ROZDZIAŁ 3

Adaptacja zawodowa nauczyciela

I. Adaptacja zawodowa nauczycieli

Zagadnienie adaptacji zostało rozwinięte przez J. Piaget, który to określił ją jako

organizację jednostki w walce ze środowiskiem. Rozwój człowieka jest uwarunkowany nie
tylko dojrzewaniem organizmu, nabywaniem doświadczeń w kontakcie ze środowiskiem
przyrodniczym i społecznym, lecz determinuje go także ciągłe dążenie do utrzymania stanu
równowagi (Barłóg, 1998).

Często w literaturze psychologicznej można dostrzec rozgraniczenie pojęcia

„adaptacja” i „przystosowanie”. „Poprzez adaptację Catell określa adekwatność zachowań
jednostki w stosunku do wymagań tak biologicznych jak i społecznych otoczenia, natomiast
przystosowanie dotyczy jego zdaniem wewnętrznej równowagi jednostki, której wyrazem jest
przede wszystkim brak napięć i konfliktów”(Barłóg, 1998, s. 19). W języku polskim termin
ten oznacza dostosowanie lub przystosowanie. Ossowska zwraca uwagę, że termin
„przystosowanie” może sugerować postawę bierną jednostki, pogodzenie się z losem –
kosztem rezygnacji z własnych aspiracji. Autorka uważa, że taki sposób interpretowania
pojęcia jest niesłuszny i powoduje negatywne zabarwienie tego terminu (za Szczepański,
1973).

Adaptację można podzielić na czynną i bierną. „Adaptacja czynna jest wyrazem

twórczego stosunku jednostki do rzeczywistości i aktywnego, konstruktywnego
uczestniczenia w życiu. Bierna natomiast jest przejawem konformizmu i minimalizmu, czyli
takich postaw, które pozwalają na realizację osobistych, egoistycznych celów bez
angażowania się w życie społeczne” (Barłóg, 1998, s. 22).

Każdy z nas musi zaadaptować się do nowego środowiska pracy. Jest to czasami
proces trudny i długotrwały. U nauczycieli powinien on się zacząć w pierwszej myśli o byciu
nauczycielem, aż po kres jego aktywności zawodowej.
 Środowiskiem pracy nauczyciela jest szkoła Możemy ją traktować jako system
wzajemnych działań, osób i instytucji. Poznanie tego środowiska w tym aspekcie, umożliwia
jego analizę i rolę jaką odgrywa w tym środowisku nauczyciel ( Szempruch, Blachnik-
Gęsiarz, 2009).

Sytuację nauczyciela w szkole określił w 10 zasadach Ch. Day(2008, s. 17):

„ 1. Nauczyciele są największym atutem szkół. Pośredniczą oni w przekazywaniu wiedzy,

umiejętności oraz wartości. Nauczyciele będą mogli realizować swoje cele edukacyjne tylko
wtedy, gdy będą dobrze przygotowani do zawodu i gdy będą w stanie utrzymać, a nawet
zwiększyć swój potencjał poprzez uczenie się przez całą swoją karierę. Zatem wspieranie ich
pomyślności i rozwoju zawodowego jest integralną i zasadniczą częścią wysiłków na rzecz
podnoszenia jakości nauczania i uczenia się oraz polepszania ich wyników.
2. Jednym z głównych zadań wszystkich nauczycieli jest wpojenie swoim uczniom
skłonności do uczenia się przez całe życie. Zatem muszą oni demonstrować własne
zaangażowanie i entuzjazm dla takiego uczenia się.
3. Ciągły, trwający przez całą karierę, rozwój zawodowy jest konieczny, by dotrzymywać
kroku zmianom oraz dokonywać rewizji i uaktualniać własną wiedzę, umiejętności i wizję
tego, czym jest dobre nauczanie.
4. Nauczyciele uczą się w sposób naturalny w ciągu całej swojej kariery. Jednakże uczenie
się tylko na podstawie doświadczenia ostatecznie ogranicza rozwój.
5. Przemyślenia i działania nauczycieli to rezultat wzajemnego oddziaływania historii ich
życia, obecnej fazy rozwoju, otoczenia klasowego i szkolnego oraz szerszych społecznych i
politycznych kontekstów, w jakich pracują.
6. Uczniowie różnią się motywacjami, podejściem do nauki, zdolonościami i pochodzeniem.
Zatem nauczanie jest procesem złożonym. Chociaż złożoność ta może zostać zmniejszona, na
przykład poprzez odpowiednie przygotowanie otoczenia, efektywne nauczanie zawsze będzie
wymagało zarówno intrapersonalnych, jak i interpersonalnych umiejętności, a także
osobistego i zawodowego zaangażowania, a więc połączenia odpowiednich myśli i uczuć.
7. Sposób, w jaki rozumiany jest program nauczania, ma związek z kształtowaniem przez
nauczycieli ich osobistych i zawodowych tożsamości. Zawartość programowa i wiedza
dydaktyczna nie mogą zatem być oddzielone od potrzeb osobistych i zawodowych ani celów
moralnych danego człowieka. Wynika z tego, że rozwój zawodowy musi być z nim ściśle
związany.
8. Nauczycieli nie można rozwijać. Oni rozwijają się sami. Muszą oni być głęboko
zaangażowani w podejmowanie decyzji dotyczących kierunku i procesów własnego uczenia
się.
9. Sukces rozwoju szkoły zależy od sukcesu rozwoju nauczyciela.
10. Za planowanie i wspieranie rozwoju przez całą karierę są wspólnie odpowiedzialni
nauczyciele, szkoły i rządy.”

