FAKULTET ELEKTROTEHNIKE STROJARSTVA I

BRODOGRADNJE SPLIT

Zavod za strojarstvo i brodogradnju

Damir Jelaska

PREDNAPREGNUTI VIJANI SPOJ

(Uputstvo za proraun)

Split, veljaa 2001.

1. UVOD

Za zadani vijani spoj (definirani dijelovi koji se spajaju), potrebno je

dimenzionirati i konstruirati spojni vijak, odrediti moment kljua potreban za
pritezanje, te kontrolirati vrstou vijanog spoja.

Vijak je optereen pulsirajuom radnom silom Fr (ciklus optereenja ima faktor

asimetrije jednak nuli).

2. DIMENZIONIRANJE

2.1 Maksimalna sila u vijku

Uzima se iskustveno
Fmax = ( 2,6 ... 4,1 ) Fr

2.2 Dimenzioniranje navoja

Iz pojednostavljenog uvjeta vrstoe

Fmax
max = dop = 0,6 T
Aj
dobiva se povrina presjeka jezgre vijka
Fmax
Aj ,
0,6 T
a iz nje potrebni promjer jezgre.
Iz tablice I odabere se prvi vei promjer jezgre koji odgovara standardnom
navoju, vodei rauna o stupnju prioriteta. Za elastine, dinamiki optereene
vijke, uobiava se birati fini navoj.

2.3 Konstrukcija vijanog spoja

Za definirani navoj vijka, pristupa se konstrukciji vijanog spoja i u sklopu nje,
konstrukciji elastinog vijka. to je vijak tanji u struku, to je elastiniji, pa su
manja dinamika naprezanja, jer manji dio radne sile otpada na vijak. No, u
tome se ne smije pretjerivati, jer se naprezanja u struku (vratu) mogu opasno
pribliiti granici teenja ili je ak dosegnuti. Zato se preporuuje za stanjeni dio
stabla vijka (struka) uzeti 75% do 95% od promjera jezgre vijka. Konstrukciju
elastinog vijka poeljno je izvesti prema slici 1.

1
Glavne mjere metarskog ISO-navoja (prema DIN 13) Tablica I
Normalan navoj reda 1
Oznaka Korak Sred. pro. Pr. jezgre Presjek jez. Nosiva pov.
navoja P /mm/ d2 /mm/ dj /mm/ Aj /mm2/ As /mm2/
1 2 3 4 5 6
M3 0,5 2,675 2,387 4,48 5,03
M4 0,7 3,545 3,141 7,75 8,78
M5 0,8 4,480 4,019 12,7 14,2
M6 1,0 5,350 4,773 17,9 20,1
M8 1,25 7,188 6,466 32,8 36,6
M 10 1,5 9,026 8,160 52,3 58,0
M 12 1,75 10,863 9,853 76,3 84,3
M 16 2,0 14,701 13,546 144 157
M 20 2,5 18,376 16,933 225 245
M 24 3,0 22,051 20,319 324 353
M 30 3,5 27,727 25,706 519 561
M 36 4,0 33,402 31,093 759 817
M 42 4,5 39,077 36,479 1045 1121
M 48 5,0 44,752 41,866 1377 1473
M 56 5,5 52,428 49,252 1906 2030
M 64 6,0 60,103 56,693 2520 2676
Fini navoj reda 1
M 8x1 1,0 7,350 6,773 36,0 39,2
M 10x0,75 0,75 9,513 9,080 64,7 67,9
M 10x1 1,0 9,350 8,773 60,5 64,5
M 10x1,25 1,25 9,188 8,466 56,3 61,2
M 12x1 1,0 11,350 10,773 91,1 96,1
M 12x1,25 1,25 11,118 10,466 86,1 92,1
M 12x1,5 1,5 11,026 10,160 81,1 88,1
M 16x1 1,0 15,350 14,773 171 178
M 16x1,5 1,5 15,026 14,160 157 167
M 20x1 1,0 19,350 18,773 277 285
M 20x1,5 1,5 19,026 18,160 259 271
M 20x2 2,0 18,701 17,546 242 258
M 24x1,5 1,5 23,026 22,160 386 401
M 24x2 2,0 22,701 21,546 365 384
M 30x1,5 1,5 29,026 28,160 623 642
M 30x2 2,0 28,701 27,546 596 621
M 36x1,5 1,5 35,026 34,160 917 940
M 36x3 3,0 34,051 32,319 821 865
M 42x1,5 1,5 41,026 40,160 1267 1294
M 42x2 2,0 40,701 39,546 1229 1264
M 42x3 3,0 40,051 38,319 1153 1206
M 48x1,5 1,5 47,026 46,160 1674 1705
M 48x2 2,0 46,701 45,546 1630 1671
M 48x3 3,0 46,051 44,319 1543 1604
M 56x1,5 1,5 55,026 54,160 2304 2341

