brahim Telliolu*

zet
Ermeni kaynaklar, Trk tarihine k tutmada byk nem tar. V. yzyldan itibaren
Trkistandan Hazar havzasna ynelen Trk topluluklaryla alakal ilk bilgileri veren Ermeni tarihleri,
XI-XIV. yzyl arasndaki dnemle ilgili ayrntl kaytlaryla ada eserlere nazaran daha kymetlidir.
Ancak Ermeni tarihilerinin neredeyse tamamnn
ayn zamanda din adam olmas, slam devrine ait
kaynaklarda ortaya kan Trk tasvirinin dini hislerin etkisiyle ekillenmesine sebep olmutur. Seluklular dneminde Ermenilerdeki Trk alglamasnda
etkili olan dier bir faktr de milli sebeplerdi.
Anahtar Kelimeler: Trkler, Ermeni kaynaklar, Tarih, Tarihi, Hristiyanlk, slamiyet.

Trk-Ermeni ilikileri, daha ok Osmanl Devletinin dalma dnemindeki olaylarla snrlanr. Oysa Trkistandan Hazar
Denizinin batsna ulaan glerle birlikte
balayan temaslar, ana yurttan batya giden
Trk topluluklarnn byk ksmnn Ermenilerle mnasebet kurmasna zemin hazrlayacaktr. Haliyle taraflarn kaynaklarnda
birbirleriyle ilgili bilgiler artmaya balar. Trk
kaynaklarnda Ermeniler hakknda niteleme

grlmez, sadece siyasi deerlendirmeler

vardr. Ancak ilikilerin seyrine bal olarak
Ermenilerin tarih kaytlarnda Trklerle ilgili
eitli tanmlamalar, nitelemeler, deerlendirmeler ortaya kmaya balayacaktr. ki taraf
arasndaki mnasebetler srasnda Ermeni
kaynaklarndaki Trk tasvirinin tarihi geliimini ortaya koymak, Ermenilerdeki Trk
imajnn oluumuna da byk katk salayacaktr.
Ermeni kaynaklar, V. yzyldan itibaren
Trklerle ilgili bilgiler iermeye balar. XVIII.
yzylda el yazmas nshalar tasnif, tetkik ve
neredilen bu eserlerin geneli din ve mezheb
tesirler altnda kaleme alnmtr. Dou Anadolu ile ukurovadaki manastrlarda yazlan
bu eserler, bata zgn nshalar kaybolan
Sryani tarihleri olmak zere gnmze ulamayan pek ok kaynakta yer alan bilgileri de
iinde barndrr. V.-VII. asrlarda eser veren
Ermeni tarihileri; Hun, Hazar, Bulgar gibi
Trk topluluklar hakknda nemli bilgiler
verir ki, bunlarn en bata gelenleri Agathange, Zenob, Byzante Phaustus, Eznik, Gorin,
Elise, Khorenli Moses, Farbl Lazar, Ohan
Mamikonyan, Kalakaitli Mosestir. VII.-XI.
asr arasndaki Ermeni tarihlerinde daha ok
slamiyetin ortaya k, Sasani mparatorluunun ortadan kalkmas, blgede gerekleen
Arap-Bizans mcadeleleri etraflca yer bulur.
Haliyle Trklerle ilgili bilgilerde nemli lde azalma grlr. XI. yzyldan XVII. yzyla kadar geen dnem ise Ermenilerin Trk
hkimiyetinde yaad dnemdir ki Seluklularn batya yayl, Irak ve Anadoluyu ele
geirmeleri, Anadoluda beylikler ve devletler kurmalar Ermeni kaynaklarndan btn
teferruatyla takip edilebilir. Bu devre ait en
nemli tarihiler arasnda Lasdiverdli Arisdages, Vartabet Sargavak Hovannes, Urfal Mateos, Anili Samuel, Anili Mikhitar, Vardapet
Vanagan Hovannes ve Genceli Kiragos saylabilir. Bunlardan Anili Mikhitar gibi eserleri
(*) Prof. Dr., Ondokuz Mays niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih
Blm, Samsun.
(**) Bu makale, International Rewiev of Turkish Studies, 1/3 (Gz 2011),
Utrecht 2011, s. 46-61de yaymlanan yaznn gzden geirilmi halidir.

YEN TRKYE 60/2014

Ermeni Kaynaklarnda
Trk Tasviri
(XI.-XIV. Yzyllar)**

gnmze ulamayan tarihilerin yazdklarn,

Mverrih Vardan gibi dier Ermeni tarihilerinin eserlerinde yaplan alntlardan renmek
mmkndr.1

YEN TRKYE 60/2014

Trk tarihine pek ok kesitte temas

eden Ermeni kaynaklarna damgasn vuran
tarih yazcl anlayna etki eden unsurlarn
banda kilise gelmektedir. Genel itibariyle din adamlarnn kaleme ald eserlerde
Bizans ile yaptklar kristolojik mcadelede
rnekleri grlebilecei gibi milletlerini en
stn Hristiyan topluluu gibi ifadelerle nitelerken, sadece bir ehre hkim siyas teekkllerin bandaki prensleri de krallarn kral
gibi unvanlarla anarak kendilerini yceltmekten geri durmazlar. Dier taraftan kendi
dnya grne gre kaynaklar ekillendirmekten, ilaveler yapmaktan ve karlarna
gre tamamen yabanc olaylar kendilerine
mal etmekten ekinmemilerdir. O yzden
Ermenilerin tarihini incelerken aratrmaclar
birbirini tutmayan, phe uyandran, dank
birtakm verilerle kar karya kalabilmektedir. Kuaklar boyu aktarlan efsanelerle
yzyllar sonra kaleme alnan tarihi gerekler
karnca Ermenilerin hazrlad eserlerdeki
haberlerin shhati daha da tartlr bir hale
gelmektedir.2 Dolaysyla Ermenilerin milletleme srecini ve kendilerini tasvir ekillerini
bu sosyo-psikolojik zemin ierisinde deerlendirmek gerekir. Bu bak asnn dier
milletlerle ilgili kaytlar da etkilemesi, Ermeni kaynaklarnda yer alan bilgilerin nasl deerlendirilmesi gerektii bakmndan byk
nem tar.
Tarih deeri bakmndan Ermeni kaynaklarna eitli eletiriler yneltmek mmknken, bu kaynaklarn Trk tarihine ait en
nemli kaynaklar ierisinde olduunu da gz
nnde bulundurmak gerekir. Trkistanda
in kaynaklar Trklere ait ierdii bilgiler
sebebiyle ne derecede mhim ise Trklerin
Hazar havzasndan batya doru ilerleyilerinde de Ermeni kaynaklar benzer bir neme
sahiptir. Trkler VIII. yzyln ilk eyreine
ait olan Gktrk Yaztlarna gelene kadar ta-

