Ahmet Refik Osmanl Saraylarnda Kadnlar Saltanat Cilt 1

OSMANLI SARAYLARINDA Kadnlar Saltanat

Birinci Kitab
Ahmed REFK
Tarih Dizisi : 1
Sadeletiren : Dursun GRLEK
Dizgi ve Bask DLEK Matbaas Tel.526 63 78
Kapak Bask AJANS Matbaaclk
Kapak Sleyman ZKONUK
Bask Tarihi 1984
Datm amil Datm
Klodfarer Cad. No: 8/10 Tel :52818 66 Caalolu STANBUL

erdem yaynlar
Nuruosmaniye Cad, Atay Apt. Kat: 2 Caalolu STANBUL Tel : 526 77 22
TAKDM
Osmanl Tarihi'ni sklmadan, bir roman havas iinde okumak isteyeceklerin
bavuracaklar kaynaklarn says olduka azdr. Eski tarihlerimizi okumak ve
yararlanmak bir ihtisas gerektirmektedir. Okullarda okutulan tarihler ise belli
kalplarn ve mfredatn iine skp kalmtr. Oysa dnyann en zengin ve engin
tarihine sahibiz. Yeni nesillerin kendi tarihlerini iyi ve kt yanlaryla, usanmadan
okuyabilecekleri eserlere ihtiyac vardr. te bu tr tarihlerin yazarlarndan biri de
Ahmed Refik'tir. Ahmet Refik, muhteem tarihimizi romanlatran kalemlerin
banda gelmektedir. Onun yazm olduu tarih kitaplarn okurken, gemi zaman
tnelinde zevkle seyahat etme imknn kazanrsnz. Maziye yaplan bu tarihi
yolculuk ne kadar uzarsa uzasn, usanmak nedir bilmezsiniz. nk klavuzunuz
yetenekli bir tarihidir. Tarihi iyi bilmek phesiz bir meziyettir, iyi bilinen bu tarihi
beenilen ve sevilen bir slpla yazya dkmek de daha byk bir meziyettir. Ahmed
Refik bu bahtiyarla erimi ender tarihilerimizdendir. Eski deyimle onun tarih
slbu nevi ahsna mnhasrdr. Yani kendine mahsus bir tarih slbu vardr.
Edebi eserlerde olduu gibi, tarihi eserlerde de slp byk rol oynar. Hatta daha da
ileri giderek diyebiliriz k, slp eserin can damardr. Byk seyyahmz Evliya
elebi'yi dnelim. Seyahat ederek geen bir mrn rn olan Seyahatname
deki gzellik ve zellik nereden kaynaklanyor dersiniz? Hi phesiz slptan.
elebimiz gezdii, grd, mahede ettii yerleri anlatrken o kadar etkileyici bir
ifde kullanr ki, sanki siz de onunla beraber geziyor, onunla beraber gryor, onunla
beraber hayret ediyor, onunla beraber heyecanlanyorsunuzdur. Seyahatnme'yi
lmez eserler arasna sokan, ite Evliya'daki bu anlatm gzelliidir.Ayn eyi
Ahmed Refik de tarihi eserlerinde yapmtr. Szn ksas, Ahmed Refik, tarihimizi
iyi ve kt taraflaryla, hametiyle, evketiyle, elemiyle, kederiyle gzel
anlatmtr. Ondaki btn sr bu gzel anlatmda gizlidir. Bylece tarihi kuruluktan
ve skclktan karmtr. Baka bir ifadeyle, tarihi sevdirmitir. Yani ona, tarihi
sevdiren adam diyebiliriz. Bunun isbat ise, eserlerinin grm olduu rabettir.
Yaynland yllarda byk bir kitle tarafndan zevkle ve merakla okunmutur.
unu da hemen ilve etmeliyiz ki, O bir tarihi roman yazar deildir. Tarihi
romanlatran adamdr. Bu ii yaparken hi bir zaman gereklerden ayrlmam,
belgelerin ve vesikalarn nda yrmtr. Yani tarihin karanlklarnda dolarken
vesikalarn n kendine rehber edinmitir. O, batl ve doulu tarihilerin yazm
olduklar eserleri hakkyla bilen ve yararlanan bir kimsedir. Eserlerinde yer yer
verdii dipnotlarla bunu tebellr ettirmitir. Ahmed Refik vesikalara ve belgelere
dayanan tarihe roman slbunu vermek gibi g bir ii baarm adamdr.Ahmed
Refik'i nl tarihimiz Mkrimin Halil man yle anlatr;
Beikta'da Valdeemesi'nde dodu. Babas Sultan Abdlaziz'in vekilharc
rgpl Ahmed Aa'dr. Memleketlerinde Grlkoullar diye anlrlard.
lkrenimini stanbul'da, Beikta'da Vinezade Okulunda yapt. Sonra Beikta
Askeri Rtiyesini bitirdi. Oradan Kuleli Asker ddisi'ne gitti. Harbiye Mektebi'ne
geti. Bu okulu da 1898'de henz 18 yanda iken birincilikle bitirerek piyade
temeni rtbesiyle Trk Silahl Kuvvetlerine katld. Ya kkt, o tarihlerde
temen rtbesiyle grevde bulunan, ok yal subaylar vard. Ahmed Refik'in idd
okulunda ve Harp Okulu'ndaki alkanl stlerinin de dikkatini ekmiti. Topta
Asker Rtiyesi ile Soukeme Asker Rtiyesi corafya retmenliine tayin
edildi. Drt yl sre ile ilk nce Topta'nda, bilhere Soukeme Rtiyesinde
derslerine devam eden gen temen, 1902 ylnda Harp Okulu Franszca
retmenliine nakledildi. 1903'de stemen, 1907 ylnda da yzba oldu.Harp
Okulu'nda greve balamasyla beraber gittike oalan ve genileyen kk yazlar
yaynlamaya balad. Bu yllar iinde gnlk ve haftalk gazete ve dergilerde ilk
yazlarn grdmz Ahmed Refik, bir sre Tercman- Hakikat bayazarln da
zerine ald. Devrinin bata gelen dergilerinden; rtik, Malumat, Hazine-i Fnun ve
Mecmua-i Ebzziya'da devaml makaleleri grlyordu.1908'de Merutiyet'in iln
ile beraber, o zamana kadar yapt yaynlarn, evresinde uyandrd ilginin ilk
takdirini toplad. Harp Okulu tarih retmenliine tayin edildi. Ayn yl iinde
yeniden tesis edilmi olan Millet Gazetesi bayazarln da yapt. Bir sre kdam
Gazetesi'ne geerek burada fkra ve tarihi romanlar yaynlamaya balad.
1325 (1909)'de Erkn- Harbiye-i Umumiye Ceride ubesine memur oldu. Ve burada
Asker Mecmuann yaynlanmasn gzledi. Ve bir yandan da askeri makaleler
yaynlamaya balad. Ayn yl iinde kurulan Tarih Encmeni'ne ye tayin edildi.
1328'de (1912) Balkan Sava srasnda Erkn- Harbiye-i Umumiye tarafndan
sansr mfettiliine tayin edilen Ahmed Refik Bey, savan bitiminde emekliye
sevkedilmitir.1325 ylnda Fransa edebiyat, sanayi kurulularn incelemek zere
giden heyete katlan Ahmed Refik Bey, seyahat sresinde Fransa'nn eitli ilim
adamlar ve politikaclaryla tant.
Balkan Sava'ndan sonra Peyam Gazetesinin edebi nshalarnda tarihi yazlar yazan
Ahmed Refik Bey, 1329 (1913)'da medreselere tarih retmeni tayin edilmi, ve
Medrese-t-lvzn ile dier bir medresede hocalk yapmtr. 1914'de Birinci Dnya
Sava esnasnda yeniden yzba rtbesiyle silah altna alnm ve bu kere Sansr
Genel Mfettilii emrine verilmitir. Hoca, bu grevi esnasnda Erkn Harbiye
Riyaseti'nin emirleriyle Trkiye ve Rusya ilikilerine dair yazd yazlarn birinde,
Kavalal Mehmed Ali'nin Trkiye'ye ihanetinden szetmesi hayli tepki uyandrm ve
o vakit sadrazam bulunan Said Halim Paa'nn emriyle Ulukla'ya Arpa-saman
memurluuna gnderilmi ve alayl bir yzbann maiyetine verilmitir.Ahmed
Refik Bey, bir nevi srgn yeri olan bu yeni grevini de deerlendirmesini bilmi,
rgp ve Nevehir dolaylarn dolaarak Nevehirli Damat brahim Paa hakknda;
yerinde, ilk kaynaklardan aratrma yapmak imknn bulabilmitir. 1915 ylnda
Eskiehir Sevk Komisyonu Bakanlna tayin edilen Hoca, burada bulunduu
srece; Karahisar ve Osmanl Devleti'nin ilk kuruluuna sahne olan yerler hakknda
bilgilerini, ilk Osmanl Hkmdarlaryla lgili notlarn oaltmtr.
Birka yldan beri stanbul'dan ve dost muhitinden
8
uzak kalan Ahmed Refik Bey, Eskiehir'de iddetli bir souklama ile yataa dm
ora doktorlarnn gsterdii kesin lzum zerine stanbul'a nakledilmi ve tedavisi
srasnda Harbiye Nzr askerlik arkadal dolaysyla Enver Paa'nn, Refik
Bey hakknda Said Halim Paa'nn kzgnln yumuatmas ile stanbul'da oturmas
salanmtr.
Ahmed Refik Bey imdi dnyaya yeniden gelmi gibidir. rgp, Nevehir, Eskiehir,
Bilecik gibi burcu burcu Osmanl kokan bu yerlerden toplayp getirdii bilgi ve
belgelerin artk tezghlanma zaman gelmitir. Bir yandan da Enver Paa tarafndan
Harp Mecmuas'na yaz yazmaya ve eski savalara ait Hazine-i Evrak belgelerini
toplamaya ve incelemeye memur edilmitir. Ayn zamanda Ordu'ya datlmak zere
Erkn Harbiye-i Umumiyye'nin emriyle Tarihte Osmanl Neferi, Yirmibe Sene
Siper Kavgas benzeri askerlere mahsus kitapklar yazm, bu kitapklar Erkn
Harbiye hesabna baslarak orduya datlmtr.1917'de yaynlanan (Yeni Mecmua)
da Kprlzde Fuad, Ziya Gkalp, Necmeddin Sadk (Sadak) Beylerle birlikte
alm ve tarihi makaleler yazmtr. Birinci Dnya Savann sonlarnda Dou
Anadolu'nun geri alnmas zerine Ermenilerin Trklere kar yaptklar mezalimi
incelemek zere yabanc gazete muhabirlerinden kurulmu olan heyete bakanlk
etmi, Batum, Trabzon, Erzurum, Erzincan, Kars, Ardahan ve Artvin blgelerini
dolaarak Ermeni mezalimi hakknda incelemelerde bulunmu ve Ahmed Refik
Bey'in grg ve aratrmaya dayanan bu notlar, telgraflarla Avrupa'ya
duyurulmutur.
Bu notlar bir sre sonra, (ki komite - ki ktal) ve (Kafkas Yollarnda) ad altnda iki
inceleme dizisi, iki kitap olacak ve tarih kitaplnda yerini alacaktr.Refik Bey; 1334
(1918) ylnda Mehmed Arif Bey'in
yerine Osmanl tarihi Krssne tayin olundu, ve bir yl sonra mderrislie ykseldi.
(1)
Ahmed Refik tarihin her dalnda yzlerce eser yazmtr. Burada eserlerinin listesini
vermek konuyu uzatacaktr. Ancak Onun Gemi Asrlarda Osmanl Hayat
serlevhas altnda yazd eserlerden bazlarnn ismini yazmakla yetinelim :
limler ve Sanatkrlar
Sultan Cem
Kprller
Tesaviri Rical
Bizans Karsnda Trkler
Felket Seneleri
Samur Devri
Lle Devri
Kabak Mustafa
Sokollu
Kadnlar Saltanat
Tarihi Simalar
Sadeletirmesini yaptmz Kadnlar Saltanat drt kitaptan meydana gelmitir.
Birinci Kitabn konular unlardr. Osmanl Saraynda Bizans prensesleri Trk
Kzlar Hurrem Sultan Nurban Sultan Safiye Sultan'n Siyaseti Handan
Sultan I. Ahmed'in Hasekileri.
kinci Kitap: Mhfirz Valide Sultan kile Hanm
(1)Tarihi Sevdiren Adam Ahmed Refik, Muzaffer Gkman, Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, st. 1978, s.15 -18

10
Orta Camiinde Sultan Mustafa'nn annesi Gen Osman Facias Ksem
Valide Sultan ve Drdnc Murad Sipahilerin syan.
nc Kitap: Ksem Sultan Sultan brahim ve Olnci Hoca Samur Amber
Devri Telli Haseki ekerpare Hubyar Kadn Sultan brahim'in zulmleri
Ocan syan Sultan brahim'in ldrlmesi.
Drdnc Kitap: Ksem Sultan ve Aalar Saltanat
stanbul ve Anadolu Saraya Ba Kaldran bir Toplum Ksem Sultan'n
ldrlmesi Kzlaraas ile Turhan Sultan'n idaresi nar Vak'as Turhan
Sultan'n vefat.
Ahmed Refik 10 Ekim 1937 ylnda ld. Vasiyeti gerei cenazesi Bykada'ya
defnedildi.
Dursun GRLEK

11
BRNC KTABIN ANA BLMLER
1 Osmanl Saray'nda Bizans prensesleri
2 Trk Kzlar
3 Hurrem Sultan
4 Nurbn Sultan
5 Safiye Sultan'n siyaseti
6 Handan Sultan
7 Sultan Birinci Ahmed'in Hasekileri
8 Mfiruz Valide Sultan
9 kile Hanm
10 Orta Camiinde Sultan Mustafa'nn Annesi
11 Gen Osman Facias
12Ksem Valide Sultan ve Drdnc Murad
13 Sipahilerin syan

13
MALHATUN VE NLFER HATUN
Osman Gazi sknt ve endie iindeydi. Hi bir zafer ruhunun ihtiyacn
gideremiyordu. Sakarya'nn verimli sahillerini, tekfurlarn salam hisarlarn zapt
ediyor, Seluklu saltanatnn dmanlarna kar muzaffer oluyordu; fakat yalnz bir
emeline, meru' bir isteine kavuamyordu.
Osman Bey'in siys ilerinden baka, erefli bir emeli vard. Gen kahraman. eyh
Edebli'nin kz Mal hatun'la evlenmek istiyor, bu istek onun iin temiz bir gaye
tekil ediyordu.
Osman Gazi on yedi yandayd. Siyah salarnn zerindeki krmz serpuu,
Horasan tacn andran beyaz sar, kara ve parlak gzleri, tatl esmer rengi Osman
Bey'e Irkna has bir asalet veriyordu.Osman Bey bilginlerin
meclislerinden zevk alyor, zellikle eyh Edebli'nin dini sohbetlerinden
holanyordu. Edebli'nin dilber kzna olan tutkunluu bu zevke baka bir nee
veriyordu.Osman Gazi Mlhatun'un sevgisine dayanamyordu. Akn Edebli'ye
acyor, ald red cevab btn mitlerini kryordu. Eskiehir hkiminin oluna
duygularndan sz etmesi ki gen arasnda rekabet uyandryordu. Osman Bey
Mlhatun'un akyla kendini her trl tehlikeye atyordu.
15
Ak cesaretini oaltyor, onu zaferden zafere koturuyordu.
Bir akam, ok yorgun dmt. Mahrumiyet ruhunu eziyor, Mlhatun'un hayli
gznn nnden bir trl gitmiyordu. O akam kalbi akn elemleriyle dolu olduu
halde Allah'a du etmi, gece gzel bir rya grmt:
Mehtbl bir gkyz. Edebli'nln vcudundan ay kadar parlak bir nur kyor,
Osman Gazi'nin gsne doru uzanyordu. Oradan, birdenbire, taptaze bir aa
ykseliyordu. Aalarn ucu bulutlara karyor. Dallarndan lezzetli meyveler
sarkyor. Sk ve zarif yapraklar btn dnyay kaplyor. Yalnz bir dal, yeil ve irin
bir dal, kiline gibi erilmi, Batya, Bizans'a doru sarkyor. Aacn ruhu okayan
dallarnn altndan tatl, billur bir rlt ile rmaklar akyor, baheleri balar suluyor.
Zmrt gibi yeil ovalarn ortasnda, parlak kubbeli, narin minareli ehirler
ykseliyordu. Sokaklara toplanan binlerce insan bu gzel ve cezbedici manzara
karsnda akn ve hayran bakyordu. (1)
Osman Bey evk ve sevin iinde uyanm, Edebliye komutu. Ryasn anlatm,
saltanat mjdesiyle beraber, Mlhatun'a da sahip olmutu.
Artk Osman Bey iin yeni bir hayat balyordu. Gen kahraman, Mlhatun'la mutlu
bir aile oluturuyordu. Alaaddin ile Orhan Bey'in doumu neesini artryordu. Be
yl sonra, babas Erturul'un lm Osman Gazi'nin savala ilgili vazifelerini
bsbtn oaltmt. Osman Gazi Bizansllarn btn hilelerine kar koyuyordu.
Kendisini ldrmek iin dne davet eden Bilecik tekfurundan parlak bir intikam
alyor, dn evinden Yrhisar tekfurununun kzn, gzel Nilfer'i kaldrmas
olu
(1)Solakzde, s.5

16
Orhan Bey'i gzel ve vefal bir kadna, bir ee sahip ediyordu.Osman Gazi,Seluklu
Devletinin ykl zerine, padiah olarak seildii zaman (699),saltanatn gnden
gne byltyordu. Akakoca, Konuralp, Gazi Abdurrahman kllaryla ve
gzellikleriyle kaleler ve gnller fethediyorlard.Aydos Kalesi bir ak neticesinde
alnyordu. Hemen her zaferin banda, her galibiyetin neticesinde dilber bir kadn
simasnn gnlleri sinirledii grlyordu.
Ak ve zaferle kurulan bu asl aile, ksa bir zaman sonra byk kayplara uruyordu.
Osman Bey'in kaynpederi eyh Edebli'nin, bir ay sonra Mlhatun'un, ay sonra
da Osman Gazi'nin lm gen Orhan' byk bir zntye sokuyordu. (726) Btn
aile, Alaeddin Bey'le Orhan Bey, ve kars gzel Nilfer'den ibaret kalyordu. Bursa
fethinin gerekletii yl, Osman Bey ailesi iin felket oluturuyordu. Osmanl azmi
bu felket karsnda da krlmyordu. Alaeddin Bey milletini kanunla, adaletle
ykseltmeyi dnyor, Orhan Gazi babasnn nasihatlerini gznn nnden
ayrmyordu.
Kurt olup girme srye Arslan ol bakma geriye r edip haydi eriye Dil geidini
hisar yap
znik ehrine hor bakma Sakarya suyu gibi akma znikmdi al bakma Her burcunda
bir hisar yap

17
Osman Erturul olusun Ouz Karahan neslisin Hakk'n bir kemter kulusun
slmbol'u al glzr yap
ihtarn cesur hkmdar daima dnyor. Ksa bir zaman iinde, Bursa ovasnda,
kk ve zarf bir bakent meydana geliyordu. znik ve zmid bu bakent etrafnda,
sakin ve bahtiyar bir belde tekil ediyordu. Nilfer Hatun kprler yaptrryor.
glgelik aalar, sarn iekler altndan aheste ve kokular saarak akan sulara gzel
adn yadigr brakyordu. Osmancn kahraman olu kaleleri dolayor, genellikle
dilber kars Nilfer'i znik'e gnderiyordu. Nilfer, kocasnn btn misafirlerini
kabul ediyor, o srada Osmanl yurduna gelen ibn'i Batuta da bu erefe nail oluyordu.
Nilfer Hatun erkekden ka-myordu. Kocas siyasi greviyle megul olurken o da en
nemli adamlar kabul ediyor, onlara izzet ve ikramda kusur etmiyordu.(2) Orhan
Gazi'nin ailesi 'emiz ve saf bir Trk hayat geiriyordu. Seluklularn cesur varisleri
Bursa'y camilerle ve imaretlerle dolduruyorlard. Orhan Gazi'nin Nilfer Sultan'dan
ehzadesi dnyaya gelmiti. Murad, Sleyman ve Kasm elebi. Btn bu aile
iinde zekalaryla, mertlikleriyle temayz ediyorlard. Orhan Gazi Aspora Hatun'la
da evlenmi, ehzade Halil dnyaya gelmiti.Orhan Gazi'nin ailesine Bizans unsuru
da karyor, Trklerle Bizansllar arasnda balar kuruluyordu. det ve ananelerde,
aile hayatnda, saf, merdane bir Trklk hkm sryordu. Orhan Gazi'nin adaleti
btn rumlar cezb etmiti. Alay alay Mslman olanlar, at yarlaryla ve parlak
oyunlarla karlanyorlard.
(2)Aleddin Es Sultani ki benimle beraber mezkr hatunun yanna gitti.
Mariinileyha kram etti. Ziyafet ekti. hsan etti. bn- BatutaSeyahatnamesi

Orhan Gazi'nin adamlarna Nilfer Hatun da amirlik ediyordu.(3)Osmanl

hkimiyetine girenler derhal Trklk detleriyle kaynayorlard.
Orhan Bey'in namuslu tebeas tarlalarnda alyorlar, ciddi ve kanaatkar bir hayat
geiriyorlard. Yourt, bal, peynir, zm, meyve ve sebze, bu yiit milletin balca
gdasn tekil ediyordu. Btn tebea, arazi sahipleriyle, onlarn yannda alan
hazar iftilerden, seferi askerlerden oluuyordu. Her fert hakanna itaat ediyor,
klla ald yerleri ekiyor, hkmete rn veriyor, seferde malnn derecesine
gre asker karyordu. Kei dann yeil eteklerinde oturan Trk hanedan adaleti
ve necabetiyle komularndan ayrlyordu.Bata Orhan Gazi, gzel smas, atk
kalar, geni omuzlar, merdane vakar, gnl ekici burma sar ile beyaz klhl,
gen ve din tebeas arasnda kendini gsteriyordu. Gen hakan, kardeinin ve
bilginlerinin yardmyla ordular tekil ediyor, kyafetler tayin eyliyor, sikkeler
bastryordu. Osmanl bakenti nizamyla, kanunuyla, adaletiyle gnden gne
kuvvetleniyordu. tede, mavilikler iinde, denizin ortasnda, ivekr Teodora'larnn,
kanl htilllerinin hatralarn saklayan ihtiyar Bizans, facialarla dolu bir gemiin
gnah ykleri altnda eziliyor, yklyordu. Beride Bursa'nn beyaz minareleri, mavi
kubbeleri, iekli aalar altnda, ruh okayc zemzemelerle akan sular, yaldzl
adrvanlar gnllerde ferahlk ve rahatlk meydana getiriyordu. Gzel Nilfer'in
adn alan skit nehir, srmeli gzler gibi glen gelincikler, mavi ve sarn, pembe
renk ieklerle dalgalanan ayrlarn ortasndan akyor, kylarnda ykselen aa
dallarna sarlan asmalarn tazelii baklar sinirliyordu. iekli da
(3)bn- Batuta Seyahatnamesi

18 19
eteklerinden billur sular fkryor, Renk ve k nazarlar zevk ve msiki kulaklar
okuyordu. Bu mavi ve yeil nmtenahilikler ortasnda, gen yiitlerin, dilber Trk
kzlarnn dolatklar, her tarafta misafirperverlik ve fazilet duygularnn hkm
srd grlyordu. Hakann bile, imaretlerde, halknn fakir ve kimsesiz
olanlarna, kendi eliyle orba datt iitiliyordu.
Kanun ve adalet Osmanl Devleti'nin kuvvetini arttryordu. Bizans'n zalim ve
diktatr memurlarndan ylan halk kendi istekleriyle Orhan Gazi'ye tabi oluyorlard.
Bizans bu taze ve asil hkmete kar, on yzyllk kt idarenin uursuz neticelerini
gsteriyordu. Orhan Gazi'nin kuvveti Bizans imparatorlarn da emrine boyun
ediriyordu.
BZANS'TA ENTRKALAR
Bu srada Bizans imparatoru II. Andronitos lmt. Olu, on yandaki Yuannis
Paleologos'a saray nazr Yuannis Kantakuzinos vasi tayin edilmiti, Fakat patrikle
saray nazrlarndan Apukavikos btn nfuzu, ellerine almak istiyorlar,
Kantakuzinos'u vatan haini olmakla suluyorlar, neticede isyan etmesine sebep
oluyorlard. (4)
Kantakuzinos bu sulama zerine kendisini Yuannis Paleologos'a saltanat orta iln
etmi, o zaman, dmanlaryla Kantakuzinos arasnda kanl bir sava meydana
gelmiti. Bizans tacn giymek isteyen iki rakip, khne imparatorluun hkimiyetini
elde etmek iin kuvvetli hkmdarlara paralarn ve kzlarn peke ekmekten geri
durmamlard. Gen imparatorun annesi, Andosavo ile nazr Kantakuzinos
saltanattan bir dierini mahrum etmek iin her trl fedakrla katlanmaktan
ekinmiyorlard.

(4) Tarihi Devlet-i Osmaniye, s.108

20
Anna, Srbistan kralna bavuruyor, Kantakuzinos'u teslim ettii takdirde, kzn
oluna, Hristopolis'e kadar btn Makedonya'y kendisine vereceini vaad ediyor,
Anadolu'daki Bey'lerin de yardmn elde etmekten geri durmuyordu.
O zaman Trkler kafile kafile Trakya'ya geiyorlar, dost dman btn Bizans
teb'asn, boyunlarnda ipler, Kostantiniyye surlarna kadar srlmyorlard. Anna,
tebasm mahveden mttefiklerini, memnun ve mesrur, kabul ediyor, saltanat hrs
urunda milletini feda etmekten ekinmiyordu. Bizans halknn ikyetine kulaklarn
tkyor, surlar nnde sefil ve perian inleyen ahaliye zerre kadar merhamet
gstermiyordu. Binlerce tebann esareti, Anna'nn ecnebi ve haris kalbinde merhamet
hissi uyandrmyordu. Anna gzdelerine vcudunu teslim ediyor, nihayet
Apukavikos'un zulmleri halk isyan etmeye mecbur ediyordu. Apukavikos sokaa
muhafzlarla kyor, ihanetinin cezasndan korkuyordu. Fakat bir gn, zulm ve
istibdat iin yaptrd hapisaneleri gezerken, pr galeyan bir hcum ortasnda para
para ediliyordu. Anna bu cinayetin intikamn teb'asndan alyordu. Apukavikos'un
parayla, arapla sarho olmu adamlar, sokaklara frlyorlar, ellerine geen
mazlumlar ldryorlar, kestikleri elleri ve kanl balar karglar zerinde, sokak
sokak gezdiriyorlard.(5)
Bizansta bu zulmler yaplrken Kantakuzinos Srp'lar, Bulgar'lar, Aydn Bey'i,
Umur Bey'i imdadna aryordu. Anna'nn efl-i salib'i Aydn taraflarna hcum
ettirmesi Umur Bey'in cesaretini krmyordu. Kantakuzinos'un kars rini, Umur
Bey'i Dimetoka'da kabul ederken, Anna'nn zulmlerinden nefret eden Bizans halk
da Kantakuzinos'un tarafn tutuyordu.Trk kuvveti imparatorlarn, saltanat
iddiaclarnn heveslerini kursaklarnda brakyordu.

(5) ardil, Bizans Tasvirleri c.2 s.262

21
Trkler artk stanbul'da nfuz sahibi olmulard.stedikleri zaman geliyorlar, saraya
girip kyorlar, Bizansllara kar hkim sfatn taknyorlard.
Kantakuzinos, Paleologos'a saltanat orta olur olmaz, onunla da baryor, gen
imparatora kzlarndan birini veriyordu. Bizans'ta iki hkmdarn ayn zamanda
saltanat srmesi usl, artk dahili fitnenin uzamasna meydan vermiyordu.
Orhan Gazi bu siys mcadelelere yabanc kalmak istemiyordu.Onun iin iki yol
vard: Ya Yuannis Paleologos'un annesi Anna'nn, yahut Kantakuzinos'un tarafn
tutmak.Orhan Gazi Anna'nn rkn, Ltinlere olan eilimini biliyor, Kantakuzinos'Ia
ittifaktan daha ziyade fayda gryordu. Bu arzuya Kanta!kuzinos da uymu, kz
gzel Teodora'y vermek artyla Trklerin gcnden istifade aresine bakmt.
Fakat,iki millet arasnda ok nemli farklar vard. htiyar Orhan'n gen hkmeti ile
dilber Teodora'nn yllanm saltanat, birbirinden det ve ananeler, itima ve iktisad
hayat bakmndan ok ayrlyorlard. Osmanllarn sade, daima stn maietleri
karsnda, Bizans'n zaruret iindeki gururu, sefalet iindeki debdebesi byk bir
tezat tekil ediyordu: Ayasofyann, Hora kilisesinin, yaldzl tavanlar ve kubbeleri,
Hipodrum'un fersude stunlar, saraylarn parlak ve gz kamatrc mozayikleri
muhteem bir mazinin hazin eserleri eklinde temaa ediliyordu. Marmara
sahillerinin mavi durgun sular zerinde beyaz akisler brakan bideler ehrin
azametini artryor, berrak ve gneli bir sema altnda khne mazgallaryla ykselen
surlar Bizans'n grnte marur, gerekte zayf halknda refah ve emniyet hisleri
uyandryordu. Bizans devlet adamlar bu bozuk muhit ortasnda bo ve kof
debdebesini aa vurmaktan geri durmuyordu.
22
Bizans saraylarnn facialar gren, aklara sahne olan salonlarnda harem dairelerinin
renkli, nakl ve yaldzl odalarnda, uzun srmal etekler, ipekli ar elbiseler,
yaldzl serpular grlyordu. Fakat bu parlak, ba dndrc merasim ortasnda,
eski mcevherlerin parldad, eski altnlarn gzler kamatrd grlmyordu.
mparatorun talarnn ve elbiselerinin zerinde halis altnlarla mcevherler yerine,
imdi yaldzlara batrlm levhalar, yalanc talar fark ediliyor, eski altn ve gm
kaplara karlk toprak ve maden kaplar saray salonlarn dolduruyordu.(6)Teodora,
Bursa saraynn sde odalarna bu yklmaya meyletmi muhit iinden ayrlp
geliyordu.
Orhan Gazi'nin evlilii siyas bir maksada dayanmaktayd. Teodora gayet gen,
Orhan Gazi altm yedi yandayd. Trkler muzaffer hakann bu hareketini siyaseten
tasvip ediyor, gen kars iin parlak dnler yapmaktan geri durmuyorlard. Gelini
almak iin otuz gemiden meydana gelen bir donanma gnderiyor, yzlerce Trk
svarileri, Bizans'n gen dilberlerini Silivri'ye getiriyorlard. Dn merasimi,
Silivri'de, Trk usulnce, yaplyordu. Dnde Teodora'nn babas Kantakuzinos,
annesi irini, sarayn en nemli adamlar hazr bulunuyordu. Teodora srmalar ve
ipekler iinde, yksek bir taht zerine oturmutu. Tahtn etrafnda, altnlarla ve
ipeklerle sslenmi bir perde grlyordu. Teodora'nn babas at zerindeydi.
Kantakuzinos'un iareti zerine perde indiriliyor, Teodora'nn yumuak ve nazik
smas, parlak srmalar iinde, bir iek gibi, meydana kyordu. Etrafta,
hadmaalarnn ellerinde mealeler yanyor, saray algclarnn sesleri ortal
nlatyordu. zellikle dn iin bestelenen arklar ak ve evkle syleniyor,
mutluluklar dileniliyordu.
Daha sonra ziyafetler veriliyor, Trk bykleri hallar
(6)ardil, Bizans Tetkikat, s.226

23
zerine oturmular, zevkle yemek yiyorlard. Nihayet merasim bitiyor, Teodora
ailesine veda ediyor, birka dakika sonra Osmanl gemilerinin mavi sular yararak
Marmara sahillerinin krmz ufuklarna doru uzaklat grlyordu. (7)Trklerle
Bizansllar arasnda ilk akrabalk bylece meydana gelmiti, Orhan Gazi yabanc
hkmdarlarn kzlaryla siyas evlilikler yapyor, hkimiyetinden komularn
faydalandryor, ayn zamanda siyasetini belli ve kesin dsturlara gre idare
ediyordu. Bu evlilii mteakip kaynpederinin tahta kn tebrike gidiyordu.
Orhan Gazi skdar'a geldii zaman, Kantakuzinos bir kadrga'ya binmi, damadn
parlak bir ekilde karlamt. ki hkmdarn bir araya gelmesi ok samimi
olmutu: Orhan Gazi skdar'da gnlerce kalyor, kayn-pederiyle birlikte ava
gidiyordu. Hemen her gn ziyafetler veriliyordu. Orhan Gazi ile imparator bir
sofrada, Orhan'n Nilfer ile Aspora Hatun'dan olan drt olu dier bir sofrada
yemek yiyorlar. Ziyafete Trklerle Bizans bykleri de katlyor, hepsi birden yerlere
serilen hallar zerinde zevk ve samimiyetle yemek yiyorlard. mparator, kz
Teodora ile Orhan'n ehzadelerini alyor, mparoterie rini ile dier kzlarnn
yanna, ehre gtryor, birka gn sonra kymetli hediyelerle uurluyordu.Alt yl
sonra (757) ehzade Halil'in maceras Orhan Gazi'yle dier imparator Yuannis
Paleologos arasnda da akrabalk meydana getiriyordu. ehzade Halil kendisine has
olarak verilen Gemlik sahillerinde bir balk kay ile gezintiye km, Foa
korsanlarna yakalanmt. Bu felket ihtiyar Orhan' ok zmt. Nihayet ehzade
Halil'in yeri haber alnm, korsanlara kar karadan ve denizden intikam
alnamayaca anlalm, Bizans imparotoruna bavurmaktan baka are kalmamt.
(7) Kantakuzinos,c. 2.s.588

24
Yuannis Pleologos, Orhan Gazi'ye yaranmak iin, bu teklifi derhaf kabul ediyordu.
Donanmalar hazrlyor, mzakerelere giriiyor, gen ehzadeyi bin trl zorluktan
sonra, kurtarmay baaryordu.
ehzade Halil'in Bizans'a girii ok parlak olmutu: mparatordan bin trl iltifatlara
nail olan ehzade Halil, Bizans halkndan da samimi alklar gryordu. Kendisini
seyre gelen halk arasnda, imparatorla yan yana, at zerinde geiyor, saraya
imparatorun oullaryla biraderlerinden bakasnn atla girmesi det deilken,
imparator ehzadeyi at zerinde saraya sokuyor, harem dairesinin en gzel salonunda
istirahat ettiriyordu. Salonda, Yuannis Paleologos'un kars, ehzade Halil'in vey
teyzesi Eleni bulunuyordu. ehzade Halil Eleni'ye teekkrler ediyor, kocasnn
ltufkrlna kar minnettarlk gsteriyordu.
Yuannis Paleologos, ehzadeye dairesinin yannda bir kk ayrttrmt. ehzade bu
ssl kkte mreffeh bir ekilde yayor, daima yeni bir elbise ile gezmeye
kyordu. Her gnn hamamlarda, ziyafetlerde, elencelerde geiriyor, imparatorla
imparatorienin kymetli hediyelerine nail oluyordu. mparator damadna olaanst
bir efkatle bakyordu. O srada iki yanda bir ocuu lm, imparator damadnn
neesini karmamak iin bir gnden ok matem tutturmamt. Ertesi gn
elencelere, zevklere eskisi gibi devam edilmiti. ki gn sonra da, ehzade Halil'e
nianls rini'yi takdim etmiti.
mparator bu nezaketlerden sonra damadn parlak bir alayla vatanna gtryor,
zmir'de gsterili dnler yaplyordu. (8) alglar alnyor, Trk kyllerinin,
ehzadelerine hrmeten, srlar ve davarlar, getirdikleri grlyordu.
(8)Korguras,c.2.s.290

25
Orhan Gazi bu ekilde Bizans hanedann hakimiyeti altna alyor, Bursa saraynda
adaletli bir saltanat sryordu. Sarayda kadn gzelliinin iradeyi ortadan kaldran
tesirleri grlmyordu. Bizansl prensesler Osmanl saraylarnda dinlerini muhafaza
ediyorlar, ailece dp kalkyorlar, iffet ve ahlka halel getirmiyorlard.Bursa
saraylarnda kadn desisesi, kan lekesi grlmyordu. Bizans'n kumral gzelleri,
Bursann prhenk sular, rengrenk iekleri arasnda bsbtn rahatlyorlard.

26
Murad Hdavendigr zamannda Bursa saray sadeliini ve temizliini yine
muhafaza ediyordu. Komu hkmdarlardan kz almak deti yine devam ediyordu.
Sultan Murad'n kars Gliek Hatun, bilhassa gzelliiyle, ahlk ile kendimi
gsteriyor, olu Bayezid'e Gerrniyanzde Yakup Bey'in kz Devleth Hatun'un
alnmasn uygun gryordu. (9)
ki hkmdar ailesi akrabalklarn kuvvetlendirmek iin parlak bir dn
yapyorlard. (778) Sultan Murad, tabiiyetinde bulunan btn emirleri ve sipahileri
davet ediyor, Bursa'da, baharn tatl bir gnnde, dn merasimi yaplyordu.
Mslman hkmdarlarn hemen hepsi Bayezid Bey'in dnne elciler, hediyeler
gnderiyorlard.. Osmanl kahraman Evrenos Bey'in hediyeleri, gsteri ve kymet
bakmndan, hepsine stn geliyordu. Evrenos Bey gayet gzel yz kle ile, yz
cariye hediye ediyor, en nde giden on kle ellerinde altn tabaklar dolusu gmler,
seksen kle de gm amdanlar, marabalar, parlak leenler ve ibrikler tayorlard.
Osmanl Trklerinin servetine bu hediyeler parlak bir misal tekil ediyordu.
Hkmdarlardan gelen eliler bu debdebe ve servete hayran oluyorlard. Murad Gazi
dn hediyelerinden hi birini kendine ayrmyordu: Evrenos Bey'in hediyelerini
Msr Sultanna, Msr Sultannnkini Evrenos Bey'e veriyor, geri
(9)Devlet Hatun, Bursa'da Yeil Cami civarnda gmldr.

27
kalann da alimlere ve emirlere taksim ediyordu. Yine o gn kz Nefise Hatun'u
Karaman olu Ali Bey'e nikahlyordu, Bu evlilikler neticesinde Ktahya, Simav,
Erigz ve Tavanl kaleleri Osmanllara cihaz olarak intikal ediyor, gelini almak
iin kadnlar ve erkekler gnderiliyor, kadnlar gelini, erkekler de kaleyi teslim
alyordu. Bu ekilde, Germiyan Eyleti de Osmanl memleketine katlyordu.
Murad Gazi Mslman hkmdarlarla akrabalk kurduu gibi, Bizans imparatoruyla
da mnasebet tesisinden geri durmuyordu. On bir yl sonra (789) Bizans
imparatorunun birer kzn kendisine ve olu Bayezid Bey'le Yakup Bey'e almak
istiyor, bu srada Timurta Paa'nn Bosna ilerinde urad hezimet neesini
karyordu. Bulgar kral iman'n despot Kostantin Draa'tan dul kalan hemiresi
prenses Tamara ile evlenmesi Murad Gazi'nin bu husustaki tavrn gsteriyordu.
Yldrm Bayezid zamannda saray ahlkszlklar btn fecaatiyle balyordu.
Yldrm, kardei Yakup elebi'yi ta ve taht urunda Kosova ovasnda ldryor,
saltanatn zevk ve sefahetle lekeliyordu. Srbistan kralnn kz kardeiyle evlenmesi
(10) zevke eilimli olan ahlkn bsbtn bozuyordu. (790) Melia, gzellii ve
dayanlmaz iveleriyle Yldrm'n iradesini elinden alyordu. mrn savalarda
geiren cesur padiah, Melia'nn etkisiyle ikiye alyor, sarayn i olanlaryla
dolduruyordu. Bursa saray, Yldrm zamannda gzellerle dolu iki meclisi halini
alyordu. Yldrm, Rumlardan, Srplardan, Bulgarlardan, Macarlardan alnma gen
ocuklar ortasnda, ikinin tesiriyle sermest, hkmet ilerine bakamyor:
(10)Peev,c.1.s.14

28
Yari rind-i zamanedir sandm
Bahs-i vasl teranedir sandm
Ehl-i hicrne fitne-i ayar
Ortada bir bahanedir sandm
Gz ucuyla kyn kyn bak
Dil alp kasd- cnedir sandm
teranesiyle demsaz oluyordu. Yldrm bu zevk ve sefa lemlerinde de servet ve
debdebesini gsteriyor, kadife elbiseler ve srmalar iinde, ecdadnn zaferlerde
kazand ganimetleri israf ediyordu. Osmanl saray sse pse Yldrm zamannda
bouluyordu. Bayezid'in sefihane yaayna veziri Ali Paa'nn da byk etkisi
olmutu. Ali Paa, Yldrm' tevik ediyor, arabn tevbe ile tesirsiz hale
getirileceini anlatyor, dier taraftan halk kadlarn, memurlarn istibdad altnda
inliyordu. Sonunda halkn blk blk ikyete gelmesi Yldrm' ve zevkperest
vezirini uyandryordu.
Yldrm'n ikiye olan dknl devrinin limlerini de zmt. Emir Sultan Ulu
Camii ziyarete gidiyor, orada padiaha rast geliyor, camiin her kesine birer
meyhane yaplmasn tavsiye ediyordu. Yldrm'n hayret ve taacb zerine:
Allah'n evi olan kalbinizi niin haramlarla ve yasaklarla doldurursunuz? diyordu.
Yldrm o gnden itibaren ikiye tvbe ediyordu.
Yldrmn oullar, saray hayatna giren bu dete ister istemez devam ediyorlard.
Timur'un elinde, esaret altnda len babalarnn taht etrafnda arpan ehzadeler,
Edirne saraylarnn hamamlarndan kmak istemiyorlar, ihtar ve nasihatten
etkilenmiyorlard. ehzade Musa elebi, Edirne'ye kardei Sleyman elebi zerine
yrd zaman, Sleyman elebi hamamda iki ve safa ile megul,
29
gzleri dnm, kendisine felketin yaklatn hatrlatan emektar adamlarn
azarlyor, en gvenilir adamlarnn sakaln tra ettirerek rezil ediyordu. Ydrm'n
Osmanl saraylarna soktuu ahlki bozukluk, kendisinden sonra gelenlerin
karakterine gre reva buluyordu.

