Türkiyenin Uluslararası Göç Politikaları 1923 2023

Trkiyenin Uluslararas G Politikalar, 1923-2023
TRKYENN ULUSLARARASI G
POLTKALARI, 1923-2023:
Ulus-devlet Oluumundan Ulus-tesi Dnmlere
MiReKo Proje Raporlar 1/2014

TBTAK 1001_106K291, Eyll 2009
Prof. Dr. Ahmet DUYGU

Prof. Dr. Sema ERDER
Do. Dr. mer Faruk GENKAYA
OCAK, 2014
STANBUL
KO NVERSTES
G ARATIRMALARI MERKEZ
TRKYENN ULUSLARARASI G POLTKALARI, 1923-2023:

Ulus-devlet Oluumundan Ulus-tesi Dnmlere
MiReKoc Aratrma Raporlar 1/2014

TBTAK 1001_106K291, Eyll 2009
Prof. Dr. Ahmet DUYGU

Prof. Dr. Sema ERDER
Do. Dr. mer Faruk GENKAYA
OCAK, 2014
STANBUL
2014, MiReKo
Ko niversitesi G Aratrmalar Merkezi
2
NSZ
TBTAK tarafndan desteklenen Trkiyenin Uluslararas G Politikalar, 1923-2023: Ulus-

devlet Oluumundan Ulus-tesi Dnmlere konulu bu proje Trkiyenin uluslararas g ve
snma politikalarn tarihsel sre ierisinde kapsaml ve sistemli bir ekilde ele alp, bu
politikalarn gncel konumunu ve gelecekteki dnm srelerini irdelemektedir. Modern
Trkiye tarihi Cumhuriyetin kuruluundan bu yana farkl ekiller alan uluslararas g ve
snma hareketlerine sahne olmutur. Kuruluunun ilk yllarnda uluslararas bir nfus
mbadelesi sonucunda nfusu nemli lde gle yenilenen Trkiye, ayn yllarda yine
yksek saylara varan bir soyda gyle karlam, bunu kylerden kentlere gerekleen i
gler ve igc gleri izlemitir. Souk Sava, kreselleme ve Trkiyenin Avrupa Birliine
yelik sreci gibi birok gelime ulusal ve uluslararas ortam etkilemi ve Trkiyeye ynelen
gmen ve snmac profilinde de belirgin deiikliklere neden olmutur. Trkiye artk sadece
g veren ve alan bir lke deil, ayn zamanda baka lkelere gitmek isteyen lke vatandalar
iin gei yapabilecekleri bir g gei lkesi konumuna gelmitir. G ve snma
politikalarn tarihsel ve gncel dzeyde ele alan kapsaml bir almann yokluundan yola
kan bu alma da, son dnemde uluslararas g ve snma politikalarnn Trkiye iin artan
nemini gz nne alarak, hem bu politikalarn ayrntl bir deerlendirmesini yapmay, hem
de tarihsel bir bak asyla bu politikalarn toplumsal, siyasal ve ekonomik yansmalarna
dolaysz gndermeler de bulunmay hedeflemitir.
Bu alma, bu kapsamyla alanndaki ilk almalardan birisi olmas nedeniyle, kendi iinde
bir zenginlik sunmasna ramen, eitli snrllklar da iermektedir. zellikle Trkiyenin hem
g veren, hem de g alan lke konumlarn birletirmesi kapsamnda nc bir alma olmas
nedeniyle, daha nce bu konuda yaplm almalarn yokluu snrl bilgimizin literatrle
birletirilmesi konusunda bir zorluk yaratmtr. Yntem asndan ise, youn bir ariv
almas gerektiren aratrmann zaman asndan kstll baka bir snrlayc neden olarak
grlmelidir. Son olarak, g politikalar zerine younlaan bu aratrma Trkiyenin g alan
ve g veren rolleriyle farkl g politikalarnn deerlendirmesini ierdii iin, yine bu
politikalarn kuramsal olarak birlikte deerlendirilmesi balamnda yntemsel bir glkle de
karlamtr.
Elimizdeki almann gerekletirilmesi srasnda ana aratrmaclarn dnda, projeye birok

gen bilim insannn katks olduu bir gerektir. Bu erevede aratrmaclar u kiilere
3
teekkr borludurlar. ncelikle btn aratrma boyunca aratrmaya asistanlk yapan Ayem
Biriz Karaayn ayn erevede idem Aksunun emekleri anlmaldr. Ayrca asistan olarak
ahizer Samuk, Aye zge zdemir, Deniz Sert, Derya zkul, Ebru Salman, Sibel Balc ve
Mine Karaku nemli yardmda bulunmulardr. Kurumsal olarak, aratrmann mali desteini
salayan Trkiye Bilimsel Aratrmalar Kurumunun (TBTAK) ve aratrmaclarn bal
olduklar niversitelerin ---Ko niversitesi, Marmara niversitesi, Bilkent niversitesi ---
katklar byk olmutur. Son olarak, zellikle aratrmann veri toplama aamasnda bilgilerini
aratrmaclarla paylaan btn resmi ve zel kurumlarn ve alanlarnn destei olmakszn
bu almann gerekleemeyecei phesizdir.
4
NDEKLER
NSZ................................................................................................................................................... 3
Ksaltmalar ........................................................................................................................................... 10
zet ...................................................................................................................................................... 11
Summary .............................................................................................................................................. 12
Blm 1 ................................................................................................................................................ 13
Giri....................................................................................................................................................... 13
Aratrmann Amac ve Kapsam ....................................................................................................... 15
Aratrmann Tasarm ve Uygulamas .............................................................................................. 19
almann Blmleri ......................................................................................................................... 22
Referanslar ........................................................................................................................................ 25
Blm 2 ................................................................................................................................................ 26
Bir Siyaset ve Siyasa Alan Olarak Uluslararas G: Son Yzylda Dnya ve Trkiye .......... 26
2.1 Giri.............................................................................................................................................. 26
2.2 Kullanlan Kavramlar zerine ...................................................................................................... 27
2.3 Uluslararas Ge Kuramsal ve Analitik Bak Alar .................................................................. 34
2.4 Son Yzyln G Tarihi zerinden: Dnya ve Trkiye .................................................................. 46
2.5 Sonu: Uluslararas Gn Siyaseti ve Siyasalarna Analitik Bir Bak ......................................... 65
Referanslar ........................................................................................................................................ 70
Blm 3 ................................................................................................................................................ 77
Trkiyede Deien Siyasal Konjonktr, Deien G ve skan Politikalar .............................. 77
3.1 Giri.............................................................................................................................................. 77
3.2 Ynetmek in Kartrmaktan, Ynetmek in Ayklamaya: Osmanlda Deien Srgn ve
skan Uygulamalar............................................................................................................................ 82
3.2.1 Ynetmek in Kartrmak ................................................................................................ 82
3.2.2 Ynetmek in Kartrmada Sorunlar ............................................................................... 87
3.2.3 Ynetmek in Ayklamak .................................................................................................. 94
3.3 Ulus-Devletin Kuruluu: nce Yerlemek, Sonra Yerletirmek..................................................... 99
3.3.1 Zorunlu Mltecilik: Mbadele ve skan .............................................................................. 100
3.3.2 Mbadele ve Cumhuriyet Dneminin lk skan Kanunu ..................................................... 103
3.3.3 Gler Sonras Yeni Toplumun Oluumu I: nce Ev Sahipleri Yerleiyor ........................... 105
3.3.4 Gler Sonras Yeni Toplumun Oluumu II: Dounun Zorla Yerletirilmesi .................. 113
3.4 Cumhuriyetin Kurallar Kesinleiyor ........................................................................................... 121
5
3.4.1 Ynetmek in Benzetirmek: 1934 skan Kanunu ve Sonras......................................... 121

3.4.2 1934 skan Yasas: Kimi Kaynatrd? Kimi Dlad?............................................................. 125
3.4.3 Krt Sorunu ve skan Kanunu ............................................................................................. 126
3.4.4 Toprak Sorunu ve skan Kanunu ......................................................................................... 128
3.4.5 G Politikas ve skan Kanunu ........................................................................................... 129
Referanslar ...................................................................................................................................... 130
Blm 4 .............................................................................................................................................. 138
Balkan Gmenleri ve Deien Uygulamalar: skan Kurumunun Dostlar .............................. 138
4.1 Giri............................................................................................................................................ 138
4.2 Kurucu Balkan Gmenleri: 1923-1949 ..................................................................................... 139
4.3 Souk Sava Dnemi Balkan Gmenleri I: 1951-52 Bulgaristan Gmenleri........................ 145
4.4 Souk Sava Dnemi Balkan Gmenleri II: 1989 Bulgaristan G ve Geri Dn ............ 151
4.5 Yeni skan Kanunu ................................................................................................................. 157
4.5.1 Gelenekselin Yeniden, Yeniden ve Yeniden retimi ......................................................... 157
4.5.2 2006 Yeni skan Yasas: Yasaya Devam, Kuruma Son ......................................................... 163
4.6 Sonu ......................................................................................................................................... 168
Referanslar ...................................................................................................................................... 170
Blm 5 .............................................................................................................................................. 173
1950lerden 2000lere Trkiyeden Yurtdna Ynelen gc G ...................................... 173
5.1 Giri............................................................................................................................................ 173
5.2 1950lerden 1960lara Krdan Kente G: Kyden ve Kyllkten Kopu.................................. 176
5.3 1960dan 70lere Trkiyeden Avrupaya gc G .............................................................. 181
5.4 1970lerden 2000lere Trkiyeden Avrupaya Gn Geliimi ve Yeni G Gzergahlar......... 195
5.4.1. Avrupada Aile Birlemeleri, Snma G ve Geri Dnler ........................................... 196
5.4.2 1970lerden 2000lere Avustralyada Kalc Gten Kuzey Afrika ve Orta Douda Proje
Baml Gmenlere .................................................................................................................... 200
5.4.3 1980lerden 2000lere Bamsz Devletler Topluluunda Adamlar ve Proje Baml
Gmenler ................................................................................................................................... 204
5.5 Sonu Yerine: gc Gnde Dn Bugn ve Yarn ................................................................. 211
Referanslar ...................................................................................................................................... 215
Blm 6 .............................................................................................................................................. 222
Trkiyeye Ynelen Uluslararas G Hareketleri ........................................................................ 222
6.1 Giri: Tarihsel Bak.................................................................................................................... 222
6.2 Trkiye Ynelen Uluslararas G Hareketlerinin eitleri ........................................................ 223
6.2.1 Dzenli Gmenler (Oturma zinleri).................................................................................. 225
6.2.1.1 Profesyoneller ............................................................................................................ 225
6
6.2.1.2 renciler .................................................................................................................... 227

6.2.1.3 Emekliler ...................................................................................................................... 228
6.2.2 Dzensiz Gmenler ........................................................................................................... 230
6.2.2.1 Mekik ve Yasad Emek G............................................................................... 235
6.2.2.2 Gei G ................................................................................................................. 235
6.2.2.3 Snmaclar ve Mlteciler....................................................................................... 236
6.3 G Olgusunu Denetlemek ........................................................................................................ 239
6.3.1 Trkiyenin G ve Snma Politikalar .............................................................................. 239
6.3.2 G, Avrupa Birlii ve Trkiye............................................................................................. 242
6.3.2.1 Trkiyenin G ve Snma Politikalarnn ABlemesi ................................. 247
6.3.2.2 1998-2008 lerleme Raporlar .................................................................................. 250
6.4 Sonu ......................................................................................................................................... 260
Referanslar ...................................................................................................................................... 261
Blm 7 .............................................................................................................................................. 265
Avrupa Birlii Merkezli Uluslararas G Tartmalar: Gemiten Gelecee ......................... 265
7.1 Giri............................................................................................................................................ 265
7.2 Arka Plan: Trkiye ve Uluslararas G ...................................................................................... 268
7.3 Trkiye ve Avrupa Birlii lkeleri Arasndaki Tamamlayclk.................................................... 273
7.4 Avrupa Birlii Yolunda Trkiye: Yasal Dzenlemeler ................................................................. 278
7.5 AB Yolundaki Trkiye iin Bir Karlatrma: spanya & Polonya ............................................... 283
7.5.1 spanya................................................................................................................................ 287
7.5.2 Polonya ............................................................................................................................... 290
7.6 Trkiyeden Avrupa Birlii lkelerine Olas G Senaryolar ve G ngrleri ....................... 292
7.7 Sonu: Politika nerileri ............................................................................................................ 300
Referanslar ...................................................................................................................................... 307
Blm 8 .............................................................................................................................................. 310
Sonu: 1923ten 2023e Uluslararas G Siyaset ve Siyasa Alanlar ..................................... 310
8.1 Giri............................................................................................................................................ 310
8.2 G Siyasetinin Arkas: Bir lke ve Birok G........................................................................... 313
8.3 G Siyaseti ve Siyasalar: Dn, Bugn ve Yarn ........................................................................ 318
Ekler .................................................................................................................................................... 329
EK 1: 885 Sayl skan Kanunu 1926 ................................................................................................. 329
EK 2: 2510 Sayl skan Kanunu 1934 (lk Hali) ................................................................................. 331
EK 3: 2510 Sayl skan Kanunu 1934 (Son Hali- 2006) .................................................................... 344
EK 4: 5543 Sayl skn Kanunu (2006)............................................................................................. 367
7
EK 5: skan Kanunu Deiiklik Tablosu............................................................................................. 383

EK 6: Uluslararas G ve skan Kurumu ile lgili Yasa ve Uluslararas Anlamalar (nemli Tarihler)
......................................................................................................................................................... 397
EK 7: Resimler .................................................................................................................................. 401
Resim 1: 1960larda Almanyaya giden iiler ............................................................................. 401
Resim 2: iler Almanyada ......................................................................................................... 402
Resim 3: Kente G eden Kyller .............................................................................................. 403
Resim 4: Kentliler Kylleri Yadrgyor 1 ................................................................................. 404
Resim 5: Kentliler Kylleri Yadrgyor 2 .................................................................................... 405
Resim 6: Kente Kyl Akn Var................................................................................................... 406
8
EKL 2.1: G SSTEMLER ................................................................................................................... 41

TABLO 3.1: ETL KAYNAKLARA GRE 19. YZYILDAN BU YANA TRKYEYE DI GLE GELENLER ....... 92
TABLO 4.1: DNEMLERE VE GELDKLER LKELERE GRE GMENLER ................................................... 140
TABLO 4.2: YILLARA GRE SKANLI VE SERBEST GMEN SAYILARI......................................................... 145
TABLO 5.1: TRAKTR SAYILARI YAPILAN YOLLAR VE OTOBS SAYILARI (1947-1965) ............................... 178
TABLO 5.2: YED BATI AVRUPA LKESNDEK GMEN NFUS (1950-1980) ............................................ 182
TABLO 5.3: TRKYENN AVRUPA LKELERYLE MZALAMI OLDUU KL GC VE SOSYAL GVENLK
ANLAMALARI ...................................................................................................................... 185
TABLO 5.4: YABANCI LKELERE GNDERLEN LERN LKELERE GRE DAILIMI (1961-1976) ............. 188
TABLO 5.5: FEDERAL ALMANYADA YABANCI STOKU (1962-1975) ..................................................... 190
TABLO 5.6: VARDIKLARI LKELERE GRE TRKYEDEN YURTDIINA G, (1961-2005) ......................... 194
TABLO 5.7: YILLARA GRE F.ALMANYADA TRKLERN SIINMA STEKLER ............................................... 198
TABLO 5.8: VARDIKLARI LKELERE GRE TRKYE KAYNAKLI SIINMACI HAREKET, (1981-2005) ............ 199
TABLO 5.9: AVUSTRALYADA BULUNAN TRKYE DOUMLU GMENLER (1961-1986) ............................. 201
TABLO 5.10: RUSYADA FAALYET GSTEREN TRK MTEAHHTLK FRMALARININ ALDIKLARI PROJE SAYISI VE
DEERLER, (1989-2007) .................................................................................................... 207
TABLO 5.11: TRKYEDEN RUSYAYA KURUN GNDERMLER (1989-2007) ................................ 208
TABLO 6.1: TRKYEYE YNELEN ULUSLARARASI G HAREKETLER (19952008) ................................ 224
TABLE 6.2: YABANCILARA VERLEN OTURMA ZNLER (2008) ................................................................... 226
TABLO 6.3: ERASMUS PROGRAMI KAPSAMINDA TRKYENN KATILIMI, (20042007) ................................ 228
TABLO 6.4: TRKYEDE YABANCI MLKYET (L BAZINDA LK ON, 2008) .................................................. 229
TABLO 6.5: TRKYEDE YABANCI MLKYET (UYRUK BAZINDA LK ON, 2008) .......................................... 230
TABLO 6.6: DZENSZ G VERLER, YAKALANAN GMENLER (19952008) ......................................... 232
TABLO 6.7: TRKYEYE YAPILAN SIINMA BAVURULARI, (19972008) .................................................. 237
TABLO 7.1: SELM SOSYO-EKONOMK GSTERGELER ZERNDEN BR KARILATIRMA, (ALMANYA,
BULGARSTAN, HIRVATSTAN, TALYA, KIBRIS, ROMANYA, POLONYA, SPANYA, TRKYE)
(2003/2004) ....................................................................................................................... 285
TABLO 7.2: SPANYADAK YABANCI NFUSUN DEM (19812008) ...................................................... 288
TABLO 7.3: G ETME POTANSYEL (%) ................................................................................................ 293
TABLO 7.4: TRKYEDEN AB-15E G EDEN GMEN NFUSUNDAK NET DEM SENARYOLARI, (2004-
2030).................................................................................................................................. 298
9
KISALTMALAR
AB Avrupa Birlii
ABD Amerika Birleik Devletleri
BAAV Bundesanstalt fr Arbeitslosenversicherung
(Federal i Bulma ve sizlik Sigortas Kurumu)
BDT Bamsz Devletler Topluluu
BM Birlemi Milletler
BMMYK Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii
DE Devlet statistik Enstits
DP Demokrat Parti
DPT Devlet Planlama Tekilat
EURES European Employment Services
(Avrupa stihdam Hizmetleri)
IBK Bulma Kurumlar
BK ve i Bulma Kurumu
KAOD Kuzey Afrika ve Orta Dou
NATO North Atlantic Treaty Organization
(Kuzey Atlantik Anlamas rgt)
TCB Trkiye Cumhuriyeti ileri Bakanl
UGT Uluslararas G Tekilat
UNDP United Nations Development Programme
(Birlemi Milletler Kalknma Program)
UNHCR United Nations High Commissioner for Refugees
(Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii)
10
ZET
Bu alma temelde Trkiyenin hem yurtdna ynelen, hem de yurtdndan gelen g ve

snma hareketleri ile ilintili olarak uygulad uluslararas g ve snma politikalarnn
tarihsel bir deerlendirmesini yapmay amalamtr. Ayrca bu politikalarn gnmzdeki
konumlarn irdelemek ve nmzdeki yllarda zelikle AB yelii erevesindeki gelimeleri,
yeliin gereklemesi ya da gereklememesi senaryolarn da gz nne alarak, bu
politikalarn ne tr dnmlerden geeceini ngrmeyi hedeflemitir. Aratrma kapsamnda
gemi yllara ait politika bulgular youn bir ariv almas ile ortaya konulmu, ilgili kii,
kurum ve kurulu temsilcileri ile yaplan derinlemesine grmeler ve gzlemler yoluyla elde
edilen bulgular deerlendirmitir. Bylece Trkiyenin 1923ten 2023e uzanan 100 yllk tarihi
--- gemi eilimler ve yakn gelecekteki olas gelimeler gz nne alnarak --- g ve snma
politikalar balamnda irdelenmi, Avrupa Birlii yelii erevesinde Trkiyenin nnde
bulunan g ve snma politika sorunsallar incelenmitir.
Aratrma bulgular ne Trkiyenin uluslararas gle ilgili gelitirilmi dolaysz, ak, kapsaml
temel bir siyaset belgesinden bahsetmenin zor olduunu gstermektedir. Bu alandaki en
somut yasa olan 1934 skan Kanunu 2006 ylnda tekrar dzenlenmise de, yaplan
deiikliklerin sregelen siyasal anlay deitirmedii de aratrma kapsamnda ortaya
kmtr. Her ne kadar Trkiyenin uygulad sistemsiz, esnek ve geici dzenlemelerin
yerini, AB uyum sreciyle gelien ve daha ok ulus-st ve hkmetleraras rgtlerin ibirlii
(ve hatta basks) ile kurumsallamaya balayan g politikalar almsa da, bu srete
gelitirilen politikalar, yalnzca snma, mlteci hareketleri ve dzensiz g zerine yaplan
uygulamalarla snrl kalmtr. Sonu olarak, bugn g veren, alan ve ge gei salayan
bir lke olarak Trkiyenin iinde bulunduu ilgili uluslararas g rejimlerini gzeterek,
uluslararas toplumda kabul grm genel g ve gmen politikalar ve uygulamalarndan
yararlanarak, kapsaml, ayrntl ve effaf bir dizi g ve gmen siyasas ile kendi g
sorunsalna sahip kmas beklenmektedir.
Anahtar Kelimeler: G, Snma, G Politikalar, skan Kanunu, Ulus-Devlet, Ulus-tesi,

G Alan lke, G Veren lke, G Gei lkesi, Uluslararas G
11
SUMMARY
The aim of this study is three-fold: firstly, it will examine the wider context of the
international migration and asylum policies in Turkey in the period of 1923-2023 from a
historical perspective, secondly it will elaborate the current status of these policies and their
practices, and thirdly an attempt will be made to situate the ongoing transformation of these
policies and their practices as a part of Turkeys EU integration process. It is within this context
that the main focus of the project is on the historical process in which Turkey has been
transformed from a nation-building stage to a trans-national one. Though the investigation
focuses on the international migration and asylum policies in Turkey, it shall also try to gain
insight into the question of how these policies are related to the social, political and economic
spheres of the country. Despite the recent increased attention given to the policies on
international migration and asylum, little is known about the larger context, background of
these policies. Therefore, the proposed project intends to fill this gap by collecting and
presenting original empirical data on the international migration and asylum policies and
practices and their changing characteristics over time, and by assembling relevant data on the
prospects of these policies in the coming decades.
Drawing on the data which will be collected through three main stages --- historical
data based on archives and content analysis of media, contemporary policy data based on
indepth interviews in Turkey, and contemporary policy data based on indepth interviews in
the selected EU sites (Brussels, Madrid, and Warsaw) --- the proposed project intends to
investigate Turkeys migration policies and practices, in particular regarding the changing
characteristics of these policies over time, and envisage the possible scenarios for the coming
years, and relate all the policy issues of migration and asylum to the wider social, political, and
economic contexts in the country.
Keywords: Migration Policies, Nation-state, Transnationalism, Country of Immigration,

