Poljoprivredna kola

Banja Luka

ZAVRNI RAD
Tumori probavnog sistema

Mentor: Uenik:
Mirko Mirkovic, prof. Zori Marko III6

Banja Luka, maj 2017.god.

1
 SADRAJ

Sadraj
SADRAJ...................................................................................................................................................2
UVOD.........................................................................................................................................................3
PROBAVNI (DIGESTIVNI) SISTEM........................................................................................................4
Simptomatologija oboljenja organa digestivnog sistema.........................................................................5
TUMORI.....................................................................................................................................................6
Tumori usne upljine...............................................................................................................................6
Tumori jednjaka.......................................................................................................................................7
Tumori eluca........................................................................................................................................10
Tumori tankog crijeva............................................................................................................................15
Tumori debelog crijeva..........................................................................................................................16
Tumori jetre...........................................................................................................................................20
Tumori unog mjehura.........................................................................................................................21
Tumori slezane......................................................................................................................................22
ZAKLJUAK...........................................................................................................................................23
LITERATURA..........................................................................................................................................24

2
 UVOD

Varenje hrane predstavlja sloen fizioloki proces, gdje se uneene supstance kroz sistem
organa za varenje, podvrgavaju raznim hemijskim i fizikim promenama. Kao takve, hranjive
materije se apsorbuju i prenose putem krvi ili limfe kroz itavo telo.

Sistem organa za varenje je dosta kompleksan jer se unose strana tijela koja se trebaju
prvenstveno dobro mehaniki obraditi, dejstvom eluanog soka i mnogih fermenata
dezinfikovati i razloiti na prostije materije, zatim u crijevima apsorbovati. Kasnije dolazi do
procesa defekacije tj. do izbacivanja neupotrebljivih materija. Bitno je naglasiti da je probavni
sistem jako osjetljiv i da zahtjeva veliku panju poevi od same ishrane ovjeka do njegovih
obiaja i naina konzumiranja hrane.

Smatram da je digestivni sistem jedan od najznaajnih sistema organa ljudskog tijela jer
predstavlja glavni izvor energije koji je potreban za rad i razvoj itavog ovjekovog organizma.
Iz tog razloga sam se odluila da piem maturski rad na ovu temu.

3
 PROBAVNI (DIGESTIVNI) SISTEM

Digestivni sistem (apparatus digestorius) ini skup organa koji su zadueni za obradu
unijete hrane, njeno sprovoenje, odabiranje hranjivih sastojaka koji su potrebni organizmu, te
izbacivanje nesvarenih ostataka hrane. Ovaj sistem je u veinskom dijelu izgraen od organa
cjevastog oblika, a njegova ukupna duina je 8 10 m. U sastav ovog organskog sistema ulaze :
usna duplja (cavitas oris), drijelo - tanije njegov srednji i donji dio (pharynx), jednjak
(oesophagus), tanko crijevo (intestinum tenue) sastoji se od dvanaestopalanog crijeva
(duodenum), tatog i usukanog crijeva (jejunum et ileum); debelo crijevo (intestinum crassum)
sastoji se od slijepog crijeva (caecum) kojemu je pridodat crvuljak (appendix vermiformis), sitog
crijeva (colon) koji se dijeli na ushodni dio (colon ascedens), popreni dio (colon transversum),
nishodni dio (colon descendens) i sigmoidni dio (colon sigmoideum); marno crijevo (rectum)
sastoji se od proirenog dijela (ampulla recti) i marnog kanala (canalis recti) koji se zavrava
marnim otvorom (anus). Organi koji su pridodani ovom sistemu su : jetra (iecur; hepar), una
kesa (vesica fellea), guteraa (pancreas) i slezana (lien).

4
 Osnovna uloga digestivnog sistema je priprema hrane za staninu upotrebu. Sistem
razgrauje velike molekule iz uneene hrane, koje zbog svoje veliine ne bi mogle ui u krvotok
na manje i jednostavnije molekule. Nakon razgradnje mogu proi kroz probavne cijevi i ui u
krvotok uz pomo kojeg dospijevaju do svake stanice u tijelu. Probavni sistem nas titi od tetnih
i nepotrebnih stvari koje unesemo u usta, izbacujui te stvari kroz analni otvor.

Pravilna ishrana osnovana na naunim dostignuima ima veliko znaenje za zdravlje

ovjeka, a pogotovo za zdravlje bolesnika. Neodgovarajuom ishranom nastaju razni poremeaji.
Pre nego to se zapone lijeenje i upotreba raznih lijekova da bi se bolest zaustavila ili
otklonila, preko je potrebno utvrditi, otkriti stanje i promjene u organima za varenje, dakle
postaviti tanu dijagnozu. Zatim je potrebno upoznati i otkloniti uzroke koji su izazvali ili
pridonijeli da se bolest pojavi. Tek na osnovu detaljnih ispitivanja lijenik moe preporuiti
lijekove i lijeenje.

Neosporno je da su uzroci oboljenja organa za varenje raznovrsni, ali je ipak najei:

neracionalna ishrana. Ljudi kao to je ve spomenuto ili gladuju ili, to je mnogo opasnije,
previe konzumiraju hranu i nezdrava pia. Naroito su opasna slana, ljuta i masna jela, razne
konzerve i slino. Prema tome, u mnogim je sluajevima dovoljno urediti pravilnu ishranu, pa da
bolest proe najee i bez uzimanja raznih lijekova.

Simptomatologija oboljenja organa digestivnog sistema

Bol kao koristan mehanizam ima veliko znaenje, ali naalost u mnogim sluajevima ona
nije prvi nego posljednji simptom bolesti.
Svaki organ u abdomenu daje bol u odreenom podruju abdomena, meutim lokalizacija
bola katkada ne odgovara mjestu lokalizacije organa koji tu bol projekcira. Kod malignih procesa
bol se javlja odmah nakon uzimanja hrane, dok se kod nekih oboljenja moe javiti i do nekoliko
sati nakon konzumiranja hrane, kao to je sluaj kod ulkusne bolesti.
Gubitak elje za hranom, munina (nausea), povraanje (vomitus; emessis), regurgitacija,
tucanje (singultus), oteano gutanje (dysphagia), poveano eanje (polydpsia), proliv,
opstipacija, konstipacija, krvarenja iz gastrointestinalnog sistema (hematemeza, melena),
malaksalost, mravljenje su takoer simptomi oboljenja organa digestivnog sistema.