30
Celebi Sultan Mehmed zamannda, Bursa saraynda, skn ve skunet meydana
gelmiti. Timur tehlikesi kimsenin aklndan kmyordu. Dahili slahatn lzumu,
harici meguliyetlerin artmas saray hayatnda ciddiyet hasl ediyordu. Sultan
Mehmed Zlkadiroullarnn kzyla evleniyor, kz Seluk Sultan iffet ve faziletiyle
kendini gsteriyordu. Bursa saray Orhan Gazi zamanndaki mill ve sade eklini
yeniden kazanyordu.
Olu II. Murad da babasnn eserine tabi oluyor, sfendiyerolunun kz Hatice Alime
Sultan'la evleniyor, (11) Seluk Sultan' Karaca Paa'ya dier hemirelerini Mahmud
Celebi ile sfendiyerzde Kasm Bey'e nikahlyordu. (828) Fatih Sultan Mehmed,
sfendiyarolunun kz Hatice Mime Sultan'dan dnyaya gelmi, Hovand Hatun
Fatih'e st nine tayin edilmiti. kinci Murad Srp prensesi Mars'a ile de evlenmi
(12) ahlk ve adetlerinde byk bir iti-ial gstermiti. (13)
kinci Murad faziletli ve bilgili, zarif ve rind merep biriydi.Genellikle iirle megul
olurdu:
(11) Evliya elebi Cild 1, s. 106
(12)Peev,c.1,s.14
(13)Peev,c.1,s.354

31
Saki getir, getir yine dnk arabm
Sylet dile, getir yine cenk ve rbabm
Ben var iken gerek bana zevk ve bu safa
Birgn gele ki grmeye kimse trabm
Kt'asyla merebini tasvir eden padiah ;
Uykuda dn gece canm gibi canan grdm
Ten-i efserde de kalm eser-i can grdm
Leblerin hasta iken azma aldm billah
Ey tabib dil ve can derdime derman grdm
Ngehan ben bu gece kadre erip kaplcada
Bir gmten yapl serv-i hraman grdm
gazeliyle ne kadar duygulu ve gzellie dkn olduunu gsteriyordu.
kinci Murad'n kz kardei Seluk Hatun Sultan, Karaca Paa'yla yirmi yl yaam,
Paa'nn Varna savanda ehid olmas zerine bu evlilik sona ermiti. Seluk Hatun
btn vaktini hayr eserlerine ayrmt: Bursa civarnda Mihrapl Kpr'y
yaptrm, (870) kardei Fatih Sultan'n parlak zaferlerini grmek mutluluuna
erimiti.(14)
Fatih, yirmi iki yanda, stanbul'u alarak hayatnn en parlak devrini yaam, btn
hkmdarlarn kendisine ba ediini grmt. Fakat:
Saltanat tacna ba emez, kabul itmez serr
Sana bin cane kuldur, zge sultandr gnl
(14)Peevi, c.1.s.14

32
gibi ince fikirler, derin duygularla manevi meziyetler arayan gen padiah nceki
validesi Mariya'nn ocuunu bodurmak gibi bir eliki gstermitir.(15)
Mariya, Sultan kinci Murad'n lm zerine, elli yanda, babasnn Srbistan kral
Corc Brankovi'in yanna gelmiti, ikinci Murad'la 847 ylnda evlenen gen Srp
dilberi Kmen hanedanndand. Validesi, Trabzon imparatoru Kaluyan'n
hemiresinin kzyd. Fatih Mariya'y vatanna gnderdikten sonra, Bizans imparatoru
onunla evlenmeye karar vermiti. Geri daha iki prenses, Trabzon Kralnn kz
dilber Katerin ile Grcistan kiralnn kz da vard; fakat imparatorun vekili Franez,
Mariya'y tercih etmiti. Nihayet gerek Mariya'nn red cevab, gerek Bizans saray
erknndan bazlarnn engel olmas bu teebbs sonusuz brakmt.(16) Bunun
zerine Franez, askerler, doktorlar, ve muzikaclardan mrekkep bir topluluk ile
Anadolu'ya gelmi, Trabzon Kralnn kzyla Grcistan Kralnn kzlarndan
ikincisini tercih etmiti.Trabzon kralnn kz dilber Katerm de Uzun Hasan ile
evlenmiti. Franez gze! grc kzn almak iin ok fazla zorluklarla karlamt.
Babas, evvela kzma hi cihaz vermemi, cihaz erkekten istemiti. Fakat
imparatorun talip olmas houna gittii iin nihayet kzna, Kostantiniyeye gidecei
srada, avular dolusu para, gm ve altn kaplar, inci gerdanlklar, altn kakmal
evani, srma ilemeli kumalar hediye etmi, stanbul kuatmas zerine, kzn
Kostantini-ye'ye gelmesi mmkn olmamt.mparator, Fatih'in nceki validesini
almadan Fatih imparatorun bakentini alm, kudret ve nfuzu ile alara hkim
olmutu.(17)Fatih sarayn gzel kadnlarla, en zarif sanat eserleriyle
(15)Cem Sultan, s. 3
(16)Schlumberger,stanbul'un Muhasaras ve zapt s.17
(17)arldil, Bizans Tasvirleri, c.2.s.288

33
dolduruyordu. iir ve sanata olan dknl gzele kar meylini artryordu. Fakat
memleketin selmetini muhafaza iin akna daima hkim oluyordu. Rum gzelleri
Osmanl Saray'nn zarif odalarna renk veriyorlard. Fatih Venedik'ten ressam
Bellini'yi getiriyor,(18) kendi resmi ile beraber birok kadnlarn' resmini yaptryor,
sarayn duvarlarn bunlarla dolduruyordu. Fatih zamannda kadnlar yzlerini
rtmyorlard. Yalnz balarn rtyorlar, yzlerini ve zilletlerini gsteriyorlard.
Hanmlar arasnda da airler yetiiyordu. Kastamonu'lu Zeynep bu devirde iirle
kendini gsteriyordu. Zeynep ilim ve fen grm, musikiyle de megul olmutu.
eh bu sureti zba sana Hak'tan inayettir
Sanrsn Sre-i Ysuf cemalinden bir yettir
Senin hsnn, benm akm, senin evrin, benim sabrm
Demadem artar eksilmez, tkenmez bnihayettir
kt'asyla duygularndaki incelii isbat eden Zeynep hanm;
Kefet nikbn yeri g mnevver et
Bu lemi onasr firdevsi enver et
Depret lebini ca getir havz- kevseri
Anber san cz bu cihan muattar et
diyordu.
Fatih Sultan Mehmed'in kars, Glbahar Sultan'd, Amasya'da Enderun Camisinin
idaresi iin birok vakflar kurmutu.(879) Fatih'in Glbahar Hatun'dan ikisi byk,
biri kk kz olmutu. Olu Bayezid, Emir Bey'in kz Sultan Hatun'la, daha
sonra o da baka bir Glbahar
(18)Ahmed Refik, Fatih Sultan Mehmed ve Ressam Bellini.
34
Suiton'ia evlenmiti. Sultan Hatun, Amasya'da mkemmel bir Dr'l Kurra
yaptrmt. Bayezid'in bir kz, Hatice Sultan dnyaya gelmi, ina ettirdii camie
sultan hamamn gelir kayna yapmt. Fatih'in lm iki Glbahar' da elem ve
keder iinde brakmt. Bayezid'le Cem'in saltanat kavgalar saray daima megul
etmiti.Sultan Cem kardeinin saltanatn ekemiyor;
Sen bister-i glde yatasn evk ile handan
Ben kl denem klhan- mihnette sebep ne?
diye isyan ediyor, Anadolu sahalarnda karde mcadeleleri grlyordu. Nihayet
Cem Sultan, yaa en bykleri, Seluk Sultan Hatun'a mracaat etmi, Anadolu'nun
kendisine braklmasn sylemi, Seluk Hatun'u Mevlna yas ve Ahmed Celebi ile
birlikte kardeine gndermi Seluk Sultan'n yalvarmalar hi bir fayda vermemiti.
Sultan Bayezid blnmenin zararlarn anlatm, bu red cevab Cem'in felketiyle
sonulanmt.
Cem'in annesi, olunun bedbaht hayat karsnda ok zlmt. Fransa'nn cra
kelerinde, Sava atolarnda, Roroa'nn Sentani kulesinde, kalbi ak ve tahassrle
yanan olundan ili mektuplar alyor, Bedbaht elemleriyle Cem'in:
Senin hicrin beni zr etti, Sdk ile hell eyle
Bu hasret hore kald, idelim sabr ve ekb ancak
kalbi yaralanyordu. Sultan Cem'in duygular, Avrupa saraylarnn arasnda
haberlemelere sebep oluyor, paralar gnderiliyor, zehirlerden sz ediliyor. Nihayet
bare Cem' in gurbet kelerinde lm bu ihtiraslara da son veriyordu.(900)Cem'in
kz kardeiyle beraber Msr'da yaayan talihsiz annesi de bu scak iklimlerde son
nefesini veriyordu.
kinci Bayezid'in bir kars da Blbl Hatun'du. Bu hatun'dan ehzade Ahmed
dnyaya gelmiti.
35
Blbl Hatun Amasya'da Hatuniye Mektebi'ni yaptrm, bir cami, bir de marethane
kurmutu (910)Olu ehzade Ahmed de Gliek Hatun'la evlenmiti. Gliek
Hatun da Amasya'da nemli hayr eserleri yaptrm, orada lm, Gliek
Trbesi'ne gmlmt.(19)
Bayezid zamannda eski devirlerin parlak zaferlerinden eser grlmyordu. Fakat iir
ve edebiyat durmadan ilerliyor, Mihr Hatun gibi airler Trk kadnlar arasnda
yksek bir mevki alyordu. Amasya'nn bu ili airesi;
Ben umardm ki, seni yr-i vedar olasn
Kim bilirdi ki, seni byle cefakr olasn
Bed dua etmezem amma ki, Hda'dan dilerim
Bir senin gibi cefakra havadar olasn
ikayetiyle aknn talihsizliklerini anlatyor, devrinin iir stad Necati'ye nazireler
ind ediyordu.
Hbtan atm gzm ngh kaldrdm seri
Karma grdm durur bir mhehre dilberi
Talihim saad oldu yahut kadre irdim galiba
Kim mahallem ire grdm gece domu mteri
Gzm ap yumunca oldu emimden nihn
yle tehis eylerim, kim ya melektir, ya peri
gazeli Divannn en gzel paralarndan birini oluturuyordu. kinci Bayezid iirden
holanr, ehzadelerini de ayn hisle terbiye ederdi. Oullarndan Korkud ile Selim
iirde cidden ilerlemilerdi. Kahraman Selim, genlik zamanlarn Trabzon'da
geirmiti. Burada, olu Sleyman',Beikta'da gml Yahya Efendi'nin annesi
emzirmi, bu ekilde aralarnda st kardelik meydana gelmiti.(20)
Fakat Selim, saltanat da, siyaseti de, alt-st edecek, Osmanl Devleti'ne baka trl
cereyan verecek bir kabiliyetin sahibiydi.
ttihat etmezse millet d- dar eyler beni
Ke-i kabrimde hatta bkarar eyler beni
beyti ile btn siyasetini zetleyen gen Selim, saltanat babasnn elinden alm,
kardelerinin cesetleri zerinden Osmanl tahtna kmt. Nilfer Sultan'n zarif
odalar, boyunlar boulmu ehzade cesetleriyle dolmutu. Sultan Selim evvela
kardei Ahmed Sultan' Anadolu'dan pskrtyor, kendisine snan be ehzadenin
nizam alem iin kavaid-i li Osman zere (21) boulmalarn emrediyordu. O
zaman Bursa saraylarnn odalarnda mthi cinayetler ileniyordu. ehzade
Mahmud'un yedi yanda olu, celladn ayaklarna sarlyor, mr olduka amcasna
hizmet edeceini sylyor, gzlerinden yalar dkyordu. Dier ehzade yirmi
yalarnda Osman Sultan, Celladlarn zerine atlyor, birinin kolunu kryor, tekini
haneriyle paralyordu. Bu manzaray gren Sultan Selim tekrar celladlar
gnderiyor, ehzadenin kollar balanyor, boynuna kemendler atlarak bouluyordu.
Sultan Selim, kardei Korkud'u da, Ahmed Sultan' da ayn cezaya arptrmt.
Osmanl hanedannn hayatta olan dier fertleri de Acem ellerinde, Msr llerinde
telef olmutu.Birinci Selim'in iire olan dknlyle bu teebbs byk bir
eliki meydana getiriyordu. Birinci Selim, bu hareketi zararl bir gelenek, dinen
meru bir sknet vasta-
(19)Hseyin Efendi, Amasya Tarihi, c. 1. s. 134
36
(20)Peev c.1.s.455
(21)Solakzde,s.353

37
s olarak kabul ediyor, dklen kanlardan uhrev bir ceza, dini bir gnah
dnmyordu. Bu kanl faciadan sonra, Kahraman Selim sessizce siyasetini takip
ediyor, yeil serpuu, Selim destan, ipekli kaftan, mcevher haneriyle, sava
meydanlarnda at oynatyor, ayaklanmalar bastryor, bakentler zapt ediyordu.
Birinci Selim zamannda saray hayatnda byk bir deiiklik grlmemiti. Annesi
Glbahar Sultan, tahta kndan yedi yl nce (911)Trabzonda lmt.(22)
Kars Hafsa Sultan sarayn yegne hkimesi idi. Padiah, sarayda ok az
grnyordu. Sava, Birinci Selim'in btn hayatn dolduruyordu. Bazan Edirne'ye
gidiyor, dedelerinin gzel bakentini derin bir hazla temaa ediyordu. Edirne ehri
yksek minareleri, sratli akan nehirleri, sk serviler orasnda beyaz saraylar, etrafn
kuatan nihayetsiz ve yeil ovalar ile Birinci Selim'in airane yaratln okuyordu.
Bazan ;
ki gzm Meri ve Tunca gibi her yne akma
Kolunu boynuma arda yeter salndk ellerle
beytini sylyor, bn-i Kemal'den nazireler istiyordu.
Bu devirde Edirne Saray, Tunca kenarnda zarif bir manzara gsteriyordu. Saray ilk
defa kinci Murad yaptrm, daireler ve koular ina ettirmiti.(787) Birinci
Bayezid, daha sonra Edirne'nin en yksek noktasna bir saray yaptrm, Tunca
sahilindeki saray metruk kalmt. Fatih Sultan Mehmed ise tepedeki saray klaya
dntrm, Tunca sahilleri tekrar saltanat cmbleriyle renklenmiti.Osmanl
Saltanat gnden gne bymt. Kuzeyde Tuna sahillerine dayanan Osmanl
Trkleri Msr'a kadar ilerliyorlar, ksa zaman iinde hilfete de sahip oluyorlard.
Ouz'un cesur torunlar Turan rknn cengverane zelliklerinden istifade ediyorlar,
dnya siyasetine hkmediyorlard. Msr'n zapt Hindistan yolunu Avrupa'llara
kapyor, keifler devrinin almasna sebep oluyordu. Osmanl saraylarnda iir ve
sanat reva buluyor, sarayn has bahelerinde dilber cariyelerin dolatklar, kadn
sultanlarn elmaslar iinde saltanat srdkleri grlyordu.
(22) maret ? ceura'rcin bahesindeki trbesinde bir kitabe vardr.

38 39
KANUN SULTAN SLEYMAN
Kanuni Sultan Sleyman devri saray hayatnda byk bir deiiklik meydana
geliyordu. Bu devirde Trk rk evket ve azametinin son noktasna ulamt. Batda,
uyan devri, dahiyane eserleriyle ilerliyor, Luter'in dini dnceleri toplumsal
inklplar douruyordu. Batnn iki byk hkmdar arlken ile Birinci Fransuva
rekabetler ve ihtiraslarla birbirleriyle arpyorlard. Douda ise, Bizans
imparatorluunun muazzam beldesinde, Kanuni Sultan Sleyman kuvvetli ordusuyla
dnya siyasetine hkim oluyordu. Ouz neslinin saltanat ran'a, Msr'a, Afrika'nn
kuzey sahillerine. Tuna vadilerine, Hind ve hatta Almanya'nn ilerine doru
geniliyordu. Sultan Sleyman Rodos' ta Bizans fatihinin intikamn alyor, Belgrad
Osmanl memleketlerine katlyordu. Btn Avrupa bu kudret ve heybet karsnda
titriyordu. Osmanl aknclar ksa bir zaman iinde, levendane tavrlar, parlak
kllaryla Viyana surlarnn nnde grlyordu. Almanya'da Trkler aleyhine
arklar tertipleniyor. Halka cesaret verilip birlik olmas isteniyordu.Kanuni Sultan
Sleyman'n muzaffer ordusunu hi bir birlik, hi bir kuvvet durduramyordu. Moha
ovas Macarlara mezar oluyor, II.Lui, ordusunun kanl cesetleri arasnda bataklara
gmlyordu.

40
Kanuni Sultan Sleyman'n saltanatnn snr izilemiyordu. Fransa Kral Birinci
Fransuva ile anlamalar imzalanyor, kinci Lui'nin damad Ferdinand'a tehdit
mektuplar gnderiliyordu. Sultan Sleyman, Zapolay Yano'u himayesine Birinci
Fransuva'y ittifakna alm, imparator arlken ise Ferdinand'n karsnda, muzaffer
ordusuyla meydan okuyordu.
Viyana baarszl da Sultan Sleyman'n azmini krmamt. Ordunun ekilii bile
zaferle sonulanmt. Kasm Bey'in aknclar son nefere varncaya kadar canlarn
feda ediyorlar, ordularnn hareketini bylece kolaylatryorlard. Bir mddet sonra,
Osmanl askerlerinin Tunus'ta, arlken ordusuyla arpt grlyordu. Akdeniz
Barbaros'un cesur korsanlarna teslim oluyor, Osmanl Saltanat debdebeli ve
muzaffer bir ekilde ykseliyordu.
Bakentin her tarafnda, azamet ve ihtiam, debdebe ve tantana hkm sryordu.
Mimar Sinan'n dehas Bizans tepelerini heybetli ve yksek camilerle sslyordu.
Ksa bir zaman iinde, Sultan Selim ve Sleymaniye camileri zarif kubbeleri, yaldzl
alemleriyle parlyor, Rstem Paa camii renkli inileri, parlak camlaryla Osmanl
saltanatna rnek tekil ediyordu.
Zaferlerden alman ganimetler mabedlere harcanyordu. Her zaferin ganimetleri
stanbul'da dini bir abide eklinde ykseliyordu. Sleymaniye Camii'nin inas
Osmanl sanatnn da tekamln gsteriyordu. Sekiz ylda iki bin iki yz krk yk
ake ile ina edilen bu muhteem mabed, Ouz'un saltanatl torununu Bizans
imparatorlarna da stn getiriyordu. (23) Ayasofya'nn parlak ve renkli
mozayklaryla parlayan kubbesinin karsnda, Sleymaniye narin ve rakik,
muazzam, gzelletirilmi bir sanat eseri halinde ykseliyordu. Jstinyanus
Ayasofya'y yap-
(23)Peev, c.1,s.424

41
t zaman Sleyman Mabedi'nden daha yksek ve byk bir mabed yaptrdn
grm; Ey Sleyman! Seni getim, demiti. imdi Trklerin vakur Sleyman' da,
Jstinyanus'a nazre yapyor, bakentin her kesini medreseler ve tabhaneler,
emeler ve su kemerleriyle sslyordu.
Saray, Kanuni Sultan Sleyman devrinde, basit bir ekildeydi. Kaln kemerler
zerinde mavi kubbelerle ykselen binalar Osmanl sanatnn zarafetine rnek
oluyordu. Uzun ve siyah serviler altnda, geni avlulardan geiliyor, harem
bahelerinde asmalar kafeslerden sarkyordu. Renk renk iekler pencerelere kadar
ykseliyor, deste deste, batan baa renkli zemine uzanyordu. Sar ve pembe gllerin
yapraklar saray mermerlerinin stne renkli ve kokulu bir ekilde serpiliyordu.(24)
Saray odalar zinet ve ssle dopdoluydu. Bizans tantanas Osmanl Saraynda da
grlyordu. Fatih'in limne ve sanatkrane mizac sarayda parlak merasimin, zinet
ve sanatn reva bulmasna hizmet etmiti. Sarayn gzelliine Boazii sahilleri de
nazire tekil ediyordu. Denizin mavi sular stne aa dallar ssl elenkler gibi
sarkyor, bahelerde zekkum aalarnn ak ll, narlarn atei, krmz iekleri
parlak ve tire yapraklar arasnda grlyordu. Duvarlardan glmser gibi sarkan
gller, kayalara trmanan sarmaklar gzel bir manzara meydana getiriyordu.
Asl hayat stanbul'dayd. Camilerin geni avlularnda, pembe erguvanlarn glgeleri
altnda krmz sarklar, sarkk brkleri, muhteem rfleriyle erkn ve ulemnn,
yenierilerin dolatklar grlyor, adrvanlarn zemzemesi, kitabelerin altn
yazlar kalblerde dini bir huu ve huzur uyandryordu. Her tarafta renk ve azamet
hissediliyordu.
(24) Sefaretnme

42
Osmanl zihniyeti dnyaya dini ile, kuvveti ile, ordusu ile hkim olduunu biliyordu.
-Btn kinat Osmanlla rm zannediyor, Osmanllktan baka saltanat,
Osmanllktan baka kuvvet bilmiyor, ve bu gurur ile mbahi, yksek aln, cesur
kalbi, marur nazarlar, ile zafer bideleri ortasnda dolayordu. Btn iirlerde,
galibiyetten, gzelliklerin tasvirinde bile askerlikten belirtiler grlyordu. Bak,
azametli beyan ile bahan tasvir ediyor;
Rh-i bah oldu mesiha sfat- enfas- bahar
Atlar ddelerin hb-i ademden ezhar
Cmle can buldu cihan erdi nebatata hayat
Ellerinde harekt eyleseler serv ve nar
Deydi yine emen nut zmrd-i famn
Sim-i hm olmuiken fer-i harim-i glzar
szleri mesut ve muzaffer bir zmrenin duygularna tercman oluyordu. Bahar
tabiat, zafer gnlleri canlandryordu. Budin'de, vakur paalarn idaresinde, din ve
heybetle bekleyen ordudan devaml olarak zafer haberleri geliyordu. Yal Kk
nnden, amirallerle ve esirlerle dolu kalyonlarn direkleri krlm kadrgalarn mavi
sular yararak getii grlyordu. Fransa ve Avusturya'da, Venedik doclarndan
gelen sefirler Osmanl bakentinde kuvvet ve himaye aryorlard.Bu debdebe ve
azamet ortasnda, yalnz bir nfuzun etkisi grlyor, yalnz bir kuvvetin hkim
olduu hissediyordu: Sultan Sleyman'n zaman Osmanl saltanatnn zirvesini
oluturuyordu. Sultan Sleyman uzun yz, dzgn endam, yksek serpuu altnda,
zafer ve azametle sermesi el gzleriyle donanmasnn zafer ganimetlerini temaa
etmek iin saraynn bahesine kt zaman, etrafndan ipekli cbbeleri, elmasl
sorgularyla brahim Paalar, Ebussuudlar, grnyor, Osmanl saltanatn idare

43
eden yksek simalar arasnda Fuzliler ve bn-i Kemaller, skender elebiler ve
Yahya Beyler en mtefekkir zmreyi oluturuyorlard.Kanuni Sultan Sleyman'n
adamlar arasnda brahim Paa'nin nfuzu hepsinden fazlayd. Sultan Sleyman'la
Vezir-i Azam'n samimiyeti ok kkken balamt. Gen brahim Prag'da dnyaya
gelmi,(25) genliinde kemana heves etmiti. Bir rum gemicinin bu cesur olu
nihayet i Trk korsanlarnn eline dyor, Manisa'l dul bir kadna satlyordu.
Kadn, gen brahim'in taze gzelliini zinetlerle sslyor, zeki diman terbiye ile
ykseltiyordu. Sultan Sleyman, ehzadelii zamannda, bir gn Manisa civarnda
dolarken, uzaktan gzel bir keman sesi iitiyordu. Ak ve iirle yaayan hassas
kalbi bu tatl namelerden etkileniyor, nden itibaren gzel brahim'le mnasebet
kuruyor, dncelerine ve hareketlerine hayran oluyordu. Sarayda nemli bir
greve tayin edilen brahim Aa, hi bir dakika Sultan Sleyman'n yanndan
ayrlmyordu. Gen ehzade babasnn yerine geince, brahim Aa'y Has
Odaba'lna geiriyor, kendisine son derece gveniyordu.brahim Aa az bir
zaman iinde, vezirlik rtbesine sahip oluyordu.Paann nfuzu zeksyla doru
orantl olarak artyor, siyasi dnceleri Sultan Sleymann da vazifelerini
kolaylatryordu. Sultan Sleyman ayn zamanda, Veziri Azam Pr Paa'y da
takdir ediyordu.htiyar vezir arz'a girdike deta utanyor, .kendisine saygda kusur
etmiyordu.Birgn yine Pr Paa ile grrlerken :
Hizmetinden kemali mertebe kran zere olduum bir kulum tara karmak
isterin. Bilmem ne mansp ile karsam, demi.
htiyar vezir derhal padiahn fikrini anlam;
yle mukarreb ve makbul olan kullarna benden-
(25)Hammer, c.3 - Tarihi- Ata c.2. s.15
zin yeri tevcih olunmak gerekir, diye sadareti brahim Paaya brakmt. brahim
Paa artk btn iktidar eline almt. Sadaret mevkiinde devletin siyasetini idare
ediyor, savalarda cesaretini gsteriyordu. Paann hr dnceleri karsnda btn
sefirler boyun eiyordu. brahim Paa zevk ve sanata kar byk bir ilgi duyuyordu.
Budin'den ald heykelleri at meydanna dizdiriyor, air Figani'nin sylemi olduu
hicviyelerine idamla karlk veriyordu. (26)
brahim Paa'nn sadrazaml Sultan Sleyman'n en parlak devrini tekil ediyordu.
bn-i Kemaller ve Ebus suudlar ilimleri ve faziletleriyle Trk dehasn temsil
ediyorlard. air Bak;
Hep seninndr benim dnya cefasn ektiim
Yoksa mrmvar sensiz neylerim dnyay ben
tarznda ak ve tevekkl dolu iirler yazyor, Fuzli'nin Leyl ve Mecnn'u aka
mptel olanlar sermest ediyordu. Irak'n ili airi, etkileyici feryatlarla, ride
dillerde sryordu.
Ak bir em' ilhidir, benim pervanesi
evk bir zincirdir, gnlm onun divanesi
diyen Hayli, bu devirde rikkatli iirleriyle kendini gsteriyordu.
Yahya Bey Yusuf ile Zleyha'sn yazyor;
Dr- dnya dil-i gnlm gibi viran olsa
Ne cihan olsa, ne can olsa, ne hicran olsa
Keki sevdiimi sevse kamu halk- cihan
Szmz cmle heman kssa-i canan olsa
temenniieriyle duygularn dile getiriyordu.
(26)Solakzde, s.459

44 45
stanbul byk limleri,rbahi airleri, saltanat ve servetiyle ikbal devirlerini
yayordu.Vezirlerin saraylar debdebe ve servetin numunesini tekil ediyordu.
Devlet erkn ktphanelerinde, deerli talarla ssl binlerce mushaflar, renk renk
cildlerle mzeyyen, Osmanl cildcilik sanatn gsteren yaldzl kitaplar, silahhanede
yzlerce altn skfler, cbbeler ve cevenler, ssl kllar, gm eperler, altn ve
gm eerler, elmaslar ve yakutlarla aadar, gzleri kamatryordu. Saray
bahelerinde yzlerce iolanlarnn, odalarda dilber ve sarn cariyelerin vakur ve
mtebessim dolatklar grlyordu. brahim Paa'nn, Rstem Paa'nn Defterdar
skender elebi'nin saraylar bakentte servet ve ihtiama rnek tekil ediyordu.
Vezirlerin gcn kuvvetini anlatmak mmkn deildi. Yalnz skender Celebi'nin
cariyelerinden baka, alt binden ziyade maiyyeti vard. Her sene Trabzon'dan
gemilerle gelen kumalar adamlarna yetmiyor,fazla olarak stanbul pazarlarndan da
satn alnyordu.(27) Btn saraylar hasen ve mstesna sar sal gzel kzlar ve
mevzun ve mergub periler, civanlar la doluyor,(28) slav ve Cermen gzelleri
Osmanl saraylarn enlendiriyordu. Sultan Sleyman yaratltan hassast. Devrinin
airleri tefekkr tarz zerine byk bir tesirde bulunmutu.Zamannn tahasss
tarzndan Sultan Sleyman da kendini tecrid edemiyordu.(29)
Her hubab eskime bir aks salm peykerim
ah- meiik-i muhteem tutmu cihan lekerim
Ak sergerdansym, gsmde yeryer dalar
Bir sipihr-i sairim sabit cemii ahterim
(27)Peev c. 1. s. 41
(28)Peev c. 1. s. 96
(29) Read Bey, Tarih Edebiyat Osmaniye c.1

46
diye feryad ederken, Sultan Sleyman da, askerlik duygusuyla comu;
Allah Allah diyelim ryet-i h- ekelim
Gzne srme dey dd- siyah-i ekelim
Pymal eyliyelim kiverini srh ser'in
Yryp her yemeden ark'a sipahi ekelim
diyordu. Sultan Sleyman Mhibb mahlasyla gazeller sylemi, byk olu
ehzade Mustafa'y mkemmel bir ekilde yetitirmiti. Padiah sava ve zaferi her
eyin stnde grmt. Sultan Sleyman seferden baka bir ey tanmyor,
yenilgiden byk ac bilmiyordu: Rivayete gre bir gn hamama girmek iin
soyunur. Kolundaki elmasl pazubend'i gmleinin zerine kor. Kendisi ieride
ykanrken, darda elbisesini toplayan hademelerden biri kazaen pazubendi yere
drr. Elmas paralanr. Hizmeti hayatndan midini kesmi olarak Dr's-Saade
Aa'sna koar.Odada ikisi de ne yapacaklarn arrlar. mitsiz ve zgn
rpnrlarken Sultan Sleyman dar kar. Yzlerindeki znty grr. Hi bir
sebep dnemez.Yalnz u soruyu sorar:
Niin zgnsnz? Yoksa dman tarada bir kaleyi mi ald? Yahut kt bir
haber mi geldi? (30)
HRREM SULTAN
Sultan Sleyman devrinde saray binlerce esirlerle ve cariyelerle dolmutu. Btn
cariyeler, memleketlerini grmekten mitlerini kesmi, verilen emirlere titiz bir
ekilde uyuyorlar, sarayn krgir duvarlar arasnda elemli ve hznl bir hayat
geiriyorlard. Yalnz biri, aknlar
(30)Solakzde, s.585

47
sonucunda saraya getirilen bir Rus kz btn cariyeler iinde asabilik gsteriyordu.
On yedi yanda, sarayn snrl sahasnda yaayan bir gen kz artk bu yeknesak ve
skntl hayatndan bkm, her frsatta isyan ediyor, hrnlk gsteriyordu.(926)Bir
gn asabiyeti bsbtn artm,dayanlamyacak bir hale gelmiti. Sonunda bu
huysuzluklardan Sultan Sleyman da haberdar edilmiti. Padiah Rokzelan'n
asabiyetine hayret ediyor, gen kz huzuruna aryordu. Rokzelan, gzelliinden
ve gzlerinden, tatl sesinden baka kuvveti olmadn dnemiyordu.Kadnlk
gururuyla isyan etmi, lkeler fetheden Kanuni Sultan Sleyman'n karsnda
hrnlayor, tatl ve ruh okayc bir sesle ikyet ediyordu.Sultan Sleyman akn
bir ekilde bakyordu. Rokzelan'n hiddetine, gzlerinin asabiyyet iinde
parlamasna, tavrlarndaki cr'ete meftun oluyordu. nden itibaren Rokzelan
sarayn en sekin, en sevimli simasn tekil ediyor, Hurrem Sultan cazibesiyle,
tavrlaryla Sultan Sleyman'n gnlne ebediyyen hkim oluyordu.
Hurrem Sultan gzel deildi. Mtenasip, biraz kalkk burnu, beyaz ve cazip teni,
manal baklar, gaml glmseyileri, dzgn endamyla Osmanl hakann
sihirlemiti. Sultan Sleyman Hurrem Sultan' btn ruhuyla seviyordu. Yirmi alt
yanda, genliin en heyecanl bir devrinde, zaferden zafere koan padiah Hurrem
Sultan'da kalbinin en hassas noktasna tesir eden bir gzellik, bir
cazibe bulmutu.
Sultan Sleyman'n ball oaldka Hurrem Sultan'n nfuzu artyor, gen Rus
dilberi Osmanl Saray'nda gsterisiyle saltanat sryordu. Kskanlk ve asabiyet her
gn karakterini baka bir ekilde tecelli ettiriyordu. Bazan ehzade Mustafa'nn
validesini ekemiyor, sarayn lo odalarnda iki sultann birbirini ezmek, mahvetmek
iin hrnlklar gsterdii vaki oluyordu. Haseki Sul-

48
tan, Hurremi kskanyor, sarayda gerek sultanla sahip olan Hurrem'e gzelliinin
galip geldiini anlatmak istiyordu. Bir gn, iki sultan aktan aa mcadeleye
balamt. Haseki Sultan Hurrem'in izzet-i nefsini krmak, hakaret etmek istiyor;
Hain kadn? Bana rekabet edecek sen mi kaldn? diyordu. Fakat sinirlerini zapt
edemiyor, kadnlk asabiyeti ile zerine atlyor, salarn yoluyor, Hurrem Sultan'n
gzel yzn trmalyordu. Bu srada Sultan Sleyman Hurrem Sultan' armt.
Hurrem, zgn ve yardma muhta bir ekilde padiaha nazlanyor, yanna girmek
istemiyordu.
Huzurlarna kacak yzm yok. Ne yapacak benim gibi haini? Salarm yoluk,
yzm gzm trmk iinde. Baklarn rahatsz etmeyeyim, diyordu. Nihayet Ka-
nuni'nin srar zerine gsz ve kuvvetsiz gidiyor, fettan baklarn padiaha
dikiyor, gzlerinden yalar dkyor, ikyetler, feryadlar ediyordu.ehzade
Mustafa'nn annesi Hurrem'in bu ikyetlerinden hi mteessir olmuyordu.Kabahati
rtmek aklna bile gelmiyordu. Rakibesinden hrsn alamayan kskan haseki;
Bu daha az, ona daha beteri lazm. Bu kz btn haremi kendine esir etmek
dncesinde, diyor. Kanuni'yi sinirlendirmek istiyordu.
Fakat Hurrem Sultan, yalnz haremde bulunanlar rm etmeyi kurmamt Padiah
da, erkn da, devleti de nfuzuyla idare etmeye karar vermiti. Hurrem Sultan'n tek
bir dncesi vard. Hkimiyet O, nfuzun blnmesini istemiyordu. Padiah
gzelliiyle sihirlemek, sarayn ve devletin yegne sultan olmak istiyordu. Bu
arzusunu yerine getirmek iin desiseyi, ihaneti, cinayeti, hereyi gzne
alyordu.ehzade Selim dnyaya geldii zaman(930)Hurrem

49
Sultan nemli bir mevki igal etmiti.Sarayda doum enlikleri dzenlenirken,
Sultanahmed Meydan'nda brahim Paa Saray'nda da padiahn kz kardei Hatice
Sultan'la Vezir-i Azamn dnleri yaplyordu,(31)O gn, btn stanbul ayaa
kalkmt. Her tarafa taklar kuruluyor, caddelere altnla dokunmu kymetli kumalar,
pahal hallar, atlaslar, kadifeler ve ipekler deniyor, Sultan Sleyman'n ssl ve
gosteriLi bir alayla dn yerine geldii grlyordu. Yksek kavuklar, eitli
serpular, renk renk elbiseler arasnda, mfti'l Enam Kemal Paazade ile aalar
ve elebiler fark ediliyor, btn simalarda vakarla birlikte bir sevin hkm
sryordu. Dnde sofralara ok dikkat edilmiti.Hazine-i mire'nin en
kymetli takmlar, altn ve gm btn kaplar" tehir edilmiti. Saray halknca
Nrevan Yadigr diye bilinen kse-i pruzeyi Ba Defterdar Mustafa elebi
alm,Saadetl Padiaha erbetler sunuyor,misafirlere helvalar ve hoaflar ikram
ediliyor, bilginlerin evlerine tabla tabla helva gnderiliyordu.(930)O gece, gsterili
bir donanma bu samimi merasime son veriyordu.
Bu tarihten itibaren Hurrem Sultan'n ihtiras hedefleri arama brahim Paa da dahil
olmutu. brahim Paa aslnda devletin temel direiydi. Btn siyasi iler brahim
Paa'nn elindeydi. Sultan Sleyman vezirinden bir gn olsun ayrlmak
istemiyordu.Msr valisinin saltanat davasn yattrmaya brahim Paa'y memur
ettii zaman,vezirine olan tutkunluunu fiilen de gstermiti. Sultan Sleyman
brahim Paa'y zgn bir ekilde uurluyor, enitesinin frtnadan ilerleyemediini
haber alr almaz hassa kayklarndan birine biniyor, Kzl Adalar (Byk ada) nnde
vezirine yetiiyordu.
(31)Dier hemirelerinden Fatma Sultan Sadnazam Ahmed Paa ile, Hafise
Sultan da I.Selim zamannda skender Paazade Mustafa Paa ile evlenmiti.

50
rini'nin ssl ve gzel kokulu srgn yeri, zamann Sleymam ile vezirine buluma
yeri oluyordu.
Sultan Sleyman'n veziri zarafeti ve hassasiyeti ite kendini gstermiti. brahim
Paa'nn dzgn endam, asl tavrlar, nazikne muameleleriyle dier vezirlerden
ayrlyordu. Top sakal, manl baklar, ku gagas eklindeki burnu, yuvarlak ve
beyaz kavuu, elmaslar ve ipeklerle parlayan elbisesi ile batanbaa ssl ve
ihtiaml, stanbul caddelerinden getii zaman, herkeste hrmet duygusu
uyandryordu.
brahim Paa sarayda mutlak nfuzun sahibiydi. Hareme istedii zaman girip kyor,
kahraman Selim'in idareli ve tedbirli karsyla gryor, Sultan Sleyman'n
vazifesini kolaylatrmak iin annesinin grn elde ediyordu. Bazan padiah ve
annesi, dilber kadnlar, sarayn mavi sulara nazr odalarnda zevk iinde
eleniyorlard. O zaman, zarf brahim'in keman pest ve hazin sesler ar ve vakur
nameler arasnda inliyor, zamann vezirinde sanatkr bir ruhun titredii
hissediliyordu. Sultan Sleyman enitesine ballnn arttn anlyor, onu hi bir
gece sarayndan ayrmyordu.
brahim Paa siyasette de benzersiz olduunu gstermiti. Arapa ve farsadaki
iktidar, ince ve cevval zeks, kendisine btn sarayn itimadn kazandrmt.
Sultan Sleyman saltanat sryor, memleketi brahim Paa idare ediyordu. brahim
Paa'nn tarih bilgisi de vard. Avrupa siyasetine kar tedbirli bulunmak, Birinci
Fransuva ile arlken'in adamlarnn dncelerini en ince noktalarna varncaya
kadar anlamak iin ona bu malumat yetiyordu. Herkes brahim Paa'nn siyasetinin
nnde ban eiyordu. Vezir-i Azam Osmanlln haricen satvetini temin ediyor,
bununla beraber anlamalar memleketimize ilk tatbik etmek gibi hatalardan da
kendini alamyordu.

51
Genellikle, sefirleri parlak elbiselerle ssl tahtlar zerinde kabul ediyor, gzlerini
gururlu bir ekilde szerek iktidar ve saltanatn gsterecek szler sylyordu:
Bu geni memleketleri hep ben idare ediyorum. Benim yaptklarm kanun
demektir.
Vezir-i Azamn yalnz tahsisat milyon akeye ulayor, atnn koumu yz eili bin
altn kymetini buluyordu.
Hurrem Sultan bu tantanay ekemiyordu. Mihrimah Sultan, Hurrem'e saltanat orta
olarak dnyaya geliyor, o zaman Hurrem Sultan da kalbinde baka emellerin
canlandn gryor, brahim Paa'y kendisine rakb sayyordu. Yalnz kendisini
dnecek, yalnz kendi arzularna tabi olacak bir kalbin brahim Paa'ya da tabi
olduunu istemiyordu. Paa'nn altn sorgucuyla daima padiahla beraber bulunmas
Hurrem Sultan' dndryordu.
Bu sralarda Macaristan'da bakentler alnyor, stanbul'a akn akn ganimetler
geliyor, kiliselerin buhurlar ve ilhileri arasnda Trk istilsndan kurtulmak iin
duaya gelenlerin soluk, mitsiz ehrelerini aydnlatan amdanlar Ayasofya
mihraplarna konuyor (32) zerlerine mutantan iirler yazlyordu:
Cihan sahip kran han Sleyman Ki durmaz hamlesine gvvepgen u denl krd
cey- engrsi Grnmez oldu sahra ketelerden Helak etti kral- nbekr
(32)Tarih-i Ata,c.3.s.16

52
Yerin od eyledi takk bilsen Kilisesin ykup yakt budunu kard bu iki mikt
ahsen Getrp Ayasofya'ya ra Advnen cism ve cann kld revgan
eklindeki kasideler Mslmanlkla iftihar eden, zaferle vnen Osmanllarn
gslerini kabartyordu.(33)
Hurrem Sultan btn bu zaferleri kaytsz bir ekilde takip ediyordu. brahim
Paa'nn parlamasna gnl bir trl raz olmuyordu. Paa hatal bir harekette
bulunmadka bu tevecchn kalkmayacan biliyordu.Hurrem Sultan sarayda,
turuncu ve lcivert inilerle ssl odalarda, bu dncelerle megul olurken, stanbul
sokaklarndan zafer alaylar geiyor, halk sokaklara doluyordu. airler kasidelerinde
zamann hakanna kar duygularn dile getiriyorlard.
Bakentte snnet toplantlar yaplyor,(936) At Meydannda brahim Paa Saray
devletin en nemli erknyla doluyordu. Komu hkmetlerden eliler geliyor,
ziyafetler veriliyordu. Elenceler gnlerce devam ediyordu. Hokkabazlar, at
canbazlar bin trl marifetler gsteriyorlard.Bu dnde Sultan Sleyman btn
debdebesini gsteriyor, saraynn penceresinden halka gm tepsilerle altnlar,
akeler serpiyordu, ieride krmz kavuklaryla ve beyaz sarklaryla alimler ve
paalar, uzun sakallaryla vakarl bir ekilde oturuyorlard. Padiah misafirlerini ilm
mzakerelerle megul ediyor, sorusuna cevap veremeyenlerin ekindikleri
grlyordu.Sultan Sleyman mutluluun en yksek noktasnda bulunuyordu.
(33) Sultan Sleyman'n dyesi de bu devirde (Dye Hatun Camii)ni ina ettirmi,
zerine;Sultan Sleyman bin Selimin dayesiyim, Ya Selim 948 msran
yazdrmt.

53
Nee saan yzyle bazan brahim Paa'ya dnyor;
Senin dnnle benim dnm nicedir? Hangisi mkelleftir? Nice anlarsn?
diye soruyordu. brahim Paa sratli kavrayyla ;
-Benim dnm kadar devri adem'den bu dem'e gelinceye dein grlm deildir,
cevabn veriyordu. O zaman Padiah, aknlkla sebebini soruyor, zeki vezir ;
nk benim dnm halife-i blend-i sitan terif buyurdular. Fakat sizin
dnnze bu mertebede bir zatn geldii grlmedi, cevabn veriyordu. Sultan
Sleyman bu cevaba ok memnun oluyordu.
brahim, sana hezar tahsin ve aferin ki, bizi bu te'vilin ile ilzam ettin, diyor, sevgili
enitesine iltifat ediyordu.
Valide Sultan'n lmnden sonra (940), Sultan Sleyman ile Veziri Azam
arasndaki samimiyet de ok srmemiti.brahim Paa grd itimad, kazand
nfuzu gittike ktye kullanyor,kendisini Serasker Sultan diye artyordu.
brahim Paa'nn bu hallerine Hurrem Sultan'n da dmanl eklenmiti. Vezirini
byk bir muhabbetle seven padiah, imdi gzden dmesi iin vesile aryordu.
brahim Paa'nn Defterdar skender elebi'yi ldrtmesi, sofralarda padiah gibi
hareket etmesi gzden dmesine nemli bir sebep tekil ediyordu. brahim Paa'nn
israf, hatta bir rivayete gre,Kur'an- Kerme sayg
gstermemesi, padiahla veziri arasnda nefret husule getiriyordu. Sultan Sleyman
zeksn takdir ettii vezirini saltanata ortak grmek istemiyordu. Btn bu sebepler,
nihayet, Sultan Sleyman'n dimanda kanl bir idam dncesini
kuvvetlendiriyordu. Padiah vezirini idama karar verdikten sonra uygun bir frsat
bekliyordu.brahim Paa genellikle saraya gelir, geceyi burada geirirdi. Veziri Azam
bir ramazan gecesi yine saraya davet

54
edilmi, gece yarlarna kadar elenilmiti. brahim Paa her zaman yatt odaya
ekilmi, sarayn dar koridorlarnda bir lm sessizlii meydana gelmiti. Geceyars
bir cellad, karanlk odalardan geerek, brahim Paa'nn odasna girmi, Paa'y
uykuda, btab yatarken bomutu.(942) Sabaha doru cesedi sarayn arka kapsndan
karlm, Galata'ya geirilmi alelacele gmlmt. Ertesi gn stanbul'da hi bir
deiiklik meydana gelmemiti. Bu esrarengiz cinayet kimseyi enterese
etmemiti.Saray yine zevk ve safa iinde yayor, halk yine saraya kar olan
ballklarn tazeliyorlard.
brahim Paa'nn mezarnn uundaki erguvann pembe yapraklar alrken, Hurrem
Sultan saray bahesindeki glleri seyrediyor, kz Mihrimah Sultan'n mutluluunu,
olu Bayezid'in saltanatn dnyordu.
ibrahim Paa'nn boulmas nemsiz bir olay gibi gemiti. Karsn, Yavuz'un
talihsiz kz Hatice Sultan' kimse dnmyordu. Padiah zevk ve safasyla megul
oluyor, dokuz yl iinde sadrazamlk mevkiini vezir, yas Paa, Ltfi Paa, Hadm
Sleyman Paa igal ediyordu. yas Paa kadnlara dkn, hayatn yzlerce
cariyelerin arasnda rtyor, Ltfi Paa padiahn kz kardei ah Sultan'la
evleniyordu.(34)Fakat paann kadnlara zulm sultan rahatsz ediyor, aralarnda
kavga ve ekime eksik olmuyordu. Bir gn Ltfi Paa, kars ah Sultan'n
hassasiyetine kar isyan ediyor, zerine yryor, dmek istiyor, aalarn harem
aalarnn hcumuyla, kap dar atlyordu. Sultan Sleyman Ltfi Paa'dan nefret
ediyordu. Kz kardeini ayryor, kendisini sadaretten azlediyor, yerine Hadm
Sleyman Paa'y atyordu.
(34)ah Sultan bir cami yaptrmtr.

55
Sleyman Paa Yemen havalisini yapt hayr eserleriyle ihya ediyor, byk bir
servet iinde yayordu. vezirin sadareti zamannda, Hrvat Rstem Paa zek ve
maharetiyle Sultan Sleyman'n dikkatni ekiyordu.(35)Sultan Sleyman kz
Mihrimah Sultan' Rstem Paa'ya vermek istiyor, fakat saray erkn paay
ekemiyordu.Padiah, Rstem Paa'nn meziyetlerinden, kendisine damat etmek
istediinden sz ettike, czzam hastalna yakalandn sylyorlar, padiah
dncesinden vazgeirmek istiyorlard. Sultan Sleyman saray doktorlarndan
czzam hastalnn belirtilerini soruyor, bu filete tutulanlarn vcudlarnda kehle
bulunmadn reniyor, Saray doktorlarndan Mahmud Aa'y Diyarbakr'a,
Rstem Paa'nn yanna gnderiyordu. Mahmud Aa bir gn Rstem Paa'nn
zerinde bir bit gryor, memnun ve sevinli stanbul'a kouyor, mesele
zmleniyor, Rstem Paa'ya Hurrem Sultan'n kz Mihrimah Sultan
nikhlanyordu.(946). Rstem Paa'nn mutluluunu ekemeyenler, aleyhinde
sylenmekten geri durmuyorlar;
Olacak bir kiinin baht kav, talii yr
Kehlesi dah mahallinde ann ie yarar
gibi beyitlerle intikam alyorlard.Hurrem Sultan artk btn varlyla kalbini
damadna balyordu. Kanuni'nin Rstem Paa'ya tevecchn artttryor, daima
stnlklerinden sz ediyordu. Kocas hayatta kaldka, damadnn nfuzuyla
saltanat srmek, vefat halinde Osmanl tahtna kk olu Bayezid'i geirmek
istiyordu.(36)
(35)Tarih Ata c.s.21
(36)Sahaifl Ahbar,c.3.s.502

58
Hurrem Sultan bu ahs dncelerle megulken, Moha'tan Budin'e kadar parlak ve
anl bir zafer levhas devamlln koruyordu: Budin, sessiz, sedasz igal ediliyor,
kiliselerde ezan sesleri iitiliyordu. Matiya Kurve'nin bakentinde Ouz'un
kahraman torunu, Ebussuudlar ve gazileriyle Trk rknn kemalini gsteriyordu.
Parlak sorgulu, murassa kll kahramanlarn gler yzl ve mutlu, Budin
sokaklarnda, kme kme ibadethanelere gittikleri grlyor, yaln kl minberlere
kan hatiplerin sesi kubbelerde tatl akisler brakyordu. Sultan Sleyman, heybetli
bir yalvar sesinin ortasnda, ellerini kemali huu ile kaldrm, Allah'tan yardm
temenni ediyordu. yl sonra Hurrem Sultan'n emellerinden biri daha
gereklemiti. Hadm Sleyman Paa sarayda Kubbe vezirlerinden Divane Hsrev
Paa'ya haner ekiyor, Hurrem Sultan Veziri Azam derhal azlettiriyor, yerine
damad Rstem Paa'y geiriyordu.
Hurrem Sultan, brahim Paa'nn katlinden sonra ikinci defa olarak baar hazz ile
sermest oluyordu. Hrsn tatmin etmek onun iin yegne gaye tekil ediyordu. imdi
bir mesele kalyordu: O da saltanat kk oluna, ehzade Bayezid'e temin
eylemekti. Hurrem Sultan'n drt ocuu vard: Selim, Bayezid, Cihangir, Mihrimah.
Selim ikiye dkn, Cihangir hasta ve kanburdu. Hurrem en ok Bayezid'i
seviyordu; nk kendisine en ok o benziyor, hrs, gsterii, dessasl annesinin
sfatlarna benziyordu. Fakat Bayezid'i saltanat tahtna oturtmak ok zordu. Daha
nce byk ehzade Mustafa ile Mehmed vard, bunlarn annesi Sultan Sleyman'n
ilk hasekisi idi. Hurrem Sultan rakibesine gzelliiyle ve iveleriyle galip gelmiti.
imdi olunu da saltanattan drmek, talihsiz anneyi evladndan mahrum etmek
istiyordu.

