχύει την ευσέβεια35 και μας
γλυτώνει από πολλά πάθη36. Η νηστεία στο βυζαντινό τυπικό,
διαμορφώθηκε με βάση την αρμονία στη διατροφή των ανθρώπων και τη
δυνατότητά τους να απολαμβάνουν εποχιακές τροφές που ήταν πιο
φτηνές γι’αυτούς και τα μοναστήρια. Έτσι βλέπουμε η νηστεία των
Χριστουγέννων να επιτρέπει την κατανάλωση ψαριών που είναι άφθονα
και άρα φτηνά αυτή την περίοδο, ενώ τα αβγά είναι σπάνια όπως και το
κρέας, αφού αυτή την περίοδο γεννάνε τα ζώα και το γάλα είναι λιγοστό.
Στις μέρες μας βλέπομε ότι οι διατεταγμένες νηστείες της
Εκκλησίας οδηγούν σε μία ισορροπημένη διατροφή και στην υγεία των
ανθρώπων. Οι υπερβολές με την παρατεταμένη ασιτία και τη στέρηση
του νερού, επέφεραν προβλήματα υγείας σε γνωστούς γέροντες της
εποχής μας ενώ άλλοι έτρωγαν διακριτικά με την ευλογία του
πνευματικού τους37 ακόμα και κρέας ανάλατο38, χωρίς νοστιμιά ή
μετέθεταν τη νηστεία σε μέρες που προσφέρονταν περισσότερο, όπως
κάνει και η Εκκλησία όταν πέσουν οι αυστηρές νηστείες σε
Σαββατοκύριακο. Σύγχρονοι γέροντες μιλούν για τη νηστεία όχι ως
αλλαγή διατροφής αλλά ως κόψιμο του θελήματος μας και ως προσφορά
 4

προς το συνάνθρωπο που έχει μεγαλύτερη ανάγκη από μας. Ελάχιστοι

έχουν το χάρισμα της νηστείας39, αρκετοί μπορούν να νηστέψουν40 τις
τροφές που έχει ορίσει η Εκκλησία μας, όμως όλοι μπορούμε να
αναλογιστούμε τα πάθη και τις αμαρτίες μας, να μετανοήσομε, να
διορθωθούμε και να ζητούμε συνεχώς το έλεος του Θεού, μέχρι να
κλείσουμε τα μάτια μας σ’αυτό τον κόσμο και να πάμε πιο κοντά του.

1. Οι Αιγύπτιοι νήστευαν στις γιορτές της Ίσιδας, του Σέραπι, του

Όσιρι, οι αρχαίοι Αθηναίοι στα Θεσμοφόρια και τα Ελευσίνια. Οι
Ινδουϊστές έχουν την upavasa και οι Μουσουλμάνοι έχουν το Ραμαζάνι,
έναν ολόκληρο σεληνιακό μήνα νηστεία ( Κοράνι 2,183-185 ).
2. Η διάκριση των τροφών σε καθαρές και ακάθαρτες ( Λευϊτ. 11,1-42
) έγινε με κριτήριο τα ζώα που θεωρούσαν οι εθνικοί ως ιερά, για να
προφυλάξει τους εβραίους από την ειδωλολατρία και τα ιερόδειπνα.
Όταν ο Θεός επενέβη με τον κόρακα για να θρέψει τον προφήτη Ηλία
( Γ΄ Βασ. 17,4 ), ο δούλος του Θεού υπήκουσε χωρίς καμμία αντίρρηση.
Στην Καινή Διαθήκη βλέπομε στο όραμα του Πέτρου ότι δεν υπάρχουν
καθαρά και ακάθαρτα ζώα ( Πρ. 10,11-15 ).
3. « ἀπό δέ τοῦ ξύλου τοῦ γινώσκειν καλόν καί πονηρόν, οὐ φάγεσθε
απ’ αὐτοῦ· ᾗ δ’ ἄν ἡμέρᾳ φάγητε ἀπ’ αὐτοῦ, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε »
( Γέν. 2,17 ).
4. Έξ. 24,16-18 και 34,28
5. Γ΄ Βασ. 19,8
6. Α΄ Σαμ. 1,7-8
7. Κρ. 13,4-7
8. Ψαλμ. 34,13
9. Τωβ. 12,8
10. Ιων. 3,5-10
11. Ησ. 58,4-7
12. Ζαχ. 7,5-10
13. Δαν. 10,2-3
 5

