KTAP DEERLENDRMES

ferin bir rn olduunu ifade eder. Bu yorumun isabet derecesi

bir yana, benzer bir sosyolojik yaklam Osmanldan esirgenmek-
tedir: Sosyal Darwinizmin Osmanl topraklarndaki geliim sreci
ve bunun zamanlamas; ksacas evrim teorisinin evrimi, Osman-
l-Trk modernlemesinin hangi dinamikleri ve dnemeleriyle
rtmektedir? Her ne kadar eser bunun baz ipularn verse de
(rnein biyolojik evrim meselesinin II. Abdlhamid dneminde
deil de II. Merutiyet dneminde tartlmaya balanmas, buna
karn sosyal Darwinizmin biyolojik evrim tartmasndan daha
nce Osmanlya girii) bu konular neden-sonu ilikileri ierisin-
de yeterince analiz etmemektedir.
Ancak, bize gre nemli olan bu durumlar dnda, Atila Doann
emek mahsul bu titiz almas Osmanl-Trk modernlemesi ta-
rihinin nemli bir boyutu hakknda birok faydal bilgiyi ihtiva et-
mektedir. Birincil kaynaklara dayanarak yaplm olan bu alma
hem alann uzmanlarna hem de genel okuyucuya hitap etme kapa-
sitesine sahip olup literatrde nemli bir boluu doldurmaktadr.
Ayrca, u anda basks tkenmi durumdaki kitabn tekrar yaym-
lanmas ele ald konunun nemine binaen de faydal olacaktr.

Hilmi Yavuz
slamn Zihin Tarihi: Bir Mslman Aydnn
slam zerine Dnceleri
Tima Yaynlar, stanbul 2009, 253 s.

Muammer SKENDEROLU
Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi

slamn Zihin Tarihi, yazarn ifadesi ile slamn ente-

lektel meselelerini, analitik ve kuramsal bir arka plann verili tes-
225
pitlerinden yola karak okumak amacyla kaleme alnm maka-
Dvn
lelerden oluuyor. Bu makaleler slam ve Trklk, slam ve Fel-
2011/2
sefe, slam ve Tasavvuf, slam ve Siyaset, slam ve Bilim, s-
lam ve Medeniyet, slam ve Oryantalizm ve slam ve Gncel
ana balklar altnda toplanm. Kitabn giriinde, bu yazlarn bir
ksmnn yazarn Trkiyenin en gzde niversitelerinden ikisin-
KTAP DEERLENDRMES