Country of Emigration, Transit Country, International Migration, Asylum
12
BLM 1
GIRI
Her ne kadar greceli uzak corafyalara g etmek ve snrlar amak insanln tarihi
kadar eski saylsa da, bugnk anlamda zerinde durduumuz uluslararas g ancak
ondokuzuncu yzyl iinde olgunlaan bir olgudur. nk bu yzylda etnik ve kltrel birlik
zerine kurulmaya allan ulus-devletlerin siyasal gleri ile belirledikleri toprak paralar ve
bu alanlardaki yurttalar zerinde egemenlik haklar en belirgin ekilde ortaya km ve
uluslararas kabul grmtr (Hammar, 1990). Bylece ulusal snrlarn belirlenmesi ve bu
snrlar geen kiilerin yurtta ve yabanc kimlikleri ile kayt iine alnmas sreci
balamtr. Pasaport belgesi bu dnemde yaygnlamaya balamtr. Devletlerin yabanclara
verdii oturma ve alma izinleri bu dnemde kurumsallamaya balamtr. Bu sre, her
anlamda bugn uluslararas g dediimiz olgunun ortaya kt dnem olmutur (Messina ve
Lahav, 2006). Bu erevede bakldnda, uluslararas gn devlet, toplum ve yurtta
ls balamnda nemli bir siyasal alan olarak Avrupada imparatorluklarn kt
ondokuzuncu yzyln sonunda ortaya kt, yirminci yzyln iinde ise ok belirgin bir siyasa
alan haline geldii grlr. Hi phesiz, bu siyasal alann arkasnda var olan, mmkn
olduunca trde bir ekonomik retim alan oluturmak isteyen kapitalist modernleme
srelerinin, lkelerin snrlar iinde veya bu snrlarn tesinde insan emeinin zgr dolam
ile ilgili ekonomik mantdr. Ancak zellikle bugnk dnya grntsnden de yola karak,
bu siyasal ve ekonomik alanlarn uluslararas g ile ilgili ok tartlan bir ikilem yarattndan
sz edilebilir. (Pecoud ve Guchteneire, 2007:1). Bir yandan, ekonominin liberal dzeni iinde
emein, dier bir syleyile insanlarn, snr konulmakszn dolamnn felsefesi retilirken ---
ki bugn bu anlay uluslararas insan haklar hukukunun da bir paras olarak alglanmaya
balanmtr --- dier yandan siyasal dzeyde egemenlik haklarna bal olarak snr
geilerinin kontrol altnda tutulmas ve snrlandrlmas anlay egemen olmaktadr.
te byle bir arkaplan iinde, kuruluundan bu yana modern Trkiye farkl

dnemlerde farkl ekiller alan uluslararas g ve snma hareketlerine sahne olmutur. Bu
glerin ve gmenlerin zelikleri ve konumlar olduka ayrntl almalara konu olmutur
(Abadan-Unat, 2006; duygu ve Kirici, 2009; Kaya ve Kentel, 2005). Bu nfus hareketlerinin
kimi zaman daha ak, kimi zamansa daha kapal ekiller alan liberal ekonomik temellere
dayal bir ulus-devlet oluturulmas srecinin nemli bir unsuru olduu aktr. Dier bir
syleyile uluslararas gn bu ulus-devletin korunup srdrlmesi sreleri iinde hem
13
siyasal hem de ekonomik alann nemli bir deikeni olduu grlmtr. Daha kuruluunun
ilk yllarnda uluslararas bir nfus mbadelesi sonucunda nfusu nemli lde gle
yenilenen Trkiye ayn yllarda yine yksek saylara varan bir soyda gyle karlam,
bunu kinci Dnya Sava sonrasnda kylerden kentlere gerekleen i gler ve uluslararas
ii gleri izlemitir. Souk Sava sonrasnda hzla yaylan kreselleme ve Trkiyenin
Avrupa Birliine (AB) yelik sreci gibi birok gelime ulusal ve uluslararas dinamikleri
etkilemi ve bu sre Trkiyeye ynelen gmen ve snmac rntsnde belirgin
deiikliklere neden olmutur. Trkiye, son yirmi yl iinde sadece g veren ve g alan bir
lke deil, ayn zamanda baka lkelere gitmek isteyen lke vatandalar iin gei
yapabilecekleri bir g gei lkesi konumuna gelmitir.
Son bir yzyl boyunca, bir imparatorluktan ulus-devlete uzanan izgide Trkiyenin
glerle dnen bir lke oluu yalnzca kendi corafyas iin deil, ok daha geni bir dnya
corafyas iin de nemli bir olgudur. Ancak bu somut nemle ters orantl olarak Trkiyenin
uluslararas g ve snma politikalarn ayn somutlukla belgelendirebilen ne kapsaml
resmi bir alma, ne de benzer ekilde hazrlanm akademik bir aratrma rnei
bulunmaktadr. Var olan kstl saydaki alma ya yalnzca belirli g konularn dar bir bak
asndan irdelemekte, ya da g ve snma politikalarn tarihsel arkaplanndan yoksun olarak
ele almaktadr. G ve snma politikalarn tarihsel ve gncel dzeyde ele alan kapsaml bir
almann yokluundan yola kan bu aratrma, ncelikle 19232023 yllar arasndaki
yzyllk dnemde Trkiyenin uluslararas g ve snma politikalar zerine odaklanmtr.
Hem gemite olanlar irdelemek, hem de gelecekte olabileceklere karsamada bulunmak
amalanmtr. Gemite uygulanm olan, bugn yrtlen ve yakn gelecekte retilmesi olas
politikalarn ve bu politikalarn deiim srelerinin btncl bir deerlendirmesini ortaya
koymay hedeflemitir. Bu deerlendirme ulus-devlet oluumundan ulus-tesi dnmlere
uzanan tarihsel bir sre iinde g ve snma politikalarnn roln tartmay iermektedir.
Bunlara ek olarak, bu almada Trkiyenin uluslararas g ve snma politikalarnn lkedeki
temel toplumsal, siyasal ve ekonomik politikalarla olan ilikisinin de eletirel bir gzle
incelenmesi hedeflenmitir. Bylelikle son dnemlerde uluslararas g ve snma
siyasalarnn Trkiye iin artan nemi dikkate alnarak, yalnzca g politikalarnn ayrntl bir
deerlendirmesi yaplmam, ayn zamanda tarihsel bir bak asyla bu siyasalarn toplumsal,
siyasal ve ekonomik yansmalarna da dolaysz gndermeler yaplmaya allmtr.
14
Gemi yllara ait siyaset ve siyasa bulgularnn youn bir ariv almas ile ele
alnd bu aratrma kapsamnda gncel politikalar ve gelecekteki olas politika seeneklerine
ynelik olarak da ilgili kii, kurum ve kurulu temsilcileri ile yaplan derinlemesine grmeler
ve gzlemler yoluyla elde edilen bulgular deerlendirilmitir. Bu yaklamla, Trkiyenin
1923ten 2023e uzanan 100 yllk tarihi iinde g ve snma siyaset alan ayrntlar ile
kapsaml ekilde irdelenmitir. Bu alma AB yelii balamnda --- yelik ve yelik d
seenekler dzeyindeki senaryolar iinde --- yakn gelecekte Trkiyenin nnde bulunacak
g ve snma siyaset ve siyasa sorunsallarn toplumsal, siyasal ve ekonomik etkileriyle
birlikte ele alarak bu konularda ngrler oluturmaya almtr. Bylelikle Trkiyeye
ynelen ve Trkiyeden kaynaklanan g tablosunun bugnk durumu deien ve dnen
snma ve g hareketlerinin geliimiyle birlikte, karlatrmal bir perspektifle incelenmitir.
Bu genel ereveye paralel olarak sz konusu alma kapsamnda belli aratrma sorular
kurgulanm, aada aklanan aratrmann amalar da bu sorularn belirginletirdii
sorunsallar etrafnda rlmtr. Bu alma, Trkiyenin uluslararas g rejimleri iindeki l
roln --- g veren, g alan ve ge gei salayan lke oluunu --- g siyasetleri ve
siyasalar balamnda bir arada inceleyen ilk aratrmadr.
ARATIRMANIN AMACI VE KAPSAMI
Uluslararas g dalgalarnn ktklar ve vardklar lkeler iin (hatta getikleri lkeler

iin de) hem niceliksel hem de niteliksel anlamda tartlr olmas artc deildir. Her snr
geii kendi iinde siyasal bir etkinlik olduu iin de devletlerin bu nfus hareketleri zerine
siyasi konumlar almalar ve siyasalar retmeleri doaldr. Kresel dinamikler iinde
uluslararas g olgusunun younluk ve eitlilik gsterir olmas bugn bu siyaset alannn
nemini artrmtr. te yandan bugn anlamak amacyla bu alann tarihsel arkaplann
inceleme eilimleri de son yllarda artmtr. Bu alma byle bir dnemin rn olarak
planlanmtr.
Trkiye, tarihsel ve gncel olarak uluslararas g ve snma hareketleri ile bu denli

i ie olsa da, bugne gelindiinde lkede farkl g trleri zerine belirgin belgelerle ortaya
konulan bir dizi siyaset ve siyasalar paketinin bulunduunu sylemek zordur. Ancak bu
Trkiyede devletin bu nfus hareketleri zerine bir siyaseti olmad anlamna gelmemektedir.
Tersine bu siyaset ve siyasa alanlarnn lkede karmak bir yaps olduunu gstermektedir.
Bu, konunun aratrmaya deer yann da yanstmaktadr. Bu nokta da, ilerde deinilecei gibi
15
bu alma iinde, siyasal/siyasi/siyaset ve siyasa kavramlar sz edilen birbiri ile ilikili

ancak farkl alanlar ngilizcede politics/political ve policy kavramlar ile ifade edilen ayrma
denk dmektedir. Dier bir syleyile, g siyasetinden sz edildiinde konunun daha felsefi
ve dnya gr ile ilintili yanna, g siyasalarndan sz aldnda ise somut uygulamalara
gnderme yaplmaktadr. Burada, ayr bir nokta olarak da, uluslararas g siyaset ve siyasa
alanlar ile iki farkl dzeydeki oluumlara deinildiinden sz etmek gerekir. Bir dzeyde bu
alan uluslararas snr geileri ile oluan olgu ile ilgilidir, dier dzeyde ise bu gei olduktan
sonra gmen kiilerin ve ailelerinin konumu ile ilintilidir. Bu bak alaryla bu alma
aadaki u amalar gerekletirmeyi hedeflemitir:
Trkiyenin uluslararas g ve snma siyasetlerinin ve siyasalarnn

Cumhuriyetin ilanndan bugne tarihsel bir deerlendirmesini yapmak ve bu tarihsel
deerlendirmenin lkenin toplumsal, siyasal ve ekonomik tarihi ile olan ilikisini kurmak,
bylece dn, bugn ve yarnyla g ve snma siyasetlerini ve siyasalarn irdelemek;
Uluslararas g siyaseti ve siyasalar konularnda uluslararas rneklere
gnderme yaparak, karlatrmal bir yntemle bu konularda Trkiyenin farkllklarn gsterip,
bir anlamda ulusal/uluslararas ya da yerel/kresel etkileimleri iinde bu siyaset ve siyasa
alanlarnda gelecekte olabilecekleri irdelemek;
Bir nceki nokta balamnda, Trkiyenin AB yeliinin gereklemesi ya da
gereklememesi senaryolar nda, uluslararas g ve snma siyasetlerinde ve
siyasalarnda benzer srelerden gemi olan baz ye lkelerin (spanya ve Polonya)
rneklerini deerlendirerek, Trkiyeye zg g ve snma koullarna dair kurumsal, idari,
yapsal ve yasal dzenlemeleri ieren kapsaml ve etkili politika alternatifleri ve stratejileri
nermek, bylece Trkiyenin gelecee dair olas g ve snma politikalarnn belirlenmesine
katkda bulunmak.
Ksaca zetlemek gerekirse, alma, bir yandan 1923ten bugne, gemi politikalar
ve bu politikalarn gncel konumunu, Trkiyenin geirdii dnm ve deiimlerle birlikte
deerlendirmeyi, bir yandan da bugnden 2023 ylna dek olas AB yelik senaryolarn ve
rnek lke deneyimlerini deerlendirerek, Trkiyenin zgl koullarna uygun politika
alternatifleri nermeyi ngrmeyi hedeflemitir. Bu amaca paralel olarak alma u aratrma
alanlarn kapsamtr:
16
Trkiyenin uluslararas g ve snma siyasetlerinin ve siyasalarnn neler

olduunun ya da neler olmadnn ortaya konulmas,
Bu siyasetlerde ve siyasalarda zaman iinde oluan deiimlerin ve
dnmlerin ortaya karlmas,
Bu deiim ve dnmlerin Cumhuriyet tarihi iindeki toplumsal, siyasal ve
ekonomik alanlarla olan ilintisinin karlkl neden-sonu ilikisi iinde ele alnmas,
AB yelii olgusu erevesinde Trkiyenin g ve snma siyasetlerinin ve
siyasalarnn alabilecei yeni konumlarn belirlenmesi amacyla hem olas yelik senaryolar,
hem de seilmi rnek ye lkelerin deneyimleri zerinden uluslararas karlatrma
yaplmas,
Gelecekte Trkiyenin uluslararas g ve snma siyasetlerinin ve
siyasalarnn neler olabileceinin tartlmas.
Bu aratrmann kapsad dnem (19232023) genelde dnya, zelde ise Trkiyede

ulus-devlet inas dneminden ulus-tesi oluumlara dnen bir tarihsel iklimi yanstmaktadr.
Bugn dnyann her lkesinde olduu gibi uluslararas g ve snma konular Trkiyede de
ulusal kimlik, vatandalk, gvenlik, igc pazar, isizlik, kalknma, toplumsal uyum, snrlarn
korunmas, yasallk/yasa-dlk gibi toplumsal, siyasal ve ekonomik adan hassas konularla
birlikte belirli siyasal ve ideolojik tonlar iinde gndeme gelmektedir. Bu bak asndan
bakldnda, uluslararas g ve snma konularnn zellikle siyasetler ve siyasalar
dzeyinde incelenmesi kendi iinde kolay olmayan bir alana denk dmektedir. Buna paralel
olarak, sz konusu siyaset ve siyasa alanlarnn dolaysz/dolayl (direct/indirect), ak/gizli
(explicit/implicit), ulusal/uluslararas (national/international), mdahaleye dayal/mdahaleye
dayanmayan (intervention-based/non-intervention-based) (Lucas, 1980: 197) ekillerde ortaya
kmas, aratrmada farkl bilimsel disiplinlerin kuram ve yntemlerin kullanlmasn
gerektirmitir.
Bu tr bir almann Trkiyenin modernleme tarihinin farkl ynlerini ortaya

karaca bir gerektir. Modernleme tarihi iinde, gerek kr-kent g, gerekse lke snrlarn
aan uluslararas g bir yandan toplumsal, ekonomik ve siyasal dnmlerin sonucu olmu,
dier yandan da bu g hareketleri szn ettiimiz dnmlere neden olan unsurlar olarak
ortaya kmtr. Bu erevede genelde tepeden-aaya doru yaplandrlan Trkiyedeki
modernleme projesi iinde, uluslararas g hareketlerinin, yapsal bir unsur olarak toplumsal,
ekonomik ve siyasal dzeylerdeki gelimelerle i ie olduu grlmektedir. rnein, erken
Cumhuriyet dneminde ulus-devlet oluumu erevesinde Yunanistan ile Trkiye arasnda
17
yaplan nfus mbadelesinin ve zellikle gayri-Mslim nfsun Trkiyeden gleri ile balayan
srecin bir dier etkisi, lke snrlar dnda yaayan komu blgelerdeki Trk ve Mslman
nfuslarn Trkiyeye gnn cesaretlendirilmesi olmutur. Ayrca, 1934 tarihli skan
Kanununun izdii anlay iinde oluturulan uluslararas g rejimi, ulus-devlet oluumunun
en etkin ve en belirgin unsurlarndan biri olmutur. Ancak, skan Kanununun genel erevesi
dnda, daha zgl olarak 1930lardan bu yana farkl dnemlerde farkl uygulamalar ierecek
ekilde dnen politikalarn nasl oluturulduu ve uyguland konusunda bilgimiz snrldr.
Benzer ekilde 1960 yl sonras yurtdna ynelen igc gnn lkedeki isizlik yknn
azaltlmas ve demeler dengesi iin ihtiya duyulan ii dvizlerinin lkeye gelmesi ynleriyle
bir politika olarak desteklenmesi, Kalknma Planlarnda ak ifadelerle belirtilse de, Trkiyenin
yurtdna ynelen ii gyle ilgili somut ve zgl politika seeneklerinin ne olduu, bunlarn
zaman iinde nasl deitii konusunda da bilgimizin azl aktr. Oysa byle bir ortamda
gerek Trkiyede yaayan gayri-Mslimlerin konumlar, gerek 1934 skan Kanunu, gerekse ii
g AB tartmalar erevesinde sklkla tartma konusu haline gelebilmektedir.
Bunlarn tesinde zellikle 1990l yllarda grlen Trkiyeye ynelen ou dzensiz

g akmlar ve snma hareketleri karsnda Trkiyenin farkl politikalar retmeye alt
bilinse de, bu politikalarn ayrntlar, kapsamlar, ne tr bak alaryla oluturulduu ve nasl
uyguland konusunun yeterince belgelendii sylenemez. Modern Trkiye tarihinde ilk kez
lkeye gerek yabanc (Trk ve Mslman olmayan nfuslar) denebilecek yz binlerce baka
lke vatandan tayan bu g ve snma akmlarnn yeni siyasetleri ve siyasalar retme
ortamlar ortaya kard aka gzlenmektedir. Bu deiimin AB uyum sreci iinde AB
mevzuatna uygun yeni politikalar retilmesi anlamna geldii de bilinmektedir. Bu sre hi
phesiz Trkiyenin g ve snma politikalarnn gelecekte alabilecei yeni ekiller hakknda
da ipucu vermektedir.
Aratrmann yukarda belirtilen amac ve kapsam dnda, daha nce yaplm bir
almann bulunmay phesiz kendi iinde bu projenin temel katksn yanstmaktadr.
almann tarihsel bir bak asndan gelitirilmesi ise iki noktada katma deer salamtr:
bunlardan ilki bilimsel bilgi birikimi ynyle gemiin g ve snma politikalarn kapsaml bir
ekilde ve lkenin genel toplumsal, siyasal ve ekonomik politikalaryla iielii balamnda
irdelenmesi; ikincisi ise Trkiyenin gncel olarak nnde bulunan eitli uluslararas g ve
snma siyasetleri ve siyasalar konularnn kklerinin ak ekilde ok nceki yllara
dayandrlmasdr. rnek olarak 1934 tarihli skan Kanununun 2006 ylnda deitirilmesi, ya
18
da 1951 Mltecilerin Statsne Dair Cenevre Szlemesi zerinden Trkiyenin snma

hakkna corafi snrlama uygulamasnn halen srmesi ve bunun ancak 2012 ylnda ya da
sonrasnda kalkabileceinin ifade edilmesi gsterilebilir.
Ayrca, Trkiyeden yurtdna ynelen ve bugn nerdeyse 50 yllk tarihi olan igc
gne ynelik ne tr siyasetler ve siyasalar retildii konusunda bu aratrmann ok belirgin
bir katks olacaktr ki bu g nceleri geici igc g olarak balam, ancak ilerleyen
yllarda milyonlarca Trkiye Cumhuriyeti vatandann zellikle Avrupann birok lkesinde
srekli yaayan gmenler konumuna gelmesiyle sonulanmtr. Yalnzca Avrupaya deil
baz Orta Dou ve Bamsz Devletler Topluluu lkelerine ynelen igc gnn politika
yansmalar konusunda da bu aratrmann belirgin sonular olacaktr.
te yandan bu alma iinde, Trkiyenin uluslararas g siyaset alannn geirdii

dnmlere baklrken u iki nokta unutulmamaldr. Bunlardan ilki, daha nce deinildii gibi
bu dnm serveni dnyada ulus-devlet merkezli bir g sisteminden ulus-tesi anlayna
kayan bir g sistemine geildii bir dnem iinde yer almaktadr (Faist, 2003). kincisi ise, g
dediimiz kavramn bu daha kresel, daha ulus-tesi izler tayan dnemde zerine
konutuumuz nfus hareketini anlatmakta zorland bir dnemde olmamzdr (Tekeli, 2008).
ARATIRMANIN TASARIMI VE UYGULAMASI
Bu aratrma, yukarda ana noktalarna deinilen kuramsal ve ampirik

ngrleri de gz nne alarak, Trkiyeye yurtdndan ynelen ve yurtdndan
Trkiyeye gelen g ve snma olgularna ynelik siyasetlerin ve siyasalarn
oluturulmas ve uygulanmalar srelerini irdelemeyi amaladndan, almann
gerekletirilmesi iin izlenen aratrma yntemleri de byle bir irdeleyici ve aklayc
alma gerekletirilmesini hedeflemitir. Elimizde Trkiyenin uluslararas g
politikalarn lkenin ekonomik, toplumsal ve siyasal yaps ve dnmleri ile
ilintileyerek tarihsel ve gncel boyutlarda ayrntlaryla inceleyen kapsaml bir bilimsel
alma olmadndan, bu aratrma ncelikle belirtilen konular zerine dolayl ve
dolaysz dzeyde veri toplanmas, ikinci olarak da bu verilerin analiz edilmesi ve
yorumlanmas zerine kurulmutur. Aratrmada birok farkl bilimsel aratrma
19
ynteminden faydalanlmtr. Bunlar: (1) Cumhuriyetin ilk yllarndan bu yana konu ile
ilgili eriilebilir tm veri kaynaklarnn taranmas ve bu veri kaynaklar zerinden bir veri
seti oluturulmas --- g siyaseti ve siyasalar zerine younlalmas nedeniyle bu
veriler temelde eitli devlet kurum ve kurulularnn rettii (parlamento tartmalar,
yasalar, ynetmelikler ve ilgili mevzuat gibi) belgeler olmutur; (2) gnmzde
Trkiyedeki g politikalarnn oluturulmas ve uygulanmas ile ilgili eitli kurum ve
kiilerle yaplan sistematik derinlemesine grmeler ve gzlemler yaplmas; (3)
Trkiyenin iinde bulunduu uluslararas g rejimleri balamnda uluslararas
dzeyde karlatrmal bir almay gerekletirmek zere zellikle AB g rejimi (ya
da rejimleri) temelinde g politikalarnn incelenmesi ve bu politikalarn Trkiye ile olan
ilintilerinin ortaya karlmas iin gerekli bir ariv almas yrtlmesidir. Bu nc
aama u admlardan olumutur: (a) baz AB kurumlar iinde g ve snma konular
zerine grmeler ve gzlemler yapmak, (b) AB iinde Trkiye benzeri g
dinamiklerine ve rejimlerine sahip seilmi iki rnek lke ---spanya ve Polonya--- ile
ayrntl bir karlatrma yapmak amacyla bu iki lke ile ilgili grmeler ve
gzlemlerde bulunmak.
Sz edilen veri toplama sreci belli bal aamada gerekletirilmitir. lk olarak

Cumhuriyet dneminin g politikalarnn tarihsel bir dzeyde irdelenmesine ynelik veri
toplanm, bunu gnmz politikalar ile ilgili veri toplanmas ve bu son dneme ynelik kurum
ve kiilerle grmeler ve gzlemler yaplmas izlemitir. almann AB merkezli uluslararas
karlatrmal blm iin yaplan veri toplama aamasnda bir yandan bir ariv almas
gerekletirilmi, dier yandan ise ilgili kurum temsilcileri ile derinlemesine grmeler
yaplmtr.
Tarihsel Bir erevede 19232006 Yllar Temelinde Veri Toplanmas Ariv

almas: Uluslararas gn Trkiye Cumhuriyetinin erken dneminden balayarak bugne
uzanan tarihi iinde gzlenen toplumsal, ekonomik ve siyasal nemine paralel olarak bu
konudaki dolayl ya da dolaysz, ak ya da gizli, yazl ya da yazsz politika ve uygulamalarn
ortaya karlmas balamnda: (a) ilgili parlamento tartma tutanaklarnn dkm yaplm
ve incelenmi, (b) ilgili yasal metinler, ynetmelikler, hkmet kararlar belgelenmi ve analiz
edilmi, (c) Trkiyenin aktr olarak belirdii ilgili uluslararas anlamalar, yasal ya da idari
20
dokmanlar incelenmi, (d) seilmi baz g dnemlerine paralel olarak ilgili gazete ve dergi
haberleri irdelenmitir.
Trkiyenin uluslararas g politikalarn ve uygulamalarn tarihsel bir bak

asndan belgelemek amacyla yaplan bu veri toplama aamasnda almann analitik
erevesinin temelini oluturan ekliyle 19232009 dnemini ieren yllar temel dnem
iinde incelenmitir: (a) 19231950, (b) 19501980 ve (c) 1980 sonras. Erken Cumhuriyet
dnemi, daha ok bir ulus-inas dnemi iken, ikinci dnem lkede krsal ve kentsel
dnmn modernleme ivmesiyle hzla yaand yllardr. Son dnem ise kreselleen
dnya ile hzla i ie geen bir deiim srecini yanstmaktadr. alma ayrca gelecee
ynelik varsaymlarn 2009-2023 yllarn gz nne alarak temellendirmitir.
Trkiyenin Gnmzdeki Uluslararas G ve Snma Politikalarna Ynelik Veri

Toplamas: Trkiyenin uluslararas g politikalarn ve ilgili uygulamalar irdelemek amacyla
bu politikalar reten ve uygulayan ilgili kurum ve kiilerle yaplan derinlemesine grmeler
bu konularn gncel konumunu incelemek bakmndan nem tamaktadr. Bu erevede,
byk ounluu Ankarada olmak zere 30un zerinde derinlemesine grme
gerekletirilmitir. Ayrca bu kiilerin katld bir odak grup almas yaplmtr. Bu
grmeler ve odak grup almas u bakanlk temsilcileri ile yaplmtr: Babakanlk, (ilgili)
Devlet Bakanl, ileri Bakanl, Dileri Bakanl, Milli Eitim Bakanl, mar ve skan
Bakanl, Tarm Bakanl ve alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl. Ayrca, sz edilen bu
bakanlklarla birlikte dier baz resmi kurum temsilcileri de bu grme ve odak grup
almasna katlmtr: Parlamentodaki ilgili komisyonlar, Milli Gvenlik Kurulu, Avrupa Birlii
Genel Sekreterlii, Emniyet Genel Mdrl, Devlet Planlama Tekilat, Trkiye statistik
Kurumu, Genel Kurmay Bakanl, Jandarma Genel Komutanl, Sahil Gvenlik, Diyanet
leri Bakanl. Ayrca, lkenin gncel g ve snma politikalar ve uygulamalar zerinde
etkileri bulunmas nedeniyle Trkiyede temsilcilikleri bulunan Birlemi Milletler Mlteciler
Yksek Komiserlii, Uluslararas rgt ve Uluslararas G rgt gibi uluslararas
kurulularn temsilcileri ile de benzer derinlemesine grmeler yrtlmtr. Avrupa Birlii
Trkiye Temsilcilii ile benzer grmeler yaplmtr.
Trkiyenin Gelecee Ynelik (20062023) G ve Snma Politikalar ile lgili AB

yelii Temelli Veri Toplanmas: zellikle bir yandan gncel anlamdaki g politikalarnn ve
21
uygulamalarnn irdelenmesi te yandan ise gelecekte bu politika ve uygulamalarn alaca