57
ehzade Mehmed bir sene nce, Haleb'de lmt. Asl mesele, Sultan Mustafa'y
ortadan kaldrmakt.(37)
Hurrem Sltan'n nazarnda ehzade Mustafa saltanat ve saadetin en byk
dmanyd. ehzade krk yanda, akll ve dirayetli bir kimseydi. Bilginleri ve
edebiyatlar sever, cesaretiyle askerleri kendisine balard. Devrin dnrler
topluluu ehzade Mustafa'da Osmanl hanedannn necip ve mmtaz simasn
gryordu. Sultan Sleyman'n ihtiyarln grenler, ehzadenin faziletlerini
dnerek teselli buluyorlard. Yldrm'n ehzadelerinin kanl kavgalarn, ikiye ve
zevke dknlklerini dnenler ehzade Mustafa'y Kanuni'ye hayrl bir halef
sayyorlar, memleketin selametini ehzadenin zeksndan mit ediyorlard.
Hurrem Sltan'n byk olu, onlarn nazarnda, sarholuun, zevk ve sefahatin
timsali idi. Sultan Sar Selim, otuz yana gelmi, devaml iiyor, zevk ve safa iinde
btab, dnme gcn kaybediyordu. Hurrem'in cariyelerinden Nevbahar Hatun'un
terbiyesini gren iki ehzade, kimsenin saygsn kazanamyordu. Btn yenieri ve
limler ehzade Mustafa'y istiyordu. Hurrem Sultan btn bunlar karsnda
aresizliini hissediyor, kz Mihrimah Sultan, damad Rstem Paa ile bu engelin
ortadan Kaldrlma aresini dnyordu.
Hurrem Sultan, istediini elde etmek iin, en ok Kanuni'ye gveniyordu. Sultan
Sleyman ihtiyarlamt. mrnn krk yln sava meydanlarnda geiren padiah
(37) ehzade Bayezid'in ebeveyn hemiresi olan Mihrimah Sultan Rstem
Paa'nn zevcesi idi. Felacerim mezbure ve validesi, Sultan Bayezid'de velayet ahd-
tahsili daiyesine dtler. Mlahazalarndan bu hususa Selim hann rekabeti
olmayup hemen ancak Sultan Mustafa'nn define mevkuf olmala... Sahafl
Ahbar. c.3. s.2

58
kalbinde ve bedeninde byk bir zaafiyet hissediyordu. Hurrem Sultan da
ellisindeydi. Cazip gzleri Sultan Sleyman' hl sihirliyordu. htiyar padiah btn
mevcudiyeti ile Hurrem Sltan'n dediklerini yerine getiriyordu.
Moha galibi, Hurrem Sltan'n arzularna maluptu. Kanuni eski genlik metanetini
hissedemiyor, genellikle;
Ne umarsn ey gnl ol gzleri celladdan
Gnde bin kez kan ide, haz ide ol feryaddan
Yazlan baa gelirmi, ey gnl h eyleme
Damna dtn ann rahm umma ol sayyetd'dan
gibi ikyetlerle gnlnn zaafn tasvir ediyordu. Sultan Sleyman bu duygularyla
Hurrem Sltan'n karakterine tercman oluyordu. Gerekte Hurrem Sultan kan
istiyor, feryaddan da holanyordu. Kanuni Sultan Sleyman sarn Rus dilberinin
elinde oyuncak olduunu anlyordu. Daima taze, daima hassas gnlnn aka
tutkunluunu kendi de hissediyordu;
Sre-i velleyl okurdum dn namaz- mda
Zlfn andm dilberin, neyinim, ne kldm, bilmedim
diye dimann sihirli ve btab olduunu itiraf ediyordu.
Hurrem Sultan Padiahn zaafndan faydalanmak istiyordu.Bazan kz ve damadyla
ba baa kalyorlar, necip ve sekin bir simay ortadan kaldrmak in vesileler
aryorlard. Nihayet ehzadenin idam iin bir are buluyorlar, de sevinli ve
mteselli, servet ve saltanat iin cinayetler ilemeyi mubah gryorlard.
Bu esnada ehzade Mustafa, Anadolu'da, vazifesiyle megul bulunuyordu. ran
seferinin almas Hurrem Sultan iin mutluluun balangcn oluturuyordu.
Snrlar acem istilasyla alkalanyordu. Sultan Sleyman ihtiyarlam, sefere gitmek
istemiyordu. Esasen ordu kendi olmadan zafer kazanmaya almt. Avusturya'da
Ta-

59
mavar, Solenk, Lipa hep kumandanlar vastasyla zaptedilmit,Zaten Sultan
Sleymann orduda bulunuu srf manevi bir etki meydana getiriyordu. Ordunun
tertibat, taarruzu hep kumandanlar tarafndan idare ediliyordu. Tensikatta, azamet ve
tantanada dirayet gsteren Sultan Sleyman, kumandanlkta byk bir istidat
gsteremiyordu.Bunun iin ran seferine sadrazamn gndermek, kendisi saraynda
huzur ve skunet iinde dinlenmek istiyordu. Padiahn bu teebbsnden Rstem
Paa da memnundu. Avusturya snrlar temin edilir edilmez stanbul'dan kyor, bir
sre sonra Rstem Paa'nn mthi haberi Sultan Sleyman' heyecan iinde
brakyordu: Rstem Paa sipahilerden emsi Aay saraya gndermi, ehzade
Mustafa'nn yenierilerle birlikte saltanat davasna kalktn yazyor, Hurrem
Sultanla beraber kararlatrd pln uyguluyordu. Sultan Sleyman ihtiyarlk hrs
ile saltanata ve hayata balln dnyor, bu ona ve felketli szleriyle padiahn
en hassas damarna dokunuyordu. Yazd uzun bir mektupta isyann tehlikelerini
anlatyor ehzadeyi ;
Valid macidiniz ameli mande olmutur. Vemin ba'd yerinden kmldamaa
derman ve ol mertebe tb ve tvani yoktur ki, bir canibe kelevvel sefer edebile,
bizzarure Veziri Azam kendi yerine kaim-i makam eklinde ihti-nam- tam ile
islm askerine babu tayin ve her umrune emin eyledi. Paay marnileyh ise
sana bedhahtr, indi bu frsatta neman asker iine dp ban kesersin, husul
muradna gevatdr. Ummen siyah ise seni istedikleri b iti'bahdr. (37)
diye kandrdklarn haber veriyordu.Sultan Sleyman bu habere ok zlmt.
Hurrem
(37)Solakzde,s.525

60
Sultan'n teden beri ehzade Mustafa'nn aleyhinde bulunmas olayn doruluk
derecesini kuvvetlendiriyordu. Padiah, meselenin zm iin yenierileri oyalamak
istiyor, olu ehzade Mustafa'y kesinlikle idam etmeye karar veriyordu. Hurrem
Sultan'n yalanlaryla, damadnn hileleriyle olunu ldrmekten ekinmiyor, Rstem
Paa'dan gelen aaya hi bir ey sezdirmek istemiyordu. emsi Aa huzura kabuln
u ekilde anlatyordu:
n huzur-u hmayn-u saadet-i makrna vasl ve halvet-i haslarna dahil ve
hki izzetlerine yz srp telhis sunduumuzda ehryr-i li menzilet kanki ap
kraat buyurdular. Bu gne havadis-i zehrlud ve r engiz malumlar oldukta
ehzadeyi ifal in, H ki Mustafa hanm saltanat sevdas ile bunun gibi
kstahlk etmeye cret ede, ve bu makule hareket andan sadr ola. Nihayet baz
mfsid ve gaddarlar byle nmerbud ve nhemvar szleri ortaya atup durma lup
satarlar. Halk ise birine be katarlar. Zinhar bir dahi bunun gibi beyhude ve
nmerbud ve n hem var szleri ve bunun emsali kl ve kafi lisana getrp gnaha
girmek ve bu cins efsaneye vcud vermen dey muhkem tenbih ettiler. (38)
Sultan Sleyman bununla kalmyordu; meseleyi Hurrem Sultan'a da am, hrsl
kadnn gzlerinde mutluluk imei parlamt.Hurrem Sultan Kanuni'yi bsbtn
tevik ediyor, ehzadenin ldrlmesinden baka are olmadn sylyordu. Sultan
Sleyman bu cinayeti ilemek, hedefini karmamak iin ihtiyatl davranyordu.
Rstem Paa'ya askerini datmamas iin emir veriyor, bylece ehzade Mustafa'y
kuvvetinden yoksun etmek istiyordu. ilkbaharda kendisinin sefere kacan
sylyor, Rstem Paann acele olarak istanbul'a dnmesini emrediyordu. Rstem
Paa cinayetlerini kolaylatran bu emirleri srat-
(38)Solakzde.

61
le yerine getiriyordu. O zaman askerler dalyor, kumandanlar ekiliyor, sarayda
Hurrem Sultan, Rstem Paa ihtiyar padiah, mthi bir cinayetin tertibiyle megul
oluyorlard.Hurrem Sultan ehzadenin ldrlmesi iin zeksnn olanca gcn
kullanyordu. Kanuni, iki sevgi arasnda iradesiz, Hurremin ve Rstemin btn
isteklerini yerine getiriyordu. Padiah sevgili kansyla kznn zorlamalarna
dayanamyor. Hurrem Sultan, mesut ve muzaffer, padiah ikna ediyordu. Nihayet
ilkbaharda Kanuninin sefere kmasna, ehzade Mustafa'y adrna davet ederek
anszn ldrtmesine karar veriliyordu.
Bu srada ran'dan anlama haberleri gelmiti. ran ah,geen sene esir ettiklerinden
birka kiiyi stanbul'a gndermi, Osmanllarla anlama yapmay istiyordu.Hurrem
Sultan bu teklifi iittii zaman, sapsar kesilmiti. ran ile anlama meselesi onu ok
zyordu. Hrsl Rokselan bu seferde dklecek kanlar, harcanacak paralar, harap
olacak ev barklar dnmyor, padiaha olunu ldrtmek, saltanat srmek istiyor,
bu isteini elde ediyordu. Sultan Sleyman Hurrem'in emirlerine tabi, ran elilerini
geri yolluyor, o sene ran seferi parlak bir ekilde hazrlanyordu.
Kanuni Sultan Sleyman, vezirler, cihangir ehzade, gsterili bir alayla stanbul'dan
kyorlard. Padiah Anadolu ilerine doru ilerledike, ehzadeler birer birer
karlamaya geliyorlard. ehzade Bayezid samimi bir ekilde kabul ediliyor,zaten
btn sefer onun erefine yaplyordu. Sultan Sleyman Bayezid'i Edirne
muhafazasna gnderiyor, Selimi yanna alyor, ehzade Mustafa da, bir yl nce
otan kurmu, babasnn emrini bekliyordu. Bedbaht Mustafa aleyhinde dnen
entrikalardan, hayatnn son anlarn yaadndan haberdar olmuyor, saf ve temiz
aklyla byle eyleri dnemiyordu. Krk yanda, oluk ocuk sahibi olmu,
Anadolu'da grev yapmaktan ba-

62
ka bir ey dnmemiti.Sultan Sleyman'dan gelen devlet erkn alelusul kendisini
de davet ettikleri zaman, memnuniyetle komutu.Ogn Konya Ereli'si matemli bir
gn yayordu. ehzade Mustafa, atna binmi, memnun bir ehreyle, alklar
arasnda ilerliyor, babasnn yanna geliyordu. Padiahn adrna yaklat zaman,
devlet erkn atdan iniyorlar, ehzadeyi yalnz bana adra gtryorlard. ehzade
Mustafa adra girer girmez etrafna bakmyor, celladlardan baka insan
gremiyordu. Her taraf vahi bir sessizlik kaplamt. Yedi cellad adrn bir
kesine saklanmlar, ehzadeyi bekliyorlard. ehzade Mustafa bu korkun,
gvenilmez manzara karsnda sapsar kesilmiti. Celladlar birdenbire zerine
atlyorlar, kahraman ehzadeyi bomak istiyorlard.ehzade Mustafa kuvvetli
pazularyla celladlar deviriyor, babasna komak, onu bu cinayetten vaz geirmek,
karsnda gzyalar dkmek istiyordu; fakat Mahmud Aa talihsiz ehzadeyi bir
elmede deviriyor, birka dakika kadar adr korkun iniltilerle yrekler paralayc
feryadlarla doluyordu.Celladlar ehzadenin zerine atlmlar, Osmanl saltanatnn
sekin bir ferdini bouyorlar, azgn bir kadnn arzusunu yerine getiriyorlard. Sultan
Sleyman ipekli bir perdenin arkasna saklanm, olunun bouluunu grmek
istemiyor, dessas bir kadnn akyla ezilen kalbi ona btn faziletleri unutturuyordu.
eride ehzade Mustafa'nn sararm cesedi, ebediyete doru kapanm gzleriyle
yerlerde srklenirken, darda aalaryla beraber mrahorlarnn da kafalar
vuruluyordu. Birka dakika iinde, padiahn adrnn etrafnda evlad naalar, kanl
balar grlyordu. Moha galibi, bu kesik balar, bu yerlerde uzanan boulmu
cesedler ortasnda, btn saltanat, btn hametiyle skt ediyordu. Olunun
katiline Zal

63
ismini veren, cinayetini tasvip eden padiah kalbinden olsun, ac duymuyordu.
ehzade Mustafa'nn tabutu Bursa yollarn tutuyor, masum ehzadesi, anasnn
kucanda bouluyor, talihsiz bir anne gzyalaryla rpnyordu. (39)Fakat bu
cinayetler orduda, namuslu kalblerde isyan duygularnn uyanmasna sebep oluyordu.
ehzade Mustafa'nn ldrlmesi, btn midini onun dirayetinde gren orduyu
galeyana getiriyordu. Sultan Sleyman byk bir isyandan ekiniyor, saltanatna
vezirini feda ediyor, Rstem Paa btn cinayetlerine ceza olarak geici bir sre iin
azlediliyordu.
Sultan Sleyman askeri yattrmak, en sekin bir kimseyi, Ahmed Paa'y sadarete
geirmek istiyor, Paa'nn meziyet ve fetanetiyle orduda byk bir mevki sahibi
olduunu biliyordu. Sonunda Ahmed Paa'nn sadareti ihtilli bastrmaya sebep
oluyordu. Fakat herkes bu cinayetten nefret ediyor, znt ve keder iinde
rpnyorlard. Osmanl muhiti bu haksz cinayeti bir fazilet olarak kabul etmiyordu.
Halkta padiaha, cinayete sebep olanlara kar dinmesi mmkn olmayan bir kin ve
dmanlk meydana geliyordu. Hurrem Sultan ile Rstem Paa cinayetin menfur
faillerinden saylyordu. veli Rus kz Osmanl hanedannn en mert ve en saf bir
temsilcisini boduruyordu. Saltanat hrsn kanla, hile ile tatmin, ediyor, Osmanl
Devleti'ni dessas ve hilekr oluna hasretmek istiyordu. Hurrem Sultan bu cinayeti
ise Ouz hanedanna mthi bir darbe indiriyordu. Ordu, bilhassa bilginler zmresi,
bu cinayete kar isyan ediyordu. Btn airler talihsiz ve fedakr ehzadeyi gz
yalaryla tebcil ediyordu. Bu zntler iinde yalnz bir airin ili ve ac feryadlar
ebedi bir intikam sayhas sknde iitiliyordu.
(39) Salaberiri, Devlet-i Osmaniye Tarihi,c.2.s.17

64
ehzade Mustafa'nn kayb Yahya Bey'in mert ve asker kalbini coturuyor, akn en
derin hislerini terennm eden fedakr air sevgili ehzadenin katliyle yaral,
feryadlaryla btn adalarn alatyordu;
Meded meded bu cihann ykld bir yan
Ecel cellleri ald Mustafa Hn
Tolundu mihri cemli, bozuldu erkn
Vebale koydular l ile li osman
Geerler idi geende o merd-i meydan
Felek o canibe dndrd ah' devran
Yalancnn kuru bhtan, buzi pinhan
Aktt yamz, yakt nar- hicran
Cinayet etmedi cani ki ann can
Bouldu seyl-i belya dald erkn
Nolayd grmeyeydi bu maceray gzm
Yazklar na reva grmedi bu re'yi gzm
Getirdi arkasn yene Zal- devr-i zaman
Vcuduna setm-i Rstem ile erdi ziyan
Dkld gzya yldzlar oald fign
Dem-i memat kyamet gnnden oldu nian
Girv ve nale ve zr ile doldu kevn mekn
Akar su gibi alamakta mdam pr civan
Vcud iline akn sald akt ek-I revan
Ey serir-i saadette padiah- zaman

65
O can- demiyan oldu hk ile yeksan
Diri kala ne revadr fesad eden eytan
Nesim-i subh gibi yerde koyma nmz
Hakaret eylediler nesl-i padiahmz
Sultan Sleyman bu cinayetiyle milletin kalbinde onulmaz bir yara ayordu. Btn
halk, zgn ve kederli, alyordu. Yahya Bey'in feryad her kalbde yanklanyordu.
Rstem Paa'nn desisesini, Hurrem Sultan'n hilesini herkes anlyordu. Yahya Bey'in
dedii gibi Bedbaht Mustafa'nn ;
Hatas gayr-i muayyen, gnah nmalum
olduunu herkes biliyordu.
ehzade Mustafa'nn ldrlmesi manevi cinayetlere de sebep olmutu. Bu cinayet,
yirmi yanda ehzade Cihangir'in hassas kalbini de zedeliyordu. Cihangir'in hasta
vcudu bu kanl darbeye kar koyamyordu. Kardeinin sararm cesedi gzlerinin
nne geliyor, babasna kar btn ruhuyla isyan ediyordu. Bir zamanlar gln
tavrlar, tatl szleriyle babasn kahkahalarla gldren Cihangir, imdi kederli ve
mitsiz dnyor, elem ve keder iinde eriyordu. Sultan Sleyman, byk olunu
ldrdkten sonra, Hurrem'in ehzadesini kurtarmak istiyor, fakat bir gn iinde,
zayflyor snp gidiyordu. Sultan Sleyman bu aclarla yaral, olunun namm
diriltmek iin Fndkl zerine bir cami yaptryordu; fakat gerekte cinayetlerinin
hatrasn kendinden sonra gelenlere nakletmek iin payidar bir abide
dikiyordu.Hurrem Sultan, halkn durumundan faydalanarak yeni bir oyun daha
oynuyordu. Sultan Sleyman veziri Ahmed Paa ile beraber ran snrlarnda
dolarken, o, olu Bayezid'in adamlar iinde ehzade Mustafa'ya benzeyen birini
bulduruyor,

66
Rumelinde ikinci bir dzme Mustafa olay hazrlyordu.Hurrem Sultan'n amac,
ehzade Mustafa'nn kendi tarafndan bodurtulmadn, ehzadeye benzeyen
birinin ldrldn, Mustafa Sultan'n Rumeliye kap orada ihtill kardn
anlatmakt. Bu isyanda baarl olduu takdirde, hem kendi halka kar masumiyetini
isbat edecek, hem de Sultan Sleyman'n aczini askere kar hissettirecek, saltanatn
biran nce Bayezid'e temin eyleyecekti. Bayezid bu hileden ok memnundu; dzme
Mustafa'y parayla tevik ediyor, Eflak ve Bodan'a kadar btn halk
ayaklandryordu. zerine sureta asker gnderiyor, babasna mektuplar yolluyor,
fakat aslnda ciddi hi bir teebbsde bulunmuyordu. Nihayet Sultan Sleymamn
sratle stanbul'a gelmesi bu hileyi de sonusuz brakyordu. Kanuni, dzme
Mustafa'ya kar kuvvetli bir ordu gnderiyor, siyi para kuvvetiyle ele geiriyordu.
te o zaman Hurrem'le Bayezid'in tuzaklar meydana kyor, dzme Mustafa btn
gerekleri aklyordu. Hurrem Sultan, Sadrazam Paa'ya meseleyi derinlemesine
renmesi iin 'haberler gnderiyor, tedbirli vezir dzme Mustafa'y idam ettirerek
Hurrem Sultan'a itaatsizlik ediyordu. (40) O andan itibaren. Sultan Sleyman,
Bayezid'den nefret ediyor, Hurrem Sultan Ahmed Paa'y ldrtmek iin hile
dnyordu.Hurrem Sultan ok iyi biliyordu ki, olunu ldrecek kadar kendisine
tutkun olan padiah iin, Ahmed Paa'y ortadan 'kaldrmak g bir ey deildi.
Sultan Sleyman Hurrem Suitan'n elinde her eyi yapmaya yetkili, her emre uyan bir
aletti. Padiah hayatnda en ok sevdii ibrahim'i ldrtecei zaman, uzun bir nefis
mcadelesinde bulunmu, paann ldrlmesine kalbi szlayarak raz olmutu.
(40)Saleberiri, Devlet- Osmaniye Tarihi c. 2. s.20
67
Ahmed Paa'nn katlini tabii ki, byk bir zdrapla emredecekti. Ahmed Paa
deersiz bir vezir deildi: Tamavar' alm, btn vezirler arasnda mertlii ve
namusluluu ile tannm. ehzade Mustafa'nn boulmu cesedi yaral ve btab
yatarken, padiahn Rstem Paa'dan ald mhr kabul etmek istememiti. Ahmed
Paa sarayn srlarna, Hurrem Sultan'n zararl ve fesad zerine kurulu nfuzuna
vakft. Sultan Sleyman'n Hurrem Sultan'n elinde oyuncak olduunu biliyordu.Bir
gn, Hurrem yine hrnlaacak, mhr damadna verdirmek isteyecek, o zaman
belki byk bir felket vukua gelecekti. Ahmed Paa bunlar dnd iin
sadrazaml kabul etmek istememiti. Hatta bu dncesini Kanuni'ye aka
sylemi,Halife-i Ryi Zemin kendisini azletmeyeceini yeminlerle temin ettikten
sonra kabul ettirmiti.
Fakat halk bu olaylardan habersiz, cinayetlerden nefret ediyor, Ahmed Paa'y da bu
ilerde ortak zannetmiler, Paa'nn sadarete gemesini ho karlamamlar-d.
Herkeste ehzadenin katilleri aleyhinde bir galeyan, bir nefret meydana gelmiti.
Hurrem Sultan btn bunlar inceden inceye biliyordu. Damadn sadarete geirmek
iin padiah zorluyor, Sultan Sleyman azletmeyeceine yemin ettiini sylyordu.
O zaman Hurrem parlak gzlerini ihtiyar Sleyman'a dikmi:
Peki! Azletme, fakat katlet (ldr) diyordu. Bir gn Ahmed Paa Arz Odas'ndan
karken boynu vuruluyor, bu nemli mesele de basit bir ekilde zmleniyordu.
Rstem Paann sadre gelmesi husus nisvan iffet niann maksudi olduu iin
Sultan Sleyman bu cinayete de raz oluyordu.
Artrk Kanuni eski erefini kaybediyordu. Ahmed Paa'nn ldrl sebebine,
Msr'da valiyi ldrtmek iin tuzak hazrladna kimse inanmyordu. Memleketin
ze-

68
rinde uursuz, ldrc bir kuvvet, dessas ve gaddar bir kadn nfuzu hkm
sryordu. Devletin an ve evketinin zerine dklen masum kanlar silinmez bir
leke tekil ediyordu. Masumlar bouluyor, yeminler bozuluyor, hassas ehzadeler
kederlerinden lyor, Arz Odas nlerinde namuslu vezirlerin masum balar
kesiliyordu. Bu srada Hurrem Sultan, camiinde alan acemi olanlara ppu
akeler balatyor (41), Sultan Sleyman btn bu istekleri byk bir memnuniyet
iinde yerine getiriyordu. Cihan'n en byk imparatorluunu idare eden zamann
hakan, Hurrem Sultan'a kar acizlik ve malubiyet iinde baeiyordu. Padiahn
nfuzu kanlar iinde kaybolduka, Hurrem Sultann saltanat byyordu. Btn
Osmanl mlk, asi! Orhan'n fedakr hanedan, imdi bir rus kznn akyla
sndrlyor, cinayetlere alet oluyordu.
Hurrem Sultan elli be yandayd. Hayatnda her istediini elde etmi, kadnlk
gururunun en yksek noktasna kadar ykselmiti. Artk cinayet iin, desise iin hi
bir emeli kalmamt. Bayezid'i tahta karmak dncesi sonu vermemi, damad
Rstem Paa tekrar sadaret makamn igal etmiti. Hurrem Sultan btn
cinayetlerini unutuyor, elmaslarla parlayan bir ta altnda, aarm salaryla
kalbinde genlik kuvvetini hissediyordu. ehzadelerin ve vezirlerin boulmu
cesedleri, kesilmi balar, meziyetli gzlerin ac yalar onu asla rahatsz etmiyordu.
Rstem Paa milletin lanetleri arasnda sadarete geiyor, ilk ii kendisine hcum
edenlerden intikam almak oluyordu. Rstem Paa'nn en byk dman, air Yahya
Bey'di. Bir zamanlar brahim Paa air Figni'yi idamla tehdit etmiti;
(41) Risale-i Ayn Ali Efendi s. 89

69
imdi Rstem Paa, Yahya Bey'i ldrtecek kadar nfuz gsteremiyordu. Sultan
Sleyman da olunu ldryor, fakat lmne alayan airlere kymyordu. Rstem
Paa Yahya Bey'e kar kinini bir trl saklayamyordu. Bir gn airi huzuruna
aryor;
Senin ne haddindir, Pdih iicah nizam- lem iin er'an iktiza eden bir vaz'
irtikap ederler. Sen bizzat saadetl padiaha ve vkelasna ta'n ve teni eder,
bulduun trrehat nazm idp avama verir, fesada say edersin, diye baryordu.
Yahya Bey ise pervasz;
Biz merhumu katledenlerle bile katlettik. Alayanlar ile bile dahi alarz. Ancak
padiahmz hata etti demekten adaba riayet edp ehli garez ilkay fesat etti demekten
evla grdm, cevabn veriyordu. Rstem Paa intikam almak iin airi derhal
mtevellilikten azlediyordu.
Yahya Bey bir mddet sonra, bu olay tarihi Ali'ye u ekilde naklediyordu:
ehzadenin ldrlmesi beni mecnn ve mecbur etmiti. B ihtiyar kaleme lyh
olan nazmettim. Amma maksudun asrmda ia'a etmeyp mevtime talik idi, ittifak
bir yr- kadm haneme gelmi, ve beni uyur bulmu. Teklifimimiz olmamala
czdanm kartrp msveddesin grm, ve fi iha l suretin yazp gitmi. Ertesi
orduy hmayun seyrine vardm. Ke ke okunur, kimi alar, kimi Yahya Bey'in
sebeb-i marifetidir deyup h eyler grdm. Her end inkr ettim. Mfid olmad.
Rstem Paa ki, mcerred air olduuma binaen adaveti var idi. Mazl olmala
nevlise gerek deyu itiraf ettim. Amma iki yldan sonraki sadaret uzma makamna
tekrar geldi; katlime temrsak etmi Bir iki defa nizm- lem iin bu maklenin
vcudu nabud olmak gerektir dey irkb- hmyna arz etmi. Amma saadetl
padiah nik hisal- nefsl-emr'de hakka kafi ve uaraya ve kelm- mevzne mail
ve muhibbi mahlas bir iri kmil olmala ruhsat vermeyp bu

70
makleiere kulak tutma ve intikam kastn itme buyurmular. (42)
Rstem Paa Hurrem Sultan'la beraber devletin dahili siyasetini de idare ediyordu.
Veziri Azam ile kaynvalidesi Sultan Sleyman devrinin debdebe ve an ortasnda
mutlu bir ekilde yayorlar, hrslarndan baka emel beslemiyorlard. Hurrem Sultan,
cinayetlerinden sonra, camiler ve Darifalar yaptryor, avrat pazarnda hayrathane
kuruyordu. Sultan Sleyman bu inata servetler feda etmekten ekinmiyordu.
Hurrem Sultan iin camiler yaptrld gibi kz Mihrimah Sultan iin de skdar'da
 Edirnekap'snda kervansaraylar, camiler, mektepler, medreseler ve 'hamamlar
yaplyordu. (43)
stanbul'un itimai hayatnda byk bir deiiklik meydana gelmiti. Mimar Sinan'n
zarif bideleri her tarafta ykselirken, sefer dnleri grlyor, kfirlerle yaplan
savalara dair hikyeler iitiliyordu. am'dan, Halep'ten gelme iki kii ilk defa olarak
byk bir kahvehane ayorlar (962), Osmanl itimai hayatnda yenilik
gsteriyorlard. Artk byk zarif adamlar buralara toplanyor, meclisler
kuruluyordu. lk kahvehane Osmanllarda edebi ve ilmi sohbetlerin yapld yerleri
oluturuyordu. Azledilmi kadlar, ve mderrisler vakarl bir ekilde arkalarna
dayanmlar, beyaz kavuklarnn altnda parlayan gzleri eski savalarn parlak
levhalaryla megul, dedelerine hrmet hissini terbiye ediyorlar, cesareti ve
kahramanl Osmanlln en nemli meziyetlerinden sayyorlard. Genellikle, mavi
salkmlar sarkan kokulu ardaklar altnda, Fuzuli'in veya Baki'nin gazellerini
okuyorlar, kltrden sz ediyorlar,bir iki ake kahve baha ile cemiyet sofasn
ediyorlard.
(42) Peev, c. 1. s. 364
(43)Mihrimah Sultan iin biri Edirne Kapsnda, biri de skdar'da skele
banda iki cami yaplmt.

71
Bir tarafta satran ve tavla sesleri iitilirken, te tarafta, mutasavvfane bir kasidenin
mevzun ve henktar kfiyeleri yanklanyordu. (44)
Kanuni'yi zalimane sinirleyen Hurrem Sultan, artk btn saltanat eline alyor, ah
Tahmasb'n hemiresiyle haberleiyordu. Sleymaniye Camiinin yaplndan sonra
ah'tan hediyeler geldii zaman, Hurrem Sultan da bilmukabele teekkrnameler
gnderiyordu. (45) Sonunda hrslarn cinayet ilemek suretiyle bastran Hurrem
Sultan bu mutluluklarn arkasndan ok yaamyor, (46) Rus rahibinin dessas kz
Sultan Sleyman'n kollar arasnda hayatn kaybediyordu. Sultan Sleyman bu
kayptan ok zlmt. Parlak saltanatn kan lekeleriyle kirleten Hurrem Sultan,
Kanuni Sultan Sleyman'n zayf kalbinde ac bir teessr brakyordu. Sultan
Sleyman Hurrem'in tabutunu gz yalan arasnda mezarna kadar gtryor,
ruhunda bitmez tkenmez muhabbetlerin uyanmasna sebep olan dilber Rokzelan'
saltanatn yegne bidesi Sleymaniye Camii'nin yanma aknn ebedi bir nianesi
olmak zere gmyordu.(964)(47)
Hurrem Sultan'n ilemi olduu Cinayetler lmnden sonra da etkisini
gsteriyordu. ehzade Bayezid saltanata namzedliini bir trl unutamyordu. Sultan
Sley-
(44)Peev, c. s. 304
(45)Feridun Bey,Mneatsselatin c.2.s.65
(46)Hayatnn son senesinde Avrat pazarnda Haseki Camiini yaptrmt.
(47)Hurrem Sultann drt evresi elyevm Evkaf- slmiye mzesndedr.Bu
evrelerden biri mavi zeminlidir.Kenarlar srmaldr.zerinde Yeil ve Ll
ipeklerle iekler ilenmitir.Dierleri Beyaz zemn zerine kalapdan'la
ilemelidir. Kenarlarnda bazlarnn byk, bazlarnn kk karanfiller
vardr. evrelerden baka, yine Hurrem Sultan'a aid olmak zere gayet ufak
yaplm, altun zerine byke bir dal ine vardr, vardr.

72
man artrk eski dncesinden vaz gemi, Hurrem Sultann lmyle, balayc
btn kaytlardan syrlmt. Rstem Paa Kanuni Sultan Sleyman'n ilerine o
kadar nfuz edemiyordu. Padiahla beraber o da nefret ediyordu. Bu srada ehzade
Selim Manisa'da, Bayezid Ktahya'da bulunuyordu. Sultan Sleyman Selim'i
kendisine halef etmeye karar vermi, Bayezid'i Amasya'ya atyor, Selim'i Konya'ya
getiriyordu. Bu uzaklatr Bayezid'in dmanlk hislerini uyandryordu. Bayezid,
kardei Selm'den iki ya kkt; fakat eski teebbslerini bir trl zihninden
karamyordu. imdi saltanat zorla elde etmeyi dnyor, Rstem Paa'nn
hareketi bu dnceleri bir kat daha kolaylatryordu.Rstem Paa arka arkaya
intikam alyordu. Bayezid'in adamlarndan Mustafa Paa'y ehzade Selim'e Lala
tayin ediyor, dmann ehzade Selim'e ldrtmek istiyordu. Fakat Mustafa Paa,
dessas ve hilekr, derhal ehzade Selim'le meveret ediyor, tahta ktnda kendisine
vezareti temin eder etmez, Selim ile Bayezid arasndaki dmanl arttrmaya
alyordu. nce Bayezid'e bir mektup yazyor, Selim'in sefahatinden, ikiye ve
elenceye dknlnden sz ediyor, kendisini sarho iken ani bir hcumla
ldrmek mmkn olduunu anlatyor, Bayezid'e de aksi ekilde mektuplar
yazdryordu. Nihayet ki karde arasndaki dmanlk Sultan Sleyman'a yansyor,
padiah Bayezid'e nasihat dolu mektuplar yolluyordu. Lala Mustafa Paa mektuplar
yolda yakalatyor, en sonunda Sultan Sleyman' Bayezid'e kar asker evkine
mecbur ediyordu. Bayezid saltanat tac urunda, Konya'da babasnn ve kardeinin
askerleriyle arpyor, mthi bir kuvvet karsnda, oluk ocuuyla, ah
Tahmasb'a snyordu.Sultan Sleyman Rstem Paa'nn iftiralarna tabi, hayatnn
son gnlerini de cinayetle lekeliyordu. Olu Se-

73
lim ile beraber ran ah'na mektuplar yazyor, eliler gnderiyor, Han Bayezid'in
ve evladlarmn gerek ls, gerek dirisi, her ne vehile olursa olsun, hemen
fermanmz yerin bulsun, mezburelere teslim edesiz. (48) diyordu. Dier taraftan
Rstem Paa da Lala Mustafa Paa'y azlediyor, alt sene devam eden sadaretinden
sonra, intikamnn neticelerini gremeden, vefat ediyordu.
Hurrem Sultan, hayatta bulunduu srece, Sultan Sleyman' kendisine bendetmiti.
lmnden sonra btn hasekiler Kanuni ile beraber olmaya can atyorlar, Sultan'n
deini bile paylaamyorlard. Kanuni hasekilerinden Glfem Hatun'a ok yaknlk
gsteriyordu. Altm dokuz yanda olduu halde, her gece hasekilerini iltifata
mazhar etmekten geri durmuyordu. Bu srada Glfem Hatun, skdar'da bir cami
yaptrmaya balamt.Cami yarm kalm, Glfem Hatun tamamlayacak paray
bulamaynca arkadalarna, saraydaki haseki kadnlara bavurmutu. Glfem Hatun'u
ekemeyen kadnlardan biri, derhal muvafakat etmi:
 Ben verinim, ancak bu geceki nbetini bana verirsin, demiti. Glfem Hatun
camiini bir an nce tamamlamak iin, bu fedakrla raz olmutu.
O gece, Glfem'in rakibesi, Kanuni Sultan Sleyman'n odasna girmi, padiah,
kemali tahayyrle Glfem'i sormu, rahibesi tahlisiz Glfem'i gzden drecek
ekilde konumu hakknda iftiralarda bulunmutu: Kanuni Sultan Sleyman
kendisine kar gsterilen bu kaytszlktan ok mteessir olmu:
Benm yatam satp deitiren kimseden vefa olmaz diye aalarn arm,
Glfem Hatun'un ldrlmesini emretmiti.Talihsiz Glfem, bu acmasz emir
(48)Solakzde, s.564 /Peev, c. 1. s. 402

74
zerine, perian salar kanlar iinde feci bir ekilde hayata gzlerini
yummutu.Kanuni Sultan Sleyman neticede hatasn anlam, iledii cinayete
piman olmutu. Glfem iin ok gzya dken Sultan Sleyman, nihayet talihsiz
Glfem'in camiini, Mimar Sinan'a tamamlattrm, Macaristan'da pek ok evkaf tayin
etmiti. (49)
Sokollu'nun sadrazaml esnasnda, Sultan Sleyman ile ehzade Selim ran'da
mthi bir cinayet ilemilerdi.ah Tahmasb Bayezid'e kar sznde duruyor,
ehzadeye kar fenalk etmeyeceine dair ettii ahdi tutuyor, ehzade Bayezid'i
Sultan Sleymann celladlarna teslim etmekle yetiniyordu. Bir Muharrem gn
Osmanl hanedannn ehzadesi, sa sakal tra edilmi, banda adi bir sark,
arkasnda fersude bir elbise, yeil bir ferace, belinde ipten bir kuak, masum
ocuklaryla beraber Kanuni'nin celladlarnn elinde telef oluyordu. Drt ehzadenin
babalaryla birlikte ortadan kaldrlmas, Hurrem Sultan'n mezara girdikten sonra da
Osmanl hanedanna ruhu ile hkim olduuna inandryordu.
ranllar bu mthi cinayetten nefret ediyorlard. Mazlum ehzadelerin tabutlar
Amasya'ya doru gtrlrken, halkn feryad gklere kyor, sebep olanlara
lanetler yadryorlard. Osmanl elileri snra kadar talarla, hakaretlerle
gnderiliyordu.
Sultan Sleyman bu cinayeti baar kabul ediyordu. Gen brahim'in kemanndan
dklen nameleri hassas bir kalble dinleyen Sultan Sleyman, celladlarn elinde
ldrlen olunun ve torunlarnn feryadlarndan mteessir olmuyordu. Masum
ehzadelerin cesetlerini Haric-i Sivas'ta defnettikleri haberleri sem'i padiah cihan
penah
(49)Glfem Hatun'un Kitabet Senk Mezar!:Sahbet- Hayrat, ehide-l Sade
Glfem Hatun. Sene Ts'a sittn Tsa mie

75
hazretlerine eritikte Hdavendigr advv bend inkiyadi Tahmasb sahi ziyade
pesend edp ihsanen ve iltifaten kere yz bin sikke-i hasene ve Cenab Selim Han
K-miiyabdan dahi yz bin miktar nkud kmiil'l ayar tahf ve tefark besyar ve
Hdayay bimar ihzar klnyor, murahhaslar gnderiliyor, bilmukabele. stanbul
sarayna kymetli hallar takdim ediliyordu. (50) arkn tevekkl ve teslimiyet
hasriyle mebu zihniyeti bu cinayetlerden mteessir olmuyordu. Zamann airleri
bile;
nki hkmi kader kuyum kasem-i ezel
Taht ile tabutu taksim ettiler
Baht gr kim tahte-i tabuta bindi
Bayezid Taht bir ah- Kerim't-Tab'a teslim ettiler
Artk Hurrem Sultan'n desiseleri btn tesirini hasl etmiti. yetimi ehzade,
be ocuk, iki vezir, muhteris bir kadnn masum kurbanlar olmutu. Osmanl
hanedanndan ihtiyar bir padiah hayatn iki ve zevkle geiren dimann btn
faaliyetini kadnlar avucunda kaybeden bir ehzade kalmt. ki, Kanuni'nin
veliahdnda hi bir yetenek brakmamt. Sultan Sleyman veli-ahd'yla (iftihar
ediyor, btn midini onun hayatna balyordu.Artk heyecanl ve uzun cinayet
devirleri kapanmt. Turgut Reis Malta'da vakar ve namusuyla ehid oluyor. Kanuni,
Macaristan'da, Zigetvar nnde, Ouz neslinin azmini gsteriyordu. Kale kumandan
Ziryenin direnmesi Osmanl Hakan'nn metanetini kramyordu. Yetmi drt
yanda, Hurrem Sultan'n nazarlar karsnda zayf ve gsz ba een padiah,
dmann toplarna ve tfeklerine kar sarslmaz bir mukavemet gsteriyordu.
(50) Solakzde, s. 567

76
Bir gn, kale decei srada Sultan Sleyman'n lm btn vezirleri derinden
yaralanmt. Asker, hakanlarnn kaybndan habersiz, balarnda muzaffer bir
padiah bulunduuna emin, Zigetvar' kan ve ate iinde zapt ediyorlar, vatanlarna
mutlu ve sevinli dnerlerken, yolda Kanuni Sultan Sleyman'n lm haberini
alyorlard. O zaman orduda uzun bir inleme iitiliyor. Sultan Sleyman'n tabutu
etrafnda dua ve tekbir sesleri Tuna sahillerini nlatyordu. (974)
Sultan Sleyman, arka arkaya devam eden cinayetlerden sonra Hurrem Sultan'n
avucuna gmlyor, stanbul Saray'nda yeni bir sultann, Nurbanu'nun saltanat
balyordu.
NURBAN SULTAN
Nurbanu'nun kocas, mthi bir karklk sonunda tahta kmt. Yeni padiah,
Sultan Selim, krk drt yanda, orta boylu, kumral sakallyd. Aln ak, kalar ince,
gzleri el idi. Olu ehzade Murat, olduka yetimiti. Kz Esma Sultan sadrazam
Sokullu Mehmet Paa ile evlenmiti. Eski devrin adamlar henz hayattaydlar. Fakat
yeni padiah ile Sultan Sleyman arasnda byk bir fark vard: Tahta k gn
btn stanbul comutu. Sultan Selim halka zevklenmelerini ve neelenmelerini
emrediyor, zevk ve evk, yu n etmeye izin ve ruhsat verilmek kanunu kadm
olduunu sylyordu. Sokollu, padiahn bu isteine kar:lema-i din buna kail
olmaz diye engel olmak istiyor, fakat Mnaat's-Seltin mellifi Feridun Bey;
Hatr h'n tecelli camidir
Her ne kim grnse Hak ilhamdr
diye nne geiyordu. O gece btn istanbul zevk v
77
ahenk iinde oynuyor,khne bdevletler tvbekar iken iye saladir deyu badeye
sarlyor,devr-i Selimi hanide nare-i mestan ortal nlatyordu. (51) Her tarafta
badeler iiliyor, iki masalarnn nnde tahta k tarihleri drlyordu.Sultan
Selim vaktini ikiyle, nedimlerle geiriyordu. ounlukla airlerle dp kalkyor;
Muhabbet ahnn biz bende-i fermanyz cn
Gedy guyi akz, lemin sultanyz cn
Ademden gelmeden bezm-i vcude bade evvel demde
Lebin esrarnmn bizvela ve hayranyz cn
gibi iirler sylyorlard. Sarayda, rus dilberinin, Hurrem Sultan'n yerine, imdi bir
msev kz, Nurban Sultan saltanat sryordu. Mihrimah Sultan ile Esma Sultan
Nurbanu'ya yardmclk yapyorlard.
Saray eski ciddiyetini kaybetmiti. iekli odalarda zevkler ve henkler, aklar ve
kskanlklar hkm sryordu. Kadn nfuzu cazip tesirleriyle Sultan Selimin
sarho diman igal ediyor, geceler namelerle aklarla geiyordu. Osmanl
msikisinin tiz ve pr evk nameleri sarayn yaldzl tavanlarn nlatrken, ud'lar
inliyor, tanburlar feryad ediyordu. Badeler h sakler elinde dolup boalyor,
maskaralar tuhaf hareketleriyle Sultan Selim'in meclisi eriflerin neat ve srr ile
pr habur(52) ediyordu.Kanuni Sultan Sleyman devrinin ruhunu Sokullu'larla
Ebus Suudlar yaatyordu. Yemen zaferleri, Kbrs fetihleri gl serdarlarn ahsi
baarlarn tekil ediyordu. Dier taraftan Rstem Paa'nn hkmet idaresine ektii
fesat tohumlar gittike byyordu.
(51) Tarih-i Selniki, s. 83
(52) Peev c. I. s.111

Rvet alnmaya devam ediliyordu. Umur dde ve kr zmde ve ehl-i rz olan

atlar, nur-u didesiyle tahsili ve kemali marifet eyliyenler pmal-i devran (53)
oluyorlard.
Nurbanu Sultan sarayn ruhunu tekil ediyordu. Sultan Selim'in sekiz yl iinde be
ehzadesi dnyaya geliyor,iret ve elence devam ediyordu. nebaht felketi bile
kinci Selim'i yakaland sarholuk hastalndan uyandrmyordu. Sarayda,
Beikta't Yahya Efendinin torunu Hbbi Aie Hatun gibi musahabeleri, Kamer
Hatun gibi dayeler Sultan Selim'in ikiye olan eilimini kramyorlard. Sultan
Selim'in yerine Sokollu hkmeti idare ediyordu. Hurrem Sultann zevk dkn
ehzadesi gnden gne vcuddan dyordu. Bir gn ba doktor Mustafa elebi'yi
arm, nabzn gsterir:
nsan dostunu byle mi yoklar? diye serzenite bulunuyor, gzleri yaararak:
Hayat sresi az kald,efendi? diye zgn baklarn doktoruna dikiyordu. Birka
gn vcudu gsz dolayor, yeni yaplan hamam gezmeye gidiyor, mermerden
aya kayp yuvarlanyordu. Bu d, btn vcudunu sarsyordu. Aalar padiah
yatana gtryorlar, doktorlar topluyorlar, hi bir are bulamyorlard. Nurbanu
Sultan zgn ve perian, kocasnn etrafnda dolayor, birka gn iinde gen
padiahn ikiye kurban olduunu, gryordu.(982)
Nurbanu Sultan padiahn lmn kimseye haber vermemiti. Cesedini sarayn
buzluunda saklam, olunu Manisa'dan sratle davet ettirmiti. Sultan Murad'n
istanbul'a gelii frtnal bir gne rastlamt.Padiah
(53) Tarihi Selnik, s. 111

78 79
stanbul'a gelir gelmez Sokollu ile beraber hareme giriyor, uzun uzadya mzakereler
ediyordu. O gece, be masum ehzadenin, sarayn odalarnda annelerinin kucandan
feryad alnd, vahice boulduu grlyordu. Ertesi sabah Sultan Murad,
arkasnda mor bir atlas dlme, parlak bir ekilde tahta kyordu. K btn iddetini
gsteriyordu. Sarayn narlar plak dallaryla inliyor, Bb's-Saade nndeki
serviler arasnda byk bir kalabalk, beyaz bir kavuk yn ortasnda, kkl
bykl tabutlar grlyordu.Sarayn iki sra servileri altnda ulemann gr ve ar
sesleri matemli bir ekilde yanklanyordu. Ogn Sultan Selimin, daha sonra be
bedbaht ehzadenin tabutlar hznl bir ekilde saray kapsndan karlyordu.
nc Murad bu manzaray grmek istemiyordu. Babasnn tabutu orta kapya
doru ilerlerken, hareme doru kayor, saygdeer alimlerin tekbir sesleri
Ayasofya'ya doru uzaklayordu. gn sonra matem elbiseleri karlyor, Saray
yine eski neesine kavuuyordu. lenen, cinayetlerden, edilen feryatlardan kimse
mteessir olmuyordu. Nurbanu Sultan kz Esma Sultan'la beraber nc Murad'
nfuzu altna almak istiyor, gelini Safiye Sultan'n, Venedik'li Bafa'nn nfuzunu
krmaya alyordu.
Osmanl Devieti'ni ieriden kadnlar, dardan alimlerle vezirler idare ediyordu.
Saray topluluunu tekil eden kadnlar, bata nc Murad'n annesi Nurbanu
Sultan, daha sonra haseki Safiye Sultan, padiahn hemiresi ve Sokollu'nun Kars
Esma Sultan, teyzesi Mihrimah Sultan, hemiresi ve Piyle Paa'nn kars Gevher
Mluk Sultan, harem kethdas Canfeda Hatun, vekilhar Raziye kadn idi. Kira
isimli bir musev kadn da sarayn daryla olan ilikilerini temin ediyordu. Fakat
sarayda, kadnlar arasnda da birlik beraberlik yoktu. Valide Nurbanu Sultan, gelini
Safiye Sultan' bir trl ekemiyor, hkmet nfuzunu elinden karmak istemiyordu.
Bunun iin kz Esma Sultan, Canfeda ve Raziye kadnlarla birleiyor. Safiye Sultan'
olu nc Murad'n gznden drmek istiyordu.Nurbanu Sultan'n bu amacn
gerekletirmek iin bulduu are ok basitti; zellikle padiahn yaratlna,
emellerine uygundu: Nurbanu oluna daha gzel, daha vekr kzlar takdim etmek,
Murad' bu ekilde Safiye Sultan'dan soutmak istiyordu. nc Murad tahta
kncaya kadar Safiye Sultan'dan bakasn sevmemi, kimseye rabet etmemiti.
Safiye Sultan Venedik'li Bafo ailesine mensuptu. Babas Korfo'luydu. Dilber Bafa
Adriyatik'ten bir gemi ile geerken Osmanl korsanlarnn eline dm, gzellii ve
cazibesi takdir edilerek saraya takdim edilmiti. nc Murat ehzadelii
zamannda, Bafa ile evlenmi, Safiye Sultan gen ehzadeyi etkisi altna almt.
Dilber Venedik'li nc Murad' cazip hareketleriyle kendine balamt. Nurbanu
Sultan olunun bu eilimini anlamt. nc Murad'a durmadan cariyeler takdim
ediyor, Sultan Murad hi birine nem vermiyordu. Olunun Safiye Sultan'a bu kadar
ball Nurbanu'yu zdraba dryordu. Kskanlk kalbini kemiriyor, Safiye
Sultan'n sarayda nfuz ve kudret sahibi olmas kinci Selim'in hrsl karsn gsz
brakyordu.
Nihayet bir gn nc Murad kz kardeine misafir gitmi, Esma Sultan'la beraber
bahede dolayordu. Uzaktan, iekler arasndan, iki dilber cariyenin ortaya k
nc Murad'n nazar- dikkatini ekmiti. Bafa'nn vefal kocas bu cazip gzellere
derhal kaplmt, ikisini de yanna arm, biraz saz aldrmt. Esma Sultan,
cariyelerinin kardei zerinde hasl ettikleri tesirden ok memnun olmutu. kisini de
nc Murada hediye etmi, derhal padiah sarayna gndermiti. Fakatsaadetl
padiah dahi ra'bet-i tamam ile vasllarndan km almak zere edecek, tiri Murad el
vermemi ve navek maksudu niane irmemiti (54)

81
te o zaman Nurbanu Sultan'n siniri kabarm, intikam hisleri uyanmaya balamt.
Padiah iin iktidarszlk szkonusu deildi, valide Sultan olunun karakterini
biliyordu. Nihayet uzun uzun mzakere edilmi, bu byk felket muktezay sin ve
sal deil, bir cazunun mekru alidir diye karar verilmiti. Btn kusurlar Safiye
Sultan'a yklenmi, cariyeleri yakalanm, tavailer elinde ikenceler yaplmt.
Nihayet nikhl kadnlar getiriliyor, padiaha takdim ediliyor, ukde-i murad ber
muktezay fuad zlr zlmez saraya blk blk cariyeler geliyordu.
stanbul'da, cariye piyasasnda bolluk hasl oluyordu. O zamana kadar ikiyz altn
eden cariyelerin kymeti bin altna kyordu. O da yetmeyince dul kadnlara kadar
iltifat buyurulduu vaki oluyordu. Sultan Murad, lnceye, gsz kuvvetsiz
kalncaya kadar zevkine devam ediyordu. Btn kadnlar iinde Esma Suitan'n
takdim ettii cariyelerden biri nc Murad'n en ok iltifatn kazanmay
baaryordu. Bu cariye gzel deildi; Hayatn raks ve ive ile geirmi, cevval,
afte bir Macar kzyd.
(55)Safiye Suitan'n sihirleyici simas, iveli kzn ahenkli rakslar, cazip tavrlar
karsnda bir mddet kadar sner gibi oluyordu. Fakat Safiye Sultan gzelliiyle,
zeksyla btn desiselere hkim oluyor, kendisine dmanlk eden cariyeleri denize
attryor, Nurbanular, Mihrimahlar hile ve aytanl karsnda malup ediyordu. O
zaman Nurbanu Sultan, kendisine en ok ballk gsteren Canfeda kadnla babaa
kalyordu. Nurbanu'nun Canfeda kadna ok fazla gveni vard. Sarayda cariyeler
oalr oalmaz, Canfeda'y derhal eski saraydan getirmi, oluna tavsiye etmiti.
nc Murad Canfeda kadn sara-
(54) Peev, c. 2. s. 4
(55) Hmmer, c. 2. s. 201

82
yna kethda nasp etmiti. Ksa bir zaman iinde, Canfeda kadn padiahn gzeller
ordusunun bana gemi, sarayn btn ilerim byk bir faaliyetle idare etmi,
parlak zeksyla erkek ilerine bile el uzatmaya balamt.
Sarayda birbirinin nfuzunu krmaya alan kadnlar, nazllar, ahhbanlar gibi
hasekiler, bata nc Murad olmak zere, devlet adamlarn elde etmiler, btn
isteklerini yaptrmlard. Sarayn bu hey'etine karlk, harite kadn nfuzuyla
devlet ilerini idare eden ok nemli simalar vard. Balcalari;Hoca Saadettin, emsi
Paa, veyis Paa, Drs-Saade Aa's Gazanfer Aa, ve eyh ca idi.
Padiah orta boylu, beyaz, el gzl, kumral sakallyd. Yaratltan ok zayf,
kadnlara son derece dknd. Padiahn kadnlara ve zevke olan dknl
kadnlar saltanatna uygun bir ortam hazrlamt.ou zaman iirle urayordu
Visale va'cleler eyler
Murad'a ol gl-i ter
Yalanc gl gibi bir yn dilsitanm var.
tarznda beyitler sylyordu. Murad yaamann btn lezzetlerinden faydalanyordu.
Btn hayat ak, zevk, msik ve iir iinde geiyordu. Bazan sarayn gsterili
odalar tanbur nameleriyle nlyor, oyunlar ve rakslar devam ediyor, avu avu
altnlar serpiliyordu. Padiah zevk ve fkralardan holanyordu. Rivayete gre birgn
padiahn maskaras nuzurda grevini yapar. Padiah haddinden fazla gldrr.
Herkes dalaca srada, padiah maskaray uygun bir ihsanla mkfatlandrmak
ister. Maskara, padiahn yzne glerek bakar:
-Hnkrm, bugn altn istemem.Yz denek isterim, der.Padiah akn bir
ekilde sebebini sorar.Adam;
83
Hele ellisini vurun, ondan sonra soru sorun, der. Dayak atlmas ferman
buyurulur. Adama elli sopa vurulur. Sopalar tam elliyi bulunca, maskara:
Durun, bir ortam var. Ellisini de ona vurun, der.
Ortan kim?
diye sorulunca, maskara gayet zarif bir ekilde:
Hergn beni armaya gelen bostanc. Ne zaman in'am (padiah hediyesi) alp
gitsem:seni ben gtrdm, yars benimdir diye elimden alr. Bugn denein de
yarsnn onun olmas gerekmez mi? der.
nc Murad bu fkraya ok sevinir, maskarann ihsann oaltr, elli denek de
bostancya vurulur, bir daha byle hareket etmemesi kendisine sylenir.(56)
nc Murad btn hayatn bu ekilde geirirdi. kindiden sonra haremi hmayuna
gider, ite o zaman krktan fazla hasekinin eitli, cazip ve iveli hareketleri arasnda
kendini kaybederdi.
nc Murad bu hayattan son derece memnun olurdu. Padiahn zevk ve safa
iinde doan ocuklar yz otuza kadar kmt. Sarayda be yzden fazla cariye
padiah emrine mde idi. nc Murad hayatn bu gzeller arasnda geiriyor,
memleketin idaresini alimlere ve vezirlere brakyordu. Fakat bilginler arasnda tam
bir birlik yoktu. htiras ve rekabet frka oluturuyordu. eyhlislm Ebu's-Suud
Efendi gayr-i mer'i bir ekilde yayordu. Sokollu ile Reisi'l-Kttab Feridun Bey'e
kar, Hoca Saadettin ile emsi ve veyis paalar dmanca harekette kusur
etmiyorlard.Hoca Saadeddin nc Murad'n retmeni idi; efendilii ve
olgunluuyla tannr, ilmi ve eserleriyle bilinirdi. Daima Sokuilunun nefret ettii
Kazaskerleri tutar, bylece kendi de muhaliflerin zmresine girerdi.
(56) Peev, c. 2. s. 4 84

emsi Paa, kzl Ahmedlilerden, Osmanllara husumetle bilinen bir ailedendi.