de verdii Introduction to Turco-Islamic Thought ve Sufi Seminar

adl doktora ders notlar olduu ifade edilmi. Bizim bu yazmzda
deerlendirme konusu yapmay dndmz ksm da slam
ve Felsefe bal altna yerletirilmi olup bu derslerden birinin
malzemesi olduunu zannettiimiz makaleler olacaktr. Bu maka-
lelerin doktora seviyesinde akademik malzeme olarak kullanlyor
olmas ve bir Mslman aydn tarafndan genel okuyucuyu da
aydnlatmak amacyla yaynlanmas byle bir deerlendirmeyi ge-
rekli klmaktadr.
Hi phesiz slam ve Felsefe konusunun ba aktrlerinden
birisi Gazldir. Gazlnin kendi eserlerinin ounun Trkeye
aktarlmasna ilaveten zerinde birok akademik alma yaplp
yaynlanmtr. Dolaysyla Gazl genel okuyucunun gerek birin-
cil, gerekse ikincil kaynaklardan yararlanarak rahatlkla ulaabile-
cei bir dnrdr. Gazl, Hilmi Yavuzun da birka makalesinin
konusunu oluturmu. Gazali Felsefenin Yolunu Kapad m? adl
makalesinde yazar balktaki soruya yle cevap veriyor: Gazali,
felsefe ve bilim dncesine deil, felsefenin iinde bir muattla
(ateizm) sylemi retilmesine kar kmtr. Onun meselesi ate-
izm iledir; felsefe ile deil!. Devamnda yazar bata bn Sina
olmak zere felasifenin hakikate ilikin argmanlarnn, rtk bir
ateizme yol ayor olduunun Gazali tarafndan kefedilmi oldu-
unu iddia ediyor (s. 23). Ona gre bn Snnn hakikat anlay
onu Spinozaclk gibi bir tr panteizme, panteizm de ateizme g-
trmektedir.
Spinozaclk gibi bir panteizmin dpedz bir ateizm olup olma-
d ayr bir tartma konusudur. Burada Gazl zerinden tart-
may gtrecek olursak, Gazl Mslman filozoflarn hakikate ili-
kin argmanlarnn rtk bir ateizme yol atn nerede ve nasl
kefetmitir? Bu sorudan nce sorulmas gereken asl soru udur:
Bu filozoflarn anda ateizmden bahsedilebilir mi? Bahsedilebi-
lirse hangi anlamda bahsedilebilir? Bu dnemde kendilerine deh-
riyyn, tabiyyn ve zendka denen grup mensuplar ateist
kabul edilebilir mi, edilebilirse hangi anlamda kabul edilebilir? Ka-
ranlklarda bir eyler kefetme abasn bir tarafa brakp Gazlnin
226
el-Munkz adl eserinde ak seik ifade ettii filozoflar tasnifine bir
Dvn
bakalm: Gazlye gre filozoflar gruptur: Yaratcnn varln
2011/2
reddeden Materyalistler (dehriyyn), Yaratcnn varln kabul
etmekle beraber te dnyann varln reddeden Natralistler (ta-
biyyn) ve grlerinin bir ksm kfr, bir ksm bidat ve bir ks-
m da dinen sakncasz olan lahiyatlar (ilhiyyn). Gazlnin bu
nc grup filozoflar arasnda sayd isimleri de buraya not ede-
lim: Sokrates, Eflatun, Aristo, Farb ve bn Sn. Gazlnin Farb
ve bn Snya ynelttii kfr ve bidat sulamas bn Rd gibi
farkl bir gelenekten gelen Mslman dnrler tarafndan red-
dedildii gibi, Gazlnin de mensup olduu Ear geleneinden
gelen Fahreddn Rz gibi dnrler tarafndan da reddedilmitir.
Bu konu, zerinde oka alma yaplm bir konudur; dolaysyla
bu konunun tartmasna burada girmeye ihtiya duymuyoruz. Bi-
zim burada vurgulamak istediimiz husus, Gazlnin Mslman
filozoflar aka materyalist ve natralistlerden ayrmken, Hilmi
Yavuzun Gazl adna slm filozoflarndan rtk bir ateizm kar-
mas gerekten de bir Mslman aydn tarafndan kefedilmi
orijinal bir dnce (!) olarak kabul edilebilir.
slamn entelektel meselelerini bu ekilde okuyan bir Msl-
man aydn, Wittgenstein, Rorty ve Gazali adl yazsnn son pa-
ragrafnda yle diyor: Bat felsefesi uzun srm yalan bir yana
brakp Gazaliye dnyor sanki!. Ardndan da okuyucuya u tav-
siyede bulunuyor: Ve, Mslmanlarn Bat felsefesini Batl gz-
lklerle deil, Mslman gzlklerle okumalarnn zaman geldi,
diye dnyorum (s. 31). Batllarn slm dncesini Yunan
Felsefesi gzlkleriyle okumasn eletiren birok Mslman aka-
demisyenin Ortaa Latin dncesinin canlann, Bat Rnesan-
sn ve Reformunu slm dncesi gzlkleriyle okumas, orada
bulabildii en kk benzerlii slm dncesine dayandrmas-
nn ksmen farkl gelenekler hakkndaki cehaletten, ksmen de geri
kalmlk kompleksinden kaynakland sylenebilir. Mslman
dnrler Yunan filozoflarndan hi ekinmeden aka istifade
edip, onlarn birikimleri zerine kendi katklarn ekleyip sonraki
nesillere aktarmlardr. Ortaa Latin dnrleri de ekinmeden
aka Mslman dnrlerden istifade etmiler ve onlarn bi-
rikimleri zerine kendi katklarn ekleyip sonraki nesillere aktar-
mlardr. Bu erevede felsef metinlerin karlkl okunmalarnda
doal olarak kltrel yorumlar gereklemitir. Her kltr kendi
ihtiya ve ncelikleri erevesinde metinleri tekrardan yorumla-
m ve insanln kadm sorunlarn ncelikle kendi toplumlar iin
tartmtr. Her dnemde gerekleen bu karlkl etkileimi tek
227
tarafl okuyup buradan salkl bir deerlendirme karmak mm- Dvn
2011/2
kn deildir. Bir gelenei baka bir gelenein gzlkleriyle okumak
de asla salkl bir sonu dourmaz.
Bizim burada dikkat ekmek istediimiz ve sormak istediimiz
soru udur: Mslmanlara byle bir tavsiyede bulunan yazar, s-
KTAP DEERLENDRMES

