II HSS

FLSF TARX
(QISA KURS)

1. QDM BABLSTAN V MSRD

FLSFNN MEYDANA GLMS

a) Babilistanda flsf

Yunanca Mesopotamiya adlanan qdim kiayaras lksi n Asiyada yerlir.

n Asiyann ox hisssi dalar v yaylalardr. Onlarn arasndan Dcl v Frat kimi
byk aylar axr. Bu aylarn hr ikisi z balancn Qafqazdan cnubda olan
dalardan gtrr v ran krfzin tklr. Dcl v Fratn orta v aa
axarlarnda yerln lk qdim dvrlrdn mhur v qdrtli bir dvlt kimi tarix
dmdr. Arxeoloji qazntlar sbut edir ki, n qdim dvrlrd bu razi keilmz
bataqlqlardan ibart olmudur. Tarixilrin fikrinc, kiayarasnn cnub hisssi
Frat v Dcl aylarnn gtirdiklri kntlrdn ml glmidir, torpa is
gillidir. Qsamddtli q zaman burada leysan yalar yar, torpaq keilmz
pala evrilir. Yazda dalarda qar ridikdn sonra hr iki ay daaraq geni sahlri
basr v bataqlq yaranr. Burada n metal, n d me olmasa da, aylarn lili il
gbrlnmi torpaq suvarldqda son drc mnbit olur.
Dcl aynn suyu Fratdan artqdr v buna gr d axn da gcl olur. Dcl
v Fratn suyunun artmas dalardak qarlarn rimsindn asl idi. Qarn rimsi is
fevral may aylar arasnda mmkndr. Nil nisbtn bu aylarn artb azalma
rejimi dqiq olmurdu. nki hmin aylar mxtlif hava blglrindn kediyindn
rejimin dqiqldirilmsi qeyri mmkn idi.

1
 mumiyytl, Mesopotamiya torpa hl n qdim dvrlrdn znn
mhsuldarl il seilir. Bunu biz antik dvrn qdrtli tarixilri Herodot, Feofrast
v baqalarnn srlrind d aydn gr bilrik. Lakin kiayaras lksinin
razisind kinilikl mul olmaqdan tr bir sra kompleks ilri grmk lazm idi
v hmin ilr btn il boyu hyata keirilmli idi.
Bizim eradan vvl VII VI minilliklrd kini v maldarlar mnbit torpaqlar
v yax otlaqlar axtarb tapmaq n dalq yerlrdn Frat v Dcl aylar
vadisin enmy mcbur oldular. Onlar bataqlqlar arasnda qam v gildn komalar
tikir, mal qara otarr, toxalarn kmyi il kiik torpaq sahlrini kib becrirdilr.
Hmin dhtli dvrlrd hali bataqlq qzdrmasndan, qrblrdn v saysz
hesabsz hratlardan ziyyt kirdi. irlr adamlara v srlr hcum edirdi.
Qamlqlarda yaayan qabanlar kin sahlrini mhv edirdilr. ay daqnlar
komalar dadr, adamlar suda mhv edirdi. Bzn Frat v Dcl aylar qovuaraq
coun sel evrilirdi. Bu vaxt kiayaras adamlarna el glirdi ki, bu sel btn
dnyan basr. aylarn damas cnubi kiayarasnn ilk sakinlri n qorxunc v
thlkli dmn idi. Sonralar yaranacaq Nuhun tufan mifinin sasn Dcl v
Frat aylarnn damasnda axtarmaq dzgn olard.
cnubi Mesopotamiyada ilk dvltlr bizim eradan vvl IV III minilliklrd
yaradlmdr. Bu dvltlrin zlrinin qounlar, keikilri v mmurlar var idi.
Burada padah byk adam adlandrrdlar. Hmin dvltlri yaradanlar umer v
Semit tayfalar olmudur. Suvarma kanallarnn kilmsi n kiik dvltlrin
birldirilmsi zruri idi. halisinin v qullarnn say ox olan qdrtli dvlt
suvarma kanallarn k bilrdi. Kiik dvltlrin birldirilmsi qdrtli Babilistan
dvltinin yaranmasna gtirib xard. Bizim eradan vvl 2350 ci ild Semit
tayfalarnn gclnmsi nticsind Akkad padah Sarqon btn Mesopatomiyan z
hakimiyyti altnda birldirdi.1792 1750 ci illrd hkmranlq etmi Babil
hkmdar Hammurapi btn Mesopotamiyan fth etmi v padahlq n vahid
qanunlar qoymudur. Hakimlr Babil padahlnda myyn qaydalar pozanlar bu
qanunlara sasn mhakim edirdilr. Lakin Babilistan tkc mxtlif dvltlrin

2
razilrini iallar il, qanunlar il deyil, hminin mdniyyti il tarix
dmdr. Hmin mnvi dyrlr srasnda kiayaras xalqlarnn mifologiyas da
znmxsus yer tutur.
Dcl v Frat aylar arasnda mvcud olan qdim hrlrin yerind aparlan
arxeoloji qazntlar bir daha gstrir ki, umer v Akkad ad il tarix dn bu
region hl bizim eradan vvl 4000 ci ild mskunladrlmd. Bzi alimlrin
fikrinc, bu razi daha qdim tarix malik olmudur. Qdim hr dvltlri Ur, Uruk
v Kit daha ox inkiaf etmi sivilizasiyalarn mrkzi olmular. bhsiz, hmin
sivilizasiyan yaradanlar umerlr olmudur. umerlr yqin ki, yuxarda qeyd
etdiyimiz kimi, dalq razilrdn glmilr. Bu xalqn mifologiyasnn tdqiqi bir
daha gstrir ki, onlarn qdim yurdlar gldiklri, sonradan ld etdiklri
vtnlrindn kkl surtd frqlnirmi. umerlr Mixi yazlarn kf etmi
(Zikkurat adl tikili d bu qbildndir) v daha byk ilr grmlr. Onlarn
hrlrinin qalqlar (msln, Ur hrind aparlan qazntlar sasnda) yksk
sivilizasiyadan xbr verir. Burada byk mbdlr tikilmi, kahinlr, mirzlr
yaam, qanunlar, dbiyyat v zngin mifologiya yaranb inkiaf etmidir.
Zamanmiz glib atm umer v Akkad miflrind dnyann yaranmas v
quruluu, allahlarn doulmas, onlarn xeyir dualar v lntlri, nhayt, allahlarn
yaradc v dadc faliyytlri ks olunmudur. ox nadir hallarda umer v Akkad
miflrind hakimiyyt urunda allahlarn mbarizsi ks edilmidir. Htta ks olunsa
bel adtn bu he d grgin mbariz v amansz mnaqi kimi gstrilmirdi.
ntellektual mzmun baxmndan umer Akkad miflri onlarn ilahi hrktlrin
tkmilldirilmi bax ifad edirdi. Bu miflr sasn hmin xalqlarn ciddi teoloji
v kosmoqonik dnclri haqqnda fikir yrtmk olar.
Mesopotamiyada ilk insanlar hl Paleolit dvrnd grnmy balamdr.
Neolit dvrnd is kiayarasnn mskunlamas daha yksk srtl getmy
balad. Ovuluq v yclq artq mhsuldar v lverili olmadndan daha
mtrqqi tsrrfat nvn kemk lazm idi. Kri hyat trzindn oturaq hyat
trzin keid kiniliy, maldarla, sntkarla meydan ard.

3
 mumiyytl, kiayaras xalqlarnn allahlar panteonu hm zngin, hm d
maraqldr. Burada umer, Akkad allahlar il yana, Babilistan padahl dvrnn
allahlar da yerldirilmidir. lbtt Babil allahlarnn ksriyyti umer allahlardr.
Ancaq Babilstanda onlar qbul edrkn xeyli hisssinin adlarn dyislr d,
onlarn funksiya v vziflri dyimdn qalmdr. umerlrd allahlarn daxili
dnyasnn ierarxiyas mvcud olmudur. Yni hr bir allah zn mxsus mvqe
tutmudur. nki allahlar panteonu cmiyyt v dvlt qaydalarna uyun tkil
edilmidir. Allahlar ierarxiyasnn zirvsind vvllr umer allah Anu dururdu. O,
zn gylrd mskn semi sma allah idi. Digr allahlar is onun vladlar
saylrd. Lakin Anu allahnn bu cr yksk mvqeyin baxmayaraq, ona nisbtn
ox az mbdlrd prsti edirdilr. O, latmaz v insanlara dmn mvqed olan
kimi anlalrd v onlara mxtlif blalar gndrirdi. Ona gr d onunla dindarlar
arasnda he vaxt yaxnlq v etibarllq mnasibtlri yaranmamd. Tsadfi
deyildir ki, el umer dvrnd Anunun yerini bir sra mnasibtlrd olu Enlil
tutmaa balamd.
umer allah Enlil (bunu ox vaxt klklr hkmdar kimi trcm edirlr)
ba allah mvqeyin qaxd. O, talelr cdvlin malik idi v bunun saysind
dnyann taleyini qabaqcadan gr bilirdi. Eyni zamanda tbitin mhsuldarl v
adamlarn hyat haqqnda d hkm ver bilirdi.
Enlil tbitin dadc qvvlri tufan, daqn v s. hakimi olduundan z
ltaqlna sasn adamlar czalandra bilrdi. Adamlar, elc d yer zrind
mvcud olan btn canllar mhv etmk n dnya daqnn o gndrmidir.
Mifoloji qhrmanlar Bilqams (Gelqame) v Enkidunun bana gln btn
blalarn da sbbkar odur. Btn bu misallar bir daha gstrir ki, atas Anu kimi
Enlil d qorxunc cza vern allah imi v insanlar n onun etimadn qazanmaq
olduqca tin olmudur.
Enlilin ksi olan allah umerlr Enki, sonrak Semit xalqlar is Eya
adlandrrdlar. Eya su dibi allah olub Enlilin olu idi. umerlrin fikrinc, mdriklik
suyun dibind yerlir. Ona gr d umerlr btn biliklrin gr Eyaya

4
borcludurlar. Eya sntin, mdrikliyin v elmin hamisi hesab olunurdu. umerlr
gr, yaz Eyann saysind kf edilmidi. Eyann qli insanlara imkan verir ki,
yerin gizli qatlarnn v smann sirlrin yiylnsin. Eya xstliklrin,
bdbxtliklrin v s. mnfi hadislrin arsini bilirdi. Ona gizli cadugrlik v
s.mlum idi. nsanlar kmk v mslht n ona mracit edirdilr. Dnyann
yaranmas haqqnda epik satir gr, Eya insanlar gildn yaradaraq jdaha
Kinqunun qan il onlara can vermidir. Bilqams haqqnda dastanda gstrilir ki,
Enlilin hkm il adamlarn mhv olmasnn qarsn ksn Eya hiyly l atmdr.
Eyaya taprlmd ki, insanlarn mhv olaca haqqnda onlara mlumat verilmsin.
Allahlarla birlikd Eya da and imidi ki, insanlara mlumat vermyck. Lakin Eya
bir vasity l atmd. Sirrini qam daxma vasitsil Utnapitiy demidi:

Lakin Eya sirlri danmd daxmaya,

Ey daxma, daxma, daxma. Eh divar, divar, divar.
Eit, a daxma. Divar, yadda saxla n ki, var.
uruppak hrind, Ubar Tutunun olu.
Skrk mlklrini, onlardan gmi dzlt
Bu var dvlti trk et, hyat bard dn.
Znginliy nifrt et, ruhunu xilas el.
Sn btn canllar yb gmin ykl.
Qoy drdknc olsun snin dzldcyin gmi.
Eni d uzununa qoy tn olsun, dz glsin.
Taxtapu vurdur ona, rtk kdir stndn.

Qeyd etmk lazmdr srin vvllrind tdqiqatlarn oxuna el glirdi ki,

qdim tarixi btnlkl yrnmilr. O zaman qdim dvr haqqnda sas mnb
Bibliya idi. Onun sas faliyyt gstrn personajlar is yhudilr hesab olunurdu.
Suriya v Flstin xalqlar, o cmldn filistimilyanlar, amoreylr, hetlr v baqalar
allah trfindn seilmi xalqn yolunda duran barbarlar hesab edilirdilr. Dorudur,

5
Misir adl dvlt d var idi ki, dn dn Bibliyada xatrlanrd. kincisi, mbdlr,
piramidalar, sfinkslr Misirin qdim hrtindn xbr verirdi. bhsiz Misirin
sivilizasiyann beiyi olmas he ksd bh dourmurdu. lbtt umerlr,
Akkadlar v Babillr d var idi. Babilistanl Novuxodonossor yhudilrin
czalandrlmasnda mhm rol oynamdr. Sonra Assuriyallar bir ial kimi tarix
meydanna xmlar. Lakin onlarn hr biri z allahlar, kult v mbdlri,
mdniyyt v mifologiyalar il tarixin yaddana bdi surtd hkk olunmular.
Hmin xalqlar ancaq adlar il bir birindn frqlnirdilr. Vziflri v
funksiyalarna gr onlar bir birini tkrar edirdilr.
mumiyytl, allahlar arasnda dnya bldrlmd. Anu hava v smaya
baxrd. Enlil yer tabe idi. Eya suya hakim idi. Onlar kahinlr trfindn yaradlm
allahlar lynn siyahsna daxil edilmidilr. kinci ly Gn allah ama, ay
allah Sina v ilah tar daxil idi. Babillrd Aya daha hrmtl yanardlar. Ay
Gn allahnn atas hesab edirdilr. Xarranda v Urda Ay allah rfin tikilmi
mbdlr var idi. Htta Navuxodonossorun xlflrindn biri olan Nabonid Sini
znn xsi ba allah elan etmidi.
umerlrin Utu adlandrdqlar gn allah Babil zaman ama adlanrd.
Hmin allah yeri ilandran, sma mhkmsinin hakimi, yuxardan v aadan
qaranl fqlndirn hesab olunurdu. Hr shr o, yoluna balayaraq dalardan
yksy qalxrd, ona tabe olan ilahlr gylr gedn yollarn darvazalarn ardlar.
Axamlar is o, dniz enirdi. Geclr ama z arabasnda yeralt dnyaya hrkt
edirdi ki, llr iq v yemk alsnlar. z yolunda o daltsizliklri v adamlarn
bdxah ilrini grr v mhkm qururdu. Ona gr d onu ali hakim adlandrrdlar.
Xammurapiy gr o, adamlara hqiqt v dalt verirdi. Mesopotomiyann qdim
sakinlrinin dini hyatnda allahlar mhm rol oynayrdlar. Adamlarn mbdd
etiqad etdiklri allahlar panteonunun byk allahlar btvlkd dvltin
mdafiilri hesab olunurdular. Qeyd etmk lazmdr ki, biz mlum olan btn
dbiyyat bizim eradan vvl 2000 ci ildn sonra yazlmdr. Hmin dvrd
slhprvr xalq olan umerlr zlrindn mdni chtdn geri qalan xalqlar

6
trfindn sart altna alnmlar. Hammurapi oxsayl hr dvltlri ial edrk
byk bir dvlt yarada bilmidir. Byk inzibat byk imperiya yaradaraq z
dilini (bu dil semit dili qrupuna daxil idi) rsmi dil evirdi. Bu is umer
sivilizasiyasna ldrc zrb vurmudur. umer mifologiyas mnimsnilmi,
umer allahlar adlarn dyislr d z faliyytlrini davam etdirmilr.
Qeyd etmk lazmdr ki, tar mxtlif funksiyalar yerin yetirn ilah
olmudur. Bir trfdn, mhbbt v mhsuldarlq ilahsi kimi tar lky maddi
rifah v inkiaf vermi, digr trfdn is o, mharib v dy ilahsi kimi
vurumada qalib padahn nnd getmidir. Gzl v al badan xaran qadn kimi
o, kiilr ox vaxt bdbxtlik gtirirdi. umer mifologiyasnda tar ox ehtiyatla
nanna il eynildiril bilr. O, gnc qhrman Tammuzun (Dumuzun) sevgili arvad
kimi tsvir olunurdu. Lakin gec tez sevgilisin xyant edrk onu yeralt dnyaya
gndrmidir. lahy Mesopotomiyann, demk olar ki, btn hrlrind xsusi
mbdlr yaradlmd. Onun ba mbdi n qdim zamanlardan Urukda olmudur.
Babilistanda tar ilahsinin byk mbdi mvcud olmudur.
Allah Adad tufan, ya, frtnan, dolunu, ildrm idar edirdi. O, tbit
hadislri allah olub, yer mhsuldarlq vermkl yana, daqn, xsusil digr
dadc qvvlrin allah kimi d mhur olmudur. umer dvrnd o qdr d
parlamayan Adadn faliyyti Babil dvrnd geni vst tapmdr. Adadn
hmiyyti Mesopotomiyaya Semit tayfalarnn axn il daha gclndirilmidir.
Hmin tayfalar Adad Bndin sma idaredicisi adlandrrdlar. Onun tsvirlrind
allah bir lind ildrm paras, digr lind is balta tutmu halda grmk olar.
Yeralt dnyann hamisi tarn bacs ilah Erekiqal idi. O, eyni zamanda tarn
paxlln kirdi. Bir df tar yeralt dnyaya girrkn onunla orada ox pis rftar
etmidilr. O, ox tinlikl geri qaytmd. Allah Nerqal bir df yeralt dnyaya
glrk Erekiqala qalib glmi v onu zn arvad etmidi.
Bundan sonra Nerqal yeralt dnyann hakimi olmudur. Lakin o, yerl laqsini
zmmidir. O, tbitin bir sra r qvvlrini ifad edirdi. Yandrc gn istisi,

7
qzdrma v s. keici xstliklr onun tabeliyind idi. Tdqiqatlarn fikrinc, Kutu
hri axirt dnyas v vba allah Nerqaln rfin tikilmidir.
Allahlarn rolu hr v dvltlrin tarixi rolu il bal idi. umer dvrnd
ikinci drcli rol oynayan Marduk Babil dvrnd ba allaha evrildi. Hammurapi
zamannda o, Anu v Enlili z mvqelrindn sxdrd. Enuma eli Yuxarya
yksln zaman adl didaktik poemada Marduka yaradc allah funksiyas verilir.
Yeni Babilistan dvrnd, xsusn Navuxodonossorun padahl illrindn
balayaraq Marduk allahlarn ksriyytinin funksiyalarn lin keirdi. Mardukun
arvad ilah Tsarpanit hminin kmki v mdafii rolunda itirak edirdi. Ba
allah kimi Mardukun saraynda oxlu tatl iilr, nazirlri v s. qulluqular var
idi. Bunu Tsarpanit haqqnda da demk olar. Mardukun olu Nabu idi. Atasnn rolu
artdqca olunun da rolu artrd. Nabu mirzlr, mdriklik v elm hamisi idi. O, eyni
zamanda Mardukun mirzsi idi. Onun tale cdvllrini hazrlayrd. Nabunun simvolu
yaz n qlm aac idi. Nusku iq v od allah, arvad Qula malic ilahsi idi.
Qeyd etmk lazmdr ki, kiayaras razisind yaayan xalqlar elmlrin sasnn
yaranmasnda mhm rol oynamlar. B.e. v.II minillikdn balayaraq onlar tbabt
sahsind bir sra nailiyytlr ld etmilr. lbtt bzi tdqiqatlar bunu tbabt
deyil, magiya il laqlndirirlr. Lakin bu magiya deyil, elmlrin ilkin reymlri
hesab olunmaldr. Hmin dvrlrdn glib biz atan sndlr bir ixtisas sahsi kimi
tbabtd alan hkimlrin faliyytindn shbt ar. Hammurapinin kodeksind
el maddlr vardr ki, onlar crrahla hsr olunmudur. Orada hr mliyyat n
crraha verilck haqdan shbt gedir. Hkimin vurduu zrr n crim v cza
da nzrd tutulurdu. Mllimlr haqqnda da maraql fikirlri vardr. Riyaziyyat v
digr elm sahlrinin inkiaf etmsi haqqnda bzi sndlr zmanmiz qdr glib
atmdr.
mumiyytl, babilistanllar astronomiya v astrologiyan yksk
qiymtlndirirdilr. Ona gr d onlarn allahlar da sma cisimlrini tcssm
etdirirdilr. Msln, Sin v amaaAy v Gn, Marduka Yupiter, Nerqala
Mars, tara Venera, Nabuya Merkuri mvafiq glirdi. ox vaxt bu astral

8
simvollar allahlarn zlrini ifad edirdi. umer, sonralar is Babil kahinlri sirli
elmlrl mul olurdular. Buraya saylarn manipulyasiyas da daxildir. Allahlar
rqmlrl ifad olunurdu. n yksk sayda ifad olunan allah Anu idi. Onun
mqdds say (rqmi) 60 idi. Enlil 50, Eya 40, Sin 30, sonralar ba allahlar
srasna daxil olmu Mardukun rqmi n aa 10 idi. Adad z d 10 rqmi il
ifad olunurdu.
umerlr, sonralar is Babillr allahlar insan surtind tsvvr edirdilr.
Onlara qeyri adi ld, fvqlad gc malik, hr nfs alanda azndan od
pskrmk qabiliyyti olan chtlr aid edilirdi. Allahlar fvqlad gc v
qabiliyyt malik olduqlarndan onlara qar he kim xa bilmzdi. killrd v
hekaylrd allahlar balarnda tac, qiymtli paltarlarda, ilahilik lamti olaraq ba
geyimlrind iki, yaxud kz buynuzu sanclm halda tsvir olunurdular. Allahlar
llrind z hakimiyytlrinin simvolunu tuturdular. Marduk zk v sa, Eya su
allah kimi, su doldurulmu qab v s. tuturdular.
Quldarlq cmiyytinin ideologiyasnda qdim xalqlarn mifoloji tfkkr trzini
myyn edn dini tsvvrlr byk rol oynamdr. Hmin dnyann mumi
nzriyysi, ensiklopedik kompendiumu, onun populyar formada mntiqi din
olmudur. Qdim Mesopotomiya dininin sasnda ilkin kinilik icmalarnn qdim
ilahsinin kultlar dururdu. Totemizm, tbitin yaradc qvvlrinin ilahildirilmsi
hmin dvr n xarakterik olmudur.
mumiyytl, Qdim rq v ayrca gtrlm Mesopotomiya dini n
sciyyvi olan cht politeizm oxallahlq olmudur.umer dinind bu zn daha
aydn kild gstrir. umer miflrin gr, btn allahlar ilkin okean ilahsi
Nammudan yaranmdr. Btn yerd qalan allahlar Anu v Kinin nigahndan
meydana glmidir. Sonrak semitdilli xalqlar akkadlar, amoreylr, xaldeylr v
baqalar umer dinlrindn ox ey gtrmlr. Btn bunlardan lav
Mesotopomiya xalqlarnn miflri, xsusil dnya daqn, cnnt hyat, axirt
dnyas, lm v dirilm haqqnda olan miflr Kiik Asiya xalqlarnn dini

9
grlrin v Bibliya mifoloji dbiyyatnn formalamasna hmiyytli drcd
tsir gstrmidir.
Qdim dnyann adamlarnda allahlara mxtlif baxlar hkm srrd. Bzi
hkmdarlar qlb aldqlar lklrin allahlarnn heykllrini d zlri il
aparrdlar ki, onlar qaliblri himay etsinlr. Yaxud da qalib xalq mlub xalqn
heykl v btlrini uururdu ki, onlar allahlardan kmk almasnlar. Bzn is allah
heykllrini kmk n digr lklr d gndrirdilr. Msln, Mittaniya padah
Nineviyadan Misir xstlnmi Firona tarn heyklini gndrmidi ki, hkmdar
malic etsin. Bel misallarn sayn istniln qdr oxaltmaq olar. Allahlar insan
simasnda tsvvrn gtirn qdim insanlar onlara insani keyfiyytlri d aid edir-
dilr. Allahlar lmz olsalar da, hr halda onlar lrdlr v onlar hyat suyu
vasitsil diriltmk lazm glirdi. Btn canllar kimi onlarn da yemy, paltara
ehtiyac olduunu gstrirdilr. Utnapiti v onun arvadndan baqa btn insanlar
mhv edn dnya daqnndan sonra, birinci nzir gtiriln kimi allahlar yemy
milk kimi acgzlkl atlmlar. nsanlar kimi onlar da dadl yemklr yemk,
srxo olana qdr rab imk istyirdilr. Rahat stul v arpaylardan istifad
edirdilr. Geclr qulluqular allahlarn heykllrini soyundurub tmiz arpaylara
uzadr, gndzlr is yuyundurub, darayrdlar. Allahlar arasnda dalamalar da
olurdu ki, bunu da ali allah yoluna qoymal idi. Paxllq, zndn mtbehlik v s.
insani keyfiyytlr onlara da yad deyildi. Onlar daima bir birini aldatmaa, klk
glmy alrdlar. Bu, bir d onu sbut edirdi ki, onlarn he d hams hr eyi
biln deyildi.
mumiyytl, allahlar haqqnda miflrin yaranmas v geni yaylmasnda sas
rolu kahinlr oynamdr. Kemi allahlarn adnn, funksiyasnn dyidirilmsind
d onlar hlledici ilri grmlr. Xalq arasnda qhrmanlar, yarmallahlar, iblislr
dnyasna inam olduqca gcl idi. Bu dnyada Dumuzi (Tummuzi), Gelqame
(Bilqam), 7 mdrik v s. var idi. Onlarn kmyi il ali ba allaha da arzular,
istklr tez ata bilirdi. Btn bunlardan lav cmiyytd myyn gstrilr d
hkm srrd. Bu gstrilr tabe olmaq, ona riayt etmk lazm idi. Qdim

10
dnyann hquqi, xlaqi v s. prinsiplrini ks etdirn bu kodeks sistemind maraql
chtlr oxdur. Onlar dindarlara aadaklar qadaan edirdilr: bd danmaq,
tsdiq etmk vzin inkar, ataya v anaya hrmt etmmk, byk qardalara nifrt
etmmk, baqasnn arvadna yaxnlq etmk, yaxn adamn qann tkmk, nsli
paralamaq, szd dz olub rkd gnahkar olmaq, pis ey yrtmk v s.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, kahinlr dindarlara byk tsir gstrirdilr. onlar
xalqla hr ey qadir allahlar arasnda vasiti idilr. Kahinlr mrkkb dualar v
rituallar bilir, bununla d gnahlarn balanmas aarn z llrind saxlayrdlar.
ox az adam znd csart tapb kahinlr qar xa bilrdi. Kahinlrin sznn
dz olmas v ona ml edilmsinin zruriliyi haqqnda oxlu gstrilr zmanmiz
qdr glib xmdr. Lakin hr halda etiraz ednlr taplrd. Onlardan bzilri
zlrin mxsus flsflrini yaradrd. Bu flsfd dnyadan kifayt qdr
gtrmk istyi zn gstrirdi. Bilqams dastannda deyildiyi kimi:

Sn hara can atrsan? Gzsn d kainat,

He vaxt tapa bilmzsn, axtardn hyat!
Tanrlar xlq elyib insan yaradanda
lm insan n buyurmudular onlar.
Hyat saxlamlar zlrinin lind,
Biqams, qm elm, cann sa olsun snin,
Gec gndz ye, nln, kefin a olsun snin.
Kef el, bayram keir.
Gec gndz al ar, nm de, gl, oyna sn!
Yax geyinib kein, ynin tmiz, a olsun.
Salarna sal k, qoy san parlaq olsun.
Uaqlarn oynasn, qoy tutsun llrindn
nsann hyat da, ii d budur ancaq.

11
 Dastandan mlum olur ki, qdim umerlr d hyatn bdi olmadn bilirdilr.
Vaxt, zaman kedikdn sonra yeralt dnyaya kmk mcburiyytind olan insan bu
dnyadan kifayt qdr gtrmlidir. nki zamannda hyat sona atacaq, insan
bdni paralanb gil evrilck, ruh is z hrktini yeralt dnyada davam
etdirckdir.
mumiyytl, Bilqams dastannda qhrmann ad gil lvhlrdn mxtlif
cr oxunsa da, trcmlrin hamsnda onun mnas eynidir, yni hr eyi grn, hr
eyi biln demkdir. S..aqdurov z srind Bilg sznn biln, biliklr
toplusu v s. szndn olduunu saslandrr. Bel olduqda onun Azrbaycan dilind
d hmin mnan verdiyi aydnlar. Qames, yni qams ham eylr, hr ey
demkdir. Ona gr d trcm zaman qhramann adn mhz Bilqams kimi
verilmsi daha mqsduyundur.
Bilqams dastan z mzmununa gr d Azrbaycan folkloru, xsusil nal
v dastanlar il kk yaxnlna malikdir. Bir ox xalq nallarmzda v
fsanlrimizd rast glinn yeralt dnyaya, gedr glmz, dnyann o bana
getmk kimi sjetlr, xsusil dirilik suyu, hyat aac, bdi hyat taplmas kimi
motivlr bu dastanda da vardr. Xzr peymbr haqqndak fsan Bilqams
dastan il ox yaxndr. Bu, tsadfi hal deyildir. mumiyytl, qoca dnyann n
qdim dastanlarndan biri olan Bilqams dastannn qhrman Bilqams byk
hr saldrr, igidliyi v qhrmanl il hrt qazanr. Son onilliklrd ap olunan
bir sra mtnlr Bilqamsn tarixi xsiyyt olduuna bh yeri qoymur. Bilqams
eramzdan vvl 27 ci srin sonu v 26 c srin vvllrind umerd Uruk
hrind hakimlik edn slalnin 5 ci hkmdar olmudur.Grnr, Bilqamsn
lmndn az kemmi onu ilahildirmilr. Sonrak mtnlrd artq onun ad
ilahilik rmzi kimi kilir. Uruk III slalsinin ahlar siyahsnda Bilqamsn artq
mifik xsiyyt kimi ad kilir. Mifik xsiyyt Bilqamsn hakimlik illri 126 ildir.
Onun atas iblisdir. Epik mtnlrd is o, Uruk hakimi Luqalbandann v gn allah
Utunun nslindn olan ilah Ninsunun oludur. B.e.. ikinci minillikdn balayaraq
Bilqams axirt dnyasnn hakimi, insanlarn iblislrdn mdafiisi kimi tannmaa

12
balanmdr. Eyni zamanda hr quruculuunun banisi kimi tannr. Dastanda onun
hrti gylr qaldrlr.

O, insandr, yardan oxu tanrdr ancaq

He ks ona tay olmaz ona grkmin bax,
Urukun divarn odur ucaldan bel
lnlqda, qvvd oxar qzm kl
Dyd silahnn yox tay brabri,
Tbil sslnn kimi oynayr igidlri
Srayr yatandan Urukun rnlri
Atalarn yurdunda oul qoymaz Bilqams
z z bana o gec gndz ar i.
O hasarl Urukun kahinimi Bilqams?
Uruk oullarnn kahini tk birdi o,
zmtli, hrtli hr ey qadirdi o.

Bilqams vhi heyvanlar irisind boy atan mrd Enkidu il dost olur. Onunla
birlikd Sidr mesin gedib qorxunc Humbaban mhv edirlr, oxlu vurulardan
qhrmanlqla qalib xrlar. Lakin Humbaban ldrdklrin gr allahlarn bu iki
dosta qzbi tutur. Enkiduya lm hkm verilir. Enkidu z dostunun gz nnd
can verib lr. Enkidunun lm Bilqams sarsdr v bir xalq qhraman kimi o sz
verir ki, lmn zn qalib glckdir. Lakin bu vzif olduqca tindir. nsanlar
lmsz etmkdn tr o tin bir sfr xr. Gndoana qdr yol gedn Bilqams
axrda dnyann o banda vaxtil bdi hyat qazanm Utnapiti il grr.
Utnapiti onu baa salr ki, insan hyat bdi ola bilmz, o bir vaxt mtlq baa
atmaldr. bdi yaamaqdan tr insan z mrn mnal yaamaldr. Yni
xeyirxah olmal, xalqna xidmt etmli, gzl vladlar yetirib salam kild boya
baa atdrmaldr.

13
 Lakin Bilqams insan olduu halda Utnapitinin znn bdi hyat qazana
bildiyinin sirrini soruur. Utnapiti elmi dbiyyatda Nuhun tufan adlanan hadisni
nql edir, yni dastan irisind yeni bir dastan balanr. Dnyan su basandan sonra
Utnapiti nec hrkt etdiyini sylyir:

Nisir da yannda dayand bizim gmi,

Da gmini saxlayb tutmudu dayaq kimi.
Dz iki gn qoymad gmini trpnmy
, drd gn d qoymad, da gmini saxlad,
Be, alt gn d kedi, gmini buraxmad,
Yeddinci gn glnd,
Mn gyrin xarb onu buraxdm gy
Gyrin uub getdi, sonda dnd geriy.

Dnyan su basandan sonra yer znd z ailsi il salamat qalan insan

Utnapiti, xeyirxah v el qdri biln olduuna gr, tanrlarn mslhti il nhng
gmi dzltdirib ailsini v dnyadak heyvanlardan damazlq gtrr v tufandan
qurtulur. Bu maraql shnlr Bilqams n uursuz baa atsa da, Utnapiti ona
dnizin dibind olan cavanlq iyinin yerini nian verir. Bilqams tinlikl dirilik
iyini ld edir, lakin z yemir. Szn hqiqi mnasnda sl xalq qhrman kimi
hrkt edrk hmin iyi z hrinin adamlar n aparmaq istyir. Lakin atalar
sn saydn say gr flk n sayr demilr. Yolda ilan qfildn iyi ondan
ourlayb yeyir, o saat drisini dyirk cavanlar v bdi hyat qazanr. Burada
Bilqamsn taleyi Dd Qorqudun taleyi il yaxnlar. lmzlik qazanm Dd
Qorqud da ilann qurban olur. Nizami Gncvinin sgndri d dirilik suyu ld ed
bilmir. Dastandak maraql obrazlardan biri d Utnapitidir. O, qdim kitablarda tsvir
olunmu Nuhla eynildirilir. slind el hmin hvalat eyni il Nuhun bana glmi
hvalatdr. Son illrin tdqiqatlar, o cmldn qdim rq tarixinin,
mdniyytinin tdqiqatlar qeyd edirlr ki, n qdim rq kitablarnda, Hind

14
dastanlarnda tsvir olunan Nuhun tufan da mhz Bilqams dastanndan gtrl-
mdr. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, mumiyytl, son dvrlrd ox geni
kild yrniln umerlrin tarixi, dbiyyat, bir szl mdniyyti olduqca zngin
v maraqldr. Ancaq qdim umerlrin yaratd dbi abidlrin oxu hr halda biz
glib atmamdr. Qoca babil torpa z qoynunda hl ox sirlri gizltmidir.
umer mdniyytindn biz glib atan kiik nm, a, yg, dua v s. er
paralar hcmc az olduqlarna gr daha yax mhafiz oluna bilmidir.
mumiyytl, umer v Akkad hr dvltlri, elc d btvlkd Babilistan
mdniyyti tunc srinin mdniyytinin tipik nmunsi hesab edilir.
Mesopotamiya razisind elm ox tez meydana xmdr. Taplm yzlrl
riyaziyyat mtnlri n qdim Babilistan palahl dvrn aiddir. Burada vurma
cdvli, kmiyyt, kvadrat, say, xsusil msllr v onlarn hlli yazlm yazlar
masir dvr qdr glib xmdr. Qdim Babil astronomlar sma cisimlrini
sistemli kild mahid edirdilr. Makedoniyal skndrin dvrndn 2250 il
qabaq ayn tutulmas cdvlini yaratmdlar. Bizim eradan vvl II minilliyin
balancnda Ay Gn tqvimi yaradlmdr. Hammurapinin lav ay haqqnda
verdiyi frman biz glib atmdr. Taplm tibbi mtnlr tbabtin malic
magiyasndan ayrldn gstrir.
Elml laqdar tfkkr vrdilri d meydana glir. Lakin hr halda flsf
sistemli kild Babilistanda yarana bilmmidir.
Daha dqiq desk, onlar geni kild qbul olunmu flsf yarada bilmmilr.
Onlarn he vaxt alna da glmzdi ki, eylrin hqiqi tbiti, yaxud da onlarn
eylr haqqnda tsvvrlri bh doura bilr. El buna gr d onlarda flsfnin
qnoseologiya (idrak nzriyysi) sahsi demk olar ki, olmamdr. Bunula yana,
umerlr tbit haqqnda dnyann yaradlmas qanunlar haqqnda frziyylr irli
srrdlr. Bel bir fikri yrtmk n sas vardr ki, artq hl b. er. v III
minillikd umerd el mtfkkirlr v pedoqoqlar meydana glmidi ki, yuxarda
qeyd etdiyimiz suallar irli srr v ona cavablar axtarb tapmaa alrdlar. El
bunun n d onlar zlrinin kosmologiya v teologiyasn yaratmdr. Hmin

15
mtfkkirlrin yaratd baxlar sistemi o qdr inandrc olmudur ki, Yaxn
rqin ksr lklri hmin sistemi etirazsz qbul etmilr.
lbtt qdim umer dbiyyatnda onlarn kosmologiya v teologiyasnn
sistemli flsfi rhini axtarmaq mnaszdr. nki umer mtfkkirlri idrakn
vzedilmz silah olan myynetm v mumildirm kimi elmi metodlarna
yiylnmmidilr. El gtrk sbb v ntic laqlrinin qarlql asllq
mslsini. Gndlik hyatn bu asllq haqqnda minlrl nmun vermsin
baxmayaraq, umer mtfkkirlri hmin nmunlrdn hr eyi mumi v hrtrfli
hat edn qanunu xara bilmmidilr. Ax, hr bir nticnin z sbbi var v yaxud
da ksin. Qdim umer flsfsi, teologiya v kosmologiyas haqqnda mlumatn
ayr ayr dbi srlrdn, miflrdn, epik satir v himnlrdn toplanmas he d
tccb dourmur. ndi baxaq grk ki, umerlrin flsfi v teoloji doktrinalarnn,
elc d dnya haqqnda tsvvrlrinin sasnda hans elmi faktlar dururdu.
Maraql cht budur ki, umer filosofunun v pedaqoqunun baxlarnda dnyann
yaranmasnn ilkin v sas nsrlri torpaq v sma (yer v gy) idi. El buna gr d
onlar kainat an ki yer gy adlandrrdlar.
umerlr gr, yer yast disk, gy is bo mkan olub aadan v yuxardan
mhkm sth syknmidir. Onlar bu sthin hans materialdan hazrlandn
bilmirdilr. Yerl gy arasnda nc element lil klk hava, ruh yerlirdi.
Bu, bizim anlayla atmosfer uyun glirdi. Gn, Ay, planetlr v ulduzlar
atmosferin yarand eydn yaranmdr v frqi ondadr ki, iq sala bilirlr. Gy
Yer aadan, yuxardan, hr iki trfdn inthasz okeanlarla hat olunmudur.
Bu sas tsvvrlrl umer mtfkkirlri zlrinin kosmoqoniyasn
qururdular. Onlarn fikrinc, birici okean olmudur. Okean birinci hrktverici
olmudur. Lakin onlar okeann zamanda v mkanda mvcudluunu fikirlmirdilr.
Sonra atmosfer yaranr, atmosferdn is iq vern cisimlr gn, ay, planet v
ulduzlar yaranr. Gyn yerdn ayrlmasndan sonra bitkilr, heyvanlar v nhayt,
insan meydana glmidir. Kainat kim yaratmdr v onu gndn gn, ildn il
hrkt etmy kim mcbur edir? umer teoloqlar allahlar pateonunda hr bir allahn

16
z ii gc v funksiyas olduuna inanrdlar. Kainat da onlar birlikd hrkt
gtirirdilr. umer filosoflarna gr allahlar z niyytlrini szl ifad edn kimi
hmin i ba verirdi. Yni onlar szn yaradc qdrtin inanrdlar. Tsadfi allah
sznn hllediciliyi rqd qbul edilmi, sonrak dinlrd sas yeri tutmudur (bax:
slamda v Xristianlqda allah klamnn qdrti haqqnda fikirlr). umerlilrin
fikrinc, insann taleyin z hyatn yaamaq v lmk dr. Tanrlarn taleyi is
baqa baqadr.

nsan ayran kimidir, tanrlarsa ya kimi,

Adam saman kimidir, tanrlar buda kimi.

umer filosoflarnn fikrinc, insan hyat bdi ola bilmz. cl hamnn

qapsn dymlidir. nsan lm mhkumdur. Qdim umerli air mtfkkir
fikirlrini sual cavab stnd bel qururdu:

Qzbli, qddar cl adama vermz aman.

bdimi tikirik evlri tikn zaman?
bdilikmi vurur mgr mhr vuranlar?
bdimi ayrlr qardalar qardandan?
bdidirmi mgr nifrt hissi insanda?
bdi axr mgr aylar suda daanda?
Mtlqdirmi ccnn crcrama olma?
Ayna vz edrmi bdilik gni?
Dnya bina olanda
Bel ey grnmmi.
ly bnzmirmi, syl, sir olanlar.
lmn siftini mgr gstrmir onlar?
Hkm edn insandrm? Byk Enlil onlara
Xeyir dua vernd

17
 Bs niy toplarlar bir yerd Annunaklar,
Mamet, ulu tanrlar?
Talelr yaradan
Mgr soru suala tuturmu talelri?
Onlar tyin elmi lm v hyat,
lm saatnsa sylmmilr qti.
Belc buyurmulur: Qoy yaayan yaasn.

umer allahlar da insanlara bnzyir, onlar bir birindn ksr, barr, bir
biril dalar. Bir szl, insanlara xas olan btn keyfiyytlr allahlara da aid edilir.
Sonralar biz grcyik ki, yunanlarn allahlar adlarn dyimi v nisbtn
tkmilldirilmi umer allahlardr. umerd ba allahlar v ikinci drcli
allahlar var idi. Yzlrl allahlarn irisind n balcas sma allah An, hava allah
Enlil, su allah Enki v byk allah ana Ninhursaq idi. Hmin drd allah allahlara
balq edir v ox vaxt bir yerd faliyyt gstrirlr. Yncaqlarda v mclislrd
onlara n hrmtli yerlr ayrlrd.
mumiyytl, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, umerli mtfkkirlr dqiq ifad
olunmu flsfi tlim yaratmamlar. Bu, onlarn xlaqi prinsiplrin, yd
nsihtlrin d aiddir. Onlarla xsusi etik normalar mcmusi olmadndan etika
haqqnda fikirlri ancaq ayr ayr srlrdn toplamaq mmkndr.
umer filosofunu he vaxt mrkkb bir problem olan irad azadl problemi
qtiyyn maraqlandrmrd. Onlara gr, allahlar insanlar z keflri xatirin
yaratmdlar. Ona gr d insanlar l-m mhkum, allahlar is bdidir. Onlara
gr yksk xlaqi keyfiyytlr insanlara allahlar trfindn bx edilmidir.
Dorudur, umerlilr hqiqti v xeyirxahl, qanun v qaydan, dalti v azadl,
mrhmti v s. yksk qiymtlndirmilr. Tbiidir ki, onlar r v bd mllri,
zbanal, yalan, haqszl, pozunluu, amanszl rdd edirdilr. Qdim umer
filosoflarnn fikrinc, byk allahlar z tbitin gr xeyirxahdr. Bununla yana,
onlar bel hesab edirdilr ki, br sivilizasiyasn yaradan allahlar ri, yalan,

18
zorakl, bir szl btn qsurlar zlri cmiyytin hyatna gtirmilr. Allahlar n
n bel hrkt edirlr? sualna onlar cavab tapa bilmirdilr, daha dorusu onlar
bu cavab he axtarmrdlar da. Eyni zamanda umer mtfkkirlri allahlar yer
zrind hkmranlq edn padahlarla ox vaxt eynildirirdilr. Yni ahlar nec hr
bir adama kmk etmirdilrs (yaxn adamlar bura aid deyil), allahlar da ondan
kmk dilyn ayr ayr adamlara kmk etmirdilr. El buna gr d ayr ayr
xsi allahlar, qoruyucu mlklr ideyas meydana xrd. umerlr gr,
insanlar allahlara xidmt etmk n gildn yaradlmdr.
Bir szl, briyytin mumi mdni inkiafnda qdim umer xalq
znmxsus yer tutur. Onlarn yaratd ilkin mdniyyt dnyann sonrak
inkiafna, o cmldn onun tarixinin, mdniyytinin, flsfsinin, dbiyyatnn v
s. inkiafna vzedilmz tsir gstrmidir. lkin umer miflrinin Azrbaycan
xalqnn mifologiyas, mdniyyti, dini v flsfsind zn gstrmsi dnyann
bu qdim xalqn biz domaladrr v onu zmznk hesab etmy imkan
verir.

b) Misird flsf

Misir Afrikada yerlir. Misirin hyat damar olan Nil ay Mrkzi Afrikada
yerln byk gllrdn balayr. ay 700 km msafd drin vadi il axaraq Aralq
dnizin tklr. Dniz tkldy yerd Nil qollara ayrlaraq delta ml gtirir.
Yuxar hisslrdn balayaraq dnizdk Nil vadisind v deltasnda qdim
Misir yerlirdi.
Rus dilind Misir Eqipet deyirlr. Bzi tdqiqatlarn fikrinc, Eqipet sz
qdim yunan sz olan Ayqyuptos szndn ml glmidir. Misirlilr zlri
lklrini torpaqlarnn rngin uyun olaraq Ta Kemet Qara torpaq
adlandrrdlar. Herodota gr, Misir Nilin thfsidir. nki Nilsiz Misiri tsvvr
etmk qeyri mmkndr. Nil vadisini hat edn dalar da mxtlif da nvlri il
zngin idi. Misirin znd metal yox idi. Metal qonu vilaytlrdn gtirilirdi; Sinay

19
yarmadasndan mis, Nill Qrmz dniz arasndak shradan qzl, Qrmz dnizin
sahillrindn sink v quruun ld edilirdi. Gm v dmir is Kiik Asiyadan
gtirilirdi.
srlr boyu yayn balancnda yaan yalarn hesabna Nil tkln sular
artdndan daqnlar balayr. Daqndan sonra vadid torpaq hm ox rtubtli olur,
hm d qaln lay halnda qara v ox mhsuldar lill trlrd. Tsadfi deyildir ki,
btn bunlara gr Qdim Misiri Qara torpaq adlandrrdlar.
Qdim misirlilr qumluq v bataqlqlarla hmi mbariz aparmlar.
Misirlilrin balca muliyyti kinilik olmudur. Bunlardan lav arlq,
maldarlq v digr snt sahlri d inkiaf etmidir. mumiyytl, insanlarn myi
Nil vadisinin simasn kkl surtd dyidirmidir. Misir yaay n, demk olar
yararl olmayan bir yerdn, artq b.e. vvl IV minillikd halisi sx olan bir lky
evrilmidir. El hmin dvrdn balayaraq Misird quldarlq, onun ardnca da
quldarlq dvlti yaranmdr. Misir fironlarn padahlarn hakimiyyti altna dd.
Padahlardan biri Misirin imaln btn deltan, digri is lknin cnubunu Nil
aynn vadisini zn tabe etmidi.
Tqribn b.e.. 3000 ci ild cnub padahlnn ah imal padahln
mlub etdi v deltan tutdu. Qdrtli Misir dvlti yarand. Dvltin paytaxt
Memfis hri oldu. Bundan sonra ial yrlr baland. Dnyann xeyli hisssini
tutan Misir padahlar ehramlar srdablr tikmy baladlar. Bu v ya digr
padahn byklyn ehramlarn bykly tcssm etdirirdi. n byk ehram
b.e.. 2600 c ild firon Xeops n Memfis yaxnlnda tikilmidir. Ehramn
hndrly 150 m dir. Onun trafna frlanmaq n 1 km yol getmk lazmdr.
Tikintid 2300 da ilnmidir ki, onlardan da n kiiyinin kisi 2,5 tondur.
Ehramlarn yaxnlnda boyk bir qayadan sfinks insan bal nhng aslan
heykli yonulmudur. Sfinksin hndrly 20 m dn oxdur. Fironlardan biri sfinks
klind ks olunmudur. Bu da heykl byk vahim yaratdndan onu dhtlr
atas adlandrrdlar. Ehramlar v sfinks misirlilr fironun adi adamlar yox, qdrtli

20
allahlar olmas fikrini alayr. Bundan lav, ehramlar v sfinks Misir padahlarnn
amansz hakimiyytinin dilsiz ahidlri kimi indi d shrann ortasnda ucalmaqdadr.
min il bundan vvl Finikiya hrinin hakimi demidir: Amon btn
torpaqlar yaratmdr. Lakin Misir torpan onlarn hamsndan vvl yaratmdr.
Hmin yerd ilk incsnt v tlimlr meydana glmidir.
Fiva Misir padahlnn yeni paytaxt olarkn, artq Misir z inkiafnn
zirvsin atmd. Qdrtli hkmranl dvrnd Misird elm v mdniyyt
inkiaf etmy balamd. ar killr heroqliflr yarand. Papiruslarda yazlar
yazlrd. O vaxtdan qalm bir er Misird kitaba yksk qiymt verildiyini sbut
edirdi.
Misird hnds, astronomiya, tbabt inkiaf etmidir. Onlar tqvim
yaratmdlar. Bir daqndan o biri daqna qdr olan vaxt il hesab olunurdu ki, onu
da on iki aya blrdlr. Onlarn hesablamasna gr, il 365 gndn ibart idi.
Gndz v gecni onlar 12 saata blrdlr. Misird gn v su saat ixtira
edilmidir.
mumiyytl, elmi biliklr knd tsrrfatnn, sntkarln, tikinti iinin,
gmiiliyin, ticartin ykslmsin byk kmk etmidir. Yaz biliklrin, bdii
srlrin qorunub saxlanmasna, onlarn nsillrdn nsillr, bir xalqdan baqa
xalqlara kemsin imkan vermidir.
Qdim dnyann digr xalqlar kimi, qdim misirlilr d inanrdlar ki, tbiti v
insanlarn hyatn allahlar idar edir. Allahlar misirlilr adtn heyvanbal insan
klind tsvvrlrin gtirirdilr. Bu cr tsvvrlrin ovuluq dvrlrindn
qalmas bhsizdir. Qdim misirlilrd axirt dnyasna inam mhm yer tuturdu.
El buna gr d meyitlri mumiyalamaq geni yaylmd. Misirlilr gr, axirt
sltntind hr ey boldur. Lakin hr bir adamn ruhu bu sltnt getmir. lnlrin
ruhunu Oziris mhakim edir o, allahlarn iradsi leyhin gednlr qar ox byk
amanszlq gstrir. Bellrinin ruhunu mdhi, yrtc heyvanlar yeyir. Qdim
Misird fironlar ilahildirilirdi. Ona gr d qdim dini kitabd yazlrd: Allahlar
itat ednlri sevir, itat etmynlrs nifrt edir. Bu lkd din fironlara danqsz

21
itat etmyi tlb edirdi. mri pozanlar is quraqlq, taun xstliyi, dmnlrin
hcumlar il, lndn sonra Ozirisin mhakimsi il hdlnirdi.
Qdim insanlara bel glirdi ki, fironlarn ixtiyarnda olan qeyri mhdud
hakimiyyti insanlar yox, allahlar myyn etmilr. Tsadfi deyildir ki, fironu
allahn olu v byk allah adlandrr, onu bel vsf edirdilr; o, z alar
il grn gndir. Misird allahlara dualarla mracit edir, onlara qurban verirdilr.
Mbdlr allahlarn evlri hesab olunurdu. Orada allahlarn btlri qoyulurdu.
Mbdlrd allahlarn xidmtilri kahinlr olurdular. Hesab edilirdi ki, kahinlr
allahlar yedizdirirlr onlar btlrin qabana yemk qoyurdular. Qr ba olan
Gn allah Ra allahlarn padah hr gn qzl qayqda gyd gzir v Qrbd
yer enir. Uzaq cnubda Nil allah ilanlarn qoruduu maarada, kplrdn su tkr.
N qdr su tkcyi onun iradsindn asldr. Bunlardan lav vban gndrn
aslan bal qzbli mharib ilahsi d olduqca thlkli idi.
Qum kimi krn sa, qrmz gzlri olan kinli Set z 50 xidmtisi il glib
bitkilrin v kinilrin himayisi Ozirisi ldrr. Lakin zidann kmyi il Oziris
dirilir. O, dirildikdn sonra axirt dnyasnda padah v hakim olur. Allah Seti ox
vaxt ekbal tsvir edirdilr.
Qeyd etmk lazmdr ki, Nil ay misirlilr n hyat demk idi. Tsadfi
deyildir ki, hm bdii yaradclqda, hm d digr sahlrd, o cmldn xsusil
poeziya v mifologiyada Nilin trnnm mhm yer tutur.
mumiyytl, misirlilrin etiqadlarna gr, ruh heykld yaaya bilrdi. lni
zmtli pozada tsvir edirdilr; o, hyatda kim idis, lmdn sora da hmin adam,
yni firon v yani olaraq qalmal idi.
Misirin tarixi, dini, mdniyyti, incsnti zn bu v ya digr kild Misir
mifologiyasnda gstrmidir. Msln Gn allah Ra haqqnda mifoloji hekayni
gtrk. Hekayni qsa mzmunu beldir:
Gn allah elc d insanlarn v allahlarn padah Ra qocaldqdan sonra
yrnir ki, Nilin yuxar hisssind v shrada adamlar onun leyhin ns
fikirlirlr. O zaman Ra kii allahlar u, Geb v Nunu, elc d qadn allahlar

22
Tefnut, Nut v Oko Rann daxil olduu allahlar urasn ard. Bu ura insanlardan
gizli olaraq arlmd. Allahlarn mslhti il Ra Okonu Xatxor ilahsi simasnda
briyyti mhv etmy gndrdi. lah iinin bir hisssini sevincl yerin
yetirdikdn sonra Rann hzuruna qaydarkn Ra peiman olaraq hl mhv
edilmyn insanlarn gnahndan kemy qrar verdi. Onun mri il gec sahlr
qrmz piv qoydular. Shr qanin ilah yoluna davam edrkn pivni grd v
imy balad. Xatxor srxo oldu v adamlar gr bilmdi. Hekayni nql edn
lav edir ki, Xatxor bayramna mstedici ikilr hazrlanmas adti bel yaranmdr.
Qeyd etmk lazmdr ki, Misird gn allah kultu umer v Akkad rituallarna
nisbtn daha mhm rol oynamdr. ama dalt qoruyucusu olsa da, onun ad he
vaxt allahlar lyn daxil olmamd v o, yaradl mifi il laqdar
gstrilmmidir. Misird is Ra nny sasn misirin birinci padah olmu Atum
kimi dnyann yaradcs hesab olunurdu. Heliopol hri Ra kultunun sas mrkzi
olmudur v yqin ki, qdim padahlq dvrnd el hmin hrd Oziris kultu il
gn allah kultunun birlmsi ba vermidir. El hmin zamandan balayaraq
fironlarn allah Rann olu olmas mrasimi keirilmidi. Firon Xafrann heyklind
onun bann qoruyucusu Qor ahin Qor v Rann identikliyini (eyniliyini) v
padah hakimiyytinin Ra il laqsini gstrir. Oziris Qor mifologiyas Ra kultu il
birlikd fironun taxta glmsi v tac qoymas qaydasn myyn edirdi.
ln padah Oziris evrildi v o, hm d Ra il birldi. Mlum olur ki, Ra il
Oziris haqqnda miflr tamamil bir birinin irisind riyrk birlir. Lakin qdim
Misird Gn mifologiyasnn el elementlri vardr ki, onlar Ozeris haqqnda
mifdn kkl surtd frqlnir. Misir mifoloji konsepsiyas el bir konsepsiyadr
ki, onun kmyi il misirli z n insana adi grnn anlaylarla obrazlar,
hadislri, obrazlar qrupunu, yaxud bir sra hadislri izah etmy clb edirdi. Onlara
gr hmin hadis, obraz v anlaylar allahlar dnyasnamnsubdur. Allahlar
dnyas ifadsi mvcud olan kimi tsvvr edilmsin baxmayaraq, bilavasit insan
qli v hissi il ld edil bilmyn n varsa onu zn daxil edirdi. lbtd
zmanmizd hammz n aydn olan predmet v hadislri, msln, gn, sma

23
v s. qdim misirli allahlar dnyasna daxil edirdi. Lakin btn bunlar simvol
vasitsil ifad edilirdi. Simvol insann allahlar dnyasndak bzi nsrlri, bri
kateqoriyalar, daha dqiq desk mntiq v hissi qavray kateqoriyalar il vermk
chdidir. Dorudur, el d olur ki, onlarn ksriyytini tbit qanunlar il
uyunladrmaq o qdr d zruri olmur. Hl b.er.v. III minillikd Misirin mdrik
adamlar bu bard zlrin hmin mslni aydnladraraq qeyd edirdilr ki,
simvolu onun ks etdirdiyi predmetin sli kimi qbul etmk olmaz. Bu mnada
misirli simvolu ya predmet formas, ya hrkt, ya da sz formas qbul ed bilrdi.
Hmin dvrd hr bir simvol mifoloji anlay olmad halda, hr bir mifoloji anlay
allahlar dnyasnn predmetinin simvolik inikas idi. bhsiz zka simvolun
hqiqiliyini yoxlamaq imkanna malik deyildi. Mifoloji anlay yalnz o halda
hqiqidir ki, o, allahlar dnyasnn hr bir hadissini insana aydn ola biln
kateqoriyalarla ifad ed bilirdi v insan trfindn etiqad kimi qbul olunurdu.
Misir mifologiyas btn mifoloji anlaylarn cmidir.
Mif ifadsini Misir mifologiyasnn myyn trkib hisssini gstrmk n
istifad etmk olar.

2. QDM HND FLSFS

Briyytin flsfi fikri qbil tayfa mnasibtlrinin dalmas ilk sinfi

cmiyytlrin v dvltin ml glmsi il eyni dvrd formalamaa balamdr.
Briyytin oxminillik tcrbsini mumildirn ayr ayr flsfi ideyalara
Qdim Misirin v Qdim Babilistann dbi abidlrind rast glmk mmkndr.
Qdim rq lklrind yaranan flsf n qdim flsf hesab olunur. Bunlar
Misir, Babilistan, Hindistan v ind yaranmdr. Lakin bir sra tarixi sbblr
ucbatndan Qdim Babilistan v Misird flsfi mktblr yarana bilmmidi. Btn
lklrdn vvl flsfi mktb v nnlr Qdim Hindistanda yaranb inkiaf
etmidir.

