AYE GL ALTINAY 245 MARDN TEBLLER

Mardinde Hrant Dink Vakfnn dzenledii bu

toplant, Mardinin ve bu blgenin

Torunlar okdilli, okkltrl yapsna uygun

bir posterle, Trke, Sryanice, Krte
Mslmanla(trl)- (Krmanca), Arapa ve Ermenice olmak
zere, be farkl dili, drt farkl alfabeyi
m Ermenileri grnr klyor. Bu belki de bir ilk. Bir
Hatrlamak yandan da, bunun mtevaz ve eksik
bir balang olduunu her konumada
aye gl altnay
yeniden anlyoruz. rnein, dn zerine
konutuumuz Domlarn ve Mhallemilerin dilleri bu tabloya henz
yansm deil. te yandan biliyoruz ki kltrel eitlilii yanstmann,
ifade etmenin tek yolu dil olmad gibi, diller, etnisiteler ve dinler arasnda
kurmaya alkn olduumuz otomatik balantlar, eletirmeler de epey
sorunlu. Dn Mhallemilerden bahseden Mehmet Ali Aslana yneltilen
bir soru ve onun yant, bu sorunu ok arpc bir ekilde rnekliyordu:
Mhallemiler Sryani mi, Arap m? Kafamz kart, bunu bir akla
kavuturur musunuz? diyordu soruyu soran kii. Ben de bu sunumda
bu kafa karklnn zerine gitmek istiyorum. Tahmin ediyorum,
hikyelerini paylaacam Mslmanla(trl)m1 Ermeniler ve onlarn
ocuklar ile torunlar kafa kartrmaya devam edecekler.2 Bu hikyeler
neden kafamz kartryor? diye sormamz ok nemli. Konferansn
be dilli posterinin grnr kld ama ayn zamanda eksik brakt,
Mardinin kltrel eitliliini nasl kavramsallatracaz? Torunlar
(yani Mslmanla(trl)m Ermenilerin torunlar) bu kavramsallatrma
konusunda nmze ne tr olanaklar, zorluklar, sorular koyuyorlar?
lk olarak Mslmanla(trl)m Ermenileri ne zaman, nasl
hatrlamaya baladk, Mslmanla(trl)m Ermenilerin varlndan
Trkiye kamuoyu olarak ne zaman haberdar olduk, ondan bahsetmek
istiyorum. kinci olarak ise, Fethiye etinle birlikte Trkiyenin ok farkl
yerlerinden torunlarla yaptmz grmelerden ikisine, Glin ve Elifin
hikyelerine yakndan bakmak istiyorum.3 Glinin ve Elifin okkatmanl
hikyelerinin bize at pencereden, Mardinde ve bu toplantda torunlar
konumak neden nemli, bu hikyeler Mardinin kltrel eitliliini ve bu
konudaki kafa karklmz kavramsallatrmak konusunda bize neler
sunuyorlar, onu tartarak bitireceim.

Suskunluun krlmas
Biliyorsunuz, 2005 yl Trkiyedeki Ermeniler ve 1915e dair tartmalarda
nemli bir eik noktasyd. Bu yla damgasn vuran etkinliklerden biri,
 AYE GL ALTINAY 246 MARDN TEBLLER AYE GL ALTINAY 247 MARDN TEBLLER

