VII VIII Li ta

V sn tt c cc nc, on kt li!

V. I. L-nin Ton tp
Tp
Ton tp 18
Ch ngha duy vt
v
18 ch ngha kinh nghim ph phn

Nh xut bn Tin b
Mt-xc-va . 1980
 Li ta IX X Li ta

Li nh xut bn

Khng nh ch ngha Mc - L-nin v t tng H Ch Minh

Nhng tc phm ca V. I. L-nin trong tp ny in theo bn dch
ca Nh xut bn S tht, H Ni
C Nh xut bn Tin b, 1980
10102 070
_____________________ 791 80
0101020000
014 (01) 80
l nn tng t tng v kim ch nam hnh ng l vn c
tnh nguyn tc i vi cch mng Vit Nam; l bc pht
trin v nhn thc v t duy l lun ca ng ta trong cng
cuc i mi, quyt tm xy dng t nc theo con ng
x hi ch ngha.
Nhng thnh tu mi mt do cng cuc i mi t nc
mang li trong nhng nm qua tht ng trn trng v khch
l, ng thi i hi ton ng, ton dn phi tip tc
nghin cu, pht trin l lun cch mng khoa hc ca ch
ngha Mc - L-nin gii quyt nhng vn thc tin ang
t ra trong s nghip cng nghip ha, hin i ha t nc
trong giai on hin nay.
Vi tinh thn , vic tm hiu, nghin cu c h thng v
vn dng sng to nhng t tng, nhng tinh hoa ca ch
ngha Mc - L-nin l v cng quan trng v cp thit i vi
chng ta hin nay.
p ng nhu cu hc tp, nghin cu l lun ca ng o
bn c, c bit l ca cc nh hoch nh chnh sch, cc
nh khoa hc, cc nh nghin cu, ging vin v sinh vin cc
trng i hc, nhn dp k nim 135 nm ngy sinh ca Vla-
i-mia I-lch L-nin (22-4-1870 22-4-2005), Nh xut bn
Chnh tr quc gia xut bn B sch qu V.I.L-nin - Ton tp
gm 55 tp v 2 tp Tra cu.
B sch V.I.L-nin - Ton tp ra mt bn c ln ny c
xut bn theo ng nguyn bn ca b V.I.L-nin - Ton tp,
ting Vit, do Nh xut bn S tht, H Ni, hp tc vi Nh
xut bn Tin b, Mtxcva, xut bn vo nhng nm 70 - 80
th k XX.
 Li ta
* *
*
Tp 18 ca B sch V.I.L-nin - Ton tp gm tc phm
"Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn" v
"Mi cu hi t ra cho bo co vin" c V.I.L-nin vit
trong khong thi gian t thng Hai - thng Mi 1908. Ni
dung chnh ca tc phm ny c phn tch kh ton din
trong phn Li ta in u sch, do Vin Nghin cu ch
ngha Mc - L-nin (Lin X), vit cho ln xut bn bng
ting Vit.
Phn Ph lc v cc Bn ch dn (vi nhng s trang tng
ng ca phn ni dung trong tp) cui sch c trnh by
ht sc khoa hc v chun xc; y l phn tra cu rt b ch,
gp phn lm sng t nhiu vn trong ni dung tc phm,
gip bn c hiu su sc hn t tng ca V.I.L-nin.
Ch thch cui trang bng du (*) l ca V.I.L-nin; Ch
thch bng ch s Arp (1)) l ca Vin Nghin cu ch ngha
Mc - L-nin trc thuc Ban Chp hnh Trung ng ng
cng sn Lin X (trc y).
Hy vng B sch s l ti liu nghin cu v tham kho b
ch cho bn c.
Thng 3 nm 2005
Nh xut bn Chnh tr quc gia
XI XII Li ta
li ta
Tp 18 trong V. I. L-nin Ton tp gm tc phm
"Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph
phn" vit trong khong thi gian thng Hai - thng
Mi 1908 v c in thnh sch ring vo thng
Nm 1909, v ngoi ra cn gm c "Mi cu hi t
ra cho bo co vin"; l nhng cu hi ni ting
c I. Ph. u-br-vin-xki dng lm cng cho
bi pht biu - theo s u nhim ca V. I. L-nin -
chng cc quan im Ma-kh ca B-ga-np v ca
nhng mn ca B-ga-np trong bui thuyt
trnh tin hnh ti Gi-ne-v hi thng Nm 1908.
"Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph
phn" l tc phm trit hc ch yu ca V. I. L-nin.
ngha lch s ca tc phm ny l ch n tip
tc pht trin trit hc mc-xt, gii p cc vn
c bn ca trit hc lc ang c t ra trc
ng, khi qut trn phng din trit hc nhng
thnh tu mi nht ca khoa hc t nhin. Trong tc
phm ny L-nin ph phn ton din trit hc
duy tm t sn phn ng v ch ngha xt li trong
trit hc. Tc phm "Ch ngha duy vt v ch ngha
kinh nghim ph phn" l kiu mu v tnh ng
bn-s-vch trong cuc u tranh chng nhng k
th ca ch ngha Mc; tnh ng y kt hp mt
cch hu c tinh thn cch mng nng nhit vi tnh
khoa hc su sc.
Pht trin mt cch sng to hc thuyt ca C.
Mc v Ph. ng-ghen, V. I. L-nin nghin cu mt
 Li ta
cch ton din, ph hp vi nhng iu kin lch s
mi, tt c nhng b phn cu thnh ca ch ngha
Mc, trong c ch ngha duy vt bin chng v
ch ngha duy vt lch s. Mi tc phm ca L-nin,
ngay c trng hp tc phm y khng bn chuyn v
nhng vn trit hc, u l mu mc v s p
dng php bin chng duy vt - vi tnh cch l mt
hc thuyt su sc nht v ton din nht v s pht
trin - vo vic phn tch bi cnh lch s, cc hin
tng kinh t v chnh tr ca i sng x hi.
Ph. ng-ghen nu ln rng c sau mi pht minh nh du
thi i, ngay c l mt pht minh trong lnh vc lch s t
nhin, th ch ngha duy vt u khng trnh khi phi thay
i hnh dng ca mnh (xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn
tp gm hai tp, ting Nga, t. II, 1955, tr. 353 - 354). Trong
nhng iu kin lch s thay i, khi m ch ngha t bn nhng i biu ca tro lu y khng nh rng
bc vo giai on pht trin quc ch ngha ca n, khi m
mt cuc cch mng bt u din ra trong khoa hc t
nhin, chnh V. I. L-nin em li mt hnh dng mi cho ch
ngha duy vt trit hc. Cun "Ch ngha duy vt v ch ngha
kinh nghim ph phn" c mt ngha c bit to ln trong
vic tip tc hon thin ch ngha duy vt bin chng; y l
mt tc phm kinh in ca giai on l-nin-nt trong qu trnh
pht trin t tng trit hc mc-xt.
Cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn" c L-nin vit vo mt thi k
ca lch s nc Nga khi m chnh ph chuyn ch
Nga hong, sau khi n p cuc cch mng 1905 -
1907, thit lp trong nc mt ch khng b
tn bo ca cnh st, khi m th lc phn ng ng
tr trong tt c cc lnh vc i sng x hi. "C tnh
trng thoi ch, mt tinh thn, phn lit, chy di, t b
lp trng, ni chuyn dm bn ch khng phi chnh
tr na. Xu hng ngy cng ng v trit hc duy tm;
XIII XIV Li ta
ch ngha thn b c dng che y tinh thn
phn cch mng", - l li nhn nh ca V. I. L-
nin v tnh hnh trong nc sau khi cuc cch mng
Nga ln th nht tht bi (Ton tp, ting Vit, Nh
xut bn Tin b, Mt-xc-va, t.41, tr. 11 - 12). S bin
h v phng din t tng cho th lc phn cch
mng, s phc hi t tng thn b tn gio, u
in du n trong khoa hc, vn hc, ngh thut. Chim
a v thng tr trong trit hc l nhng hnh thc ch
ngha duy tm phn ng nht, chng ph nhn tnh
quy lut trong qu trnh pht trin ca t nhin v
ca x hi, v ph nhn kh nng nhn thc t nhin
v x hi. Trong gii t sn, c bit l trong gii tr
thc, ngi ta thy lan truyn rng ri "thuyt tm
thn", mt tro lu trit hc - tn gio phn ng,
nhn dn Nga " mt cha" v nhim v l phi "tm
li" cha. Trong vn hc v ngh thut ngi ta tn
dng s sng bi ch ngha c nhn, t tng phi
chnh tr, "ngh thut thun tu", t b nhng truyn
thng dn ch - cch mng ca t tng x hi Nga.
Cc th lc phn cch mng lm tt c nhng g c
th lm c bi nh giai cp cng nhn v ng
ca n, ph b nhng nguyn l ca ch ngha Mc.
Trong tnh hnh , vic bo v trit hc mc-xt tr
thnh mt nhim v ht sc quan trng v cp bch.
V. I. L-nin nu ln rng vi ni dung t tng
phong ph v a dng ca ch ngha Mc, vo
nhng thi k lch s khc nhau, lc th kha cnh
ny, lc th kha cnh khc c ln hng u.
Nu nh vo m trc ca cuc cch mng 1905 -
1907, iu c ngha c bn l vic p dng hc
thuyt kinh t ca Mc vo thc t nc Nga, cn
 Li ta
trong thi k cch mng, iu c ngha c bn li l
nhng vn sch lc, th sau cch mng vn
c ln hng u l trit hc mc-xt. L-nin
vit: "Thi k phn ng v x hi v chnh tr, thi
k "nghin ngm" nhng bi hc phong ph ca
cch mng khng phi ngu nhin l mt thi k m
nhng vn l lun c bn, trong c c nhng vn
trit hc, i vi bt c mt tro lu sinh ng no
cng u c y ln mt trong nhng v tr hng
u" (Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5, t.20, tr.
128). Cng nh vo m trc ca cuc cch mng
Nga ln th nht, L-nin bc b nhng l lun dn
tu - t do ch ngha v p dng hc thuyt kinh t
ca Mc vo iu kin nc Nga, cn trong nhng
nm cch mng, L-nin em sch lc bn-s-
vch duy nht ng n i lp li ch ngha c hi
ca phi men-s-vch, - vo nhng nm th lc phn
ng thng tr, L-nin nh bi vic dng ch
ngha Ma-kh xt li ch ngha Mc, hon
thin mt cch ton din trit hc mc-xt, ch ra
rng ch c trit hc mc-xt mi c th l c s l
lun cho hot ng ca ng v sn, cho chin lc
v sch lc ca ng v sn, cho ng li chnh tr
ca ng .
Th lc phn ng honh hnh Nga hi
khng phi l hin tng "thun tu Nga". Trong
thi i ch ngha quc, giai cp t sn tt c
cc nc quay mt trm tm mi , nh L-nin
vit, t dn ch sang "phn ng v mi mt" - trong
kinh t, chnh tr, t tng. Vo cui th k XIX - u
th k XX, chu u ngi ta thy lan trn ci gi l
trit hc "kinh nghim ph phn" - ch ngha kinh
nghim ph phn, hay l ch ngha Ma-kh. Xut
hin nh mt bin dng ca ch ngha thc chng,
XV XVI Li ta
trit hc ny c tham vng ng vai tr trit hc
"duy nht khoa hc" dng nh khc phc c
nhng s phin din ca ch ngha duy vt cng nh
ca ch ngha duy tm, mc d thc ra ci v ngoi
y che giu thc cht duy tm - ch quan phn
ng. Mt s hc gi c tn tui (H. Poanh-ca-r, A.
Anh-stanh v nhng nhn vt khc) ri vo nh
hng ca ch ngha kinh nghim ph phn. Mt s
ngi dn ch - x hi t xng l "hc tr ca Mc"
coi ch ngha Ma-kh l "nh tt cng ca khoa
hc" c s mnh "thay th" trit hc duy vt bin
chng ca ch ngha Mc; vic dng ch ngha Ma-
kh xt li cc nguyn l trit hc ca ch ngha
Mc l mt biu hin ca ch ngha c hi quc t.
C.Cau-xky, mt trong nhng th lnh ca ng dn
ch - x hi c, cho rng c th "b sung" ch
ngha Mc bng nhn thc lun ca Ma-kh; Ph. t-l,
mt nhn vt dn ch - x hi o, cng ng trn
quan im . Trong th gi A.M.Goc-ki ngy 31
thng Ging (13 thng Hai) 1908, L-nin ch r mi
lin h gia ch ngha c hi v ch ngha duy tm
trit hc: "Ch ngha duy vt, vi tnh cch l trit
hc, ang b bn h ht hi khp ni. T "Neue Zeit",
mt c quan vng vng nht v hiu bit nht, th
vi trit hc, khng khi no tch cc ng h ch
ngha duy vt trit hc c, th m thi gian gn y
khng cht e d ng bi ca nhng k theo ch
ngha kinh nghim ph phn... Tt c cc tro lu
tiu t sn trong phong tro dn ch - x hi u ch
yu u tranh chng ch ngha duy vt trit hc v
ng theo Can-t, theo phi Can-t mi, theo trit hc
ph phn" (Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5,
t.47, tr. 137 - 138).
Nga, ngoi nhng k th cng khai chng giai
 Li ta XVII XVIII Li ta

cp v sn v ng ca giai cp v sn (V. V. L-x- duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn". Ngi vit:
vch, V. M. Tsc-np, v.v.), cn c mt nhm tr thc "...Ci... quan trng l cun sch ra c sm. Em mong sch
dn ch -x hi tuyn truyn ch ngha Ma-kh, chng xut bn chng nhng v y l mt ngha v vn hc
nhm ny gm c nhng phn t men-s-vch nh m cn l mt ngha v chnh tr tht s na" (Ton tp, ting
N. Va-len-ti-np, P. X. I-u-sk-vch, v.v. ln nhng Vit, Nh xut bn Tin b, Mt-xc-va, t.55, tr. 357). S d L-
ngi theo phi bn-s-vch nh A. B-ga-np, V. nin thc nhanh vic xut bn cun sch ny l v vo thng Su
Ba-da-rp, A. V. Lu-na-tsc-xki, v.v., nhng ngi 1909 s c cuc hi ngh ca ban bin tp m rng ca bo
dng ch ngha Ma-kh xt li ch ngha duy vt "Ngi v sn" (y thc t l Trung tm bn-s-vch), ti hi
bin chng. ng thi B-ga-np v nhng ngi ngh y nht nh phi din ra mt cuc u tranh quyt lit
cng t tng vi ng ta chng nhng xt li nhng chng B-ga-np v nhng ngi tn thnh B-ga-np.
nguyn l trit hc, m cn xt li c nhng nguyn G. V. Pl-kha-np cng ln ting chng li vic
tc sch lc ca ng v sn, bo v sch lc b dng ch ngha Ma-kh xt li ch ngha Mc v
phi ca "ch ngha triu hi", khng chu s dng hnh ng ny c L-nin hoan nghnh. Song
nhng kh nng hp php trong u tranh chnh tr. s ph phn ca Pl-kha-np i vi ch ngha Ma-
Trong hon cnh c tnh trng tung tn t tng vo kh mang tnh cht hn ch; cc tc phm ca Pl-
nhng nm th lc phn ng thng tr th vic dng kha-np b qua khng ni n mi lin h gia
ch ngha Ma-kh xt li ch ngha Mc - nhm ch ngha Ma-kh vi s khng hong ca khoa hc
ph hoi nhng c s l lun ca ng, tc v kh t nhin v mc phi nhng sai lm trong khi
giai cp v sn v mt t tng - l mt nguy c trnh by ch ngha duy vt bin chng. Hn th
nghim trng v nguy c ny cng thm nghim trng na, do xut pht t nhng quan im men-s-vch
khi nhng phn t theo ch ngha Ma-kh, c bit l b phi ca mnh, Pl-kha-np toan tnh tm kim
A. V. Lu-na-tsc-xki, mu toan bin ch ngha x hi mi lin h gia ch ngha Ma-kh v ch ngha
bn-s-vch, do vy lm hi rt nhiu cho s
thnh mt dng tn gio mi (ci gi l "thuyt to nghip bo v l lun mc-xt chng li ch ngha
thn"), h cho rng nu mang hnh thc tn gio th xt li. Trong lnh vc trit hc mc-xt, bn xt li
ch ngha x hi s "gn gi hn v d hiu hn" i b p tan nh cuc u tranh trit ca nhng
vi nhn dn Nga. iu cn thit lc l phi ch r ngi bn-s-vch ng u l V. I. L-nin. Trong
thc cht phn ng ca ch ngha Ma-kh, bo v cuc u tranh y cun "Ch ngha duy vt v ch
ch ngha Mc, gii thch cc vn c bn ca ch ngha kinh nghim ph phn" ng vai tr quyt
ngha duy vt bin chng, gii thch theo quan im nh. Cuc u tranh ny c mt ngha quc t to
ch ngha duy vt bin chng nhng pht minh ln, n p tan nhng li khng nh ca cc th
mi ca khoa hc t nhin. V. I. L-nin hon lnh c hi ch ngha ca Quc t II ni rng trit hc
thnh c nhng nhim v y trong cun "Ch tung nh khng lin quan n chnh tr, rng
ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn". nhng quan im trit hc ca tng ng vin l
L-nin thy cn phi xut bn tht sm cun "Ch ngha vic ring ca ng vin y, rng ngi ta c th l
 Li ta
mt ngi mc-xt m khng phi l nh duy vt
bin chng trong trit hc.
Khc vi thi i ca C. Mc v Ph. ng-ghen, thi i m
trong nhim v hng u l pht trin v bo v quan im
duy vt lch s v php bin chng duy vt, thi k cui th
k XIX - u th k XX vic bo v v pht trin ch ngha duy
vt trit hc mc-xt cng nh bo v v pht trin l lun duy
vt bin chng v nhn thc, li c mt ngha quyt nh
trong cuc u tranh chng ch ngha duy tm trit hc.
Nhng nh trit hc t sn c gng chng minh, v mt l lun,
rng khng c kh nng nhn thc thc ti khch quan, h
khng nh rng khi nim vt cht " li thi", v h quy
nhim v ca khoa hc l "phn tch cc cm gic", v.v.. Phi
Ma-kh mu toan ly nhng pht minh mi nht ca khoa hc
t nhin cng c th trit hc duy tm th ch vi khoa
hc, coi trit hc y l nh tt cng ca khoa hc. V. I. L-nin
chng minh tnh cht v cn c ca nhng toan tnh y,
nhng toan tnh m v thc cht c ngha l lm sng li
nhng quan im duy tm ch quan ca Bc-cli v Hi-um.
L-nin vch r nhng gc r x hi v giai cp ca
ch ngha Ma-kh, ch r rng ch ngha Ma-kh
phc v li ch ca giai cp t sn trong cuc u
tranh ca giai cp y chng giai cp v sn, chng th
gii quan ca giai cp v sn - ch ngha duy vt bin
chng v ch ngha duy vt lch s. ng thi L-nin
vch trn hon ton tnh cht phn ng ca vic
dng ch ngha Ma-kh xt li ch ngha Mc,
vch r thc cht duy tm, phn mc-xt ca "ch
ngha kinh nghim nht nguyn" ca B-ga-np,
"ch ngha kinh nghim tng trng" ca I-u-sk-
vch, v v.v..
Thng qua cuc u tranh chng trit hc duy tm
phn ng, V. I. L-nin bo v ch ngha duy vt
trit hc mc-xt. Pht trin nhng lun im c bn
ca ch ngha duy vt mc-xt, L-nin a ra mt
XIX XX Li ta
nh ngha kinh in v vt cht tng kt ton b
lch s cuc u tranh ca ch ngha duy vt chng
ch ngha duy tm v chng thuyt siu hnh, cng
nh tng kt nhng pht minh mi ca khoa hc t
nhin. L-nin vit: "Vt cht l mt phm tr trit
hc dng ch thc ti khch quan c em li
cho con ngi trong cm gic, c cm gic ca
chng ta chp li, chp li, phn nh, v tn ti
khng l thuc vo cm gic" (xem tp ny, tr. 151).
L-nin xem xt vt cht trong mi lin h khng kht
vi vn ng, nhn mnh rng thc ti khch quan
chnh l vt cht ang vn ng. nh ngha ca L-
nin v vt cht ng mt vai tr quan trng trong
cuc u tranh chng trit hc duy tm hin i, th
trit hc m cc i biu ca n xuyn tc cc
thnh tu ca khoa hc t nhin, ng thi tm cch
chng minh "tnh cht tinh thn" ca tn ti, chng
minh ci kh nng vt cht tiu tan v bin thnh
nng lng, th nng lng m bn chng coi l
mt "thc cht phi vt cht" no , v v.v..
Cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph
phn" pht trin hn na cch din t ca Ph. ng-ghen v
vn c bn ca trit hc - vn quan h gia vt cht v
thc. Khi nu ln tnh c trc ca vt cht i vi thc, L-
nin nhn mnh rng s i lp tuyt i gia vt cht, tn ti
v thc, t duy ch trong phm vi nhng gii hn ca "vn
nhn thc lun c bn"; rng "ngoi gii hn , th khng
cn nghi ng g na rng s i lp l tng i" (tr. 173).
Cng lao v i ca L-nin l ch: trong cuc u
tranh chng ch ngha duy tm ch quan v thuyt bt
kh tri, Ngi pht trin ton din hc thuyt mc-
xt v tnh cht c th nhn thc c ca th gii, l
lun v phn nh. L-nin bo v quan nim duy
vt v ci tm l, v thc vi tnh cch l sn phm
 Li ta
cao nht ca vt cht, vi tnh cch l chc nng ca c
con ngi. Ngi nhn mnh rng t duy, thc l
s phn nh th gii bn ngoi. Ngi nh ngha
mt cch xut sc cm gic l hnh nh ch quan ca
th gii khch quan, ph phn thuyt tng trng
hay thuyt tng hnh - mt th l lun bt kh tri -
cho rng cm gic ch l nhng k hiu c l ch
khng phi l hnh nh ca nhng vt c thc. Ngay
c trong thi i chng ta, thuyt ny vn c cc
i biu ca nhng xu hng trit hc t sn hin
i tuyn truyn, cho nn s ph phn ca L-nin
i vi cc thuyt y vn c mt ngha nng hi.
L-nin vch r qu trnh phc tp v bin chng
ca nhn thc, ch cho ta thy rng php bin chng
chnh l l lun nhn thc ca ch ngha Mc. Ton
b qu trnh ngh lun ca L-nin v thc cht ca l
lun nhn thc mc-xt trong cun "Ch ngha duy
vt v ch ngha kinh nghim ph phn" dn n
lun im ht sc quan trng y, m v sau, vo
nhng nm 1914 - 1915, L-nin trnh by trong tc
phm "Cc Mc" v trong tc phm "Bt k trit hc".
Ngi vit: "Trong l lun nhn thc, cng nh trong
tt c nhng lnh vc khc ca khoa hc, cn suy lun
mt cch bin chng, ngha l ng gi nh rng
nhn thc ca chng ta l bt di bt dch v c sn,
m phi phn tch xem s hiu bit ny sinh ra t s
khng hiu bit nh th no, s hiu bit khng y
v khng chnh xc tr thnh y hn v
chnh xc hn nh th no" (tr. 117). S phn tch l
lun v chn l c trnh by trong tc phm "Ch
ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn",
l mt v d tuyt vi v s vn dng php bin
chng vo vic nghin cu qu trnh nhn thc ca
con ngi. V. I. L-nin nh ngha chn l l mt qu
XXI XXII Li ta
trnh pht trin phc tp v mu thun ca tri thc v
Ngi xem xt qu trnh y t hai pha: khc vi cc
dng ca ch ngha duy tm ch quan v ca thuyt
bt kh tri, Ngi nhn mnh tnh khch quan, tnh
c lp ca ni dung nhng tri thc ca chng ta i
vi ch th; ng thi L-nin vch r rng nhn thc
l qu trnh pht trin ca chn l tng i thnh
chn l tuyt i, nh vy l L-nin em hc thuyt
duy vt bin chng v chn l i lp vi thuyt
tng i cng nh vi php siu hnh. L-nin vit:
"... Theo bn cht ca n, t duy ca con ngi c th
cung cp v ang cung cp cho chng ta chn l tuyt
i m chn l ny ch l tng s nhng chn l tng
i. Mi giai on pht trin ca khoa hc li em
thm nhng ht mi vo ci tng s y ca chn l
tuyt i, nhng nhng gii hn chn l ca mi
nh l khoa hc u l tng i, khi th m rng
ra, khi th thu hp li, tu theo s tng tin ca tri
thc" (tr. 158).
V. I. L-nin vch r ngha ca thc tin trong
qu trnh nhn thc, coi thc tin l c s v mc
ch ca nhn thc, l tiu chun ca chn l; Ngi
ch ra rng quan im cuc sng, quan im thc
tin phi l quan im s mt v c bn trong l lun
nhn thc, rng quan im ny nht nh dn ti
ch ngha duy vt. Trong cun sch ca mnh, V. I.
L-nin ch r rng tnh chn l ca ch ngha Mc
c chng thc bi ton b tin trnh pht trin ca
cc nc t bn ch ngha trong my chc nm cui
th k XIX - u th k XX. Trong thi i chng ta,
tnh cht chn l ca hc thuyt mc-xt c chng
thc chng nhng bi s pht trin ca cuc u
tranh giai cp cc nc t bn, m cn bi c thc
tin xy dng ch ngha x hi v ch ngha cng
 Li ta
sn cc nc thuc h thng x hi ch ngha th
gii. Bn xt li ngy trc cng nh bn xt li hin
i u tm cch xuyn tc thc tin pht trin x hi
v bin minh cho vic xt li ch ngha Mc. Vch
trn nhng mu toan xt li cc c s ca l lun
mc-xt, L-nin ng thi cng nu ln tm quan
trng ca cuc u tranh chng ch ngha gio iu,
s cn thit phi c quan im sng to i vi ch
ngha Mc. L-nin vit: "T kin ca nhng ngi
mc-xt cho rng l lun ca Mc l chn l khch
quan, ngi ta ch c th rt ra mt kt lun duy
nht l: i theo con ng m l lun ca Mc vch
ra th chng ta ngy cng i n gn chn l khch
quan (tuy khng bao gi c th nm ht c); nu
i theo bt c con ng no khc, chng ta ch c
th i n s ln ln v di tr" (tr. 168). Ton b ni
dung cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn" l s lun chng su sc v kh
nng nhn thc mt cch khch quan nhng quy
lut ca t nhin v x hi, mt ni dung thm
m nim tin vo sc mnh to ln ca l tnh ca
con ngi. Vic V. I. L-nin hon thin l lun nhn
thc khoa hc, duy vt bin chng l kiu mu sng
chi v s pht trin sng to ch ngha duy vt bin
chng.
Vo cui th k XIX - u th k XX trong khoa
hc t nhin bt u din ra mt cuc cch mng
tht s: ngi ta tm ra cc tia Rn-ghen (1895);
hin tng phng x (1896); in t (1897), m trong
qu trnh nghin cu cc c tnh ca in t, ngi
ta pht hin thy rng khi lng ca n c th bin
i tu theo tc ; ra-i-um (1898), v.v.. S pht trin
ca khoa hc cho thy tnh cht hn ch ca bc
tranh vt l m cho n lc ngi ta v ln v
XXIII XXIV Li ta
th gii. Ngi ta bt u xem xt li hng lot khi
nim do vt l hc c in a ra trc kia. Thng
thng cc i biu ca vt l hc y gi lp trng
ca ch ngha duy vt t pht, khng t gic, thng
l mang tnh cht siu hnh, m theo quan im ca
ch ngha duy vt ny th nhng pht minh mi v
vt l l iu khng th gii thch c. Vt l hc c
in xut pht t ch ng nht mt cch siu hnh
vt cht l mt phm tr trit hc, vi nhng khi
nim nht nh v cu trc ca vt cht. n khi
nhng khi nim y thay i mt cch cn bn th
cc nh trit hc duy tm, cng nh mt s nh vt
l, bt u ni v "s tiu tan" ca vt cht, chng
minh "tnh cht v cn c" ca ch ngha duy vt,
ph nhn ngha khch quan ca cc l lun khoa
hc, cho rng mc ch ca khoa hc ch l m t cc
hin tng, v.v..
V. I. L-nin ch r rng ci kh nng dn n mt
s gii thch duy tm ch ngha i vi cc pht
minh khoa hc th c ngay trong qu trnh nhn
thc thc ti khch quan, v do chnh tin b ca khoa
hc ra. Th d, nh lut bo tn v chuyn ha
nng lng c V. -xt-van- li dng lun
chng cho "thuyt duy nng", chng minh "s tiu
tan" ca vt cht v s chuyn ha ca vt cht thnh
nng lng. Vic i su vo nguyn t, nhng c
gng mun phn tch nhng b phn c bn cu
thnh nguyn t dn n s tng cng vai tr
ca ton hc trong qu trnh pht trin nhng tri thc
vt l, iu t bn thn n l mt hin tng tch
cc. Tuy nhin trong thi k bc tranh vt l v th gii
thay i mt cch cn bn ri th vic ton hc ha
vt l, cng nh nguyn tc ca thuyt tng i,
 Li ta
nguyn tc tnh tng i ca nhng tri thc ca
chng ta li gp phn lm ny sinh ra cuc khng
hong ca vt l hc v l nhng ngun gc nhn
thc lun ca ch ngha duy tm "vt l hc". Nh
V. I. L-nin vch r, thc ra nhng pht minh mi
trong vt l hc chng nhng khng bc b, m tri
li, chng thc ch ngha duy vt bin chng,
mt ch ngha do ton b qu trnh pht trin ca
khoa hc t nhin dn n. Nhn nh v con
ng pht trin phc tp ca vt l hc, nhng s
tm ti t pht ca vt l hc v mt l lun trit hc
ng n, V. I. L-nin vit: "Vt l hc hin i... i
ti phng php duy nht ng, i ti trit hc duy
nht ng ca khoa hc t nhin, khng phi bng
con ng thng, m bng con ng khc khuu,
khng phi t gic, m t pht, khng nhn thy r
"mc ch cui cng" ca mnh, m i n mc ch
mt cch m mm, ngp ngng, v thm ch i
khi li git li na" (tr. 387 - 388).
Bc ngot su sc trong cc quan im v t
nhin - bc ngot ny bt u din ra vo thi k
cui th k XIX - u th k XX - din ra cng
mt lc vi s tng cng ca th lc phn ng
trong i sng x hi - chnh tr, s tng cng to
nn bi vic ch ngha t bn chuyn sang giai
on pht trin mi, giai on quc ch ngha.
Trong tnh hnh , trit hc duy tm li dng
cuc cch mng trong vt l hc, mu toan gt ch
ngha duy vt ra khi khoa hc t nhin, buc vt l
hc phi gii thch theo nhn thc lun ca trit hc
duy tm i vi nhng pht minh mi, iu ha
khoa hc vi tn gio, L-nin vit: "Thc cht ca
cuc khng hong ca vt l hc hin i l s o sang trng thi khc, v v.v..
ln ca nhng quy lut c v nhng nguyn l c
XXV XXVI Li ta
bn, s gt b thc ti khch quan bn ngoi
thc, tc l s thay th ch ngha duy vt bng ch
ngha duy tm v ch ngha bt kh tri" (tr. 318). "S
thay th" y cn c thc hin d dng thm l nh
ch bn thn nhng iu kin sinh hot ca nh
khoa hc trong x hi t bn y h i n ch
ngha duy tm v tn gio.
V. I. L-nin khng nhng phn tch thc cht
cuc khng hong ca vt l hc, m cn xc nh
con ng thot khi cuc khng hong : cc nh
vt l phi nm vng ch ngha duy vt bin chng.
S pht trin ca khoa hc t nhin Lin-x v cc
nc x hi ch ngha khc, cc cng trnh ca
nhng nh khoa hc tin b cc nc t bn ch
ngha u xc nhn s tin on ca L-nin.
Cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn" khi qut v mt trit hc
nhng pht minh mi ca khoa hc t nhin, nhng
pht minh m L-nin xem xt vi t cch l mt
nh trit hc c v trang bng mt phng php
t duy tin b nht, mt phng php t duy m
chnh cc nh vt l chuyn nghip khng c.
Phng php l php bin chng duy vt, v ch
c nhng phm tr ca n mi c th phn nh ng
n bin chng khch quan ca t nhin. Tri vi
php siu hnh, cng nh vi thuyt tng i,
phng php ny nhn mnh, - theo li L-nin, - tnh
gn ng, tnh tng i ca nhng tri thc ca
chng ta v cu trc v v nhng c tnh ca vt
cht, nhn mnh rng trong t nhin khng c
nhng gii hn tuyt i, nhn mnh s chuyn ha
ca vt cht ang vn ng t mt trng thi ny
Xut pht t php bin chng duy vt, L-nin a
 Li ta XXVII XXVIII Li ta

ra lun im v tnh v cng tn ca vt cht. Ngi np v tnh ng nht gia tn ti v thc, cng nh
vit: "in t cng v cng tn nh nguyn t; t vi nhng mu toan phn khoa hc ca phi Ma-kh
nhin l v tn, nhng n li tn ti mt cch v tn; nh ly "thuyt duy nng x hi", nhng quy lut
v ch c tha nhn mt cch tuyt i, v iu kin sinh vt hc v nhng quy lut khc ca khoa hc t
nh vy s tn ti ca t nhin ngoi thc v nhin thay th cho nhng quy lut c th ca s
cm gic ca con ngi, th mi phn bit c ch pht trin x hi.
ngha duy vt bin chng vi thuyt bt kh tri V. I. L-nin vch r mi lin h su sc gia
tng i lun v ch ngha duy tm" (tr. 323 - 324). ch ngha Ma-kh vi tn gio, ch r rng ch ngha
T tng ht sc su sc ny ca L-nin c qu duy tm, vi tnh cch mt xu hng trit hc, l bin
trnh pht trin tip theo ca khoa hc chng thc php quan trng duy tr v gi vng tn gio. Nh
mt cch ton din (s pht minh ra phng x nhn kt qu s nghin cu ton din v ch ngha kinh
to, c cu phc tp ca ht nhn nguyn t, l nghim ph phn, nh em so snh ch ngha y vi
thuyt hin i v cc ht "c bn", v v.v.). cc bin dng khc ca ch ngha duy tm, V. I. L-
Trong cun sch ca mnh, V. I. L-nin cng xt nin i n kt lun rng ch ngha duy tm "...
n c nhng vn trit hc ca khoa hc t nhin, chng qua ch l mt hnh thi t nh v tinh vi ca ch
nh vn s a dng v cht ca vt cht v ca ngha tn ngng, mt ch ngha c v trang y
cc hnh thc vn ng ca vt cht; nguyn l v , c trong tay nhng t chc rt rng ln, v li dng
tnh nhn qu; vn tnh thc ti khch quan ca nhng s dao ng nh nht trong t tng trit hc,
khng gian v thi gian, nhng hnh thc tn ti c khng ngng tip tc nh hng vo qun chng" (tr.
bn ca vt cht, v nhng vn khc. Nhng t 445). "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim
tng y ca L-nin l kt qu ca vic xut pht t ph phn" l tc phm ca ch ngha v thn mang
lp trng ch ngha duy vt bin chng m tng tnh chin u ca giai cp v sn, da trn c s mt
kt c mt giai on pht trin ca khoa hc t th gii quan khoa hc trit l ch ngha duy vt
nhin, c bit l ca vt l hc, mt giai on nh bin chng v ch ngha duy vt lch s, khng iu
du s m u ca bc chuyn bin cch mng ha vi bt k hnh thc bin h no cho tn gio.
hin cn ang tip din trong khoa hc v k thut. Trong cuc u tranh chng vic dng ch ngha Ma-kh
Trong cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh xt li ch ngha Mc, V. I. L-nin lm phong ph thm
nghim ph phn", V. I. L-nin nu ln s thng nguyn tc mc-xt v tnh ng ca khoa hc, tnh ng ca
nht khng kht gia ch ngha duy vt bin chng trit hc. Trong cun sch ca mnh, L-nin vch trn tnh
v ch ngha duy vt lch s, pht trin nhng phi ng gi hiu ca trit hc t sn, c che y bng
lun im c bn ca ch ngha duy vt lch s, trc nhng th thut v thut ng v bng l l "khoa hc" kinh
ht l lun im v vai tr quyt nh ca tn ti x vin. Ngi vch ra rng s pht trin ca trit hc trong x hi
hi i vi thc x hi. L-nin em i lp ch i khng, c giai cp, tt nhin phi biu hin qua cuc u
ngha duy vt lch s vi l lun duy tm ca B-ga- tranh gia hai xu hng trit hc c bn - ch ngha duy vt v
 Li ta
ch ngha duy tm. Thng thng hai xu hng ny th hin
li ch ca cc giai cp tin b v phn ng. Vch ra tnh cht
phn khoa hc ca ch ngha duy tm, L-nin em truyn
thng trit hc duy vt (t -m-crt cho n Ph-bch v
Tsc-n-sp-xki), mt truyn thng t ti mc pht trin
cao nht trong trit hc mc-xt, i lp vi ch ngha duy tm.
V. I. L-nin coi lch s trit hc l cuc u tranh gia "cc xu
hng hay nhng ng li ca Pla-tn v ca -m-crt",
Ngi nhn mnh rng trit hc mi nht cng mang tnh ng
nh hai nghn nm trc y, rng s pht trin ca cc t
tng trit hc gn lin mt cch hu c vi thc tin u tranh
chnh tr, v trong trit hc nhng con ngi "phi ng phi"
cng l nhng k cc k ngu n nh trong chnh tr vy.
Khi ni n nhng hc gi t sn phn ng, L-
nin vit: "Nhng khng mt ch no ca bt c ai
trong nhng gio s , tc l nhng ngi c kh
nng vit nhng tc phm ht sc c gi tr trong cc
lnh vc chuyn mn nh ha hc, s hc v vt l
hc, l c th tin c khi h ni v vn trit hc"
(tr. 425). V s mt s nghin cu khch quan v
nhng quy lut pht trin x hi - nhng quy lut
ny tt yu a ch ngha t bn n dit vong - cho
nn giai cp t sn i hi nhng "ngi lm thu"
ca n phi xuyn tc cc kt lun ca s nghin cu
y, i phi chng minh "tnh cht vnh cu", "tnh
cht bt di bt dch" ca ch t bn ch ngha.
Chnh v vy tnh ng t sn th ch vi tnh
khch quan, tnh khoa hc. Nhng giai cp v sn,
ngi c s mng gii phng loi ngi khi ch bc
lt v l ngi tha k chnh ng ton b di sn vn
ha ca loi ngi, k c nhng di sn do x hi t
sn to ra, khng th khng tip thu nn vn ha qu
kh. V. I. L-nin vit: "Nhim v ca ngi mc-xt l
phi bit lm ch v ci to nhng thnh tu ca
XXIX XXX Li ta
nhng ngi lm thu" ... v phi bit loi b
khuynh hng phn ng ca h, phi bit vn
dng ng li ca chnh mnh v phi bit u
tranh chng ton b ng li ca cc th lc v cc
giai cp i ch vi chng ta" (tr. 425). Vic hon
thnh nhim v c hai mt thng nht ny - nhim
v do L-nin ra - ng vai tr quan trng trong
cuc u tranh nhm xy dng thnh cng x hi
cng sn ch ngha. Trong qu trnh xy dng ch
ngha cng sn vi iu kin c hai h thng x hi
i lp: ch ngha x hi v ch ngha t bn, th mt
th hai ca nhim v ny - u tranh chng h t
tng t sn - c mt ngha c bit; trong cuc
u tranh y nguyn tc tnh ng v sn cch
mng, do V. I. L-nin pht trin, ng vai tr quan
trng bc nht.
Cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim
ph phn" ca L-nin ng vai tr xut sc trong
vic v trang t tng cho ng bn-s-vch, trong
cuc u tranh chng mi hnh thc v bin dng ca
ch ngha c hi, chng tt c nhng bn xuyn tc
ch ngha Mc trong phong tro cng nhn Nga.
Trong cun sch y, V. I. L-nin nhn mnh tnh
cn i l-gch, tnh trit ca ch ngha duy vt
bin chng. L-nin vit: "Trong ci trit hc y ca
ch ngha Mc, c bng mt khi thp duy nht,
ngi ta khng th vt b mt tin c bn no, mt
phn ch yu no, m khng xa ri chn l khch
quan, khng ri vo s di tr ca giai cp t sn
phn ng" (tr. 404). Nhng li pht biu xut sc y
ca V. I. L-nin c xc nhn bi ton b qu
trnh pht trin t tng trit hc mc-xt, bi cuc
u tranh thng li ca t tng trit hc chng
th gii quan phn ng ca giai cp t sn quc
 Li ta
ch ngha.
Ngay c trong thi i chng ta, cun sch ca V.
I. L-nin vn l v kh chin u ca cc ng cng
sn v cng nhn trong cuc u tranh cho s trong
sng ca l lun mc-xt chng h t tng t sn v
chng ch ngha xt li hin i. Cun sch y dy
chng ta phn tch mt cch tht ht sc khoa hc,
theo tinh thn mc-xt, nhng hin tng ca i
sng x hi hin i, pht hin nhng quy lut pht
trin ca n, trn c s ra chin lc v sch vt bin chng. S phn tch ca L-nin v qu trnh
lc u tranh giai cp, vch trn nhng gc r giai
cp v nhn thc lun ca ch ngha xt li. Vch
trn nhng th on ca bn xt li trong cuc u
tranh chng ch ngha Mc, L-nin vit: "Gi mo
ch ngha Mc mt cch ngy cng tinh vi, dng cc
hc thuyt phn duy vt gi lm ch ngha Mc
mt cch ngy cng tinh vi, l c im ca ch
ngha xt li hin i trong kinh t chnh tr hc cng
nh trong cc vn sch lc v trit hc ni
chung, trong nhn thc lun cng nh trong x hi
hc" (tr. 409). Nhng ch dn ca L-nin c mt
ngha c bit quan trng i vi cuc u tranh
chng bn xt li hin i. Cun sch ny ca L-nin
l kiu mu cho cuc u tranh chng trit hc v x
hi hc t sn hin i, n vch trn nhng bin
php v phng php ch yu m bn t tng gia
ca giai cp t sn phn ng dng "ph phn" vn tip tc phc v s nghip u tranh chng trit hc v x
ch ngha Mc: thay th nhng quy lut pht trin x
hi bng nhng "nhn t" sinh vt hc, tm l hc v
nhng "nhn t" khc; bo v theo ci lun iu nhn
o gi hiu i vi c tnh con ngi m chng bo
l b ch ngha Mc xem thng; tm cch xuyn
tc ch ngha Mc di chiu bi "pht trin"ch
ngha Mc, v v.v..
XXXI XXXII Li ta
V. I. L-nin vch ra v s pht trin v sau ny
ca khoa hc t nhin xc nhn rng ch ngha
duy vt bin chng l trit hc duy nht chnh xc
ca khoa hc t nhin, l phng php t duy trit
nht v khoa hc nht. Tc phm ny ca L-nin
gip nhiu nh khoa hc tin b tm c con
ng ng n trong cc lnh vc khoa hc ca
mnh, gip h on tuyt vi trit hc duy tm,
chuyn sang lp trng th gii quan khoa hc, duy
pht trin ca khoa hc t nhin thi k cui th
k XIX - u th k XX, s tng kt trit hc su sc
v nhng thnh tu ca khoa hc t nhin, s nhn
nh ca L-nin v cuc khng hong trong vt l
hc v vic xc nh con ng thot ra khi cuc
khng hong c mt ngha ht sc quan trng
i vi cuc u tranh chng li nhng lun iu
duy tm hin nay ang xuyn tc nhng pht minh
khoa hc, v thng li ca ch ngha duy vt bin
chng trong khoa hc t nhin, v s tin b hn na
ca khoa hc.
Cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph
phn" l tc phm trit hc mc-xt v i, c mt ngha to ln
i vi vic nm vng th gii quan duy vt bin chng; c
trong thi i chng ta, tc phm trit hc y ca V. I. L-nin
hi hc t sn phn ng, chng ch ngha xt li v ch ngha
gio iu, phc v vic nhn thc v s nghip ci to th gii
bng con ng cch mng.
Vin nghin cu ch ngha Mc - L-nin
trc thuc Ban chp hnh trung ng
ng Cng sn Lin-x
 9 10 Li ta

Nu c, th v sao phi Ma-kh gi vic h "xem

xt li" ch ngha duy vt bin chng l "trit hc
ca ch ngha Mc"?
2. ng-ghen c bn phn chia cc h thng
trit hc ra thnh ch ngha duy vt v ch ngha
Mi cu hi duy tm, hn na, khi gi ng li ca Hi-um l
t ra cho bo co vin1 "thuyt bt kh tri" v tuyn b ch ngha Can-t
l mt bin th ca thuyt bt kh tri, ng-ghen
xem ng li ca Hi-um trong trit hc cn i l
ng li trung gian gia ci ny v ci kia, l
ng li dao ng gia ch ngha duy vt v ch
ngha duy tm, bo co vin c tha nhn iu
khng?2
3. Bo co vin c tha nhn rng vic tha nhn th gii
bn ngoi v s phn nh ca th gii vo trong u c
con ngi l c s ca l lun nhn thc ca ch ngha duy
vt bin chng khng?
4. Bo co vin c tha nhn rng lp lun ca
ng-ghen v s chuyn ha ca "vt t n" thnh
"vt cho ta" l ng khng?3
Vit trc ngy 15 (28)
thng Nm 1908 5. Bo co vin c tha nhn li khng nh ca
ng-ghen cho rng "tnh thng nht thc s ca
In ln u nm 1925 trong
th gii l tnh vt cht ca n", l ng khng?
Vn tp L-nin, t. III
Theo ng bn tho (Anti-Dhring), xut bn ln th 2, 1886, tr. 28, ph.
I. IV v thc lun th gii)4.
6. Bo co vin c tha nhn rng li khng nh
ca ng-ghencho rng "khng th c vt cht khng
1. Bo co vin c tha nhn rng trit hc ca vn ng, cng nh khng th c vn ng khng
ch ngha Mc l ch ngha duy vt bin chng vt cht", l ng khng? (Anti-Dhring), 1886, xut
khng? bn ln th 2, tr. 45, trong 6 bn v trit hc t
nhin, thuyt ngun gc v tr, vt l hc v ha
Nu khng, th ti sao ng ta li khng mt ln no hc)5.
phn tch v s li tuyn b ca ng-ghen v vn ny?
 Li ta 11 12 Li ta

7. Bo co vin c tha nhn rng t tng nhn

qu, tnh tt yu, tnh quy lut, v.v., l s phn nh
cc quy lut ca t nhin, ca th gii hin thc vo
trong u c con ngi khng? Hay l ng-ghen
khng ng, khi khng nh iu (Anti-Dhring,
S. 20 - 21, trong III bn v thuyt tin nghim, v S.
103 - 104, trong XI bn v t do v tt yu)6.
8. Bo co vin c bit rng Ma-kh t tn thnh
Sp-p, ngi ng u trng phi ni ti, v thm ch ngha duy vt
ch cn tng ng ta tc phm trit hc ch yu v v
mi nht ca mnh na khng?7 Bo co vin gii
thch nh th no s lin kt y ca Ma-kh vi trit ch ngha kinh nghim ph phn
hc r rng l duy tm ch ngha ca Sp-p, mt k Bt k ph phn mt trit hc phn ng11
bo v ch ngha thy tu v ni chung l mt k
phn ng r rng trong trit hc?
9. V sao bo co vin l i khng ni n "cu
chuyn" xy ra vi tn men-s-vch I-u-sk-vch, mt
ngi hm qua l bn (cng vit "Khi lun") ca
bo co vin, hm nay tuyn b B-ga-np (tip
theo sau Ra-khm-tp) l nh duy tm? 8. Bo co
vin c bit rng trong cun sch mi nht ca
mnh9, Pt-txn-t lit hng lot hc tr ca Ma-
kh vo s nhng nh duy tm khng?
10. Bo co vin c xc nhn mt s thc rng ch
ngha Ma-kh khng c im g chung vi ch ngha
bn-s-vch khng? rng L-nin nhiu ln phn Vit vo thng Hai - thng Mi
i ch ngha Ma-kh?10 rng bn men-s-vch I-u- 1908; b sung cho I ca chng IV
sk-vch v Va-len-ti-np l nhng nh kinh nghim vo thng Ba 1909
ph phn "thun tu" khng?
Do Nh xut bn "Mt xch" Theo ng bn in trong sch
in thnh sch ring vo thng xut bn nm 1909, c i chiu
Nm 1909 Mt-xc-va vi bn in trong sch xut bn
nm 1920
 Li ta
Li ta vit cho ln xut bn th nht
Nhiu nh trc tc mun l ngi mc-xt, nm nay tin
hnh nc ta mt chin dch tht s chng li trit hc ca
ch ngha Mc. Trong vng khng y su thng, c bn
tp sch ra i, ch yu v hu nh l hon ton nhm
cng kch ch ngha duy vt bin chng. Trc ht l tp lun
vn ca Ba-da-rp, B-ga-np, Lu-na-tsc-xki, Bc-man,
Ghen-phn-, I-u-sk-vch, Xu-v-rp, nhan l "Khi
lun v (? ng l phi ni: chng li) trit hc mc-xt", xut
bn Xanh P-tc-bua, 1908; ri n nhng quyn: "Ch ngha
duy vt v thuyt thc ti ph phn" ca I-u-sk-vch, "Php bin
chng di nh sng ca nhn thc lun hin i" ca Bc-man,
"Nhng c cu trit hc ca ch ngha Mc" ca Va-len-ti-np.
Tt c nhng ngi khng th khng bit rng Mc v
ng-ghen nhiu ln gi quan im trit hc ca mnh l ch
ngha duy vt bin chng. Tt c nhng ngi , mc d h c
nhng quan im chnh tr khc nhau r rt, u lin kt vi nhau
v cng th ght ch ngha duy vt bin chng, ng thi h
vn t mnh danh l nhng ngi mc-xt trong trit hc! Bc-
man ni: php bin chng ca ng-ghen l mt "iu thn b".
Ba-da-rp th ni bng qu (lm nh l mt vic d nhin)
rng quan im ca ng-ghen "c" ri, ch ngha duy vt
b nhng chin s dng cm ca chng ta nh ri; h kiu
13 10 Li ta vit cho ln xut bn th nht
ngo vin ra no l "nhn thc lun hin i", "trit hc ti tn"
(hoc l "thuyt thc chng ti tn"), "trit hc ca cc khoa hc
t nhin hin i", thm ch c n "trit hc ca cc khoa hc
t nhin th k XX" na. Da vo tt c nhng hc thuyt
dng nh l ti tn , nhng k ph hoi ch ngha duy vt
bin chng nc ta khng cht ngi ngng i n ch
tha nhn ngay thuyt tn ngng* (iu thy r rng nht
Lu-na-tsc-xki, nhng khng phi ch mt mnh ng ta!13),
nhng khi cn phi t r thi ca h i vi Mc v ng-
ghen th h li mt ht c dng kh, mt ht c s tn trng i
vi nim tin ca bn thn h. Trn thc t, nh th l hon ton
ri b ch ngha duy vt bin chng, tc ch ngha Mc. Trn
li ni, nh th l dng nhng mnh li quanh co v tn,
nhng mu toan hng ln trnh thc cht ca vn , hng che
giu s trn trnh ca mnh, hng em mt nh duy vt no
thay cho ch ngha duy vt ni chung, l kin quyt khng chu
phn tch trc tip v v s lun im duy vt ch ngha ca
Mc v ng-ghen. l "mt cuc khi ngha qu gi" tht s,
nh mt nh mc-xt ni rt ng. l in hnh ca ch
ngha xt li v trit hc, v ch c nhng k xt li mi chuc
ly ci ting tm ng bun v xa ri quan im c bn ca
ch ngha Mc, v v s hi hoc bt lc khng dm "thanh
ton" mt cch cng khai, dt khot, cng quyt v minh bch
vi nhng t tng m h t b. Khi nhng ngi chnh
thng bc b mt s quan im c no ca Mc (v d
nh M-rinh bc b mt s lun im lch s14) th bao gi
h cng lm vic mt cch chnh xc v ht sc k lng,
n ni khng bao gi c ai c th thy trong li vn ca h c
mt ci g l mp m.
Tuy vy, ngi ta cng thy c trong quyn "Khi lun
"v" trit hc mc-xt" c mt cu ta h nh l ng chn l.
*
Thuyt tn ngng l mt hc thuyt em tn ngng thay
th cho tri thc hoc ni chung t cho tn ngng mt ngha
nht nh 1 2 .
 Li ta vit cho ln xut bn th nht
l cu ca Lu-na-tsc-xki: "chng ti" (tt nhin y l ch
tt c nhng ngi cng cng tc vit tp "Khi lun") "c th
lm ng nhng chng ti vn ang tm ti" (tr. 161). Na
u cu ni y l mt chn l tuyt i, cn na sau l mt
chn l tng i, l iu m ti s c gng chng minh y
trong quyn sch ny. Gi y, ti ch ni mt iu l nu
cc nh trit hc ca chng ta pht biu khng phi nhn
danh ch ngha Mc m nhn danh mt s nh mc-xt "ang
tm ti" th c l nh th h t ra bit t trng cng nh bit
tn trng ch ngha Mc hn nhiu.
Ring ti, ti cng l mt "k ang tm ti" v trit hc. Hay
ni cho ng hn: trong tp bt k ny, ti t t cho mnh
nhim v tm xem nhng k a ra, di chiu bi ch
ngha Mc, nhng ci v cng hn n, h v phn ng,
lm ng lc li ch no.
Thng Chn 1908.
11 13
Li ta vit cho ln xut bn th hai
Tr mt vi ch sa i trong li vn, ln xut bn ny
khng c g khc ln trc. Ti mong rng ngoi vic tranh
lun vi "phi Ma-kh" nc Nga ra, ln xut bn ny s
khng phi l v ch, nu n c dng lm sch nhp mn v
trit hc ca ch ngha Mc, ch ngha duy vt bin chng v
nhng kt lun trit hc rt ra t nhng pht hin mi nht
trong khoa hc t nhin. Bi ca ng ch V. I. Np-xki15, in tip
theo trong quyn sch ny, s cho chng ta nhng ch dn cn
thit v nhng tc phm ra gn y nht ca A. A. B-ga-np
Tc gi m ti cha kp xem. ng ch V. I. Np-xki khng nhng l
mt ngi lm cng tc tuyn truyn ni chung, m c bit li
cn l mt ngi lm cng tc trng ng na, cho nn
ng ch y c y kh nng xc nhn rng A. A. B-ga-
np truyn b nhng t tng t sn v phn ng di
chiu bi "vn ha v sn"16.
N. L-nin
Ngy 2 thng Chn 1920.
 14 15

* V. Tsc-np. "Nghin cu trit hc v x hi hc", Mt-xc-va, 1907. Tc

Thay li m u gi l mt c nhit tnh ca A-v-na-ri-t v l k th ca ch ngha

vo nm 1908, mt s ngi "mc-xt" duy vt bin chng, ht nh Ba-da-rp v ng bn vy.

v vo nm 1710, mt s nh duy tm
bc b ch ngha duy vt nh th no

Bt c ai c c t nhiu tc phm trit hc cng u

phi bit rng ngy nay kh m tm c mt gio s
trit hc hin i (v c thn hc) no li khng kim
cch trc tip hoc gin tip bc b ch ngha duy
vt. Hng trm, hng nghn ln ngi ta tuyn b
rng ch ngha duy vt b bc b, v ri ngy nay
ngi ta li vn tip tc bc b n ln th mt trm
l mt, ln th mt nghn l mt. Ton th bn xt li
nc ta u bc b ch ngha duy vt nhng li gi
b lm nh c bit ch bc b nh duy vt Pl-kha-
np thi, ch khng bc b nh duy vt ng-ghen,
hay nh duy vt Ph-bch, hay nhng quan im
duy vt ca I. t-x-ghen, - v sau h gi lm nh
ng trn quan im thc chng lun "ti tn" v "hin
i"17, trn quan im khoa hc t nhin, v.v., bc
b ch ngha duy vt. Khng cn n nhng trch
dn m mi ngi c th tha h tm thy hng trm
trong nhng tc phm k trn, y ti ch nhc li
nhng lun c m Ba-da-rp, B-ga-np, I-u-sk-
vch, Va-len-ti-np, Tsc-np* v mt s ngi theo
phi Ma-kh khc dng cng kch ch ngha
duy vt. Danh t "phi Ma-kh" gn hn v gin n
hn, c thng dng trong cc sch bo Nga,
cho nn y, mi ch, ti s dng danh t
theo cng mt ngha vi danh t "nhng ngi theo
ch ngha kinh nghim ph
 Thay li m u
phn". Trong sch bo trit hc*, Eng-xt Ma-kh c
cng nhn l ngi i biu ni ting nht hin nay
ca ch ngha kinh nghim ph phn, cn nhng ch
m B-ga-np v I-u-sk-vch i chch ch ngha
Ma-kh "thun tu" th ch c mt ngha hon ton
th yu, nh chng ta s chng minh mt on sau.
Ngi ta ni vi chng ta rng nhng ngi duy vt tha
nhn l c mt ci g khng th t duy c v khng th
nhn thc c, ci "vt t n", ci vt cht " ngoi kinh
nghim", ngoi nhn thc ca chng ta. H ri vo mt th
ch ngha thn b tht s, v h tha nhn l c mt ci g
bn kia, ngoi gii hn ca "kinh nghim" v ca nhn thc.
Khi gii thch rng vt cht tc ng vo gic quan ca chng ta
m gy nn cm gic th nhng ngi duy vt ly ci "cha bit
c", ci h v lm c s, v theo nh li h ni, chnh h
cng tha nhn rng cm gic ca chng ta l ngun duy
nht ca nhn thc. Nhng ngi duy vt ri vo "ch ngha
Can-t" ( l trng hp ca Pl-kha-np, ngi tha nhn s
tn ti ca "vt t n", ngha l nhng vt tn ti ngoi thc
ca chng ta, h "nhn i" th gii v truyn b "nh nguyn
lun", v theo h th ng sau nhng hin tng, cn c vt t
n; ng sau nhng ti liu trc tip ca cm gic, cn c ci g
khc, cn c mt bi vt no , mt "ngu tng", mt ci
tuyt i, mt ngun "siu hnh", mt ci g ging nh c vi
tn gio (nh Ba-da-rp ni, l "vt cht thing ling").
Trn y l nhng lun c m phi Ma-kh dng cng
kch ch ngha duy vt, nhng lun c m nhng tc gi ni
trn lp i lp li bng mi kiu khc nhau.
xc nh xem nhng lun c trn y c phi l
mi khng v c phi thc s ch nhm cng kch
mt nh duy vt Nga "
* Xem chng hn, Dr. Richard Hnigswald. "ber die Lehre Hume's von
14 15 Thay li m u
der Realitt der Auendinge", Brl., 1904, S. 261).
ri vo ch ngha Can-t" khng, chng ti s dn chng t m
mt vi on trch tc phm ca mt nh duy tm c, Gioc-
gi Bc-cli. V phi Ma-kh thng trnh by mt cch sai lch
thi ca Ma-kh i vi Bc-cli, cng nh bn cht ca
ng li trit hc Bc-cli, cho nn sau ny, chng ta cn phi
nhiu ln nhc n Bc-cli v tro lu m Bc-cli lm ny
sinh ra trong trit hc, do , s dn chng lch s ny li cng
cn thit hn trong li m u cho tp bt k ca chng ti.
Tc phm ca gim mc Gioc-gi Bc-cli, xut
bn nm 1710, di nhan "Bn v nhng nguyn
l v nhn thc ca con ngi"*, bt u bng nhng
ngh lun sau y: "i vi bt c ngi no nghin
cu i tng ca nhn thc ca con ngi th r rng
rng nhng i tng l hoc gi nhng nim
(ideas) tht s do gic quan cm bit c, hoc gi
nhng nim do quan st nhng tnh cm v tc
dng ca tr tu m c, hoc gi cui cng l nhng
nim do tr nh v s tng tng m hnh thnh...
Nh th gic, ti c c nim v nh sng v mu
sc, v nhng trnh v loi hnh ca chng. Nh
xc gic, ti cm bit c cng v mm, nng v
lnh, vn ng v tr lc... Khu gic cho ti bit v
mi; v gic cho ti bit v v; thnh gic cho ti bit v
m thanh... V ngi ta quan st thy nhng nim
khc nhau lin kt ci n vi ci kia, nn ngi ta t
cho chng mt ci tn chung v coi l vt no .
V d, ngi ta thy mt mu sc, mt v, mt mi,
mt hnh th, mt mt nht nh, lin kt li vi
nhau (to go together); ngi ta tha nhn ton b ci
l mt vt ring bit v ngi ta gi bng ci t
qu to; nhng tp hp nim (collections of ideas)
khc to thnh nhng ci m ngi ta gi l , cy,
1)
Tin s Ri-sa H-nch-xvan. "Hc thuyt ca Hi-um v tnh thc ti
ca th gii bn ngoi", Bc-lin, 1904, tr. 26.
 Thay li m u
quyn sch v nhng vt khc c th cm gic
c..." ( I).
* George Berkeley. "Treatise concerning the Principles of Human
Knowledge", vol. I. of Works, edited by A. Fraser, Oxford, 18711)). C bn
dch ra ting Nga.
Trn y l ni dung mc mt trong tc phm ca
Bc-cli. Chng ta cn ghi nh rng tc gi ly "cng,
mm, nng, lnh, mu sc, hng v, mi v", v.v.,
lm c s cho trit hc ca mnh. Theo Bc-cli th vt
l "nhng tp hp nim"; hn na, vi t nim
ng ta hiu chnh l, chng hn, nhng tnh cht
hoc nhng cm gic m chng ti va k ra, ch
khng phi l nhng t tng tru tng.
on sau, Bc-cli li ni rng, ngoi nhng "
nim hay i tng ca nhn thc" ra, cn c ci
cm bit c nhng nim v i tng y na: "tr
tu, tinh thn, linh hn hay l ci ti " (2). Ri nh trit
hc kt lun: d nhin l nhng " nim" khng th
tn ti ngoi ci tr tu tri gic c chng. thy
r iu , ch cn phn tch ngha ca ch tn ti
l . "Khi ti ni ci bn (m ti ang vit trn )
tn ti, nh th c ngha l ti nhn thy v cm thy
ci bn; v nu ti bc ra khi gian phng ca ti, ti
vn ni c rng ci bn tn ti, vi ngha l ti c
th tri gic c n nu ti cn trong gian phng
ca ti...". Bc-cli ni nh vy 3 trong tc phm
ca ng ta, v chnh y ng ta m mt cuc lun
chin vi nhng ngi m ng ta gi l duy vt
(18, 19, v.v.). ng ta ni: ti hon ton khng
quan nim c rng ngi ta c th ni n tn ti
1)
Gioc-gi Bc-cli. "Bn v nhng nguyn l v nhn thc ca con
ngi", Ton tp, t. 1, do A. Phr-d xut bn, c-xpht, 1871.
16 17 Thay li m u
tuyt i ca nhng vt m khng ngh rng c ngi
no tri gic c chng. Tn ti c ngha l b tri
gic (their, tc l nhng vt esse is percipi, 3, -
l danh ngn ca Bc-cli, c dn ra trong cc sch
gio khoa v lch s trit hc). "Mt kin gii c lu
hnh mt cch k qui trong mi ngi l: nh ca,
ni, sng, ni tm li, tt c nhng vt c th cm gic
c, u c mt s tn ti t nhin hay hin thc,
bn ngoi vic l tnh tri gic c chng" ( 4). Bc-
cli cho rng kin gii y l mt "mu thun hin
nhin". "V nhng i tng y l g, nu khng phi
l nhng vt m chng ta tri gic c thng qua
gic quan ca chng ta? m chng ta tri gic ci g, nu
khng phi l nhng nim hay cm gic (ideas or
sensations) ca chng ta? v nu tin rng nhng
nim hay cm gic no hay nhng t hp ca
chng c th tn ti m khng b tri gic th h chng
phi l v ngha, hay sao?" ( 4).
By gi, Bc-cli thay th danh t "nhng tp
hp nim" bng "nhng t hp cm gic" m ng
ta cho l ng ngha, v buc ti nhng ngi duy
vt l c khuynh hng "v l" mun i xa hn na,
mun tm mt ngun gc no cho ci phc hp
y... qun, cho ci t hp cm gic y. 5, nhng
ngi duy vt li b buc ti l dng qu nhiu ci
tru tng, v theo kin ca Bc-cli, tch ri cm
gic ra khi i tng l mt s tru tng thun
tu. Bc-cli ni cui 5 m ln xut bn th hai
b bt: "Tht ra, i tng v cm gic cng ch l
mt thi (are the same thing), v khng th rt ci
ny ra khi ci kia c". Bc-cli vit: "Anh s ni
rng nhng nim c th l s sao chp hoc phn
nh (resemblances) nhng vt tn ti ngoi tr tu,
trong mt thc th khng c t duy. Ti tr li rng
 Thay li m u
nim khng th ging ci g khc hn l nim;
mt mu sc hay mt hnh th khng th ging mt
ci g ngoi mt mu sc hay mt hnh th khc...
Ti th hi: nhng nguyn bn gi nh ny hay
nhng ngoi vt m nim ca chng ta ta h l
nhng bn sao hoc nhng biu tng, - chng ta c
th tri gic c hay khng? Nu anh tr li rng c
th l nhng nim, v chng ta khng tin
thm c mt bc no c; v nu anh tr li rng
khng th ti s hi bt c ai xem liu c ngha l g
khng, nu ni rng mu sc ging mt ci g khng
th nhn thy c; cng hay mm ging mt ci g
khng th s m c, v.v." ( 8).
Nh bn c thy, nhng "lun c" ca Ba-da-rp
nhm cng kch Pl-kha-np v vn liu cc vt c
th tn ti ngoi chng ta, m khng tc ng n
gic quan ca chng ta hay khng, th khng khc g
nhng lun c ca Bc-cli a ra cng kch nhng
ngi duy vt m ng ta khng nu tn. Bc-cli cho
rng ci quan nim v s tn ti ca "vt cht hay thc
th vt th" ( 9) l mt "mu thun", mt "iu v
l" n ni khng cn phi tn th gi bc b n. khi Im-ma-nu-in Can-t ra i. Th m phi Ma-kh ca chng
"Nhng, - ng ta ni, - v cc lun im (tenet) v s
tn ti ca vt cht hnh nh n su bm cht vo
u c nhng nh trit hc v lm ny sinh khng
bit bao nhiu kt lun c hi, cho nn ti mun rng
th ngi ta cho ti l ngi ni dng di v chn
ngt, cn hn l b qua bt c mt ci g c th ni
bc trn trit v trc tn gc ci thin kin "
( 9).
Chc na, chng ta s thy r nhng kt lun c
hi m Bc-cli ni y l nhng kt lun g. Trc
ht, chng ta hy ni nt nhng lun c l lun ca
ng ta nhm phn i nhng ngi duy vt. Khi ph
18 19 Thay li m u
nhn s tn ti "tuyt i" ca nhng khch th, tc
l s tn ti ca nhng vt ngoi nhn thc ca con
ngi, Bc-cli trnh by mt cch r rng t tng
ca nhng k i ch vi ng ta sao cho ngi ta
hiu rng nhng ngi ny tha nhn "vt t n".
24, Bc-cli nhn mnh rng kin gii m ng ta bc
b tha nhn "s tn ti tuyt i ca nhng
khch th c th cm gic c t n (objects in
themselves) hoc ngoi tr tu" (tr. 167 - 168, Sch
dn). y, c tnh ca hai tro lu trit hc c
bn c vch ra vi tt c s thng thn, r rng v
chnh xc lm r s khc nhau gia nhng nh trit
hc c in vi nhng ngi hin thi ang to ra
nhng h thng "mi". Ch ngha duy vt, l s
tha nhn nhng "khch th t n" hay ngoi tr
tu; nim v cm gic, l nhng bn sao hay
phn nh ca nhng khch th y. Hc thuyt i
lp (ch ngha duy tm) cho rng khch th khng
tn ti " ngoi tr tu", khch th l nhng "t hp
cm gic".
y l iu c vit ra t nm 1710, tc l 14 nm trc
ta, da trn c s mt th trit hc t xng l "ti tn", li pht
hin ra rng s tha nhn nhng "vt t n" l kt qu ca vic
ch ngha Can-t truyn nhim vo hay xuyn tc ch
ngha duy vt! Nhng pht hin "mi" ca phi Ma-kh l kt
qu ca s dt nt l lng ca h v lch s cc tro lu trit
hc ch yu.
Mt t tng "mi" ca h na l: nhng khi nim
"vt cht" hay "thc th" ch l vt tch ca nhng hc
thuyt c rch khng c tinh thn ph phn. Hnh
nh Ma-kh v A-v-na-ri-t thc y t tng
trit hc tin ti, i su phn tch v loi tr
nhng ci "tuyt i" y, nhng "thc th bt bin"
 Thay li m u
y, v.v.. Hy xem tc phm ca Bc-cli kim tra
nhng lun im y t ngun gc ca chng, th cc
bn s thy rng lun im y chung quy ch l
nhng iu ba t y tham vng. Bc-cli khng
nh rt r rng vt cht l "nonentity" (thc th
khng tn ti, 68; rng vt cht l h v ( 80).
Th ri ng ta ch giu nhng ngi duy vt: "Nu
qu tht l iu m cc anh mun th cc anh c
th dng ch "vt cht" ch no m ngi khc
dng ch "h v"" (tr. 196 - 197, sch dn). ng ta
ni: lc u, ngi ta tin rng mu sc, mi v, v.v.
u "tn ti mt cch thc s"; v sau, ngi ta t
b li kin gii y tha nhn rng nhng ci
ch da vo cm gic ca chng ta m tn ti thi.
Nhng vic loi tr nhng khi nim sai lm c rch
y cha i n trit : khi nim "thc th" vn cn
rt li ( 73), - cng mt "thin kin" nh vy (p.195)
b gim mc Bc-cli vch trn hon ton t nm
1710! Th m n nm 1908, nc ta cn c nhng
k khi hi tin theo li ni ca A-v-na-ri-t, Pt-
txn-t, Ma-kh v ng bn, cho rng ch c "thc
chng lun ti tn" v cc "khoa hc t nhin ti tn"
mi c th loi tr ni nhng khi nim "siu hnh"
y.
Cng nhng k khi hi y (trong c B-ga-np) qu
quyt vi c gi rng chnh trit hc mi chng minh s sai
lm ca "vic nhn i th gii" trong hc thuyt ca nhng
ngi duy vt l nhng ngi thng xuyn b bi bc, nhng
vn c ni n "s phn nh" no - trong thc con ngi -
ca nhng vt tn ti ngoi thc con ngi. V ci vic gi l
"nhn i th gii" y, nhng tc gi ni trn vit v s
nhng li cm ng. Nhng khng hiu v qun i hay v
khng bit m h khng ni thm rng nhng pht hin y
c tm ra t nm 1710 ri.
Bc-cli vit: "Nhn thc ca chng ta (v nhng
20 21 Thay li m u
nim hay vt) b lm cho ht sc m i, hn lon,
v b hng chch theo con ng lm lc nguy
him nht bi ci gi thuyt v s tn ti song trng
(twofold) ca cc khch th c th cm gic c, c
th: mt mt l tn ti siu t nhin hay tn ti trong
tr tu v mt khc l tn ti thc ti, ngoi tr tu"
(tc l ngoi thc). Bc-cli ch giu ci kin gii
"v l" tha nhn rng c th t duy ci khng
th t duy c! ng nhin, ngun gc ca "s v
l" y l ch phn bit "vt" vi " nim" ( 87),
"s tha nhn nhng khch th bn ngoi". Nh Bc-
cli pht hin nm 1710 v B-ga-np li pht
hin li nm 1908, vic tn th bi vt v ngu tng
chnh l do cng mt ngun gc y m ra c. Bc-cli
ni: "S tn ti ca vt cht, hay ca nhng vt m ta
khng cm bit c, khng nhng l ch da
ch yu ca nhng k theo ch ngha v thn hay
ch ngha nh mnh; m vic tn sng ngu tng,
di tt c nhng hnh thc khc nhau ca n, cng
da trn cng mt nguyn tc y" ( 94).
By gi, chng ta ni n chnh nhng kt lun
"c hi" m hc thuyt "v l" v s tn ti ca th
gii bn ngoi dn ti, nhng kt lun buc
gim mc Bc-cli khng nhng phi bc b hc thuyt
y v mt l lun, m cn in cung truy kch
nhng ngi theo hc thuyt y nh truy kch k th
na. ng ta tuyn b: "Tt c nhng kin trc v o
ca ch ngha v thn v ca s ph nh tn gio
u c xy dng trn c s hc thuyt v vt cht
hay v thc th vt th... Thc th vt th, qua mi
thi i, l ngi bn v i nh th no ca
nhng k v thn ch ngha, ci tng khng cn
phi ni na. Tt c nhng h thng k qui ca h
u l thuc vo thc th vt th mt cch ht sc r
 Thay li m u
rng, ht sc tt yu, n ni ton b lu i ca h thng thn; ng ta cng c gng che y b mt tht
khng th khng sp , mt khi ngi ta gt b mt
hn tng y. Cho nn chng ta khng cn ch
c bit n nhng hc thuyt v l ca cc tng phi
thm hi ca nhng k v thn ch ngha" ( 92, tr.
203 - 204, sch dn).
"Vt cht, mt khi b ui ra khi gii t nhin, s
mang theo n bit bao nhiu nhng h thng hoi
nghi v v o, bit bao nhiu nhng s bn ci v
nhng vn ri rm" ("nguyn tc tit kim t
duy", do Ma-kh pht hin vo nhng nm 70 ca
th k XIX! "trit hc, vi tnh cch l quan nim v
th gii theo nguyn tc t tn cng sc nht", do A-v-
na-ri-t trnh by vo nm 1876!), " tng dn vt
cc nh thn hc v trit hc; vt cht gy cho loi
ngi bit bao s tn cng v ch, n ni rng d
nhng lun c m chng ta a ra phn i n,
c b ngi ta cho l khng xc ng chng na
(ring v phn ti, th ti cho nhng lun c l hon
ton r rng), ti vn c tin chc rng tt c nhng
ngi bn ca chn l, ca ha bnh v ca tn gio
u c mi l do mong mi rng nhng lun
c s c mi ngi tha nhn l y " ( loi khng bao gi cm thy thiu ci ... K v
96).
Gim mc Bc-cli lp lun mt cch ci m v
chn thnh! Ngy nay, cng ci t tng y v vic
loi tr "mt cch tit kim" "vt cht" ra khi trit
hc, li c che y di mt hnh thc thut ng
"mi", gio quyt v ri rm hn nhiu nhm lm
cho nhng k ngy th tng lm rng l mt th
trit hc "ti tn"!
Nhng Bc-cli khng phi ch ni n khuynh
hng ca trit hc ca ng ta mt cch ht sc
22 23 Thay li m u
duy tm ch ngha ca trit hc y, c miu t n
nh l khng c cht g v l v nh l "l phi thng
thng" c th chp nhn c. Theo bn nng, ng ta
t bo v khi b buc ti l theo ci m ngy nay
ngi ta gi l ch ngha duy tm ch quan v ch
ngha duy ng, ng ta ni: trit hc ca chng ti
"khng h tc mt ca chng ta bt k mt ci g
trong gii t nhin c" ( 34). Gii t nhin vn tn
ti, v s phn bit gia nhng vt thc ti v nhng
o tng cng vn tn ti nh th, nhng "c hai cng
u cng tn ti nh nhau trong thc". "Ti khng h
bc b s tn ti ca bt k mt vt no , m chng
ta c th bit c bng gic quan hay bng l tr ca
chng ta. i vi nhng vt, m t mt ti nhn thy
hay t tay ti s thy, ti khng h hoi nghi cht
no v ch chng ang tn ti v tn ti thc s. Ci
duy nht m chng ti ph nhn s tn ti, l ci
m cc nh trit hc (chnh Bc-cli vit ng) gi l vt
cht hay thc th vt th. S ph nhn vt cht hay
thc th vt th khng h lm tn hi g cho phn
cn li ca nhn loi, v ti dm ni rng phn nhn
thn th li cn n bng ma ca mt tn gi trng
rng lm c s cho ch ngha v thn ca
hn...".
T tng y li c trnh by mt cch r rng
hn na trong 37; y, tr li cu ch trch cho
rng trit hc ca ng ta th tiu nhng thc th vt
th, Bc-cli ni: "nu ngi ta hiu thc th theo
ngha thng tc (vulgar) ca n, ngha l nh mt t
hp nhng tnh cht c th cm gic c, nh rng,
cng, nng, v.v., th ngi ta khng th buc ti ti
l th tiu nhng tnh cht y. Nhng nu ngi
 Thay li m u
ta hiu thc th theo ngha trit hc, - tc l c s ca
nhng ngu tnh hay ca nhng tnh cht (tn ti)
ngoi thc - th tht vy ti tha nhn l c th tiu
n, nu c th ni n th tiu mt vt khng bao
gi tn ti, ngay c trong tng tng na".
Nh trit hc ngi Anh Phr-d - mt nh duy
tm v tn ca Bc-cli, ngi tng xut bn
nhng tc phm ca Bc-cli v vit nhng li ch gii
- gi, khng phi khng c l do, hc thuyt ca
Bc-cli l mt th "ch ngha thc ti t nhin" (sch
dn, p. X). Thut ng bun ci y cn c nu
ra, v n biu l rt ng nguyn vng ca Bc-cli
mun mo danh ch ngha thc ti. Trong phn trnh
by sau ny, chng ta s cn gp nhiu ln "nhng
ngi theo ch ngha thc chng" "ti tn" lp i lp
li ngu k y hay li mo danh y, di mt hnh
thc khc, bng nhng cch din t khc. Bc-cli
khng ph nhn s tn ti ca nhng vt thc ti!
Bc-cli khng on tuyt vi kin chung ca ton
th nhn loi! Bc-cli "ch" ph nhn hc thuyt ca
cc nh trit hc, tc l ph nhn ci nhn thc lun
t mt cch nghim tc v kin quyt tt c nhng
lp lun ca n trn c s tha nhn th gii bn
ngoi v s phn nh ca th gii y trong thc
con ngi. Bc-cli khng ph nhn cc khoa hc t
nhin c xy dng, trc kia cng nh by gi
(v thng l khng t gic), trn c s nhn thc
lun y, tc nhn thc lun duy vt. Chng ta c
59: "Cn c vo kinh nghim ca chng ta" (Bc-cli
- trit hc v "kinh nghim thun tu")* "v s cng
tn ti v xut hin lin tip ca nhng nim trong
thc chng ta..., chng ta c th suy lun rt ng
iu m chng ta s cm thy (hoc: s nhn thy)
nu chng ta vo nhng iu kin khc hn vi
24 25 Thay li m u
nhng iu kin hin nay. chnh l s nhn thc
v gii t nhin. Nhn thc " (xin cc bn hy lng
nghe!) "c th gi c ngha ca n v tnh xc
thc ca n mt cch hon ton ph hp vi nhng
iu ni trn".
Chng ta hy xem th gii bn ngoi, xem gii t
nhin l mt "t hp cm gic" do Thng gy ra
trong tr tu chng ta. Cc anh hy tha nhn nh
th, v t b mun i tm "nn tng" ca nhng
cm gic y ngoi thc, ngoi con ngi, cn
ti s tha nhn, trong khun kh nhn thc lun
duy tm ca ti, tt c cc khoa hc t nhin, tt c
ngha v tnh xc thc ca nhng kt lun ca cc
khoa hc y. Ti cn chnh ci khun kh y, v cng
ch cn ci khun kh y thi, chng minh cho
nhng kt lun ca ti v li ch ca "ha bnh v tn
gio". l t tng ca Bc-cli. Sau ny, khi xt n
thi ca ch ngha Ma-kh i vi khoa hc t
nhin, chng ta s cn gp li t tng y, n biu
hin rt ng bn cht v ngha x hi ca trit hc
duy tm.
By gi, chng ta hy xem thm mt s pht hin
gn y, m trong th k XX ny, nh thc chng
lun ti tn v nh thc ti lun ph phn P. I-u-sk-
vch mn ca gim mc Bc-cli. l "thuyt
kinh nghim tng trng". Theo A. Phr-d th "l
lun yu du" ca Bc-cli l thuyt "tng trng t
nhin ph bin" (tr. 190, sch dn), hay l thuyt
"tng trng v t
* Trong li ta ca mnh, Phr-d nhn mnh rng Bc-cli, cng nh
Lc-c, u "ch vin n kinh nghim" (p. 117).
nhin" (Natural Symbolism). Nu nhng ch ny
khng c trong bn in nm 1871 th ngi ta s c th
ng rng Phr-d, nh trit hc ngi Anh theo ch
 Thay li m u
ngha tn ngng, nh cp vn ca nh ton hc
v vt l hc ng thi ca chng ta l Poanh-ca-r,
v ca nh "mc-xt" Nga I-u-sk-vch!
Chnh l lun ca Bc-cli m Phr-d ca ngi,
c v gim mc y trnh by nh sau:
"Mi lin h gia cc nim" (cc bn ng qun
rng i vi Bc-cli, nim v vt ch l mt) "khng
gi nh mi lin h gia nguyn nhn v kt qu m
ch gi nh mi lin h gia k hiu hay du hiu
vi vt c gi tn bng cch ny hay cch khc" (
65). "Do cho nn xt v mt phm tr nguyn
nhn (under the notion of a cause) gp phn hay
gip vo s pht sinh ra kt qu, th cc vt u l
hon ton khng th gii thch c v s dn chng
ta n nhng iu cc k v ngha, nhng nu
chng ta quan nim chng l nhng k hiu hay du
hiu c tc dng thng bo cho chng ta th chng
c th c gii thch mt cch rt t nhin..." ( 66).
ng nhin, theo Bc-cli v Phr-d, chnh thn
thnh, ch khng phi ai khc, thng bo cho
chng ta bng nhng "tng trng kinh nghim" y.
Cn gi tr nhn thc lun ca ch ngha tng
trng trong l lun ca Bc-cli l ch ch ngha
tng trng phi thay th cho ci "hc thuyt"
"mun gii thch cc vt bng nhng nguyn nhn
vt th" ( 66).
Chng ta ng trc hai khuynh hng trit hc v vn
tnh nhn qu. Mt khuynh hng "mun gii thch cc vt
bng nhng nguyn nhn vt th" v hin nhin l n gn lin
vi ci "hc thuyt v l v vt cht" b gim mc Bc-cli bc
b. Cn khuynh hng kia th em "khi nim nguyn nhn"
quy vo khi nim "k hiu hay du hiu" (do thn thnh) dng
" thng bo cho chng ta". Sau ny, khi phn tch thi ca
ch ngha Ma-kh v ca ch ngha duy vt bin chng i vi
26 27 Thay li m u
vn ny, chng ta s li cn thy hai khuynh hng ni trn
khoc b o ca th k XX.
Sau na, v vn tnh thc ti, cn phi nu ln
rng Bc-cli mt mt ph nhn s tn ti ca cc vt
ngoi thc, mt khc, li c gng tm ra mt tiu
chun phn bit thc ti vi h o. 36, khi ni
n nhng " nim" m tr tu con ngi gi ln tu
theo mun, ng ta ni: "nhng nim y nht
nht, yu ui, khng n nh, so vi nhng nim
m chng ta tri gic c bng gic quan ca chng
ta. Nhng nim ny, in vo tr tu chng ta theo
nhng quy tc hay quy lut nht nh ca gii t
nhin, chng minh s tc ng ca mt tr tu mnh
hn, khn ngoan hn tr tu ca con ngi. Nh
ngi ta thng ni, nhng nim c mt tnh
thc ti ln hn nhng nim th nht; hay l ni,
nhng nim sng sa hn, xp t c trt t
hn, r rng hn, ch khng phi l nhng h o ca
tr tu tri gic c chng...". mt ch khc ( 84),
Bc-cli c gn lin khi nim thc ti vi tri gic ca
mt s ng ngi trong cng mt lc v nhng cm
gic ging nhau. V d lm th no gii quyt
c vn ny: gi th c ngi k li vi chng ta
rng nc bin thnh ru th s bin i y c hin
thc khng? "Nu tt c nhng ngi ngi vo bn
u trng thy ru, u ngi thy mi ru, nu
h u ung v cm thy c v ru, nu sau
khi ung h u cm thy hiu lc ca ru, th th
tnh thc ti ca ru khng c g ng nghi ng
i vi ti". V Phr-d gii thch thm: " y,
thc ca nhiu ngi khc nhau trong cng mt lc
v cng nhng nim c th cm thy, c coi l
bng chng v tnh thc ti ca nhng nim thuc
v loi th nht, tri hn vi thc thun tu c
 Thay li m u
nhn hay c bit v nhng khch th hay nhng xc
cm c tng tng ra".
Xem trn y, ta thy rng khng th hiu ch
ngha duy tm ch quan ca Bc-cli theo ci ngha l:
ta h nh ng ta khng bit g n s khc nhau
gia tri gic c nhn v tri gic tp th. Tri li, ng ta
mu xy dng tiu chun v tnh thc ti trn s
khc nhau . Khi gii thch rng nhng " nim" l do
s tc ng ca thn linh vo tr tu con ngi, th
nh vy Bc-cli tin n gn ch ngha duy tm
khch quan: th gii khng phi l biu tng ca
ti, m l kt qu ca mt nguyn nhn tinh thn ti
cao, sng to ra nhng "quy lut ca gii t nhin"
cng nh nhng quy lut v s phn bit nhng
nim c "nhiu tnh thc ti hn" vi nhng nim
c t tnh thc ti hn, v.v..
Trong mt quyn sch khc nhan l: Ba cuc i
thoi gia Ghi-lt v Phi-l-n-t (1713), Bc-cli c
gng trnh by quan nim ca mnh bng li ni rt i
chng, v trnh by ch khc nhau gia hc thuyt ca
ng ta vi hc thuyt duy vt nh sau:
"Ti cng khng nh nh cc anh" (nhng ngi duy vt)
"rng nu c ci g t bn ngoi tc ng vo chng ta th
chng ta phi nhn rng c nhng lc lng tn ti bn ngoi
(chng ta), nhng lc lng thuc v mt thc th khc vi
chng ta. Nhng y, chng ta khng ng vi nhau trong
vn xt xem thc th c sc mnh y thuc v loi g. Ti
qu quyt rng l tinh thn; cc anh li qu quyt rng l
vt cht hay mt gii t nhin th ba no m ti khng bit
c (v ti c th ni thm rng chnh cc anh cng khng
bit nt)..." (tr. 335, sch dn).
Phr-d bnh lun: "y l mu cht ca vn .
Theo kin ca nhng ngi duy vt, th nhng
28 29 Thay li m u
hin tng c th cm gic c l do mt thc th
vt cht hay do mt "gii t nhin th ba" cha c
bit no , gy nn; theo kin ca Bc-cli th do
ch L tnh gy nn; theo kin ca Hi-um v nhng
ngi theo ch ngha thc chng, th ngun gc ca
cc hin tng l tuyt i khng th bit c v
chng ta ch c th khi qut chng, nh nhng s
thc, theo tp qun, bng phng php quy np".
y, Phr-d, mt ngi Anh ca Bc-cli,
ng trn quan im duy tm trit ca ng ta
bn n nhng "ng li" c bn ca trit hc, m
nh duy vt ng-ghen vch ra mt cch ht sc
r. Trong quyn "Lt-vch Ph-bch" ca ng, ng-
ghen chia cc nh trit hc ra lm "hai phe ln":
phe duy vt v phe duy tm. i su hn Phr-d
trong vic nghin cu ni dung l lun ca hai
khuynh hng trit hc , di nhng hnh thc
pht trin hn, phc tp hn v phong ph hn,
ng-ghen pht hin ra ch khc nhau cn bn
ny: i vi nhng ngi duy vt, gii t nhin l
ci c trc v tinh thn l ci c sau; i vi nhng
ngi duy tm th ngc li. ng-ghen t cc
ca Hi-um v ca Can-t vo gia hai phe v gi
h l nhng ngi theo thuyt bt kh tri 18, v h
ph nhn kh nng nhn thc c th gii, hay t ra
cng l kh nng nhn thc c trit . Trong
quyn "L. Ph-bch", ng-ghen ch p dng danh t
ny i vi cc ca Hi-um (m Phr-d gi l
"nhng ngi theo ch ngha thc chng" v nh
chnh h thng thch t xng nh vy); nhng
trong lun vn "Bn v ch ngha duy vt lch s",
ng-ghen trc tip ni v quan im ca "ngi theo
thuyt bt kh tri kiu Can-t mi" 19, v coi ch
ngha Can-t mi 20 l mt bin th ca thuyt bt kh
 Thay li m u
tri*.
y, chng ti khng th ni k hn v iu
nhn xt ht sc ng n v su sc ca ng-
ghen (iu nhn xt m phi Ma-kh l i khng
my may ngng ngng). Sau ny, chng ti s ni
tng tn n im . Gi y, chng ti ch cn
nu ln thut ng mc-xt y v s gp g ca hai
cc i lp, tc quan im ca nh duy vt trit
v quan im ca nh duy tm trit v hai
khuynh hng c bn ca trit hc. minh ha hai
khuynh hng y (m sau ny chng ti lun lun
cn phi ni n) chng ta hy nhc li s lc
nhng quan im ca cc nh trit hc ln nht ca
th k XVIII i theo mt con ng khc con ng
ca Bc-cli.
* Fr. Engels. "ber historischen Materialismus", "Neue Zeit"21, XI. Jg., Bd.
I (1892 - 1893), Nr. 1, S. 181)). Do chnh ng-ghen dch t ting Anh. Bn
dch ting Nga trong tp "Ch ngha duy vt lch s" (Xanh P-tc-bua,
1908, tr. 167) c nhng ch dch sai.
Sau y l nhng lp lun ca Hi-um trong quyn
"Nghin cu v nhn thc ca con ngi" chng
(12) ni v trit hc ca phi hoi nghi: "Chng ta c
th coi nh mt vic hin nhin l con ngi, do bn
nng t nhin hay do thin hng, thng c
khuynh hng tin vo cm gic ca mnh, v khng
cn phi suy l g c, hay thm ch trc khi dng
n suy l, chng ta cng vn lun lun gi nh
rng c mt th gii bn ngoi (external universe)
tn ti, khng ph thuc vo tri gic ca chng ta, v
ngay nh nu chng ta c mt i hay b tiu dit
cng vi tt c nhng sinh vt khc c nng lc cm
1)
Ph. ng-ghen. "Bn v ch ngha duy vt lch s", "Thi mi", xut
bn nm th XI, t. I (1892 - 1893), s 1, tr. 18.
30 31 Thay li m u
gic th th gii y cng vn c tn ti. Thm ch loi
vt cng b mt kin tng t nh th chi phi, v
trong tt c nhng , nhng d nh, nhng hnh
ng ca chng, chng cng u gi nim tin y i
vi nhng khch th bn ngoi... Nhng ci kin
nguyn thu v ph bin y ca mi ngi b
nh nhanh chng bi ci trit hc nng cn nht
(slightest) dy chng ta rng, ngoi hnh nh hay l
tri gic ra th khng th c ci g thu n tr tu ta
c, v cm gic ch l nhng con ng (inlets)
cho nhng hnh nh y i qua, bn thn cm gic
khng th xy dng c bt c mt mi lin h
(intercourse) trc tip no gia tr tu v khch th
c. Ci bn m chng ta trng thy, hnh nh nh i
khi chng ta ng cch xa n, nhng ci bn tht tn
ti mt cch c lp i vi chng ta th khng thay
i; vy th tr tu ta ch tri gic c hnh nh
(image) ca ci bn thi, ch khng phi ci g khc.
l s ch bo r rng ca l tnh; v quyt khng
bao gi mt ngi no bit phn on li nghi ng
rng nhng vt (existences) m chng ta ni y:
"Ci bn y", "ci cy y", li l ci g khc ch khng
phi l nhng tri gic ca tr tu ta... Bng lun c
no, ngi ta c th chng minh rng nhng tri gic
trong tr tu ta phi do nhng vt bn ngoi gi ln,
nhng vt ny tuy l ging nhng tri gic (nu c
th) nhng vn hon ton khc vi bn thn nhng
tri gic ; rng nhng tri gic y khng th ny sinh
ra do nng lc ca chnh tr tu ta hoc do tc ng
ca mt tinh thn no m ta khng trng thy v
khng bit c, hoc cn do mt nguyn nhn no
na m ta cng khng bit?.. Vn ny c th
gii quyt bng cch no? ng nhin l bng kinh
nghim, cng nh tt c nhng vn thuc loi y.
Nhng v im ny, kinh nghim li lm thinh, v
 Thay li m u
khng th khng lm thinh c. Tr tu khng bao
gi c trc mt mnh ci g khc hn l nhng tri gic,
v khng th bng bt c cch no to nn mt kinh
nghim no v mi quan h qua li gia tri gic v
khch th. V th nn vic gi nh ra mt mi quan
h qua li nh th, l khng c cn c l-gch. Vin
n tnh chn thc ca ng Ti cao chng minh
tnh chn thc ca gic quan chng ta, nh th l
loanh quanh trnh vn mt cch hon ton bt
ng... Mt khi chng ta t vn th gii bn
ngoi, chng ta s mt ht tt c nhng lun c c
th chng minh s tn ti ca ng Ti cao y"*.
Trong quyn "Bn v bn tnh con ngi" (phn
IV, tit II: "V ch ngha hoi nghi i vi gic quan"),
Hi-um cng ni nh vy: "Tri gic ca chng ta l i
tng duy nht ca chng ta" (bn dch Php vn
ca R-nu-vi- v Pi-lng, tr. 281, 1878). Hi-um gi
ch ngha hoi nghi l s t chi gii thch cm gic
bng tc ng ca vt, ca tinh thn, v.v., s t chi
em tri gic mt mt th quy cho th gii bn ngoi,
hoc mt khc th quy cho thn linh, hay cho mt tinh
thn no cha bit c. Pi-lng (F. Pillon), tc gi
li ta bn dch Php vn tc phm ca Hi-um v l
ngi c xu hng trit hc gn gi vi Ma-kh
(nh sau ny chng ta s thy), ni rt ng rng,
i vi Hi-um, ch th v khch th u quy li
thnh "nhng nhm tri gic khc nhau", quy li
thnh "nhng yu t ca thc, nhng n tng,
nhng nim, v.v.", v vn ch l cn phi "tp
hp v t hp
* David Hume. "An Enquiry concerning Human Understanding",
32 33 Thay li m u
Essays and Treatises, vol. II, Lond., 1822, pp., 150 - 1531).
nhng yu t y li"*. Ngay ngi Anh ca Hi-
um l H-xli, ngi sng to ra danh t chnh xc
v ng n l "thuyt bt kh tri", cng nhn mnh
trong quyn sch ca ng ta ni v Hi-um rng Hi-
um coi "cm gic" l nhng "trng thi nguyn thu
v khng th phn ha c ca thc", nn Hi-um
khng hon ton nht qun vi mnh khi ng ta t
hi c nn gii thch ngun gc ca cm gic bng
tc ng ca nhng khch th i vi con ngi, hay
bng sc sng to ca tr tu khng. "ng ta (Hi-um)
tha nhn thuyt thc ti v ch ngha duy tm l
hai gi thuyt c th cng ng nh nhau"**. Hi-um
khng vt qu phm vi ca cm gic. "Mu hay
mu xanh, hng v ca hoa hng u l nhng tri
gic n thun... Hoa hng cho ta mt tri gic
phc hp (complex impression), tri gic phc hp y
c th phn ra thnh nhng tri gic n thun v
mu , v hng v ca hoa hng, v.v." (sch
dn, pp. 64 - 65). Hi-um tha nhn c "lp trng
duy vt" ln "duy tm" (p. 82): "tp hp tri gic" c
th do ci "ti" ca Phch-t m ny sinh ra, n cng
c th l "hnh nh hay t ra l tng trng" ca mt
ci thc ti no (real something). l nhng li
gii thch ca H-xli v Hi-um.
Cn nhng ngi duy vt, nh i--r, ngi
ng u phi bch khoa22, th ni v Bc-cli nh
sau: "Ngi ta gi l duy tm, nhng nh trit hc
no ch bit c s tn ti ca bn thn h v ca nhng
cm gic ni tip nhau trong bn thn h, ngoi ra
khng tha nhn mt ci g khc na. Tht l mt h
1)
avt Hi-um. "Nghin cu v nhn thc ca con ngi", Cc tiu
lun v lun vn, t. II, Lun n, 1822, tr. 150 - 153.
 Thay li m u
thng k quc, m theo ti, ch c th do nhng
ngi m sng to ra m thi! V h thng ny, tht
ng h thn cho tr tu loi
* Psychologie de Hume. Trait de la nature humaine etc. Trad. par Ch.
Renouvier et F. Pillon, Paris, 1878, Introduction, p. X1).
** Th. Huxley. "Hume", Lond, 1879, p. 742).
ngi, ng h thn cho trit hc, l mt h thng
kh b nh nht, d n l v l nht"*. V i--
r tin rt st n nhng quan im ca ch ngha
duy vt hin i (theo quan im ny th nhng lun
c v tam on lun khng bc b ch ngha
duy tm, v vn y khng phi l nhng lun
c l lun), ng nu r s ging nhau gia tin
ca nh duy tm Bc-cli v ca nh cm gic lun
Cng-i-i-c. Theo kin ca i--r th ng l
Cng-i-i-c phi t t cho mnh nhim v bc b
Bc-cli trnh cho ngi ta khi rt ra nhng kt
lun v l nh th t lun im cho rng cm gic l
ngun gc duy nht ca tri thc ca chng ta.
Trong quyn "Cuc ni chuyn gia a-lm-be v
i--r", i--r trnh by quan im trit hc ca
mnh nh sau: "...Gi s cy dng cm cng c
nng lc cm gic v tr nh th liu n c t lp li
c nhng iu nhc m anh chi trn phm ca
n khng? Chng l nhng nhc c c nng lc cm
gic v c tr nh. Gic quan ca chng ta l phm
n m gii t nhin xung quanh ta thng bm vo,
v chnh phm cng thng t mnh bm vo mnh
na; v theo ti, y l tt c nhng ci g ang xy ra
1)
Tm l hc ca Hi-um. Bn v bn tnh con ngi v.v.. Bn
dch ca S. R-nu-vi- v Ph. Pi-lng, Pa-ri, 1878. Li ni u, tr.
X.
2)
T. H-xli. "Hi-um", Lun-n, 1879, tr. 74.
34 35 Thay li m u
trong mt cy dng cm c cu to ging nh
anh v ti". a-lm-be tr li rng th th cy dng
cm y t phi c nng lc t nui sng mnh v
sinh si ny n. - i--r ci li: Hn l th. Nhng
anh hy xem qu trng ny. "Chnh l vi ci ny m
ngi ta nh tt c nhng hc thuyt thn hc
v tt c nhng n th miu mo trn tri t ny.
Qu trng ny l ci g? L mt khi v tri gic trc
khi c phi chng; v sau khi c phi chng, th n l
ci g? Vn l mt khi v tri gic, v bn thn ci
phi chng cng ch l mt cht lng khng c
sinh mnh v th s thi. Ci khi lm
* uvres compltes de Diderot, d. par J. Asszat, Paris, 1875, vol.
I, p. 3041).
th no m chuyn thnh mt t chc khc, lm th no m c
nng lc cm gic, c sinh mnh c? Do sc nng. Ci g to
ra sc nng? S vn ng". Con vt sinh ra t ci v giam hm
n, n c tt c nhng xc cm nh anh, n c tt c nhng
hnh ng nh anh. "Anh c dm qu quyt nh -cc-t,
rng ch l mt ci my bt chc khng? Nhng l tr con
s ci anh v cc nh trit hc s tr li anh rng nu l
mt ci my th anh cng ch l mt ci my nh th m thi.
Nu anh tha nhn rng gia con vt v anh ch c s khc
nhau v cu to th anh s t ra l bit l phi v c l tr, anh s
t ra l ng n; nhng t , ngi ta s kt lun ngc li
vi anh rng vi mt vt cht khng c sinh mnh, kt cu theo
mt cch thc no , chu tc ng ca mt vt cht khc
khng c sinh mnh, ri sau li chu tc ng ca nhit v ca
vn ng, th ngi ta s c c nng lc cm gic, sinh mnh,
tr nh, thc, xc cm, t duy". Ri i--r ni tip: gia hai
iu phi chn ly mt, hoc l phi cho rng trong qu trng
1)
i--r. Ton tp, do Gi. t-x-dt xut bn, Pa-ri, 1875,
t. I, tr. 304.
 Thay li m u
c mt "yu t giu kn" no , yu t ny, pht trin n mt
giai on nht nh, thm nhp bng cch no vo qu
trng, - l mt yu t m ngi ta khng bit n c chim
khng gian hay khng, n l vt cht hay n c sng to ra
khi cn thit. Nh th, anh s i ngc li l phi thng thng,
v anh s ri vo mu thun v phi l. Hoc l ch cn mt cch
l a ra "mt gi nh gin n gii thch c tt c, cho
nng lc cm gic l c tnh chung ca vt cht, hay l sn
phm ca tnh t chc ca vt cht". V i vi li bc li ca
a-lm-be cho rng gi nh y tha nhn c mt tnh cht, m
v bn cht, khng th dung ha c vi vt cht, i--r tr
li nh sau:
"Anh khng bit c bn cht ca bt c ci
g, ca vt cht cng nh ca cm gic th do u m
anh bit c rng nng lc cm gic, v bn cht,
khng th tng dung vi vt cht c? V liu
anh c hiu c g hn v bn tnh ca vn ng,
v s tn ti ca vn ng trong mt vt th no
v v s vn ng truyn t mt vt th ny sang
mt vt th khc khng?" a-lm-be: "Tuy khng
quan nim c bn tnh ca cm gic, cng nh ca
vt cht, nhng ti thy rng nng lc cm gic l
mt tnh cht gin n, thng nht, khng th phn
chia v khng th tng dung vi mt ch th hay
mt c cht (suppt) c th phn chia c". i--
r: " l li ni hm h theo kiu siu hnh thn hc!
Th no? Anh h li khng thy rng tt c nhng
tnh cht, tt c nhng hnh thi c th cm bit c
ca vt cht, v bn cht, u khng th phn chia
c, hay sao? Khng th c mt trnh nhiu hn
hay t hn ca tnh khng th thm nhp c. Ta c
th c mt na ca vt th hnh trn nhng khng th
c mt na ca tnh trn...". "Khi thy mt kt qu
pht sinh, th anh nn lm nh nh vt l hc m
36 37 Thay li m u
tha nhn s pht sinh ca n, mc d anh khng
th gii thch c mi lin h gia nguyn nhn v
kt qu. Anh hy tun theo l-gch v ng thay th
mt nguyn nhn ang tn ti v c th gii thch
c tt c, bng mt nguyn nhn khc khng th
quan nim c, mt nguyn nhn m mi lin h
gia n vi kt qu li cn kh quan nim hn na,
mt nguyn nhn gy ra v vn kh khn v khng
gii quyt c mt kh khn no c". a-lm-be:
"Nhng nu ti xut pht t nguyn nhn y th
sao?". i--r: "Trong v tr, c trong con ngi,
ln trong ng vt, ch c mt thc th m thi. Ci
phong cm th bng g, con ngi th bng tht. Con
chim hong tc th bng tht, ngi nhc s cng
bng tht, c t chc mt cch khc hn; nhng c
hai u cng mt ngun gc, cng mt li cu to
nh nhau, cng c nhng c nng nh nhau v cng
mt mc ch nh nhau". a-lm-be: "Th th s ha
hp m thanh gia hai chic dng cm ca anh
c t ra nh th no?". i--r: "... Nhc c bit
cm gic, hay l ng vt, th nghim rng khi n
pht ra mt m thanh no th s pht sinh mt kt
qu no bn ngoi n, rng nhng nhc c khc
bit cm gic nh n, hay nhng ng vt khc ging
nh n, u xch li gn hay li ra xa, i hi hay
cung cp, lm tn hi hay v v, v tt c nhng kt
qu y gn lin vi nhng m thanh nht nh trong
tr nh ca n v trong tr nh ca nhng ng vt
khc; v anh nn ch rng trong s giao thip gia
con ngi vi nhau th ch c m thanh v ng tc
thi. V nh gi c ton b sc mnh ca h
thng ca ti, anh cn nn ch rng n cng gp
phi ci kh khn khng th khc phc ni nh ci
kh khn m Bc-cli nu ra phn i s tn ti
 Thay li m u 38 39 Thay li m u

ca vt th. c mt giy lt in lon, khi ci * Sch dn, t. II, pp. 114 - 118.
dng cm bit cm gic ngh rng n l ci truyn b thuyt siu hnh tn gio". Va-len-ti-np
dng cm duy nht trn i, v ton b m giai ca th ln ln, bn thn ng ta cng khng th hiu ni
v tr u din ra trong bn thn n"*. ti sao ng ta li phi bnh vc "nh phn tch su
Nhng dng trn y vit vo nm 1769. n y sc", nh duy tm Bc-cli chng li nh duy vt i-
l chm dt vic dn chng lch s ngn ngi ca -r. i--r i lp r rng hai khuynh hng
chng ti. Sau ny, trong qu trnh phn tch "thc c bn ca trit hc vi nhau. Va-len-ti-np th li ln
chng lun ti tn", chng ta s cn gp li nhiu ln ln chng vi nhau v an i chng ta mt cch bun
ci "dng cm in lon" y v ci m giai ca v ci rng: "chng ti tng rng s "thn thuc gn
tr pht sinh trong con ngi. gi" ca Ma-kh vi nhng quan im duy tm ca
Gi y, chng ta ch kt lun nh sau: phi Ma- Bc-cli, nu qu l c tht, th cng khng phi l
kh "ti tn" cha a ra c mt lun c no mt ti li v trit hc" (149). Ln ln hai khuynh
chng li nhng nh duy vt, qu tht l cha a ra hng c bn khng th iu ha c trong trit
c ly mt lun c no, ngoi nhng lun c ca hc, ci c g l "ti li" u? Nhng phi chng
gim mc Bc-cli. tt c s khn ngoan rt mc ca Ma-kh v A-v-
Chng ta hy nu ln mt vic ng bun ci l Va- na-ri-t chung quy li l ch ln ln y? By gi
len-ti-np, mt trong nhng ngi theo phi Ma-kh chng ta hy chuyn sang phn tch ci khn ngoan
y, cm thy mt cch l m lp trng sai lm y.
ca mnh, nn c "xa nha vt tch" h hng thn
thuc ca mnh vi Bc-cli, v ng ta lm vic
mt cch kh ng nghnh. Chng ta hy c trang
150 quyn sch ca ng ta: "... Khi ni n Ma-kh,
ngi ta thng vin dn Bc-cli, chng ti mun
hi: l Bc-cli no nh? C phi l Bc-cli m
truyn thng xa nay vn xp ( Va-len-ti-np mun
ni: m chng ti xp) vo hng nhng ngi duy
ng, hay l Bc-cli, ngi khng nh c s can thip
trc tip ca thn linh v c thin mnh chng? Ni
chung (?), c phi l v gim mc kim nh trit hc
Bc-cli, ngi nh ch ngha v thn, hay Bc-cli,
nh phn tch su sc? S tht l Ma-kh khng c
cht no dnh dng vi Bc-cli, nh duy ng ch
ngha v ngi
 L lun nhn thc...I
Chng I
L lun nhn thc
ca ch ngha kinh nghim ph phn
v ca ch ngha duy vt bin chng. I
1. Cm gic v nhng phc hp cm gic
Cc tin c bn ca nhn thc lun ca Ma-kh v ca
A-v-na-ri-t c trnh by mt cch tht th, n gin v
r rng trong nhng tc phm trit hc u tin ca h. Vy
chng ta bt tay ngay vo vic nghin cu nhng tc phm
, v gc li sau ny mi phn tch nhng iu h nh chnh
v sa i v sau.
"Nhim v ca khoa hc, - Ma-kh vit nm 1872, - ch c
th l: 1. Nghin cu nhng quy lut v mi lin h gia cc
biu tng (tm l hc). - 2. Tm ra nhng quy lut v mi lin
h gia cc cm gic (vt l hc). - 3. Gii thch nhng quy lut
v mi lin h gia cm gic v biu tng (tm l vt l
hc)"*. Nh vy l hon ton r rng.
i tng ca vt l hc l nhng mi lin h gia nhng cm
gic, ch khng phi gia nhng vt hay vt th m cm gic ca
chng ta l hnh nh. Nm 1883, Ma-kh nhc li cng t tng
y trong quyn "C hc" ca ng ta: "Cm gic khng phi l
"nhng tng trng ca vt". Ngc li, "vt" l mt tng trng
t tng ca mt phc hp cm gic c mt tnh n nh tng
* E. Mach. "Die Geschichte und die Wurzel des Satzes von der
Erhaltung der Arbeit". Vortrag gehalten in der K. Bhm. Gesellschaft der
Wissenschaften am 15. Nov. 1871, Prag, 1872, S. 57 - 581).
1)
E. Ma-kh. "Nguyn l bo tn cng, lch s v ngun gc ca
nguyn l ". Din vn c ti hi khoa hc hong gia B-hm ngy 15
thng Mi mt 1871, Pra-ha, 1872, tr. 57 - 58.
37 38 L lun nhn thc...I
i. Cc yu t chn chnh ca th gii khng phi l vt (vt
th), m l mu sc, m thanh, sc p, khng gian, thi gian
(nhng ci m thng thng chng ta gi l cm gic)"*.
Sau ny, chng ta s li ni n hai ting "yu t" ny,
thnh qu ca 12 nm "trm t mc tng". Ngay by gi, chng
ta ch cn ch rng Ma-kh tha nhn y mt cch r
rng rng vt hay vt th l nhng phc hp cm gic, v ng ta
em quan im trit hc ca mnh i lp rt r vi l lun
ngc li, tc l l lun cho rng cm gic l nhng "tng
trng" ca vt (ni cho ng hn, l hnh nh hay phn nh ca
vt). L lun chnh l ch ngha duy vt trit hc. V nh nh
duy vt Phri-rch ng-ghen, ngi cng tc ni ting ca Mc
v l mt ngi sng lp ra ch ngha Mc, lun lun, khng
tr trng hp no, ni n, trong cc tc phm ca ng, nhng
vt v nhng hnh nh hoc phn nh ca vt trong t tng
(Gedanken-Abbilder), v ng nhin l nhng hnh nh t tng
ch c th bt ngun t cm gic thi. Hnh nh tt c nhng
ai ni n "trit hc mc-xt" u phi bit n quan im c bn
y ca "trit hc mc-xt", nht l nhng ngi ly danh ngha
trit hc vit lch trn bo ch. Nhng v c s hn lon
v cng, do phi Ma-kh nc ta gy ra, cho nn chng ti
bt buc phi nhc li nhng iu m mi ngi bit. Chng ta
hy ly tit th nht quyn "Chng uy-rinh" v c on sau
y: "...nhng vt v s phn nh ca chng trong t tng..."**.
Hoc l xem tit th nht ca chng trit hc: "T duy rt
nhng nguyn tc y t u ra?"
* E. Mach. "Die Mechanik in ihrer Entwicklung historischkritisch
dargestellt", 3. Auflage, Leipz., 1897, S. 4731)
1)
E. Ma-kh. "C hc. Khi lun lch s ph phn v s pht trin ca
c hc", xut bn ln th 3, Lai-pxch, 1897, tr. 473.
 L lun nhn thc...I 39 40 L lun nhn thc...I

** Fr. Engels. "Herrn Eugen Dhrings Umwlzung der Wissenschaft", 5. tng tn ch cn ni. Nhng gi y, vn khng phi l
Auflage, Stuttg., 1904, S.62). bn v cng thc ny hay cng thc khc ca ch ngha duy
vt, m l bn v s i lp gia ch ngha duy vt v ch
(y l ni nhng nguyn tc c bn ca mi tri thc). "T bn
ngha duy tm, v s khc nhau gia hai ng li c bn
thn n hay sao? Khng phi... Nhng hnh thc ca tn ti
trong trit hc. Phi chng l phi i t vt n cm gic v t
th t duy quyt khng bao gi c th ly ra v rt ra t bn
tng? Hay l i t t tng v cm gic n vt? ng-ghen
thn n, m ch c th ly ra, rt ra t th gii bn ngoi thi...
kin tr ng li th nht, tc l ng li duy vt. Ma-kh
Nhng nguyn tc khng phi l im xut pht ca s
th kin tr ng li th hai, tc l ng li duy tm. Khng
nghin cu" (theo nh ch trng ca uy-rinh, mt ngi
mt li ni quanh co no, khng mt li ngy bin no (m
mun lm mt nh duy vt, nhng li khng bit p dng ch
chng ta s cn gp nhan nhn ra) li che lp c s tht r
ngha duy vt mt cch trit ), "m l kt qu cui cng ca
rng khng th chi ci c l: hc thuyt ca E. Ma-kh, -
s nghin cu; nhng nguyn tc y khng phi l c
coi vt l nhng phc hp cm gic, - l ch ngha duy tm
ng dng vo gii t nhin v lch s ca loi ngi, m c
ch quan, l s nhai li l lun ca Bc-cli. Theo Ma-kh, nu
tru tng ha t gii t nhin v lch s loi ngi; khng phi
vt th l nhng "phc hp cm gic", hay theo Bc-cli, vt
l gii t nhin v loi ngi thch ng vi nhng nguyn tc,
th l nhng "t hp cm gic" th tt nhin l s i n kt
m tri li nhng nguyn tc ch ng trong chng mc chng
lun rng ton b th gii chng qua ch l biu tng ca ti
thch ng vi gii t nhin v lch s. l quan im duy
m thi. Xut pht t tin y th ngoi bn thn mnh ra,
vt duy nht v s vt, cn quan im ngc li ca ng
khng th tha nhn s tn ti ca nhng ngi khc: l
uy-rinh l quan im duy tm, quan im hon ton o
ch ngha duy ng thun tu. D cho Ma-kh, A-v-na-ri-t,
ngc mi tng quan thc s v xy dng th gii hin thc
Pt-txn-t v ng bn c chi ci rng h khng dnh dng
bng nhng t tng..." (sch dn, S. 21)23. V chng ti nhc
g n ch ngha duy ng nhng trn thc t, h cng khng
li mt ln na: "quan im duy vt duy nht" y, ng-ghen
th thot khi ch ngha duy ng m li khng ri vo nhng
vn dng khp ni v khng ngoi l khi ng cng kch khng
iu v l qu r rng v mt l-gch. lm ni bt hn na
cht n nang uy-rinh v mi s xa ri nh nht, t ch ngha
ci yu t c bn y trong trit hc ca ch ngha Ma-kh,
duy vt ri vo ch ngha duy tm. Ai ch t nhiu khi c
chng ta hy vin dn thm vi on trch trong cc tc phm
"Chng uy-rinh" v "Lt-vch Ph-bch", u tm thy hng chc
ca Ma-kh. Sau y l mt on in hnh trch t quyn
on vn trong ng-ghen ni n vt v hnh nh ca vt
"Phn tch cc cm gic" (bn dch Nga vn ca Ct-li-a-r,
trong u c con ngi, trong thc, trong t duy ca chng
nh xut bn ca Xkic-mun-t, Mt-xc-va, 1907):
ta, v.v.. ng-ghen khng ni rng cm gic v biu tng l
nhng "tng trng" ca vt, v y ch ngha duy vt trit "Trc mt chng ta l mt vt nhn S. Khi chng ta chm
phi thay th nhng "tng trng" bng nhng "hnh nh", vo mi nhn, lm cho thn th ca ta tip xc vi mi nhn
nhng hnh tng hoc phn nh, nh sau ny chng ti s ni y, chng ta cm thy b chm. Chng ta c th nhn thy mi
nhn m vn khng cm thy b chm. Nhng khi chng ta
cm thy b chm th chng ta thy ngay mi nhn. Nh vy,
2)
Ph. ng-ghen. "ng -gi-ni uy-rinh o ln khoa hc", xut bn ln
th 5, Stt-gt, 1904, tr. 6. mi nhn m ta c th nhn thy c, l ht nhn thng
 L lun nhn thc...I
xuyn, cn s chm l mt ci g ngu nhin, tu hon cnh
m c th lin h hay khng lin h vi ht nhn. S lp i lp
li ca nhng hin tng ging nhau, cui cng, lm cho
ngi ta quen coi tt c nhng c tnh ca vt th l nhng
"tc ng" pht ra t nhng ht nhn thng xuyn y v
truyn n ci Ti ca chng ta, qua thn th chng ta lm
mi gii, - nhng "tc ng" ny chng ta gi l "cm gic"..."
(tr. 20).
Ni mt cch khc: ngi ta "quen" ng trn quan im
ca ch ngha duy vt, quen coi cm gic l kt qu s tc
ng ca vt th, ca vt, ca gii t nhin vo gic quan ca
chng ta. "Thi quen" y ( c ton th nhn loi v tt c cc
khoa hc t nhin tha nhn ri!) tai hi cho cc nh trit hc
duy tm nn Ma-kh rt khng hi lng, th l ng ta ra tay
tiu dit n:
"... Nhng cng chnh v th m cc ht nhn y mt ht
ni dung cm tnh ca chng, bin thnh nhng tng trng
tru tng trn tri...".
Tha v gio s rt ng tn knh, l mt ip khc
c rch ri! l lp li tng cu, tng ch, li ni ca Bc-cli,
ngi tng cho rng vt cht l mt tng trng tru
tng trn tri. Nhng chnh Eng-xt Ma-kh mi tht l trn
tri, v nu ng ta khng tha nhn rng thc ti khch quan
tn ti mt cch c lp i vi chng ta l "ni dung cm
tnh" th ng ta ch cn li ci Ti "tru tng trn tri", tt
nhin l ci Ti vit hoa v vit ng = "cy dng cm in
lon, c tng rng mnh l duy nht trn th gian ny".
Nu "ni dung cm tnh" ca cm gic ca chng ta khng
phi l th gii bn ngoi, th nh vy c ngha l khng c ci
g tn ti ngoi ci Ti trn tri ang mit mi vt c nn
ra nhng ci v v v "trit hc". Tht l mt cng vic ngu
xun v v dng!
41 42 L lun nhn thc...I
"... Nh vy th ng l th gii ch do cm gic ca chng
ta cu to nn. Nhng nh th th chng ta ch bit c cm
gic ca chng ta thi, v ci gi thit v nhng ht nhn y
v v s tc ng qua li ca chng, - s tc ng m kt qu
ch l nhng cm gic, - tr thnh hon ton v ngha v
tha. Quan im ny ch thch hp cho mt th thuyt thc ti
khng trit hay mt th ch ngha ph phn khng trit
".
Chng ti chp li ton b mc 6 "Nhng nhn xt phn
siu hnh" trong sch ca Ma-kh. T u n cui, ch ton l
nh cp vn ca Bc-cli. Khng c mt li nhn xt no,
khng c mt tia t tng no ngoi iu ny: "chng ta ch
cm gic c nhng cm gic ca chng ta thi". T , ch
c th rt ra c mt kt lun l: "th gii ch do cm gic
ca ti cu to nn". Ma-kh khng c quyn ly nhng t
"ca chng ta" thay cho nhng t "ca ti", nh ng ta lm.
Ch vi t y cng vch r rng Ma-kh c ci "tnh khng
trit " y, ci tnh m ng ta ch trch k khc. V nu
ci "gi thit" v th gii bn ngoi l "v ngha", v ci gi
thit v ci kim tn ti c lp i vi ti v v s tc ng
qua li gia thn th ti v mi nhn ca ci kim, nu tt c
ci gi thit y qu tht l "v ngha v tha", th trc ht
"gi thit" v s tn ti ca nhng ngi khc cng l v
ngha v tha nt. Ch c mnh Ti l tn ti, cn tt c nhng
k khc, cng nh ton b th gii bn ngoi, u ri vo ci
loi nhng "ht nhn" v ngha. Theo quan im y th khng
c php ni n nhng cm gic "ca chng ta", v khi Ma-
kh ni n nhng cm gic ca chng ta th r rng l ng ta
khng trit . iu ch chng minh rng trit hc ca ng
ta, rt cc li ch l nhng cu ch v ngha v rng tuch, m
chnh bn thn ng ta cng khng tin.
V y l mt v d ni bt v tnh khng trit v s ln
ln ca Ma-kh. Chng ta c thy 6, chng XI, cng trong
 L lun nhn thc...I
quyn "Phn tch cc cm gic": "Nu khi ti ang cm gic mt
ci g , bn thn ti, hay mt ngi no c th quan st khi
c ca ti bng nhng phng php vt l hc v ha hc, th c
th xc nh c nhng cm gic nht nh no gn lin vi nng lc cm gic hay sao?"... Vy th nng lc cm gic ca vt
nhng qu trnh no ang pht sinh trong c th..." (197).
Hay qu! Nh vy l nhng cm gic ca chng ta u gn
lin vi nhng qu trnh nht nh pht sinh trong c th ni
chung, v trong c ta ni ring ch g? ng th, Ma-kh t ra
"gi thit" y mt cch rt r rng, - theo quan im ca khoa hc
t nhin th khng th khng t ra gi thit y c. Nhng xin
li, cng chnh l ci "gi thit" v nhng "ht nhn y v s
tc ng qua li ca chng" m nh trit hc ca chng ta
tuyn b l tha v v ngha y! Ngi ta ni vi chng ta
rng: vt th l nhng phc hp cm gic; Ma-kh qu quyt vi
chng ta theo kiu Bc-cli rng: nu vt qu ch , nu coi cm
gic l kt qu ca s tc ng ca vt th vo gic quan ca
chng ta, th l siu hnh, l mt gi thit v ngha v tha,
v.v.. Nhng c l mt vt th. Nh vy, chnh c cng ch l mt
phc hp cm gic. Kt qu l: nh vo mt phc hp cm gic
m ti (v ti cng ch l mt phc hp cm gic) cm bit c
nhng phc hp cm gic. Tht l mt trit hc tuyt diu! Ban
u, ngi ta tuyn b cm gic l "yu t chn chnh ca th
gii", v ngi ta xy dng trn c s mt th ch ngha Bc-
cli "c o"; ri sau ngi ta li ln lt a vo nhng quan
im ngc li cho rng cm gic gn lin vi nhng qa trnh
nht nh pht sinh trong c th. Nhng "qu trnh" y h li
khng gn lin vi s trao i vt cht gia "c th" v th gii
bn ngoi ? Nu nhng cm gic ca c th khng em li
cho n mt biu tng khch quan ng n v th gii bn ngoi
y th s trao i vt cht y liu c th xy ra c khng?
Ma-kh khng t t ra cho mnh nhng cu hi kh tr li
nh vy; ng ta ghp li mt cch my mc nhng mnh ca hc
thuyt Bc-cli vi nhng quan nim ca khoa hc t nhin, tc l
43 44 L lun nhn thc...I
khoa hc ng mt cch t pht trn quan im ca l lun nhn
thc duy vt... Cng trong mc y, Ma-kh vit: "C lc ngi ta
t ra cu hi ny: "vt cht" (v c) chnh n h li khng c
cht hu c khng thnh mt vn na chng? Vy th cm
gic khng phi l ci c trc, m ch l mt trong nhng c
tnh ca vt cht chng? y, Ma-kh vt qua tt c nhng
iu v l ca ch ngha Bc-cli!.. ng ta ni: "Nu ngi ta
xut pht t nhng quan nim vt l hc thng thng v ph
bin rng ri cho rng vt cht l mt ci g thc ti, trc tip
v hin nhin, dng lm c s cho tt c mi ci, cho c vt
hu c ln vt v c, th cu hi y hon ton l t nhin"...
Chng ta hy nh k li th nhn tht l qu gi y ca Ma-kh,
tha nhn rng theo nhng quan nim vt l hc thng thng
v ph bin rng ri th vt cht c coi l thc ti trc tip, v
ch c mt loi duy nht ca ci thc ti y (vt cht hu c) l c
c ci c tnh cm gic r rt... "V nu nh vy, - Ma-kh
ni tip, - th cm gic phi pht sinh mt cch t nhin,
trong ci lu i do vt cht cu thnh, hay l n phi tn ti
trong chnh ngay nn mng ca lu i y. Theo chng ti, th
vn y l sai lm v c bn. i vi chng ti, vt cht
khng phi l ci c trc. Ni cho ng ra, ci c trc y
chnh l nhng yu t (m ngi ta thng gi l cm gic
theo mt ngha xc nh no )"...
Nh vy, cm gic l ci c trc, mc d n ch "gn lin"
vi nhng qu trnh nht nh trong vt cht hu c m thi! V
khi a ra cu ni l lng , hnh nh Ma-kh mun ch trch
ch ngha duy vt (ch trch "nhng quan nim vt l hc thng
thng v ph bin rng ri") l khng gii quyt vn "ngun
gc" ca cm gic. Tht l mt kiu mu v ci li m nhng
ngi theo ch ngha tn ngng v nhng k a dua theo h
dng "bc b" ch ngha duy vt. Th hi c quan im trit
hc no khc li "gii quyt" vn khi cha tp hp c y
 L lun nhn thc...I
d kin gii quyt vn khng? Cng trong mc y,
chnh Ma-kh h chng ni rng: "chng no m nhim v ny
(gii quyt xem "trong gii hu c, cm gic c m rng n
u") cha c gii quyt trong bt k mt trng hp ring
bit no th cha c th tr li c cu hi trn kia", hay sao?
Vy l ch khc nhau gia ch ngha duy vt v "ch ngha
Ma-kh" trong vn ny, chung quy l nh sau y. Ch ngha
duy vt, hon ton nht tr vi khoa hc t nhin, coi vt cht l
ci c trc, coi thc, t duy, cm gic l ci c sau, v cm gic,
trong hnh thi r rt ca n, ch gn lin vi nhng hnh thi
cao ca vt cht (vt cht hu c), v ngi ta ch c th gi
nh l "trn nn mng ca bn thn lu i vt cht" c s tn
ti ca mt nng lc ging nh cm gic. V d: gi thit ca
nh khoa hc t nhin ni ting ngi c l Eng-xt Hch-ken,
gi thit ca nh sinh vt hc ngi Anh L-t Moc-gan v
ca nhiu ngi khc na, u nh th c, l cha ni n
s c on ca i--r m chng ti dn ra trn. Ch
ngha Ma-kh ng trn quan im i lp, duy tm, v lp
tc dn n ch v l, bi v mt l ch ngha Ma-kh coi cm
gic l ci c trc, mc d cm gic ch gn lin vi nhng
qu trnh nht nh pht sinh trong mt vt cht c t
chc theo mt cch thc nht nh; hai l ci tin c bn
ca ch ngha y, coi vt th l nhng phc hp cm gic,
b th tiu bi ci gi thit cho rng c s tn ti ca nhng
sinh vt khc, v ni chung, c s tn ti ca nhng "phc
hp" khc ngoi ci Ti v i ni n.
Ci danh t "yu t" m nhiu ngi ngy th tng lm
(nh chng ta s thy) l mt ci g mi l hay mt pht minh,
tht ra ch lm ri lon vn bng mt thut ng khng c
ngha g v ch to nn mt v b ngoi gi di ta h vn
c gii quyt hay c s tin b. l mt v b ngoi gi di,
v thc ra th vn cn phi nghin cu i, nghin cu li xem ci
vt cht gi l khng c my may cm gic, lin h nh th no
45 46 L lun nhn thc...I
vi mt vt cht khc cng c cu to bng nhng nguyn t
(hay in t) v ng thi c nng lc cm gic rt r rt. Ch ngha
duy vt nu ln r rng vn cn cha c gii quyt y,
do thc y vic gii quyt vn y, thc y nhng cng
cuc nghin cu thc nghim mi. Ch ngha Ma-kh, mt bin
chng ca ch ngha duy tm m h, th li dng mt li ni
quanh co trng rng vi ci danh t "yu t" lm ri vn
v dn vic nghin cu vn y i chch ra ngoi con ng
ng n.
Di y l mt on trong tc phm trit hc mi ra gn
y nht ca Ma-kh, mt tc phm c tnh cht tng hp v kt
lun, t r tt c s gi di ca li ni quanh co duy tm y. Chng
ta hy c trong quyn "Nhn thc v sai lm": "Dng nhng
cm gic, tc l nhng yu t tm l, xy dng
(aufzubauen) bt c mt yu t vt l no th khng c g
kh khn c, nhng khng th tng tng c (ist keine
Mglichkeit abzusehen) rng c th cu to (darstellen) bt c
mt trng thi tm l no bng nhng yu t thng dng trong
vt l hc hin i, tc l bng khi lng v vn ng (nhng
yu t trong trng thi cng rn ca chng - Starrheit - trng thi
ch thch hp vi khoa hc ring bit y)"*.
ng-ghen nhiu ln ni rt r rng v tnh cng rn ca
nhng quan nim ca nhiu nh khoa hc t nhin thi nay v v
nhng quan im siu hnh (theo ngha mc-xt ca danh t, tc l
phn bin chng) ca h. Di y, chng ta s thy rng chnh
ch ny Ma-kh i lm ng, v khng hiu hoc khng bit
mi quan h gia thuyt tng i v php bin chng. Nhng
cha phi l vn cn ni n trong lc ny. iu quan
trng i vi chng ta l ch ra y rng mc d Ma-kh dng
mt thut ng h ta h mi, nhng ch ngha duy tm ca
ng ta c bc l ra ht sc r rt. Cc bn thy ch, dng nhng
cm gic, tc l nhng yu t tm l xy dng bt c mt yu
t vt l no th c g l kh khn u! ng th. Xy dng nh
 L lun nhn thc...I
vy th tht l d, v ch l xy dng thun trn li ni, v ch
l li kinh vin trng rng dng ln lt du nhp ch ngha tn
ngng thi. Do , khng ly g lm l l Ma-kh tng
nhng tc phm ca mnh cho nhng ngi theo thuyt ni
ti, v nhng ngi ny, tc l nhng tn ca ch ngha
duy tm trit hc phn ng nht, u m chm ly Ma-kh.
"Ch ngha thc chng ti tn" ca Eng-xt Ma-kh ch xut
hin mun c gn hai trm nm thi: Bc-cli ch ra y rng
"vi nhng cm gic, tc l vi nhng yu t tm l", ngi ta
khng th "xy dng" nn mt ci g khc hn l ch ngha
duy ng. Cn v ch ngha duy vt, m y Ma-kh cng
em quan im ca mnh i lp li, nhng khng tht th
thng thn gi ch danh l "k th", th ci th d v i--
r cng ch cho ta thy nhng quan im chn chnh ca
nhng ngi duy
* E. Mach. "Erkenntnis und Irrtum", 2. Auflage, 1906, S. 12,
Anmerkung1).
vt l nh th no ri. Nhng quan im y khng th hin
ch rt cm gic ra t s vn ng ca vt cht, hay em cm
gic quy thnh s vn ng y, m l ch coi cm gic l
mt trong nhng c tnh ca vt cht ang vn ng. V vn
ny, ng-ghen tn thnh quan im ca i--r. ng-
ghen phn ranh gii gia mnh vi cc nh duy vt "tm
thng" nh Ph-gt, Buy-kh-n v M-lt-st, chnh v ci
l do l nhng ngi ny thin v quan im cho rng c tit ra
t tng cng nh gan tit ra mt. Nhng Ma-kh, k lun lun
em quan im ca mnh i lp vi ch ngha duy vt, cng
ht nh tt c cc v gio s quan phng ca trit hc quan
phng, d nhin l khng m xa n tt c nhng nh duy
1)
E. Ma-kh . "Nhn thc v sai lm", xut bn ln th 2, 1906, tr.
12, ch thch.
47 48 L lun nhn thc...I
vt v i, c i--r cng nh Ph-bch, c Mc v ng-
ghen.
nu r c trng ca nhng quan im u tin v c
bn ca A-v-na-ri-t, chng ta hy xem tc phm trit hc
u tin ca ng ta xut bn nm 1876: "Trit hc, vi tnh
cch l quan nim v th gii theo nguyn tc t tn cng sc
nht" ("T lun v Ph phn kinh nghim thun tu"). Trong
quyn "Thuyt kinh nghim nht nguyn" (quyn I, xut bn
ln th hai, 1905, tr. 9, phn ch thch) ca mnh, B-ga-np
c ni: "im xut pht ca s pht trin nhng quan im
ca Ma-kh l ch ngha duy tm trit hc, cn A-v-na-ri-t
th ngay t u c mu sc thc ti lun ri". B-ga-np
ni nh vy, v ng ta cn c vo li ni m tin theo Ma-kh:
xem quyn "Phn tch cc cm gic", bn dch ting Nga, tr. 288.
Nhng ng ta nhm, v s quyt on ca ng ta hon
ton tri vi s tht. Ngc li, ch ngha duy tm ca A-v-
na-ri-t biu l qu r rt trong tc phm ni trn, xut bn
nm 1876, n ni chnh A-v-na-ri-t, nm 1891, cng phi
tha nhn iu . ng ta vit trong li ta quyn "Khi nim
ca con ngi v th gii": "Ai c tc phm u tin c
h thng ca ti: "Trit hc, v.v.", th tc khc s ngh ngay
rng ti phi th xut pht trc ht t quan im duy tm
lun gii cc vn trong quyn "Ph phn kinh nghim
thun tu"" ("Der menschliche Weltbegriff", 1891, Vorwort,
S. IX1)), nhng "s v hiu ca ch ngha duy tm trit hc"
lm cho ti "nghi ng tnh ng n ca con ng ti theo trc
y" (S. X). im xut pht duy tm y ca A-v-na-ri-t thng
c tha nhn trong cc sch bo trit hc; ti n c C-v-
lc, mt tc gi ngi Php, ng ny gi quan im trit hc ca
A-v-na-ri-t nh c trnh by trong "T lun", l "ch
ngha duy tm nht nguyn"*; trong cc tc gi ngi c, ti
n c Ru-n-ph Vin-ly, hc tr ca A-v-na-ri-t, ng ny
1)
- "Khi nim ca con ngi v th gii", 1891, li ta, tr. IX.
 L lun nhn thc...I
ni rng "trong tui thanh nin v c bit l trong tc phm
ca ng nm 1876, A-v-na-ri-t hon ton chu nh hng (genz
im Banne) ca ci gi l ch ngha duy tm nhn thc lun"**.
Hn na, tht l bun ci nu ph nhn ch ngha duy
tm trong "T lun" ca A-v-na-ri-t, khi ng ta ni r rng
trong rng "ch c cm gic mi c th c quan nim l
ang tn ti thi" (tr. 10 v 65, bn ting c, xut bn ln th
hai; tt c nhng ch vit ng trong cc on trch dn u l
do chng ti). l ni dung m chnh bn thn A-v-na-ri-t
trnh by 116 trong sch ca ng ta. y l ton vn ca
mc y: "Chng ti tha nhn rng ci ang tn ti (das
Seiende) l mt thc th c nng lc cm gic; thc th b ly
i..." (gi nh rng khng c "thc th" v cng khng c th
gii bn ngoi no c th hnh nh "tit kim hn" v "tn t
sc hn"!) "... th cn li cm gic: lc by gi ci ang tn ti
s c quan nim l mt cm gic m trn c s ca n
khng c ci g xa l vi cm gic c" (nichts
Empfindungsloses).
* F. Van Cauwelaert. "L'empiriocriticisme" ng trn "Revue
No-Scolastique"24, 1907, thng Hai, tr. 512).
** Rudolf Willy. "Gegen die Schulweisheit. Eine Kritik der
Philosophie", Mnchen, 1905, S. 1703).
Nh vy, cm gic tn ti khng cn c "thc th", ngha l
t duy tn ti khng cn c b c! Tht ra, liu c nhng nh
trit hc c th bnh vc cho ci trit hc khng c y chng?
C y. Gio s Ri-sa A-v-na-ri-t l mt ngi trong s .
Chng ta khng th khng bn mt cht v s bnh vc y,
2)
Ph. Van C-v-lc. "Ch ngha kinh nghim ph phn" ng trn "Tp ch
kinh vin mi".
3)
Ru-n-ph Vin-ly. "Phn i tr tu nh trng. Ph phn trit hc",
Muyn-khen, 1905, tr. 170.
49 50 L lun nhn thc...I
mc d mt ngi c tr c lnh mnh kh m coi l mt
vic nghim tc c. Di y l nhng ngh lun ca A-v-
na-ri-t, 89 - 90 cng trong sch y:
"... Lun cho rng vn ng gy nn cm gic, chng
qua ch da trn mt kinh nghim b ngoi. Ci kinh nghim
y, - m mt hnh vi ca n l tri gic - ta h l ch cm
gic ny sinh ra trong mt thc th nht nh (b c) nh vo
mt s vn ng (mt s kch thch) c truyn n thc th
y v vi s gip sc ca nhng iu kin vt cht khc (v d
nh mu). Nhng, - mc d ngi ta cha bao gi quan st
c s ny sinh y mt cch trc tip (selbst) - cho ci
kinh nghim gi thit y tr thnh mt kinh nghim thc s
trong tt c mi b phn ca n th t nht cng phi c bng
chng kinh nghim t ra rng cm gic, ta h c sinh ra do
s vn ng c truyn n, trong mt thc th nht nh,
trc y vn cha c di hnh thc ny hay hnh thc khc
trong thc th y; v th nn s pht sinh ca cm gic ch c th
gii thch c bng mt hnh ng sng to do s vn ng c
truyn n. Nh vy ch c chng minh rng ni m trc y
khng h c mt cm gic no c, d l cm gic rt nh, th by
gi c cm gic pht sinh, - ch c chng minh nh th mi
c th xc nh c mt s tht va biu th mt hnh ng
sng to no , ng thi li mu thun vi tt c nhng
kinh nghim khc v s hon ton ci bin tt c nhng iu
khc trong quan nim ca chng ta v gii t nhin
(Naturanschauung). Nhng khng mt kinh nghim no em
li v c th em li bng chng c; tri li trng thi ca
mt thc th hon ton khng c cm gic nhng sau ny li
c c c tnh y, th ch l mt gi thit thi. V gi thit
y khng lm cho nhn thc ca chng ta tr nn n gin v
sng sa, m li lm cho n tr nn phc tp v ti i.
Nu ci gi l kinh nghim, - m dng nh theo th s
vn ng c truyn n lm ny sinh ra cm gic trong
 L lun nhn thc...I 51 52 L lun nhn thc...I

mt thc th, khin cho thc th y cng t lc m bt u khoa tm l miu t, thng thng ngi ta chia cc s kin
c cm gic, - qua mt s kho st t m, t ra ch l mt thuc v thc lm ba loi: cm gic v biu tng, tnh cm,
hin tng b ngoi thi, th c l trong ni dung cn li ca xung ng... Loi th nht l nhng hnh nh ca cc hin tng
kinh nghim vn cha ng ti liu c th xc nh ngoi gii hay ni gii, nhng hnh nh t phn chiu vo trong
c rng ngun gc, d ch l tng i, ca cm gic l thc... Hnh nh y gi l "cm gic", khi n c mt hin tng
trong nhng iu kin ca vn ng, ngha l xc nh rng bn ngoi ph hp vi hnh nh y trc tip gi ln, thng qua cc
cm gic ang tn ti, nhng tim tng hoc mong manh, hay gic quan bn ngoi"*. mt on sau, ng ta vit: "cm gic...
v nhng l do khc nn cha th xut hin trong thc xut hin trong thc, nh l kt qu ca mt s kch thch no
chng ta c, th nay do tc ng ca s vn ng c ca hon cnh bn ngoi, do cc gic quan bn ngoi truyn n"
truyn n m c gii phng hay tng thm, hay c nng (222). Hay cn ni: "Cm gic l c s ca i sng ca thc,
ln thnh nhn thc. Nhng chnh ci mu cn con ca ni l mi lin h trc tip ca thc vi th gii bn ngoi" (240). "
dung kinh nghim cn li cng ch l gi tng m thi. Nu mi bc trong qu trnh ca cm gic, nng lng ca s kch
chng ta c th dng cch quan st l tng theo di mt s thch bn ngoi chuyn ha thnh mt s kin thuc v
vn ng pht sinh t mt thc th A ang vn ng v qua mt thc" (133). Thm ch n nm 1905, khi B-ga-np, vi s
lot nhng im trung gian m truyn n mt thc th B c gip n cn ca -xt-van- v Ma-kh, chuyn c
cm gic, th nhiu lm chng ta cng ch c th xc nh t quan im duy vt trong trit hc sang quan im duy tm, ng
c rng cm gic trong thc th B pht trin hoc tng ln ta cn vit (c l v qun!) trong cun "Thuyt kinh nghim nht
ng thi vi vic tip nhn s vn ng c truyn n nguyn" rng: "Ngi ta bit rng nng lng ca s kch
thc th y, nhng chng ta khng th xc nh rng chnh l thch bn ngoi, sau khi chuyn ha, b my cui cng
mt kt qu ca vn ng...". ca thn kinh, thnh mt hnh thc "in bo" tuy cha c
Chng ti c dn ra ton b on vn m A-v-na-ri-t nghin cu y , nhng khng c g l thn b, ca lung
dng bc b ch ngha duy vt, ct c gi c th thy thn kinh, th trc tin s truyn n nhng t bo thn kinh
r rng ci trit hc kinh nghim ph phi "ti tn" phi b tr trong nhng ci gi l trung tm "cp thp" - cc hch
dng n nhng li ngu bin thm thng n mc no. thn kinh, trong tu sng v di v no" (q. I, xut bn ln
Chng ta hy i chiu ngh lun ca nh duy tm A-v-na-ri- th hai, 1905, tr. 118).
t vi ngh lun duy vt ca... B-ga-np, d ch l trng i vi bt k nh khoa hc t nhin no cha b trit hc
pht B-ga-np v ti phn bi ch ngha duy vt! nh trng lm cho lm lc, cng nh i vi bt k nh duy vt
Trc y rt lu - trn chn nm ri - khi B-ga-np no, cm gic qu tht l mi lin h trc tip ca thc vi th gii
cn mt na l "nh duy vt khoa hc t nhin" (tc l khi cn bn ngoi, l s chuyn ha ca nng lng ca s kch thch
tn thnh nhn thc lun duy vt m tuyt i a s cc nh khoa
hc t nhin hin i u tha nhn mt cch t pht), tc l
khi B-ga-np ch mi b con ngi h -xt-van- lm cho * A. B-ga-np. "Nhng yu t c bn ca quan im lch s v
lm lc mt na thi th ng ta vit: "T thi c n nay, trong t nhin", Xanh P-tc-bua, 1899, tr. 216.
 L lun nhn thc...I
bn ngoi thnh mt s kin thuc v thc. S chuyn ha
, mi ngi u v ang thc t quan st c hng
triu ln khp ni. Li ngu bin ca trit hc duy tm l
ch khng coi cm gic l mi lin h ca thc vi th gii
bn ngoi, m li coi l mt tm vch, mt bc tng ngn
cch thc vi ngoi gii; khng coi l hnh nh ca mt
hin tng bn ngoi tng ng vi cm gic, m li coi l
ci "tn ti duy nht". A-v-na-ri-t ch a ra mt hnh thc
c sa i i cht t ca li ngu bin c rch y ca
gim mc Bc-cli. Trong khi cha bit c tt c nhng iu
kin ca mi lin h m bt c lc no chng ta cng nhn
thy gia cm gic vi vt cht c t chc theo mt cch
thc nht nh, th chng ta hy ch tha nhn c s tn ti
ca cm gic thi; li ngy bin ca A-v-na-ri-t chung quy
l nh th y.
kt thc vic trnh by cc tin c bn duy tm ca
ch ngha kinh nghim ph phn, chng ta hy ni qua n
cc i biu ca tro lu trit hc y Anh v Php. Ni v
ngi Anh Cc-l Pic-xn, Ma-kh tuyn b dt khot l
"ng vi tt c nhng im ch yu trong quan im nhn
thc lun (erkenntniskritischen) ca ng ny" (cun "C hc", ln
xut bn dn, tr. IX). V pha mnh, C. Pic-xn cng tuyn b
l nht tr vi Ma-kh*. i vi Pic-xn, nhng "vt thc ti"
l nhng "tri gic cm tnh" (sense impressions). Theo Pic-xn th
h tha nhn s tn ti ca vt ngoi gii hn ca tri gic cm tnh
th nh vy l siu hnh. Pic-xn cng kch mt cch kin quyt
nht ch ngha duy vt (m khng h bit n Ph-bch, cng nh
Mc - ng-ghen); nhng lun c ca ng ta khng khc g nhng
lun c m chng ta phn tch trn. Nhng Pic-xn
khng h mun gi lm ngi duy vt ch ngha (y l s
trng
53 54 L lun nhn thc...I
* Karl Pearson. "The Grammar of Science", 2nd ed., Lond., 1900,
p. 326 1) .
ca phi Ma-kh Nga), v ng ta... thiu thn trng n ni
khng ba ra nhng tn gi "mi" cho trit hc ca mnh, ng
ta ch gi quan im ca mnh, cng nh quan im ca Ma-
kh, l quan im "duy tm" (sch dn, p. 326)! Pic-xn
dn thng dng di ca mnh ngc ln n Bc-cli v Hi-um.
Nh sau ny chng ta s cn thy nhiu ln na, trit hc ca
Pic-xn khc vi trit hc ca Ma-kh ch n hon chnh
hn nhiu v su sc hn nhiu.
Ma-kh c bit t ra l mnh nht tr vi hai nh vt l
hc ngi Php l P. uy-hem, v Hng-ri Poanh-ca-r*.
Trong chng bn v vt l hc mi, chng ta s bn n
nhng quan im trit hc ca hai tc gi ny, nhng quan
im rt ln xn v khng trit . y, chng ta ch cn ch
rng, i vi Poanh-ca-r, vt l nhng "nhm cm gic"**,
v uy-hem*** cng ngu nhin pht biu mt quan im
tng t.
By gi, chng ta hy xem Ma-kh v A-v-na-ri-t, sau
khi cng nhn tnh cht duy tm trong nhng quan im
u tin ca h ri th h sa cha nhng quan im trong
cc tc phm sau ny ca h nh th no.
2. "S pht hin ra nhng yu t ca th gii"
l nhan m v ph gio s Trng i hc tng hp
Xuy-rch, Phri-rch t-l, chn cho tc phm ca ng ta
vit v Ma-kh. t-l c l l tc gi c duy nht cng mun
* "Phn tch cc cm gic", tr. 4. Xem li ta quyn "Erkenntnis und
Irrtum", xut bn ln th hai.
1)
Cc-l Pic-xn. "Khoa hc nhp mn", xut bn ln th hai,
Lun n, 1900, tr. 326.
 L lun nhn thc...I
** Henri Poincar. "La Valeur de la Science", Paris, 1905 (c mt bn
dch Nga vn), passim1).
*** P. Duhem. "La thorie physique, son objet et sa structure", P.,
1906. Xem pp. 6, 102).
b sung Mc bng ch ngha Ma-kh*. Chng ta cng nn
cng bng i vi v ph gio s ngy th y: v ngy th nn
ng ta lm hi nhiu hn l gip ch cho ch ngha Ma-
kh. t nht ng ta cng t vn mt cch r rng v
gy gn: c tht l Ma-kh pht hin ra nhng yu t ca
th gii" khng? Nu qu th th d nhin l ch c nhng k
ht sc dt nt v lc hu mi c th c bo bo lm nhng
ngi duy vt. Hay s pht hin y c ngha l Ma-kh
quay tr li nhng sai lm c ca trit hc?
Chng ta thy Ma-kh hi 1872 v A-v-na-ri-t hi
1876 ng trn quan im thun tu duy tm; i vi h, th
gii ch l cm gic ca chng ta. Nm 1883, quyn "C hc"
ca Ma-kh ra i, v trong li ta ln xut bn th nht, Ma-
kh dn chng chnh cun "T lun" ca A-v-na-ri-t v
hoan nghnh nhng t tng "rt gn gi" (sehr verwandte) vi
trit hc ca mnh. y l nhng li bn v yu t, trnh by trong
cun "C hc" : "Tt c cc khoa hc t nhin ch c th miu t
(nachbilden und vorbilden) nhng phc hp ca nhng yu t m
chng ta thng gi l cm gic. y l ni v nhng mi lin h
ca nhng yu t y. Mi lin h gia A (nhit) v B (la) l thuc
lnh vc vt l hc, mi lin h gia A v N (nhng dy thn
kinh) l thuc lnh vc sinh l hc. C hai loi lin h u khng
th tn ti ring bit c; chng lun lun cng tn ti vi nhau.
Chng ta ch c th tm thi khng k n loi lin h ny hay loi
1)
Hng-ri Poanh-ca-r. "Gi tr ca khoa hc", Pa-ri, 1905, mt s
trang.
2)
P. uy-hem. "L lun vt l hc, i tng v s cu thnh ca n",
Pa-ri, 1906. Xem tr. 6, 10.
55 56 L lun nhn thc...I
lin h kia. Do , hnh nh l cc qu trnh thun tu my
mc
* Friedrich W.Adler. "Die Entdeckung der Weltelemente (Zu E.
Machs 70. Geburtstag)", "Der Kampf"25, 1908, N 5 (Februar). Dch
ng trn t "The International Socialist Review"26, 1908, N 10 (April) 1).
Mt bi ca t-l c dch ra ting Nga trong tp "Ch ngha duy
vt lch s".
cng lun lun ng thi l nhng qu trnh sinh l" (S. 499, bn
c vn dn). Trong quyn "Phn tch cc cm gic", cng c
nhng lun im nh vy: "... Khi cng vi nhng t: "yu t",
"phc hp yu t" hoc thay th cho nhng t , ngi ta
dng nhng t: "cm gic", "phc hp cm gic", th phi lun
lun nh rng ch trong nhng lin h y" (tc l trong mi lin h
ca A, B, C vi K, L, M, ngha l trong mi lin h gia "nhng
phc hp thng gi l nhng vt th" vi "ci phc hp m
chng ta gi l thn th ca chng ta"), "ch trong mi quan h y,
ch trong s ph thuc hm s y, th yu t mi l cm gic. ng
thi, trong mt s ph thuc hm s khc, th yu t li l nhng
i tng vt l" (bn dch Nga vn, tr. 23 v 17). "Mu sc l mt
i tng vt l khi, chng hn, chng ta nghin cu n v mt n
ph thuc vo ngun nh sng chiu vo n (cc mu sc khc,
nhit, khng gian, v.v.). Nhng nu chng ta nghin cu n v
mt n ph thuc vo vng mc (yu t K, L, M...) th n li l mt
i tng tm l, mt cm gic" (nh trn, tr. 24).
Nh vy, s pht hin ra nhng yu t ca th gii l
ch:
1) coi tt c mi ci tn ti u l cm gic;
Phri-rch V. t-l. "S pht hin ra nhng yu t ca th gii (
1)
chc th E. Ma-kh 70 tui)", "u tranh", 1908, s 5 (thng Hai). Dch ng
trn t "Tp ch x hi ch ngha quc t", 1908, s 10 (thng T).
 L lun nhn thc...I
2) gi cm gic l yu t;
3) chia cc yu t ra thnh yu t vt l v yu t tm l, -
yu t sau ph thuc vo thn kinh ca con ngi v, ni
chung, ph thuc vo c th ca con ngi; cn yu t trc
th khng ph thuc vo nhng ci ;
4) cho rng mi lin h gia yu t vt l v yu t tm l
khng th tn ti tch ri nhau; chng ch tn ti cng nhau;
5) ch c th tm thi khng k n mi lin h ny hay
mi lin h khc;
6) tuyn b rng l lun "mi" khng c "tnh cht phin din"*.
* Trong quyn "Phn tch cc cm gic", Ma-kh ni: "Yu t
thng thng c gi l cm gic. Cch gi dng ch mt th l V ch l ch
lun c tnh cht phin din c xc nh hn hoi, cho nn chng ti
ch mun ni vn tt v nhng yu t" (tr. 27 - 28).
Tht vy, l lun trn y khng c tnh cht phin din, nhng
n l mt m hn tp ht sc ri rc bao gm nhng quan
im trit hc tri ngc nhau. Khi xut pht ch t cm gic
th anh s khng th sa cha c "tnh cht phin din" ca
ch ngha duy tm ca anh bng ci t "yu t" u, anh ch lm
ri lon vn v ln trnh mt cch hn nht l lun ca chnh
bn thn anh. Trn li ni, anh gt b s i lp gia ci vt l
v ci tm l*, gia ch ngha duy vt (cho rng vt cht, gii
t nhin l ci c trc) v ch ngha duy tm (cho rng tinh thn,
thc, cm gic l ci c trc), nhng trn thc t, anh li b mt
khi phc ngay s i lp y, bng cch ri b tin c bn ca
anh! V nu yu t l cm gic, th d l trong mt giy thi anh
cng khng c quyn tha nhn s tn ti ca cc "yu t" ngoi
s ph thuc ca chng vo thn kinh ca ti, vo thc ca ti.
Nhng mt khi anh tha nhn rng nhng i tng vt l tn ti
khng ph thuc vo thn kinh hay cm gic ca ti v ch gy
57 58 L lun nhn thc...I
nn cm gic bng cch tc ng vo vng mc ca ti th nh vy
l anh ri b mt cch nhc nh ch ngha duy tm "phin
din" ca anh, chuyn sang mt th ch ngha duy vt "phin
din"! Nu mu sc l cm gic ch v n ph thuc vo vng mc
(nh khoa hc t nhin buc anh phi tha nhn iu ) th
nh th c ngha l nhng tia nh sng, khi chiu n vng
mc, s em li cm gic v mu sc. Th tc l ngoi chng
ta, khng ph thuc vo chng ta v thc ca chng ta, vn c
s vn ng ca vt cht, v d nhng ln sng trng c mt
di v mt tc nht nh, chng tc ng vo vng mc,
em li cho con ngi cm gic v mu sc no . chnh l
quan im ca khoa hc t nhin. Khoa hc ny gii thch nhng
cm gic khc nhau v mt mu sc no bng di khc
nhau ca nhng sng nh sng tn ti ngoi vng mc ca con
ngi, ngoi con ngi v khng ph thuc vo con ngi.
* "S i lp gia ci Ti v th gii, gia cm gic hay hin tng v
vt, th khng cn na, v tt c mi ci chung quy u ch l s kt hp
cc yu t" ("Phn tch cc cm gic", tr. 21).
ngha duy vt: vt cht gy nn cm gic bng cch tc ng vo
gic quan ca chng ta. Cm gic ph thuc vo c, thn kinh,
vng mc, v.v., ngha l vo vt cht c t chc theo mt cch
thc nht nh. S tn ti ca vt cht khng ph thuc vo cm
gic. Vt cht l ci c trc. Cm gic, t tng, thc l sn
phm cao nht ca vt cht c t chc theo mt cch thc c
bit. l quan im ca ch ngha duy vt, ni chung, v ca
Mc v ng-ghen, ni ring. Ma-kh v A-v-na-ri-t ln lt
du nhp ch ngha duy vt bng cch dng ch "yu t", ta h
nh ch ny cu c l lun ca h thot khi "tnh phin din"
ca ch ngha duy tm ch quan, v ta h nh n cho php tha
nhn s ph thuc ca ci tm l vo vng mc, thn kinh, v.v.,
tha nhn tnh c lp ca ci vt l i vi c th con ngi.
 L lun nhn thc...I
Tht ra, th on li dng t "yu t", ch l mt li ngy bin
ht sc thm hi, v ngi duy vt, khi c tc phm ca Ma-
kh v A-v-na-ri-t, s t ra ngay cu hi: "yu t" l g?
Tht l tr con nu ngh rng ba ra mt t mi, l c th trnh
c nhng tro lu trit hc c bn. Hoc gi "yu t" l cm
gic, nh tt c nhng ngi theo ch ngha kinh nghim ph
phn, c Ma-kh, A-v-na-ri-t ln Pt-txn-t* v nhng
ngi khc vn ch trng, v nh vy, tha cc ngi, trit
hc ca cc ngi ch l ch ngha duy tm ung cng che
y s trn tri ca ch ngha duy ng ca mnh bng mt
thut ng "khch quan" hn. Hoc gi "yu t" khng phi l
cm gic, v nh vy t "mi" ca cc ngi tuyt i khng c
mt cht ngha g c, v cc ngi ch lm n ln v ch m
thi.
* Joseph Petzoldt. "Einf hrung in die Philosophie der reinen
Erfahrung", Bd. I, Leipz., 1900, S. 1131): "Ngi ta gi cm gic theo ngha
thng thng ca tri gic" (Wahrnehmungen) "n gin v khng th
phn chia c, l yu t".
Chng ta hy xem chng hn Pt-txn-t, ngi m
V.L-x-vch*, nh kinh nghim ph phn u tin ni ting nht
Nga cho l tay c nht ca ch ngha kinh nghim ph phn.
Trong quyn 2 tc phm ni trn ca ng ta, sau khi khng
nh yu t l cm gic, Pt-txn-t tuyn b rng: "Trong mnh
: "cm gic l yu t ca th gii" chng ta cn phng vic coi
ch "cm gic" l tn ca mt ci g thun tu ch quan, do c
tnh cht phiu diu, bin bc tranh thng thng ca th gii
thnh o nh" (verflchtigendes)**.
1)
I--xp Pt-txn-t. "Gii thiu trit hc v kinh nghim thun tu",
t. I, Lai-pxch, 1900, tr. 113.
59 60 L lun nhn thc...I
Tht l au u th xut xoa y! Pt-txn-t cm thy
rng nu ngi ta coi cm gic l yu t ca th gii, th th
gii s "tiu tan" (verflchtigt sich) hay bin thnh mt o nh.
V ng Pt-txn-t tt bng tng rng c th cu vn c
tnh th bng mt li d chng: ch nn coi cm gic l mt
ci g thun tu ch quan! chng phi l mt li ngy bin
ng bun ci sao? Khi chng ta "coi" cm gic l cm gic,
hay khi chng ta c tm cch m rng ngha ca ch y ra, th
liu c g thay i khng? Liu nh th c lm tiu tan ci s
tht l cm gic gn lin vi chc nng bnh thng ca thn
kinh, vng mc, khi c, v.v., trong con ngi khng? c lm tiu
tan ci s tht l th gii bn ngoi tn ti c lp i vi cm
gic ca chng ta khng? Nu anh khng mun lng trnh
bng nhng li ni quanh co, nu qu tht anh mun "
phng" ch ngha ch quan v ch ngha duy ng, th trc
ht anh phi trnh nhng tin c bn duy tm trong trit hc
ca anh ; anh phi thay th xu hng duy tm trong trit hc
ca anh (i t cm gic n th gii bn ngoi) bng xu hng
duy vt (i t th gii bn ngoi n cm gic); anh phi vt b
ci li trang sc bng danh t, h v v
* V. L-x-vch. "Trit hc khoa hc" (cc bn nn hiu l trit hc
hp thi, trit hc nh trng, chit trung) "l g?", Xanh P-tc-bua,
1891, tr. 229 v 247.
** Pt-txn-t. Bd. 2, Lpz., 1904, S. 3291).
ngha - "yu t" - y i v ni mt cch gin n rng mu sc
l kt qu ca s tc ng ca mt i tng vt l vo vng
mc = cm gic l kt qu ca s tc ng ca vt cht vo
gic quan ca chng ta.
1)
t. 2, Lai-pxch, 1904, tr. 329.
 L lun nhn thc...I
Chng ta li xem A-v-na-ri-t. Tc phm mi y nht
ca ng ta (c l l tc phm quan trng nht hiu r
trit hc ca ng ta), quyn "Kho st v khi nim i tng
ca tm l hc"*, em li nhng ti liu qu bu nht v vn
"yu t". Trong sch , tc gi tin th a ra mt biu khng thu hoch c g nhiu lm vi "s pht hin ra nhng
rt "ni bt" (t. XVIII, tr. 410) m chng ti trch ra phn ch yu
di y:
"Yu t, phc hp yu t:
vt hu hnh.
I. Vt hay ci thuc v vt........
II. T tng hay ci thuc v t vt v hnh, k c v
tng (Gedankenhaftes)........ tng tng".
Chng ta hy em biu trn y so snh vi nhng
iu m Ma-kh ni v "yu t" sau khi a ra mi th
thuyt minh ("Phn tch cc cm gic", tr. 33): "Khng phi vt
th sinh ra cm gic, m l nhng phc hp yu t (phc hp
cm gic) cu thnh vt th". "S pht hin ra nhng yu t ca th
gii" khc phc c tnh phin din ca ch ngha duy tm
v ca ch ngha duy vt, l nh vy ! Trc ht ngi ta
ni qu quyt vi chng ta rng "yu t" = mt ci g mi m
va c tnh cht vt l, va c tnh cht tm l, nhng sau ,
ngi ta li ln lt nh chnh mt cht: ngi ta ly hc
thuyt ca "thc chng lun ti tn" v nhng yu t vt cht
v yu t t tng thay th cho s phn bit duy vt th l
v vt cht (vt, vt
61 62 L lun nhn thc...I
* R. Avenarius. "Bemerkungen zum Begriff des Gegenstandes der
Psychologie" ng trn "Vierteljahrsschrift f r wissenschaftliche
Philosophie"27, Bd. XVIII (1894) v XIX (1895)1).
th) v v ci tm l (cm gic, k c, tng tng). t-l (Phrt-x)
yu t ca th gii"!
Khi phn i Pl-kha-np, B-ga-np vit nm 1906 rng:
"... Ti khng th t nhn mnh l ngi theo phi Ma-kh v trit
hc c. Trong quan im trit hc chung, ti ch mn ca Ma-
kh c c mt im thi, tc l khi nim v tnh trung lp ca
nhng yu t ca kinh nghim i vi "ci vt l" v "ci tm l",
khi nim v s ph thuc ca nhng c tnh y ch ring vo
nhng mi lin h ca kinh nghim" ("Thuyt kinh nghim nht
nguyn", q. III, Xanh P-tc-bua, 1906, tr. XLI). Nh th c khc g
mt ngi tin theo tn gio ni: ti khng th t nhn mnh l tn
tn gio c, v ti "ch" mn ca cc tn y c "c mt
im" thi: lng tin vo Thng . "c mt im" m B-
ga-np mn ca Ma-kh li chnh l sai lm c bn ca ch
ngha Ma-kh, iu khng ng c bn ca ton b trit hc y.
Nhng im B-ga-np xa ri ch ngha kinh nghim ph phn,
m bn thn ng ta cho l rt quan trng, thc ra ch l hon
ton th yu v khng phi l ci g khc ngoi nhng s khc
nhau v chi tit, cc b v c bit, gia cc loi ngi theo ch
ngha kinh nghim ph phn tn thnh Ma-kh v c Ma-
kh tn thnh (v im ny chng ti s ni t m on sau).
Cho nn khi B-ga-np ni gin v c ngi ln ln ng
ta vi phi Ma-kh th nh vy l ng ta ch t ra rng ng ta
khng hiu bit g v nhng ch khc nhau c bn gia ch
ngha duy vt vi ci im chung ca ng ta v nhng ngi
theo phi Ma-kh khc. Xt xem B-ga-np pht trin, sa
R. A-v-na-ri-t. "Kho st v khi nim i tng ca tm l
1)
hc" ng trn "Tp ch trit hc khoa hc hng qu", t. XVIII (1894)
v XIX (1895).
 L lun nhn thc...I
cha hay lm hng trit hc ca Ma-kh nh th no, iu
khng c g quan trng. iu quan trng l ng ta ri b quan
im duy vt, do khng trnh khi ri vo ch ln ln v lm
lc duy tm ch ngha.
Nh chng ta thy trn, nm 1899, B-ga-np ng
trn quan im ng n khi ng ta vit: "Hnh nh ca con
ngi ng trc ti, do th gic trc tip em li cho ti, l mt cm
gic"*. B-ga-np khng chu kh ph phn quan im c
ca ng ta. ng ta m qung tin theo li ni ca Ma-kh, v
lp li theo Ma-kh rng nhng "yu t" ca kinh nghim u
trung lp i vi ci vt l v ci tm l. B-ga-np vit
trong "Thuyt kinh nghim nht nguyn", quyn I (xut bn
ln th hai, tr. 90) rng: "Nh trit hc thc chng ti tn
chng minh, nhng yu t ca kinh nghim tm l u ng
nht vi nhng yu t ca ht thy mi kinh nghim ni
chung, bi v chng ng nht vi nhng yu t ca kinh
nghim vt l". Hay nh nm 1906 ng ta vit (q. III, tr. XX):
"cn v "ch ngha duy tm" th liu ngi ta c th ch cn c
vo s tht hin nhin khng th nghi ng g na l: nhng
yu t ca "kinh nghim vt l" c tha nhn l ng nht
vi nhng yu t ca kinh nghim "tm l" hay ng nht vi
nhng cm gic c bn, ni rng l ch ngha duy
tm?".
l ngun gc tht s ca tt c nhng bc khng may ca
B-ga-np trong trit hc - mt ngun gc chung cho ng ta v
tt c phi Ma-kh. Khi ngi ta tha nhn s ng nht gia
cm gic v nhng ("yu t ca kinh nghim vt l" (tc l ci
vt l, th gii bn ngoi, vt cht) th chng ta c th v phi ni
l ch ngha duy tm, v chnh l ch ngha Bc-cli ch
khng phi l ci g khc c. y, tuyt nhin khng c cht
du vt g ca trit hc ti tn, hay ca trit hc thc chng,
hay ca mt s tht chc chn no, m ch l mt li ngu bin
duy tm c, rt c m thi. V nu chng ta yu cu B-ga-np
chng minh ci "s tht khng th nghi ng g na" y l ci
63 64 L lun nhn thc...I
vt l ng nht vi cm gic, th chng ta s khng c
nghe mt lun c no khc, ngoi ci ip khc mun thu
ca cc nh duy tm: ti ch cm bit c nhng cm gic
ca ti m thi; "ci bng chng ca t thc" (die Aussage des
Selbstbewutseins, trong "T lun" ca A-v-na-ri-t, tr. 56, xut
bn ln th hai, bn ting c, 93); hay l: "trong kinh
nghim ca chng ta" (kinh
* "Nhng yu t c bn ca quan im lch s v t nhin", tr. 216.
Tham kho cc on trch dn trn.
nghim cho chng ta bit rng "chng ta l nhng thc th
c cm gic") "cm gic m chng ta c c th ng tin cy hn
tnh thc th" (nh trn, tr. 55, 91), v.v., v.v. v v.v.. B-ga-np
(tin theo li ni ca Ma-kh) coi li ni quanh co kiu trit hc
phn ng l mt "s tht khng th nghi ng g na", v trn
thc t, ngi ta cha h a ra v cng khng th a ra
c mt s tht no c th bc b quan im cho rng cm
gic l mt hnh nh ca th gii bn ngoi, tc l quan im
m B-ga-np tn thnh hi 1899 v c cc khoa hc t
nhin tha nhn cho n tn ngy nay. Trong nhng iu
lang bang v trit hc ca mnh, nh vt l hc Ma-kh hon
ton xa ri "khoa hc t nhin hin i", - ci iu quan trng
ny, m B-ga-np khng nhn thy, sau ny chng ta s li ni
n nhiu.
Hc thuyt ca A-v-na-ri-t v chui ph thuc v chui
c lp ca kinh nghim (khng k n nh hng ca -xt-
van-) l mt trong nhng nhn t gip B-ga-np rt
nhanh chng chuyn t ch ngha duy vt ca cc nh khoa
hc t nhin sang ch ngha duy tm m h ca Ma-kh. V
vn ny, chnh B-ga-np trnh by nh sau
("Thuyt kinh nghim nht nguyn", q. I): "Chng no nhng
d kin ca kinh nghim ph thuc vo trng thi ca mt h
 L lun nhn thc...I
thng thn kinh nht nh th chng y chng s sng to ra
th gii tm l ca mt c nhn nht nh; v chng no
nhng d kin ca kinh nghim xut hin ngoi s ph
thuc y th chng y trc mt chng ta s c th gii vt l.
Cho nn A-v-na-ri-t gi hai lnh vc y ca kinh nghim l
chui ph thuc v chui c lp ca kinh nghim" (tr. 18).
iu bt hnh chnh l ch hc thuyt v "chui" c lp y
(c lp i vi cm gic ca con ngi) ln lt du nhp ch
ngha duy vt, mt cch khng chnh ng, c on, mt cch
chit trung xt theo quan im ca ci trit hc cho rng vt
th l nhng phc hp cm gic v bn thn cm gic cng
"ng nht" vi nhng "yu t" vt l. Bi v, mt khi anh tha
nhn rng ngun nh sng v nhng sng nh sng tn ti khng
ph thuc vo con ngi v thc ca con ngi, rng mu sc
ph thuc vo tc ng ca nhng sng y ln vng mc, th tc l
trn thc t anh ng trn quan im duy vt, v ph n
tn gc tt c nhng "s tht khng th nghi ng g na" ca ch
ngha duy tm, cng vi tt c nhng "phc hp cm gic", nhng
yu t do thuyt thc chng ti tn pht hin ra v nhng iu v
l khc tng t nh th.
iu bt hnh chnh l ch B-ga-np (cng nh tt c
nhng ngi theo phi Ma-kh nc Nga) khng hiu thu
nhng quan im duy tm ban u ca Ma-kh v A-v-na-ri-t,
khng nhn thy r nhng tin duy tm c bn ca h, v
do , khng nhn thy tnh cht khng chnh ng v chit
trung trong m mu sau ny ca h hng ln lt du nhp ch
ngha duy vt. Th nhng, cng nh trong cc sch bo trit
hc, mi ngi tha nhn ch ngha duy tm ban u ca
Ma-kh v A-v-na-ri-t, th mi ngi cng tha nhn rng
ch ngha kinh nghim ph phn sau ny c gng hng theo
ch ngha duy vt. Tc gi ngi Php, C-v-lc, m chng ta
nhc n trn, khng nh rng "T lun" ca A-v-na-ri-t l
"ch ngha duy tm nht nguyn", "Ph phn kinh nghim thun
65 66 L lun nhn thc...I
tu" (1888 - 1890) l "thuyt thc ti tuyt i" v "Khi nim
ca con ngi v th gii" (1891) l mt mu mun "gii
thch" s chuyn hng y. Chng ta cn ch rng thut ng
thuyt thc ti y c dng theo ngha i lp vi thut ng
ch ngha duy tm. y theo gng ng-ghen, ti ch dng
thut ng ch ngha duy vt theo ngha m thi, v ti cho
rng thut ng ny l duy nht ng, nht l v thut ng "thuyt
thc ti" b nhng ngi theo ch ngha thc chng v
nhng k h khc dao ng gia ch ngha duy vt v ch
ngha duy tm, lm dng kh nhiu ri. y, chng ta ch cn
nu ra rng C-v-lc mun ch ra ci s tht khng th chi ci
c l: trong "T lun" (1876) ca A-v-na-ri-t, cm gic c
coi l ci tn ti duy nht, cn "thc th" th b gt b (ng theo
nguyn tc "tit kim t duy"!) v trong "Ph phn kinh nghim
thun tu", ci vt l c coi l chui c lp, cn ci tm l v
do cm gic c coi l chui ph thuc.
Ru-n-ph Vin-ly, hc tr ca A-v-na-ri-t, cng tha
nhn rng A-v-na-ri-t l ngi "hon ton" duy tm nm
1876, nhng v sau c "iu ha" (Ausgleich) hc thuyt y
vi "thuyt thc ti ngy th" (sch dn, nh trn), tc l
vi quan im duy vt t pht, khng t gic, ca loi ngi,
tc l quan im tha nhn s tn ti ca th gii bn ngoi
c lp vi thc ca chng ta.
-xca -van-, tc gi mt quyn sch ni v "A-v-na-ri-
t, ngi sng lp ra ch ngha kinh nghim ph phn",
khng nh rng trit hc ny kt hp vi nhng yu t (theo
ngha thng thng ca danh t ny, ch khng phi theo ngha
m Ma-kh gn cho n) tri ngc nhau ca ch ngha duy
tm v ca "thuyt thc ti" (ng l phi ni: ca ch ngha duy
vt). V d, "mt (s phn tch) tuyt i s lm cho thuyt
thc ti ngy th tn ti vnh vin, cn mt (s phn tch)
tng i th s tuyn b ch ngha duy tm c chuyn l
vnh cu"*. Ci m A-v-na-ri-t gi l phn tch tuyt i th
tng ng vi ci m Ma-kh gi l nhng mi lin h ca
 L lun nhn thc...I
nhng "yu t" ngoi thn th chng ta, v ci m A-v-na-ri-
t gi l phn tch tng i th tng ng vi ci m Ma-
kh gi l nhng mi lin h ca nhng "yu t" ph thuc vo
thn th chng ta.
Chng ti cho rng, v mt ny, kin ca Vun-t l c bit
ng ch , bn thn Vun-t cng ng v quan im duy
tm m h, nh phn ln cc tc gi ni trn, nhng c l
ng ta ch phn tch ch ngha kinh nghim ph phn
hn ai ht. y l nhn xt ca P. I-u-sk-vch v iu :
"Mt iu th v l Vun-t cho ch ngha kinh nghim ph phn
l hnh thc khoa
* Oskar Ewald. "Richard Avenarius als Begr nder des Empi-
riokritizismus", Brl., 1905, S. 661).
hc nht ca ch ngha duy vt kiu mi nht"*, tc l ca ci kiu
ch ngha duy vt coi tinh thn l mt chc nng ca cc qu trnh
nhc th (cn chng ti th chng ti cn ni thm: Vun-t coi
kiu ch ngha duy vt y l ci trung gian gia ch ngha Xpi-n-
da 28 v ch ngha duy vt tuyt i**).
kin ca V. Vun-t qu tht l ht sc th v. Nhng
y, iu "th v" hn c l thi ca ngi I-u-sk-vch i
vi cc sch v lun vn trit hc m ng ta ni n. Tht l
mt v d in hnh tiu biu cho thi ca tt c nhng
ngi theo phi Ma-kh nc ta. Anh chng P-t-ru-sca
trong tiu thuyt ca G-gn c v ly lm th v rng
nhng ch ci bao gi cng hp thnh nhng t. Ngi I-u-sk-
vch c Vun-t v ly lm "th v" rng Vun-t buc ti
A-v-na-ri-t l theo ch ngha duy vt. Nu Vun-t lm th
ti sao khng bc b ng ta? Nu Vun-t ng th ti sao
1)
-xca -van-. "Ri-sa A-v-na-ri-t, ngi sng lp ra ch ngha kinh
nghim ph phn", Bc-lin, 1905, tr. 66.
67 68 L lun nhn thc...I
khng gii thch s i lp gia ch ngha duy vt v ch
ngha kinh nghim ph phn? Ngi I-u-sk-vch cho nhng li
ni ca nh duy tm Vun-t l "th v", nhng l mt ngi theo
phi Ma-kh nn ng ta cho rng ( hn l theo nguyn tc "tit
kim t duy") phn tch vn ny ch l ph cng v ch...
S tht l ch: bo cho c gi bit rng Vun-t buc ti
A-v-na-ri-t l i theo ch ngha duy vt, nhng li khng ni
g n vic Vun-t coi nhng mt no ca ch ngha
kinh nghim ph phn l ch ngha duy vt, cn nhng mt
khc l ch ngha duy tm v coi mi quan h gia cc mt
l gi to, - th nh vy l I-u-sk-vch hon ton bp
mo s tht. Hoc l nh qun t hon ton khng hiu
mt t g v
* P. I-u-sk-vch. "Ch ngha duy vt v thuyt thc ti ph phn",
Xanh P-tc-bua, 1908, tr. 15.
** W. Wundt. "ber naiven und kritischen Realismus" ng trn
"Philosophische Studien"29, Bd. XIII, 1897, S. 3341).
nhng iu ng ta c, hoc l ng ta mun thng qua Vun-t
m khen ho mnh: cc anh xem, ngay cc v gio s quan
phng cng coi chng ti l nhng ngi duy vt, ch
khng phi l nhng k h .
Lun vn ni trn ca Vun-t l mt quyn sch dy (trn 300
trang) chuyn phn tch rt t m trc ht l trng phi ni ti,
v sau l trng phi kinh nghim ph phn. V sao ng Vun-
t li gn lin hai trng phi trit hc ny vi nhau? V ng ta coi
hai trng phi l c h hng thn thch vi nhau v kin
ny, c Ma-kh, A-v-na-ri-t, Pt-txn-t v nhng ngi
theo thuyt ni ti tn thnh, l hon ton ng, nh sau ny
1)
V. Vun-t. "Thuyt thc ti ngy th v thuyt thc ti ph phn" ng
trn "Nghin cu trit hc", t. XIII, 1897, tr. 334.
 L lun nhn thc...I 69 70 L lun nhn thc...I

