Janusz Kraszewski

Wok sporw we wspczesnej

filozofii nauki : geneza stanowiska
Larryego Laudana
Filozofia Nauki 1/4, 117-126

1993
 Filozofia Nauki
Rok I, 1993, N r 4

Janusz Kraszewski

Wok sporw
we wspczesnej filozofii nauki

1. Zadaniem niniejszej pracy jest rekonstrukcja istotnej treci i gwnych rde

stanowiska reprezentowanego przez Larryego Laudana. Recepcja jego filozofii nauki
w Polsce objawia si w postaci kilku artykuw rozproszonych w rnych pismach
lub ksikach. Krytyczno-analityczne prace na ten temat pisali: Alina Motycka, Woj
ciech Sady i Adam Grobler oraz ostatnio Ryszard Wjcicki. Problematyka Lauda-
nowska bya te jednym z tematw seminarium, prowadzonego przez ostatniego z
wymienionych wyej autorw.
Najpierw zostanie szkicowo przypomniany zarys stanowiska autora Postpu i jego
problemw. W drugiej czci pracy zostanie zaproponowana aparatura pojciowa,
pozwalajca na zestawienie rnych koncepcji wspczesnej filozofii nauki, zwaszcza
odnoszcych si do sporu o charakter zmian w nauce oraz do sporu o tzw. realizm
naukowy. Trzecia cz zlokalizowa ma gwne kopoty wspomnianych sporw. Na ko
niec zostan pokazane braki interpretacyjne wystpujce w percepcji myli Laudana.
2. Filozoficzne stanowisko Laudana scharakteryzowa mona najkrcej w nast
pujcy sposb.
Podstawowym celem nauki nie jest prawda ani te przyblianie si do niej.
Dlatego te teorie naukowe nie powinny by oceniane ze wzgldu na ich prawdzi
wo lub faszywo (literaln bd przyblion).
Podstawowym celem nauki, wedug Laudana, jest rozwizywanie problemw inte
lektualnych. Konkurujce ze sob teorie i tradycje badawcze mog by oceniane
tylko ze wzgldu na ich efektywno w rozwizywaniu problemw. Problemy te
dziel si na dwa rodzaje. Po pierwsze s to pytania empiryczne dotyczce za
chowania si obiektw w ramach pewnej dziedziny, po drugie za s to trudnoci
konceptualne, zwizane z wewntrznymi sprzecznociami teorii lub sprzecznociami
wystpujcymi pomidzy teori a zasadami uznawanymi przez dan spoeczno na
ukow w danym czasie zarwno naukowymi, jak i metodologicznymi lub meta
fizycznymi. Efektywno w rozwizywaniu problemw zwizana jest z liczb i wag
118 POLEMIKI