5
 TUMORI

Tumori ili neoplazme oznaavaju masu izmijenjenih elija koje pokazuju nepravilan i
progresivan rast. Iako uzrok ovih novotvorina nije potpuno jasan, smatra se da one nastaju kao
posljedica djelovanja razliitih unutranjih i spoljanjih fakrora. Svi tumori se dijele na
dobroudne (benigne) i zloudne (maligne). Osnovna razlika izmeu ove dvije grupe je u tome
to se maligni tumori bre ire i daju metastaze, kako u okolne limfne lijezde, tako i u udaljena
tkiva i organe, te se na osnovu ovoga odreuje malignost nekog tumora. Benigni tumori su jasno
ogranieni od okolnog zdravog tkiva. Naravno, dijagnoza zloudnog tumora ne podrazumijeva
nuno smrt. Pravodobnom dijagnozom, i dobrim odabirom terapije izljeenje je kod nekih
malignih tumora mogue. Posljednji stadij tumora je harestija koja predstavlja potpunu
izmorenost organizma i sigurnu smrt.

Metastaze su posljedica oslobaanja tumorskih elija ili dijelova tumorskog tkiva, te

njihovog limfogeng i hematogenog irenja uz ugradnju u udaljenim tkivima i njihovog rasta u
sekundarni tumor. TNM klasifikacija tumora ocjenjuje rasprostranjenost tumora (T), stanje
regionalnih limfnih vorova (N) i prisustvo ili odsustvo metastaza (M). Znaenje ove
klasifikacije je prognostiko i analitiko.

Tumori usne upljine

Zbog svoje lokalizacije tumori sluznice usne upljine, jezika i eljusti obino se rano
dijagnosticiraju, jer su lako vidljivi. Inspekcija usne upljine spada u rutinski dio
gastroenerolokog pregleda.

Benigni tumori usne upljine

Benigni tumori usne upljine su relativno rijetki i mogu poticati iz svih tkivnih struktura
usta. Najee su angiomi (hemangiomi i limfangiomi). Razliite su veliine, a svojim rastom
mogu uzrokovati makroglosiju i makroheliju. Mali hemangiomi mogu biti dio hereditarne
teleagiektazije. Ovi tumori zahtijevaju lijeenje dok ne krvare ili ne vre kompresiju na okolno
tkivo. Terapija se sastoji u eksciziji dijatermijom ovisno o veliini i prirodi tumora.

6
 Veina tumora lijezda slinavica je benigna. Benigni mijeani tumor ovih lijezdi je jo
poznat i kao pleomorfni adenom. Najee su lokalizovani u parotidnoj lijezdi, a puno rjee u
submandibularnoj lijezdi. Obino se javljaju izmeu 20 i 30 godina ivota. Rastom izrasline
dolazi do oteanog ili onemoguenog pokretanja vilice, a zbog pritiska na sluni kanal moe se
javiti gluhoa. ak i ako se potpuno otklone moe doi do pojave recidiva.

Maligni tumori usne upljine

est maligni tumor usta je karcinom. Na usnama karcinom poinje kao mikronodularna
promjena sluznice ili kao bjeliasta ploa koja lii na leukoplakiju. Kasnije lezija ulcerira,
relativno kasno metastazira, ali se lokalno iri i vrlo brzo prodire u kosti koje izgrauju eljust.
Mukarci obolijevaju ee od ena, kao i puai lule i osobe izloene suncu.

Karcinom jezika se najee javlja u starijih mukaraca i lokaliziran je na prednje dvije

treine jezika. Predisponirajui faktor je hronina iritacija prekomjernim puenjem ili vakanjem
duhana. Promjena najee ima izgled ulceracije. Karcinom se iri na okolne strukture usta. Vrlo
brzo i esto metastaze daje u vratne limfne vorove, dok su hematogene metastaze rijetke.
Terapija je radikalna ekstirpacija tumora s limfnim vorovima u bloku, a nakon toga primjena
radioterapije.

Maligni tumori lijezda slinavica nastaju od nelijeenih malignih novotvorevina. Najei

su karcinomi, a zatim adenokarcinomi i sakromi. Karcinomi su vrste grae, brzo prodiru u
okolno tkivo uzrokujui kompesiju koja dovodi do deformacije lica to olakava postavljanje
dijagnoze. Do recidiva moe doi i nekoliko godina nakon odstranjenja maligne neoplazme.

Tumori jednjaka

U oboljenja jednjaka s poveanim rizikom od nastanka karcinoma ubrajaju se ahalazija,

Barrettov ezofagus, dugotrajne strikture poslije korozivnih oteenja jednjaka i ezofagealni
veb. Nema specifinog lijeenja koje bi sprijeilo pojavu karcinoma. Periodina kontrola
ovakvih bolesnika treba biti endoskopska, biopsika i citoloka, s nadom da e rano otkrie
pojave karcinoma omoguiti bolji uinak odgovarajue terapije.

7
Benigne neoplazme jednjaka

Benigni tumori jednjaka su prema lokalizaciji u ezofagealnoj stijenci i po histo-genetsko-

etiolokoj klasifikaciji dijele na epitelne koji proizilaze iz struktura sluznice i obino rastu
intraluminalno, i neepitelne (mezenhimalne) s izlaskom iz dubljih mezanhimalnih struktura
stijenke jednjaka, koji se ire prvenstveno intramularno, a kasnije egzofino. Veliina benignih
tumora se kree od zrna prosa, lee, graka, pa sve do veliine jajeta. Dok je tumor malen ne
uzrokuje gotovo nikakve potekoe, no s rastom i ovisno o mjestu lokalizacije moe uzrokovati
vei broj tegoba. est je osjeaj stranog tijela, moe se javiti munina, povraanje, regurgitacija,
te disfagija. Bol se zavisno od lokalizacije moe javiti retrosternalno, dorzalno-torakalno i
epigastrino. U sluaju dodira ili kompresije tumora na larinks ili traheju moe nastati kaalj,
guenje i devijacija disajnih puteva.

Dijagnoza se postavlja ezofagoskopski, biopsijom, te rendgenoloki (mada se kadkada

endokopski i rendgenoloki tumor moe previdjeti). Kod veih tumora treba nastojati ekscizijom
pomou dijatermije dobiti za histoloki pregled vei isjeak ili itav tumor. To je ujedno i
terapijski zahvat, koji se, ako treba moe ponavljati kod svake endoskopske kontrole. Hirurka
terapija je potrebna kod mezenhimalnih tumora s funkcionalnim potekoama.