(alabilecei) yeni konumlar tartmak balamnda Trkiyenin AB yelik perspektifi son derece
belirleyici bir rol oynamaktadr. Bu nedenle; (a) ilk olarak zellikle Trkiyenin g ve snma
siyasetleri, bunlarn siyasalar ve uygulamalar ile ilintili olarak ilgili AB mevzuatn tarayacak
bir ariv almas gerekletirilmitir, (b) g dinamikleri ve g rejimlerinin Trkiyeye olan
benzerlii balamnda seilmi iki lke (spanya ve Polonya) temel alnarak AB uyum ve yelik
srelerinde baka lkelerin karlat dnm sreleri incelenmitir. Bu yntemlerle
zellikle Trkiyenin uluslararas g siyasetlerinin ve siyasalarnn iki temel senaryo baznda,
AB yeliinin gereklemesi ve AB yeliinin gereklememesi durumlarnda, nasl bir
dnme urayaca irdelenmitir. Bu senaryolarn temel alnaca dnem 2023 yl olarak
snrlandrlm, bylece Cumhuriyetin 100. yanda Trkiyenin g siyasetlerinin ve
siyasalarnn alaca olas konumlar tartlmtr.
Uluslararas g ve snma konularnda yrtlen tm almalar, bu olgularn

toplumsal, ekonomik, siyasi ve demografik yanlaryla ok boyutlu olduunu ve bu zellikleriyle
incelenmesi gerekliliini ortaya koymutur. Benzer ekilde, ilgili aratrmalar g ve snma
olgularna disiplinler aras bir bak asyla yaklalmas gerekliliini de vurgulamtr. rnein,
veri toplamak asndan bakldnda uluslararas g ve gmen gibi kavramlarn
tanmlanmasnda hem sosyolojik, antropolojik ve demografik alanlardan, hem de hukuk,
siyaset ve uluslararas ilikiler disiplinlerinden yararlanlmaktadr. Bu bak asndan yola
klarak, bu alma da uluslararas g ve snma siyasetlerinin ve siyasalarnn toplumsal,
ekonomik, siyasal, yasal, demografik, ulusal ve uluslararas alanlar ile olan derin ilikisini gz
ard edilmemitir. Yine benzer nedenlerledir ki bu almada ulus, devlet, ulus-devlet, ikamet,
vatandalk, kimlik, uluslararas ilikiler, ulus-tesi cemaatler, igc pazar, ekonomi-politik,
kreselleme gibi kavramlar deiik g ve gmen kategorilerinin tanmlanmasnda, bunlarla
ilgili veri toplama uygulamalarnda ve g siyasetleri ve siyasalarna ynelik tartmalarda
sklkla gndeme gelmitir.
ALIMANIN BLMLERI
Giri blmn izleyen kinci Blm elimizdeki almaya bir arkaplan sunmak
amacyla u konu zerine odaklanmtr: lk aamada bir yandan bu alma iinde
kullanlan kavramlara aklk getirmek, dier yandan almay kuramsal bak asyla
kurgulamak ve onu izleyerek uluslararas g konusunda siyaset ve siyasa oluturmann
22
analitik bir erevesini izmek. kinci olarak son yzyl iinde dnyada ekonomik, toplumsal
ve siyasal balamda deien nfus sorunsal erevesinde uluslararas g olgusuna bakn
yerkrenin eitli kelerinde nasl dnt zerinde durulacaktr. kinci Blmn son
ksmnda ise Trkiyede son yzyl iinde deien nfus dinamikleri zerinden uluslararas
gn ekonomik, toplumsal ve siyasal (ve hatta kltrel) arkaplannn nasl bir sreten
getiine odaklanlacak ve dolaysyla Trkiyede uluslararas g konusunda siyaset ve
siyasa oluturmann gerisindeki tarihsel srelerin derinliklerine gndermeler yaplacaktr.
almann nc Blm Trkiyede uluslararas g alan bata olmak zere

ulus-devlet, ulus ve yurttalk gibi birok temel olguya adeta kurucu temel bir yasal ereve
izen bir dzenleme olan 1934 skan Kanunu zerine odaklanarak, Trkiyede uluslararas
ge devletin bakn irdelemektedir. Osmanldan siyasal bir kurum olarak zorunlu ve
denetimli g mekanizmasn Cumhuriyet dnemine tayan bu yasann ulus-devlet merkezli
etkisi, zaman iinde bir dizi deiiklie uram olsa da, bugn de hissedilmektedir. Trkiyeye
Trk soyundan ve kltrnden olan kiilerin gn kurumsallatrarak yabanclarn gn
dlayan anlayn 2006 ylnda yenilenen skan Kanunu iinde de belirleyici unsur olmas
gnmzde Trkiyenin uluslararas g siyasetlerinin ve siyasalarnn en tartlan yann
oluturmaktadr.
Drdnc Blm ayrca zellikle Balkanlardan Cumhuriyetin erken dneminden

gnmze uzanan dnem iinde sregelmi soyda g rnekleriyle de ulus-devletin
kurulmas ve korunmas srecinde gn siyasal bir ara olarak etkin kullanmndan rnekler
vermektedir. Bu blm skan Kanunu erevesinde Trkiyeye ynelen g dalgalarn
incelemesi erevesinde bundan nceki Blmn tamamlaycs bir tartmay ele alan bir
bak asyla okunmaldr.
Beinci Blm, 1960l yllarla balayarak Trkiyenin dnyadaki uluslararas g

rejimleri iinde nemli bir g-veren lke konumuna ykseliini konu edinmektedir. Bu geici
ii gnn arkasnda, 1960l yllarn kalknma modeli iinde ncelikle lkede kentler ve
endstri tarafndan emilemeyen ve hzl krdan kopuun bir rn olan isiz ve yoksul kesimin
yknn Avrupadaki igc pazar talebi ile ortadan kaldrlmas sreci vardr. i dvizleri ile
demeler dengesinin dzeltilmesi dncesiyle beslenen bu g, takip eden yllarda aile
birleimi ve evlilik g ile birok Avrupa lkesinde Trkiye kkenli kalc gmen
23
topluluklarnn olumasna neden olmutur. Farkl g sistemleri iinde de olsa, daha sonra
Trkiyeden nce petrol zengini Kuzey Afrika ve Orta Dou lkelerine sonra da komnist
rejimler sonras ortaya kan Bamsz Devletler Topluluu (BDT) ve Dou Avrupa lkelerine
ynelen projeye baml ii akmlar ile yurtdna ii gnn srd bilinmektedir. Bu
sre iinde ayrca Avustralya, Kanada ve Amerika Birleik Devletlerine de ynelen g
dalgalar vardr.
Bu almada Altnc Blm, 1980 ylndan balayarak Cumhuriyet tarihinde ilk kez
Trkiyenin youn ekilde Trk soyundan ve kltrnden olmayan yabanclarn g ile
karlap, nasl bir g-alan ya da ge gei salayan lke konumu edindiini
tartacaktr. zelikle evre lkelerdeki siyasal karklklarla orantl olarak bir yandan youn
snma talepleri ile karlaan Trkiye, dier yandan da evre lkelerdeki komnist rejimlerin
k sonrasnda emeklerini Trkiyedeki igc pazar iinde satmaya alan binlerce
kiinin gelmeye balad g-alan bir lke konumu edinmitir. Ayrca corafi konumdan tr
bata Orta Dou olmak zere birok Asya ve Afrika lkesinden de gelen ve Trkiyeyi bir kpr
olarak kullanp Bat ve Kuzeydeki zengin lkelere gitmek isteyen transit gmenlerin de
lkeye girii bu dnem iinde hzla artmtr. Yasal stats asndan bakldnda daha ok
dzensiz (yasad) gmenlerin hareketini ieren bu g dalgalar iki adan Trkiyedeki
g ve snma siyaseti ve siyasalar zerinde dntrc etkiye sahip olmulardr:
yabanclarn g ile kar karya kalnmas ve bu konunun AB ilikileri balamnda nemli
bir tartma alan yaratmas.
Yedinci Blmde irdelenecei gibi, yukarda sz edilen son konu balamnda

uluslararas g konular ve Trkiyenin ilgili siyasetleri ve siyasalar Trkiye-AB ilikileri iinde
en nemli gndem maddeleri arasnda olmaya balamtr. Bu bir yandan Trkiyenin AB
yelii gerekletiinde igcnn serbest dolam ilkesi ile ok sayda Trkiye yurttann AB
igc pazar iine girecei ve bunun oradaki dengeleri olumsuz etkileyecei korkusu ile
balayan bir tartmadr. Ancak onun tesinde zelikle Trkiyenin g-alan ve ge gei
salayan farkl konumlar ile ABnin snrlarn istenmeyen gten nasl ve ne ekilde
koruyaca sorular ile doru orantldr. Bu alardan, zellikle sz edilen ikinci noktadan
hareketle, son yllarda Trkiyede uluslararas g ve onun siyaseti ve siyasalar zerine hem
kamusal, hem toplumsal, hem bilimsel dzeyde youn tartmalar olmaktadr. Bu erevede,
Yedinci Blm Trkiyenin uluslararas g dinamiklerini ve onun siyaset ve siyasa alanlarn
AB-merkezli, ancak Trkiyenin AB yelii gereklemesi ve gereklememesi temelli iki
24
senaryo zerinden tartacaktr. Bu tartma bir baka adan 2023 ylna kadar olan sre
iinde gelecee ynelik varsaymlara dayal siyaset ve siyasa nerilerini de iermektedir.
almann Sonu Blm, Trkiyedeki uluslararas gle ilgili siyasetin ve

siyasalarn dn, bugn ve yarn ekseninde kapsayc bir deerlendirmesini zetlemekte, ayrca
gelecee ynelik aratrmalara ipular sunmaya almaktadr. Bu neriler yalnzca ilgili
siyaset ve siyasa alan ile snrl deildir, sz konusu nerilerden akademik almalar ve sivil
toplum etkinlikleri iin de sonular karmak mmkn olacaktr.
REFERANSLAR
ABADAN-UNAT, N., Bitmeyen G, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, (2006).
HAMMAR, T., Democracy and the Nation State, Avebury, Aldershot, (1990).
FIAST, T., Uluslararas G ve Ulusar Toplumsal Alanlar, Balam Yaynlar, stanbul,

(2003).
DUYGU, A., Kirici, K., (ed.) Land of Diverse Migrations, stanbul Bilgi University Press,
stanbul, (2009).
KAYA, A., Kentel, F., Euro-Trkler, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, (2005).
LUCAS, D., Beginning Population Studies, Australian National University, Canberra, (1980).
MESSINA, A.M., Lahav, G., (ed.) The Immigration Reader, Lynne Reinner Publishers, London,
(2006).
PECOUD, A., Guchteneire, P.D., (ed.) Migration Without Borders, UNESCO Publishing, Paris,
(2007).
TEKEL, ., G ve tesi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, (2008).
25
BLM 2
BIR SIYASET VE SIYASA ALANI OLARAK ULUSLARARASI
G: SON YZYILDA DNYA VE TRKIYE1
2.1 GIRI
Ulus-devletlerin snrlarnn yabanclar tarafndan almas, ksacas uluslararas

g olarak adlandrdmz olgu, ulus-devlet dediimiz siyasal corafyann, ya da ulus
dediimiz siyasal topluluun, iine yabanc kiilerin geici ya da kalc katlm anlam
tadndan nemli bir siyasal etkinliktir (Hammar, 1990; Castles and Miller, 1997;
Messina ve Lahav, 2006). Siyaset alann birbirleri arasnda g ilikisi olan aktrlerin
ilikilerinin ynetiminin salanmas zerinden tanmlarsak; ve szn ettiimiz bu
ynetimin salanmasnn aralar olan somut ve planlanan her etkinlii de siyasa olarak
yorumlarsak, uluslararas g konusunda temel aktrler olan g-veren ulus-devlet, g-
alan ulus-devlet ve gmenler arasnda kurulu dinamik bir siyaset ve siyasa alannn
bulunduundan sz etmek mmkn olur.
almann bu blmnde son yzyl iinde dnyada ve Trkiyede uluslararas

g konularnn nemli bir siyaset ve siyasa alan olarak belirmesinin arkaplann
irdelenecektir. Bu bak asndan, ilk olarak alma boyunca kullanlan bir dizi kavrama
aklk kazandrmak amalanmtr. Bunu izleyerek bu almann kuramsal olarak ne
tr bir ereve iinde kurguland tartlacaktr. Bu tartma ayn zamanda uluslararas
g konusunda siyaset ve siyasa oluturmann analitik anlamn ortaya koymaya
alacaktr. Bu blmn sonunda, nce son yzyl iinde dnyada ekonomik, toplumsal
ve siyasal balamda deien nfus sorunsal iinde uluslararas g olgusuna bakn
dnyann farkl lkelerinde nasl dnt zerinde durulacak, sonra da Trkiyede
deien nfus dinamikleri balamnda uluslararas gn yine ekonomik, toplumsal ve
siyasal (ve hatta kltrel) balamda nasl bir sreten getii ve dolaysyla Trkiyede
uluslararas g konusunda siyaset ve siyasa oluturmann gerisinde neler olduu
tartlacaktr.
1
Bu blm aratrmac Prof. Dr. Ahmet duygu tarafndan yazlmtr. Yazar Ayem
Biriz Karaaya teekkr eder.
26
2.2 KULLANILAN KAVRAMLAR ZERINE
Kuramsal anlamda kavramlar her ne kadar soyutlamalar ierip mekan ve

zamandan bamsz genellemeler zerinden gereklii yanstan szckler olarak
alglansa da, onlar tarihsel, dolayyla mekan ve zaman, balamlar iinde
deerlendirmek gerekir. Bu erevede, bu almada kullanlan kavramlar bir yandan
genel geer kullanm balamlar iinde deerlendirirken, dier yandan da kendi zgl
zaman ve mekan balamlar iinde de dnmek nemlidir. rnek olarak, burada sklkla
kullandmz uluslararas g kavram bir emsiye kavram olarak ele alnmakta, ancak
bu kavramn farkl balamlarda yurtdna g, yurtiine g, geici g, kalc g,
snma ya da mlteci hareketi, snr geileri anlamnda kullanld da olmaktadr.
te yandan, zerine odaklandmz yzyllk dnemin banda uluslararas g daha
ok geleneksel gmen lkelerine olan yerlemeye dayal nfus hareketini anlatrken,
bu yzyln ortasnda genellikle geici ii gn ifade edebiliyordu; o yzyln sonunda
ve yirmibirinci yzyln banda ise daha ok ulus-tesi alanlar iinde yzen bir nfusu
yanstmaktadr.
Bu aratrma son yzyl iinde bir yandan Trkiyeye yurtdndan ynelen g

dier yandan ise Trkiyeden yurtdna ynelen g zerine younlatndan hemen
hemen gle ilgili her kavramn sklkla kulland bir almay iermektedir. Bu nedenle
farkl balamlarda bu kavramlar kullanlrken zaman ve mekan deikenlii iinde
kullanlan kavramlarn farkllaabilen tanmlar ayrntlar ile verilmeye allmtr. Bu
blmde bir anlamda bu almay izleyenlere yol haritas sunmak iin kullanlan en
temel kavramlarn bazlar genel bir erevede tanmlanacaktr.
Bugn, ya da tarihsel olarak da, herhangi bir yabancnn herhangi bir lkeye
giriini ve orada kalmasn belirleyen ulusal yasalar ve dzenlemeler lkelere gre
farkllklar gstermesine ramen baz ortak kavramlardan ve yaklamlardan
bahsedilebilir. Birlemi Milletler ya da Avrupa Birlii gibi uluslararas ya da ulus-tesi
oluumlar, ikili lkeleraras ilikiler balamnda, uluslararas g kavramlarnn farkl
lkeler arasnda uyumlu kullanlmas gibi bir dizi giriim ve uygulama vardr. Genel bir
anlayla lkeler yabanc turistleri, geici gmen iileri, daimi oturma iznine tabi olanlar
ve aile birlemesi yoluyla g edenleri, baka lke vatandalndan kp dier lke
27
vatanda olan gmenleri, snmac ve mltecileri birbirlerinden ayrmaktadr. Turist

olarak kabul edilen kiilerin uluslararas g istatistiklerine dahil edilmemesi ilke olarak
ve uygulamada kabul edilmekle birlikte, baka kategorilerde ele alnan yabanclar
uluslararas gmen balamnda ele alnd grlebilmektedir. Birok g veri
sisteminde uluslararas gmenlerin ele aln biimleri, kimlerin uluslararas gmen
kabul edilecei, kimlerin o lkede (duygu ve Tokta, 2005: 14) ne kadar srelerle
oturabilecei vb. konular ilgili hkmlerin yer ald ulusal yasalar ve dzenlemelerle
dorudan balantldr. Bu sebeple birok lkede evrensel bir uluslararas gmen
tanmnn ulusal yasalar aarak kabul edilmesi ve uygulanmas mmkn deildir. Benzer
bir ekilde, tek bir uluslararas gmen tanm, uluslararas gn farkl boyutlar ile
ilgilenen aratrmaclar ve hkmet yetkililerinin ihtiyalarn karlayamamaktadr.
Uluslararas gmenlerin en nemli belirleyici lt vatandalk olarak kabul

edilmektedir. Hi phe yok ki, doum yeri ve ikamet gibi ltler de uluslararas g
lmnde vatandalk ltnden sonra ikincil dzeyde nem tamaktadrlar. Ancak,
belirtildii zere, devlet politikalar asndan vatandalk bireylerin lkeye giri, o lkede
kal ve alma haklarnn dzenlenmesinde en nemli lttr. Vatandalk ayn
zamanda uluslararas g analizleri iin nemli bir gstergedir ve veri toplama ve bilgi
deerlendirme sistemlerinde ncelikle kullanlmas gerekmektedir. Vatandalk
bilgilerinin sorgulanmas, g akm (lkeye giri ve k) bilgilerini hazrlamak iin
kullanlan veri toplama sistemlerinde ve vatandalarn ile yabanclarn akm (lkeye var
ve k) gstergelerinde ayr ayr belirtilmesi sadece nfus art veya azalmalar
hakknda bilgi almak asndan deil, yabanc nfusun azalmas veya artmasn tespit
etmek asndan da nemlidir. Bu almann da kulland ekliyle uluslararas g
verileri toplama ve deerlendirme srelerinde evrensel olarak kullanlan kavramlar be
tanedir: vatandalk, ikamet, kal sresi, kal amac ve doum yeri.
Vatandalk: Uluslararas g dier insan hareketliliklerinden ayran zellik,

uluslararas gte en az iki lkenin sz konusu olmas ve bu iki lkede ayn kiiye yasal
erevede farkl haklar verilmesi ve eit davranlmamasdr. Vatandalk genel olarak
bireyin haklarn belirleyen en temel erevedir. Hem devletin egemenliindeki snrlar
ierisinde hem de snr geilerinde vatandalk normlar geerliliini korumaktadr.
Uluslararas hukuk kurallar gerei snr kaplarnda vatandalar ve yabanclar arasnda
ayrm yaplmaktadr. Evrensel nsan Haklar Beyannamesinde de belirtildii gibi her kii
28
kendi lkesi de dahil olmak zere herhangi bir lkeden ayrlma ve kendi lkesine dn
yapma hakkna sahiptir. Bu gibi hkmler devletlerin giri ve klarda, lkeden k
yapan btn kiiler ve kendi lkesine giri yapan tm vatandalardan oluan iki ana kme
zerinde en az seviyede kontrol uygulayabilmesine sebep olmaktadr. lkeye giri yapan
tm yabanclara ise daha fazla kstlayc kontrol yaplabilmektedir. Genelde lkeden
k yapan vatandalarla ilgili olarak ise daha snrl bir kontrol mekanizmas vardr.
Dolaysyla bu kontrollerde idari merciler tarafndan tutulan istatistiksel bilgiler ounlukla
yabanclarn g akmlarn gstermektedir. rnein geleneksel g lkeleri olarak kabul
edilen Kanada ve Amerikada uluslararas gmenlerin g akmlarn gsteren
istatistikler daha ok yabanclardan toplanan bilgilere dayanmaktadr. Birlemi
Milletlerin 1977de yapt almada vatandalk kavramnn uluslararas g verilerini
toplama ve deerlendirme sistemlerinde kullanlmas zerine eitli bilgilere yer
verilmitir. Buna gre, uluslararas gmenleri uluslararas yolculardan kategorik olarak
ayran 90 lkeden 45i vatandal bu ayrmn en belirleyici lt olarak kullanmaktadr
(Zlotnik, 1987). Genellikle de Asya ve Afrika lkelerinde yolcu ve gmen arasndaki
ayrm yasal vatandalk temelinde yaplmaktadr. Ayn ekilde Bat Avrupa lkelerinde
de vatandalk, en belirleyici lt olarak ele alnmakta ve nfus kayt sistemlerinde veya
idari uygulamalarda sklkla kullanlmaktadr.2
Vatandalk kavramnn kullanlmasnn avantajlarndan bir tanesi vatandaln

tespitinin somut gstergelerle yaplabilmesidir. Nitekim vatandalk giri ve klarda
pasaportlar araclyla belgelenebilmektedir. Ne var ki, birden ok lke vatanda olan
ve dolaysyla birden ok pasaportu bulunan kiilerin yolculuk srasnda lkeye giri ve
lkeden klarnda farkl pasaportlarn beyan etmeleri sebebiyle ifte veya oklu
vatandalk durumlarnda tespit karmaklamaktadr. G alan lkelerde giri ve
klarda tutulan kaytlarn haricinde kullanlan oturma ve alma izinleri, nfus kaytlar
ve vatandalk bavurular gibi dier dolayl lmlerde ise nfus kaytlarna dayanmak
gerekmektedir. Dolaysyla vatandaln kesin tespiti nfus kaytlar araclyla
yaplabilmektedir. Bu arada nfus saymlar ve anketler gibi uygulamalarda, vatandalk
bilgisi sorular szl olarak yantlandndan, doru ve kesin vatandalk bilgisi elde
edilememektedir. Bu durum zellikle gerek vatandaln beyan etmenin sakncal
olduunu dnen gmenlerde rastlanmaktadr. Snma taleplerinde de benzer bir
2Uluslararas g verileri toplama ve deerlendirme almalarnda kullanlan kriterler

ve lke bazndaki farkl uygulamalar hakknda daha fazla bilgi iin Bknz. Bilsborrow
ve dierleri (1997).
29
durum sz konusudur. Snma talebinde bulunan gmenler pasaportlarn yrttklar

takdirde bir daha kendi lkelerine dndrlmelerinin imkansz hale geleceini
dnmektedirler. Bylelikle vatandaln tespiti somut belgeler araclyla yaplamaz
hale gelmektedir. Bu sylenenler nda sonu ve zet olarak, uluslararas g ile ilgili
veri toplama sistemlerinde vatandaln en temel lt olarak ortaya kt ve
vatandalk kavramnn veri toplanlmasndaki bu teknik konumunu evrensel olarak
koruyaca sylenebilir.
kamet: Uluslararas g hareketlerini ve gmenleri tanmlamak iin kullanlan

ikamet kavram belki de en sk gz nne gelen fakat tanmnda en fazla belirsizlik
yaanan kavramdr. Birlemi Milletlerin 1977 yl almasnda uluslararas gmenleri
yolculardan ayran 90 lke arasnda 73nn ikameti lt olarak kulland belirtilmitir
(Zlotnik, 1987). Fakat ikamet kavramnn tanmnda belirsizlik yaanmaktadr. lkeler
genellikle lkeye gelen gmenlerin o lkede oturma amacn tayan kiiler olduu ve
lkeden giden gmenlerin ikametlerini terk edecei varsaymyla konuya
yaklamaktadr. leri sayfalarda da tartacamz gibi "ne kadar sre" ikamet edildii
(ka ay vs.) ikamet kavramnn tanmna isel olan ve sk sk tartlan en nemli boyuttur.
lkeye gelen ve lkeden giden gmenleri ayrt etmek iin kullanlan bu ayrmn ak ve
net olduu dnlse de uygulamada birok karkla yol amaktadr. kamet tanmnn
neyi ifade ettii belirsizdir. rnein sk yolculuk yapan ve i dolaysyla sk sk ikamet
deitiren kiiler iin ikamet farkl bir anlam tayabilir. Ayrca ikamet kavram hukuki
adan farkl, fiili durumda farkl anlamlar ifade edebilir. Hukuki adan, kiinin bir lkede
oturabilmesi iin gerekli tm ykmllkleri yerine getirmesi gerekmektedir. kamet
konusu hukuki adan kiiyi hak ve sorumluluk erevesine oturtmaktadr: devlet
okullarnda okuma hakk veya belediyelere denmesi gereken vergi sorumluluu vb.. Fiili
durumda ise ikamet belirli bir yerde belirli bir sre oturmay ifade etmektedir. Fiili durumu
temel alan lkelerde bu sre aydan bir yla kadar deimektedir.
kamet konusuna hukuki yaklam lkelerin kendi yasalar ve dzenlemeleri ile

ekillenmektedir. Dolaysyla lkeden lkeye farkllk gstermektedir. Ayrca lkede
ikamet etmenin kurallar o lkenin vatanda olup olmamakla da deiebilmektedir.
Uluslararas hukuka gre kiinin ikamet hakk temel bir haktr ve vatandalk durumu ne
olursa olsun bu hak ihlal edilemez. Bu adan da kii hukuki olarak hem vatanda olduu
kendi lkesinde hem de geici olarak oturduu lkede ikamet edebilir. Karkl zmek
30
iin birok lke uluslararas g istatistiklerini hazrlarken daha nceden oturduklar

lkeye geri dn yapanlar ek bir kategori olarak kullanmaktadr. Birlemi Milletlerin
1977 ylndaki almasnda belirtildii gibi 115 lke iinde 52 lke daha nceden
oturduu lkeye geri dn yapanlar ltn kullanmaktadr (Zlotnik, 1987). Hukuki
yaklama kyasla fiili durum yaklam daha yararldr. Fakat fiili ikamet yaklamnda da
btn lkelerde en az kalnan sre de mutabakata varlmas gerekmektedir. Kimi lkeler
en az kalnan sreyi ay olarak belirlemekte; dier lkelerde ise bu sre drt-alt ay
arasnda deiebilmektedir. rnein Hollandada uluslararas g istatistikleri iin nfus
kaytlar temel alnmaktadr. Kural olarak Hollandada bulunan btn kiilerin nfusa
kaytlar yaplmaktadr. Eer kii bir yldan uzun sre Hollanda dnda kalacak ise kiinin
nfus kayd iptal edilir. Bu kiiler geri dnmek istediklerinde eer Hollandada kal
sreleri bir aydan uzun olacak ise kaytlarn oturacaklar yerin yerel tekilatnda
yeniletirler. Yabanclarn kayd Hollandada kal srelerinin en az alt ay olmas
durumunda yaplr. Bu rnein de gsterdii gibi ikamet, vatandalk, yurtiinde ve
yurtdnda kal srelerinin birlikte kullanm uluslararas gmenlerin tespitinde nemli
yararlar salamaktadr.
Avustralya ise uluslararas gmenlerin tespitinde ikamet kavramnn