Sabanc, Boazii ve stanbul Bilgi niversitelerinin ortaklaa dzenledikleri Ksacas, 2004 ylndan bu yana Mslmanla(trl)m Ermenileri
mparatorluun k Dneminde Osmanl Ermenileri konferansyd ve onlarn hafzasnn, hikyelerinin, aclarnn ikinci ve nc nesillerde
(bkz. Aral 2011). 60tan fazla sunumun yapld bu konferansn Facia nasl tandn ele alan en az 17 aratrma (tarih, szl tarih, etnografi),
ve Kurtulu ykleri balkl panelinde Fethiye etin ve rfan Palal da edebiyat (arlkl olarak roman) ve an (biyografi veya otobiyografi) kitab
konumac olarak bulunuyorlard. yaymlandn syleyebiliriz.4 Serdar Cann 1991 ylnda yaymlanan
O srada Fethiye etinin Anneannem isimli kitab, kal bir yl Nenemin Masallar kitab ile bu say 18i bulmaktadr. Her ne kadar Nenemin
olmasna ramen drt bask yaparak dokuz binden fazla satmt. rfan Masallar, Mslmanla(trl)m Ermeniler konusunu ilemi olsa da bu
Palalnn Tehcir ocuklar isimli kitab ise yaymlanmak zereydi. 2005 ve konunun kamuoyunda bir farkndalk ve gndem oluturmas nce 2004
2006 yllarnda bu konuda baka kitaplar da yaymland: Baskn Orann sonunda piyasaya kan Anneannem, ardndan da 2005 ve 2006da ard
hazrlad M.K. Adl ocuun Tehcir Anlar (2005), Kemal Yalnn ardna yaymlanan dier kitaplarla birlikte oldu.
Sar Gelin Sari Gyalin (2005) ve Seninle Gler Yreim (2006) kitaplar, Mslmanla(trl)m Ermenilere dair suskunluun delinmesinin
brahim Ethem Atnurun Trkiyede Ermeni Kadnlar ve ocuklar Meselesi yanklar ok geni oldu. Anneannem (Fethiye etin) ve Baba ve Pi (Elif
(1915-1923) almas (2005), Elif afakn Baba ve Pi roman (2006), afak) kitaplarn okuyan Milliyet yazar Tuba Akyol, Hikyeler byk
Erhan Bayurtun Ermeni Evlatlklar kitab (2006). Bu almalar 2007de rakamlarn, derin mnlar tayan kavramlarn yapamadn yapyor
Filiz zdemin Korku Benim Sahibim roman, 2008 ylnda da Gliek diye balad yazsn, Ben kendi adma zr dilerim diye bitiriyordu
Gnel Tekinin Kara Kefen: Mslmanlatrlm Ermeni Kadnlarn Dram (Milliyet, 19 Mart 2006).5 Baka konularda milliyeti durular sergileyen
kitab izledi. Ardndan, 2009 ylnda Fethiye etinle birlikte hazrladmz kiiler de Mslmanla(trl)m Ermenilere dair bu yeni tartmaya
ve bykannesi-dedesi Ermeni olan 25 torunun hikyesinin yer ald katlmaya baladlar. rnein, Osmanl Ermenileri konferansnn hemen
Torunlar geldi. ardndan Ermeni Meselem balkl bir yaz kaleme alan gazeteci Bekir
Konusu dorudan Mslmanla(trl)m Ermeniler olmasa da Cokunun, anneannesinin Ermeni olduunu aklamas byk yank
onlarn ocuklarnn veya torunlarnn anlatlarna yer veren szl tarih uyandrd. Milliyeti bir izgide yayn yapan Aksiyon dergisi yazarlarndan
almalarnn da hzla arttn gryoruz: Leyla Neyzi ve Hranush Erhan Bayurtun, bu konuda Ermeni Evlatlklar balkl bir kitap yazmas
Kharatyan-Araqelyann Ermenistan ve Trkiyede yrttkleri szl da ayn derecede artcyd. Erhan Bayurt, bu kitab yazmaya Osmanl
tarih almalarna dayanan Birbirine Konumak kitab (2010); Ferda Ermenileri konferansnda Fethiye etin ve rfan Palaly dinledikten sonra
Balancarn editrlnde Hrant Dink Vakf tarafndan yaymlanan karar vermiti ve kitapta, onlara konuyu cesaretle ele aldklar iin
Sessizliin Sesi: Trkiyeli Ermeniler Konuuyor (2011) ve Sessizliin Sesi II: teekkr ediyordu:
Diyarbakrl Ermeniler Konuuyor (2012); Leyla Neyzi ve Haydar Darcnn Evlatlklar ve Tehcir srasnda kurtarlan Ermeniler konusunda aslnda
Diyarbakrl ve Mulal genlerle yrttkleri szl tarih almalarna ok ey duymutum. Ama ilk kez anneannelerinin Ermeni olduunu aka
dayanan zgrm Ama Mecburiyet Var: Diyarbakrl ve Mulal Genler dile getiren iki insanla tanyordum. Yllardr konuulmayan ve hakknda
Anlatyor (2013) kitab, akla gelen ilk rnekler. Fransz aratrmac Laurence pek yaz yazlmayan bu hassas konuyu daha geni ele almaya o zaman karar
Ritterin gizli Ermeniler olarak tanmlad kiilerle grmelere ve verdim. (Bayurt 2006, 10)
saha aratrmasna dayal Les Restes de lpe isimli kitab ise Hrant Dink Bayurta gre Ermeni evlatlklar, Tehcirin bir soykrm olduunu
Vakf Yaynlar tarafndan 2013 yl iinde Trkeye kazandrlm olacak. deil, belki olmadn gsteriyordu, ama ayn zamanda Ermeni evlatlklar
Edebiyatta da bu konunun gittike daha fazla yer bulmaya baladn yaanan trajedinin sanldndan byk olduunun da gstergesiydi
gryoruz. 2012de yaymlanan ve bu topraklarn ac ve sava katmanlarn (Bayurt 2006, 123).
bir ailenin kua, Almast-Hatice, Mirza ve Rstemin hikyeleri Peki, ne olmutu da 2004ten sonra Mslmanla(trl)m Ermenilerin
zerinden anlatan Cennetin Kayp Topraklar roman ile Yavuz Ekinci, hayatlarna dair suskunluk perdesi, farkl almalarla aralanmaya balamt?
yakn dnemde yaadmz sava deneyimiyle yzyln banda yaananlar Veya soruyu tersten soracak olursak: Mslmanla(trl)m Ermenilere dair
arasnda kurduu arpc balantlarla, bugn ve gemile yzleme Trkiye kamuoyunda, siyasetinde, akademisinde, edebiyatnda yaanan 90
abalarna edebiyatn yapabilecei katkya nemli bir rnek sunuyor. yllk suskunluu nasl aklamalyz?
 AYE GL ALTINAY 248 MARDN TEBLLER AYE GL ALTINAY 249 MARDN TEBLLER

Suskunluk katmanlar bir dinamiin de, ataerkil-atasoylu (partiarchal-patrilineal) zihniyet