Avdaki yeteneinden dolay Kanuni ve kinci Selim zamannda byk tevecchlere
sahip olmu, Osmanl hanedanna ilk defa rvet aldrmakla vnmt. veyis Paa
ise nc Murad'a ehzadelii zamannda intisap etmiti. Tahta kndan sonra
daima padiah Sokollu'nun aleyhine tevik etmi, Sokollu'nun nfuzunu krdrmaya
almt.Hatta Sokollu veyis Paa'nn alp rpma gibi hareketlerini aratrmak
istemi, bu teebbs hatt hmayunlarla engellenmiti. nc Murad' idare eden
bu zatlar, Sokollu aleyhine yle bir hava meydana getirmilerdi ki, Feridun Beyin
Mneats- Seltin en sekin bir eser olmak zere, padiaha takdim edilmi (982),
Fakat, endan mu'teber olmad mukabelesinde ikram olunmadndan ukalay
devran hayrette (57) kalmt.
Sarayn sekin simalarndan biri de eyh ca idi. nc Murad Manisa'da iken,
ca bahvanlk yapyordu. ehzade bir gece rya grr, Raziye kalfaya anlatr.
Meer Raziye Kalfa da ca'n rya tabir ettiini iitirmi Derhal eyh'e haber
gnderir, ryay tabir ettirir. ehzadeye saltanat mjdesi geleceini syler. ehzade
Murad bu mjdeden ok memnun olur. Bir sre sonra babasnn ldn haber
alnca, eyh'e sevincinden ne yapacan arr. Raziye kadn memnun, eyh'i bir
ok kere huzura getirir. ca gayet kurnaz, bir iki grte nc Murad'n ne kadar
saf, byle eylere ne kadar kolay inandn anlar. Artk istedii gibi atar tutar.
Saadet-l Padiahn bir vehile itimadna bais olur ki, kutb-u lem idiinde itibahi
kalmaz (58) Murad eyh'i stan-
(57)Hmmer,c. 2. s.250
(58)Selnik s. 294

85
bul'a da beraber getirir, kendisine kaneler ve saraylar ihsan eder. eyh de Padiah
eyhi diye hret bulur.eyh ca gayet akll,zevk ve safaya dknd. Sarayda
Raziye Kalfa'y elde etmi, Osmanl sarayn, stanbul halkn kendine balamt.
Halk, maddi mutluluklarn elde edilmesinden aciz, manevi yalanlarla teselli bulmaya
eilimli, gurup gurup eyh'e bavuruyor, servet ve sofasn oaltyordu.Padiah
eyh'i ksa bir zaman iinde baheler, mahzenler,kaykhaneler, meyhaneler ayor,
mallarn idareden aciz kalyor, halkn saflndan ve cahilliinden kazand
paralarla stanbul'un mtearif civanlar ve nazenin nigrlar zevk iinde hayatn,
geiriyordu. eyhin bu durumunu grenler nc Murad'a bavuruyorlar,
Hazretin zevkini karmak istiyorlard.eyh hazretleri filan bahesinde nigr-
sofasnda felekten km almaktadr. timad buyurulmazsa mutemed adamlar gnderip
tecesss buyurun diye padiaha rik'alar sunuyorlard. nc Murad eyh'ine son
derece itimat ediyor, bu ihbarlara nem vermiyordu. eyh ca ise vakarla saraya
geliyor, padiaha gelecekten, mutluluktan mjdeler veriyor, birer ikier flori'yi
cebine indirdikten sonra, zevk ve safasyla megul olmaya gidiyordu.Nurbnu ile
Safiye Sultan sarayda birbirinin nfuzunu krmakla megulken, darda heyet ve
vkel arasndaki ihtilaf da mthi bir cinayetle neticeleniyordu. Sokullu Mehmed
Paa, ikindi divannda hanerle ldrlyordu. nc Murad ile adamlar bu
baarlardan memnun oluyorlar, Artk Sokollu'nunda nfuzundan bsbtn
kurtuluyorlard.Bu tarihten itibaren sadaret mevkiini, Ahmed, Sinan, Siyavu ve
Ferhad Paalar be sene sreyle biribirini takiben igal ediyorlard. yleki nc
Murad yirmi yl devam eden saltanat esnasnda on bir defa sadrazam deiiyordu.
Sokollu'nun lmnden sonra, Feridun Bey

86
tekrar nianc olmu, Rstem Paa'nn kz Aye Sultan otuzbe bin altn nikhla
kendisine nikhlanmt.O yl elencelerle gemiti. Safiye Sultan'n ehzadesi
Mehmed Sultan'n snnet dn stanbul halkn haftalarca megul etmiti.
Mslman ve Hristiyan btn hkmetlerden eliler gelmi, At Meydan'nda brahim
Paa Saray'nn n alglar ve oyunlarla nlamt. Elli iki gn devam eden bu
dnde, iki, zevk sefa devam ediyor, Sarho yenierilerin padiahn kknn
nnde, ykldklar grlyordu. Halk, evk ve nee iinde elenirken, Hoca
Saadettin ile Bostanzdeler, Civizade ile eyh ca'lar bir trl menfaatlerini
badatramyorlar, rekabetler ve hasedleriyle bu gsterili dnde neeyi
karyorlard.
Safiye Sultan, onalt yanda, Osmanl tahtna namzed olan olu ehzade Mehmed'in
mrvvetine seviniyor, bir yl sonra kayn validesi Nurbanu Sultan'n lm onu
bsbtn serbest brakyordu.(59) Nurbanu Sultan Yenikap Saray'nda lm,
nc Murad annesini gzyalaryla uurlamt.
Nurbnu'nun lm Safiye Sultan'n mutluluunun balangc olmutu. Safiye Sultan
olu ehzade Mehmed'i gzel cariyelerle Manisa'ya gnderiyor, kendi, sarayda
Raziye Kalfa ve adamlar ile bamsz olarak saltanat sryordu. Safiye Sultan'n
eltisi Esma Sultan lohusa deinde lyor, elli gnlk masumu da annesini
izliyordu. Safiye Sultan bamszln temin ettikten sonra, vezirlerden dmanlarn
birer birer devirmeye alyordu. Ezcmle Siyavu Paa, Nurbanu'nun en nafiz
gzdelerindendi. Nurbanu'nun kzyle evlenmi, valide sultan yaad srece, haseki
Safiye Sultan'n dmanlklarda kar koymutu
(59)Nurbn Sultan skdar'da Valde-i atik camiini yaptrmtr.Ayasofya'da
II.Selim trbesinde gmldr.

87
Safiye Sultan nc Murad'a devaml Siyavu aleyhine iftiralarda bulunuyor Valide
Nurbnu Sultanla beraber kendi olunu tahta karmak dncesinde olduklarn
sylyordu.(60)Bylece Safiye Sultan ile Nurbnu arasndaki dmanlk artm,
nc Murad bu anlamazla ok zlmt. Hatta annesi dizanteriden ani bir
ekilde ld zaman, Safiye Sultan ile olu ehzade Mehmed tarafndan
zehirlendiini sanmt.imdi artrk bu phelere ve desiselere de meydan kalmamt.
Safiye Sultan ile padiah hayatta bulunan kzkardeleri vezirleri istedikleri gibi idare
ediyorlard. Emekli askerlere verilen tmarlar kendilerine yamaklk olarak tevcih
ettirmeye alyorlard.Saray kadnlar saltanat nfuzuyla beraber ordunun
tahsislerine de tecavz ediyorlard. nc Murad btn olan bitenlerden tamamen
habersizdi.Dedelerinin kumandanlk adetini terk etmi, saraynda Safiye Sultan'lar,
ah Hban kadnlarla (61) yayor, dnlerle elencelerle vakit geiriyordu. Safiye
Sultan sarayn yegne hakimesi idi.Canfeda kalfa ile Raziye hatun yahudi Kira
sarayda en ziyade nfuz sahibi olanlard. Sultanlarn her biri kocalarn en byk
rtbelere karyorlar, dul olanlar vezirlerden istediklerini semekte kusur
etmiyorlard.
Sultanlardan Sokollu'nun dul kars Esma Sultan, Piyale'nin dul kars Gevher Sultan,
Siyavu Paa'nn kars Fatma Sultan, Safiye Sultan'n nfuzuyla btn emellerine
nail oluyorlard. Esma Sultan ksa boylu, irkin ve ok zekiydi. Sokollu'nun
lmnden sonra zdemirolu'nu kendine ekmeye alm, mahbublar elinden
badeler n etmeyi tercih eden ihtiyar veziri cezbetmeyi ba-
(60) Hmmer, c. 2. s. 235
(61)ah Huban Kadnn Kasmpaa'da Saray ve Yeni Bahe'de trbesi vardr.
Her ikisi de Mimar Sinan tarafndan yaplmtr.

88
aramaynca, Budin Beylerbeyi Kalaylkoz Ali Paa'ya, Gevher Suitan da nc
vezir Boyal Mehmed Paa'ya varmt. ki sultan nfuzlarndan bilistifade, oullarn
byk mevkilere geirmilerdi. Sokollu'nun olu Halep valiliine, Piyale'nin olu
Kilis sancak Beyliine tayin edilmiti.(62)
Bu srada nc Murad btn nfuzu Safiye Sultan'a brakmt. Kendi, annesiyle
kzkardeinin takdim ettikleri iki haseki ile megul oluyor, arka arkaya ehzadeler
dnyaya getiriyordu. Gndz, skdar Saray'nn bahesinde, gller ve iekler
arasnda vakit geiriyor,gece fiekler attrmaktan holanyordu. Devlet erkn sarayda
eleniyorlar, fakat darda, kyafet ve ahlk zabtalnda kusur etmiyorlard.Halk
arasnda sarayn zevk ve safasn taklid etmek isteyen kadnlar
sryorlar,Ermenilerin ve Yahudilerin kyafetlerini deitiriyorlard.
Safiye Sultan'n kz Aye Sultan',brahim Paa almt.Safiye Sultan bu dne ok
nem vermiti. Dn eski sarayda olmu, yalnz Kl Ali Paann gnderdii duvak
ve cibinlik elli bin altn tahmin edilmiti.
Sultan'n nikh yzbin altna kmt. Hoca Sadettin Efendi bunu bir cemile
olmak zere yapmt. Gelin sultan, eski saraydan At Meydan'na, brahim Paa
Saray'na gelecekti. Ogn devlet erkn brahim Paa'nn sarayna toplanyor,
avularn alk sesi gklere kyordu. erbetler iiliyor, sazlar ve nameler ak ve
evk erbabn vecde getiriyordu. le yemeinden sonra Kur'nlar okunuyor,
ikindiden nce devlet erkn divan elbiseleriyle, Eski Saray'a gelin almaya gidiyordu.
Aye Sultan'n gelin alay ok tantanal olmutu. En nde sadrazam Siyavu Paa,
arkada on ikier zira yksekliinde mcevherlerle ssl gmten yaplm aa,
daha sonra, sul-
(62) Hmmer, c.2.s.237

89
tanlara mahsus krmz atlas cibinlik iinde gelin sultan nazl nazl geliyordu.
stanbul halk sokaklara dklm, etrafa serpilen il akalar kapyorlard.stanbul
hanmlar dnlerle ve sefirleri seyretmekle megul oluyorlard. ran'dan sefir
geldike, sokaklar akn akn hanmlarla doluyordu. O yl Haydar Mirzc'nn gelii de
ortal ayaa kaldrmt.stanbul'da, Pertev Paa Saray'nda haftalarca hazrlk
grlmt.Haydar Mirza skdar'dan kadrgalarla akama doru stanbul'a
gemiti. Btn hanmlar gece yarlarna kadar sokakiarda ve dkkanlarda Mirza'nn
geliini seyretmiler, bir oklar geceyi sokaklarda, ahbablarnn evlerinde geirmeye
mecbur olmulard. (63)
nc Murad Haydar Mirza'y anl ve erefli bir ekilde kabul ediyor,saraynn
btn ziynet ve debdebesini gsteriyordu. Sinan Paa dier vezirlerden stn olmak
iin Padiah'n gzne girmeye alyor, Ahrkaps civarna, Mimar Davut Aa'ya
ncili Kk bina ettiriyordu. ncili Kk'n ipek hallar, demeleri, ssl top
avizeleri, glleri ve aalar nc Murad'n neesini arttryordu.
Safiye Sultan sarayda hakimiyeti elde ettikten sonra padiahn zevk ve sofasna
karmaz olmutu. zellikle Siyavu Paa'nn kars Fatma Sultan da, Esma Sultan
gibi zamansz bir kz ocuu dourmak yznden lm, Saray tamamen Safiye
Sultan ile kethda kadnlarn eline kalmt. Raziye kadn, Safiye Sultan'n
srdayd.Kethda kadnn nfuzundan kardei Diyarbakr Beylerbeyi Deli ibrahim
Paa bile istifade ediyor, ehzade Civarnda, Peri Pker evlerinde yapmadk zulm
brakmyordu. (64)
(63) Selniki, s.262
(64)Peev, c.2. s.9

90
Safiye Sultan'n nfuzu sadece i siyasette deil, d siyasette de geerliydi. Gzel
Venedik'li, msevi Kira vastasyla sefaretlerle mnasebet kuruyor, zellikle Venedik
hkmetini savunmak hususunda gayret gsteriyordu: O sralarda Ramazan Paa
Trablus'ta bir yenieri isyan sonuncunda ldrlmt. Kars, 800.000 duka servet,
drtyz esir, krk kadar cariye ile stanbul'a doru geliyordu. Kadn, Zanta'da gerekli
saygy grm, hediyeler alm, stanbul'a doru yola kmt. Kefelonya'ya gelince
Venedik korsanlarnn tecavzne uramt. Korsanlar rz ve namusa tecavz
etmiler,cinayetler ilemilerdi. O kadar ki krk bakir ikizi vahice perian etmiler,
memelerini kesmiler, hepsini denize atmlard. (65)
Bu vahet stanbul'da derin bir husumet uyandrmt, ite o zaman Safiye Sultan
derhal mdahele etmi, Venedik sefirinin hapsedilmesine engel olmu, Hasan a-
vu'u tehdit edici szler tayan fermanlarla Venedk'e gndermiti.Safiye Sultan
Osmanllarn Venedik'e sava iln etmelerine engel olmutu. Bununla beraber
ikyetleri hakl bulunmu,korsanlarn kaptan idam edilmi, zaptedilen eya ve
esirler geri verilmiti.Yalnz krk talihsiz cariyenin can ve namusu tazmin
edilememiti.Safiye Sultan siyasi ilere mdahelelerde kusur etmiyordu. Eflak
Beyi'ni koruyan Fransa sefirine yardmda bulunmas iin Katerin Duma Dii'den
mektuplar alyor, fakat tavassutunu en ok Venedik hkmetini himayede
gsteriyordu. Safiye Sultan korsanlar meselesinden sonra, Venedik'i bir de Uskoklar
olaynda tutmutu. Bu sefer de Osmanllarla Venedikliler arasnda sava kmasna
ramak -kalrnt. Uskoklar, Kanuni zamannda, Dalmaya sahilinde, firarilerden ve
eitli kavimlerden mrekkep olduklar halde, Kilis kalesini elde etmilerdi. Burada
kuv-
(65) Selniki, s. 147

91
vet kazanr kazanmaz, Avusturya'llarn himayesine gvenerek, Venediklileri de,
Osmanllar da rahatsz etmekten geri durmuyorlard. nc Murad bu
tecavzlerden ylmt. Korsanlarn tarafn en ok tutan Avusturya mparatoruyla
Venedik doj'una gnderdii ikyetlerin neticesiz kaldn grm, nihayet savaa
karar vermiti. Venedik sefirleri savaa engel olmaya almlard. Safiye Sultan bu
meselede de nfuzunu gstermiti. Kadife almak iin Venedik'e giden avular
vastasyla Doj'dan mektuplar ve hediyeler alm, bilmukabele mektuplar yazarak
teekkr etmi, neticede savan yalnz Avusturya'ya kar iln edilmesini baarmt.
(66)nc Murad kadnlara olan dknlyle Safiye Sultan da siyasete olan
dknlyle Osmanl Devletinin nizamn bozmulard. darenin banda bulunan
zdemirolu Osman Paa'lar bile bu intizamszla itirak etmilerdi. Osman Paa
Sipahi Zadelerin gayrine zeamet tevcih ettiriyor, saray kadnlar arzu ettiklerine
zenbil tmarlar ihsan ediyordu. Sarayda bu eit tmarlardan yirmi kadarn eJde
etmi gzdeler grlyordu. Savalarda Osmanlln namusu iin btn
kahramanlklarn ortaya koyan kimselere verilecek tmarlarn saray dilsizlerine,
harem engilerine verildii grlyordu. Kiptiler zeametleri, mseviler saray
nfuzunu elde ediyorlard. Kadnlara devaml olarak yamaklklar balanyor,
rvetler devam ediyordu. Valiler zulmle, yamayla mal toplamaya bakyorlard.
Bu hakszlklar yznden devletin en muntazam tekilat, ordu bile bozulmaya yz
tutuyor, Osmanlln yegne savunma silah da kullanlamyacak bir duruma
gryordu.
Ordu bu halde olduu gibi, devlet erkn arasnda da ekememeziikler eksik
olmuyordu. air Bak ile eyhl-
(66)Hmmer, c.2. s.268

92
slm Bostanzde birbirini ekemiyorlar, birbirlerini drmek iin en basit
vastalara tenezzl ediyorlard. (67) Siyavu Paa'nn sadaretinde yenieriler eksik
ulufe almak istemiyorlar, Dvan- Hmayun'a hcum ediyorlard. Kendilerine tam
ulufe verildii halde, yine Defterdar'n ban istiyorlar, etrafa talar yadryorlard.
Kazaskerler ve vezirler ta yamurundan kendilerini kurtaramyoriard.syan gittike
geliiyordu. Defterdarn sadaretten olmas bile yenierilerin fkesini
yattramyordu. Padiah akna hali meyhanelerinde kadeh kaldrmaya cesaret
eden yenieriler, azgn ve kkremi kimseyi dinlemiyorlard. Kubbealt nlerinde
etraf velveleye veren sesler ortasnda. Kazasker Bostanzde'nin krss
ykseliyordu:
Bu Divan yezid Divan mdr ki, bunda l-i Resuli ban koparp yere yuvarlamak
isterler. Bu ne bi mana (szdr? Sabr olunsun. Grelim neye mncer olur.
Sarayn isyan darya da yansmt. Yayabalar, yenieri avular arlar
dolayorlard. Halk akn akn sahraya doluyorlard. Bu srada ni bir ses ortal
karmakark etmiti:
Bre Urun!
Bu ses azdan aza sratli bir ekilde dolamt.Alar odunlar kapyorlar, akle
sipahilerin zerine indiriyorlard. Yenieri kabadaylar sopayla, odunla
tepeleniyorlard. Naalar Marmara'ya dklyor, bu ani frtnadan sonra geici bir
sessizlik kendini gsteriyordu. Sadrazam Siyavu Paa bu parlak baarsna
mkfeten azlediliyordu. Dmanlar.
Vezir-i marn ileyh'in sadareti eyyamnda iki defa Divan-i Hmayun'a askerin
hcumu tesir-i kab midir, mahasl- zatnda uur yoktur.Demiler, mhr- erifi
Sinan Paa'ya verdirmilerdi.nc Murad btn bu oyunlara alet oluyordu.
(67) Nama, c. 4. s.68

93
Kadnlar arasnda vcudunu perian eden padiah, maneviyata da inanyor, ecdadnn
yapt gibi camiler ve medreseler yaptrmaktan geri kalmyordu.
nc Murad en ok yoran kadnlard. Safiye Sultan, saltanattan baka hi bir eyi
nazar- itibare almyordu. nc Murad ise, ar zevk dknlnden dolay
yorgun, doktorlara bavuruyor, hastalna kesin ifa bulamyordu. Haylinde kadn
simalar olduu halde, Sinan Paa kkne, Marmara'nn gneli sahillerine
ekiliyor, hanendelerle, arklarla mr sryordu.Yine birgn, Sinan Paa kknde
eleniyordu. Vcudunun rahatszl kendisini hayattan mitsiz ediyordu. Elemli ve
kederliydi. arklarn bile dertli olanlarn tercih ediyordu. Hatta hanendelerden;
Bmarm, ey ecel bu gece benle, canm al.
arksn istemiti. O srada Msr'dan gelen kadrgalar saray toplarla selamlyorlar,
enlikler yapyorlard. Toplarn grltleri etraf sarsyor, camlar akr akr
dklyordu. nc Murad bu felketten rkmt. Camlarn dklmesini
hayatnn son gnlerine atfetmi, korku, esasen zayf den vcudunu sarsm,
sonunda bir ka gece iinde hayat terketmiti.
Safiye Sultan padiahn lmn kimseye sezdirmemiti. Sarayda nc Murad'n
cenazesi yatarken, Manisa'dan olu ehzade Mehmed'i getirtmi, bir iki hafta ortal
megul eylemiti.Safiye Sultan Dars Saade Aa'syla beraber bu felketi gizlemeye
muvaffak olmu, devlet erkn ancak bir iki gn sonra haber alabilmiti. Sarayda yeni
padiahn gelmesi beklenirken, darda hal-

94
kn birey sezmemesi iin zindandan idama mahkum tutuklular karlm, halk
korkutmak iin idam edilmilerdi.
Yeni Padiah, nc Mehmed, stanbul'a, annesi Safiye Sultan'n yanna gelir
gelmez, matem elbisesine brnyor, derhal biatler yerine getiriliyordu. nc
Mehmed babasnn cenaze namazn klar klmaz saraya gelmiti.O gece
kardelerinden on dokuz ehzadeyi, hi bir gnahlar olmad halde, annelerinin
kucandan aldrm, gaddarca bodurmutu.(68) Masum ehzadelere kar hi kimse
merhamet duymuyordu.iekli kadife elbiseleri, ufak atlas kabartma takkeieriyle
(69)nazl nazl byyen yavrucaklar birer birer boulurken, talihsiz annelerinin
gzyalar ve feryatlar katillerin merhamet damarlarm kabartmyordu. lerinde
ehzade Mustafa gibi yetimi, iir kabiliyetine sahip genler de vard.
Islh- nizam- lem dncesiyle yaplan bu cinayet, yksek ruhlu Orhan'n
torunlar iin insanlk ve medeniyet adna leke tekil ediyordu. Tahta kan
padiahlar kendilerine rakip brakmamak iin z kardelerini ldrtyorlar, masum
ehzadeleri bodurtuyorlard.Bu cinayetlere vey analarn, vey kardelerin de etkisi
oluyordu.Gereinde ana baba bir kardelerini ldren padiahlar, yzlerini
grmedikleri, tanmadklar, bilmedikleri vey kardelerini ldrmekte glk
ekmiyorlard.Genellikle, vey ona dmanl, ortaklk rekabeti de sarayda
entrikalarn ve cinayetlern devam etmesine sebep oluyordu. Saltanat hrs ve
kskanlk, sonunda kana dnyordu. Hanedan erkn birbirini boarak, ldrerek
saltanata geiyor, her tahta kn masum ve gnahsz kurbanlar grlyordu.
(68) Ol gece on dokuz ehzade-i bignah valideleri kucandan havah ve na
havah ekilip rahmet- rahmana ulatrld.Peev c.2.s. 164 Naima c.1. s.108
(69) Bu elbiseler ve takkeler Evkaf- slmye mzesindedr.

95
ehzadeler lme mahkm, dar ve karanlk bir dairede bytlyorlard. Geri
yaldzl odalarda kendilerine ilk bilgiler retiliyor, snrl bir sahada gezip
dolamalarna izin veriliyordu; fakat eski terbiye tarz tamamen terkedilmiti.
Hurrem Sultan'n lmnden, Selim ile Bayezid'in saltanat mcadelelerinden sonra
konulan bu usl, Osmanl padiahlarnn fikren, kltr bakmndan tecrbe kazanp
ilerlemelerine engel tekil ediyordu. Eskiden bir ehzade onbe, onalt yana gelir
gelmez, maiyyetine tecrbeli paalardan bir lala verilir, vilyetlerin idaresine
gnderilir, savalarda bulundurulur, veliahd sfatyla yetitirilirdi. Bylece memleket
idaresine, ordu evkine alan ehzade babasnn lmnde hereyi renmi,
tecrbeli bir durumda saltanat tahtna geerdi. ehzadeler kafese sokulduu tarihten
itibaren btn bunlar bozulmutu. Hapislik sresi gen dimalar eziyor, akli
dengelerini bozuyor, grgszlk kalbde korku ve tereddt hasl ediyordu. Bu
ekilde yetien padiahlar, hilekr, hrsl ve cahil vezirler elinde oyuncak oluyor,
memlekete faydadan ok zarar veriyordu. zellikle Birinci Ahmed'in lmnden
sonra, verasetin hanedan erknndan en byne intikali bu sakncalar
katmerlendirecekti. O zaman en ok tecrbe gren deil, hayatn mahbeste en ok
geiren, dnme melekesi, salk durumu en ok bozulan ehzade hkmdarlk
mevkiini igal edecek, dolaysyla Osmanl saltanatn ters ynde etkileyecekti.O
tarihten itibaren vezirler padiahlar ihtiraslarna alet edecekler, istedikleri rtbeleri
gasb eyleyeceler, istemedikleri kimseleri idam ettireceklerdi. Yalnz gen yata tahta
kan, hayatlarn kafes arkasnda ypratmayan padiahlarn, tahta klarndan sonra
grg ile durumlara vakf olduklar azimli ye kararl hareket ettikleri
grlecekti.Fakat evrenin rm, bozulmu, kt rneklerini onlar bile g bela
yeneceklerdi.Safiye Sultan sarayda yksek bir mevki igal ediyordu. Gelini, nc
Mehmed'in kars Handan Sultan'a hi nfuz brakmyordu. Venedik'li Bafa'nn
hasekilik vazifesi, imdi validelie dnmt. Safiye Sultan sarayda oluyla
beraber kalyor. nc Murad'n cariyelerinden olan kzlarn, hatta Canfeda
Kalfay da Eski Saray'a gnderiyordu. Bu srada nc Murad'n gebe
cariyelerinden on yedisi Marmara'ya atlmt.nc Mehmed'in tahta k kanl
ve feci olmutu. Saray evresine hkim zihniyet btn bu cinayetleri er', ve
dnyann dzelmesi dncesine yklyor, yalnz bir ksm kimseler bu
cinayetlerden nefret ediyordu. nc Murad'n kzlar birer birer evlendiriliyor,
bazlar Topal Mehmed Aa gibi, kapcbalar'a veriliyordu. (70) Canfeda kadnn
Yedikule'de tutuklu kardei brahim de bu srada idam edilmiti. Safiye Sultan bu
kanl ilerden sonra, Raziye kadn ve yahudi Kira ile devletin siyasetini idare
etmekten geri durmuyordu. Validelik Safiye Sultan'n nfuzunu bir kat daha
arttryordu. Venedik'li Bafa'nn olu ile kulland kimseler;Hoca Saadettin, Sinan
Paa, Ferhad Paa, alezade ve Yemii Hasan Paa idi. Hkmeti grnte idare
eden bu zatlard; gerekte, Safiye Sultan'n tasvibini almadan bir ey yapamyorlar-
d. Safiye Sultan Canfeda kadn saraydan kartm, fakat Eski Saray'da yine bir
greve getirmiti. Nurbnu'nun lmnden nce olu nc Murad'a tavsiye ettii
bu zeki Kadn, bir zamanlar sarayn btn ilerini zerine almt. Dars Saade Aa's
Gazanfer Aa bile padiaha szn geiremedii zamanlar Canfeda kadna
bavuruyor, amacn bu ekilde gerekletiriyordu. Kardei Deli brahim Paann
ldrlmesinde Canfeda Kadn'n da rzas vard. Canfeda Kadn sarayn olduka
faziletli simalarndand.
(70)Peev,c.2.s.5

97
stanbul'da bir mescid, Sarahaneba'nda bir sebii, Akbaba'da bir cami
yaptrmt.Babaeski'de ve daha birok kasabalarda hayr eserleri vard. nc
Mehmed'in tahta knda,Eski Saray'a gittii zaman, kendisine yetecek kadar tayin,
yevmiye yz ake balanmt.Bu defaki grevi de saraydan kan cariyeleri uygun
kimselerle evlendirmekti.Safiye Sultan, emektar kethdasn unutmuyordu. Bir sre
sonra yevmiyesine yz ake kadar zam yaptrm, senelik tayinat iki misline
karlmt. (71)
nc Mehmed annesinin sznden kmyordu.Babas gibi araba, zevk ve safaya
dkn deildi. Dine son derece riayet ediyor, Hz. Peygamber'in ad anldka sayg
gstermek iin ayaa kalkyordu.nc Mehmet bahadrlklardan holanmazd.
Kendi, validesinin vesayetine tabi, savaa gitmekten nefret eder, korkar, vezirlerin
desiselerine alet olmaktan kurtulamazd.
nc Mehmed'in en nfuz sahibi adam Hoca Saadettin idi. Tahta knda
muallim-i Sultani olan bu zat bilgin, fakat hrsl birisiydi. Bununla beraber eski
Osmanl hisleri, ecaat ve devlet gayreti yine en ok Hoca Saadettin'de grlyordu.
(72) Tc't Tevarih yazar btn nfuzunu valide Sultan sayesinde devam
ettiriyordu. Zaten btn devlet adamlar ayn kaynaktan kuvvet alyorlard. Safiye
Sultan'n saltanata ve paraya olan dknl devlet adamlarnn birbirlerini
ekememezliiyle karyor, memleket iin byk bir felket meydana getiriyordu.
Hoca Saadettin'in yegane hasm eyhl-slm Bostan Zade idi. Onunla da nc
Murad'n cenaze namazn kldrmak erefini paylaamamak yznden bozumutu.
Fakat ara-
(71)Sahaif'l Ahbar, c. 3. s. 576
(72)Kars Fatma Hatun bir mescid yaptrm, daha sonra bu mescidin yerine
Sultan I. Mahmut tarafndan Nr-u Osmani,camii balanm, tamamlanmasna
Sultan nc Osman muvaffak olmutur.

98
da - srada eyhl slm'dan intikam alyor, Sinan Paa ile Ferhad Paa'nn
rekabetlerine alet olmaktan geri durmuyordu. Bu devam eden rekabetler sonucunda,
Sinan Paa'nn ihtiras galip geliyor, Ferhat Paa mthi hasmnn intikamndan
kurtulmak iin nkud ve cevahirden her nesi varsa valide Sultan hazretleri tarafna
ihda ediyordu. Safiye Sultan hediyeleri almakla beraber Ferhat Paa'y kurtarmak
iin hi bir teebbsde bulunmuyordu.Sinan Paa ile stanbul Kaymakam' Damat
brahim Paa'nn hilesi Ferhat Paa'nn ldrlmesini temin ediyor, Sadaret Sinan
Paa'ya veriliyordu. Sinan Paa'nn hrs ve inad Rumeli aknclarn dman ayaklar
altnda perian ediyor, bu felket zerine sadaret Ll Mehmed Paa'ya veriliyordu.
brahim Paa ise mhri erife sahip olmay mit ederken, Ferhat Paa'nn
ldrlmesinde parma olduu iin uzaklatrlyordu. Fakat Ll Mehmed Paa'nn
lmyle Sinan Paa'nn tekrar sadarete gelmesi iki dost arasnda ayrlk
douruyordu. Sinan Paa ile brahim Paa Divan'da, Padiah huzurunda durmadan
birbirlerine hakaret ediyorlard. Birgn Sinan Paa bsbtn kprmt.ki vezir
huzurda bulunduklar srada, Sinan Paa kendini tutamam padiah karsnda
cesaretini gstermek istemiti. Sinan Paa gzlerini am, dmanna fkeli fkeli
baktktan sonra :
Benim iin padiaha i yapamaz hale gelmi demiler. Eer bu sz syleyen
brahim Paa ise, gelsin, kend ile srklaalm, mzrak oynayalm, demi. brahim
Paa'nn eteinden yapp ekmeye balamt.
Safiye Sultan vezirlerin bu trl ihtiraslarn hep kendi menfaatine gre idare etmiti.
Bafa, bazan Hoca Saadettin Efendi'nin tarafn tutar, Mevkisinden alnan stanbul
Kadsn tayin etmek iin gereinde Saadettin efendinin de hatrn nazar- itibare
almazd. (73) ou zaman
(73)Nama.c.1. s.145
99
mehd-i ulyay saltanat, sadf- derhilfet, vaiide sultan hazretleri nin efaati nc
Mehmed'i bile susmaya mecbur ederdi.
Sinan Paa'nn lm zerine vezarete Damad brahim Paa gemiti. Fakat Eri
seferinin sonucu, vezirler arasnda bir kskanla yol amt. ale Zade, savata
ilk kaan kendi olduu halde, Hoca Saadettin ile Gazanfer Aa'nn yardmyla,
sadareti elde etmiti. O zaman devlet erkn bir tarafta Hoca Saadettin ile al Zade
ve Gazanfer Aa, dier tarafta brahim Paa ile air Bak olmak zere, iki frkaya
ayrlmt. Sinan Paa yaratlndaki hainlik yznden azledildii zaman Hoca
Saadettin de birden bire dmt. brahim Paa tekrar sadarete geer gemez, Hoca
Efendi azledilmi, oullan bile memurluklarndan yoksun braklmt. air Bak
kendisini Meihat'a geirmediinden dolay Hoca'ya kin balamt. imdi brahim
Paa ile beraber o da Hoca'nn aleyhine alyor, nihayet srlmesine karar veriliyor,
Safiye Sul-tan'n araya girmesi Hoca Saadettin'i bu felketten kurtaryordu.
Vaiide Sultan, mdahelesini gittike arttrmt. brahim Paa, Valide Sultan'a
ballkta kusur ediyor, (74) Krm hanlar arasnda dmanlk karmak bahanesiyle
azlediliyor, Safiye Sultan Hadm Hasan Paa'y sadarete geirmek istiyordu.
Venedik'li Bafa, Paray grr grmez akrabal nazar-i itibare almyordu. Safiye
Sultan Hadm Hasan Paa ile grmt. Hasan Paa valide Sultan'a mebla
rizime ve hedeyay vafire vermeyi vad etmi.
(74)brahim Paa Vezri Azam olduktan sonra Valide Sultan hazretlerinin
tavaflarna ubudiyette taksir etmeye balad. Hasan Paa bu manay hssettii gibi
ntihaz- frsat edp marn ileyhaya malik olduu emval ve cevahiri bezi edp
vezarete talip oldu. Sahaif'l Ahbar c.3. s 595

100
Safiye Sultan da bu artla kendisini sadarete geirmeye raz olmutu. Bu sebepten
Hasan Paa mansplar satar, halktan rvet alr, btn bunlardan dolay ceza
greceini aklna bile getirmezdi. Ahaliden rvet aldka, kendisinin buna tenezzl
etmediini ima iin:
Sizden aldm mebla kime teslim ederim, bilir misiniz? diye paralar Valide
Sultan'a verdiini anlatr, ol aiiyye't-Tzzat elsrne-i nasa drp hetk-i perde-i
edep ederdi.
Hasan Paa, Gazanfer Aa ile daima ho geinirdi. Btn dncesi, Dars-Saade
Aa'sn ortadan kaldrmakt. Bir cuma, Ayasofya'da, nc Mehmed'in kulana
bu arzusunu fsldam, nc Mehmet bunun ahsi kine dayandn anlad iin
ses karmamt. Aradan epey zaman getikten sonra Hadm Hasan Paa'nn
husumetini Valide Sultan'a anlatm, Valide Sultan da Gazanfer Aa'ya syleyince,
Dars-Saade Aa's fkesinden sadrazamn btn mnasebetsizliklerini ortaya
dkmt. Gazanfer Aa, sadrazam drmek iin aleyhindeki iftiralarn tamamen
Valide Sultan'a anlatm;
-Hasan Paa aikre rvetler alup Valide Sultan hazretleri beni kasta kesmitir dey
iaat ve ifa ve saar ve kibare ve bayi ve gedaya istika etmekle sizi tehir edp
dillere drd. Bu ikyetten murad ekiyay avam banza drp kuli gulv
ettirmekle sizi huzuru padiahiden dr eylemektir ki, kendi umurunda mstakil ola.
Mukaddemce benim huni nahakkmi isale ettirmek ister ki, bu manay padiaha ifade
eder kimesne bulunmaya, demiti. Mesele gittike bymt. Valide Sultan fkeli
bir ekilde Hasan Paa'nn hareketini oluna ayor, parayla mansp alanlar
arlyor, Hasan Paa'nn szleri ahitlerle isbat ediliyordu. Nihayet bu mesele
Hoca Saadettin'in ykselmesine vesile oluyordu. Bu srada eyhl slm vefat
etmiti. Hasan Paa, Meihatn ya air Baki'ye, veya

101
Karaelebizde Mehmed Efendi'ye verilmesini teklif ediyor, fakat Safiye Sultan hi
birini kabul etmiyor. Hoca Saadettin Efendi'yi tekrar ikbal mevkiine getiriyordu. O
zaman Hoca Saadettin Gazanfer Aa ile beraber Sadrazamn Vacib'l 'katl
olduuna karar veriyordu. Bir gn, devlet erkn skdar'da Valide Sultan Camiinde
merasim icra ederken Hasan Paa arlyor, gece Yedikule'de feci bir ekilde
boduruluyordu.
Hoca Saadettin mhr- erifi yine brahim Paa'ya verdirmiyordu. Yeni vezir Cerrah
Mehmed Paa'nn sadaretinde, Hoca Efendi Valide Sultan'n murahhaslk sfatn
kazanyordu. (74)
Cerrah Mehmed Paa'nn Avusturya seferlerinde hi bir i grememesi azledilmesini
gerektirmiti. O srada vezirlie ve serdarla mnasip bir kimse vard; O da brahim
Paa artk Hoca Saadettin ile ho geinmekten baka are olmadin anlamt.
Vezirlii elde ettikten sonra serdarl da zerine alm, ordunun beslenmesi iin para
istemiti. nc Mehmed Enderun'dan para vermek istemiyordu. brahim Paa bu
zor durum karsnda Hoca Efendi'ye bavuruyor. Saadettin Efendi Valide Sultan'a
durumu bildiriyor, nihayet birgn huzurda, Safiye Sultan ile beraber nc
Mehmed'den para almay baaryordu. Valide Sultan'n nfuzu sava halinin
masraflarna kadar etkisini gsteriyordu.
Valide Sultan artk btn halk bezdirmiti. Yirmi sekiz seneden beri devletin
idaresini elinde tutan hrsl sultan, askerler arasnda da nefret edilir hale gelmiti.
Safiye Sultan bir trl paraya ve mala doymuyordu. Saltanat hrs gzn brmt.
Sadf-i der hilfetin en birinci vastas,
(75) Naima, c.1. s.193 O sene eri ba kz Aie Hatun, vakt-i hamiden ay
sonra, ikiz dorulmu, arkasndan on iki ocuk daha zuhur etmitir. ocuklarn
ikisi erkek, on ikisi kzd.