rihi kendi grleriyle kayt altna almazken,

zellikle batya g eden Trk topluluklaryla
ilgili olarak Ermeni kaynaklar emsalsiz bilgiler ierir. Bu kaynaklar vastasyla Bulgarlarn
Vanand boyunun M.. 149-127 arasnda, Ermenilerden de nce, Kars-Pasin arasna yerletii kayt altna alnmtr.3 Bylece Trk
kaynaklarnda bilinmeyen, baka kaynaklarn
da ilgisini ekmeyen bir gn varl da renilmi olmaktadr. Ayn ekilde Akhunlarla Kuanlar arasndaki balanty sorgulayan
tarihiler iin Elishnin yazd4 ortaklklar
mhim bir ipucu olur. Devrin Ermeni tarihileri Trkleri, Hunlarn devam olarak kabul
ederken onlarn kaleme ald kaynaklar da
gnmze kadar devam eden Hun-Trk balantsna dair tartmalara k tutmas asndan byk nem tamaktadr.
Bata Urfal Mateos ve amiyann
eserleri olmakla birlikte Seluklular skit
ismiyle anan5 Ermeni kaynaklar, skitlerin
Trklkle mnasebeti konusundaki tartmalara yeni bir boyut kazandrmaktadr.
M. VII. yzylda skitlerin, Ermenilerin
hafzasnda brakt izlenimle Seluklularn
brakt intiban birbiriyle ayn olmas sebebiyle aradan neredeyse on yedi asr gemi
olmasna ramen ayn isimle anlmalar, en
azndan iki taraf arasnda nemli bir kltr
birlii olduuna iarettir.
Bugne kadar Ermeni tarihiyle ilgili
almalarda, Trklerle ilgili belirli dnemler
(1) Ayrntl bilgi iin bkz. Hrand D. Andreasyan, Trk Tarihine Aid
Ermeni Kaynaklar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih
Dergisi, 1 (1949), s. 98-118.
(2) Mehlika Aktok Kagarl, Ortaa Ermeni Tarihleri Kritii, Tarih
Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu (Erzurum 8-12 Ekim 1984), Ankara 1985, s. 324 vd.
(3) Moses Khorenatsi, History of the Armenians (nr. R. W. Thomson),
London 1980, s. 135 vd. Benzer bir rnek Anonim Grc kaynanda da yer alr. Bir tek bu kaynakta geen bilgiye gre Makedonyal skenderin ordular Kafkaslarn gneyini ele geirmek zere
blgeye ilerlediinde, oruh nehriyle Tiflis arasnda Kpaklarla
karlamt. Olduka kalabalk olan Kpaklarn direnii sebebiyle
zorlukla ilerleyen Makedonya ordusu, byk glklerle karlamakla birlikte Kpaklar malup ederek Kafkasyann gneyini de
hakimiyet altna almay baarmt. Bkz. M. Brosset, Histoire de la
Georgie, I, Saint-Petersburg 1849, s. 33.
(4) Elish, History of Vardan and the Armenian War (nr. R. W. Thomson), Cambridge 1982, s. 66.
(5) Urfal Mateos Vekayi-Nmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli
(1136-1162) (nr. H. D. Andreasyan), Ankara 1987, s. 91; History
of Armenia by Father Michael Chamich, II (nr. J. Avdall), Calcutta
1827, s. 111.

Ermeni kaynaklarnda Trklerle ilgili

tasvirler ilikilerin seyrine gre farkllk arz
eder. V.-VII. yzyllara ait Ermeni kaynaklarnda yer alan bilgiler, bu toplumun zihninde
Trk tasvirinin olumasnn ilk basamadr
ve bu almaya esas tekil eden dnemin
dierlerinden farklln ortaya koyabilmek
iin mhim bir kyas malzemesidir. Erken
dnemde ortaya kan ilikilerde komusu
Trk topluluklaryla ilgili Ermeni kaynaklarndaki betimlemelerde dinin etkisinin en
az seviyede olmas dikkat eker. Sasani-Roma savalarnn fazlasyla megul ettii bu
eserlerde Trklerle ilgili ok az bilgi vardr.
Zira bir yandan Romallarn denetim altna
almaya alt Ermeniler, dier yandan da
Sasaniler tarafndan baskya maruz kald
iin iki taraftan birisinin yannda yer almak
zorunda kalmt. Ermenilerin yaad topraklarda dnemin iki byk gcnn kyasya mcadele iinde olmas hem bugnk
Dou Anadoluya byk zararlar verirken
hem de Ermeni kaynaklarn fazlasyla me-