kullanlmasnn kt bir rneini tekil eder. Avustralyada g akmlarn tespit etmek
amacyla u tanmlar kullanlmaktadr: daimi gmenler (Avustralyaya daimi olarak
yerlemek amacyla gelenler), yurtdna daimi genler (gittikleri lkede daimi olarak
yerlemek amacnda olanlar) ve uzun vadeli hareketler (12 ay veya daha uzun sre
Avustralyada kalmak isteyenler ve halihazrda Avustralyada oturup yurtdnda 12 ay
veya daha uzun sre kalmak isteyenler). Burada da grld gibi Avustralyada ikamet
kavramnn tam olarak neyi ifade ettii belirsiz olmasa bile, bir eitlilik tad aktr.
Bir lkede kalmak ile bir lkede ikamet etmek ok farkl anlamlar tadndan
uluslararas gmenlerin tespitinde vatandalk kadar yarar salayamamaktadr. Yine de
ikamet kavram anlam olarak belirli bir sreyi ihtiva ettiinden ou lkede sklkla
kullanlmaktadr.
Zaman (Kal Sresi): Zaman kavram da, gmenin ikametinde ne kadar sre
geirdii anlamnda, uluslararas gmen statsn belirlemede kullanlan ltlerden
birisidir. Zaman kavram ok farkl ekillerde kullanlabilir. rnein Amerikada
gmenlerin tanm u ekildedir: Birleik Devletlerde yasal olarak daimi oturma
31
ayrcal edinmi yabanclar. ngiltere ise gmenleri ngiltere dnda bir lkede en az
bir yl oturmu ve daha sonra ngiltereye bir yldan fazla bir sre oturmak amacyla gelen
eklinde tanmlamaktadr. nc bir rnek olarak Hollandann tanm ise ilk iki rnekten
daha farkldr: Hollandada en az 30 gn oturmak niyetinde olan vatandalar ve en az
180 gn oturmak niyetinde olan yabanclar. Btn bu tanmlarda zaman belirtilse de
hepsinde farkl sreler belirtilmitir. Bu srelerde gerek kal sresi, niyet edilen kal
sresi ve yasal olarak izin verilen kal sresi ayrm yaplmtr. Bu rneklerde de
grld zere zaman snrlamalar gmen statsn belirlemede nemli bir ilev
grmekteyse de zaman lt vatandalk ve ikamet ltleri kadar ok
kullanlmamaktadr. rnein Birlemi Milletlerin 1977 Raporunda 90 lke arasndan
ancak yirmidokuzunun uluslararas gmenleri belirlemede zaman kavramn kulland
belirtilmitir (Zlotnik, 1987). Bu lkelerde kabul grm sreler farkllk gstermekte,
ortak kullanlan, zerinde uzlamaya varlm zaman dilimleri bulunmamaktadr. Fakat
tm uygulamalar deerlendirildiinde yasal srenin dier niyet edilen sre veya gerek
kal sresinden daha sk ve youn kullanld saptanmtr.
Japonya, lkeye giri veya k yapanlarn altklar iler veya yabanclara

verilen oturma izinleri gibi bilgileri derledii raporlarda yasal sreyi, bir anlamda geerlilik
sresini temel lt olarak almaktadr. Polonyada ise gmen iiler alma izinlerinin
geerlilik srelerine gre iki gruba ayrlmtr. Ksa dnem gmen iiler aya kadar
alma izinleri olan gmenlerdir. Uzun dnem gmen iilere ise aydan bir yla
kadar alma izni verilmektedir. alma izinleri yenilenebilir olduu iin bir gmen
iinin ne kadar sre Polonyada kald tespit edilememektedir. Portekiz de ise daimi
gmen tanm kiinin Portekize giri yapt tarih dikkate alnmadan yaplmaktadr.
Buna gre daimi gmen, yetkili mercilere en az bir yl oturma izni iin bavuran kii
olarak tanmlanmtr. svirede ise oturma izni yllk olarak verilmektedir. Burada
yllktan kast dokuz aydr. Grld zere btn bu lkelerde zaman uygulamalar ok
farkldr ve genel kabul grm ortak bir sre bulunmamaktadr. Belirtilmesi gereken
dier bir nokta ise vatandalkta ve ikamette olduu gibi zaman kavram kullanmnn da
devletin uluslararas g kontrol etmedeki rolnden soyutlanmamas gerektiidir.
Nitekim yasal sreler kadar gerekleen kal sresinin de tespiti nemlidir.
Kal Amac: Uluslararas gmen statsn belirlemede kullanlan kal amac

kavram zellikle ekonomik faaliyetler asndan nemlidir. Birlemi Milletlerin 1977
32
Yllk Raporunda yer alan 90 lke arasnda 21 lke kendi lkesi dnda baka bir lkede
ekonomik faaliyette bulunmay uluslararas gmenleri yolculardan ayrt etme lt
olarak kullanmaktadr (Zlotnik, 1987). Yurtdnda alma uluslararas gmenlerin
yegane kal amac deildir. Yurtdnda eitim, staj, aile birlemeleri, can gvenlii vb.
sebeplerle, snma talebinde bulunmak gibi nedenler de yurtdnda kal amalar
arasndadr. Btn bu sebeplerin lkeler baznda farkl mevzuatlar bulunmaktadr.
kamet ve zaman kavramlarnda olduu gibi kal amacn yorumlamann da iki

yolu vardr: uluslararas gmenin niyetleri ve lkelerin kabul sebepleri. lk lt
gmenlerin kendileri ile, ikinci lt ise ge hedef lkelerin bak alar ile ilgilidir.
ou zaman bu iki tip sebep birbiriyle rtse de her zaman ayn deildir. Uluslararas
gn ilk aamas k yapan kiinin kendi lkesinde gereklemektedir. Genellikle
pasaport ve vize ilemleri ile uluslararas g srecinin ilk admlar atlm olur. Vizeler
k amalarna gre eitlilik gsterir (yurtdnda eitim, turizm, staj, ekonomik
faaliyette bulunma, oturma, i ziyaretleri vb.) ve yurtdnda kalma srelerini belirler. Bu
sebeple bir kiinin lkeye girii srasnda kontrol edilen vizelerde kiinin o lkede ne
kadar kalaca, ne amala geldii gibi temel uluslararas g gstergeleri temin edilmi
olur.
Kal amac eitli lkeler tarafndan sklkla kullanlan bir lt ve kavramdr.

lkeler ekonomik faaliyetler erevesinde yurtdna alma amal giden kendi
vatandalar hakknda g istatistikleri tutmaktadr. Fakat temel sorun bu kavramn ne
anlam ifade ettii konusunda ortak bir anlayn yokluudur. Bu sebeple varolan
istatistikler arasnda bir karlatrma yapma imkan bulunmamaktadr. zellikle kiinin
belirttii yurtdna k amac ile lkenin o kiiye tand giri izninin sebebi birbiriyle
ayn olmayabilir. Yasal sre ltnde olduu gibi kal amac da uluslararas
gmenleri belirlemede zerinde hassaslkla durulmas gereken bir kavramdr. Kal
amacnda zellikle niyetlenilen ve belirtilen kal amacndan ziyade nihai itibariyle
gerekleen kal amacn tespit etmek nemlidir. Bu nedenle uluslararas gmen
verilerini toplayan personele, kal amacnn ne anlam ifade ettii ve gerek kal
amacnn nasl tespit edilebileceine dair eitim vermek gerekmektedir. Bununla birlikte
k yaplan lke ve giri yaplan lkelerin birlikte almalar ve varolan veri toplama
sistemlerinde bir egdm yrtmeleri gerekmektedir. Bu dorultuda alma amacnn
ne anlam ifade ettii ve zelliklerinin ne olduu hakknda lkelerin uzlamaya varmas
33
byk nem arz etmektedir. Ancak bu ekilde uluslararas g akmlarndaki eilimler

ortaya karlabilir.
Doum Yeri: Hanehalk aratrmalarnda ve nfus saymlarnda sklkla kullanlan

doum yeri, uluslararas gmenleri belirlemede kullanlan en nemli kavramlardan
birisidir. Doum yeri sorusu ile hem ig hem de uluslararas g akmlar tespit
edilebilmektedir. Saymlarda sorulan sorular saym maliyetlerini drmek asndan
genellikle ksa tutulmaktadr. Doum yeri gibi ksa bir soru hem yantlarnn g akmn
lmek asndan ok faydal olmas hem de lme maliyetinin dk olmas sebebiyle
tercih edilmektedir. Fakat kiinin doum yerinin o lke snrlar ierisinde olmas kimi
lkelerde vatandalk iin yeterli saylmad iin uluslararas g asndan konu
karmak bir grnm sergilemektedir. rnein, Almanya'da doan ve Trkiye'de
yaayan bir Trk vatanda doum yeri balamnda Trkiye'de yaayan bir uluslararas
gmen olarak tanmlanabilir ki, bu her durumda bir uluslararas gmen kavramna
denk dmeyebilir. Ancak yine de genel bir lt olarak doum yeri uluslararas g
hareketlerini ve gmenleri snflandrmak iin kullanlabilecek bir lt olarak
grlmelidir. Dier bir bak asndan, doum yeri bilgisinin aln ekli lke, kent,
kasaba, ky, ismi eklinde neyi ierdii konusu, toplanlan bilginin kalitesini
etkilemektedir.
2.3 ULUSLARARASI GE KURAMSAL VE ANALITIK BAKI AILARI
Bu blmde uluslararas gn bir siyaset ve siyasa alan olarak ortaya knn

ip ularn vermesi erevesinde uluslararas g zerine en temel baz kuramsal ve
analitik yaklamlar irdelenecektir. Bu erevede unu hatrlamalyz ki, uluslararas g
aklamaya alan bu yaklamlarn iki temel yz vardr: bir yanda daha ekonomi-
merkezli konumlanmalar, dier yanda ise daha siyaset-temelli bak alar. Gn
temel aktr asndan bakldnda --- g-veren ulus-devlet, g-alan ulus-devlet ve
gmenler --- farkl kar ve beklentiler temelinde gn hem ekonomik hem de siyasal
dzeylerde bir birinden deiik anlamlar tad aktr. Uluslararas g zerine kurulan
siyaset ve siyasa alann anlamak iin bir yandan genel ekonomi ve siyaset eksenlerinde
gelitirilen eitli kuramsal ve analitik yaklamlara deinmek dier yandan ise gn
temel aktr asndan gn ne anlam ifade ettiine bakmak gerekir.
34
Ekonomik G Teorileri ve Dnya Sistemi Teorileri: Yirminci yzyl uluslararas

g almalarnda kullanlan bilimsel paradigmalarn genel niteliklerine bakldnda,
makro ve mikro dzeyde gelitirilen eitli kuramsal yaklamlarn ne kt
grlmektedir. Makro dzeydeki aratrmalar daha ok gn nedenlerini ve g
akmlarn sorgularken, mikro dzeydeki aratrmalar gmenlerin deneyimlerine ---
emein kullanm, sosyo-kltrel uyum gibi --- odaklanmtr (Portes ve Bach, 1985: 3-
26; Portes ve Borozc, 1987: 606-26). Grld gibi, ilk alan daha ok gn
nedenleriyle ilintiliyken, dier alanlar gn sonularyla ilgili aratrma alanlarn
kapsamaktadr.
Uluslararas g hareketlerini aklamak zere ina edilen kuramlar farkl

nedensellik srelerine ve farkl irdeleme dzeylerine dayansalar da, bunlar birbiriyle
badamaz biimde deerlendirmek yanltc olur. Bir dier syleyile nfus
hareketlerinin farkl yzlerini aklayan tek byk bir teoriden bahsetmek pek de
mmkn deildir. Portes gibi Massey v.d. de (1994: 700-01) sosyal bilimlerde g
aratrmalarnn tek bir paradigmadansa, farkl disiplinlerde yrtlen kuramsal
tartmalar etrafnda gelitirilmesini nermektedir. Bylelikle g aratrmalarnda eitli
analiz birimlerini inceleyen g kuramlarnn birbirlerinin tamamlaycs olarak
kullanlmas her bir kuramsal tartmann bo brakt aratrma alanna k tutmay
salayacaktr. Bu nedenledir ki gnmzde g aratrmalarnda g olgusunun
disiplinleraras bir bak asyla yaklamak gereklilii ne kmaktadr. 19. yzylda
bilimsel tartmalara konu olmaya balayan, nfus hareketleriyle ilgili kuramlarn 20
yzylda farkl kavramlar, varsaymlar ve kalplarla eitli modeller etrafnda gelitii
grlmektedir.
Bu almalar sonucunda retilen kuramlar da deiik aratrma hedefleri, odak

noktalar ve ilgileri yansttklarndan, her bir kuramn i mant, varsaymlar ve
nermeleri farkl kavramlar ve bulgular retmektedir. Bir dier syleyile, her bir sosyal
bilim disiplini ierisinde farkl kuram ve yntemlere dayanan bir dizi yaklam vardr.
Gnmz tartmalar deerlendirildiinde aada zetlenecek olan bir dizi yaklam
ne kmaktadr: ekonomik g kuramlar; dnya sistemleri kuram, g sistemleri
kuram, gmen alar kuram, ve ulus-tesi alanlar kuram gibi.
Ekonomik g kuramlar deerlendirildiinde ne kan neoklasik ekonomi

perspektifinin kendi iinde gle ilgili bilinen ilk sistematik kuram barndrd
grlmektedir: 1885de yaynlanan G Kanunlar (The Laws of Migration) adl
makalesiyle Ravenstein dnemin ngilteresindeki igleri yanstan istatistiklere
35
dayanarak yedi kural belirlemi; insanolunun durumunu maddi adan dzeltme isteini
de g hareketlerinin balca nedeni olarak ne karmtr. Uluslararas gte
gnmze dein en ok kullanlan paradigma olan ekici ve itici faktrler (push-pull
factors) kuram neoklasik perspektifin makro dzeyde zmleme sunduu varsaymlar
iermektedir (Lewis, 1954; Ranis ve Fei, 1961; Lee, 1966; Harris ve Todaro, 1970;
Todaro, 1976).
Bu kuram insanlarn nfusun youn olduu yerlerden seyrek nfuslu yerlere; gelir
dzeyinin dk olduu yerlerden, yksek olan yerlere g etme eilimlerini vurgular.
tici faktrler demografik bymeyi, dk yaam standartlarn, ekonomik frsat
yoksunluunu ve siyasal basklar ierirken; ekici faktrler emee olan talebi, cazip
ekonomik frsatlar ve siyasal zgrlkleri ifade etmektedir. Temel olarak bu kuramsal
yaklam uluslararas g hareketinin lkeler arasndaki cret farkllndan ileri geldiini
vurgulamakta ve bu farkllklarn olmad yerde g hareketlerinin olmayacann altn
izmektedir. Makro dzeyde yaplan bu kuramsal zmlemeye gre, emek geleneksel
sektrden, modern sektrdeki daha iyi cretli ilere g eder ve g hareketleri sermaye
ve emein eitsiz dalmndan kaynaklanr. Neoklasik ekonomistlerin bu basit
aklamas uzun sre gmen kabul eden lkelerin kamuoyunu etkilemi ve gle ilgili
siyasetlerinde de belirleyici olmutur.
Bu makro ekonomik modele kout olarak, neoklasik ekonomi kuram bir de mikro
ekonomik model sunmutur. Borjas ve Todaronun 1960 ve 70lerde gelitirdikleri modele
gre g rasyonel dnce sistemlerini kullanarak karar veren bireylerce gelimektedir.
Bireyler doduu yerde kalma veya farkl hedeflere doru hareket etmenin yarar ve
maliyetlerinin karlatrmas yapar sonra bu karlatrma etrafnda, daha yksek cret
ve yaam artlar beklentilerine ulamak iin g kararn alr. Bir dier syleyile
bireylerin gidecekleri lkede kazanmay umduklar yksek cretler ve yaama
standartlar g srasnda maruz kalacaklar maliyetten (yolculuk ve tanma masraflar,
yeni bir dil renme, uyum ve psikolojik skntlar gibi) daha yksekse g etme karar
gerekleir. Neoklasik ekonomik kuramn mikro modeline gre bu kararlar insan
sermayesine yaplan bir eit yatrm olarak deerlendirilir dolaysyla gn insan
sermayesini arttrd vurgulanr (Borjas ve Todaro, 1970; Ranis ve Fei 1961). Ancak,
ampirik almalar neoklasik kuramn geerliliiyle ilgili kukular uyandrmaktadr.
Azgelimi lkelerden zengin lkelere g edenler nadiren en yoksul kiilerdir; g
edenler daha ok ekonomik ve sosyal deiim ierisindeki blgelerde yaayan toplumsal
orta snftr (Castles ve Miller, 2002). Benzer ekilde itme-ekme modeli hareketliliin
36
youn nfuslu blgelerden seyrek nfuslu blgelere olduunu ileri srse de, aslnda
Almanya ve Hollanda gibi g alan lkeler dnyann en youn nfuslu blgeleri
arasndadr. Son olarak itme-ekme modeli belirli bir gmen grubunun neden bu lkeye
deil de u lkeye gittiini aklayamaz. rnein neden Cezayirlilerin ou Trklerin tam
tersine Almanyaya deil de Fransaya gitmektedir? Mikro kuram ise gmenleri aklc
tercihler yapmak iin zgr ve seenekleri konusunda yeterli bilgi sahibi olan- bireysel
piyasa oyuncular olarak tanmlamasyla eletirilmektedir. Bu eletiriler, gmenlerin
snrl ve ounlukla kstlayc bilgilere sahip olduunu, bir dizi engellemelere maruz
kaldklarn ne srmektedir. Gmenler bu zorluklarla gelien kltrel sermayeleri
(kendi durumlarna ve bununla nasl ba edeceklerine ilikin kolektif bilgi) ve sosyal
sermayeleri (g ve cemaat oluumu srecini dzenleyen toplumsal alar) sayesinde
baa karlar (Gurak ve Cases, 1992).
Neoklasik ekonomi kuramna kar younlaan eletiriler, 1980lere gelindiinde

ekonomik g kuramlar iinde yeni ekonomi kuramnn geliimini hzlandrd. Bu
kurama gre, g etme karar tek tek bireyler tarafndan deil, bir hane halknn tm
fertleri hatta bazen bir topluluun tm gibi birbiri ile ilintili ok sayda kii tarafndan
alnmaktadr (Strak ve Levhari, 1982; Strak, 1984; Katz ve Stark, 1986; Stark, 1991).
G aratrmalarnda birey deil hanehalk ya da retim ve tketim alannda kltrel bir
birlik gsteren topluluklar ana birim olarak ele alnmaldr. cret farkll g hareketinin
vazgeilmez koulu deildir, bir dier syleyile uluslararas g hareketleri lkeler
arasndaki cret farkllklar kaldrldktan sonra da durmaz. Gmen yollayan lkenin
deiik piyasalarnn eksik ya da dengesiz olmas halinde g etme arzusu srer. Ayrca
haneler yurtdna gmen yollarken, sadece gelirlerini mutlak biimde arttrma
arzusunda deil, ayn zamanda baka hanelere kyasla greli yoksulluklarn dzeltme
dileindedirler (Stark, Oded ve Bloom, 1985: 173-178).
Her ne kadar neoklasik ekonominin mikro kuramyla, yeni g ekonomisi

kuramlar uluslararas g hareketlerini aklarken farkl sonular ortaya koysalar da, her
iki kuram da mikro dzey modeller sunmulardr. Bu balamda, Piorenin gelitirdii ikiye
blnm emek piyasas modeli g kuramlar iinde farkl bir yer tutmaktadr. Bu
kurama gre g hareketleri, g kabul eden lkelerin kanlmaz ve kronik dk
cretli igc gereksiniminden ileri gelmektedir. Piore (1979) gelimi ekonomilerin
igc piyasalarnda, sermaye youn sektrler ve iler ile emek youn sektrler ve ilere
37
bal olarak ikili (tabakal) bir yaps olduunu vurgulamaktadr. Sermaye youn
sektrdeki iler daha ok donanml ve vasfl yerli iileri kapsar; emek youn sektr ise
istikrarsz alma koullar iinde vasfsz gmenlerin dk cretle alt ve ilerine
kolayca son verilebilen bir sektr olarak tanmlanr.
Ekonomik g teorilerinin n planda olduu 1950li ve 1960l yllarn sonuna

doru yaygnlk kazanmaya balayan bir dier paradigma Marksist kalknma anlaydr.
Bu kuramsal ereve uluslararas g hareketlerini kapitalist yaylmacln bir trevi
olarak aklama eilimindedir. Buna gre, kalknmam ve/veya az kalknm blgelerden
kapitalist merkezlere doru gn yaanmas kanlmazdr. Bu durum kresel
kapitalizmin doas gereidir. Bir baka deyile kapitalizm merkez ve evre blgelerden
oluan bir hiyerari yaratmaktadr ve bu hiyerari merkez devletlerin lehine ileyen bir
uluslararas emek blm biimini almaktadr. Merkez ve evre blgeler balamnda,
g, Gneyden, smrge, eski koloniler veya baml blgelerden Kuzeyin egemen
merkezlerine doru gereklemitir (Portes ve Walton, 1981). Bu sre evre lkelerden
merkez lkelere ve merkez lkelerden smrgelere doru genilemi; bir kez
baladktan sonra kendi dinamiklerini de harekete geirmi ve kendi kendisini srdrmeyi
salamtr.
Birok toplum bilimci, Immanuel Wallersteinn (1974) dnya sistemleri

kuramnda gelitirmi olduu kavramlara dayanarak, uluslararas gn kkenini 16.
yzyldan bu yana dnya pazarlarnn genilemesinde grmektedir (Castells, 1989;
Sassen 1988). Petras (1981) sermaye, emek ve mallarn aknn merkez ile evre
arasndaki bamll arttrdn, gnn de bu tarihsel srecin bir yansmas olarak
ekillendiini iddia ederken, Sassen ve Portes (1987) uluslararas g, kapitalist
gelimenin neden olduu kopma ve yer deitirmelerin doal bir sonucu olarak ifade
etmektedirler. Dnya sistemi teorisine gre, kapitalist ekonomi Bat Avrupa, Kuzey
Amerika ve Japonyadaki merkezlerden giderek daha geni halkalar halinde yayldka
dnya nfusunun gderek byyen ksm dnya piyasalarna dahil edilmi, evre
lkelerdeki toprak, hammadde ve emein dnya piyasalarnn denetimi altna girmesi
mlkszleen kk reticileri yaamlarn srdrmek iin ge zorlamtr (Sassen,
1988; 1998). zellikle kalknmakta olan lkelerde tarmsal reformlarn sonucu olarak
geni bir ifti kesiminin ortadan kalkmas geni kitlelerin kkszlemesine neden
38
olmutur. Bylece birok insan gelimi lkelerin rekabet gcn korumak iin ucuz
emee ihtiya duyduu sektrlerde almak zere gmen olmutur.
20 yzylda okuluslu irketler ve oalan dorudan yabanc yatrmlar

araclyla hzlanan bu srecin ivmesi kresellemeyle birlikte daha da artmtr.
Sassenin almalar (1988, 1996, 1999, 2001) kreselleme dinamiklerinin tarmsal
retimdeki dnm gl bir biimde srdrp, kk retim birimlerini yok ederek,
ihracata dayal sanayilemenin ucuz igc ihtiyac zerinden i ve dg tevik ettiini
gstermektedir. Ayn zamanda ABD ve Bat Avrupann kresel metropollerinde bir
yandan yksek vasfl uzman gmen igcne talep artarken, yerli halkn yapmaya
yanamad ikincil sektr iler iin de yasal ve sosyal adan zayf konumlaryla dk
vasfl gmen igcne talep devam etmektedir. Ancak gn kendi dinamikleri bu
talebe ynelik arzn gelimi lke devletlerinin kstlayc dzenlemelerinin
ngrdnden daha fazla olmasnda yol amaktadr. ok yaplan bir benzetmeyle, bir
kez alan g musluunu kolayca kapatmak artk mmkn olmamaktadr.
Dnya sistemleri yaklam dnya ekonomisindeki eitsiz ekonomik ve siyasal

g dalmna vurgu yaparken, g de sermaye hareketi iin bir eit ucuz emek
hareketi olarak grmektedir. Zenginleri daha zengin yapmak iin eitsiz kalknmann ve
yoksul lkelerin kaynaklarnn smrlmesinin devamlln salyordu (Castles ve
Kosack, 1985; Cohen, 1987; Sassen, 1988). te yandan, ekonomi teorileri esas olarak
bireylerin gnll gne younlama eilimindeyken, 1914 ncesinde Avrupadan
ABDye g rneinde olduu gibi, tarihsel yapsalc yaklam ise sermayenin kitlesel
emek g arayna bakmtr. Bu yaklamn sklkla sermayenin karn her eyin
belirleyeni olarak grm, sz konusu bireylerin ya da gruplarn eylem ve isteklerine
yeterince ilgi gstermemitir. Bu eletiriler g aratrmalarnda 1980lerden 1990lara
doru gelindiinde yeni aratrma sorularnn biimlenmesine ve yeni teorik modellerin
geliimine de kaynaklk etmitir. Bu teorik modeller g sistemleri teorisi, gmen alar
teorisi ve ulus-tesi alanlar teorisi olarak sralanabilir. Aadaki blmde bu teoriler
tartlacaktr.
G Sistemi Teorisi, Gmen Alar Teorisi ve Ulus-tesi Topluluk Teorisi: G