chng ta s thy. phn th nht trong lun vn ca ng ta, Vun- vn dn, tr. 64) l mt "thc th siu hnh", v hc thuyt
t chng minh rng nhng ngi theo thuyt ni ti u l ca anh l ch ngha duy vt. Cn phi ni rng nhiu nh
nhng ngi duy tm, nhng ngi ch quan ch ngha, nhng duy tm v tt c nhng ngi bt kh tri (k c nhng tn
mn ca ch ngha tn ngng. V nh sau y chng ta s ca Hi-um v Can-t) u gi nhng ngi duy vt l
thy, cng l mt kin hon ton ng, mc d Vun-t, nhng nh siu hnh, v theo h th tha nhn th gii bn
kin b lm cho nng n thm bi ci m hc vn uyn bc ngoi tn ti c lp i vi thc con ngi, nh th l
ho huyn, kiu gio s, v c trnh by vi nhng t tinh vi vt qu gii hn ca kinh nghim. Chng ta s li ni v
v nhng li d dt khng cn thit, - iu cng d hiu, v thut ng y ch cn thit, v chng ta s thy n hon
chnh Vun-t cng l ngi duy tm v ca ch ngha tn ton sai, xt theo quan im ch ngha Mc. Chng ti thit
ngng. ng ta ch trch nhng ngi theo thuyt ni ti, khng tng rng iu quan trng cn nu ra lc ny l: chnh gi
phi v h l ngi duy tm v l mn ca ch ngha tn thit v chui "c lp" ca A-v-na-ri-t (cng nh ca Ma-
ngng, m, theo ng ta, v h suy lun khng ng nhng kh, mc d Ma-kh din t t tng y di nhng t ng
nguyn tc ln y. Phn th hai v phn th ba trong lun vn ca khc) l mn ca ch ngha duy vt, iu ny nhng nh trit
Vun-t chuyn ni v ch ngha kinh nghim ph phn. V ng ta hc thuc nhiu phi khc nhau, ngha l thuc nhiu khuynh
ch ra rt r rng nhng lun im l lun rt quan trng ca ch hng trit hc khc nhau, u tha nhn. Nu anh xut pht t
ngha kinh nghim ph phn (tc l cch hiu "kinh nghim" ch cho rng tt c ci g tn ti u l cm gic, hay cc vt
th u l nhng phc hp cm gic, th anh khng th no i
v s "phi hp v nguyn tc" m sau ny chng ti s ni n)
n kt lun rng ci vt l tn ti c lp i vi thc ca
u ging ht nhng lun im l lun ca nhng ngi theo
chng ta, v cm gic l mt chc nng ca vt cht c t
thuyt ni ti (die empiriokritische in bereinstimmung mit der
chc theo mt cch thc nht nh, m khng th tiu tt c
immanenten Philosophie annimmt, S. 382, lun vn ca Vun-t).
nhng tin c bn ca anh, th tiu ton b trit hc "ca anh".
Nhng lun im l lun khc ca A-v-na-ri-t u mn ca
S d Ma-kh v A-v-na-ri-t kt hp c trong trit hc ca h
ch ngha duy vt, v ni chung ch ngha kinh nghim ph
nhng tin c bn ca ch ngha duy tm vi mt s kt lun
phn l mt "m h ln" (bunte Mischung, lun vn dn, S. 57),
duy vt no , th chnh l v l lun ca h l mt in
m "nhng b phn cu thnh khc nhau ca n hon ton hnh v ci m ng-ghen gi l "mn cho chit trung nht
khng lin h g vi nhau c" (an sich einander vllig nho"30 vi mt thi khinh b ch ng*.
heterogen sind, tr. 56).
Ch ngha chit trung y biu l rt r rt trong tc phm
Vun-t li ch yu xp hc thuyt ca A-v-na-ri-t v trit hc mi y nht ca Ma-kh "Nhn thc v sai lm"
"chui sinh mnh c lp" vo trong s nhng mu vn duy (xut bn ln th 2, 1906). Trong nh chng ta thy, Ma-
vt ch ngha ca ci m h ln ch ngha Ma-kh - A-v-na- kh tuyn b: "dng nhng cm gic, tc l nhng yu t tm
ri-t. Nu anh ly "h thng C" lm im xut pht (A-v-na- l, xy dng bt c mt yu t vt l no th khng c g kh
ri-t vn rt snh dng thut ng mi theo li uyn bc, nn khn c". Cng trong sch , chng ta cn c thy: "Cc quan
dng thut ng ch khi c ca con ngi, hay h h ph thuc ngoi U (= Umgrenzung, tc l "gii hn khng
thn kinh ni chung), nu i vi anh, ci tm l l mt chc gian ca thn th chng ta", Seite 8) l vt l hc theo ngha rng
nng ca c th ci "h thng C" y - theo nh Vun-t ni - (lun
 L lun nhn thc...I
nht" (S. 323, 4). " c c cc quan h y trong trng thi
thun tu (rein erhalten) cn phi c gng gt b nh hng ca
ngi quan st, tc l nh hng ca nhng yu t bn trong U"
(nh trn). C tht, c tht. Lc u, con chim s rng ha t
chy bin c, ngha l dng nhng yu t tm l xy dng
nhng yu t vt l, th nhng v sau li ha ra l cc yu t vt l
nm ngoi gii hn ca cc yu t tm l, v nhng yu t tm
l ny li "nm trong thn th ca chng ta"! Mt trit hc tuyt
diu ht ch ni!
Mt v d khc na: "Th kh hon ton (th kh l tng,
vollkommenes), th lng hon ton, vt th n hi hon ton,
u khng tn ti; nh vt l hc bit rng nhng gi tng
ca mnh ch gn ng vi s tht, rng nhng gi tng y
n gin ha s tht mt cch tu tin; nh vt l hc bit
s cch bit y l khng th trnh c" (S. 418, 30).
* Li ta quyn "Lt-vch Ph-bch", vit vo thng Hai 1888. Nhng t
ca ng-ghen l ch trit hc ging ng c ni chung. Phi Ma-kh
mun l nhng ngi mc-xt nhng li khng c kh nng hiu su c
ni dung v ngha ca t tng ca ng-ghen, i khi h li ln
trnh bng cu thanh minh ng thng ny: "ng-ghen vn cha bit
n Ma-kh" (Phrt-x t-l trong quyn "Ch ngha duy vt lch s", tr.
370). kin cn c vo u? Cn c vo vic ng-ghen khng dn chng
Ma-kh v A-v-na-ri-t chng? kin chng c cn c no khc, v cn
c tht l v dng, v ng-ghen khng nhc n tn ca bt c tc gi
chit trung no c. Cn v A-v-na-ri-t, ngi xut bn t 1876 mt tp
ch trit hc "khoa hc" hng qu, th v tt l ng-ghen li khng bit n.
y l ni s cch bit (Abweichung) no? S cch bit ca
ci g vi ci g? l s cch bit gia t tng (l lun vt
l hc) vi s tht. Vy t tng, nim l g? nim l "du
vt ca cm gic" (S.9). Cn s tht l g? S tht l nhng
"phc hp cm gic"; vy, s cch bit gia du vt ca cm
gic v nhng phc hp cm gic, l iu khng th trnh
c.
71 72 L lun nhn thc...I
Nh th c ngha l g? C ngha l Ma-kh qun hn l
lun ca chnh mnh v khi ni v nhng vn vt l hc,
suy lun mt cch n gin, khng c nhng ci tinh vi duy
tm ch ngha, tc l ng ta suy lun nh mt nh duy vt.
Lc by gi, tt c nhng "phc hp cm gic" v tt c nhng
iu tinh vi theo kiu Bc-cli u tiu tan ht. L lun ca cc
nh vt l hc tr thnh s phn nh ca nhng vt th, ca
th lng v th kh tn ti ngoi chng ta, tn ti c lp i
vi chng ta, v s phn nh d nhin l gn ng, nhng
nu coi s phn nh gn ng y hay s gin n ha y l
"tu tin" th khng ng. Trn thc t, y, Ma-kh
xem xt cm gic ng nh ton b khoa hc t nhin
xem xt, khi cha b bn mn ca Bc-cli v Hi-um "gt
ra", tc l xem xt nh l hnh nh ca th gii bn ngoi.
L lun ring ca Ma-kh l mt th ch ngha duy tm ch
quan, nhng khi cn phi c tnh khch quan th ng ta li
khng cht ngng ngng em vo trong l lun ca ng
nhng tin ca nhn thc lun i lp, tc l ca nhn thc
lun duy vt. -u-a Hc-tman, mt nh duy tm trit ,
phn ng trit v trit hc, mt ngi c cm tnh vi s
u tranh ca ch ngha Ma-kh chng ch ngha duy vt,
tin rt gn n chn l khi ng ta ni rng lp trng trit
hc ca Ma-kh l "mt m hn tp (Nichtunterscheidung)
gm thuyt thc ti ngy th v ch ngha o tng tuyt
i"*.
* Eduard von Hartmann. "Die Weltanschauung der modernen
Physik", Lpz. 1902, S. 2191).
Tht ng nh vy. Ci hc thuyt cho rng vt th l nhng
phc hp cm gic, v.v., - l mt ch ngha o tng tuyt i,
tc l mt ch ngha duy ng, v theo quan im y, ton b v
1)
-u-a phn Hc-tman. "Th gii quan ca vt l hc hin i", Lai-
pxch, 1902, tr. 219.
 L lun nhn thc...I
tr ch l o tng ca ti m thi. Cn ngh lun ca Ma-kh m
chng ta va nu ra trn, cng nh rt nhiu mu ngh lun
khc ca ng ta, l thuc v ci m ngi ta gi l "thuyt thc
ti ngy th", tc l nhn thc lun duy vt mn ca cc nh
khoa hc t nhin mt cch khng t gic, mt cch t pht.
A-v-na-ri-t v nhng gio s theo gt ng ta, u tm
cch dng l lun v s "phi hp v nguyn tc" che y
ci m hn tp . Lt na, chng ta s phn tch l lun y,
nhng by gi, chng ta hy kt thc vn buc ti A-v-na-
ri-t l theo ch ngha duy vt . Ngi I-u-sk-vch cho
kin ca Vun-t m ng ta khng hiu c, l th v, nhng
bn thn ng ta li khng thy hng th tm hiu, hoc
khng thm ni cho c gi bit v thi ca nhng mn
v nhng ngi k tc trc tip ca A-v-na-ri-t phn ng
trc li buc ti y nh th no. Th nhng iu li rt
cn thit lm sng t vn , nu chng ta quan tm n
thi ca trit hc Mc, tc l ca ch ngha duy vt, i vi
trit hc ca ch ngha kinh nghim ph phn. Sau na, nu
hc thuyt ca Ma-kh ln ln v trn ln ch ngha duy vt
vi ch ngha duy tm th vn quan trng l xt xem tro lu
t tng y hng, - nu c th ni c nh vy, - v u, kat'xon (ch yu) i vi ni dung ca cc khi nim". Trong xu
khi cc nh duy tm chnh thng bt u vt b tro lu y
v n nhng b ch ngha duy vt.
Tin th ni thm rng I.Pt-txn-t v Ph. Cc-xta-nien, hai
ngi trong s nhng mn thun tu nht v chnh thng
nht ca A-v-na-ri-t, tr li Vun-t. Khi phn i, vi
mt thi phn n kiu hnh, li buc ti A-v-na-ri-t l
theo ch ngha duy vt, - li buc ti lm cho v gio s c
mt c thanh danh - Pt-txn-t dn chng... cc bn th
ngh xem dn chng g?... dn chng "T lun" ca A-v-na-ri-
t, trong khi nim thc th hnh nh cng b th tiu!
Tht l mt th l lun thun tin, v n c th dung np
nhng tc phm thun tu duy tm, ln nhng tin duy vt
73 74 L lun nhn thc...I
c tha nhn mt cch tu tin! Pt-txn-t vit: ng nhin,
"Ph phn kinh nghim thun tu" ca A-v-na-ri-t khng
mu thun vi hc thuyt y, ngha l vi ch ngha duy vt,
nhng n cng khng mu thun g my vi hc thuyt duy
linh hon ton tri ngc li*. Bin h c tht! ng-ghen gi
chnh ci l mn cho chit trung nht nho. B-ga-np
khng chu nhn mnh l ngi theo phi Ma-kh, m li
mun c ngi ta tha nhn ng ta l ngi mc-xt (v trit
hc), cng theo gt Pt-txn-t. Theo ng ta, "ch ngha kinh
nghim ph phn... khng c lin quan g n ch ngha duy
vt, cng nh n ch ngha duy linh hay n bt c mt
thuyt siu hnh no ni chung"** v "chn l... khng "thi
trung dung" gia nhng khuynh hng i chi nhau"
(ch ngha duy vt v ch ngha duy linh), "m ngoi c
hai"***. Nhng thc ra ci m B-ga-np cho l chn l, th
ch l s h , s dao ng gia ch ngha duy vt v ch
ngha duy tm m thi.
Tr li Vun-t, Cc-xta-nien vit rng ng ta hon ton gt
b "mi s du nhp ln lt (Unterschiebung) nhn t duy vt"
"hon ton xa l vi s ph phn kinh nghim thun tu"****.
"Ch ngha kinh nghim ph phn l ch ngha hoi nghi
* J. Petzoldt. "Einf hrung in die Philosophie der reinen Erfahung",
Bd. I, S. 351, 352.
** "Thuyt kinh nghim nht nguyn", q. I, xut bn ln th hai, tr.
21.
*** Nh trn, tr. 93.
 L lun nhn thc...I
**** Fr. Castanjen. "Der Empiriokritizismus, zugleich eine
Erwiderung auf W. Wundt's Aufstze", "Vierteljahrschrift fr
wissenschaftliche Philosophie", Jahrg. 22 (1898), SS. 73 v 2131).
hng mun cng iu tnh trung lp ca hc thuyt Ma-kh,
c mt cht chn l: nhng im Ma-kh v A-v-na-ri-t sa
cha ch ngha duy tm nguyn thu ca h hon ton ch l
nhng s nhng b na chng i vi ch ngha duy vt. Thay
th cho quan im trit ca Bc-cli: th gii bn ngoi ch l
cm gic ca ti, th i khi li l quan im ca Hi-um: ti gt
b vn xt xem c ci g tn ti ng sau cm gic ca ti
khng. V quan im bt kh tri y nht nh bt buc phi ng
nghing gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm.
3. s phi hp v nguyn tc
v "thuyt thc ti ngy th"
Hc thuyt ca A-v-na-ri-t v s phi hp v nguyn tc
c ng ta trnh by trong "Khi nim ca con ngi v th
gii" v trong tp "Kho st" ca ng ta. Quyn "Kho st" ra
i sau, v trong A-v-na-ri-t nhn mnh rng ng trnh
by, qu l c hi khc, nhng khng phi l ci g khc vi
"Ph phn kinh nghim thun tu" v "Khi nim ca con
ngi v th gii", m chnh l mt kin thi ("Bemerk."1).
1894, S. 137, tp ch ni trn). Bn cht ca hc thuyt y l ci
nguyn l v "s phi hp" (tc l mi lin h ln nhau)
"khng kht (unauflsliche) gia ci Ti ca chng ta (des Ich)
v hon cnh" (S. 146). "Theo thut ng trit hc, - ngay y
A-v-na-ri-t cng ni, - ngi ta c th ni: "ci Ti v ci
khng phi Ti"". Ci ny v ci kia, tc l ci Ti ca chng
ta v hon cnh, chng ta "lun lun thy hai ci i i
1)
Ph. Cc-xta-nien. "Ch ngha kinh nghim ph phn, ng thi l s
p li lun vn ca V. Vun-t", "Tp ch trit hc khoa hc hng qu",
xut bn nm th 22 (1898), tr. 73 v 213.
1)
- "Bemerkungen zum Begriff des Gegenstandes der Psychlogie".
75 76 L lun nhn thc...I
vi nhau" (immer ein Zusammen-Vorgefundenes). "Khng
mt s miu t hon thin no v ci hin c (hoc ci m
chng ta thy c: des Vorgefundenen) li c th bao
hm "hon cnh" m khng c mt ci Ti (ohne ein Ich) vn
c ca hon cnh - hay t nht: khng c ci Ti miu t
ci c thy " (hoc hin c: das Vorgefundene, S. 146).
Ci Ti c gi l v trung tm ca s phi hp v hon
cnh th c gi l v i lp (Gegenglied). (Xem "Der
menschliche Weltbegriff". Xut bn ln th 2, 1905, tr. 83 - 84,
148 v cc mc sau).
A-v-na-ri-t qu quyt rng hc thuyt y cho php ng
ta tha nhn ton b gi tr ca ci m ngi ta gi l thuyt
thc ti ngy th, tc l quan im thng thy, khng c tnh
cht trit hc, quan im ngy th ca tt c nhng ngi
khng bn lng t hi xem bn thn h c tn ti hay khng,
v hon cnh, th gii bn ngoi c tn ti hay khng. ng
tnh vi A-v-na-ri-t, Ma-kh cng c t ra mnh l mt
ngi bin h cho "thuyt thc ti ngy th" ("Phn tch cc
cm gic", tr. 39). V tt c nhng ngi theo phi Ma-kh
Nga, khng st mt ai, u tin Ma-kh v A-v-na-ri-t,
cho nh th l tht s bnh vc "thuyt thc ti ngy th": ci
Ti c tha nhn, c hon cnh cng th, cc anh cn i g
na?
xc nh xem ci tnh ngy th thc s, t n tt
ca n l v pha no, chng ta hy i ngc tr li xa hn
mt cht. Sau y l mt cuc i thoi thng thng gia
mt nh trit hc v c gi:
"c gi: Tt phi c mt h thng cc vt (nh trit hc
thng thng tha nhn), v thc phi l do cc vt m ra".
"Nh trit hc: Anh hin ang i theo cc nh trit hc
chuyn nghip..., ch khng ng trn quan im ca l phi
thng thng v ca thc chn thc...
 L lun nhn thc...I
Anh hy suy ngh k trc khi tr li v anh hy ni cho
ti bit: mt vt c th xut hin trong tm tr anh hay trc
mt anh bng cch no khc hn l do thc ca anh v vt
, hoc thng qua thc y?...".
"c gi: Ngh cho k th ti phi ng vi ng".
"Nh trit hc: By gi y, anh ang nhn danh bn thn
anh, nhn danh tm hn anh, t y lng ca anh m ni ra.
Vy anh ng c thot ra ngoi bn thn m ly (hoc nm
ly) nhng ci qu sc anh, tc l: thc v (do nh trit hc
vit ng) vt, vt v thc; hay ni cho ng hn, ng c m
ly ci ny hay ci kia mt cch ring r, m ch nn m ly ci
m v sau s phn gii thnh ci ny v ci kia, ci c tnh
cht ch th - khch th v khch th - ch th tuyt i".
Tt c bn cht ca s phi hp v nguyn tc trong ch
ngha kinh nghim ph phn, tt c bn cht ca s bin h ti
tn ca ch ngha thc chng ti tn i vi "thuyt thc ti
ngy th" l th y! nim v s phi hp "khng kht"
c trnh by y mt cch ht sc minh bch, bng cch
xut pht chnh t quan im cho rng l s bin h chn
chnh cho kin gii thng thng ca con ngi, cha b ci
li ni uyn bc ca cc "nh trit hc chuyn nghip" bp
mo i. Th m cu chuyn i p trn y l trch mt tc cht m thi.
phm xut bn nm 1801 ca Gi-han Gt-lp Phch-t*, i
biu c in ca ch ngha duy tm ch quan kia y.
Trong hc thuyt ca Ma-kh v A-v-na-ri-t m chng ta
ang phn tch, ngi ta ch thy ton mt li ni phng theo
ch ngha duy tm ch quan. Cao vng ca cc tc gi khi
h khng nh rng h vt ln trn ch ngha duy vt v
ch ngha duy tm, v loi tr c s i lp gia ci
quan nim i t vt n thc v ci quan nim ngc li, ch
l cao vng khng u ca hc thuyt Phch-t c sa cha
i cht t. Phch-t cng tng rng mnh gn "mt cch
77 78 L lun nhn thc...I
khng kht" ci "ti" vi "hon cnh", thc vi vt, v "gii
quyt" c vn bng cch nhc nh rng con ngi khng
th vt ra ngoi bn thn mnh c. Ni cch khc, ch
l lp li lun c ca
* Johann Gottlieb Fichte. "Sonnenklarer Bericht an das grere
Publikum ber das eigentliche Wesen der neuesten Philosophie. - Ein
Versuch die Leser zum Verstehen zu zwingen", Berlin, 1801, SS. 178 -
1801).
Bc-cli: ti ch cm bit c nhng cm gic ca ti m thi,
ti khng c quyn gi nh c s tn ti ca "khch th t n"
ngoi cm gic ca ti. Nhng cch din t khc nhau ca
Bc-cli nm 1710, ca Phch-t nm 1801, ca A-v-na-ri-t nm
1891 - 1894, khng h my may lm thay i bn cht ca vn
, tc l ng li trit hc c bn ca ch ngha duy tm
ch quan. Th gii l cm gic ca ti; ci khng phi Ti l
do ci Ti ca chng ta "gi nh" ra (to ra, sn sinh ra); vt
gn lin vi thc mt cch khng kht; s phi hp khng
kht gia ci Ti ca chng ta vi hon cnh l s phi hp v
nguyn tc ca ch ngha kinh nghim ph phn; - ci vn
lun lun ch l cng mt lun im, cng mt ci c rch
trnh by di mt chiu bi c sa i li, hoc sn li i
Vin n "thuyt thc ti ngy th" m ngi ta nh bo v
bng mt th trit hc ging nh th, ch l mt li ngy bin
thuc loi tm thng nht. "Thuyt thc ti ngy th" ca bt c
mt ngi lnh mnh no, khng qua nh thng in hay
khng qua trng i hc ca nhng nh trit hc duy tm, l
ch tha nhn s tn ti ca vt, ca hon cnh, ca th gii
Gi-han Gt-lp Phch-t. "Bn thng co sng nh mt tri trc
1)
qung i cng chng v bn cht chn chnh ca trit hc ti tn. - Th
bt buc bn c nhn thc", Bc-lin, 1801, tr. 178 - 180.
 L lun nhn thc...I
khng ph thuc vo cm gic ca chng ta, vo thc ca
chng ta, vo ci Ti ca chng ta v vo con ngi ni chung.
Chnh bn thn kinh nghim (theo ngha thng thng m ngi
i vn hiu, ch khng phi theo ngha m phi Ma-kh gn
cho n) to ra trong tm tr ta nim tin vng chc rng c
nhng ngi khc tn ti mt cch c lp i vi chng ta, ch
khng phi l nhng phc hp cm gic thun tu ca ti v cao,
thp, mu vng, cht rn, v.v., - chnh ci kinh nghim to ra
cho chng ta nim tin rng vt, th gii, hon cnh u tn ti
khng ph thuc vo chng ta. Cm gic ca chng ta, thc
ca chng ta ch l hnh nh ca th gii bn ngoi; v d nhin l
nu khng c ci b phn nh th khng th c ci phn nh,
nhng ci b phn nh tn ti mt cch c lp i vi ci phn
nh. Ch ngha duy vt t gic coi nim tin "ngy th" ca
loi ngi l c s l lun nhn thc ca mnh.
Vic nh gi "s phi hp v nguyn tc" nh trn y
phi chng l do thin kin ca nhng ngi duy vt phn i
ch ngha Ma-kh m ra? Hon ton khng phi. Nhng nh
trit hc chuyn gia, khng h c cht thin cm no vi ch
ngha duy vt, thm ch cn ght ch ngha duy vt v tip
thu nhng h thng duy tm khc nhau, u nht tr cho rng
s phi hp v nguyn tc ca A-v-na-ri-t v nhng ngi
cng cnh vi ng ta l ch ngha duy tm ch quan. V d, Vun-
t, ngi c kin th v m ngi I-u-sk-vch khng hiu ni
ni trng ra rng: l lun ca A-v-na-ri-t cho rng khng th
miu t c mt cch hon ton ci hin c hoc ci m chng ta
pht hin ra, nu khng c mt ci Ti no , khng c mt k
quan st hay k miu t, - l lun "ln ln mt cch sai lm
ni dung ca kinh nghim hin thc vi nhng ngh lun v
kinh nghim ". Vun-t ni: khoa hc t nhin hon ton
khng k n bt k ngi quan st no. "Th nhng s d c
th khng k n nh vy, l v s cn thit phi thy
(hinzudenken, ngha en: ngh n) c nhn ang tri qua kinh
79 80 L lun nhn thc...I
nghim trong mi ni dung ca kinh nghim, v v s cn thit y,
- mt s cn thit c trit hc kinh nghim ph phn cng vi
trit hc ni ti nht tr tha nhn, - ni chung, l mt gi nh
khng c cn c kinh nghim v l kt qu ca s ln ln mt cch
sai lm ni dung ca kinh nghim hin thc vi nhng ngh
lun v kinh nghim " (lun vn dn, S. 382). Tht vy,
nhng ngi theo thuyt ni ti (Sp-p, Rem-k, L-cle, Su-
bc - Dn-n) vn t ra ng tnh nhit lit vi A-v-na-ri-t,
nh di y chng ta s thy, chnh l xut pht t nim
y v s lin h "khng kht" gia ch th v khch th.
Nhng, trc khi phn tch v A-v-na-ri-t, V. Vun-t
chng minh rt t m rng trit hc ni ti ch l mt "bin
dng" ca trit hc Bc-cli m thi, v d cho nhng ngi
theo thuyt ni ti c c chi ci mi lin h ca h vi Bc-cli
i na th trn thc t, nhng s khc nhau v li ni cng
khng th no che giu c chng ta ci "ni dung su sc hn
ca nhng hc thuyt trit hc", v nht l ca ch ngha Bc-cli
hay l ca ch ngha Phch-t*.
Tc gi ngi Anh l Noc-man Xmt, trong khi phn tch
quyn "Trit hc v kinh nghim thun tu" ca A-v-na-ri-t,
trnh by kt lun bng nhng li l cn r rng v dt
khot hn:
"Phn nhiu nhng ai c cun "Khi nim ca con ngi
v th gii" ca A-v-na-ri-t, chc cng u tha nhn rng d s
ph phn ca ng ta (nhm vo ch ngha duy tm) c cn c n
u chng na th kt qu tch cc ca ng ta cng l hon ton o
tng. Nu chng ta th gii thch l lun ca ng ta v kinh
nghim, nh ngi ta mun trnh by vi chng ta, ngha l nh
mt l lun thc ti chn chnh (genuinely realistic) th chng ta
khng c cch no trnh by minh bch c l lun c: ton
b ngha ca n chung quy ch l ph nhn ch ngha ch quan
m dng nh n c nh bc b. Nhng nu chng ta chuyn
nhng thut ng chuyn mn ca A-v-na-ri-t ra nhng t ph
 L lun nhn thc...I
thng hn, chng ta s thy ngun gc tht s ca s la bp
y. A-v-na-ri-t lm cho chng ta khng ch n nhng
im yu trong lp trng ca ng ta, bng cch cha mi
nhn kch ca ng ta chnh vo im yu " (tc l ch
ngha duy tm) "m im yu ny l im nguy him cho tnh
mnh ca l lun ca ng ta"**. "S m h ca danh t "kinh
nghim" gip rt nhiu cho A-v-na-ri-t trong ton b ngh
lun ca ng ta. Danh t y (experience) c khi th ch ngi
ang tri qua kinh nghim; c khi li ch ci b kinh nghim; khi
ni n bn cht ca ci Ti (of the self) ca chng ta th ci
ngha th hai ny
* Lun vn dn C: "Trit hc ni ti v ch ngha duy tm ca
Bc-cli", SS. 373, 375. Xem 386 v 407. Ni v tnh cht khng th trnh
khi ca ch ngha duy ng ca quan im y: S. 381.
** Norman Smith. "Avenarius' Philosophy of Pure Experience" ng
trn "Mind" 31, vol. XV, 1906, pp. 27 - 281).
c nhn mnh. Hai ngha ca danh t "kinh nghim",
trn thc t, ph hp vi s phn chia quan trng ca ng ta
thnh s phn tch tuyt i v s phn tch tng i" (trn
y ti ni n ngha ca s phn chia y ca A-v-na-
ri-t); "v hai quan im y, thc ra, khng iu ha c
vi nhau trong trit hc ca ng ta. V nu ng ta xem ci
tin ni rng kinh nghim c t tng b sung mt
cch hon ho, l mt tin hp l" (vic miu t y
hon cnh c b sung mt cch hon ho bi t tng
v ci Ti ang quan st), "th nh vy l ng ta a ra mt
gi thit m ng ta khng th iu ha c vi li khng nh ca
chnh ng ta cho rng khng c ci g tn ti ngoi nhng quan
1)
Noc-man Xmt. "Trit hc ca A-v-na-ri-t v kinh nghim thun
tu" ng trn "T tng", t. XV, 1906, tr. 27 - 28.
81 82 L lun nhn thc...I
h vi ci Ti ca chng ta (to the self). Ci b sung mt cch hon
ho, ca mt thc ti hin c - thc ti ny s d c c l do
phn gii nhng vt th vt cht thnh nhng yu t m gic quan
ca ta khng th cm bit c" (y l ni cc yu t vt cht do
khoa hc t nhin pht hin ra nh nguyn t, in t, v.v., ch
khng phi l nhng yu t do Ma-kh v A-v-na-ri-t ba ra),
"hay l do miu t tri t thi k cha c loi ngi, - ci b sung
, c nghim khc m ni, khng phi l mt b sung ca kinh
nghim, m l mt b sung ca ci m chng ta th nghim. N
ch b sung mt trong nhng khu ca s phi hp m A-v-
na-ri-t cho l khng th phn chia c. Nh vy, khng nhng
chng ta b dn n ci cha bao gi c th nghim (cha tng
l i tng ca mt kinh nghim, has not been experienced), m
cn b dn n ci m nhng sinh vt ging nh chng ta, khng
bao gi c th th nghim c bng cch no c. Chnh y
danh t kinh nghim, mt danh t c hai ngha, s n vin tr
cho A-v-na-ri-t. ng ta suy lun nh th ny: t tng cng l
mt hnh thc c tht (thc s, genuine) ca kinh nghim, nh tri
gic cm tnh vy, v nh th l A-v-na-ri-t quay tr li ci lp
lun c rch (time-worn) ca ch ngha duy tm ch quan, tc l:
t tng v thc ti khng th tch la nhau, v thc ti ch c
th c cm bit trong t tng, m t tng th ly s tn
ti ca con ngi ang t duy lm tin . Cho nn nhng lp
lun kiu thc chng ca A-v-na-ri-t khng em li cho chng
ta mt s phc hi c o v su sc no ca thuyt thc ti c,
m ch em li s phc hi ca ch ngha duy tm ch quan di
hnh thc th s nht (crudest) ca n" (p.29).
y, mnh khe la bp ca A-v-na-ri-t, ngi hon ton
din li ci sai lm ca Phch-t, b bc trn hon ton. Vic
xa b - m ngi ta hay khoe khoang - s i lp gia ch
ngha duy vt (Xmt ni sai thnh: thuyt thc ti) v ch
ngha duy tm bng danh t "kinh nghim", t ra l mt
cu chuyn hoang ng, ngay khi chng ta i vo nhng
 L lun nhn thc...I 83 84 L lun nhn thc...I

vn c th nht nh. V d, vn tn ti ca tri t trc hem Sp-p trong trit hc cng chng hn g ci hn ca Pi-
khi c loi ngi, trc khi c mi sinh vt c cm gic. Sau t Xt-ru-v hay ca ngi Men-si-cp trong chnh tr.
y, chng ti s ni chi tit hn v im ny. By gi, chng
. -van-, k khen ngi Ma-kh l khng chu khut
ta ch cn nu ra rng ci mt n ca A-v-na-ri-t v ca
phc ch ngha duy vt, cng ni n s phi hp v nguyn
"thuyt thc ti" gi to ca ng ta b bc trn khng
tc rng: "Nu phi tuyn b s lin h gia v trung tm v
nhng bi N. Xmt l k i ch vi l lun ca ng ta, m
v i lp l mt s tt yu nhn thc lun m ngi ta khng
cn bi V. Sp-p na, mt nh trit hc ni ti nhit lit
th vi phm c, th mc d ci chiu bi "ch ngha kinh
hoan nghnh vic xut bn quyn "Khi nim ca con ngi
nghim ph phn" c vit bng ch hoa to i na, ngi ta
v th gii" v coi l mt s xc minh cho thuyt thc ti
cng vn c ng trn mt quan im chng khc g ch
ngy th *. Vn l ch V. Sp-p hon ton ng vi ci
ngha duy tm tuyt i". (Danh t "ch ngha duy tm tuyt
"thuyt thc ti" nh vy, tc l vi mnh khe la bp nh
i" dng y l sai; ng l phi ni: ch ngha duy tm ch
vy v ch ngha duy vt, do A-v-na-ri-t a ra. ng ta vit
quan, v ch ngha duy tm tuyt i ca H-ghen dung ha c
cho A-v-na-ri-t: ti cng c quyn nh ng,
vi s tn ti ca tri t, ca gii t nhin, ca th gii vt l
hochverehrter Herr College (ng nghip rt tn knh),
khng c loi ngi, v n coi gii t nhin ch l mt "tn ti
lun lun ch trng "thuyt thc ti" nh th, v ti, mt nh
khc" ca nim tuyt i.) "Nu tri li, khng gi vng s
trit hc ni ti, ti b ngi ta vu cho l mt ngi duy
tm ch quan. "Tha ng nghip rt qu mn, quan nim ca ti phi hp y mt cch trit v nu cho cc v i lp y
v t duy... ph hp mt cch tuyt vi (vertrgt sich vortrefflich) c tnh c lp ca chng th tt c mi kh nng siu hnh s
vi "L lun v kinh nghim thun tu" ca ng" (tr. 384). Trn lp tc l ra ngay, nht l kh nng ca thuyt thc ti tin
thc t, ch c ci Ti ca chng ta (das Ich, tc l thc nghim" (sch dn, tr. 56 - 57).
Ngi Phrt-len- np di b danh -van-, gi ch
ngha duy vt l php siu hnh v l thuyt thc ti tin nghim.
* Xem bc th ng ca V. Sp-p gi R. A-v-na-ri-t trong Trong lc chnh mnh bin h cho mt bin chng ca ch
"Vierteljahrsschrift fr wissenschaftliche Philosophie", Bd. 17, 1893, SS. ngha duy tm, ng ta li hon ton tn ng kin ca phi Ma-
364 - 388. kh v nhng mn ca Can-t cho rng ch ngha duy vt l
php siu hnh, "php siu hnh th s nht t u n cui"
tru tng v bn thn mnh theo kiu Phch-t, hay l t
(tr. 134). V im ny, ng ta ng vi Ba-da-rp v tt c
tng tch ri khi c) mi em li "mi lin h v s khng
nhng ngi theo phi Ma-kh nc ta, l nhng ngi cng
kht cho hai v ca s phi hp". Sp-p li cn vit cho A-v-
ni n "tin nghim" v tnh siu hnh ca ch ngha duy
na-ri-t: "Ci m ng nh gt b th mc nhin li c ng
vt; sau ny, chng ta s tr li vn ny. y, cn ch
tha nhn" (tr. 388). V cng kh m ni c, trong hai
trng nu ra mt ln na rng trn thc t, ci cao vng gi
ngi - Xmt, vi s bc b dt khot v trc tip ca ng
danh bc hc v trng rng mun vt qu ch ngha duy
ta, hay l Sp-p, vi li nhit tnh tn dng tc phm cui
tm v ch ngha duy vt, s tiu tan mt, rng vn c
cng ca A-v-na-ri-t - ai lt trn mt cch au n hn
t ra mt cch kin quyt khng th iu ha c. " cho
mt n ca con ngi bp bm A-v-na-ri-t. Ci hn ca Vin-
 L lun nhn thc...I
cc v i lp c tnh c lp", tc l tha nhn (nu chng
ta chuyn li vn hm hnh ca A-v-na-ri-t kiu cch
thnh li ni ph thng ca mi ngi) rng gii t nhin, th
gii bn ngoi u l c lp i vi thc v cm gic ca
con ngi, th chnh l ch ngha duy vt. Xy dng l
lun nhn thc trn ci tin cho rng c s lin h khng
kht gia i tng v cm gic ca con ngi ("phc hp
cm gic" = vt th; trong ci tm l v ci vt l "nhng yu
t ca th gii" u ng nht; s phi hp ca A-v-na-ri-t
v.v.), nh th tc l khng trnh khi ri vo ch ngha duy tm.
l chn l n gin v tt nhin m ngi ta d dng
pht hin ra, nu ch mt t, di ci ng nhng thut
ng gi danh khoa hc gng go ca A-v-na-ri-t, Sp-p,
-van- v ca nhiu k khc na, nhng thut ng c dng
lm cho ti thm vn v lm cho qung i qun chng
xa lnh trit hc.
S "iu ha" gia l lun ca A-v-na-ri-t vi "thuyt
thc ti ngy th", rt cuc lm cho chnh ngay nhng hc
tr ca ng ta cng sinh ra ng vc. Chng hn, R. Vin-ly ni rng
s khng nh thng thng cho rng A-v-na-ri-t i ti
"thuyt thc ti ngy th", cn phi c chp nhn cum
grano salis1). "Vi tnh cch l mt gio iu, thuyt thc ti
ngy th hnh nh khng phi l ci g khc hn l nim tin
nhng vt t n, tn ti ngoi con ngi
(auerpersnliche), di hnh thi c th cm bit c"*.
Ni mt cch khc, theo Vin-ly, ch ngha
* R. Willy. "Gegen die Schulweisheit", S. 170.
duy vt l nhn thc lun duy nht, nht tr tht s ch khng
phi nht tr mt cch gi to vi "thuyt thc ti ngy th"!
C nhin l Vin-ly bc b ch ngha duy vt. Nhng ng ta buc
1)
- mt cch d dt
85 86 L lun nhn thc...I
phi tha nhn rng A-v-na-ri-t "dng nhng khi nim ph
tr v c tnh cht trung gian, phc tp v i khi rt gi to"
khi phc trong "Khi nim ca con ngi v th gii" ca
ng ta, s thng nht ca "kinh nghim", s thng nht ca
"ci ti" v hon cnh (171). "Khi nim ca con ngi v th gii",
vn l mt s phn ng i vi ch ngha duy tm ban u ca
A-v-na-ri-t, nn n "hon ton mang du vt mt s iu ha
(eines Ausgleiches) gia thuyt thc ti ngy th ca l phi
thng thng vi ch ngha duy tm nhn thc lun ca trit
hc nh trng. Nhng ti khng dm khng nh rng mt
s iu ha nh th li c th khi phc c tnh thng nht
v tnh hon chnh ca kinh nghim (Vin-ly gi l
Grunderfahrung, tc l kinh nghim c bn. Li thm mt danh t
mi na!)" (170).
Tht l mt li t th qu gi! "Kinh nghim" ca A-v-na-
ri-t khng th iu ha c ch ngha duy tm vi ch
ngha duy vt. Hnh nh Vin-ly t b ci trit hc nh trng
v kinh nghim, thay th n bng trit hc v kinh nghim
"c bn", mt trit hc cn m h gp bi...
4. Gii t nhin c tn ti
trc loi ngi khng?
Nh chng ta thy, vn ny c bit l him hc i
vi trit hc ca Ma-kh v A-v-na-ri-t. Cc khoa hc t nhin
khng nh mt cch tch cc rng tri t tng tn ti
trong mt trng thi cha c v cng khng th c loi ngi
hay bt c mt sinh vt no ni chung c. Vt cht hu c l
mt hin tng v sau mi c, l kt qu ca mt s pht trin
lu di. Nh vy tc l hi by gi, khng c vt cht c nng
lc cm gic, khng c nhng "phc hp cm gic" no, khng
c ci Ti no, hnh nh gn b "khng kht" vi hon cnh,
theo nh hc thuyt ca A-v-na-ri-t ni. Vt cht l ci
c trc; t duy, thc, cm gic u l sn phm ca mt s
 L lun nhn thc...I 87 88 L lun nhn thc...I

pht trin rt cao. l nhn thc lun duy vt m khoa hc no (tc l bt k ch ngha tn ngng no) cng buc phi tha
t nhin chp nhn mt cch t pht. nhn rng y, v danh t "tim ti" th tiu mi s phi hp,
nn "khi nim v kinh nghim tr nn m ti mt cch thn
Ngi ta t hi: nhng i biu xut sc ca ch ngha
b" (lun vn dn, tr. 379).
kinh nghim ph phn c thy c ci mu thun y gia l
lun ca h vi cc khoa hc t nhin khng? H thy v Tht vy, khi m tnh cht khng kht ca s phi hp l
t r vn xem c th dng nhng lp lun nh th no ch mt trong nhng v ca s phi hp c tnh cht tim
loi tr mu thun y. ng v quan im duy vt th c ti, th liu ngi ta c th ni mt cch nghim tc n s
ba loi kin gii v vn ny l c bit ng ch , kin phi hp c khng?
gii ca chnh bn thn R. A-v-na-ri-t v nhng kin gii
H chng phi l s thn b, l ci ngng ca dn n ch
ca hai hc tr ca ng ta l I. Pt-txn-t v R. Vin-ly.
ngha tn ngng hay sao? Nu ngi ta c th tng tng ra
A-v-na-ri-t toan ly l lun v v trung tm "tim ti" ca s mt v trung tm tim ti i vi hon cnh tng lai, th ti sao
phi hp loi tr s mu thun vi cc khoa hc t nhin. li khng tng tng ra c mt v trung tm tim ti i vi
Chng ta bit rng s phi hp l mt mi quan h "khng hon cnh qua, tc l sau ci cht ca con ngi? Cc bn s
kht" gia ci Ti vi hon cnh. loi tr s v l r rt ca ni: A-v-na-ri-t khng rt ra kt lun t trong l lun ca ng
l lun y, ng ta dng khi nim v trung tm "tim ti". Nu ta. ng nh th, nhng do ci l lun v l v phn ng
chng hn, con ngi pht trin t bo thai ln, th sao? Nu bo ca ng ta ch tr thnh yu t hn, ch khng tr thnh hon ho
thai l "v trung tm", th hon cnh (= "v i lp") c tn ti hn c. Nm 1894, A-v-na-ri-t khng trnh by trit hoc s
khng? A-v-na-ri-t tr li rng h thng bo thai C l "v trung khng dm trnh by trit l lun ca ng ta v khng dm suy
tm tim ti i vi hon cnh c th tng lai" ("Kho st", tr. ngh n cng v trit l lun y. Th nhng, nh di y
140, lun vn dn). V trung tm tim ti khng bao chng ta s thy, nm 1896, R. Su-bc - Dn-n vin n chnh
gi bng s khng, ngay c khi cha m (elterliche ci l lun , v lm nh th chnh l rt ra t nhng kt
Bestandteile) cha tn ti, v ch mi c "nhng b phn cu lun thn hc m nm 1906, Ma-kh tn thnh; ng ta cho
thnh ca hon cnh" c kh nng tr thnh cha m (S. 141). rng Su-bc - Dn- l ngi i theo "mt con ng rt
Nh th, s phi hp l khng kht khng th tch ri gn" (vi ch ngha Ma-kh) ("Phn tch cc cm gic", tr. 4).
c. cu vn c s trit hc ca h, tc l cm gic v ng-ghen hon ton c l khi ng cng kch uy-rinh, mt
nhng phc hp cm gic, nhng ngi theo ch ngha kinh ngi v thn cng khai, v vic ng ny t ra l khng trit
nghim ph phn buc phi khng nh iu . Con ngi l v ng ca cho ch ngha tn ngng lt vo trong trit hc
v trung tm ca s phi hp . V khi cha c con ngi, ca ng ta. ng-ghen nhiu ln ch trch - v ch trch nh vy
khi con ngi cha sinh ra, th v trung tm cng khng v th m l rt chnh ng - nh duy vt uy-rinh v vn y, tuy rng
bng s khng; n ch tr thnh v trung tm tim ti m thi! Ch c uy-rinh, t ra l trong nhng nm 70, khng a ra nhng
iu l l ti sao li c nhng ngi c th tin theo mt nh kt lun thn hc no c. Th m hin nay nc ta, c nhng
trit hc lp lun nh th c! Thm ch Vun-t, ngi ngi mun c tha nhn l mc-xt, li truyn b trong qun
tng tuyn b khng h th ch vi bt k mt thuyt siu hnh chng mt th trit hc rt gn vi ch ngha tn ngng!
 L lun nhn thc...I
Cng trong on sch y, A-v-na-ri-t vit: "... Ngi ta
c th tng rng chnh l ng trn quan im ch ngha
kinh nghim ph phn, cc khoa hc t nhin khng c quyn
nu ra vn nhng thi k ca hon cnh hin nay ca
chng ta, nhng thi k, v mt thi gian, c trc s tn
ti ca con ngi" (S. 144). A-v-na-ri-t tr li: "k no t ra
vn y, khng th khng tng tng c bn thn mnh
trong " (sich hinzuzudenken, ngha l ngh rng mnh cng
c mt ). "Tht vy, - A-v-na-ri-t ni tip, - ci m nh
khoa hc t nhin mun c (mc d h khng quan nim
c kh r rng iu ), th v thc cht, ch l iu ny: ci m cc nh khoa hc t nhin khng tha nhn l c th
phi hnh dung tri t hoc th gii nh th no trc khi cc
sinh vt hay con ngi xut hin, nu ta tng tng mnh l
ngi c chng kin, gn ging nh chng ta dng nhng
kh c tinh vi m quan st, t tri t ca chng ta, lch s ca
mt hnh tinh khc, hay thm ch ca mt h thi dng
khc".
Vt khng th tn ti c lp i vi thc ca chng ta;
"bao gi chng ta cng tng tng rng mnh l mt l tr
ang tm cch nhn thc vt y".
L lun y v s cn thit phi "tng tng" rng thc con
ngi gn vo mi vt, gn vo vi t nhin c trc loi ngi,
c ti trnh by y trong hai on, on th nht mn v ly lm xu h. Trong quyn "Gii thiu trit hc v kinh
ca "nh thc chng lun ti tn" R. A-v-na-ri-t, v on th hai
mn ca nh duy tm ch quan Gi. G. Phch-t*. Tnh cht
ngy bin ca l lun l qu l liu n ni ngi ta phi lng
tng khi phn tch n. Nu chng ta "tng tng ra" mnh,
th s c mt ca chng ta s l mt s c mt tng tng,
nhng s tn ti ca tri t trc khi c loi ngi li l c
thc. Trn thc t, con ngi khng th, ni v d, l mt
ngi mc kch
89 90 L lun nhn thc...I
* J. G. Fichte. "Rezension des "Aenesidemus"", 1794, trong Smtliche
Werke, Bd. I, S. 191).
tri t ang trong trng thi rc chy c; "tng tng
ra" s c mt ca mnh trong trng hp nh vy l mc vo
ch ngha ngu dn, khc no dng lp lun sau y chng
minh s tn ti ca a ngc: nu ti "tng tng" mnh l
mt ngi mc kch a ngc th ti s thy c a ngc. S
"iu ha" ca ch ngha kinh nghim ph phn vi cc khoa
hc t nhin l ch: A-v-na-ri-t rt mun "tng tng"
c. Bt k mt ngi no c cht t hc thc v tr c lnh
mnh cng khng th nghi ng c rng tri t tng tn
ti, khi m bt k mt sinh mnh no, mt cm gic no, mt
"v trung tm" no cng u khng th c trn y c.
Vy l ton b l lun ca Ma-kh v A-v-na-ri-t - ci l lun
coi tri t l mt phc hp cm gic ("vt th l nhng phc hp
cm gic") hay l mt "phc hp yu t, trong ci tm l ng
nht vi ci vt l", hay l "mt v i lp m v trung tm ca n
th khng bao gi c th bng s khng" - ch l mt ch ngha ngu
dn trit hc, tc l ch ngha duy tm ch quan c pht trin
n ch v l.
I. Pt-txn-t thy r lp trng v l ca A-v-na-ri-t,
nghim thun tu" (t. II) ca mnh, ng ta dnh c mt tit ( 65)
ni v "vn tnh hin thc ca nhng thi k xa kia
(frhere) ca tri t".
Pt-txn-t ni: "Trong hc thuyt ca A-v-na-ri-t, ci
Ti (das Ich) c mt vai tr khng ging nh Sp-p" (chng
ta cn nh rng Pt-txn-t nhiu ln tuyn b thng: trit
hc ca chng ti do ba ngi xy dng nn: A-v-na-ri-t,
1)
Gi.G. Phch-t. "Bnh lun v "E-ne-di--mu-x"", 1794, trong Ton
tp, t. I, tr. 19.
 L lun nhn thc...I
Ma-kh v Sp-p), "nhng vai tr c l vn cn qu ln
i vi l lun ca ng ta" (Sp-p lt mt n A-v-na-ri-t
bng cch tuyn b rng trn thc t, A-v-na-ri-t, tt c
mi ci rt cc u xy dng trn ci Ti, - s vic hnh
nh nh hng n Pt-txn-t; do , Pt-txn-t mun
sa cha li). Pt-txn-t ni tip: "A-v-na-ri-t c ln ni
nh sau: "ng nhin chng ta c th tng tng ra mt
ni m loi ngi cha bao gi t chn n, nhng mun
cho ngi ta c th tng tng ra c (do A-v-na-ri-
t vit ng) mt ni nh vy, th phi c ci m chng ta
gi l ci Ti (Ich-Bezeichnetes), m t tng y l thuc v
ci Ti (do A-v-na-ri-t vit ng)" ("Vierteljahrsschrift fr
wissenschaftliche Philosophie", 18, Bd., 1894, S. 146,
Anmerkung).
Pt-txn-t ci li:
"Nhng vn quan trng v mt nhn thc lun th hon
ton khng phi l ch, ni chung, liu chng ta c th quan
nim c mt ni no nh th hay khng, m l ch chng
ta c quyn quan nim ni l ang tn ti hay tn ti
c lp i vi bt c mt t tng c bit no hay khng". th, trn t tng, t gc mnh ra ngoi c (sich
S tht vn l s tht. Ngi ta c th ngh v "tng
tng" ra mi th a ngc, mi th qu qui yu ma;
Lu-na-tsc-xki thm ch cng " tng tng ra"... ( m hy
ni cho mm mng mt t) c nhng khi nim tn gio na32;
nhng nhim v ca l lun nhn thc chnh l ch vch ra
tnh phi hin thc, tnh o tng, tnh phn ng ca nhng
loi tng tng nh th.
"... V rng h thng C (tc khi c) l cn thit cho t duy,
l mt iu hin nhin i vi A-v-na-ri-t cng nh i
vi trit hc m ti bo v...".
iu khng ng. L lun ca A-v-na-ri-t hi 1876 l
mt l lun ch trng t duy khng cn c b c. V nh
91 92 L lun nhn thc...I
chng ta s thy di y, ngay trong l lun ca ng ta vo
khong 1891 - 1894 cng vn c ci yu t v l duy tm y.
"... Th nhng phi chng h thng C l mt iu kin
ca s tn ti (do Pt-txn-t vit ng), chng hn ca thi i
nh k (Sekundrzeit) ca tri t"? Sau khi trnh by lp
lun m ti nhc li trn kia ca A-v-na-ri-t v vic m
cc khoa hc t nhin mun c v v kh nng "tng tng
ra" ngi quan st, Pt-txn-t ci li:
"Khng, chng ti mun bit chng ta c quyn hay khng
c quyn ngh rng tri t cng tn ti thi k xa xa y,
ging nh ti ngh rng n tn ti hm qua hoc cch y
mt pht. Hay phi chng l chng ta ch c khng nh s
tn ti ca tri t vi iu kin (nh Vin-ly ch trng) l t
nht chng ta cng phi c quyn ngh rng ng thi vi tri
t lc ny cng tn ti mt h thng C, d l trnh pht
trin thp nht ca n?" (chc na chng ta s tr li quan
nim ny ca Vin-ly).
"A-v-na-ri-t ln trnh ci kt lun l lng y ca Vin-ly
bng cch a ra kin cho rng ngi t vn y khng
wegdenken, tc l: tng tng mnh vng mt) hay l khng
th khng tng tng bn thn mnh gn vo (sich
hinzuzudenken: xem "Khi nim ca con ngi v th gii", S.
130, xut bn ln th nht, bn ting c). Nhng nh th l
A-v-na-ri-t bin ci Ti c nhn ca ngi ra vn hoc
ngh v ci Ti y, thnh mt iu kin, nhng khng phi l
iu kin cho vic suy ngh n thun v tri t khng c
ngi , m l iu kin cho ci quyn ca chng ta c suy
ngh rng tri t tn ti nhng thi k xa xa y.
C th d dng trnh c nhng con ng sai lm ,
min l ng cho ci Ti y c mt ngha l lun qu ln
nh vy. Khi ch n nhng kin gii khc nhau v ci
cch xa chng ta trong khng gian v thi gian th iu duy
 L lun nhn thc...I
nht m l lun nhn thc cn i hi l: lm sao cho ci
c suy ngh v c th c quy nh mt cch ng ngha
vi bn thn n (eindeutig); tt c nhng g cn li u l cng
vic ca cc ngnh khoa hc chuyn mn" (t. II, tr. 325).
Pt-txn-t t li cho quy lut nhn qu ci tn l quy lut
v tnh quy nh ng ngha, v nh di y chng ta s thy,
ng ta a vo trong l lun ca mnh tnh tin nghim ca quy lut
y. Nh vy tc l ng ta da vo nhng quan nim ca ch ngha
Can-t thot khi ch ngha duy tm ch quan v ch
ngha duy ng ca A-v-na-ri-t (ni theo li ni ca cc gio s
th ng ny " gn cho ci Ti ca chng ta mt ngha quan
trng qu ng"!). Do hc thuyt ca A-v-na-ri-t thiu phn
nhn t khch quan, v do khng th iu ha hc thuyt y
vi yu cu ca khoa hc t nhin, tc l khoa hc tuyn b rng
tri t (khch th) vn tn ti t lu trc khi c sinh vt
(ch th) xut hin, nn Pt-txn-t buc phi bm vo tnh
nhn qu (tnh quy nh ng ngha). Tri t tng tn ti,
v rng s tn ti ca n trc khi c loi ngi l c lin h nhn
qu vi s tn ti ca n hin nay. Nhng mt l, th hi: tnh
nhn qu y t u m ra? Pt-txn-t ni: n l tin nghim.
Hai l, phi chng nhng quan nim v a ngc v qu qui
yu ma v nhng "ci tng tng" ca Lu-na-tsc-xki cng
lin h vi nhau bi tnh nhn qu? Ba l, d sao th Pt-txn-
t cng ph hu l lun v "phc hp cm gic". Pt-txn-
t khng gii quyt ni mu thun m ng ta tm thy A-v-
na-ri-t, m cn ri vo ch ln ln nhiu hn na, v y
ch c th c mt cch gii quyt, tc l: tha nhn rng th
gii bn ngoi, c phn nh vo thc ca chng ta, vn
tn ti c lp i vi thc ca chng ta. Ch c cch gii
quyt duy vt y mi thc s ph hp vi khoa hc t nhin,
v ch c n mi gt b c li gii quyt duy tm ca Pt-
txn-t v Ma-kh i vi vn tnh nhn qu; sau ny
chng ta s c bit li bn n vn y.
93 94 L lun nhn thc...I
Trong mt lun vn nhan : "Der Empiriokritizismus als
einzig wissenschaftlicher Standpunkt" ("Ch ngha kinh nghim
ph phn vi t cch l quan im khoa hc duy nht"), R. Vin-ly,
mt nh kinh nghim ph phn th ba, ln u tin, nm 1896,
t ra vi trit hc ca A-v-na-ri-t cu hi kh tr li ny.
Thi ca chng ta i vi ci th gii tn ti trc khi c
loi ngi, phi nh th no? Vin-ly t hi nh th*. Ri ng ta
bt u tr li theo kiu ca A-v-na-ri-t: "trong tng tng,
chng ta a bn thn chng ta tr v qu kh". Nhng mt
on sau, ng ta li ni rng ngi ta khng nht thit phi
hiu kinh nghim l kinh nghim ca con ngi. "V nu chng
ta xt
* "Vierteljahrsschrift f r wissenschaftliche Philosophie", t. 20,
1896, S. 72.
i sng ca cc loi ng vt trong mi lin h vi kinh
nghim chung th chng ta phi coi th gii ng vt, d l
loi su b nh mn nht, l th gii nhng ngi nguyn
thy (Mitmenschen)" (73 - 74). Nh vy, trc khi c loi
ngi th tri t l "kinh nghim" ca loi su, v cu
vn "s phi hp" ca A-v-na-ri-t v trit hc ca A-v-na-
ri-t, th loi su ny lm chc v ca "v trung tm" y!
Do khng ly g lm l rng Pt-txn-t c tch mnh ra
khi li lp lun nh vy, mt li lp lun khng nhng ch l
v l tt mc (gn cho loi su mt quan nim v tri t ph
hp vi l lun ca cc nh a cht hc), m cn khng gip
ch g cho nh trit hc ca chng ta, v tri t khng nhng
c trc loi ngi, m c trc tt c cc sinh vt ni
chung.
Nm 1905, Vin-ly li bn n vn ny mt ln na. Ln
ny th con su bin mt*. Nhng "quy lut ng ngha"
ca Pt-txn-t qu l khng lm cho Vin-ly tha mn, ng ta
 L lun nhn thc...I
ch thy l "ch ngha hnh thc l-gch" m thi. ng ta
ni, cu hi v s tn ti ca th gii c trc loi ngi, theo
cch t vn ca Pt-txn-t, c l s dn chng ta n
"nhng vt t n, theo quan nim ca ci gi l l phi thng
thng" (tc l dn n ch ngha duy vt! Tht qu l kinh
khng!). Hng triu nm m khng c s sng, nh th c ngha
l th no? "Phi chng bn thn thi gian cng tr thnh mt
vt t n? ng nhin l khng!** Nhng th th mi vt
ngoi con ngi ch l nhng biu tng, nhng mnh o tng
c con ngi cu to ra bng nhng mnh vn ri rc m
chng ta thy xung quanh chng ta. Tht vy, ti sao li khng
th nh th c? Nh trit hc c nn s hi dng thc ca
cuc sng khng?... Ti t bo ti, hy vt b ci li trit l v
cc h thng v nm ly ci giy pht (ergreife den
Augenblick) m ta ang sng, l
* R. Willy. "Gegen die Schulweisheit", 1905, SS. 173 - 178.
** Trong phn trnh by sau ny chng ta s ni ring v im ny
vi nhng ngi theo phi Ma-kh.
ci duy nht mang li hnh phc" (177 - 178).
c lm, c lm. Hoc l ch ngha duy vt, hoc l
ch ngha duy ng. l ch m rt cc R. Vin-ly i n,
mc d ng ta c nhng li l om sm trong khi phn tch vn
tn ti ca tri t trc khi c loi ngi.
By gi, chng ta hy tng kt li. Chng ta va thy ba v
thy bi ca ch ngha kinh nghim ph phn, h m
hi trn ra c gng iu ha trit hc ca h vi khoa
hc t nhin v v li nhng l rch ca ch ngha duy
ng. A-v-na-ri-t lp li lun c ca Phch-t v em th gii
tng tng thay th cho th gii hin thc. Pt-txn-t xa
lnh ch ngha duy tm ca Phch-t tin li gn ch ngha
95 96 L lun nhn thc...I
duy tm ca Can-t. Vin-ly, sau khi hon ton tht bi vi
"con su" ca ng ta, th ng lng v v tnh but ming
ni ra ci chn l l: hoc ch ngha duy vt, hoc ch ngha
duy ng, hoc thm ch khng tha nhn ci g ht, ngoi giy
pht hin ti.
By gi, chng ta ch cn phi nu ln cho c gi thy
phi Ma-kh Nga hiu v trnh by vn nh th
no. y, trong tp "Khi lun "v" trit hc mc-xt" (tr. 11) Ba-
da-rp ni nh sau:
"By gi, chng ta ch cn mt vic l theo s lnh o ca
ngi vademecum1) trung thc ca chng ta" (y l ni v
Pl-kha-np) "m i xung tng cui cng, rng rn nht ca
a ngc duy ng ch ngha, ni m - c nh li Pl-kha-np
ni - bt c mt ch ngha duy tm ch quan no cng u ng
trc ci nguy c l tt phi hnh dung th gii theo con mt ca
thu t loi c v thu t loi chim. ng ta (Pl-kha-np) vit:
"Chng ta hy dng tng tng quay tr v thi i m trn
tri t mi ch c nhng thy t rt xa xi ca loi ngi,
quay tr v thi i nh k, chng hn. Th hi, lc by gi,
khng gian, thi gian, v tnh nhn qu s ra th no? Lc by
gi, nhng ci l nhng hnh thc ch quan ca loi sinh
vt no? L hnh thc ch quan ca thu t loi c chng? Lc
by gi, l tr no gn quy lut ca n cho gii t nhin?
L tr ca thy t loi chim chng? Trit hc ca Can-t khng
th tr li nhng vn . Phi gt b trit hc y ra, v n
hon ton khng th dung ha c vi khoa hc ngy nay" ("L.
Ph-bch", tr. 117)".
n y, Ba-da-rp ngng trch dn Pl-kha-np, va
ng trc cu rt quan trng di y, nh chng ta s
thy: "Ch ngha duy tm ni: khng c ch th th khng c
khch th. Lch s ca tri t chng minh rng khch th
1)
- Ngi dn ng
 L lun nhn thc...I
tn ti t lu trc khi ch th xut hin, ngha l t lu
trc khi xut hin nhng th hu c c cht t thc... Lch
s tin ha chng minh chn l ca ch ngha duy vt".
Chng ta hy tip tc trch dn Ba-da-rp:
"... Nhng liu vt t n ca Pl-kha-np c cho chng ta
cu tr li m chng ta ang tm khng? Chng ta hy nh
rng cng theo kin ca Pl-kha-np, chng ta khng th
c mt biu tng no v bn thn vt t n, chng ta ch
bit nhng biu hin ca n thi, chng ta ch bit nhng
kt qu tc ng ca n vo gic quan ca chng ta thi.
"Ngoi tc ng ra, vt t n khng c mt hnh dng no
c" ("L. Ph-bch", tr. 112). Vy th nhng gic quan no tn
ti thi i ca thu t loi c? Hin nhin l ch c gic
quan ca thu t loi c v ca ng loi ca n m thi. Lc
by gi, ch c nhng biu tng trong u c ca nhng thu
t loi c mi l nhng biu hin chn chnh, hin thc ca
nhng vt t n. Do , cng vn theo kin Pl-kha-np,
nh c sinh vt hc no m mun ng trn c s ca "thc
ti", th phi miu t lch s ca thi i nh k, theo nhng
hnh thc trc quan ca nhng thy t loi c. n y, chng
ta cng vn cha tin thm c bc no so vi ch ngha
duy ng".
Trn y l ton b ngh lun ca mt ngi theo phi Ma-
kh (c gi hy min th cho chng ti v chng ti trch
dn on ny qu di, nhng khng c cch no khc), mt
ngh lun cn nu lm in hnh bt h v s ln ln.
Ba-da-rp tng chp c cu ni ca Pl-kha-np.
ng ta t nh rng: vt t n khng c mt hnh dng no
ngoi tc ng ca n vo gic quan ca chng ta, nh vy
l thi i nh k, n ch tn ti di nhng "hnh dng"
do gic quan ca thu t loi c cm bit c m thi. Ngh
lun ny phi chng l ca mt nh duy vt?! Nu "hnh
dng" l kt qu ca tc ng ca "vt t n" vo gic quan,
97 98 L lun nhn thc...I
th do vt s khng tn ti c lp i vi bt k gic
quan no hay sao??
Chng ta hy c tm cho (mc d iu khng th no
tin c) rng Ba-da-rp tht s "khng hiu" Pl-kha-np;
chng ta hy c cho rng li ni ca Pl-kha-np khng
c r rng lm i vi Ba-da-rp. c, chng ta hy gi
nh nh th. Nhng chng ta th hi Ba-da-rp nh d
ngn th thut bng cch li dng Pl-kha-np (m chnh
phi Ma-kh tn ln thnh i biu duy nht ca ch ngha
duy vt!) hay l ng ta mun lm sng t vn ch ngha
duy vt? Nu i vi ng, Pl-kha-np khng c r rng
lm hoc c mu thun, v.v., th ti sao ng khng chn
nhng nh duy vt khc? V ng khng bit n h chng?
Nhng khng bit khng phi l mt l l.
Nu qu tht Ba-da-rp khng bit rng tin c bn ca
ch ngha duy vt l tha nhn th gii bn ngoi, tha nhn
s tn ti ca vt ngoi thc chng ta v c lp i vi
thc chng ta, th qu tht chng ta ang ng trc mt
trng hp cc k ngu dt khc thng. Xin c gi hy nh
li rng nm 1710, Bc-cli tng ch trch nhng ngi duy
vt v ch h tha nhn nhng "khch th t n" tn ti c
lp i vi thc ca chng ta v c thc ny phn nh.
ng nhin, mi ngi u c quyn t do ng v pha
Bc-cli hay bt k v pha no khc phn i ch ngha duy
vt. iu khng phi tranh ci g c. Nhng mt iu cng
khng th tranh ci c l ni n nhng ngi duy vt, m
li xuyn tc hoc lm ng khng ni n tin c bn ca
ton b ch ngha duy vt, th nh th c ngha l lm ri
tung vn mt cch khng th tha th c.
Ni nh Pl-kha-np rng i vi ch ngha duy tm, khng
c khch th no m khng c ch th, cn i vi ch ngha
duy vt th khch th tn ti c lp i vi ch th v c phn
nh vo trong thc ca ch th mt cch chnh xc nhiu
hay t, ni nh th c ng khng? Nu ni nh th l khng
 L lun nhn thc...I
ng th bt c ai tn trng i vi ch ngha Mc i cht, cng
u phi vch r ch sai lm y ca Pl-kha-np ra; v v vn
ch ngha duy vt v s tn ti ca gii t nhin trc khi c
loi ngi th nn tnh n khng phi l Pl-kha-np, m l
mt ngi no khc nh: Mc, ng-ghen, hay Ph-bch.
Nhng nu ni nh vy l ng, hay t nht nu anh khng
th tm ra c mt sai lm no trong cu ni y, th vic anh
mu toan lm ln ln phi tri v gy hn lon trong u c
c gi v ci quan nim s ng nht v ch ngha duy vt,
mt ch ngha khc vi ch ngha duy tm, l mt iu bt
lch s v mt vit lch.
Cn i vi nhng ngi mc-xt quan tm n vn
ny, v khng cu n vo tng cu tng ch ca Pl-kha-np,
chng ti xin dn ra y kin ca L. Ph-bch, ngi m ai
ny u bit (c l ch tr Ba-da-rp chng?) l mt nh duy
vt v chnh l nh ngi m Mc v ng-ghen, nh mi
ngi u bit, i t ch ngha duy tm ca H-ghen n
trit hc duy vt ca mnh. Tr li cho R. Hai-m, Ph-bch
vit:
"Gii t nhin khng phi l i tng ca con ngi hay
ca thc, nn d nhin l i vi trit hc t bin, hay t nht
l i vi ch ngha duy tm, n l mt vt t n, theo ngha
ca Can-t" (sau ny chng ti s ni t m n s ln ln m phi
Ma-kh nc ta gy ra gia vt t n ca ch ngha duy
vt v vt t n ca Can-t), "mt s tru tng khng c tnh
thc ti; nhng chnh l gii t nhin a ch ngha duy tm
n ch ph sn. Khoa hc t nhin, t nht l trong tnh trng
hin nay ca n, tt phi a chng ta n mt im, ti cha
c nhng iu kin cho s tn ti ca loi ngi, ti gii t nhin,
tc l tri t, cha phi l i tng ca con mt v ca
thc ca con ngi, v vy, ti gii t nhin cn l mt vt tn ti
tuyt i khng con ngi (absolut unmenschliches Wesen). V
im ny, ch ngha duy tm c th bc li rng: nhng gii t
99 100 L lun nhn thc...I
nhin l mt gii t nhin do anh ngh ra (von dir
gedachte). ng th, nhng t khng th suy ra rng gii
t nhin y c thi k khng tn ti thc s, cng ging
nh khng phi v X-crt v Pla-tn hin khng tn ti i
vi ti, nu ti khng ngh n h, m c th kt lun c
rng X-crt v Pla-tn khng tn ti thc s vo thi i
ca h, nu khng c ti"*.
Trn y l nhng suy ngh ca Ph-bch v ch ngha duy vt
v ch ngha duy tm, ng trn quan im gii t nhin c trc
loi ngi. Tuy khng bit "ch ngha thc chng ti tn",
nhng bit r nhng li ngy bin duy tm c, Ph-bch
bc b li ngu bin ca A-v-na-ri-t ("tng tng ra mt ngi
quan st"). Ba-da-rp hon ton khng a ra c mt ci g
c, m ch lp li cu ngu bin ny ca nhng nh duy tm: "nu
ti c mt y (trn tri t trc khi c loi ngi) th c l
ti nhn thy th gii nh th ri y" ("Khi lun v trit
hc mc-xt", tr. 29). Hay ni mt cch khc: nu ti a ra gi
nh hin nhin l v l v tri vi khoa hc t nhin (dng
nh con ngi c th quan st c thi i trc khi c
loi ngi) th ti s lp c l hng trong trit hc ca ti!
Do , chng ta c th xt on c v s hiu bit vn
hay v phng php vit lch ca Ba-da-rp l ngi
khng h ng na li n ci "kh khn" m A-v-na-ri-
t, Pt-txn-t v Vin-ly vp phi, v em tt c nhp
thnh mt cc m
* L. Feuerbach. S mtliche Werke, herausg. von Bolin und Jodl,
Band VII, Stuttgart, 1903, S. 510; hoc Karl Grn. "L. Feuerbach in
 L lun nhn thc...I
seinem Briefwechsel und Nachla , sowie in seiner philosophischen
Charakterentwicklung", I. Band, Lpz., 1874, SS. 423 - 4351).
trnh by vi c gi mt m hn n v l n ni ngi ta
khng cn thy c ch khc nhau gia ch ngha duy vt
v ch ngha duy ng! Ch ngha duy tm c trnh by nh
l "thuyt thc ti", cn ch ngha duy vt li c quy cho l
ph nh s tn ti ca vt ngoi tc ng ca chng vo
gic quan! ng, ng, hoc l Ph-bch khng bit n s
khc nhau c bn gia ch ngha duy vt v ch ngha duy
tm, hoc l Ba-da-rp v ng bn sa i hon ton theo
kiu mi nhng chn l s ng ca trit hc.
Hoc chng ta cn c th xem xt Va-len-ti-np. Nh trit hc
ny, ng nhin l t ra rt hm m Ba-da-rp: 1) "Bc-cli l ngi
sng lp ra l lun quan h qua li gia ch th v khch th"
(148). Nhng hon ton khng phi l ch ngha duy tm
ca Bc-cli, hon ton khng phi! l mt "s phn tch su
sc"! 2) " A-v-na-ri-t, nhng tin c bn ca l lun
c nu ra di dng thc ti lun trit nht, ch khng
phi bng nhng hnh thc (!) ca li thuyt minh duy tm
thng thng ca ng ta (ch ca li thuyt minh thi !)"
(148). Ai cng thy rng ch c tr con mi b la nh vy! 3)
"Quan nim ca A-v-na-ri-t v im xut pht ca nhn
thc l th ny: mi c nhn u trong mt hon cnh nht
nh, ni mt cch khc, c nhn v hon cnh l hai v gn
lin v khng th tch ri (!) ca cng mt s phi hp duy
nht" (148). Hay tht! khng phi l ch ngha duy tm u
- Va-len-ti-np v Ba-da-rp vt ln trn ch ngha duy vt
v ch ngha duy tm, - l "tnh khng th tch ri" c tnh
cht "thc ti lun" trit nht gia khch th v ch th. 4)
1)
L. Ph-bch. Ton tp, do B-lin v Git-l xut bn, t. VII,
Stt-ga, 1903, tr. 510; hoc Cc-l Gruyn. "L. Ph-bch, qua cc th t
v di co, v trong s pht trin trit hc ca ng", t. I, Lai-pxch, 1874,
tr. 423 - 435.
101 102 L lun nhn thc...I
"Li khng nh ngc li l: khng c v i lp no li khng
c mt v trung tm tng ng - tc l c nhn, - li khng nh
c ng khng? Hin nhin (!) l khng ng... thi thi c,
rng cy vn xanh tt... nhng lc by gi cha c loi ngi"
(148). Nh vy, tnh khng th tch ri li c ngha l c th tch
ri! khng phi l "hin nhin" sao? 5) "Th nhng, xt theo
quan im ca l lun nhn thc, vn khch th t ti vn l
v ngha" (148). ng ri! Khi cha c nhng th hu c c cm
gic th vt vn l nhng "phc hp yu t" ng nht vi
cm gic kia m! 6) "Trng phi ni ti, m i biu l Su-bc
- Dn-n v Sp-p, trnh by nhng t tng y (!) di
mt hnh thc khng thch hp v i vo ch b tc ca
ch ngha duy ng" (149). Trong bn thn "nhng t tng
y", khng c ch ngha duy ng, v ch ngha kinh nghim ph
phn tuyt nhin khng phi l mt ip khc ca l lun phn
ng ca nhng k theo thuyt ni ti, nhng k ni di
khi h tuyn b ng tnh vi A-v-na-ri-t!
Tha cc ngi thuc phi Ma-kh, khng phi l mt
trit hc m l mt m nhng t c ghp h ln li vi
nhau m thi.
5. con ngi c suy ngh bng c khng?
Ba-da-rp tr li dt khot rng c. ng ta vit: "Nu lun
im ca Pl-kha-np cho rng " thc l mt trng thi bn
trong (? Ba-da-rp) ca vt cht", c trnh by di hnh
thc tha ng hn, v d nh: "mi qu trnh tm l u l
chc nng ca mt qu trnh u no" th c Ma-kh v A-v-
na-ri-t u khng bc b lun im ..." ("Khi lun "v"
trit hc mc-xt", tr. 29).
i vi chut th khng c con th no mnh hn mo. i
vi phi Ma-kh Nga th khng c nh duy vt no mnh
hn Pl-kha-np. Vy phi chng Pl-kha-np l ngi duy nht
 L lun nhn thc...I
hay ngi u tin nu ra lun im duy vt cho rng thc
l mt trng thi bn trong ca vt cht? V nu Ba-da-rp
khng thch cng thc ca Pl-kha-np v ch ngha duy vt
th ti sao ng ta li tnh n Pl-kha-np m khng tnh n
ng-ghen hay Ph-bch?
V phi Ma-kh u s tha nhn chn l. H u tranh
chng ch ngha duy vt, nhng li gi lm nh ch u tranh
chng Pl-kha-np thi: l mt th on khip nhc v
v nguyn tc.
Nhng chng ta hy chuyn sang ni v ch ngha kinh nghim
ph phn. A-v-na-ri-t "s khng bc b" lun im cho rng
t tng l mt chc nng ca c. Cu ni y ca Ba-da-rp
tht l hon ton tri vi s tht. A-v-na-ri-t khng nhng
bc b lun im duy vt, m cn xy dng c mt "l lun"
bc b chnh lun im y. Trong "Khi nim ca con
ngi v th gii", A-v-na-ri-t ni: "c ca chng ta khng
phi l ni , l tr s ca t duy, l k sng to ra t duy,
cng khng phi l cng c hoc kh quan ca t duy, l k
cha ng t duy hoc l c cht, v.v., ca t duy" (S. 76, trch
dn ny c Ma-kh ng tnh trong quyn "Phn tch cc
cm gic", tr. 32). "T duy khng phi l ngi c tr trong c
hay l ch nhn ca c, n khng phi l mt na hay mt
mt ca c v.v.; n cng khng phi l mt sn phm ca c
v thm ch cng khng phi l mt chc nng sinh l, hoc
ngay c mt trng thi ni chung ca c" (nh trn). Trong
cun "Kho st", A-v-na-ri-t cng ni khng km dt khot
rng: "biu tng" "khng phi l nhng chc nng (sinh l,
tm l - vt l) ca c" ( 115, S. 419, lun vn dn). Cm
gic khng phi l "chc nng tm l ca c" ( 116).
Nh vy l theo A-v-na-ri-t, c khng phi l kh quan
ca t tng, t tng khng phi l chc nng ca c. Chng
ta hy c ng-ghen v chng ta s thy ngay nhng cng
thc r rng duy vt, hon ton ngc li. Trong tc phm
103 104 L lun nhn thc...I
"Chng uy-rinh", ng-ghen vit: "T duy v thc l nhng
sn phm ca c con ngi" (tr. 22, bn ting c, xut bn ln
th 5) 33. kin c nhc i nhc li nhiu ln trong tc
phm y. Trong "Lt-vch Ph-bch", chng ta thy quan im ca
Ph-bch v ng-ghen c trnh by nh sau: "th gii vt cht
(stofflich), m chng ta cm bit c bng gic quan, m bn
thn chng ta cng thuc vo , l th gii duy nht hin
thc", " thc v t duy ca chng ta, xem ra ta h nh l siu
cm gic, u ch l sn phm (Erzeugnis) ca mt kh quan vt
cht, ca mt kh quan nhc th l b c m thi. Vt cht khng
phi l sn phm ca tinh thn, nhng tinh thn ch l sn
phm cao cp ca vt cht m thi. ng nhin, l ch
ngha duy vt thun tu" (tr. 18, bn ting c, xut bn ln
th 4). Hoc xem trang 4: s phn nh cc qu trnh ca gii
t nhin "vo trong c c t duy"34 v.v., v.v..
Quan im duy vt b A-v-na-ri-t bi xch, ng ta
cho rng "t duy ca c" l "bi vt gio ca khoa hc t
nhin" ("Khi nim ca con ngi v th gii", xut bn ln
th hai, bn ting c, tr. 70). Vy l im y, A-v-na-ri-t
khng c cht o tng no v s bt ng hon ton gia
ng ta vi khoa hc t nhin. ng ta cng tha nhn nh Ma-
kh v tt c nhng ngi ni ti ch ngha rng khoa hc t
nhin ng trn quan im duy vt t pht, khng t gic.
ng ta tha nhn v tuyn b thng ra l ng ta hon ton bt
ng vi "tm l hc ang thng tr" (xem "Kho st", tr. 150
v cc trang khc). Ci tm l hc ang thng tr ny lm mt
vic "khm nhp" khng th dung th c (y li l mt
danh t mi m nh trit hc ca chng ta c nn ra), tc
l mt s nhi nht t duy vo trong c, hay l nhi nht cm
gic vo trong chng ta. "Ba ting" (trong chng ta = in uns)
ny - A-v-na-ri-t ni tip - chnh l bao hm ci tin
(Annahme) m ch ngha kinh nghim ph phn bc b.
"Chnh vic nhi nht (Hineinverlegung) nhng vt c
 L lun nhn thc...I
trng thy, v.v. y vo trong con ngi, chng ta gi l khm
nhp" (S. 153, 45).
"V nguyn tc", s khm nhp li i chch ci "quan nim
t nhin v th gii" (natrlicher Weltbegriff) bng cch ni "trong
ti", ch khng ni "trc mt ti" (vor mir, S. 154) v bng cch
"em b phn cu thnh ca hon cnh (thc ti) bin thnh b
phn cu thnh ca t duy (quan nim)" (nh trn). S khm nhp
em "ci phi c gii" (mt danh t mi thay cho: ci tm l) "biu
hin mt cch r rt v t do trong ci hin c (hay trong ci m
chng ta tm thy, im Vorgefundenen) bin thnh mt ci g n nu
mt cch thn b (A-v-na-ri-t dng y mt thut ng "mi", tc
l Latitierendes) trong h thn kinh trung ng" (nh trn).
y cng vn l ci li la bp m chng ta tng thy
trong s bin h ni ting ca nhng ngi theo ch ngha
kinh nghim ph phn v ca nhng ngi theo thuyt ni ti
cho "thuyt thc ti ngy th". y, A-v-na-ri-t lm
theo li khuyn ca mt tn x l trong truyn ca Tuc-gh-
np35: my hy c ting cng kch mnh hn na tt xu m
my nhn thy l my mc phi i. A-v-na-ri-t c lm ra b
cng kch ch ngha duy tm. ng ta ni: thng thng th t
s khm nhp, ngi ta rt ra ch ngha duy tm trit hc,
ngi ta bin th gii bn ngoi thnh cm gic, thnh biu
tng, v.v.. Nhng ti th ti bo v "thuyt thc ti ngy
th"; ti cho rng ht thy mi ci hin c, bt lun l ci "Ti"
hay hon cnh, u c tnh thc ti nh nhau c, ch ti
khng em th gii bn ngoi nhi nht vo trong c con
ngi.
y cng l li ngy bin ging ht nh ci li m chng
ta tng thy trong v d v s phi hp lng ting kia.
Trong khi nh lc hng s ch ca c gi bng nhng
li cng kch chng ch ngha duy tm th trn thc t, A-v-
na-ri-t bnh vc chnh ci ch ngha duy tm y bng mt
105 106 L lun nhn thc...I
thut ng hi i khc: t tng khng phi l mt chc nng
ca c, c khng phi l kh quan ca t tng, cm gic
khng phi l mt chc nng ca h thn kinh, khng, cm
gic l nhng "yu t" tm l trong mt mi lin h ny, cn
trong mi lin h khc, (mc d l nhng yu t "ng nht",
nhng) l nhng yu t vt l. Vi ci thut ng hn n mi
ca mnh, vi nhng danh t cu k mi ca mnh dng
din t mt "l lun" c v mi, A-v-na-ri-t, thc ra, ch
gim chn ti ch ri tr li vi tin duy tm c bn ca
ng ta.
V nu phi Ma-kh nc Nga chng ta (nh B-ga-
np chng hn) khng thy c "s la bp", m li nhn lm s
bin h "mi" cho ch ngha duy tm l myt s bc b ch ngha
y th cc nh trit hc chuyn nghip, trong khi phn tch ch
ngha kinh nghim ph phn, cho ta thy mt s nh gi
sng sut v bn cht t tng ca A-v-na-ri-t, bn cht ny
s l sau khi nhng thut ng cu k b gt b.
Nm 1903, B-ga-np vit (bi "T duy v on", ng
trong tp lun vn "Tm l hc ca x hi", tr. 119 v tip
theo):
"Ri-sa A-v-na-ri-t phc ra mt bc tranh trit hc
hon chnh nht v cn i nht ni ln s pht trin ca
thuyt nh nguyn v tinh thn v th xc. Bn cht "thuyt
khm nhp" ca ng ta l ch" (chng ta ch quan st trc
tip c nhng vt th vt l v ch c th dng gi thuyt
suy lun v nhng th nghim ca ngi khc, tc l v ci
tm l ca ngi khc). "... Ci gi thuyt y li tr nn phc
tp v nhng th nghim ca ngi khc c t vo bn
trong th xc ca h, c du nhp (khm nhp) vo trong c
th ca h. l mt gi thuyt tha, thm ch cn gy nn v
s mu thun na. A-v-na-ri-t vch ra mt cch c h
thng nhng mu thun y bng cch thut li c mt chui
nhng giai on lch s ni tip nhau trong s pht trin ca
 L lun nhn thc...I
thuyt nh nguyn v sau l ca ch ngha duy tm trit
hc, - nhng y, chng ta khng cn i theo ng ta...".
"Thuyt khm nhp c dng gii thch thuyt nh
nguyn v tinh thn v th xc".
B-ga-np n phi ci b ca trit hc nh trng, ng
ta tin rng "thuyt khm nhp" l nhm phn i ch ngha duy
tm. ng ta cn c vo li ni m tha nhn s nh gi
thuyt khm nhp do chnh A-v-na-ri-t a ra v khng
nhn thy mi nhn cha vo ch ngha duy vt. Thuyt khm nhp
khng tha nhn rng t tng l mt chc nng ca c, cm
gic l mt chc nng ca h thn kinh trung ng ca con
ngi; nh vy l bc b ch ngha duy vt, thuyt ny
ph nhn chn l c bn nht ca sinh l hc. Nh th l
"thuyt nh nguyn" b bc b mt cch duy tm ch ngha
(bt chp tt c s phn n kiu ngoi giao ca A-v-na-ri-t
i vi ch ngha duy tm), v cm gic v t tng khng phi
l nhng ci c sau, khng phi l sn phm ca vt cht, m l
nhng ci c trc. y A-v-na-ri-t ch bc b thuyt nh
nguyn trong chng mc ng ta "bc b" s tn ti ca
khch th khng c ch th, s tn ti ca vt cht khng c
t tng, s tn ti ca th gii bn ngoi c lp i vi cm thng bc b ch ngha duy vt, hay t nht cng l h thng "iu
gic ca chng ta, tc l ng ta bc b thuyt nh nguyn
mt cch duy tm ch ngha: ng ta cn ph nhn mt cch
phi l ci s tht l hnh nh ca cy ci trong th gic l mt
chc nng ca vng mc, ca cc dy thn kinh v ca c,
cng c l lun ca ng ta v mi lin h "khng kht" ca
kinh nghim "hon ton" bao gm c ci "Ti" ca chng ta ln cy
ci, tc l hon cnh.
Thuyt khm nhp l mt s h , n ln lt du nhp ci m
hn n duy tm ch ngha tri ngc vi khoa hc t nhin,
l khoa hc vn kin quyt ch trng rng t tng l mt
chc nng ca c, rng cm gic, tc l hnh nh ca th gii
bn ngoi, tn ti trong chng ta, do tc ng ca vt vo cc
107 108 L lun nhn thc...I
gic quan ca chng ta gy nn. Loi tr mt cch duy vt
"thuyt nh nguyn v tinh thn v th xc" ( l thuyt nht
nguyn duy vt) tc l ch trng: tinh thn khng tn ti c
lp i vi th xc, tinh thn l ci c sau, l chc nng ca c,
l phn nh ca th gii bn ngoi. Loi tr mt cch duy tm
"thuyt nh nguyn v tinh thn v th xc" ( l thuyt nht
nguyn duy tm) tc l ch trng: tinh thn khng phi l
chc nng ca th xc, do , n l ci c trc; "hon cnh"
v ci "Ti" ch tn ti trong mi lin h khng kht ca cng
nhng "phc hp yu t" m thi. Ngoi hai cch hon ton
i lp nhau y loi tr "thuyt nh nguyn v tinh thn v
th xc" th khng th c cch no khc, nu khng k n ch
ngha chit trung, tc l s hn hp h ch ngha duy vt
vi ch ngha duy tm. Theo B-ga-np v nhng ngi
cng cnh vi ng ta th hnh nh s hn hp y A-v-na-ri-
t chnh li l mt "chn l ngoi ch ngha duy vt v ch
ngha duy tm".
Nhng cc nh trit hc chuyn nghip khng ngy th v
c tin nh phi Ma-kh nc Nga u. nh rng mi v gio s
c hc v y u bnh vc h thng ca "mnh", tc l h
ha" ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm, - nhng khi h
cnh tranh vi nhau th h li thng tay vch ra nhng mu
ri rc ca ch ngha duy vt v ch ngha duy tm ri rc
trong tt c cc h thng "ti tn" v "c o" khc nhau. Tuy
c mt vi tr thc thanh nin n phi b ca A-v-na-ri-t,
nhng con co gi Vun-t khng d g m mc by c. Nh
duy tm Vun-t khng cht n nang lt mt n ca con
ngi nhn nh A-v-na-ri-t ra bng cch tn dng khuynh
hng phn duy vt ca A-v-na-ri-t trong thuyt khm
nhp.
"Nu ch ngha kinh nghim ph phn, - Vun-t vit, - ch trch
ch ngha duy vt tm thng l dng nhng t ng nh: c
 L lun nhn thc...I
"vn c" t tng, hoc "tit ra" t duy, biu hin mt mi quan
h, m ni chung, ngi ta khng th xc minh c bng cch
quan st v bng cch miu t nhng s kin" (i vi V. Vun-t, th
chc chn l vic con ngi suy ngh khng cn n c l mt "s
kin"!) "... th li ch trch ng nhin l c cn c" (lun vn
dn, S. 47 - 48).
Phi ri! Nhng ngi duy tm c bao gi li khng v
ha vi nhng k nhp nhng nh A-v-na-ri-t v Ma-
kh cng kch ch ngha duy vt u! Ch tic c mt iu
- Vun-t ni thm - l thuyt khm nhp y "khng my
may lin h vi hc thuyt v chui sinh mnh c lp, m ch
mi v sau n mi c ghp thm vo hc thuyt y mt
cch kh min cng" (S. 365).
. -van- ni: thuyt khm nhp "ch l mt h cu ca ch
ngha kinh nghim ph phn, mt h cu m n cn n che
y nhng sai lm ca n" (l. c.1), 44). "Chng ta thy mt mu
thun l k: mt mt, s loi tr thuyt khm nhp, v s khi
phc quan nim t nhin v th gii phi tr li cho th gii tnh
thc ti sinh ng; mt khc, ch ngha kinh nghim ph
phn, do tha nhn s phi hp v nguyn tc, li dn n l lun
thun ty duy tm v s tng quan tuyt i gia v i lp v v
trung tm. Nh vy, A-v-na-ri-t sa vo mt vng lun qun.
ng ta khai chin vi ch ngha duy tm, v ngay trc khi giao
chin vi ch ngha duy tm, ng ta h v kh lai hng n. ng
ta mun gii phng th gii khch th khi vng tri buc ca ch
th, nhng ng ta li em ct cht n mt ln na vo ch th. Ci
m ng ta thc t tiu dit bng s ph phn, chnh l bc bim
ha v ch ngha duy tm, ch khng phi l s biu hin nhn
thc lun chn tht ca ch ngha duy tm" (l. c., 64 - 65).
Noc-man Xmt ni: "Cu ni ca A-v-na-ri-t thng
c ngi ta nhc ti: c khng phi l tr s, khng phi l
1)
- loco citato - on dn
109 110 L lun nhn thc...I
kh quan ca t tng, cng khng phi l k cha ng t
tng, - cu ni y l s ph nhn nhng danh t duy nht
m chng ta c c quy nh mi quan h gia hai ci "
(lun vn dn, p. 30).
Cng khng ly g lm l rng thuyt khm nhp c
Vun-t tn thnh, li cng c Gim-x Oc-*, mt ngi
cng khai theo ch ngha duy linh, a thch; Gi. Oc- cng
kch mt cch c h thng "ch ngha t nhin v thuyt bt
kh tri", v nht l cng kch T. H-xli (khng phi v ch
ngha duy vt ca H-xli thiu tnh cht kin quyt v r rng,
nh ng-ghen tng ch trch, m) v v thc cht, thuyt
bt kh tri ca H-xli che giu ch ngha duy vt.
Chng ta cn ch rng C. Pic-xn, mt ngi Anh theo
phi Ma-kh, khng dng n mi mnh khe trit hc, khng tha
nhn s khm nhp, s phi hp, hay "s pht hin ra nhng
yu t ca th gii" m cng i n nhng kt lun khng th
trnh khi ca ci ch ngha Ma-kh c lt b ht nhng
"bc mn" che y y, tc l i n ch ngha duy tm ch
quan thun tu. Pic-xn khng h bit "yu t" no c. "Tri gic
cm tnh" (sense-impressions), l ch dng duy nht ca
ng ta.
* James Ward. "Naturalism an Agnosticism", 3rd ed., Lond., 1906,
vol. II, pp. 171, 1721).
ng ta khng h hoi nghi cht no rng con ngi suy ngh
bng c. V mu thun gia lun im y (lun im duy
nht ph hp vi khoa hc) vi im xut pht ca trit hc
ca ng ta l ra mi phn r rt v p ngay vo mt mi
ngi. Pic-xn mt ht bnh tnh khi ng ta cng kch khi
nim vt cht, coi nh mt ci g tn ti c lp i vi tri gic
1)
Gim-x Oc-: "Ch ngha t nhin v thuyt bt kh tri", xut bn
ln th ba, Lun n, 1906, t. II, tr. 171, 172.
 L lun nhn thc...I 111 112 L lun nhn thc...I

cm tnh ca chng ta (ch. VII trong "Khoa hc nhp mn" ca
ng ta). Khi lp li tt c nhng lun c ca Bc-cli, Pic-xn
tuyn b vt cht l h v. Nhng khi tr li mi quan h gia
c v t tng th ng ta li tuyn b qu quyt rng: "T ci
ch v thc, gn lin vi mt c ch vt cht m khng c n
th chng ta khng th suy ra bt c mt ci g ging nh ch
v thc c"*. Pic-xn thm ch cn a ra mt lun coi
nh tm tt phn nghin cu ny ca ng ta: " thc m
ngoi mt h thn kinh ging nh h thn kinh ca chng ta
th n khng c mt ngha g c; khng nh rng ht thy
mi vt cht u c thc l khng hp vi l-gch" (nhng
gi nh rng ht thy mi vt cht u c mt c tnh v bn
cht gn ging nh cm gic, c tnh phn nh, th nh vy
li hp vi l-gch); "khng nh rng thc hay ch tn ti
ngoi vt cht th li cng khng ph hp vi l-gch hn
na" (nh trn, p. 75, lun 2). Pic-xn i n mt s ln
ln khng th tha th c! Vt cht ch l nhng nhm tri
gic cm tnh; l tin ca ng ta; l trit hc ca ng
ta. Nh th c ngha l cm gic v t tng u l nhng ci
c trc, cn vt cht l ci c sau. Khng, khng c vt cht
v thm ch hnh nh khng c h thn kinh th khng c
thc! Ni mt cch khc, thc v cm gic l ci c sau.
Nc trn t, t trn c voi, c voi li trn nc.
"Nhng yu t" ca Ma-kh, s phi hp v s khm nhp
ca A-v-na-ri-t khng my may tr b c s hn lon y,
m ch lm m h vn i v xa nha du vt bng mt cu
ni lp bp c tnh cht trit hc khoa hc.
ng v e thn, khng nhc n li ni ri rm kiu gio s y;
ch thnh thong mi n cho c gi ( lm cho c gi cng
chong vng) mt vi danh t nh "c-di-xten-xi-an", v.v..
Nhng nu nhng k ngy th coi nhng ch y l mt th c
sinh vt hc c bit, th cc nh trit hc c, cng l k a
thch nhng danh t "tinh t", s ch giu A-v-na-ri-t. Trong
mt mc nhan l: "Tnh cht trit hc kinh vin ca h thng
kinh nghim ph phn", Vun-t tuyn b rng: ni: "n-tan", (notus
= bit) hoc ni: ti bit vic ny vic kia th cng hon ton
ging nhau. Tht vy, y l mt th trit hc kinh vin thun tu
v ti m. R. Vin-ly, mt trong nhng mn trung thnh nht ca
A-v-na-ri-t, c gan th nhn cng khai nh vy. ng ta ni:
"A-v-na-ri-t m tng mt th c sinh vt hc, nhng ngi ta
ch c th hiu c sinh hot ca c qua nhng pht minh
thc t, ch khng phi bng nhng phng php m A-v-
na-ri-t c gng thc hin. C sinh vt hc ca A-v-na-ri-t
tuyt nhin khng da trn bt c s quan st mi m no c;
c trng ca n l nhng kt cu khi nim thun tu cng
thc; nhng kt cu y thm ch cng khng c c tnh cht
nhng gi thuyt c th m ra mt trin vng no ; ch
l nhng khun so c tnh cht t bin (blosse
Spekulierschablonen), khc no mt bc tng n ng trc mt
khng cho chng ta nhn ra xa"*.
Phi Ma-kh Nga chng my lc s ging nh nhng k
chung mt n, h ch cn c c mt chic m m nhng
nh trit hc t sn chu u vt b t lu, cng ly lm v
cng khoi tr.

* R. Willy. "Gegen die Schulweisheit", S. 169. Nh thng thi rm

* "The Grammar of Science", 2nd ed., Lond., 1900, p. 58. Pt-txn-t chc s khng th nhn nh th. ng ta lp i lp li mn
Cng ging ht nh ci cu ni lp bp y - chng ta ch ni qua trit hc kinh vin "sinh vt hc" ca A-v-na-ri-t vi thi t ph ca
thi - l ci thut ng c bit ca A-v-na-ri-t, k sng mt chng phi-li-xtanh (t. I, ch. II).
to ra v s danh t nh "n-tan", "x-cu-ran", "phi-en-xi-an", 6. Bn v ch ngha duy ng ca ma-kh
v.v. v v.v.. Phi Ma-kh nc Nga chng ta rt thng lm
 L lun nhn thc...I
v ca a-v-na-ri-t
Chng ta thy rng ch ngha duy tm ch quan l
im xut pht v l tin c bn ca trit hc kinh nghim
ph phn. Th gii l cm gic ca chng ta, l tin c
bn y, tin m ngi ta c xa m i bng cch dng
nhng danh t nh "yu t" v nhng l lun v "chui c
lp", v "s phi hp" v v "s khm nhp", nhng vn
khng h thay i c t g. Tnh cht v l ca trit hc y l
ch n rt cuc i n ch ngha duy ng, n ch tha
nhn ch c c nhn ang trit l l tn ti thi. Song phi
Ma-kh nc Nga ca chng ta li qu quyt vi c gi
rng "buc ti" Ma-kh "l duy tm ch ngha v thm ch l
duy ng ch ngha na", nh th l ri vo "ch ngha ch
quan cc oan". B-ga-np ni nh vy trong li ta ng ta
vit cho quyn "Phn tch cc cm gic", tr. XI, v sau B-ga-
np, tt c b l nhng ngi theo phi Ma-kh u lp li
nh vy, bng mi kiu.
Sau khi lt b nhng lp ngu trang m Ma-kh v A-v-
na-ri-t ph ln ch ngha duy ng, chng ti buc phi
ni thm iu ny na: "ch ngha ch quan cc oan" ca
nhng li khng nh l hon ton v pha B-ga-np v
phe cnh ca ng ta, v nhng nh trc tc trit hc thuc
nhng xu hng rt khc nhau, t lu vch trn sai lm c
bn ca ch ngha Ma-kh, d sai lm ny c c ngy trang nh
th no i na. Gi y, chng ti ch im qua nhng kin chng
minh y ci "ch ngha ch quan" ca s ngu dt ca phi Ma-
kh nc ta. ng thi chng ta lu rng hu ht cc nh trit
hc chuyn nghip u ng tnh vi cc loi ch ngha duy tm
khc nhau: theo nhn xt ca h, ch ngha duy tm quyt khng
phi l mt ci g ng ch trch, nh i vi chng ta, nhng
ngi mc-xt; nhng h xc nh xu hng trit hc thc s ca
Ma-kh v i lp mt h thng duy tm ny vi mt h
thng khc, cng l duy tm, m h cho l trit hn.
113 114 L lun nhn thc...I
. -van- vit trong quyn sch ca ng ta chuyn phn
tch hc thuyt ca A-v-na-ri-t: "Ngi sng to ra ch ngha kinh
nghim ph phn", volens-nolens1), cng t hm mnh vo ch
ngha duy ng (l. c., tr. 61 - 62).
Han-x Clanh-p-t, hc tr ca Ma-kh (Ma-kh, trong li
ta quyn "Erkenntnis und Irrtum", t ra c bit nht tr
vi ng ny) ni: "Ma-kh chnh l mt th d v s tng
dung ca ch ngha duy tm nhn thc lun vi nhng yu
cu ca khoa hc t nhin" (i vi nhng ngi chit trung
th tt c mi ci u l "c th tng dung" c!), "mt th
d chng t rng khoa hc t nhin rt c th xut pht t ch
ngha duy ng m khng dng li ch ngha duy ng"
("Archiv fr systematische Philosophie"36, Band VI, 1900, S.
87).
Bn v quyn "Phn tch cc cm gic" ca Ma-kh,
. Luch-ca vit: nu khng k nhng ch hiu lm
(Miverstndnisse) th "Ma-kh ng trn ming t ca
ch ngha duy tm thun tu". "Ngi ta khng hiu
Ma-kh lm cch no khng nhn mnh l ngi thuc
phi Bc-cli" ("Kantstudien" 37 , Band VIII, 1903, SS. 416,
417).
V. Gi-ru-da-lem, mt phn t phn ng nht theo ch
ngha Can-t, c Ma-kh ng tnh trong cng mt li ta
ni trn ("c quan h thn thuc v t tng, cn mt thit
hn" l Ma-kh trc kia vn tng: S. X, Vorwort2) vit cho
"Erk. U. Irrt.", 1906) - vit: "hin tng lun trit dn ti
ch ngha duy ng" - cho nn phi mn ca Can-t mt cht
1)
- d mun d khng
2)
- tr. X, Li ta
 L lun nhn thc...I
g ! (xem quyn "Der kritische Idealismus und die reine
Logik", 1905, S. 263)).
R. H-nch-xvan th vit: "... nhng ngi theo thuyt ni
ti v nhng ngi theo ch ngha kinh nghim ph phn phi
chn mt trong hai con ng: hoc l ch ngha duy ng,
hoc l siu hnh hc theo kiu Phch-t, Sen-linh hay H-
ghen" ("ber die Lehre Hume's von der Realit t der
Au endinge", 1904, S. 681)).
Nh vt l hc Anh, -li-v Lt-gi, trong tc phm dnh
ch trch thm t nh duy vt Hch-ken, nhn tin cng
ni n "nhng nh duy ng nh Pic-xn v Ma-kh", nh
ni v mt iu g m mi ngi u bit (Sir Oliver
Lodge. "La vie et la matire", P., 1907, p. 152)).
Di ngi bt ca nh hnh hc E. T. ch-xn, tp ch
"Nature" ("Gii t nhin")38, c quan ca cc nh khoa hc t
nhin Anh, ni ln mt kin hon ton r rng v Pic-
xn, mt ngi theo phi Ma-kh; kin ny ng c dn
ra, khng phi v n l mi m, m v phi Ma-kh Nga
ngy th tha nhn m trit l h ca Ma-kh l "trit hc
ca khoa hc t nhin" (B-ga-np, tr. XII v nhng trang
khc trong li ta quyn "Phn tch cc cm gic").
"Ton b tc phm ca Pic-xn, - ch-xn vit, - da trn
lun im cho rng v chng ta khng th nhn thc trc tip
c g, ngoi nhng tri gic cm tnh (sense-impressions),
cho nn nhng vt m chng ta thng ni n v coi l
nhng i tng khch quan hay nhng i tng bn ngoi, th
chng qua ch l nhng nhm tri gic cm tnh. Tuy vy, gio
3)
- "Ch ngha duy tm ph phn v l-gch thun tu", 1905,
tr. 26.
1)
- "Hc thuyt ca Hi-um v tnh thc ti ca th gii bn ngoi", 1904,
tr. 68.
2)
- -li-v Lt-gi. "i sng v vt cht", Pa-ri, 1907, tr. 15.
115 116 L lun nhn thc...I
s Pic-xn vn tha nhn c s tn ti ca nhng thc khc,
ngoi thc ca mnh; ng ta khng nhng mc nhin tha
nhn iu bng cch hng vo chng vit quyn sch
ca mnh, m li cn trc tip tha nhn chng nhiu on
trong quyn sch ca mnh". T ch quan st s vn ng ca
thn th ca nhng ngi khc, Pic-xn dng loi suy m kt
lun l c s tn ti ca thc ca k khc: mt khi thc ca
k khc tn ti trong thc t, th nh vy l phi tha nhn c
nhng ngi khc tn ti bn ngoi ti ch! "ng nhin
chng ta khng th dng cch bc b nh duy tm trit
vn qu quyt rng khng nhng i tng bn ngoi m
c thc ca k khc u l khng thc ti, u ch tn ti
trong tng tng ca mnh thi; nhng tha nhn tnh thc
ti ca thc ca k khc, nh th tc l tha nhn tnh thc
ti ca nhng phng tin nh chng ta kt lun c
rng c s tn ti ca thc ca ngi khc, ngha l... tha
nhn tnh thc ti ca ci b ngoi ca thn th con ngi".
thot ra khi ch b ny th phi tha nhn "gi thuyt"
cho rng c mt thc ti khch quan, ngoi chng ta, tng
hp vi tri gic cm tnh ca chng ta. Gi thuyt ny gii
thch mt cch tha ng cho chng ta v cc tri gic cm tnh
ca chng ta. "Ti khng th nghi ng mt cch nghim tc
rng bn thn gio s Pic-xn cng tin iu nh nhng
ngi khc. Nhng nu ng ta phi tha nhn iu mt
cch dt khot, th ng ta s buc phi vit li hu ht tt c
cc trang sch trong quyn "Khoa hc nhp mn" ca ng ta"*.
Nho bng, l thi ca cc nh khoa hc t nhin
chn chn i vi th trit hc duy tm c Ma-kh ht sc ca
ngi.
Cui cng, chng ta hy nu li nhn xt ca nh vt l
hc c L. Bn-tx-man. Nh Ph. t-l ni, c l phi Ma-
kh s ni rng nh vt l hc ny thuc trng phi c.
Nhng vn hin ti hon ton khng phi l bn v nhng
l lun ca vt l hc m l bn v vn c bn ca trit hc.
 L lun nhn thc...I 117 118 L lun nhn thc...I

phn i nhng ngi no "say m nhng gio iu nhn

thc lun mi", Bn-tx-man vit nh sau: "S khng tin
vo nhng biu tng m chng ta ch c th rt ra t nhng tri
gic cm tnh trc tip, dn n mt cc hon ton tri ngc
vi nim tin cht phc thi xa. C nhng ngi ni: ci m
chng ta cm bit c ch l tri gic cm tnh ca chng ta thi v
chng ta khng c quyn i mt bc no xa hn na. Nhng nu
nhng ngi l nhng ngi trit th h s phi nu ln
cu hi buc phi ra sau : th th chng ta c cm bit c
nhng tri gic cm tnh ngy * Ludwig Boltzmann. "Populre Schriften", Lpz., 1905, S. 132. Xem SS. 168,
177, 187 v cc trang khc1).
* "Nature", 1892, July 21, p. 269.

hm qua ca chnh chng ta khng? Ci m chng ta trc tip 1)

Lt-vch Bn-tx-man. "Nhng lun vn i chng", Lai-pxch,
cm bit c, ch l tri gic cm tnh hay ch l mt t tng, 1905, tr. 132. Xem cc trang 168, 177, 187 v cc trang khc.
tc l ci t tng m chng ta chnh ang t tng trong lc
ny thi. Cho nn, nu mun c trit , th khng nhng
phi ph nhn s tn ti ca ht thy nhng ngi khc ngoi
ci Ti ca chnh mnh ra, m cn phi ph nhn c s tn ti
ca tt c nhng biu tng qua na"*.
Nh vt l hc y hon ton c l khi ng ta ch quan im
"hin tng lun" c v "mi m" ca Ma-kh v ng bn l
mt iu v l c rch ca ch ngha duy tm ch quan trong
trit hc.
Khng, nhng k "khng nhn thy" ch ngha
duy ng l sai lm c bn ca Ma-kh, mi tht l
nhng k mc bnh m qung "ch quan ch
ngha".

Chng II
L lun nhn thc
ca ch ngha kinh nghim ph phn
v ca ch ngha duy vt bin chng. II
I. "vt t n"
hay l V. Tsc-np bc li Ph.ng-ghen
Phi Ma-kh nc ta vit kh nhiu v "vt t n" n
ni nu em gom tt c nhng trc tc ca h th c n
hng ng giy in. Ci "vt t n" qu l bte noire1) tht s i
vi B-ga-np v Va-len-ti-np, i vi Ba-da-rp v Tsc-np,
i vi Bc-man v I-u-sk-vch. Khng c mt li "nng n"
no m h li khng em tng n, khng c mt li nho bng
no m h li khng trt ln u n. Nhng v ci "vt t n"
bt hnh y, h cng kch ai th nh? y, gia cc nh trit
hc Nga mn ca Ma-kh, bt u c s chia r theo ng phi
chnh tr. Tt c nhng ngi theo phi Ma-kh mun l nhng
ngi mc-xt, u cng kch ci "vt t n" ca Pl-kha-np,
buc ti Pl-kha-np l i chch ng, sa vo ch
ngha Can-t, xa ri ng-ghen. (Chng ta s xt li buc
ti th nht chng IV, cn y, chng ta ch xt li buc
ti th hai.) Ngi V. Tsc-np, mt ngi theo phi Ma-kh, mt
phn t dn tu v l k t th ca ch ngha Mc, v ci
"vt t n" m trc tip cng kch ng-ghen.
Th nhn th xu h, nhng giu i th sai: ln ny, thi
th ght thc s ca ng Vch-to Tsc-np i vi ch ngha Mc
lm cho ng tr thnh mt ch th vn hc c tnh nguyn
tc hn nhng ng ch trong ng ca chng ta, v hn nhng
1)
Theo ngha en l con th mu en; theo ngha bng c ngha l con
ngo p, con vt m ngi ta th ght nht.
169 170 L lun nhn thc...III
k phn i chng ta trong trit hc39. V ch l do thiu thnh
tht (hay c l cn l do khng bit g v ch ngha duy vt?)
m nhng ngi theo phi Ma-kh mun l ngi mc-xt,
gt kho ng-ghen ra mt bn, hon ton khng k n
Ph-bch m ch quanh qun chung quanh Pl-kha-np. Qu
vy, h ch quanh qun mt ch, gy g mt cch t nht, nh
nht, bi lng tm vt i vi ngi hc tr ca ng-ghen,
ng thi lng trnh mt cch hn nht khng dm phn tch
thng vo nhng quan im ca v thy. V mc ch ca
nhng bt k vi vng ny l vch ra tnh cht phn ng ca
ch ngha Ma-kh v s ng n ca ch ngha duy vt ca
Mc v ng-ghen, cho nn chng ti s b qua nhng li xn
xao v Pl-kha-np do phi Ma-kh mun l ngi mc-xt
gy ra, m bn thng v ng-ghen, ngi b nh kinh nghim
ph phn, ngi V. Tsc-np, bc b. Lun vn nhan "Ch
ngha Mc v trit hc tin nghim" trong cun "Nghin cu
trit hc v x hi hc" ca V. Tsc-np (Mt-xc-va, 1907, tp
cc lun vn hu ht vit trc nm 1900), m u ngay vi
nh i lp Mc vi ng-ghen, v buc ti ng-ghen l a
ra mt th "ch ngha duy vt gio iu ngy th" v "ch
ngha gio iu duy vt th kch nht" (tr. 29 v 32). Theo
kin ca ngi V. Tsc-np th nhng l l m ng-ghen dng
chng li vt t n ca Can-t v ng li trit hc ca
Hi-um, l nhng bng chng "y " v im . Vy chng
ta hy bt u t nhng l l y.
Trong cun "Lt-vch Ph-bch", ng-ghen tuyn b rng
ch ngha duy vt v ch ngha duy tm l nhng tro lu
trit hc c bn. Ch ngha duy vt cho rng gii t nhin l
ci c trc, tinh thn l ci c sau; n t tn ti ln hng u
v t duy vo hng th hai. Ch ngha duy tm th
ngc li. ng-ghen nu r s khc nhau cn bn phn chia
nhng nh trit hc thuc "cc mn phi" ca ch ngha duy
tm v ca ch ngha duy vt thnh "hai phe ln", v dt
khot buc ti l "mp m" nhng k dng nhng danh t
 L lun nhn thc...III
ch ngha duy tm v ch ngha duy vt theo bt c mt
ngha no khc.
"Vn ti cao ca bt c trit hc no", "vn c bn ln
ca bt c trit hc no v c bit l ca trit hc ti tn", -
ng-ghen ni, - l "vn v mi quan h gia t duy v tn
ti, gia tinh thn v gii t nhin". Sau khi phn chia cc nh
trit hc thnh "hai phe ln", cn c theo cch gii p vn
c bn , ng-ghen ch ra rng vn c bn ca trit hc
"cn c mt mt khc na", tc l: "t tng ca chng ta v
ci th gii chung quanh chng ta c quan h vi bn thn th
gii nh th no? T duy ca chng ta c kh nng nhn
thc c th gii hin thc khng? Trong nhng biu tng
v khi nim ca chng ta v th gii hin thc, chng ta c
th phn nh c ng n hin thc khng?"*.
"Tuyt i a s cc nh trit hc u tr li rng c", -
ng-ghen ni nh th, v xp vo trong a s khng
nhng tt c nhng ngi duy vt m c nhng ngi duy
tm trit nht na, nh nh duy tm tuyt i H-ghen,
ngi coi th gii hin thc l s th hin ca mt " nim
tuyt i" tn ti vnh vin, hn na, khi tinh thn ca con
ngi nhn thc ng n th gii hin thc, th cng nhn
thc c, trong th gii hin thc v thng qua th gii hin
thc, ci " nim tuyt i" y.
"Nhng ngoi nhng ngi ra" (tc l ngoi nhng ngi
duy vt v nhng ngi duy tm trit ) "cn c nhiu nh trit
hc khc khng tha nhn kh nng nhn thc c th gii hay
t ra cng l kh nng trit nhn thc c th gii. Trong
s ny, phi k n hai ngi trong s nhng nh trit hc ti
tn
171 172 L lun nhn thc...III
* Fr. Engels. "L. Feuerbach" ect., bn ting c, xut bn ln th 4, S.
15. Bn dch ra ting Nga, xut bn Gi-ne-v nm 1905, tr. 12 - 13.
y, ngi V. Tsc-np dch ting Spiegelbild l "phn nh trong gng" v
buc cho Pl-kha-np l "lm yu i rt nhiu" l lun ca ng-ghen,
trong bn trnh by ca ng ta, v dng gn ln mt ting "phn nh"
bng ting Nga, ch khng dng nhng ting "phn nh trong gng".
ch l ch ch thi; Spiegelbild trong ting c, cng c ngha l Abbild1).
l Hi-um v Can-t, h ng mt vai tr rt quan trng
trong s pht trin ca trit hc..."40.
Sau khi trch dn nhng li ca ng-ghen, ngi V. Tsc-
np lin nhy vo cuc chin u. Sau tn ca "Can-t", ng ta
ch thch nh sau:
"Vo nm 1888 m gi cc nh trit hc nh Can-t v nht
l Hi-um l nhng nh trit hc "ti tn" th tht l l thng.
Trong thi k m nghe ni n tn C-hen, Lan-gh, Ri-l,
La-a-x, Lp-man, H-rinh, v.v., th c l t nhin hn. R rng
l ng-ghen khng gii giang g v trit hc "ti tn" (tr. 33,
ch thch 2).
Ngi V. Tsc-np qu l chung thu i vi bn thn.
Trong nhng vn kinh t hc cng nh trong nhng vn
trit hc, ng ta u ging nh anh chng V-r-si-lp ca
Tuc-gh-np41, k gin n vin dn nhng tn tui "bc
hc" ln lt p nt khi th k ngu dt Cau-xky* khi th k
ngu dt ng-ghen! iu chng may l tt c nhng tn tui c
ting tm m ng Tsc-np dn ra, u l nhng ngi theo
thuyt Can-t mi m ng-ghen, cng trang ca cun "L.
Ph-bch", gi l nhng nh l lun phn ng rp tm
lm sng li ci xc cht ca nhng hc thuyt b nh
t lu ca Can-t v Hi-um. Ngi Tsc-np dng cm kia
khng hiu c rng ng-ghen, bng ngh lun ca mnh,
1)
- phn nh, m t, hnh nh
 L lun nhn thc...III
bc b chnh ngay nhng v gio s h c uy tn (i vi
ch ngha Ma-kh)!
Sau khi nu ra l l "quyt nh" m chnh H-ghen vin
ra chng Hi-um v Can-t v c Ph-bch b sung mt
cch hm hnh hn l su sc, ng-ghen vit tip:
"Ci bc b c trit nht nhng qui tng trit hc
(hay nhng li ba t, Schrullen) , cng nh tt c nhng qui
* "Vn rung t" ca V. I-lin, phn I, Xanh P-tc-bua, 1908
tr. 195 1) .
tng trit hc khc, chnh l thc tin, nht l thc nghim
v cng nghip. Nu ta c th chng minh c quan im
ca chng ta v mt hin tng t nhin l ng bng cch t
mnh to ra n, bng cch lm cho n ny sinh ra t hon cnh
ca n, v hn na, buc n phc v cho mc ch ca ta,
th nh th l i i ci "vt t n" khng th nm c ca
Can-t" (hay khng th nhn thc c: unfassbaren - ci t
quan trng ny b b i c trong bn dch ca Pl-kha-np
ln trong bn dch ca ngi V. Tsc-np). "Nhng cht ha hc
ny sinh ra trong cc c th thc vt v ng vt vn c l
nhng "vt t n" cho n khi ha hc hu c ln lt ch to
c ht cht ny n cht khc; do , "vt t n" bin thnh
"vt cho ta", chng hn nh cht a-li-da-rin, cht thuc nhum
trong cy thin tho, ngy nay ta khng chit t r cy thin
tho trng ngoi ng ra na, m rt ra mt cch r tin hn
v n gin hn t trong hc n ca than " (tr. 16, tc phm
ni trn) 42.
Sau khi trch dn lp lun , ng V. Tsc-np phn n
thc s, lin ra tay p nt hon ton ng-ghen ng thng.
1)
Xem V. I. L-nin. Ton tp, ting Vit, Nh xut bn Tin b,
Mt-xc-va, t. 5, tr. 179.
173 174 L lun nhn thc...III
Mi cc bn lng nghe: "ng nhin khng mt ngi no
theo thuyt Can-t mi li ly lm l rng ngi ta c th ly
cht a-li-da-rin trong hc n ca than , "mt cch r tin hn
v n gin hn". Nhng cho rng cng vi cht a-li-da-rin,
ngi ta c th rt ra t cng trong cht hc n s bc b
ci "vt t n" mt cch cng r tin nh vy, th qu l
mt pht hin c sc cha tng c - khng phi ch i vi
nhng ngi theo thuyt Can-t mi thi u".
"R rng l sau khi c bit rng theo Can-t th "vt t
n" l ci khng th nhn thc c, ng-ghen bn o ngc
ci nh l y li v kt lun rng ht thy nhng ci cha
nhn thc c u l vt t n..." (tr. 33).
Ny ngi theo phi Ma-kh i, c ni iu th cng phi c
chng c mc ch! Bi v, ai ny cng thy r rng ngi ct
xn on trch dn ng-ghen m ngi nh "p tan" ri, tuy
ngi chng hiu n ni ci g c!
Trc ht, ni rng ng-ghen "rt ra s bc b ci vt t
n" l khng ng. ng-ghen ni r rng v dt khot
rng ng bc b ci vt t n khng th nm c (hay khng
th nhn thc c) ca Can-t. Ngi Tsc-np lm ti m
quan im duy vt ca ng-ghen v s tn ti ca vt c lp
i vi thc ca chng ta. Th hai, nu nh l ca Can-t ni
vt t n l ci khng th nhn thc c, th nh l "o
ngc li" s l: ci khng th nhn thc c l vt t n,
nhng ngi Tsc-np ly ci cha nhn thc c, thay cho
ci khng th nhn thc c, m khng hiu rng thay th nh
vy l ng ta mt ln na lm ti m v bp mo quan im
duy vt ca ng-ghen!
Ngi V. Tsc-np b nhng tn phn ng ca trit hc
quan phng, m ng ta coi l nhng ngi dt dn ng ta,
lm cho sai lc n ni ng ta lm m ln v la chng ng-
ghen m chng hiu my may g v ci v d a ra. Ta
 L lun nhn thc...III
hy c gii thch cho v i biu ca ch ngha Ma-kh bit
r vn thc ra l ch no.
ng-ghen ni r rng v dt khot l khng tn thnh c
Hi-um ln Can-t. Nhng Hi-um hon ton khng ni n
"vt t n khng th nhn thc c" no c. Vy gia hai nh
trit hc , c ch no ging nhau? H ging nhau ch l:
c hai u tch ri v nguyn tc nhng "hin tng" vi nhng
s vt do hin tng biu hin, cm gic vi vt b cm gic,
vt cho ta vi "vt t n". Hn na, Hi-um tuyt nhin khng
mun bit g v ci "vt t n" c, ng ta cho rng trit hc
khng th dung th c ngay c ci quan nim v "vt t
n", quan nim l "siu hnh" (nhng hc tr ca Hi-um v
Can-t u ni nh th). Tri li, Can-t tha nhn s tn ti ca
"vt t n" nhng tuyn b rng "khng th nhn thc c" n,
v v nguyn tc, n khc vi hin tng, n thuc vo mt lnh
vc khc hn v nguyn tc, thuc vo lnh vc " bn kia"
(Jenseits) m s hiu bit khng th t ti c m ch c lng tin
mi pht hin ra c.
Thc cht kin phn bc ca ng-ghen, l g? Hm qua chng
ta cha bit rng hc n ca than cha ng cht a-li-da-
rin. Hm nay ta bit43. Th hi hm qua, hc n ca than
c cht a-li-da-rin khng?
D nhin l c. H c i cht nghi ng no v iu l
nho bng khoa hc t nhin hin i.
Nu nh vy th t cn phi rt ra ba kt lun quan
trng v nhn thc lun:
1) C nhng vt tn ti c lp i vi thc ca chng ta,
c lp i vi cm gic ca chng ta, ngoi chng ta, v
khng nghi ng g na rng cht a-li-da-rin tn ti ngy
hm qua trong hc n ca than , v cng khng nghi ng g
na rng hm qua chng ta chng bit t g v s tn ti c
175 176 L lun nhn thc...III
v cht a-li-da-rin khng em li cho ta mt cm gic no
c.
2) Dt khot l khng c v khng th c bt k s khc
nhau no v nguyn tc gia hin tng v vt t n. Ch c
s khc nhau gia ci c nhn thc v ci cha c
nhn thc. Cn nh nhng iu ba t trit hc v nhng
ranh gii c bit gia hai ci , v mt vt t n nm " bn
kia" hin tng (Can-t), v vic c th v cn phi dng ln
mt bc tng trit hc gia chng ta v vn v ci th gii
m mt b phn no cha c nhn thc nhng vn tn
ti ngoi chng ta (Hi-um), - tt c nhng ci ch l
nhng iu thun tu by b, Schrulle, qui tng v ba t
m thi.
3) Trong l lun nhn thc, cng nh trong tt c nhng
lnh vc khc ca khoa hc, cn suy lun mt cch bin chng,
ngha l ng gi nh rng nhn thc ca chng ta l bt di
bt dch v c sn, m phi phn tch xem s hiu bit ny
sinh ra t s khng hiu bit nh th no, s hiu bit khng
y v khng chnh xc tr thnh y hn v chnh xc
hn nh th no.
Khi ng trn quan im cho rng s pht trin ca
nhn thc ca con ngi xut pht t ch khng hiu bit, cc
bn s thy hng triu v d cng gin n nh vic tm ra cht a-li-
da-rin trong hc n ca than , hng triu iu nhn xt rt ra
khng nhng t lch s ca khoa hc v k thut m cn t i
sng hng ngy ca mi ngi chng ta, u ch cho con ngi
thy s bin i ca nhng "vt t n" thnh "vt cho ta", s
xut hin ca "nhng hin tng" khi gic quan ca chng ta
thu nhn c mt kch thch t bn ngoi ca i tng no
v s tiu vong ca "nhng hin tng" khi c mt chng
ngi no gt mt kh nng tc ng ca mt i tng r
rng l ang tn ti, vo gic quan ta. T kt lun duy nht
v khng trnh khi m mi ngi rt ra trong i sng thc
 L lun nhn thc...III
tin, m ch ngha duy vt ly lm c s cho nhn thc lun
ca mnh mt cch t gic, tc l: c nhng i tng, vt, vt
th tn ti ngoi chng ta, khng l thuc vo chng ta; v
cc cm gic ca chng ta u l nhng hnh nh ca th gii
bn ngoi. L lun ngc li ca Ma-kh (vt th l nhng
phc hp cm gic) l mt iu v l duy tm thm hi. Cn
nh ngi Tsc-np th qua vic ng "phn tch" ng-ghen, mt
ln na bc l nhng c tnh kiu V-r-si-lp ca mnh:
v d gin n m ng-ghen a ra, b ngi coi l "l k v
ngy th"! Ngi ch tha nhn nhng iu ba t thng thi
rm l trit hc, v khng bit phn bit ch ngha chit trung
kiu nh gio vi l lun duy vt trit v nhn thc.
Khng th v khng cn phn tch ht tt c nhng lp
lun khc ca ngi Tsc-np, v lun lun vn ch l nhng
li v l hm hnh nh th thi (chng hn nh ni: nhng
ngi duy vt cho rng nguyn t l mt vt t n!). Chng ta
ch nu ra mt nhn xt v Mc c lin quan ti ch ca
chng ta (v hnh nh lm lc hng mt s ngi), tc l
nhn xt cho rng Mc dng nh khc vi ng-ghen. y
l ni n lun cng th hai ca Mc v Ph-bch v vic
Pl-kha-np dch ting: Diesseitigkeit1).
y l lun cng th hai :
"Vn tm hiu xem t duy ca con ngi c th t ti tnh
chn l khch quan hay khng, hon ton khng phi l mt vn
l lun, m l mt vn thc tin. Chnh trong thc tin, con
ngi phi chng minh tnh chn l, ngha l chng minh tnh
hin thc, sc mnh, tnh bn ny ca t duy ca mnh. Tranh
ci v tnh hin thc hay tnh khng hin thc ca t duy tch
ri khi thc tin, l mt vn thun tu kinh vin" 44.
ng l l "chng minh tnh bn ny ca t duy" (dch st
tng ch) th Pl-kha-np li dch l: chng minh rng t duy
1)
- tnh bn ny
177 178 L lun nhn thc...III
"khng dng li bn ny nhng hin tng". Th l ngi V.
Tsc-np la ln rng: "mu thun gia ng-ghen v Mc nh
vy l c gt b mt cch v cng gin n", "suy t
ra th thy rng Mc cng hnh nh tha nhn ht nh ng-
ghen, kh nng nhn thc nhng vt t n v tnh bn kia ca
t duy" (tc phm ni trn, tr. 34, ch thch).
Hy xem ci anh chng V-r-si-lp m mi cu ca anh ta
tht l mt m ln xn! Tha ngi Vch-to Tsc-np, nu
khng bit rng tt c nhng ngi duy vt u tha nhn
kh nng nhn thc c vt t n, th tht l ngu dt. Tha
ngi Vch-to Tsc-np, nu b qua ngay ci cu u tin ca
lun cng m khng hiu rng "tnh chn l khch quan"
(gegenstndliche Wahrheit) ca t duy khng c ngha g
khc hn l s tn ti ca nhng i tng (= "vt t n")
c t duy phn nh mt cch chn thc, th s l ngu dt
hay s sut v cng. Tha ngi Vch-to Tsc-np, nu qu
quyt rng t on trnh by ca Pl-kha-np (Pl-kha-np
trnh by ch khng phi dch), m "thy r" rng Mc bo v
tnh bn kia ca t duy, th qu l dt c cn mai. Bi v ch c
nhng mn ca Hi-um v Can-t mi bt t duy ca con
ngi dng li " bn ny nhng hin tng". i vi tt c
nhng ngi duy vt, k c nhng ngi duy vt ca th k
XVII, m gim mc Bc-cli p cho ti bi (xem "Li m
u"), th "hin tng" l "nhng vt cho ta" hay l nhng bn
sao chp "nhng khch th t n". Nhng ngi no mun
bit t tng ca chnh Mc th d nhin khng cn phi da
vo li phng thut t do ca Pl-kha-np, m bt buc phi
i su nghin cu cc ngh lun ca Mc, ch ng c ci
nga xem hoa nh kiu anh chng V-r-si-lp.
C iu th v l, nu trong nhng ngi t nhn l ngi
x hi ch ngha m c nhng k khng mun hay khng th
i su vo nhng "lun cng" ca Mc, th i khi c nhng
nh vn t sn, chuyn mn v trit hc, li t ra c thi
 L lun nhn thc...III
thnh tm hn. Ti bit mt nh vn nghin cu trit hc
ca Ph-bch v nhn , phn tch nhng "lun cng"
ca Mc. Nh vn , An-be L-vy, dnh chng ba trong
phn hai ca cun sch ca ng ta v Ph-bch nghin cu
nh hng ca Ph-bch i vi Mc*. Chng ta khng ni n
vic L-vy c lun lun gii thch Ph-bch mt cch ng n hay
khng v ng ta ng trn quan im t sn thng ngy ca
ng ta ph phn Mc nh th no, chng ta s ch trch dn
li nhn xt ca ng ta v ni dung trit hc ca nhng "lun
cng" ni ting ca Mc. Bn v lun cng th nht, A. L-
vy ni: "Mc mt mt cng vi ton b ch ngha duy vt
trc kia v Ph-bch, tha nhn rng nhng khch th thc
ti v ring bit (c lp, distincts) ngoi chng ta l tng
hp vi nhng biu tng ca chng ta v s vt...".
Nh c gi thy y, An-be L-vy nm ngay c lp
trng c bn khng phi ch ca ch ngha duy vt ca Mc,
m c ca bt k ch ngha duy vt no, ca "ton b" ch
ngha duy vt "trc kia": tha nhn nhng khch th thc ti
tn ti ngoi chng ta v nhng biu tng ca chng ta l
"tng hp" vi chng. iu s ng ca ton b ch
ngha duy vt ni chung, th ch c phi Ma-kh Nga mi
khng bit n m thi. L-vy ni tip:
"... Mt khc, Mc ly lm tic rng ch ngha duy vt
* Albert Lvy. "La philosophie de Feuerbach et son influence sur la
littrature allemande", Paris, 19041) , pp. 249 - 338 - nh hng ca
Ph-bch i vi Mc; pp. 290 - 298 - phn tch nhng "lun cng".
1)
An-be L-vy. "Trit hc ca Ph-bch v nh hng ca n i vi
vn hc c", Pa-ri, 1904.
179 180 L lun nhn thc...III
cho ch ngha duy tm nm ly vic nh gi ngha ca
nhng lc lng nng ng" (tc l ca thc tin ca con
ngi). "Theo Mc, th phi ginh ly nhng lc lng nng
ng trong tay ch ngha duy tm a chng tr v
cho h thng duy vt; nhng l t nhin l phi em li cho
nhng lc lng nng ng tnh cht thc ti v tnh cht
c th cm gic c m ch ngha duy tm khng th
tha nhn l chng c. Vy t tng ca Mc l nh sau: cng
ging nh nhng khch th thc ti ngoi chng ta u
tng hp vi nhng biu tng ca chng ta, hot ng thc
ti ngoi chng ta, hot ng ca s vt, cng tng hp
vi hot ng hin tng ca chng ta; theo ngha , loi
ngi tham d vo ci tuyt i khng nhng ch bng nhn thc
l lun, m cn bng hot ng thc tin na; v nh vy,
ton b hot ng ca con ngi c c mt s tn nghim,
mt s cao qu cho php n cng tin song song vi l lun:
t nay hot ng cch mng c mt ngha siu hnh...".
A. L-vy l gio s. Nhng mt gio s lng thin th
khng th khng gi nhng ngi duy vt l siu hnh c.
i vi nhng gio s duy tm, ca Hi-um v Can-t,
th bt k ch ngha duy vt no cng l mt "thuyt siu
hnh", v ng sau hin tng (vt cho ta), n nhn thy ci
thc ti ngoi chng ta. Nh vy l A. L-vy c l v cn
bn khi ng ni: i vi Mc th "hot ng hin tng" ca
loi ngi l tng hp vi "hot ng ca s vt", ni mt
cch khc: thc tin ca loi ngi khng nhng c ngha hin
tng (theo ngha ca Hi-um v Can-t) m cn c ngha
khch quan hin thc na. Tiu chun thc tin ca Ma-kh
v ca Mc cn c ngha hon ton khc hn nhau, iu ,
chng ti s ni n t m ch thch ng ca n di ( 6).
"Loi ngi tham d vo ci tuyt i", iu c ngha l:
nhn thc ca con ngi phn nh c chn l tuyt i
(xem di y, 5); khi kim tra nhng biu tng ca chng
 L lun nhn thc...III
ta, thc tin ca loi ngi xc nhn trong c ci g ph
hp vi chn l tuyt i. A. L-vy tip tc:
"... Ti im th t nhin l Mc vp phi s phn i
ca nh ph bnh; ng tha nhn c s tn ti ca nhng
vt t n, v l lun ca chng ta l s phin dch ca con
ngi i vi nhng vt t n; ng khng th trnh c s
phn i thng thng: ci g bo m vi anh s trung thnh
ca vic phin dch? Ci g chng minh c rng t duy ca
con ngi em li cho anh chn l khch quan? Mc tr li s
phn i trong lun cng th hai" (p. 291).
Bn c thy y: A. L-vy khng h nghi ng cht no
vic Mc tha nhn s tn ti ca nhng vt t n!
2. ni v "siu nghim",
hay l V. ba-da-rp "sa cha" ng-ghen
Nhng nu phi Ma-kh Nga mun l ngi mc-xt
lm ng theo cch ngoi giao, khng ni n mt trong
nhng li tuyn b kin quyt nht v chnh xc nht ca
ng-ghen, th ngc li, h "sa cha" hon ton theo
kiu Tsc-np mt li tuyn b khc ca ng-ghen. D
cho nhim v sa li nhng ch ct xn v nhng ch xuyn
tc t tng ca cc on trch dn, c t ngt v kh khn
n my i na th nhng ai mun ni n phi Ma-kh
Nga, cng khng th t chi nhim v .
Hy xem Ba-da-rp sa cha ng-ghen nh th no.
Trong bi "Bn v ch ngha duy vt lch s"* ng-ghen ni
nh sau v nhng ngi bt kh tri Anh (nhng nh trit
hc theo ng li ca Hi-um):
* Li ta vit cho bn dch ra ting Anh cun "Ch ngha x hi pht
trin t khng tng n khoa hc", do chnh ng-ghen dch ra ting
181 182 L lun nhn thc...III
c, ng trn t "Neue Zeit", XI, 1 (1892 - 1893, 1), S. 15 v tip
theo. Bn dch ting Nga, nu ti khng nhm, th l bn duy nht,
nm trong tp: "Ch ngha duy vt lch s", tr. 162 v tip theo. on
vn sao li y l do Ba-da-rp trch dn trong nhng "Khi lun
"v" trit hc mc-xt", tr. 64.
"... Nh bt kh tri ca chng ta cng tha nhn rng ton b
tri thc ca chng ta u xy dng trn nhng thng bo (Mit-
teilungen) do cc gic quan cung cp cho chng ta...".
Vy th, lu phi Ma-kh nc ta, chng ta hy ch
ra rng ngi bt kh tri ( ca Hi-um) cng ly cm gic
lm im xut pht v khng tha nhn bt k mt ngun gc
no khc ca tri thc. Ngi bt kh tri l mt k "thc chng"
thun tu, - nhng k theo "thuyt thc chng ti tn" hy
nh iu !
"... Nhng, - anh ta (ngi bt kh tri) ni thm, - lm th
no m bit c rng cm gic ca chng ta cung cp cho
chng ta nhng hnh nh (Abbilder) ng n v nhng s
vt m chng cm bit c? V tip , anh ta tuyn b vi
chng ta rng khi ni v cc vt v nhng c tnh ca chng,
th thc ra khng phi anh ta nhm vo bn thn cc vt
hay nhng c tnh ca chng, tc l nhng ci m anh ta
khng th bit c t g xc thc c, m ch nhm vo nhng
n tng m nhng ci gy ra cho cm gic ca anh ta
m thi..."45.
Hai ng li trit hc m ng-ghen em i lp vi nhau
y l nhng ng li no? Mt ng li cho rng cm gic
cung cp cho chng ta mt hnh nh ng n v cc vt, rng chng
ta bit c bn thn cc vt , rng th gii bn ngoi tc ng
n cc gic quan ca ta. y l ch ngha duy vt m ngi
bt kh tri khng tn thnh. Nh vy, bn cht ng li ca
anh ta l g? L ch anh ta khng i qu cm gic; l ch anh
ta dng li bn ny nhng hin tng, anh ta khng chu tha
nhn l c bt k mt ci g "xc thc" bn kia gii hn ca cm
 L lun nhn thc...III
gic. Chng ta khng th bit c t g xc thc v bn thn
cc vt (ngha l v nhng vt t n, v nhng "khch th
t n" nh nhng ngi duy vt thng ni, nhng ngi m
Bc-cli chng li), y l li tuyn b rt r rng ca ngi bt
kh tri. Nh vy l, trong cuc tranh lun m ng-ghen ni
y, ngi duy vt khng nh s tn ti ca vt t n v kh
nng nhn thc c cc vt y. Cn ngi bt kh tri th thm
ch khng tha nhn ngay c ci quan nim v nhng vt t
n, v khng nh rng chng ta khng th bit c t g xc
thc v chng c.
Vy u l ch khc nhau gia quan im ca ngi bt
kh tri, nh ng-ghen trnh by, v quan im ca Ma-
kh? Phi chng s khc nhau l ci danh t "mi", tc l
danh t "yu t"? Nhng tht l hon ton tr con nu cho
rng thut ng c th thay i c ng li trit hc; rng
cm gic c gi l "yu t" th khng cn l cm gic na!
Hay l, khc nhau ci quan nim "mi" cho rng cng vn
nhng yu t y, nhng trong mi lin h ny th cu thnh ci
vt l, m trong mi lin h kia th cu thnh ci tm l?
Nhng phi chng cc bn li khng thy ng-ghen c ni
rng ngi bt kh tri cng ly "n tng" thay cho "bn
thn cc vt ", hay sao? Nh vy tc l v thc cht, ngi
bt kh tri cng phn bit nhng "n tng" vt l v tm l!
Th l ln ny na, s khc nhau ch ton l ch dng thut
ng m thi. Khi Ma-kh ni: vt th l nhng phc hp cm
gic th ng ta l ngi theo ch ngha Bc-cli. Khi ng ta "ci
chnh" rng "yu t" (cm gic) c th l yu t vt l trong
mi lin h ny v l yu t tm l trong mi lin h kia th
ng ta l ngi theo thuyt bt kh tri, l ngi theo Hi-um.
Trong trit hc ca mnh, Ma-kh khng thot khi hai ng
li , v phi cc k ngy th th mi tin vo li ni ca con
ngi h y, k cho rng mnh thc t "vt ln trn" c
ch ngha duy vt ln ch ngha duy tm.
183 184 L lun nhn thc...III
Trong bi trnh by ca mnh, ng-ghen c dng khng
nu ln nhng tn ngi, v ng mun ph phn khng phi ring
i biu ny hay i biu n ca hc thuyt Hi-um (cc nh
trit hc chuyn nghip rt hay c xu hng coi nhng sa
i nh nht ca h trong cch dng thut ng hoc trong
cch lp lun, l nhng h thng c o) m ph phn ton b
ng li ca Hi-um. ng-ghen ph phn bn cht ch khng
ph phn cc chi tit; ng xt ci im c bn ti tt c cc
mn Hi-um u xa ri ch ngha duy vt, v vy li ph
phn ca ng nhm c Min-l v H-xli ln Ma-kh. Ni rng
vt cht l mt kh nng thng xuyn v cm gic (theo Gin
Xtiu-c Min-l), hoc ni rng vt cht l nhng phc hp t
nhiu n nh gm nhng "yu t" - cm gic (theo E. Ma-
kh), th chng ta vn c nm trong phm vi ca thuyt bt kh
tri hoc ca hc thuyt Hi-um; hai quan im , hay ni cho
ng hn, hai cng thc , u c bao qut trong bi trnh
by ca ng-ghen v thuyt bt kh tri: ngi bt kh tri
khng i qu cm gic khi tuyn b rng mnh khng th bit
c t g xc thc v ngun gc hoc cn nguyn v.v., ca
cm gic. V s d Ma-kh cho s bt ng kin ca ng ta
vi Min-l v vn ny, l c ngha ln, chnh l v ng ta c
nhng c im m ng-ghen dng miu t nhng gio s
tm thng: ngi git rp (Flohknacker). Tha cc ngi, ng l
phi vt b ci quan im c bn na vi ca cc ngi i th
cc ngi ch sa cha cht nh v thay i thut ng, cc ngi
ch mi git cht mt con rp thi!
Nh duy vt ng-ghen ( on u bi vit ca mnh,
ng-ghen cng khai v kin quyt em ch ngha duy vt
ca ng i lp vi thuyt bt kh tri) bc b nhng l l
nh th no?
ng ni: "... R rng l nu ch dng l l khng thi th
kh m nh c quan im nh vy. Nhng trc khi
dng l l th ngi ta hnh ng. "Hnh ng c ngay
 L lun nhn thc...III
t u". V hnh ng ca con ngi gii quyt c kh rn luyn v s dng thch ng nhng cm gic ca chng
khn t lu trc khi tr thng minh ca con ngi pht
minh ra n. The proof of the pudding is in the eating" (bng chng
v s tn ti ca bnh l vic ngi ta n n). "Ngay khi chng ta
em mt vt ra dng cho ta, theo nhng c tnh m chng ta tri
gic c vt , l chng ta kim nghim c mt cch (bereinstimmung) ca tri gic ca chng ta vi bn tnh vt
chc chn ch ng ch sai ca cc tri gic cm tnh ca ta. Nu
cc tri gic l sai, th phn on ca chng ta v kh nng s
dng vt y tt nhin cng l sai, v bt k mu toan no nhm s
dng nh vy cng khng trnh khi tht bi. Nhng nu
chng ta t c mc ch ca chng ta, nu chng ta nhn
thy rng vt ph hp vi quan nim ca chng ta v n,
rng n em li ng kt qu m chng ta mong mun khi s
dng n, th y l mt chng c khng nh rng trong
nhng gii hn ny, tri gic ca chng ta v vt v v cc
c tnh ca n u ph hp vi hin thc tn ti bn ngoi
chng ta...".
Nh vy l y, l lun duy vt, l lun cho rng t
tng l phn nh ca i tng, c trnh by ht sc r
rng: s vt tn ti ngoi chng ta. Tri gic v biu tng ca
chng ta l hnh nh ca cc vt . Chng ta da vo thc
tin m kim tra cc hnh nh y v phn bit nhng hnh nh
ng vi nhng hnh nh sai. Nhng hy c tip ng-ghen
mt on na (Ba-da-rp ngng trch dn ng-ghen hay Pl-
kha-np y, v c l ng ta nhn thy rng k n chnh
ngay ng-ghen l tha).
"... Ngc li, nu ta nhn thy l ta sai lm th thng
thng ch sau mt thi gian ngn, l ta tm c l do sai
lm; ta nhn thy rng chnh tri gic m ta da vo
hnh ng th hoc l khng y v hi ht, hoc l c m ng ta dn ra v chng ti b sung, khng h c mt ch
gn, mt cch khng c thc t chng minh, vi kt qu ca
nhng tri gic khc" (li dch ra ting Nga trong "Ch ngha
duy vt lch s" khng c ng). "Chng no chng ta ch
185 186 L lun nhn thc...III
ta, v hn ch hnh ng ca chng ta trong phm vi c
quy nh bi nhng tri gic m ta c v s dng ng n, th
chng ta lun lun nhn thy rng thnh cng ca nhng
hnh ng ca chng ta chng t s ph hp
th (gegenstndlich) ca nhng vt c tri gic. Cha h c
trng hp no chng ta phi i n kt lun rng cc tri gic
cm tnh ca chng ta c kim tra mt cch khoa hc, li
lm ny sinh ra trong u c chng ta nhng biu tng v
th gii bn ngoi, m xt theo tnh cht, li khng ph hp
vi thc t, hoc kt lun rng gia th gii bn ngoi v cc
tri gic cm tnh ca chng ta v n, vn c sn mt s khng
nht tr.
Nhng n y th xut hin ngi bt kh tri theo thuyt
Can-t mi, anh ta ni..."46.
Lc khc, chng ta hy phn tch nhng l l ca nhng
ngi theo thuyt Can-t mi. Phi ni thm rng bt c ai
bit cht t v vn ny hoc thm ch ch mt t thi,
cng u khng th khng hiu rng y, ng-ghen
trnh by chnh ci ch ngha duy vt m tt c nhng mn
ca Ma-kh khp mi ni u lun lun cng kch. By gi,
cc bn hy xem nhng cch thc m Ba-da-rp dng sa
cha ng-ghen.
Ba-da-rp vit v on chng ti va dn trn nh sau:
"Thc th, im ny, ng-ghen chng li ch ngha duy tm
ca Can-t...".
Khng ng. Ba-da-rp ni mt cch h . Trong on
no ni n thuyt Can-t hoc ch ngha duy tm c. Nu Ba-
da-rp tht s c ton b bi ca ng-ghen th c l ng ta
khng th khng thy rng ng-ghen ni v thuyt Can-t
 L lun nhn thc...III
mi v ton b ng li ca Can-t ch on sau ,
ngay ch m chng ti dng trch dn. V nu Ba-da-rp
chm ch c v suy ngh v on vn m chnh ng ta
dn ra th c l ng ta khng th khng thy rng trong
nhng l l ca ngi bt kh tri m ng-ghen bc b,
tuyt nhin khng c mt t g l ch ngha duy tm hoc
thuyt ca Can-t c, v ch khi no nh trit hc khng nh
rng vt l cm gic ca ta th l ch ngha duy tm, v ch
khi no nh trit hc ni rng vt t n tn ti nhng l khng
th nhn thc c th l ch ngha Can-t. Ba-da-rp
ln ln ch ngha Can-t vi hc thuyt ca Hi-um, v vi t
cch mt na l ca Bc-cli, mt na l ca Hi-
um, ngi thuc phi Ma-kh, ng ta khng hiu c (nh
chng ta s ni t m sau ny) ch khc nhau gia s phn i
ca Hi-um v s phn i ca ch ngha duy vt chng li
ch ngha Can-t.
Ba-da-rp ni tip: "... Nhng, than i! L l ca ng ta nhm
chng c trit hc ca Pl-kha-np ln trit hc ca Can-t. Nh
B-ga-np vch r, trong trng phi Pl-kha-np - Oc-
t-c, c mt s hiu lm nghim trng v vn thc.
Cng nh tt c cc phn t duy tm khc, Pl-kha-np tng
rng bt c ci g cm gic c, tc l bt c ci g thc
c u l "ch quan"; rng ch xut pht t ci ang tn ti
trn thc t, tc l ri vo thuyt duy ng; rng ch c ngoi
gii hn ca tt c nhng ci ang tn ti trc tip, mi c th
tm thy tn ti thc t...".
hon ton l theo tinh thn Tsc-np v s quyt on ca
ng ta cho rng Lip-nch l mt phn t dn tu Nga chnh cng!
Nu Pl-kha-np l ngi duy tm xa ri ng-ghen, th ti sao
anh t xng l ca ng-ghen, li khng phi l ngi duy
vt? chng qua ch l mt th on bp bm thm hi m thi,
ng ch Ba-da-rp ! Dng cch ni ca Ma-kh: "ci ang tn ti
trc tip", ng ch xa m s khc nhau gia thuyt bt kh tri
187 188 L lun nhn thc...III
vi ch ngha duy tm v ch ngha duy vt. Vy ng ch nn bit
rng "ci ang tn ti trc tip", "ci ang tn ti trn thc t" ch l
nhng li ni h ca phi Ma-kh, ca nhng ngi ni ti ch
ngha v ca nhng tn phn ng khc trong trit hc; ch l
mt tr tr hnh cho ngi bt kh tri (c lc Ma-kh, li
l ngi duy tm) ci trang thnh nh duy vt. i vi ngi
duy vt, th "ci ang tn ti trn thc t" l th gii bn ngoi m
cm gic ca chng ta l hnh nh ca th gii . i vi ngi
duy tm th cm gic l "ci ang tn ti trn thc t", cn th gii
bn ngoi th c gi l "phc hp cm gic". i vi ngi
bt kh tri th cm gic cng l "ci ang tn ti trc tip",
nhng anh ta khng i qu v pha l lun duy vt tha
nhn tnh thc ti ca th gii bn ngoi, m cng khng i
qu v pha l lun duy tm coi th gii l cm gic ca
chng ta. V vy cho nn li ni ca ng ch: "ch c ngoi
gii hn ca tt c nhng ci ang tn ti trc tip, mi c th
tm thy tn ti thc t" (theo Pl-kha-np) l iu v ngha, l
kt qu tt nhin ca lp trng theo phi Ma-kh ca ng
ch. V tuy ng ch c quyn chn mt lp trng no ty ,
k c lp trng theo phi Ma-kh na, nhng ng ch khng
c quyn xuyn tc ng-ghen khi ni v ng-ghen. V li
ng-ghen nu ln mt cch ht sc r rng ngi duy vt cho
rng ci tn ti thc t l ngoi gii hn ca "tri gic cm
tnh", ngoi gii hn nhng n tng v biu tng ca con
ngi, cn ngi bt kh tri th cho rng khng th no vt
qu gii hn ca tri gic y c. Vn tin vo Ma-kh, A-v-
na-ri-t v Sp-p l nhng ngi cho rng dng nh ci
ang tn ti "trc tip" (hay trn thc t) gom c ci Ti ang
tri gic ln hon cnh c tri gic vo trong s phi hp
"khng kht" ni ting, v bng cch giu gim ngi c, Ba-
da-rp ra sc gn li ni v l y cho nh duy vt ng-
ghen!
 L lun nhn thc...III
"... on vn k trn ca ng-ghen hnh nh c c bit vit ra
nh tan s hiu lm duy tm bng mt cch thng thng
nht, d hiu nht...".
Ba-da-rp hc i A-v-na-ri-t khng phi l v ch! ng ta
tip tc s dng li bp bm ca A-v-na-ri-t: gi v cng
kch ch ngha duy tm (m trong on , ng-ghen khng
ni n) ln lt du nhp "s phi hp" duy tm. Kh y,
ng ch Ba-da-rp !
"... Ngi bt kh tri hi: lm th no m bit c rng
cc cm gic ch quan ca chng ta mang li cho chng ta
mt biu tng chnh xc v s vt?...".
ng ch ln ri, ng ch Ba-da-rp ! ng-ghen khng t
mnh v cng khng c gn cho i th bt kh tri ca mnh
mt iu v l thuc ci loi nh cm gic "ch quan" u.
Chng c cm gic no khc ngoi cm gic ca con ngi, tc
l cm gic "ch quan", v chng ta lp lun theo quan im
con ngi, ch khng phi theo quan im ca con yu tinh.
Mt ln na, ng ch li gn hc thuyt ca Ma-kh cho ng-
ghen: ng ch m ch rng i vi ngi bt kh tri, th tnh
cm, hay ni ng hn, cm gic ch l ch quan (ngi bt
kh tri c ni nh th u!), nhng chng ti cng vi A-v-
na-ri-t t khch th v ch th trong mt mi lin h "phi
hp" khng kht. Kh y, ng ch Ba-da-rp !
"... Nhng cc ngi gi ci g l "chnh xc", - ng-ghen bc
li. - Ci m thc tin ca chng ta xc nhn th ci l chnh
xc. Th l chng no tri gic cm tnh ca chng ta c kinh
nghim xc nhn th tri gic khng phi l "ch quan",
ngha l khng phi tu tin, hoc h o, m l chnh xc, hin
thc...".
ng ch ln ri, ng ch Ba-da-rp ! ng ch thay
th vn s tn ti ca vt ngoi cm gic, tri gic hoc
biu tng ca chng ta, bng vn tiu chun v tnh chnh
189 190 L lun nhn thc...III
xc ca cc biu tng ca chng ta v "bn thn" cc vt
""; ni cho ng hn l: ng ch ly vn th hai che
y vn th nht. Nhng ng-ghen ni thng thn v
r rng rng s cch bit gia ng v ngi bt kh tri khng
nhng ch l ch ngi bt kh tri nghi ng tnh chnh xc
ca cc hnh nh, m cn ch ngi nghi ng c kh
nng ni v chnh bn thn nhng vt na, kh nng hiu bit
"xc thc" s tn ti ca cc vt . Ba-da-rp cn phi gi th
on la bp nh th lm g? Chnh l lm m ti, lm
ri vn m ch ngha duy vt (v nh duy vt ng-ghen)
coi l c bn, tc l vn s tn ti ca cc vt ngoi thc
ca chng ta gy ra cc cm gic bng cch tc ng ln cc
gic quan ca chng ta. Khng th no l ngi duy vt nu
khng tr li vn mt cch khng nh, nhng ngi ta
c th l ngi duy vt, m ng thi li c nhiu quan im
khc nhau v tiu chun ca tnh chnh xc ca nhng hnh
nh m cm gic cung cp cho chng ta.
Ba-da-rp cn h hn na khi ng ta vu cho ng-ghen l
trong lc tranh lun vi ngi bt kh tri, ng-ghen dng
mt cng thc v l v dt nt cho rng cc tri gic cm tnh ca
chng ta u c "kinh nghim" xc nhn. y, ng-ghen
khng h dng m cng khng th dng t c, v ng
bit rng nh duy tm Bc-cli, nh bt kh tri Hi-um v nh
duy vt i--r, tt c ba u vin n kinh nghim.
"... Trong gii hn chng ta c quan h vi cc vt trong
thc tin th cc biu tng v cc vt v v c tnh ca
chng u trng hp vi hin thc tn ti ngoi chng ta.
"Trng hp" ch khc vi "tng hnh" mt t thi. "Trng
hp" c ngha l trong nhng gii hn nht nh, biu tng
cm tnh cng chnh l (do Ba-da-rp vit ng) hin thc tn
ti ngoi chng ta...".
Cng trnh hon thnh l kt cc! ng-ghen, sau khi
c ch bin cho hp vi Ma-kh, b nng ln v chm
 L lun nhn thc...III
vi mn nc xt ca ch ngha Ma-kh. Nhng cc v u
bp ng tn knh nh ta, xin hy coi chng ko mc nghn
y!
"Biu tng cm tnh cng chnh l hin thc tn ti
ngoi chng ta"!! Nhng y cng chnh l iu v l c bn,
iu ln ln c bn v l s gi di ca thuyt Ma-kh, t ny
sinh ra tt c nhng iu xng by khc ca trit hc y, v chnh
ci lm cho Ma-kh v A-v-na-ri-t c phi ni ti, tc l
bn phn ng thc s v bn tuyn truyn thuyt thy tu,
vut ve hn ht. D V. Ba-da-rp c mt cng n o, dng mnh
li, tr ti ngoi giao n my hng trn trnh nhng ch
gay go, th cui cng ng ta cng vn c th ui ra v l
cho ta thy ton b bn cht ca ng ta l ngi theo phi Ma-
kh! Ni rng "biu tng cm tnh cng chnh l hin thc tn ti
ngoi chng ta", tc l quay tr li vi hc thuyt Hi-um, hay
thm ch quay tr li vi ch ngha Bc-cli np trong m
my m ca "s phi hp". l li ni di ca k duy tm hay
mnh li ca k bt kh tri y, ng ch Ba-da-rp , v biu
tng cm tnh ch l hnh nh ca hin thc tn ti bn ngoi
chng ta, ch khng phi l hin thc . Phi chng ng ch
mun bm vo tnh hai ngha ca ting Nga conaam 1)? Phi
chng ng ch mun cho bn c khng am hiu, tin rng
trng hp ny ting "coaa" c ngha l "ng nht" ch
khng phi l "ph hp"? Nh th tc l xuyn tc ngha on
vn trch dn hon ton gi mo ng-ghen theo kiu Ma-
kh, ch chng c g khc c.
Hy ly nguyn bn ch c, ng ch s thy nhng ch
"stimmen mit", c ngha l "ph hp" hay "n nhp"; dch l
"n nhp" l dch st theo nguyn vn v Stimme c ngha l
ting ni. "Stimmen mit" khng th c ngha l conaam theo
1)
Trong ting Nga t "co" c ngha l trng hp, ph hp,
ng nht.
191 192 L lun nhn thc...III
ngha: "l ng nht". V li, ngay c ngi khng bit ting
c m c ng-ghen mt cch chm ch mt t th cng thy
r rng - v khng th khng thy r rng - l ng-ghen,
trong sut c qu trnh lp lun ca ng, lun lun vn coi
"biu tng cm tnh" l hnh nh (Abbild) ca hin thc tn
ti ngoi chng ta v do , ch "coaa" trong ngn
ng Nga ch c th dng theo ngha ph hp, n nhp, v.v.,
m thi. Gn cho ng-ghen ci quan nim cho rng "biu
tng cm tnh cng chnh l hin thc tn ti ngoi chng
ta" th tht l c mt kit tc v cch xuyn tc theo kiu Ma-
kh, v cch em thuyt bt kh tri v ch ngha duy tm thay
vo ch ngha duy vt, cho nn khng th khng tha nhn rng
Ba-da-rp ph ht thy mi k lc!
Th hi lm th no m nhng ngi khng mt tr, vi
tinh thn lnh mnh v tr nh tt, li c th qu quyt c
rng "biu tng cm tnh (trong gii hn no, th iu
khng quan h lm) cng chnh l hin thc tn ti ngoi
chng ta"? Qu t l hin thc tn ti ngoi chng ta. Qu
t khng th "trng hp" (theo ngha: l ng nht) vi biu
tng cm tnh ca chng ta c, cng khng th cng vi
biu tng trong mt s phi hp khng kht, cng
khng th l mt "phc hp yu t" ng nht vi cm gic,
trong mt mi lin h khc, v qu t tn ti t nhng thi
cha c loi ngi, cha c gic quan, cha c vt cht c
t chc thnh mt hnh thc cao, trong ngi ta thy r i
cht rng vt cht c c tnh l c cm gic.
Chnh l che giu ton b tnh cht v l duy tm ca
lp lun , m ngi ta dng nhng l lun lt lo v "s phi
hp", v "s khm nhp", v nhng yu t th gii mi c pht
hin m chng ti phn tch chng mt. Cng thc m Ba-
da-rp but mm v v ni ra c im tt l ch n bc l
r rng mt iu v l gm gh m ngi ta kh lng moi ra
 L lun nhn thc...III
c bng cch no khc trong ci ng nhng li ba hoa kiu
gio s c tnh cht thng thi rm v gi danh khoa hc.
ng ch Ba-da-rp, ng ch tht ng ca ngi! Ngay lc
ng ch cn sng, chng ti s dng i k nim ng ch:
mt bn, chng ti s khc cu chm ngn ca ng ch, cn
bn kia th ghi: tng nh ngi theo phi Ma-kh Nga
chn vi ch ngha Ma-kh gia nhng ngi mc-xt Nga!
mt ch khc, chng ti bn v hai im m Ba-da-rp
cp n trong on trch dn trn kia: mt im ni v
tiu chun thc tin do nhng ngi bt kh tri (k c nhng
ngi theo phi Ma-kh) v do nhng ngi duy vt ra v
mt im ni v s khc nhau gia thuyt phn nh (hay
thuyt hnh nh) vi thuyt tng trng (hay thuyt tng
hnh). By gi, chng ta hy tip tc trch dn t li na ca
Ba-da-rp:
"... Nhng ngoi nhng gii hn , c g? ng-ghen chng
ni na li ti iu . ng ta khng h t mun thc hin
ci bc "siu nghim" y, tc l i ra ngoi gii hn ca th
gii cm tnh, ci bc m Pl-kha-np dng lm c s cho l
lun v nhn thc...".
Gii hn "" l gii hn no? Phi chng l gii hn ca
"s phi hp" ca Ma-kh v A-v-na-ri-t, tc l s phi hp
hnh nh ni lin mt cch khng kht ci Ti vi hon cnh,
ch th vi khch th? Vn m Ba-da-rp nu ra, bn thn n
cng khng c ngha ri. Nu nu vn theo mt cch
d hiu i vi mi ngi th ng ta c th thy r rng th
gii bn ngoi l "ngoi nhng gii hn" ca cm gic, tri gic
v biu tng ca con ngi. Nhng ci ch "siu nghim" y
cn phn li Ba-da-rp nhiu ln na. l "mt cch ni" ring
193 194 L lun nhn thc...III
ca Can-t v ca Hi-um, nhm vch ra mt ranh gii nguyn
tc gia hin tng v vt t n. T hin tng hay ni cch
khc, t cm gic, tri gic, v.v., ca chng ta m bc ti s
vt tn ti ngoi tri gic, th theo Can-t, l mt bc siu
nghim, m ta c th chp nhn c cho lng tin ch khng
phi cho s hiu bit. Hi-um ci li rng hon ton khng th
no tha nhn c bc siu nghim. V th l nhng ngi
theo thuyt Can-t, cng nh nhng mn ca Hi-um, u
gi nhng ngi duy vt l nhng ngi theo thuyt thc ti
siu nghim, l nhng k "siu hnh" tin hnh bc i
(ting La-tinh l transcensus) phi php t mt lnh vc ny
sang mt lnh vc khc, khc v cn bn. Cc bn c th thy
cc gio s trit hc thi nay i theo ng li phn ng ca
Can-t v Hi-um (chng hn nh nhng ngi m V-r-si-
lp - Tsc-np nu ra) c nhc i nhc li mi, theo mi
kiu, nhng li buc ti ch ngha duy vt l c "tnh siu
hnh" v l "siu nghim". Ba-da-rp mn ci ch cng
nh ton b ci cch suy ngh ca cc gio s phn ng, ri
nhn danh "thuyt thc chng ti tn" em nhng th ra
ph! Nhng ton b vn l ch bn thn quan nim v
ci "siu nghim", tc l s phn bit v nguyn tc gia hin
tng v vt t n, l mt quan nim v l ca nhng k bt
kh tri (gm c cc mn Hi-um v mn Can-t) v ca
nhng k duy tm. Bng th d ca ng-ghen v cht a-li-da-
rin, chng ta chng minh c iu ; chng ta s cn
chng minh iu bng cch vin dn Ph-bch v I. t-x-
ghen. Nhng trc ht ta hy thanh ton cho xong vic Ba-da-
rp "sa cha" ng-ghen .
"... Trong mt on ca cun "Chng uy-rinh", ng-ghen ni
rng "s tn ti" ngoi th gii cm tnh l mt "offene
Frage", ngha l mt vn m gii quyt n, v thm ch
t n ra, chng ta khng c ti liu no c".
 L lun nhn thc...III
Ba-da-rp lp li l l theo gng Phri-rch t-l, mt
ngi theo phi Ma-kh c. V th d sau ny c l cn t
hn ci "biu tng cm tnh", tc "cng chnh l hin thc tn
ti ngoi chng ta". trang 31 (bn ting c, xut bn ln
th 5) trong "Chng uy-rinh", ng-ghen vit:
"Tnh thng nht ca th gii khng phi s tn ti ca
n, mc d s tn ti ca th gii l mt tin ca tnh thng
nht ca n, v trc ht th gii phi tn ti ri mi c th
l thng nht. Bt u t ch m tm mt (Gesichtskreis) ca
chng ta dng li th tn ti hon ton l mt vn cha
c gii quyt (offene Frage). Tnh thng nht thc s ca
th gii l tnh vt cht ca n, v tnh vt cht ny c
chng thc khng phi bi mt vi cng thc lt lo m bi
mt qu trnh pht trin lu di v vt v ca trit hc v ca
cc khoa hc t nhin" 47.
Vy cc bn hy thng thc mn pa-t mi ny ca v
u bp ca chng ta: ng-ghen ni v s tn ti ngoi gii
hn ca tm mt ca chng ta, ngha l ni v s tn ti ca
nhng dn c trn sao Ha, chng hn, v.v.. R rng s tn
ti thc s l mt vn cha c gii quyt. V Ba-da-
rp ng l c trnh khng trch dn ton b on vn ,
m trnh by t tng ca ng-ghen sao cho ngi ta tng
rng chnh "s tn ti ngoi th gii cm tnh" mi l mt
vn cha c gii quyt!! Tht l v l n cng cc. Nh
th l gn cho ng-ghen nhng quan im ca cc gio s
trit hc m Ba-da-rp vn quen tin theo li ni v I. t-x-
ghen gi rt ng l nhng tn y t c bng cp ca bn
thy tu hoc ca ch ngha tn ngng. Tht vy, ch ngha
tn ngng khng nh chc chn rng c s tn ti ca mt
ci g " ngoi th gii cm tnh". Nht tr vi cc khoa hc
t nhin, nhng ngi duy vt kin quyt bc b iu .
ng v tr trung gian l cc gio s, cc mn Can-t, cc
mn Hi-um (k c nhng ngi theo phi Ma-kh) v
nhng ngi khc na, tc l nhng k " tm thy chn l
195 196 L lun nhn thc...III
bn ngoi ch ngha duy vt v ch ngha duy tm" v tm
cch "iu ha" bng cch ni: l mt vn cha c
gii quyt. Nu ng-ghen c lc no tht ra mt iu no
ging nh th, m li t xng mnh l ngi mc-xt th tht l
xu h v nhc nh.
Nhng th l lm ri! Ch trch dn na trang ca Ba-da-rp,
cng thy c mt m h ln khin chng ta buc phi
dng li, t b nh theo di thm na nhng dao ng v
t tng ca Ma-kh v cc mn ca ng ta.
3. L. Ph-bch v I. t-x-ghen
ni v vt t n
chng minh rng nhng li khng nh ca phi Ma-
kh nc ta cho rng hnh nh hai nh duy vt Mc v ng-
ghen ph nhn s tn ti ca nhng vt t n (ngha l nhng
vt ngoi cm gic, biu tng, v.v., ca chng ta) v ph
nhn kh nng nhn thc cc vt , ng thi li tha nhn c
mt ranh gii c bn no gia hin tng v vt t n, l
nhng li khng nh v l bit bao, chng ti s trch dn
thm vi on ca Ph-bch. Ton b iu bt hnh ca phi
Ma-kh nc ta l ch h nhc li nh vt nhng iu cc
gio s phn ng ni v ch ngha duy vt bin chng, ch
khng hiu bit cht g v c ch ngha duy vt ln php bin
chng.
L. Ph-bch ni: "Ch ngha duy linh trit hc cn i t
xng l ch ngha duy tm, ch trch ch ngha duy vt
bng nhng li m n cho l kch lit: ch ngha duy vt ch l
mt ch ngha gio iu, v n xut pht t th gii cm tnh
(sinnlichen), nh l t mt chn l khch quan khng th
nghi ng g c (ausgemacht), v n coi chn l l th
gii t n (an sich), ngha l mt th gii tn ti khng c
 L lun nhn thc...III
chng ta, trong khi th th gii thc ra ch l sn phm ca
tinh thn" (Smtliche Werke, X. Band, 1866, S. 1851)).
Nh th cn cha r rng sao? Th gii t n l mt th
gii tn ti khng c chng ta. Ch ngha duy vt ca Ph-
bch, cng nh ch ngha duy vt th k XVII m gim mc
Bc-cli bc b, u tha nhn c nhng "khch th t n"
tn ti ngoi thc ca chng ta. Ci "An sich" (ci vt t
bn thn n hay ci "vt t n") ca Ph-bch hon ton tri
ngc vi ci "An sich" ca Can-t: cc bn hy nh li mt
on dn trn kia ca Ph-bch, trong Can-t b buc
ti l quan nim "vt t n" l mt "s tru tng khng c
tnh thc ti". i vi Ph-bch th "vt t n" l mt "s tru
tng c tnh thc ti", tc l th gii tn ti ngoi chng ta,
hon ton c th nhn thc c v v nguyn tc, khng c
g khc vi "hin tng" c.
Ph-bch gii thch mt cch hm hnh v r rng rng nu
tha nhn l c mt bc "siu nghim" no t th gii
hin tng sang th gii t n, c mt vc thm no khng
th vt qua c, do cc thy tu ba ra v c cc gio s
trit hc mn li, th v l bit bao. Sau y l mt trong
nhng on gii thch y:
"D nhin, cc sn phm ca tr tng tng cng l sn phm
ca t nhin, v cng nh cc sc mnh khc ca con ngi,
sc mnh ca tr tng tng, xt n cng (zuletzt) theo c
s v ngun gc ca n, cng l mt sc mnh ca t nhin; tuy
nhin, con ngi l mt vt khc vi mt tri, mt trng v
sao, khc vi , ng vt v thc vt, tm li, - khc vi tt
c nhng vt (Wesen) m con ngi t cho ci tn chung l
gii t nhin, v v vy, mc d nhng biu tng (Bilder) ca
con ngi v mt tri, mt trng, sao v v tt c nhng vt
khc ca t nhin (Naturwesen), cng u l sn phm ca
1)
- Ton tp, t. X, 1866, tr. 185.
197 198 L lun nhn thc...III
gii t nhin, nhng l nhng sn phm khc, khng ging
vi nhng i tng ca chng trong t nhin" (Werke, Band
VII, Stuttg., 1903, S. 516).
i tng ca cc biu tng ca chng ta khc vi nhng
biu tng , vt t n khc vi vt cho ta, v vt cho ta ch l
mt phn hay mt mt ca vt t n, cng nh bn thn con
ngi ch l mt b phn nh ca ci gii t nhin c phn
nh trong cc biu tng ca con ngi.
"... Cng nh mui, thn kinh v gic ca ti l mt sn phm
ca gii t nhin, nhng t khng th cho rng v ca
mui li trc tip l c tnh khch quan ca mui; rng vi t
cch l i tng ca cm gic, mui l (ist) nh th no th t
thn n (an und fr sich), n cng l nh th y; rng cm gic
v mui trn li l mt c tnh ca mui nh chng ta ngh
n n m khng thng qua cm gic (des ohne Empfindung
gedachten Salzes)...". Trc vi trang, ng ta ni: "V mt l v
th mn l mt biu hin ch quan ca c tnh khch quan ca
mui" (514).
Cm gic l kt qu ca s tc ng ca vt t n tn ti
khch quan ngoi chng ta, ln cc gic quan ca chng ta, -
l l lun ca Ph-bch. Cm gic l mt hnh nh ch
quan ca th gii khch quan, ca th gii an und fr sich.
"... Con ngi cng l mt vt ca t nhin (Naturwesen)
nh mt tri, ngi sao, thc vt, ng vt, hn ; nhng n
vn khc vi gii t nhin; v do , gii t nhin trong c
v tim con ngi th khc vi gii t nhin ngoi c v tim
con ngi.
... Con ngi l i tng duy nht, th hin yu cu v
"s ng nht ca ch th v khch th", - bn thn nhng
ngi duy tm tha nhn nh th; bi v con ngi l i
tng, m s ngang bng v thng nht ca n vi tn ti ca
ti l khng cn nghi ng g c... Nhng i vi mt ngi
 L lun nhn thc...III
khc, ngay c i vi ngi thn nht, mt con ngi li khng
phi l mt i tng ca tng tng, mt i tng ca biu tr. 65), t-x-ghen ni: "Ta hy coi th gii l mt "vt t n";
tng, hay sao? H chng phi l bt c mt ngi no cng
hiu ngi khc theo ngh ring ca mnh, theo li ring ca
mnh (in und nach seinem Sinne), sao?... Nu ngay gia mt
ngi ny vi mt ngi khc, gia mt t duy ny vi mt
t duy khc, c nhng s khc nhau m ngi ta khng th
khng bit n, th gia vt tn ti t n (Wesen an sich)
khng c t duy, khng phi l con ngi, khng ng nht
vi chng ta, v cng vt trong t duy, trong quan nim,
trong nhn thc ca chng ta, phi c mt s khc nhau ln
n mc no na?" (tr. 518, nh trn).
Bt k s phn bit b him, khn kho, tinh vi no gia
hin tng v vt t n u ch l li ni xng by v trit mt nh x hi ch ngha trong lnh vc l lun v nhn thc"
hc. Thc t, mi ngi u nhn thy hng triu ln s
chuyn ha r rt v n gin ca "vt t n" thnh hin
tng, thnh "vt cho ta". S chuyn ha chnh l nhn
thc. "Hc thuyt" ca ch ngha Ma-kh cho rng v chng ta
ch bit c cm gic thi, nn chng ta khng th bit c
bn kia cc gii hn ca cm gic c tn ti ci g na khng, -
hc thuyt ch l mt li ngu bin c rch ca trit hc
duy tm v bt kh tri, c che y di hnh thc mi m
thi.
I--xp t-x-ghen l mt nh duy vt bin chng. Sau
ny, chng ti s vch r rng li din t ca ng thng
khng c chnh xc lm. ng hay ri vo ch ln ln cho
nhng k km thng minh (trong s c -gi-ni t-x-
ghen) v tt nhin l c c phi Ma-kh nc ta, nm ly.
Nhng nhng k ny khng chu mt cng, hoc khng bit
phn tch ng li ch yu ca trit hc t-x-ghen v tch
ch ngha duy vt mt cch rch ri ra khi nhng nhn t
khc.
199 200 L lun nhn thc...III
Trong cun "Thc cht hot ng tr c" (bn ting c, 1903,
ngi ta s d dng hiu rng "th gii t n" v th gii nh
n hin ra i vi chng ta, tc l nhng hin tng ca th
gii, chng khc nhau g hn l ton th so vi b phn".
"Hin tng v vt sn sinh ra n chng khc nhau g hn l
mi dm ng so vi c con ng" (71 - 72). y, khng
c v khng th c bt k mt s khc nhau no v nguyn
tc, bt k mt bc "siu nghim" no, bt k mt s "khng
nht tr bm sinh no". Nhng d nhin l c mt s khc
nhau, c bc qu vt khi nhng gii hn ca tri gic
cm tnh v hng n s tn ti ca cc vt ngoi chng ta.
t-x-ghen ni trong tc phm "Nhng s kho cu ca
(bn ting c, 1903, "Kleinere philosoph. Schriften"48, tr. 199):
"Chng ta bit (erfahren, cm thy) rng mi kinh nghim, ni
theo cch ni ca Can-t, u l mt b phn ca ci vt ra
ngoi gii hn ca mi kinh nghim". "i vi mt thc
thc c bn cht ca mnh, th mi ht li ti, d l ca bi
hay ca hay ca g, cng u l mt ci g m chng ta
khng th nhn thc n cng c (Unauskenntliches), ngha
l: i vi nng lc nhn thc ca con ngi, th mi ht li ti
u l mt t liu v tn v do , l mt ci g vt ra
ngoi gii hn kinh nghim" (199).
Ni theo cch ni ca Can-t, ngha l dng thut ng sai
lm v m h ca Can-t - hon ton nhm mc ch cho
d hiu v i chiu - t-x-ghen, nh ta thy, tha nhn s
vt ra ngoi "gii hn ca kinh nghim". y l mt th d
tt m phi Ma-kh bm ly trong khi chuyn t ch ngha duy
vt sang thuyt bt kh tri. H ni: chng ti khng mun
vt ra ngoi "gii hn ca kinh nghim"; i vi chng ti,
"biu tng cm tnh cng chnh l hin thc tn ti ngoi
chng ta".
 L lun nhn thc...III
Chnh l chng li th trit hc y, t-x-ghen ni:
"Thuyt thn b khng lnh mnh phn bit mt cch
khng khoa hc chn l tuyt i vi chn l tng i. N
bin hin tng ca vt v "vt t n", tc l hin tng v
chn l, thnh hai phm tr khc nhau toto coelo (mt cch
hon ton, v cn bn, v nguyn tc) v khng thuc mt
phm tr chung no c" (S. 200).
By gi cc bn hy xt on s thng tho v tr thng
minh ca B-ga-np, mt ngi theo phi Ma-kh Nga
khng mun t nhn mnh l mt ngi theo Ma-kh, m c
mun c coi l ngi mc-xt trn a ht trit hc.
"Nhng ngi duy vt c mu sc ph phn hn ng
trung dung" gia "thuyt phim tm v thuyt phim vt"
("Thuyt kinh nghim nht nguyn", quyn II, xut bn ln
th 2, 1907, tr. 40 - 41), "h khng tha nhn tnh hon ton khng
th nhn thc c ca "vt t n", ng thi li cho rng "vt
t n" khc v nguyn tc (do B-ga-np vit ng) vi "hin
tng" v do , n bao gi cng ch "c nhn thc mt cch m
h" trong hin tng, v do bn cht ca n (tc l, c l do nhng
"yu t" khc vi nhng yu t ca kinh nghim) nn n nm
ngoi kinh nghim, nhng li nm trong gii hn ca ci m
ngi ta gi l nhng hnh thc ca kinh nghim, ngha l
thi gian, khng gian v tnh nhn qu. i y l quan im
ca nhng ngi duy vt Php th k XVIII v trong s nhng
nh trit hc cn i th y cng l quan im ca ng-ghen
v ca mt mn ngi Nga ca ng l Ben-tp".
ch hon ton l mt m nhng iu ln ln. 1) Nhng
nh duy vt th k XVII m Bc-cli phn i, u cho rng cc
"khch th t n" l hon ton c th nhn thc c, v cc
biu tng, cc nim ca chng ta ch l nhng bn sao hay
nhng phn nh ca nhng khch th tn ti " ngoi tr
tu" (xem "Li m u"). 2) Ph-bch v sau ng l I. t-x-
ghen, u kin quyt bc b kin cho rng c s khc nhau
201 202 L lun nhn thc...III
"v nguyn tc" gia vt t n v hin tng, cn ng-ghen
th bc b kin bng cch nu ra mt th d ngn gn v
s chuyn ha ca "vt t n" thnh "vt cho ta". 3) Sau ht,
nh chng ta thy r trong li ng-ghen bc b ngi bt
kh tri: tht l iu v l nu qu quyt rng nhng ngi
duy vt coi vt t n "bao gi cng ch c nhn thc mt
cch m h trong hin tng"; nguyn nhn khin B-ga-np
xuyn tc ch ngha duy vt l ch ng ta khng hiu c
nhng mi quan h gia chn l tuyt i v chn l tng
i (m chng ti s ni ti sau ny). Cn ci vt t n "
ngoi kinh nghim" v "nhng yu t ca kinh nghim" th y
chnh l ch bt u ca ci m h ca ch ngha Ma-kh
m chng ti ni kh nhiu trn kia ri.
Lp li nhng iu v l khng ng s tht m bn
gio s phn ng gn cho cc nh duy vt, t b ng-
ghen nm 1907, nh "sa cha" ng-ghen thnh ngi bt kh
tri trong nm 1908, - y chnh l ci trit hc ca "thuyt thc
chng ti tn" ca phi Ma-kh Nga!
4. c chn l khch quan khng?
B-ga-np tuyn b: "i vi ti, ch ngha Mc bao hm s
ph nh tnh khch quan tuyt i ca mi chn l, s ph nh
bt k chn l vnh cu no" ("Thuyt kinh nghim nht nguyn",
quyn III, tr. IV - V). Tnh khch quan tuyt i ngha l th no?
B-ga-np cn ni thm: "chn l vnh cu" l "chn l khch
quan hiu theo ngha tuyt i ca t " v ng ta ng ch
tha nhn "chn l khch quan trong gii hn mt thi i nht
nh".
y, c hai vn hin nhin l ln ln: 1) c chn l
khch quan hay khng, ni cch khc, cc biu tng ca con
ngi c th c mt ni dung c lp i vi ch th, i vi
con ngi, i vi loi ngi hay khng? 2) Nu c, th nhng
biu tng ca con ngi biu hin chn l khch quan, c th
 L lun nhn thc...III
biu hin n ngay mt lc, hon ton, v iu kin, tuyt i
c khng, hay ch c th biu hin mt cch gn ng,
tng i m thi? Cu hi th hai ny l vn v quan h
ln nhau gia chn l tuyt i v chn l tng i.
B-ga-np tr li vn th hai mt cch r rng, thng
thn v dt khot, ng ta t chi khng tha nhn mt cht
no chn l tuyt i v cn buc ti ng-ghen l theo ch
ngha chit trung v tha nhn chn l tuyt i. Chng ti
s tr li ni ring v ch ngha chit trung ca ng-ghen m A. B-
ga-np pht hin ra. By gi, chng ta hy ni n vn th
nht, m B-ga-np cng gii p bng cch ph nh, tuy
khng ni thng ra. V ngi ta c th ph nhn yu t tnh
tng i trong nhng biu tng no ca con ngi m vn
khng ph nhn chn l khch quan; nhng khng th ph
nhn chn l tuyt i m khng ph nhn s tn ti ca chn
l khch quan.
Di mt t, tr. IX, B-ga-np vit: "... Khng c mt
tiu chun no cho chn l khch quan, theo ngha m Ben-
tp hiu c, chn l l mt hnh thc t tng, mt hnh thc
t chc ca kinh nghim con ngi...".
Ci "ngha m Ben-tp hiu" khng lin quan g n y
c, v y, ta ang ni v mt trong nhng vn c bn
ca trit hc, ch khng phi v Ben-tp; c ci tiu chun ca
chn l cng vy, l mt vn phi ni ring, khng th
ln ln vn ny vi vn c tn ti chn l khch quan
hay khng. R rng l B-ga-np tr li vn sau bng cch
ph nh: nu chn l ch l mt hnh thc t tng, th khng
th c chn l c lp i vi ch th, i vi loi ngi, v cng
nh B-ga-np, chng ta khng thy c mt h t tng no
khc ngoi h t tng ca con ngi. Trong na sau ca cu
ni ca B-ga-np, cch tr li ph nh ca ng ta cn l ra
r rt hn na: nu chn l l mt hnh thc ca kinh nghim
203 204 L lun nhn thc...III
con ngi th khng th c chn l c lp i vi loi ngi,
khng th c chn l khch quan.
B-ga-np ph nhn chn l khch quan, l thuyt bt
kh tri v ch ngha ch quan. Ch mt th d ly trong lch s
khoa hc t nhin, nu ra trn kia, cng vch r rng li
ph nh ca B-ga-np l v l. Khoa hc t nhin
khng cho php ngi ta nghi ng rng khng nh ca khoa
hc v s tn ti ca qu t trc khi c loi ngi l mt
chn l. y l mt iu hon ton c th tha nhn c
theo quan im ca l lun duy vt v nhn thc: ci c
phn nh th tn ti khng ph thuc vo ci phn nh (th
gii bn ngoi tn ti khng ph thuc vo thc), l tin
c bn ca ch ngha duy vt. S khng nh ca khoa hc
t nhin rng qu t c trc khi c loi ngi, l mt chn
l khch quan. Nguyn l ca khoa hc t nhin khng th
dung ha c vi trit hc ca phi Ma-kh v vi hc
thuyt ca h v chn l: nu chn l l mt hnh thc t chc ca
kinh nghim con ngi th li khng nh rng qu t tn ti
ngoi mi kinh nghim ca con ngi khng th l mt li
khng nh ng c.
Nhng cha ht. Nu chn l ch l mt hnh thc t chc
ca kinh nghim con ngi th hc thuyt ca o Thin
cha49 chng hn cng l mt chn l. Bi v khng my may
nghi ng g na, o Thin cha cng l mt "hnh thc t
chc ca kinh nghim con ngi". Bn thn B-ga-np
cm thy iu sai lm s s ra trong l lun ca mnh, nn
iu ht sc th v l xem ng ta lm th no thot ra khi
ci vng ly m ng ta sa vo.
quyn th nht ca cun "Thuyt kinh nghim nht nguyn"
ta c thy: "C s ca tnh khch quan phi trong lnh vc ca
kinh nghim tp th. Chng ti gi l ti liu khch quan
nhng ti liu kinh nghim no c mt ngha thit thn nh
nhau i vi chng ti cng nh i vi nhng ngi khc,
 L lun nhn thc...III
nhng ti liu no khng nhng chng ti da vo m
khng gp mu thun trong khi t chc hot ng ca chng
ti, m nhng ngi khc, theo s tin tng ca chng ti,
cng phi ly lm ch da khi sa vo mu thun. Tnh
cht khch quan ca th gii vt l l ch th gii tn ti
khng nhng i vi mt mnh ti, m i vi tt c mi
ngi" (khng ng! n tn ti mt cch c lp i vi "tt
c mi ngi"), "v ch i vi tt c mi ngi, th gii vt
l cng c mt ngha nht nh, theo s tin tng ca ti,
nh i vi ti. Tnh khch quan ca chui vt l chnh l ci
ngha ph bin ca n" (tr. 25, do B-ga-np vit ng). "Xt
n cng, tnh khch quan ca nhng vt th vt l, m chng ta
gp trong kinh nghim ca chng ta, l da vo s kim tra
ln nhau v s xt on n khp vi nhau ca nhng ngi
khc nhau. Ni chung, th gii vt l tc l ci kinh nghim
n khp v mt x hi, hi ha v mt x hi, tm li, l ci
kinh nghim c t chc v mt x hi" (tr. 36, do B-ga-np
vit ng).
Chng ti s khng nhc li rng l mt nh ngha duy
tm sai tn gc, rng th gii vt l tn ti khng ph thuc
vo loi ngi v kinh nghim ca con ngi, rng th gii
vt l tn ti t hi cha th c mt "tnh x hi" no v mt "s t
chc" no ca kinh nghim con ngi, v.v.. By gi, chng ta hy
vch trn trit hc Ma-kh v mt mt khc: trit hc ny nh
ngha tnh khch quan bng nhng li l khin cho, vi s
nh ngha y, ngi ta c th lun gio l tn gio vo, tc l ci
gio l, khng nghi ng g c, cng c mt " ngha ph bin",
v.v.. Ta hy nghe B-ga-np ni thm: "Chng ta hy nhc
li mt ln na cho bn c thy rng kinh nghim "khch quan"
tuyt nhin khng phi l kinh nghim "x hi"... Kinh nghim
x hi cn xa mi c hon ton t chc v mt x hi, v bao gi
n cng cha ng nhng mu thun khc nhau, cho nn c
nhng b phn ca n khng n khp vi nhng b phn
khc; yu ma v qu qui c th tn ti trong phm vi kinh
205 206 L lun nhn thc...III
nghim x hi ca mt dn tc no hay ca mt b phn
no ca dn tc, chng hn nh ca nng dn; nhng y
khng phi l mt l do thp nhp yu ma v qu qui vo
kinh nghim c t chc v mt x hi hay vo kinh nghim
khch quan, v yu ma v qu qui khng ha hp c vi
kinh nghim tp th khc v khng th nm trong nhng hnh
thi t chc ca kinh nghim ny, v d nh trong dy chuyn
ca tnh nhn qu" (45).
Qu tht, chng ta ly lm sung sng c bit rng chnh bn
thn B-ga-np "khng thp nhp" kinh nghim x hi v
yu ma v qu qui, v.v. vo trong kinh nghim khch quan.
Nhng ci iu sa cha nho nh c thin , theo tinh thn
ph nh ch ngha tn ngng ny khng my may sa
cha c sai lm c bn ca ton b lp trng ca B-ga-
np. nh ngha ca B-ga-np v tnh khch quan v v th
gii vt l nht nh sp , v gio l tn gio c mt "
ngha ph bin" trnh cao hn so vi hc thuyt ca khoa
hc: phn ng loi ngi cn tin vo gio l tn gio. Nh
qu trnh pht trin lu i ca mnh, o Thin cha c
"t chc, hi ha, n khp v mt x hi"; khng ai chi ci
c l n "nm" trong "dy chuyn ca tnh nhn qu", v cc
tn gio xut hin khng phi khng c nguyn nhn v hon
ton khng phi l ngu nhin m n bm c vo qun
chng nhn dn trong nhng iu kin hin nay, v vic cc
gio s trit hc thch ng c vi chng l iu hon ton
"hp quy lut". S d ci kinh nghim x hi - tn gio c t
chc cao v c ngha ph bin khng chi ci c
"khng hi ha" c vi "kinh nghim" khoa hc, l v gia
hai th kinh nghim y, c mt s khc nhau v c bn, v
nguyn tc, m B-ga-np xa b mt khi ph nhn chn
l khch quan. V d B-ga-np c hoi cng "t nh chnh"
bng cch ni rng ch ngha tn ngng hay ch ngha thy tu
khng hi ha c vi khoa hc, th vn hon ton cn li mt
 L lun nhn thc...III
s tht khng th chi ci c l vic ng ta ph nhn chn l
khch quan vn c "hi ha" hon ton c vi ch ngha tn
ngng. Ch ngha tn ngng thi nay hon ton khng
phn i khoa hc, n ch phn i nhng "tham vng qu
ng" ca khoa hc thi, c th l phn i ci tham vng tm
ra chn l khch quan. Nu chn l khch quan tn ti (nh
nhng ngi duy vt vn ngh), nu khoa hc t nhin phn
nh th gii bn ngoi vo "kinh nghim" con ngi, l ci
duy nht c th em li cho chng ta chn l khch quan, th
bt k ch ngha tn ngng no cng u phi b bc b
khng iu kin. Nhng nu khng c chn l khch quan,
nu chn l (k c chn l khoa hc) ch l mt hnh thc t
chc ca kinh nghim con ngi, th nh vy l tin c bn
ca ch ngha thy tu c tha nhn, ca ng c m
toang rc ch ngha thy tu vo, ch c dnh sn phc hp hoc nhng t hp cm gic") hoc i theo con ng
n nhng "hnh thc t chc" ca kinh nghim tn gio.
Ngi ta t hi s ph nh chn l khch quan l vic ca c
nhn B-ga-np, mt ngi khng chu t nhn l ngi
theo phi Ma-kh, hay l n bt ngun t chnh nhng nn
mng ca hc thuyt Ma-kh v A-v-na-ri-t? Ngi ta ch
c th tr li cu hi y theo ngha th hai thi. Nu trn i
ch c cm gic (A-v-na-ri-t, nm 1876), nu vt th l nhng
phc hp cm gic (Ma-kh, "Phn tch cc cm gic"), th r rng
l chng ta ang ng trc mt ch ngha ch quan trit hc
khng th khng dn n ch ph nh chn l khch quan.
V nu ngi ta gi cm gic l nhng "yu t" cung cp ci vt l
trong mt mi lin h ny v cung cp ci tm l trong mt
mi lin h khc, th im xut pht c bn ca ch ngha kinh
nghim ph phn, nh chng ta thy, ch b che m i ch khng
b vt b. A-v-na-ri-t v Ma-kh tha nhn cm gic l ngun
gc sn sinh ra tri thc ca chng ta. Nh vy l h ng trn
quan im ca thuyt kinh nghim (mi hiu bit u do kinh
nghim m ra) hay ca thuyt cm gic (mi hiu bit u t cm
gic m ra). Nhng quan im ny khng h xa b s khc
207 208 L lun nhn thc...III
nhau gia nhng khuynh hng trit hc c bn l ch ngha
duy tm v ch ngha duy vt, m tri li, n dn n ch
khc nhau y, d ngi ta c trang sc cho n bng mt t
ng "mi" ("yu t") nh th no i na. C ngi duy ng,
tc l ngi duy tm ch quan, cng nh ngi duy vt u
c th cho cm gic l ngun gc sn sinh ra cc hiu bit ca
chng ta. Bc-cli v i--r, c hai u xut pht t Lc-c.
Tin u tin ca l lun v nhn thc chc chn l ch
cho rng cm gic l ngun gc duy nht ca hiu bit ca chng
ta. Tha nhn tin th nht y, Ma-kh lm lu m tin
quan trng th hai, tc l tin cho rng: thc ti khch quan
c em li cho con ngi trong cm gic, hay thc ti khch
quan l ngun gc ca cm gic ca con ngi. Xut pht t cm
gic, ngi ta c th hoc i theo con ng ca ch ngha ch
quan l ch ngha dn n ch ngha duy ng ("vt th l nhng
ca ch ngha khch quan l ch ngha dn n ch ngha duy
vt (cc cm gic l nhng hnh nh ca cc vt th, ca th gii
bn ngoi). Xt theo quan im th nht, - quan im ca thuyt
bt kh tri, hay i xa hn t na, quan im ca ch ngha duy
tm ch quan, - th khng th c chn l khch quan. Xt theo quan
im th hai, tc l quan im ca ch ngha duy vt, th ch yu
l tha nhn chn l khch quan. Vn trit hc c k y v hai
khuynh hng, hay ni cho ng hn: v hai kt lun c th rt
ra t nhng tin ca ch ngha kinh nghim v thuyt cm
gic, khng h c Ma-kh gii p, hoc vt b, hay khc
phc m ch b nhng li ba hoa vi nhng ting "yu t" v
nhng ting khc na, lm lu m i. Vic B-ga-np ph nh
chn l khch quan chng phi l mt bc i trch khi hc
thuyt Ma-kh, m l kt qu tt nhin ca hc thuyt y.
Trong cun "L. Ph-bch", ng-ghen gi Hi-um v Can-t l
nhng nh trit hc "khng tha nhn kh nng nhn thc c
th gii hay t ra cng l kh nng trit nhn thc c
th gii". Do ng-ghen lm ni bt ln hng u nhng
im thng nht gia Hi-um vi Can-t ch khng phi
 L lun nhn thc...III 209 210 L lun nhn thc...III

nhng im bt ng gia hai ngi. Ngoi ra, ng-ghen cn vch * Hegel. "Enzyklop die der philosophischen Wissenschaften im
ra rng "iu c tnh cht quyt nh bc b quan im " Grundrisse", Werke, VI. Band (1843), S. 83. Xem S. 1221).
(quan im ca Hi-um v Can-t) "th H-ghen ni ri" (tr. Nhng ngi theo ng li ca Can-t v ca Hi-um (k
15 - 16, bn ting c, xut bn ln th 4) 50. V im ny, ti c Ma-kh v A-v-na-ri-t v h khng phi l nhng
cm thy kh l th v nu nu ra rng khi tuyn b ch thun tu ca Bc-cli) u coi chng ta, nhng ngi duy vt,
ngha duy vt l "h thng trit ca ch ngha kinh l nhng ngi "siu hnh", v chng ta tha nhn thc ti
nghim", H-ghen vit: "i vi ch ngha kinh nghim ni khch quan m chng ta nhn c trong kinh nghim, v
chung, ci bn ngoi (das uerliche) l ci c tht; v sau ,
chng ta tha nhn mt ngun gc khch quan, c lp i
nu ch ngha kinh nghim tha nhn mt ci siu cm tnh
vi con ngi, ca cm gic ca chng ta. L ngi duy vt,
no , th n li ph nh tnh c th nhn thc c ca n
chng ta theo ng-ghen m gi nhng ngi theo thuyt ca
(soll doch eine Erkenntnis desselben (d. h. des bersinnlichen)
nicht statt finden knnen), v cho l cn thit phi hon ton Can-t v ca Hi-um l nhng ngi bt kh tri v h ph
nm ly ci thuc v tri gic (das der Wahrnehmung nh thc ti khch quan l ngun gc ca cc cm gic ca
Angehrige). Nhng trong s pht trin lin tc ca n chng ta. Ch agnostic (bt kh tri) bt ngun t ch Hy Lp:
(Durchfhrung), tin c bn y a n ci m v sau a, theo ting Hy Lp l khng, v gnosis l s hiu bit. Ngi
ngi ta gi l ch ngha duy vt. i vi ch ngha duy vt bt kh tri ni: ti khng bit c mt thc ti khch quan c
ny th vt cht, vi tnh cch nh vy, l tht s khch quan" cc cm gic ca chng ta phn nh, phn chiu hay khng, ti
(das wahrhaft Objektive)*. tuyn b l khng th bit c iu (xem trn kia nhn
xt ca ng-ghen v im ny, khi ng trnh by quan im
Tt c cc hiu bit u bt ngun t kinh nghim, t cc
ca ngi bt kh tri). Do ngi bt kh tri ph nh chn
cm gic, tri gic. ng. Nhng th hi, thc ti khch quan
l khch quan, v do c s khoan dung, mt s khoan
c "thuc v tri gic" khng, ni mt cch khc, n c phi l
ngun gc ca tri gic khng? Nu tr li l c th anh l dung tiu t sn, phi-li-xtanh, hn nht i vi hc thuyt v
ngi duy vt. Nu tr li l khng th anh l khng trit yu ma v qu qui, v thn thnh Thin cha gio v v
v tt nhin anh s i n ch ngha ch quan, n thuyt bt nhng ci khc tng t. Hm hnh a ra mt thut ng
kh tri, - d anh c ph nh tnh c th nhn thc c vt t "mi", mt quan im c v "mi", Ma-kh v A-v-na-ri-t
n, ph nh tnh khch quan ca thi gian, ca khng gian thc ra ch nhc li mt cch ht sc p ng v ln xn cu tr
v ca tnh nhn qu (nh Can-t), hoc l khng tha nhn li ca anh chng bt kh tri: mt mt, vt th l nhng phc
n c ci nim v vt t n (nh Hi-um), th cng vn th hp cm gic (ch ngha ch quan thun tu, thuyt Bc-cli
thi. Tnh khng trit ca ch ngha kinh nghim ca anh, thun tu); mt khc, nu nhng cm gic c gi l yu t
ca trit hc v kinh nghim ca anh, trong trng hp ny, th c th hnh dung c s tn ti ca cc cm gic l khng
s l ch anh ph nh ni dung khch quan ca kinh l thuc vo cc gic quan ca chng ta!
nghim, chn l khch quan trong nhn thc kinh nghim.