gul etmekteydi. 387de Romallarla Sasaniler

arasnda yaplan bir antlamayla Ermenilerin
youn olarak yaad blgeler iki devlet arasnda pay edilince durum daha da arlat.
Byk bir ksm Sasanilerin hkimiyetinde
balayan Ermenilerin lkesinin kendi rzalar
sorgulanmakszn bu ekilde taksim edilmesi o dnemdeki kaynaklarn daha ok bu iki
devletten bahsetmesine zemin hazrlamt.7
Bununla birlikte nicelik itibaryla fazla yer igal etmese de Trklerle ilgili bilgileri bu almaya konu olan dnemdeki deimeleri gz
nne seren nitelii bakmndan byk nem
tamaktadr.
V. yzyln ortalarnda Roma tarafnda
kalan Ermenilerin ranllara kar mcadelede Hunlardan destek ald ynndeki kaytlar olduka mhimdir. II. Yazkert (438-457)
devrinde gerekleen Ermeni-Sasani atmalarnda ranllara kar tek bana direnemeyen Ermeniler Hunlarla ibirlii yaparak
bu mcadeleyi srdrmlerdi.8 Ancak dnemin kaynaklar, bu tasvirleri olmas gerekene en yakn sadelikle kaleme almlardr. Bu
kaynaklarda, Hunlarn onlara verdii destee
anlam yklenmekle birlikte mbalaa ieren
yorumlar yapmaktan uzak durulur. Modern
anlamda descriptive yntem olarak tanmlanabilecek bir tarz ile savalarnda veya yan
yana bar iinde yaamalarnda nefret ya da
ar dostluk ieren kelimelerle deerlendirmede bulunmazlar. Hunlarn gl bir orduya sahip olduu, Grc kral Vahtangn
onlardan ald destekle Ermenilere saldrd
ya da Kral Peroza isyan etmek iin Hunlara
altn vererek onlarn yardmn isteyen Vahan
rneklerinde grld gibi Trklerin asker
bakmdan gl bir topluluk olduundan
(6) Bkz. James Issaverdens, Armenia and the Armenians, Venice 1874,
s. 272-285; George H. Filian, Armenia and her People, Hartford
1896, s. 120-130; Jacques de Morgan, The History of the Armenian
People, Boston 1918, s. 173-221; Johnson Dxon, The Armenians,
Blackburn 1916, s. 14 vd.; Robert Bedrosian, The Turco-Mongol Invasions and the Lords of Armenia in the 13-14th Centuries, Columbia
1979, s. 63-248; ayn yazar, Armenia during the Seljuk and Mongol Period, The Armenian People from Ancient to Modern Times,
I (nr. R. G. Hovannisian), New York 1997, s. 241-267; Razmik
Panossian, The Armenians, London 2006, s. 60-63, vb.
(7) Ayrntl bilgi iin bkz. Ghazar Parpecis History of the Armenians
(nr. R. Bedrosian), New York 1985, s. 20-355.
(8) Elish, History of Vardan and the Armenian War, s. 94.

YEN TRKYE 60/2014

esas alnp ortaya kan tasvirlere ilikilerin

genel gidiat boyutundan baklmamtr.6 Bu
ihmal sonucunda zellikle belirli dnemlerde
younlaan atmalarda bir Trk topluluuna kar duyduklar kzgnlk esas alnarak ya
da dostluk gsterdikleri bir unsura/kiiye kar sarf ettikleri vgler sebebiyle Ermenilerin
Trkler hakkndaki dncesi budur gibi yargda bulunmak, meselenin salkl bir zeminde
tartlmasn engellemektedir. Bylece eitli
rnekleri grld zere iki taraf arasndaki mnasebetler dostluk ya da dmanlk
merkezli alglandndan fazla abartlarak ya
sadk dost ya da azl dman balamnda deerlendirilmektedir. Bu ifrat-tefrit, toplumlarn birbirine bak asn belirleyen insani
faktrleri gz ard ederek meselelere siyasi
gzle bakmann bir sonucu gibi gzkmektedir. Trkler hakknda Ermeni kaynaklarna
yansyan imler bir btn olarak deerlendirildiinde, dostluk ya da dmanlklarn hangi
zemin zerinde olutuu geree daha yakn
olarak resmedilebilir.

bahsederler9 ancak, dini ya da mitolojik betimlemelerle onlar tanmlamaya abalamazlar. Bylece Hunlardan itibaren batya g
eden Trkler, snr komusu, mttefik, gl
gibi eitli sfatlarla Ermeni kaynaklarnda
yer bulmakla birlikte onlar hakknda, Sasani
ya da Romallara kar kullanlan mbalaal
ifadelere rastlanmaz.

YEN TRKYE 60/2014

XI. yzyldan XVII. yzyla kadar geen ve H. Andreasyan tarafndan Ermenilerin Trk hkimiyetinde yaad devir olarak
snrlandrlan dnem, bu toplumun tarih yazclarnn kaleminden kan Trk tasvirinde
byk dalgalanmalarn yaand bir zaman
dilimidir. Bu almaya konu olan dnem,
hem Ermeni kaynaklarnn Gaznelilerle birlikte Mslman Trk topluluklaryla ilgili
kaytlarnn balad hem de Ermenilerin
Seluklularla birlikte ilk kez bir Trk-slam
devletinin hkimiyetinde yaad dnemdir.
Kilisenin etkisinin btn arlyla hissedilmeye baland bu dnemde daha nceki
tasvirlerin aksine Trkleri Mslmanlk temelinde deerlendirmek yaygn bir davran
haline gelmi; bir dman unsur olarak Trklerle alakal haberler, Ermeni kaynaklarnda
sklkla yer almaya balamtr. Dou Anadoluya girerek Ermenilerin youn olarak yaad yerleri ele geiren Seluklular, Ermeni
kaynaklarnda lkelerini istila etmeye alan
bir g olarak tanmlanmaya balanmtr.
Bu dman unsuru nitelemelerine temel tekil eden en nemli sfat Trklerin Mslman
olmasdr. Bylece bir yandan siyasi rekabet
dier taraftan da din ayrlk zellikle Seluklularla ilgili tasvirlerin ekillenmesinde byk
rol oynamtr. Bu arada Ermeni kaynaklarna
hkim olan slam alglamasnn ortaya konulmas yararl olacaktr.
Byk bir ksm kilise kaynakl olan
Ermeni kaynaklarnda slam dini, yalanc bir
kii tarafndan ortaya atlan, Hristiyanlktan
bozma sahte bir din olarak kabul edilmektedir. slam Hristiyanln sapkn bir kolu
gibi alglayan dnemin Ermeni kaynaklar,
peygamberini meczup olarak grdkleri bu