problemw rozwizywanych przez teori pomniejszon przez liczb i wag proble

mw anomalii i problemw konceptualnych generowanych przez teori.
Racjonalne moe by kontynuowanie (ang. pursue) bada w obrbie pewnej te
orii, nawet jeeli nieracjonalne jest jej akceptowanie. Decyzja o kontynuowaniu bada
podejmowana jest na podstawie iloci i wagi problemw, rozwizywanych przez teori.
Decyzja o jej akceptowaniu podejmowana jest natomiast na podstawie jej zachowania
w duszej perspektywie. Obie decyzje wymagaj istnienia alternatywnych teorii.
Postp naukowy zawsze polega na akceptowaniu teorii, ktre s lepszymi roz-
wizywaczkami problemw anieli inne, nawet jeeli teorie te s bezradne wobec
pewnych problemw rozwizywalnych na gruncie innych teorii konkurencyjnych. Za
oenia teoretyczne poszczeglnych tradycji badawczych rozumianych jako kom
pleks zaoe metodologicznych, celw poznawczych i ontologii s oceniane na
podstawie wzgldnego sukcesu teorii, sformuowanych w obrbie tych tradycji. Naj
bardziej istotnymi elementami tradycji badawczych s ontologia oraz heurystyka. Ta
druga jest zbiorem zasad i zaoe, wyznaczajcych sposb konstrukcji teorii oraz
stopnia uszczegowienia ontologii. Zbir zaoe wyjciowych jednej tradycji ba
dawczej moe wspiera kilka nieuzgadnialnych ze sob teorii. Zaoenia te s jednak
testowalne w tym sensie i stopniu, w jakim zale one od empirycznego sukcesu
teorii, ktre s na tych zaoeniach wsparte.
Zbir wyjciowych zaoe tradycji badawczych moe ulega ewolucyjnym prze
mianom. Proces ewolucyjnych przemian tradycji badawczej odbywa si poprzez seri
drobnych decyzji, dotyczcych celw poznawczych, metod poznawczych oraz uzna
wanej ontologii. Moe zdaizy si w historii nauki moment, w ktrym naukowcy
odkryj, e metody badawcze, ktrych wczeniej uywali, nie wspieraj akceptowa
nych celw lub e teorie, ktre s uznawane, nie speniaj okrelonych wymaga
metodologicznych. Mog wreszcie odkry, e cele poznawcze, ktre konstytuoway
tradycj badawcz, w obrbie ktrej pracowali, nie s ju wane chociaby np.
ze wzgldu na ich odkryt nierealizowalno.
Globalna zmiana podstawowych przekona spoecznoci uczonych, zmiana kt
ra wedug Thomasa Kuhna jest rewolucj naukow, oddzielajca od siebie dwa nie
wspmierne ze sob paradygmaty odbywa si, zdaniem Laudana, w drodze stop
niowych ale niejednoczesnych zmian w strukturze celw, metod i tradycji nauko
wych. Proces ten Laudan nazywa sieciowym modelem racjonalnoci naukowej.
Wbrew nurtowi radykalnemu w filozofii nauki, Laudan jest zdania, e jednoczesna
zmiana metod, celw poznawczych i teorii naukowych w historii nauki nigdy si
nie zdaizya. Zjawisko radykalnej globalnej niewspmiemoci nie wystpuje.
3. Kady realizm uznaje istnienie bytw pozaumysowych. Teza o istnieniu bytw
pozaumysowych jest osnow trzonem kadego realizmu ontologicznego. Jeeli
teza ta odniesiona bdzie do przedmiotw abstrakcyjnych, to otrzymamy realizm po
jciowy (RP). Jeeli natomiast odniesiona bdzie do przedmiotw obserwowalnych,
to da w efekcie klasyczny realizm ontologiczny (RK). Odpowiednio te uznanie
niezalenego istnienia bytw teoretycznych wyznaczao bdzie tez realizmu teo
 Janusz Kraszewski 119

retycznego (RT)1. Przedmiotem analizy ontologicznej jest ustalenie wzajemnych po

wiza wyej wymienionych tez. Z powodw metodologicznych zakada si tu, e
tezy te s od siebie niezalene w tym sensie, e uznanie jednej nie pociga za sob
uznania innych.
Stanowiska opozycyjne do wyej wymienionych przecz niezalenemu istnieniu
bytw pozaumysowych. Pewne stanowiska przecz samemu istnieniu, inne przecz
tylko niezalenoci tego istnienia. Opozycj wzgldem realizmu pojciowego w pier
wszym sensie jest nominalizm, a w drugim sensie konceptualizm. Odpowiednio
opozycyjny wobec realizmu klasycznego jest idealizm subiektywny, a wobec realizmu
teoretycznego antyrealizm teoretyczny.
Przez realizm semantyczny (RS) rozumie si tu tez, uznajc istnienie relacji
odniesienia przedmiotowego (referencji) pomidzy terminami jzyka a odpowiednimi
obiektami nalecymi do rzeczywistoci. Rnica midzy realizmem tego typu a re
alizmem ontologicznym polega na tym, e o ile ten pierwszy kadzie nacisk na samo
istnienie (bd nieistnienie) obiektw, o tyle ten drugi na natur zwizkw tych
obiektw i terminw do nich si odnoszcych. Wyrnienie tego typu realizmu
umoliwia wyeksplikowanie stanowisk uznajcych istnienie wiata zewntrznego (np.
bytw samych w sobie), ale zaprzeczcych moliwoci ich adekwatego opisania w
jzyku. W innych wypadkach analiza ontologiczna jest tosama z semantyczn.
Semantyczny antyrealizm (SAR) zaprzecza istnieniu relacji referencyjnych albo
uchyla si od ich eksplikowania.
Realizm epistemologiczny (RE) dopuszcza orzekanie prawdziwoci rozumianej w
klasycznym Arystotelesowskim sensie.
Wyrnia si przy tym dwa poziomy analizy epistemologicznej. Poziom lokalny
dotyczcy zda teorii naukowych2, oraz globalny dotyczcy teorii naukowych
jako takich. N poziomie lokalnym wyrnia si dwie wersje RE: sab oraz mocn.
Lokalny realizm epistemologiczny saby dopuszcza orzekanie prawdziwoci zda na
ukowych o przedmiotach obserwowalnych. Lokalny realizm epistemologiczny mocny
dodaje do tej tezy zgod na mono takiej oceny take w stosunku do zda o
obiektach teoretycznych. Globalny realizm epistemologiczny zezwala na mwienie o
prawdziwoci teorii naukowych jako takich. Jeeli prawdziwo teorii naukowych
rozumiana jest cile, tj. nieaproksymacyjnie, to realizm lokalny mocny implikuje
realizm globalny. W innych wypadkach to nie zachodzi. Stanowisko realizmu epi-
stemologicznego globalnego i lokalnego tradycyjnie nazywane jest cznie reali
zmem naukowym.

