OSTOJA \UKI]
Hartmanov eti~ko-vrijednosni sistem
(Nicolai Hartman: Etika, Naklada Ljevak d.o.o., Zagreb, 2003,
preveo s njema~kog Marijan Cipra)
U predratno vrijeme je na-
javqivano objavqivawe Hart-
manove Etike na srpskom i hr-
vatskom govornom podru~ju, ali
do realizacije nije do{lo. Ne-
ka Hartmanova djela su ranije
prevedena, me|u kojima i wego-
va Estetika. Napokon se poja-
vio prevod Etike od Nikolaja
Hartmana u izdawu Naklade
Qevak d.o.o., Zagreb, na hrvat-
skom jeziku, gdje se kao izdava~
pojavquje Zdenko Qevak, a pre-
vod s wema~kog jezika izvr{io
je afirmisani prevodilac Ma-
rijan Cipra, dok je pogovor za
ovo izvrsno djelo napisao Ho-
timir Burger, s naglaskom da je
na ~elu ure|iva~kog tima za ovu
kwigu bio uva`eni filozof
Danilo Pejovi}. U prevedenoj
kwizi sadr`ani su predgovori
za prvo i drugo izdawe origi-
nala, kao i pomenuti pogovor,
glosarij i kazalo imena.
U samom uvodu se isti~e:
Tradicija novovjekovnog mi{-
UDK 17
qewa uvijek iznova stavqa
pred filozofiju tri aktuelna
pitawa: {ta mo`emo znati,
{ta trebamo ~initi, ~emu se
smijemo nadati? Drugo od wih
va`i kao temeqno eti~ko pita-
we. Ono je onaj oblik qudskog
pitawa uop}e koji etici daje
karakter prakti~ne filozo-
fije; oblik pitawa koji ho}e
vi{e od pukog spoznajnog zahva-
}awa zbiqe, a ipak mawe od
onoga za ~im naposqetku te`i
~ovjekova ~e`wa i nada. Neo-
visno od svakog jedinstva da }e
to posti}i, neovisno od znawa
o uvjetovanom i dohvatqivom
kao i od vjerovawa u ono nada-
qe, krajwe apsolutno, stoji ono
u sredini izme|u krute zbiq-
nosti `ivota i lebde}ih ide-
ala vizionarskog gledawa. Sa-
mo nije okrenuto ni~em zbiq-
skom kao takvom pa ipak je
blisko zbiqi kao nijedna teo-
rija i nijedna ~e`wa, uvijek
613
OSTOJA \UKI]
zapo~iwu}i od zbiqe i pita-
ju}i iz wene datosti te uvijek
imaju}i pred o~ima zbiqnost
onog {to je u datom neozbiqno
(str. 7). Hartman na prvim
stranicama svog obimnog djela
konstatuje da su etika i moral-
nost u novijim vremenima,
ta~nije u moderni, izlo`ene
radikalnim promjenama kakve
se do tada nisu de{avale. Jo{ je
Dekart tvrdio da ne bi nikad
istra`ivao ne{to {to bi
moglo da ugrozi ili naudi
~ovjeku, od ~ega su polazili
mnogi savremeni istra`iva~i.
Takva konstatacija je jo{
eksplicitnije izra`ena u djelu
Otfrida Hefea Moral kao
cijena moderne, Ogled o nauci,
gdje je otvoreno istaknuto da se
moralnost u modernoj potpuno
marginalizuje. Etika u savre-
menom svijetu nije uspjela da
obuhvati mnoga podru~ja qud-
skog djelovawa. Hartman je jo{
u Predgovoru naglasio da se
tradicija XIX vijeka iscrpqi-
vala u analizi moralne svi-
jesti i wenih akata. Daleko od
toga je bila briga oko objek-
tivne sadr`ine moralnih zaht-
jeva, zapovijesti i vrijednosti.
U ~itavoj konstataciji takvih
odnosa nalazio se Ni~e sa svo-
jom poznatom tvrdwom da se
614
uop{te ne zna {ta je dobro, a
{ta zlo. On poziva na nove
poglede na vrijednosti, pre-
vrednovawe vrijednosti, gdje
dominira novo stawe problema
u etici i tu se radi o jednoj
vrsti sadr`aja, o supstanciji
eti~kog bitka i nebitka.
Prema tome, evidentno je da se
u novovjekovnim uslovima u
samom centru nalazi sadr`ajna
analiza vrijednosti. I upravo
se odatle problemi akata pono-
vo pokre}u. Ne smije se izgu-
biti iz vida ono {to je zane-
mareno i najpre~e. Na takvo
stawe problema ukazao je i
Maks [eler. Odavno je bilo
istaknuto da se ideje materi-
jalne vrijednosne etike ne
mogu iscrpiti u kritici
Kantovog formalizma. Hart-
manu je jasno da u novijim vre-
menima dolazi do podsticaja za
razmatrawe zna~ajnih eti~kih
problema.
Kant je u svojoj raspravi o
metafizici morala ukazao da
metafiziku morala treba
dignuti na nivo principa i
jasno formulisati prirodnu
metafiziku koja je sa pozicija
moralnog uvjerewa prisutna
kod svake pojedine qudske
li~nosti i omogu}uje joj ori-
jentaciju u moralnim pita-