dinin insanlar arasnda bozgunculua sebep

olduunu savunmaktayd.10 Ancak kendileriyle mcadele eden Mslman unsurlar ierisinde Trklerle ilgili tasvirleriyle Emevi ya
da Abbasiler arasnda farkllk vardr. Ermeni
kaynaklar ilk karlamalarda ar yenilgiye
uradklar Seluklular, ncildeki bak asyla ktlkle dolu kyamet alameti ya da
insanst varlklar olarak tanmlanmaktadr.11
Bu tr yaktrmalar, sadece Ermeni siyasi teekkllerini ortadan kaldrmaya ynelen unsurlara ynelik olarak yaplmaktadr. Bizansa
kar blgedeki Ermeni prenslikleriyle ibirlii
yapan Araplara kar byle bir tavr grlmez.
Ayn ekilde Dou Anadoluyu ele geirmeye
alan Emevi ya da Abbasi halifeleri Ermenilere yksek hkimiyetini benimsetmekle yetinmiti. Onlarn yaad lkeler fiilen Emevi ya
da Abbasi topra saylmakla birlikte blgeye
nfus yerletirilmemi sadece idareci atanmakla yetinilmiti. Hal byle olunca dnemin
Ermeni kaynaklarnda bu topluluklara kar bak asnda herhangi bir olaanstlk
yoktu.12 Oysa XI. yzyldan itibaren Dou
Anadoluya balayan g neticesinde Ermeniler, kendilerinden sayca ok stn Trklerin
arasnda aznlk durumuna dmt ve demografik yapdaki bu byk deiimin mimar
Seluklulard. Tamam Mslman olmalarna
ramen Emevilerin, Abbasilerin ve Seluklularn blgeye ynelik siyasetindeki bu fark, aslnda Ermenilerin onlara bakndaki farkll
da ortaya karan temel sebepti. O yzden XI.
yzyln ortalarna kadar Ermeni kaynaklarnda ortaya kan slam alglamasyla Seluklularn blgeye gelmesinden sonraki anlay
arasnda fark olmas tabiiydi.
Ermeniler, yaadklar corafya byk
devletlerin ilgi alanna girdiinde hibir zaman
onlarla tek bana mcadele edip bamszln koruyabilecek bir gce sahip olamamlar(9) The History of Lazar Parpeci (nr. R. W. Thomson), Georgia 1991,
s. 170, 182.
(10) Mehmet Cog, VII-X. Yzyllarda Gney Kafkasyada slam Hakimiyeti, Trabzon 2010, s. 57.
(11) Urfal Mateos Vekayi-Nmesi, s. 48; History of Armenia by Father
Michael Chamich, II, s. 111 vd.
(12) Ayrntl bilgi iin bkz. Ghewonds History (nr. R. Bedrosian),
New Jersey 2006, s. 1-46.

XI. yzyldan nce Dou Anadoluda

yaanan Dou Roma-Pers, Bizans-Sasani, Bizans-Arap mcadeleleri srasnda Ermeniler,
bu glerden birisiyle ittifak yaparak ancak o
sayede prensliklerini korumulardr. Bununla
birlikte blgede glenenin yannda yer alan
tavrlar sebebiyle her iki devlete de gven
telkin etmemi, kaynaklara aka yansd
zere Ermeniler, ne Romallara ne de Perslere yaranabilmitir.13 Ayrca bu davran tarz,
Ermeni kaynaklarnn mttefik olmad gc
tekiletirmesi gibi bir eilimin olumasna
zemin hazrlamtr ki ilerleyen srete bunun saysz rneklerini grmek mmkndr.
Tarih kaytlar dikkatle incelendiinde bazen
Pers ya da Sasanileri ven ve kar tarafa ar
ithamlar ynelterek onlar dman ilan eden
Ermeni kaynaklarnn, bir sre sonra Romallarla ittifak yapldnda ranllara kar benzer
ifadeler kullandn grmek mmkndr.14
Dolaysyla orta ada blgede etkin olan bu
iki byk mcadele alannda yer alan kaynaklarn sk sk deien siyasi atmosferde mttefik/dman tanmlamasn pek de salkl bir
zeminde yapabildiini sylemek imknszdr.
Olayn Mslman topluluk alglamasyla ilgili
bir benzerinin de Seluklularn Dou Anadoluya ynelmesiyle balad grlmektedir.
Bizans mparatorluu ile slam halifelikleri arasnda byk bir hkimiyet m-

cadelesinin yaand Kafkasya ve Dou

Anadoluda, Ermeniler, bu iki g arasnda
bazen biriyle bazen de dieriyle ittifak yaparak varln korumutur. Abbasi halifeliiyle ibirlii yaptklar zamanlara ait kaytlara
baklrsa Mslman Araplara ait tasvirlerde
dinin ayrc bir vasf olmad dikkat eker.
Bunun sebebi, Araplarn Ermeni prensliklerini ortadan kaldrma gibi bir niyete sahip
olmaktan ziyade onlar Bizansa kar mttefik olarak yanna ekme gayreti sebebiyle
oluan dostluk havasyd. O yzden bazen
bir ehrin Ermeni prensine hitaben yazdklar
mektuplara prenslerin prensi hitabyla balayp15 bu unvan Ermeni literatrne sokacak
kadar onlarla ittifak yapma arzusundaydlar
ki byle bir ortamda onlarn hangi dine mensup olduklarnn kaynaklarca nemsenmemesi tabiidir. te bu g dengeleri ierisinde
Ermeniler, nemli ksm bir byk devletle
yaplan ittifak sayesinde de olsa bamszln korumasn bilmitir. Bizans XI. yzyln
ilk eyreinden itibaren yaklak yirmi yllk
sre zarfnda blgedeki prensliklerine son
verene kadar16 Ermenilerin zellikle Dou
Anadoludaki siyas varlndan sz etmek
mmknd.17 Oysa Seluklularn blgeye geli maksad farklyd. Anadoluyu yurt
edinmek amacyla Hazarn batsna ilerleyen
Seluklular, karlarna kan iki Hristiyan
unsur olan Grc ve Ermenileri tesirsiz hale
getirdikten sonra Bizans mparatorluu ile
mcadeleye girimek niyetindeydi. Haliyle
bu tesirsiz hale getirme Ermeni tarafnda siyasi varlklarnn ortadan kaldrlmas olarak
algland ve Grclerle birlikte Bizans mparatorluuyla ibirlii yaparak Seluklularla
mcadele etmeye baladlar. Bunlar olurken
Araplarn aksine bu seferki Mslman top(13) Tacitus, The Annals of Imperial Rome (nr. M. Grant), London
1988, s. 345-359; J. Laurent, LArmnie entre Byzance et LIslam
depuis la Conqute Arabe Jusquen 886, Paris 1919, s. 190-201.
(14) Ayrntl bilgi iin bkz. Ren Grousset, Balangcndan 1071e Ermenilerin Tarihi (nr. S. Dolanolu), stanbul 2005, s. 103-276.
(15) A. A. Vasiliev, History of the Byzantine Empire, Wisconsin 1952, s.
314.
(16) Victor Langlois, Collection des Historiens Anciens et Modernes de
lArmnie, I, Paris 1880, s. 401.
(17) Bu dnemde blgedeki Ermeni varl hakknda ayrntl bilgi iin
bkz. Simon Payaslian, The History of Armenia, New York 2007, s.
53-75.