2
 nastavak
1 2 3 4 5 6
M 56x2 2,0 54,701 53,546 2252 2301
M 56x4 4,0 53,402 51,093 2050 2144
M 64x1,5 1,5 63,026 62,160 3035 3077
M 64x2 2,0 62,701 61,546 2978 3033
M 64x4 4,0 61,402 59,093 2743 2851
M 72x1,5 1,5 71,026 70,160 3867 3914
M 72x2 2,0 70,701 69,546 3800 3862
M 72x4 4,0 69,402 67,093 3536 3659
M 72x6 6,0 68,103 64,639 3282 3460
Za sve navoje vrijedi: Srednji promjer d2 = d 0,64952 P
Promjer jezgre dj = d 1,22687 P; Dubina noenja H1 = 0,54127 P
Promjer presjeka koji prenosi naprezanje: ds = (d2 + dj)/2
Polumjer zaobljenja navoja u korijenu: R = 0,14434 P

3. KONTROLA VRSTOE I KRUTOSTI

3.1 Koeficijenti krutosti

Sada je u potpunosti definiran vijani spoj, pa je mogue odrediti koeficijente
krutosti vijka i podloge. Koeficijent krutosti vijka odreuje se iz izraza:
1 1 li 1 4 li
= =
C v E v i Ai E v i d i2

gdje je: li duljina dijela vijka promjera di.
Koeficijent krutosti podloge teko je egzaktno odrediti, jer se pouzdano ne zna
povrina podloge koja prenosi optereenje (tj. koja sudjeluje u deformaciji) a i
hvatite sile nije poznato. Sa dovoljnom tonou moe se raunati:
Ap
Cp = Ep
lp

Ap =

4
(s d h )2 + s (d p
8
[ ]
s ) ( x + 1) 1
2

lps
x=3
d p2
Otvor kljua za vijke s esterokutnom glavom nalazi se u tablicama za
odgovarajui navoj, no moe se uzeti s 1,5 d, dh je promjer rupe kroz koju
prolazi vijak.
Ako ekvivalentni promjer podloge nije poznat, moe se raunati priblino
d p = s + ml p ,
gdje je m faktor materijala koji se uzima 0,1...0,4 za elik, 0,12...0,15 za sivi
ljev, 0,16...0,18 za Al legure, itd. Ako po gornjem izrazu proizie dp < s,
rauna se dp = s.