II. Wymagania roli zawodowej nauczyciela

W Polsce życie oświatowe określa ustawa o systemie oświaty. Prawa i obowiązki

nauczyciela określa Karta Nauczyciela natomiast ogólne zadania szkoły i nauczycieli, są
regulowane przez Podstawę programową kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół
podstawowych i gimnazjów. Nauczyciel w ciągu swojej edukacji i przysposobienia do
zawodu musi posiąść szereg kompetencji, rozumianych jako wiadomości i umiejętności
potrzebne by dobrze wykonywać swój zawód. Powinien on móc dysponować
umiejętnościami niezbędnymi do realizowania zadań, wychowawczych, potrafić sprawnie
i efektywnie realizować cele, radzić sobie z problemami, zachowywać się w odpowiedni
sposób oraz respektować prawa.

Zgodnie z tym co powiedział Kwaśnic w zawodzie nauczyciela niezbędne są dwie grypy

kompetencji : praktyczno-moralne, które są priorytetowe i nadrzędne, decydujące o
efektywności nauczyciela i jego relacjach z uczniem oraz techniczne, związane z
planowaniem i organizowaniem przekazu wiadomości.

Inny schemat kompetencji nauczyciela dzieli je na trzy grupy:

- kompetencje merytoryczne (rzeczowe);

- kompetencje metodyczne (pedagogiczne);
- kompetencje społeczno – etyczne (aksjologiczne).

Ciekawy i zawierający najistotniejsze umiejętności model zaprezentował Kyriacou. Są

to:

- kompetencjami specjalistycznymi (wiedza merytoryczna z danego przedmiotu);

 - kompetencjami psychodydaktycznymi (motywowanie do nauki, stwarzania
korzystnych warunków do zdobywania wiedzy);
- kompetencjami komunikacyjnymi ( efektywne porozumiewanie się z uczniami,
rodzicami, kolegami i zwierzchnikami);
- kompetencjami organizacyjnymi i kierowniczymi (planowanie i realizowanie pracy z
uczniami);
- kompetencjami diagnostycznymi i interwencyjnymi( rozpoznawanie i radzenie sobie z
problemami stwarzanymi przez uczniów);
- kompetencjami poradniczymi i doradczymi (doradzanie rodzicom w przypadku
problemów);
- kompetencjami w zakresie refleksji nad własną działalnością (poszukiwanie
informacji na temat swojej pracy i jej ewaluacja).

W przekonaniu polskich specjalistów podstawowymi niezbędnymi kompetencjami

nauczycieli, które powinny być ważną wskazówką dla twórców procesu kształcenia jakie
kwalifikacje są im szczególnie potrzebne , są :

- kompetencje merytoryczne (rozumienie nauczanego materiału);

- dydaktyczne, pedagogiczne i psychologiczne (organizowanie ścieżki wychowawczej);
- komunikacyjne ( porozumiewanie się w środowisku szkolnym);
- wychowawcze i diagnostyczne (motywowanie ucznia do rozwoju);
- projektowania i planowania pracy ( dobra organizacja pracy oraz rozbudzanie
kreatywności);
- medialne, informatyczne i techniczne ( korzystanie z technicznych źródeł informacji);
- moralne (samoświadomość w aspekcie postaw i zachowań);
- autoedukacyjne (rozwój osobisty i zawodowy).

Aktualne poglądy na temat kompetencji nauczycieli krążą wokół indywidualizacji,

dialogu, otwartości na wszelkie zmiany, tak aby kreować środowisko w którym uczniowie
skutecznie uczyliby się i rozwijali (Poraj, 2009).