102
Kira denmekle maruf bir yahudiye-i acuze idi. Bu kadn (76) haremin yegne
rvet vastas idi. Hemen her eye karr, parayla memurluklar alrd. Sipahiler
sarayn bu mdahelesinden usanmlard. Birgn, btn sipahiler toplanmlar,
kadnlarn mdahalesine son verilmesini istiyorlar, Kira'nin ldrlmesini arzu
ediyorlard. Kaymakam Halil Paa, Kira'nn Safiye Sultan'la olan ilgisini biliyor,
Valide Sultan' gcendirmek istemiyordu. Sipahilerin tecavznden kurtarmak iin
Kira'nn evini bastryor, kadn oullaryla beraber konana alyordu. Fakat
sipahiler galeyan iindeydiler. Devlet ilerinin musevilerin elinde oyuncak durumuna
gelmesini istemiyorlar, II.Selim zamanndan beri Saray'a giren yahudi nfuzunu
krmak istiyorlard.Uzaktan Kira oullaryla beraber. Divanhane merdiveninden
karken bir trl sabredememilerdi. Ellerinde hanerler zerine hcum ediyorlar,
Kira ile iki olunu paralyorlar, bir olunu da Mslman ediyorlard. Sipahiler
bununla da kalmyorlar; Kira'nn elini ve kadnlk organn kesiyorlar, Kira'ya intisap
eden Devlet adamlarnn kaplarna mhlyorlard.Bu felket Valide Sultan'
yaralamt. Safiye Sultan, Kirann ldrlnden dolay eyhilislm ve Halil
Paa'y tevik thmetiyle itham ediyor, ikisini de azlettiriyordu. Kirann arkada
kalan mallar hkmet tarafndan el konulduu zaman, cevahir ve mallardan baka
halis ticaret meta yz yk akeye ulayordu. (77)
Sipahilerin isyan da Safiye Sultan'n nfuzunu kramamt.Btn devlet adamlar,
en zor zamanlarda Safiye Sultan'a bavuruyorlard. Bir sre sonra. Hoca Saadettinler,
ibrahim Paalar, Bakiler de birer birer vefat ediyorlar Sadaret mevkii Yemii
Hasanlarn eline kalyordu. brahim
(76)Ktip elebi, Fezleke, c.1.
(77)Nama, c.1. s.247

103
Paa'nn dul (kars Aie Sultan' drt bin altn nikhla alan Hasan Paa, cehaleti ve
inad yznden Macaristan'da felketler karyordu.stanbul'da herkes kadnlarn
mdahelesinden ikyet ediyordu. Sipahiler padiah ayak divanna davet ediyorlar,
Anadolu isyanlarn anlatyorlard. Ordu seferdeyken ekiya Anadolu'yu
yamalamt. Sekbanlar ve Levendler, Alaca atllar Erzurum ve Sivas taraflarn
perian ediyorlard. Nihayet bu isyan Kap Aa'si Gazanfer Aa ile Dars-Saade
Aa'snn idam ve Sunullah Efendi'nin meihate gelmesiyle sonulanmt.Padiah
saray aalarndan ikyet eden halk dinlemi, akabinde iki siyah ba sipahi saflar
nne yuvarlanmt.Ve ho bir glbank sedas ayyuka kt srada nc
Mehmed vakarl bir ekilde Haremi Hmayun'a doru dnp gitmiti.Valide Sultan
bu yenilgiye de zlmt. Yemii Hasan Paa sipahilerin isyann duyar duymaz,
orduyu Belgrad'da brakarak stanbul'a gelmi, yolda Safiye Sultan'n mektubunu
almt.Yemii ok dessas bir adamd. Sipahilerin isyannn kendi aleyhinde
olduunu biliyor, zellikle Sunullah Efendi'nin Meihat'e gemesi endielenmesine
sebep oluyordu. Yemii, gece yars saraya gelmi, geliini padiaha haber verdikten
sonra, Kazaskerlerle grm, eyhlslm'a selam gndermiti. Ertesi sabah,
eyhlslm'la grmek istemiti. Fakat o sabah Yemici'nin Avusturya
seferlerindeki inad yznden ordunun perianlna sebep olmas ileri srlm,
idamna fetva alnmt. stanbul Kaymakam Mahmud Paa, fetvay Kazaskerlere de
tasdik ettirmiti, Meselenin bu ekilde uzamas zerine, Yemii felketi haber alm,
derhal stanbul Kaymakam'nn aleyhine nc Mehmed'e bir tezkere yazdrmt.
Yemici'nin maksad sipahilere karlk yenierileri elde etmek, hemen o gece
Mahmud Paa'y ldrtmekti. Yemii, nc Mehmed'in o kadar gvenini

104
kazanmt ki, sipahilerin huzura gnderdikleri telhis ile imzal fetvay da padiahtan
almay baarmt.
Sipahiler saraydan hi bir cevap kmadn grnce, Yemici'nin sarayna gidip
ldrmeye karar vermilerdi. Yemii bu teebbs haber alnca, sarayna kapanm,
sipahileri mitsiz bir halde brakmt. Gece sipahiler dalr dalmaz kyafet
deitirerek Aakaps'na snmt. Yemiinin buraya snmas byk bir
baaryd. Yemii artk istedii gibi emrediyordu. Mft Sunullah Efendi'nin tayini
hakknda yenierilerin dilinden telhiz yazdryor, vezirlere ve bilginlere emirler
gnderiyor, hepsini Sleymaniye Camiine davet ediyordu. O gece btn
davetnameleri dattrm, kendi telhisini de saraya, nc Mehmed'e gndermiti.
Sabaha doru Sleymaniye avlusu Aalarla dolmutu. Bir taraftan ezanlar okunuyor,
dier taraftan devlet adamlar blk blk avluyu igal ediyordu. Yemii,
Aakaps'nn merdiveni zerinde, yenierilere Hatt- Hmayun okutuyordu. Bu
hatt'ta nc Mehmed yenierilerin sipahileri ezmek iin sadrazama yardmc
olmalarn istiyordu. Yemii esasen yenierilere talim etmiti. Hatt' Hmayun
okunduktan sonra mftnn ve Mahmud Paa'nn ldrlmesini istiyeceklerdi.
Gerekte Hatt- Hmayun dua sesleri arasnda bitmi, yenieriler kendilerine
bildirilen zatlarn idamn istemilerdi. Hatta sonunda Zorbalar sipahilerden talep
olunup teslim ederlerse febihe. Ve illa inad edip vermezler ise cmlesinin
haklarndan gelinmekle akdanncammz mukarrerdir. Ktal lzm gelrse vakitlerine
hazr olsunlar. Bizler hazr durmuuzdur demilerdi.
Yemii, bu baarlardan memnundu. Yenierilerin isteklerini byk bir sessizlik
iinde dinlemi, gya bir eyden haberi yokmu gibi:
-Ale r-Re'si vel ayn (Ba ve gz stne) diye ka-

105
labalktan ayrlm, tekrar Aakaps'na gelmiti. Burada sipahilerin ileri gelenleri
defter edilmilerdi. Yemii, kendisini korumak iin ortal birbirine katyordu.
Sipahilere de adamlar gnderip zorbalar stiyor, o srada saraydan telhisin cevab
gelir gelmez, bsbtn cesaret buluyordu. Geri Sunuilah Efendi azledilmi, Meihat
Ebu'l Meyamin Mustafa Efendi'ye verilmiti. Sadrazam neeli ve sevinli,
yanbanda duran Anadolu Kazaskeri'ne:
Padiah- lempenah hazretleri mansb- fetvay size tevcih buyurdular demiti,
fakat Mustafa Efendi bu tevcihi kendisine zannetmemiti. Yemii derhal yerinden
frlam, hazrete fermanrn hkmlerini anlattktan sonra, kucaklam, kolundan
tutarak vezirlerin st tarafna geirmi, etraftakilere de el pmek iin iaret etmiti.
Yemii, hayatn kurtarmak iin her trl fedakrl gze alyordu. imdi, btn
isteklerine kavumutu. eyhi slmlk makamna istediini geirdikten sonra,
Yemii iin tesi kolayd.Devletin ruhu fetva ki Bir fetva her trl zaferi
kolaylatryordu.Yemii, artk tavrn bozmuyor, mfti Efendi hazretlerinden birey
soruyordu :
Defter olunan zorba, ekiyasn teslimden imtina ve bai ve inad zere itima edp
itaat-i emr-i padiah ettirmyen zmre-i sipah hakknda ne buyurursuz, er'an ne
lzm gelir?
eyhl-slam hi tereddd etmemiti. Bunun cevab ok sade idi:
Emr-i Sultan- slm'a itaat etmemekle cmlesi bai olurlar. Ktal ile cemiyetleri
tefrik ve defterleri temizik lzm gelir.
Artk Yemii'nin emirleri sratle sralanyordu Blk kethdalarn sipahilere
gnderiyor, mftinin Rodos'a srlmesini emrediyordu. Sunullah Efendi bu srada
oktan karar vermiti.stanbul kaplar kapanyor, darphane civarnda kanl
arpmalar meydana geliyordu.

106
Yemii ertesi gn enlikler yaptryor, sipahilerden ele geenleri birer birer idam
ediyordu. Bu srada yeni eyhlislm' da vaktiyle sipahilerle ortak hareket etmi
olduunu haber alyordu.Yemici'nin baars geiciydi. Bu tarihten itibaren
sipahilerle yenieriler arasna dmanlk girmiti. ki taraf frsat dtke birbirini
eziyordu. Yemii ise Safiye Sultan'n himayesine, padiahn iltifatna gveniyor,
gittike istibdadn artryordu. Sevmedii kimseleri gece yars boduruyordu. Ertesi
gn Divan'a gidiyor, arz'dan rkar kmaz bir iaret ediyor, Trnak Hasan Paay
Bbs Sade altna ktryor, acmaszca boynunu vurduruyordu. Yemici'nin
diktatrl ekilmez bir duruma gelmiti. Emrine itaat etmeyenleri ldrtyor,
beceriksizliinden sz edenleri, sadarete namzet olanlar ortadan kaldrmaya
alyordu. nc Mehmed'den idam fermanlar alamaynca, haftalarca Divan'a
uramyordu. Yemici'nin gururu o kadar artmt ki, kendisini en ok tutanlarla,
Raziye Hatun Zadelerle de bozumutu. Yemici'yi mevkiinde tutan Valide
Sultan'd.Dmanlar, Raziye Hatun ile Dars-Saade Aa's vastasyla, Yemici'nin
zulmlerinden sz ediyorlar, mehd-i uly-y ismet-i destghn kalbini Yemici'den
almaya gayret ediyorlard. Yemici'nin dmanlar Safiye Sultan kendisinden
soutmak iin gzel bir iftira uydurmulard:Yemici'nin maksad Valide Sultan'
saraydan karmaktr. Bunun iin de btn yenierilerle anlamtr
Hatta Safiye Sultan' ikna etmek iin ahitler getiriyorlar, yemin ettiriyorlard.
Nihayet Valide Sultan bu szlere inanm, Yemici'nin ldrlmesine raz olmutu.
Yemii artk bir daha nc Mehmed'in yanna yaklaamamt. Btn saray
erkn Yemici'yi padiahtan uzakta bulunduruyorlar, arada srada aleyhinde
bulunmaktan geri katmyorlard. Yemii gzden dtn anlam, Valide Sultan'a
bir ikyetname yazdrmaya karar vermiti.

107
Birgn bu hazrlklarla megulken;
Hatt Hmayundur, diye eline bir kt sunulunca Yemii Paa meseleyi
anlamt.
Yemici'nin yenierileri kkrtmasndan netice alnamamt.Mhr- Hmayun
Yavuz Ali Paa'ya verilmi. Yemii Hasan Paa tavailer ve bostanclarn elinde
ldrlmt.Safiye Sultan Valide sfatyla, her istediini yaptrmaya balamt.
Canfeda Hatun oktan lmt. Sarayda Raziye kadnn nfuzu hkm sryor,
damad Mehmed Efendi Rumeli KazaSkerlii'ne sahip oluyordu. (78) Halk kadnlar
saltanatnn zararlarndan rahatsz oluyordu. Saraya bal olanlar ykseliyordu. Btn
bunlar herkes biliyordu: Saray nfuzuyla ykselenler felaketle karslatfk-a halk
seviniyordu. Raziye kadnn lmnden sonra, damad Rumeli Kazasikerliinden
azledilip yerine Ku Yatya Efendi atand zaman, bu d hicviyelerle
alklanyordu ;
Dinlesin nus ve pendi cmle enam rtiadr, veren cihane zulam Az! olundukta
Kazasker-i Rum Hasl oldu cihane behce-i tam Sald damad Raziye karsn Kuu
kaldrmaa edp ikdam Girdi kt saray mireye Dedi hayfa ki sa olayd enam
gibi hicviyeler devrin bu himayelerden nefretini gsteriyordu. Sarayda Handan
Sultan'n yalnz ismi vard. Btn nfuz Valide Sultan'n elindeydi. Safiye Sultan d
siyaset-
(78) Ktip elebi, Fezleke, c. 1. s.22

108
te Venedik'lileri, vatandalarn koruduu gibi, i siyasette de mevkiini
salamlatrmaktan baka bir ey dnmyordu. Nihayet nc Mehmed'in kk
bir hastalktan sonra lmesi Safiye Sultan'n saltanatna son veriyordu.
Handan Sultan'n olu Birinci Ahmed, on drt yanda tahta kt gn, sarayn eski
hayatna son vermiti. Gen padiahn stanbul Kaymakamna gnderdii hatt
hmayun ok iddetliydi:
Sen ki Kasm Paasn, babam Allah emriyle vefat eyledi. Ben taht- saltanata clus
eyledim. ehri muhkem zapteyliyesin. Bir fesat olursa senin ban keserim.
Fakat ehirde fesat kma ihtimali yoktu. Padiahn lmn hi kimse, vezirler bile
haber alamamlard. Ogn bu felket herkesten ok Valide Sultan' zmt.
Sarayda clus cinayetlerinden de eser grlmemi, yalnz hilelere ve desiselere alet
olanlar srlmlerdi.Ocak aynn souk bir gnnde, sarayn byk kaplarndan
kadnlarla ve cariyelerle dolu sra sra arabalar kyor, eski saraya doru
uzaklayordu. Safiye Sultan mell ve mteessir, eyrek yzyla yakn devam eden
saltanatna son vermi hayatnn son gnlerini eski sarayda geirmeye gidiyor,
torununun ni ve umulmadrk bir ekilde kendini gsteren darbesi kalbini eziyor,
gzlerini yaartyordu.
Birinci Ahmed ondrt yanda, gen ve sevimli bir yze sahipti. Tahta knn ilk
gnlerinden itibaren sarayda kadn nfuzunun hkimiyetine engel olmaya
balamt.Gen padiah byle bir siyaseti kendi zeksyla takip edebilecek bir yata
deildi. Sarayda kadn siyasetinin zararl neticelerinden ylanlar, Raziye kadnlarn
tahakkmne hased edenler, Padiaha durmakszn telkinlerde bulunuyorlard.
Raziye Hatun'un olu Mustafa Paa istanbul'da b-
109
yk bir nfuz sahibi idi. Tahta kn hemen arkasndan derhal am'a gnderilmiti.
Eski devrin muhalif adamlar birer birer meydana kyor, Yemii olaynda
skdar'a,tekke kelerine iltica eden Gzelce Mahmud Paa, vezirlie sahip
oluyordu. Fazla olarak da Yemici'nin dul kars Aie Sultan drtyz bin aka nikh
ile kendisine veriliyordu. Aye Sultan bu suretle, onbir sene iinde kocaya varm
oluyordu.
Birinci Ahmed, saltanata eilim duyuyor, kadn cazibesine kaplmaktan kendini
alamyordu. Onbe yanda, Hatice Mhfiruz Sultan'la evlenmi ehzade Osman
dnyaya gelmiti. Bir yl sonra Valide Handan Sultan'n lm, gen padiah ok
zmt. Anadolu cellileri bu hzn ve keder arasnda bile padiah megul
etmilerdi. Birinci Ahmet isyan bastrmak iin Bursa'ya gidiyor, hocas Ebu'l
Meyamin Mustafa Efendi'yi kendisine rehber yapyordu.Valide Sultan'n lmnden
sonra, sarayda nfuzuna tabi olunacak kadn kalmamt. Mhfiruz Sultan'n d
siyasette hi bir etkisi yoktu. Fakat be yl sonra, Mahpeyker Ksem Sultan'n
hasekiler arasna karmas, sarayda nemli bir devrin balamasna vesile tekil
ediyordu.Ksem Sultan bir rum rahibinin kzyd. Asti ad Anastasya idi. Fakat
herkes Nasya diye aryordu. Nasya babasndan ok kk yata ksz kalmt.
(79) Nihayet Bosna Belerbeyi'nin eline gemi, gzellii ve zeksyla kendini
beendirmiti. Beylerbeyi Drs-Saade Aa'sna bir cemile olmak zere gzel
Nasya'y hediye etmi, o da Sultan Birinci Ahmed'in odalklarnn yanna sokmutu.
Gzel Nasya o tarihten itibaren Mahpeyker namn almt. Mahpeyker saraya geldii
zaman, onbe yandayd. Boylu boslu, gzel bir simaya sahipti. Baklarnda daima
gurur hissedilir, tatl simasnda derin bir ihtiras, daima bir nee grlrd.
(79) Trkler c.2. s.474

110
Osmanl hanedanndan birouna siyasette, devlet idaresinde ksemenlik vazifesini
gren Ksem Sultan, daima neeli durur, gzel arklar, iveli oyunlar, gzel
konumasyla Sultan Ahmed'i sihirlerdi. O zamanlar Sultan Ahmed on alt
yandayd. Mahpeyker Sultan'n zellikleri, cazibesi, padiah etkiliyordu.
Hasekilerin hepsi gzel Mahpeyker'i kskanmaya balamlard. Hepsi aleyhine
birleiyorlar, fakat gzelliin ve zarafetin, fikir ve ifade gcnn nfuzuna bir trl
stn gelemiyorlard. Birinci Ahmed'in Mahpeyker'den baka bir hasekisi daha vard:
Fatma Sultan, gen Mahpeyker'i bir trl ekemiyor, fakat Mahpeyker kendisinin
aasndaki gzellere daima galip geliyordu. Fatma Sultan lnce, btn zaferi
Mahpeyker Sultan kazanyordu. Sultan Ahmed, Ksem Sultan' elmaslar, inciler,
yakutlar ve zmrtler iinde yaatyordu. Gen padiah sevgili Mahpeyker'e yalnz
bir kpe hediye etmiti ki, kymeti iki milyon kadar vard. Mahpeyker Sultan bu
kpeyi hi bir zaman kulandan karmazd. Mahpeykerin Birinci Ahmed'den
doan ilk ocuklar kzd. Biri lm, Aye Sultan ise annesinin olaanst sevgisini
kazanmt.
Ksem Sultan yaratl bakmndan efkatliydi; fakat saltanat hrs kalbinde hereye
hkimdi. Daha Birinci Ahmed zamannda btn saltanat eline almaya alyor,
Nasuh Paa gibi gl kuvvetli serdarlar sadarete geirtiyor, nfuzunu oaltmak
iin yandaki kzn (80) yal bir vezire nikhlamaktan geri durmuyordu. Fakat
Nasuh Paa'nn lm btn emellerini sonusuz brakmt. Ksem Sultan zeksyla
beraber gzelliini de kullanyordu.Sarayda Birinci Ahmed'in kardei,ehzade
Mustafa'nn abaza validesi ile Hatice Mhfiruz Sultan'a gzel simas, sihirleyioi
cazibesiyle her zaman stn geliyordu. Rum rknn bu seicin kz Birinci Ahmed'in
olanca gvenini kazanmt.
(80) Naima c.2. s.95, 124 Fezlek-i Ktip eleb c.1. s.368

111
Birinci Ahmed yaratl bakmndan zayf birisiydi. Hareketlerinde daima tereddde
der,kendiliinden birey yapamazd. Kadnlarn, hoca efendinin, veya kzlar
aasnn padiah zerinde byk bir etkisi vard. Birinci Ahmed tahta kt zaman
amcasn, ehzade Mustafa'y ldrtmemiti. ehzade Mustafa on bir yanda, akli
dengesi bakmndan zayf, salk durumu bozuk, sarayn lo odalarnda yayordu.
Bu erefli hareketin sebebi, Birinci Ahmed'in, ahsi merhametinden ok, annesi
Handan Sultan'n yumuak kalbliliinden ileri geliyordu. Handan Sultan saray
kaplarndan darya kacak hi bir hile, hi bir ihtiras gstermemiti.ehzade
Mustafa baka valideden dnyaya geldii halde, nc Mehmed'in asil kars
talihsiz ehzadenin hayatna hi bir suikast dnmemiti.Fakat Birinci Ahmed
annesinin lmnden sonra, dedelerinin zelliini sergilemekte kusur
etmemiti.Tantanay ve gsterii seven gen padiah, ayn zamanda iddet taraftar
olduunu da belli ediyordu.Vezirlik hrsyla rpnan Kasm Paa'nn kellesini
kestiriyor, nan taa balatp Edirne hendeklerine attryordu. Yerine atad Sark
Mustafa Paa'ya:
-Eer senin de bir fesadn zuhur ederse, seni bu yatan gibi tame-i seyf ederim,
diyordu. Bilhakika ok gemeden, Kubbe alt ynndeki emenin nnde
Sark'nn boynunu vurduruyordu. Birinci Ahmed tahta knn ilk gnlerinde
devlet erknna kar iddet gstermekten geri kalmyordu. Savaa gitmemek iin
bahane aruyanlar cezalandryor, vezirlerini hasta deinden kaldrp vazife bana
koturmak istiyordu. Vezir-i Azam Dervi Paa'y zulm ve ihaneti yznden adr
ipiyle boudurmus, karsna boylu boyuna uzanan -vezirin bir sre sonra ayan
kmldattn grr grmez, belinden hanerini karm,

112
koyun keser gibi boazn koparp atmt. (81) Birinci Ahmed fakir bir derviin de
boynunu vurduruyor, tahta kt zaman hayatna kastetmekten kand amcasn
ou kereler ldrmek eilimine kaplyordu. Bununla beraber, gereinde, vezirlik
vermek iin Nasuh Paa'dan avular dolusu altn almaktan da geri durmuyordu.
(82)Zinet ve ihtiama meyleden padiah ayn zamanda Sultan Ahmed Camii gibi,
sekin bir sanat ahaserini de meydana koymutu. At Meydan'nda, Ahmed Paa ile
Mehmed Paa'nn saraylarnn yerine ina edilen cami, zarif bir sanat abidesi
oluturuyordu. Alt minaresiyle, narin ve rengin, gklere doru ykselen bu mabed,
derun ve biruni zeraiif-i imal esatize-i stude faal ile mzeyen ve pr zer ve ziver
kubbe-i laciyerd gn kerdne manende bir cami adm'n-nazir ve serblend olmutu.
Camiin yapmna 9 Recep 1018 de balanm, Cemaziyelhir 1026 da kubbesinin
kilitlenme merasimi yaplmt. Sultan Ahmed Camii'nin al treni ok parlak
olmu, devlet erknna elbiseler ve hilatler hediye edilmiti.
Sultan Birinci Ahmed, zamannn ounu Edirne ve Bursa'da geiriyor, stanbul'da
bulunduu zamanlar, skdar, stavroz, Tersane ve Davutpaa bahelerinde, Halkal
taraflarnda gezerdi. Bazan Kthane'ye doru da gezintiler yapard. En ok Tersane
Bahesi'nden holanrd. Hatta buraya zarif bir kk yaptrmt. Ekseri vakitlerini
buralarda geirir, devlet erkn tarafndan takdim edilen gz okayc ieklerle i
harem bahesini sslerdi. Edirne'de bulunduu zamanlar ehzadesi ile beraber
Tuna'da kayk sefas yapard. Birinci Ahmed dnlerden ok holanr, gen kzlara
daima hediyeler verirdi. Sultan nc Murad'n yedi kzn devlet erknndan olan
kimselerle ev-
(81)Naima, .1. s.450
(82)Hmmer, c.2. s.359

113
lendiren padiah, ayn zamanda ulu kiilerin kzlarnn da dnlerini yaptrmt.
Birinci Ahmed devrinin en byk airi Nef' idi. Genellikle padiahla beraber
Edirne'ye gider, saray tantanasryla gururlu baklarn tabiatn gzelliklerine
evirerek;
Edirne ehri mi bu ya glen-i zba mdr?
Ande kasr- padiah' cennet'l -Me'va mdr?
beyitleriyle balayan parlak kasideler sylerdi.
Birinci Ahmed'in alt kz, Aye, Fatma, Hanzde, Atike, Gevher Hatun ve Abide
Sultan'larla dokuz ehzadesi vard. Hasekilerinden, ehzade Mehmed ile Hseyin,
Bayezid ve Sleyman, Hatice Mhfiruz Sultan'dan ehzade Osman, Ksem
Sultan'dan da ehzade Murad Kasm ve brahim dnyaya gelmiti.
Birinci Ahmed gezmeye gidecei zaman ehzadelerini de beraberinde gtrrd.
Gen padiah her iini kendi grr, kadnlarn nfuzuna meydan brakmazd On drt
yllk saltanattan sonra, yirmisekiz yanda, mide rahatszlndan vefat ettii zaman
karlarnn, Mhfiruz Sultan ile Ksem Sultan'n hi nfuzlar yoktu. Birinci
Ahmed'in byk ehzadesi Osman Sultan, 13 yandayd.Ashab- hal ve akd
'kardei ehzade Mustafa'nn tahta kmasn uygun grmler, Osmanl tarihinde
yeni bir karkln kapsn amlard. (83) Bu tahta tk olay Ksem Sultan'r ok
zmt.Bylece veraset gelenei de deimiti. O tarihe gelinceye kadar saltanat
babadan oula geerken, imdi hanedann en byne intikal etmek usl kabul
edilmiti. O zaman, Sultan Mustafa'nn annesi iin ikbal ve saadet
(83)Naima, c. 2. s.154
114
kaplar alm, Mhfiruz Sultan'la Ksem Sultan da Eski Saray'a, ihtiyar Bafa'nn
yanna gnderilmilerdi.ehzade Mustafa kafesten km, saltanat tahtna oturmutu.
Yllardan beri devam eden tutukluluk dima zerinde ldrc bir tesir meydana
getirmiti. zellikle kendisi akli ynden zayft. ehzadeler dairesinin kasvetli, kapal
odalar onu vcuddan drm, akli kuvvetini bozmutu. Kadnlara olan ar
dknl, dnce yeteneini kreltmiti. nce ve uzun yznde hazin bir solukluk
meydana gelmiti.Sultan Mustafa hafif ve seyrek sakal, ukura batm iri gzleri,
tereddtl baklaryla iinde bulunduu ruh halini tamamen gsteriyordu.- Bilginler
padiahn akl bakmndan zayf olduunu biliyorlard; fakat yaratlyla birlikte var
olan hastal kapal odalarn etkisine balyorlar, zamanla alacana, akl dengesini
elde edeceine inanyorlard.Alimlerin bu mitleri bounayd. Sultan Mustafa'nn akli
dengesi yerinde deildi. Bu durumunu ehzadelii zamannda da belli etmiti.
Bahede yalnz kald zamanlar, havuza paralar serper, lzumsuz yere altn israf
ederdi. Dars-Saade Aa's Mustafa Aa btn bunlar biliyordu; Birinci Ahmed
devrinden beri sarayn btn srlarndan haberdard. Bu sebepten devlet erknna
Sultan Mustafa'nn hal ve hareketini aklyor, saltanatta kalmasnn zararlarn
anlatyordu. Alimler, Dars-Saade Aa'snn szlerine nem vermemilerdi. Ekserisi
Sultan Mustafa'nn, ruhi hastaln,
dervimerepliine balyorlar, cezbe-i rahmana mazhar bir padiah maiyyetinde,
btn ilerin kendilerini inhisar edeceini dnyorlard. Hatta biroklar valide
sultan'a haber gndermiler, Dars-Saade Aa'sn saraydan attrmak istemilerdi.
Fakat Mustafa Aa'nn samimi hareketleri, zellikle zeks kendisini felketten
kurtarmt.

115
ay sonra Dars-Saade Aa'snn szleri tamamen kmt.Sultan Mustafa halka
kar yadrganacak tavrlarda bulunuyor, akli dengesinin bozuk olduu arabuk
yaylyordu. Bozan trbeleri geziyor, denizde balklara paralar serpiyor, sokaklara
altnlar frlatyor, halk padiahn btn bu durumlarn gzleriyle gryorlard.Herkes
Sultan Mustafa'nn akli muvazenesinin yerinde olmadn anlyordu. Artk padiahn
durumunu saklamaya imkn kalmamt. Nihayet devlet erkn Sultan Mustafa'y
hal'e karar vermilerdi.Birgn, ulufe bahanesiyle devlet erknn Divan'a toplamlar,
Sultan Mustafa'nn oturduu odann kapsn kapamlar, ehzade Osman' tahta
rkarmlard. ehzade Osman'n tahta kyla, Mahfiruz Valide Sultan'n saltanat
balamt.
116

MAHFRZ SULTAN
Sultan Mustafa tahttan indirildikten sonra, saltanat deiiklii ok kolay bir ekilde
ve hi bir fitne meydana gelmeden icra edilmiti. Hi bir taraftan itiraz sesi
ykselmemiti. Tahttan indirilen padiahn huy ve karakterini herkes grm,
tehlikeyi herkes anlamt.Sultan Osman ok gen, on yandayd. Fakat azim ve
metanet bakmndan kendinden ncekilerden stnd. Annesi Mhfiruz Sultan gen
padiah salam bir dnceyle yetitirmiti. Gen Osman saray kadnlarn siyasete,
devlet ilerine kartrmyordu.Tahta knn ilk ylnda nc Murad'n hasekisi
Safiye Sultan Eski Saray'da lyor(1027)(84), Valide sultanlardan Mhpeyker
Ksem Sultan ile Mustafann annesi yeni bir clusu bekliyorlard.Sultan Osman
iddetli bir yaratla sahipti. Kendinden ncekilerin acmasz siyasetlerini takip
etmekten o da geri durmuyordu. Polonya seferine gidecei srada (1030) kardei
ehzade Mehmed'i ldrmek iin mfti Esad Efendi'den fetva istemiti. Esad Efendi
bu teklifi byk bir cesaretle reddetmi, fakat padiah, Kazasker Kemaleddin
(84)Karaelebzade,Ravzat'l-Ebrar-Ayasofya'da nc Murad trbesinde
gmldr.

117
Efendi'nin fetvasyla kardeini ldrmekten geri durmamt.
ehzade Mehmed'in ldrl bir facia idi. ehzade gzel bir yze sahip, gen ve
zekiydi. Kardeinin emriyle, cellatlarn zerine hcum ettiklerini grd zaman,
gzlerinden yalar dkm, ellerini gkyzne kaldrarak:
Osman! Allah'dan dilerim ki mr ve devletin berbat olup beni mrmden nice
mahrum eyledin ise sen dahi behremend olmayasn, diyerek feryad etmiti.
Sultan Osman bununla kalmamt; teki validesini, ehzade Murad ile Kasm ve
brahim'in validesi Ksem, Sultan' da ldrtmek istemiti. Mhpeyker Ksem Sultan
ok gzel konuma kabiliyetinin sahibi olup akll birisiydi. Sultan Osman seferde
bulunduu srada, Ksem Valide'nin karklk karacandan korkmu, yerine
oullarndan birini tahta karacandan endielenmiti. Daha sonra bu
dncesinden vaz gemi, sarayda, ikiyzden fazla olan odalklarn birer zata
nikhlamakla megul olmutu. Bu srada. Hafz Paa ile Bayram Paaya da kz
kardelerini vermiti.
Sultan Osman saltanat hanedan iinde, evlilik konusunda da yenilik ortaya
koymutu. Osmanlln ilk devirlerinde, padiahlar byk hanedana mensup kzlarla
evlenirlerdi. Bu evliliklerin hepsi siyasi bir amaca dayanrd. Fakat daha sonralar,
Avusturya ve Rusya'nn sarn, narin endaml gzelleri Osmanl saraylarna dolunca,
padiahlar onlar odalk olarak almlar, ocuklar dnyaya gelir gelmez mevkilerini
hasekilie ykseltmilerdi. Birka yzyl sreyle, bu evlilik ekli usl olarak devam
etmiti. Sultan Osman bu usl terketmi, devlet adamlarnn kzlaryla evlenmeye
'karar vermiti. Sultan Osman'n bu ekilde, birer ay arayla evlendii kzlar, Pertev
Paa'nn kz ile mfti Esad Efendi'nin kz Akile hanmd.(1030) Sultan

118
Osman bu gen ve muhtelif gzeller arasnda vakit geiriyor, zevk ve safa iinde
yayor,Nice demdir cemlin em'ine pervanedir gnlm Seni grp seviden b akl-
dvanedir gnlm eklinde manzumeler meydana getiriyordu. Polonya seferinden
dnnde, hasekilerinden birine, gayet dilber bir rus kzna tutulmutu. Sultan
Osman'n en gzde hasekisi, rus kzyd. Bu kz fakir bir ailedendi; fakat esiz ve
cazip bir gzellie sahipti. Sarayda cariyelik etmi, ocuk dnyaya getirir getirmez
ksa zaman iinde en sekin hasekiler srasna gemiti. Sultan Osman'a gzel bir
ehzade dnyaya getirdikten alt ay sonra, padiahn emriyle, Edirne'ye, padiah
karlamaya gelmiti. O zaman btn alimler ve vezirler haseki Sultan'a gerekli
saygda bulunmulard. Padiah gen hasekiyi elendirmek iin, Polonya savann
taklitlerini yaptrtmt.Toplarn sesinden yeni doan ehzade mer'in d
kopmu.Sultan Osman sevgili hasekisini elendirirken, masum olunun lmne
sebep olmutu.Sultan Osman be yl sren saltanatnda be vezir deitirmiti. Halil,
Mahmud, Ali ve Dilaver Paalar birer yl beer - onar ay arayla idareye gelip
gemilerdi. Devlet adamlar arasnda saraya en ok ball olanlar. Hoca
Sadettinzade Mfti Esad Efendi ile Sultan'n muallimi mer Efendiydi Esad Efendi
devrin namuslu simalarndand. Bilgi ve ahlk bakmndan yksek bir ahsiyetin
sahibiydi.Gen padiaha rehber olmak, onu felketlerden kurtarmak iin aba
harcard.Bununla beraber Sultan Osman'la aralar akt; Esad Efendi Sultan
Mustafa'y tercih etmek, onu tahta karmakla itham ediliyordu. Bu sebepten, ilm
hizmetlerin balcalar Hoca mer Efendi'ye verilmi Esat Efendi'ye yalnz fetva
ileri braklmt.

119
Sultan Osman, kardeinin ldrlmesine Esad Efendi' nin fetva vermemesinden ii
kan alyor, kayn pederine o kadar iltifat etmiyordu. Bu sebepten Esad Efendi saraya
seyrek seyrek gidiyordu. O zaman Sultan Osman gen ve tecrbesiz Kzlar Aa's
Sleyman Aa ile hocas mer Efendi'nin gzetiminde kalyordu.
Sultan Osman'n Kzlar Aa's, sarayda nfuzuna uygun bir vakar ibraz ederdi.
Genellikle sava ilerine karr, icabnda en gl kumandanlara grn kabul
ettirmeye alrd: Lehistan seferinde, serhad emirlerinden Debba Mehmed Paa,
dmann durumuna dair bilgi vermek iin sadrazamn adrna davet edildii zaman,
Kzlar Aa's da meclise girer. Aa, siyah yznn iinde parlayan gzlerini paaya
diker, Lehistan'a dair bilgi almak ster;
Leh kral padiaha mukabeleye gelr m ve kadir midir?
Mehmed Paa Kzlar Aa'sna, batan savma ;
Biz gelr dey tedarik grelim. Gelmezse devlet padiahndr, diye cevap verir.
Kzlar Aa's ok fkeli bir ekilde gzlerini aar:
Biz seni bir ehl-i vukuf anlardk. Dnyadan bhaber imisin. Leh kral ne kpektir
ki, li Osman padiahna kar dura. nn ne denl askeri olsa gerek, diye barr.
Kzlar Aa's bir trl fkesini yenemez. Debba Mehmed Paa sakin bir ekilde ;
Dman hor ve hakr grmek olmaz. Cmle kffar bir millet hkmndedir.
Neme ve Moskof ve Kazak ve Macar, belki spanya ve Fransa ve Papa ve saireleri
kimi asker ve kimi mal ile imdad ederler, ve aralarnda namus-u din gzetirler diye
kendisini ikna etmeye alr, arap hazretleri gurur elden komaz Fakat bu derin
mtalaalara da akl ermez. Muttasl kendi fikrinde sebatkr.

120
 Byle gz byk mathlarn tedbirinde ne hayr olsa gerek, diye Debba
Mehmed Paa'y tahkir eder.
Sultan Osman fikri seviyesi bundan ibaret olan nedimlerin grne tabi olmutu.
Kzlar Aa's, padiahn zerinde Mhfiruz Sultan'dan daha ok nfuz sahibiydi.
Padiah arabaya veya tahtrevana bindii zamanda yanndan ayrlmazd. Debba
Mehmed Paa'ya kar beyan ettii dnceleri genellikle Sultan Osman'a syler,
padiahn gururunu arttrmaya sebep olurdu.
Sultan Osman onsekiz yana geldii zaman, gittike koruyucularndan uzaklamt.
(85) O zaman memleketi islah etmek, orduyu dzeltmek iin areler dnm,
sarayda kadn nfuzuna meydan vermemiti. Hatta Ksem Sultan' ldrmeye
kalkmas da bu dncesinin neticesiydi. Fakat genlii ve cokun duygular onu
itidalden ve temkinli hareket etmekten alkoyuyordu. Sultan Osman bir cengverin
duygularna sahipti; cesareti ve sebat ile ncekilerden ayrlyordu.Gen Osman'n bir
dncesi de Polonya seferiydi. Bu sefere byk bir gvenle atlyor, fakat cehalet ve
ihanet ordunun felketine sebep oluyordu. Gen Osman'n cesareti ve sebat baary
elde edememiti. Padiah Hotin nnde, byk bir cesaret gstermiti. Kk bir
yenilgi kalbini son derece yaralyordu. Bazan devlet adamlarn huzuruna topluyor:
Aksay muradm feth ve teshirdir. Eer lazm gelrse fethde klamak dahi
caizdir. yle bilp ona gre takayyd edesz, diyordu. Fakat vezirler dman
karsnda bile ihanet etmekten, makam ve mevki hrsndan kendilerini alamyorlard.
Sadrazam Hseyin Paa, Karaka Mehmed Paa'nn cesaretini ekemiyor:Eer bak
kalursa, sadre gelmesi-
(85)Validesi Mhfiruz Sultan vefat etmi,Eyb'e defnedilmiti.

127
ne phe yoktur dey bare kahraman dman atelerine hcum ettiriyor,
arkasndan ihtiyat gndermiyor, talihsiz paay dmann top ateleri altnda ortadan
kaldryordu.(86)
Bu ihanetlere yenierilerin neesizlii de ekleniyordu. Osmanl ordusunda vatan
dncesi kendini gstermiyordu. Ordunun yegne hareket noktas, din ve devlet
hissiyle, para hrsyd.Dman kalelerine hcum iin dalkl yazlanlar,
ykselecekleri rtbenin neesiyle, getirecekleri dman kellelerine karlk sahip
olacaklar parann zevkiyle ileriye atlrlar, zaferi ou zaman para hrsyla
kazanrlard. Sultan Osman bu dnce ve tavrlardan nefret eder, bazan kelle getiren
askerlere az bahi verirdi. Btn bu etkenler Lehistan seferinin baarszlkla
sonulanmasna sebep olmutu.
air Nef', gen padiahn gururunu okamak iin:
Aferin ey rzgrn ehsvari safderi 'a ol simden ger ti Sreyya cevheri
vgsyle demsaz olurken, Sultan Osman Lehistan seferindeki ihanetlerden dolay
zgn, yenierilerden intikam almak istiyor, orduyu slah etmenin arelerini
dnyordu.Gen padiah fenaln kkn kazmak istiyordu. Sultan Osman'n
amac yenierileri ortadan kaldrmak, yerine Msr'dan asker tedarik etmekti.
Lehistan seferinden sonra, yenierilere kar byk bir nefret duymutu. Ge-nellikie
tedbili kyafet eder, meyhaneleri bastrr, yenierilerden yakaladklarn denize attrr,
stanbul halkndan birounu kree koydururdu.
Sultan Osman yenieriler hakkndaki dncesini uygulayabilmek iin hacca gitmeye
karar vermiti.
(85) Fezleke-i Ktip elebi

122
Gen ve cevval dima her dndn derhal yerine getirme eilimini
uyandrmt. Sadrazam Dilver Paa ile Mfti Esad Efendi padiaha temkinli hareket
etmesini tavsiye ediyorlar, bu dncesinden vazgemesini sylyorlard. Nihayet
Hoca mer Efendi ile Dars-Saade Aa'snn dnceleri hereye galip
gelmiti.Fakat bu dncelerde de samimiyetten eser yoktu. mer Efendi'nin
mensuplarndan Karaka Efendi Mekke'ye kad olarak atanm, erif kabul etmemiti.
imdi, mer Efendi padiah tevik ediyor, bunun intikamn almak istiyordu. Sultan
Osman bu iki elikili duruma kar mtereddid duruyordu. Padiahn hac
konusundaki dncesi yaylr yaylmaz, halk ve yenieriler arasnda eitli
sylentiler dolayordu. Bazlar, Dars-Saade Aa'snn tavsiyesi zerine, padiahn
Kahire'yi bakent olarak kabul edeceini, sylyorlar, bazlar yenieriler hakkndaki
dnceleri abartmal bir ekilde naklediyorlard. Sultan Osman durmadan hacca
gitmeyi dnyor, bu arzusu ryasna bile giriyordu. Bir gece ryasnda Kinatn
Efendisi Peygamberimizi grmt. Kendisi taht zerinde Kur'an- Kerm okurken
Resul Ekrem anszn geliyor. Elinden Mushaf' alyor, arkasndan cbbesini
karyor, yanana bir tokat atar atmaz, saltanat taht yklyor, Gen Osman zgn
ve telal, Kadem-i erife yz srmek istiyor, yalvaryor, bir trl muvaffak
olamyor. Nihayet heyecan ve tela iinde uyanyor. Ryasn mer Efendi'ye
anlatyordu. mer Efendi ryay kendi dncesine gre yorumluyordu;Hacc-
erife olan niyyette terk-i teredd in sureti tevbhdir. Ryada ayana yz srmek
myesser olmad ise inallah Tel rnerkad-i mnevverlerine yz srerste.
diyordu. Gen padiah bu yorumdan da tatmin olmuyor, skdar'a, eyh Mahmud
Efendi Dergh'na kouyordu. Mahmud Efendi Dergh, II. Selim dev-

123
rinden beri, Osmanl bakentinde byk bir nfuzun sahibiydi. eyh Efendi
Sivrihisar'lyd. lim ve fazilet bakmndan sekin bir kimse idi.Kutb-l Vsiln,
Gavs's-Slikn unvann kazanmt. Mahmud Efendi, Kanuni Sultan Sleyman'n
devrinden drdnc Murad'n saltanatnn ortalarna kadar (1038) faziletiyle ve
olgunluyla kendini gstermiti. Dergh btn devlet adamlarnn bavuru yeriydi.
(87) Balarnn kesileceinden korkanlar hep dergha snrlard.
Mahmud Efendi'nin bu kadar hret kazanmas fazileti ve dindarlyla doru
orantlyd. eyh Efendi iir ve edebiyatta sekin birisi olup devrinin imtiyazl
kimselerindendi. Fakirlere yardmda bulunur, skdar'da skele Camiinde vaaz
ederdi. Akll ve olgun hareketleriyle padiahtan nefere kadar herkesin takdirim
kazanmt.(88) Sultan Osman mfti Esad Efendi'nin kzyla evlenecei zaman eyh'i
kendine vekil etmiti.
Sultan Ahmed'in ykanmasna gitmeye tenezzl etmeyen eyh, Gen Osman'n
davetini memnuniyetle kabul etmiti. Sultan Osman ryasn tabir ettirmek iin de
eyh'e bavurmu, u cevab almt;Kelm- Kadm hkm- er'i eriftir. Cbbe,
lem-i vcuddur. Padiah slama lazmdr ki, tevbe ve inabeti hemdem edineler.
Gen Osman bu tabire ok zlmt. nden itibaren trbeleri dolamaya
balamt. Fakat ziyaretlerde bile zulm yapmaktan geri durulmuyordu. Eyb
Sultan'da kurban kesilmesi gerekiyor, bostanclara:koyun ve sr getirin deniliyor.
Koyun bulunuyor, sr tedarik etmenin mmkn olmad anlalnca, bostanclar
Karagmrk'te
(87)Birinci defa mecls-i eriflerine dahil olduumuz ve takbi- dest-e
mbareklerine vasl olduumuz eref bu hakre kfidir Peev c. 1. s. 357
Vefatnda sirmi yz mtecaviz idi Ktip elebi c.2, s.113
(83)Fezleke- Ktip elebi, c.2. s.113

124
bir kz arabas yakalyorlar, sahibinin feryadna kulak asmyorlar, kzleri tutup
boazlyorlar, sahibine ancak kymetinin drtte biri kadar para veriyorlard. Bedbaht
arabacnn beddualar herkesin kalbini yaralarken, Gen Osman, Trbe-i Halid
nnde, samimi bir ekilde dua ediyordu. Bazan, arkasnda pembe bir cbbe,
azametli bir ekilde Sultan Selim Camii'ne namaza gidiyor, halk tereddtl baklarla
gen padiah szyordu.
Sultan Osman eyhlslm'n, Mahmud Efendi'nin endieli szlerini dinlemiyordu.
Mfti Esad Efendi;Padiahlara hac lzm deildir. Yerinde oturup adalet eylemek
evldr. diye fetva gnderiyor, halk endie iinde yayordu. Gen Osman kkl
tedbirler almadan cesaretli hareket ediyor, yapaca kesin ve esasl deiiklikler ve
dzenlemeler iin hi bir pln hazrlamyordu. Genlik heyecan, genlik duygusu
ona her isteini kolay ve meydana gelmesi mmkn gsteriyordu. Sultan Osmann
dncesi ok erefli bir dnceydi; fakat yaplacak slahotn esaslar
hazrlanmamt. Yenieriler maietlerine vurulacak bu darbeyi ok kolay bir
ekilde pskrtebilirlerdi. Zaten hac sylentileri kar kmaz orduda dalgalanma
balamt. Aa'lar esasen Lehistan seferinden dolay padiaha gcenmilerdi. Gen
Osman'n askerlii ve fedakrl sevgilerini gstermelerine kafi
gelmemiti.Yenieriler gznde menfaat hereyin stndeydi. Sultan Osman'n
orduyu yoklamas, meyhaneleri basmas, dmanlklarn bsbtn tahrik etmiti.
zellikle Lehistan seferinde. Sultan Osman ba ve dil getirenlere ok az bahi
vermiti. Yenieriler;Bu bir altn nedir? Biz padiah uruna bezl-i en idp ba
oluruz diye sylendike padiahn musahipleri ile harem aalar;Hele!
Getirdiin kelle bir ake deer mi? diye baz ciergh szler sylemiler,
yenierileri padiahtan bsbtn soutmulard. Yenieri-

125
ler btn bu durumlar gzlerinin nne getiriyorlar, padiahn hacca gitmesinden
gittike kukulanyorlard:
Padiahn bu tarikle hicaza gitmesi mcerred bizden araz ve nefrete mebni olup
gayri mucibi yoktur. Nizm- lem iin padiahlar hacc' erifi terkedegelmitir,
diyorlard. Bu dnceye baz softalar da karyorlar, keeli ve rfl bir alay kafile
ile At Meydan'na toplanyorlard. Bu kk teebbs, sratli ve kesin bir darbe ile
bastrlamyor, sonunda mthi bir isyann balangcn hazrlyordu. Halk kavuk ve
kee yn grr grmez katlyor, At Meydan'nda epeyce kalabalk meydana
geliyordu.
Sadrazam bu teebbs haber alm, yenierilere dalmalar iin adam
gndermiti.Fakat bu adamlar da ta yamuru karsnda kamak zorunda
kalmlard.Kalabalk gittike artyordu;menfaatinin bozulacan dnenler,
yamaclkla hak hukuk inemek isteyenler kafile kafile toplanyorlard. At
Meydan byk bir grlt iindeydi. Bir ilkbahar sabah, stanbul'un iekli aalar
altnda, isyan kafileleri toplanyordu.At Meydan'nda, ocak ihtiyarlar
toplanmlar.Padiah islal, ve bu sevdaya drp abes yere Beyt'l Mali itlaf ve
fesada ;bais olanlar hakknda er'an ne lazm gelr? diye fetva suretleri yazyorlar,
mftiden ldrlmeleri lzm geleceine dair fetva alr almaz, daha cretli bir
ekilde, daha gaddar bir tarzda, harekete geiyorlard. Blk Aa'laryla yenieri
Aa's bu isyan bir trl bastramyorlard. Padiahn hareketinden nce Ak
Deniz'e kan donanma, Beikta'tan Yedikule'ye giderken, At Meydan'ndaki isyan
haber alyor, donanmadaki yenieriler de At Meydan'na dahil oluyordu. Btn
meydan ulema ve yenierilerle kaynayordu. Ocak ihtiyarlar bir yere gelmiler,
arzularn sadrazam ile Hoca mer Efendi vastasyla padiaha anlatmaya karar
veriyorlard. Nihayet byk bir kalabalk mer Efendinin sarayna gelmiti. mer
Efendi, yenierinin isyann balkonundan seyrediyordu. Aalar Hoca Efendi'yi
istiyorlar:Efendi gelsin. Cumhurun szn padiaha tebli eylesn diyorlard.
Fakat mer Efendi kyafet deitirerek arka kapdan firar ediyordu. Aalarn srar
zerine hizmetkrlar;Efendi saraya gitti diye fitneyi bastrmak istiyorlar, btn
sarayn yama edilmesine yine engel olamyorlard. Zorbalar burada grevlerini
bitirdikten sonra, sadrazamn konana gelmiler, btn adamlarnn silahlanm
olduunu grmlerdi. lerinden birka tanesi de yaralanp ldrlnce, hepsi
birden son derece fkeli olarak Silah arsna silah almaya gitmilerdi. Yolda
ahalinin ricas zerine bu dncelerinden vaz gemilerdi.
Akam oluyordu. Ortaklk kararmaya balamt. Sultan Osman yenierilerle
sipahilerin isyann, saraylarn yamasn haber alm, bilginleri saraya toplamt.
Gen padiah isyann sebebini sormu, kendisinin hacca gitmesine raz olmadklarn,
yenierilerin Hoca Efendi ile Dars-Saade Aa'snn srlmesini istediklerini haber
almt.
Sultan Osman kararl bir kimseydi. Yenierilerin isteini bir trl kabul etmek
istemiyordu. Fakat ne olursa olsun isyan bastrmay arzu etmi:
 Varn syleyin, Kabe'ye gitmekten feragat ettim. Amma onlar mansplarndan
bile ref etmem, demiti. Bilginler bu emri asilere tebli ettikleri zaman hi bir olumlu
cevap alamamlard.
Gece, btn yenieriler ayaktayd. Odalarda mthi szler dolayordu. Zorbalar
arasnda, padiahn bostanclara silah datt, yaylyor, bostanclar arasnda da,
yenierilerin donanmadaki gemileri saray surlarna ynelttiklerine, surlar ykp
baheden hcum edeceklerine dair sylentiler ortaya kyordu.
O sabah stanbul, alkalanyordu. Gl renkli, gneli

126 127
ufuklarn zerinde, yksek minarelerden ezan sesleri iitiliyordu. Yenierilerle
sipahiler ellerinde silahlar, blk blk At Meydan'na toplanyorlar, korkun bir sel
halinde Fatih Camii'ne gidiyorlard. Yenieriler bilginleri ve bykleri de Fatih'e
davet etmiler, onlar ise btn Aa'lar Sultanahmed Camii'ne armlard. Nihayet
Fatih'de dualar ediliyor, birka dakika sonra ulemann ve yenierilerin renk renk
elbiseleri, beyaz kavuklar ve keeleriyle, cokun bir ekilde caddeleri doldurarak At
Meydan'na akt grlyordu.
Bilginler iinde ok seikin kimseler vard. Yahya Efendiler, Kadzadeler, Ayasofya
Vaizleri hep Sultanahmed Camii'ne toplanmlar, Ocak htiyarlarna isyann sebebini
soruyorlard. Bu sebep ok basitti. Hoca Efendi ile Kzlar Aa's Sleyman, padiah
sefere tahrik etmilerdi. Sadrazamn saraynda, aalar kendilerine ok atmlard.
Defterdar aylkta zyf ake vermiti. Kaymakam, korucu ve oturak ulufesini
vermekte ekimser davranmt. Dolaysyla bu ve daha bunun gibi yolsuz
hareketlerde bulunan alt kiininin ldrlmesi isteniyordu. Ulema bu cokun
kalabal bastrmak iin, hi bir nasihatte bulunmamlar, arzuhallerini derhal saraya
gtrmlerdi.
Gen Osman niyetinde kararl, durmadan srar ediyordu. ldrlmesi istenen devlet
adamlarn vermiyor, ulemann nasihatlerini dinlemiyordu. Ulema, tekrar tekrar rica
ediyorlar, Gen Osman'a:
Ehven-i erreyn ihtiyar lzmdr, Verilmezse ziyade er ve fesada bais olur.
Zarar- mden zarar- hs tercih olunagelmitir, diyorlard. Ulema srar ettike Sultan
Osman ;
Siz mkayyed olman Onlar basz askerdir. Tiz dalur, diyordu. Bilginler ve
vezirler tekrar;
-Kul taifesi cemiyyet ettikde istediklerin alrlar. Ecdad- zamanmzdan
olagelmilerdir.Mukaddemce olmak evladr, diyorlard.