14. Ματθ. 4,2

15. Ματθ. 11,18-19
16. « 16 ὅταν δέ νηστεύητε, μή γίνεσθε ὥσπερ οἱ ὑποκριταί σκυθρωποί·
... 17 σύ δέ νηστεύων ἄλειψαί σου τήν κεφαλήν καί τό πρόσωπόν σου
νίψαι, 18 ὅπως μή φανῇς τοῖς ἀνθρώποις νηστεύων, ἀλλά τῷ πατρί σου
τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ, καί ὁ πατήρ σου ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ ἀποδώσει σοι
ἐν τῷ φανερῷ » ( Ματθ. 6,16-18 ).
17. Λουκ. 18,12
18. Ματθ. 15,11 και « 18 τά δέ ἐκπορευόμενα ἐκ τοῦ στόματος ἐκ τῆς
καρδίας ἐξέρχεται, κἀκεῖνα κοινοῖ τόν ἄνθρωπον. 19 ἐκ γάρ τῆς καρδίας
ἐξέρχονται διαλογισμοί πονηροί, φόνοι, μοιχεῖαι, πορνεῖαι, κλοπαί,
ψευδομαρτυρίαι, βλασφημίαι. 20 ταῦτά ἐστι τά κοινοῦντα τόν
ἄνθρωπον· » ( Ματθ. 15,18-20 ).
19. « τοῦτο τό γένος οὐκ ἐκπορεύεται εἰ μή ἐν προσευχῇ καί νηστείᾳ »
( Ματθ. 17,21 ).
20. Β΄ Κορ. 7,10
21. Ματθ. 22,37 και 39
22. Πρ. 13,2-3
23. Β΄ Κορ. 6,4-5
24. Lehre der Apostel, Cap. VIII,1, p.25-26
25. P.G. 1,880B
26. Ματθ. 26,21
27. « νήστευσον τῷ Θεῷ νηστείαν τοιαύτην· μηδέν πονηρεύσῃ ἐν τῇ
ζωῇ σου, ἀλλά δούλευσον τῷ Κυρίῳ ἐν καθαρᾷ καρδίᾳ· τήρησον τάς
ἐντολάς ( Ματθ. 19,17 ) αὐτοῦ πορευόμενος ἐν τοῖς προστάγμασιν αὐτοῦ
καί μηδεμία ὲπιθυμία πονηρά ἀναβήτω ἐν τῇ καρδίᾳ σου· πίστευσον δέ
τῷ Θεῷ, ὅτι, ἐάν ταῦτα ἐργάσῃ καί φοβηθῇς αὐτόν καί ἐγκρατεύσῃ ἀπό
παντός πονηροῦ πράγματος, ζήσῃ τῷ Θεῷ· καί ταῦτα ἐάν ἐργάσῃ,
μεγάλην νηστείαν ποιήσεις καί δεκτήν τῷ Θεῷ » ( T.A.F., The shepherd
of Hermas, p.152, Άλλη παραβολή V, i 4-5 ).
 6