Maligne neoplazme jednjaka

Od malignih neoplazmi jednjaka na prvom mjestu dolazi karcinom, dok su ostale rjee;
npr. sakromi. Karcinom je epitelna neoplazma, a ostale noplazme su mezenhimalne.

Karcinom jednjaka (carcinoma oesophagi) je u prosjeku je pet puta ei kod mukaraca

nego kod ena i veinom se pojavljuje u petoj i estoj deceniji ivota. Etiologija karcinoma
jednjaka nije poznata, ali se smatra da iritacijski faktor znaajno doprinosi njegovom nastanku.
Jako uivanje akloholnih pia, nikotina, neuredan nain prehrane s nedovoljno savakanom
hranom, brzo gurtanje vrue i jako zainjene hrane ili pia (aj) dovode do lokalne iritacije na
sluznici i do smanjenja rezistencije organizma.

Karcinom jednjaka se primarno najee lokalizira na fiziolokim suenjima jednjaka.

Kod ena je ee lokalizovan u gornjem dijelu, a kod mukaraca u donjem dijelu jednjaka.
Zahvata itavu debljinu stijenke jednjaka, te se lako iri u medijastinum. Karcinom gornje treine
jednjaka se limfogeno iri u duboke vratne limfne vorove, karcinom srednje treine u
medijastinalne, a donje teine u abdominalne limfne vorove. Udaljene metastaze se nalaze u
pluima, jetri, kostima, mozgu. U trenutku otkrivanja obino je uznapredovao.

8
 Po obliku moe biti egzofitini polipoidni tip, koji raste u lumen jednjaka i daje
simptome opstrukcije; ulcerativni tip ulceracije uzrokuju krvarenje i metastaze, a kasnije
dovode do opstrukcije jednjaka; infiltrirani tip. Glandularni tip adenokarcinoma lokaliziran u
donjoj teini jednjaka je rijetko primarni karcinom jednjaka, a ee primarni karcinom eluca
koji raste u jednjak. Anaplastini karcinom je najrjei, ali najmaligniji prema svom klinikom
toku. Jednjak je mjesto i sekundarnih karcinoma, odnosno metastaza iz primarnih karcinoma
hipofarinksa, larinksa, bronha, medijastinuma, dojke, eluca, guterae, prostate i testisa.

Rani oblik karcinoma jednjaka moe biti asimptomatski ili imati jedva primjetne
simptome: lagana prolazna disfagija koja je posljedica tumorskog suenja jednjaka, osjeaj
postojanja stranog tijela, prolazna promuklost, lagana bol pri gutanju, retrosternalno peenje. U
podruju stenoze dolazi do zadravanja hrane koja se raspada uzrokujui upalne promjene
stijenke, te neugodan zadah iz usta. Bolesnik u poetku ne moe progutati samo vrstu hranu, a
kasnije je oteano i gutanje tekue hrane, a u krajnjem stadijumu je onemogueno gutanje i sline.
Kompresija tumora na nervus recurens brzo izaziva promuklost. Bolesnici su blijedi, anemini ili
imaju melene i hematemeze. Zbog infiltracije velikih ila mediastinuma mogue su u njima
pojave tromboze. Od ostalih kompikacija javlja se jo i: pareza dijafragme (zbog pareze n.
phrenicusa), bol, parestezija i pareza ruke (zbog pritiska na brahijalni splet). Dolazi do poveanja
limfnih vorova, hepatomegalije zbog udaljenih metastaza. Od laboratorijskih nalaza je ubrzana
sedimentacija eritrocita, javlja se leukocitoza, anemija, poveana laktatdehidrogenaza, alkalna i
kisela fosfataza (kod metastaza), lagano poveanje alfa1 fetoprotein.

Rano otkrivanje bolesti je mogue ezofagoskopijom s biopsijom u 80% sluajeva i

citologijom u 95% sliajeva. Ezofagoskopija otkriva i ocjenjuje oblik tumora, lokaliuzaciju i
operabilnost. Rendgenoloki polipoidni karcinom se vidi kao nepravilno suenje jednjaka.
Ulcerozni tip se moe vidjeti kao neota i izrezuckana granica prenika. Infiltrirani sciozni tip se
vidi kao koncentrino suenje jednjaka, s nepravilnom rubovima, dilatacijom gornjeg dijela i
zastojem hrane.

Prognoza bolesti je vrlo teka. Ona ovisi o uznapredovalosti tumora u trenutku

dijagnostike, njegovoj lokalizaciji, proirenosti, metastazama, te o postojeim komplikacijama.
Hirurki zahvat je mogu kod lokalizacije karcinoma u donjoj i gornjoj treini jednjaka ali samo
ako je promjena manja, dok je operacija karcinoma srednjeg dijela jednjaka gotovo nemogua ili
zavrava sa tekim komplikacijam.

Lijeenje karcinoma jednjaka je operativno, radioloko i kemoterapijsko. Prije nego se

pristupi bilo kojoj vrsti terapije potrebno je utvrditi da li je oboljeli sposoban da je podnese. Za
odravanje oralne prehrane postavlja se Atkinsonova, odnosno Celestinova tuba. Treba naglasiti
da postavljanje ove tube ne produava ivot inoperabilnog bolesnika nego ga ini podnoljivim.

9
Postoje tri radikalne operativne metode :

- prvom se recesira jednjak i neposredno uspostavlja kontinuitet digestivnog trakta;

- drugom se jednjak recesira i sekundarno uspostavlja kontinuitet digestivnog trakta;
- treom se recesira itav jednjak i izvodi pretorakalna plastika.
-
Radioloka terapija se provodi kod inoperabilnih sluajeva, dok kemoterapija citostaticima ima
uinka samo kod ranih oblika karcinoma.

Maligni melanom (melanoma malignum oesophagi) je rijedak primarni malignom

jednjaka. Javlja se kao veliki polipoidni pedunkularni tumor. Moe postojati i kao
melanosakrom.

Karcinosakrom jednjaka (carcinosacroma oesophagi) je manje maligan i rijetko daje

metastaze.

Tumori eluca

Benigne neoplazme eluca

Pravi polipi u elucu su neoplazme s visokim potencijalom maligne alteracije, ali su jako
rijetki.