1)
H-ghen. "Bch khoa ton th gin yu v cc b mn trit hc",
Ton tp, t. VI (1843), tr. 83. Xem tr. 122.
 L lun nhn thc...III
Phi Ma-kh thch tuyn b rng h l nhng nh trit hc
hon ton tin vo s chng thc ca cc gic quan ca ta, v
coi th gii l thc s ng nh n biu hin ra vi chng ta,
y m thanh v mu sc, v.v., cn i vi nhng ngi duy vt
th th gii - theo nh h ni - l th gii cht, khng c m thanh,
mu sc, v khc vi th gii ng nh n biu hin ra, v.v..
Chng hn nh I. Pt-txn-t cng tp h ht theo kiu y
trong cc cun "Gii thiu trit hc v kinh nghim thun tu"
v "Vn th gii xt trn quan im thc chng" (1906).
Ngi Vch-to Tsc-np, say sa vi t tng "mi", c nhc li
nh con vt theo Pt-txn-t. Phi Ma-kh thc ra ch l nhng k
ch quan v bt kh tri, v h khng tin tng y vo s
chng thc ca cc gic quan ca chng ta v h p dng
thuyt cm gic khng c trit . H khng tha nhn
rng thc ti khch quan, c lp i vi con ngi, l ngun
gc cc cm gic ca chng ta. H khng coi cc cm gic l
hnh nh ng n ca thc ti khch quan , nh vy l h
mu thun trc tip vi khoa hc t nhin v m ca n ch
ngha tn ngng. Tri li, i vi ngi duy vt th th gii li
phong ph, sinh ng, c nhiu v hn l n biu hin ra, v
mi bc pht trin ca khoa hc li pht hin ra nhng kha
cnh mi ca th gii. i vi ngi duy vt, cm gic ca
chng ta l hnh nh ca thc ti khch quan duy nht v cui
cng, - cui cng, khng phi theo ngha l n c nhn
thc trit ri, m theo ngha l ngoi n ra, khng c v khng
th c mt thc ti no khc na. Quan im y tuyt i khng
nhng khng dung np mi th ch ngha tn ngng m cn
khng dung np c trit hc kinh vin li nh gio na, mt
th trit hc khng thy thc ti khch quan l ngun gc ca
cc cm gic ca chng ta, nn dng nhng li ni cng
phu "suy din ra" khi nim ci khch quan, coi l ci c
ngha ph bin, c t chc v mt x hi, v.v. v v.v. v
khng th v thng l khng mun tch chn l khch quan ra
khi nim tin vo yu ma v qu qui.
211 212 L lun nhn thc...III
Phi Ma-kh nhn vai khinh b i vi nhng quan nim
"c rch" ca nhng ngi duy vt "mc bnh gio iu" c bm
ly ci khi nim vt cht hnh nh b "khoa hc ti tn" v "ch
ngha thc chng ti tn" nh ri. Chng ti s ni ring n
nhng thuyt mi ca vt l hc v kt cu ca vt cht.
Nhng hon ton khng c php ln ln, nh phi Ma-kh,
nhng hc thuyt v kt cu no ca vt cht vi phm tr
nhn thc lun, - ln ln vn nhng c tnh mi ca nhng
dng mi ca vt cht (v d nh ca in t) vi ci vn c l
l lun v nhn thc, vi vn v ngun gc cc hiu bit ca
chng ta, vn v s tn ti ca chn l khch quan, v.v..
Nghe ni rng Ma-kh "pht hin ra nhng yu t ca th
gii": ci , ci xanh, ci cng, ci mm, ci vang, ci di,
v.v.. Chng ti xin hi: khi con ngi nhn thy mu hoc
cm thy mt ci g cng, v.v., th con ngi c thy c
thc ti khch quan khng? Vn trit hc c, rt c ny
b Ma-kh lm lu m i. Nu con ngi khng cm thy c
thc ti khch quan, th nht nh cc anh, cng vi Ma-kh,
s ri vo ch ngha ch quan v thuyt bt kh tri, vo tay
bn theo thuyt ni ti, tc l bn Men-si-cp trong trit hc,
v nh th l ng lm. Nu ta cm thy c thc ti khch
quan, th phi t cho n mt khi nim trit hc; v khi
nim ny c xc nh t lu, lu lm ri, chnh l
khi nim: vt cht. Vt cht l mt phm tr trit hc dng
ch thc ti khch quan c em li cho con ngi trong
cm gic, c cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn
nh, v tn ti khng l thuc vo cm gic. Do , nu ni
rng khi nim ny c th "c i", nh th tc l bp b nh
tr con, tc l nhai li mt cch khng suy ngh nhng l l
ca trit hc phn ng ang thnh hnh. Phi chng trong hai
nghn nm pht trin ca trit hc cuc u tranh gia ch
ngha duy tm v ch ngha duy vt, cuc u tranh gia xu
hng hay ng li ca Pla-tn v ca -m-crt trong trit
hc, cuc u tranh gia khoa hc v tn gio, cuc u tranh
 L lun nhn thc...III
gia vic ph nhn v vic tha nhn chn l khch quan, cuc
u tranh gia nhng ngi theo thuyt nhn thc siu cm
gic v nhng ngi chng li h, c th c i ri sao?
Vn tha nhn hay gt b khi nim vt cht, l vn s
tin tng ca con ngi vo s chng thc ca cc gic quan ca
mnh, l vn v ngun gc ca nhn thc ca chng ta, mt
vn c nu ra v tranh ci t khi mi bt u c trit
hc, mt vn c th b nhng tn h c bng cp gio s ci trang
i bng ngn kiu nhng vn khng th c i c, cng
ging nh vn tm hiu xem th gic, xc gic, thnh gic v
khu gic c phi l ngun gc ca nhn thc ca con ngi hay
khng, l vn khng th no c i c. Coi cm gic ca ta
l hnh nh ca th gii bn ngoi - tha nhn chn l khch
quan - ng trn quan im l lun duy vt v nhn thc, th
cng nh nhau thi. lm sng t iu , ti ch dn mt
on trch ca Ph-bch v hai on trch t nhng sch gio
khoa trit hc, - c gi c th thy vn s ng n no khc ngoi tn ti vt cht"*.
mc no.
L. Ph-bch vit: "Khng nhn thy cm gic l phc m, l
s bo hiu (Verkndung) ca mt ng cu th khch quan,
th tht l tm thng bit bao"*. Cc bn thy y, li dng
ch th l lng, qui g, nhng ng li trit hc th hon
ton r rng: cm gic vch ra cho con ngi thy chn l khch
quan. "Cm gic ca ti th ch quan, nhng c s ca n - hay
nguyn nhn (Grund) ca n - th khch quan" (S. 195). Cc
bn hy so snh on ny vi on m chng ti dn ra
trn kia, trong , Ph-bch ni rng ch ngha duy vt xut
pht t th gii cm tnh coi nh chn l khch quan cui cng
(ausgemachte).
Trong quyn "T in cc khoa hc trit hc" ca Phran-
c** chng ta c thy nh sau: thuyt cm gic l mt hc
thuyt cho rng tt c cc quan nim ca ta l do "t kinh
nghim ca cm gic m ra, v quy nhn thc thnh cm
213 214 L lun nhn thc...III
gic". Thuyt cm gic xut hin di ba hnh thc: thuyt
cm gic ch quan (ch ngha hoi nghi51 v thuyt Bc-
cli), thuyt cm gic o c (ch ngha -pi-quya52) v
thuyt cm gic khch quan. "Thuyt cm gic khch quan l
ch ngha duy vt; v theo nhng ngi duy vt th vt cht
hoc cc vt th l nhng khch th duy nht c th tc ng
ln gic quan ca chng ta" (atteindre nos sens).
Trong quyn "Lch s trit hc" ca Svch-l, c ni: "Khi
thuyt cm gic khng nh rng chn l hay tn ti ch c th c
* Feuerbach. Smtliche Werke, X. Band, 1866, SS. 194 - 195.
** "Dictionnaire des sciences philosophiques", Paris, 18751).
nhn thc nh cm gic, th ngi ta (y l ng ni v trit
hc Php cui th k XVIII) ch cn c vic trnh by mnh
mt cch khch quan na, l ngi ta i n lun im
duy vt: ch c ci c cm gic l tn ti; khng c tn ti
Nhng chn l s ng nh th c a vo cc sch
gio khoa ri, th m phi Ma-kh ca chng ta qun mt.
5. chn l tuyt i v chn l tng i,
hay l ni v ch ngha chit trung
ca ng-ghen do a. b-ga-np pht hin
S pht hin ca B-ga-np trong li ta vit nm 1906 cho
quyn III cun "Thuyt kinh nghim nht nguyn". B-ga-np
vit: Trong "Chng uy-rinh", ng-ghen pht biu hu nh theo
chnh ci m ti va ni v tnh tng i ca chn l" (tr. V) -
tc l theo ngha ph nh tt c mi chn l vnh cu, "ph nh
tnh khch quan tuyt i ca mi chn l". "Trong khi lng l,
1)
"T in cc khoa hc trit hc", Pa-ri, 1875.
 L lun nhn thc...III
ng-ghen phm sai lm l qua tt c nhng li chm bim
ca ng, ng tha nhn nhng "chn l vnh cu" no ,
mc d l nhng chn l thm hi" (tr. VIII). "Ch c tnh khng
trit mi dung th c y nhng iu d dt chit trung
ch ngha nh ng-ghen..." (tr. IX). Chng ta hy ly mt th
d v vic B-ga-np bc b ch ngha chit trung ca ng-
ghen. "Na-p-l-ng cht ngy 5 thng Nm 1821", - ng-ghen
ni nh vy trong "Chng uy-rinh" (chng ni v "chn l
vnh cu") gii thch cho uy-rinh thy rng nhng k no
c tham vng pht hin nhng chn l vnh cu trong khoa
hc
* Dr. Albert Schwegler. "Geschichte der Philosophie im Umri ",
15-te Aufl., S. 1941).
lch s, u buc phi bng lng vi iu , phi tha mn
vi nhng "iu tm thng", Plattheiten bit chng no. V
B-ga-np vn li ng-ghen nh sau: ""Chn l" l ci g?
V n c ci g l "vnh cu"? y l s nhn xt v mt quan
h ring r, mt quan h khng cn c mt ngha hin
thc no i vi th h chng ta v khng th dng lm im
xut pht cho bt c mt hot ng no, khng dn ti u
c" (tr. IX). V trang VIII: "Phi chng c th gi "Plattheiten"
l "Wahrheiten"? Phi chng nhng "iu tm thng" l
nhng chn l? Chn l, l mt hnh thc t chc sinh
ng ca kinh nghim; n dn ta n ni no trong hot
ng ca ta, v cho ta mt im ta trong cuc u tranh cho
cuc sng".
Hai on trch ni trn chng t kh r rng B-ga-np
ng l bc ng-ghen th li cao ging bnh vn. Nu ngi ta
1)
Tin s An-bc Svch-l. "i cng v lch s trit hc", xut bn ln
th 15, tr. 194.
215 216 L lun nhn thc...III
khng th khng nh c rng cu ni: "Na-p-l-ng cht
ngy 5 thng Nm 1821" l khng ng hoc sai, th ngi ta
phi tha nhn n l chn l. Nu ngi ta khng khng nh
c rng sau ny n s c th b bc b, th ngi ta phi
tha nhn chn l l vnh cu. Cn gi nhng cu nh:
chn l l mt "hnh thc t chc sinh ng ca kinh nghim" l
mt s bc b, th nh th tc l ly mt m t ng ghp li mt
cch gin n gi lm trit hc. Phi chng qu t c
mt lch s ng nh a cht hc trnh by, hay c sng
to ra trong by ngy? Liu c c php ln trnh vn ny
bng nhng li ni v ci chn l "sinh ng" (nh th ngha l th
no?), mt chn l "dn" n u khng bit na v.v.? Phi chng
s hiu bit v lch s ca qu t v lch s ca loi ngi "khng
c ngha hin thc" hay sao? y chng qua ch l nhng cu ni
v l huynh hoang m B-ga-np dng che y cuc rt
lui ca mnh m thi. V y ng l mt cuc rt lui khi ng ta
nh chng minh rng vic ng-ghen tha nhn chn l vnh cu
l mt vic c tnh cht chit trung, v ng thi ng ta tm
cch ln trnh vn ch bng s n o v m thanh ca
nhng t, nhng vn khng bc b c cu khng nh rng
ng l Na-p-l-ng cht vo ngy 5 thng Nm 1821,
rng tht l v l, nu tng chn l l c th b bc b sau ny.
Th d do ng-ghen nu ra l th d ht sc s ng, v bt
c ai cng c th d dng ngh ra hng chc th d nh vy v
chn l vnh cu v tuyt i m ch c ngi in mi nghi
ng thi (nh ng-ghen ni v a ra mt th d na: "Pa-
ri l thuc nc Php"). Ti sao y, ng-ghen li ni n
nhng "iu tm thng"? V ng-ghen bc b v ch giu
uy-rinh, nh duy vt gio iu v siu hnh, khng bit vn
dng php bin chng vo vn nhng quan h gia chn l
tuyt i v chn l tng i. L ngi duy vt, c ngha l
tha nhn chn l khch quan do cc gic quan pht hin cho
chng ta. Tha nhn chn l khch quan, tc l chn l khng
ph thuc vo con ngi v loi ngi, nh th c ngha l
 L lun nhn thc...III 217 218 L lun nhn thc...III

tha nhn bng cch ny hay cch khc chn l tuyt i. thc hin y nu khng phi l trong khong thi gian
Chnh ci "bng cch ny hay cch khc" phn bit nh duy v tn ca i sng loi ngi.
vt siu hnh uy-rinh vi nh duy vt bin chng ng-ghen.
y, chng ta li thy c mu thun nh trn, gia tnh
Khi ni v nhng vn phc tp nht ca khoa hc ni
cht - m ta buc phi hnh dung l tuyt i - ca t duy con
chung v ca khoa hc lch s ni ring, uy-rinh vung ra t
ngi v vic thc hin t duy nhng c nhn c t duy
pha nhng ch: chn l vnh cu, sau rt, cui cng. ng-
ghen ch giu ng ta, v tr li li rng: d nhin l c b hn ch. Mu thun ny ch c th c gii quyt trong
nhng chn l vnh cu, nhng dng nhng ch tht to hng lot th h con ngi ni tip nhau m trn thc t th t
(gewaltige Worte) vo nhng vic n gin th chng thng ra cng l v cng tn i vi chng ta. Theo ngha , th
minh g. Mun thc y ch ngha duy vt tin ln, phi vt t duy ca con ngi va c tnh ti cao va c tnh khng ti
b ci tr chi ch tm thng v chn l vnh cu i; phi cao, v nng lc nhn thc ca n li va l v hn va l c
bit nu ra v gii quyt mt cch bin chng vn quan h hn. Ti cao v v hn do bn cht ca n" (hay do kt cu ca
gia chn l tuyt i v chn l tng i. chnh l l do n, Anlage), "do s mnh ca n, do kh nng ca n, do mc
ca cuc u tranh gia uy-rinh v ng-ghen, cch y ba ch cui cng ca n trong lch s; nhng khng ti cao v c
mi nm. V B-ga-np, k tm mnh khe "khng hn trong s thc hin ring bit ca n v trong hin thc
g n" li gii thch ca ng-ghen trong cng mt chng din ra trong tng thi k ring bit" (81) *.
v vn chn l tuyt i v chn l tng i, B-ga-np,
k tm mnh khe buc ti ng-ghen l theo "ch ngha * Xem V. Tsc-np, sch dn, tr. 64 v cc trang sau. L mt ca
chit trung" v tha nhn mt lun im s ng i vi Ma-kh, ng Tsc-np c mt thi y ht nh thi ca B-ga-np,
bt k ch ngha duy vt no, - B-ga-np, mt ln na, ch l ngi khng mun t nhn l ca Ma-kh. Ch khc nhau l
t ra l tuyt i khng hiu v c ch ngha duy vt ln php B-ga-np c che y s bt ng kin gia ng ta vi ng-ghen, c
bin chng. trnh by s bt ng y l ngu nhin, v.v., cn Tsc-np th bit r rng
on u chng k trn (phn I, chng IX) trong cun nh vy l u tranh chng c ch ngha duy vt ln php bin chng.
"Chng uy-rinh", ng-ghen vit: "Chng ta i ti mt vn ng-ghen ni tip: "Cc chn l vnh cu th cng nh th" 53.
l xt xem nhng sn phm ca nhn thc ca con ngi
ni chung c th c ngha ti cao v c quyn (Anspruch) Lp lun ht sc quan trng i vi thuyt tng i,
tuyt i t ti chn l hay khng v nu c, th l nhng i vi nguyn tc v tnh tng i ca s hiu bit ca
sn phm no"? (ting c, xut bn ln th 5, S. 79). Vn chng ta, nguyn tc m tt c phi Ma-kh u nhn mnh.
, ng-ghen gii quyt nh sau: Tt c bn h u khng khng t xng l ngi theo thuyt
tng i. Nhng phi Ma-kh Nga, trong khi lp li nhng
"Tnh ti cao ca t duy c thc hin trong mt lot li l ca ngi c, li khng dm hoc l khng bit nu
nhng ngi m t duy l rt khng ti cao; nhn thc c mt cch r rng v thng thn vn quan h gia thuyt
quyn tuyt i t ti chn l, th c thc hin trong mt tng i v php bin chng. i vi B-ga-np (cng nh
lot nhng sai lm tng i; c ci ny ln ci kia" (c nhn i vi tt c nhng ngi theo phi Ma-kh) th vic tha
thc ng tuyt i ln t duy ti cao) "u khng th c
 L lun nhn thc...III
nhn tnh tng i ca s hiu bit ca chng ta loi tr vic
chp nhn, d l cht t, chn l tuyt i. i vi ng-ghen
th chn l tuyt i l t nhng chn l tng i m ra. B-
ga-np l ngi theo thuyt tng i. ng-ghen l nh bin
chng. V y l mt lp lun khc na ca ng-ghen khng
km phn quan trng, trch cng mt chng trong cun
"Chng uy-rinh".
"Cng nh tt c nhng phm tr l-gch vn ng trong
hai cc i lp, chn l v sai lm cng ch c gi tr tuyt i
trong mt lnh vc ht sc hp nh chng ta va thy, v nh
ng uy-rinh c l cng c th thy, nu ng ta hiu bit i
cht nhng iu thng thc ca php bin chng, nhng
tin u tin ca n, tc l nhng ci ni n chnh ngay
tnh khng y ca tt c nhng cc i lp. H chng ta
ng dng s i lp ca chn l v sai lm ra ngoi lnh vc
cht hp ni trn th s i lp y li ha ra tng i v do ngi?... Nh u m c c hiu bit ? Hiu bit l ci
khng thch dng c cho phng thc din t chnh xc
khoa hc. Nu chng ta c ng dng s i lp ngoi
lnh vc ni trn, coi n l tuyt i, th chng ta s tht bi
hon ton: hai cc ca i lp s chuyn ha ci n thnh ci
kia, tc l chn l bin thnh sai lm, v sai lm bin thnh
chn l" (86) 54. ng-ghen ly nh lut Bi-l lm v d (th
tch ca kh l t l nghch vi p sut). Ci "ht chn l" cha
ng trong nh lut ch l chn l tuyt i trong nhng
gii hn nht nh. nh lut "ch" l mt chn l "gn ng"
m thi.
Nh vy l theo bn cht ca n, t duy ca con ngi c
th cung cp v ang cung cp cho chng ta chn l tuyt i
m chn l ny ch l tng s nhng chn l tng i. Mi
giai on pht trin ca khoa hc li em thm nhng ht mi
vo ci tng s y ca chn l tuyt i, nhng nhng gii
hn chn l ca mi nh l khoa hc u l tng i, khi th
m rng ra, khi th thu hp li, tu theo s tng tin ca tri
219 220 L lun nhn thc...III
thc. Trong cun "Nhng s kho cu", I. t-x-ghen ni: "Ta
c th thy, nghe, ngi, s v chc chn l cng nhn thc
c chn l tuyt i, nhng chn l tuyt i khng nhp
hon ton (geht nicht auf) vo nhn thc ca ta" (S. 195). "D
nhin l bc tranh khng lt t c ht i tng, v ngi
ha s khng ti no v c tht nh ht vt mu ca mnh...
Mt bc tranh c th "khp ng" vi vt mu nh th no?
Gn ng thi" (197). "Ta ch c th nhn thc c gii t
nhin hay cc b phn ca n mt cch tng i; v mi b
phn, tuy ch l mt b phn tng i ca gii t nhin, song
vn c bn tnh ca ci tuyt i, vn c bn tnh ca ton b
gii t nhin t n (des Naturganzen an sich), m nhn thc
khng th no bit tht ht c... Vy th nh u m chng
ta bit rng ng sau nhng hin tng ca gii t nhin,
ng sau nhng chn l tng i, c mt gii t nhin ph
bin, v hn, tuyt i, khng bc l hon ton ra i vi con
bm sinh ca chng ta. N sinh ra cng mt lc vi thc"
(198). Nhn nh cui cng ny l mt trong nhng iu sai
lm ca t-x-ghen, khin Mc buc phi nu ln, trong mt bc
th gi cho Cu-ghen-man, s ln ln trong cc quan im ca
t-x-ghen55. V ch c nm ly nhng on khng ng nh th
mi c th ni n th trit hc c bit ca t-x-ghen khc
vi ch ngha duy vt bin chng. Nhng trong cng trang
bn thn t-x-ghen cng ci chnh li: "Nu ti ni rng
chng ta bm sinh vn c s hiu bit v chn l v hn, tuyt
i; rng hiu bit l hiu bit duy nht v c nht m ta
c a priori, th chnh kinh nghim vn l ci xc nhn s
hiu bit bm sinh " (198).
Tt c nhng li tuyn b y ca ng-ghen v ca t-x-
ghen u chng t rt r rng i vi ch ngha duy vt bin
chng th gia chn l tng i v chn l tuyt i khng
c ranh gii khng th vt qua c. B-ga-np khng hiu
g v iu y c, chng th m ng ta c th vit: "n (th
 L lun nhn thc...III 221 222 L lun nhn thc...III

gii quan ca ch ngha duy vt c) hy vng tr thnh nhn Chng ti l nhng ngi theo ch ngha tng i, - Ma-
thc khch quan tuyt i v bn cht ca cc s vt (do B- kh, A-v-na-ri-t v Pt-txn-t tuyn b nh vy. Chng ti
ga-np vit ng) v n khng tng dung c vi tnh iu l nhng ngi theo ch ngha tng i, l li ph ha
kin lch s ca mi h t tng" ("Thuyt kinh nghim nht ca ng Tsc-np v vi ngi theo phi Ma-kh Nga mun
nguyn", quyn III, tr. IV). Theo quan im ca ch ngha duy l ngi mc-xt. Phi, tha ng Tsc-np v cc ng ch theo phi
vt hin i, tc l ca ch ngha Mc, th nhng gii hn ca Ma-kh , y chnh l sai lm ca cc ng y. V ly ch
s nhn thc gn ng ca chng ta so vi chn l khch ngha tng i lm c s cho l lun v nhn thc, c ngha
quan, tuyt i, u l nhng gii hn c iu kin v mt l khng trnh khi t giam mnh vo thuyt hoi nghi tuyt
lch s, nhng bn thn s tn ti ca chn l l v iu i, vo thuyt bt kh tri v vo thuyt ngy bin, hoc vo
kin, cng nh vic chng ta ang tin n gn chn l l ch ngha ch quan. L c s ca l lun v nhn thc, ch
v iu kin. Cc ng vin ca bc tranh u c iu kin v ngha tng i khng nhng l s tha nhn tnh tng i
mt lch s, nhng vic bc tranh phn nh vt mu tn ti ca cc hiu bit ca chng ta, m cn l s ph nh mi tiu
mt cch khch quan, li l v iu kin. Lc no v trong chun, mi mu mc khch quan, tn ti khng ph thuc
nhng iu kin no, trong vic nhn thc bn cht ca s vt, vo loi ngi, nhng tiu chun v mu mc m nhn thc
chng ta tin n mc tm ra c cht a-li-da-rin trong hc n tng i ca chng ta ngy mt tin n gn. Xut pht t
ca than hoc tm ra c in t trong nguyn t, th iu ch ngha tng i thun tu, ngi ta c th bo cha cho
l c iu kin v mt lch s; nhng vic mi mt pht mi th ngy bin, c th tha nhn vic Na-p-l-ng cht
hin nh th u l mt bc tin ca "nhn thc khch quan hoc khng phi cht ngy 5 thng Nm 1821 l mt vic
tuyt i" li l mt vic v iu kin. Tm li, mi h t tng "c iu kin"; c th tuyn b rng tht l "tin li" cho con
u l c iu kin v mt lch s, nhng vic mi h t tng ngi hay cho loi ngi khi tha nhn rng song song vi h
khoa hc (khc vi trng hp ca h t tng tn gio, t tng khoa hc ("tin li" v phng din ny) c mt h
chng hn) u c mt chn l khch quan, mt t nhin tuyt t tng tn gio (rt "tin li" v phng din khc), v.v..
i ph hp vi n, li l v iu kin. Cc ngi s ni rng s Nh H-ghen gii thch, php bin chng cha ng
phn bit gia chn l tng i v chn l tuyt i nh vy mt nhn t ca ch ngha tng i, ca s ph nh, ca
l khng xc nh. Ti xin tr li cc ngi rng: n chnh va thuyt hoi nghi, nhng khng t quy thnh ch ngha tng
"khng xc nh" ngn nga khoa hc tr thnh mt i. Php bin chng duy vt ca Mc v ng-ghen tt nhin l c
gio iu theo ngha xu ca t , mt vt cht, ngng ng, bao hm ch ngha tng i nhng khng t quy thnh ch
cng , nhng ng thi n li va "xc nh" phn r ngha tng i; ngha l n tha nhn tnh tng i ca tt
ranh gii dt khot v kin quyt nht vi ch ngha tn ngng c cc tri thc ca chng ta, khng phi theo ngha ph nh
v thuyt bt kh tri, vi ch ngha duy tm trit hc v thuyt chn l khch quan, m theo ngha tnh iu kin lch s ca
ngy bin ca cc ca Hi-um v Can-t. y, c mt ranh nhng gii hn ca s nhn thc gn ng ca chng ta i
gii m cc ngi khng thy, v, v khng thy n, nn cc vi chn l .
ngi ri vo vng ly trit hc phn ng. l ranh gii
B-ga-np vit ng: "Ch ngha Mc trit th khng
gia ch ngha duy vt bin chng v ch ngha tng i.
tha nhn ch ngha gio iu v tnh lc hc" l cc chn l
 L lun nhn thc...III
vnh cu ("Thuyt kinh nghim nht nguyn", quyn III, tr.
IX). l mt s ln ln. Nu th gii (nh nhng ngi mc-
xt vn ngh) l vt cht vnh vin vn ng v pht trin v
c thc con ngi, trong qu trnh pht trin ca n,
phn nh li, th ci "tnh lc hc" kia n lm g y? Vn
y tuyt nhin khng phi l bn cht bt di bt dch
ca s vt, cng chng phi l thc bt di bt dch, m l s
ph hp gia thc phn nh gii t nhin vi gii t nhin
do thc phn nh. Chnh trong vn , v cng ch trong
vn , m t "ch ngha gio iu" c mt mi v trit hc
c bit, c th: y l t m nhng k duy tm v nhng k
bt kh tri thch dng nht chng li nhng ngi duy vt,
nh chng ta thy trong trng hp nh duy vt kh "c"
l Ph-bch. Tt c nhng li m ng trn quan im ca ci
"thuyt thc chng ti tn" tr danh, ngi ta dng bc b
ch ngha duy vt, u ch l nhng c rch vt i.
6. Tiu chun thc tin
trong l lun nhn thc
Chng ta thy rng Mc, vo nm 1845, v ng-ghen, vo
nhng nm 1888 v 1892, a tiu chun thc tin vo lm
c s cho l lun duy vt v nhn thc56. ng ngoi thc tin
m t vn xt xem "chn l vt th" (tc l chn l khch
quan) "c nht tr vi t duy con ngi hay khng" th nh
th l trit hc kinh vin, - Mc ni iu trong lun
cng th hai v Ph-bch. ng-ghen nhc li rng thc tin
l ci bc b mt cch tt nht thuyt bt kh tri ca Can-t v
ca Hi-um, cng nh tt c nhng qui tng (Schrullen)
khc trong trit hc. Tr li nhng ngi bt kh tri, ng-ghen
ni: "Thnh cng ca hnh ng ca chng ta chng minh s
nht tr (ph hp, bereinstimmung) ca cc tri gic ca chng
ta vi bn tnh vt th" (khch quan) "ca nhng vt c tri
gic"57.
223 224 L lun nhn thc...III
Xin hy so snh iu vi lp lun ca Ma-kh v tiu
chun thc tin: "Trong t duy thng ngy v trong li ni
thng thng, ngi ta hay em i lp ci v b ngoi, ci o
tng, vi hin thc. Gi mt cy bt ch ln trc mt chng
ta trong khng kh, chng ta thy n thng. Thc nghing vo
nc, chng ta thy n gy gp li. Trong trng hp sau,
ngi ta ni: "cy bt ch c v gy, nhng trong thc t th n
thng". Nhng chng ta da vo u m gi s kin ny l
hin thc v h thp s kin kia xung hng o tng?... Khi
chng ta phm phi ci sai lm t nhin l hy vng trong
nhng trng hp bt thng vn xy ra nhng hin tng bnh
thng, th tt nhin l hy vng ca ta s tan v. Nhng cc s
kin khng c dnh dng g n iu c. Trong trng hp
nh th m ni n o tng th c ngha v mt thc tin,
nhng tuyt nhin khng c ngha v phng din khoa
hc. Vn thng hay c tranh lun: th gii c tn ti
thc s khng, hay ch l o tng ca chng ta nh mt gic
m, th cng nh vy. Vn ny chng c ngha g v mt
khoa hc. Gic m v l nht cng vn l mt s kin nh mi
s kin khc" ("Phn tch cc cm gic", tr. 18 - 19).
ng th, khng nhng mt gic m v l l mt s kin,
m mt trit hc v l cng vy. Ngi ta khng th nghi ng
g iu , sau khi c bit trit hc ca Eng-xt Ma-kh.
Chng khc g mt tay ngy bin ti t nht, tc gi ny ln
ln vic nghin cu v mt lch s - khoa hc v v mt tm l
hc nhng sai lm ca con ngi, nhng "gic m v l" cc loi
ca loi ngi, nh tin vo yu ma v qu qui, v.v., vi vic phn
bit v mt nhn thc lun gia ci chn l v ci "v l". iu
cng ging nh khi mt nh kinh t hc n ni rng l
lun ca X-ni-o, - tc l lun cho rng tt c li nhun ca nh t
bn l do "gi cui cng" ca lao ng ca ngi th em li - v
l lun ca Mc l mt s kin nh nhau, v vn xt xem, v
phng din khoa hc, l lun no biu hin chn l khch
quan, l lun no ni ln nhng thin kin ca giai cp t sn v
 L lun nhn thc...III 225 226 L lun nhn thc...III

tnh ham li ca bn gio s t sn, - l vn khng c ngha c li cho cng vic" (143). Nhng ngi theo phi Ma-kh
g c. Anh th da I. t-x-ghen coi l lun khoa hc v nc Nga chng ta mun l ngi mc-xt th tht ngy th l
nhn thc, tc l lun duy vt v nhn thc, l mt "v kh lng, khi h tng rng nhng cu ni ca Ma-kh l bng
ph bin chng tn ngng tn gio" ("Kleinere c chng t Ma-kh tin n gn ch ngha Mc. Nhng
philosophische Schriften", S. 551)), cn i vi v gio s y, Ma-kh tin n gn ch ngha Mc cng y ht nh Bi-
thng nhim Eng-xt Ma-kh th s phn bit gia l lun xmc trc kia tin n gn phong tro cng nhn, hoc nh
duy vt v nhn thc v l lun duy tm ch quan v nhn gim mc p-l-ghi tin n gn ch ngha dn ch. Ma-
thc li "khng c ngha g v mt khoa hc c"! Khoa hc kh, nhng lun im ng song song vi l lun duy tm
khng ng vo ng phi no c trong cuc u tranh ca ca ng ta v nhn thc, ch khng quy nh vic chn mt
ch ngha duy vt chng ch ngha duy tm v chng tn ng li xc nh no v nhn thc lun. Nhn thc ch
gio, l quan nim a thch nht ca Ma-kh v cng l c th c li v mt sinh vt hc, c li cho con ngi trong
ca tt c nhng gio s t sn ngy nay, ca nhng "tn y thc tin, trong vic bo tn i sng, trong vic bo tn ni
t c bng cp, ly ch ngha duy tm gng go lm ngu ging, khi n phn nh c chn l khch quan, khng ph
mui nhn dn", theo nh li ni rt ch ng ca chnh I. thuc vo con ngi. i vi ngi duy vt, "thnh cng" ca
t-x-ghen (S. 53, nh trn). thc tin ca con ngi chng minh s ph hp ca cc biu
Khi E. Ma-kh em ci tiu chun thc tin, l ci gip cho tng ca chng ta vi bn tnh khch quan ca cc vt c
mi ngi phn bit c o tng vi hin thc, t ra cm bit. i vi ngi duy ng, "thnh cng" l tt c nhng
ngoi gii hn ca khoa hc, ngoi gii hn ca l lun v g m ti cn n trong thc tin, m thc tin th c th c
nhn thc th y chnh l ch ngha duy tm gng go kia xem xt mt cch tch ri vi l lun v nhn thc. Ngi
ca cc gio s. Mc v ng-ghen ni rng thc tin ca con mc-xt ni: nu ly tiu chun thc tin lm c s cho l lun
ngi chng minh s ng n ca l lun duy vt v nhn v nhn thc th nht nh chng ta i n ch ngha duy vt.
thc, v hai ng gi nhng nh khng da vo thc tin Ma-kh ni: thc tin c th l duy vt, cn l lun, th li l
gii quyt vn c bn ca l lun v nhn thc, l "trit mt vic khc.
hc kinh vin" v l "nhng iu qui tng trong trit hc". Trong quyn "Phn tch cc cm gic", ng ta vit: "Trong
Tri li, i vi Ma-kh, thc tin l mt vic, l lun v thc tin, khi lm mt vic g, chng ta khng th thiu c
nhn thc li l mt vic khc; ngi ta c th t hai ci bn quan nim v ci Ti, cng nh chng ta khng th thiu
cnh nhau m khng lm cho ci trc ch c ci sau. Trong c quan nim v vt th khi chng ta gi tay ra nm ly
tc phm mi ra gn y nht ca ng ta "Nhn thc v sai mt vt no . V mt sinh l hc chng ta vn thng xuyn l
lm" (tr. 115, bn ting c, xut bn ln th hai). Ma-kh ni: nhng ngi ch k v nhng ngi duy vt, cng nh chng ta
"Nhn thc l mt cm xc tm l, c li (frderndes) v mt thng xuyn nhn thy mt tri mc vy. Nhng trong l
sinh vt hc". "Ch c thnh cng mi phn bit c nhn
lun, chng ta tuyt i ch nn gi rt ly quan im y" (284
thc vi sai lm" (116). "Khi nim l mt gi thuyt vt l hc
- 285).

1)
- "Tp lun vn ngn v trit hc", tr. 55.
 L lun nhn thc...III
Tnh ch k chng c lin can g y c, v l mt
phm tr khng my may dnh dng g vi nhn thc lun.
Cng nh s vn ng b ngoi ca mt tri xung quanh qu t
khng lin can g y c, v thc tin m chng ta dng lm tiu
chun trong l lun v nhn thc, phi bao gm c thc tin ca
nhng s quan st, nhng s pht hin v thin vn hc, v.v..
y, ch cn li s th nhn c gi tr ca Ma-kh: trong thc
tin ca mnh, ngi ta hon ton v tuyt i chu s hng
dn ca l lun duy vt v nhn thc, v mu toan ln trnh l
lun "v mt l lun" ch biu hin nhng khuynh hng kinh
vin - thng thi rm, duy tm ch ngha gng go ca Ma-
kh m thi.
Nhng c gng y nhm gt b thc tin, coi nh l mt
ci g khng ng c nghin cu v mt nhn thc lun,
dn ch cho thuyt bt kh tri v ch ngha duy tm, khng
phi mi m g, - l iu m th d sau y rt ra trong
trit hc c in c s cho ta thy r. y, G. E. Sun-tx
(trong lch s trit hc, ng ta ly tn l Sun-tx - E-ne-di--
mu-x) ng vo khong gia Can-t v Phch-t. ng ta
cng khai bnh vc ng li hoi nghi trong trit hc v t
xng l ca Hi-um (v ca nhng nh trit hc c nh
Pi-rng v Xch-tt). ng ta kin quyt ph nhn mi vt t
n v kh nng nhn thc khch quan, kin quyt i hi
chng ta ng vt qu "kinh nghim", ng vt qu cm
gic, ng thi ng ta cng d kin trc c nhng li
phn i ca phe khc: "V trong i sng hng ngy, ngi
hoi nghi ch ngha tha nhn tnh hin thc khng chi ci
c ca nhng s vt khch quan, hnh ng ph hp vi
iu v tha nhn tiu chun ca chn l, cho nn hnh vi
ca bn thn anh ta l ci l l hay nht v r rng nht bc
b thuyt hoi nghi ca anh ta"*. Sun-tx bc tc tr li li:
"Nhng l l ch c gi tr i vi m dn en (Pbel, S.
254) m thi, bi v thuyt hoi nghi ca ti khng ng n
thc tin i sng, n vn trong gii hn ca trit hc" (255).
227 228 L lun nhn thc...III
Cng bng cch y, nh duy tm ch quan Phch-t mong
tm thy trong gii hn ca trit hc duy tm mt ch cho ci
* G. E. Schulze. "Aenesidemus oder ber die Fundamente der von
dem Prof. Reinhold in Jena gelieferten Elementarphilosophie", 1792, S.
2351).
"thuyt thc ti m tt c chng ta v ngay c nh duy tm
kin quyt nht cng u khng trnh c (sich aufdringt),
khi i vo hnh ng, ci thuyt thc ti tha nhn rng cc
s vt tn ti hon ton khng ph thuc vo chng ta, bn
ngoi chng ta" (Werke, I, 455).
Thuyt thc chng ti tn ca Ma-kh cng chng i xa g
hn Sun-tx v Phch-t! C iu ng bun ci m chng
ti xin nu ra y l i vi Ba-da-rp th trong vn ny,
ch c Pl-kha-np thi: khng c con th no mnh hn mo. Ba-
da-rp ch giu ci "trit hc salto vitale ca Pl-kha-np" ("Khi
lun", tr. 69), Pl-kha-np qu vit mt cu k quc nh th ny:
dng nh "lng tin" vo s tn ti ca th gii bn ngoi "l mt
salto vitale" (bc nhy sng cn) "khng th trnh khi ca trit
hc" ("Ch gii v L. Ph-bch", tr. 111). Danh t "lng tin" lp li
theo Hi-um, tuy c ng ngoc kp nhng vn chng t l
Pl-kha-np ln ln trong vic dng danh t - chc chn l nh
vy. Nhng ni n Pl-kha-np y lm g kia ch?? Ti
sao Ba-da-rp khng chn mt nh duy vt no khc, nh Ph-
bch chng hn? Phi chng ch l v ng ta khng bit Ph-
bch? Nhng khng bit u phi l l do. Ging nh Mc v
ng-ghen, trong cc vn c bn ca l lun v nhn thc,
Ph-bch "nhy" mt bc v pha thc tin, mt bc nhy
m theo quan im ca Sun-tx, Phch-t v Ma-kh th khng
1)
G. E. Sun-tx. "E-ne-di--mu-x hay nhng nguyn l ca trit hc
c bn do gio s Ren-hon- I-e-na trnh by", 1792, tr. 253.
 L lun nhn thc...III 229 230 L lun nhn thc...III

th tha nhn c. Khi ph phn ch ngha duy tm, Ph-bch khoa hc ri sau ngi vo bn n, li thc hnh mt ch
trnh by bn cht ca ch ngha bng cch trch dn ngha duy vt theo ci ngha th tc nht" (195). V Ph-bch phi
mt on ni bt ca Phch-t, on ny nh vo ton b ku ln rng coi cm gic ch quan ngang vi th gii khch quan
hc thuyt ca Ma-kh mt cch rt tuyt diu. Phch-t vit: "tc l coi di tinh ngang vi vic sinh con ci" (198).
"Anh tng rng cc vt l c tht, rng cc vt tn ti Li nhn xt khng phi l thuc loi nh nhn lm,
ngoi anh, ch v l do duy nht l anh nhn thy, nghe thy, nhng n p ng ch him ca nhng nh trit hc vn
s thy cc vt . Nhng thy, s, nghe ch l nhng cm tuyn b rng biu tng cm tnh cng chnh l hin thc tn
gic m thi... Anh khng cm bit cc vt u, anh ch cm bit ti ngoi chng ta.
cc cm gic ca anh thi" (Ph-bch, Werke, X. Band, S. 185). Ph-
bch p li ngay: con ngi khng phi l mt ci Ti tru Quan im v i sng, v thc tin, phi l quan im th
tng, m l mt ngi n ng hoc mt ngi n b, v nht v c bn ca l lun v nhn thc. Gt ra bn ng nhng
vn xt xem th gii c phi l cm gic hay khng, c th iu ba t v tn ca trit hc kinh vin nh gio, quan im
quy thnh vn : phi chng ngi khc ch l cm gic ca tt nhin dn n ch ngha duy vt. D nhin khng nn
ti, hay l cc quan h ca chng ta trong thc tin chng t qun rng tiu chun thc tin, xt v thc cht, khng bao
iu tri li? "Sai lm cn bn ca ch ngha duy tm chnh l gi c th xc nhn hoc bc b mt cch hon ton mt biu
ch ch ng trn phng din l lun m t v gii quyt tng no ca con ngi, d biu tng y l th no
vn v tnh khch quan v tnh ch quan, tnh hin thc chng na. Tiu chun cng kh "khng xc nh"
hay tnh khng hin thc ca th gii" (189, nh trn). Ph- khng cho php cc hiu bit ca con ngi tr thnh mt ci
bch ly ton b thc tin ca con ngi lm c s cho l lun "tuyt i"; ng thi n cng kh xc nh c th tin
v nhn thc. ng ni: d nhin l c nhng ngi duy tm hnh u tranh quyt lit chng tt c cc th ch ngha duy
cng tha nhn, trong thc tin, tnh hin thc ca ci Ti ca tm v bt kh tri. Nu ci m thc tin ca chng ta xc nhn
chng ta cng nh ca ci Anh ca ngi khc. i vi ngi duy l chn l khch quan, duy nht, cui cng, th nh th tc l
tm, "quan im ch c gi tr i vi i sng ch khng c con ng duy nht dn n chn l l con ng ca
gi tr i vi t bin. Nhng ci li t bin mu thun vi khoa hc xy dng trn quan im duy vt. Chng hn, B-
i sng v ly quan im v ci cht, v linh hn tch ri ga-np ng tha nhn rng l lun ca Mc v lu thng
khi xc tht lm quan im v chn l, l mt li t bin cht, tin t l mt chn l khch quan, nhng ch l chn l khch
t bin gi mo" (192). Chng ta th trc ri mi cm gic quan "i vi thi i chng ta" m thi, v ng ta cho rng
sau, chng ta khng th sng c nu khng c khng kh, gn cho l lun mt tnh chn l "khch quan siu lch s", tc
thc n v thc ung. l sa vo "ch ngha gio iu" ("Thuyt kinh nghim nht
nguyn", quyn III, tr. VII). y li l mt s ln ln na. V
"Th c ngha l khi nghin cu vn tnh quan nim hay tnh ci l do cng gin n nh ci l do khin vic Na-p-l-ng
hin thc ca th gii th li i bn chuyn n ung hay sao? - cht ngy 5 thng Nm 1821 thnh mt chn l vnh cu, s
nh duy tm phn n la ln nh th. - Tht l hn h! Tht l mt ph hp ca l lun vi thc tin khng th b nhng hon
s xc phm n ci tp qun tt p l t trn din n trit hc cnh no sau ny lm thay i i c. Nhng v tiu chun
v thn hc, em ht sc ra tha m ch ngha duy vt v mt
 L lun nhn thc...III
thc tin - tc tin trnh pht trin ca tt c cc nc t bn my
chc nm gn y - chng minh tnh chn l khch quan
ca ton b l lun kinh t v x hi ca Mc ni chung, ch
khng phi ca ring mt b phn no hay mt cng thc no,
v.v., cho nn r rng y m ni n "ch ngha gio iu"
ca nhng ngi theo ch ngha Mc th nh th c ngha l
nhng b kinh t hc t sn mt cch khng th tha th
c. T kin ca nhng ngi mc-xt cho rng l lun ca
Mc l chn l khch quan, ngi ta ch c th rt ra mt kt
lun duy nht l: i theo con ng m l lun ca Mc vch ra
th chng ta ngy cng i n gn chn l khch quan (tuy
khng bao gi c th nm ht c); nu i theo bt c con
ng no khc, chng ta ch c th i n s ln ln v di
tr.
231 232 L lun nhn thc...III
Chng III
L lun nhn thc
ca ch ngha duy vt bin chng
v ca ch ngha kinh nghim ph phn. III
I. vt cht l g? kinh nghim l g?
Cu hi th nht l cu hi m nhng ngi duy tm, nhng
ngi bt kh tri, k c nhng ngi theo phi Ma-kh, vn
thng nu ra vi nhng ngi duy vt; cu hi th hai l do
nhng ngi duy vt nu ra vi nhng ngi theo phi Ma-
kh. Chng ta th lm sng t vn ny.
A-v-na-ri-t ni v vn vt cht nh sau:
"Trong "kinh nghim hon ton" c gn lc th khng
c "ci vt l", khng c "vt cht" hiu theo ngha siu hnh tuyt
i ca t , v "vt cht" hiu theo ngha , ch l mt s
tru tng: n s l tng s nhng v i lp khi gt b mi
v trung tm. Ging y nh trong s phi hp v nguyn tc,
ngha l trong "kinh nghim hon ton", khng th quan nim
c (undenkbar) v i lp m khng c v trung tm, "vt
cht" hiu theo ngha siu hnh tuyt i, cng l mt iu v
ngha hon ton (Unding)" ("Bemerkungen", S. 21), tp ch ni trn,
119).
iu ni bt trong on vn rc ri y l A-v-na-ri-t cho
ci vt l hay vt cht l tuyt i v siu hnh, v theo l lun
1)
- "Bemerkungen zum Begriff des Gegenstandes der Psychologie", S. 2
("Nhng nhn xt v i tng tm l hc", tr. 2).
 L lun nhn thc...III
v s phi hp nguyn tc ca ng ta (hay cn gi theo li
mi l "kinh nghim hon ton") th v i lp khng tch ri khi
v trung tm, hon cnh khng tch ri khi ci Ti, ci khng
phi Ti khng tch ri khi ci Ti (nh Gi. G. Phch-t
ni). L lun ch l ch ngha duy tm ch quan c ngy
trang i m thi, iu , chng ti ni ri, v tnh cht
ca nhng s cng kch ca A-v-na-ri-t i vi "vt cht" th
hon ton r rng: ngi duy tm ph nhn s tn ti ca ci
vt l khng ph thuc vo ci tm l v v l , bc b
khi nim do trit hc to ra ch s tn ti . A-v-na-ri-t
khng ph nhn rng vt cht l "ci vt l" (ngha l ci c
ngi ta bit nhiu hn c v c trc tip em li cho con
ngi, ci m khng mt ai chi ci l n tn ti, tr nhng k
nm nh thng in), ng ta ch i hi phi tip thu l
lun "ca ng ta" v mi lin h khng kht gia hon cnh v
ci Ti.
Ma-kh din t cng t tng mt cch gin n hn,
khng dng n li ni hoa m trit hc: "Ci m chng ta gi
l vt cht ch l mt s lin h c quy lut no gia nhng
yu t ("cm gic")" ("Phn tch cc cm gic", tr. 265). Ma-kh
tng rng vi li qu quyt , ng ta lm c mt
"cuc cch mng cn bn" trong th gii quan thng thng.
Thc ra l mt th ch ngha duy tm ch quan c rch t
mun thu, m s trn trung ca n c che y bng danh
t "yu t".
Sau cng, Pic-xn, mt ngi theo phi Ma-kh Anh
u tranh n cng chng ch ngha duy vt, ni rng: "V phng
din khoa hc th khng th phn i vic phn loi nhng
nhm tri gic cm tnh no t nhiu khng bin i, tp
hp li vi nhau thnh loi, v gi chung l vt cht, nh vy
chng ta tin n rt gn vi nh ngha ca Gi. Xt. Min-l:
vt cht l mt kh nng thng xuyn v cm gic; nhng
nh ngha v vt cht khng h ging nh ngha cho rng
233 234 L lun nhn thc...III
vt cht l vt ang vn ng" ("The Grammar of Science",
1900, 2nd ed., p. 2491)). y, nh duy tm khng dng "yu
t" lm l nho che thn, v cng khai bt tay ngi bt kh tri.
Bn c thy rng tt c nhng lp lun y ca nhng
ngi sng lp ra ch ngha kinh nghim ph phn u hon
ton v ch xoay quanh vn nhn thc lun mun thu v
nhng mi quan h gia t duy v tn ti, gia cm gic v
ci vt l. Phi l ht sc ngy th nh phi Ma-kh Nga,
mi tm thy y mt ci g lin quan cht t ti "khoa
hc t nhin ti tn" hay "thuyt thc chng ti tn". Tt c
nhng nh trit hc m chng ti trch dn, u (ngi th
cng khai, k th che giu) thay ng li trit hc c bn ca
ch ngha duy vt (t tn ti n t duy, t vt cht n cm
gic) bng mt ng li i lp l ch ngha duy tm. Vic
h ph nhn vt cht l ci cch rt c thng c dng
gii quyt nhng vn ca l lun v nhn thc bng cch
ph nhn ngun gc bn ngoi, khch quan ca cm gic ca
chng ta, ph nhn thc ti khch quan ph hp vi cm gic
ca chng ta. Vic tha nhn ng li trit hc m cc nh
duy tm v bt kh tri ph nhn th tri li c din t
bng nhng nh ngha sau y: vt cht l ci tc ng vo
gic quan ca chng ta, th gy ra cm gic; vt cht l mt
thc ti khch quan c em li cho chng ta trong cm gic,
v.v..
Gi v nh ch tranh ci vi Ben-tp v l ng-ghen i
mt cch hn nht, B-ga-np phn n trc nhng nh
ngha y, v cc bn thy ch, nhng nh ngha "chng qua
ch l s lp li gin n" ("Thuyt kinh nghim nht nguyn",
III, tr. XVI) ci "cng thc" (m ng bn "mc-xt" ca chng ta
qun khng thm vo l: ca ng-ghen) cho rng i vi
khuynh hng ny trong trit hc th vt cht l ci c trc
1)
- "Khoa hc nhp mn", 1900, xut bn ln th 2, tr. 249.
 L lun nhn thc...III
v tinh thn l ci c sau, cn i vi khuynh hng kia th
ngc li. V ton b phi Ma-kh Nga u phn khi
nhc li "s bc b" ca B-ga-np! Nhng ch cn suy ngh
mt cht, cng lm cho nhng k thy rng v thc cht,
khng th em li cho hai khi nim nhn thc lun ny mt nh
ngha no khc ngoi cch ch r rng trong hai khi nim ,
ci no c coi l c trc. Th no l a ra mt "nh
ngha"? iu trc ht c ngha l em mt khi nim no
quy vo mt khi nim khc rng hn. Chng hn, khi ti
a ra nh ngha ny: con la l mt ng vt, ti quy khi
nim "con la" vo mt khi nim rng hn. By gi th hi
trong nhng khi nim m l lun nhn thc c th s dng,
c nhng khi nim no rng hn nhng khi nim: tn ti v
t duy, vt cht v cm gic, ci vt l v ci tm l, hay
khng? Khng c. l nhng khi nim rng n cng cc,
rng nht, m cho n nay, thc ra nhn thc lun vn cha
vt qu c (tr khi c nhng s thay i lun lun c th
xy ra v mt thut ng). Ch c bp bm hay ngu xun n
cc mi c th i hi cho hai "lot" khi nim rng n
cng cc , mt "nh ngha" no khc, ngoi "s lp li gin
n": ci ny hay ci kia phi c coi l c trc. Chng ta
hy xt ba lp lun ni trn v vt cht. Nhng lp lun quy li
l th no? Quy li l: nhng nh trit hc i t ci tm l, hay
t ci Ti, n ci vt l hay hon cnh, nh i t v trung tm
n v i lp, - hoc i t cm gic n vt cht, - hay i t
tri gic cm tnh n vt cht. Ngoi cch ch r khuynh
hng ca ng li trit hc ca h ra th v thc cht A-v-
na-ri-t, Ma-kh v Pic-xn liu cn c th em li mt "nh
ngha" no khc cho nhng khi nim c bn khng? H c
th nh ngha ci Ti, cm gic, tri gic cm tnh bng mt
cch khc, bng mt cch c bit no khng? Ch cn t
vn cho r l c th hiu c rng phi Ma-kh ri vo
ch ht sc v l bit chng no, khi h i hi nhng ngi
duy vt phi a ra mt nh ngha v vt cht m khng
235 236 L lun nhn thc...III
c nhc li rng vt cht, gii t nhin, tn ti, ci vt l
u l ci c trc, cn tinh thn, thc, cm gic, ci tm l
l ci c sau.
ng thi, thin ti ca Mc v ng-ghen cng biu hin
ch Mc v ng-ghen khinh b ci tr thng thi rm snh
dng nhng t mi, nhng thut ng phc tp, nhng "ch ngha"
xo quyt, v ch Mc v ng-ghen ni mt cch gin
n v thng thn: trong trit hc c mt ng li duy tm
v mt ng li duy vt, v gia hai ng li , c
thuyt bt kh tri di nhng mu sc khc nhau. Nhng c
gng tm ra mt quan im "mi" trong trit hc cng
chng t mt s ngho nn v tr tu ht nh nhng nh
hng to ra mt l lun "mi" v gi tr, mt l lun "mi" v
a t, v.v..
Cc-xta-nien, hc tr ca A-v-na-ri-t, k li rng c ln
ng ny ni trong mt cu chuyn ring: "Ti khng bit c ci
vt l ln ci tm l, ti ch bit c mt ci th ba". Khi tr li
mt tc gi nhn xt rng A-v-na-ri-t khng a ra khi
nim v ci th ba , Pt-txn-t ni: "Chng ti bit v sao
ng ta khng th nu ln khi nim . y l v ci th ba khng
c phn khi nim (Gegenbegriff, khi nim tng quan)... Cu
hi: ci th ba l g? l mt cu hi thiu l-gch" ("Einfhrung
in die Philosophie der reinen Erfahrung", II, 3291). Khi nim
sau cng y khng th nh ngha c, iu Pt-txn-t
hiu. Nhng ng ta khng hiu rng vin ra "ci th ba" ch
l mt mnh khe bp bm, v mi ngi chng ta u bit ci
vt l v ci tm l l ci g, nhng hin nay cha ai bit "ci
th ba" l ci g. A-v-na-ri-t ch dng mnh khe bp bm
cho ngi ta kh theo di ng i nc bc ca ng
ta, nhng thc ra ng ta tuyn b ci Ti l ci c trc (v
1)
- "Gii thiu trit hc v kinh nghim thun tu", t. II, tr. 329.
 L lun nhn thc...III 237 238 L lun nhn thc...III

trung tm), cn gii t nhin (hon cnh) l ci c sau (v i Cn ni thm rng trong tp II, cun "Ph phn kinh
lp). nghim thun tu", A-v-na-ri-t coi "kinh nghim" l "mt
trng hp c bit" ca ci tm l, ng ta chia n ra thnh
ng nhin, s i lp gia vt cht v thc ch c ngha
sachhafte Werte (gi tr vt) v gedankenhafte Werte (gi tr t
tuyt i trong nhng phm vi ht sc hn ch: trong trng hp
ny, ch gii hn trong vn nhn thc lun c bn l tha tng); "kinh nghim theo ngha rng" bao gm nhng gi tr t
nhn ci g l ci c trc v ci g l ci c sau? Ngoi gii tng; "kinh nghim hon ton" th ng nht vi s phi hp v
hn , th khng cn nghi ng g na rng s i lp l tng nguyn tc ("Bemerkungen"). Tm li: "Anh mun ci g th i
i. ci y". Trong trit hc, "kinh nghim" bao ph ln c ng
li duy vt ln ng li duy tm v thn thnh ha s ln ln
By gi, ta hy xem trit hc kinh nghim ph phn s hai ng li . Nu phi Ma-kh nc ta nh d tin vo
dng danh t kinh nghim nh th no. Mc mt trong cun "Ph "kinh nghim thun tu" nh tin vo mt ci g c tht th
phn kinh nghim thun tu" "tha nhn" rng "bt k b trong sch bo trit hc, cc i biu ca nhng khuynh hng
phn no ca hon cnh ca chng ta cng u c quan h vi khc nhau u nht tr vch r rng A-v-na-ri-t lm dng
nhng c th con ngi: nu b phn xut hin th nhng c khi nim . A. Ri-l vit: "A-v-na-ri-t khng nh ngha r
th con ngi ni v kinh nghim ca mnh nh sau: ti bit ci kinh nghim thun tu, v r rng l li tuyn b ca ng ta:
ny hay ci kia qua kinh nghim; ci ny hay ci kia l kinh "kinh nghim thun tu l mt kinh nghim khng b trn ln
nghim; hoc: t kinh nghim m ra, l thuc vo kinh mt cht no vi tt c nhng ci g, n lt chng, khng
nghim" (tr. 1, bn dch ra ting Nga). Nh vy kinh nghim phi l kinh nghim", xoay trong mt ci vng lun qun"
lun lun c nh ngha bng nhng khi nim: ci Ti v ("Systematische Philosophie", Lpz., 1907, S. 1021)). Vun-t vit:
hon cnh, cn "hc thuyt" v mi lin h "khng kht" gia A-v-na-ri-t, kinh nghim thun tu khi th c ngha l bt
hai ci th tm thi c giu i. Chng ta hy c tip. k mt o tng no cng c, khi th c ngha l nhng li
"Khi nim tng hp v kinh nghim thun tu": "tc l kinh trnh by c tnh cht "vt th" ("Philosophische Studien", XIII.
nghim, vi tnh cch l mt li tuyn b, trong ton b Band, S. 92 - 932)). A-v-na-ri-t m rng khi nim kinh nghim (S.
nhng b phn ca n, c quy nh bi ch nhng b phn 382). C-v-lc vit: " ngha ca ton b trit hc l thuc
ca hon cnh m thi" (1 - 2). Nu ngi ta tha nhn rng vo mt nh ngha chnh xc ca nhng t ng: kinh nghim
hon cnh tn ti khng l thuc vo nhng "li tuyn b" v v kinh nghim thun tu. A-v-na-ri-t khng a ra c
nhng "li trnh by" ca con ngi, th c th gii thch kinh mt nh ngha chnh xc nh th" ("Revue No-Scolastique",
nghim mt cch duy vt c! "Khi nim c tnh cht phn 1907, fvr., p. 613)). "S mp m ca t kinh nghim gip
tch v kinh nghim thun tu": "tc l kinh nghim coi l li c nhiu vic cho A-v-na-ri-t" khi ng ta ln lt du nhp
tuyn b khng b trn ln mt cht no vi tt c nhng ci
g, n lt chng, khng phi l kinh nghim v, do , ch l
kinh nghim thi" (2). Kinh nghim l kinh nghim. Th m li 1)
c nhng ngi coi nhng iu nhm nh gi danh khoa hc - "Trit hc c h thng", Lai-pxch, 1907, tr. 102.
2)
- "Nghin cu trit hc", t. XIII, tr. 92 - 93.
nh th l uyn thm kia y! 3)
- "Tp ch kinh vin mi", 1907, thng Hai, tr. 61.
 L lun nhn thc...III
ch ngha duy tm bng cch gi v chng li n, - Noc-man
Xmt ni nh th ("Mind", vol. XV, p. 294)).
"Ti trnh trng tuyn b: ngha su xa, linh hn ca trit hc
ca ti l ch, ni chung, con ngi khng c g ht ngoi kinh
nghim; con ngi ch c th t ti mt ci g l nh kinh
nghim...". Cn c ai st sng vi kinh nghim thun tu bng
nh trit hc y na, c ng vy khng? Nhng dng trn
y l ca nh duy tm ch quan Gi. G. Phch-t ("Sonn, Ber.
etc.", S.125)). Lch s trit hc cho bit rng vic gii thch khi
nim "kinh nghim" phn chia nhng ngi duy vt c in
vi nhng ngi duy tm c in. Trit hc nh gio cc
mu sc ngy nay ang ln ting dng danh t "kinh nghim"
che y tnh cht phn ng ca n. Tt c nhng ngi theo
thuyt ni ti u vin n kinh nghim. Trong li ta cun
"Nhn thc v sai lm", xut bn ln th 2, Ma-kh khen ngi
cun sch ca gio s V. Gi-ru-da-lem, trong ta c thy: "Vic
tha nhn s tn ti trc tin ca thn linh khng h mu
thun vi mt kinh nghim no" ("Der krit. Id. etc.", S. 2221)).
Chng ta ch c th thng hi cho nhng k tin theo A-v-
na-ri-t v ng bn rng dng nh c th nh vo danh t
"kinh nghim" m loi tr s phn bit "c rch" gia ch ngha duy
vt v ch ngha duy tm. Nu Va-len-ti-np v I-u-sk-vch buc
ti B-ga-np (ng ny hi i chch ra khi thuyt Ma-kh
thun tu) l lm dng danh t "kinh nghim" th y cc v
ch t ra l dt nt m thi. V im , B-ga-np
"khng c ti": ng ta ch ci u chp li s h ca Ma-
4)
- "T tng", t. XV, tr. 29.
5)
- "Sonnenklarer Bericht an das grere Publikum ber das
eigentliche Wesen der neuesten Philosophie", S. 12 ("Bn thng co
sng nh mt tri trc qung i cng chng v bn cht chn chnh
ca trit hc ti tn", tr. 12).
1)
- "Der kritische Idealismus und die reine Logik", S. 222 ("Ch ngha
duy tm ph phn v l-gch thun tu", tr. 222).
239 240 L lun nhn thc...III
kh v A-v-na-ri-t thi. Khi ng ta ni: " thc v kinh
nghim tm l trc tip u l nhng khi nim ng nht"
("Thuyt kinh nghim nht nguyn", II, 53), cn vt cht
"khng phi l kinh nghim", m l "ci cha bit gi ln mi
ci bit" ("Thuyt kinh nghim nht nguyn", III, XIII), th
nh vy l ng ta gii thch kinh nghim mt cch duy
tm. V d nhin l ng ta khng phi l ngi th nht*, cng
khng phi l ngi cui cng xy dng nhng h thng duy
tm nh b trn ci t "kinh nghim". Khi bc li nhng nh
trit hc phn ng, ng ta ni rng nhng nh hng thot
ra khi nhng gii hn ca kinh nghim thc ra ch a n
"nhng s tru tng trng rng v nhng hnh nh mu
thun, v tt c nhng yu t ca nhng s tru tng v nhng
hnh nh d sao cng l rt ra t kinh nghim" (I, 48), nh
th l ng ta em i lp nhng s tru
* Anh, ng ch Ben-pho Bc-x lm ci tr t lu ri. Mt
ngi Php ph bnh cun "The Roots of Reality"2) ca Bc-x, gn y
ni vi ng ch mt cch kh su cay rng: "kinh nghim ch l
mt t khc thay cho t thc m thi"; vy xin ngi hy xut hin
cng khai l mt nh duy tm i thi! ("Revue de Philosophie" 58, 1907,
s 10, p. 399.
tng trng rng ca thc con ngi vi ci tn ti ngoi
con ngi v khng l thuc vo thc ca con ngi, ngha
l ng ta gii thch kinh nghim mt cch duy vt.
Ma-kh cng vy, tuy ly ch ngha duy tm lm im
xut pht (vt th l nhng phc hp cm gic hay phc hp "yu
t") nhng vn thng i lc hng v pha gii thch t "kinh
nghim" mt cch duy vt. Trong cun "C hc" (bn ting c,
xut bn ln th ba, 1897, S. 14), ng ta ni: "Chng ta khng nn
rt trit hc t bn thn chng ta (nicht aus uns
2)
- "Cn nguyn ca thc ti".
 L lun nhn thc...III
herausphilosophieren), m t trong kinh nghim". y, kinh
nghim c em i lp vi ci trit hc rt ra t bn thn,
ngha l c gii thch nh l mt ci g khch quan, t bn
ngoi a n cho con ngi, tc l c gii thch mt cch
duy vt. Mt v d na: "Ci m chng ta quan st thy trong
gii t nhin th in vo trong biu tng ca chng ta mc d
cha c chng ta nhn thc v phn tch, v sau nhng
biu tng ny bt chc (nachahmen) nhng qu trnh ca
gii t nhin trn nhng nt n nh nht (strksten) v chung
nht ca chng. Nhng kinh nghim tch lu c l mt
ci kho d tr (Schatz) m chng ta lun lun c trong tay..."
(nh trn, S. 27). y, gii t nhin c coi l ci c trc,
cn cm gic v kinh nghim l ci c sau. Nu Ma-kh gi
vng mt cch trit quan im trong nhng vn c
bn ca nhn thc lun, th ng ta c l lm cho loi ngi
trnh c bit bao nhng "phc hp" duy tm ngu ngc. Mt
v d th ba: "Mi lin h cht ch gia t tng v kinh
nghim lm ny sinh ra nhng khoa hc t nhin hin i.
Kinh nghim ra t tng. T tng ngy cng pht trin,
li c i chiu vi kinh nghim", v.v. ("Erkenntnis und
Irrtum", S. 2001)). y, "trit hc" ring ca Ma-kh b vt b,
v tc gi t pht chuyn sang quan im thng thng ca
nhng nh khoa hc t nhin l nhng ngi xt kinh nghim
mt cch duy vt.
Tm li: ci t "kinh nghim" m phi Ma-kh da vo
xy dng h thng ca h, lu nay c dng ngy
trang nhng h thng duy tm, by gi y A-v-na-ri-t v ng
bn li dng n chuyn mt cch chit trung t lp trng
duy tm sang lp trng duy vt v ngc li. Nhng "nh
ngha" khc nhau ca khi nim ch biu hin hai ng li
1)
- "Nhn thc v sai lm", tr. 200.
241 242 L lun nhn thc...III
c bn trong trit hc m ng-ghen vch ra mt cch ht
sc r rt.
2. Sai lm ca Pl-kha-np
v khi nim "kinh nghim"
trang X - XI ca li ta cun "L. Ph-bch" (xut bn nm
1905), Pl-kha-np ni:
"Mt tc gi c nu ra rng i vi ch ngha kinh
nghim ph phn, kinh nghim ch l mt i tng nghin cu,
ch hon ton khng phi l mt phng tin nhn thc.
Nu nh vy th s i lp gia ch ngha kinh nghim ph
phn vi ch ngha duy vt s mt ht ngha, v nhng li
bn lun v vic ch ngha kinh nghim ph phn c s mng
thay th ch ngha duy vt l hon ton trng rng v v v".
ch l mt s ln ln hon ton.
Ph. Cc-xta-nien, mt trong nhng "chnh thng"
nht ca A-v-na-ri-t, ni trong bi lun vn ca ng ta v
ch ngha kinh nghim ph phn (tr li Vun-t) rng "i vi
"Ph phn kinh nghim thun tu", kinh nghim l mt i
tng nghin cu ch khng phi l mt phng tin nhn
thc"*. Do , theo Pl-kha-np, vic em i lp nhng quan
im ca Ph. Cc-xta-nien vi ch ngha duy vt l khng c
ngha g c!
* "Vierteljahrsschrift f r wissenschaftliche Philosophie", Jahrg. 22,
1898, S. 451).
1)
"Tp ch trit hc khoa hc hng qu", xut bn nm th 22, 1898,
tr. 45.
 L lun nhn thc...III
Ph. Cc-xta-nien gn nh chp li nguyn vn li ca A-v-
na-ri-t, v ng ny, trong cun "Kho st" li kin quyt em
quan nim ca mnh v kinh nghim, tc quan nim cho rng
kinh nghim l ci c em li cho chng ta, ci m chng ta
tm thy (das Vorgefundene), i lp vi ci quan nim
ca "nhng nhn thc lun thng tr, hon ton siu hnh v thc
cht" cho rng kinh nghim l mt "phng tin nhn thc"
(l.c., S. 401). Theo ui A-v-na-ri-t, Pt-txn-t lp li iu
trong cun "Gii thiu trit hc v kinh nghim thun tu"
(t. I, S.170). Do , theo Pl-kha-np, vic em i lp nhng
quan im ca Cc-xta-nien, A-v-na-ri-t v Pt-txn-t vi ch
ngha duy vt l khng c ngha g c! Hoc l Pl-kha-np
cha c Cc-xta-nien v ng bn "n ni n chn", hoc
l ng ta ly on trch dn tam sao tht bn ca "mt tc
gi c".
Vy, li qu quyt ca nhng nh kinh nghim ph phn
ni ting nht m Pl-kha-np khng hiu , c ngha g?
Cc-xta-nien mun ni rng trong cun "Ph phn kinh nghim
thun tu", A-v-na-ri-t ly kinh nghim, tc l mi loi " kin
ca con ngi", lm i tng nghin cu. Cc-xta-nien ni (S. 50,
lun vn dn) rng y, A-v-na-ri-t khng nghin cu xem
nhng kin c thc khng, hay l chng c lin quan, chng
hn, n nhng bng ma; ng ta ch tp hp li, h thng ha
v sp xp mt cch hnh thc cc loi kin ca con ngi, c
duy tm ln duy vt (S. 53) m khng i vo thc cht ca vn
. Cc-xta-nien hon ton c l khi gi quan im "ch
yu l ch ngha hoi nghi" (S. 213). ng thi, trong bi lun
vn , Cc-xta-nien li bin h cho ng thy yu qu ca ng
ta, chng li li ln n c tnh cht s nhc (theo quan im
ca mt v gio s c), do Vun-t a ra, v ci ti mc phi
ch ngha duy vt. ngha nhng li phn i ca Cc-xta-
nien l nh sau: chng ti m l ngi duy vt , thi i, xin
cc ngi! Nu chng ti ni n "kinh nghim" th hon ton
243 244 L lun nhn thc...III
khng phi theo ci ngha thng thng, thng dng ca
ting , tc l theo ci ngha dn ti hay c th dn ti ch
ngha duy vt, m theo ci ngha l chng ti nghin cu tt
c ci g m ngi ta "trnh by" l kinh nghim. Cc-xta-nien v
A-v-na-ri-t coi quan im cho rng kinh nghim l mt
phng tin nhn thc l quan im duy vt (quan im
ny c l l thng dng nht nhng vn l sai lm, nh chng
ta thy trong v d v Phch-t). A-v-na-ri-t bc b thuyt
"siu hnh" ang "thng tr" c khng khng coi c l kh quan
ca t duy m chng k g n nhng thuyt khm nhp v
l lun v s phi hp. A-v-na-ri-t hiu ci c em li
cho chng ta hoc ci m chng ta tm thy (das Vorgefundene),
chnh l mi lin h khng kht gia ci Ti v hon cnh, iu
a n s gii thch duy tm h v "kinh nghim".
Nh vy, danh t "kinh nghim", khng nghi ng g na,
c th che giu nhng ng li duy vt v duy tm trong trit
hc v c nhng ng li ca Can-t v Hi-um, nhng c nh
ngha kinh nghim l i tng nghin cu* ln nh ngha
kinh nghim l phng tin nhn thc cng u cha gii
quyt c g v mt c. Cn nhng nhn xt ca Cc-xta-
nien chng li Vun-t th tuyt i khng lin quan g ti vn
s i lp gia ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha
duy vt.
C iu ng bun ci l khi tr li Pl-kha-np v im ny,
cc ng B-ga-np v Va-len-ti-np u t ra l khng hiu
bit g hn c. B-ga-np ni: "khng c r rng lm" (III, tr. XI)
v: "cng vic ca cc nh kinh nghim ph phn l xem xt
cng thc v tha nhn hay khng tha nhn iu kin y".
Tht l mt lp trng c li: ti c phi l ngi theo phi Ma-
kh u m buc phi tm xem mt chng A-v-na-ri-t hay
Cc-xta-nien no ni v kinh nghim theo ngha no! B-ga-
 L lun nhn thc...III
* C l Pl-kha-np tng rng Cc-xta-nien ni: "i tng ca
nhn thc, khng l thuc vo nhn thc", ch khng phi ni: "i
tng nghin cu" chng? Nu nh vy th qu l ch ngha duy vt.
Nhng Cc-xta-nien cng nh bt c mt ngi no khc am hiu ch
ngha kinh nghim ph phn, u cha tng ni v khng th ni nhng
li nh th.
np mun li dng hc thuyt ca Ma-kh (v s h m
hc thuyt gy ra v vn "kinh nghim"), nhng ng ta
li khng mun chu trch nhim v s h .
Va-len-ti-np, nh kinh nghim ph phn "thun tu",
trch dn li ch thch ca Pl-kha-np v hoa tay ma chn trc
khn gi; ng ta ch giu Pl-kha-np l khng ni tn tc
gi v khng gii thch vn l u (tr. 108 - 109, sch
dn). Nhng chnh nh trit hc kinh nghim ph phn khng
ng na li n thc cht ca vn , tuy ng ta th nhn
l " c i c li" li ch thch ca Pl-kha-np "t ra l ba lt"
(m d nhin l khng hiu g c). Tht ng l phi Ma-kh!
3. v tnh nhn qu v tnh tt yu
trong gii t nhin
Vn tnh nhn qu c mt tm quan trng ht sc c
bit nh ngha ng li trit hc ca nhng loi "ch
ngha" mi nht. V vy, chng ta cn bn t m mt t.
Trc ht, ta hy xt s trnh by l lun duy vt v nhn
thc i vi im ny. Trong on tr li R. Hai-m m ta
dn ra trn, L. Ph-bch trnh by nhng quan im ca
mnh mt cch rt r rng:
" ng ta ( Ph-bch), - Hai-m ni, - gii t nhin v tr
tu con ngi hon ton tch ri nhau, v gia hai ci ,
ang m ra, t hai pha, mt vc su khng th no vt qua
c. Hai-m a ra li ch trch l cn c vo 48 cun
"Bn cht ca tn gio" ca ti, trong c vit rng "ch c
245 246 L lun nhn thc...III
th hiu c gii t nhin thng qua bn thn gii t nhin,
rng tnh tt yu ca n khng phi l mt tnh tt yu ca
con ngi hay tnh tt yu l-gch, tnh tt yu siu hnh hay
tnh tt yu ton hc, rng ch c gii t nhin l mt bn th
m i vi n ngi ta khng th p dng mt thc o no
ca con ngi c, mc du chng ta em cc hin tng ca n
so snh vi nhng hin tng tng t ca loi ngi v,
cho d hiu hn, chng ta p dng vo n nhng cch din
t v khi nim ca con ngi nh: trt t, mc ch, quy
lut, v chng ta buc phi lm nh th v chnh tnh cht ca
ngn ng ca chng ta". iu c ngha l th no? C phi
nh vy l ti mun ni rng trong gii t nhin khng c mt
trt t no, cho nn, chng hn, ma h c th k tip ma
thu, ma ng k tip ma xun hoc ma thu k tip ma
ng? Khng c mc ch, cho nn, chng hn, khng c mt
s n khp no gia phi v khng kh, gia nh sng v mt,
gia tai v m thanh? Khng c trt t, cho nn, chng hn,
tri t khi th i theo qu o hnh bu dc, khi th i theo
qu o hnh trn, n quay xung quanh mt tri khi th mt
mt nm, lc th ch cn 15 pht? V l bit bao! Vy th trong
on vn ni trn, ti mun ni g? Ti ch mun phn bit
gia ci thuc v gii t nhin v ci thuc v con ngi;
trong on vn , ti khng ni rng trong t nhin khng
c ci g l thc, ph hp vi nhng li v nhng quan nim
v trt t, mc ch, quy lut; ti ch ph nhn s ng nht
gia t duy v tn ti, ti ch khng nhn rng trt t, v.v.,
trong gii t nhin l ng nht vi trt t, v.v., trong u c
hoc cm gic ca con ngi. Trt t, mc ch, quy lut ch l
nhng t m ngi ta dng dch nhng s vic ca gii t
nhin thnh ngn ng ca mnh, hiu chng; nhng t
khng phi l khng c ngha, khng c ni dung khch quan
(nicht sinn - d. h. gegenstandlose Worte); tuy vy, cn phi phn
bit nguyn bn vi bn dch. Theo ngha ca con ngi, th trt
t, mc ch, quy lut biu hin mt ci g tu tin.
 L lun nhn thc...III
T tnh ngu nhin ca trt t, tnh mc ch v tnh quy lut
ca gii t nhin, thuyt hu thn trc tip suy ra ngun gc tu
tin ca chng, s tn ti ca mt bn th khc vi gii t nhin
v em li trt t, tnh mc ch v tnh quy lut cho gii t nhin
vn t n (an sich) l hn n (dissolute) v khng c mt
tnh quy nh no c. L tnh ca nhng k theo thuyt hu thn...
l l tnh mu thun vi gii t nhin, tuyt i khng hiu
cht g v bn cht ca gii t nhin. L tnh ca nhng ngi
hu thn chia gii t nhin lm hai bn th: mt bn th vt
cht v mt bn th hnh thc hay tinh thn" (Werke, VII.
Band, 1903, S. 518 - 5201)).
Nh vy, Ph-bch tha nhn tnh quy lut khch quan
trong gii t nhin, tnh nhn qu khch quan c phn nh
mt cch ch gn ng vo trong nhng nim ca con ngi
v trt t, quy lut, v.v.. Ph-bch, vic tha nhn tnh quy
lut khch quan trong gii t nhin gn lin cht ch vi vic
tha nhn tnh thc ti khch quan ca th gii bn ngoi, ca
nhng khch th, vt th, s vt m thc chng ta phn nh.
Nhng quan im ca Ph-bch l nhng quan im duy vt
trit . V Ph-bch c l khi ng ta quy tt c nhng
quan im khc, hay ni cho ng hn, ng li trit hc
khc trong vn tnh nhn qu, tc l s ph nh tnh quy
lut, tnh nhn qu v tnh tt yu khch quan trong gii t nhin,
vo khuynh hng ca ch ngha tn ngng. Thc th, r
rng l ng li ch quan trong vn tnh nhn qu, vic
suy ngun gc ca trt t v ca tnh tt yu ca gii t nhin
ra t thc, t tinh thn, t l-gch, v.v., ch khng phi t
th gii khch quan bn ngoi, khng nhng tch tinh thn
ca con ngi ra khi gii t nhin, khng nhng ch i lp hai
ci vi nhau, m cn coi gii t nhin l mt b phn ca tinh
thn, ch khng coi tinh thn l mt b phn ca gii t nhin.
1)
- Ton tp, 1903, t. VII, tr. 518 - 520.
247 248 L lun nhn thc...III
ng li ch quan trong vn tnh nhn qu l ch ngha
duy tm trit hc (m nhng l lun ca Hi-um v Can-t v tnh
nhn qu ch l nhng bin dng), ngha l mt th ch ngha
tn ngng t nhiu b phai nht i hay pha long ra. Ch
ngha duy vt tha nhn nhng quy lut khch quan ca gii t
nhin v tha nhn s phn nh gn ng ca nhng quy lut
vo trong u c con ngi.
Nu ti khng nhm th ng-ghen khng c dp no
em quan im duy vt ca mnh, c bit l v vn tnh nhn
qu, i lp vi nhng khuynh hng khc. ng-ghen khng
cn lm nh vy, v ng hon ton phn r ranh gii gia
ng vi tt c nhng ngi bt kh tri trong vn cn bn
hn, tc l vn tnh thc ti khch quan ca th gii bn ngoi
ni chung. Nhng ngi no c chm ch mt cht
nhng tc phm trit hc ca ng-ghen u thy r rng ng-
ghen khng tha nhn mt my may nghi ng no v s tn
ti ca tnh quy lut, tnh nhn qu, tnh tt yu khch quan
ca gii t nhin. Ta ch nu vi v d. Ngay tit th nht
cun "Chng uy-rinh", ng-ghen ni rng: "Mun nhn
thc c nhng mt ring bit" (hay nhng nt ring bit
trong bc tranh chung v nhng hin tng th gii), "chng
ta buc phi tch chng ta ra khi mi lin h t nhin
(natrlich) hoc mi lin h lch s ca chng, v nghin cu
ring tng mt mt theo c tnh ca n, theo nhng nguyn
nhn v kt qu ring ca n" (5 - 6). R rng l mi lin h t
nhin , mi lin h gia cc hin tng ca gii t nhin,
tn ti mt cch khch quan. ng-ghen c bit nhn mnh
quan im bin chng v nguyn nhn v kt qu: "Nguyn
nhn v kt qu l nhng quan nim ch c gi tr l nguyn
nhn v kt qu, chng no chng c ng dng vo mt
trng hp ring bit nht nh; nhng n khi ta xem xt
trng hp ring bit trong mi lin h chung ca n vi
ton b th gii th nhng quan nim li ha hp vo
nhau, xon xut vi nhau trong ci quan nim v s tc ng
 L lun nhn thc...III
qua li ph bin, trong nguyn nhn v kt qu lun lun
thay i ch cho nhau; ci y hoc by gi l nguyn nhn
th ch khc hoc khi khc li tr thnh kt qu v ngc
li" (8). V vy khi nim ca con ngi v nguyn nhn v
kt qu bao gi cng n gin ha cht t mi lin h khch
quan ca cc hin tng t nhin, n ch phn nh mi lin h
mt cch gn ng, trong khi c lp mt cch gi to mt
ny hay mt khc ca mt qu trnh th gii thng nht. ng-
ghen ni rng nu ta nhn thy quy lut ca t duy ph hp
vi quy lut ca gii t nhin th iu tr thnh hon ton d
hiu, khi ta nhn nh rng t duy v thc u l "nhng
sn phm ca b c con ngi, v ngay bn thn con ngi
cng l mt sn phm ca gii t nhin". Ngi ta hiu rng
"nhng sn phm ca b c con ngi, xt cho cng, cng l
nhng sn phm ca gii t nhin, nn khng h mu thun,
m li ph hp vi mi lin h t nhin
(Naturzusammenhang) cn li" (22)59. S tn ti ca mi lin
h t nhin, khch quan gia cc hin tng ca th gii l
iu khng cn nghi ng g na. ng-ghen thng ni n
nhng "quy lut ca gii t nhin", n "tnh tt yu ca gii t
nhin" (Naturnotwendigkeiten) v xt thy khng cn thit
phi lm sng t mt cch c bit hn na nhng nguyn l
ca ch ngha duy vt, m ai cng bit.
Trong cun "Lt-vch Ph-bch", chng ta cng c thy:
"nhng quy lut chung ca s vn ng ca th gii bn ngoi v
ca t duy ca con ngi u ng nht v bn cht, nhng khc
nhau v biu hin, ch l v u c con ngi c th ng dng
nhng quy lut mt cch c thc, cn trong gii t nhin - v
cho n ngy nay, phn ln trong lch s loi ngi, cng th -
nhng quy lut t m ng cho mnh mt cch v thc, di
hnh thc tnh tt yu bn ngoi, xuyn qua mt chui v hn
nhng ci c v nh l ngu nhin" (38). V ng-ghen kt ti trit
hc t nhin c l em "nhng mi lin h tinh thn, khng
tng" thay cho "nhng mi lin h c thc m n cha bit ti"
249 250 L lun nhn thc...III
(gia nhng hin tng ca t nhin) (42)60. Vic tha nhn tnh
quy lut, tnh nhn qu v tnh tt yu khch quan trong gii
t nhin c ng-ghen ni ln hon ton r rng v ng-
ghen cn nhn mnh vo tnh cht tng i ca nhng phn
nh gn ng ca chng ta, tc ca con ngi, v tnh quy lut
bng nhng khi nim ny hay khi nim khc.
Ni sang I. t-x-ghen, trc ht chng ta cn vch ra mt
trong v s nhng cch bp mo vn m phi Ma-kh nc
ta quen dng. ng Ghen-phn-, mt trong nhng tc gi
cun "Khi lun "v" trit hc mc-xt", tuyn b vi chng ta
rng: "Nhng im c bn ca th gii quan ca t-x-ghen
c th tm tt trong nhng lun im sau y: "...9) tnh ph
thuc nhn qu m ta gn cho s vt, thc ra l khng c trong
bn thn s vt" (248). l mt iu hon ton phi l. ng
Ghen-phn- (nhng kin ca ng ny l mt m h ln
thc s bao gm c ch ngha duy vt ln thuyt bt kh tri)
bp mo gh gm t tng ca I. t-x-ghen. D nhin,
ngi ta c th tm thy I. t-x-ghen nhiu ch ln ln,
khng ng, sai lm khin cho phi Ma-kh m c trong bng
v khin cho bt k ngi duy vt no cng phi coi I. t-x-
ghen l mt nh trit hc cha hon ton trit . Nhng ch
c nhng ngi Ghen-phn-, ch c nhng mn Nga ca
Ma-kh mi c th gn cho nh duy vt I. t-x-ghen l
trc tip ph nhn quan im duy vt v tnh nhn qu.
Trong cun "Thc cht hot ng tr c" (bn ting c,
1903), I. t-x-ghen vit rng: "Nhn thc khoa hc khch quan
tm nguyn nhn khng phi trong tn ngng, trong t bin
m trong kinh nghim, trong s quy np, khng phi a
priori m l a posteriori1). Cc khoa hc t nhin tm nguyn
nhn khng phi ngoi hin tng hay sau hin tng, m
tm trong hin tng hoc thng qua hin tng" (S. 94 - 95).
"Nguyn nhn l sn phm ca nng lc t duy. Nhng
1)
- khng phi l c trc kinh nghim m l c sau kinh nghim.
 L lun nhn thc...III
khng phi l sn phm thun tu ca nng lc t duy.
Nguyn nhn c sn sinh ra do s kt hp ca nng lc
vi nhng ti liu cm tnh. Ti liu cm tnh em li cho
nguyn nhn c sn sinh ra , mt s tn ti khch
quan. Ging nh chng ta i hi chn l phi l chn l ca
mt hin tng khch quan, chng ta cng i hi nguyn
nhn phi l c thc, phi l nguyn nhn ca mt kt qu
c em li mt cch khch quan" (S. 98 - 99). "Nguyn nhn
ca mt s vt l mi lin h ca n" (S. 100).
Do thy rng li qu quyt ca ng Ghen-phn- l
hon ton tri vi s thc. Th gii quan ca ch ngha duy
vt m I. t-x-ghen trnh by, tha nhn rng " trong bn
thn s vt" bao hm "tnh ph thuc nhn qu". to ra
ci mn h ln theo kiu Ma-kh y, ng Ghen-phn- phi
trn ln ng li duy vt vi ng li duy tm trong vn
tnh nhn qu.
By gi ta hy bn sang ng li th hai .
Trong tc phm u tin ca A-v-na-ri-t "Trit hc, vi
tnh cch l quan nim v th gii theo nguyn tc t tn cng
sc nht", ng ta trnh by r rng nhng im xut pht
ca trit hc ca ng ta v vn . Trong 81, ta c thy:
"Khi chng ta khng cm thy (khng nhn thc qua kinh
nghim: erfahren) lc l mt ci g gy ra s vn ng, th
chng ta cng khng cm thy tnh tt yu ca bt k s vn
ng no... Tt c iu m chng ta cm thy c (erfahren)
l: ci n theo sau ci kia". l quan im ca Hi-um di
hnh thc thun tu nht ca n: cm gic, kinh nghim
khng cho ta bit g v bt k tnh tt yu no. Nh trit hc
no (cn c vo nguyn tc "tit kim t duy") m qu quyt rng
ngoi cm gic ra khng cn c ci g khc na, th khng th
i ti mt kt lun no khc th c. Di , ta c thy:
"V quan nim v tnh nhn qu vn i hi phi c nhng lc
v tnh tt yu hay s cng bc, coi nh nhng b phn cu
251 252 L lun nhn thc...III
thnh khng th phn chia c ca kt qu, cho nn quan
nim v tnh nhn qu y cng tiu tan cng vi nhng ci
" ( 82). "Tnh tt yu biu th mt trnh xc sut trong
vic ch i kt qu" ( 83, lun cng).
l ch ngha ch quan hon ton r rt v vn tnh
nhn qu. V nu ngi ta mun trit t nhiu th ngi ta
khng th i ti mt kt lun no khc ngoi vic tha nhn
thc ti khch quan l ngun cm gic ca chng ta.
Hy xem Ma-kh. Trong chng c bit ni v "tnh nhn
qu v s gii thch" ("Wrmelehre", 2. Auflage, 1900, S. 432 -
439)1), ta c thy: "S ph phn ca Hi-um (v khi nim tnh
nhn qu) vn c hiu lc". Can-t v Hi-um gii quyt vn
tnh nhn qu mt cch khc nhau (Ma-kh khng thm bit
n nhng nh trit hc khc!); "chng ti tn thnh" cch gii
quyt ca Hi-um. "Ngoi tnh tt yu l-gch ra (do Ma-kh
vit ng) th khng c mt tnh tt yu no khc c, chng hn
nh tnh tt yu vt l". chnh l quan im m Ph-bch
kin quyt chng li. Ma-kh khng h ngh ti vic chi ci
mi quan h gn gi ca mnh vi Hi-um. Ch c phi Ma-kh
Nga mi i n ch qu quyt rng thuyt bt kh tri ca
Hi-um c th "ha hp" c vi ch ngha duy vt ca Mc
v ng-ghen. Trong cun "C hc" ca Ma-kh, ta c thy:
"Trong gii t nhin khng c nguyn nhn m cng chng c
kt qu" (S. 474, 3. Auflage, 1897). "Ti nhiu ln trnh by
rng tt c nhng hnh thi ca quy lut nhn qu l t nhng
xu hng (Trieben) ch quan m ra; gii t nhin khng tt
yu phi thch ng vi nhng xu hng " (495).
y cn nu ra rng phi Ma-kh Nga t ra ngy th
l lng khi h ly vn cng thc ny hay cng thc khc
1)
- Mach, E. "Die Prinzipien der Wrmelehre", 2. Auflage, 1900,
S. 432 - 439 ( Ma-kh, E. "Nguyn l nhit hc", xut bn ln th hai,
1900, tr. 432 - 439).
 L lun nhn thc...III 253 254 L lun nhn thc...III

ca quy lut nhn qu thay th cho vn khuynh hng duy tm chn l tin nghim nht nh, v.v.. chnh l im phn
hay duy vt ca tt c nhng suy lun v quy lut . Nhng bit dt khot nhng nh duy vt Ph-bch, Mc, ng-ghen
gio s c theo thuyt kinh nghim ph phn lm cho h vi nhng k bt kh tri (mn Hi-um) nh A-v-na-ri-t v
tin rng nu ni: "quan h hm s" th nh th l thc hin c Ma-kh.
mt pht hin ca "ch ngha thc chng ti tn", v thot
Trong mt vi on ca nhng tc phm ca mnh, Ma-
khi "s sng bi" i vi nhng danh t thuc loi nh "tnh tt
kh, - ngi b ln n sai l trit , - thng "qun mt" s
yu", "quy lut", v.v.. Hin nhin, l nhng iu hon ton vn
nht tr ca mnh vi Hi-um v ci l lun ch quan ca mnh
vt khng ng k v Vun-t hon ton c l khi ng ta ch
v tnh nhn qu, v suy lun "gin n" nh mt nh
giu vic thay i danh t nh vy (S. 383 v 388 ca bi lun vn
khoa hc t nhin, ngha l theo mt quan im duy vt t
ni trn trong "Philosophische Studien"), v vic thay i
pht. V d, ta c thy trong cun "C hc": "Gii t nhin
chng thay i c cht no thc cht ca vn . Bn thn
dy cho chng ta tm thy tnh cng mt kiu nh nhau trong
Ma-kh cng ni n "tt c mi hnh thi" ca quy lut nhn qu
cc hin tng ca n" (p. 182, bn dch ra ting Php). Nu
v trong cun "Nhn thc v sai lm" (xut bn ln th hai, S.
chng ta tm thy tnh cng mt kiu nh nhau trong cc hin
278) ng ta a ra mt iu d chng rt d hiu l: khi
tng ca gii t nhin, th phi chng c ngha l tnh cng
nim hm s ch c th din t "tnh ph thuc ca nhng
mt kiu nh nhau tn ti mt cch khch quan ngoi tr
yu t" mt cch chnh xc hn, khi ngi ta c th din t
tu chng ta? Khng. Cng v vn tnh cng mt kiu nh
nhng kt qu nghin cu bng nhng lng c th o c,
nhau ca gii t nhin, Ma-kh a ra nhng lun iu nh
- iu ny, ngay c nhng khoa hc nh ha hc ch mi t
sau: "Sc mnh thc y chng ta dng t tng m b sung
c mt phn. R rng l theo quan im ca phi Ma-kh
cho nhng s vic m chng ta ch quan st c mt na, l
nc ta, tc l nhng k tin vo nhng pht hin ca cc
sc mnh ca lin tng. N c tng cng do s lp i lp li.
gio s, th Ph-bch (ch ng ni g ng-ghen na)
i vi chng ta, n biu hin ra l mt sc mnh khng l thuc
khng bit rng trong nhng iu kin nht nh, nhng khi
vo ch ca chng ta v vo nhng s vic ring l, mt sc
nim nh trt t, tnh quy lut, v.v. u c th c din t
mnh ch huy c t tng ln (Ma-kh vit ng) s vic, gi cho
theo ton hc bng mt quan h hm s xc nh!
chng ph hp vi nhau, mt sc mnh vi t cch l quy lut
Vn thc s quan trng ca l lun nhn thc, vn chi phi chng. Vic chng ta tng rng c th da vo mt
phn chia cc khuynh hng trit hc, khng phi l ch xt quy lut nh vy a ra nhng d on, ch (!) chng t tnh
xem chng ta m t nhng mi lin h nhn qu c chnh cng mt kiu nh nhau y ca hon cnh ca chng ta,
xc n mc no, v liu c th din t nhng s m t ch khng chng t tnh tt yu ca s thnh cng ca nhng d
bng mt cng thc ton hc chnh xc hay khng, m l on ca chng ta" ("Wrmelehre", S. 383).
ch xt xem ngun gc ca nhn thc ca chng ta v nhng
Do , ngi ta c th v phi tm mt th tnh tt yu no
lin h c phi l tnh quy lut khch quan ca gii t nhin hay
ngoi tnh cng mt kiu nh nhau ca hon cnh, ngha l
khng, hay l nhng c tnh ca tr tu chng ta, tc nng
ca gii t nhin! Tm u? l iu b mt ca trit hc
lc nhn thc vn c ca tr tu trong vic nhn thc nhng
duy tm, th trit hc khng dm tha nhn rng nng lc nhn
 L lun nhn thc...III
thc ca con ngi l phn nh gin n ca gii t nhin. Trong
cun "Nhn thc v sai lm", tc phm mi ra gn y ca
Ma-kh, ng ta thm ch li nh ngha nhng quy lut ca
gii t nhin l "s hn ch ca ch i" (xut bn ln th hai,
S. 450 v tip theo)! Thuyt duy ng nh th l vn c li ui
ra.
Ta hy xem lp trng ca cc tc gi khc cng thuc
khuynh hng trit hc . Cc-l Pic-xn, mt tc gi ngi
Anh, din t kin ca mnh vi mt s r rng ring c ca
ng ta: "Nhng quy lut ca khoa hc l nhng sn phm ca
tr tu con ngi hn l nhng s kin ca th gii bn ngoi"
("The Grammar of Science", 2nd ed., p. 36). "C nhng nh
th ln nhng nh duy vt ni v gii t nhin nh l cha t
(sovereign) ca con ngi, rt thng hay qun rng trt t v
tnh phc tp ca nhng hin tng m h ca ngi, t ra cng ging
nh nhng hi c v t tng ca h, u l sn phm ca
nng lc nhn thc ca con ngi" (185). "Tnh cht bao qut nh
vy ca quy lut ca gii t nhin l do s ti tnh ca tr tu
con ngi m c" (ib.1)). 4, chng ba, c ni: "Con ngi l k
sng to ra nhng quy lut ca gii t nhin". "Qu quyt
rng con ngi em quy lut li cho gii t nhin, nh th
phi l hn l qu quyt ngc li rng gii t nhin em quy
lut li cho con ngi", tuy "ng tic l" (v gio s tn qu
tha nhn mt cch chua cht) quan im sau (duy vt) "ngy
nay qu thnh hnh" (p. 87). Trong chng IV dnh cho vn
tnh nhn qu, 11 nu ln lun im ca Pic-xn:
"Tnh tt yu thuc v th gii nhng khi nim, ch khng
thuc v th gii nhng tri gic". Cn ch rng, i vi Pic-
xn, th tri gic hay nhng n tng cm tnh "cng chnh l"
hin thc tn ti ngoi chng ta. "Trong tnh cng mt kiu
nh nhau m theo nhng lot tri gic nht nh no c
lp i lp li, tc l trong tnh th cu ca nhng tri gic,
1)
- ibidem - nh trn
255 256 L lun nhn thc...III
khng c mt tnh tt yu ni ti no c; nhng tnh th cu
ca nhng tri gic li l iu kin rt tt yu cho s tn ti ca
nhng sinh vt c t duy. V vy tnh tt yu l trong bn
tnh ca sinh vt c t duy ch khng phi l trong bn thn tri
gic; n l sn phm ca nng lc nhn thc" (p. 139).
Ngi mn ca Ma-kh ("bn thn" E. Ma-kh nhiu
ln t ra l hon ton nht tr vi ng ta) nh vy l may mn
i n ch ngha duy tm thun tu ca Can-t: con ngi
em quy lut li cho gii t nhin ch khng phi gii t
nhin em quy lut li cho con ngi! iu ch yu khng
phi l ch lp li thuyt tin nghim ca Can-t, - mt
thuyt khng xc nh ng li duy tm trong trit hc m
xc nh mt cng thc ring bit ca ng li , - m l
ch coi l tnh, t duy, thc y l ci c trc cn gii t
nhin l ci c sau. Khng phi l tnh l mt mnh ca gii t
nhin, mt trong nhng sn phm cao nht ca n, l phn nh
ca nhng qu trnh ca n m tri li, gii t nhin l mt mnh
ca l tnh, v nh vy, t nhin l l tnh c m rng t l
tnh thng thng, gin n ca con ngi m ai cng bit,
thnh l tnh thn b, thn thnh, "qu ng" nh li I. t-x-
ghen ni. Cng thc ca Can-t - Ma-kh: "con ngi em quy
lut li cho gii t nhin" l cng thc ca ch ngha tn
ngng. Nu phi Ma-kh nc ta tr mt ngc nhin khi
c thy ng-ghen ni rng c trng c bn ca ch ngha
duy vt l tha nhn gii t nhin ch khng phi tinh thn l
ci c trc th iu ch chng t rng h rt t c kh nng
phn bit nhng khuynh hng trit hc thc s quan trng
vi ci tr chi bc hc kiu nh gio v ci tr chi ch mt
cch thng thi rm.
I. Pt-txn-t, ngi trnh by v pht trin A-v-na-ri-t trong
cun sch gm hai tp ca mnh, c th l mt in hnh tt
nht v ch ngha kinh vin phn ng ca hc thuyt Ma-
kh. ng ta tuyn b: "Cho n ngy nay, 150 nm sau Hi-um,
 L lun nhn thc...III
tnh thc th v tnh nhn qu vn cn lm t lit dng kh
ca t duy" ("Gii thiu trit hc v kinh nghim thun tu", t. I,
tr. 31). Nhng ngi duy ng tm ra cm gic khng cn c vt
cht hu c, t duy khng cn c b c, gii t nhin khng c quy
lut khch quan, th ng nhin u l nhng ngi "dng cm"
nht! "V nh ngha sau cng m chng ti cha ni ti, v
tnh nhn qu, tnh tt yu hay tnh tt yu ca gii t nhin c
mt ci g khng r rng v thn b", nh quan nim v "s sng
bi", v "thuyt thn nhn ng hnh", v.v. (32 v 34). Ph-bch,
Mc, ng-ghen l nhng nh thn b, ng thng thay! H
khng ngng ni ti tnh tt yu ca gii t nhin, li cn gi
nhng ngi theo ng li ca Hi-um l nhng nh l lun
phn ng... Cn Pt-txn-t th li cao hn mi "thuyt thn
nhn ng hnh". ng ta tm ra "quy lut ng ngha" v
i l quy lut tr b c mi s khng r rng, mi du vt
ca "s sng bi" v.v., v.v., v.v.. V d: hnh bnh hnh ca lc (S.
35). Ngi ta khng th "chng minh" n c m phi tha
nhn n l mt "s tht ca kinh nghim". Ngi ta khng th
tha nhn rng mt vt th c nhng cch vn ng khc
nhau di cng nhng sc y nh nhau. "Chng ta khng
th tha nhn cho gii t nhin c tnh khng xc nh v tnh
tu tin nh th; chng ta phi i hi n phi c tnh xc
nh, tnh quy lut" (35). Hay, hay. Chng ta i hi tnh quy
lut gii t nhin. Giai cp t sn i hi nhng gio s
ca n tnh phn ng. "T duy ca chng ta i hi gii t
nhin tnh xc nh, v gii t nhin bao gi cng phc tng
s i hi ; thm ch, v mt ngha no , chng ta s
thy gii t nhin bt buc phi phc tng i hi " (36). V
sao mt vt th b y trn ng AB, li vn ng v hng
C m khng vn ng v hng D hay F, v.v.?
B D
A C
257 258 L lun nhn thc...III
F
"V sao gii t nhin li khng chn mt trong v s nhng
phng hng khc c th c?" (37). V nh vy l nhng
phng hng s thnh "a ngha", m s pht hin kinh
nghim ph phn v i ca I--xp Pt-txn-t th li i hi
tnh ng ngha.
Nhng iu v l khng t xit nh vy, nhng "nh kinh
nghim ph phn" nht y hng chc trang giy!
"... Chng ti nhiu ln nu ra rng lun im ca
chng ti c c sc mnh khng phi t tng s nhng
kinh nghim ring l, rng ngc li, chng ti i hi gii t
nhin phi tha nhn n (seine Geltung). Qu vy, i vi
chng ti, trc khi n tr thnh quy lut, n l mt
nguyn tc m chng ti ng dng vo hin thc, ngha l
mt nh . N c hiu lc c th ni l mt cch tin
nghim, khng l thuc vo bt c mt kinh nghim ring bit
no. Mi thot nhn th vic truyn b nhng chn l tin
nghim v do vic quay tr v vi thuyt siu hnh v hiu
qu nht, l khng thch hp vi trit hc v kinh nghim
thun tu. Nhng ci tin nghim ca chng ti ch l mt ci
tin nghim l-gch, ch khng phi l tin nghim tm l hay
siu hnh" (40). ng nhin, nu gi ci tin nghim l
tin nghim l-gch th quan im mt ht c tnh phn
ng ca n v c nng ln hng "thuyt thc chng ti
tn"!
I. Pt-txn-t cn dy chng ta rng nhng hin tng tm
l khng th c tnh quy nh ng ngha: vai tr ca tng
tng, tm quan trng ca nhng nh pht minh ln, v.v. to
ra y nhng ngoi l, cn quy lut ca gii t nhin hay
quy lut ca tinh thn th khng dung np "bt c mt ngoi
l no" (65). Chng ta ng trc nh siu hnh thun tu
 L lun nhn thc...III
nht, ng ta khng c cht khi nim g v tnh tng i ca
s khc nhau gia ci ngu nhin v ci tt yu c.
Pt-txn-t tip tc: c l ngi ta s vin ra cc nguyn
nhn ca nhng bin c lch s hay ca s pht trin ca tnh
cch trong nhng thi phm chng? "Nu ch xem xt, ta s
nhn ra rng khng c tnh ng ngha. Khng c bin c lch
s no hay tn kch no m trong chng ta li khng th
hnh dung c l nhng ngi tham gia c nhng hnh
ng khc trong nhng iu kin tm l nht nh" (73).
"Khng nhng khng c tnh ng ngha trong lnh vc tm
l, m chng ta cn c quyn i hi tnh ng ngha khng
c c mt trong hin thc. (Pt-txn-t vit ng). Nh th l
hc thuyt ca chng ti c nng ln... ti hng nh ...
ngha l ti hng mt iu kin tt yu ca mi kinh nghim
c trc, ti hng mt tin nghim l-gch" (Pt-txn-t vit
ng, S. 76).
V Pt-txn-t tip tc vn dng ci "tin nghim l-gch"
trong sut hai tp ca cun "Gii thiu" v trong quyn
sch nh "Bc tranh th gii xt trn quan im thc chng"*
xut bn nm 1906. Chng ta li thy th d th hai v mt
nh kinh nghim ph phn xut sc ri vo thuyt Can-t m
khng
* J. Petzoldt. "Das Weltproblem von positivistischem Standpunkte
aus", Lpz., 1906, S. 1301)): "Theo quan im ca thuyt kinh nghim th
cng c th c mt ci tin nghim l-gch: i vi tnh thng xuyn
kinh nghim (erfahrungsmig, do kinh nghim em li) ca hon cnh
ca chng ta, tnh nhn qu l mt tin nghim l-gch".
1)
I. Pt-txn-t. "Vn th gii xt trn quan im thc chng", Lai-
pxch, 1906, tr. 130.
259 260 L lun nhn thc...III
bit, v tuyn truyn nhng hc thuyt phn ng nht, di
mt hnh thc hi i khc mt cht. V khng phi l
ngu nhin, v v cn bn hc thuyt ca Ma-kh v A-v-
na-ri-t v tnh nhn qu l mt iu bp bm duy tm, mc
d ngi ta che y n bng nhng li l rt ku v "thuyt thc
chng". S khc nhau gia l lun ca Can-t v tnh nhn
qu vi l lun ca Hi-um v tnh nhn qu l s khc nhau
th yu gia nhng ngi bt kh tri, l nhng ngi thng
nht vi nhau trn im c bn ny: ph nh tnh quy lut
khch quan ca gii t nhin, mt s ph nh tt nhin s
a h ti nhng kt lun duy tm ny n. Ru-n-ph Vin-
ly, - mt nh kinh nghim ph phn "c lng tm" hn I. Pt-
txn-t mt cht v ly lm xu h thy mnh c quan h gn
gi vi nhng ngi theo thuyt ni ti, - gt b, chng
hn, ton b l lun v "tnh ng ngha" ca Pt-txn-t, cho
rng l lun khng em li ci g khc hn l mt th "ch
ngha hnh thc l-gch". Nhng ph nhn Pt-txn-t ri th
R. Vin-ly c ci thin c lp trng ca mnh khng?
Khng my may. Bi v ng ta ph nhn thuyt bt kh tri ca
Can-t ch lm li cho thuyt bt kh tri ca Hi-um. ng ta
vit: "Chng ti bit t lu, t thi Hi-um, rng "tnh tt
yu" l mt c tnh (Merkmal) thun tu l-gch, ch khng
phi l mt c tnh "tin nghim", hoc nh ti mun ni v
nh ti tng ni, l thun tu v li ni (sprachlich)" (R.
Willy: "Gegen die Schulweisheit", Mnch., 1905, S. 91; cf. 173,
1751)).
Ngi bt kh tri gi quan im duy vt ca chng ta v
tnh tt yu l quan im "tin nghim", v theo quan im
ca chnh "tr tu nh trng" ca Can-t v Hi-um m Vin-ly
ch gn lc i ch khng ph nhn th mi s tha nhn thc
1)
- R. Vin-ly. "Phn i tr tu nh trng", Muyn-khen, 1905, tr. 91; xem
tr. 173, 175.
 L lun nhn thc...III
ti khch quan c em li cho chng ta trong kinh nghim
l mt ci "siu nghim" phi php.
Trong s nhng tc gi Php thuc khuynh hng trit hc
m chng ta ang nghin cu th Hng-ri Poanh-ca-r, mt nh
vt l v i v nh trit hc tm thng, thng i lc vo
cng mt con ng ca thuyt bt kh tri. Nhng sai lm
ca ng ny d nhin l c P. I-u-sk-vch coi l mt thnh tu
mi nht ca thuyt thc chng ti tn, "ti tn" n ni thm
ch phi gi n bng mt th "ch ngha" mi: ch ngha kinh
nghim tng trng. i vi Poanh-ca-r (chng ta s nghin
cu ton b quan im ca ng ta trong chng ni v vt l
hc mi), quy lut ca gii t nhin l nhng tng trng, nhng
quy c m con ngi to ra v "s tin li" ca mnh. "S hi
ha ni ti ca th gii l thc ti khch quan chn chnh duy
nht", hn na Poanh-ca-r gi l ci khch quan ci c
ngha chung c s ng hay tt c mi ngi tha nhn*,
ngha l cng nh ton b phi Ma-kh, ng ta vt b chn l
khch quan mt cch thun tu ch quan, v khi tr li cu
hi: "s hi ha" c tn ti ngoi chng ta khng, ng ta
tuyn b dt khot rng: "khng, chc chn l khng". Hon
ton r rng l nhng thut ng mi khng my may lm
thay i ng li trit hc c rch ca thuyt bt kh tri, v l
lun "c o" ca Poanh-ca-r (tuy ng ta cn xa mi trit
), v thc cht, chung quy ch l ph nh thc ti khch
quan v tnh quy lut khch quan ca gii t nhin. V vy,
hon ton t nhin l tri vi phi Ma-kh Nga tng coi ci
cch trnh by mi v nhng sai lm c l mt pht minh ti
tn, phi Can-t c hoan nghnh nhng quan im nh
vy, coi l bc chuyn sang pha h, tc l pha ca
thuyt bt kh tri, trong vn c bn ca trit hc. Chng ta
thy Phi-lp Phran-c, ngi theo thuyt Can-t, vit nh sau:
"Hng-ri Poanh-ca-r, nh ton hc Php, bnh vc quan
im cho
261 262 L lun nhn thc...III
* Henri Poincar. "La Valeur de la Science", Paris, 1905, pp. 7, 9 1).
C bn dch ra ting Nga.
rng nhiu nguyn l ht sc chung ca khoa hc t nhin l
lun (nh lut qun tnh, nh lut bo tn nng lng, v.v.),
m ngi ta thng kh ni l c ngun gc kinh nghim hay
ngun gc tin nghim th trn thc t, khng c ngun gc
no trong hai ngun gc c, v chng l nhng tin hon
ton c l, l thuc vo s xt on ca con ngi". Ngi
theo thuyt Can-t mng rn ln v ni: "Nh vy l trit
hc t nhin ti tn lm sng li mt cch bt ng t tng
c bn ca ch ngha duy tm ph phn, tc l t tng cho
rng kinh nghim ch cht y ci khung m con ngi
em theo mnh vo th gii..."*.
Chng ti dn ra v d bn c thy r cc
ngi I-u-sk-vch v ng bn ngy th n mc no khi
h coi ngay "l lun ca thuyt tng trng" l mt mn hng
mi trong khi nhng nh trit hc am hiu cht t u ni mt
cch gin n v minh bch rng: tc gi bc sang quan
im ca ch ngha duy tm ph phn ri! V bn cht ca quan
im khng nht thit l ch nhc li nhng cng thc ca
Can-t, m l ch tha nhn t tng c bn, chung ca c
Hi-um ln Can-t: ph nh tnh quy lut khch quan ca gii
t nhin v t ch th, t thc con ngi ch khng phi t
gii t nhin m suy ra nhng "iu kin" no "ca kinh
nghim", nhng nguyn tc no , nhng nh hay tin
no . ng-ghen c l khi ng ni rng iu quan trng
khng phi l ch mt nh trit hc no ng v phi
ny hay phi khc trong nhiu trng phi ca ch ngha duy
vt hoc ca ch ngha duy tm, m l ch ngi coi gii
1)
Hng-ri Poanh-ca-r. "Gi tr ca khoa hc", Pa-ri, 1905, tr. 7, 9.
 L lun nhn thc...III
t nhin, th gii bn ngoi, vt cht ang vn ng hay coi
tinh thn, l tnh, thc, v.v. l ci c trc 62.
y l mt nh ngha khc na v hc thuyt Ma-kh
trong vn y, mt nh ngha tri ngc vi nhng ng
li trit hc khc, c . Luch-ca, mt chuyn gia v
hc thuyt
* "Annalen der Naturphilosophie" 61, VI, B., 1907, SS. 443, 447.
Can-t, a ra: "Ma-kh hon ton ng v pha Hi-um"*
trong vn tnh nhn qu. "P. Phn-kman suy tnh tt yu ca
t duy t tnh tt yu ca nhng qu trnh t nhin - quan im
ny, tri vi Ma-kh v nht tr vi Can-t, tha nhn tnh tt
yu - nhng tri vi Can-t, ng ta coi ngun gc ca tnh tt
yu l trong nhng qu trnh t nhin ch khng phi l
trong t duy" (424).
L mt nh vt l, P. Phn-kman vit kh nhiu v nhng
vn nhn thc lun v cng nh tuyt i a s cc nh khoa
hc t nhin, ng ta ng v ch ngha duy vt, d l mt
th ch ngha duy vt nht nht, khng trit , khng cht
ch. Tha nhn tnh tt yu ca gii t nhin v t tnh tt
yu suy ra tnh tt yu ca t duy, l ch ngha duy
vt. Suy ra tnh tt yu, tnh nhn qu, tnh quy lut, v.v. t t
duy, l ch ngha duy tm. im khng ng duy nht
trong on trch dn trn, l ch gn cho Ma-kh vic hon
ton ph nhn mi tnh tt yu. Chng ta thy rng c Ma-
kh ln ton b khuynh hng kinh nghim ph phn, mt
khuynh hng kin quyt xa ri ch ngha duy vt nn khng
trnh khi ri vo ch ngha duy tm, u khng phi nh
vy u.
Chng ta cn cn ni ring vi cu v phi Ma-kh Nga.
H mun l nhng ngi mc-xt, tt c bn h "c" thy
263 264 L lun nhn thc...III
ng-ghen phn ranh gii rch ri gia ch ngha duy vt vi
khuynh hng ca Hi-um, h khng th khng nghe thy bn
thn Ma-kh v bt c mt ngi no am hiu cht t v trit hc
ca Ma-kh ni rng Ma-kh v A-v-na-ri-t u i theo ng
li ca Hi-um, - nhng h u c sc khng ng na li
n ch ngha duy vt v hc thuyt ca Hi-um trn vn
tnh
* E. Lucka . "Das Erkenntnisproblem und Machs "Analyse der
Empfindungen"" trong "Kantstudien", VIII. Bd., S. 4091).
nhn qu! T tng ca h rt mc h . Ta hy a ra vi
v d. ng P. I-u-sk-vch tuyn truyn ch ngha kinh
nghim tng trng "mi". C "nhng cm gic v xanh, cng
v.v., nhng ci gi l ti liu ca kinh nghim thun tu"
v "nhng sng to ca ci gi l l tnh thun tu, nh nhng
con qui vt hay c tng, tt c ci u l nhng "tng
trng kinh nghim" ("Khi lun", tr. 179). "Nhn thc l c
tnh cht tng trng kinh nghim v khi pht trin th i ti
nhng tng trng kinh nghim thuc mc tng trng
ha ngy mt cao hn". "Nhng ci gi l quy lut ca t
nhin... l nhng tng trng kinh nghim " (ib.). "Ci gi
l thc ti chn chnh, s tn ti t n, l h thng v hn"
(ci ng I-u-sk-vch ny mi thng thi lm sao!), "h thng
gii hn ca nhng tng trng m nhn thc ca ta mong
t ti" (188). "Dng thc kinh nghim", "lm c s cho nhn
thc ca chng ta", l "phi l tnh", "khng l-gch" (187, 194).
Nng lng, "th cng ging nh thi gian, khng gian, khi
lng v nhng khi nim c bn khc ca khoa hc t nhin,
khng phi l mt vt, mt thc th: nng lng l mt hng
s, mt tng trng kinh nghim nh nhng tng trng
1)
. Luch-ca. "Vn nhn thc v "Phn tch cc cm gic" ca Ma-
kh" trong "Nghin cu v Can-t", t. VIII, tr. 409.
 L lun nhn thc...III
kinh nghim khc, chng tm thi tha mn yu cu ch yu
ca con ngi l a l tnh, L-g-x, vo dng thc phi l
tnh ca kinh nghim" (209).
Chng ta ang ng trc mt ngi duy tm ch quan
khoc b h loang l nhng thut ng "ti tn" sc s v
m ; i vi y, th gii bn ngoi, gii t nhin v nhng quy lut
ca n ch l nhng tng trng ca nhn thc ca chng ta.
Dng thc kinh nghim khng c l tnh, khng c trt t,
khng c tt c ci g ph hp vi quy lut: nhn thc ca
chng ta a l tnh vo . Nhng thin th, k c tri t, u
l nhng tng trng ca nhn thc ca con ngi. Tuy cc khoa
hc t nhin dy chng ta rng tri t tn ti t lu trc khi
vt cht hu c v con ngi c th xut hin, nhng chng ta
bin i tt c iu ! Chng ta a trt t vo trong
vn ng ca nhng hnh tinh, l mt sn phm ca nhn
thc ca chng ta. Nhng nhn thy rng trit hc m rng
l tnh ca con ngi n mc bin l tnh thnh k sng
to, k sinh ra gii t nhin, ng I-u-sk-vch t bn cnh l
tnh "L-g-x", ngha l l tnh tru tng, khng phi l l
tnh, m l L tnh vit hoa, khng phi l chc nng ca b c
con ngi, m l mt ci g c trc mi b c, mt ci g thn
thnh. Thnh tu mi nht ca "thuyt thc chng ti tn" l
ci cng thc c rch ca ch ngha tn ngng m Ph-bch
bc b ri.
Ta hy xem A. B-ga-np. Nm 1899, khi ng ta cn l
mt nh duy vt mt na, va mi b Vin-hem -xt-van-,
mt nh ha hc v i nhng li l nh trit hc rt h ,
lm cho dao ng th ng ta vit: "Mi lin h nhn qu
ph bin ca cc hin tng l a con t, a con tt nht
ca nhn thc ca con ngi; n l mt quy lut ph bin, quy
lut cao nht trong cc quy lut m - ni theo li mt nh trit
hc - l tnh ca con ngi quy nh cho gii t nhin"
("Nhng yu t c bn v.v.", tr. 41).
265 266 L lun nhn thc...III
Ch c tri mi bit c B-ga-np trch dn li ni
y ca ai. Song s thc l "li ni ca mt nh trit hc" m
"ngi mc-xt" c tin lp li, l cu ni ca Can-t. Tht
l mt chuyn bc mnh! Li cng bc mnh hn na khi
khng gii thch c chuyn bng nh hng "n thun"
ca -xt-van-.
Nm 1904, sau khi dt b c -xt-van- ln ch ngha
duy vt ca khoa hc lch s t nhin ri, B-ga-np vit:
"...Thuyt thc chng hin i coi quy lut nhn qu ch l
mt phng tin gn lin v mt nhn thc, nhng hin
tng li vi nhau thnh mt chui lin tc, ch l mt hnh
thc phi hp ca kinh nghim" ("Tm l hc ca x hi", tr.
207). Thuyt thc chng hin i chng qua ch l ci
thuyt bt kh tri ph nhn tnh tt yu khch quan ca gii
t nhin c trc v tn ti ngoi mi "nhn thc" v mi
con ngi, - l iu m B-ga-np khng bit hay khng
ng n. ng ta tin tng mn ca nhng gio s c
ci m h gi l "thuyt thc chng hin i". Cui cng, nm
1905, khi vt qua c tt c nhng giai on trc ,
k c giai on kinh nghim ph phn, khi t ti giai on
"kinh nghim nht nguyn", B-ga-np vit: "Quy lut khng
h thuc phm vi ca kinh nghim, ... quy lut khng phi l
do kinh nghim em n, n c t duy to ra lm mt
phng tin t chc kinh nghim, sp xp kinh nghim
mt cch hi ha thnh mt chnh th cn i" ("Thuyt kinh
nghim nht nguyn", I, 40). "Quy lut l nhng s tru tng
ca nhn thc; quy lut vt l cng t c nhng c tnh vt l,
y nh quy lut tm l t c nhng c tnh tm l vy" (ibid.).
Nh vy l ci quy lut thu qua th ng ti, ng i th xun
n, khng phi l do kinh nghim em n cho ta m l do t
duy to ra lm mt phng tin t chc, lm cho hi ha, sp
xp... ci g vi ci g, ng ch B-ga-np?
 L lun nhn thc...III
"Thuyt kinh nghim nht nguyn s d c th xut hin
c, ch l v nhn thc lm hi ha c kinh nghim
mt cch tch cc, bng cch loi tr v s nhng mu thun
ca kinh nghim, bng cch to ra cho kinh nghim nhng
hnh thc t chc ph bin, bng cch ly mt th gii phi
sinh, c trt t, ca nhng quan h m thay cho th gii hn n
nguyn thu ca nhng yu t" (57). Khng ng u. Ci quan
nim cho rng nhn thc c th "to ra" nhng hnh thc ph
bin, c th ly trt t thay th s hn n nguyn thu, v.v.,
l quan nim ca trit hc duy tm. Th gii l mt s vn
ng c quy lut ca vt cht, v nhn thc ca chng ta - sn
phm cao nht ca gii t nhin - ch c th phn nh tnh quy
lut m thi.
Tm li, phi Ma-kh nc ta, v tin m qung vo
nhng gio s phn ng "mi nht", nn lp li nhng sai
lm ca thuyt bt kh tri ca Can-t v Hi-um trong vn
tnh nhn qu, m khng nhn thy nhng hc thuyt mu
thun tuyt i nh th no vi ch ngha Mc, ngha l vi
ch ngha duy vt, cng nh khng nhn thy h ang ln dc
xung ch ngha duy tm nh th no.
4. "nguyn tc tit kim t duy"
v vn "tnh thng nht ca th gii"
"Nguyn tc "t tn cng sc nht" m Ma-kh, A-v-na-ri-
t v nhiu ngi khc t lm c s cho l lun v nhn
thc, hin nhin... l mt xu hng "mc-xt" trong nhn thc
lun".
Trong cun "Khi lun" (tr. 69) V. Ba-da-rp ni nh vy y.
267 268 L lun nhn thc...III
Mc ni "kinh t hc"1). Ma-kh ni "tit kim". Vy th c
phi "hin nhin" l gia hai ci c mt cht lin h no
chng?
Trong cun "Trit hc, vi tnh cch l quan nim v th
gii theo nguyn tc t tn cng sc nht" (1876), nh ta
thy, A-v-na-ri-t ng dng "nguyn tc" bng cch tuyn
b rng v li ch ca "s tit kim t duy", ch c cm gic l
tn ti thi. Ngi ta cng tuyn b l c tnh nhn qu ln
"thc th" (danh t m cc ngi gio s a dng - v "thch
quan trng ha vn " - thay cho danh t vt cht l danh
t r hn v chnh xc hn) u "b loi tr", v li ch ca
chnh s tit kim . Th l chng ta c c cm gic khng
cn n vt cht, t tng khng cn n b c. Lun iu ht
sc v l l mt mu toan ln lt du nhp ch ngha duy
tm ch quan di mt hnh thc mi. Chnh ci tnh cht
nh vy ca tc phm c bn v vn "tit kim t duy"
ni ting, nh chng ta thy, c tha nhn ph bin
trong sch bo trit hc. Nu phi Ma-kh nc ta khng
nhn ra ch ngha duy tm ch quan di l c "mi" , th
qu l l lng tht.
Trong cun "Phn tch cc cm gic" (tr. 49, bn dch ting
Nga), Ma-kh cng dn chng tc phm ca ng ta vit
nm 1872 v vn . V nh ta thy, tc phm trnh
by quan im ca ch ngha ch quan thun tu, v em th gii
quy vo cm gic. Nh vy l hai tc phm c bn a ci
"nguyn tc" ni ting vo trong trit hc, u trnh by ch
ngha duy tm! V sao? V nu ngi ta thc s ly nguyn tc
tit kim t duy "lm c s cho l lun v nhn thc", th n
khng th dn n mt ci g khc ngoi ch ngha duy tm
ch quan. Nu chng ta a mt khi nim v l nh th vo
1)
Trong ting Nga nhng danh t "kinh t hc" v "tit kim" l t
ng m.
 L lun nhn thc...III
nhn thc lun th "tit kim" hn c l nn "t duy" rng ch c ti
v cm gic ca ti l tn ti thi; l iu khng cn phi tranh
ci g c.
"T duy" rng nguyn t l khng th phn chia c hay
t duy rng nguyn t l do nhng in t dng v m kt
thnh, t duy th no th "tit kim" hn nh? T duy rng
cuc cch mng t sn Nga l do nhng ngi theo ch ngha
t do tin hnh hay t duy rng cuc cch mng c tin
hnh l chng li nhng ngi theo ch ngha t do, t
duy th no th "tit kim" hn? Ch cn t cu hi nh vy,
cng thy rng em phm tr "tit kim t duy" ra ng
dng y l v l v ch quan. T duy ca con ngi c
phn nh c ng n chn l khch quan th mi l t
duy "tit kim", v thc tin, thc nghim, cng nghip l tiu
chun ca s ng n . Ch c ph nhn thc ti khch
quan, ngha l ph nhn nhng c s ca ch ngha Mc th
mi c th ni mt cch nghim tc n tit kim t duy trong
l lun v nhn thc c!
Nu chng ta xem xt nhng tc phm sau ny ca Ma-
kh, chng ta s thy mt s gii thch ci nguyn tc ni
ting , hu nh lun lun ging nh s ph nhn hon ton
nguyn tc . V d, trong cun "Nhit hc", Ma-kh tr li vi
t tng yu qu ca ng ta v "bn tnh tit kim" ca khoa
hc (tr. 366, bn ting c, xut bn ln th hai). Nhng, - ng ta
lin ni thm ngay, - chng ta tit kim khng phi tit kim
(366; nhc li 391): "mc ch ca hot ng khoa hc l
cung cp mt bc tranh ton din nht... thanh bnh nht... v
th gii" (366). Nu th th "nguyn tc tit kim" khng
nhng b loi tr ra khi c s ca nhn thc lun, m v thc
cht, n cn b loi tr ra khi nhn thc lun ni chung. Ni
rng mc ch ca khoa hc l cung cp mt bc tranh ng
n v th gii (s thanh bnh chng c lin quan g y c),
nh th l nhc li lun im duy vt. Ni nh vy l tha
269 270 L lun nhn thc...III
nhn tnh thc ti khch quan ca th gii i vi nhn thc
ca chng ta, l tha nhn tnh thc ti khch quan ca vt
mu i vi bc tranh. Trong mi lin h nh vy th s tit
kim t duy ch cn l mt t vng v v huynh hoang n
tc ci, dng thay cho t: s ng n. y, theo thi
quen, Ma-kh to ra s m h v phi Ma-kh th chim ngng
v sng bi s m h !
Trong cun "Nhn thc v sai lm" ca Ma-kh, ta c
thy chng "V d v nhng phng php nghin cu":
"S m t y v rt n gin ca Kic-gp (1874), vic
din t mt cch tit kim nhng s kin (Ma-kh, 1872), "s
ph hp gia t duy vi tn ti v s ph hp gia nhng qu
trnh t duy vi nhau" (Grt-xmn, 1844) - tt c nhng ci
u din t mt cch khng khc nhau my cng mt t tng".
chng phi l mt in hnh v s h sao? "S
tit kim t duy" m nm 1872 Ma-kh cn c vo
suy ra rng ch c cm gic l tn ti m thi (mt quan im
m chnh ng ta sau ny cng phi tha nhn l duy tm),
c t ngang hng vi cu chm ngn thun tu duy vt
ca nh ton hc Grt-xmn ni rng t duy v tn ti tt yu
phi ph hp vi nhau! c t ngang hng vi s m t rt
n gin (thc ti khch quan m Kic-gp khng bao gi
hoi nghi s tn ti ca n c!).
ng dng nguyn tc "tit kim t duy" nh th chng qua
ch l mt trong nhng in hnh v nhng s dao ng trit hc
k l ca Ma-kh m thi. Nhng nu ngi ta loi nhng lapsus1)
hay ch k cc ra, th tnh cht duy tm ca "nguyn tc tit kim
t duy" l hin nhin khng th chi ci c. Chng hn nh
H-nch-xvan, mn ca Can-t, trong khi tranh lun chng
trit hc ca Ma-kh, khen "nguyn tc tit kim" ca Ma-kh,
1)
- Ting La-tinh trong nguyn bn, c ngha l l li, sai lm.
 L lun nhn thc...III 271 272 L lun nhn thc...III

l mt bc tin n gn "phm vi nhng t tng ca ch ny khng bit t u, nh mt nguyn tc mc ch lun, c th

ngha Can-t" (Dr. Richard Hnigswald. "Zur Kritik der Machschen
Philosophie". Brl., 1903, S. 271)). ng vy, nu ngi ta khng
tha nhn thc ti khch quan do cm gic em li cho ta, th
"nguyn tc tit kim" c th c rt t u ra, nu khng c th loi tr c mu thun gia ch ngha ch quan v
phi l t ch th? ng nhin, cm gic khng bao hm mt
"s tit kim" no c. Nh vy l t duy em li mt ci g
khng c trong cm gic! Nh vy l "nguyn tc tit kim"
c rt ra khng phi t kinh nghim (= cm gic), m l c
trc mi kinh nghim v l iu kin l-gch ca kinh
nghim, cng nh nhng phm tr ca Can-t vy. H-nch-
xvan trch dn on sau y ca cun "Phn tch cc cm gic"
"t s cn bng v th xc v v tinh thn ca chng ta, chng
ta c th suy ra s thng bng, tnh quy nh ng ngha v
tnh ng loi ca nhng qu trnh ang c hon thnh
trong gii t nhin" (tr. 281, bn dch ting Nga). V thc vy,
tnh cht duy tm ch quan ca nhng lun im v s
gn gi gia Ma-kh v Pt-txn-t, - k t n thuyt
tin nghim, - l khng cn nghi ng g na.
Khi bn n "nguyn tc tit kim t duy", nh duy tm
Vun-t gi mt cch rt ng Ma-kh l "Can-t ln ngc"
("Systematische Philosophie". Lpz., 1907, S. 1282)): Can-t c tin
nghim v kinh nghim. Ma-kh th c kinh nghim v tin
nghim, v v thc cht nguyn tc ca Ma-kh v tit kim t
duy l mt nguyn tc tin nghim (130). Hoc gi mi lin h
(Verknpfung) tn ti trong s vt, nh l "quy lut khch
quan ca gii t nhin (iu ny Ma-kh kin quyt ph
nhn), hoc gi n l nguyn tc m t ch quan" (130). Ma-
kh nguyn tc tit kim l nguyn tc ch quan, v n
kommt wie aus der Pistole geschossen - xut hin trn th gii
1)
- Tin s Ri-sa H-nch-xvan. "Ph phn trit hc ca Ma-kh",
Bc-lin, 1903, tr. 27.
2)
- "Trit hc c h thng". Lai-pxch, 1907, tr. 128.
c nhng ngha khc nhau (131). Cc bn thy y, nhng
nh chuyn mn v thut ng trit hc khng n ni ngy
th nh phi Ma-kh nc ta sn sng tin rng mt t "mi"
ch ngha khch quan, gia ch ngha duy tm v ch ngha
duy vt.
Cui cng, chng ta hy dn chng thm nh trit hc Anh
Gim-x Oc-, ngi t xng, chng quanh co g c, l mt
ngi theo thuyt nht nguyn duy linh. ng ta khng lun
chin vi Ma-kh, m ngc li, nh lt na chng ta s thy, trong
cuc u tranh ca ng ta chng ch ngha duy vt, ng ta li
dng ton b khuynh hng Ma-kh trong vt l hc v
tuyn b dt khot rng Ma-kh "tiu chun ca tnh n
gin" th "ch yu l tiu chun ch quan ch khng phi
khch quan" ("Naturalism and Agnosticism", v. I, 3rd ed.,
821)).
Nguyn tc tit kim t duy, vi tnh cch l c s ca
nhn thc lun, c th lm va lng nhng ngi c theo
thuyt Can-t v nhng ngi Anh theo thuyt duy linh -
iu khng c g l sau khi ta c nhng iu ni trn.
Cn nhng k mun l ngi mc-xt, m li em kinh t
chnh tr hc ca nh duy vt Mc gn vi tit kim nhn thc
lun ca Ma-kh, th mi thc s l bun ci.
y m ni my li v "tnh thng nht ca th gii" th c l
cng hp thi. Trong vn ny, ng P. I-u-sk-vch phi by
r rt hng trm hng ngn ln s m h cc do phi Ma-kh
nc ta gy ra. Trong cun "Chng uy-rinh", khi tr li
ng uy-rinh, ngi suy ra tnh thng nht ca th gii t
tnh thng nht ca t duy, ng-ghen ni: "Tnh thng nht
1)
- "Ch ngha t nhin v thuyt bt kh tri", t. I, xut bn ln
th ba, tr. 82.
 L lun nhn thc...III 273 274 L lun nhn thc...III