Bu suskunluun sebepleri zerine daha nce Yektan Trkylmaz6 ve Fethiye olduunu syleyebiliriz. Anne veya nenenin Ermeni olmas daha az ciddiye
etinle birlikte yaptmz almalarda u konularn zerinde durduk: alnd iin (nk soy erkek zerinden kurgulanyor) onlara dair
Ataerkil bak as arlkl olarak kadnlardan ve ocuklardan oluan hikyelerin paylalmas daha kolay olabiliyor. Ksacas, hem daha az Ermeni
Mslmanla(trl)m Ermenileri grmemizi, onlar merak etmemizi erkein Mslmanla(trl)arak hayatta kalm olmas, hem daha aznn
engellemi olabilir mi? Mslman olarak yaamay srdrm olmas, hem de dedesi Ermeni olan
Gerek Trk, gerek Ermeni milliyetiliklerinin etnisite (hatta rk) torunlarn nenesi Ermeni olanlara nazaran daha az konuuyor olmas olas.10
anlayna dayal olarak gelimi olmas karsnda Mslmanla(trl)m 1915 zerine yazlm kitaplar incelediimizde ise, kadnlardan tarihin
Ermenilerin saf Trk ve saf Ermeni tanmlarn sarsyor olmalar, yani zneleri olarak deil, birbirlerinden ayrtrlmam sava veya soykrm
kafa kartrc olmalar, bu suskunluun sebeplerinden biri olabilir mi? kurbanlar olarak bahsedildiini gryoruz.11 Dahas, kadnlar ve ocuklar
zellikle 1948 sonrasnda soykrm kavramnn Ermeni pek ok yazar tarafndan onlara sahip olan erkekler zerinden
tarihyazmnn ve bu konudaki uluslararas literatrn ana erevesini tanmlanyorlar. Milleti, kadn, ocuk ve mlklerin sahibi eril bir zne
oluturmaya balamasyla birlikte, Mslmanla(trl)arak hayatta kalm olarak tasavvur eden ataerkil bak as, hem siyasi, hem akademik yaznda,
Ermenilerin tarih anlatlarnda yer almamaya baladn gryoruz.7 soykrmn tannmas gerektiini savunan aratrmaclarla bir soykrm
O halde sormak gerekiyor: Soykrm kantlama veya inkr abalar olduunu inkr eden aratrmaclar arasnda farkllk gstermeden, ortak bir
etrafnda ekillenen hkim siyasetin ve akademik paradigmann ereve olarak karmza kyor. Burada Trke ve Ermenice arasnda ok
Mslmanla(trl)m Ermenilere dair suskunlukta bir rol olabilir mi? arpc bir rtme var. Hem Trke, hem Ermenice yaznda bir erkek
Her halkrda, Mslmanla(trl)m Ermenilerin soykrm balamnda zerinden tanmlanamayan, babalarn veya kocalarn kaybetmi kadnlar
nasl deerlendirilecekleri, nemli bir soru olarak durmaktadr nmzde. iin sahipsiz (Ermenice anter) ifadesi kullanlyor. Bizim kadnlarmz
Ermeni olarak hayatn srdremeyen Ermeniler soykrmdan kurtulanlar veya onlarn kadnlar gibi sahiplenme ifadelerine de ska rastlyoruz. Bu
(survivor) kategorisinde ele alnabilirler mi? Byle ele alnmalarnn veya ifadelerde millet erkek olarak tanmlanm oluyor, Mslmanla(trl)m
alnmamalarnn ne tr sonular vardr? Mslmanla(trl)arak hayatta kadnlar da bir milletten baka bir millete gemi, el deitirmi kiiler olarak
kalan Ermeniler, yalnzca soykrmn bir paras ve kant olarak ele ifade bulmu oluyorlar. ocuklar iin de benzer bir durum sz konusu.12 Bu
alndklarnda, bu kez sylemsel olarak ldrlm, yok saylm, yaklamn bir sonucu olarak kadnlar tarihin zneleri olarak ciddiye
yaamlar bir kez daha anlamszlatrlm ve deersizletirilmi olmaz m? alnmadklar gibi, balarna gelenler ve her eye ramen srdrdkleri
Soykrmdan kurtulan/hayatta kalan (survivor) tanmlamalar kimleri hayatlar da akademik ve siyasi merak konusu olmuyor.
kapsamakta, kimleri darda brakmaktadr? Mslmanla(trl)m
Ermenilerin soykrm almalarnn nne ok nemli ve zor sorular Mardin Derikli Glin ve Erzurum-Van-Dersim-Diyarbakrl Elif
koyduklarn syleyebiliriz.8 Mslmanla(trl)m Ermenilere dair bu okkatmanl suskunluu
Burada bu suskunluk katmanlarnn hepsini amam mmkn deil Mardinde konuurken unu vurgulamak ok nemli: Torunlar Trabzondan
ama Glin ve Elifin hikyelerine gemeden nce birincisi zerinde biraz Tokata, Kayseriye, Orduya, Amasyaya, a, Trkiyenin her yerinde, her
durmak istiyorum.9 konumda olsalar da, u anda iinde bulunduumuz corafyada zel bir
Mslmanla(trl)m Ermenilere dair su yzne kan hikyelerin younluklar var. Fethiye etinle yllar iinde yaptmz grmelerden
nemli bir ksm anneanne ve babaanne hikyeleri. Neden byle? Dedeler edindiimiz izlenim, bu corafyada geni ailesinde bir Ermeni bykanne,
nerede? diye sormamz gerekiyor. bykbaba, hala, kaynvalide olmayan ok az kiinin var olduu ynnde.
Bu sorunun cevabn en az yerde arayabiliriz. Birincisi, 1915te Ksacas, burada Mslmanla(trl)m Ermenilere dair hafza veya
Ermeni erkeklerin nemli bir ksm dorudan ldrlyor; srlenler ise suskunluk en bata ailelerde balyor.
arlkl olarak kadnlar ve ocuklar oluyor. kincisi, erkek ocuklarn bir Benim ocukluum Diyarbakr ve ngn dalarnda geti. ng-
ksm bydklerinde stanbul veya diasporadaki aileleriyle buluabiliyorlar. ermik-Ergani yolundan giderken bural dostlarmz bize dalar iaret eder,
Evlenip ocuk sahibi olan kadnlar iinse bu pek mmkn olmuyor. nc dadaki zm balarnn, teraslarn Ermenilerden kaldn ama imdi iyi
 AYE GL ALTINAY 250 MARDN TEBLLER AYE GL ALTINAY 251 MARDN TEBLLER