sistemleri yaklam hem uluslararas g akmlarnn nedenlerini sorgulanmak, hem de
g alan ve veren yerler arasndaki balantlar anlamak zere oluturulmu farkl g
39
teorilerini bir araya getiren disiplinler aras bir teoridir. Afrika ktasnda krdan kente g
inceleyen Mabogunjenin (1970) gelitirdii bu teoriyi nce Fawcett ve Arnold (1987),
Portes ve Borocz (1986) sonra Kritz, Lim ve Zlotnik (1992) uluslararas g hareketlerine
uyarlam ve g literatrne kazandrmlardr. G aratrmalarnn ina edildii teorik
tartmalarda sadece g alan veya veren lke dinamiklerinin ne kmas, gn ok-
boyutlu yapsn yanstmamakta oysa sistem anlay gn aktrleri g alan, g
veren lke ve gmen- arasdaki ilikiyi/etkileimi btncl bir dzeyde analiz etme
imkan sunmaktadr. Bu teoriye gre, g sistemi birbirine insan ak ve kar insan
aklaryla bal iki ya da daha fazla mekan genelde ulus-devletleri- ierir (Kritz ve
Zlotnik, 1992). Bir sistem etrafnda buluan lkeler arasnda smrgecilik, siyasal
etkileim, ticaret, yatrm veya kltrel balara dayanan ve nceden varolan balantlar
(linkages) g sistemi teorisine gre, bugn ne kan g rntlerin geliimi hakknda
nemli ipular sunmaktadr.
Fawcett ve Arnold (1987, 456: 7) bu balantlar, devletler aras ilikiler; kitle

kltr, aile ve toplumsal alar, ve gmen acentelerinin faaliyetleri olarak
snflandrrken; Kritz ve Zlotnik (1992) tarihsel, kltrel, kolonyal ve teknolojik
balantlar g hareketlerini ekillendiren dinamikler olarak belirlemi, bunlarn g alan
ve veren lkenin sosyal, siyasal, ekonomik ve demografik dzleminde farkl etkileri
olduunu ileri srmlerdir (Bknz: ekil 2.1). Bu nedenledir ki teoriye gre Meksikadan
ABDye yaanan g 19. yzylda ABDnin gneybatya doru genilemesi ve
20.yzylda Amerikal iverenlerin Meksikal iilere olan planl talebine dayanr (Portes
ve Rambout, 1996: 272-76) ya da Cezayir g Fransann Cezayirdeki smrgeci
varlyla aklanrken; Almanyadaki Trk nfus ise Almanyann 1960lardaki emek
talebinin bir sonucudur. rneklerle de anlald zere, g sistemleri teorisi, nfus
hareketlerinin sadece ekonomik boyutu olmadn; lkeler arasnda nceden varolan
balarn g hareketlerinin balamasnda nemli bir role sahip olduunu ne
srmektedir.
40
EKIL 2.1: G SISTEMLERI
Siyasi Dzlem
G Akmlar
Sosyal Demografik
Dzlem
Dzlem
A lkesi B lkesi
Dier
Ekonomik Dzlem
Zlotnik (1992: 20) g sisteminin tanmn yapabilmek iin, belli dinamikleri bir
araya getirmi ve bu genel ereve ekseninde Amerika ve Bat Avrupa g sistemlerini
tanmlamtr. Yazara gre, herhangi bir g sisteminin varlndan sz edebilmek iin
sz konusu sistem iinde birbirine insan aklaryla bal en az iki ulus-devletin varl
gereklidir. Sistem iinde gmen stokunu ve kken lkeden gelen g akmlarn analiz
ederek nfus hareketlerinin daha iyi anlalabileceini vurgulayan Zlotnike gre,
karlatrlabilir kalknma dzeyleriyle ortak kltrel yaplarn birbirine yaknlatrd
lkeler arasnda gelien benzer g rntleri blgesel bir g sisteminin domasna
kaynaklk eder. Herhangi bir g sisteminde yer alan lkelerin corafi adan yakn
olmalar gerekli deildir, nk g hareketlerinin geliiminde fiziki yaknlktan ok
siyasal ve ekonomik ilikiler sz konusudur. Bir dier deyile, yaknlk bu g
hareketlerini arttrmad gibi, uzaklk da onlara engel olmamaktadr. Bir g sisteminde,
ekonomik ve politik balar sk olan g alan lkelerin benzer g politikalar
uyguladklar; te yandan g veren lkeler arasnda ekonomik ve siyasi ilikilerin ok
sk olmad ancak yine benzer politikalar uyguladklar grlmektedir.
Baz lkeler birden ok g sistemine ye olabilirler ancak uygulamada bu yelik

daha ok gnderen devletlerde grlmektedir. Sistemlerin istikrarl yaplar yoktur;
41
lkeler toplumsal deime, ekonomik dalgalanma ya da siyasal nedenlerle sistemden

kabilir ya da sisteme katlabilirler. Sistem iinde gelien nfus hareketleri ise yerleik
gmenden, i adamna, proje-baml gmen iiden kaak gmenlere zaman zaman
birbiriyle rten farkl younluktaki tm akmlarn kapsar. Her trl nfus hareketinin ki
bu renci ya da turist giri-klarn da kapsayabilir, g sistemine dorudan ya da
dolayl bir geri-besleme etkisi olduu vurgulanrken; bu etkileim sayesinde, teoriye
gre, mal, sermaye, fikir ve bilginin dolamnn/paylamnn gerekletii kendine zg
sistemler gelimektedir. nk, Kritz ve Zlotnike gre (1992: 4) g hareketleri dinamik
bir sretir ve gn iindeki bir parada grlen deiim, btn sistemi etkiler ve
bylelikle kendi kendini deitiren/besleyen bir sistemin geliimine kaynaklk eder.
G sistemleri teorisini kullanan aratrmaclar daha ok blgesel sistemlerin

geliimini incelemi ve blgesel sistemlerin kendi iinde farkl sistemleri
barndrabileceine iaret etmilerdir (Zlotnik, 1992; Massey v.d., 1998). Avrupa g
sistemini deerlendirdii almasnda Zlotnik, Bat Avrupa lkeleri dnda, ngilterenin
rlanda, Hindistan ve Pakistanla olan siyasal, tarihsel ve ekonomik ilikilerinin ngiltere
ve bu lkeler arasnda farkl younluktaki nfus hareketlerini ieren bir g sisteminin
oluumuna kaynaklk ettiini vurgulamtr. Ayn Avrupa g sistemi iinde Kuzey Avrupa
lkelerinden Danimarka, Finlandiya, zlanda, sve ve Norvein 1954te oluturduklar
Ortak Kuzey Piyasasyla (Common Nordic Labour Market) gelien ekonomik ilikiler
sz konusu lkeler etrafnda da farkl insan aklarnn gelimesine neden olmutur.
Bylelikle, Avrupa g sistemi iinde ngiltere, Kuzey Avrupa lkeleri, Bat Avrupa lkeleri
etrafnda ekillenen farkl g sistemlerinin bir arada bulunduu grlmektedir.
te yandan, bu teorik yaklam sistem iinde nceden varolan balarn etkisiyle

balayan g akmlarnn srekliliinin salanmasnda gmenlere ve formel/enformel
g alarnn sistem zerindeki etkisine dikkat ekmektedir. Bu balamda uluslararas
gn ynn ve baladktan sonra neden daha fazla gn meydana geldiini
aklayan gmen alar teorisi g sistemleri teorisinde nemli bir yer tutar. G alar
kavram g veren ve alan lkedeki hareket edenleri, hareket etmileri ve hareketsizleri
birletiren balar olarak tanmlanabilir (Taylor 1986; Massey 1990; Tilly, 1990). Bu
ilikiler a bireyler ve kurumlarca formal ve enformel dzeyde gerekleebilir. rnein,
formel dzeyde faaliyet gsteren belli kurumlar (i bulma kurumlar, seyahat acenteleri
veya taeron irketler gibi) gmenlerin devlet kurumlaryla olan ilikisine araclk
ederken; enformel alar geride kalan aileleri, arkadalar, hemerileri ile kurduklar
karmak ilikileri, cemaat balarn, yardmlamalar kapsar (Taylor, 1986; Massey,
1990) ve gmenlerin gereinde yardm almak veya i bulmak gibi konularda
42
bavuracaklar sosyal bir sermaye salar (Massey ve Garcia Espana, 1987; Bourdieu ve
Wacquant, 1992: 119). Zlotnik (1992: 7) formel kurumlarla oluturulan alarn, makro
dzlemdeki ilikilerle mikro dzlemi (gmeni) buluturduunu; enformel sosyal alarn
ise mikro dzlemle (gmenle) makro dzlemdeki ilikilere araclk ettiini ifade
etmektedir.
Uluslararas gte alar igte olduundan daha nemlidir, zira stesinden

gelinecek daha ok engel vardr. Hem gmenleri, hem de gmen olmayanlar
karmak bir toplumsal roller ve kiisel olmayan ilikiler ana balayan bu alar ayn
zamanda gn yol at masraflar ve ierdii riskleri de azaltr (Boyd, 1989: 639).
rnein aile balantlar g mmkn klan kltrel ve finansal sermayeyi salar ve
nc bir gmenin gidiiyle g veren lke ile alan lke arasnda bir gzergah olumaya
balar. Bu hareket bir kez oluturulduunda, gmenler bu ilek yollar kullanrlar ve
zaten g blgesinde yer alan akrabalarnn ve arkadalarnn yardmlarn alrlar. Aileye
ve ortak kkene dayanan alar barnma, i bulma ve brokratik ilemlerin halledilmesine
yardmc olur, kiisel sorunlar konusunda destek salar. Bu sosyal alar gmenler ve
aileleri asndan g srecinin gvenli ve daha kontrol edilebilir olmasn salar. Nihayet
g hareketleri bir kez baladnda, artk kendi kendini srdrebilir sosyal ve ekonomik
bir srece dnr.
Gmen alar ayrca yerleme ve g blgesinde cemaat oluumu srecine bir

temel salar. Gmen gruplar kendi sosyal ve ekonomik altyaplarn gelitirirler: badet
yerleri, dernekler, dkkanlar, kafeler, doktor ve avukat gibi profesyoneller ve dier
hizmetler bunlar arasnda saylabilir. Kalma sresinin uzamasyla birlikte, ilk gmenlerin
elerini ve ocuklarn getirmeye veya yeni aileler kurmaya balamalarnda olduu gibi,
gmen alar giden gmenin ailesini de yanna alma ya da yeni ailelerin kurulma
srecini hzlandrr. Bylelikle gmenler kendi yaam perspektiflerini yeni lkede
grmeye balarlar. Grld gibi, g alar teorisi uluslararas gn zaman ve
mekandan nasl etkilendiini gstermi ve gn nedenlerini deil, gn
srdrlebilirliini aklamaya alm bylelikle farkl bir tartma alan yaratmtr.
Monica Boyd sosyal/toplumsal alarn g hareketlerinin zamansal olarak snrl,

tek ynl ve daimi olmas gibi kurallarnn olmadn gstermi (1989: 641); Vertovec
(2002) ise sosyal alarn g hareketlerinin tarihsel rntleri iinde, g veren lkenin
siyasal, sosyal ve ekonomik koullaryla birlikte, gmen gruplarn etkileyen yerel
dinamikler ve ortak sosyo-kltrel zelliklerinin etkileimiyle gelitiinin altn izmitir.
43
Bu balamda, farkl gmen gruplarnn farkl ekiller alan gmen alaryla hayatlarn
kolaylatrmaya altklar grlmektedir. Buna gre, yksek eitimli meslek gruplar
daha ok i arkadalar ve kurumsal alardan faydalanrken, vasfsz ve yoksul
gmenler daha ok akrabalk ilikileri zerine kurulu dayanma alarndan beslenir.
Gmenlerin sahip olduu sosyal/toplumsal alar g srecini mmkn klan ve
kolaylatran kanallar sunmas asndan uluslararas g aratrmalarnda youn olarak
incelenen konulardan biri olmutur (Kearney, 1986; Massey vd. 1998). Bu konuda
gerekletirilen aratrmalarn ampirik bulgular da gmenler arasndaki ilikiler ann
g srecini kolaylatrc ve zendirici etkilerini de dorulamaktadr (Gurak ve Caces,
1992; Bcker, 1995).
Ancak, gmen alarna dayal almalarda son zamanlarda ulus-tesi

mekanlarn ve kimliklerin olumasna dair konular n plana kmaya balamtr. Gn
niceliksel olarak artmas ve gmenlerin geldikleri (kken) lkeyle vardklar (hedef) lke
arasndaki sk gidi gelileri, kken lkeyle olan balarn gl ekilde korumalar ulus-
tesi gmen, ulus-tesi topluluk gibi kavramlarn ortaya kmasna neden olmutur.
lk rneklerini daha ok ABDdeki Meksikallar konu alan ve antropoloji ynelimli
aratrmalardan alan bu kavramlar ulus-tesi gmenlerin yaamlarn kken lke ve
hedef lke arasnda, iki kltr iinde hem orada, hem burada ve her ikisine de tam ait
olmadan nasl srdrebildiklerini aa karmtr (Massey, 1988; Faist, 2001). Ulus-
devletlerin snrlarnn tesinde bireyleri ve kurumlar birbirine balayan formel/enformel
balarla, farkl dzeylerde gelien ilikiler ana dikkat eken ulus-tesi anlay bir
anlamda klasik g algsnn deien yz olmu, dolaysyla gn tek ynl bir gidi
bileti olmadn ve gittikleri topluma entegre olmakla zdeleen gmenlerin aslnda
farkl hayat deneyimleri edindiini gstermitir (Vertovec, 1999). Gmenler ise
ayrldklar ve yerletikleri lkeler arasnda sk dokulu bir toplumsal a rerek, bu
lkelerdeki topluluklar, kurumlar ve yaplar birbirine ilintilendirmektedirler.
Gmenlerin hareketinin hem uzamsal, hem de sosyal olarak birbirinden

ayrm topluluklar arasnda gerekletii ve bu hareketin tek ynl olduu
(gnderilenden gidilene) algs uzun sre hakim anlay oldu. Bir dier syleyile,
birbirlerinden farkl hayat biimleri ile ayrt edilen cemaatler aras hareketler olarak
grlen g sreleri (krdan kente, Trkiyeden Almanyaya; gelenekselden moderne
gibi), Roger Rousen ifadesiyle, gmenlerin ve onlarn neslinden olanlarn bir
44
dzenden brne kademeli gei sreleri olarak grld (1991: 11). Ancak
kresellemeye birlikte yeni nitelikler kazanan nfus hareketleriyle birlikte varolan g
almalar modelleriyle yeni durumun anlalamayacann ortaya kmaya balamas
g almalarnda yeni aratrma sorularnn domasna kaynaklk etti. G srecinin
eskiden dnldnn tersine, tek ynl bir kopu hareketi olarak grlemeyecei
tartmalar artarken, 1990l yllarn ikinci yarsndan bu yana n plana kan konular
gmenlerin ulus-tesi hareket biimleri, mevsimsel gidi-gelileri, farkl lkelerdeki
yerleri farkl amalarla kullanmalar, geri dnler ve yeniden g hareketleri olmutur.
Artk nceki yaklamlardan farkl olarak, gmenler balarn kopararak, yeni bir
toplumsal dzene ait olma mcadelesi verenler deil, lkeler aras balarn aktif olarak
kullanan ve deerlendiren, kararlarnda tek bir lke, toplumsal dzen ya da sosyallikle
snrl kalmayan, vatandalk pratiklerinde ok-lkeli olarak davranabilenler olarak
kavramsallatrlmaktadr. Gmenlik bir noktadan br noktaya, noktalar aras bir
hareket olarak dnlrken, ulus-tesi olarak tarif edilen bu yeni yaklamda gmen
noktalar tesi ve ok ynl hareket eden transmigrant olarak tanmlanmaktadr (Glick-
Schiller vd., 1992). Glick Schiller vd. (1992) transmigrant olgusunu gnlk hayatlar
uluslararas, snrlarar, srekli ve ok ynl balantlara dayal olan ve kamusal
kimlikleri birden fazla ulus-devletle olan ilikileri srecinde belirlenenler olarak
tanmlamaktalar. Ksaca burada zerinde durulan ulus-tesicilik olgusu gmenlik
dinamiklerinin gelinen lke snrlar iinde bitmediinin anlatmdr. Bylelikle bugn
birok gmenin corafi, kltrel ve politik snrlar kesen sosyal alanlar yaratmakta
olduklar grlmektedir (Basch vd., 1994: 7). Bu alan ikili hayatlar yaayan, iki dil
konuan, iki lkede de kendilerine ev yapan ve ulus snrlarnn tesi dzenli ve srekli
kontaklar sayesinde geimini kazanan, saylar giderek artan insanlardan olumaktadr
(Portes vd., 1999: 217).
Ksaca zetlenen g teorileri farkl ideolojik perspektiflerden ve ok deiik

durumlar kapsayacak biimde gelitirilmi olsalar bile, her biri tek bana g tm
ynleriyle aklama iddiasnda deillerdir. Ge ilikin tek bir makro teori olmad gibi,
mevcut teoriler her zaman birbirine alternatif olmak yerine birbirini tamamlayc nitelikte
olabilmektedir. G konulu sosyal bilim aratrmalarnda gn geirdii aamalara bal
olarak balangta igc piyasasnn ihtiyalar, g alan lkelerdeki igc a ve
g veren lkelerdeki igc fazlas, yabanc iilerin igc piyasas iindeki konumlar
ve snf yaps zerine younlalm, gn daha ok ekonomik ve sosyolojik boyutlar
zerinde durulmutur. Bu dnemin balangcnda neoklasik g teorisi, daha sonra ikili
45
igc piyasas teorisi ve dnya sistemleri teorisi gn nedenlerini ve igc

piyasalarnn ileyiini aklamak zere kullanlmtr.
1980ler sosyal bilimler alannda gmenlerin yerleiklemesine bal olarak

misafir iinin duygu ve ihtiyalaryla ve kltrleriyle bir insan olarak tanmaya balad
dnem olmutur. Sreklilik ve kalcla bal olarak gmenin kiilii ne kmakta, zne
olarak gmen toplumsal cinsiyet, etnik, dinsel kken temelinde ayrtrlm ele
alnmaktadr. Dikkatler bir yandan etnik topluluklarn oluumu, bu topluluklarn kltrel
zellikleri ve gmen kimliiyle etkileri zerine toplanm ve g alarnn nasl ortaya
kt, bunlarn g alan ve veren baz lkeler arasnda g nasl tevik ettii ve srekli
kld sorularna yant aramtr. G alar teorisi aratrmalarda yaygnlk kazanmtr.
Ulus-devletin snrlarn aan g hareketlerini inceleyebilmek iin ulus tesi g kavram
ortaya atlm, ve gmenleri e zamanla olarak yaamalar birden fazla toplumda nasl
yeniden kurduklar ve kurguladklar analiz edilmeye allmtr. Bylece g konusu
iktisat ve sosyoloji alanndan; edebi/kltrel ve antropolojik almalar alanna kaymtr.
Ancak gmenlerin bu ulus-tesi pratiklerini okuma abalarnda metodolojik milliyeti
perspektifinden kopmak bylelikle bu olguyla yeni kavramlar ve/veya modeller
retebilmesine imkan salanmaldr. Wimmer ve Glick Schillere gre:
birok ulus-tesi alma ulus-tesi topluluklarn homojenliklerini ve

btnlklerini abartmaktalar; bu topluluklarn bireyin eylemi zerindeki belirleyici
ve ynlendirici etkisini ar boyutlarda alglamakta; topluluklar aras ilikilerin
nemini azmsamakta; ve ayn zamanda bu topluluklarn snf, cinsiyet, blgesel
dinamikler, politik kimlikler bakmndan olabileceini dikkate almamaktadrlar;
stelik gmenler arasnda ulustesi topluluklarn olumad ya da varolan bu
tr topluluklarn bireyler iin giderek anlamn yitirdii durumlara kar kavramsal
olarak kr bir tutum izlemekteler (2002: 324).
Yine ayn aratrmaclar bu tr aratrmalarla gmenlerin artk kklerinden koparlmlar

olarak ya da asimilasyon merdivenine trmanarak orta snflar yakalayanlar olarak deil,
ama tekiler olarak topluma yabanclar olarak ele alndnn altn izmektedirler
(Wimmer ve Glick Schiller, 2002: 324).
2.4 SON YZYILIN G TARIHI ZERINDEN: DNYA VE TRKIYE
46
Modern Trkiye tarihinde ulus-devlet yaratma abas yirminci yzyln banda

iine girilen modernite projesi ile i ie giren srelerdir (Keyman ve duygu, 2005). Bu
zaman diliminde ortaya kan Trkiye-merkezli uluslararas g hareketleri ise hem bu
modernite projesine hem de bu ulus-devlet yaratlmas abalarna derin balantlar olan
temel ve isel bir olgudur (Tekeli, 1998; Kirii, 2000; duygu, 2004a). Bu isellik
yurtdndan Trkiyeye ynelen g hareketleri iin olduu kadar Trkiyeden yurtdna
giden g hareketleri iin de geerlidir. Aslnda, lke iindeki g hareketlerini de bu
balamda deerlendirmek olasdr. phesiz, modernite, ulus-devlet ve g konularnn
birbirlerine olan balantsn grmek konusunda Trkiye benzersiz bir rnek deildir;
yirminci yzyl dnyann her yannda ulus-devleti merkeze alan saysz modernite projesi
ve bu projelerin kapsamnda gelien ya da tartma konusu olan g hareketlerinin
rnekleri ile doludur. 3 Bu gereklikten yola karak ilgili uluslararas bilimsel yazn
yalnzca modernite ve ulus-devlet ilikisine deinmekle kalmam, buna paralel olarak
uluslararas gn bu erevedeki roln de inceleme konusu yapm ve tartmtr.
Son yllarda zelikle Erken Cumhuriyet Dnemi zerine younlaan almalar
Trkiyede de modernite ve ulus-devlet ilikisini farkl ynleriyle tartm olsa da,
zellikle uluslararas gn bu iliki ile ilgili konumunu irdeleyen almalar kstl
kalmtr. Bu erevede yaplan almalar ise zellikle Erken Cumhuriyet Dnemi, ya
da Cumhuriyet dneminin belirli yllar ile snrldr (Kirii, 2000).
Bu blmn amac Trkiyede Cumhuriyetin kuruluundan bu yana ne kan

modernite projesi iinde ulus-devletin inas ve korunmas srelerinin uluslararas g
hareketleri ile nasl bir etkileimde olduunu gstermeye almaktr. Bu etkileimin farkl
dnemleri ierdii noktasndan hareketle bu alma, yirminci yzyln bandan yirmi
birinci yzyln bana uzanan yzyllk bir zaman dilimi iinde ortaya kan deiimleri
ve dnmleri de sistematik bir izgide deerlendirmeyi amalamaktadr. Bu deiim
ve dnmlerin tarihsel olarak bir ucunda bir imparatorluk sisteminin k sonrasnda
bir ulus-devletin douu yer alrken, dier ucunda ise kreselleme ile ba sklaan ve
ulus-st bir oluum olan Avrupa Birliine ye olmas srecinde bir ulus-devletin
farkllaan konumu yer almaktadr. Trkiye evresinde gelien farkl uluslararas g
3Yalnzca modern Avrupa tarihinde deil, Asya ve Afrika lkelerinin tarihinde de

modernite ve ulus-devlet oluumu ile uluslararas g konularn ilintili klan saysz
rnek vardr. Bu konuda W.R. Brubaker ve J. F. Hollifield gibi yazarlarn yazdklarnn
tesinde, bu almada da deineceimiz gibi bu ilikinin sosyal bilimler yaznndaki
yansmalarna eletirel bakan A. Wimmer ve N. G. Schiller gibi yazarlarn grlerine
de bakmak faydal olacaktr.
47
hareketleri ise farkl alardan nemlerini koruyarak sz edilen dnm sreci iinde
sklkla gndemde olan ekonomik, toplumsal ve siyasal bir dizi olgunun yansmasn
iermektedir.
Bu erevede bakldnda, bu blm, aratrmamzn genel rgs paralelinde,