thc s ca th gii l tnh vt cht ca n, v tnh vt cht tng cho rng hnh nh c th c nhng nguyn l khng rt
ny c chng thc khng phi bi mt vi cng thc lt ra t kinh nghim c, khng c nhng nguyn l th
lo m bi mt qu trnh pht trin lu di v vt v ca trit khng th c kinh nghim c. "Trit hc" ca nhng ngi I-
hc v ca khoa hc t nhin" (S. 31) 63. ng I-u-sk-vch trch u-sk-vch ch l mt m h ln nhng t gp nht t nhiu
dn on v "bc li" rng: " y iu thiu sng sa sch v khc nhau v ghp vi nhng sai lm r rt ca nh
trc ht chnh l li qu quyt rng "tnh thng nht ca th duy vt t-x-ghen.
gii l tnh vt cht ca n"" (sch dn, tr. 52).
Tt hn l chng ta hy xem nhng li bn ca I--xp Pt-
Tht l th v, c phi khng? Ngi ba hoa cng khai v txn-t, mt nh kinh nghim ph phn nghim tc, v vn
trit hc ca ch ngha Mc ri tuyn b rng nhng tnh thng nht ca th gii. Mc 29 trong tp 2 ca cun
nguyn l s ng nht ca ch ngha duy vt l "thiu sng "Gii thiu" ca ng ta nhan l: "Xu hng v tnh cng
sa" i vi ng ta! Vi v d v uy-rinh, ng-ghen ch ra mt kiu nh nhau (einheitlich) trong lnh vc ca nhn thc.
rng mt trit hc h trit i cht l c th suy ra tnh nh v tnh ng ngha ca tt c nhng ci g ang xut
thng nht ca th gii hoc l t t duy, - nhng nh th th hin". y l vi kiu mu v nhng li bn ca ng ta: "...
n s bt lc trc thuyt duy linh v ch ngha tn ngng Ch c trong tnh thng nht ngi ta mi tm ra c ci mc
("Chng uy-rinh", S. 30), v nhng l l ca mt th trit hc ch t nhin m gii hn ca n khng c t duy no vt
nh th tt nhin dn ti nhng cu bp bm, - hoc l t thc qua c, v v vy trong , t duy c th t ti s yn tnh
ti khch quan, tc l ci tn ti ngoi chng ta, ci c nu n tnh ti mi s tht ca lnh vc hu quan" (79). "...
gi t lu lm trong nhn thc lun l vt cht v c Chc chn l gii t nhin khng phi bao gi cng tha mn
khoa hc t nhin nghin cu. Ni chuyn ng n vi mt c yu cu ca tnh thng nht; nhng cng chc chn rng
ngi vn cho vic l "thiu sng sa" th s mt cng toi, tuy vy, ngay t by gi, trong nhiu trng hp, n tha
v y ngi ni v s "thiu sng sa" ch l n trnh mn c yu cu ca s yn tnh, v tt c nhng s tm ti
mt cch gian gio cu tr li v thc cht i vi nguyn l trc kia ca chng ta u khin chng ta tin rng trong
duy vt hon ton r rng ca ng-ghen, ng thi li nhai li tng lai, rt c th l gii t nhin s tha mn yu cu
nhng iu nhm nh thun tu theo kiu uy-rinh v "ci trong mi trng hp. V vy nh ngha trng thi tinh thn
nh c bn v tnh ng loi trn nguyn tc v tnh c thc l mt xu hng i ti nhng trng thi n nh th
lin h ca tn ti (I-u-sk-vch: Sd, tr. 51), v nhng nh ng hn l nh ngha l mt xu hng i ti tnh thng
c coi l nhng "nguyn l" m "nu cho rng chng c nht... Nguyn tc ca nhng trng thi n nh i xa hn v
rt ra t kinh nghim th s khng ng, v kinh nghim khoa su hn... ngh tha nhn gii sinh vt nguyn sinh bn
hc ch c th c c do ch nhng nguyn l c t cnh nhng gii thc vt v ng vt, Hch-ken ch mang li
lm c s cho vic nghin cu" (nh trn). Tht l hon ton mt gii php khng thch ng, v gii php gy ra hai
nhm nh, v nu ngi tn trng, d ch l cht t, nhng kh khn mi ni m trc kia ch c mt kh khn: trc
iu in ra th ngi s thy c tnh cht duy tm ni y ranh gii gia thc vt v ng vt l mt nghi vn th
chung v tnh cht Can-t ch ngha ni ring, ca ci t by gi ngi ta cng khng th phn ranh gii r rt gia
 L lun nhn thc...III
nhng sinh vt nguyn sinh vi thc vt cng nh vi ng
vt c... Hin nhin l trng thi khng phi l trng thi
cui cng (endgltig). Tnh cht nc i y ca cc khi nim
phi c loi tr bng cch ny hay cch khc, thm ch nu
khng cn cch no khc, th dng cch hip thng gia cc
chuyn gia v ly biu quyt theo a s (80 - 81).
Nh th h chng ri sao? R rng l nh kinh nghim
ph phn Pt-txn-t khng hn uy-rinh mt ly no. Nhng
phi cng bng c vi i th na: t ra Pt-txn-t cng t ra
kh c lng tm khoa hc, trong mi tc phm c th dt
khot v kin quyt bc b ch ngha duy vt, nh mt xu
hng trit hc. t ra ng ta cng khng t h mnh n mc
gi dng lm ngi duy vt ri tuyn b rng s phn bit
s ng nht gia nhng khuynh hng trit hc c bn l
"thiu sng sa".
5. khng gian v thi gian
Tha nhn s tn ti ca thc ti khch quan, ngha l ca
vt cht ang vn ng, khng l thuc vo thc ca chng
ta, ch ngha duy vt tt nhin cng phi tha nhn tnh thc ti
khch quan ca khng gian v thi gian, v nh vy, trc
ht, n khc vi thuyt Can-t, l hc thuyt ng v pha ch
ngha duy tm trong vn ny, coi khng gian v thi gian l
hnh thc ca s trc quan ca con ngi ch khng phi l thc
ti khch quan. Nhng tc gi thuc nhng khuynh hng rt
khc nhau, nhng nh t tng t nhiu trit , u nhn
thc hon ton r rng nhng im bt ng cn bn v vn khng gian v thi gian l c thc hay ch c trong quan
gia hai ng li trit hc c bn. Ta hy bt u t nhng
ngi duy vt.
Ph-bch ni: "Khng gian v thi gian khng phi l nhng
hnh thc gin n ca hin tng m l nhng iu kin cn
bn (Wesensbedingungen)... ca tn ti" (Werke, II, 332). Khi tha
nhn tnh thc ti khch quan ca th gii c th cm bit
275 276 L lun nhn thc...III
c m cm gic em li cho chng ta, l t nhin Ph-bch gt
b quan nim hin tng lun (nh Ma-kh gi quan im ca
mnh) hay quan im bt kh tri (nh ng-ghen ni) v khng
gian v thi gian: cng nh s vt hay vt th khng phi l
nhng hin tng gin n, khng phi l nhng phc hp
cm gic, m l nhng thc ti khch quan, tc ng vo gic
quan chng ta, khng gian v thi gian cng l nhng hnh thc
khch quan v thc ti ca tn ti ch khng phi l nhng hnh
thc gin n ca hin tng. Trong th gii, khng c g
ngoi vt cht ang vn ng v vt cht ang vn ng
khng th vn ng u ngoi khng gian v thi gian.
Nhng quan nim ca con ngi v khng gian v thi gian
u l tng i, nhng t nhng quan nim tng i
hnh thnh ln chn l tuyt i; nhng quan nim tng i
, trong khi pht trin, hng v chn l tuyt i, tin gn
ti chn l tuyt i. Tnh kh bin ca nhng quan nim ca
con ngi v khng gian v thi gian khng h bc b tnh
thc ti khch quan ca khng gian v thi gian, cng ging
nh tnh kh bin ca nhng tri thc khoa hc v kt cu ca
vt cht v v hnh thc vn ng ca vt cht khng h bc b
tnh thc ti khch quan ca th gii bn ngoi.
Lt mt n ca nh duy vt khng trit v h uy-rinh,
ng-ghen tm c ng ta ng ch ng ta gii thch
nhng bin ha ca khi nim thi gian (y l vn khng
th tranh ci c i vi nhng nh trit hc thi nay t
nhiu ni ting thuc nhng khuynh hng trit hc ht sc
khc nhau) nhng li lng trnh khng tr li r rng cu hi:
nim? nhng quan nim tng i ca chng ta v khng
gian v thi gian c gn st vi nhng hnh thc thc ti
khch quan ca tn ti khng? Hay ch l nhng sn phm
ca t duy ca con ngi ang pht trin, c t chc, ha
hp, v.v.? Vn c bn ca nhn thc lun ang thc s phn
chia nhng khuynh hng trit hc c bn, chnh l ch v
 L lun nhn thc...III
ch ch thi. ng-ghen vit: "Chng ta khng hi u m
i tm hiu xem nhng khi nim g ang bin ha trong u
ng uy-rinh. y khng phi l ni v khi nim thi gian,
m l ni v thi gian hin thc, m ng uy-rinh d trong
bt c trng hp no cng khng lng trnh c mt cch
d dng nh th u" (ngha l nh vo nhng cu v tnh kh
bin ca cc khi nim) ("Chng uy-rinh", bn ting c,
xut bn ln th 5, S. 41)64.
iu c l ht sc sng sa khin cho ngay n cc ngi
I-u-sk-vch cng c th hiu c bn cht ca vn ri
ch? chng uy-rinh, ng-ghen nu ra mt nguyn l
c mi ngi cng nhn v rt r rng i vi bt c ngi
duy vt no, tc l nguyn l v tnh hin thc, ngha l v
tnh thc ti khch quan ca thi gian, v ni rng khng th
dng nhng l l v s bin ha ca cc khi nim khng gian
v thi gian lng trnh vic cng khai tha nhn hay ph
nhn nguyn l . Vn y khng phi l ch ng-
ghen ph nhn c tnh tt yu ln ngha khoa hc ca nhng
vic nghin cu v s bin ha v pht trin ca nhng khi
nim ca chng ta v khng gian v thi gian, m vn l
ch chng ta phi gii quyt n u n a vn nhn
thc lun, tc l vn ngun gc v ngha ca mi nhn
thc ca con ngi ni chung. Bt c nh trit hc duy tm
no thng minh i cht, - khi ni ti nhng ngi duy tm,
ng-ghen c ni ti nhng ngi duy tm trit v c ti
ca nn trit hc c in, - cng u d dng tha nhn s pht
trin ca nhng khi nim ca chng ta v khng gian v thi
gian, nhng h vn l ngi duy tm, chng hn khi h cho
rng nhng khi nim ang pht trin v khng gian v thi
gian, u tin ti gn nim tuyt i v khng gian v thi
gian, v.v.. Trong trit hc, ngi ta khng th no gi vng
c mt cch trit mt quan nim chng i vi mi ch
ngha tn ngng v mi ch ngha duy tm, nu khng tha
nhn mt cch dt khot v kin quyt rng nhng khi nim
277 278 L lun nhn thc...III
ang pht trin ca chng ta v khng gian v thi gian u
phn nh thi gian v khng gian thc ti khch quan; rng
y cng nh trong nhng trng hp khc ni chung, nhng
khi nim y tin ti gn chn l khch quan.
ng-ghen ging gii cho uy-rinh rng "Nhng hnh thc
c bn ca mi tn ti l khng gian v thi gian v mt tn ti
ngoi thi gian th cng cc k v l nh mt tn ti ngoi
khng gian" (nh trn).
V sao trong na trn ca cu ny, ng-ghen phi nhc li gn
nh nguyn vn li ca Ph-bch v trong na sau li nhc
n cuc u tranh chng nhng ci v l ln nht ca thuyt hu
thn m Ph-bch tin hnh mt cch thng li n nh th?
Bi v, nh ngi ta thy cng mt chng trong tc phm
ca ng-ghen, uy-rinh khng th lm cho trit hc ca ng ta
c mch lc, m khng lm vo tnh trng khi th vp phi "nguyn
nhn cui cng" ca th gii, khi th vp phi "ci y u
tin" (ng-ghen ni l mt cch ni khc na ch Thng ).
C l uy-rinh mun lm mt ngi duy vt v v thn vi
mt lng thnh tht khng km g nhng ngi theo phi Ma-kh
nh ta mun l nhng ngi mc-xt, nhng ng ta khng
bit p dng trit mt quan im trit hc c th thc s
th tiu mi c s ca ci v l duy tm v hu thn. Khng
tha nhn tnh thc ti khch quan ca khng gian v thi
gian hay t ra cng l khng tha nhn tnh thc ti mt
cch r rng v minh bch (v uy-rinh h v do d v
im ny), uy-rinh tt nhin, ch khng phi tnh c, ri
tut n tn nhng "nguyn nhn cui cng" v nhng "ci
y u tin", v ng ta t tc mt ca mnh ci tiu
chun khch quan ngn cn khng cho vt ra khi gii hn
ca thi gian v khng gian. Nu thi gian v khng gian ch
l nhng khi nim thi, th loi ngi to ra nhng khi
nim , t c quyn thot ra khi gii hn ca nhng khi
nim , v nhng v gio s t sn t c quyn lnh lng ca
 L lun nhn thc...III
cc chnh ph phn ng bnh vc tnh chnh ng ca vic
thot ra khi gii hn , bnh vc mt cch trc tip hay gin
tip "iu v l" thi trung c y.
ng-ghen ch cho uy-rinh bit rng v l lun, ph
nh tnh thc ti khch quan ca khng gian v thi gian l
h v trit hc, v trong thc tin, l u hng ch ngha
tn ngng hoc l th nhn mnh bt lc trc ch ngha .
By gi ta hy xem "hc thuyt" ca "thuyt thc chng ti tn"
v vn ny. Ta c thy Ma-kh: "Khng gian v thi
gian l nhng h thng lin kt cht ch (hay hi ha,
wohlgeordnete) ca nhng chui cm gic" ("C hc", bn ting
c, xut bn ln th ba, tr. 498). l mt iu v l duy tm
r rt ny sinh ra mt cch tt nhin t hc thuyt ni rng vt
th l nhng phc hp cm gic. Theo Ma-kh th khng phi con
ngi vi nhng cm gic ca mnh, tn ti trong khng gian
v thi gian, m chnh khng gian v thi gian tn ti trong
con ngi, l thuc vo con ngi v do con ngi sinh ra.
Ma-kh cm thy mnh ang tt v pha ch ngha duy tm v
ng ta "chng li" bng cch a ra v s nhng iu bo lu,
v cng nh uy-rinh, bng cch dm vn vo trong nhng
ngh lun trng giang i hi (c bit l trong cun "Nhn
thc v sai lm") v tnh kh bin ca nhng khi nim ca
chng ta v khng gian v thi gian, v tnh tng i ca chng,
v.v.. Nhng vic khng cu c v khng th cu c ng
ta, v trong vn , ngi ta ch c th thc s khc phc
c lp trng duy tm bng cch tha nhn tnh thc ti
khch quan ca khng gian v thi gian. Nhng chnh l iu
m d sao Ma-kh cng khng mun. ng ta xy dng mt
nhn thc lun v thi gian v khng gian da trn nguyn l
ca ch ngha tng i v khng c g hn th na. Cng
vic xy dng , v thc cht, ch c th a ng ra ti ch
ngha duy tm ch quan, nh chng ta vch ra khi ni ti
chn l tuyt i v chn l tng i.
279 280 L lun nhn thc...III
C chng li nhng kt lun duy tm nht nh ny sinh t
nhng tin ca ng ta, Ma-kh bc li Can-t v kin tr cho rng
khi nim khng gian bt ngun t kinh nghim ("Nhn thc
v sai lm", bn ting c, xut bn ln th hai, S.350, 385).
Nhng nu thc ti khch quan khng phi l c mang li cho
chng ta trong kinh nghim (nh Ma-kh ni) th bc li Can-
t nh vy cng chng my may lm thay i lp trng bt
kh tri chung ca c Can-t v Ma-kh. Nu khi nim khng gian
c chng ta rt ra t kinh nghim ch khng phi l phn
nh ca thc ti khch quan ngoi chng ta th l lun ca
Ma-kh vn c l duy tm. S tn ti ca gii t nhin trong
thi gian di hng triu nm, trc khi xut hin con ngi v
kinh nghim ca con ngi, chng minh rng l lun duy tm
l v l.
Ma-kh vit: "V mt sinh l hc, thi gian v khng gian l
nhng cm gic nh hng, nhng cm gic cng vi nhng
cm gic do gic quan mang li, quyt nh vic phng ra
(Aus-lsung) nhng phn ng thch ng hp mc ch v mt
sinh vt. V mt vt l hc, thi gian v khng gian l s l
thuc ln nhau gia nhng yu t vt l" (nh trn, S. 434).
Nh tng i ch ngha Ma-kh ch ng khung trong
vic xem xt khi nim thi gian trong nhng quan h khc
nhau m thi! V ngi gim chn ti ch, ht nh uy-rinh
vy. Nu nhng "yu t" l nhng cm gic th s l thuc
gia nhng yu t vt l vi nhau khng th tn ti ngoi
con ngi, trc khi c con ngi, trc khi c vt cht hu
c. Nu nhng cm gic v thi gian v khng gian c th
em li cho con ngi mt nh hng hp mc ch v mt
sinh vt, th iu ch xy ra vi iu kin l nhng cm
gic y phn nh c thc ti khch quan ngoi con ngi:
con ngi khng th thch ng vi hon cnh nh mt c th
sinh vt c, nu cm gic ca h khng cho h mt quan
nim ng n khch quan v hon cnh. Hc thuyt v
 L lun nhn thc...III
khng gian v thi gian c gn lin cht ch vi cch gii
p vn c bn ca nhn thc lun: cm gic ca chng ta
l hnh nh ca vt th v s vt, hay vt th l nhng phc
hp cm gic ca chng ta? Ma-kh ch ln ln gia hai cch
gii p y m thi.
ng ta ni rng vt l hc hin i cn b chi phi bi quan
im ca Niu-tn v thi gian tuyt i v khng gian tuyt
i (S. 442 - 444), v thi gian v khng gian vi tnh cch l
thi gian v khng gian. i vi "chng ta" quan im l
v ngha, Ma-kh ni tip nh vy m hin nhin l khng
ng rng trn th gii ny li cn c nhng ngi duy vt v
l lun duy vt v nhn thc. Nhng trong thc tin, quan
im l v hi (unschdlich, S. 442), v vy cho nn t
lu n khng b ph phn.
S nhn xt ngy th v tnh v hi ca quan im duy
vt phn li Ma-kh! Th nht, ni rng "t lu lm" nhng
ngi duy tm khng ph phn quan im , ni nh vy l
khng ng; Ma-kh ch gi v nh khng h bit g ti cuc u
tranh gia nhn thc lun duy tm v nhn thc lun duy vt
v vn ; ng ta trnh vic trnh by thng thn v r rng c
hai quan im. Th hai, tha nhn "tnh v hi" ca nhng quan
im duy vt m ng ta bc b, nh th l v thc cht Ma-
kh tha nhn tnh ng n ca nhng quan im . Bi v
lm sao m mt sai lm li c th l v hi trong hng th k
c? Ci tiu chun thc tin m Ma-kh toan ve vn, i
u mt ri? Quan im duy vt v tnh thc ti khch quan
ca thi gian v khng gian s s "v hi" ch l v khoa hc t
nhin khng vt ra khi gii hn ca thi gian v khng
gian, khi gii hn ca th gii vt cht, nhng ci vic
cho nhng v gio s trit hc phn ng. "Tnh v hi" cng
l tnh ng n vy.
Ci "c hi", chnh l ci quan im duy tm ca Ma-kh
v khng gian v thi gian v, th nht, n m toang ca cho
281 282 L lun nhn thc...III
ch ngha tn ngng v, th hai, n quyn r chnh bn thn
Ma-kh i ti nhng kt lun phn ng. V d, nm 1872,
Ma-kh vit rng: "khng bt buc phi hnh dung nhng
nguyn t ha hc trong khng gian ba chiu ("Erhaltung der
Arbeit", S. 291), c lp li S. 55). Lm nh vy l "t chuc
ly mt s hn ch v ch. Khng my may cn thit phi suy
ngh nhng ci thun tu t tng (das bloss Gedachte) l
trong khng gian, ngha l trong mi quan h vi ci c th
thy c v ci c th cm bit c, cng ging nh khng
cn thit phi quan nim nhng ci nh l c mt cng
m thanh no " (27). "Cho n nay ngi ta vn cha
a ra c mt l lun va v in, iu c l ph thuc
vo ch ngi ta c nht nh mun ly nhng qu trnh phn
t trong khng gian ba chiu gii thch hin tng in"
(30).
Xt theo quan im ca hc thuyt thng thn v r rng ca
Ma-kh m ng ta cng khai bo v nm 1872 th lp lun trn
y l hon ton khng th tranh ci c: nu ta khng th cm
bit c nhng phn t, nguyn t, tm li l nhng nguyn
t ha hc, th c ngha l chng ch l nhng "ci thun tu t
tng" (das bloss Gedachte). V nu qu nh vy, nu khng gian
v thi gian u khng c ngha thc ti khch quan th hin
nhin l khng c ci g buc ta phi hnh dung nguyn t l nm
trong khng gian! Mc cho vt l hc v ha hc "t b mnh"
trong mt khng gian ba chiu m vt cht ang vn ng, nhng
gii thch hin tng in, ngi ta vn c th tm c nhng
yu t ca in trong mt khng gian khng phi ba chiu!
Ngi ta hiu c v sao phi Ma-kh nc ta thn
trng lng trnh iu v l ca Ma-kh, mc d Ma-kh
nhc li iu nm 1906 ("Nhn thc v sai lm", xut bn
ln th hai, tr. 418), v nu khng th th h s phi dt khot t
1)
- "Nguyn l bo tn cng", tr. 29.
 L lun nhn thc...III
ra vn v nhng quan im duy tm v duy vt v khng
gian, ch khng quanh co v khng toan tnh "iu ha" nhng
ci i lp. Ngi ta cng hiu c v sao, ngay t nhng
nm 70 ca th k XIX, trong thi k Ma-kh cn hon ton
v danh, v thm ch cn b nhng "nh vt l chnh thng" t
chi khng ng bi ca ng ta ln bo, th An-tn phn L-cle,
mt trong nhng lnh t ca trng phi ni ti, tn lc nm
ly chnh ci lp lun ca Ma-kh, coi l mt lp lun xut
sc nh ch ngha duy vt v tha nhn ch ngha duy
tm! Hi , L-cle cn cha pht minh ra hay cha mn c
ca Sp-p v Su-bc - Dn-n hoc Gi. Rem-k ci nhn hiu
"mi" l "trng phi ni ti", m mi ch cng khai t xng l
ngi duy tm ph phn*. V nhng li l m ci con ngi kin
quyt bnh vc ch ngha tn ngng y, cng khai tuyn truyn
ch ngha tn ngng trong nhng tc phm trit hc ca mnh,
lp tc tuyn b ngay rng Ma-kh l mt nh trit hc ln, "nh
cch mng vi ngha tt p nht ca t " (S. 252), v ng ta
hon ton c l. Lp lun
* Anton von Leclair. "Der Realismus der modernen Naturwis-
senschaft im Lichte der von Berkeley und Kant angebahnten
Erkenntniskritik", Prag. 1879 1).
ca Ma-kh chng t rng ng ta t phe khoa hc t nhin
nhy sang phe ch ngha tn ngng. Nm 1872 cng nh
nm 1906, khoa hc t nhin v ang tm ti v pht hin
thy - hay t ra cng s b pht hin - nguyn t ca in, tc
in t, trong khng gian ba chiu. Khoa hc t nhin khng
nghi ng g rng vt cht m n nghin cu ch tn ti trong
khng gian ba chiu thi, v do , nhng phn t ca vt
1)
An-tn phn L-cle. "Thuyt thc ti ca khoa hc t nhin hin
i di nh sng ca s ph phn ca Bc-cli v Can-t v nhn thc",
Pra-ha, 1879.
283 284 L lun nhn thc...III
cht , d nh b n mc ta khng th nhn thy c,
cng vn tn ti "mt cch tt yu" trong ci khng gian ba
chiu . Trong khong hn ba chc nm k t 1872 tr i,
khong thi gian m khoa hc t c nhng thnh tu v
cng to ln trong vn kt cu ca vt cht, quan im duy
vt v khng gian v thi gian vn "v hi", ngha l vn ph
hp vi khoa hc t nhin nh trc, cn quan im ngc
li ca Ma-kh v ng bn li l mt s u hng "c hi"
trc ch ngha tn ngng.
Trong cun "C hc", Ma-kh bin h cho nhng nh ton
hc nghin cu vn nhng khng gian tng tng c n
chiu, chng li nhng li buc ti l h phi chu trch nhim
v nhng kt lun "qui g" rt ra t nhng tm ti ca h. Khng
th chi ci c rng s bnh vc l hon ton chnh
ng; nhng cc bn hy xem Ma-kh ng trn lp
trng nhn thc lun no m bnh vc nh vy. Ma-kh ni:
ton hc hin i nu ra vn , rt quan trng v c ch,
v khng gian n chiu, coi l khng gian c th quan nim
c, nhng vn ch c khng gian ba chiu l "trng hp
hin thc" (ein wirklicher Fall) (xut bn ln th ba, tr. 483 -
485). V vy, "mt s ng cc nh thn hc cm thy kh
khn khng bit t a ngc vo ch no", v c nhng ngi
theo thuyt thng linh cng mc sai lm khi mun li dng
chiu th t (nh trn).
Rt hay! Ma-kh khng mun lm bn ng ca nhng nh
thn hc v nhng ngi theo thuyt thng linh. Nhng trong l
lun nhn thc ca ng ta, ng ta tch khi nhng ngi
bng cch no? Bng cch nhn nh rng ch c khng
gian ba chiu mi l khng gian hin thc! Nhng nu ngi
khng tha nhn rng khng gian v thi gian l thc ti
khch quan, th vic bin h ca ngi chng li nhng nh
thn hc v ng bn phng c gi tr g? Nh vy ngha l
khi ngi cn tch khi nhng ngi theo thuyt thng linh th
 L lun nhn thc...III
ngi bn dng ci phng php mn ngm ch ngha duy
vt. V nhng ngi duy vt, tha nhn th gii hin thc, vt
cht m ta cm bit c, l mt thc ti khch quan, nn c
quyn kt lun rng bt k nhng iu tng tng no ca
con ngi, khng k mc ch ca nhng iu tng tng
l nh th no, cng u khng hin thc, nu chng vt
khi gii hn ca thi gian v khng gian. Cn cc ngi, tha
cc ngi theo phi Ma-kh, trong cuc u tranh chng ch
ngha duy vt, cc ngi ph nhn tnh thc ti khch quan ca
"hin thc", nhng n khi cn chng li ch ngha duy tm
trit , cng khai v gan d n cng th cc ngi li ln lt
du nhp tnh thc ti khch quan tr li! Nu trong khi
nim tng i v thi gian v khng gian, ch c tnh tng
i m khng c g khc, nu khng c thc ti khch quan (=
khng l thuc vo c con ngi ln loi ngi) c phn nh
trong nhng khi nim tng i th ti sao loi ngi, ti
sao phn ln loi ngi li khng c quyn quan nim nhng
vt ngoi thi gian v khng gian? Nu Ma-kh c quyn tm
nhng nguyn t ca in hoc nhng nguyn t ni chung
ngoi khng gian ba chiu th ti sao phn ln loi ngi
li khng c quyn tm nguyn t hay nhng c s ca o
c ngoi khng gian ba chiu?
Cng Ma-kh vit: "Ngi ta cha tng thy mt b
no c th bng chiu th t c".
L l c tht, nhng ch c i vi nhng k coi tiu chun
thc tin l s xc nhn chn l khch quan, xc nhn tnh
thc ti khch quan ca th gii c th cm bit c ca
chng ta. Nu cm gic ca chng ta cho chng ta mt hnh nh
chn tht mt cch khch quan ca th gii bn ngoi tn ti
khng l thuc vo chng ta th ci l l kia dn chng b v
dn chng ton b hot ng thc tin ca con ngi, cn c
gi tr. Nhng nh th th ton b hc thuyt Ma-kh, vi tnh
285 286 L lun nhn thc...III
cch l mt khuynh hng trit hc, s khng cn c gi tr g
na.
Dn chng tc phm ca mnh nm 1872, Ma-kh ni tip:
"Ti hy vng rng khng ai dng nhng li ti ni hoc vit
v vn bo cha cho bt k chuyn ma qu no (die
Kosten einer Spukgeschichte bestreiten)".
Khng th hy vng rng Na-p-l-ng khng cht vo
ngy 5 thng Nm 1821. Khng th hy vng rng hc thuyt
ca Ma-kh s khng phc v cho nhng "chuyn ma qu",
khi n tng phc v v cn tip tc phc v cho nhng
ngi theo thuyt ni ti!
Khng phi ch phc v cho nhng ngi theo thuyt ni
ti m thi u, iu chng ta s thy sau ny. Ch ngha
duy tm trit hc ch l mt chuyn ma qu che y v tr
hnh. Cc bn hy xem nhng i biu Anh v Php ca ch
ngha kinh nghim ph phn, t kiu cch hn nhng i biu
ca xu hng trit hc c. Poanh-ca-r ni rng nhng
khi nim v khng gian v thi gian u l tng i v do
(i vi nhng ngi khng duy vt th ng l "do "),
"khng phi gii t nhin em li cho (hay gn cho, impose)
chng ta nhng ci " (nhng khi nim ), "m chnh
chng ta em chng li cho gii t nhin, v chng ta thy
chng tin li" (l. c., p. 6). H chng phi iu bin h cho
s khoi tr ca nhng ngi theo thuyt Can-t c, hay
sao? H chng phi iu chng thc li tuyn b ca ng-
ghen ni rng nhng hc thuyt trit hc trit phi coi hoc
gii t nhin, hoc t duy ca con ngi l ci c trc, hay
sao?
Nhng quan im ca Cc-l Pic-xn, ngi theo phi
Ma-kh Anh, c hon ton xc nh. ng ta ni:
"Chng ta khng th khng nh rng khng gian v thi gian
c mt s tn ti hin thc; khng gian v thi gian khng tn
 L lun nhn thc...III
ti trong s vt, m tn ti trong phng thc ca chng ta
(our mode) cm bit s vt" (l. c., p. 184). l ch ngha duy
tm thng thn v cng khai. "Cng nh khng gian, thi gian
l mt trong nhng phng thc (dch nguyn vn l phng
n, plans) m ci my phn loi v i y, tc nng lc nhn
thc ca con ngi, dng sp xp (arranges) cc ti liu
ca n" (nh trn). Kt lun cui cng ca C. Pic-xn, m
ng ta trnh by, theo thi quen, trong nhng lun cng
r rng v minh bch, c nu ln nh th ny:
"Khng gian v thi gian khng phi l nhng thc ti ca
th gii hin tng (phenomenal world) m l nhng cch
thc (phng thc, modes) ca chng ta cm bit s vt.
Chng khng v hn m cng khng th chia nh v cng
tn c, v v bn cht (essentially), chng u b ni
dung ca nhng tri gic ca chng ta hn ch" (p. 191, kt
lun ca chng V v khng gian v thi gian).
L k th chnh trc v thng thn ca ch ngha duy vt,
Pic-xn (chng ti xin nhc li l Ma-kh nhiu ln t ra
hon ton nht tr vi ng ta v v phn ng ta, ng ta cng
tuyn b cng khai s nht tr ca mnh vi Ma-kh) khng
dn cho trit hc ca mnh mt nhn hiu ring no c, m
thng thn nu Hi-um v Can-t, nhng nh trit hc c in
m t bt ngun ng li trit hc ca ng ta (p. 192)!.
V nu Nga, cn c nhng k ngy th tin rng thuyt Ma-kh
em li mt cch gii quyt "mi" cho vn khng gian v thi
gian th tri li trong sch bo Anh, mt mt nhng nh khoa
hc t nhin v mt khc nhng nh trit hc duy tm, u lp
tc v dt khot c thi i vi C. Pic-xn, mt ngi
theo phi Ma-kh. Chng hn, y l li ph bnh ca nh sinh vt
hc L-t Moc-gan: "Khoa hc t nhin, vi tnh cch l khoa
hc t nhin, cho rng th gii hin tng l ngoi tr tu ca
ngi quan st v khng l thuc vo ngi ", cn gio s
Pic-xn th ng trn "lp trng duy tm"*. "Theo ti th khoa
hc t nhin, vi tnh cch l khoa hc, c mi l do coi
287 288 L lun nhn thc...III
khng gian v thi gian l nhng phm tr thun tu khch
quan. Ti cho rng nh sinh vt hc c quyn xem xt s phn
b nhng
* "Natural Science"65, vol. I, 1892, p. 300.
th hu c trong khng gian, v nh a cht hc c quyn
xem xt s phn b nhng th trong thi gian m khng
cn phi ngng li gii thch cho c gi thy rng ch l
ni v nhng tri gic cm tnh, v nhng tri gic cm tnh
c tch lu li, v nhng hnh thc tri gic no . Tt c
nhng iu c l rt hay, nhng khng ng ch trong vt
l hc v sinh vt hc" (p. 304). L-t Moc-gan l mt i biu
ca thuyt bt kh tri m ng-ghen gi l "ch ngha duy vt
xu h"; v d cho nhng xu hng ca trit hc "c tnh
cht iu ha" n my i na, n cng vn khng th iu
ha c quan im ca Pic-xn vi khoa hc t nhin. Mt
nh ph bnh khc* ni: theo Pic-xn th "trc ht c tr tu
trong khng gian, ri sau mi c khng gian trong tr tu".
Rai-l (R. J. Ryle), ngi bnh vc C. Pic-xn, tr li: "Khng
nghi ng g rng l lun v khng gian v thi gian, gn lin
vi tn tui ca Can-t, l mt thnh tu tch cc quan trng
nht ca l lun duy tm v nhn thc ca con ngi t thi
gim mc Bc-cli. V mt trong nhng c im ng ch
nht ca cun "Khoa hc nhp mn" ca Pic-xn l ch
chng ta thy, - c l y l ln u tin trong tc phm ca
nh bc hc Anh, - s tha nhn hon ton chn l c bn ca
hc thuyt ca Can-t, cng nh s trnh by ngn gn nhng
r rng v hc thuyt ..."**.
Nh vy l Anh, c nhng ngi theo phi Ma-kh ln
nhng nh khoa hc t nhin ch th ca h cng nh nhng
nh trit hc chuyn nghip ng h h, u khng my may
nghi ng g v tnh cht duy tm ca thuyt Ma-kh v thi
 L lun nhn thc...III
gian v khng gian. Ch c mt vi tc gi Nga mun lm
ngi mc-xt mi "khng nhn ra" im .
* J. M. Bentley bn v Pic-xn trn "The Philosophical Review"66,
vol. VI, 5, 1897, Septemb., p. 5231).
** R. J. Ryle bn v Pic-xn trn "Natural Science", Aug. 1892, p. 454.
Chng hn V. Ba-da-rp vit trong cun "Khi lun" (tr. 67)
rng: "Hin nay, nhiu quan im c bit ca ng-ghen, nh quan
im ca ng v thi gian v khng gian "thun tu", c ri".
Th y! Nhng quan im ca nh duy vt ng-ghen
c ri, cn nhng quan im ca nh duy tm Pic-xn v ca
nh duy tm h Ma-kh li l mi nht c y! iu l
lng nht y l Ba-da-rp thm ch cng khng h nghi ng
rng ngi ta c th coi nhng quan nim v khng gian v
thi gian nh: s tha nhn hay s ph nh tnh thc ti khch
quan ca khng gian v thi gian, l thuc v s "nhng quan
im c bit" i lp vi "im xut pht ca th gii quan"
ni cu sau ca ng ta. Tht l mt mu mc ni bt v
ci "mn cho chit trung nht nho" m ng-ghen ni ti
khi bn v trit hc c nhng nm 80 th k trc. Bi v em
i lp "im xut pht" ca th gii quan duy vt ca Mc v
ng-ghen vi "nhng quan im c bit" ca hai ng v tnh
thc ti khch quan ca thi gian v khng gian, l mt
iu v ngha qu qut cng ging nh em i lp "im
xut pht" ca l lun kinh t ca Mc vi "quan im c bit"
ca ng v gi tr thng d. Tch ri hc thuyt ca ng-ghen
v tnh thc ti khch quan ca thi gian v khng gian khi
l lun ca ng v s chuyn ha nhng "vt t n" thnh
"vt cho ta", khi vic ng tha nhn chn l khch quan v
1)
Gi. M. Ben-tli bn v Pic-xn trn "Tp ch trit hc", t. VI, 5, 1897,
thng Chn, tr. 523.
289 290 L lun nhn thc...III
chn l tuyt i, c th l hc thuyt ca ng-ghen v thc
ti khch quan c em li cho chng ta trong cm gic, -
khi vic ng tha nhn tnh quy lut khch quan, tnh nhn
qu v tnh tt yu ca gii t nhin, - nh vy l bin mt
trit hc hon chnh thnh nhng mu vn. Cng nh tt c
nhng ngi theo phi Ma-kh, Ba-da-rp lc ng khi
ln ln tnh kh bin ca nhng khi nim ca con ngi v
thi gian v khng gian, tnh cht hon ton tng i ca
nhng khi nim y, vi tnh bt bin ca ci s tht ny l:
con ngi v gii t nhin ch tn ti trong thi gian v khng
gian, cn nhng vt ngoi thi gian v khng gian c bn
thy tu to ra v c duy tr bi c tng tng ca qun
chng dt nt v b p bc th ch l sn phm ca mt o
tng m yu, nhng mnh khe la bp ca ch ngha duy
tm trit hc, sn phm v dng ca mt ch x hi xu xa.
Quan im ca khoa hc v kt cu ca vt cht, v thnh
phn ha hc ca thc n, v nguyn t v in t, c th c
i v mi ngy mt c i, nhng ci chn l nh: con ngi
khng th nui sng mnh bng t tng v khng th no sinh
con ci bng cch ch da vo tnh yu tinh thn, l mt chn l
khng th c i c. Cn trit hc no ph nh tnh thc ti
khch quan ca thi gian v khng gian th cng v l, thi
nt bn trong v sai lm nh s ph nh nhng chn l .
Ni chung nhng mnh khe ca nhng k duy tm v bt
kh tri cng gi di nh vic tuyn truyn tnh yu tinh thn
ca bn o c gi vy!
minh ha s khc nhau gia tnh tng i ca cc
khi nim ca chng ta v khng gian v thi gian, vi s i
lp tuyt i trong gii hn nhn thc lun, ca nhng ng
li duy vt v duy tm v vn , ti s dn thm mt
on trch tiu biu ca mt "nh kinh nghim ph phn" rt
k cu v rt thun tu, c th l ca Sun-tx - E-ne-di--mu-
x, hc tr ca Hi-um. Nm 1792, ng ta vit:
 L lun nhn thc...III
"Nu t biu tng m suy ra "nhng s vt ngoi chng
ta" th "khng gian v thi gian l mt ci g hin thc ngoi
chng ta v tn ti thc s, v ch c th quan nim c s
tn ti ca nhng vt th trong mt khng gian hin c
(vorhandenen) v ch c th quan nim s tn ti ca nhng
bin ha trong mt thi gian hin c" (l. c., S. 100).
ng nh vy y! Kin quyt bc b ch ngha duy vt
v khng my may nhng b n, Sun-tx, hc tr ca Hi-um,
nm 1792, trnh by mi quan h ca vn khng gian v
thi gian vi vn thc ti khch quan ngoi chng ta,
ging nh nh duy vt ng-ghen trnh by mi quan h
nm 1894 (li ta cui cng ca ng-ghen trong cun "Chng
uy-rinh", ngy 23 thng Nm 1894). iu khng c ngha
l trong mt trm nm nay, nhng quan nim ca chng ta v
thi gian v khng gian khng c g thay i, v mt s rt
ln nhng ti liu mi v s pht trin ca nhng quan nim
khng c thu thp li (nhng ti liu m V-r-si-lp
- Tsc-np v V-r-si-lp - Va-len-ti-np vin ra trong vic
gi l bc b ng-ghen); iu ch c ngha l mi tng
quan gia ch ngha duy vt v thuyt bt kh tri - vi t cch
l nhng ng li trit hc c bn - khng th thay i,
du cho nhng ngi theo phi Ma-kh nc ta c ph
trng nhng chiu bi "mi" nh th no chng na.
C B-ga-np cng chng thm c cht g vo ci trit
hc gi ci ca ch ngha duy tm v thuyt bt kh tri, ngoi
mt vi nhn hiu "mi". Khi ng ta lp li nhng lp lun ca
H-rinh v ca Ma-kh v s khc nhau gia khng gian sinh
l hc v khng gian hnh hc hay gia khng gian ca tri
gic cm tnh v khng gian tru tng ("Thuyt kinh nghim
nht nguyn", I, 26), th nh th l ng ta hon ton lp li sai
lm ca uy-rinh. Vn xt xem con ngi da vo cc
gic quan m cm bit khng gian nh th no, v bng con
ng pht trin lch s lu di, nhng khi nim tru tng
v khng gian c hnh thnh t nhng tri gic nh
291 292 L lun nhn thc...III
th no, l mt vic; cn vn xt xem thc ti khch
quan, khng l thuc vo loi ngi, c ph hp vi nhng
tri gic v nhng khi nim ca loi ngi hay khng,
th li hon ton l mt vic khc. Vn sau, tuy l vn
trit hc duy nht, nhng B-ga-np "khng nhn ra" n
di ci ng ln xn nhng ti liu nghin cu vn vt v
vn trc; v vy ng ta khng th em i lp r rt ch
ngha duy vt ca ng-ghen vi hc thuyt h ca Ma-kh
c.
Thi gian, cng nh khng gian, l "mt hnh thc n khp
v mt x hi ca kinh nghim ca nhng ngi khc nhau"
(nh trn, tr. 34); "tnh khch quan" ca chng l " ngha
ph bin" (nh trn).
Tht l hon ton sai. Tn gio biu hin mt s n khp v mt
x hi ca kinh nghim ca mt b phn ht sc ln ca loi ngi,
nn chnh n cng c ngha ph bin. Nhng nhng quan nim
tn gio v qu kh ca tri t v v s sng to ra th gii,
chng hn, khng ph hp vi mt thc ti khch quan no
c. Li ch dn ca khoa hc cho rng tri t tn ti trong
mt khng gian nht nh i vi nhng hnh tinh khc,
trong mt khong thi gian nht nh, trc khi c bt k x
hi no, trc khi c loi ngi, trc khi c vt cht hu c, -
li ch dn (tuy rng mi trnh pht trin ca khoa
hc, n cng tng i y nh mi giai on pht trin ca tn
gio) l ph hp vi thc ti khch quan. i vi B-ga-np,
cc hnh thc khc nhau ca khng gian v thi gian u thch
ng vi kinh nghim ca con ngi v vi nng lc nhn thc
ca h. K thc, chnh l tri hn li: "kinh nghim" ca chng
ta v nhn thc ca chng ta ngy cng thch ng vi khng
gian v thi gian khch quan, ngy cng phn nh chng mt
cch ng n hn v su sc hn.
6. t do v tnh tt yu
 L lun nhn thc...III
trang 140 - 141 ca tp "Khi lun", A. Lu-na-tsc-xki trch
dn nhng li ca ng-ghen trong cun "Chng uy-rinh" v
vn y v hon ton ng vi kin "r rt v xc ng
l lng" m ng-ghen a ra v vn y trong "mt trang
tuyt diu"* ca cun sch ni trn.
Qu tht l trong c rt nhiu iu tuyt diu. V "iu
tuyt diu" nht l c A. Lu-na-tsc-xki ln v s nhng ngi
theo phi Ma-kh khc mun l ngi mc-xt, u "khng nhn
r" ngha nhn thc lun ca lp lun ca ng-ghen v t
do v tnh tt yu. c th h c ri, chp th h cng
chp ri, nhng h chng hiu g c.
* Lu-na-tsc-xki vit: "... mt trang tuyt diu v kinh t hc tn gio.
Ti ni nh th, khng kho th lm cho bn c khng theo tn gio
phi mm ci". Tha ng ch Lu-na-tsc-xki, mc du ng ch c
nhng dng tt n my i na, nhng nhng ci lic mt a tnh
ca ng ch vi tn gio khng lm ai mm ci c, m li lm cho
ngi ta gh tm y67.
ng-ghen ni: "H-ghen l ngi u tin trnh by ng
n mi tng quan gia t do v tnh tt yu. i vi ng, t
do l s nhn thc c tnh tt yu. "Tnh tt yu ch l m
qung chng no ngi ta cha nhn thc c n ". T do
khng phi l s c lp tng tng i vi quy lut ca
t nhin, m l s nhn thc c nhng quy lut v
kh nng cn c vo nhn thc m vn dng quy lut ca
t nhin mt cch c k hoch nhm nhng mc ch nht
nh. iu ng c i vi cc quy lut ca gii t nhin
bn ngoi ln i vi nhng quy lut chi phi i sng th xc
v i sng tinh thn ca bn thn con ngi, - l hai loi
quy lut m nhiu lm, chng ta cng ch c th phn tch ra
trong quan nim ca chng ta thi, hon ton khng th phn
tch ra trong thc t c. V vy, t do ch khng phi l
ci g khc hn l nng lc quyt nh trn c s bit r s
293 294 L lun nhn thc...III
vic. Vy s phn on ca mt ngi v mt vn nht
nh, cng t do bao nhiu th tnh tt yu quy nh ni dung
ca s phn on y, s cng ln by nhiu... Vy, t do l
ch da trn nhn thc v tnh tt yu ca gii t nhin
(Naturnotwendigkeiten) m lm ch bn thn chng ta v lm
ch gii t nhin bn ngoi..." (tr. 112 - 113, bn ting c,
xut bn ln th 5) 68.
Ta hy xem ton b lp lun da trn nhng tin
nhn thc lun no.
Mt l, ngay t u, ng-ghen tha nhn cc quy lut
ca gii t nhin, cc quy lut ca gii t nhin bn ngoi,
tnh tt yu ca gii t nhin, ngha l tt c nhng ci m
Ma-kh, A-v-na-ri-t, Pt-txn-t v ng bn gi l
"siu hnh". Nu Lu-na-tsc-xki chu kh suy ngh k mt
cht v lp lun "tuyt diu" ca ng-ghen th c l ng ta
khng th khng thy s khc nhau cn bn gia l
lun nhn thc duy vt vi thuyt bt kh tri v ch ngha
duy tm l nhng thuyt ph nhn tnh quy lut ca gii t
nhin hay ch coi l tnh quy lut "l-gch", v.v., v.v. m
thi.
Hai l, ng-ghen khng hi u m vt c nn ra nhng
"nh ngha" v t do v tnh tt yu, nhng nh ngha kinh
vin m bn gio s phn ng (nh A-v-na-ri-t) v hc
tr h (nh B-ga-np) quan tm n hn c. ng-ghen,
mt mt, xem xt nhn thc v ch ca con ngi, mt khc,
xem xt tnh tt yu ca gii t nhin, v khng nh ngha g
c. ng-ghen ch ni n gin rng tnh tt yu ca gii t
nhin l ci c trc, cn ch v thc ca con ngi l ci
c sau. Nhng ci sau, th nht nh phi v tt yu phi thch
ng vi ci trc; i vi ng-ghen, iu t n qu r
rng n ni ng thy khng cn phi gii thch na. Ch c
phi Ma-kh Nga mi phn nn v nh ngha chung ca
 L lun nhn thc...III
ng-ghen v ch ngha duy vt (gii t nhin l ci c trc,
thc l ci c sau: cc bn hy nh li s "lng l" ca B-
ga-np v vn ny!), nhng ng thi h li coi mt trong
nhng trng hp ring bit m ng-ghen ng dng nh
ngha chung v c bn l "tuyt diu" v "xc ng l
lng"!
Ba l ng-ghen khng nghi ng g v s tn ti ca "tnh
tt yu m qung". ng-ghen tha nhn s tn ti ca tnh tt
yu cha c con ngi nhn thc. iu th hin ht sc r
rng trong on vn trch dn trn. Nhng theo quan im ca
phi Ma-kh th lm th no m con ngi c th bit c s
tn ti ca ci m h khng bit? Bit c s tn ti ca mt
tnh tt yu m h khng bit? Nh vy phi chng l "thn
b", l "siu hnh", l tha nhn nhng "bi vt", nhng "ngu
tng", phi chng l "vt t n khng th nhn thc c
ca Can-t"? Nu phi Ma-kh chu suy ngh k mt cht v
iu , h s khng th khng thy s ng nht hon ton
gia mt bn l lp lun ca ng-ghen v tnh kh tri ca bn
tnh khch quan ca s vt v v s chuyn ha ca "vt t n"
thnh "vt cho ta", vi mt bn na l lp lun ca ng v tnh tt
yu m qung cha c nhn thc. S pht trin thc ca
bt c c th no v s pht trin tri thc tp th ca tt c loi
ngi c mi bc u ch cho ta thy s chuyn ha ca "vt
t n" cha nhn thc c thnh "vt cho ta" c nhn
thc, s chuyn ha ca tnh tt yu m qung cha nhn
thc c, "tnh tt yu t n" thnh "tnh tt yu cho ta"
c nhn thc. Xt v mt nhn thc lun th hon ton
khng c mt s khc nhau no gia hai s chuyn ha , v
trong c hai trng hp y, quan im c bn ch l mt: l
quan im duy vt, l s tha nhn tnh thc ti khch quan
ca th gii bn ngoi v cc quy lut ca gii t nhin bn
ngoi, v li con ngi hon ton c th nhn thc c th
gii cng vi nhng quy lut ca n, nhng khng bao gi
295 296 L lun nhn thc...III
c th nhn thc c trit . Chng ta khng bit tnh tt
yu ca gii t nhin trong nhng hin tng thi tit, nn
chng ta khng trnh khi l n l cho thi tit. Nhng tuy khng
bit tnh tt yu , chng ta vn bit rng n tn ti. T u
m c tri thc ? T cng ci ngun sn sinh ra tri thc cho rng
s vt tn ti ngoi thc chng ta v khng l thuc vo
thc chng ta, ni mt cch c th l t s pht trin ca tri
thc ca chng ta, mt s pht trin hng triu ln ch r
cho mi ngi thy rng khi i tng tc ng vo gic quan
chng ta th khng bit chuyn ha thnh bit v ngc li: mt
khi kh nng tc ng mt i th bit chuyn ha thnh
khng bit.
Bn l trong lp lun dn ra trn, ng-ghen ng dng mt
cch hin nhin vo trit hc phng php "bc nhy sng
cn", ngha l ng nhy vt mt bc t l lun sang thc
tin. Khng bao gi c mt ngi no trong s nhng gio s trit
hc thng thi (v kh di) m phi Ma-kh nc ta ang theo
i, li dm c gan nhy nhng bc nhy ging nh th, nhng
bc nhy m bn i biu ca "khoa hc thun tu" cho l nhc
nh. i vi h th l lun nhn thc, trong cn phi kho
lo xo xo nh th no nhng "nh ngha" v mt t ng, l
mt vic; cn thc tin li hon ton l mt vic khc. i vi
ng-ghen th ton b thc tin sng ca con ngi thm nhp
vo bn thn l lun nhn thc v cung cp mt tiu chun khch
quan ca chn l: chng no chng ta cha bit c mt quy
lut ca gii t nhin th quy lut , trong khi tn ti v tc
ng c lp v ngoi nhn thc ca ta, bin ta thnh nhng
n l ca "tnh tt yu m qung". Khi chng ta bit c
quy lut , quy lut tc ng (nh Mc nhc li hng ngn
ln) khng l thuc vo ch ca chng ta v vo thc ca
chng ta th chng ta tr thnh ngi ch ca gii t nhin.
Vic lm ch gii t nhin biu hin ra trong thc tin ca con
ngi, l kt qu ca s phn nh chn thc khch quan ca
nhng hin tng v qu trnh t nhin vo trong u c con
 L lun nhn thc...III
ngi, l bng chng ch ra rng phn nh (trong nhng
gii hn m thc tin ch ra cho chng ta) l mt chn l
khch quan, tuyt i, vnh cu.
Vy kt qu cui cng l g? Mi bc trong lp lun ca
ng-ghen, gn nh mi cu, mi lun im u c xy
dng hon ton v thun tu trn l lun nhn thc ca ch
ngha duy vt bin chng, trn nhng tin p thng vo
mt tt c nhng li ni by b ca thuyt Ma-kh v vt th,
coi nh nhng phc hp cm gic, v nhng "yu t", v "s
n khp ca biu tng cm tnh vi hin thc tn ti ngoi
chng ta", v.v., v.v.. Phi Ma-kh khng v vy m lng tng
cht no u, h vt b ch ngha duy vt v nhai li ( la
Bc-man) nhng iu v v c rch v php bin chng, nhng
ng thi li gi c hai tay ra n ly mt trong nhng s ng
dng ca ch ngha duy vt bin chng! H mc trit hc ca
h ra t trong mn cho chit trung nht nho v tip tc a
mn cho mi bn c. H mn ca Ma-kh mt mu
thuyt bt kh tri v mt cht ch ngha duy tm, em trn
hai ci vi mt to ch ngha duy vt bin chng ca Mc
ri th thm to nh rng mn h ln l mt s pht trin
ch ngha Mc. H ngh rng nu Ma-kh, A-v-na-ri-t, Pt-
txn-t v tt c nhng k c uy tn khc trong bn h khng
c cht khi nim g v cch gii quyt vn (v t do v
tnh tt yu) ca H-ghen v Mc th ch l mt s ngu
nhin thun tu: chng qua l v "nhng k c uy tn"
khng c mt trang no trong mt cun sch no
m thi, ch quyt khng phi v h v ang khng bit g
ti s tin b thc s ca trit hc th k XIX, khng phi v
h trc sau vn l nhng k theo ch ngha ngu dn trong
trit hc.
y l lp lun ca mt trong nhng k theo ch ngha
ngu dn - tc ng Eng-xt Ma-kh, gio s trit hc tm
thng nht Trng i hc tng hp Vin:
297 298 L lun nhn thc...III
"Khng th chng minh c s ng n ca lp trng
ca thuyt quyt nh hay ca thuyt khng quyt nh. Ch
c mt khoa hc ch thin ch m hoc mt khoa hc c
chng minh l khng th c c, mi c th gii quyt c
vn . y l ni v nhng tin m chng ta a vo
(man heranbringt) trong vic phn tch nhng s vt, tu theo
ch chng ta c gn cho nhng thnh cng hay tht bi trc
ca vic tm ti, mt thnh phn ch quan (subjektives
Gewicht) t nhiu quan trng hay khng. Nhng trong khi tm
ti th bt c nh t tng no cng tt nhin phi l mt
ngi theo thuyt quyt nh trn l lun" ("Nhn thc v sai
lm", bn ting c, xut bn ln th hai, tr. 282 - 283).
Dng tm tch ri l lun thun tu vi thc tin, h
chng phi l ch ngha ngu dn hay sao? em ng khung
thuyt quyt nh vo trong lnh vc "tm ti", cn trong lnh
vc o c, trong i sng x hi, trong tt c nhng lnh
vc khc ngoi lnh vc "tm ti" ra th li ph mc vn cho
s nh gi "ch quan", - h chng phi l ch ngha ngu
dn hay sao? Nh bc hc thng thi rm ni, trong phng
lm vic ca ti, ti l ngi theo thuyt quyt nh, cn v
vic nh trit hc phi quan tm n mt th gii quan hon
chnh bao gm c l lun v thc tin, xy dng trn c s
thuyt quyt nh, th khng phi ni ti. Ma-kh a ra
nhng iu nhm tai, v v mt l lun, vn quan h gia
t do v tnh tt yu l hon ton khng c r rng i vi
ng ta.
"... Mi pht hin mi u lm bc l nhng thiu st ca
tri thc ca chng ta v phi trn tn d ca s l thuc m cho
n nay chng ta vn cha thy c" (283)... Hay lm! "Tn
d" c phi l ci "vt t n" m nhn thc ca chng ta
phn nh ngy cng su sc khng? Hon ton khng phi: "...
Thnh th ngi no m v mt l lun, bnh vc mt thuyt
quyt nh cc oan th v mt thc tin, vn c phi l mt
 L lun nhn thc...III
ngi theo thuyt khng quyt nh" (283)... qu l chia
phn mt cch n tha*: l lun l phn ca cc v gio s,
thc tin l phn ca cc nh thn hc! Hoc gi: v l lun th
ch ngha khch quan (ngha l ch ngha duy vt "xu h"), v thc
tin th "phng php ch quan trong x hi hc" 69. Nhng nh t
tng tiu th dn Nga, phi dn tu, t L-x-vch n
Tsc-np m biu ng tnh vi khoa trit hc tm thng , th
c g l l. Nhng c nhng ngi mun l ngi mc-xt m li
say m nhng iu v l nh th, ng thi li giu gim mt
cch v s nhng kt lun ht sc v l ca Ma-kh th mi tht l
ng bun.
Nhng trong vn ch, Ma-kh khng phi ch ng
khung trong s h v trong mt thuyt bt kh tri lp l
nc i m ng ta cn i xa hn nhiu na... Ta hy c trong
cun "C hc": "Cm gic i ca chng ta, v bn cht, khng
khc g i lc ca a-xt xuyn-phua-rch i vi km, v ch
ca chng ta cng khng khc g my so vi sc p ca hn
i vi vt n". "Nh vy chng ta s thy mnh gn vi
gii t nhin hn" (ngha l khi ng trn quan im ), "m
khng cn phi phn gii con ngi thnh mt m my m
nguyn t kh hiu, hay bin th gii thnh mt h thng
nhng kt hp tinh thn" (tr. 434, bn dch ting Php). Nh
vy chng cn n ch ngha duy vt ("nhng m my m
nguyn t" hay in t, ngha l tha nhn tnh thc ti khch
quan ca th gii vt cht), chng cn n mt th ch ngha duy
tm coi th gii l mt "tn ti khc" ca tinh thn, nhng th
ch ngha duy tm tha nhn th gii l ch th li c th c
c! Th l chng ta khng nhng cao hn ch ngha duy vt m
cn cao hn c ch ngha duy tm ca mt H-ghen "no " na,
song iu khng ngn cn
299 300 L lun nhn thc...III
* Trong cun "C hc", Ma-kh vit: "Nhng kin tn gio ca con
ngi vn thun tu l vic t, chng no m ngi ta khng c gng
buc ngi khc phi tin theo hay p dng vo nhng vn thuc mt
lnh vc khc" (tr. 434, bn dch ting Php).
chng ta ve vn mt th ch ngha duy tm theo kiu S-pen-
hau-! Phi Ma-kh nc ta thng lm ra v v ti b xc
phm mi khi nhc n quan h gn gi ca Ma-kh vi ch
ngha duy tm trit hc; c y, h cng thy tt nht l
khng ng g n ci im kh x y. Song, trong sch
bo trit hc, kh m tm thy mt bn trnh by no v
nhng quan im ca Ma-kh m trong li khng ch ra ci
thin hng ca ng ta ng theo Willensmetaphysik, ngha l
ng theo ch ngha duy tm duy ch. im b Gi. Bau-
man* vch ra, v H. Clanh-p-t, mt ngi theo phi Ma-
kh, trong khi tranh ci vi ng ny, khng bc b im y
v ni rng Ma-kh hin nhin l "gn Can-t v Bc-cli
hn l gn thuyt kinh nghim siu hnh ang thnh hnh trong
khoa hc t nhin" (tc l ch ngha duy vt t pht; nh trn,
Bd. 6, S. 87). V E. B-kh cng ch ra im v ni rng,
nu mt vi ch no , Ma-kh tha nhn thuyt siu hnh
duy ch ri li ph nhn n ch khc th iu ch
chng t ng ta dng thut ng mt cch tu tin m thi;
thc ra th vic Ma-kh gn gi vi thuyt siu hnh duy
ch l iu khng cn nghi ng g na**. C Luch-ca cng
tha nhn rng c s hn hp gia "hin tng hc" (tc
thuyt bt kh tri) vi thuyt siu hnh (tc ch ngha duy
tm)***. V. Vun-t cng vch ra im ****. V sch gio khoa
lch s trit hc hin i
 L lun nhn thc...III 301 302 L lun nhn thc...III

* "Archiv fr systematische Philosophie", 1898, II, Bd. 4, S. 631), bn v

quan im trit hc ca Ma-kh.

** Eri c h Bec her. "T he Phi losophical Views of E. Mach" trn

"Philosophical Review", vol. XIV, 5, 1905, pp. 536, 546, 547, 5482).

*** E. Lucka. "Das Erkenntisproblem und Machs "Analyse der

Empfindungen" trn "Kantstudien", Bd. VIII, 1903, S. 400.

**** "Systematische Philosophie", Lpz., 1907, S. 131.

ca I-bc-vch - Hai-x cng nhn thy Ma-kh l mt nh

hin tng hc, "khng xa l g vi ch ngha duy tm duy
ch"*.
Tm li, ch ngha chit trung ca Ma-kh v ci thin
hng ca ng ta ng v ch ngha duy tm l r rng i vi
mi ngi, c l ch tr nhng ngi theo phi Ma-kh Nga.

* "Grundri der Geschichte der Philosophie", Bd. 4, 9. Auflage, Brl.,

1903, S. 2501).

1)
"Khi lun v lch s trit hc", t. 4, xut bn ln th chn, Bc-lin,
1903, tr. 250.

1)
"T liu trit hc c h thng", 1898, II, t. 4, tr. 63.
2)
E-rch B-kh. "Quan im trit hc ca E. Ma-kh" trn "Tp ch trit
hc", t. XIV, 5, 1905, tr. 536, 546, 547, 548.

Chng IV
nhng nh trit hc duy tm, bn
chin u v k k tha ca ch ngha
kinh nghim ph phn
Cho n nay, chng ta nhn xt ch ngha kinh nghim
ph phn mt cch ring bit. By gi, chng ta phi xem xt
n trong qu trnh pht trin lch s ca n, trong mi lin l
v tng quan ca n vi nhng khuynh hng trit hc
khc. y, vn thi ca Ma-kh v A-v-na-ri-t i na). A-v-na-ri-t "gn lc" ci g trong hc thuyt ca Can-t
vi Can-t c t ln hng u.
1. S ph phn hc thuyt Can-t
t pha t v t pha hu
C Ma-kh ln A-v-na-ri-t bc vo hot ng trit hc
vo khong nhng nm 70 ca th k trc, khi m gii gio
s c ua nhau h ho "quay v vi Can-t". C hai nh
sng lp ra ch ngha kinh nghim ph phn u xut pht
chnh l t Can-t trong vic pht trin trit hc ca h. Ma-
kh vit: "Vi tm lng bit n su sc nht, ti phi cng
nhn rng chnh ch ngha duy tm ph phn ca ng ta (ca
Can-t) l im xut pht ca tt c t tng ph phn ca ".
ti. Nhng ti thy khng th trung thnh vi ch ngha y
c. Khng bao lu, ti tr li vi nhng quan im ca
Bc-cli", v sau "ti i ti nhng quan im gn vi
nhng quan im ca Hi-um... Ngay c by gi, ti vn coi
Bc-cli v Hi-um l nhng nh t tng trit hn Can-t rt
nhiu" ("Phn tch cc cm gic", tr. 292).
234 235 Nhng nh trit hc duy tm
Nh vy l Ma-kh tha nhn hon ton r rng l ng ta
bt u t Can-t, ri sau i theo ng li ca Bc-
cli v Hi-um. By gi ta xt n A-v-na-ri-t.
Ngay trong li ta ca cun "T lun v "Ph phn kinh
nghim thun tu"" (1876), A-v-na-ri-t ni rng nhng
ting "Ph phn kinh nghim thun tu" ch r thi ca ng
ta i vi cun "Ph phn l tnh thun tu" ca Can-t, "v,
l d nhin, thi l thi i lp" vi Can-t (S. IV,
xut bn nm 1876). S i lp y ca A-v-na-ri-t vi Can-
t l ch no? Theo A-v-na-ri-t, l ch Can-t "gn
lc kinh nghim" mt cch khng c y . Chnh ci
"vic gn lc kinh nghim" c A-v-na-ri-t bn ti
trong cun "T lun" ca ng ta ( 56, 72 v nhiu mc khc
v kinh nghim? Trc ht l gn b thuyt tin nghim.
56, ng ta ni: "Theo nh ti bit, th vn c t ra ln u
tin y l xt xem c nn coi nh l tha v loi "nhng
khi nim tin nghim ca l tnh" ra khi ni dung ca kinh
nghim v do ch yu l to ra mt kinh nghim thun tu
hay khng". Chng ta thy A-v-na-ri-t "gn lc" theo kiu
y vic tha nhn tnh tt yu v tnh nhn qu trong hc thuyt
Can-t.
Th hai, ng ta li gn b trong hc thuyt Can-t ci gi thuyt
v thc th ( 95), ngha l ci gi thuyt v vt t n m, theo
A-v-na-ri-t th vt "khng phi l tn ti trong ti liu
ca kinh nghim hin thc, m l do t duy a vo ti liu
Lt na, chng ta s thy nh ngha ca A-v-na-ri-t v
ng li trit hc ca ng ta, hon ton n khp vi nh ngha
ca Ma-kh, ch khc cch din t cu k thi. Nhng trc ht
phi nhn thy rng A-v-na-ri-t hon ton ni di khi ng ta
ni l nm 1876, ln u tin ng ta t ra vn "gn lc kinh
nghim", ngha l gn b trong hc thuyt Can-t thuyt tin
 Nhng nh trit hc duy tm 236 237 Nhng nh trit hc duy tm

nghim v gi thuyt v vt t n. Tht ra th lp tc ngay sau khi gic quan (Gemt) ca chng ta, nhng sau n li khng
hc thuyt Can-t ra i, s pht trin ca trit hc c in tha nhn tnh chn l v tnh thc ti ca tin y" (266).
c gy ra mt cuc ph bnh hc thuyt y chnh theo Can-t khng h my may bc b nh duy tm Bc-cli v mt
ng hng m A-v-na-ri-t theo ui. Nhng i biu ca im no c (268 - 272).
khuynh hng trong trit hc c in c l: "Sun-tx - E-ne-
Do , ngi ta thy rng Sun-tx, mn ca Hi-um, bc
di--mu-x, ngi theo thuyt bt kh tri ca Hi-um, v Gi. G.
b thuyt ca Can-t v vt t n, coi l mt s nhn
Phch-t, ngi theo thuyt Bc-cli, ngha l ch ngha duy tm
nhng khng nht qun i vi ch ngha duy vt, ngha l
ch quan. Nm 1792, Sun-tx - E-ne-di--mu-x ph phn
i vi li khng nh "gio iu" cho rng thc ti khch
Can-t chnh l v Can-t tha nhn thuyt tin nghim (l. c., S.
quan c em li cho chng ta trong cm gic, hay ni cch
56, 141 v nhiu trang khc na) v vt t n. Sun-tx ni: d theo
khc: nhng biu tng ca chng ta u ny sinh ra t tc
thuyt hoi nghi hoc theo thuyt ca Hi-um, chng ti cng u
ng ca nhng i tng khch quan (khng l thuc thc
gt b vt t n, coi l ci vt ra "ngoi gii hn ca mi kinh
ca chng ta) vo cc gic quan ca chng ta. Nh bt kh tri
nghim" (S. 57). Chng ti gt b tri thc khch quan (25); chng
Sun-tx trch c nh bt kh tri Can-t l tha nhn vt t
ti ph nhn rng khng gian v thi gian tn ti thc s ngoi
n, cho rng nh vy l mu thun vi thuyt bt kh tri v
chng ta (100); chng ti ph nhn rng trong kinh nghim c tnh
dn ti ch ngha duy vt. Phch-t, mt nh duy tm ch
tt yu (112), tnh nhn qu, lc, v.v. (113). Ngi ta khng th gn
quan, cng cng kch Can-t nh vy, nhng cng quyt
cho nhng ci "tnh thc ti ngoi nhng biu tng ca
hn, ng ta ni rng Can-t tha nhn vt t n khng l
chng ta" (114). Can-t chng minh "mt cch gio iu" tnh tin
thuc vo ci Ti ca chng ta, l "thuyt thc ti" (Werke,
nghim khi ni rng mt khi chng ta khng th suy ngh theo
I, S. 483), v Can-t phn bit "khng c r rng" gia
cch no khc th nh th c ngha l c quy lut tin nghim
"thuyt thc ti" v "ch ngha duy tm". Phch-t cho rng,
ca t duy. Sun-tx tr li Can-t: "Trong trit hc, t lu
khi tha nhn vt t n l "c s ca thc ti khch quan"
ngi ta dng l l chng minh bn tnh khch quan
(480), Can-t v nhng ngi theo thuyt ca ng ta, t ra
ca ci nm ngoi nhng biu tng ca chng ta" (141).
rt khng trit v nh th l tri ngc vi ch ngha duy
Lp lun nh vy, ngi ta c th gn tnh nhn qu cho vt
tm ph phn. Hng vo nhng ngi gii thch theo thuyt
t n (142). "Kinh nghim khng bao gi dy chng ta (wir
thc ti i vi Can-t, Phch-t ku ln: "i vi cc ng th
erfahren niemals) rng tc ng ca nhng i tng khch
t trn c voi v c voi li trn t. "Vt t n ca cc
quan vo chng ta sinh ra nhng biu tng", v Can-t
ng, - n ch l mt t tng, - ang tc ng vo ci Ti ca
khng h my may chng minh rng "ci s vt g , bn
chng ta!" (483).
ngoi l tnh ca chng ta, phi c tha nhn l vt t n
khc vi cm gic (Gemt) ca chng ta. Cm gic ch c th Nh vy l A-v-na-ri-t lm to khi ng ta tng rng
c quan nim l c s duy nht ca ton b nhn thc ca mnh l ngi "ln u tin" "gn lc kinh nghim" ca Can-t
chng ta" (265). S ph phn ca Can-t i vi l tnh thun khi thuyt tin nghim v vt t n, v do to nn mt
tu "t c s lp lun ca n trn tin cho rng mi nhn khuynh hng "mi" trong trit hc. Tht ra, ng ta ch tip
thc bt u t tc ng ca nhng i tng khch quan vo tc ng li c ca Hi-um v Bc-cli, ca Sun-tx - E-ne-di--
 Nhng nh trit hc duy tm 238 239 Nhng nh trit hc duy tm

mu-x v Gi. G. Phch-t m thi. A-v-na-ri-t tng mnh bit rt k l c v Can-t ln v ton b s pht trin ca trit hc
"gn lc kinh nghim" ni chung. Tht ra, ng ta ch gn lc c in c.
thuyt bt kh tri khi thuyt Can-t. ng ta u tranh khng
c trng ch yu ca trit hc Can-t l ch n dung
phi l chng thuyt bt kh tri ca Can-t (thuyt bt kh
ha ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm, thit lp s
tri l s ph nhn thc ti khch quan c em li cho
tha hip gia hai ch ngha , kt hp hai khuynh hng
chng ta trong cm gic), m l bnh vc mt thuyt bt kh
trit hc khc nhau v i lp nhau trong mt h thng duy nht.
tri thun tu hn, loi tr s tha nhn ca Can-t, mt s
Khi Can-t tha nhn rng mt ci g ngoi chng ta, mt
tha nhn mu thun vi thuyt bt kh tri, cho rng c vt t
vt t n no , ph hp vi nhng biu tng ca chng ta
n, d l khng th nhn thc c, thuc v l tnh, thuc v th Can-t l ngi duy vt. Khi ng ta tuyn b rng ci vt
th gii bn kia, - cho rng c tnh tt yu v tnh nhn qu, t n y l khng th nhn thc c, l siu nghim, l th
d l tin nghim, c mang li trong t duy, ch khng phi gii bn kia th ng ta l ngi duy tm. Khi Can-t tha nhn
trong thc ti khch quan. ng ta cng kch Can-t khng phi t rng kinh nghim, cm gic l ngun gc duy nht ca nhng
pha t nh nhng ngi duy vt, m t pha hu nh nhng hiu bit ca chng ta th ng ta hng trit hc ca ng ta
ngi hoi nghi v nhng ngi duy tm. ng ta tng mnh n thuyt cm gic v thng qua thuyt cm gic, trong
tin ln, nhng tht ra ng ta tht li tr li ci cng lnh nhng iu kin no , hng n ch ngha duy vt. Khi
ph phn Can-t m Cu-n Phi-s khi ni n Sun-tx - E-ne-di- ng ta tha nhn tnh tin nghim ca khng gian, ca thi
-mu-x, nh ngha mt cch rt ng nh sau: "Mt s gian, ca tnh nhn qu, v.v., th ng ta hng trit hc ca
ph phn l tnh thun tu m li loi b l tnh thun tu" ng ta v pha ch ngha duy tm. Tr chi nc i y
(ngha l thuyt tin nghim) "th ch l thuyt hoi nghi thi. khin cho Can-t b cng kch kch lit bi nhng ngi duy
S ph phn l tnh thun tu m li loi b vt t n th ch vt trit , cng nh bi nhng ngi duy tm trit (k c
l ch ngha duy tm ca Bc-cli thi" ("Lch s trit hc mi", nhng ngi bt kh tri "thun tu", nhng ngi theo phi
bn ting c, 1869, t. V, tr. 115). Hi-um). Nhng ngi duy vt ch trch ch ngha duy tm
y, chng ta i ti mt trong nhng pha l nht trong ca Can-t, h bc b nhng c trng duy tm trong h
ton b "cuc chin u v Ma-kh" nc ta, trong ton b thng trit hc ca ng ta, h chng minh rng vt t n l
chin dch ca phi Ma-kh nc Nga chng li ng-ghen c th nhn thc c, l th gii bn ny, rng khng c s
v Mc. Pht hin mi nht ca B-ga-np v Ba-da-rp, ca khc bit v nguyn tc gia vt t n v hin tng, rng cn
phi i t thc ti khch quan, ch khng phi i t nhng
I-u-sk-vch v Va-len-ti-np, m h ru rao m , l ch cho
quy lut tin nghim ca t duy suy ra tnh nhn qu, v.v..
rng Pl-kha-np "tht bi trong nh iu ha ng-ghen
Nhng ngi bt kh tri v nhng ngi duy tm ch trch
vi Can-t bng ci vt t n c tnh cht tha hip, c th nhn
Can-t l tha nhn vt t n, coi l mt s nhng b
thc c cht t" ("Khi lun", tr. 67 v nhiu trang khc na).
i vi ch ngha duy vt, i vi "thuyt thc ti" hoc i
Pht hin y ca phi Ma-kh nc ta phi by cho
vi "thuyt thc ti ngy th"; ng thi nhng ngi bt kh
chng ta thy mt s m h khng k xit v mt s khng hiu tri khng nhng ch vt b vt t n, m cng vt b lun c
thuyt tin nghim; cn nhng ngi duy tm i phi trit
 Nhng nh trit hc duy tm
rt t t tng thun tu ra khng nhng cc hnh thc
tin nghim ca trc gic, m c ton b th gii ni chung
na (em t duy con ngi m rng ra n tn ci Ti tru
tng, hoc n tn " nim tuyt i", hoc n tn ch ph
bin v.v., v.v.). Th nhng phi Ma-kh nh ta li "khng
nhn ra" c rng h tn lm thy nhng ngi tng
ng trn quan im thuyt hoi nghi v ch ngha duy tm
cng kch Can-t, nn h mi x rch qun o h v ph
tro ln u h, khi h thy nhng ngi qui d ph phn
Can-t trn mt quan im hon ton ngc li, bc b mi
yu t bt kh tri (hoi nghi) v duy tm trong h thng trit
hc Can-t, chng minh rng vt t n l mt thc ti khch
quan, l hon ton c th nhn thc c, l th gii bn ny,
rng khng c s khc nhau v nguyn tc gia vt t n v
hin tng, rng vt t n chuyn ha thnh hin tng qua
mi bc pht trin ca thc c th ca con ngi v ca
thc tp th ca nhn loi. H ku ln: Hy cu chng ti vi!
Nh th l trn ln mt cch bt chnh ch ngha duy vt vi hc
thuyt Can-t!
Khi ti c nhng li qu quyt ca phi Ma-kh nc ta
ni rng h ph phn Can-t mt cch trit hn v cng
quyt hn bt k ngi duy vt gi ci no, ti lun lun c
cm tng nh l Pu-ri-sk-vch len li vo gia chng ta
v ku to ln: ti cng kch phi dn ch - lp hin 70, vi
mt tinh thn trit v cng quyt hn cc ngi nhiu, cc
ngi mc-xt ! ng th, ng Pu-ri-sk-vch , nhng ngi
trit v chnh tr c th cng kch phi dn ch - lp hin v
s lun lun cng kch h theo nhng quan im hon ton
ngc nhau; nhng du sao, cng ch nn qun rng ngi
cng kch phi dn ch - lp hin v h qu dn ch, cn
chng ti cng kch h v h cha dn ch. Phi Ma-kh
ch trch Can-t v Can-t qu duy vt, cn chng ti ch trch
Can-t v Can-t cha duy vt. Phi Ma-kh ph phn
Can-t t pha hu, cn chng ti ph phn t pha t.
240 241 Nhng nh trit hc duy tm
Trong lch s trit hc c in c, Sun-tx, mn ca Hi-
um, v nh duy tm ch quan Phch-t, u l nhng kiu
mu v loi ph phn th nht. Nh chng ta thy, h c
gng loi tr nhng yu t "thc ti" trong hc thuyt Can-t.
Cng nh Sun-tx v Phch-t ph phn bn thn Can-t,
nhng ngi kinh nghim ph phn theo xu hng Hi-um v
nhng ngi theo ch ngha duy tm ch quan theo trng
phi ni ti cng ph phn nhng ngi c theo thuyt
Can-t mi vo na cui th k XIX. Ngi ta thy xut
hin tr li cng ci ng li Hi-um - Bc-cli y di b o
danh t i cht i mi. Ma-kh v A-v-na-ri-t ch trch
Can-t, khng phi v Can-t xt vt t n mt cch khng
thc ti, khng duy vt, m v Can-t tha nhn s
tn ti ca vt t n; khng phi v Can-t khng chu rt t
hin thc khch quan ra tnh nhn qu v tnh tt yu ca gii
t nhin, m v Can-t, ni chung, tha nhn bt k tnh
nhn qu v tnh tt yu no (c l ch tr tnh nhn qu v
tnh tt yu thun tu "l-gch". Nhng ngi ni ti vo
ha vi nhng ngi kinh nghim ph phn v cng xut
pht t quan im ca Hi-um v ca Bc-cli ph phn Can-
t. Chng hn nh L-cle, th nm 1879, ngay trong tc phm
ng ta ngi khen Ma-kh l mt nh trit hc xut sc, ng ta
cng ch trch Can-t v "tnh khng trit v s ng la
(Connivenz) vi thuyt thc ti", biu hin trong khi nim
"vt t n", "ci cn b (Residuum) hu danh v thc" y "ca
thuyt thc ti tm thng" ("Der Real. der mod. Nat. etc.", S.
91)). " cho mnh hn", L-cle gi ch ngha duy vt l
"thuyt thc ti tm thng". ng ta vit: "Theo chng ti,
tt c nhng yu t cu thnh l lun ca Can-t hng theo
1)
- "Der Realismus der modernen Naturwissenschaft im Lichte der von
Berkeley und Kant angebahnten Erkenntniskritik", S. 9 ("Thuyt thc ti
ca khoa hc t nhin hin i di nh sng ca s ph phn ca Bc-cli
v Can-t v nhn thc", tr. 9).
 Nhng nh trit hc duy tm
realismus vulgaris2) u phi loi b i, v ng trn quan
im duy tm, l nhng ci khng trit v nhng sn
phm lai cng (zwitterhaft)" (41). "Nhng iu khng trit
v mu thun" ca thuyt Can-t u ny sinh ra "t s trn
ln (Verquikkung) ch ngha ph phn duy tm vi nhng
cn b ca thuyt thc ti gio iu m ngi ta cha khc
phc c" (170). Thuyt thc ti gio iu m L-cle ni
y, chnh l ch ngha duy vt.
Mt nh ni ti khc, Gi-han-nt Rem-k, trch c Can-
t v vi vt t n, Can t dng hng ro thc ti ch
ngha, ngn cch mnh vi Bc-cli (Johannes Rehmke. "Die
Welt als Wahrnehmung und Begriff", Brl. 1880, S. 9 3)). "V
thc cht, hot ng trit hc ca Can-t c mt tnh cht lun
chin: bng vt t n, ng ta hng trit hc ca ng ta
chng li thuyt duy l c" (ngha l chng li ch ngha tn
ngng c ca th k XVIII) "v bng trc quan thun tu,
chng li ch ngha kinh nghim Anh" (25). "Ti mun so
snh ci vt t n ca Can-t vi mt ci by sp t trn
ming h: trng c v v hi, khng c g nguy him, nhng
va t chn ln, l ngi ta ri ngay xung ci vc thm th
gii t n" (27). chnh l l do lm cho nhng ngi theo
thuyt ni ti, bn chin u ca Ma-kh v A-v-na-ri-t,
khng a Can-t: mt i ch, Can-t ti gn ci "vc
thm" ch ngha duy vt!
V y l vi th d v s ph bnh Can-t t pha t. Ph-bch
trch c Can-t khng phi v "thuyt thc ti" m l v ch
ngha duy tm, v gi h thng trit hc ca Can-t l "ch
ngha duy tm da trn ch ngha kinh nghim" (Werke, II,
296).
2)
- thuyt thc ti tm thng.
3)
- Gi-han-nt Rem-k. "Th gii l tri gic v khi nim", Bc-lin,
1880, tr. 9.
242 243 Nhng nh trit hc duy tm
Lp lun sau y ca Ph-bch v Can-t c mt tm quan
trng c bit. "Can-t ni: "Nu chng ta coi nhng i
tng ca cm gic ca chng ta l nhng hin tng n thun, -
ng nh ngi ta phi coi chng l nh th - th nh vy
chng ta tha nhn rng vt t n l c s ca nhng hin tng,
tuy chng ta khng bit c chnh bn thn vt t n c
cu thnh nh th no, m ch bit c nhng hin tng
ca n, ngha l ch bit ci phng thc tc ng (affiziert)
ca ci cha bit vo cc gic quan ca chng ta. Nh vy,
do tha nhn s tn ti ca nhng hin tng, l tnh ca
chng ta ng thi cng tha nhn s tn ti ca vt t n; v
trong chng mc chng ta c th ni rng khng nhng
ngi ta c php, m cn cn phi hnh dung cho c
nhng bn cht nm c s ca nhng hin tng, tc nhng
bn cht ch l tng tng thi""... Sau khi chn ra mt
on vn ca Can-t trong vt t n ch c xem xt mt cch
n gin l mt vt tng tng, tc mt bn cht tng
tng, ch khng phi l mt thc ti, Ph-bch lin tp trung
vo tt c s ph phn ca ng. ng ni: "... Nh vy,
nhng i tng ca cm gic, nhng i tng ca kinh
nghim, ch l nhng hin tng i vi l tnh, ch khng
phi l chn l...". "Cc bn thy cha: i vi l tnh, nhng
bn cht tng tng khng phi l nhng khch th hin
thc! Trit hc ca Can-t l mt mu thun gia ch th v
khch th, gia bn cht v thc tn, gia t duy v tn ti.
y, bn cht c ph mc cho l tnh, cn thc tn c
ph mc cho cm gic. Thc tn khng c bn cht" (ngha l
thc tn ca nhng hin tng m khng c tnh thc ti
khch quan) "th ch l hin tng n thun, l nhng s
vt c th cm thy c; bn cht khng c thc tn, l
nhng bn cht tng tng, nhng nou-men; c th v phi
tng tng n chng, nhng t ra l i vi chng ta, chng
thiu mt thc tn, thiu mt tnh khch quan; l nhng
vt t n, nhng vt thc s nhng khng phi l nhng vt
 Nhng nh trit hc duy tm
hin thc... Tht l mu thun: tch ri chn l vi hin thc,
hin thc vi chn l!" (Werke, II, S. 302 - 303). Ph-bch ch
trch Can-t khng phi v Can-t tha nhn vt t n, m v
Can-t khng tha nhn tnh hin thc ca vt t n, ngha l
tnh thc ti khch quan; v Can-t ch coi vt t n l t
tng n thun, l "bn cht tng tng", ch khng phi
l "bn cht c thc tn", ngha l nhng bn cht thc ti, tn
ti thc s. Ph-bch ch trch Can-t v Can-t xa ri ch
ngha duy vt.
Ngy 26 thng Ba 1858, Ph-bch vit cho B-lin: "Trit hc
ca Can-t l c mt mu thun, n nht thit khng trnh
khi dn ti ch ngha duy tm ca Phch-t hay ti thuyt cm
gic"; kt lun th nht "thuc v d vng", kt lun th hai
"thuc v hin ti v tng lai" (Grn, l.c. 1), II, 49). Nh chng
ta thy, Ph-bch bnh vc thuyt cm gic khch quan,
ngha l ch ngha duy vt. Bc chuyn mi, t Can-t quay
tr li thuyt bt kh tri v ch ngha duy tm, v quay tr li
Hi-um v Bc-cli, tt nhin, l mt bc phn ng, ngay c xt
theo quan im ca Ph-bch. V mn nhit tnh ca Ph-
bch l An-brch Rau, ngi tha k nhng u im cng
nh nhng khuyt im ca Ph-bch - nhng khuyt im
m Mc v ng-ghen khc phc, - ph phn Can-t
hon ton theo tinh thn ca Ph-bch: "Trit hc ca Can-t
l mp m nc i, n va duy vt li va duy tm, v ci
bn tnh nc i y l ci cha kha hiu bn cht ca trit tinh thn v vt tip hp vi nhau"*.
hc . Vi t cch l nh duy vt hay l nh kinh nghim,
Can-t cng khng th trnh khng tha nhn cc vt tn ti
(Wesenheit) ngoi chng ta. Nhng vi t cch l nh duy
tm, ng ta khng th ri b ci nh kin cho rng linh
hn l mt ci g hon ton khc vi nhng s vt c cm
bit. Nhng vt hin thc cng tn ti nh tinh thn con
ngi cm bit chng. Vy, bng cch no m ci tinh thn y
1)
- Gruyn, sch dn
244 245 Nhng nh trit hc duy tm
tin c gn n nhng vt hon ton khc vi n? Can-t
dng th thut sau y: tinh thn c mt s nhn thc a
priori, nh vt phi xut hin i vi tinh thn ng nh
n xut hin trc tinh thn. Cho nn, vic ta hiu bit
c nhng s vt ng nh ta ang hiu bit chng, l mt
sng to ca chng ta. V tinh thn ang tr trong ngi
chng ta chng qua ch l tinh thn ca Cha tri, v cng
nh Cha tri sng to ra th gii t h v, tinh thn con
ngi cng, t nhng vt, sng to ra ci m bn thn nhng
vt khng c. Nh vy, Can-t m bo cho vt hin thc
tn ti nh l "vt t n". i vi Can-t, linh hn l cn thit,
v i vi ng ta tnh bt dit l mt tin o c. Tha cc
ngi - hng vo nhng ngi theo thuyt Can-t mi, ni
chung, v c bit l hng vo A. Lan-gh, mt ngi h
xuyn tc "Lch s ch ngha duy vt", Rau ni - "vt t n"
l ci phn bit ch ngha duy tm ca Can-t vi ch ngha
duy tm ca Bc-cli: n l ci cu bc t ch ngha duy tm sang
ch ngha duy vt. - Ti ph bnh trit hc Can-t nh th
y, ai bc b c th c bc b... i vi ngi duy vt th
s phn bit gia nhn thc a priori v "vt t n" l hon
ton tha: bt c u, ngi duy vt cng khng ct t nhng
lin h thng xuyn trong gii t nhin, cng khng coi vt
cht v tinh thn l nhng vt khc nhau v cn bn, m coi
ch l nhng mt ca cng mt vt, v v vy, ngi
khng cn dng n nhng th thut c bit no lm cho
Sau , nh chng ta thy, ng-ghen ch trch Can-t
i theo thuyt bt kh tri, ch khng ch trch ng ta ri b
thuyt bt kh tri trit . Ngi hc tr ca ng-ghen l La-phc-g
lun chin, nm 1900, vi nhng ngi theo thuyt Can-t
(trong c Sc-l Rp-p-po):
"... Hi u th k XIX, sau khi hon thnh s nghip
ph hu c tnh cht cch mng, giai cp t sn nc ta
 Nhng nh trit hc duy tm 246 247 Nhng nh trit hc duy tm

bt u ph nhn trit hc Vn-te ca h; o Thin cha m so ng siu hnh . nim cng hin thc nh khch th,
Sa-t-bri-ng t v (peinturlurait) bng nhng mu sc nim l phn nh ca khch th vo trong u c... gii tr
lng mn, thnh hnh tr li, v X-ba-xting Mc-xi- (rcrer) mt cht cho nhng ng ch no cn phi lm quen
nhp khu ch ngha duy tm ca Can-t ging mt n vi trit hc t sn, ti s trnh by cho h thy vn ni
ch mng vo ch ngha duy vt ca phi bch khoa, m ting y, - mt vn ht sc lm bn tm tr nhng nh
nhng nh tuyn truyn ch ngha b R-be-xpi-e a duy linh, - l ch no...
ln on u i.
Mt ngi th n mt chic xc xch v lnh 5 phrng tin
Vo cui th k XIX, mt th k c mnh danh trong cng mt ngy, bit rt r rng mnh b ch n cp v mnh
lch s l th k ca giai cp t sn, cc nh tr thc mu toan c nui sng bng tht ln; rng lo ch l tn n cp v
ly trit hc Can-t bp ch ngha duy vt ca Mc v ng- xc xch th c v ngon v b cho thn th. - Nhng ngi
ghen. Phong tro phn ng ny bt u c, - ni nh ngy bin t sn, - d hn mang tn l Pi-rng, Hi-um hoc
th kh khim nh i vi cc nh x hi ch ngha chnh th ca Can-t th cng th, - ni rng: khng phi th u, kin ca
chng ta l nhng ngi mun dnh ton b danh d y cho ngi th y l kin ring, tc l kin ch quan; ngi y
ngi sng lp ra trng phi ca h l Ma-lon. Tht ra bn c th tin mt cch cng c l rng ngi ch l n nhn ca
thn Ma-lon l thuc trng phi ca Hu-khbc, Bc-stanh v mnh v xc xch c lm bng da bm nh, v ngi y
cc mn khc khng th bit c vt t n...
Vn t ra khng ng, v kh khn ca vn cng chnh
* Albrecht Rau. "Ludwig Feuerbach's Philosophie, die Natur-
l ... Mun nhn thc khch th, con ngi trc ht phi kim
forschung und die philosophische Kritik der Gegenwart", Leipzig, tra xem cm gic ca mnh c la di mnh khng... Cc nh ha
1882, SS. 87 - 891). hc i xa hn, h i su vo cc vt th, phn tch chng,
phn gii chng thnh nguyn t, ri sau li lm mt
ca uy-rinh, l bn, Xuy-rch, bt u ci cch ch cng vic ngc li, tc l tng hp, h to ra vt th bng
ngha Mc". ( y La-phc-g ni n mt tro lu t tng cc nguyn t ca chng: t khi con ngi c th t nhng
c ting trong ni b ch ngha x hi c vo khong na nguyn t to ra nhng vt th cho mnh s dng, th
sau nhng nm 70 th k XIX 71.) "Phi tnh trc n ci vic nh ng-ghen ni, con ngi c th cho rng mnh bit c
Gi-re-x, Phuc-ni-e v cc ngi tr thc nh ta cng s em vt t n. c Cha tri ca nhng ngi theo o C-c,
Can-t ra m tht chng ta, khi h lm quen c vi nu tht s tn ti v nu sng to ra th gii, th cng
nhng thut ng ca Can-t... Rp-p-po lm khi ng ta khng th lm c hn th"*.
qu quyt rng Mc tha nhn "c s ng nht gia nim
v thc ti". Trc ht, khng bao gi chng ta dng nhng Chng ti mn php trch dn on vn di , ch r
rng La-phc-g hiu ng-ghen nh th no v ph
bnh Can-t t pha t nh th no, khng phi v nhng mt lm
1)
An-brch Rau. "Trit hc ca Lt-vch Ph-bch, khoa hc t nhin cho thuyt Can-t khc vi hc thuyt Hi-um, m v nhng mt
hin i v s ph phn trit hc hin i", Lai-pxch, 1882, tr. 87 - 89. chung cho c Can-t v Hi-um; khng phi v vic tha nhn vt
 Nhng nh trit hc duy tm
t n, m v ci quan im cha hn l duy vt ch ngha v vt
t n.
Sau cng, c C. Cau-xky trong cun "Lun l hc", cng
ng trn mt quan im hon ton ngc li vi quan im
ca Hi-um v Bc-cli, ph phn Can-t. Chng li nhn
thc lun ca Can-t, Cau-xky vit: "Ti trng thy mu xanh,
mu , mu trng, nh th l do nhng c tnh ca nng lc
th gic ca ti. Nhng s khc nhau gia mu xanh v mu
chng t mt ci g bn ngoi ti, mt s khc nhau c
tht gia cc s vt... Nhng mi lin quan v nhng khc bit
gia bn thn nhng s vt m nhng quan nim c bit v
khng gian v thi gian ch ra cho ti thy... u l nhng mi
lin quan v nhng khc bit c tht ca th gii bn ngoi;
chng khng do tnh cht ca nng lc nhn thc ca ti quy
nh... trong trng hp y" (nu thuyt ca Can-t v tnh
quan nim ca thi gian v ca khng gian l ng), "chng
ta s khng th bit mt cht no v th gii bn ngoi
chng ta, thm ch chng ta cng s khng th bit th gii
c tn ti hay khng" (tr. 33 - 34, bn dch ting Nga).
Nh vy, ton b trng phi ca Ph-bch, ca Mc v
ca ng-ghen tch khi Can-t v pha t, i n ph nhn
hon ton mi ch ngha duy tm v mi thuyt bt kh tri.
Cn phi Ma-kh nc ta th i theo khuynh hng phn ng
* Paul Lafargue. "Le matrialisme de Marx et l'idalisme de Kant",
ng trn "Le Socialiste" 72, ngy 25 thng Hai 19001).
trong trit hc, i theo Ma-kh v A-v-na-ri-t l nhng
ngi ng v quan im ca Hi-um v Bc-cli m ch trch
Can-t. D nhin, mi ngi cng dn, v c bit l mi
1)
Pn La-phc-g. "Ch ngha duy vt ca Mc v ch ngha duy tm
ca Can-t", ng trn bo "Ngi x hi ch ngha".
248 249 Nhng nh trit hc duy tm
ngi tr thc, u c quyn thing ling theo ui bt c mt
nh t tng phn ng no. Nhng nu c nhng ngi
hon ton on tuyt vi ngay c nhng c s ca ch ngha
Mc v trit hc, ri li ma may quay cung, li trn ln mi
ci, li quanh co, li cam oan rng h "cng" l nhng ngi
mc-xt v trit hc, rng h "gn nh" ng vi Mc v ch
"b sung" Mc mt cht thi, th l mt cnh tng hon
ton kh coi.
2. "Nh kinh nghim tng trng"
I-u-sk-vch ch giu
"nh kinh nghim ph phn"
Tsc-np nh th no
Ngi P. I-u-sk-vch vit: "Qu tht l nc ci khi thy
ngi Tsc-np mun lm cho Mi-khai-lp-xki, mt nh thc chng
bt kh tri, theo khuynh hng ca Cng-t v ca Xpen-x,
thnh ngi tin khu ca Ma-kh v ca A-v-na-ri-t" (l. c.,
tr. 73).
iu nc ci y, trc ht l s dt nt phi thng ca
ngi I-u-sk-vch. Cng nh tt c cc chng V-r-si-lp, ng ta
che giu s dt nt di mt ng nhng t v tn tui thng
thi. Cu trch dn k trn l trong on ni v mi quan h
gia thuyt Ma-kh v ch ngha Mc. V ngi I-u-sk-vch
cp ti vn ny nhng khng bit rng ng-ghen (cng nh mi
nh duy vt) coi cc mn ca Hi-um v cc mn ca
Can-t u l nhng ngi bt kh tri nh nhau. Do , em
i lp thuyt bt kh tri ni chung vi thuyt Ma-kh, trong
khi chnh Ma-kh li t nhn mnh l mn ca Hi-um, th
chnh l dt v trit hc m thi. Nhng ting "thuyt thc
chng bt kh tri" cng v ngha l, v cc mn ca Hi-um
u t xng l nhng ngi thc chng. Chn Pt-txn-t
lm thy, ngi I-u-sk-vch ng l phi bit rng Pt-txn-t
 Nhng nh trit hc duy tm
dt khot coi ch ngha kinh nghim ph phn l thuyt thc
chng. Sau cng, nhc n tn ca -guy-xt Cng-t v ca
Hc-bc Xpen-x th cng l v l, v ch ngha Mc khng
bc b ch khc nhau gia ngi thc chng ny vi ngi
thc chng khc, m bc b ch ging nhau gia h, ch lm
cho mt nh trit hc thnh nh thc chng, ch khng thnh
nh duy vt.
Anh chng V-r-si-lp ca chng ta cn n tt c ci
ng t "m hoc" bn c, lm tai bn c bng
nhng ting lng kng ca thut ng, nh lc hng s ch
ca bn c n thc cht ca vn v lm cho h ch ch
n nhng iu nh nht. Th m, thc cht ca vn li l
s bt ng cn bn ca ch ngha duy vt vi ton b tro lu
rng ri ca thuyt thc chng, trong c c . Cng-t v H.
Xpen-x, c Mi-khai-lp-xki v nhiu ngi theo thuyt Can-
t mi, c Ma-kh v A-v-na-ri-t. Chnh thc cht y ca vn
c ng-ghen trnh by ht sc r rng trong cun "L.
Ph-bch" ca ng khi ng xp tt c nhng ngi theo thuyt
Can-t v cc mn ca Hi-um thi y (tc l trong nhng
nm 80 ca th k trc) vo trong phe nhng k chit trung
bt hnh v nhng k l s vn (Flohknacker, dch theo ngha
en l k git rp), v.v..73 Nhng nh ngha c th v phi
em p dng vo nhng ai, l iu m cc anh chng V-
r-si-lp ca chng ta khng mun ngh n. V v h
khng bit suy ngh, nn chng ta s a ra cho h mt s so
snh r rng. Khi ni n nhng ngi theo thuyt Can-t v
cc mn ca Hi-um ni chung, trong nhng nm 1888 v
1892, ng-ghen khng nu tn mt ai c 74. Dn chng duy nht
v tc phm m ngi ta thy trong sch ca ng-ghen, l dn
chng v mt tc phm m ng nghin cu, l tc phm
ca Stc-k ni v Ph-bch. ng-ghen ni: "Stc-k ht lng
tm cch bnh vc Ph-bch chng li nhng li cng kch v
nhng hc thuyt ca cc v ph gio hin ng lm rm
beng c vi ci danh hiu l nh trit hc. i vi nhng
250 251 Nhng nh trit hc duy tm
ai quan tm n ci m hu sinh thoi ha ca trit hc c
in c, th iu y ng nhin l quan trng; iu y c
th l cn thit cho c bn thn Stc-k na. Nhng chng ti
min cho bn c" ("Ludwig Feuerbach", S. 25 75).
ng-ghen mun "min cho bn c", ngha l mun trnh
cho nhng ngi dn ch - x hi khi ci vic lm quen th
v vi nhng k ba hoa thoi ha vn t xng l nh trit hc.
Nhng i biu ca ci "m hu sinh thoi ha y" l nhng
ai?
M tc phm ca Stc-k (C. N. Starke. "Ludwig
Feuerbach", Stuttgart, 18851)) chng ta thy trong thng
hay dn chng nhng mn ca Hi-um v Can-t. Stc-k
tch Ph-bch khi ng li ca hai nh trit hc y. ng ta
ng thi cn trch dn A. Ri-l, Vin-en-bng, A. Lan-gh
(SS. 3, 18 - 19, 127 v cc trang sau).
M quyn "Khi nim ca con ngi v th gii" ca R. A-
v-na-ri-t, xut bn nm 1891, chng ta c thy trang 120
ca bn in ln th nht bng ting c nh sau: "Kt qu cui
cng ca s phn tch ca chng ti ph hp vi kt qu m
nhng nh nghin cu khc, chng hn nh E. La-a-x, E. Ma-kh,
A. Ri-l, V. Vun-t, t ti - tuy nhin do quan im khng ging
nhau, nn s ph hp khng c tuyt i
(durchgehend). Xin xem c S-pen-hau- na".
Anh chng V-r-si-lp - I-u-sk-vch ca chng ta ch
giu ai ?
A-v-na-ri-t khng h my may nghi ng s gn gi v
nguyn tc ca mnh vi nhng ngi theo thuyt Can-t l Ri-l
v La-a-x v vi nh duy tm Vun-t, - gn gi khng phi
v mt vn chi tit, m v "kt qu cui cng" ca ch
ngha kinh nghim ph phn. ng ta k n Ma-kh trong hai
1)
- C. N. Stc-k. "Lt-vch Ph-bch", Stt-ga, 1885.
 Nhng nh trit hc duy tm
ngi theo thuyt Can-t. Tht th, khi Ri-l v La-a-x chnh
l Can-t theo tinh thn ca Hi-um, cn Ma-kh v A-v-na-
ri-t li chnh l Hi-um theo tinh thn ca Bc-cli, nh th h
chng phi h l cng mt giuc vi nhau hay sao?
ng-ghen mun "min cho" cc cng nhn c, trnh cho
h khi phi lm quen mt thit vi tt c bn ph gio "git
rp" y, - iu c ng ngc nhin khng?
ng-ghen bit min cho cc cng nhn c, cn cc anh
chng V-r-si-lp li khng min cho bn c Nga.
Cn phi vch ra rng s kt hp, v thc cht c tnh cht
chit trung, Can-t vi Hi-um hoc Hi-um vi Bc-cli l c th
thc hin c, c th ni l vi nhng t l khc nhau, khi
th c bit nhn mnh nhn t ny, khi th c bit nhn
mnh nhn t khc ca s hn hp. trn kia, chng ta thy
chng hn, ch c mi mt ngi theo phi Ma-kh, l H.
Clanh-p-t, cng khai tha nhn bn thn mnh v Ma-kh l
nhng ngi duy ng (ngha l mn trit ca Bc-cli).
Tri li, nhiu mn v ngi ng h Ma-kh v A-v-na-ri-
t, nh Pt-txn-t, Vin-ly, Pic-xn, nh kinh nghim ph phn
Nga L-x-vch, ngi Php Hng-ri -la-croa*, v nhng
ngi khc na, u nhn mnh ch ngha Hi-um trong cc quan
im ca Ma-kh v ca A-v-na-ri-t. Chng ta hy ly th
d mt nh bc hc c bit xut sc; trong trit hc, ng ny
cng kt hp Hi-um vi Bc-cli, nhng li nhn mnh nhng
nhn t duy vt ca s hn hp y. l nh khoa hc t
nhin tr danh ngi Anh, T. H-xli; ng ny a ra danh t
"bt kh tri" v chc chn l ng-ghen ngh ti ng ta trc
ht v nhiu nht, khi ni n thuyt bt kh tri Anh. Nm
1892, ng-ghen gi nhng ngi bt kh tri kiu y l "nhng
nh duy vt xu h" 76. Trong tc phm ca mnh, nhan : "Ch
ngha t nhin v thuyt bt kh tri", Gim-x Oc-, mt nh
duy linh ngi Anh, ch yu
252 253 Nhng nh trit hc duy tm
* "Bibliothque du congrs international de philosophie" vol. IV.
Henri Delacroix. "David Hume et la philosophie critique"1). Tc gi sp
xp A-v-na-ri-t v nhng ngi ni ti lun c, S. R-nu-vi- v
trng phi ca ng ta (phi "ph phn mi") Php vo loi nhng
ngi theo Hi-um.
cng kch "nh lnh t khoa hc ca phi bt kh tri" (vol. II,
p. 229), l H-xli, v ng ta xc nhn li nhn xt ca ng-
ghen khi ng ta ni: "Ci xu hng ca H-xli mun tha
nhn v tr th nht ca ci vt l" (ni theo Ma-kh l "chui
yu t") "thng c din t mt cch rt r rng n ni
y c h khng th ni n hin tng song song. Mc du
H-xli ht sc hng hi c tuyt danh hiu l nh duy vt, ci
danh hiu nhc nh cho thuyt bt kh tri trong trng ca ng
ta, ti vn khng thy mt tc gi no xng ng hn vi
danh hiu y" (vol. II, p. 30 - 31). V chng thc lun im
ca mnh, Gim-x Oc- trch dn nhng li tuyn b ca
H-xli nh sau: "Tt c nhng ai hiu bit lch s ca khoa hc
u s ng rng nhng tin b ca khoa hc xa nay vn
c ngha v gi y, hn bao gi ht, li cng c ngha l
s m rng phm vi ca ci m chng ta gi l vt cht v
tnh nhn qu, v ph hp vi iu l s loi tr dn dn
ra khi tt c cc lnh vc ca t tng loi ngi nhng ci
m chng ta gi l tinh thn v tnh t pht". Hay l: "D
chng ta c din t nhng hin tng vt cht bng nhng
thut ng tinh thn, hoc nhng hin tng tinh thn bng
nhng thut ng vt cht chng na, iu khng quan
trng, - c hai cch biu hin y u ng theo mt ngha
tng i no " ("nhng phc hp yu t tng i n nh",
theo Ma-kh). "Nhng ng trn quan im ca tin b khoa
hc, th thut ng duy vt ch ngha l thch ng hn v mi
phng din. Bi v n ni lin t tng vi nhng hin
1)
"Tng th ca i hi quc t trit hc", t. IV. Hng-ri -la-croa.
"a-vt Hi-um v trit hc ph phn".
 Nhng nh trit hc duy tm
tng khc ca th gii... cn thut ng ngc li tc c tnh
cht duy linh th hon ton khng c ni dung (utterly barren)
v khng a ti ci g c, ngoi s h v hn n... Ngi
ta khng th nghi ng rng khoa hc ngy cng tin b th tt c cc
hin tng ca gii t nhin s ngy cng c din t mt cch
rng ri hn, chnh xc hn, bng nhng cng thc hay bng
nhng tng trng duy vt ch ngha" (I, 17 - 19).
l lp lun ca ng H-xli, "nh duy vt xu h", ng ta v
lun th no cng khng mun tha nhn ch ngha duy vt, cho
rng l mt "siu hnh hc" vt qu mt cch khng
chnh ng nhng "nhm cm gic". V cng chnh ng H-
xli y vit: "Nu ti phi chn ch ngha duy vt tuyt i
hay ch ngha duy tm tuyt i, th buc lng ti phi chn
ch ngha th hai...". "iu duy nht m chng ta bit c
mt cch chc chn, l s tn ti ca th gii tinh thn" (J.
Ward, II, 216, nh trn).
Cng nh trit hc ca Ma-kh, trit hc ca H-xli l mt
m hn hp ch ngha Hi-um v ch ngha Bc-cli. Nhng
H-xli, nhng li cng kch theo kiu Bc-cli ch l ngu
nhin, cn thuyt bt kh tri ca ng ta li l ci l nho che
y ch ngha duy vt ca ng ta. Ma-kh, "mu sc" ca s
hn hp li khc, v cng nh duy linh Oc- y, cng kch
kch lit H-xli, li v vai A-v-na-ri-t v Ma-kh mt cch u
ym.
3. nhng ngi ni ti lun,
bn chin u ca Ma-kh v ca A-v-na-ri-t
Khi bn n ch ngha kinh nghim ph phn, chng ti
khng th trnh nhiu ln dn chng cc nh trit hc ca
trng phi gi l ni ti, m cc i biu ch yu l Sp-p,
L-cle, Rem-k v Su-bc - Dn-n. By gi cn phi xem xt
nhng mi quan h ca ch ngha kinh nghim ph phn vi
254 255 Nhng nh trit hc duy tm
nhng ngi ni ti lun v bn cht ca trit hc m nhng
nh ni ti lun truyn b.
Nm 1902, Ma-kh vit: "... Hin nay, ti thy nhiu nh
trit hc, nhiu nh thc chng, nhiu nh kinh nghim ph phn,
nhiu ngi theo trit hc ni ti v c mt s rt t nh khoa
hc t nhin, tuy khng quen bit nhau, nhng u bt
u m nhng con ng mi gn nh cng quy t vo mt im,
mc du c nhiu s khc nhau v mt c nhn" ("Phn tch
cc cm gic", tr. 9). Mt l, ta phi ghi nh y li th nhn
thnh tht him c ca Ma-kh cho rng c mt s rt t nh
khoa hc t nhin i theo trit hc ca Hi-um - Bc-cli, ci
trit hc gi l "mi", nhng k tht rt c. Hai l, quan im
ca Ma-kh coi ci trit hc "mi" y l mt tro lu rng ln,
trong nhng ngi ni ti lun ng ngang hng vi
nhng ngi kinh nghim ph phn v nhng ngi thc
chng, quan im y l cc k quan trng. Trong li ta bn
dch ting Nga cun "Phn tch cc cm gic" (1906), Ma-kh
nhc li: "Nh th l c mt phong tro chung ng thnh
hnh" (tr. 4)... ch khc, ng ta li ni: "Ti rt gn gi vi
nhng mn ca trit hc ni ti... Ti khng tm thy trong
quyn sch ny ("Khi lun v l lun nhn thc v l-gch"
ca Sp-p) mt iu no m ti khng vui lng tn thnh,
c l ch tr mt vi im nh cn phi sa i thi" (46). Ma-
kh cng cho rng Su-bc - Dn-n i theo nhng "ng li
rt gn gi" (tr 4); v ng ta thm ch tng Vin-hem Sp-p
tc phm trit hc mi nht, c th ni l tng hp ca mnh:
"Nhn thc v sai lm".
A-v-na-ri-t, mt nh sng lp khc ca ch ngha kinh
nghim ph phn, vit vo nm 1894 rng mi cm tnh
ca Sp-p i vi ch ngha kinh nghim ph phn lm cho
ng ta "khoan khoi" v "phn khi", v "s khc nhau"
(Differenz) gia ng ta v Sp-p "c l ch nht thi thi" (vielleicht
nur einstweilen noch bestehend)*. Sau cng, I. Pt-txn-t (hc
thuyt ca ng ny c V. L-x-vch coi l tuyt nh ca
 Nhng nh trit hc duy tm
ch ngha kinh nghim ph phn) tuyn b trng ra rng
nhng lnh t ca khuynh hng "mi" chnh l tam v nht
th: Sp-p, Ma-kh v A-v-na-ri-t ("Einfhrung in die
Philosophie der reinen Erfahrung", Bd. II, 1904, S. 2952), v "D.
Weltproblem", 1906, S. V v 1463)). V Pt-txn-t kin quyt
chng li R. Vin-ly ("Einf.",
* "Vierteljahrsschrift fr wissenschaftliche Philosophie", 1894, 18.
Jahrg, Heft I, S. 291).
II, 321), ng ny l mt mn ni ting ca Ma-kh v c l
l ngi duy nht ly lm xu h v c mt ngi thn thuc
nh Sp-p v tm cch ct t lin h v nguyn tc vi Sp-
p, iu ny lm cho ng ta b v thy yu qu ca mnh l
A-v-na-ri-t khin trch. A-v-na-ri-t vit nhng li
nu trn kia v Sp-p, trong mt bi bnh lun v bi bo ca
Vin-ly chng li Sp-p, ng thi ni thm rng li ph
phn ca Vin-ly "c l l gay gt qu mc cn thit"
("Viertljschr. f. w. Ph.", 18. Jahrg., 1894, S. 29; bi ca Vin-ly
chng Sp-p cng ng trong s ).
Trn y, chng ta bit nhng nh kinh nghim ph phn
nh gi nhng ngi theo thuyt ni ti nh th no; by gi
chng ta hy xem s nh gi ca nhng ngi ni ti v nhng
nh kinh nghim ph phn. Chng ta lu ti li ph
phn ca L-cle nm 1879. Nm 1882, Su-bc - Dn-n ni
mt cch thng thn s "ng " ca ng ta "mt phn no vi
Phch-t cha" (ngha l vi ngi i biu ni ting ca ch ngha
1)
"Tp ch trit hc khoa hc hng qu", 1894, xut bn nm th 18,
quyn I, tr. 29.
2)
- "Gii thiu trit hc v kinh nghim thun tu", t. II, 1904, tr. 295.
3)
- "Das Weltproblem von positivistischem Standpunkte aus",
1906, S. V v 146 ("Vn th gii xt trn quan im thc chng",
1906, tr. V v 146).
256 257 Nhng nh trit hc duy tm
duy tm ch quan l Gi-han Gt-lp Phch-t, ng ny c ngi con
trai cng l mt nh trit hc ng thng hi nh con trai ca
I--xp t-x-ghen), ri "vi Sp-p, L-cle, A-v-na-ri-t v,
phn no vi Rem-k"; ng ta c bit a dn chng Ma-kh ("Erh.
d. Arb."1)) chng li "siu hnh hc ca khoa hc lch s t
nhin"*, t ng m tt c nhng ph gio v gio s phn ng
c u dng gi ch ngha duy vt ca khoa hc lch s t
nhin. Nm 1893, sau khi cun "Khi nim ca con ngi v th
gii" ca A-v-na-
* Dr. Richard von Schubert-Soldern. "ber Transcendenz des Objects
und Subjects", 1882, S. 37 v 5. Cng tc gi: "Grundlagen einer
Erkenntnistheorie", 1884, S. 32).
ri-t ra i. V. Sp-p hoan nghnh tc phm y trong "Bc
th ng gi R. A-v-na-ri-t", v coi tc phm l "s xc nhn
thuyt thc ti ngy th" m chnh Sp-p cng bnh vc.
Sp-p vit: "Quan nim ca ti v t duy hon ton ph hp
vi "kinh nghim thun ty" ca ng (ca A-v-na-ri-t)"*. Ri,
nm 1896, khi tng kt "khuynh hng phng php lun trong
trit hc" m ng ta dng lm "ch da", Su-bc - Dn-n
truy nguyn dng h ca ng - qua Ph. A. Lan-gh ("ni cho ng
th khuynh hng ca chng ti c bt u t Lan-gh"), v
tip , qua La-a-x, Sp-p v ng bn, A-v-na-ri-t v
Ma-kh, Ri-l trong s nhng ngi theo thuyt Can-t mi,
S. R-nu-vi- trong s nhng ngi Php, v.v. - n tn Bc-cli
v Hi-um**. Sau cng, trong "Li m u" c tnh cht cng
lnh, ng trong s u ca c quan trit hc c bit ca phi
ni ti, bn cnh mt bi tuyn chin vi ch ngha duy vt v
1)
- "Die Geschichte und die Wurzel des Satzes von der Erhaltung der
Arbeit" ("Nguyn l bo tn cng, lch s v ngun gc ca nguyn l ").
2)
Tin s Ri-sa phn Su-bc - Dn-n. "Bn v tnh siu nghim ca
khch th v ch th", 1882, tr. 37 v 5. Cng tc gi: "Nhng c s ca l
lun nhn thc", 1884, tr. 3.
 Nhng nh trit hc duy tm
t cm tnh vi Sc-l R-nu-vi-, chng ta c thy: "Ngay c
trong phe ca bn thn cc nh khoa hc t nhin, ngi ta
cng nghe thy nhng ting ni ca nhng nh khoa hc t
nhin ring l chng li tnh t ph ngy cng tng ca cc bn
ng nghip ca h, v chng li tinh thn phi trit hc ang
chi phi khoa hc t nhin. Chng hn nh ting ni ca nh
vt l hc Ma-kh... Khp mi ni c nhng lc lng mi bt
u hot ng, ang ra sc ph lng tin m qung vo tnh
khng th sai lm ca khoa hc t nhin; nhng lc lng
li bt u tm kim nhng con ng mi i su vo
nhng b mt, tm kim mt li i tt hn tin vo ci chn
l"***.
* "Vierteljahrsschrift f r wissenschaftliche Philosophie", 17. Jahrg.,
1893, S. 384.
** Dr. Richard von Schubert-Soldern. "Das menschliche Glck und die
soziale Frage", 1896, SS. V, VI1).
*** "Zeitschrift fr immanente Philosophie" 77, Bd. I, Berlin, 1896, SS. 6, 9.
Vi li ni qua v S. R-nu-vi-. ng ta ng u trng
phi ph phn mi, mt trng phi c uy tn v c truyn
b rng Php. Trit hc ca ng ta, v mt l lun, l s kt
hp thuyt hin tng ca Hi-um v thuyt tin nghim ca
Can-t. Vt t n b kin quyt loi tr. Mi lin h ca cc
hin tng, trt t, quy lut u c coi l tin nghim. Quy
lut c vit bng ch hoa v tr thnh c s ca tn gio.
Cc gio s o Thin cha rt hoanh nghnh trit hc ny.
Ngi theo phi Ma-kh Vin-ly ni gin gi R-nu-vi- l
"gio Pn th hai", l "k ngu dn thng ng", l "k
truyn gio ngy bin v ch t do" ("Gegen die
1)
Tin s Ri-sa phn Su-bc - Dn-n. "Hnh phc nhn loi v vn
x hi", 1896, tr. V, VI.
258 259 Nhng nh trit hc duy tm
Schulweisheit", S. 1291)). V th l nhng ngi ng o y
ca phi ni ti nhit lit hoan nghnh trit hc ca Ma-kh.
Khi bn dch bng ting Php cun "C hc" ca Ma-kh ra
i, th c quan ca "nhng ngi ph phn mi" l "'Anne
Philosophique" 78 do mt cng tc vin v mn ca R-nu-
vi- l Pi-lng xut bn, c vit nh sau: "Khng cn phi lu
cng thy rng trong vic ph phn thc th, vt, vt t n
th khoa hc thc chng ca ng Ma-kh nht tr n mc
no vi ch ngha duy tm ph phn mi" (tp 15, 1904, p.
179).
Cn phi Ma-kh Nga th tt c u ly lm xu h thy
mnh c quan h h hng vi phi ni ti; v i vi nhng ngi
khng t gic i theo con ng ca Xt-ru-v, Men-si-
cp v ng bn th ng nhin ngi ta khng th trng
mong c ci g khc h. Ch c Ba-da-rp gi "mt vi i biu
trng phi ni ti" l "nhng nh thc ti lun"*. B-ga-np
tuyn b
* "Nhng nh thc ti lun trong trit hc hin i (mt vi i biu
ca trng phi ni ti, bt ngun t hc thuyt Can-t; trng phi ca
Ma-kh - A-v-na-ri-t v nhiu tro lu khc c quan h mt thit vi
trng phi trn) u cho rng tuyt i khng c mt l do no ph
nhn im xut pht ca thuyt thc ti ngy th". "Khi lun", tr. 26.
mt cch vn tt (v thc t l khng ng) rng "trng phi
ni ti ch l mt hnh thc trung gian gia hc thuyt Can-
t v ch ngha kinh nghim ph phn" ("Thuyt kinh nghim
nht nguyn", III, XXII). V. Tsc-np vit: "Ni chung, nhng
ngi ni ti ch gn ch ngha thc chng mt mt ca l
lun ca h thi, cn nhng mt khc th vt xa khun kh ca
ch ngha y" ("Nghin cu trit hc v x hi hc", 37). Va-
1)
- "Phn i tr tu nh trng", tr. 129.
 Nhng nh trit hc duy tm
len-ti-np ni rng "trng phi ni ti khoc cho nhng t
tng y (nhng t tng ca Ma-kh) mt hnh thc khng
thch hp vi chng v i vo con ng cng ca thuyt
duy ng" (l. c., tr. 149). Nh cc bn thy, cc bn mun g
c ny: c c hin php ln c chin xo ci, c c thuyt thc
ti ln c thuyt duy ng. Nhng phi Ma-kh ca chng ta
li s khng dm ni dt khot v r rng s tht v nhng k
ni ti.
Tht ra nhng ngi ni ti l nhng k phn ng ngoan c nht,
l nhng ngi thuyt gio cng khai cho ch ngha tn ngng,
nhng ngi trit theo ch ngha ngu dn. Khng mt ngi
no trong bn h l khng cng khai dng nhng cng trnh
c tnh cht l lun nht v nhn thc lun ca h bnh
vc tn gio v bo cha cho ci tn d trung c thuc loi
ny hay loi kia. Nm 1879, L-cle bo cha cho trit hc ca
ng ta, cho rng trit hc tha mn c "mi yu cu ca
u c c xu hng tn gio" ("Der Realismus etc.", S. 731)). Nm
1880, Gi. Rem-k tng "l lun v nhn thc" ca mnh cho
v mc s o Tin lnh l Bi-c-man v kt lun cun sch y
bng vic tuyn truyn cho mt Cha tri, coi l "khi nim
thc ti", ch khng phi cho mt Cha tri siu cm gic (c
l l l do khin cho Ba-da-rp xp "mt vi" ngi ni ti
vo trong hng ng "nhng nh thc ti lun" chng?); v chnh
"i sng thc t phi em li cho khi nim thc ti y mt
tnh cht khch quan", cn nh "Gio l C c" ca Bi-c-man
th c coi l kiu mu ca "mn thn hc khoa hc" (J.
Rehmke. "Die Welt als Wahrnehmung und Begriff", Berlin, 1880,
S. 312). Trong "Tp ch trit hc ni ti", Sp-p khng nh
rng nu nhng ngi ni ti ph nhn ci siu nghim th
trong khi nim hon ton khng bao hm Cha tri v i
1)
- "Der Realismus der modernen Naturwissenschaft im Lichte der von
Berkeley und Kant angebahnten Erkenntniskritik", S. 73.
260 261 Nhng nh trit hc duy tm
sng v lai ("Zeitschrift fr immanente Philosophie", II. Band, S. 521)).
Trong cun "Lun l hc", Sp-p bo v "mi lin h gia quy
tc o c... vi th gii quan siu hnh" v ln n "cu ni
v ngha" v vic tch gio hi khi nh nc (Dr. Wilhelm
Schuppe. "Grundzge der Ethik und Rechtsphilosophie". Bresl.,
1881, S. 181, 3252)). Trong tc phm nhan l "Nhng c s
ca l lun nhn thc", Su-bc - Dn-n kt lun rng ci Ti
ca chng ta c trc thn th chng ta v s cn tn ti
sau thn th, nh th c ngha l linh hn l bt dit (l. c., S.
82), v.v.. Trong tc phm "Vn x hi" ca ng ta, chng li
B-ben, ng ta bnh vc nhng "ci cch x hi" ng thi vi
ch tuyn c theo ng cp; ng ta ni thm rng "nhng
ngi dn ch - x hi khng hiu bit rng nu khng c n
ca Tri ban - tc l s kh s - th s khng c hnh phc" (S.
330), v phn nn v "s thng tr" ca ch ngha duy vt (S.
242); "ngy nay ngi no tin vo th gii bn kia, d l ch tin
rng c th c th gii bn kia, u b coi l ngu ngc" (ib.).
l nhng anh chng Men-si-cp ngi c y, nhng
k ch trng chnh sch ngu dn thuc c khng km R-nu-
vi-, u chung sng mt thit lu di vi nhng ngi kinh
nghim ph phn. V mt l lun th quan h h hng gia h
vi nhau l khng th chi ci c. Ch ngha Can-t trong
phi ni ti cng khng nhiu g hn trong hc thuyt ca Pt-
txn-t hay ca Pic-xn. Trn kia chng ta thy rng chnh
nhng ngi theo thuyt ni ti cng t nhn l mn ca Hi-
um v Bc-cli, v s nh gi y ca h c tha nhn
mt cch ph bin trong cc sch bo trit hc. ch r
nhng tin nhn thc lun no c dng lm im
xut pht cho nhng bn chin u y ca Ma-kh v ca A-
1)
- "Tp ch trit hc ni ti", t. II, tr. 52.
- Tin s Vin-hem Sp-p. "C s ca lun l hc v ca trit hc php
2)
quyn", Bre-xlau, 1881, tr. 181, 325.
 Nhng nh trit hc duy tm
v-na-ri-t, chng ta hy trch dn vi lun im l lun c
bn trong cc tc phm ca nhng ngi ni ti.
Nm 1879, L-cle vn cha ngh ra c tn gi "ni ti";
tn gi ny, ni ng ra, c ngha l "c tnh cht thc
nghim", "c mang li trong kinh nghim", v l mt
chiu bi gi di dng che y s thi nt, chng khc g
nhng chiu bi gi di ca cc chnh ng t sn chu u.
Trong tc phm u tin ca L-cle, ng ta t xng mt cch
cng khai v dt khot l "nh duy tm ph phn" ("Der
Realismus etc.", S. 11, 21, 206 v nhiu trang khc na). Nh
chng ta thy, trong tc phm , ng ta cng kch Can-t
v Can-t nhng b ch ngha duy vt, v ng ta ni r
con ng ring ca ng ta i t Can-t n Phch-t v Bc-
cli. Cuc u tranh chng ch ngha duy vt ni chung, v ni
ring chng khuynh hng ca phn ng nhng nh khoa
hc t nhin theo ch ngha duy vt, c L-cle tin hnh
mt cch cng kch lit nh Sp-p, Su-bc - Dn-n v Rem-
k.
L-cle ni: "Chng ta hy tr li quan im ca ch ngha duy
tm ph phn, ch vi gn cho gii t nhin ni chung v cho nhng
qu trnh t nhin, mt s tn ti siu nghim" (ngha l mt s tn
ti ngoi thc con ngi), "nh vy, i vi ch th, c tng ha
cc vt th cng nh thn th ca ring mnh, (chng no m
ch th nhn thy v cm bit thn th cng vi nhng
bin ha ca n), u s l mt hin tng c em li mt rng trong cu ni ca ng ta nhm kch Vun-t, ngi
cch trc tip ca nhng s cng tn ti gn b vi nhau trong
khng gian v ca nhng s ni tip trong thi gian, v ton
b s gii thch gii t nhin chung quy ch l vic xc nhn
nhng quy lut ca nhng s cng tn ti v ca nhng s ni
tip y" (21).
Quay v vi Can-t, - nhng phn t phn ng theo
thuyt Can-t mi, ni nh th. Hin nay v thc cht,
nhng phn t phn ng theo thuyt ni ti ni: quay v vi
262 263 Nhng nh trit hc duy tm
Phch-t v Bc-cli. i vi L-cle tt c ci g tn ti u l
nhng "phc hp cm gic" (S. 38), trong khi mt s loi
c tnh (Eigenschaften) ny tc ng vo gic quan chng ta,
c biu th bng ch M chng hn; cn mt s loi khc tc
ng vo nhng i tng khc ca gii t nhin, c biu
th bng ch N (S. 150, v.v.). ng thi, L-cle li ni v gii
t nhin nh ni v mt "hin tng ca thc"
(Bewutseinsphnomen) khng phi l ca con ngi ring l
m l ca "loi ngi" (S. 55 - 56). Nu ch rng L-cle
xut bn tc phm ca ng ta chnh Pra-ha l ni m Ma-kh
lm gio s khoa vt l hc, rng L-cle ch trch dn mt cch
nhit thnh cun "Erhaltung der Arbeit" ca Ma-kh, xut bn
nm 1872, th t nhin l ngi ta t hi nn chng tha nhn
rng tn ca ch ngha tn ngng v nh duy tm cng
khai L-cle l ngi tht s sng lp ra ci trit hc "c o"
ca Ma-kh?
Cn v Sp-p (theo L-cle*, ng ny t ti "cng
nhng kt qu ") th thc ra, nh chng ta thy, ng ta
t xng l ngi bnh vc "thuyt thc ti ngy th" v trong
"Bc th ng gi R. A-v-na-ri-t", ng ta phn nn mt cch
ng cay rng "ngi ta thng hay xuyn tc l lun nhn
thc ca ti (tc l Vin-hem Sp-p) thnh ch ngha duy tm
ch quan". Th on bp bm th b, m nh ni ti Sp-p gi l
s bnh vc thuyt thc ti, l ch no, iu biu hin kh r
khng do d lit nhng k ni ti vo hng nhng mn ca
Phch-t, nhng ngi duy tm ch quan ("Philosophische
Studien", l. c., S. 386, 397, 4072)).
Sp-p bc li Vun-t nh sau: "Lun im ca ti: "tn ti
1)
- "Khi lun v nhn thc lun nht nguyn", Bre-xlau, 1882, tr. 10.
 Nhng nh trit hc duy tm
* Beitr ge zu einer monistischen Erkenntnistheorie" Bresl., 1882,
S. 10 1) .
l thc" c ngha l thc m khng c th gii bn ngoi, l
khng th quan nim c, do , th gii bn ngoi l thuc v
thc, ngha l c mi lin h tuyt i (Zusammengehrigkeit) -
m ti nhiu ln ch ra v gii thch - gia thc v th
gii bn ngoi, trong mi lin h , chng cu thnh mt
tn ti chnh th thng nht ban u"*.
Phi ngy th n cc mi khng nhn thy ci "thuyt
thc ti" y l ch ngha duy tm ch quan thun tu nht! C
th ngh xem: th gii bn ngoi "l thuc v thc" v
trong mi lin h tuyt i vi thc! Qu l ngi ta vu
khng v gio s ng thng y bng cch "thng" lit ng
ta vo hng nhng ngi duy tm ch quan. Trit hc y l
nht tr hon ton vi s "phi hp v nguyn tc" ca A-v-
na-ri-t: bt k nhng iu thanh minh v nhng s phn
khng no ca Tsc-np v ca Va-len-ti-np cng u khng
tch ri c hai trit hc , c hai trit hc s ng thi
c gi vo vin bo tng nhng sn phm phn ng ca
gii gio s c. Chng ta hy nu ra mt s vic k cc
chng minh thm mt ln na s khinh sut ca ngi Va-len-
ti-np, l vic ngi y gi Sp-p l ngi duy ng (l
ng nhin l Sp-p th sng th cht rng mnh khng
phi l ngi duy ng ri v, cng nh Ma-kh, Pt-txn-t
v ng bn, ng ta vit nhng bi lun vn c bit v
vn ny), nhng li t ra ht sc thch th bi lun vn ca
Ba-da-rp trong cun "Khi lun"! Ti rt mun dch ra ting
c cu chm ngn ca Ba-da-rp: "biu tng cm tnh cng
chnh l hin thc tn ti ngoi chng ta", v gi cu ny
cho mt ngi ni ti i cht thng minh. C l ngi ny
s m ly Ba-da-rp
2)
- "Nghin cu trit hc", s dn, tr. 386, 397, 407.
264 265 Nhng nh trit hc duy tm
* Wilhelm Schuppe. "Die immanente Philosophie und Wilhelm
Wundt", ng trn "Zeitschrift f r immanente Philosophie", Band II,
S. 1951).
m hn ly hn , khc no bn Sp-p, bn L-cle v bn
Su-bc - Dn-n m hn Ma-kh v A-v-na-ri-t.
V cu danh ngn ca Ba-da-rp qu tht l cu thu tm
ton b nhng hc thuyt ca trng phi ni ti.
Cui cng, n lt Su-bc - Dn-n. "Ch ngha duy vt
ca cc khoa hc t nhin", "siu hnh hc" ca s tha nhn
tnh thc ti khch quan ca th gii bn ngoi, - l k th
chnh ca nh trit hc y ("Nhng c s ca l lun nhn
thc", 1884, S. 31 v ton b chng II nhan "Siu hnh hc
ca khoa hc t nhin"). "Khoa hc t nhin gt b mi quan
h v thc" (S. 52), - l iu tai hi ln nht (th m chnh
li l thc cht ca ch ngha duy vt y!). Bi v con
ngi khng th thot ra khi "nhng cm gic v do ",
khng th thot ra khi "nhng trng thi thc" (S. 33, 34).
Nm 1896, Su-bc - Dn-n th nhn: d nhin quan nim
ca ti l mt thuyt duy ng v nhn thc lun ("Vn x
hi", S. X), nhng khng phi l thuyt duy ng "siu hnh
hc", cng khng phi l thuyt duy ng "thc tin". "Ci
c trc tip em li cho chng ta, l nhng cm gic,
nhng phc hp cm gic khng ngng bin ha" ("ber
Transc. v.v.", S. 731)).
Su-bc - Dn-n ni: "Cng nh khoa hc t nhin coi th
gii bn ngoi chung" (cho c loi ngi) "l nguyn nhn ca
cc th gii ni tm ca c nhn, Mc (cng sai lm nh vy)
1)
- Vin-hem Sp-p. "Trit hc ni ti v Vin-hem Vun-t", ng trn
"Tp ch trit hc ni ti", t. II, tr. 195.
1)
- "ber Transcendenz des Objects und Subjects", S. 73.
 Nhng nh trit hc duy tm
coi qu trnh vt cht ca sn xut l nguyn nhn ca
nhng qu trnh v ca nhng ng c bn trong" ("Vn x
hi", tr. XVIII). Ngi bn chin u y ca Ma-kh thm ch
cng khng c ng vc mi lin h ca ch ngha duy vt
lch s ca Mc vi ch ngha duy vt ca khoa hc lch s t
nhin v ch ngha duy vt trit hc ni chung.
"Nhiu ngi, v c l l a s, s cho rng xut pht t quan
im duy ng v nhn thc lun th khng th c siu hnh
hc no c, tc l siu hnh hc bao gi cng l siu nghim. Sau
khi suy ngh k, ti khng th tn thnh kin . V y
l nhng l l ca ti... C s trc tip ca tt c nhng ci
hin ang tn ti l mt mi lin h tinh thn (duy ng), m im
trung tm l ci Ti c nhn (th gii c nhn ca nhng biu
tng) cng vi thn th ca n. Khng c ci Ti th phn cn
li ca th gii l khng th hnh dung c, v khng c
phn cn li ca th gii th ci Ti cng khng th hnh
dung c; ci Ti c nhn m b tiu hy th th gii cng tiu
tan thnh tro bi, l iu khng th c c, v phn cn li ca
th gii m b tiu hu th ci Ti c nhn cng khng cn ch
ng na, v ci Ti ch c th tch ri khi th gii v mt l-
gch, ch khng phi trong khng gian v thi gian. Cho nn ci
Ti c nhn ca ti nht nh phi tn ti ngay c sau khi ti
cht, ch cn l ton th th gii khng b tiu hu cng vi
n..." (nh trn, tr. XXIII).
S "phi hp v nguyn tc", nhng "phc hp cm gic"
v tt c nhng iu tm thng khc ca Ma-kh, qu l
c vic cho ngi cn n chng!
"... ng v quan im duy ng, th th gii bn kia (das
Jenseits) l g? ch l mt kinh nghim c th c trong tng lai
i vi ti thi" (ibid)... "Tht vy, nh thuyt thng linh,
chng hn, khng chng minh c ci Jenseits ca n, nhng
v lun th no, chng ta cng u khng th em ch ngha
duy vt ca cc khoa hc t nhin i lp vi thuyt thng
266 267 Nhng nh trit hc duy tm
linh c, v nh chng ta thy, ch ngha duy vt ny ch
l mt phng din ca qu trnh th gii bn trong" (s "phi
hp v nguyn tc" =) "mi lin h tinh thn bao qut mi ci"
(S. XXIV).
Tt c nhng iu trn y c ni ln chnh trong li
m u c tnh cht trit hc ca cun "Vn x hi" (1896),
trong Su-bc - Dn-n lun lun khoc tay cng i vi Ma-
kh v A-v-na-ri-t. i vi mt nhm ngi theo phi Ma-
kh Nga th hc thuyt Ma-kh ch l mt u cho cc
ngi tr thc bn tn huyn thin; cn ni chn rau ct rn
ca n th hc thuyt ng vai tr cng khai lm tay sai
cho ch ngha tn ngng!
4. ch ngha kinh nghim ph phn
pht trin theo hng no?
By gi, chng ta hy nhn qua s pht trin ca thuyt Ma-kh
sau Ma-kh v A-v-na-ri-t. Chng ta thy rng trit hc
ca h l mt mn h ln, mt m hn hp nhng mnh
nhn thc lun mu thun vi nhau v khng c lin h g vi
nhau. By gi, chng ta cn phi xt xem trit hc pht
trin nh th no v i n u, tc l i theo hng no, -
iu ny s gip chng ta gii quyt mt s vn cn "tranh
chp" bng cch dn chng nhng s tht lch s khng th
chi ci c. Tht th, tnh chit trung v tnh khng nht
qun ca nhng tin trit hc xut pht ca khuynh hng
ni trn khin cho nhng s gii thch khc nhau v n v
nhng cuc tranh ci v ch v nhng im chi tit v nh
nht, l tuyt i khng trnh khi. Tuy nhin, cng nh bt
c tro lu t tng no, ch ngha kinh nghim ph phn l
mt ci g ang sng, ang ln ln, ang tin trin v s pht
trin ca ch ngha kinh nghim ph phn theo mt hng
no s gip chng ta gii quyt vn c bn v bn cht
tht s ca trit hc mt cch tt hn l nhng ngh lun
di dng. Xt on mt con ngi, khng nn cn c vo li
 Nhng nh trit hc duy tm
ngi ni hoc ngh v bn thn ngi nh th no, m nh ca mnh mun i theo vt chn ca Ma-kh v A-v-na-
phi cn c vo hnh ng ca ngi . Xt on nhng nh ri-t (S. VIII, 32). Qu vy, chng ta ng trc mt ngi hc
trit hc, khng nn cn c vo nhng nhn hiu m h t gn
cho h (nh "thuyt thc chng", trit hc v "kinh nghim
thun tu", "thuyt nht nguyn" hoc "thuyt kinh nghim
nht nguyn", "trit hc ca khoa hc t nhin", v.v.), m phi
cn c xem trn thc t h gii quyt nhng vn l lun
c bn nh th no, phi cn c xem h tay nm tay cng i
vi ai v phi cn c xem trc kia v hin nay h ang ging
v dy cho cc hc tr v ca h ci g.
Chnh vn sau cng l vn ang lm chng ta
quan tm trong lc ny. Cch y hn 20 nm, Ma-kh v A-v-
na-ri-t ni ra tt c nhng iu cn bn ri. Khong thi
gian y cho php thy r rng hai v "lnh t" c
nhng ngi mun hiu h, nhng ngi m chnh h (t ra l
Ma-kh cng sng lu hn bn ng mn ca mnh) cng coi
l nhng ngi k tc s nghip ca mnh, hiu h nh th
no. cho c chnh xc, chng ti s ch k ra nhng
ngi t gi mnh l hc tr (hoc mn ) ca Ma-kh v A-v-
na-ri-t, v c Ma-kh tha nhn thuc phe . Nh vy,
chng ta s c c mt nim v ch ngha kinh nghim ph
phn nh mt tro lu trit hc, ch khng phi nh mt b
su tp nhng s kin trong vn hc.
Trong li ta ca Ma-kh vit cho bn dch ra ting Nga
cun "Phn tch cc cm gic", Han-x Coc-n-li-t c gii
thiu l "mt nh nghin cu tr tui" ang i "nu khng
theo cng mt con ng, th t ra cng theo nhng con
ng rt gn gi" (tr. 4). Trong vn bn cun "Phn tch cc
cm gic", mt ln na, Ma-kh "nu ra mt cch khoi tr
nhng tc phm" ca H. Coc-n-li-t v ca cc tc gi khc,
h " vch r bn cht ca nhng quan nim ca A-v-na-li-
t v pht trin nhng quan nim y thm na" (48). Hy m
cun "Gii thiu trit hc" ca H. Coc-n-li-t (bn ting
c, 1903), chng ta s thy rng tc gi cng biu l
268 269 Nhng nh trit hc duy tm
tr c thy gio cng nhn. Ngi hc tr ny cng bt u
t nhng cm gic - yu t (17, 24); anh ta tuyn b qu quyt
rng anh ta ch ni v kinh nghim thi (S. VI); anh ta gi
nhng quan im ca mnh l "ch ngha kinh nghim trit
hay ch ngha kinh nghim nhn thc lun" (335); anh ta cng
ht sc kin quyt ln n "tnh phin din" ca ch ngha duy
tm v "ch ngha gio iu" ca c nhng ngi duy tm ln
nhng ngi duy vt (S. 129); anh ta chng li cc k quyt
lit mt s "hiu lm" c th xy ra (123) cho rng t trit hc
ca anh ta, c th i ti ch tha nhn rng th gii tn ti
trong u c con ngi; anh ta ve vn thuyt thc ti ngy th
mt cch kho lo khng km g A-v-na-ri-t, Sp-p hoc
Ba-da-rp (S. 125: "th gic v bt c tri gic no khc u nm
ch v ch nm ch m chng ta tm thy n, ngha l
ch c quy nh bi ci thc ngy th cha b trit hc
gi to lm cho h hng i"). Ngi hc tr c thy gio
cng nhn cng i ti kt lun l c s tn ti bt dit v c
Cha tri. Vin h s ngi trn gh gio s y, xin li cc bn,
ngi hc tr y ca "nhng nh thc chng ti tn" ku
ln rng ch ngha duy vt bin con ngi thnh mt ngi
my. "Khng cn phi ni nhng ai ny u bit rng ch
ngha ny ph hoi c nim tin vo s t do quyt nh ca
chng ta ln ton b s nh gi nhng gi tr o c ca
nhng hnh vi ca chng ta v trch nhim ca chng ta.
Cng vy, ch ngha duy vt khng dnh mt ch no cho
quan nim cho rng chng ta vn sng sau khi cht" (S. 116).
Cun sch kt thc nh sau: s gio dc (d nhin l s
gio dc cc thanh nin b nh khoa hc lm cho ngu xun
i) l cn thit khng phi ch cho hnh ng, m "trc ht"
l "cho vic nui dng lng tn knh (Ehrfurcht), - khng
phi l tn knh nhng gi tr tm thi ca mt truyn thng
ngu nhin, m l tn knh nhng gi tr bt dit ca ngha v
 Nhng nh trit hc duy tm
v ca ci p, tn knh ci nguyn l thn thnh (dem
Gttlichen) trong chng ta v ngoi chng ta" (357).
Bn c hy em li ni trn y so snh vi li khng
nh ca A. B-ga-np cho rng tuyt i khng c (do B-
ga-np vit ng) "v khng th c mt ch ng" cho nhng
quan nim v Cha tri, v t do ch, v tnh bt dit ca
linh hn trong trit hc ca Ma-kh, v trit hc ph nhn
mi "vt t n" ("Phn tch cc cm gic", tr. XII). Cn Ma-kh th
tuyn b, ngay trong cun sch y (tr. 293) rng "khng c trit hc
ca Ma-kh" v ng ta khng nhng ch gii thiu nhng
ngi ni ti lun, m cn gii thiu c Coc-n-li-t l ngi
vch trn bn cht t tng ca A-v-na-ri-t! Cho nn mt l:
B-ga-np tuyt i khng bit g v "trit hc ca Ma-kh",
vi tnh cch l mt tro lu khng nhng ch np di i
cnh ca ch ngha tn ngng, m cn dn ti ch ngha tn
ngng na. Hai l: B-ga-np tuyt i khng bit g v
lch s trit hc c, v gn s ph nhn nhng quan nim
vi s ph nhn mi vt t n, nh th l nho bng lch s
trit hc. Phi chng B-ga-np mun ph nhn rng tt c
nhng ngi vn thu chung ng h Hi-um, khi ph nhn
mi vt t n, th chnh l dnh mt ch ng cho nhng
quan nim y? Phi chng B-ga-np khng nghe ni n
nhng ngi duy tm ch quan, do ph nhn mi vt t n
m dnh mt ch ng cho nhng quan nim y? Nn trit
hc duy nht trong "khng th c ch ng" cho nhng
quan nim y, chnh l ci trit hc cho rng ch c ci tn ti
c th cm thy c l tn ti, rng th gii l vt cht ang vn
ng, rng th gii bn ngoi m mi ngi u bit, tc l th
gii vt l, l thc ti khch quan duy nht, ni tm li, l
trit hc ca ch ngha duy vt. V l v chnh v l , m
nhng ngi ni ti do Ma-kh gii thiu, cng nh Coc-n-
li-t, hc tr ca Ma-kh, v ton b trit hc nh gio hin i,
u chng ch ngha duy vt.
270 271 Nhng nh trit hc duy tm
Nhng ngi theo phi Ma-kh nc ta bt u t b
Coc-n-li-t, khi ngi ta ch r cho h thy ci hnh vi
khim nh y. T b nh th th khng c gi tr g lm. Phri-
rch t-l c l cha c "bo trc", nn gii thiu v
Coc-n-li-t trong mt tp ch x hi ch ngha ("Der
Kampf", 1908, 5, S. 2351): " l mt tc phm d c v xng
ng vi nhng li gii thiu tt p nht"). Nh th l thng
qua ch ngha Ma-kh, ngi ta ln lt a nhng nh
trit hc r rng l phn ng v nhng ngi tuyn truyn
ch ngha tn ngng, vo hng ng nhng ngi thy ca
cng nhn!
Pt-txn-t khng c bo trc cng nhn thy s gi
di ca Coc-n-li-t, nhng phng thc u tranh ca ng
ta chng s gi di th tht l tuyt diu! Xin cc bn hy
nghe: "Khng nh rng th gii l mt biu tng" (nh li
khng nh ca nhng ngi duy tm, m chng ti u
tranh chng li, tht th!), "ch c ngha khi no ngi ta
mun bng iu ni rng th gii l mt biu tng ca
ngi ang ni hay thm ch ca tt c nhng ngi ang ni
(trnh by), ngha l s tn ti ca th gii hon ton l thuc
vo t duy ca ngi hoc ca nhng ngi : th gii
tn ti ch trong chng mc ngi ngh n th gii v khi
ngi khng ngh n th gii th th gii khng tn ti.
Tri hn li, chng ti lm cho th gii l thuc khng phi
vo t duy ca mt ngi c bit hay ca mt nhm ngi c
bit, hoc ni cho ng hn v r rng hn: khng phi l vo
hnh ng ca t duy, khng phi l vo bt c mt t duy
hin thc (thc t) no c, m - y ch hon ton theo ngha
l-gch - vo t duy ni chung. Ngi duy tm ln ln hai
1)
- Tp ch "u tranh", 1908, quyn 5, tr. 235.
 Nhng nh trit hc duy tm
khi nim , nn kt qu l ch ngha na duy ng bt kh
tri, nh chng ta thy Coc-n-li-t" ("Einf.", II, 3171)).
Xt-l-pin ph nhn s tn ti ca nhng phng en 79 !
Pt-txn-t p tan tnh nhng ngi duy tm, nhng ch
c mt iu l l vic p tan tnh ch ngha duy tm nh vy
li rt ging vi li khuyn nhng nh duy tm hy che giu
ch ngha duy tm ca h mt cch kho lo hn. Th gii l
thuc vo t duy ca con ngi, l ch ngha duy tm gi.
Th gii l thuc vo t duy ni chung, l thuyt thc
chng ti tn, thuyt thc ti ph phn, ni tm li, ton l
nhng th on bp bm t sn! Nu Coc-n-li-t l mt
ngi na duy ng bt kh tri th Pt-txn-t li l mt ngi
na bt kh tri duy ng. Cc ngi ang git rp y, cc ngi
! vi iu , tc l: thc ca chng ta c mt c tnh m nhng
Chng ta bn tip. Trong bn xut bn ln th hai cun "Nhn
thc v sai lm", Ma-kh ni: gio s tin s Han-x Clanh-p-t
("Die Erkenntnistheorie der Naturforschung der Gegenwart",
Lpz., 1905: "L lun nhn thc trong khoa hc t nhin hin i")
a ra "mt s trnh by c h thng" (nhng quan im ca
Ma-kh) "m ti c th tn thnh nhng im ch yu". Chng ta
hy xem Han-x s hai. Gio s ny l mt ngi truyn b
trung thnh hc thuyt Ma-kh: ng ta vit kh nhiu bi
ni v nhng quan im ca Ma-kh, ng trong nhng tp
ch chuyn v trit hc bng c ting c v ting Anh, v
dch nhng tc phm c Ma-kh tn thnh v ta; ni
tm li, ng ta l cnh tay phi ca v "thy". y l nhng quan
im ca ng ta: "...tt c kinh nghim ca ti (bn ngoi v
bn trong), ton b t duy ca ti v tt c nguyn vng ca
ti u c em li cho ti nh l mt qu trnh tm l, nh
l mt b phn ca thc ca ti" (tr. 18, sch dn). "Ci
m chng ta gi l ci vt l, l do nhng yu t tm l to
1)
- "Einfhrung in die Philosophie der reinen Erfahrung", II, 317.
272 273 Nhng nh trit hc duy tm
thnh" (144). "Nim tin ch quan ch khng phi chn l khch
quan (Gewiheit) l mc ch duy nht m bt c khoa hc no
cng c th t c" (9, do Clanh-p-t vit ng v ch
ny, ng ta ch thch rng: "Tht l gn ging iu m Can-t
ni trong cun "Ph phn l tnh thc tin""). "Gi thit v
s tn ti ca nhng thc khc l gi thit khng bao gi c
th c kinh nghim chng thc c" (42). "Ti khng bit...
rng ngoi ti ra, ni chung, c nhng ci Ti no khc
khng" (43). 5: "Ni v tnh nng ng" ("tnh t sinh" = tnh
t pht) "trong thc". my t ng ng vt th s bin i
ca nhng biu tng din ra mt cch hon ton my mc.
iu cng xy ra trong chng ta khi chng ta nm mng. "Trong
trng thi bnh thng, thc ca chng ta, v bn cht, c khc
ci " (my t ng) "u khng c, v c tnh y t ra cng s
kh gii thch c mt cch my mc hay t ng: l ci m
chng ta gi l tnh t ng ca ci Ti ca chng ta. Bt c
ngi no cng c th em mnh i lp vi nhng trng thi
thc ca mnh, cng c th iu khin chng, c th lm cho
chng ni bt ln hoc y li chng v pha sau, c th phn
tch chng, so snh cc b phn ca chng vi nhau, v.v.. Tt
c ci l mt s tht ca kinh nghim (trc tip). Ci Ti
ca chng ta, v thc cht, th khc vi tng s tt c nhng
trng thi thc v khng th ngang bng tng s . ng l
do cc-bon, hy-r v -xy hp thnh; nu chng ta gn cho
ng mt linh hn ca ng, th theo li loi suy, linh hn
ny t phi c ci c tnh l tu lm bin i s b tr ca
cc ht li ti hy-r, -xy v cc-bon" (29 - 30). 4 chng
sau: "Hnh ng nhn thc l mt hnh ng ca ch
(Willenshandlung)". "Vic phn chia tt c nhng th nghim
tm l ca ti thnh hai nhm c bn ln: nhng hnh vi bt
buc v nhng hnh vi t , phi c coi l mt s tht
c xc nh. Tt c nhng n tng v th gii bn ngoi
u thuc v nhm th nht" (47). "Ngi ta c th a ra
 Nhng nh trit hc duy tm
nhiu l lun v cng mt lnh vc nhng s kin... iu
cng quen thuc vi nh vt l hc th li cng khng tng
dung vi nhng tin ca bt k mt nhn thc lun tuyt
i no. iu gn lin vi tnh cht ch ca t duy chng
ta; n chng t rng ch chng ta khng l thuc vo nhng
hon cnh bn ngoi" (50).
By gi, cc bn hy xt xem B-ga-np to bo bit
bao khi ng ta tuyn b rng trong trit hc ca Ma-kh,
"tuyt i khng c ch ng cho ch t do", trong khi y th
chnh bn thn Ma-kh li gii thiu mt ngi nh Clanh-p-
t! Chng ta thy rng Clanh-p-t khng h giu gim c
ch ngha duy tm ca ng ta ln ch ngha duy tm ca Ma-
kh. Nm 1898 - 1899 Clanh-p-t vit: "Hc-tx cng biu l
nhng quan im ch quan nh vy" (nh Ma-kh) "v bn tnh
nhng khi nim ca chng ta...". "...Nu ng v quan im
ch ngha duy tm, Ma-kh v Hc-tx" (sau ny chng ta s
xt ring xem Clanh-p-t dn nh vt l hc tr danh y ra
y l c hp l hay khng) "u c cng khi h nhn mnh
ngun gc ch quan ca tt c nhng khi nim ca chng ta
v mi lin h gia chng, - ch khng phi ch nhn mnh
ngun gc ch quan ca nhng khi nim ring bit, - th
ng v quan im ca ch ngha kinh nghim, hai ng cng
c cng khng km khi tha nhn rng ch ring kinh nghim,
coi nh mt giai on khng l thuc vo t duy, mi gii
quyt c vn tnh ng n ca nhng khi nim" ("Archiv
fr systematische Philosophie", tp V, 1898 - 1899, S. 169 - 170 1)).
Nm 1900, Clanh-p-t vit rng, mc du c tt c nhng
s khc nhau gia hai ng vi Ma-kh, nhng Can-t v
Bc-cli, "d sao cng gn Ma-kh hn l ch ngha kinh
nghim siu hnh" (ngha l ch ngha duy vt! Ngi gio
s trnh khng mun gi con qu bng tn tht ca n!)
1)
- "T liu trit hc c h thng", 1898 - 1899, tp V, tr. 169 - 170.
274 275 Nhng nh trit hc duy tm
"ang thng tr trong cc khoa hc t nhin, v l i
tng cng kch chnh ca Ma-kh" (ib., t. VI, S. 87). Nm
1903, ng ta li vit: "im xut pht ca Bc-cli v ca Ma-
kh l khng th tranh ci c"... "Ma-kh l ngi hon
thnh s nghip ca Can-t" ("Kantstudien", t. VIII, 1903, S.
314, 2742) ).
Trong li ta bn dch ra ting Nga cun "Phn tch cc
cm gic", Ma-kh cng nu tn ca T. Txi-ghen v cho rng
ng ny "nu khng theo cng mt con ng, th t ra cng
theo nhng con ng rt gn gi". Chng ta hy c cun
"L lun tm sinh l hc v nhn thc) (Theodor Ziehen:
Psychophysiologische Erkenntnistheorie", Jena, 1898) ca gio
s T. Txi-ghen. Chng ta thy rng ngay trong li ta cun
sch y, tc gi cng dn chng Ma-kh, A-v-na-ri-t,
Sp-p, v.v.. y li l mt hc tr khc na, c ng thy
cng nhn. L lun "ti tn" ca Txi-ghen l ch cho rng ch
"m ng" mi c th ngh rng "cm gic ca chng ta l do
nhng s vt hin thc gy nn" (S. 3) v " ngng ca ca
l lun nhn thc, ngi ta khng th ghi ci g khc ngoi
cu sau ny ca Bc-cli: "nhng khch th bn ngoi u
khng tn ti t chng m l tn ti trong tr tu ca chng
ta"" (S. 5). "Cm gic v biu tng c em li cho chng
ta. C hai u l ci tm l. Ci phi tm l l mt t khng c
ni dung" (S. 100). Quy lut ca gii t nhin l mi quan h
"gia nhng cm gic hon nguyn", ch khng phi gia
nhng vt th vt cht (S. 104: tt c tnh c o ca ch ngha Bc-
cli ca Txi-ghen l khi nim "mi" y v nhng "cm gic
hon nguyn" y!).
T nm 1904, trong tp II cun "Gii thiu" ca ng ta
(S. 298 - 301), Pt-txn-t t b Txi-ghen, coi nh t b mt
ngi duy tm. Nm 1906, ng ta a ra mt danh sch cc
2)
- "Nghin cu v Can-t", 1903, t. VIII, tr. 314, 274.
 Nhng nh trit hc duy tm
nh duy tm hoc nh tm l nht nguyn, trong c Coc-n-
li-t, Clanh-p-t, Txi-ghen, Phc-voc-n ("Das Weltproblem
etc.", S. 137, ch thch). Cc bn c thy y, tt c cc ngi
gio s y u c nhng "s hiu sai" trong khi gii thch
nhng "quan im ca Ma-kh v A-v-na-ri-t" (nh trn).
Ma-kh v A-v-na-ri-t tht ng thng! Khng ch
ring cc k th vu khng hai ng l duy tm v "thm ch"
(theo cch ni ca B-ga-np) l duy ng na, - khng, ngay
c b bn, hc tr, mn ca hai ng, cc gio s chuyn
nghip, cng u hiu sai hai v thy ca mnh l nhng nh
duy tm. Nu ch ngha kinh nghim ph phn pht trin
thnh ch ngha duy tm, th iu hon ton khng chng
minh rng nhng tin c bn v m h kiu Bc-cli ca ch
ngha kinh nghim ph phn u l cn bn sai lm. Xin
Cha cu vt! ch l mt "s hiu sai" khng ng k,
trong cch ni ca N-d-rp - Pt-txn-t m thi.
Nhng iu ng bun ci hn c y, c l l ch
chnh bn thn Pt-txn-t, k bo v s ngy th v s trong
sch, trc ht "b sung" Ma-kh v A-v-na-ri-t bng
mt ci "tin nghim l-gch" ri sau li em kt hp hai
ng ny vi ngi truyn b ch ngha tn ngng l Vin-hem
Sp-p.
Nu Pt-txn-t bit cc ca Ma-kh Anh, c l
ng ta cn ko di nhiu hn na ci danh sch nhng ngi
theo phi Ma-kh b ri (v "hiu sai") vo ch ngha duy tm.
Chng ti nu tn Cc-l Pic-xn, mt nh duy tm trit
rt c Ma-kh khen ngi. V y na nhng li bnh
lun ca hai "ngi vu khng" cng nhn xt nh vy v Pic-
xn: "Hc thuyt ca gio s C. Pic-xn ch l mt ting vang ca
nhng hc thuyt tht s v i ca Bc-cli" (Howard V. Knox, trn
"Mind", vol. VI, 1897, p. 2051)). "Khng cn nghi ng g na,
1)
- G-vc V. Nc-x, trn tp ch "T tng", t. VI, 1897, tr. 205.
276 277 Nhng nh trit hc duy tm
ng Pic-xn l mt nh duy tm theo ng ngha nht ca t
" (Georges Rodier, trn "Revue philosophique"80, 1888, II,
vol. 26, p. 2002)). Uy-li-am Clp-pho, nh duy tm ngi Anh
m Ma-kh coi l ngi "rt gn gi" vi trit hc ca mnh
("Phn tch cc cm gic", tr. 8), phi c coi l thy ch
khng phi l hc tr ca Ma-kh, v nhng tc phm trit hc
ca Clp-pho c xut bn trong nhng nm 70 ca th k
trc. y s "hiu sai" bt ngun trc tip t Ma-kh: nm
1901, Ma-kh " khng nhn thy" ch ngha duy tm trong
hc thuyt ca Clp-pho, l hc thuyt cho rng th gii l mt
"cht tinh thn" (mind-stuff), mt "khch th x hi", mt "kinh
nghim c t chc cao ", v.v..*. ni r th on la
gt ca nhng ngi theo phi Ma-kh c, cn ch ra rng,
nm 1905, Clanh-p-t tng bc nh duy tm y ln hng
nhng ngi sng lp ra "nhn thc lun ca khoa hc t
nhin hin i"!
trang 284, cun "Phn tch cc cm gic", Ma-kh c ni
n nh trit hc M P. Ca-ru-x l ngi " gn gi" (vi Pht
gio 81 v hc thuyt Ma-kh). Ca-ru-x t nhn mnh l "ngi
hm m v bn ring" ca Ma-kh, Si-ca-g ng ta lm ch
nhim tp ch trit hc "Ngi theo thuyt nht nguyn"82 v
mt tp ch nh tuyn truyn cho tn gio, "The Open Court"
("Din n t do")83. Ban bin tp ca tp ch ph thng
ni: "Khoa hc l khi th ca Thng ". "Chng ti kin tr
kin
* William Kingdon Clifford. "Lectures and Essays", 3rd ed., Lond.,
1901, vol. II, pp. 55, 65, 693). p. 58: "Ti ng vi Bc-cli v chng li
2)
- Gioc-gi R-i-, trn "Tp ch trit hc", 1888, II, t. 26,
tr. 200.
3)
- Uy-li-am Kinh-n Clp-pho. "Tp bi ging v lun vn", xut bn
ln th ba, Lun-n, 1901, t. II, tr. 55, 65, 69.
 Nhng nh trit hc duy tm
Xpen-x"; p. 52: "khch th l mt chui nhng bin i trong thc ca
ti, ch khng phi l ci g ngoi thc ca ti".
cho rng khoa hc c th ci cch gio hi sao cho c th duy
tr c tt c ci g l ng n, lnh mnh v tt p trong
tn gio". L mt ngi cng tc thng xuyn ca tp ch
"Ngi theo thuyt nht nguyn", Ma-kh ng trn tp
ch tng chng ca nhng tc phm mi ca mnh. Ca-ru-
x sa cha "mt t cht" hc thuyt Ma-kh theo tinh thn
Can-t, v ni rng Ma-kh "l mt ngi duy tm, hay, nh
ti c th ni, l mt ngi theo ch ngha ch quan"; nhng
d c nhng s bt ng b phn, ng ta cng tin chc rng
"Ma-kh v ti u ngh nh nhau"*. Ca-ru-x tuyn b rng
thuyt nht nguyn ca chng ti "khng phi l duy vt,
khng phi l duy linh, cng khng phi l bt kh tri; n
hon ton ch c ngha l tnh trit m thi... n ly kinh
nghim lm c s v dng nhng hnh thc c h thng ca
nhng quan h kinh nghim lm phng php" (r rng, y l s
sao chp li cun "Thuyt kinh nghim nht nguyn" ca A. B-ga-
np!). Cu chm ngn ca Ca-ru-x l: "khoa hc thc chng ch
khng phi thuyt bt kh tri; t tng minh bch ch khng
phi thuyt thn b; quan im nht nguyn v th gii ch
khng phi thuyt siu t nhin, khng phi ch ngha duy vt;
tn gio ch khng phi gio iu; tn ngng vi tnh cch l
trng thi tinh thn ch khng phi tn ngng vi tnh cch l
hc thuyt" (not creed, but faith). Da vo chm ngn y, Ca-ru-
x tuyn truyn mt "thn hc mi", mt "thn hc khoa hc"
hay l khoa hc tn gio, mt thn hc ph nhn vn bn ca
Thnh kinh, nhng li kin quyt ch trng rng "tt c mi
chn l u l chn l ca Thng v Thng biu hin
ra trong cc khoa hc t nhin cng nh trong lch s"**.
278 279 Nhng nh trit hc duy tm
* "The Monist", vol. XVI, 1906, July; P. Carus. "Pr. Mach's
Philosophy", pp. 320, 345, 333 1) . l tr li lun vn ca Clanh-p-
t cng ng trong tp ch y.
** Nh trn, t. XIII, p. 24 ff. Lun vn ca Ca-ru-x: "Thn hc vi
tnh cch l mt khoa hc".
Cn ch rng, trong cun sch dn trn ni v l lun
nhn thc ca khoa hc t nhin hin i, Clanh-p-t gii
thiu Ca-ru-x cng vi -xt-van-, A-v-na-ri-t v nhng
ngi ni ti lun (S. 151 - 152). Khi Hch-ken cng b nhng
lun cng ca ng ta cho Lin minh nhng ngi theo thuyt
nht nguyn th Ca-ru-x kin quyt phn i: mt l
Hch-ken ph cng ph nhn thuyt tin nghim "hon
ton tng dung c vi trit hc khoa hc"; hai l Ca-ru-x
chng li thuyt quyt nh ca Hch-ken, tc thuyt "loi tr
kh nng c t do ch"; ba l Hch-ken "phm sai lm l
cng iu quan im phin din ca nh khoa hc t nhin
chng ch ngha bo th c truyn ca cc gio hi. Nh th
l, ng l phi vui v c sc lm cho cc gio hi pht trin
cao hn na bng vic gii thch cc gio l mt cch mi v
ng n hn, ng ta li x s nh l k th ca cc gio hi
hin c" (ib., vol. XVI, 1906, p. 122). Bn thn Ca-ru-x th
nhn rng "nhiu nh t do t tng u coi ti l mt k
phn ng v trch ti l khng cng h ng thanh cng
kch mi tn gio coi nh l mt thnh kin" (355).
Hon ton r rng l chng ta ang ng trc mt th
lnh ca mt bn bi bt ngi M ng c sc dng thuc
phin tn gio lm cho nhn dn say sa. Chc hn l cng
do mt s "hiu sai" khng ng k m Ma-kh v Clanh-p-
t gia nhp bn ny.
1)
"Ngi theo thuyt nht nguyn", thng By, 1906, t. XVI; P. Ca-ru-
x. "Trit hc ca gio s Ma-kh", tr. 320, 345, 333.
 Nhng nh trit hc duy tm
5. "Thuyt kinh nghim nht nguyn"
ca A. B-ga-np
Khi ni v bn thn, B-ga-np vit: "V phn ti, th cho n
nay, trong cc sch bo trit hc, ti mi ch bit c c mt ngi
theo thuyt kinh nghim nht nguyn, mt A. B-ga-np no
; nhng ti bit ngi y rt r, v ti c th m bo rng
nhng quan im ca ngi y hon ton ph hp vi ci
cng thc thn thnh cho rng so vi tinh thn th gii t
nhin l ci c trc. Nh vy c ngha l ngi y coi mi vt
tn ti nh l mt si xch lin tc ca s pht trin m nhng
vng di cng ca n bin mt trong s hn lon ca cc yu t,
cn nhng vng trn, m chng ta bit c, l kinh nghim
ca con ngi (do B-ga-np vit ng), tc l kinh nghim
tm l v - cao hn na - kinh nghim vt l, kinh nghim
ny, cng vi nhn thc do n sinh ra, l tng ng vi ci
m ngi ta thng gi l tinh thn" ("Thuyt kinh nghim
nht nguyn", III, XII).
y, B-ga-np dng danh t cng thc "thn thnh"
nho bng ci nguyn l ca ng-ghen m chng ta u bit,
nhng li khn kho ln trnh khng ni n ng-ghen! Chng
ta khng c g bt ng kin vi ng-ghen, hon ton khng...
Nhng cc bn hy xem xt k hn na on do chnh bn
thn B-ga-np tm tt "thuyt kinh nghim nht nguyn"
ni ting v "thuyt thay th" ca ng ta. Th gii vt l c
gi l kinh nghim ca con ngi; v ngi ta tuyn b rng
kinh nghim vt l l "cao hn" kinh nghim tm l trong si
xch ca s pht trin. Mt iu cc k v ngha! V iu v
ngha li chnh l c im ca mi trit hc duy tm! Tht
l bun ci, nu mt "h thng" nh vy li c B-ga-np
em quy vo ch ngha duy vt: cc bn thy y, ti cng cho
rng gii t nhin l ci c trc, v tinh thn l ci c sau.
Nu nh ngha ca ng-ghen m c p dng kiu y th c
280 281 Nhng nh trit hc duy tm
n H-ghen cng l nh duy vt, v H-ghen cng coi kinh
nghim tm l (gi l nim tuyt i) l ng trc, ri "
cao hn na" l th gii vt l, tc gii t nhin, v sau cng l
nhn thc ca con ngi, con ngi thng qua gii t nhin m
nhn thc c nim tuyt i. Theo ci ngha y th
khng c mt ngi duy tm no li khng cho rng gii t
nhin l ci c trc, v nh vy th thc ra, khng phi l
ci c trc, thc ra gii t nhin khng c coi l ci ang
tn ti trc tip, l im xut pht ca nhn thc lun. Thc ra
cn phi c mt bc chuyn tip lu di i thng qua nhng s
tru tng ca "ci tm l", mi n c gii t nhin. Nhng
s tru tng , d c gi l nim tuyt i, l ci Ti
ph bin hay l ch th gii, v.v. v v.v., th cng vn th
thi. Ngi ta dng nhng tn gi nh th ch l phn bit
cc bin chng ca ch ngha duy tm thi v nhng bin
chng th v vn. Thc cht ca ch ngha duy tm l
ch ly ci tm l lm im xut pht; t ci tm l suy ra gii
t nhin v ch sau , mi t gii t nhin suy ra thc
thng thng ca con ngi. Cho nn "ci tm l" ban u
lun lun th hin l mt s tru tng cht che giu mt th
thn hc pha long. Chng hn, mi ngi u bit nim
ca con ngi l g, nhng nim m khng c con ngi
hoc c trc con ngi, nim tru tng, nim tuyt i,
l mt iu ba t thn hc ca nh duy tm H-ghen. Mi
ngi u bit cm gic ca con ngi l g, nhng cm gic
m khng c con ngi, hoc c trc con ngi l mt iu
v l, mt s tru tng cht, mt mnh khe duy tm. V B-
ga-np dng chnh ci mnh khe duy tm kiu y, khi
ng ta dng ln ci thang bc sau y.
1) S hn lon ca cc "yu t" (chng ta bit rng danh t
"yu t" khng cha ng mt khi nim no khc ca con
ngi, ngoi khi nim cm gic).
2) Kinh nghim tm l ca con ngi.
 Nhng nh trit hc duy tm
3) Kinh nghim vt l ca con ngi.
4) "Nhn thc do n sinh ra".
Khng c cm gic (ca con ngi) nu khng c con
ngi. Vy l ci bc thang th nht l mt tru tng duy
tm cht. Thc ra y, chng ta khng thy c nhng cm
gic thng thng m tt c mi ngi u bit ca con
ngi, m ch thy c nhng cm gic tng tng no ,
nhng cm gic khng phi ca mt ai c, nhng cm gic ni
chung, nhng cm gic thn thnh, cng nh trong hc thuyt
H-ghen, nim thng thng ca con ngi, mt khi tch
khi con ngi v b c con ngi, th tr thnh nim thn
thnh.
Bc thang th nht khng ng vng.
Ci bc thang th hai cng khng ng vng, v khng
mt ai bit, khoa hc t nhin cng khng bit n ci tm l
c trc ci vt l (th m B-ga-np li t bc th hai trc
bc th ba). Th gii vt l tn ti trc khi ci tm l c
th xut hin nh l sn phm ti cao ca nhng hnh thc ti
cao ca vt cht hu c. Bc thang th hai ca B-ga-np
cng l mt tru tng cht, l t tng m khng c b c, l
l tnh con ngi tch ri khi con ngi.
Nhng nu hon ton loi b hai bc thang u th lc , v
ch lc thi, chng ta mi c th c c mt bc tranh v
th gii ph hp tht s vi khoa hc t nhin v vi ch
ngha duy vt. Nh th tc l: 1) th gii vt l tn ti khng l
thuc vo thc con ngi v tn ti t lu trc khi c
con ngi, v trc mi "kinh nghim ca con ngi"; 2) ci tm
l, thc, v.v. l sn phm ti cao ca vt cht (ngha l ca ci
vt l), l chc nng ca khi vt cht c bit phc tp gi l
b c con ngi.
B-ga-np vit: "Lnh vc ca s thay th ph hp vi
lnh vc ca nhng hin tng vt l; khng cn ly bt c ci
282 283 Nhng nh trit hc duy tm
g thay th nhng hin tng tm l, v l nhng phc hp
trc tip" (XXXIX).
chnh l ch ngha duy tm, v ci tm l, ngha l
thc, biu tng, cm gic, v.v. c coi l ci trc tip, cn
ci vt l l ci c suy ra t ci tm l, c em thay cho
ci tm l. Phch-t ni: th gii l ci khng phi Ti do
ci Ti ca chng ta to ra. H-ghen ni: th gii l nim
tuyt i. S-pen-hau- ni: th gii l ch. Nh ni ti
lun Rem-k ni: th gii l khi nim v biu tng. Nh ni
ti lun Sp-p ni: tn ti l thc. B-ga-np ni: ci vt l
l ci thay cho ci tm l. Phi l m qung mi khng nhn
thy thc cht duy tm ging nhau trong nhng cch ni khc
nhau .
Trong quyn I ca cun "Thuyt kinh nghim nht
nguyn", tr. 128 - 129, B-ga-np vit: "Chng ta hy t hi
xem "sinh vt", nh "con ngi" chng hn, l ci g?". Ri ng
ta tr li: ""Con ngi" trc ht l mt phc hp nht nh
ca nhng "th nghim trc tip"". Cc bn hy ch hai ch
"trc ht"! - "Ri sau, trong s pht trin v sau ca kinh
nghim th "con ngi", i vi bn thn mnh v i vi
nhng ngi khc, mi tr thnh mt vt th vt l trong nhiu
vt th vt l khc".
Tht l mt "phc hp" gm ton nhng iu v l, mt
phc hp ch thch hp suy ra tnh bt dit ca linh hn
hoc suy ra nim Thng m thi, v.v.. Con ngi, trc
ht, l mt phc hp nhng th nghim trc tip, ri trong
qu trnh pht trin v sau, tr thnh mt vt th vt l! Nh
vy l c nhng "th nghim trc tip" m khng c vt th
vt l v c trc vt th vt l. Tic thay ci trit hc tuyt
diu vn cha thm nhp vo trong cc chng vin ca
chng ta; ti , ton b u im ca n s c ngi ta trn
trng.
 Nhng nh trit hc duy tm
"... Chng ta tha nhn rng bn thn gii t nhin vt
l cng l mt ci phi sinh (do B-ga-np vit ng) t nhng
phc hp c tnh cht trc tip (bao gm c nhng s phi hp
tm l), rng n l phn nh ca nhng phc hp trong nhng
phc hp khc tng t, nhng thuc loi phc tp nht (trong
kinh nghim c t chc mt cch x hi ca nhng sinh
vt)" (146).
Phm trit hc no cho rng bn thn gii t nhin vt l l
ci phi sinh, th l mt trit hc thun tu thy tu. V tnh
cht y ca n khng h v bn thn B-ga-np kin quyt bc b
mi tn gio, m c g thay i. uy-rinh cng l ngi v thn;
thm ch ng ta cn ngh cm ch tn gio trong ch "cng
ng x hi" ca ng ta na. Tuy vy, ng-ghen vn hon
ton c l khi ni rng "h thng" ca uy-rinh khng th y
nu khng c tn gio84. B-ga-np th cng ging nh
th, nhng ch c mt s khc nhau cn bn l on vn k
trn khng phi l mt s khng nht qun ngu nhin, m l
ci bn cht ca "thuyt kinh nghim nht nguyn" v ca ton
b "thuyt thay th" ca ng ta. Nu gii t nhin l ci phi sinh
th r rng l n ch c th c sinh ra t mt ci g , ln hn,
phong ph hn, rng hn, mnh hn gii t nhin, t mt ci g
hin ang tn ti, v "sinh ra" gii t nhin, th ci g phi tn
ti khng l thuc vo gii t nhin. Vy l c ci g phi
tn ti ngoi gii t nhin v hn na, sinh ra gii t nhin.
Ni trng ra th ci l Thng . Cc nh trit hc duy
tm lun lun gng sc thay i tn gi , lm cho n tru
tng hn, m h hn, v ng thi ( cho c v tht hn)
lm cho n gn hn vi "ci tm l", nh ci "phc hp trc
tip", nh ci ang tn ti trc tip, khng cn phi chng minh.
nim tuyt i, tinh thn ph bin, ch th gii, "s thay th
ph bin" ci tm l cho ci vt l, - cng mt quan nim nh
nhau, nhng c din t bng nhng cng thc khc nhau.
Mi ngi u bit - v khoa hc t nhin cng ang nghin
cu - nim, tinh thn, ch, ci tm l, coi nh chc nng ca
284 285 Nhng nh trit hc duy tm
b c con ngi hot ng mt cch bnh thng; tch ri
chc nng y khi ci vt cht c t chc theo mt cch
thc nht nh, bin chc nng thnh mt tru tng ph
thng, ph bin, ly ci tru tng "thay th" ton b gii t
nhin vt l, l nhng iu phi l ca ch ngha duy tm trit
hc, l mt s nho bng khoa hc t nhin.
Ch ngha duy vt cho rng "kinh nghim c t chc
mt cch x hi ca cc sinh vt" l ci phi sinh t gii t
nhin vt l, l kt qu ca mt s pht trin lu di ca gii
t nhin y, mt s pht trin bt u t ci trng thi ca
gii t nhin vt l trong cha tng c v cha c th c x
hi, t chc, kinh nghim v cc sinh vt. Ch ngha duy tm
cho rng gii t nhin vt l l ci phi sinh t kinh nghim
y ca cc sinh vt, v khi ni nh vy ch ngha duy tm
ng nht gii t nhin vi Thng (nu khng phi l
lm cho gii t nhin l thuc vo Thng ). V khng ai
chi ci c rng Thng l ci phi sinh t kinh nghim
c t chc mt cch x hi ca cc sinh vt. D cho ngi ta
c lt i lt li ci trit hc ca B-ga-np nh th no i
na, ngi ta cng ch thy khng c g khc ngoi s
hn n phn ng m thi.
B-ga-np ngh rng ni n kinh nghim c t chc mt
cch x hi th nh th tc l "ch ngha x hi nhn thc
lun" (q. III, tr. XXXIV). l nhng chuyn nhm nh in
r. Lp lun nh th v ch ngha x hi, th tn o Gia-t s
l nhng mn nhit thnh ca "ch ngha x hi nhn thc
lun", v im xut pht ca nhn thc lun ca h l Thng
, tc l mt "kinh nghim c t chc mt cch x hi".
Khng cn nghi ng g na, o Thin cha cng l mt kinh
nghim c t chc mt cch x hi; ch c iu l o y
khng phn nh chn l khch quan (m B-ga-np ph
nhn v khoa hc phn nh), m phn nh vic mt s giai
cp x hi nht nh li dng s ngu dt ca nhn dn.
 Nhng nh trit hc duy tm
Nhng ni n nhng tn o Gia-t lm g kia ch!
Chng ta tm thy ton b ci "ch ngha x hi nhn thc lun"
ca B-ga-np trong nhng ngi ni ti lun rt thn yu ca
Ma-kh ri kia m. L-cle coi gii t nhin l thc ca "loi
ngi" ("Der Realismus etc.", S. 551)), ch hon ton khng
phi ca c nhn ring l. Ci mn ch ngha x hi nhn thc
lun theo kiu Phch-t y, cc nh trit hc t sn s em tht
i cc bn tu thch, bao nhiu cng c. Sp-p cng nhn
mnh ci das generische, das gattungsmbige Moment des
Bewubtseins (xem S. 379 - 380 trn "Vierteljahrsschrift fr
wissenschaftliche Philosophie"2), tp XVII), tc l ci yu t
chung, c tnh cht chng loi ca nhn thc. Ngh rng ch
ngha duy tm trit hc bin mt l do ch thay thc c nhn
bng thc loi ngi, hoc thay kinh nghim ca mt ngi
bng kinh nghim c t chc mt cch x hi, th cng ging
nh ngh rng ch ngha t bn bin mt khi cng ty c phn
thay th cho mt nh t bn.
Nhng ngi theo phi Ma-kh Nga, I-u-sk-vch v
Va-len-ti-np, theo ui nh duy vt Ra-khm-tp (ng thi
li lng m ng ta mt cch hon ton ging nh bn lu manh)
m lp li rng B-ga-np l mt nh duy tm. Nhng h
khng bit suy ngh tm xem ch ngha duy tm y u m
ra. H cho rng B-ga-np l mt hin tng ring bit, mt s
ngu nhin, mt trng hp c bit. Khng ng. C nhn
B-ga-np c th ngh rng mnh sng to ra mt h
thng "c o", nhng ch cn em so snh ng ta vi nhng
hc tr k trn ca Ma-kh th thy ngay rng kin l sai.
S khc nhau gia B-ga-np v Coc-n-li-t t hn nhiu so
vi s khc nhau gia Coc-n-li-t v Ca-ru-x. S khc
nhau gia B-ga-np v Ca-ru-x t hn (c nhin y l ni
1)
- "Der Realismus der modernen Naturwissenschaft im Lichte der von
Berkeley und Kant angebahnten Erkenntniskritik", S. 55.
2)
- "Tp ch trit hc khoa hc hng qu".
286 287 Nhng nh trit hc duy tm
v h thng trit hc, ch khng phi v tnh thc ca
nhng kt lun phn ng) s khc nhau gia Ca-ru-x v
Txi-ghen, v.v.. B-ga-np ch l mt trong nhng biu hin
ca ci "kinh nghim c t chc mt cch x hi", n chng t
rng hc thuyt Ma-kh ang tin n ch ngha duy tm. B-
ga-np (l d nhin l y ch ni n B-ga-np vi t cch
l mt nh trit hc) c l khng th xut hin trn th gii ny
c nu hc thuyt ca v thy ng ta l Ma-kh khng c
nhng "yu t"... ca ch ngha Bc-cli. V ti khng th
tng tng c "s trng pht" no "ng s" i vi B-
ga-np hn l em dch cun "Thuyt kinh nghim nht
nguyn" ca ng ta ra ting c chng hn, v a cho
L-cle v Su-bc - Dn-n, Coc-n-li-t v Clanh-p-t, Ca-ru-
x v Pi-lng (ng ny l ngi cng tc v hc tr ca R-nu-vi-
Php) nhn xt. Cc bn chin u m ai cng bit ca Ma-
kh, v trong mt chng mc no , cc mn trc tip
ca ng ta, bng s vut ve "thuyt thay th", s ni ln c
nhiu hn l bng nhng ngh lun ca h.
Nhng v tt l ng nu coi trit hc ca B-ga-np l
mt h thng hon chnh v bt di bt dch. Trong khong
chn nm - t 1899 n 1908 - B-ga-np tri qua bn giai on
thay i khuynh hng trit hc ca mnh. Mi u ng ta l
nh duy vt "lch s t nhin" (ngha l na khng t gic v
trung thnh mt cch theo bn nng vi tinh thn ca khoa hc t
nhin). Cun "Nhng yu t c bn ca quan im lch s v
t nhin" ca ng ta mang nhng du vt r rng ca giai
on . Giai on th hai l giai on "duy nng lun" ca
-xt-van-, thnh hnh vo khong cui nhng nm 90 ca
th k trc, ngha l giai on thuyt bt kh tri m h, chp
chong bc vo ch ngha duy tm ch ny ch khc. T
-xt-van- (trn ba cun "Tp bi ging v trit hc t
nhin" ca -xt-van- c ghi: " tng E. Ma-kh") B-ga-
np chuyn sang Ma-kh, ngha l ng ta tha nhn nhng
tin c bn ca mt th ch ngha duy tm ch quan,
 Nhng nh trit hc duy tm
khng trit v h ging nh ton b trit hc ca Ma-
kh. Giai on th t: nh loi tr mt s mu thun no
ca hc thuyt Ma-kh, to ra mt ci na n nh ch ngha
duy tm khch quan. "Thuyt thay th ph bin" chng t
rng B-ga-np t im xut pht ca ng ta m quay
mt cung xp x 180 . So vi cc giai on trc, giai on
ny ca trit hc B-ga-np i xa hay n gn ch ngha duy vt
bin chng hn? Nu B-ga-np gim chn ti ch, th l d
nhin l ng ta i xa hn. Nu ng ta tip tc i theo ci cung
m ng ta i theo trong chn nm trc th ng ta s n
gn hn: gi y ng ta ch cn tin thm mt bc tht s
na l c th quay tr v vi ch ngha duy vt, tc l ch cn
vt b mt cch ph bin thuyt thay th ph bin ca ng ta
i. V thuyt thay th ph bin tt tt c nhng li lm ca
ch ngha duy tm lai tp, tt c nhng nhc im ca ch
ngha duy tm ch quan trit , thnh mt th ui sam
Trung Quc, cng ging nh (si licet parva componere
magnis! - nu c th em vic nh m v vi mt vic ln) "
nim tuyt i" ca H-ghen bao gm tt c nhng mu
thun ca ch ngha duy tm ca Can-t v tt c nhng
nhc im ca hc thuyt Phch-t. Ph-bch ch cn tin
thm mt bc tht s na l quay v c vi ch ngha duy
vt, - tc l ch cn vt b mt cch ph bin v loi b hon
ton nim tuyt i, tc l ci thuyt ca H-ghen ch
trng "em ci tm l thay th" cho gii t nhin vt l.
Ph-bch ct b ci ui sam Trung Quc ca ch ngha
duy tm trit hc, ngha l ng coi gii t nhin l c s, m
khng c mt s "thay th" no c.
Ri chng ta s thy ci ui sam Trung Quc ca ch
ngha duy tm ca Ma-kh c cn mc c lu na khng.
6. "thuyt tng trng"
(hay thuyt tng hnh)
v s ph phn i vi Hem-hn-tx
288 289 Nhng nh trit hc duy tm
b sung cho nhng iu va ni trn v cc nh duy
tm, bn chin u v k k tha ca ch ngha kinh nghim
ph phn, chng ti cho l n lc nn nu ra y tnh
cht ca s ph phn ca Ma-kh i vi mt vi lun im
trit hc c bn ti trong nhng sch bo nc ta.
Chng hn, nhng ngi theo phi Ma-kh ca chng ta
mun l nhng ngi mc-xt, cng kch vi mt nim vui
sng c bit, "thuyt tng hnh" ca Pl-kha-np 85, ngha
l cng kch ci l lun cho rng cm gic v biu tng ca
con ngi khng phi l bn sao hay hnh nh ca nhng vt
hin thc v ca nhng qu trnh t nhin, m l nhng k
hiu, nhng tng trng, nhng tng hnh, v.v.. Ba-da-rp
ch giu ch ngha duy vt tng hnh , nhng phi ch ra
rng ng ta lm ng nu ng ta v li ch ca ch ngha
duy vt khng tng hnh m phn i ch ngha duy vt
tng hnh. Nhng mt ln na, y, Ba-da-rp li dng
xo thut: ln lt a ra vic ng ta t b ch ngha duy vt
di ci nhn hiu ph phn "ch ngha tng hnh". ng-
ghen khng ni g n nhng tng trng, nhng tng hnh,
m ni n nhng bn sao chp, nhng nh chp, nhng hnh
nh, n s phn chiu cc vt nh trong mt tm gng.
ng l phi vch ra sai lm ca Pl-kha-np l ri b cng
thc ca ng-ghen v ch ngha duy vt th Ba-da-rp li
dng sai lm ca Pl-kha-np che giu khng cho bn c
thy chn l m ng-ghen nu ra.
vch r c sai lm ca Pl-kha-np ln s ln ln ca Ba-da-
rp, chng ta hy ly v d mt i biu tr danh ca "thuyt
tng trng" (dng ting "tng hnh" thay cho ting
"tng trng" cng chng thay i c g c) l Hem-hn-tx, v
chng ta th xem Hem-hn-tx b cc nh duy vt v cc nh
duy tm cng vi nhng ngi theo phi Ma-kh ph phn nh
th no.
Hem-hn-tx l mt nh khoa hc t nhin c ln, nhng
trong trit hc li cng khng trit nh tuyt i a s cc
 Nhng nh trit hc duy tm
nh khoa hc t nhin. ng ta ng v ch ngha Can-t,
nhng trong nhn thc lun ca ng, ng khng trit
gi ngay c quan im na. Chng hn, chng ta thy
trong cun "Quang hc sinh l" ca ng, c nhng ngh lun
ni v s ph hp gia khi nim vi khch th nh sau:
"...Ti gi nhng cm gic l nhng tng trng ca cc hin
tng bn ngoi, v ti ph nhn bt c mt s tng t no
gia cm gic v nhng s vt do cm gic biu hin" (tr. 579,
bn dch ting Php; tr. 442, nguyn bn ting c). l
thuyt bt kh tri, nhng di cng trang , chng ta c
thy: "Khi nim v biu tng ca chng ta l nhng tc
ng do nhng i tng (m chng ta nhn thy hoc chng
ta hnh dung c) gy ra trong h thn kinh v thc ca
chng ta". l ch ngha duy vt. Ch c iu l Hem-hn-
tx khng quan nim c r rng mi quan h gia chn l
tuyt i vi chn l tng i, - iu c nhng ngh tng trng, tc nhng k hiu tu tin no , tch khi th
lun ca ng ta on sau chng t. V d, ng ta ni di
mt cht: "Cho nn, ti ngh rng ni n tnh chn l ca
cc biu tng ca chng ta th ngoi ngha chn l thc
dng ra, khng cn c mt ngha no na c. Nhng biu
tng ca chng ta v cc vt khng th l ci g khc hn l
nhng tng trng, nhng k hiu t nhin ca khch th, k
hiu m chng ta phi hc tp s dng iu chnh cc vn
ng v hnh ng ca chng ta. Khi chng ta hc c
cch gii thch ng nhng tng trng , th nh chng,
chng ta c th hng nhng hnh ng ca chng ta sao cho
t c kt qu mong mun"... Ni nh vy l khng ng:
y Hem-hn-tx ri vo ch ngha ch quan, vo ch ph
nhn thc ti khch quan v chn l khch quan. V ng ta i ti
mt iu sai lm hin nhin khi ng ta kt thc on vn y
bng cu sau y: " nim v khch th do nim hnh dung,
l hai ci r rng l thuc v hai th gii hon ton khc
nhau...". Ch c nhng Can-t mi em tch nim ra
khi hin thc, v tch thc ra khi gii t nhin nh vy.
Nhng di mt cht, chng ta li c thy: "Trc ht, khi
290 291 Nhng nh trit hc duy tm
ni n tnh cht ca nhng i tng bn ngoi th ch cn
suy ngh mt cht cng thy ngay rng tt c nhng tnh cht
m chng ta c th gn cho nhng i tng bn ngoi u
ch biu th tc ng ca nhng i tng bn ngoi hoc l
vo gic quan ca ta, hoc l vo nhng i tng khc ca
gii t nhin" (tr. 581, bn dch ting Php; tr. 445, nguyn bn
ting c; ti dch theo bn ting Php). Mt ln na, y,
Hem-hn-tx li chuyn sang quan im duy vt. Hem-hn-
tx l mt khng trit ca Can-t: khi th ng ta tha
nhn nhng quy lut tin nghim ca t duy; khi th ng ta
ng v "tnh thc ti siu nghim" ca thi gian v khng gian
(tc l thin v quan im duy vt v thi gian v khng
gian); khi th ng ta cho rng cm gic ca con ngi l do
nhng i tng bn ngoi tc ng vo gic quan ca ta m
sinh ra; khi th ng ta tuyn b rng cm gic ch l nhng
gii "hon ton khc" ca nhng vt c k hiu (xem Victor
Heyfelder. "ber den Begriff der Erfahrung bei Helmholtz",
Brl., 18971)).
Di y l nhng quan im m Hem-hn-tx pht
biu trong mt bi din vn c vo nm 1878 v "nhng s
kin trong tri gic" (L-cle gi bi din vn l "bin c ln
trong phe thc ti lun"): "Cm gic ca chng ta chnh l
nhng tc ng m nhng nguyn nhn bn ngoi gy ra
trong cc gic quan ca chng ta, cn cc tc ng biu
hin nh th no th ng nhin l tu thuc ch yu vo
tnh cht ca kh quan chu s tc ng y. S d cm gic c
th coi l mt k hiu (Zeichen) ch khng phi l mt hnh
nh ca tc ng bn ngoi, v tnh cht ca cm gic ca
chng ta cho chng ta bit v nhng c tnh ca tc ng
bn ngoi lm ny sinh ra cm gic . V ngi ta i
1)
Vch-to Hy-phen-. "Bn v khi nim kinh nghim ca Hem-hn-
tx", Bc-lin, 1897.
 Nhng nh trit hc duy tm
hi rng phi c s ging nhau no gia hnh nh vi i
tng c phn nh... Cn k hiu th khng cn phi ging
vi ci m n l k hiu" ("Vortrge und Reden", 1884, S. 2261)
trong tp hai). Nu cm gic khng phi l hnh nh ca vt,
m ch l k hiu hay tng trng khng c "s ging nhau
no" vi vt , th tin xut pht duy vt ca Hem-hn-
tx s sp , s tn ti ca i tng bn ngoi s c phn
no ng nghi, v nhng k hiu hay tng trng hon ton
c th biu th nhng i tng h cu, v mi ngi u bit
nhng v d v nhng k hiu hoc tng trng nh vy.
Theo sau Can-t, Hem-hn-tx toan vch ra mt ci g nh l
mt ng ranh gii nguyn tc gia "hin tng" v "vt t
n". ng ta nui dng mt nh kin khng th khc phc
ni i vi ch ngha duy vt trc tip, r rng v cng khai.
Nhng di mt cht na, chnh ng ta li ni: "Ti khng
bit c th lm cch no bc b c ci h thng ch
ngha duy tm ch quan cc oan nht mun coi cuc i
nh mt gic mng. Ngi ta c th tuyn b rng h thng
l ht sc kh tin v rt km - v phng din ny, ti s
ng vi nhng li ph nh kch lit nht - nhng ngi ta
c th xy dng h thng mt cch trit ... Tri li, gi
thit thc ti lun tin vo nhng xt on (hoc: nhng bng
chng, Aussage) ca s t quan st thng thng, m theo
th nhng thay i trong tri gic tip theo sau mt hnh ng
no , u khng c mt lin h no v mt tm l vi s
xung ng trc kia ca ch. Gi thit coi tt c nhng ci
g c nhng tri gic hng ngy ca chng ta xc nhn,
tc l coi th gii vt cht bn ngoi chng ta, l mt tn ti
khng l thuc vo nhng biu tng ca chng ta" (242 -
243). "Chc chn rng gi thit thc ti lun l gi thit n
gin nht m chng ta c th nu ra, l gi thit c th
thch v chng thc trong nhng phm vi p dng cc k
rng ri, c xc nhn r rng trong cc b phn ring
1)
- "Bo co v din vn", 1884, tr. 226.
292 293 Nhng nh trit hc duy tm
bit ca gi thit v, do , vi tnh cch l c s cho hnh
ng gi thit y l ht sc c ch v c hiu qu" (243). Thuyt
bt kh tri ca Hem-hn-tx cng ging "ch ngha duy vt xu
h", vi nhng biu hin kiu ch ngha Can-t khc vi
nhng biu hin kiu thuyt Bc-cli ca H-xli.
Bi vy nn An-brch Rau, mn ca Ph-bch, kin
quyt ph phn thuyt tng trng ca Hem-hn-tx, coi
l mt s ri b khng trit "thuyt thc ti". Rau ni: quan
im c bn ca Hem-hn-tx l ci tin thc ti cho rng
"nh c cm gic, chng ta nhn thc c nhng c tnh
khch quan ca cc vt"*. Thuyt tng trng khng iu ha
c vi quan im (quan im hon ton duy vt, nh
chng ta thy), v n c mt mi nghi ng no i vi
cm tnh, mt mi nghi ng i vi nhng bng chng ca cc
gic quan ca chng ta. D nhin l hnh nh khng bao gi
c th ging nh nguyn hnh, nhng hnh nh l mt vic,
cn tng trng, k hiu c nh li l mt vic khc. Hnh
nh tt nhin v khng trnh khi gi nh l phi c thc ti
khch quan ca ci m n "phn nh". "K hiu c nh",
tng trng, tng hnh, u l nhng khi nim mang li
mt yu t hon ton khng cn thit ca thuyt bt kh tri.
Bi vy A. Rau hon ton c l khi ni rng Hem-hn-tx
em thuyt tng trng cng hin cho hc thuyt Can-
t. Rau ni: "Nu Hem-hn-tx vn trung thnh vi quan
im thc ti lun ca mnh, nu ng ta vn trit gi vng
nguyn tc cho rng nhng c tnh ca vt th biu th c
nhng quan h gia cc vt th vi nhau ln nhng quan h
ca cc vt th vi chng ta, th r rng l ng ta s khng cn
n tt c ci thuyt tng trng y; lc ng ta s c th
ni vn tt v r rng l: "nhng cm gic do cc vt to nn
trong chng ta, u l phn nh bn cht ca cc vt ""
(nh trn, tr. 320).
Nh duy vt ph bnh Hem-hn-tx nh th y. A. Rau
v li ch ca ch ngha duy vt trit ca Ph-bch m
 Nhng nh trit hc duy tm
bc b ch ngha duy vt tng hnh hoc tng trng hoc
ch ngha duy vt na vi ca Hem-hn-tx.
* Albrecht Rau. "Empfinden und Denken", Giessen, 1896, S. 3041).
Nh duy tm L-cle (i biu cho "trng phi ni ti" tm
u hp vi Ma-kh) cng buc ti Hem-hn-tx l khng
trit , l dao ng gia ch ngha duy vt v thuyt duy
linh ("Der Realismus etc.", S. 1541)). Nhng L-cle cho rng
thuyt tng trng khng phi l ch ngha duy vt khng y
, m l qu duy vt. L-cle vit: "Hem-hn-tx gi nh rng
nhng tri gic ca thc ca chng ta cho chng ta y c
s nhn thc tnh lin tc trong thi gian v tnh ng nht
hoc tnh khng ng nht ca nhng nguyn nhn siu
nghim. Hem-hn-tx cho rng nh vy gi nh mt
trt t hp vi quy lut trong lnh vc ci siu nghim" (ngha
l trong lnh vc ca thc ti khch quan, tr. 33). V L-cle ln
ting phn i ci "thnh kin gio iu" "ca Hem-hn-
tx". ng ta la ln: "Cha tri ca Bc-cli, vi t cch l mt
nguyn nhn gi thit ca ci trt t - hp vi quy lut - ca
nhng nim trong thc ca chng ta, th t ra, cng nh
th gii nhng vt bn ngoi, c th tha mn c nhu cu
ca chng ta v vic gii thch r nguyn nhn" (34). "Khng
th p dng trit thuyt tng trng c... nu khng pha
trn nhiu thm thuyt thc ti tm thng" (tr. 35) - tc l
ch ngha duy vt.
Mt "ngi duy tm ph phn", nm 1879, p tan tnh
ch ngha duy vt ca Hem-hn-tx nh th y. Hai mi nm
sau, Clanh-p-t, hc tr ca Ma-kh, c thy khen ngi, da
vo trit hc "ti tn" ca Ma-kh bc b nh sau nhng quan
1)
An-brch Rau. "Cm gic v t duy", Ght-xen, 1896, tr. 304.
1)
- "Der Realismus der modernen Naturwissenschaft im Lichte der von
Berkeley und Kant angebahnten Erkenntniskritik", S. 154.
294 295 Nhng nh trit hc duy tm
nim " li thi" ca Hem-hn-tx, trong mt bi nhan l: "V
nhng quan im c tnh nguyn tc ca Eng-xt Ma-kh v Hen-
rch Hc-tx v vt l hc"*. By gi, chng ta hy tm khng
bn
* "Archiv fr Philosophie" 86, II, Systematische Philosophie, Band V,
1899, S. 163 v c bit l S. 1642).
ti Hc-tx (v thc cht, ng ny cng khng trit nh
Hem-hn-tx) v hy xem Clanh-p-t so snh Ma-kh vi
Hem-hn-tx nh th no. Sau khi trch dn nhiu on
vn ca hai tc gi v ht sc nhn mnh vo nhng li
khng nh m ai cng bit l ca Ma-kh, cho rng cc vt
th u l nhng tng trng t tng ca nhng phc hp
cm gic, v.v., Clanh-p-t ni:
"Nu chng ta theo di tin trnh t tng ca Hem-
hn-tx, chng ta s thy nhng tin c bn sau y:
1) C nhng i tng thuc v th gii bn ngoi.
2) Khng th quan nim c s bin i ca cc i
tng , nu khng c tc ng ca mt nguyn nhn no
(nguyn nhn c coi l c thc).
3) "Nguyn nhn, theo ngha ban u ca ch , l mt ci bt
di bt dch, ci cn li hay tn ti ng sau cc hin tng khng
ngng bin i, c th l vt cht v quy lut tc ng ca vt
cht, tc l lc" (y l Clanh-p-t trch dn Hem-hn-tx).
4) C th t cc nguyn nhn ca cc hin tng m suy ra,
mt cch l-gch cht ch v c mt ngha duy nht, tt c mi
hin tng.
2)
- "T liu trit hc", II, Trit hc c h thng, 1899, t. V, tr. 163 v c
bit l tr. 164.
 Nhng nh trit hc duy tm
5) t ti mc ch , cng c ngha l nm c chn l ch ). Gia cc s kin khng c mi lin h l-gch, m ch
khch quan, v nh vy vic t c (Erlangung) chn l
khch quan l iu c th quan nim c" (163).
Phn n trc nhng tin y, trc s mu thun ca
cc tin y, trc vic to ra nhng vn khng th gii
quyt c, Clanh-p-t ch ra rng Hem-hn-tx khng gi
vng tht cht ch nhng quan im , m i khi dng
"nhng cch ni gi ln cht t ci ngha thun tu l-gch
m Ma-kh gn cho nhng danh t" nh vt cht, lc,
nguyn nhn, v.v..
"Tm ra ci l do khin cho Hem-hn-tx khng lm chng
ta tha mn, l iu khng kh khn g, nu chng ta nh li
nhng li ni rt p v rt r rng ca Ma-kh. Khuyt im
trong ton b lp lun ca Hem-hn-tx l ch ng ta
hiu sai nhng t: khi lng, lc, v.v.. Tht ra, ch l
nhng khi nim, nhng sn phm l ca tr tng tng ca
chng ta, ch hon ton khng phi l nhng thc ti tn ti
ngoi t duy. Chng ta hon ton khng th bit c nhng
thc ti no . Do cc gic quan ca chng ta khng c
hon thin, nn ni chung chng ta khng th rt ra t s
quan st ca nhng gic quan ca chng ta ch mt kt lun
c mt ngha thi. Chng hn, chng ta khng bao gi c th
qu quyt rng khi quan st mt xch nht nh (durch
Ablesen einer Skala) chng ta s c c mt con s xc nh,
v trong nhng gii hn nht nh, bao gi cng c th c v
s con s rt ph hp nh nhau vi nhng s kin quan st
c. Cn vic nhn thc mt ci g thc ti bn ngoi
chng ta th chng ta hon ton khng th lm c. Gi th
rng ngay c vic cng c th lm c v chng ta duy vt v ch ngha duy tm thnh mt cc v em mt iu
nhn thc c thc ti th chng ta cng s khng c quyn
p dng nhng quy lut l-gch vo thc ti , v quy lut l-
gch l nhng quy lut ca chng ta, nn ch c th p dng
c vo nhng khi nim ca chng ta, vo nhng sn phm
ca t tng ca chng ta m thi (Clanh-p-t vit ng my
296 297 Nhng nh trit hc duy tm
c mt tnh lin tc gin n; y, nhng phn on xc
thc l khng th quan nim c. Bi vy, ni rng s kin
ny l nguyn nhn ca mt s kin kia th khng ng, cho
nn tt c s din dch ca Hem-hn-tx xy dng trn khi
nim , sp cng vi li khng nh y. Sau cng,
khng th no t ti chn l khch quan c, ngha l ti
ci chn l tn ti khng l thuc vo bt c ch th no;
khng th t c nh th, khng phi ch v nhng c tnh
ca cc gic quan chng ta, m cn v l con ngi (wir als
Menschen) th chng ta, ni chung, khng bao gi c th to
ra c mt biu tng no v mt ci g tn ti hon ton
c lp i vi chng ta" (164).
Cc bn thy , trong khi lp li nhng li ni a thch
ca thy hc mnh v ca B-ga-np (mt ngi khng t nhn
mnh l ngi theo phi Ma-kh), v mn ca Ma-kh nh
ta, li ng trn quan im duy tm m hon ton bc b ton
b trit hc ca Hem-hn-tx. Thuyt tng trng thm ch cng
khng c nh duy tm y c bit nhn mnh m ch coi l
mt thin hng khng quan trng v c l l ngu nhin, i
trch khi ch ngha duy vt. Cn Clanh-p-t th coi Hem-
hn-tx l mt i biu ca nhng "quan im c truyn trong
vt l hc", "nhng quan im m phn ng cc nh vt l
hc hin nay vn cn tn ng" (160).
Vy c th kt lun rng Pl-kha-np phm mt sai lm
r rng trong khi trnh by ch ngha duy vt; cn Ba-da-rp
th hon ton lm ri vn khi ng ta em nhp ch ngha
v l duy tm cho rng "biu tng cm tnh cng chnh l
hin thc tn ti ngoi chng ta", i lp vi "thuyt tng
trng" hoc vi "ch ngha duy vt tng hnh". Xut pht t
v mn ca Can-t l Hem-hn-tx, cng nh t bn thn
 Nhng nh trit hc duy tm 298 299 Nhng nh trit hc duy tm