1 Powysze rozrnienie zostao zapoyczone z pracy Z. Augustynka, Trzy realizmy, Studia

Epistemologiczne nr 1/1990, Krakw.
2
Zaproponowany niej podzia stara si uwzgldni obie dotychczas wyrniane w metodologii
wizje teorii: zdaniow oraz niezdaniow. Wizja niezdaniowa poziomu lokalnego z zasadniczych powo
dw nie wyrnia.
120 POLEMIKI

Stanowiska epistemologiczne maj swoje zobowizania ontologiczne oraz semantycz

ne. Stanowiska ontologiczne zobowiza takich posiada nie musz. Najsabsza teza re
alistyczna (jedynie ontologiczna), jak mona sensownie wypowiedzie, brzmi:
R m in. Istnieje co poza moim umysem.
Nie trzeba tu wobec tego wyjania, jaki termin do tego czego si odnosi, ani
ustala jakiejkolwiek prawdziwoci zda o tym czym. Autor niniejszej pracy nie
znajduje we wspczesnej filozofii nauki adnego takiego stanowiska, ktre odrzuca
oby tez Rmin Konstatacja ta prowadzi do wniosku, e kady wspczesny antyre-
alizm jest z koniecznoci w jakiej czci realizmem.
Najsilniejsz z kolei tez realistyczn jest:
R m ax. Terminy wspczesnej nauki posiadaj swoje odniesienia przedmiotowe, a zda
nia wszystkich teorii naukowych s prawdziwe literalnie lub w przyblieniu.
Tezy oznaczone wyej jako Rm in oraz R max wyznaczaj waciw dziedzin
wspczesnego sporu o warto poznawcz nauki. Teza R m ax jest tez realizmu na
ukowego (RN). Wspczesny antyrealizm naukowy istnie moe w kilku wersjach.
Po pierwsze poza brakiem zgody naorzekanie prawdziwoci teorii naukowych en
bloc antyrealista przyj moe tez epistemologicznego realizmu sabego, ktra
zakada implicite realizm klasyczny wraz z jego semantycznym sformuowaniem. a
den inny antyrealizm nie ma adnych (w kadym razie wyranych) zobowiza onto-
logicznych ani te semantycznych. Antyrealizm w postaci skrajnej przeczy istnieniu
jakichkolwiek obiektw. Dla tej oraz dla pozostaych postaw antyrealistycznych, za
przeczajcych istnieniu obiektw obserwowalnych (w dowolnym rozumieniu tego so
wa) proponowana jest nazwa antyrealizm antynaukowy.
Antyrealizm naukowy nie jest stanowiskiem jednolitym. Niniejsza praca nie po
daje przegldu jego poszczeglnych wersji, odsyajc czytelnika do obszernej litera
tury w tej sprawie.
Wyej scharakteryzowano realizm naukowy (RN) jako stanowisko, dopuszczajce
orzekanie prawdziwoci (lub faszywoci) w stosunku do teorii naukowych oraz jej
poszczeglnych zda zarwno o obiektach teoretycznych jak obserwowalnych.
Realizm taki posiada zobowizania semantycznego realizmu oraz wszystkich reali-
zmw ontologicznych: klasycznego, teoretycznego i pojciowego.
rdem kadego antyrealizmu jest zakwestionowanie moliwoci rzetelnego wy
wizania si realizmu z wasnych zobowiza.
Pierwszym spord wyej wymienionych zobowiza jest realizm semantycz
ny. Realizm ten odniesiony do teorii empirycznych gosi, e terminom teorii nauko
wych odpowiadaj obiekty realnie istniejce, i' e relacja midzy owymi teoriami i
ich odpowiednikami realnymi jest relacj odniesienia przedmiotowego3. W formie
jawnej jego teza brzmi nastpujco:

3 Relacja ta czasami w literaturze przedmiotu nazywana jest niepoprawnie relacj referencji.

Niepoprawno ta bierze si ze spolszczenia angielskiego sowa reference.
 Janusz Kraszewski 121

RSmax. Istniej w wiecie substancje, ktre koresponduj z ontologiami, zakada

nymi pizez wszystkie teorie naukowe.
Teza realizmu semantycznego, rozumianego rygorystycznie, jest jawnie faszywa.
Mona wskaza w historii nauki wiele przykadw teorii naukowych zakadajcych
radykalnie odmienne ontologie. Historia nauki to midzy innymi sekwencja teorii
o odmiennych ontologiach. Postulat przypisywania rwnie realnego istnienia wszyst
kim ontologiom historii nauki prowadzi albo do zakwestionowania sukcesw onto-
logicznych nauki, albo te do koniecznoci uznawania bytw, ktrych istnienia nie
domagaj si teorie nauki wspczesnej.
Typowymi przykadami obiektw, ktre byy zakadane przez pewne teorie, a
ktrych status ontologiczny kwestionuje wspczesna fizyka, s czasze krystaliczne
teorii Ptolemeusza-Arystotelesa, wiry Kartezjusza, cieplik Carnota lub wietlik i flo-
giston XVII-wiecznej chemii. Odpowiednie terminy nie miay i nie maj odniesienia
przedmiotowego.
Teza realizmu semantycznego moe by zmodyfikowana w kilku kierunkach.
Kada taka modyfikacja prowadzi jednak do zbyt silnych restrykcji. Najbardziej na
rzucajca si jest modyfikacja nastpujca:
RSmodi Istniej w wiecie substancje, ktre koresponduj z ontologiami, zaka
danymi przez teorie wspczesnej nauki.
Modyfikacja ta jest skdind intuicyjna i pocigajca. Nakada jednak na realist
istotne ograniczenia. Najwaniejszym z nich jest to, e RSmodi wprowadza implicite
podzia nauki na dojrza (wspczesn) oraz niedojrza (czy raczej przeddojrza).
Ograniczenie realizmu semantycznego do tej pierwszej ma t konsekwnecj dla re
alizmu, e nie bdzie on zainteresowany wyjanieniem historii nauki jako caoci.
Tym samym zostanie podjte pewne rozstrzygnicie filozoficznie nieoczywiste
dotyczce niewyjanialnoci, a zatem i nieracjonalnoci nauki przeddojrzaej,
lub te postulujce istnienie dwch modeli racjonalnoci dojrzaego i przed-
dojrzaego.
Inna droga modyfikacji realizmu semantycznego (RSmod2) wiedzie przez wpro
wadzenie tzw. semantycznej zasady yczliwoci. Zasada ta pozwala mwi o od
niesieniu przedmiotowym rwnobrzmicych terminw, nalecych do teorii o cz
ciowo tylko podobnych ontologiach, opisywanych pizez te teorie w przybliony spo
sb. Mimo i pojcia masy u Newtona i Einsteina s odmienne, odnosz si one
w przyblieniu do tej samej wasnoci.
yczliwy zabieg na relacji referencji pozwala mwi np. o rnych modelach
atomu, przy jednoczesnym uznawaniu rzeczywistego istnienia samych obiektw
atomw.
Oczywistym zyskiem pyncym z zasady yczliwoci jest mono eksplikacji
zasady korespondencji: stare teorie s przypadkami granicznymi nowych. Zawieranie si
starych teorii w nowych jest moliwe dziki wzgldnej wspmiemoci teorii midzy
sob. Istnieje jedynie czciowa zmiana znacze terminw teorii nie istnieje zmiana
radykalna. Modelem wzrostu wiedzy jest rosyjska zabawka: baba-laleczka.
122 POLEMIKI