28. « ἐκ τῶν ἐδεσμάτων σου ὧν ἔμελλες ποιεῖν, δώσεις αὐτό χήρᾳ ἤ

ὀρφανῷ ἤ ὑστερουμένῳ, καί οὕτω ταπεινοφρονήσεις, ἵν’ ἐκ τῆς
ταπεινοφροσύνης σου ὁ εἰληφώς ἐμπλήςῃ τήν ἑαυτοῦ ψυχήν καί
εὔξηται ὑπέρ σοῦ πρός τόν Κύριον. Ἐάν οὖν οὕτω τελέσῃς τήν νηστείαν,
ἔσται ἡ θυσία σου δεκτή παρά τῷ Θεῷ » ( T.A.F., The shepherd of
Hermas, p.162, Άλλη παραβολή V, iii 7-8 ).
29. Οι πεπτωκότες-lapsi χωρίζονταν σε ομάδες ανάλογα με το
αμάρτημά τους: α) sacrificati αυτοί που θυσίασαν β) thurificati δηλ. όσοι
πρόσφεραν θυμίαμα γ) libellatici αυτοί που έλαβαν πιστοποιητικό
( libellus ) από τις αρχές ότι θυσίασαν και δεν ήταν χριστιανοί και δ)
traditores δηλ. όσοι παρέδιδαν ιερά βιβλία ή πρόδιδαν άλλους
χριστιανούς.
30. Ο 5ος κανόνας της Α΄ οικουμενικής συνόδου [325 μ.Χ.] « Αἱ δέ
σύνοδοι γινέσθωσαν, μία μέν, πρό τῆς Τεσσαρακοστῆς » ( Πηδάλιον,
σ.71 ) και ο 50ος της ἐν Λαοδικείᾳ συνόδου [364 μ.Χ.] « δεῖ πᾶσαν τήν
Τεσσαρακοστήν νηστεύειν ξηροφαγοῦντας » ( Πηδ., σ.256 ) είναι
ενδεικτικοί.
31. « Οὐδέ ἡ διαφορά τῆς ποιότητος μόνον, ἀλλά καί ἡ ποσότης τοῦ
πλήθους τῶν βρωμάτων τά πεπυρωμένα βέλη τῆς ἁμαρτίας εἴωθεν
ἀνάπτειν· οἴας γάρ δήποτε τροφῆς πληρουμένη γαστήρ, ἀσωτίας
σπέρματα τίκτει. Καί πάλιν οὐ μόνον κραιπάλη οἴνου, ἀλλά καί
πλησμονή ὕδατος, καί πασῶν τροφῶν ὑπερβολή κεκαρωμένην καί
νυστάζουσαν ταύτην ἀποτελοῦσι. Τοῖς Σοδομίταις οὐκ οἴνου καί
διαφόρων βρωμάτων κραιπάλη, καταστροφῆς γέγονεν αἰτία, ἀλλά
ἄρτου πλησμονή, κατά τόν προφήτην. Ἡ ἀσθένεια τοῦ σώματος πρός τήν
καθαρότητα τῆς καρδίας οὐκ ἀντίκειται » ( P.G. 28,873Β ).
32. « νηστεία τῆς ψυχῆς ἐστι τροφή ... ἀνωτέραν αὐτήν τῶν ἡδονῶν
καί τῶν ἡδέων τοῦ παρόντος βίου ἀπεργαζομένη ... κουφότερον
ἐργαζομένη τόν λογισμόν, παρασκευάζει μετ’ ευκολίας τό πέλαγος τοῦ
 7