YEN TRKYE 60/2014

dr. Prenslikler halinde yaamalarndan dolay

siyasi birliklerini salayamamalar, dolaysyla
gl bir devlet kuramamalar politik bakmdan en nemli sebep olarak dikkat eker. Ayr
siyasi teekkllerin yan sra nakharar denilen
feodal glerin etkisi altndaki bu toplum kilisenin abalarna ramen bir araya gelememi
ve farkl blgelerde kk gruplar halinde
yaamak onlar iin adeta gelenek halini almtr. Ancak bundan daha nemlisi Ermeniler,
byk devletlerin basksn karlayabilecek
nfus gcne sahip deildir. Haliyle gl ordular tekil etme imknlar yoktur. Bu sebeple
srekli bulunduklar blgeye ynelen byk
devletlerden birisiyle ittifak yapmak suretiyle
varln srdrmeyi tercih etmilerdir.

luluu tekiletiren Ermeni kaynaklarnda en

ok rastlanlan Trk tasviri ekillenir.

YEN TRKYE 60/2014

ar Beyin 1018 keif seferiyle birlikte Seluklular, Ermenilerin yaad blgeye ynelmiti. Gazneli-Karahanl basks
karsnda kendisine yurt bulmak maksadyla
ar Bey nderliinde Horasandan Batya
ilerleyen, Van Gl ve evresindeki Vaspuragan Krall topraklarna giren Seluklu
aknclaryla birlikte Ermeni kaynaklarnda
bir dman unsur olarak grlen Trklerle ilgili kaytlar da balar. Bu tasvirlerde ilerleyen
dnemlere de damgasn vuracak olan unsur,
din simgelerdir. Zira Seluklu aknclar karsna kan ancak hibir baar kazanamayan
Ermenilerin tarih kaynaklar, Trkleri, Hristiyanln dman olarak kabul etmekte ve
yaptklarn da Tanrnn cezas olarak nitelemekteydi. Olay en ayrntsyla anlatan Urfal
Mateos, Allahn hiddetine maruz kaldn
yazd Ermenileri malup eden Seluklu askerlerini ldrc nefesli ejder, kanatl ylan,
kana susam yrtc hayvan olarak tarif etmekteydi.18 Ayn tr ifadeler yer almasa bile bir
baka Ermeni kayna da byk korkuya sebep olan bu akn dzenleyenleri, Hristiyan
inancn ortadan kaldrmaya alan Tanrnn
bir belas olarak kabul edip barbar sfatyla
anmaktadr.19 Bu hadiseye yer veren dier bir
Ermeni kayna da Seluklular skit adyla
anmakla20 aslnda neredeyse 17 asr nce blgeye gelen Orta Asyal bu topluluun Ermenilerin zihninde oluturduu korkunun hala
devam ettiini gstermektedir.
Ermeni kaynaklarnda Trklerle ilgili
tasvirler, Seluklularn devlet kurmasndan
sonra batya ynelmesiyle daha da acmasz
bir slup kazanr. Turul Bey (1040-1063)
dneminde balayan aknlarla Trk aknclar daha nce rneini grdnz menfi
unvanlarla anlmtr. 1054te Seluklu hkmdarnn blgeye ynelmesiyle birlikte ise
blgedeki Ermeni prenslikleri bamszlklarn kaybetme tehdidini ilk kez ok ak bir
biimde hissettiklerinden olsa gerek ncildeki btn olumsuz rneklerle Trk sultann

ve ordusunu nitelemeye balamlardr.21

Ancak Trklerle ilgili en ar ifadelerle dolu,
en kt tasvir An ehrinin kaybedilmesiyle
ilgili satrlarda bulunur. Sultan Alp Arslann
(1063-1072) 16 Austos 1064te An ehrini
ele geirmesiyle alakal satrlarda, yz binlerce Ermeninin katledildii, yzlerce kilisenin
ykld gibi iddialar ileri srlmektedir.22 Fiziken o kadar insann yaamasnn mmkn
olmad An ehrinde fetih hakk olarak camiye evrilen kilisenin dndakilerin byk
bir ksmnn gnmze kadar ulamasndan
aka mbalaa yapld anlalan satrlardaki abartnn sebebi, alnamaz olduuna
inanlan, ayn zamanda Ermenilerin blgedeki dini merkezlerinden birisi olan An ehrinin dmesinden duyulan ac olmaldr.
XI. yzyln nemli kaynaklarndan
Aristakeste grlen ve muahhar Ermeni
eserlerine de yansyan bu tasvirlerde yaptklar savalarda, hi bir ciddi direni gsteremedikleri Trkler insanst varlklar
gsterilerek uranlan hezimetlere aranlan
mazeret bulunmu gibi gzkmektedir. Zira
o zamana kadar ordularyla ve kahraman askerleriyle vnen Ermeni kaynaklarnn bu
malubiyetler karsnda bir ekilde daha
nce pek ok rnei grld zere arla kama pahasna bir ekilde toplumunu yceltmesi gerekir ve bunun iin de uranlan
baarszla bir bahane bulunmas gerekir:
O bahane de Trk askerlerini ncilde bahsi
geen insanst varlklar haline getirmektir.
Byle olunca yenilgilere aklama getirilebilir.
Ayn ifadelerin devamndaki imansz, barbar,
kan dkc, merhametsiz, zehirli ve ldrc
rzgar, ate fkrtan kara bir bulut ya da dev
dalgalar gibi23 nitelenen Trk askerlerinin de
(18) Urfal Mateos Vekayi-Nmesi, s. 48.
(19) Smbat Sparapets Chronicle (nr. R. Bedrosian), New Jersey 2005,
s. 12.
(20) History of Armenia by Father Michael Chamich, II, s. 111.
(21) Aristakes Lastivertcis History (nr. R. Bedrosian), New York 1985,
s. 69-90; Smbat Sparapets Chronicle, s. 22; Urfal Mateos VekayiNmesi, s. 90.
(22) Stephannos Orbelian, Histoire de la Siounie, I (nr. M. Brosset),
Saint-Petersburg 1864, s. 215 vd.; Aristakes Lastivertcis History,
s. 163 vd.; History of Armenia by Father Michael Chamich, II, s.
149-153; Urfal Mateos Vekayi-Nmesi, s. 119 vd.
(23) Aristakes Lastivertcis History, s. 99-105; Urfal Mateos Vekayi-Nmesi, s. 100.