baklmadklar iin yklmaya baladklarn anlatrlard. Bir gn ermiki stanbula g ediyorlar ve Ermeni cemaati iinde yaamlarn srdryorlar.
gezmeye karar verdiimizde, bizi gezdiren gen erkek bir yerde durdu ve Glinin babas ise Derikli Krt bir kadnla evleniyor ve babasnn
bulunduumuz yeri yle tantt: te bu da Ermenilerin zamannda atld dier evliliklerinden kardeleriyle birlikte uzun yllar Derikte, sonra da
kuyu. Bu kadar net bir ifade. Ben o srada dokuz yandaym. Aklmdan stanbulda yayor. Glin bu durumu yle anlatyor: Biz Krttk, babam
geen sorular tahmin edebilirsiniz: Nasl yani? Ne kuyusu? Ermeniler Krtt. Krt amcamlar vard, bir de Ermeni amcamlar vard. Krtede Fle
neden bir kuyuya atlm? Gen rehberimiz, yznde gururlu bir derdik. (Altnay ve etin, 2009, s. 56) Zaman iinde Glinin kendisiyle
glmsemeyle hemen ekledi: Ama benim dedem birka Ermeniyi ilgili algs ve tanmlamalar deiiyor. 2005te yaptmz grmede bu
saklam ve kurtarm. ermik gezimizden ksa bir sre nce veya sreci yle anlatmt:
sonra Derikli bir aile dostumuzun ocuklaryla birlikte Derikte birka Bir noktada Babam Ermeni diye dndm ama hi Ben Ermeniyim
hafta geirdim. Benim boyumda gelincik tarlalar olan, mevye aalarna diye dnmedim. Son on ylda falan bu deimeye balad. Babaannem
trmandm, yannda kaldm ailenin tm bireyleriyle birlikte tenekelerce Ermeniyse ben de Ermeniyim. ok uzun bir sre boyunca, nce Amcamlar
rg peyniri yaptm, cennet gibi bir yer olarak hafzama kaznd Derik. Ermeni, sonra Babam biraz Ermeni, en son ben Ermeni oldum yani
Yllar sonra Torunlar almasn yaparken, benim yalarmdaki Glin (glyor). Bir sredir Ben Ermeni-Krtm demeye baladm. Ondan nce
beni bambaka bir Derikle tantrd. Gelinciklerle hatrladm gzel Ermeni amcamlar vard, babam yar Ermeniydi, ben de Krttm. (Altnay
Derikin Ermenilerinin 1915te toplu olarak yakldklar sylenen ve etin, 2009, s. 58)
maarann hl Ermeni Frn olarak anldn rendim ondan. Bizim Glinle en son geen hafta grtm; hepinize ok selamlarn ve
kasabann, Derikin ad Krte Kk Kilise demek diye balayan Glin, sevgilerini iletti. Bu grmemizde Glin, kendisini aslnda sosyalist
kendi babaannesinin kurtulan az sayda Ermeni kadndan biri olduunu, olarak tanmlad iin etnik aidiyetin belirleyici olmadnn altn izdi.
onunla zorla evlenen, mallarn zerine geiren Krt dedesinin ise Kim eziliyorsa, Glin o kimliinin ar bastn sylyor. rnein u sra
1940larda Batya srgne gnderildiini ve orada ldn anlatt bana.13 savatan kaan Suriyeli mltecilerle dayanmaya alyor ve Hepimiz
Glinin aktard ekliyle aile hikyesi ksaca yle: mlteciyiz diyor. Trk arkadalaryla konuurken kh Ermeni olduunu,
Glinin dedesi blgenin ileri gelen airetlerinden. 1915te bir kh Krt olduunu ve Krtlerin haklarn savunduunu; Krtlerle
kars ve bir ocuu var. Neden Glinin babaannesiyle evlendiini birlikteykense ounlukla Ermeni olduunu sylyor. Glin, bir yandan
Glin yle aklyor: Ermenilerin yaad aclarn, bata kendi Krt dedesi olmak zere
Babaanneme, malvarlndan dolay veya ite gzel bir Ermeni kadnla Krtlerin katlmlarnn sorunsallatrlmas ve onlardan zr dilenmesi
beraber olmak iin hangisi daha ar basyor hi bilemedim evlenme teklif gerektiini dnyor; bir yandan da bu topraklarn yalnzca Krtlerin
ediyor. Birka defa eli gnderiyor. Kadn kabul etmiyor. Bunun zerine topraklar olarak grlmesini sorguluyor ve bu corafyadaki kltrel
babaannem dedemin adamlar tarafndan karlyor. Zorla evlendiriliyorlar. eitliliin tannmasn istiyor.
Kadn hayr demesine ramen imam bunlar evlendiriyor. Evlenir evlenmez Bizim grtmz torunlardan pek ou Glinin nceliklerini ve
mallara el koyma sreci balyor. Normalde kadn evlenince mal ve mlkleri vurgularn paylayordu. Bu torunlar arasndan Eliften ksaca bahsetmek ve
kocaya verir ve uysal bir kadn olur. Babaannem ise ok inatym. Dedem Elifle Glinin hikyelerinden yola karak baz sorular sormak istiyorum.
bakyor ki kadn mallar buna geirmiyor, hepsini satyor. Btn malvarlklar Elif, baba tarafndan Erzurum ve Vanl olup 1915te yetim kalm
bitince mi, sklnca m bilmem, bir sre sonra dedem babaannemi babamla bir babaanne ve dedenin torunu. Annesi ise 1937te Dersimde babasn
birlikte evden kovuyor. (Altnay ve etin, 2009, s. 54) kaybetmi, Alevi-Zaza ailesinden koparlarak Snni bir aileye evlatlk
Dededen bu srete ok iddet gren, drt veya be dk yapan verilmi bir kadn. Her iki aile hikyesini de uzun yllar sonra renen Elif
babaanne, bu evlilikten doan olunu (yani Glinin babasn) ve baka kendisini yle tanmlyor:
Ermenilerin bakt Ermeni olunu yanna alarak Derikte hayatn Bazen karma inanlmaz bir milliyetilik kyor, o zaman kendimi
srdrmeye devam ediyor. Terzilik ve baka ilerle zar zor ayakta duruyor, darya atyorum, kayorum. Bu Trk milliyetilii de oluyor, Krt
ama ocuklarn okutuyor. Ermeni olunu 1915te Mslmanla(trl)arak milliyetilii de... Krtlerin bazlar iin de o topraklarda sanki baka
hayatta kalm baka bir Ermeniyle evlendiriyor; onlar 1970lerde ailece hi kimse yaamam, oras hep Krtlerin topraklar olmu. Bunlar
 AYE GL ALTINAY 252 MARDN TEBLLER AYE GL ALTINAY 253 MARDN TEBLLER