Can-t, nhng ngi duy vt i v pha t, cn nhng v.v., hon ton ch l che mt cng chng, giu gim vic
ngi theo phi Ma-kh th i v pha hu. ton b hc thuyt Ma-kh t b chnh nhng nguyn l ca
ch ngha duy vt ni chung, l s phi tranh lun thng thn v
7. hai kiu ph phn uy-rinh cng khai vi ng-ghen.
Tuy nhin, nu bn v ch ngha duy vt Php th k
Chng ta hy nu thm mt c trng nh na trong vic nhng XVIII, v v Buy-kh-n, Ph-gt v M-lt-st, th c l kh
ngi theo phi Ma-kh xuyn tc ch ngha duy vt mt cch khng
m din t c r rng hn nhng kin m ng-ghen pht
tng tng c. Mc du ng-ghen vch mt ranh gii ht
biu cui chng II cun "Lt-vch Ph-bch" ca ng.
sc r rt gia mnh v Buy-kh-n, nhng Va-len-ti-np vn
Khng th khng hiu ng-ghen, tr phi mun xuyn tc t
mun cng kch nhng ngi mc-xt bng cch so snh h
tng ca ng-ghen. Trong chng , ng-ghen ni: Mc v ti
vi Buy-kh-n l ngi, nh cc bn thy y, c nhiu
u l ngi duy vt, v ng nu r s khc nhau c bn gia
im ging vi Pl-kha-np. cp n cng mt vn
tt c cc trng phi ca ch ngha duy vt vi ton b phe nhng
nhng t mt kha cnh khc, B-ga-np hnh nh bnh
ngi duy tm, vi tt c cc mn ca Can-t v ca Hi-
vc "ch ngha duy vt ca cc nh khoa hc t nhin" m "ngi
um, ni chung. V ng-ghen trch c Ph-bch l c phn
ta thng ni n mt cch khinh mit" ("Thuyt kinh nghim
thiu can m v c tnh nng ni th hin ch i khi v
nht nguyn", q. III, tr. X). y, c Va-len-ti-np ln B-ga-
nhng sai lm ca mt trng phi duy vt no , ng ta ri
np lm cho vn tr thnh ht sc ln xn. Mc v ng-
b ch ngha duy vt ni chung. ng-ghen ni: Ph-bch "khng
ghen lun lun "ni mt cch khinh mit" n nhng ngi x hi
ch ngha ti, nhng do c th thy rng hai ng i hi c c quyn (durfte nicht) ln ln hc thuyt ca nhng k bn
hc thuyt ch ngha x hi khoa hc, ng n, ch khng rong (Buy-kh-n v ng bn) vi ch ngha duy vt ni
phi l vic nhy t ch ngha x hi sang quan im t sn. chung" (S. 21)87. Ch nhng u c b ri lon ln do c
Mc v ng-ghen lun lun ln n ch ngha duy vt ti sch ca cc gio s phn ng c v do tip nhn mt cch
(v nht l ch ngha duy vt khng bin chng), nhng m qung nhng iu ging dy ca h, mi c th khng
ln n n theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng, pht hiu tnh cht nhng li ca ng-ghen ch trch Ph-bch
trin hn, cao hn, ch khng phi theo quan m ca hc thuyt nh vy.
Hi-um hoc ca ch ngha Bc-cli. Mc, ng-ghen v t-x-ghen ng-ghen ni ht sc r rng Buy-kh-n v ng bn "
ni n nhng ngi duy vt ti, ch n h v mong khng h vt ra ngoi nhng gii hn ca hc thuyt ca cc
mun sa cha nhng sai lm ca h; cn v cc ca bc thy h" (ngha l ca nhng nh duy vt ca th k
Hi-um v ca Bc-cli, cng nh v Ma-kh v A-v-na-ri-t, XVIII), khng tin thm c mt bc no c. ng-ghen
th c l ba ng thm ch khng ni n na li v ch a ra trch c h nh vy v ch ch trch nh vy thi, ng khng
mt nhn xt cn khinh mit hn v ton b khuynh hng ch trch h v ch ngha duy vt ca h, nh bn ngu xun
ca h. Bi vy, v s nhng b iu gi di v nhng s vn tng, m ch trch h v ch h khng lm cho ch
nhn nh ca nhng ngi theo phi Ma-kh nc ta i ngha duy vt tin ln, "thm ch khng ngh n vic pht
vi Hn-bch v ng bn, i vi Buy-kh-n v ng bn, trin hn na l lun" ca ch ngha duy vt. ng-ghen ch
 Nhng nh trit hc duy tm
trch c Buy-kh-n v ng bn c th thi. Ngay y,
ng-ghen k ra, tng im mt, ba "iu hn ch"
(Beschrnktheit) c bn ca cc nh duy vt Php th k
XVIII, nhng hn ch m Mc v ng-ghen thot ra c,
cn Buy-kh-n v ng bn th li khng thot ra c. iu
hn ch th nht: quan im ca cc nh duy vt c "c tnh
cht my mc" theo ngha l h "ch p dng nhng tiu
chun ca c hc vo nhng qu trnh ca gii t nhin ha
hc v hu c" (S. 19). chng sau, chng ta s thy rng v
khng hiu nhng li ni y ca ng-ghen, nn mt s ngi
no thng qua vt l hc mi m ri vo ch ngha duy
tm nh th no. ng-ghen bc b ch ngha duy vt my
mc khng phi v nhng iu m cc nh vt l hc thuc
khuynh hng duy tm "ti tn" (ni thuc khuynh hng
Ma-kh th cng th) buc ti ch ngha . iu hn ch
th hai: quan im ca cc nh duy vt c l siu hnh theo
ci ngha l "trit hc ca h c tnh cht phn bin chng".
iu hn ch ny, nhng ngi theo phi Ma-kh nc ta
cng nh Buy-kh-n v ng bn u c, v nh chng ta
thy, h hon ton khng hiu g v vic ng-ghen p dng
php bin chng vo nhn thc lun (chng hn nh chn l
tuyt i v chn l tng i). iu hn ch th ba: duy tr
ch ngha duy tm " pha trn", tc l trong lnh vc khoa
hc x hi; khng hiu g v ch ngha duy vt lch s.
Sau khi k ra v gii thch ba "iu hn ch" vi mt s
r rng thu o (S.19 - 21), ng-ghen ni thm ngay rng:
Buy-kh-n v ng bn khng vt qua c "nhng hn
ch " (ber diese Schranken).
Chnh ch v ba iu , ch trong nhng gii hn m ng-
ghen bc b c ch ngha duy vt ca th k XVIII ln hc
thuyt ca Buy-kh-n v ng bn! V tt c nhng vn
khc, c tnh cht c bn hn, ca ch ngha duy vt ( b
nhng ngi theo phi Ma-kh xuyn tc), th khng c v
khng th c mt s khc nhau no, gia mt bn l Mc v
300 301 Nhng nh trit hc duy tm
ng-ghen v bn kia l tt c nhng nh duy vt c . Ch c
nhng ngi theo phi Ma-kh Nga mi lm hn lon ci vn
hon ton sng t , v i vi nhng bc thy v bn
cng t tng ca h Ty u th s khc nhau cn bn gia
ng li ca Ma-kh v ng bn vi ng li ca cc nh
duy vt ni chung, l hon ton hin nhin. Nhng ngi theo
phi Ma-kh nc ta cn lm m h vn trnh by s
on tuyt ca h vi ch ngha Mc v vic h nhy sang
phe trit hc t sn c v nh l "nhng iu sa cha cn
con" i vi ch ngha Mc!
Ta hy ni v uy-rinh. Kh m quan nim c rng cn
c mt iu g c tnh cht khinh mit hn l li ng-ghen
ph phn uy-rinh. Nhng chng ta hy xem l cng mt lc
vi ng-ghen, L-cle ph phn cng ci ng uy-rinh y
nh th no, li ngi khen "ci trit hc c v cch mng" ca
Ma-kh. i vi L-cle, uy-rinh l "phi cc t" ca ch
ngha duy vt, tc l phi "tuyn b khng p m rng cm
gic, cng nh mi biu hin ca thc v ca l tnh ni
chung, l mt vt c bi tit ra, mt chc nng, mt tinh
hoa cao cp, mt hiu qu tng hp, v.v. ca c th ng vt" (Der
Realismus v.v., 1879, S. 23 - 241)).
C phi v th m ng-ghen ph phn uy-rinh khng?
Khng phi. V im ny, ng-ghen hon ton ng vi
uy-rinh, cng nh vi bt c mt nh duy vt no khc.
ng-ghen ng trn mt quan im hon ton i lp, ph
phn uy-rinh v ch ngha duy vt khng trit ca ng
ta, v nhng iu khng tng duy tm mt k h cho
thuyt tn ngng.
"Bn thn gii t nhin tc ng trong sinh vt c biu
tng, cng nh tc ng ngoi sinh vt , sn sinh ra
1)
- "Der Realismus der modernen Naturwissenschaft im Lichte der von
Berkeley und Kant angebahnten Erkenntniskritik", 1879, S. 23 - 24.
 Nhng nh trit hc duy tm
mt cch c quy lut nhng quan im c lin h vi nhau v
to ra ci tri thc cn thit v tin trnh ca s vt". Trch dn
cu ca uy-rinh, L-cle cng kch kch lit ch ngha duy
vt ca quan im y, "ci siu hnh hc cc k th s" ca
ch ngha duy vt , "s t la di", v.v., v.v. (S. 160 v 161 -
163).
C phi v iu y m ng-ghen ph phn uy-rinh
khng? Khng phi. ng-ghen ch giu mi s khoa trng,
nhng ng hon ton ng vi uy-rinh, cng nh ng
vi bt c mt nh duy vt no khc, v s tha nhn tnh
quy lut khch quan ca gii t nhin do thc phn nh.
"T duy l hnh thi cao nht ca tt c mi hin thc cn
li...". "Tin c bn ca trit hc l tnh c lp v tnh khc ton t nhin l trong lnh vc nhn thc lun, hai ng ch t
bit ca th gii vt cht hin thc i vi nhng nhm hin
tng ca thc ny sinh ra trong th gii v nhn thc
c th gii ". Trch dn nhng li ca uy-rinh cng
vi nhng li ca uy-rinh cng kch Can-t v v.v., L-cle
buc ti uy-rinh l phm phi "siu hnh hc" (S. 218 -
222), tha nhn "gio iu siu hnh", v.v..
C phi v l y m ng-ghen ph phn uy-rinh khng?
Khng phi. V s tn ti ca th gii c lp vi thc, v
sai lm ca nhng mn ca Can-t, ca Hi-um, ca Bc-cli,
v.v., l xa ri chn l , th ng-ghen hon ton ng vi
uy-rinh, cng nh ng vi bt c nh duy vt no khc. Nu
ng-ghen trng thy L-cle v Ma-kh khoc tay nhau
cng cng kch uy-rinh t pha no th c l ng s tng cho
hai nh trit hc phn ng y nhng t cn khinh mit hn
gp trm ln so vi nhng t ng dng i vi uy-rinh!
L-cle cho uy-rinh l hin thn ca thuyt thc ti c hi v
ca ch ngha duy vt c hi (xem thm "Beitrge zu einer
monistischen Erkenntnistheorie", 1882, S. 45). - Nm 1878, V. Sp-
p, ngi thy v bn chin u ca Ma-kh, buc ti uy-
rinh l ngi theo "thuyt thc ti in r", Traumrealismus*,
302 303 Nhng nh trit hc duy tm
i li t "ch ngha duy tm in r" m uy-rinh dng
chng tt c nhng ngi duy tm. i vi ng-ghen th tri
hn li: uy-rinh l nh duy vt khng kin nh, khng
r rng v trit .
Mc cng nh ng-ghen v I. t-x-ghen u xut hin
trn lnh vc trit hc trong mt thi k m ch ngha duy vt
chi phi gii tr thc tin tin ni chung, v nhng gii
cng nhn ni ring. V vy hon ton t nhin l Mc v
ng-ghen tp trung tt c s ch ca mnh khng phi
vo vic lp li nhng ci c m vo vic pht trin mt cch
nghim tc ch ngha duy vt v mt l lun, vo vic vn
dng ch ngha y xem xt lch s, ngha l vo vic hon
thnh ci lu i trit hc duy vt cho n tn nh. Hon
hn ch trong vic sa cha nhng sai lm ca Ph-bch,
trong vic ch giu nhng ci tm thng v v ca nh duy
vt uy-rinh, trong vic ph phn nhng sai lm ca Buy-
kh-n (xem I. t-x-ghen), trong vic nhn mnh ci c
bit thiu nhng tc gi rt quen thuc v rt c uy tn y
trong cng nhn, l: php bin chng. Cn nhng chn l
c bn ca ch ngha duy vt, m nhng ngi bn rong em
rao trn hng chc th n lot phm, th Mc, ng-ghen v I.
t-x-ghen khng bn tm n, m ch hon ton ch lm
sao cho nhng chn l c bn khi b tm thng ha, gin
n ha
* Dr. Wilhelm Schuppe. "Erkenntnistheoretische Logik", Bonn, 1878,
S. 561).
n cc v khi a n tnh trng ngng tr v t tng
("Ch ngha duy vt pha di, ch ngha duy tm pha
trn"), khi a ti ch lng qun thnh qu qu bu ca
1)
Tin s Vin-hem Sp-p. "L-gch nhn thc lun", Bon, 1878, tr. 56.
 Nhng nh trit hc duy tm
nhng h thng duy tm, tc l php bin chng ca H-
ghen, ci ht ngc y m nhng con g trng Buy-kh-n,
uy-rinh v ng bn (cng vi L-cle, Ma-kh, A-v-na-ri-t
v nhng ngi khc na) khng bit tm bi ra t ng
phn ch ngha duy tm tuyt i.
Nu hnh dung c th mt cht nhng iu kin lch s
sn sinh ra nhng trc tc trit hc ca ng-ghen v ca I. t-
x-ghen, th ngi ta mi hon ton hiu r ti sao cc ng li
ngn nga nhng chn l c bn ca ch ngha duy vt
khi b tm thng ha, nhiu hn l bo v chnh ngay
nhng chn l y. Mc v ng-ghen cng ngn nga
nhng yu sch c bn ca nn dn ch chnh tr khi b tm
thng ha, nhiu hn l bo v chnh ngay nhng yu sch
y.
Ch nhng mn ca cc nh trit hc phn ng mi c
th "khng nhn ra" iu v mi c th trnh by vi cc
bn c ta h nh Mc v ng-ghen khng hiu th no
l ngi duy vt.
8. I. t-x-ghen c th
lm vui lng nhng nh trit hc phn ng
nh th no?
Th d ni trn kia v Ghen-phn- l li gii p cho
cu hi y, v chng ta s khng cn theo di v s trng
hp, trong nhng ngi theo phi Ma-kh nc ta i
x vi I. t-x-ghen theo kiu Ghen-phn-. vch ra
nhng mt yu ca I. t-x-ghen, tt nht l chng ta hy
dn ra mt s ngh lun ca bn thn t-x-ghen.
"T tng l mt chc nng ca c", - t-x-ghen ni
("Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit", 1903, S.52. C mt
bn dch ra ting Nga: "Thc cht hot ng tr c"). "T
tng l sn phm ca c... Ci bn lm vic ca ti, vi tnh
304 305 Nhng nh trit hc duy tm
cch l ni dung ca t tng ca ti, l trng hp vi t
tng , khng khc vi t tng . Nhng ngoi b c
ca ti th ci bn lm vic y l i tng ca b c ca ti l
hon ton khc vi b c ca ti" (53). Nhng t-x-ghen li
b sung cho nhng lun im duy vt hon ton r rng y
bng nhng cu sau y: "Nhng ngay c ci biu tng
khng do gic quan mang li, cng c th cm bit c, cng
c tnh cht vt cht, ngha l c tnh hin thc... S khc nhau
gia tinh thn vi ci bn, nh sng, m thanh th cng khng
nhiu hn s khc nhau gia nhng vt vi nhau" (54).
iu ny r rng sai lm. Cho rng c t tng ln vt cht
u l "hin thc", ngha l u tn ti, th iu l ng.
Nhng gi t tng l c tnh vt cht, th tc l bc mt
bc sai lm n ch ln ln ch ngha duy vt vi ch ngha
duy tm. V thc cht, ch l cch din t khng chnh xc
ca t-x-ghen, - ch khc, ng li din t chnh xc: "Tinh
thn v vt cht t ra cng c mt im chung l chng u tn ti
c" (80). t-x-ghen ni rng: "T duy l mt hot ng ca
c th. t duy, ti cn c mt thc th c th t duy ti
. Thc th y c nhng hin tng ca gii t nhin v
ca i sng cung cp cho ta... Vt cht l gii hn ca tinh
thn; tinh thn khng th vt ra ngoi gii hn ca vt cht.
Tinh thn l sn phm ca vt cht, nhng vt cht li cn l
mt ci g ln hn l sn phm ca tinh thn..." (64). Nhng ngi
theo phi Ma-kh khng dm phn tch nhng lp lun duy
vt nh vy ca nh duy vt I. t-x-ghen! H thch bm vo
nhng iu khng ng hoc ln ln ca t-x-ghen. Chng
hn t-x-ghen ni rng cc nh khoa hc t nhin c th l
"ngi duy tm ch ngoi lnh vc ca h" (108). C tht
ng nh th khng v ti sao li th th nhng ngi theo
phi Ma-kh khng ni na li. Nhng trang trc, t-x-
ghen tha nhn "mt tch cc ca ch ngha duy tm hin i"
(106) v "s thiu st ca nguyn l duy vt", iu ny t phi lm
vui lng nhng ngi theo phi Ma-kh! T tng m t-x-
ghen din t khng chnh xc l: s khc nhau gia vt
 Nhng nh trit hc duy tm
cht v tinh thn th cng tng i, ch khng phi l v hn
(107). iu ny ng, nhng t phi suy ra s thiu st ca
ch ngha duy vt siu hnh, khng bin chng, ch khng phi
l s thiu st ca ch ngha duy vt.
"Chn l khoa hc, gin n khng ly c nhn lm c s.
C s ca n l bn ngoi (ngha l ngoi c nhn), vt
liu ca n, n l chn l khch quan... Chng ti t cho mnh
l nhng ngi duy vt... c trng ca cc nh trit hc duy
vt l ch h coi th gii vt th l ngun gc v l khi
im ca tt c mi ci, cn nim hoc tinh thn th h coi l
kt qu, trong khi th nhng k i ch vi h, bt chc
tn gio, suy t li ni ra nhng vt... suy t nim ra th
gii vt cht" ("Kleinere philosophische Schriften", 1903, S. 59,
621)). Nhng ngi theo phi Ma-kh u l i khng ni n vic
tha nhn nh vy i vi chn l khch quan v n vic nhc li
nh ngha v ch ngha duy vt do ng-ghen ra. Nhng
t-x-ghen ni: "Chng ta cng c l do nh th t gi
mnh l nhng ngi duy tm, v h thng ca chng ta c xy
dng trn thnh qu tng hp ca trit hc, trn vic nghin cu
nim mt cch khoa hc, trn vic hiu r bn tnh ca tinh
thn" (63). Bm ly cu ni sai lm hin nhin y t b ch
ngha duy vt th chng kh khn g. Tht ra, cch din t ca t-
x-ghen sai lm hn l t tng c bn ca ng ta, t tng ch
ng khung ch ch ra rng ch ngha duy vt c khng th
nghin cu cc nim mt cch khoa hc (nh ch ngha duy
vt lch s).
y l lp lun ca t-x-ghen v ch ngha duy vt c:
"Cng nh quan nim ca chng ta v kinh t chnh tr hc,
ch ngha duy vt ca chng ta l mt thnh qu khoa hc,
lch s. Chng ta rt khc vi nhng ngi x hi ch ngha trc
kia cng nh rt khc vi nhng ngi duy vt trc y. Chng ta
1)
- "Tp lun vn ngn v trit hc", 1903, tr. 59, 62.
306 307 Nhng nh trit hc duy tm
ch c mt im chung vi nhng ngi duy vt trc y l ch
chng ta tha nhn rng vt cht l tin hoc c s u tin
ca nim" (140). T "ch" ny tht l c ngha! T bao
gm tt c nhng c s nhn thc lun ca ch ngha duy vt
khc vi thuyt bt kh tri, vi hc thuyt Ma-kh v vi ch
ngha duy tm. Nhng t-x-ghen c bit ch trng n
vic phn bit mnh vi ch ngha duy vt tm thng.
Nhng di na, li c mt ch hon ton sai lm: "Khi
nim vt cht phi c m rng. N bao gm tt c nhng
hin tng hin thc v, do , c nng lc hiu bit v gii
thch ca chng ta" (141). T tng h ch c th lm
ln ln ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, vi ci c l
"m rng" ch ngha duy vt. V ly s "m rng" y l qun
mt ci c s trit hc ca t-x-ghen, qun mt vic ng tha
nhn vt cht l ci c trc, l "gii hn ca tinh thn". Sau
vi dng na, t-x-ghen thc t t sa cha: "Ton
th chi phi b phn, vt cht chi phi tinh thn" (142)... "Theo
ngha , chng ta c th coi th gii vt cht... l nguyn
nhn th nht, l ngi sng to ra tri t" (142). S l mt
iu h , nu cho rng khi nim vt cht phi bao gm c
t tng, nh t-x-ghen lp li trong cun "Nhng s
kho cu" (sch dn, tr. 214), v nh vy th s i lp v
mt nhn thc lun gia vt cht v tinh thn, gia ch ngha
duy vt l ch ngha duy tm (s i lp m chnh t-x-
ghen kin quyt gi) s mt l do tn ti ca n. S i lp
khng c "v hn", khuch i v siu hnh, iu khng
cn nghi ng g na (v cng lao ln ca nh duy vt bin
chng t-x-ghen l ch nhn mnh im ny). Nhng
gii hn ca tnh tt yu tuyt i v ca tnh chn l tuyt i
ca s i lp tng i chnh l nhng gii hn xc nh
khuynh hng ca nhng cng trnh nghin cu v mt nhn
thc lun. ngoi nhng gii hn , m vn dng s i lp
gia vt cht v tinh thn, gia ci vt l v ci tm l, nh l
s i lp tuyt i, th s mc sai lm nghim trng.
 Nhng nh trit hc duy tm
Tri vi ng-ghen, t-x-ghen din t t tng ca mnh
mt cch l m, h , khng r rt. Nhng khng k nhng
khuyt im v cch trnh by v nhng sai lm c bit th
cng khng phi l v c m ng ta bnh vc "l lun nhn
thc duy vt" (S. 222 v c S. 271) v "ch ngha duy vt
bin chng" (S. 224). I. t-x-ghen ni: "L lun nhn thc
duy vt rt cc li tha nhn rng: kh quan nhn thc ca
con ngi khng ta ra mt nh sng siu hnh no c, m n
l mt b phn ca gii t nhin, phn nh nhng b phn
khc ca gii t nhin" (222 - 223). "Nng lc nhn thc khng
phi l mt ngun siu t nhin no v chn l m l mt
cng c ging nh tm gng phn chiu nhng vt ca th
gii hoc gii t nhin" (243). Nhng ngi theo phi Ma-kh
uyn thm ca chng ta u ln trnh vic nghin cu tng
lun im trong l lun nhn thc duy vt ca I. t-x-ghen, m
c bm ly nhng ch ng ta xa ri l lun nhn thc duy vt,
bm ly nhng ch m h v ln ln. I. t-x-ghen c th
lm va lng nhng nh trit hc phn ng v ng c mt s
ch ln ln no . V li h ch no c s ln ln, th y nh
rng c nhng ngi theo phi Ma-kh, - l iu d
nhin.
Mc vit cho Cu-ghen-man ngy 5 thng Chp 1868: " lu,
ng t-x-ghen c gi cho ti mt phn bn tho quyn
"Nng lc t duy". Mc du c mt s ln ln no trong cc
khi nim v c qu nhiu nhng ch lp i lp li, nhng tp
bn tho vn c nhiu t tng xut sc v thm ch cn ng
ngc nhin na, nu xt n v mt l sn phm ca s suy
ngh c lp ca mt cng nhn" (tr. 53, bn dch ting Nga)
88
. Ngi Va-len-ti-np trch dn on ny m khng ngh n
vic t hi xem ch ln ln ca I. t-x-ghen m Mc nhn
thy, l u: ch t-x-ghen xch li gn Ma-kh, hay
ch t-x-ghen i lp vi Ma-kh? Ngi Va-len-ti-np khng
nu ra cu hi , v ngi c c t-x-ghen ln tp th ca nhn mnh S.95, nm 1876, rng Mc v ng-ghen "u c
308 309 Nhng nh trit hc duy tm
Mc, theo kiu chng P-t-ru-sca trong tiu thuyt ca G-gn.
Tuy nhin, tr li cu hi khng phi l chuyn kh. Mc
nhiu ln gi th gii quan ca mnh l ch ngha duy vt bin
chng, v cun "Chng uy-rinh" ca ng-ghen, m Mc c
bn tho t u n cui, chnh l trnh by th gii quan .
T , ngay c cc ngi Va-len-ti-np cng c th hiu rng s
ln ln ca I. t-x-ghen ch c th l nhng ch ng ta
ri b vic p dng trit php bin chng, ri b ch
ngha duy vt trit , v c bit l ri b cun "Chng
uy-rinh".
By gi ngi Va-len-ti-np v ng bn c thy rng ch
nhng ch m t-x-ghen gn ging vi Ma-kh (Ma-kh bt
u t Can-t i ti Bc-cli v Hi-um, ch khng i ti ch
ngha duy vt) th Mc mi cho l h , hay khng? Hay
c th l nh duy vt Mc gi chnh l lun nhn thc duy vt
ca t-x-ghen l mt s h v tn thnh vic ng ta xa
ri ch ngha duy vt? Tn thnh nhng ch khng nht tr
vi cun "Chng uy-rinh" m Mc gp phn bin son?
Nhng ngi theo phi Ma-kh nc ta mun c coi
l nhng ngi mc-xt, nh la ai y khi ln ting ni
trc ton th gii rng Ma-kh "ca h" tn thnh t-x-
ghen? Cc v ho hn ca chng ta khng hiu rng Ma-kh s
d tn thnh t-x-ghen th chnh cng ch v nhng l do khin
Mc gi t-x-ghen l ngi h !
Ni chung th I. t-x-ghen hon ton khng ng b ch
trch mt cch nghim khc nh th. ng l mt nh duy vt
n chn phn mi, khng bao gi c tham vng lm ngi
c o, tham vng lp nn mt trit hc c bit, khc vi
ch ngha duy vt. t-x-ghen thng hay ni ti Mc v bao
gi cng coi Mc l ngi ng u mt khuynh hng
("Kleinere phil. Schr.", S.4 - bnh lun, nm 1873; t-x-ghen
c mt s ti luyn cn thit v mt trit hc", ngha l mt s
 Nhng nh trit hc duy tm
trau di v mt trit hc; S. 181, nm 1886, ng ta ni Mc v
ng-ghen l "nhng ngi sng lp c cng nhn" ca mt
khuynh hng). t-x-ghen l ngi mc-xt, nhng s gip
m -gi-ni t-x-ghen v - than i! - c ng ch P. au-
gh na, mang li cho t-x-ghen bng cch by t ra "thuyt t
nhin nht nguyn", "ch ngha t-x-ghen", v.v., th tht ch l
lm hi m thi. Khc vi ch ngha duy vt bin chng, "ch
ngha t-x-ghen" ch l mt s h , mt bc tin ti trit
hc phn ng, mt mu toan xy dng mt tro lu t
nhng nhc im ca I--xp t-x-ghen ch khng t ci
v i ca ng (ngi cng nhn trit gia ny tm ra ch
ngha duy vt bin chng theo cch thc ring ca mnh, c
nhiu ci v i!)!
Ti s ch a ra hai th d chng minh rng ng ch P.
au-gh v . t-x-ghen ri vo trit hc phn ng nh sng mun cng cnh vi H-ghen mt cch t nhiu (thng
th no.
Trong cun "Thnh tu", xut bn ln th hai (tr. 273),
P. au-gh vit: "Chnh ngay nhng nh ph phn ca giai
cp t sn cng nu ln mi lin h ca trit hc t-x-ghen
vi ch ngha kinh nghim ph phn v trng phi ni ti",
v on di, ng li vit thm: "nht l vi L-cle" (trong
on trch "s ph phn ca giai cp t sn").
P. au-gh mn phc v knh trng I. t-x-ghen, l
iu chc chn. Nhng cng khng km phn chc chn l
ng ta lm mt danh d I. t-x-ghen, khi ng ta dn
chng m khng phn i li ph phn ca mt tn co giy t
sn tng xp k th kin quyt nht ca ch ngha tn ngng
v ca cc gio s (tc l nhng "tn y t c bng cp" ca giai
cp t sn) vo cng mt hng vi L-cle, k tuyn truyn cng khai
ch ngha tn ngng v l mt tn phn ng ra mt. C th l phm" n I--xp t-x-ghen. ng ta dch ra ting c
au-gh lp li li bnh lun ca ngi khc v nhng
ngi ni ti v L-cle, m chnh bn thn ng th khng bit
n nhng trc tc ca bn phn ng y. Nhng iu sau
310 311 Nhng nh trit hc duy tm
y c th l li cnh co i vi ng ta: con ng dn t
Mc n nhng c im ca t-x-ghen - n Ma-kh - n
nhng ngi ni ti lun, l con ng a ti bi ly. Khng
nhng vic xp t-x-ghen vo cng mt hng vi L-cle, m
c vic xp vo cng mt hng vi Ma-kh, lm ni bt
t-x-ghen, con ngi h khc vi t-x-ghen, nh duy
vt.
Ti s bo v I. t-x-ghen chng li P. au-gh. Ti
khng nh rng I. t-x-ghen khng ng phi xu h v b t
ngang hng vi L-cle. V ti c th c ra mt ngi lm
chng c uy tn nht v vn ny, chnh l Su-bc - Dn-
n, mt nh trit hc cng phn ng, cng theo ch ngha
tn ngng v "thuyt ni ti" nh L-cle vy. Nm 1896, Su-
bc - Dn-n vit: "Nhng ngi dn ch - x hi u sn
l t) hp l, nhng h li duy vt ha trit hc ca H-ghen:
xin xem I. t-x-ghen. t-x-ghen, ci tuyt i tr thnh
v tr v v tr tr thnh vt t n, ch ng tuyt i, m
nhng hin tng u l nhng v ng ca n. Khng hn g
H-ghen, t-x-ghen khng thy rng mnh nh vy l
bin mt ci tru tng hon ton thun tu thnh c s ca
mt qu trnh c th... H-ghen, c-uyn, Hch-ken, v ch
ngha duy vt ca khoa hc lch s t nhin thng b t-x-
ghen em pha trn lng cng vi nhau" ("Vn x hi", S.
XXXIII). Nhng ch khc nhau rt nh trong trit hc, th Su-
bc - Dn-n nhn thy r hn Ma-kh, l ngi ngi khen
bt c ai, thm ch khen c Gi-ru-da-lem, Can-t.
-gi-ni t-x-ghen ngy th phn nn vi cng chng
c rng Nga c nhng nh duy vt thin cn "xc
nhng lun vn ca Pl-kha-np v ca au-gh ni v I. t-
x-ghen (xem J. Dietzgen: "Erkenntnis und Wahrheit", Stuttg.,
 Nhng nh trit hc duy tm
19081), ph lc). Nhng li phn nn ca con "ngi theo
thuyt t nhin nht nguyn" ng thng y p tr li anh
ta: Ph. M-rinh, ngi hiu bit i cht v trit hc v v ch
ngha Mc, vit trong bi bnh lun ca ng rng thc ra,
Pl-kha-np ng khi ng phn i au-gh ("Neue Zeit",
1908, 38, 19. Juni, Feuilleton, S. 4322)). M-rinh khng my may
nghi ng rng khi I. t-x-ghen xa ri Mc v ng-ghen th
mc sai lm nng (S. 431). -gi-ni t-x-ghen tr li M-rinh
bng mt bi di bi thm, trong ng ta i n ch ni rng
I. t-x-ghen c th dng "ha hp" "hai anh em th
nghch nhau, tc l nhng ngi chnh thng v nhng ngi
xt li" ("N. Z.", 1908, 44, 31. Juli, S. 652).
y li l mt li cnh co na, ng ch au-gh : con
ng i t Mc n "ch ngha t-x-ghen" v n "ch
ngha Ma-kh" l con ng a ti bi ly, d nhin khng
phi l i vi mt c nhn, khng phi l i vi ng A, ng
B, hoc ng C, m l i vi mt khuynh hng.
Cc ngi theo phi Ma-kh, ng c ku m ln l ti vin
n "nhng ngi c uy tn": nhng li ku la ca cc ngi
chng nhng ngi c uy tn ch l n thun che y vic
cc ngi em nhng ngi c uy tn trong gii t sn (Ma-kh,
Pt-txn-t, A-v-na-ri-t, nhng ngi ni ti lun) thay cho
nhng ngi c uy tn trong gii x hi ch ngha (Mc, ng-ghen,
La-phc-g, M-rinh, Cau-xky) m thi. Vy tt hn ht l cc
ngi ng c nu ln ci vn nhng "ngi c uy tn" v
"nguyn tc uy tn" lm g!
1)
- I. t-x-ghen. "Nhn thc v chn l", Stt-ga, 1908.
2)
- "Thi mi", 1908, s 38, 19 thng Su, mc tp m, tr. 432.
312 389
Chng V
cuc cch mng mi nht
trong khoa hc t nhin
v ch ngha duy tm trit hc
Cch y mt nm, tp ch "Die Neue Zeit" c ng mt
bi ca I--xp i-ne - -ne-x nhan l: "Ch ngha Mc
v cuc cch mng mi nht trong khoa hc t nhin" (1906 -
1907, s 52). Khuyt im ca bi bo ny l b qua nhng kt
lun nhn thc lun c rt ra t vt l hc "mi", v ang
lm cho chng ta c bit quan tm. Song chnh khuyt im
ny li lm cho chng ta c bit quan tm n quan im v
nhng kt lun ca tc gi . Cng nh ngi vit dng ny,
I--xp i-ne - -ne-x ng trn quan im ca mt ngi
"mc-xt bnh thng", mt ngi m cc ngi theo phi Ma-
kh nc ta ni n mt cch rt khinh mn. ng I-u-sk-
vch, chng hn, vit rng: "Ngi mc-xt trung bnh, bnh
thng thng t xng l nh bin chng duy vt" (tr. 1, tc
phm ca ng). Vy m ngi mc-xt bnh thng y, y l I.
i-ne - -ne-x, em nhng pht minh mi nht trong
khoa hc t nhin v c bit l trong vt l hc (tia X, tia Bc-c-
ren, ra-i-um 89, v.v.) ra i chiu trc tip vi quyn "Chng
uy-rinh" ca ng-ghen. S i chiu y dn ng n kt
lun g? I. i-ne - -ne-x vit: "Trong nhng lnh vc ht
sc khc nhau ca khoa hc t nhin, ngi ta t c
nhiu tri thc mi; tt c nhng tri thc ny u quy vo ci
im m ng-ghen mun t ln hng u, tc l: trong gii
t nhin "khng h c nhng mu thun khng th iu ha,
khng h c nhng s khc bit v nhng ranh gii c quy
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
nh mt cch tu tin"; nu trong gii t nhin c nhng mu
thun v nhng s khc bit th l v chng ta l nhng
ngi duy nht a tnh khng bin i v tnh tuyt i
ca chng vo gii t nhin". Chng hn, ngi ta pht
hin ra rng nh sng v in u ch l biu hin ca cng
mt lc t nhin 90. Mt iu ngy cng tr nn chc chn hn
l i lc ha hc c quy thnh nhng qu trnh in.
Nhng nguyn t ha hc khng th ph v c v khng
th phn gii c - m s lng vn tip tc tng thm,
dng nh l ch giu tnh thng nht ca th gii - hin
nay li t ra l c th ph v c v c th phn gii c.
Nguyn t ra-i-um c th bin thnh nguyn t h-li-um
91
. "Ging nh tt c cc lc ca gii t nhin u quy thnh
mt lc duy nht, tt c cc thc th ca gii t nhin cng
u quy thnh mt thc th duy nht" (do I. i-ne - -ne-x
vit ng). Khi dn ra kin ca mt trong nhng tc gi cho
rng nguyn t chng qua ch l trng92 ngng t li, tc gi
ku ln: "Cu danh ngn ca ng-ghen: vn ng l phng
thc tn ti ca vt cht, c chng thc mt cch rc r
bit chng no". "Tt c cc hin tng ca gii t nhin u
l nhng vn ng, v s khc bit gia chng ch l ch
chng ta, nhng con ngi, cm bit s vn ng y di
nhng hnh thc khc nhau... Tht ng nh ng-ghen
ni. Ging nh lch s, gii t nhin cng phc tng quy lut
bin chng ca vn ng".
Mt khc, khng th no ng n nhng trc tc ca
ch ngha Ma-kh hay ni v ch ngha Ma-kh, m li khng
thy trong nhng li dn chng hunh hoang v vt l hc
mi, dng nh khoa hc ny bc b ch ngha duy vt
ri, v.v. v v.v.. Nhng li dn chng y c cn c hay khng,
l mt vn khc. Nhng mi lin h gia vt l hc mi,
hay ni ng hn, gia mt trng phi no ca vt l hc mi
vi hc thuyt Ma-kh v vi nhng bin tng khc ca trit hc
390 391 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
duy tm hin i l mt iu khng th my may nghi ng c.
Phn tch hc thuyt ca Ma-kh m b qua mi lin h ny,
nh Pl-kha-np lm 93, th nh th ngha l nho bng tinh
thn ca ch ngha duy vt bin chng, tc l trng tng cu
tng ch ca ng-ghen m vt b phng php ca ng-
ghen. ng-ghen ni r rng: "Ch ngha duy vt khng trnh
khi phi thay i hnh thc, mi ln c s pht minh vch thi
i ngay c trong lnh vc khoa hc t nhin na" (trong lnh
vc lch s loi ngi th cng khng cn phi ni) ("L. Ph-
bch", bn ting c, tr. 19) 94. Cho nn vic xt li "hnh thc"
ca ch ngha duy vt ca ng-ghen, vic xt li nhng lun
im v trit hc t nhin ca ng khng nhng khng bao
hm mt ci g l "ch ngha xt li" theo ngha thng thng
ca danh t , m tri li, chnh l iu m ch ngha Mc
tt nhin phi yu cu. Chng ta trch c nhng ngi theo
phi Ma-kh hon ton khng phi v vic xt li nh vy, m
v ci phng php thun tu xt li ca h l: ci bin thc
cht ca ch ngha duy vt di ci v ph phn hnh thc
ca n, chp nhn nhng mnh c bn ca trit hc t sn
phn ng, m khng c bt c nh thng thn, cng khai
v dt khot thanh ton nhng li khng nh ca ng-
ghen, hin nhin l cc k quan trng v vn y, chng
hn nh li khng nh ca ng ni rng "... vn ng khng
c vt cht l khng th quan nim c" ("Chng uy-rinh",
tr. 50) 95.
ng nhin, khi phn tch vn mi lin h gia mt
trng phi ca cc nh vt l hc mi nht vi s hi phc
ca ch ngha duy tm trit hc, chng ta khng h c
cp n nhng hc thuyt chuyn mn ca vt l hc. Chng
ta ch quan tm n nhng kt lun nhn thc lun, rt ra t
mt s mnh nht nh no v t nhng pht minh m
mi ngi u bit. Nhng kt lun nhn thc lun ny t n
c khng nh n mc m nhiu nh vt l hc cng vi
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ti c. Hn na, gia cc nh vt l hc, c nhng
khuynh hng khc nhau; nhiu trng phi ang c hnh
thnh trn a ht ny. V vy, nhim v ca chng ta ch l
nu r thc cht ca s khc nhau gia nhng khuynh hng
y v nhng quan h ca chng vi nhng ng li c bn
trong trit hc.
1. khng hong ca vt l hc hin i
Trong quyn "Gi tr ca khoa hc", nh vt l hc Php
ni ting Hng-ri Poanh-ca-r ni rng c "nhng triu chng ca
mt cuc khng hong nghim trng" trong vt l hc v dnh
ring mt chng (ch. VIII, xem p. 171) vit v cuc khng
hong y. Cuc khng hong y khng phi ch c ngha l
"ra-i-um, nh cch mng v i y", lt nguyn l bo
tn nng lng. "Tt c cc nguyn l khc cng u lm nguy"
(180). V d nh nguyn l ca La-voa-di-, tc l nguyn l
bo tn khi lng, cng b thuyt in t ca vt cht nh
. Theo thuyt ny th cc nguyn t l do nhng ht cc nh
hp thnh, nhng ht ny mang in dng hay in m, gi
l in t v "nm trong mt mi trng m chng ta gi l
trng". Nhng th nghim ca cc nh vt l hc cho php
tnh c c tc vn ng ca cc in t ln khi lng nhng s phn nh ca ci g
ca chng (hay l t l ca khi lng in t i vi in
tch ca chng). Tc vn ng ca in t c th so snh
vi tc ca nh sng (300 000 ki-l-mt trong mt giy), th
d nh bng mt phn ba tc ca nh sng. Trong nhng
iu kin nh vy, phi ch n hai khi lng ca in t,
thch ng vi s cn thit phi khc phc qun tnh, mt l,
ca bn thn in t v hai l, ca trng. Khi lng th
nht s l khi lng thc ti hay khi lng c hc ca in
t, khi lng th hai l "khi lng in ng hc biu hin
qun tnh ca trng". Nhng thc ra th khi lng th nht
l bng s khng. Ton b khi lng ca in t, hay t ra l
ca nhng in t m, do ngun gc ca n, u hon ton l
392 393 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
v ch l khi lng in ng hc. Khi lng bin mt. Nn
tng ca c hc sp . Nguyn l ca Niu-tn v s ngang
bng gia tc ng v phn tc ng, v.v. cng sp nt.96
Chng ta - Poanh-ca-r ni - ang ng trc nhng "s
sp " ca nhng nguyn l c ca vt l hc, trc "s ph
sn ph bin ca cc nguyn l". ng b sung thm: thc ra
th tt c nhng ngoi l y ca cc nguyn l u lin quan n
nhng lng v cng nh; c th l chng ta vn cn cha bit
c nhng lng v cng nh khc ngn tr s o ln
ca cc quy lut c, v hn na, ra-i-um li rt him, song v
lun th no, "thi k hoi nghi" n ri. Chng ta thy
rng t "thi k hoi nghi" , tc gi rt ra nhng kt lun
g v mt nhn thc lun: "khng phi gii t nhin em li
cho chng ta (hay p buc chng ta phi nhn) nhng khi
nim v khng gian v thi gian, m chnh chng ta em
nhng khi nim y li cho gii t nhin"; "phm ci g khng
phi l t tng u l h v thun tu". l nhng kt lun
duy tm. S ph hu nhng nguyn l c bn nht chng
minh rng (tin trnh t tng ca ng Poanh-ca-r l nh
vy) nhng nguyn l y khng phi l nhng bn sao chp,
nhng bc nh no ca gii t nhin, khng phi l
bn ngoi thc con
ngi, m l nhng sn phm ca thc y. Poanh-ca-r
khng pht trin nhng kt lun y mt cch trit , khng
quan tm lm n phng din trit hc ca vn . A-ben
Ry, mt tc gi ngi Php thng quan tm n nhng vn
trit hc, ni mt cch rt t m v vn ny trong
quyn sch ca ng: "L lun ca cc nh vt l hc hin i v
vt l hc" (Abel Rey: "La thorie de la physique chez les
physiciens contemporains", Paris, F. Alcan, 1907). Qu tht bn
thn ng ta l mt nh thc chng lun, ngha l mt ngi h
, mt phn t na Ma-kh, song trong trng hp ny, iu
thm ch li c phn c li, v ngi ta khng th nghi rng ng ta
mun "ph bng" ci thn tng ca nhng ngi theo phi Ma-kh
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
nc ta. Khi cn phi nh ngha mt cch chnh xc nhng
khi nim trit hc v nht l nh ngha ch ngha duy vt
th ngi ta khng th tin Ry c v bn thn Ry cng l mt
gio s, v vi t cch l gio s, ng ta hon ton khinh mit
nhng ngi duy vt (mc du ng ta ni ting l ngi hon
ton khng hiu g v nhn thc lun duy vt). Khng cn
phi ni cng thy r rng i vi nhng "nh khoa hc ln"
nh vy th nhng nhn vt tm thng nh Mc v ng-ghen
u khng tn ti. Nhng Ry li tm tt k lng, v ni
chung l chu o, nhng ti liu ht sc phong ph hin c
bn v vn y, vit khng nhng bng ting Php m c
bng ting Anh v ting c (nht l ca -xt-van- v Ma-
kh); v th, chng ta s lun lun dn chng tc phm ca
ng ta.
Nhng nh trit hc ni chung, - ng ta vit, - cng nh tt
c nhng ngi v ng c ny n m mun ph phn khoa
hc ni chung th hin nay u phi c bit ch n vt l
hc. "Khi tho lun v gii hn v gi tr ca nhng hiu bit
v vt l hc, v thc cht ngi ta ph phn tnh chnh ng
ca khoa hc thc chng, kh nng nhn thc c khch
th" (p. I - II). Ngi ta vi rt ra t cuc "khng hong ca
vt l hc hin i", nhng kt lun hoi nghi (p. 14). Vy bn
cht ca cuc khng hong y l g? Trong hai phn ba u
th k XIX, cc nh vt l hc u nht tr vi nhau v nhng
im ch yu. "Ngi ta tin vo s gii thch thun tu my
mc v gii t nhin; ngi ta gi nh rng vt l hc ch l
mt th c hc phc tp hn: c hc phn t. Ngi ta ch bt
ng kin vi nhau trong vn phng php dng quy
vt l hc thnh c hc, v trong vn nhng chi tit ca c
gii lun m thi". "Ngy nay cnh tng m cc khoa hc l -
ha em li cho ta hnh nh l hon ton ngc li. S nht tr
trc kia c thay th bng s phn k n cc , hn
na, phn k khng phi v nhng chi tit m v nhng t
tng c bn v ch o. Ni rng mi nh bc hc u c
394 395 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
nhng khuynh hng ring ca mnh th cng qu ng, song
phi thy rng cng nh ngh thut, khoa hc v nht l vt
l hc c nhiu trng phi, v nhng kt lun ca cc
trng phi y thng l khng ging nhau, i khi cn th
ch vi nhau na...
T c th thy c ngha v phm vi ca ci gi l
cuc khng hong ca vt l hc hin i.
Cho n gia th k XIX, vt l hc c truyn khng nh
rng vt l hc ch cn c m rng ra l tr thnh
siu hnh hc v vt cht. Vt l hc ny em li cho nhng l
lun ca mnh mt ngha bn th lun. V nhng l lun ny
l hon ton c tnh cht c gii lun. Thuyt c gii c
truyn" (Ry dng danh t ny vi ngha ring l h thng
nhng quan im em vt l hc quy thnh c hc) "nh vy l
trn v ngoi gii hn ca nhng kt qu ca kinh nghim, l
s nhn thc thc ti v th gii vt cht. khng phi l mt
biu hin c tnh cht gi thit ca kinh nghim, l mt gio
iu" (16)...
n y, chng ta buc phi ngt li "nh thc chng
lun" ng knh. Hin nhin l ng ta miu t cho chng ta
thy trit hc duy vt ca vt l hc c truyn, nhng khng
mun gi ch danh con qu y (tc l ch ngha duy vt).
Di con mt mt ca Hi-um, ch ngha duy vt phi l
mt siu hnh hc, mt gio iu, mt bc vt qu gii hn
ca kinh nghim, v.v.. Ry, ca Hi-um, khng bit ch
ngha duy vt v cng hon ton khng c khi nim g v
php bin chng, v s khc nhau gia ch ngha duy vt
bin chng v ch ngha duy vt siu hnh, hiu theo ngha
ca ng-ghen. V vy, mi quan h gia chn l tuyt i v
chn l tng i chng hn, ng cng hon ton khng nm
c.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
"... Nhng li ph phn thuyt c gii c truyn, nu ra
trong sut na cui th k XIX, ph mt tin y ca tnh
thc ti bn th lun ca thuyt c gii. Trn c s nhng li
ph phn y, xc lp c mt quan im trit hc v vt
l hc, mt quan im hu nh tr thnh truyn thng trong
nn trit hc cui th k XIX. Khoa hc, theo quan im ny,
ch cn l mt cng thc tng trng, nhng phng php
nh du (t tn, reprage, t k hiu, ghi du, tng trng) v
v nhng phng php nh du ny khc nhau tu theo tng
trng phi khc nhau, cho nn ngi ta nhanh chng i ti
kt lun: ci c nh du ch l ci m con ngi to
(faonn) sn ra t trc t tn ( tng trng). Khoa
hc tr thnh mt tc phm ngh thut i vi nhng ti t,
mt tc phm ngh thut i vi ngi v li ch ngha: l
nhng quan im m ng nhin bt c u cng b ngi
ta gii thch l s ph nhn kh nng ca khoa hc. Khoa hc,
vi tnh cch l th on hon ton nhn to tc ng vo
gii t nhin, l k thut v li ch ngha n thun, th khng
c quyn t xng l khoa hc, tr phi ngi ta bp mo ngha
ca nhng t i. Ni rng khoa hc ch c th l mt th
on nhn to tc ng, c ngha l ph nhn khoa hc, theo
ngha chn chnh ca danh t.
S ph sn ca thuyt c gii c truyn, hay ni cho ng hn,
s ph phn thuyt c gii, a n lun im sau y: khoa
hc cng ph sn ri. T ch khng th c kh kh bm
ly thuyt c gii c truyn mt cch n thun v tuyt i
c na, ngi ta suy ra rng: khoa hc l khng th c c"
(16 - 17).
V tc gi t cu hi nh sau: "Phi chng cuc khng hong
hin nay ca vt l hc l mt bin c nht thi v b ngoi,
trong s pht trin ca khoa hc, hay l khoa hc t nhin quay
li ng sau v hon ton ri b con ng i theo t trc?.."
"... Nu nhng khoa hc l - ha tng gi vai tr l
nhng ngi gii phng ch yu trong lch s, li lm vo mt
396 397 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
cuc khng hong, khin nhng khoa hc mt ht mi
ngha v mt nhn thc gii t nhin, m ch cn c gi tr l
nhng phng tin c ch v mt k thut, th nh th trong
l-gch cng nh trong lch s t tng t phi c mt s o
ln hon ton. Vt l hc mt ht mi gi tr gio dc; tinh
thn khoa hc thc chng m n i biu trc kia, tr thnh
gi tr v nguy him". Khoa hc ch c th cung cp nhng
phng tin thc dng ch khng th cung cp c nhng
tri thc chn thc. "Vic nhn thc ci thc ti phi c tm
kim bng nhng th on khc... Phi i vo mt con ng
khc, phi tr li cho trc gic ch quan, cho cm gic thn b
v thc ti, ni tm li l cho ci thn b, ci trc kia tng
b khoa hc tc ot mt ca chng" (19).
L mt nh thc chng lun, tc gi cho rng quan im
l sai lm, v cuc khng hong ca vt l hc l tm thi.
on sau, chng ta s xem Ry gn lc nhng quan im y
khi Ma-kh, Poanh-ca-r v ng bn nh th no. By gi,
chng ta ch nhn nh v cuc "khng hong" v ngha ca
n. Nhng cu cui cng ca Ry m chng ta dn ra
trn, u ch cho thy nhng phn t phn ng no li
dng v lm cho cuc khng hong ny tr nn nghim
trng. Trong bi ta quyn sch ca mnh, Ry ni thng ra
rng "phong tro tn ngng ch ngha v phn l tr hi cui
th k XIX" mu "da vo tinh thn chung ca vt l hc
hin i" (II). Php, ngi ta gi nhng k t tn ngng
ln trn l tnh l bn tn ngng ch ngha (gc ch La-tinh
fides, tn ngng). Hc thuyt ph nhn quyn lc hay yu
cu ca l tnh, c gi l ch ngha phn l tr. Cho nn, v
mt trit hc, thc cht ca "cuc khng hong ca vt l hc
hin i" l ch vt l hc c coi l lun ca mnh l "s
nhn thc thc ti v th gii vt cht", tc l s phn nh
thc ti khch quan. Tro lu mi trong vt l hc coi l lun
ch l nhng tng trng, nhng du hiu, nhng k hiu c ch
trong thc tin, tc l ph nhn s tn ti ca thc ti khch
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
quan c lp i vi thc ca chng ta v do thc ca
chng ta phn nh. Nu Ry dng thut ng trit hc chnh
xc th ng ta phi ni rng: l lun nhn thc duy vt m
vt l hc c tha nhn mt cch t pht, b l lun nhn
thc duy tm v bt kh tri thay th; iu b ch ngha
tn ngng li dng bt chp nguyn vng ca nhng ngi duy
tm v nhng ngi bt kh tri l nh th no.
Nhng Ry khng quan nim s thay th , - s thay th
gy ra cuc khng hong - nh th l tt c cc nh vt l hc
mi u i lp vi tt c cc nh vt l hc c. Khng. ng
ch ra rng cn c theo khuynh hng nhn thc lun ca
cc nh vt l hc hin i th c th chia h ra thnh ba
trng phi: trng phi duy nng lun hay khi nim lun
(conceptuelle, t ch khi nim, quan nim thun tu, m ra);
trng phi c gii lun hay c gii lun mi, hin cn lin
kt tuyt i a s cc nh vt l hc; v trng phi ph
phn ch ngha, ng gia hai trng phi ni trn. Ma-kh v
uy-hem thuc trng phi th nht; Hng-ri Poanh-ca-r
thuc trng phi th ba; cc nh vt l hc c Kic-gp,
Hem-hn-tx, Tm-xn (hun tc Ken-vin), Mc-x-oen v cc
nh vt l hc mi Lc-mo v L-ren-tx u thuc trng
phi th hai. Thc cht ca hai ng li c bn (ng li
th ba l ng li trung gian v khng c tnh c lp) l
ch no, iu c ch r trong nhng cu sau y ca
Ry:
"Thuyt c gii c truyn xy dng ln mt h thng v
th gii vt cht". Trong hc thuyt v cu trc ca vt cht,
n xut pht t "nhng nguyn t ng cht v ng nht",
hn na, nhng nguyn t phi c coi l "bt bin, khng
th thm nhp c", v.v.. Vt l hc "xy dng mt ta lu
i thc ti bng nhng vt liu thc ti v xi-mng thc ti.
Nh vt l hc nm c nhng nguyn t vt cht, nhng
nguyn nhn v phng thc ca s tc ng ca chng,
398 399 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
nhng quy lut thc ti ca s tc ng ca chng" (33 - 38).
"Nhng s thay i ca quan im y v vt l hc th ch
yu l ch vt b gi tr bn th lun ca l lun v qu
nhn mnh ci ngha hin tng lun ca vt l hc". Quan
im khi nim lun th vn dng nhng "tru tng thun
tu", "tm mt l lun thun tu tru tng, mt l lun em
ht kh nng ra gt b gi thit v vt cht". "Khi nim
nng lng bin thnh c s (substructure) ca vt l hc mi.
Cho nn vt l hc khi nim lun thng cn c gi l vt
l hc duy nng lun", mc d cch gi nh th khng th
thch dng cho mt i biu ca vt l hc khi nim lun
nh Ma-kh, chng hn (p. 46).
Ry ln ln duy nng lun vi hc thuyt ca Ma-kh, iu
ng nhin cng khng ng g hn li khng nh ca ng
cho rng trng phi c gii lun mi, mc du rt khc vi phi
khi nim lun, cng s i ti quan im hin tng lun v
vt l hc (p. 48). Thut ng "mi" ca Ry khng lm cho vn
sng ra m li lm cho vn ti i; nhng chng ta khng th
khng ni n thut ng , v chng ta mun trnh by vi
c gi quan im ca mt nh "thc chng lun" v cuc khng
hong ca vt l hc. V thc cht, s i lp ca trng phi
"mi" vi quan im c l hon ton ph hp - nh c gi
c th thy r - vi s ph phn dn ra trn ca Clanh-
p-t nhm vo Hem-hn-tx. Khi gii thiu nhng quan
im ca cc nh vt l hc khc nhau, Ry phn nh, trong
s trnh by ca mnh, tt c s m h v s dao ng ca
nhng quan im trit hc ca h. Thc cht ca cuc khng
hong ca vt l hc hin i l s o ln ca nhng quy
lut c v nhng nguyn l c bn, s gt b thc ti khch
quan bn ngoi thc, tc l s thay th ch ngha duy
vt bng ch ngha duy tm v ch ngha bt kh tri. "Vt cht
tiu tan", - ngi ta c th dng cu ni din t ci
kh khn c bn v in hnh i vi nhiu vn ring bit,
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s 400 401 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s

kh khn gy ra cuc khng hong y. V by gi, chng
ta hy bn v s kh khn y.
2. "vt cht tiu tan"
Ngi ta thy nguyn vn cu ny trong nhng bi ca cc
nh vt l hc hin i miu t nhng pht hin mi nht. Th
d nh L. Hun-l-vi-g, trong quyn "S tin ha ca khoa
hc" ca ng, t nhan cho mt chng ni v nhng l
lun mi v vt cht nh sau: "Vt cht c tn ti hay khng?".
ng vit: "Nguyn t phi vt cht ha, vt cht ang tiu
tan"*. thy r nhng ngi theo phi Ma-kh rt ra t
nhng kt lun trit hc cn bn mt cch d dng nh th
no, chng ta hy dn Va-len-ti-np ra lm v d. ng ny
vit: "Li tuyn b cho rng "ch c ch ngha duy vt" mi em
li mt c s chc chn cho s gii thch th gii mt cch khoa
hc, l mt iu ba t, hn na, l mt iu ba t v l" (tr.
67). V Va-len-ti-np dn chng nh vt l hc ni ting -
gu-xt Ri-ghi, c coi l
* L. Houllevigue. "L'evolution des sciences", Paris (A. Collin), 1908,
pp. 63, 87, 88. Xem thm bi ca ng ta "Les ides des physiciens sur la
matire" ng trn "L'Anne Psychologique" 97, 19081).
"Ti sao -gu-xt Ri-ghi li dm xc phm nh vy n
vt cht thn thnh? Phi chng ng l mt nh duy ng lun,
mt nh duy tm ch ngha, mt nh ph phn ch ngha t
sn, mt nh kinh nghim nht nguyn lun no hay cn t
hn th na?".
Li nhn xt ny m ng Va-len-ti-np cho l mt n tr
mng ging vo nhng ngi duy vt, ch r tt c s dt nt
u tr ca ng v ch ngha duy vt trit hc. ng Va-len-ti-
np khng hiu t g v mi quan h thc s gia ch ngha
duy tm trit hc vi "s tiu tan ca vt cht". Cn "s tiu
tan ca vt cht" m ng ni do theo ui cc nh vt l
hc hin i, hon ton khng c lin quan g vi s khc
nhau v mt nhn thc lun gia ch ngha duy vt v ch
ngha duy tm. lm r im ny, chng ta hy nh n
mt trong nhng trit nht v sng sut nht ca Ma-
kh, l Cc-l Pic-xn. i vi ng ny, th gii vt l l
nhng nhm tri gic cm tnh. ng ta minh ha "m hnh
nhn thc ca chng ta v th gii vt l" bng s di y v
ni thm l s ny khng ch n t l to nh (p. 282 "The
Gramar of Science"):