An ehrinin kaybedilmesi srasnda

kaynaklara yansyan Trk tasviri, olumsuz
benzetmelerin zirveye kt andr. Ancak
bundan sonra kaynaklarda nemli bir krlma olmutur. Bunun sebebi o zamana kadar
hkimiyeti altna girmemek iin direndikleri
Seluklu idaresinde yaamann ortaya kard beklentiden kaynaklanm olmaldr. Zira
1064te Sultan Alp Arslan ve onun yaptklar
esnasnda ortaya kan Trk tanmna Malazgirt Sava srasnda rastlamak mmkn deildir. stelik Melikahn (1072-1092) baa
gemesiyle birlikte yaplan tasvirlerin, bu
idarenin Ermeniler zerinde ok nemli bir
dnme zemin hazrladn ortaya karr.
Ayn zamanda yukarda bahsi geen ve genelde Trkleri Tanrnn cezas olarak gren zihniyetin bir anda deiime uramas aslnda bu
kaynaklardaki abartnn lsn de ortaya
koyar. Zira zalim bir devlet adam ve binlerce
Ermeninin kann aktan bir karakter olarak
tasvir edilen Sultan Alp Arslann olunu byk vglerle dnyann en adil, Hristiyanlara
kar en efkatli hkmdar olarak gsteren25
Ermeni kaynaklarn kaleme alanlarn ruh
hali, iktidar deiikliine dair taknlan tavr
gsterir mahiyettedir. Melikaha bu kadar
vg yaplmasnn kaynaklardaki en nemli
sebebi, kilise ve manastrlarn vergiden muaf
tutulmasdr. Ancak bu tavr deiikliini sadece vergiden muaf tutulmayla izah etmek
meseleye yzeysel bakmak anlamna gelir;
asl, lkedeki hkimiyetin el deitirmesini
ve Ermenilerin Seluklu hkimiyetinde yaamaktan baka bir alternatifi kalmadn gz
nnde tutmak gerekir. Turul Bey ya da Alp
Arslan tasvirinin ardnda yatan ise, bu hki-

miyete girmemek iin yaplan mcadelenin

yansmas ve kar duramadklar bir g karsnda lkelerini kaybetmenin verdii acnn
davurumudur.
Ermeni kaynaklarnda Turul Bey ve
Alp Arslan dnemine ait mbalaal kaytlar,
bu husustaki ilk rnekler deildir. Ayn tr
benzetmeleri, Seluklular karsnda kendilerini yalnz brakan Bizans mparatorlarna da yapan Ermeni kayna, onlar yalanc
hami, Dou Anadoluya konulandrdklar
ordularn hadm kumandanlar ve haremaas
askerlerden mteekkil gsterirken ayn mbalaann esiri olmutur.26 Yine Trklerden
kurtulmak iin byk umut olarak grdkleri Hallara kar dzdkleri methiyelerin
ksa sre sonra ayn lde ar hakarete
dnmesi de beklentilerin karlanmamasyla alakaldr. Seluklulara kar bamszlk
arayna giren ukurova Ermenileri, tek bana bunu baaracak gc olmadklarn anladklarnda destek alacak bir g aramlar ve
bu umutla kutsal topraklar kurtarmak zere
Anadoluya giren Hallara bel balamlardr. I. Hal seferinde btn Kilikya, Hain,
Samsat, Saru, Tell Bazer Ravendan, Antakya
kalesini Hallara teslim eden Ermeniler ksa
sre sonra bekledikleri destei bulamadklar gibi zulm grmeye balamlardr. te
bu dnemde Ermeni kaynaklarndaki Hallarla ilgili tasvirlerde allageldik abartlar
ortaya kmaya balar.27 Melikaha ve onun
ahsnda Trklere kar duyulan sempatinin
ardnda yatan ise siyasi ancak zellikle dini
taleplerinin karlanm olmasndan kaynaklanr. Dolaysyla milletlerinin akbeti hakkndaki meselelerde yergide ve vgde snr
(24) History of Armenia by Father Michael Chamich, II, s. 138.
(25) Mverrih Vardan, Trk Ftuhat Tarihi (nr. H. D. Andreasyan),
Tarih Semineri Dergisi, 1/2 (1937), s. 180; Kirakos Ganjaketsis
History of the Armenians (nr. R. Bedrosian), New York 1986, s.
105; Smbat Sparapets Chronicle, s. 44.
(26) Bkz. Urfal Mateos Vekayi-Nmesi, s. 111 vd.
(27) Bkz. J. Issaverdens, Armenia and the Armenians, s. 287-362; Charles A. Fraze, The Christian Church in Cilician Armenia: Its Relations with Rome and Constantinople to 1198, Church History,
45 (2), 1976, s. 170-184; Atamian Bournoutian Ani, Cilician Armenia, The Armenian People from Ancient to Modern Times, I (nr
R. G. Hovannisian), New York 1997, s. 273-291; Urfal Mateos
Vekayi-Nmesi, s. 187-195; Kevork Aslan, Armenia and the Armenians, New York 1920, s. 83-97; Jacob G. Ghazarian, The Armenian
Kngdom in Cilicia during the Crusades, Richmond 2000, s. 81-111.

YEN TRKYE 60/2014

hangi psikoloji altnda bu ekilde tasvir edildii ortaya kar. Benzer biimde 1049da
Arzendeki yz bin insandan yz krk bininin ldrld24 gibi o blgede yaamas
mmkn olmayan rakamlarn zerinde, hayal
gcn bile zorlayan sayda kiinin hayatn
kaybettiine dair kaytlar, uranlan aclar
tasvir ederken Ermeni kaynaklarnn allageldik mbalaalar olarak grlmelidir.

tanmayan Ermeni kaynaklar, tarihi olaylarn

ya da kiiliklerin gereklerden uzaklamasnda fazla hassas deildir.