Hamartomi se javljaju u elucu najee kao pedunkularni polipi u sklopu Peuz

Jeghersova sindroma. Mogu biti i multipli i postii jako veliku veliinu. Ovdje spadaju i
mioepitelni polipoidni tumori, juvenilni polipi i hemangiomi koji su u elucu jako rijetki.

Heterotopije u elucu rijetko izazivaju karcinom.

Mezenhimalne neoplazme se mogu javiti kao polipozne eflorescence.

Benigne epitelne neoplazme su esto polimorfne grae, tako da samo potpuni histoloki
pregled cijelog polipa, dobijenog resekcijom dijatermijskom omom osigurava sigurnu
dijagnostiku. Elektroresekcija polipa i drugih malih tumora u elucu je ujedno i terapija.

Pod slikom polipa mogu se kriti i maligni karcinomi.

10
Maligne neoplazme eluca

Karcinom eluca je najea maligna neoplazma gastrointestinalnog sistema. Javlja se u

svim ivotnim dobima, ali ipak rijetko u osoba mlae ivotne dobi. ee oboljevaju mukarci.

Na pojavu ovog karcinoma utjeu prehrana, zemljite, genetski i socio ekonomski

faktori. Istraivanja pokazuju da u populaciji koja u prehrani ima preteno krompir, suenu i
soljenu ribu, glaziranu riu, ee javlja karcinom eluca (Japan, Island). Nadalje, istraivanja
pokazuju da ee oboljevaju nosioci krvne grupe A osim u Japanu, gdje je to sluaj sa
krvnom grupom B.

Adenomi u elucu su rijetki, a samo oni predstavljaju pravo prekancerozno stanje. Smatra
se da manje od 1% eluanih ulkusa maligno uznapreduje. U bolesnika s permicidnom
anemijom primjeena je pojava adenomatoznih, neoplastinih polipa i eluanog karcinoma 3
4 puta ee nego u ostaloj populaciji.

Nodularni tip karcinoma se makroskopski endoskopski predstavlja kao vea ili manja
promjena sastavljena od pojedinanih ili grupnih nodusa (voria) koji sekundarno ulceriraju i
dovode do znaajnog oteenja eluane sluznice.

Ulcerativni tip karcinoma ima najee izgled plitke ulceracije. Rubovi su izboeni nad
dnom ulceracije, dok je periferija ulceracije i okolno tkivo zadebljano, infiltrirano i nodularno.

Karcinomi eluca povrnog, superficijalnog tipa se ire kroz mukozu i submukozu, u

poetku nezahvaajui dublje slojeve. Nabori promjenjene sluznice su rigidni i to je jedini znak
po kojem se razlikuju od okolne sluznice.

Karcinom gljivastog (fungiformnog) izgleda se izbouje u upljinu kao samostalna, esto

dijelom ulcerirana promjena koja urasta u okolnu sluznicu i dublje slojeve tkiva.

Karcinom koji se iri fokalno ili difuzno kroz slojeve eluca naziva se plastini linitis
(linitis plastica). Dovodi do pretvaranja eluca u zadebljani uski tubus u kojem se ne vidi
lokacija tumora.

Mnogi karcinomi eluca izluuju sluz koja lii na elatinu, pa se takvi karcinomi jo
nazivaju i koloidni karcinomi ili elatinozni karcinomi.

Lauren karcinome eluca dijeli na intestinalni tip i difuzni tip. Kod interstinanog tipa se
mogu uoiti lijezde. Interstinalni karcinom eluca je dobro ogranien, i pokazuje varijaciju u
strukturi. ei je u osoba iznad 55 godina. Difuzni tip karcinoma ima jednolinu strukturu, nije
jasno ogranien, te iroko zahvata sluznicu. Moe biti graen od rasutih, solidarnih ili malih

11
grozdova elija. lijezde nisu prisutne, ali veina ovih tumora izluuje sluz. Izraena je
proliferacija (razaranje) vezivnog tkiva. ei je kod osoba u dobi od 47 godina.

Oko 75% karcinoma eluca lokalizirano je u antropilorinoj regiji i na maloj krivini, a po

statistici ga slijede karcinom na kardiji, zadnjoj stijenci eluca, forniksu, velikoj krivini i prednjoj
stijenci eluca.

Infiltracija pilorusa i kardije svojim rastom izaziva brz razvoj simptoma, te je

dijagnostika karcinoma ove lokacije olakana. irenje karcinoma eluca se odvija na nekoliko
naina : direktno irenje u okolna tkiva i organe (guterau, jetru, slezenu, donji dio jednjaka,
dvanaestopalno crijevo i uni mjehur), limfogenim putem i hematogenim metastaziranjem.

esto se simptomi neoplazme javljaju kao epigastrine tergobe kao to su munina,

gadljivost, gubitak apetita i tjelesne teine. Ovi simptomi se javljaju dosta kasno, kada je maligni
proces u uznapredovaloj fazi. Ponekad se smetnje javljaju samo nakon pretjerivanja u
konzumiranju hrane. Moe se javiti i krv u stolici i ispljuvku, te dijareja. Karcinom kardije moe
dovesti do disfagije sa regurgitacijom i substernalnom boli. Metastaze u jetri dovode do razvoja
utila koe, ascitesa uz uveanje jetre. Metastaze u kotanom sistemu dovode do pojave
lumbarga (bol u lumbalnom dijelu kime). Akutni abdomen je posljedica perforacije ulceriranog
eluanog karcinoma. Obino maligni ulcerirani karcinom eluca daje simprome mnogo ranije
nego to dovede do perforacije.

Ako se u epigastriju palpira rezistencija, nesinkronovana s disanjem, to je znak

uznapredovalog karcinoma eluca. Limfni vorovi su poveani u lijevoj supraklavikularnoj
regiji, lijevoj aksili, du ivice grudnog miia ili duboko u aksili. Digito - rektalnim pregledom u
odmaklom stadijumu bolesti moe se nai tzv. cul-desac fenomen pri kojem se iznad prostate u
mukaraca, ali i u odgovarajuoj regiji kod ena palpiraju tvrdi vorovi koji su pokriveni
netaknutom sluznicom. Vaginalnim pregledom se mogu palpirati poveani jajnici kao posljedica
tzv. Kruckenbergovog tumora koji nastaje zbog irenja primarnog karcinoma eluca.
Temperatura moe biti poviena i u ranoj fazi, a redovno prati uznapredovali oblik maligne
neoplazme.