Ten sposb modyfikacji rozumienia relacji odniesienia przedmiotowego, ktry

zwizany jest z zasad yczliwoci, wykorzystuje w swojej obronie realizmu np.
Hilary Putnam. Jak powszechnie wiadomo, trop ten zaprowadzi Putnama ostatecznie
do stanowiska, ktre on sam okrela jako realizm wewntrzny, a ktry jest w
swojej istocie pewn wersj osabionego pragmatycznie relatywizmu. Stanowisko to
wymagaoby skdind oddzielnej analizy. Dla potrzeb niniejszej pracy wystarczy,
jeli zwrcimy uwag na to, e zabieg polegajcy w ostatecznym rachunku
na pewnym spreparowaniu relacji referencji (tj. osabieniu procedur interpretacyj
nych), nie dostarcza adnych kryteriw, pozwalajcych rozstrzygn istnienie bd
pozorne istnienie postulowanych przez dan teori bytw. Zasada yczliwoci nie
jest w stanie dostarczy racji, przemawajcych za tym, aby uzna istnienie jednego
i tego samego obiektu, reprezentowanego przez rne opisy (np. w postaci rnych
modeli jdra atomu), a nie uzna istnienia obiektu uznawanego przez Carnota. Racji
tych dostarczy moe analiza pozasemantyczna.
Drugim zobowizaniem realizmu naukowego jest realizm ontologiczny co naj
mniej klasyczny i teoretyczny. Zaoenie istnienia obserwowalnych makroobiektw
(takich jak stoy, krzesa czy zegary) jest tosame z zaoeniem niezalenego istnienia
wiata zewntrznego. Zaoenie to jak si wydaje nie jest kwestionowane
przez adnego naukowca i adnego filozofa nauki. Potwierdza to wzmiankowan ju
wczeniej tez, e kady wspczesny antyrealizm naukowy jest w pewnej czci
realizmem mianowicie realizmem w odniesieniu do przedmiotw obserwowalnych.
Dlatego te kady wspczesny antyrealizm przynajmniej realizm Nancy Cartwright,
Basa van Fraassena i lana Hackinga oraz Laudana jest w istocie kryptorealizmem.
Przedmiotem sporu o realizm naukowy w ostatnich latach jest wic spr o stopie
zaangaowania ontologicznego wobec obiektw teoretycznych i jego epistemologiczne
racje, a nie to, czy wolno mwi o prawdziwoci teorii naukowych.
Trzecim i zarazem podstawowym zobowizaniem realizmu jest wyjanienie sensu,
w jakim teorie naukowe s lub mog by prawdziwe. Realistyczny chwyt Karla
Popper polega na wysuniciu tezy (w istocie o charakterze perswazyjnym), e mo
liwo sensownego mwienia o faszu teorii wymaga zaoenia implicite sensownoci
mwienia o moliwej prawdziwoci. Popper sdzi, e racjonalny krytycyzm znajduje
ugruntowanie w rozwizaniu, zaproponowanym przez Alfreda Tarskiego. Jest to jed
nak ugruntowanie rzekome, bowiem jest ono z gry obcione zarwno filozoficznie,
jak i ontologicznie.
Tarskiego koncepcja prawdy wyoona w pracy Pojcie prawdy w jzykach
nauk dedukcyjnych - stosowalna jest tylko dla pewnej klasy jeykw: mianowicie do
sformalizowanych jeykw nauk dedukcyjnych. Jzyki tego rodzaju posiadaj sze
reg wasnoci, rnicych je od jzykw innych gazi nauki. Kady jzyk nauki
dedukcyjnej zawiera strukturaln definicj wyraenia sensownego i musi by ona
dana za porednictwem listy wyrae prostych, regu definiowania oraz regu kon
strukcji wyrae zoonych. Podane expilicite aksjomaty i strukturalne reguy infe-
rencji wyznaczaj zbir twierdze takiego jzyka. Natomiast w odniesieniu do jzy
 Janusz Kraszewski 123