24
 Hind flsfi mdniyyti abidlrind qeyd edildiyi kimi, II v I minilliyin
balancnda orada flsfi mktblr yaranmdr. Hmin dvrd maldar tayfalar
olan ari tayfalar imal qrbdn Hindistana soxulmu v yerli halini sart altna
almdr. Burada ibtidai icma cmiyytinin squtu sinifli cmiyytin v dvltin
yaranmasna gtirib xarmdr. Hr bir bel dvltin banda torpaq sahibkarl
aristokratiyasna v nsli kahin (Brhmn) hakimiyytin arxalanan raclr dururdu.
Qdim Hindistan cmiyyti varna qruplarna blnrd ki, bu da sonralar kasta
sisteminin sasn tkil etmidir. 4 varna var idi: 1. Kahinlr varnas (brhmn); 2.
Hrbi aristokratiya varnas (katrilr); 3. kinilr, sntkarlar, tacirlr varnas
(vayilr); 4. Aa varna (udralar). udralar brhman, katri v vayilrin
tabeliyind idilr. Onlar icmaya zv qbul etmirdilr v icmann problemlrinin
hllind onlar itirak etmirdi. myin n ar nvlri onlarn payna dmd. ox
vaxt hmin varna arilrin mhariblrd sart altnda ald tayfalardan tkil
olunurdu. Varnalara blg din trfindn iqlandrlrd Tannm kahin aillri
cmiyyt byk tsir gstrir. Onlar thsil dayclar, xsusi biliklr yiylnnlr
hesab olunurdular. Eyni zamanda dini ideologiyann inkiafna mhm tsir
gstrirdilr.
Qdim hindlilrin ilk fikir abidsi Vedlr hesab olunur. Vedlr II v I minilliklr
qovanda yaranmdr. mumiyytl, vedlr briyytin dbi abidlri irisind
n qdimi kimi qbul olunmudur. Vedlr qdim Hind cmiyytinin mnvi
mdniyytinin inkiafnda byk v myynedici rol oynamdr. Buraya flsfi
fikrin inkiafn da daxil etmk olar.
Ved sz sanskritdn trcmd bilik mnasn verir. Lakin bu bilik xsusi
bilikdir. Vedlr himnlrdn, dualardan, qarlardan, qurbanverm formalarndan v
s. ibartdir. Obrazl dild vedlrd n qdim dini dnyagr dnya, insan v
mnvi hyat haqqnda ilkin flsfi tsvvrlr ifad olunmudur. Vedlr 4 qrupa,
yaxud hissy blnr. Onlardan n qdimi samhitlrdir (himnlrdir). Samhitlr 4
mcmudn ibartdir. Onlardan n qdimi Riqveda dini himnlr mcmusidir
(txminn b.er.v. 1,5 min il vvl). Vedlrin ikinci hisssi Brhmnlrdir (ritual

25
mtnlr mcmusi). Brhmnizm dini onlara saslanmdr (mlum olduu kimi,
brhmnizm buddizm qdr Hindistanda hakim din olmudur). Vedlrin nc his-
ssi Aranyakilr (trkidnya adamlar n davran qaydalar) adlanr. Drdnc
hiss Upaniadlardr. slind Upaniadlar b.er vvl 1 minillikd yaranm srf flsfi
hissdir. Artq bu zaman flsfi urun ilk elementlri yaranr v ilk flsfi tlimlrin
formalamas mahid olunur (buraya hm dini idealist, hm d materialist tlimlr
daxildir). Qdim Hind flsfsinin sciyyvi chti myyn sistem v mktb
rivsind iki byk qrupa blnmsidir.
Bu v ya digr istiqamt bir sra mktblrd tez tez dini etik forma altndan
materialist tendensiyalarla mahid olunurdu. Msln, qdim Hind materialist
mktbi olan vayeiklr onlara misal ola bilr. Bu mktbin ad viea xsusiyyt
szndn ml glmidir. Gerkliyi izah edrkn vayeiklr n substansiyann,
atomlarn, ruhlarn kateqoriyalarnn xsusiyytlri birinci drcli hmiyyt ksb
edir. Bu ilk atomizm mktbidir. Onun mqsdi hqiqi idrak vasitsil iztirabdan,
zab ziyytdn qurtulmaa nail olmaqdr. Onlara gr substansiya 5 dir. Bunlar
Su, Torpaq, q, Hava v Efirdir. Onlar bdi, blnmz atomlardan ibart olan fiziki
elementlrdir. Atomlarn btn hrktlri Allahn iradsin gedib xr. Digr mktb
arvaka lokayata hesab olunur. Bu da nnlr saslanan qdim materialist
tlimdir. Bu mktb maddi dnyadan baqa digr dnyalarn mvcudluunu inkar
etmidir. Dnya maddidir, biz onu hiss orqanlar vasitsil hiss edirik. Bizim
hisslrimiz yegan hqiqi hesab olunmaldr. Etiqad yalandr, sbutedilmzdir. Din
ancaq kasblara lazmdr.
Hind mdniyytinin mifoloji mrhlsi qdim Hind abidsi Riqvedada ks
olunmudur. Qdim Hind mifologiyasnda ilk insan Puruadan danlr. Hmin
puruadan kosmosun elementlri, dnya ruhu Mn yaranmdr. Purua kainatn
maddi tamamlaycs rolunda x edir. Byk lsn gr, o, hr yerd var, hr
yeri doldurur. Eyni zamanda Purua kosmik aldr. O, vedlrin bilicisidir. Onda
fikir vardr. Sonralar Upaniadlar (hrfi trcmsi: mllimin ayalar nnd
oturmaq demkdir, ona gizli, mqdds bilik d deyirlr). Hind mdniyytinin

26
metafizik mrhlsin aiddir. Formasna gr Upaniadlar mllimin agirdlrl dia-
loqudur. Orada ilk sbb, ilk balanc problemi gstrir ki, onun vasitsil d
tbitin btn hadislri v insann mnyi izah olunur. Upaniadlarda sas yeri
varln ilk sbbi v ilk sas kimi mnvi balanc brhmn, yaxud atman, nadir
hallarda purua haqqnda tlim tutur. Brhmn v atman adtn sinonim kimi
ildils d, brhmn ox vaxt allahn hr yerd olan ruhunu ifad edir.
Upaniadlardan balayaraq brhmn v atman btn hind flsfsinin (hr eydn
vvl vedenta tliminin) mrkzi anlaylarna evrilir.
mumiyytl, qdim Hindistanda aadak flsfi mktblr mvcud olmudur:

Ortodoksal Qeyri ortodoksal

(Vedlrin nfuzunu (Vedlrin nfuzunu
qbul ednlr) qbul etmynlr)
1.Vedanta (b.er.v IV II 1.caynizm
srlr) (b.er. v IV sr)
2.Mimansa (b.er. v. VI sr) 2.Buddizm
3. Sankhya (b.er.v.VI sr) (b.er. v.VIIVI
4.Nyaya (b.er.v.III sr) sr)
5.Yoqa (b.er.vII sr) 3.arvaka
6.Vayeika (b.er.VI V lokayata
srlr)

Brhmn v atman Upaniadlarn mxtlif mtnlrind mxtlif kild rh

olunur. Bzilrind yaradc allah v dnyann hakimi, digrlrind panteist
(dnyann maddi ilk sbbi il, yemk, nfs, ilk maddi element v s. il) ruhda
dnya il eynildirilir. Brhmn mnvi mtlq v onun btn tzahrlrinin,
proseslrinin daxili mahiyyti kimi gstrilir. Upaniadn mrkzi ideyas bu mnvi
mahiyyti insanda v tbitd eynildirmkdir.
Bir sra mtnlrd brhmn atmann l, triadik tbiti tsdiq olunur. Digr
mtnlrd is real gerkliyin yaranmasnn v sonralar mhv olmasnn, brhmn

27
atmanda rimsinin dvri olaraq tsiklik tkrarndan shbt alr. Varln bu tsiklik
simvolu adtn bdi frlanan tkr (akra) obraznda x edir. Dnya
qanunauyunluu prinsipi mnvi etik rng malik olan dharma konsepsiyas il
ifad olunur. Upaniadn idrak nzriyysind mrkzi msl biliyin iki aa v ali
nv blnmsi il sciyylnir. Aa empirik gerklik haqqnda bilikdir (o hqiqi
deyil, qrq ksik, fraqmentardr). Ali is mnvi mtlq biliyidir. Varln
btvly il qbul edilmsidir. Ona nail olmaq mistik praktikann, yoq praktikasnn
kmyil mmkndr. Yalnz bu bilik dnya zrind aala imkan verr.
Etika sahsind Upaniadlarda dnyaya mnasibtd passiv seyri mvqeyin
tblii mhm yer tutur. Ali xobxtlik ruhun dnyaya hr hans ballqdan xilas
olmas (moka, mukta) kimi qiymtlndirilir. Lakin, eyni zamanda, fal hyata
arlar da eidilir. Upaniadlarda maddi v mnvi dyrlr arasnda frq qoyulur.
lk df olaraq Upaniadlarda ruhun krlmsi (kemsi) (Sansara) v
kemi mllr n vz edilmsi (karma) haqqnda konsepsiya gstrilir. Orada
insann mllri zncirind sbb ntic laqlrinin myynldirilmk chdi
ifad olunur. nsann davran dharma mnvi qanunlarla myyn edilir. Hmin
qanunlarn yerin yetirilmsi is hr bir varna v hyat mrhlsi (varnarama) n
zruridir.
Bir szl, upaniadlar sonrak flsfi baxlar n bir nv fundament rolunu
oynamdr. Burada sas dnyagr ideyalar v konsepsiyalar sonralar daha dqiq
v hrtrfli ilnilmidir.
Epik dvrn hind flsfsin gldikd is hmin dvrn flsfi fikrinin sas
mnbyi 18 kitabdan ibart olan geni epik Mahabharata poemasdr. Flsf
nqteyi nzrindn az ox maraq douran sr Bhaqavat Gitadr.
Upaniadlarda ayr ayr fikirlrd v deyimlrd ifad olunan flsf
Mahabharatada dnyagr problemlrinin traktovkasna hsr olunmu btv
konsepsiyalar klind zn gstrir. Hmin konsepsiyalar irisind sankhya v
onunla sx laqdar olan yoqa tlimlri mhm hmiyyt ksb edir. Qeyd etmk
lazmdr ki, hmin tlimlrin balca prinsiplrin biz epizodik olsa bel

28
Upaniadlarda rast glirdik. Konsepsiyalarn sasn praktiki (materiya, tbit)
haqqnda baxlar tutur. Hmin baxlarda btn varln (o cmldn psixikann,
urun) mnbyi kimi, hminin ondan asl olmayan saf ruh (Purua) (o, bzn
brhmn, atman da adlanr) haqqnda da shbt alr. Bellikl, burada dnyagr
dualistdir v iki balancn etiraf edilmsin saslanr.
Bhaqavad Gita (hrfi trcmsi lahi nm) sri iki qohum nsil
Pandav v Kaurav aillri arasnda dydn vvl Pandav qoununun srkrdsi
Arcunann bu qarda qrnnn dzgn olub olmamas haqqnda bhlri il
balanr. Arcunann bhlri v trdddlrini allah Krina dadr. Onun fikrinc,
daltli dyd l titrmmlidir. Onun nsiht v gstrilri Bhaqavad
Gitann sas mzmununu tkil edir.
Krinann mlahizlrinin nzri sasn monist, teist sankhayalar tkil edir ki,
bunlar da etik sosial baxlar ifad edir. Krina hyatn mnasn allah drk
etmkd grr v zn allah kimi qlm verirdi. Allah drketm sullarndan biri
ona sdaqtli mhbbt bslmkdn ibartdir. nsann sevn ryi olmaldr. O, ryi
vasitsil biliy sahib olmaa, tinliklri keib allah drk etmy qabildir. Allaha
mhbbt gstrn v onu drk ednlr hyatda xsusi imtiyazlar bx edilir.
Yuxarda qeyd etdik ki, hind flsfsind el sistemlr olmudur ki, onlar
bilavasit vedlr saslanmdr. Bu sistemlrd Vedlrin mtnlrin Qdim
yhudilrin Bibliyas v xristian dbiyyatnn hdi cdidi kimi, mqdds kitab
kimi baxlrd.
Vedantlar n Vedlr misilsiz avtoritet olmudur. Vedant flsfsi b.er.v. IV
II minilliklr aiddir. Vedant tsvvrlrin gr dnya hyat mktbidir. agird
btn hallarda mllimin dediklrin ml etmlidir. Vedant flsfsinin n byk
nmayndsi ankara (ankaraayra, VIIIIX srlr) olmudur. O, Atmabadha
traktatnda vedant tliminin sas prinsiplrini rh edir v brhman atman substansiya
kimi varln mcmusu kimi tsdiq edilir, cismani fiziki ruhla ruhani ruh arasndak
qarlql mnasibt haqqnda, hqiqi bilik haqqnda, atmanln karma v sansaradan

29
xilas olman yegan yolu olmas bard danlr (btn bunlar is biz artq hm
Upaniadlarda, hm d BhaqavadGitada grmk).
Vedanta hminin maddi dnyann illyuzorluu (mayya) olmas haqqnda tlimi
hazrlanm v illyuzann (mayya) real varlqdan frqlndirilmsi zrurtini qeyd
etmidir. Realln yegan yolu hqiqi biliy (brhmn) nail olmaqdr.
Qdim hind tfkkr sistemind yoqa tliminin, yni xilasolmann frdi yolunun
da byk hmiyyti olmudur.
Qeyd etmk lazmdr ki, Yoqa Vedlr saslanr v ona gr d vedlr flsfi
mktbinin biri hesab olunur.
Yoqa cmlnm, mrkzlm mnasn verir. Bu tlimin sasnn
mdrik Patancali (b. er. v. II sr) trfind qoyulduu ehtimal olunur. Yoqa
sistemind allaha etiqad nzri dnyagrn elementi kimi, iztirablardan azad
olmaa ynldilmi, praktik faliyyt raiti kimi baa dlr. Yegan il birlm
xsi vhdtin drk edilmsi n zruridir. Yoqa flsf v praktikadr. Yoqann
flsfi sitemi sankhya yoqadr. O, meditasiya urunun formalamas metodikasn
verir. Allah obrazna meditasiyan tvsiy edir. Uurlu meditasiya samadhi
vziyytin (bir sra cmlmnin fiziki v psixik taprqlar saysind tam
intraversiya vziyyti) aparb xarr. Yoqa praktikas xilasolmann frdi yolu olub,
hisslr v fikirlr zrind nzart nail olmaa ynldilmidir. O, yemk qbul
qaydasn da myyn edir. Bunun z is maddi tbit qunlarna mvafiq olaraq
kateqoriyaya blnr. Nadanlq v ehtiras qunlarndak yemk zab ziyyti,
bdbxtliklri, xstliklri artra bilr (buraya, hr eydn vvl, t daxildir). Yaxlq
qunlarndak yemk (aart mhsullar, trvz, dnli bitkilr v s.) n hval
ruhiyy, xeyirxahlq yaradr.
Yoqa tliminin masir tbliatlar digr tlimlr pis mnasibt bslmyin
leyhin xrlar. Msln, Ramakrina bu mqsdl Fil haqqnda ibrtli hekayni
misal gtirir.
Onun da mnas budur ki, Allah oxlu aspekt malikdir v hr onu bir cr
grr Drd nfr kor fil yaxnlar. Biri ayana l gzdirir v deyir: Fil diry

30
bnzyir. kincisi xortuma l gzdirir v deyir: Fil dyny bnzyir. ncs
Fil lly bnzyir. Drdncs, filin qulaqlarna l gzdirir v deyir: Fil byk
znbil bnzyir. Mbahisy balayrlar v he biri fili grmr. Ham n o
mxtlifdir. slind is fil drd nfrin grdy btn chtlri birldirir.
Ramakrina, Ramaaraa v digr Yoqa mllimlri digr tlimlr dzmyi v
onlara dmn mnasibti bslmmyi mslht grrlr. Yuxarda gstrdiyimiz
ibrtamiz hekayd bel bir hqiqt ifad olunur ki, Allah vahiddir, lakin oxlu
aspektlr malikdir. Mxtlif xalqlar allaha mxtlif adlar verir v mxtlif
formalarda tqdim edirlr. Allah adldr v hminin adszdr. Onun ad v formas
var, eyni zamanda onun n ad var, n d formas var. Budur, Yoqa tliminin flsfsi
v praktikas.
ndi is Qdim Hindistann ortodoksal olmayan flsf mktblri haqqnda
shbtimizi davam etdirk. Onlardan biri b. er. v. VI srd yaranm caynizm flsfi
mktbidir. Bu mktb mdriklr tliminin inkiaf nticsind ml glmidir.
caynizmin fsanvi banisi cina (sanskritd qalib) txlls olan Mahavira
Vardhavana olmudur. cina v onun ardcllar haqqnda hvalatlar kanonik, caynist
dbiyyatn (siddahanta) tkil etmidir. caynizm gr cina 5 hqiqti tbli
etmidir: adam ldrmk, yalan danmaq, ourluq etmmk, dnyvi eylr
balanmamaq, bakirliyini, saxlamaq (rahiblr n).
mumiyytl, caynist flsfsinin sas mzmunu onun etikas, yni insann
ehtiraslardan azad olmas tlimidir.
Bilik geni mnada baa dlr. O, mnvi mllimlr trfindn verilir. Bilik
tkc mllim qulaqasma deyil, hm d dzgn xlaq, davran v hrkt trzidir.
caynizm etikas asketizm etikasdr.
caynizm kimi, buddizm flsfsi d qeyri ortodoksal mktblr aiddir. O,
b.er.v. VII VI srlrd meydana glmidir. Buddizmd sas yeri drd mqdds
hqiqt gstrii tutur: yaamaq zab kmkdir, zablarn sbbi arzulardr,
zablardan xilas olmaq n arzulardan kinmk lazmdr, arzulardan
kinmyin arsi Buddann tlimin riayt edilmsidir. Bu tlim hr bir buddisti z

31
mvcudluunun balca mqsdin Nirvanaya atdra bilr, yni hyata ballqdan
tamamil ayrlb, ilahi il qovuub bdi sadt nail ola v mtlq sakitlik
vziyytin d bilr.
Gndlik hyatla laqdar n varsa o buddizmd iztirab hesab olunur. ztirab
varln qanunudur.
Buddizmd flsfi nzri v mifoloji planda mnasibtd d spesifiklik zn
gstrir. Abstrakt nzri v mifopoetik tfkkr arasndak frqi grn buddist
filosoflar da mifopoetik tfkkrn vacibliyini inkar etmmilr. El buna gr d
buddist flsfsinin v psixologiyasnn nzri ideya v konsepsiyalar mifoloji
mzmunla znginldirilmidir. Digr trfdn, mifologiyann bir sra xsusiyytlri
bzi nzri mddalarn simvolik tsvirind kmki rolunu oynamaa sas
vermidir. Buddizmd mumi dyiknlik haqqnda, ruhun mvcudluunun inkar
haqqnda fikirlr flsfi chtdn maraqldr. Bizim erann vvllrind hazrlanm
buddizm kitablarndan olan Dxammanadada maraql flsfi fikirlr rast glmk
mmkndr.
Tdqiqatlarn ksriyytinin fikrinc, dnyada ilk flsfi abid hind
Upaniadlar olmudur. Sual oluna bilr, ny gr dnya flsfsinin tarixini hind
flsfsindn balamaq lazmdr? Hr eydn vvl, ona gr ki, Hindistan n qdim
mdniyyt lksidir. kincisi, msl budur ki, Hindistan mdniyyti srf, tipik rq
mdniyytidir. ncs, qdim dvrlrd yalnz hinduslar mstqil, ardcl flsf
il mul olmular.
Qdim Hindistan brabrsizlik, qululuq, kasta sisteminin hkm srdy
cmiyyt olmudur. Aa kastadan olanlar n murdar heyvandan bel aa
sviyyd qbul edilmidir. nsann taleyi onun hans kastada doulmasndan asl
olmudur. Lakin quldarlq v brabrsizlik lksind eidilmyn bir ey elan edilir:
hr ey birdir. Btn varlqlar Yegannin tzahrdr.
Hr ey birdir bu, flsfd ilk sz idi ki, briyyt onun birliyi,
vahidliyi, azadl elan olunurdu. Bu mumbirliyin elan edilmsi ideyas
insaniyytiliyin balanc idi. Hr bir insan htta allahn kmyi olmadan hr ey

32
ed bilr. Qeyd etmk lazmdr ki, he bir flsf Qrb dnyasna Hind flsfsi qdr
tsir gstrmmidir. Bu, tkc ekzotika deyil, insann yaamas n malic
reseptidir. Tsadfi deyildir ki, ox vaxt grkmli alim v yazlar hind xalqn
filosof xalq adlandrmdr.

3. QDM N FLSFS

Qdim ind, xsusil quldarlq cmiyytinin formalad dvrd (b.er.v.

VIII VI srlrd) ideologiyada iki tendensiya hkm srrd. Bunlar mhafizkar v
mtrqqi, mistik v materialist xtlr idi. Bu iki tendensiya arasnda gedn mbariz
gediind 5 dnya elementi (metal, aac, su, od, torpaq) haqqnda sadlvh
materialist ideyalar getdikc daha geni kild yaylrd. Hmin dvrd, eyni
zamanda iki zidd balanclar (in v yan), tbii qanun (dao) v. s. haqqnda II I
minilliklrin mvcud biliklrinin mumildirilmsi nticsi kimi tsvvrlr geni
yaylmdr.
mumiyytl, ind flsfi cryanlarn formalamas b.er.v. VI V srlr
aiddir. Onlar in milli xarakterinin v sosial praktikann btn spesifikasn znd
ks etdirirdi. in flsfsi milltin patriarxal cizgilrini v praktikann konkret mli
oriyentasiyasn tzahr etdirirdi. in flsfsind Qdim hindistana v digr lklr
xas olan zngin mifoloji zmin yox drcsinddir. in flsfsi sas etibaril
praqmatikdir v axirt dnyasna deyil, bu gnk gnn praktikasna mracit etmsi
il frqlnir.
Qdim in flsfsinin mnblrini ilk in yazl abidlri, xsusil mhur
Dyiikliklr kitab (tszin) v ona olan rhlrd axtarmaq lazmdr. Bu kitab
erlr kanonu i tszin kitab il birlikd Hindistanda Upaniadlarn oynad
rola malik olmular.
***
Qdim in flsfsinin inkiafnda daosizm Lao tsz nn dao eylrin yolu
haqqnda tlimi mhm rol oynamdr.

33
 Lao tsz (b. er. v. VI srin ikinci yars v V srin birinci yars) daosizm
flsfsi mktbinin banisi olmudur. Filosofun sas ideyas odur ki, insanlarn v
tbitin hyat sma iradsi il idar olunmur, myyn yolla dao il getmkddir.
Dao eylrin znn tbii qanunudur. Hmin qanun Tsi (hava, efir)
substansiyas il dnyann sasn tkil edir. Lao tsz (qoca mllim) bel hesab
edirdi ki, dnyada hr ey hrktd v dyimddir, hr ey mtmadi olaraq
dyiir. Bu inkiafn nec getmsindn asl olmayaraq dalt tntn alr. Qanun
beldir. nsan eylrin tbii gediin qarmamaldr. qarmamaq, yaxud
hrktsizlik (uvey gerkliy seyri mnasibt) dao nun insana mnasibtd
sas tlblrindn biridir. Bu, tbiiliy ml edilmsi demkdir. Bu, adamlarn hm
sosial, hm d frdi faliyytin, hm d onlarn idraki faliyyt sahsin d aid
edilir.
Lao tsznn ideyalar txminn b.er.v. IV III sr aid ediln Dao de tszin
kitabnda ifad olunmudur. Kitabda aadak anlaylar ildilir:
De daonun insanlarn davrannn, hminin eylrd predmetlmi konkret
tzahrdr.
Tsi daonun predmetlmsi nticsind yaranan xrda maddi hissciklrdir.
Yngl, iql tsi hissciklri kii balanc yan yaradr, ar, qaranlq hissciklr
is qadn balanc in i yaradr. Bu iki balancn ulalamas nticsind
daoistlrin fikrinc dnyada olan btn eylr yaranr. z inkiafnda bir sra tsikllri
ken hr bir ey z kkn qaydr, yni ilkin hissciklr blnr.
Jen insansevrlik.
Li ritual.
Daoistlr gr, adamlarn ilkin tbitl vhdtin qayd, sntd v
kinilikd mk altlrindn imtina edilmsi, mrkkb ictimai tkilatlardan
dvltdn, siniflr blgdn, alimlr tbqsinin mdrikliyindn imtina onlara sakit,
xobxt hyat keirmy imkan verr. Lao tsz sosial grginliyin sbbkar kimi
hakimiyyt hrislri olan eqoist mdriklri sayrd. Onlar adamlarn arasnda
axnama salan adlandraraq mdriklr hrmt olunmasndan imtina etmyi

34
mslht grrd. O, mdriklr hrmt edilmmsini xalqn itat gtirilmsinin
yegan rti hesab edirdi.
mumiyytl, daosizmd dialektik ideyalar, idrak tlimi, etik v sosial siyasi
baxlar mhm yer tutmudur.
Daosizmdn sonra qdim ind geni yaylm tlimlrdn biri d konfutsi
tlimidir. Tlimin banisi Kun Fu tsz (b.er.v. 551 479 cu illr, ona ox vaxt
Konfutsi deyirlr) grkmli mtfkkir, siyasi xadim olmudur. O, qdim kitablar
qaydaya salm v Dyiikliklr kitabna (tszin) rhlri trtib etmidir. O,
mavir olduu Lu dvltinin salnamsini trtib etmidir. Konfutsinin baxlar
balca olaraq Shbtlr v mhakimlr (Lun Yuy) kitabnda toplanmdr. Bu
kitab onun ardcllar v agirdlri trfindn trtib olunmudur.
Konfutsi tlimind biz baqa bir nnni mahid edirik. Burada yanlara
hrmt, cmiyyt irisind subordinasiyann ciddi kild qorunmas v digr etik
normalara riayt edilmsi tlblrin rast glmk mmkndr.
Syao valideynlr hrmt, di byk qardaa hrmt, jun z
aasna, hkmdara sdaqt kimi kateqoriyalar konfutsi tlimind mhm yer tutur.
Konfutsi thsil v trbiyy byk yer verirdi. Bununla yana o, bel hesab
edirdi ki, yanlarn nmayndlri anadanglm hikmt saslanan, ali bilik hesab
olunan mdrikliy nail olmaldrlar. Sma hkmdar n v ruhlarn mvcudluunu
qbul edn konfutsi taley inanr, daoistlrdn frqli olaraq nnvi dini baxlar
mdafi edirdi. Bizim eradan vvl II srd imperator Udinin zamannda
konfutsiilik qanuni qvvy mindirilib, rsmi in ideologiyas elan edilmidir.
Konfutsi z is ilahildirilmidi. Lunyuykitabnda aadak anlaylar verilir:
Jen (hrfn: insansevrlik) konfutsii etik kateqoriyasdr. Jen prinsipi
bildirir. zn rva grmdiyini, baqasna da rva grm.
Li (hrfn: seremonial, ritual, hrmt) konfutsii etikann kateqoriyas
olub, geni qaydalar mcmusunu hat edrk hakimlr v tblr, btn ictimai
qruplar tbq, nsil, ail v s. arasnda, elc d ayr ayr adamlar arasnda
mnasibtlri nizamlama ks etdirmidir.

35
 Hindistanda vedizm hans rolu oynayrdsa, in n d konfutsiilik hmin
hmiyyt malik olmudur. O, mhm ortodoksal (z mslkind ardcl v sabit
olan) mktb olmudur. Dorudur Hindistanda oxlu mktb olsa da onlardan he
biri rsmn prioritet mktb hesab olunmamdr. ind is ksin, konfutsiilik (b.er.
v. II srd) rsmi dvlt ideologiyas statusu ld etmi v onu yeni dvr qdr
saxlaya bilmidir.
Konfutsiiliyin sas mddalar aadaklardr:
1. Konfutsi baxlarnn sasnda Sma haqqnda (Tyan) nnvi dini
tsvvrlr dururdu. Bu byk balanc, ali allah z iradsini insana diqt edirdi.
Sma mumi cdaddr v ba hakimdir, dnyaya insan nslini gtirrk ona hyati
qaydalar bx edir.
2. Tyan kultu konfutsinin sosial tlimi il laqdar idi. Burada hr ksin z iini
grmsi v subordinasiyaya uyun olaraq hrkti nzrd tutulurdu.
3. Daosizmdn frqli olaraq konfutsiilikd rituala, etiket, yazlmayan
qaydalara stnlk verilir. Buna mvafiq olaraq Li y riayt edn xeyirxah insan
haqqnda tlim mvcud olmudur. Xeyirxah insan, hr eydn vvl, qanunlar
pozmamaq haqqnda dnr, o, ritualn tlblrin riayt etmy borcludur. Bu is
znd bir ox xlaqi qaydalara riayt edilmsini birldirir. Li eylrin qoyulmu
qaydasdr.
4. Konfutsi hm d pedoqoq olmudur. Onun tlimind pedoqoqika, trbiy
problemlri mhm yer tutmudur. Burada qdim in nnlrinin yrnilmsin
diqqt yetirilmidir.
Konfutsiilik znn ortalq nzriyysi il mhurdur.Bu nzriyy sonralar
onun ardcllar trfindn inkiaf etdirilmidir. Msln, XII srd Yeni konfutsiilr
ortalq haqqnda tlimin mnasn bel izah edirdilr: hyatn mqsdi eylrin
mahiyytini bilmkdir; eylrin mahiyytini yanlz biliyin kmyi il anlamaq mm-
kndr; bilik d z nvbsind qlbin tbitini dyidirmy v bdni
tkmilldirmy kmk ed bilr. Biliyin sasnda sma qlinin qanunun drk
edilmsi durur. ql sma qanununu yrdir ki, yalnz iki ey var: bunlar yalan v

36
doru olandr.Kim hqiqt qulluq edirs, xeyirxahlq yaradr. Kim yalana qulluq
edirs, r yaradr. Valideyinlr xidmt onlara hrmtl baldr. Aaya xidmt
ona sdaqtl baldr. Hr cr xidmt hqiqtin v yalann frqlndirilmsinin,
hqiqtin seilmsi is onun mllr evrilmsini tlb edir. Bellikl, qdim in
flsfsinin iki konfutsii v daosizm konsepsiyalarn nzrdn keirdik. Konfutsii
konsepsiya insanla sosium, myyn qaydalarn (Li) qorumas il bal harmoniya
etikasna saslanr. Daosizm konsepsiyas is insanla kosmosun harmonizasiyas
ideyasn irli srr. juan tsz adl qdim traktatda deyilir: Konfutsi tsdiq edirdi
ki, o, insanda syaht edir, daoistlr is deyirdilr ki, onlar insandan knarda
syaht edir.
Bel nticy glmk olar ki, konfutsiilik in nnsin, daosizm is dnya
flsfsin mnsubdur. Daoistlrin sosiumdan knara kosmosa xmaq chdlri
xsiyytin yer dairsindn, qapallqdan v dvltilikdn mumibriliy x
bildirir.Btn zamanlarda insana mumbri keyfiyytlr xas olmudur. Nticd
insann zn mikrokosmos kosmosun tbii elementi hesab etmsi mmknly
irli srlmdr.
Qdim in flsfsind Mo tsznn (b.er. v. 479 400 c illr) idrak
nzriyysi mhm yer tutur. Msl burasndadr ki, qdim ind rqabt aparan
yz mktbdn biri d Mo tsznn flsfi mktbi olmudur. Bu mktb nzri
idraki problemlrin tdqiqind mhm rol oynamdr. Mktbd yrniln sas
kateqoriyalar: varlq, mkan, zaman, keyfiyyt, sbbiyyt v s. idi.
Moistlr bel hesab edirdilr ki, idrak prosesin sbbiyyt prosesin yanalan
kimi yanamaq lazmdr. eylrin oxarl v frqlrini v onlarn cins gr
blgsn akar etmk zruridir. Onlar biliyin hqiqiliyini yoxlaman qaydasn
tklif etmilr. Birincisi, sas, daha dqiq desk qdim mdrklrin tcrb v
mhakimlri; ikincisi, mnb, yni faktlar; ncs, ttbiq edilm, yni
praktiki faydasdr.
Qeyd etmk lazmdr ki, Mo tsz qdim inin krkmli siyasi mtfkkiri
olmudur. O, dvltin mnyi v cmiyytin hyatnda myin rolu haqqnda drin

37
fikirlr sylmidir. O, konfutsiiliy, onun dvlt mmurlarnn bdiliyi ideyasna
qar x etmidir. Mo tsznn etik siyasi ideyalar on prinsipd ks olunmudur.
Bunlar: mdrikliy hrmt, birliy hrmt, mumi mhbbt v mumi fayda,
sma iradsi, v s. dir Mo tsz mumi mhbbt v mumi fayda prinsipin
mhm hmiyyt vermkl fatalizmi inkar etmidir. Burada is prinsipc yqin ki,
in praktisizminin mnbyi hiss olunur. Bununla yana, Mo tez nnvi sma v
ruhlar kultu il laqsini ksmmidir. Tsadfi deyildir ki, on prinsipin trkibind
sma v ruhlar haqqnda da fikirlr vardr. Filosof bel hesab edirdi ki, onlarda
mnvi qvv vardr v hmin qvv adamlar mumi mhbbt v mumi fayda
prinsipin riayt etmy mcbur edir.
Mo tsznn v onun ardcllarnn baxlarn yrnmyin sas mnbyi Mo
tsz adl kitabdr. Mo tsz cmiyytin v dvltin inkiafn 13 fazaya ayrmdr.
Bunlar mdrikliy hrmt birliy, vhdt hrmt v mumi mhbbt v
mumi faydadr. Bellikl, Mo tsz tlimind xsi v dvlt etikas sx surtd
laqlndirilmidir. xsi mhbbtdn ox ictimai, yaxud mumi mhbbt elc
d xsi faydadan ox mumi faydaya stnlk verilir.Bununla da in nnsind
frd nisbtn sosium stnlk ld etmy balad.Bu is konfutsi tliminin tnqidi
fonunda zn daha aydn hiss etdirirdi. z d smaya mnasibt mnvi problem
kimi saxlanlrd. Mo tsznn fikrinc, sma v ruhlar kultu sosial daltin brqrar
olmasna rait yaradr.
Grndy kimi, in fikrinin yz mktbindn nn konsepsiyas daosizm,
konfutsiilik v Mo tsznn nzri idraki konsepsiyas stnlk tkil etmidir. ndi
is onlara sasn in flsfsinin aadak xsusiyytlrini gstr bilrik.
1. in flsfsind qnoseloji v mntiqi problemlr balca olaraq sadlvh
naturalizm mvqeyindn nzrdn keirilirdi. deal v transendental haqqndak
tsvvrlr ox zif inkiaf etmidir. Bu da, z nvbsind mstqil elm kimi formal
mntiqin v dialektikann inkiafna mane olurdu. in filosoflar ziddiyyt
anlayn (onsuz dialektika mmkn deyildir.) demk olar ki, iltmirdilr. Dorudur
onlar kslik anlayn ildirdilr. Msln, ortalq tlimind xeyir v ri

38
frqlndirmkdn shbt almd. Hyatn mqsdi qlbin vzifsidir. Qlbin
vzifsi v mqsdi biliyin kmyi il ld edilir; biliyin ld edilmsi nticsind
xeyir v ri frqlndirmk, onun mahiyytini baa dmk mmkn olur.
2. in filosoflarnn flsfi terminlrdn eylrin ierarxik qaydasn brqarar
etmk n vaxtar istifad olunurdu .Mntiqi metodologiyann olmamas onun
numeroloji metodologiya il vz olunmasna gtirib xarmd. O da z nvbsind
(z aralarnda simvolik v assosiativ laqsi), say komplekslrindn v mkan
strukturundan ibart olmudur. Numerologiyann sasnda rqm: 2, 3 v onlarn
cmi 5 rqmi dururdu .eylrin yarand gndn ona ikilik v belik xasdr.
Qvvlrin ikili ontologiyas in v yan; l ontologiyas sma, torpaq, insan; beli
ontologiyas 5 element hesab olunurdu. Qdim in flsfi qnoseologiyasna sasn
formasz zlmtdn iki ruh kii ruhu yan, qadn ruhu in doulmudur. Kii ruhu
sman, qadn ruhu is yeri idar etmy balamdr.
Qdim in flsfsinin thlili il biz Qdim rq flsfsinin thlilini
yekunladrrq. mumiyytl, Qdim rq flsfsi dnya flsfi fikirinin inkiafna
byk xidmt gstrmidir. Qdim rq mtfkkirlrinin flsfsinin bir ox
tezislri sonrak flsfi sistemlr daxil olmudur. slind xsusi rq nnlri,
mnviyyat nnlri xsusi mentalitet faktdr v bel bir fakt olaraq qalmaqdadr.

4. QDM YUNAN FLSFS

a) Antik flsfnin inkiaf mrhllri

Bizim er. vvl VI srin birinci yarsnda antik flsf Elladann Kiik Asiya
hisssind, daha dqiq desk yoniyada Milet hrind yaranmdr. Tsadfi
deyildir ki, ilk yunan flsfi mktbi Milet mktbi adlanr. Hmin mktbin byk
nmayndlri Fales, Anaksimandr, Anaksimen v onlarn agirdlri olmudur.

39
 Antik flsf flsfnin ayrca bir fnn kimi meydana glmsini ifad edir.
Antik flsf anlay altnda Qdim Yunanstanda v Qdim Romada yaranan
flsf nzrd tutulur. Yunan flsfsi yunan mifologiyasnn tsiri altnda
formalamdr. Yunan mifologiyas is, z nvbsind, Homerin liada v
Odisseya, Hesiodun (e.. VIII VII srlr) epik srlrind z ksini tapmdr.
gr Yunan Roma flsfsini inkiaf mrhllrin blsk, aadak mnzr alna
bilr. Birincisi, Milet mktbi hesab olunur. Hmin mktbin flsfi tsvvrlri ox
eyd Homer v Hesiodun qdim grlrin saslanrd. Bununla yana, Milet
mktbi ilk elmi (mifoloji yox) tfkkr chdi hesab olunur. Qdim Yunanstanda
flsfi inkiafn bu mrhlsin Heraklit, Eleya mktbi (b.er.v. VI V srlr) d
daxil edilir. kncisi, yunan flsfsinin bu mrhlsi byk filosoflarn, o cmldn
grkmli mtfkkirlr Sokrat, Platon, Aristotel, atomistlr mktbi (Levkipp,
Demokrit), Pifaqor mktbi, sofistlr (Protaqor, Gorgiy) v s. adlarla baldr.
ncs, ellinizm mrhlsi adlanr. Bu dvr yunan quldarlq cmiyytinin
tnzzl il laqdardr. Nticd Yunanstan paralanr, bir sra yaltlr
mstqillik ld edir. Lakin bu da ox uzun srmr. Yunanstan v yaltlri
skndrin imperiyasnn trkibin daxil edilir. al skndrin lmndn sonra
is cmiyytin btn sahlrind bhran gclnmy balad. Hmin dvrd, yni er.
vvl IV III srlrd flsfd byk cryan yaranb inkiaf etmidir. Bunlar:
skeptisizm, epikuruluq v stoisizm idi.
III II srlrd Qdim Romann ictimai v mnvi inkiafnda myyn
dyiikliklr ba vermidir. Roma cmiyytind yunan mdniyyti v flsfsin
meyllr gclnmidir. Hmin dvrd Romada oxlu yunan alimi, filosofu faliyyt
gstrir, z spesifikliyi il stoisizm v epikuruluq inkiaf etmy balayr. Lukretsi
Karn materializmi inkiaf edir. Bununla yana, Romann ial etdiyi qdim dvltlr
v xalqlarn istismar nticsind burada ox sayl adamlarn parazitlmsi
elementlri yaranr. cmiyytd olan bu bhran, demk olar ki, btn tbqlri hat
edirdi v bu da, z nvbsind, xsi mvcudluun katastrofuna gtirib xarrd.

40
Nticd din v mistikaya meyl gclnirdi. Zamann tlblrin cavab vern flsf
din evrilir, xristianlq hmin prosesd krp rolunu oynayr.

b) Milet mktbi:
Fales, Anaksimandr, Anaksimen
(b.er.v. VI sr)

Qdim Yunan flsfsi Yunanstann znd deyil, Kiik Asiyann Qrb

sahilindki yoniya hrind meydana glmidir. Bu hrlrin sasn yunanlar
qoymudur. Ticart yollar zrind yerln bu hrlr xeyli inkiaf etmidi.
Onlardan biri d Milet hri idi. lk flsfi mktb hmin hrd, yunanlarn yeddi
mdrik irisind sayd ilk filosof Fales (b. er. v. 625 547) trfindn
yaradlmdr. Fales Babilistan v Misir dinlri v elmlri il tan idi, Misir
kahinlrindn, riyaziyyat v astronomiyan yrnmidir. Bu biliklr saslanaraq o,
gnin tutulmasn qabaqcadan xbr vermidi. Falesin srlri biz atmasa da,
Layertli Diogenin v Aristotelin onun haqqndak mlumatlar bizim n ox
qiymtlidir. O, ticartl mul olaraq oxlu srvt qazanmdr. Bir sra teoremlrin
mllifi hesab olunur. Ona tqvim mlum idi v gnin illik hrktini gstr
bilirdi. Fales Avropa elminin v flsfsinin banisi hesab olunurdu. Anaksimandr v
Anaksimen il birlikd Fales flsfi baxlar sistemini yaratmdr. Milet mktbi
mtfkkirlri n sciyyvi chtlr aadaklardr:
1. lk balancn axtar;
2. lk balanc monistik xarakterddir;
3. O ilkin v maddidir;
4. O canldr (bu nqteyi nzr gilozoizm adlanr. Gilo madd+zoe hyat.
Gilozoizm mmi canl materiya haqqnda tlimdir). Daha dqiq desk, bdi
hrkt v evrilmlr haqqnda tlimdir. Ona gr d ox vaxt Falesi materialist
hesab edirlr. slind gilozoizm materializm deyildir. Materializm (b. er. v. V srin
sonunda) materiya v ruhun bir birin qar qoyulmasndan sonra yaranmdr.

41
 Fales suyun dnyann sasnda durduunu qeyd etmkl kosmoqonik ideyann
yaradcs olmudur. Mhur z zn drk et! fikrini d Fales aid edirlr.
Bir szl, dnyann balanc haqqnda ilk tlimi Fales yaratmdr. Qeyd etmk
lazmdr ki, Qdim Yunanistanda hrkt dedikd hr cr dyiiklik nzrd
tutulurdu.
Anaksimandr (b. er. v. 545 ci ild lmdr) ilk balanc apeyron qeyri
myyn bir ey hesab etmidir. Anaksimandra gr, gnin dairsi yerdn 28 df,
ayn dairsi is Yerdn 19 df bykdr. Onun fikrinc, btn canllar gnin
buxarlandrd rtubtdn yaranr. nsan heyvandan deyil (ms.: meymundan),
balqdan ml glmidir.
Anaksimen (b. er. v. 525 ci ild lmdr) ilk balanc kimi havan
gtrmdr. Anaksimen gr, havan Allah deyil, hava ilahlri yaratmdr. Kainat
hava v onun formalarndan ibartdir.
Bizim er. vvl 494 c ild Miletd byk bir syan ba verdi. Bu syan
hrin dadlmasna, onun siyasi mstqilliyinin itirilmsin, flsfnin inkiafnn
dayanmasna gtirib xard. Lakin Yunanstann digr hrlrind Milet mktbinin
ardcllar flsfni inkiaf etdirmkd davam edirdilr.

j) Eleya mktbi.
Heraklit (b. er. v. Vsr)

Haqqnda shbt admz dvrd Qdim taliyada Eleya hrinin ad il bal

olan Eleya flsfi mktbi faliyyt gstrmidir. Hmin mktbin n byk
nmayndlri Parmenid, Ksenofan v Zenon olmudur.
Parmenid (b. er. v. 530 470) flsfi dnyagrn Tbit haqqnda
poemasnda ks etdirmidir. Poema Hqiqtin yolu v Mlahiznin yolu adl
iki hissdn ibartdir. Onun fikrinc, iki flsf vardr. Biri hqiqt mvafiqdir,
ikincisi is rylr uyun glir. Parmenid gr, yer kr klinddir. Kainat od v
torpaqdan ibartdir. Birincisi yaradc, ikincisi cisim v yadr. Allah ar klinddir.

42
Kainat bdi v trpnmzdir. gr fvql varlqda bir ey varsa, o varlq deyil,
kainatda qeyri varlq yoxdur. Parmenidin tlimi Eleya mktbinin sas mzmununu
tkil ets d, mktbin banisi Parmenidin mllimi Ksenofan olmudur.
Ksenofan 25 yandan 92 yana qdr srgrdan hyat trzi keirmidir. Poetik
formada srlr yazm, kskin tnqidi ala malik olmudur. Flsf tarixind ilk
df olaraq o, bel bir fikir sylmidir ki, btn allahlar insan txyylnn
mhsuludur. nsanlar allahlar zlrin bnzr yaradaraq zlrinin fiziki cizgilrini v
xlaqi qsurlarn da onlara aid etmilr. Antik dvrlrin allahlarna qar o, tbitl
vhdtd olan allah qoymudur. Onun dnya anlam beldir: Hr ey, daha dqiq
desk, kainat vhdtdir (vahiddir). Yegan allahdr, Allah hr eyi grr, hr
eyi eidir, lakin nfs almr. O, aldr, tfkkrdr, bdiyytdir.
Ksenofana gr, insanlar allahlar trfindn yaradlmamdr, torpaqdan v
sudan doulmudur. Ksenofann dnya anlamn panteizm kimi tqdim etmk olar.
nki hr ey, kainat allahdr fikri ona mxsusdur.
Ksenofann tlimi Parmenidin tlimin oxar olsa da, frqli chtlri d var.
Ksenofan Eleya mktbinin nzriyysini ilahiyyat formada ifad etmidir.
Sxematik olaraq onu aadak kimi vermk olar:

Parmenid Ksenofan
Varlq var Allah var
Vahid vahiddir
bdi bdidir
Hrktsiz hrktsizdir
Madd, ey mddlrdn, eylrdn
Fikir tkil olunmu kainat
hr ey fikirlir

Grndy kimi, Parmenid Eleya mktbinin fikirlrini tam flsfi formada

ifad etmidir.

43
 Parmeniddn sonra, grnr, varln vhdti v hrktsizliyi sbut edilmli
idi. Bu cr apoqonik1 sbutu Parmenidin sevimli agirdi Zenon etmidir. O,
dialektikann yaradclarndan biridir. O, paradokslar il mhur olmudur. Kainatda
he bir boluq yoxdur. Tbit isti v soyuqdan, quru v yadan, onlarn mxtlif
birlm v evrilmlrindn ml glmidir. nsanlar torpaqdan yarand kimi ruh
da drd nsrn birlmsindn yaranmdr. gr oxlu eylr mvcuddursa, onda
onlar hqiqtd n qdr varsa, dz o qdr d olmaldrlar, qtiyyn zlrindn n
az, n d ox ola bilrlr. gr oxlu eylr mvcuddursa, onda varlq sayca
sonsuzdur. nki ayrlqda olan eylrin aralarnda baqa eylr d olmaldr, onlarn
da aralarnda yen baqalar v bu minvalla varlq sayca sonsuzdur. Aristotel Zenona
yksk qiymt vermi, onun paradokslarn xsusi qeyd etmidir.
Birinci paradoks: Hrkt edn cisim, n olduu yerd hrkt edir, n d
olmad yerd. nki yerdyin cisim msafni axra kimi getmzdn vvl yarsn
getmlidir.
kinci paradoks: Axill tsbaaya ata bilmz, nki tqib edn vvlc tqib
edilnin durduu yer atmaldr, o atana qdr qaan daim myyn msaf qt
edck.
nc paradoks: Uan ox trpnmzdir, nki zaman ayr ayr indilrdn
ml glir.
Drdnc paradoks: ki eyni ktl yar meydannda, ancaq biri meydann
axrndan, o biri is ortasndan ks istiqamtlrd eyni srtl hrkt edrs, nticd
zamann yars onun iki df oxuna brabr olacaq.
Eleya mktbi il txminn eyni vaxtda Efesli Heraklit (544 483) faliyyt
gstrmidir. Dialektikann banisi olan Heraklit doma hrinin hakimi olmaqdan
imtina etmi, hakimiyyti qardana vermidir. Artemida mbdin kilib gnn
uuqlarla keirn Heraklit Tbit haqqnda sr yazmdr. Heraklit gr, hr ey
oddan ml glir, mtmadi olaraq dyiir, suya, havaya, torpaa dnb sonra

1
Apoqonik sbut (yunanca: aradode ntic) dolay, vasitli sbut. Burada hqiqilik ona zidd gln
vziyytin tkzibi yolu il ld edilir.

44
yenidn oda evrilir. O, tale il zrurti birldirirdi. Axan suya iki df girmk
olmaz klam Heraklitindir.

) Atomizm.
Pifaqor mktbi.
Sofizm (b. er. v. V sr)

Antik flsfnin sonrak mrhllri 1) eklektizm 1; 2) skeptisizm v sofizm2

n zmin rolu oynayan qnoseoloji problemlrin meydana glmsi, bilik qaydalarn
izah edn Sokratn flsfsi; 3) atomistlr trfindn tqdim edilmi varlqla olmuun
sintezi. Atomizm, yaxud mexanisizm mxtlif formalarda ifad olunmudur. Ya bir
ne keyfiyytin gr mxtlif maddlr dnyann balanc gtrlr, yaxud da
keyfiyytin gr vahid (atom) balanc kimi qbul edilirdi. Birinci halda maddlr
ilkin eylr (Anaksaqor) saylr, yaxud da madd (cism) v ruh bir birin qar
qoyulurdu (materializm). Hrktin mnbyi d mxtlif cr baa dlrd. Ya
madddn (cismin) z il laqlndirilirdi. Atomizm Empedokl v Anaksaqorun
mexanizmindn inkiaf etmidir.
Empedokl (b. er. v. 490 430) zndn vvlki nzriyylrin sintezini
yaratmaa almdr. El bil ki, Falesi, Anaksimeni, Herakliti v Ksenofonu
bardraraq 4 nsr (torpaq, su, hava v odu) dnyann sas hesab etmidir. O, drd
nsr btn eylrin kk sayrd. Hr eyin dyiknliyini, keiciliyini izah
edrk dyiikliyin ksliklrin mbarizsini mhbbt v dmniliyin mnasibti
il laqlndirmidir. Onun Tmizlnm poemasnda el fikirlr vardr ki, burada
ruhun bdndn bdn kemsindn shbt alr.
Mexanisizmin ikinci nmayndsi Anaksaqor (b. er. v. 500 428) dahi
srkrd v dvlt xadimi Periklin dostu olmudur. Anaksaqora gr, kainat sonsuz
drcd kiik v bdi hissciklrdn tkil olunmudur. O, bu hissciklri eylrin

1
Eklektizm bir birin zidd olan fikir v nzriyylrin mexaniki olaraq birldirilmsi.
2
Sofizm formal olaraq dzgn grnn, bil bil yanl xarlm qli ntic. Sofizm anlaylarn iki
mnallna saslanr. Hadislrin ayr ayr trflrin stnlk verilir.

45
toxumu hesab edib homeomerlr adlandrmdr. Anaksaqora gr, al (nur) n
inc v yngl materiya kimi kimi zrrciklri birldirir, ayrr v hrkt gtirir.
Bu fikrin gr onun zn nus lqbini vermilr. O, Afinadan qamaa mcbur
olmu, Kiik Asiyann Lampsak hrind flsfi mktbini yaratmd. Tbit
haqqnda srind sma hadislrinin (ayn tutulmas) tbii elmi izahn vermidir.
Bu is onu allahszlqda tqsirlndirmk n kifayt etmidir.
mumiyytl, antik flsfd atomizm sas etibaril Demokrit (b. er. v. 460
370) trfindn tmsil olunmudur. Bu byk qdim yunan materialisti atomist
flsfni ilyib hazrlamdr. Demokrit malarn v elc d xaldeylrin tlbsi
olmudur. Misird, randa v Hindistanda biliyini artrmdr. Demokrit varlq, qeyri
varlq v boluq anlaylarn ayrmdr. Varlq boluq vasitsil hissciklr
blnmdr. Onlar btvdr, yni atomdur (blnmzdir), z aralarnda onlar
forma, hrkt, byklk, ki v s. il frqlnirlr. Hissl qavranlan keyfiyytlri
(rngi, qoxusu v s.) subyektiv mhiyytddir. Dnya atomlar v onlarn
hrktindn ibartdir. Hrkt atomlarn tbitidir. Hrktin xarakteri tkann
saysind dyiir.
Demokrit gr, ruh z d atomlardan ibartdir. Onlar dyirmi, hamar, xrda v
hrktd olan oddan ibartdir. Onlar cisimd yerlirlr. lk df Demokrit ruhu
materialist kimi rh etmidir.
Dnya haqqnda iki versiya Demokrit mxsusdur. Birincisi, atomlar xaotik
olaraq mmkn olan btn istiqamtlrd hrkt edirlr, toqquaraq qasralar
yaradr. Onlardan torpaq, gn, ay torpan qasrasna clb olunmular; ikincisi,
atomlar vvlc yuxardan aaya drdlr, arlar tez dr, yngllri d aa
salrdlar. Zrblrdn qasralar yaranrd. Hm birinci, hm d ikinci versiyada
qalmaz zrurt faliyyt gstrmidir.
Atomizm bir nv varlq v qeyri varln sintezi baxmndan mexanisizmin
tamamlanmasdr.

d) Pifaqorular mktbi

46
 Bu mktb Samoslu Pifaqor (b. er. v. 580 512) trfindn yaradlmdr. O,
qdim dnyann, demk olar ki, btn lklrind olmudur. Msln, Misird 22 il,
Babilistanda 12 il yaamdr. Onun mktbind poetika, tibb, musiqi, elm (xsusil
riyaziyyat) bir birini vz etmidir. Flsf szn ilk df ildn Pifaqor zn d
filosof adlandrmdr. Hr ey harmoniya v rqmlrdn ibartdir Pifaqor
flsfsinin balanc prinsipi budur. F.Engels bu bard yazrd: Rqm myyn
qanunlara tabe olduu kimi, btn kainat da onlara tabedir; bununla da ilk df
kainatn qanunauyunluu haqqnda fikir sylyir.1
Pifaqoruluqda rqmlrin mistikas v musiqid kmiyyt mnasibtlrinin
konstruksiyaladrlmas, astroloji musiqi qurulular dqiq astronomik
hesablamalarla znmxsus kild uzlar.
Pifaqor z qarsna hqiqtn ilahi bir msl kainatn quruluunun sas
prinsipini (arxe) z xarmaq mslsini qoymudur ki, bu da ibtidai, formasz xaosu
nizamlanm, mqsduyun kosmosa evirir. Bel bir prinsipl bir birin zidd
element v tendensiyalarn rqm harmoniyasn qbul etmidir. Pifaqorular
harmoniyan mxtlif qarqlarn birlmsi v mxtlif fikirliyin razl kimi
baa drdlr.
Sciyyvi haldr ki, Pifaqor zn yer zrind ilkin v tbitin kkndn
kosmik sslri baa dn yegan adam hesab edirdi.
Pifaqor flsf tarixind sasn riyaziyyat v rqmlr haqqnda yarmelmi v
mistik simvollar mllifi kimi v bzi etik normalarn v n ox is metempsixoz
nzriyysinin (ruhun bir canldan digr canlya kemsi) yaradcs kimi tannr.
Pifaqorularn sma cisimlri haqqnda frziyylri maraq dourur. Bizim er v.
III srd flsfi istiqamt kimi pifaqoruluq aradan xsa da, 2 srdn sonra
Planotizm v digr dini flsfi istiqamtli mktblrl birlrk yenidn faliyyt
gstrmy balamdr.

e) Sofizm
1
. . . .20, . 503.

47
 Yuxarda qeyd etdiyimiz flsfi istiqamtlrl brabr sofistlr mktbin
mnsub olan skeptik istiqamtlr d yaranb inkiaf etmidir.
Sofistlrin kim olduunu baa dmkdn tr onun masir anlamn (sofist
intellektual fokusu, frldaq, dlduz) bir knara atmaq lazmdr. Qdim yunanlar
sofist v sofizm szn baqa cr baa drdlr. Sofist mdrik szn
ifad edirdi. Yksk intellektual sviyyli adamlar o zaman bel adlandrrdlar.
Msln, qdim dnyann n qdrtli tarixisi, daha dorusu tarixin atas Herodot
Falesi, Pifaqoru v baqalarn sofist adlandrrd.
Lakin eyni zamanda (b. er. v. V srin 2 ci yarsnda) xsusi pe sahiblrini
sofistlr adlandrmaa balamdlar. Daha dqiq desk, mk haqqna gr pul alan
(yni ilk df tdris gr pul alan) mllimlr sofist adlanrd. Sofizmin
nmayndlri bu ad fxrl dayrdlar. lk df zn knll olaraq sofist
adlandran Protaqor (b. er. v. 490 420) olmudur. Ondan sonra Gorgiy, Prodik v
Gippiy zlrini sofist hesab edirdilr. Onlar btn Yunanstan gzrk pulla
mdriklik drsi verirdilr. Platon znn Protaqor v Gorgiy adl
dialoqlarnda nql edir ki, masirlri sofistlr onlarn drslrin gr yax pul
versinlr. Msln, Fidi heykllrin gr daha az pul alrd, ninki mdriklik
drsindn Protaqor!
lk sofistlr zlrini ninki mdriklik mllimlri, hminin xeyirxah adamlar
kimi tqdim edirdilr. Xeyirxah adamlar anlay is qdim Yunanstanda tkc
mnvi mkmmllik timsal kimi deyil, hm d praktiklik ictimai v dvlt ilrini
aparmaq bacarn da ifad edirdi. Mdriklik sz is hmin dvrd elmin
sinonimi idi. nki sofistlr pul almaqla o zamank elmi tdris edirdilr. Flsf
btn elmlri hat edir v hmin elmlr d mdriklik ad altnda tannrd. Hmin
elmin d mllimlri sofistlr idi. O dvrd hr bir tamhquqlu vtnda xalq
iclaslarnda itirak ed bilr v dvlt ilrind d fal ola bilrdi. Xalq iclaslarnda
qlb o adama nsib olurdu ki, o, hmvtnlilrinin alna hakim ksil bilirdi.
Yax nitq sylmk bu qbildn idi. Tsadfi deyildir ki, sofistlr ritorikaya

48
natiqlik mhartin stnlk verirdilr. Tdricn sofist sz natiqlik mharti
yrdn mllimi ifad etmy balad. Sofistlr Qdim Yunanstanda uzun mddt
mvcud olmular. Msln, Mark Avreliy zamannda natiqlik sntind mahir olan
iki mllim sofist var idi. Onlardan biri hr xzinsindn, digri is imperator
xzinsindn tmin olunurdu.
Protaqor insan probleminin qnoseologiyasn drindn ilyib aradran ilk
yunan filosofudur. Hissi qavraya mhm yer vern Protaqora gr, qavranlan
eylr v qavrayan hiss zvlri fasilsiz olaraq dyiirlr. Onun fikrinc, hr ey
baqalar il laqd ml glir. Faydal olan ey hqiqtdir. nsan hr eyin
lsdr onun fikridir. Hr eyin dyimsi haqqnda Heraklitin fikirlrini
Protaqor inkiaf etdirmidir. Onun oxlu sri olsa da, biz glib atmamdr.
Flsfnin inkiafnda sofistlr mhm rol oynamlar. Onlar biliy mara
artrmlar. Nticd flsfd yeni dvr balanmdr. Bu dvrd flsf biliy
saslanr. Bu dvr Sokratla balayr, Aristotell qurtarr.

) Sokrat v Qdim Yunanstanda

etik mktblr

slin qalanda flsf sz bu dvrdn balayaraq ilnmidir. Sokrat kinay il

deyirdi ki, sofistlr elmi v yaxud mdrikliyi yrtmy alsalar da, zlri hr cr
bilik v hr cr mdriklik imkanlarn inkar edirlr. Onlardan frqli olaraq Sokrat
zn mdrik yox, mdrikliy mhbbt bslyn, onu sevn adlandrmdr.
Onlar sofist mdrik, zn is filosof mdrikliyi sevn hesab edirdi. Flsf
szn bu mnada onun tlblri d ifad edirdilr. El hmin zamandan balayaraq
flsf intellektual faliyytin xsusi sahsini ifad etmy balad. Flsf sz
mdriklik (Sokrata qdr flsf bel adlanrd) szn vz etdi. Hm d b. er. v.
V srin sonuna qdr flsf btn elmi biliklri hat edn yegan elm sahsi idi.
Elmlrin xsusi sahlr blnmsi b. er. v. V srin sonundan balanmdr.