sylendiinde Ben Ermeniyim diye balyorum konumaya. Bu okkimlikliliin gzelliini vurgulayanlar da, hibir kimlik tanmlamas
topraklarda neler olduunu nce bir hatrlayn, kimliklerinizi fark edin. istemeyenler de. Nereden geldikleri ve neler yaadklar kadar, torunlarn
Hi kimse tek bana Krt deil, hikimse tek bana Trk deil. Ben biraz kendilerini tanmlamalarnda da byk bir eitlilik gzlemledik.
Ermeniyim, biraz Aleviyim, biraz Snniyim, biraz Zazaym... Ben daha Torunlarn kendilerini tanmlamalarnda karmza kan bu eitlilii
drt-be yl nce Ben Trkiyeli Krtm, kimlik meselemi byle zdm, mmkn klan, belki de bu 90 yllk suskunluun kendisidir diye
can isteyen istediini sylesin dediim yerdeydim. Herkes kendi kimliini dnebiliriz. Bu zoraki suskunluk, hikyelerin teklemesini, aynlamasn
ancak kendisi tarif edebilir demek istiyorum. Ben kendi kimliimi nasl tarif engellemi olabilir. imdi bu suskunluk krlrken hepimize nemli bir
edersem yledir. Ama elbette kendi kimliini doru tarif edebilmek iin sorumluluk dyor: Mslmanla(trl)m bykanne ve dedeleri olan
insann kendisiyle yzlemesi gerekiyor nce. Kimlik tarifimiz deise de torunlara bizler nasl yaklaacaz, onlar nasl tanmlayacaz? rnein
deimeyen eyler var () Kadnlar her yerde iddet yayorlar. Kadnlarn onlara, Ermenistanda ve Trkiyede pek ok kiinin kulland ifadelerle,
milliyeti yok gerekten. Ben bunu yaadm. Birisi imdat diye bardktan gizli Ermeniler veya kripto Ermeniler mi diyeceiz? Hristiyanla
sonra hangi dilden bardnn ne nemi var ki? () okkltrlln dnmelerini mi bekleyeceiz? Trk, Krt veya Mslman gibi baka
bir zm olduu savunuluyor ya... Kendi okkimlikliliimi fark ettiim kimlik kategorileriyle mi tanmlayacaz? Yoksa kafamz kartrmalarna,
zaman dndm ki okkltrllk bir sr grubun yan yana, birbirine bize yeni bir dil, yeni bir bak kazandrmalarna izin mi vereceiz?
demeden, dokunmadan dizilmesini anlatyor ve hi sevimli gelmiyor. Kendilerini ok farkl biimlerde tanmlayan, arlkl olarak da verili
() Savalarn ounun byle sebeplerle ktn dndke, insanlarn kimlik kavramlarn sorgulayan torunlar, tekil milli, etnik, dini kimliklerle
okkimlikliliklerini fark etmesinin dnyay hakikaten btnletireceini, tanmlamaya almak hem bir epistemolojik iddet ierecektir, hem de
herkesin birbirini hissedeceini dnyorum ve de umuyorum. Ulus- bu konferans da biimlendiren kimlik ve millet kavramlarn yeniden
devletlerin yaratt sanal kltrler, kimlikler de kaybolur bylece. Herkes dnme ansndan mahrum brakacaktr bizi. Bu kavramlar ve onlarla
sahici olur, gereki olur, oalrz. Oradan oalmak dnyadaki btn ilikimizi nasl yeniden dnebiliriz? Kltr ve kimlikleri
problemleri, iddeti de azaltr diye dnyorum. (Altnay ve etin, 2009, hapsetmeden, fosilletirmeden kltrel eitlilii tartmann yollarn
s. 201-203) bulabilir miyiz? Milliyeti, etnisist, dinsel ve dier zclklerin
Glin ve Elifin hikyeleri nmze ne tr sorular koyuyor? (essentialism) tesine nasl geebiliriz?
2007 ylnda, Attila Durakn fotoraflarnn yan sra ok eitli
nmzdeki Sorular yazlarnn yer ald Ebru: Kltrel eitlilik zerine Yansmalar isimli
Fethiye etin ile Torunlar kitabn hazrlarken dinlediimiz 25 hikyenin kitab bu sorularn peinden gidiyor ve kltrel eitlilii dnrken, su
her biri bizi ok artt, nk her bir hikye birbirinden ok farklyd. temelli ebrunun mozaik gibi metaforlardan daha anlaml bir alternatif
Ermeni bykanne ve dedelerin hayatta kalma hikyeleri de, torunlarn olabileceini tartyordu (Durak 2007, Altnay 2007). Son yllarda kimlik,
bu hikyeleri kefetme ve anlamlandrma sreleri de byk farkllklar kltr ve millet gibi kavramlarla yryen kuramsal ve siyasal tartmalar
gsteriyordu. da bize gsteriyor ki kltrleri ve kimlikleri ulus-devletin millet
Konutuumuz torunlarn nemli bir ksm Fethiyeye ve bana anlayndaki gibi tek renk olarak dnmek de ok sorunlu; mozaik
yaadklar korkulardan, hznden, aile hayatlarndaki suskunluklarn, okkltrclndeki gibi birbirinden net snrlarla ayrm, kendi iinde
paylalamayanlarn, gizemin onlarda ve ilikilerinde brakt derin izlerden homojen, mozaiin malzemesi olan ta veya cam gibi kalc, deimeyen
bahsetti. Pek ou kendilerine, ailelerine dair bir gerein uzun yllar gizli zelliklere sahip olarak dnmek de... Kltrler ve kimlikler ebrudaki
kalmasndan dolay ok ac ekmiti, hatta fkeliydi. Ama hepsinin bu gibi suya yazl olabilir mi? Mozaikten farkl olarak su temelli olan ebru, bir
yaananlara tepkisi ayn deildi. Kimisi ailesine dair bu gerei rendikten metafor olarak akkanlk, esneklik, geikenlik ve deikenlii artryor.
sonra nasl kimliini ve inancn sorgulamaya baladn paylat bizimle, Ebruyu kda geirirken bir kalclk yakalyoruz belki, ama bunun geici
kimisi kendisini zgrlemi hissettiini anlatt. bir kalclk (Duben 2007, 65) olduunu da biliyoruz. Suyla birlikte srekli
Kendini Ermeni olarak hissetmeye balayanlar da vard aralarnda, hareket eden ebrunun bir nn yakalayabilsek de, bir sonraki an farkl
Trk-Krt-Mslman olarak tanmlamaya devam eden de, Elif gibi olacann farkndayz.
 AYE GL ALTINAY 254 MARDN TEBLLER AYE GL ALTINAY 255 MARDN TEBLLER