ngi ph tan s ba t v l y, ng ny ni rng thuyt in

t l "mt l lun v vt cht hn l mt l lun v in; h thng
mi ch gin n em in thay th cho vt cht" (Augusto
Righi. "Die moderne Theorie der physikalischen Erscheinungen",
Lpz., 1905, S.1311). C bn dch ra ting Nga). Sau khi a ra
li chng dn ny (tr. 64), ng Va-len-ti-np la ln:
n v Nguyn t Nguyn t Phn Ht nh Vt
trng u tin ha hc t (= v) th
1)
L. Hun-l-vi-g. "S tin ha ca khoa hc", Pa-ri (A. C-lin), 1908, tr.
63, 87, 88. Xem thm bi ca ng ta "Quan nim ca cc nh vt l hc
v vt cht" ng trn "Nin gim tm l hc", 1908.
1)
-gu-xt Ri-ghi. "L lun cn i v nhng hin tng vt l",
Lai-pxch, 1905, tr. 131.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
n gin ha s ca mnh, C. Pic-xn hon ton
loi b vn mi quan h gia trng v in hay gia in
t dng v in t m. Nhng iu khng quan trng.
iu quan trng l theo quan im duy tm ca Pic-xn th
nhng "vt th" l nhng tri gic cm tnh; cn s cu thnh
nhng vt th y t nhng ht nh, nhng ht nh t nhng
phn t, v.v. th c lin quan n nhng s thay i trong m
hnh ca th gii vt l, ch hon ton khng lin quan g n
vn xt xem vt th c phi l nhng tng trng ca cm
gic hay cm gic c phi l hnh nh ca vt th khng. Ch
ngha duy vt v ch ngha duy tm khc nhau cch gii
quyt vn ngun gc ca nhn thc ca chng ta, vn
quan h gia nhn thc (v "ci tm l" ni chung) vi th gii
vt l; cn vn cu trc ca vt cht, vn nguyn t v
in t th ch lin quan n ci "th gii vt l" y m thi.
Khi cc nh vt l hc ni rng "vt cht ang tiu tan" l h
mun ni rng cho n nay, khoa hc t nhin quy mi kt
qu nghin cu ca mnh v th gii vt l thnh ba khi nim
cui cng l: vt cht, in, trng, nhng hin nay, ch cn
li hai ci sau, v vt cht c th quy thnh in1) v nguyn t
c th gii thch ging nh l mt h thi dng v cng nh,
trong nhng in t m quay xung quanh mt in t dng
98
vi mt tc nht nh (cc ln nh chng ta thy) 99. Nh
vy, c th quy th gii vt l thnh hai - ba nguyn t, ch
khng phi thnh hng chc nguyn t na (v nh li ni ca
nh vt l hc Pen-la, nhng in t dng v in t m l
"hai th vt cht khc nhau v bn cht" - Rey, l. c., p. 294 -
2952)). - Nh vy l khoa hc t nhin dn n "tnh thng
nht ca vt cht" (sch dn)*, l ngha thc s ca
cu ni v s tiu tan
1)
Cng xem c tp ny, tr. 387 - 388, ch thch.
2)
Ry, sch n,
d tr. 294 - 295.
402 403 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
* Xem Oliver Lodge. "Sur les lectrons", Paris, 1906, p. 159 3 ) ;
"L lun in v vt cht", hay l s tha nhn in l "thc th c
ca vt cht, v s thay th vt cht bng in, v.v., cu ni
lm cho bit bao ngi lm ln. "Vt cht ang tiu tan", iu
c ngha l gii hn hiu bit vt cht cho n nay ca
chng ta ang tiu tan, tri thc ca chng ta tr nn su sc
hn; nhng c tnh ca vt cht, trc y c coi l tuyt
i, bt bin, u tin (tnh khng th thm nhp c, qun
tnh, khi lng 101, v.v.) ang tiu tan v by gi y t ra l
tng i v ch l c tnh vn c ca mt s trng thi no
ca vt cht. V "c tnh" duy nht ca vt cht - m ch
ngha duy vt trit hc l gn lin vi vic tha nhn c tnh
ny - l ci c tnh tn ti vi t cch l thc ti khch quan,
tn ti ngoi thc ca chng ta.
Sai lm ca hc thuyt Ma-kh ni chung v ca vt l hc mi
ca Ma-kh l ch khng tnh n c s ca ch ngha duy
vt trit hc v s khc nhau gia ch ngha duy vt siu hnh
vi ch ngha duy vt bin chng. Tha nhn nhng nguyn
t bt bin no , "thc cht bt bin ca s vt" no , v.v., nh
th khng phi l ch ngha duy vt, m l ch ngha duy vt siu
hnh, ngha l phn bin chng. Bi th, I. t-x-ghen nhn mnh
rng "i tng ca khoa hc l v tn", rng khng phi ch ci
v tn mi l khng th o lng c, khng th nhn thc
trit c, mi l khng bao gi ht c, m c "nguyn
t nh nht" cng l nh vy, v rng "mi b phn ca gii t
nhin u khng bt u v khng tn cng" ("Kleinere
philosophische
bn" - chnh l "mt thnh tu l lun rt gn vi iu m cc nh trit
hc lun lun mun t ti, tc l tnh thng nht ca vt cht". Xem
c Augusto Righi. "ber die Struktur der Materie", Lpz., 1908; J. J.
3)
-li-v Lt-gi. "Ni v in t", Pa-ri, 1906, tr. 159.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Thomson. "The Corpuscular Theory of Matter", Lond., 1907; P.
Langevin. "La physique des lectrons", trn "Revue gnrale des
sciences" 100 , 1905, pp. 257 - 2761).
Schriften", S. 229 - 2301)). V vy, ng-ghen nu ln v d v
s pht hin ra a-li-da-rin trong hc n ca than v ph
phn ch ngha duy vt my mc. Nu mun t vn theo
quan im duy nht ng, tc l theo quan im duy vt bin
chng, th phi t cu hi nh th ny: in t, trng, vn
vn c tn ti ngoi thc con ngi, vi tnh cch l thc
ti khch quan hay khng? Cc nh khoa hc t nhin phi tr
li v bao gi cng tr li khng cht do d l c, cng ging
nh h tha nhn khng cht do d s tn ti ca gii t
nhin trc khi c con ngi v c vt cht hu c. Nh vy
l vn c gii quyt c li cho ch ngha duy vt, v
nh chng ta ni, v mt nhn thc lun th khi nim vt
cht khng c ngha g khc hn: thc ti khch quan tn ti
c lp i vi thc con ngi, v c thc con ngi
phn nh.
Nhng ch ngha duy vt bin chng kin tr cho rng bt
c l lun khoa hc no v cu trc v c tnh ca vt cht
cng u c tnh cht gn ng, tng i; trong t nhin
khng h c nhng ng ranh gii no tuyt i; vt cht
ang vn ng s chuyn ha t mt trng thi ny sang mt
trng thi khc m theo quan im ca chng ta th dng
nh khng th iu ha c vi trng thi trc, v.v.. D
cho trng khng c trng lng bin thnh vt cht c trng
lng v ngc tr li, l iu l lng i vi "l phi thng
thng" nh th no chng na; d cho in t khng c khi
lng no khc ngoi khi lng in t, l iu "k qui"
1)
-gu-xt Ri-ghi. "V cu to ca vt cht", Lai-pxch, 1908;
Gi. Gi. Tm-xn. "L lun ht nh ca vt cht", Lun n, 1907;
P. Lng-gi-vanh. "Vt l hc in t", trn "Tp ch ph thng
khoa hc", 1905, tr. 257 - 276.
1)
"Tp lun vn ngn v trit hc", tr. 229 - 230.
404 405 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
nh th no chng na; d cho nhng quy lut c gii ca vn
ng ch hn ch trong lnh vc nhng hin tng ca gii t
nhin v phc tng nhng quy lut su kn hn ca nhng
hin tng in t l iu khc thng nh th no chng
na, v.v., th tt c nhng ci cng ch xc nhn thm mt
ln na ch ngha duy vt bin chng m thi. Vt l hc mi s
d i trch sang pha ch ngha duy tm, ch yu l v cc nh
vt l hc khng hiu c php bin chng. H u tranh
chng ch ngha duy vt siu hnh (hiu theo ngha m ng-
ghen dng, ch khng phi theo ngha thc chng lun, tc l
theo ngha ca Hi-um), chng "tnh cht my mc" phin din
ca n, v ht lun c a tr cng vi nc trong chu
tm. Trong khi ph nhn tnh bt bin ca nhng nguyn t
v ca nhng c tnh ca vt cht c bit cho n nay,
h ri vo ch ph nhn vt cht, ngha l ph nhn tnh
thc ti khch quan ca th gii vt l. Trong khi ph nhn
tnh cht tuyt i ca nhng quy lut quan trng nht v c
bn, h ri vo ch ph nhn mi quy lut khch quan trong
t nhin; ri vo ch tuyn b rng quy lut ca gii t nhin
l c l n thun, l "s hn ch vic ch i", l "tt yu l-
gch", v.v.. Nhn mnh tnh cht gn ng v tng i ca
nhng tri thc ca chng ta, h ri vo ch ph nhn
khch th c lp i vi nhn thc, c nhn thc y phn
nh mt cch gn chn thc, tng i ng. V v.v., v.v., c
nh th mi.
Nhng ngh lun ca B-ga-np v "thc cht bt bin
ca s vt" trnh by nm 1899, nhng ngh lun ca Va-len-ti-
np v ca I-u-sk-vch v "thc th", v.v., tt c cng ch l
nhng kt qu ca vic khng hiu php bin chng m thi.
Theo ng-ghen th ch c iu ny l bt bin: thc con
ngi (khi thc ny tn ti) phn nh th gii bn ngoi
ang tn ti v pht trin c lp i vi thc . i vi
Mc v ng-ghen, khng h c mt "tnh bt bin" no khc,
mt "thc cht" no khc, mt "thc th tuyt i" no khc,
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
hiu theo ngha m trit hc v b ca cc gio s thng
hiu. "Thc cht" ca s vt hay "thc th" cng u l tng
i; chng ch biu hin mc su sc ca nhn thc ca
con ngi v khch th, v nu nh mc su sc hm
qua cha vt qu nguyn t, hm nay cha vt qu in
t v trng, th ch ngha duy vt bin chng nhn mnh
tnh cht tm thi, tng i, gn ng ca tt c nhng ci
mc ca s nhn thc gii t nhin bi khoa hc ngy
cng tin trin ca con ngi. in t cng v cng tn nh
nguyn t; t nhin l v tn, nhng n li tn ti mt cch v
tn; v ch c tha nhn mt cch tuyt i, v iu kin nh
vy s tn ti ca t nhin ngoi thc v cm gic ca con
ngi, th mi phn bit c ch ngha duy vt bin chng
vi thuyt bt kh tri tng i lun v ch ngha duy tm.
Ta hy nu ra hai th d chng minh rng vt l hc
mi dao ng mt cch khng t gic v t pht nh th no
gia ch ngha duy vt bin chng m cc nh bc hc t sn
vn cha bit n v "thuyt hin tng" vi nhng kt lun
ch quan ch ngha (ri sau c tnh cht tn ngng ch
ngha r rng) khng trnh khi c ca n.
Chnh -gu-xt Ri-ghi, ngi m ng Va-len-ti-np khng
bit thnh gio v vn ch ngha duy vt m ng rt quan
tm, c vit trong li dn cun sch ca mnh nh sau: "in
t hay nguyn t in, ni cho ng ra, l ci g, iu n
nay vn cn l huyn b; song d sao chng na, th ri y,
hc thuyt mi c l cng s c c mt ngha trit hc
khng nh, v n ang tin n nhng tin hon ton mi
v cu trc ca vt cht c trng lng, v ang ra sc em
tt c cc hin tng ca th gii bn ngoi quy vo mt ngun gc
duy nht.
"ng v mt nhng khuynh hng thc chng lun v v
li ch ngha ca thi i chng ta m ni th ci li c l
cng chng quan trng g my, v trc ht l lun c th
406 407 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
c coi l mt phng tin thun tin xp t trt t cc
s kin v i chiu cc s kin, hng dn nhng cuc
tm ti nhng hin tng sau ny. Nhng nu trc kia ngi
ta tin tng, c l l thi qu, vo nng lc tinh thn ca con
ngi v tng nm c mt cch qu d dng nhng
nguyn nhn cui cng ca mi vt, th ngy nay li c xu
hng ri vo mt sai lm ngc li" (l. c., S. 3).
Ti sao y Ri-ghi li ly khai vi nhng khuynh hng
thc chng lun v v li ch ngha? V r rng l khng c
mt quan im trit hc nht nh, ng ta t pht bm ly tnh
thc ti ca th gii bn ngoi, bm ly kin cho rng hc
thuyt mi khng phi ch l mt "s thun tin" (Poanh-ca-r), mt
"tng trng kinh nghim" (I-u-sk-vch), mt "s hi ha ca kinh
nghim" (B-ga-np) v nhng tr thut khc tng t nh th
ca ch ngha ch quan, m cn l mt bc tin trong s
nhn thc thc ti khch quan. Nu nh vt l hc y hiu
bit ch ngha duy vt bin chng, th phn on ca ng ta v
ci sai lm ngc li vi ch ngha duy vt siu hnh c, c l
l im xut pht cho mt trit hc chnh xc ri. Nhng ton
b mi trng sinh sng ca nhng ngi y lm cho h xa lnh
Mc v ng-ghen, v y h ri vo tay ca trit hc quan
phng tm thng.
Chnh Ry cng hon ton khng bit g v php bin
chng. Nhng ng ta cng buc phi xc nhn rng trong cc
nh vt l hc hin i, c nhng ngi k tc nhng truyn
thng ca "thuyt c gii" (tc l ch ngha duy vt). ng ni rng
khng phi ch c Kic-gp, Hc-tx, Bn-tx-man, Mc-x-oen,
Hem-hn-tx, hun tc Ken-vin mi l nhng ngi theo
ng li "c gii lun". "Nhng ngi theo L-ren-tx v
Lc-mo ra mt l lun in v vt cht v i n ch ph
nhn tnh bt bin ca khi lng, bng cch cho khi lng
l mt hm s ca vn ng; l nhng ngi c gii lun
thun tu v, v mt no , li cn c gii lun hn ai ht v
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
i biu cho ci nh cao nht (l'aboutissant) ca c gii lun.
Tt c bn h u l nhng ngi c gii lun v h ly nhng
vn ng thc ti lm im xut pht" (do Ry vit ng, p. 290
- 291).
"...Nu nh nhng gi thit mi ca L-ren-tx, Lc-mo v
Lng-gi-vanh (Langevin) c thc nghim xc nhn v c
c mt c s kh vng chi h thng ha mn vt l hc,
th s chc chn rng nhng nh lut ca c hc hin i ph
thuc vo nhng nh lut ca in t hc; nhng nh lut
v c hc s l mt trng hp ring bit, nm trong nhng gii
hn tht xc nh. Tnh bt bin ca khi lng, nguyn l ca
chng ta v qun tnh, s ch c gi tr i vi nhng tc
trung bnh ca vt th, t "trung bnh" dng y vi ngha l
so vi gic quan ca chng ta v vi nhng hin tng to thnh
kinh nghim bnh thng ca chng ta. Tt nhin l phi sa
li ton b c hc, v do phi hon ton sa li vt l hc
vi t cch l mt h thng.
Phi chng nh th c ngha l thuyt c gii b vt b?
Hon ton khng. Truyn thng c gii lun thun tu s tip
tc c duy tr, thuyt c gii s i theo con ng pht
trin bnh thng ca n" (295).
"Vt l hc in t, tuy phi c xp vo loi nhng hc
thuyt c tinh thn c gii lun chung, vn c bt ton b vt
l hc phi tun theo s h thng ha ca n. Mc du nhng
nguyn l c bn ca vt l hc in t khng phi rt ra t c
hc m rt ra t nhng ti liu thc nghim ca l lun v
in hc, nhng tinh thn ca n c tnh cht c gii lun, v:
1) n dng nhng yu t hnh tng (figurs), vt cht biu
th nhng c tnh vt l v nhng quy lut ca chng; n c
din t bng nhng thut ng ca tri gic. 2) Nu n khng coi
nhng hin tng vt l l nhng trng hp ring bit ca
nhng hin tng c gii th n li coi nhng hin tng c gii l
mt trng hp ring bit ca nhng hin tng vt l. Do
408 409 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
nhng nh lut c hc cng vn trc tip lin h vi nhng nh
lut vt l; nhng khi nim c hc vn l cng mt loi vi
nhng khi nim l - ha. Trong thuyt c gii c truyn, nhng
khi nim y c rp (calqus) theo nhng vn ng
tng i chm, nhng vn ng ny, v l nhng vn ng
duy nht m ngi ta bit c v c th quan st trc tip
c, nn c coi l... mu mc ca tt c mi vn ng c
th c c. Nhng thc nghim mi li chng minh rng phi
m rng quan nim ca chng ta v nhng vn ng c th c
c. C hc c truyn vn cn hon ton ng vng, nhng n
ch thch dng vi nhng vn ng tng i chm thi... i
vi nhng tc ln th c nhng quy lut vn ng khc.
Vt cht c quy thnh nhng ht in nh, nhng nguyn
t cui cng ca nguyn t... 3) S vn ng, s i ch trong
khng gian, vn l nguyn t hnh tng (figur) duy nht ca
l lun vt l hc. 4) Cui cng, - c v mt tinh thn chung ca
vt l hc, iu ny cng l quan trng hn tt c mi nhn xt
khc, - quan im v vt l hc, v phng php ca n, v
nhng l lun ca n v v mi quan h ca nhng l lun
ny vi kinh nghim, vn hon ton ging ht vi nhng
quan im ca thuyt c gii, vi l lun ca vt l hc, k t
thi k Phc hng" (46 - 47).
S d ti trch dn Ry di nh vy, l v ng ta lun lun
s ri vo "siu hnh hc duy vt", cho nn khng th no
trnh by nhng khng nh ca ng ta mt cch khc th
c. Mc du c Ry ln nhng nh vt l hc m ng dn
chng u ght ch ngha duy vt, nhng vn khng th nghi
ng c rng c hc rp theo nhng vn ng thc ti
chm, cn vt l hc mi th rp theo nhng vn ng thc ti
c tc phi thng. Ch ngha duy vt chnh l ch tha
nhn rng l lun l mt s rp theo, mt s sao li gn ng
thc ti khch quan. Khi Ry ni rng gia cc nh vt l hc
mi, c "mt s phn ng chng li trng phi khi nim lun
(phi Ma-kh) v trng phi duy nng lun" v khi ng ta lit
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
cc nh vt l hc ch trng l lun in t vo hng nhng
ngi i biu cho s phn ng y (46) th chng ta khng th
mong c mt s xc nhn no tt hn cho ci s tht l v thc
cht, cuc u tranh ang din ra gia nhng khuynh hng
duy vt v nhng khuynh hng duy tm. Ch c mt iu
khng c qun l, ngoi nhng thin kin chung ca tt c
bn tiu th dn c hc thc i vi ch ngha duy vt ra, th
nhng nh l lun ni ting nht cng vn cn t ra l hon
ton khng hiu g v php bin chng c.
3. c th quan nim vn ng
khng c vt cht c khng?
S d c vic ch ngha duy tm trit hc li dng vt l
hc mi hoc rt ra t vt l hc mi y nhng kt lun duy
tm, th khng phi l do c s pht hin ra nhng trng
thi mi ca thc th v ca lc, ca vt cht v ca vn ng
m l do c mu toan mun quan nim vn ng khng c vt
cht. Nhng ngi theo phi Ma-kh nc ta chnh l khng
hiu c thc cht ca mu toan . H khng mun ch
ti li khng nh ca ng-ghen: "vn ng khng c vt cht
l khng th quan nim c ". Ngay nm 1869, trong quyn
"Thc cht hot ng tr c" ca ng, I. t-x-ghen pht
biu cng mt kin y nh ng-ghen, - mc d ng ta
khng phi l khng c mu toan "iu ha" mt cch h
ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm nh ng ta thng
lm. Nhng chng ta hy gc li khng ni n nhng mu
toan y - nhng mu toan m trn mt mc ng k,
chng ta c th gii thch c bng cuc tranh lun ca t-
x-ghen vi ch ngha duy vt khng bin chng ca Buy-
kh-n, - v chng ta hy tm xem chnh ng t-x-ghen
c nhng kin g v vn m chng ta ang quan tm. t-
x-ghen ni: "Nhng ngi duy tm mun ci chung khng
c ci ring, tinh thn khng c vt cht, lc khng c thc
th, khoa hc khng c kinh nghim hay khng c ti liu, ci
410 411 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
tuyt i khng c ci tng i" ("Das Wesen der
menschlichen Kopfarbeit", 1903, S. 1081)). Nh vy l t-x-ghen
em ci khuynh hng mun tch ri vn ng ra khi vt
cht, lc ra khi thc th gn vi ch ngha duy tm, v t
khuynh hng bn cnh khuynh hng mun tch ri t
tng ra khi b c. ng vit tip: "Li-bch, ngi thch xa ri
khoa hc quy np ca ng tin li gn t bin trit hc,
ni theo ngha ch ngha duy tm rng: lc l khng th
trng thy c" (109). "Ngi duy linh hay ngi duy tm
tin vo bn cht c tnh cht tinh thn, ngha l bn cht h
o, khng th gii thch c ca lc" (110). "S i lp gia
lc v thc th cng c k nh s i lp gia ch ngha duy
tm v ch ngha duy vt" (111). "ng nhin l khng c
lc khng c thc th, cng nh khng c thc th khng c
lc. Thc th khng c lc v lc khng c thc th, u l phi
l. Nu cc nh khoa hc t nhin duy tm tin vo s tn ti
phi vt cht ca lc, th v im , h l... nhng ngi
hoang tng ch khng phi l nhng nh khoa hc t nhin"
(114).
Do chng ta thy rng, cch y bn mi nm, cng
c nhng nh khoa hc t nhin sn sng tha nhn rng
c th quan nim c vn ng khng c vt cht, v t-x-
ghen "v im " gi h l nhng ngi hoang tng. Th
th ch ngha duy tm trit hc quan h nh th no vi ci
khuynh hng mun tch ri vt cht ra khi vn ng v
tch ri thc th ra khi lc? Thc ra quan nim vn ng
khng c vt cht chng phi l "tit kim" hn hay sao?
Chng ta hy hnh dung mt nh duy tm trit , ngi ,
chng hn, cho rng ton th th gii ch l cm gic ca ti hay biu
tng ca ti, v.v. thi (nu ni cm gic hay biu tng m
khng ch r l "ca ai", th do ch ngha duy tm trit hc
s ch thay i v loi hnh ch khng thay i v thc cht).
1)
"Thc cht hot ng tr c ca con ngi", 1903, tr. 108.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Nh duy tm s khng h ngh n vic ph nhn rng th
gii l vn ng: vn ng ca t duy ca ti, ca nhng biu
tng, nhng cm gic ca ti. Vn xt xem ci g vn
ng, th ngi duy tm s gt b i, cho l v l, anh ta s
ni: nhng cm gic ca ti thay th nhau, nhng biu tng
ca ti xut hin v bin i, v ch c th thi. Ngoi ti ra,
khng c g ht. "ang vn ng" - ch c th thi. Khng th
hnh dung c c t duy no li "tit kim" hn th na. V
khng c bng chng no, tam on lun no v nh ngha no
c th bc b c nh duy ng lun, nu anh ta trit bm
ly quan im ca mnh.
S khc nhau c bn gia ngi duy vt vi ngi theo
trit hc duy tm l ch ngi duy vt coi cm gic, tri gic,
biu tng v, ni chung, thc ca con ngi, l hnh nh
ca thc ti khch quan. Th gii l s vn ng ca thc ti
khch quan y, ci thc ti khch quan c thc ca chng
ta phn nh. Tng ng vi vn ng ca nhng biu tng, tri
gic, v.v. l vn ng ca vt cht bn ngoi ti. Khi nim
vt cht khng biu hin ci g khc ngoi ci thc ti khch
quan m chng ta nhn thy c trong cm gic. Cho nn, tch
vn ng khi vt cht, th cng nh tch t duy khi thc ti
khch quan, tch nhng cm gic ca ti khi th gii bn
ngoi, tc l i sang pha ch ngha duy tm. Ci th thut m
ngi ta thng dng ph nhn vt cht, tha nhn vn
ng khng c vt cht l ct m i khng ni n quan h
gia vt cht v t tng. Mi quan h c trnh by
dng nh l khng tn ti, nhng trong thc t, ngi ta ln
lt du nhp n, lc bt u ngh lun ngi ta gi khng ni
n n, nhng v sau th n xut hin mt cch t nhiu kh
nhn thy.
Ngi ta ni vi chng ta rng vt cht tiu tan, v
ngi ta mun rt ra t nhng kt lun v mt nhn thc
lun. Chng ta s hi li: th th t tng c cn li khng? Nu
412 413 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
khng, nu t tng tiu tan cng vi vt cht, nu nhng
biu tng v cm gic tiu tan cng vi b c v h thn
kinh, - th nh th c ngha l tt c mi ci u tiu tan, k c
ngh lun ca cc ngi, coi l mt trong nhng in hnh ca
mt "t tng" no (hay ca mt s thiu t tng)!
Nhng nu c, nu gi thit rng t tng (biu tng, cm
gic, v.v.) khng tiu tan cng vi vt cht th nh th c
ngha l cc ngi ln lt chp nhn quan im ca ch ngha
duy tm trit hc ri. Nhng k, v l do "tit kim", mun
quan nim vn ng khng c vt cht, u lun lun lm
nh th c, v chnh do vic h tip tc ngh lun ca h, h
mc nhin tha nhn s tn ti ca t tng sau khi vt
cht tiu tan. Nh vy c ngha l ngi ta ng trn c s
mt th ch ngha duy tm trit hc rt n gin hoc rt
phc tp: rt n gin, nu n l thuyt duy ng cng khai (ti
tn ti, ton th gii ch l cm gic ca ti); rt phc tp, nu
ngi ta em thay th t tng, biu tng, cm gic ca con
ngi sng, bng mt tru tng cht: t tng khng ca
mt ai c, biu tng khng ca mt ai c, cm gic khng ca
mt ai c, t tng ni chung ( nim tuyt i, ch ph
bin, v.v.), cm gic coi l mt "yu t" khng xc nh, "ci
tm l" thay th cho ton b gii t nhin vt l, v.v. v v.v..
Cc loi ch ngha duy tm trit hc c th c hng nghn
mu sc khc nhau, v bao gi ngi ta cng c th to thm
mu sc th mt nghn l mt v ngi sng to ra ci h
thng mt nghn l mt (th d thuyt kinh nghim nht
nguyn) c th cho rng s khc nhau gia n vi nhng h
thng khc l rt quan trng. Theo quan im ca ch ngha
duy vt th nhng s khc nhau y hon ton khng quan
trng. iu quan trng chnh l im xut pht. iu quan
trng chnh l ci mu toan quan nim vn ng khng c vt
cht, thu nhn ci t tng tch ri vt cht, v chnh l
ch ngha duy tm trit hc.
V vy, Cc-l Pic-xn, chng hn, mt ngi Anh theo phi
Ma-kh, mt phn t Ma-kh r nht, trit nht, ht sc
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
th ght nhng li chi ch quanh co, m u chng VII
quyn sch ca ng ni v "vt cht" bng mt mc c u
c sc: "Vn vt u vn ng, nhng ch trong khi nim"
("All things move - but only in conception"). "Trong lnh vc tri
gic, t vn xt xem ci g vn ng v ti sao vn ng, l
ph phim ("it is idle to ask")" ("The Grammar of Science", p.
2431)).
Cho nn nhng bt hnh trit hc ca B-ga-np chnh
thc ra bt u t trc khi ng ta lm quen vi Ma-kh, bt
u t khi ng ta tin vo -xt-van-, mt nh ha hc i
ti ng thi l mt nh trit hc ti cho rng ta h c th quan
nim c vn ng khng c vt cht. Bn ti thi k qua
lu ri trong qu trnh pht trin trit hc ca B-ga-np,
nh th li cng thch hp, v khi ni n mi lin h gia ch
ngha duy tm trit hc vi mt vi t tro trong vt l hc mi,
ngi ta khng th b qua "duy nng lun" ca -xt-van-
c.
B-ga-np vit nm 1899: "Chng ta ni rng th k
XIX cha gii p c xong xui vn "thc cht bt bin
ca s vt". Thc cht gi mt vai tr ni bt ngay c trong
th gii quan ca nhng nh t tng tin tin nht ca th k
ny di ci tn l "vt cht"..." ("Nhng yu t c bn ca
quan im lch s v t nhin", tr. 38).
Chng ta ni l mt s h . y, s tha nhn
tnh thc ti khch quan ca th gii bn ngoi, s tha nhn
vt cht tn ti bn ngoi thc ca chng ta, vnh vin vn
ng v vnh vin bin i, b ln ln vi s tha nhn
thc cht bt bin ca s vt. Khng th gi thit rng B-ga-
np nm 1899 khng xp Mc v ng-ghen vo hng ng
1)
- "Khoa hc nhp mn", tr. 243.
414 415 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
"nhng nh t tng tin tin". Nhng hin nhin l ng ta
khng hiu ch ngha duy vt bin chng.
"...Thng thng ngi ta cn phn bit hai mt trong
nhng qu trnh t nhin: vt cht v vn ng ca n. Khng
th ni rng khi nim vt cht l rt r rng. a ra mt
gii p va v cu hi: vt cht l g? - khng phi l d.
Ngi ta nh ngha vt cht l "nguyn nhn ca cm gic"
hoc l "kh nng thng xuyn ca cm gic"; nhng hin
nhin rng nh vy l ln ln vt cht vi vn ng...".
iu hin nhin l B-ga-np lp lun khng ng. Hn
na, ng ta ln ln s tha nhn, theo ch ngha duy vt, ngun
gc khch quan ca cm gic (nguyn nhn ca cm gic
khng c nu ln mt cch r rng lm) vi nh ngha,
theo thuyt bt kh tri, ca Min-l v vt cht, coi nh kh nng
thng xuyn ca cm gic. y, sai lm c bn ca tc gi l
ch khi i st ti vn s tn ti hay khng tn ti ca
ngun gc khch quan ca cm gic, ng ta b ri n gia
ng v nhy sang vn khc l vn s tn ti hay
khng tn ti ca vt cht khng vn ng. Ngi duy tm c
th coi th gii l s vn ng ca cm gic ca chng ta (d
l nhng cm gic "c t chc mt cch x hi" v "hi ha"
n mc cao nht); ngi duy vt coi th gii l s vn ng
ca ngun gc khch quan, ca m hnh khch quan ca cm
gic chng ta. Ngi duy vt siu hnh, tc l phn bin
chng, c th tha nhn s tn ti (d l nht thi, cho n
khi c "ci y u tin", v.v.) ca vt cht khng c vn
ng. Ngi duy vt bin chng khng nhng coi vn ng l
mt c tnh gn lin vi vt cht, m cn bc b quan nim
gin n ha v vn ng, v.v..
"...C l nh ngha sau y l chnh xc nht: "vt cht l
ci g ang vn ng"; nhng nh th th cng v ngha ging
nh ni rng: vt cht l ch ng ca mt mnh , trong
v ng l "ang vn ng". Nhng vn c l li l ch
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
trong thi i tnh lc hc, ngi ta nht nh c quen coi mt
ci g vng chc, mt "vt" no , l ch ng, cn ci g
khng thun tin cho t duy tnh lc hc nh "vn ng", th
ngi ta ng nhn n ch l v ng, mt trong nhng
thuc tnh ca "vt cht"".
iu ny lm cho chng ta nh mt cht n vic A-ki-mp trch
c nhng ngi thuc phi "Tia la" l khng t ch "giai
cp v sn" ch cch trong cng lnh ca h! Ni: th gii
l vt cht ang vn ng, hay: th gii l vn ng vt cht,
th vn cng khng c g thay i c.
Nhng ngi tn thnh vt cht ni rng: "...Th no nng
lng cng phi c mt ci mang n!" - -xt-van- hi li
mt cch rt c l rng: "Ti sao vy? Chng l gii t nhin
phi do mt ch ng v mt v ng cu thnh hay sao?" (tr.
39).
Cu tr li ca -xt-van-, lm cho B-ga-np rt
khoi tr nm 1899, ch l mt cu ngy bin m thi. C th
tr li li -xt-van- rng: nhng phn on ca chng ta
c nht thit phi do in t v trng cu thnh hay khng?
Trong quan nim m loi b vt cht, coi l "ch ng", ra khi
"gii t nhin", th nh th l thc ra, trong trit hc ta mc
nhin tha nhn t tng l "ch ng" (ngha l mt ci g c
trc, im xut pht, ci c lp i vi vt cht). Th l ci m
ngi ta loi b, khng phi l ch ng, m l ngun gc khch
quan ca cm gic, cn cm gic th bin thnh "ch ng", tc
l trit hc vn c bin thnh ch ngha Bc-cli d v sau
ngi ta c em danh t cm gic m ci trang i nh th no
cng vy. -xt-van- toan dng danh t "nng lng" mt
cch khng xc nh ln trnh s la chn khng th khc
t c trong trit hc (ch ngha duy vt hay ch ngha duy
tm), nhng mu toan ca ng chnh li chng minh mt ln na
rng nhng mnh khe kiu l v dng. Nu nng lng l vn
ng, th chng qua l anh ch mang ci kh khn ca ch ng
416 417 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
chuyn cho v ng, ch em cu hi: c phi vt cht vn ng
khng? chuyn thnh cu hi: nng lng c l vt cht
khng? S chuyn ha ca nng lng c phi din ra bn
ngoi thc ca ti, mt cch c lp i vi con ngi v
i vi loi ngi khng, hay ch l nhng nim, nhng
tng trng, k hiu c l, v.v. ? Chnh vn y l mt tai
ha i vi trit hc "duy nng lun", tc l vic th dng
thut ng "mi" ngy trang cho nhng sai lm c v nhn
thc lun.
Mt vi v d sau y s chng t rng -xt-van-, mt
ngi duy nng lun, i n ch h nh th no. Trong
li ta quyn "Tp bi ging v trit hc t nhin"*,ng tuyn
b rng "vic quy hai khi nim vt cht v tinh thn thnh
khi nim nng lng l mt iu li rt ln, v n s loi b
mt cch n gin v t nhin s kh khn xa kia trong vic kt
hp hai khi nim y". y khng phi l mt iu li, m l
mt iu thit, v vn xt xem c cn phi hng nhng s
nghin cu v mt nhn thc lun, theo phng hng duy tm
hay duy vt, khng h c gii quyt, m li cn b vic dng
danh t "nng lng" mt cch tu tin, lm ti thm (-xt-
van- khng thy r rng mnh ra chnh mt vn nhn
thc lun ch khng phi l mt vn ha hc!). D nhin l
"quy" vt cht v tinh thn thnh khi nim nng lng th
trn li ni, chc chn l xa b c s i lp, nhng s v
l ca ci hc thuyt v yu ma qu qui s khng v ch chng
ta t tn cho n l "duy nng lun" m bin mt c. Trong "Tp
bi ging" ca -xt-van-, tr. 394, chng ta c thy: "Tt c cc
hin tng bn ngoi u c th c hnh dung l nhng qu
trnh xy ra gia nhng nng lng, iu c th gii thch mt
cch n
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
* Wilhelm Ostwald. "Vorlesungen ber Naturphilosophie", 2 Aufl.,
Leipz., 1902, S. VIII1).
gin nht nh sau: chnh ngay nhng qu trnh ca thc chng ta
cng l nhng qu trnh nng lng v chng truyn (aufprgen)
c tnh y ca chng cho tt c cc kinh nghim bn ngoi". y l
ch ngha duy tm thun tu: khng phi t tng ca chng ta phn
nh s chuyn ha ca nng lng trong th gii bn ngoi, m th
gii bn ngoi phn nh "c tnh" ca thc chng ta! V on vn
ny v mt vi on khc tng t trong "Tp bi ging" ca -xt-
van-, nh trit hc M Hp-bn ni mt cch rt xc ng rng
tc gi "xut hin y di b o ca ch ngha Can-t": nhng
c tnh ca tr tu ca chng ta khin cho c th gii thch c cc
hin tng ca th gii bn ngoi!* Hp-bn ni: "Nu chng ta
nh ngha khi nim ban u v nng lng sao cho n bao
gm c c nhng hin tng tm l th n r rng khng
cn l khi nim n gin v nng lng m gii khoa hc
hay chnh ngay nhng nh duy nng lun cng nhn na".
S chuyn ha ca nng lng c khoa hc t nhin coi l
mt qu trnh khch quan c lp i vi thc ca con
ngi v i vi kinh nghim ca loi ngi, ngha l n c
xem xt mt cch duy vt. Trong nhiu trng hp v chc l
trong tuyt i a s cc trng hp, bn thn -xt-van-
cng hiu nng lng l vn ng vt cht.
V th cho nn ngi ta thy c hin tng k l ny: ngi
hc tr ca -xt-van- l B-ga-np, mt khi tr thnh
hc tr ca Ma-kh, lin trch c -xt-van- khng phi l
v ng ta khng trit gi vng quan im duy vt v nng
lng, m l v ng ta tha nhn quan im y (thm ch c
khi li ly n lm c s). Nhng ngi duy vt trch c -xt-
1)
- Vin-hem -xt-van-. "Tp bi ging v trit hc t nhin", xut
bn ln th hai, Lai-pxch, 1902, tr. VIII.
418 419 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
van- l ri vo ch ngha duy tm, l tm cch iu
ha
* J. Gr. Hibben. "The Theory of Energetics and Its Philosophical
Bearings", "The Monist", vol. XIII, 3, 1903, April, pp. 329 - 330 1).
ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm. Cn B-ga-np th
ng trn quan im duy tm m ph phn -xt-van-. Nm
1906, B-ga-np vit: "...Duy nng lun ca -xt-van- i
ch vi nguyn t lun, nhng v tt c cc im khc li rt
gn vi ch ngha duy vt c, nn lm cho ti ht sc nhit
lit ng tnh. Nhng chng bao lu ti tm thy mt mu
thun quan trng trong trit hc t nhin ca -xt-van-:
tuy tc gi c nhiu ln nhn mnh ngha thun tu phng
php lun ca khi nim nng lng, nhng trong rt nhiu trng
hp, bn thn ng ta khng gi vng c quan im .
ng ta lun lun bin nng lng t tng trng thun tu ca
nhng mi tng quan gia cc s kin ca kinh nghim,
thnh thc th ca kinh nghim, thnh vt cht ca th
gii..." ("Thuyt kinh nghim nht nguyn", quyn III, tr. XVI
- XVII).
Nng lng l tng trng thun tu! Sau y, B-ga-
np c th tha h m tranh lun vi I-u-sk-vch, ngi theo
"thuyt kinh nghim tng trng", vi nhng "ngi theo
phi Ma-kh thun tu", vi nhng nh kinh nghim ph
phn, v.v. - di con mt ca nhng ngi duy vt th
chng qua ch l s tranh lun gia mt ngi tin vo con qu
vng vi mt ngi tin vo con qu xanh m thi. V iu
quan trng khng phi l ch B-ga-np khc vi nhng
ngi theo Ma-kh khc, m l ch h ging nhau, ngha l
1)
Gi. G. Hp-bn. "Nng lng hc v ngha trit hc ca n", "Ngi
theo thuyt nht nguyn", t. XIII, s 3, thng T, 1903, tr. 329 - 330.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ch: gii thch mt cch duy tm "kinh nghim" v "nng
lng", ph nhn thc ti khch quan, m kinh nghim con
ngi ch l thch ng vi thc ti khch quan y, v "phng
php lun" duy nht khoa hc cng "duy nng lun" khoa hc
ch bit rp theo thc ti khch quan y.
"Ti liu ca th gii khng c g ng cho n (duy nng lun
ca -xt-van-) quan tm c; ch ngha duy vt c cng
nh phim tm lun" (XVII)... - ngha l ch ngha duy tm
trit hc chng? - "u c th hon ton nht tr vi n". Xut
pht t duy nng lun m h, B-ga-np i vo con ng
ch ngha duy tm, ch khng i vo con ng ch ngha
duy vt... "Khi ngi ta hnh dung nng lng l mt thc th
th chnh l ch ngha duy vt c c loi b nhng
nguyn t tuyt i, tc ch ngha duy vt c sa cha
theo ci ngha l tnh lin tc ca mi ci tn ti" (nh trn).
Phi, t ch ngha duy vt "c", ngha l t ch ngha duy vt
siu hnh ca cc nh khoa hc t nhin, B-ga-np
khng i ti ch ngha duy vt bin chng m hi 1906 ng cng
khng hiu g hn hi 1899, m li i ti ch ngha duy tm v
ch ngha tn ngng, v khng mt i biu c hc vn no
ca ch ngha tn ngng hin i, khng mt ngi theo
thuyt ni ti no, khng mt "ngi theo ch ngha ph phn
mi" no, v.v., li chng li khi nim "phng php lun" v
nng lng, chng li vic gii thch nng lng l "tng
trng thun tu ca nhng mi tng quan gia cc s kin
ca kinh nghim". Hy xem P. Ca-ru-x, mt ngi m b mt
cho n y, kh quen thuc i vi chng ta th chng
ta s thy rng ngi theo phi Ma-kh ny ph phn -
xt-van- hon ton theo kiu B-ga-np: "Ch ngha duy
vt v duy nng lun, - Ca-ru-x vit, - u hon ton thuc
cng mt phm tr" ("The Monist", vol. XVII, 1907, 4, p.
536). "Ch ngha duy vt khng soi sng c my cho chng
ta khi n ni rng tt c mi ci u l vt cht, rng cc vt
420 421 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
th l vt cht, v t duy ch l mt chc nng ca vt cht,
cn duy nng lun ca gio s -xt-van- cng khng hn
g, v ng ta ni vi chng ta rng vt cht l nng lng, cn
linh hn ch l mt nhn t ca nng lng" (533).
Duy nng lun ca -xt-van- l mt th d rt hay ch
cho ta thy rng mt thut ng "mi" tr nn thnh hnh nhanh
chng nh th no, rng ngi ta s nhn ra mt cch nhanh chng
nh th no v ci iu sau y: cch din t c thay i i
cht th khng my may loi b c nhng vn trit hc c bn
v nhng khuynh hng trit hc c bn. Ngi ta c th din t
(ng nhin l vi mc t nhiu trit ) ch ngha duy
vt cng nh ch ngha duy tm bng nhng danh t "duy nng
lun" cng nh bng nhng danh t "kinh nghim", v.v.. Vt
l hc duy nng lun l ngun gc sn sinh ra nhng mu
toan mi ca ch ngha duy tm nhm quan nim vn ng
khng c vt cht - do ngi ta phn gii c nhng ht
vt cht m t trc n nay ngi ta vn tng l hon ton
khng th phn gii c v do ngi ta pht hin ra
nhng hnh thc ca vn ng vt cht m cho n nay cha
h bit ti.
4. hai khuynh hng trong vt l hc
hin i v duy linh lun anh
minh ha mt cch c th cuc tranh lun trit hc
din ra, trn cc sch bo hin i, v nhng kt lun khc
nhau rt ra t vt l hc mi, chng ta hy nhng li cho
chnh nhng ngi trc tip tham gia "chin u", v bt u
t ngi Anh. Nh vt l hc c-tua U. Rch-c ng trn
quan im mt nh khoa hc t nhin, bnh vc mt khuynh
hng; nh trit hc Gim-x Oc- ng trn quan im
nhn thc lun, li bnh vc mt khuynh hng khc.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Ti i hi cc nh khoa hc t nhin Anh hp Gla-xg nm
1901, A. U. Rch-c, ch tch ban vt l hc, c din vn v
vn gi tr ca l thuyt vt l v v nhng nghi vn i
vi s tn ti ca nguyn t v c bit l ca trng. Din
gi dn chng nhng nh vt l hc Poanh-ca-r v Puynh-
tinh (ng ny l ngi Anh cng quan im vi nhng ngi
tng trng lun hay nhng ngi theo phi Ma-kh) l
nhng ngi nu ra vn ny; ng cng dn ra nh trit
hc Oc- v quyn sch ni ting ca E. Hch-ken v c
gng trnh by nhng quan im ca mnh*.
* The British Association at Glasgow. 1901. Presidential Address by
Prof. Arthur W. Rcker, ng trn "The Scientific American.
Supplement", 1901, 1345 v 13461).
"Vn tranh lun, - Rch-c ni, - l xt xem nhng gi
thuyt dng lm c s cho nhng l lun khoa hc thnh hnh
nht c ng c coi l s miu t ng n v s cu to
ca th gii xung quanh ta khng, hay ch l nhng s h cu
cho thch hp". (Ni theo danh t dng trong cuc tranh lun
gia chng ta vi B-ga-np, I-u-sk-vch v ng bn:
nhng gi thuyt y c phi l nhng bn sao chp thc ti
khch quan, vt cht ang vn ng khng, hay ch l "phng
php lun", l "tng trng thun ty", l "nhng hnh thc t chc
ca kinh nghim"?) Rch-c ng rng, trn thc t, hai th l
lun y c th khng c g khc nhau: ngi no nhn theo
vch xanh trn a hay s , cng c th xc nh c
chiu hng ca mt con sng, chng khc g mt ngi khc
bit rng vch xanh y biu th mt con sng c thc. Theo
quan im ca s h cu cho thch hp th l lun "gip cho
1)
Hi khoa hc nc Anh ti Gla-xg. 1901. Din vn ca ch tch, gio
s c-tua U. Rch-c, ng trn "Tp san khoa hc nc M. Ph bn",
1901, s 1345 v 1346.
422 423 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
tr nh", "em li trt t" cho nhng s quan st ca chng ta,
lm cho nhng s quan st thch hp vi mt h thng
nhn to no , "chnh l cc tri thc ca chng ta", xp t
cc tri thc y thnh nhng phng trnh, v.v.. Ngi ta c
th, chng hn, ch ni rng nhit l mt hnh thc ca vn
ng hay ca nng lng, "ni nh vy l em thay th ci
cnh tng sinh ng v nhng nguyn t ang vn ng bng
mt li tuyn b khng c mu sc (colourless) v ci nhit
nng m chng ta khng tm c cch xc nh bn tnh thc
ca n". Tuy Rch-c hon ton tha nhn rng theo ng li
y th c th t n nhng thnh tu khoa hc to ln, nhng
ng vn "c gan khng nh rng mt h thng sch lc nh
vy th khng th coi l tuyt nh ca khoa hc trong cuc
u tranh cho chn l c". Vn vn nguyn vn: "t
nhng hin tng m vt cht biu hin ra, chng ta c th
suy lun ra s cu to ca chnh ngay vt cht c khng"?
"liu chng ta c l do tin rng trn mt trnh nht nh,
s phc ha l lun m khoa hc mang li cho chng ta, l
bn sao, ch khng phi ch l mt s v chn l"?
Phn tch vn cu trc ca vt cht, Rch-c ly khng
kh lm th d v ni: khng kh do cc cht kh hp thnh, v
khoa hc phn gii "mi th kh c bn thnh mt hn hp
nguyn t v trng". Nhng n y, - ng ta ni tip, - ngi
ta li ku ln: "Dng li!". Ngi ta khng th trng thy phn
t v nguyn t; c th dng chng nh l nhng "khi nim
gin n" (mere conceptions), "nhng khng th coi chng nh
l nhng ci thc ti c". Rch-c gt b s bc b ny bng
cch vin ra mt trong rt nhiu v d ly trong s pht trin
ca khoa hc: nhn qua knh vin vng th nhng vnh ca
sao Th ging nh mt khi lin. Cc nh ton hc chng
minh bng cc php tnh rng nhng vnh y khng th l
mt khi lin, v s phn tch bng quang ph cng xc
minh nhng kt lun rt ra t nhng php tnh y. Mt s bc
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
b khc: ngi ta gn cho nguyn t v trng nhng c tnh
m cm gic ca chng ta khng pht hin thy trong vt cht
thng thng. Rch-c cng gt b s bc b mi ny bng cch
dn ra nhng v d v s khuch tn ca cc th kh v th lng,
v.v.. Hng lot s kin, s quan st v thc nghim chng minh
rng vt cht l do nhng mnh li ti ring r hay ht nh to
thnh. Vn xt xem nhng mnh li ti ny, nhng nguyn t
ny c khc vi "mi trng u tin", "mi trng c bn" bao
bc xung quanh chng (trng) khng, hay chng l nhng b
phn ca mi trng y, di mt trng thi c bit, l mt
vn hin vn cha c gii quyt, m cng chng c lin
quan g ti bn thn l lun v s tn ti ca nguyn t.
Khng c l do ph nhn mt cch tin nghim, bt chp
s ch dn ca kinh nghim, s tn ti ca nhng "thc th
gn nh vt cht" khc vi vt cht thng thng (nguyn t
v trng). y, nhng sai lm v chi tit l khng th trnh
c, nhng ton b nhng ti liu khoa hc khng cho php
hoi nghi s tn ti ca nguyn t v phn t.
Ri Rch-c dn ra nhng ti liu mi v cu trc ca nguyn
t, gm nhng ht nh (vt nh, in t) mang in m, v
ch ra nhng kt qu tng t ca nhiu cuc thc nghim v
tnh ton v kch thc ca phn t: "theo s tnh ton i
lc bc u" th ng knh ca phn t l khong 100 mi-
li-mi-crn (mt phn triu mi-li-mt). Chng ta khng ni n
nhng kin ring ca Rch-c v n vic ng ta ph phn
thuyt hot lc mi 102, m ch nu ra nhng kt lun ca ng
ta:
"Nhng k lm gim gi tr ca nhng t tng t trc
ti nay vn ch o l lun khoa hc tin ln, thng hay cho
rng ch c th chn mt trong hai iu khng nh i lp
sau y: hoc khng nh rng nguyn t v trng l nhng
h cu n thun ca tng tng khoa hc, hoc khng nh
rng l lun c hc v nguyn t v trng, - nu n c th
424 425 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
hon thin, nhng hin nay th cha hon thin, - c th cho
chng ta mt quan nim y , cc k chnh xc v nhng
thc ti. Ti cho rng c mt con ng th ba na". Mt
ngi ng trong bung ti ch c th phn bit c cc vt
mt cch rt l m, nhng nu ngi y khng vp vo
c v khng nhm tng ci gng l ci ca, th nh th l
ngi y nhn thy kh ng nhng vt y. V th, chng
ta khng nn t chi ci yu cu i su hn na vo gii t
nhin, cng khng nn t cho l vn c tt c nhng tm
mn b mt ca th gii xung quanh. "C th tha nhn rng
chng ta cha c c hnh nh y v bn tnh ca
nguyn t hay bn tnh ca trng trong nguyn t tn ti,
nhng ti mun vch ra rng mc du tnh cht m mm
(tentative, dch nguyn vn l: thm d) ca mt s l lun
no ca chng ti, mc du c nhiu kh khn v chi tit,
l lun v nguyn t... vn l chnh xc trn nhng nt c bn
ca n; rng nguyn t khng phi ch l nhng khi nim
ph tr (helps) cho cc nh ton hc (puzzled
mathematicians), m l nhng thc ti vt l".
Rch-c kt thc bi din thuyt ca mnh nh th y.
Bn c thy rng ng ta khng cp n nhn thc lun, nhng
thc ra ng ta nhn danh chc l rt nhiu nh khoa hc t
nhin m bnh vc quan im duy vt t pht. Thc cht ca
lp trng ca ng ta l: l lun vt l hc l mt nh chp (ngy
cng chnh xc) thc ti khch quan. Th gii l vt cht ang vn
ng m chng ta ngy cng hiu bit su hn. Nhng im
khng chnh xc ca trit hc Rch-c bt ngun t ch bnh
vc mt cch hon ton khng cn thit l lun "c hc" (ti
sao li khng phi l l lun in t?) v vn ng ca
trng, v t ch khng hiu mi tng quan gia chn l
tng i v chn l tuyt i. Nh vt l hc ny ch thiu
c s hiu bit v ch ngha duy vt bin chng (ng
nhin l khng k n nhng l do thc tin rt quan trng
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
buc cc gio s ngi Anh phi t xng l nhng ngi
"bt kh tri").
By gi, chng ta hy xem nh duy linh Gim-x Oc-
ph phn trit hc y nh th no. "...Ch ngha t nhin
khng phi l mt khoa hc, - ng ta vit, - v l lun c hc
v t nhin lm c s cho n cng khng phi l mt khoa
hc... Mc du ch ngha t nhin v khoa hc t nhin, l
lun c hc v th gii v c hc vi tnh cch l khoa hc, l
nhng ci khc nhau v mt l-gch, song thot nhn chng
vn rt ging nhau v lin h mt thit vi nhau v mt lch
s. Khng c nguy c l ngi ta ln ln khoa hc t nhin vi
trit hc duy tm hay duy linh v trit hc ny tt nhin phi bao
hm s ph phn nhng tin nhn thc lun m khoa hc
tha nhn mt cch khng t gic..."*. ng th! Khoa hc t
nhin tha nhn mt cch khng t gic rng hc thuyt ca n
phn nh thc ti khch quan, v ch c trit hc mi tng
dung c vi khoa hc t nhin! "...Ch ngha t nhin th khc
hn, cng nh bn thn khoa hc, n khng c sai phm g v mt
nhn thc lun c. Thc vy, ch ngha t nhin, cng ging
nh ch ngha duy vt, ch gin n l mt vt l hc b coi l
siu hnh hc... D nhin, ch ngha t nhin t gio iu hn ch
ngha duy vt, v n c nhng im d dt c tnh cht bt
kh tri lun v bn tnh ca thc
* James Ward. "Naturalism and Agnosticism", vol. I, 1906, p. 3031).
ti cui cng; nhng n li kin quyt nhn mnh rng mt
vt cht ca "Ci khng th bit c" y c mt a v u
tin..."
1)
Gim-x Oc-. "Ch ngha t nhin v thuyt bt kh tri", t. I,
1906, tr. 303.
426 427 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Ngi duy vt coi vt l hc l siu hnh hc. L l ny,
chng ta bit r ri! S tha nhn thc ti khch quan
bn ngoi con ngi, b gi l siu hnh hc: nhng ngi duy
linh u nht tr vi cc ca Can-t v ca Hi-um trch
c ch ngha duy vt nh vy. iu cng d hiu: nu
khng loi b tnh thc ti khch quan ca nhng s vt, vt
th hoc i tng m mi ngi u bit, th khng th no
dn ng cho nhng "khi nim thc ti" kiu Rem-k
c!..
"...Khi t vn - v bn cht y l mt vn trit hc -
h thng ha ton b kinh nghim nh th no l tt nht"
(ng nh cp vn B-ga-np ri, ng Oc- !), "ngi t
nhin ch ngha khng nh rng chng ta phi bt u t
mt vt l. Ch c nhng s kin vt l l chnh xc, xc nh v
c lin h mt thit vi nhau; bt c t tng no kch ng
lng ngi... u c th, nh ngi ta ni, c quy thnh
mt s phn phi li vt cht v vn ng mt cch hon ton
chnh xc... Cc nh vt l hc hin i khng dm cng khai
khng nh rng nhng li khng nh c phm vi rng ri v
c ngha trit hc nh vy l nhng kt lun chnh ng ca
khoa hc vt l (tc l ca khoa hc t nhin). Nhng nhiu
ngi trong bn h cho rng nhng k no mun vch trn ci
siu hnh hc thm kn, vch trn ci thuyt thc ti vt l
lm nn tng cho l lun c hc v th gii, u lm gim gi
tr ca khoa hc...". kin ca Rch-c v trit hc ca ti l nh
vy. "...Thc ra, s ph phn ca ti" (i vi ci "siu hnh hc"
y m tt c nhng ngi theo phi Ma-kh u cm ght), "l
hon ton da trn nhng kt lun ca mt trng phi vt l
hc, nu c th gi nh vy, mt trng phi ngy cng ng
hn v ngy cng c uy tn hn, ang bi xch ci thuyt thc ti
gn nh trung c y... t lu lm, thuyt thc ti ny khng
vp phi nhng kin chng i, cho nn bt c mt s phn
khng no chng li n cng u b coi l mt s tuyn b
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
tnh trng v chnh ph trong khoa hc. Song, nghi ng
nhng ngi nh Kic-gp v Poanh-ca-r - ti ch k hai
ngi trong s nhiu ngi ni danh - l mun "lm gim gi
tr ca khoa hc", th tht l k qui... phn bit nhng
ngi y vi trng phi c m chng ta gi mt cch ch
ng l phi thc ti vt l hc, chng ta c th gi trng
phi mi l phi tng trng vt l hc. Danh t ny khng
tht l thch ng, nhng t ra cng nhn mnh s khc nhau
cn bn gia hai trng phi m lc ny chng ta ang c
bit quan tm. Vn tranh lun th rt n gin. ng nhin,
c hai trng phi u xut pht cng t kinh nghim cm tnh
(perceptual); c hai u dng nhng h thng khi nim tru
tng, khc nhau v chi tit nhng ging nhau v bn cht; c
hai u dng nhng phng php kim nghim l lun nh
nhau. Nhng mt trong hai trng phi cho l mnh ngy
cng tin gn n thc ti cui cng v b li ng sau ngy
cng nhiu biu hin b ngoi. Trng phi kia cho l mnh ly
nhng thc miu t khi qut, thch nghi vi hot ng tr
tu, thay th (is substituting) cho nhng s kin c th
phc tp... Trng phi ny hay trng phi kia u khng
xc phm n gi tr ca vt l hc, coi nh l tri thc c h
thng v (do Oc- vit ng) s vt. Kh nng pht trin hn
na ca vt l hc v ca vic ng dng n vo thc tin th
u nh nhau trong c hai trng hp. Nhng s khc nhau
gia hai trng phi v mt trit hc (speculative) th rt ln,
v v mt ny, iu quan trng l xt xem trng phi no
ng...".
Nh duy linh ngay thc v trit y t vn mt cch ht
sc chnh xc v r rng. Thc vy, ch khc nhau gia hai trng
phi vt l hc hin i ch l v mt trit hc, v mt nhn
thc lun. Thc vy, s khc nhau c bn gia hai trng phi y
ch l ch: mt trng phi th tha nhn thc ti "cui
cng" (ng l phi ni l thc ti khch quan) c l lun ca
428 429 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
chng ta phn nh, cn trng phi kia th ph nhn iu y,
v cho rng l lun chng qua ch l mt s h thng ha
nhng kinh nghim, l mt h thng nhng tng trng kinh
nghim m thi, v.v., v.v.. Pht hin ra nhng dng mi ca
vt cht v nhng hnh thc vn ng mi ca n, vt l hc
mi li nu ln nhng vn trit hc c, sau khi nhng khi
nim vt l hc c b sp . V nu nhng ngi theo cc
khuynh hng trit hc "trung gian" (nhng nh "thc chng
lun", nhng ca Hi-um v ca Ma-kh) khng bit t
vn tranh lun cho r rng, th nh duy tm ngay thc Oc-
vt b c tt c nhng tm mn che y.
"...Rch-c dng bi din vn c vi t cch l ch tch
ca mnh, bnh vc thuyt thc ti vt l hc, chng li s
gii thch theo thuyt tng trng m gn y cc gio s
Poanh-ca-r v Puynh-tinh cng nh chnh ti bnh vc"
(p. 305 - 306; nhng on khc trong quyn sch ca ng,
Oc- cn k thm uy-hem, Pic-xn v Ma-kh na; xem
II vol., p. 161, 63, 57, 75, 83 v nhng trang khc na).
"...Rch-c lun lun ni n nhng "hnh nh tng
tng" v lun lun khng nh rng nguyn t v trng u l
nhng ci vt qu nhng hnh nh tng tng. Li lp lun
nh vy, trn thc t, chng khc g ni rng: trong trng
hp ring bit no , ti khng th to ra c hnh nh no
khc; cho nn thc ti tt phi ging vi hnh nh y... Gio s
Rch-c tha nhn kh nng tru tng ca mt hnh nh tng
tng khc... Thm ch, ng cng tha nhn tnh cht "m mm"
(tentative) ca mt s l lun ca chng ta v nhiu "kh khn
v chi tit". Suy cho cng th ng ta ch bnh vc cho mt gi
thit cng tc (a working hypothesis), v chng gi thit , trn
mt mc ng k, mt kh nhiu uy tn trong na cui
th k ny. Nhng nu thuyt nguyn t v cc thuyt khc
v s cu trc ca vt cht ch l nhng gi thit cng tc, hn
na, li l nhng gi thit b gii hn cht ch trong nhng
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
hin tng vt l th khng g c th bo cha c cho l
lun khng nh rng thuyt c gii l nn tng ca tt c mi
ci v n em quy cc s kin ca i sng v ca tinh thn
thnh nhng hin tng ph, ni mt cch khc l lm cho
cc s kin y tr thnh nhng ci c tnh cht hin tng hn
mt bc v km thc ti hn mt bc so vi vt cht v vn
ng. l l lun c hc v th gii, v nu gio s Rch-c
khng mun ng h trc tip l lun y th chng ta khng
c g phi tranh lun vi ng ta na" (p. 314 - 315).
ng nhin s l hon ton phi l nu ni rng ch ngha
duy vt cho thc l "km" tnh thc ti, hoc cho bc tranh
v th gii nht thit phi l mt bc tranh "c hc", ch
khng phi l mt bc tranh in t hay bt c mt bc tranh
no v cng phc tp hn v th gii, coi l vt cht ang
vn ng. Nhng vi ci ti o thut tht s, cn gii hn nhiu
so vi nhng ngi theo phi Ma-kh nc ta (tc l nhng
nh duy tm h ), nh duy tm thng thn v cng khai
Oc- nm ly nhng nhc im ca ch ngha duy vt "t
pht" ca khoa hc lch s t nhin, chng hn nh s bt lc
khng gii thch ni mi tng quan gia chn l tng i v
chn l tuyt i. Oc- lm tr ma may v tuyn b rng
nu chn l l tng i, l gn ng v ch "thm d" bn
cht ca s vic thi, th n khng th phn nh c thc ti!
Tri li, vn nguyn t, v.v., vi tnh cch l "gi thit cng
tc", c nh duy linh ny t ra mt cch rt chnh xc. Ch
ngha tn ngng hin i, c vn ha (m Oc- trc tip suy
ra t thuyt duy linh ca mnh) th khng ngh n vic i hi
g hn l tuyn b rng cc khi nim ca khoa hc t nhin l
nhng "gi thit cng tc". Cc ngi khoa hc t nhin, chng
ti xin tr li khoa hc cho cc ngi, cc ngi hy tr li nhn
thc lun, trit hc cho chng ti; l bn hip ngh chung
sng gia nhng nh thn hc v cc gio s trong cc nc
t bn ch ngha "tin tin".
430 431 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Trong s nhng im khc m nhn thc lun ca Oc- em
gn lin vi vt l hc "mi", chng ta cn cn nu ln cuc
u tranh kin quyt ca Oc- chng li vt cht. Vt cht
l g? Nng lng l g? Oc- hi nh vy khi ch giu tnh
trng c nhiu gi thit mu thun nhau. C mt th trng
hay l c nhiu th? Phi chng l mt "th lng hon
ton" mi, m ngi ta tu tin gn cho n nhng tnh cht mi
v cha chc c? V Oc- kt lun: "Ngoi vn ng ra,
chng ta khng thy c g l xc nh c. Nhit l mt dng
vn ng, tnh n hi l mt dng vn ng, quang v t
tnh l nhng dng vn ng. Ngay c khi lng, xt n
cng, cng c gi nh l mt dng ca vn ng - vn
ng ca mt ci g khng phi th c, khng phi th lng,
cng khng phi th kh - ca mt ci g m t thn khng
phi l vt th, cng khng phi l mt hn hp vt th -
khng phi l hin tng m cng khng th l bn th, - ca
mt ci l mt apeiron1) thc s (danh t trit hc Hy Lp,
dng ch ci v cng, v tn) m chng ta c th gn cho n
nhng nh ngha ca bn thn chng ta" (I, 140).
Nh duy linh vn trung thnh vi mnh, khi tch vn ng
ra khi vt cht. Trong t nhin, vn ng ca cc vt th tr
thnh vn ng ca mt ci g khng phi l mt vt th c
khi lng bt bin, vn ng ca mt ci l in tch cha
tng bit ca mt in lc cha tng bit trong mt trng
cha tng bit. Di con mt ca nh duy tm (cng nh di
con mt ca cng chng thng thng v ca nhng ngi
theo phi Ma-kh), php bin chng ny ca nhng s chuyn
ha vt cht, c thc hin trong phng th nghim v nh
my, khng phi l mt s xc minh cho php bin chng duy
vt, m l mt l l chng li ch ngha duy vt: "... L lun c
gii - coi nh mt s gii thch th gii, m ngi ta bt buc
1)
Trong ln xut bn u tin L-nin dch l: ci khng th thc nghim
c, ci khng th bit c.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
phi theo (professed) - b s tin b ca bn thn vt l c hc
ging cho mt n ch mng" (143)... Chng ta s tr li rng
th gii l vt cht ang vn ng v c hc th phn nh
nhng quy lut vn ng ca vt cht y trong trng hp
nhng vn ng chm, cn l lun in t th phn nh
nhng quy lut trong trng hp nhng vn ng nhanh...
"Nguyn t m rng, vng chc, khng th ph hu c,
lun lun vn l ch da ca th gii quan duy vt. Nhng
khng may cho nhng quan im ny, nguyn t m rng
khng tha mn c nhng i hi (was not equal to the
demands) m tri thc ngy cng pht trin ra cho n"
(144)... Tnh c th ph hu c, tnh v tn ca nguyn t,
tnh kh bin ca tt c cc hnh thi ca vt cht v ca vn
ng ca vt cht, bao gi cng vn l ch da ca ch ngha
duy vt bin chng. Tt c mi ranh gii trong t nhin u l
c iu kin, tng i, c th bin ng, u biu hin vic
tr tu ca chng ta tin gn n ch nhn thc c vt cht,
- nhng iu hon ton khng chng minh rng bn thn t
nhin, vt cht l mt tng trng, mt du hiu c nh, tc
l mt sn phm ca tr tu chng ta. in t so vi nguyn
t, s nh l mt du chm trong sch ny so vi th tch ca
mt ta lu i di 30 xa-gin, rng 15 xa-gin v cao 7 xa-
gin (Lt-gi), n vn ng vi mt tc 270 000 ki-l-mt
trong mt giy, khi lng ca n bin i cng vi tc
ca n, n quay 500 triu triu vng trong mt giy ng h, -
tt c nhng ci phc tp hn rt nhiu so vi c hc c, nhng
tt c ci l vn ng ca vt cht trong khng gian v trong thi
gian. Tr tu con ngi tm thy nhiu iu k diu trong t
nhin v s cn tm thy nhiu hn na, do lm tng thm
quyn lc ca mnh i vi t nhin, nhng nh th khng c
ngha l t nhin l mt ci do tr tu ca chng ta hay tr tu
tru tng sng to ra, ngha l do Thng ca Oc-, do
"s thay th" ca B-ga-np, v.v., sng to ra.
432 433 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
"... c vn dng mt cch cht ch (rigorously) nh l
l lun v th gii thc ti, l tng y (l tng ca
"thuyt c gii") s dn ta n ch ngha h v: mi bin
ha u l nhng vn ng, bi v nhng vn ng l
nhng bin ha duy nht m chng ta c th nhn thc c,
v ci g ang vn ng li phi l vn ng th chng ta
mi nhn thc c" (166)... "Nh ti c gng vch ra,
tin b ca vt l hc chnh l phng tin u tranh cng
hiu nht chng li s tin tng ngu mui vo vt cht
v vo vn ng, chng li vic tha nhn chng l thc th
cui cng (inmost), ch khng phi l tng trng tru tng
nht ca mt tng s ci tn ti... Ch bng thuyt c gii
n thun th khng bao gi chng ta c th t Thng "
(180)...
Hay qu, th l ging y ht nh trong "Khi lun "v" trit
hc mc-xt" ri! ng Oc-, ng hy th hi thm Lu-na-
tsc-xki v I-u-sk-vch, Ba-da-rp v B-ga-np: h cng
tuyn truyn hon ton nh th tuy "c bn ln hn".
5. Hai khuynh hng trong vt l hc hin i
v ch ngha duy tm c
Nm 1896, Hc-man C-hen, mt nh duy tm ni ting thuc
phi Can-t, vi mt ging trang trng v hoan h khc
thng, ta cho ln xut bn th 5 ca quyn "Lch s
ch ngha duy vt", m Ph. An-bc Lan-gh gi mo. ng
H. C-hen ku ln (S. XXVI): "Ch ngha duy tm l lun
lm lung lay ch ngha duy vt ca cc nh khoa hc t nhin,
v c l nay mai s hon ton chin thng n". "Ch ngha duy
tm ang thm nhp vo (Durchwirkung) vt l hc mi".
"Thuyt nguyn t phi nhng ch cho thuyt ng lc".
"S chuyn bin phi thng l ch: vic nghin cu su
nhng vn ha hc ca thc th, v nguyn tc, phi thot
khi quan nim duy vt v vt cht. Cng nh Ta-lt to ra
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
s tru tng u tin, rt ra khi nim thc th, v em
n gn vi nhng suy lun t bin ca mnh v in t, l
lun v in phi hon thnh cuc cch mng su sc nht
trong quan nim v vt cht v, bng cch bin vt cht thnh
lc, n s mang li thng li cho ch ngha duy tm" (XXIX).
Cng nh Gi. Oc-, H. C-hen nh ngha mt cch r
rng v chnh xc nhng khuynh hng c bn ca trit hc
m khng i lc (nh nhng ngi theo phi Ma-kh nc
ta ang i lc) vo nhng s phn bit nh nht ca mt ch
ngha duy tm duy nng lun, tng trng, kinh nghim ph
phn, kinh nghim nht nguyn, v.v., no . C-hen xt khuynh
hng trit hc c bn ca trng phi vt l hc hin nay
gn lin vi tn tui ca Ma-kh, Poanh-ca-r v nhng ngi
khc na, v nhn nh mt cch ng n rng khuynh
hng y l mt khuynh hng duy tm. i vi C-hen,
cng nh i vi cc nh khoa hc t nhin "hoang tng" m I.
t-x-ghen vch mt nm 1869, "vt cht bin thnh lc"
y l mt thng li ch yu ca ch ngha duy tm. in tr
thnh mt tr th cho ch ngha duy tm, v n ph v l
lun c v cu trc ca vt cht, phn gii nguyn t,
pht hin ra nhng hnh thc mi ca vn ng vt cht, khc
xa cc hnh thc c, cha c kho st, cha c nghin
cu, khc thng, "k diu", n ni c th ln lt a ra mt
s gii thch coi gii t nhin l vn ng phi vt cht (c tnh
cht tinh thn, t tng, tm l). Ci gii hn ngy hm qua
ca nhn thc chng ta v nhng mnh li ti v cng nh ca
vt cht, tiu tan, - cho nn, nh trit hc duy tm kt lun
rng vt cht tiu tan (nhng t tng th vn cn). Bt c
nh vt l hc no v bt c ngi k s no cng u bit
rng in l mt vn ng (c tnh cht vt cht), nhng
khng ai bit c tht ng l ci g vn ng; cho nn nh
trit hc duy tm kt lun rng c th nh la nhng ngi t
hiu bit v trit hc, bng ci ngh "tit kim" cm d ny:
hy c quan nim vn ng khng c vt cht...
434 435 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
H. C-hen c gng tranh th nh vt l hc ni ting Hen-
rch Hc-tx lm ng minh. C-hen ni: Hc-tx l ngi ca
chng ti, ng ta thuc phi Can-t, ng ta tha nhn nhng
iu tin nghim! Clanh-p-t, ngi theo phi Ma-kh, ci
li: Hc-tx l ngi ca chng ti, ng ta theo Ma-kh, v
Hc-tx cng c "mt quan im ch quan ch ngha v bn
cht nhng khi nim ca chng ta, ging nh Ma-kh"*.
Cuc tranh ci l th v vic Hc-tx thuc v phi ca ai, l
mt th d rt hay,
* "Archiv f r systematische Philosophie", Bd. V, 1898 - 1899,
SS. 169 - 170 1 ) .
chng t rng cc nh trit hc duy tm bit nm ly nh
th no sai lm nh nht v ch khng r rng nh nht
trong cch din t ca cc nh khoa hc t nhin tr danh,
bin h cho s bo v c sa i i cht ca h i vi ch
ngha tn ngng. Thc ra, bi ta trit hc m H. Hc-tx vit
cho quyn "C hc"* ca ng, biu l cch nhn thng thng
ca mt nh khoa hc t nhin, s st trc nhng ting la
ca cc gio s phn i "siu hnh hc" ca ch ngha duy
vt, nhng khng lm sao xa b c lng tin t pht ca
mnh vo tnh thc ti ca th gii bn ngoi. Chnh Clanh-
p-t cng tha nhn nh vy; mt mt, ng ta tung ra cho
ng o c gi nhng tp sch ph cp nh ht sc di
tr, ni v l lun nhn thc ca khoa hc t nhin, trong
Ma-kh c xp bn cnh Hc-tx, - mt khc, trong nhng
bi chuyn vit v trit hc, ng ta tha nhn rng "tri vi
Ma-kh v Pic-xn, Hc-tx vn cn bm ly thnh kin cho
l c th dng c hc gii thch ton b vt l hc"**, rng
Hc-tx vn cn gi quan im v vt t n v "cch nhn
thng thng ca cc nh vt l hc", rng Hc-tx "vn cn
gi quan nim v s tn ti ca th gii t n"***, v.v..
1)
"T liu trit hc c h thng", 1898 - 1899, t. V, tr. 169 - 170.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Quan im ca Hc-tx v thuyt duy nng ng c ch
. ng vit: "Nu chng ta t hi xem, ti sao vt l hc hin
i li a dng cch din t duy nng lun trong nhng lp lun
ca n, th cu tr li s l: v lm nh th th s trnh mt
cch thun li nht vic phi ni n nhng s vt m chng
ta bit qu t... ng nhin, tt c chng ta u tin chc rng vt
cht c
* Heinrich Hertz. "Gesammelte Werke", Bd. 3, Lpz., 1894, c bit l
SS. 1, 2, 491).
** "Kantstudien", VIII. Band, 1903, S. 3092).
*** "The Monist", vol. XVI, 1906, 2, p. 164; bi ni v "thuyt nht
nguyn" ca Ma-kh.
trng lng l do nhng nguyn t hp thnh; trong mt s
trng hp, chng ta cng hnh dung c kh chnh xc v
kch thc v v vn ng ca nguyn t. Nhng trong phn
ln cc trng hp, chng ta li hon ton khng hiu r
c hnh thc, s kt hp v vn ng ca cc nguyn t...
V vy, nhng quan nim ca chng ta v nguyn t u l mt
i tng quan trng v th v cho vic nghin cu sau ny,
mc d nhng quan nim hon ton khng th l c s
vng chc cho nhng l lun ton hc" (l. c., III, 21). Hc-tx
trng mong rng vic nghin cu sau ny v trng s gii
thch c "bn cht ca vt cht c, qun tnh v lc hp dn
ca n" (I, 354).
Nh th, chng ta c th thy rng Hc-tx thm ch khng
h ngh n kh nng c mt quan im khng duy vt v
nng lng na. Thuyt duy nng c dng lm ci c
1)
Hen-rch Hc-tx. Ton tp, t.3, Lai-pxch, 1894, c bit l tr. 1,
2, 49.
2)
"Nghin cu v Can-t", 1903, t. VIII, tr. 309.
436 437 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
cho cc nh trit hc vin vo chy t ch ngha duy vt
sang ch ngha duy tm. Nh khoa hc t nhin th coi thuyt
duy nng l mt phng php thun li trnh by nhng
quy lut ca vn ng vt cht trong thi k m cc nh vt l
hc xa ri nguyn t nhng vn cha t ti c in t,
nu c th ni c nh vy. Cho n nay, thi k vn cn
tip din trn mt mc ng k: gi thit ny thay th gi
thit khc; ngi ta hon ton khng bit g v in t dng;
ch cch y ba thng thi (22 thng Su 1908), Ging Bc-c-ren
va mi tuyn b ti Vin hn lm khoa hc Php l ng ta
tm ra ci "b phn cu thnh mi" y "ca vt cht"
("Comptes rendus des sances de l'Acadmie des Sciences", p.
13111)). L no trit hc duy tm li khng li dng tnh hnh
c li ny l: tr tu con ngi ch mi cn ang "tm hiu"
"vt cht" thi, - do , vt cht ch l "tng trng", v.v..
Mt nh duy tm c khc, phn ng hn C-hen rt nhiu,
-u-a phn Hc-tman, dnh c mt quyn sch ni v
"Th gii quan ca vt l hc hin i" ("Die Weltanschauung
der modernen Physik", Lpz., 1902). ng nhin chng ta
khng quan tm n nhng chuyn lun ca tc gi v loi
ch ngha duy tm m ng bnh vc. Chng ta ch cn nu ra
rng nh duy tm ny cng nhn thy nhng hin tng m
Ry, Oc- v C-hen nhn thy. "Vt l hc hin i
trng thnh trn ming t thc ti lun, - . Hc-tman vit,
- v ch c khuynh hng theo ch ngha Can-t mi v theo
thuyt bt kh tri ca thi i chng ta, mi dn n kt qu
l nhng thnh qu cui cng ca vt l hc c gii thch
theo ngha duy tm" (218). Theo . Hc-tman th ba h thng
nhn thc lun l c s ca vt l hc hin i: thuyt vt cht
vn ng (do ting Hy Lp hyle = vt cht v kinesis = vn
ng, c ngha l tha nhn rng nhng hin tng vt l l
vn ng ca vt cht), thuyt duy nng v thuyt ng lc (tc
1)
- "Bin bn nhng bui hp ca Vin hn lm khoa hc", tr. 1311.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
tha nhn lc khng c thc th). Hin nhin l nh duy tm
Hc-tman bnh vc "thuyt ng lc", v t suy ra rng
nhng quy lut ca t nhin thc ra l t tng th gii, tm
li l em ci tm l "thay th" cho gii t nhin vt l. Nhng
ng ta cng phi tha nhn rng thuyt vt cht vn ng
c tuyt i a s nhng nh vt l hc ng h, rng h
thng ny l h thng "c dng n nhiu nht" (190), v
khuyt im ln nht ca n l "ch ngha duy vt v ch
ngha v thn ang uy hip thuyt vt cht vn ng thun
tu" (189). Tc gi coi mt cch hon ton ng rng duy nng
lun l mt h thng trung gian, v ng gi n l thuyt bt
kh tri (136). H thng y ng nhin l "ng minh ca
thuyt ng lc thun tu, v n loi tr thc th" (S. VI, p.
192), nhng thuyt bt kh tri ca n khng lm va lng
Hc-tman, v n l mt th "bnh bt chc ngi Anh" tri
vi ch ngha duy tm chn chnh ca ngi c ti phn
ng.
Khng c g b ch hn l xem nh duy tm c tnh ng
khng khoan nhng y (nhng ngi khng ng phi trong
trit hc cng ngu xun mt cch khng g cu cha ni nh
nhng ngi khng ng phi trong chnh tr) gii thch cho
cc nh vt l hc hiu th no l i theo con ng nhn thc
lun ny hay con ng nhn thc lun kia. V vic gii thch
cc thnh qu cui cng ca vt l hc theo quan im duy
tm, Hc-tman ni: "Trong cc nh vt l hc i theo ci mt
y, rt him c nhng ngi hiu c ht ngha v tt c
nhng hu qu ca s gii thch y. H khng thy rng vt l
hc cng nhng quy lut c th ca n ch gi c ngha
c lp khi no cc nh vt l hc, bt chp ch ngha duy
tm ca h, vn bm ly nhng tin c bn ca thuyt thc
ti, tc l: s tn ti ca vt t n, tnh kh bin thc ti ca
vt t n trong thi gian, tnh nhn qu thc ti... Ch vi
nhng tin thc ti lun y (gi tr tin nghim ca tnh
nhn qu, ca thi gian v ca khng gian ba chiu), ngha l
438 439 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ch vi iu kin l gii t nhin - m cc quy lut ca n
c cc nh vt l hc bn n - ph hp vi lnh vc ca
nhng vt t n,... ngi ta mi c th ni ti nhng quy lut
ca gii t nhin, khc vi nhng quy lut tm l. Ch trong
trng hp nhng quy lut ca t nhin tc ng trong mt
lnh vc c lp i vi t duy ca chng ta, th nhng quy
lut y mi c th gii thch c rng nhng kt lun tt yu
v mt l-gch rt ra t nhng hnh nh ca chng ta, u l
hnh nh ca nhng kt qu tt yu, v mt khoa hc t nhin
lch s, ny sinh ra t mt ci cha bit m nhng hnh nh y
phn nh hay tng trng trong thc chng ta" (218 - 219).
Hc-tman bit rt r rng ch ngha duy tm ca vt l hc mi
chnh l mt ci mt, ch khng phi l mt bc chuyn hng
trit hc quan trng tch khi ch ngha duy vt ca khoa hc
lch s t nhin; cho nn ng ta ch ra rt ng cho cc nh
vt l hc thy rng mun cho ci "mt" y bin thnh ch ngha
duy tm trit hc, trit v hon chnh, th phi thay i cn bn
hc thuyt v tnh thc ti khch quan ca thi gian, khng gian,
tnh nhn qu v quy lut ca t nhin. Khng c php ch
cho rng nguyn t, in t v trng u l nhng tng trng
n thun, nhng "gi thit cng tc" n gin, m cn phi
tuyn b rng thi gian, khng gian, quy lut ca t nhin v
ton b th gii bn ngoi cng l nhng "gi thit cng tc" na.
Hoc l ch ngha duy vt, hoc l s thay th mt cch ph
bin ton b gii t nhin vt l bng ci tm l; c v s
ngi thch ln ln hai iu , nhng chng ti v B-ga-
np th khng thuc hng ngi nh th.
Lt-vch Bn-tx-man, mt nm 1906, l mt trong nhng
nh vt l hc c u tranh chng phi Ma-kh mt cch
c h thng. Chng ta ch ra rng ng chng minh mt
cch n gin v r rng rng hc thuyt Ma-kh chung quy
ch l thuyt duy ng (xem on trn, chng I, 6), chng
li "s m say i vi nhng gio iu mi v nhn thc lun".
Hin nhin l Bn-tx-man s khng dm t xng l ngi duy
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
vt v thm ch cn c bit thanh minh rng ng khng h phn
i s tn ti ca Thng *. Nhng l lun nhn thc ca ng
cn bn l duy vt; v ging nh nh vit lch s khoa hc t
nhin th k XIX, D. Guyn-t**, tha nhn, l lun y th hin
kin ca a s cc nh khoa hc t nhin. L. Bn-tx-man vit:
"Chng ta nhn thc c s tn ti ca s vt bng nhng n
tng do s vt gy ra cho gic quan chng ta" (l. c., S. 29). L
lun l "hnh nh" (hay: bn sao) ca t nhin, ca th gii bn
ngoi (77). i vi nhng k cho rng vt cht ch l mt phc
hp cm gic do gic quan mang li, Bn-tx-man bc li rng
nh th th i vi ngi ang ni, nhng ngi khc chng qua
cng ch l cm gic m thi (168). Nhng "nh t tng" y -
i khi Bn-tx-man gi nhng nh trit hc duy tm nh vy
- cho chng ta mt "bc tranh ch quan v th gii" (176), nhng
tc gi li thch mt "bc tranh khch quan, n gin hn v
th gii".
* Ludwig Boltzmann. "Populre Schriften", Lpz., 1905, S. 1871).
** Siegmund Gnther. "Geschichte der anorganischen Natur-
wissenschaften im 19. Jahrhundert", Brl., 1901, SS. 942 v 9412).
"Ngi duy tm v li khng nh cho rng vt cht cng tn
ti y nh cm gic ca chng ta, vi kin ca a tr cho
rng ta h hn b n nh cng bit au. Ngi thc ti
lun v kin cho rng ngi ta khng th hnh dung c ci
tm l do ci vt cht hay thm ch do s hot ng ca cc
nguyn t sinh ra, vi kin ca k ngu dt ni qu quyt
rng mt tri khng th cch xa qu t 20 triu dm c,
v hn khng th no hnh dung nh vy c" (186). Bn-tx-
1)
Lt-vch Bn-tx-man. "Nhng lun vn i chng", Lai-pxch, 1905,
tr. 187.
2)
Dch-mung Guyn-t. "Lch s nhng khoa hc t nhin v c hi th
k XIX", Bc-lin, 1901, tr. 942 v 941.
440 441 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
man khng ph nhn l tng khoa hc hnh dung tinh thn
v ch l "tc ng phc tp ca nhng mnh li ti ca vt
cht" (396).
ng trn quan im vt l hc, L. Bn-tx-man nhiu ln
lun chin vi thuyt duy nng ca -xt-van-, bng cch
chng minh rng -xt-van- khng th bc b, cng khng
th th tiu c ci cng thc v ng nng (ng nng l
bng tch ca mt na khi lng nhn vi bnh phng ca
tc ), v ng ta xoay trong mt ci vng lun qun, v lc
u ng ta suy t khi lng ra nng lng (tha nhn cng
thc v ng nng) ri sau li nh ngha khi lng l
nng lng (S. 112, 139). iu ny lm ti nh n li ca B-
ga-np thut li ca Ma-kh trong cun "Thuyt kinh
nghim nht nguyn", quyn ba. Dn chng "C hc" ca
Ma-kh, B-ga-np vit: "Trong khoa hc, khi nim v vt
cht c quy thnh h s khi lng nh trong nhng
phng trnh ca c hc, h s ny c phn tch mt cch
chnh xc th th hin ra l s nghch o ca gia tc trong
tc ng qua li ca hai phc hp vt l - vt th" (tr. 146).
ng nhin, nu ly mt vt th no lm n v th s
vn ng (c gii) ca tt c cc vt th khc u c th biu
hin bng mt t s gia tc n gin. Nhng cc "vt th"
(ngha l vt cht) ni chung vn khng phi v th m tiu
tan, khng tn ti c lp i vi thc ca chng ta na.
Nu em ton b th gii quy thnh vn ng ca in t th
c th loi tr in t ra khi tt c cc phng trnh c,
chnh l v bt c ch no cng u c bao hm in t c,
v mi quan h ln nhau gia cc nhm hay tp hp in t
s c quy thnh gia tc gia cc nhm y vi nhau, - nu
nhng hnh thc ca vn ng cng n gin nh trong c
hc.
Phn i vt l hc "hin tng lun" ca Ma-kh v ng
bn, Bn-tx-man cho rng "nhng k c nh dng phng
trnh vi phn loi tr thuyt nguyn t, l nhng k ch
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
thy cy m khng thy rng" (144). "Nu khng c o tng
v ngha ca nhng phng trnh vi phn, th chc chn
rng bc tranh v th gii (dng ln bng nhng phng trnh
vi phn) tt nhin s vn l bc tranh nguyn t lun, m t
vic mt s rt ln s vt nm trong khng gian ba chiu bin
i trong thi gian, theo nhng quy tc nht nh. ng
nhin, nhng s vt y c th ging nhau hay khc nhau, bt
bin hay kh bin", v.v. (156). Bn-tx-man ni trong bi din
vn c ti i hi cc nh khoa hc t nhin Muyn-khen
nm 1899: "Hon ton hin nhin l vt l hc hin tng lun
chng qua ch khoc ci o phng trnh vi phn m thi; thc
ra, n cng xut pht t nhng th c bit (Einzelwesen) ging
nh nhng nguyn t. V v phi hnh dung nhng th c bit
y l c nhng c tnh khc nhau trong nhng nhm hin
tng khc nhau, nn ngi ta cm thy ngay rng cn c mt
thuyt nguyn t n gin hn v thun nht hn" (223). "Hc
thuyt in t c pht trin ch yu thnh mt hc thuyt
nguyn t v tt c cc hin tng ca in" (357). Tnh
thng nht ca gii t nhin biu hin trong "tnh tng t l
lng" ca nhng phng trnh vi phn lin quan n cc lnh
vc khc nhau ca nhng hin tng. "C th dng nhng
phng trnh nh th gii quyt nhng vn thy ng
hc v biu hin thuyt tim th. L lun v th lng xoy
cun v l lun v ma st ca th kh (Gasreibung) u tng
t mt cch l lng vi l lun v in t, v.v." (7). Nhng k
tha nhn "thuyt thay th ph bin" quyt khng th lng
trnh c vn sau y: vy ai ngh n vic "thay th"
gii t nhin vt l mt cch nht lut nh th.
Hnh nh tr li nhng k coi thng "nh vt l hc
ca trng phi c" Bn-tx-man k t m nhng trng hp
cc chuyn gia ca khoa "ha hc vt l" theo mt quan
im nhn thc lun i lp vi quan im ca Ma-kh nh
th no. Tc gi ca "mt trong" nhng trc tc c tnh cht
tng hp "xut sc nht" - theo kin ca Bn-tx-man, - xut
442 443 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
bn nm 1903, l V-ben (Vaubel), "kin quyt i ch vi
khoa vt l hin tng lun m ngi ta lun lun tn tng"
(381). "ng ta c gng t ti mt quan nim ht sc c th v
ht sc r rng v bn tnh ca nguyn t v phn t v v cc
lc tc ng gia chng. ng ta lm cho quan nim y ph
hp vi nhng th nghim mi nht trong lnh vc ny" (i-
n, in t, ra-i-um, hin tng D--man, v.v.). "Tc gi tun
theo cht ch thuyt nh nguyn v vt cht v nng lng* v
trnh by ring r nh lut bo tn vt cht v nh lut bo
tn nng lng. V vn vt cht, tc gi cng tun theo
cht ch thuyt nh nguyn v vt cht c trng lng v
trng, nhng theo ng th trng c tnh vt cht, theo
ngha cht ch nht ca ting " (381). Trong tp II tc phm
ca mnh (l lun v in), tc gi "chp nhn ngay t u
quan im cho rng hin tng in ny sinh ra t tc ng
qua li v s vn ng ca nhng c th ging nh nguyn t,
tc l in t" (383).
Do , iu m nh duy linh Gi. Oc- tha nhn l ca nc
Anh, th cng l ca nc c, tc l: cc nh vt l hc thuc trng
phi thc ti lun h thng ha nhng s kin v nhng
pht hin trong nhng nm gn y, khng km g cc nh
vt l hc thuc trng phi tng trng, v s khc nhau cn
bn gia hai phi "ch l" v mt nhn thc lun m thi**.
* Bn-tx-man mun ni rng tc gi khng c nh quan nim
vn ng khng c vt cht. Tht l l bch nu y m li ni n
"thuyt nh nguyn". Trong trit hc, thuyt nht nguyn v thuyt nh
nguyn l ch p dng trit hay khng trit quan im duy vt
hay quan im duy tm.
* Tc phm ca E-rch B-kh v "Nhng tin trit hc ca
khoa hc t nhin chnh xc" ( Erich Becher. "Philosophische Vor-
aussetzungen der exakten Naturwissenschaften", Lpz., 1907) m ti
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
6. hai khuynh hng trong vt l hc
hin i v ch ngha tn ngng php
Php, trit hc duy tm cng nm ly nhng dao ng ca
vt l hc Ma-kh mt cch khng km kin quyt. Chng ta
thy nhng nh theo ch ngha ph phn mi hoan nghnh
bit khi quyn sch ny c vit xong, xc nhn nhng iu ti va
ni. V rt gn gi vi Hem-hn-tx v Bn-tx-man v mt nhn thc
lun, ngha l vi ch ngha duy vt "xu h" v na vi, nn tc gi
dnh tc phm ca mnh bnh vc v gii thch nhng tin c bn
ca vt l hc v ha hc. S bnh vc ny ng nhin tr thnh mt
cuc u tranh chng khuynh hng Ma-kh trong vt l hc (xem S. 91
v nhng trang khc na), l khuynh hng thnh hnh nhng ngy
cng b phn i. E. B-kh nh ngha rt ng khuynh hng l
mt "thuyt thc chng ch quan" (S. III), v chuyn trng tm ca cuc
u tranh chng li khuynh hng vo ch chng minh "gi thit" v th
gii bn ngoi (ch. II - VII), chng minh rng th gii bn ngoi "tn ti
mt cch c lp i vi tri gic ca con ngi" (von
Wahrgenommenwerden unabhngige Existenz). Vic cc mn Ma-
kh ph nhn "gi thit" y thng dn h n thuyt duy ng (S. 78 - 82
v nhng trang khc na). Quan im ca Ma-kh cho rng i tng duy
nht ca khoa hc t nhin l "cm gic v nhng phc hp cm gic, ch
khng phi l th gii bn ngoi" (S. 138), - quan im B-kh gi l
"thuyt nht nguyn cm gic" (Empfindungsmonismus) v lit n vo
hng "nhng khuynh hng thc lun thun tu". Ci thut ng v l v
nng n ny l do ting La-tinh conscientia, tc l thc, m ra, v ch l
ch ch ngha duy tm trit hc (xem S. 156). Trong hai chng cui sch
ca mnh, E. B-kh so snh rt hay l lun c l l lun c hc v vt cht
v bc tranh c v th gii vi l lun mi l l lun in v vt cht v bc
tranh mi v th gii (m tc gi gi l quan nim "ng hc - n tnh" v
quan nim "ng hc - in" v t nhin). L lun sau c xy dng trn c
s thuyt in t l mt bc tin trong s nhn thc tnh thng nht ca
th gii; theo thuyt ny th "nhng in tch (Ladungen) l yu t ca th
gii vt cht" (S. 223). "Mi quan nim thun tu ng hc v t nhin u
ch bit n mt s vt th ang vn ng d chng c gi l in t
hay l mt ci g khc th cng th; trng thi vn ng ca nhng vt th
444 445 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ny trong bt c thi im no sau , cng u do v tr v trng thi vn
ng ca chng vo lc trc quy nh
"C hc" ca Ma-kh ri li lp tc vch ngay tnh cht duy
tm ca c s trit hc Ma-kh nh th no. Poanh-ca-r
(Hng-ri), ca Ma-kh Php, v mt ny, cn t c
thnh cng ln hn. Trit hc duy tm phn ng nht, c
nhng kt lun tn ngng ch ngha r rt, lp tc nm ly
l lun ca ng. L-roa (Le Roy), i biu ca th trit hc y
lp lun nh sau: nhng chn l khoa hc l nhng k hiu
c l, nhng tng trng; cc anh vt b ci tham vng
v l v "siu hnh" mun nhn thc c thc ti khch
quan; vy cc anh hy t ra c thi l-gch v ng vi
chng ti rng khoa hc ch c ngha thc tin i vi mt
lnh vc hot ng ca con ngi thi, cn tn gio th c mt
ngha hin thc khng km khoa hc, i vi mt lnh vc
hot ng khc; khoa hc "tng trng" ca Ma-kh khng c
quyn ph nh thn hc. H. Poanh-ca-r rt khng va lng
vi nhng kt lun ny, c bit cng kch nhng kt lun y
trong quyn "Gi tr ca khoa hc". Song chng ta hy xem ng
ta phi gi mt lp trng nhn thc lun nh th no
thot khi nhng bn ng minh thuc loi L-roa: "ng L-
roa, - Poanh-ca-r vit, - cho l tnh l bt lc mt cch khng
th cu cha c, ch l nhng a bn rng hn cho
nhng ngun gc khc ca nhn thc, cho tm hn, cho tnh
cm, cho bn nng hoc cho tn ngng" (214 - 215). "Ti khng
th theo ng ta n cng c": quy lut ca khoa hc l tnh
c l, l nhng tng trng, nhng "nu nhng "phng
sch" khoa hc c gi tr l nhng quy tc hnh ng, th l
v, nh chng ta bit, nhng phng sch y mang li hiu
qu, t ra l v i th. Bit nh th, chnh l bit mt ci g
ri, nhng nh th th ti sao cc anh li dm ni rng chng
ti khng th bit g ht?" (219).
H. Poanh-ca-r vin n tiu chun thc tin. Nhng ng mi
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
mt cch hon ton theo ng quy lut" (225). Khuyt im chnh ca
quyn sch ca E. B-kh l ch ng ta hon ton khng hiu bit ch
ngha duy vt bin chng, do ng thng ri vo nhng s ln ln v
v l m y chng ta khng c iu kin ni n.
ch x dch c vn ch cha gii quyt c vn , v
ngi ta c th gii thch tiu chun y va theo ngha ch
quan va theo ngha khch quan. Chnh L-roa cng tha
nhn tiu chun y i vi khoa hc v cng nghip; ng ta
ch ph nhn rng tiu chun y c th chng minh chn l
khch quan, v ph nhn nh vy l cng cho ng tha
nhn chn l ch quan ca tn gio cng vi chn l ch quan
(khng tn ti bn ngoi nhn loi) ca khoa hc. H. Poanh-
ca-r thy rng ch vin n thc tin th khng phn i ri: nhng trc tc ca ng chng minh rng c nhng ngi
L-roa, nn ng chuyn sang vn tnh khch quan ca khoa
hc. "Ci g l tiu chun ca tnh khch quan ca khoa hc?
Tiu chun y chnh cng l tiu chun cho chng ta tin
vo nhng i tng bn ngoi. S d nhng i tng y l
thc ti, l v nhng cm gic m chng gy ra cho chng
ta (qu'ils nous font prouver), xut hin ra i vi chng ta
nh l c lin kt li vi nhau, ti khng bit, bng mt th
xi-mng khng th ph v c no , ch khng phi l
c lin kt li mt cch ngu nhin nht thi" (269 - 270).
Rt c th l tc gi ca th lp lun nh vy li l mt nh
vt l hc i ti. Nhng mt iu cng rt chc chn l ch c
nhng ngi nh V-r-si-lp - I-u-sk-vch mi c th tht s
coi ng ta l mt nh trit hc. Ngi ta tuyn b rng ch
ngha duy vt b p tan tnh bi mt th "l lun" va
mi b ch ngha tn ngng cng kch, vi nu mnh di
i cnh ca ch ngha duy vt! Bi v nu cho rng nhng
i tng thc ti lm ny sinh ra cm gic ca chng ta, rng
"lng tin" vo tnh khch quan ca khoa hc cng ging "lng
446 447 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
tin" vo s tn ti khch quan ca nhng i tng bn ngoi,
th l ch ngha duy vt thun tu nht y.
"...Ngi ta c th ni, chng hn, rng trng cng c tnh
thc ti khng km bt c mt vt th bn ngoi no " (270).
Nu mt ngi duy vt m ni nh th th khng bit nhng
ngi theo phi Ma-kh la li ln n nh th no ri! Khng
bit ngi ta cha vo "ch ngha duy vt trng" bit bao
nhiu l iu ba t ngu n, v.v.. Nhng, sau nm trang,
nh sng lp ra ch ngha kinh nghim tng trng mi nht
li tuyn b rng: "Tt c nhng ci g khng phi l t tng
u l h v thun tu; v chng ta khng th t duy ci g
khc ngoi t tng c" (276). ng Poanh-ca-r i, ng lm
ch c th t duy ci phi l thi. G h ni ting Gioc-gi
X-ren, l mt ngi trong s ; y qu quyt rng "hai phn
u" quyn sch ca Poanh-ca-r ni v gi tr ca khoa hc l
"vit theo tinh thn ca ng L-roa" v do hai nh trit hc
ny c th "ng " vi nhau trn nhng im sau ny: mu
toan xc lp tnh ng nht gia khoa hc v th gii, l o
tng; khng nn t vn xt xem khoa hc c th nhn
thc c t nhin hay khng, m ch cn khoa hc ph hp
vi nhng c ch do chng ta to ra l (Georges Sorel: "Les
proccupations mtaphysiques des physiciens modernes", P.,
1907, p. 77, 80, 811)).
Nhng nu ch cn nu qua "trit hc" ca Poanh-ca-r
cng l th nhng trc tc ca A. Ry li cn phi c
xem xt t m. Chng ta ch ra rng s khc nhau gia hai
khuynh hng c bn ca vt l hc hin i m Ry gi l
khuynh hng "khi nim lun" v khuynh hng "c gii
1)
Gioc-gi X-ren. "Nhng thin kin siu hnh ca cc nh vt l hc
hin i", Pa-ri, 1907, tr. 77, 80, 81.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
lun mi" chung quy ch l s khc nhau gia nhn thc lun
duy tm v nhn thc lun duy vt. By gi chng ta phi xt
xem nh thc chng lun Ry gii quyt nh th no mt
nhim v hon ton i lp vi nhim v ca nh duy linh Gi.
Oc- v nhng nh duy tm H. C-hen v . Hc-tman, tc
l: khng phi l chp ly nhng sai lm trit hc ca vt l hc
mi, thin hng ca n ng v pha ch ngha duy tm, m l sa
cha nhng sai lm y v chng minh rng nhng kt lun duy
tm (v tn ngng ch ngha) rt ra t vt l hc mi, l khng
chnh ng.
Mt iu qun trit ton b trc tc ca A. Ry, l s tha
nhn rng ch ngha tn ngng (tr. II, 17, 220, 362, v.v.) v
"ch ngha duy tm trit hc" (200), ch ngha hoi nghi i
vi cc quyn ca l tnh v ca khoa hc (210, 220), ch ngha
ch quan (311), v.v. u bm vo l lun vt l mi ca
nhng nh "khi nim lun" (nhng ngi theo phi Ma-kh).
Cho nn A. Ry hon ton c l khi ng ta ly vic phn
tch nhng " kin ca cc nh vt l hc v gi tr khch quan
ca vt l hc" (3) lm trung tm cho trc tc ca mnh.
Kt qu s phn tch nh th no?
Chng ta hy ly khi nim c bn, tc khi nim kinh nghim,
m ni. Ry khng nh rng s gii thch Ma-kh theo li
ch quan ( cho gn v n gin, chng ta coi Ma-kh l i
biu cho phi m Ry gi l phi khi nim lun) ch l mt s
hiu lm. S tht l, "mt trong nhng c im mi ch yu
ca trit hc cui th k XIX" l ch "ch ngha kinh nghim
cng ngy cng tinh vi, cng c nhiu mu sc, dn n
ch ngha tn ngng, n ch tha nhn tnh v thng ca tn
ngng, - ch ngha kinh nghim ny, c lc tng l v kh
mnh m ca ch ngha hoi nghi chng li nhng iu khng
nh ca siu hnh hc. Phi chng iu xy ra l v v thc ngoi cm gic ra th khng c g ht, rng ci khch quan l
cht ngi ta dn dn xuyn tc, bng nhng s khc nhau
448 449 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
rt nh, kh nhn thy c, ngha thc s ca t "kinh nghim"?
Tht ra, nu t kinh nghim vo trong iu kin tn ti ca
n, vo trong khoa hc thc nghim lm cho n c xc nh
v tinh luyn, th kinh nghim s a chng ta n tnh tt
yu v chn l" (398). Khng nghi ng g na, ton b hc
thuyt ca Ma-kh, theo ngha rng ca n, ch l mt s
xuyn tc ngha thc ti ca t "kinh nghim" thng qua nhng
s khc nhau rt nh, kh nhn thy c! Nhng Ry ch kt
ti s xuyn tc ca nhng ngi tn ngng ch ngha m
khng h kt ti s xuyn tc ca bn thn Ma-kh, th lm
th no m sa cha c s xuyn tc y? Xin bn c hy
nghe: "Theo nh ngha thng thng th kinh nghim l s nhn
thc v khch th. Trong khoa hc vt l, nh ngha ny thch
ng hn l bt c ni no khc... Kinh nghim, l ci m
tr c ca chng ta khng ch huy c, l ci m nguyn
vng v ch ca chng ta khng th ci bin c, - l ci c
mang li v khng do chng ta to ra. Kinh nghim l khch th
trc mt (en face du) ch th" (314).
y tht l mt th d in hnh v vic Ry bnh vc hc
thuyt Ma-kh! ng-ghen t ra bit nhn xa trng rng mt
cch thin ti khi ng gi nhng in hnh ti tn nht trong
s nhng ngi tn thnh thuyt bt kh tri trit hc v thuyt
hin tng, l "nhng nh duy vt xu h". L mt nh thc
chng lun v mt nh hin tng lun nhit tnh, Ry l mt
tay kit xut thuc nhng in hnh y. Nu kinh nghim l
"s nhn thc v khch th", nu "kinh nghim l khch th
trc mt ch th", nu kinh nghim l "ci g bn ngoi
(quelque chose du dehors) ang tn ti v ang tn ti mt
cch tt yu" (se pose et en se posant s'impose, p. 324), th hin
nhin cng li l ch ngha duy vt ri! Hin tng lun
ca Ry, li l cc k nhit tnh ca ng ta nhn mnh rng
ci c ngha ph bin, v.v. v v.v., - tt c nhng ci
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
chng qua ch l ci l nho, l nhng li rng tuch che y
ch ngha duy vt m thi, v Ry ni vi chng ta rng:
"Khch quan tc l ci do bn ngoi mang li cho ta, do
kinh nghim bt ta phi nhn (impos); l ci khng do ta to ra,
nhng li c to ra khng tu thuc vo ta v trong mt
chng mc no , to ra ta" (320). Ry bnh vc "khi nim
lun" bng cch th tiu khi nim lun! Ngi ta ch bc b c
nhng kt lun duy tm ca hc thuyt Ma-kh bng cch gii
thch hc thuyt Ma-kh l ch ngha duy vt xu h. Bn thn
Ry tha nhn s khc nhau gia hai khuynh hng ca
vt l hc hin i, song li phi mt m hi trn ra m c
sc xa b tt c nhng s khc nhau c li cho khuynh
hng duy vt. V d Ry ni v trng phi c gii mi rng
n khng tha nhn "mt cht hoi nghi no, mt cht khng
tin tng no" i vi tnh khch quan ca vt l hc (237): "
y (tc l trn c s nhng hc thuyt ca trng phi ),
cc anh hon ton khng cn phi tri qua tt c nhng bc
quanh co buc phi tri qua khi xut pht t quan im ca
cc thuyt vt l khc, i n ch khng nh c tnh
khch quan y".
Chnh nhng "bc quanh co" y ca hc thuyt Ma-kh l ci
m Ry che giu bng cch ph ln mt tm mn che trong
ton b s trnh by ca ng ta. c trng c bn ca ch
ngha duy vt chnh l ch n xut pht t tnh khch quan
ca khoa hc, t s tha nhn thc ti khch quan m khoa
hc phn nh, cn ch ngha duy tm th cn c nhng "bc
quanh co" t tinh thn, t thc, t "ci tm l" m "suy
ra", bng cch ny hay cch khc, tnh khch quan. "Trng
phi c gii mi (tc phi thng tr) trong vt l hc, - Ry
vit, - tin vo tnh thc ti ca l lun vt l hc cng ht nh
nhn loi tin vo tnh thc ti ca th gii bn ngoi" (p. 234,
22: cng). i vi trng phi ny, "l lun mun tr
thnh bn sao chp li (le dcalque) khch th" (235).
450 451 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ng. c trng c bn y ca trng phi "c gii mi"
khng phi l g khc m l c s ca nhn thc lun duy vt.
Khng mt li tuyn b no ca Ry t b ch ngha duy vt,
khng mt s khng nh no ca ng cho rng nhng nh c
gii lun mi, v thc cht, cng l nhng ngi hin tng
lun, v.v., li c th lm gim ngha ca s thc cn bn y.
Bn cht ca s khc nhau gia nhng nh c gii lun mi
(nhng nh duy vt t hay nhiu xu h) v nhng ngi theo
phi Ma-kh l ch nhng ngi theo phi Ma-kh xa ri l
lun nhn thc y v trong khi xa ri l lun nhn thc y, h
khng trnh khi sa vo ch ngha tn ngng.
Ta hy xem thi ca Ry i vi hc thuyt Ma-kh v
tnh nhn qu v tnh tt yu ca gii t nhin. Ry khng
nh rng ch mi thot nhn th thy Ma-kh "gn vi thuyt
hoi nghi" (76) v vi "ch ngha ch quan" (76); nhng khi
ngi ta xem xt ton b hc thuyt ca Ma-kh th "tnh cht
mp m nc i" (quivoque, p. 115) y bin mt. V Ry
xem xt ton b hc thuyt Ma-kh, dn ra nhiu on
trch trong quyn "Nhit hc" cng nh trong quyn "Phn
tch cc cm gic", c bit bn v chng ni v tnh nhn qu
trong quyn th nht; - nhng... nhng ng trnh dn ra on
vn c ngha quyt nh, on Ma-kh tuyn b rng khng
c tnh tt yu vt l m ch c tnh tt yu l-gch thi! V
im , ngi ta ch c th ni rng khng phi l gii
thch, m l t im cho Ma-kh, l mun xa b s khc
nhau gia "thuyt c gii mi" v hc thuyt ca Ma-kh. Ry
kt lun: "Ma-kh tip tc phn tch v tip thu nhng kt
lun ca Hi-um, ca Min-l v ca tt c nhng nh hin
tng lun, m theo quan im ca nhng ngi ny th tnh
nhn qu khng bao hm mt ci g c tnh cht thc th c v
ch l mt thi quen ca t duy m thi. Ma-kh tip thu
lun im c bn ca thuyt hin tng (tnh nhn qu ch l
mt kt qu ca lun im ny thi), tc l: ngoi cm gic ra,
khng c ci g tn ti c. Nhng theo mt chiu hng khch
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
quan ch ngha thun tu, Ma-kh li ni thm rng: khi phn
tch cc cm gic, khoa hc tm thy chng nhng yu t
thng xuyn v chung, nhng yu t ny, tuy c tru tng
ha khi cm gic, song vn c tnh thc ti nh cm gic, v
nhng yu t y c rt ra t cm gic thng qua s quan
st cm tnh. V nhng yu t thng xuyn v chung y, nh
nng lng v s chuyn ha ca nng lng, u l c s
ca s h thng ha vt l hc" (117).
Th l, Ma-kh tip thu thuyt nhn qu ch quan ch ngha
ca Hi-um v gii thch n theo ngha khch quan ch
ngha! Trong khi bnh vc Ma-kh, Ry tm mt li thot
bng cch dn ra tnh khng trit ca Ma-kh v i n kt
lun rng trong s gii thch kinh nghim mt cch "thc ti" th
kinh nghim a n "tnh tt yu". M kinh nghim th li l
ci c mang t bn ngoi n; v nu tnh tt yu ca t
nhin, nu nhng quy lut ca n cng u c mang n
cho con ngi t bn ngoi, t gii t nhin thc ti khch
quan, th th hin nhin l mi s khc nhau gia hc thuyt
Ma-kh v ch ngha duy vt u tiu tan. Bnh vc hc thuyt
Ma-kh chng li "thuyt c gii mi", Ry hon ton u hng
thuyt c gii mi y, ng ta vn tha nhn t hin tng lun,
ch khng tha nhn chnh ngay thc cht ca khuynh hng
ny.
Poanh-ca-r chng hn, hon ton da trn tinh thn ca
Ma-kh, ng ta suy t "s thun tin" ra cc quy lut ca t
nhin, - cho n c khng gian c ba chiu. Nhng ci khng
c ngha l "tu tin" u, Ry vi v "ci chnh" nh th. Khng,
"thun tin" y l biu th s "thch ng vi khch th" (Ry
vit ng, tr. 196). Phn ranh gii gia hai trng phi v "bc
b" ch ngha duy vt mt cch hay ho n nh th th khi phi
ni g na... "Nu nh, v mt l-gch, l lun ca Poanh-ca-r
cch bit vi s gii thch bn th lun ca trng phi c
gii" (tc s tha nhn ca trng phi ny cho rng l lun
452 453 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
l hnh nh ca khch th) "bi c mt vc su khng th vt
qua c"... "nu nh l lun ca Poanh-ca-r c th lm ch
da cho mt ch ngha duy tm trit hc, th t ra, trn a
ht khoa hc, n cng rt ph hp vi s tin trin chung ca
t tng vt l hc c in, vi khuynh hng cho vt l hc
l mt ngnh tri thc khch quan, cng khch quan nh kinh
nghim, ngha l nh nhng cm gic sn sinh ra kinh
nghim" (200).
Mt mt, khng th khng nhn thy v mt khc, phi
tha nhn. Mt mt, ci vc su khng th vt qua c chia
cch Poanh-ca-r vi thuyt c gii mi, tuy rng Poanh-ca-r
ng gia "thuyt khi nim" ca Ma-kh v thuyt c gii
mi, cn Ma-kh th ta h nh hon ton khng b ngn cch
vi thuyt c gii mi bi mt vc su no c. Mt khc,
Poanh-ca-r li hon ton nht tr vi vt l hc c in, m vt
l hc c in, theo li ca chnh Ry, th li hon ton theo
quan im ca "thuyt c gii". Mt mt, l lun ca Poanh-
ca-r c th dng lm ch da cho ch ngha duy tm trit
hc, mt khc, n li ph hp vi s gii thch danh t "kinh
nghim" mt cch khch quan. Mt mt, nhng ngi tn
ngng ch ngha xu xa y xuyn tc, bng cch li trch i
dn dn, ngha ca danh t "kinh nghim" v xa la quan
im ng n cho rng "kinh nghim l khch th"; mt
khc, tnh khch quan ca kinh nghim ch c ngha: kinh
nghim l cm gic, - iu ny c Bc-cli ln Phch-t u
hon ton tn thnh!
Ry lng tng, v ng ta t ra cho mnh mt nhim
v khng th gii quyt ni: "iu ha" s i lp gia hai
trng phi duy vt v duy tm trong vt l hc mi. ng
mun lm long bt ch ngha duy vt ca phi c gii lun mi
bng cch em quan im ca cc nh vt l hc - quan im
cho l lun ca mnh l hnh nh ca khch th, - quy vo thuyt
hin tng*.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
* "Nh iu ha" A. Ry khng phi ch ph mt tm mn ln vn
m ch ngha duy vt trit hc t ra, ng cn m i khng ni n
nhng li tuyn b c tnh cht duy vt r rt nht ca cc nh vt l hc
Php. Mt th d: ng khng h ni ti An-phrt Coc-nuy (A. Cornu),
mt nm 1902. Nh vt l hc ny n tip vic -xt-van- "bc b
(hay l: khc phc, berwindung) ch ngha duy vt khoa hc" bng mt li
nhn xt khinh mit, cho rng -xt-van- lun gii vn mt cch
hm hnh v nng ni (xem "Revue gnrale des sciences", 1895, p. 1030 -
10311)). Ti i hi quc t cc nh vt l hc nm 1900 Pa-ri, A. Coc-
nuy ni: "...Chng ta cng i su vo s nhn thc cc hin tng t
nhin, th thy ci quan nim to bo ca -cc-t v tnh c gii ca v
tr cng pht trin v chnh xc thm: trong th gii vt l, khng c g
khc, ngoi vt cht v vn ng. Sau nhng s pht hin ln nh du
thi k cui ca th k XIX, vn tnh thng nht ca cc lc vt l... li
c ra ln hng u. Cc bc thy trong gii khoa hc hin i ca
chng ta nh Pha-ra-y, Mc-x-oen, Hc-tx (y ch k nhng nh vt l
hc li lc qua i) lun lun ch xc nh bn tnh v on ra
c tnh ca vt cht khng c trng lng (matire subtile), tc l ci
mang nng lng th gii... Vic tr li vi nhng t tng ca -cc-t l
iu hin nhin..." ("Rapports prsents au Congrs International de
Physique", P., 1900, t. 4-me, p. 72)). Trong quyn "Vt l hc hin i",
Luy-xing Poanh-ca-r ni rt ng rng t tng -cc-t
c phi bch khoa th
ng cng nh lm nht bt ch ngha duy tm ca
trng phi khi nim lun, bng cch loi b nhng li tuyn
b kin quyt nht ca phi ny v gii thch tt c nhng li
khc theo tinh thn ch ngha duy vt xu h. Vic Ry kh
cng ph nhn ch ngha duy vt l mt vic gi to n mc
no, th iu c chng t, chng hn, trong vic ng
ta nh gi ngha l lun ca cc phng trnh vi phn ca
Mc-x-oen v Hc-tx. Di con mt ca nhng ngi theo
phi Ma-kh, vic cc nh vt l hc ny quy l lun ca mnh
thnh mt h thng phng trnh, l mt s bc b ch ngha
1)
"Tp ch ph thng khoa hc", 1895, tr. 1030 - 1031.
2)
"Bo co ti i hi quc t vt l hc", Pa-ri, 1900, t. 4, tr. 7.
454 455 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
duy vt: phng trnh, v tt c l y, khng c bt c vt
cht no c, khng c bt c thc ti khch quan no c, ch
ton l nhng tng trng thi. Bn-tx-man bc b quan
im ny, v ng ta hiu rng lm nh th l ng bc b vt l
hc hin tng lun. Ry bc b quan im ny, v tng nh
th l bnh vc hin tng lun! ng vit: "Ngi ta khng
th t chi xp Mc-x-oen v Hc-tx vo hng ng nhng
"ngi c gii lun" v l cc ng ch ng khung vo nhng
phng trnh rp theo phng trnh vi phn ca ng lc hc
La-grng-gi thi. iu khng c ngha l theo kin Mc-
x-oen v Hc-tx, chng ta s khng th dng ln c mt
l lun c gii v in trn nhng nguyn t thc ti. Tri li,
ngi ta vn c th lm c nh vy, bng chng l hin
tng in c th c trnh by bng mt l lun c hnh
thc tng ng vi hnh thc chung ca c hc c in" (253)...
Ch hm h m ngy nay chng ta thy trong vic gii quyt
vn ny, "t phi dn dn gim bt tu theo s xc nh ngy
mt r hn bn tnh ca nhng n v v lng, tc l ca nhng
yu t c a vo cc phng trnh". D cho c nhng hnh
k XVIII tha nhn v pht trin (Lucien Poincar. "La physique
moderne", P., 1906, p. 14); nhng c ng ta ln A. Coc-nuy cng u
khng bit rng cc nh duy vt bin chng Mc v ng-ghen gn lc
ci tin c bn y ca ch ngha duy vt khi tnh phin din ca ch
ngha duy vt my mc.
thc no ca vn ng vt cht cha c nghin cu, th
i vi Ry iu cng khng phi l l do ph nhn tnh
vt cht ca vn ng. "Tnh thun nht ca vt cht" (262) khng
phi l mt nh , m l mt kt qu ca kinh nghim v ca
s pht trin ca khoa hc, "tnh thun nht ca i tng vt
l hc", l iu kin cn thit cho vic ng dng php o lng
v cc php tnh ton hc.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Ry nh gi tiu chun thc tin trong nhn thc lun
nh sau: "Tri vi nhng tin ca hoi nghi lun, chng ta c
quyn ni rng gi tr thc tin ca khoa hc ny sinh ra t gi
tr l lun ca n" (368)... Ry mun khng ni g n vic Ma-
kh, Poanh-ca-r v ton mn phi ca h u tn thnh mt
cch khng p m nhng tin ca hoi nghi lun... "C
hai gi tr y u l hai mt ca gi tr khch quan ca khoa
hc, hai mt ny khng th tch ri nhau v song song vi
nhau mt cch cht ch. Ni rng mt quy lut ca t nhin c
mt gi tr thc tin... ni nh th th v thc cht c ngha l
ni rng quy lut t nhin y c mt ngha khch quan... S
tc ng vo khch th gi nh mt s bin i ca khch
th, mt s phn ng ca khch th ph hp vi nhng s
mong ch hay nhng d kin m theo chng ta tc ng
n khch th. Cho nn nhng s mong ch hay nhng d
kin y cha ng nhng yu t do khch th v do s tc
ng ca chng ta khng ch... Nh vy l trong cc l lun
khc nhau y, c mt phn ci khch quan" (368). l l
lun nhn thc hon ton duy vt v ch l duy vt thi, v cc
quan im khc, c bit l hc thuyt ca Ma-kh, u ph
nhn ngha khch quan, tc l ngha c lp i vi con
ngi v i vi loi ngi, ca tiu chun thc tin.
Tm li: Ry xt vn mt cch hon ton khc vi
Oc-, C-hen v ng bn, nhng cng i n cng mt
kt qu l: tha nhn nhng khuynh hng duy vt v duy
tm l c s ca s phn chia hai trng phi chnh trong vt
l hc hin i.
7. mt "nh vt l hc duy tm" ngi nga
Do gp mt s iu kin khng may trong cng vic, nn
ti gn nh hon ton khng th c c nhng trc tc
ca ngi Nga vit v vn ti ang trnh by. Bi vy, ti
ch hn ch trong vic trnh by mt bi rt quan trng i vi
456 457 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ti ca ti, bi ca ng L-pa-tin, mt nh trit hc phn
ng ni ting nc ta. Bi ny, nhan l "Mt nh vt l
hc duy tm", c ng nm ngoi trn tp ch "Vn
trit hc v tm l hc" 103 (1907, thng Chn - thng Mi). Thi
ca ng L-pa-tin, mt nh trit hc duy tm Nga chnh
cng, i vi nhng nh duy tm chu u hin i, th cng
chng khc g thi ca "Lin minh nhn dn Nga" 104 i
vi cc ng phi phn ng phng Ty. Nhng chnh v th
m vic xt xem nhng khuynh hng trit hc cng mt loi
biu hin nh th no trong nhng hon cnh hon ton
khc nhau c v mt vn ha ln v mt sinh hot, li cng l
mt vic b ch. Bi ca ng L-pa-tin, ni theo kiu ngi
Php, l mt loge - li tn tng N. I. Si-skin, mt nh vt l
hc Nga qu c (mt nm 1906). ng L-pa-tin rt ly lm
thch th thy rng nhn vt c hc vn l ngi rt quan
tm n Hc-tx v vt l hc mi ni chung, khng nhng
thuc v cnh hu ng dn ch - lp hin (tr. 339), m cn l
mt tn chn thnh, ngi sng bi trit hc ca V. X-l-
vi-p, v.v. v v.v.. Nhng, mc d ng c "kht vng" hn i
vi nhng lnh vc gip gii gia trit hc v cnh st, ng
L-pa-tin cng bit em li mt vi ti liu nhn nh c
nhng quan im nhn thc lun ca nh vt l hc duy tm.
ng L-pa-tin vit: "ng ta l mt nh thc chng lun chn
chnh, v ng ta lun lun khao kht mun ph phn mt cch
rng ri nht nhng phng php nghin cu, nhng gi thit
v nhng s kin ca khoa hc xc nh gi tr ca chng
v mt l phng tin v ti liu xy dng mt th gii quan
hon chnh v ton vn. V mt ny, N. I. Si-skin hon ton
tri ngc vi rt nhiu ngi cng thi vi ng. Trong
nhng bi ca ti vit trc y ng trn tp ch ny,
nhiu ln ti c gng vch ra rng ci gi l th gii quan
khoa hc c dng ln bng nhng ti liu linh tinh v
thng khng vng chc nh th no: trong cc ti liu , c
nhng s kin c chng minh, c nhng iu khi qut
t nhiu to bo, c nhng gi thuyt thun tin trong mt lc
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
no i vi mt lnh vc khoa hc no , v thm ch c
c nhng h cu khoa hc ph tr na, v tt c nhng ci
c nng ln thnh nhng chn l khch quan khng th
chi ci c, m ng trn quan im nhng chn l ny th
tt c cc t tng khc v tt c cc tn ngng v mt trit
hc hay tn gio, u phi c xt on v gn lc vt b
mi ci g khng bao hm trong nhng chn l y. Nh t
tng kim khoa hc t nhin rt c ti nng ca nc ta, gio
s Vl. I. Vc-nt-xki, vch ra mt cch hon ton minh bch
tt c ci g l rng tuch v khng tha ng trong ci
nguyn vng kiu cng mun bin nhng quan im khoa
hc ca mt thi i lch s nht nh thnh mt h thng
gio iu ch ngha, bt di bt dch v bt buc i vi mi
ngi. Song khng phi ch c cng chng c gi rng ri
(ng L-pa-tin ch thch thm: "Ngi ta vit cho cng
chng ny nhiu sch ph thng nhm mc ch lm cho h
tin su sc rng c mt quyn sch vn p khoa hc gii p
c tt c mi vn . Nhng tc phm in hnh thuc loi
ny l: "Lc v vt cht" ca Buy-kh-n v "B mt ca v
tr" ca Hch-ken") v mt s nh khoa hc chuyn v cc
ngnh khoa hc t nhin l phm phi sai lm y; iu l
lng hn nhiu l c nhng nh trit hc quan phng cng
thng hay phm sai lm y, tt c mi s c gng ca h i
khi ch l chng minh rng h khng ni ci g ngoi ci
m cc i biu khoa hc chuyn mn ni, h chng qua
ch ni li bng th ngn ng ring ca h thi.
N. I. Si-skin khng h c mt th ch ngha gio iu c
sn no c. ng mt lng ng h s gii thch cc hin tng
t nhin theo thuyt c gii, nhng s gii thch y i vi
ng ch l mt phng php nghin cu thi" (341)... Ch...
ch.... Li ip khc c rch!... "ng khng h ngh rng
thuyt c gii c th vch ra c chnh ngay bn cht ca cc
hin tng m ta nghin cu; ng ch coi l phng php
thun tin nht v hiu qu nht kt hp v gii thch cc
458 459 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
hin tng v mc ch khoa hc. Cho nn, i vi ng, quan
nim c gii lun v t nhin v quan nim duy vt v t
nhin cn xa mi nht tr vi nhau...". Tht l ging ht nh
cc tc gi cun "Khi lun "v" trit hc mc-xt" vy!... "Tri
hn li, ng cm thy rng trong nhng vn thuc loi cao
th thuyt c gii cn phi gi mt lp trng ph phn
nghim tc, thm ch lp trng iu ha na...".
Theo li ni ca nhng ngi theo phi Ma-kh, nh th
gi l "khc phc" s i lp "phin din, cht hp v c k" gia
ch ngha duy vt v ch ngha duy tm... "Nhng vn v ch
bt u v ch kt thc ca s vt, v bn cht bn trong ca tinh
thn ca chng ta, v t do ch, v tnh bt dit ca linh hn,
v.v., xt theo tm rng ln tht s ca ngha ca chng, u
khng th thuc phm vi nghin cu ca thuyt c gii, v, vi t
cch l mt phng php nghin cu, n ch c ng dng vi
nhng gii hn t nhin vo nhng s kin ca kinh nghim
vt l thi" (342)... Khng th chi ci c rng hai dng sau
ch l chp trong "Thuyt kinh nghim nht nguyn" ca A. B-
ga-np.
"nh sng c th coi l vt cht, l vn ng, l in, l cm
gic", - Si-skin vit nh vy trong bi "Nhng hin tng tm l -
vt l theo quan im c gii lun" ("Vn trit hc v tm
l hc", tp I, tr. 127).
Khng nghi ng g rng ng L-pa-tin hon ton c l
khi ng ta xp Si-skin vo hng nhng nh thc chng lun, rng
nh vt l hc ny hon ton thuc v phi Ma-kh trong vt
l hc mi. Khi bn v nh sng, Si-skin mun ni rng nhng
cch khc nhau xem xt nh sng u l nhng phng php
khc nhau "t chc kinh nghim" (ni theo thut ng ca
A. B-ga-np), - theo quan im ny hay quan im khc, nhng
phng php ny u hp l nh nhau c - hoc u l nhng
"lin h" khc nhau "ca cc yu t" (ni theo thut ng ca E.
Ma-kh); rng v lun th no, hc thuyt v nh sng ca cc
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
nh vt l hc cng khng phi l hnh nh ca thc ti khch
quan. Nhng Si-skin suy lun ht sc ti. "nh sng c th coi
l vt cht, l vn ng...". Trong gii t nhin khng c vt cht
khng vn ng, cng khng c vn ng khng vt cht. S "i
lp" th nht ca Si-skin l v ngha... "L in...". in l mt
vn ng ca vt cht; nh vy l c y, Si-skin cng
khng ng. Thuyt in t v nh sng chng minh rng
nh sng v in u l nhng hnh thc vn ng ca cng
mt vt cht (trng)... "L cm gic...". Cm gic l mt hnh
nh ca vt cht ang vn ng. Nu khng thng qua cm
gic, th chng ta khng th bit g v nhng hnh thc ca vt
cht cng nh v nhng hnh thc ca vn ng; cm gic li
do tc ng ca vt cht ang vn ng vo gic quan ca
chng ta gy ra. l quan im ca khoa hc t nhin. Cm
gic v mu phn nh nhng chn ng ca trng vi tn
s chng 450 triu triu ln trong mt giy ng h. Cm gic
v mu xanh phn nh nhng chn ng ca trng vi tn
s chng 620 triu triu ln trong mt giy ng h. Nhng
chn ng ca trng tn ti c lp i vi cm gic ca
chng ta v nh sng. Cm gic ca chng ta v nh sng ph
thuc vo tc ng ca nhng chn ng ca trng vo kh
quan th gic ca con ngi. Cm gic ca chng ta phn nh
thc ti khch quan, ngha l phn nh ci ang tn ti c
lp vi loi ngi v vi cm gic ca con ngi. l quan
im ca khoa hc t nhin. L l ca Si-skin chng li ch
ngha duy vt rt li ch l thut ngy bin r mt m thi.
8. thc cht v ngha
ca ch ngha duy tm "vt l hc"
Chng ta thy rng vn nhng kt lun nhn thc lun
cn phi rt ra t vt l hc mi nht, c t ra trong cc sch
bo Anh, c v Php v c tho lun theo nhng quan
im ht sc khc nhau. Khng th nghi ng c rng chng
ta ang ng trc mt tro lu t tng c tnh cht quc t,
460 461 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
khng thuc vo mt h thng trit hc nht nh no nhng
li do nhng nguyn nhn chung bn ngoi lnh vc trit
hc quy nh. Nhng ti liu m chng ta va im qua trn
y chng t mt cch chc chn rng hc thuyt ca Ma-kh
"gn lin" vi vt l hc mi, ng thi cng chng t rng
quan nim v s gn lin y m nhng ngi theo phi Ma-
kh nc ta em ph bin, l hon ton sai lm. Trong trit hc
cng nh trong vt l hc, nhng ngi theo phi Ma-kh u chy
theo mt mt cch n l v t ra khng c nng lc ng trn
quan im ca mnh, trn quan im mc-xt, nh gi tnh
hnh chung v a v ca mt s tro lu no .
Tt c nhng li bn tn cho rng trit hc ca Ma-kh l
"trit hc ca khoa hc t nhin th k XX", "trit hc ti tn
ca khoa hc t nhin", "thuyt thc chng ti tn ca khoa
hc t nhin", v.v. (B-ga-np, bi ta quyn "Phn tch cc
cm gic", tr. IV, XII; xem c I-u-sk-vch, Va-len-ti-np v
ng bn), u thm m hai sai lm. Th nht, v t tng,
hc thuyt Ma-kh ch gn lin vi c mt trng phi trong
c mt ngnh ca khoa hc t nhin hin i. Th hai, v y
l im quan trng, n gn lin vi trng phi y khng phi
ch n khc tt c cc khuynh hng khc v tt c cc h
thng nh ca trit hc duy tm, m l ch n ging vi ch
ngha duy tm trit hc ni chung. Ch cn nhn qua ton b
tro lu t tng y cng cho ngi ta khng cn nghi
ng mt cht no v s ng n ca lun im . Hy xem cc
nh vt l hc thuc trng phi y: Ma-kh ngi c, Hng-ri
Poanh-ca-r ngi Php, P. uy-hem ngi B, C. Pic-xn
ngi Anh. H c nhiu im ging nhau; h u c cng
mt c s v cng mt khuynh hng, mi ngi trong bn h
u tha nhn rt ng nh vy, nhng ch ging nhau ca h
khng bao gm hc thuyt v ch ngha kinh nghim ph phn
ni chung, cng khng bao gm hc thuyt v nhng "yu t ca
th gii" ca Ma-kh ni ring. C ba nh vt l hc ni sau
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
cng thm ch cng khng h bit n hai hc thuyt y. H
"ch" ging nhau mt im, l ch ngha duy tm trit
hc, tt c h, khng tr mt ai, t hay nhiu t gic, t hay
nhiu dt khot, u thin v ch ngha duy tm . Hy xem
xt nhng nh trit hc da vo trng phi y ca vt l hc
mi, ra sc chng minh trng phi v mt nhn thc lun
v pht trin n, cc bn s li thy y nhng nh ni ti
lun c, nhng ca Ma-kh, nhng nh ph phn lun
mi v nhng nh duy tm Php, nhng nh duy linh Anh,
ngi Nga L-pa-tin, cng thm nh kinh nghim nht nguyn
duy nht A. B-ga-np. H ch c mt im ging nhau: t hay
nhiu t gic, t hay nhiu dt khot, tt c h u i theo ch
ngha duy tm trit hc, k th t ngt hay hp tp thin v
ch ngha tn ngng, ngi th do c nhn mnh chn ght
ch ngha tn ngng (trng hp A. B-ga-np).
T tng c bn ca trng phi vt l hc mi y l ph
nhn thc ti khch quan c em li cho chng ta trong
cm gic v do l lun ca chng ta phn nh, hay l hoi
nghi i vi s tn ti ca thc ti y. y, trng phi y
tch ra khi ch ngha duy vt (c gi mt cch khng
ng l thuyt thc ti, l thuyt c gii mi, l thuyt vt
cht vn ng, v khng c bn thn nhng nh vt l hc
pht trin mt cch t nhiu t gic) m mi ngi u cng
nhn l ang chim a v thng tr trong cc nh vt l hc;
trng phi y tch ra thnh trng phi ch ngha duy
tm "vt l hc".
gii thch danh t nghe c v rt k d ny, cn phi
nhc li mt giai on trong lch s ca trit hc mi nht v
khoa hc t nhin mi nht. Nm 1866, L. Ph-bch cng kch
Gi-han-nt Muy-l, ngi sng lp ni ting ca sinh l hc
mi nht, v xp ng ta vo loi "nhng nh duy tm sinh l hc"
(Werke, X, S. 197). Ch ngha duy tm ca nh sinh l hc ny l
ch khi phn tch tc dng ca c ch ca cc gic quan ca chng
462 463 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ta trong mi quan h ca n vi cm gic v ch ra, chng hn,
rng s d ngi ta cm gic thy nh sng l do c nhiu s kch
thch khc nhau i vi con mt, ng ta c nh t rt
ra kt lun rng cm gic ca chng ta khng phi l nhng
hnh nh ca thc ti khch quan. L. Ph-bch phn bit c
mt cch ht sc chnh xc khuynh hng ca mt trng phi
cc nh khoa hc t nhin thin v "ch ngha duy tm sinh l
hc", ngha l khuynh hng ly quan im duy tm gii thch
mt s thnh qu no ca sinh l hc. Sau ny, nhng mi
"lin h" gia sinh l hc vi ch ngha duy tm trit hc, ch
yu l vi ch ngha duy tm kiu Can-t, u b trit hc phn
ng li dng trong mt thi gian di. Ph. A. Lan-gh li
dng sinh l hc lm ch bi bnh vc ch ngha duy tm ca
Can-t v bi bc ch ngha duy vt; cn trong s nhng nh ni
ti lun (m A. B-ga-np quy mt cch rt sai lm thnh
ng li trung gian gia Ma-kh v Can-t), th Gi. Rem-k,
nm 1882, c bit phn i vic dng sinh l hc
chng thc mt cch gi to ch ngha Can-t*. C mt s nh
sinh l hc ln thi ng theo ch ngha duy tm v ch
ngha Can-t, l mt s thc khng th chi ci c, cng
nh c mt s nh vt l hc li lc ngy nay ang ng theo ch
ngha duy tm trit hc. Ch ngha duy tm "vt l hc", tc l
ch ngha duy tm ca mt trng phi nht nh gm nhng
nh vt l hc cui th k XIX v u th k XX - cng nh
trc kia, nhng d tm ca Ph. A. Lan-gh v cc nh duy
tm "sinh l hc" - t "bc b c" ch ngha duy vt, v
cng t chng minh ni mi lin h gia ch ngha duy tm (hay
ch ngha kinh nghim ph phn) vi khoa hc t nhin. Ci
thin hng ng v pha trit hc phn ng biu hin ra
trong hai trng hp , mt trng phi cc nh khoa hc
t nhin trong mt ngnh khoa hc t nhin, th ch l mt bc
ngot nht thi, mt thi k m
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
* Johannes Rehmke. "Philosophie und Kantianismus", Eisenach,
1882, S. 15 v nhng trang tip theo 1).
au ngn ngi trong lch s khoa hc, mt chng bnh ca
bc trng thnh, mt chng bnh sn sinh ra trc ht t
s o ln t ngt ca nhng khi nim c c xc nh.
Nh chng ti ch ra trn, mi ngi u tha nhn
mi lin h gia ch ngha duy tm "vt l hc" hin i vi
cuc khng hong ca vt l hc hin i. Nhm vo nhng
k cng nhin tn thnh ch ngha tn ngng nh Bruy-n-
chi-e chng hn, hn l nhm vo nhng ngi hoi nghi
lun, A. Ry vit: "Chung quy li th nhng l l ca s ph
phn hoi nghi ch ngha nhm chng li vt l hc hin i,
v thc cht, ch l l l ni ting ca tt c nhng ngi hoi
nghi lun: s phn k gia nhng kin" (trong cc nh vt l
hc). Nhng nhng kin phn k y "khng th chng minh
c mt iu g kh d chng li c tnh khch quan ca
vt l hc". "Trong lch s ca vt l hc cng nh trong mi
th lch s, ngi ta c th phn bit nhng thi k ln, khc
nhau v hnh thc v v b mt chung ca l lun... Nhng
khi xy ra mt s pht hin c nh hng n tt c cc b
phn ca vt l hc, v n xc nh c mt s kin trng
yu m t trc n gi ngi ta cha bit c hay cha
nh gi ng mc, th ton th b mt ca vt l hc bin
i; mt thi k mi bt u. l tnh hnh xy ra sau khi
c nhng pht hin ca Niu-tn, sau khi c nhng pht hin
ca Giu-l - May- v Cc-n - Cla-u-di-t. Tnh hnh hnh
nh cng ang xy ra t khi tnh phng x c pht hin...
Nh s hc sau ny khi xem xt cc cc s bin c mt
khong cch cn thit kh xa v thi gian th s d dng
nhn thy mt qu trnh tin ha lin tc ch m nhng
ngi ng thi ch thy c xung t, mu thun, v chia r
1)
Gi-han-nt Rem-k. "Trit hc v ch ngha Can-t", Ai-x-nch,
1882, tr. 15 v nhng trang tip theo.
464 465 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
thnh nhiu trng phi khc nhau. Hnh nh, c cuc khng
hong m vt l hc tri qua trong nhng nm gn y th
cng vy (d cho s ph phn trit hc c rt ra c t cuc
khng hong nhng kt lun g i na). chnh l mt
in hnh v mt cuc khng hong trong trng thnh (crise
de croissance) do nhng pht hin ln mi gy ra. Khng th
chi ci c rng n s dn ti mt s bin i trong vt l hc
(khng th th lm sao li c th tin ha v tin b), song s
bin i y s khng lm thay i tinh thn khoa hc" (l. c., p.
370 - 372).
Nh iu ha Ry c sc lin hp tt c cc trng phi
vt l hc hin i li chng ch ngha tn ngng! l
mt vic sai, c thin tht y, nhng d sao cng vn l sai,
v vic phi Ma-kh - Poanh-ca-r - Pic-xn ng theo ch ngha
duy tm (ngha l ch ngha tn ngng tinh vi) l iu khng
th chi ci c. Cn tnh khch quan ca vt l hc, gn lin
vi nhng c s ca "tinh thn khoa hc" khc vi tinh thn
tn ngng ch ngha, v c Ry bnh vc mt cch ht sc
nhit tnh, th chng qua ch l phng thc "xu h" m
ngi ta dng din t ch ngha duy vt. Tinh thn duy
vt c bn ca vt l hc, cng nh ca tt c cc khoa hc t
nhin hin i, s chin thng tt c mi th khng hong,
nhng vi iu kin tt yu l ch ngha duy vt bin chng
phi thay th ch ngha duy vt siu hnh.
Khng hong ca vt l hc hin i l ch n khng cn
tha nhn mt cch thng thn, dt khot v kin quyt gi tr
khch quan ca nhng l lun ca mnh, - nh iu ha Ry thng
c sc che giu iu , nhng nhng s kin vn mnh hn tt
c mi mu toan iu ha. Ry vit: "Cc nh ton hc thng
quen nghin cu mt khoa hc, m i tng ca n, - t ra l trng
b ngoi, - l do u c ca nh bc hc to ra, hoc gi trong
, v lun th no, vic nghin cu cng khng b cc hin tng
c th can thip, nn h to ra cho mnh mt quan nim
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
qu tru tng v vt l hc: h tm cch lm cho vt l hc
ngy cng i gn li ton hc, v h a quan nim chung ca
ton hc vo vt l hc... l mt s xm nhp (invasion)
ca tinh thn ton hc vo phng php xem xt v l gii vt l
hc, mt s xm nhp m tt c cc nh thc nghim u ch
r. Phi chng l do nh hng y, mt nh hng tuy c lc
b che giu nhng khng v th m mt i hiu lc ca n, m
i khi ny ra t tng hoi nghi v dao ng i vi tnh khch
quan ca vt l hc, v xut hin nhng con ng quanh co
phi tri qua, nhng chng ngi phi khc phc i ti
tnh khch quan y?.." (227).
Vit nh vy l rt hay. "T tng dao ng" trong vn
tnh khch quan ca vt l hc cng chnh l thc cht ca
ch ngha duy tm "vt l hc" ang thnh hnh.
"... Nhng h cu tru tng ca ton hc hnh nh
dng ln mt bc tng chn no gia thc ti vt l v ci
cch m cc nh ton hc hiu khoa hc v thc ti y. H
cm thy mt cch m h tnh khch quan ca vt l hc... h
mun trc ht c khch quan khi h bt tay vo nghin
cu vt l hc, h tm cch da vo thc ti v ng trn thc ti,
song h vn khng khc phc c nhng thi quen ngy
trc. V ngay c trong duy nng lun, thuyt mun xy dng th
gii mt cch vng chc hn, t dng n gi thuyt hn l vt
l hc c gii lun c, mun tm cch sao chp (dcalquer) th gii
cm tnh ch khng phi l xy dng li th gii cm tnh, -
chng ta cng vn lun lun ng phi nhng l lun ca cc
nh ton hc... Nhng nh ton hc lm mi cch
cu vt tnh khch quan ca vt l hc, v h hiu rt r rng
khng c tnh khch quan y th khng th ni n vt l hc
c... Nhng nhng l lun phc tp ca h, nhng con ng
quanh co ca h vn lm cho ngi ta cm thy l h lng tng.
Ci l qu gi to, qu cu k, ba t (difi); y, nh vt l hc v tnh trng vt l hc c v nh xa ri nhng s
thc nghim khng cm thy c c lng tin t pht do s
466 467 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
tip xc thng xuyn vi thc ti vt l m c... l thc cht
ca nhng li ni ca tt c nhng nh vt l hc, trc ht l
nhng ngi chuyn v ngnh vt l hc - m h th rt ng
- hay ch l nhng ngi chuyn v ngnh vt l hc thi, v
cng l li ni ca ton th trng phi c gii lun mi...
Cuc khng hong ca vt l hc l ch tinh thn ton hc
chinh phc vt l hc. Mt mt, nhng tin b ca vt l hc v,
mt khc, nhng tin b ca ton hc a n s gn b
cht ch gia hai mn khoa hc ny trong th k XIX... Vt l
hc l thuyt tr thnh vt l hc ton hc... Th l bt u
thi k ca vt l hc hnh thc, tc l ca vt l hc ton hc;
vt l hc ton hc tr thnh ton hc thun tu; vt l hc
ton hc khng phi l mt ngnh ca vt l hc, m l mt
ngnh ca ton hc. Trong giai on mi ny, nh ton hc
thng quen vi nhng yu t khi nim (thun tu l-gch)
hp thnh ti liu duy nht cho cng tc ca ng ta, v cm
thy vng vu bi nhng yu t th s, vt cht m ng ta
cho l t mm do, nn khng th khng c ht sc tru tng
ha chng, hnh dung chng l hon ton phi vt cht, thun
tu l-gch hoc thm ch, hon ton b qua chng na.
Nhng yu t, vi tnh cch l ti liu thc ti, khch quan,
tc l yu t vt l, th hon ton bin mt. Cn li ch l
nhng quan h hnh thc c biu th bng nhng phng
trnh vi phn... Nu nh ton hc khng b cng vic c tnh
cht xy dng ca tr tu mnh la di..., th ng ta mi tm
thy c mi lin h ca vt l hc l thuyt vi kinh
nghim, nhng thot nhn, v i vi mt ngi khng c
nhng tri thc c bn th hnh nh l mt l lun c
dng nn tu tin... Khi nim, quan nim thun tu thay
th nhng yu t thc ti... Nh vy l v mt lch s, do vt
l hc l thuyt chp nhn hnh thc ton hc m c... ci
tnh trng khng thoi mi (le malaise), cuc khng hong ca
kin khch quan" (228 - 232).
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
l nguyn nhn th nht sinh ra ch ngha duy tm
"vt l hc". Nhng mu toan phn ng ny sinh ra t chnh
ngay bn thn s tin b ca khoa hc. Nhng tin b ln ca
khoa hc t nhin, tip cn nhng yu t thun nht v n
gin ca vt cht m nhng quy lut vn ng c th din gii
c bng ton hc, lm cho nhng nh ton hc qun mt
vt cht. "Vt cht tiu tan", ch cn li nhng phng trnh.
Trong giai on pht trin mi, hnh nh chng ta li gp quan
nim c ca ch ngha Can-t c trnh by theo li mi: l
tnh buc gii t nhin phi theo nhng quy lut ca n. Hc-man
C-hen, nh chng ta thy, rt thch tinh thn duy tm ca
vt l hc mi, i n ch h ho dy ton hc cao cp
trong cc trng lm cho tinh thn duy tm m thi i
duy vt ca chng ta loi b, thm nhp vo tr c ca nhng
hc sinh trung hc (Geschichte des Materialismus von A. Lange,
5. Auflage, 1896, Bd. II, S. XLIX1)). ng nhin, ch l o
mng ca mt phn t phn ng, v trn thc t, y ch l
v ch c th l mt s ham m nht thi ca mt nhm nh
nhng nh chuyn mn i vi ch ngha duy tm m thi.
Nhng iu cc k c ngha l ging nh k sp cht ui
v c cng rm, nhng i biu ca giai cp t sn c hc
vn cng mun dng nhng th on tinh xo nht tm ra
hay gi ly mt cch gi to mt a v cn con cho ci ch
ngha tn ngng m tnh trng dt nt, n n v s d man
v l ca nhng mu thun t bn ch ngha lm ny sinh trong
nhng tng lp di ca qun chng nhn dn.
Mt nguyn nhn khc sinh ra ch ngha duy tm "vt l
hc" l nguyn l ca ch ngha tng i, tc l nguyn l tnh
tng i ca tri thc ca chng ta, mt nguyn l chi phi
nhng nh vt l hc mt cch c bit mnh m trong thi
1)
- A. Lan-gh. "Lch s ch ngha duy vt", xut bn ln th nm, 1896,
t. II, tr. XLIX.
468 469 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
k sp t ngt ny ca nhng l lun c v - cng vi
tnh trng khng hiu php bin chng, - tt nhin n dn n
ch ngha duy tm.
Vn ny ni v tng quan gia ch ngha tng i v
php bin chng c l l vn quan trng nht gii thch
nhng ni bt hnh ca ch ngha Ma-kh v mt l lun. Ry
chng hn, cng nh tt c cc nh thc chng lun chu
u, khng c mt khi nim no v php bin chng ca Mc
c. ng ta dng t php bin chng ch vi ngha l t bin
trit hc duy tm m thi. Cho nn, tuy cm thy vt l hc
mi i chch ng trong ch ngha tng i, ng ta vn
c loay hoay khng phn bit ni ch ngha tng i n ha
vi ch ngha tng i khng n ha. ng nhin, "ch ngha
tng i khng n ha gn ging v mt l-gch, nu khng
phi l v mt thc tin, vi ch ngha hoi nghi thc s"
(215), nhng trong l lun ca Poanh-ca-r, cc bn c thy
khng, khng c ci ch ngha tng i "khng n ha" .
, ging nh mt nh bo ch thuc, ngi ta cn gia thm
mt cht hay gim i mt cht ch ngha tng i l cu vn
c hc thuyt Ma-kh y!
Thc ra, ch c php bin chng duy vt ca Mc v ng-
ghen mi a ra c cch t vn duy nht ng n v
mt l lun, tc l vn v ch ngha tng i, v ngi
no khng hiu php bin chng duy vt th nht nh phi
chuyn t ch ngha tng i sang ch ngha duy tm trit
hc. Ch ring khng hiu c iu , cng lm cho
cun sch v l ca ng Bc-man "Php bin chng di nh
sng ca nhn thc lun hin i" mt ht gi tr. ng Bc-
man lp li nhng iu v l rt c v php bin chng m
ng hon ton khng hiu. Chng ta thy rng khp mi
ni trong l lun nhn thc, tt c nhng ngi theo phi Ma-
kh u t ra l khng hiu nh vy.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Tt c cc chn l c ca vt l hc, k c nhng chn l
trc kia c coi l bt di bt dch v khng th bc b c,
u t ra l nhng chn l tng i; nh vy c ngha l
khng th c mt chn l khch quan no khng ph thuc
vo nhn loi. l lp lun khng nhng ca ton b hc
thuyt ca Ma-kh, m cng l ca ton th ch ngha duy
tm "vt l hc" ni chung na. Chn l tuyt i c cu
thnh t tng s nhng chn l tng i ang pht trin;
chn l tng i l nhng phn nh tng i ng ca mt
khch th tn ti c lp i vi nhn loi; nhng phn nh
y ngy cng tr nn chnh xc hn; mi chn l khoa hc, d
l c tnh tng i, vn cha ng mt yu t ca chn l
tuyt i, - tt c nhng lun im y u l hin nhin i
vi bt c ai nghin cu k cun "Chng uy-rinh" ca
ng-ghen, nhng li rt kh hiu i vi nhn thc lun "hin
i".
Nhng tc phm m Ma-kh c bit gii thiu, nh
"L lun vt l hc" ca P. uy-hem* hay "Nhng khi nim
v l lun ca vt l hc hin i" ca Xtan-l**, u chng t
hon ton r rng cc nh duy tm "vt l hc" y ht sc coi
trng chnh vic chng minh tnh tng i ca tri thc ca
chng ta, nhng v thc cht, h li nghing ng gia ch
ngha duy tm v ch ngha duy vt bin chng. Hai tc gi
y, thuc v nhng thi i khc nhau v nghin cu vn
theo nhng quan im khc nhau (uy-hem l mt nh vt l
hc chuyn nghip c 20 nm kinh nghim; Xtan-l, mt ngi
trc kia theo phi H-ghen chnh thng, ly lm xu h v
nm 1848 xut bn mt quyn sch ni v trit hc t nhin
vit theo tinh thn ca phi H-ghen c), u cc lc u
tranh chng quan nim c gii - nguyn t lun v t nhin. Hai
ng chng minh rng quan nim y l c tnh hn ch, rng
khng th tha nhn n l gii hn ca tri thc ca chng ta
c, v nhng tc gi no xut pht t quan nim y th s i
n nhiu khi nim cng . Khuyt im y ca ch ngha
470 471 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
duy vt c l khng th chi ci c; khng hiu tnh tng
i ca tt c cc l lun khoa hc, khng bit php bin
chng, khuch i gi tr ca quan im c gii lun, - ng-
ghen trch c nh vy cc nh duy vt thi trc. Nhng
ng-ghen bit (tri vi Xtan-l) vt b ch ngha duy tm
ca H-ghen v hiu c ci ht nhn chn l thin ti
ca php bin chng ca H-ghen. ng-ghen t b ch
ngha duy vt siu hnh c i ti ch ngha duy vt bin
chng, ch khng phi i ti ch ngha tng i ang ri vo
ch ngha ch quan. V d, Xtan-l vit: "L lun c gii,
* P. Duhem. "La thorie physique, son objet et sa structure", Paris,
19061).
** J. B. Stallo. "The Concepts and Theories of Modern Physics", Lond.,
1882. C bn dch ra ting Php v ting c.
cng nh tt c cc l lun siu hnh, thc th ha cc nhm thuc
tnh hoc nhng thuc tnh ring bit, c tnh cht cc b, c
tnh cht quan nim v c l l c tnh cht thun tu c l
na, v coi chng l nhng dng khc nhau ca thc ti khch
quan" (p. 150). iu l ng nu cc ngi khng t b vic
tha nhn thc ti khch quan v nu cc ngi u tranh
chng php siu hnh v n phn bin chng. Xtan-l khng
thy r iu . V khng hiu php bin chng duy vt nn
ng ta thng thng qua ch ngha tng i m ri vo ch
ngha ch quan v ch ngha duy tm.
uy-hem cng vy. Bng nhiu v d ng ch v qu
gi rt trong lch s vt l hc, - nhng v d m ngi ta
thng thy Ma-kh, - uy-hem chng minh rt vt v rng
"bt c quy lut no ca vt l hc cng u l tm thi v tng
1)
P. uy-hem. "L lun vt l hc, i tng v s cu thnh ca n",
Pari, 1906.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
i, v n l gn ng" (280). Ti sao li phi ph ca m
sn? - ngi mc-xt t hi nh vy khi c hng trng ngh
lun di dng v vn y. Nhng iu bt hnh ca uy-hem,
Xtan-l, Ma-kh, Poanh-ca-r, chnh l ch h khng nhn
thy ci ca m ch ngha duy vt bin chng m ra ri.
Khng th em li cho ch ngha tng i mt nh ngha
chnh xc, h xa ri n ri vo ch ngha duy tm. uy-
hem vit: "K thc, mt quy lut vt l hc th khng ng m
cng khng sai, m l gn ng" (p. 274). Ting "m" ny cha
ng sn mt mm mng sai lm, bc u xa b ranh gii
gia l lun khoa hc, phn nh gn ng khch th, tc l i
st ti chn l khch quan, vi l lun ty tin, khng tng,
thun tu c l, nh l lun tn gio hay l lun chi c,
chng hn.
Ci sai ca uy-hem khin cho ng i n ch tuyn b
rng vn xt xem c mt "thc ti vt cht" ph hp hay khng
vi nhng hin tng cm tnh, l siu hnh hc (p. 10):
o vn v thc ti; khi nim v gi thit ca chng ta ch l
nhng k hiu (signes, p. 26) n thun, nhng h cu "ty
tin" (27), v.v.. T n ch ngha duy tm, n "vt l hc
ca tn " m ng Pi-e uy-hem tuyn truyn theo tinh thn
ca ch ngha Can-t (xem Ry, p. 162 v xem thm p. 160), ch c
mt bc thi. V ng t-l (Phrt-x) tt bng - cng l mt
ngi theo phi Ma-kh mun l ngi mc-xt! - khng thy
c cch no thng minh hn l "sa cha" li uy-hem nh
sau: uy-hem loi b "nhng thc ti n nu ng sau hin
tng, ch vi tnh cch l nhng i tng ca l lun ch khng
phi vi tnh cch l nhng khch th ca hin thc" *. l
s ph phn - m chng ta bit - theo quan im ca Hi-
um v Bc-cli i vi ch ngha Can-t.
Song khng th ni l P. uy-hem c mt ch ngha
Can-t t gic no c. uy-hem, cng nh Ma-kh, ch
dao ng thi, l v ng khng bit ly g lm cn c cho
472 473 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ch ngha tng i ca mnh. kh nhiu on, ng tin st
n ch ngha duy vt bin chng. Chng ta bit m thanh
"nh n tn ti trong mi quan h vi chng ta, ch khng
phi nh n l bn thn n, nh n trong cc vt th c m
thanh. L lun ca m thanh hc em li cho chng ta kh
nng nhn thc c thc ti y, thc ti m cm gic ca
chng ta ch nm c ci b ngoi, ci mt ngoi ca n m
thi. m thanh hc ch cho chng ta thy rng ch no m tri
gic ca chng ta ch nm c ci b ngoi m chng ta gi
l m thanh th y thc s c mt vn ng chu k rt nh
v rt nhanh", v.v. (p. 7). Vt th khng phi l k hiu ca
cm gic, m cm gic l k hiu (hay ni cho ng hn l
hnh nh) ca vt th. "S pht trin ca vt l hc gy ra mt
cuc u tranh thng xuyn gia gii t nhin khng ngng
cung cp ti liu, vi ci l tnh khng ngng nhn thc" (p.
32). Gii t nhin l v tn cng nh nhng ht nh nht ca
n (k c in t) u l v tn, nhng l tnh cng bin mt
cch v tn "vt t n" thnh "vt cho ta". "Cuc u tranh
gia thc ti vi quy lut vt l hc s tip din mt cch v
tn; c mi quy lut m vt l hc xy dng ln th thc ti
sm mun s thng
* "Ch thch ca ngi dch" cho bn ting c quyn sch ca
uy-hem, Lpz., 1908, J. Barth.
tay bc b, - bc b bng s kin; nhng vt l hc s khng
ngng tu sa, ci bin v lm phc tp thm ci quy lut b
bc b" (290). s l mt bn trnh by hon ton ng v
ch ngha duy vt bin chng nu tc gi kin quyt khng
nh s tn ti ca thc ti khch quan y khng l thuc vo
loi ngi. "... L lun vt l hc quyt khng phi l mt h
thng thun ty nhn to, hm nay th tin li, ngy mai li
v dng; l lun l mt s phn loi ngy cng t nhin,
mt s phn nh ngy cng sng r v nhng thc ti m
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
phng php thc nghim khng th no quan st c trc
tip" (ngha en: mt i mt, face face, p. 445).
Vi cu cui , uy-hem, ngi theo phi Ma-kh, ve vn
ch ngha duy tm ca Can-t: lm nh th l c mt con ng
nh dn n mt phng php khc, ngoi phng php
"thc nghim", lm nh th l chng ta khng sao nhn thc
c tc khc, trc tip v trc din nhng "vt t n".
Nhng, nu l lun vt l hc ngy cng tr nn t nhin th
nh th c ngha l mt "t nhin", mt thc ti m l lun y
"phn nh", vn tn ti mt cch khng ph thuc vo thc
ca chng ta, - chnh l quan im ca ch ngha duy vt
bin chng.
Tm li, ch ngha duy tm "vt l hc" ngy nay, cng
nh ch ngha duy tm "sinh l hc" hm qua, ch chng t
rng mt trng phi nhng nh khoa hc t nhin trong mt
ngnh khoa hc t nhin ri vo trit hc phn ng, v
khng bit trc tip v tc khc vn t ch ngha duy vt
siu hnh ln ch ngha duy vt bin chng*. Bc y, vt l hc
hin i ang i
* Nh ha hc ni ting Uy-li-am Ram-xy ni: "Ngi ta thng
hi ti rng: in c phi l mt rung ng khng? Lm sao c th ct
ngha c v tuyn in bo bng s di ng ca nhng mnh nh hay
ht nh li ti? y l cu tr li: in l mt vt; n l (do Ram-xy vit
ng) nhng ht nh li ti y, nhng khi nhng ht nh li ti y tch khi
mt vt th no th mt ln sng tng t nh ln sng nh sng
truyn vo trong trng, v chnh ln sng y c ngi ta s
dng trong v tuyn in bo" (William Ramsay. "Essays Biographical
and
v s i, nhng n i ti phng php duy nht ng, i ti
trit hc duy nht ng ca khoa hc t nhin, khng phi
bng con ng thng, m bng con ng khc khuu,
khng phi t gic, m t pht, khng nhn thy r "mc ch cui
474 475 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
cng" ca mnh, m i n mc ch mt cch m mm,
ngp ngng, v thm ch i khi li git li na. Vt l hc
hin i ang nm trn ging . N ang ra ch ngha
duy vt bin chng. Mt cuc sinh au n. Km theo sinh
vt sng v c sc sng, khng trnh khi c mt vi sn
phm cht, mt vi th cn b no phi vt vo st rc.
Ton b ch ngha duy tm vt l hc, ton b trit hc kinh
nghim ph phn, cng nh thuyt kinh nghim tng trng,
thuyt kinh nghim nht nguyn, v.v., u thuc nhng th cn
b phi vt b i y.
Chemical", Lond., 1908, p. 1261)). Sau khi trnh by qu trnh ra-i-um
chuyn ha thnh h-li-um, Ram-xy nhn xt: "t ra l c mt ci gi l
nguyn t, ngy nay khng th coi l vt cht cui cng c na; bn
thn n cng chuyn ha thnh mt hnh thi n gin hn ca vt cht"
(p. 160). "Gn nh chc chn rng in m l mt hnh thi c bit ca
vt cht; cn in dng l vt cht khng c in m, ngha l vt cht
b tr mt ci vt cht c in y" (176). "in l ci g? Trc kia,
ngi ta tng l c hai th in: in m v in dng. Lc by gi
khng th tr li c cu hi ra . Nhng nhng cng trnh
nghin cu gn y nht cho php gi thit rng ci m chng ta quen
gi l in m, thc ra (really) l mt thc th. Tht th, trng lng
tng i ca nhng mnh li ti ca in m c o lng: n nng
c chng bng mt phn by trm ca khi lng ca nguyn t hy-
r... Nhng nguyn t ca in c gi l in t" (196). Nu nhng
ngi theo phi Ma-kh nc ta vit nhng tp sch v bi vn bn v
nhng vn trit hc, m bit suy ngh, u s hiu rng nhng cu
nh "vt cht tiu tan", "vt cht quy li thnh in", v.v., ch l nhng
cch din t bt lc trn mt nhn thc lun, v chn l ny: ngi ta
pht hin ra c nhng hnh thi mi ca vt cht, nhng hnh thi
mi ca vn ng vt cht, v chuyn nhng hnh thi c thnh
nhng hnh thi mi y, v.v..
1)
Uy-li-am Ram-xy. "Tiu lun v tiu s v ha hc", Lun-n, 1908,
tr. 126.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Chng VI
ch ngha kinh nghim ph phn
v ch ngha duy vt lch s
Nh chng ta thy, nhng ngi theo phi Ma-kh
Nga chia thnh hai phe. ng V. Tsc-np v nhng ngi
cng tc ca t "Ca ci nc Nga"105, v mt trit hc cng
nh v mt lch s, l ch th trit ca ch ngha duy vt
bin chng. Mt phe khc, hin nay ng c chng ta quan
tm nht, th gm nhng ngi theo phi Ma-kh mun l
ngi mc-xt nhng li ra sc lm cho bn c ca h tin
rng ch ngha Ma-kh c th dung ha c vi ch ngha
duy vt lch s ca Mc v ng-ghen. Tht ra, nhng li
khng nh thng thng ch l nhng khng nh m
thi: khng mt ngi theo phi Ma-kh no mun l ngi
mc-xt, li c my may trnh by mt cch t nhiu c h
thng nhng xu hng thc s ca nhng nh sng lp ra ch
ngha kinh nghim ph phn trong lnh vc khoa hc x hi.
Chng ta ch bn vn tt v vn ny, trc ht l xt nhng
li tuyn b trong nhng trc tc ca cc nh kinh nghim
ph phn c, ri sau xt n nhng li tuyn b trong
nhng trc tc ca cc mn ca h Nga.
1. cuc ngao du
ca nhng nh kinh nghim ph phn c
trong lnh vc khoa hc x hi
Nm 1895, khi R. A-v-na-ri-t cn sng, trong tp ch trit
hc do ng xut bn, c ng mt bi ca Ph. Bly, mn
476 477 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ca ng, nhan l: "Siu hnh hc trong kinh t chnh tr
hc"*. Tt c cc v thy trong ch ngha kinh nghim ph
phn u u tranh chng li "siu hnh hc", khng nhng
ca ch ngha duy vt trit hc cng khai v t gic, m c ca
khoa hc t nhin t pht i theo quan im nhn thc lun
duy vt. Cn v hc tr th chin u chng li siu hnh hc
trong kinh t chnh tr hc. Cuc chin u l nhm vo cc
trng phi ht sc khc nhau trong kinh t chnh tr hc;
nhng chng ta ch quan tm n ci tnh cht ca lun c m
ch ngha kinh nghim ph phn dng chng li trng
phi ca Mc v ng-ghen.
Ph. Bly ni: "Mc ch ca bi nghin cu ny l nhm
chng minh rng ton b kinh t chnh tr hc hin i u vn
dng nhng tin siu hnh hc gii thch cc hin tng
ca i sng kinh t: n "rt" cc "quy lut" ca kinh t ra t
chnh ngay "bn tnh" ca kinh t, cn con ngi th chng qua
ch l mt yu t ngu nhin so vi nhng "quy lut" ... Tt
c nhng l lun hin i ca kinh t chnh tr hc u da
trn mt c s siu hnh; tt c nhng l lun u xa l vi
sinh vt hc, do m khng c tnh cht khoa hc, khng c
mt gi tr no i vi nhn thc c... Nhng nh l lun khng
bit ci m trn h xy dng l lun ca mnh, khng bit ci
ming t m trn nhng l lun ca h ny n. H c
tng h l nhng nh thc ti lun khng vn dng mt tin
no c, bi v c nh h ni, h ch nghin cu nhng hin
tng kinh t rt "bnh thng" (nchterne), "thc t", "hin
nhin" (sinnfllige) m thi... V tt c bn h u c s ging nhau
rut tht vi nhiu tro lu trong sinh l hc, - mt s ging nhau
m ch c cha m, tc l siu hnh hc v t bin, mi c th
truyn li cho con ci, y l cc nh sinh l hc v kinh t hc.
Mt trng phi cc nh kinh
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
* "Vierteljahrsschrift fr wissenschaftliche Philosophie", 1895, t. XIX.
F. Blei. "Die Metaphysik in der Nationalkonomie", SS. 378 - 3901).
t hc phn tch cc "hin tng" ca "kinh t" (A-v-na-ri-t v
nhng ngi trong trng phi ca ng ta u vit nhng t ng
thng thng trong du ngoc i, nhn mnh rng h, nhng
nh trit hc chn chnh, h hiu rt r ton b tnh cht "siu
hnh" ca ci li dng mt cch thng tc nh th nhng t ng
m khng c "s phn tch theo nhn thc lun" gn lc), nhng
khng gn lin nhng ci m h thy (das Gefundene) trn con
ng vi hnh vi ca nhng c nhn: cc nh sinh l hc
th loi hnh vi c nhn ra khi vic nghin cu ca h v coi
l nhng "tc ng ca linh hn" (Wirkungen der Seele);
nhng nh kinh t hc thuc khuynh hng th tuyn b
rng hnh vi ca c nhn l khng ng k (eine Negligible) so
vi nhng "quy lut ni ti ca kinh t" (378 - 379). L lun ca
Mc xc nhn nhng "quy lut kinh t" rt ra t nhng qu trnh
c cu to ra; hn na, nhng "quy lut" y u nm
phn u (Initialabschnitt) ca chui sinh mnh ph thuc,
cn nhng qu trnh kinh t th phn cui (Finalabschnitt)...
i vi cc nh kinh t hc, "kinh t" tr thnh mt phm
tr siu nghim, trong h pht hin ra nhng "quy lut"
mong mun: "quy lut" v "t bn" v v "lao ng", v "a t", v
"tin cng", v "li nhun". i vi cc nh kinh t hc, con
ngi bin thnh nhng khi nim tru tng, nh "nh t
bn", "cng nhn", v.v.. Ch ngha x hi gn cho "nh t
bn" "tnh hm li", ch ngha t do gn cho "cng nhn" tnh
"sch nhiu", - v c hai quy lut u c gii thch bng
"tc dng hp quy lut ca t bn" (381 - 382).
"Mc bt tay vo nghin cu ch ngha x hi Php v kinh t
chnh tr hc bng mt th gii quan x hi ch ngha, nhm lm
1)
"Tp ch trit hc khoa hc hng qu", 1895, t. XIX. Ph. Bly. "Siu
hnh hc trong kinh t chnh tr hc", tr. 378 - 390.
478 479 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
cho th gii quan ca mnh c mt "cn c l lun" trong lnh vc
nhn thc "bo m" cho th gii quan c mt gi tr
ban u. Mc tm thy Ri-cc- quy lut v gi tr,
nhng... nhng kt lun do cc nh x hi ch ngha Php rt
t Ri-cc- ra khng th lm cho Mc tha mn trong vic
"bo m" ci gi tr E ca ng, ci gi tr c dn ti s
khc nhau v sinh hot, ngha l ti "th gii quan", v nhng
kt lun l mt b phn t thnh ca gi tr ban u ca
ng, di hnh thc "s phn n do tnh trng cng nhn b
cp ot gy ra", v.v.. Nhng kt lun u b vt b, coi
l "sai v hnh thc, xt v mt kinh t hc", v nhng kt lun
chng qua ch l mt "s ng dng o c vo kinh t
chnh tr hc" m thi. "Nhng ci g, v phng din kinh t
hc, l khng ng v hnh thc, li c th ng v phng
din lch s th gii. Nu thc o c ca qun chng tuyn
b rng mt s kin kinh t no l bt cng th iu
chng t rng bn thn s kin l li thi, rng c nhng
s kin kinh t khc xut hin khin cho s kin ni trn tr
thnh khng chu ng ni, khng th ng vng c. Vy
th mt iu v phng din kinh t hc l khng ng v
hnh thc, li c th c mt ni dung kinh t ng" (ng-ghen
trong li ta cun "S khn cng ca trit hc").
Sau khi trch dn on vn ca ng-ghen, Ph. Bly tip tc:
"Trong on vn , phn gia (Medialabschnitt) ca ci chui ph
thuc ng cho chng ta quan tm y, b ly i (abgehoben,
thut ng chuyn mn do A-v-na-ri-t dng v c ngha l:
t ti thc, tch ra). Sau "s nhn thc" cho rng ng sau
" thc o c v s bt cng" t phi n np "mt s kin
kinh t" th tip n phn cui...". (Finalabschnitt): l lun ca
Mc l mt s phn on, tc l mt gi tr E, tc l mt s khc
nhau v sinh hot, tri qua ba giai on hay ba b phn: u, gia,
cui, Initialabschnitt, Medialabschnitt, Finalabschnitt)... "ngha l
"s nhn thc" v ci "s kin kinh t" y. Hay ni mt cch
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
khc: nhim v by gi l ch "li tm" ci gi tr ban u",
ngha l "th gii quan" nhng "s kin kinh t", "bo
m" ci gi tr ban u . Mc du "ci c nhn thc"
trong phn cui (Finalabschnitt) l nh th no i na, th
trong s bin ha xc nh ca ci chui ph thuc, cng
bao hm siu hnh hc ca Mc ri. "Th gii quan x hi
ch ngha", vi t cch l gi tr E c lp, l "chn l tuyt i",
c xy dng "khi xong vic ri" trn mt l lun "c th"
v nhn thc, tc l trn h thng kinh t ca Mc v l lun
duy vt lch s... Do khi nim v gi tr thng d, "chn l"
"ch quan" trong th gii quan ca Mc tr thnh "chn l
khch quan" trong l lun nhn thc v nhng "phm tr kinh
t"; t nay, gi tr ban u c bo m, siu hnh hc, sau
khi xong vic ri, nhn c s ph phn ca nhn thc"
(384 - 386).
Chc hn l cc bn c khng bng lng v chng ti
dn chng qu di nhng li rc ri v nhm tai khng th
tng tng c y, ci tr h thng thi gi hiu m bn
ngoi c che y bng thut ng ca A-v-na-ri-t. Nhng:
wer den Feind will verstehen, mu im Feindes Lande gehen:
ngi no mun bit k th ca mnh, th phi n x s ca
k th106. M tp ch trit hc ca R. A-v-na-ri-t th qu tht
l mt x s k th i vi nhng ngi mc-xt. Vy chng
ti yu cu bn c hy tm nn lng gh tm chnh ng do
bn h ca khoa hc t sn gy ra, v hy phn tch nhng l
l ca v mn v ngi cng tc ca A-v-na-ri-t.
L l th nht: Mc l mt "nh siu hnh hc" khng hiu
"s ph phn nhng khi nim" nhn thc lun, v khng xy
dng c mt nhn thc lun tng qut nhng n gin
a ch ngha duy vt vo trong "nhn thc lun c bit" ca
ng ta.
L l khng c im no l ca ring c nhn Bly hoc
ch thuc ca Bly. Chng ta c th nhn thy hng chc v
480 481 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
hng trm ln rng tt c nhng nh sng lp ra ch ngha
kinh nghim ph phn v tt c nhng ngi theo phi Ma-
kh Nga u buc ti ch ngha duy vt l sa vo "siu hnh
hc", hay ni cho ng hn, h lp li nhng l s cn ca
nhng ngi theo thuyt Can-t, ca nhng mn ca Hi-
um, ca nhng ngi duy tm chng li "siu hnh hc" duy
vt.
L l th hai: ch ngha Mc cng siu hnh nh khoa hc
t nhin (sinh l hc). C y na, "sai lm" l v pha Ma-
kh v A-v-na-ri-t, ch khng phi pha Bly, v hai ngi
kia tuyn chin vi "siu hnh hc ca khoa hc lch s t
nhin", ci tn gi m h t cho nhn thc lun duy vt t
pht m i a s cc nh khoa hc t nhin tip nhn
(chnh h th nhn nh vy v tt c nhng ngi no
hiu bit t nhiu v vn ny cng u nhn nh nh vy).
L l th ba: ch ngha Mc tuyn b "c nhn" l mt
lng khng ng k, quantit ngligeable; n coi con ngi l
mt ci g "ngu nhin", phi tun theo nhng "quy lut kinh
t ni ti" no ; n khng phn tch des Gefundenen, ci m
chng ta thy, ci m chng ta cm bit, v.v.. L l ny lp li
nguyn xi ci vng nhng quan nim v s "phi hp v
nguyn tc" ca ch ngha kinh nghim ph phn, ngha l ci
th thut duy tm ca l lun ca A-v-na-ri-t. Bly hon
ton c l khi ng ta ni rng Mc v ng-ghen khng h tha
nhn nhng iu v l duy tm y, v mt khi tha nhn
cc iu v l th tt nhin phi vt b ton b ch ngha
Mc, bt u t nhng ngun gc ca n, t nhng tin trit
hc c bn nht ca n.
L l th t: l lun ca Mc l "phi sinh vt hc", n
khng hiu g v nhng "s khc nhau v sinh hot" v v
nhng tr chi tng t nh vy v nhng thut ng sinh vt
hc cu thnh ci "khoa hc" ca v gio s phn ng A-v-
na-ri-t. Xt theo quan im ca hc thuyt Ma-kh th l l
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ca Bly l ng, v ci vc thm gia l lun ca Mc v
nhng chi "sinh vt hc" ca A-v-na-ri-t tht l qu r
rt. Lt na, chng ta s thy nhng ngi theo phi Ma-kh
Nga, mun l ngi mc-xt, thc ra i theo vt chn ca
Bly nh th no.
L l th nm: tnh ng, tnh thin v trong l lun ca Mc,
tnh thin kin trong nhng gii php ca Mc. Ton b ch ngha
kinh nghim ph phn, ch khng ring g Bly, u t cho l
mnh khng c tnh ng phi c trong trit hc ln trong khoa hc
x hi. H khng theo ch ngha x hi, m cng khng theo ch
ngha t do. H khng phn bit nhng khuynh hng cn
bn v i ch vi nhau trong trit hc, tc l ch ngha duy
vt v ch ngha duy tm, m c gng vt ln trn nhng
khuynh hng y. Chng ta theo di khuynh hng y ca
thuyt Ma-kh qua mt chui di nhng vn nhn thc
lun, nn chng ta khng ly lm l khi thy khuynh hng
trong x hi hc.
"L l" th su: nhng li ch giu chn l "khch quan". Bly
hiu ngay tc khc, v hiu hon ton ng, rng ch
ngha duy vt lch s v ton b hc thuyt kinh t ca Mc
hon ton thm nhun s tha nhn chn l khch quan. V
Bly din t ng nhng khuynh hng ca hc thuyt
Ma-kh v A-v-na-ri-t khi ng ta bc b, "ngay t u", ch
ngha Mc chnh v ch ngha ny cng nhn chn l khch
quan; khi ng ta tuyn b ngay tc khc rng tht ra hc
thuyt Mc khng c mt ci g khc, ngoi nhng quan im
"ch quan" ca Mc ra.
V nu nhng ngi theo phi Ma-kh ca chng ta t b
Bly (v chc chn l h s lm nh th), chng ta s bo h:
ch nn on trch ci gng khi... v v.v.. Bly l mt ci
gng phn nh mt cch trung thnh nhng khuynh hng
ca ch ngha kinh nghim ph phn; cn vic t b ca
nhng ngi theo phi Ma-kh ca chng ta ch chng t
482 483 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
nhng thin ca h v nguyn vng chit trung v l ca h
mun iu ha Mc vi A-v-na-ri-t.
Chng ta hy chuyn t Bly ni v Pt-txn-t. Nu
Bly ch l mt hc tr thi, th Pt-txn-t li c nhng
ngi kinh nghim ph phn c tn tui nh L-x-vch coi l
bc thy. Trong khi Bly nu thng vn ch ngha Mc ra
th Pt-txn-t, tuy khng t h mnh xung ni n mt
Mc hay mt ng-ghen no , nhng li trnh by mt cch
chnh din nhng quan im x hi hc ca ch ngha kinh
nghim ph phn, khin cho chng ta c th so snh c
nhng quan im vi nhng quan im ca ch ngha
Mc.
Tp hai ca b "Gii thiu trit hc v kinh nghim thun tu"
ca Pt-txn-t mang nhan l: "Trn con ng i n n
nh" ("Auf dem Wege zum Dauernden"). Tc gi ly ci xu hng
i ti n nh lm cn c cho cng cuc nghin cu ca mnh.
"Trng thi n nh cui cng (endgltig) ca nhn loi c th
c pht hin ra, v phng din hnh thc, trn nhng nt
ln ca n. Nh th l chng ta c c nhng c s cho mt
o c hc, mt thm m hc v mt nhn thc lun hnh
thc" (S. III). "Cuc tin ha ca loi ngi mang mc ch
ca n ngay trong bn thn n", n hng ti mt "trng thi hon
thin (vollkommenen), n nh" (60). C nhiu bng chng
khc nhau chng t l ng nh th. Chng hn, liu c nhiu
ngi cp tin hng hi khi c tui li khng "khn hn" v
khng du bt i khng? Tht ra th s "n nh sm qu" y (S.
62) l c tnh ca anh chng phi-li-xtanh. Nhng cc anh
chng phi-li-xtanh h li khng l mt "a s dy c" sao?
(S. 62).
y l kt lun ca nh trit hc ca chng ta, in bng ch ng:
"c im ch yu nht ca tt c mi mc ch m t duy v
hot ng sng to ca chng ta nhm t ti l tnh n nh" (72).
ng ta gii thch nh sau: nhiu ngi "khng th nh tm nhn"
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
mt bc tranh treo lch trn tng hoc mt cha kha t
lch trn bn. V nhng ngi nh vy "khng nht thit phi l
nhng nh thng thi rm" (72). H "cm thy mt s mt trt
t no " (72; do Pt-txn-t vit ng). Ni tm li, "xu hng
nhm i ti n nh l mt nguyn vng mun t ti trng thi
cui cng, trng thi tt do chnh bn tnh ca trng thi i
hi" (73). Chng ti trch dn tt c cc on vn trong tp
hai, chng nm, nhan : "Xu hng tm l nhm i n n
nh". Nhng bng chng ca xu hng u xc ng. Th
d: "Nhng ngi no thch tro ni u c xu hng mun t
ti tt , t ti ch cao nht, theo ci ngha ban u, tc l
theo ci ngha v khng gian. Ci kch thch h lm vic
khng phi bao gi cng l mun nhn nhng s vt xa,
mun tp th dc, h hp khng kh trong sch v ngm cnh
thin nhin; cng cn c ci xu hng n su vo mi sinh vt
l kin tm i theo ci hng mt khi chn dt khot cho
hot ng ca mnh, cho n khi t ti mc ch t nhin mi
thi" (73). Mt th d khc: ngi ta tiu khng bit bao nhiu
tin c c mt su tp y cc tem bu chnh! "C
xem qua mc lc ca mt hiu bun tem l ngi ta thy
hoa c mt ln ri... Tuy nhin, khng c ci g t nhin hn
v d hiu hn l ci xu hng i ti s n nh y" (74).
Nhng ngi thiu kin thc trit hc th khng hiu c
tt c tm rng ln ca nhng nguyn tc v s n nh hoc
v s tit kim t duy. Pt-txn-t pht trin mt cch di
dng "l lun" ca ng ta cho nhng k phm tc hiu.
Chng ta c thy 28: "Lng thng hi l biu hin ca
mt nhu cu trc tip ca trng thi n nh"... "Lng thng
hi khng phi l mt s lp li, mt s tng gp i ci au
n c nhn thy; l mt s au n nhn c s au
n kia... Tnh cht trc tip ca lng thng hi phi c
cao mt cch ht sc cng quyt. Nu chng ta tha nhn
nh vy th ng thi chng ta cng s tha nhn rng ca ci
ca ngi khc cng c th lm cho ngi ta quan tm trc
484 485 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
tip v trc tin nh ca ci ca mnh. Do chng ta khng
tha nhn bt k lun chng no v tnh cch v li ch ngha
hoc hnh phc ch ngha ca hc thuyt v o c. Bn
tnh con ngi, chnh do c khuynh hng mun c n
nh v yn tnh, nn v cn bn khng c tnh c c v sn
c tinh thn gip .
Tnh cht trc tip ca lng thng hi thng biu hin ra
l s cu gip trc tip. cu mt ngi sp cht ui,
ngi ta thng nhy xung nc m khng suy tnh g c.
Ngi ta khng th ging mt nhn mt ngi ng vt ln
vi ci cht; iu lm cho ngi cu nn qun ht cc
ngha v khc ca mnh, thm ch lm cho anh ta hy sinh i
mnh v i ca nhng ngi thn thch vi mnh cu vt
cuc i v ch ca mt k say ru khn cng no ; th ngha
l lng thng hi, trong mt vi trng hp no , c th a
ti nhng hnh vi khng th tha nhn l chnh ng v
phng din o c c"...
V nhng iu nhm tai qu i nh th li y ry trn hng
chc v hng trm trang sch trit hc kinh nghim ph phn y!
o c c suy ra t khi nim "trng thi n nh o c"
(phn hai, tp hai: "Nhng trng thi n nh ca linh hn",
chng 1: "V trng thi n nh o c"). "Xt theo khi
nim m ni, th trng thi n nh khng bao gi gm mt
iu kin thay i no trong bt c b phn cu thnh no ca n
c. Do , khng cn phi suy ngh g nhiu, cng c th ni rng
trng thi y khng tn ti mt kh nng chin tranh no
c" (202). "S bnh ng v kinh t v v x hi ny sinh ra t
khi nim trng thi n nh cui cng (endgltig)" (213).
"Trng thi n nh" y sinh ra t "khoa hc", ch khng phi t
tn gio. N s khng do "a s" thc hin, nh nhng ngi theo
ch ngha x hi vn tng; khng phi l quyn lc ca nhng
ngi x hi ch ngha "s n gip nhn loi" (207), - khng,
chnh "s pht trin t do" s a ti l tng. Tht th, h
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
chng phi li nhun ca t bn ang gim i sao v h
chng phi tin lng ang tng ln khng ngng sao?
(223). Tt c nhng li khng nh v "cnh n l lm thu"
u l di tr (229). Ngy xa ngi ta nh gy chn nhng k
n l m khng b ti g c, cn by gi th th no? Khng, "tin b
v o c" l khng th chi ci c: cc bn hy xem nhng
khu i hc nc Anh, xem o qun cu th (230), xem
"nhng hi lun l" nc c. V li ch ca "trng thi n nh
thm m" (chng 2, phn hai) m "ch ngha lng mn" b bc b.
Ch ngha lng mn cn bao qut tt c nhng dng ca s m
rng qu ci Ti, ch ngha duy tm, siu hnh hc, ch
ngha huyn b, thuyt duy ng, tnh v k, "s cng bch thiu s
phi phc tng a s", v "l tng dn ch - x hi v vic
nh nc t chc ton b lao ng" (240 - 241)*.
* Ma-kh, cng trn ci tinh thn y, tuyn b tn thnh ch ngha x
hi kiu quan liu ca Pp-p v Men-g, tc l th ch ngha x hi bo
m "quyn t do c nhn", cn hc thuyt ca nhng ngi dn ch -
x hi th hnh nh "khc bit mt cch bt li" vi ch ngha x hi kia,
n e da a ti mt s "n dch ph bin hn v nng n hn l trong
mt nh nc qun ch hoc mt nh nc do mt thiu s thng tr".
Xem "Erkenntnis und Irrtum", 2. Auflage, 1906, SS. 80 - 811).
Trong nhng cuc ngao du x hi hc ca Bly, Pt-txn-t v
Ma-kh, ngi ta ch thy c s ngu xun v cng ca mt
anh phi-li-xtanh ang vui sng ph by nhng c rch
nht, c che y bng mt thut ng "mi" v mt s h
thng ha "mi", "c tnh cht kinh nghim ph phn". Nhng li
ni quanh co m mu t ph, nhng mnh khe kh cng suy
lun theo tam on lun, mn trit hc kinh vin t nh, - ni tm
li, ngi ta hin cho chng ta vn mt ni dung phn ng,
di vn mt chiu bi sc s, trong x hi hc cng nh trong
nhn thc lun.
1)
"Nhn thc v sai lm", xut bn ln th 2, 1906, tr. 80 - 81.
486 487 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
By gi chng ta hy nhn xt phi Ma-kh Nga.
2. B-ga-np sa cha
v "pht trin" mc nh th no?
Trong bi "S pht trin ca i sng trong t nhin v x
hi" (1902. Xem cun "Tm l hc ca x hi", tr. 35 v cc
trang sau), B-ga-np trch dn on vn ni ting ca li ta
vit cho cun "Zur Kritik"107 trong "nh x hi hc ln
nht", tc l Mc, trnh by nhng c s ca ch ngha duy vt
lch s. Sau khi trch dn Mc, B-ga-np tuyn b rng
"nh ngha c v thuyt nht nguyn lch s, tuy vn ng v
thc cht, nhng hin nay khng hon ton tha mn chng
ta na" (37). Do tc gi mun sa cha hoc pht trin l
lun , xut pht t nguyn l c bn ca chnh n. Kt lun
ch yu ca ng ta l:
"Chng ti ch ra rng nhng hnh thc x hi u
thuc v mt loi rt rng gm nhng s thch ng sinh vt hc.
Nhng nh vy th, chng ti vn cha xc nh phm vi ca
nhng hnh thc x hi: mun th, phi xc nh khng nhng
loi, m c ging na... Trong cuc u tranh sng cn, con
ngi, ch c nh vo thc, mi c th lin hp li vi nhau
c: khng c thc th khng c i sng x hi. Bi vy
cho nn i sng x hi, trn tt c biu hin ca n, ch l i
sng ca tm l c thc... Tnh x hi khng th tch ri tnh
thc. Tn ti x hi v thc x hi, cn c theo ngha chnh
xc ca cc t ng y, l ng nht" (50 - 51. Do B-ga-np
vit ng).
Oc-t-c ("Khi lun v trit hc", Xanh P-tc-bua, 1906,
tr. 183 v cc trang trc) ni r rng kt lun y khng c
g l chung vi ch ngha Mc c. B-ga-np ch p li bng
nhng li th tc, vin vo ch trch dn khng ng nh:
ng ra l "cn c theo ngha chnh xc ca cc t ng y",
nhng Oc-t-c li trch dn thnh "theo ngha y ".
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Qu l c sai tht v tc gi hon ton c quyn sa cha
li, nhng v ci sai m ku m ln l "ct xn", l "gi
mo", v.v. ("Thuyt kinh nghim nht nguyn", p. III, tr.
XLIV), th nh th ch l xa m thc cht ca s bt ng
kin bng nhng li l thm hi. D cho ci ngha m B-ga-
np gn cho nhng t "tn ti x hi" v " thc x hi", l
"chnh xc" i na th vn c mt iu chc chn l cu ca
ng ta (m chng ti trch dn trn) l sai. Tn ti x hi
v thc x hi khng phi l ng nht, cng nh ni
chung, tn ti v thc khng phi l ng nht. Con ngi,
khi lin h vi nhau, u x s vi t cch l nhng sinh vt
c thc, nhng hon ton khng th do m kt lun rng
thc x hi l ng nht vi tn ti x hi. Trong tt c
nhng hnh thi x hi t nhiu phc tp, v nht l trong hnh
thi x hi t bn, con ngi, khi lin h vi nhau, u khng
c thc v nhng mi quan h x hi gia h vi nhau, hoc
v nhng quy lut chi phi s pht trin ca nhng mi quan
h y, v.v.. Th d: ngi nng dn bn la m, c "quan h"
vi nhng ngi sn xut la m trn th trng th gii,
nhng ngi y khng hiu r iu ; ngi y li cng
khng hiu r nhng mi quan h x hi no hnh thnh t
nhng s trao i y. thc x hi phn nh tn ti x hi,
l hc thuyt ca Mc. Hnh nh c th phn nh vt th mt
cch gn ng, nhng y m ni v s ng nht th v l.
Ni chung, thc phn nh tn ti, l mt nguyn l
chung ca ton b ch ngha duy vt, v khng th khng
nhn thy mi lin h trc tip v mt thit gia nguyn l y
vi nguyn l ca ch ngha duy vt lch s cho rng thc
x hi phn nh tn ti x hi.
Mu toan ca B-ga-np sa cha v pht trin Mc mt
cch kh nhn thy c, "theo tinh thn ca nhng nguyn
l c bn ca Mc", l mt s xuyn tc hin nhin nhng c
s duy vt y, theo tinh thn ca ch ngha duy tm. Ph
nhn iu , th tht l bun ci. Chng ta hy nh li s
488 489 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
trnh by ca Ba-da-rp v ch ngha kinh nghim ph phn
(khng phi l trnh by v thuyt kinh nghim nht nguyn
u, , khng phi! gia hai "h thng" y c mt s khc nhau rt
ln, rt ln!): "biu tng cm tnh cng chnh l hin thc tn
ti ngoi chng ta". r rng l ch ngha duy tm, r
rng l l lun v tnh ng nht gia thc v tn ti. Sau
cc bn hy nh li ci cng thc ca V. Sp-p, nh trit hc ni
ti lun ny, cng nh Ba-da-rp v ng bn, th sng th
cht rng mnh khng phi l nh duy tm v, cng nh B-ga-
np, ng ta c bit nhn mnh ngha "chnh xc" ca cu:
"tn ti l thc". By gi, cc bn hy i chiu nhng on vn
vi li ca nh ni ti lun Su-bc - Dn-n bc b ch
ngha duy vt lch s ca Mc: "i vi ngi quan st th bt c
qu trnh vt cht no ca sn xut bao gi cng l mt hin
tng ca thc... V phng din nhn thc lun th khng
phi qu trnh bn ngoi ca sn xut, m chnh ch th hay
nhng ch th l ci c trc (prius); ni mt cch khc l qu
trnh thun ty vt cht ca sn xut cng khng lm cho (chng
ta) thot ra ngoi nhng quan h ph bin ca thc c"
(Bewutseinszusammenhangs). Xem sch dn: "Das
menschliche Glck und die soziale Frage", S. 293 v 295 - 2961).
B-ga-np c th tha h nguyn ra nhng ngi duy vt
l "xuyn tc nhng t tng ca ng ta", nhng khng mt li
nguyn ra no c th thay i c s tht n gin v r rng.
Vic sa cha v pht trin Mc m "nh kinh nghim nht
nguyn" B-ga-np tin hnh mt cch gi l theo tinh thn
ca Mc th v cn bn cng khng khc cht no vi s bc
b Mc m Su-bc - Dn-n, nh duy tm v duy ng v
nhn thc lun, tin hnh. B-ga-np khng nh rng mnh
khng phi l duy tm. Su-bc - Dn-n khng nh rng
mnh l nh thc ti lun (Ba-da-rp thm ch cng tin nh
1)
- "Hnh phc nhn loi v vn x hi", tr. 293 v 295 - 296.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
th). Ngy nay, mt nh trit hc khng th khng tuyn b
mnh l "nh thc ti lun", l "k th ca ch ngha duy tm".
Cc ngi theo phi Ma-kh i, n lc nn hiu nh th!
Nhng ngi theo thuyt ni ti, nhng ngi theo thuyt
kinh nghim ph phn v ngi theo thuyt kinh nghim nht
nguyn u tranh lun v nhng iu th yu, v nhng chi
tit, v nh ngha ca ch ngha duy tm; cn chng ti, ngay
t u, chng ti bc b tt c cc c s trit hc ca h, chung
cho ci tam v nht th y. D cho B-ga-np chp nhn tt
c nhng kt lun ca Mc, theo mt ngha tt p nht, vi
nhng nh tt p nht, m li c tuyn truyn "tnh ng
nht" gia tn ti x hi v thc x hi th chng ti vn
ni: B-ga-np tr i "thuyt kinh nghim nht nguyn" (hoc ni
cho ng hn, tr i thuyt Ma-kh) th l ngi mc-xt. V ci l
lun v tnh ng nht gia tn ti x hi v thc x hi l mt ha ca tn ti x hi) trong nhng nt chung v c bn, lm
iu v l hon ton, mt l lun hon ton phn ng. Nu
c ai em iu ha l lun vi ch ngha Mc, vi hnh vi
mc-xt th chng ti buc phi cng nhn rng nhng ngi
tt hn l lun ca h; nhng chng ti khng th dung
th nhng s xuyn tc trng trn v mt l lun i vi ch
ngha Mc.
B-ga-np iu ha l lun ca ng ta vi nhng kt lun
ca Mc, bng cch hy sinh tnh trit s thiu cho nhng
kt lun . Mi ngi sn xut ring bit trong nn kinh t th
gii u bit rng mnh a mt s thay i no vo trong k
thut sn xut; mi ngi s hu u bit rng mnh trao i
sn phm no ly sn phm khc, nhng nhng ngi sn
xut v nhng ngi s hu u khng bit rng do h
lm thay i tn ti x hi. Ngay n by mi ng Mc cng
khng th bao qut c tng s nhng s thay i thuc loi
trong tt c cc ngnh ca nn kinh t t bn th gii. Nhiu
lm l pht hin ra c nhng quy lut ca s thay i , vch
ra c nhng nt ch yu v c bn ca ci l-gch khch
490 491 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
quan ca nhng s thay i y v ca s pht trin lch s ca
chng - khch quan khng phi theo ngha l mt x hi
nhng sinh vt c thc, nhng con ngi, c th tn ti v
pht trin khng ph thuc vo s tn ti ca nhng sinh vt c
thc (ch c nhng iu nh nht m B-ga-np nhn mnh
bng "l lun" ca ng ta thi!), m khch quan theo ngha
l tn ti x hi khng ph thuc vo thc x hi ca con
ngi. Vic anh sng, anh hot ng kinh t, anh sinh con
ci v anh ch to ra cc sn phm, anh trao i sn phm, lm
ny sinh ra mt chui tt yu khch quan gm nhng bin c,
nhng s pht trin, khng ph thuc vo thc x hi ca anh
v thc ny khng bao gi bao qut c ton vn ci chui
. Nhim v cao qu nht ca loi ngi l bao qut c
ci l-gch khch quan y ca cuc tin ha kinh t (cuc tin
cho thc x hi ca loi ngi v thc ca nhng giai cp tin
tin ca tt c nhng nc t bn thch ng vi l-gch mt
cch ht sc r rng v sng sa, vi tinh thn ph phn.
B-ga-np cng nhn tt c nhng iu . Th ngha l
g? Ngha l, trn thc t, ng ta vt b l lun ca ng ta
v "tnh ng nht gia tn ti x hi v thc x hi" v ch
cn li mt vt tha kinh vin v b, cng v b, cng cht
cng, cng v gi tr nh ci "thuyt thay th ph bin", hoc ci
thuyt v nhng "yu t", v "s khm nhp" v tt c nhng
chuyn v l khc ca nhng ngi theo phi Ma-kh vy.
Nhng "k cht tm ly k ang sng", ci vt tha kinh vin
cht cng ca B-ga-np tri vi ch v bt chp thc ca
ng, bin trit hc ca ng ta thnh mt cng c phc v
cho Su-bc - Dn-n v nhng k phn ng khc, tc l cho
nhng k t trn hng trm ging n gio s thay th, di
hng nghn hnh thc, ci ang sng bng chnh ci cht y
nhm chng li ci ang sng, bp cht ci ang sng. V phn
c nhn B-ga-np, ng ta l k th khng i tri chung ca
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
mi s phn ng, v c bit hn, ca s phn ng ca giai cp
t sn. Nhng "thuyt thay th" ca ng ta v l lun ca ng ta
v "tnh ng nht gia tn ti x hi v thc x hi" li phc
v cho s phn ng . l mt s tht ng bun, nhng
qu l mt s tht.
Ch ngha duy vt ni chung tha nhn rng tn ti thc
ti khch quan (vt cht) l khng ph thuc vo thc, cm
gic, kinh nghim, v.v., ca loi ngi. Ch ngha duy vt lch
s tha nhn rng tn ti x hi khng ph thuc vo thc
x hi ca loi ngi. Trong hai trng hp , thc ch l
phn nh ca tn ti, nhiu lm th cng ch l mt phn nh
gn ng (n khp, chnh xc mt cch l tng). Trong ci
trit hc y ca ch ngha Mc, c bng mt khi thp duy
nht, ngi ta khng th vt b mt tin c bn no, mt
phn ch yu no, m khng xa ri chn khch quan, khng
ri vo s di tr ca giai cp t sn phn ng.
Di y l vi th d na v ci ch ngha duy tm trit hc
cht y ang tm ly nh mc-xt sng B-ga-np nh th no.
Bi: "Ch ngha duy tm l g?", 1901 (sch dn, tr. 11 v
cc trang sau). "Chng ta i ti kt lun nh sau: c ni m
ngi ta nht tr trong nhng kin gii ca mnh v tin b,
cng nh ni m ngi ta khng nht tr th ngha c bn
ca nim tin b cng vn ch l mt: s y v s hi
ha ngy cng tng ca i sng thc. l ni dung khch
quan ca khi nim tin b... Nu by gi chng ta em so
snh biu hin, v mt tm l, ca nim tin b m chng ta
t ti, vi biu hin ca n v mt sinh vt hc nh
nu ra trn ("v phng din sinh vt hc, ngi ta gi s
tin b l s tng thm ca tng s i sng", tr. 14), th chng
ta s d dng thy rng ci trn ph hp hon ton vi ci
di v c th suy ra t ci di... V i sng x hi chung
quy ch l i sng tm l ca cc thnh vin ca x hi, nn
ni dung ca nim tin b c y vn l mt: l s y
492 493 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
v s hi ha ngy cng tng ca i sng; ch cn thm:
i sng x hi ca con ngi. Qu vy, nim v tin b x
hi khng bao gi c v khng th c mt ni dung no khc"
(tr. 16).
"Chng ta thy... rng ch ngha duy tm biu th trong tm
hn con ngi s chin thng ca nhng nguyn vng c
nhiu tnh cht x hi hn i vi nhng nguyn vng c t
tnh cht x hi hn; rng l tng v s tin b l mt phn
nh ca xu hng tin b - x hi vo trong tm l duy tm"
(32).
Khng cn phi ni cng thy rng tt c tr chi sinh vt hc
v x hi hc y khng cha ng mt my may no l ca
ch ngha Mc c. Trong tc phm ca Xpen-x v Mi-khai-
lp-xki, ngi ta c th tm c v s nh ngha khng km
nhng nh ngha ny cht no c, tc l tm c nhng
nh ngha khng nh ngha g, ngoi " nh tt" ca tc gi,
v chng t rng tc gi hon ton khng hiu "ch ngha duy
tm l g" v ch ngha duy vt l g.
Quyn III ca "Thuyt kinh nghim nht nguyn", bi lun
vn "S o thi ca x hi" (c s ca mt phng php),
1906. Tc gi bt u bng s bc b nhng " nh chit
trung ca mn sinh vt - x hi hc ca Lan-gh, Phe-ry, Vn-
tman v ca nhiu ngi khc na" (tr. 1), cn trang 15, ng ta
trnh by kt lun sau y ca "cng cuc nghin cu" ca
ng ta: "Chng ti c th din t nh sau v nhng mi lin
h c bn gia thuyt duy nng v s o thi ca x hi:
Bt k hot ng o thi x hi no cng l mt s tng
ln hoc gim i ca nng lng ca ci phc hp x hi m
hot ng y lin quan n. Trong trng hp th nht,
chng ta c mt "s o thi khng nh", trong trng hp
th hai - mt s o thi "ph nh"". (Do tc gi vit ng).
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Th m iu nhm nh khng bt no t xit y li c coi
l ch ngha Mc y! C th no tng tng c mt ci g
v ch hn, cht cng hn v kinh vin hn l ci m danh t
sinh vt hc v duy nng lun y, ci m danh t hon ton khng
c ngha g c v hon ton khng th c ngha g trong lnh
vc cc khoa hc x hi? Khng my may c bng dng ca
mt s nghin cu kinh t c th, khng my may c s m ch
phng php ca Mc, phng php bin chng v th gii quan
ca ch ngha duy vt; ch l nhng nh ngha n thun
c ba ra m ngi ta mu toan lm cho thch hp vi
nhng kt lun c sn ca ch ngha Mc. "S pht trin mau
chng ca cc lc lng sn xut ca x hi t bn, khng
nghi ng g na, l s tng thm nng lng ca ton th x
hi..." - v th hai ca cu ny, khng nghi ng g na, ch l
lp li v th nht, bng nhng ting trng rng, c v "i su
vo" vn , nhng tht ra th khng sai mt ly no vi nhng
chit trung sinh vt - x hi hc ca Lan-gh v ng bn! -
"nhng tnh cht khng hi ha ca qu trnh y li dn ti
mt cuc "khng hong", dn ti mt s lng ph phi thng
nhng lc lng sn xut, dn ti mt s gim nng lng
mt cch t ngt: s o thi khng nh nhng ch cho s
o thi ph nh" (18).
Phi chng chng ta ang c Lan-gh? Mt nhn hiu
sinh vt - duy nng lun c gi vo nhng kt lun c sn v
nhng cuc khng hong, m khng thm mt ti liu c th cn
con no, cng nh khng gii thch tnh cht ca nhng cuc
khng hong. Tt c nhng iu hon ton l do thin , v
tc gi mun xc nhn v o su nhng kt lun ca Mc,
nhng trn thc t, ng ta em pha long nhng kt lun vo
trong mt trit hc kinh vin kh khan v chn n cht ngi.
, ch c s lp li mt kt lun c sn t trc, l "mc-
xt" m thi, cn tt c s bin gii "mi" cho kt lun y, tt c
"thuyt duy nng x hi" y (34), tt c "s o thi x hi" y
494 495 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
u ch l mt m ch ghp li vi nhau, mt s nho bng
ch ngha Mc m thi.
B-ga-np khng tin hnh mt cng cuc nghin cu mc-xt
no c; ng ta ch chm lo ngy trang nhng kt qu trc kia ca
nhng cuc nghin cu y, bng mt b o thut ng sinh vt
hc v duy nng lun. ny t u n cui hon ton
khng thc hin c, v vic vn dng nhng khi nim "o
thi", "ng ha v d ha" ca nng lng, s cn bng nng
lng, v.v., v.v., vo lnh vc cc khoa hc x hi ch l mt
cu trng rng. Tht ra th, bng nhng khi nim , ngi
ta khng th tin hnh bt c s nghin cu no v nhng hin
tng x hi, bt c s thuyt minh no v phng php ca
khoa hc x hi. Khng g d dng bng dn mt nhn hiu
"duy nng lun" hoc "sinh vt - x hi hc" vo nhng hin tng
nh khng hong, cch mng, u tranh giai cp, v.v., nhng
khng g v ch hn, kinh vin hn, cht cng hn l mt vic
lm nh th. Vn khng phi l ch B-ga-np, y,
lm cho tt c hoc "hu nh" tt c nhng kt qu v kt lun
ca ng ta (chng ta thy ng ta "sa cha" t tng ca
Mc v nhng mi quan h gia tn ti x hi v thc x hi
nh th no ri) thch ng vi Mc, m chnh l ch nhng
cch thc ca s lp rp , ca ci "thuyt duy nng x hi"
y, u sai lm t u n cui v hon ton khng khc g
nhng cch thc ca Lan-gh.
Ngy 27 thng Su 1870, Mc vit cho Cu-ghen-man ("Ni v
vn cng nhn, v.v.", xut bn ln th 2): "ng Lan-gh
khen ti qu ng... nhm mc ch t ra rng mnh l nhn
vt quan trng. Qu vy, ng Lan-gh c c mt pht
minh ln. Ton b lch s c th quy thnh mt quy lut ln
duy nht ca gii t nhin. Quy lut t nhin y l cu ni
"Struggle for life", u tranh sinh tn (cu ni ca c-uyn
trong cch dng nh vy bin thnh mt cu ni trng rng), cn
ni dung cu y chnh l quy lut ca Man-tut v nhn khu,
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
hay ni cho ng hn, l quy lut v nhn khu tha. Cho nn,
khng phn tch ci "Strug-gle for life" y nh n biu hin
trong lch s, trong cc hnh thc x hi khc nhau, th khng
cn g lm na, ngoi vic em bin mi cuc u tranh c
th thnh cu "Struggle for life" v bin cu thnh o tng
kiu Man-tut v nhn khu. Chng ta phi tha nhn rng
l mt phng php rt c sc thuyt phc i vi nhng
k ngu dt v nhng ngi li suy ngh, vnh vo, t ph,
v lm ra b hc gi" 108.
C s ca vic Mc ph phn Lan-gh khng phi l ch
cho rng Lan-gh c bit vn dng thuyt Man-tut 109 vo x
hi hc, m l ch cho rng vic vn dng nhng khi nim
sinh vt hc ni chung vo lnh vc cc khoa hc x hi l mt cu
trng rng. D cho s vn dng y l do nhng nh "tt" hoc
l do mun xc nhn nhng kt lun x hi hc sai lm chng
na, th cu trng rng vn c l cu trng rng. V "thuyt
duy nng x hi" ca B-ga-np, thuyt o thi x hi m
ng ta em rp vo ch ngha Mc, chnh l thuc v loi cu
trng rng .
Nu v mt nhn thc lun, Ma-kh v A-v-na-ri-t
khng pht trin ch ngha duy tm m li em chng cht
thm vo nhng sai lm duy tm c, mt m thut ng hunh
hoang in r ("yu t", s "phi hp v nguyn tc", "khm
nhp", v.v.), th v mt x hi hc cng vy, ch ngha kinh
nghim ph phn, d c thnh tht tn thnh nhng kt lun
ca ch ngha Mc i na, cng ch i n ch xuyn tc ch
ngha duy vt lch s bng nhng li ni rng tuch v hunh
hoang v sinh vt hc v v duy nng lun.
S vic sau y l mt c im lch s ca hc thuyt Ma-kh
hin i Nga (ni cho ng hn: ca ci hin tng say m
ca mt s ngi dn ch - x hi Nga i vi hc thuyt y).
Ph-bch l mt ngi "duy vt pha di, duy tm pha
trn", - iu , trong mt chng mc no , cng ng vi
496 497 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Buy-kh-n, Ph-gt, M-lt-st v vi uy-rinh, song c mt
s khc bit v bn cht l tt c cc nh trit hc y, so vi
Ph-bch, u l nhng ngi ln v nhng tiu tc gia thm hi.
Bt ngun t Ph-bch v trng thnh trong cuc u tranh
chng nhng tiu tc gia nn l t nhin l Mc v ng-ghen ch
nhiu nht n vic hon thin cu trc trit hc ca ch ngha
duy vt, tc l ch nhiu nht n quan nim duy vt lch s, ch
khng phi n nhn thc lun duy vt. V th, trong nhng
tc phm bn v ch ngha duy vt bin chng, hai ng nhn
mnh mt bin chng hn l mt duy vt; khi bn v ch
ngha duy vt lch s, hai ng nhn mnh mt lch s hn l
mt duy vt. Nhng ngi theo phi Ma-kh ca chng ta
mun l ngi mc-xt, cp n ch ngha Mc trong
mt thi k lch s hon ton khc, lc m trit hc t sn
c bit chuyn v nhn thc lun, v trong khi tip thu, di
mt hnh thc phin din v b bp mo, mt vi b phn cu
thnh ca php bin chng (ch ngha tng i, chng hn),
n ch trng nhiu nht n vic bnh vc hoc khi phc
ch ngha duy tm pha di, ch khng phi ch ngha
duy tm pha trn. t ra l thuyt thc chng ni chung v
ch ngha Ma-kh ni ring, c bit ch trng lm gi
mo nhn thc lun mt cch tinh vi, bng cch bt chc ch
ngha duy vt, bng cch dng thut ng ta h nh l duy
vt che y ch ngha duy tm, v h tng i t ch
n trit hc v lch s. Nhng ngi theo phi Ma-kh ca
chng ta khng hiu ch ngha Mc, v h cp n ch
ngha y c th ni l t mt pha khc v h tip thu - i
khi hc thuc lng hn l tip thu, - l lun kinh t v l lun
lch s ca Mc, m khng hiu nhng c s ca l lun ,
tc l ch ngha duy vt trit hc. Bi vy, phi gi B-ga-np
v ng bn l nhng Buy-kh-n v uy-rinh Nga ln ngc.
H mun l nhng ngi duy vt pha trn, nhng li
khng th thot khi ch ngha duy tm h pha di!
B-ga-np th " pha trn" l ch ngha duy vt lch s,
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
nhng l ch ngha duy vt lch s tm thng, b ch
ngha duy tm n mn; cn " pha di" l ch ngha duy
tm khoc b o lm bng nhng thut ng mc-xt, bng ci
ngn ng gi danh mc-xt. "Kinh nghim c t chc mt
cch x hi", "qu trnh lao ng tp th", l nhng t mc-
xt, nhng tt c u ch l nhng t che y ci trit hc duy
tm cho rng vt l nhng phc hp "yu t" - cm gic, th
gii bn ngoi l "kinh nghim" hoc l "tng trng kinh
nghim" ca loi ngi, gii t nhin vt l l "ci c phi
sinh" t "ci tm l", v.v., v.v..
Gi mo ch ngha Mc mt cch ngy cng tinh vi, dng
cc hc thuyt phn duy vt gi lm ch ngha Mc mt
cch ngy cng tinh vi, l c im ca ch ngha xt li
hin i trong kinh t chnh tr hc cng nh trong cc vn
sch lc v trit hc ni chung, trong nhn thc lun cng
nh trong x hi hc.
3. v nhng "c s ca trit hc x hi"
ca xu-v-rp
Cun "Khi nim "v" trit hc mc-xt" kt thc bng bi
lun vn ni trn ca ng ch X. Xu-v-rp, tr thnh mt b hoa
thm ngo ngt khc thng, chnh l v tc phm l mt
sng tc tp th. Khi cc bn thy cng vi v bn cnh Ba-da-rp
l ngi ni rng theo ng-ghen th "biu tng cm tnh
cng chnh l hin thc tn ti ngoi chng ta", cn c: Bc-man,
k tuyn b rng php bin chng ca Mc v ng-ghen l mt
ch ngha thn b; Lu-na-tsc-xki, k i n tn gio; I-u-sk-
vch, k du nhp ci "L-g-x vo dng thc phi l tnh ca kinh
nghim"; B-ga-np, k gi ch ngha duy tm l trit hc
ca ch ngha Mc; Ghen-phn-, k gn lc I. t-x-ghen
khi ch ngha duy vt; v cui cng l X. Xu-v-rp vi tc
phm "C s ca trit hc x hi", - th lp tc cc bn cm
thy "tinh thn" ca mt ng li mi. Lng bin thnh
498 499 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
cht. Cc "nh tm ti" t trc cho n gi vn tm ti mi
ngi mt ng trong cc bi lun vn v quyn sch ring
bit, th nay hon thnh mt bn tuyn ngn thc s.
Nhng s bt ng cc b gia h b xa b bi chnh
ngay hnh ng tp th ca h chng li (ch khng phi
"v") trit hc mc-xt; th l b mt phn ng ca ch ngha
Ma-kh, vi t cch l tro lu, l ra r rt.
Trong tnh hnh nh th, bi ca Xu-v-rp cng tr nn
ng ch hn, nht l tc gi li khng phi l mt nh kinh
nghim nht nguyn, cng khng phi l mt nh kinh nghim
ph phn, m ch l mt "nh thc ti lun" - do ci lm cho ng
ta gn vi b l , khng phi l c im no ca Ba-da-rp,
I-u-sk-vch, B-ga-np, vi t cch l nhng nh trit hc, m l
ci chung ca tt c bn h l chng li ch ngha duy vt bin
chng. S so snh nhng ngh lun x hi hc ca "nh thc
ti lun" y, vi nhng ngh lun ca mt nh kinh nghim
nht nguyn, s gip chng ta m t khuynh hng chung
ca h.
Xu-v-rp vit: "Trong ci thang bc nhng quy lut chi
phi qu trnh th gii th nhng quy lut ring bit v phc
tp quy li thnh nhng quy lut chung v n gin, - v tt c
chng u tun theo mt quy lut pht trin ph bin, - quy
lut tit kim lc. Thc cht ca quy lut ny l ch bt c
mt h thng lc no m hao ph cng t, tch lu cng nhiu
v nhng s hao ph ca n cng gip nhiu hn vo s tch
lu ca n th h thng cng c kh nng t duy tr v t
pht trin. Nhng hnh thc ca s thng bng ng, - t lu
lm ny sinh quan nim v tnh hp mc ch khch quan
(h thi dng, s tun hon ca nhng hin tng trn qu t,
qu trnh sinh sng) - s d c th hnh thnh v pht trin
c, chnh l do s bo tn v tch ly nng lng vn c
ca chng, tc l do s tit kim bn trong ca chng. Quy
lut tit kim lc l nguyn tc thng nht v iu tit mi s
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
pht trin ca gii v c, gii sinh vt v x hi" (tr. 293, do
tc gi vit ng).
Cc "nh thc chng lun" v cc "nh thc ti lun" ca chng
ta ra nhng "quy lut ph bin" mt cch ht sc d
dng! Ch tic l nhng quy lut khng tt g hn nhng
quy lut m -gi-ni uy-rinh ra cng nhanh chng v d
dng nh th. "Quy lut ph bin" ca Xu-v-rp cng l mt cu
ni huynh hoang v trng rng nh nhng quy lut ph bin ca
uy-rinh vy. Cc bn hy th vn dng quy lut y vo lnh vc
th nht trong ba lnh vc m tc gi nu ra: vo s pht trin
ca gii v c. Cc bn s thy rng ngoi nh lut bo tn v
chuyn ha nng lng, cc bn s khng th no vn dng
bt c mt "s tit kim lc" no vo c, nht l p dng "mt
cch ph bin". Th m tc gi xp ci nh lut "bo tn nng
lng" y ring ra v trc y (tr. 292) gi n l quy lut
ring bit*. Vy th
* iu ng ch l Xu-v-rp gi s pht hin ra nh lut bo xem s khc bit y c ngha l th no khng? , khng, ng ta ch theo
tn v chuyn ha nng lng 110 l "s xc nh nguyn l c bn ca
thuyt duy nng" (292). "Nh thc ti lun" ca chng ta mun l
ngi mc-xt l no li khng nghe thy ni rng nhng nh duy vt
tm thng nh Buy-kh-n v ng bn v nh duy vt bin chng
ngoi ci quy lut y ra, trong lnh vc pht trin ca gii v
c, cn li ci g? Nhng b sung, hay nhng s phc tp ha,
hay nhng pht hin mi, hay nhng s kin mi khin cho tc
gi c th bin i ("ci tin") nh lut bo tn v chuyn ha
nng lng thnh quy lut "tit kim lc" th nay u ri?
Khng c nhng s kin hay nhng pht minh no nh vy c,
v Xu-v-rp thm ch cng khng ng g n chng. ng
ta ch, - t ra v quan trng, nh chng Ba-da-rp trong
tiu thuyt ca Tuc-gh-np ni, - v ln giy, bng mt nt
bt ln, "quy lut ph bin" mi v "trit hc thc ti - nht
500 501 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
nguyn" (tr. 292). Chng ti l th y! Chng ti chng ti
hn uy-rinh u!
Hy xt lnh vc pht trin th hai, lnh vc sinh vt hc. y,
trong khi cc th hu c pht trin thng qua u tranh sinh tn
v o thi, th quy lut no l ph bin, quy lut tit kim lc
hay "quy lut" tiu ph lc? Khng sao c! "Trit hc thc ti - nht
nguyn" cho php tu theo tng lnh vc m hiu ci "ngha" ca
quy lut ph bin, lnh vc ny c th hiu th ny, lnh vc
khc li c th hiu th khc; chng hn, c th hiu quy lut y l:
nhng th hu c cao cp l t nhng th hu c cp thp m
pht trin thnh. Quy lut ph bin c do m tr thnh
mt cu trng rng i na th cng khng h chi; ch cn ci
nguyn tc ca "thuyt nht nguyn" c gi vng l c.
Cn v lnh
ng-ghen u cho nh lut y l s xc nh nhng nguyn l c bn
ca ch ngha duy vt? "Nh thc ti lun" ca chng ta c khi no t hi
ci mt, ch lp li -xt-van- thi. iu chng may li chnh l ch
khi cc "nh thc ti lun" kiu y ci mnh khut phc trc ci mt
th ng-ghen, chng hn, li nm c t nng lng - t mi i vi ng -
v bt u dng n ngay t nm 1885 (li ta cun "Chng uy-rinh",
xut bn ln th hai) v nm 1888 ("L. Ph-bch"), nhng dng xen k
nh l mt t ng ngha vi hai t "lc" v "vn ng", ng-ghen
lm giu thm cho ch ngha duy vt ca ng bng mt thut ng mi.
Cc "nh thc ti lun" v nhng k h khc chim ly t mi y
nhng khng nhn thy s khc bit gia ch ngha duy vt v thuyt
duy nng!
vc th ba (lnh vc x hi), th c th hiu "quy lut ph
bin" theo ngha th ba, coi nh s pht trin ca nhng lc
lng sn xut. Mt "quy lut" s d thnh "ph bin" l v
ngi ta c th quy vo tt c ci g m ngi ta mun.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
"Tuy cn tr, nhng khoa hc x hi c mt c s vng chc
v nhng khi qut hon thin; trong th k XIX, n pht
trin n mt trnh cao v mt l lun, - v chnh l
cng lao ch yu ca Mc. ng a khoa hc x hi ln
trnh mt l lun x hi...". ng-ghen ni rng Mc
nng ch ngha x hi t khng tng ln khoa hc 111, nhng
iu , Xu-v-rp cho l khng . Chng ta s c thm sc
mnh hn na, nu chng ta em khoa hc (nhng trc Mc,
khoa hc x hi c cha?) phn bit vi l lun. Cn ni
rng s phn bit l khng c ngha, th iu khng c
hi g!
"... bng cch xc lp quy lut c bn ca ng lc hc x
hi, quy lut theo s tin ha ca nhng lc lng sn xut
l nguyn tc quyt nh ton b s pht trin kinh t v x
hi. Nhng s pht trin ca nhng lc lng sn xut li ph
hp vi vic nng sut lao ng tng ln, vi s gim bt
tng i s hao ph nng lng v vi s tch lu nhanh hn v
nng lng..." (cc bn thy "trit hc thc ti - nht nguyn" l
phong ph bit bao: y l mt lun c mi, duy nng lun cho ch
ngha Mc y!)... " l mt nguyn tc kinh t. Nh vy l
Mc em nguyn tc tit kim lc lm c s cho l lun x
hi...".
Hai ting "nh vy" y tht l c mt khng hai! V Mc
bn v kinh t chnh tr hc cho nn chng ta hy c nhai li
hai ting "tit kim" v chng ta hy c gi kt qu ca vic
nhai li ca chng ta l "trit hc thc ti - nht nguyn" i!
Khng, Mc khng ly mt nguyn tc tit kim lc no
lm c s cho l lun ca mnh. Nhng iu v ch l sn
phm ca c tng tng ca nhng k mt n mt ng v
danh vng ca -gi-ni uy-rinh. Mc a ra mt nh ngha
hon ton chnh xc v khi nim pht trin ca nhng lc
lng sn xut v nghin cu qu trnh c th ca s pht
trin . Cn Xu-v-rp th pht minh ra mt danh t mi
502 503 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ch khi nim m Mc phn tch, v pht minh ra mt
cch rt khng thch ng, ch lm m h vn m thi. V "tit
kim lc" ngha l g, o n nh th no, p dng khi nim
ra sao, nhng s vic chnh xc v nht nh no thch hp vi
khi nim , - tt c nhng iu y, Xu-v-rp khng h gii
thch v khng th gii thch c v l mt m h . Xin
cc bn hy nghe thm:
"...Quy lut tit kim x hi y khng nhng ch l nguyn
tc v s thng nht bn trong ca khoa hc x hi" (ni nh
vy, cc bn c c hiu g khng?), "m cn l ci mt xch
ni lin l lun x hi vi l lun ph bin v tn ti" (294).
Phi. Phi y! "L lun ph bin v tn ti" li c X.
Xu-v-rp pht hin tr li, sau khi nhiu i biu ca trit
hc kinh vin nhiu ln pht hin ra di nhng hnh thc
ht sc khc nhau. Chng ta hy ngi khen nhng ngi theo
phi Ma-kh Nga pht hin ra "l lun ph bin v tn
ti" mi! Ta hy hy vng rng tc phm tp th sau ny ca h s
c hon ton dnh cho vic chng minh v pht trin ci pht
hin ln y!
Mt th d khc na s chng t cho chng ta thy rng l
lun ca Mc c trnh by nh th no di ngi bt ca
nh i biu cho trit hc thc ti hoc trit hc thc ti - nht
nguyn ca chng ta. "Nhng lc lng sn xut ca loi
ngi ni chung to thnh mt thang bc di truyn" (ch!) "v
gm c nng lc lao ng ca h, lc lng t nhin do con
ngi chinh phc, gii t nhin c nn vn ha ci bin v
nhng cng c lao ng tiu biu cho k thut sn xut... i
vi qu trnh lao ng, nhng lc lng y gi mt chc nng
thun tu kinh t; cc lc lng tit kim nng lng lao
ng v nng cao c hiu sut ca vic tiu dng nng
lng lao ng" (298). Lc lng sn xut gi mt chc nng
kinh t i vi qu trnh lao ng! Tht chng khc g ni
rng: nhng lc lng sng gi chc nng sng i vi qu
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
trnh sng. khng phi l s trnh by ch ngha Mc, m
l bi nh ch ngha Mc bng mt m ln xn nhng danh t
v l.
C rt nhiu m ln xn nh th trong bi ca Xu-v-rp. "S
x hi ha ca mt giai cp c biu hin ra bng s tng ln
ca cc quyn lc tp th ca n i vi con ngi v i vi
ti sn ca h" (313)... "Cuc u tranh giai cp hng ti vic
thit lp nhng hnh thc thng bng gia nhng lc lng x
hi" (322)... Nhng cuc tranh chp trong x hi, nhng s
xu x v nhng cuc u tranh, v thc cht, u l nhng hin
tng tiu cc, phn x hi. "Bc tin ca x hi, ng v ni
dung c bn ca n m ni, l s pht trin ca tnh x hi, ca
nhng mi quan h x hi gia mi ngi" (328). Nu gp
nht nhng cu so mp tm thng nh vy th c l ngi
ta s c c nhiu tp sch, v l iu m cc i biu ca
x hi hc t sn ang lm; nhng nu li mun em nhng cu
so mp tm thng y ra m gi l trit hc ca ch ngha
Mc, th tht l qu qut. Nu bi vn ca Xu-v-rp l mt
bi th truyn b ch ngha Mc, th c l ngi ta khng th ph
phn n mt cch qu nghim khc; mi ngi c l s cng
nhn rng tc gi c nhng nh tt y, nhng vic th
nghim ca ng ta hon ton tht bi, ch c th thi. Nhng
khi m mt nhm ngi theo phi Ma-kh em hin cho
chng ta ci mn di nhan l "C s ca trit hc x
hi", khi m chng ta li tm thy cng vn nhng cch thc
"pht trin" ch ngha Mc nh th trong cc tc phm trit
hc ca B-ga-np, th chng ta buc phi kt lun rng c
mt mi lin h mt thit gia nhn thc lun phn ng vi
nhng c gng phn ng trong x hi hc.
4. Cc ng phi trong trit hc
v cc nh trit hc khng u no
504 505 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
By gi chng ta cn phi xt n thi ca ch ngha Ma-kh
i vi tn gio. Nhng vn li m rng n mc khin chng
ta phi t hi xem, ni chung th trong trit hc c cc ng phi
khng v thi khng ng phi trong trit hc c ngha
g.
trn kia, chng ti xem xt cuc u tranh gia ch
ngha duy vt v ch ngha duy tm trong tt c mi vn nhn
thc lun m chng ti bn ti, cng nh trong tt c mi vn
trit hc m khoa hc vt l mi ra. Khng tr mt trng
hp no, chng ta thy rng ng sau mt ng thut ng tinh
vi mi, ng sau ci m ln xn nhng ngh lun uyn thm kinh
vin, l hai ng li c bn, hai khuynh hng c bn trong cch
gii quyt cc vn trit hc. C nn coi gii t nhin, vt
cht, ci vt l, th gii bn ngoi l ci c trc v coi thc, tinh
thn, cm gic (theo danh t ph bin hin nay, th tc l kinh
nghim), ci tm l, v.v. l ci c sau khng, l vn cn bn,
mt vn trn thc t vn tip tc phn chia cc nh trit
hc thnh hai phe ln. Ngun gc ca hng nghn, hng vn sai
lm v quan nim m h trong lnh vc , chnh l ch ng
sau nhng danh t, nhng nh ngha, nhng th thut quanh
co kinh vin, nhng li bp bm, ngi ta khng nhn thy c
hai khuynh hng c bn (chng hn nh B-ga-np
khng mun tha nhn ch ngha duy tm ca mnh v nh cc
bn thy y, ng ta em nhng khi nim "kinh nghim"
nh ci vt l v ci tm l, thay th cho nhng khi nim "siu
hnh" nh "t nhin" v "tinh thn". Nhng t ng ta thay
i ri y!).
Thin ti ca Mc v ng-ghen chnh l ch, trong mt
thi k rt di - gn mt na th k - hai ng pht trin ch
ngha duy vt, y mt khuynh hng c bn ca trit hc
tin ln pha trc; khng quanh qun ch ch lp li nhng
vn nhn thc lun c gii quyt, m trit p dng
cng ch ngha duy vt y v ch v cch p dng ch ngha
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
duy vt y vo lnh vc khoa hc x hi nh th no, thng tay
qut sch - nh qut rc - nhng li by b, rc ri, hunh hoang
v kiu cng, v v s nhng mu toan mun "pht hin ra"
mt ng li "mi" trong trit hc v tm ra mt phng hng
"mi", v.v.. Tnh cht so mp ca nhng mu toan thuc loi
, ci tr kinh vin ba ra nhng "ch ngha" trit hc mi, ci li
dng nhng li xo tr cu k rc ri xa m thc cht ca vn
, s bt lc trong vic hiu v hnh dung ng cuc u tranh
gia hai khuynh hng cn bn ca nhn thc lun - tt c
nhng ci , Mc v ng-ghen ht sc cng kch v truy
kch trong sut cuc i hot ng ca mnh.
Chng ti ni: trong gn na th k. Qu tht, ngay t
1843, lc m Mc ch mi ang tr thnh Mc, ngha l tr thnh
ngi sng lp ra ch ngha x hi, vi tnh cch l mt khoa
hc, tr thnh ngi sng lp ra ch ngha duy vt hin i,
c ni dung v cng phong ph hn v c tnh cht v cng
trit hn tt c mi hnh thc trc kia ca ch ngha duy
vt, th Mc vch ra mt cch ht sc r rng nhng ng
li cn bn trong trit hc. C. Gruyn c dn ra mt bc th ca
Mc gi Ph-bch ngy 3 thng Mi 1843 112, trong th ,
Mc mi Ph-bch vit cho t "Deutsch-Franzsische
Jahrbcher" 113 mt bi phn i Sen-linh. Mc vit rng chng
Sen-linh ny ch l mt g hunh hoang, c tham vng bao qut
v vt tt c mi khuynh hng trit hc trc kia. "Vi phi
lng mn v phi thn b Php, Sen-linh ni: ti l s tng hp
ca trit hc vi thn hc; vi phi duy vt Php, ng ta ni: ti
l s tng hp ca xng tht vi nim; vi nhng ngi theo
phi hoi nghi Php, ng ni: ti l ngi tiu dit ch ngha gio
iu"*. Tuy "phi hoi nghi", - d h c t xng l ca Hi-
um hay ca Can-t (hay ca Ma-kh hi th k XX) th cng th,
- ln ting chng li "ch ngha gio iu" ca c ch ngha
duy vt v ch ngha duy tm, nhng Mc thy iu y ngay
t hi , v Mc c th thng qua Ph-bch m trc tip
tin theo con ng ch ngha duy vt chng li ch ngha duy
506 507 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
tm, ch khng cho mt trong hng nghn h thng trit hc
thm hi lm cho mnh lc hng. Ba mi su nm, trong li bt
vit cho ln xut bn th hai quyn mt b "T bn", Mc i
lp, mt cch cng r rng v minh
* Karl Grn. "Ludwig Feuerbach in seinem Briefwechsel und
Nachla , sowie in seiner philosophischen Charakterentwicklung",
I. Bd., Lpz., 1874, S. 3611).
bch nh th, ch ngha duy vt ca mnh vi ch ngha duy
tm ca H-ghen, ngha l vi ch ngha duy tm pht trin
nht v trit nht; ng khinh mit gt b "thuyt thc
chng" ca Cng-t v gi cc nh trit hc ng thi -
nhng k tng nh th tiu c H-ghen, nhng k
thc phm tr li nhng sai lm ca thi k trc H-ghen
m Can-t v Hi-um 114 mc phi - l nhng k hu sinh ng
thng hi. Trong bc th gi Cu-ghen-man ngy 27 thng Su
1870, Mc cng coi khinh "Buy-kh-n, Lan-gh, uy-rinh,
Ph-khn v nhng ngi khc" v h mit th H-ghen v
khng th hiu c php bin chng ca H-ghen*. Sau
cng, cc bn hy ly mt vi nhn xt ring v mt trit hc
ca Mc trong b "T bn" v trong cc tc phm khc ca
ng, cc bn s thy mt lun im c bn khng thay i l:
kin tr ch ngha duy vt v ch nho mt cch khinh b bt
k mt hnh vi no mun xa m vn , bt k mt s m
h no, bt k mt s li bc no mun tr v vi ch ngha
duy tm. Ton b nhng nhn xt trit hc ca Mc u xoay
quanh hai mt i lp khng iu ha c y, nhng xt
theo quan im trit hc nh trng th khuyt im ca
nhng nhn xt y chnh l "tnh hp hi" v "tnh phin
din" . Tht ra th vic t chi cng nhn nhng mu tnh
1)
Cc-l Gruyn. "Lt-vch Ph-bch, qua cc th t v di co v v s
pht trin trit hc ca ng", t. I, Lai-pxch, 1874, tr. 361.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
lai cng mun iu ha ch ngha duy vt vi ch ngha duy
tm, l cng lao v i nht ca Mc, ngi ang tin ln theo
mt con ng c xc nh r rt trong trit hc.
Hon ton theo tinh thn ca Mc v cng tc mt thit vi Mc,
trong ht thy mi tc phm trit hc ca mnh, ng-ghen
cng i lp mt cch r rng v ngn gn ng li duy
vt vi ng li duy tm trn tt c mi vn , m chng
cn coi
* Trong mt bc th ngy 13 thng Chp 1870, Mc ni v
Bi-d-li (Beesly), mt nh thc chng lun, nh sau: "L mt tn ca
Cng-t, ng ta ng nhin khng th khng a ra mi ngn
quanh co" (crotchets) 115. Xin i chiu nhng dng ny vi nhng li m
hi 1892, ng-ghen nh gi bn thc chng lun la H-xli 116.
trng, hi 1878 cng nh hi 1888 v 1892 117, nhng mu
toan, nhiu hng h sa s, mun "khc phc" "tnh phin din"
ca ch ngha duy vt v ca ch ngha duy tm, mun tuyn b
mt ng li mi, d l "thuyt thc chng", "thuyt thc
ti" g hay bt c mt lun iu la gt no khc dy cc
trng i hc cng vy. Ton b cuc u tranh chng uy-
rinh, ng-ghen tin hnh hon ton theo khu hiu trit
vn dng ch ngha duy vt, ng thi ln n nh duy vt
uy-rinh lm lu m bn cht ca vn bng nhng danh t
rng tuch, gt gia cu vn, dng nhng phng php
ngh lun biu hin s nhng b ch ngha duy tm v bc
chuyn sang lp trng ch ngha duy tm. Hoc l theo ch
ngha duy vt trit t u n cui, hoc l ni nhng iu
di tr v m h ca ch ngha duy tm trit hc, l cch
t vn qun trit trong mi chng mc ca quyn "Chng
uy-rinh", v ch c nhng k no u c b trit hc phn
ng nh trng lm cho m mm i, mi c th khng thy
c cch t vn . C cho n nm 1894, lc m ng-ghen
508 509 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
vit li ta cui cng cho cun "Chng uy-rinh" m ng va
xem li v c b sung thm ln cht, th ng-ghen vn tip tc
theo di c trit hc mi ln nhng tin b khoa hc t nhin v
vn khng ngng gi vng, mt cch cng kin quyt nh
trc, lp trng r rt v kin nh ca mnh, ng thi qut
sch ci bi bn nhng h thng mi, c ln ln nh.
Mun bit ng-ghen ch theo di trit hc mi nh
th no, xin hy xem quyn "Lt-vch Ph-bch". Trong li ta
nm 1888, ng ni c n mt hin tng nh l s phc
hng ca trit hc c in c Anh v Xcan-i-na-v; cn
i vi ch ngha Can-t mi ang thnh hnh lc v i
vi hc thuyt Hi-um, th (trong li ta cng nh trong chnh
ni dung sch) ng-ghen ch t thi khinh b su sc nht m
thi. Hon ton hin nhin l lc , ng trc vic nn trit
hc ang thnh hnh c v Anh li phm tr li nhng sai
lm c, trc thi H-ghen, nhng sai lm ca hc thuyt Can-
t v hc thuyt Hi-um, ng-ghen vn mong rng d cho
ngi ta c quay li vi H-ghen 118 chng na (nh Anh v
Xcan-i-na-v), th cng s c ch phn no , v ng hy vng
rng nh duy tm v bin chng v i s gip cho ngi
ta nhn thy r c nhng sai lm duy tm v siu hnh nh.
Khng i vo xem xt rt nhiu dng phi ca ch ngha
Can-t mi c v ca hc thuyt Hi-um Anh, ng-ghen
vn bc b ngay t u vic nhng hc thuyt cn bn
xa ri ch ngha duy vt. ng cho rng ton b khuynh
hng ca c trng phi ny ln trng phi kia u l mt
"bc tht li v mt khoa hc". V ng-ghen nh gi
nh th no v ci khuynh hng "thc chng lun" khng
th chi ci c - xt v mt thut ng thng dng - l
"thc ti lun" khng th chi ci c ca phi Can-t mi v
ca phi Hi-um, m trong , chng hn, ng-ghen khng th
khng bit n H-xli? i vi "thuyt thc chng" v "thuyt
thc ti", - nhng thuyt tng cm d v ang cn cm d
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
c nhiu u c h , - ng-ghen tuyn b rng: g i i
l m th cc thuyt cng ch l mt th on phi-li-
xanh nhm b mt du nhp ch ngha duy vt, ng thi li
cng khai tha m n v t b n!119 Ch cn suy ngh mt
cht v s nh gi nh vy i vi T. H-xli, nh khoa hc
t nhin ln nht v l nh thc ti lun v thc chng lun
cn c tnh cch thc ti lun v thc chng lun hn nhiu so
vi Ma-kh, A-v-na-ri-t v ng bn - cng hiu rng
ng-ghen c thi khinh b nh th no i vi ci dm ngi
mc-xt hin ang m say "thuyt thc chng ti tn" hay
"thuyt thc ti ti tn", v.v..
V mt trit hc, Mc v ng-ghen, thu chung l nhng ngi
c tnh ng; hai ng bit pht hin ra nhng thin hng xa ri
ch ngha duy vt v nhng s dung tng ch ngha duy tm
v ch ngha tn ngng trong tt c mi khuynh hng "ti
tn", bt k l khuynh hng ti tn no. Cho nn hai ng
nh gi H-xli hon ton ch cn c vo quan im trung
thnh vi ch ngha duy vt. Cho nn hai ng trch c Ph-
bch l khng trit p dng ch ngha duy vt, v
nhng sai lm ca mt s nh duy vt c bit m t b ch
ngha duy vt, u tranh vi tn gio nhm i mi tn gio
hoc to ra mt th tn gio mi, v v mt x hi hc,
khng th r b li ni so rng duy tm v khng th tr
thnh mt nh duy vt.
I. t-x-ghen nh gi y truyn thng rt v i
v qu bu ca cc bc thy ca mnh v k tc truyn
thng y, mc d ng cn mc nhng sai lm cc b trong khi
trnh by ch ngha duy vt bin chng. I. t-x-ghen sai
lm nhiu do ch vng v i trch khi ch ngha duy vt,
nhng cha bao gi tm cch thot ly v nguyn tc khi ch
ngha duy vt, cng nh pht ln ngn c "mi"; trong nhng lc
quyt nh, ng lun lun tuyn b kin quyt v dt khot
rng: ti l ngi duy vt, trit hc ca chng ti l trit hc duy
510 511 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
vt. I--xp t-x-ghen ca chng ta ni rt c l rng: "Trong
tt c mi ng phi, phi gia l phi ng khinh ght nht... Ht
nh trong lnh vc chnh tr, cc ng phi ngy cng tp hp
thnh hai phe,... khoa hc cng chia thnh hai tp on c bn
(Generalklassen): mt bn l nhng ngi siu hnh v mt bn
l nhng nh vt l hc hay nhng ngi duy vt*. Nhng
phn t trung gian v nhng k bp bm iu ha, d np di
chiu bi thuyt duy linh, thuyt cm gic, thuyt thc ti v g
g chng na, cng u ri vo khi th t tro ny, khi th t tro
khc, trn con ng i ca h. Chng ta i hi s kin quyt,
chng ta mun c s minh bch. Phi ngu dn phn ng
(Retraitebl ser) t cho mnh l nhng ngi duy tm**, cn
tt c nhng ai mun gii phng tr tu con ngi khi ci m
t tng rc ri siu hnh, u phi t xng
* Cch ni ny vn cha c tha ng v cha c chnh xc:
phi ni l "ngi duy tm" ch khng nn gi l "ngi siu hnh".
Chnh bn thn I. t-x-ghen, nhng ch khc, li em i lp phi
siu hnh vi phi bin chng.
** Cc bn s thy rng n y I. t-x-ghen sa cha sai lm v
gii thch, bng nhng li chnh xc hn, th no l ng ca nhng
k th ca ch ngha duy vt.
l ngi duy vt... Nu chng ta em v hai ng phi vi
cht c v cht lng, th nhng k ng gia l mt ci g
thuc loi cht sn st"*.
Tht th! Bn "thc ti lun" v nhng bn khc, k c bn
"thc chng lun", bn theo phi Ma-kh, v.v., - tt c u l
cht sn st thm hi, l ng phi gia ng khinh b trong trit
hc; trn mi vn , n u ln ln khuynh hng duy vt v
khuynh hng duy tm. Nhng mu toan hng thot ra khi
hai khuynh hng c bn trong trit hc, u ch l "nhng
mnh khe bp bm iu ha" m thi.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
I.t-x-ghen khng h nghi ng rng "ch ngha thy tu
khoa hc" trong trit hc duy tm ch l mn gio u cho ch
ngha thy tu thc s m thi. "Ch ngha thy tu khoa hc, -
t-x-ghen vit, - c gng ht sc gip ch ngha
thy tu tn gio" (l. c., 51). "c bit nht l lnh vc nhn thc
lun, s khng hiu bit v tinh thn con ngi l ci t chy"
(Lausgrube) cho hai loi ch ngha thy tu kia " trng".
Cc gio s trit hc, di con mt ca I. t-x-ghen, "u l
nhng tn y t c bng cp, vi nhng li pht biu hunh
hoang v "phc li l tng" lm ngu n nhn dn bng mt
th ch ngha duy tm quanh co (geschraubter)" (53). "Nu ma
qu l mt cc i lp vi thn thnh, th cng vy, nh duy
vt l mt cc i lp vi gio s thy tu (Kathederpfaffen)".
Nhn thc lun ca ch ngha duy vt l mt "th v kh vn
nng ph tn ngng tn gio" (55), khng nhng ch
chng "tn gio tht s, thng thng m mi ngi u bit,
ca bn thy tu, m cn chng c tn gio nh trng, thanh
khit, cao thng, ca bn duy tm ngu n (benebelter)"
(58).
So vi "tnh mp m" ca cc gio s t do t tng, t-
x-ghen thch "tnh thnh thc tn gio" hn (60), - y, "c
* Xem bi: "Trit hc dn ch - x hi" vit nm 1876. "Kleinere
philosophische Schriften", 1903, S. 1351).
mt h thng", c nhng con ngi ton vn khng tch ri l lun
vi thc tin. Cn i vi cc ngi gio s, th "trit hc khng
phi l mt khoa hc, m ch l mt phng tin t v
chng li phi dn ch - x hi" (107). "Cc gio s v ph
gio s, tt c nhng ai t xng l trit gia, d ch trng t
do t tng, u t nhiu sa vo nhng thin kin, sa vo
thuyt thn b... so vi phi dn ch - x hi, tt c bn h ch
1)
"Tp lun vn ngn v trit hc", 1903, tr. 135.
512 513 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
l... mt m ngi phn ng" (108). "Mun i theo con
ng ng m khng cho nhng iu phi l (Welsch) no
v tn gio v v trit hc m hoc, th phi nghin cu con
ng sai trong cc con ng sai (der Holzweg der
Holzwege), tc l phi nghin cu trit hc" (103).
By gi hy ng trn quan im ng phi trong trit hc
xt Ma-kh, A-v-na-ri-t cng trng phi ca h. Ch,
cc ngi y c t ho v tnh khng ng phi ca mnh, v
nu h c mt cc i lp th h ch c mt v ch c c
mt... nh duy vt m thi. Xuyn sut tt c nhng trc tc
ca ht thy mi ngi theo phi Ma-kh, l ci tham vng
ngu di mun "vt ln trn" ch ngha duy vt v ch ngha
duy tm, mun khc phc s i lp "c k" y, nhng k
tht, th c m ngi c mi lc mt sa vo ch ngha duy
tm v kin quyt tin hnh n cng mt cuc u tranh
chng ch ngha duy vt. Nhng th on tinh vi v nhn
thc lun ca mt anh chng A-v-na-ri-t no vn l
nhng iu ba t theo kiu gio s, vn l mt mu toan
mun sng lp ra mt tng phi trit hc nh b "ca mnh",
nhng k tht, trong nhng iu kin chung ca cuc u
tranh gia cc t tng v cc khuynh hng trong x hi
hin nay, tc dng khch quan ca nhng th on tinh vi v
nhn thc lun y l mt v ch l mt: vch ng m li cho
ch ngha duy tm v ch ngha tn ngng, phc v trung
thnh nhng ch ngha . Qu thc, khng phi ngu nhin
m nhng ngi duy linh Anh thuc loi Oc-, phi ph
phn mi Php l phi ca tng Ma-kh v Ma-kh u
tranh chng ch ngha duy vt, v phi ni ti c, u bm
ly ci trng phi nh b ca nhng nh kinh nghim ph
phn y! Cu ni ca I. t-x-ghen: "nhng tn y t c
bng cp ca ch ngha tn ngng", nh trng vo mt bn
Ma-kh, A-v-na-ri-t v ton th trng phi ca h*.
iu bt hnh ca nhng ngi theo phi Ma-kh Nga
mun "iu ha" hc thuyt Ma-kh vi ch ngha Mc l
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ch h tin theo bn gio s trit hc phn ng, v do
h trt xung dc. Cc mu toan loi ca h pht
trin v b
* V y l mt v d na v ci cch m cc tro lu hin ang ht
sc thnh hnh ca trit hc t sn phn ng thc t li dng hc
thuyt ca Ma-kh. "Thuyt thc dng" (nguyn l do ting Hy Lp
pragma, ngha l hnh vi, hnh ng m ra; trit hc hnh ng) c l l
"ci mt mi nht" ca trit hc M gn y nht 120. C l chnh l ci
thuyt thc dng ny c cc tp ch trit hc dnh cho nhiu ch
nht. Thuyt thc dng ch nho quan im siu hnh ca c ch
ngha duy vt ln ch ngha duy tm, tn dng kinh nghim v ch
tn dng kinh nghim thi, coi thc tin l tiu chun duy nht,
vin n t tro thc chng lun ni chung, c bit l vin n -xt-
van-, Ma-kh, Pic-xn, Poanh-ca-r, uy-hem, m cho rng khoa hc
khng phi l mt th "bn sao chp mt cch tuyt i thc ti", v... t
tt c nhng iu m suy din mt cch ht sc thun li rng
Thng l c thc, nhm nhng mc ch thc tin v ch thun ty
thc tin thi, ch khng c cht g siu hnh c, khng h vt khi gii
hn ca kinh nghim (xem William James. "Pragmatism. A new name for
some old ways of thinking", N. Y. and L., 1907, p. 57 v c bit l p.
1061)). Xt theo quan im duy vt th gia ch ngha Ma-kh v thuyt
thc dng cng nh gia ch ngha kinh nghim ph phn v thuyt
kinh nghim nht nguyn u c s khc nhau rt t, khng ng k.
thy r iu , xin hy so snh nh ngha v chn l ca B-ga-np
vi nh ngha ca phi thc dng: "i vi ngi thc dng th chn l
l mt quan nim chng loi dng ch, trong kinh nghim, bt c loi
gi tr nht nh no ca cng tc (working-vanlues)" (ib., p. 68).
sung ch ngha Mc u da trn phng php cc k ngy
th. Ngi ta c -xt-van-, ngi ta tin -xt-van-,
ngi ta trnh by -xt-van- v gi l ch ngha Mc.
1)
Xem Uy-li-am Gim-x. "Thuyt thc dng. Mt ci tn mi gi
nhng t tng c", Niu-oc v Lun n, 1907, tr. 57 v c bit l tr. 106.
514 515 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Ngi ta c Ma-kh, ngi ta tin Ma-kh, ngi ta trnh by
Ma-kh v gi l ch ngha Mc. Ngi ta c Poanh-ca-
r, ngi ta tin Poanh-ca-r, ngi ta trnh by Poanh-ca-r v
gi l ch ngha Mc! Nhng khng mt ch no ca bt
c ai trong nhng gio s , tc l nhng ngi c kh nng
vit nhng tc phm ht sc c gi tr trong cc lnh vc
chuyn mn nh ha hc, s hc v vt l hc, l c th tin
c khi h ni v vn trit hc. V sao? V cng ci l do
khin cho ngi ta khng th tin mt li no ca bt c v gio
s kinh t chnh tr hc no, khi h ni n vn l lun
chung v kinh t chnh tr hc, mc d h c kh nng vit
c nhng tc phm ht sc c gi tr trong lnh vc nghin
cu chuyn mn, v cc ti liu thc t. V trong x hi hin
nay, kinh t chnh tr hc cng l mt khoa hc c tnh ng,
ging nh nhn thc lun vy. Ni chung v v i th, cc gio
s mn kinh t u ch l nhng hc gi lm thu cho giai cp t
bn, cn cc gio s trit hc ch l bn hc gi lm thu cho
phi thn hc thi.
Trn c hai lnh vc, nhim v ca ngi mc-xt l phi
bit lm ch v ci to nhng thnh tu ca nhng "ngi lm
thu" (chng hn, trong lnh vc nghin cu nhng hin tng
kinh t mi, khng dng n nhng tc phm ca bn lm
thu th s khng tin ln c mt bc no c), v phi
bit loi b khuynh hng phn ng ca h, phi bit vn
dng ng li ca chnh mnh v phi bit u tranh chng
ton b ng li ca cc th lc v cc giai cp i ch vi
chng ta. chnh l iu m nhng ngi theo phi Ma-kh
nc ta, c n l i theo ci trit hc phn ng nh trng,
khng th no lm c. Thay mt cc tc gi tp "Khi lun",
Lu-na-tsc-xki vit: "C l chng ti i lc ng, nhng
chng ti ang tm ti". - Khng phi cc anh ang tm ti
u, m ngi ta ang tm ti cc anh, iu bt hnh chnh l
y! Khng phi l cc anh, ng trn quan im ca cc
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
anh, tc l quan im mc-xt (v cc anh mun l ngi mc-
xt), n vi mi s thay i mt trong trit hc t sn, m
chnh l ci mt ang n vi cc anh, buc cc anh phi
nhn ca n nhng mn gi to mi v hp khu v ca ch
ngha duy tm, hm nay la -xt-van-, ngy mai la Ma-
kh, ngy kia la Poanh-ca-r. Nhng th thut "l lun" ngu
xun (nh "duy nng lun", "yu t", "khm nhp", v.v.) m
cc anh tin tng mt cch ngy th , vn thuc phm vi
ca mt trng phi cht hp v b to teo, cn khuynh
hng x hi v t tng ca nhng th thut th bin ngay
thnh cng c ca phi Oc-, phi ph phn mi, phi ni
ti, phi L-pa-tin, phi thc dng v phc v ca cc
phi y. S m say ch ngha kinh nghim ph phn v ch
ngha duy tm "vt l hc" cng qua i nhanh chng nh s
m say ch ngha Can-t mi v ch ngha duy tm "sinh l
hc"; cn ch ngha tn ngng li c li trong mi s m say
, dng trm phng nghn k thay i nhng ngn bp ca
mnh v li ch ca ch ngha duy tm trit hc.
Thi i vi tn gio v i vi khoa hc t nhin
minh ha tuyt diu vic giai cp t sn phn ng thc s
li dng, vi thc giai cp, ch ngha kinh nghim ph
phn.
Ta hy xt vn th nht. Cc bn c tin rng do ngu nhin
m Lu-na-tsc-xki li i n ch ni trong mt tc phm vit tp
th chng li trit hc ca ch ngha Mc, n "vic thn
thnh ha nhng tim nng ti cao ca loi ngi", n "ch
ngha v thn tn gio"*, v.v. khng? Nu cc bn tin nh th,
th ch l v bn theo phi Ma-kh Nga lm cho cng
chng nhn nh sai v ton b tro lu Ma-kh chu u v
v thi ca tro lu ny i vi tn gio. Khng nhng thi
khng
516 517 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
* "Khi lun", tr. 157, 159. Trn t "Bo hi ngoi" 121, cng tc gi bn
v "ch ngha x hi khoa hc vi ngha tn gio ca ch ngha " (
3, tr. 5); trn tp ch "Gio dc" 122, 1908, 1, tr. 164, tc gi vit r
rng l: "Mt tn gio mi chn mui trong ti t lu ri...".
ging mt cht no vi thi ca Mc, ca ng-ghen, ca I.
t-x-ghen v ngay c ca Ph-bch na, m ngc hn li,
bt u bng li tuyn b ca Pt-txn-t: ch ngha kinh
nghim ph phn "khng tri ngc vi ch ngha hu thn,
cng khng tri ngc vi ch ngha v thn" ("Einfhrung in
die Philosophie der reinen Erfahrung"1), I, 351), hoc li tuyn b
ca Ma-kh: "nhng quan nim tn gio l chuyn ring" (bn
dch ra ting Php, p. 434), v kt thc bng ch ngha tn
ngng cng khai, bng xu hng phn ng cng khai ca
Coc-n-li-t, - ngi ca tng Ma-kh v c Ma-kh ca tng, -
ca Ca-ru-x v ca tt c nhng ngi ni ti lun. Nh trit hc
m ng trung lp trong vn th nh vy cng l lm
n l cho ch ngha tn ngng ri, th m Ma-kh v A-v-
na-ri-t, do nhng im xut pht ca nhn thc lun ca
mnh, khng lm th no vt ln trn thi trung lp
c.
Nu cc ngi ph nhn thc ti khch quan c em li
cho chng ta trong cm gic, th cc ngi mt ht mi v kh
chng li ch ngha tn ngng, v nh th l cc ngi sa vo
thuyt bt kh tri hay ch ngha ch quan, m ch ngha tn
ngng th li i hi ch c th thi. Nu th gii cm bit
c l thc ti khch quan th ca ng li trc bt k
"thc ti" hay bt k ci gi l thc ti no khc (nn nh rng
Ba-da-rp tin tng vo "thuyt thc ti" ca nhng ngi
ni ti lun, tc l nhng ngi tuyn b Thng l
"khi nim thc ti"). Nu th gii l vt cht ang vn ng
th ngi ta c th v phi nghin cu vt cht mt cch v
tn n c nhng biu hin v nhng chi nhnh v cng phc
1)
- "Gii thiu trit hc v kinh nghim thun tu".
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
tp v chi tit ca s vn ng y, ca s vn ng ca vt
cht y; nhng khng th c ci g ngoi vt cht y, ngoi
th gii "vt l", bn ngoi, m mi ngi v mi ngi u
quen thuc. Cm th ch ngha duy vt v vu khng chng
cht ln nhng ngi duy vt, tt c nhng iu u l
chuyn cm ba chu u vn minh v dn ch. Tt c
nhng iu , cho n nay, vn cn tip din. Bn theo phi
Ma-kh Nga che giu khng cho cng chng bit r tt c
nhng chuyn , h khng h mt ln no th i chiu mt cch
thnh thc nhng li ca Ma-kh, A-v-na-ri-t, Pt-txn-t v
ng bn cng kch ch ngha duy vt, vi nhng li ca Ph-
bch, Mc, ng-ghen, I. t-x-ghen bo v ch ngha duy vt.
Nhng "che giu" thi ca Ma-kh v A-v-na-ri-t i
vi ch ngha tn ngng, cng chng ch g. S tht t n
cng ni r ra ri. Khng mt n lc no trn th gii c
th cu c cc gio s phn ng thot khi cy ct ti
hnh nhc nh m nhng ci vut ve thn mt ca Oc-,
ca phi ph phn mi, Sp-p, Su-bc - Dn-n, L-cle,
phi thc dng, v.v. ct cht h vo. nh hng ca nhng
nhn vt, vi t cch l nhng nh trit hc v gio s, va
c k ra , vic truyn b t tng ca h trong cng chng
"c hc thc", tc l cng chng t sn, nhng sch bo chuyn
mn m h sng lp ra, u phong ph v rng ri gp mi
ln trng phi chuyn mn cn con ca Ma-kh v A-v-na-
ri-t. Trng phi cn con y phc v nhng ngi m n
phi phc v. N b li dng ng nh n phi c li
dng.
Nhng iu nhc nh m Lu-na-tsc-xki ni ra, khng
phi l mt ngoi l; l sn vt ca ch ngha kinh nghim
ph phn, c Nga ln c. Ngi ta khng th bnh vc
nhng iu bng cch vin c "nhng nh tt" ca tc
gi, nhng " ngha ring" ca nhng li ni ca tc gi: nu
l ngha ngay thng v quen dng, tc l thun tu c tnh
518 519 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
cht ch ngha tn ngng, ca nhng li ni th chng ti s
chng mt cng tranh ci vi tc gi, v chc chn l khng mt
ngi mc-xt no, khi bit nhng li ni , li khng dt
khot xp A-na-t-li Lu-na-tsc-xki ngang hng vi Pi-t Xt-
ru-v. Nu ngi ta khng xp nh th (m cng cha xp
nh th) th ch l v chng ta thy mt ngha "ring" m
chng ta u tranh chng li chng no cn c ming t u
tranh nh gia ng ch vi nhau. iu nhc nh trong nhng li
tuyn b ca Lu-na-tsc-xki chnh l ch ng ta c th em
gn nhng li vi nhng nh "tt" ca ng ta. iu c
hi trong "l lun" ca ng ta chnh l ch l lun tha
nhn nhng th on nh th hoc nhng kt lun nh th
thc hin nhng dng tt. iu khng may chnh l ch
trong trng hp tt nht th nhng nh "tt" cng ch l
cng vic ch quan ca anh A, anh B hay anh C m thi, cn
ngha x hi ca nhng li tuyn b nh vy li r rng v
khng th chi ci c, v bt c mt iu b khuyt hoc
iu gii thch no cng khng th gim nh ngha c.
Ch c nhng k ui m mi khng nhn thy mi quan h
h hng v t tng gia ci m Lu-na-tsc-xki gi l "vic
thn thnh ha nhng tim nng ti cao ca loi ngi" vi
ci m B-ga-np gi l "s thay th ph bin" ton b gii
t nhin vt l bng ci tm l. T tng cng vn ch l mt
thi, nhng trng hp ny, c th hin ch yu theo
quan im thm m hc, cn trng hp kia c th hin
ch yu theo quan im nhn thc lun. "Thuyt thay th",
cp ngm n vn v t mt mt khc, thn thnh ha
ci "tim nng ti cao ca loi ngi" bng cch tch "ci tm
l" ra khi con ngi v em "ci tm l ni chung" c
m rng ra v hn, c tnh cht tru tng, thn thnh ha v
cht cng thay th cho ton b gii t nhin vt l. Cn ci
"L-g-x" ca I-u-sk-vch c em b vo "ci dng thc
phi l tnh ca kinh nghim" th sao?
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Mt mng m b buc th chim khn ng thot. Th m
phi Ma-kh ta, tt c u b buc vo ch ngha duy
tm, ngha l vo ch ngha tn ngng c em pha
long v gt gia, h b buc khi h coi "cm gic" l mt
"yu t" c bit, ch khng phi l mt hnh nh ca th gii
bn ngoi. H khng tha nhn l lun duy vt coi thc con
ngi l phn nh ca th gii thc ti khch quan bn ngoi,
th khng trnh khi sa vo ch cho rng cm gic v ci tm
l khng phi ca ai c, ch v tinh thn khng phi ca ai
c.
5. Eng-xt hch-ken v eng-xt Ma-kh
By gi, ta hy xem thi ca ch ngha Ma-kh, vi tnh
cch l mt tro lu trit hc, i vi cc khoa hc t nhin.
Ton th ch ngha Ma-kh trc sau u cng kch "siu
hnh hc" ca khoa hc t nhin - ci tn gi m ngi ta t
cho ch ngha duy vt ca khoa hc lch s t nhin, tc l
cho lng tin t pht, khng t gic, l m v khng c thc
v mt trit hc, ca tuyt i a s cc nh khoa hc t nhin
vo thc ti khch quan ca th gii bn ngoi do thc ca
chng ta phn nh. Phi Ma-kh nc ta xo tr l i
khng ni n s kin y, h che giu hoc lm ri lon mi
lin h khng kht gia ch ngha duy vt t pht ca cc nh
khoa hc t nhin vi ch ngha duy vt trit hc vi tnh
cch l mt khuynh hng c mi ngi bit n t lu v
c Mc v ng-ghen xc nhn hng trm ln ri.
Hy xem A-v-na-ri-t. Ngay t tc phm u tin ca ng
"Trit hc, vi tnh cch l quan nim v th gii theo nguyn
tc t tn cng sc nht", xut bn nm 1876, ng ta u tranh
vi siu hnh hc ca khoa hc t nhin*, ngha l vi ch ngha
duy vt ca khoa hc lch s t nhin, v u tranh, nh bn
thn ng ta th nhn hi 1891 (nhng li khng "sa cha"
quan im ca mnh!), theo quan im nhn thc lun duy tm.
520 521 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Hy xem Ma-kh. T 1872, hoc thm ch trc na, v
cho n nm 1906, ng khng ngng u tranh vi siu hnh
hc ca khoa hc t nhin, v ng rt thnh thc tha nhn
rng "c rt nhiu nh trit hc" (k c nhng ngi theo
thuyt ni ti), nhng "rt t nh khoa hc t nhin" theo
nhng quan im ca ng ta ("Phn tch cc cm gic", tr. 9). Nm
1906, Ma-kh cng thnh tht tha nhn rng "phn ng cc
nh khoa hc t nhin i theo ch ngha duy vt" ("Erkenntnis
und Irrtum", xut bn ln th hai, S. 4).
* 79, 114, v.v..
Hy xem Pt-txn-t. Nm 1900, ng tuyn b rng: "cc khoa
hc t nhin u hon ton (ganz und gar) nhim phi siu hnh
hc". "Kinh nghim ca cc khoa hc cn phi c gn lc
na" ("Einfhrung in die Philosophie der reinen Erfahrung",
Bd. I, S. 343). Chng ta bit rng A-v-na-ri-t v Pt-txn-t
"gn lc" kinh nghim khi mi s tha nhn ci thc ti
khch quan c em li cho chng ta trong cm gic. Nm
1904, Pt-txn-t tuyn b rng: "th gii quan my mc ca
nh khoa hc t nhin hin i, thc ra, khng sao tt hn th
gii quan ca ngi n thi c". "Khng c g l khc
nhau khi cho rng th gii c xy dng trn lng mt con
voi thn thoi, hoc cho rng th gii c to ra bng nhng
phn t v nguyn t, nu phn t v nguyn t c
quan nim, v mt nhn thc lun, l nhng ci" (khi nim) "c
thc, ch khng phi ch l nhng ci" (khi nim) "c dng
lm n d (bloss bildlich)" (Bd. II, S. 176).
Hy xem Vin-ly. Vin-ly l ngi theo phi Ma-kh c
nht kh thnh tht ly lm h thn rng mnh c quan h h
hng vi phi ni ti. Nm 1905, ng ta tuyn b rng... "Xt n
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
cng th cc khoa hc t nhin, v nhiu mt, l mt th uy quyn
m chng ta cn phi thot khi" ("Gegen die Schulweisheit", S. 1581)).
Tt c nhng iu u hon ton ch l ch ngha ngu dn,
phn ng l liu nht. Coi nguyn t, phn t, in t, v.v.,
l nhng phn nh gn ng, hnh thnh trong u c ta, ca s
vn ng thc ti khch quan ca vt cht, cng ging nh tin rng
con voi mang c th gii trn lng! Chc chn rng phi ni ti
bm cht c hai tay vo vt o ca ci con ngi theo thuyt
ngu dn y, ca ci con ngi c ha trang mt cch k
quc theo li thc chng lun ang thnh hnh. Khng mt k
ni ti lun no khng si bt mp ln cng kch "siu hnh
hc" ca khoa hc t nhin v cng kch "ch ngha duy vt"
ca cc nh khoa hc t nhin, chnh l v ch cc nh khoa
hc t nhin tha nhn tnh thc ti khch quan ca vt cht
(v ca nhng ht li ti ca n), ca thi gian, khng gian, quy
lut t nhin, v.v. v v.v.. Rt lu trc khi c nhng pht
hin mi v vt l hc lm ny sinh ra "ch ngha duy tm vt l
hc", L-cle da vo Ma-kh u tranh chng "xu th duy vt
ang thng tr (Grundzug) trong khoa hc t nhin hin i"
(nhan ca 6 trong "Der Realismus u. s. w."1), 1879); Su-bc
- Dn-n chin u vi siu hnh hc ca khoa hc t
nhin (nhan ca chng II trong quyn "Grundlagen einer
Erkenntnistheorie", 1884 2) ); Rem-k cng kch "ch ngha
duy vt" ca khoa hc lch s t nhin, ci "siu hnh hc"
y "ca ng ph" (Philosophie und Kantianismus", 1882, s.
173)), v.v. v v.v..
1)
- "Phn i tr tu nh trng", tr. 158.
1)
- "Der Realismus der modernen Naturwissenschaft im Lichte der von
Berkeley und Kant angebahnten Erkenntniskritik" ("Thuyt thc ti ca
khoa hc t nhin hin i di nh sng ca s ph phn ca Bc-cli v
Can-t v nhn thc").
2)
- "Nhng c s ca l lun nhn thc", 1884.
3)
- "Trit hc v ch ngha Can-t", 1882, tr. 17.
522 523 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Phi ni ti lun rt ra mt cch hon ton chnh ng
nhng kt lun trc tip v cng khai c tnh cht tn ngng
ch ngha, t quan nim ca ch ngha Ma-kh v "tnh
cht siu hnh" ca ch ngha duy vt ca khoa hc lch s t
nhin. Nu khoa hc t nhin ch mang li cho ta, trong l
lun ca n, nhng n d, nhng tng trng, nhng hnh
thc ca kinh nghim ca con ngi, v.v., ch khng mang li
cho ta mt hnh nh ca thc ti khch quan, th hon ton
khng th chi ci c rng nhn loi c quyn t to ra cho
mnh, trong mt lnh vc khc, nhng "khi nim" khng km
"thc ti" nh Thng , v.v..
Trit hc ca nh khoa hc t nhin Ma-kh i vi khoa
hc t nhin, cng ging nh ci hn ca Giu-a, tn o
C-c, i vi Gi-su vy. Ma-kh cng em khoa hc t nhin
np cho ch ngha tn ngng, v ng ta, v thc cht, i theo
ch ngha duy tm trit hc. Ma-kh t b ch ngha duy vt ca
khoa hc lch s t nhin, l mt hin tng phn ng
trn mi phng din: chng ta thy r iu khi bn v
cuc u tranh ca cc "nh duy tm vt l hc" chng li
phn ln cc nh khoa hc t nhin vn cn gi quan im
ca trit hc c. iu , chng ta s cn thy r hn na, nu
chng ta em so snh Eng-xt Hch-ken, mt nh khoa hc t
nhin ni ting, vi Eng-xt Ma-kh, mt nh trit hc tr danh
(trong gii nhng ngi phi-li-xtanh phn ng).
Cn bo tp do quyn "B mt ca v tr" ca E. Hch-ken
dy ln trong cc nc vn minh, lm l r mt cch c
bit ni bt, mt mt l, tnh ng ca trit hc trong x hi
hin i v, mt khc, ngha x hi tht s ca cuc u
tranh ca ch ngha duy vt chng ch ngha duy tm v
thuyt bt kh tri. Quyn sch ni trn c in ra hng chc
vn bn, lp tc c dch ra tt c cc th ting, c em
pht hnh vi gi c bit r, chng t rng tc phm y "
i vo dn chng", rng c ng o bn c m E. Hch-ken
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
lp tc ginh c. Quyn sch nh i chng ny tr
thnh mt v kh u tranh giai cp. Trong tt c cc nc
trn th gii, cc gio s trit hc v thn hc dng trm
phng nghn k ph bng v tiu dit Hch-ken. Nh vt l
hc Anh ni ting, Lt-gi, phn i Hch-ken bo v
Thng . Ngi Khvn-xn, nh vt l hc Nga, sang c
xut bn y mt quyn sch nh phn ng v b i
phn i Hch-ken v lm cho bn phi-li-xtanh rt ng tn qu
tin chc rng khng phi tt c khoa hc t nhin hin nay u
ng trn quan im ca "thuyt thc ti ngy th"*. Cc nh
thn hc cng kch Hch-ken th hng h sa s. Khng t mt li
chi ra in cung no m cc gio
* O. D. Chwolson. "Hegel, Haeckel, Kossuth und das zwlfte Gebot",
1906. Xem S. 801).
s trit hc quan phng li khng tng ng*. Tht l vui
mng khi thy nhng ci xc p b trit hc kinh vin cht
cng lm cho kh ho i y - c l l ln u tin trong i h -
nhng con mt lp le ln v nhng i m ca h ng ln
v nhng ci tt m Eng-xt Hch-ken tng cho h. Nhng
gio s trng ca khoa hc thun tu v tung nh c ca l
lun tru tng nht, u go tht ln tht s, v trong tt c
nhng ting go tht y ca bn phn ng trong trit hc (nh
duy tm Pn-sen, nh ni ti lun Rem-k, A-i-k-x ca
Can-t v nhiu ngi khc na, ch c tri mi bit ht c
tn h!), ngi ta nghe thy mt iu ch yu: phn i "siu
hnh hc" ca khoa hc t nhin, phn i "ch ngha gio
iu", phn i "thi khuch i gi tr v ngha ca khoa hc
t nhin", phn i "ch ngha duy vt ca khoa hc lch s t
nhin". - N l ngi duy vt, tm ly n, tm ly k duy vt y.
1)
O. . Khvn-xn. "H-ghen, Hch-ken, C-st v iu rn th mi
hai", 1906. Xem tr. 80.
524 525 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
N la bp cng chng m khng thng thn t nhn mnh l
ngi duy vt. l iu c bit gy ra nhng cn in lon
ca cc ngi gio s rt ng tn knh.
iu c sc nht trong ton b tn bi hi kch y** l ch
bn thn Hch-ken t b ch ngha duy vt v c tuyt ci
danh hiu l nh duy vt. Hn th na, ng ta khng nhng
khng h t b bt c tn gio no, m cn tng tng ra
mt tn gio ca ring mnh (cng na n nh "thuyt tn
ngng v thn" ca Bun-ga-cp hoc nh "ch ngha v thn
tn gio" ca Lu-na-tsc-xki), v v nguyn tc, bnh vc s
lin minh gia tn gio v khoa hc! Vy th vn l ch
no? V "s hiu lm nguy hi" no m ngi ta li lm om
sm ln nh th?
* Quyn sch nh ca Hen-rch Smt "Cuc tranh lun v quyn "B
mt ca v tr"" (Bonn, 1900), m t kh r s tin cng ca cc gio
s trit hc v thn hc chng li Hch-ken. Nhng hin gi quyn sch
nh y c lm ri.
** Nhn t bi kch s d c a vo l v c s mu st Hch-
ken xy ra hi ma xun nm nay (1908). Nh khoa hc t nhin y
nhn c nhiu bc th nc danh, trong ng ta b ngi ta gi l "
ch", " v o", " kh", v.v.. I--na, c mt ngi c chnh cng
nm vo phng lm vic ca ng mt hn kh to.
l v s ngy th ca E. Hch-ken trong trit hc, vic ng ta
khng c nhng mc ch ng phi no r rt, vic ng ta mun
coi trng nhng thin kin ang lu hnh ca bn phi-li-xtanh
chng li ch ngha duy vt, nhng khuynh hng ca ring
ng ta mun tha hip vi tn gio v nhng ngh ca ng ta
c lin quan n tn gio, u cng lm ni bt thm tinh thn
chung ca quyn sch ca ng ta, tnh cht khng th ph hy
ni ca ch ngha duy vt ca khoa hc lch s t nhin v tnh cht
khng th iu ha ca n vi tt c mi trit hc v thn hc
ca cc gio s quan phng. V phn mnh, Hch-ken khng mun
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
on tuyt vi bn phi-li-xtanh, nhng kin gii m ng ta
trnh by vi mt lng tin ngy th v khng c g lay chuyn
ni, th tuyt i khng th iu ha c vi bt c mu sc
no ca ch ngha duy tm trit hc hin ang lu hnh. Tt
c nhng mu sc , - t nhng l lun phn ng th s
nht ca mt chng Hc-tman no n thuyt thc chng
t xng l ti tn, tin b v tin tin ca Pt-txn-t, hoc ch
ngha kinh nghim ph phn ca Ma-kh, - tt c u nht tr
cho rng ch ngha duy vt ca khoa hc lch s t nhin l
"siu hnh hc", rng s nhn thc thc ti khch quan do
nhng l lun v kt lun ca khoa hc t nhin phn nh c
ngha l "thuyt thc ti ngy th" nht, v.v.. V mi trang
sch ca Hch-ken l mt ci tt vo mt hc thuyt "thn
thnh" ca ht thy mi th trit hc v thn hc nh gio.
Nh khoa hc t nhin by t c mt cch chc chn nhng
kin, nhng tm tnh v nhng khuynh hng bn vng nht,
tuy l cha thnh hnh y , ca tuyt i a s cc nh
khoa hc t nhin cui th k XIX v u th k XX, vch
ra c ngay lp tc, d dng v n gin iu m trit hc
nh gio tm cch che giu cng chng v che giu bn thn
mnh, tc l: hin nay c mt nn tng ngy cng rng ln v
vng mnh, n p tan tt c mi c gng v n lc ca mt
nghn l mt trng phi ca ch ngha duy tm trit hc, ca
thuyt thc chng, ca thuyt thc ti, ca ch ngha kinh
nghim ph phn v ca ht thy mi thuyt h khc. Nu
tng l ch ngha duy vt ca khoa hc lch s t nhin.
Nim tin ca nhng "ngi thc ti ngy th" (tc l ton th
nhn loi) cho rng cm gic ca ta l hnh nh ca th gii
khch quan bn ngoi c thc, cng l nim tin khng ngng
ln mnh, khng ngng c cng c, ca ng o cc nh
khoa hc t nhin.
S nghip ca cc nh sng lp ra nhng trng phi trit
hc mi, s nghip ca cc nh to ra nhng "ch ngha"
526 527 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
nhn thc lun mi tht bi vnh vin, khng g cu vn
c na. H c th giy gia trong nhng h thng y
"tnh cht c o" ca h, c th ra cng mua vui cho mt vi
ngi tn thng, bng nhng cuc tranh lun l th v vn
xt xem nh kinh nghim ph phn Bp-tsin-xki hay
nh kinh nghim nht nguyn p-tsin-xki1), ai l ngi u
tin tht ra ting "!" v thm ch c th sng tc ra rt
nhiu th sch bo "chuyn mn" ging nh nhng "ngi theo
thuyt ni ti" lm nhng cng chng i n u: bt chp
nhng s dao ng v ngp ngng ca khoa hc t nhin, bt
chp s khng t gic ca ch ngha duy vt ca cc nh khoa
hc t nhin, bt chp l hm qua c s say m "ch ngha
duy tm sinh l hc" ang thnh hnh hoc hm nay c s say
m "ch ngha duy tm vt l hc" ang thnh hnh, qu trnh
pht trin ca khoa hc t nhin vn c gt b c ht thy
mi h thng nh b v mi mnh khe xo quyt, khin cho
ht t ny n t khc, "siu hnh hc" ca ch ngha duy
vt ca khoa hc lch s t nhin vn ni ln hng u.
lm sng t nhng iu ni trn, ta c th dng mt
v d ly ca Hch-ken. Trong quyn "Nhng ci k diu
ca cuc sng", tc gi so snh nhn thc l u n nht
nguyn vi nh n thc lu n nh nguyn. Chng ti xin
dn ra y nhng on th v nht v s so snh :
Nhn thc lun Nhn thc lun
nht nguyn nh nguyn
..................... ......................
3. Nhn thc l mt hin 3. Nhn thc khng phi
tng sinh l; c quan c l mt hin tng sinh l,
tnh cht gii phu ca n m l qu trnh thun ty
1)
Bp-tsin-xki v p-tsin-xki l hai nhn vt trong hi kch ca
N. V. G-gn "Quan thanh tra".
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s 528 529 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s

l b c. tinh thn. im ca khoa hc t nhin, tt c mi th thut duy tm, hay ni

rng hn, tt c mi th thut trit hc c bit, ng thi ng
4. B phn duy nht ca 4. Ci b phn ca c, khng tha nhn ngay c quan nim cho rng ngoi ch ngha
c con ngi, trong nhn hnh nh lm chc nng ca duy vt ca khoa hc lch s t nhin ra, ta h cn c th c
thc ny sinh ra, l mt mt c quan ca nhn thc, mt th nhn thc lun khc na. ng xut pht t quan
vng c gii hn ca v no th thc ra, ch l mt cng im ca ngi duy vt m ch giu cc nh trit hc, nhng
gi l phr-n-ma. c gip cho hin tng tinh
li khng thy rng mnh ng trn quan im duy vt!
thn xut hin.
S tc gin mt cch bt lc ca cc nh trit hc i vi
..................... ..................... ch ngha duy vt vn nng l iu d hiu. on trn,
5. Phr-n-ma l mt ci 5. Phr-n-ma, coi nh chng ti dn chng kin ca L-pa-tin, mt "ngi Nga
my pht in cc k hon c quan ca l tnh, khng chnh cng". By gi, ta hy xem kin ca ng Ru-n-ph
thin m nhng b phn phi l c lp, m cng vi Vin-ly, mt "ngi kinh nghim ph phn" tin tin nht, khng
cu thnh ca n l hng nhng b phn cu thnh i tri chung vi ch ngha duy tm (tht y, khng ni
triu t bo vt l (t bo (t bo phr-n-tan) ca n, a u!): "mt m hn hp tp nham gm mt s nh lut
phr-n-tan). Cng nh tt c n ch l vt mi gii gia no ca khoa hc lch s t nhin nh nh lut bo tn nng
cc kh quan khc ca thn tinh thn phi vt cht v th lng, v.v., v mt s truyn thng kinh vin v thc th v v
th, chc nng (tinh thn) ca gii bn ngoi. L tnh con vt t n" ("Gegen die Schulweisheit", S. 128).
b phn ca c l kt qu ngi, v bn cht, l khc Ci g lm cho "nh thc chng lun ti tn" ng knh
cui cng ca nhng chc vi tr khn ca ng vt nht y pht cu ln nh th? ng, lm sao ng ta li khng
nng ca cc t bo cu thnh cao ng, v khc vi bn pht cu ln c khi ng ta thy ngay lp tc rng theo quan
ca c*. nng ca ng vt h ng. im ca Hch-ken, tt c nhng hc thuyt v i ca A-v-
na-ri-t, v thy ca ng ta (v d nh: c khng phi l kh
on trch dn in hnh trn y trong tc phm ca quan ca t tng; cm gic khng phi l hnh nh ca th
Hch-ken chng t rng tc gi khng trnh by t m cc vn gii bn ngoi; vt cht ("thc th") hoc "vt t n" khng phi l
trit thc ti khch quan, v.v.), hon ton l mt m h duy tm!?
Hch-ken khng ni nh vy, v ng khng nghin cu trit hc,
m cng khng hay bit v "ch ngha kinh nghim ph phn" tht
* Ti dng bn dch Php vn: "Les merveilles de la vie", Paris,
s. Nhng, R. Vin-ly khng th khng nhn thy rng mt chc vn
Schleicher. Tabl. I et XVI1).
c gi ca Hch-ken cng c ngha l mt chc vn ci ph nh
hc v khng bit em i lp nhn thc lun duy vt v vo trit hc ca Ma-kh v ca A-v-na-ri-t. V R. Vin-ly li
nhn thc lun duy tm vi nhau. ng ch giu, trn quan theo ci li ca L-pa-tin l t lau mt mnh i trc. Bi v
thc cht ca nhng l l ca ngi L-pa-tin v ngi Vin-ly
1)
phn i mi ch ngha duy vt ni chung v phn i ch
"Nhng ci k diu ca cuc sng", Pa-ri, Sly-khe. Bng I v XVI.
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
ngha duy vt ca khoa hc lch s t nhin ni ring, l hon
ton nh nhau. i vi chng ta, nhng ngi mc-xt, th s
khc nhau gia ngi L-pa-tin v cc ngi Vin-ly, Pt-txn-t,
Ma-kh v ng bn, khng ln g hn s khc nhau gia mt
nh thn hc Tin lnh vi mt nh thn hc Thin cha gio.
"Cuc chin tranh" chng Hch-ken chng minh rng
quan im ca chng ta l ph hp vi thc ti khch
quan, ngha l ph hp vi bn cht giai cp ca x hi hin
nay v vi nhng khuynh hng t tng giai cp ca x hi
. rt t ngi hoi nghi s tn ti ca bn thn mnh, mc du
Xin n c mt v d nh na. Clanh-p-t, mn ca Ma-kh,
dch t ting Anh ra ting c quyn sch ca Cc-l Xnai-
"Bc tranh v th gii theo quan im ca khoa hc t
nhin hin i" ("Das Weltbild der modernen Naturwissenschaft".
Lpz., 1905), mt tc phm rt ph bin M. Tc phm
trnh by mt cch sng sa v ph cp mt lot pht hin mi nht
trong vt l hc v trong cc ngnh khoa hc t nhin khc. V
Clanh-p-t, mn ca Ma-kh, phi vit thm cho tc phm
ca Xnai- mt li ta, trong ng ta a ra nhng iu b
khuyt chng hn nh ni rng nhn thc lun ca Xnai-
"khng th lm cho ngi ta va c" (S. V). V sao? V
Xnai- khng h hoi nghi mt cht no rng bc tranh v
th gii l mt bc tranh v vt cht ang vn ng nh th
no v "vt cht t duy" nh th no (S. 228, l. c.). Trong quyn
sch sau ca Cc-l Xnai-: "Ci my th gii" (Lond. and
N. Y., 1907; Karl Snyder "The World Machine"), khi nhc n
-m-crt A-b--ra, sng vo khong 460 - 360 trc
cng nguyn, ngi m ng tng quyn sch ca mnh
k nim, Cc-l Xnai- ni: "Ngi ta vn thng gi - phi l hon ton! Liu c nn ngc nhin rng nm 1905, khi
m-crt l thy t ca ch ngha duy vt. Trng phi trit
hc by gi khng hp thi lm na; nhng c iu
cng khng phi l tha nu nhn xt rng trn thc t, ton
b s tin b mi nht ca nhng biu tng ca chng ta v
530 531 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
th gii u da trn nhng tin ca ch ngha duy vt.
Ni cho ng ra (practically speaking) th nhng tin ca
ch ngha duy vt tht l nhng ci khng th trnh khi
(unescapable) trong vic nghin cu khoa hc lch s t
nhin" (p. 140).
"ng nhin, nu thy thch th, th cng c th m mng
cng vi Bc-cli, mt v gim mc tt bng, rng mi ci u
l mng tng. Nhng d cho nhng o thut ca ch ngha
duy tm cao siu c thch th n u i na th cng vn c
h c kin ht sc khc nhau v vn th gii bn ngoi.
Hon ton khng cn phi chy theo th ma tri nh ci
Ti v ci khng phi Ti, cng c th tin chc rng khi gi
nh s tn ti ca bn thn chng ta, chng ta m c su
ca ln ca cc gic quan ca chng ta cho hng lot gi tng
lt vo. Gi thit v nhng m tinh vn, l thuyt nh sng coi
nh vn ng ca trng, l thuyt nguyn t v tt c nhng
hc thuyt ging nh th, u ch c th c gi l "gi thit
cng tc" thun tin; nhng nn nh rng chng no m cc hc
thuyt cha b bc b th nhng hc thuyt y vn t nhiu da
trn cng mt c s vi gi thuyt v ci thc th - m, bn
c thn mn, bn gi l bn thn mnh - ang c nhng
dng ny y" (p. 31 - 32).
Cc bn hy tng tng xem s phn hm hiu ca ngi theo
phi Ma-kh y s nh th no khi nhng h cu tinh vi v thn
yu ca ng ta, nhng h cu quy cc phm tr khoa hc t nhin
thnh nhng gi thuyt cng tc n thun, u b cc nh khoa
hc t nhin hai pha i dng ch giu, coi l nhng iu
Ru-n-ph Vin-ly cng kch -m-crt nh cng kch mt
k th ang cn sng, ng ta minh ha mt cch tuyt diu
tnh ng ca trit hc, v li cn cng lm bc l lp trng
thc s ca ng ta trong cuc u tranh ng phi y, khng?
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
Vin-ly vit: "D nhin, -m-crt khng h ngh rng nguyn
t v khong khng trng rng ch l nhng khi nim h o,
ch c dng lm nhng ci ph tr (blosse
Handlangerdienste) n thun v c tha nhn v l chng
c tnh hp l, tc l c th tin li cho vic s dng. -m-crt
khng c t do c th hiu c iu y; nhng cc nh
khoa hc t nhin hin i ca chng ta, tr mt s t ngi ra,
cng u khng c t do. Lng tin ca -m-crt thi xa
cng l lng tin ca cc nh khoa hc t nhin ca chng ta"
(l. c., S. 57).
Tht ng tht vng! Ngi ta chng minh hon ton
"theo li mi", "theo li kinh nghim ph phn" rng c
khng gian ln nguyn t u l nhng "gi thit cng tc",
th m cc nh khoa hc t nhin li ch giu ci ch ngha
Bc-cli y v i theo Hch-ken! Chng ti hon ton khng
phi l nhng nh duy tm, tht l vu co, chng ti ch c
gng (cng vi cc nh duy tm) bc b ng li nhn
thc lun ca -m-crt, chng ti c gng hn 2000
nm nay ri, - nhng ung cng v ch! Hin gi, lnh t ca
chng ti, Eng-xt Ma-kh, ch cn c vic l tng tc
phm cui cng ca mnh, bn tng kt c cuc i v trit
hc ca mnh, cun "Nhn thc v sai lm" cho Vin-hem Sp-p,
v ghi trong vn bn rng mnh ly lm tic l phn ng cc
nh khoa hc t nhin l nhng nh duy vt, v "c chng
ti na", chng ti cng ng tnh vi Hch-ken... v ci "t
tng t do" ca ng ta (S. 14).
y, l r nguyn hnh ca nh t tng phi-li-xtanh
phn ng, - k i theo V. Sp-p, mt phn t cc k
phn ng v "ng tnh" vi t tng t do ca Hch-
ken. Chng u ging nhau, nhng tn phi-li-xtanh nhn o
ch ngha y chu u, vi lng yu t do ca h v vi s
phc tng ca h v mt t tng (c v mt kinh t ln v
532 533 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s
mt chnh tr) i vi cc Vin-hem Sp-p*. Tnh khng ng
phi trong
* Trong khi phn i ch ngha Ma-kh, Pl-kha-np v u c b
phi, t ch bc b Ma-kh hn l ch lm hi ch ngha bn-s-vch. Vic
xut bn hai quyn sch do bn men-s-vch theo phi Ma-kh vit 123,
thc t trng pht ng ta v ti li dng mt cch xu xa v thm hi
nh vy nhng s phn k v mt l lun c bn.
trit hc chng qua ch l thi n l ngy trang mt cch ti
tin, i vi ch ngha duy tm v ch ngha tn ngng m
thi.
Cui cng, chng ta hy so snh vi iu ni trn y, s
nh gi ca Phran-tx M-rinh, - mt ngi khng nhng
mun l ngi mc-xt, m cn bit cch lm ngi mc-xt
na - v Hch-ken. Ngay khi cun "B mt ca v tr" va ra
i vo cui nm 1899, M-rinh nhn thy ngay rng "tc
phm ca Hch-ken, vi nhng u im cng nh khuyt im
ca n, l mt tc phm rt thch hp vi vic lm sng t
nhng quan im tr nn kh m h trong ng chng ta
v ngha, mt mt, ca ch ngha duy vt lch s, v mt khc,
ca ch ngha duy vt lch s i vi ng ca chng ta"*.
Khuyt im ca Hch-ken l ch ng ta khng c nim g
v ch ngha duy vt lch s, nn khi ni v chnh tr cng nh v
"tn gio nht nguyn", v.v. v v.v., ng ta tht ra nhiu iu v
l trng trn. "L nh duy vt v nh nht nguyn lun, Hch-
ken theo ch ngha duy vt ca khoa hc lch s t nhin, ch
khng theo ch ngha duy vt lch s " (nh trn).
"Nhng ai mun t mnh hiu s bt lc nh vy (ca ch
ngha duy vt ca khoa hc lch s t nhin trong vic gii
quyt cc vn x hi), nhng ai mun c thc rng cp
thit phi m rng ch ngha duy vt ca khoa hc lch s t
nhin cho n tn ch ngha duy vt lch s bin n thnh
 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s 534 535 Ch ngha kinh nghim ph phn v ch ngha duy vt lch s

mt v kh tht s v ch trong cuc u tranh gii phng v

i ca nhn loi, xin hy c tc phm ca Hch-ken.
Nhng khng phi l l do c nht c tc phm
ca Hch-ken. Nhc im khc thng ca tc phm y gn
lin khng kht vi u im khc thng ca n, vi s trnh
by r

* Fr. Mehring. "Die Weltr tsel", "Neue Zeit", 1899 - 1900, 18, 1,
4181).

rng v minh bch s pht trin ca khoa hc t nhin trong

th k ny (th k XIX), - s trnh by ny chim phn ln
nht, c v mt khi lng ln v mt tm quan trng, ca
quyn sch, - ni mt cch khc l: s trnh by bc tin
thng li ca ch ngha duy vt ca khoa hc lch s t
nhin"*.

* Fr. Mehring. "Die Weltr tsel", "Neue Zeit", 1899 - 1900, 18, 1,
419.

1)
Phran-tx M-rinh. "B mt ca v tr", "Thi mi", 1899 - 1900, 18, I, 418.

Kt lun
Ngi mc-xt phi nh gi ch ngha kinh nghim ph
phn xut pht t bn quan im di y.
Mt l v trc ht, cn phi so snh nhng c s l lun
ca trit hc vi nhng c s l lun ca ch ngha duy vt
bin chng. S so snh , m chng ti tin hnh trong c
ba chng u quyn sch ny, vch r, trong ton b ng
li ca cc vn nhn thc lun, tnh cht phn ng hon
ton ca ch ngha kinh nghim ph phn, mt ch ngha
ang dng nhng th thut mi, nhng li l xo tr mi v
nhng mu chc mi che giu nhng sai lm c ca ch
ngha duy tm v ca thuyt bt kh tri. Ch c hon ton
khng hiu th no l ch ngha duy vt trit hc ni chung
v th no l php bin chng ca Mc v ng-ghen, mi c
th ni n vic "kt hp" ch ngha kinh nghim ph phn
vi ch ngha Mc.
Hai l, cn phi xc nh v tr ca ch ngha kinh nghim
ph phn, mt trng phi ht sc nh b ca nhng nh trit
hc chuyn mn, trong s cc trng phi khc ca thi k
hin i. Bt u t Can-t, c Ma-kh ln A-v-na-ri-t
khng i n ch ngha duy vt, m l i ngc li, n vi
Hi-um v Bc-cli. A-v-na-ri-t tng l " gn lc kinh
nghim" ni chung, nhng k thc ch l gn lc thuyt bt
kh tri khi ch ngha Can-t m thi. Ton b trng phi
Ma-kh v A-v-na-ri-t, lin kt cht ch vi mt trong
nhng trng phi duy tm phn ng nht, vi ci gi l
phi ni ti, ang i ti ch ngha duy tm mt cch ngy
cng r rt.
444 445 Kt lun
Ba l, phi ch n mi lin h khng th chi ci c
gia ch ngha Ma-kh vi mt trng phi trong mt ngnh
khoa hc t nhin hin i. Tuyt i a s cc nh khoa hc
t nhin ni chung, cng nh trong mt ngnh chuyn mn
nht nh, c th l trong vt l hc, u hon ton ng v
pha ch ngha duy vt. Mt s t nh vt l hc mi, b nh
hng bi s sp ca nhng l lun c do nhng pht hin
v i trong nhng nm gn y gy ra, b nh hng bi cuc
khng hong ca vt l hc mi, mt cuc khng hong
vch rt r tnh tng i ca nhng tri thc ca chng ta v
do khng hiu php bin chng m ri vo ch ngha duy
tm, qua con ng ch ngha tng i. Ch ngha duy tm
vt l hc hin ang thnh hnh chng qua ch l mt s say
m cng phn ng v cng nht thi nh ch ngha duy tm
sinh l hc thnh hnh trc y khng lu.
Bn l, khng th khng thy rng ng sau tnh kinh vin
nhn thc lun ca ch ngha kinh nghim ph phn, l cuc
u tranh ng phi trong trit hc, mt cuc u tranh, xt
n cng, biu hin nhng khuynh hng v h t tng ca
cc giai cp i ch trong x hi hin i. Trit hc hin i
cng c tnh ng nh trit hc hai nghn nm v trc.
Nhng ng phi ang u tranh vi nhau, v thc cht, -
mc d thc cht b che giu bng nhng nhn hiu mi
ca th on lang bm hoc tnh phi ng ngu xun - l ch
ngha duy vt v ch ngha duy tm. Ch ngha duy tm
chng qua ch l mt hnh thi t nh v tinh vi ca ch ngha
tn ngng, mt ch ngha c v trang y , c trong tay
nhng t chc rt rng ln, v li dng nhng s dao ng
nh nht trong t tng trit hc, khng ngng tip tc nh
hng vo qun chng. Vai tr khch quan, vai tr giai cp
ca ch ngha kinh nghim ph phn, hon ton ch l phc
v cho bn tn ngng ch ngha trong cuc u tranh ca
 Kt lun 446 446

chng chng ch ngha duy vt ni chung v chng ch ngha

duy vt lch s ni ring.