49
 Sokrata qdrki dvr naturflsf dvr adlanr. Demli, Sokrat antik
flsfsinin ikinci dvrnn banisi hesab olunur. Sokrat (b. er. v. 469 399) z he
bir sr yazmasa da, onun grlrini tlblri v ardcllarnn, xsusil Platonun v
Aristotelin srlrindn yrnmk mmkndr. Bir xsiyyt kimi d Sokrat maraql
insan olmudur. Atas Sofroniks kimi, o da gncliyind heykltaralqla mul
olmudur. Zahirn yndmsiz olan Sokrat k v meydanalarda z all v
mntiqli xlar il onu dinlynlri mat qoyarm. Dflrl Afina vtnprvri
kimi Spartaya qar dylrd itirak etmidir. oxlu agirdlr yetirmidir. Onlarn
irisind mhurlar Antisfen, Aristipp, Evklid, Ksenofon, Alkiviad v Platon idi.
Qoca yalarnda dinsizlik v xlaqszlqda tqsirlndirilib lm mhkum
olunmudur. Zhr iib intihar etmidir. lmndn sonra onu mhkm ednlrin
hams czalandrlmdr. Sokrat insan, onun thsili v trbiysi mslsini flsfy
gtirn ilk filosofdur. O, dialektik metodun banisidir. z zn drk et v mn
bir eyi bilirm ki, he n bilmirm prinsiplrin saslanan Sokrat z tlimini ifahi
kild tbli etmidir. sasn etik xsusiyyt dayan dnyagrnd Sokrat
insanda drd keyfiyyti yksk qiymtlndirirdi. Bunlar: mdriklik, csurluq,
xeyirxaqlq v daltlilikdir. Byk filosof bilikl xeyirxaql eynildirirdi.
nduktiv metodu ilk df elm gtirn Sokrat ayr ayr hadislrdn mumi ntic
xararaq deduktiv sulla (sillogizml) vvllr qbul edilmyn ayrca mhakimni
saslandrmaa alrd. nduksiya v deduksiya mntiqi asllq mnasibtlrin
saslanr. Sokrat z metodunu maevtika mamalq snti adlandrmdr. Bunu o z
bel izah etmidir. Mama doan qadnn yanna glrk yanlz uan dnyaya
glmsin kmk etdiyi kimi, Sokrat da z agirdlrin he bir bilikdn mlumat
vermir. O, adamlara onlarn bann hamil olduu fikirinin aydn drk olmasna
kmk etmidir. Fikirlri is Sokrat deyil, agirdlri yaradrdlar. lbtt bu
tvazkarlq dndyndn artq kmk edirdi. Qeyd etmk lazmdr ki, Sokratn
faliyyti nticsind Qdim Yunanstanda etik mktblr yaranb inkiaf etmy
balad. Bunlar gedonik v kinik, yaxud sinik etik mktblri idi. Gedonik1 (yaxud

1
Gedonizm yunanca: hzz, lzzt szndndir.

50
Kiren1 mktbi) Sokratn agirdi Aristipp trfindn sas qoyulan mktbdir Aristipp
hzzi hyatn yegan mnas hesab etmidir. Aristipp haqqnda tarixi filosof
Layertli Diogen ox yazmdr. O, n, qaysz, parlaq nitqlr dey biln, iti all,
ylnmyi sevn, z arzularn idar ed biln, dalama xolamayan, slh birinci
can atan adam olmudur. Aristipp Sirakuz tiran Dionisinin sevimlisi olmudur. Bir
df o, Dionisidn pul istmidir. Dionisi ona pul vermk istmir v onun z sz il
xatrladr ki, mdrik adamlar he vaxt pula ehtiyac hiss etmirlr. Sn vvlc pul
ver, sonra biz bu mslni aydnladrarq dey Aristipp cavab verir. Msldn
hali olmaq mara il Dionisi onun istdiyi mbli verir. Bax, grrsnmi? Pulu
gtrdkdn sonra artq mnim he bir ehtiyacm yoxdur, dey Aristipp fikrinin
doruluuna Dionisi inandrr. Aristipp Kirendki mktbini qz Aret verir. nki
Aretin olu Kiik Aristipp z babasnn yolunu davam etdirmyi qrarladrmd.
Gedonik mktb txminn yz il mvcud olmudur. Sonra Epikurularn
mktbi il birlmidir. Epikur mktbinin sas b. er. v. 305 ci ild Afinada
Epikur trfindn qoyulmudur. Bu mktb birinci nvbd zvqlr keyfiyyt
qiymti vermyi hdsin gtrmd. Onun nmayndlri yrdirdilr ki, mnvi
zvq cismani zvqdn stndr v mnvi zvqlrin irisind d (dostluq, uurlu
ail hyat, dzgn dvlt quruluu v s.) daha ox hrmtlidir. Gedonik mktbin
filosofu Gegeziy lm tlqin edn adn almd v pessimizmi tbli edirdi. O,
insan n yegan x yolunu intiharda grrd. Onun hr mhazirsindn sonra bir
ne adam zn ldrdyndn, htta Gegeziy sgndriyyd mhazir oxuma
qadaan etmidilr.lk baxda hmin mktbin bu cr ardcll qrib grnr.
Lakin bunu da baa dmk olar.nki hyatn yegan mqsdi zvq deyil, baqa
msllr d ola bilr.
Sokratn ardcllar olan ikinci mktb Kinik etik mktbdir. Bu mktb
Antisfen trfindn Afinada yaradlmdr. Bir versiyaya gr, bu mktbin
xarakterind daim narazlq v hmi kimis qapmaa, dilmy (kinos it
demkdir) hazr olmaq xas olduuna gr onlar sinik, yaxud kinik
adlandrrdlar.Digr versiyaya gr sad, tbii hyat trzin gr onlara kinik
1
Kiren Afrikann imalnda hrdir.

51
deyirdilr. Kiniklr xeyiri hr eydn vvl, maddi rifahdan tam kild asl
olmamaq kimi, z tlabatn mhdudladrmaq qabiliyyti kimi baa drdlr.
Onlarn fikrinc, mdrik el adamdr ki, xeyir n olduunu bilir v tbii tlabatndan
knara xmr. Qsura gldikd is o axmaq adamn z xobxtliyini baqa eyd
axtarmas il lqadardr. Kiniklr bil bil nimda paltarla kifaytlnir, yataq n
quru yerdn istifad edir, llrin n dd onu yeyir, avara hyat trzi
keirirdilr.Onlar abrszl nimda paltarda gzmkd yox, hr hans asllqda
grrdlr.
Qeyd etmk lazmdr ki, sinizm Afinada geni yaylm zahiri tmtraq v
gzllik kultuna tbii ks reaksiya idi. oxlar bu cr ideallarn boluunu hiss
edirdilr.
Siniklr (Kiniklr) mktbi Sokratn lmndn sonra 150 il mvcud olmudur.
Sonra is o, Stoiklr mktbind rimidir. Siniklrdn biri d sinoplu Diogen (b. er.
v. 404 323) olmudur. Onun var yoxu bir pla, bir torba v byk bir aacdan
ibart idi. vvllr onun dilnmk v su imk n bir qab varm. Ancaq bir gn
bir uan ovcu il su idiyini grb qab da tullayr. Bir df o, dniz quldurlar
trfindn tutulub bazarda satlr. Bir varl ona yaxnlaaraq soruur ki, nyi
bacarrsan? Adamlar idar etmyi, dey Diogen cavab verir. Varl onu alr v
uaqlarn trbiysini Diogen taprr. mrnn ox hisssini llkd keirn
Diogenin yanna mhur sgndr glib soruur ki, n arzun var, de yerin yetirim.
cavabnda Diogen deyir ki, gnin qaban tutmasn. Bu cavabdan sonra sgndr
demidir ki, gr mn sgndr olmasaydm, Diogen olmaq istrdim.
Diogen sinizm xor baxan adamlara nifrt etmidir. Bir df Diogeni gnn
gnorta a lind fnr grrlr. Soruanda bu ndir? o, bel cavab verir: adam
axtarram.

f) Platon v Aristotel:
Yunan flsfsinin yksk inkiaf mrhlsi
(b. er. v. IV sr)

52
 Sokratn n gcl tlblrindn biri Platon olmudur. Platonu (b . er . v. 427
347) Avrona flsfsinin banisi hesab edirdilr. Zdgan ailsind anadan olan Platon
hyatnn ox hisssini Afinada keirmi, burada Akademiya adlanan mktbi
yaratmdr. Filosof dialoq formasnda srlr yazm (srd ba obraz Sokrat
olmudur), el salnda da mhurlamdr. ki n byk srini dvlt haqqnda
tlim hsr etmidir. Qanunlar srini tamamlamam lmdr. Afinada flsf
mllimi kimi mhur olan Platon tdrisindn ylan pullara torpaq sahsi alm,
orada da znn mktbini tsis etmidir. Ald torpan sahibinin ad Akadem
olduundan, mktb d Akademiya adlanmdr. Flsfdn baqa mktbd
riyaziyyat da tdris edilirdi. Aristotel burada natiqlik sntindn drs deyirdi.
Akademiya bir nv zmansinin univeristeti idi. Orada tlblr, professorlar vard.
Platon ldkdn sonra onu rektor (yunanca: sxolart) semidilr. Rektor filosof
olmalyd v mrlk seilirdi.
Platon z flsfsini hissy: dialektika, fizika v etikaya blmd.
Dialektika varlq haqqnda, fizika tbit haqqnda, etika is mnviyyat haqqnda
tlim saylrd.
Qeyd etmk lazmdr ki, qdim yunanlarn tsvvrlrin gr fizika tkc tbit
haqqnda biliklri deyil, eyni zamanda insann tbiti haqqnda daha dqiq desk,
psixologiya haqqnda olan biliklri d hat edirdi.
Platonun srlrind dialektika sz iki mnada ildilirdi. Birincisi, tlimin
hisslrindn biri kimi v ikincisi, anlaylarn thlilinin sulu kimi baa dlrd.
Dialektike danmaq, hrfi mnada is dana aid olan demkdir. z flsfsini
Platon niy bel adlandrrd? Grnr, Platona gr, tfkkr ruhun, qlbin z z
il shbtidir. Bundan baqa, burada yqin ki, Sokratn da byk tsiri olmudur.
nki Sokrat tlblrini shbtlrl, danqla, dialoqla yrdirdi. Ona gr d
Platon btn srlrini dialoq formasnda yazmdr.
mumiyytl, Platonun dialektika tlimi eyni zamanda ideyalar nzriyysi
adlanr. Platona gr, hr bir anlaya varlq uyun glir. Ninki ayr ayr insan

53
frdlri Sokrat, Diogen, hminin xsusi varlqlar, xsusi mahiyytlr insann
mumi anlayna mvafiq olan mahiyytlr d mvcuddur. Yaxud: ayr ayr stollar
deyil, xsusi varlq stol anlayna mvafiq gln varlqlar da mvcuddur. Hmin
mahiyytlri Platon ideyalar (yaxud nvlr) adlandrmdr. Platon eyni zamanda
predmetlrin mumi xasssini ilmidir. Msln, stol stolluq, at atlq v s.
Platona gr bilik hissi obrazlarn mumildirilmsidir. Bellikl, Platon flsfsinin
mrkzind qnoseologiyaidrak nzriyysi durur. Platona gr, ideyalar hqiqi
varlqdr, ideyalarn he biri yaranmr v mhv olmur, ideya z z il eynidir.
deya hissi qavranlan predmetlrin mahiyyti v sbbidir. deya yoxdursa,
haqqnda olan ey d yoxdur. Daha dqiq desk, gzllik yoxdursa, gzl eylr d
yoxdur; insan ideyas yoxdursa, konkret adamlar (Platon, Sokrat) da yoxdur.
Bellikl, ideya myyn predmetlr sinfinin formasdr. Predmetlr ideyalarn
olmasna ahidlik edirlr. z d ayr ayr predmetlr yaranr v mhv olurlar
(insanlar doulur v lrlr), sinif, nsil is saxlanlr. Platon bu ideyalarn
saxlanlmasna btn eylrin saxlanlmas sbblri kimi baxmdr. Hr bir ideya
hr bir ey n bir nv ilk obrazdr (paradiqmadr). Hr bir ey is bu ideyalarn
bnzridir. Msln, dalt z, yaxud dalt ideyas btn daltli mllrin ilk
obrazdr (paradiqmadr), hr bir ayrca gtrlm daltli hrkt daltin
znn bnzri kimi x edir.
Platona gr, hr bir ideya zlynd ayr ayr predmetlrin mkmmlliyidir.
Msln, gzllik ideyas, yaxud gzlliyin z mkmml gzllikdir. (bu bard
Pir dialoqunda trafl danlr). Ayr ayr predmetlr is nisbi mnada gzldir,
onlar he vaxt z gzlliklrind mkmml ola bilmzlr. Platon ideyalar
ierarxiyasn trtib edir. Burada n yksk pilld Ali ideya xeyrin z, gzlliyin
z, mkmmlliyin z oturur. z bu bard bir sz dems d ola bilr ki, Platon
ali ideya dedikd Allah nzrd tutmudur.
Ntic necdir? Platonun dialektikas biz n verir? Konkret cavab versk
demliyik ki, bu dialektika bir birindn ayrlm iki dnyann etiraf edilmsidir. Bu
varlq dnyas il bdi v dyimz ideyalar (ideallar) dnyasdr.

54
 ndi is Platonun flsfsinin ikinci fizika hisssini nzrdn keirk. Yuxarda
qeyd etdik ki, fizika tlimi zn insan haqqnda tlimi d daxil etmidir. nki insan
v onun mnvi dnyas tbitin bir hisssi kimi baa dlrd.Fizika (yunanca:
tbit) hrfi mnada tbit aid olan kimi baa dlrd. Ona gr d tbit
haqqnda btn flsfi tlimlr fizika adlanrd.
Platonda Timey dialoqu fizikaya hsr olunmudur. Platonun qnoseologiyasna
gr, tbit ancaq varlqdr. Ona gr d bilik predmeti ola bilmz. Onun baa
dlmsi n elmi forma, dialektika yox, mif lazmdr. Platonda dialektika elmi
tfkkrn sullardr. Onun n bilik riyaziyyatdr, hminin metafizikadr.
Metafizika ideyalar, ruhlar haqqnda tlimdir. Tbit haqqnda tlim (daha dqiq
desk, btn tbii elmlr) rylr, mlahizlr (yaxud etiqada) aiddir. ndiy qdr
Platonun bu nqteyi nzri daha ox tnqid edilir. Hqiqi biliy ruh haqqnda tlim
aiddir (bax: Timey, Fedon dialoqlar). Ruh znn tcssm olunduunu
cismani tbitindn vvl mvcud olur. O, ox vaxt ideyalarla eyni cinslidir. O da
bdnsiz mahiyytdir, blnmzdir, grnmzdir, hissedilmzdir, lmzdir. Ruh
haqqnda tlimi il Platon ruhun lmzliyi haqqnda Sokratn fikirlrini inkiaf etdirir.
Mlum olduu kimi, Sokrat zhrl dolu cam azna yaxnladrarkn allahlara
yalvarrd ki, onun o dnyaya yax kemsin kmk etsinlr. Htta xahi edirdi ki,
onun saalmas n agirdlri allahlara qurban versin. Platon Timey dialoqunda
Demiurq (yaradc) anlayn ildir. Dorudur, bu anlay yunanlarda bir ox
mnalarda ildilirdi (sntkar, heykltara, hkim, glckdn xbr vern kahin v
s.) Lakin dnyan yaradan memar da hmin mnalar irisind var idi. Nhaytsiz
drcd xeyirxah olan Demiurq dnyan ona gr yaradr ki, xeyir ideyalar
almindn hissi qavranlan dnyaya kesin. Bunun n o dnya ruhunu yaradr.
Onun da kmyi il 4 stixiyan (torpaq, hava, su v od) formaladrr.Hmin
nsrlrin qarmasndan cismani tbit yaranr. deyalar haqqnda bilik o dnyada,
yaxud da transendental dnyada grdklri xatirlr kimi ruhlarda yaayr. Yerd bu
xatirlr vvlc unudulur (nki ruh hissi obrazlar trfindn udulur), sonra is
tzdn canlanr.

55
 vvlc ruh znn hrktsiz ulduzunda yerlir, sonra is yer enir v
tcssm olunur. Birinci tcssm insan bdnind olur. Ruhun sonrak taleyi onun
hmin bdndki davranndan asldr. znn hqiqi vtnini v vzifsini
(bilirdilr ki, onlar xeyrin zdr v xeyir yaratmaldrlar) baa dn ruhlar bdn
ldkdn sonra yenidn z ulduzlarna qaydr v tzdn tcssm etmk nvbsini
gzlyirlr. gr ruh bdnin tlabat il yaayrdsa, sonralar onlar heyvanlarn
bdnind tcssm edirdilr (msln, srxolarn v qarnqulularn ruhu donuzlarda
tcssm taprd, air v musiqiilrin ruhu is oxuyan qularda, tsrrfatlarn ruhu
arlarda, qarqalarda, tiranlarn ruhu is yrtclarda v s. tcssm taprd) znn
gnahlarn yuyana qdr ruhlar czalandrlr, gnahlar yuyulduqdan sonra ruhlar
insan bdnind tcssm taprdlar.Demli, ruhlarn taleyi onlarn z lind
olmudur. Xatirlr kimi bilik haqqnda Platon tlimi Platonun xatirlr
nzriyysi, yaxud da anadanglm mumi anlaylar kimi tqdim olunur. Bu
tlim Platonun Fedon srind z ksini tapmdr. Burada elmi formada
lmszlyn sbutu verilmidir: 1) ruh bdnd tcssm olunana qdr
yaadndan onun mvcudluu bdndn asl deyildir, bdnin lm ruhun lmyi
deyildir; 2) kosmoloji qanun yrdir ki, he n mhv olmur, yalnz znn ksin
evrilir; 3) saf mahiyytlr mhv olmur; ruh sad mahiyytdir. Ona gr d o, trkib
hisslrin paralana bilmz. Mhvolma is trkib hisslr paralanma vasitsil
olur; 4) ruh hyat ideyasnn tcssmdr, ona gr d lmn ruha gc atmaz.
Platon ruhun bdndn bdn kemsin (metampsixoz)
inanmdr.Heyvanlarn mvcudluu faktn da bununla laqlndirmidir. Onun
fikirinc, heyvanlar ruhun gnahlarn yumaq n yaradlmdr.
Platonun etika tlimi d maraql fikirlrl zngindir. Filosofun etikas bizim
faliyytimizin ali mqsdi kimi xeyir anlaynn baa dlmsin saslanmdr.
Yerd xeyirin hyata keirilmsinin mnas ndir? O, xsi xobxtlik ld edilmsi
il llmr, mkmml cmiyytin olmas il laqlndirilir. Platon etikas frdi
deyil, sosialdr. O, zvi kild dvltin siyasi nzriyysi il laqdardr. Platon
insanlar z trkibin gr hans ruhun: qli, affektiv (emosional), yaxud ehtirasl

56
(hissi) onlarda stnlk tkil etmsindn asl olaraq tip blr. Onlara da
lyaqtin mxtlif tiplri mvafiq olur. gr qli cht stnlk tkil edirs, onda
adamlara hqiqi biliyin, ideyalar (ideallar)biliyinin tzahr etdiyi mdriklik xas olur,
bu is hr eyin xeyirxahlq n olduunu aydnladrr. Bundan baqa, mdriklik
ql trfdn yanlz xeyirxahla ynldilmi qrarn qbul edilmsidir. Bu tip
mnsub olan adamlar dzly, daltliliy v hissi hzzlr mtdil mnasibt
bslyn olurlar.
Platon onlar filosoflar mdriklr adlandrb, onlara ideal dvltd hakimlik
rolunu mslht grmd.
Ruhun affektiv hisssinin stnlk tkil etdiyi adamlar is igidlik, mrdlik,
ehtiraslar borca tabe etdirmk qabiliyyti il frqlnirlr. Bu keyfiyytlr dylr
v yaxud dvlti mhafiz edn gztilr xasdr. Ehtirasl ruhun stnlk tkil
etdiyi adamlar fiziki mkl mul olmaldr. nki onlar cismani fiziki alm
hddindn artq baldrlar. Bunlar: kndlilr, sntkarlardr ki, dvltin maddi
hyatn tmin edirlr.
Platon bel hesab edir ki, hr bir adamda ruhun hisssinin mvcud olmasna
baxmayaraq onlardan yalnz biri ayr ayr xslrd stnlk tkil edir. Bu, eyni
zamanda xalqa da aiddir. Msln, baqa xalqlara nisbtn yunanlarda daha ox
ruhun qli hisssinin stnlk tkil etdiyi insanlar doulur, ona gr d yunanlar
elmd byk uurlar qazana bilmilr. Frakiyallarda ruhun affektiv hisssi stnlk
tkil etdiyindn, bu xalq znn igidliyi v csurluu il seilir. Finikiyallar
arasnda stnlk ruhun aa hisslrin xas olduu n onlar tamahkar olub,
ticartd uur qazanrlar. Lyaqtin daha ox stnlk qazanmas n adamlarn bu
mqsdl yaradlm dvltd birlmsi zruridir. Bu dvltin mqsdi, onun
mvcudluunun mnas daltin tmin edilmsinddir. Bel xr ki, dvltin
mqsdi balca olaraq etik mqsddir. Lakin dvltin meydana glmsinin tarixi
sbblri baqa crdr. Burada iqtisadi sbblr stnlk tkil edir. Lakin btn
mvcudiyytin mnas xeyirin hyata keirilmsi olduundan, dvltin d mnas bu
olmaldr.

57
 Platon dvlt quruculuunun anlalmasn da z etik tliminin prinsiplrin
uyunladrrd. Burada daltlilik balca prinsip kimi verilir. Bu dvltd
vtndalar ruhun hisssin uyun olaraq tbqy blnmli idi. Birinci
tbq hakimlr, arxontlardr. Lyaqt mdriklik onlara xasdr. Ona gr d onlar
filosoflardr. kinci tbq hrbiilr lyaqtlri, igidlik v vziflri arxonta xidmt,
onlara aa tbqni idar etmy kmk etmk, dvlti xarici dmnlrdn
qorumaqdr. nc tbq, cmiyytin maddi tminatna qay gstrnlrdir.
Onlarn vzifsi cmiyytin maddi chtdn ehtiyacn dmkdir. Bunlar kinilr,
sntkarlar, snayeilr, tacirlr v b. onlar tamamil hakimlr tabe olmaldrlar.
ki yksk tbq z vzifsini yerin yetirmkdn tr xsusi raitd
yaamaldr. Onlarn xsusi mlkiyyti, ailsi olmamaldr. Orada qadnlar tam
brabrhquqlu olmaldrlar. z zhmtlrin gr haqq onlar natura il aa
tbqdn alrlar. Onlar pula toxunmamaldrlar. nki ks tqdird var dvlt
toplamaq hrisliyi yarana bilr ki, nticd vziyyt pis mnada dyir. Platona gr,
btn tbqlr aid olan bir lyaqt l prinsipi hkm srmlidir. Buna yunan
filosoflar n mumi prinsip ldn artq he n prinsipi qanun olmaldr.
Platonun ali xobxtlik kimi mkmml, daltli dvlt haqqnda nzriyysi
beldir. Hyatda bel dvltin olmas qeyri mmkndr. Qeyd etmk lazmdr ki,
Platonun Akademiyas btn flsfi mktblrdn ox yaamdr. Bu akademiya
Platonun lmndn sonra, yni b. er. v. 347 ci ildn bizim erann 529 cu ilin
kimi, txminn 8 sr mvcud olmudur.

g) Aristotel (b. er. v. 384 - 322)

Aristotel qnoseologiyann mntiq nqteyi nzrindn yrnilmsini daha da

inkiaf etdirmidir. Onun tliminin sas mddasna gldikd aadaklar dey
bilrik.
Hr eydn vvl, onun kateqoriyalar haqqnda tlimini nzrdn keirk (onun
Kateqoriyalar haqqnda sri d var). Bu tlim Platonun ideyalar nzriyysin v

58
mxtlif keyfiyytli fikirlrin saslanr. Aristotel, hr eydn vvl, iki kateqoriyan
mahiyyt v keyfiyyt kateqoriyalarn frqlndirir. Mahiyyt baqasnda deyil,
znd yaayr. Aristotel gr, xeyirxahlq ideyas v xeyirxahln z mahiyyt v
keyfiyyt aiddir. Keyfiyyt (v kmiyyt) hmi hanssa mahiyyt uyun glir.
Keyfiyyt z zlynd mvcud deyildir. Mahiyyt mbtdadr, keyfiyyt is
xbrdir. Xeyir, msln keyfiyyt kateqoriyasdr. Bel ki, z zlynd mvcud
deyildir, nyins xasssidir (xeyirxah adamlar, xeyirxah mllr v s.). Qrmzlq
da keyfiyyt kateqoriyasdr, zlynd mvcud ola bilmz, xass kimi mvcud ola
bilr (Qrmz eylr). Aristotelin mahiyyt v keyfiyyt (yaxud
mnsubiyyt) latn dilind trcmd substansiya v aksidensiya kimi daa
dlr (hazrda flsfi dild hmin anlaylar ildilir). Aristotelin, materiya v
forma haqqnda tlimi hr bir eyin iki balanc tlimini ifad edirdi. Filosoflarn
irisind Aristotel ilk df olaraq materiya anlayn dvriyyy gtirmidir.
Aristoteld forma predmetin zahiri grn deyil, materiyan myyn ey olmaa
mcbur edn mli balancdr.
Materiya v forma problemin Aristotel Metafizika srini hsr etmidir.
Flsfni (yaxud birinci flsfni) Aristotel Metafizika adlandrmdr. Birinci
flsf n demkdir? Aristotel gr, digr flsflr d mvcud olmudurmu?
Dorudan da Aristotelin trifin gr, birinci flsf vvln, Ali haqqnda tlimdir,
daha dqiq desk, n mumi sbblr v yaxud balanclar (xsusi sbblri v
balanclar yrnn xsusi elmlrdn frqli olaraq) haqqnda tlimdir; ikincisi, bu
faliyyti yox, varl yrnn nzri elmdir. Aristotel gr, birinci flsf
mumiyytl varl yrnir, ikinci flsflr (msln, fizika v riyaziyyat) is
varln ayr ayr trflrini yrnir.
Aristotel bel hesab edirdi ki, varln yrnilmsi yalnz mntiqin saysind
mmkndr. O, mntiqi zvi elm adlandrrd, nki o, varln yrnilmsi altidir
(orqanon). Sonralar Aristotelin agirdlri onun tliminin bu hisssini orqanon
adlandrmlar. Aristotel gr, mntiq idrak n metodoloji hmiyyt malikdir. O
mumini xsusidn, hqiqti yalandan semy kmk edir. muminin xarlmas

59
v bununla da xsusi amillri izah etmk metodunu Aristotel induksiya (xsusi il
mumi nticy glmk) adlandrmdr. mumi nticlrdn xsusinin alnmasn
is deduksiya hesab etmidir.
Aristotelin mhm tlimlrindn biri d insan ruhu haqqndadr. Aristotelin
etikas ona saslanmdr. nsann digr canllardan balca stnly onun aldr.
ql mumini fikirlmk qabiliyytidir (mumi balanc drk etmk qabiliyyti v
bu da bilik sasnda xsusini, tkcni izah etmk bacardr). Bu sasda nitqin
olmas (slind nitqd mumi haqqnda fikir tzahr edir) insan heyvandan
frqlndirir. Sonra insann elmi vardr, mumi balanclar haqqnda biliyi vardr.
Heyvan is bundan da mhrumdur. ql insan mllrini rtlndirir, onun iradsini
formaladrr. rad chdlrdn yaranr v insan xlaqi (mnvi) semy hazrlayr
(bu da, z nvbsind, mumi haqqnda biliy saslanr).
Aristotel ql xsusi mna verirdi. Onun fikrinc, ql knardan gtirilib v
heyvan ruhuna verilrk onu inkiaf etdirmidir. Aristotel gr, insan ruhunda bir
birindn kkl surtd frqlnn iki hiss: heyvani cht v ql vardr. ql frdiliy
yaddr, o mumidir, dyiilmzdir v bdidir. ql hamda birdir, frdi frqlr ona
yaddr. O, cismani proseslrl laqdar olmadndan ruh yalnz ql hisssind
lmzdir. Aristotelin sas srlri: Fizika, Metafizika, Ruh haqqnda,
Nikomax etikas (sr Aristotelin olu Nikomaxa hsr olunmudur), Politika, v
sairdir. Mlum olduu kimi, Aristotel Makedoniyal skndrin mllimi olmudur.
O, Afinada z mktbini yaratm v ona Likey ad vermidir (nki mktb Likeyli
Apollonun mbdinin yaxnlnda olmudur). Onun Likey mktbi Platonun
Akademiyas il birlikd (ikinci Afina universiteti kimi) bizim erann IV srin kimi
faliyyt gstrmidir.

) Ellinizm dvrnn flsfsi:

skeptiklr, stoiklr v Epikur

60
 Bizim er. v. IV srin sonlarna yaxn yunan demokratiyasnn bhran
gclnirdi. Afina v digr yunan polislri zlrinin siyasi mstqilliklrini
itirmidilr. Afina Makedoniyal skndrin yaratd nhng imperiyann trkibin
daxil olmudu. skndrin lmndn sonra imperiya srtl tnzzl urad, bu is
qdim yunan cmiyytinin mnvi hyatnda drin dyiikliklr yaradaraq flsfnin
seyri etik chtlrini gclndirdi.
Ellin flsfsinin1 sas cryanlar skeptisizm, stoisizm v epikuruluq idi.
Skeptisizm b.er.v. IV srd meydana glmidi. Skeptikos yunanca nzrdn
keirn, tdqiq edn demkdir. Bu flsfi cryan vvlki flsfi sistemlrin empirik
almi qli mlahizlrin kmyi il izah etmk chdlri prosesind bir birin zidd
mvqe tutmalarna cavab olaraq yaranmdr. Onlarn fikrinc, biz eylr haqqnda
he n bil bilrik, buna gr d onlarn haqqnda hr cr mhakimlr yrtmkdn
kinmk mslhtdir. Bel mhakimlrdn l kilmsinin xlaqi dyri insana
ruhi rahatlq gtirmsinddir. Skeptikin fikrinc, cisim v hadislrin mahiyytlri
yox, yalnz zahiri grn drk edil bilr. mli hyat n tkc xarici grnn
drk olunmas kifaytdir. Fikr saslanan mlumatlar yoxlanlmaldr, yni bhlidir.
Skeptisizm gr, hqiqtin meyar yoxdur.
Ellinizm dvrnn n sanball flsfi sistemlrindn biri d stoisizmdir. Onlar
stoya (Afina) flsfi mktbinin ardcllar hesab olunur. Onlarn hyat ideal sakitlik,
daxili v xarici qcqlandrc amillr reaksiya vermmk qabiliyyti il laqdardr.
Stoiklr flsfsinin banisi Kitionlu Zenon hesab olunur. Onlara gr insann vzifsi
tkc mdrik olub, hzz alma bacarmaq deyildir. Xeyirxah faliyyt gstrmkdir.
Xeyirxah hyat srmk n vvlc insan xeyirxahln n olduunu bilmlidir.
Xeyirxahl drk edib hyata keirmk insann kainat v briyyt qarsnda
vzifsini yerin yetirmsinin gstricisidir. Stoiklr n hqiqtin yalnz bir meyar
vardr, bu, hissi qavraydr. Ontoloji baxlarnda tbitd iki elementin olduu qbul
1
Ellin flsfsi skndrin yrndn sonra Asiyada yunan dilind yaranm flsf idi. Ellin
mdniyytinin, elm v flsfsinin yaranmasnda tkc yunanlar deyil, Kiik v n Asiyann bir ox
xalqlarnn nmayndlri itirak etmilr. Makedoniyal skndrin rq yrndn sonra Ellada il
Asiya xalqlar arasnda btn sahlrd olduu kimi, elm v mdniyyt sahlrind d laqlr
gclnmy balamdr. El hmin dvrlrdn balayaraq briyyt n byk simalarn yaratd
srlr miras qalmdr

61
edilir. Bunlar ilkin materiyadr ki, bundan cisimlr yaradlr; ikincisi, hmin
materiyadan cisimlri yaradan fal nsr, yni zka, tale, Allah, ilahi zkadr ki,
maddi alm qanunauyunluqlar gtirib, onu idar edir. Stoiklrin etikas onlarn
ilahiyyt anlay il sx laqdardr. gr ilahi zka byk yaradc qanundursa, onda
mli xlaqi qanun el faliyyt gstrmlidir ki, zka qanuna uyun cryan etsin.
Stoiklrin etik formulu Tbit uyun kild yaa formulu olmudur. Qdim
Romada populyar stoik Seneka (b. er. v. 5 v bizim erann 65 ci ili), onun tlbsi
Epiktet (50 138) v Mark Avreli (121 180) olmudur. Senekan mhurladran
onun Lutsiliy mnvi mktublar olmudur. Panteizm yaxn grlri olan
Seneka insan maddi fiziki almdn uzaqlab mnvi, ruhi almd yaamaa, hr
cr hvs v ehtiraslardan azad olmaa, tamamil fani v smrsiz olan hakimiyyt
vzifsindn, srvt v cismani lzztdn qamaa armdr. kinci byk filosof
Epiktet imperator Neronun mdafiilrdn birinin qulu kimi Romada z sahibi
trfindn azad edilmidir. Epiktet xobxtliyi tbit itat etmkd grmdr. Onun
fikrinc, insan kainatn bir paras olduundan taleyi v qismti il razlamaldr.
Stoiklrin nmayndlrindn biri d Mark Avreli Roma imperatoru olmudur. Yunan
dilind z zml shbt srini yazmdr. Tbitl hmahng yaama, taleyin
hkm il razlab, sbirli v dzml olma yrtmidir. Hyat bdi v daim
tkrar olunandr.
Roma flsfsinin n byk nmayndlrindn biri Tit Lukretsi Kar olmudur
(b. er. v. 99 55). Mhur flsfi sri olan eylrin tbiti haqqnda poemasn
nzml yazmdr. Poema Epikuru v onun flsfsini mdh edir. Materialist
mvqedn x etmidir. srind mdniyyt, psixologiya, dnyagr, etik
problemlrinin rhin geni yer vermidir. Onun fikrinc, insan ldkd onun ruhu
da lr. Dini insandak qorxu hissi yaratmdr. O, epikuruluu inkiaf etdirmidir.

h) Epikuruluq

62
 Flsfi istiqamt kimi epikuruluun sas mhur yunan materialisti Epikur (b.
er. v. 341 270) trfindn qoyulmudur. Epikur Afinada Epikur ba adl
mktbini yaratmdr. Onun tlimind balca yer xobxtliy aparan davran
etikasdr. Shbt cmiyytdn deyil, ayrca frddn gedir. ctimai ittifaq ali mqsd
deyil, frdin xobxtliyi n ancaq vasitdir. Epikurun etikas atomist naturflsfy
v materialist sensualizm1 saslanmdr; ancaq ayr ayr atomlarn varl real
saylm, onlarn btn yaratdqlar (eylr, kosmos)ikincidir, atomlar balamasdr.
Ancaq hiss etdiklrimiz hqiqidir, yalnz onlar bizi aldatmr. Stoiklrin etikasndan
frqli olaraq epikurularn etikas gedonik2 xarakter dayr (yunanca: gedone zvq
demkdir). Epikurular hzz deyil, kobud, heyvani lzzt deyil, mnvi sabitlik
vziyyti zvq, hzz hyatn mnas xarakteri verslr d, bunu hissi (ataraksiya 3)
hesab edirdilr ki, ounu da yalnz mdriklr znd yetidir bilrdilr. Bu da
zlynd lm qorxusunu aradan qaldra bilrdi. Epikura gr, bdnl birlikd
insann ruhu da lr, nki o da bdn kimi atomlardan ibartdir. lmdn qorxmaq
lazmdr. nki n qdr ki, biz varq o yoxdur. lm glnd is olmayacaq.
Demli n dirilr, n d llr n lm yoxdur.
Epikurun naturflsfsi qdim Yunanistann atomist flsfsinin inkiafnn n
yksk flsfsidir.
Byk yunan aliminin fikrinc, mkan, zaman v hrkt obyektiv, bdi v
sonsuzdur. Btn boluqlarda atomlar mvcuddur. Alim gr, allahlar mvcud v
bdi olub dnyann ilrin qarmrlar. Epikur zrurt rivsind azadln
taplmasn mmkn hesab edir. Bel bir orijinal fikr glir ki, atomlarn hrkti
zrurt tabe olsa da, daxili xasslrl arlqla (v digr xasslrl) rtlnir. Ona
gr d atomlarn z yolundan xmas imkan da vardr. Atomlarn z hrkti
ideyasna saslanan Epikur onu insan azadlnn zruri rti kimi rh etmidir.
Epikurun adamlarn tlbat v arzular haqqndak fikirlri d maraqldr.
arzu nv var: 1) tbii v ya hyat n zruri olanlar; 2) tbii, lakin hyat n

1
Sensualizm idrakn yegan mnbyi duyular olduunu iddia edn flsfi cryan.
2
Gedonizm hyatn zvq v sfa n yarandn iddia edn qdim yunan xlaq nzriyysi.
3
Ataraksiya ruhun tam sakitliyi demkdir.

63
zruri olmayanlar; 3) hyat n zruri v tbii olmayanlar. Mdrik adam yalnz
birinciy meyl edir v qalanlara nzr salmr. Bu nzr salmaman nticsi ruhun
tam sakitliyidir ki, bu da filosofun xobxtliyidir.
mumiyytl, Epikurun tlimi qdim yunan flsfsinin sonuncu v byk
materialist mktbi olmuudr.
Bizim erann vvlind din meyl gclndiyindn dini tlim v kultlar geni
yaylmaa balad ki, bu da imperiyada z n lverili zmin tapa bilirdi.
Zamann tlblrin cavab vern flsf dini flsfy evrildi. Antik flsfnin
ideyalar v tlimlri z inkiafn baa atdrdlar. Btn bunlara baxmayaraq qdim
yunan flsfsi el mhm problemlri ortaya atd ki, onun hlli il briyytin
sonrak fikir tarixi mul olmaa balad. Lakin xristian dnyas v flsfsinin
antik flsf v filosoflarna mnfi mnasibtini d qeyd etmyi zmz borc
bilirik. Bunu gnc yunan filosofu, qadn olmasna baxmayaraq, zmkar, z ideyasn
sona qdr mdafi etmyi bacaran patiyann timsalanda gstr bilrik. Gnc yunan
qz znn antik flsf haqqnda mhazirlri il mhur idi. O, yunan
mtfkkirlrinin tlimlrini yax bildiyindn onlar xristian mddahlarnn
mlahizlrin qar qoyurdu. Xristian ruhanilri onun mhazirlrin gedir.
patiyaya dolaq suallar verirdilr. Lakin skndriyyli riyaziyyat mhur
Timeonun qz btn suallara cavab verir, xristian mbllilrinin zlrini
doladrrd. Byk hrt qazanm patiya haqqnda ruhanilik btprst kimi
alaglmz eylr uydururdular. Nticd fanatiklr ktlsi onu daa basaraq ldrd
v bdnini is tonqalda yandrdlar. Bu hadis bizim erann 415 ci ilind
skndriyyd ba vermidi. zg cr dnnlr qar bel barbar sullarla
hrkt edn xristian mdniyyti tarix shnsin bu cr daxil olurdu.

5. QDIM V ORTA SRLRIN MSLMAN

V AZRBAYJAN FLSFSI

64
 Arxeoloji qazntlar v etnoqrafik, elc d epiqrafik mlumatlar sbut edir ki,
rq lklrinin yerldiyi razilr n qdim mdniyyt mrkzlri olmudur. Biz
artq mslman dnyasnn razilri olan qdim Misir v Babilistan mifologiyas v
flsfsi haqqnda mlumat vermiik. ndi is hmin mlumat bir az da
znginldirmk mqsdi il Qdim v orta srlrin Azrbaycan flsfsi haqqnda
tsvvr yaratmaa alaq. Msln, Tunc dvrnd rq lklrind, o cmldn
Azrbaycann xeyli hisssind yaayan halinin dnyagrnd v bdii
tfkkrnn inkiafnda mhm yeniliklr ba verir v bunlar traf alm, axirt
dnyasna, mifik alm inam, qbir abidlri (qbirlr, kurqanlar), dfn mrasimlri
(lyandrma, kollektiv v ya tk dfnetm, llrin yannda mxtlif avadanln
qoyulmas v s.) habel mit v tsrrfat avadanlnn naxlanmasnda, nhayt
oxsayl qayast rsmlrind (Qobustan, Gmiqaya, Klbcr v s.) zn gstrir.
lk Tunc dvrnd tsrrfatn demk olar ki, btn sahlrind intensiv inkiaf
cmiyytin sosial ictimai hyatna da z tsirini gstrmli idi. Haqqnda
dandmz dvrn son inkiaf mrhlsind (er.v.III minilliyin ikinci yars) mlak
v sosial brabrsizliyin lamtlri il yana, patriarxal mnasibtlr gclnmy
balamd. Tsrrfatda, hminin tayfann idar olunmasnda kiilrin rolu
gclnmidi. Ana nsli quruluu aradan qalxm, onun yerini patriarxal (ata nsli v
ya ata xaqanl) tutmudu. Mhsuldar qvvlrin, tsrrfatn btn sahlrinin,
sntkarln inkiaf il cmiyytin sosial ictimai v iqtisadi hyatnda sasl
dyiikliklr rait yarand. ctimai iqtisadi sahd ba vermi dyiikliklr halinin
dnyagrn v traf alm mnasibtin tsir gstrmidi. Dini grlr, astral
tsvvrlr qbir abidlrinin quruluunda (kromlex, kurqan) dfn mrasimind
(lyandrma, qbir v lnn oxra il boyanmas, tayfa balar v kahinlrin dfn
olunmas, zngin qbir avadanl v s.), xsusi ibadt binalarnn varlnda,
qayast v maddi mdniyyt nmunlrinin zrind tsvir ediln iar, simvol v
kompozisiyalarda gstrilmidir. Qayast rsmlrd heyvanlar, mit v ov
shnlri, ylnc v magiya (amanlq) z ksini tapmdr.

65
 Azrbaycan razisind yaayan hali arasnda qdim dvrlrd politeizmin
(oxallahln) hkm srmsi artq tarixilr trfindn trafl kild rh
olunmudur. Azrbaycan xalqnn dnyagrnd qdim dnya xalqlarnda olduu
kimi, tbit qvvlrinin iirdilmsi, fetiizm, totemizm, sehrbazlq v s. uzun
mddt hkm srmdr. ndiki cnubi v imali Azrbaycan razisind hl qdim
dvrlrdn balayaraq zrdtilik geni yaylmdr. Bu dinin yaranb yaylmasnda
Azrbaycann ilk filosoflar hesab etdiyimiz malar mhm rol oynamlar.
Malar, bzi dbiyyatda, xsusil Y.V.mnzminlid mular adlanan tayfalar
Azrbaycann n qdim hali birlmlrindn olub, Midiya v ran imperiyalar
daxilind mhm rol oynamdr. Y.V.mnzminli 1929 cu ild Xalq
dbiyyatnn thlili adl mqalsind yazrd: Mdniyyt yayan hyatn
yaradlnn sasn mbarizd grn bu din (Zrdtlik A..)xristianlqdan on on
be il vvl Yaxn rqd byk bir mvqe qazanmdr. Zrdtin ruhanilri malar
(cmi maandr) qdim zamanlar Muanda yaamlar. Bunu 9 10 cu sr rb
corafiyanaslar da qeyd edirlr. Babild, Kapadosiyada zrdtliyi yaymaa
alrdlar. Bunlarn tsiri o qdr byk idi ki, Pompey ordusu (xristianla bir sr
qalm) zrdtliy qaplm v mitra (mehr) allahn mnimsmidi. Fransz alimi
Huart Qdim ran (Paris, 1925) kitabnda deyir: Pompeydn balayaraq
Konstantin zamanlarna qdr mehr prsti etmk romallar, xsusil sgrlr
arasnda byk mvqe qazanmd. Bu, htta xristianlq n thlk tkil edirdi.
Azrbaycan dbiyyat tarixind is malar mular kimi verilirdi. Bu,
fikrimizc, Muana mnasibtd daha dzgndr. Tarixin atas Herodot malar
Midiya qbillrindn biri hesab edirdi. Lakin eyni zamanda o, malarn dini ayinlr
rhbrlik etdiyini d gstrmidir. Layertli Diogenin Grkmli filosoflarn tlimi v
deyimlri adl srind malar haqqnda v birinci ma Zrdt haqqnda maraql
fikirlr tapa bilrik. Hmin srd Layertli Diogen malarn btn vaxtlarn allaha
ibadtd, dua oxumaqda keirdiklrini v allahn yanlz onlar eitdiyin inandqlarn
gstrirdi. Malar allahlarn meydana glmsi v mahiyyti haqqnda mzakirlr
keirirdilr. Onlar odu, torpa v suyu allah hesab edirdilr. Malar hminin allahn

66
tsvir edilmsini, o cmldn xsusi il onlarn kii v qadn cinslrin ayrlmasn
rdd edirdilr. dalt haqqnda srlr trtib edir, eyni zamanda tsdiq edirdilr ki,
lni yandrmaq rfsizlikdir. Bu bard Sotion 23 c kitabda bel yazr.. Malar
fala baxmaqla glckdn xbr vermk qabiliyytin malik olduqlarna gr
allahlarn onlarn gzlrin grndyn gstrir, sbut etmy alrdlar ki, hava
grnmli eylrl doludur v iti gzlr n onlar grmk o qdr d tin deyildir.
Malar qzl v digr bzk yalar gzdirmirdilr, onlarn paltar aappaq olurdu,
yataqlar torpaq, yemklri is bitkilr, pendir v quru rk olmudur. l aac
qam idi. Yemk vaxt hmin malar qamla pendiri ksir v azlarna aparrdlar.
Onlar cadugrlikl mul olmurdular. Layertli Diogenin hadtin inansaq, hl
Aristotel Malar haqqnda sr yazmdr. Malar haqqnda Diogen daha trafl
yazr. Diogena gr, Zrdt ulduza inanrm, bu fikirl Hermador da razlar.
Aristotel Flsf haqqnda srinin birinci kitabnda bel hesab edir ki, malarn
Misir ruhanilrindn qdim olduqlarn v onlarn iki ilkin xeyir v r qvvlr
inandqlar dorudur. Birincisinin ad Zevs v Hrmzd, ikincisi is Aid v
hrimndir. Bu fikirl Hermipp Malar haqqnda birinci kitabda da razlar.
Evdoks z srind v Feopomp (Filippin tarixi, VIII kitabda) bu fikirl
razdr. Sonuncusu lav edir ki, malarn tlimin gr, adamlar ruhlar almindn
zhur edck v bdi olaraq yaayacaqlar. Malar haqqnda Rodoslu Evdem d bu
fikirddir. Hekayt gr, allahlar da balanca malik olmaldrlar. Krearx Trbiy
haqqnda srind bel hesab edir ki, qimnosofistlr malarn agirdlridir, baqalar
is elmi ideyalar da malara aid edirlr. Maraql chtlrdn biri d budur ki,
yuxarda adlarn kdiyimiz mlliflrin ksriyyti malar haqqnda Herodotla
mbahis edirlr. Onlar tsdiq edirlr ki, Kserks Gn trf ox atmam, gzlrini
dnizd gizltmmidir. nki malar Gni d dnizi d allah hesab edirdilr.
Sonra qeyd edirdilr ki, yanlz malarn tlimin mvafiq olaraq, o, bzi allah
btlrini devirmidi. Qdim yunan alimi, yaz v tarixilrinin byk shvlrindn
biri onlarn ran dvlti razisind yaayan xalqlar ox vaxt farslar adlandrmaqlar
idi. Bu is bir ne min ildn sonra yazlan tarix kitablarnda ox byk dolaqla

67
sbb olmudur. slind is Qdim ran dvltlri mxtlif dild danan v bzn
bir biril kkl srtd frqlnn adt v nnlr, din v s. malik olan xalqlardan
ibart idi Tarixi faktlar sbut edir ki, mhur ran imperiyasndan daha qdim
dvltlr olmudur. Y.V.mnzminli 1927 ci ild Azrbaycanda zrdti
adtlri adl mqalsind yazrd: Midiya dvltini squta uradan parslar Midiya
v Azrbaycann din v ayinlrini v btn mdniyytini iqtibas edirdilr.
Zrdtliyi rana bx edn azrbaycanllar (mular) randak mssislri srlrc
idar etmilr. Htta bzn hkumti l almaa qalxmlarsa da, mvffq
olmamdr. Herodot da dflrl qeyd etmidir ki, parslar zg xalqlarn adtlrini
qbul etmkd ustadr. Onlar Midiya paltarlar geyir, dyd is Misir silahlarndan
istifad edirdilr. Malardan danarkn Herodot qeyd edirdi ki, onlar insanlardan v
itlrdn baqa btn heyvanlar ldrrlr. Misir kahinlrindn frqli olaraq, onlar
llri vvlc vhi qularn v itlrin ixtiyarna verirdilr. Yanlz smklri dfn
edirdilr.
Malarn mrkkb ayin v mrasim sistemi mvcud olmudur. F.Engels
Bruno Bauer v ilk xristianlq adl srind yazrd ki, xristianla qdr mvcud
olmu btn dinlrd balca cht ayinlrin icras idi. Adam znn mlum bir din
mnsub olduunu ancaq qurban ksmkl v mrasimlrd itirak etmkl, rqd
is bundan lav qida qbulu v thart haqqnda n mfssl qaydalara riayt
etmkl sbut ed bilrdi.
Strabonun dediyin gr, llri vhi heyvanlarn ixtiyarna vermk Kaspi
tayfalarndan malara kemidir. Diqqtl fikir versk, grrik ki, qdim mnblrin
ksriyytind btn mdni naliyytlr ancaq parslarn adna yazlsa da, ayr ayr
hadislrin rhindn mlum olur ki, hmin mdniyytin yaylmasnda digr xalqlar
da yaxndan itirak edirdilr. Malarn (mularn) Azrbaycandan qdim Midiyadan
olmas bard qdim yunanlarn ox sanball srlri olsa da, XX sr tdqiqatlarnn
malar daha ox ranla laqlndirilmsi adama qrib glir. Y.V.mnzminli
1928 ci ild Tariximiz haqqnda Azrbaycan mlliflrinin srlri adl mqald
yazrd: Bu hyat mu cmi Muan adl Zki v peymbri ilhama malik bir

68
milltin minlrc illr vvl Kr il Araz aylarnn yaxnlnda mskn salmalar il
balayr. Aran tsmiy etdiklri bu torpaq dnyaya Zrdti bx edir. Qdim almin
n byk kitab Avesta burada vcuda glir. Zrdt mdniyytinin balca
saslarn qurur v onun mtqib mnsub olduu mular srlrc btn rqin
mnviyyat rhbrlri olurlar.
Y.V.mnzminli Zrdtn v mularn sas ehkamlar haqqnda mlumat
verir. Bunlar kblikl mbariz, torpaa ballq, ba v baa salmaq, krp
tikmk, xstlikl v soyuqla malicd, torpaqlq, nurun tcllisi qaranln, chlin
mlubiyyti v sair. Byk yaz, alim tdqiqatmz Zrdt flsfsinin unudul-
masnda slam dininin oynad mnfi rolu da gstrmidi. Bu flsf v yaratd
zehniyyt saysind Aran, Muan v btn Azrbaycan mdniyyti hyatnda
yksk drclr xmdr. Lakin rb istilas Zrdtn ati il brabr lkmizin
mdniyyt in da sndrd. Drbnddn Hmdana qdr srf olunan mklr
mhv oldu.
Herodot bir ne yerd malarn adt v nnlrinin farslardan kkl surtd
frqlndiyini gstrmidir. Herodot digr trfdn, malar kasta kimi tbq kimi,
snt pe adamlar kimi deyil, Midiya tayfalarndan biri kimi biz tqdim edir.
.M.Dyakonov haql olaraq gstrir ki, I Darann Behustan yazlar malar haqqnda
etnik mzmunda shbt ar, kasta, pe mnasnda yox.
Dorudur, hm Makedoniyal sgndrin zamannda, hm d ondan xeyli sonra
antik xalqlar malar randilli xalqlarn kahinlri hesab edirdilr. Malar Zrdtn
adn z dinlri il laqdar ancaq b. er. v VII VI srd kirlr. Herodot Tarix
kitabnda bu ad xatrlamdr. Ma Zrdt haqqnda ilk df Midiyal Ksanf
yazmdr. Sonralar is Aristotel v Platonun digr agirdlri Yunanstanda malarn
tlimi il ciddi maraqlanmaa balamlar. Sonrak Ellin dvrnd malarn tlimi
haqqnda xaldeylrin v digr xalqlarn mxtlif dini, flsfi mistik srlri v
maraql hvalatlar yaranmdr.
fsany gr, Avesta allahn gstrii il Zrdt trfindn yazlmdr.
Orada ma termini yoxdur, kahinlr is atravan adlanr.

69
 Mslmanlq dvrndn balayaraq orta sr rq dbiyyatnda ma
atprst, Zrdt dini trfdar kimi baa dlrd. Ma mu szlri bir sra
toponomik terminologiyada geni ilnmidir. Azrbaycanda Muan dz,
Tacikistanda Mu qalas, cnub rqi randa Muistan v s. buna misal
gstrmk olar. Fikrimizc, bu sz Herodotun verdiyi ibtidai mnaya yaxndr. Hmin
mna, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, yni malar, dini etiqad v mrasimlri il
seiln qbil olmudur. Midiya v pars kahinlri d balanc hmin qbildn
gtrmlr.
.M.Dyakonov ma qbillrinin yerldiyi razini shvn Rey vilayti kimi
vermidi. Yni Zrdtn vtni haqqnda vvl buraxlan shvlri tkrar etmidir. O,
Muan dz haqqnda, Azrbaycann bu razisinin malarla laqsi haqqnda
susmudur . hr eydn vvl, malarla Zrdt eynildirmk olmaz. Bu zaman biz
yanl olaraq hm mvcud nnnin, hm d antik mlliflrin leyhin getmi
oluruq.
kinci bir trfdn, malarn faliyyti Zrdtdn min illr vvlki dvr hat
edir. Ba ma Zrdt is malarn min illr boyu topladqlarndan ox ey gtrm,
bunu yaratd dind ks etdirmidir. Avestada malarn ayin v mrasimlrinin
xeyli nsrlrin rast gl bilrik. .M.Dyakonov Midiya tarixind ikinci bir shv
d yol vermidir. O, malarn mbdlrinin Azrbaycanda Raqadan Reydn sonra
yarandn iddia edir. Mslman tarixilrinin ksriyytini Zrdtn doulduu
yerin Urmiya, yaxud Azrbaycann digr rayonlar olmas fikrin .M.Dyakonov
etinaszlq gstrir. El bil ki, o, vvlcdn Zrdtn vtninin ran olmasn sbut
etmyi qarsna mqsd qoymudur. Bunu biz baqa mlliflrd d mahid
edirik. Bunun sbbi is indiy qdr Avestan, zrdtliyi, malarn tarixini
milliyytc azrbaycanl olmayan tarixilrin yrnmsi olmudur. bhsiz, bu da,
myyn drcd, Zrdtliyin yrnilmsin z mnfi tsirini gstrmidir.
Ma sz, Zrdt dini yarandqdan sonra, kahin sznn sinonimi olmudur.
Lakin hr bir ma kahin hesab etmk qtiyyn dzgn olmazd. .M.Dyakonovun
Midiya malarn Zrdt tliminin ilk trfdarlar hesab etmsi d dzgn deyildir.

70
nki Zrdt malarn irisindn xm v yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, malarn
dini grlrind islahat aparmdr. Dorudur, .M.Dyakonov Zrdt Orta Asiyal
hesab edn gcl nnlr qar xsa da, Zrdt v malar Midiya il
laqlndirmyin tinliyini d etiraf etmidir. Lakin bunu laqlndirmy he bir
ehtiyac yoxdur. nki hm malar, hm d Zrdt Midiya razisindn idi. .M.Dya-
konov ox haql olaraq gstrir ki, Zrdt v malarn tlimi khn, tbii yaranm
tayfa dinlri il son dvrlrd ehkam dinlr arasnda aralq mvqe tuturdu. Midiya
cmiyyti, Parsiya, Baktriya bu zaman tzc sinifli inkiaf dvrn qdm qoyurdu.
Xalqlar, ayr ayr qbil v tayfalar arsnda formalama prosesi keirirdi. Ona gr
d Zrdt dini quldarlq cmiyytlrinin bhran dvrnd yaranan digr dinlr
bnzy bilmzdi. Ancaq eyni zamanda bu, tbii yaranm deyil, myyn etiqad
sahiblri trfindn yaranm tlim idi.
mumiyytl, qdim srdki dinlrin hams kortbii surtd meydana glmi
tayfa dinlri, sonralar is milli dinlr idi, bu dinlr hr xalqn ddy ictimai siyasi
raitdn domu v hmin raitl qaynayb qovumudur. Bir halda ki, irs qalm
ictimai formalar, nn zr saxlanm olan siyasi qurulu v milli mstqillik
dadlmdr, onda tbiidir ki, hmin cmiyytlrin dourduu siyasi din d dalrd.
Milli allahlar baqa milli allahlarn zlri il yana durmasna dz bilrdilr v bu,
qdimlrd mumi bir qayda idi, lakin zlrindn ykskd durmasna sla dz
bilmzdilr.
Bununla yana, malar tkc atprstliyi yaratmaqla kifaytlnmmi, eyni
zamanda hmin dinin sas prinsiplrini, xlaqi etik normalarn, ail mit, insani
mnasibtlr haqqnda balca mddalar da ilyib hazrlamdr. Onlar tkc din
sahsind deyil, siyast v iqtisadi hyatda da yaxndan itirak edirdilr. Qdim ran
xandanlarnda bu xalqlarn oynad rol haqqnda xeyli faktlar vardr. Malar rqi
ran Azrbaycan dnyasnn ilk filosoflar olmudur.
Zrdtn bykly ondan ibartdir ki, zn qdr mvcud olan allahlarn
hamsn rdd edrk yegan allah Hrmz kainatn v btn canl varlqlarn,
ruhlarn, insanlarn v heyvanlarn yaradcs kimi irli srmdr. Hrmz is

71
zlynd xeyir v r, hqiqt v yalan arasndak yolu srbst semk imkan
yaradr.
Qeyd etmk lazmdr ki, Tunc dvrnn dinlri hm xeyirxah, hm d bdxah
allahlar tanyrd. r allahlar qurban vermkl mvqqti olsa da rhm gtirmk
mmkn idi. bhsiz, xeyirxah allahlara da qurban gtirilirdi. Mqsd is onlardan
daha ox xeyir ld etmk idi. Maraql chtlrdn biri d o idi ki, qdim sinifli
cmiyytlrd insanlar taley tamamil inanrdlar, onu dyimk onlarn alna bel
glmirdi. Onlardan frqli olaraq Zrdt sosial rl mbariznin mmknlyn
elan etdi. Ona gr d hr bir ruh v adam z yolunu z myyn etmli idi.
Zrdt gr, bu yolu ilk df Hrmzdn (Ahura Mzdadan) aada dayanan iki
kiz ruhlar Spenta Maynyu v Anqra Maynyu zlri n myyn etdilr.
Spenta Maynyu iql ruhla r Anqra Maynyu arasnda bdi mbariz hmin
vaxtdan balanr.
Mvcud flsfi v tarixi dbiyyatda qeyd edildiyi kimi, Zrdt qatlarda z
ksini tapm dualist tsvvrlr v mzdizm sasnda yeni dini yaratmdr. Hmin
tlimd dnyann inkiaf prosesind insana mhm yer verilmidir. Peymbrin
dini sistemind sosial etik mddalarla yana, mcrrd anlay v obrazlar xeyli
yer tutur. Ahura Mzda (Hrmz) ali allah elan edilir. Dnya daltinin rmzi kimi
x edn oda sitayi ritualda sas rol oynayr. Zrdtn ideyalar ninki onun
ardcllarna, htta qdim dvrn bir ox alimin Platona, Aristotel, Hermipp v
baqalarna da gcl tsir gstrmidir.
Zrdt dinind xeyirl r arsnda bdi mbariz gedir. nsan ancaq xeyrin r
zrind tam qlbsi il xobxtliy ata bilr. Bu qlb ns hr bir atprst
z faliyyti il Hrmz kmk etmli, hrimn qar mbariz aparmaldr.
Zrdtliyin ba allah hesab ediln Hrmz slind gnin antropomorfizi idi.
Buna gr d Gn bzn onun olu, bzn hr ey grn gz, bzn is dorudan
doruya z hesab edilirdi. Mqdds AtrAdr, At od il Gnin yer zrind
bir nv atributu, timsal hesab edilirdi, buna gr d bu din eyni zamanda hm d
atprstlik adlanrd.