Rengenolokim pregledom se moe previdjeti 30 40 % razvijenih karcinoma eluca i

80 87% ranih karcinoma eluca. Uprkos tome ova dijagnostika metoda ima visoku primjenu.
Endoskopskim pregledom je mogue tano odreivanje lokacije tumora. Biopsijom u toku
endoskopskog pregleda je mogue uzeti uzorak tkiva za ispitivanje.

Perforacija je vrlo rijetka komplikacija eluanog karcinoma, te najee nastaje u

predjelu male krivine. Daljnje komplikacije su prodiranje karcinoma u stijenku kolona stvarajui
gastrokoline fisure, te krvarenja u vidu hematemeze i melene. Upalne reakcije te srastanje
tumora sa susjednim organima je esto u kasnoj fazi.

12
 Jedina uspjena metoda lijeenja tumora eluca je operativni zahvat. Dokazivanjem
metastaza operativno odstranjnje primarnog tumora je doslovno nepotrebno, jer i u sluaju
potpunog odstranjenja primarne lezije dolazi do irenja metastaziranog tkiva.

Radioterapija karcinoma eluca nije uspjena. Hemoterapija se upotrebljava kod

inoperabilnoh pacijenata koji imaju jaku bol.

Prognoza karcinoma eluca je loa i ovisi o rasprostranjenosti procesa u trenutku

otkrivanja. Pogodnija je kod intestinalnog nego kod difuznog karcinoma.

Rani karcinom eluca (RK, ili EGC) je karcinom u ranim fazama razvoja koji je
lokaliziran na sluznici ili sluznici i podsluznici, ali ne urasta u miini sloj. Rni karcinom eluca
treba razlikovati od rnog koji je ogranien na mali dio eluane sluznice i koji se otkriva i
uklanja u poetnoj fazi. Prognoza ovog karcinoma zavisi od faze u kojoj se dijagnosticirao.
Kliniki simptomi ukazuju na prisustvo peptikog ulkusa, pacijenti imaju dispepsiju, bol u
predjelu epigastrija, muninu, povraanje i krvarenje u probavnom sistemu. Simptomi se povlae
pri primjeni simptomatske terapije, to usporava postavljanje stvarne dijagnoze. Razlikuju se tri
tipa ovog karcinoma :

Tip I ili protirdirani tip je izboeni ili polipoidni tip koji se prua u lumen eluca;
Tip II ili superficijalni tip karakterie se neravnim plama i dijeli se na tri pod tipa:
Tip IIa ili elevirani tip lezija je izdignuta iznad okoline, ploasta je i jasno ograniena,

Tip IIb ili ravni lezija je u nivou sa okolnom sluznicom, a od nje se razlikuje samo po
izmijenjenoj boji,

Tip IIc ili deprimirani (uvueni) lezija je pljosnata i malo ispod nivoa okolne sluznice;

Tip III ili ekskavirani tip ispoljava se kao ekskavirana lezija u obliku veih ili manjih
ulceracija.

Rani karcinom eluca ee se javlja kombinovano sa vie tipova. Nastaje u donjoj polovini
ili treini eluca. U zavisnosti od dubine moe se podijeliti na intramukozni i submukozni tip.
Metastaziranje u okolne limfne vorove je ee kod submukoznog tipa.

Kod ovog karcinoma se uoava pojava zdravih polja, tj. zdravo tkivo je okrueno
malignom promjenom. U klinikoj slici se mogu javiti promjene apetita, munina, povraanje,
disfagija, dispepsija, opstipacija ili proliv. Dijagnoza se postavlja gastroskopskim i
rendgenolokim pregledom (s tehnikom dvostrukog kontrasta), te biopsijom same promjene.

Terapija je hirurka, odnosno djelomina ili potpuna gasteroktomija.

13
 Neepitelni tumori eluca su rijetki. Terapija je hirurka, ali ako je rije o pojedinanim i
manjim promjenama mogua je transendoskopska elektrokoagulacija ili laserska fotokoagulacija.
Kontraidikacija za biopsiju je sumnja na tumor vaskularnog porijekla, jer moe doi do obilnog
krvarenja.

Lipome pokriva normalna eluana sluznica koja se zbog veliine promjene i

mehanikog optereenja moe upaliti. Mogu izazvati krvarenje.

Lejomiomi su ograeni od okoline, graeni su od glatkih miinih vlakana, nepravilno su

rasporeeni, a izmeu njih se nalazi fibrozno tkivo.

Neuromi sporo rastu. Mogu se javiti kao vanom (ei je u ena, i na njegovom vrhu
postoji ulceracija), neurofibrom (ee izrasta iz mienterinog nego iz submukoznog
nervnog spleta), neuroblastom, simpatoblastom, paragangliom.

14
Tumori tankog crijeva

Veina tumora tankog crijeva su benigne prirode, dok se maligni tumori u obliku raka,
limfoma i karcinoida jako rijetki

Benigni tumori tankog crijeva

Benigni tumori tankog crijeva ukljuuju nenormalan rast masnih i nervnih elija, zatim
elija vezivnog i miinog tkiva. Kao i veina drugih dobroudnih tvorbi, ni ove neoplazme ne
uzrokuju simptome. Simptomi koji se javljaju su uglavnom vezani za lokalizaciju i veliinu
promjene. Neoplazma moe dovesti do djelominog ili potpunog suenja crijeva ili do
strangulacije crijeva, ako se jedan dio crijeva uvue u drugi. Ponekada se moe javiti i krvarenje
iz gastrointestinalnog sistema.

Benigni tumori su : adenomi, leiomiomi, fibromi, lipomi, haemangiomi, limfangiomi i

polipozni sindromi.

Male novotvorine se mogu ukloniti endoskopskom elektrokauterizacijom, dok je za vee

neoplazme potreban operativni zahvat

Maligni tumori tankog crijeva

Iako rak tankog crijeva nije est, osobe sa Chronovom boleu i celijakijom spadaju u
rizinu skupinu. Tvrd ili izduen odsjeak crijeva uzrokuje limfom koji se javlja u jejunumu i
ileumu. Pored limfoma i karcinoma, zbog specifine grae tankog crijeva u njemu se moe
pojaviti i tzv. neuroendokrini tumori od kojih je najpoznatiji karcinoid. Luenje hormona
malignog tumora nije rijetkost. Tumori mogu dovesti do suenja crijeva, pojave jake boli u
trbuhu te povraanje. Pored ovoga maligni tumori dovode i do pojaanog gubitka bjelanevina iz
crijeva to se ispoljava pojavom edema na ekstremitetima i nakupljanjem tekuine u trbunoj i
pleuralnoj duplji.