Elifin Torunlarda anlatt gibi, ebruyu yalnzca kltrel eitlilii gsterdii, ou zaman i ie geen maduriyetler karsnda her birimiz
anlamak ve simgelemek iin bir metafor olarak deil, her birimizin kendi nerede duruyoruz? Hangisinden ne kadar sorumluyuz? Belki de en
iindeki okkimliklilii dnmek iin kullanmak da mmkn. Her birimiz nemlisi: Bu farkl maduriyetler arasnda ne tr ilikiler kuruyoruz veya
kendimizi tek renkli deil de srekli deien bir ebru olarak alglarsak, kurmuyoruz? Bu topraklarda yaanan baz aclar iimizde hissederken
kendimize ve birbirimize bakmz deiir mi? baka aclar da duyabiliyor muyuz, iimize alabiliyor muyuz? Hrant Dinkin
Mslmanla(trl)m Ermenilerin ocuklar ve torunlar Biz deyimiyle 1915 metre derinliindeki kuyudan kabilmenin yolu da, kr
kimiz? (veya Siz kimsiniz?) sorusuyla mcadele ederken, kendilerini ok ve sar olmayan bir akademyann ve siyasetin yolu da, baka bir dnya hayal
farkl biimlerde tanmlyorlar. Pek ou, Glin ve Elifin durumlarnda edebilmenin ve kurabilmenin yolu da bu sorulardan geiyor.
olduu gibi verili tm kimlik kategorilerini sorgularken buluyor kendilerini.
Onlarn at bu yolda belki bizler de verili kimlik, kltr, etnisite ve dipnotlar
millet tanmlarn sorgulayabilir, bu torunlarn sunduu kafa karklnn 1. Gerek bu konuya yer veren tarih metinlerinde, gerek Fethiye etinle
bize yeni pencereler amasna izin verebiliriz. Belki bu bak asyla, yaptmz grmelerde, Ermenilerin bir ksmnn hayatta kalmak iin gnll olarak
Mhallemiler Sryani mi, Arap m? sorusu da anlamn yitirir, Mhallemileri Mslmanla getiine, bir ksmnnsa zorla (karlarak, Mslman ailelere evlatlk verilerek)
anlamak iin baka sorulara ihtiyacmz olduunu konumaya balarz. Mslmanlatrldna dair anlatlarn mevcut olduunu grdk. Her ne kadar birinci
Glin, Elif ve dier torunlar bizi baka bir yzlemeye daha davet Mslmanlama sreci de gnll olarak tanmlanamayacak olsa da (zira evlenebilmenin veya
ediyorlar: Yaadmz eitli deneyimler sonucunda kendimizi bir kimlik hayatta kalmann sosyal/siyasi gerei olarak Mslmanlama seiliyor), iki Mslmanlama sreci
zerinden kurban/madur olarak grdmzde ve hayatmz, arasndaki farklar yok saymak da sorunlu olacaktr. Bu iki srece bir arada dikkat ekebilmek iin
ilikilerimizi, siyasetimizi bu maduriyet duygusu zerinden Mslmanla(trl)m ifadesini kullanyoruz.
kurduumuzda kimlerin maduriyetini ve hangi sorumluluklarmz 2. Bu sunum, Fethiye etin ile 2005-2009 yllar arasnda yaptmz grmelerin ve
yoksaym veya telemi oluyoruz? onlara dair analizlerimizin yer ald Torunlar (Altnay ve etin 2009) kitabna dayanmaktadr. Bu
Derikin ve Mardinin soykrmda yok edilen Ermenileri; Glinin konunun Trkiyede tartlmasna nayak olan, kendisinden ok ey rendiim sevgili Fethiye