παρόντος βίου διαπερᾷν, καί πρός τόν οὐρανόν καί τά ἐν τοῖς οὐρανοῖς
ἐπτοῆσθαι, καί μηδέν ἡγεῖσθαι τά παρόντα ... » ( P.G. 53,25 ).
33. « Νηστεύεις; δεῖξόν μοι διά τῶν ἔργων αὐτῶν. Ποίων ἔργων,
φησίν; Ἐάν ἴδῃς πένητα, ἐλέησον· ἐάν ἴδῃς ἐχθρόν, καταλλάγηθι· ... Μή
γάρ δή στόμα νηστευέτω μόνον, ἀλλά καί ὀφθαλμός, καί ἀκοή, καί
πόδες, καί χεῖρες, καί πάντα τα τοῦ σώματος ἡμῶν μέλη· νηστευέτωσαν
χεῖρες, ἁρπαγῆς καί πλεονεξίας καθαρεύουσαι· νηστευέτωσαν πόδες,
δρόμων τῶν ἐπί τά παράνομα θέατρα άφιστάμενοι· νηστευέτωσαν
ὀφθαλμοί, παιδευόμενοι μηδέποτε ὄψεσιν εὐμόρφοις ἐπιπηδᾷν, μηδέ
ἀλλότρια περιεργάζεσθαι κάλλη. » ( P.G. 49,53 ) και « Νηστευέτω καί
ἀκοή· νηστεία δέ ἀκοῆς μή δέχεσθαι κατηγορίας καί διαβολάς· ...
Νηστευέτω καί στόμα ἀπό ρημάτων αἰσχρῶν καί λοιδορίας. Τί γάρ
ὄφελος ὅταν μἐν ὀρνίθων καί ἰχθύων ἀπεχώμεθα, τούς δέ ἀδελφούς
δάκνωμεν καί κατεσθίωμεν; » ( P.G. 49,53 ).
34. « οὐ μέντοι ἐξαρκεῖ καθ’ ἑαυτήν ἡ ἀποχή τῶν βρωμάτων πρός τήν
ἐπαινετήν νηστείαν, ἀλλά νηστεύσωμεν νηστείας δεκτήν, εὐάρεστον τῷ
Θεῷ. Ἀληθής νηστεία ἡ τοῦ κακοῦ ἀλλοτρίωσις, ἐγκράτεια γλώσσης,
θυμοῦ ἐποχή, ἐπιθυμιῶν χωρισμός, καταλαλιᾶς, ψεύδους, ἐπιορκίας. Ἡ
τούτων ἔνδεια νηστεία ἐστίν ἀληθής. » ( P.G. 31,196D ).
35. « νηστεία τόν ἀσκητήν τῆς εὐσεβείας κρατύνει » ( P.G. 31,185C ).
36. « Nηστεία ἐδίδαξεν ἄν πάντας οὐχί βρωμάτων μόνον ἐγκράτειαν,
ἀλλά καί φιλαργυρίας, καί πλεονεξίας, καί πάσης κακίας παντελῆ φυγήν
καί ἀλλοτρίωσιν. » ( P.G. 31,192D ).
37. Ο άγιος Πορφύριος ο καυσοκαλυβίτης ( 1906-1991 ) ήταν ταπεινός
και υπάκουος στους πνευματικούς που είχε, από τότε που ήταν νεαρός
μέχρι και τη στιγμή του θανάτου του. Τα πολλά χαρίσματα που φανερά
είχε ο γέροντας, τον είχαν οδηγήσει στο λόγο της Αγίας Γραφής « τί δέ
ἔχεις ὅ οὐκ ἔλαβες; Εἰ δέ καί ἔλαβες, τί καυχᾶσαι ὡς μή λαβών; » ( Α΄
Κορ. 4,7 ) και παραδεχόταν ότι δεν είχε το χάρισμα της νηστείας και στα
 8

πνευματικά του παιδιά έλεγε να μη στερούνται το νερό στις νηστείες γιατί

δεν θα έχουν ούτε σωματική ούτε πνευματική ωφέλεια.
38. Ο γέροντας Γαβριήλ Παναγιωτόπουλος που είχε πάθει φυματίωση
γιατί μοίραζε το λίγο φαγητό του στα παιδάκια που πεινούσαν, στον καιρό
της κατοχής, έτρωγε άνοστο το κρέας όταν του το υπέδειξαν οι γιατροί
και μ’αυτό τον τρόπο νήστευε, αυτός που είχε δεκαετίες να φάει κρέας.
39. Ο παπα Κοσμάς ο καραμανλής, που έζησε στην Αίγινα, κοντά στον
στον άγιο γέροντα Ιερώνυμο, ήταν σωματικά και πνευματικά ακμαίος,
χωρίς τροφή και νερό, ακόμη και μία βδομάδα.
40. « οὐ γάρ διά τό Πάσχα νηστεύομεν, οὐδέ διά τόν σταυρόν, ἀλλά
διά τά ἁμαρτήματα τά ἡμέτερα, ἐπειδή μέλλομεν μυστηρίοις προσιέναι·
» ( P.G. 48,867 ).