15
 Pri dijagnostici tumora tankog crijeva koristi se endoskopija, rendgenogram s barijem,
dok je terapija hirurka.

Tumori debelog crijeva

este novotvorine u debelom crijevu su polipi koji su najei benigni. Meutim, zbog
mogunosti maligne alteracije preporuuje se odstranjnje svih novotvorina u ovom podruju.
Rak debelog crijeva je jako est.

Benigni tumori debelog crijeva

Benigni tumori se dijele na epitelne, kao to su : tubularni adenom (adenomatozni polip),

vilo-tubularni adenom, metaplastini polipi; limfoidne kao to je benigni limfoidni polip;
vezivnotkivne : lipomi, leiomiomi, neurogeni tumori; mjeane (hamartoma): Peutz Jerghers
sindrom, juvenilna polipoza.

Polip predstavlja rast tkiva iz crijevne stijenke te zauzima uplinju crijeva. Polipi
najee rastu u rektumu i donjem dijelu debelog crijeva dok su rijetki u njegovom gornjem
dijelu. Neki polipi posjeduju peteljku, a njihova veliina varira (vei polip znai i veu
mogunost maligne alteracije). Ove neoplazme se mogu podijeliti u tri grupe :

hiperplastini polipi koji su naei;

adenomatozni polip;
polipozni sindromi.

Iako rijetko uzrokuju simptome, pilipi mogu biti uzrok krvarenju iz rektuma. Ukoliko je
polip na duoj peteljci mogue je njegovo ispadanje kroz anus, ali se to deava iznimno rijetko.
Proliv je posljedica izluivanja vode i soli kod velikih polipa koji su najvjerovatnije kancerogeni
ili e to tek postati.

Polipi se mogu osjetiti manuelnim rektalnim pregledom, ali se ee otkriju prilikom

rutinske sigmoidoskopije. Nakon otkrivanja prisutnosti polipa nuna je kolonoskopija (pretraga
kojom se pretrauje cijelo debelo crijevo) kojom se moe i uzeti materijal u dijagnostike svrhe.

Prije uklanjanja polipa iz debelog crijeva nuna je upotreba klizme i laksativa, a potom
se polipi uklone za vrijeme kolonoskopije rezanjem. Ukoliko je nemogue uklanjanje polipa
tokom kolonoskopije, onda je potreban operativni zahvat. Odstranjene novotvorbe obavezno

16
pregledava patolog, te utvruje njihov stupanj maligmosti. Nakon uklanjanja polipa
kolonoskopski pregled se ponavlja nakoj jedne godine, a zatim po odredbi doktora

Obiteljska polipoza je priroeno stanje gdje se razvije 100 ili ak i vie prekanceroznih,
adenomatoznih polipa koji prekrivaju debelo crijevo i rektum. Polipi se razvijaju za vrijeme
djeijeg uzrasta i doba odrastanja. Rizik od raka kolona, koji se kod nelijeenih sluajeva razvija
uglavnom prije 40. godina, moe se otkloniti ako se potpuno odstrani debelo crijevo (i rektum).
Kod nekih pacijenata polipi rektuma nestanu ako se ukloni dio debelog crijeva a rektum se
pripoji na tanko crijevo. U sluaju da je otklonjeno cijelo debelo crijevo tanko e se prazniti
preko otvora nainjenog na trbunoj stijenci (ileostoma).

Gardnerov sindrom je tip nasljednje polipoze gdje se benigni tumori pojavljuju svuda po
tijelu, i u crijevima. Osobe koje boluju od ovoga sindroma spadaju u visokorizinu skupinu za
nastanak raka debelog crijeva.

Peutz Jeghersov sindrom je nasljedno oboljenje gdje se kod oboljelih u elucu, tankom
i debelom crijevu pojavljuju tzv. mladenaki polipi. Osobe koje imaju ovaj sindrom imaju smeu
kou i sluznice, pogotovo usne i desni. Ovaj sindrom ne poveava rizik od nastanka raka debelog
crijeva, ali zato poveava rizik od nastanka raka drugih organa (guterae, plua, dojke, jajnika i
maternice).

Maligni tumori debelog crijeva

U pramaligna stanja se ubrajaju adenomi koji uzrokuju obiteljsku polipozu, te ulcerozni

kolitis. U etiologiji se mogu izdvojiti genetski faktori, te sveukupni nain ivota koji
podrazumijeva nain ishrane, tjelesne aktivnosti i dr. Pri ocjeni ozbiljnosti stanja koriste se
sljedei pokazatelji :

tip tumora (papilarni, tubularni, mucinozni, tip peatnog prstena);

opta diferenciranost (dobra, umjerena, srednja);
polaritet jedara (lako prepoznatljiv, jedva prepoznatljiv, neprepoznatljiv);
konfiguracija tubula (kompleksni tubuli, prosti tubuli, nepravilni tubuli, nema tubula);
nain rasta tumora (ekspanzivni i infiltrativni);
limfocitna infiltracija (naznaena, umjerena, slaba);
fibrosis (slaba, umjerena, ekspanzivna).

Kod irenja karcinoma se razlikuju etiri stadijuma. Kod prvog stadijuma ( A ) promjene su
na nivou sluznice. U drugom stadijumu ( B ) dolazi do infiltracije do seroze. Promjene u limfnim
vorovima su uoljive kod treeg stadijuma ( C ), a u etvrtom ( D ) stadijumu je vidljivo
metastaziranje.

17
 Karcinom debelog cvrijeva je drugi najei tip raka i drugi po uestalosti smrtnih
sluajeva. Najvei rizik od karcinoma imaju osobe pete decenije i starije. Rak kolona i rektuma
se zasebno evidentiraju zbog razliite anamneze. Rak kolona je oko 2 puta ei od raka
rektuma, te ei je kod ena nego kod mukaraca. Rak debelog crijeva ne mora zahvatiti oba
njegova dijela zajedno. Tani uzroci ovoga oboljenja nisu poznati, ali se smatra da odreeni
faktori vie doprinose razvoju oboljenja. U faktore rizika spadaju : dob ei je kod starijih
osoba, iako nije iskljueno njegovo pojavljivanje i u pubertetu; prehrana ee se javlja kod
osoba koje konzumiraju visokokalorine namjernice, hranu bogatu ivotinjskim mastina, a
siromanu biljnim vlaknima, kalcijom, vitaminom D; prisustvo polipa u debelom crijevu;
prisustvo nekih drugih bolesti kao npr. rak jajnika, maternice i dr.; prisustvo raka debelog crijeva
u bliskih lanova porodice; upale debelog crijeva . . .