lm dncesini kimin gzlkleri ile okumaktadr? Bu soruya

birka rnekle cevap bulmaya alalm: Gazali ve Felsefe adl
yazsnda bn Sinann hakikat balamnda ne srd dn-
celerin, onu panteizme ve dolaysyla ateizme gtrd kansn-
daym. Bununsa, Tehaftn lojii ile rttn, o lojie uygun
bir karsama olduunu dnyorum. diyen Yavuz nedenini
yle aklyor: A. J. Wensinck, o artk klasiklemi La Pensee de
Ghazalisinde, Gazalinin meselesinin iman ile metafizik arasnda
bir snr izmek olduunu belirtir (s. 27). Gazlyi Wensinckin
gzlkleriyle okuyan bir Mslman aydn Ear kelamn da W.
Montgomery Wattn gzlkleri ile okuyor. Gvde Fail midir
balkl yazsnda konuyu Earlik balamnda tartmaya alan
yazar, Wattn Islamic Philosophy and Theology (Edinburg Univer-
sity Press, 1962) adl eserine bavurmay tercih ediyor ve Watta
atfla u sonuca varyor: Eer kesbden W. Montgomery Wattn
ifade ettii gibi, sadece insann karar vermesi anlalmak gereki-
yor ise, o takdirde, insan fiillerinin ortaya knda, insann ok az
bir pay var demektir (s. 32).
Buradaki amacmz yukarda ismi geen veya gemeyen Batl
akademisyenlere atf yapmay su saymak deildir. Genel anlam-
da gelimilikle de ilikili olarak slm dnyasnda akademik ciddi-
yet ve derinliin hlihazrda Bat dnyas seviyesine ktn sy-
lemek olduka zordur. Trkiyede Mevlanann eserlerini orijinal
metinlerinden okuyamayanlar Mevlana uzman olarak arz endam
edebilmektedir. Dier taraftan Reynold A. Nicholson adl Batl bir
akademisyen kp mrn Mevlanaya harcayabilmekte ve Mes-
nevinin hl kullanlan en salam metin nerini (The Mathnawi of
Jalaluddin Rumi, Brill, Leiden 1925-40) yapabilmektedir. Yine Tr-
kiyede bir Mslman aydn gazete yazlarn derleyip slamn Zi-
hin Tarihi ismiyle piyasaya srebilirken, Josef van Ess adl bir Batl
akademisyen zellikle kelm odakl olarak- slmn birka asrnn
dnce tarihini ortaya karmak iin mrn harcayarak bir yayn
(Theologie und gesellschaft im 2. und 3. jahrhundert hidschraft: eine
geschishte des religiosen denker im frhen Islam, Walter De Gruyter
Inc., New York 1991) yapabilmektedir. lkemizdeki entelektel ve
228 akademik seviyemizi gstermek ve yolumuzun ne yne ve nasl ol-
Dvn mas gerektii bakmndan bunlar arpc rneklerdir. Bu rnekler
2011/2 daha da arttrlabilir.
slm filozoflar orijinallik iddiasnda bulunmu mudur? slmn
klasik a dnrlerini okuyanlar, onlarn vurguladklar husus-
lardan birinin ilmin birikimsel olduu, kendilerinin de bu birikim-
 KTAP DEERLENDRMES