3
 d
a)

r
2
R

l
3
6 5 4 R
d

d
R

30
b) R
7

30

d
9 8

15

10 d R
11
12 c) R
15
13

d
d
d

Detalj 2 se izvodi prema sl. a

Detalj 4,6,8 i 10 prema slici b
i detalj 12 prema sl. c

Sl.1 - Konstrukcija elastinog vijka

4
Ukoliko postoji vie podloga iz razliitog materijala, krutost se rauna iz:
1 1
= .
Cp C pi
Ukoliko je izmeu dviju podloga brtva, tada se aktivna povrina podloge
(i brtve) rauna prema:

l p1 + l p 2
2 2
l p1, 2
A p1, 2
= s + d h ; Ab = s +
2
d h .
2

4 2 4 2

3.2 Sile i naprezanja u vijku

Amplitudna sila:
Fr 1
Fa =
2 Cp
1+
Cv
Sila prednapona:
F pr = Fmax 2 Fa
Silu prednapona moe se i grafiki odrediti iz dijagrama elastinog vijanog
spoja .

t
sile

2Fa

Fr
Fmax
Fpr

Fr
Fb

arctan Cv arctan Cp

deformacije
v p

Sl.2 Dijagram prednapregnutog vijanog spoja

5
Maksimalno vlano naprezanje:
Fmax
max =
Aj
Prednaprezanje:
F pr
pr =
Aj
Amplitudno naprezanje:
Fa
a =
Aj

3.3 Kontrola vrstoe

Stupanj sigurnosti protiv loma vijka uslijed zamora materijala
A
sa = 1,3
a
gdje je amplituda trajne dinamike vrstoe vijka u pogonu:
0 1 k
A = pr ,e ,
2 2 k
pri emu je trajna dinamika vrstoa ispitivanog vijka za ciklus r = 0 :
0 = 2 A,tabl ;
A,tablamplituda dinamike vrstoe ispitivanog, nepritegnutog vijka
tablica II.
Nagib linije trajne dinamike vrstoe u Smithovom dijagramu:
M 0
k =
0 ;
M
2
Ekvivalentno naprezanje u jezgri vijka zbog pritezanja:

pr ,e = 2pr + 3 t2 ;
Tangencijalno naprezanje od momenta torzije na navoju vijka:
Tv d2
t = ; Tv = F pr tan ( + ) ;
W j0 2
Kut uspona zavojnice se uzima iz odgovarajue tablice ili se rauna:
P
tan =
d 2

6
Kut trenja na navoju dobije se iz reduciranog faktora trenja:
= arctan
Reducirani faktor trenja za odreeni navoj ovisi o stanju povrina navoja,
prvenstveno o istoi i podmazanosti. Rauna se iz stvarnog faktora trenja na
navoju po izrazu:

=

cos
2
gdje je - kut profila navoja. Za metrike navoje je = 600.
Uobiajene vrijednosti faktora trenja na navoju date su u tablici III. Ako nismo
u potpunosti sigurni u stanje navoja, preporuuje se faktor trenja na navoju
uzimati od 0,14 do 0,18.
Karakteristike vrstoe vijka Tablica II
Klasa Zatezna Granica Amplituda
vrstoe vrstoa teenja T dinamike
Navoj Tehnologija izrade navoja
vijka M N/mm2 vrstoe
(mater.) N/mm2 N/mm2
1 2 3 4 5 6
- 4,6 400 240 rezan 45
M22 65
M45 5,6 500 300 rezan 45
M72 30
M10 540 50
M14 480 46
6,8 600 valjan - poboljan
M18 480 40
M30 360
valjan poboljan 52
M10 8,8 800 640
poboljan valjan 95
poboljan rezan 70
M8
poboljan bruen 65
poboljan glodan 55
poboljan glodan profil
10,9 1000 900 naknadno valjan 65
M10 valjan poboljan 55
poboljan valjan 115
poboljan glodan
jezgra naknadno valjana 130
M10 12,9 1200 1080 poboljan - valjan 145
poboljan rezan 70
M8 . 4730 1000 800
poboljan - bruen 65
poboljan glodan 55
M10 . 4732 1100 1000
poboljan - valjan 145
valjan poboljan 60
M12 . 1531 720 450
poboljan valjan 120
M14 . 3130 800 700 valjan kaljen - naputen 40
M22 65
M45 . 0545 500 310 rezan 45
M72 30