Βιβλιογραφία

1. Η ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ Ο΄, ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗ

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1981
2. Η ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ, Μετάφραση από τα πρωτότυπα κείμενα,
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ, ΑΘΗΝΑ 1997
3. NOVUM TESTAMENTUM GRAECE, NESTLE – ALAND,
STUTTGART 1981
4. Η ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ, ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗ ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΗΣ
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1981
5. Η ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ, Το πρωτότυπο κείμενο με μετάφραση στη
δημοτική, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ, ΑΘΗΝΑ 1989
6. Η ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ ΜΕΤΑ ΣΥΝΤΟΜΟΥ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΥΠΟ
ΠΑΝ. Ν. ΤΡΕΜΠΕΛΑ Ἔκδοσις πεντηκοστή δευτέρα ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ
ΘΕΟΛΟΓΩΝ « Ο ΣΩΤΗΡ » ΑΘΗΝΑΙ 2007
 9

7. ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΙΣ ΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ,

Π.Ν.ΤΡΕΜΠΕΛΑ, ΑΔΕΛΦ. ΘΕΟΛ. Ο ΣΩΤΗΡ, ΑΘΗΝΑΙ, 1979
8. ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΙΣ ΤΟ ΚΑΤΑ ΛΟΥΚΑΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ,
Π.Ν.ΤΡΕΜΠΕΛΑ, ΑΔΕΛΦ. ΘΕΟΛ. Ο ΣΩΤΗΡ, ΑΘΗΝΑΙ, 1972
9. ΠΗΔΑΛΙΟΝ, Αγαπίου ιερομονάχου και Νικοδήμου μοναχού, ἐν
Ἀθήναις, 1841.
10. DIE LEHRE DER ZWÖLF APOSTEL, ADOLF HARNACK,
LEIPZIG, 1884
11. S.CLEMENTIS I, OPERA OMNIA, J.-P. MIGNE, TOMUS
PRIMUS, 1857
12. PATROLOGIAE GRAECAE, J.-P. MIGNE, TOMUS XXVIII,
1857.
13. PATROLOGIAE GRAECAE, J.-P. MIGNE, TOMUS XXXI, 1857.
14. PATROLOGIAE GRAECAE, J.-P. MIGNE, TOMUS XLVIII,
1859.

15. PATROLOGIAE GRAECAE, J.-P. MIGNE, TOMUS XLIX, 1862.

16. PATROLOGIAE GRAECAE, J.-P. MIGNE, TOMUS LIII, 1859.
17. CONCORDANCE TO THE SEPTUAGINT, E.HATCH and
H.REDPATH, volume II, Oxford MDCCCXCVII
18. CONCORDANTIAE NOVI TESTAMENTI GRAECI, C.H.Bruder,
Lipsiae MDCCCXLII
19. THE NOBLE QURAN, ΤΟ ΙΕΡΟ ΚΟΡΑΝΙΟ, ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ
ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ ΦΑΧΝΤ, ΜΕΔΙΝΑ, ΣΑΟΥΔΙΚΗ ΑΡΑΒΙΑ.
20. THE APOSTOLIC FATHERS, The shepherd of Hermas, London
MCMLXV
 10

21. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, 9ΟΣ

ΤΟΜΟΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1966
22. http://el.wikipedia.org/wiki
23. http://en.wikipedia.org/wiki