72
 Avesta dini, flsfi, etnoqrafik, dbi abidlr toplusudur. Avestann ayr
ayr blmlri Azrbaycan ictimai v bdii fikrinin ilkin qaynaqlar hesab olunur. Bu
dini bdii flsfi srd tqribn er. v. II I minilliyin yaradclq mhsullar
toplanmdr. Tarixdn biz mlumdur ki, Avesta dflrl mhv edilmidir. n
dhtli mhv edilm Makedoniyal skndrin ad il baldr. Rvayt gr, o,
Avestan yunan dilin trcm etdirdikdn sonra onu tamamil mhv etdirmidir.
Sonralar slam dini yayldqdan sonra atprst kahinlri tqib etmy baladlar.
Nticd hmin kahinlr malar gizli faliyyt kemi, ksriyyti is Hindistana
qamdr. El bununla da onlar Avestann biz glib atan hisslrini xilas ed
bilmilr.
Avesta sznn mnas bu gn qdr hl d akarlanmamdr. Hmin
anlaylarn trcmlrindn birin, xsusil sas mtn kimi trcm ediln daha
ox stnlk verilir. Bu mcmu (nki bu mqdds kitab tam klind deyil,
hqiqtn mcmu klind biz glib atmdr) Zrdt dini trfdarlarnn
mqdds dini kitab rolunu oynayan yegan kitabdr. Avesta kitab ilk dvrlrd
ifahi kild yaylmdr. Biz glib atm nnvi rvayt gr, onu ilkin yazya
krn Zrdtn katibi v krkni camasp olmudur. lbtt, rvayt z yerind,
tdqiqatlarn fikrinc, bu byk abid ilk df hmnilr dvrnd (b. er. v. VI
srin axr b. er. v. V srin vvli), sonuncu df is Sasanilr hakimiyyti
zamannda (III VII srlrd) sistemldirilib yazya alnmdr. Tdqiqatlara gr
hl Arakidlr dvrnd (b. er. v. 250 b. e. nn 224 c illri) Avestann mhv
edilmi hisslrinin brpasna, myyn paralarn toplanmasna, yeni materiallarla
tamamlanmasna balanmd. Bu proses Sasanilr dvrnd baa atmdr. Nticd
ld edilmi tam Avesta kitabda (bzilrin gr, 4 kitabda) trtib olunmudur.
Bunlar Avesta dilind, bir kitab is Phlvi dilind hazrlanmdr. Bu kild
Avesta 21 hissdn ibartdir. Bzi hallarda Avestan Zrdtn dini moizlri
trafnda formalaan mcmu kimi tqdim edirlr. lbtt, bel bir kitab yalnz bir
adamn yaradclq mhsulu hesab etmk dzgn olmazd. nki bel kitablar adi
insan mrnd deyil, bir ne sr mddtind formalar. Bizim erann VII srin

73
qdr ran imperiyasnn rsmi dvlt dini olan atprstlik zrdtliyin, rsmi
kitab olan Avesta hmin dvr qdr xeyli formalam v mkmml bir
sviyyy glib atmdr. Avesta tkc peymbrin moizlri himnlrdn ibart
deyil. O, hcmc zmanmiz qdr glib atm mtndn dflrl ox olmudur.
Avesta tkmilldirilmi, dvrnd zmansinin btn biliklrini znd
cmldirmidi. Alimlr bel hesab edirlr ki, sonralar Zrdt kahinlrinin
mnafeyini ks etdirmyn hisslr urlu kild mtndn xarlmdr. Digr
trfdn, bu qiymtli abid mvzu znginliyi baxmndan xeyli genilndirilmidir.
Dilin v qrafikann dyidirilmsi il laqdar olaraq xeyli dyiiklik ba vermidir.
Zrdtliyin bir dvlt dini kimi lv edilmsi hmin dinin trfdarlarn islamn
yayld lklrdn qamaa mcbur etdi. Tqib nticsind onun trfdarlar
olduqca azald v hazrda onlar randa v Hindistanda kiik icmalar klind
yaayrlar. El hmin dini icmalarn saysind Avestann ayr ayr hisslri biz
glib atmdr. lbtt, abid xronoloji chtdn he bir qayda qanuna tabe
olmayb, ayr ayr dvrlrin xarakterini ks etdirir. bhsiz, orada ox ey
qardrldndan xeyli ziddiyytlr meydana glmidir. Mzmunda rast gldiyimiz
n qdim nsrlr b. er. vvl II minilliy aiddir. Zrdtlk nnsin gr, bu abid
iq v xeyirxahlq allah Hrmz trfindn vhy klind peymbr verilmidir.
Lakin burada n qdim mifoloji baxlar, mkmml miflr, qhrmanlq epik
dastanlarndan fraqmentlr d stnlk tkil edir. Peymbr dvrnn dini
gstrilri, inkiaf etmi zrdtliyin etiqad simvolu v s. d mhm yer tutur.
Avesta da I hiss xeyirxahlq v ncabt, II hiss dini mrasimlr, III hiss
zrdtlik dini tliminin ehkamlar IV hiss kosmoqonik sciyy dam, V hiss
astronomiyadan, VIII hiss hquq qanunlarndan, X hiss fsanvi hkmdar
Ktaspdan v onun dvrnd yaayan Zrdtn zhurundan, XIII hiss Zrdtn
uaql v xeyirxah hrktlrindn, XV hiss daltli illrdn, ki v llrdn,
XVI hiss vtndalq v hrbi qanunlardan, qohumla evlnmk msllrindn,
dinin prinsiplrindn, XXI hiss Ahuramzdaya v Zrdtlik panteonuna daxil olan
allahlara alqdan bhs edirmi. Btn kitablarn hr birinin ayr ayrlqda adlar

74
olmudur. X srd Phlvi dilind yazlm iki kitabda Avesta haqqnda trafl
mlumat verilir. Birinci kitab kosmologiyaya hsr olunub, Bundehin (sas xlq
olunma) adlanr. Dini biliklrin ensiklopediyas adlanan ikinci kitab Dinkerddir
(etiqad mllri). Hmin kitabda qeyd edilir ki, Vitaspn mri il Avesta yazya
alnr v Urmiya gl yaxnlndak Gzn (iz) hrind saxlanlr, bir surti
sthrd qorunur, baqa nsxlri is ayr ayr yerlrd yaylr.
Deyilnlr gr Makedoniyal skndrin mril Avestann bir nsxsi
yandrlr, bir nsxsi is yunan dilin trcm olunur (slind is Avesta
Yunanstanda daha qdimdn yaylmdr. Yunan filosoflar, mtfkkirlri
Avestan yazan kahinlr malar haqqnda, demk olar ki, hr eyi bilirdilr).
rdir Papakann dvrnd is Avestann danq hisslri yenidn mobid Tansar
trfindn toplanb brpa edilir. IX srd yazlm Arda Virafnamd qeyd edilir ki,
Avesta 12 min ink drisi zrind qzl hrflrl yazlb xzind saxlanmdr.
Tansar mktubunda (VI sr) qeyd edildiyi kimi, Bil ki, skndr bizim Din
kitabmzdan 12 min ink drisi yandrd. rb tarixisi Msudi Mrc z zhb
srind yazr ki, Makedoniyal skndr sthri tutandan sonra Avestann tibbi,
flsfi, astroloji hisslrini yunan dilin trcm etdirib zn yandrtd.
Avesta 12 min lvhd qzlla yazlbm. Btn bu qeydlr Avestann
hcminin bykly v mhv edilmsi haqqnda myyn tsvvr yaradr. rblr
bu kitaba qar daha amansz hrkt etmilr. Avesta yarand dvr qdr
mvcud olan anlaylar, inamlar, folklor materiallarn birldirn byk bir tarixi
flsfi dbi abiddir. Onun sasn Qatlar tkil ets d, burada hmin Qatlardan
vvlki dvrlrin epik er nmunlri v sonralar yaranm bdii, xlaqi nmunlr
toplanmdr. Avestada qdim azrbaycanllarn qbil allahlar (divlr) lntlnir,
oxlu qurbanlar ksmk pislnilir, axirt haqqnda, sonrak dinlrd olan ql
krpsndn danlr. Bu krpn ancaq Ahuramzdaya xidmt ednlr asan ke
bilrlr. Oda sitayi, gnahlara gr axirtd czalanmaq v axirti zaman xilas-
karnn glmsindn sz alr. Avestada hakim tbqlr irisindn xm
rhbrlr itat tbli edilir, lakin bu, icmann mnafeyini inkar etmir.

75
 Bu qdim dini kitabda dualizm balca yer tutur. Kitabn tbli etdiyi almd
iqla qaranlq, xeyirl r, daltl zlm arasnda bdi mbariz gedir. Mrkzi
yerd is Hrmz il hrimn arasnda gedn mbariz durur. Byk Smd Vurun
Hrmz v hrimn poemasnda Hrmz trif edrk yazr:

Glir da gvdli bir pir, onun alnnda hikmt var,

Onun qlbind, ruhind tknmz bir mhbbt var.
Glir qartal vqaril pr gylr ayandan,
Kimin qanunu dzdrs, onun hkmnd qdrt var
O insanlqla fxr eylr, gzldir feli, rftar,
Gndir qlbi, vicdan, knl mlknd lft var.
Azadlqdr onun eqi, hyatdr n byk and,
Onun qdsi kitabnda n istibdad, n mhnt var.

gr Hrmz in, hyatn, xeyrin, daltin, dnyada yax n varsa onun

tmsilisidirs, hrimn is ksin qaranl, ri, lm, haqszl, zlm mdafi
edir. Avestada sas mbariz bu iki allah xeyir v r allah arasnda gedir. Bu
mbariz bdidir. Lakin xeyirin qlbsin inam olduqca oxdur v adam inanr ki,
zaman glck xeyir r zrind qlb alacaqdr. Min illrl bundan qabaq
babamz Zrdtn xeyir allahna inam srlr boyu dnyann n qabaqcl
adamlarnda haqqa, dalt inam hissini artrmdr. Lakin xeyirin r zrind qlb
almasna insanlarn kmyi olduqca vacibdir. Yni insanlar xeyir dnc, xeyir
sz v xeyir il xeyirin bdi qlbsini tmin etmlidir. Bu mdda bu triada
sonralar byk filosoflarn yaratd nzriyylrin konsepsiyalarn mhkda
olmudur.
mumiyytl, xeyir fikir, xeyir sz, xeyir ml Avestada irli srln sas
xlaqi arlardr. Grkmli avestanas Purdavudun fikrinc, bu tlb Zrdt
dininin sasdr. Demli, insan fikirlnd d, dananda da, bir i grnd d
xeyirxah olmal, xeyir xidmt etmy almaldr. Bu mqdds kitaba gr insan

76
mlayim, mehriban, gztox olmal, qddar, paxl olmamal, dzly hmi ml
etmlidir. Avestada yalanlq n pis keyfiyyt kimi pislnilir. Yalan sz rin,
qaranln, dmnin sinonimi kimi ilnir.
Avestann xalq arasnda geni yaylmas, hm d onun dini v bdii tsir gc
imkan vermidir ki, Sasanilr dvrnd Avestan yaddalardan yazya krsnlr.
bhsiz yazya alnan Avesta yandrlan srin tam surti ola bilmzdi. Htta
alimlr Zrdtn zn mxsus olan hissni myynldirmy sy gstrirlr.
ld olan hisslr d tam deyildir. Ona gr d tdqiqatlar indiki Avestan
Byk bir binann xrablrindn toplanm qrntlar adlandrrlar. Avestann
biz glib atan ikinci redaksiyasna 4 kitab daxildir. Bu hisslrdn biri Vndidad
(Videval) divlr leyhin kodeks (qanun) adlanr. Bu hiss 22 fsildn ibartdir.
Fsillr forgerd deyilir. Yeri glmikn qeyd edk ki, Vndidad yegan hissdir ki,
demk olar ki, tam halnda biz glib atmdr. Burada sas yeri Hrmzl
Zrdtn dialoqu tutur. Xeyir allahnn gstrilrin v kmyin saslanaraq
peymbr Zrdtn mslhtlri il r, qaranlq allah hrimn qar mbariz
aparmaq olar. Birinci fsil corafi poemadr. Burada Ahura Mzda trfindn
yaradlan 16 lkdn, onun gzlliklrindn, r allahnn orada yaratd
keyfiyytlrdn shbt alr.
Divlr qar mbariz Avestann ana xttidir. Tsadfi deyildir ki, sonralar
yazlm dini v s. kitablarda bu motiv xsusi mvzulara evrilmidir. Htta burada
ayr ayr divlrin trtdiyi cinayt v bdxahlqlar tsvir olunur. Ahura Mzda
Zrdt gstri verir ki, gnahlar yumaq, mnvi tmizliyi qorumaq n divlri
mhv etmk lazmdr.
Bundehn srind insanlar arasnda mvcud olan btn fna, pis ilr
divlrin mli hesab olunur. Burada divlr mumi kild deyil, konkret adlarla
verilir. Onlardan bzilrin nzr salaq:
1. Akuman div insanlar arasnda nifaq salr, o, r allah hrimnin btn
niyytlrinin ifasdr.

77
 2. Buas div iddia olunur ki, vvllr tale allah olmu, sonralar tnbllik divin
evrilmidir. Xoruzun birinci banndan alr ki, insanlar yuxudan oyanmasn v
faydal ilr grmsinlr.
3. Hic div insanlara aclq, ehtiyac v kasblq gtirir.
4. Aqa div insanlar gz gtirir.
5. Astavidada div lm carsdr (professor X. Korolu bu divi zraylla
qarladrma, mqayis etmyi mslht grr).
6. Apu v Aspncron div ya allahna, xsusil Tixiraya qar dyn iki
qardadr.
7. Nanqhaih div insanlara qm qss, kdr gtirir.
8. Mutuxt div yalanln v ikizllyn tcssmdr.
9. Piruz v Ziruz div otlara zhr qatb canllar mhv edirlr.
10. Kundak div insanlar arasnda cadugrlik yayr, cadugrlr hamilik edir.
X.Korolunun kitabnda bu divlrin demk olar hamsnn xarakteri haqqnda
mlumat verilir.
corafi poemada Avestann yaradld dvrd mvcud olan lklr, hrlr
v aylar haqqnda shbt gedir. Hmin lk, hr, yerlr v aylarn real v ya
mifik olmas haqqnda alimlrin mxtlif mlahizlri vardr. Grkmli avestanas
A.O.Makovelski xsusi cdvl dzltmi v orada corafi poema da sadalanan
yerlrin olub olmamasn, ya da mifik anlay kimi verilmsini myynldirmy
chd etmidir. corafi poemada Hrmzn dili il deyilir ki, mn Hrmz qmli,
kdrli bir lkni gzl v abad bir lky evirdim. Hrmzn yaratd abadlq
lklrinin ksin olaraq hrimn znn fnalq dnyasn yaradr.
Vndidadn corafi poema hisssind deyilir: n gzl lk v yerlrdn birini
mnAhura Mzda gzl Arayana Vdcan Daitya aynn sahilind yaratdm.
hrimn is hmin yerd bla, flakt olaraq srt q, yamurlu hava v zhrli
ilanlar yaradr. Orada on ay q olur v tkc iki ay yay olur. Onlar da hm sular n,
hm d bitkilr n soyuqdur. Professor A.O.Makovelski hmin yerin Azrbaycanda

78
Araz sahillri olduunu txmin edir. O, tarixi mnblr saslanaraq gstrir ki, Araz
aynn ilk ad Daitya olmudur.
corafi poemadan sonra gln fsil Yima(cmid) haqqnda dastan adlanr. Bu
fsan dnyann qzl dvr haqqnda tsvvrlri ks etdirmidir.

Qdrtli Yimann sltntind

N axta var idi, n brk istilr.
N divlr yaradan xstlik vard,
N divlr gtirn amansz lm.
nc fsil kiniliy hsr olunmudur. sas ideya budur ki, torpaa yax
qulluq etsn, o da sn borclu qalmaz. Yni insan torpaqdan hans nemtlri istyirs
onu da ld ed bilr.
kinci kitab Vispered (Vispered) adlanr. Visperedbtn hakimlr demkdir.
Bzi tdqiqatlarn fikrinc, Visperedin mnas hr eyi drk etmkdir. Hmin
kitabda ail xlaq msllrin, insanlarn mnvi tmizliyin aid mhakimlr
vardr. Visperedin IV hisssind qadnn xarakterindn, mnvi keyfiyytindn shbt
alr. VIII hisssind daltli insanlarn hans xsusiyytlr malik olmas rh edilir.
Bu hiss bu gn qdr glib atm kitablardan hcmc n az v praknd olandr.
Zrdtliyin dini ehkamlarn yrnmk baxmndan mhm v vacib olan bu hiss,
mumiyytl gtrdkd, o qdr d maraql deyildir. Buraya eyni zamanda xeyirxah
varln nmunlri, dualarla bal nmlr d daxil edilmidir. nc hiss Ysna
(dua etm, sitayi etm, ritual, tapnma mnalarn verir) adlanr. Onun sas hisssi
Qatlardr. Tdqiqatlar Qatlar Zrdtn frdi yaradcl, lirikas hesab
edirlr. gr btvlkd Avestann bir mllif trfindn yazld bh
dourursa, Qatlarn bir nfr trfindn yaradldna inanmaq mmkndr.
Qatlarda bir nfrin hyacanlar, arzular, kdri v s. ifad olunmudur. Qatlarn
mllifi apard dini mhariblr zaman mvqqti mlub olanda kdrlnir,
trfdarlarn dy ruhlandrr, axr qlbsin inanan adam kimi vdlr verir, h-
dlyir, qlb alanda sevinir. Hmin xsin azarbaycanl peymbr v air Zrdt

79
(Zaratutra) olduu bh dourmur. Msln, Ysnann 50 ci fslinin 6 c
bndind oxuyuruq: Snin qarnda diz kb dalt namin ssini ucaldan air
Zaratutradr.
Zrdt zn gah Ahura mzdaya, Vhumanaya, Artaya tutur, onlardan kmk
istyir, gah da insanlara mracit edrk onlar xeyir xidmt etmy, heyvandarlq
v kinilikl mul olmaa, fikird, szd, mld xeyirxah olmaa arr.
Peymbr ox vaxt Ahura mzda il hmshbt olur, ondan v baqa xeyir
allahlardan kmk dilyir. Ey Ahura mzda, zn mn gstr, Armantinin kmyi
il mn qdrt ver, Spentamanunun vasitsil mni gclndir. Atann vasitsil yax
mkafatdan bhr yetir, Vhumanann kmyi il mni qdrtli eyl. Ey Ahura
mzda, dostuna kmk edn bir dost kimi mn kmk et. 28 ci Ysnada lini
Ahura mzdaya uzadaraq xeyirxah ruhun vvlc onun hazrladqlarn qbul
etmsini xahi edir. Arta il Vhumanann v kzn ruhunun sevilmsini arzu edir.
Sonra mdrik hakim Ahura mzdaya Vhumana sdaqtl qulluq etdiyini qeyd
edrk deyir:

eylr dnyasn v ruhlar almini

Hr iki dnyan mn hdiyy eyl.

Qatlarn birind peymbr Zrdt inklrin ruhu il birlikd fryad edir,

zlm v daltsizlikdn ikaytlnir. O, Aaya mracit edir. Aa is cavab verir ki,
iztirablar olacaqdr, ancaq sbbini bilmir. Aa Mzdadan sorumaq lazm olduunu
sylyir:

Yalvararaq kmk umur inklrin ruhu sndn:

Kimdn tr yaratdnz, kim yaratd mni deyim.
Qddarlqla, qartlrl mni tng gtirdilr.
Ancaq snsn kmkdarm, arxa olan mn burda,
Bir hyat ver mn zn nemtl sevinc bx et.

80
 Qatlarda mhm yeri xeyirl rin bdi mbarizsi tutur. Gyd allahlar,
yerd is insanlar arasnda hmi mbariz gedir:

ndi z tuturam qulaq asana:

Dinlyin znz yax szlri,
ki etiqad yax anlayn,
Ta sein birini mhr gnnd,
Hr iki ruh badan kiz yaranb.
ndi d fikird. Szd v id
Onlarn sli bil, xeyirl rdir.
Xeyirxah xeyiri, r ri seib
Qalaan gndn, bax, bu iki ruh
Hyatla lm sas qoyublar,
rin qismti r, xeyir xeyir,
Bundan yalan ruh r ii sevdi,
Xeyir ruh haqq il dzly sedi.

Grkmli avestanas Geldner yazr ki, Qatlar badan ayaa xlaq

mcmusidir. Qatlardak xlaq o dvrn siyasi, ictimai, flsfi, dini xlaqdr,
ancaq nsihtlr deyildir. Bu xlaq mcmusi txminn min il bundan vvl
Azrbaycan v Yaxn rqin hyatnda ba vern byk ideoloji dyiikliyin, byk
ideya vurularnn ks sdasdr.
Drdnc hiss, yaxud kitab Yt adlanr. Yt prsti, hrmtetm, mdh
allahlar v xeyirxah mlklri mdafi edn qvvlri trif edn qdim himnlrin
znmxsus mcmusudur. Adtn bu cr himnlr mifoloji nsrlrl zngin olur.
Qeyd etdiyimiz kimi, Ytlr dini dualardan ibartdir. Bir sra avestanaslarn
fikrinc, Ytlr Avestann n qdim hisssidir. Zaman kedikc bu hissy ayr
ayr lavlr v yeni motivlr artrlmdr.

81
 Avesta abidsin Kiik Avestan da aid edirlr ki, burada da sasn dua
mtnlri vardr. Onlarn da byk bir qismi Avesta dilind deyil, orta fars dilind
yazlmdr. Bu, bir daha onu gstrir ki, Kiik Avestann trtibilri artq onu
baqa auditoriya n, yni hmin dili baa dnlr n hazrlamdlar.
Avestada olan himnlr kimi, dualar da ritmik struktura malikdir. Bel gman
edilir ki, vvllr Avestann btn mtni ritmik olmu, zaman kedikc bu prinsip
pozulmu, yaxud da itirilmidir. Lakin abidnin az ox hecal sisteminin strukturunu
saxlayan hisssi prozaik sistemdn daha aydn baa dlr. Hl indiy qdr
Avestann bir ox yerlrinin mahiyyti almam qalr. Ayr ayr hisslrinin rhi
is bh dourur. Avestann n qdim lyazmasnn tarixi yalnz bizim erann
1324 c ilin aiddir. Qdim dvrlrd kahinlr Avestann btn hisslrini zbr
bilirdilr. Yalnz yaz kf edilndn sonra onu ink drilrin qzl suyu il yazmaa
balayrlar.
Avestada geni tbli olunan xeyir sz, xeyir fikir, xeyir ml n mhm etik
prinsiplrin mcmusu hesab olunmaldr. Zrdtn bykly ondan ibartdir ki,
zn qdr mvcud olan allahlarn hamsn inkar edrk Hrmz yegan xeyirxah
allah kimi kainatn v btn canl varlqlarn, ruhlarn, insanlarn v heyvanlarn,
bitkilrin yaradcs hesab etmidir. Hrmz is zlynd xeyir v r, hqiqt v
yalan arasndak yolu srbst semk imkan yaradr. Burada bir mslni d qeyd
etmk lazmdr ki, Avestada ideologiya tarixind ilk df olaraq (dini formada olsa
bel) sosial r problemi qoyulmudur. Btn mvcud flsfi v tarixi dbiyyatda
qeyd edildiyi kimi, Zrdt Avestada z ksini tapm dualist tsvvrlr v
mzdizm sasnda yeni din yaratmdr. Hmin tlimd dnyann inkiaf
prosesind insana mhm yer verilmidir. Peymbrin dini sistemind (bu sonrak
dini sistemlrd d mahid olunur) sosial etik mddalarla yana, mcrrd
anlay v obrazlar da xeyli yer tutur. Ahura Mzda (Hrmz) ali allah elan edilir.
Dnya daltinin rmzi kimi x edn oda sitayi ritualda sas rol oynayr.
Avestada tbli olunan dyagrn balca prinsipi dualizmdir. Hmin
ideyaya gr, btn dnyada, hr yerd iki ks qvv arasnda bdi barmaz

82
mbariz gedir. Fiziki dnyada iq v qaranlq, zvi almd hyat v lm arasnda,
insanlarn ictimai hyatnda dalt v daltsizlik arasnda, dini hyatda Hrmzl
hrimnin, xeyirl r arasnda mvcud olan mbariz bdidir. Bu o demkdir ki,
hl qdim dnyada Avestada irli srln balca ideya hr bir predmetd, hr
bir hadisd ksliklrin vhdti kimi zn biruz verir. Bu mhm anlayn mnas,
hr eydn vvl, ondan ibartdir ki, btn obyektlr daxiln ks trflr, meyllr
xasdr. Daxili ksliklr hr hans bir obyektin v prosesin strukturunun ayrlmaz
xsusiyytidir.
Avestada Hrmz il hrimn arasnda bu v ya digr trfin mvqqti
mlubiyyti v qlbsi tsvir olunur. ifahi xalq dbiyyatnda da Hrmz dalt,
iq, mhbbt mcssmsidir. Hrmz insanl, sadti, gni, odu qoruyur.
hrimn is insanln dmnidir. S.Vurun Hrmz v hrimn poemasnda
hrimnin istyini bel tsvir edir.

Mnim andm var zldn, bunu yer bils grk,

Ayam dydiyi torpaqda ik bitmyck.
Mn gn dmniym, zlmt gstr mn sn,
Bir sartdir zldn o mhbbt deyiln
Mn qaranlq mlyin, bir d rin tanrsyam.

Zrdt dinind dnyann iki balanc xeyir v r, elc d hmin adlara

qulluq edn allahlar arasnda mbarizd Hrmz n fal mvqed dayanr. nsan
znn xeyir ilri il Hrmzn qlbsin kmk edirs, bd mllri il
hrimnin gcn artrr. Xeyirxahlq ruhu yaradc, bdxahlq r ruhu is
dadcdr.
Hyat vermk, insanlar yer zrind mskunladrmaq, heyvanlar, bitkilri bol
etmk, insanl salam, gcl, xobxt, tox etmk xeyir allahnn faliyytinin
balca prinsiplridir. ksin, torpa mhsulsuz, adamlar, heyvanlar, bitkilri mhv
etmk, min cr xstliy dar etmk, mnviyyatszln tblii is r allahnn

83
balca prinsiplridir. Bellikl, dnya prosesi ksliklrin mbarizsi kimi baa
dlr. Avestan yaradanlarn bykly onda idi ki, onlar hqiqti ne min il
bundan vvl baa dmdlr. Bundan lav, hl d baa dlmyn (daha dqiq
desk, akar olmayan, aqlanmayan) Avestann abstraksiyalar almi olduqca
zngindir. Burada bzi abstraksiyalar, ideyalar, xlaqi anlaylar kii v qadn
varlqlarnda tcssm olunur.
Avestada tbli olunan dnyagrd iki trfi dini mifoloji v flsfi
chtlri frqlndirmk lazmdr. Burada hadislr ox vaxt sadlvh kild mifik
obrazda ifad olunur. Abstraksiyalar bzi hallarda xslnir v ideyalar canl
varlqlara evrilir. Avestada hqiqt hr eydn ykskd durur. Zrdtn snin
adn ndir? sualna Hrmz bel cavab verir: Birincisi, mn hr eyi balayanam,
ikincisi, Arzu edilnm, ncs qdrtliym, drdncs, hqiqtm, beincisi,
xeyirlrin mcmusuyam, altncs, Alam, yeddincisi allyam, skkizincisi elmm,
tlimm, doqquzuncusu Alimm, onuncusu mqddslikm, on birincisi
mqddsm, on ikincisi, mn Ahurayam, on ncs n gclym, on drdncs
Kinsizm, on beincisi Qlbym, on altncs yaxn, pisi ayranam, on yeddincisi
hr eyi grnm, on skkizincisi fa vericiym, on doqquzuncusu yaradcyam,
iyirmincisi Mn Mzdayam. Msl burasndadr ki, Ahura Mzdann adlar
bununla bitmir. Avestann Steblin Kamenskinin trcm etdiyi hisssind o,
txminn 80 a qdr adla zn adlandrr (Mqayis et: mslman dinind allahn
doxsan doqquz ad). Avestada ruhla can arasnda frq qoyulur. Xeyir fikir Zrdt
Ahura Mzdann atributu kimi anlalrd. Sonralar is mstqil allaha evrilir ki, bu
da hmi insanlarn kmyin tlsir. xslnmi xeyir fikir lmz mqddslr
(amea spenta) srasnda birinci yeri tutur v Ahura Mzdann yaxn dairlrind
mhm rol oynayr. Xeyir fikir allah heyvanlarn hamisi hesab olunur. Aa tbq
allahlar (yazatlar bunlar minlrldir) abstrakt ideyalardan xslnmidir. Msln,
Qlb, Slh, Hqiqt, Qdrt v b. allahlar bu qbildndir. Yazatlara gn, ay,
torpaq, hava, su, od ruhlar da daxildir. Xeyir fikir Ahura Mzdann atributu olduu

84
kimi, bd fikir d Anqra Manyunun atributudur. r ruhlar divlr, drucular, prilr
v s. gnahlarn, yolazmann, yalann, xstliklrin v s. xslnmsidir.
Qauk Hegelin flsfsinin ba ideyalar il Zrdt tliminin (onun iki
balancn bdi mbarizsi v ksliyi tlimi il) ideyalar arasnda oxarlq
olduunu qeyd etmidir.
Q.Mills d bel hesab edir ki, Hegelin ksliklrin vhdti v mbarizsi qanunu
haqqnda tlimi qnostiklr v Yakov Bome vasitsil zrdtlikdn kemidir.
Hegel shvn zrdtliyi qdim fars dini, Kiik Avestadini v masir
parsizm il eynildirir. O, bu tlimi aadak kimi rh edir. Xeyirxahlq, hqiqt,
qdrt ancaq rl mbarizd mvcuddur. Bu, Hrmzn hrimnl mbarizsidir.
Hrmz iqdr v onun sltnti iq sltntidir. mumiyytl, dnya znn btn
nvlri v hisslri il birlikd Hrmzdr v bu iql sltntd hr ey xeyirdir.
canl olan n varsa, hr cr varlqlar, btn mnviyyat hams iqdr. Hams
Hrmzdr. Onun btn yoldalar iqlar, ulduzlar dahi kimi tmsil olunmudur. O,
hr yerd hyata kmk etmli, mhsuldarla v sevinc dayaq olmal, insanlarn
btn iind yardm olmal, yni arx qazmal, aac kmli, qriblr snacaq
vermli, shralar iklndirmli, aaclar yedirtmli, torpa suvarmaldr. Hegel
zrdtliyi azadlq dinin tkil edn tbit dini adlandrmdr. Bu din, Hegel gr,
iq v xeyir dinidir. Allahn varl burada dnya qdrti v bununla yana
dnyann mqsdi faliyyt gstrn kimi, arzu ediln kimi, substansiya kimi,
subyekt kimidir.
Dnya mqsdi kimi, iq kimi Varlq Zrdt dininin ali predmetidir. Burada
iq v qaranlq, xeyir v r arasnda ziddiyyt mhm yer tutur. Dnyann kosmik
v etik qvvlrin mnasibtd Zrdt dininin dualist xarakteri z xr.
Darmsteter Avestada v zrdtlikd sas iki flsfi ideyaya nzr yetirir. Bunlar
tbitd qayda v qanunauyunluq ideyas v insanlarn hyatnda ksliklrin
mbarizsi ideyasdr. slind Avestada bu iki ideya bir birin uyun glir.
Qanunauyunluun z ksliklrin mbarizsinin universal aalnda tzahr edir.

85
 Dualizm hr yerd zn gstrir. Birinci yerd sas prinsiplr v allahlar
(xeyir Hrmz, r hrimn) arasndak ksliklr durur. Sonra heyvanlar faydal v
zrrli dey iki hissy blnr. nsanlar dnyasnda adamlar arilr v qeyri arilr
blnr (Burada ran v Turan arasndak mbariz n plandadr v mhm yer
tutur ).nsanlarn qlbind d, fikrind d dualizm zn gstrir.
Bellikl, Avestada ifad olunan Zrdtlik dnyagrnn sasnda
dualizm durur. Dnya ikili xarakterddir, iki bir birin dmn balanca blnr,
xeyir v rl xarakteriz olunur. Dnyann tarixi bu iki balancn xeyir v rin
mbarizsi tarixidir, bu mbarizd is insana n fal rol oynamaq taprlmdr.
Zrdtliyin xlaq mlum triadada z ksini tapmdr: Yax niyyt, yax
sz, yax ml. Avestada ks olunmu Zrdtlik mifologiyas qdim
Azrbaycan dncsin geni tsir gstrmidir. Atprstlik daha ox etik, estetik
mzmun dayan mifologiyadr. qla qaranlq toqqumalar simvollar onda zli,
tmli simvollardr. q hyatn qayna, saflq, xeyir, haqq rmzi timsaldr.
Varln nurlu, tmiz balanc yaaya rvnq vern qvvdir. Gn, ia, oda
tapnma paklq mcssmsin, gzlliy, mqddsliy tapnmaqdr. Zrdtlik
insan cismn mnvi tmizliy, xeyirli, ncib ilr istiqamtlndirir.Bu iq
sltntind hakim allah, hkmdar ruh Hrmzdr. Ona ks olan balanc
hrimnin qaranlq sltntir, pislik, ziyan stnd qurulmudur. O, qarsna
xan hr eyi dadr, hamya pislik edir. Dnyada hrimn adl divi mhv etmk,
hr yerd iq sltntini brqrar etmk zrdtlikd ali mqsddir. Mifoloji
grlr sistemind zrdtlik flsfi ruhlu tsvvrlr alayr. Tzadla dolu
varlqda in xeyirin qlbsin, xeyirsevr yaaya ar zrdtliyin balca
mzmunudur, Hrmz Ahura Mzda (Ahura byk, Mzda hifz edn demkdir)
Ba allah xeyir, iq allah kimi saf xlaqn daycsdr. Mxtlif tayfa v
qbillrin satirindn, fsanlrindn istifad il yaradlan xeyirl rin
mbarizsin, xeyirin mtlq qlbsi midin, gn oda sitayi kultuna
saslanaraq ktlvi qurbanlar yasaq edn, cdad kultunu mqddsldirn, oturaq
tsrrfat, xsusil kiniliyi tbli edn bu dini sistem, elc d btn bunlarla

86
laqdar olan etiqadlar, ayin v mrasimlr artq ne min ildir ki, briyyti
dndrr.
mumiytl, bu dini, xlaqi, flsfi sistem qdim bir mnby malik idi ki,
mtxssislr, o sradan da akademik V.V.Struve Zrdtliyin vtni srind bel
mnbyi qdim Azrbaycan dinind axtarmaq lazmdr, deyir.
Mlum olduu kimi, htta zrdtliyi rsmi dvlt dini elan etmi Sasanilr
hakimiyyti zaman bel sas atgd Atropatenin paytaxtnda idi.
Zrdt kahinlri Sasani dvltinin hyatnda mhm rol oynayrdlar. Onlar
byk torpaqlar sahibi idilr. lkd byk nfuzlar var idi. Mhkmlrd hakim
vzifsini ifa edirdilr. Atprstlrin sas mbdi vvllrd olduu kimi, yen d
Atropaten hrlrindn biri olan Qanzakda idi. ahnahlar taxta xdqdan sonra
dvltin paytaxtndan bu mbd piyada ziyart getmli idilr. Bu, Zrdt xlaqnn
v dinin balca prinsiplrindn biri idi. Xeyir fikir, xeyir sz, xeyir ml triadasn,
A.O.Makavelskinin fikrinc, hl qdim dvrlrd Demokrit zrdtlikdn
gtrmdr. Hmin dind hm cismani, hm d mnvi tmizlik n plana kilirdi.
Vndidadn 10 cu fslind cismani tmizlikl yana, szlrin, niyytlrin, mllrin
d tmizliyi tlb olunurdu. Sonrak dvrlrd xeyir sz anlay altnda verilmi
sz, vdi pozmaq, mqavillr ml etmk, ticart ilrind dz olmaq,borcu
qaytarmaq, bhtan olmamaq, he ksi thqir etmmk v s. kimi baa dlrd.
Dindar atprstlr ourluq v talanlq etmmli, baqasnn mlkiyytin
toxunmamal, zn qar da cinayt iltmmli idi. Bu hkm hl tarixn
zrdtilikdn d qdim idi. Baqasnn qadnna xain gzl baxmamaq da bura
daxildir. Eyni zamanda hamillik vaxt qadna qayya da byk fikir verilirdi.
Zrdt elan edirdi: Mn o xsm ki, pak bir tbitl insanlarn ruhunu qorumaq
n tyin olunmuam: nki Ahura Mzdann yax ml n vercyi mkafatdan
xbrdaram. Ta n qdr gc v dzmm vardr, doru yolla getmyi insanlara
yrdcym. Sonra Zrdt insanlara mracit edrk onlar haqqa, dalt,
dzly arrd. Onlara ml ednlrin glcyinin xo kecyin tminat verirdi:
Ey insanlar, gr Mzdann mqrrr etdiyi zli hkmdn faydalansanz, bu dnya

87
v o dnyann xoluundan, bdi zabdan, yalana tapnanlarn zrrindn, dzlk
istynlrin xeyir v faydasndan agah olsanz, onda hmi glcyiniz yax
keck. Zrdt yalann qti dmni olmudur. O, dzly ml ednlri Ahura
Mzdann istklisi hesab edirdi. Mzdan doruluq atas adlandrrd.
Eyni zamanda Zrdt Ahura Mzdaya mracit edrk soruurdu ki, cza
gnn qdr doruluq ardcllar yalana tapnanlara qalib glckmi? z d cavab
verirdi ki, qalib glck v z d bu qlb dnya n bir tmizkarlq tapr
olacaqdr. Konkret gncliy tz ail quranlara mracit edrk yd verirdi: Ey
rlik qzlar, ey yeznlr. Budur xbrdar edirm v siz yrdirm, ydm
knlnzd nq edin v rklriniz taprn. Tmizkar dolanq urunda qeyrtl
almaqda bir birinizdn qabaa dn. Bu hyat gc il ta znz xo v ad
edsiniz. Zrdt gr, xobxtliyin sas chtlri slh, min amanlq, yemk
bolluu, sevgili arvad, oxlu uaq can sal v uzun mrdr.
Spitama Zrdtn dini islahatnn sas prinsipi ibtidai oxallahlqdan vahid
allaha doru inkiafdr. Zrdt qbil allahlarn rdd edir v hmin panteonda vahid
allah Ahura Mzdan qoyur. Ahura Mzda Zrdtn uydurmas deyildir. ksin
Zrdt qdr bel Ahura Mzdaya inanrdlar. Zrdt monoteizmi brqrar edrk
qbil allahlarn bdr ruhlar sviyysin endirir. Tsadfi deyildir ki, qbil
allahlar divlr sonralar r iblisi adlandrlr.
Zrdtlikd vahid allah mxtlif aspektlrd z adlar il x edirdilr. Rta
mhkm ilrin baxr. Vhum xlaqi msllr baxr. Armaiti sosial, kndli,
kinilik msllrin, tra is siyasi msllr baxr. Sonralar Ahura Mzdann
hmin aspektlri ameaspenta lmz mqddslr adlanmaa balad.
Zrdtn monoteist dini islahat hmni hkmdarlar I Dara v Kserks
trfindn qbul edilmidir. Tsadfi deyildir ki, Darann Bisutun yazlarnda v
Qatlarda yalnz bir allahn Ahura Mzdann ad kilir. Onun kmyin bel
balanr. Qlblr yalnz onun adyla balanr. Kserks Mitrann, Anahidin v b.
qdim allahlarn mbdlrini dadr. Onlara etiqad qadaan edir. Maraql
chtlrdn biri d budur ki, A.O.Makovelskinin fikrinc, hmni hkmdar I Dara

88
v Kserks rsmi dini Zrdtsiz zrdtlik olmudur. Bunu Makovelski Zrdtn
sosial islahatlara meyli il laqlndirir. nki n Dara, n d Kserks Zrdtn
sosial islahatlarn qbul etmirdilr. Bellikl, Qdim Midiya dininin mrhlsini
qeyd etmk lazmdr: 1. Zrdt qdrki politeizm qbil allahlarna, divlr etiqad
dvr; 2. Zrdtlk, moneteizm dvr; 3. Mzdizm. Zrdt dini stgl qdim
politeist dinlri allahlar panteonunun sinkretizmi. Dorudan da ilkin mzdizmi
Zrdtlkl, hmnilr dini il, Kiik Avesta il, Vndidadda ks olunan v masir
parsizml eynildirmk olmaz. lbtt onlarda hm varislik, hm d oxar eyni
chtlr, nsrlr az deyildir. Lakin bu, biz onlarn hamsn eyni din hesab etmy
sas vermir. Herodota gr, Parslarn mbdlr mnfi mnasibti onunla izah olunur
ki, parslar ellinlr kimi allah insanabnzr tsvvr ed bilmirdilr. Herodotun v
Strabonun tsvir etdiyi kimi, qdim parslarda qbul ediln qurbanverm ayini
akademik V.V.Struvenin fikrinc, Dara v Kserkse gedib xr. Herodot mlumat verir
ki, parslarda qurban ayini zaman, ma allahlarnn mnyi haqqnda himni oxuyur;
onlar z dualarn himn adlandrrdlar. eder bu himnlri Qatlarla eynildirir.
Strabona gr, olduqca uzun kn bu cr mahn oxunan zaman malar llrind
kiik dst yulun buda tuturdular. Bu is Avestada tsvir olunan aac budana
uyun glir.
Avestada kahin atravan (od kahini) adlanr. Parslarda (qdim
azrbaycanllarda) is kahinlr malar adlanr. A.O.Makovelskiy gr, zrdt
dininin, malarn dininin, hmnilrin dininin vahid, mumi mnbyi Midiyada
qdim Azrbaycanda olmudur. Tarixdn biz mlumdur ki, mzdizm Urartu
dvltinin rsmi dini olmudur. Urartu mdniyytinin varisi midiyallar idi. Midiya
qbillrindn biri malar Urartu dvltinin iklndiyi vaxt mzdizm dinini
qbul etmi v midiyallarn digr qbil dinlrin qar amansz mbarizy
balamlar. Mzdizm malarn daha da inkiaf etdirilrk Ahura Mzdaya qurban
vermk ayninin qdr trqqiy atmdr. Midiya tayfa ittifaqlar inkiaf edib
mhkmlndikc, onun siyasi uurlarna malarn dini xeyli kmk etmidir. Urartu
v qdim Azrbaycan xalqlarndan dini baxlar irs alaraq mzdizm vvlc Midiya

89
qbillri arasnda, sonra is qonu xalqlar arasnda yaylmaa balamdr. Demli,
malar vvlc Midiyada, sonra is qonu lklrd dini fikrin v ayiniliyin
dayclar olmudur. Midiya dvlti yarandqdan sonra malar Midiya padahlarnn
rsmi kahinlri oldular. Midiya dvltinin ial etdiyi razilrd malarn dini surtl
yaylmaa balad.
Avestada tbli olunan dnyagrnn trkib hisslrindn biri d ibtidai
animizm ruhun varlna etiqaddr. Qeyd etmk lazmdr ki, hl ox uzaq
kemilrdn balayaraq qdim Azrbaycanda ata baba ruhuna ehtiram adti
olmudur. Bu adt mzdizm yayldqdan sonra daha da mrkkblmidir. Qalqlar
indi d yaayr.
cdadlarmz ruhlarn mhv olmadna, yaadna, htta mnsub olduu lk
il, kndl, ail il, evl guya ki, laq saxladna etiqad etmilr. Qdim tarixi
mnblrd, xsusil Avestada bu ruhlar frava adlanrdlar. Bununla brabr
onlarn ox tlbkar olduqlar znn edilirmi. Guya bu ruhlar martn 15 25 i
arasnda z evlrin glirlrmi. Onlar kndlri gzirdz on gec gzib soruurlar:
grk bizi kim triflyck?.. Kim biz qurban verck? Kim bizi yada salacaq?..
Ata baba gn hesab ediln bu on gn qn sonu, ilk yaz yalarn yer
zn yadran Titri tri adl antropomorfik mbud imi. Apao insanlar quraqlq
blasna giriftar etmk n yaz yalarnn yamana mane olurmu. Buna gr d
Titri onunla df vuruur, ikisind mlub olur, ncd qalib glirmi ki,
bununla da yaz yalar yarm.
Fravalar hr bir canl varlqda mskn salan daxili qvvdir. Gn, ay,
ulduzlar vvlc hrktsiz yaranm, yalnz fravalarn saysind hrkt etmy
balamlar. Lakin Zrdt fravalarn kosmoloji qaydalarda mhm rolunu irli
srn konsepsiyan rdd edir. O, vvlc Ahura Mzdaya suallar verir:

Ey Ahura Mzda, sndn soruuram mn bildir:

Bu yeri aada v enmy qoyulmayan gy yuxarda
saxlayan kimdir?

90
 Suyu, odu kimdir yaradan?
Kimdir, yel v iti gedn buluda iti getmyi yrdn?
Ey Mzda, pak tbitin yaradcs kimdir?
Ey Ahura Mzda, sndn soruuram, dorusu, mn
bildir?
Bu faydal i v bu qaranl yaradan kimdir?
Xoluq gtirn yuxunun v oyaqln kimdir
yaradcs?
nsanlar ibadt aran dann, gnortann v axamn
yaradcs kimdir?

Bu suallardan sonra is Zrdt z cavab verir ki, btn bunlarn yaradcs

Ahura Mzdadr v he kim ona rik xa bilmz. Qatlarda fravalar haqqnda he
n deyilmir. Bu bir daha onu sbut edir ki, fravalar haqqnda mlumatlar n qdim
dvrlr gedib xr. Zrdt onlar haqqnda fikirlri, xsusil xeyirxah dahi
qoruyucu haqqnda fikirlri etiraf etmkdn uzaqdr. Avestada qdim miflrin
ksriyytindn istifad edilmidir. Ruhun xsusiyyti: fikirlmk, danmaq v
hrkt etmk prinsiplri Bundehin abidsind trafl tsvir olunur. Avestada
insan, tbit, hquq, tbabt v s. haqqnda maraql fikirlr vardr ki, indinin znd
d hmiyytini itirmmidir.
mumiyytl, mqdds klliyyat olan Avesta Azrbaycann qdim
tayfalarndan qalm n qiymtli yadigardr. Avestadan istifad etmkl ox eyi
yrnmk olar. Avestann istr dil xsusiyytlri, istr yaz slubu, ayr ayr
fraqmentlri, rngarngliyi, onun Azrbaycan razisind toplanmas xalqmzn
qdim abidsi saylmasna imkan verir. Avesta Azrbaycanda qlm alnmdr,
ona gr d Azrbaycann qdim tarixinin aradrlmasnda bu klliyyatn
znmxsus yeri v mvqeyi vardr.
Dorudur, hans razid yaranmasndan asl olmayaraq zrdtly yalnz bir
xalqn n tarixi, n d mdniyyti il laqlndirmk dzgn olmazd. Zrdtlk

91
antik dvrn ideoloji, flsfi, dini v hyati dnyabaxdr. Zrdtlik, elc d
Avesta byk bir razid yaam mxtlif tayfa, qbil, nhayt xalqn flsfi,
mnvi mdniyyt nmunsidir.
Zrdtlik dnyagr il yana, qdim Azrbaycanda bir sra dini flsfi
cryanlar inkiaf etmidir. Msln, Sasani dvrnd zarvanizm geni yaylmd.
Zrdtlyn dualist sistemindn frqli olaraq monist ideyalar inkiaf etmy
balad. Hmin baxlarn birind gr ilkin balanc mkan hesab olunurdusa,
ikincisid Zamar (zarvan) hesab olunurdu. Zarvanistlr sonsuz zaman balanc kimi
gtrmkl bu ilk balanc xslndirrk onu ilahi varlq kimi qbul edirdilr.
Onlarn irisind materialist v ateist fikirlilr olmudur ki, zrdlr hmin
adamlar tnqid atin tutmular. lkin feodalizm dvrnd maniheyilik d geni
yaylmd. Bu dinin yaradcs nqqa Mani (216 276) olmudur. Yaxn rqd
hkim, rssam, filosof v mhndis kimi byk hrt tapan Mani zrdtlk
kahinlrinin fitfas il edam edilmidir. z dinini 40 il tbli edn Mani dualizm
prinsipi Nur v zlmtin mbarizsini n plana xarmdr. Nur ruhu, zlmt is
Bdni (materiyan) tmsil edir. Dnya inkiaf prosesinin mqsdi qlbind yer
tapm nur nsrlrini materiyann (bdnin) hakimiyytindn azad etmkdir. Maniy
gr, allah dnyada ri yaratmamdr v demli, dnyan da o yaratmamdr, nki
dnya (materiya rdir, zlmtdir) materiya allahdan asl olmayaraq mvcuddur,
insan is materiya il nurun qardr. Nurun hissciklrinin materiyadan
(bdndn) azad olmasna yalnz qat asketizm vasitsil nail olmaq mmkndr.
Manilik xristianln bir sra prinsiplrini rdd etmidir. Maniheyilik heyvan ti
yemyi qadaan edir, mtiliyi tbli edirdi, asayi v rahatl qoruma stn
tuturdu. Uyur trklrinin dykn ruhuna uyun olmasa bel onlar maniliyi qbul
etmidilr. slam dini v buddizm yaylana qdr uyurlar arasnda manilik geni
yaylmd.
Zrdtly mxalif cryanlardan biri d mzdkizm olmudur. Sasani
hkmdar I Qubadn zamannda Mzdk v onun trfdarlar yksk dvlt vziflri
tutmu, z is rann ba kahini olmudur. Mzdkilr xsusi mlkiyyti lv

92
etmy almasalar da, var dvlti adamlar arasnda brabr blmyi tbli
edirdilr. ctimai dalti qbil tayfa quruluuna qaytmaq yolu il brqarar etmk
istyirdilr.
Mzdkilr dini, flsfi v sosial tlim olub, qdim zrdtlik prinsiplrin (oda
sitayi v s.) saslansalar da, kahinlr v yanlara qar evrilmi xalq hrkatnn
ideologiyas olmudur. Manilikdki dualizm mzdkilik n d sciyyvidir.
Onlarn fikrin gr, Xeyirin r zrind qlbsi o dnyada yox, bu dnyada ba
vermlidir. Lakin onlarn xlaq tlimind qbuledilmz chtlr oxdur (atann qz,
bacnn qarda il evlnmsi v s.). mzdkilik Xrrmilik tlimin byk tsir
gstrmidir. Tarixi dbiyyatda xurrm szn cr izah edirlr.
1. Xrrm rdbil yaxnlnda yer addr;
2. Xrrm ad, kefcil demkdir;
3. Xrrm Mzdkin qadn v tbliats.
Bunlardan mvcud dbiyyatda kef v kefcil mnalar daha ox mqbul
saylmdr. Lakin akademik Ziya Bnyadov ilk df olaraq xrrm sznn mnasn
at szn istinadn izah etmk tklifini irli srmdr. O, haql olaraq yazr ki,
feodal v burjua mlliflrinin xrrm szn xlaqszlqla laqlndirmlri,
bhsiz, onlarn elmi v siyasi chtdn dar dncli olmalar il izah edilmlidir.
nki xilaft qar iyirmi ildn artq bir mddt rzind qhrmancasna azadlq
mbarizsi aparm Xrrmilri kefcil bir dst, yya hyat keirn adamlar kimi
vermk olmaz.
Xrrm sz, he bhsiz, Avestadak Xrrm szndndir. Sonrak
filosoflar onu Mnvi iq mnasnda iltmidilr. Xrrm emanasiaya prosesind
qlar indan xan ilk nticy deyilir. Btn maddi varlqlar mhz Xrrmin
saysind vcuda glmi saylr. Blk el buna grdir ki, Xrrmilr iqlar i
vzin bu ilk nticy prsti etmilr.
ccc
Orta srlrd rq lklrind mslman flsfsi geni inkiaf etmidir.
Mxtlif xalqlarn nmayndlri rbdilli mslman flsfsinin yaradlmas v

93
yaylmas iind yaxndan itirak etmidir. rq lklrind dnyagr
problemlrinin hllinin dnyvi variant flsf ad almd. Bu is ox hallarda
bilavasit yunan flsfsinin tsiri altnda formalard. VIII srdn balayaraq Yaxn
v Orta rq lklrind trcmilik hrakat gclnmy balad. Nticd
mslman dnyas antik flsf v mdniyytl yaxndan tan oldu. Yaxn v Orta
rq, Orta Asiya v Azrbaycan alimlri Aristotel, Platon v platonuluqla tan
olaraq yeni yeni srlr yaratdlar.
rbdilli mslman filosoflarnn tlimlrinin sasnda dnyann bdiliyi
prinsipi, he ndn yaranmann qeyri mmknly ideyas dururdu. Bu prinsip
emanasiya prinsipi ilk df rbdilli mslman regionunda rqin Aristoteli l
Frabi (870 950) trfindn inkiaf etdirilmidir. l Frabiy gr, Allah zruri
mahiyyt hr cr axnn ilkin mnbyidir. Oradan meydana gln btn varlqlarda
olduu kimi, onun substansiyas da beldir. l Frabi emanasiya prinsipinin teoloji
kreatsionizmin ksin olaraq istifad etmidir. Emanasiya nzriyysinin plotini
variant Frabi trfindn aristotelizm ruhunda tzdn ilnmidir. Materiyan hiss
akarlq kimi ruhun ziflik sbbi hesab edn v buna gr d onu insan idrakna
layiq bilmyn Plotindn frqli olaraq Frabiy gr, ilk materiya sma altnda
btn substansiyalarn potensiyas hesab olunur ki, burada da forma materiyann
saysind mvcud olur, materiya is forma n substrat hesab olunur.
Frabinin ardnca emanasiya prinsipindn digr orta sr rbdilli filosofu bn
Rud (1126 1198) ontoloji mvqelri saslandrmaq n istifad etmidir.
Btvlkd bu mvqeyi naturalist monizm kimi sciyylndirmk olar. Rasional
biliyin hqiqiliyin inam v qlin qeyri mhdud imkanlar bn Rudun baxlarnda
znn geni ksini tapa bilmidir. O, insanlar alna v qabiliyytin gr
kateqoriyaya blrd: rh qadir olmayan geni publika; dialektik rh qadir
olan dialektiklr v n nhayt, mdrik apodeytiklr. Hqiqi baxlar v publikaya
tklif olunan baxlar ideyas (bu ox vaxt ikili hqiqt nzriyysi adlanr) hqiqi
biliklri akar etmy xidmt edir. Hqiqi baxlar akar etmk qabiliyyti
filosoflara, alimlr aid edilirdi. Bu sul flsf avtonomiyasn tmin etmk sulu,

94
onu teologiyann tnqidindn qorumaq sulu, dinin diktatna tabe olmaqdan
qurtarmaq sulu olmudur. bn Rud byk rb peripatetiklrinin nslindn onlarn
sonuncusudur. bn Rudun fikrinc, materiya bdidir v demli, bdi olan hr ey
he vaxt yaradla bilmz. Bu is btn mslman v orta sr teologiyasna qar n
gcl protest hesab edil bilr. Dini ehkamlar qara camaat n zruri hesab edn
bn Rud kainatn milyonlarla intellektdn ml gln vahid ruh trfindn idar
olunduunu iddia etmidir. Onun kili hqiqt haqqnda mhur sri orta sr
Avropasnda geni hrt qazanmdr.
Orta srlrin n byk filosof v alimlrindn biri bu Reyhan Biruni (973
1048) olmudur. Ensiklopedist mtfkkir z dvrnn btn elmlri sahsind
kflr etmidir. 150 y qdr srin mllifi idi. Astronomiya, geodeziya,
riyaziyyat, corafiya, mineralogiya, fizika, farmakologiya, flsf, tarix, etnoqrafiya,
dbiyyatnaslq v s. aid srlri uzun illr alimlrin stolst kitablar olmudur.
Ptolemeyin geosentrik sistemini mdafi ets d riyazi mvqedn helisentrizmin
mmknlyn etiraf etmidir. O, ilk df tarixi prosesin tsiklliyi ideyasn irli
srmdr. Hindistan tarixi, Qdim xalqlarn xronologiyas, tn nsillrin
yadigarlar srlri indi d z hmiyytini saxlamaqdadr. Allahn varln qbul
ets d, hr yerd materialist kimi x etmidir. Biruni varln sasnda materiyann
durduunu v onun mxtlif formalarda kainatn hr yerind tzahr etdiyini
gstrmidir.
Flsf elminin orta srlrdki nmayndlri praktikaya saslanan rasional
elmlri dini biliklrl laqdar olan nnvi elmlr qar qoyurdular. Onlarn
ksriyyti eyni zamanda tbitnas idilr. Msln, Avropada Avitsenna ad il
mhur olan bn Sina (980 1037) yaradcl flsf il yana riyaziyyat,
astronomiya, botanika, geologiya, tbabt v s. sahlri d hat edirdi. rq
aristotelizmin n mhur nmayndlrindn biri olan bn Sina 450 y qdr sr
yazmdr. z flsfi ideyalarn mrnn sonunda yazd (sufiliyin, xsusil
iraqiliyin tsiri aq hiss olunan) srind ks etdirmidir.