B sung cho 1, chng IV1)

N. G. Tsc-n-sp-xki ph phn ch ngha
can-t t pha no? 124

1, chng IV, chng ti vch ra rt t m rng cc

nh duy vt ph phn v ang ph phn Can-t, theo mt
quan im hon ton tri ngc vi quan im ca Ma-kh v
A-v-na-ri-t. y, chng ti thy cng khng phi l tha
nu cng ni, mc du l vn tt, v lp trng nhn thc
lun ca N. G. Tsc-n-sp-xki, mt Nga v i ca H-
ghen v l mt nh duy vt.
t lu sau khi An-brch Rau, mt ngi c ca
Ph-bch, ph phn Can-t th nh i vn ho Nga
N. G. Tsc-n-sp-xki, cng l ca Ph-bch, ln
u tin th trnh by r rng thi ca mnh i vi
Ph-bch v Can-t. Ngay t nhng nm 50 ca th k trc,
trn vn n nc Nga, N. G. Tsc-n-sp-xki t ra l
ca Ph-bch, nhng c quan kim duyt khng cho php
ng ni n ngay c ci tn ca Ph-bch na. Nm 1888,
trong li ta vit cho cun "Thi thm m ca ngh
thut i vi hin thc", xut bn ln th 3, by gi ang
chun b in, N. G. Tsc-n-sp-xki nh ni trc tip n
Ph-bch, nhng ngay trong nm 1888, vic dn chng mt
cht g v Ph-bch, cng vn b c quan kim duyt Nga
cm on! Ch n 1906, li ta y mi ra mt bn c (xem

1)
Xem tp ny, tr. 234 - 248.
 B sung cho I, chng IV 447 448 B sung cho I, chng IV

N. G. Tsc-n-sp-xki, "Ton tp", t. X, ph. 2, tr. 190 - 197). Trong cng nh i vi mi nh duy vt, cc hnh thc ca tri gic cm
"Li ta" , N. G. Tsc-n-sp-xki dnh na trang ph tnh ca chng ta u ging nhng hnh thc ca s tn ti hin
thc, ngha l s tn ti thc ti khch quan, ca cc i tng)...
phn Can-t v cc nh khoa hc t nhin i theo Can-t
"do , chng ta khng th bit c cc i tng thc s tn ti,
trong nhng kt lun trit hc ca h.
khng th bit c cht lng thc s ca cc i tng v
Di y l lp lun xut sc ca N. G. Tsc-n-sp-xki cc quan h thc s gia cc i tng vi nhau",... (phi
hi nm 1888: Ma-kh Nga, l nhng k ln ln tt c mi ci, nn bit
rng: i vi Tsc-n-sp-xki cng nh i vi mi nh duy vt,
"Nhng nh khoa hc t nhin no m tng rng mnh
cc i tng - hay ni theo li ni cu k ca Can-t, tc l nhng
xy dng ln c nhng l lun bao trm tt c, th k thc,
"vt t n", - u tn ti mt cch hin thc v u l nhng
ch l nhng hc tr v thng l hc tr km ca cc nh t
ci m chng ta hon ton c th nhn thc c; cng nh s
tng thi c tng sng to ra nhng h thng siu hnh
tn ti ca chng, tnh cht ca chng v nhng quan h hin
hc, v thng l hc tr ca cc nh t tng a ra nhng
thc gia chng vi nhau u c th nhn thc c)... "v
h thng b Sen-linh ph hy mt phn v b H-ghen ph
nu i tng l nhng ci c th nhn thc c th chng
hy hon ton. Ch cn nhc li rng phn ng cc nh khoa
cng khng th l i tng ca t duy chng ta c, v t
hc t nhin khi c lp nn nhng l lun rng ri v quy lut
duy ca chng ta a tt c nhng ti liu ca nhn thc vo
hot ng ca t tng con ngi, u lp li l lun siu
nhng hnh thc hon ton khc vi hnh thc ca s tn ti
hnh ca Can-t v tnh ch quan ca tri thc ca chng ta",...
hin thc; chnh ngay nhng quy lut ca t duy cng ch c mt
(nhng ngi theo phi Ma-kh Nga, l nhng k ln ln tt
ngha ch quan thi",... (phi Ma-kh h nn bit rng: i
c mi ci, nn bit rng: Tsc-n-sp-xki th khng bng
vi Tsc-n-sp-xki cng nh i vi mi nh duy vt, quy
c ng-ghen, v trong thut ng ca ng, ng ln ln s i
lut ca t duy khng phi ch c mt ngha ch quan; ni mt
lp gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm vi s i lp gia
cch khc, quy lut ca t duy phn nh nhng hnh thc tn ti
t tng siu hnh v t tng bin chng; nhng Tsc-n-sp-xki
hin thc ca i tng; quy lut hon ton ging ch
hon ton ngang tm ng-ghen khi ng trch c Can-t khng
khng phi l khc cc hnh thc )... "trong hin thc, khng c
phi v thuyt thc ti m v thuyt bt kh tri v ch ngha
mt ci g m chng ta c th coi l mi lin h nhn qu c, v
ch quan, khng phi v Can-t tha nhn "vt t n", m l v
khng c ci trc, cng khng c ci sau, khng c ton th,
Can-t khng th rt t ci ngun khch quan y ra tri thc ca
cng khng c b phn, vn vn v vn vn"... (Phi Ma-kh h
chng ta)... "h u tin vo Can-t m lp li rng cc hnh thc
nn bit rng: i vi Tsc-n-sp-xki cng nh i vi mi
ca tri gic cm tnh ca chng ta khng ging cc hnh thc ca s
nh duy vt, trong hin thc vn c ci m chng ta cho l
tn ti hin thc ca cc i tng",... (phi Ma-kh Nga, l
mi lin h nhn qu, c tnh nhn qu khch quan ca gii t
nhng k ln ln tt c mi ci, nn bit rng: s ph phn ca
nhin hoc tnh tt yu ca gii t nhin)... "Khi cc nh khoa
Tsc-n-sp-xki nhm vo Can-t l hon ton ngc li vi s
hc t nhin khng tun ra nhng iu nhm nh siu hnh v
ph phn ca A-v-na-ri-t, Ma-kh v ca nhng ngi ni
nhng iu khc tng t nh th th h s c th xy dng c
ti lun nhm vo Can-t; tht vy, i vi Tsc-n-sp-xki
v chc chn s xy dng c, trn c s cc khoa hc t nhin,
 B sung cho I, chng IV
mt h thng khi nim chnh xc v hon b hn nhng h
thng khi nim do Ph-bch trnh by...". (Phi Ma-kh h
nn bit rng: Tsc-n-sp-xki gi tt c mi khuynh
hng thot ly ch ngha duy vt i ti c ch ngha duy tm
ln thuyt bt kh tri, u l nhng iu nhm nh siu hnh)...
"Trong khi ch i, th bn trnh by tt nht v nhng khi
nim khoa hc v cc vn gi l vn c bn m con
ngi ang mun hiu bit, vn l bn trnh by ca Ph-
bch" (tr. 195 - 196). i vi Tsc-n-sp-xki, nhng vn c
bn m con ngi ang mun hiu bit u l nhng vn
m hin nay ngi ta gi l nhng vn c bn ca l lun
nhn thc hoc ca nhn thc lun. Tsc-n-sp-xki qu thc
l mt nh i vn ho Nga duy nht vt b c nhng
iu nhm nh thm hi ca phi Can-t mi, ca phi thc
chng lun, ca phi Ma-kh v ca nhiu k h khc, v
t nhng nm 50 ca th k XIX cho n nm 1888, ng vn
ngang tm ch ngha duy vt trit hc hon chnh. Nhng do
tnh trng lc hu trong i sng ca nc Nga, Tsc-n-sp-xki
khng bit vn ln, hay ni cho ng hn, khng th vn
ln ti ch ngha duy vt bin chng ca Mc v ng-ghen.
449 535
Ch thch
1 "Mi cu hi t ra cho bo co vin" c V. I. L-nin vit vo
na u thng Nm 1908 Lun-n, ni m L-nin t Gi-
ne-v n vit cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn"; nhng cu hi ny c gi cho I. Ph. u-
br-vin-xki, u vin Trung Tm bn-s-vch kim u vin ban
bin tp bo "Ngi v sn", lm cng cho bi pht biu
ca u-br-vin-xki ti bui thuyt trnh ca A. B-ga-np v
"Nhng chuyn xy ra trong mt trng phi trit hc", tin hnh
Gi-ne-v ngy 15 (28) thng Nm 1908.
Li dng vic L-nin i vng, B-ga-np, Lu-na-tsc-xki v
nhng nhn vt khc - nhng ngi ng trn lp trng Ma-
kh trong trit hc - y mnh hot ng ca h. Np di
chiu bi ph phn "ch ngha duy vt ca trng phi Pl-kha-
np", h xt li trit hc mc-xt, mu toan chng minh rng
khng phi ch ngha duy vt bin chng, m chnh ch ngha
kinh nghim nht nguyn, mt bin dng ca ch ngha Ma-kh,
do B-ga-np to ra, mi l trit hc ca ch ngha bn-s-vch.
Khi chun b cho bi pht biu, u-br-vin-xki c nhng
sa i i vi cc cu hi th hai, th ba v th mi, v
gch b cu hi th by. Trong bi pht biu ca mnh, m c s
l nhng cng ca L-nin, u-br-vin-xki (khi pht biu li
mang bit danh -rp) kch lit ph phn cc quan im ca
B-ga-np v tuyn b rng ch ngha bn-s-vch hon ton
khng c mt cht g ging ch ngha kinh nghim nht nguyn,
nu ln rng vic tuyn truyn "thuyt to thn" khng dung hp
vi ch ngha duy vt bin chng. 1.
 Bn ch dn tn ngi 536 537 Bn ch dn tn ngi

2 Xem Ph.ng-ghen. "Lt-vch Ph-bch v s co chung ca trit hc 11 Cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph
c in c" (C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, phn. Bt k ph phn mt trit hc phn ng" do V. I. L-nin
ting Nga, t. II, 1955, tr. 350 - 351). 5. vit hi thng Hai - thng Mi 1908 Gi-ne-v v Lun-n;
do nh xut bn "Mt xch" xut bn Mt-xc-va vo thng
3 Xem Ph.ng-ghen. "Li ta cho ln xut bn bng ting Anh"
Nm 1909. Cho n nay vn cha tm thy bn tho cun sch
cun "Ch ngha x hi pht trin t khng tng n khoa hc"
ny cng nh cc ti liu chun b vit cun sch .
v cun "Lt-vch Ph-bch v s co chung ca trit hc c
in c" (C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, ting Nguyn do trc tip khin L-nin vit cun sch ny l s
Nga, t. II, 1955, tr. 89 - 92, 351 - 352). 5. xut hin nhng cun sch ca cc phn t theo ch ngha Ma-
kh Nga v c bit l vn tp gm cc bi ca V. Ba-da-rp, A. B-
4 Xem Ph.ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 42. 5. ga-np, A. V. Lu-na-tc-xki, I-a. A. Bc-man, . I. Ghen-phn-,
P. X. I-u-sk-vch v X. A. Xu-v-rp mang nhan : "Khi lun
5 Xem Ph.ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 57. 6.
v trit hc ca ch ngha Mc", trong xt li ch ngha duy
6 Xem Ph.ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, vt bin chng. Trong bc th gi cho A.M. Goc-ki ngy 12 (25)
tr. 33 - 34, 107, 6. thng Hai 1908, V. I. L-nin vit nh sau: Hin nay, quyn
"Khi lun v trit hc mc-xt" xut bn. Ti c tt c cc
7 V. I. L-nin c mun ni n cun sch ca Eng-xt Ma-kh bi, tr bi ca Xu-v-rp (ti hin ang c), bi no cng lm
"Erkenntnis und Irrtum. Skizzen zur Psychologie der Forschung" ti pht in ln v phn n. Khng, y khng phi l ch ngha
("Nhn thc v sai lm. Tot yu tm l nghin cu") tng Mc! C phi kinh nghim ph phn, phi kinh nghim nht
"Vin-hem Sp-p t lng knh trng nhit thnh". Cun sch nguyn ln phi kinh nghim tng trng nc ta u sa vo
ny c xut bn ln th nht Lai-pxch vo nm 1905. m ly" (Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5, t.47, tr. 142 -
143). Ngay hi , L-nin d nh vit mt s bi hoc vit
V s nhn nh ca L-nin i vi trng phi ni ti, xem mt cun sch ring chng li cc phn t xt li theo thuyt
trong tc phm "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim Hi-um mi v Bc-cli mi. nh ny c L-nin ni n
ph phn", c bit 3, chng IV (xem tp ny, tr. 253 - 264). trong tc phm "Ch ngha Mc v ch ngha xt li" ca Ngi
6. vit vo na cui thng Ba - u thng T 1908 (xem Ton tp,
ting Vit, Nh xut bn Tin b, Mt-xc-va, t.17, tr. 22 - 23).
8 V. I. L-nin c mun ni n chng "Ch ngha kinh nghim
nht nguyn ca A. B-ga-np" trong cun sch ca P. X. I-u- Cng mt lc vi vic thc hin mt khi lng cng vic to ln
nhn vic xut bn t "Ngi v sn" v cc cng tc khc ca ng,
sk-vch nhan "Ch ngha duy vt v thuyt thc ti ph phn.
L-nin cn tch cc nghin cu trit hc. Trong th gi cho Goc-ki hi
Bn v nhng khuynh hng trit hc trong ch ngha Mc". thng T 1908, L-nin vit nh sau: "sut ngy ti c cc tc gi
Xanh P-tc-bua, 1908, tr. 161 - 193. 6. theo ch ngha Ma-kh ng nguyn ra" (Ton tp, ting Nga, xut bn
9 V. I. L-nin c mun ni n cun sch ca I--xp Pt-txn-t ln th 5, t.47, tr. 154). Cng vic vit cun "Ch ngha duy vt v
"Das Weltproblem von positivistischem Standpunkte aus" ("Vn ch ngha kinh nghim ph phn" c tin hnh nhanh chng.
Ngy 30 thng Su (13 thng By) 1908, V.I. L-nin bo tin cho em
th gii xt trn quan im thc chng"). 6.
gi nh sau: "Anh nghin cu nhiu v bn theo ch ngha Ma-kh
10 Xem bc th ca V. I. L-nin gi A. M. Goc-ki ngy 12 (25) v anh ngh rng anh gii thch r c mi quan im ht sc tm
thng Hai 1908 (Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5, t.47, tr. thng ca bn h (k c ca "thuyt kinh nghim nht nguyn")"
141 - 145). 6. (Xem Ton tp, ting Vit, Nh xut bn Tin b, Mt-xc-va, t.55,
 Bn ch dn tn ngi
tr. 310). n cui thng Chn, v c bn cun sch c hon
thnh. Cng vo thi gian , L-nin trao bn tho cho V. Ph. G-rin
(Gan-kin) c. C li ta ca cun sch ny cng thng Chn. Sau
mt thng, vo ngy 14 (27) thng Mi, V.I. L-nin bo cho A.
I. U-li-a-n-va - -li-da-r-va bit l bn tho cun sch ny hon
thnh v yu cu cho bit a ch chuyn gi bn tho ny. An-
na I-li-ts-na cho L-nin bit a ch ca mt ngi quen thn l
bc s V. A. L-vi-tx-ki sng P-n-xc; ti , nm 1900 L-nin
lm quen vi L-vi-tx-ki trc khi ra nc ngoi. Bn tho cun
sch ny (gn 400 trang) n tay ngi nhn nguyn vn, iu ny
ch ca L-nin bo cho L-nin bit vo ngy 9 (22) thng Mi
mt 1908. Phn "B sung cho 1, chng IV. N. G. Tsc-n-sp-xki
ph phn ch ngha Can-t t pha no?" v li ch gii v
cun sch ca E-rch B-kh "Nhng tin trit hc ca khoa
hc t nhin chnh xc" L-nin vit sau khi hon thnh bn
tho. Khi gi phn "B sung" cho ngi ch gi, L-nin nhn
mnh l Ngi cho rng "em i chiu Tsc-n-sp-xki vi bn
theo ch ngha Ma-kh l cc k quan trng" (nh trn, tr. 351.).
Cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph
phn" l kt qu ca mt cng trnh nghin cu khoa hc to ln
y sng to m tc gi thc hin trong chn thng. Qua bc th
ca L-nin gi Goc-ki ngy 12 (25) thng Hai 1908, ngi ta thy
rng L-nin vit mt tc phm trit hc tng i ln ngay t
nm 1906, khi Ngi tm hiu quyn III ca tc phm "Thuyt
kinh nghim nht nguyn" ca A. B-ga-np. Hi , sau khi
c xong quyn ny, L-nin vit cho B-ga-np "mt bc
th nh v trit hc, dy ba quyn v... v c nh em in vi
u : "Bt k ca mt ngi mc-xt bnh thng v trit hc",
nhng ri khng a in" (Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5,
t.47, tr. 142). Thng Hai 1908, L-nin gi v P-tc-bua mt bc th,
trong Ngi yu cu tm bn tho trit hc ca mnh. Ngi ta
khng r l L-nin c nhn c bn tho hay khng. L-nin c
thng bo cho Goc-ki nh sau: "Ti mun tip tc vit tp "Bt k
ca mt ngi mc-xt bnh thng v trit hc", ti bt u vit
(nh trn, tr. 143).
Trong qu trnh vit cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn", V.I. L-nin ch yu lm vic ti cc th vin
Gi-ne-v. V mun tm hiu t m cc sch bo hin i v trit hc v
khoa hc t nhin, nn hi thng Nm 1908, L-nin sang Lun-
538 539 Bn ch dn tn ngi
n, ti Ngi lm vic gn mt thng trong th vin ca
Vin bo tng Anh. Tc phm ca L-nin s dng hn 200
cun sch v bi vit ca nhiu tc gi khc nhau. L-nin c
li nhiu tc phm ca C. Mc v Ph. ng-ghen, cc tc phm ca
G. V. Pl-kha-np. Trong qu trnh vit cun sch ca mnh, L-nin
s dng cc tc phm gc ca cc tc gi Anh, Php, c; a
s nhng ngun ti liu dn ra trong cun "Ch ngha duy vt v
ch ngha kinh nghim ph phn" l thuc v cui th k XIX -
u th k XX; song cng c nhng on vin dn c nhng tc
phm trc thi k y, chng hn on vin dn cun sch ca
G. E. Sun-tx xut bn nm 1792, tc phm ca Gi. G. Phch-t
xut bn nm 1801, v nhng tc phm khc. Ngoi nhng tc
phm nhiu tp ca Gi. V. Ph. H-ghen, L. Ph-bch, Gi. G.
Phch-t, N. G. Tsc-n-sp-xki, cun sch ca L-nin cn nhc
ti v vin dn nhiu bi ring l in trong cc tp ch khc nhau.
Trong khi vit cun sch ca mnh, L-nin c tt c cc tc
phm chnh ca cc nhn vt sng lp ra ch ngha kinh nghim
ph phn - E. Ma-kh v R. A-v-na-ri-t; Ngi tm hiu cc
tc phm l ca hai nhn vt ngay t nm 1904. Cun sch ca
L-nin cng dn ra nhng kin pht biu ca cc tc gi khc
ni v trit hc ca Ma-kh v ca A-v-na-ri-t, s dng
nhng ti liu mi nht i vi thi k by gi v khoa hc t
nhin. Hin nay cn gi c mt bn ca cun sch ca I. t-
x-ghen "Kleinere philosophische Schriften. Eine Auswahl" ("Tp
lun vn ngn v trit hc. Tuyn chn") trong c bt tch ca
V.I. L-nin (xem Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5, t.29, tr.
365 - 454), nhng bt tch ny cho ta thy r Vla-i-mia I-lch
b nhiu cng nh th no mi khi nghin cu tng ngun ti
liu.
Thng Chp 1908, L-nin ri Gi-ne-v sang Pa-ri v a im xut
bn bo "Ngi v sn" chuyn sang y. L-nin lm vic Pa-ri
n thng T 1909 c sa bn in th cun sch ca mnh.
Qua th t trao i gia Vla-i-mia I-lch vi ngi thn
trong gia nh vo thi k 1908 - 1909, ngi ta thy rng vic
xut bn cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph
phn" Nga gp rt nhiu kh khn. Sau cuc cch mng
1905, mt s nh xut bn b Chnh ph Nga hong ng ca,
cn s khc th t nh ch hot ng trong nhng iu kin th
lc phn ng thng tr. C quan kim duyt bit r tn tui L-
nin, mt nh mc-xt trit nht, cch mng nht, v vy tht l
 Bn ch dn tn ngi
kh tm c mt nh xut bn c th xut bn tc phm trit hc
y ca Ngi trong iu kin c s truy n ca cnh st. Trong
bc th gi cho ch gi ngy 14 (27) thng Mi 1908, L-nin biu
l s lo lng cho s phn ca cun sch. Ngi vit: "Ch nh l
hin nay em khng chy theo nhun bt, ngha l em sn sng
nhng b (nhng b th no cng c) v ko di hn tr tin
cho n khi c thu nhp v quyn sch - tm li s khng c s
mo him no i vi ngi xut bn c. V vn kim duyt em
cng nhn mi s nhng b v ni chung trong quyn sch ca em
tt c u hon ton hp php, c l tr mt s thut ng khng
thch hp" (xem Ton tp, ting Vit, Nh xut bn Tin b, Mt-
xc-va, t.55, tr. 315 - 316). Trong phn ti bt ca bc th c ghi
li yu cu k hp ng vi bt c iu kin no khi c mt kh
nng nh nht.
L-nin cng yu cu V. . Bn-ts - Bru--vch gip vo vic xut
bn cun sch ny. Hi Bn-ts - Bru--vch lm vic trong Nh xut
bn "i sng v tri thc" thnh lp vo nm 1907. Tuy nhin,
vic xut bn cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim
ph phn" y kh kh khn, v lc tnh hnh nh xut bn
cha vng. V nhng kh khn ti chnh m c P. G. au-gh cng
khng gip vic in cun sch ny ca L-nin, tuy rng au-gh
tng xut bn mt s cun sch trit hc, trong c bn dch
ting Nga cc bc th ca C. Mc gi L. Cu-ghen-man, do L-nin hiu
nh v vit li ta, cc tc phm ca I. t-x-ghen v nhng tc
phm khc. V sau cun sch ca V.I. L-nin c Nh xut bn t
nhn "Mt xch" ca L. Crum-bi-u-ghen nhn xut bn. Trong vic
ny c s h tr ca I. I. Xc-voc-txp - Xt-pa-np l ngi tch
cc tham gia vic xut bn cun sch ca L-nin. V t hy vng -
trong tnh hnh nh th - cun sch ca mnh c th c sm xut
bn, nn V.I. L-nin ng nh xut bn "Mt xch" xut bn, v
trong cc bc th tip sau Ngi yu cu ch gi gi cho mnh
cc t in th sa cha, b sung, ngn nga nhng ch b st v in
sai. L-nin yu cu An-na I-li-ni-ts-na mau chng k hp ng
chnh thc v xc tin vic xut bn. "Nu c th th nn a vo
hp ng khon in ngay lp tc" (nh trn, tr. 324). Cng trong bc
th ny L-nin khuyn ch gi k hp ng ng tn L-nin
trnh cho ch gi khi b lin ly cn c theo cc o lut v
xut bn. Song bn hp ng vn ng tn A. I. U-li-a-n-va - -li-
da-r-va v do b k.
540 541 Bn ch dn tn ngi
Trong cc hi k khng cng b ca L. Crum-bi-u-ghen -
ngi m Vin nghin cu ch ngha Mc - L-nin trc thuc Ban
Chp hnh trung ng ng Cng sn Lin X hi vo nm
1926, 1930, ri sau vo thng Chp 1940 - khng thy ni mt
li no dt khot v s phn bn tho ca L-nin. Trong cc hi k
y c ni rng hiu sch v Nh xut bn "Mt xch" thng c
nhng gio s ni ting, nhng nh vn c ting tm lui ti.
Cun sch ca L-nin c in nh in ca A. X. Xu-v-rin. Theo
li ngi xut bn th bn tho hu nh khng b sa i. V L-nin
y quyn cho chnh ngi xut bn quyt nh vn xem tc
gi cun sch y s c ghi tn nh th no, cho nn Crum-bi-u-
ghen chn ly b danh I-lin, mt trong ba bit danh ca Vla-
i-mia I-lch m Crum-bi-u-ghen bit c hi by gi: L-nin,
Tu-lin v I-lin. Crum-bi-u-ghen gii thch l do ca s la chn y
nh sau: nu ly hai bit danh u th cun sch khng th xut
bn c. Mt trong s cc bi vit ca Tu-lin b c quan kim
duyt hy b ("Ni dung kinh t ca ch ngha dn ty v s ph
phn trong cun sch ca ng Xt-ru-v v ni dung "). Bit
danh I-lin l tn gi c bit n nhiu nht trn th trng sch
v thun tin nht cho vic qua mt c quan kim duyt. Vi bit
danh ny, ngi ta xut bn cc tp sch "Vn rung t",
"Trong 12 nm" v xut bn hai ln cun "S pht trin ca ch
ngha t bn Nga".
Trong cc hi k ca mnh, Crum-bi-u-ghen cng nu r tinh thn
kin tr ca A. I. U-li-a-n-va - -li-da-r-va l ngi bo v tt
c nhng g c lin quan n cun "Ch ngha duy vt v ch ngha
kinh nghim ph phn", nht l yu cu in nhanh cun sch ny.
Mi ngi u bit l trong cun sch ca mnh, L-nin ph phn
ht sc kch lit "nhng k th tiu" ch ngha Mc, cho nn Ngi
yu cu ch gi khng lm du cch din t v cht vt lm mi
chu ng ngi ta a vo mt s im sa i xut pht t
nhng l do trnh kim duyt. V tnh cht ca nhng nhng b ca
V.I. L-nin trnh c quan kim duyt, c th suy xt cn c theo
cc bc th m Ngi gi cho A. I. U-li-a-n-va - -li-da-r-va. Trong
bc th ngy 6 (19) thng Chp 1908, L-nin nhn mnh:
"Em ng nh nhn hn i vi Ba-da-rp v B-ga-np; cn i
vi I-u-sk-vch v Va-len-ti-np th khng cn nh nhn. V
"thuyt tn ngng" v.v., em ch ng khi bt buc phi lm th,
ngha l khi c yu cu mang tnh cht ti hu th ca ngi xut
 Bn ch dn tn ngi
bn" (nh trn, tr. 325). Trong bc th ngy 24 thng Hai (9 thng
Ba) 1909 L-nin yu cu khng lm du nhng cu ni chng B-ga-
np v chng thuyt thy tu ca Lu-na-tsc-xki, bi v quan h
gia L-nin vi nhng nhn vt y " b ct t". Trong bc th
ngy 8 (21) thng Ba, Ngi yu cu khng b, trong tit ni v vic
ph phn ch ngha Can-t, on so snh phi Ma-kh vi Pu-ri-
sk-vch.
V.I. L-nin c sot ht sc k lng cc t in th, iu ny
c chng minh hng hn qua nhng bn lit k nhng ch in
sai v sa cha nh km theo cc bc th gi cho ch gi; Ngi
lng nghe nhng kin nhn xt ca An-na I-li-ni-ts-na l
ngi c bn in th, v thc An-na I-li-ni-ts-na cho xut bn
sm cun sch ny. Trong th gi cho An-na I-li-ni-ts-na ngy 24
thng Hai (9 thng Ba) L-nin cm n Xc-voc-txp - Xt-pa-np
ng gip trong vic c bn in th, v L-nin vit: "iu quan
trng hn c i vi em l sch ra c nhanh chng" (nh trn,
tr. 342). Ngy 26 thng Ba (8 thng T) L-nin cng vit v vn y
nh sau: "... Nu sch dy da n na sau thng T th tht l
t a i h a cho em" (nh trn, tr. 357).
Cun sch ca V.I. L-nin "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn" mi n thng Nm 1909 mi c xut bn vi s
lng 2000 bn, v tc gi ly lm hi lng v cun sch c xut bn.
Ngy 4 (17) thng Nm 1909 V.I. L-nin gi mt bn cun
"Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn" cho R-
da Lc-xm-bua v ngh loan bo s ra i ca cun sch y
trn tp ch "Die Neue Zeit" v li yu cu ny c thc hin
(xem "Die Neue Zeit", 1. Band, 2, ngy 8 thng Mi 1909, tr. 64).
Cun sch ny cng c em tng I. I. Xc-voc-txp - Xt-pa-np,
V. Ph. G-rin (Gan-kin).
Cun sch ca L-nin "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn" vp phi s chng i ca cc nh trit hc
t sn phn ng nh Bun-ga-cp, I-lin v nhng nhn vt khc, h
cho rng mt s tp ch v bo ng nhng bi bnh lun c tnh cht
tiu cc. C bn xt li, ng u l B-ga-np, cng lin kt
vi h thnh mt mt trn thng nht chng cun sch ca L-
nin.
542 543 Bn ch dn tn ngi
Nhng bn ng minh ca L-nin trong cuc u tranh chng
phi Ma-kh xt li ch ngha Mc, th c thi khc hn i
vi cun sch ca L-nin. Thng Su 1909 trn t "Bnh lun -
t-xa", V. V. V-rp-xki vit nh sau: "s ph phn ca L-nin
v ch ngha Ma-kh... c mt ngha qu bu c bit i vi nc
Nga, ni m hng lot ngi B-ga-np, Ba-da-rp, I-u-sk-vch, Bc-
man v phe l, nhng k xa la ch ngha duy vt lch s, ang
gieo rc s hn lon trong u c bn c bng cch a ra cho
h - di chiu bi ch ngha Mc - "mt ci g v cng l m,
ri rm v phn ng", lm ra v chng li Pl-kha-np, nhng v
thc cht th chng li Mc v ng-ghen". Cc nh hot ng khc
c tn tui ca ng cng nh gi cao cun "Ch ngha duy vt
v ch ngha kinh nghim ph phn".
Theo li chng thc ca V.Ph. G-rin (Gan-kin) th G.V.
Pl-kha-np nh gi mt cch tch cc cun sch ny ca
V.I. L-nin: "Ben-tp pht biu tt v cun sch y, mc d
trong cun sch ng b kch mnh m" (Cc lu tr
trung ng ca ng thuc Vin nghin cu ch ngha Mc - L-
nin trc thuc Ban Chp hnh Trung ng ng cng sn Lin
X). Cun sch ny ca L-nin gp phn ph bin rng ri
trong qun chng ng vin nhng t tng trit hc ca ch
ngha Mc v gip lc lng ng vin nng ct v cc cng
nhn tin tin nm vng ch ngha duy vt bin chng v ch
ngha duy vt lch s.
Sau Cch mng x hi ch ngha thng Mi, cun sch ca
L-nin ln u tin c ti bn vo nm 1920 vi s lng 30 000
bn. Trong li ta vit cho ln xut bn ny - tr mt s ch sa
cha l t trong bn vn th ln xut bn ny khng khc ln xut
bn trc - L-nin nu ra rng Ngi khng c iu kin tm hiu
nhng tc phm mi ra gn y ca B-ga-np, v vy trong
phn cui cun sch c in bi vit ca V. I. Np-xki chng li cc
quan im phn ng ca B-ga-np v a ra nhng nhn xt
ph phn cc tc phm ca B-ga-np.
Cun sch ca V.I. L-nin "Ch ngha duy vt v ch
ngha kinh nghim ph phn" c ph bin rng ri Lin
X v nc ngoi. T nm 1917 n 1967 Lin X, cun sch
ny c xut bn vi tng s lng vt qu 5 triu bn.
 Bn ch dn tn ngi
nc ngoi, tc phm kinh in ny ca V.I. L-nin c in bng
hn 20 th ting. 7.
12 Trong bc th gi cho A. I. U-li-a-n-va - -li-da-r-va ngy 26
thng Mi (8 thng Mi mt) 1908, V.I. L-nin vit th sau:
"... nu nh c quan kim duyt t ra rt kht khe th c th thay
tt c mi ch t "thuyt thy tu" bng t "thuyt tn ngng"
km theo s gii thch trong ch thch ("thuyt tn ngng l mt
hc thuyt em tn ngng thay th cho tri thc hoc ni chung
t cho tn ngng mt ngha nht nh"). y l phng -
gii thch tnh cht ca nhng nhng b m em tip nhn" (Ton
tp, ting Vit, Nh xut bn Tin b, Mt-xc-va, t.55, tr. 316 -
319). Trong bc th khc gi ch gi, L-nin ngh thay t
"thuyt thy tu" bng t "gii thy php" nhng ngi ch gi
tr li l: ""Gii thy php" mun ri. V phi chng n tt
hn?" (nh trn, tr. 618). Qua bn vn cun "Ch ngha duy vt
v ch ngha kinh nghim ph phn" ngi ta thy rng t
"thuyt thy tu", ban u c trong bn tho ca L-nin, c
thay bng t "thuyt tn ngng", tuy nhin mt s ch t ny
khng b sa cha g c. Li ch thch do L-nin a ra trong ln
xut bn th nht ca cun sch v trong ln xut bn sau vn
c gi li. 10.
13 L-nin c mun ni n ci gi l "thuyt to thn", mt tro
lu trit hc - tn gio th ch vi ch ngha Mc, ny sinh
trong thi k th lc phn ng thng tr, mt b phn ng vin tr
thc t b ch ngha Mc sau tht bi ca cuc cch mng 1905
- 1907. "Phi to thn" (A. V. Lu-na-tsc-xki, V. Ba-da-rp v
nhng nhn vt khc) tuyn truyn cho vic to ra th tn
gio mi, tn gio "x hi ch ngha", mu toan iu ha ch
ngha Mc vi tn gio. C mt thi gian c A. M. Goc-ki cng
i theo phi ny.
Hi ngh ban bin tp m rng ca bo "Ngi v sn" (1909)
ln n "thuyt to thn" v ra mt bn ngh quyt ring, trong
tuyn b rng phi bn-s-vch hon ton khng c g ging
ci "lun iu xuyn tc nh vy v ch ngha x hi khoa hc".
Thc cht phn ng ca "thuyt to thn" c L-nin vch
r trong tc phm "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim
ph phn" v trong cc bc th gi cho Goc-ki trong thi k
544 545 Bn ch dn tn ngi
thng Hai - thng T 1908 v thng Mi mt - thng Chp 1913.
10.
14 C l V.I. L-nin mun ni n bi ca Ph. M-rinh bnh lun v
nhng bi bo ca C. Mc v Ph. ng-ghen vit trn t "Neue
Rheinische Zeitung" ("Bo sng Ranh mi") v t "Neue
Rheinische Zeitung. Politisch-konomische Revue" ("Bo sng
Ranh mi. Bnh lun kinh t - chnh tr") (xem "C. Mc v Ph.
ng-ghen trong thi i cch mng c (1848 - 1850)", ting Nga,
1926, tr. 3 - 86, 287 - 289, 293 - 307, 511 - 512). Nm 1902 (ngha l
hn 50 nm sau), khi bnh lun cc bi ca Mc v ng-ghen, M-
rinh nu ln nhng lun im m v sau khng c chng
thc trong tin trnh pht trin ca lch s, trong s c vn
vn mnh cc dn tc Xla-v thuc quc o, cng nh vn
nhp pht trin ca cch mng.
M-rinh vit: "Nhn chung th t "Bo sng Ranh mi" lun
lun ng v pha cc dn tc vn minh ln, li ch ca cc dn
tc ny c n bo v chu o hn l li ch ca cc dn tc nh.
Trong nhng nm cch mng th quan im y hon ton c c
s: nu ngi Tip, ngi Khoc-vt v nhng dn tc Xla-v
pha Nam khc cho ngi ta s dng h lm cng c trong tay
bn phn cch mng Hp-xbuc th khng th c mt s bin bch
cho hnh ng phn bi ca h i vi cch mng. Tuy vy, do
c s thin v c th hiu c y v mt ch quan, m tnh cht
ng n khch quan trong li kt n c tnh cht lch s ca
Mc v ng-ghen li b hn ch i phn; ngy nay khng mt
ai c th suy xt mt cch v a c nm, nh t "Bo sng Ranh
mi" lm, v tng lai ca cc dn tc Xla-v pha Nam" (nh trn,
tr. 77). Mc v ng-ghen nh gi ngha ca phong tro y
trong qu trnh pht trin cch mng chu u; v vy - nh L-nin
nu r - trong thi i cch mng 1848 - 1849 vic phn chia cc dn
tc thnh cc dn tc "phn ng" v "dn ch - cch mng", vic
ln n cc dn tc "phn ng" v ng h cc dn tc "dn ch -
cch mng" l mt lp trng duy nht ng n (xem Ton tp,
ting Nga, xut bn ln th 5, t.27, tr. 260). V vn dn tc, trong
cc bi ng trn t "Bo sng Ranh mi" - m sau ny ngi ta bit
ng-ghen l tc gi - c a ra quan im cho rng tung nh cc
dn tc Xla-v thuc quc gia o khng cn nng lc ng vai tr
tin b trong tin trnh tip tc pht trin ca lch s v b y
 Bn ch dn tn ngi
vo ch tiu vong khng cn l nhng dn tc c lp na; cc
bi bo ny miu t mt cch phin din qu trnh ngi c
chinh phc mt s dn tc Xla-v, coi l mt qu trnh tin b
gn lin vi vic truyn b vn ha v vn minh. Nhng quan im
ny xut pht t nhng quan nim sai lm v vai tr ca cc dn
tc nh b trong qu trnh lch s v cn v l do l kinh nghim
cc phong tro dn tc ca cc dn tc nh b vn cn tng i
t i, m vic nghin cu theo quan im mc-xt v vn dn
tc th li giai on ban u.
cp n vn nhp pht trin ca cch mng, M-rinh vit:
"... Mc hnh dung nhp pht trin ca lch s - Mc nhn
thc ng n s pht trin lch s thng qua cc ng lc ca n
- nhanh hn l trn thc t..." ("C. Mc v Ph. ng-ghen trong
thi i cch mng c (1848 - 1850)", tr. 83). on khc
M-rinh nu ln nhng s trng i vin vng - m trc
ng-ghen nu r - v mt cuc khi ngha ca giai cp v sn
Pa-ri vo thng Hai v mt cuc khng hong thng mi vo
thng T 1850. V nhng "iu lm" nh th ca Mc v ng-
ghen, L-nin vit: "ng, Mc v ng-ghen lm nhiu v
thng lm trong khi phn on cch mng sp n ra, trong khi
hai ng hy vng cch mng s thng li (chng hn, cch mng
nm 1848 c), trong khi tin tng vo vic sp sa thnh lp
c nn "cng ha" c... Hai ng lm nm 1871, khi hai ng
chuyn tm "pht ng min Nam nc Php, v mc ch m
hai ng... hy sinh, liu b tt c nhng g m con ngi c
th hy sinh, c th liu b c..." ... Nhng nhng lm ln nh
vy ca hai nh t tng cch mng v i tng ra sc nng v
nng c giai cp v sn ton th gii vt ln trn trnh
ca nhng nhim v nh nht, tn mn, hng ngy, nhng lm
ln y cn ngn ln cao thng hn, v i hn, v v mt lch s,
th qu bu hn, gn s tht hn l ci tr khn tm thng ca
phi t do quan phng..." (Ton tp, ting Vit, Nh xut bn
Tin b, Mt-xc-va, t.15, tr. 293 - 294). 10.
15 Bi bo ca V. I. Np-xki "Ch ngha duy vt bin chng v trit
hc phn ng cng nhc" c ng vo nm 1920 di
dng l phn ph lc cho ln xut bn th hai cun sch "Ch
ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn", cng nh
c in trong tp XIII ca V.I. L-nin Ton tp, ting Nga, ln
xut bn th 2 v th 3. 12.
546 547 Bn ch dn tn ngi
16 A. B-ga-np ra t tng "vn ha v sn" t nm 1909, hiu
l giai cp v sn cn thit phi to ra mt nn vn ha "ca
ring mnh", i lp vi nn vn ha ca qu kh, v trc ht l
phi to ra trit hc "ca ring mnh", np di ci chiu bi y,
B-ga-np a ra ci th trit hc duy tm ca chnh B-ga-
np. T tng "vn ha v sn" c B-ga-np v nhng ngi
ng h y thc hin ti cc trng dnh cho cng nhn, do h t
chc ra trn o Ca-pri (1909) v thnh ph B-l-nh (1910 -
1911). Chnh thc th ngi ta tuyn b mc ch ca cc trng
ny l gio dc cho nhng cng nhn t Nga n, nhng thc t
th nhng trng y ng vai tr mt trung tm b phi chng bn-s-
vch; xu hng t tng - chnh tr ca cc trng y c ngha l
"... s on tuyt vi ch ngha Mc v s phc tng ca giai cp
v sn i vi h t tng v chnh tr ca giai cp t sn" (V.I. L-
nin. Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5, t.19 tr. 312 - 313).
Sau cch mng x hi ch ngha thng Mi, B-ga-np v
nhng phn t cng t tng chn cho mnh mt a bn hot
ng, l nhng t chc gi l vn ha - gio dc v sn (T
chc vn ha v sn). Xut hin t thng Chn 1917 vi t
cch l mt t chc c lp ca cng nhn, T chc vn ha v
sn - m s lnh o tp trung trong tay B-ga-np v nhng
ngi ng h y - vn tip tc bo v "tnh c lp" ca mnh c
sau cch mng, nh vy l n t i lp mnh vi nh nc v
sn. Nh vy cc phn t tr thc t sn thm nhp vo T
chc vn ha v sn v c nh hng quyt nh i vi t
chc ny. Sau khi c c mt din n thun tin, nh t tng
ch yu ca T chc vn ha v sn l B-ga-np v nhng phn
t cng t tng bt u tch cc tuyn truyn cc quan im
phn mc-xt, trn thc t h ph nhn ngha ca di sn vn
ha ca qu kh, h tm cch tch khi cuc sng to ra bng
"con ng phng th nghim" mt nn vn ha ca giai cp v
sn m h em i lp vi tt c nhng tng lp lao ng khc
v trc ht l vi nng dn. Trn u li th tha nhn ch
ngha Mc, song trn tc t B-ga-np tuyn truyn trit hc
Ma-kh duy tm ch quan.
V.I. L-nin tin hnh mt cuc u tranh trit chng li
ch ngha phn lp v ch ngha b phi ca T chc vn ha v
sn, chng cc quan im phn mc-xt ca cc nh t tng ca
n. Trong tc phm "V vn ha v sn" L-nin vit: "Ch ngha
Mc s d ginh c ngha lch s trn ton th gii v mt
 Bn ch dn tn ngi
h t tng ca giai cp v sn cch mng, l v ch ngha Mc
khng nhng khng vt b nhng thnh tu ht sc qu bu
ca thi i t sn, m tri li, cn tip thu v ci to tt c nhng
g l qu bu trong hn hai nghn nm pht trin ca t tng v
vn ha nhn loi. Ch c tip tc tin hnh cng tc trn c s v
theo phng hng , c c v bng kinh nghim thc tin
ca chuyn chnh v sn, tc l kinh nghim ca trn chin u
cui cng ca n chng mi s bc lt, ch tip tc cng tc nh
th mi c th c coi l pht trin nn vn ha thc s v
sn" (Ton tp, ting Vit, Nh xut bn Tin b, Mt-xc-va,, t.41, tr.
400). Nm 1920 Ban Chp hnh Trung ng ng ra mt quyt
nh c bit v vic t hot ng ca T chc vn ha v sn
di s qun l ca B dn u gio dc. T nhng nm 20 cc t
chc ca T chc vn ha v sn i vo tnh trng suy sp; n
nm 1932 th T chc vn ha v sn khng cn tn ti na. 12.
17 Thc chng lun (ch ngha thc chng) - mt khuynh hng
trit hc xut hin Php trong nhng nm 30 ca th k XIX
phn ng li ch ngha duy vt v ch ngha v thn Php hi
th k XVIII. -guy-xt Cng-t, ngi sng lp ra ch ngha
ny, ng nht ch ngha thc chng vi t duy khoa hc m
nhim v chnh l miu t v n gin ha nhng mi lin h
gia cc d kin ca kinh nghim. Cng-t chng li thn hc,
nhng ng thi li chng minh s cn thit phi c mt "tn
gio mi"; Cng-t coi l "siu hnh" bt k l lun no tha nhn
s tn ti v tnh cht nhn thc c ca thc ti khch quan;
Cng-t mu toan chng minh rng ch ngha thc chng "cao
hn" ch ngha duy vt, cng nh "cao hn" ch ngha duy tm.
cp n nt c trng ny ca ch ngha thc chng, L-nin
vit: "... tt c u l cht sn st thm hi, l ng phi gia ng
khinh b trong trit hc; trn mi vn , n u ln ln khuynh
hng duy vt v khuynh hng duy tm" (tp ny, tr. 442). Ch
ngha thc chng c lan truyn rng ri Anh; cc i
biu ln nht ca ch ngha ny l Gin Xtiu-c Min-l v Hc-bc
Xpen-x. Cc tc phm ca Min-l bc l rt r ch ngha kinh
nghim ca trit hc thc chng, thi khc t ca trit hc y
khng mun gii thch thc ti trn phng din trit hc. lun
chng cho ch ngha thc chng, Xpen-x thu thp rt nhiu
ti liu khoa hc t nhin; do chu nh hng ca thuyt c-
uyn, Xpen-x coi s tin ha l quy lut cao nht ca tt c th gii
548 549 Bn ch dn tn ngi
hin tn, nhng hiu s tin ha y mt cch siu hnh, ph
nhn kh nng c nhng bc nhy vt v cht trong t nhin v x
hi, coi vic thit lp mt "s cn bng lc lng" chung l mc tiu
ph bin ca s tin ha. Trong x hi hc, Xpen-x bo v
"thuyt hu c v x hi", mt th hc thuyt phn ng bin h
cho tnh trng bt cng x hi. Theo thuyt y th mi nhm x hi
- tng t nh cc c quan trong mt c th sng - u thc hin
mt chc nng c quy nh cht ch. Da trn nhng cng
thc tru tng v "tin b", v "x hi ni chung" v v.v., cc
quan im x hi hc ca Xpen-x l nhng quan im th ch
vi hc thuyt khoa hc v s pht trin x hi.
thi k pht trin u tin ca n, ch ngha thc chng l
h t tng ca giai cp t sn t do ch ngha, n to kh nng
lm cho s pht trin ca nhn thc khoa hc thch ng vi
nhng li ch giai cp ca giai cp t sn t do ch ngha; n
na cui ca th k XIX, ch ngha thc chng lan truyn kh
rng ri chu u v M, n tr thnh mt trong nhng
hnh thc u tranh t tng ca giai cp t sn chng giai cp
v sn v chng trit hc ca giai cp v sn.
V sau s pht trin ca ch ngha thc chng gn lin vi s
xut hin ca ch ngha kinh nghim ph phn ca Ma-kh v
A-v-na-ri-t. Khc vi nhng phi thc chng u tin, phi
Ma-kh l nhng nh duy tm ch quan cng khai hn theo kiu
Bc-cli; ci lm cho c hai phi ny ging nhau l thi th ch
vi ch ngha duy vt, mun em ci trit hc v "kinh nghim
thun tu", mt th trit hc "khng nhim php siu hnh" (xin
c l: khng nhim ch ngha duy vt) i lp li ch ngha duy
vt. L-nin vch r tnh cht gn gi gia ch ngha thc chng
vi thn hc, Ngi cho thy rng "thc cht... ca vn li l
s bt ng cn bn ca ch ngha duy vt vi ton b tro lu
rng ri ca thuyt thc chng, trong c c . Cng-t v H.
Xpen-x, c Mi-khai-lp-xki v nhiu ngi theo thuyt Can-t mi,
c Ma-kh v A-v-na-ri-t" (nh trn, tr. 249).
Giai on pht trin mi ca ch ngha thc chng l ch
ngha thc chng mi, xut hin vo nhng nm 20 ca th k
XX. Phi thc chng mi tuyn b vn c bn ca trit hc l
mt "vn ngy to", h quy nhim v ca trit hc l s phn
tch l-gch v ngn ng. Hin nay ch ngha thc chng mi l
 Bn ch dn tn ngi
mt trong nhng khuynh hng ph bin nht trong trit hc ca
giai cp t sn quc ch ngha. 13.
18 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 350 - 351. 27.
19 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 91. 27
20 Ch ngha Can-t mi - mt khuynh hng phn ng trong trit
hc t sn, tuyn truyn ch ngha duy tm ch quan di khu
hiu phc hi trit hc Can-t; khuynh hng ny xut hin
c vo gia th k XIX; hi c, ngi ta ch nhiu hn
n ch ngha Can-t. Nm 1865, ngi ta cho xut bn cun
sch ca . Lp-man "Can-t v nhng k ph ha", mt cun
sch m chng no cng u kt thc bng li ku gi "quay v
vi Can-t". Lp-man ra nhim v sa cha "sai lm c bn"
ca Can-t l s tha nhn s tn ti ca "vt t n". Cc tc
phm ca C. Phi-s v E. Txen-l gp phn khi phc ch
ngha Can-t; Ph. A. Lan-gh l mt trong nhng i biu u
tin ca ch ngha Can-t mi. Lan-gh mu toan dng sinh
l hc lun chng cho thuyt bt kh tri.
V sau trong ch ngha Can-t mi hnh thnh hai trng phi
ch yu: trng phi Mc-bua (H. C-hen, P. Na-toc-p v
nhng nhn vt khc) v trng phi Phry-buc hay l Ba-en
(V. Vin-en-bng, H. Rch-kc v nhng nhn vt khc). Trng phi
th nht th li dng nhng thnh tu ca khoa hc t nhin
lun chng cho ch ngha duy tm, v c bit h li dng s
thm nhp ca cc phng php ton hc vo vt l hc; trng
phi th hai li em cc khoa hc x hi i lp vi khoa hc t
nhin, chng minh rng nhng hin tng lch s mang tnh cht
hon ton ring l v khng tun theo bt k mt quy lut no.
C hai trng phi u thay th vn c bn ca trit hc bng
vn nhng c s l-gch ca khoa hc. Ph phn Can-t "t
pha hu", phi Can-t mi tuyn b "vt t n" l "khi nim
tt cng" m nhn thc hng ti. Ph nhn s tn ti khch
quan ca th gii vt cht, h cho rng khng phi cc quy lut
ca t nhin v ca x hi, m ch nhng hin tng thuc v
thc mi l i tng ca nhn thc. Khc vi thuyt bt kh tri
ca cc nh khoa hc t nhin, thuyt bt kh tri ca phi Can-t
550 551 Bn ch dn tn ngi
mi khng phi l "ch ngha duy vt xu h", m l bin dng
ca ch ngha duy tm, n khng nh rng khoa hc bt lc
trong vic nhn thc v bin i thc ti. Phi Can-t mi
cng khai chng li ch ngha Mc, em "ch ngha x hi o
c" i lp vi ch ngha Mc. Xut pht t nhn thc lun ca
mnh, h tuyn b ch ngha x hi l "l tng o c" v cuc
sng cng ng ca loi ngi m loi ngi ang hng ti, nhng
khng th t ti c. Ci "l thuyt" ny ca phi Can-t mi
c s ph ha ca bn xt li, ng u l . Bc-stanh, k
a ra khu hiu: "phong tro l tt c, mc ch cui cng
chng l ci g c". Ch ngha Can-t mi l mt trong nhng c
s trit hc ca Quc t II. Nga, "nhng ngi mc-xt hp
php" mu toan "kt hp" ch ngha Can-t mi vi ch
ngha Mc. G. V. Pl-kha-np, P. La-phc-g, Ph. M-rinh ln
ting chng li lun iu xt li ch ngha Mc theo tinh thn ch
ngha Can-t mi. V.I. L-nin vch trn thc cht phn ng
ca ch ngha Can-t mi v nu r mi lin h ca n vi nhng
khuynh hng khc ca trit hc t sn (vi phi theo thuyt ni
ti, vi ch ngha Ma-kh, ch ngha thc dng v v.v.).
Ngy nay cc i biu ca ch ngha Can-t mi ang tp
hp xung quanh tp ch "Kantstudien" ("Nghin cu v Can-t")
xut bn Ty c (C-l-nh). 27.
21 "Die Zeue Zeit" ("Thi mi") - tp ch l lun ca ng dn ch -
x hi c; xut bn Stt-ga t nm 1883 n 1923. Trc thng
Mi 1917, tp ch ny do C.Cau-xky lm ch bin, v sau l G.
Cu-np. T "Die Neue Zeit" ln u tin ng mt s tc phm
ca C.Mc v Ph.ng-ghen: "Ph phn cng lnh G-ta" ca
C.Mc, "Gp phn ph phn d tho cng lnh nm 1891 ca
ng dn ch - x hi" ca Ph. ng-ghen v nhng tc phm
khc. Bng nhng kin ng gp ca mnh, ng-ghen
thng xuyn gip ban bin tp tp ch ny v nhiu khi
ph phn ban bin tp v nhng im xa ri ch ngha Mc trong tp
ch ny. Cng tc vi t "Die Neue Zeit" c cc nh hot ng c tn
tui ca phong tro cng nhn c v quc t hi cui th k XIX
- u th k XX; A. B-ben, V. Lip-nch, R. Lc-xm-bua, Ph.
M-rinh, C. Txt-kin, P. La-phc-g, G. V. Pl-kha-np v nhng
ngi khc. T na cui nhng nm 90 th k XIX, sau khi ng-
ghen mt, tp ch ny bt u ng mt cch c h thng cc bi
 Bn ch dn tn ngi
vit ca bn xt li, trong c lot bi ca . Bc-stanh nhan
"Nhng vn ca ch ngha x hi" m u chin dch ca bn
xt li chng ch ngha Mc. Trong nhng nm Chin tranh th
gii ln th nht, tp ch ny gi lp trng phi gia, trn thc
t th ng h bn x hi - s-vanh. 27.
22 Phi bch khoa - nhm cc nh khai sng Php hi th k XVIII:
cc nh trit hc, cc nh khoa hc t nhin, cc nh chnh tr lun tp
hp nhau li xut bn tp "Encyclopdie ou Dictionnaire raisonn
des sciences, des arts et des mtiers" (1751 - 1780) ("Bch khoa ton
th, hay l T in gii thch v khoa hc, ngh thut v v cc
ngnh ngh"). Ngi t chc v lnh o nhm ny l -ni i--r,
ngi ph t gn gi nht ca ng l Ging L-rng a-lm-be.
Tham gia tch cc vic xut bn b "Bch khoa ton th" c Pn Hng-
ri Hn-bch, Cl- A-ri-an Hen-v-ti-t, Vn-te. Ging Gic-c Rt-
x tham gia bin son cc tp u ca b "Bch khoa ton th"
ny. B "Bch khoa ton th" tp hp rt nhiu nh chuyn
mn thuc cc lnh vc khoa hc khc nhau; tc gi ca cc bi
trong b Bch khoa l cc nh khoa hc t nhin Buy-phng v -
bng-tng, cc nh kinh t hc Tuyc-g v K-n, k s Bu-
lng-gi, bc s Bc-t-d, k s lm nghip L-roa, nh th v
nh trit hc Xanh Lam-bc v nhng ngi khc. L. Gi-cuc,
th k thc t ca b "Bch khoa ton th", ng mt vai tr to ln
trong vic xut bn b sch ny. Nhng ngi tham gia b "Bch khoa
ton th" gi cc quan im khc nhau trong khoa hc cng nh
trong chnh tr; tuy nhin, iu lm cho h thng nht vi nhau l
thi khng tn thnh ch phong kin v s lng hnh ca
gio hi, thi th ght ch ngha kinh vin kiu trung c.
ng vai tr ch o trong phi bch khoa l nhng nh duy vt,
h tch cc chng li trit hc duy tm. Phi bch khoa l
nhng nh t tng ca gia cp t sn cch mng, h ng vai
tr quyt nh trong vic chun b t tng cho cuc cch mng
t sn hi cui th k XVIII Php. ng-ghen vit: "Cc nh duy
vt Php khng ch gii hn s ph phn ca h lnh vc tn
gio: h ph phn tng truyn thng khoa hc, tng thit ch
chnh tr ca thi i mnh. chng minh rng hc thuyt ca h c
tnh cht thng dng, h chn con ng ngn nht: h mnh
dn p dng hc thuyt y vo tt c cc i tng khoa hc trong
cng trnh ln lao y - b "Bch khoa ton th" - mt cng trnh
552 553 Bn ch dn tn ngi
em li tn tui cho h. Nh vy, di hnh thc ny hay hnh
thc khc - d l ch ngha duy vt cng khai hay l thn lun -
ch ngha duy vt tr thnh th gii quan ca ton th gii
thanh nin tr thc Php" (C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp
gm hai tp, ting Nga, t.II, 1955, tr. 97). 30.
23 Xem Ph. ng-ghen. "Chng uy-rinh, ting Nga, 1957, tr. 21,
33 - 34. 38.
24 "Revue No-Scolastique" ("Tp ch kinh vin mi") - tp ch trit hc -
thn hc, do hi trit hc Thin cha gio thnh lp Lu-vanh
(B); xut bn t nm 1894 n 1909 do hng y gio ch Mc-xi-
lm ch bin. Hin nay tp ch ny xut bn di ci tn "Revue
Philosophique de Louvain" ("Tp ch trit hc Lu-vanh"). 47.
25 "Der Kampf " ("u tranh") - tp ch ra hng thng, c quan ngn
lun ca ng dn ch - x hi o; xut bn Vin t nm 1907
n nm 1934; tp ch ny gi lp trng c hi ch ngha, phi
gia, che y lp trng y bng nhng cu ni sung t
khuynh. Cc bin tp vin ca tp ch ny l . Bau-, A. Brau-
n, C. Ren-n, Ph. t-l v nhng ngi khc. 53.
26 "The International Socialist Review" ("Tp ch x hi ch ngha
quc t") - mt t nguyt san theo xu hng xt li M; xut
bn Si-ca-g t nm 1900 n nm 1918. 53.
27 "Vierteljahrsschrift fr wissenschaftliche Philosophie" ("Tp ch
trit hc khoa hc hng qu") - tp ch ca phi kinh nghim ph
phn (phi Ma-kh) xut bn Lai-pxch t nm 1876 n nm
1916 (t nm 1902 mang tn gi "Vierteljahrsschrift fr
wissenschaftliche Philosophie und Soziologie" ("Tp ch trit hc
v x hi khoa hc hng qu")). Tp ch ny do R. A-v-na-ri-t
lp ra v lm ch bin cho n nm 1896; sau nm 1896 xut
bn vi s gip ca E. Ma-kh. Cng tc vi tp ch ny c
V. Vun-t, A. Ri-l, V. Sp-p v nhng ngi khc.
V kin ca L-nin nh gi tp ch ny, xem trong tp ny,
tr. 393. 58.
28 Ch ngha Xpi-n-da - h thng cc quan im ca B-n-ch
Xpi-n-da, nh trit hc duy vt ngi H Lan th k XVII.
Theo ch ngha Xpi-n-da th tt c mi vt u l biu hin
(dng) ca mt thc th duy nht v ph bin. Thc th ny l
 Bn ch dn tn ngi
nguyn nhn ca chnh mnh v ng nht vi "Thng , hay
gii t nhin". Thc cht ca thc th c biu th qua v s
cht - c tnh, trong nhng c tnh quan trng nht l tnh
su rng v t duy. Xpi-n-da coi tnh nhn qu l hnh thc lin
h gia cc hin tng ring l vi nhau trong t nhin, hiu tnh
nhn qu nh l s tc ng qua li trc tip gia cc vt th, m
nguyn nhn ban u ca chng l thc th. S tc ng ca tt c cc
dng ca thc th, k c ca con ngi, l iu ht sc tt yu: quan
nim v tnh ngu nhin ch xut hin trong trng hp khng
nhn thc c tng ha tt c cc nguyn nhn tc ng. Do ch
t duy l mt trong nhng c tnh ca thc th ph bin, cho
nn mi lin h v trt t cc nim, xt v nguyn tc, cng ht
nh trt t v mi lin h gia cc vt, v kh nng con ngi
nhn thc th gii l v hn. Cng v l do , trong ba dng nhn
thc - nhn thc cm tnh, nhn thc l tr v nhn thc trc gic -
l tnh - th dng nhn thc th ba l chnh xc nht v vi dng
nhn thc ny "s vt c tri gic duy nht thng qua thc cht
ca n hoc thng qua s nhn thc nguyn nhn gn nht ca
n" (B. Xpi-n-da. Tuyn tp, ting Nga, Mt-xc-va, 1957, t. I, tr.
325). Phng php ny gip con ngi nhn thc c c nhng
xc cm ca chnh mnh v lm ch c chng; t do ca con
ngi l s nhn thc tnh tt yu ca t nhin v nhn thc
nhng xc cm ca tm hn mnh.
Ch ngha Xpi-n-da chng nhng l mt trong nhng dng
ca ch ngha duy vt, m c ca ch ngha v thn, v ch ngha
Xpi-n-da khc t nhng quan nim coi Thng nh mt vt
siu t nhin to ra th gii v iu khin th gii. Tuy nhin,
khi ng nht Thng v t nhin, n nhng b thn hc.
Cng nh tnh cht my mc ca ch ngha duy vt ca Xpi-n-
da, s nhng b ny bt ngun, mt mt, t trnh khoa hc
ca thi i by gi, mt khc, t tnh cht tin b hn ch ca
giai cp t sn non tr H Lan m trit hc ca Xpi-n-da i
din cho li ch ca n. V sau, xung quanh di sn trit hc ca
nh t tng v i ngi H Lan ny din ra mt cuc u
tranh t tng gay gt m n thi i chng ta vn ang tip din.
Li dng tnh cht hn ch tt yu lch s ca nhng quan im
Xpi-n-da, trit hc duy tm xuyn tc thc cht duy vt ca
ch ngha Xpi-n-da - mt giai on quan trng trong qu trnh
pht trin th gii quan duy vt. 64.
554 555 Bn ch dn tn ngi
29 "Philosophische Studien" ("Nghin cu trit hc") - tp ch c xu
hng duy tm, ch yu bn v cc vn tm l hc; tp ch ny
do V. Vun-t xut bn Lai-pxch t nm 1881 n nm 1903; t nm
1905 tp ch ny mang tn "Psychologische Studien" ("Nghin cu
tm l hc"). 64
30 Ph. ng-ghen. "Lt-vch Ph-bch v s co chung ca trit
hc c in c" (xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp
gm hai tp, ting Nga, t.II, 1955, tr. 340). 67.
31 "Mind" ("T tng") - tp ch c xu hng duy tm, chuyn v cc
vn trit hc v tm l hc; xut bn Lun-n t nm 1876,
hin nay xut bn -in-buc; gio s C. R-bc-xn l ch bin
u tin ca tp ch ny. 76.
32 Qua bc th ca L-nin gi A. I. U-li-a-n-va - -li-da-r-va ngy
6 (19) thng Chp 1908, ngi ta thy rng cu vit ban u trong
bn tho l: "Lu-na-tsc-xki thm ch "tng tng ra" cho
mnh mt v thn" th c sa li cho du bt ging gay gt,
trnh con mt c quan kim duyt. Do L-nin vit: "Tng
tng ra mt v thn - cu ny nn sa l: "tng tng ra"... (
m hy ni cho mm mng mt t) c nhng khi nim tn gio
na" hoc i loi nh th" (Ton tp, ting Vit, Nh xut bn
Tin b, Mt-xc-va, t.55, tr. 327). 86.
33 Xem Ph. ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 34.
97.
34 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 344, 352. 98.
35 L-nin c mun ni n hnh tng vn hc m I. X. Tuc-
gh-np a ra trong bi th vn xui nhan "Php x th". 99.
36 "Archiv fr systematische Philosophie" ("T liu trit hc c h
thng") - mt tp ch c xu hng duy tm, xut bn Bc-lin t
nm 1895 n nm 1931; y l chi nhnh c lp th hai ca tp
ch "Archiv fr Philosophie" ("T liu trit hc") (xem ch thch
86). Ch bin u tin ca tp ch ny l P. Na-toc-p. T nm
1925 tp ch ny bt u mang tn "Archiv f r
systematische Philosophie und Soziologie" ("T liu trit hc v
x hi hc c h thng"). 107.
 Bn ch dn tn ngi
37 "Kantstudien" ("Nghin cu v Can-t") - tp ch trit hc c
theo xu hng duy tm, c quan ngn lun ca phi Can-t mi,
do H. Phai-hin-g lp ra; xut bn - vi nhng thi k gin on -
t nm 1897 n nm 1944 (Hm-buc - Bc-lin - C-l-nh).
Nm 1954 tp ch ny li c ti bn. Chim v tr to ln trong
tp ch ny l nhng bi bnh lun v trit hc Can-t. Ngoi phi
Can-t mi, tham gia tp ch ny cn c i biu ca cc khuynh
hng duy tm khc. 107.
38 "Nature" ("Gii t nhin") - ha bo khoa hc t nhin ra hng
tun; xut bn Lun-n t nm 1869. 108.
39 Trong khi chun b a in ln th nht cun "Ch ngha duy vt
v ch ngha kinh nghim ph phn" A. I. U-li-a-n-va - -li-da-r-va
thay cu "ch th vn hc thnh thc hn" bng cu "ch th
vn hc c tnh nguyn tc hn". L-nin phn i cch sa
cha nh vy, v ngy 27 thng Hai (12 thng Ba) 1909 L-nin
vit th cho ch gi nh sau: "Nhng ch chng li B-ga-np,
Lu-na-tsc-xki v ng bn, xin ch ch c gng nh c h t n o .
Khng th gng nh c. Ch xa b cu ni rng Tsc-np l
ch th "thnh thc hn" bn h, l iu rt ng tic. Nh 47 Xem Ph. ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 42.
th s a li mt sc thi khc hn. Nh th khng ph hp vi
ton b tnh cht ca s ch trch ca em. Tt c mu cht ca vn
l ch bn theo ch ngha Ma-kh nc ta u l k th
khng thnh thc, hn nht qu quyt ca ch ngha Mc trong
trit hc" (Ton tp, ting Vit, Nh xut bn Tin b, Mt-xc-va,
t.55, tr. 346). 111.
40 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp, gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 350 - 351. 114.
41 L-nin mun ni n hnh tng vn hc trong tiu thuyt ca I.
X. Tuc-gh-np "Khi", ni v mt hng hc gi gi hiu, mt
hng tr thc sch v hi ht. V.I. L-nin nhn xt v hng
ngi y trong tc phm ca mnh "Vn rung t v "nhng k
ph phn Mc"" (xem Ton tp, ting Vit, Nh xut bn Tin b,
Mt-xc-va, t.5, tr. 179). 114.
42 Xem Ph. ng-ghen. "Lt-vch Ph-bch v s co chung ca trit
hc c in c" (C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp, gm hai
tp, ting Nga, t.II, 1955, tr. 351 - 352). 115.
556 557 Bn ch dn tn ngi
43 Ngy 11 thng Ging 1869, ti cuc hp ca Hi ha hc c,
hai nh ha hc c l C. Gr-be v C. Li-bc-man thng bo
v pht minh sau y: bng phng php nhn to ngi ta ch
ra c cht a-li-da-rin - mt cht nhum hu c m trc kia
ngi ta vn khai thc t r gi ca cy thin tho. Sn phm
gc tng hp ra a-li-da-rin l an-t-ra-xin, mt cht cha
trong hc n ca than v c tch ra nhit 270 0 - 400 0C.
117.
44 C. Mc. "Lun cng v Ph-bch" (xem C. Mc v Ph. ng-ghen.
Tuyn tp, gm hai tp, ting Nga, t.II, 1955, tr. 383). 119.
45 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp, gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 90. 123.
46 Ph. ng-ghen. "Li ta cho ln xut bn bng ting Anh" cun
"Ch ngha x hi pht trin t khng tng n khoa hc"
(xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp, gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 90 - 91). 126.
135.
48 Cc lu tr trung ng ca ng thuc Vin nghin cu ch
ngha Mc - L-nin trc thuc Ban chp hnh trung ng ng
Cng sn Lin X cn lu c mt bn ca cun sch ca I. t-
x-ghen "Kleinere philosophische Schriften. Eine Auswahl".
Stuttgart, Dietz, 1903 ("Tp lun vn ngn v trit hc. Tuyn
chn". Stt-ga, i-tx, 1903) vi nhng bt tch ca V.I. L-nin
(xem Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5, t.29, tr. 365 - 454).
Cun sch ny gm 7 bi bo c ng trong nhng nm
1870 - 1878 trn cc bo "Volksstaat" ("Nh nc nhn dn") v
"Vorwrts" ("Tin ln"), v gm c tc phm "Streifzge eines
Sozialisten in das Gebiet der Erkenntnistheorie" ("Nhng s kho cu
ca mt nh x hi ch ngha trong lnh vc l lun v nhn
thc").
Phn ln bt tch ca L-nin c ghi trong thi gian vit
cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn".
Nhng bt tch ny gm nhng ng gch nhn mnh v
nhng kin nhn xt ghi trong phn ni dung v ngoi l cun
 Bn ch dn tn ngi
sch; trong mt vi trng hp, L-nin nu ln nhng t tng
ng n ca t-x-ghen bng ch "a", cn nhng ch xa ri
ch ngha duy vt bin chng th c nh du bng ch "b".
Nhng bt tch ca L-nin nu bt s nhn nh ca t-x-
ghen v tnh ng ca trit hc, v quan h gia trit hc v khoa
hc t nhin, v i tng ca trit hc, nhng phm tr c bn
ca trit hc, vn tnh c th nhn thc c ca th gii, s
nh gi v Can-t, H-ghen, Ph-bch, thi i vi C. Mc
v Ph. ng-ghen, ch ngha v thn chin u ca I--xp t-x-
ghen. Bn cnh L-nin nu ln s lm ln ca t-x-ghen v
cc phm tr trit hc, mu toan ca t-x-ghen nh "m rng"
khi nim vt cht, bng cch a vo khi nim y "tt c nhng
hin tng ca hin thc, ngha l a vo c kh nng nhn
thc ca chng ta" v v.v.. 139.
49 o Thin cha - mt trong nhng khuynh hng ch yu trong
o C-c; c im ca o Thin cha th hin s gii thch
mt s gio l v t chc ca gio hi, gio hi c xy dng theo
nguyn tc tp trung cht ch v nguyn tc ngi th; trung tm
ca gio hi l quc gia Va-ti-cng, gio ch R-ma - gio hong - l
ngi ng u gio hi. o Thin cha "t chc kinh nghim ca
con ngi" v thi k nhng giai on pht trin ban u ca x hi,
ngha l vic tin vo nhng lc lng siu t nhin. "Kinh
nghim" y c gio hi Thin cha lm cho thch ng thot
u l vi iu kin x hi phong kin, sau l vi iu kin x
hi t bn ch ngha. Trong x hi phong kin, o Thin cha l
phng tin quan trng nht n dch nhn dn lao ng v t
tng, thn thnh ha s bc lt phong kin; gio hi Thin cha
khng b d man cc phong tro gii phng ca qun chng nhn
dn, biu hin - do nhng iu kin lch s - di hnh thc cc
d gio. Do s pht trin cc quan h t bn ch ngha Ty u
m o Thin cha mt s nc mt a v thng tr ca
mnh, cc v tr ca gio hi Thin cha v ca gio hong b
lung lay nghim trng. Nhng sau khi giai cp t sn thng li,
o Thin cha gn vn mnh ca mnh vi ch ngha t bn,
bt u tch cc u tranh chng phong tro x hi ch ngha,
ginh c nhng v tr vng chc v c s ng h ca giai
cp t sn phn ng, k c giai cp t sn khng theo o Thin
cha. Trong x hi phong kin, nh th o Thin cha l nhn
558 559 Bn ch dn tn ngi
vt phong kin ln nht, cn trong x hi t bn th nh th o
Thin cha tr thnh tn t bn ln nht.
o Thin cha lun lun l k th khng i tri chung ca
khoa hc: thi trung c gio hi Thin cha khng b hc
thuyt ca Ni-c-lai C-pc-nch, ln n Ga-li-l- Ga-li-l,
thiu sng Gioc-a-n Bru-n v nhiu nh t tng tin tin
khc. Ngy nay trit hc chnh thc ca o Thin cha - ch
ngha T-ma mi - li lm sng li ch ngha kinh vin trung c,
lm cho n thch ng vi vic bo v ch ngha t bn, mu toan
"iu ha" nhng pht minh quan trng nht ca khoa hc t
nhin vi nhng gio l ca tn gio, ng thi bo v a v
hng u ca tn gio. o Thin cha em c mt h thng
quan im tn gio v t nhin v v x hi i lp vi th gii
quan duy vt khoa hc.
cc nc t bn ch ngha c c mt mng li rng ri cc
t chc qun chng ca o Thin cha v cc chnh ng, nh
m gio hi Thin cha, Va-ti-cng tc ng n i sng x
hi, c bit ch n vic tuyn truyn tn gio trong cng
nhn nhm tch h ra khi cuc u tranh giai cp. V thc cht
l theo ch ngha th gii v gn cht vi giai cp t sn quc
ch ngha, gio hi Thin cha cc nc t bn l mt trong
nhng t chc phn ng nht ca thi i hin nay; trung tm
ca n l Va-ti-cng, tch cc cng tc vi ch ngha pht-xt,
tuyn b mt trong nhng nhim v ch yu ca gio hi Thin
cha l u tranh chng ch ngha cng sn. 143.
50 Xem Ph. ng-ghen. "Lt-vch Ph-bch v s co chung ca trit
hc c in c" (C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp, gm hai
tp, ting Nga, t.II, 1955, tr. 351). 148.
51 Ch ngha hoi nghi - mt khuynh hng trong trit hc duy tm,
tuyn truyn t tng hoi nghi kh nng nhn thc thc ti
khch quan. Trong lch s trit hc, ch ngha hoi nghi ng
vai tr khc nhau ty thuc ch l n i biu cho li ch ca
giai cp no. Vi t cch l mt trng phi trit hc ring bit,
ch ngha hoi nghi xut hin trong thi k khng hong ca ch
chim hu n l nc Hy Lp c i hi th k IV - III trc
cng nguyn; ng t ca ch ngha ny l Pi-rng, cn nhng i
biu ni ting nht l E-ne-di--mu-x v Xch-tt Em-pi-ri-
 Bn ch dn tn ngi
qut. T nhng tin cm gic lun, nhng ngi theo ch
ngha hoi nghi c i a ra nhng kt lun bt kh tri. Tuyt
i ha tnh cht ch quan ca nhng cm gic, nhng ngi
theo ch ngha hoi nghi ku gi mi ngi hy khng a ra
bt k mt suy xt dt khot no v cc s vt, h cho rng con
ngi khng th vt ra khi gii hn nhng cm gic ca mnh
v cng khng th xc nh c l trong s cc cm gic y cm
gic no l tht. H dy rng khc t nhn thc th s dn n
thi bng quan i vi s vt, dn n ch lm cho con ngi
thot khi nhng hoi nghi v t n mt trng thi bnh thn
trong tm hn ("a-ta-rc-xi-a"). Ch ngha hoi nghi c i nhm
mc ch chng li hng pht trin duy vt ca trit hc.
Trong thi i Phc hng, cc nh trit hc Php Mi-sen
Mng-tanh, Pi-e Sa-rng v Pi-e By-l s dng ch ngha
hoi nghi u tranh chng ch ngha kinh vin trung c v
chng gio hi. Theo li Mc ni, Pi-e By-l " ph hy php
siu hnh thng qua ch ngha hoi nghi, bng cch chun
b c s cho vic hp th ch ngha duy vt v trit hc c ni
dung lnh mnh Php. Pi-e By-l bo hiu s xut hin mt
x hi v thn...". (C. Mc v Ph. ng-ghen. Ton tp, ting Nga,
xut bn ln th 2, t.2, tr. 141). Ble-d Pa-xcan, tri li, hng
ch ngha hoi nghi chng li s nhn thc hp l, i n bin h
cho o C-c, mt s bin h da trn cm tnh.
th k XVIII, ch ngha hoi nghi c khi phc di dng
ch ngha bt kh tri ca a-vt Hi-um v Im-ma-nu-in Can-t;
Gt-lp Eng-xt Sun-tx (E-ne-di--mu-x) mu toan hin i
ha ch ngha hoi nghi c i. Khc vi ch ngha hoi nghi c
i, ch ngha hoi nghi mi tuyn b hon ton dt khot rng
khng th c mt nhn thc khoa hc c. Bn theo ch ngha
Ma-kh, bn Can-t mi v cc trng phi trit hc duy tm
khc trong thi k gia th k XIX - u th k XX s dng
cc lun c ca ch ngha hoi nghi. V.I. L-nin gi ch ngha
hoi nghi t sn thi thng l "ch ngha kinh vin cht cng v
mt ht sinh kh", ch ra rng ngha giai cp ca n th hin
"thi tuyt vng khng tin vo kh nng c th phn tch c
hin ti mt cch khoa hc, thi khc t khoa hc,
xem thng mi s khi qut, b qua mi "quy lut" ca qu
trnh pht trin lch s..." (Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5,
t.25, tr. 44). Trong trit hc t sn hin i, ch ngha hoi nghi
560 561 Bn ch dn tn ngi
phc v mc ch u tranh chng th gii quan duy vt bin
chng trit . 152.
52 Ch ngha -pi-quya - hc thuyt ca -pi-quya, nh trit hc duy
vt thi c Hy Lp vo th k IV - III trc cng nguyn v
ca nhng mn ca -pi-quya. Ch ngha -pi-quya coi
mc ch ca trit hc l hnh phc ca con ngi, l s gii
thot con ngi khi nhng au kh, lm cho con ngi t ti
ch sung sng. Thuyt dy rng trit hc c s mng phi
vt qua nhng tr ngi trn con ng i ti hnh phc: s s
hi trc ci cht, mt s s hi bt ngun t tnh trng khng
hiu r nhng quy lut ca t nhin, v do li gy nn nim
tin vo cc lc lng siu t nhin, thn thnh.
-pi-quya phn trit hc ca mnh thnh vt l hc, quy tc
lun (l lun v nhn thc) v o c hc. im xut pht ca
vt l hc l tha nhn s thng nht vt cht ca th gii, tha
nhn "s tn ti ca vt b n n g o i thc con ngi v
c l p vi thc" (V.I. L-nin. Ton tp, ting Nga, xut bn
ln th 5, t.29. tr. 265). -pi-quya dy rng trong t nhin ch c
cc nguyn t v khong khng, trong , nh trng lng ca
mnh, cc nguyn t chuyn ng t trn xung. Ri vi vn tc
nh nhau, cc nguyn t hng chch khi s chuyn ng
thng, va vo nhau, bm vo nhau, m u s hnh thnh cc vt.
Trong lun n tin s ca mnh nhan "S khc nhau gia trit
hc t nhin ca -m-crt v trit hc t nhin ca -pi-quya",
C. Mc ch r vai tr ca s lch hng ca cc nguyn t
trong hc thuyt -pi-quya, nu ln mi lin h gia vt l hc
vi khi nim trung tm ca o c hc -pi-quya l khi nim
t do c nhn (xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Trch cc tc phm
lc thiu thi, ting Nga, 1956, tr. 39 - 46). -pi-quya tha nhn
tnh khch quan ca cc c tnh ca vt, cho rng v tr l v
tn, quan nim rng v tr c iu khin bi nhng quy lut
t nhin, ch khng phi bi nhng quy lut thnh thn. -pi-
quya ph nhn s bt dit v tnh phi vt cht ca linh hn, cho
rng linh hn l mt "vt ht sc tinh vi lan ta khp c th". Hc
thuyt v tnh vt cht ca linh hn c lin quan mt thit vi ch
ngha v thn ca -pi-quya, ph nhn s can thip ca thnh
thn vo cng vic ca t nhin v ca con ngi.
 Bn ch dn tn ngi
Trong l lun nhn thc, -pi-quya l ngi theo thuyt cm
gic. ng cho rng t cc vt tot ra nhng hnh tng tinh vi
nht thm nhp vo linh hn con ngi thng qua cc gic quan
ca con ngi. Trn c s nhng tri gic cm tnh ca linh hn, -
m trong tr nh ch gi li nhng nt chung ca cc hnh
tng, - cc khi nim v vt c hnh thnh. -pi-quya cho
rng tiu chun ca chn l l bn thn nhng tri gic cm tnh,
v ng nhn thy rng ngun gc gy ra nhng s lm lc l tnh
ngu nhin ca nhng cm gic ring l hoc l s hnh thnh vi
v ca cc phn on. -pi-quya ng trn quan im duy
vt, tuy di mt hnh thc rt ngy th, gii thch nhng yu
t c bn trong qu trnh nhn thc.
C s o c hc ca -pi-quya l hc thuyt v s lc th
m n coi l mc ch t nhin ca tt c cc sinh vt; -pi-quya
cho rng i vi con ngi th lc th cao nht l tnh bn v kin
thc, nh ngi ta t c s thanh thn ca tinh thn ("a-ta-
rc-xi-a") v t do c nhn, s c lp khng ph thuc vo cc
nh hng ca th gii bn ngoi cng nh khng ph thuc vo
nhng c nhn ring l, trong mi c nhn u hng n lc
th, v tt c mi ngi u cng nhau tha thun l s khng
gy iu c cho nhau.
Thuyt -pi-quya c lan truyn rng ri trong nc Hy
Lp c; ngi tuyn truyn thuyt ny R-ma c l nh trit hc
duy vt Tt Lu-crt-xi Ca-r. Tuy nhin, nhng mn ca
thuyt -pi-quya, xut thn t cc tng lp trn trong x hi
chim hu n l, v sau ny tm thng ha hc thuyt -
pi-quya v quy n thnh s tuyn truyn cc lc th cm tnh.
Nh th C-c gio tn cng vo thuyt -pi-quya, ng
nht thuyt ny vi s try lc. So vi tt c cc hc thuyt trit
hc khc thi c, th thuyt -pi-quya b bn duy tm - nhng
k xuyn tc hc thuyt ca mt nh duy vt v i thi c
Hy-lp - tn cng nhiu hn.
Trong nh ngha - m L-nin dn ra - v thuyt cm gic,
Phran-c ni ng khi cho rng thuyt -pi-quya l mt dng
ca thuyt cm gic, tuy nhin Phran-c phn bit khng hp
l thuyt -pi-quya vi thuyt cm gic khch quan, duy vt. Khi
tm tt "Nhng bi ging v lch s trit hc" ca H-ghen - nh
562 563 Bn ch dn tn ngi
trit hc ny cng khng hiu v cn xuyn tc hc thuyt ca -pi-
quya - L-nin nu r rng thuyt -pi-quya l mt trong nhng
dng ca ch ngha duy vt thi c Hy-lp (xem Ton tp,
ting Nga, xut bn ln th 5, t.29, tr. 263 - 271). 152.
53 Xem Ph. ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 80,
81 - 82. 157.
54 Xem Ph. ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 85 - 86.
157.
55 Xem th ca C. Mc gi L. Cu-ghen-man ngy 5 thng Chp 1868
(C. Mc v Ph. ng-ghen. Ton tp, ting Nga, t. XXV, 1936,
tr. 544). 158.
56 V. I. L-nin mun ni n cc tc phm ca C. Mc "Lun cng
v Ph-bch" (1845) v ca Ph. ng-ghen "Lt-vch Ph-bch v
s co chung ca trit hc c in c" (1888) v "Li ta cho ln
xut bn bng ting Anh (1892) cun "Ch ngha x hi pht trin
t khng tng n khoa hc" (xem C. Mc v Ph. ng-ghen.
Tuyn tp, gm hai tp, ting Nga, t.II, 1955, tr. 383 - 385, 339 -
382, 83 - 106). 161.
57 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp, gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 383, 351, 91. 161.
58 "Revue de Philosophie" ("Tp ch trit hc") - tp ch duy tm
Php, do E. Py--b lp ra; xut bn Pa-ri t nm 1900 n
nm 1939. 176.
59 Xem Ph. ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 20 - 21,
22, 34. 185.
60 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp, gm hai tp, ting
Nga, t.II, 1955, tr. 367 - 370. 185.
61 "Annalen der Naturphilosophie" ("Nin gim trit hc t nhin") -
tp ch theo xu hng ch ngha thc chng; do V. -xt-
van- xut bn Lai-pxch t nm 1901 n 1921. Trong s
nhng ngi cng tc vi tp ch ny c E. Ma-kh, P. Phn-
kman v nhng ngi khc. 197.
 Bn ch dn tn ngi
62 Xem Ph. ng-ghen. "Lt-vch Ph-bch v s co chung ca
trit hc c in c" (C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp,
gm hai tp, ting Nga, t.II, 1955, tr. 349 - 351). 197.
63 Xem Ph. ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 42.
206.
64 Xem Ph. ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 49.
210.
65 "Natural Science" ("Khoa hc t nhin") - tp ch ra hng thng
c tnh cht bnh lun; xut bn Lun n t nm 1892 n
nm 1899. 220.
66 "The Philosophical Review" ("Tp ch trit hc") - mt tp ch
M theo xu hng duy tm, do I-a. G. Suc-man lp ra; xut
bn t nm 1892. 221.
67 Trong ln xut bn th nht ca cun sch ny, thay vo cu
"khng lm ai mm ci c, m li lm cho ngi ta gh tm
y", ngi ta in cu sau y: "khng nhng lm cho ngi ta
mm ci". Sau khi c sot bn in th, L-nin ngh A. I. U-
li-a-n-va - -li-da-r-va sa on ny hoc ghi phn nh
chnh. kin sa i ca L-nin c in trong "Bn lit k ring l. 231.
nhng ch nh chnh quan trng nht" km theo trong ln xut
bn th nht ca cun sch ny. 225.
68 Xem Ph. ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 107.
226.
69 "Phng php ch quan trong x hi hc" - mt quan im duy
tm phn khoa hc i vi qu trnh lch s, n ph nhn cc quy
lut khch quan ca s pht trin x hi, quy chng thnh hot
ng ty tin ca "nhng c nhn xut chng". Trong nhng nm
30 - 40 ca th k XIX, B. Bau-, . St-rau-x, M. Stic-n v
nhng nhn vt khc thuc phi H-ghen tr i theo trng
phi ch quan trong x hi hc. H tuyn b nhn dn l khi
"qun chng khng c tnh ph phn" i theo mt cch m qung
nhng "c nhn c c ph phn". Trong cc tc phm "Gia nh
thn thnh", "H t tng c" v trong cc tc phm khc C.
564 565 Bn ch dn tn ngi
Mc v Ph. ng-ghen ph phn mt cch su sc v ton din
cc quan im ca phi H-ghen tr. Nga, vo thi k na cui
th k XIX, i biu ca phng php ch quan trong x hi
hc l P. L. La-vrp v phi dn ty theo ch ngha t do (N. C.
Mi-khai-lp-xki v nhng ngi khc), h ph nhn tnh cht
khch quan ca cc quy lut pht trin ca x hi v quy lch s
thnh hot ng ca cc anh hng ring l, ca "nhng c nhn
xut chng". Nm 1894 V. I. L-nin vit nh sau: Nhng ngi
theo ch ngha ch quan "cho rng v cc hin tng x hi u
cc k phc tp v mun mu mun v, nn khng th no
nghin cu cc hin tng c, nu khng tch nhng hin
tng quan trng ra khi nhng hin tng khng quan trng,
v mun lm c nh th th phi ng trn quan im ca c
nhn "c c ph phn" v "c o c rt cao"" (Ton tp, ting Vit,
Nh xut bn Ting b, Mt-xc-va, t.1, tr. 538). Phng php ch
quan c trit hc, x hi hc v s hc t sn phn ng s
dng rng ri xuyn tc cc quy lut pht trin x hi, u
tranh chng hc thuyt mc-xt - l-nin-nt.
Vch trn tnh cht hon ton v cn c ca xu hng duy
tm ch quan trong x hi hc, ch ngha Mc - L-nin xy
dng c mt l lun hon chnh, thc s khoa hc v s pht
trin ca x hi loi ngi, v vai tr quyt nh ca qun chng
nhn dn trong lch s v v ngha ca hot ng ca c nhn
70 Phi dn ch - lp hin - cc ng vin ca ng dn ch - lp
hin, mt ng ch cht ca giai cp t sn qun ch - t do ch
ngha Nga. ng dn ch - lp hin c thnh lp hi thng
Mi 1905; thnh phn ca n gm cc i biu ca giai cp t
sn, cc nh hot ng hi ng a phng xut thn l a ch
v tr thc t sn. Cc nh hot ng ni ting ca ng dn ch
- lp hin l P. N. Mi-li-u-cp, X. A. Mu-rm-txp, V. A. Ma-cla-
cp, A. I. Sin-ga-rp, P. B. Xt-ru-v, Ph. I. R-i-tsp v nhng
ngi khc. la bp qun chng lao ng, bn dn ch - lp
hin t t cho mnh ci danh hiu gi di "ng t do nhn
dn", trn thc t th chng khng vt qu yu sch qun
ch lp hin. Bn dn ch - lp hin coi mc tiu ch yu ca
mnh l u tranh chng phong tro cch mng v tm cch chia
quyn vi Nga hong v vi bn a ch - ch nng n. Trong
nhng nm chin tranh th gii th nht, bn dn ch - lp hin
 Bn ch dn tn ngi
tch cc ng h chnh sch i ngoi xm lc ca chnh ph
Nga hong. Trong thi k Cch mng dn ch - t sn thng Hai
chng tm cch cu vn ch qun ch. Chim a v lnh
o trong Chnh ph lm thi t sn, bn dn ch - lp hin
thi hnh mt chnh sch phn nhn dn, phn cch mng, thch
hp vi bn quc Anh - Php - M. Sau thng li ca Cch
mng x hi ch ngha thng Mi, bn dn ch - lp hin tr
thnh k th khng khoan nhng ca Chnh quyn X-vit,
tch cc tham gia vo tt c hot ng v trang phn cch mng
v nhng cuc tin qun ca bn can thip. Sau khi bn can
thip v bn bch v b nh bi, bn dn ch - lp hin b
chy ra nc ngoi sng lu vong v vn khng chm dt hot
ng phn cch mng chng Chnh quyn X-vit. 240.
71 C mun ni n tro lu c hi ch ngha hnh thnh trong
ng dn ch - x hi c vo na cui nhng nm 70 ca th k
XIX. Nhng nh t tng ch yu ca tro lu ny l C. Hu-khbc,
. Bc-stanh, C. A. Sram, chu nh hng ca t tng uy-rinh
Bc-stanh v L. Phi-rch - cng vi Gi. M-xt v nhng ngi
khc - tch cc gp phn truyn b cc quan im chit trung ca
. uy-rinh trong hng ng ng dn ch - x hi c. Hu-
khbc "lt" - theo cch din t ca C. Mc - vo ng nh c
tin, y ku gi bin ch ngha x hi thnh mt phong tro
"chung ca loi ngi", mt phong tro da trn c s "tnh cm
cng bng" ca ngi b p bc cng nh ca nhng i biu
ca "cc giai cp bn trn". Theo sng kin ca Phi-rch, ti Bc-
lin ngi ta t chc ra "Cu lc b Ma-vri-tanh" m t tng
thng tr trong l ch ngha uy-rinh. Cu lc b ny ra
cho mnh mc tiu l lm cho "nhng ngi tr thc" i theo "ch
ngha x hi", l c gng t ti mt s hp tc giai cp ca cng
nhn vi giai cp t sn. Sau khi c c o lut c bit chng
nhng ngi x hi ch ngha (1878), cc nhn vt lnh o ca
"Cu lc b Ma-vri-tanh" ri sang Xuy-rch v tip tc nhng
mu toan thu ht giai cp t sn v pha "ch ngha x hi".
Tnh cht c hi ch ngha, phn mc-xt ca nhm Hu-
khbc biu l r trong vn thnh lp Xuy-rch c quan
ngn lun trung ng ca ng dn ch - x hi c. Hu-khbc
v nhng phn t cng t tng cho rng t bo y khng nn
th hin ng li cch mng ca ng, rng t bo y ch nn
566 567 Bn ch dn tn ngi
gii hn vic tuyn truyn mt cch tru tng nhng l tng
x hi ch ngha. B phn lnh o ca ng - A. B-ben, V. Lip-
nch v nhng ngi khc - khng nh gi ht nguy c ch
ngha c hi v v thc cht giao cho nhm Xuy-rch m
nhim vic xut bn t bo ny.
Thng By 1879 tp ch "Jahrbuch fr Sozialwissenschaft und
Sozialpolitik" ("Nin gim khoa hc x hi v chnh tr x hi") do
Hu-khbc lm ch bin, ng bi "Nhn li phong tro x hi
ch ngha c" ln n sch lc cch mng ca ng. Cc tc
gi bi ny - Hu-khbc, Sram v Bc-stanh - buc ti ng l
gy ra o lut c bit v kch giai cp t sn; h ku gi
lin minh vi giai cp t sn v phc tng giai cp t sn, cho rng
giai cp cng nhn khng sc t gii phng mnh bng lc
lng ca bn thn mnh. Nhng quan im c hi ch ngha v
ci lng ch ngha ny b C. Mc v Ph. ng-ghen kch lit
phn i, hai ng c l khi coi nhng quan im y l s phn bi
ng, v n thng Chn 1879, th hai ng a ra mt vn kin ni
ting "Thng tri" (xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Nhng bc th
chn lc, ting Nga, 1953, tr. 324 - 331). Nhn nh v cuc u
tranh ca nhng ngi sng lp ra ch ngha Mc chng li ch
ngha c hi, V.I. L-nin vit nh sau: "S cng kch "d di"
ca Mc i n ch lm cho bn c hi ch ngha phi li
bc v... b lu m i. Trong bc th ca Mc ngy 19 thng Mi
mt 1879, Mc cho bit rng ngi ta gt Hu-khbc ra khi
ban bin tp, v tt c nhng lnh t trng yu ca ng - B-ben,
Lip-nch, Brc-c, v.v., t b nhng t tng ca Hu-khbc"
(Ton tp, ting Vit, Nh xut bn Tin b, Mt-xc-va, t.15, tr.
280).
V sau ny Hu-khbc v Sram ri b phong tro cng
nhn. Cn Bc-stanh, tm thi t b vic tuyn truyn ch ngha
c hi, tr thnh mt trong cc th lnh ca ng dn ch - x
hi c. Tuy nhin, s lm ln v l lun v lp trng c hi
ch ngha ca Bc-stanh vo khong cui nhng nm 70
khng phi ngu nhin m c: sau khi Ph. ng-ghen mt, Bc-
stanh cng khai xt li ch ngha Mc, a ra khu hiu c hi
ch ngha: "phong tro l tt c, mc ch cui cng chng l ci
g c", khu hiu ny l s tip tc pht trin nhng lun im c
bn trong bi bo nm 1879. 246.
 Bn ch dn tn ngi
72 "Le Socialiste" ("Ngi x hi ch ngha") - tun bo, xut bn t
nm 1885 vi tnh cch l c quan l lun ca ng cng nhn
Php, t nm 1902 bo ny l c quan ngn lun ca ng x hi
ch ngha Php, cn t nm 1905 l c quan ngn lun ca
ng x hi ch ngha Php. T bo ny ng nhng on trch
trong cc tc phm ca C. Mc v Ph. ng-ghen; ng cc bi v
th ca cc nh hot ng ni ting ca phong tro cng nhn
Php v quc t hi cui th k XIX - u th k XX: P. La-phc-
g, V. Lip-nch, C. Txt-kin, G. V. Pl-kha-np v nhng ngi
khc; bo ny nh bn nm 1915. 247.
73 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 356. 249.
74 V.I. L-nin mun ni n cc tc phm ca Ph.ng-ghen "Lt-
vch Ph-bch v s co chung ca trit hc c in c"
(1888) v "Li ta vit cho ln xut bn bng ting Anh"
(1892) cun "S pht trin ca ch ngha x hi t khng
tng n khoa hc" (xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp
gm hai tp, ting Nga, t.II, 1955, tr. 351 - 352, 89 - 92). 249.
75 Xem C. Mc v ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, ting Nga, t.II,
1955, tr. 358. 250.
76 Xem Ph. ng-ghen. "Li ta vit cho ln xut bn bng ting
Anh" cun "Ch ngha x hi pht trin t khng tng n khoa
hc" (C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 89). 251.
77 "Zeitschrift fr immanente Philosophie" ("Tp ch trit hc ni ti")
- tp ch phn ng c; xut bn Bc-lin t nm 1895 n nm
1900, do M. R. Cau-phman ch bin, vi s tham gia ca V. Sp-
p v R. Su-bc - Dn-n. 256.
78 "L'Anne Philosophique" ("Nin gim trit hc") - c quan ngn
lun ca "phi ph phn mi" Php; xut bn Pa-ri t nm
1890 n nm 1913, do Ph. Pi-lng lm ch bin. 257.
79 L-nin c mun ni n li tuyn b di tr ca tn ch tch
Hi ng b trng P. A. Xt-l-pin ph nhn s tn ti ca cc
"phng en" ti cc c quan bu chnh, l nhng phng chuyn
568 569 Bn ch dn tn ngi
c trm th t ca nhng ngi b chnh ph Nga hong nghi
ng. 269.
80 "Revue philosophique de la France et de l'tranger" ("Tp ch trit
hc nc Php v nc ngoi") - tp ch do nh tm l hc ngi
Php T. Ri-b thnh lp Pa-ri vo nm 1876. 274.
81 Pht gio (nhn vt truyn thuyt sng lp ra o ny l
Hau-ta-ma Bt - "ng anh minh") - mt trong s cc tn gio
ph bin nht ca thi i ngy nay bn cnh o C c v Hi
gio. o ny xut hin n vo th k VI trc cng
nguyn, vo thi k xut hin cc hnh thc quc gia s khai v l
mt gio l dn ch so vi th tn gio thng tr hi by gi l
o B-la-mn: i lp vi vic chia x hi thnh cc ng cp,
o Pht ra t tng bnh ng gia mi ngi, song ch bnh
ng trn phng din l mi ngi u c nhng iu kin nh
nhau trong vic t n ch "cu th". o Pht thi s khai
trnh gii p nhng vn "siu hnh" v bn cht ca th gii,
v s khc nhau gia linh hn v th xc, v.v., ch yu ch n
cc vn o c. o Pht cho rng thc cht ca cuc sng
con ngi l s kh au bt ngun t nhng cm d cm tnh v
s khng nhn bit chn l, v coi mc ch ca mnh l gii
thot con ngi khi nhng kh au, l khai sng, t n s
sng sut ti cao v cnh hoan lc vnh cu ("nit bn"). Con
ng dn ti "nit bn" l t hon thin v o c, bit lp vi
th gii bn ngoi, khng dng bo lc chng li iu c v
v.v.. c trng ca o Pht thi k s khai l php bin chng
t pht, khi nim v th gii nh mt tng ha cc qu trnh.
o Pht cho rng quy lut ph bin ca v tr l quy lut v mi
lin h nhn qu, nhng li gii thch quy lut ny trn phng din
tn gio. Theo o Pht, th hon cnh trong con ngi ra i
ty thuc vo hnh vi ca con ngi trong cc kip trc, nhng
hnh vi tt v xu ca con ngi u nh hng n nhng kip
sau. nh hng ny c truyn li thng qua nhng yu t tinh
thn v vt cht no ("nghip"), m tt c cc vt u tung
nh t nhng s kt hp nhng yu t y m ra. V sau ny o
Pht pht trin ch yu nhng mt sau y: t tng bt kh tri,
t tng bi quan, khc t s hot ng tch cc, thuyt khng
dng bo lc chng li iu c v v.v.. Php bin chng t pht bin
thnh thuyt tng i, thnh "thuyt khonh khc", theo mi
 Bn ch dn tn ngi
vt ch tn ti trong mt "khonh khc khng th chia c" ca
thi gian.
Cc trng phi khc nhau ca o Pht c truyn b rng
ri Xy Lan, Min in, Trung Quc, Nht Bn v cc nc
phng ng khc. th k XIX o Pht c nh hng i vi mt
s nh trit hc Ty u v M (A. S-pen-hau-, . Hc-tman,
H. Bc-xng v nhng nhn vt khc), h s dng tng mt
ca o Pht trong trit hc duy tm ch quan phn ng ca
h. 274.
82 "The Monist" ("Ngi theo thuyt nht nguyn") - mt tp ch
trit hc M, theo xu hng duy tm; do P. Ca-ru-x xut
bn. Tp ch ny xut bn Si-ca-g t nm 1890 n nm
1936. 274.
83 "The Open Court" ("Din n t do") - tp ch c xu hng tn
gio; xut bn Si-ca-g t nm 1887 n nm 1936. 274.
84 Xem Ph. ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 299 -
301. 280.
85 Nm 1892 Gi-ne-v, xut bn ln u bng ting Nga tc
phm ca Ph. ng-ghen "Lt-vch Ph-bch v s co chung
ca trit hc c in c", do G. V. Pl-kha-np dch, ta v
ch thch. Bnh lun cch din t ca Ph. ng-ghen v vn c
bn ca trit hc v nhn nh ca Ngi v thuyt bt kh tri,
Pl-kha-np trnh by mt cch c ph phn l lun v nhn
thc ca mt s khuynh hng trit hc duy tm (Hi-um, Can-t,
phi Can-t mi v v.v.) v em nhn thc lun duy vt i li
vi cc xu hng y. ng thi Pl-kha-np mc phi sai lm
khi ng ni: "Nhng cm gic ca chng ta l mt th tng
hnh lm cho chng ta nhn bit c nhng iu ang xy ra
trong thc t. Nhng tng hnh khng ging cc s kin c
cc du y truyn t. Song nhng tng hnh y c th truyn
t mt cch hon ton chnh xc bn thn cc s kin cng nh
- y l iu ch yu - nhng quan h tn ti gia cc s kin"
(G. V. Pl-kha-np. Cc tc phm trit hc chn lc, ting Nga,
Mt-xc-va, 1956, t. I, tr. 501). Nm 1905, trong phn ch gii cho
ln xut bn th hai tc phm ca ng-ghen, Pl-kha-np
tha nhn rng ng "din t cha hon ton chnh xc" (nh
trn, tr. 481). Tuy sai lm ca Pl-kha-np mang tnh cht thut
ng, song y l s nhng b i vi ch ngha bt kh tri v
570 571 Bn ch dn tn ngi
chng t rng Pl-kha-np hiu cha tht su sc php bin
chng ca qu trnh nhn thc. 285.
86 "Archiv fr Philosophie" ("T liu trit hc") - mt tp ch trit
hc c theo khuynh hng duy tm, c quan ngn lun ca
phi Can-t mi v phi Ma-kh; xut bn Bc-lin t nm 1895
n nm 1931, thnh hai n phm song song: n phm th nht l
"Archiv fr Geschichte der Philosophie" ("T liu lch s trit hc")
do L. Stanh lm ch bin, v n phm th hai l "Archiv fr
systematische Philosophie" ("T liu trit hc c h thng") do P. Na-
toc-p lm ch bin. T nm 1925 tp ch ny bt u c xut
bn di tn gi "Archiv fr Philosophie und Soziologie" ("T
liu trit hc v x hi hc"). 290.
87 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 355. 294.
88 V.I. L-nin c mun ni n "Nhng bc th ca Cc Mc gi y
vin ca Quc t Cu-ghen-man" [Xanh P-tc-bua], 1907 (xem C. Mc v
Ph. ng-ghen. Ton tp, ting Nga, t. XXV, 1936, tr. 544). 303.
89 Vic pht minh ra tia X, tia Bc-c-ren, ra-i-um t c s cho
s pht trin vt l nguyn t.
Cc tia X (tia Rn-ghen) l s bc x in t di sng ngn
xuyn c cc mi trng m nh sng thng khng qua
c. Cc tia X do nh vt l c V. C. Rn-ghen khm ph ra
hi thng Chp 1895; chnh Rn-ghen m t nhng c tnh c
bn ca dng bc x mi m bn cht ca s bc x y th v sau
ny ngi ta mi pht hin ra.
Nm 1896, nh vt l Php A. A. Bch-c-ren, trong khi
nghin cu tc ng ca cc cht pht quang khc nhau vo knh
nh, pht hin thy rng mui u-ran trong bng ti vn tc
ng vo knh nh, thm ch khng cn phi cho chiu sng trc.
Nhng th nghim tip theo ca Bch-c-ren cho thy rng tc
ng ny do mt dng bc x mi sinh ra, dng ny khng ging
dng bc x Rn-ghen.
Pi-e Quy-ri v Ma-ri-a Xc-l-p-xcai-a - Quy-ri tin hnh
nghin cu dng bc x mi v hai ng b xc nh rng hnh
thc bc x y l mt c tnh t xa n nay cha ai bit ca vt
 Bn ch dn tn ngi
cht. Hai ng b gi l s phng x. Kt qu nhng th
nghim ca ng b Quy-ri l pht hin ra hai nguyn t phng
x mi: p-l-ni v ra-i-um (1898). V sau ngi ta xc nh
rng cc tia Bch-c-ren gm 3 thnh t (cc tia an-pha, b-ta v
gam-ma). 308.
90 Pht minh ny l ca Gi. C. Mc-x-oen. Tng kt nhng th
nghim ca M. Pha-ra-y trong vic nghin cu cc hin tng
in t, Mc-x-oen xy dng l thuyt v trng in t.
Theo l thuyt y, th nhng thay i ca trng in t lan
truyn vi tc nh sng. Trn c s nhng cng trnh nghin cu ca
mnh, nm 1865 Mc-x-oen a ra kt lun cho rng nh sng l
nhng dao ng in t. L thuyt ny ca Mc-x-oen c
H. Hc-tx xc nhn bng thc nghim, vo nhng nm 1886 - 1889, H.
Hc-tx chng minh c s tn ti ca cc sng in t.
309.
91 Trong khi nghin cu hin tng phng x ngi ta pht hin
c nhng dng bc x c bit: cc tia an-pha, b-ta v gam-
ma. Nm 1903, . R-dc-phoc- v Ph. X-i gi thit rng
phng x l s chuyn ha t sinh ca mt s nguyn t ha hc
ny thnh nhng nguyn t ha hc khc. Gi thit ny chng
bao lu sau c U. Ram-xy v Ph. X-i xc nhn sau khi
tm thy cht h-li-um trong cc sn phm ca qu trnh phn r
phng x ca cht ra-n (1903). Sau ngi ta xc nh c
rng h-li-um c hnh thnh trong qu trnh phn r ca ra-i-
um v nhng nguyn t phng x khc c c tnh phng x an-
pha. S hnh thnh h-li-um trong qu trnh phn r cc nguyn
t phng x l mt lun c quan trng chng minh cho l thuyt
v nhng s chuyn ha phng x. Ch c th gii thch y
hin tng ny bng cch gi thit rng cc tia an-pha l ht nhn
ca cc nguyn t h-li-um. iu ny c . R-dc-phoc-
v T. Roi-x xc nhn vo nm 1909 bng thc nghim. 309.
92 V.I. L-nin dng khi nim trng, mt khi nim c mi
ngi chp nhn trong vt l hc ngay t u th k XX. T
tng coi trng l mt mi trng vt cht c bit chon ton
b khong khng v l vt mang nh sng, lc ht v v.v., - t
tng ny c a ra hi th k XVII. V sau, gii thch cc
hin tng khc nhau, ngi ta p dng cc khi nim v
572 573 Bn ch dn tn ngi
nhng dng trng khc nhau, khng ph thuc vo nhau (in
trng, t trng v v.v.). Mt khi nim c pht trin
nhiu nht do t c nhng thnh tu ca l thuyt sng nh
sng, l khi nim trng nh sng (H. Huy-ghen-x, .Phr-
nen v nhng nhn vt khc); sau ny ngi ta a ra gi thit v
mt trng thng nht. Tuy nhin, do khoa hc pht trin m
khi nim trng tr nn mu thun vi nhng s kin mi. Gi
thit coi trng l mt mi trng c hc ph bin, c
thuyt tng i chng minh l khng c cn c; nhng yu t
hp l trong gi thit v trng c phn nh trong l thuyt
lng t v trng (khi nim chn khng). 309.
93 V.I. L-nin nhiu ln nu ln tnh cht hn ch trong s ph
phn ca G. V. Pl-kha-np i vi ch ngha Ma-kh. Nm 1905,
nhn vic Pl-kha-np vit li ta cho ln xut bn th hai bng
ting Nga tc phm ca Ph. ng-ghen "Lt-vch Ph-bch v s
co chung ca trit hc c in c", L-nin vit nh sau:
"Nhng s kch v nhng "mi kim chm" ca ng chng phi
Ma-kh tht l vn vt lm sao! i vi ti iu li cng ng
tic v thc ra ti cm thy kin ca Pl-kha-np ph phn Ma-kh l
kin ng" (Vn tp L-nin, ting Nga, t. XXVI, tr. 21). Vo
nhng nm 1907 - 1908 trong cc tc phm "Nhng vn c bn
ca ch ngha Mc", "Materialismus militans" v trong cc tc phm
khc, Pl-kha-np ph phn ch ngha Ma-kh v cc phn t
theo ch ngha y Nga (B-ga-np, Lu-na-tsc-xki v nhng
nhn vt khc) v nu r tnh cht v cn c ca nhng mu toan
ca h nh kt hp ch ngha Mc vi trit hc duy tm ch
quan ca Ma-kh v A-v-na-ri-t. Tuy nhin, Pl-kha-np "v
u c b phi, t ch bc b Ma-kh hn l ch lm hi ch
ngha bn-s-vch" (tp ny, tr. 441).
Cuc u tranh ca Pl-kha-np chng ch ngha Ma-kh
ng mt vai tr tch cc trong vic bo v trit hc mc-
xt chng li nhng s tn cng ca bn xt li. Song, Pl-kha-np
khng a ra c mt s phn tch l lun su sc v ch
ngha kinh nghim ph phn, khng vch ra c mi lin h
trc tip gia ch ngha Ma-kh v cuc khng hong ca khoa
hc t nhin, m ch gii hn vic ph phn nhn thc lun duy
tm ca mt s i biu ca ch ngha Ma-kh. 309.
 Bn ch dn tn ngi
94 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 353 - 354. 310.
95 Xem Ph. ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 57. 310.
96 S din t khi nim khi lng ca H. Poanh-ca-r, do V.I.L-nin
dn ra, ph hp vi trnh pht trin ca vt l hc thi by
gi. S pht trin l thuyt in t tip lin sau khi pht hin ra
in t a ti kh nng gii thch bn cht khi lng ca
in t. Gi. Gi. Tm-xn nu ra gi thit cho rng khi lng
ring ca in t l do nng lng ca trng in t ca n
quyt nh (ngha l qun tnh ca in t l do qun tnh ca
trng quyt nh); ngi ta a ra khi nim khi lng in
t ca in t, khi lng ny ph thuc vo vn tc ca in t;
cn khi lng c hc ca in t, cng nh ca bt k ht nh
no khc, th c coi l khng thay i. S tn ti ca khi
lng c hc phi c chng minh qua cc th nghim kho st
s ph thuc ca khi lng in t ca in t vo tc . Song
nhng th nghim ny, do V. Cau-phman tin hnh trong nhng
nm 1901 - 1902, bt ng cho thy rng in t biu l ra trong
mt trng thi nh th l ton b khi lng ca n c bn cht in t.
T ngi ta a ra kt lun rng in t mt khi lng c hc
m trc y vn c coi l mt c tnh khng th thiu c
ca vt cht. S kin ny l ci c a ra th t bin trit hc,
th li tuyn b v "vt cht tiu tan", m V.I. L-nin
chng minh l v cn c. S pht trin tip theo ca vt l hc
(thuyt tng i) cho ta thy rng khi lng c hc cng ph
thuc vo vn tc, rng khng th hon ton quy khi lng ca
in t thnh khi lng in t. 311.
97 "L'Anne Psychologique" ("Nin gim tm l hc") - c quan ngn
lun ca mt nhm cc nh tm l hc duy tm t sn Php; xut
bn Pa-ri t nm 1894. Lc u do A. Bi-n xut bn, v sau do
A. Pi--rng xut bn. 318.
98 in t dng l thut ng m ngi ta dng trong vt l hc
hi cui th k XIX - u th k XX t tn cho mt ht c bn
mang in tch dng. S tn ti ca in t dng (p-di-t-
rn), hiu theo ngha hin i, c nh vt l Anh P. A. M.
574 575 Bn ch dn tn ngi
i-rc tin on vo nm 1928; nm 1932 nh vt l M C. An-c-
xn pht hin ra p-di-t-rn trong thnh phn cc tia v tr.
320.
99 Quan nim v tnh cht phc tp ca nguyn t bt u c hi
cui th k XIX nh pht hin ra h tun hon cc nguyn t ca
. I. Men--l-p, bn cht in t ca nh sng, in t, hin
tng phng x. Ngi ta nu ra mt s m hnh nguyn t.
V.I. L-nin cho rng m hnh ng nht l m hnh nguyn t
theo kiu hnh tinh. kin v m hnh kiu ny c xut
vo cui th k XIX, di hnh thc mt s lun on. kin ny
c chng minh bng thc nghim qua cc th nghim ca .
R-dc-phoc-, l ngi nghin cu ng i ca cc ht
an-pha (cc ht nhn mang in tch dng ca h-li-um) xuyn
qua cc cht khc nhau, v i n kt lun cho rng phn
mang in tch dng tp trung gia nguyn t v chim mt
phn rt nh trong th tch ca nguyn t. Nm 1911, ng a
ra mt m hnh theo , trung tm ca nguyn t l mt ht nhn
mang in tch dng, c khi lng gn bng ton b khi lng
ca nguyn t, cn xung quanh ht nhn c nhng in t
chuyn ng theo cc qu o khc nhau, ging nh cc hnh tinh
trong h thi dng; tuy vt, m hnh ny khng th gii thch
c tnh n nh ca nguyn t. C gng thnh cng u tin
trong vic xy dng l thuyt cu to nguyn t, l da trn c s
m hnh ca R-dc-phoc- v gn lin vi vic ng dng ci
gi l nhng tin lng t ca N. Bo (1913). Theo l thuyt
lng t u tin ny v nguyn t th in t chuyn ng theo
mt trong cc qu o "n nh" (ph hp vi nhng tr s gin
on nht nh ca nng lng), khng c s bc x; s bc x
hay l vic nguyn t hp th mt phn nng lng no ch
din ra khi in t chuyn t qu o ny sang qu o khc.
S pht trin tip theo ca vt l lm phong ph thm khi
nim v cu to ca nguyn t. Trong vn ny, iu c ngha
ht sc quan trng l s tin on ca L. Bri-l v cc c
tnh dng sng ca cc vt vi m v sau l vic . Sru-in-g,
V. Gai-den-bc v nhng nhn vt khc xy dng nn mn c hc
lng t. Theo cc khi nim hin i th chung quanh ht nhn
ca nguyn t c mt lp in t chuyn ng trn nhng qu
o khc nhau, tng ng vi nhng qu o l nhng tr s
 Bn ch dn tn ngi
nng lng nht nh; nhng in t cng vi ht nhn to thnh
mt h thng thng nht gn b vi nhau.
Trong qu trnh pht trin ca vt l hc ngi ta nhn thy rng
ht nhn ca nguyn t gm cc ht "c bn" - nu-cln (pr-tn
v n-t-rn); in t, ngoi khi lng v in tch - m ngi
ta tm thy ngay t u th k XX - ngi ta cn pht hin
thy nhng c tnh mi v kh nng ca n chuyn ha thnh
nhng ht khc. Ngoi in t ngi ta cn pht hin ra mt s
ht "c bn" mi c nhng c tnh khc nhau (ph-tn, pr-tn, n-
t-rn, n-t-ri-n, cc dng ca m-dn v hi-p-rn). Ngi ta
cng cn tm ra nhng ht c mt s c tnh ph hp vi nhng
c tnh tng ng ca nhng ht "c bn" pht hin ra t
trc, cn mt s c tnh khc th v kch thc ging nhng
c tnh ca nhng ht pht hin c t trc, nhng khng
cng du (phn ht).
S tin b trong vic nhn thc cu trc ca vt cht dn n
ch con ngi nm c qu trnh ht nhn, dn n ch s
dng nng lng ht nhn, nh du s m u cuc cch mng
k thut mi, cuc cch mng c ngha to ln i vi tng lai
ca ton th loi ngi. 320.
100 "Revue gnrale des sciences pures et appliques" ("Tp ch ph
thng khoa hc thun ty v thc dng") - tp ch ng cc bi
bo v ti khoa hc t nhin; xut bn Pa-ri t nm 1890;
ngi lp ra tp ch ny l L. -li-vi-e. 321.
101 C l y c ni v khi lng c hc m trong vt l hc c
in vn c coi l c tnh vnh cu v bt di bt dch ca vt
cht. 321.
102 Thuyt hot lc mi - mt khuynh hng duy tm trong sinh
vt hc, xut hin vo cui th k XIX nh mt phn ng
trc th gii quan duy vt, trc hc thuyt c-uyn. Cc i
biu ca thuyt hot lc mi (V. Ru, H. ri-s, I-a. ch-x-
quyn v nhng nhn vt khc) lm sng li nhng quan
im phn khoa hc ca thuyt hot lc, mu toan gii thch
rng nhng hin tng i sng v tnh hp l ca cc c th
sng bt ngun t nhng s tc ng ca cc nhn t c bit
phi vt cht ("sc sng", "ci t mc ch" v v.v.) v bng
cch tch ring, v phng din nguyn tc, gii t
576 577 Bn ch dn tn ngi
nhin sng v gii t nhin khng sng. Tnh cht v cn c
v phn khoa hc ca thuyt hot lc mi c nu r
trong cc tc phm ca cc nh sinh vt hc duy vt (E. Hch-
ken, C. A. Ti-mi-ri-a-dp, I. P. Pa-vlp v cc nh khoa hc
khc). 341.
103 "Vn trit hc v tm l hc" - tp ch theo xu hng duy
tm; do gio s N. I-a. Grt sng lp; xut bn Mt-xc-va t
thng Mi mt 1889 n thng T 1918 (t nm 1894 th do Hi
tm l hc Mt-xc-va xut bn). Tp ch ny ng cc bi v trit
hc, tm l hc, l-gch hc, o c hc, thm m hc, cc bi
nhn xt v phn tch mt cch c ph phn cc hc thuyt v cc
tc phm ca nhng nh trit hc v tm l hc Ty u, cc bi
im sch trit hc v cc tp ch trit hc nc ngoi v cc ti
liu khc. Trong nhng nm 90 ca th k XIX, tham gia tp ch
ny c cc phn t "mc-xt hp php" P. B. Xt-ru-v, X. N. Bun-
ga-cp, cn trong nhng nm th lc phn ng thng tr th c
A. B-ga-np v nhng phn t Ma-kh khc tham gia. T nm
1894 tp ch ny xut bn di s ch o bin tp ca L. M. L-
pa-tin. 371.
104 "Lin minh nhn dn Nga" - t chc Trm en phn ng cc
oan ca bn qun ch; c thnh lp vo thng Mi 1905
P-tc-bua nhm mc ch chng ph phong tro cch mng.
"Lin minh" ny tp hp bn a ch phn ng, bn t bn ln
chuyn cho thu nh, bn thng nhn, cc quan chc cnh
st, gii tng l, tng lp tiu th dn, bn cu-lc, cc phn t
mt gc giai cp v bn ti phm hnh s. ng u "Lin minh"
ny l V. A. B-brin-xki, A. I. u-br-vin, P. A. Cru-s-van, N. E.
Mc-cp 2, V. M. Pu-ri-sk-vch v nhng phn t khc. Cc c
quan ngn lun ca "Lin minh" ny l cc t bo "Ngn c nc
Nga", "Lin hp", "Ging t". "Lin minh" c cc chi nhnh nhiu
thnh ph ca nc Nga.
"Lin minh" bo v tnh bt di bt dch ca ch chuyn ch
Nga hong, i duy tr nn kinh t na nng n ca a ch, cc
c quyn ca gii qu tc. Khu hiu c tnh cht cng lnh ca
t chc ny l khu hiu dn tc ch ngha ng h ch qun
ch thi k ch nng n - "o chnh thng, ch chuyn
ch, tinh thn dn tc". "Lin minh" chn cc th on cp
ph v m st lm bin php u tranh ch yu chng ph
 Bn ch dn tn ngi
cch mng. Vi s cng tc v dung tng ca cnh st, cc thnh
vin ca t chc ny cng khai v ngang nhin phc kch,
nh p v git hi nhng cng nhn tin phong cch mng v
nhng i biu ca gii tr thc c t tng dn ch, chng gii
tn v bn vo cc cuc mt-tinh, t chc nhng cuc cp ph
st hi ngi Do Thi, in cung kch cc dn tc khng phi
Nga.
Sau khi u-ma II b gii tn, "Lin minh" phn thnh hai t
chc: "Hi Mi-kha-in c-khan-ghen", ng u l Pu-ri-sk-
vch, ch trng s dng u-ma III vo nhng mc ch phn
cch mng, v "Lin minh nhn dn Nga", ng u l u-br-
vin, vn tip tc sch lc khng b cng khai. C hai t chc
phn ng ny u b th tiu trong thi k Cch mng dn ch -
t sn thng Hai 1917. Sau Cch mng x hi ch ngha thng
Mi cc thnh vin c ca cc t chc ny tch cc tham gia
vo nhng cuc bo ng v nhng v m mu phn cch mng
chng Chnh quyn X-vit. 371.
105 "Ca ci nc Nga" - nguyt san, xut bn t nm 1876 n
1918 P-tc-bua. T u nhng nm 90 tp ch ny chuyn qua
tay phi dn ty t do ch ngha ng u l N. C. Mi-khai-lp-
xki. Tp hp xung quanh t "Ca ci nc Nga" l nhng nh
chnh lun m sau ny tr thnh cc ng vin c ting tm
ca cc ng: x hi ch ngha - cch mng, "x hi ch ngha
nhn dn" v cc nhm lao ng trong cc u-ma nh nc. Nm
1906, tp ch ny tr thnh c quan ngn lun ca ng lao
ng x hi ch ngha nhn dn c tnh cht na dn ch - lp
hin. 389.
106 My ting "wer den Feind..." l phng theo hai cu th ca Gi-han
Vn-phgng G-t, my ting ny L-nin ly trong cun tiu
thuyt "t v hoang" ca I. X. Tuc-gh-np. 393.
107 y l ni v li ta vit cho tc phm ca C. Mc "Zur Kritik
der politischen konomie" ("Gp phn ph phn kinh t chnh tr
hc") (xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Ton tp, ting Nga, xut
bn ln th 2, t.13, tr. 5 - 9). 399.
108 C. Mc v Ph. ng-ghen. Nhng bc th chn lc, ting Nga,
1953, tr. 239. 407.
578 579 Bn ch dn tn ngi
109 Thuyt Man-tut - mt hc thuyt phn ng. Theo s gii thch
ca thuyt ny th s bn cng ca qun chng lao ng di ch
t bn l do quy lut "t nhin", quy lut tuyt i v nhn khu
quyt nh. Thuyt ny mang tn ca nh kinh t hc t sn Anh
T. R. Man-tut. Nm 1798, trong tc phm "An Essay on the Principle
of Population" ("Khi lun v quy lut nhn khu"), Man-tut
chng minh rng dn s tng ln theo cp s nhn (1, 2, 4, 8, 16...)
cn t liu sinh hot th tng theo cp s cng (1, 2, 3, 4, 5...).
Nhng ngi theo thuyt Man-tut ku gi gim sinh , coi
nhng bnh dch, chin tranh v v.v. l nhng iu c li, to nn
s cn xng gia s lng ngi v s lng t liu sinh hot.
C. Mc ch r tnh v cn c v tnh cht phn ng ca
thuyt Man-tut, chng minh rng khng c mt quy lut
nhn khu t nhin, duy nht cho tt c cc trnh pht trin
ca x hi loi ngi, rng "mi phng thc sn xut c
bit trong lch s thc ra c nhng quy lut nhn khu ring ca
mnh, mang tnh cht lch s" (C. Mc v Ph. ng-ghen. Ton tp,
ting Nga, xut bn ln th 2, t.23, tr. 646). Nguyn nhn ca s
bn cng ha qun chng lao ng di ch t bn nm trong
phng thc sn xut t bn ch ngha; phng thc ny ra
nn tht nghip ca qun chng v nhng tai ha x hi khc.
Thc tin xy dng x hi ch ngha cc nc thuc h thng
x hi ch ngha th gii hon ton bc b thuyt Man-tut.
Cho n nay, thuyt ny vn c bn t tng gia ca giai cp
t sn li dng bin minh cho chnh sch xm lc quc
ch ngha. 407.
110 S pht hin ra nh lut bo tn v chuyn ha nng lng, do ton
b qu trnh pht trin ca khoa hc t nhin, c bit l cc tc
phm ca M. V. L-m-n-xp v ca mt s nh khoa hc khc
chun b, c thc hin vo nhng nm 40 ca th k XIX
(cc tc phm ca R. May-, Gi. Giu-l, H. Hem-hn-tx). Thut ng
"nng lng" hiu theo ngha hin i ca n, c U. Ran-kin
p dng t nm 1853, song ch nhng nm 70 - 80 mi c dng
rng ri. Thot u, a s cc nh vt l hc u c thi ph
phn i vi nh lut mi, nhng chng bao lu sau tnh xc
ng ca nh lut y c chng minh cho tt c cc lnh vc
khoa hc t nhin. Ph. ng-ghen coi vic pht hin ra nh lut bo
tn v chuyn ha nng lng l mt trong nhng thnh tu
 Bn ch dn tn ngi
quan trng nht ca khoa hc t nhin th k XIX v xem l
quy lut ph bin ca t nhin, quy lut ny, thng qua ngn ng
vt l, th hin s thng nht ca th gii vt cht. ng-ghen
vit: "S thng nht ca ton b vn ng trong t nhin ngy
nay khng ch l mt s khng nh trit hc, m cn l mt s
tht ca khoa hc t nhin" ("Bin chng ca t nhin", ting
Nga, 1955, tr. 155).
Mt s nh bc hc cn hoi nghi tnh cht ph bin ca nh
lut bo tn v chuyn ha nng lng, h tm cch gii thch
nh lut ny theo tinh thn ch ngha duy tm. Th d. E. Ma-
kh khng chu nhn nhn nh lut ny l nh lut ph bin ca
t nhin, cho rng nh lut y chung quy ch l s xc nhn tnh
l thuc nhn qu ca cc hin tng m thi. V. -xt-van-
th coi nh lut bo tn v chuyn ha nng lng l nh lut
ph bin duy nht ca t nhin, mu toan ph nhn tnh thc ti
khch quan ca vt th, vt b khi nim vt cht, v nh chng
minh rng nng lng tn ti khng cn n vt cht, quy tt c
cc hin tng ca t nhin, ca x hi v ca t duy thnh nng
lng. A. B-ga-np mu toan coi nhng bin i x hi l s tng
gim ca nng lng.
V.I. L-nin ph phn "thuyt duy nng", coi l mt
trong nhng biu hin ca ch ngha duy tm "vt l hc" v nu
ln tnh v cn c v nguyn tc ca nhng toan tnh nh p dng
nhng quy lut ca khoa hc t nhin i vi nhng hin tng
x hi. S pht trin sau ny ca khoa hc t nhin, vic nghin
cu cc hin tng thuc th gii vi m chng thc tnh cht
ph bin ca nh lut bo tn v chuyn ha nng lng. 411.
111 V.I. L-nin, c l c mun ni n on sau y trong tc phm
ca Ph. ng-ghen "Ch ngha x hi pht trin t khng tng
n khoa hc": "... nh Mc m chng ta c c hai pht kin v
i: quan nim duy vt v lch s v vic tm ra iu b n ca sn
xut t bn ch ngha thng qua gi tr thng d. Nh nhng
pht kin y m ch ngha x hi tr thnh khoa hc, v ngy nay
vn trc ht l phi nghin cu mn khoa hc ny nhiu hn
na, qua tt c nhng kha cnh cc b ca n v nhng mi lin
h ca n" (C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp,
ting Nga, t.II, 1955, tr. 126). 413.
580 581 Bn ch dn tn ngi
112 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Trch cc tc phm lc thiu thi,
ting Nga, 1956, tr. 257 - 258. 417.
113 "Deutsch-Franzsische Jahrbcher" ("Nin gim Php - c")
xut bn bng ting c Pa-ri do C. Mc v A. Ru-g lm ch
bin. Ch ra c s u tin, s kp, vo thng Hai 1844. Tp ch
ny ng cc tc phm ca C. Mc "V vn Do-thi", "Gp
phn ph phn trit hc php quyn ca H-ghen. Li ni u",
cng nh cc tc phm ca Ph. ng-ghen "i cng ph phn
v chnh tr kinh t hc" v "Tnh hnh nc Anh. T-mt Cc-lai-
l. "Qu kh v hin ti"" (xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Ton
tp, ting Nga, xut bn ln th 2, t.I, tr. 382 - 413, 414 - 429, 544 -
571, 572 - 597). Nhng tc phm ny nh du vic Mc v ng-
ghen chuyn hn sang ch ngha duy vt v ch ngha cng sn.
Nguyn nhn ch yu khin tp ch ny nh bn l nhng s bt
ng v nguyn tc gia Mc v Ru-g, mt phn t cp tin t
sn. 417.
114 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Ton tp, ting Nga, xut bn ln
th 2, t.23, tr. 21 - 22. 418.
115 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Nhng bc th chn lc, ting
Nga, 1953, tr. 239, 251. 418.
116 Xem Ph. ng-ghen: "Li ta cho ln xut bn bng ting Anh"
tc phm "Ch ngha x hi pht trin t khng tng n khoa
hc" (C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 89 - 92). 418.
117 V.I. L-nin mun ni n cc tc phm ca Ph. ng-ghen "Chng
uy-rinh" (1878), "Lt-vch Ph-bch v s co chung ca trit
hc c in c" (1888), "Li ta cho ln xut bn bng ting
Anh" (1892) cun "Ch ngha x hi pht trin t khng tng
n khoa hc" (xem Ph. ng-ghen. "Chng uy-rinh", ting Nga,
1957, v C.Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, ting
Nga, t.II, 1955, tr. 339 - 382, 83 - 106). 419.
118 S quay li vi H-ghen hi na cui th k XIX l nt c
trng cho s pht trin ca trit hc t sn mt s nc chu
u v M. Anh, bc ngot ny m u vi vic xut bn, vo
 Bn ch dn tn ngi
nm 1865, cun sch ca Gin Gt-sin-xn Xtic-linh "The Secret of
Hegel" ("B quyt ca H-ghen"). Trong thi k ch ngha t bn
trc c quyn pht trin thnh ch ngha quc, trit hc kinh
nghim (I-e-r-mi-a Ben-tam, Gin Xtiu-c Min, Hc-bc Xpen-x)
vi nguyn l ch ngha c nhn o c ca n, khng cn tha
mn c nhng li ch ca cc gii bo th trong giai cp t sn
Anh. Ch ngha duy tm tuyt i ca H-ghen thu ht s ch
ca cc nh t tng ca giai cp t sn Anh v n m ra nhng kh
nng rng ri cho vic lun chng v mt l lun cho tn gio.
hnh thnh mt khuynh hng trit hc c o mang tn l "thuyt
H-ghen Anh". Cc i biu ca khuynh hng ny (T. Grin, hai anh
em -u-a Ke- v Gin Ke-, Phren-xt Brt-li v nhng nhn vt
khc) tch cc chng li ch ngha duy vt v khoa hc t nhin,
c bit l chng hc thuyt c-uyn. "Phi H-ghen Anh" li
dng nhng mt phn ng trong hc thuyt ca H-ghen, c bit
l khi nim tinh thn tuyt i, ci tuyt i. Do chu nh hng
ca truyn thng duy tm ch quan ca Bc-cli v Hi-um, "phi H-
ghen Anh" t b ch ngha duy l ca H-ghen, t b t tng
pht trin ca H-ghen; nhng yu t bin chng H-ghen ch c
vn dng bin minh theo kiu ngy bin cho thuyt bt kh tri.
Chng hn, Brt-li phn no lp li lun c ca Can-t v, t tnh 120 Thuyt thc dng - khuynh hng duy tm ch quan trong trit
cht mu thun ca t duy con ngi, rt ra kt lun cho rng s
t duy ny ch vn ng trong lnh vc cc hin tng, bi v thc
cht chn chnh ca tn ti th, theo Brt-li, khng mu thun, hi
ha, tuyt i. Trong lnh vc x hi hc, "phi H-ghen Anh"
tng chng minh s cn thit phi lp ra mt nh nc tp trung
hng mnh m nhng li ch ca tng cng dn phi hon ton
phc tng nh nc y.
cc nc vng Xcan-i-na-v (Thy in, Na Uy, an
Mch), nh hng ca trit hc H-ghen cng tng ln vo na
cui th k XIX. Thy in, Gi-han I-a-cp B-r-li-t toan
phc hi li trit hc ny. B-r-li-t em hc thuyt H-ghen
i lp vi trit hc duy tm ch quan thng tr hi by gi
(Khri-xt-pho I-a-cp B-xt-rm, Xi-guc Rp-binh v nhng
nhn vt khc). Na Uy, phi H-ghen hu l Mc-ct I-a-cp Mn-
rt, Gh-oc-g Vin-hem Linh-g v nhng nhn vt khc gii
thch trit hc H-ghen theo tinh thn ch ngha thn b, h t b
t tng duy l ca trit hc y mu toan lm cho khoa hc phc
tng tn gio. an Mch, l ni m trit hc H-ghen c
582 583 Bn ch dn tn ngi
truyn b ngay t khi H-ghen cn sng, ngi ta cng ng
trn lp trng y m ph phn trit hc H-ghen.
S truyn b trit hc H-ghen khng dn n s khi
phc li trit hc ny. Tnh cht mu thun ca trit hc H-ghen
lm ny sinh hai khuynh hng i lp trong s ph phn trit
hc ny: Mc v ng-ghen, v phn no nhng nh dn ch cch
mng Nga, pht trin mt cch mng ca trit hc ny, tc
php bin chng; cn nhng phn t t sn k tc H-ghen th
pht trin (ch yu theo tinh thn ch ngha duy tm ch
quan) cc mt khc trong h thng trit hc bo th ca H-
ghen. Khuynh hng th hai chun b c s cho s xut hin, -
vo cui th k XIX - u th k XX, - ch ngha H-ghen mi,
mt khuynh hng phn ng trong t tng trit hc t sn
thi i ch ngha quc, khuynh hng ny mu toan lm cho
trit hc H-ghen thch ng vi h t tng ca ch ngha pht-
xt. 420.
119 Xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Tuyn tp gm hai tp, ting Nga,
t.II, 1955, tr. 340. 420.
hc t sn (ch yu M) thi i quc ch ngha; thuyt
thc dng xut hin vo cui nhng nm 70 th k XIX M, l
s phn nh nhng nt c trng ca qu trnh pht trin ca ch
ngha t bn M v thay th trit hc tn gio thng tr hi by
gi. Nhng lun im c bn ca thuyt thc dng c Cc-
l Pic-xn nu ln. Vi tnh cch mt tro lu trit hc c lp,
thuyt thc dng hnh thnh vo cui th k XIX - u th k
XX, qua cc tc phm ca Uy-li-am Gim-x v Phc-i-nng Sin-l;
thuyt thc dng c pht trin hn na qua thuyt cng c
ca Gin i-uy.
Nhng ngi theo thuyt thc dng coi vn trung tm ca
trit hc l vn t n mt s hiu bit chn l, tuy nhin
bn thn khi nim chn l th li b h hon ton xuyn tc.
Ngay Pic-xn xem nhn thc nh mt qu trnh thun ty
tm l, ch quan, nhm t n nim tin. Gim-x thay th
khi nim chn l, tc l mt s phn nh khch quan chnh xc v
hin thc trong thc, bng khi nim "tnh hu ch", kt qu, ch li.
Theo quan im ca Gim-x th mi khi nim, k c nhng khi nim
 Bn ch dn tn ngi
tn gio, u l chn l trong chng mc nhng khi nim y c ch.
i-uy cn tin xa hn na, khi ng ta tuyn b tt c nhng l thuyt
khoa hc, tt c nhng nguyn tc o c v nhng thit ch x hi
ch l "nhng cng c" t n mc ch ring ca c nhn.
Nhng ngi theo thuyt thc dng cho rng tiu chun "tnh
chn l" (tnh hu ch) ca tri thc l kinh nghim, c hiu
khng phi nh thc tin x hi ca con ngi, m nh mt dng
lin tc nhng xc cm c nhn, nhng hin tng ch quan ca
thc; h coi kinh nghim y nh mt thc ti duy nht, tuyn b
cc khi nim vt cht v tinh thn l nhng khi nim "li
thi". Cng nh phi Ma-kh, nhng ngi theo thuyt thc
dng c tham vng xy dng "hng th ba" trong trit hc, toan
ng bn trn ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, m thc
t l bo v mt trong cc dng ca ch ngha duy tm. i li
thuyt nht nguyn duy vt, thuyt thc dng a ra quan im
"a nguyn", theo trong v tr khng c mt mi lin h bn
trong no ht, khng c mt quy lut no c; v tr nh mt bc
tranh ghp hnh m ngi no cng c th lp ghp theo cch ca
mnh, xut pht t nhng xc cm c nhn. V vy, xut pht t
nhng nhu cu ca mt thi im nht nh, thuyt thc dng
cho rng c th c nhng s gii thch khc nhau, thm ch nhng
s gii thch mu thun, v cng mt s kin; bt k mt s nht
qun no u b coi l khng cn thit: nu thy c li th mt
ngi c th theo thuyt quyt nh hoc theo thuyt khng
quyt nh, c th tha nhn hoc ph nh s tn ti ca
Thng v v.v..
Da vo truyn thng duy tm ch quan ca trit hc Anh t
Bc-cli v Hi-um n Gin-Xtiu-c Min-l, v s dng mt s mt trong
cc hc thuyt Can-t, Ma-kh v A-v-na-ri-t, Nt-x v Hng-ri
Bc-xng, nhng phn t M theo thuyt thc dng lp ra mt
trong nhng tro lu trit hc phn ng nht ca thi i, tro
lu ny l mt hnh thc thun tin bo v, v phng din l
lun, nhng li ch ca giai cp t sn quc ch ngha. Chnh
v vy m thuyt thc dng c truyn b rt rng ri M,
tr thnh trit hc gn nh chnh thc M. Nhng ngi theo
thuyt thc dng xut hin vo nhng thi k khc nhau
Anh, , c, Php Tip Khc v cc nc khc. 424.
584 585 Bn ch dn tn ngi
121 "Bo hi ngoi" ("Gazette Etrangre") - tun bo ca nhm lu vong
ngi Nga; xut bn Gi-ne-v t ngy 16 thng Ba n 13 thng
T 1908. Bn s bo c xut bn trong thi k ny ch yu
a tin v i sng ca nhng ngi Nga lu vong v ng cc
ti liu ni v s kin Nga v nc ngoi. S 2 ca t bo ny
ng din vn ca V.I. L-nin c ti cuc mt-tinh quc t
Gi-ne-v ngy 18 thng Ba 1908 nhan "Nhng bi hc ca
Cng x". Trn cc trang ca bo ny ngi ta tuyn truyn
"thuyt to thn" v ch ngha Ma-kh (cc bi ca A. B-ga-
np, ca A. V. Lu-na-tsc-xki).
V. I. L-nin dn ra nhng on trch trong tc phm "Lc
kho vn hc Nga hin i" ca A. V. Lu-na-tsc-xki, ng trong
cc s 2 v 3 ca "Bo hi ngoi". 426.
122 "Gio dc" - tp ch vn hc khoa hc thng thc v chnh tr -
x hi, xut bn hp php mi thng mt k P-tc-bua t nm
1892 n 1909. Trong nhng nm 1902 - 1908, tp ch "Gio dc"
ng cc bi bo ca cc tc gi dn ch - x hi. S 2 ca tp
ch "Gio dc" nm 1906, ng cc chng V - IX trong tc
phm ca L-nin "Vn rung t v "nhng k ph phn
Mc"" (xem Ton tp, ting Vit, Nh xut bn Tin b, Mt-xc-
va, t.5, tr. 117 - 330). 426.
123 L-nin c mun ni n hai cun sch ca cc tc gi men-
s-vch theo phi Ma-kh, xut bn nm 1908: "Nhng c cu
trit hc ca ch ngha Mc" ca N. Va-len-ti-np v "Ch
ngha duy vt v thuyt thc ti ph phn" ca P. I-u-sk-vch.
441.
124 Bn tho phn "B sung cho I, chng IV. N.G. Tsc-n-sp-xki
ph phn ch ngha Can-t t pha no?" do L-nin gi cho
A. I. U-li-a-n-va - -li-da-r-va vo na cui thng Ba, khi m
cun sch ln khun. Trong bc th gi cho ch gi ngy 10
hoc 11 (23 hoc 24) thng Ba 1909 L-nin vit nh sau v
phn b sung ny: "Em gi mt im b sung. Khng nn v n
m chm tr. Nhng nu cn thi gian th a vo ngay cui
sch, sau li kt lun, in bng loi ch c bit, c nh chng hn.
Em cho rng em i chiu Tsc-n-sp-xki vi bn theo ch
 Bn ch dn tn ngi 586 587 Bn ch dn tn ngi

ngha Ma-kh l cc k quan trng" (Ton tp, ting Vit, Nh

xut bn Tin b, Mt-xc-va, t.55, tr. 350 - 351). 446.

Bn ch dn tn ngi

a
A-i-k-x (Adickes), E-rch (1866 - 1928) - nh trit hc c, theo
ch ngha Can-t mi; t nm 1898, l gio s Trng i hc
t n g h p K i-e n, t nm 1902 - Muyn -x tc , t n m 1904 -
T i-u-bin-ghen. Chng li ch ngha duy vt, A-i-k-x khng
nh rng vt cht khng tn ti khch quan, rng n l "cng
vic ca tinh thn chng ta", l "trng thi thc", cn cc
nguyn t th ch l nhng khi nim b tr ca l tnh; A-i-k-
x ph nhn kh nng nhn thc mt cch khoa hc th gii
khch quan. ng xut bn tp th mc cc tc phm ca I.
Can-t c xut bn c, v 3 tp "Kants handschriftlicher
Nachla", 1911 - 1914 ("Di co ca Can-t").
Cc tc phm ch yu ca A-i-k-x l: "Kants Systematik
als systembildender Faktor", 1887 ("H thng lun ca Can-t vi
tnh cch l mt nhn t to nn h thng"); "Kant contra Haeckel",
1901 ("Can-t chng Hch-ken"); "Kant als Naturforscher", 1924 -
1925 ("Can-t, mt nh khoa hc t nhin") v nhng tc phm
khc. 434.
A-v-na-ri-t (Avenarius), Ri-sa (1843 - 1896) - nh trit hc t sn
c, theo ch ngha duy tm ch quan; t nm 1877, l gio s
Trng i hc tng hp Xuy-rch. Nm 1876, trong tc phm
"Philosophie als Denken der Welt gem dem Prinzip des kleinsten
Kraftmaes" ("Trit hc, vi tnh cch l quan nim v th gii
theo nguyn tc t tn cng sc nht"), A-v-na-ri-t trnh by
nhng lun im c bn ca ch ngha kinh nghim ph phn -
mt th trit hc phn ng lm sng li ch ngha duy tm
ch quan ca Bc-cli v Hi-um.
Cc tc phm ch yu ca A-v-na-ri-t l: "Der menschliche
Weltbegriff", 1891 ("Khi nim ca con ngi v th gii") v
 Bn ch dn tn ngi 588 589 Bn ch dn tn ngi

"Kritik der reinen Erfahrung", 1888 - 1890 ("Ph phn kinh nghim ch ngha Mc. Ngoi cc bi m V. I. L-nin nu ra, ngi ta
thun tu"). T nm 1877 A-v-na-ri-t xut bn tp ch "Vierteljahrsschrift cn bit nhng tc phm trit hc sau y ca t-l: "Ernst Machs
fr wissenschaftliche Philosophie" ("Tp ch trit hc khoa hc berwindung des mechanischen Materialismus", 1918 ("Eng-xt
hng qu"). 13, 19, 21, 35, 36, 39, 46, 47 - 49, 51, 52, 53, 56, 58, Ma-kh khc phc ch ngha duy vt my mc") v "Engels und
60, 61, 62 - 64, 65 - 67, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, Naturwissenschaft", 1925 (ng-ghen v khoa hc t nhin").
81, 82, 83 - 86, 87, 88, 89, 90, 94, 95, 96 - 100, 101, 102, 103, 104, Trong nhng nm 1910 - 1911, t-l l tng bin tp bo "Volks-
105, 106, 129, 131, 133, 146, 149, 160, 169 - 170, 172, 173, 174 - recht" ("Dn quyn"), c quan ngn lun ca ng dn ch - x
175, 176, 178, 179 - 180, 187, 189, 192, 195, 198, 202, 226, 227, 229, hi Thy-s, v sau, l b th ng dn ch - x hi o. Ngy 21
234 - 236, 237 - 238, 240 - 241, 242, 248, 249, 250, 251, 253, 254, thng Mi 1916, bn cht th tng o l b tc Stuycc;
255, 256, 260, 262, 263, 264, 265, 266, 267, 272, 273, 276, 294, 299, V. I. L-nin nhn nh hnh ng ny nh "mt hnh ng tuyt
307, 389, 391, 392, 393 - 395, 408, 420, 423, 427, 428, 430, 431, 438, vng ca mt ngi theo phi Cau-xky" (Ton tp, ting Vit,
444, 446, 447. Nh xut bn Tin B, Mt-c-va, t.49, tr. 424). Trong chnh tr
c-xen-rt, L. I. (Oc-t-c) (1868 - 1946) - nh trit hc v nghin t-l l ngi theo ch ngha ci lng, l mt trong nhng nhn
cu vn hc, tham gia phong tro dn ch - x hi. Nm 1887 vt t chc ra Quc t II (1921 - 1923), v sau l mt t ro n g
b sang c tr Php, v sau sang Thy-s, gia nhp "Hi lin n h n g t h ln h c a Q uc t c n g nh n x h i ch ng h a. 52 -
hip nhng ngi dn ch - x hi Nga nc ngoi"; nm 1903 53, 59, 67, 109, 134, 268, 386.
b theo phi men-s-vch. Trong nhng tc phm ca mnh, b
ph phn "ch ngha kinh t", ch ngha Can-t mi v ch
ngha kinh nghim ph phn, song bn cnh , b theo ng-ghen (Engels), Phri-rch (1820 - 1895) - mt trong nhng nh
nhng quan im men-s-vch ca G. V. Pl-kha-np v lp li sng lp ra ch ngha cng sn khoa hc, lnh t v ngi thy
n h n g sa i lm t rit hc c a Pl -kha -n p , ch n g li p h i ca giai cp v sn quc t, bn thn v bn chin u ca C. Mc
b n -s-vch, chng li nhng quan im trit hc ca L-nin. u (xem bi ca V. I. L-nin "Phri-rch ng-ghen". Ton tp, ting
n m 1917 b l u v in Ban c hp h nh t rung n g c a p h i Vit, Nh xut bn Tin b, Mt-xc-va, t.2, tr. 1 - 14.). 5 - 6, 9,
m e n-s-vch, v sau l u vin Ban chp hnh trung ng nhm 10, 13, 26 - 27, 37 - 39, 45 - 46, 51, 56, 62, 66 - 67, 70, 83, 93, 96,
"Thng nht" ca Pl-kha-np. T nm 1918 b khng tch cc 97 - 98, 103, 111 - 115, 116 - 117, 118, 122 - 132, 134 - 135, 136,
tham gia hot ng chnh tr na, lm cng tc ging dy ti mt 141 - 142, 147, 149, 153, 154, 155 - 157, 159, 160, 161, 163, 166,
s trng i hc trong nc. Trong nhng nm 20 ca th k 171, 172, 178, 183 - 185, 188, 189, 192, 197, 198, 206 - 207, 209,
XX, b l mt trong nhng i biu ca tro lu xt li mt cch 210, 211, 219, 222, 223 - 224, 225 - 229, 238, 244, 245, 246, 247,
my mc trit hc mc-xt. Trong nhng nm cui i, b nghin 248- 250, 251 - 252, 277, 280, 285, 293, 294 - 299, 302, 304, 306,
cu x hi hc trong ngh thut. 307, 308, 309, 310, 312, 322, 323, 325, 328, 332, 364, 369, 383, 384,
Cc tc phm ch yu ca b l: "Khi lun v trit hc" 389, 390, 392, 394, 395, 408, 410, 411 - 412, 413, 416 - 417, 418 - 420,
427, 428, 430, 444, 447, 449.
(1906), "Cc Mc, mt nh trit hc" (1924), "Php bin chng
duy tm ca H-ghen v php bin chng duy vt ca Mc"
B
(1934), v.v.. 400.
t-l (Adler), Phri-rch (1879 - 1960) - mt nh hot ng dn ch - Ba-da-rp, V. (Rt-np, V. A.*) (1874 - 1939) - nh trit hc v kinh
x hi o, mt trong nhng nh l lun ca ch ngha Mc ca t hc; t nm 1896, tham gia phong tro dn ch - x hi. Trong
o. Trong nhng nm 1907 - 1911, l ph gio s Trng i hc nhng nm 1905 - 1907, Ba-da-rp cng tc vi mt s xut
tng hp Xuy-rch; trong lnh vc trit hc t-l theo ch ngha bn phm bn-s-vch, cng vi I. I. Xc-voc-txp - Xt-pa-np
kinh nghim ph phn, mu toan ly trit hc Ma-kh "b sung"
 Bn ch dn tn ngi
* Nhng ch trong du ngoc n v vit ng l ch h tht.
tham gia dch b "T bn" ca Mc (cc tp 1 - 3, 1907 - 1909).
Trong thi k th lc phn ng thng tr, Ba-da-rp t b
ch ngha bn-s-vch, tuyn truyn "thuyt to thn" v ch
ngha kinh nghim ph phn, l mt trong nhng i biu ch
yu ca tro lu dng ch ngha Ma-kh xt li ch ngha
Mc. V. I. L-nin vch trn lun iu ca Ba-da-rp xuyn tc
trit hc mc-xt, gi Ba-da-rp "mt na l ca Bc-cli,
mt na l ca Hi-um, ngi thuc phi Ma-kh" (xem tp
ny, tr. 127). Nm 1917 Ba-da-rp l phn t men-s-vch quc t
ch ngha, l mt trong nhng bin tp vin ca t bo na
men-s-vch "i sng mi"; ln ting chng li Cch mng
x hi ch ngha thng Mi. T nm 1921 Ba-da-rp lm vic
trong U ban k hoch nh nc; trong nhng nm cui i, ng
dch cc tc phm vn hc v trit hc.
Cc tc phm chnh ca ng l: "Ch ngha cng sn v chnh
ph v ch ngha Mc" (1906), "Trn hai trn tuyn" (1910),
"Khoa hc v tn gio" (1910), v.v.. 9 - 10, 13, 14, 17, 79, 90, 91 - 93,
94 - 95, 96 - 97, 111 - 112, 122, 126 - 133, 134 - 135, 166, 202, 222, 238,
257, 258, 262 - 263, 266, 285, 293, 349, 410, 427.
Bau-man (Baumann), Giu-li-t (1837 - 1916) - gio s trit hc ca
Trng i hc tng hp Gt-tinh-ghen (t nm 1869); theo
thuyt chit trung. Cc quan im ca Bau-man l s kt hp
ch ngha duy tm ch quan vi nhng yu t ch ngha duy
vt. Trong lnh vc l lun nhn thc, Bau-man theo thuyt hin
tng, khng nh rng con ngi nhn thc cc quan nim ca
mnh, ch khng phi nhn thc cc vt; ng cho rng cc hnh
thc t duy v trc quan l nhng hnh thc tin nghim, song
ng thi cng tha nhn rng nhng hnh thc y ph hp vi
mt ci g trong hin thc thc ti.
Cc tc phm ch yu ca ng l: "Philosophie als Orientierung
ber die Welt", 1872 ("Trit hc, mt s nh hng trong th gii";
"Elemente der Philosophie", 1891 ("Nhng yu t trit hc");
"Realwissenschaftliche Begrndung der Moral, des Rechts und
der Gotteslehre", 1898 ("Nhng c s hin thc - khoa hc ca o
c, ca php quyn v ca hc thuyt v Thng "). 232.
Bc-x (Bax), c-nt Ben-pho (1854 - 1926) - nh x hi ch ngha
Anh, nh s hc v nh trit hc. T u nhng nm 80 th k
XIX, tham gia tch cc trong hot ng ca cc t chc x hi
590 591 Bn ch dn tn ngi
ch ngha, c c lm i biu i d cc i hi x hi ch
ngha quc t. tuyn truyn ch ngha Mc, bo v ch ngha
duy vt bin chng v quan im duy vt lch s; ng thi Bc-
x cng mc phi nhng sai lm c tnh cht duy tm ch
ngha (nh gi qu cao vai tr ca "nhn t tm l" trong lch s,
gii thch kinh nghim theo tinh thn ch ngha Ma-kh, v v.v.).
Sau khi ng x hi ch ngha Anh c thnh lp vo nm
1911, Bc-x tr thnh mt trong nhng th lnh ca ng ny;
trong thi gian chin tranh th gii th nht, gi lp trng s-
vanh v n nm 1916 Bc-x b khai tr khi ng cng vi
nhm ca Hen-man.
Nhng tc phm ch yu ca Bc-x l: "The Religion of
Socialism", 1886 ("Tn gio ca ch ngha x hi"); "The Problem
of Reality", 1892 ("Vn thc ti"); "The Roots of Reality", 1907
("Cn nguyn ca thc ti"), v.v.. 176.
Bc-cli (Berkeley), Gioc-gi (1685 - 1753) - nh trit hc phn ng
Anh, theo ch ngha duy tm ch quan, gim mc ca gio hi
Anh. Bc-cli ph nhn s tn ti ca vt cht, ca "thc th vt
th", coi cc vt nh mt tng ha cc cm gic. Bc-cli c gng
trnh thuyt duy ng, l thuyt tha nhn ch c ci Ti c nhn
tn ti thc t, ng bo v s tn ti ca tinh thn Thng th
gii, cho rng n xc nh cc quy lut ca t nhin, cng nh
nhng quy tc v gii hn ca s nhn thc ca con ngi v
nhng quy lut y. Trit hc ca Bc-cli tr thnh mt trong
nhng ngun gc l lun ca ch ngha kinh nghim ph phn
v ca mt s xu hng trit hc t sn phn ng khc.
Nhng tc phm ch yu ca Bc-cli gm c: "An Essay
towards a New Theory of Vision", 1709 ("Th bn v thuyt th
gic mi); "A Treatise concerning the Principles of Human
Knowledge", 1710 ("Bn v nhng nguyn l v nhn thc ca
con ngi"); "Three Dialogues between Hylas and Philonous",
1713, ("Ba cuc i thoi gia Ghi-lt v Phi-l-n-t"). 15 - 19,
20 - 26, 27, 30 - 31, 34, 35, 39, 40, 41, 45, 51, 52, 68, 71, 74, 75, 92,
95, 104, 119, 123, 130, 136, 141, 147, 236, 237, 238, 240, 243 - 244,
251, 256, 259 - 260, 261, 272, 304, 368, 444.
Bc-man, I-a. A. (1868 - 1933) - ng vin dn ch - x hi; lut s
kim nh trit hc. tham gia hot ng ca cc t chc dn
ch - x hi t cui nhng nm 80 ca th k XIX; trong thi k
Cch mng Nga ln th nht, Bc-man lc u ng theo phi
 Bn ch dn tn ngi 592 593 Bn ch dn tn ngi

men-s-vch, v sau ng theo phi bn-s-vch. Bc-man l mt thc u tranh ngh trng, v v.v.). 259.
trong cc tc gi ca tp sch xt li nhan "Khi lun v trit B-kh (Becher), E-rch (1882 - 1929) - nh trit hc c, t nm
hc mc-xt" (1908), vit mt s tc phm v trit hc trong 1909, l gio s Trng i hc tng hp Muyn-xtc, t nm
ng ta xt li ch ngha duy vt bin chng: "Php bin 1916, l gio s Trng i hc tng hp Muyn-khen. Trong
chng di nh sng ca nhn thc lun hin i" (1908), "Thc lun vn tin s "Philosophische Voraussetzungen der exakten
cht thuyt thc dng" (1911) v nhng tc phm khc. Cc quan Naturwissenschaften", 1907 ("Nhng tin trit hc ca khoa
im trit hc ca Bc-man l mt m hn n chit trung gm hc t nhin chnh xc") v trong cc tc phm u tay khc,
ch ngha duy vt siu hnh v thuyt thc dng. theo li ca V. I. L-nin, B-kh ng trn lp trng gn gi
Sau Cch mng x hi ch ngha thng Mi, Bc-man gia "vi ch ngha duy vt "xu h" v cha chn chn hon ton" v
nhp ng cng sn (b) Nga, lm cng tc ging dy ti cc trng ph phn nhng quan im duy tm ch quan ca E. Ma-kh v
i hc, l gio s Trng i hc cng sn mang tn I-a. M. ca V. -xt-van-. Sau ny B-kh chuyn sang lp trng
Xvc-lp. 9 - 10, 111 - 112, 229, 383, 410. duy tm, bo v thuyt hot lc.
Ben-tli (Bentley), Gi. M-i-xn (sinh nm 1870) - nh tm l hc v N h n g t c p h m c h n h c a B - k h g m c : " G e h ir n un d
nh trit hc M, t nm 1912, l gio s Trng i hc tng Seele", 1911 ("Khi c v linh hn"); "Weltgebude, Weltgesetze,
hp Coc-ny. 221. Weltentwicklung", 1915 "H thng, cc quy lut v s pht trin
Ben-tp, N. - xem Pl-kha-np, G. V. ca th gii"); "Einfhrung in die Philosophie", 1926 ("Nhp mn
B-ben (Bebel), Au-gu-xt (1840 - 1913) - mt trong nhng nh hot trit hc"). 232, 358 - 360.
ng ni ting nht ca ng dn ch - x hi c v ca Quc Bc-c-ren (Becquerel), ng-toan Hng-ri (1852 - 1908) - nh vt l
t II. V ngh nghip, l th tin. Bt u hot ng chnh tr hc Php, t nm 1889, l vin s Vin hn lm khoa hc Pa-ri, t
vo na u nhng nm 60 ca th k XIX; B-ben l u vin ca nm 1895, l gio s Trng k ngh bch khoa; l tc gi mt s
Quc t I. Nm 1869 B-ben cng vi V. Lip-nch lp ra tc phm v quang hc, in, t tnh, ha quang, ha in v
ng cng nhn dn ch - x hi c (phi "Ai-x-nch"); kh tng hc. Nm 1896 ng pht hin ra hin tng phng
nhiu ln c bu lm ngh s Quc hi c, u tranh cho x. 308.
con ng thng nht nc c bng phng php dn ch, Bc-c-ren (Becquerel), Ging (1878 - 1953) - nh vt l hc Php, t
vch trn chnh sch i ni v i ngoi phn ng ca chnh nm 1946, l vin s Vin hn lm khoa hc Pa-ri; l con trai ca
ph c hong. Trong thi gian chin tranh Php - Ph, B-ben . H. Bc-c-ren. ng nghin cu trong cc lnh vc vt l khc
gi lp trng quc t ch ngha, ng h Cng x Pa-ri. Trong nhau. cng vi nh bc hc H-lan H. Ca-mc-linh - -ne-x
nhng nm 90 ca th k XIX v u nhng nm 1900, B-ben nghin cu cc hin tng xut hin cc cht khc nhau c
chng li ch ngha ci lng v ch ngha xt li trong hng
t trong t trng nhit ca khng kh lng v ca kh hy-
ng ng dn ch - x hi c. V. I. L-nin nh gi nhng
r lng. 352
bi pht biu ca B-ben chng bn Bc-stanh l "mu mc v
Bi-d-li (Beesly), E-du-a Xpen-x (1831 - 1915) - nh s hc Anh v
vic bo v nhng quan im mc-xt v u tranh cho tnh cht
nh trit hc theo ch ngha thc chng; trong thi gian 1859 - 1893,
tht s x hi ch ngha ca ng cng nhn" (Ton tp, ting
l gio s s hc ca Trng i hc tng hp Lun-n. Bi-d-li l
Nga, xut bn ln th 5, t.23, tr. 369). L mt nh chnh lun c
ngi truyn b cc t tng ca . Cng-t Anh, dch cc
ti v mt din gi hng bin, B-ben c nh hng quan
trng n s pht trin ca phong tro cng nhn c v chu tc phm ca Cng-t sang ting Anh. Ngy 28 thng Chn 1864
u. V cui thi k hot ng ca mnh, B-ben phm phi Bi-d-li ch tr cc cuc mt-tinh Lun-n, ti ngi ta
mt sai lm c tnh cht phi gia (u tranh cha y chng quyt nh thnh lp Hi lin hip cng nhn quc t (Quc t I).
bn c hi ch ngha, nh gi qu cao tc dng ca cc hnh T nm 1893 Bi-d-li lm ch bt ca tp ch "Positivist Review"
 Bn ch dn tn ngi
("Tp ch thc chng lun"). 418.
Bi-c-man (Biedermann), A-l-i-d E-ma-nu-en (1819-1885) - mc s
Tin lnh, t nm 1850, l gio s thn hc ca Trng i hc tng
hp Xuy-rch. Bi-c-man chu nh hng trit hc ca H-ghen
v tn gio, tm cch lun chng C-c gio theo tinh thn
ca trit hc y, coi l mi lin h gia "tinh thn v tn", tc
Thng , vi "tinh thn hu hn", tc con ngi.
Nhng tc phm chnh ca Bi-c-man gm c: "Unsere
junghegelsche Weltanschauung...", 1849 ("Th gii quan ca phi
H-ghen tr chng ti..."); "Christliche Dogmatik", 1869 ("Gio l
C-c"). 258.
Bi-xmc (Bismarck), t-t E-u-a L--pn (1815 - 1898) - nh hot
ng nh nc v nh ngoi giao ca Ph v c, th tng u
tin ca quc c, c mnh danh l "th tng thp". Nm
1862, l th tng v b trng B ngoi giao Ph. Mc tiu c
bn ca Bi-xmc l "dng mu v thp" thng nht cc quc gia
c nh v phn tn, v thnh lp mt quc c thng nht
do nc Ph gioong-ke nm b quyn lnh o. Thng Ging 1871
Bi-xmc gi chc th tng ca quc c. T nm 1871 n
nm 1890 Bi-xmc iu khin ton b chnh sch i ngoi v i
ni ca nc c, hng chnh sch y phc v li ch ca bn
a ch gioong-ke, ng thi c sc m bo s lin minh gia
bn gioong-ke vi giai cp t sn ln. Sau khi khng bp cht
c phong tro cng nhn bng o lut c bit chng nhng
ngi x hi ch ngha do y ban hnh vo nm 1878, Bi-xmc
a ra mt chng trnh m dn v vic ban hnh b lut x hi,
p dng cc o lut v ch bo him bt buc i vi mt s
loi cng nhn. Thng Ba 1890 Bi-xmc t chc. 164.
Bly (Blei), Phran-tx (1871 - 1942) - nh vn c, nh ph bnh v
dch gi; trong lnh vc trit hc, Bly theo R. A-v-na-ri-t.
cng tc vi nhiu tp ch, k c nhng tp ch x hi ch ngha,
tng vit cc bi bo v kinh t chnh tr, dng ch ngha
Ma-kh ph phn ch ngha Mc. 389 - 395.
Bli-um, -xca - xem Ra-khm-tp, N.
B-ga-np, A. (Ma-li-np-xki, A. A.) (1873 - 1928) - ng vin dn
ch - x hi, nh trit hc, nh x hi hc, nh kinh t hc; v ngh
nghip, l bc s. Trong nhng nm 90 ca th k XIX B-ga-np
594 595 Bn ch dn tn ngi
tham gia hot ng trong cc nhm dn ch - x hi ( Tu-la).
Sau i hi II ng cng nhn dn ch - x hi Nga, gia nhp
phi bn-s-vch. Ti i hi III ca ng, B-ga-np c bu
lm u vin Ban chp hnh trung ng. L u vin ban bin tp
ca cc c quan ngn lun bn-s-vch "Tin ln" v "Ngi v
sn", l mt trong cc bin tp vin ca t bo bn-s-vch "i
sng mi". tham gia i hi V (i hi Lun-n) ca ng
cng nhn dn ch - x hi Nga. Trong nhng nm th lc phn
ng thng tr, B-ga-np ly khai ch ngha bn-s-vch, cm
u phi triu hi, l th lnh nhm "Tin ln", mt nhm
chng li ng li ca ng. Trong lnh vc trit hc, B-ga-
np mu toan to ra mt h thng ring ca mnh - "ch ngha
kinh nghim nht nguyn" (bin dng ca trit hc duy tm ch
quan ca Ma-kh, np di chiu bi mc-xt gi hiu). Ti hi
ngh ban bin tp m rng ca bo "Ngi v sn" hi thng Su
1909, B-ga-np b khai tr ra khi ng bn-s-vch. Sau Cch
mng x hi ch ngha thng Mi, B-ga-np l mt trong nhng
nhn vt t chc ra v lnh o "T chc vn ha v sn". T
nm 1926, l gim c Vin truyn mu do chnh ng lp ra.
Nhng tc phm ch yu do B-ga-np vit vo thi k trc
nm 1908 c V. I. L-nin nh gi trong tc phm ca Ngi
nhan "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn",
cng nh trong bc th gi A. M. Goc-ki ngy 12 (25) thng Hai
1908 (xem Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5, t.47, tr. 141 -
145). V sau B-ga-np vn gi lp trng duy tm khi vit cc
tc phm trit hc sau y: "Trit hc kinh nghim sng" (1913),
"Khoa hc v thc x hi" (1914), "Khoa hc t chc tng qut
(t chc hnh thi hc)" (1913 - 1922) v nhng tc phm khc. 5 - 6,
9 - 10, 12, 13, 14, 19, 20, 46, 49 - 50, 59 - 62, 70, 99 - 101, 106, 108,
111 - 112, 140, 141 - 143, 144, 145 - 146, 147, 153 - 154, 155, 156 -
157, 159, 161, 168, 171, 176 - 177, 180 - 181, 200 - 201, 224, 225, 227,
237, 257 - 258, 267 - 268, 271, 273, 275, 276 - 284, 292 - 293, 323, 325,
331 - 333, 335 - 337, 339, 343, 349, 355, 356, 373, 375 - 376, 399 - 408,
409 - 410, 415 - 416, 429.
B-lin (Bolin), Vin-hem An-r-t (1835 - 1924) - nh s hc v nh
trit hc duy vt Phn-lan, mn ca L. Ph-bch; t nm 1869,
l gio s Trng i hc tng hp Hen-xinh-pho. B-lin cng
vi Ph. Git-l ti bn b Ton tp ca L. Ph-bch.
Nhng tc phm ch yu ca B-lin l: "Ludwig Feuerbach,
 Bn ch dn tn ngi
sein Wirken und seine Zeitgenossen", 1891 ("Lt-vch Ph-bch,
nh hng ca ng v nhng ngi cng thi vi ng"); "Spinoza",
1894 ("Xpi-n-a"), v.v.. 243.
Bi-l (Boyle), R-be (1627 - 1691) - nh ha hc v nh vt l hc
Anh; trong nhng nm 1680 - 1691, l ch tch Hi hong gia
Lun-n. ng nghin cu ra phng php thc nghim trong
ha hc, a ra nh ngha u tin c cn c khoa hc v
nguyn t ha hc, th tm cch xc nh, trn phng din l
thuyt, i tng v nhim v ca ha hc, c gng a vo ha
hc nhng khi nim ca nguyn t hc my mc. Nm 1662,
cng vi R. T-un-ly xc nh c s l thuc nghch o ca th tch
khng kh v p sut, v sau pht hin ny c gi l nh
lut Bi-l - Ma-ri-t. Nhng quan im trit hc ca Bi-l l s
hn hp nhng yu t ca ch ngha duy vt my mc vi thn hc.
Tc phm ch yu ca Bi-l l: "The Sceptical Chemist", 1661
("Nh ha hc theo thuyt hoi nghi"). 157.
Bn-tx-man (Boltzmann), Lt-vch (1844 - 1906) - nh vt l hc o;
t nm 1885, l vin s Vin hn lm khoa hc Vin, gio s ca
cc trng i hc Grt-x (1869 - 1889), Muyn-khen (1889 -
1894), Lai-pxch (1900 - 1902) v Vin (1894 - 1900, 1902 -
1906). Nhng tc phm ca ng v l thuyt bc x, cng nh
nhng cng trnh nghin cu kinh in ca ng trong lnh vc l
thuyt ng hc v cc cht kh v trong lnh vc gii l thng k
nguyn l th hai ca nhit ng hc, c mt ngha quan
trng i vi s pht trin ca vt l hc. Nhng tc phm ny
ging mt n vo hc thuyt duy tm v ci gi l s cht nhit
ca v tr. ng rt ch n trit hc, trong nhng nm cui
i ng ging cc bi trit hc v t nhin. Trong lnh vc trit
hc, ng ng trn lp trng ch ngha duy vt my mc, ph
phn ch ngha duy tm ch quan ca phi Ma-kh v "thuyt
duy nng" ca V. -xt-van-. V. I. L-nin vit nh sau v
Bn-tx-man: "Hin nhin l Bn-tx-man s khng dm t xng
l ngi duy vt v thm ch cn c bit thanh minh rng ng
khng h phn i s tn ti ca Thng . Nhng l lun nhn
thc ca ng cn bn l duy vt..." (xem tp ny, tr. 355).
Nhng tc phm ch yu ca Bn-tx-man l: "Vorlesungen
ber Gastheorie", 1896 - 1898 ("Nhng bi ging v l thuyt cc
cht kh"); "Vorlesungen ber die Prinzipe der Mechanik", 1897
("Nhng bi ging v nhng nguyn l c hc"), v.v.. 109 - 110,
596 597 Bn ch dn tn ngi
325, 355 - 356, 357 - 358, 369.
Bruy-n-chi-e (Brunetire), Phc-i-nng (1849 - 1906) - nh ph bnh
v nghin cu vn hc ngi Php; mu toan p dng vo mn
lch s vn hc cc phng php ca nhng mn khoa hc t
nhin, trc ht l thuyt tin ha ca S. c-uyn. Xt v quan
im chnh tr, Bruy-n-chi-e l mt phn t bo th v v sau cn
l mt phn t phn ng ra mt tng m tng lm sng li
quyn lc ca gio hi Thin cha.
Nhng tc phm chnh ca Bruy-n-chi-e gm c: "Etudes
c rit iq ue s sur l' h isto ire de la lit t rat ure fra na ise", 1880 - 1907
("Nhng bi nghin cu c tnh cht ph phn v lch s vn hc
Php"); "Histoire et littrature", 1884 - 1886 ("Lch s v vn hc"),
v.v.. 378.
Bun-ga-cp, X. N. (1871 - 1944) - nh kinh t hc t sn, nh trit hc
duy tm. Trong nhng nm 90 ca th k XIX Bun-ga-cp l mt
phn t theo "ch ngha Mc hp php". xt li hc thuyt ca
Mc v vn rung t, ly ci gi l "quy lut v mu m
ca rung t gim st" gii thch tnh trng bn cng ca
qun chng nhn dn. Sau Cch mng 1905 - 1907, theo bn dn
ch - lp hin, tuyn truyn ch ngha thn b trit hc, tham gia
vn tp phn cch mng "Nhng ci mc". T nm 1918 Bun-ga-
cp l linh mc. V hot ng phn cch mng, nm 1922 Bun-ga-
cp b trc xut ra nc ngoi v y, y tin hnh tuyn truyn
th ch chng Lin-x.
Nhng tc phm ch yu ca Bun-ga-cp l: "Ch ngha t bn
v nng nghip" (1900), tp sch "Hai thnh ph" (1911), "Trit hc
kinh t" (1912) v v.v.. 434.
Buy-kh-n (Bchner), Phri-rch Cc-l Khri-xti-an Lt-vch (1824 -
1899) - nh trit hc t sn c, mt trong nhng i biu ch yu
ca ch ngha duy vt tm thng, mt phn t ci lng t sn;
v ngh nghip, l bc s. T nm 1852, l ph gio s khoa php
y ca Trng i hc tng hp Ti-u-bin-ghen. Trong tc phm
ch yu ca mnh nhan "Kraft und Stoff", 1855 ("Lc v vt
cht"), Buy-kh-n trnh by mt cch c h thng ch ngha
duy vt tm thng. Tuy coi khoa hc t nhin l c s ca th
gii quan, song Buy-kh-n xem thng php bin chng,
phc hi nhng quan im my mc v t nhin v x hi. Trong
nhng nm v sau, Buy-kh-n l bc s c-m-stt. Buy-kh-
n l tc gi ca nhng cun: "Der Mensch und seine Stellung in
 Bn ch dn tn ngi
der Natur...", 1869 ("Con ngi v v tr ca n trong t nhin...");
D a rw in i sm u s un d S o z ia l i sm u s" , 1 8 9 4 (" C h n g h a
v ch ngha x hi"), v.v.. 46, 293, 294, 295 - 296, 408, 409,
411, 418.
c th t b nhng khi nim v Thng , t do ch v s bt
Ca-ru-x (Carus), Pn (1852 - 1919) - nh trit hc phn ng M,
nh duy tm ch quan v theo ch ngha thn b; t nm 1887
xut bn tp ch "The Open Court" ("Din n t do") v t nm
1890 th xut bn t "The Monist" ("Ngi theo thuyt nht
nguyn"). "Thuyt nht nguyn" trit hc ca Ca-ru-x chung
quy l nhng mu toan mun iu ha tn gio vi khoa hc v
tuyn truyn o Pht.
Nhng tc phm ch yu ca Ca-ru-x l: "The Soul of Man",
1891 ("Linh hn ca con ngi"); "The Gospel of Buddha", 1894
("Kinh Pht"); "The Foundations of Mathematics", 1908 ("Nhng
c s ca ton hc"), v.v.. 274 - 276, 283, 337, 427.
Cc-xta-nien (Carstanjen), Phri-rch - gio s trit hc ca Trng
i hc tng hp Xuy-rch (t nm 1896), ngi theo ch ngha
Ma-kh, hc tr ca R. A-v-na-ri-t. Sau khi A-v-na-ri-t cht
(nm 1896), Cc-xta-nien xut bn tp ch "Vierteljahrsschrift
fr wissenschaftliche Philosophie" ("Tp ch trit hc khoa hc
hng qu").
Nhng tc phm ch yu ca Cc-xta-nien gm c: "Richard
Avenarius' biomechanische Grundlegung der reinen allgemeinen
Erkenntnistheorie. Eine Einfhrung in die Kritik der reinen
Erfahrung", 1894 (bn dch ra ting Nga: "Khi lun v "Ph
phn kinh nghim thun tu"") v bi bo m V. I. L-nin
trch dn, nhan "Der Empiriokritizismus...", 1898 ("Ch ngha
kinh nghim ph phn..."). 69, 70, 173, 178 - 180.
Can-t (Kant), Im-ma-nu-in (1724 - 1804) - ngi sng lp trit hc c
in c; t nm 1770, l gio s Trng i hc tng hp C-
nch-xbe. Trong thi k mi bc vo hot ng (khong t nm
1770 tr v trc), ch nhiu n khoa hc t nhin, a
ra gi thuyt ni ting v ngun gc v tr, m theo cch ni ca
ng-ghen th gi thuyt y chc mt l thng u tin trong
th gii quan siu hnh. V sau, Can-t ch yu nghin cu l lun
v nhn thc, coi nhim v ca trit hc l nghin cu cc kh
nng v xc nh nhng gii hn s nhn thc ca con ngi.
598 599 Bn ch dn tn ngi
Theo Can-t, cht liu kinh nghim ca nhn thc l cm gic;
c -u y n ngun cm gic l nhng "vt t n", bn ngoi ch th v
khng th nhn thc c. V l nh t tng ca giai cp t sn
t do ch ngha c, mt giai cp khng trit trong cuc u
tranh ca mnh chng ch phong kin, cho nn Can-t khng
dit ca linh hn, - nhng khi nim ny l c s ca o c
tn gio; Can-t cho rng con ngi phi tin vo nhng khi
nim y v phi ly chng lm kim ch nam trong cuc sng thc
tin ca mnh. V. I. L-nin vit nh sau: "c trng ch yu ca
trit hc Can-t l ch n dung ha ch ngha duy vt vi ch
ngha duy tm, thit lp s tha hip gia hai ch ngha , kt
hp gia hai khuynh hng trit hc khc nhau v i lp nhau
trong mt h thng duy nht" (xem tp ny, tr. 238). Ch ngha
Can-t gi mt vai tr to ln trong lch s trit hc, nh nh
hng ca Can-t, hnh thnh nn nhng nhn vt i biu
lp sau ny ca ch ngha duy tm c in c (Phch-t, Sen-
linh, H-ghen), ng thi cng xut hin nhng tro lu t
tng trit hc t sn nh ch ngha Can-t mi, ch ngha thc
chng v nhng tro lu khc.
Nhng tc phm ch yu ca Can-t gm c: "Allgemeine
Naturgeschichte und Theorie des Himmels...", 1755 ("Lch s t
nhin i cng v l thuyt v bu tri..."); "Kritik der reinen
Vernunft", 1781 ("Ph phn l tnh thun tu"); "Kritik der prak-
tischen Vernunft", 1788 ("Ph phn l tnh thc tin"); "Kritik der
Urteilskraft", 1790 ("Ph phn nng lc phn on"), v.v.. 18, 27,
114, 115, 116, 117, 127, 133 - 134, 136, 139 - 140, 147, 148, 149, 160,
165, 183, 188, 191, 197, 198, 200, 204 - 205, 213, 220, 234, 235, 236,
237, 238, 239 - 240, 241, 242, 243, 244, 246, 247, 248, 249, 250, 251,
257, 260, 272, 275, 288, 293, 297, 304, 377, 418, 444, 446, 447 - 448.
Cau-xky (Kautsky), Cc-l (1854 - 1938) - mt trong nhng lnh t ca
ng dn ch - x hi c v ca Quc t II, lc u l mt nh
mc-xt, v sau tr thnh k phn bi ch ngha Mc, nh t tng
ca ch ngha phi gia (ch ngha Cau-xky), mt th ch ngha
c hi nguy him nht v tai hi nht, tng bin tp tp ch l lun
ca ng dn ch - x hi c "Die Neue Zeit" ("Thi mi").
Cau-xky bt u tham gia phong tro x hi ch ngha t nm
1874. Vo thi k y cc quan im ca Cau-xky l s hn hp ch
ngha Lt-xan, ch ngha Man-tut mi v ch ngha v chnh
 Bn ch dn tn ngi
ph. Nm 1881, lm quen vi C. Mc v Ph. ng-ghen v do nh
hng ca hai ng m Cau-xky chuyn sang ch ngha Mc,
tuy nhin ngay t thi k y Cau-xky bc l nhng s dao
ng v pha ch ngha c hi, v th C. Mc v Ph. ng-ghen
kch lit ph phn Cau-xky. Trong nhng nm 80 - 90 ca th k
XIX Cau-xky vit mt s tc phm bn v cc vn l lun
ch ngha Mc: "Karl Marx' konomische Lehren", 1887 ("Hc
thuyt kinh t ca Cc Mc"); "Die Agrarfrage", 1899 ("Vn
rung t"), v nhng tc phm khc. Tuy c nhng sai lm nhng
cc tc phm ny ng mt vai tr tch cc trong vic tuyn
truyn ch ngha Mc. V sau, trong thi k phong tro cch mng
pht trin rng ri, Cau-xky chuyn sang lp trng ch ngha
c hi. Trong thi k chin tranh th gii th nht (1914 - 1918)
Cau-xky ng trn lp trng x hi - s-vanh c che y bng
nhng cu ni sung v ch ngha quc t. Cau-xky l tc gi
thuyt ch ngha siu quc m thc cht phn ng ca n
b L-nin vch trn trong cc tc phm "S ph sn ca Quc t II",
"Ch ngha quc, giai on tt cng ca ch ngha t bn" v
trong nhng tc phm khc. Sau Cch mng x hi ch ngha
thng Mi, Cau-xky cng khai chng li cch mng v sn v
chuyn chnh v sn, chng li Chnh quyn x-vit.
Trong cc tc phm "Nh nc v cch mng", "Cch mng v
sn v tn phn bi Cau-xky" v trong mt s tc phm khc ca
mnh, V. I. L-nin kch lit ph phn ch ngha Cau-xky. Vch
r tnh cht nguy him ca ch ngha Cau-xky, nm 1915 V. I. L-
nin vit trong bi "Ch ngha x hi v chin tranh" nh sau:
"Giai cp cng nhn khng th lm trn vai tr cch mng th gii
ca mnh nu khng tin hnh u tranh thng tay chng s phn
bi , lp trng thiu bn lnh, thi b i vi ch ngha tng v "Thng sng to". Do nh hng t tng ca C-hen
c hi v s tm thng ha ch ngha Mc mt cch cha tng
thy trn lnh vc l lun" (xem Ton tp, ting Nga, xut bn ln
th 5, t.26, tr. 324). 114, 247, 307.
Clanh-p-t (Kleinpeter), Han-x (1869 - 1916) - nh trit hc o, theo
ch ngha duy tm ch quan, ngi truyn b ch ngha Ma-kh.
Clanh-p-t mu toan "ha lm mt", theo kiu chit trung, ch
ngha Ma-kh vi khoa hc t nhin.
Nhng tc phm ch yu ca Clanh-p-t gm c: "Die
Erkenntnistheorie der Naturforschung der Gegenwart", 1905 ("L
lun nhn thc trong khoa hc t nhin hin i") v mt s bi
vit trn nhiu tp ch khc nhau. 107, 232, 251, 269 - 272, 273,
600 601 Bn ch dn tn ngi
274, 275, 276, 283, 290 - 293, 318, 350, 351, 439.
Clp-pho (Clifford), Uy-li-am Kinh-n (1845 - 1879) - nh ton hc
Anh, t nm 1871 l gio s ton hc Trng i hc tng hp
Lun-n. Trong lnh vc trit hc Clp-pho theo ch ngha duy
tm ch quan; nhng quan im ca Clp-pho c C. Pic-xn
pht trin. 274.
Coc-n-li-t (Cornelius), Han-x (1863 - 1947) - nh trit hc t sn
c, theo ch ngha duy tm ch quan; t nm 1903, l gio s
Trng i hc tng hp Muyn-khen, t nm 1910, l gio s
Trng i hc tng hp Phran-pho trn sng Manh. Coc-n-li-
t tm cch b sung ch ngha Ma-kh bng trit hc ni ti v
bng ch ngha thc dng ca U. Gim-x; gi vai tr trung
gian gia ch ngha Ma-kh v ch ngha thc chng mi.
Nhng tc phm ch yu ca Coc-n-li-t l: "Einleitung in
die Philosophie", 1903 ("Gii thiu trit hc"); "Transzendentale
Systematik", 1916 ("H thng php tin nghim"), v.v.. 266 - 267,
268, 269, 273, 283, 427.
Coc-nuy (Cornu), Ma-ri An-phrt (1841 - 1902) - nh vt l hc Php,
t nm 1878, l vin s Vin hn lm khoa hc Pa-ri. Coc-nuy ni
ting vi nhiu cng trnh nghin cu v quang hc, vt l tinh
th v php ghi ph. Trong lnh vc trit hc Coc-nuy theo ch
ngha duy vt lch s t nhin. -368, 369.
C-hen (Cohen), Hc-man (1842 - 1918) - nh trit hc duy tm c,
nh ton hc, ngi sng lp ra trng phi Mc-bua ca ch
ngha Can-t mi. L mt ngi theo ch ngha duy tm chin
u, C-hen cng khai tuyn truyn, theo tinh thn tn gio, t
hnh thnh nn ci gi l "ch ngha x hi o c", cc i
biu ca ch ngha ny (. Bc-stanh, C. Phoc-len- v nhng
nhn vt khc) ng trn lp trng ch ngha Can-t mi
xt li ch ngha Mc.
Nhng tc phm ch yu ca C-hen gm c: "Kants Theorie
der reinen Erfahrung", 1871 ("L lun v kinh nghim thun tu
ca Can-t"); "System der Philosophie", 1902 - 1912 ("H thng
trit hc"); "Religion und Sittlichkeit", 1907 ("Tn gio v o
c"), v.v.. 349 - 350, 352, 353, 362, 370, 381 - 382.
C-v-lc - xem Van C-v-lc, I-an Phran-x.
 Bn ch dn tn ngi
Cn g- i-i- c (Con d illac ), E -c h i n Bn -n (1715 - 1780 ) - n h t rit
h c Php theo ch ngha cm gic v nh thn lun, linh mc o
Thin cha. Pht trin ch ngha cm gic duy vt ch ngha ca
Gi. Lc-c, Cng-i-i-c ph phn thuyt duy tm v nhng
nim bm sinh. Ch ngha cm gic ca Cng-i-i-c l mt trong
nhng ngun gc l lun ca hc thuyt ca cc nh duy vt Php
hi th k XVIII. Cc nh duy vt Php tuy tha nhn vai tr tch
cc ca Cng-i-i-c nhng ng thi cng ph phn ng v c
nhng lun im ng v pha ch ngha duy tm v ch ngha bt
kh tri.
N hn g tc p hm c h y u ca Cn g - i-i-c gm c : E ssa i
sur l'origine des connaissances humaines", 1746 ("Th bn v ngun
gc nhng tri thc ca con ngi"); "Trait des systmes, o, l'on
en dmle les inconvnients et les avantages", 1749 ("Trnh by
v nhng h thng trong bc l nhng thiu st v nhng u
im ca nhng h thng y"); "Trait des sensations", 1754
("Trnh by v nhng cm gic"), v.v.. 31.
Cng-t (Comte), -guy-xt (1798 - 1857) - nh trit hc v x hi hc
t sn Php, ngi sng lp ra ch ngha thc chng. Cng-t cho
rng nhim v ca khoa hc l miu t kinh nghim. ng cho rng
ton b lch s nhn thc l s thay th tun t ba trng thi, hay
l ba phng php, ca tr tu con ngi: trng thi thn hc,
trng thi siu hnh v trng thi thc chng; Cng-t cng ng
trn quan im ca ci "quy lut" gi hiu y v ba giai on m
xt lch s ca x hi, khng nh rng giai on khoa hc - cng
nghip, ch t bn ch ngha, tung nh l giai on kt thc
ton b qu trnh pht trin x hi. Tuy chng li thn hc, song
cng-t li tuyn truyn v s cn thit phi c mt tn gio mi -
s tn th "Thc th sng v i", m Cng-t m ch l loi ngi;
Cng-t chng cch mng v chng ch ngha x hi, cho rng l
tng x hi l s ha hp li ch giai cp gia cc nh t bn
v cng nhn. C. Mc v Ph. ng-ghen kch lit ph phn
nhng quan im trit hc phn ng ca Cng-t. Nhng quan
im ny c nh hng nhiu n giai on pht trin tip
theo ca trit hc t sn.
Nhng tc phm ch yu ca Cng-t gm c: "Cours de
philosophie positive", 1830 - 1842 ("Gio trnh trit hc thc chng";
"Systme de politique positive...", 1851 - 1854 ("H thng chnh tr
thc chng..."), v.v.. 248, 249, 418.
602 603 Bn ch dn tn ngi
Ct-li-a-r, G. A. - dch gi v cc ti liu trit hc. 39.
Cu-ghen-man (Kugelmann), Lt-vch (1830 - 1902) - ng vin dn
ch - x hi c, bn ca C. Mc, tham gia cuc cch mng
1848 - 1849 c, u vin ca Quc t I. L i biu tham d i
hi L-dan-n (1867) v i hi La Hay (1872) ca Quc t, gp
phn trong vic xut bn v ph bin b "T bn" ca Mc. T
nm 1862 1874 Cu-ghen-man trao i th t vi Mc, thng
bo v tnh hnh c. Nhng bc th ca Mc gi Cu-ghen-man
c in ln u tin vo nm 1902 trn tp ch "Die Neue Zeit"
("Thi mi"); nm 1907 nhng bc th y c xut bn bng
ting Nga vi li ta do V. I. L-nin vit. 158, 303, 407.
d
D--man (Zeeman), Pi-te (1865 - 1943) - nh vt l hc ngi H-
lan; t nm 1900, l gio s Trng i hc tng hp Am-xtc-
am. Nm 1896 D--man pht hin ra hin tng vch quang
ph b tch ra di tc ng ca t trng bn ngoi (m ngi
ta gi l hiu ng hay l hin tng D--man). Hin tng ny
gi vai tr quan trng trong vic lun chng v pht trin l
thuyt in t. 358.
a-lm-be (D'Alembert), Ging L-rng (1717 - 1783) - nh ton hc
v nh trit hc khai sng Php; t nm 1741, l vin s Vin hn
lm khoa hc Pa-ri. T nm 1751 a-lm-be cng vi . i-
-r xy dng v hiu nh b "Encyclopdie ou Dictionnaire
raisonn des sciences, des arts et des mtiers" ("Bch khoa ton
th, hay l T in gii thch v khoa hc, ngh thut v v cc
ngnh ngh"), vit bi m u cho b Bch khoa ton th ny -
"Khi lun v ngun gc v s pht trin ca cc mn khoa hc"
(1751), m nhim cc phn ton hc v vt l trong b Bch
khoa ton th; nm 1757 v th lc phn ng truy bc, nn a-
lm-be thi khng tham gia cng trnh xut bn ny. Nhng
cng trnh nghin cu ton hc ch yu ca a-lm-be u
cp n l thuyt v cc phng trnh vi phn. Trong lnh vc
trit hc a-lm-be l mt nh duy vt khng trit : tuy tha
nhn s tn ti khch quan ca nhng vt th vt cht, nhng li
nghi ng kh nng nhn thc thc cht ca nhng vt th ,
gii thch ngun gc ca c tnh thc l s c mt ca mt
 Bn ch dn tn ngi
thc th c bit phi vt cht trong con ngi v v.v..
Tc phm trit hc ch yu ca a-lm-be l "L'essai sur les
l me nt s d e p h ilo so ph ie. .." , 1759 ("N hn g y u t t ri t hc ... " ).
31, 32, 33.
c-uyn (Darwin), Sc-l R-bt (1809 - 1882) - nh bc hc v i
Anh, ngi sng lp ra sinh vt hc duy vt v hc thuyt tin
ha v ngun gc cc loi. Trn c s rt nhiu ti liu khoa hc
t nhin, c-uyn ln u tin lun chng cho l lun v s
pht trin ca gii ng vt, chng minh rng s pht trin
ca th gii hu c din ra t nhng hnh thc t phc tp
n nhng hnh thc phc tp hn, rng s xut hin nhng
hnh thc mi, cng nh s mt i ca nhng hnh thc c, l
kt qu ca s pht trin lch s t nhin. T tng ch o
trong hc thuyt c-uyn l hc thuyt ca ng v ngun gc
cc loi pht sinh qua con ng o thi t nhin v nhn to.
c-uyn khng nh rng c tnh ca cc c th l tnh bin d
v tnh di truyn, nhng bin i no c li cho ng vt hoc
thc vt trong cuc u tranh sinh tn ca chng th c cng
c v c tch lu di truyn li, v nhng bin i y quyt
nh s xut hin nhng dng ng vt v thc vt mi. V. I. L-
nin vit nh sau: "c-uyn nh hn c quan nim
cho rng nhng loi ng vt v thc vt l khng c lin h g
vi nhau c, l ngu nhin m c, l do "Thng to ra" v l
bt bin, v ng l ngi u tin lm cho sinh vt hc c
mt c s hon ton khoa hc bng cch xc nh tnh bin d v
tnh k tha ca cc loi..." (Ton tp, ting Vit, Nh xut bn
Tin b, Mt-xc-va, t.1, tr. 165).
C. Mc v Ph. ng-ghen coi hc thuyt ca c-uyn l mt
trong ba pht minh v i ca khoa hc t nhin th k XIX, coi
l nhng c s khoa hc t nhin cho nhng quan im ca mnh.
Nhng tc phm ch yu ca c-uyn gm c: "On the Origin
of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of
Favoured Races in the Struggle for Life", 1859 ("V ngun gc
cc loi pht sinh bng con ng o thi t nhin, hay l s
duy tr cc chng loi c hng nhng iu kin thun li trong
cuc u tranh sinh tn"); "The Discent of Man, and Selection in
Relation to Sex", 1871 ("Ngun gc con ngi v s o thi sinh
dc"), v.v.. 407.
au-gh, P. G. (1869 - 1946) - mt trong nhng ngi sng lp ra
ng cng nhn dn ch - x hi Lt-vi-a, nh s hc, nh chnh
604 605 Bn ch dn tn ngi
lun, tin s y hc. tham gia phong tro cch mng t cui nhng
nm 80 ca th k XIX, sau i hi II ng cng nhn dn ch -
x hi Nga, au-gh tr thnh ng vin bn-s-vch. Trong
nhng nm 1905 - 1907, l thnh vin trong nhm ging vin
thuc Ban chp hnh ng b Mt-xc-va ng cng nhn dn
ch - x hi Nga. Trong nhng nm 1907 - 1912 au-gh hot
ng trong lnh vc xut bn; nh xut bn ca au-gh xut
bn bng ting Nga cun "Tp th t ca Gi. Ph. Bc-c, I. t-
x-ghen, Ph. ng-ghen, C. Mc v ca nhng nhn vt khc gi
Ph. A. Doc-gh v nhng nhn vt khc" vi li ta ca V. I.
L-nin, nhng tc phm ch yu ca I. t-x-ghen v nhng tc
phm ca cc tc gi khc. Trong nhng tc phm trit hc thuc
thi k ny au-gh cha nhn thy nhng mt yu trong trit
hc ca t-x-ghen, mu toan em nhng quan im ca t-
x-ghen i lp vi ch ngha duy vt bin chng. Sau Cch
mng x hi ch ngha thng Mi, au-gh l b trng B dn
u gio dc ca Lt-vi-a (1917 - 1918), u vin ban lnh o B
dn u y t (1918 - 1931), ch bin tp ch "Nha khoa v khoa
ming, rng - hm" (1923 - 1931), u vin on ch tch Hi
nhng ngi bn-s-vch lo thnh ton Lin-x. Trong nhng
nm 1945 - 1946 au-gh lm vic Vin lch s ng trc thuc
Ban chp hnh trung ng ng cng sn Lt-vi-a. au-gh l
tc gi mt s tc phm trong lnh vc khoa ming, rng - hm,
y t, cc khoa hc x hi: "I. t-x-ghen" (1934), "Cuc cch
mng 1905 - 1907 Lt-vi-a" (1949) v nhng tc phm khc.
au-gh dch sang ting Lt-vi-a tc phm ca Mc "Gp
phn ph phn kinh t chnh tr hc", "Chng uy-rinh" v "Lt-
vch Ph-bch v s co chung ca trit hc c in c" ca Ph.
ng-ghen, mt s tc phm ca I. t-x-ghen. 304 - 306, 307.
-m-crt A-b--ra (khong nhng nm 460 - 370 trc cng
nguyn) - nh trit hc duy vt c Hy-lp, mt trong nhng
ngi sng lp ra thuyt nguyn t. C. Mc v Ph. ng-ghen gi
-m-crt l "nh khoa hc t nhin theo ch ngha kinh nghim
v l nh khoa hc bch khoa u tin ca ngi Hy-lp" (Ton
tp, ting Nga, xut bn ln th 2, t.3, tr. 126). Theo hc thuyt
ca -m-crt, th gii gm nhng nguyn t ging nhau khng
bin i v cht lng v khong khng trong cc nguyn t
chuyn ng; nguyn nhn tnh a dng ca cc vt l trt t
v v tr ca cc nguyn t a dng v hnh thc v v quy m.
-m-crt cho rng v tr l v tn, ph nhn tnh ngu nhin,
 Bn ch dn tn ngi
cho rng tt c mi vt u phc tng mt tnh tt yu cht ch.
-m-crt chng li ch ngha duy tm, bc b thuyt duy tm
v linh hn phi vt cht. Theo ng th linh hn cng c tnh vt
cht v gm nhng nguyn t trn di ng. V quan im chnh
tr, -m-crt theo ch dn ch ch n. Nhng quan im
trit hc ca -m-crt nh hng rt nhiu n s pht
trin ca th gii quan duy vt.
-m-crt l tc gi ca nhiu tc phm v trit hc, v l-
gch hc, v tr hc, vt l hc, v.v., nhng cc tc phm ny
khng gi li c; ch c nhng on ring l trong cc tc
phm ca -m-crt cn li n ngy nay. 151, 439, 440 - 441.
i--r (Diderot), -ni (1713 - 1784) - nh trit hc duy vt Php
theo ch ngha v thn, nh vn v nh l lun v ngh thut. Theo
sng kin v di s lnh o ca i--r, ngi ta xut bn
b "Encyclopdie ou Dictionnaire raisonn, des sciences, des arts
et des mtiers", 1751 - 1780 ("Bch khoa ton th, hay l T in
gii thch v khoa hc, ngh thut v v cc ngnh ngh"). Vi t
cch l ngi ng u phi bch khoa, i--r tp hp xung
quanh mnh cc nh t tng tin phong Php, nhng ngi
ng vai tr quyt nh trong vic chun b t tng cho cuc
cch mng t sn Php hi cui th k XVIII. Nm 1773 i--r
sang thm nc Nga, ng tin on v bc pht trin ca nn
vn ha Nga v nh hng tng ln ca nn vn ha i vi
nn vn ha th gii; c bu lm vin s danh d ca Vin
hn lm khoa hc P-tc-bua. L i biu ca ch ngha duy vt
siu hnh, song trong cc tc phm ca mnh, i--r pht biu
mt s t tng su sc mang tinh thn bin chng. kch lit
ph phn ch ngha duy tm, ch ngha bt kh tri, o c phong
kin - qu tc, u tranh cho ch ngha hin thc trong vn hc
v ngh thut. Cc quan im chnh tr ca i--r th hin li
ch ca giai cp t sn cch mng Php, i thay th ch qun
ch chuyn ch bng hnh thc iu khin bng ch i din.
Nhng tc phm ch yu ca i--r l: "Les penses philo-
sophiques", 1746 "("T tng trit hc"), "La lettre sur les aveugles
l'usage de ceux qui voient", 1749 ("Bc th ni v nhng ngi
m rn nhng ngi sng mt"); "Penses sur l'interprtation
de la nature", 1754 ("Nhng suy ngh v s gii thch gii t
nhin"); "Le neveu de Rameau", 1805 ("Ngi chu trai ca Ra-
m"), v.v.. 30 - 34, 35, 43, 45, 46, 130, 147.
606 607 Bn ch dn tn ngi
i-ne - -ne-x (Diner-Dnes), Gi-gip (i-ne - -nt, I--xp)
(1857 - 1937) - nh chnh lun Hung-ga-ri, nh x hi hc v
nghin cu ngh thut; ng vin dn ch - x hi.
Nhng tc phm ch yu ca i-ne - -ne-x gm c:
"Vergangenheit und Zukunft", 1896 ("Qu kh v tng lai"); "A
XIX, sz. magyar festszetnek trtnete", 1901 ("Lch s hi ha
Hung-ga-ri th k XIX"); "Karl Marx. L'homme et son gnie", 1933
("Cc Mc. Con ngi v thin ti ca ng"), v.v.. 308 - 309.
ch-xn (Dixon), E-u-a Gr-vc-x - nh khoa hc Anh, tc gi cc
cun "An Essay on Reasoning", 1891 ("Th bn v s lp lun")
v "Foundations of Geometry", 1891 ("Nhng c s ca hnh
hc"). 108 - 109.
t-x-ghen (Dietzgen), I--xp (1828 - 1888) - cng nhn trong
ngnh da ca c, ng vin dn ch - x hi, nh trit hc, t
lc i n ch ngha duy vt bin chng. tham gia cuc cch
mng 1848 - 1849, sau khi cuc cch mng ny tht bi t-x-
ghen b nc c ra nc ngoi sng lu vong. Trong sut 20
nm t-x-ghen bn ba M v chu u, lm vic nhiu x
nghip khc nhau, ng thi cng tin hnh nhng cng trnh
nghin cu trit hc. T nm 1864 n nm 1868, sng Nga,
lm vic ti nh my thuc da P-tc-bua. Ti y t-x-ghen
vit cun "Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit", 1869
("Thc cht hot ng tr c ca con ngi") v bi bnh lun tp
th nht trong b "T bn" ca C. Mc. Nm 1869 t-x-ghen
tr v c, lm quen vi C. Mc, tch cc tham gia hot ng
ca ng dn ch - x hi c. Mc nu r rng t-x-ghen,
tuy phm phi mt s sai lm v thiu chnh xc trong quan
nim v ch ngha duy vt bin chng, song pht biu "nhiu
t tng rt hay v ng khm phc v y l kt qu ca s t
duy c lp ca mt cng nhn" (C. Mc v Ph. ng-ghen.
Nhng bc th chn lc, ting Nga, 1953, tr. 216). Nm 1884 t-
x-ghen li b sang M. Ti ng l tng bin tp t bo "Der
Sozialist" ("Ngi x hi ch ngha") - c quan ngn lun ca
Ban chp hnh ng cng nhn x hi ch ngha M. V. I. L-nin
s dng cc tc phm ca t-x-ghen trong cuc u tranh
chng ch ngha xt li trong trit hc. L-nin vit: "ngi cng nhn
trit gia ny tm ra ch ngha duy vt bin chng theo cch
thc ring ca mnh, c nhiu ci v i!" (xem tp ny, tr. 305).
 Bn ch dn tn ngi 608 609 Bn ch dn tn ngi