7
Uobiajene vrijednosti faktora trenja Tablica III
na navoju na podlozi
0
Za rezane vijke bez podmazivanja 0,2 0,15
Za rezane i fosfatirane vijke s
0,16 0,12
podmazivanjem
Za pocinane ili kadmizirane vijke s
0,1 0,1
dobrim podmazivanjem

Potrebno je provjeriti i stupanj sigurnosti protiv teenja materijala u struku

vijka:
T
sT = 1, 2
max,e
Pri tome je maksimalno ekvivalentno naprezanje u struku vijka:
max,e = e,0 + 2 a ,0
Ekvivalentno naprezanje u presjeku vijka u struku:

e ,0 = 2pr ,0 + 3 t2,0
Indeks 0 u gornjim formulama ukazuje da se naprezanja odnose na struk vijka
tj. :
Fa Fpr T
a ,0 = ; pr ,0 = ; t ,0 = v ,
A0 A0 W0
gdje je
d 02 d 03
A0 = ; W0 = .
4 16

3.4 Sigurnost protiv razdvajanja spojenih dijelova

Fpr
sB = 2,5
Fpr Fb
pri emu je tzv. sila brtvljenja
Fb = Fmax Fr

4. MOMENT KLJUA

Prednapregnuti vijani spojevi s elastinim vijkom trebaju se pritegnuti

ravnomjerno i s momentom kljua koji e u vijku proizvesti upravo onoliku
silu prednaprezanja, koliku je dao proraun:
Tk = Tv + Tp

8
Moment trenja na podlozi (moment podloge) rauna se prema izrazu:
s + dh
T p = 0 F pr
4
gdje je 0 faktor trenja podloge, koji se moe dobro procijeniti prema tablici
III.
PROVRT ZA VIJKE, u mm Tablica IV
Promjer Provrt Promjer Provrt Promjer Provrt
navoja fini srednji grubi navoja fini srednji grubi navoja fini srednji grubi
3 3,2 3,4 3,6 16 17 18 19 42 43 45 48
3,5 3,7 3,9 4,1 18 19 20 21 45 46 48 52
4 4,3 4,5 4,8 20 21 22 24 48 50 52 56
5 5,3 5,5 5,8 22 23 24 26 52 54 56 62
6 6,4 6,6 7 24 25 26 28 56 58 62 66
7 7,4 7,6 8 27 28 30 32 60 62 66 70
8 8,4 9 10 30 31 33 35 64 66 70 74
10 10,5 11 12 33 34 36 38 68 70 74 78
12 13 14 15 36 37 39 42 72 74 78 82
14 15 16 17 39 40 42 45 76 78 82 86
STANDARDNE DIMENZIJE VIJKA Tablica V
Duina navoja b Dimenzija glave
Nazi-
vni Korak za nazivnu mjeru l dozvo- nazivne mjere Normalna
e
pro- navoja ljeno duina
125 naj-
mjer P do iznad odstu- l
do h hi s di manje
d 125 200 panje
200
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
5 0,8 16 +1,2 3,5 0,4 8 7,6 8,63 20-55
6 1 18 +1,5 4 0,5 10 9,5 10,89 25-80
8 1,25 22 +1,9 5,5 0,6 13 12,3 14,20 30-100
10 1,5 26 32 +2,3 7 0,6 17 16,1 18,72 35-200
12 1,75 30 36 +2,6 8 0,6 19 18 20,88 40-220
(14) 2 34 40 +3 9 0,6 22 20,9 23,91 45-220
16 2 38 44 57 +3 10 0,6 24 22,8 26,17 50-220
(18) 2,5 42 61 61 +3,8 12 0,6 27 25,6 29,56 55-220
20 2,5 46 52 65 +3,8 13 0,6 30 28,5 32,95 60-220
(22) 2,5 50 56 69 +3,8 14 0,6 32 30,4 35,03 60-220
24 3 54 60 73 +4,5 15 0,7 36 34,2 39,55 60-220
(27) 3 60 66 79 +4,5 17 0,7 41 38 45,20 70-220
30 3,5 66 72 85 +4,8 19 0,7 46 43,7 50,85 80-220
(33) 3,5 72 78 91 +4,8 21 0,7 50 47,5 55,37 100-220
36 4 78 84 97 +6 23 0,7 55 52,2 60,79 100-220
(39) 4 84 90 103 +6 25 0,8 57 66,44 100-220
42 4,5 96 109 +6,8 26 0,8 65 61,8 72,09 120-220
(45) 4,5 102 115 +6,8 28 0,8 70 66,5 77,74 140-220
48 5 108 121 +7,5 30 0,8 75 71,3 83,39 150-220
(52) 5 116 129 +7,5 33 0,8 80 76 89,04 180-220
Standardne duine su: 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50, 55, 60, 65, 70, 75, 80,
90, 100, 110, 120, 130, 140, 150, 160, 170, 180,
190, 200, 220.