Trkiyedeki modernite/ulus-devlet ve uluslararas g ilikisini farkl tarihsel dnem
iinde deerlendirecektir: 1923-1950, 1950-1980, ve 1980dan bugne dek uzanan
sre.4 Erken Cumhuriyet dnemini ieren ilk zaman dilimi ulus-devletin temelinin atld
yllardr. kinci dnem ulus-devletin ve modernitenin yerel olarak derinletii yllar iine
almaktadr. 1990l yllarla birlikte gelen son dnem ise kresellemenin younluunu
hissettirdii yllarda, Trkiyedeki ulus-devletin dnya ile eklemlenmesinin ivmesinin
hzland bir zaman dilimine denk dmektedir. Hi phe yok ki, modernite/ulus-devlet
ve uluslararas g ilikisi balamnda ortaya kan krlmalarn ortaya koyduu farkl
dnemler yaanrken, yine bu balamada Cumhuriyetin ilk yllarnda bu yana srekliliini
koruyan kurumsallam bir srecin olduu da aktr. Bu blm ulus-devlet kavramnn
bu sreklilie isel grnen en nemli unsurlardan birisinin uluslararas g politikalar
ve uygulamalar olduunu gstermeye almaktadr.
Modernite, Ulus-Devlet ve Uluslararas G: Genel bir deerlendirmeyle

modernitenin ekonomik anlamda tarmdan sanayiye, toplumsal anlamda krsal
cemaatlerden kentsel toplumlara, siyasal anlamda da imparatorluk ve tebaa ilikisinden
ulus-devlet ve yurttala dnm olduunu sylemek mmkndr.5 Byle bakldnda
modernite-ncesi dnemde nfus hareketliliinin, dier bir syleyile gn, snrl
dzeylerde kald, bugn g diye tanmladmz olgunun daha ok modern toplumun
bir olgusu olduundan sz etmek yanl olmayacaktr. Bu bugn ulusal snrlar iindeki
ig olgusu iin de geerlidir, ancak belki ondan daha ok uluslararas g iin sz
konusudur. Hi phesiz, ancak yirminci yzyldan balayarak bugnk anlamda
4 Aslnda bu dnemletirmenin Trkiyenin ekonomik, toplumsal ve siyasal tarihiyle

ilgili yaplan eitli dnenletirmelerle paralellikler ierdii gz ard edilmemelidir.
5 Modernite balamnda byle bir dnm Trkiye zelinde irdeleyen bir yayn serisi iin Tarih Vakf
tarafndan Cumhuriyetin 75. yl kutlamalar erevesinde 1999 ylnda yaynlanan 75 Ylda Kylerden
ehirlere, 75 Ylda Tebaa`dan Yurtta`a Doru gibi balklarla kan kitaplara bakmak faydal
olacaktr.
48
kullandmz uluslararas g kavramnn yaygnlatn gryoruz. Bu gelime dnya

sisteminin bir ulus-devletler sistemi olarak kurulmasyla paralel gelien bir yaygnlama
olmutur (Hollifield, 1998; Hollifield ve Brettell, 2000)
Yirminci yzyl dnya genelinde modernitenin, dier bir syleyile Avrupa kkenli
ekonomik, toplumsal ve siyasal dnmn, yaygnlat bir yzyldr. Bu yzylda ulus-
devletler dnya sistemi iinde egemen ve meru oluumlar olarak pekimiler, ulusal
ekonomiler dnya ekonomisinin ilevsel paralar olarak gelimilerdir. Bu gelimelerin
iinde gerek lkelerin kendi snrlar iinde gerekse lkelerin snrlar arasndaki g
hareketleri artmtr. Bu g hareketlerinin younluunun temelinde kapitalist
ekonomilerin ve sanayi toplumlarnn igcne olan taleplerinin yerel igc tarafndan
karlanamamas gerei vardr. zellikle Marksist siyasal ekonomi okulu erevesinde
bakldnda, ifte igc pazar ya da yedek igc ordusu gibi kuramsal
deerlendirmeler iinde, gmen igc, igc pazarnda cretlerin belirli bir dzeyde
tutulabilmesi iin gerekli grlen ekonomik girdilerin temelinde yer almaktadr (Marx,
1954; Piore, 1979; Lever-Tracy ve Quinlan, 1988). Krsal kapal ekonomilerin zlmesi
ve sanayiye dayal ekonomilerin gelimeye balamas, dier bir syleyile iileme
sreci, bu ifte igc pazar ya da yedek igc ordusu oluumlar ile paralel
gelimeler olarak alglanabilir. Bu erevede bir igc salama mekanizmas olarak g
hem ulusal dzeyde hem de uluslararas lekte temel bir ekonomik ilevsellik
kazanmtr.
Gn bu isel (ulusal) ve dsal (uluslararas) ilevsellii dnda siyasal

anlamda da baka bir ilevsellii olduu da aktr. G, hem ig hem dg, ama
daha ok dg, ulus-devletin inasnda ve korunmasnda nemli bir siyasal ara olarak
modernite srecine katkda bulunmutur; ou zaman da bu katk kendiliindenlikten
daha ok bu konuda siyaset retenlerin ve uygulayanlarn elinde yaplanan bir ara
olarak ortaya kmtr. Bu balamda gn en nemli ilevi ulus-devletin nfusunun
greceli olarak bir ulusal saflatrma anlayyla en homojen yapya dnmesini
salamaya almak olmutur. te yandan gn tersine olan etkisi (baka etnik ya da
ulusal kkenleri olan kiilerin ieri g ile ortaya kan durum) ya baka g hareketleri
ile dengelenmeye allm, ya da baka farkl politika giriimleri ile gn olas
heterojenlii artrc etkileri azaltlmak istenmitir. rnein, asimilasyon, entegrasyon, ve
49
ok-kltrllk gibi gmenlere ynelik politikalar bu ulusal sistemin korunmas ve

ynetilmesi alannda ortaya km ve uygulanmtr (Collins, 1988).
Ulus-devlet inas ve uluslararas g hareketleri arasndaki iliki ilgili bilimsel

yazn iinde belirli bir yaygnlkta tartlmtr. 6 Bu tartmalarn ana konusu zellikle
uluslararas gn ideal ulus-devlet oluumunun vurgusu iindeki homojen bir ulus
oluturma istencine kar gn bu homojenlii olumlu ya da olumsuz etkileme gc
olmutur. Ancak ulus-devlet ve uluslararas g arasndaki ilikiyi yalnzca gn ulusun
yapsn deitirici etkisi ile snrlayarak dnmenin de indirgemeci bir yaklam
olacan sylemek gerekir. Byle bir bak asndan bu tr indirgemeci yaklamlara
yntemsel milliyetilik (methodological nationalism) kavram ile eletirel bir yaklam
getiren Wimmer ve Schillere (2002) gre son yzyllk dnem iinde, zelikle Bat ve
Kuzey Dnyasnda ulus-devlet ve deien uluslararas g ilikisini drt dnem iinde
deerlendirmek mmkndr. 1870-1918 dnemi: Bu yllar iinde, ulus-devlet inas
anlaynn ykseldiine, ilk ciddi kreselleme ve igc gnn grld bir
dneme, balangta snrlar aan gler zerinde kstlamalarn ok seyrek olmasna,
ancak daha sonralar yabanclarn ve gmenlerin ulusal egemenlie tehdit olarak
grlmeye balanmasna tank olunmutur. 1919-1945 dnemi: Bu dnemi belirleyen
zellikler, ncelikle gmenlerin snrlar aan serbest dolam hakknn kstlanmas,
etnik kym hareketlerinin artmas, yeni uluslaan devletlerin ortaya kmas, snr
kontrolleri ve gmenlerin asimile edilmesi konularnn daha belirginlemesi, ve gn
ve gmelerin ulus-devlet inasna kar tehdit unsuru olarak grlmeye balanmas
olmutur. 1946-1989 dnemi: Souk Sava yllar olarak beliren bu dnem iinde ulus-
devlet, devlet snrlar ve milliyet temel kavramlar haline gelmitir, gelimi Bat ve
Kuzey lkelerinin igc ihtiyacn dnyann dier blgelerinden gelen gmen iilerle
karlanmas olgusu belirginlemitir, kalc ve geici igc g daha kontroll ve planl
olmaya balamtr, asimilasyon politikalar entegrasyon hatta ok-kltrllk politikalar
ile deitirilmitir, ve g edenlerin geici yerleimleri kalc yerlemelere dnm,
g-alan lkelerde etnik eitlilik ve ok-kltrl toplumsal yaplar gelimitir. 1989
sonras dnem: Souk Sava sonras yllar iinde youn kreselleme, ulus-sonras
ya da ulus-ar bir dnemin balamas, ok-kltrl toplumsal yaplarn art, g ve
snma hareketlerinin younluunun belirginlemesi, snrlar aan insan, fikir, sermaye
6Bu konudaki ilgili yazn iin J.Breuilly, E. Gellner, R. Brubaker, W. Kymlica, S. Castles, R. Baubock, A.
Wimmer ve N. G. Schiller gibi bilim insanlarnn almalarna bakmak faydal olacaktr.
50
ak fikirleri, ve g kartl ya da ge ihtiya ve kstlayc uygulamalar konuulur

olmutur.
Wimmer and Schiller (2002; 2003), ulus-devlet inas ve uluslararas g ilikisini

irdelerken iki temel konuyu tartmlardr: bunlardan ilki, ulus-devlet inas uluslararas
g anlayn ekillendirmitir sav, dieri ise bu savn ierdii algnn sosyal bilimlerin
teorilerini ve yntemlerini, zellikle de g ve gmenlerin konumu zerine olan bilimsel
sylemleri etkilemitir iddiasdr. Elbette, zellikle sz edilen bu ikinci konu
erevesinde, indirgemeci bir yaklamla ulus-devletlerin adeta tek tr bir uluslararas
g anlayna sahip olmalar gerektii eklinde bir anlayn kreselleme dneminde
kendini ciddi bir eletiriden kurtarmas zordur. Bu eletirinin younlat nokta ncelikle
gn bir sonucu olarak ortaya kabilecek ok-kltrlln dolaysz olarak ulus-devlet
oluumlarn olumsuz etkiledii grdr. Bu bizi gnmz toplumlarnda zellikle gle
oluan etnik, ulusal ve kltrel eitliliin nasl dzenlenecei, bu konuda ynetiimin
nasl salanaca sorusu ile kar karya brakmaktadr.
Kreselleme, Ulus-Devlet ve Uluslararas G: Kreselleme ile ilgili

tartmalarda uluslararas g olgusu en fazla ne kan konulardan birisidir. Yirminci
yzyl iinde ulus-devletlere blnm bir uluslararas sistem erevesinde bir lke
vatandann dier bir lkeye geii pasaport kullanm ya da vize uygulamas gibi
kurumsallamalarla kontrol altna alnmtr. Bir anlamda ulus-devletleri tanmlayan
onlarn snrlardr; yabanclarn snr geilerini ve lkede kal koullarn belirleyen
meru egemenlik, bir baka syleyile kontrol, gcdr. Uluslararas g hareketleri
yirminci yzyl boyunca artan kresel btnlemenin etkisi iinde btn dnyada
younlarken, bu sre iinde her lke kendi ekonomik, toplumsal ve siyasal
yaplanmas ve gelenei iinde, uluslararas g olgusu ile farkl dzeylerde karlam
ve glere kar farkl tepkiler gelitirmitir. Ancak yirminci yzyln sonu ve yirmi birinci
yzyln banda kresellemenin ald yeni konum, btn dnyada yaanan
uluslararas g hareketlerinin de yeniden youn ekilde tartmasn balamtr.
Kreselleme ve uluslararas g ilikisini yeni konumunu irdelenmesi birka

nokta zerinden olmaktadr. Bunlardan ilki, kreselleme srecinin insanlarn g etme
olanaklarn, dolaysyla olasln, younlatrmasdr. Mutlak rakamlar olarak tarihin
51
nceki dnemlerinde grlen g hareketlerinden ok daha fazla bir corafi hareketliliin

grldn sylemek pek doru deildir. Ancak farkl g trlerinin ortaya kmas ve
corafi hareketliliin daha byk bir younlukta yaanmas, rnein yabanclarn snr
geilerinin byk bir hzla artmas gibi gelimelerle, ulus-devletlerin snrlarn kontrol
edilmesinde ve snrlar iindeki yabanclarn kal koullarnn izlenmesinde zorlanmaya
balandklar bir gerektir. Bu bir anlamda ulus-devletlerin uluslararas g istedikleri
gibi kontrol altnda tutmalarnn koullarnn byk lde deitiini gstermektedir. Bu
erevede, kreselleme ve uluslararas g ilikisini irdelerken ortaya kan en nemli
ikinci varsaym ulus-devletin bu ilikiye ynelik konumunun deitiidir. Hemen hemen
her lkenin bir yandan g-alan bir yandan da g-veren lke konumuna geldii, artk bu
gibi g-alan ya da g-veren terimlerinin yetersiz kald ve ulus-ar alanlar gibi
terimlerin ortaya kt, ciddi boyutlarda renci g ve emeklilik g gibi g
trlerinin belirdii, geici veya kalc g ya da yasal veya yasad g gibi ayrmlarn
ou kez zorlat bir dnemde, gn yalnzca ulus-devletlerin temel aktr olduu bir
dnyann olgusu olduunu dnmek glemitir. Kreselleme ve uluslararas g
ilikisini yeni ortamnda, nc olarak, uluslararas gn kresel bir ynetiim konusu
olarak, dolaysyla ulus-devletlerin temel aktr konumuyla snrlanmayarak ele alnmas
noktasdr. Dier bir syleyile ortaya k ve sonular itibariyle, uluslararas g
kreselleme anda, gmenlerin kendilerinin, g-alan, g-veren, hatta ge gei
salayan lkeleri iine alan, uluslararas rgtleri de kapsayan birok aktrn yer ald
karmak olguyu yanstmaktadr.
Daha nce deinildii gibi, uluslararas gn gnmz ulus-devletleri iin

yaratt nemli yansmalarndan birisi, gn ulusal nfus yaplarnn greceli
homojenliini deitirici etkisidir. Kresellemenin ald yeni konum balamnda bir
yandan ulus-devletler iindeki etnik ve ulusal eitlenmeler daha da belirginlik
kazanmaya balarken, dier yandan da farkl etnik ve ulusal kkenlerden gelen
gmenlerin kendi kltrel zelliklerini yaatmalar ok daha kolay bir ortama
kavumaktadr. Artk ulus-devletlerin farkl etnik, ulusal ya da kltrel deerlerle gelen
gmenlere kar temel yaklamlarndan birisi olan asimilasyon politikalar yerini
entegrasyon ve ok-kltrclk yaklamlarnn tartld bir dneme girilmitir. Yirminci
yzyln son eyreinden balayarak homojenlie dayanan tek bir ulus-devlet yapsnn
gerekleebilir bir modernite projesi olmad yaygn bir ekilde tartlr olmutur. zet
olarak baka lkelerden gelen gmenlerin ulus-devlet iindeki konumlarna bak
52
asnn yirminci yzyln ba ile yirmi birinci yzyln ba arasndaki zaman diliminde
ok deitii bir gerektir.
Bir Ulus-Devlet ve Birok G: Modern Trkiye Tarihi: Trkiyenin bir modernite

projesini bir ulus-devlet oluturma abas ile ortaya koyuu bir yandan Osmanl
gemiinden bir kopu olarak grlse de, dier yandan bu gemiin bir tr sreklilii
olarak da ele alnabilir (Ahmad, 1993; Zrcher, 1997). Osmanl mparatorluunun
k ncelikle mparatorluk iinde farkl dil, din, etnik ya da ulusal cemaatlerin
uluslama srelerini canlandrm, ancak mparatorluun merkezinde onun ynetimini
elinde tutan Trk ve Mslmanlar mparatorluu ayakta tutma pahasna kendi
uluslamalarn en son gelitiren cemaat olmutur. Bu dnem iinde zellikle
mparatorluun merkezi ile derinden isellemi olan Ermeni ve Yunan cemaatlerinin
greceli erken balayan uluslama sreleri sonradan merkezdeki Trk ve
Mslmanlarn da benzer bir uluslama srece girmesinin ivmesini ykselten balca
neden olmutur.
Cumhuriyetin kuruluundan bu yana genel olarak modernite/ulus-devlet ve

uluslararas g ilikisini farkl dnem iinde deerlendirmek olasdr. Bunlardan ilki,
1923-1950 yllar arasnda ulus-devlet inasnn erken dnemidir. kinci dnem ise, 1950-
1980 yllar arasndaki ulus-devlet inasnn (ve korunmasnn) yerel ve ulusal olarak
yerleiklemesi srecidir. Son dneme ise, 1980 ylndan bu yana, ulus-devlet inasnn
(ve korunmasnn) kresel olarak belirginletii aamadr. Daha nce deinildii gibi
aslnda gle ilgili bu l dnemletirme genelde Trkiye Cumhuriyetinin ekonomik,
toplumsal ve siyasal tarihinin zerinde yaplan allm dnemletirmelere
paralelliktedir.
Modern Trkiyenin kurulmasndan nce, Birinci Dnya Sava ncesinde,

sonrasnda ve sava yllarnda bugnk Trkiye corafyasn oluturan topraklardaki
nfusun oluan g dalgalar ile hzla Trkletii ve Mslmanlatna tank olunmutur
(duygu ve Sirkeci, 1999: 249). Szn ettiimiz corafyadaki Mslman olmayan
nfusun, zellikle Ermenilerin ve Rumlarn, Anadoludan dar gn ve Balkanlardaki
Trklerin de bu corafyann iine gn ieren bu gelime Cumhuriyetin erken
53
dneminde de srmtr. 7
Birinci Dnya Sava baladnda bugnk Trkiye
topraklarnda yaklak 16 milyon kiinin yaad, bunlarn yaklak 13 milyonun
Mslmanlar, geri kalan 3 milyon kiinin ise Mslman olmayanlar olduu kestirimi
yaplmaktadr (Courbage ve Fargues, 1998: 128). Bu Mslman ve Trk olmayan 3
milyon kiiden yaklak 1,5 milyonu Rumlar, 1,2 milyonu Ermenilerdi. Ayn yllarda
Yahudilerin nfusu 128 000, Rumlar ve Ermeniler dndaki dier Hristiyanlarn nfusu
ise 176 000 civarndadr (duygu vd., 2008). Bu rakamlarn yanstt udur: 1914 ylnda
bugnk Trkiyenin nfusunun yzde 19u, dier bir syleyile, her be kiiden birisi
Trk ve Mslman olmayan Osmanl tebaasdr. 1927 ylnda, Cumhuriyetin
kuruluundan drt yl sonra, Trkiyenin nfusu 13 milyonun biraz zerindedir ve bu
Mslman-olmayan nfusun oran yzde 3n altndadr. Birinci Dnya Sava boyunca
ve onu izleyen Trkiyenin bir ulus-devlet olarak ortaya kn ortaya karan
Bamszlk Sava sonrasnda Trkiye hzla biraz daha Trklemi ve
Mslmanlamt. Aslnda ulus-devlet oluumu srecinde en belirleyici unsurlardan
birisi olarak alglanan nfusun homojenlemesi olgusunu ortaya karan iki temel gelime
1915 ylnda Ermenilerin tehciri ve 1923 Lozan Anlamas erevesinde Yunanistan ile
Trkiye arasnda yaplan nfus mbadelesidir.
Ulus-devlet inas srecinin temel atma evresi olarak adlandrabilecek bir dnem
olarak 1923-1950 yllar Trkiyede nfus hareketleri anlamnda iki temel olguyu
iermitir: birinci olarak, Mslman olmayan nfusun yurtdna g, ve ikinci olarak,
zellikle modern Trkiyenin snrlar dnda kalm ve nceden Osmanl topraklar olan
lkelerdeki Trk ve Mslman nfusun Trkiyeye gnn salanmas. Bu dnemde
Mslman olmayan nfusun toplam nfus iindeki oran yzde 3den yzde 1lere
dmtr: bu deiimin mutlak rakamlar olarak yansmas 350 000lerden 225 000lere
olan bir dtr. te yandan zellikle Osmanlnn son dneminde Balkan Sava ile
Balkanlardan Trk ve Mslman nfusun Trkiyeye ka g ile balayan sre,
Cumhuriyet dneminde yine zellikle Balkanlardaki Trk ve Mslman nfusun
Trkiyeye siyasi bir iradenin planlamas ile dzenlenen g hareketleri ile sregelmitir.
1923-1950 dneminde yaklak 850 000 kiinin bata Bulgaristan, Yunanistan, Romanya
ve Yugoslavya olmak zere Balkan lkelerinden Trkiyeye g ettiine tank olunmutur
(Kirii, 2000: 8).
7 Bu konuda rnein Bknz. (McCarthy, 1998a; 1998b).

54
Szn ettiimiz bu g hareketleri Trkiyede kurulan ulus-devletin nfus

yapsnn alabildiince homojenlemesine neden olmutur. te yandan, Trkiyedeki
siyasi karar alclarn bu homojenlemeyi lke iinde egemen klmak iin, ayrca Trk ve
Mslman olmayan farkl etnik ya da dinsel kkenlerden gelen Trkiye Cumhuriyeti
vatandalarnn Trk ve Mslman kimlii iine asile olabilmelerinin toplumsal
mhendisliini gerekletirmek iin, baz yasal dzenlemeler yaptklar bilinmektedir.
Genelde Trkletirme politikalar olarak bilinen 1930larn bu toplumsal mhendislik
giriimleri iinde bir dizi farkl idari ve yasal dzenlemeler yaplmtr (Aktar, 2000; Yldz,
2007). Bunlardan en temel olan 1934 skan Kanunudur (Kirii, 2003; aaptay, 2002;
Yldz, 2007). Bu yasal dzenleme bir yandan Trk soyundan olan ve Trk kltrne
bal olanlarn Trkiyeye gmen ya da mlteci olarak gelmelerinin nn ap
kolaylatrmay amalarken, dier yandan da bu tanma uymayanlarn gmen ya da
mlteci olarak Trkiyeye gelilerini nlemeyi hedeflemitir. Benzer bir anlayla ayn
yasa Trkiyede bulunan ancak Trk soyundan olmayan ya da Trk kltrne bal
yaamayan (rnein, ana dili Trke olmayan) vatandalarn Trkiyede belirli blgelere
yerletirilerek asimile edilmelerinin dzenlemelerinin nasl yaplacan ortaya
koymutur. Btn uygulamalaryla 2006 ylna kadar etkin olan bu yasann Trkiyede
ulus-devlet inas iindeki nemli rol aktr. Daha sonra deinilecei gibi, belirli bir
erevede AB uyum sreci iinde 2006 ylnda yenilenen bu yasal dzenlemede de Trk
soyundan olan ve Trk kltrne bal olanlarn Trkiyeye gn ve yerletirilmesini
kolay klan anlayn deimedii grlmtr. Bu bize Trkiyede ulus-devlet inasnn
ve onun korunmasnn belirli bir etnik kimlik temelli anlayla gerekletirilmeye
allmasnn 2000li yllarn banda da korunduunun bir rneini vermektedir.
Cumhuriyetin erken dnemini izleyerek 1950-1980 arasndaki yllar, Trkiyede

ulus-devlet inasnn yerel olarak yerleik bir boyut kazanmas aamasn kapsamtr.
Bu dnemde youn bir kr-kent g ile hzla kentleen lkede nfusun trdelii bir
yandan zellikle Mslman olmayan nfusun darya g, dier yandan ise Trk ve
Mslman olanlarn da ieri g ile hzla artmtr. te yandan bu dnemde modern
Trkiye tarihinde ilk kez Trk ve Mslman nfusun lke dna g, igc g
eklinde, ortaya km, binlerce Trk vatanda zellikle Avrupa lkeleri olmak zere
gmen iiler olarak baka lkelere gitmeye balamtr (duygu, 2004b: 88).
55
1920lerin banda Trkiyede balayan modernite projesinin toplumbilimsel

anlamda ve yerel dzeylerde yerleik bir hal almaya balamasnn en belirgin gstergesi
1950li yllarla balayarak kentsel alanlarda yaayan nfus orannn nemli bir dzeyde
art olmutur. Bu artn nemli bir ksm igle krsal alanlardan kentlere gn
younlamas ile gereklemitir. 1927 ylnda her yz kiiden ancak 16snn kentlerde
yaad Trkiyede 1950lere gelindiinde her yz kiiden ancak 19u kentlerde
yayordu. Ksacas, 1950li yllara gelinceye kadar Trkiye, vatandalarnn byk ksm
krsal alanlarda yaayan ve bu vatandalarn yaadklar yerleri deitirmeleri anlamnda
corafi hareketliliklerinin ok dk olduu bir lke idi. Bu toplumsal zelliin 1950
sonrasnda hzla deitii aktr: 1960 ylna gelindiinde Trkiyede yaayan her drt
kiiden birisi kentlerde yayordu, bu oran 1970de her kiiden bir kiiye ykselmiti,
1980de ise nerdeyse her iki kiiden birisi kentlerde yaar olmutu (duygu ve Sirkeci,
1999: 251) .
1950-1980 yllar arasnda Mslman olmayan nfusun Trkiyeden g

hzland akt. Bu dnemin banda yaklak 225 000 olan Mslman olmayan nfus
dnemin sonunda 150 000in altna inmiti. Bunun oransal olarak yansmas ise toplam
nfus iinde yzde birlik bir dzeyden binde ikilere den bir deiimin yansmasdr.
Mslman olmayan nfusun hzla azalmasna neden olan temel g hareketleri ve bu
g hareketlerine neden olanlar unlard: Kbrs sorunu arkasna snarak nce 6-7
Eyll 1955 tarihinde Rumlar bata olmak zere btn Mslman olmayan nfusa
ynelen iddet olaylarn izleyerek ortaya kan g hareketleri, daha sonra da 1964
ylnda yine Kbrs sorunu nedeniyle stanbuldan Rumlarn zorunlu g, 1974de
Trkiyenin kuzey Kbrs igal etmesi srecinde artan Rum ve aznlk dmanlnn
art sonrasnda ortaya kan g, ayrca zelikle srailin kuruluu sonrasnda
Trkiyedeki Yahudilerin hzla sraile g etmeleri. Genel olarak bu dnemde Mslman
olmayan nfusun Trkiyeden g bu nfusun Trkiyenin uluslararas ilikilerinde kan
baz sorunlarda bir gnah keisi olarak kullanlmasnn grntsn vermektedir
(duygu v.d., 2008).
Bu dnem iinde zelikle Bulgaristan ve Yugoslavyadan olmak zere