Nhng tc phm ch yu ca t-x-ghen gm c: "Streif-
zge eines Sozialisten in das Gebiet der Erkenntnistheorie", 1887
("Nhng s kho cu ca mt nh x hi ch ngha trong lnh
vc l lun v nhn thc"); "Acquisit der Philosophie", 1887
("Thnh tu ca trit hc") v nhng tc phm khc. Tp tc
phm ca t-x-ghen c xut bn vo nm 1919 Stt-ga, kinh t na nng n ca Ph. Nhng quan im ca uy-rinh,
gm 3 tp. 13, 134, 135, 136, 139 - 140, 141, 158 - 159, 162 - 163,
185 - 186, 191, 207, 255, 294, 298, 299 - 307, 321 - 322, 328 - 329,
350, 410, 421 - 423, 424, 427, 428.
t-x-ghen (Dietzgen), -gi-ni (1862 - 1930) - con trai ca I. t-
x-ghen, ngi xut bn cc tc phm ca b mnh. gi quan
im trit hc ca mnh l "nht nguyn lun t nhin", m ng
cho l trong ch ngha duy vt kt hp vi ch ngha duy tm.
Tuyt i ha nhng mt yu trong nhng quan im trit hc
ca I. t-x-ghen, -gi-ni t-x-ghen cho rng cn phi ly
nhng quan im y "b sung" vo ch ngha Mc v ng i
n ch ph nhn c ch ngha duy vt ln php bin chng. V
cui i, tr thnh k th cng khai ca ch ngha cng sn.
Nhng tc phm ch yu ca . t-x-ghen l cc li ta
vit cho nhng ln xut bn cc tc phm ca I. t-x-ghen, v
nhng tc phm sau y: "Materialismus oder Idealismus?", 1921
("Ch ngha duy vt hay ch ngha duy tm?"); "Evolutionrer
Materialismus und Marxismus", 1929 ("Ch ngha duy vt tin
ha v ch ngha Mc"); "Fort mit dem Klassenkrieg", 1929 (
o chin tranh giai cp"). 139, 304, 305, 306 - 307.
-la-croa (Delacroix), Hng-ri (1873 - 1937) - nh tm l hc Php
theo ch ngha duy tm v ch ngha thn b, mn ca thuyt
trc gic ca H. Bc-xng; t nm 1909 l gio s Xoc-bon.
Nhng tc phm ch yu ca -la-croa gm c: "Etudes
d'histoire et de psychologie du mysticisme: les grands mystiques
chrtiens", 1908 ("Khi lun v lch s v tm l hc ca thuyt
thn b: nhng nh thn b C-c gio v i"); "Le langage et la -van- (Ewald), -xca (b danh ca Phrt-len-, .) (sinh nm
pense", 1924 ("Ngn ng v t duy"), v.v.. 251.
uy-hem (Duhem), Pi-e M-rt Ma-ri (1861 - 1916) - nh vt l l thuyt ngi
Php, tc gi mt s tc phm v lch s vt l hc; trong lnh vc nhn
thc lun uy-hem l ngi theo ch ngha Ma-kh. 52, 316, 375, 384, 385
- 387, 424.
uy-rinh (Dhring), -gi-ni (1833 - 1921) - nh trit hc v kinh t
hc c, nh t tng ca giai cp tiu t sn. Nhng quan
im trit hc ca uy-rinh l mt s hn hp c tnh cht chit
trung gia ch ngha thc chng, ch ngha duy vt siu hnh v
ch ngha duy tm. Thuyt khng tng - phn ng ca uy-
rinh v nn kinh t "cng ng" l tng ha nhng hnh thc
c mt b phn trong ng dn ch - x hi c ng h, b
ng-ghen ph phn trong cun "Chng uy-rinh. ng -gi-ni
uy-rinh o ln khoa hc". V. I. L-nin nhiu ln ph phn
nhng quan im chit trung ca uy-rinh.
Nhng tc phm ch yu ca uy-rinh gm c: "Kritische
Geschichte der Nationalkonomie und des Sozialismus", 1871
("Lch s c tnh cht ph phn ca nn kinh t dn tc v ca
ch ngha x hi"); Kursus der National - und Sozialkonomie",
1873 ("Gio trnh kinh t dn tc v kinh t x hi"); "Kursus der
Philosophie", 1875 ("Gio trnh trit hc"). 36, 37, 83, 153, 155,
156, 157, 206, 207, 208, 210, 211, 212, 213, 214, 224, 280, 293, 296 -
298, 299, 408, 409, 411, 412, 413, 418, 419.
e
p-l-ghi (Gi-oc-gi-p-xki, V.) (sinh nm 1868) - mt phn t qun
ch, mt tn phn ng cc oan, mt trong nhng k lnh o
t chc Trm en "Lin minh nhn dn Nga". T nm 1902, y l
gim mc tnh Li-u-blin. L i biu ca gio dn o chnh
thng hai tnh Li-u-blin v Xt-l-tx trong cc u-ma nh
nc II v III. Nm 1914, c c lm tng gim mc Vn-ln.
Sau cch mng x hi ch ngha thng Mi, tr thnh mt trong
nhng th lnh ca bn qun ch lu vong. 164.
1881) - nh trit hc o theo phi Can-t mi; t nm 1909, l
ph gio s trit hc Vin.
Nhng tc phm ch yu ca -van- l: "Richard Avena-
rius...", 1905 ("Ri-sa A-v-na-ri-t..."); "Kants Methodologie in
ihren Grundzgen", 1906 ("Nhng nt c bn ca phng php
lun ca Can-t"); "Die Wiedergeburt des Geistes", 1920 ("Phc
 Bn ch dn tn ngi 610 611 Bn ch dn tn ngi

hi tinh thn"), v.v.. 63, 79 - 80, 102 - 103, 106 - 107. nm 1896), mn ca L. Ph-bch. ng nghin cu o c
hc, tm cch a o c hc thot khi nh hng ca tn gio,
g song ng thi li mu toan lun chng cho mt th tn gio
Ghen-phn-, O. I. (1863 - 1942) - mt trong nhng tc gi ca tp mi, "tn gio loi ngi". Git-l cng vi A. B-lin chun b
lun vn xt li "Khi lun v trit hc mc-xt" (1908); v ngh ln xut bn th hai tp tc phm ca L. Ph-bch.
nghip, l bc s; t cui nhng nm 80 ca th k XIX, tham Nhng tc phm ch yu ca Git-l gm c: "Geschichte der
gia phong tro cch mng, nm 1905, gp sc vo vic ph bin Ethik in der neueren Philosophie", 1882 - 1889 ("Lch s o c
sch bo dn ch - x hi Ki-p. Sau Cch mng x hi ch hc trong trit hc mi"); "Volkswirtschaftslehre und Ethik",
ngha thng Mi, Ghen-phn- lm ngh bc s (trong thi 1886 ("o c hc v kinh t chnh tr hc"); "Ludwig Feuerbach",
gian nhng nm 1922 - 1928 - Vin C. Mc v Ph. ng-ghen v 1904 ("Lt-vch Ph-bch"), v.v.. 94.
Vin hn lm cng sn). vit mt s tc phm v cc vn
Grt-xmn (Grassmann), Hc-man (1809 - 1877) - nh ton hc, nh
vt l hc v ngn ng hc ngi c. Nm 1844, trong tc
y hc v mt s bi v trit hc: "Trit hc ca t-x-ghen v
phm "Die Ausdehnungslehre" ("L lun v nhng i lng ko
ch ngha thc chng hin i" (1908), "V nhn thc lun kinh
di"), ln u tin trnh by c h thng hc thuyt v khng
nghim ph phn" (1908) v nhng tc phm khc. V. I. L-nin
gian -clt nhiu chiu. Trong lnh vc vt l hc, Grt-xmn
gi nhng quan im trit hc ca Ghen-phn- l "mt m h
vit nhiu tc phm v m thanh hc, v pha trn mu sc v v
ln... bao gm c ch ngha duy vt ln thuyt bt kh tri" (xem
in t hc. Grt-xmn c nhng quan im trit hc gn gi vi
tp ny, tr. 186). 9 - 11, 185 - 187, 299, 410.
ch ngha duy vt. Nm 1875, son ra tp t in y v
Gi-oc-gi-p-xki, V. xem p-l-ghi.
nhng bi ca ca Rc-g-v-a (di sn vn hc c n-). 204.
Gi-ru-da-lem (Jerusalem), Vin-hem (1854 - 1923) - nh trit hc duy
Gruyn (Grn), Cc-l (1817 - 1887) - nh chnh lun ca giai cp tiu
tm v nh tm l hc t sn o, gio s trit hc Vin. t sn c; vo thi k gia nhng nm 40 ca th k XIX
Nhng tc phm ch yu ca Gi-ru-da-lem gm c: "Lehr- Gruyn l mt trong s nhng i biu ch yu ca "ch ngha x
buch der Psychologie", 1888 ("Sch gio khoa tm l hc"); "Ein- hi chn chnh". Trong nhng nm cn l sinh vin Gruyn i
leitung in die Philosophie", 1899 ("Nhp mn trit hc"); Der theo phi H-ghen tr; trong nhng nm 1842 - 1843, l ch bin
kritische Idealismus und die reine Logik", 1905 ("Ch ngha duy t bo t sn cp tin "Mannheimer Abendzeitung" ("Bo Man-
tm ph phn v l-gch thun tu"), v.v.. 107, 175 - 176, 306. hem bui chiu"), trong thi k cch mng 1848 - 1849 Gruyn l
Gim-x (James), Uy-li-am (1842 - 1910) - nh trit hc v tm l hc mt nh dn ch tiu t sn, i biu Quc hi Ph; nm 1850
M, nh duy tm ch quan, mt trong nhng ngi lp ra thuyt sang c tr Bruy-xen, nm 1861 tr v c. "Ch ngha x hi
thc dng; t nm 1880, l gio s Trng i hc tng hp Hc- chn chnh" ca Gruyn l mt th hc thuyt khng tng, theo
vc-. Trong cch gii thch mt s khi nim trit hc ( thc, hc thuyt th trong x hi tng lai, mt x hi c xy dng
kinh nghim, chn l, v.v.) Gim-x gn vi ch ngha kinh ln nh bin php gio dc v tnh thng i vi ngi bn cnh
nghim ph phn. mnh v v.v., bn cht ca con ngi "chn chnh" s c th
Nhng tc phm ch yu ca Gim-x gm c: "The Prin- hin, "ch ngha nhn o chn chnh" s c thc hin. Nhng
ciples of Psychology", 1890 ("Nhng c s khoa hc ca tm l mt tru tng, duy tm ca trit hc L. Ph-bch c Gruyn
hc"); Pragmatism", 1907 ("Thuyt thc dng"); "A Pluralistic kt hp vi nhng t tng v chnh ph ca P. Gi. Pru-ng.
Universe", 1909 ("V tr xt theo thuyt a nguyn"), v.v.. 424. C. Mc v Ph. ng-ghen ph phn "ch ngha x hi chn
Git-l (Jodl), Phri-rch (1849 - 1914) - gio s trit hc ti cc chnh", coi l mt th ch ngha "biu th nhng li ch phn
trng i hc tng hp Pra-ha (t nm 1885) v Vin (t ng, nhng li ch ca tng lp tiu th dn c" (C. Mc v
 Bn ch dn tn ngi
Ph. ng-ghen. Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 2, t.4, tr. 453).
Nhng tc phm ch yu ca Gruyn gm c: "Die soziale
Bewegung in Frankreich und Belgien", 1845 ("Phong tro x hi
Php v B"); "Feuerbach und die Sozialisten", 1845 ("Ph-
bch v nhng ngi x hi ch ngha"); "Die Philosophie in der
Gegenwart", 1876 ("Trit hc trong thi i hin nay"), v.v.. Nm
1874 Gruyn cho xut bn hai tp di sn trc tc ca L. Ph-
bch. 94, 243, 417.
Guyn-t (Gnther), Dch-mung (1848 - 1923) - nh ton hc c, nh
nghin cu a l v lch s v khoa hc t nhin; trong nhng
nm 1886 - 1920 Guyn-t l gio s Trng cao ng k thut
Muyn-khen.
Nhng tc phm ch yu ca Guyn-t gm c: "Lehrbuch
der Geophysik und physikalischen Geographie", 1884 - 1886 ("Sch
gio khoa v a vt l v v a l t nhin"); "Geschichte der
anorganischen Naturwissenschaften im 19. Jahrhundert", 1901
("Lch s nhng khoa hc t nhin v c hi th k XIX"). 355.
h Hc-tx (Hertz), Hen-rch Ru-n-ph (1857 - 1894) - nh vt l hc
Hc-tman (Hartmann), -u-a (1842 - 1906) - nh trit hc phn
ng duy tm c, theo ch ngha thn b, mn ca A. S-
pen-hau-. Hc-tman ly khi nim "phi thc" lm c s cho h
thng trit hc ca mnh, coi vt cht v tinh thn l hnh thc
thp v hnh thc cao biu th bn cht thng nht ca ci phi
thc. Theo Hc-tman, qu trnh th gii pht trin thng qua
cuc u tranh gia nhng yu t l-gch v phi l-gch; trong
cuc u tranh y, l tnh th gii c gii phng khi s
thng tr ca ch phi l tnh. Hc-tman chng li l lun ca
ch ngha x hi khoa hc, khng nh rng l tng m giai cp
v sn phn u vn ti, l khng th t c.
Nhng tc phm ch yu ca Hc-tman l: "Philosophie des
Unbewuten", 1869 ("Trit hc ci phi thc"); "Zur Geschichte
und Begrndung des Pessimismus", 1880, ("Bn v lch s v v
s lun chng ch ngha bi quan"); "System der Philosophie im
Grundri", 1906 - 1909 ("Khi lun v h thng trit hc"), v.v..
68, 352 - 354, 362, 435.
Hai-m (Haym), Ru-n-ph (1821 - 1901) - nh nghin cu lch s
trit hc v lch s vn hc ngi c, t nm 1860 l gio s
612 613 Bn ch dn tn ngi
Trng i hc tng hp Han-l. Trong nhng tc phm ca
mnh - nhng tc phm ny cha ng nhiu ti liu thc t -
Hai-m ng trn lp trng ch ngha thc chng.
Nhng tc phm ch yu ca Hai-m gm c: "Feuerbach und
die Philosophie", 1847 ("Ph-bch v trit hc"); "Hegel und seine
Zeit", 1857 ("H-ghen v thi i ca ng"); "Die romantische
Schule", 1870 ("Trng phi lng mn"), v.v. 93, 181.
Hai-x (Heinze), Mc-x (1835 - 1909) - gio s trit hc Trng
i hc tng hp Lai-pxch (t nm 1875), l tc gi ca mt s
tc phm v lch s trit hc. Hai-x chnh l v xut bn
cun "Grundri der Geschichte der Philosophie" ("Khi lun v
lch s trit hc") ca Ph. I-bc-vch (cc ln xut bn 5 - 9).
Nhng tc phm ch yu ca Hai-x l: "Die Lehre vom
Logos in der griechischen Philosophie", 1872 ("Hc thuyt v l-
g-x trong trit hc Hy-lp"); "Ernst Platner als Gegner Kants",
1880 ("Eng-xt Plt-ne - ch th ca Can-t"), v.v.. 233.
Hy-phen- (Heyfelder), Vch-to (sinh nm 1871). 287.
ngi c, t nm 1889 l gio s Trng i hc tng hp Bon.
Trong nhng nm 1886 - 1889, chng minh bng thc nghim
s tn ti ca cc sng in t v nghin cu cc c tnh ca
chng. Nhng th nghim ca Hc-tx cho thy s ging nhau
gia nhng c tnh c bn ca cc sng in t v sng nh
sng, nhng th nghim y ng vai tr quan trng trong vic
lun chng thuyt in t v nh sng. Bc b nhng mu toan
ca phi Can-t mi v phi Ma-kh nh "tranh th" Hc-tx
"lm ng minh", V. I. L-nin vit nh sau: "Cuc tranh ci l
th v vic Hc-tx thuc v phi ca ai, l mt th d rt hay,
chng t rng cc nh trit hc duy tm bit nm ly nh th
no sai lm nh nht v ch khng r rng nh nht trong cch
din t ca cc nh khoa hc t nhin tr danh, bin h cho
s bo v c sa i i cht ca h i vi ch ngha tn
ngng. Thc ra, bi ta trit hc m H. Hc-tx vit cho quyn
"C hc" ca ng, biu l cch nhn thng thng ca mt nh
khoa hc t nhin, s st trc nhng ting la ca cc gio s
phn i "siu hnh hc" ca ch ngha duy vt, nhng khng
lm sao xa b c lng tin t pht ca mnh vo tnh thc ti
ca th gii bn ngoi" (xem tp ny, tr. 350 - 351).
 Bn ch dn tn ngi 614 615 Bn ch dn tn ngi

Nhng tc phm ch yu ca Hc-tx gm c: "Untersu- nh t tng ca giai cp t sn c. Trit hc ca H-ghen l

chungen ber die Ausbreitung der elektrichen Kraft", 1892 ("Nhng nh cao nht ca ch ngha duy tm c hi cui th k XVIII -
cng trnh nghin cu v s lan truyn ca in lc"); "Die Prin- u th k XIX. Cng hin lch s ca H-ghen l nghin cu
zipien der Mechanik", 1894 ("Nguyn l c hc"), v.v.. 271, 290 - mt cch su sc v ton din php bin chng, mt trong nhng
291, 325, 350 - 352, 369, 371. ngun gc l lun ca ch ngha duy vt bin chng. Theo H-
Hem-hn-tx (Helmholtz), Hc-man Lt-vch Phc-i-nng (1821 - ghen, ton b th gii t nhin, th gii lch s v tinh thn u
1894) - nh khoa hc t nhin c; t nm 1849, l gio s sinh khng ngng vn ng, thay i, bin ha v pht trin; tuy
l hc ti Trng i hc tng hp C-nch-xbe, v t nm 1855 - nhin th gii khch quan, thc ti li c H-ghen coi l sn
ti Trng i hc tng hp Bon, t nm 1858 - ti Trng i phm ca "tinh thn tuyt i", ca " nim tuyt i". V. I. L-
hc tng hp Hy-en-bc; t nm 1871 Hem-hn-tx l gio s nin gi " nim tuyt i" l iu ba t c tnh cht thn hc
vt l ca Trng i hc tng hp Bc-lanh, t nm 1888, l ca nh duy tm H-ghen. iu c trng ca trit hc H-ghen
gim c Vin vt l - k thut quc gia Bc-lanh. L tc gi l mu thun su sc gia phng php bin chng v h thng
cc cng trnh nghin cu c bn trong cc lnh vc khc nhau bo th, siu hnh. H thng ny, v thc cht, i chm dt
ca vt l hc v sinh l hc; nm 1847 Hem-hn-tx ln u s pht trin. Xt v quan im chnh tr - x hi, H-ghen l
tin dng ton hc gii thch nh lut bo tn nng lng v ngi ng h ch qun ch lp hin.
ch r tnh cht ph bin ca nh lut ny. Ph.ng-ghen ph Sau khi ci bin c ph phn php bin chng duy tm ca
phn quan nim siu hnh ca Hem-hn-tx v nh lut ny H-ghen, C. Mc v Ph. ng-ghen to ra php bin chng duy
(xem cun "Bin chng ca t nhin", ting Nga, 1955, tr. 71). vt phn nh nhng quy lut pht trin chung nht ca th gii
Trong lnh vc trit hc Hem-hn-tx l nh duy vt t pht khch quan v ca t duy ca con ngi.
v khng trit . ng coi ch ngha duy vt khng phi l mt Nhng tc phm ch yu ca H-ghen l: "Phnomenologie
th gii quan khoa hc duy nht, m ch l mt "gi thuyt" des Geistes", 1807 ("Hin tng hc tinh thn"); "Wissenschaft
thun tin cho cc nh khoa hc t nhin hn l ch ngha duy der Logik", 1812 - 1816 ("Khoa hc l-gch"); "Enzyklopdie der
tm. Tuy tha nhn s tn ti ca thc ti khch quan, coi trng philosophischen Wissenschaften im Grundrisse", 1817 ("Bch
tri thc thc nghim, xem s hnh thnh nhng cm gic v biu khoa ton th cc b mn trit hc"), v.v.. Nhng bn ghi tm tt
tng l kt qu ca s tc ng ca thc ti khch quan n cc ca L-nin v cc tc phm ca H-ghen c a vo cun
gic quan con ngi, song Hem-hn-tx ng v pha ch ngha "Bt k trit hc" (xem Ton tp, ting Vit, Nh xut bn Tin
Can-t, a ra thuyt tng hnh, theo cm gic ch l k b, Mt-xc-va, t.29). 79, 93, 113, 114, 148, 160, 226, 229, 231,
hiu, ch khng phi l hnh nh ca s vt. 277 - 279, 284, 418, 419 - 420.
V. I. L-nin nhn nh th gii quan ca Hem-hn-tx, ph H-rinh (Hering), E-van (1834 - 1918) - nh sinh l hc c, gio s
phn ch ngha bt kh tri ca ng, coi l th "ch ngha duy i hc Vin, Pra-ha v Lai-pxch (t nm 1895). Nhng tc
vt xu h", vi nhng biu hin kiu ch ngha Can-t" (xem phm ni ting nht ca H-rinh l nhng tc phm ca ng v
tp ny, tr. 288 - 289). sinh l hc cc gic quan. Trong lnh vc trit hc H-rinh ng
Nhng tc phm ch yu ca Hem-hn-tx l: "ber die v ch ngha duy tm, ng h thuyt nh nguyn ca ch ngha
Erhaltung der Kraft", 1847 ("V s bo ton lc"); "Handbuch der tm l vt l song song, theo nhng qu trnh tm l v sinh
physiologischen Optik", 1856 - 1867 ("Quang hc sinh l"); l din ra trong c u to ra hai loi hin tng song song v
"Vorlesungen ber theoretische Physik", 1898 - 1903 ("Nhng bi c lp vi nhau.
ging v vt l l thuyt"), v.v.. 285 - 293, 316, 318, 325. Nhng tc phm ch yu ca H-rinh l: "ber das Gedc-
H-ghen (Hegel), Gioc-gi Vin-hem Phri-rch (1770 - 1831) - nh htnis als eine allgemeine Funktion der organischen Materie",
trit hc v i ngi c theo ch ngha duy tm khch quan, 1870 ("V tr nh vi tnh cch l chc nng ph bin ca vt
 Bn ch dn tn ngi
cht hu c"); "Zur Lehre vom Lichtsinn", 1905 ("Bn v l lun
v cm gic nh sng"), v.v.. 224.
Hch-ken (Haeckel), Eng-xt (1834 - 1919) - nh khoa hc t nhin
theo ch ngha duy vt ngi c, mt trong s nhng nh sinh
vt hc ln nht hi na cui th k XIX - u th k XX; t nm
1862 n nm 1909, l gio s Trng i hc tng hp I--na.
Hch-ken gp phn pht trin v tuyn truyn thuyt c-uyn,
xut ra hc thuyt - m v c bn l mang tnh cht duy vt -
v nhng quy lut pht sinh v pht trin lch s ca gii sinh
vt. Nm 1866 Hch-ken trnh by v lun chng quy lut
pht sinh sinh vt, theo th trong qu trnh "pht trin ca s
pht sinh c th ca mnh, c th lp li nhng bin i quan
trng nht trong nhng bin i hnh thc m nhng t tin ca
n tri qua" (Ph. Muy-l, E. Hch-ken. Quy lut c bn v
pht sinh sinh vt, ting Nga, Mt-xc-va - L-nin-grt, 1940, tr.
169). Hch-ken chng li ch ngha duy tm trong khoa hc
t nhin, tch cc u tranh chng thuyt thn b v chng ch
ngha thy tu, nm 1906 ng lp ra "Lin minh nhng ngi theo
thuyt nht nguyn" m mc ch l u tranh chng th gii
quan tn gio. Song, Hch-ken khng phi l mt nh duy vt t
gic, ng mu toan iu ha ch ngha duy vt lch s t nhin
ca mnh vi th gii quan duy tm ng tr hi by gi, ng cho
rng c th c mt th "tn gio nht nguyn" c bit, ng tuyn
truyn thuyt c-uyn x hi. V s nh gi ca L-nin i vi
th gii quan ca E. Hch-ken, hy xem tp ny, tr. 433 - 438.
Nhng tc phm ch yu ca Hch-ken gm c: "Generelle
Morphologie der Organismen", 1866 ("Hnh thi hc i cng ca cc
sinh vt"); "Natrliche Schpfungsgeschichte", 1868 ("Lch s t nhin s
ra i ca th gii"); "Die Weltrtsel", 1899 ("B mt ca v tr"), v.v.. 43,
108, 276, 338, 430, 433 - 438, 439, 441, 442.
Hi-um (Hume), a-vt (1711 - 1776) - nh trit hc Anh, nh duy
tm ch quan, ngi theo thuyt bt kh tri; nh s hc v nh
kinh t hc t sn; trong trit hc ng tip tc pht trin (do Gi.
Bc-cli m u) thuyt cm gic ca Gi. Lc-c theo tinh thn
duy tm ch ngha. Tha nhn cm gic l c s ca nhn thc,
ng cho rng nhim v ca nhn thc l kt hp (trn c s thi
quen) nhng cm gic s ng v nhng biu tng c hnh
thnh trn c s nhng cm gic . ng ph nhn quan nim duy
vt v tnh nhn qu, ch tha nhn tnh lin tc nht thi ca
616 617 Bn ch dn tn ngi
cc hin tng, v cho rng khng th gii quyt c vn v s
tn ti ca th gii bn ngoi. Quan im ca Hi-um nh hng
rt nhiu n s pht trin sau ny ca trit hc duy tm t sn.
Nhng tc phm ch yu ca Hi-um l: "A Treatise on Human
Nature", 1739 - 1740 ("Bn v bn tnh con ngi"); "An Enquiry
concerning the Principles of Morals", 1751 ("Nghin cu v
nhng nguyn tc o c"), v.v.. 5, 26, 27, 28 - 30, 52, 68, 71,
112, 113 - 114, 116, 117, 122 - 123, 130, 133, 134, 147 - 148, 149,
159, 165, 166, 183, 187 - 188, 189, 192, 197, 198, 220, 223, 234, 235,
237, 240, 243, 247, 248, 249, 250, 251, 256, 256, 259, 268, 304, 366,
286, 418, 444.
Hp-bn (Hibben), Gin Grp (1861 - 1933) - nh trit hc duy tm
M; t nm 1897 n nm 1918, l gio s Trng i hc tng
hp Prin-xtn, sau l hiu trng. Nhng tc phm quan trng
nht ca ng l nhng tc phm vit v cc vn l-gch hc.
Nhng tc phm ch yu: "Inductive Logic", 1896 ("L-gch quy
np"); "Hegel's Logic, an Essay in Interpretation", 1902 ("L-gch
ca H-ghen, th gii thch"); "Deductive Logic", 1905 ("L-gch
din dch"), v.v.. 335.
Hn-bch (Holbach), Pn Hng-ri i-t-rch (1723 - 1789) - nh trit
hc duy vt v v thn Php, mt trong nhng nh t tng ca
giai cp t sn cch mng Php hi th k XVIII. Hn-bch
tch cc tham gia bin son b "Bch khoa ton th v khoa hc,
ngh thut v v cc ngnh ngh", ph phn gay gt tn gio
v ch ngha duy tm. Cc tc phm ca Hn-bch th hin
mt cch hon chnh nht ch ngha duy vt siu hnh Php. Bc
b l lun thn hc v s sng to ra th gii, Hn-bch coi
vt cht v vn ng l vnh cu, tuy nhin li quan nim chnh
s vn ng mt cch hn ch, my mc, n gin quy s vn
ng y thnh s di chuyn trong khng gian. Trong lnh vc
nhn thc lun, Hn-bch pht trin thuyt cm gic duy vt,
chng li ch ngha bt kh tri v chng l lun duy tm v
nhng nim bm sinh. Trong lnh vc nhng hin tng x hi,
Hn-bch xut pht t quan nim tru tng v bn cht ca
con ngi, tn thnh l lun duy tm v giao c x hi.
Nhng tc phm ch yu ca Hn-bch gm c: "Thologie
portative ou dictionnaire abrg de la religion chrtienne", 1768
("Tp sch thn hc b ti, hay l t in nh v C-c gio");
"Systme de la nature ou des lois du monde physique et du
 Bn ch dn tn ngi 618 619 Bn ch dn tn ngi

monde morale", 1770 ("H thng t nhin, hay l bn v nhng quy Nhng tc phm ch yu ca Hun-l-vi-g l: "L'evolution des
lut ca th gii vt l v ca th gii tinh thn"), v v.v.. 294. sciences", 1908 ("S tin ha ca khoa hc"); "La matire", 1913
H-nch-xvan (Hnigswald), Ri-sa (1875 - 1947) - nh trit hc c ("Vt cht"), v.v.. 318.
theo ch ngha Can-t mi, ngi theo "thuyt thc ti ph
phn" ca A. Ri-l; H-nch-xvan l gio s cc trng i hc I
tng hp Bre-xlau (t nm 1916) v Muyn-khen (t nm
I-bc-vch (Ueberweg), Phri-rch (1826 - 1871) - nh trit hc t sn
1930); t nm 1933 sng M.
c; t nm 1867, l gio s Trng i hc tng hp C-nch-
Nhng tc phm ch yu ca H-nch-xvan gm c: "Zur
xbe; cc quan im trit hc ca I-bc-vch gn gi vi ch
Kritik der Machschen Philosophie", 1903 ("Ph phn trit hc ca
ngha duy vt. Ni ting sau khi vit cng trnh nghin cu c
Ma-kh"); "ber die Lehre Hume's von der Realitt der
bn nhan "Khi lun v lch s trit hc" (1862 - 1866). Ngoi
Auendinge", 1904 ("Hc thuyt ca Hi-um v tnh thc ti ca
tc phm "Khi lun", I-bc-vch cn vit nhng tc phm sau
th gii bn ngoi"); "Geschichte der Erkenntnistheorie", 1933
y: "System der Logik...", 1857 ("H thng l-gch..."); "ber
("Lch s nhn thc lun"), v.v.. 14, 107 - 108, 204 - 205.
Idealismus, Realismus und Idealrealismus", 1859 ("Bn v ch
H-xli (Huxley), T-mt Hen-ri (1825 - 1895) - nh khoa hc t nhin
ngha duy tm, ch ngha hin thc v ch ngha duy tm hin
ngi Anh; t nm 1871, l th k v trong nhng nm 1883 -
thc"), v.v.. 233.
1885, l ch tch Hi hong gia Lun-n. H-xli l ngi bn
I-lin, V. - xem L-nin, V. I.
chin u thn cn nht ca S. c-uyn v l ngi truyn b
I-u-sk-vch, P. X. (1873 - 1945) - mt ngi dn ch - x hi men-s-
hc thuyt ca c-uyn. Nhng cng trnh nghin cu ca H-
vch; trong trit hc, theo ch ngha thc chng v thuyt thc
xli trong lnh vc ng vt hc, c sinh vt hc, nhn loi hc v
dng; trong nhng nm th lc phn ng thng tr, ln ting
gii phu hc so snh, c bit l cng trnh chng minh s gn
xt li trit hc mc-xt, mu toan thay th trit hc mc-xt bng
gi v mt hnh thi hc ca con ngi vi cc loi kh thng
mt trong nhng bin dng ca ch ngha Ma-kh - "thuyt kinh
ng, c mt ngha quan trng i vi vic lun chng cho hc
nghim tng trng". L tc gi ca bi "Thuyt duy nng hin
thuyt ca c-uyn. L nh duy vt t pht, "xu h" - theo cch
nay theo quan im ca thuyt kinh nghim tng trng" in
ni ca ng-ghen, - H-xli ng thi li c tuyt ch ngha duy
trong vn tp ca bn xt li "Khi lun v trit hc mc-xt", v
vt, t tuyn b l ngi theo thuyt bt kh tri (ng l ngi
l tc gi ca cc cun "Ch ngha duy vt v thuyt thc ti ph
u tin a thut ng ny vo trit hc). V. I. L-nin vit
phn" (1908), "Cc tro lu mi" (1910), "Th gii quan v nhng
nh sau: "Cng nh trit hc ca Ma-kh, trit hc ca H-xli l
th gii quan" (1912). Trong nhng nm t 1917 n 1919, cng
mt m hn hp ch ngha Hi-um v ch ngha Bc-cli. Nhng
tc vi t tp ch men-s-vch "Lin hp" U-cra-i-na v cc
H-xli, nhng li cng kch theo kiu Bc-cli ch l ngu nhin,
xut bn phm chng bn-s-vch khc; v sau t b hot ng
cn thuyt bt kh tri ca ng ta li l ci l nho che y ch
chnh tr, chuyn dch cc sch bo trit hc. 6, 9 - 11, 13, 14, 23,
ngha duy vt ca ng ta" (xem tp ny, tr. 253).
24, 63 - 65, 69, 75, 111, 176, 196, 197 - 199, 200, 206 - 207, 210, 238,
Nhng tc phm ch yu ca H-xli gm c: "Evidences as to
248, 250, 282, 308, 323, 324 - 325, 336, 339, 349, 361, 375, 410, 429,
Man's Place in Nature", 1863 ("V v tr ca con ngi trong
441.
thin nhin"); Hume", 1879 ("Hi-um"); "Evolution and Ethics",
1893 ("S tin ha v o c hc"), v.v.. 30, 103, 124, 251 - 252, K
253, 289, 420.
Hun-l-vi-g (Houllevigue), Lu-i (1863 - 1944) - nh vt l hc Php, Ken-vin - xem Tm-xn, Uy-li-am.
t nm 1905, l gio s Trng i hc tng hp Mc-xy. Khvn-xn, O. (1852 - 1934) - nh vt l hc, t nm 1891 l gio
 Bn ch dn tn ngi
s Trng i hc tng hp P-tc-bua, vin s danh d Vin
hn lm khoa hc (bu nm 1920); rt ng ch l cc tc phm
ca ng v lnh vc k thut in - "Cc bi ging v nhit ng
h c" (1915 ) v "G io t rnh vt l h c" (1892 - 1915 ), cun n y
c dng lm sch ging dy cho cc trng i hc trong sut
mt thi gian di. Trong trit hc ng ng theo ch ngha duy
tm. 433.
Kic-gp (Kirchhoff), Gu-xta-v R-bc (1824 - 1887) - nh vt l hc
c, gio s cc trng i hc tng hp Hy-en-bc (t nm
1854) v Bc-lanh (t nm 1875), t nm 1874 l vin s Vin hn
lm khoa hc Bc-lanh. Nhng cng trnh ca Kic-gp trong
lnh vc in ng lc hc v trong cc lnh vc khc ca vt l
hc c mt ngha quan trng i vi s pht trin ca khoa
hc. Nm 1859 Kic-gp cng vi nh ha hc c R. Bun-den m
u phng php phn tch quang ph. Tc phm gm 4 tp ca
Kic-gp "Vorlesungen ber mathematische Physik", 1874 - 1894
("Cc bi ging v vt l ton hc") ng mt vai tr quan
trng trong vic pht trin vt l l thuyt. Xt v quan im
trit hc, Kic-gp i biu cho ch ngha duy vt lch s t
nhin. 204, 316, 325.
l nu r ngha cc tc phm trit hc ca La-phc-g i vi vic ph
La-a-x (Laas), Eng-xt (1837 - 1885) - nh trit hc t sn c theo
ch ngha thc chng; t nm 1872, l gio s Trng i hc
tng hp Xt-ra-xbua. La-a-x, cng nh R. A-v-na-ri-t,
c gng chng minh mi lin h khng kht ("s phi hp v
nguyn tc") gia ch th v khch th, coi khch th l ni
dung ca thc c nhn hoc l ca thc ni chung.
Nhng tc phm ch yu ca La-a-x gm c: "Kants Analogien
der Erfahrung", 1876 ("Nhng tng t kinh nghim ca Can-t");
"Indealismus und Positivismus", 1879 - 1884 ("Ch ngha duy tm
v ch ngha thc chng"). 250 - 256.
La-phc-g (Lafargue), Pn (1842 - 1911) - nh hot ng li lc ca
phong tro cng nhn Php v quc t. La-phc-g cng vi
G i. G h e - s n g l p ra n g c n g n h n Ph p ; l n h c h n h
lun c ti, l mt trong nhng ngi u tin Php theo ch
ngha cng sn khoa hc, l bn v bn chin u ca C. Mc v
Ph. ng-ghen.
620 621 Bn ch dn tn ngi
tch cc tham gia phong tro cng nhn t nm 1866; sau
khi tr thnh u vin trong Quc t I, La-phc-g c nhng
quan h quen bit gn gi vi C. Mc v do nh hng ca Mc,
ng chuyn sang lp trng ch ngha Mc. Trong thi k Cng
x Pa-ri, La-phc-g t chc cng cuc gip ca cc tnh min
Nam nc Php cho Pa-ri cch mng, b mt n Pa-ri, v thng
bo cho Mc bit cc s kin nc Php. Sau khi Cng x Pa-ri tht
bi, La-phc-g sang c tr Ty-ban-nha, sau sang B-o-nha. Ti
y ng tch cc chng ch ngha Ba-cu-nin. Nm 1880 La-phc-g
cng vi Ghe- - v c s gip ca Mc v ng-ghen - tho
ra cng lnh ca ng cng nhn. Sau khi cc chin s Cng x c
n x, ng tr v Php, tr thnh tng bin tp ca bo "L'galit"
("Bnh ng") - c quan ngn lun ca ng cng nhn. La-phc-g
tch cc u tranh chng ch ngha c hi trong Quc t II, hoan
nghnh t chc mc-xt u tin ca Nga l nhm "Gii phng lao
ng", sau ny t thi cm tnh vi nhng ngi bn-s-vch.
Trong nhiu tc phm, La-phc-g tuyn truyn v bo v cc t
tng ca ch ngha Mc trong lnh vc kinh t chnh tr, trit hc, s
hc, ngn ng hc, u tranh chng ch ngha ci lng v ch
ngha xt li, ph phn nhng mu toan ca bn Bc-stanh hng thc
hin mt s "tng hp" ch ngha Mc vi ch ngha Can-t. L-nin
phn ch ngha duy tm v ch ngha bt kh tri. Song, cc tc phm
ca La-phc-g khng trnh khi nhng lun im sai lm, c th l
trong cc vn nng dn v dn tc, trong vn cc nhim v ca
cch mng x hi ch ngha.
Cho rng n tui gi ngi ta khng cn c ch cho u
tranh cch mng na, nn La-phc-g v v ca ng l L-ra
(con gi th hai ca C. Mc) t vn. Ti bui tang l ca hai
ng b La-phc-g, V. I. L-nin i din cho ng cng nhn
dn ch - x hi Nga c iu vn, trong L-nin gi La-phc-g
l mt trong s "nhng ngi c ti nng nht v uyn bc nht
trong vic truyn b nhng t tng mc-xt" (Ton tp, ting
Nga, xut bn ln th 5, t.20, tr. 387). 245 - 247, 307.
La-voa-di- (Lavoisier), ng-toan L-rng (1743 - 1794) - nh ha
hc Php, t nm 1772 l vin s Vin hn lm khoa hc Pa-ri, t
nm 1785 l vin trng Vin hn lm ny. Cng nh M. V. L-
m-n-xp, La-voa-di- gp phn khng nh nguyn l bo
 Bn ch dn tn ngi
ton trng lng ca cc cht trong cc bin i ha cht. iu
ny c mt nh hng to ln n ton b qu trnh pht trin tip
theo ca ha hc. La-voa-di- gii thch qu trnh chy v
chng minh tnh cht v cn c ca thuyt nhit t. La-voa-di-
cng vi cc nh ha hc khc xut mt d tho bng danh
mc mi v ha cht, m nhng nguyn tc c bn ca bng
danh mc vn cn c duy tr cho n thi i chng ta.
Nhng quan im ca La-voa-di- v ha hc c trnh by
trong cun "Trait lmentaire de chimie", 1789 ("Sch gio khoa
ha hc tot yu"). Trong lnh vc trit hc La-voa-di- theo
quan im duy vt ca cc nh khai sng Php. 311.
Lc-mo (Larmor), Gi-dp (1857 - 1942) - nh vt l hc v nh ton
hc ngi Anh, trong nhng nm 1880 - 1885, l gio s Trng
i hc tng hp Glt-g; trong nhng nm 1885 - 1903, l gio
s Trng i hc tng hp Cam-brt-gi. Nhng tc phm ca
ng c ngha quan trng nht l nhng tc phm v l thuyt
in t. 317.
Lan-gh (Lange), Phri-rch An-bc (1828 - 1875) nh trit hc c
theo ch ngha duy tm ch quan, l mt trong nhng i biu lp
u ca ch ngha Can-t mi; t nm 1870 l gio s Trng i
hc tng hp Xuy-rch, t nm 1872 - Mc-bua. L mt ngi
theo ch ngha duy tm "sinh l hc", Lan-gh gi mo ch ngha
duy vt, mu toan chng minh tnh cht v cn c ca ch ngha
duy vt vi tnh cch mt hc thuyt trit hc. Trong cc tc phm
ca mnh vit trn lp trng t sn - t do ch ngha, Lan-gh
xuyn tc thc cht ca phong tro cng nhn, tn thnh thuyt
phn ng ca man-tut v nhn khu, coi ch ngha t bn l ch
"t nhin v vnh cu" ca x hi loi ngi.
Nhng tc phm ch yu ca Lan-gh gm c: "Die Arbei-
terfrage. Ihre Bedeutung fr Gegenwart und Zukunft", 1865
("Vn cng nhn, ngha ca n trong hin ti v tng lai")
v "Geschichte des Materialismus, und Kritik seiner Bedeutung
in der Gegenwart", 1866 ("Lch s ch ngha duy vt v s ph
phn ngha ca n trong hin ti"). 244, 256, 349, 377, 382, 406,
407, 418.
Lng-gi-vanh (Langevin), Pn (1872 - 1946) - nh vt l Php; t
nm 1909, l gio s Trng cao ng Php; t nm 1934, l vin
622 623 Bn ch dn tn ngi
s Vin hn lm khoa hc Pa-ri. Cc tc phm ch yu ca ng
l nhng tc phm nghin cu vn i-ng ha cc cht kh, t
hc v m t h a n h h c . L n u t i n (1 9 0 5 ) L n g - g i - v a n h
th p dng phng php thng k vo vic nghin cu cc c
t nh ca cc cht. Phng php ny t c p dng rng
ri trong vt l hc. Lng-gi-vanh tch cc tham gia nghin
cu l thuyt lng t v c bit trong lnh vc l thuyt tng
i. V nhng cng hin khoa hc, Lng-gi-vanh c bu
lm vin s danh d ca Vin hn lm khoa hc Lin-x, tin s
danh d ca nhiu trng i hc nc ngoi. Trong lnh vc
trit hc Lng-gi-vanh l ngi trit theo ch ngha duy vt,
chng li s gii thch theo tinh thn duy tm nhng thnh
tu ca vt l hc hin i. tch cc tham gia hot ng ca
nhiu t chc tin b. Cui nm 1941, trong thi k Php b
chim ng, b c quan Ght-xta-p c bt, b b t, sau y
b trc xut v thnh ph T-ru-a. Nm 1944, t thnh ph
ny b trn sang Thy-s. Cng trong nm y, tr v thnh ph
Pa-ri mi c gii phng, gia nhp ng cng sn Php. 321.
L-nin, V. I. (U-li-a-np, V. I., I-lin, V., L-nin, N.) (1870 - 1924) - nhng
ti liu tiu s. 6, 11, 12, 62, 114, 371.
L-vy (Lvy), An-be - gio s trit hc ti Trng i hc tng hp
Nng-xi (Php), l tc gi cc cun sch: "La philosophie de
Feuerbach et son influence sur la littrature allemande", 1904
("Trit hc ca Ph-bch v nh hng ca n i vi vn hc
c"); "Stirner et Nietzsche", 1904 ("Stic-n v Nt-x") v
nhng cun khc. 120 - 122.
L-x-vch, V. V. (1837 - 1905) - nh trit hc t sn theo ch ngha
thc chng; trong nhng nm 80 - 90 ca th k XIX L-x-vch
theo phi dn tu t do ch ngha, cng tc vi tp ch "Ca ci
nc Nga". L-x-vch cho rng tnh cht hn ch ca ch ngha
thc chng ca . Cng-t l tnh cht cha hon chnh ca
nhn thc lun, v cho rng cn ci cch ch ngha thc chng
c trn c s nhn thc lun ca ch ngha Can-t mi v c
bit l ca ch ngha kinh nghim ph phn m L-x-vch coi l
nh cao ca s pht trin t tng trit hc.
Nhng tc phm ch yu ca L-x-vch c tp hp thnh
mt b tc phm gm 3 tp (1915). 57, 231, 251, 254, 395.
L i p-n ch (L ieb kn ec ht ), Vin -he m (1826 - 1900) - n h h ot n g
 Bn ch dn tn ngi
n i t i ng c a p hon g t ro cn g n hn c v q uc t , mt t ro n g
n h n g nh n vt sn g l p v lnh t n g d n c h - x h i
c . t c h c c t ham g ia cuc c ch m n g 1848 - 1849 c .
S a u k h i c u c c c h m n g n y t h t b i, L i p -n c h
n c ngoi, ban u sang Thy-s, sau sang Anh. Ti ng
lm quen vi C. Mc v Ph. ng-ghen; do nh hng ca Mc
v ng-ghen, Lip-nch tr thnh mt ngi x hi ch ngha.
Nm 1862, tr v c. Sau khi Quc t I c thnh lp, Lip-nch
tr thnh mt trong nhng ngi tuyn truyn tch cc nht cho
nhng t tng cch mng ca Quc t I v l ngi t chc ra
cc chi b ca Quc t c. T nm 1875 cho n cui i,
Lip-nch l u vin Ban chp hnh trung ng ng dn ch -
x hi c, t nm 1876 l tng bin tp ca t "Vorwrts" - c
quan ngn lun trung ng ca ng. T nm 1867 n nm 1870
l i biu Quc hi min Bc c, t nm 1874 nhiu ln
c bu lm i biu Quc hi c; Lip-nch bit kho lo
s dng din n ngh vin vch trn chnh sch i ngoi v
i ni phn ng ca giai cp gioong-ke Ph. V hot ng cch
mng Lip-nch nhiu ln b t. ng tch cc tham gia vic
t chc ra Quc t II. C. Mc v Ph. ng-ghen nh gi cao
Lip-nch, hng dn hot ng ca ng, nhng ng thi cng
ph phn lp trng iu ha ca ng i vi cc phn t c hi
ch ngha. 128.
L-pa-tin, L. M. (1855 - 1920) - nh trit hc duy tm, gio s Trng
i hc tng hp Mt-xc-va, ch tch Hi tm l hc Mt-xc-va;
t nm 1894, l tng bin tp tp ch ca phi duy tm "Vn
trit hc v tm l hc". Quan im trit hc ca L-pa-tin gn vi
quan im ca V. X. X-l-vi-p, mt ngi theo thuyt thn b;
L-pa-tin tuyn truyn thuyt duy linh. L-pa-tin cho rng mt
trong nhng "vn nng hi" ca trit hc l phi lun chng v
"s bt dit ca linh hn"; ng tm cch gii thch linh hn nh l
ngun sng to, t n mang trong mnh s t do ch.
Nhng tc phm ch yu ca L-pa-tin gm c: "Nhng
nhim v tch cc ca trit hc" (1886 - 1891), "Lch s trit hc
mi" (1905 - 1908), "Nhng s nhn nh trit hc v nhng li
pht biu trit hc" (1911). 371 - 373, 376, 426, 438 - 439.
L-ren-tx (Lorentz), Hen-rch An-tn (1853 - 1928) - nh vt l hc
H-lan, t nm 1878 l gio s Trng i hc tng hp Ly-en,
t nm 1923 l gim c vin nghin cu Hc-lem (gn thnh
624 625 Bn ch dn tn ngi
ph Ly-en). L-ren-tx xy dng thuyt in t v cc
cht, gii thch c mt s hin tng in v quang hc
ht sc quan trng (c th l hin tng D--man) v tin on
b ra v nh n g h in t n g m i; ng ng h in c u in n g lc
h c ca cc mi trng chuyn ng, mt vn c ngha
quan trng cho vic chun b thuyt tng i. Xt v quan im
trit hc, L-ren-tx l mt ngi duy vt, tch cc chng li
cc biu hin khc nhau ca ch ngha duy tm trong vt l hc.
N hn g tc ph m c h y u c a L -re n-tx l: "La t h o rie
le ct ro mag n t iq ue d e Maxw e ll et son ap p licat io n a ux co rps
m ouvan t s", 1892 (" L t h uyt in t c a Mc -x -o en v s p
dng l thuyt vo nhng vt chuyn ng"); "The Theory of
Electrons and Its Applications to the Phenomena of Light and
Radiant Heat", 1909 ("L thuyt v in t v s p dng l thuyt
vo cc hin tng nh sng v bc x nhit"), v.v.. 317.
Lc-c (Locke), Gin (1632 - 1704) - nh trit hc duy vt Anh.
Trong tc phm trit hc ch yu ca mnh nhan "An Essay
concerning Human Understanding", 1690 ("Th bn v l tnh
con ngi"), Lc-c vch ra nhn thc lun cm gic m v c
bn mang tnh cht duy vt. Lc-c ph phn hc thuyt ca
R. -cc-t v nhng nim bm sinh, song bn thn li c
nhng lun im ng v pha ch ngha duy tm (hc thuyt v
"nhng phm cht th hai", gii thch kinh nghim bn trong
("cc phn x")). Trong cun "Two Treatises of Government",
1690 ("Hai cch trnh by v s iu khin nh nc") Lc-c
nghin cu l lun v nh nc t sn - qun ch lp hin. L
lun ny c mt ngha tin b i vi thi k by gi. Lc-
c mu toan kt hp tn ngng vi l tnh, to ra mt th
tn gio c th chp nhn c i vi "lng tri". Tnh cht
khng trit ca ch ngha duy vt siu hnh ca Lc-c, tnh
cht mu thun ca nhng quan im tn gio v x hi hc ca
Lc-c bt ngun khng nhng t tnh cht hn ch ca nhng
kin thc thi by gi, m cn do lp trng chnh tr ca Lc-
c. Theo s nhn nh ca Ph. ng-ghen th "trong tn gio cng
nh trong chnh tr, Lc-c l con ca s tha hip giai cp
hi nm 1688", mt s tha hip kt thc cuc cch mng t
sn Anh (C. Mc v Ph. ng-ghen. Nhng bc th chn lc,
ting Nga, 1953, tr. 429). Tnh cht hai mt trong trit hc ca
Lc-c dn n ch l khng nhng ch c nhng ngi duy
 Bn ch dn tn ngi
vt s dng trit hc ca Lc-c, m bn duy tm cng li dng
trit hc y. V. I. L-nin vit nh sau: "C Bc-cli, c i--r
u t Lc-c m ra". 23, 147.
L t - g i (L o d g e ), - li -v G i -d p (1 8 5 1 - 1 9 4 0 ) - n h v t l h c
n g i Anh; t nm 1879, l gio s i hc Lun-n, t nm
1881 - Li-v-pun; trong thi gian 1900 - 1919; ng l hiu
trng Trng i hc tng hp Bc-min-ham; ng l tc gi
mt s tc phm trong nhiu lnh vc vt l hc. Xt v quan
im trit hc, Lt-gi l mt ngi duy tm v theo thuyt thn
b, chng li ch ngha duy vt, mu toan li dng nhng pht
minh ca khoa hc t nhin bo v tn gio.
Nhng tc phm ch yu ca Lt-gi l: "Modern Views of
Electricity", 1889 ("Quan im hin i v in"); "Life and
Matter", 1905 ("i sng v vt cht"); "The Reality of a Spiritual
World", 1930 ("Tnh hin thc ca th gii tinh thn"), v.v.. 108,
320 - 321, 348, 433.
L-cle (Leclair), An-tn (sinh nm 1848) - nh trit hc phn ng
ngi o, theo ch ngha duy tm ch quan, i biu ca trng phi
ni ti; bo v thuyt tn ngng; theo li nhn xt ca V. I. L-nin,
L-cle cng khai "chng ch ngha duy vt ni chung, v ni
ring chng khuynh hng ca phn ng nhng nh khoa hc
t nhin theo ch ngha duy vt " (xem tp ny, tr. 260).
Nhng tc phm ch yu ca L-cle gm c: "Der Realismus
der modernen Naturwissenschaft im Lichte der von Berkeley
und Kant angebahnten Erkenntniskritik", 1879 ("Thuyt thc ti
ca khoa hc t nhin hin i di nh sng ca s ph phn
ca Bc-cli v Can-t v nhn thc"); "Beitrge zu einer mo-
nistischen Erkenntnistheorie", 1882 ("Khi lun v nhn thc
lun nht nguyn"), v.v.. 75, 216, 241, 253, 255, 258, 260 - 261,
263, 282, 283, 287, 290, 296, 297, 298, 299, 305, 306, 428, 432.
L-roa (Le Roy), E-u-a (1870 - 1954) - nh trit hc duy tm phn
ng ngi Php. T nm 1909, l gio s ton hc Xanh Lu-i,
t nm 1921, l gio s trit hc Trng cao ng Php. L-roa
theo thuyt trc gic ca H. Bc-xng, theo c thuyt thc dng
v ch ngha thc chng mi; L-roa mu toan thc hin mt
"tng hp hu c" ca trit hc, khoa hc t nhin v tn gio.
Nhng tc phm ch yu ca L-roa gm c: "Un positivisme
nouveau", 1900 - 1901 ("Ch ngha thc chng mi"); "Le probl-
626 627 Bn ch dn tn ngi
me de dieu", 1929 ("Vn Thng "); "La pense intuitive",
1929 - 1930 ("T duy trc gic"), v.v.. 360, 361.
Lu-na-tsc-xki, A. V. (1875 - 1933) - nh cch mng chuyn nghip,
sau ny l nh hot ng nh nc v nh hot ng x hi ni
ting ca Lin-x. Tham gia phong tro cch mng vo u nhng
nm 90 ca th k XIX. Sau i hi II ng cng nhn dn ch - x
hi Nga, Lu-na-tsc-xki tr thnh ng vin bn-s-vch. L u vin
ban bin tp cc t bo bn-s-vch "Tin ln", "Ngi v sn", "i
sng mi". Ti i hi III ca ng, theo s u nhim ca V. I. L-nin,
Lu-na-tsc-xki c bo co v khi ngha v trang. Lu-na-tsc-xki
tham gia i hi IV (i hi thng nht) v i hi V (i hi
Lun-n) ca ng. Nm 1907, l i biu ca ng bn-s-vch ti
i hi x hi ch ngha quc t Stt-ga. Trong nhng nm th lc
phn ng thng tr, Lu-na-tsc-xki xa ri ch ngha bn-s-vch,
tuyn truyn "thuyt to thn", tham gia nhm "Tin ln" chng ng.
V. I. L-nin vch trn v ph phn nhng quan im sai lm ca
Lu-na-tsc-xki. Trong chin tranh th gii th nht Lu-na-tsc-xki
ng trn lp trng quc t ch ngha. u nm 1917 Lu-na-tsc-xki
tham gia nhm "T chc lin khu ca nhng ngi dn ch - x hi
hp nht", cng vi nhm ny c kt np vo ng ti i hi VI
ca ng cng nhn dn ch - x hi (b) Nga. Sau Cch mng x hi
ch ngha thng Mi, cho n nm 1929, Lu-na-tsc-xki l b trng
B dn u gio dc, v sau l ch tch U ban khoa hc trc thuc
Ban chp hnh trung ng cc X-vit Lin-x. Thng Tm 1933, c
c lm i din ton quyn ca Lin-x Ty-ban-nha. vit mt s
tc phm v ngh thut v vn hc. 9 - 11, 86, 88, 225, 226, 349, 410,
425 - 426, 428 - 429, 434.
Luch-ca (Lucka), -mi-l (1877 - 1941) - nh vn v nh trit hc o
theo ch ngha Can-t.
Nhng tc phm chnh ca Luch-ca gm c: "Die Phantasie",
1 9 0 8 (" Vi n t n g " ); " G r e n z e n d e r S e e le " , 1 9 1 4 (" N h n g g i i
hn ca linh hn"), v c bi bo m V. I. L-nin nu ra. 107,
197 - 198, 232.
m
Ma-kh (Mach), Eng-xt (1838 - 1916) - nh vt l hc v nh trit
hc ngi o, theo ch ngha duy tm ch quan, mt trong nhng
ngi to ra ch ngha kinh nghim ph phn; ging dy ton
 Bn ch dn tn ngi 628 629 Bn ch dn tn ngi

hc v vt l hc ti cc trng i hc tng hp Grt-x v theo sng kin ca ng (1874); ng ni ting nh nhng cng
Pra-ha, t nm 1895 n nm 1901 l gio s trit hc ca Trng trnh nghin cu l thuyt trong lnh vc quang hc, l thuyt
i hc t ng h p Vi n. T ro ng ln h v c n hn t h c lu n Ma -k h ng hc v cc cht kh v nht l l thuyt v in. Tng kt
phc hi nhng quan im ca Bc-cli v ca Hi-um. Trong cc th nghim ca M. Pha-ra-y trong vic nghin cu cc hin
cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn" tng in t, Mc-x-oen xy dng l thuyt v trng in
V. I. L-nin ph phn ton din trit hc phn ng ca Ma-kh t v l thuyt in t v nh sng.
v phn tch nhng tc phm ch yu ca Ma-kh. 6, 13 - 15, Xt v quan im trit hc, Mc-x-oen l mt ngi duy vt,
19, 21, 29, 34 - 35, 36 - 37, 39 - 43, 44 - 45, 46, 50, 51, 52 - 55, 56, tuy nhin ch ngha duy vt ca ng l ch ngha duy vt my
58, 59 - 62, 63, 65, 66 - 69, 71 - 72, 73, 77, 79, 81, 83, 85, 88, 97 - mc, khng trit .
98, 102, 104, 106, 107, 108, 109, 110, 118, 121, 124 - 125, 128, 131, Nhng tc phm chnh ca Mc-x-oen gm c: "Theory of
133, 146 - 147, 149, 151, 160, 162 - 165, 166, 170, 172, 175 - 176, Heat", 1871 ("L thuyt nhit"); "A Treatise on Electricity and
177, 187 - 188, 189 - 190, 191, 195, 198, 202, 203 - 204, 205 - 206, Magnetism", 1873 ("Trnh by v in v t hc"); "Matter and
209, 212 - 217, 218, 219, 220, 221 - 222, 224, 226, 229 - 233, 234, Motion", 1876 ("Vt cht v vn ng"), v.v.. 317, 325, 369.
235, 240 - 241, 242, 248, 249, 250, 251, 252, 253 - 254, 255, 256, Men-g (Menger), An-tn (1841 - 1906) - lut gia o, i biu ca ci
gi l "ch ngha x hi php l"; t nm 1877, l gio s Trng
257, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 266 - 268, 269, 270, 271, 272, 273,
i hc tng hp Vin.
274 - 275, 276, 282 - 284, 290, 291, 292, 293, 294, 296, 297, 298,
Nhng tc phm ch yu ca Men-g gm c: "Das Recht auf
299, 303 - 304, 305, 306, 307, 321, 313, 315, 316, 317, 331, 335, 345,
den vollen Arbeitsertrag in geschichtlicher Darstellung", 1886
350, 351, 356, 357, 359 - 360, 363, 364, 365 - 366, 367, 370, 374,
("Quyn hng ton b sn phm lao ng..."); "Das brgerliche
375, 377, 379, 383, 384, 385, 386, 393, 394, 395, 398, 399, 408 - 409,
Recht und die besitzlosen Volksklassen", 1890 ("Quyn cng dn
420, 423 - 425, 426, 427, 428, 430, 432, 433, 435, 438 - 439, 441,
v cc giai cp khng c ca"), v.v.. 398.
444, 446, 447.
Men-si-cp, M. O. (1859 - 1919) - nh chnh lun phn ng. Bt u
Ma-li-np-xki, A. A. xem B-ga-np, A.
hot ng vn hc vo nm 1879, cng tc vin ca bo "Thi
Mc (Marx), Cc (1818 - 1883) - ngi sng lp ra ch ngha cng
mi". V. I. L-nin gi Men-si-cp l "Tn ch sn trung thnh
sn khoa hc, nh t tng thin ti, lnh t v ngi thy ca
ca bn Trm en Nga hong" (Ton tp, ting Nga, xut bn ln
giai cp v sn quc t (xem bi ca V. I. L-nin "Cc Mc (S
lc tiu s, km theo s trnh by ch ngha Mc") - Ton tp, th 5, t.20, tr. 142). Sau Cch mng x hi ch ngha thng Mi,
ting Nga, xut bn ln th 5, t.26, tr. 43 - 93). 9, 10, 37, 51, 53, Men-si-cp tch cc u tranh chng Chnh quyn x-vit v
56, 69, 93, 112, 118 - 119, 120, 121, 122, 136, 158, 159, 160, 161, b x bn nm 1919. 79, 151, 257.
162, 163, 164, 166, 168, 172, 188, 189, 192, 202, 206, 222, 229, 238, M-rinh (Mehring), Phran-tx (1846 - 1919) - nh hot ng li lc
244, 247, 248, 263, 293 - 294, 295, 296, 298 - 299, 303, 304 - 305, ca phong tro cng nhn c, mt trong nhng lnh t v nh
306 - 307, 312, 323, 325, 332, 369, 383, 389, 390, 391, 392 - 393, 394 l lun ca cnh t trong ng dn ch - x hi c; nh s hc,
- 395, 399, 400 - 401, 402, 405, 406 - 407, 408, 409, 410, 413 - 414, nh chnh lun v nh nghin cu vn hc. T cui nhng nm
416 - 418, 420, 425, 427, 428, 430, 444, 449. 60 ca th k XIX, l nh chnh lun dn ch - t sn cp tin; l
Mc-x-oen (Maxwell), Gim-x Clc (1831 - 1879) - nh vt l hc ch bin t bo dn ch "Volks-Zeitung" ("Bo nhn dn"),
Anh; t nm 1856 l gio s Trng i hc tng hp A-bc- chng li Bi-xmc, bo v ng dn ch - x hi. Nm 1891 M-
inh, t nm 1860 l gio s Trng i hc tng hp Lun-n, rinh gia nhp ng dn ch - x hi c. L mt cng tc vin
t nm 1871 l gio s Trng i hc tng hp Cam-brt-gi, ti tch cc v l mt trong nhng bin tp vin ca c quan l lun
ng ph trch phng th nghim Ca-oen-i-s, c lp ra ca ng l tp ch "Die Neue Zeit" ("Thi mi"); sau ny, lm
 Bn ch dn tn ngi
ch bin ca t "Leipziger Volkszeitung" ("Bo nhn dn Lai-
pxch"). Nm 1893 cun "Lessing-Legende" ("Truyn thuyt v
L-xinh") ca ng c xut bn thnh sch ring, nm 1897
cun "Geschichte der deutschen Sozialdemokratie" ("Lch s phong
tro dn ch - x hi c") gm 4 tp ca ng c xut bn.
M-rinh lm vic rt nhiu xut bn di sn trc tc ca
Mc, ng-ghen v Lt-xan; nm 1918 M-rinh cho xut bn
cun sch ca ng ni v cuc i v hot ng ca C. Mc. M-
rinh tch cc u tranh chng ch ngha c hi v ch ngha
xt li trong hng ng Quc t II, ln n ch ngha Cau-xky,
song ng thi li phm phi nhng sai lm ca phi t c l
s on tuyt v mt t chc vi bn c hi ch ngha. M-rinh
trit bo v ch ngha quc t, hoan nghnh Cch mng
x hi ch ngha thng Mi. T nm 1916, M-rinh l mt trong
nhng ngi lnh o t chc cch mng "Lin minh Xpc-ta-ct",
ng vai tr quan trng trong vic thnh lp ng cng sn
c. 10, 306, 307, 442 - 443.
Mi-khai-lp-xki, N. C. (1842 - 1904) - nh l lun ni ting nht ca
phi dn tu t do ch ngha, nh chnh lun, nh ph bnh vn
hc, nh trit hc theo ch ngha thc chng, mt trong s cc
i biu ca trng phi ch quan trong x hi hc. Bt u hot
ng vn hc vo nm 1860; t nm 1868, l cng tc vin, sau
l mt trong s cc bin tp vin ca tp ch "K s nc
nh". Vo cui nhng nm 70 ca th k XIX Mi-khai-lp-xki
tham gia son tho v bin tp cc xut bn phm ca t chc
"Dn ". Nm 1892 ng ng u tp ch "Ca ci nc Nga",
trong ng ta kch lit u tranh chng phi mc-xt. Nhng
quan im ca Mi-khai-lp-xki b ph phn trong tc phm
ca V. I. L-nin "Nhng "ngi bn dn" l th no v h u
tranh chng nhng ngi dn ch - x hi ra sao?" (1894) v
trong cc tc phm khc. 249, 405.
Min-l (Mill), Gin Xtiu-c (1806 - 1873) - nh trit hc v nh kinh
t hc t sn Anh, mt trong nhng i biu ni ting ca ch
ngha thc chng. Trong nhng nm 1865 - 1868, Min-l l ngh
s ca h ngh vin Anh. Nhng tc phm trit hc ch yu ca
Min-l gm c: "A System of Logic, Ratiocinative and Indu-
ctive...", 1843 ("H l-gch tam on lun v quy np...") v "Exami-
nation of Sir W. Hamilton's Philosophy", 1865 ("Bnh lun trit
630 631 Bn ch dn tn ngi
hc ca ngi Uy-li-am Ha-min-tn"). Tc phm kinh t ch yu l
"Principles of Political Economy", 1848 ("Nguyn l kinh t chnh
tr hc"). Min-l thuc vo s nhng i biu ca kinh t chnh
tr hc t sn m theo s nhn xt ca Mc, "c gng kt hp
kinh t chnh tr hc ca t bn vi nhng yu sch ca giai cp
v sn, nhng yu sch m t nay tr i ngi ta phi ch
n" (C. Mc v Ph. ng-ghen: Sd, t.23, tr. 29). Min-l tht
li mt bc so vi . Ri-cc-, ng t b hc thuyt v gi
tr lao ng v thay hc thuyt y bng hc thuyt tm thng
v chi ph sn xut. Min-l mu toan gii thch li nhun ca
cc nh t bn bng mt th l thuyt khoa hc gi hiu, tc l
thuyt tit dc, mt thuyt cho rng tung nh cc nh t bn
c s tit dc trong tiu dng. Min-l l ngi ng h thuyt
nhn khu, mt l thuyt bi nhn loi, ca Man-tut. N. G.
Tsc-n-sp-xki, trong nhng li ghi ch ca mnh v bn dch
cun sch ca Min-l nhan "Nguyn l kinh t chnh tr hc"
(1860 - 1861) v trong tc phm "Khi lun v kinh t chnh tr
hc (theo Min-l)" (1861), ph phn nhng quan im kinh t
ca Min-l. 124 - 125.
Moc-gan (Morgan), Can-vi L-t (1852 - 1936) - nh sinh vt hc,
nh tm l hc v nh trit hc Anh; t nm 1884, l gio s
Trng i hc tng hp Bri-xtn. Vo thi k u ca i hot
ng ca mnh, Moc-gan ng trn lp trng duy vt, sau ny
t b ch ngha duy vt, tr thnh i biu ca mt khuynh
hng duy tm trong trit hc t sn hin i Anh - l trng
phi "tin ha l xut", chng minh rng cn phi tha nhn
l trn th gii c mt "lc lng ni ti" no hot ng, lc
lng y ng ta ng nht vi Thng .
Nhng tc phm ch yu ca Moc-gan gm c: "Animal Life
and Intelligence", 1890 - 1891 ("S sng v s hiu bit ca cc
con vt"); "Introduction to Comparative Psychology", 1895 ("Nhp
mn tm l hc so snh"); "Emergent Evolution", 1923 ("S tin
ha l xut"), v.v.. -43, 220 - 221.
M-lt-st (Moleschott), Gia-cp (1822 - 1893) - nh bc hc H-lan,
ph gio s Trng i hc tng hp Hy-en-bc (1847 - 1854),
gio s sinh l hc Trng i hc tng hp Xuy-rch (1856 -
1861), Trng i hc tng hp Tu-ranh (1861 - 1879) v Trng
i hc tng hp R-ma (1879 - 1893). L mt trong nhng i
 Bn ch dn tn ngi
biu ch yu ca ch ngha duy vt tm thng; phc hi
cc quan im my mc v gii t nhin v x hi. vit mt
s tc phm v sinh l hc; tc phm trit hc ch yu l "Der
K re i s la u f d e s L e b e n s" , 1 8 5 2 (" T u n h o n c a s s n g " ). 4 6 ,
294, 408.
Muy-l (Mller), Gi-han-nt P-t (1801 - 1858) - nh khoa hc t
nhin ngi c, t nm 1830 l gio s Trng i hc tng
hp Bon, t nm 1833 l gio s Trng i hc tng hp Bc-
lanh. vit cc tc phm v sinh l hc, gii phu hc so snh,
bo thai hc v m hc; tin hnh nghin cu h thn kinh
trung ng v cc gic quan; nm 1834, lp ra tp ch "Archiv fr
Anatomie, Physiologie und wissenschaftliche Medizin" ("T liu
v gii phu, sinh l hc v y hc khoa hc"), lp ra trng phi
cc nh sinh l hc.
Muy-l l mt trong nhng ngi lp ra ch ngha duy tm
"sinh l hc"; xut pht t ci gi l "quy lut nng lng c th
ca cc gic quan" do chnh ng nu ra, Muy-l coi nhng cm gic
l kt qu ca s biu hin nng lng bn trong ca cc gic quan
con ngi, xut pht t quan im ca ch ngha Can-t m i
n kt lun v s khng th nhn thc c th gii bn ngoi.
Nhng tc phm ch yu ca Muy-l gm c: "Zur verglei-
chenden Physiologie des Gesichtssinnes des Menschen und der
Thiere...", 1826 ("Sinh l hc so snh ca th gic con ngi v
cc con vt..."); "Handbuch der Physiologie", 1833 - 1840 ("Sinh
l hc"), v.v.. 376 - 377.
n hay l s trnh by v cc hin tng phn nh, khc x, sng v
Na-p-l-ng I (B-na-pc-t) (1769 - 1821) - hong Php thi k
nhng nm 1804 - 1814 v 1815. 153, 154, 160, 168, 219.
N p-x ki, V. I. (1876 - 1937 ) - n h cc h m n g ch uy n n gh i p, n g
vin t nm 1898, mt trong nhng ngi t chc ra Ban chp
hnh min sng n u tin ca ng cng nhn dn ch - x
hi Nga. lm cng tc ng R-xtp trn sng n, Mt-
xc-va, P-tc-bua, V-r-ne-gi, Khc-cp v cc thnh ph
khc. Np-xki tch cc tham gia cuc cch mng 1905 - 1907,
nhiu ln b chnh ph Nga hong khng b. Sau Cch mng
dn ch - t sn thng Hai 1917, Np-xki l mt trong nhng
ngi t chc v lnh o t chc qun s P-tc-bua. tch
632 633 Bn ch dn tn ngi
cc tham gia cuc khi ngha v trang thng Mi, l u vin U
b an q un s - cch mn g P -t c -b ua. Sa u Cc h mn g x h i
c h ng h a t hn g M i, l m c n g tc ch nh q uy n, c ng t c
n g v cn g tc khoa hc : b t r n g B dn u g iao t hn g ,
ph ch tch Ban chp hnh trung ng cc X-vit ton Nga, hiu
trng Trng i hc cng sn mang tn I-a. M. Xvc-lp,
vin ph Vin lch s ng, gim c th vin quc gia mang tn
V. I. L-nin. vit mt s tc phm v trit hc. 12.
Niu-tn (Newton), I-xa-c (1642 - 1727) - nh vt l hc v i ngi
Anh, nh c hc, nh thin vn hc v ton hc; t nm 1669,
ph trch khoa vt l - ton hc ca Trng i hc tng hp
Cam-brt-gi, t nm 1672, l u vin Hi hong gia Lun-n,
t nm 1703, l ch tch hi ny. Niu-tn vch ra nhng nh
lut c bn ca c hc c in, pht hin ra nh lut vn vt
hp dn, hin tng tn sc ca nh sng v ra (song song vi
G. Lai-bni-tx) cc php tnh vi phn v tch phn. Xt v quan
im trit hc, Niu-tn l mt ngi duy vt t pht. Niu-tn
cho rng vt cht c sc , khng c kh nng t chuyn ng,
cho nn ng khng nh rng Thng to ra "ci y u
tin" lm cho v tr chuyn ng. Cc quan im ca Niu-tn
c nh hng to ln n s hnh thnh ch ngha duy vt my mc.
Nhng tc phm ch yu ca Niu-tn gm c: "Philosophiae
naturalis principia mathematica", 1687 ("Nhng c s ton hc
ca trit hc t nhin"); "Optics or a Treatise of the Reflections,
Refractions, Inflections and Colours of Light", 1704 ("Quang hc,
mu ca nh sng") v nhng tc phm khc. 214, 311.
Nc-x (Knox), G-vc (sinh nm 1868) - nh trit hc Anh theo ch
ngha thc dng, tc gi cc cun sch: "The Philosophy of William
James", 1914 ("Trit hc ca Uy-li-am Gim-x"); "The Will to Be
Free", 1928 (" ch t do"); "The Evolution of Truth...", 1930 ("S
tin trin ca chn l...") v nhng tc phm khc. 273 - 274.
o
Oc- (Ward), Gim-x (1843 - 1925) - nh tm l hc Anh, mt nh
trit hc duy tm, theo ch ngha thn b; t nm 1897, l gio s
Trng i hc tng hp Cam-brt-gi. Trong cc tc phm ca
 Bn ch dn tn ngi 634 635 Bn ch dn tn ngi

mnh, c bit l trong cun "Naturalism and Agnosticism", 1889 E. Ma-kh v ca R. A-v-na-ri-t. Pt-txn-t ph nhn ch
("Ch ngha t nhin v thuyt bt kh tri"), ng mu toan s ngha duy vt vi tnh cch l mt khuynh hng trit hc, tm
dng nhng pht minh v vt l hc u tranh chng ch cch thay th tnh nhn qu bng nguyn tc tin nghim v
ngha duy vt v bo v tn gio. 103, 206, 251 - 253, 338, 342 - "tnh quy nh ng ngha", chng li ch ngha x hi khoa hc.
349, 353, 358, 362, 370, 423, 426, 428. T h eo l i c a V. I. L -n in, P t -tx n -t "c th l m t i n h n h
Oc-t-c xem c-xen-rt, L. I. t t nht v ch ngha kinh vin phn ng ca hc thuyt Ma-
kh" (xem tp ny, tr. 192).
Nhng tc phm ch yu ca Pt-txn-t gm c: "Einfh-
rung in die Philosophie der reinen Erfahrung", 1900 - 1904 ("Gii
-xt-van- (Ostwald), Vin-hem Phri-rch (1853 - 1932) - nh
thiu trit hc v kinh nghim thun tu"); "Das Weltproblem
khoa hc t nhin v nh trit hc duy tm ngi c; t nm
von positivistischem Standpunkte aus", 1906 ("Vn th gii
1882, l gio s Trng trung cp bch khoa Ri-ga, t nm 1887,
xt trn quan im thc chng"), v.v.. 6, 19, 39, 56, 57, 65, 69 - 70,
l gio s mn ha vt l ca Trng i hc tng hp Lai-pxch.
82, 85 - 88, 89, 90, 94, 105, 149 - 150, 160, 173, 179, 192 - 195, 205,
c nhng bi vit trong nhiu lnh vc khc nhau ca ha
208 - 209, 226, 229, 248 - 249, 251, 254 - 255, 259, 262, 268 - 269,
hc; nhng tc phm ch yu u cp n thuyt in phn. 273, 307, 395 - 399, 427, 428, 431, 435, 439.
-xt-van- l tc gi cc thuyt "duy nng" - mt bin dng Phc-voc-n (Verworn), Mc-x (1863 - 1921) - nh sinh l hc v
ca ch ngha duy tm "vt l hc"; coi nng lng l khi nim nh sinh vt hc c; t nm 1895, l gio s i hc I--na,
chung nht v mu toan t duy v vn ng v nng lng mt sau Gt-tinh-ghen v Bon; xut bn "Zeitschrift fr
cch tch ri khi vt cht. V. I. L-nin gi -xt-van- l allgemeine Physiologie" ("Tp ch sinh l hc chung"). Nghin
nh ha hc ln v nh trit hc nh, ph phn "ch ngha cu ch yu l nhng vn sinh l hc chung; tc gi ca
duy nng" v chng minh tnh cht v cn c v mt khoa hc nhiu tc phm chuyn . V kin nhn xt ca V. I. L-nin
ca ch ngha ny. i vi cun sch ca Phc-voc-n "Die Biogenhypothese",
Nhng tc phm trit hc ch yu ca -xt-van- gm c: 1903 ("Gi thuyt v cht nguyn sinh"), xin xem trong "Bt k
"Energie und ihre Wandlungen", 1888 ("Nng lng v s chuyn trit hc" (Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5, t.29, tr. 353 -
ha ca n"); "Die berwindung des wissenschaftlichen Materialismus", 354). Xt v quan im trit hc, Phc-voc-n l mt ngi
1895 ("Khc phc ch ngha duy vt khoa hc"); "Vorlesungen chit trung, gn gi vi phi Ma-kh, bnh vc "thuyt iu
ber Naturphilosophie", 1902 ("Tp bi ging v trit hc t nhin"); kin". 273.
t nm 1901, xut bn tp ch "Annalen der Naturphilosophie" Ph-khn (Fechner), Gu-xta-v T--o (1801 - 1887) - nh khoa hc
("Nin gim trit hc t nhin"). 50, 61, 200, 276, 283 - 284, 313, t nhin v nh trit hc duy tm ngi c, t nm 1834, l
331, 333 - 336, 337, 356, 412, 424, 425, 426. gio s vt l Trng i hc tng hp Lai-pxch. Cc tc
phm ca Ph-khn c mt ngha quan trng i vi tm l
p hc thc nghim; ni ting nht l cng trnh ca ng nghin cu
cm gic. Trong trit hc ng chu nh hng ca Sen-linh, toan
Pen-la (Pellat), Hng-ri (1850 - 1909) - nh vt l hc Php, gio s tnh iu ha ch ngha duy tm v tn gio vi tnh cht duy
ni ting nh cc tc phm trong lnh vc in. vt t pht ca nhng pht minh khoa hc ca ng, coi vt cht
Tc phm ch yu ca Pen-la l: "Cours d'lectricit", 1901 - l "ci cha ng tinh thn".
1908 ("Gio trnh v in"). 320. T c p h m c h y u c a Ph - k h n l : " E l e m e n t e d e r P s y -
Pt-txn-t (Petzoldt), I--xp (1862 - 1929) - nh trit hc phn chophysik", 1860 ("Nhng yu t tm l vt l"). 418.
ng ngi c, theo ch ngha duy tm ch quan, hc tr ca Phi-s (Fischer), Cu-n (1824 - 1907) - nh nghin cu t sn c
 Bn ch dn tn ngi
chuyn v lch s trit hc, ngi thuc phi H-ghen, gio s
trit hc I--na (t nm 1856), sau Hy-en-bc. Tc phm
ch yu ca ng l b sch gm nhiu tp "Geschichte der neueren
Philosophie", 1854 - 1877 ("Lch s trit hc mi"); y l mt tc
phm c nhiu ti liu thc t, trong ng trnh by nhng
h thng trit hc ca B-cn, -cc-t, Xpi-n-da, Lai-bni-tx,
Can-t, Phch-t, Sen-linh, H-ghen v ca cc nh trit hc
khc. Song, do ch ng khung trong vic trnh by tiu s v
nhng quan im trit hc ca cc nh t tng nn Phi-s
khng th vch trn c nhng cn nguyn x hi ca trit hc,
nhng iu kin x hi v lch s ca s xut hin h thng ny
hay h thng kia v ngha thc t ca chng. Khi nhn nh,
chng hn, phng php ca Phi-s trnh by h thng trit hc
H-ghen, V. I. L-nin vit rng ng ta ly "mt cch khinh sut
hn - nhng th d trong B c h k h o a t o n t h , b sung
thm nhng lun iu tm thng..., nhng khng ch cho bn
c thy r lm th no tm ra c cha kha hiu nhng
bin chuyn, nhng mu v, nhng sc thi uyn chuyn m
nht rt nh ca cc khi nim tru tng ca H-ghen" (Ton
tp, ting Nga, xut bn ln th 5, t. 29, tr. 158). 238.
Phch-t (Fichte), Gi-han Gt-lp (1762 - 1814) - nh duy tm ch quan,
i biu ca trit hc duy tm c cui th k XVIII - u th k
XIX, i din cho li ch ca giai cp t sn c; t nm 1794, l
gio s trng i hc I--na, sau Bc-lanh v c-lan-ghen.
Xut pht t trit hc ca Can-t, ng l mt trong nhng ngi
u tin ph phn ch ngha Can-t "t pha hu", ph nhn s tn
ti khch quan ca "vt t n". ng xy dng h thng duy tm ca
mnh - m ng gi l "hc thuyt ca khoa hc" - trn c s ci khi
nim ca Can-t v s thng nht tin nghim (khng ph thuc
vo kinh nghim) ca t thc; ng tuyn b rng ci Ti ca con
ngi l thc ti duy nht, l lc lng sng to vn nng v rt cc
th dung hp vi t thc ca ton th nhn loi. Theo Phch-t th
ci Ti - khng ch l l tnh, m cn l ch, l hnh ng. N
nm trong qu trnh pht trin bin chng khng ngng. Ci Ti
kinh nghim ch ngha gi nh ci khng phi Ti, tc gii t nhin;
c ci Ti ln ci khng phi Ti u tng hp trong ci Ti tuyt
i m C. Mc gi l "tinh thn c ha trang mt cch siu hnh
trong s tch ri ca n vi gii t nhin" (C. Mc v Ph. ng-ghen.
Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 2, t.2, tr. 154).
636 637 Bn ch dn tn ngi
Phch-t mu toan chng minh qu trnh nhn thc, trit hc
ca ng di hnh thc duy tm bao hm mt gi thit v
ngha ca hot ng thc tin ca con ngi. Cc quan im x
hi - chnh tr ca Phch-t ni ln xu hng ca giai cp t sn
c mun ci to nc c theo ch ngha t bn, mt s ci
to m Phch-t gn vi vic th tiu cc c quyn ng cp,
hy b nhng quan h phong kin v thit lp nhng quyn t
do ca cng dn, v.v..
Nhng tc phm ca Phch-t gm c: "Wissenschaftslehre",
1794 ("Hc thuyt ca khoa hc"); "Vorlesungen ber die
Bestimmung des Gelehrten", 1974 ("V s mnh ca nh bc hc");
"Die Bestimmung des Menschen", 1800 ("S mnh ca con
ngi"); "Sonnenklarer Bericht an das grere publicum ber das
eigentliche Wesen der neuesten Philosophie", 1801 ("Bn thng
co sng nh mt tri trc qung i cng chng v bn cht
chn chnh ca trit hc ti tn"), v.v.. 72 - 73, 74, 78, 84, 90, 165
- 166, 170, 175, 180, 236, 237, 240, 255, 260, 261, 279, 368.
Phch-t (Fichte), Im-ma-nu-in Hc-man (1796 - 1879) - nh trit hc
duy tm c, con trai ca Gin-han Git-lp Phch-t; t nm
1836, l gio s trit hc Bon, t nm 1842 - Ti-u-bin-ghen; t
nm 1837, lm ch bin t "Zeitschrift fr Philosophie und
spekulative Theologie" ("Tp ch trit hc v thn hc t bin").
Nhng tc phm ch yu ca Phch-t l: "Beitrge zur Cha-
rakteristik der neueren Philosophie", 1829 ("Bn v c trng ca
trit hc mi"); "System der Ethik", 1850 - 1853 ("H thng o
c hc"); "Anthropologie", 1856 ("Nhn chng hc"), v.v.. 255.
Ph-gt (Vogt), Cc-l (1817 - 1895) - nh trit hc t nhin c,
mt trong nhng i biu ch yu ca ch ngha duy vt tm
thng. Tham gia cch mng 1848 - 1849 c, l i biu ca
Quc hi Phran-pho, l mt ngi dn ch tiu t sn thuc
cnh t trong Quc hi. Sau khi cch mng b tht bi, ng chy
sang c tr Thy-s. L tc gi ca nhiu tc phm v ng vt
hc, a cht hc v sinh l hc. L ngi theo ch ngha duy vt
tm thng, ng khng nh rng "t tng i vi c gn ging
nh mt i vi gan hay l nc tiu i vi thn" ("Nhng l
th v sinh l hc", ting Nga, Xanh P-tc-bua, 1867, tr. 298). L k
th quyt lit ca ch ngha x hi khoa hc, ng tham gia
 Bn ch dn tn ngi
nhng cuc truy bc cc nh cch mng v sn, a ra nhng li
vu khng v hot ng ca C. Mc v Ph. ng-ghen. Trong bi cng
kch "Ngi Ph-gt" (1860), Mc vch trn Ph-gt l c v n
lng ca Lu-i B-na-pc-t (xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Ton
tp, ting Nga, xut bn ln th 2, t.14, tr. 395 - 691). 46, 294, 408.
Phn-kman (Volkmann), Pn (1856 - khong 1938) - gio s vt l
hc l thuyt C-nch-xbe (t 1894); trong trit hc ng ta l
mt ngi chit trung, tin hnh u tranh chng ch ngha
duy vt bo v gio hi Tin lnh; theo "ch ngha h cu" ca
Phai-hin-g. V kin ca V. I. L-nin nhn xt cun sch ca
Phn-kman "Erkenntnistheoretische Grundzge der Natur-
wissenschaften", 1896 ("L lun nhn thc trong khoa hc t
nhin"), xem trong "Bt k trit hc" (Ton tp, ting Nga, xut
bn ln th 5, t.29, tr. 353). 198.
Ph-bch (Feuerbach), Lt-vch An-r-t (1804 - 1872) - nh trit
hc duy vt xut sc v nh v thn ngi c. T nm 1828, l
ph gio s Trng i hc tng hp c-lan-ghen; trong tc
phm u tin ca mnh "Gedanken ber Tod und Unsterblich-
keit", 1830 ("Nhng suy ngh v ci cht v ci bt t"), ng
chng li gio iu ca o C-c v linh hn bt dit; cun
sch b tch thu, Ph-bch b truy n v t lu sau b ui khi
trng i hc tng hp. Nm 1836, ng chuyn n lng Brc-bc
(Ti-u-rin-gi-a), v sng y gn 25 nm. Trong thi k u
hot ng trit hc ca mnh, ng theo cnh t ca trng phi
H-ghen. Vo cui nhng nm 30 th k XIX, ng t b ch ngha duy t m ;
t ro n g c c t c p h m " Z u r K ri t i k d e r H e g e lsc h e n P h i lo sophie",
1839 ("Ph phn trit hc H-ghen") v "Das Wesen der Christentums",
1814 ("Bn cht ca C-c gio"), ng on tuyt vi ch ngha
H-ghen v chuyn sang lp trng duy vt. Trong quan nim v
cc hin tng x hi, Ph-bch vn l nh duy tm. V. I. L-nin
gi nguyn tc nhn chng hc do ng nu ra trong trit hc "ch
l s miu t c h n g h a d u y v t mt cch khng chnh xc,
yu t" (Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5, t.29, tr. 64).
Ph-bch khng th khc phc c tnh cht trc quan ca ch
ngha duy vt siu hnh v khng th nhn r c vai tr thc tin
trong qu trnh nhn thc v qu trnh pht trin x hi.
Ph-bch l nh t tng ca cc tng lp dn ch, cp tin
nht ca giai cp t sn c. Trong thi gian cch mng 1848,
ng tha nhn tm quan trng hng u ca chnh tr, nhng
638 639 Bn ch dn tn ngi
bn thn li xa lnh hot ng chnh tr; sau cch mng, nh
hng ca ng c b gim hn. Vo nhng nm cui i, ng
quan tm n vn hc x hi ch ngha, c "T bn" ca Mc v
n nm 1870 ng gia nhp ng dn ch - x hi c.
Trit hc ca Ph-bch c phn tch ton din trong
"Lun cng v Ph-bch" ca C. Mc, trong "H t tng c" ca
C. Mc v Ph. ng-ghen v trong tc phm ca Ph. ng-ghen "Lt-vch
Ph-bch v s co chung ca trit hc c in c" (xem C. Mc v
Ph. ng-ghen. Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 2, t.3, tr. 1 - 4;
7 - 544, v c Tuyn tp gm hai tp, ting Nga, t.II, 1955, tr. 339 - 382).
V nhng kin tm tt ca L-nin v hai tc phm ca Ph-bch,
xem trong "Bt k trit hc" (Ton tp, ting Nga, xut bn ln th
5, t. 29, tr. 41 - 64, 65 - 76). 13, 46, 51, 93 - 94, 95, 96, 111 - 112, 114,
118, 120, 134, 136 - 138, 141, 152, 161, 166 - 167, 181 - 183, 188, 189,
192, 200, 209, 211, 242 - 244, 247, 249 - 250, 284, 289, 294 - 295, 298,
376 - 377, 408, 417, 420 - 421, 427, 428, 446.
Phran-c (Franck), A-n-ph (1809 - 1893) - nh trit hc duy tm
Php, ngi cng vi mt s nh trit hc khc bin son t
in cc khoa hc trit hc. Trong tc phm "Le communisme
jug par l'histoire", 1849 ("Ch ngha cng sn trc s phn xt
ca lch s"), ng ta chng li nhng hc thuyt cng sn
cng thi vi ng. -152.
Phran-c (Frank), Phi-lp (sinh nm 1884) - nh trit hc thc chng
mi v nh vt l hc hin i; trong nhng nm t 1912 n
1938, l gio s Pra-ha; nm 1938 sang c tr M. L tc gi
ca nhiu bi vit v trit hc; ng vit nhng cun: "Das
Ende der mechanistischen Physik", 1935 ("S co chung ca vt l
hc my mc"); "Between Physics and Philosophy", 1941 ("Gia
vt l hc v trit hc"); "Philosophy of Science", 1957 ("Trit hc
ca khoa hc"). 196 - 197.
Phr- (Fraser), A-lch-xan-r Km-pben (1819 - 1914) - nh trit
hc Anh, gio s l-gch hc Trng i hc tng hp -in-buc,
theo Bc-cli v l ngi xut bn cc tc phm ca Bc-cli, tc
gi cun "Philosophy of Theisme", 1895 - 1897 ("Trit hc hu
thn") v v.v.. 15, 22 - 24, 25, 26 - 27.
Phrt-len-, . - xem -van-, -xca.
 Bn ch dn tn ngi
Pi-lng (Pillon), Phrng-xoa (1830 - 1914) - nh trit hc Php theo
ch ngha Can-t mi, hc tr ca ngi i biu ni ting nht
ca ch ngha Can-t mi Php, tc S. R-nu-vi-, mt phn t
theo ch ngha ph phn mi; t nm 1890, l ch bt tp ch
"L'Anne Philosophique" ("Nin gim trit hc"), ng trong
tp ch mt s bi. Pi-lng l tc gi cun "La philosophie de
Secrten", 1898 ("Trit hc ca X-cr-tng"). -29 - 30, 257, 283.
Pi-rng (khong 365 - 275 trc cng nguyn) - nh trit hc c Hy-lp,
ngi sng lp ch ngha hoi nghi c i. Pi-rng ph nhn kh
nng nhn thc chn l khch quan, tuyn truyn s xa ri cuc
sng thc tin v thi hon ton bng quan i vi cuc sng
thc tin. 165.
Pic-xn (Pearson), Cc-l (1857 - 1936) - nh ton hc, nh sinh vt
hc v nh trit hc duy tm Anh; t nm 1884, l gio s Trng
i hc tng hp Lun-n; trong cc tc phm ca mnh, Pic-xn
bo v thuyt u sinh phn ng, l "thuyt o thi t
nhin" trong x hi loi ngi. Cng nh H. Xpen-x, Pic-xn
mu toan em li cho ch ngha thc chng mt hnh thc ph
cp, ph nhn tnh cht khch quan ca cc quy lut ca t
nhin, u tranh chng th gii quan duy vt. V. I. L-nin
vit nh sau v Pic-xn: "C. Pic-xn, mt ngi Anh theo phi
Ma-kh, khng dng n mi mnh khe trit hc, khng tha
nhn s khm nhp, s phi hp, hay "s pht hin ra nhng
yu t ca th gii" m cng i n nhng kt lun khng th
trnh khi ca ci ch ngha Ma-kh c lt b ht nhng
"bc mn" che y y, tc l i n ch ngha duy tm ch quan
thun tu" (xem tp ny, tr. 103).
Tc phm trit hc ch yu ca Pic-xn l: "The Grammar of
Science", 1892 ("Khoa hc nhp mn"). 51 - 52, 103 - 104, 108 - 109,
170, 172, 190 - 191, 219 - 221, 222, 251, 259, 273 - 274, 319 - 320,
331, 345, 375, 379, 424.
Pla-tn (tn tht l A-ri-xtn) (427 - 347 trc cng nguyn) - nh
trit hc c Hy-lp, ngi lp ra khuynh hng duy tm khch
quan trong trit hc c i. Cc tc phm ca Pla-tn - c vit
phn ln di dng i thoi - ("D tic", "T-e-t", Ph-n" v
nhng tc phm khc), cp n cc mt khc nhau ca trit
hc c i - siu hnh hc, php bin chng, l-gch hc, v.v..
Trit hc ca Pla-tn, c bit l nhng tc phm o c hc
640 641 Bn ch dn tn ngi
tn gio ca ng v hc thuyt ca ng v "nh nc l tng",
u th hin li ch ca tng lp qu tc ch n phn ng. Pla-
tn chng li ch ngha duy vt v khng nh rng gii t nhin,
"th gii cc vt c th cm gic c" khng tn ti khch quan,
m ch l "ci bng", l s phn nh ca th gii vnh cu v bt
bin l "th gii nhng thc th tinh thn" - cc nim. Nhn
thc lun thn b ca Pla-tn da trn lng tin vo s bt dit
ca linh hn v s c lp ca linh hn i vi th xc: ch c
th nhn thc c chn l - nh Pla-tn khng nh - bng cch
t quan st mt cch su sc, bng con ng "a-nam-n-dt" -
hi tng li nhng ci m c lc no linh hn tng quan
st trong th gii nim.
V s nh gi ca L-nin i vi trit hc Pla-tn, hy xem
trong "Bt k trit hc" (Ton tp, ting Vit, Nh xut bn Tin
b, Mtxcva, t.29). 151.
Pl-kha-np, G. V. (Ben-tp, N.) (1856 - 1918) - nh hot ng xut
sc ca phong tro cng nhn Nga v quc t, ngi u tin
tuyn truyn ch ngha Mc Nga. Nm 1875, khi cn l sinh
vin, Pl-kha-np lin h vi phi dn tu, vi cc cng nhn
P-tc-bua v tham gia hot ng cch mng; nm 1877, gia nhp
t chc dn tu "Rung t v t do", n nm 1879, sau khi t
chc ny phn lit, Pl-kha-np ng u t chc mi ca phi
dn tu l t chc "Chia u rung t". Nm 1880, sang c tr
Thy-s, on tuyt vi phi dn tu v n nm 1883 th thnh
lp Gi-ne-v t chc mc-xt Nga u tin - nhm "Gii
phng lao ng", u tranh chng ch ngha dn tu, chng
ch ngha xt li trong phong tro cng nhn quc t. Vo thi
k u nhng nm 1900, Pl-kha-np cng vi V. I. L-nin
bin tp t bo "Tia la" v tp ch "Bnh minh", tham gia
chun b i hi II ng cng nhn dn ch - x hi Nga. Ti i
hi ny Pl-kha-np i din cho nhm "Gii phng lao ng".
T nm 1883 n nm 1903 Pl-kha-np vit mt s tc
phm c mt vai tr to ln trong vic bo v v tuyn truyn th
gii quan duy vt: "Ch ngha x hi v u tranh chnh tr" (1883),
"Nhng s bt ng gia chng ta" (1885), "Bn v s pht trin
ca quan im nht nguyn v lch s" (1895), "Khi lun v lch
s ca ch ngha duy vt" (1896), "Bn v vai tr ca c nhn
trong lch s" (1898) v nhng tc phm khc.
Tuy nhin, ngay t thi k y Pl-kha-np mc phi nhng
sai lm nghim trng, nhng sai lm l mm mng ca nhng
 Bn ch dn tn ngi
quan im men-s-vch ca ng trong tng lai. Sau i hi II
ng cng nhn dn ch - x hi Nga, Pl-kha-np ng trn lp
trng iu ha vi ch ngha c hi, v sau ng theo phi men-
s-vch. Trong thi k cch mng 1905 - 1907, ng trn lp
trng men-s-vch trn tt c cc vn c bn; khng nh gi
ht vai tr cch mng ca nng dn, a ra yu sch lin minh
vi giai cp t sn t do ch ngha; trn li ni th tha nhn t
tng c quyn lnh o ca giai cp v sn, nhng trn thc t li
chng li thc cht ca t tng ny. Pl-kha-np ln n cuc khi
ngha v trang thng Chp nm 1905. Trong nhng nm th lc phn
ng thng tr v c cao tro cch mng mi, Pl-kha-np chng li
vic dng ch ngha Ma-kh xt li ch ngha Mc, v chng li ch
ngha th tiu, cm u nhm "men-s-vch ng h ng". Trong thi
k chin tranh th gii th nht Pl-kha-np ng trn lp trng
x hi - s-vanh, bo v sch lc v quc ca phi men-s-vch.
Sau Cch mng dn ch - t sn thng Hai 1917 Pl-kha-np tr v
Nga, cm u nhm cc hu ca phi men-s-vch v quc ch ngha,
tc l nhm "Thng nht", tch cc chng li phi bn-s-vch,
chng li cch mng x hi ch ngha, cho rng nc Nga cha chn
mui cho bc qu ln ch ngha x hi. C thi tiu cc i
vi Cch mng x hi ch ngha thng Mi, nhng khng tham gia
u tranh chng Chnh quyn x-vit.
V. I. L-nin nh gi cao cc tc phm trit hc ca Pl-
kha-np v vai tr ca ng trong vic ph bin ch ngha Mc
Nga; ng thi L-nin cng ph phn gay gt Pl-kha-np v
nhng sai lm xa ri ch ngha Mc v nhng sai lm ln trong
hot ng chnh tr. 13, 14, 17, 59, 90 - 93, 96, 111 - 112, 113,
116, 118, 119, 126, 127 - 128, 142, 166, 171, 178, 179, 180, 181, 238,
293, 306, 309, 441.
Poanh-ca-r (Poincar), Hng-ri (1854 - 1912) - nh ton hc v nh
vt l hc Php; t nm 1886, l gio s Trng i hc tng hp
Pa-ri; t nm 1887, l vin s Vin hn lm khoa hc Pa-ri; ni
ting vi nhng tc phm v l thuyt cc phng trnh vi phn,
v vt l ton hc, v c hc khng gian; song song vi A. Anh-
stanh, Poanh-ca-r xy dng c s cho thuyt tng i hp.
Trong lnh vc trit hc Poanh-ca-r gn vi ch ngha Ma-
kh, ph nhn s tn ti khch quan ca vt cht v quy lut
khch quan ca gii t nhin V. I. L-nin vit: i vi Poanh-ca-r
th "quy lut ca gii t nhin l nhng tng trng, nhng quy
642 643 Bn ch dn tn ngi
c m con ngi to ra v "s tin li" ca mnh" (xem tp ny,
tr. 196). Theo Poanh-ca-r, gi tr ca l thuyt khoa hc c xc
nh khng phi ch xt xem l thuyt y phn nh thc ti
ng n n mc no, v su sc n mc no, m ch l ch xt
xem s p dng l thuyt y thun tin v hp l n mc no.
Nhng tc phm trit hc ch yu ca Poanh-ca-r gm c:
"La science et l'hypothse", 1902 ("Khoa hc v gi thuyt"); "La
valeur de la science", 1905 ("Gi tr ca khoa hc"); "Science et
mthode", 1909 ("Khoa hc v phng php"), v.v.. 24, 52, 196,
219, 311 - 312, 315, 316, 324, 338, 350, 360 - 362, 367, 370, 375,
379, 383, 385, 424, 425, 426.
Poanh-ca-r (Poincar), Luy-xing ng-toan (1862 - 1920) - nh vt l
hc Php, gio s; nhng tc phm ch yu ca ng u cp n
l thuyt in. Cun sch ni ting nht ca ng l cun "La
physique moderne", 1906 ("Vt l hc hin i"). 368 - 369.
Pn-sen (Paulsen), Phri-rch (1846 - 1908) - nh trit hc c theo
ch ngha Can-t mi, mt trong nhng nh l lun bo th nht
ca khoa s phm c hi cui th k XIX - u th k XX. T
nm 1878, l gio s Trng i hc tng hp Bc-lanh. Pn-sen
chu nh hng trit hc duy tm ca A. S-pen-hau-, bo v
tn gio.
Nhng tc phm ch yu ca Pn-sen gm c: "System der
Ethik", 1899 ("H thng o c"); "Philosophia militans", 1901
("Trit hc chin u") v nhng tc phm khc. V nhng kin
nhn xt ca V. I. L-nin i vi tc phm ca Pn-sen "Einleitung
in die Philosophie", 1892 ("Nhp mn trit hc"), hy xem cun
"Bt k trit hc" ca L-nin (Ton tp, ting Nga, xut bn ln
th 5, t.29, tr. 335 - 338). 434.
Pt-p (Popper), Gi-dp (1838 - 1921) - k s ngi o, theo ch
ngha thc chng; i biu ca ch ngha x hi "quan liu" tiu
t sn; tc gi cun "Das Recht zu leben und Pflicht zu sterben",
1878 ("Quyn c sng v ngha v phi cht") v nhng tc
phm khc. 398.
Pu-ri-sk-vch, V. M. (1870 - 1920) - mt i a ch, mt tn phn
ng Trm en cung nhit, thuc phi qun ch. T nm 1900,
phc v trong B ni v, nm 1904, l vin quan c nhim thuc
 Bn ch dn tn ngi
B ni v ca Pl-v. L mt trong nhng k lp ra t chc Trm
en "Lin minh nhn dn Nga"; nm 1907 y ra khi lin minh ny
v lp ra mt t chc qun ch phn cch mng mi ly tn l
"Hi Mi-kha-in c-khan-ghen"; Pu-ri-sk-vch l i biu ca tnh Bt-xa-
ra-bi-a trong cc u-ma nh nc II, III v IV, y rt ni ting v
nhng bi pht biu bi Do-thi sc mi khng b trong u-ma.
Sau Cch mng x hi ch ngha thng Mi, y ro rit u
tranh chng Chnh quyn x-vit. 240.
Puynh-tinh (Poynting), Gin Hen-ri (1852 - 1914) - nh vt l hc
Anh; t nm 1880, l gio s Trng i hc tng hp Bc-min-
ham, t nm 1888, l u vin ca Hi hong gia Lun-n. Tc
phm chnh l tc phm "On the Transfer of Energy in the Electro-
magnetic Field", 1884 ("V s di chuyn nng lng trong trng
in t"). 338.
r v x hi hc. 245.
Ra-khm-tp, N. (Bli-um, . V.) (sinh nm 1886) - ng vin dn ch -
x hi thuc phi men-s-vch, sau ny l mt tn khiu khch.
Hot ng trong lnh vc vn hc, vit v cc ti trit hc; l
u vin tiu ban bin tp ca ng dn ch - x hi x Lt-vi-a,
cng tc vi bo "Ting ni lao ng". T thng By 1909, l mt
v ca c quan an ninh Ri-ga. Nm 1917, b vch mt, b kt n
t, sau b trc xut ra nc ngoi. 6, 282.
Rai-l (Ryle), Rt-gi-nan- Gin (1854 - 1922) - nh khoa hc t
nhin Anh. Rai-l cho ng trn tp ch "Natural Science"
("Khoa hc t nhin"), s 6, nm 1862, bi bo nhan "Professor
Lloyd Morgan on the "Grammar of Science"" ("Gio s L-t
Moc-gan bn v "Khoa hc nhp mn""), trong Rai-l bo
v nhng quan im duy tm ca Pic-xn. 221.
Ram-xy (Ramsay), Uy-li-am (1852 - 1916) - nh ha hc v vt l
hc Anh; t nm 1880, l gio s Trng i hc tng hp Bri-
xtn, t nm 1887 - Trng i hc tng hp Lun-n, vin s
danh d ca Vin hn lm khoa hc P-tc-bua; ni ting nh cc
tc phm trong lnh vc ha hc hu c v ha l; ng pht
hin ra cc kh: c-gng (cng vi Gi. R-ly), h-li-um; crp-tn,
x-nn v n-ng (cng vi M. T-ra-vc-x). Cc cht kh ny
to thnh mt nhm gi l nhm s khng thuc bng tun hon
644 645 Bn ch dn tn ngi
. I. Men--l-p. c lp vi Men--l-p v sau Men--l-
p rt lu, Ram-xy xut phng php kh ha than
di t vi vic s dng tip theo cht kh c tch ra vo cc
mc ch k thut. V. I. L-nin nh gi cao kin xut ca
Ram-xy, v Ngi dnh mt bi bo ni v vn ny,
nhan "Mt trong nhng thng li v i ca k thut" (xem
Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5, t.23, tr. 93 - 95).
Nhng tc phm ch yu ca Ram-xy l: "A System of Che-
mistry", 1891 ("H thng ha hc"); "The Gases of the Atmosphere",
1896 ("Cc cht kh trong kh quyn"); "Modern Chemistry", 1901
("Ha hc ngy nay"); Essays Biographical and Chemical", 1908
("Tiu lun v tiu s v ha hc"), v.v.. 387 - 388.
Rp-p-po, Sc-l (sinh nm 1865) - ng vin x hi ch ngha
Php, xt li trit hc mc-xt, v vy b P. La-phc-g ph
phn gay gt. Rp-p-po l tc gi mt s tc phm v trit hc
Rau (Rau), An-brch (1843 - 1920) - nh trit hc c, mn ca L.
Ph-bch. Cc tc phm ch yu gm c: "Ludwig Feuerbachs
Philosophie, die Naturforschung und die philosophische Kritik
der Gegenwart", 1882 ("Trit hc ca Lt-vch Ph-bch, khoa hc
t nhin hin i v s ph phn trit hc hin i"); "Empfinden
und Denken", 1896 ("Cm gic v t duy"); "Das Wesen des men-
schlichen Verstandes", 1900 ("Thc cht ca l tr con ngi"),
v.v.. V nhng nhn xt ca V. I. L-nin i vi tc phm ca Rau
"Fr. Paulsen ber E. Haeckel" ("Phr. Pn-sen ni v E. Hch-ken"),
hy xem trong tc phm ca L-nin "Bt k trit hc" (Ton tp,
ting Nga, xut bn ln th 5, t.29, tr. 359). 244 - 245, 289, 446.
Ry (Rey), A-ben (1873 - 1940) - nh trit hc Php theo ch ngha
thc chng; t nm 1919, l gio s Xoc-bon. Trong cc vn
khoa hc t nhin, Ry l mt nh duy vt t pht khng trit
; trong lnh vc l lun nhn thc, ng trn lp trng ch
ngha Ma-kh. Ngoi tc phm ca Ry "La thorie de la physique
chez les physiciens contemporains", 1907 ("L lun ca cc nh
vt l hc hin i v vt l hc") c V. I. L-nin phn tch
trong cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph
phn", hy xem nhng kin nhn xt v cc bt tch ca L-nin
trn cc trang cun sch ca Ry "La philosophie moderne", 1908
 Bn ch dn tn ngi
("Trit hc hin i"), nhng nhn xt v nhng bt tch y ca
L-nin c cng b trong cun "Bt k trit hc" (Ton tp,
ting Nga, xut bn ln th 5, t.29, tr. 475 - 525). 312 - 318, 320,
325 - 327, 353, 362 - 370, 378 - 381, 382, 385 - 386.
Rem-k (Rehmke), Gi-han-nt (1848 - 1930) - nh trit hc duy tm
ngi c, mt trong nhng i biu ca trng phi ni ti. T
nm 1885, l gio s Trng i hc tng hp Gry-xvan-. R -n u-v i- (Re no uv ie r), S c-l (1815 - 1903 ) - nh t ri t h c ch it
Rem-k chng li ch ngha duy vt bin chng v ch ngha
duy vt lch s t nhin; ng ta bo v tn gio, coi Thng l
mt "khi nim thc ti".
Nhng tc phm ch yu ca Rem-k gm c: "Lehrbuch der
allgemeinen Psychologie", 1894 ("Sch gio khoa v tm l hc
i cng"), "Philosophie als Grundwissenschaft", 1910 ("Trit
hc vi t cch l mn khoa hc c bn"); "Logik oder Philosophie
als Wissenlehre", 1918 ("L-gch hc hay l trit hc vi t cch
l l lun khoa hc") v nhng tc phm khc. 75, 216, 241 - 242,
253, 258 - 259, 260, 279, 343, 377, 432, 434.
Ri-ghi (Righi), -gu-xt (1850 - 1921) - nh vt l hc ngi , t
nm 1873, l gio s Vin k thut B-l-nh; ni ting nh
nhng cng trnh nghin cu trong lnh vc in hc v t hc.
Cn c vo cc quan im trit hc ca ng m xt th ng l mt
nh duy vt t pht.
Nhng tc phm ch yu ca Ri-ghi gm c: "La moderna
teoria dei fenomeni fisici", 1904 ("L lun cn i v nhng hin
tng vt l"); "Le nuove vedute sull'intima struttura della mate-
ria", 1907 ("Quan im mi v cu to vt cht"), v.v.. 318 - 319,
320 - 321, 324.
Ri-l (Riehl), A-li-d (1844 - 1924) - nh trit hc theo thuyt Can-
t mi ngi c; t nm 1873, l gio s Grt-x, Phry-buc, ca trit hc duy tm c cui th k XVIII - u th k XIX, gio
Ki-en, Han-l v Bc-lanh; mu toan gii thch "mt cch hin
thc" hc thuyt ca Can-t cho thch hp vi khoa hc t nhin
hin i.
Tc phm ch yu ca ri-l l: "Der philosophische Kriti-
zismus und seine Bedeutung fr die positive Wissenschaften",
1876 - 1887 ("Ch ngha ph phn trit hc v ngha ca n i
vi cc ngnh khoa hc thc nghim"). 174 - 175, 250, 256.
Rch-c (Rcker), c-tua Uy-li-am (1848 - 1915) - nh vt l hc
646 647 Bn ch dn tn ngi
ngi Anh; t nm 1901 n nm 1908, l hiu trng Trng
i hc tng hp Lun-n; hot ng ch yu l trong lnh vc
a vt l, l lun v in v t tnh; v mt trit hc, ng l mt
nh duy vt t pht. 338, 339 - 342, 343.
R-i- (Rodier), Gioc-gi (1848 - 1910) - gio s lch s trit hc c
i Pa-ri. 274.
trung ngi Php, ngi cm u trng phi ph phn mi
trong trit hc; v ngh nghip, l nh ton hc. T nm 1890,
tch cc tham gia tp ch "L'Anne Philosophique" ("Nin gim
trit hc"). Nhn nh R-nu-vi- l mt nh trit hc phn ng,
V. I. L-nin vit nh sau: "Trit hc ca ng ta, v mt l
lun, l s kt hp thuyt hin tng ca Hi-um v thuyt tin
nghim ca Can-t. Vt t n b kin quyt loi tr. Mi lin h
ca cc hin tng, trt t, quy lut u c coi l tin nghim.
Quy lut c vit bng ch hoa v tr thnh c s ca tn gio.
Cc gio s o Thin cha rt hoan nghnh trit hc ny" (xem
tp ny, tr. 257).
Nhng tc phm ch yu ca R-nu-vi- gm c: "Manuel de
philosophie moderne", 1842 ("Khi lun trit hc hin i"); "Manuel
de philosophie ancienne", 1844 ("Khi lun trit hc c i"); "Essais
de critique gnrale", 1854 - 1864 ("Tiu lun ph phn chung"); "Le
personalisme", 1903 ("Ch ngha nhn cch"), v.v.. 29 - 30, 251, 256,
257, 259, 283.
Rt-np, V. A. xem Ba-da-rp, V.
s
Sen-linh (Schelling), Phri-rch Vin-hem Gi-xp (1775 - 1854) - i biu
s cc trng i hc tng hp I--na (t 1798), Vuyc-tx-bua (t
1803), Muyn-khen (t 1806) v Bc-lanh (t 1841). Thot u l
ngi ng h trit hc ca Phch-t; v sau sng lp ra "trit hc ng
nht" duy tm khch quan, ra nim ng nht tuyt i tn ti
v t duy, vt cht v tinh thn, khch th v ch th v coi s ng
nht l trng thi v thc ca "tinh thn th gii". Sen-linh
miu t s pht trin ca gii t nhin nh l mt qu trnh bin
chng ca s t pht trin ca "tinh thn th gii".
 Bn ch dn tn ngi 648
Sen-linh l i biu c ting tm nht ca trit hc t nhin;
mc d mang tnh cht duy tm, trit hc ny c gi tr nht
trong h thng trit hc ca Sen-linh. Cui thi k hot ng ca
mnh, Sen-linh tr thnh nh t tng chnh thc ca nc Ph
qun ch, tuyn truyn "trit hc thin khi" c tnh cht tn
gio - thn b; Ph. ng-ghen ln ting chng li th trit hc
ny (xem C. Mc v Ph. ng-ghen. Trch cc tc phm lc thiu
thi, ting Nga, 1956, tr. 386 - 465).
Nhng tc phm ch yu ca Sen-linh l: "Erster Entwurf
eines Systems der Naturphilosophie", 1799 ("S tho u tin v
h thng trit hc t nhin"); "System des transzendentalen Ide-
alismus", 1800 ("H thng ch ngha duy tm tin nghim"), v.v..
417.
Si-skin, N. I. (1840 - 1906) - nh ton hc v vt l hc, hi vin Hi
tm l hc Mt-xc-va, cng tc vi tp ch "Vn trit hc v ngha quc, l mt trong nhng ngun gc t tng ca ch
tm l hc". Trong cc bi "Nhng hin tng tm l - vt l
theo quan im c gii lun", "V thuyt quyt nh trong mi
lin h vi tm l hc ton hc" v "Khng gian ca L-ba-sp-
xki", ng bo v t tng ca ch ngha kinh nghim ph
phn trong khoa hc t nhin. 371 - 374.
Smt (Schmidt), Hen-rch (1874 - 1935) - nh sinh vt hc c, hc
tr v ngi k tc Eng-xt Hch-ken, qun l phng lu tr ca Su-bc - Dn-n (Schubert-Soldern), Ri-sa (1852 - 1935) - gio s
Eng-xt Hch-ken I--na; tch cc tham gia cuc u tranh ca
E. Hch-ken chng ch ngha duy tm v thuyt tng l; bo v
E. Hch-ken chng li s cng kch ca cc nh trit hc v cc
nh thn hc phn ng v vit mt lot tc phm nhm mc
ch : "Der Kampf um die "Weltrtsel" und die Kritik", 1900
("Cuc tranh lun v quyn "B mt ca v tr" v s ph phn");
"Haeckels biogenetisches Grundgesetz und seine Gegner", 1902
("Quy lut c bn v pht sinh sinh vt ca Hch-ken v k th
ca ng"); "Monismus und Christentum", 1906 ("Thuyt nht
nguyn v o C-c"), v.v.. 434.
S-pen-hau- (Schopenhauer), c-tuya (1788 - 1860) - nh trit hc,
nh duy tm ch quan c, phn nh tm trng cc tng lp phn
ng trong giai cp t sn c. Theo li ca Ph. ng-ghen th
trit hc ca S-pen-hau- gm nhng cn b ca cc h thng trit
hc c c lm cho thch nghi vi trnh tinh thn ca bn
649 Bn ch dn tn ngi
phi-li-xtanh (xem "Chng uy-rinh", ting Nga, 1957, tr. 313).
S-pen-hau- cho rng th gii bn ngoi l th gii ca cc biu
tng, l hin tng ca thc c ny sinh do bn cht bn
trong ca ch th; th gii khng th nhn thc c. S-pen-
hau- ph nhn t tng tin b x hi, chng li quyn ca qun
chng nhn dn u tranh i ci thin iu kin sinh hot. ng
nu nhng lun im c bn ca trit hc ca ng trong lun n
tin s nm 1813, sau ng trnh by nhng lun im trong
tc phm chnh ca ng: Die Welt als Wille und Vorstellung,
1819 ("th gii l ch v biu tng").
Thuyt ch v thuyt phi l trong trit hc ca S-pen-hau-
c cc nh trit hc t sn phn ng (Ph. Nt-x, H. Bc-xng,
U. Gim-x, B. Crt-s, v.v.) s dng rng ri trong thi i ch
ngha pht-xt c. 232, 279.
Stc-k (Starcke), Cc-l Ni-c-lai (1858 - 1926) - nh trit hc v x
hi hc an-mch, gio s C-pen-ha-g (t nm 1916); tc gi cun
"Ludwig Feuerbach", 1885 ("Lt-vch Ph-bch"), l cun sch c
phn tch ph phn trong tc phm ca Ph. ng-ghen "Lt-vch
Ph-bch v s co chung ca trit hc c in c". 249 - 250.
trit hc Lai-pxch, i biu ca ci gi l trit hc ni ti;
tham gia vic xut bn t tp ch phn ng c "Zeitschrift fr
immanente Philosophie" ("Tp ch trit hc ni ti").
Nhng tc phm ch yu ca Su-bc - Dn-n l: "ber
Transcendenz des Objects und Subjects", 1882 ("Bn v tnh siu
nghim ca khch th v ch th"); "Grundlagen einer Erken-
ntnistheorie", 1884 ("Nhng c s ca l lun nhn thc"); "Das
menschliche Glck und die soziale Frage", 1896 ("Hnh phc
nhn loi v vn x hi"), v.v.. 75, 83, 216, 253 - 256, 259 -
260, 263 - 264, 283, 305 - 306, 401 - 402, 403, 428, 432.
Sun-tx (Schulze), Gt-lp Eng-xt (1761 - 1833) - nh trit hc duy
tm c, mn ca a-vt Hi-um, gio s Hem-stt, sau
Gt-tinh-ghen. Sun-tx kin quyt bc b lun im ca Can-t
v vt t n, coi l s nhng b ch ngha duy vt, ph
nhn kh nng ca tri thc khch quan, gii hn nhn thc
 Bn ch dn tn ngi
kinh nghim c em li trong cm gic, mu toan phc hi v
hin i ha ch ngha hoi nghi c i. Theo tn ca nh trit
hc hoi nghi c Hy-lp E-ne-di--mu-x m Sun-tx nu ra
trong tc phm trit hc ca mnh, trong lch s trit hc ngi
ta gi ng ta l Sun-tx - E-ne-i--mu-x.
Ngoi cun sch m V. I. L-nin nhc n, Sun-tx cn
vit: "Grundri der philosophischen Wissenschaften", 1788 - 1790
("Lc kho cc khoa hc trit hc"); "Kritik der theoretischen
Philosophie", 1801 "Ph phn trit hc l lun"), v.v.. 165 - 166,
223, 236 - 237, 238, 240.
Sp-p (Schuppe), Vin-hem (1836 - 1913) - nh trit hc, nh duy
tm ch quan c, ng u ci gi l trng phi ni ti, gio
s Trng i hc tng hp Gry-xvan- (t 1873). Theo Sp-
p th tn ti ng nht vi thc m biu hin l nhng ci Ti
ring l. Quan im ca Sp-p khng trnh khi a n ch
ngha duy ng. Cng tc vi t tp ch phn ng c "Zeitschrift
fr immanente Philosophie" ("Tp ch trit hc ni ti").
Nhng tc phm ch yu ca Sp-p l: "Erkenntnistheore-
tische Logik", 1878 ("L-gch nhn thc lun"); "Die immanente
Philosophie", 1897 ("Trit hc ni ti"); "Der Solipsismus", 1898
("Duy ng lun"), v.v. 6, 75, 78 - 79, 80, 85, 129, 216, 253 - 254, 255 - 256,
259 - 262, 263, 266, 272, 273, 279, 282, 298, 401, 428, 441 - 442.
Svch-l (Schwegler), An-bc (1819 - 1857) - nh thn hc, nh trit hc,
nh nghin cu ngn ng v vn hc, nh s hc ngi c; tc
gi cun "Geschichte der Philosophie im Umri", 1847 ("i cng
v lch s trit hc"); dch sang ting c cun "Php siu
hnh" ca A-ri-xtt, bin tp tp ch "Jahrbcher der Gegen-wart"
("Nin gim hin i") xut bn t 1843 n 1848 Stt-ga v
Ti-u-bin-ghen. 152 - 153.
t c quan ngn lun trung ng ca ng x hi ch ngha - cch
Tm-xn (Thomson), Gi-dp Gin (1856 - 1940) - nh vt l hc
Anh; t nm 1884, l gio s Trng T-ri-ni-ti v gim c
phng th nghim Ca-oen-i-s thuc Trng i hc tng hp
Cam-brt-gi; thnh vin ca Hi hong gia Lun-n, t 1915
n 1920, l ch tch Hi. Ni ting do nhng tc phm ca ng
650 651 Bn ch dn tn ngi
v l thuyt xoy cun, p dng nhng nguyn tc chung v c
hc vo cc hin tng vt l v l ha, v c bit l do nhng
cng trnh nghin cu trong lnh vc in v t tnh; ng
khm ph ra in t (1897), ra mt trong nhng m hnh
u tin ca nguyn t (1903). Xt v quan im trit hc th ng
l mt nh duy vt t pht.
Nhng tc phm ch yu ca Tm-xn l: "Electricity and
Matter", 1903 ("in v vt cht"); "The Corpuscular Theory of
Matter", 1907, ("Thuyt ht nh ca vt cht"); "The Electron in
Chemistry", 1923 ("in t trong ha hc"), v.v.. 321.
Tm-xn (Thomson), Uy-li-am, hun tc Ken-vin (1824 - 1907)
nh vt l hc Anh; t 1846 n 1899, l gio s Trng i hc
tng hp Glt-g, thnh vin ca Hi hong gia Lun-n, t
1890 n 1895, l ch tch Hi; l vin s danh d ca Vin hn
lm khoa hc P-tc-bua. Hot ng khoa hc ca Tm-xn rt
nhiu mt: ng ch rt nhiu n cc vn vt l ton hc,
n vic ging dy mn ny v n nhng s p dng k thut;
cc tc phm ca ng v lnh vc nhit ng lc hc, in hc v
t tnh hc, v.v. c mt ngha quan trng. Tm-xn c nhiu
pht minh v ci tin nhng kh c vt l (a bn, in k, v.v.).
Xt v quan im trit hc, ng l mt nh duy vt my mc.
Nhng tc phm ch yu ca Tm-xn c xut bn trong
cc tp: "Reprint of Papers on Electricity and Magnetism", 1872
("Ti bn cc tc phm v in v t tnh"); "Mathematical and
Physical Papers", 1882 - 1911 ("Cc tc phm ton v vt l");
"Popular Lectures and Addresses", 1889 - 1894 ("Cc bi ging v
bi ni ph cp"). 316 - 317, 325.
Tsc-np, V. M. (1876 - 1952) - mt trong nhng th lnh v nh l
lun ca ng x hi ch ngha - cch mng. Trong nhng nm
1902 - 1905, l bin tp vin ca t bo "Nc Nga cch mng",
mng. vit nhng bi c xu hng chng li ch ngha Mc,
mu toan chng minh rng khng th p dng hc thuyt Mc
vo nng nghip c. Trong cc tc phm l lun ca Tsc-np,
ch ngha duy tm ch quan v ch ngha chit trung c kt
hp vi ch ngha xt li v vi cc t tng khng tng ca
phi dn tu; Tsc-np mu toan em "ch ngha x hi xy
 Bn ch dn tn ngi 652 653 Bn ch dn tn ngi

dng" kiu t sn ci lng i lp li ch ngha x hi khoa C. Mc nh gi rt cao cc tc phm v gi ng l mt nh bc hc

hc. Sau Cch mng dn ch - t sn thng Hai 1917, l b Nga v i. L-nin vit v Tsc-n-sp-xki rng Tsc-n-sp-xki
trng B nng nghip trong Chnh ph lm thi t sn, t chc "qu thc l mt nh i vn ho Nga duy nht... t nhng nm 50
cc cuc n p khc lit nhng nng dn chim rung t ca ca th k XIX cho n nm 1888, ng vn ngang tm ch ngha duy
a ch. Sau Cch mng x hi ch ngha thng Mi, l mt vt trit hc hon chnh. Nhng do tnh trng lc hu trong i sng
trong nhng k t chc nhng cuc ni lon chng Chnh quyn ca nc Nga, Tsc-n-sp-xki khng bit vn ln, hay ni cho
x-vit. Nm 1920, y chy ra nc ngoi v y tip tc hot ng hn, khng th vn ln ti ch ngha duy vt bin chng
ng chng Chnh quyn x-vit. 13, 111, 112, 113 - 116, 118 - 119, ca Mc v ng-ghen" (xem tp ny, tr. 449).
128, 134, 150, 156, 160, 224, 231, 248, 258, 262, 389. Tsc-n-sp-xki vit hng lot tc phm xut sc trong
Tsc-n-sp-xki, N. G. (1828 - 1889) - nh dn ch cch mng Nga lnh vc trit hc, kinh t chnh tr hc, s hc, o c hc v
v i, nh bc hc, nh vn, nh ph bnh vn hc; l mt trong thm m hc. Nhng tc phm ph bnh vn hc ca ng c
nhng bc tin bi li lc ca phong tro dn ch - x hi Nga. nh hng ln n s pht trin vn hc v ngh thut Nga. Tiu
Tsc-n-sp-xki l ngi c v t tng v lnh t ca phong thuyt "Lm g?" ca Tsc-n-sp-xki (1863) c tc dng gio dc
tro dn ch - cch mng Nga trong nhng nm 60 th k XIX. nhiu th h cch mng Nga v nc ngoi. 446 - 449.
L mt nh x hi ch ngha khng tng, ng cho rng c th Txi-ghen (Zeihen), T--o (1862 - 1950) - nh trit hc duy tm
chuyn ln ch ngha x hi thng qua cng x nng dn, nhng c, nh sinh l hc kim thy thuc cha bnh tm thn; t
ng thi, vi t cch l nh dn ch cch mng, ng " bit tc nm 1892, l gio s bnh hc tm thn I--na, sau U-t-
ng, theo tinh thn cch mng, vo tt c nhng s bin chnh tr rch-kht v Han-l, t nm 1904 Bc-lanh, t nm 1917 l
ca thi ng bng cch - vt qua nhng kh khn v tr lc ca gio s trit hc Han-l; l ngi ng h ch ngha kinh
kim duyt - tuyn truyn t tng cch mng nng dn, t tng nghim ph phn v trit hc ni ti.
u tranh ca qun chng nhm lt tt c nhng quyn lc c" Nhng tc phm ch yu ca Txi-ghen l: "Psychophysio-
(V. I. L-nin. Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 5, t.20, tr. 175). logische Erkenntnistheorie", 1898 ("L lun tm sinh l hc v
Tsc-n-sp-xki cng phn vch trn tnh cht nng n ca nhn thc"); "Die Grundlagen der Psychologie", 1915 ("Nhng c
cuc "ci cch nng dn" nm 1861, ng ku gi nng dn ng s ca tm l hc"); "Vorlesungen ber sthetik", 1923 - 1925
ln khi ngha. Nm 1862 ng b chnh ph Nga hong bt giam ("Nhng bi ging v m hc"), v.v.. 272 - 273, 283.
pho i P-t-r-pa-vlp-xcai-a gn hai nm, v sau b kt n by
nm kh sai v b y chung thn Xi-bi-ri. Mi n khi v u
gi Tsc-n-sp-xki mi c tr li t do. Cho n cui i,
ng vn l mt chin s hng hi chng mi bt cng x hi v U-li-a-np, V. I. xem L-nin, V. I.
chng mi biu hin ca s p bc v chnh tr v kinh t.
Tsc-n-sp-xki c cng ln trong lnh vc pht trin trit hc duy v
vt Nga. Quan im trit hc ca ng l nh cao ca ton b trit
hc duy vt trc Mc. Ch ngha duy vt ca Tsc-n-sp-xki mang Va-len-ti-np, N. (Vn-xki, N. V.) (1879 - 1964) - mt phn t men-s-vch,
tnh cht cch mng thc s. Tsc-n-sp-xki kch lit ph phn cc nh bo, nh trit hc theo ch ngha Ma-kh. Sau i hi II ng
hc thuyt duy tm khc nhau v c gng sa li php bin chng ca cng nhn dn ch - x hi Nga, gia nhp phi bn-s-vch,
H-ghen theo tinh thn duy vt. Trong lnh vc kinh t chnh tr hc, nhng n cui nm 1904, li chuyn sang lp trng men-s-vch;
thm m hc, ph bnh ngh thut, s hc, Tsc-n-sp-xki cho ch bin t "Bo Mt-xc-va" ca bn men-s-vch, cng tc vit
thy nhng kiu mu v phng php nghin cu thc t mt cch mt s xut bn phm men-s-vch v t sn khc. Trong nhng
bin chng. Sau khi nghin cu cc tc phm ca Tsc-n-sp-xki,
 Bn ch dn tn ngi
nm th lc phn ng thng tr, Va-len-ti-np theo ch ngha th
tiu; sau khi hon ton on tuyt vi ch ngha Mc, Va-len-ti-np
xt li trit hc mc-xt m y c gng "b sung" bng nhng
quan im duy tm ch quan ca Ma-kh v ca A-v-na-ri-t.
V. I. L-nin ph phn gay gt nhng quan im duy tm m h
ca Va-len-ti-np. Sau Cch mng x hi ch ngha thng Mi,
Va-len-ti-np l ph tng bin tp "Bo cng thng", v sau cng
tc trong c quan i din thng mi ca Lin-x Pa-ri. T nm
1930 y tr thnh mt tn bch v lu vong, chng li ch ngha Mc
- L-nin, chng li Nh nc x-vit.
Nhng tc phm chnh ca Va-len-ti-np l: "Nhng c cu
trit hc ca ch ngha Mc" (1908), "Ma-kh v ch ngha Mc"
(1908), v.v.. 6, 9 - 11, 13, 34 - 35, 95 - 96, 111 - 112, 176, 180 -
181, 224, 238, 258, 262, 282, 293, 303, 304, 318 - 319, 323, 324,
375, 441.
Van C-v-lc (Van Cauwelaert), I-an Phran-x (sinh nm 1880) -
mt lut gia v nh hot ng nh nc ca B. Trong nhng
nm 1905 - 1907, cho ng trn tp ch "Revue No-Scolastique"
("Tp ch kinh vin mi") mt s bi trit hc mang tinh thn
duy tm; t nm 1907, l gio s ngoi ngch ca Trng i hc
tng hp Phry-buc; t nm 1910, l i biu ca An-t-vc-
panh trong ngh vin. Sau ny, gi mt s cng v ngoi
giao, lm b trng trong chnh ph B. 47, 62, 175.
Vin-en-bng (Windelband), Vin-hem (1848 - 1915) - nh trit hc
duy tm c, nh nghin cu lch s trit hc; ngi sng lp
trng phi Ba-en (Phry-buc) ca ch ngha Can-t mi; l
gio s cc trng i hc tng hp Xuy-rch (t nm 1876),
Phry-buc (t nm 1877), Xt-ra-xbua (t nm 1882) v Hy-
en-bc (t nm 1903). Vin-en-bng pht trin ch ngha
Can-t theo tinh thn thuyt phi l, coi trit hc l khoa hc v
"nhng gi tr tuyt i"; em khoa hc x hi i lp vi khoa
hc t nhin, ph nhn kh nng dng khoa hc gii thch
nhng qu trnh x hi.
Nhng tc phm ch yu ca Vin-en-bng l: Geschichte der
neueren Philosophie...", 1878 - 1880 ("Lch s trit hc mi...");
"Prludien", 1884 ("Nhng bi do u"); "Geschichte und Natur-
wissenschaft", 1894 ("Lch s v khoa hc t nhin"); "Vom
System der Kategorien", 1900 ("V h thng cc phm tr"), v.v..
654 655 Bn ch dn tn ngi
250.
Vin-ly (Willy) Ru-n-ph (1855 - 1920) - nh trit hc c theo
phi Ma-kh, mn ca R. A-v-na-ri-t. Ngoi nhng tc
phm m V. I. L-nin xt n, Vin-ly cn vit nhng cun: "Die
Gesamterfahrung vom Gesichtspunkt des Primrmonismus",
1908 ("Kinh nghim tng qut xt theo quan im thuyt nht
nguyn ban u"); "Ideal und Leben...", 1909 ("L tng v cuc
sng..."), v.v.. 47, 63, 80 - 81, 82, 87, 88 - 90, 94, 105, 195, 251,
254 - 255, 257, 431, 438 - 439, 440 - 441.
V-ben (Vaubel), Gi-han Vin-hem (sinh nm 1864) - nh ha hc
hu c ngi c, t nm 1898 l ph gio s, sau l gio s
Trng cao ng k thut c-m-stt; V. I. L-nin c mun
ni n cun sch ca V-ben nhan "Lehrbuch der theoretischen
Chemie", 1903 ("Sch gio khoa v ha hc l thuyt". 358.
Vn-xki, N. V. xem Va-len-ti-np, N.
Vun-t (Wundt), Vin-hem Mc-x (1832 - 1920) - nh trit hc v
tm l hc t sn c, mt trong nhng ngi sng lp mn tm
l hc thc nghim, t nm 1864 l gio s sinh l hc ti
Trng i hc tng hp Hy-en-bc, t nm 1874 l gio s
trit hc Xuy-rch, t nm 1875 l gio s trit hc Lai-pxch.
Theo nhn nh ca L-nin th Vun-t l mt "nh duy tm v
theo ch ngha tn ngng", chu nh hng ca Can-t v Lai-
bni-tx, cng nh chu nh hng phi Can-t mi v phi thc
chng. Vun-t coi tm l hc l mn khoa hc chnh trong trit
hc. Trong tm l hc, ngoi phng php thc nghim, Vun-t
cn bo v thuyt nh nguyn ca ch ngha tm l vt l song
song. Vun-t tm cch gii thch trn lp trng tm l hc x
hi v hot ng ca c nhn, coi nhng quy lut pht trin lch
s l khng th nhn thc c.
Nhng tc phm ch yu ca Vun-t gm c: "Grundzge der
physiologischen Psychologie", 1873 - 1874 ("Nhng c s ca tm
l hc sinh l"); "System der Philosophie", 1889 ("H thng trit
hc"); Grundri der Psychologie", 1896 ("Khi lun tm l hc"),
v.v.. 63 - 64, 65 - 66, 69, 70, 75 - 76, 82 - 83, 102, 103, 105, 175,
178, 179, 180, 188, 205, 232, 250, 261 - 262.
x
 Bn ch dn tn ngi
X-ni-o (Senior), Nt-xau Uy-li-am (1790 - 1864) - mt nh kinh t
hc tm thng ngi Anh, bo v li ch ca ch xng v tch
cc tham gia vic c ng ca ch xng chng li vic rt ngn
ngy lm vic Anh (nhng nm 30 th k XIX). Bi vn cng
kch ca X-ni-o ("Letters on the Factory Act, as It Affects the Cotton
Manufacture", 1837 ("Nhng bc th ni v tc dng ca lut
cng xng i vi cng nghip bng vi si") b C. Mc ph phn
kch lit trong tp I b "T bn" (xem C. Mc v Ph. ng-ghen.
Ton tp, ting Nga, xut bn ln th 2, t.23, tr. 235 - 240). 162.
Xch-tt Em-pi-ri-qut (th k II) - nh trit hc c Hy-lp v thy
thuc, i biu ni ting ca ch ngha hoi nghi c i, ph
nhn kh nng nhn thc chn chnh, chng li tt c mi s
phn on "gio iu" v mi nguyn tc o c, khng nh
rng con ngi khng nn c bt k mt tn nim no, v - theo
kin ca ng ta - tn nim l s tr ngi chnh trn con ng i
ti hnh phc ("a-ta-rc-xi-a"). Nhng tc phm ca Xch-tt
Em-pi-ri-qut cn li ti ngy nay nh "Nhng nguyn l ca Pi-
rng" v "Chng li cc nh ton hc" l mt ti liu phong ph
v trit hc - lch s. 165.
Xmt (Smith), Noc-man Kem-p (1872 - 1958) - nh trit hc duy
tm ngi Anh, gn gi vi "ch ngha thc ti mi"; trong
nhng nm t 1919 n 1945, l gio s Trng i hc tng hp
-in-buc.
Nhng tc phm ch yu ca Xmt l: "Prolegomena to an
Idealistic Theory of Knowledge", 1924 ("Tng lun v thuyt duy
tm v nhn thc"); "The Philosophy of David Hume", 1941
("Trit hc ca a-vt Hi-um"), v.v.. 76 - 79, 103, 175.
Xnai- (Snyder), Cc-l (sinh nm 1869) - nh kinh t hc v nh
vn M; tc gi ca cc tc phm ni ting v khoa hc t nhin:
"New Conceptions in Science", 1903 ("Nhng khi nim mi
trong khoa hc") v "The World Machine", 1907 ("Ci my th
gii"). 439 - 440.
X-l-vi-p, V. X. (1853 - 1900) - nh trit hc phn ng, theo thuyt
phi l v thuyt thn b. Trong trit hc duy tm khch quan ca
mnh, ng phc hi t tng ca phi Pla-tn mi, t "bn
nguyn tinh thn" - tc l Thng m ng coi l ngun gc
"s thng nht hon ton" ca th gii - ln trn ht thy mi
656 657 Bn ch dn tn ngi
th tn ti. Chng li ch ngha duy vt, ng ra nhim v
dng trit hc lun chng cho o C-c, tuyn truyn ch
trng gio hi th gii, "cch tn" con ngi v mt tn gio.
Trit hc ca X-l-vi-p c nh hng ln i vi cc nh trit
hc t sn Nga hi cui th k XIX - na u th k XX, cng
nh i vi cc nh trit hc duy tm nhiu nc t bn.
Nhng tc phm ch yu ca X-l-vi-p l: "Khng hong ca
trit hc phng Ty" (1874), "Nhng c s trit hc ca tri thc
hon chnh" (1877), "Ph phn cc c s tru tng" (1877 - 1880),
v.v.. 371.
X-ren (Sorel), Gioc-gi (1847 - 1922) - nh x hi hc v trit hc
Php, nh l lun ca ch ngha cng on - v chnh ph; trong
t r i t h c n g l m t n g i c h i t t r un g . C h u n h h n g c a
P . Gi. Pru-ng, Ph. Nt-x, H. Bc-xng, ng c gng kt hp
ch ngha Mc vi ch ngha Pru-ng, bo v phi l lun v
ch lun. 362.
Xpen-x (Spencer), Hc-bc (1820 - 1903) - nh trit hc Anh, nh
tm l hc v x hi hc, mt i biu ni ting ca ch ngha
thc chng, mt trong nhng ngi sng lp ci gi l thuyt
hu c v x hi. C gng bin h cho tnh trng khng bnh
ng trong x hi, ng coi x hi loi ngi ging nh mt c
th sinh vt v em hc thuyt sinh vt v u tranh sinh tn p
dng vo lch s loi ngi. Nhng quan im trit hc v x
hi hc phn ng ca Xpen-x khin ng ta tr thnh mt trong
nhng nh t tng ni ting nht ca giai cp t sn Anh. Tc
phm ch yu ca ng l cun "System of Synthetic Philosophy",
1862 - 1896 ("H thng trit hc tng hp"). 249, 405.
Xtan-l (Stallo), Gin Bc-na (1823 - 1900) - nh trit hc v vt l
hc M; khi mi bt u hot ng, ng theo ch ngha duy tm
H -g he n, v sa u n g ng h ch n gh a k in h ng h im p h p hn .
384 - 385.
Xt-l-pin, P. A. (1862 - 1911) - mt nh hot ng nh nc ca
nc Nga Nga hong, i a ch. Trong nhng nm 1906 n
1911, l ch tch Hi ng b trng v b trng B ni v
Nga. Gn lin vi tn tui ca y l thi k phn ng chnh tr
ht sc tn bo, trong n t hnh c p dng rng ri nhm
n p phong tro cch mng ("thi k phn ng Xt-l-pin"
 Bn ch dn tn ngi 658 659 Bn ch dn tn ngi

1907 - 1910). Xt-l-pin tin hnh ci cch rung t nhm to ra trit hc x hi" m L-nin kch lit ph phn trong cun "Ch
tng lp cu-lc lm ch da cho ch chuyn ch Nga hong ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn".
nng thn. Song y b tht bi trong nh cng c ch Sau nm 1910, Xu-v-rp ri b ng, lm cng tc thng k.
chuyn ch bng cch thi hnh mt s ci cch t trn xung v Nm 1917, theo nhm nhng ngi men-s-vch quc t ch
li ch ca giai cp t sn v a ch. Nm 1911 Xt-l-pin b ng ngha. Sau Cch mng x hi ch ngha thng Mi, gi nhng
vin x hi ch ngha - cch mng B-grp git Ki-p. 269. cng v c bu ra Mt-xc-va v I-a-r-xlp; b git trong
Xt-ru-v, P. B. (1870 - 1944) - nh kinh t hc v nh chnh lun t thi gian c cuc ni lon phn cch mng I-a-r-xlp hi
thng By 1918. 9 - 11, 410 - 415.
sn, mt trong nhng lnh t ca ng dn ch - lp hin. Vo
nhng nm 90 th k XIX, l i biu ni ting nht ca "ch ngha
Mc hp php", cng tc vin v bin tp vin ca cc tp ch "Li
ni mi" (1897), "Bc u" (1899) v "i sng" (1900). Ngay trong
tc phm u ca mnh "Nhng kin ph phn v vn pht trin
kinh t ca nc Nga" (1894), khi ph phn phi dn tu, Xt-ru-v
"b sung" v "ph phn" hc thuyt kinh t v trit hc ca C. Mc,
ng tnh vi cc i biu ca kinh t chnh tr hc t sn tm
thng, tuyn truyn thuyt Man-tut, c gng tm cch lm cho ch
ngha Mc v phong tro cng nhn thch ng vi li ch ca giai cp
t sn. Xt-ru-v l mt trong nhng nh l lun v ngi t chc
"Hi lin hip gii phng" ca phi qun ch t do ch ngha (1903 - 1905)
v l bin tp vin ca tp ch "Gii phng" (1902 - 1905), c quan
ngn lun bt hp php ca Hi lin hip. Khi thnh lp ng dn
ch - lp hin nm 1905, Xt-ru-v l u vin Ban chp hnh trung
ng ca ng . L mt trong nhng nh t tng ca ch ngha
quc Nga. Sau Cch mng x hi ch ngha thng Mi, l k th
khng i tri chung vi Chnh quyn x-vit, thnh vin ca chnh
ph phn cch mng Vran-ghen, ri tr thnh mt tn bch v lu
vong. 79, 257, 428.
Xu-v-rp, X. A. (1869 - 1918) - mt ngi dn ch - x hi, nh vn
hc v nh thng k. Bt u hot ng cch mng vo nhng nm
90 th k XIX trong hng ng phi Dn . T nm 1900, l ng vin
dn ch - x hi; trong nhng nm 1905 - 1907, hot ng trong cc
t chc bn-s-vch mt s thnh ph Nga. L i biu d i
hi IV (i hi thng nht) ng cng nhn dn ch - x hi Nga.
Sau khi cuc cch mng 1905 - 1907 b tht bi, Xu-v-rp gia nhp
nhm nhng ngi tr thc thuc phi Ma-kh trong ng, tc
nhng ngi m cuc tn cng vo trit hc mc-xt; trong vn
tp "Khi lun v trit hc mc-xt" (1908) c ng bi "C s ca

Thi gian V. I. L-nin vit cun
"ch ngha duy vt v ch ngha
kinh nghim ph phn"
1908
Na u thng Hai. L-nin bt tay vo cng vic vit cun "Ch 12 (25) thng Hai.
ngha duy vt v ch ngha kinh nghim
ph phn", gia nhp lm hi vin chnh thc
Hi c gi Gi-ne-v (Socit de Lecture);
Ngi c sch bo trit hc chnh l th
vin ca hi ny.
25 thng Ging Trong th gi A. M. Goc-ki, L-nin bo tin
(7 thng Hai). l Ngi ang c chm ch nhng tc
phm ca B-ga-np, Ba-da-rp, Lu-na-
tsc-xki v nhng ngi khc thuc phi
Ma-kh, xc nhn sai lm ca cc quan
im trit hc ca h. L-nin vit: "Ti tn
thnh ch ngha duy vt, phn i "kinh
nghim..." v.v.".
31 thng Ging Trong th gi A. M. Goc-ki, L-nin bc b
(13 thng Hai). quan im ca Goc-ki v cc vn trit
hc; Ngi bo v ch ngha duy vt ca
C. Mc v Ph. ng-ghen.
11 (24) thng Hai. L-nin d hi ngh ban bin tp bo "Ngi
v sn" nhn c bi bo ngn ng trong t
"Die Neue Zeit" v cuc u tranh trong
ng cng nhn dn ch - x hi Nga xung
quanh cc vn trit hc. Hi ngh nht
tr ph chun vn bn bn tuyn b ca
ban bin tp t "Ngi v sn" - do L-nin
vit - trong nhn mnh rng cuc tranh
lun v trit hc khng phi l mt cuc
607 608 Thi gian V.I. L-nin vit cun "Ch ngha duy vt v..."
tranh lun c tnh cht b phi, rng bt k
mt no mun coi nhng s bt ng
v trit hc l nhng s bt ng c tnh
cht b phi, u ht sc sai lm.
Trc 12 (25) L-nin vit th cho ngi nh P-tc-bua,
thng Hai. yu cu kim v gi cho Ngi bn tho
trit hc ca Ngi vit nm 1906 nhm
chng li ch ngha kinh nghim nht nguyn
ca B-ga-np; bn tho trit hc ny trc
y Ngi d nh cho ng di nhan
"Bt k ca mt ngi mc-xt bnh
thng v trit hc".
L-nin vit cho A. M. Goc-ki ni v s cn
thit phi tin hnh mt cuc u tranh
khng iu ha chng ch ngha Ma-kh
v phi Ma-kh Nga (B-ga-np, v.v.);
Ngi trnh by lch s ca nhng s bt
ng gia nhng ngi bn-s-vch v cc
vn trit hc, nhng s bt ng ny
tr ln su sc sau khi ngi ta cho pht
hnh cun sch ca phi Ma-kh "Khi lun
v trit hc mc-xt".
11 (24) thng Ba. Trong th gi A. M. Goc-ki, L-nin ch
trch gay gt cun sch ca phi Ma-kh
"Khi lun v trit hc mc-xt", Ngi nhn
mnh rng u tranh chng phi Ma-kh v
nhng vn trit hc l iu khng trnh
khi.
Na cui thng Ba - L-nin vit bi "Ch ngha Mc v ch ngha
chm nht l 3 (16) xt li" cho vn tp "Cc Mc (1818 - 1883)".
thng T. Trong ch thch vit cho bi ny, L-nin ni
r l Ngi c nh trong thi gian sp ti
s vit mt lot bi hoc l mt cun sch
ring chng li cun "Khi lun v trit hc
mc-xt".
Sm nht l thng L-nin c cun sch I. Dietzgen. "Kleinere
Ba - chm nht l philosophische Schriften. Eine Auswahl".
14 (27) thng Mi. Stuttgart, Dietz, 1903 (I. t-x-ghen. "Tp
 Thi gian V.I. L-nin vit cun "Ch ngha duy vt v..." 609
lun vn ngn v trit hc. Tuyn chn".
Stt-ga, i-tx, 1903) v ghi chp, nh du
trn cun sch . Cun sch c L-
nin s dng rng ri trong tc phm "Ch
ngha duy vt v ch ngha kinh nghim
ph phn".
3 (16) thng T. Trong th gi A. M. Goc-ki, L-nin bo tin
l Ngi "chnh thc tuyn chin" vi phi
Ma-kh, ng ni ti bi ca Ngi: "Ch
ngha Mc v ch ngha xt li".
Trong th gi A. V. Lu-na-tsc-xki, L-nin
vit rng con ng i ca Ngi khc vi
con ng i ca nhng k tuyn truyn
"kt hp ch ngha x hi khoa hc vi tn
gio" v con ng i ca mi phn t
thuc phi Ma-kh.
Gia 10 v 17 Theo li mi ca A. M. Goc-ki, L-nin n
(23 v 30) thng T. thm A. M. Goc-ki o Ca-pri. L-nin
tuyn b vi A. B-ga-np, V. Ba-da-rp v
A. V. Lu-na-tsc-xki rng kin ca Ngi
hon ton khc hn kin ca h trong vn
trit hc.
Thng T. L-nin c bi ca Ph. ng-ghen "ber his-
to risch en Ma te ria lism us" , ("B n v ch
ngha duy vt lch s") ng trong tp ch
"Die Neue Zeit", Nr. 1, XI Jahrgang, 1. Band,
1892/93, ghi chp v nh du trn bi ny.
Trong cun "Ch ngha duy vt v ch
ngha kinh nghim ph phn" L-nin s
dng bi ny ca ng-ghen.
Thng Nm L-nin lm vic th vin ca Vin bo tng
Anh Lun-n, nghin cu cc sch bo
trit hc v khoa hc t nhin m cc th
vin Gi-ne-v khng c. l nhng
sch bo rt cn cho vic vit cun "Ch
ngha duy vt v ch ngha kinh nghim
ph phn".
610 Thi gian V.I. L-nin vit cun "Ch ngha duy vt v..."
L-nin vit "Mi cu hi t ra cho bo
co vin"; l nhng cu hi m Ngi
gi t Lun-n i lm cng cho
bi pht biu ca I. Ph. u-b-r-vin-xki
(In -n -k e n-t i) t i b u i t h uy t t rnh c a
A. B-ga-np ("Nhng chuyn xy ra
trong mt trng phi trit hc") t chc
Gi-ne-v ngy 15 (28) thng Nm 1908.
Cui thng Nm - Sau khi t Lun-n tr v Gi-ne-v, ti
u thng Su. phin hp ca ban bin tp t "Ngi v
sn", L-nin cng vi I. Ph. u-br-vin-
xki bc b d tho ngh quyt ca A. B-
ga-np trong khng nh rng vic tuyn
truyn ch ngha kinh nghim ph phn
"khng mu thun" vi li ch ca phi bn-
s-vch v ngh ch trch bi pht biu ca
I. Ph. u-br-vin-xki ti bui thuyt trnh
ca A. B-ga-np.
Sm nht l L-nin c cun "Nhng vn c bn ca
thng Nm. ch ngha Mc" (Xanh P-tc-bua, 1908) ca
G. V. Pl-kha-np v ghi chp, nh du
trn cun sch .
7 (20) thng Su. Trong th gi M. A. U-li-a-n-va, L-nin t
tic v vic P. G. au-gh, "nh trit hc
kim nh xut bn Mt-xc-va", t chi in
cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn"; Ngi ngh tm mt
nh xut bn khc.
18 thng Su Trong th gi V. V. V-rp-xki -t-xa,
(1 thng By). L-nin vit rng nhng bt ng kin vi
A. B-ga-np v G. A. A-lch-xin-xki tr
nn ngy cng gay gt, do khng trnh
khi s phi on tuyt vi h; Ngi hi
v kh nng xut bn cun sch trit hc
ca Ngi.
30 thng Su L-nin vit th gi M. I. U-li-a-n-va bo
(13 thng By). tin v tnh hnh vit cun "Ch ngha duy
 Thi gian V.I. L-nin vit cun "Ch ngha duy vt v..." 611
vt v ch ngha kinh nghim ph phn" v
yu cu gi cho Ngi hai cun sch ca
G. I. Tsen-pa-np: "A-v-na-ri-t v trng
phi ca ng" v "Trit hc ni ti".
Thng Tm. L-nin ly danh ngha ban bin tp t
"Ngi v sn" yu cu A. B-ga-np cng
khai trnh by quan im trit hc v chnh
tr ca mnh trn bo ch.
Thng Chn. L-nin vit li ta cho cun "Ch ngha
duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn".
L-nin a bn tho cun sch ca Ngi
cho V. Ph. G-rin (Gan-kin) c.
14 (27) thng Mi. Trong th gi A. I. U-li-a-n-va - -li-da-r-va,
L-nin bo tin l Ngi hon thnh cun
"Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn", yu cu bo cho Ngi
mt a ch ng tin cy gi bn tho v
yu cu h c c hi th k ngay hp ng
xut bn cun sch ny.
26 thng Mi Trong th gi A. I. U-li-a-n-va - -li-da-r-va,
(8 thng Mi mt). L-nin yu cu bo a ch gi bn tho
cun "Ch ngha duy vt v ch ngha
kinh nghim ph phn"; Ngi ng
l trong trng hp kim duyt ht sc
ngt ngho c th thay t "thuyt thy
tu" trong cun sch bng t "thuyt tn
ngng", gii thch ngha ca t ch
thch cun trang.
28 thng Mi Trong th gi P. X. I-u-sk-vch, ng vin
(10 thng Mi mt). men-s-vch theo phi Ma-kh P-tc-bua,
L-nin bc b kin ngh cng tc vi
cc vn tp vn hc - trit hc d nh s
xut bn.
Trc 4 (17) L-nin gi bn tho cun "Ch ngha duy
thng Mi mt. vt v ch ngha kinh nghim ph phn"
612 Thi gian V.I. L-nin vit cun "Ch ngha duy vt v..."
n P-n-xc, a ch ngi nhn l V. A.
L-vi-tx-ki.
13 (26) thng Trong th gi A. I. U-li-a-n-va - -li-da-
r-va, L-nin bo tin l nhn c th
Mi mt.
ngy 9 (22) thng Mi mt ca U-li-a-n-va -
-li-da-r-va, ni rng nhn c bn
tho cun "Ch ngha duy vt v ch ngha
kinh nghim ph phn"; Ngi ngh nu
khng tm c ngi xut bn khc th
gi bn tho cho V. . Bn-ts - Bru--vch
Nh xut bn "i sng v tri thc";
Ngi ngh a mt im b sung vo
cun "Li m u" on ni v N. Va-len-
ti-np.
27 thng Mi mt Trong bc in gi A. I. U-li-a-n-va - -li-
(10 thng Chp). da-r-va, L-nin ng nhn nhng iu
kin ca Nh xut bn "Mt xch" Mt-xc-
va v vic xut bn cun "Ch ngha duy vt
v ch ngha kinh nghim ph phn".
Trong th gi M. A. U-li-a-n-va, L-nin
ngh A. I. U-li-a-n-va - -li-da-r-va xc
tin k cho xong hp ng vi Nh xut bn
"Mt xch" v kin tr kin i a vo
hp ng yu cu xut bn ngay lp tc
cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn"; Ngi ngh k hp
ng ng tn Ngi ch ng ng tn
An-na I-li-ts-na trnh cho ch khng
phi chu trch nhim trc lut bo ch.
Gia 29 thng Mi L-nin v N. C. Crp-xcai-a t Gi-ne-v
mt v 1 thng Chp chuyn i Pa-ri, ni m vic xut bn bo
(12 v 14 thng Chp). "Ngi v sn" chuyn n.
6 (19) thng Chp. Trong th gi A. I. U-li-a-n-va - -li-da-r-
va, L-nin ni l Ngi ng du ging
hn i vi Ba-da-rp v B-ga-np nhng
Ngi phn i vic gim nh cch din t
i vi I-u-sk-vch v Va-len-ti-np trong
 Thi gian V.I. L-nin vit cun "Ch ngha duy vt v..." 613
cun "Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn"; Ngi bo tin l ch
ng thay nhng t nh "thuyt thy tu",
"tng tng ra mt v thn" v.v. khi no
ngi xut bn quyt lit i hi v l do
kim duyt.
11 (24) thng Chp. Trong th gi A. I. U-li-a-n-va - -li-da-
r-va, L-nin ngh gi cho Ngi bn in
th cha sa v sau c nhng t in cun
"Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn" c th a ra nhng
im sa cha ht sc quan trng; Ngi
ch dn v kiu ch cho cc mc v bo
tin l trc y gi hai th trong c
iu b sung v cun sch ca E. B-kh
v c mt s im sa cha a vo bn
vn.
30 thng Chp Trong th (vit bng ting Php) gi ng
(12 thng Ging 1909). gim c Th vin quc gia Pa-ri, L-nin
ngh cp th c cho Ngi.
Nm 1908. L-nin c cun Ludwig Feuerbach. Smt-
liche Werke. Zweiter Band. Leipzig, 1846
(Lt-vch Ph-bch. Ton tp, t.2, Lai-pxch,
1846) v ghi chp nh du trn cun .
L-nin s dng cun ny trong tc phm
"Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn".
Sm nht l nm 1908. L-nin c cun sch ca V. Su-li-a-ti-cp
"S bin h cho ch ngha t bn trong trit
hc Ty u. T -cc-t n E. Ma-kh"
(Mt-xc-va, 1908), ghi chp nh du trn
cun sch ny, v khi kt thc, nh gi
cun sch.
Sau nm 1908. L-nin c cun sch A. Rey. "La philo-
sophie moderne". Paris, 1908 (A. Ry. "Trit
hc hin i". Pa-ri, 1908), ghi chp nh
du trn cun sch.
614 Thi gian V.I. L-nin vit cun "Ch ngha duy vt v..."
1909
u nm. L-nin ging v trit hc trong tiu t nhng
ngi bn-s-vch Pa-ri.
Thng Ging - thng Su. L-nin lm vic Th vin quc gia v Th
vin Xoc-bon ca Trng i hc tng hp
Pa-ri, nghin cu sch bo v cc vn
trit hc v khoa hc t nhin.
24 thng Ging Trong th gi A. I. U-li-a-na-va - -li-
(6 thng Hai). da-r-va, L-nin bo tin l nhn c
nhng t in th u tin ca cun "Ch
ngha duy vt v ch ngha kinh nghim
ph phn".
Thng Ging - thng T. L-nin c sot bn in th cun "Ch ngha
duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn".
1 (14) thng Hai. Ti phin hp ban bin tp bo "Ngi v
sn", L-nin yu cu ban bin tp cng khai
ln ting chng li "thuyt to thn" ca
A. V. Lu-na-tsc-xki. Bi ca ban bin tp
chng "thuyt to thn" ("Khng cng mt
ng") ng ngy 12 (25) thng Hai 1909
trn t "Ngi v sn", s 42.
4 hoc 5 (17 hoc Trong th vit cho A. I. U-li-a-n-va - -li-
18) thng Hai. da-r-va, L-nin gi bn c nhng ch sa
cha cho nhng t in th tip theo ca
cun sch, thng bo v nhng li in st
trong bn in th 27 trang bn tho v tha
thit ngh theo di khng sai st khi
in cun sch.
10 (23) thng Hai. Trong th gi A. I. U-li-a-n-va - -li-da-
r-va, L-nin bo tin l nhn c t
in th th 8 v th 9, nu r l khng c
li in st v vic c sot cc t in th
c tin hnh tt; ng thi Ngi gi
i bn c nhng im sa cha vo cc
t .
 Thi gian V.I. L-nin vit cun "Ch ngha duy vt v..." 615
24 thng Hai L-nin gi th cho A. I. U-li-a-n-va - -li-
(9 thng Ba). da-r-va, trong c nhng im sa cha
vo cc t th 10 v th 11. L-nin bo tin
l on tuyt vi A. B-ga-np v
A. V. Lu-na-tsc-xki v yu cu khi c
bn in th khng c lm gim nh cch
din t chng li bn h, ng thi yu
cu xc tin nhanh vic xut bn cun
sch; Ngi cm n I. I. Xc-voc-txp -
Xt-pa-np v s gip trong vic xut
bn cun sch.
27 thng Hai Trong th vit cho A. I. U-li-a-n-va - -li-
(12 thng Ba). da-r-va, L-nin gi bn k nhng li in sai
cc t in th 6 - 9 v th 13 v mt ln
na Ngi li yu cu xc tin nhanh vic
xut bn cun sch. phn ti bt, L-nin
li mt ln na kin tr i khng c
gim nh cht no on chng B-ga-
np, Lu-na-tsc-xki v nhng phn t khc
thuc phi Ma-kh.
8 - 9 (21 - 22) Trong th gi A. I. U-li-a-n-va - -li-da-
thng Ba. r-va, L-nin li yu cu khng c gim
nh mt cht no on chng B-ga-np,
Lu-na-tsc-xki v nhng ngi khc, ng
thi Ngi gi bn k nhng li in sai
cc t in 1 - 5 ca cun sch.
10 hoc 11 (23 hoc L-nin gi i Mt-xc-va cho A. I. U-li-a-
24) thng Ba. n-va - -li-da-r-va on b sung sau y:
"N. G. Tsc-n-sp-xki ph phn ch
ngha Can-t t pha no?" vo tit 1 chng
IV cun "Ch ngha duy vt v ch ngha
kinh nghim ph phn".
13 (26) thng Ba. L-nin gi cho A. I. U-li-a-n-va - -li-da-
r-va bn k nhng li in sai cc t in
th 15 - 18, ng thi Ngi ngh bo
cho Ngi bit bao gi th sch pht hnh
c.
616 Thi gian V.I. L-nin vit cun "Ch ngha duy vt v..."
23 thng Ba L-nin gi cho A. I. U-li-a-n-va - -li-
(5 thng T). da-r-va bn k nhng li in sai t in
th th 14 v ngh sa trong bn in
th, on ni v V. I. Vc-nt-xki: thay
ch "nh t tng theo ch ngha duy
vt" bng ch "nh t tng kim nh
khoa hc t nhin", hoc l a vo bn
nh chnh.
24 thng Ba Trong th vit cho A. I. U-li-a-n-va - -
(6 thng T). li-da-r-va, L-nin bo l nhn c
cc t in 10 - 12 ca cun sch v t in
th th 21, v gi bn k nhng li in sai
cc t .
26 thng Ba Trong th gi A. I. U-li-a-n-va - -li-da-
(8 thng T). r-va, L-nin bo tin l nhn c t in
th th 22 v gi bn c nhng ch sa
ca t ; Ngi ngh lm tt c nhng
g c th lm c cho cun "Ch ngha
duy vt v ch ngha kinh nghim ph
phn" ra c vo na u thng T. L-
nin vit: "Em mong sch chng xut bn
chng nhng v y l mt ngha v vn
hc m cn l mt ngha v chnh tr tht
s na".
21 thng T Trong th gi I. Ph. u-br-vin-xki, L-nin
(4 thng Nm). bo tin rng Ngi nhn c giy bo
l cun "Ch ngha duy vt v ch ngha
kinh nghim ph phn" in xong, v
ngi ta ha s gi cun sch n Pa-ri
cho Ngi vo 25 - 26 thng T (8 - 9 thng
Nm).
Gia 29 thng T v 4 Mt-xc-va, ti Nh xut bn "Mt-xch",
thng Nm (12 v 17 cun sch ca L-nin "Ch ngha duy vt
v ch ngha kinh nghim ph phn. Bt
thng Nm).
k ph phn mt trit hc phn ng"
c pht hnh.
 Thi gian V.I. L-nin vit cun "Ch ngha duy vt v..." 617 618 Thi gian V.I. L-nin vit cun "Ch ngha duy vt v..."

4 (17) thng Nm. L-nin gi cun "Ch ngha duy vt v ch np mt bn cun "Ch ngha duy vt v
ngha kinh nghim ph phn" cho R-da ch ngha kinh nghim ph phn".
Lc-xm-bua v ngh ng tin pht Ma h. L-nin n thm Pn La-phc-g, ni
hnh cun sch ny trong tp ch "Die chuyn vi Pn La-phc-g v cc vn
Neue Zeit", - iu ny c thc hin trit hc v v cun sch ca Ngi "Ch
(xem "Die Neue Zeit", 1. Band, N 2, 8 thng ngha duy vt v ch ngha kinh nghim
Mi, 1909, tr. 64). ph phn".
8 (21) thng Nm. Trong th gi M. A. U-li-a-n-va, L-nin bo
tin l nhn c cun "Ch ngha duy
vt v ch ngha kinh nghim ph phn" v
t hi lng v vic xut bn cun sch.
Trc 12 (25) thng Nm. L-nin gi tng V. Ph. G-rin (Gan-kin)
mt bn cun "Ch ngha duy vt v ch
ngha kinh nghim ph phn".
13 (26) thng Nm. Trong th gi A. I. U-li-a-n-va - -li-da-
r-va, L-nin bo tin l nhn c cun
"Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn", nh gi tt vic xut
bn cun sch, vit v s phn lit sp ti
vi phi triu hi v phi ti hu th.
Thng Nm - thng Chn. Cc tp ch "Phc hng", s 7 - 8, "Th gii
ngy nay", s 7, "Tp ch ph bnh", s V v
bo "Tin tc nc Nga" (s 222) ng
nhng kin ca cc tc gi t sn v men-
s-vch bnh lun cun sch ca V. I. L-nin
"Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn".
5 (18) thng Su. Bo "Bnh lun -t-xa" (s 439) ng bi
nhn xt ca V. V. V-rp-xki v cun sch
ca V. I. L-nin; do iu kin kim duyt
nn bi nhn xt li ghi l vit v cun sch
ca Mc-x Phc-voc-n "Khoa hc t
nhin v th gii quan. Vn i sng".
Mt-xc-va, 1909.
u ma h. L-nin gi cho I. I. Xc-voc-txp - Xt-pa-
1