128
O zaman Sultan Osman kzyor, bu zaaf ulemann bir hile peinde oluuna
balyordu.
Bu fitne erbabn siz tahrik etmie benzersiz. Evvel sizi krarm, badehu onlar. Ol
taifenin tedrki grlmtr, diyordu. Btn bilginler suskun ve akn bir ekilde
darya kyorlard. Sultan Osman niyetinden vaz gemiyordu; Saltanatn korumak
iin saray erknn ekyann elinde paralatmak istemiyordu. Gen Osman bu asil
hareketiyle sekin bir insan olduunu ortaya koyuyor,Osmanl padiahlar iinde en
mert birisi olduunu belli ediyordu. Sultan Osman ulemay;Saraydan tara
gitmesnler diye salvermemiti. Ulema endieli ve akn, sarayda padiah yalnz
brakmak istemiyorlar, dardaki isyan znt ve heyecan iinde bekliyorlard.
Et Meydan'nda grlt ve kargaalk vard. Yenieriler ve sipahiler ulemay
bekliyorlard. Saraydan hi bir ses, hi bir haber gelmiyordu. Bu suskunluktan
isteklerinin kabul edilmediini anlyorlar, nce saraya gitmeyi dnyorlar, fakat
bostanclarn silahlanm, kaplar kuatm olmalarndan korkuyorlard. Nihayet
akllarna bir ey gelmiti: Ayasofya minaresinden sarayn iini gzetlemek. O
zaman minarelere adamlar karyorlar, bostanclardan ve ulemadan eser
grlmeyince, btn askerler saray kapsna doru ilerliyorlard.
Saray kaps ak, nnde hi kimse yoktu. Kapclar bile yenierilere yaranmak iin
bostanclardan saknmalarn sylyorlard. Fakat onlarn hibir eye ihtiyalar
yoktu. Surlara tfenkendazlar yerletiriliyor, silahsz olanlara anbardan odun
datlyor, halka ilerinden kmalar hatrlatlyordu. Yamaclk hususunda
isyanlar en uygun frsat bilen halk:Biz askerden ayrlmazz diyorlar, kapya doru
kouuyorlard.
Bu manzara ok mthiti.Her taraf naralarla nlyordu.eriat isteriz feryatlar
Birinci Kap ile Orta

129
kap arasnda, kocam narlar altnda, ayyuka kyordu. Bir iki saat devam eden bu
gulguleye kar Orta Kap'nn kuleleri sessiz sessiz duruyor, saraydan hi bir cevap,
hi bir ses iitilmiyordu. Nihayet bu mthi kafile Orta Kapyda geiyor, Kubbe Alt
nne, servilerin altna doru ilerliyordu. Avlu tamamen dolmutu. saat, yksek
kavuklu, efleri sopal, gzleri fke ateiyle yanan, prsi-la'h, gzleri dnm,
intikamc kalabalktan,steriz sesleri iitiliyordu. Ak aalar ieriye kayor, asilere
hi bir cevap verilmiyordu. Nihayet Gubar Efendi yenierilere:
Bizim szmz gemedi. Siz kendiniz girin syleyin, demi, ite o zaman bu
mthi kalabalk byk bir velvele ile Bab's-Saade'den ieriye dalmt. Bu dal
ok korkuntu. Yenieriler fikirlerini deitirmilerdi. imdi: Sultan Mustafa'y
isteriz diye baryorlard. Arada srada hareme saldryorlar, saraytn iini kol kol
dolayorlar, Sultan Mustafa'nn dairesini aryorlard, bazan akn akn odalarn
nne geliyorlar, Aa'lara soruyorlard. Onlardan:Bilmeziz cevabn alnca, her
tarafa telal telal gz gezdiriyorlard. Nihayet Has Oda nne gelmiler,
gulamlardan birine sormulard. Harem tarafna doru iaret alr almaz, o tarafa
koumulard. Orada da kapnn ierinden kapal olduunu grnce, sopalarla kubbe
zerine kmlard.
Btn baklar kubbelere evrilmiti. Zorbalar ve saray halk heyecan iindeydi.
Yenieriler:er ile Sultan Mustafa'y isteriz diye baryorlar, aadan ar ve
yorgun bir ses iitiyorlard:Sultan Mustafa bundadr. O zaman mutfakdan gelen
baltalarla kubbeyi delmeye urayorlar, baryorlar, feryad ediyorlard. Sarayn bu
manzaras ok acyd. Araplar yenierileri ka tutuyorlar, dier taraftan yenieri
kurunlar altnda kendileri canlarn feda ediyorlard. Kubbe tamamen delinir
delinmez, Divap perdelerinin iplerini kesmiler, aaya adam indirmilerdi.

130
Sarayn i manzaras hayret vericiydi: Sultan Mustafa bir mindere oturmu. Yannda
iki cariye, ayakta duruyordu. eriye girenler Sultan Mustafa'nn nnde yeri
pyorlar, saygl bir ekilde Padiah Tarada asker size mntazrdr. diyorlard.
Sultan Mustafa, zayf rengi umu, ukura batan gzlerini am, hi cevap
vermiyordu. Yalnz bitkin bir ekilde su istiyordu.
Yenieriler hemen sahtiyan bir somak ile su indiriyorlard. Sultan Mustafa'y kubbe
zerinden darya alyorlar, mftinin atna bindirmek istiyorlard. Mustafa Sultan
ok gszd. Ayakta durmaya gc yoktu. At zerinde bir trl duramyordu.
Yenieriler padiahn atla gidemeyeceini anlaynca, Arz odasna gtrmlerdi.
Sarayn baheleri yenieri, sipahi, ve ulema ile dolmutu. Hepsi de ani bir taarruzdan
rkyordu. Bazan kendilerine hcum edilecek diye korkuyorlar, kk bir kuvvet
karsnda darmadan olmaya hazrlanyorlard. Saraydan, bu korkak ve asi askerleri
rktecek hi bir kuvvet kmyordu. nc Murad zamannda, sipahileri odunla
tepeleyen alar bu sefer o cesareti gsteremiyorlard. Askerler rkdke, aalar
klla duruyorlar:Korkman nesne yoktur. diye dalmalarna engel oluyorlard.
Yenierilerin bu deheti istanbul halkn da korkutmu, iitenler dehet iinde
kalmlard. Bu srada Eski Saray da heyecan iindeydi. Ksem Sultan isyan
haberlerini skutla dinliyor, Sultan Mustafa'nn validesi mjde haberleri alyordu.
Kadnlar saltanatnn bu safhas kanl isyanlarla lekeleniyordu. Eski Saray'da oturan
valide sultanlar ile yeni saray arasnda faal bir irtibat meydana gelmi, her kanl
isyann sonucunda, bir valide sultann yeni saraya saltanat srmeye gittii
grlmt.
Sultan Osman yenierilerin isyanndan rkm, isteklerini yerine getirmeye raz
olmutu. Sadrazam Dilaver Paa skdar'a, eyh Mahmud Efendi derghna sn-

131
mt. Sultan Osman, Dilaver Paa'y tekkeden getirtiyor, Kzlar aasyla beraber
kapdan darya, yenierilerin nne attryor, arkalarndan btn kaplar
kapattryordu. Yenieriler bu iki biarenin zerine atlyorlar, kllarla, baltalarla
paralyorlar, naalarn At Meydanna srklyorlard. Bu cinayetler zerine ulema
tekrar yenierilere mracaat etmilerdi:
Yoldalar. Padiah istediinizi verdi.Dah kimse isterseniz padiahtan alalm.
Biz istediimizi bulduk. Ol da padiahmz Sultan Mustafa idi, yine padiahmz
oldur.
Sultan Osman iin byk bir yenilgi balamt. Aalar ve yenieriler Sultan
Mustafa'nn etrafnda pervane gibi dnyorlar, arkasna giydirecek ferace
bulamyorlard. Sultan Mustafa'y perian bir kyafetle Divanhane'ye getirmiler,
Sultan Osman tarafndan kendilerine nasihat etmeye gelen ulemay biate davet
etmilerdi. Ulema yenierileri tatllkla yattrmak istiyorlard:
Yoldalar. Gelin feragat edin.Padiahnz Sultan Osman Han size selm eyledi.
stediklerinin ikisini verdim. Bakisini dahi vereyim dedi.Biz kefil olalm. Sultan
Mustafa'y kon, dursun. Sonra nadim olursuz, diyorlard.
Yenieriler ise ask bir yzle:
Biz padiahmz bulduk. Elbet biat eylen, diye srar ediyorlard. Yenierilerin
bu teklifine en ok mfti Efendi itiraz etmiti.eyhlislm, Sultan Osman henz
tahtnda iken bakasna biat etmenin caiz olmadn sylyor, bazlar da Sultan
Mustafa'nn meslub-u okl olduunu ileriye sryordu. Bir saat kadar bu ekilde
tartma devam etmiti. Nihayet, askerin kl ekmesi zerine ulema biat ediyor,
sokaklarda yeni padiahn tahta k tellallarla ilan ediliyordu. Yenierilerin biat
ettirmek iin kl ekmeleri ulemay o kadar artmt ki, ilerinden

132
Kafzde Efendi'nin Havfinden zehresi k ve menzili zr-i hk olmutu.
Artk biat bitmiti. Yenieriler padiahlarna zarar gelmesin diye, cariyelerle birlikte
hasta arabasna bindirmiler, velvelelerle saray kapsndan darya karyorlar,
arabay btn kalabalk elleriyle ekerek Eski Saray'a gtryorlard. Ulema evlerine
dalyor, askerler Eski Saray'n etrafn bekliyorlard. Yenieriler Sultan Osman'dan
henz korkuyorlard. Bir aralk. Sultan Osman'n bostanclarla Eski Saray
basacana dair bir sylenti kmt. O zaman hepsi de korkularndan Valide Sultan'a
bavurmular, meseleyi anlatmlar, Valide Sultan' eski Saray'dan kmaya raz
etmilerdi. Yenieriler bu muvafakat zerine, Sultan Mustafa'y validesi ve dadsyla
beraber, arabaya bindirmiler, Orta Cami'e gtrmlerdi. (89)
Sultan Mustafa'nn Orta Cami'e gidii garip bir manzara tekil etmiti.
Sultan Mustafa'y gtrrken ehzade Camii kurbunda olan vasi dervaze'ye yani
sokaa pencerelerimiz nazrd. Birok halk cem olmu idi. Guy kyamet kopmu ve
maher de dirilmiier. Ol vasi sokak byle dolmu ki, havadan bir ine yere dme
muhal idi. Halk ise mahud arabann etrafna mler. Birbirine mzaheme etti-
(89) Orta Cami, At Meydannda, Sofular cihetinde, Yeni Odalar denilen klalarn
ortasnda, Kanun Sultan Sleyman tarafndan yaptrlmt. Tevliyeti
Sekbanbalara, cihet-i arz yenieri aalna vakfedilmiti. Cami Mahmud-u
Rsbi zamannda tamir edilmi, tamirine:
Ey Nisan kr edp Hakk'a dedim tarihini
Hamdullah Orta Cami oldu pek a'a bina tarihi yazlmtr.
Mahmud-u Evvel zamannda birok odalarla beraber yanm, bilhere tamir
olunmu ise de, Mahmud-u San zamannda Yenieriler lavedldii zaman,
mahalli ekavetleri olan Cami'de kknden yktrlmt.

133
inden kimi bandan ve kimi yeinden pareler koparup nian iin arabaya verirler.
Sultan Mustafa arabann knda endan grnmez. Validesi nnde nianlar alp
halka hsn- vaadler vermekte bu tarik ile geirip gtrdklerini kendimiz mahede
ettik. (90)
Halkn bu vaziyeti ok zavall bir manzara oluturuyordu. Hemen hepsi de dilenciler
gibi arabaya yapyorlar, akli dengesi bozuk padiahlarndan ihsan temenni
ediyorlard.
Yenieriler Sultan Mustafa'y Orta Camiine gtrdkten sonra, aalarn da davet
etmiler, Sultan Mustafa'nn eteini ptryorlar, Baba Cafer, Galata ve Tersane
zindanndaki mcrimleri salveriyorlard.
Sultan Mustafa Cami'e gtrlrken, Sultan Osman'da, ikindiden sonra, vezirlii
Hseyin Paa'ya, yenieri aaln Kapcba Kara Ali Aa'ya vermiti. Hseyin
Paa kol dolayor, ehzade Camii nlerine kadar geliyordu. Birok kimseler de Kara
Ali Aa'y tebrike gitmilerdi. Ali Aa isyann korkun durumundan habersizdi.
Kendisini tebrike gelenlere:
Hey Aa! Bu ne haldir? Orta Cami de Sultan Mustafa'y padiah ettik dey halk
cem olmu. Bunlar henz bu vadide? diye sorulduu zaman:
Fakir dahi Ali Aa'dan sordum. Fitne yoktur. Birka edani ve erazil cem
olmular. natillah Tel bu gece tebs olur ve bu fitne def olunur, cevabn
veriyordu. (91)
Yenieri Aa's olup bitenleri anlamaktan acizdi. Yenieriler, Aa'nn kendilerine
taarruz edeceini haber alr almaz, kol kol aramaya kmlar, yolda btn
misafirlerini kartmlard.Bu felketi Ali Aa'da anlam, o da firardan baka are
bulamamt.Bu frsattan istifade
(90) Peevi, c. 2. s. 283
(91) Peev, c. 1. s. 384

134
eden yenieriler, Ali Aa'nn, Defterdar'n, stanbul Kad's'nn evlerini yama
etmilerdi.
Sultan Osman, i iten getiini anlamt. Sultan Mustafa'ya biat edildiini, sonra
Orta Camiye gtrldn haber almt. Kendisi iin kurtulu aresi de
kalmamt. Vezirlere izin vermi, herkes evine dalmt, Yalnz, Sadrazam
Hseyin Paa le Bostancba kalm, talihsiz padiah onlarla dertlemeye
balamt.
Sultan Osman, zgn ve endieli baklarn sadrazama dikmi:
imdi tedbir nedir? diye soruyordu. Maksad Bursa'ya gitmek birka gn orada
kalmakt.
Bizi isteyen gelr. Tutalm Sultan Mustafa Padiah olmu, bir ka gn mrurunda
mahiyeti malum olur diyordu. Sadrazamla bostancba bu fikri tasvip etmiyorlard:
Bu maslahat deildir.Maslahat budur ki Sultan Mustafa yenieri odalarna vard.
Biz dahi Aa Kapsna varalm.
Bu rey deildir. Eer cemiyet yalnz yenierinin olayd, sz gemek caiz id.
Amma sipahi ve ulema dahi ol taraftadr. Heman Anadolu canibine can atmak
gerektir.
 Elbette Aa Kaps'na varamazktr.
Sadrazamn dediini yapmaktan baka are yoktu. Bostanclardan kimse kalmamt.
skelelerde bir tek kayk yoktu. syan hazrlayanlar bunu nceden dnmler,
btn kayklar uzaklatrmlard. Sultan Osman'n Bursa'ya gitmek emeli, imkn
dndayd. Nihayet sadrazamn fikri kabul edilmi, Sultan Osman Aa Kaps'na
gelmiti Osman ok talihsizdi.Sadrazam bile hayatn korumak istemiyordu.
Hseyin Paa'ya dedim. Bu tedbirinizin neticesi bilmem ne olur? Cmle yenieri
bilittifak Sultan Mustafa'y
135
biz padiah ettik derler. Siz onlarn matlubu olan padiah- mazlumu ayaklarna
getrrsz. Cevap vermedi. Def'a-i salisede bahe-i hasseden karken piyade ya-
nnca giderken yine bu sz iade ettim Hakiri tefiye edp bilmem ne dersin? Ya
nice olsun? Alem biribirine girsin, kyamet mi kopsun? Devlet hangisinin banda ise
ol olsun. Tek alem nizam ve intizam bulsun, dedi. O gece kablel isa Aa Kaps'na
vardk. Ne trl efkr- faside ile sabaha ktk. Cn sabah oldu, yine dnya halk
eytan ayana bindi. Yani bin bir ayak bir ayak stne bindi. Halk esvak tutmaz
oldu. Yine alem fitne ve fesad ile doldu. Bu mahalde padiah- mazlum yenieri
Aa'sn Orta Mescid'e gnderdi. (92)
Aa'nn yenieri odalarna gnderilmesinden maksat, yenieriye ellier altn in'am ile
iskerlet uka, sipahiye onar ake terakki vermek, Sultan Osman' padiahla kabul
ettirmekti. Fakat bu emel bounayd. Sultan Mustafa'ya biat edildikten sonra, Sultan
Osman tarafn tutacak kimse kalmamt. Yenieriler ve sipahiler tamamen
muhaliftiler. Yalnz alimler biraz tereddd ediyorlard; Bu tereddd durumun
sonulanmas ortaya kncaya kadard.
Artk netice anlalm, ulema padiahlarn bulmutu. Geri Sultan Mustafa, akli
denge bakmndan yetersiz, Mslmanlarn karn korumaktan aciz, devlet
hazinesini israf ettii bilinen bir gerekti. Ayrca hilfetin zellikleri de kendisinde
mevcut deildi. Ezcmle, alil ve hasta idi; Cinneti hareketleriyle kendini gstermiti.
Fakat ulemann nazarnda menfaat, hilfetin artlarna tercih ediliyordu. lim, onlarn
yannda amel etmek iin deildi; geimini temin etmek, rvetle Kazaskerlikler ve
mftlkler elde
(92) Sadrazamn tezkerecesi Stk eleb'nn rivayeti, Peev,c.2,s.384
Naima,c.2,s.223

136
etmek, arpalklarn sahibi olmak iin bir vasta idi. Bu durum yalnz ulemaya zg
deildi; dier devlet erkn da ayn zihniyetteydi. Sadrazamn Bedbaht Osman' Aa
Kaps'na gtrmesi de ayn hissin tesiri ileydi. Ona gre padiaha gelecek zararn
nemi yoktu. Maksat meselenin arabuk zmlenmesi, padiahlk kimde kalacaksa
bunun belli olmasyd. Bu durumda kuvvet Sultan Mustafa'nn tarafndayd.
Dolaysyla Ali Aa'nn odalara gitmesinden bir netice ortaya kmayaca kesindi.
Ali Aa, ilk nce kendi odasna gelmiti. Odabalar davet etmi, Sultan Osman'n
kapya geldiini anlatm, kendilerine ihsanlar vad etmi, ricalarda bulunmutu.
Odabalar bu teklifi reddetmeye gerek grmemilerdi. Zahirde kabul eder gibi
grnmler:
Sultanm Siz bu sz nefere syleyin. Biz dahi makul diyelim. Vermek
Hda'nndr, diye Aa'y avutmulard. O gece hi bir olay kmam, Aa odalarda
kalmt.
Sabah olmutu. Mays'n gneli, parlak bir gnyd.(9 Receb-Cuma)stanbul
ufuklar, avucunda kaynaan ihtill ve isyan atelerini belli etmemek iin glyor
gibiydi. Halk faciay seyretmek iin sokaklara dklyor, cami avlular, sebilhane
nleri, Aksaray caddeleri, kadnlar, keeli, cbbeli, alvarl, atl atsz ahali ile
doluyordu.
Yenieri Aa's sabaha doru Sultan Mustafa'nn huzuruna girmi, neferlerle
grmek iin dar kmt.Fakat Aa odalardan gittikten sonra, odabalar Aa'nn
niin geldiini Kola anlatmlar, ayrca da:
Heman urun, syletmeyin, diye tenbih etmilerdi. Ali Aa meseleden habersizdi.
Darya kar kmaz btn neferler hcuma hazr, toplanmlard Ali Aa,
merdiven zerinde, evvela samimi bir ekilde dua etmi, duasn bitirdikten sonra ;

137
Yoldalar.Padiahnz mbarek ola, amma hali bell. Sultan Osman da kapya
geldi. Ocanza snd, mukaddemesini yapm, in'amlardan ve ihsanlardan sze
balar balamaz, kalabalktan birden bire, bir:
Urun, syletmeyin, sesi ykselmiti. O zaman ortalk birbirine karm,
neferlerden biri Aa'nn eteinden yapm, merdivenden aa yuvarlam, btn
askerler kl rp derdmenin vcudu para para edilmiti. Yenieriler bununla
da kalmamlard. Na sokaklarda srkleye srkleye Aksaray'da, Drt Yol
azna brakmlard.Baz zorbalar da evini soymak iin acele acele odalardan
ayrlmlard.
Artk Sultan Osman ile odalar arasndaki ba da mahvolmutu. Sultan Osman'n
yannda yalnz sadrazam kalmt. Btn kudret ve saltanat yenieri odalarna. Sultan
Mustafa'nn etrafna toplanmt. Devletin yegne hakimi Valide Sultan'd. Valide
Sultan olunun yanndan ayrlmyor, isyan bizzat idare ediyordu. Saltanat tamamen
onun elindeydi. Grev vermede ve grevden almada yalnz onun gr geerliydi.
Btn Aa'lar, Orta Camii'nde, Valide Sultan'n etrafna dolmulard. Ocak Aa'lar,
Kethda Beyler, Zaarcbalar azl ve nasb iin meveret ediyorlard. En nemli
mesele sadrazamn seimi idi. Valide Sultan vezirlii damadna, Davut Paa'ya
vermek istiyordu. Aa'lar Valide Sultan'n eilimini anlyorlar, derhal muvafakat
ediyorlard. Valide Sultan bu baardan dolay memnun ;
-iniz de yaz yazar var m? diye soruyordu. Aalar, Kara Mzak'i ileri srmlerdi.
Kara Mzak, Veziri Azamn hatt ile on sekiz mansp ile kendi baavuluunun
hattn yazm, Davut Paa Orta Camii'ne gelmi, Yenieri Aa'lna silahtar Dervi
Aa tayin edilmiti. Orta Camide atamalar yaplrken, bir tarafta evler yama
ediliyor, Aalar apulculukla megul oluyordu. Dier taraftan
138
Sultan Mustafa'ya defterler takdim ediliyor,kanunu kadimi brakp yeni kanun
icadn sevk edenlerin katli (93) isteniyordu.
Yenierilerin istedikleri eyler: Padiahn ilerine Vezir-i Azamdan baka kimsenin
karmamas, yenieri Aa'snn Ocak Zabitlerinden olmamas, rvet alnmamas,
her grevin ehline verilmesi idi. Sultan Mustafa:makbulu hmayunumdur diye
muvafakat ediyor, Hatt- erif aka okunuyor, dua sesleri Orta Camii nlatyordu.
Valide Sultan Orta Camide saltanat srerken, bir kere de Aa Kapsnda, Sultan
Osman' bulmaya gitmiler, bedbaht padiah arkasnda beyaz bir entari ba ak
perian bir halde karmlard.Gen Osmann haline sipahilerin bile yrei
dayanamam, ilerinden biri bandaki kirli tlbendi karm, talihsiz padiaha
giydirmiti. Sonra aaya indirmiler, adi bir merkebe bindirmiler-di.Sultan
Osman'la sadrazam Hseyin Paa da beraberdi. Yenieriler onu da beraber gtrmek
istiyorlar, ona da di biliyorlard. Sebebi: Hseyin Paa savalarda kendilerini haksz
olarak taarruz ettirmiti. Kapkulu ihtiyarlar;Mahalli deildir. Beyhude yere kulu
krdrrsz. dedike, kemali hakaretle:Padiaha kul mu eksik olur? Eek yerine at
balarz. diye kalblerini krmt. Yalnz, Botancbay muhafaza etmilerdi;
nk padiah meyhaneleri bastrp kul taifesini teslim ettike, ldrmemi, daima
gizlice salvermiti.
Hseyin Paa bana gelecek felketi anlamt. Yenieriler Gen Osman'la megul
olurken, can havliyle ellerinden firar etmiti. Arkasndan kalabalk bir gruh yaln
kl mler, zrhna tesir ettirememilerdi. Nihayet
(93) Naima,c.2,s.225

139
peinden komular, Sakalar Krhanesi nnde yetimilerdi. Hseyin Paa hem
kayor hem:
Yoldalar. Padiahnz ocanza snd. Mrvvet sizindir. Padiahnz bu
hakarete lyk grmen, diye yalvaryordu. Yenieriler bunlara kulak asmyorlard.
Hseyin Paa'y yakalamlar kafasn kesip Orta Camii'ne getirmiler, koynunda
kayd- hayat artyla bir vezaret hatt bulmulard. Bir ksm askerler de grevlerini
tamamlamak iin evini yamaya gitmilerdi.
Sultan Osman ekiyann elinde yapayalnz kalmt. Benzi sapsar idi. Sadrazamn
katn, arkasndan koulduunu grmt; fakat elinde hi bir kuvvet, hi bir
kurtulu aresi yoktu. Etrafnda bir sr rezil kimseler, gz yalar dkerek
ilerliyordu. Yenieriler Sultan Osman' kastl olarak Hseyin Paann cesedinin
bulunduu tarafa gtryorlard. Sultan Osman sadrazamn kanlar iinde yerlere
serildiini grnce, ok zlm, heyecanndan alamaya balamt. Fakat bu
gzyalar kimseyi etkilemiyordu. Biare Osman vezirine acyor:
Bu mazlum, bignah idi. Her zaman kul hakknda bana iyilik sylerdi. Eer onun
dediklerini yapm olsaydm bama bunlar gelmezdi. Beni artan Hoca ile
DarsSaade Aa's idi, diyordu.
Konamz penceresinden nazr idik. Bir alak halli herifi yolda bulup hayvanndan
indirmiler. Ve padiah- mazlum-u bindirmiler. Mbarek arkasnda bir beyaz
hrkas entari ve banda bir khnece kadife kavuk, zerine bir kirlice destar
sarlm. An dahi yolda bir kimseden almlar ve giydirmiler. Dnyada ne kadar
mfsid ve fasid var ise etrafna dizilmiler. (94)
Sultan Osman'n durumuna kimse zlmyordu. Dirlikleri kesilenler, saray
adamlarnn, harem aalarnn zu-
(94)Peev, s. 385

lmlerinden bizar olanlar, hep memnun oluyorlard. Bazlar Sultan Osman'a

hakaretli szler sylyorlard:
Canm Osman Celebi. Meyhane basp yenieri ve sipahiyi ta gemisine komak
ve deryaya atmak olur mu? diyorlard. Bazlar daha mtecavizane, daha kstaha
davranyorlar, baldrlarn skyorlar, edep d szlerle gen padiah feci ekilde
zyorlard. Sultan Osman, bu hakaretlere kar alyordu:
Behey edepsiz melunlar. Padiahnz deil miyim? Nedir bu ettiiniz cefa? diyor,
fakat bu szler iitilmiyordu. Etrafnda hakaret dolu, edepsiz szler dolayordu.
Her azdan bir ses kyordu:
Ecdad- izamnz bu Krhaney sekban ile mi zaptettiler? Bu kaleleri araplar ve
Bostanclar ile mi aldlar? Sekban tuyanndan Anadolu harap oldu, diyorlard.
Sultan Osman, gzleri kzarm, kalbi heyecan dolu, zgn ve bitkin bir ekilde Orta
Cami'ye geliyordu. Artk maksat hasl olmutu. Sultan Osman Camiye kapatlm,
Etrafna bekiler konulmutu.Ahali grevlerini yerine getirmiler,imdi yeni
padiahlarn grmek istiyorlar, Cami avlusunda kaynaan aalar:
Sultan Mustafa Han grelim, diye baryorlard. Bu barlarn arkasnda
sararm bir yz, hedefini kaybetmi gzler, korkun bir hayal gibi pencereden
gzkyor, aalar, yenieriler, sipahiler ve Bostanclar iri kavuklarnn altndan
gzlerini pencereye dikmiler vakurane tekbir getiriyorlar, alk yapyorlard.
le yaklamt. Maysn mavi ve parlak semasna ykselen minarelerden sala
sesleri geliyordu. Yenieriler habersizdi. Bu sesi iitenler Sultan Osman'n
ldrldn zannetmiler, kaba seslerle ve vahi bir ekilde barmaya
balamlard:
Sultan Osman'a suikast olunmaya. Vcuduna zarar irimeye. Rzamz yoktur.
imdilik Sultan Mustafa

140 141
Han padiahtr. Sultan Osman mahpus dursun. Sonra nice iktiza ederse yle olsun,
diyorlard.
Davut Paa bu galeyan bastrmak iin Sultan Osman' pencereye getirmi, Asker
Gen Osman'n bedbaht yzn grr grmez susmutu.
Fakat Orta Camide grlt eksik olmuyordu, ieride Valide Sultan, Sultan Mustafa,
Gen Osman ve bekiler sonucu bekliyorlard. Darda, blkbalar, aalar ve
askerler baryorlar, tehditii konuuyorlar, arada - srada couyorlar, korkun
seslerle tyleri rpertiyorlard. Bu grltler Sultan Mustafa'nn zayf asabna
dokunuyor, sevincinden gzlerini ayor, yerinden frlamak, pencereye komak
istiyordu.
Sultan Mustafa'y validesi mihraba oturttu. Dayesini etekleri zerine oturtup ellerin
dahi tutard. hyanen ki, tarada halkn gulv ve galebesi ziyade olsa, dayenin elinden
kurtulur ve Camii erifin penceresi temrlerine yapur, hengmeyi seyretmek isterdi.
Validesi varup Arslanm kaplanm deyu pencere temrlerinden nezar dikkat ile ve
dayesinin muavenetiyle parmaklarn ayurup yine mihraba gtrr ve oturturdu. Bir
nice defa byle etmek vaki oldu. (95)
Sultan Osman hl yenierileri yumuatmay mit ediyordu. Sultan Mustafa Cami
penceresine kotuka, o da pencereye geliyor:
Grn bey derdmendler! Kimi Padiah edersiz. Vallahi inkita' nesle sebep
olursuz. Kendi ocanza bir i edersiz. Kyamete dein nedametten halas olmazsz,
diyordu. Bandaki eski sar karyor, zgn ve heyecanl gzlerinden yalar
dkyordu:
Behey Aalar! Ben bilmezlikle, tazelik sebebiyle, yaramaz mrebbiler ilkasyla
bir hata ettim se, siz etmen.
(95)Vak'ay gren Kara Mzak'n rivayeti,Peev,c.2,s.386

142
Grn dnyann halin. Sabah padiah iken, esbab ve malimin had ve hasri yoiken,
imdi on akelik bir urkiyeye kudretim yok, diye alyor, feryad ediyor, etra-
findakileri de mteessir ediyordu. Sultan Osman'n yan banda duran Turnacba
ok zlm, keesindeki dilbend mukarremeyi karm:
Padiahm! Pakedir. Mbarek banz plak durmasn, sarn, demii. Sultan
Osman nce almak istememi, sonra atm bana sarm, mell ve mteessir
aalardan merhamet talep etmeye balamt. Sadrazam Davut Paa acele bir ekilde
ieri girmiti. Yannda Cebeciba, elinde kemend, Sultan Osman'a doru ilerliyor,
kemendi bedbaht Osman'n boynuna frlatyordu. Sultan Osman can korkusuyla,
kemende sarlm, Cebeciba ile urayor, ortalk birbirine karyordu. Aalardan
hazr bulunanlar, gzlerini amlar:
Hey Sultanm! Neyledin. imdi tara mnakis olursa cmlemizi pare pare ederler,
diye men ediyorlard. Sultan Osman ok zgnd. Cebeci'nin pis kemendini eliyle
tutmu, baklarn fkeli bir ekilde Davut Paa'ya dikmi:
Behey Zalim! Ben sana neyledim? ki defa lecek gnafm var iken
ldrmedim. Ve mansplar verdim. Riayetler ettim. Bana bu mertebe adavetin ve
ihanetin nedir? diyor, sonra aalara dnyor:
Bu zalim beni komaz, ldrr, diye mitsiz bir ekilde dnyordu. Aalar ise
Gen Osman teselli ediyorlar:
Hey padiahm! Ne ihtimaldir. Mbarek hatrnz ho tutun. Ortalk bir miktar
skn bulsun. Yine padiahmz, hnkrmzsz ve h vkela kullarn sana kayd ve
ihaneti lyk gre, diyorlard. (96)
(96)Peev,c.1.s.386
143
Sultan Mustafa'nn validesi bu faciay gayet memnun bir ekilde seyrediyordu.
Mecnun olunun yanndan, ayrlmyor, bir taraftan onu zapt etmekle megul oluyor,
dier taraftan talihsiz Osman' seyrediyordu. Aalarn son sz onu ok zmt:
Sultan Osman'a kylmamas Valide Sultan iin bir felketti. Valide Sultan Mhfiruz
Sultan'n bedbaht ehzadesini ldrtmek, uuru bozuk olunun nfuzu sayesinde
saltanat srmek istiyordu. Aalarn Sultan Osman'a verdikleri teminat iitince,
derhal ileriye atlm:
Hey aalar. Siz bilmezsiz. Bu ne ylandr. Bundan sa kurtulursa, bizden sizden
bir zruh komaz, diye gizli gizli kulaklarna fsldyor, Sultan Osman' ldrtmek iin
Davut Paa'y tevik ediyordu. Davut Paa tekrar Cebecba'ya iaret etmi Gen
Osman'n boynuna kemend artrmt. Fakat aalar ileriye atlmlar, Orta Camide
cinayet ilenmesine engel olmulard.(97) Bu teebbs darya, yenierilere de
yansm, askerin itiraz zerine Sultan Osman' bomaktan vaz geilmiti.
Valide Sultan Orta Camide oturmak istemiyordu, ikindiden nce olu ve
cariyeleriyle bir arabaya binmi, saraya gidiyor, olunu tahta karyordu.
Sultan Osman Orta Cami'de yapyalnzd. Yannda birka muhafz kalmt. Ogn
Camide namaz klnmam, hutbe Sultan Mustafa adna okunmutu. Sultan Osman
muhafzyla gryordu. Padiah ile koruyucusu arasnda hazin bir konuma
cereyan ediyordu:
Sen ocakta kim diye anlrsn?
Haseki kulunum.
(97) Kara Mzak bu vak'ada hazr bulunmu, sonra ahbbasna aynyla nakletmiti.
Kara Mzak anlatrken, Peev brahm Efendi de hazr bulunuyormu. Kara
Mzak'n bu vak'ay ne trl br ne'e ile anlattn u suretle tasvir ediyor: Ba
avuluk saasyla oturacak ve duracak yer bulmaz ve kabna smazd.

144
-Ya bu mansplar tebeddlat vaki midir?
Evet, Sultan Mustafa verdi.
Ya ann hkm nafiz olur mu? Ol divanedir. Kend ismini bilmez, A pencereyi,
ben dahi kullarma syleyeyim.
Mehmed Aa bu teklif zerine Orta caminin haremine nazr pencereyi amt.
Sultan Osman, zgn bir ehre ile aalara bakt, orada duranlarn merhametini
harekete geirmek istedi:
Benim sipahi aalarm ve yenieri ihtiyarlar babalarm. Tazelik belasyla
mnafk szne uydum. Beni bu vehile gtrmeden tevlidi anda ldre idiniz. Ya
beni istemez misiz?
Bu soruya hep birden, bir azdan fkeli fkeli cevaplar verdiler:
Seni hilfete kabul etmeziz. Katline dahi rzamz yoktur.
nk beni katle raz deilsiz. Sultan Mustafa olduu odaya haps eylen.
Sultan Osman bu szleri sylerken arkadan Davut Paa Cebeciba'va iaret etmi,
Sultan Osman'n boynuna katil bir kemend atlm, Hasekilerin mdahelesi Sultan
Osman' bu sefer de felketten kurtarmt.
Artk Sultan Osman midini kesmiti. Yenieri ihtiyarlar kendisini hilfete kabul
etmiyorlar, mecnun, saltanat namna lekeli bir vcudu lyk gryorlard.
Akam oluyordu. Khne surlarn mavi semalara doru srtan mazgallarnn
arkasndan ateli bir mays gnei gurup ediyordu. Yedikule surlarnn gerisinde,
yeil ve iekli bir ova gz alabildiine uzanyordu. Sokaklarda tek tk yenierilerin,
atl aalarn getikleri grlyordu. Orta Camiden bir pazar arabas kyor, etrafnda
kavuklu keeli, bukalemun bir kalabalk, Yedikule'ye doru ilerliyordu. Bu kafilenin
iinde Sadrazam Davut Paa, ye-

145
nieri Aa's Dervi Aa da grlyordu. Arabada, bedbaht Osman'n yannda,
aalk bir yaratk, Kalender Urusu oturmutu. Davut Paa Sultan Mustafa'y saraya
gnderdikten sonra, Valide Sultan'dan talimat alm, Sultan Osman Yedikule'ye
gtryordu.Kule'nin yksek duvarlar, batan gnein klaryla yaldzlanyor, geni
hendeklerin tesinde, matemli bir ekilde ykselen servilerden l 'kokular
yaylyordu. Beyaz kavuklu, pr silah kalabaln nnde, Sultan Osman'n arabas
yava yava ilerliyordu.Surun gsterili kapsnn nnde araba ar ar durdu.
Talihsiz Osman, perian kyafeti, fersude sar, kzarm gzleriyle kule kapsndan
ieriye yksek ta tavanl, karanlk bir odaya girdi. Vcudunu titreme almt.
Darda yenieriler ve aalar birer birer dalyordu. Akam, hazin bir akam,
matemli bir karanlk yedikule ufuklarn kuatyordu. Solda mavi bir deniz, Adalar'a
doru, elik renginde kararyordu. Sultan Osman'n saltanatn kurduu yerler,
Bursa'nn yksek dalar, beyaz ve karl tepeleriyle grlyordu. Arkada narin
minareleriyle grnen ehri hafif bir sis kaplyor, Yedikule'de sefirler mahbesine
karanlk kyor, kalenin fersude bedenlerin de yenierilerin dolatklar
grlyordu. Sultan Osman sefirlerin hapsedildii yere girdi. Kaplar ar ve naho
bir grlt ile kapand. eride Davut Paa Kethdas, Cebecibai, birka da odaba
kald.
Sultan Osman ne yapacan armt.Bu tal ve karanlk odada, her eyden aciz,
her trl yardmdan yoksundu. Talihsiz padiahn hi bir gnah yoktu; btn gayesi
Osmanlla hizmetti. Bedbaht Osman :
Niyyetim hizmet idi saltanat ve devletime alr hasud ve bedbah aceb nekbetime
bsyi ile aclarn dile getirmiti.

146
Gen Osman'n dehas, memleketi felketten kurtarmak iin, Osmanllara kymetli
bir nasipti. Fakat menfaat hrs Osmanllk adna yaplacak her eyi bomak istiyor,
bu katileni, gaddarane ilere ulema da alet oluyordu. Akldan yoksun, kendini idare
etmekten aciz bir padiah tahta karmaya uraan ulema, devletin namusunu
kurtarmaya karar veren Gen Osman'n, hislerini olsun kurtarmay dnmyordu.
Para ve menfaat temin edildikten sonra padiahn mecnun olmas, memleketin
dman ayaklarnn altnda inenmesi, onlar iin mubah saylyordu.
Kaplar kapanr kapanmaz, Sultan Osman'n btn vcudu titremiti. Kulaklar
uultular iindeydi. Davut Paa ve adamlar ellerindeki kemendlere,. fkeli fkeli
atlmlard. Fakat Gen Osman hi kimsesiz, dayanaksz, yardmcsz bir halde,
ekiyaya kar direniyordu. Orhan'n talihsiz torunu alakla kar daima ykselmek
istedi. Katillerle arpt. Birkan devirdi. Gen Osman bu ad kimselerle urarken
boynuna kemendler atld, hayalar skld. Can yakc uzun bir feryad ta duvarlar
nlatt. Bedbaht Osman cansz, sapsar bir halde talarn zerine ykld.(8 Recep
1031, Cuma)
***
Katiller Gene padiah vahice ldrmekle kalmamlard; ilerinden Cebeciba
bedbaht Osman'n kulan kesmi, Sultan Mustafa'nn validesine gtrmt. Gece
olmutu. Surlarn khne kuleleri, korkun ekilleriyle uzuyor, karanlklar iinde tek
tk klar grlyordu. Bizans zulmetler iindeydi. O gece Gen Osman'n cenazesi
Yeni Saraya gtrlm, ertesi sabah Sultan Ahmed trbesine nakledilmiti. syanda
saraya koan mfti Esad Efendi, damadnn cenazesinde bulunmamt.
Valide Sultan bu cinayetten memnun, Sultan Mustafa her eyden habersizdi.
Bedbaht Mustafa'nn hastal

147
gittike iddetlenmiti. Bazan hkmet ilerinden usanyor, kardeinin ehid evladn
bulmak, ondan yardm grmek istiyordu. Sarayn lo, renkli inilerle ssl
sofalarndan tek bana kouyor, odalarn kaln demirli kaplarn vuruyor, katillerin
elinde boulan, gz yalar iinde ldrlen bedbaht Osman', talihsiz yeenini
aryordu.
Sultan Mustafa'nn validesi sarayda btn idareyi eline almt. Bu cinayet Eski
Saray'da, oullarnn saltanatn bekleyen Mhpeyker Ksem Sultan' da memnun
etmiti. Sultan Mustafann saltanatnn ok devam etmeyeceini o da biliyor, byk
olu Sultan Murad'n tahta kmas in hazrlanyordu.
Sultan Osman faciasndan sonra, hkmet fetret iindeydi. dareyi elde tutanlar:
Valide Sultan, Sultan Mustafa, ulema ve yenierilerdi. Valide Sultan hrsl ve cahildi.
Hurrem'ler ve Safiye'ler kadar dirayetli hareket edemiyordu. Zaten saltanatla olan
ba da geici ve zayft. Sultan Mustafa gittike aztyordu. Delice tavrlaryla saray
halknn, hatta ahalinin, dikkatlerini ekiyordu. Deli bir padiahn Sultan Osman'a
tercih edilii, herkesi hayretler ierisinde brakyordu. Genellikle, sarayn karanlk
sofalarnda, yalnz bana kouyor, bazan atla gezmeye gidiyor, kaya binmek
gerektii zaman atla bineceim diye srar ediyordu. Dnte kayktan kmak
istemiyor, saraya kaykla gitmek, kayn da arkasndan srklemek iin
tepiniyordu. Bayramlarda taht zerine oturmas gerekirken ayakta el ptryordu. O
zaman, padiahlarda kutsallk gren gzler meczup padiahn bu hareketinidab
hlafaya riayet telkki ediyordu.
Sultan Mustafa'nn hastal yznden de belli oluyordu. Hareketlerinde devaml bir
intizamszlk vard. Bazan gzlerini safdilne aar, devaml bir noktaya diker, bu
garip ve merhamet celb edici tavrlar dimanda muvazeneden eer kalmadn
gsterirdi; fakat birok eyhler bu halleri Cezbe-i Rahmana mazhariyet eklinde
yorumlard.
Sultan Mustafa'nn delice halleri devam ediyordu. Bir gn yanna Bostancba'y
arr,(kendisine uzakta bir yer gsterir, oraya diri diri gmd bir kuzuyu karp
kendisine getirmesini emrederdi. Bostancba gsterilen yere gider, ukuru kazar,
ayaklar bal, gzleri kapal bir kuzuyu canl canl karr, padiaha getirirdi. Sultan
Mustafa kuzunun ayaklarn zer, gzlerini aar, Bostancba'ya vererek:
Al Bunu besle, derdi. Sultan Mustafa'nn bu garip hareketleri de
dervimerepliine balanrd.
Ramazanda, vaazlarda bile padiahn ruhi hallerinden sz ediliyordu. Cerrah eyhi
brahim Efendi daha cretli bir ekilde hareket eder, vaaznda:mmeti Mu-hammed
Padiah deli, gndr tenha bir odaya girip kapanm. Namaz klp alamaktadr.
Hi kimseye sylemez. Duaya megul olan Srrna yine kendi vakftr. Sultan Osman
Hann mertebesin lem-i ryada mahede eylemiti. Kati li grmler. Hak Tel
rahmet eyliye. derdi. Bedbaht Osman'n feci ehadeti, elim olayn yrek yakc
hatras halk hngr hngr alatyordu.(98)
Ulema, Sultan Mustafa'nn cinnetini,Mslmanlarn iinde bulunduu kt durumu
hazar- dikkate almazlard. Padiahn ilhi mazhariyeti onlar memnun ediyor, dier
taraftan yenierilerle sipahiler arasnda yava yava nefret meydana geliyordu. Gen
Osman'n ehid edilmesinden Ocak Aa'lar yaralyd. Halkn yenierilere nefreti
gnden gne artyordu.
Artk hkmet ve ordu kalmamt. Yenierinin siyasete mdahele etmesi ordunun
nizamn, itaatini mahvetmiti. Ordu padiah hal ediyor, ordu padiah katline se-
(98)Naima, c. 2, s. 238

148 149
bep oluyordu, Atamalar ve grevden almalar hep ordu vastasyla meydana
geliyordu. Btn cinayetlerde ve isyanlarda tek bir ey dnlyordu: Para.
Yenieriler padiahlarnn ldrlmesine sebep oluyorlar, kendilerine clus in'amlar
datld zaman :
Altn isteriz, hurda ake almazz, diye baryorlard. Fakat hazinede hurda ake
de kalmamt.
Valide Sultan'n cahilce siyaseti hi bir baar elde edemiyordu. Sarayn karanlk
odalarndan, cariyelere hkimiyet gsteren Valide Sultan, darya kar nfuzunu
gsteremiyordu. Snrl ve zekadan mahrum dima aciz olunu hakimiyeti altna
alamyordu. Sarayn etrafnda, yine isyan belirtileri, ayaklanma eserleri grlyordu.
Sipahiler Davut Paa'nn sarayna hcum ediyorlar:
Sultan Osman' ne sebeple katl eyledin? Biz sana emanet verdik, diye
kpryorlard. Davut Paa ise:
 Padiah- lem Sultan Mustafa Hann fermanyla katl eyledim, diye yakasn
kurtaryordu.
Sipahilerle yenieriler hl idam listeleri tanzim etmekten geri durmuyorlard. Et
Meydan, korkun bir sessizlik iindeydi.Ertesi sabah meydanda,ejder sureti
zerinde, Kap Aa'snn cesedi grlyor, sebeplerini soranlara:
Gece ehzadelere suikast etmek istemi. Harem-i Hmayun huddam
(hademeleri) tarafndan paralanm, deniyordu. Sonra, bunun bir iftira olduu, Kap
Aa's sert bir adam olduu iin Olanlar tarafndan ldrld syleniyordu.
Davut Paa, aleyhinde kopan frtnay anlamt. Halka yaranmak iin dirlikler ihsan
ediyor,ne kadar maktu'ul vezaif esvak cihan tair herze km ve kemnam rezile-i
enam var ise hepsine evkaf tevliyetleri veriyordu. Paa cinayetinin cezasn
ekeceini anlamt. Sultan Osman' sipahilerin isteinin aksine ldrdn
biliyordu.