III. Rozwój zawodowy nauczyciela

 Jedną z najbardziej popularnych koncepcji rozwoju zawodowego jest model H.L.
Dreyfus i S.E. Dreyfus, oparty na trzech obszarach funkcjonowania człowieka: postrzeganiu,
rozumieniu i intuicji , w którym jest pięć etapów zdobywania kompetencji zawodowych:

Poziom 1 – nowicjusz (osoba, która nie ma osobiście wykształconych zasad, lecz kieruje się
tymi, które przejęła);

Poziom 2 – zaawansowany początkujący (włącza pojedyncze własne doświadczenia w swoje

funkcjonowanie zawodowe);

Poziom 3 – kompetentny nauczyciel (świadomie organizuje swoje działania oraz dobrze radzi
sobie w sprawdzonych sytuacjach);

Poziom 4 – biegły nauczyciel ( potrafi zbudować swoją sytuację zawodową, koncentrując się
na wypracowanej hierarchii wartości, podejmuje stosowne decyzje);

Poziom 5 – ekspert (intuicyjnie i analitycznie porusza się w rzeczywistości zawodowej, nie

odnosząc się do standardów i wytycznych).

Zaborowski położył duży nacisk w swoim modelu rozwoju zawodowego nauczycieli, na

indywidualne właściwości dziecka, oraz dostrzegł twórczy charakter pracy nauczyciela.
Model ten składa się z czterech etapów:

- etap wzorców metodycznych (nauczyciel używa gotowych schematów);

- etap krytycznej refleksji (nauczyciel dostrzega braki i błędy w swojej pracy oraz
wprowadza modyfikacje);
- etap samokontroli (samowiedza, doskonalenie i koleżeńska kooperacja);
- etap twórczy (całkowita identyfikacja z zawodem, motywacja do pracy i owocne jej
rezultaty).
Kwaśnica zaś inspirując się teorią trzech stadiów rozumowania moralnego Kohlberga,
stworzył własną koncepcję fazowego rozwoju zawodowego nauczycieli, która składa się z
trzech etapów:

- stadium przedkonwencjonalnego ( zapoznawanie się rolą zawodową);

- stadium konwencjonalnego( przystosowanie się do roli zawodowej);
- stadium postkonwencjonalnego w wypełnianiu roli zawodowej (autonomia i
twórczość).
Zaborowski zaproponował model rozwoju w którym wyodrębnił cztery etapy:
 - etap wzorców metodycznych
- etap krytycznej refleksji
- etap samokontroli
- etap twórczy
Rozwój zawodowy odgrywa ważną rolę w życiu każdego człowieka tym bardziej w zawodzie
nauczyciela. Istnieje wiele czynników, które decydują jak wygląda ścieżka zawodowa nauczyciela.
Należą do nich przede wszystkim: aspekty poznawczo- rozwojowe, prestiż społeczny,
zainteresowania, poglądy, świadomość własnej osoby, poczucie własnej wartości, wsparcie społeczne
w szkole oraz stan rozwoju gospodarczego kraju (Poraj, 2009).

IV. Wypalenie zawodowe u nauczycieli

Nauczyciele są grupą zawodową szczególnie narażoną na stres. A co się z tym wiążę

jest to grupa zawodowa najbardziej narażona na wypalanie. Wpływają na to nadmierne
obciążenia oraz szczególne warunki pracy.

Możemy się spotkać z różnymi definicjami wypalenia. Maslach rozpatruje je jako

zindywidualizowany stres osadzony w kontekście interakcji społecznych, zawierający wiedzę
danej osoby o sobie samej oraz trzy następujące komponenty:

- wyczerpanie emocjonalne – jest to wyczerpanie się sił i energii, permanentne uczucie

zmęczenia;

- depersonalizacja – negatywne nastawienie do ludzi, nadmierne dystansowanie się;

-brak satysfakcji z wyników pracy – negatywna ocena własnej pracy i jej skutków.

Do głównych cech wyczerpania zalicza się: brak energii, osłabienie, zmęczenie,

różnego rodzaju bóle, zmiany wagi ciała i zwyczajów żywieniowych, podatność na choroby i
infekcje, zaburzenia snu, spożywanie leków i alkoholu, ciągłe uczucie bezradności,
beznadziejności, płaczliwość, niekontrolowanie emocji, rozczarowanie, pustkę emocjonalna,
zniechęcenie, osamotnienie, bark motywacji do działania, negatywne nastawienie do siebie,
pracy, ludzi i życia, niskie poczucie własnej wartości, pogorszenie kontaktów z bliskimi,
cynizm, agresja (Ogińska- Bulik,2006).