95
 bn Sinann flsfsi rq aristotelizmin metafizika, qnoseologiya v mntiq
sahsindki nnlrini davam etdirmidir. Burada neoplatonizmin ontoloji
konsepsiyas mhm yer tutur. bn Sina dnyann zamanda yarann inkar edir. Onu
ilk sbbin allahn zaman xarici emanasiyas kimi izah edir. Kainatn hkmdar
zrurtdir. Bu zrurtin maddi ifadsi olan varlq v kainat bdi v dyimzdir.
Tbit v onun hadislri sbblr znciri il bir birin baldr v bir birlrindn
dour. drak v al is tbitin tacdr v he bir materiya il bal olmayb lmzdir
(btn bunlar is neoplatoniklrin fikirlri il sslnirdi). rbdilli mslman
filosoflar bn Rud, bn Xaldun, l Qzali bn Sinan ateizmd, dinl flsfni
qardrmaqda tnqid edirdilr. bn Sina byk alim olmudur. Onun tibb dair
Qanun kitab yz illrl dnya alimlrinin stolst kitab olmudur.
Orta srlrin mslman filosoflar irisind znmxsus yer tutan teoloq v
filosoflardan biri d l Qzalidir (1058 1111). Mnyin gr iranl olan l
Qzali sasn rbc yazmdr. Badadda mslman hququ mllimi olmudur.
Flsf il mul olan Qzali bel bir nticy glmidir ki, irrasional anlay olan
etiqadla rasional prinsiplrin mhsulu kimi flsf bir yer smr. Bu is onda drin
psixoloji bhrana (1095) gtirib xarmdr. Professor (mdrris) vzifsindn imtina
edn l Qzali 11 il qlndr (gzrgi) drvi, sonra is asketik hyat trzi
keirmidir. Onun fikrinc, allahn rasional drki qeyri mmkndr (allah ali
hqiqtdir). Lakin Qzali traf mhitin qanunauyunluqlar haqqnda bilik vern
rasional elmlri inkar etmirdi. l Qzali ona mlum olan flsfi sistemlri, o
cmldn rq aristotelizmini tnqid etmidir. Qzaliy gr, allahn drki yalnz
estetik hyacanlar vasitsil mmkndr. Burada estetik hyacanlar daxili tcrb
rolunda (hr bir frdd) x edir. l Qzalinin mistik teizmin qar bn Rud x
etmidir. Qzalinin sistemi monoteist sufizmin flsfi teoloji formul edilmsidir ki,
burada da o, hmin tlimi ortodoksal islamla birldirmidir. O, maddi almin
bdiliyi v qanunauyun inkiaf ideyasna qar xmdr. Dnya allahn iradsi
saysind mvcud olub, zaman v mkanda mvcuddur.

96
 Qzalinin ideyalar orta sr mslman flsfsinin, elc d yhudi flsfsinin
inkiafna byk tsir gstrmidir. O, Filosoflarn mqsdlri, Filosoflarn
tkzibi, Dini elmlrin dirlmsi v s. srlrin mllifi kimi mhur olmudur.
Orta sr rbdilli mslman filosoflar irisind bn Xaldun (1332 1406)
mhm yer tutur. Flsfd o, bn Rudun davams v rhisi olmudur. Hqiqtin
rasional v obyektiv xarakterini mdafi etmidir. Onun sosial flsfsi xsusil
siyasi hyatn v dvltin ml glmsi v inkiaf nzriyysidir. Byk alimin
fikrinc, insanlar vvlc vhi hyat trzi keirir, tdricn tbitdn ayrlaraq sosial
kollektiv klind yaayrlar. Dvr kedikc kinilik v maldarlqla, sonra is
sntkarlq, ticartl mul olur, elm v incsnti yaradrlar. stehsal mhsulu
artdqca maddi hyat znginlir, sivilizasiya formalar. Bzi xalqlarda vhilikdn
sivilizasiyaya keid istilalq yolu il ba verir. Nmun kimi rb istilasn misal
gstrn alim cmiyytin primitiv sviyydn mdniyyt keidini brabrliyin
qeyri brabrliy kemsi il laqlndirir. O, dvltin ml glmsi v inkiaf
mrhllri haqqnda maraql fikirlr sylyir. mumiyytl, bn Xaldun flsfi fikir
tarixind ilk df olaraq dvltl onun iqtisadiyyat arasnda laqnin elmi rhini
ver bilmidir. mumiyytl, orta srlrin Yaxn v Orta rq filosoflarnn
yaradcl tkc mslman dnyasnn deyil, eyni zamanda xristian Qrbinin
mnvi mdniyytinin inkiafna byk tsir gstrmidir. rbdilli peripatetiklrin
srlrinin latn dilin trcmsi Avropada antik nnni tzdn dirltdi. F.Engels
Tbitin dialektikas srind yazrd: Tbitin masir tdqiqi, qdim insanlarn
naturflsf sahsindki dahiyan ehtimallarna v rblrin olduqca mhm, lakin
qeyri mntzm v ksriyytl bir ntic vermdn itib getmi kflrin ks
olaraq mntzm v mkmml bir elmi inkiafa gtirib xaran bu yegan tdqiq d
byk tarixin balancna imkan vermidir. Bu, bir daha sbut edir ki, mslman
flsfsi qrb dnyasna misilsiz xidmt gstrmidir.

a) .Bhmnyar, E.Miyanji, .Shrvrdi,

S.Urmvi, Nsirddin Tusi, Nizami Gnjvi

97
 rbdilli mslman flsfsinin inkifnda Azrbaycan alimlri d yaxnda itirak
etmidir. Onlarn irisind blhsn Bhmnyar (993 1066) znmxsus yer
tutur. Mhur bn Sinann agirdi olan Bhmnyar Aristotelin rhilri irisind
gclsdr. rq peripatetizminin n byk nmayndsi olan Bhmnyar Thsil,
Gzllik, Sadt, Musiqi kitab Metafizikann mvzusu, Mvcudatnn
mrtblri v s. srlrini yazmdr.
Bhmnyara gr, hr eyin sbbi v nticsi var, bdn qlin saysind
mvcud olur. Mvcudat zruri v mmkn olandr. Hrkt zamana gr deyil,
zaman hrkt gr myyn olunur. Bhmnyarn varlq tlimi hrtrfli ilnmi
tlimdir. Bhmnyarn mntiq dair yazd srlri indi d z hmiyytini
saxlamaqdadr. O, idrak hissi v mntiqi olaraq iki hissy blmdr. drakn
mnbyi d ikidir: hissi tcrb v qli tfkkr. Bhmnyar materiya, forma, cisim,
zaman, hrkt v s. kimi flsfi kateqoriyalar qarlql laqd gtrb tdqiq
etmidir. cisim ll (uzunluu, hndrly v eni olan) substansiya kimi
myyn olunur. Materiya v formadan yaranmas sbbin gr cisim mrkkb
substansiya adlanr. Materiya v formann qarlql laqsi, onlarn bir birindn
ayrlmamas Bhmnyar trfindn saslandrlmdr. Peripatetik filosof, Aristotelin
v bn Sinann mvqelrindn x edn Bhmnyar hrkti potensialdan aktuala
keid kimi sciyylndirmidir. Filosofa gr cisim, onun hrkti v zaman bir
birindn ayrlmazdr. Biri digrini rtlndirir.
drak nzriyysind idrak prosesind hissi v rasional momentlrin
mvcudluu qbul olunur.
mumiyytl, Bhmnyarn tlimi sonrak alimlr nslinin yetimsind
mhm rol oynamdr.
Orta sr Azrbaycan, elc d mslman rqind mhur filosoflardan biri
Eynlqzat Abdulla Miyancidir (1099 1131). 28 29 yalarnda azad fikirlilik
stnd mslman qanunular fqihlr trfindn tqib edilmidir. Ayr ayr
yerlrd onu kafir elan edib, lmn fitva verirlr. N tannm aildn xmas, n

98
byk mnsb Hmadann ba qazisi vzifsini tutmas onu ittihamdan xilas ed
bilmmidir. Eynlqzat 1128 ci ild hbs edilib Badad zindanna gndrilmidir.
Orada lklrin alimlrin vtndn ayr salnm qribin ikayti srini
yazmdr. 1131 ci ild onu Hmadana qaytararaq, 33 yanda, drs dediyi
mdrsd edam edirlr. Filosof yazd Hqiqtlrin mzi, Mqddimlr v
Qribin ikayti kitablarnda sufizmin mxtlif aspektlrini iqlandrm, ona
bitkin flsfi mzmun vermidir.
Monoteizm, dualizm, panteizm v s. dnyagr ifad edn tlimlr varla
baxa, onun cisimlri arasndak mnasibt gr myynlir. Kreatsionizm
(Allahn dnyan hedn xlq etmsi haqqnda nzriyy) saslanan ideoloqlar, o
cmldn ortodoksal v mxalifti sxolastlar, mtdil sufilr monoteistdirlr. Vacib
varlq il mmkn varln yana mvcudluunu iqrar edn rq peripatetiklri
dualistdirlr. Allah il insann substansional vhdtin inanan ifrat sufi mtfkkirlri
panteizm meyl ednlrdir. Allah il btn mvcud eylrin eyniliyi prinsiplrini
ilyib hazrlam Eynlqzat Miyanci panteistdir.1 Miyanciy gr, allah oxsayl
atributlara malik olan substansiyadr. Atributlar tkc substansiyadan deyil, hm d
bir birindn ayrlmazdr. Substansiya zlynd mvcud olandr.
Miyanci emanasiya nzriyysini tnqid etmidir. Vahid substansiyan qbul
edn filosof ardcl monizm mvqeyind durmudur. Hissi, qli v intuitiv idrak
formalarn mdafi etmidir. Miyancinin idrak tlimin gr, konkret hissi eylrin
xarici trflri duyular v hisslrl, onlarn mahiyyti qll, eylr dnyasnn
btvly is (bunu filosof allahla eynildirir) intuisiya il drk edilir. Varl
mumi hisslr (buraya btn mvcud olanlar daxildir) bln Miyanci digr
hisslr blgn d qbul edir. Bunlar zruri, mmkn olan, substansiya v
atributlar v s. dir.
mumiyytl, hm varlq, hm d idrak tlimind maraql fikirlr sylyn
Eynlqzat Miyanci Yaxn v Orta rq lklrind azad fikirlilik v panteizmin
yaylmasna byk tsir gstrmidir.

1
Zakir Mmmdov. Azrbaycan flsfi tarixi. Bak, 1994, s.126.

99
 Orta srlrd Azrbaycanda iraqilik flsfsinin yaradcs hesab olunan
ihabddin Yhya Shrvrdi (1154 1191) d Miyanci kimi azadfikirlilikd v
dinsizlikd gnahlandrlaraq edam edilmidir. O.rqd ldrlm filosof (l
Fylsuf l Mqtul) kimi tannmdr. Fitri istedad, orijinal flsfi fikirlri il
oxlarnn peymbr adlandrd, air filosof ihabddin Shrvrdi orta srlrd
peripatetizmin n grkmli nmayndsi olmudur. Z.Mmmdov filosofun 52
srindn on nn peripatetizm,, on beinin sufizm, skkizinin iraqilik, on
altsnn is mxtlif mvzular zr qrupladn qeyd etmidir. Onun Filosoflarn
grlri, Baxlar, Mqavimtlr, q heykllri, raq hikmti v s.
srlri geni yaylmdr. O, flsfi kateqoriyalarn yeni tsnifatn ilyib
hzrlamdr. Filosof mhm flsfi msllr varlq v onun nvlri, substansiya
v aksidensiya (hr eyin tsadfi, keici, mvqqti hmiyytsiz xasssi), materiya
v forma, cisim v onun hrkti, sbb v ntic v s. z mnasibtini bildirmidir.
raqilik flsfsin gr, iq v onun klgsindn ibart olan btn
mvcudluun zirvsi mtlq iq iqlar idr (Nur l nvr). Bu vahid iqdan
digr iqlar v onlarn klglri (cisimlr) yaranr. raqiliy gr, insan ruhu
abstrakt iqdan ml gln iqdr. nsann btn faliyyti onda olan abstrakt in
saysind ba verir. Filosoflarn grlri traktatnda ilk nticdn mvcudatn
meydana xmas prosesi bel rh edilir: Yaradcya v z allna nisbtd, z
imkanna v z alllna nisbtd, z mahiyytin v z allna nisbtd onun
chti vardr. z yaradcsna v z allna nisbt gr (bu, n rfli chtdir)
ondan baqa bir ql vcuda glir. z imkanna v z alllna nisbt gr (bu, n
aa chtdir) ondan gy sferas, z mahiyytini anlamasna gr gy sferasnn
nfsi vcuda glir. Elc d ikinci (qldn) nc ql, ikinci gy sferas v gy
sferasnn nfsi, nc (qldn) drdnc ql, nc gy sferas v gy sferasnn
nfsi, drdnc (qldn) beinci ql, drdnc gy sferas v gy sferasnn nfsi,
beinci (qldn) altnc ql, beinci gy sferas v gy sferasnn nfsi, altnc
(qldn) yeddinci ql, altnc gy sferas v gy sferasnn nfsi, yeddinci (qldn)
skkizinci ql, yeddinci gy sferas v gy sferasnn nfsi, skkizinci (qldn)

100
doqquzuncu ql, skkinzinci gy sferas v gy sferasnn nfsi, doqquzuncu (qldn)
onuncu ql, doqquzuncu gy sferas v gy sferasnn nfsi, onuncu (qldn) nsrlr
almi v insani nfslr (vcuda glir).1
Shrvrdi gstrirdi ki, lk materiya el bir substansiyadr ki, o, gah od
formasna, gah da hava formasna, gah su formasna, gah da torpaq formasna girir.
Materiyann tzahrlri, o cmldn cism, say, fiqurlar, rng, isti, soyuq v s.
aksidensiyalarla frqlnir. Shrvrdi bir sra flsfi kateqoriyalara da z
mnasibtini bildirmidir. Onun maraql ictimi siyasi fikirlri d olmudur.
Orta sr Azrbaycan filosoflar irisind Siracddin Urmvi (1198 1288)
znmxsus fikirlri il seilir. Onun mntiq, flsfy v s. dair srlri
mhurdur. Mntiq v flsfy dair Nurlarn doular, Hikmt incliklri,
Haqqn byan, Metodlar, Ziddiyytin misallarna dair traktatlar, Thsil,
Suallar v s. srlr bu qbildndir. Onun kitablar irisind n ox yaylan Nu-
rlarn doular sri olmudur. Urmvi varl onun ksi olan yoxluq anlay
il qarlql gtrmdr. O, bu anlaylar mxtlif aspektd nzrdn keirdikdn
sonra cisimd qurupladrmdr: 1) vacib varlq qeyri mmkn yoxluq; 2) vacib
yoxluq qeyri mmkn varlq v 3) mmkn varlq mmkn yoxluq. Peripatetik
slflri kimi Siracddin Urmvi gstrirdi ki, vacib varlq sz d iki qisimdir. Biri
z zlynd vacib varlq, digri is baqasnn saysind vacib varlqdr. z
zlynd vacib varlq odur ki, onun mahiyyti (substrat) yoxluu qbul etmir, blk
onun varl el onun z mahiyytinddir. Baqasnn saysind vacib varlq odur ki,
onun mahiyyti yox ola bilr, onun varl baqasndadr2.
Urmvi mvcudatda sbbiyytin obyektivliyini qbul edir. Mvcud olan hr
ey bir sbbin nticsidir. Hmin sbb d digr bir sbbl nticlnir. Bu, sonsuz
davam edir. Filosofa gr, hrkt on kateqoriyadan drdn kmiyyt, keyfiyyt,
mkan v vziyyt gr ba verir. Astronomiya sahsind maraql fikirlr sylyn
Urmvi dvrnn elmi nailiyytlrin yiylndiyini sbut etmidir. Onun insan
orqanizmi haqqnda da maraql fikirlri diqqti clb edir.
1
Zakir Mmmdov. Azrbaycan flsfsi tarixi, s.160.
2
Zakir Mmmdov. Azrbaycan flsfsi tarixi, s. 213.

101
 drak nzriyysi, mntiq, etika v sosial siyasi grlri d z dvrn gr
mtrqqi hmiyyt damdr.
Orta srlrd Azrbaycann n nhng alim v mtfkkirlrindn biri d
Nsirddin Tusi (1201 1274) hesab olunur. Byk ensiklopedik biliy malik olan
Nsirddin Mhmmd Tusi xlaqi nasiri, Kosmoqrafiyaya dair traktat,
Elxani astronomik cdvl, cbr v mqabil, Evklidin Gy hadislri
kitabnn ifadsi, Mvcudatn blgs v onun cisimlri, qtibasn sas, Tibb
qanunu kitabnda birinci hissy haiylr v s. srlrin mllifidir. O, Maraa
rsdxanasn yaradaraq dvrnn n grkmli adamlarn trafna toplamdr.
Varlq tlimi, idrak nzriyysi v mntiq Tusinin flsfi sistemind bir biri il
zvi surtd baldr. Azrbaycan filosofu Frabi, bn Sina v Bhmnyarn
mvqeyindn x edrk, mvcudatn zruri v mmkn olmaqla iki qism
blndyn yazmdr. O, mmkn varln rhi zrind trafl dayanaraq,
mmkn varl materiya, forma, cism, ql v nfsdn ibart substansiyaya, habel
kmiyyt, keyfiyyt, mkan, zaman v Filosofun fikrinc, cisimlr materiya v
formadan tkkl tapmdr. Od, hava, su v torpaq bsit, onlardan ml glmi
minerallar, bitkilr v heyvanlar mrkkb cisimlrdir1.
Maddi almin mhvolmazl, zliliyi v bdiliyi ideyas Tusini dndrm,
z peripatetik slflri kimi bu msly msbt yanamdr. Onun varlq tlimind
tbitnaslq msllrinin rhi mhm yer tutmudur. Tusinin tlimind duyular
v qlin rolu eyni drcd mhm saylmdr. mli, flsfnin qaysini xlaq,
evqurma v hrsalma kimi myynldirn etik v ictimai siyasi msllr d
diqqt yetirmidir. O, xlaq elmi (etika) haqqnda yazrd. Bu elm insani nfsin el
xsusiyytlr qazana bilcyindn danr ki, onun idarsi il ediln btn davran
v rftar gzl, triflayiq olsun. Mtfkkir gr, etikann mvzusu insann
iradsindn asl yax v triflayiq, qbahtli v pislnn ilrin hamsnn laqdar
olduu nfsdir. nsani nfs, yaxud dncli nfs idrak vasitsidir, aln drk etdiyi
n varsa, hams onun saysind olur, bdnd n kimi dyiiklik v faliyyt ba
verirs, hams onun qvv v tsiri nticsind ml glir.
1
Zakir Mmmdov. Azrbaycan flsfsi tarixi, s. 244.

102
 Nsirddin Tusi dvlt, siyast, insanlar arasndak mnasibtlr haqqnda da
maraql fikirlr sylmidir.
Orta srlrin, elc d btn dvrlrin dnya mdniyyti tarixind mhm yer
tutan byk dhalardan biri Azrbaycan xalqnn rfli olu, airi v filosofu
Nizami Gncvidir (1141 1209). Bu byk air Avestan, antik flsfni, elc d
zmansinin btn elmlrini drindn mnimsmi, sasn msnvi formasnda
yazd Xms adl srlri il mhurlamdr. O, bdi dyrlri dalti,
xeyirxahl, mrhmti, zhmti, sevgini trnnm etmidir. Hm sevgi, hm d
qhrmanlq dastanlarnda Nizami znn flsfi fikirlrini ver bilmidir. Dnyann,
insann mnyi, kainatn quruluu v s. haqqnda Nizami fikirlri indi d
hmiyytini saxlamaqdadr. z xeyirxahlq mcssmsi olan Nizami bzn
tarixd ial, riyakar, zalm v hiylgr kimi tandmz hkmdarlar bel az qala
ideal ah kimi tsvir edir. Bzn real tarixi hadislri mifoloji kild qlm alan air
tsvir etdiyi hkmdarlar yunan miflrinin qhrmanlar sviyysin yksltmy
chd etmidir. Bir szl, tarix obrazlara z dnyasnn gz il baxan air
skndrnam srind d bu prinsip sadiq qalmdr. Onun qhrmanlar trbiy
olunur, shvlrini baa dr v insanlara xidmt etmy chd edirlr. ox vaxt
hkmdarlar mdrik mtfkkir sviyysin yksldilrk dnyan, briyyti xilas
etmk haqqnda dnrlr. Nizami materiya, forma, drd nsr (od, su, hava,
torpaq), maddi materiyann itmmsi haqqnda maraql fikirlrin mllifidir.
Materiya ilkin forma Allahn mhsuludur, o, z znn sbbi deyildir. Sbbi
qeyri maddi formadr, allahdr. Dnya, kainat, ulduzlar v s. haqqnda maraql
fikirlr sylyn Nizami ideal cmiyyt arzusunu da ifad ed bilmidir. Hmin
cmiyytd n zab vern, n d zab kn yoxdur. nsanlar xobxtdir v min
amanlq irisind yaayr.

b) Azrbayjanda panteizm, sufizm v

hrufizm flsfsi (XIII- XV srlr)

103
 Orta srlrd Azrbaycanda peripatetizml yana, bir sra hallarda mslman
dini cryanlara mxaliftd olan cryanlar da yaranb inkiaf etmidir. Allahn
tbitd zhuru kimi anlalan, daha dqiq desk, allahla tbiti, elc d insan
qovudurmaq, eynildirmk, btn cismlri ilahildirmk meyillrinin stn olduu
panteizm hmin cryanlardandr. Dorudur, lkmizd bu cryan mstqil cryan
olmasa da, sufilik v hrufilik adlar altnda insann gerkliy obyektiv real
mnasibtinin formalamasna mhm tsir gstrmidir. Dnyan allahla
eynildirn panteizm anlay XVII srd yaranmdr. lk df ingilis filosofu
c.Toland trfindn (1705) Panteist anlay, onun leyhdar Niderland teoloqu
Y.Fay is (1709) Panteizm anlayn iltmidir. Panteist konsepsiyalarda ox
vaxt allah tbitd ridn v bununla da materializm aparb xaran naturalist
tendensiyalar gizldilmidir. Bu da zlynd teist konsepsiyalara mxalif olan tlimi
ks etdirmidir. Btn bunlar he d onu sbut etmir ki, panteist ideyalar yalnz XVII
srd yaranmdr. ksin, hmin ideyalar Qrb v rq flsfsind n qdim
dvrlrd yaranb inkiaf etmidir. Ancaq dnya dinlri yarandqdan sonra panteizm
daha mkmml tlim kimi tqdim olunmaa balamdr. Yunanca pan hr ey,
theos allah ifadlrinin birlmsindn ml gln panteizm allahn tbitl
yaxnladrlmas, qovudurulmas v nhayt, eynildirilmsi, Allah tbitin v
insann vahidliyi haqqnda dini flsfi tlimdir. ox vaxt dini mistik sciyyli
panteistlr allah mnvi tamlq, ilkin ruhi varlq kimi qbul edir. xsi allah
ideyasn knara atrdlar. Allahn tbit irisind grnmz olmas, st rtl
kild, hakim dini dnyagr etiraz kimi anlala bilr. Orta srlrin tannm
Azrbaycan filosoflarnn srlrind panteizm ideyalar mhm yer tutmudur.
Qeyd etmk lazmdr ki, orta srlrd islam zminind yaranb inkiaf edn,
bzn dini mdafi edn, bzn is ona mxalif olan cryanlardan biri d sufilik
olmudur. VII XII srlrd geni inkiaf tapm sufilik Yaxn v Orta rqd zn
xeyli trafdar toplamdr. Suf sz yun mnasn verir. Demli, sufi sz yundan
xsusi hazrlanm paltar geyn adamlara demilr. Bzi mnblrd sufi sz
yunanca sofios mdrik sznn thrif edilmi kli kimi baa dlmdr.

104
 Orta sr flsfsinin tdqiqats Zakir Mmmdovun fikrinc, sufilik vahid,
yekcins tlim olmad kimi, onun vahid ontologiyasndan, vahid qnoselogiyasndan
danmaq tindir. Buna gr d mumiyytl, sufizmin yox, myyn bir sufi
mtfkkirin, yaxud myyn qrupa mnsub sufi mtfkkirin dnyagr, flsfsi
haqqnda konkret fikri sylmk mmkndr.1
Onlarn dnyagrnn ya monoteist, ya da bu v ya digr drcd panteist
mzmun dadn nzr alsaq, bzi anlaylar xrdalamaq lazmdr. slamda
Allahdan baqa ilahi yoxdur (La ilah llllah) hkm il Allahn birliyi iqrar
edilir. Sufilr bu tbiri dyiib, Ondan baqa o yoxdur; Mndn baqa Mn
yoxdur klin salmlar. Bu tdrici dyimlr panteist anlama yaxnlaman
gstrir. Mtdil sufilr gr, insan z Mn ini itirib, Allahn Mn ind
vcuda glir. frat sufilr gldikd is onlar Mni hm allah, hm d insan yerind
ildrk, nsan il Allah eynildirmilr. Nticd Mn haqqam, Sufi
allahdr hkmlri meydana xmdr. Sufiliyin sasn qoyanlar hqiqt 4
mrhld atma myynldirmilr. Birinci mrhl rit mrhlsidir. Btn
mslmanlar dini qanunlar, qaydalar, hquqlar mnimsmlidir. kinci mrhl
triqt mrhlsidir. Bu mrhl insann (sufinin) z iradsini allaha tabe etmk,
mdriklik mrhlsidir. nc mrhl mrift mrhlsidir. Mrift mrhlsind
sufi al, idrak il deyil, knl, qlbi il varln allahla vhdtini, xeyir v rin
nisbtini drk edir. Drdnc mrhl hqiqt mrhlsidir. Burada artq sufi ilahi
hqiqt yetiir, qlbi iqlanr, ekstaz vasitsil Allaha qovuur.
Orta srlrd Azrbaycanda n geni yaylm triqtlrdn biri d hrufizm
olmudur. Hrufilik rbc hruf szndn ml glmidir, mnas hrflr demkdir.
Hrufizmin sas Fzlullah Nimi (1340 1401) trfindn qoyulmudur. Hrflr
mistik ilahi mna verilmsi bu tlimin balca frqlndirici chtidir. sas ideya is
Allaha mxsus keyfiyytin tcssm, insann allahladrlmas, kainatn bdiliyinin
qbul edilmsidir. Nticd Nimi hbs edilrk, sonralar edam olunmudur. Fzullah
hbsxanada mhur cavidannam srini yazmdr. Szlrin mqddsliyini irli
srn hmin srd hrufiliyin balca prinsiplri z ksini tapmdr. Bzi filosoflar
1
Zakir Mmmdov. Azrbaycan flsfsi tarixi, s.65.

105
bu crayan idealist, bzilri is materialist istiqamt aid edirlr. slind is tlim
mistik dini cryan hesab olunmaldr. Ayr ayr materialist mddalar bu crayan
materialist cryan hesab etmk n kifayt deyildir. Allah mnm, Allah
mnim zmddir fikri d allahn tam inkar deyil, onun insanda tclla tapmasnn
tsdiqidir. Hrufizm trfdarlar mslmanln mqdds kitab olan Qurann
btn eylrin mcmusu olduunu gstrirlr. Allah is ilkin sas olmaq funkisiyasn
itirmir. Orta srlrd Azrbaycanda sufi panteist v hrufilik tlimlrinin sas
nmayndlri Mahmud bstri (1287 1320), Fzlullah Nimi (1340 1401) v
madddin Nsimi (1369 1417) olmudur.
Mahmud bstri sufi panteizm mtfkkiri olmudur. air alim bstri
orta sr Azrbaycan flsfi fikrind mhm rol oynamdr. cmi 33 il yaayan
Mahmud bstri ahidnam, Almlrin drkind yqin hqiqtlr, Hqiqt
axtaranlarn gzgs, Sirr glni, Sadtnam v s. srlri yazmdr. M.-
bstrinin yaradcl v elmi faliyyti monqol sarti dvrn tsadf etmidir. Bu
dvrd islam dini ideologiyasnn mvqelri daha da mhkmlnirdi, nticd
ilahiyyt inkiaf edirdi. bstri olduqca mhur air v filosof olmudur. Tsadfi
deyildir ki, hl XVII srdn balayaraq onun Sirr glni sri dnyann bir sra
dillrin trcm olunmudur. Burada air v filosofun dnyagrnn sufi
panteist tendensiyas z ksini tapmdr. M.bstrinin fikrinc, insan tkc allah
il deyil, btn alm onun mxtlif tzahr il eynidir, vhdtddir. Filosof
panteizmi inkiaf etdirmi, allah, insan v tbiti eyni tzahrlr saymdr. Qdim
yunan flsfsi il drindn tan olmudur. slind antik flsf rq flsfsi il
birlikd onun yaradclnn ideya mnbyi olmudur. Qeyd etmk lazmdr ki, dini
qbul edn bstri ox vaxt ona saslanmdr. Eyni zamanda o, bir sra hallarda
ortodoksal ehkamlarla razlamam v tez tez onlar kskin surtd tnqid etmidir.
Dnyann daxili v xarici hissdn ibart olduunu irli srn bstri xarici hissni
planet v elementlrl, minerallar, bitkilr v heyvanlarla laqlndirmidir. Daxili
hissni is ruhlar v qllr almindn ibart hesab etmidir. nsanlarda hm daxili,
hm d xarici hisslr vardr. nsan dnyann mvcudluu nmunlrindn biridir.

106
mumiyytl, Mahmud bstri Azrbaycan ictimai fikrind olduqca hmiyytli
mvqey malik olmudur.
Mahmud bstri il yana Azrbaycan ictimai fikrind Fzlullah Nimi v
onun agirdi, davams madddin Nsimi (1369 1417) byk rol oynamdr.
Hrufilr Teymurlng trfindn tqib olunduuna gr Nsimi vtndn didrgin
dmdr. O, hrufilik tlimi sasnda irli srdy panteist ideyalarna gr Hlb
hrind edam edilmidir. Z.Mmmdova gr, mtfkkirin ara sra iltdiyi bzi
sciyyvi flsfi terminlr v mlahizlr rq peripatetizmi il yaxndan tanln
gstrir. Nsiminin erlrin hyula (ilk materiya) v surt (forma), cvhr
(substansiya) v rz (aksidensiya), illt (sbb) v mlul (ntic), vacib v mmkn
v s. kateqoriyalar, bhsiz, peripatetizm flsfsindn kemidir. Lakin panteist
filosof peripatetiklr laqeyd mnasibt bslmilr. Hrufi panteist dnyagrl
Nsimi allah, tbiti v insan eynildirmidir.

Hq tala adm olu zdr.

Otuz iki hqq klam szdr.
cml alm bil ki, allah zdr.

n l hqqm (Mnm allah) hkm il x etmk orta srlrd ox

byk csart tlb edirdi. Nizamidn sonra insan n yksk mrtby ucaldan
Nsimi olmudur. rb v fars dillri il yana, znn klassik flsfi poeziyasn
Nsimi z ana dilind yaratmdr.

6. ORTA SRLRN AVROPA FLSFS

Yunan flsfsindn danarkn biz qeyd etmidik ki, hmin flsf antik
cmiyyt xas olan demokratiya zminind yaranmdr. Orta srlr flsfsi is
feodalizm dvrnn (V X srlr) mhsulu olmudur. Orta srlr z tarixini Qrbi

107
Roma imperiyasnn squtundan (476 c il) balad halda, bu dvrn flsfi tlimi
I IV srdn formalamd. Bu, zn stoiklrin, epikurularn v neoplatonularn
etik konsepsiyalarnda gstrirdi. lbtt bu dvrn flsfsind antik flsfnin
grkmli nmayndlri olan Sokrat, Platon v Aristotel kimi parlaq simalar
olmamdr.
ox vaxt orta srlr flsfsini btvlkd sxolastika1 adlandrrlar. Orta srlr
flsfsinin sas chtlrini ifad edn v z mahiyytin gr teosentrik olan
sxolastika hmin dvrd filosofluq etmnin sas sulu kimi x etmidir. Bu flsf
n btn varl myyn edn reallq tbit deyil, allah olmudur. Orta srlr
sxolastikasnn ikinci vacib lamti Mktblrin tsiri il myynlmidir.
Burada, avtoritet tabeilik v ona sdaqt mhm yer tutmudur. Mktb
mnsub olmaq, onun ideologiyasna riayt etmk sas rt idi. Lakin zaman kedikc
bu flsfnin digr bir chti khn, vaxtn keirmi formullara meyll ifad olunan
formalizm d meydana xmdr. Buradan is orta srlr flsfsinin daha bir
chti onun xssizliyi xarakteri z xmdr. Bu halda tfkkr sulunda abstrakt
mumi qarsnda xsi geri kilir. Orta sr flsfsind mktb hakimdir v burada
mcrrd mhakim sas yeri tutr. Orta sr sxolostikasnda teoloji dnya anlamndan
meydana xan iki vacib prinsip d mvcud olmudur. Bunlar ontologiyann balca
prinsipi olan kreatsionizm2 (yaxud yaranma) v qnoseologiyann balca prinsipi olan
vhy prinsiplri idi. Hr iki prinsip bir biril sx laqd olub vahid, xsi allahn
mvcudluunu irli srrd. Daha dqiq desk, gr yunan flsfsi politeizml
(oxallahlqla) laqdar idis, orta srlr flsfsi d monoteizml (tkallahlqla)
bal idi. Ona gr d mxtlif tlimlrdn ibart olmasna baxmayaraq, yunan
flsfsi btvlkd naturalist xarakter (hr eyi, o cmldn insan da hat edn
btv olan tbitdir) damdr. Orta sr flsfsin is dini xarakter (hr ey
allahdr) xas olmudur.

1
Cxolastika latnca scholasticus szndn olub, alim demkdir. Sxolastika ox vaxt domatika il
formal mntiqi problematikaya stnlk verrk rasional saslandrlmann birlmsi il ifad
olunan dini flsf tipini gstrir.
2
Kreatsionizm latnca xlq olunmu, yaradlm demkdir. Yaranma ideyas dnyann allah trfindn
he ndn yaradlmas haqqnda xristian ehkamna saslanr.

108
 Orta srlrin Avropa flsfsi, hr eydn vvl, iki byk xsiyytin Avqustin
v Akvinal Fomann ad il baldr. lkin xristianlq flsfsi tam kild Avqustinin
tlimin saslanmdr. slind, sonrak dvrn sxolastikas da Avqustin nnlrin
sadiq qalmdr. Akvinal Foma is Avqustinin tlimini Aristotel tlimi il
sintezldirmidir.
Avqustin (354 430) orta sr flsfsinin grkmli nzriyyisi, teoloq v
filosof olmudur. Onun flsfi ideyalar Hqiqi din haqqnda, Azad irad
haqqnda, Tvb, Allah hri haqqnda srind z ksini tapa bilmidir.
Allah hri haqqnda sri daha mhm yer tutur. Orada filosof insan birliyinin
bir birin ks olan iki nvn thlil etmidir. Bunlardan birincisi, dnyvi hr,
daha dorusu zn mhbbt saslanaraq allahn inkarna aparb xaran
dvltilikdir, ikincisi is Allah hridir ki, burada allaha mhbbt zn nifrt
sviyysin qdr inkiaf etdirilir. Qeyd etmk lazmdr ki, Avqustinin Allah
haqqnda tlimi sxolastikaya hlledici tsir gstrimidir. Allah ali varlqdr, dnya
qaydalarn rtlndirn bdi v dyimz ideyalarn mnbyidir. Allah zrurt gr
deyil, z iradsin gr dnyan he ndn yaratmdr.
Yaradlma haqqnda ehkam arlq mrkzini tbii balancdan fvqltbii
balanca keirir. Antik dvrn allahlar tbitl qohum idilr, xristian allah is
tbitin fvqnd dururdu. Ona gr d hmin allaha transendent1 allah deyirdilr.
Allah hri haqqnda srind Avqustin yazrd ki, dnya zamanda deyil,
zamanla birlikd yaradlmdr. Bellikl, fal yaradc balanc tbitdn,
kosmosdan alnaraq allaha verilirdi. Ona gr d orta sr flsfsind kosmos yunan
flsfsind tutduu mvqeyini itirmidir. Avqustin tlimind dnya haqqnda tlim
ikinci reallq haqqnda tlim kimi verilmidir. Onun tlimind antik dualizm (ql v
materiya) rdd edilir, vzind monizm sas mvqey xr. Monizm prinsipin gr,
yalnz mtlq balanc allah vardr, qalanlar is ikincidir, allahn yaratddr.
Allah v onun yaratd dnya iki reallqdr. Onlar mtlq kild ontoloji olaraq bir
birindn ayrlrlar. Allah hqiqi varlqdr, o bdidir, dyimzdir, he ndn asl

1
Transendent tcrbd olan, axirt aid ediln, fvqltbii, fvqlhissi mna ksb edir.

109
deyildir, hr eyin mnbyidir (slind antik filosoflarn varla aid etdiklri
atributlar orta sr flsfsind allaha aid edilirdi).
Avqustin flsfsind tale, qismt tlimi mhm yer tutur. Hmin tlimd
gstrilirdi ki, subyektiv olaraq insan azad faliyyt gstrmsin baxmayaraq, o n
i grrs, allah onun vasitsil edir. znn qarar il allah bzi adamlar xilas edir,
digrlrini chnnm zabnda czalandrr. Xristian tale, qismt tliminin mahiyyti
beldir. lahi tale qismt prinsipi iki bir birin zidd ahlqlarn mnbyidir. Bu iki
ahlq axirt dnyas v real dnyadr. Real dnya mhariblrl, zoraklq zrind
qurulmudur. lahi dnya is kilsnin kmyi il formalar.
Avqustin znn ilahiyyt dair srlrind dflrl kils anlaylarna
mracit etmidir. nki hmin anlaylar Avqustinin dnyagrnd hlledici yer
tuturdu. Sonralar sxolastiklr, xsusil Akvinal Foma n hmin anlaylar
fundamental mahiyyt malik olmudur.
Avqustin znn flsf tlimini teologiya haqqnda tlim kimi tqdim etmidir.
O, teologiyan tbii elm hesab edirdi.
Avqustinin fikrinc, allah mdriklik simvoludur. Ona gr d mdrikliyi sevn
filosoflar allah da sevmlidirlr.
Avqustinin ad il baqa bir mhm nn d baldr. O, insan ruhunun
psixologiyasna diqqtli olmudur. Onun n insan ruhunun incliklri allah
trfindn yaradlan baqa eylr kimi sirli bir almdir. Bu incliklr ruhun xilas
n, onun gnahlarndan tmizlnmsi n olduqca vacibdir. Bu sbbdn tvb
byk hmiyyt ksb edir. Flsfd tvb anlaynn balancna gr Avropa
mdniyyti Avqustin minntdar olmaldr. Jan Jak Russonun Tvbsi,
L.Tolstoyun Tvbsi Avqustinin Tvbsindn bhrlnmidir.
Orta srlrd sxolostikann mul olduu sas mvzu biliyin etiqada
mnasibti mslsi olmudur. Bu problem etiqadn ql zrindki prioriteti problemi
idi. Flsfi mbahislrd bu problem universalilr, yaxud da mumi anlaylarn
tbiti haqqnda msl kimi formalamd. Nticd iki nqteyi nzr, iki bax
yaranmd:

110
 1) insann fikri v nitqindn asl olmayaraq universalilrin real varlnn
tsdiqi:
2) ks tsdiq insandan asl olmayan universalilrin mvcudluu reallnn
inkar.
Birinci nqteyi nzr realizm adlanrd. kincisi is nominalizm idi ki, insan
fikrindn asl olmayan mumi anlaylarn mvcudluunu inkar edirdi. Bunun
vzind is o, ayr ayr eylrin adlarnn mvcudluunu tsdiq edirdi
(nominalizm latnca ad sznddir).
Grndy kimi, orta srlrd yaranan realizm platonizm yaxn idi. nki
hmin baxa gr, mumi anlaylar halda z mvcudluunu gstrir: 1. Maddi
cism qdr, daha dqiq desk, ilahi zkada mvcudolma; 2. Maddi cismin
znd, onun mahiyyti v formas kimi mvcudolma; 3. Maddi cisimdn sonra,
insan idraknda abstraksiya nticsind mvcudolma. frat realistlrin fikrinc,
universalilr (mumi anlaylar) eylrdn, maddi cisimlrdn asl olmayaraq
mstqildir onlardan vvl mvcuddur.
Nominalistlr is realistlrin bu fikrinin ksin olaraq universalilrin mstqil,
obyektiv mvcudluunu inkar edir, mumi anlaylarn ancaq insan idraknda,
tffkkrd mvcudluunu qbul edirdilr. Bzi nominalistlr gr, ancaq tkclr
real mvcuddur, mumilr is illziyadr, universalilr ancaq maddi cisimlr, eylr
verilmi adlardr, onlar madd cisimlrsiz mvcud ola bilmzlr. Nominalizm iddia
edirdi ki, ancaq frdi olanlar, konkret maddi cismlr real mvcuddur, mhz onlar
ancaq tfkkr predmeti kimi yrnil bilr.
XII srd Qrb sxolastikasnn n byk nmayndlrindn biri Pyer Abelyar
(1079 1142) olmudur. Universalilr haqqnda olan mbahisd o, hm ifrat
nominalistlr, hm d ifrat realistlrin leyhin x etmidir. Abelyara gr, yalnz
tkc eylr (substansiyalar) mvcud ola bilr, onlar z aralarnda bir birinin
eynidir. Universalilr d hmin eyniliy saslanmdr. O nominalizm bu cr haqq
qazandrrd. Lakin onun fikrinc, mumi anlaylarn, yaxud ideyalarn reall da
(allahn zkasnda) qbul edilmlidir. Onlar allahn yaratd eylrin nmunlridir.

111
Abelyar ql haqq qazandrr, sxolastika mtdil realizmin inkiafna rait yaradr.
Bu is sxolastiklrin mrtce hisssind gcl narazla sbb olurdu. Abelyar z
mktbini (Parisd) tsis edrk orada uurlu faliyyt gstrmidir. Avropann
mxtlif yerlrindn onun agirdlri yanna axrd. Onun hyatnda z agirdi
Eloiza il macras mhm yer tutmudur. Bu macra bdbxtlikl nticlnir. Eloiza
rahib, filosofun z is monastra getmli olur. Bununla yana, mrtce teoloqlar
onu eretik kimi mhakim edrk mcbur edirlr ki, o, znn ilahiyyt traktatn
camaatn gz qarsnda yandrsn. lmn az qalm onun tlimi ikinci df
mhakim edilmidir.
srlrinin irisind yazd Mnim msibtlrimin tarixi (1192 1196) adl
avtobioqrafik sri mhm hmiyyt ksb edir. Burada dvrn maraql
dnyagr v flsfi xarakteristikas mhm yer tutur. O, bel hesab edirdi ki,
filosof n balca cht n avtoritet, n adamlarn ryin qulaq asmaq deyil, qlin
prinsiplrin riayt etmkdir.
Orta srlrin Qrb sxolostikasnda n grkmli yerlrdn birini Akvinal Foma
(1225 1274) tutur. Akvinal Foma Dominikan ordeninin rahibi, orta srlrin tannm
teoloqu v tbitnas Byk Albertin agirdi olmudur. lmndn sonra Akvinal
Foma Roma katolik kilssinin qrar il (1323) vliylr crgsinmqddslr
srasna salnmdr. sas srlri Btprstlr leyhin klliyyat v Teoloji
klliyyatdr. Bundan lav o, hm d Aristotelin v digr filosoflarn srlrinin
rhisi olmudur. Akvinal Foma sxolastikann sistemldiricisi, tomizmin banisi
hesab olunur. O, z flsfsini Aristotel tliminin idealist nsrlrini (hrktsiz), d-
nyann ilk tkanvericisi haqqnda tlim v s. gclndirmk yolu il ilnmidir.
Akvinal Fomann flsfsin neoplatonizmin d tsiri olmudur. Onun flsfsinin
sas mddalarn nzrdn keirk:
Hr eydn vvl, Foma Arsitotel mntiqinin kmyi il xristian teologiyasnn
balca prinsiplrini saslandrlmdr. Bu zaman Aristotel tlimi el dyidirilmidir
ki, bu tlim yaradlma ehkamlar v usus Xristosun allah insan olmas domalar il
ziddiyyt girmsin. Ali balanc allah olan varln zdr. Btprstlr leyhin

112
klliyyat da o gstrirdi ki, ali ilahi mtlq saylan usus Xristos bir trfdn insan
obrazndadr, maddidir, digr trfindn Allaha mxsus keyfiyytlr malikdir. O,
ilahi (ideal) v insann (maddi, materiya) vhdti simvoludur.
Bellikl, Akvinal Fomaya gr, ali hqiqt allahn zdr, lahi hqiqtdir.
Bilik tam kild insan qlin xasdr, lakin o mhduddur. Ona gr d insan qlin
drk ed bilcyi hqiqti qbul etmlidir. Etiqadn v qlin mnasibti beldir ki,
burada stnlk etiqada verilmlidir. Onun fikrinc, flsf ilahi hqiqtin drk
edilmsi il mul olandr. Daha dqiq desk, teologiyadr.
mumiyytl, akvinal Foma flsfni ilahiyata, yaxud da teologiyaya mncr
etmidir. Bu zaman akvinal Foma etiqada mnasibtd qlin v elmin azadln
qtiyyn qbul etmmidir. O, ikili hqiqt nzriyysinin (elm yalnz formadan
istifad edrk z varln tsdiq etmy alrd) leyhin x etmidir. Foma
allahn varln kosmoloji sbutlar vasitsil tsdiq etmy alrd. O, sbutu allah
haqqnda anlaylardan xarmrd. Hr bir hadisnin sbbi olmas prinsipindn
xarrd. Bir sbbdn digrini xararaq Foma bel bir nticy glirdi ki, btn real
hadis v proseslrin ali sbbi kimi Allahn mvcudluu zruridir.
Teologiya klliyyat traktatnda o, varln 5 yolla sbutunu gstrirdi.
Akvinal Fomann tliminin nc sas prinsipinin mqsdi mqdds tlimin
birinci drcli hmiyyt dadn saslandrmaq olmudur. Onun fikrinc,
mqdds tlim elmdir. Lakin elmin tbiti ikili xarakter dayr. Msln, hesab,
hnds v s. elmlrd olduu kimi; onlardan bir hisssi tbii idrak sullarla zn
gstrir, digri is ali vasitlrl zn sbut edir. Bax, mqdds tlimlr bel
elmdir. Ali vasit, ali qdrt is allahn zdr.
Nhayt, Akvinal Fomann tliminin drnc prinsipi onun sosial problemlr
mnasibti il baldr lakin onda sosial problemlr d katolik tlimi ruhunda hll
edilmidir. Dvlt hakimiyyti allahdandr. darilik formas raitl laqdar
dyidirilmlidir. Akvinal Foma n ideal dvlt formas monarxiyadr. Vtnda
cmiyytind birinci rol kilsy verilmlidir. Dvltd dnyvi hyat glck
mnvi rhani hyata yalnz hazrlqdr. Hkmdarn hakimiyyti ali ruhani

113
hakimiyyt tabe edilmlidir. Onun banda is smada usus Xristos, yerd is Roma
papas durmaldr.
Akvinal Fomann tomizm adlanan tlimi katolikliyin ideoloji daya v nzri
silah olmudur.
Orta srlr Avropa flsfsinin sas cizgilri beldir. O, Qrbi Avropada da
(mrkzi Roma olmudur), rqd d Bizansda (mrkzi Konstantinopal olmudur)
inkiaf etmidir. Btvlkd orta srlrin flsfsini bir anlayla teosentrik flsf
kimi ifad etmk olar. Bu flsfd dnyagr dini etiqada saslanmdr. Hmin
flsfd mrkzi yeri Allah tutmudur.

7. YENI DVR FLSFSI

a) Yeni dvr flsfsinin sciyyvi xsusiyytlri;

b) F.Bekon v onun induktiv metodu;
c) R.Dekart;
) B.Spinoza. Azadlq drk edilmi zrurtdir;
d) Monadologiya v onun mllifi Leybnits;
e) c.Lokkdan Kanta qdr.

a) Yeni dvr flsfsinin

sjiyyvi xsusiyytlri

Orta srlrdn sonra balanan dvr adtn Yeni dvr adlandrrlar. XV

srdn balayaraq Avropann sosial iqtisadi v mnvi hyatnda mhm
dyiikliklr onun mnvi simasn yeni cizgilrl znginldirdi. Bu cizgilrdn ikisi
mhm hmiyyt malik olmudur. Bunlardan birincisi, kilsnin nfuzunun
getdikc aa dmsi, ikincisi is elmin rolunun artmas hesab olunur. Lakin digr
chtlr d bu chtlrl bal idi. Mdniyytd dnyvi elementlr dini elementlri

114
sxdrmaa balamd. Dvlt uzun mddt kilsnin lind olan funksiyalar l
keirrk idarilik orqan kimi elm nzarti gclndirmidir.
Yeni dvr, hr eydn vvl, antik mdniyytin dirliini tmin etdi. Tsadfi
deyildir ki, bu dvr yksli dvr adlanr. F.Engels Tbitin dialektikas srind
yeni dvr mnzrsinin klassik tsvirini vermidir: yeni tarix el bir byk
dvrdn balanr ki, biz almanlar bu dvr Reformasiya adlandrrq. Franszlar
onu Renessans, italyanlar is inkveento (hrfiyyn: beyznc illr, yni on
altnc sr A.krov) adlandrrlar. Lakin bu adlardan he biri hmin dvrn
mzmununu tam hat etmir. Bu dvr XV srin ikinci yarsndan balanan dvrdr.
Kral hakimiyyti hrlilr arxalanaraq, feodal zadganlnn qdrtini qrd v
slind milliyytlr saslanan byk monarxiyalar dzltdi ki, bunlarda da masir
Avropa milltlri v masir burjua cmiyyti inkiaf etmy balad Bizans squt
edrkn xilas ediln lyazmalar v Roma xrablrindn qazlb xarlan antik
heykllr heyrt glmi Qrb qarsnda yeni bir alm qdim yunan almini ad;
bu almin parlaq obrazlar qarsnda orta srlrin xlyalar yox olub getdi; Kilsnin
ruhani diktaturas sarsdld.
Bu, briyytin o vaxta qdr grdy btn evrililr irisind n byk
mtrqqi bir evrili idi, dahilr ehtiyac olan, tfkkr, ehtiras v xarakter
chtdn, kamillik v alimlik chtdn dahilr yetirn bir dvr idi (kursiv
mnimdir. A.krov) tbitnasln teologiyadan azad olmas tarixi bu
zamandan balanr1.
ntibah dvrnn mhm chti d dnyagrnn incsnt istiqamt
gtrmsidir. gr orta srlr dinin hkmranl dvr idis, intibah dvr bdii
estetik dyrlrin stnlk tkil etdiyi dvr idi. gr antik dvrn diqqt
mrkzind tbit kosmos mnasibtlri, orta srlrd allah v insan mnasibtlri
dururdusa, intibah dvrnd mrkzd insan dururdu. Ona gr d hmin dvrn
flsfi tfkkrn atroposentrik adlandrrdlar. Xristian allah burada znn
transendent xarakterini itirir, o tbitl qovuur, tbit d z nvbsind ilahilir.
ntibah dvrnd panteist tfkkrn n byk nmayndlri Nikolay Kuzanski
1
F.Engels. Tbitin dialektikas. Bak, Azrnr, 1966, s.4 5 6.

115
(1400 1464) v cordano Bruno (1548 1600) v baqalarn xsusi qeyd etmk
lazmdr. Panteizm doqmatik dini dnyagrndn tbitin elmi anlamna keid
formas olmudur. Tccbl deyildir ki, c.Brunonun tlimi kils trfindn eretik
bir hal kimi mhakim olunmudur. nkivizisiya italyan filosofunu z tlimindn l
kmyi tlb etdi. Lakin c.Bruno tlimindn l kmdi. Nticd kilsnin hkm
il odda yandrld. c.Bruno dvrnn adamlar haqqnda danarkn F.Engels yazrd:
Onlarn xsusil xarakterik chti bundan ibart idi ki, onlarn demk olar ki,
hams tamamil z dvrnn mnafeyi il yaayr mli mbarizd yaxndan itirak
edir bzilri sz v qlml, bzilri qlncla, bzilri d eyni zamanda hm sz v
qlm, hm d qlncla mbariz edirdilr. Onlar kamil insan edn mkmml v
mhkm xarakter d buradan irli glir1.
XVII sr flsfsi getdikc daha ox elmin avtoritetin arxalanrd. Fikrin
formalamas tarixind bu dvr n mrkkb dvr hesab olunur. Elmin avtoriteti
kkl kild kilsnin avtoritetindn frqlnirdi. Birincisi, elm idarilik aparatna
(dvlt v kils) arxalanmayan srf intellektual vasitlrdn istifad edirdi. kincisi,
elmin avtoritetin arxalananlar he bir fayda gdmdiyi kimi, elmi inkar ednlri d
he bir cza gzlmirdi. Elmin trfind yalnz v yalnz insan qli dururdu.
ncs, elmin avtoriteti vahid monolit materialdan yaranmamd, ksin burada
mxtlif mlahiz v rylr mhm yer tutur. Elm xristian ehkam kimi vahid bir
sistem deyildir. Drdncs, elmin avtoriteti kilsnin avtoritetindn bir d ona gr
frqlnirdi ki, gr kils z mhakimlrini mtlq mnada doru, dyimz, bdi
hesab edirdis, elm ox ey bh il yanard. Elmd hqiqt hr eydn stn
tutulurdu. Elm orta sr doqmatikas mntiqindn frqli olan fikrin tamamil baqa cr
mntiqini yaradrd. Btn bunlar bir daha yeni dvr flsfsinin orta srlr
flsfsindn stnlyn sbut edir. Lakin antik flsfy nzr yetirdikd yeni dvr
flsfsind iy rnglr zn gstrir. Antik dvrdn bri bir nfr d olsun dahi
frd, elc d parlaq flsfi tlim grnmr. Dnya bir nv mexanikldirilmi kimi
grnr. Bunu btvlkd flsfi tlimlr d aid ed bilrik.

1
F.Engels. Tbitin dialektikas. Bak, Azrnr, 1966, s. 6.

116
 Elm texnikaya qovuduqdan sonra tamamil yeni bir dnyagrn tsdiq etdi.
Texnika z il bir nv hr ey qadirlik ab havas gtirdi. vvlki dvrlrdn
frqli olaraq insan tbitin hkmranl altndan xmaa balamd. Lakin bu
hakimiyyt frdi deyil, ictimai mahiyyt dayrd. Elm v texnika vahid rhbrlik
altnda tkil olunan oxlu adamlarn mkdaln, gcl ictimai struktur tlb
edirdi. Elm v texnika etik baxmdan bitrfdir; o, insanlar mcz yaratmaa qadir
olduqlarna inandrmaa alrd. Lakin o, hans mczni yaratmaq lazm olduunu
gstrmirdi (B. Rassel). Buradan da onun mkmml, bitkin olmad akar olurdu.
Bu cr elmi biliklr sasnda qurulmu flsfi sistemlr qlbsiz, ruhsuz sistemlr
hesab oluna bilrdi. El bu zaman bir nv eksperimental riyazi tbitnaslq
nvnd x edirdi. Buna gr d XVII sri elmi inqilab sri adlandrrdlar. Elmi
inqilab istehsal proseslrini smrldirir, myin istehsalda blgsn
myynldirir, elmin inkiafn tmin edirdi.
Yeni dvrd elmin inkiaf flsfnin istiqamtini dyidirmy kmk etdi.
gr orta sr flsfsi teosentrik xarakter dayrdsa, ntibah flsfsi incsnt,
humanitar biliklr istiqamtlnmidir. Yeni dvr flsfsi is elm arxalanrd.
Flsfd qnoseologiya n plana xmd. ntibah flsfsi sasn orta sr
sxolastikasnn tnqidin ynldilmidir. Bu tnqid XVII srd daha da gclndi. ki
istiqamt: nominalizm (Hissi tcrby arxalanan) v realizm (ql arxalanan)
arasndak mbariz, mbahis davam edirdi. Yeni dvr flsfsind hmin
istiqamtlr empirizm v rasionalizm kimi zn gstrirdi.

b) Bekon v onun induktiv metodu

Byk ingilis filosofu F.Bekon (1561 1626) empirizm metodunun banisi hesab
olunur. O, eyni zamanda masir induktiv metodun v elmi faliyyt prosesinin
mntiqi sistemldirilmsinin sasn qoyandr (O, alim kimi tcrb apararkn gcl
soyuqdymdn lmdr). Onun Yeni orqanon, Lyaqt v elmin inkiaf
haqqnda srlri ox mhur olmudur. Lyaqt v elmin inkiaf haqqnda

117
srlri bir sra chtlrdn olduqca masirdir. Bilik qvvtdir mhur fikri ona
mxsusdur. Hmin fikir biliyin praktiki hmiyyt malik olduunu gstrirdi.
mumiyytl, hr eydn vvl, Bekonun flsfsi praktiki hmiyyt
damdr. O, elmi biliklrin, kflrin kmyi il tbit qvvlrin stn glmkd
briyyt yardm olmaq mqsdi gdr. Ortodoksal din etiqad ets bel o flsfi
teologiyaya qar xrd. Bekon bel hesab edirdi ki, ql ox ey qadirdir. Htta
onun kmyil allahn varln da sbut etmk olar. Flsf yalnz aldan asl
olmaldr. Lakin insan qli gcsz olduu yerd etiqada da mracit ed bilr.
Bellikl, Bekon ikili hqiqt; ql hqiqti v etiqad (vhy) hqiqti trfdar
olmudur. Mlum olduu kimi, ikili hqiqt nzriyysi XIII srd meydana
xm v kils trfindn mhakim edilmidir. Bekonun flsfi fikir tarixind ikinci
byk xidmti idrakn induktiv metodunu ilyib hazrlamasdr. O, induksiyann1
deduksiyaya2 nisbtn stnlyn qeyd etmidir. Bekonun yazmaq niyytind
olduu Elmlrin byk brpas adl ensiklopedik srind, xsusil onun tbit
hadislri, yaxud flsf n sas ola bilck tbit v tcrb tarixi hisssind
Bekonun niyyti qismn hyata kedi. Onun srinin nc hisssin aid materiallar
Londonda 1622 1623 c illrd ap olunmudur. Frensis Bekon z yeni, empirik,
induktiv metodunu, hr eydn vvl, aadak mqsdlr: mr uzatmaq, myyn
drcd cavanladrmaq, insann bdn quruluunu v simasn dyidirmk, bir
qisim cisimlri baqa qisim cisimlr evirmk, yeni nvlr yaratmaq, havaya hakim
olmaq v tufan yaratmaq mqsdlrin atmaq n ttbiq etmk hsrtini kir; o,
bu qbil tdqiqlrin trk edilmsindn ikaytlnir v z tbit tarixind qzl
hazrlaman v mxtlif mczlr etmyin qti reseptlrini verir 3. nduktiv metoda
stnlk vern Bekon deduktiv metodu qbul etmirdi. Bu is onun ox byk shvi
idi. slind elmi idrakda deduksiyann rolu olduqca bykdr. nki ox vaxt
hipotezlri yoxlamaqdan tr uzun bir deduktiv proses lazm olur. ld ediln
nticlr mahidlrl yoxlanlmaldr. Adtn deduksiya riyazi hesab olunur. Lakin

1
nduksiya xsusi mlahizlrdn mumi ntic xarmaq sulu.
2
Deduksiya mumidn xsusiy, yaxud mumi mlahizlrdn xsusi ntic xarmaq sulu.
3
F.Engels. Tbit dialektikas, s. 32.