150
Dillerini tutmak iin mansplar veriyor, verilecek bir eyi kalmad zaman;
Uygun bir hizmet bul Verelim, demekte kusur etmiyordu. Davut Paa
cinayetinden, mevkiini kaybedeceinden dolay zdrap duyuyor, herkese yaranmaya
almaktan geri durmuyordu. Bu alal mevkiini gnden gne rtm, herkes
padiah katili diye hakaret etmeye balamt. Bu hakaretlerden sonra artk Divana
da gelemez olmutu.Memleketin iinde bulunduu fetret,devlet adamlarnn
dikkatini ekiyor, cinayetlere itirak etmek istemeyen kimseler,kendilerini her
eyden uzak tutuyordu.Padiahtan Kubbe Veziri'ne varncaya kadar devlet ileri
katillerin elinde, katillere arkadalk eden hrsl, vatan sevgisinden yoksun kimselerin
idaresinde bulunuyordu. Katillerin en by sadrazamd. Dieri Kalender urusu
Suba (99) olmu, stanbul'un zabta ileri bir katile verilmiti. Zorbalarn
korumasyla gelen eyhlslm ise, memleketi kurtarmak iin alan gen ve faal bir
halifeye kar ilenen cinayeti dnemiyor ortada adam ktl olduunu
hissediyordu.Fakat bu his yanlt; Memlekette adam ktl yoktu. Hased ve garaz
vard. Srf kendisi iin yama yapmak duygusu mevcuttu. darenin cahiller elinde
kalmas,namuslu kimselerin uzak durmasndan, memlekette siyasetin ve idarenin
yenieriler elinde bulunmasndan, zorba kuvvetinden baka hi bir kanunun hkm
srmemesinden ileri geliyordu.
Valide Sultan, memleketin bu durumuna kar ilgisiz, vezirlerin elinde zayf bir aletti.
Birgn, eyh'l-lslm'dan bir tezkere alryor, derhal Msr'dan gelen Mere Hseyin
Paa'y sadarete geiriyordu. Mere'nin sadarete gemesi herkesi hayretler iinde
brakyordu. Mere idare ilerini Satrc Mehmed Paa'nn mutbanda renmiti.
Aba-
(99) Nama, c.2,s.248

151
lktan sipahilie, Mirahurlua, daha sonra Msr eyletine sahip olmutu. Fakat
cahil birisi olduu herkese bilinmekteydi. Sadrazamlk mevkiinin Mere'ye kadar
drlmesi halk hayretlere drmt. Bununla beraber Mere de sadrazaml
zamannda hi bir i grememiti. Halk yenierilerin inzibat altna alnmasn
istiyordu; Mere ise mevkiini elde tutabilmek iin onlara uyuyor, koyun akeleri ihsan
ederek Sultan Mustafa'nn hazinesini israf ediyordu.
Ama bu ihsanlar da hi bir etki meydana getirmiyordu. Gen Osman cinayetinin aksi
tesiri alttan alta kaynyordu. Bazan ferdi teebbsler meydana kyor, Mere Hseyin
Paa Sultan Ahmed Camii'nden koyun akeleri datmakla megulken, ortaya, bir
elinde bak teki eline abasn dolam, bir ahs atlyor:
Sultan Osman' neylediniz? diye hmla hcum ediyor, aalarn kargaal iinde
birka kiiyi ldryordu. Bir kan paralyor, kendisi de sipahi hcumuyla
ldrlyordu.Bu hareket adamn divaneliine veriliyordu.Her tarafta tereddd ve
endie hkm sryordu. Yenierilerle ulema birbirlerine gvenemiyorlard.
Ulema,Camii cedid evkaf-zevaidini Beytlmal'e idhal iin mavereye
toplandka yenieriler ulemadan da phe ediyorlard. Devleti sokaklarda
yenieriler, sarayda Valide Sultanlar idare ediyordu. Mere Hseyin Paa rakiplerini
birer birer uzaklatryor, Gen Osman olaynda hizmeti grlen yenieri Aa's
Dervi medaniyeye aryordu. Birka gn sonra, yenieriler arasnda ldrld
haberi yaylnca yenieriler ve sipahiler toplanyorlar:
-Aamz ldrd. Bizi dahi birer kier ldrr. Vezir azl ve katl olunmak gerektir,
diye ayaklanyorlard. Saraya, Valide Sultana giden arzuhale derhal cevap kmt:

152
Davut Paa, Grc Mehmed Paa, Lefkeli Mustafa Paa, bunlardan hangisi ihtiyar
olunursa vezareti verdim.
Valide Sultan, memleketin kaderini eline alacak vezirin seimini de yenierilere
brakmt. O zaman, herkes kendi tuttuu paay semek istiyordu.Kavga,grlt,
neticede hi bir vezir seilemiyor, sonunda sadrazamn atanmas Valide Sultan'a
braklyordu. Valide Sultan da, olunun dadsnn kocasn, Lefkeli Mustafa Paa'y
sadrazam olarak atyordu.Yenierilerin zorbal halk yldrmt. zellikle Gen
Osman'n ehid edilii karsnda susular halkn nefretini daha da artrmt. Halk
memlekette kuvvet gryordu: Padiah, ulema, ordu. Padiah deliydi; onun
nfuzundan herkes midini kesmiti. Ulema menfaatine dkn, dini geim vastas
haline getirmiti. Vazifesi Mslmanlar irad etmek, insanlarn haklarn korumak
iken, gereinde mevkisini korumak iin padiahn ldrlmesine bile itirak ederdi.
Yalnz mit yenierilerde kalmt. Fakat onlar da bu cinayetlere skut ediyorlar, bir
ki katilin ihtirasna onlar da alet oluyorlard. Osmanl Devleti'nin kaderinin elinde
tutulduu makamn banda akli dengesi bozuk, bir padiah, akl ksa bir Valide
Sultan vard. Devlet katillerin elinde oyuncak oluyordu. Ulema bu durumu yerinde
grdkleri iin yenieriler herhangi bir isyanda ve itirazda 'bulunmuyorlard.
Tevikilerin susmas, yenieri zorbalarn harekete geirmekten alkoyuyordu.
Fakat bu sefer, dtan gelen bir etki, vicdandan kan bir nefret yenierileri de tahrik
etmeye balamt. Halk yenierilere dmanlk besliyordu. Hanedandan bir
padiah azimann nam ve nemeki hakkn gzetmeyip eline sureta emanet
verilmiken gard ve zulm ile katline skut ettiklerinde ikayet eyliyordu. Nihayet
bu d-

153
nceleri her tarafa yaylm, Erzurum'da Abaza Paa'nn isyan etmesine sebep
olmutu. stanbul'da, Anadolu'da isyan belirtileri grlyordu. Halk Devlet Valide
elindedir.Padiah zevil ukulden deildir diye ayaklanmlard. Yenierilerin btn
mevkileri ele geirmelerinden, lyk kimselerin mahrum ve perian olmalarndan
ikyet ediyorlard. Asker istibdad, kanunsuzluk, memlekette byk bir isyana
sebebiyet vermiti.
(100) Fezleke-i Ktip elebi, c.2,s.28
lk isyan Erzurum'da, Abaza Paa vastasyla balamt.Abaza'nn adamlar
yenierilerle geinememiler, birok kere arpmlard.Yenieriler de Abaza'ya
hakaret etmiler, Paa'nn kiisel dmanln kazanmlard.Gen Osman olay
meydana gelir gelmez, Abaza ahsi intikamna siyasi vesileler bulmu, yenierileri
krm, Sultan Osman'n intikamn almak iin ortaya atlmt. Abaza, stanbul'a,
yenieri Kethdasna gnderdii bir mektupta bu dncesini aka ortaya
koyuyordu:
Padiah- mazlum ocanza dahl dtkde gayret ekp Yedikule'ye gndermeyp
sarayda hapsolunsa, siz mttehem olmazdnz. Behey gayretsiz b arlar. Kend
Aa'nz Orta Camide katledeler. Siz bakup durasz. Eer sipahi ile karndalarz,
derseniz, sipahi Kubbe Alt menasbndan gayri tevliyet ve cebayete varnca birey
komayp hep aldlar. Size ne dedi? Siz onlara yardm etmeniz, yalnz onlar yine
kadir idi. Ehl-i rzn ve ayan devletin hanelerin yama etmei faide mi kyas ettiniz?
Memaliki slmiyeyi yakmaya siz sebep oldunuz.Sultan Osman Han sipahi kapsna
varsa byle olmazd.Eer dnyalk iin yaptk derseniz,padiah mazlum size ellier
altn vereyim dedi.Geri Sultan Mustafa'nn validesi Abaza olup
(100)Her bar ki bir mstakil padiah olmaya, ve halt ve akd bir hakim-i kahirin
hkmne mnhasr olmaya, devlete rekpeyda olur. deti ilhiye byle
olagelmitir. Naima,c.2,s.241

154
bizimle karabeti olduundan dolay padiahlna bizim mesrur olmak grnyordu;
Lkin aynimde deildir. Allah bilir ki, ancak padiah mazlumun kan in gayreti
hak galebe ve zuhur eyledi. Hemen ne kadar neferin var ise toplayp var kuvveti
bzuya getre. Buhtu nair Hazreti Yahyay mazlumun kan iin Beni Israiiden
yetmi bin yahudi katlettii gibi ben dahi damen-i dermeyan edp padiah
mazlumun kan in yenieri katlini yetmi bine varnca irtrmek zereyim. (101)
Yenieriler yaplan bu hakaretlerden mteessir olmulard. Erzurum'daki
yoldalarnn felketini dnyorlar arada srada grlt karyorlard. Nihayet
Abaza'y Erzurum valiliinden azlettirmeye, isyan bir kat daha alevlendirmeye sebep
olmulard.
stanbul'da yine bir isyan balyordu. Bu sefer sipahiler ayaklanmt.
 Tarada kadlar ve halk bize katil-i sultan deyu ta'n ederler. Elbette kim katlettiyse
hakkndan gelinsin, diye baryorlard. Fakat Blk Aa'lar araya girmi, grlt
bastrlmt. Sipahiler Orta Camide tekrar toplanmlar:
Tarada gezecek halimiz kalmad.Bizim padiah katlinde rolmz youken bu
thmeti kabul etmeziz, diyorlard. Nihayet zabitlerini gndermiler, eyhl-
slm'dan:Bu husus padiaha arz olunmaldr. Eer ferman etmediyse katiline
hkm er'i icra olunsun cevabn almlard. Sipahiler teebbslerinin arkasn
brakmyorlard.Divanda arka arkaya grlt karyorlar:
Biz Orta Camie emanet vermi idik. Neye dayanlacak ldrld? diye
baryorlar, Valide Sultan'a haber gnderiyorlard. Nihayet bir hatt hmayun btn
isteklerini yerine getirmiti:
(101)Fezleke-Ktip eleb, c.2,s.3

155
Sultan Osman' ben katl olunsun demedim. Davud Paa ldrd. Katilleri kim ise
haklarndan gelinip kati olsun.
Valide Sultan bu hatt Hmayun'la memleketteki bir karkla zemin hazrlyordu.
Yenieriler, Sultan Mustafa'nn cinayetten haberi olduunu anlar anlamaz, her tarafa
velvele vermeye balamlard. Btn Aa'lar:
Tiz katiller bulunsun.
Diye baryorlard.Sonunda cinayetin faillerini yakalamlar, Davut Paa'y
Eyp'te, Topular'da, sipahilerden Hamza Bey'in samanlnda ele geirmilerdi.
Sultan Osman'n katili perian bir durumdayd: Arkasnda nefti bir kapama, kyafeti
pejmrde, benzi sapsar idi. Aa'lar Paa'y bir arabaya bindirmiler, Yedikule'ye
gtrmler, cinayet orta, Suba Kalender Urusunu da yanna gndermilerdi.
Yenieri Aa's bu baardan memnun, Orta camie toplanan yenierilerin yanna
geliyor, Davut Paa'nn yakalandn, artk bir daha itima edilmemesini, herkesin
padiahn emrini beklemesini sylyordu.Odaba-lar duyduk ve kabul ettik
demiler, sipahiler ve yenieriler sessizce dalmlard. Davut Paa'nn yakalanmas
sarayda endielerin domasna sebep olmutu. Davut Paa'nn kars, nc
Mehmed'in kzyd. Sultan kocasnn yakalandn haber alr almaz telalanmt.
Zorbabalara mracaat etmi, ihsanlar vermi, hatta cellad usta Sleyman Aa'ya
teenni ile hareket etmesini tavsiye ettirmiti.
Ertesi gn Divan toplanm, Davut Paa Yedikule'den saraya getirilmiti. Kubbe
Alt'nn n vezirlerle bilginlerle, yenierilerle ve sipahilerle dolmutu. Celladar
Davut Paa'y kapclar odasndan karmlar, Siyaset emesinin nne
getirmilerdi.Gen Osman'n katili emenin nne ktrlm, ensesine ineeek
klc bekliyordu. O gn Davut Paa perian bir durumdayd. Arkasndaki nefti
kapama paralanm pamuklar yer yer grnyordu.

156
Ba ak elleri balanmamt. Korkusundan beti benzi atm, yerinden
kmldayamyordu. Herkes kanl bir ban dn bekliyordu. Fakat ani bir
deiiklik ortal hayretler iinde brakt: Cellad yakasn kvrp imiri
niyamndan karp alacak mahalde Davut Paa koynundan bir hccet ile bir hatt
hmayun karm baryor, ktlar yukarya kaldrm;
Ben bu temessklerle er'an katlettim, diye haykryordu. O zaman yenieriler ve
sipahiler iki taraf oldular. Yenieri ihtiyarlar:
-Ur, ldr, diye baryorlar, Sipahiler:
Vurma, grelim asln, diye ileriye atlyorlard. Her kafadan bir ses kyordu.
alma vurma naralar, siyah serviler ve narlar altnda, saray kubbelerine
yansyordu. Cellad klcn klfna koymutu. Yenierilerden biri Davut Paa'y
yakalayp siyasetghtan kaldrm, etrafn askerler kaplamt. Davut Paa gszd.
Paa'y ata bindirmiler, Orta Camiye gtryorlard. Yenierilerle sipahiler Davut
Paa iin birbirine giriyor, bu ekimeler zabitleri bertaraf ediyordu. Yenieriler
katlini, sipahiler halasn yani yenieriler ldrlmesini, sipahiler kurtulmasn
istiyordu. Fakat bu istek, menfaatten ari ve halisane deildi. Sipahiler Davut Paa
sadarete gelir gelmez, bu hizmetlerine kar mkfat mit ediyorlar,bu vacib'l
Katlin ikasn kendlere sebebi itina ve emval ve nil-i meradat tasavvur
oyuyorlard. Yenieriler ise katli sultanthmetinden kurtulmak
dncesizdeydiler.Bununla beraber her iki tarafnda hrsl ve cahil olanlar Davut
Paa'nn, fesada alet olanlarn bekasn istiyorlard: Memlekette fitne eksik
olmadka, yamann devam edeceini biliyorlar, skuneti menfaatlerine aykr
gryorlard. Askerin bu durumu vezirleri ve devlet adamlarn artmt.

157
Herkes Davut Paa'nn, askerlerin kargaal ortasnda, Orta kapdan kn
hayretle seyrediyordu.
Bu a ve sefil topluluk, kar mitlerine tabi, Davut Paa'y paylaamyorlard.
Herkes eteinden ve destmailinden birer para koparp Paa'ya veriyordu. Davut Paa
memnun ve akn bez paralarn arka arkaya kabul ediyor, ba ak, heyecandan
soluk solua gelmi, at zerinde baygn bir halde ilerliyordu. Yenierilerle
sipahilerde byk bir gayret, byk bir memnuniyet grlyordu. Artk Davut Paa
sadrazam olur olmaz, bu bez paralarnn sahiplerini bilecek hizmetlerine karlk
onlara dirlikler verecekti.
Davut Paa'ya gsterilen iltifat ok fazlayd. Sipahilerden biri bandan sarn
karm, giydiriyor, dieri feracesini veriyor, br atndan iniyor, Paa'ya takdim
ediyordu. Bu perian ve grltl alay byk bir velvele iinde Orta camiye gelmiti.
Camide Paa'ya kavuk ve elbise giydiriyorlar, vezirliini kutluyorlard. Sonra i
neticeye geliyordu. Nian sahipleri birer birer mansp stemeye balamlard. Davut
Paa tavrn hi bozmuyordu. Bir taraftan Aa'lara mansplar verdike, br taraftan
nian vermeyi akllarna getiremeyenler derhal eteklerinden ve kollarndan birer
para koparyorlar Veziri Azama aceleyle takdim ediyorlard. Davut Paa durmadan
rtbe veriyordu. Etrafnda Kethda, avuba, tezkereciler, rtbeleri ve mansplar
devaml olarak alp vermekle meguldler.
Davut Paa ve adamlar, arkalarndan, sarayda meydana gelen olaylardan habersizdi:
Paa gider gitmez sadrazam cellad arm, Davut Paa'y sormutu. Sipahiler
ald cevab zerine, btn sipahiler:
H bizim alakamz yoktur, demiler, Kazaskerler olay sicile kaydetmilerdi.
Divan bozulmu, sadrazam zgn ve heyecanl sarayna dnmt.
O srada Kapclar Kethdas'nn damad Ahmed Aa, sadrazam ziyarete gelmiti.
Ahmed Aa cesur ve mert bir kimseydi. Sadrazamn zntsne armt:
Nedir tefekkrnz. Bana syleyiniz. Eer bu vaki olan ahvalden tr ise, bana
bir ferman verin. Varp bifazlillahi Tel ol fitneyi ref ve mel'unu katledeyim, demi.
Sadrazam memnun ve mesrur ferman vermi, Ahmed Aa ikiyz skfl kapc ile
Orta Cami'nin nne dayanmt.
Davut Paa bu srada mansplarn datm ile meguld. Bir ka saat sonra: Kapclar
Kethdas geliyor diye bir haber yaylmt.
Aalar telalanm, yenieriler ne yapacaklarn armlard. Aann gelii
mansplarn paylalmasyla megul rezil kimseleri darmadan etmi, her biri bir
tarafa sinmiti. Ahmed Aa gsterili bir ekilde camiye girmi, Davut Paa'y
yakasndan tutmutu. Sultan Osman'n bindii arabaya bindirmi, etrafn kapclara
sardrm, Yedi Kule zindadnda mazlum padiahn intikamn almt.
Bir ka dakika iinde Gen Osman'n katilleri birer birer ortadan kaldrlmt.
Kalender Urusunun naa denize atlyor, dier katillerin ldrlmesi iin grevli
olduklar vilayetlere kapcbalar gnderiliyordu. syann birinci blm bu ekilde
kapanmt.
Sadrazam Grc Mehmed Paa bu hizmeti ile yine kendini beendirememiti. Mere
Hseyin durmadan ba kaldryordu. Sadrazam devirmek iin sipahi zorbalarndan
Arnavut Sleyman' elde ediyor, yanna paralar veriyor, nihayet, kantemir, leh kral
sikalar yaptrdn arz etmiken Veziri Azam mukayyed deildir deyu Mehmed
Paa'nn dmesine vesile hazrlyordu. Ertesi gn sipahilerle odabalar divana
hcum etmiler:
Sen bizim sabkan baz ihvanmz katledin. Biz seni istemeziz. Tavai taifesinin
vezarette alakas olduuna raz deiliz.

158 159
Yok dersen haner rp seni paralarz, diye barmlard. Sadrazam felketi anlar
anlamaz tecdid-i vuzu eder gibi nazikne Divandan kp savumutu.
Mhr- erif derhal Valide Sultan'a gnderilmi, Valide Sultan da:
Kul kimi isterse verilsin, cevabn vermiti. Kul Mere Hseyin Paa'y istemi,
vezirlii drt gzle bekleyen Mere Hseyin Paa tekrar sadaret mevkiini igal
etmiti.
Mere Hseyin Paa bu kere mevkisini en son noktaya kadar korumaya karar vermiti.
Bunun iin yegne are, yenierileri elde etmekti. Mere Hseyin o gn Divan'a
gelmi, gsterili bir ekilde sadaret makamna oturmutu. Yenieri zabitlerine ve
neferlerine hilatler ve koyun akeleri ihsan ediyor, Aa Kaps'na bin kilo eker
gnderiyor, Orta Camiye ibriim hallar detiyordu. Mere Hseyin mevkisini elde
tutmak iin hiddet ve iddet gstermeyi, devlet adamlaryla halkn gzn yldrmay
uygun bir hareket zannediyordu. En ufak bir sebeple namuslu kimselere satayor,
Divan'da mirmirenlar bile sopayla ldryordu. Fakat memurlara gsterdii iddeti
yenierilere kar gsteremiyordu. Yenieriler Mere'nin velinimetleriydi. Onlara her
istediklerini veriyor, edebe aykr hareketlerine bile dlle karlk veriyordu. Devlet
hazinesini israf etmekten geri durmuyordu. Mere'nin amac yenierilerle sipahileri
elde etmek, onlara dayanmak suretiyle vezirlik koltuunu salama almakt. Hizmetle,
zeka ile ykselmek Mere'nin aklna bile gelmiyordu. Yenierilerle sipahileri
doyurmann imkn d olduunu bilmiyordu. Zaten hazinede on para yoktu. Mere
Hseyin Paa her iki taraf da elde edeyim derken, sipahileri kendine gcendirdi.
Nihayet bir gn kadlardan birini dmesi makamndan alnmasna sebep oldu.
Kad,btn bilgin-

160
lerin evlerini dolat, Mere'nin zulmlerini anlatt, ulemann hilfete yaplan
tecavzlere kar hi bir zaman harekete gemeyen rk- diyanet ve hamiyetin
tahrik etmeyi baard. Ulema derhal isyan ediyor, ilerinden bazlar Mere'nin baz
elfaz kfr sylediini ileri sryordu. Sonunda btn hocalar ayaa
kalkyordu.Bir sabah Fatih Camii alimlerle doldu. Her taraftan akn akn hocalar
geliyordu. Sultan Osman'n ehadeti iin Davut Paa'ya hccet imzalayan, Davut
Paa meselesinden sonra Anadolu 'kazaskerliinden emekli edilen Yahya Efendi
de ;bu toplulua sergruhluk ediyordu.
Ulemann isyan dine yaplan tecavzle veya Allah'n kullarna yaplan bir hakszl
dzeltmekle ilgili deildi. nsan haklan ise onlar hi ilgilendirmiyordu. Asl ama,
ulema ile ho geinemeyen Mere'den intikam almak, kiisel intikam duygularn
tatmin etmekti.Dier taraftan Mslmanlarn haklar inenir, devlet hazinesi boalr,
Hilfet makam ihtiyar bir kadnn oyunca olurdu; ulemaya gre btn bunlarn hi
bir nemi yoktu. Onlar Mere Hseyin'i istemiyorlar. Mere'nin kfr ve dalletine ve
ibahat dem vacib'l iirakasna fetvalar yazyorlar, az birliiyle eyhlslam'
aryorlard. Fatih Camii grlt iindeydi. eyhlslm Yahya Efendi gelir
gelmez, hep birden :
Vezir gelsin. Davamz grlsn. Hkm-i er'i icra olunsun, diye hcum ettiler.
eriat, bu ihtirasl kimselerin oyunca oluyordu. Mfti, asi ulemay yattrmak
istedi:
Madem ki veziri azamdr gelmez ve hakknda icra-i ahkm mkildir. Siz bunda
tevakkuf edin. Ben varp Padiaha vaki hali ilam edeyim. Mazul olduktan sonra gelip
davanz grlsn, dedi. Ve gitmek istedi. Fakat Bakcolu ortaya atlm, mftiyi
salvermek istemiyordu:
Bunu meclisten zinhar salvermen. Yoksa cmleniz katl olunmak mukarredir,
diyordu. Bu szler kimsenin ku-
161

lana girmiyordu. Mfti felketten kurtulur kurtulmaz saraya can atmt. Bu srada
Mere Hseyin Paa da Aa Kapusuna snyordu. Mere, cesaretini ve kararlln
kaybetmemiti. Yenieri Aa's ile kazaskerleri toplam:
Sultan Mehmed de olan cemiyetin padiah olmas murad hmayundur. Hususan
Valide Sultan hazretlerinin maksududur, demiti. Fatih isyann yattrmak iin Ocak
Aa'larndan birka kii gndermiti. Aa'lar camiye girip de meayihe sz
anlatrken, Yahya Efendi fkeyle ileriye atlm, etrafa kfrler savurarak:
Bunlar yave syler. Bire vurun, demiti. O zaman btn ulema Aa'larn etrafna
mler, hepsini ortaya almlar, sille tokat vurmaya balamlard. Nihayet
kadzadeler mdahele etmiler, Aa'lar g bela darya karmlard.
Aa'lar sve sve Mere'nin huzuruna giderlerken, Bakcolu ile baz ulema da
Yenieri odalarna gitmilerdi. Ogn Bakcolu Fatih Camiinde nemli bir grevi
yerine getiriyordu. Sipahi zorbas, arkasna mavi atlas bir elbise giymi, ulema
arasna karmt. Yenieri odalarnda yaplacakk vazife malumdu: Odabalar ve
neferleri elde etmekti. Aslnda hocalar odabalara mracaat ettikleri zaman :
Bizim ile olur muuz? Sultan Mustafa bir divane mecnundur. Padiah yoktur.
Clus ettirelim, demilerdi.Yenieri neferleri:
Ulema efendilerimiz kande ise biz dahi onlar ile bileyz, cevabn vermilerdi. Bu
vaade derhal inanmlard. Byk zabitleri elde edilmeden yenierilerin kendilerine
tabi olacaklarn zannetmiler, Mere Hseyin Paa taraftarlarna kar koymaya karar
vermilerdi.
Mere Hseyin, ulemay datmaya kesin karar vermiti.Fatih'e durmadan adamlar
gnderiyor, yenierileri silahlandryor, daha sonra Nakib'l-Eraf Gubari Efendi'yi
yolluyordu.Gubari Efendi Fatih'e geldii zaman, ikindi olmutu. Cami halk ile
bilginlerle kaynayordu. Gubari Efendi'yi karlayanlar mihrap ile minber arasna
gtrmler, orada pencereye oturtmular:
Syle, cevabn nedir? demilerdi. Gubari Efendi hocalara nasihat ediyor, bu
davadan vaz gemelerini sylyor, koynundan karm olduu bir hatt hmayunu
okumaya balyordu. O zaman ulema birbirine 'kart:
Bizim padiahmz mecnundur. Okumak yazmak bilmez.Bu hat filan cariyenindir,
dey Allah Allah aryorlar velvelelerle, barlarla mftiyi kaldryorlard.
Orada, mihrabn yannda, srk zerinde duran Ak emseddin tacn kapyorlar,
aceleyle bayrak yapmaya alyorlard.te o zaman Fatih'in muhteem camiinde
zilletini gsterir, girye, mucib-i ar manzara peyda olmutu: Bayrak aldka, ulema,
koca kavuklar, iri sakallaryla bol cbbeleri arasndan kollarn amlar, tekbirlerle
yorlard. Kimi bayraa gzn sryor, kimi makremesini uzatp yzne
getiriyor, bu cahilce ve mutaassp hcumlarla bayran aac krlyordu. Ulemadan
biroklar yerlere yuvarlanyordu. Bu grltlerle sancak darya, Hnkr
Maksure'sinin merdiveni stne dikiliyor, Nakit de yanbana oturuyordu. Fatih
Camiin'in etraf ulema ile, seyircilerle dolmutu. Hocalar civar tekkelerde bulduklar
sancaklar da getirmiler, hepsini bir yere dikmilerdi. Ulemadan bazlarn
evlerinden kaldryorlar, gelenleri salvermiyorlar; btn ulular, merdiven zerinde
korkun bir ses fetih sresini okuyorlard. Halk gzlerini amlar, bu rezalete hayran
hayran bakyorlar, hep bir azdan kubbelere yansyan seslerle tylerinin rperdii
hissediyorlard. Herkes bu komediyi hayretle seyrediyordu. Hi bir sebebe, hi bir
maksada dayanmayan bu hare-

162 163
ket, ulemay gln bir manzarayla kar karya brakyordu. Nihayet duay
bitirdiler: Cenk ederiz diye etraf velveleye verdiler. Fakat hi biri de silahsz
olduklarn, hatta silahl olsalar da kullanmaya gleri yetmeyeceini
dnemiyordu. (102)
Akam oluyordu. Mere Hseyin Paa asilerin henz dalmadklarn haber almt.
Artk isyan bastrmak lazmd. Yenieri Aa's ile pr silah neferler hareket
etmilerdi. Aa, ehzade Camiine gelmi, namaz kldktan sonra gitmeye karar
vermiti. Fatih'te toplanan ulema, yenieri aasnn hareketi zerine korkularndan ne
yapacaklarn armlard. Aa'nn geldiini gizlice haber alanlar:Akam oldu,
gidelim. Sabah yine gelelim. diye svmlar, bazlar abdes almak bahanesiyle
savumulard. leri gelenler de evlerine gitmilerdi. Gece, ba avu Kara mzak
maiyyetiyle camiye gelen yenieri delikanllar ulemadan ok az kii bulabilmilerdi.
Bununla beraber bulduklarn ldrmler, seyircilerden, namaza gelenlerden ounu
ortadan kaldrmlard. Cesedlerini kr kuyulara, doldurarak bu garip komediye bu
ekilde son vermilerdi.Mere Hseyin bu baardan dolay memnundu. Bir iki gn
sonra, ulemadan n ayak olanlar sryor, iddeti gittike arttryordu. Mere'nin
keyfine snr yoktu. Ulemadan bazlar o gn Aa Kaps'na gidemediklerinden
dolay zr diledikleri zaman, Mere, pr tebessm:
Sultan Mehmed'e varma biliyordunuz, diyordu. Fatih rezaleti ulemann
kymetini drmt. Sokaklarda halk byk sarkl birinin getiini grnce:
Sancak-i diniyye, diye baryor, hocalarla alay ediyordu. Ulema kendi hatalarn
dnmyorlar, intikam yine vatandalarndan alyorlard. Yenierilere dmanlk
besliyor, Abaza Paa'y isyana tevik ediyorlard.
(102)Fezleke- Ktip elebi, c.2,s.37

164
Mere ise yenierileri koruyor, sipahileri ezmeye alyordu. Mere'nin amac yenieri
zorbalarn maiyetleri ile beraber sarayn iine saklamak, sipahileri eli geliyor, diye
kandrmak, ulufelerini eli karsnda datmak iin saraya toplamak, ilerinden
bazlarna kt muamele ederek ayaklandrmak, sipahiler, esaet-i edebe baladkta
bire urun dedikte pusudaki askerleri karmak sipahileri tamamen krdrmakt.Mere
Hseyin, bu dncesini bayramdan sonra uygulamaya karar vermiti.Mere'nin bu
dncesi sonusuz kalmt. Bayram gn Mere'nin hazinedar bir dkknda
otururken sipahiler gelirler. Onlar da oturmak isterler. Hazinedarn arkadalar
bunlara: Baka dkknda oturun, derler. Sipahiler buna gcenirler:Biz de
sipahileriz. ltifat padiaha menuslarz. stediimiz yerde otururuz, derler. Mere'nin
hademelerinden biri fena halde kzar:Sizin tedarekiniz grlmtr Bade'l lyd
belanz bulursunuz diye meseleyi aa karr. Bu hatal hareket Mere'nin
mevkisini kaybetmesine sebep olur.
Artk sipahiler durup dinlenmemilerdi. Bir gn bil ittifak Divan'a gitmiler:
Sen bizi krdrmak istersin.Bize senin vezaretin lazm deildir. Biz bir bgaraz
vezir isteriz diye barmlard.Mere,teebbsn inkr etmi, yenierileri elde
ederek sipahilere taarruz ettirmek istemiti.Yenieriler derhal:
Biz bu vezirden raz ve akiriz. Tebdilin istememiz, demeye balamlard. Fakat
yenieri Kethdas Bayram Aa Mere'nin bu giriimini tamamen sonusuz
brakmt.
Bayram Aa uzak grl ve zeki bir kimseydi. ki snfn arasndaki dmanl
tehlikeli grr, yenierileri Mere'den soutmann arelerini dnrd. Nihayet zor-

165
balarn ileri gelenlerini toplam, odabalarn Mere'den para aldklarn, kendilerine
bir ey vermediklerini, sipahilere dmanlk etmeye hi bir sebep olmadn,
anlatm, odabalara kesinlikle uymamalarn tenbihlemiti. Yenieriler bu nasihati
ok yerinde bulmular, Mere'yi istememee karar vermilerdi.
Ogn sipahiler yine Mere'nin aleyhine isyan ederler:
Biz bir bgaraz vezir isteriz, diye barmaya balarlar. Odablarla zorbalar:
Bize bu devletl'dan gayri vezir gerekmez, deyince sipahiler:
Siz her zaman mrvvetin, ihsann almakla hakk ketmedp tarafgirlik edersiz.
Yenierinin neferat sylesn, derler. O zaman neferat hep bir azdan :
Biz dahi makam garazdan olan veziri istemeziz. Sipahi karndalarmz kande ise
biz de andayuz, der demez, Mere Hseyin Paa mhr mftiye teslim eder, arka
kapdan svr, sadaret mhr Kemanke Ali Paa'ya verilir.
Kemanke Ali Paa'nn ilk ii Sultan Mustafa'nn hal'i olmutu. eyhlslm Yahya
Efendi ile dier bilginler felketi hissetmilerdi. Artk bu fetrete nihayet vermek
lazmd. Devletin ruhu Valide Sultan'n elindeydi. Desisesine gvenenler Valide
Sultan' elde ederler, vezirlie sahip olurlar, mansplarn yamasna balarlard.
Sultan Mustafa'nn deliliini herkes biliyordu. Sorumlu mevkide devlet adamlarn
idare edecek kimse grlmyordu. Padiahnumur-u dnyada adem-i uuru ve zabt
ve rabt ve mesalih-i ibadda tasarru-u aki ve sevda olmad kati zahir, ve malum
ekabir ve esair (103)idi. Valide Sultan'n aczi yznden devlet hazinesi
mahvolmutu. Valide Sultan olunun saltanatn uzatmak iin sarayn altn ve
gm takmlarna varncaya kadar hepsini paraya evirtmiti.
(103)Naima,c.2,s.263

166
Fakat yine de ulufe, culusiye verecek para kalmamt.Saltanat nfuzu yoktu; devlet
yenieri zorbalarnn elindeydi. Her taraf harap ve periand. Memlekette genel bir
k grlyordu. Vilayetlerde isyan ateleri parlyordu. Valiler ayaklanyor,kadlar
zulme devam ediyor, devletin 244 buuk milyon akaya ulaan geliri birden bire 48
buuk milyona iniyordu. (104)
Bunun da nemli bir ksm saray kadnlarna ayrlyordu. Hazineye ancak 10 milyon
ake girebiliyordu. Memlekette mthi bir nfus azalmas vard. Bu sebepten devlet
adamlar Sultan Mustafa'y tahtndan indirmeye karar vermilerdi.Bir gn, Sultan
Mustafa, Davut Paa saraynda iken, Yeni Saray'a getirmiler, eski odasna
kapamlar, Ksem Sultan'n byk olu Sultan Drdnc Murad, on bir yanda,
Osmanl tahtna oturmulard.Sultan Murad'n tahta k kadnlar saltanatnda
nemli bir devrenin balangc olmutu. Valide Ksem Sultan bu tarihten itibaren
Osmanl siyasetini idareye balayacak, Sultan Mustafa'nn validesi Eski Saray'a
nakledildikten sonra, sarayda yine bir kadn zeks hkmn srdrecekti.
(104) Hammer, c. 2, s. 393

167
KSEM SULTAN
Sultan Mustafa eski meknna ekilmiti. Mhpeyker Ksem Sultan Eski Saray'dan
gelmi, yllardan beri bekledii isteine kavumutu.
Ksem Sultan gzellii ve zeksyla Sultan Birinci Ahmed'i etkisi altna almt.
Ksem Sultan da Hurrem'in saltanat hrs, Bafa'nn dessasl mevcuttu. Fakat
faaliyetleri ve hareketleri memlekete nisbeten zarar vermeyecek orandayd. imdiye
kadar ehzadelerini Murad, Kasm ve brahim'i kardelerinin zulmnden kurtarmay
baarmt. Gen Osman faciasn Eski Saray'da dinlemi, Sultan Mustafa'nn tahttan
dn sabrszlkla beklemiti. imdi, hayatnn en mutlu gnlerini yayordu.
Saltanat, nfuz, hkimiyet, debdebe hepsi elindeydi. Sultan Murad on bir yandayd;
hkmeti kendi idare edecek, oluna rehberlik eyleyecekti.Fakat vezirlerin
ahlkszln nlemek mmkn deildi. Sadrazamla gecenler birer bahane ile,
hatta iftirayla rakiplerini drmeye devam ediyorlar, iktidar ve ehliyetleri ile
kendilerini gstermeyi akllarna bile getirmiyorlard. Rakiplerini ldrmeyi,
zeksyla kendini kabul ettirmekten kolay buluyorlard. Sadrazam Kemanke Ali
Paa, eyhlslm'n rvetin terk edilmesi iin ettii nasihatlere gceniyor, meihate
gz diken kaynpederinin teviklerine kaplyor, Gen Sultan Murad'a;

168
Yahya Efendi'nin padiah iclas hususunda rzas youdu, diyemftinin azli
ehemmi mhimmat idn1 arz ediyordu. Nihayet mftiyi azlettirmi, yerine Gen
Osman'n kaynpederi Esad Efendi'yi getirmiti. Kemanke bu baarlardan sonra,
Mere Hseyin Paa'y da yakalayp ldryordu. Rakiplerini birer birer srdryor,
haklarnda sahte mektuplar uyduruyordu.Vilyetler Abaza isyan ile ateler iinde
yanarken, Kemanke Ali Paa sadrazamlk mevkiini elinde tutmaktan baka birey
dnmyordu. Bu srada Pir Mehmed Paa Msr'dan mazulen stanbul'a gelmi,
Budin vilyetine atanmt. Mehmet Paa Sultan Osman zamannda bostancba idi.
Meyhanelerini bastn ileri srmemeleri, kendisini mansbndan etmemeleri iin
maiyyetinden iki hizmeti ile sipahilere yirmi bin flori gndermiti. Fakat hizmetiler
yirmi bin florinin yarsn kendileri pay ederler, sipahilere yarsn verirler. Pir
Mehmed Paa kendilerinden makbuz isteyince, hilelerinin meydana kacandan
korkarlar, efendilerini ldrmeye kalkrlar. Derhal sipahilere giderler:
Paamz bizden size verdii altunu istirdad etmek ister. Geri verin, deyince,
sipahiler fkelenirler, hep-birden Kemanke'e bavurarak:
Pir bize sadaret tahsili in flori arz ediyor. Amma biz senden honuduz, derler.
Kemanke Pir Mehmet Paa'ya musallat ederler. O andan itibaren Kemanke Pir'in
ldrlmesine karar verir. Sadrazamn cinayet iin kurduu dolap ayan hayrettir.
Kemanke ertesi gn kaynpederini, Rumeli kazaskeri bostanzadeyi Pir'e gnderir.
Azn aratmak ister. Bostanzade Pir Mehmed Paa ile teden beriden sz eder,
sonunda sarndan bir kt karr.
-Sultanm Ben ilm-i cifirde mahir, fenn-i ncumda akraim yoktur.

169
Elbette damadm yerine sen sadrazam olursun. Rica ederim ki, l zaman bize eziyet
buyurulmaya, diye yalvarr, yakarr. Pir Mehmed Paa akn bir ekilde gzlerini
am, korkusundan;
Git hey Efendi. Deme byle kelm. Bize sadaret lzm deil, diye bana bel
getirmemek ister. Fakat Bostanzade durmadan srar eder. Pir Mehmed Paa'y ikna
etmeye alr. Nihayet Mehmet Paa bir ey demeden kurtulamayacan anlaynca
belay def etmek kabilinden :
Muktedir ise hayrola, der demez, Bostanzade derhal Kemanke'e koar, sevinli
bir ekilde:
Vezarete rabet ve talebi muhakkaktr,der.O zaman Kemanke kavuunu
dzeltir, saraya, Valide Sultan'a koar:
Pir Sipahiyi fitneye tahrik edip flori sralar gndermitir. Vcudu idam
olunmazsa devlet umuruna halel gelir, der ve emrini alr. Ali Paa saraydan kar
kmaz, Pir'e haber gnderir:
Destbus iin saray hmayuna gidildikte bizlere urasn. Maiyyet ile gidelim, der.
Zavall Pir, meseleden habersiz, sadrazamn sarayna urar, Vezirin saraya gittiini
haber alr. Biraz can sklr. Nihayet yalnz bana, vakarl bir ekilde saraya girer
girmez amarlkta tevkif edilir.
Kemanke daha nce saraya gelir, Bostanclara :
Bugn padiah bir mcrimi helak etmek iin ferman etmitir. Hanginiz
mbaeret eder?
Tam bu srada Pir merdivenden kar.Kemanke Pir'i grr grmez,aalar,Pir
derdmen kaziyeyi hissedip :
-Sultanm mrm nedir? Beni padiaha bulamaktan niin men edersiz? Bulaaym.
Benim de szm

170
vardr, der. Kemanke dinlemez. Zavall Pir'in gsne bir yumruk vurur,
merdivenden aa yuvarlar, Bostanclara ;
 Aln unu, hakkndan gelin, diye barr, etraftan bostanclarla beraber Kara
Mahmud frlar.Kara Mahmud Efendisini grnce, arr. Vurmak ister,fakat
mmkn deil. Nihayet Pir Mehmed Paa bu ekilde kurban edilir. Ksem Sultan
btn bu cinayetlere kar hi bir ses karmyor, fakat gen Sultan Murad di
biliyordu. Ksem Valide, ahsi hi bir baar elde edemiyordu. Badat'tan Bursa'ya
kadar Anadolu ekiyann elinde periand. Bekir suba Badat'ta ran'llarn elinde,
ate karsnda kzartlyor, babas cayr cayr yanarken, olu karsna gemi arap
iiyordu. Kemanke hrsnn cezasn grdkten sonra, erke Mehmed Paa'lar,
Hafz Hamid Paa'lar, Halil Paa'lar, Hsrev Paa'lar srayla sadrazamlk makamn
igal etmilerdi. Gen Osman olaynn ihtilali andran sonucu, Anadolu'da Abaza'nn
isyan eklinde, henz devam ediyordu. ranllarn eline geen Badat'a durmadan
sadrazamlar ve ordular sevkediliyor, hi bir baar elde edilemiyordu. Anadolu'dan
her ordu getike, yol gzerghnda harabeler ve insan cesedleri ylyordu. Dalar
Delisi Sleymanlar, Rum Mehmedler Anadolu'yu yakp kavuruyordu.
Sultan Murad yenierilerin ve sipahilerin zulmlerini gryor, Gen Osman
olayndan beri devam eden askeri isyanlara son vermek istiyordu. Fakat Ksem Sul-
tan'n vesayeti bu nemli icraatn uygulanmasna engel oluyordu. Sultan Murad, ya
ilerledike, Validesinin koruyuculuundan kurtulmaya berkiyordu. Ksem Valide'nin
vesayeti devam ettii srece eski karklklar, eski isyanlar haliyle devam ediyordu.
Ksem Sultan, Gen
171

Osman'n Kzlar Aa's Mustafa'y tutuklu bulunduu yerden getirtmi, hkmeti

onunla idare etmeye balamt.
Sultan Murad, validesinin nfuzundan ok etkileniyordu. Artrk kendi de bym,
yirmibir yama gelmiti.(1039) Uzun boyu, salam bnyesi, solgun yz, ela
gzleriyle at zerinde sokaa kt zaman baklarndaki iddette herkesi
rktmeye balamt. Sipahilerin isyanlar, vezirlerin ihtiraslar Drdnc Murad'n
kalbinde nefret ve dmanlk hisleri uyandrmt. Gen padiah yaratl bakmndan
hain birisiydi. Her eyi ezmekle, ldrmekle, tepelemekle baarl olacana
inanyordu. bu kararn gstermek iin genellikle kyafet deitirip sokaklarda
dolar, halkn itimai hayatna karrd. Validesinin nfuzundan kurtulduka,
timarlar slah eder, hereyden nce Ksem Sultan'n vesayetinden ayr kalmak
isterdi. Sultan Murad ok iyi biliyordu ki, validesi kaptan Halil Paa'y, enitesini
tutuyordu. Validesinin nfuzunu krmak iin kzkardeni ayrtyor. Valide Sultan
olunun fkesini yattrmak iin avular dolusu para takdim ediyor, elmaslarla ssl
koumlar hediye ediyordu. Fakat gen padiah kararndan dndrmeyi
baaramyordu. Sultan Murad validesinin Recep Paa'y tuttuunu da biliyordu.
Recep Paa'nn kars, padiahn kzkardei Gevher Sultan bir kz dnyaya getirmi,
Valide Ksem Sultan derhal murassa bir beik gndermiti.Cmle erkn ve a'yan
Recep varup ipday taht ve cevahir ve tazim ve terkim olunmutu.(105) Sultan
Murad validesiyle beraber Recep Paa'nn ve Hsrev Paa'nn memleketi istedikleri
gibi idare ettiklerini gryordu. Badat kuatmasnn yllardan beri uzamas,
sipahilerin kk bahanelerle isyan etmeleri, artk Sultan Murad'a inin bana
geme gereini ihtar ediyordu.
(105)Nama, c.3, s.48

172
Sultan Murad btn bu bozukluklar dzeltebilecek azim ve karara sahipti. Yalnz
genliin verdii suistimal beden kuvvetini sarsyordu. Kadna o kadar dkn
olmamas gen padiahn hareketlerini kadn hilelerinden uzak bulundururdu. Sultan
Murad fikri bakmndan salam bir yapya sahipti. iire dknd. Vezirleri ve
eyhl slm'lar ile karlkl iir sylerdi. Genellikle;
Mahdullah kim bahar ile gelp nevruzumuz
Gl gibi geldi, ald, tali'i firuzumuz
Ey Murad' dinleriz biz her seher blblleri
Name-i mrgn oluptur imdi sz ve szmz.
gibi ince duygular ortaya koyuyor, en ok bedeni ekzersizlerle salam bir bnyenin
sahibi olmak istiyordu. Genellikle silahdarn belinden yakalar, sa eliyle kuandan
tutup kaldrr, silahdarn koca vcudunu bir eliyle bann stnde tutar, has oday
dolard. Sonra yine ylece, vcudunun vaziyetini bozmadan indirirdi. Bazan ok ve
cirit oynar, kalkanlar delerdi. Bir vuruta koca bir merkebi ikiye bler, iki yz
okkalk bir grz oyuncak gibi sallar, fil kulandan, gergedan postu kapl siperleri
okla delip paralard.Eski Saray'dan att oku Bayezid Camiine drm, mahareti
ve kuvvetiyle vezirlerini kendine hayran brakmt.Bedeni bakmdan kuvvetli oluu
Sultan Murad'
cesaretlendirirdi.Padiahlk nfuzu ve saltanat gcyle birleen bir kuvvet Drdnc
Murad' azimli birisi yapmt.Sultan Murad validesinin vesayetinden kurtulduktan
sonra, ilk ii Sadrazam Hsrev Paa'y azletmek olmutu. Hsrev Paa Valide
Sultan'n bendesi idi. Sras gelmeden, usle aykr olarak sadarete geirilmiti.
Hsrev

173
Paa geri Abaza isyann bitirmiti; fakat ikinci seferinde, vazifesi Badat'n zapt
olduu halde, insanlar ldrm, zulmetmi, Anadolu halkn kan ve ate iinde
ezmiti. Bundan dolay Sultan Murad Hsrev Paa'y derhal vezaretten azletmi,
Hafz Ahmed Paa'y ikinci kere sadarete tayin etmiti. Hafz Paa, padiahn
ktzkardei, Nasuh Paa'nn dul kars Aye Sultan'n kocas idi. Dier damad,
kaymakam Recep Paa, bu deiiklii ekememiti.Hafz Paa'nn dmesi iin
sebep aryor, vezirlii elde etmek iin isyanlar hazrlyordu.
Hsrev Paa'nn azledilmesi yenieri ve sipahileri, Anadolu'yu perian eden Dalar
Delisi Sleyman'lar, Rum Mehmed'leri zmt. Hsrev Paa bunlarn zulmlerini
kolaylatryordu. Bu nfuz zayi olacakt. Bunun iin trediler ittifak etmiler. Hafz
Paa'y sadarete geirenleri ldrmek, sadareti tekrar Hsrev Paa'ya verdirmek
istiyorlard.
Anadolu'da sipahiler bu dncelerle megulken, istanbul'da devlet erkn toplanyor,
yllardan beri uzayan Anadolu seferlerine son vermek istiyorlard. Askerin stanbul'a
gelmesi iin emirler gnderiliyor, ksa bir zaman sonra, stanbul sokaklar blk
blk ekiya ile doluyordu. Saka Mehmed'lerin, Cin Ali'lerin, Nazl Musli'lerin, Cad
Osman'larn, Bak oullarnn garip ve gsterili kyafetlerle stanbul sokaklarnda
dolatklar grlyordu. Sipahilerden Bonak ve Arnavut zorbalar Hsrev Paa'nn
dostu Recep Paa ile gizli gizli mnasebet kurmaktan geri durmuyorlard.
Recep Paa Hafz Paa'y drmek iin, durumu ok uygun grmt. Genellikle
zorbabalaryla dp kalkyor, sipahileri alttan alta isyana tevik ediyordu. Valide
Ksem Sultan, damadnn entrikalarna hi ses karmyordu; belki de olunun
nfuzunu krmaya sebep olaca iin memnun oluyordu.