sel miras devralp, mmknse kk bir katk da kendileri yapa-

rak gelecek nesillere aktarmak olduunu fark edebilirler. Bunun
en ak rneini bn Rdn eserlerinde grmek mmkndr.
bn Rd ilmin birikimsel olduunu ve ncekilerin birikimlerin-
den faydalanmann bir gereklilik olduunu aka ifade etmekten
ekinmemitir. Nitekim Faslul Makl (aret, stanbul 1992, s. 68-
69) adl eserinde ayet bizden bakalar (Mslmanlardan nce-
kiler) onu aratrmsa yrdmz yolda, bizden nce geenle-
rin (Mslman olmayanlar) bu konuda sylediklerinden yardm
istememiz gerektiinin zerimize vacip olduu (hususu) apak-
tr. demektedir. bn Rd, Aristo ve Platonun birikimini alm ve
kendi katklarn sunmak iin onlarn eserleri zerine erhler yaz-
mtr, bu nedenle de byk arih olarak mehur olmutur. imdi
Hilmi Yavuz bn Rd Orijinal midir? adl makalesinde l-i m-
rn sresinin 7. yetinde ilimde rsih olanlarn kimler olduunu
ve bu konuda bn Rdn konuya ilikin yorumunu ele alrken
yazd bn Rd yorumlar, btnyle Platondan (Symposion,
Theatetus) kaynaklanmaktadr ve ksaca bn Rdn ilimde rsih
olanlara ilikin aklamalarnn hibir orijinalitesi bulunmamakta-
dr. (s. 35) cmlesi ile ne demek istemektedir? bn Rd orijinal-
lik araynda ve iddiasnda m bulunmutur? bn Rdn orijinal
olmamas onun felsefe tarihine katksn yok saymay ve bir deer
ifade etmediini mi gsterir? Burada orijinallik tartmalarnda de-
er kaybedecek olanlar, dnce tarihinin slm ncesi dnemine
dair yeterince bilgi sahibi olmadan, bn Rd ve dier slm filozof-
larnn orijinalliklerine vurgu yaparak kendilerine pay karmaya
alan szde slm dncesi uzman akademisyenler olabilir. Bu
balamda en temel sorun ise dnce tarihini alglay ve anlay-
mzdan kaynaklanmaktadr.
Bat dncesi karsnda yaadklar eziklik ve abartl kimlik so-
runlar nedeniyle Mslman filozoflarn orijinalliklerine ar vur-
gu yaparak kendilerini tatmin eden, hatta Latin bn Rdl
ve Latin bn Sncl gibi abartl terimler kullanarak slm d-
nrlerinin Bat dncesine etkilerini n plana kararak bununla
vnen slm dncesi uzmanlarnn, yazdklar szde akademik
229
almalarda bu filozoflarn dncelerini anlamaya ve yorumla- Dvn
2011/2
maya almak yerine nereden aldklar belli olmayan bir yetki ile
onlarn falan grn slma aykr, filan grn slma aykr
ilan ettii bir lkede, slm filozoflarn kendi eserlerinden okuma-
yan bir Mslman aydnn da kp bu filozoflar ateistlikle su-
KTAP DEERLENDRMES

lamas gayet normaldir. imdi bu yazy u soru ile sonlandralm:

Mslman filozoflar ve genel olarak slam dncesini Batllar bu
kadar yanl anlayp arptabilir mi?

Ali Anooshahr
The Ghazi Sultans and the Frontiers of Islam:
A Comparative Study of the Late Medieval and
Early Modern Periods
Routledge, London & New York 2009, 196 s.

Fatih BAYRAM
stanbul Medeniyet niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi

IX. asr ile XVI. asr arasnda slm corafyasna muka-

yeseli bir yaklam sergileyen Ali Anooshahr, kitabnn giri ks-
mna Gazneli Mahmud (998-1030) dnemi tarihilerinden Eb
Nasr el-Utbden, Emir Sebktiginin bir Hint hkmdarna kar
efsanev bir zafer kazanmasn konu edinen bir alntyla bala-
maktadr. Anooshahr, daha sonra Babrnmeden bir iktibas ya-
parak, Babr ahn (1525-1531) Hindistan macerasna yn veren
eserlerden birisinin Utbnin Yemn adl eserinin olduunu iddia
etmektedir. Yazara gre, Gazneli tarih yazm daha sonraki asrlar-
da Anadoludan Hindistana kadar geni bir corafyada ve zellikle
u blgelerde etkili olmutur.
Anooshahra gre, Gaznelilerle Babrllerin Hindistanda yaa-
dklar tecrbenin bir benzerini ilk Osmanl sultanlar Anadoluda
yaamtr. Eserde zellikle gazi sultan zerinde durulmakta-
dr: Gazneli Mahmud, II. Murad ve Babr ah. Yazar, bir gaza sem-
bol olarak Gazneli Mahmud imajnn Hindistandan Anadoluya
kadar geni bir corafyaya asrlar iinde nasl yayld meselesi
230
zerinde durmaktadr. Kitapta dikkati eken husus, yazarn tezini
Dvn
destekleyici tarzda birok uzunca alntya yer vermesidir. Mukaye-
2011/2
seli bir alma olan bir eserde bu kadar fazla alntya yer verilme-
si doal olarak karlanabilecei gibi semeci okuma (selective
reading) sorunsaln da beraberinde getirmektedir. ok geni bir
corafya ve zaman dilimine nfuz eden kitapta hibir haritaya ve