wima. Prirodna metafizika
koju smo pomenuli, odnosno u
Kantovom smislu shva}ena, u
istorijskom `ivotu je izlo`e-
na eroziji, kvarewu, pa bi
weno dizawe na nivo principa
i jasno formulisawe trebalo
tu eroziju da onemogu}i. Ideja
koja se odnosi na kritiku uma,
posebno kritiku prakti~nog
uma i wegov primat predstavqa
intenciju da se takvo erozivno
stawe preduprijedi. Hegelovo
poimawe svijesti i weno ukla-
pawe u moralni totalitet, te
wegovo shvatawe moralnosti
kao pojave samoga apsoluta, iz
ovakvih okvira dobija novi
smisao.
Hotimir Burger iznosi
da se Hartman u novijoj diskusi-
ji o etici ne poziva na sve auto-
re koji su krizu etike osjetili,
nego, u prvom redu, na Maksa
[elera i Ni~ea, te na Kanta, a
u istorijskoj perspektivi na
Aristotela, potom u temeqno-
filozofskom poimawu i na
Platona. U dinami~ki eti~ki
kontekst Hartman ukqu~uje
svoja razmi{qawa o filozof-
skoj etici. Ovakvim posmatra-
wem eti~ko pitawe se kao pred-
met istra`ivawa `eli istr-
gnuti iz nedoumica svakodne-
vqa i konkretnih datosti. Po-
PRIKAZI, OSVRTI, RECENZIJE
red saznajne teorije, potom ras-
prave o kategorijalnim zakoni-
ma i kriti~koj ontologiji, na-
posqetku upravo etika sa~iwa-
va va`ne etape kojima on obli-
kuje svoj filozofski sistem.
Etika se u Hartmanovom
poimawu sastoji iz pitawa {ta
treba da ~inimo, a na drugo mje-
sto tako|e dolazi pitawe o to-
me {ta je u `ivotu i u svijetu
uop{te vrijedno. U razmatrawu
slo`enih pitawa koja se odnose
na eti~ke probleme i vrijedno-
sti Burger ukazuje na bitna
podru~ja kojima se bavi Hart-
man: S druge strane, Hartman
ovoj tematici pristupa s
rijetko vi|enom sistemati~no-
{}u, iscrpno{}u i temeqito-
{}u. Ekspoziciju i dispoziciju
cjelokupne eti~ke tematike on
raspore|uje najprije u tri pod-
ru~ja koja je nazvao: Struktu-
ra eti~kog fenomena, a {to je
ujedno Fenomenologija }udore-
|a, zatim slijedi Carstvo eti-
~kih vrijednosti, koje izla`e
Aksiologija }udore|a i napo-
kon je rije~ o problemima slo-
bodne voqe kojim se bavi Me-
tafizika }udore|a (str. 804).
U strogom nizu iznesen je veli-
ki broj odjeqaka i poglavqa
koji su ra{~laweni na odre|e-
ne tematske cjeline. Autor
615
OSTOJA \UKI]
probleme svestrano i dubinski
zahvata, uz navo|ewe analogija,
neophodnih argumenata i anal-
iti~kim i sinteti~kim putem
dolazi do vaqanih sudova i pri-
hvatqivih zakqu~aka o materi-
ji koju obra|uje. U Strukturi
eti~kog fenomena Hartman
obuhvata pojmove kontemplati-
vne i normativne etike, te
mno{tvo morala, wihovo ispo-
qavawe i jedinstvo etike, odre-
|ene stranputice filozofske
etike, osnovna odre|ewa Kan-
tove etike, zatim su{tinu
eti~kih vrijednosti i trebawa
i zavr{ava sa metafizi~kim
izgledima. Carstvo eti~kih
vrijednosti je temeqno obra-
|eno i sadr`i op{ta gledi{ta
i vrijednosne tablice, najop-
{tije vrijednosne suprotnosti,
potom temeqne vrijednosti
koje su sadr`ajno uslovqava-
ju}e, temeqne moralne vrijed-
nosti i specifi~ne moralne
vrijednosti, zatim podru~je ko-
je se odnosi na specijalne mo-
ralne vrijednosti prve, druge i
tre}e grupe, uz zakonitost vri-
jednosne tablice sa obiqe`ji-
ma i karakteristikama. Prob-
lem slobodne voqe je detaqno
obra|en i tu je obuhva}ena pro-
blematika koja se odnosi na
prethodna kriti~ka pitawa, te
616
smisao i elemente kauzalne
antinomije, sistematsku anal-
izu antinomije trebawa i argu-
mentovanu dokaznu snagu eti~-
kih fenomena, zatim na onto-
lo{ke pretpostavke i mogu}no-
sti za ostvarivawe li~ne slo-
bode, potom slijedi dodatak
koji je vezan za slobodu, odnos-
no za prividne i stvarne sla-
bosti teorije o slobodi i eti~-
ku i religioznu slobodu.
U ovoj obimnoj kwizi po-
seban akcent je dat vrijednosti-
ma; wihovom zna~ewu, porije-
klu, karakteru, bitku same
eti~ke vrijednosti, wihovoj
tvorbi kao eti~ki idealne
sfere, hijerarhiji vrijednosti
i svim drugim relevantnim
komponentama koje se odnose na
vrijednosti. U ovoj raspravi
dolaze do izra`aja Hartmanova
razmi{qawa o Kantovoj etici,
ali isto toliko pa`we posve-
}uje i [elerovoj kritici Kan-
tovog formalizma i intelek-
tualizma, {to govori da se vri-
jednost shvata kao bitnost.
Hartman uvi|a da su vrijedno-
sti po na~inu bitka Platonove
ideje. On isti~e nezavisni i
neosporivi bitak vrijednosti.
O tome kako nam se javqaju vri-
jednosti Hartman zakqu~uje:
Svijest o vrijednosti nu`no je