Balkanlardan Trk ve Mslman nfusun Trkiyeye gnn srmesi, bir nceki
dnemde olduu gibi yaklak 800 000 zerindeki kiinin 1950 ve 1980 yllar arasnda
Trkiyeye geliini salamtr (Kirii, 2000: 8). Bu dnem iinde bir yandan Trkiyedeki
56
Mslman olmayan nfusun yurtdna g, dier yandan ise Trk ve Mslman

gmenlerim Balkanlardan Trkiyeye geliinin younluu nedeniyle, Trkiyede nfusun
daha da Trkleme ve Mslmanlama anlamnda ciddi bir homojenleme srecine
girdii grlmtr.
Dier nemli bir gelime, 1960l yllarn banda Trkiye uluslararas g

pazarnda yeni bir konumda edinmeye balamasdr. kinci Dnya Sava sonrasnda
Bat lkeleri ekonomik yaplarn yeniden dzenleme srecinde baka lkelerden
igcne gereksinim duyduklarnda Trkiyede bata Almanya olmak zere birok
Avrupa lkesine igc ihracna balamt. Bu modern Trkiye tarihinde ilk kez Trk ve
Mslman nfusun youn bir g hareketi iinde lke dna k demekti. nceleri ksa
sreli geici ii g olarak balayan bu g hareketi daha sonra aile birleimi g ile
birok Avrupa lkesinde yerlemeye dayal bir g haline geldi. 1960larda Trkiyeden
youn bir igc gnn balamas zellikle Be Yllk Kalknma Planlarnda yansd
ekliyle unlar amalamt: a) isizlikle artan ekonomik basklarn azaltmas, (b)
yurtdndan dnen iilerin kazandklar becerileri Trkiyedeki alma hayatna
getirilmesi, ve (c) dviz gelirinin art ile demeler dengesinin salanmas.
Avrupaya g izleyerek 1970li yllarda nce Avustralya gibi uzak corafyalara,

sonra Orta Dou ve Kuzey Afrika lkelerine geici ii gnn baladna tank
olunmutur. Avustralya rnei daha ok yerlemeye dayal bir g olgusunu yanstrken,
Orta Dou ve Kuzey Afrika lkelerine olan g Trk irketlerinin bu lkelerde aldklar
mteahhitlik ilerine geici ii gtrme eklinde gelimitir. 1980li yllara girildiinde
artk Trkiyenin bilinen bir g-veren lke kimliinin belirginlemesi deil, ayn zamanda
gn bir sonucu olarak farkl lkelerde yaayan Trkiye-kkenli gmen topluluklarnn
ortaya kt grlmtr.
1980 yllar ile birlikte Trkiyenin kresel g rejimleri iindeki konumu

deimitir. 1960 sonrasnda bu g rejimlerine daha ok kitlesel ii g ile katlan ve
g-veren bir lke kimlii pekien Trkiye yakn tarihinde ilk kez yabanclarn g ile
karlaan ve g-alan lke kimlii de edinmeye balayan bir corafya olmaya
balamtr (Kirii, 2003; duygu, 2004b). Bu deiiklik hi phesiz bir yandan son
yirmi ya da otuz yldr kresellemenin getirdii yeni koullarla ilgilidir, dier yandan ise
57
Trkiyenin yakn corafyasnda yer alan ekonomik ve siyasal dnmler ile ilintilidir.
Yukarda deindiimiz gibi, kitle iletiim ve ulam ortamndaki gelimeler genelde
dnyann her yanndaki bireyleri bir lkeden baka bir lkeye gitme konusunda daha
olanakl klmtr, bu da yine dnyada yaygn grld ekliyle birok lkeyi g-alan
lkeler haline getirmitir. Trkiyeyi etkileyen g hareketlerinin arkasndaki nedenlerin
bir ksm bu genel kreselleme eilimleri ile ilgilidir. Dier yandan Trkiyeye yakn
blgelerde son otuz yldr grlen siyasal kargaalar ve ekonomik dnmlerin
Trkiyeye ynelen farkl g sonular olmutur. Bunlardan ilki, zellikle Afganistan, ran
ve Irakn kar karya kald siyasal deiimlerin ortaya kard ve snma
hareketleri ve dzensiz gei g ile yz binlerce kiinin Trkiyeye giri yapmasdr.
Dieri ise, Sovyetler Birliinde ve Dou Avrupada sosyalist sistemlerim k
sonrasnda bu lke vatandalarnn geici i bulup almak amacyla Trkiyeye
gelmesidir.
1980li yllarla balayan dnem iinde Trkiyenin g-alan lke olma kimliindeki
deime u anlamda ok nemlidir: modern Trkiye 1920lerin banda kuruluundan bu
yana her zaman farkl g alm olsa da, daha nce deindiimiz gibi, bu g Trk
soyundan olan ve Trk kltrne bal olan gmenlerin gelii ile snrl idi; 1980ler de
ise modern Trkiye tarihinde ilk kez kkenleri itibariyle Trk ve Mslman
olmayanlarnda Trkiyeye gne tank olunmutur. Ksacas ilk kez yabanclarn
Trkiyeye gnden sz edilebilecek bir dneme girilmitir.
Trkiyeye son otuz yla yakn zaman diliminde ynelen yabaclarn g ile ilgili
u noktalar vurgulamak modernite, kreselleme, ulus-devlet ve uluslararas g
ilikilerinin gnmzdeki konumunu inlemek asndan nemlidir. lk olarak, Trkiyeye
ynelen Trk ve Mslman olmayanlarn gnn nemli bir ksm dzensiz
(yasad) g konumundadr. Bu byk lde, ekonomik rasyonalite iinde Trkiye
ekonomisinin baka lkelerden gelen gmenleri zmseme kapasitesi olduunu
gstermektedir; siyasal olarak ise yabaclarn gnn olabilirliinin henz hukuki
anlamda tanmlanmadn gstermektedir. kinci olarak, ulus-devlet merkezli g
politikalarnn ve uygulamalarnn dnmlere kar diren gsterme eilimlerinin hala
younluk tamasdr. Bunun en nemli gstergesi, bir sonraki blmde tartlaca gibi,
rnek olarak 2006 ylnda yenilenen skan Kanununun ierdikleri ve Trkiyenin snma
58
ve mlteci hareketleri karsndaki konumunu belirleyen 1951 Cenevre Szlemesine

koyduu corafi snrlama kaydnn korunmasdr.
Trkiye bir yandan dnyann baka kelerine g etmek isteyen gmenlere

gei lkesi, dier yandan g-alan bir lke olurken, 1960larda balad erevede g-
veren bir lke olma konumunu da 1980li yllardan bu yana korumutur. Aile birleimi,
evlilik g, ve snma ve mlteci hareketleri iinde binlerce Trkiye Cumhuriyeti
vatanda Avrupa lkelerine gitmeyi srdrmlerdir. Bu arada Avustralya dnda
Amerika Birleik Devletleri ve Kanada gibi daha ok yerlemeye dayal gmen alan
lkelere olan g hareketlerinde de bu dnemde gzle grnr bir gelime olmutur. te
yandan Orta Doudaki Arap lkelerine ii irketlerince tanan geici gmen iilerle
birlikte benzer bir g hareketinin sosyalist rejimlerin k sonrasnda eski Sovyet
sistemi iindeki iinden doan yeni lkelere de balandna tank olunmutur.
1980li yllardan bu yana Trkiyede nfusun kr-kent yzdelerindeki deime

lkede modernleme srecinde uluslama anlamnda gelinen yeni aamann nemli bir
gstergesidir. Artk Trkiyede yaklak her kiiden ikisi kentlerde yaamaktadr
(duygu ve Sirkeci, 1999: 251) . Bu modernleme erevesinde toplumsal anlamda yeni
bir homojenleme katmann olumas eklinde yorumlanabilir. Dier yandan bu
dnmn ana nedeninin ig olduu dnldnde ayn zamanda bu dnmn
bu homojenlemeye kar paradoksal da grnse, Trkiyedeki ulus-devlet oluumuna
rahatszlk verecek bir heterojenleme eiliminin de balatt grlmtr. zelikle
toplumbilimsel bir balamda, merkez-evre ilikileri temelinde, Trkiyede kimlik
politikalar iinde Krt etnik milliyetiliinin (ve ona tepki olarak Trk milliyetiliinin) ve
slami siyasal hareketlerin ykselmesi ile lkedeki ig younluu arasndaki ba
belirgindir. Hi phesiz bu ban ekonomik, toplumsal ve siyasal anlamn zmek iin
kresellemenin genel dinamikleri gz nne alp, bu ba kreselleme sreci iinde
irdelemek gereklidir.
Trkiyede Ulus-Devlet ve Uluslararas G Politikalar ve Uygulamalar: Son

Yllardaki Deime ve Direnme Eilimleri: Daha nce deinildii gibi, dier birok lkeye
benzer ekilde Trkiyede de ulus-devlet anlay ile uluslararas ge ynelik politika
yaklamlar arasnda olan ilikiyi grmek zor deildir. Son yzylda bu yaklamlar iinde
59
grlen deiimleri grmek mmkn olsa da, yirminci yzyln banda bu yana egemen
olan ideal bir ulus-devlet kavramn merkeze alan g politikalarnn ve uygulamalarnn
bugn de olduka yaygn olduuna tank olunmaktadr. Bu yaygnln kreselleme
koullarnda ou kez artc bir grnt verdii aktr. Bugn uluslararas g
hareketleri asndan bakldnda, lkeler genelde g-alan lke konumlar iinden
baktka g hareketlerine daha etkin ve kstlayc konumlar alma yolunu
semektedirler. Bu etkinlik ve kstlayclk g-veren lke konumlar iinden
yaklatklarnda greceli daha az bir dzeyde kalmaktadr. Elbette ieri ynelen ge
farkl, dar ynelen ge daha farkl bakmak ulus-devlet kurgulamas iinde anlalr bir
farkllktr. Byle bir bak asndan, son yllar iindeki dnmler incelendiinde,
Trkiyenin g-veren bir lke olmas konumuyla ulus-devlet konumunu birletiren
izgide iki farkl alandan sz edilebilir. Bunlardan ilki, bugn gle olan ilikisi aka
grlmese de, AB uyum srecinde Trkiyedeki Mslman olmayan aznlk nfusu ile
ilgili duyarllklarn artmas dolaysyla onlarn lke dna glerinin greceli azalmas,
hatta snrl da olsa geri dn gnn bile grlmesi belirtileri ile ilgilidir. kinci olarak
ise, 1980li yllarn bandan bu yana, Trkiye asndan yurtdna, zellikle Avrupa
lkelerine, g eden iilerin, nceleri geici g olarak grlse de, artk kalc bir
yerlemeye dnen bir sre iine girdiklerinin kabul edilmesi ve bu erevede baz yasal
dzenlemelerin yaplmasdr. Bu erevede en nemli gelime 1983 ylnda Trk
vatandalar iin ifte vatandalk hakknn salanmas ve bu hakkn son yllarda yaplan
ek dzenlemelerle baka lkelerde yaayan gmen Trkiye vatandalarna
uygulanmasnn yaygnlamasdr. Trkiyede ulus-devlet iin Trk vatandalarna baka
bir lkenin de vatandalk hakkn kazanabilmeleri hakknn verilmesinin --- dsal bir
balamda da olsa ok-kltrln var olabileceinin kabul edilmesinin --- kkl bir
deiiklik olduunu belirtmek gerekir (duygu vd., 1999: 187).
te yandan, lkeye ynelen g hareketleri gz nne alndnda, bir yandan

yukarda anlatld ekliyle, Trkiyenin yabanclarnda g ettii bir lke kimliine
brnmesi, dier yandan AB uyum srecinin etkilerinin grnmesi, g alannda
Trkiyede politika retme srelerinin geni bir tartma alan yarattna tank
olunmutur. Bu balamda zellikle son on be yl iinde grlen bir dizi yasal dzenleme
ile Trkiyede uluslararas g ve snma hareketlerine ynelik yeni siyasetlerin
retilmesi ve uygulanmasnda etkin olma abas aka grlmektedir. Bunlarn arasnda
1994 ltica Ynetmelii, 2003 Yabanclarn alma zinleri Hakknda Kanun, 2005 ltica
ve G alanndaki Trkiye Ulusal Eylem Plan ve 2006 skan Kanunu Trkiyede ge
60
ynelik resmi bak alarn deiime olan eilimler ve direnme noktalarn gstermeleri
asndan nemlidirler.
Buradaki tartma noktamz asndan bakldnda Trkiyede lkeye ynelen

gn Trk soyundan olan ve Trk kltrne bal olanlarn Trkiyeye gmen ya da
mlteci olarak gelmeleri dnda, zellikle ulus-devletin korunmas ve gvenlik
konularnda sorunlar yaanmamas asndan, olumlu grlmedii ortaya kmaktadr.
Bu anlayn yukarda szn ettiimiz yasal ve idari dzenlemelerin oluturulmas ve
uygulanmas aamalarnda sklkla da vurulduu aktr. Aslnda bir yandan
uluslararas g ulus-devlet anlay iinde yalnzca Trklerin gyle snrlamaya
alrken, kresellemenin getirdii g dinamikleri iinde youn olarak yabanclarn
g ile de karlaan Trkiye bir lde yeni g koullarna da ayak uydurmaya
almaktadr. Ancak bu ayak uydurmaya almak sklkla tutucu bir ulus-devlet
anlaynn refleksi ile karlamakta ve oluan yeni g hareketlerinin ynetiimi
konusunda zorlanmaktadr.
Trkiyenin deien koullar iinde g ve snma rejimini, ilgili politika ve

uygulamalarn dnyada geerli rejim, politika ve uygulamalarla uyumlu klmak iin
yaplan giriimler iindeki ilk rneimiz 1994 ltica Ynetmeliidir (Kirii, 2002: 19) .
1951 Cenevre Szlemesine corafi snrlama koulu ile taraf olan ve bu erevede
ancak Avrupadan gelecek snmaclara mlteci hakk tanyan Trkiye, gerekte youn
snmac hareketleriyle ran ve Iraktan gelen snmaclar ile karlanca tanmtr.
Bu ynetmelik bir anlamda corafi snrlama koulunu kaldrmadan gelen snmaclara
geici snma hakk vererek ve mlteci stats edindikten sonra onlara nc lkelere
yerletirme hakk tanyarak bu konudaki talepleri karlanmasn kolaylatrmtr. Ancak
1951 Cenevre Szlemesindeki corafi snrlama koulunu korumaya alarak da
Trkiyenin yabanc (Trk soyundan olmayan ve Trk kltrne bal olmayan)
mltecilerin yerletii bir lke olmasn nlemeye almtr. AB uyum sreci iinde
gerekletirilen 2005 ltica ve G alanndaki Trkiye Ulusal Eylem Plan Cenevre
Szlemesindeki corafi snrlama koulunun 2012 ylna kadar kaldrlabileceinden
sz ederken, ayn zaman da yeni bir Snma Kanunu ve yeni bir Yabanclar Kanunu
yaplmasnn da yine 2012 ylna kadar gerekletirebilineceini ortaya koymutur. Gerek
corafi snrlama koulunun kaldrlmas gerekse yeni Snma ve Yabanclar Kanunlar
konusunda yaplan tartmalar (ki bu tartmalar kstl evrelerde yaplmaktadr) zellikle
61
Trkiyenin bir g ve snma lkesi konumuna gelip binlerce yabancnn lkeye gelmesi
endiesini sklkla dillendirir olmutur (Kirii, 2006: 343).
Aslnda benzer endieler ve dar kalpl bir ulus-devlet anlaynn korunmas

erevesinde gelien bak alarnn nda, 1934 tarihli skan Kanununun yerini alan
2006 tarihli yeni skan Kanununun, AB uyum sreci iinde kstlayc olmayacak bir
ekilde yeni bir dzenleme olaca beklenirken, 1934 tarihli Kanununun uluslararas
gle ilgili tutucu konumunu korumaya allmas bir lde artc olmutur. lgintir,
bu yeni yasal dzenleme gmeni yle tanmlamtr: Trk soyundan ve Trk kltrne
bal olup, yerlemek amacyla tek bana veya toplu halde Trkiyeye gelip bu Kanun
gerei kabul olunanlardr (Madde 3/d). Bu tanm Trkiyenin 2006larda da uluslararas
g olgusuna halen 1920ler ya ad 1930lar anlayyla baktnn gstergelerinden
birisidir.
2003 Yabanclarn alma zinleri Hakknda Kanun zellikle artk yabanclarn

youn olarak Trkiyeye gelmeleri ve almalar gereinden yola karak yabanclarn
Trkiyede alma koullarna yeni bir dzenleme getirmitir (duygu, 2007: 213).
ncelikle yabanclarn kaytsz altrlmasn engellemek ve onlarn altrlma
koullarn belirlemek amacyla ortaya kan bu yeni yasal dzenlemenin uygulanma
aamasnda zellikle daha ok yabanclarn gn profesyonel ve yksek derecede
kalifiye igcnn gyle snrlama eilimine kaydna tank olunmutur. rnein,
daha ok ev-ileri, elence ya da tekstil sektrnde hemen hemen btnyle kaytd
alan yabanclarn almalarnn bu yasa ile dzenlenemedii grlmtr. Aslnda bu
yasann tam olarak zellikle belli sektrlerde ve kt koullarda altrlan yabanc
iilerin yasal gmen ii olarak almalarn salamay amaladn sylemek
zordur. Daha nce yinelendii gibi, Trkiyedeki g ve snma rejimi yabanc gmen
ii ve mltecilere ak bir sistem grnts vermekten ok uzaktr. Trkiyenin g
rejimini ynetenler uluslararas g pazarnda Trkiyenin yabanclarn gne ak bir
g lkesi olarak alglanmak istememektedir. Belki de, bu byle olduu iindir, bir
gmen-gnderen lke olarak Trkiyenin onaylamas gerektiini dndmz
Uluslararas alma rgtnn 1949 tarihli ve 97 numaral alma in G ve 1975
tarihli ve 143 numaral Gmen iler Szlemelerini, Trkiye imzalamamtr. Bu bir
paradoks olarak belirmektedir; nk yz binlerce vatanda baka lkelerde gmen
ii olarak bulunan bir lkenin bu vatandalarnn alma koullar ile ilgili olarak baka
62
lkelerle bu szleme zerinden mzakere etmesi doaldr. Ancak yabanc gmen ii

olgusu ile karlamamaya alan bir lke olarak Trkiyenin bu szlemeleri
imzalamamas bu anlamada kendi iinde bir tutarll yanstmaktadr.
Yirminci yzyl btn dnyada kapitalist ekonomik sistem temelinde gelien belirli
bir modernite projesinin yaygnlamas, bu balamda ulus-devletlerin kuruluu ve
ykselii rnekleri ile doludur. Yirmi birinci yzyl ise kresellemenin ald yeni
konumun ulus-devletlerin dinamiklerine ve kurumlarna nerdeyse meydan okuyan bir
ortamn gelitiinin grntlerini vermektedir. Bu ulus-devletlerin gszlemesi ya da
ortadan kalkmas anlamna gelmemektedir, ancak kreselleme sreleri ile geleneksel
ulus-devlet alglamalar ve tarzlar arasnda krlma noktalarnn ortaya kmas demektir.
Son yzyl iinde zellikle ulam ve iletiim teknolojilerinin gsterdii gelimeler ve bu
gelimelerin dnyann drt kesinde insanlar yakn ve uzak corafyalar zerinde
hareketli klmas, dier bir syleyile ulus-devletlerin ilerinde ve ulus-devletlerin
arasnda olan g hareketlerinin art gzlenen bir gerekliktir. Bu g hareketleri her
corafyada ekonomik, toplumsal ve siyasi dnmlerin hem sonular, hem de
nedenleri olarak ortaya kmaktadrlar. Son yzylda ulus-devlet merkezli dnyann
greceli ykselii ve sonra kreselleme ile sorgulanr oluu ile farkllaan g
hareketlerinin birlikte ortaya k gn ekonomik, toplumsal ve siyasi dzeylerde
nemli bir tarihsel olgu olduunu ancak onunda farkl dnmler geirdiini
gstermektedir.
Baka bir syleyile modern Trkiye tarihinde g olgusu lkenin modernite

projesine ve onun siyasal belkemii olan ulus-devlet oluumuna hep isel kalmtr.
Gn bu isellii bir yandan tarihsel olarak Trkiyenin kendini iinde bulduu
kendinden gelien dinamiklerle, dier yandan lkenin modernite projesini ellerinde
gelitiren siyasi elitler, karar alclar ve uygulayclarn etkinlikleriyle ilgilidir. Bu
erevede bir ulus-devlet olarak kurulurken ve geliirken genelde g, zelde
uluslararas g, Trkiyede bu modernite ve ulus-devlet olma srelerinin iinde
kullanlan en nemli siyasal aralardan birisi olarak belirmitir.
Elbette yirminci yzyln banda ulus-devlet merkezli bir modernite projesinin

fazlaca artc bir yan yoktur. Gn nfusu homojen klan bir ara alarak bu proje
63
iinde yer almasnda da bir artclk yoktur. Ancak geen yzyln boyunca artk ulus-
devlet inasn tamamlad varsaylabilecek bir lkenin, kreselleme koullarnn ideal
ulus-devlet modellerini zorlad bir dnemde, uluslararas g yalnzca ulus-devletin
nfusu zerinde homojenlii etkileyici bir unsur indirgemecilii ile deerlendirmesi
tartlacak bir olgudur.
Bu tartmann odaklanabilecei birka nokta olabilir. Bunlardan birincisi, dnya

sisteminde tarihsel olarak uluslararas gle g-alan lke olarak daha nce tanm ve
ekonomik olarak gelimi lkelerde yirminci yzyl boyunca asimilasyon, entegrasyon ve
ok-kltrclk zinciri zerinden gelien devlet-gmen ilikilerinin son yllarda yeniden
asimilasyona dn sreci ile ilgilidir. Asimilasyonun geri dn ad verilen bu sre
iinde son birka yldr, bu lkelerde yirminci yzyln son eyreinde balayan
zgrlk bir anlayla devlet-gmen ilikilerinin liberal bir temelde ok-kltrc
politikalar eliyle dzenlenmesine son verilmeye balanmtr. Bu adeta etnik eitlilikten
tek kltrl bir ulus-devlete doru bir eilimin balamasdr. Batda (Avrupa ya da Kuzey
Amerikada) bu uluslararas gn 11 Eyll sonras dnemde bir gvenlik olgusuna
indirgenmesi ve genelde kreselleme eilimlerine g anlamnda kar seslerin
ykselmesi ile doru orantldr. Trkiyede benzer bir sre yaanmasa da bu tutucu
iklimden Trkiyenin de etkilendii sylenebilir. Ancak bu etkinin ok snrl olaca savn
ileri srmek de zor deildir.
kinci nokta olarak, Trkiyede ulus-devlet merkezli g politikalarnn ve

uygulamalarnn yirminci yzyln bandaki haliyle srmesi eilimlerinin nedenleri
banda ulus-devlet oluumunu henz bir olgunlama dzeyinde tamamlayamam
olmas saylabilir. Trkiyenin yirminci yzyln banda ve bir yzyl boyunca lkenin etnik
eitlilik, aznlklar gibi konularda siyasal olarak kabul grr ve uygulanabilir politikalar
retmekte zayf kalmas, yirmi birinci yzylda bu konularn lkenin en nemli siyasal
sorunlar arasnda olmas, uluslararas g konularnda da bu balamda sorunlu bir alan
olarak ortaya kmasna neden olmaktadr. Bu noktadan hareketle, rnein, yabanclarn
lkeye g konusunda ok snrlayc eilimler ortaya kmakta, yasal dzeyde gmen
Trk soyundan olan ve Trk kltrne bal Trkiyeye yerlemeye gelen kii olarak
tanmlanmakta, 1951 Cenevre Szlemesindeki corafi snrlama kalmakta bylece
mlteci haklarnn korunmasnda ekinceli davranlmaktadr.
64
Btn bu erevenin iinde, AB uyum srecinin Trkiyenin snma, snmac

ve mlteci, g ve gmenlerle ilgi politika ve uygulamalar dntrmekte ve greceli
olarak daha liberal anlaylarn yerlemesine yardmc olduunu sylemek mmkndr.
Ancak bu aamada unu vurgulamak nemlidir. Trkiyeye ynelen g asndan
bakldnda, Trkiyenin bu ge aklc bir politik-ekonomi perspektifinde bakmasnn
somut nedenleri henz u anda olgunlam deildir. sizliin ve kaytd almann
ok yksek dzeylerde olduu bir lkede yabanclarn gne bir aklc izgide olumlu
bakmann mantn kurmann olasl dktr. Bylece Trkiyede uluslararas g
konular siyasal ve ideolojik eiklerde tartlmaya mahkum olmaktadr. Ancak bu ilgili
tartmalara her zaman zgrlk olamayan ve geleneksel bak alarnn egemen
olmasnn bir aklamas deildir.
2.5 SONU: ULUSLARARASI GN SIYASETI VE SIYASALARINA ANALITIK