Ermeni bykannesinin mallarna ve bedenine zorla el koyan, 1940larda etine ve Torunlar kitabna katkda bulunan, hikyelerini, hayatlarn paylaan herkese ok teekkr
da kendisi Krt kimlii nedeniyle srgne gnderilen Derikli dedesi; bugn ederim.
hl Trkler, Krtler, Sryaniler, Araplar tarafndan dlanan Domlar; 3. Glin ve Elif grtmz kiilerin gerek isimleri deil, kitabmzda kullanlmak
Elifin Dersim katliam sonrasnda Alevi ailesinden koparlan anneannesi; zere kendi setikleri rumuzlardr.
namus adna ldrlen veya hayat boyu iddete urayan her kesimden 4. Konusu dorudan bu olmayan ancak hikyesinin iinde Mslmanla(trl)m
kadn; Mardinde vuku bulan N.. davasnda olduu gibi tecavz edenlerin Ermenilere deinen baka yaynlar da olabileceini dnerek en az ifadesini kullanyorum. Bahsi
deil, tecavze urayan kadnlarn sulu ve sorumlu grldkleri cinsel geen tm kitaplar kaynaka blmnde listelenmitir.
iddet vakalar; Diyarbakrda davas sren 17 yandaki R.. vakasnda 5. Bu zr yazsndan iki yl sonra, Aralk 2008de balayan zr diliyorum kampanyas,
olduu gibi failleri mehul veya dk cezalarla serbest braklan ecinsel ve zr dilemeyi katlm yksek (24 Temmuz 2013 itibariyle 32.454) toplu bir siyasal eylem haline
trans cinayetleri; onyllardr yaknlarnn mezarlarn arayan kayp aileleri; dntrecek ve kamuoyunda ok tartlacakt: http://www.ozurdiliyoruz.com/
sevdiklerinin mehul katilleri, kendilerinin ikence yaralar, i kazalarnda 6. Bu suskunluu tarihyazm zerinden deerlendirdiimiz makale iin bkz. Altnay ve
len veya yaralanan yaknlar iin adalet aramaya devam eden onbinlerce Trkylmaz 2010.
insan; yaam alanlar inaatlar, yollar, HESler, termik santrallerle yok 7. Ermenilerin Mslmanla(trl)malarnn 1915 ncesi tarihi zerine bkz. Deringil 2012.
edilenler; barts takt iin eitim ve alma hakk ellerinden alnan, Taner Akamn son kitab ise zorla din deitirmeyi 1915 Soykrm balamnda ayrntl olarak
evlerine gnderilen kadnlar; yoksulluk, cinsel ynelimleri, etnik, dinsel incelemektedir, ancak muhtemelen kitabn kapsamnn dna kmas sebebiyle hayatta kalan
veya cinsiyet kimlikleri nedeniyle her gn iddetin ve lmn eiinde Mslmanla(trl)m Ermeniler ve onlara dair gelien hafza literatrne yer vermemektedir (bkz.
hayatlarn srdren yzbinlerce insan; anadilde eitim ve savunma Akam 2012). Trk milliyeti tarihyazm ve Ermeni Soykrm literatrnde zellikle kadnlarn ve
hakk gibi temel haklar iin srdrlen ve her an lmle sonulanabilecek ocuklarn Mslmanlatrlmalarnn nasl ele alndna dair daha kapsaml bir tartma iin bkz.
alk grevleri... Listenin ok daha uzayabilecei aikr. Tm bu rneklerin Altnay ve Trkylmaz 2010.
 AYE GL ALTINAY 256 MARDN TEBLLER AYE GL ALTINAY 257 MARDN TEBLLER