kw nieformalnych (jakimi wci pozostaj jzyki teorii empirycznych) Tarski wy

znawa: stworzenie poprawnej definicji strukturalnej terminu zdanie prawdziwe na
strcza trudnoci [...], ktrych on przezwyciy nie potrafi4.
Chodzio mu praede wszystkim o to, e w wypadku jzykw nieformalnych zasb
wyrae elementarnych podlega czstym zmianom. Reguy skadni, aksjomaty i re
guy inferencji, funkcjonujce w tych jzykach, s niestae i nieskodyfikowane. Re
forma jzyka musi by wobec tego niezwykle gruntowna i na pewno nie zastpi si
jej wprowadzeniem Popperowskich sztucznoci i ogranicze. Idzie bowiem o to,
jak takiej reformy dokona.
Powoywanie si na koncepcj Tarskiego musi wiza si albo (1) z wykazaniem,
e jzyki nauk empirycznych s formalizowalne we wskazany wyej sposb, albo
te (2) ze stworzeniem zadowalajcej definicji prawdy dla jzyka naturalnego
jakim si one pki co posuguj.
W istocie ani pierwsze, ani drugie rozwizanie w literaturze filozoficznej nie
wystpuje. Kady antyrealizm bierze si ze wiadomoci tego faktu.
Tarski w swojej pracy wyeksplikowa znaczenie terminu zdanie prawdziwe
znaczenie, ktremu oglnikowy wyraz dawaa formua Arystotelesa. Korespondencja
pomidzy jzykiem a rzeczywistoci zakada implicite ich istnienie. Klasyczna de
finicja prawdy oraz jej semantyczna wykadnia, podana przez Tarskiego, nie jest
wic wolna od zaoe filozoficznych i ontologicznych. Nie jest wobec tego prawd
sugerowana przez Popper teza, e dopiero Tarskiego koncepcja prawdy pozwala na
sensowne mwienie o prawdzie i o realizmie. Ten ostatni zosta w niej zaoony.
Jednym z wybiegw realizmu jest pojmowanie prawdy jako idei regulatywnej,
konstytuujcej podstawowy cel nauki. Wybieg ten zmusza jednak kadego realist
do wskazania, co to znaczy, e poszczeglne sekwencje teorii zbliaj si do prawdy
i na czym waciwie polega owa przybliona prawdziwo.
Zadanie eksplikacji przyblionej, aproksymacyjnej prawdziwoci podejmowane by
o przez wielu filozofw. Z jednej strony Popper sformuowa ide oraz wykadni
versimilitude, z drugiej Mario Bunge ide praw dy czciowej. W dyskusji
nad prawdziwoci aproksymacyjn uczestniczyli tacy filozofowie jak: Graham Od-
die, Pavel Tuchy, David Miller, Theo Kuipers, Ilka Niiluoto, Jaakko Hintikka, Gre
gory Currie, Wiliam Newton-Smith5 i Jean-Francoix Marquis by wymieni naj
waniejszych. W dyskusji tej pojawiy si zarwno gosy pro, jak i contra, nie
przyniosa jednak ona dotychczas ostatecznego rozstrzygnicia. Brak jest w szcze
glnoci odpowiedzi na pytanie, czy program eksplikacji przyblionej prawdziwoci
jest w ogle progresywny.
4. Stanowisko Laudana okrelam jako antyrelatywistyczny antyrealizm. Pierwsza
jego cz to stanowisko w sporze o racjonalno rozwoju wiedzy, druga nato
miast to stanowisko w sporze o realizm naukowy.