9
POPIS OZNAKA

Ab povrina brtve koja uestvuje u deformaciji, mm2

A0 povrina poprenog presjeka struka vijka, mm2
Aj povrina poprenog presjeka jezgre vijka, mm2
Ap aktivna povrina podloge, mm2
Cp koeficijent krutosti podloge, N/mm
Cv koeficijent krutosti vijka, N/mm
d nominalni promjer vijka, mm
dh promjer rupe kroz koju prolazi vijak, mm
di promjer i-tog dijela vijka, mm
dj promjer jezgre vijka, mm
d0 promjer struka vijka, mm
dp ekvivalentni promjer podloge, mm
d2 srednji promjer navoja vijka, mm
Ep modul elastinosti materijala podloge, N/mm2
Ev modul elastinosti materijala vijka, N/mm2
Fa amplitudna sila u vijku, N
Fb sila brtvljenja, N
Fmax maksimalna sila u vijku, N
Fpr prednapon (sila prednaprezanja) u vijku, N
Fr radna sila u vijku, N
li duljina dijela vijka promjera di, mm
lp duljina podloge, mm
m faktor materijala
s otvor kljua, mm
sa stupanj sigurnosti protiv loma uslijed zamora materijala na navoju
(za amplitudna naprezanja)
sB stupanj sigurnosti protiv razdvajanja stegnutih povrina
sT stupanj sigurnosti protiv teenja materijala u struku vijka
Tk moment kljua (moment pritezanja), Nmm
Tp moment trenja na podlozi, Nmm
Tv moment vijka, Nmm
x proraunski faktor za povrinu podloge
W0 polarni moment otpora poprenog presjeka struka vijka, mm3
Wj0 polarni moment otpora poprenog presjeka jezgre vijka, mm3
kut profila navoja, rad
2 kut uspona zavojnice na srednjem promjeru vijka, rad
A amplituda dinamike vrstoe u jezgri navoja vijka, N/mm2
A,tabl amplituda dinamike vrstoe u jezgri ispitivanog, nepritegnutog
vijka, N/mm2
a amplitudno naprezanje vijka u jezgri, N/mm2
a,0 amplitudno naprezanje vijka u struku, N/mm2
e,max maksimalno ekvivalentno naprezanje u struku vijka, N/mm2
e,0 ekvivalentno prednaprezanje u struku vijka, N/mm2
max maksimalno vlano naprezanje u jezgri vijka, N/mm2
pr prednaprezanje vijka u jezgri, N/mm2
pr,0 prednaprezanje vijka u struku, N/mm2

10
t tangencijalno naprezanje u jezgri od momenta torzije na navoju vijka,
N/mm2
t,0 tangencijalno naprezanje u struku od momenta torzije na navoju vijka,
N/mm2
faktor trenja na navoju
reducirani faktor trenja
o faktor trenja podloge

11