8. Marc Nichaniann almalar soykrm kavramna ve almalarna dair okkatmanl ve Balancar, Ferda, der. 2012. Sessizliin Sesi II: Diyarbakrl Ermeniler Konuuyor. stanbul: Hrant Dink

derinlikli sorular yneltir (bkz. Nichanian 2011). Vakf Yaynlar.

9. Suskunluk katmanlarna dair daha kapsaml tartmalar iin bkz. Altnay 2009 ve Altnay Balancar, Ferda, der. 2011. Sessizliin Sesi: Trkiyeli Ermeniler Konuuyor. stanbul: Hrant Dink

ve Trkylmaz 2010. Vakf Yaynlar.

10. Bu konunun daha kapsaml ekilde ele alnd bir yaz iin bkz. Altnay 2011. Bayurt, Erhan. 2006. Ermeni Evlatlklar: Sakl Kalm Hayatlar. stanbul: Karakutu.

11. Bu yaklam sorunsallatran nemli bir makale iin bkz. Tachjian 2009. Can, Serdar. 1991. Nenemin Masallar. stanbul: Umut Yaymclk. (ikinci basm, 1993)

12. Bu erevenin pek ok milliyeti syleme hkim olduunu syleyen Cynthia etin, Fethiye. 2004. Anneannem. stanbul: Metis.

Enloe (1990), kadn ve ocuklarn srekli birlikte ele alnmalarna ve adeta tek bir szce Deringil, Selim, 2012. Conversion and Apostasy in the Late Ottoman Empire, New York: Cambridge

dnmelerine dikkat ekmek iin kadnlarveocuklar ifadesini kullanr. Milliyeti anlatya University Press.

hkim olan ataerkil bak asnda, erkeklerin ve eril devletin varlklarnn temel unsurlarndan biri Duben, Alan. 2007. Akkan Kimlikler, Ebru: Sudaki Yansmalar Ebru: Kltrel eitlilik zerine

kadnlarveocuklarn korunmas olarak grlr, bu korumadan muaf kalm kadnlarveocuklar Yansmalar (Attila Durak) iinde, der. Aye Gl Altnay, s. 65. stanbul: Metis.

da sahipsiz alglanrlar. Yavuz Selim Karakla (1999), Ferhunde zbay (2003) ve Nazan Durak, Attila. 2007. Ebru Kltrel eitlilik zerine Yansmalar, der. Aye Gl Altnay, stanbul: Metis.

Maksudyann (2008) almalar sava yetimleri ve besleme ocuklarn da bu balamda ele Ekinci, Yavuz. 2011. Cennetin Kayp Topraklar. stanbul: Doan Kitap.

alnmalarnn nemini gsterirler. Bu konunun otobiyografik anlatlarda nasl ele alndna dair Enloe, Cynthia. 1990. Womenandchildren: Making Feminist Sense of the Persian Gulf Crisis,

nemli bir alma iin bkz. Adak 2007. Village Voice, 25 Eyll.

13. Glin, Binlerce Kadnn Hikyesi Ayn, Torunlar, s. 53-61. Karakla, Yavuz Selim. 1999. Sava Yetimleri ve Kimsesiz ocuklar: Ermeni mi, Trk m?

Toplumsal Tarih, 12 (69): 46-55.

kaynaka Neyzi, Leyla ve Haydar Darc. 2013. zgrm Ama Mecburiyet Var: Diyarbakrl ve Mulal
Adak, Hlya. 2007. tekiletiremediimiz kendimizin kefi: Yirminci Yzyl Otobiyografik Genler Anlatyor. stanbul: letiim.
Anlatlar ve Ermeni Tehciri, Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar, 5 (Bahar): 231-253. Neyzi, Leyla ve Hranush Kharatyan-Araqelyan. 2010. Birbirimizle Konumak: Trkiye ve
Akam, Taner. 2012. The Young Turks Crime Against Humanity: The Armenian Genocide and Ethnic Ermenistanda Kiisel Bellek Anlatlar. Bonn: DVV International.
Cleansing in the Ottoman Empire. Princeton ve Oxford: Princeton University Press. Nichanian, Marc. 2011. Edebiyat ve Felaket, ev. Ayegl Snmezay. stanbul: letiim, 2011
Akyol, Tuba. 2006. zr Dilerim, Milliyet Pazar, 19 Mart. Oran, Baskn, der. 2005. M.K. Adl ocuun Tehcir Anlar: 1915 ve Sonras. stanbul: letiim.
Altnay, Aye Gl. 2011. kadnlarveocuklara feminist merakla yaklamak. Feminist Politika, 10 zbay, Ferhunde. 2003. Milli Mcadele Dneminde ksz ve Yetimler: 1911-1922 Yllarnda
(Bahar): 48-50. Anadolunun Kimsesiz Kz ocuklar, Sava ocuklar, kszler ve Yetimler iinde, der. Emine Grsoy
Altnay, Aye Gl. 2009. Suskunluk Katmanlar Aralanrken: Mslmanla(trl)m Ermeniler Naskali ve Aylin Ko, s.105-115. stanbul: Krmz.
Nerede? Torunlar iinde, Aye Gl Altnay ve Fethiye etin, s.207-231. stanbul: Metis. zdem, Filiz. 2007. Korku Benim Sahibim. stanbul: Yap Kredi.
Altnay, Aye Gl. 2007. Ebru: Sudaki Yansmalar Ebru: Kltrel eitlilik zerine Yansmalar Palal, rfan. 2005. Tehcir ocuklar: Nenem bir Ermeniymistanbul: Su.
(Attila Durak) iinde, der. Aye Gl Altnay, s. 19-25. stanbul: Metis. Ritter, Laurence. 2012. Les Restes de lpe. Editions Thadde.
Altnay, Aye Gl ve Fethiye etin. 2009. Torunlar. stanbul: Metis. afak, Elif. 2006. Baba ve Pi. stanbul: Metis.
Altnay, Aye Gl ve Yektan Trkylmaz. 2010. Unraveling Layers of Silencing: Converted Tachjian, Vah. 2009. Gender, nationalism, exclusion: the reintegration process of female

Armenian Survivors of the 1915 Catastrophe.Untold Histories of the Middle East: Recovering Voices from survivors of the Armenian genocide, Nations and Nationalism, 15(1): 60-80.

the 19 and 20 Centuries iinde, der. Amy Singer, Christoph Neumann ve Selcuk Aksin Somel, s. 25-53.
th th
Tekin, Gliek Gnel. 2008. Kara Kefen: Mslmanlatrlm Ermeni Kadnlarn Dram. stanbul:

Londra: Routledge. Belge Yaynlar.

Aral, Fahri, der. 2011. mparatorluun k Dneminde Osmanl Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk Yaln, Kemal. 2005. Sar Gelin Sari Gyalin. stanbul: Birzamanlar.

ve Demokrasi Sorunlar. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi. Yaln, Kemal. 2006. Seninle Gler Yreim. stanbul: Birzamanlar.

Atnur, brahim Ethem. 2005. Trkiyede Ermeni Kadnlar ve ocuklar Meselesi (1915-1923).

Ankara: Babil.

Bai, Yusuf. 2007. Ermeni Kz Aik. stanbul: Peri.