materijalna i predmetna svi-
jest. To onda zna~i da ni same
vrijednosti izvorno nemaju ka-
rakter zakona i naloga [...] nego
su sadr`ajno materijalne i ob-
jektivne tvorbe, iako ne realne
tvorbe. [...] Vrijednosne struk-
ture su ba{ idealni predmeti s
onu stranu svega realnog bitka
i nebitka, pa i s onu stranu re-
alnog osje}awa vrijednosti ko-
ji ih jedini dohva}a (str. 107).
Trebawe Hartman temeq-
no razmatra sqede}i temeqni
pojam etike kao etike. Pored
pukog trebawa, ovaj filozof
podrazumijeva trebawe bitka,
trebawe ~iwewa i trebawe spo-
znaje, s tim da ovu prvu odredni-
cu eksponira kao idealno, real-
no i aktuelno trebawe i pri
tome instancu po sebi. Hotimir
Burger u raspravi o ovoj prob-
lematici rezonuje: Zato je po-
lo`aj subjekta spram trebawa
sredi{wa ta~ka eti~kog prob-
lema. To je nemirna ta~ka u bit-
ku u kojoj bitak ispada iz svoje
ontologijske ravnote`e, ne{to
stavqa iznad sebe. On je stje-
ci{te dviju heterogenih deter-
minacija ili mo}i (str. 812).
Duboko i su{tinski elaborira
Hartman brojna pitawa koja se
odnose na fenomen trebawa.
PRIKAZI, OSVRTI, RECENZIJE
Posqedwi dio rasprave o
eti~kim problemima posvetio
je Hartman grani~nim pitaw-
ima i aporijama koja su vezana
za ovo podru~je, gdje naro~itu
pa`wu s teorijskog aspekta za-
slu`uje rasprava o modalnoj iz-
gradwi trebawa, a u prvom redu
je zastupqeno teleologijsko
uzajamno djelovawe i isprepli-
tawe finalnih i kauzalnih ni-
zova. Za Hartmana je ~ovjek
kao osoba predmet etike, a we-
govi transcendentni akti su
ono {to podlije`e vrijednos-
nom sudu, odnosno oni su pred-
met prosu|ivawa.
Tre}i dio svoje etike
Hartman je posvetio slobodi
voqe i o tome elaborira svoje
stavove u okviru metafizike
morala. Zanimqiva su wegova
odre|ewa moralnog bi}a: ]u-
doredno bi}e nije ni bog, niti
dr`ava, niti bilo {to u svije-
tu, nego jedini primarni nosi-
teq }udorednih vrijednosti,
~ovjek (str. 226).
Mo`e se primijetiti kod
Hartmana da sloboda nu`nosti
od veze s onti~kom mogu}no{}u
jeste zapravo bitni preduvjet i
za pravu slobodu voqe. Karak-
teristi~no za svako tendirawe
i te`wu je, u stvari, samostal-
nost s kojom se postavqa neka
617
OSTOJA \UKI]

ciqna to~ka, svrha, materija nagla{ava Hartman sastoji se u

trebawa i prekora~uje realno tvrdwi da je sloboda moralne
(str. 204). Ono {to posebno osobe eti~ki nu`na.

618