118
Bekon elmi tdqiqatlarda riyaziyyatn v hipotezlrin rolunu lazmi qdr qiy-
mtlndirmmi, empirik tdqiqatlar, eksperimenti daha ox iirtmidir.
Bekon z metodunu ona gr yksk qiymtlndirmidir ki, bu metod elmin
arxaland faktlarn tsnifatna imkan vermidir. O, bel hesab edirdi ki, metod
zndn sap dzldn hrmy yox, sadc yclqla mul olan qarqalara
bnzmmlidir. Onlar yan v qaydaya salan arlara bnzmlidir.
Rasionalizmi tnqid edn Bekon briyyt be nv kabuslardan qorunma
mslht grmdr. Hmin kabuslar qlin shvlr aparan sfeh vrdilridir. Onlar
br nslin daxiln xas olan nsil kabuslar, ayr ayr tdqiqatya xas olan xsi
mvhumatla laqdar maara kabuslar, bizim qlimiz mnfi tsir gstrn dild
lazmsz szlrin ildilmsi il bal bazar kabuslar, mumi qbul edimi tfkkr
sistemlri il bal (msln, dini) teatr kabuslar v khn mktblr ballq
kabuslardr ki, burada kor qaydalar (msln, sillogizm) tdqiqat, all mhakim
vz ed bilr.
mumiyytl, antik filosoflar mifoloji tsvvrlri tnqid etdiklri kimi, Bekon
tlimind d flsfnin tnqidi funksiyas n mvqey xmdr.

j) Rene Dekart

Adtn masir flsfnin banisi kimi Rene Dekartn (1596 1650) adn
kirlr. ox vaxt onun flsfdki rolunu Aristotelin antik flsfdki rolu il
mqayis edirlr. Dekart flsfi sistemi yenidn tkil etmy almdr. Onun iki
sri Metod haqqnda mlahizlr v Metafizik dnclr daha mhurdur.
Dekart kartezian flsfsinin banisi hesab olunur. Bunun da sasnda kartezian
bhlr1 dururdu. Grkmli fransz dualist filosofu, riyaziyyat v tbitnas
znn kartezian metodunu saslandrmdr. Dekart hr ey bh il yanamaq
ideyasn irli srmdr. Onun fikrinc, idrak yox, hisslr bizi aldada bilr. Fizika v
astronomiya kimi, mkan v zaman da bh altna almaq olar. Hesab v hnds
1
Kartezian bhlr kartezianlq szndndir. Bu da fransz filosofunun ad il baldr. R.Dekart
latnca kartezius demkdir.

119
bhlidir, nki hesablamalar apararkn shv yol vermk mmkndr. Yalnz bir
eyi mnim mvcud olmaq faktn bh altna almaq qeyri mmkndr. Mn
dnrms, demli mvcudam kimi mhur aforizm Dekarta mxsusdur. O,
hmin fikri z flsfsinin birinci prinsipi hesab etmidir. Bu cr meyl subyektivizmi
ifad edir. Onun fikrinc, bizim trfimizdn aydn v dqiq qavranlan btn eylr
dorudur.
O, vahid elmi metod adlandrd universal riyaziyyat metodunun kmyil
elmlr sisteminin yaradlmasn mmkn hesab etmidir. Bu metod idrak
tsadflrdn azad edirdi. Onun zamanndan balayaraq elmi metod idrakn xsusi i
olmaqdan (kustar sahdn) ictimai i (snayey) evirmk sulu statusunu ld
etmidir. Burada tsadfn akar olunan hqiqt planauyun kild daim
aydnladrlan bir sahy evrilir. Dekarta gr tbitin drk edilmsinin hqiqi
idrak metodu riyaziyyat ola bilr. Ancaq o, tbitin zn d qeyri nnvi baa
dmdr. Buna cavab vermkdn tr onun metafizikasna mracit etmk
lazmdr.
Qeyd etmk lazmdr ki, kartezian metafizikasnn mrkzi anlay
substansiyadr. Hmin anlay Dekartn dualist flsfsinin mahiyytini baa dmy
imkan verir. Hr eydn vvl, Dekart Allah v onun yaratd dnyan
frqlndirirdi. slind, Dekarta gr substansiya yalnz allahn zdr. Bu zaman o
yaradlm dnyan iki substansiyaya mnvi v maddi hissy blrd.
Dekarta gr, mnvi substansiya tcrbd ld edilmyn, ona daxiln xas
olan anadanglm ideyalara malikdir. Anadanglm ideyalar haqqnda olan bu
tlimd, ruhun hl ideyalar almind olarkn bildiyi hqiqi bilik haqqnda xatirlrl
bal Platon prinsiplri ks olunmudur. Anadanglm ideyalara Dekart mkmml
varlq kimi allah ideyasn, hminin riyazi v s. elmi ideyalar da aid edirdi.
mumiyytl, XVII srd bu cr anadanglm ideyalarn mnbyi haqqnda
mbariz ox geni yaylmd. Maddi substansiya dedikd tbit nzrd tutulurdu.
Onun sas atributu l hesab olunurdu. Dekarta gr, tbitd hr ey mexaniki
qanunlara tabedir, bu da yalnz riyazi elm olan mexanikann kmyi il tdqiq oluna

120
bilr. slind dnyann mexaniki mnzrsi hmin dvrdn balayaraq
formalamdr ki, bu da XIX srin balancna qdr tbitnasln v flsfnin
sasn tkil etmidir.
Dekartn metafizikas substansiyalarn (maddi v mnvi) dualizmidir. Onlara
iki elm materialist fizika v idealist psixologiya saslanmdr. Onlarn arasnda
laqlndirici hlq allah olmudur ki, o da tbiti hrkt gtirmi v onun
qanunlarn, faliyytini tmin etmidir.
Dekart klassik mexanikann sasn qoyanlardan biridir. lk df olaraq Dekart
nhng mexanizm olan tbiti allah ilk tkanla hrkt gtirmidir ideyasn
irli srmdr. Dekartn dualizmi elmin v sxolastikann dualizmidir.
mumiyytl, Dekartn flsfsi Spinoza v Leybnitsin flsfsin byk tsir
gstrmidir.

) B.Spinoza. Azadlq drk edilmi zrurtdir

Byk Hollandiya mtfkkiri B.Spinoza (1632 1677) Dekartn gcl tsiri

altnda olmasna baxmayaraq onun dualizmini qbul etmmidir. Milliyytc yhudi
olan Spinoza Hollandiya filosofu kimi tarix dmdr. O, vahid substansiya olan
allah, yaxud tbit haqqnda monist tlimi yaratmdr. Yhudilr Spinozan
icmalarndan qovmalarna baxmayaraq ona xristianlar da nifrt etmilr. Onun
flsfsind allah ideyas hkm srrs d, ruhanilr onu ateizmd tqsirlndirmilr.
Msl burasndadr ki, Allah dedikd Spinoza tbitin maddi substansiyasn baa
drd. z d bu zaman o gstrirdi ki, tbit mstqil, fal qvv kimi x edir.
Grndy kimi, teologiyann allah ideyas btn varln yaradcs kimi, rolunu
itirirdi. Buna gr d ruhanilr onu allahszlqda gnahlandrrdlar.
Spinoza Dini siyasi traktat, Siyasi traktat v Etika srlri il mhur
olmudur. Onun sas sri hesab ediln Etika filosofun lmndn sonra nr
edilmi v kils trfindn qadaan olunmudur.
Spinoza flsfsinin sas chtlri aadaklardr:

121
 1. Spinozann metafizikas sasn Parmenidin qoyduu panteizm yaxndr. Bir
substansiya mvcuddur: Allah, yaxud tbit. Dekart substansiya gstrirdi:
allah, ruh v materiya. Spinoza substansiyan z znn sbbi kimi myyn
etmidir. Bu z mvcud olan v z zn drkedndir. Substansiyan allah, yaxud
tbit adlandran Spinoza bununla yana qeyd edirdi ki, bu allah teologiyadak
allahdan frqlnrk n xsiyytin, n d tbitin yaradcs deyildir.
Spinozann panteizmi XVIII XIX sr materialist konsepsiyalarnn
yaranmasnn sas olmudur.
2. Azadlq drk edilmi zrurtdir tezisinin mntiqi sbutu Spinozaya
mxsusdur. Dnyada hr ey mtlq zrurt trfindn idar olunur. Btn dnya
proseslri yalnz zrurt saysind ba verir, insan iradsi he nyi dyimy qadir
deyildir. Spinoza iradni qbul etmirdi. nki insann ruhu mstqil olmadndan
substansiya deyildir. nsan yalnz dnya prosesini drk edrk, z hyatn ona uyun
qura bilr. Spinozann Etikas btnlkd bu problem hsr olunmu, Evklidin
hndssi slubunda ifad edilmi trif, aksioma v teoreml znginldirilmidir.
Sbutlar deduktiv sullarla tkil olunmudur.
Spinozann dnyagr stoiklrin (onun allaha, zrurt v lm mnasibti
baxmndan) tlimin yaxn olmudur. O yazrd ki, insan he n lmsz ed
bilmz, ona gr d yaxnlaan lm gr narahat olmaa dymz. lm
qorxusundan zab kmk qululuq (kllik) nvdr. O deyirdi ki, azad insan lm
haqqnda o qdr d dnmr.

d) Monadologiya v onun mllifi Leybnits

Alman filosofu Qotfrid Leybnits (1646 1716) Spinozann vahid

substansiyasna qar oxlu substansiyalar haqqnda konsepsiyasn qoymudur.
Bununla O, bir nv nominalizm qaytm v hmin konsepsiyann eylrin reall
haqqnda tsvvrlrini qbul etmidir.

122
 Hr eydn vvl, O, Spinozann panteist monizmin qar monadalar
adlandrd oxsayl substansiyalar qoymudur. Leybnits gr, monado sad,
blnmz bir eydir. Lakin bu materiya deyildir. nki materiya sonsuz sayda
blnndir. Monadalara eq, hvs, maraq v qavray keyfiyytlrini aid edrk onu
insan ruhuna oxar kimi baa drd. Daha dqiq desk, bununla O, materiyan
inkar etmk v onu sonsuz ruhlarn toplusu (klliyat) il vz etmk fikrin
glmidir.
Saysz hesabsz monadalar oxluu z aralarnda sbb v ntic laqlrin
malik olmasalar da, onlarn Leybnitsin szlri il desk, pncrsi yoxdur. Hr bir
monada kainat ks etdirs d, bu o demk deyildir ki, kainat ona tsir edir, ksin bu
ona grdir ki, hmin tbiti allah z monadaya vermidir. Hr ey harmoniyada
mvcuddur v qarlql tsir grn yaranr. Leybnits bel hesab edirdi ki. Onun
yaratd monadologiya nzriyysi allahn mvcudluunun gzl sbutudur. O,
nzrd tutulan harmoniya anlayn elmi dvriyyy gtirmidir. Leybnitsin
anlamnda dnya canl kimi tsvir olunur, hr eyd oxsayl canl varlqlar mona-
dalar da grnr. Bu, traf mhit oxsayl mikroorqanizmlrdn ibartdir kimi masir
baxlarla sslir. Leybnitsin monadologiyas mikroskopun glck elmi kfinin bir
nv znmxsus flsfi mumildirilmsi hesab oluna bilr. Elmi kflr tbit
yeni baxlar tlb edirdi v Leybnitsin monadologiyasn hmin tlbata bir nv
cavab hesab etmk olar.
Leybnits allahn varlnn 4 sbutunu gstrmidir.
1. Ontoloji sbut;
2. Kosmoloji sbut;
3. bdi hqiqtdn sbut;
4. vvlcdn myynldirilmi harmoniyadan olan sbutu Kant fiziki
teoloji sbut adlandrmdr.

e) J.Lokkdan Kanta qdr

123
 XVIII sr ingilis maarifisi con Lokkdan (1632 1704) balayaraq flsfd
metafizikann abstrakt konsepsiyalarnn tnqidi idrakn empirik nzriyysin qar
qoyulurdu. con Lokkun sri nsan qli haqqnda tcrb adlanr. Burada sonralar
ingilis v fransz maarifilrinin grlrinin formalamasna tsir ed bilck pozitiv
sosial proqram verilmidir.
ngiltrd Lokkun ardcllar Berkli v Yum, Fransada Volter v digr
mtffkirlr olmudur. Almaniyada maarifi ideyalarn Q.Lessinq, .Gerder v Kant
yaymdr. Bekon kimi, con Lokk da empirizmin banisi hesab olunur. Mlum olduu
kimi, empirizm gr bizim btn biliklrimiz tcrbdn ld edilir. Anadanglm
biliklr ideyasn rdd edrk c.Lokk tcrby birinci yeri vermidir. nsann trbiy
v sosial mhitin mhsulu olduunu, onun beyninin dnyaya a lvh kilind
gldiyini, oraya hyatda istniln eyin yazla bildiyini c.Lokk gstrmidir. ctimai
hyat haqqnda onun maraql fikirlri olmudur.
XVII XVIII srlrin subyektiv idealizm v sensualizmin inkiafnda grkmli
ingilis filosoflar corc Berkli (1685 1753) v David Yum (1711 1765) mhm rol
oynamdr. ngilis keii Berkli dini mdafi etmidir. Yum Lokkun flsfi
empirizmini he endirmidir. Onun skeptisizmi1 solipsizm2 gtirib xard.
Qeyd etmk lazmdr ki, ingilis empirizminin bhran Kantn flsfsinin
yaranmasnn sas sbblrindn biri hesab olunur. Byk alman alimi mmanuil
Kant (1724 1804) flsfd evrili etmidir. O, idrak z qanunlar il cryan edn
faliyyt hesab etmidir. lk df olaraq flsfd drk ediln substansiyann
strukturunu deyil, idrakn predmet v sulunu myyn edn, balca amili drk
ediln subyektin spesifikas nzrdn keirilmidir.
Kant qnoseologiyan sas flsf etdi, onun predmeti is n tbit, n dnya, n
d insan idi. Qnoseologiyann predmeti subyektin idraki faliyyti, hminin insan
qlinin qanunlar v onlarn hdudularnn myyn edilmsi hesab olundu.
Ontologiyann (XVII sr rasionalizm ideyalar) yerin Kant qnoseologiyan qoydu,

1
Skeptisizm obyektiv varln insan trfindn drk edil bilmsini inkar edn flsfi cryan.
2
Solipsizm ancaq xsi uru yegan gerklik hesab edn v obyektiv varl danan ifrat
subyektivist cryan.

124
substansiyann metafizikasndan subyektin idraki qabiliyytinin tnqidi thlilin
kedi.
Kant btn mrn rqi Prussiyada Keniqsberqd keirmidir. Onun zahiri
hyat akademik olmu, he bir hadis hmin hyat z axarndan xara bilmmidir.
Halbuki Kant mhariblr v inqilablar dvrnd yaamdr. Deyiln gr, olduqca
dqiq adam olmudur. Adamlar ona (hrktlrin, vrdiin) sasn ox vaxt
saatlarn dzldirdilr (lakin yalnz bir df onun cdvli bir ne gnly
pozulmudur. Hmin vaxt Kant ona byk tsir gstrn Russonun Emil srini
oxuyurmu). Kant Keniqsberq universitetind vvl mllim, sonra dosent, professor,
nhayt is rektor olmudur. Onun srlri ox olsa da n mhurlar: Tmiz idrakn
tnqidi, mli idrakn tnqidi v drakn gcnn tnqidi hesab olunur. Tmiz
idrakn tnqidind idrak prosesini thlil etmi v a priori (tcrby qdr) bilik
anlayn yaratmdr.
Kanta gr, xarici alm hisslr materiyasn verir, lakin bizim qlimiz hmin
materiyan mkan v zamanda qaydaya salr, elc d anlay hazrlayr ki, hmin
anlayn kmyi il biz tcrbni baa drk. Bizim hisslrimizin sbbi olan
dnya znd eydir v drkedilmzdir. Bu dnya, yni ey znd mkan v
zamanda yerlmir v substansiya deyildir. Mkan v zaman subyektivdir, onlar
subyektin qavray mhsullardr (gr biz mavi eynk taxrqsa, o zaman biz hr
ey mavi grnr. Biz el bil qlimizd mkan eynklri taxrq v sonra dnrk
ki, mkanda hr eyi grrk. Bellikl, hnds bu mnada apriordur ki, btn
qavranlan hr eyin hqiqti olmaldr, lakin bizim qavramadmzn analoji olaraq
bel olduunu qbul etmy haqqmz yoxdur. Kantn fikrinc, idrak prosesinin
tinliyi qarlql olaraq bir birini rdd edn ql mhakimlri (daha dqiq desk,
antinomiyalar) dourur. Onlarn hr biri hqiqi kimi sbut oluna bilr. Kant bel
antinomiyalardan 4 n misal gtirir (onlarn hr biri tezis v antitezisdn ibartdir).
Birinci antinomiya: Dnya zamanda balanca malikdir v yalnz mkanda
mhduddur (tezis). Dnya zamanda balanca malik deyil v mkanda sonsuzdur.
O, hm mkanda, hm d zamanda sonsuzdur (antitezis).

125
 kinci antinomiya sbut edir ki, hr bir mrkkb substansiya sad hisslrdn
hm ibartdir, hm d ibart deyildir.
nc antinomiya: iki nv sbbiyyt mvcudur; biri tbitin qanunlarna
mvafiq glir, digri azadla (tezis); tbitin qanunlarna mvafiq gln sbbiyyt
mvcuddur (antitezis).
Drdnc antinomiya sbut edir ki, mtlq zruri varlq hm mvcuddur, hm
d mvcud deyildir.
Kantn antinomiya haqqnda tlimi Hegel byk tsir gstrmidir. Tsadfi
deyildir ki, onun dialektikas antinomiyalar yolu il qurulmudur.
Kantn etikas, yaxud qlin mli ttbiqi tlimi mli idrakn tnqidi v qsa
kild desk, Proleqomenlr srlrind nzrdn keirilmidir. Kantn etikas
tarixi flsfi hmiyyt malikdir ki, burada da qti imperativ mhm yer tutur.
Msl burasndadr ki, Kant xlaqa utilitar yanama tmin etmirdi. nki burada
xlaqn mqsdlri onun zndn knarda hesab olunur. O, tam tcrid olunmu xlaq
metafizikasn ld etmy alrd. z d bu xlaq n teologiya, n d baqa bir
eyl rtlnmir. Kant hesab edirdi ki, btn xlaqi anlaylar z yeri v mnyin
gr qld tam a priori dir. xlaqi dyrlr insann borc hissindn x edrk
faliyyt gstrdiyi zaman mvcud olur. Hm d borcu tlb etdiyi sviyyd olan
faliyyt kifayt deyildir. Tacirin dzly gr onun mara il rtlnirs o, yax
hesab oluna bilmz. xlaqn mahiyyti qanun anlayndan xarlmaldr. Qanun
qlin mridir, mrin formulu is imperativ adlanr. Kanta gr iki imperativ var. rti
imperativ (siz filan filan mqsd atmaq istyirsinizs, filan filan ilri
grmlisiniz) v qti imperativ (myyn faliyyt tipi mqsd mnasibtsiz
obyektiv olaraq zruridir).
Qti imperativ apriordur. Proleqomenlrd yazrd: Antropologiyaya
mxsus olan tam kild empiriklikdn tmizlnmi tmiz xlaq flsfnin ilnib
hazrlanmas olduqca zruridir... xlaqi qanun mtlq zrurtdir: yalan danma
nsihti, msln, tkc adamlar n gerklik deyil, mumiyytl all canllarn
hams n vacibdir. Demli, borcun sasn tkc insann tbitind deyil, yaxud

126
onun srldy raitd deyil, ksin, a priori d srf kild tmiz idrakn
anlaylarnda axtarlmaldr.
Yalnz bir qti imperativ var ki, o da Kanta gr aadak kimidir: El hrkt
et ki, snin hrktinin xlaq qaydas mumi qanun ola bilsin. Yaxud da El
hrkt et ki, snin iradnin xlaq qaydas eyni zamanda mumi qanunvericilik
prinsipi qvvsin malik olsun. Kant bunu bel aydnladrrd. Pul borc almaq dz-
gn deyil. nki ham borc alarsa, pul qalmaz. Bellikl, qti imperativ trfindn
ourluq, adam ldrmk v s. mhakim olunurdu. Bu v ya digr hrkt yalnz o
zaman xlaqi hesab olunurdu ki, bu ham n qanuna evril bilsin. Kantn insann
borcu v lyaqti haqqndak mhakimlri d bununla laqdar idi. Bel bir sual
verilirdi: insan n qiymtli ndir? Lyaqt, yoxsa hzz? Lzztd, hzzd ken
hyat he bir qiymt malik deyildir. z lyaqtini qoruyan insan hr eyi, htta
hyatn itirmy hazrdr. Lyaqtin mnbyi v rhlri ndir? Bu, insann znn
z zrind ykslmsidir. nsan borcunu baa drk yaayr v faliyyt gstrir.
Demli, o, hzz xatirin yaamr.
Kantn konsepsiyasnn thlilinin sonunda qeyd ed bilrik ki, o, cmiyyt
haqqnda da maraql fikirlr sylmidir. Onun bdi slh haqqnda traktatnda
azad dvltlr federasiyasnn yaradlmas ideyas irli srlmdr. Hmin dvltlr
mharibni qadaan edn mqavillr balayrlar. ql mharibni mhakim edir,
onu aradan qaldrmaq is Beynlxalq hkumtin iidir. Ayr ayr dvltlrin
vtnda konstitusiyalar respublika olmaldr.
mumiyytl, Kant flsfsinin zruri nticsi Hegel flsfsi olmudur.

8. XV- XVIII SR AZRBAYJAN FLSFS

a) XV XVIII srd Azrbaycanda dini flsfi cryanlar;

b) Mhmmd Fzuli;
c) Yusif Qarabai;

127
 ) Rcbli Tbrizi.

a) XV- XVIII srd Azrbayjanda

dini- flsfi jryanlar

XV XVIII srd Azrbaycan tarixinin n mrkkb dvrdr. Teymur

imperiyasnn squtu, Sfvilrin hakimiyyt glmsi, ard aras ksilmyn
mhariblr, dantlar, iqtisadi bhranlar he d mdniyyt, elm v flsfnin
inkiafnn qarsn ks bilmmidi. Sufilik, hrufilik v s. cryanlar inkiaf edib
yaylrd. Bu dvrd islam ideologiyas hakim ideologiya kimi zn tam kild
tsdiq edirs d, mxtlif ideyalar da mnbit zmin ld edn kimi inkiaf edirdilr.
slama qar xan bidtilik v mtdillik ideyalar geni yaylmdr. Bu dvrd
hrufilik, xlvtilik triqtlri sufizm zminind yaranb inkiaf etmidir. Hmin dvr
mxtlif ideoloji cryanlar v tlimlr arasnda grginln ziddiyytlrin hll edil-
msi onlara yaxnlama prosesini gclndirir, ideologiyada sinkretizm yaradrd. XV
XVI srlrd sufilik, iraqilik, klam, peripatetizm cryanlarndan, demk olar ki,
he biri vvlki srlrd malik olduu mzmunu xalis kild saxlamamd.
Z.Mmmdovun fikrinc, hmin dvrd universal yaradclq yoluna qdm qoymu
filosof v mtfkkirlrin elmin btn sahlrin aid yazdqlar mxtlif mvzulu
srlr tdqiqatdan daha ox tbliat sciyysi dayrd. Burada, ilk nvbd, sanki
mvcud elmlri yaatmaq, onu daha anlaql, dvrn tlbin uyun kild yeni
nsil atdrmaq mqsdi gdlrd. XV srdn balayaraq bu filosoflarn
ksriyytinin yaradclnda rhilik daha geni yer tuturdu.

b) Mhmmd Fzuli

Mhmmd Sleyman olu Fzuli (1494 1556) Azrbaycann n byk

alimi, air v mtfkkiri olmudur. Fzuliy dnya hrtini poetik srlri
qazandrsa da, flsfy v flsf tarixin, mumiyytl ideologiyaya hsr olunmu

128
traktatlar onun dnyagrn, ideya istiqamtini, btnlkd yaradclq yolunu
myynldirmk n byk hmiyyt malikdir. Fzuli mxtlif problemlrin
rhi il laqdar olaraq Qrb filosoflarndan Fales, Anaksaqor, Empedokl, Demokrit,
Heraklit, Pifaqor, Sokrat, Platon, Aristotel, Prokl, Femisti v baqalarnn, elc d
rq filosoflarndan Frabi, Nzzam, bn Sina, Nsirddin Tusi v baqalarnn adn
kib fikirlrin saslanmdr. O, flsfi v dini tlimlrind bu v ya digr drcd
sofistlr, naturalistlr, dhrilr, sabiilr, sufilr, iraqilr, mtzililr, rilr v
qeyrilri haqqnda danmdr.
Fzulinin flsfy (varla v idraka) dair baxlarnn aradrlmasnda
Shht v Mrz (Salamlq v xstlik), Bng v bad (Tiryk v rab),
Rind v Zahid (Kefcil v Zahid), Leyli v Mcnun v s. srlrinin rolu
bykdr.
O, elmilik prinsipin yksk qiymt vermidir. Onun varlq tlimind peripatetik
mddalar bzi qeyd rtl v islam dinin uyunladrlmaqla tbli edilir.
Baxn mnbyi traktatnn Vacib varln v onunla bal msllrin idrakna
dair blmsind varln qismlri gstrilir, emanasiya nzriyysi il kreatsionizm
tutudurulur. Fzuli yazr: Filosoflar sylmilr: Vahiddn ancaq vahid tryir.
Onlarn dlili budur ki, hqiqi vahid hr chtdn vahiddir, nki nticsi z
drcsindn tryir v hmin xassdn digr bir nticnin trmsi qeyri
mmkndr. gr hr hans iki xassdn iki (ntic) trsydi, mrkkblik lazm
glrdi. Halbuki o birdir, bsitdir.
slam dini mvqeyi il laqdar o qeyd edirdi: Bu iddia vacib varlq
mslsinin isbat olunmasnda biz o qdr d zrr vurmur. Lakin bu, (Allahn)
mrkkb varl xlq etmy qdrtinin olmadn nzrd tutur v buna gr d
onu rdd etmk daha yaxdr.
Fzuli emanasiya nzriyysini sassz hesab etmidir.
Vacib varlq xaliql eynildirildiyi n onun atributlar birbaa Allahn
atributlar adlandrlr.

129
 Fzuli ilk balanc ideyasna toxunmu, bu bard zn qdrki filosoflarn v
elc d atprstlrin fikirlrini vermidir. O, be substansiyan forma, materiya,
cisim, nfs v qli bel sciyylndirmidir: Ya bir yerd qrar tutan, ya qrar tutan
n bir yer, ya, bunlarn hr ikisindn birlib ml gln, ya hmin ml glnd
idaretm laqsi il balanan, ya da mcrrd olan. Fzuliy gr hrkt ilk maddi
varlqla mvcuddur.
Fzulinin flsfi baxlarnda qnoseoloji aspekt stnlk tkil edir. srlrind
elm v idrakn mahiyyti, idrakn zruriliyi, idrakn nvlri, idrakn yollar xsusi
aradrlr. O, elm v idrak birlikd gtrb thlil etmidir. zli elm Tanrya
mxsusdur. Vasitsiz elm Yaradcnn btn mlumatlar, insann is z varln
bilmsidir. drak prosesi hissi v qli mrhllri keir. Duyular haqqnda trafl
mlumat verilir.
Fzuli yaradclnda etik xlaqi fikirlr d geni yer verilmidir.

j) Yusif Qarabai

Yusif Mmmdcan olu Qarabainin anadan olduu il mlum deyildir.

Tzkirlrd 1644 c ild vfat etdiyi gstrilir. Yusif Qarabai sxolast, filosof v
kbravilik sufi ordeninin nmayndsidir. sln Qarabadan olsa da, Smrqndd
v Buxarada yaamdr. zdddin qidlrin clalddin Dvvani trfindn
yazlm rh izahat, Anlalmazlqlarn aradan qaldrlmasnda haiylrin
tamamlanmas, Hbubulla Mirzcan irazi il Buxarann bzi grkmli alimlri
arasnda ba vermi mbahislr dair traktat v s. srlrinin mllifi kimi
mhurlaan Yusif Qarabai daha bir sra srlr d yazmdr. Onun flsfi
dnyagr sasn dini, sufilik v panteizm sciyysi dasa da, ox ziddiyytli
hesab olunur. Yusif Qarabai gah peripatetizm, gah idealizm, gah da realizm
mvqeyindn x etmidir. Alim gr, kiik alm olan insan byk alm olan
tbitin surtidir. Danan ruh insann mahiyytidir, can is ruhun daycsdr. nsan
ruhu mxtlif mrhllrdn kerk universal zkaya qovuur. drakn hissi v

130
rasionaln vhdtini irli srmdr. drak nzriyysind Aristotel tlimin
saslanmdr. drak sahsind be xarici hissi (toxunma, dadma, eitm, grm,
iybilm) v be daxili hissi (mumi hiss, xyal, tsvvr, fhm, yadda) v s. thlil
etmidir.
Y.Qarabai obyektiv mvcud olan dnyann drk edilmsinin, insan biliklrinin
doru olmasn qbul etmidir. Onun fikrinc, hqiqt nail olmaq n zka, nzri
tfkkr lazmdr.

) Rjbli Tbrizi

Molla Rcbli Tbrizinin anadan olduu il mlum deyildir. Mnblrd 1669

cu ild vfat etdiyi gstrilir. Tbriz hrind doulmasna baxmayaraq mrnn
oxunu sfahanda yaamdr.
XVII srin n byk Azrbaycan filosoflarndan biri hesab olunur. Rcbli
Tbrizi z srlrind Aristotel, bunsr Frabi, bn Sina, Sdrddin Konvi,
Mahmud bstri v mumiyytl peripatetik v sufi mtfkkirlrinin
ksriyytinin adlarn byk hrmtl kmi, onlarn fikirlrin saslanmdr.
Onun srlri irisind iki flsfi traktat balca yer tutur. Onlar Vacib varln
isbat v Hkiman saslar adlanr. Birinci sr mqddim, be fsil v nticdn
ibartdir. Mqddimd mumi flsfi anlaylar, onlar ifad edn islahatlar
nzrdn keirilir. Fsillrd z zlyndn vacib varln trkib ayrlan olmamas,
vahidliyi, onun atributlarnn z substansiyas il eyniyyt tkil etmsi, varlq
sznn dad mnalar aradrlr. Nticd varlq haqqnda mhakimlr
mumildirilir. mumiyytl, onun flsfsind iraqilik v sufiliyin tsiri aydn
grnr. Peripatetik filosof kimi, onun flsfsind ordodoksal islam ilahiyyatna
zidd chtlr oxdur. Onun varlq tlimind bu, zn daha aydn gstrir. Rcbli
Tbriziy gr, materiya v forma, sbb v ntic kateqoriyalar arasnda
substansional ballq laqlri vardr. O, allah ilkin forma, zruri vacib varlq
hesab etmidir.

131
 9. XIX SR ALMAN FLSFSI

a) Hegelin sistemi v dialektikas;

b) L.Feyerbaxn antropoloji materializmi;
c) K. Marksn tarix flsfsi.

a) Hegelin sistem v dialektikas

.Kantdan balayaraq Alman klassik flsfsi nnvi metafizikadan subyektin

yrnilmsin doru uurlu addmlar atmaa balamdr. Yen d Kantdan
balayaraq flsfi bilik sahsind ox byk dyiikliklr, o cmldn arlq
mrkzinin subyektin v onun faliyytd olan tbitinin yrnilmsin ynldilmsi
il bal olmudur. Alman klassik flsfsinin inkiafnn kuliminasiya momenti
Hegel (1770 1831) flsfsi olmudur. Hegelin Kant tez tez tnqid etmsin
baxmayaraq, onun sistemi Kantn flsfi sistemi olmadan meydana gl bilmzdi.
mumiyytl, XIX sr flsfsin Hegelin tsiri olduqca byk olmudur. XIX
srin sonunda Amerika, ngiltr, mumiyytl Avropann btn aparc filosoflarnn
ksriyyti, demk olar ki, hegeli olmular. Hegel flsfsi siyasi nzriyylr d
byk tsir gstrmidir. Mlum olduu kimi, K.Marks gncliyind hegeli olmu v
btn mr boyu z yaradclnda hegelilik cizgilrini saxlamdr. Tsadfi
deyildir ki, hegel flsfsi Marksizmin sas mnblrindn biri olmudur.
Hegel flsfsinin... sil hmiyyti v inqilabi xarakteri d mhz ondan
ibartdir ki, o, insan tfkkr v hrkti nticlrinin son qti xarakteri haqqndak
hr cr tsvvr birdflik son qoydu. Flsfnin drk etmli olduu hqiqti Hegel
daha, birdflik kf edildiyin gr ancaq zbrlnmsi lazm gln dyiilmz hazr
mddalar yn klind tsvvr etmirdi; indi hqiqt idrak prosesini zndn,
elmin uzun tarixi inkiafndan ibart idi ki, burada elmi biliyin aa pilllrindn

132
getdikc daha yksk pilllrin qalxr, lakin he vaxt el bir nqty atmr ki,
burada mtlq hqiqt deyiln eyi taparaq, daha irli ged bilmsi v burada elm
n ancaq llrini qoyub tapd bu mtlq hqiqti seyr etmkdn baqa bir i
qalmasn. Hm d tkc flsfi idrakda deyil, hr bir baqa idrak da hminin mli
hrkt sahsind d i beldir. drak kimi tarix d he zaman briyytin myyn
bir mkmml v ideal vziyytind qti baa ata bilmyckdir; mkmml
cmiyyt, mkmml dvlt, bunlar ancaq xyalda mvcud ola biln eylrdir.
ksin tarixin gediindn bir birini vz edn btn ictimai qaydalar ancaq br
cmiyytinin aa pilldn yksk pilly sonsuz inkiafnn keici pilllrindn
ibartdir. Hr bir pill zruridir v bellikl, onun hmin pillni dourmu olan
zaman v rait n brati vardr. Lakin bu pill onun z irisind tdriciliyini
itirir v z bratindn mhrum olur. Bu pill z yerini daha yksk pilly trk
etmy mcburdur, o da habel z nvbsind squt edir v mhv olur.1
Hegel akademik filosof olmudur v mr boyu flsfni tdris etmidir.
Hegel bel hesab edirdi ki, dnyann sasnda tkc deyil, btv, tam durur.
Hm d dnya tkclrin, atomlarn, yaxud ruhlarn mcmusu deyildir. Bu cr
mcmunu yalnz illziya hesab etmk lazmdr. Dnyada btvdn, tamdan baqa
real he n yoxdur. Lakin bu btv Hegeld Parmeniddki v Spinozadak varlqdan
frqlnirdi. nki o, bunu sad substansiya hesab etmirdi, ksin mrkkb sistem
(orqanizm) sayrd. Mkan v zaman (tkc predmetlr kimi) real deyil, ancaq
btvn trflridir. Hegelin gerk olan hr ey ql uyundur, ql uyun olan hr
ey gerkdir kimi mhur mddasna gr, inkiaf sviyysind vvllr gerk
olan hr ey qeyri gerk olur, z zruriliyini yaamaq hququnu v ql
uyunluunu itirir. lb getmkd olan gerkliyin yerini yeni, yaamaa qadir
gerklik tutur, gr khn kifayt qdr drrakli olub mqavimt gstrms, dinc
yolla tutur. Bu zrurt qar mqavimt gstrs zorla tutur (F.Engels).
Hegel gr btv, tam ndir? Hegel z onu Mtlq adlandrr. Mtlq ruhdur.
(xatrladaq ki, mtlq Spinozada materiya xasssin malik idi. Hegel mtlqin bu
xasssini inkar edir). Hegelin metafizikas iki mhm momentl frqlnir. Bunlar
1
K.Marks v F.Engels. Seilmi srlri, 3 cildd, 3-cild. Bak, 1983, s.388-389.

133
onun mntiqi v dialektikasdr. Mntiq Hegelin sistemi demkdir. Hegelin sisteminin
klassik rhini F.Engels znn L.Feyerbax v klassik alman flsfsinin sonu
srind vermidir. Biz d burada hmin rhl kifaytlnirik.
... Hegel sistem qurmal idi, flsf sistemi is, qrarlam adt gr, bu v ya
baqa cr mtlq hqiqtl baa atmal idi. Hegelin z, bu bdi hqiqtin mntiqi
(mvafiq surtd tarixi) prosesinin zndn baqa bir ey olmadnn xsusil
znn Mntiq srind qeyd edn hmin Hegelin z bu proses son qoymaa
mcbur olur, nki Hegel grk z sistemini nhayt bir eyl qurtarayd.
Mntiqd bu sonu Hegel yen d balanc ed bilr, nki orada son nqt,
mtlq ideya o qdr mtlqdir ki, Hegel onun haqqnda sla he bir ey dey
bilmir, zn tbit zgninldirir (yni evrilir), sonra is ruhda yni
tfkkrd v tarixd, yenidn z zn qaydr. Lakin btn flsfnin sonunda
balanca bu cr qaytmaq n yalnz birc yol qalrd. Tarixin sonunu mhz bel
tsvvr etmk lazm idi: briyyt lap bu mtlq ideyan drk etmy glib xr v
elan edir ki, mtlq ideyann hmin drk edilmsi Hegel flsfsind ld edilmidi.
Mtlqin mahiyytini mhur rus filosofu V.A.Solovyov bel rh edirdi:
Hegel gr allah ancaq filosofluq edn qldir. Bu ql yalnz mkmml flsfd
znn mtlq kamilliyin atr.
Sxematik olaraq mtlq ideya prosesini bel vermk olar:

I II III
Mtlq Tbit Ruh
ideya (flsfi ql,
idrak)
zn
zgldirrk,
yaradr

Qeyd etmk lazmdr ki, Hegel gr, tbit v ruh mtlq ideyann, btvn
zn zgldirmsi olsa da bel eyni zaman ksliklr kimi mvcuddur. Materiyann

134
mahiyyti onun arldr. Onun mqsdi is ondan knardadr; ruhun mahiyyti
azadlqdr: onun mqsdi is znddir. Ruh znd varlqdr. Ruhun tarixi
inkiafnda mrhl olmudur. Bunlar rq, yunan roma v alman mrhllridir.
mumiyytl, rq flsfsi problemlri Avropa filosoflarn hl orta srdn
balayaraq maraqlandrmaa balamdr. slind Avropada rq z ttmayan
flsf tarixisi v mumiyytl, filosof tapmaq qeyri mmkndr. El antik
cmiyytin filosoflar v intibah dvrnn alimlri d rqi, onun mdniyytini
yrnmilr. Filosoflar irisind Hegelin bykly ondadr ki, z dvrnd
toplanan btn material bir flsf tarixisi kimi elmi v tarixi baxmndan thlil
etmidir. lbtt, byk alman filosofunun metodologiyasnda mhdudluq zn
biruz verir. Bu is rq mdniyytinin rhind thriflr v ziddiyytlr gtirib
xartmdr. Btn Qrb filosoflarnn, xsusil c.Bruno, Viko, Kondorse, Herder,
Sen Simon, Fixte, ellinq v b. srlrind rq mnasibtin ana xtti budur ki,
rq dnya sivilizasiyasnn balancdr. Lakin masir Avropa mrkzilik
ideyasnn mddahlar ox vaxt bu fikri trif edirlr. Htta bzi zdn iraq
filosoflar (Vilyam Haas kimilri) sbut etmy chd edirlr ki, flsf termininin
zn bel rq tfkkrn aid etmk olmaz. znmxsus flsfi sistem yaradan
Hegel btn problemlr z sisteminin gz il baxdndan hmi
mumildirmlr can atr. Hegel gr, flsfi inkiafn zirvsi onun sistemind
he d mvcud olan hr ey, habel szsz gerk deyildir. Hegeld gerklik
atributu yalnz o ey mxsusdur ki, o, eyni zamanda zruridir (F.Engels). Lakin
Hegelin bu mhur mddas ox vaxt z trfindn ttbiq edilmir. Onun sistemind
mtlq ruh dramatik kild hrkt edir. Onun fikrinc, insann doulmas fakt hl
insan deyil, yalnz doumdur. rq d onunla mqayis edilmlidir. Bundan lav,
sistemd mtlq ruhun mzmunu, gnclik v qocalq akarlanr. Demli, mtlq ruh
doulur, gnclik dvrn atr, qocalr. Qocalq mtlq ruhun kediyi yolun uaqlq,
gnclik v ahlln mcmusudur. Bu, Hegeld sintez klind verilir, z d bu sintez
keilmi tarixi mrhllrin sintezidir. rq bu yolda ancaq balancdr. Ona gr d
rqd doulan fikrin z deyil, fikirlmyin imkandr. rq ruhu fikir haqqnda

135
drindn dnmy qadir deyil. Fikir hl onun tfkkrnn predmeti, daha dqiq
desk, obyekti ola bilmyib.
Qeyd etmk lazmdr ki, XVIII XX sr Avropa tdqiqatlarnda bir ne mnfi
vrdi formalamdr. vvla, rq flsfsi, dbiyyat v incsntinin tdqiqi
zaman onlar mtlq ellin yunan, bizans, xristian nsrlrini axtarrlar. kincisi,
onlarn fikrinc, rq maara adam tfkkr sahsind byk nailiyyt ld ed
bilmz (rq adamna qoyduqlar ad onlarn mnasibtini bir daha aydn edir).
ncs, bir sra tannm alimlr (Gizo, penqlr, nkelman, Renan v b.) rqi
yox, Yunanstan (slind rq mdniyyti olmasayd, yunan mdniyyti d
olmazd) Avropann qli inkiafnn balanc hesab edirlr. Hegel gr,
Yunanstann... gzllik ideal ahngdar hyatn nmunsidir. Eyni zamanda Hegel
mntiq sahsind byk alim olsa da, mntiqsiz bir hkm verirdi: rq fikrini
flsf tarixindn xarmaq lazmdr. Bu is rq xalqlarnn mdni nailiyytlrini
inkar etmk, onlarn buna qabiliyytlrinin atmamasn iqrar etmk idi.
Hl vaxt il gnc Hegel Halderlinq, ellinq, Dik, Novalisl birlikd Elladann
trifini gylr qaldrr, yunanlar qarsnda azadlq oullar nnd olduu kimi
ba yirdilr. Bu da sbbsiz deyildi. Hegel thsil ald illrd Yunanstan olduqca
yax yrnilir, mkmml tdris olunurdu. rq haqqnda material is Yunanstanla
mqayisd ox aa sviyyd idi. Bir szl, rq z tarixinin, mdniyytinin,
incsnt v flsfsinin sirlrini z qoynunda gizlyirdi. Bu is Hegel v baqa
Avropa alimlrin rq obyektiv, dzgn qiymt vermy xeyli mane olurdu.
Qrbd myyn thsil grm adamlar qdim Yunanstan, Roma, Bizans qarsnda
prsti edir, bu aludilik is tarix v mdniyyt haqqnda xarlan nticlr
mnfi tsir gstrirdi. Avropa alimlrinin ksriyyti rq flsfsi v incsntini
dnya v allah haqqnda mifoloji baxlardan baqa he n hesab etmirdi. Baqa
alimlr kimi, Hegel d bu tsir altnda idi.
mumiyytl, rq fikri hmi insann n mumi balancn axtarmaqla
mul olmudur. Seyiri v coun rq adamnn qli bu chtl hmi zngindir.
Uzun mddtli tnhalq, zn qapanmaq (bax: buddizmin banisi Qautama, saya

136
qdrki asketik peymbrlr v b.), drin dnclr vasitsil rq adam qli
sakitlikl v inamla anlamaa glib xr ki, dnyada allahdan v insandan baqa he
n yoxdur. Onlarn frqi ondadr ki, allahn idraka ehtiyac yoxdur, insan is btn bu
frqlri v vhdti drk etmli, anlamaldr. Burada allahla insann eyni olmadn
anlamaa imkan verilib, allahla insann yalnz immanent olduunu baa dmy
rait yaradlanda rq qli tntn alr. Btn bunlar is rq adamna hqiqt
yolunu tapmaa imkan vermidir. rq fikri insann mhakim ed bilmdiyi msl
bard mlahiz yrtmyi qadaan etmidir. Hqiqt mhakim edilmzdir. Kim
onu tapsa, onun hqiqt haqqnda danmaq ixtiyar vardr. Sirr sirr mvafiq olur.
Burada byk bir tsdiq var. Bu mnm! Burada byk bir inkar var. Bu mn
deyilm! Kim tsdiq v ya inkar edirs, bu hqiqtdir. Mn mnm! Budur rq
simvolikasnn n byk tapmacas v sirri. Hegelin v digr Avropa
mtfkkirlrinin baa dmdiyi simvolika budur. Demli, insan hqiqt vasitsil
drk edilir, hqiqt is insan vasitsil! Avropallarn hl d axra qdr drk ed
bilmdiyi msllrdn biri d rq mdrikliyinin zirvsi valideyn olan hrmtin,
mhbbtin srlr boyu qorunmasdr. rq adam n valideyn, mhbbtin srlr
boyu qorunmasdr. rq adam n znn, yni Mnin drk edilmsi
valideynlrin d drkidir. Valideyn ali mnviyyatdr, ali ql, ali qvvdir, el buna
gr d rq adamnn qlbi atas il allahla shbtin hsrtinddir. Hqiqt
qarsnda rq adamnn ruhu zrvlr ykslir, bu zirv is valideynlrl qovuan
zirvdir. nsan mhbbtl doulur, mhbbt insan aln iqlandrr. Onun
mhbbti gclndikc hqiqt daha da yaxnlar, nticd o, hqiqt qovuur.
Nhayt, allahn drk edilmsi hqiqti rifaha qovumaa doru aparr. rq
mdriki hqiqtin zirvsi kimi allahn drkini irli srr (bax: Buddizmin sas
prinsiplri). Platon ox haql olaraq qeyd edirdi ki, mhbbt insan birldirir, insan
yalnz mhbbtl insan olur.
nsan tfkkrnn inkiaf tarixind bel bir suala cavab axtarrlar ki, insan
kimdir v ndir? El buna gr d insann qli inkiafnn hr bir mrhlsi haradasa
mnvi islahatn, tfkkr v idrak islahatnn tkmilldirilmsidir. Lakin hr bir

137
islahat z etiqadn, incsnt v flsfsini yaratmdr. gr briyyt vahid, btv
orqanizmdirs, onda sni, sxematik kild onu rq, Qrb, Yunanstana, Avropaya
blmk lazmdrm?
Trqqi tarixind rq v Qrb qarlql kild bir birini znginldirmidir.
Kant haql olaraq qeyd etmidir ki, insan qlini maraqlandran msllr n bir srin,
n d bir milltin hll ed bilcyi msllr deyil, briyytin vzifsidir. El bu
baxmdan Hegelin rq konsepsiyas zn dorultmur. nki o, nyin bahasna
olursa olsun Qrb sivilizasiyasnn rqdn stn olduunu sbut etmy chd
etmidir. Hegelin sas prinsipin gr, Qrb xristian dnyas br sivilizasiyasnn
yekunudur. Bu fikir he bir tarixi faktla sbut olunmur. Bir szl, Hegelin rq
flsfsi konsepsiyasnn thlili bir daha sbut edir ki, bu byk filosof rqi sasn
baa dmmidir, yni onun snt, fikir nmunlrini lazmnca qiymtlndirmmi,
daha dqiq desk, O, rq tfkkrnn xsusiyytlrini drk ed bilmmidir.
Hegelin sistemind rq panteizmin balancdr, onun fikrinc, rq
panteizmin szn hqiqi mnasnda flsfi panteizm kimi baxmaq olmaz. Hegel
flsfsind rq panteizmi dini flsfilik etmkdn baqa bir ey deyildir. Dini
flsfilik mrhlsi is flsfi idrakdan mhrumdur. rq poeziyas haqqnda Hegel
konsepsiyas mhdud mnada estetika rivsindn knara xr. rq ruhunun qli
balancn inkar etmyn Hegel hesab edir ki, aa qarsnda qorxu irad
azadln ldrr, bu qorxunun drk edilmsi is allahdan qorxuya gtirib xarr v
rq ruhunu ox vaxt qul vziyytind saxlayr. rq fikrinin diqqtl yrnilmsi
bir daha sbut edir ki, Hegelin mddalar il rq gerkliyi arasnda da olduqca
byk frq vardr.
Qrb v rq kitabnn mllifi N..Konrad ox haql olaraq yazr ki, zldn
qabaqcl v zldn gerid qalm xalqlar yoxdur: rqin v Qrbin byk
sivilizasiyal xalqlar z tarixlrind irliy doru srtl v yava hrkt etmi,
yaxud da tamamil dayanmlar ki, bu da onlarn mvqqti geri qalmasna gtirib
xarmdr. El buna gr d he kimin zn xsusi, baqasndan stn olan xalq
hesab etmy haqq yoxdur. Qrbin xristian apologetlri yorulmadan tsdiq edirlr ki,

138
digr dinlr xristianln bidtlrdir, daha dqiq desk, onlarn thrifidir. Onlarn
fikrinc, tkc qrb sivilizasiyas hqiqi mnviyyat ks etdirir, trqqinin yaradc
qvlrini ifad etdirir. Hegelin rq ruhu fikirlmyn subyektdir fikri etibarl
deyil. O, indus qlini, onun qlbini bitki naturas il mqayis edir. Sfinksi Misir
tfkkr formasna adekvat elan edir, qlbin lvi arlarn Mhmmd ruhunun
mahiyyti il eynildirir. Digr filosoflar da min idi ki, Apollon balanc yunan
ruhuna, magiya sehrbazlq rq ruhuna, faustsaya balanc Qrb Avropaya
mxsusdur.
mumiyytl, Qrb elmind mdni srvtlrin mnbyi v inkiaf
mslsind fikirlr olduqca dolaqdr. Msln, el konsepsiyalar vardr ki, bzi
hallarda Qrb mnvi srvtlrinin universal hmiyyti hdsiz triflnirs, digr
hallarda rq yksk qiymtlndirilir. Bunu Hegel flsfsind d mahid etmk
olar. O yazrd: Elm v biliklr, xsusil flsf rblrdn Qrb kemidir; ncib
poeziya v azad fantaziya almanlarda sasn rqdn alovlanmdr. Dnya
tarixinin Hegel yaradclnda idealist rhin baxmayaraq, O, mumi tarixin v
mdniyytin varisliyini inkar ed bilmir.
Hegel gr, mumdyna tarixi azadln anlalmasnda trqqidir, el trqqi
ki, biz onun zrurt olduunu drk etmy mcburuq. Azadl anlama Hegel
aadak kimi sciyylndirir. rq bilir v bilirdi ki, bir nfr azaddr, yunan v
roma dnyas bilir ki, bzilri azaddr, alman dnyas bilir ki, ham azaddr.
mumdnya tarixind bizim grdymz birinci forma despotizm, ikincisi
demokratiya v aristokratiya, ncs is monarxiyadr. Bel xr ki, dnya
tarixinin pilllri rq, yunan roma dnyas, alman dnyas il monarxiya il
tamamlanr. rq mumdnya tarixinin balanc, Avropa is onun sonudur.
mumiyytl, burada da ziddiyyt mvcuddur. Hegel hm rqi yksk qiymt-
lndirir, hm d Qrbi ondan uca tutur.
Sonralar daha lpaq kild inkiaf etdirilmi Avropamrkzilik bel bir
shv tezisi saslandrmaa chd etmidir ki, guya yunan roma dnyasnn
mdniyyti yegan universal hmiyyt malikdir v masir Qrbi Avropa

139
mdniyyti onun sas varisidir. Son illr meydana xan rqmrkzilik
konsepsiyas znmdafidn ox qdimliyi v universall sbut etmy chd
gstrir. Hr iki konsepsiya yanldr. Tarix is hqiqtin gstricisidir.
Hegelin dialektik metoduna gldikd is burada sisteml daban dabana zidd
mddalarla rastlarq. mumiyytl, dialektik flsf n hmilik olaraq
qrarlam, rtsiz v mqdds he bir ey yoxdur. Dialektik flsf hr eyin
zrind v hr eyd labd squt mhrn grr v aras ksilmdn trmk v
mhv olmaq prosesindn baqa, aa pilldn yksk pilly sonsuza ykslmkdn
baqa he bir ey onun qarsnda dura bilmz. Dialektik flsfnin z hmin prosesi
dnn beyind yalnz sadc inikasdr (F.Enqels). Hegel gr btn inkiaf
myyn formada gedir. Bu forma triadadr. O, zntsdiqi (tezis), hmin tsdiqin
inkarn (antitezis) v inkarn inkarn (sintez), yaxud da ksliyin aradan
qaldrlmasn daxil edir. Tezis antitezis sintez.
Hegel yazr ki, tfkkrn birinci mrhlsind tfkkrsz anlaysz
predmet malikik, lakin burada tsvvr, yaxud da ad vardr. Bu, bir nv znd
anlaydr. Sonra ks mhakimlr zlynd bzi keidlrin mahiyytidir. Nhayt,
sintez onlarn anlaylarnn xsi refleksiyann mhsuludur.
Bellikl, hr bir anlay (hr bir hadis) bir biril bal hadislrin mcmusunu
tkil edn inkiaf tsikllrindn keir v bu silsillr ali sintez alnana qdr dflrl
tkrar olur. Demli, dialektik metod Hegel imkan verir ki, ayr ayr hisslri deyil,
btvn realln gstrsin. Dialektik metod inkiafn tbitini yrnmy imkan
verir. O, anlayn z inkiaf il ifad olunur. Anlaylar dialektikas eylrin
dialektikasn (tbii v sosial proseslrin dialektikasn) myyn edir. Hegel gr,
eylrin dialektikas mtlq ideyaya, znd mvcud olan Loqosa xasdr. Lakin bu
z d Hegel trfindn panteizm mvqeyindn izah edilir. Bu, xristian dininin xsi
allah deyildir. Mtlq ideyann dialektik prosesd inkiaf edn xssiz prosesidir v
z zn zglndir. Bu, inkiafn mqsdi ksliklrin gtrldy v
harmoniyann ld edildiyi mtlq ruhdur.

140
 Btvlkd gtrln Hegel tlimi byk hmiyyt dayrd. XIX sr
Almaniyasnda balca hmiyyti Hegelin sistemin vern adam din v siyast
sahsind kifayt qdr mhafizkar ola bilrdi. Dialektik metodu sas sayan xs is
hm siyastd, hm d din mslsind n ifrat mxalift mnsub ola bilrdi.
Hegelin z is srlrind tez tez tsadf ediln inqilabi qzb ounluuna bax-
mayaraq, mumiyytl, grnr, mhafizkar trf daha ox meyl edirdi. Tsadfi
deyildir ki, Hegelin sistemi ona z metodundan daha ar fikri i bahasna baa
glmidir. F.Engels gr, flsfd ox eyin drk edilmsind hamdan ox Hegel
borcluyuq. Flsf mumiyytl Hegeld qurtarr, bir trfdn ona gr ki, Hegelin
sistemi flsfnin btn vvlki inkiafnn zmtli yekunudur, digr trfdn is,
ona gr ki, Hegel z, ursuzcasna olsa da, sistemlr dolaqlndan xb
dnyan hqiqi, msbt kild drk etmy doru getmk yolunu biz gstrir.

b) L.Feyerbaxn antropoloci materializm

L.Feyerbax (1804 1871) Hegelin sistemini geni kild tnqid edn ilk filosof
olmudur. L.Feyerbax Xristianln mahiyyti adl n byk srind idealist
flsfnin v dinin tnqidisi kimi x etmidir. Grkmli filosof flsfni
materializm kimi baa dm, idealizmi dinin nzri saslandrlmas hesab etmidir.
Ona gr dinin sasnda etiqad, ehkamlar durduu kimi, flsfnin sasnda
mhmlk, ql durur. Feyerbaxa gr, din insann mahiyytinin zglmsidir.
Allaha aid ediln atributlar is gerklikd insana xas olan atributlardr. Hegeli tnqid
edrk Feyerbax yazrd ki, Hegelin flsfsindn imtina etmyn teologiyadan da
imtina etmyndir. Hegelin tlimindki tbit, reallq, ideyalar trfindn sas
qoyulandr deyildir. Bu is teoloji tlimin rasional ifadsindn baqa bir ey deyildir.
nki teologiyaya gr, tbit allah trfindn yaradlmdr, maddi varlqlar qeyri
maddi varlqlar, daha dqiq desk abstrakt varlqlar trfidn yaradlmdr.
Lakin Feyerbax Hegelin flsfsind he n grmr. Feyerbax sistemi datd v
onu sadc olaraq bir knara tullad. Lakin myyn bir flsfnin shv olduunu

141
myyn etmk, hl onunla ii qurtarmaq demk deyildir. Milltin mnvi inkiafna
ox byk tsiri olan Hegel flsfsi kimi nhng bir irsi sadc etinaszlq gstr-
mk vasitsil knar etmk olmazd. Hegel flsfsini, onun z mnasnda aradan
gtrmk lazm idi, yni tnqid onun formasn mhv etmli, onun ld etdiyi yeni
mzmunu xilas etmli idi (F.Enegels).
L.Feyerbaxn Xristianln mahiyyti srind deyilirdi ki, tbit hr hans bir
flsfdn asl olmadan mvcuddur. Tbit el bir sasdr ki, onun mhsulu olan
insanlar onun zrind yetimidir, tbitdn v insandan knar he bir ey yoxdur v
bizim dini txyylmzn yaratm olduu ali vcudlar bizim z mahiyytimizin
ancaq fsanvi inikaslardr. Feyerbaxn mhakim yrtdy materializm atropoloji
materializm adlanr. Feyerbax formaca realistdir. O, x nqtsi olaraq insan
gtrr; lakin bu insann yaad dnya haqqnda o bir klm d danmr v buna
gr d onun bhs etdiyi insan daim din flsfsindki eyni mcrrd insan olaraq
qalr. Bu insan dnyaya ana btnindn glmmidir; kpnk baramadan xan kimi,
bu insan da monoteist dinlrin allahndan nt etmidir. Ona gr d bu insan grk
dnyada tarixn inkiaf etmi v tarixn myyn olan dnyada da yaamr. Hrnd
o baqa insanlarla nsiyytddir, lakin hmin insanlarn hr biri yen d onun z
kimi mcrrddir (F.Engels).
Feyerbaxn baxlar mexanizmdn frqlnirdi. Ona gr d tbit mexanizm
deyil, orqanizmdir. Flsfnin mrkzind insan durmaldr. Glck flsfnin sas
mddalar srind o yazrd: Yeni flsf insan flsfsi kimi mahiyyt
hminin insan n flsfdir.
Feyerbax insann mnvi varlq kimi rh edilmsini (traktovkasn) rdd edir,
eyni zamanda insan ruhun v cismin vhdti kimi qbul edir. Onun htta cisim v
ruhun dualizmin qar yazlm sri d var. Onun fikrinc, insan z tbitinin
mxtlif tzahrlri il zngindir.
drak nzriyysind Feyerbax sensualistdir1. Onun fikrinc, reallq biz
hisslrimiz vasitsil mlum olur. Varlq hisslrin, mhbbtin, dncnin, sirridir.
drak nzriyysind antropologizm onun obyekt anlaynn znn spesifik
1
Sensualizm idrakn yegan mnbyi duyular olduunu iddia edn flsfi cryandr.