4
Por. A. Tarski, Pojcie prawdy w jzykach nauk dedukcyjnych, Warszawa 1935, s. 13.
s
Por. zaczona bibliografia.
124 POLEMIKI

Laudan jest wiadomy trudnoci i zobowiza, jakie wi si z realizmem

zarwno zobowiza epistemologicznych, jak semantycznych i ontologicznych. Jest
wiadomy niemonoci wywizania si z semantycznej obietnicy realizmu, dotyczcej
wyjanienia natury relacji odniesienia przedmiotowego (RS), oraz wyjanienia sensu,
w jakim teorie naukowe s prawdziwe (RE) i literalnie, i w przyblieniu.
Jest to pierwsze rdo Laudanowskiego antyrealizmu radykalnej rezygnacji z
kategorii prawdy, jako elementu opisu celu nauki.
Drugim rdem jest cay kontekst sporu o charakter i racjonalno zmian w
nauce. Prace Laudana stanowi maj antidotum na destrukcyjne tezy nurtu radykal
nego zwaszcza tezy Kuhna. Kwestionowanie przez Kuhna racjonalnoci postpu
naukowego wyraa si najdobitniej w postaci tezy o istnieniu strat poznawczych przy
kadej zmianie teorii (ti-t 2). Istnienie takich strat wiadczy ma o zasadniczej nie-
adekwatnoci modelu postpu naukowego, wyraanego najczciej przez tzw. zasad
korespondencji. Badania nad histori nauki nie potwierdzaj kumulatywnego charak
teru wzrostu wiedzy naukowej, przy dowolnym rozumieniu kumulatywnoci (tj. jako
stale wzrastajcej siy eksplanacyjnej, staym zwikszaniu si treci prawdziwej lub
zwikszaniu si treci empirycznej kolejnych teorii). Spostrzeenie to zaprowadzio
Kuhna do zakwestionowania racjonalnoci dyskursu naukowego oraz zakwestionowa
nia racjonalnoci naukowego postpu. Laudan czciowo akceptuje wyniki historycz
nych analiz nurtu radyklanego, stara si jednak zinterpretowa je w troch innym
duchu. Wiele przemawia za tym, e rozwj nauki jest niekumulatywny; fakty te nie
musz jednak jego zdaniem prowadzi do zakwestionowania jego racjonalno
ci; mog wiadczy tylko o tym, e wymagania, dotyczce racjonalnoci, s nieade
kwatne. Racjonalno postpu naukowego jest dla Laudana dogmatem i wartoci
zarazem. Badania historii nauki maj dostarczy najlepszego wzorca racjonalnoci.
A skoro tak, to naley tak zmodyfikowa pojcie postpu naukowego, aby nie po
cigao ono za sob postulatu kumulatywnoci. Ten wanie postulat jest w stosunku do
nauki zbyt restrykcyjny i stanowi jego zdaniem po prostu zabobon6.
Drugim zabobonem pizedlaudanowskiej filozofii nauki jest pogld, e ocena po
znawczych wartoci rnych teorii naukowych zaley od istnienia regu przekadu
jednej teorii na drug. Zgaszana przez nurt radykalny teza o niewspmiemoci teorii
przeczy moliwoci obiektywnej, racjonalnej oceny: nie ma czysto poznawczych
racji, aby preferowa jakkolwiek z nich.
Laudan nie przeczy, e takich regu nie ma; nie zgadza si jednak, eby wystar
czyo to do uznania rozwoju nauki za proces nieracjonalny. Przeciwnie wskazuje,
e dyskusja nad takimi celami poznawczymi nauki, jak zdolno do rozwizywania
problemw, wewntrzna spjno teorii, ich prostota oraz minimalizowanie iloci
anomalii, nie przestaje by moliwa mimo braku wspomnianych regu.
Laudan jest przede wszystkim historykiem nauki. wiadectwo historii nauki ma
w jego koncepcjach o tyle kluczowe znaczenie, e dostarcza najlepszego wzorca
racjonalnoci, jaka w ogle kiedykolwiek komukolwiek bya dostpna. Dlatego te