YEN TRKYE 60/2014

Melikah hakknda Ermeni kaynaklarnda yer alan vg dolu ifadeler, Trkler

hakkndaki tasvirin ksa srede nasl bu kadar farkllat sorusunu dourur. Seluklulardan nceki siyasi tabloda Bizans ve
Sasanilerin Ermenilere ynelik din politikas
ile Melikahn uygulamas arasndaki fark
aslnda tanmlamalardaki deiimin anahtar
konumundadr. Seluklulardan nce blgeye hkim olmaya alan devletler, Ermenileri kendine balamak iin dinlerini onlara
benimsetmeye almlardr. Sasaniler denetimlerinde kalan Ermenilere Zerdtl
benimsetmeye alrken Bizans da onlar
stanbul kilisesine balamaya almaktayd.
Zerdtle direnenlerin ran ilerine srlmesi28 milli kiliselerine bal kalmakta srarc
olanlarn ise Balkanlarda zorunlu ge tabi
tutulmas gibi eitli basklar29 Ermeniler ve
tarihileri zerinde derin izler brakmt.
Melikahn Ermeni kilisesi zerinde herhangi bir bask kurulmasna izin vermeyeceini
ilan etmesinden sonra balayan ok byk
tasvir deiimin ardnda yatan, o zamana
kadar blgeye hkim olma iddiasndaki hi
bir devletin byle bir uygulama yapmamasyd. Hristiyanlkta bir topluluun mezhep
deitirmesinin adeta din deitirme gibi
kabul edildii dnlrse, Melikahn uygulamasyla Bizansn politikas arasndaki
fark daha iyi anlalabilecei gibi Ermenilerin
zerinden nasl bir basknn kalkt da daha
ak fark edilebilir. Dier yandan Ermenilerin
Trklerle ilgili tasvirlerindeki ani deiimin
en nemli sebeplerinden bir dieri, bunlarn
kaleme alnd dnemde Ermenilerin Trklerle bir arada yaamaya balam olmas, bir
Trk devletinin idaresi altnda hayatn srdrmesidir. Melikah, Ermenilere dini ve
mezhebi zgrlk tanyan, stelik onlarn
mabet ve manastrlarn vergiden muaf tutan
ilk kii olarak Ermeni kaynaklarnda yer alm
ve onun bu tavr karsnda byk aknla

den tarihiler, kendi liderleri dnda nadiren vdkleri yabanc devlet adamlarnn ba
srasna Seluklu hkmdarn yerletirmilerdir.
Ermeni kaynaklarnda Trklerle ilgili
tasvirlerinde Seluklularn gerilemeye balad devirde ciddi bir deiim grlr. XII.
yzylda Kafkasya ve Dou Anadoludaki
Seluklu hkimiyeti gerilemeye baladnda, Ermeni tarihilerinin Trklerle ve onlarn
devlet adamlaryla ilgili kaytlarnda daha nceki mbalaalarn ou ortadan kalkmtr.
Bu dnemde Grc krallnn ykseliine
bal olarak Seluklular Kafkasya ve Dou
Anadoluda g yitirince, Melikaha yazlan
vglerin benzerleri Grc Kral IV. David
(1089-1125) iin kaleme alnmaya balanmtr. Trk idaresinden duyulan memnuniyetin
izleri Grclerin ykseliine bal olarak ksa
srede silinmi ve Kral Davidin himayesinde Ermenilerin bamszlk umutlar yeniden
yeermitir. stelik bu dnemde Seluklu ve
Seluklularn yksek hkimiyetini benimseyen Dou Anadolu Trk beylerinin ordular
artk Grclere kar pek bir varlk gsteremedii iin dnemin Ermeni kaynaklar onlara
ne insanst bir vasf ykler ne de kuvvetlerini abartr.30 Bir baka deyile artk Trklerle
ilgili benzetmelerde hissedilir derecede sade
bir anlatm grlmeye baland. Ayn ekilde
1138den 1225e kadar Seluklulara isyan
eden ukurova Ermenilere ait kaytlarda da
abartl ifadeler yer bulmaz. Zira Seluklu hkmdarlar bu isyanlar bastrmakla birlikte
kalc nlemler almamlar blgedeki Ermeniler de her frsatta ayaklanrken Dou Anadoludaki ilk mcadeleler srasnda Seluklu
ordularna ve sultanlarna kar duyduu korkuyu imdi hissetmemi gibi gzkmektedir.
Bylece daha nceki mbalaal tasvirlerin
izine XII-XIII. yzyllarda Kilikya Ermenilere
(28) M. Cog, VII-X. Yzyllarda Gney Kafkasyada slam Hakimiyeti,
32 vd.
(29) R. Grousset, Balangcndan 1071e Ermenilerin Tarihi, s. 233, 499.
(30) Vardan Areweltsis Compilation of History (nr. R. Bedrosian),
New Jersey 2007, s. 68-82; Memoires Historiques et Geographiques
sur LArmenie, II (nr. A. J. Saint-Martin), Paris 1819, s. 83; Mkhitar Goshs Colophon or the Aghuanian Chronicle (nr. R. Bedrosian), New Jersey 2007, s. 7-10.

XI-XIV. yzyllara ait Ermeni kaynaklarndaki Trk tasvirinin dier bir yn,
Ermenilerle fazla mnasebeti bulunmayan
topluluklarda ortaya kar. Gazneliler ya da
Karahanllardan bahseden Ermeni kaynaklarnda onlar hakknda Seluklularla ilgili
olumsuz tasvirlerin hi birisi yaplmaz.34 Her
iki devlet de Mslman olmasna ramen
onlarn dini farkll Ermeni kaynaklar iin
sorun tekil etmez; zira ne Gazneliler ne de
Karahanllar Ermenileri hkimiyet altna almak gibi bir abann ierisine girmemilerdir.
Dolaysyla V-VII. yzyllara ait eserlerde grld gibi genel itibariyle sade bir dille kaleme alnan bu kaytlarda Trkler hakknda
mbalaal ifadeler yer bulmaz. Ayn ekilde
Eyybilerden bahseden Kilikya Ermenilerine
ait kaytlarda ya da Moollara kar ibirlii
yaplan Trklerle ilgili bilgilerde onlarn Mslmanl bir problem tekil etmedii gibi
aradaki mttefiklik de yorumsuz olarak kayt
altna alnr.35 Dolaysyla bu unsurlarn Trk
olmas iki taraf arasnda bir dmanlk vesilesi olmaz. Haliyle yukarda Seluklulara kar
gsterilen tavrn ve yaplan yaktrmalarn,
lkelerini ele geirmelerinden kaynakland
ynndeki ihtimal daha da glenir.
Sonuta, tarihin aknda yaklak elli
yl yanklanan ve Trkler hakknda olumsuz
kanaatler ieren tasvirler, Dou Anadoludaki Trk-Ermeni ilikilerinin neredeyse bin yllk seyrinde fazla bir yer igal etmemektedir.
1018de balayan ancak 1054-1064 arasnda