Simptomi zavise od lokacije, proirenosti i tipa raka. Simptomi koji su uglavnom prisutni
od pojave neoplazme su umor i slabost zbog izraene anemije. Desni, uzlazni dio debelog crijeva
ima vei promjer i tanju stijenku, te zbog tekueg sadraja do zaepljenja dolazi tek u kasnom
stadijumu raka. Kod iznimno velikog tumora, promjena se moe palpirati preko trbunog zida.
Tumor ove lokacije moe izazvati poveanje tjelesne temperature, znojenje, malokrvnost,
gubitak tjelesne teine. Lijevi, silazni dio debelog crijeva ima manji promjer i deblju stijenku,
dok je sadraj u njemu poluvrst, te se ranije pojavljuje aepljenje. Maligna neoplazma u ovom
podruju uzrokuje naizmjenino opstipaciju i dijareju. Krv u stolici se rijetko moe vidjeti
makroskopski, pa je potrebno mikroskopsko ispitivanje stolice na skriveno krvarenje. U trbuhu
moe biti prisutna grevita bol. Kod raka rektuma krvarenje se javlja za vrijeme pranjenja
crijeva, ali se moe javiti i osjeaj da crijevo nije potpuno ispranjeno. Bol se najee javlja
kada se rak proiri na drugo tkivo izvan rektuma. Za rano postavljanje dijagnoze je vaan redovit
pregled, posebno kod rizinih skupina. Pored ispitivanja stolice na prisustvo krvi u dijagnostici
se upotrebljavaju i druge metode kao to su kolonoskopija, sigmoidoskopija, zatim serije
rendgenskih snimki debelog crijeva (pacijentu se daje nekoliko klizmi sa otopinom barija), te
digitorektralni pregled. Krvnim pretragama se moe uoiti poveana koncentracija tumorskih
markera npr. karcinoembrionalni antigen, CA 19 9 i CA 128. U dijagnostici se mogu korostiti i
druge metode kao npr. NMR (nuklearna magnetna rezonanca), PET (pozitronska emisijska
tomografija) koristi se za otkrivanje proirenosti raka te aktivnosti uoenih promjena.

Lijeenje karcinoma zavisi od stepena uznapredovalosti u trenutku otkrivanja. Ako se rak

debelog crijeva otkrije u ranom stadijumu razvoja i ako se odmah pone sa odgovarajuom
terapijom, anse za potpuno izljeenje su i do 95%. ak i ako ne doe do potpunog izljeenja
mogue je bolest drati pod kontrolom.

Lokalno lijeenje podrazumijeva zraenje ili operativno odstranjivanje tumorskog tkiva u

crijevu, pa ak i udaljenih metastaza. Sistemsko lijeenje obuhvata primjenu kemoterapije i
biolokih lijekova koji se rasporeuju po cijelom tijelu.

18
 Prilikom hirurkog lijeenja uklanja se veliki dio zahvaenog dijela crijeva i okolnih
limfnih vorova, te se spajaju preostali dijelovi. Kod rektalnog karcinoma nain operacije ovisi o
udaljenosti neoplazme od anusa te zahvaenosti crijevne stijenke. Ukoliko je karcinom znatno
uznapredovao u potpunosti se odstranjuje rektum i anus, te se na trbunom zidu naini kolostoma
(hirurki napravljen otvor koji povezuje preostali dio debelog crijeva sa trbunim zidom). Ona
moe biti privremena i trajna, izaziva iritaciju okolnog tkiva. Nakon operacije kod bolesnika se
moe pojaviti krvarenje i / ili druge komplikacije, proliv ili opstipacija.

Radioterapija je postupak pri kojem se koriste zrake velike energije za unitavanje

stanica maligne neoplazme. Ova vrsta terapije se esto izvodi ambulantno, iznimka su bolesnici
koji zajedno sa radioterapijom primaju i kemotrapiju te je njihovo lijeenje bolniko.
Radioterapija moe biti :

neoadjuvantna moe se primjeniti prije operacije s ciljem da se tumor smanji

omoguavajui potedni operativni zahvat;
adjuvantna primjenjuje se nakon operacije;
palijativna primjenjuje se za lijeejnje metstaza

Kao nuspojave mogu se pojaviti : umor, iscrpljuenost, munina, povraanje, proliv, krv u
stolici, grevi u crijevima, nemogunost mokrenja. Na mjestu zraenja koa moe biti crvena,
osjetljiva, napeta i suha. Nuspojave se uglavnom povlae nakon prestanka terapije.

Kemoterapija ima sistemski uinak na organizam, odnosno djeluje i na zdrave elije u

organizmu. Ona podrazumijeva upotrebu odreenih lijekova kako bi se zaustavio rast i
razmnoavanje malignih elija. Nuspojave ovoga naina lijeenja su : umor, munina i
povraanje, manjak leukocita, poveana sklonost ka nastanku infekcija, manjak eritrocita i
trombocita, stomatitis, alopecija i dr.

U bioloke lijekove (imunoterapija) se ubrajaju monoklonska protutijela koji se veu na

tumorske stanice. Oni ne uzrokuju opadanje kose te se kao nuspojave javljau : povien krvni
pritisak, osip, glavobolja, slabost, suha koa, poviena temperatura i dr. Ova terapija se
primjenjuje u kombinaciji s kemoterapijom.

Potrebno je provoditi periodine kontrole kako bi se na vrijeme otkrila pojava recidiva ili
novog karcinoma. Kontrola ukljuuje fizikalni pregled, pregled stolice na krv, kolonoskopiju,
rengensku snimku plua i laboratorijske testove.

19
Tumori jetre

Benigni tumori jetre

U benigne tumore se ubrajaju hemangiom, adenomi i hemartromi.

Hemangiom je ei u ena nego u mukaraca. Najee se susree kavernozni tip. U

dijagnostici se primjenjuje arteriografija jetrene arterije, dok odstranjivanje moe biti
segmentelnom ili lobarnom resekcijom jetre.

Hepatoangiomi su tumori hepatinih elija i esto su multipli. Ponekad ih je nemogue

ukloniti. Holangiohepato angiomi su tumori izvodnih kanala jetre, najee su solidarni.