„Inną definicję chyba najbardziej znaną jest definicja Pinese, który to opisuje
wypalenie jako stan objawiający się często u ludzi, pracujących z innym ludźmi. Przebiega on
w następujących fazach:
 1. Zafascynowanie: nauczyciel przezntuje w tej fazie swoje wysokie ideały i
niezwykle silnie angażuje się na rzecz szkoły czy swoich uczniów
2. Stagnacja: coraz trudniej jest realizować ideały, toteż zmienia się ich
ukierunkowywanie, oczekiwania czy roszczenia uczniów, rodziców i dyrekcji
szkoły zaczynają denerwować nauczyciela
3. Frustracja: nauczyciel postrzega negatywnie swoich uczniów, na problemy
dyscyplinarne reaguje najczęściej odwołując się do środków przymusu. Szkoła
staje się dla nauczyciela miejscem rozczarowania
4. Apatia: między nauczycielem a uczniami zanika przyjaźń. Nauczyciel wykonuje
tylko, co jest jego najpilniejszym obowiązkiem, unika rozmów na tematy
zawodowe i wszelkiej dodatkowej aktywności.
5. Syndrom wypalenia: pojawia się w momencie całkowitego wczerpania”
(Kropiwnicki, 1999, s. 9).

Boyl jako czynniki, które obciążają nauczyciela określił: przeciążenie pracą, niskie
zawodowe uznanie, niewłaściwe zachowanie uczniów, presja czasu, niedostateczne relacje
interpersonalne. Sęk zaliczyła do nich niskie zarobki i prestiż społeczny, cechy uczniów,
programy nauczania, zagrożenie kontrolą, brak wyposażenia.

Wśród czynników obecnych w pracy nauczyciela na uwagę zasługuje także

niewłaściwe zachowanie uczniów. Evers, Tomic i Brouwers, uważają je za główny powód
napięcia u pedagogów. Day z kolei, koncentruje się na kryzysie tożsamości zawodowej
nauczycieli, jako rezultat sztywnych programów, niejasności organizacyjnych, stałej kontroli i
oceny pracy uczniów i nauczycieli. Hubner i Werle poddali analizie czas pracy nauczycieli i
stwierdzili, że pracują oni dłużej, aniżeli przedstawiciele innych zawodów.

Trawers i Cooper wyznaczyli 10 czynników najbardziej obciążających pedagogów. Należą do

nich:

1. Interakcje nauczyciel – uczeń;

2. Zarządzanie / struktura szkoły;

3. Złe warunki pracy w placówkach oświatowych;

4. Zmiany systemu edukacji;

5. Ewaluacja pracy nauczycieli;

6. Czynniki obciążające nauczycieli, którzy pełnią funkcje kierownicze;

7. Niski status zawodu i małe możliwości awansu;

8 Zastępstwa za chorych kolegów;

9. Niepewność socjalna;

10. Dwuznaczność roli nauczyciela (Poraj, 2009)

Zdarza się też, że zespół wypalenie zawodowego jest następstwem złego dopasowania
osoby do pracy. Jest to najnowszy model stworzony przez Maslach i Leitera w 1997 roku.
Można go przedstawić w najprostszy sposób tak: jest to sytuacja chronicznego braku
równowagi pomiędzy tym, co ludzie muszą robić, a tym czym są. Jest to zjawisko związane e
złym dopasowaniem do miejsca pracy. Autorzy zwracają tu szczególną uwagę na
konieczność wykonywania:

 zbyt dużej ilości czynności

 brak kontroli
 brak nagrody
 bark uznania
 bark wspólnoty z kolegami
 brak sprawiedliwości
 konflikt wartości

Te czynniki są ich zdaniem kluczowymi przyczynami w chwili obecnej wypalenia

zawodowego.

V. Kultura szkolna

Kulturę szkolną można definiować jako system norm i wartości charakterystycznych dla
określonej organizacji, w tym przypadku szkoły. W literaturze zostały przedstawione różne
rodzaje kultur szkolnych:

a) Indywidualizm (rozumiany jako nauczanie w odosobnieniu, w tym modelu nauczyciel

nie ma możliwości otrzymania informacji zwrotnych, kooperacji i dzielenia się wiedzą
lub umiejętnościami z kolegami, co prowadzi do zablokowania rozwoju);
 b) Bałkanizacja (odnosi się do pracy w małych grupach, które często mogą ze sobą
rywalizować, toteż nauczyciel jako źródło odniesienia traktuje grupę a nie szkołę);

c) Współpraca ( jest to najbardziej korzystna dla nauczyciela forma kultury, ma wpływ

na współpracę i rozwój nauczycieli oraz buduje ich niezależność, aczkolwiek może
prowadzić do zbytniej koncentracji na koleżeńskich stosunkach);

d) Sterowana praca koleżeńska (jest narzucana odgórnie, współpraca jest tutaj

traktowana jako przymus, stosowana przez dłuższy czas nie prowadzi do rozwoju
nauczycieli) (za Poraj,2009).