174
Bir sabah At Meydan'na sipahiler ve yenieriler dolmutu. Ve,Artk kul ayaa
kalkmt. Recep Paa zorbalara talimatn vermi, kendi uzaktan seyrediyordu.
syanclarn istekleri ok basitti. Hsrev Paa'y azlettirenler padiahn ve devletin
dostu deildirler. Buna sebep olanlar da eyhlslm Yahya Efendi, Sadrazam Hafz
Paa, Yenieri Aa's, ve Musahip Musa Celebidir. Bunlara daha baka kimselerde
dahil ediliyorlar, padiahtan on yedi ikiiyi istiyorlard:
Bunlar ver, paralyalm, diye baryorlard.
Saraydan hi bir cevap kmamt. Sultan Murad fkesinden kpryordu. At
Meydan'nda yenierilerin ve sipahilerin barlar btn stanbul'u ayaa
kaldrmt. Bu isyan daha ncekilere benzemiyordu. Zorbalar datacak bir kuvvet,
ezecek bir g grlmedike, ekiyann cesareti artyor, dkknlar kapanyordu.
Namuslu kimseler evlerine ekilmiler, sonucu bekliyorlard. gn durmakszn
saray kaplarna hcum ediliyor, birok kimsenin stanbul'dan katklar
grlyordu.
Sipahiler gndr saraya hcum ediyordu. Bazan, kendilerine;Bugn sabredin,
yarn cevap verilir, deniliyor, Aa'lar sessiz bir ekilde At Meydan'na toplanyordu.
At Meydan sabaha kadar sipahi zorbalaryla dolmutu. nc gn, bunlara ulema
da katlyor, o zaman ihtillin btn artlar tamamlanyordu. Btn sipahiler alay
alay orta Kap'ya doru ilerliyordu.
Ksem Sultan sarayda ne yapacan armt. Olunu durdurmak istiyor, kendini
tehlikeye atmamasn tavsiye ediyordu. Sadrazam Hafz Paa, isyann mahiyetinden
habersizdi. Vezirlerden Bayram Paa kendisine haber gndermi;
-Meded Zinhar devletl Sultanm, olamaya ki bugn meverettir dey Divana
gelesin. Hemen ihtifa eyliyesiz, demiti. Haberi gtren adam, Arslanhane nnde

175
Hafz Paa'ya rastgelmiti. Hafz Paa at stnde Bb- Hmayun'a gidiyordu.
Bayram Paa'dan bu haberi alnca, hi tavrn 'bozmam, glmseyerek;
Var bizden selm eyle. Zuhur edecek kazay mbremi ryamda mahede
eyledim lmekten gam ekmem, demi, sakin bir ekilde kapdan ieri girmiti.
O srada sipahiler ve halk iki k oluvermiti. Hafz Paa bu saygy kendine
zannetmiti. Fakat yenieriler birden bire koyunlarndaki talar frlatarak:
Bire urun, diye hcum edince naralar ve feryadlar arasnda atndan
yuvarlanmt. Himetileri derhal koltuuna girmilerdi.Paa'nn kaftan yrtlm,
sar dmt.arabuk hastalar odasna gtrmler, oradan saraya
karmlard.eride Bostancba'dan kaftan ve sark bulmular arkasna
giydirmilerdi.Hafz Paa Sultan Murad'n huzuruna girmi, mhr erifi pp teslim
etmi,sipahilerin yaptklarn anlatmt. Sultan Murad ok zlmt. Vezire;
Yr, var git, demi. Hafz Paa da Yal Kk'nden, tebdili kyafet edip
kayna binip skdar'a gemiti.
Darda henz sknet meydana gelmemiti.Hafz Paa'nn arkasndan hcum eden
sipahiler bara bara Orta Kap'dan ieri giriyorlar, Kap Alt'nn etrafn
dolduruyorlar;
Padiaha szmz vardr.Divan'a ksn,diye nara atyorlard.Sultan Murad bu
feryatlardan sonra bir sre Ayak Divan'na kt.Bbs-Saade nnde tahtna oturdu.
zgn ve fkeli bir bakla ;
-Nedir kullarm muradnz? diye sordu. O zaman sipahi zorbalar ile padiah
arasnda tartmalar, itirazlar meydana geldi. Zorbalar kendi dncelerine gre
devlet dmanlarn istiyorlard. Sultan Murad kendilerini

176
ikna etmeye altka, dinlemiyorlar;
Elbette verirsiz.Paralarz. Yoksa i gayri olur, diyorlard.Sultan Murad'n
zerine atlyorlar, isteklerinden baka cevap dinlemiyorlard.Sultan Murad hi ar
balln bozmad.Zorbalarn bu teebbse tevik edildiklerini, bundan dolay
cesaretlendiklerini anlad;
nki cevaba kulak tutmaz ve kabili hitap deilsiz. Nin beni tara Divan'a
davet eylediniz, dedi.fkeli bir ekilde yerinden kalkt.Etrafn Enderun Aaylar
alm, sratle ieri giriyordu.Zorbalar padiahn gittiini grnce, sel gibi
arkasndan yryorlar, Bbs-Saade'den ieri girmek istiyorlard.Fakat btn kaplar
yzlerine grltyle rtld. O zaman bsbtn kzyorlar, baryorlar, padiah
tehdit ediyorlard.Saray bahelerini feryadlarla dolduruyorlar, irkin seslerini
ayyuka karyorlard.eride, Valide Sultan,ehzadeler, cariyeler heyecan iindeydi.
Recep Paa bu zafer karsnda ok memnun, sarayda teye beriye kouyordu.
Padiah darya karken de;
Padiahm ,Abdest aln yle tara kn, demi. Sultan Murad' korkutmak
istemiti. imdi tekrar huzura geldi. Sultan Murad'n ayana kapanyor;
Padiahm Bu mfsitleri teskin lzmdr. Ve ill bir vecihle cevahlar mmkn
deildir. Eer ben kulunu dahi isterlerse, verin ki, kul efendisi yoluna kurban
olagelmitir, diye bin trl hileler ileri sryordu. Sultan Murad vezirlerin, zellikle
Recep Paa'nn sipahileri tahrik ettiini anlamt. syan bastrmak iin Hafz
Paa'y teslim etmeye raz olmu, arkasndan Bostancba'y koturmutu.
Bostancba Hafz Paa'ya skdar'a karken yetimi ;
-Sizi padiah ister, dye sandalna alm, saraya getirmiti. Sultan Murad durumu
Hafz Paa'ya anlatm.

177
bununla beraber fitneyi yattrmaktan midini kesmiti. Darda feryatlar ve naralar
gklere karken, Sultan Murad tekrar Bbs-Saade nne gelmi, tahta oturmutu.
Bahe, iri yar, kyafetsiz, koca sarkl sipahiler ve zorbalarla doluydu. Sultan Murad,
karsna, ikisi sipahi, ikisi orbac drt kii arm, nasihat ediyor, ekavetten vaz
gemelerini sylyordu. Zorbalar durmadan devlete bedbah olanlar istiyorlar,
padiahn szlerine nem vermiyorlard.Sultan Murad artk Hafz Paa'nn feda
edileceini anlad. Sadrazam abdest alm, Bbs-Saade nnde duruyordu.
Sipahilerin szlerini dinliyor, kalbine hi korku gelmiyordu. Nihayet padiahn
sznn gemediini grnce, birden bire ortaya atld, Sultan Murad'in huzuruna
geldi;
Padiahm Hezar Hafz gibi kulun yoluna fedadr. Ancak ricam budur ki, beni sen
katletmeyp ko bu zalimler huni nahakkm reyzan ve beni ehid etsinler. Ltfedip
meyyitimi skdar'da defnettiresin. Eytam fukarasna nazar-i inayetin rica ederim,
dedi. Sakin bir ekilde yer pt. Can ve gnlden ;
Bismiiihirrahmanirrhim, L havle vel kuvvete ill billhil aliyyilzim Inna
lillahi ve inna ileyhi racin, diye mert bir ekilde ortaya atld. Herkes bu merdane
hareket karsnda donakalmt. Btn baklar Hafz Paa'ya dikilmiti. Bbs-
Saade nnde, sarayn servileri altnda kanl ve feci bir mcadele balyacakt.Sultan
Murad ellerini gzne tutmu alyor, Enderun Aa'lar, vezirler heyecan iinde, gz
yalar dkyordu. Sipahi zorbalar vahi baklarn dikmiler, Hafz Paa'nn
ilerlediini grnce, zerine hcum etmek iin hazrlanmlard. Bu manzara
gsterili ve vahi bir manzarayd Sipahilerden biri Hafz Paa'nn zerine atld.
Cesur sadrazam azna bir yumruk vurdu, herifi bir sillede yere serdi, sar yerlerde
yuvarland.

178
Onun arkasndan bir sipahi daha hcum etti, Paa'nn hanerle bandan kulana
kadar paralad, bir dieri gsne haner vurdu. Etrafa kanlar fkrd. Sonra, hep
birden talihsiz sadrazamn zerine tler. Mert veziri on yedi yerinden yaralyarak
kanlar iinde yere serdiler. Yenierilerden biri Paa'nn henz ruhunu teslim
etmediini grd. Gsne kt, bakla boazndan kesti. Bu manzaray seyredenler
korkudan donup kalmlard.
Hafz Paa'nn zerine derhal yeil bir ipek rtlmt. Sultan Murad baylacak gibi
oldu. Dilerini gcrdatt, inden;Hak Tela aktar iderse sizden ahzsr nice olur,
gresiz dedi. fkeli baklarn sipahilere evirerek ;
Bire Haktan korkmaz, Peygamberden utanmaz, er'a ve padiaha inkiyad etmez
zalimler, dedi.Yerinden frlad. eriye girdi.O gn cinayet bununla kalm, zorbalar
tekrar At Meydan'na ekilmiti. Sipahilerin isyan bir trl yatmyordu. Sadaret
mhr Recep Paa'ya verildii halde, yine eyhl slm', yenieri Aa's Hasan
Halife'yi, Defterdar Mustafa Paa'y istiyorlard. Btn fitneler Recep Paa'nn
bann altndan kyordu.
Sultan Murad arnaar eyhl slm Yahya Efendi'yi azletti, Ahzade Hseyin
Efendi, eyhl slm oldu. Ayn zamanda Recep Paa'nn dostu Hsrev Paa'nn
ldrlmesi iin de adamlar gnderilmi, bir sre sonra Hsrev Paa'nn ldrlecei
haberi stanbul'da yeni bir fitnenin kmasna sebep olmutu. Bu haber, Recep Paa
iin kanl bir isyana vesile tekil etmiti.
Recep Paa, Hsrev Paa'nn ldrlnden memnun olmutu. nk kendisi iin
bir rakip eksilmiti. Fakat rakipleri ldrtmek, sipahileri tekrar ayaklandrmaya bir
vesile tekil edebilirdi. Bundan dolay zorbalarla gryor, Hsrev Paa gibi
vcudu lzm vezirin katline bais olanlardan ahzi intikam lazmdr.

179
diye sipahileri isyana tevik ediyordu.
Bir iki gn iinde At Meydan'na toplanan sipahiler tekrar saraya hcum ediyorlar,
padiah Ayak Divan'na davet eyiyorlard. Sipahiler bu kere de Recep Paa'nn
talimatlaryla hareket ediyorlard. Sultan Murad zorbalarn isteklerini sakin bir
ekilde dinledi. Zorbalar padiaha Hsrev Paa'y haksz yere ldrdn
sylyorlar, buna karlk yenieri Aa's Hasan Halife ile Defterdar Mustafa Paa'y
ve Musahip Musa elebi'yi istiyorlar.
Vere, paralyalm, diyorlard. Bununla yetinmiyorlard
ehzadeler bizim Efendilerimiz oullardr.Gayri sana itimadmz kalmad.
Nahak yere Hsrev Paa'y ldrdn.ehzadelere dahi kyarsn.Elbette ehzadeleri
karup bize gster, diye baryorlard. Sultan Murad, zgn ve bitkin, fkesini belli
etmek istemiyordu. Zorbalara sakin bir ekilde nasihat etti;
Hasan Halife ve Defterdar kandedir bilmem. Ve Musa'nn ne gnah vardr ki
size vereyim. Bu mertebe erm ve hrmeti aradan kaldrmak size der mi?
Bu dediklerimizi bize vermezsen, sen bize padiahla lzm deilsin.
Bu son sz Sultan Murad'i bsbtn ileden karm Ayn zamanda sipahilerde de
galeyan hasl olmaya balyor,hnkr ehzadeleri bomu diye azdan aza
szler dolayordu. Zorbalar ileriye doru gelmiler;
-Elbette ehzadeleri kar, grelim, diye srar ediyorlard. Sultan Murad aresiz
ehzadeleri getirtti. Drt ehzade Bayezid, Sleyman, Kasm, ibrahim BbsSaade
nne kmlard. Hepsinin de yznde znt alametleri grlyordu. Asilerin
Sultan Murad' kzdracaklarndan korkuyorlard.

180
lerinden Bayezid ile Sleyman, en bykleriydi. kisinin de valideleri ayryd. ki
ehzade fkeli bir ekilde sipahi zorbalarna kmaya balamlard;
Bizden ne istersiz? Biz ke-i hamlde kendi halimize megul iken halimize
komayup nammz anmak, bizi lisana getrmek nindr? Yohsa bizi zem edp se-
bebi izaat m olmak istersiz? Allahtan korkmayp padiah hazretlerinden erm ve
faya etmeyp byle tuyan edersiz. Lillah Tel bizi halimize kon ki, bize himayet
ve hrasetiniz gerekmez, diye azarlyorlard. Btn bu szler zorbalarn kulaklarna
bile girmedi. Durmadan Sultan Murad'a hitap ediyorlar;
Badelyevm biz sana, bu efendilerimizi inanmazz. Elbette bunlara zarar
etmiyeceine bize kefil ver, diye zerine yryorlard. Nihayet Recep Paa ile
eyhlislm kefil oluyor, ehzadeler odalarna gtrlyordu. Zorbalar da ;
Sizlerin kefaletiyle itimad ederiz, diyorlar, Recep Paa ile eyhlislm'n olay ile
alakalar olduunu ima ediyorlard. Sultan Murad, fkeli ve zgn, saraya ekilmi.
Ekiya istedikleri adam bulmak ve ldrmek iin kme kme dalmlard, iki
gndr devam eden bu isyan henz neticelenmiyordu. Zorbalarn istedikleri
kimseler: Hasan Halife, Defterdar Mustafa Paa, Musahip Musa elebi idi. Musa
elebi nefsinde bir akil ve alim ve hnermend, nzik ve nahifl beden civan
idi.(106) Sultan Murad meziyetlerini takdir etmi, kendisine Rumeli Hisar'nda
Bebek bahesini vermiti. Hasan Halife burada denize nazr bir kkte mutlu bir
ekilde yayor, saraylar ve kkleriyle esafilin hasedlerini tahrik ediyordu. Hasan
Halife, Paa'nn paraland gn ocaa iltica etmi, cann bu ekilde kurtarmt.
(106) Naima, c. 3.110

181
Daha sonra Sultan Osman vakasn dnm,kendisinin de teslim edilmesi
ihtimalini nazar- dikkate alm, stanbul iinde saklanmt. Nihayet kendisini alay
alay arayan sipahi zorbalarna o da yakasn teslim etmiti.Zorbalar Hasan Halife'yi
bir ata bindirmilerdi. Etrafn sel gibi asker sarm, bara bara gtryorlard.
Hasan Halife, mitsiz ve perian, at stnde sama soluna bakmyor;
Bana kyman Vallahi ben umm devlete mteallik huzuru Hmayunda sz
sylemi deilim. Beni azad eylen. Bam alp diyar here gideyim. Beni nahak yere
katletmekten size ne hasl olur? diye yalvaryordu. Zorbalar bu yalvarmalara nem
vermiyorlard. Etrafa kfrler savuruyorlar;
Bire sefih olan Mlkne saray ve padiahane yallar yapp arz ihtiam etmeyi
bilirsiz. O kadar devlete senin gibi olan neden lyktr? diye hakaret ediyorlard.
Hrslarn bu szlerle de alamaynca, sopa, kl ve hanerle zerine yorlar,
zavally kanlar iinde attan aa ykyorlar, bacandan srkleyerek At
Meydan'nda, aalardan birine ba aa asyorlard. Bu srada Defterdar Mustafa
Paa da yakalanmt. Recep Paa derhal katline ferman alyor, kendi saraynn
nnde zavall Defterdarn ban kestiriyordu. Onun da naa iplerle ayandan
srkleniyor, vcudundan kanlar akarak aaca aslyordu.
Zorbalar bu cinayetleri ilemeden nce eyhlslm'dan kat almlard.(107) Recep
Paa ise durmakszn saraydan ekyaya, ekiyadan saraya kouyordu. stanbul
zdrap iindeydi. Btn dkknlar kapanmt. Recep Paa'nn dmanlarndan
ikisi, At Meydan'nda,kanlar iinde, balar kopmu, aa dallarnda sallanyordu.
imdi yalnz Musa elebi'nin bulunmas lzmd. Recep Paa saraya girmi. Sultan
Murad' kandrmaya alyordu ;
evketl padiahm. Musa Celebi'yi bu kulunuzun sarayna gnderin. Kullarnza
nasihat edp, ite padiahmzn sizlerden dirii yoktur. Makbul ve mergubu olan
Musa Celebi'yi gnderdiler. Size de lyk olan budur ki, padiahmzn hatrna riayet
edp Musa elebiden feragat edesiz, diyelim. naallah middir ki, Musa Celebi'yi
ellerinden halas ederiz.
Sultan Murad raz olmuyordu. Recep Paa fikrine taraftar buluyor, nihayet Sultan
Murad'n en ok sevdii Musa Celebi'yi de Recep Paa'nn sarayna gndermeye raz
oluyordu. i
Recep Paa baarsndan memnun olarak sarayna gelmi, ertesi gn sipahileri kendi
sarayna hcum ettirmiti. (108)
Musa Celebi korku ve heyecan iinde, sadrazama yalvaryor, dardan;elbette
isteriz sesini iittike, korkuyordu ;
Ya Sultanm. efaat etmeyi taahhd etmitiniz bana, diye rica ediyordu. Recep
Paa iinden en kk bir merhamet hissi bile duymad.
Ya oul Ne iliyelim? Padiah alempenah'n vcudunu muhafaza in senin ve
benim gibi hezar hddam feda olsun. Hele gidelim. Belki def mrrikn olur. Diye
ieri girdi. Musa elebi'yi merdiven banda brrakt. Recep Paa nceden
Aa'larna retmiti. Musa elebi merdiven banda yalnz kalnca, Aa'lar bir
omuzda, aaya ekiyann ortasma yuvarlyorlar, zorbalar bedbaht genci hanerle
paralyordu.
(107)Fezleke-i Ktip elebi, c.2, s.423
(108)Pev, C.2, s.423

182 183
Recep Paa gya hi bir eyden haberi yokmu gibi, ayanda sade bir mest,
kundurasz kotu, yolandan ;
Bire elinizi ekin. Taraf padia'hiden benim kefaletim ile gelmitir. Bu ne
olmaz itir, diye yalnz bir iki kere bard. Bu esnada Musa elebi yerlere serilmi,
kanlar iinde yatyordu. Sonra:
nki hal byle oldu. Bari meyyitin tara brakalm ki, cemiyet dalsn dedi.
Zavall elebi'yi yaral bir durumda sarayn duvarndan At Meydanna
attrd.Zorbalar tekrar zerine haner rmler, onu da kanlar iinde, aaca
asmlard.
Kar yayordu. Sultan Ahmed meydan bembeyazd. (109) Karlarn zerinde para
para kan izleri grlyordu. Sipahilerin bu cinayetlerine cebeciler de uymak
istiyorlard. lerinden, yenierilerle sipahilerin cinayetlerle kuvvet kazandklarn
zannedenler;
Bire canm. Biz adam deil miyiz? Biz dahi zabitlerimizin hakkndan gelip
"kulluumuzu isbat etsek ne olur? diye birbirlerini tevik ediyorlard. Nihayet
Aa'larndan muhterem bir zat ldryorlar, evini barkn yama ediyorlard. Sultan
Murad elebi'nin ldrlne ok zlmt. Sevgili Musahibi iin ;
Yola dp giden dilber Musam elendi gelmedi
Yoksa yolda yol mu at Musam elendi gelmedi
gibi manzumelerle zntsn belirtiyor, zorbalardan intikam almak iin dilerini
gcrdatyor, yumruklarn skyordu. Ksem Sultan bu cinayetlere kar hi bir ses
karmyordu. Belki, damad Recep Paa'ya, destek oluyor,
(109) Peevi, c.2, s.422

184
nfuzunu elinden alan olundan manen intikam alyordu.
Sipahiler bununla da kalmamlard. Sultan Murad'n kendilerinden intikam alacan
biliyorlar, padiah hal etmeye karar veriyorlard. Bu ii yalnz kendilerinin
beceremeyecei bilinen bir gerekti. zellikle ilerinden Rum Mehmed bu
dnceye iddetle mani oluyor, isyann daha ok uzad takdirde fitab- Devlet-i
Osmaniye'nin ufle yz gstereceini anlatyordu. Sipahiler Rum Mehmed'i
dinlemiyorlar, ocaa mracaat ediyorlard. Bu sefer de Hasan Halife'nin yerine tayin
edilen yenieri Aa's Ksem Mehmed Aa'dan direnme grmlerdi. Bu direnileri
Sultan Murad haber alm, Rum Mehmed ile Kse Mehmed Aa'y taltif etmi,
bylece hal meselesiini ortadan kaldrmay baarmt. Sultan Murad kinini kalbinde
saklyordu. Sipahileri grnte affediyor, stanbul daha bir sre sipahi
tahakkmnn altnda eziliyordu. Btn sokaklarda sipahilerin gezdikleri
grlyordu. Ramazan, sipahilerin ticaretine umulmadk bir vesile tekil
etmiti.Zorbalar ramazan geceleri, bellerinde silahlar blk blk
dolayorlard.Gece gndz sokaklarn ortasnda, iip eleniyorlar, cemaller ve
divler ve acubeler dzp mahyalar tasnif edp fev fev davul ve zurna ile Allah
Allah deyu sayan ve soda ile hergece mealeler yakup evari ve muhallat stanbul'u
geziyorlard. Rast geldikleri ahaliden seyr ve temaa akesi alyorlar, vzera ve
ulema konaklarnn nnde davul ve zuma ile kekler oynatyorlar, her evden
kuma ve para istiyorlard.Her topluluk yz kurutan bin kurua kadar para
koparyor, ev sahibinin rtbesine gre para istiyordu. Az para verildii veya istekleri
geciktirildii zaman, derhal ellerindeki mealeleri konan balkonuna doru
kaldryorlar,istedikleri para verilmedii takdirde, kona yakacaklarn
sylyorlar, mealelerle saaklar tututuruyorlard.
185
O zaman ev sahipleri ister istemez, ekiyann isteini yerine getiriyor, ekiya alayn
bin trl zorluklarla evin nnden uzaklatrmay baaryordu. Felket bununla da
kalmazd.Onlarn arkasndan tekrar bir topluluk gelir, onlar da ayn teklifte srar
ederdi. Bylece btn ramazan geceleri sokaklar sipahi zorbalarnn sesiyle dolar, her
mahallede tabur tabur mealeler yanar, zorba sesleri iitilir, stanbul halk bizar
olurdu.
Bayram, sipahi zorbalar iin ticarete yeni bir vesile olmutu. Bu sefer de mahalle
mahalle, sokaklara salncak kurmular, sadrazamdan balyarak vezirleri ve ayan bal
mumlaryla salncaa davet ediyorlar,Sa adyla byk byk akeler kumalar
alyorlard. Mesela vezirlere bir hayli mum gnderiliyor, her mumun stne;filan
salncan mumudur diye bir yafta yaptryorlard. Hepsini saylarnca defterlere
Kaydediyorlar. Gelen paralar ve kumalar ona gre paylayorlard.
Gndermiyenlerden zorla, tehditle para alyorlard.
Ramazan ve bayram, sipahi zorbalarnn servet kazanmalarna sebep olmutu.
Nice erazil ve bedep cahiller ramazan gnleri nakz- savm ve ekl-i erb ve dhan ve
enaat- kabiha irtikap edp kimse men'lerine kadir olmazd. ikre meclus kurup
lt- letv ve raks ve rb edp sokoklarda avret ve olane taarruz etmek misill nice
hlt-i fezihalar oldu ki zikri mstehcendir. (110) Sipahiler bu ekilde servet
kazandktan sonra, yava yava memleketlerine dalmlard.stanbul'da
elebalardan birka zorbaba kalmt. Onlar da blk blk geziyorlar, istediklerini
azlettiriyorlar, istediklerini nasbettiriyorlard. Rum Mehmed Konya'ya gitmi, bana
bir klah geirerek
(110) Naima, c.3, s.108 Mehmed Halife, Tarih-i Glmani
mevlevi olmutu. Sultan Murad, Rum Mehmed'i oyalamay istedii iin, Konya'da da
oturtmam, kendisine Mara eyletini vermi, Ayntab'a yollamt.Recep Paa,
stanbul'da sipahi zorbalarnn elinde bir oyuncakt.fkesinin iddetinden bir iki
rakibini ldrten sadrazam, imdi bin rakibe dert anlatmaya mecbur olmutu.
Zorbabalar kendilerini mlazmba yazdrmak istiyorlard. Eski sipahiler bunlar
ekemiyorlar, birbirleriyle boaz boaza geliyorlard. Birgn, bir blk, nlerine
birini katmlar, mlazmba yazdrmaya geliyorlar, ertesi gn dier bir blk onu
bozduruyorlar, istediklerini yazdryorlard.
Sultan Murad rahat nefes almaya balamt. Yenieri Aa's Kse Mehmed Aa'y
ele alm, Recep Paa'nn btn desiselerini renmiti. Artk isyan bastrmann,
intikam almann zaman gelmiti.syann bitiminden yirmi gn sonra, Sultan Murad
evvela Recep Paa'y tepelemeye karar verdi.Ogn Paa'y saraya davet etti. Paa
saygl bir ekilde yer perken, baklarn fkeli fkeli dikti:
Gel bire, zorbaba, dedi. Recep Paa,can bana srayup felketi anlamt.
Hain vezir zelil bir ekilde yalvaryor:
H padiahm, vallahi ve billahi padiahmn rzasndan tara zerre kadar vaz ve
hareketim yoktur, diyordu.Fakat Sultan Murad kprm, hi bir sz iitmiyordu;
Bire kfir abdest al, diyor, hiddetle baryordu. Sonra;
u hainin tiz ban kesin, diye emretti. Cellad aranld, fakat bulunmad. Nihayet
Zlfl Baltaclar kemend atp bodular.Cesedini bir hasr zerine koymular,
boaznda bir ip, darda Paa'y bekleyen zorbabalarn nne uzattlar.Bu
manzara ekiyann manevi

186 187
kuvvetini krm moralini bozmu, Taban Yass Mehmed Paa'nn sadareti Sultan
Murad'n teebbslerini bir kat daha kolaylatrmt.
Sultan Murad, sipahilere hibir hizmet grdrmyordu. Sipahiler isyan edince, btn
ekbiri Sinan Paa Kk'ne davet etti. Bu toplantda yenieri Ocak Aa' , lan,
ihtiyarlar da hazr bulunuyordu. Sultan Murad artk azimli hareket etmeye karar
vermiti.Gen Padiah ok iyi biliyordu ki, isyanlarn sebebi olarak zararl unsur
vard. Ulema, yenieriler, sipahiler. O gn bu snfa ayr ayr nutuklar syledi.
Memleketin felkete srklendiini anlatt. Btn aalar padiahn bu szlerinden
etkilenmiler, alklyorlar, itiraz etmek istiyenleri, elma gibi balar zerinden
elden ele reddedp syletmeyp mecfisten tara (111) karyorlard. Sultan Murad
yenierileri, sipahileri ve ulemay ikna ettikten sonra, hep-Sine yemin ettirdi. Kur'an
Kerim'e el bastrd. Geni bir de hccet yazdrarak isyann nn almay baard.
Zorbalardan bazlar, ezcmle Kr Musa, itiraz etmek istedi;
Divan'da vezirlie ve Defterdarla varnca menasplar ve hizmetler bizimdir.
Nicn feragat ederiz, dedi. Fakat ounluk padiahn kararndan telalandklar iin
hi bir ey yapamyordu.
nden itibaren stanbul'dan ekiya ekilmi, zorbabalardan ele geenler birer
birer boulmutu. Sultan Murad vezirlere Divanlar kurdurtuyor, ekiyann tamamen
ortadan kaldrlmasna karar veriyordu. Saka Mehmed'ler, Cin Ali'ler, bouluyor,
leleri denize atlyordu. Btn sipahiler defterlere gre elde edilmi, birer birer
ldrlmt. Neferlere cizye defterleri verilmiyordu. Buna karlk altar kuru
gulamiyye veriliyordu. Sipahiler birbirleriyle akalattklar zaman;Aldn m
alty? diye eleniyorlard.
(111) Naima c.3, s.116

188
Birka yl sonra gulamiyyeler de kaldrlm, sipahilere ulufeden baka birey
verilmemiti.
stanbul sokaklarndan hi bir sipahi braklmamt.Nerede bir eri sarkl sipahi
zinde adam grlse derhal ldrlyordu. Rum Mehmed'lerden, Deli dris'-lerden
kimse kalmamt.Sultan Murad btn nfuzu eline almt.Ksem Sultan artk hi
bir eye karamyordu.
Gen padiah stanbul'u sk bir kontrol altna almt.Kahveleri kapatyor, ttn
ienleri idama mahkum ediyor, gece sokaklara kimseyi kartmyordu. stanbul'da
byk bir yangn olmu, bu mthi felketin sebebi ttne balanmt.O zaman
ttn kahvehaneleri yklyor, Birinci Ahmed devrinden beri yaplan binalardan eser
kalmyordu. Sultan Murad geceleyin kyafet deitirerek sokaklarda geziyor,fenersiz
bulduu adamlar ldrtyordu.phelendii evlerin bacalarna kar, ttn kokusu
arard. Bir gece Hoca Paa mamnn olu camide ge kalr, fenersiz evine
giderken Sultan Murad'a rastgelir. Sultan Murad;Sen benim tenbihimi iitmedin
mi? der, ocuu derhal ldrtr. Hemen her sabah stanbul sokaklarnda bir-iki
insan cesedi grlyordu. (112) Sultan Murad btn bu basklar halkn
toplanmasna,levazm- saltanattan dem urup nice eracif ve ekzip ihdas (113)
etmelerine engel olmak iin yapyordu. Casusluk tam anlamyla
hkmediyordu.Hilaf rzay hmayun hal ve akde mteallik baz gft- gusu
iitilen nakib'l-Eraf eyhi derhal srlmt. Halk bu basklardan ylmt;
(112)Hakir slambol'a geldiim zamanda Hocapaa'da misafir idim. Bir gece
Sultan Murad mahalleyi dolarken Hoca Paa Camii'nin mamnn olu camiden
eve giderken Padiaha rastgelip ve eman verilmeyp katlolunmutur.Hakir varup
grdm, kaftanlu, bir taze yiit yatur, Mehmed Haiife, Tarih-i Glmani,
(113)Naima, c.3, s.171

189
Zararsz bir dhan hakknda neyler bunca dikkatler Dhan- h mazluman men'
eylen, hner oldur diye zarif nkteler sylyorlard.
Bazan, ulemaya Kthane'de tesadf eder, eyalarn getirip kontroldan geirir,
ilerinde Yahya Efendi-nin Divan'n grnce:
Bu bizim Efendi'nin Divan'dr. Kitaplaryla seyre giden ulemaya ve tebih ve
seccade, veridasyle giden derviana ve devat ve kalem ve levazm- kitabetle giden
kttaba bizim szmz ve bir vecihle tarizimiz yoktur. Heman kend alemlerinde
olsunlar, der, hi bir ceza vermezdi.
Sultan Murad zulm yapmaktan geri durmuyordu. Bursa'ya giderken kk bir
ihmalden dolay Kad'y idam ettirmiti. Kendisine en ok hizmet eden yenieri
Aa's Kse Mehmed Aa'nrn zulmlerinden nefret etmi, sipahilerin isyanndaki
fedakrln dnmemi, onun da ldrlmesine karar vermiti.Kse Mehmed Aa,
arkasnda krmz bir atlas kaftan, ayanda sar izme, belinde orta kua, Sultan
Murad'n huzuruna gelmi, lm fermann iitir iitmez, yalvarm:
Tiz kfirin ban kesin, syletmeyin, emrinden baka bir ey iitmemiti.
Sultan Murad Bursa'ya gider gitmez Valide Sultan derhal meseleye parman
sokmutu, iznik kadsnn ldrlmesinden sonra eyhlislm, Ksem Sultan'a bir
tezkere yazyor, oluna nasihat etmesini teklif ediyordu. Fakat mftinin dmanlar,
bir ziyafette bulunuundan faydalanarak, Valide Sultan'a jurnal veriyorlar,
eyhlslm'n ulema ile clus meselesini mzakere ettiklerini sylyorlard. Valide
Ksem Sultan, eyhl-slm'n tez-

190
keresiyle beraber oluna bir mektup yazm:Benim arslanm. Acele zere gelesiz.
Clus tedbiri iin szler ve cemiyetler olmaktadr demiti. Sultan Murad Ksem
Valide'den mektubu alr almaz yldrm hzyla stanbul'a geliyor, eyhlislm'
grevinden alp yerine Yahya Efendi'yi getiriyordu. Sultan Murad bununla da
kalmyordu. Eski eyhlislm' Kbrs'a srm, arkasndan adamlar gndererek daha
boazdan kmadan bostanclarna bodurmutu.
Sultan Murad iddetini gittike arttrmt: Mesela yolda giderken nne bir araba
kar, buna son derece fkelenir, arabacy derhal bir ok ile yere devirirdi. Bedbaht
arabac kollarndan kan akarak yere yuvarland srada yannda giden bostancba
daya:
Var, u kstahn ban kes, diye emreden. Dua biare adama acr;
Padiahm. Sen sa ol. Onun can ok dedii gibi kt, diye bedbah adam
felketten kurtarrd. (114) Sultan Murad air Nef'i'yi Bayram Paa'y hicvettii iin
ldryor, (115) vezirlerden kiminin kafasn kesdiriyor, kiminin derisini
yzdryordu. Devlet erknndan her biri, ya kemend ile bouluyor, ya boynu
vuruluyordu. Sultan Murad bu iddetlerle asayii temin etmi, Revan Seferi'ni
baaryla sonulandrmt.Bu zaferin arkasndan, stanbul'a gnderdii fermanda
kardelerinin, ehzade Bayezid ile Sleyman'n da ldrlmelerini emretmiti.Sultan
Murad bu emriyle byk bir zulm iliyordu. ehzadeler baka validelerden
olmulard.kisi de yirmibe yana gelmiti. stanbul halk Revan seferinin neesiyle
coarken Bayram Paa ile Bostancba bedbaht ehzadeleri gz ya dkerek
bomulard.ehzadelerin masum
(114)Nama, c.3, s.234
(115)Naima, c.3, s.627

191
yalvarlar herkesi derinden yaralamt.Birgn ikisinin de cesedi gizlice ykanm,
kimse grmeden karanlk kabir altna defnedilmiti.
Halk Sultan Murad'n zulmlerinden nefret etmeye balamt. Hemen hergn bir
lm, bir idam sz iitilir, padiahn yannda bulunanlar;
Bire Kara Ali Kes u hainin ban, emrini iiteceiz diye tirtir titrerlerdi.
Defterdarlar ve eyhler Sultan Murad'n celladndan balarn kurtaramazlard. Sultan
Murad nihayet z kardei Sultan Kasm' da ldrm, bu cinayetiyle validesini,
MhPeyker Ksem Sultan' yaralamt.O zaman Osmanl hanedannda, Sultan
brahim'den baka ehzade kalmamt.
Sultan Murad'n zulm iddetliydi.Vaka gen padiah askeri inzibat altna alyor, o
zamana kadar zapdedilemiyen yerleri kahramanlyla, cesaretiyle batan baa
fethediyordu. Sipahilerin isyann bastrmas, Anadolu'yu kanla, demirle temizlemesi,
memleketi skuna kavuturmak hususunda nemli bir tesir meydana getiriyordu.
Fakat ok sayda adam ldr, zellikle kardelerini ldrerek kendi hanedannn
mahvna yrmesi, artk inzibat dairesini de ayor, zulme, gaddarla gidiyordu.
Hekimban zorla afyonla ldrmesi, davann akla kavumas hususunda
iddiaclarn ikisinin de balarn kestirmesi onun yannda insan hayatnn hi bir
nemininin olmadn gsteriyordu.
Sarayda, Mhpeyker Ksem Valide Sultan ile olu ibrahim'den baka kimse
Kalmamt.Sultan Mustafa'nn validesi saray halk tarafndan sevilmiyordu. Gen
Osman faciasnda Davut Paa'y destekleyen Valide Sultan, o zamanlar cinayete de
itirak etmi, Sultan Osman'n idam edilmesi iin katilleri tevik eylemiti. Olunun
durumunu dnemiyecek kadar saltanata ve ikbale kar hrs gsteren Valide Sultan,
tabii ki,Drdnc Murad'n da nefretini kazanmt.

192
Sarayda, padiah aleyhinde en nemli hareket Sultan Mustafa'nn validesi tarafndan
olabilirdi. zellikle Ksem Valide Sultan, Gen Osman faciasn biliyor, katillerinin
cezalanmalarndan memnun oluyordu. Ayn hissi Sultan Mustafa'nn validesi
hakknda da besliyordu. Sultan Murad saltanatn kaybetmek korkusuyla, kardeleri
Bayezid ile Sleyman', daha sonra z kardei ehzade Kasrm' ortadan kaldrmt;
Sultan Mustafa'nn cinayetlere itirak eden, masum bir padiahn ldrlmesine
sebep olan validesini de ortadan kaldraca tabii idi. Bu sebepten Sultan Mustafa da
krk yanda, salar aarm, sarayn hapisanelerl andran karanlk odalarnda
hayatn terkeylemiti.Ogn, zavall Mustafa'nn cenazesi onyedi saat sokakta
kalmt. Tahtndan indirilen padiah gmecek trbe bulunamamt. Btn trbeler,
azlarnda st kokarken analarnn kucaklarndan alnan, gaddarca boulan, masum
ehzadelerle dolmutu. Nihayet Ayasofya Camii dahilinde Bizans devrinden kalma
bir kubbe bulunmu, kayalar yarlm, Sultan Mustafa oraya gmlmt.
Sultan Murad btn rakiplerinden kurtulmutu. Halk bask altnda eziyordu. Padidh
ikiyi ve ttn yasak ettii halde, kendisi ikiden ba kaldramyordu. Kendisiyle
ayn ahlkta olan Revan hkimi, Iran Emirgne oluna Istinye'de Feridun Paa
bahesini veriyor, Ktha-nede iftlikler, gsterili saraylar balyor, gece gndz
mey ve mahbubu ile mrn geiriyordu.Sultan Murad isyanlar bastrmak
hususunda byk baar elde etmiti. Yllardan beri alnamyan Badat' alm,
sipahilerin elinden Evkaf kurtarm, yenierileri temizlemiti. Valileri ve vezirleri
iddetiyle korkutmu, yklmaya yz tutan Osmanl saltanatn, yalnz inzibat
bakmndan daha birka yzyl salama almt. Fakat dahi olmakla beraber kendisini
ikiden ve sefahetten bir trl alamyordu.

193
Sarayda Valide Sultan'la Haseki Sultan, iki rum kadn, nfuz icra ediyor, bu nfuz
darya da yaylyordu. Kadnlar taifesine olan rabetsizlii hanedan erknn yalnz
Sultan brahim'e hasreylemiti.Sultan Murad'n iki kz, Safiyye Sultan ile Rukiye
Sultan, dnyaya gelmiti.Bunlardan Safiyye Sultan doum esnasnda lm,
sandukasna;
Grn nr ile lde mcessem sanduu bu kim ehiden vaz'a hami ettikde bu fevt
olduundandr
beytini yazdrmt. Sultan Murad neslinin inkiraza urayacan dnmyor,
Emirgne olu ile gece gndz iki ve sefahetle megul oluyordu.Badat Seferi'nden
dndkten sonra, bbrek ve damla illetinden ok muzdaripti. Doktorlar ikiden vaz
gemesini sylemiler, bayramda padiahn salkl olduunu gren halk memnun
olmulard. Fakat Sultan Murad ogn alaydan sonra, nce Sinan Paa kkne
gitti.Cirit ve oyun seyretti. Sonra zevk ve safa arkadalar, Emirgne olu, Venedik'li
Beyanki ile At Meydan'na, Silahtar Paa Saray'na geldi.Burada ziyafetler verildi,
alglarn tatl nameleriyle araplar iildi.Bu son sefahet Sultan Murad'n hasta
vcudunu sarsmt.Sultan Murad nden itibaren kendisini toplayamamt.
Doktorlarn verdii ilalar hi bir fayda vermiyordu. Sultan Murad hayatndan
midini kesmiti.Vcudunun zaaf onu korkutuyor, hayatnn son saatlerini
yaadn hissediyordu. O zaman kardei ibrahim'i de ldrmek istedi. Ksem
Valide, pr heyecan, bu cinayete engel oldu. Bylece Osmanl hanedannn son
ferdini kurtard. Sultan Murad'a kardeinin ldrld haber verildii zaman,
yznde sevin meydana gelmiti. Fakat ehzade ibrahim'in cesedini de grmek
istedi. Doktorlar srar et-ter, zerine fenalk geleceini sylediler.O zaman Sultan
Murad, sapsar, gsz bir durumda, yatarndan frlamak, darya atlmak
istedi.Zebun ve bimecal, olduu yere dt. imdi bu galeyan btn azabn tahrik
etmiti.Sultan Murad kendini bsbtn kaybetti.Ban saa scla dndrd. Akam,
gne battktan sonra, kardei ehzade Kasrm' bodurduu odada, feci bir ekilde
ruhunu teslim etti.
Sultan Murad'n yzne bir dlbend, zerine bir al rtmlerdi.Saray matem
iindeydi. Cariyeler zntlerinden camlar kryorlar, Aa'lar ve Olanlar gz
ya dkyorlard. Ksem Sultan olunun kaybna ok zlmt. Fakat ayn
zamanda, saltanatn sahibi olmak iin byk bir engelden kurtulduunu da
hissediyordu. Gerekte Sultan brahim de, amcas Sultan Mustafa gibiydi; artk btn
hkmeti Ksem Sultan idare edecek, kadnlar saltanat btn anlamyla
balyacakt.
AHMED REFK
Trk okuyucusuna tarih okuma zevkini veren Ahmed Refik stanbul'da dodu.
Beikta Askeri Rtiyesi'ni ve Kuleli Asker Idadisi'ni bitirdi. Babas Sultan
Abdlaziz'in Vekilharc rgpl Ahmed Aa'dr. Grlkoullar lakabyla
tannrlard.Ahmed Refik Topta Askeri Rtiyesi ile Soukeme Askeri
Rtiyesinde corafya retmenlii yapmtr. Drt yl sren bu grevden sonra 1902
ylnda Harbiye Mektebi Franszca retmenliine nakledildi. 1903 de birinci
Mlazm, 1907 de yzba oldu.Bu yllarda baz gazete ve mecmualarda ilk yazlarn
yaynlamaya balad, "irtika", "Malumat", Hazine-i Fnun", "Mecmua-i Ebuzziya"
bunlarn balcalarn tekil eder. Ayrca Tercman- Hakikat ve Millet gazetelerinin
bayazarln yapt. Balkan sava srasnda Askeri sansr Mfettiliinde bulundu.
Sava sonrasnda kendi isteiyle emekliye ayrld. Birinci Dnya Savanda ayn
rtbeyle tekrar orduya alnd. Trkiye-Rusya mnasebetlerine dair makaleler
yazmakla grevlendirildi. Msr meselesiyle ilgili olarak yazd bir yazda Kavalal
Mehmet Ali Paa'nn ihanetinden sz etmesi devrin sadrazam Said Halim Paa'y
kzdrd. Bir alayl Yzba'nn maiyyetinde arpa ve saman memurluu ile
Ulukla'ya srld. Ancak bu durum tarihinin Anadolu'yu yakndan tanmasna
yardm etmitir.Birinci Dnya Sava esnasnda, Eskiehir'de Sevk Komisyonu
Reisiyken hastaland ve stanbul'a getirildi. Enver Paa'nn araya girmesiyle
Sadrazam Said Halim Paa'nn fkesi teskin edildi.Sava sonrasnda, Dou
Anadolu'nun Rus istilasndan kurtulduu
yllarda ermeni mezalimini tesbit etmek zere yabanc gazetecilerden oluan bir
heyetin bakan olarak Dou Anadolu'ya gitti.Kars,Ardahan, Batum, Erzurum,
Erzincan, Trabzon illerini grevle dolat.Bu srada toplad notlarla "Kafkas
Yollarnda" isimli eserini hazrlad.Daha sonra baz ilvelerle "ki Komite ki Ktal"
adl eserini meydana getirdi." Vak'anvis Abdurrahman eref Efendi'nin lm
zerine Tarih encmeni Bakanlna seildi. nl tarihi
hayatnn son yllarn sefalet iinde gecirdi.
Ktphanesini para para satt. Sonunda 10 Ekim 1937 ylnda ld.Vasiyeti gerei
cenazesi Bykada'nn Tepeky mezarlna defnedildi"
Ahmet Refik Osmanl Saraylarnda Kadnlar Saltanat Cilt 1