Maligni tumori jetre

Hepatom je najei primarni tumor jetre. Izaziva nagli pad tjelesne teine i brzo dovodi
do nastanka anemije. Bol je posljedica veliine tumora koji raste na povrini jetre. Mogu se javiti
i utica i hipertenzija. Dijagnoza se postavlja splenoportografijom, selektivnom arteriografijom,
UZV jetre, biopsijom nekarekteristinog tkiva. Ukoliko je hepatom solidarna maligna neoplazma
koja nije dala metastaze radi se lobarna resekcija jetre.

Tumori guterae

U pankreasu se mogu pronai ciste koje se dijele na prave ciste i pseudociste. Prave ciste
se dijele na embrionalne, neoplastine i parazitarne. Pseudociste se dijele na : posttraumatske
ciste pankreasa koje nastaju usljed traumatske rupture kanala za izluivanje; retencione ciste
nastaju usljed zadravanja sadraja koji noramalno treba da se izlui. Prave ciste se razvijaju
sporije nego pseudociste. Velike ciste uzrokuju bol zbog pritiska na okolno tkivo, muninu i
povraanje. Ukoliko cista spreava oticanje sadraja iz guterae moe se javiti utica, a ukoliko
su jako velike mogu se palpirati preko trbunog zida. U dijagnozi je vana anamneza, RTG
snimak, splenoportografija. Terapija cista ove lokacije je djelomina ili totalna resekcija
pankreasa.

20
Maligni tumori pankreasa

Karcinom guterae je najee lokalizovan na glavi guterae. Iako se moe javiti u

svakom ivotnom dobu, najei je izmeu 40 i 60 godina. Karcinom glave guterae i papile
Vateri je ei kod mukaraca. Metastaze se nalaze u pankreasu i aortnim limfnim vorovima, a
kasnije i u udaljenim organima. Karcinom papile Vateri brzo daje metastaze. U klinikoj slici se
javljaju bolovi u epigastriju koji se ire u lea. U poetku su povremeni, a kasnije stalni. Boja
koe je tamnoutozelena, a pojavu utice prati svrab. Mogue je uveanje jetre i une kese.
Karcinom papile je praen melenom, dok je stolica kod karcinoma glave guterae aholina.
Dijagnoza se postavlja radiolokim pregledom, a od laboratorijskih nalaza bilirubin je povean,
poveane su lipaza i amilaza. Anemija i leukocitoza se javljaju zbog nekroze tkiva. Rijetko se
mogu uoiti hiperglikemija i glikozurija. Terapija je hirurka uz radioterapiju.

Sakrom pankreasa je rijedak i javlja se u vidu cista.

Tumori Largenhansovih ostrvaca su rijetki. Insulinom se najee javlja izmeu 30. i 60.
godina, podjednako u oba pola. Maligni oblik dovodi do proliferacije beta-elija. Bolesnik
natate osjea zamor, tremor (nevoljno grenje i oputanje poprenoprugaste muskulature) i
pospanost. Javljaju se grevi, diplopija, midrijaza, usporeno disanje i halucinacije. U teeim
sluajevima moe nastupiti hipoglikemijska koma. Terapija je operativna.

Tumori unog mjehura

Tumori une kese su nekada bili iznimka, dok se danas sve ee susreu. Kamenci u
ovom organu predstavljaju znatan rizik od razvoja neoplazme. Pored njih, ulogu u nastanku
tumora imaju i starosna dob (osobe starije od 60 godina su podlonije oboljenju), spol (ene
obolijevaju dva puta ee nego mukarci), malformacije unih kanalia, puenje, prekomjerna
tjelesna teina, izlaganje potencijalnim kancerogenima, upotreba lijekova na hormonalnoj bazi ...

Javljaju se simptomi prisustva kamenaca u unoj kesi, opstruktivna utica, a moe se

javiti i napad akutne upale une kese. utica moe biti praena svrbeom koe. Javlja se bol u
trbuhu gore desno, munina i povraanje koje rezultiraju gubitkom apetita i mravljenjem. Urin
je taman, dok je stolica esto aholina. Kadkada se moe javiti i poviena tjelesna temperatura.

U dijagnostici se koriste UZV, CT, MR i laboratorijske pretrage.

21
 Kod maligne neoplazme potrebno je hirurko odstranjenje une kese, te kemo i
radioterapija. Uravnoteena ishrana, uz dosta tjelesne aktivnosti smanjuje rizik od oboljenja, kao
i smanjenje tjelesne teine i prestanak puenja.

Tumori slezane

Tkivo slezane je jako otporno prema svim elijama koje ne uestvuju uz njenoj
fiziolokoj grai i funkciji, te su bilo kakve patoloke promjene slezane jako rijetke. Jako rijetko
se u ovom organu mogu pojaviti maligne neoplazme, od kojih su najei limfosakromi i
angiosakromi. Izljeenje se kadkada moe postii splenektomijom.

22
 ZAKLJUAK

Istraujui temu mog maturskog rada shvatila sam koliko je vano biti svjestan i
edukovan o ulozi digestivnog sistema u ouvanju i razvoju ljudskog organizma. Ovaj rad mi je
dao priliku da proirim svoja znanja i da ubudue vie obratim panju na svoje naine i obiaje
konzumiranja hrane.

Takoe je veoma vano redovno posjeivati doktora, i tako sprijeiti bilo kakav vid
oboljenja jer svi organi u digestivnom sistemu su meusobno povezani. Ako doe do poremeaja
rada bilo kojeg organa u probavnom traktu to e se reflektovani ne samo na organe istog sistema,
nego na itav ovjekov organizam. Zato je bitno voditi rauna o pravilnoj ishrani tj. unosu
potrebnih organskih i neorganskih materija kako bi se postigao balans, i tako omoguio pravilan
rad organa.

Na probavni sistem je udo prirode, koje omoguava ivot i pretvaranje namirnica u

pogonsko gorivo za milijarde elija u naem organizmu. Obratimo li panju na ishranu, na
organizam e nam se oduiti zdravljem i boljim funkcionisanjem!

U zdravom tijelu, zdrav duh!

23
 LITERATURA

1. Internet
2. Wikipedia
3. Perovi, Drago. Anatomija ovjeka I dio, Glas Medicinara izdavaka jedinica
PKOOSSO Medicinskog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo
4. Jetra.org, http://jetra.org/
5. Zdrav ivot, http://www.zdravzivot.com.hr

24