142
rhind d gstrir. Feyerbaxa gr, obyekt anlay ilk olaraq insan nsiyytinin
tcrbsind formalar, ona gr d insan n birinci obyekt digr insandr. Yni
bu Sn dir. El baqasna mhbbtind sevnin v sevilnin mvcudluu fakt
tzahr edir. Mhbbt olmayan yerd hqiqt d yoxdur allah yox, yalnz insan
mhbbt layiqdir. O, dini mhbbti real mhbbt hesab etmirdi. Bzi fikirlri irli
srn Feyerbax onlardan istifad etmir. nsan tbitin auundan yenic xd
zaman hl insan olmam, yalnz xalis tbii vcud olmudur.. nsan insann
mhsuludur. Mdniyytin, tarixin mhsuludur.
mumiyytl, Feyerbaxn antropoloji materializmi bir nv Hegelin mtlq
ideya tlimin flsfi reaksiyadr. Onun tlimi Hegell brabr K.Marksn flsfsin
byk tsir gstrmidir.

j) K.Marksn tarix flsfsi

Marks elc d marksizm flsfsi alman klassik flsfsinin, elc d XIX srin
40 c illrind Avropadak sosializm v kommunizm ictimai hrkatnn tsiri
altnda formalamdr. K.Marks qarsna kommunizmi flsfi chtdn
saslandrmaq mqsdini qoymudur. Bu zaman O, xeyli drcd L.Feyerbaxn
antropoloji materializmin saslanmdr. Hr eydn vvl, Feyerbax insan ideyasn
briyytin glcyi il laqlndirirdi. Bu tsvvrlr ox halda Marksn
tsvvrlri il st st drd. Feyerbax glcyi insanlarn mumi qardal
kimi baa drd ki, bunu da ox vaxt kommunizm adlandrrd. F.Engels
K.Marksn v znn nec Hegeli v sonra Feyerbax olmasn trafl tsvir
etmidir. O yazrd ki, Marksn xidmti ondadr ki, o zamank Almaniyada rhbr
mvqe tutan hay ky, iddial v lap dar dncli tqlidilrin ksin olaraq,
unudulmu dialektik metodu ilk df yenidn meydana xarm, bunun Hegel
dialektikas il laqsini, habel ondan frqini gstrmi v eyni zamanda
Kapitalda hmin metodu myyn empirik elmin faktlarna, siyasi iqtisadn
faktlarna ttbiq etmidir. Lakin K.Marks Kapitaln I cildind znn dialektik

143
metodunun Hegelinkindn frqini d gstrmidir. Mnim dialektik metodum
Hegelin dialektik metodundan ninki kkndn frqlidir, htta onun tamamil ksidir.
Hegelin ideya ad il htta mstqil subyekt evirdiyi tfkkr prosesi, onun
fikrinc, gerkliyin demiurqudur (yni yaradcsdr), gerklik is tfkkr
prosesinin yalnz xarici tzahrdr. Mnim fikrimc, ksin, ideya insann ban
kb orada yeni kil alm maddi varlqdan baqa bir ey deyildir.
Marksizm gr, Hegel sisteminin btn baqa sahlrin olduu kimi, onun
dialektikasnda da btn gerk laqlrin thrif olunmas hkm srr. Lakin Marksn
qeyd etdiyi kimi, dialektika Hegelin lind mistik bir kil almsa da onun btn
hrkt formalarn ilk df mkmml v urlu tsvir edn yen mhz Hegel
olmudur. Hegelin dialektikas ba stdir. Onu ayaq st qoymaq lazmdr ki, mistik
prd altndak rasional toxumu akara xarlsn.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, Feyerbaxn kommunizmi btn insanlar
trfindn onlarn icma (qan, nsil) birliyinin drk edilmsin saslanrd. Feyerbaxn
humanizmi insann mxtlif zglm (hr eydn vvl, dini) formalardan azad
edilmsi prinsipi zrind qurulmudu. nkiaf is tbii nsil birliyin saslanrd. O,
harmonik insan tbitin v insan cmiyytinin mqsdi hesab edirdi. Siyasi iqtisadn
nzriyyisi olan Marks hmin nzriyyni Feyerbax humanizmi il onun tnqidi
sosial thlilinin birldirilmsi prinsipi sasnda yaratmd. Onun bu problemi ks
etdirn ilk sri 1844 c ilin iqtisadi flsfi lyazmalar hesab olunur. srin
sas mqsdi xsusi mlkiyyt cmiyytind insann zglmsi ideyas v glck
kommunist cmiyytind hmin zglmnin aradan qaldrlmas olmudur. Marksa
gr, zglm insann faliyytinin mstqil qvvy evrilrk onun zrind
aalq etmsini sciyylndirn sosial prosesdir. Marks zglm dedikd ilk
nvbd myin zglmsinin mahiyytini gstrir. zglmi mk n fiziki, n
d mnvi zvq vermir, nki bu mk adamn zn deyil, sahibin srf olunur.
Hmin myin nticsi d iiy mxsus deyildir. Nticd myin z d bir nv
zgdir, yaddr.
Demli, birincisi, mk ii n hyatn z deyil, hyatn vasitsidir.

144
 kincisi, ii n seim yoxdur. Yni ilmk, yaxud ilmmk! O
yaamaqdan tr ilmlidir. Lakin bu my olan tlbatn dnilmsi vasitsidir.
Ona gr d insan znn hyati realln mkdn deyil, mkdn knarda axtarr.
ox vaxt bunlar primitiv heyvani tlbatlar yemk, imk, mnzil, yaxud znn
geyimi v s. insann ykslm funksiyasndan onun alaldlmas funksiyasna keir.
ncs, zglmi mk insan mexanizm evirir. Bu cr mkl mul
olan insan azad v msuliyytli adam ola bilmz. O, istehsaln qulu v vintikidir.
Bu adamlarn bir birin mnasibti nec ola bilr? Onlarn arasndak mnasibt
azad adamlar arasndak mnasibt deyil. zg, dmn mexanizmlrin
mnasibtidir.
Marksn bu sxemind myin zglmsi sas yer tutur. O da zlynd
cmiyytd olan zglm formalarn: siyasi, hquqi, iqtisadi, mnvi v s.
dourur.
Marksda myin zglmsi xsusi mlkiyytin mvcudluu il bilavasit
laqdardr. Marks xsusi mlkiyyti btn sosial hyatn anlalmasnn sosial aar
hesab edirdi. Btn dyiikliklr yalnz xsusi mlkiyytin lvi il laqlndirilirdi.
Marksn konsepsiyas saddir v adama el glir ki, reseptlr d mlumdur.
deya humanist pafosa v kommunist entuziazma arxalanrd. Masir tcrb
baxmndan hmin konsepsiyan nzrdn keirk.
Kemi SSR d xsusi mlkiyytin lv edilmsi insann zglmsini
aradan qaldra bildimi? Mlum olduu kimi, bu proses ks nticlr verdi. my
mara aradan qaldrd, iini (dvlt plan v kollektiv mhsuliyytsizlik aritind)
muzdlu icraya evirdi. myin kmiyyti v keyfiyytini nzr almadan mk
haqq alan myyn vaxtdak iin gr mk haqq alana evirdi. myin v iinin
btn sahlrd birldirilmsin gtirib xard. Btn bunlar da, z nvbsind,
praktikada istehsaln, myin v iinin deqradasiyasna sbb oldu. qtisadi stimulun
olmamas myin v istehsaln yekcinsliyin sbb olduu kimi, bu da z nvbsind
siyastd, hquqda, elmd, mdniyytd doktrinyorlua gtirib xard. Bu is btn
ictimai strukturlarda durunluun baisi oldu. Lakin btn bunlar o demk deyildir ki,

145
mhm flsfi problem kimi zglm problemi mvcud deyildir. lbtt ki yox!
Bu sahd Marksn fikirlri masir flsfd byk rol oynayr. K.Marksn tarix
flsfsindn yrnilsi material kifayt qdrdir. nki K.Marks tlimind orijinal
fikirlr o qdr oxdur ki, biz glckd d ona mracit etmli olacaq.

10. XIX SR V XX SRN VVLLRND

RUS FLSFS

a) XIX XX sr rus flsfsinin nnlri v xsusiyytlri;

b) L.N.Tolostoyun flsfi tlimi;
c) V.Solovyovun rus ideyas v metafizikas;
) N.Berdyayev.

a) XIX-XX sr rus flsfsinin

nnlri v xsusiyytlri

Rus mdniyytinin inkiafnda mhm mrhl XVII srin sonundan balayr.

Bu proses XX srin vvlin qdr yksln xtl getmidir. I Pyotrun islahatlar
Rusiyan ayaq st qaldrd, onu Avropaya istiqamtlndirdi. XVII srin Qrb
Avropa maarifiliyi rus flsfsinin inkiafna mhm tsir gstrmidir. M.Lo-
monosov, N.Radievin nnlri rus inqilab demokratlarnn A..Gertsen (1812
1870), N.Q.ernevski (1828 1889) v baqalarnn srlrind daha da inkiaf
etdirilmidir. Lakin bununla yana, qeyd etmk lazmdr ki, XIX srin sonuna qdr
rus flsfsi zvi, tam, btv kimi hl d formalamd. Hmin dvrd rus flsfsi
mxtlif flsfi mktblrdn v sistemlrdn ibart olmudur. Onlardan ikisini
xsusi qeyd etmk olar.
Totallq (yaxud birlik) flsfsi v Frdiyytilik flsfsi. Rus flsfsinin
sas xsusiyytini d bununla izah etmk olar. Dorudur, baqa milli flsflr kimi,

146
rus flsfsi d dnya flsfsinin ayrlmaz hisssi olduundan onun problematikasn
zn daxil etmidir.
Yuxarda qeyd etiyimiz kimi, XIX sr rus flsfsi fransz maarifilik
flsfsinin (Volter, Russo, Didro), hminin klassik alman flsfsinin (Kant,
openhauer, Hegel, Feyerbax) tsiri altnda olmudur.
Rus tarixi nnlri v Qrb dnyagrnn byk tsiri Rusiyada mdni
tarixi alternativin tzahrn imkan vermidir. Bu alternativ Slavyanofillik v
Qrbilik tendensiyalarnda zn gstrmidir.
Slavyanofillr (.Kireyevski, A.Xomyakov, K.Aksakov, Y.Samarin) totallq
flsfsi maqeyind durmudular. Onlara gr, dnyagrnn fundamenti
pravoslaviya; ideal idarilik monarxiya; ideal iqtisadi strukturu kndli icmas
olmaldr. Qrbilr (M.Bakunin, V.Belinski, A.Gertsen) frdiyytilik flsfsi
mvqeyini tutaraq, Qrbi Avropa sivilizasiyasna istiqamt gtrmdlr. Onlar
pravoslavl v kilsni tnqid edir, Feyerbaxn materializmi v ateizmin, elcd d
Hegelin dialektikasna rbt bslyirdilr. Hr iki byk flsfi tendensiyann
nnlri byk rus mtfkkirlri L.Tolstoyun, V.Solovyovun v N.Berdyayevin
tlimlrin mhm tsir gstrmidir. Bu mtfkkirlr XIX v XX srin balanc
dvrn rus flsfsinin klassiklri hesab olunurlar. Onlarn hr biri digrindn
frqlnn orijinal flsfi tlim yaratmdr.

b) L.Tolstoyun flsfi tlimi

L.Tolstoyun (1828 1910) yaradcl ruhun v qlbin psixologiyas, dini

mnviyyat v zn tkmilldirm problemlrin mracitin gr dnya
mdniyytin mhm tsir gstrmidir.
Hyatn mnas mslsi L.Tolstoy n xsiyytin mnvi yksliini
myyn edn balca msl olmudur. Onun n gzl srlri el bu problem
hsr olunmudur. Tvb, Mnim etiqadm ndir?, Allahn mkan bizim
daxilimizddir v s. srlri bu qbildndir. O, insan n n yaayr? sualna

147
dn dn qaytmdr. Bdii obrazlarda, prita, nal, elmi biliklrd btn
dvrlrin mdriklrin bir v yegan sualla mracit edir. nsan hyatnn mnas
varmdr? gr varsa nddir? gr yoxdursa, insanlar n n yaayrlar? v s.
Onu sarsdan bu idi ki, insanlar gndlik qaylar il yaayr v n n hyatda
yaadqlar haqqnda dnmrlr. Hyatn mnas sual Tolstoyda olum v lm
problemi il laqdar olmudur. Bu problemi znn van liin lm srind
dahiyan kild ver bilmidir. Tolstoyda hyatn mnas problemi onun mnvi
tkmillmsi problemi il ulalamdr. Buraya hminin xsiyytlrin tsnifatn
da aid etmk olar. O, mnvi tkmillm v mnvi ykslii tbitin insana verdiyi
nemt, insana daxiln xas olan daxili keyfiyyt kimi baa dmdr. Burada
mxtlif seim sulu var. Dini, yaxud dnyvi bu, insann zndn asldr v o
qdr d vacib deyildir. Vacib olan odur ki, insan bitki, yaxud heyvan hyat
(cisimd hyat) mrhllrind qalmasn. Vacib odur ki, ki, insan mnvi, ruhi
hyatn yaasn. Onun n hqiqi din odur ki, hmin din mnvi hyat qaydalarna
saslansn.
Tolstoyun sosial siyasi baxlar mnviyyatn bu tlblri il laqdar
olmudur. Bu baxmdan mrkzi prinsip qeyri zoraklq prinsipidir. Tolstoy n
xlaqdan knarda (xlaqsz) siyast yoxdur. O, sinfi mbariz ideyasn inkar
etmidir. Onun fikrinc, sinfi mbariz adamlar birldirmir, onlar ayrr, bir birin
qar qoyur. Lakin rl ri aradan qaldrmaq olmaz. Bu, daha ox r yaradr,
zoraklq dourur. Zoraklqla zorakl aradan qaldrmaq olmaz. Btn zoraklqlar
mnviyyatszlqla baldr. Tolstoy qeyri zorakl mtilik v tabelikl (kvietizm) 1
eynildirmir. Onu zorakl aradan qaldrmaq vasitsi hesab edir. O, sosial rin
aradan qaldrlmasnda inqilabi yox, baqa vasitlri irli srrd. Tolstoy dvlti
(elc d baqa) zoraklqlarn aradan qaldrlmasnn btv proqramn hazrlamdr.
Hmin proqram hind azadlq hrkatnn mhur liderlrindn biri olan M.Qandi
praktikada ttbiq etmidir. Tsadfi deyildir ki, M.Qandi zn Tolstoyun agirdi
hesab edirdi.

1
Kvietizm hyata mistik bax (XVII srin dini flsfi mistik nzriyysi).

148
 Tolstoy znn sosial konsepsiyasn dini anarxososializm adlandrmdr.
Onun da mrkzi ideyas btn zoraklq formalarndan, dvlt strukturlarndan
(nki bu strukturlar mtlq zorakla aparb xarr) imtina edilmsi, cmiyytin
bnvrsi kimi xeyir v mhbbt prinsiplri sasnda yaradlan knd icmalarnn
mdafi edilmsi v s. idi.

j) V.Solovyovun rus ideyas v metafizikas

Vl.Solovyov (1853 1900) XIX srd geni yaylm rus dini fikrinin sas
ideyalarn z flsfsind ks etdir bilmidir. Xristian allah insan prosesinin
istoriosof nzriyysini d o yaratmdr. Vl.Solovyovun ideal azad teokratiya,
yaxud mumdnya kilssi olmudur ki, bu ideal da pravoslavlq, protestantizm v
katolikliyin vhdtin saslanmdr. Tarixin son mrhlsi Solovyovda Allah
briyytdir. Onun Hr eyin vhdti metafizikas Allah eqin v xristian
birliyi namin xeyirxahla haqq qazandrlmas ideyasndan ibartdir.
Hr iki mtfkkir L.Tolostoy v Vl.Solovyov xristian mnviyyat v
insanlarn birlmsi yollarnn axtarlmas problemlri il mul olmular. Lakin
onlarn tlimlri bir birindn kkndn frqlnirdi. Tolstoy insana v xeyirxahla
mracit edirdi. Allah onun n mqsddn ox vasit hesab olunurdu. Vl.Solovyov
is xeyirxahla Allahla haqq qazandrrd v ona gr Allah xristianlq birliyi onun
n mqsd idi.
Vl.Solovyovun L.Tolstoyla polemikaya girdiyi iki sri vardr. Bunlar
Mharibnin mnas v Mharib, trqqi v mumdnya tarixinin sonu
haqqnda shbt adl srlridir. L.Tolstoy zorakl rdd edir, mharibni qeyri
xlaqi v qeyri tbii hal kimi qiymtlndirir. Vl.Solovyova gr is gr mharib
glck birliyi v xeyirxahl rtlndirirs, ona haqq qazandrmaq olar. Solovyov
hesab edirdi ki, rin mvqqti tntnsi v Antixristin glii haqq qazanmdr.
Solovyovun xristian esxatologiyas1 Yerd Allah Hakimiyytini btn xalqlar n
xeyirxahlq v slh kimi baa dn L.Tolstoyun prinsipini qbul etmmidir.
1
Esxatologiya dnyann sonu haqqnda tlim (yunanca: esxotos axrnc, son v loqos elm, tlim).

149
 Vl.Solovyovun Rus ideyas adl sri d vardr. Hmin srind filosof
Rusiyann Avropa sivilizasiyasndan frqlndirn baxlarn rh etmidir. Avropa
sivilizasiyasn Rusiya ikinci drcli msllrl laqdar qbul etmidir. Onun n
balca msl xristian millti olmasdr. Ona gr d shbt millt ideyasndan
gedir.
Bu ideya necdir? nsan nslinin birliyi mhm dini hqiqtdir. Bu
substansional birlik btvlkd briyyt, yaxud, mxtlif milltlri tmsil edn
zvlri olan sosial orqanizmdir. Xristos dnyaya gldikdn sonra bu ideya realla
evrilmidir. Hmin vaxtdan byk bri vhdt, Allah insann mumdnya cismi
kimi real olaraq yerd mvcuddur. Briyyt artq abstrakt varlq deyildir, onun
substansional formas xristian dnyasnda, mumdnya kilssind reallar.
Rus ideyas sosial lyn qbul edilmsidir ki, burada da balca zv
birlikdn kils, dvlt v cmiyytdn hr biri azaddr v yerd qalan ikisindn
ayrlmadan, daxili laqlri tsdiq edrk, onlar mhv edrk v yaxud udaraq
mvcud ola bilr. lahi lyn hmin obrazn yer zrind brpa etmk bax rus
ideyas budur.
Bellikl, millilik v xristianln mumdnya (pravoslav) kilssi trafnda
birlmsi yollarnn axtarlmas variantlarndan biri rus ideyasdr.

) N.Berdyayev

XX srd Rusiyada Tolstoyun v Solovyovun flsfi axtarlar N.Berdyayevin

(1874 1948) tlimind inkiaf etdirilmidir. Berdyayev zndn vvlki iki grkmli
hmvtninin axtarlarnn dini xarakterini irs almdr.
Dorudur, rus flsfi fikrini dediyimiz byk dahi il mhdudladrmaq
olmaz. Lakin onlar flsfi ideyalarnn drinliyi v spesifikliyin gr mumdnya
hrti qazanmlar.
N.Berdyayevin n byk srlri Yaradcln mnas, Rusiyann taleyi,
Qeyri brabrlik flsfsi v zn drketm hesab olunur. Axrnc sri

150
lmndn 8 il vvl yazmdr. Bu sr unikal bir janra flsfi avtobioqrafiya
janrna hsr olunmudur. srin giriind yazlrd: Filosof n hddn artq
hadislr ba vermidi: Mn drd df hbsxanada olmuam, iki df khn rejimd,
iki df d yeni rejimd, il imala srgn olunmuam, mni bdi olaraq Sibir
krlmyiml bal prosesd olmuam. Vtndn srgn olunmuam. Yqin ki,
mrm xaricd d baa vuracaam. Btn bunlarla yana mn he vaxt siyast
adam olmamam.
Qeyri brabrlik flsfsi (1918) yeni sosialist dvltin hamdan qabaq
veriln obyektiv qiymtdir. Sosialist dvlti demokratik dvlt kimi sekulyarist 1
dvlt deyildir. Bu sakral2 dvltdir. Bu dvlt prinsipc n din azadlna yol ver
bilr, n d hr hans bir azadl qbul ed bilr. Bu dvlt sa etiqad, sosialist
etiqadn qbul ednlri tanyr. Bu avtoritar teokratik dvlt oxayr. Sosialist
dvlti satanakriyadr (satana eytan szndndir). Sosializm msiha etiqad tmsil
edir. Proletariat msiha sinfidir. Proletariatn msiha ideyalarnn mhafizisi
xsusi ierarxiya ifrat drcd mrkzlmi v diktator hakimiyytin yiylnmi
kommunist partiyasdr. Xalqn he bir iradsi qbul edilmir. Xalq proletariatn
mqdds iradsin zoraklqla tabe etmk, proletariat is proletariat ideyasna
tabe etmk zruridir. Hqiqti bilirlr v hqiqt ox az adam tabe olur.
Demokratiya problemi onun Rusiyann taleyi adl kitabnda toplanm v
1914 1918 ci illrd qzet v jurnallarda ap olunmu mqallrdn ibart
mcmud z ksini tapmdr. Bu ideyaya Berdyayev onu dndrn dixotomiya
cmiyyt v xsiyyt mvzusu il laqdar glmidir. tiraks v mahidisi
olduu rus inqilab hrkatnn thlilin hsr olunan srlrd Berdyayev xsiyytin
xalq, millt trfindn udulduunu gstrmidir. O, xsiyyti ktldn,
sinifdn ayrmaq v hmin nqteyi nzrdn tarixi hadislr nzr yetirmy
almdr.
Demokratiya v sosializmin, indinin v glcyin thlilini Berdyayev rus
vtnprvrliyi v xristian personalizmi mvqeyindn x edrk vermidir. Byk
1
Sekulyar (lat. Sekulyaris dnyvi) dnyvi, kilsnin tsirindn azad olan.
2
Sakral (lat. sakri) mqdds, dini kult, mrasiml mayit ediln.

151
alim italyan faizminin, alman nasional sosializmin v stalinizmin brqrar olmasn
rk ars il izlmidir. O, rus kommunizminin mnblri v mahiyyti (1937),
nsann azadl v klliyi haqqnda (1939) srlrind yuxardak msllr z
mnasibtini bildirmidir. srlrind xsiyytin xlaq il milltin xlaq
anlaylarnn kkl frqini gstrmidir. Milltin xlaq milltilikdir. Bu zaman
insani baxmdan millt hr ey icaz verilir, htta cinayt d. Bu xlaqdan frqli
olaraq Berdyayev xsiyytin xlaqn personalizm mdafi etmidir.
XX srd rus flsfi fikrind bunlardan lav xeyli filosofun adn kmk olar.
Rus kosmizmin n byk nmayndsi V..Vernadski (1863 1945) olmudur.
Mxtlif elm sahlrind tannm alim V..Vernadski flsfi sahsind d z szn
dey bilmidir. Onun biosfer v noosfer haqqnda tlimi bu qbildndir.

11. XIX- XX SR AZRBAYJANDA

JTMA- FLSF FKRN NKAFI

a) XIX XX srin birinci yars Azrbaycan tarixind yeni mrhl. XIX XX

srin Azrbaycan filosoflar;
b) Abbasqulu Aa Bakxanov v Mirz Kazm by;
c) Mirz Ftli Axundov;
) Hsnby Zrdabi;
d) Nriman Nrimanov;
e) M..Rsulzad;
) XX srin Azrbaycan filosoflar haqqnda.

a) XIX-XX srin birinji yars

Azrbayjan tarixind yeni mrhl.
XIX-XX srin Azrbayjan filosoflar

152
 XIX XX srin birinci yarsnda Rus imperiyasnn iallq siyasti daha da
gclndi. Rusiya Qafqaz, onun ardnca Zaqafqaziyan ial etmy balad.
Azrbaycan xalq iallara qar lm dirim mbarizsin balad. Nticd Rus
imperiyas Azrbaycan qan glnd bodu: Gnc xanlnn alnmasnda bu, zn
daha bariz kild gstrdi. 1918 ci il Glstan v 1828 ci il Trkmnay slh
mqavillrin gr Azrbaycan iki hissy paraland. Araz ay srhd olmaqla
imali Azrbaycan Rusiyann trkibin qatld. cnubi Azrbaycan is rana verildi.
Bellikl, Azrbaycan iki hissy paraland. Hmin vaxtdan balayaraq imali v
cnubi Azrbaycann iqtisadi, siyasi, elmi v mdni hyat yollar ayrld.
Azrbaycan Rusiya trfindn ial il feodal prakndliyin son qoyuldu, ara
mhariblri aradan qaldrld. Lakin amansz mstmlkilik siyasti il yana,
arizm yerli halinin myyn hisssin thsil vermy mcbur idi. ks tqdird, o,
z n mmurlar hazrlamadan siyastini hyata keir bilmzdi. Bununla
Azrbaycan xalqnn myyn hisssinin rus mdniyytin v onun vasitsil yeni
Avropa sivilizasiyasna yol amas n byk i grld.
Yeni mktblr ald. mkanl adamlarn uaqlar hmin mktblrd oxumaa
baladlar. Mktblr bksi XIX srin II yarsnda daha da genilndirildi. Bakda,
uada v baqa mrkzlrd yeniyeni mktblr almas msbt hadis idi. Yeni
tipli mktblr Azrbaycann mdni inkiafnda, elm, dbiyyat v incsntin
yksliind byk rol oynamdr. Bu irlilyi sntin mxtlif sahlrind zn
gstrirdi. Azrbaycann istedadl adamlar ar idarlrind i girir v imkanlar
daxilind xalqna fayda vermy alrd. XIX srd zif d olsa Azrbaycan elmi
inkiaf edirdi. mperiyann Azrbaycann tbii srvtlrini Gdbyin misini,
Daksnin dmir v kobaltn, Mehmann polimetaln, Zyliyin alunit yataqlarn
istismar, xsusil Bak neftinin xarlmas geoloji v kimyvi elmlrin
yrnilmsini zruri edirdi. Rus alimlri v onlarn Azrbaycanl tlblri bu sahd
byk uurlar qazandlar.

153
 mumiyytl, XIX srin II yarsndan balayaraq imperiyann mrkzi
hrlrind xeyli azrbaycanl thsil almaa balad. Bir sra Azrbaycan alimi is
hmin hrlrin universitetlrinin tannm mllimlri olmudular.
XIX srin II yarsnda gr cnubi Azrbaycanda bir sra dini, ideoloji
cryanlar (babilr v s.) canlanrdsa, imali Azrbaycanda maarifilik yeni ideoloji
cryan kimi yaranb inkiaf edirdi.
Mlum olduu kimi, maarifilik feodalizm leyhin ilk df Qrbi Avropa
lklrind v sonra Rusiyada, nhayt rq lklrind meydana xmdr. O,
rqd Qrb mtfkkirlrinin ideyalarnn tsiri altnda yaranb formalam v
inkiaf etmidir. Maarifilik xurafat v chaltl mbarizd misilsiz bir rol
oynamdr. Bunu biz ayr ayr Azrbaycan mtfkkirlrinin timsalnda aydn gr
bilrik.

b) Abbasqulu Aa Bakxanov v
Mirz Kazm by

Abbasqulu Aa Bakxanov Qdsi (1794 1847) Bak xan II Mirz

Mhmmdin oludur. rq dillrini, rus dilini, dbiyyat, ilahiyyat, tarix v flsfni
mkmml yrnmy almdr. Abbasqulu Aa Bakxanov 1812 ci ild ba
komandann dftrxanasna rq dillri zr mtrcim tyin olunmu, hrbi xidmtd
polkovnik rtbsin qdr ykslmidir.
Onun oxchtli bdii v elmi yaradcla malik olmas mlumdur. z
aadak srlri barsind mlumat vermidir: Qdsn balar, trk (Azrbaycan)
dilind olub, on drd fsildn ibartdir. srd imamn on drd mqddsinin hyat
tvir olunur, imam Hseyn msibti gstrilir. Qsa qrammatika (Qanuni
Qdsi) fars dilind danmaq v yazmaq n vsaitdir. Qribliklrin kfi Yeni
dnyann Amerikann kfini v vziyytini farsca iki mqald verir. xlaqn
islah (Thzib l xlaq) xlaqi flsfnin asiman kitablarn byanna v islam,
yunan, firng hkkmmasnn tyinin gr, bir mqddim, on iki fsil v bir

154
xatimd izah edir. Trzinin mahiyyti sri mqddim, iki fsil v bir
xatimdn ibart olub, mntiq elmini tkil edn lfzin tqsimatndan, klmnin
dlalt yollarndan, tsvvr v tsdiqin balanc v mqsdlrindn bhs edir,
disput qaydalarn gstrir. Kainatn sirlri heyt elmin dair olub, ski qaydalar
yeni sula v qanunlara ttbiq, qli dlillri nqli rvaytlrl tsdiq edrk, yer
krsinin v s. cisimlrin imkan sahsind hallarn, vziyytlrini v onlarn
intizamna sbb olan qanunlar sylmkl brabr thqiq edir. Sonra corafiya
kitab v Glstani rm haqqnda mlumat verir, corafiya kitabnda
dnyann riyazi, tbii v siyasi hallarndan, sma v cisimlrin vziyytlrindn,
nsrlrin xasslrindn, qatqlarn (mineral, bitki v heyvanlarn) mhsulatndan,
iqlimlrin hdudunu tyin etmk v yer krsi halisinin siniflrini
myynldirmkdn v hr bir lknin yaay trzindn bhs olunur.
Abbasqulu Aa Bakxanovun dnyagr islam dinin uyunladrlm
kild klassik flsfy saslanr. O, flsfnin tdqiqat obyektini xlaqn islah
kitabnda bel izah edirdi: Hikmtin (flsfnin) mqsdi gy cisimlrini v onlarn
hrkt xtlrini myyn etmk deyil, blk maarifi, thsil v msrflri thqiq
etmkdir. Kainatn sirlri traktatnda maddi almin quruluu, gylr, planetlr,
ulduzlar, kainatda qanunauyunluqlar ba vern dyiikliklr haqqnda shbt ar.
Btn elmlr sahsind ensiklopedik biliy malik olan A.Bakxanov peripatetik
v panteist flsfd aradrlan n mumi prinsiplrini islam ehkamlarnn rhi kimi
tqdim etmidir. O, varln vacib v mmkn cisimlr blndynn, vahiddn
yalnz vahid xdnn oxun tkdn trndiyinin qli thqiqat v nqli srlrdn
anlaldn yazmdr. Sufi mvqelrindn x edn mtfkkir yazrd: lk
balancn sbbi mhbbt olmudur, qayda da sbb o olacaqdr. Bellikl,
btn sad v mrkkb varlqlarda hqiqi ballq eqdir.
Byk alimin mntiq aid orijinal fikirlri olmudur. Trzinin mahiyyti adl
traktatnda mntiq problemlrini znmxsus ustalqla rh etmidir. Klassik flsf
v xlaq tlimlri il yaxndan tan olan Abbasqulu Aa Bakxanov znn ontoloji

155
v qnoseoloji mhakimlrini etik xlaqi fikirlrl tamamlamdr. Bu baxmdan
onun Nsihtlr kitab misilsiz hmiyyt malikdir.
XIX sr Azrbaycan elminin n byk nmayndlrindn biri Mirz Kazm
bydir. Mirz Mhmmd li Hac Qasm olu (1802 1870) Azrbaycan
rqnas, maarifi, rus rqnaslq elminin banilrindn biri hesab olunur. Rusiya
hrlrinin thsil ocaqlarnda ilmidir. Mirz Kazm by mslman hququnun
Rusiyada ilk tdqiqats, Azrbaycan dilinin ilk elmi qarmmatikasnn yaradcs,
randa babilr hrkatnn, Dastanda amil hrkatnn ilk tdqiqatlarndan biri
olmudur. L.N.Tolstoy v N.Q.ernevskiy rq dillrini yrtmi, N..Lobaevski
il dost olmu, rb lifbasnn dyidirilmsi mslsind M.F.Axundovla hmfikir
olmudur. rb, fars v Azrbaycan xalqlarnn qdim v orta srlr tarixin hsr
olunmu srlri Rusiyada tarix elminin inkiafnda mhm rol oynamdr. Mirz
Kazm byin dnyagr Azrbaycan mhiti, qabaqcl Rus ictimai siyasi fikri,
antik dvr v alman klassik flsfsinin tsiri altnda formalamdr. Onun
Mridizm v amil, Bab v babilr, Firdovsi srlrind fars mifologiyas
srlrind maraql fikirlr oxdur, Mridizm v amil kimi tarixi srind Mirz
Kazm by faktik material xronoloji ardcllqla ver bilmidir. O, dallarn hrkat
olan amil hrkatnn siyasi xarakteri haqqnda dyrli mlahizlrini sylmidir.
Lakin o, dallarn hrkatn qiymtlndirrkn idealist mvqed durmudur. O,
burada ruhaniliyin rolunu hddindn artq iirtmi, xalq ktllrinin mnafeyin
ikinci drcli yer vermidir.
Mirz Kazm byin n iri srlrindn biri d Bab v babilrdir. Bu srind
mtfkkir 1844 1852 ci illrd randak dini siyasi hrkatn mahiyytini amaa
almdr. z dvrnn rsmi doktrinas il razlamayan M.Kazm by hmin
hrkat tkc eres kimi deyil, hm d siyasi hrkat kimi, xalqn hakimiyyt qar
hrkat kimi vermidir. Babn dini islahatlar vasitsil trqqiy nail olmaq meylinin
rhi d bu qbildndir.
M.Kazm by 1848 ci ild yazd Firdovsi srlrind fars mifologiyas
srind gstrirdi ki, fsan v rvaytlr xalqlarn tarixind mhm yer tutur.

156
ndiy qdr insan hyatnn ox qaranlq v sirli dvrlrinin izahnda tarix bunlardan
az istifad etmmidir. Yazl dbiyyat da bu tknmz mnvi srvtdn qiymtli
material xz etmidir. Byk azrbaycan mtfkkiri Mirz Kazm by yazrd:
fsansi olmayan lk yoxdur. Krilrd bu, nsildn nsil ifahi kild keir.
Yarmmdni xalqlarda bu nmunlr onlarn etiqadlarnn sasn, yazl
dbiyyatn, tarixin sas mzmununu tkil edir. Mdni xalqlarda is mqdds bir
ey kimi, onlarn txyyl n zngin qida mnbyin evrilir.
Mirz Kazm by mifologiya, mxtlif xalqlarda onun mnyi, xsusiyytlri
v s. msllri drin elmi dlillrl rh etmidir. Miflrin drin tdqiqi saysind o,
bel bir qnat glmidir ki, miflrin real sas vardr. Mif real, tbii v ictimai
hadislrin insan txyylnd ksindn baqa bir ey deyildir.
Mirz Kazm by rq, xsusil fars mifologiyas haqqnda ad kiln srind
daha trafl danr. O, rq mifologiyasn iki hissy blr: allahlar v ruhlar
haqqnda olan miflr v xalis mifoloji qvvlr. Grkmli tdqiqatya gr, xalq
kemiini, qhrmanln z yaradclnda idealiz etmk n Phlivan,
Qhrman, Bahadr, Mlk, ruh v s. uydurmudur. Fars mifologiyasndan dananda
o, allahlar haqqnda olan fsanlrdn shbt ar. Hrmz, hrimn, Firit, Div,
Simur v s. danr. Firdovsi v Homer qhrmanlarnn sciyysin d Mirz Kazm
by diqqt yetirmidir.
mumiyytl, XIX sr dnya ictimai bdii v elmi fikrind Mirz Kazm byin
znmxsus yeri vardr. Tsadfi deyildir ki, bu byk alim dnyann n qabaqcl
akademiya v digr elmi idarlrinin hqiqi v yaxud da fxri zv olmudur.

j) Mirz Ftli Axundov

Mirz Mhmmd Ta olu Mirz Ftli Axundov (1812 1878) grkmli

dib, alim v filosof kimi Azrbaycan mdniyyti tarixin daxil olmudur.
Zaqafqaziyadak dvlt idarlrind alan M.F.Axundov polkovnik rtbsin qdr
ykslmidir. rb, fars, fransz dillrini mkmml bilmidir. Azrbaycan

157
dramaturgiyasnn banisi olan M.F.Axundov Sbuhi txlls il erlr, Pukinin
lmn rq poemasn yazmdr. Briyytin elm, flsf v mdniyyt tarixini
tam halnda nzrdn keirn M.F.Axundov Qdim rq, Yunanstan v mslman
rqin aid mrhllri frqlndirmi, onlarn arasndak ball, varislik laqlrini
grmdr. Byk alim yazrd ki, rblr elmlrin reymlri il ilk df Aristotel,
Hippokrat, Qalen, Platon v baqalarnn srlri vasitsil tan olmudur. Qdim
yunanlar da z nvbsind qdim misirlilrdn, hindlilrdn, iranllardan v
finikiyallardan ox ey xz etmilr. M.F.Axundov Hkimi ingilis Yuma cavab,
Yek klmnin tnqidi mktublar, Babilik qidlri, Mollayi Ruminin v onun
tsnifinin babnda v s. srlrind flsfnin bu v ya digr msllri haqqnda
znn orijinal fikirlrini sylmidir.
mumiyytl, M.F.Axundovun flsfi dnyagrnn formalamasna qdim
v orta sr rq flsfsi il yana, Qrbi Avropa filosoflarnn da xsusil Spinoza,
Holbax v Feyerbaxn, XVII sr fransz maarifilri v XIX sr rus inqilab
demokratlarnn tsiri byk olmudur. Sxolastika v mistikann hkm srdy rq
mhitindn xmasna baxmayaraq, M.F.Axundov bir materialist kimi formalaa
bilmidir. Byk alim varln xsusi qanunauyunluqlar sasnda inkiaf etdiyini
sylyrk dnyann Allah trfindn, hedn yaranmas fikrini qbul etmmidir.
Varlq tkdir, yaradan da, yaranan da odur, o, z znn sbbidir. Bu kainat bir
vahid, qadir v kamil vcuddur, vvli d budur, axr da budur. N ondan qabaq
balanc olmudur, n d ondan nhayt olacaqdr. Zaman onun tlblrindn,
mkan is keyfiyytlrindn saylr. Srf ateist mvqelrindn x edn
M.F.Axundov dinin axirt v ruhun lmzliyi haqqndak ehkamlarn qbul etmirdi.
M.F.Axundov Azrbaycan flsfsinin peripatetiklik, iraqilik, panteizm nnlrin
saslanaraq onlardak istedadl v dini mistik chtlri atr, materialist prinsiplri is
qbul edirdi. O, kainatn maddiliyini v yaradlmazln, maddnin v cismin mkan
v zaman daxilind mvcudluunu tsdiq edirdi. Aldanm kvakib srind
daltli ah ideyasn tbli edn M.F.Axundov sonralar fal mbariz yolu ideyasn

158
mdafi etmidir. mumiyytl, M.F.Axundov Azrbaycan ictimai siyasi, bdii
flsfi fikrind mhm yer tutan grkmli alimdir.

) Hsnby Zrdabi

Hsn by Slimby olu Mlikov Zrdabi XIX srin II yars v XX srin

vvllrind Azrbaycann ictimai siyasi, tbii elmi v flsfi fikrind
znmxsus yeri olan xsiyytlrdn biridir. Tiflis qza gimnaziyasn v Moskva
universitetinin fizika riyaziyyat fakltsinin tbiyyt bsini bitirmidir.
Dnyagrnd tbii elmi v materialist mzmun stnlk tkil etmidir. Hsn
by Zrdabi Azrbaycanda elmi materialist tbitnasln sasn qoymu,
Darvinizmin n gcl tbliatlarndan biri olmudur. O, Darvin tliminin
prinsiplrini qbul edrk zvi almin, heyvan v insann meydana glmsinin tbii
elmi qanunauyunluqlarn dzgn baa dmdr. Bu byk alimin
dnyagrnn formalamasnda rq, Rus v Avropa mtfkkirlrinin byk rolu
olmudur.
Azrbaycan mdniyyti, xsusil mtbuatnn inkiafnda H.B.Zrdabinin
misilsiz rolu olmudur. Onun 1875 ci ild kini qzetini nr etdirmsi
dediklrimizin sbutu ola bilr. znn materialist qidsin uyun olaraq O, xalq
arasnda tbii elmi, bioloji, tibbi, knd tsrrfat v s. sahlr dair biliklri tbli
etmidir. Torpaq, su v hava, Barama qurdunun saxlanmas, Bdni slamt
saxlamaq dsturlmlidir v s. srlrind Hsn by Zrdabi znn elmi
materialist baxlarn ks etdirmidir. Maarifi materialist kimi tannan H.B.Zrdabi
dnyann allah trfindn yaradlmas v axirt haqqnda dini tlimi qbul
etmmidir. Tbitin dialektik izahna stnlk vern alim hrkt, mkan zaman v
kainatn drk edilmsi haqqnda da maraql fikirlr sylmidir.
cmiyyt baxlarnda H.B.Zrdabi ziddiyytli mvqeyi il seilir. O, kndli
ideoloqu olmudur. H.B.Zrdabi cmiyytdki sosial daltsizliklri, zlm v s.
haqszlqlar tnqid ets d, ictimai dyiikliklr, inqilabi hrkatlar haqqnda maraql

159
fikirlr syls d, btvlkd cmiyyt baxlarnda idealist mvqed durmudur.
O, inqilabi dyiikliklrsiz maarifin, elmin yaylmas yolu il yeni cmiyytin
qurulmasn mmkn hesab etmidir. Tsadfi deyildir ki, O, tbliat yoluna daha
yksk qiymt vermidir. Zngin tbii elmi v flsfi irsi olan H.B.Zrdabi,
baxlarndak ziddiyytlr baxmayaraq, Azrbaycan ictimai flsfi fikrind
inkaredilmz xidmti olan alim kimi yer tutur.

d) Nriman Nrimanov

Tannm ictimai v dvlt xadimi, mtfkkir yaz, inqilab, publisist, hkim

v filosof N. Nrimanov Azrbaycan xalqnn n grkmli vladlarndan biridir.
Nadanlq, Nadir ah, amdan by, Bahadr v Sona, Pir v s. bdii
srlri, saysz hesabsz publisist yazlar il tandmz N.Nrimanov bir sra
flsfi mqallrin mllifi kimi d mhurdur. Maarifi, inqilab demokrat fikirli
yaz olan N.Nrimanov qidsin gr, xalqn azadln, sosial siyasi v iqtisadi
trqqisini arzu edn bir xsiyyt olmudur.
Bir inqilab kimi, xalqn sosial siyasi, iqisadi v mnvi azadl urunda
mbariz aparan N.Nrimanov talti, nadanl, avaml kskin tnqid atin
tutmudur. Azrbaycan ictimai siyasi fikrinin tannm nmayndlrindn biri olan
Nriman Nrimanov monarxiyann dmni, demokratik parlamentli respublikann
trfdar olmudur. Ermni danak rhbrlrinin i zn grm, onlara milli
mnasibtlr dair srlri bu sahd grkmli nzriyyi olduunu sbut edir.
Tbitaslq sahsind drin biliy malik olmas, bir hkim kimi praktik
faliyyti onun dnyagrn d byk tsir gstrmidir. Nticd O, dialektik
materialist filosof kimi formalamdr. Onun fikrinc, tbitd hr ey dyiildiyi
kimi, insann uru, fikri, biliyi d dyiir. Lakin bu dyim xarici qvvnin tsiri il
deyil, z obyektiv daxili qanunauyunluunun nticsi kimi meydana xr. Ruh
insan beyninin faliyytinin nticsidir. Ruh be hiss zvnn vasitsil alnanlarn
mcmusudur.

160
 O, dialektikann qanunlarn dzgn baa dmdr. Onun flsfi irsi az
yrnilmidir. Grnr, N.Nrimanova mnasibtd tendensiyal baxlardan l
kilmli, onun hqiqi qiymti verilmlidir. Tbitnas alim, hkim, siyasi xadim,
yaz v filosof N. Nrimanov Azrbaycan ictimai v bdii fikrind zn mxsus
yeri olan bir xsiyytdir.

e) M..Rsulzad

M..Rsulzad Azrbaycan Demokratik Respublikasnn yaradclarndan biri,

grkmli ictimai siyasi v dvlt xadimi, istedadl dib, alim, nair, filosof v
publisist olmudur. Qrmz istila, milltin verdiyi saysz qurbanlar M..Rsulzadnin
inamn qra bilmmi, mhacir olaraq mxtlif lklrd azad Azrbaycan urunda
mbarizsini aparm, Azrbaycan varln v drdini dnya ictimaiyytin
atdrmdr. Azrbaycan milli qurtulu hrkatnn byk ideoloqu M..Rsulzad
znn hyat v faliyyti, Azrbaycan istiqlal savana ball v milli
dvltiliyimiz xidmti il XX srin tannm siyastilri v dvlt adamlar
arasnda mstsna yer tutur. Tarixi xsiyytlrimizdn M..Rsulzadnin, .Topu-
baovun, F.Xoylunun, N.Yusifbylinin v baqalarnn irsinin, dvltilik
tcrbsinin yrnilmsi yeni cmiyyt quruculuu problemlrinin hllind mhm
rol oynaya bilir. M..Rsulzadnin xsiyyt kimi byklyn onun yaxn dostu,
bir zamanlar ran parlamentinin sdri olmu Seyid Hsn Tazad bel ifad
etmidir: Rsulzad btn mr boyunca rq dnyasnda rastlamadm,
mbalisiz syly bilcyim fvqlad insanlardan biri idi. Mhmmd min by
trbiyli, qvvtli v salam mntiq sahibi, tmiz qlbli, doru szl, mtantli, tam
mnas il drst, fikir v yoluna drin bir inam bslyn, fdakar, mcahid v rnk
bir insand.
Musavat partiyasnn yaradcs M..Rsulzad milli siyastd dostluq v
qardalq mnasibtlrin saslanrd. 1918 ci il dekabrn 7 d M..Rsulzad
Azrbaycan parlamentindki xnda deyirdi: ... bu Qafqaz milltlri ruhunda, hr

161
zaman hrriyyt v istiqlal fikri hakim olmudur. Hrriyyt fikrinin rmzi olan
Prometey Qafqaz dalarnda zncirbnd edilmidir. O, daim zncirlrini qrmaq
tbbsnd idi. Prometeyin ruhu Qafqazn btn milltlrind vardr. Qafqaz
milltlrinin istiqlal v brabrlikd mstqil yaamalar bir xyal deyildir.
Azrbaycanda elmin, thsilin inkiafnda ADR v onun ndrlrindn biri olan
M..Rsulzadnin misilsiz rolu olmudur. Onun srimizin Syavuu,
Azrbaycan cmhriyyti v s. srlri xalqmzn zngin mnvi, siyasi v flsfi
dnyasnn yrnilmsind qiymtli mnblr srasna daxildir.

) XX srin Azrbayjan filosoflar haqqnda

XX sr Azrbaycan flsfsi vvlc rus imperiyasnn, sonra is Sovet

ttifaqnn trkibind inkiaf etmidir. Bu dvr flsfsini mstqil flsf kimi
sciyylndirmk qeyri mmkndr. Dorudur, ayr ayr filosoflar, elc d iki il
yaxn hakimiyytd olan Azrbaycan cumhurriyyti dvrnd mstqil dnn
alimlr, siyasi xadimlr tarix shnsind tri olsa bel grnslr d, repressiyalar
onlar susdurdu. Btn bunlara baxmayaraq bir sra Azrbaycan filosofu Azrbaycan
flsfi fikrin dair maraql fikirlr sylmi, qiymtli srlr yazmlar, bhsiz, XX
sr Azrbaycan flsfsi v filosoflar haqqnda glckd fundamental srlr
yazlacaq. Biz burada bir ne grkmli filosof barsind qsa mlumat vermyi
zmz borc bilirik.
1. Aleksandr Makovelski (1884 1969). Qazan universitetini bitirmi,
Azrbaycan EA akademiki, SSR EA mxbir zv olmudur. Onun Avesta,
Sokratadk, Sofistlr, Flsfy giri, Atomistlr v s. srlri flsf
tarixinin bir sra problemlrini iqlandrr.
2. Mehbal Qasmov (1906 1962). Moskva tarix flsf mktbini bitirmi,
oxlu tlblr yetirmidir. mr Xyyamn rbailrind materializm,
M.F.Axundov v XIX sr rus inqilabi demokratik estetikas, XIX srd

162
Azrbaycan xalqnn qabaqcl flsfsi v ictimai siyasi fikri tarixinin oerklri
onun qlminin mhsuludur.
3. hmd Krdi Zkuzad (18881968). stanbul universitetinin flsf
bsini bitirmi filosof, rqnas, yaz, psixoloq, mntiqi olmudur.
Bhmnyarn flsfi grlri, Psixologiya, bn-Sinann psixologiyas, l-
Nzzamn flsfsi, Orta sr rbdilli Azrbaycan mntiqinin tarixindn v s.
srlrin mllifidir.
4. Heydr Hseynov (1908 1950). oxlu mqallrin, kitabalarn mllifidir.
XIX sr Azrbaycanda ictimai v flsfi fikir tarixindn adl srin gr tqiblr
mruz qalmdr. Azrb. EA nn vitse prezidenti olmu, akademik intihar etmy
mcbur edilmidir. 42 illik mrnd Azrbaycan elmin misilsiz xidmtlr
gstrmidir.
5. Ziyddin Gyov (1920 1982). Azrbaycan EA nn mxbir zvi idi. Etik
fikir tarixinin tdqiqi il mul olmudur. Azrbaycan maarifilrinin etik
grlri, xlaqi srvtlr, Hzz v iztirab, Fzilt v Qbaht, Daxil
pncr, Sovet Azrbaycannda flsfi fikir (Qsa oerk) v s. srlrin
mllifidir.
6. Aslan Aslanov (1926 1995), filosof, air, trcmidir. Akademikin bir sra
er kitablar il yana, ncsnt v trbiy, Estetika almind v s. srlri
apdan xmdr. O, eyni zamanda Azrbaycanda nr olunan bir sra estetika
drsliklrinin mllifi idi. ox sayl alimlrin yetidirilmsind byk rolu olmudur.
Btn bu filosoflarla yana, Sovet dvrnd Azrbaycanda oxsayl filosof
ordusu yetimidir. Onlardan eydaby Mmmdov, Firudin Krli, Fuad
Qasmzad, Midhd Aamirov, Hsn irliyev, kuf Mirzyeva, Adil Ncfov,
Mikayl Mmmdov, Mqsd Sttarov, nvr hmdov, Qurban Bayramov, Qeysr
Xlilov, cmil hmdli, hmd Hsnov, Maqsud clilov, Hmid manov, camal
Mustafayev, frand Dadmirov, Sabir Dadmirov, Niyazi Mehdi, Vli Hbibolu,
Zakir Mmmdov, Glnaz Abdullazad, Zeynddin Hacyev, Frman smaylov,
Zmrd Quluzad, Oruc Abdullayev, Elmira Zamanova, Solmaz Rzaquluzad, Frrux

163
Ramazanov, V.Krimov, zzt Rstmov, Yusif Rstmov, Zahid Orucov, Nizami
Mmmdov, mran cfrzad, Mmmdli Zeynalov, Telman Hacyev, Abdulla
hdov, lipaa liyev, Murad Axundov, Maarif kbrov, Rafik v Babk
Qurbanovlar, Qabil Hseynli, likram Tayev, ddin akirzad, Slahddin Xlilov,
Vli Paayev, Hsn Quliyev, Rhman Bdlov, li Abasov, likram Abdullayev,
amil Qasml, blhsn Abbasov, Rfiq zimova, Kazm zimov, Mmmd
Balayev, lham Mmmdzad, Qabil Seyidov, Azr Mustafayev, Adil sdov, Pnah
Mahmudov, Qdim Mustafayev, sddula Qurbanov, lisa hmdov, Rafik liyev,
ziz Mmmdov, Tariyel hmdov, Nizami Ncfov, Qoqar liyev v baqalarn
xsusi qeyd etmk olar.

12. XX SRN SAS FLSF JRYANLARI

a) XX sr flsfsinin mumi xarakteristikas;

b) Hyat flsfsi, openhauer v Nite;
c) Freydizm v yeni Freydizm;
) Neopozitivizm;
d) Elmin flsfsi;
e) Flsfi antropologiya;
) Ekzistensializm;
f) Personalizm;
g) Praqmatizm;
) Neotomizm;
h) Sovet flsfsi.

a) XX sr flsfsinin mumi xarakteristikas

XX sr flsfi fikrinin inkiafnda balca frqli cht rylrin plralizminin,

oxsayl flsfi mktb v cryanlarn mvcudluudur. Tbitnasln

164
nailiyytlrindn, ilk nvbd fizika, kimya v biologiyann uurlarndan flsfi
konsepsiyalarn yaradlmasnda fal surtd istifad olunur. Flsf varlq haqqndak
mvcud olan tsvvrlri daha da drinldirrk, materiyann mrkkb quruluuna
daxil olur, insann mvcudluunu daha aydn drk etmy alr, elmi thlil v sosial
praktikann nticlrini birldirmk yolu il ictimai inkiaf problemlrini hll
etmy alr. Sciyyvi cht odur ki, elmin mvffqiyytlrin baxmayaraq
flsf dini mvzularn rhindn knarda qala bilmir. Birinci halda din flsfi
thlilin obyekti rolunda x edir. Digr halda is, filosofluun sasn, zln tkil
edir. Elmin v ictimai praktikann tsirindn azad, tmiz (saf) flsf yaratmaq
chdlri nvbti df uursuzlua dar olur. Eyni zamanda elm trfindn flsfni
nnvi problematikadan mhrum etmk chdi d bu cr uursuzlua mruz qalr.
Ona gr d dvrn bu v ya digr flsfi cryanna qiymt verrk konkret sosial-
siyasi, iqtisadi raiti nzr almaq olduqca vacibdir.
Qeyd etmk lazmdr ki, XX sr hyatn btn sahlrind bhranlar sridir.
Myyn ictimai quruluun saslarn dyidirn sosial evrililr hyatn ayrlmaz
lamtin evrilir. cmiyytin ddy iqtisadi bhranlar ox vaxt z hllini aq
antihumanizm formalarnda tapr. Onlarn irisind n dhtlisi btn xalqlar
mumdnya facisi ruhunu hiss etmy mcbur edn dnya mhariblri olmudur.
Adama el glir ki, militarizmin dhtli tcrbsini drk etdikdn sonra insanlar
sosial konfliktlri mhariblrdn istifad etmdn hll edckdir. Lakin hazrda
lokal mhariblr ktlvi xarakterli hadislrdir v briyyti yeni bir mumdnya
yannna srkly bilck bir amildir. Bundan lav, yer krsind ekoloji thlk
tsvvredilmz srtl irlilyir. Elmi texniki inqilabi nailiyytlr bzn xeyirdn
ox ri douran mnby evrilir. Adamlarn hyat raitinin pislmsi, tbitin z
tbii xasslrini getdikc daha ox itirmsi, maddi ehtiyatlarn tknmsi hr bir
insann hyatnda znn tsirini gstrir. Nticd insanlarn salaml thlk
altna dr, psixi vziyyti (indiki, hm d glck nsillrin) pislir. Ona gr d
XX sr d mdniyytin bhran anlay cmiyytin mnvi hyatna mhkm
daxil olmudur. Dyrlrin tzdn qiymtlndirilmsi hr bir yeni nsl xas olan

165
hadisdir. Lakin XX srd hyati qaydalar v oriyentirlrin transformasiyas insan v
onun tbiti haqqnda bdi tsvvrlrin tzdn idraki szgcdn keirilmsi il
mayit olunur. Sosial v tbii qsurlarn aradan qaldrlmasnda elm bslniln
midlr ruh dgnly, elm inamszlqla vz olunmudur. Masir dvrd flsfi
tdqiqatlarn arlq mrkzi insann zrin keirilmidir. XX sr flsfsind
spesifik chtlrdn biri d flsfi mktb v cryanlarn ksriyytinin marksizm
ks mvqedn x etmsidir. Bunu onunla izah etmk olar ki, uzun illr marksizm
(sonralar is marksizm leninizm) praktikada kommunizm ideallarn realladrmaa
alan cmiyytin siyast v ideologiyasnn mhk da olmudur. Marksizmin
flsfi prinsiplrinin xsusil dialektik v tarixi materializm prinsiplrinindzgn
olmadn sbut etmy chd edn bir ox flsfi cryanlar onun sbut v
arqumentsiz tnqidin stnlk verirlr. Uzun illr flsfnin inkiaf ancaq ideoloji
qardurma sahsind d zn gtrirdi. Hqiqi flsfi problemlri hll etmk
vzin trflr bir birinin flsfi konsepsiyalarnda zif yerlr v shvlr
axtarmaqla mul olurdular. Lakin bu zaman hqiqi flsfi konsepsiyalar
yaradlmasna meyl d gclnirdi.
mumiyytl, XX sr flsfsi mxtlif istiqamtlr zr inkiaf etmidir.
Buraya dini flsfnin oxsayl formalar, hminin pozitivizmin n yeni nvlri d
daxildir.
XIX srd v XX srin vvllrind elmin rolunun artmas flsfy d z
tsirini gstrmidir. Htta sayentizm (latnca: bilik, elm sznddir) istiqamti d
meydana glmidi ki, burada da flsfnin konkret elm meyilli olan myyn
tfkkr tipin arxalanmas irli srlrd.
Sayentizmin trfdarlar pozitiv elmlr (balca olaraq tbitnasla)
istiqamt gtrrk flsfdn nnvi dnyagr problematikas xarma,
flsfnin tarixn qrarlam predmetindn imtina edilmsini, ona dqiq elmlr
tipindn qurulu vermyi planladrrdlar. Sayentizm istiqamtin ox vaxt
neopozitivizmi (analitik flsfni), elm flsfsini, strukturalizmi aid edirlr.
mumi flsfi sayentist konsepsiyalarla yana, mxtlif spesifik nzriyylr d

166
yaylmaa balamdr. Bunlar: industrial, postindustrial, texnotron,
informasiya v digr ictimai qurulu tipologiyasna uyun modellr sasnda tkil
olunmudur. Sayentist flsfi tsvvrlrin ilnilmsind n byk tinlik
metodologiya sahsind zn gstrmidir. Bel aydn olurdu ki, nzri biliklri tam
kild empirik faktlara mncr etmk qeyri mmkndr. Sayentizm praktikas bir
daha gstrdi ki, flsfi problemlri tam kild tcrid etmk olmaz.
kinci spesifik flsfi konsepsiya antropoloji konsepsiya hesab olunur. Bu
istiqamt humanitar antropoloji sahnin n plana xarlmas v antisayenizm
meyillrinin gclnmsi il bal idi. Bu zaman insani mzmun balca prinsip elan
olunurdu. Antropoloqizm rivsind flsfi anropologiya, hyat flsfsi, ekzisten-
sializm, personalizm v s. cryanlar formalamdr. onlarn frqli xsusiyytlri
tkc ql mnasibtd deyil, srf flsfi mzmunun formalamas mexanizmind
xristianlq il doma chtlr malik olmasndadr. Bu istiqamtin trfdarlarn tbii
elmi tfkkrn v onun normalarnn mumiliyinin qbul edilmmsi birldirir. Bu
cryanlarn arasndak srhdlr demk olar ki, yoxdur.

b) Hyat flsfsi. openhauer v Nite

Qrbd XIX XX srd n geni yaylm cryanlardan biri Hyat

flsfsidir. Bu flsfi istiqamtd mrkzi problem insan problemi, onun mahiyyti
v mvcudluudur. Hyat flsfsinin banisi alman filosofu A.openhauer (1788
1860) hesab olunur. sas sri Dnya kor irad v bo tsvvrdr adlanr. Bu sr
sonrak flsfi fikr byk tsir gstrmidir. openhauer dnyan kor irad v qvv
kimi z flsfsind tsvir etmidir. Pessimist flsfsi eyni zamanda oxmnal
mahiyyt malik olmudur. Onun fikrinc, insan illziya v kabuslardan xilas
olaraq glcyi yaradr. Hmin illziya v kabuslarn irisind sadlvh,
uzaqgrmz optimizm d vardr.
Nzri aspektd o, z flsfsind hind upaniadlarna, Platon v Kantn
tlimlrin saslanmdr. Onun ideyalar rasionalizm, tarixiliy v Hegelin

167
dialektikasna qar olmudur. Dnya kor irad v bo tsvvrdr sri Platonun
ideyalar almin v Kantn znd eyin yaxn olmudur. Eyni zamanda Kantdan
frqli olara openhauer ey znd nin, yaxud mqsdsiz, kor faliyyt gstrn
iradnin drkedilnliyini tsdiq etmidir. rad tsvvrlri dourmudur.
openhauerin dnyagr subyektiv idealist mahiyyt dayr. Onun n
subyektsiz obyekt yoxdur. openhauerin subyektivizmi onun znn dlilr
flsfsi adlandrd solipsizm deyildir. Filosofa gr, dnya bir trfdn,
drkednin tsvvrdr, digr trfdn is drkedn dnyann mhsuludur. Hyatda
olan btn hadislr iradnin obyektivldirilmsinin mrhllridir. Daha dqiq
desk, hyatda ba vern btn hadislr, adamlarn ii, tarix v tbit qanunlar
btn bunlar ursuz, qdrtli chtdn ibartdir. Dnya tcssmlmi iraddir.
Hyat uzun yuxugrmdir. Hyata mnasibtind openhauerin mvqeyi pessimizm
mvqeyidir. Bu mvqe bir ox msllrd buddizm saslanr. Hr bir hyat
iztirabdr. Bizim bdnimizin hyat ancaq xroniki olaraq lngidilmi lmdir.
Onun Hyat mdrikliyi aforizmlri qiymtli fikirlr mcmusudur.
A.openhauerin flsfsinin tsiri altna dn filosoflardan biri F.Nitedir
(1844 1900). srlrinin birind Nite onu znn birinci v yegan mllimi
adlandrmdr. Nitenin fikrinc, openhaueri oxumaqla O, znd azad kiilik
xarakteri formaladrmdr. Mlimi kimi, Nite d zn pessimist adlandrmdr.
Onun yaradclnda kemi, hr eydn vvl, xristian mnvi dyrlrin yenidn
qiymt vermk n planda durmudur. Nite dini (xristial) mdniyytd hqiqi
insani dyrlri thrif etmkd gnahkar hesab etmidir. Xristianlq hyat instinktini
datm, axirt dnyas namin real dnyan inkar etmi, o dnyan triflmidir.
Xristianlq iradsi mhv doru gedn iraddir, xstlikdir, tnzzldr. kincisi,
xristianlq (sgndriyy, yaxud bizans mdniyytindn elc d ellin
mdniyytindn frqli olaraq) qul uru yaratmdr, gnah qarsnda
czalandrmaq qorxusu dourmudur. ncs, xristianlq v onun ehkamlar
doktrinyor xlaqn sasn qoymudur. Btn hyat sad sxem smasa da, xristian
xlaq hmin sxem smaa mcbur etmidir. Drncs, xristianlq briyytin

168
nslinin ksilmsin rait yaradr, bu is gizli mhvetm instinktdir. Nite z
flsfsini hyatn mdafi instinkti adlandrmdr. Baqa szl, O, hmin
flsfni antixristian flsfsi d adlandrrd. Nhayt, beincisi, Nitenin
antixristianl z mahiyytin gr hr cr aslla, yriliy, klliy qar
evrilmidir. Mlum olduu kimi, Zrdt bel sylmidir srind Allahn
ldyn elan etmidir. Ny gr? nsan he bir avtoritetdn asl olmamaldr.
Allahn lmnn drk edilmsi azad ql, azad ruh v azad lm n, onlarn
haqqnda ideyalarn formalamas n zruridir. Hmin srin bir fsli bel d
adlanr Azad lm haqqnda. Lakin azad hyat v azad lm hr bir adama
myssr olan deyildir bunlar yalnz fvqlinsana xas olan eydir. Nitey gr,
briyyt z yollaryla gedn saysz insan ktllrindn ibartdir. Bu ktllrin v bu
yrn he bir plan, he bir mqsdi yoxdur. gr bir mna deyiln ey varsa, o da
onlarn iind vaxtar zhr edn ayr ayr qeyri adi flsflrin varldr. Lakin
bu frdlrin grdyn v dndyn baqalar grb dn bilmdiyindn, traf
mhit v cmiyyt onlara dmn ksilir, onlar tnhala, aclq v sfalt mhkum
edir.
Xalqlarn hyatnda he bir trqqi olmur v son nticd hyat ac v kdrli
bir sonluq gzlyir. Haansa lap yaxn zamanlarda hl azad olan Qrb xalqlarn v
sivilizasiyasn irlid qarsalnmaz kild yaxnlaan kllik totalitarizm gzlyir.
nsan z zli instiktlrin qaytmal, xeyir v rin n olduunu bilmyn
gcl, tbii, azad frdlr evrilmlidir. ks tqdird briyyti mumi bir crlama
v qum zrrciklri kimi bir birilrinin eyni olmaq kimi kdrli, bhrsiz, clz bir
sonluq gzlyir1.
mumiyytl, Nitenin hyat flsfsi hyatdan ayr dm rasionalizmin
tnqidin, hminin mnviyyatszln tnqidin, hyatn xlaqszlna, ikizly,
avamla qar evrilmidir.

j) Freydizm v yeni Freydizm

1
Bax: lisa Nicat. Dnya filosoflar. Bak, 1995, s. 248 249.

169
 Flsfi konsepsiya kimi psixoanalizin2 saslandrlmas Ziqmund Freydin ad il
baldr. Avstriyal hkim psixiatr Z.Freyd (1856 1939) psixoanalizi flsfi
antropoloji prinsip sviyysin qaldrd. Freyd gr, seksual meyillr uaqlqdan
btn hyat mrhllrind insan mayit edir, bu meyillr yerin yetmynd
psixoloji sarsntlar meydana glir.
Freyd gr, urlu mn iki obyektiv qvvnin o il cmiyyt
qaydalarnn mbarizsi meydanna dnr. Ktl psixologiyas v insan mninin
analizi srind is Freyd sosial laqlrin tbitindn sz ar. Ktl
psixologiyasnn spesifik chtini onun qeyri uru, thtlur olaraq lider v
baya prsti etmsind grr. Moisey v monoteizm srind din qar x
edrk iki ks qvvnin hyatla lmn bdi mbarizsinin psixoloji saslarn
rh edir.
Thtlur haqqnda Freyd tlimi psixoanalizin el mddalarna saslanmdr
ki, burada psixoloji narahatlqlar, zdlr, affektlr, arzularn hyata kemmsi v
s. nin insan mr boyu izlmsi gstrilir. Bunlar zn nevroz formasnda tzahr
etdirir.
Freyd gr, ona qdrki flsfnin n byk gnah o idi ki, thtlur
problemi onun tdqiqat predmeti olmamdr. Tdqiqat predmeti ql, ur olmudur.
Dorudur, Freyd etiraf edirdi ki, urun yrnilmsi vacib rtdir. slind ur
dnyada insann oriyentasiya gtrmsin imkan verir, znn Mn ni (ego)
formaladrmaa rait yaradr. Lakin Mn dn baqa frdin uru, insan
psixikas, Freyd gr, zn daha iki strukturu daxil edir: Fvql Mn (Super
ego) psixikas daxilin keirilmi sosial hmiyytli motivlr, requlyatorlar v
hminin o (Jd) thtlurun mikrodnyas.
Thtlur, Freyd gr, urdan frqlnir v yrnilmlidir. Bu, ona bnzyir
ki, biz qaranlq otaqda i yandrrq v btn predmetlri baqa cr grrk.
Thtlur da urla, beynin faliyyti v s. il oxsayl keidlrl laqdardr.