younlaan bu tasvirlerde ilk kez Mslman

bir unsurun lkelerini ele geirmesi tehdidiyle karlaan Ermeniler, korku, bir o kadar da
nefret dolu ifadelerle Seluklular tarif etmilerdi. Bu tanmlamay yapan tarihiler ayn zamanda din adamdr ve sadece mill deil din
tesirlerin de etkisi altnda kalarak XI. yzyln
sonlarna kadar devam eden Trk tasvirini
izmilerdir. Emevi ve Abbasi halifelikleri ya
da Karahanl, Gazneli gibi Trk-slam devletlerine kar yapmadklar tanmlamalar
Seluklular iin kaleme almalar, Aristakes ve
onun yolundan giden tarihilerin yaanmam
eyleri yaanm gibi ya da mbalaa yaparak
meseleleri olduundan farkl anlatmak gibi
arlklara kamasna zemin hazrlamtr.
Bunlarn temel sebebi, kar durduklar ancak baarl olamadklar Seluklularn Dou
Anadoluyu ele geirmesidir.
Bizansla Abbasi halifelii arasndaki
g mcadelesinde bunlardan birisinin yannda yer alan Ermeniler, Seluklularn Dou
Anadoluya gelii srasnda Bizansn yannda
yer almtr. Ancak blgenin Seluklu hkimiyetine girmesinden sonra daha nce ska
grlen olumsuz betimlemelere rastlamak
mmkn deildir. Kaynaklardan anlald
kadaryla ilk kez bir Trk devletinin idaresi
altnda yaamaya balayan Ermenilerin eski
kanaatleri ksa srede deimi gzkmektedir. Keskin bir dnle Trk sultanlarndan
byk vgyle bahseden dnemin Ermeni
tarihilerine Seluklu hkimiyeti altnda yaamann bir bask oluturduu ve kaynaklardaki bu tasvir deiikliinde etkisi bulunduu
(31) Chronicle Attributed to King Hetum II (nr. R. Bedrosian), New
Jersey 2005, s. 1-8; Smbat Sparapets Chronicle, s. 72-80; Mehmet
Ersan, Seluklular Zamannda Anadoluda Ermeniler, Ankara 2007,
s. 107-184.
(32) Aknerli Grigor Oku Milletin Tarihi (nr. H. D. Andreasyan),
stanbul 2007, s. 34; Eduard Dulaurier Ermeni Mverrihlerine
Nazaran Moollar, Trkiyat Mecmuas, II (1928), s. 139-217;
ayn yazar, Ermeni Mverrihine Gre Moollar (nr. M. K.
Ayas), Trkiyat Mecmuas, V (1936), s. 27-48; History of the Tartars
(The Flower of Histories of the East Compiled by Hetum the Armenian of the Praemonstratensian Order) (nr. R. Bedrosian), New
Jersey 2004, s. 41-63.
(33) R. Bedrosian, Armenia during the Seljuk and Mongol Period, s.
268 vd.
(34) Mverrih Vardan, Trk Ftuhat Tarihi, s. 169 vd.
(35) Vahrams Chronicle of the Armenian Kingdom in Cilicia during the
Time of the Crusades (nr. C. F. Neumann), London 1831, s. 51 vd,
57 vd.

YEN TRKYE 60/2014

ait kaytlarda rastlanlmaz.31 Moollar Dou

Anadoluya girdiinde ise Ermeni kaynaklarnda vg dolu ifadeler Mool kumandanlarna ve ordularna ynelmiti. Bamszlk
umudu yeeren Ermeniler de Seluklulara
kar Moollarn yannda yer alarak bu taleplerine ulamaya almt32 Ancak sonu
yine hsran olmutu. Son olarak Timurun
Kafkasyay ele geirmesini srasnda yeniden
Trkler hakknda mbalaal ifadeler kullanmaya balayan33 Ermeni kaynaklarnn bu
tarz kaytlar XV. yzyln balarnda daha da
younlaacaktr.

YEN TRKYE 60/2014

10

dnlebilir. Ancak muahhar kaynaklarda

da benzer tanmlamalara rastlanlmas ve Seluklu idaresi hakkndaki vg dolu beyanlarda zellikle din zgrlne vurgu yaplmas,
bu deiimin siyasi iktidarn el deitirmesiyle ok ilgili olmad grn glendirici niteliktedir. O zamana kadar en byk
mttefikleri olan Sasani ve Bizans mparatorluklarnn dini dayatmalaryla Ermeniler
ierisinde kendi inanlarna mensup gruplar
ortaya karmken Trklerin byle bir siyaset
takip etmemesi, alglamadaki farkllamaya
byk tesir etmi olmaldr. Korkulan ve nefret edilen tasvirden idaresinden memnuniyet
duyulan Trk benzetmesine gei olmutur.
Ancak Melikaha yaplan vglerin n plana kartlp daha nceki olumsuz tasvirlerin
gz ard edildii davran tarznn pek salkl
olmadn da sylemek gerekir. Kaynaklara
neredeyse yarm asr hkim olan tutarszlklar ihmal ederek sadece Ermenilerin Trklere
bakndaki olumlu sembolleri ayklayarak
bunlardan bir sonuca varmann aslnda ok
da anlam olmad aktr.

XI-XIV. yzyl Ermeni kaynaklarnda

Trklerden en yaln dille bahsedilen ksmlarn banda Dou Anadoluya ynelmeyen
topluluklarla ilgili blmler bulunur. Tpk VVII. yzylda Trklere ait tasvirlerde olduu
gibi Karahanllar, Gazneliler ya da Eyyubilerden bahseden Ermeni kaynaklar onlar iin
herhangi bir mbalaa yapmaz. te yandan
Kilikya Ermenilerinin isyanlarn bastrmakla
birlikte onlarn bu blgedeki otonomilerine
gz yuman Trkiye Seluklular da bamszlklarna son vermedii iin arlk ieren
tasvirlerden nasibini almamtr. Ayn ekilde Seluklularn de getii dnemlerle
alakal kaytlarda da XI. yzyla hkim olan
tanmlamalardaki mbalaalar yoktur. Ermenilerin youn olarak bulunduu blgelerde
yeni glerin ortaya kt ve taraflar arasndaki mcadelenin eski hzn yitirmeye balad XII-XIV. yzyllardaki Trk tasvirleri
abartdan alabildiince uzak, ada kaynaklarla doruluu teyit edilebilir, tarihi gereklere en yakn hale gelmeye balamtr.