6 Por. L. Laudan, Two Dogmats of Methodology, Philosophy o f Science, vol. 43/1976.

 Janusz Kraszewski 125

rekonstrukcja tej racjonalnoci idzie w przeciwnym kierunku ni w innych modelach

transformacji nauki. O ile te drugie, formuujc metodologiczne wymagania, badaj
ich istnienie w poszczeglnych przypadkach historii nauki, o tyle Laudan stara si
dokonywa opisu metodologicznego dopiero na podstawie takich przypadkw. Pro
gram ten zaprowadzi Laudana do sformuowania stanowiska znanego w literaturze
jako Virginia Polytechnic Institute position (VPI), a najdobitniej wyraonego w
ksice Scrutinizing science. Istot tego stanowiska jest program testowania empirycz
nego wszystkich modeli zmian w nauce. Materiaem empirycznym maj przy tym
by zakrojone na szerok skal zunifikowane pod wzgldem aparatury pojciowej
studia przypadkw (ang. case studies).
Jeeli aparatura badawcza tych bada nie jest filozoficznie obciona, a tak za
kadaj folozofowie z VPI, ujednolicajc kategorie modeli transformacji nauki, to
filozoficzno-historyczna analiza nauki potwierdza model Laudanowski. Przez model
ten rozumie si zunifikowan wizj zmian w nauce, wyraon w obu jego ksikach
Progress and its problems oraz Science and values. Obie ksiki przynosz dwie
rwnowane wersje odpowiedzi na podstawowe kopoty wspczesnej filozofii nauki
intelektualn bezradno relatywizmu oraz zudzenia konwergentnego realizmu.
W wietle powyszej analizy, a wbrew opiniom niektrych jego krytykw, sta
nowisko Laudana nie jest w adnym razie relatywizmem, lecz wanie antyrela-
tywizmem. Stanowisko to jest wyrazem przekonania, e filozoficzny antyrealizm nie
musi pociga za sob filozoficznego relatywizmu, i e wanie antyrealizm jest je
dyn skuteczn obron przed relatywizmem.

Bibliografia

1. Doppelt, G., Laudans Pragmatic Alternative to Positivist and Historicist Theories of

Science", Inquiry vol. 24/1981.
2. Doppelt, G., Relativism and the Reticulational Model of Scientific Rationality, Synthese
vol. 69/1986.
3. Laudan, L., A Confutation of Convergent Realism, Philosophy o f Science vol. 48/1981.

4. Idem, For Method and Against Feyerabend, [w:] J.R. Brown and J. Mittelstrass (ed.),
A n intim ate Relation, Dordrecht 1989.
5. Idem, Progress and Its Problems, London 1977.
6. Idem , Progress or Rationality? The Prospects for Normative Naturalism, A m erican P h i
losophical Quarterly vol. 24/1987.
7. Idem, Science and Hypothesis, Dordrecht 1981.
8. Idem, Science and Relativism, Chicago 1990.
9. Idem, Science and Values, Berkeley 1984.
10. Idem, Two Dogmats of Methodology, Philosophy o f Science vol. 43/1976.
11. Idem , Two Puzzles about Science, M inerva vol. 20/1982.
12. Laudan, L., Laudan, R., Donovan A. (ed.), Scrutiniting Science: E m pirical Studies o f
Scientific Change, Dordrecht 1988.
126 POLEMIKI

13. Laudan L. et al., Scientific Change: Philospohical Models and Historical Research, Syn
these vol. 69/1986.
14. Leplin, J., Methodological Realism and Scientific Rationality, Philosophy, of Science vol.
53/1986.
15. Leplin, J., Truth and Scientific Progress", Studies in History and Philosophy of Science
vol. 12/1981.
16 Motycka, A., O koncepcji nauki Larrego Laudana tryptyk krytyczny, [w:] idem, Idea
racjonalnoci, Wrocaw 1986.
17. Nickles, T., Remarks on the Use of History as Evidence, Synthese vol. 69/1986. 18.
Popper, K , Conjectures and Refutations, London 1963.
19. Popper, ., Logika odkrycia naukowego, Warszawa 1977.
20. Poppet, ., Objective Knowledge, London 1972.
21. Putnam, H., What is Realism, [w:] J. Leplin (ed.), Scientific Realism, Berkeley 1984.
22. Sady, W., Larrego Laudana modele racjonalnoci, [w:] Colloquia Communia vol. 1-
3/1991.
23. Tarski, A., Pojcie prawdy w jzykach nauk dedukcyjnych, Warszawa 1933.
24. Wjcicki, R., Materiay na seminarium Semantyka jzykw nauki, Warszawa 1993 [pre
print].