2
Bax: Psixoanaliz (yunanca: ruh v dalma, hisslr ayrlma) psixoterapiya v psixoloji tlim
metodudur. Burada diqqt mrkzind thtlur (uralt) psixi proseslr v onlarn motivasiyas
durur.

170
Thtlur zn yuxugrmd, hipnotik vziyytlrd, davranda tzahr etdirir. O,
mxtlif sviyylrd (aa v yuxar) zn gstr bilr. Yksk sviyy
yaradclq proseslri il laqdar olduundan burada intuisiya, txyyl byk rol
oynayr. El bil ki, onlar urdan gizlidir, fikrin, ideyann, obrazn yaradlmas il
baldr. Thtlur tlimi libido (cinsi meyl), hyata meyl, lm meyl v s.
terminlrl tamamlanr v izah edilir. Freyd libidonu insann psixik enerjisi kimi rh
etmidir.
Freyd z tlimini mlum qdim yunan miflri il mhkmlndirmidir. Msln,
Edip kompleksini Freyd 3 4 yal hr bir uaa aid etmidir. Termin bilmdn z
atasn ldrb, z anasna evlnn qdim yunan padah Edipl laqlndirilmidir.
Freyd gr, olan ua n pozitiv Edip kompleksi, daha dqiq desk, anasna
mhbbt v buna gr atasna qsqanclq v rqibi kimi nifrt motivlri mvcuddur,
yaxud da neqativ, yni ataya mhbbt, anaya nifrt motivlri vardr. Eyni vziyyt
psioxoloji kompleks qzlarda da vardr (ataya mhbbt, anaya nifrt), bunu O,
Elektra kompleksi adlandrr.
Hyat v lm meyl gldikd Freyd bunu da mifologiyann kmyi il izah
etmidir. O, Aristofann Pir komediyasna mracit etmidir. Burada Platon cinsi
meylin mnyini nql edir. Bu da, z nvbsind, insann digr meyillrini baa
dmy imkan verir. N vaxtsa insanlar iki cinsli olmular. Zevs onlar iki hissy
blr. Bellikl, hr ey yar blnr v hr bir adamda znn ikinci yarsna meyl
yaranr. Hr iki hiss bir birin qovumaqdan tr z bdnlrini birldirirlr. Freyd
bel hesab edirdi ki, mifd irli srln hipotez psixoanaliz n olduqca vacibdir.
Burada meyl vvlki vziyytin tlbatndan xr.
Bunun n Freyd daha qdim mnblr mracit edir. Msln,
Upaniadlarda dnyann Atmandan ml glmsi v s. bu qbildndir.
Freydin ktl iind insan tlimi d thtlur haqqnda olan tlimin
saslanmdr. O, dini mumbri nevroz adlandrmdr. Freyd qli insann
xilaskar, ktlni is ibtidai cmiyytin ordusu hesab edir.

171
 Bolevizmi din yaxn olan nvbti illziya saymdr. Rus bolevizminin din
kimi tfkkr qadaan qoyduunu gstrn Freyd K.Marksn srlrini onlar n
Bibliya v Quran vz edn vhy kitablar olduunu qeyd etmidir. Freydin tlimini
inkiaf etdirn agirdlri irisind K.Yunq (1875 1964) znmxsus yer tutur.
gr Freydin xidmti thtlurun mikrodnyasnn thlili idis, Yunq da z
nvbsind thtluru yrnrk onun ayr ayr yaratdqlar (arxetiplri) il
struktur, obrazlar mdniyyti n mumi oxarln gstrmidir. O, elmi
dvriyyy kollektiv thtlur anlyn gtirmidir. Psixoloji tiplr srinin
giriind Yunq Platon v Aristotelin iki, tamamil bir birindn frqli olan insan
naturas olmas haqqnda Heynenin qeydlrini thlil edir. Bunlardan biri xyalprvr
naturadr, mistik Platon naturasdr ki, z qlbinin gizli yerlrindn xristian
ideyalarn v ona mvafiq gln simvollar yaradr. Aristotel naturas is praktikdir,
hr eyi qaydaya salandr. Hmin ideyalardan v simvollardan mhkm ehkamlar v
kult sistemi yaradr.
Yunq pisxoloji tiplri iki byk qrupa blr: bunlar introversiya tipi v
ekstraversiya tiplridir. Frdd mxtlif funksiyalar: 1. tfkkr; 2. emosiya; 3. hiss;
4. intuisiya hkm srr.
Hr bir funksiyaya adamlarn mvafiq psixoloji tipi uyun glir. 1. tfkkr tipi;
2. emosional tip; 3. hissedici tip; 4. intuitiv tip. Bu 4 tipdn hr biri (funksiyalarna
gr) ya bir introvertiv, yaxud da iki ekstravertiv ola bilr. Bellikl, 1. mumi
pisxoloji qaydalardan (gstrilrdn) asl olan tiplr (maraqlarn istiqamti v
onlarn libidosu digr tiplrdn frqlnnlr); 2. funksional tiplr.
Psixoloji tiplr mumi psixik proseslrl rtlnir ki, bunu da K.Yunq kollektiv
thtlur adlandrmdr. Frdi xsiyyt psixoloji prosesin hisssi, ksiyi, yaxud
nmayndsidir ki, o, hr bir canlda onun anadanglm xasssi kimi ks
olunmudur. Frdin obraz trzinin anadanglm xsusiyytlri Yunqa gr, instinkt
adlanr. O yazrd ki, obyektin bu psixi xsusiyytini arxetip kimi ifad etmyi
mslht grdm. Arxetip anlay n demkdir? Yunq buna bel bir izahat vermidir.

172
Arxetip ibtidai obraz olub burada kollektiv thtlurun mzmunu urda aq
ifad ounan meyllrl v baxlarla tmsil olunmudur.
Yunqun drin mzmunlu srlrindn biri Psixoloji tiplrdir. Demk olar ki,
insan haqqnda, onun psixoloji mahiyyti haqqnda bundan gcl v kamil tdqiqat
sri tsvvr etmk tindir.
Yunqun psixoloji konsepsiyasnda mxtlif sistemlr birlir. Yunqa gr insann
daxilind 4 insan yaayr: Mn, Maska, Klg v nhayt Ruhun obraz.
Mn frdin inkiafyla bal son mqsddir. Maska xsin sosial drisidir.
Mn n qalxan rolunu oynayan Maska, eyni zamanda son nticd onu
simaszladra bilr. Klg Mnin tutqun v aa oxardr. Klg xsin
daxili mni, onun yarmyuxulu r mnidir, insann zirzmisind yaayan
vhi insandr.
Yunqa gr, insan drin dyimlr urayb inkiaf edir, krplikdn bym
v yetkinlm mrhllrin keir. Amma bzn qlb anlaylarla yox, obrazlarla
keib gldiyi inkiaf mrhlrin qaydr. Bu zaman arxaik, individlr qdrki
kollektiv thtlur dvrnn xatirlri oynayb z xr. O, xsusil uaqlarda,
kahinlrd, mistiklrd, sntkarlarda, yuxu grnlrd v ruhi xstlrd zn
gstrir. Nallarda satirlrd, misteriya, yuxu v ryalarda onlarla yenidn
grmk olar.
Yunq analitik psixologiyann banisidir. O, tfkkrn inkiaf tarixini ks
etdirmy almdr. Yunq hr bir frdin drin daxili almini v xalqlarn hyatnn
mifoloji drinliyini ustalqla rh etmi v sbuta yetirmidir ki, Freydin biz mlum
olmayan anlalmaz ns thtluru insann yuxusunda v fantaziyalarnda zn
gstrn bu qaranlq, ehtirasl v zorla susdurulan hallar kollektiv urun uzaq
zamanlardak hycan v tcrblrinin ks sdasdr.
Yunqun kf etdiyi kollektiv thtlur btn briyyt xas olan v hr hans
frdin sasland psixi tbq v ya mrhldir.
Yunqun Metamarfoza v libido rmzlri ilk byk v znn n ox
byndiyi sridir. Burada ks olunan arxetiplr nzriyysi flsfi psixologiyada

173
yeni bir mrhl ad v gstrdi ki, insann v xalqlarn qdim kollektiv uru
mifoloji motivlrl birg sonrak btn mrhllri zyl gtirrk, insann beynind
v htta genlrind yatb qalr, psixi xstlrin, paranoiklrin sayqlamalarnda z
xr.
Yunq hardasa btn anlalmaz, mrkkb, sirli elmlrin prdsini ad, btn
qdim obraz v rmzlri oxudu, insann dnya v fvqldnyalarla laqlrini ad.
Xsusil mdniyyt, din v etik normalarn inandrc mnyini v tarixini yaratd.
Yunq salnda srlrini yrnn xsusi institut yaradan nhng elm
korifeylrindn biridir.
Yunq yaradclnn son dvrnd zn rq flsfsin tutub Tibet v in
flsf kitablarna psixoloji rhlr yazd. Htta kimyagrliyin yeni psixoloji izahn
verdi.1
Freydizmi yeni dvrd yeni Freydizm kimi tbli edn alman- amerikan
filosofu, sosioloqu Erix Fromm (1900 1980) olmudur. Fromm freydizmin sosial
tnqidi il mul olmudur. O, faizmi sosial hadis kimi tdqiq edn Adolf Hitler
Nekrofilinin klinik hadissi (1978) srini v Azadlqdan qa (1941),
Mhbbt snti (1956), midlr inqilab (1968), Malik olmaq, yaxud mvcud
olmaq (1976) v s. srlri il mhur olmudur. Frommun diqqt mrkzind frdin
subyektiv xsi faliyyti kimi yox, ontoloji fakt kimi gtrlm insann
mvcudluunun ziddiyytlri durur. Fromm aadak dixotomiyalar2
frqlndirmy alr: insanlarn hyatnn tkilinin patriarxal v matriarxal
prinsiplri; avtoritar v humanist ur; xarakterin istismar v reseptiv (z yola)
tiplri; malikolma v varlq frdin hyatnn iki sulu kimi v s. Fromma gr, masir
sivilizasiya insanlarn frdi, eqoist chtlri ucbatndan mhv olacaqdr. Malikolma
ehtiras sinfi mnasibtlr doru aparr. Kommunistlrin sinfi mbarizsi d doru
deyildir. nki qeyri mhdud tlabat prinsipi hyatn mqsdi kimi gstrilir. Ham
daha ox ey malik olmaa chd edir. Bu is bhsiz siniflrin yaranmasna v

1
lisa Nicat. Gstriln sri, s. 299 300
2
Dixotomiya (yunanca: iki hissy blm) btvn ardcl olaraq iki hissy blnmsi, sonra hr bir
hissnin d z nvbsind ikiy blnmsi v s.

174
onlarn arasndak mbariz is zlynd qlobal miqyasda xalqlar arasnda
mhariblr sbb olacaqdr. Acgzlk v slh bir birini inkar edir. Byk hyat
mllimlri Budda v Xristos z sistemlrind mrkzi yeri ona vermidilr ki,
mlkiyyt malik olmadan yaama yrnmk vacibdir.
Fromma gr, insan dnn varlq kimi bir trfdn, azadla v mstqilliy
can atan, digr trfdn is z thlksizliyi namin bu azadlqdan l kmy, ondan
qamaa raz olan bir canldr. Bu baxmdan Fromm K.Marksla Z.Freydi
birldirmy almdr. Fromma gr, sosial xarakterlrin formalamasnda balca
amillrdn biri qorxudur. Qorxu insan sosial normalara uyun glmyn thtlur
chtlrini sxdrb tamam aradan xarmaa mcbur edir. Nticd insan tcrid
olub z zn qaplr. Fromm hkim psixoanalitik kimi, Freyd is biologizmindn
uzaqlab ekzistensializm yaxnlamdr.
Onun baxlar Freyddn bir d onunla frqlnir ki, psixoanalizin banisi din
kollektiv nevroz kimi baxrsa, neofreydist ksin, dini nerozun xsusi bir nv
hesab edir.

) Neopozitivizm

XIX srd geni yaylm flsfi cryanlardan biri d pozitivizm olmudur.

Mstqil flsfi istiqamt kimi pozitivizm ken srin 30 cu illrind
formalamdr. Hmin cryanlarn nmayndlrinin fikrinc, sas msl flsf
il elmin qarlql mnasibti mslsidir. Onlarn tsvvrn gr, msbt
(pozitiv) bilik ayr ayr xsusi elmlrin nticsind ld edil bilr, yaxud da onlarn
sintetik birliyi saysind mmkn ola bilr. Ona gr d realln mzmununu tdqiq
etmyi iddia edn flsfnin xsusi elmi fnn kimi mvcud olmaq hququ yoxdur.
Pozitivizm z inkiafnda iki mrhl kemidir. Birinci mrhl z banisi fransz
filosofu O.Kontun (1798 1857) flsfi mktbi il laqdar olmaqla XIX srin 30
40 c illrini hat edir. Kontun mqsdi hatli kild elmlrin tsnifatn yaratmaq
olmudur. Ona gr biliklrin iyerarxiyas saddn mrkkb, ibtidaidn aliy,

175
mumidn konkret doru tarixi inkiaf ks etdirmlidir. Elmlrin ierarxiyas
beldir: riyaziyyat astronomiya, fizika kimya biologiya sosiologiya.
Pozitivizmin ikinci tarixi mrhlsi (yaxud formas) maxizm v
empiriokritisizml (E.Max, R.Avenarius) tmsil olunmudur. Demli, neopozitivizm
pozitivizmin inkiafnda nc mrhlni (v yaxud forman) ifad edir v mxtlif
variantlarda: mntiqi pozitivizm, linqivistik thlil flsfsi v yaxud linqivistik
flsf kimi tqdim olunur. Maraqldr ki, neopozitivizmin tarixi nitqin mxtlif thlil
sullarnn bir birini vz etmsi tarixidir. Bu sullar mntiqdn semantikaya, ondan
da linqivistik thlil doru gedir. Mlum olduu kimi, neopozitivistlri maksimum
proqram, baqa szl desk, sni formaladrlm nitqin sasnda mtlq
formaladrlm biliy nail olmaq chdi birldirir. Bu zaman onlar elmin metodoloji
problemlri zrind inhisar hququnu iddia edirlr ki, bu da z nvbsind,
idrakn bzi chtlrini mtlqldirmy aparb xarr. Lakin neopozitivistlr idrak
btv hadis kimi ona daxiln xas olan ziddiyytlri, tinliklri, nitqin
formaladrlmas gediind yaranan digr problemlri il birlikd hat etmk
qdrtin malik deyillr. Ancaq neopozitivizmin uurlar da qeyd edilmlidir. Bunlar
byk metodoloji yk malik olan biliyin xsusi sahlrinin ilnib hazrlanmas,
xsusil riyazi mntiq, semiotika, informasiyann semantik nzriyysi v s. dir.
Bununla yana, qeyd etmk lazdr ki, onlarn idrak tdqiqatlarn xsusi metodlarna
mumi, universal flsfi metodologiya xasssi vermk chdi mvffqiyyt
qazandrmamdr. Onlarn mqsdi tsirli metodologiya yaratmaq v bu zaman
oradan flsfi mnada materiya anlayn xarmaq chdi d mhm xsusiyytlr
srasna daxildir. Buraya flsfdn reallq, elmin anlaylarnn tbiti haqqnda
metafizika msllrini xarmaq arlarn da aid ed bilrik. Nticd
neopozitivist terminlr srf subyektivist alarlar ld edir. Onlar hr hans hadis
haqqnda hqiqi bilik almaq imkann rdd edirlr.
Neopozitivistr gr, flsfnin sas mslsi elm dilinin mntiqi thlilindn
ibartdir. Bu thlilin vasitsi kimi onlar riyazi mntiq v aksiomatik metoddan
istifad etmyi tklif edirlr. Elm mnasibtd flsf bu v ya digr konkret elmi

176
nzriyylri thlil etmk deyil, nzriyy dilinin (hazr biliyin mcmusunu) mntiqi
thlilini yerin yetirmlidir. Mlum olduu kimi, hr bir elmi nzriyy qeyri
mkmml konstruksiya olduundan onu mvafiq hipotetik deduktiv modell vz
etmk lazdr. Bu nqteyi nzr digr ifratla, elmi nzriyynin
aksiomatladrlmas metodunun mtlqldirilmsin aparb xarr.
Mntiqi neopozitivizmin saslar Vyana drnyind XX srin 30 cu illrind
ilnib hazrlanmdr. Bu drny tannm alim v filosoflar M.lik (1882 1936),
K.Gedel (1906), A.D.Ayer (1910), K.Karnap (1891) v baqalar daxil idi.
Linqivistik thlil flsfsinin formalamasna Ldviq Vitgenteynin (1889
1951) yaradcl mhm tsir gstrmidir. Bu byk mntiqi v filosof bir sra
problemlr toxunsa da, n ox nitqin mntiqi msllri il mul olmudur.
Linqivistik flsfnin mqsdi kf deyil, aydnladrma, hqiqt deyil, hmiyytdir.
L.Vitgenteynin szlri il desk, flf hr eyi olduu kimi saxlayr.
Neopozitivizm idrak prosesind yaranan bir ox tinliklri akara xartd v
myyn tarixi mrhllrd onlarn hll edilmsin kmk etdi. Lakin elm daim
inkiafdadr v yeni yeni metodoloji problemlr dourmaa qadirdir.

d) Elm flsfsi

Tbitnaslq elmlri nticlrinin, birinci nvbd fizika v riyaziyyat elmlri

nticlrinin baa dlmsin tlabat, hmin elmlrin strukturunun v onlarn
metodologiyasnn izah edilmsi zrurti flsfnin mstqil hisslrini tkil edn
oxsayl flsfsi konsepsiyalarn yaranmasna gtirib xartd. Buraya riyaziyyatn
flsfsi, fizikann flsfsi, biologiyann flsfsi v s. daxil edilmidir. Sovet
flsfsind fal surtd tbitnasln flsfi msllri ilnirdi. Ellin flsfsinin
meydana glmsinin sas sbblrindn biri neopozitivist elm konsepsiyasnn
tnqidi thlilin olan zrurtl laqdardr.
Tannm fizik M.Born yazmd: Fizikann adi danqda ifad oluna biln
mumildirici flsfy ehtiyac vardr. Dnyann mhur tbitnaslarndan olan

177
H.Bor, M.Plank, V.Heyzenberq v baqalar flsfy xsusi diqqt yetirmilr.
Msln, H.Bor qat pozitivist nqteyi nzri tnqid edirdi. Hmin pozitivist baxa
gr, yegan reallq duyulardr, yerd qalanlar is bizim qlimizin
konstruksiyalardr. Elmin srtli inkiaf, onun metodlarnn tkaml el problemlr
irli srd ki, flsf clb edilmzs onlarn hlli qeyri mmkndr. Bu problemlr
hanslardr? Elmin predmetinin dqiqldirilmsi, biliyin hqiqiliyini, determinizm v
sbbiyyt, eksperiment, mahid v s. btn bunlarla yana maddi dnyann
strukturunun drk edilmsinin metodoloji aspektlri d hmin problemlrdndir. Elm
flsfsinin grkmli nmayndlrindn biri, ingilis filosofu Karl Popper hl vaxt
il Vyana drnyinin fal itiraks olmudur. Flsfi baxlarna gr, mntiqi
pozitivizmin nmayndsi olan K.Popper eyni zamanda hmin flsfnin bir sra
mddlarna tnqidi mnasibt bslmidir. Bu tnqidd balca cht pozitivizmin
naturalizm v apriorizm byk yer verilmsi il laqdardr. znn Mntiq v
elmi biliklrin ykslii srind Karl Popper mrkzi flsfi problem kimi elml
yalan elm arasnda demarkasiya kriteriya axtar vzifsini irli srmdr. O,
elmiliy iddia edn hr cr biliyi tkzib etmyi tlb edrk, hr cr biliyi thrif
etmk prinsipinin ttbiqinin trfdar kimi x etmidir. Onun fikrinc, elmi
tdqiqatlarn mntiqi hr cr subyektiv psixoloji tsirdn azaddr. El Popperin
Vitgenteynin v Rasselin mntiqi empirizmindn frlndirici chti bununla la-
qdardr. Bellikl, Popperin elm flsfsi antipsixologizmi v riyazi mntiqi aparata
saslanr. Elmi metod nzriyysi empirik nzriyy ola bilmz, z spesifikas il bu
flsfi, epistemoloji nzriyy olmaldr. Bununla yana, flsf faktiki olaraq elmi
idrakn mntiqi nzriyysin aid edilir.
Elm flsfsinin digr grkmli nmayndsi Amerika filosofu T.Kun hesab
olunur. Onun Elmi inqilablarn struktur sri ox mhurdur. Burada o, elm
problemlrinin thlilin mhm yer vermi, elmin inkiafnn qanunauyunluqlarn
aradrb thlil etmy almdr. Elm dair znn xsusi konsepsiyasn yaradaraq
onun tarixini normal v inqilab dvrlr blmdr. lk df olaraq Kun tbitin
thlilin v elmi inqilabn xarakterin geni yer vermidir. Onun n ox clb edn

178
XVII srdir. Hmin sr ki, bu vaxt ilk elmi inqilab ba vermi v Yeni Dvrn elmi
yaranmdr. Metodoloji thlilin sas mslsi elmi biliklrin hazr strukturlarnn
tdqiqi deyil, elmd mvcud olan tsvvrlrin vz olunmas v transformasiyas
mexanizminin aydnladrlmasdr. Bu zaman paradiqma 1 anlayna daha byk
yer verilir. Kuna gr, elmin sl nzriyysinin yaradlmas bilavasit tarixin
yrnilmsindn keir. Elmi hisslr blb, onun nsrlrini yrnn
pozitivistlrdn frqli olaraq O, elmi vahid bir tam (btv) kimi grr.
Flsfnin inkiafnda elm flsfsinin mhm rolu vardr. Hazrda elm flsfsi
daha da inkiaf etdirilir. Kompterlm v informasiya vasitlrinin oxalmas elm
flsfsinin fqlrini, xsusil imkanlarn artrmaqdadr.

e) Flsfi antropologiya

XX srin birinci yarsnda Qrb flsfsi diqqtini insana doru evirdi. nsan
problemi il bu v ya digr drcd mul olan, hmin problemi ks etdirn
oxsayl flsfi konsepsiyalar mumi flsfy antropologiya ad altnda birlir. Bu
terminin sas mnas flsfi fikrin insann tbitini v imkanlarn drindn
anlamaqla laqdardr. Hl 1929 cu ild M.Haydegger Kant v metafizika
problemlri adl srind Kantn mhur Mn nyi bilrm?, Mn n
etmliym? v Mn ny gvn bilrm? fikirlrinin yeni yozumunu vermy
almdr. z mcmusuna gr, insan ndir mumildirici fikrin aparb
xarrd. slind flsfi antropologiya n balca vzif insan idraknn,
faliyytinin v etiqadnn predmetin yeni traktovka il yanamaqdr. Masir
raitd vacib olan odur ki, biz nec drk edirik, nec faliyyt gstrir v nec etiqad
edirik?
Flsfi antropologiyann sas zmini E.Qusserlinin fenomenoloji flsfsi v
eksiztensializml qoyulmudur. Flsfi antropologiyann trfdarlarnn fikrinc,
nnvi flsfi obyektivizm v pozitivizm idrakn subyektiv v fal chtlrin
1
Paradiqma (nmun, misal) elmi biliklr n sciyyvi olan qid, dyr v texniki vasitlrin
mcmuunu ifad edn termindir. O elmi nnlrin mvcudluunu tmin edir.

179
etinaszlq gstrir, dnyann mahiyyti, mnbyi kimi, insann zn kifayt qdr
qiymtlndirmir, onun daxili tcrbsini tam kild nzr almr. Buradan da
flsfnin spesifik predmetinin axtarlmas v onun elmi tdqiqatn predmeti il
eynildirilmsin (pozitivistlrd olduu kimi) yol vermmk vzifsi meydana
xrd.
Flsfi antropologiya trfindn tdqiq olunan konsepsiyalar rti olaraq iki
qrupa blnr. Bunlar: subyektiv antropoloji v obyektiv ontoloji qruplardr.
Birinci qrupa, insann v dnyann varln insann zndn, subyektiv Mndn
asl edn tlimlr daxildir. Bu zaman insana avtonom bir canl kimi, obyektiv rait
v normalardan asl olmayan varlq kimi baxlr. Bu konsepsiyaya gr, insan
azadlnn hqiqi saslar kimi qli idraki faliyytin daxili sbblrdn tryn
ruhani mnvi qvvlr, thtlur irrasional v iradi impulslar balca amillrdir.
kinci qrupa, varln mnasn, obyektin zndn, dnyadan xararaq drk
edn tlimlr daxildir. Bu zaman insan kosmosun, dnya qlinin, ilahinin, mtlq
ruhun ciddi determinasiya edilmi sistemind mvcud olan bir varlq kimi zn
gstrir. Onun real tbiti zruri olaraq fatalist xarakter dayr. Sosial tarixi
qanunauyunluqlar yaradr. Bununla yana mahiyytc z zlyndn varln
yrnilmsi deyil, onun faktiki mcudluunun qanunlar deyil, varln znn
mnasnn izah v aydnladrlmas tklif olunur. Bel bir fikir irli srlr ki, srf
subyektivlik hr cr obyektivliyin faliyyt gstrn sasdr, insann sl varl
rolunda is onun yaradclq faliyyti x edir. Bu faliyytin x mqam insan
fallnn mzmununu myyn edn dnyasdr. nsan dnyaya znn hqiqiliyini
ld etmy kmk gstrn, qarsna qoyduu vziflrin hyata kemsin yardm
edn bir vasit kimi mnasibt bslyir. Nticd insan mnvi v s. dyrlrin
mcmusu kimi dnyan yaradr. nki bunsuz onun hyatnn mnas, demk olar ki,
yoxdur.
z fikirlri, mddalar prinsiplrin gr flsfi antropologiya cryannn
nmayndlri fizikalistlr, sosiobioloqlara v strukturalistlr blnr. Birincilrin
baxlarnn sasn dnyann fizika mnzrsi, fiziki inkiaf qanunlarnn drk

180
edilmsin oriyentasiya tkil edir (U.Kuayn, c.c.Smart, c.Armstronq). sosiobioloqlar
insann davran haqqnda tsvvrlri bioloji qanunlarla laqlndirirlr (K.Lorens,
Uilson, R.Qrivers, R.Aleksander). Strukturalistlrin fikrinc, hqiqi mnada tarix
yoxdur. ctimai hyat v insann z mvafiq btvlyn ancaq konkret ifadsidi.
Ona gr d insan azadl yoxdur. Bu azadlq rol v funksiyalarla vz olunmudur
(K. Levi Stross, M.Fuk, J.Derrida). 70 ci illrd flsfi antropologiya
problematikasnn dyiilmsi mahid edilir. Bu da zlynd insann flsfi
antropoloji izahnn konkret elmi bazasnn genilndirilmsi il laqdar idi. nsan
tbitinin tbii elmi thlilinin dairsin ruh v mdniyyt haqqnda elmlr d clb
edilir. Daha dorusu yeni antropologiya haqqnda shbt balanr. Bu dalann
nmayndlri M.eler v Q.Plesner idi. M.eler nsann kosmosda vziyyti
srind (1828) flsfi antropologiyann mahiyyti haqqnda sas elm kimi tqdim
edir. Bu elm insann varln btvlkd, mxtlif sahlri il birlikd konkret elmi
v praktiki chtdn yrnilmsini birldirmlidir. Q.Plesnerin zviliyin pilllri
v insan (1928) adl byk srind insann mahiyytinin bzi aspektlri heyvanlar
v bitkilr almin mnasibt baxmndan aradrlmdr.
Flsfi antropoloji tdqiqatlarn sonrak inkiaf v mdniyyt sahsindki
tdqiqatlarla znginldirilmidir. Nticd mdni antropologiya xtti d inkiaf
etmy balamdr.
Flsfi dini antropologiya is (Q.E.Xenqstenberq, F.Xammer) insana etiqada
saslanan, z hyatn allahla mnasibtdn asl olaraq tkil edn varlq kimi
yanar.
Bir szl, XX srd insan problemi il Qrbd saysz hesabsz cryanlar
mul olmaqdadr.

) Ekzistensializm

XIX srin ortalarna qdr flsfd rasionalizm ideyalar hakim olmudur.

Lakin bu id xsusil rasional idrak sahsindki tinliklr d zn gstrmidir.

181
Nticd flsfi fikrin bir sra formalarndan narazlq zn gstrmi, bir nv
alimlr arasnda flsfi qiyam balanmdr. Hmin flsfi qiyamn
nmayndlri sonradan ekzistensializm flsfsini yaratmlar.
Ekzistensializmin banisi, XIX srin birinci yarsnda yaam danimarkal mistik
filosof S.Kyerkeqorun (1813 1855) tlimindn istifad edn alman filosofu
Haydeggerdir (1889 1976).
Ekzistensialistlrin irli srdklri n mumi problem hyatn mnas, insann
dnyada yeri v onun zn hyat yolu semsi mslsindn ibartdir. Bu khn
problem hmi xsusi hmiyyt malik olmudur. Demli, ekzistensialistlr
zmanmizin n kskin msllrindn birin toxunmular.
Bu flsfnin trfdarlar onu, mumiyytl, varlq haqqnda tlim kimi verirlr.
slind is hmin flsfni yalnz insan xsiyytinin mvcudluunu thlil etmy
mncr edirlr (latnca: ekzistensiya sz mvcudluq demkdir). Bzi
ekzistensialistlrin o dnya haqqnda, baqa szl desk, allah haqqnda
yeritdiklri mhakim hesaba alnmazsa, ekzistensialistlr n yegan reallq xsi
mvcudluqdan, mn mvcudam idrakndan ibartdir. Onlar insan hat edn almi
sirli, insan zkasnn drk ed bilmycyi v mntiqi tfkkr uyun glmyn bir
alm kimi tsvir edirlr. Haydegger deyir ki, alm ona gr mvcuddur ki,
mvcudluq vardr. He bir mvcudluq olmazsa, alm d mvcud ola bilmz.
nsann mvcud olmas faktnn insan n n mhm olduu irli srlr.
Lakin insann mvcudluu inthaldr v insann btn hyat lm qarsnda qorxu
raitind keir. Onlarn fikrinc, flsfnin d vzifsi mhz bu qorxunu oyatmaq v
daim bu hissi qoruyub saxlamaqdr. K.Yaspers deyir ki, filosofluq etmk lm
almaq demkdir. rti olaraq ekzistensialistlri dini (N.Berdyayev, L.estov,
K.Yaspers, Q.Marsel) v ateist (M.Haydegger, J.P.Sartr, A.Kamyu, M.Merlo Ponti,
S. de Bovuar) ekzistensialistlr blrlr. Ekzistensialistlr bel hesab edirlr ki,
insan baqa adamlarla nsiyyt xaricind yaaya bilms d, bu adamlar slind
zlrini tamamil yalqz sayrlar. Bu tlimin trfdarlar nnvi flsfdn frqli
spesifik terminologiyadan istifad edirdilr. K.Yaspersin II dnya mharibsindn

182
sonra yazd Gnah haqqnda msl sri vardr. Onun mvzusu mhariby
gr almanlarn gnahlandrlmasdr. O, burada gnahn tsnifatn verir: cinayt
gr gnah, siyasi gnah, xlaqi gnah v n byk gnah metafizik gnah.
Metafizik gnahn mnbyi insann varldr. Almanlarn gnahn K.Yaspers
metafizik gnah kimi verir. Bu cr gnahlar hr yerd v hr xalqda ola bilr. Ona
gr d Fuik xbrdarlq edirdi. nsanlar sayq olsun!
mumiyytl, ekzistensializmin hm msbt, hm d mnfi chtlri vardr.
slind ekzistensialist flsfnin leytmotivi insann xarici ictimai qvvlr trfindn
sartin qar etirazdr. Onlarn fikrinc, mvcudluq insann zdr, onun dnyaya
gliidir. O, n xeyirxah, n d bdxahdr. O, xeyirxah v ya bdxah ictimai
mnasibtlr prosesind olur. nsan zlynd hqiqtdir. Hqiqt malik olmaq yox,
hqiqtin z olmaq grkdir. Bu, Roma hakimiyyt nmayndsi Ponti Pilatn
hqiqt ndir?sualna Xristosun-hqiqt mn zmm!cavabna bnzyir. nsann
mahiyyti ictimai mnasibtlrin mcmusudur. nsan hazr ictimai mnasibtlr dn-
yasna glir. Burada mvcudluqla mahiyyt arasnda toqquma ba verir v insann
btn hyat boyu davam edir. Ekzistensialistlr Marks zglm problemin gr
zlrinin slflrindn biri hesab etmilr. zglm problemi ekzistensialistlrd d
mrkzi problem olmudur. Lakin gr Marksda zglm sosial zglm idis,
onlardak zglm insan hyann cmiyytd sas xarakteristikas idi.
Ekzistensializm bir nv hyat flsfsindn, xsusil Nite flsfsindn, onun
frdiyyilik konsepsiyasndan yaranmdr.

f) Personalizm

Personalizm (latnca xsiyyt szndndir) masir flsfd teistik istiqamtdir.

Adndan grndy kimi, burada xsiyyt ilkin yaradc reallq v ali mnvi srvt
hesab olunur. xsiyytin yaad v faliyyt gstrdiyi dnya Ali xsiyyt Allah
yaradclq fallnn tzahrdr.

183
 Personalizmin formalamas XIX srin sonunda Rusiya v ABda balamdr.
Personalist flsfnin sas prinsiplri N.A.Berdyayev v L.estov trfindn formul
edilmidir. Sonralar is hmin ideyalar N.O.Losskinin, S.N.Bulqakovun, A.Belnn,
Vya.vanovun yaradclnda z ksini tapmdr. Personalizmin Fransada yaylmas
hmin cryann inkiafnda xsusi mrhlni tkil edir. Onun n byk
nmayndsi Emmanuel Munyedir (1905 1950). dealist monizm prinsipin v
Hegelin panlogizmin qar olaraq personalizm oxluq ideyasn irli srr.
Personalizm trfdarlar oxlu mvcudluqlar, ur, irad v xsiyytlr haqqnda
danrlar. ql qar intuisiya durur. Dnyan Ali person Allah yaratmdr v ona
inkiaf etmk qabiliyyti vermidir.
drak sahsind personalizm nnvi flsfnin idrak subyektinin insann
konkret tzahrlri il tam kild antropoloji mumiliyi il vz olunmas
zrurtindn x etmidir. Elc d subyektin fal rolu qeyd olunur. nki yalnz
yegan frdi tkrarolunmaz insan drk edir.
Ontoloji planda xsiyyt fundamental kateqoriyaya evrilir, yalnz onun
vasitsil sas tzahr mmkndr. Burada iradi fallq mvcudluun fasilsizliyi il
ular. xsiyyt z tcrbsi il yegan reall tkil edir. Lakin xsiyytin
mnbyi znd deyil, allahdadr. Elm bu vziyytd dnyann znginlik v
mxtlifliyin nail olmaa qadir deyildir. Elmd insan hyatnn dzgn yolunu
gstr bilck etibarl oriyentirlr tapmaq mmkn deyildir. Bu vzifni yalnz dini
flsf yerin yetir bilr. Personalizm tlimind xsiyyt haqqnda oxlu maraql v
msbt momentlr vardr. Xsusil frd v xsiyyt anlaylarnn frqlndirilmsi
chdi maraq dourur. Bu tlimin sciyyvi chtlrindn biri d irad azadl
haqqnda ideyann saslandrlmasdr. Hl ekzistensialistlrin srlri
yaylmamdan vvl cmiyyt v xsiyytin prinsipial dmniliyi haqqnda
fikirlr personalizmd mvcud idi.
XX srin birinci yarsnda personalizm yeni prinsiplrl inkiafa qdm
qoymudur. Fransz personalizminin banisi E.Munye marksizm v ekzistenisalizmin
tsirini qeyd etmidir. 1946 c ild apdan xan Personalizm ndir? srind o

184
yazrd: Biz maddi zrurt v kollektivilik sistemin mnasibtind insan
xsiyytinin birinciliyini tsdiq edn hr cr tlimi v hr cr sivilizasiyan
personalist tlim adlandrrq. Qarsna bitkin flsfi tlim yaratmaq mqsdi
qoymayan E.Munye xsi mvcudluq probleminin ilnmsinin mhsuldar sullarn
axtarmaa chd etmidir. Bir szl, baqa XX sr flsfi cryanlar kimi, xsiyyt
problemi personalizmin sas tdqiqat problemi olmudur.

g) Praqmatizm

XX srin n geni yaylm flsfi cryanlarndan biri praqmatizmdir. Bu

cryann vtni Amerika Birlmi tatlar hesab olunur. Yunanca praqma szndn
olub, i, ml demkdir. Bu cryann banisi Amerikann grkmli mntiqisi arlz
Pirsdir (1839 1914). Onun n mhur srlrindn biri 1904 c ild ap etdirdiyi
Praqmatizm ndir? sridir. Onun ideyalarn sonralar Uilyam ceyms inkiaf
etdirmidir. Praqmatizm daim idn, mldn danr, ideyalarn v nzriyylrin
mli surtd yoxlanlmas lzumunu gstrir. arlz Pirs mrkkb v ziddiyytli bir
flsfi sistem yaradaraq, burada bzi elmi tsvvrlri dinin mnafeyi il
laqlndirmy almdr.
ceyms bilik vzin qeyri ur irrasional etiqada sahib olma, hr eydn
vvl, mntiqi tfkkr rdd edn dini etiqad sahibi olma tklif edir.
Dyui bada olmaqla digr praqmatistlri instrumental mntiqdn v ya
eksperimental mntiqdn istifad etmyi mslht grrdlr. Bu mntiq is,
slind, ml glmi vziyytd snama v shvlr metodu zr srfli hrkt trzi
axtarb tapma nzrd tutur. Praqmatistlr gr, tfkkr insana bilik vermir, ona
yalnz tin vziyytdn xmaq v mvffqiyyt qazanmaq bacarn yrdir. Elmi
mfhumlar, qanunlar, nzriyylr obyektiv realln inikas v ya surti deyildir,
bunlar yalnz bu v ya digr mqsdi hyata keirmkdn tr hrkt planlardr,
alt v ya vasitdir. gr ideya v ya nzriyy i grr v mvffqiyyt

185
qazanmaa imkan verirs, yaxdr, yni dzgndr; gr buna imkan vermirs,
pisdir, yni shvdir.
Praqmatizm dinin mddalarn ox faydal, buna gr d dzgn hesab edir.
Praqmatistlr fayda prinsipini yalnz idraka deyil, hminin mnvi v mli
faliyytin btn formalarna amil edirlr.

) Neotomizm

Neotomizm Avkinal Fomann ideyalarn inkiaf etdirn dini flsfi tlimdir.

Neotomizm XX sd daha srtl yaylm v hazrda da byk v nfuzlu cryan
olaraq qalmaqdadr. Onun trfdarlar tkidl qeyd edirlr ki, yalnz din nicat ver
bilr, n kskin ictimai suallara yegan cavab bundan ibartdir ki, xristianlq ruhu
hyatmza daha tsirli nfuz etmlidir. slind Neotomizm orta sr sxolast
Akvinal Fomann Vatikan trfindn katolik kilssinin rsmi flsfsi kimi qbul
ediln tliminin yenildirilmi variantndan ibartdir. Neotomistlr tliminin n
md sas bundan ibartdir ki, allah almin xaliqi v klli ixtiyar sahibidir.
Neotomistlrin fikrinc, tbit ilahi ideyalarn ttbiqi, tarix is ilahi plann hyata
keirilmsidir. Onlara gr, hqiqti drk etmk n forma vardr: elm, flsf
v din. Bu formalarn n aas elmdir. Onlara gr, elmin verdiyi bilik mtbr
deyildir v yalnz cismani qlafla mhduddur ki, hmin qlaf da almin hqiqi mnvi
mahiyytini gizldir, bu mahiyyt elm nfuz ed bilmir v bunu qismn flsf,
yaxud metafizika kf ed bilr. Elmdn frqli olaraq flsf almin mvcudluunun
ilk sbbi mslsini irli srr v bel bir nticy glir ki, bu ilk sbb ali mnvi
balancdr, yaxud almi yaradan allahdr. Neotomistlrin tlimin gr, ali hqiqt
yalnz vhy v dini iman yolu il drk edilir ki, elm v flsf d znn
dnyagr hmiyyti olan btn prinsipial nticlrini bu dini imanla
uzladrmaldr.
Neotomizmin n grkmli nmayndlri J.Mariten (1882 1973), E.Jilson,
Q.Vetter v Y.Boxenski hesab olunur.

186
 mumiyytl, neotomizm tlimi mxtlif flsfi fnlr sistemin saslanr.
Onlardan metafizika, qnoseologiya, naturflsf, etika, estetika, sosiologiya v s.
gstrmk olar. Neotomist flsfsinin mrkzind varln universal flsfi
nzriyysi rolunda x edn metafizika durur.
mumi metafizika znd ontologiyan (mumiyytl, varlq haqqnda v nec
var o cr varlq haqqnda tlimi) birldirir. Xsusi metafizika dnya v insan
haqqnda tlimi ifad edir.

h) Sovet flsfsi

XX sr flsf tarixind demk olar ki, tdqiq olunmam dvrlrdn biri d

sovet dvr flsfsidir. 70 il rzind Sovet ttifaq adlanan byk bir lkd yaylan
v inkiaf edn flsfdn danmamaq doru olmazd. Bu lkd ninki mhariblr,
dhtli sosial eksperimentlr aparlm, hminin flsf il d mul olmular.
Sovet quruluunun hazrk tnqidilrinin fikrinc, sovetlr birliyind 10 illrl
flsf olmam, intellektual hyat mhv olmu, ancaq mrkzi paytaxt hrlrind
qadaan olunmu shbtlr aparlmdr. lbtt btn bunlar a yalandr. slind
Sovetlr ttifaqnda badan baa savadszln lvi, yintilrl olsa da mdni
inqilabn hyata keirilmsi mmkn olmudur. Bzilrinin bynmdiklri alimlrin
ksriyyti aristokrat aillrindn deyil, sad fhl v kndli aillrindn xm
adamlar olmudur. slind sovet dvr btvlkd flsfi thlil baxmndan
mrkkb, maraql v hm d dramatik olmudur.
XX srin 20 30 cu illrind bir sra grkmli alim filosoflarn mcburi
mhacirt yollanmas (onlar boleviklrin ideoloji doktrinalar il razlamrdlar)
he d flsfi hyata son qoymad. Sovetlr birliyind qalb ilyn v elc d
yetimkd olan yeni filosof nsillri ox tin bir siyasi dvrd yaamalarna, bzi
fikirlri aq kild dey bilmdiklrin, htta z ideyalarna gr hyatlarn bel
qurban vermklrin baxmayaraq, flsf elmini inkiaf etdirmilr. slind ham
xaric ged bilmzdi. Yaxud da ham dissident ola bilmzdi. Bundan baqa, hmin

187
dvrd yaam alimlrin demk olar ki, ksriyyti marksizmin hqiqi flsf
olduuna btn varlqlar il inanmdlar.
Tarixin dflrl sbut etdiyi kimi, hyat z iradsini ox zaman dikt etmk
qdrtin malik olduundan, hmin dvr alimlri d zamann gstrilrin tabe
olmudular. Sovet dvr flsfsi, onun inkiaf mrhllri v ildiyi sas mvzular
nec sciyylndirmk olar? Hr eydn vvl, bu dvr mrhly blmk
lazmdr.
Birinci mrhlni rti olaraq 1922 1930 cu illrl laqlndirmk
mmkndr. Bu dvr diskusiya v mbahislr dvr hesab olunur. Bu dvr
mbahissin V..Leninin 1922 ci ild apdan xan Mbariz materializmin
hmiyyti haqqnda sri daha ox sbb olmudur. Sonralar Leninin flsfi
vsiyyti hesab olunan bu srd sas ideya mbariz materializm anlaynda ifad
edilmi flsfnin marksist partiyall ideyasdr. Filosoflarn qarsna vziflr
qoyulurdu. Bu, ktllr irisind dialektik materialist dnyagrn, xsusn
ateizm tbliatn gclndirmkdn, masir ictimai inkiafn v elmi trqqinin irli
srdy problemlr baxmndan flsfnin, xsusil materialist dialektikann daha da
inkiaf etdirilmsindn, Qrb (V..Lenind burjua) flsfsinin mxtlif cryanlar
il fal mbarizdn ibartdir. O, btn idealistlri dinin diplomlu nkrlrini ifa
etmyi tlb edirdi.
Hmin vaxtdan balayaraq sovet flsfsi dialektik materialist xttini mdafi
etmy balad. Dorudur, hmin flsfd d bu v ya digr probleml laqdar
mbahislr gedirdi.
Bir szl, 20 30 cu illr flsfsi hyatda ox qzn diskusiyalar dvrdr.
Onlardan biri cmiyyt v insann hyatnda bioloji v sosial amillrin mnasibtin
hsr olunmudur.
Bir sra alimlr psixik hyata srf bioloji sviyynin tzahr kimi baxrd.
V.M.Bexterov Kollektiv refleksologiyan yaratmd ki, digr filosoflar onu
sosiologiyann yeni bir elmi metodu kimi qlm verirdilr. Hmin dvrd
zoososiologiya v fitososiologiya yaranr v btn canllarn vahid sosial

188
mexanizmlri axtar aparlr. Biolojildiricilr irisindn tbitnasl sinfi
yanama il birldirmy alan flsfi nihilistlr yaranmd. Onlar istismar
siniflrin xidmtisi olan flsfdn xilas olmaa arrdlar. Bu zdn iraq
alimlr psixika v dnyagr anlaylarn istismarlarn uydurmas hesab edib,
fiziologiyann psixologiyann yerini almasn tlb edirdilr. Nihilistlr filsofluq edn
tarixilr trfindn rdd edildilr.
Digr diskusiya marksist bazis anlay trafnda, nc diskusiya is Asiya
istehsal sulu tsvvrlri trafnda gedirdi. Asiya istehsal sulunda torpaq zrind
xsusi mlkiyytin olmamas, knd icmasnn mhm hmiyyt malik olmas il
laqlndirilirdi. slind bu prinsiplr bir sra istehsal sulunun tam lamtlri hesab
oluna bilmzdi.
mumiyytl, hmin dvrdki nzri dylrd hamdan ox hkim, yaz,
filosof pozitivist, V..Leninin oxdank opponenti Aleksandr Boqdanovun ad daha
ox hallanrd. A.Boqdanov N..Buxarinl birlikd mexanist adn almd. nki
onlar z srlrind inkiafn dialektik ziddiyytlri ideyasna saslanmr, cmiyytd
tarazl saxlayan tkiletm ideyasna arxalanrdlar. A.Boqdanov Tektologiya adl
tkil elmi yaratd ki, o da masir sistem nzriyysinin sas ideyalarn qabaqcadan
bildirmidir. O, tektologiyan proletar mdniyytinin fundamenti hesab edirdi v
bel dnrd ki, proletariat hmin elm yiylnmdn cmiyytd he bir
dyiiklik etmy almamaldr. A.Boqdanov proletkululuun sasn qoyanlardan
v nzriyyilrindn biridir. Onun fikrinc, incsntin cmiyytd balca rolu
proletar ktllrin mbarizy v my hazrlamaqdan ibartdir. Rusiyada 20 ci
illrd z xan alimlrdn biri d Mixail Baxtin olmudur. 1921 ci ild Hrkt
flsfsin dair srini yazmdr. A.F.Losev (1927 ci ildn 1930 cu il qdr 8
cildlik srlr yazmdr), Q.Q.pet, L.S.Vqotski v b.-nn mhm tdqiqatlar
olmudur. 1930 cu ildn balayaraq rejim ideoloji tqibi gclndirrk hr cr
mstqil tfkkr qar repressiyalara balad. 1929 cu il qdr lknin flsfi
hyatnda A.M.Deborinin rhbrlik etdiyi tdqiqatlar, elc d Pod znamenem
Marksizma jurnalnn trafnda olanlar aparc rol oynayrdlar. Bunlar inqilaba

189
qdr v inqilabdan sonra faliyyt gstrn alimlr v partiya xadimlri idi.
A.M.Deborin Leninin vsiyytlrin ml edrk Mbariz materialist dialektiklr
cmiyytini yaratd. Materializm kitabxanas srlrinin nrind itirak edrk
Boqdanov v Buxarin kimi mexanistlrl mbariz aparmdr. Lakin 1929 cu ild
Deborin akademik seilndn sonra (hmin vaxt Buxarin d seilmidi), ona v onun
qrupuna Stalinin qzbi tutdu. Stalin elan etdi ki, Deborin v onun qrupunun yazd
n varsa tzdn nzrdn keirilmlidir. Eyni zamanda onlarn qrupuna
meneviklik edn idealizm damasn vururdu. Deborindn tlb olundu ki, aq
kild btn tlblrini Qrmz professorlar institutunun yncanda tnqid etsin
v onlar xalq dmni adlandrsn. Lakin Deborin bu tklifi rdd etdi. Tezlikl
jurnaln redaktoru Deborinin yerin M.B.Mitin tyin olunur. M.B.Mitin 1936 c ild
srlrinin birind deborinilri banda v trotskizmin bilavasit xfiyylri
adlandrd. Nticd Deborinin btn tlblri v trfdarlar hbs olunaraq mhv
edildilr. Bu andan balayaraq uzun mddt sovet flsfsind bir avtoritet tsdiq
olundu. Bu da xalqlarn atas .V.Stalin idi. 1938 ci ild Stalin yazd K(b)P
qsa tarixi kursu adl sri apdan xd. Orada xsusi flsf blmsi var idi ki,
hmin blm d uzun mddt flsf sahsind alanlar n qanuna evrildi.
ldn il flsfd bu v ya digr prinsip daha da ehkamladrlr, fikrin hr cr
trqqisi yerindc boulurdu. Lakin btn bunlara baxmayaraq el hmin dvrd
M.Baxtinin, K.Meqrelidzenin srlri apdan xmdr. V..Vernadski grgin kild
noosfera ideyas zrind ilmidir. Hmin ideyalar 1975 ci ild apdan xsa da,
el 30 cu illrin ikinci yarsnda yazlmd. 40 c illrd S.L.Rubinteyn v
A.N.Leontyevin v digr byk psixoloqlarnn flsfi ideyalar formalamd.
Onlarn srasna D.N.Uznadzeni d daxil ed bilrik.
Sovet flsfsinin tarixinin ikinci mrhlsi 1930 1953 cu illri hat edir.
Bu dvr kdrli v rfsiz dvr hesab olunur. Dorudur, bu dvrd bir sra formal
flsf strukturlar yaranr. Moskva Dvlt Universitetind v Leninqrad Dvlt
Universitetind flsf fakultlri yaranr. 1947 ci ildn Flsf Msllri jurnal
ap olunmaa balamdr. Btn bunlara baxmayaraq bu dvr nzri tnzzl dvr,

190
bu v ya digr mllif qar xmaa mcbur olmaq dvrdr. Msln, Flsf
tarixinin III cildi ldrc tnqid mruz qald. Mlliflri sinfi yanamaya kifayt
qdr fikir vermmkd tqsirlndirirdilr. Hmin dvrd bir sr d olsun zamann
imtahanndan xa bilmmidir.
SSR d flsfnin inkiafnn nc mrhlsi Stalinin lmndn
balayaraq SSR nin dalmasna qdr davam etmidir. 60 c illrdn balayaraq
flsfi fikird byk bir canlanma hiss olundu. Hl 1956 c ildn flsfni mstqil
predmet kimi ninki humanitar ali mktblrd, hminin digr universitetlrd d
kemy baladlar. 1958 ci ild Flsf elmlri jurnal da ap olunmaa balad.
50 ci illrdn balayaraq Sovet filosoflar beynlxalq flsfi konqreslrd
itirak etmy baladlar.
Hmin dvrd filosoflar bu hqiqti drk etdilr ki, marksizm leninizmdn
lav hm d Marksn z var v onu oxumaq lazmdr. Bu dvr filosoflarndan
M.M.Rozental, E.V.lyenkov, L.A.Mankovski, B.M.Kedrov, N..Lapin, V.A.Vazyulin
v b. Marksn dzgn qiymtini vermy alrdlar. Bu dvrd dialektik mntiq m-
ktbi (E.V.lyenkov, Q.S.Batiev, B.P.Bibler (Moskva), J.M.Abdildin (Qazastan),
Z.M.Orucov (Azrbaycan), V.A.Bosenko (Ukrayna) v b.), elmlrin metodologiyas
sahlri, elc d ur problemlri (A.Q.Spirkin, V.P.Tuqarinov). qnoseologiya prob-
lemlri (P.V.Kopnin), dyrlr (M.S.Kaqan) v s. sahlr inkiaf etmy balad.
Bu dvrd Sovet filosoflar rsmi marsizmin amansz rivsindn xilas olaraq
yeni yeni problemlr axtarn davam etdirmy almlar.

191