BIR BAKI
ncelikle burada siyaset (politics/political) ve siyasa (policy) kavramlar ile

deindiimiz ayrma tekrar dnmeliyiz. Birbirleri arasnda g ilikisi olan aktrlerin
ilikilerinin ynetiminin salanmas ve bunlarla ilgili karar alma sreleri siyaset alann
tanmlarken, bu ynetimin salanmasnn ve kararlarn gerekletirilmesinin aralar
olan somut ve planlanan her etkinlii de siyasa olarak ifade edebilir. Bu erevede
uluslararas g srelerinin temel aktrleri olan g-veren ulus-devlet, g-alan ulus-
devlet ve gmenler arasnda kurulu belirgin bir siyaset ve siyasa alannn bulunduu
aktr. te yandan, bu aktrler asndan farkl konumlar alan farkl siyaset ve siyasa
alanlarndan da sz etmek mmkndr. Dier yandan ise, yine daha nce deinildii gibi
ilgili siyaset ve siyasalar dorudan ya da dolayl (direct/indirect); ak ya da st kapal
(explicit/implicit); ulusal ya da uluslararas (domestic/international); mdahaleci ya da
mdahaleci olmayan (intervention/ non-intervention) gibi farkl balklar altnda
deerlendirmek gerekir. G aktrleri --- ki bunlar daha ok g-veren ya da g-alan
ulus-devletler daha az olarak da gmenlerin kendisidir --- bazen daha dolayl, kapal,
ulusal ve mdahaleci olmayan siyasetler ve siyasalar retmekte, dier yandan ise bazen
daha dolaysz, ak, uluslararas ve mdahaleci siyasetler ve siyasalar iine
girmektedirler. rnein, bu blmde daha sonra deinilecei gibi, Trkiyenin 1970lerin
ortasndan bu yana lkeden yurtdna ge ynelik siyasa ve siyasetleri daha ok birinci
trden --- dolayl, kapal, ulusal ve mdahaleci olmayan ekildedir. Yine Trkiyenin
lkeye 1980 sonras ynelen yabanclarn dzensiz gne kar 2000li yllarn bana
65
kadar uygulad siyaset ve siyasalar da bu trdendir. Bu g trne kar 2000li yllarn

sonrasnda uygulanan siyasa ve siyasetler ise daha ok daha dolaysz, ak, uluslararas
ve mdahalecidir. Geleneksel g alan lkelerin (ABD, Avustralya, Kanada, ve srail gibi)
g siyasa ve siyasetleri de genelde szn ettiimiz son trdendir.
Hi phesiz, uluslararas gn siyaseti ve siyasalar gibi genel bir konu ancak

belirli zgl somut eksenler zerinden ele alndnda anlaml olabilir. Bu eksenlerden
birisi, bu siyaset ve siyasa alanlarnn farkl g aktrleri tarafndan alglan ve
uygulan temelinde g-alan lke ve g-veren lke bak alarndan iki farkl ekilde
deerlendirilmesidir. Dier nemli eksen ise, g ve gmen siyaseti ve siyasalar
ayrmdr. Bu ayrm temelinde gn snr geileri, oturma ve alma izinleri ve vizeler
ile ilgili yan g siyaseti ve siyasalar alann ilgilendirirken, gmenlerin yerlemeleri ve
uyumlar, alma ve yaama koullar vs. gmen siyaseti ve siyasalarn iermektedir.
Dier bir yan ile uluslararas g ve gmenlerle ilgili siyaseti ve siyasalar

tarihsel bir adan incelemek aklayc olacaktr. ncelikle son yzyl temelinde bata
geleneksel yerlemeye dayal g-alan lkelere baktmzda, hem g hem de
gmenlerle ilgili alan zerine drt farkl dnemden geildii grlr: (1) yirminci yzyln
bandan kinci Dnya Savana kadar olan yllar asimilasyon kavramnn ne kt,
ulus-devlet merkezli anlaylarla bir yandan daha ok o lkenin etnik ve dinsel kimlik
yapsna uygun yabanclarn glerinin cesaretlendirildii ve o kimlie uymayanlarn da
ksa srede asimile olmalarn ngren bak alarnn belirgin olduu dnemdir; (2)
kinci Dnya Savandan 1970lerin ortasna kadar olan dnemde ise asimilasyon
kavramndan entegrasyon kavramna geilir, bu dnemde, nemli olan farkl kimliklerin
asimilasyonun zorluunun kavranmas, farllklarn neminin bir dzeyde kabullenilmesi
ve gmen kimliklerinin baz zeliklerinin kaybedilmeden de uyumun salanabilecei
anlaynn yerlemeye balamasdr; (3) daha sonra 1970lerin ortasndan 1990l
yllarn sonlarna kadar sren dnem iinde, okkltrllk kavram ile anlan siyasetin
ve siyasalarn g ve gmenlik alanlarn belirlemeye balad grlmtr; bu
anlaya gre gmen kmelerinin kendi kimlik zelliklerini koruma ve gelitirmeleri ve
bir arada yaama kltrn benimsemeleri ne karlmtr; (4) 1990larn sonunda
balayarak bugne kadar geen dnemde ise iki farkl eilimin ne kt grlmektedir
--- (a) bir yandan gerek uygulanan siyasalar anlamnda asimilasyona geri dn
diyebileceimiz eilimler ile daha tutucu yne kaylrken, (b) dier yandan da, daha ok
66
kuramsal dzeyde kalsa da, bu g siyasetlerinin ve siyasalarnn ulus-tesi ve

kltrleraras etkileim ierecek bir alanda daha zgrlk dnlmesini neren
bak alar tanklk edilmitir.
Yukarda yanstld ekliyle uluslararas g ve gmenlerle ilgili siyaset ve

siyasa alanlarnn geleneksel g-alan lkelerde bir yzyl iinde deiim geirmesi
sreci, dnyann farkl kelerindeki birok g-alan lkeyi de etkilemitir. Bu dnm,
Avrupada da kinci Dnya Sava sonrasnda daha dar bir zaman aralnda ama benzer
aamalardan geerek olmutur. Bu dnmlere neden olan faktrler yine en genel
anlamyla ekonomik ve siyasi deiimlerdir. Btn bir yzyl boyunca, gelien ve yksek-
gelirli lke ekonomilerinin, farkl dzeylerde olsa bile, gmen emeine olan ihtiyac
sregelmi, buna karn az-gelimi ve az-gelirli lke ekonomileri ise fazla emek arz ile
kar karya kalmlardr. Farkl etnik ve dinsel kimliklerden kiiler kendi kltrlerinden
farkl toplumlarn iine bu dinamikler ile girer olmulardr. Ulus-devlet merkezli dnce
iinde, bir yandan siyasal ve toplumsal kayglarla uluslararas g kontrol etmeye
alan lkelerin ekonomileri, ihtiyalar paralelinde byk g dalgalarn kabul
etmilerdir. Bu srecin daha yava yaand dnemlerde asimilasyon tarz yaklamlar
greceli baarl olurken, gn hzl yaand ve kresellemenin artt dnemlerde
asimilasyon ve entegrasyon sreleri daha yava bir hal almtr. te gn ynetiminin
zorlat bu dnemlerde --- ki son yirmi yl g-alan birok gelimi lke iin byledir ---
g siyaseti ve siyasalarnn tartlmas younlamtr. G alan lkeler asndan
yirminci yzyln banda ulus-devlet oluturma abalar (Birinci Dnya Sava dahil),
kinci Dnya Sava sonras ekonomik gelime, 1970li yllarn ortasndaki petrol krizi,
Souk Savan sona erii, 11 Eyll saldrlar (ve Bat toplumlarndaki slam korkusu) ve
zellikle 1980li yllarla balayan youn kreselleme dalgalar gibi olgular,
nce1980lerde ulus-devlet merkezli siyaset ve siyasalardan daha kresel lekli ve
ulus-tesi siyaset ve siyasalara kay getirmi, ancak 2000li yllarla bu konuda ulus-
devlet merkezli eilimlere yeni,den bir geri dn olduu grlmtr.
Bu gelimelere paralel olarak, dzenli gn yan sra dzensiz (yasad) g

hareketleri younlam, snma ve mlteci hareketleri daha grlr hale gelmi, snr
kontrolleri daha younlam, bu arada srekli yerlemeye dayal g programlar
dnda daha ok dnml ve geici g hareketleri zendirilir olmutur. te yandan
g-alan ve yksek gelirli lke ekonomileri iinde bir yandan igc anlamnda daha
67
nitelikli, eitimli ve profesyonel ilerde alanlarn g etmeleri desteklenirken, bu

ekonomilerin zellikle servis ve tarm sektr iinde hala daha az nitelikli ve eitimli
igcnn de emilme kapasitesinin sregeldii grlmtr. Ancak bu srecin en
belirleyici siyaset tanmlayclarndan birisi, bu ekonomik ereveye kar hzla artan ve
ou kez rklk ve yabanc dmanl ile de i ie giren g kart siyasi ve ideolojik
durularn kamuoyu iinde belirgin olmaya balamasdr.
Bu sre iindeki dier nemli aktr, g-veren lkeleri iin uluslararas g ve

gmenlerle ilgili siyaset ve siyasa alanlarnn nemi ou kez isiz ve yoksul nfusun
yknden geici de olsa kurtulmak, ekonomik sorunlar zmek iin ii dvizi girdisi
edinmek ve bu ynleriyle ekonomik ve sosyal gelimeyi salamak ynleriyle ne
kmaktadr. Ayrca yurtdnda oluan gmen topluluklar yoluyla bu gmenlerin
bulunduu lkede ve dnyada bir anlamda lobi almas yrtmenin ve bu yolla g
kazanmnn da getirisi bir politika konusu olmaktadr. te yandan g-veren lkeler
asndan beyin g, nfusun azalmas, gn girdilerinin ekonomiye etkin biimde
yanstlamamas gibi gn olumsuz sonularndan kurtulmak da yine belirli bir siyaset
ve siyasa konusu olarak ortaya kmaktadr.
Bu aamada ksaca u noktadan sz etmek nemli olacaktr. zelikle

kresellemenin damgasn vurduu son yirmi yl iinde lkeleri g-veren ve g-alan
lkeler olarak ayrmak zordur. Birok lke hem g-veren hem de g-alan lke
konumundadr. Gelimi yksek gelirli lkeleri g-alan, az-gelimi ve dk-gelirli
lkeleri g-veren lkeler olarak deerlendirme de zordur. Az-gelimi birok Gney ya
da Dou lkesi de g-alan lke konumundadr, buna kar gelimi birok Kuzey ve
Bat lkesi ise g-veren lkeler konumundadr. Dier bir syleyile, Gney-Gney ya
da Dou-Dou ynnde ve Kuzey-Kuzey ya da Bat-Bat ynnde de youn g
dalgalar yaanmaktadr. Trkiyenin iinde bulunduu g sistemlerini bu erevede
deerlendirerek, ilgili siyaset ve siyasa alanlarn daha kapsayc bir bak asyla
ekillendirmek lkede gn daha etkin ynetiimine katkda bulunacaktr.
Gn bir dier nemli aktr --- gmenlerin kendileri ve aile yeleri ---asndan
baktmzda ise, uluslararas g siyaset ve siyasa alanlarnda, elbette g-alan ve
veren ulus-devletlerin rol kadar etkin olmasa da, onlarn da bu siyaset ve siyasa
68
alanlarn etkileme ve belirleme glerinin olduu aktr. Bu balamda, zelikle son on-
yirmi yl iinde iyi g ynetiimi kavram iinde sivil toplum etkinlikleri ile gmenlerin
kendilerinin de bu siyaset ve siyasa alannda ne ktklar grlmektedir. Bu etkinlikler
hem g-alan lkeye, hem de g-veren lkeye ynelik olarak belirginlemektedir.
Bu noktada uluslararas g siyaset ve siyasa alanlarnda belirgin ekilde ortaya

kan uygulamalara ynelik olarak analitik bir erevede gn snr geileri, oturma ve
alma izinleri, gmenlere ynelik yerleme ve sosyal politikalar, uyum politikalar ve
vatandalk politikalar zinciri zerinde durmak uygun olacaktr. Yabanclarn bir lke
snr iine girmeleri farkl niteliklerle olmaktadr: bu giriler turizm, i grmeleri, salk
ve eitim kurumlarndan faydalanmak gibi greceli ksa sreli hizmet almlar ile ilgili
olduu gibi g kavram iinde ksa (mevsimlik, geici) ve uzun sreli igc g,
yerlemeye dayal g, aile birleimi, evlilik g, dnml ya da mekik g, snma
ve mlteci hareketleri eklinde de olmaktadr. Ayrca snr geilerini dzenli (yasal ya
da kayt ii) ve dzensiz (yasad ya da kaytd) olmak zere ikiye de ayrmak
mmkndr. Snr geilerinin kayt iinde tutulmas vize, oturma ve alma izinleri
yolu ile olmakta, bunlar yabanclara ya lke snrlarna gelmeden gelinen lkelerin
temsilciliklerince yurtdnda verilmekte, eer yle deilse vizeler snr kaplarnda
salanmakta, oturma ve alma izinleri ise geldikleri lke iinde verilmektedir. Oturma
ve alma izinleri genelde bir zaman snrlamas ile verilmekte, yenilenebilmekte, ya da
sonradan srekli hale gelmektedir. Vizeler ise geici bir sre iin o lkeye o sre iinde
bir kez ya da snrsz sayda giri ve k yapmak iin verilmektedir.
Genelde alma ve oturma izinleri o lkeye geici ya da kalc yerlemenin ilk

aamas saylmakta ve bu bak as iinde ekonomik ve siyasal kayglarla g-alan
lkeler tarafndan kontrol altnda tutulup mmkn olduunca snrl sayda verilmeye
allmaktadr. Bu dzenlemeler ounlukla o lkenin hangi nitelikteki gmeni kalc,
hangi nitelikteki gmeni ise daha geici grd ve istedii bak asn yansmaktadr.
Geici grlen gmenlere daha kstl yerleme, sosyal ve siyasal haklar verilirken,
kalcl tercih edilen gmenlere bu kalcl salayacak daha geni ve kapsaml
toplumsal ve siyasal haklar sunulmaktadr. Hi phe yok ki, bu haklarn en kapsamls
vatandalk hakk vermektir. Bu adan bakldnda vatandalk hakk snr gei hakk
ile balayan ve g-alan lkeleri derinden etkileyen g srecinin son halkas olarak
grlebilir.
69
G-veren lkeler asndan bakldnda ise uluslararas g siyaset ve siyasa

alanlarnda ortaya kan en temel uygulama snr geme ve g etme hakknn
tannmasdr. Ancak otoriter rejimler iinde vatandalarn snr geme ve g etme
haklar snrlanmaktadr. Liberal demokratik rejimler iinde seyahat zgrl en temel
zgrlklerden birisi olarak alglanmaktadr. Bu zgrlk genelde kolay ekilde pasaport
salanmas sreci ile balamakta, yurtdna km kiilerin yurtiine girilerinin
snrlandrlmamas ve g eden kiilerin vatandalk haklarndan mahrum edilmemesi
beklentisi ile devam etmektedir. Daha nce vurguland gibi g-veren lkeler genelde
yurtdnda yaayan vatandalar ile balantlarn onlarn lkeye katks ve lkeyi temsili
ngrs iinde korumaya almaktadrlar. Bu koruma srecinin en belirgin rnei ifte
ya da oul vatandalk kurumu arac ile g eden ve baka lke vatandaln alan
vatandalarna kendi birincil vatandalklarn koruma izninin verilmesidir.
Uluslararas g siyaset ve siyasa alanlarnn incelenmesinde yine zellikle son

yirmi yl iinde belirginleen nemleri itibariyle Birlemi Milletler, Uluslararas alma
rgt, Uluslararas G rgt gibi uluslararas kurulularn ve Avrupa Birlii gibi ulus-
st rgtlenmelerin nemini vurgulamak gerekir. Bu rgtler ve kurulular ile birlikte
daha nce vurguland ekliyle gmenlerin temsili ile ortaya kan sivil toplum rgtleri
hem g-veren hem de g-alan lkelerin g ve gmenlerle ilgili siyaset ve siyasa
alanlarnn dinamiklerinin belirlenmesine ciddi katklar yapmaktadrlar.
Yirmibirinci yzyln ilk eyreinde Trkiye g veren ve g alan lke kimlikleri

ile uluslararas g siyaset ve siyasa alanlarnda ulusal karlar ve uluslararas normlar
arasnda bir dengeyi gzeterek yeni dzenlemeler yapma yolundadr. zelikle AB yelii
balamnda, bu yelik gereklese de gereklemese de benzer ekillerde nemini
koruyacak g konular erevesinde, gelien yeni politika uygulamalar nmzdeki
yllarda da srecek grnmektedir.
REFERANSLAR
AHMAD, F., From Empire to Nation 1908-1923, The Making of Modern Turkey,
Routledge, London, (1993).
70
AKTAR, A., Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul

(2000).
BASCH vd., Nations Unbound: Transnational Projects, Postcolonial Prdicamentsand

Deterritorialized Nation-States, Gordon and Preach, Langhorne, (1994).
BORJAS, G. J., Friends or Strangers: The Impact of Immigration on the U.S. Economy, Basis
Books, New York, (1990).
BOURDIEU, P. and WACQUANT, L., An Invitation to Reflexive Sociology, University of

Chicago Press, Chicago, (1992).
BOYD, M., Family and Personel Networks in Migration, International Migration Review,
Special Silver Anniversary Issue, 23,3, (1989).
BOCKER, A. Migration Networks: Turkish Migration to Western Europe, R. van der Erf and
L. Heering (eds.), Causes of International Migration, Office for Official Publications of the
European Communities, Luxembourg, 151-171, (1995).
CASTELLS M., End of Millennium, Blackwell, Oxford, (1989).
CASTLES, S. and KOSACK, G., Immigrant Workers and Class Structure in Western Europe,
Oxford University Press, Oxford, (1985).
CASTLES, S. and MILLER, M., The Age of Migration: International Population Movements in
the Modern World, Guildford Press, New York, (1997).
CASTLES, S. ve MILLER, M., Gler a, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul,

(2002).
COHEN, R., The New Helots: Migrants in the International Division of Labour, Aldershot,
Avebury, (1987).
COLLINS, J., Migrant Hands in a Distant Land, Pluto Press, London, (1998).
71
COURBAGE, Y., FARGUES, P., Christians and Jews under Islam, I. B. Tauris, London,
(1998).
AAPTAY, S., Kemalist Dnemde G ve skan Politikalar: Trk Kimlii zerine Bir
alma, Toplum ve Bilim, 93, 218-41, (2002).
FAIST, T., The Volume and Dynamics of International Migration and Transnational Social
Space, Clarendon Press, Oxford, (2001).
FAWCETT, J. T., and ARNOLD F., The Role of Surveys in the Study of International
Migration: An Apraisal, International Migration Review, 21, 4, 1523-1540, (1987).
GLICK-SCHILLER vd., Towards a Transnational Perspective on Migration: Race, Class,

Ethnicity and Nationalism Reconsidered, New York Academy of Sciences, New York, (1992).
GURAK, D. T. and CACES, F., Migration Networks and the Shaping of Migration Systems,
M. M. Kritz, L. L. Lim, H. Zlotnik (eds.), International Migration Systems: A Global Approach,
Clarendon Press, Oxford, (1992).
HAMMAR, T., Democracy and the Nation-State: Aliens, Denizens and Citizens in a World of
International Migration, Aldershot, Avebury, (1990).
HAMMAR, T., (ed.), European Immigration Policy: A Comparative Study, Cambridge

University Press, Cambridge, (1985).
HARRIS, J. and TODORA, M., Migration, Unemployment & Development: A Two-Sector

Analysis, American Economic Review, March 1970; 60, 1, 126-42, (1970).
HOLLIFIELD, J. F. and BRETTELL, C. B., Migration Theory. Talking Across Disciplines,

Routledge, New York, (2000).
HOLLIFIELD, J. F., Migration, Trade and the Nation-State: The Myth of Globalization, UCLA
Journal of International Law and Foreign Affairs, 3, 2, 595-636, (1998).
DUYGU, A. ve SRKEC, ., Cumhuriyet Dnemi Trkiyesinde G Hareketleri, 75 Ylda

Kylerden ehirlere, ed: Baydar O.,Tarih Vakf, stanbul, (1999). Pp: 249-76.
DUYGU, A. ve TOKTA, Yurtdndan Gelenlerin Tespitinde Sorunlar, Trkiye Bilimler

Akademisi, Ankara, (2005).
72
DUYGU, A., Demographic Mobility over Turkey: Migration Experiences and Government
Responses, Mediterranean Quarterly, 15 ,4, 88-99, (2004b).
DUYGU, A., From Nation-building to Globalization: An Account of the Past and Present in
Recent Urban Studies in Turkey, International Journal of Urban and Regional Research, 284,
941-947, (2004a).
DUYGU, A., SONER, A., Turkish Minority Rights Regime: Between Difference and
Equality, Middle Eastern Studies, 42, 3, 447-68, (2006).
DUYGU, A., TOKTA, ., SONER, B. A., Ulus-na Srecinde Bir Nfus Siyaseti:
Gayrimslmlerin Trkiyeden G, Ethnic and Racial Studies, 31, 358-89, (2008).
KATZ, E., STARK O., Labour Migration and Risk Aversion in Less Developed Countries,
Journal of Labour Economics, 4, 131-149, (1986).
KEARNEY, M., From Invisible Hand to Visible Feet: Antropological Studies of Migration and
Development, Annual Review of Migration Antropology, 15, 331-361, (1986).
KEYMAN, F., DUYGU, A., Introduction, Citizenship, and the Question of Democracy in
Turkey, Citizenship in a Global World, European Questions and Turkish Experiences, ed:
Keyman F., duygu A., Routledge, London, (2005). Pp: 1-27.
KR, K., A Friendlier Schengen Visa System as a Tool of Soft Power: The Experience of
Turkey, European Journal of Migration and Law, 7, 4, 343-67, (2006).
KR, K., Disaggregating Turkish Citizenship and Immigration Practices, Middle Esatern
Studies, 36, 3, 1-22, (2000).
KR, K., Justice and Home Affairs Issues in Turkish-EU Relations, TESEV Publications,
stanbul, (2002).
KR, K., Turkey: a Transformation from Emigration to Immigration, Migration Informaton

Source Paper, Migration Policy Institute, Washington DC, (2003).
KRITZ, M. M., LIM, L. L., ZLOTNIK, H., (eds.) International Migration Systems: A Global
Approach, Oxford, Clarendon Pres, (1992).
LEE, E., A Theory of Migration, Demograpghy, 3, 47-57, (1966).
73
LEVER-TRACY, C., QUINLAN, M., A Divided Working Class: Ethnic Segmentation and
Industrial Conflict in Australia, Routledge, London, (1988).
LEWIS, W. A., Economic Development with Unlimited Supplies of Labour, Manchester

School of Economic and Social Studies, 22, 139-191, (1954).
MABOGUNJE, A. L., A System Appraoch to A Theory of Rural-Urban Migration, Geographic

Analysis, 2, 1-18, (1970).
MARX, K., Capital, Lawrence & Wishart, London, (1954).
MASSEY, D., ESPANA, G. F., The Social Process of International Migration, Sicence, 237,
733-738, (1987).
MASSEY, D., ESPINOSA, K. E., Undocumented Migration and the Quantity and Quality of
Social Capital, Social Welt, 12, 2, 141-162, (1998).
MASSEY, D., ARANGO, J., KOUCOUCI, A., PELLIGRINO, A., TAYLOR, E., An Evoluation
of International Migration Theory: The North American Case, Population and Development
Review, 20, 699-752, (1994).
MASSEY, D., Ineternational Migration and Economic Development in Comparative

Perspective, Population and Development Review, 14, 383-414, (1988).
MASSEY, D., The Social and Economic Origins of Immigration, Annals of the American
Academy of Political and Social Sciences, 510, 60-72, (1990).
MESSINA, A. M., LAHAV, G., The Migration Reader, Viva Books, New York, (2006).
PETRAS, E. M., The Global Labour Market, in the Modern World-Economy, ed: Kritz M. M.,
Keely C. B., Tomasi S. M., The Unsettled Relationship: Labour Migration and Economic
Development, Greenwood Press, New York, (1981). Pp: 201-210.
PIORE, M. J., Birds of Passage Migrant Labour and Industrial Societies, Cambridge
University Press, Cambridge, (1979).
PORTES, A., RAMBOUT, R., Immigrant America: A Portrait, University of California Press,
Berkeley, (1996).
PORTES, A., WALTON, J., Labour, Class and International System, Academic Press, New
York, (1981).
74
PORTES, A., SASSEN, S., Making it Underground: Comparative Material on the Informal
Sector in Western Matket, American Journal of Sociology, 93, 30-61, (1987).
PORTES, A., BOROCZ, J., Contemporary Immigration: Theoretical Perspectives on its

Determinants and Modes of Incorporation, International Migration Review, 23, 3, 606-630,
(1987).
PORTES, A., BACH, R. L., Latin Journey: Cuban and Mexican Immigrants in the United
States, University of California Press, Berkeley, (1985).
RANIS, G., FEI, J. C. H., A Theory of Economic Development, American Economic Review,
51, 533-565, (1961).
ROUSE, R. C., Mexican Migration and The Social Space of Post-Modernism, Diaspora, 1-
23, (1991).
SASSEN, S., The Global City, Princeton Univercity Press, Princeton, (2001).
SASSEN, S., The Mobilty of Labor and Capital, Cambridge University Press, Cambridge,
(1988).
SASSEN, S., Loosing Control: Sovereignity in an Age of Globalization, Columbia University

Press, New York, (1996).
SASSEN, S., Guests and Aliens, New York Press, New York, (1999).
STARK, O., BLOOM, D. E., The New Economics of Labour Migration, American Economic
Review, 75, 173-178, (1985).
STARK, O., LEVHARI, D., On Migration and Risk in LDCs, Economic Development and
Cultural Change, 31, 191-196, (1982).
STARK, O., Migration Decision Making: A Review Article, Journal of Development

Economics, 14, 251-259, (1984).
STARK, O., The Migration of Labour, Blackwell, Oxford, (1991).
TAYLOR, E. J., Differential Migration Networks, Information and Risk, ed: Stark O., Migration
Theory, Human Capital and Development, JAI Press, Greenwich, (1986).
75
TEKEL, ., Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Kentsel Gelime ve Kent Planlamas, 75 Ylda

Deien Kent ve Mimarlk, ed: Tarih Vakf, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul (1998).
TILLY, C., Transplanted Networks, ed: McLaughin V. Y., Immigration Reconsidered History
Sociology and Politics, Oxford University Press, New York, (1990).
TODARO, M. P., Internal Migration in Developing Countries, ILO, Geneva, (1976).
VERTOVEC, S., Transnational Networks and Skilled Labour Migration, working papers,
Transnational Communities Programme, (2002). http://www.transcom.ox.ac.uk
VERTOVEC, S., Migration and Social Cohesion, Edward Elgar, Aldershot, (1999).
WALLERSTEIN, I., The Modern World System I: Capitalist Agriculture and the Origins of the
European Economy in the Sixteenth Century, Academic Press,
New York, (1974).
WIMMER, A., GLICK-SCHILLER, N., Methodological nationalism, the social sciences, and
the study of migration: An essay in historical epistemology, International Migration Review,
37, 3, 576-610, (2002).
YILDIZ, A., Ne Mutlu Trkm Diyebilene, letiim, stanbul, (2007).
ZLOTNIK, H., The Concept of International Migration As Reflected in Data Collection

Systems, International Migration Review, 21, 925-946, (1987).
ZLOTNIK, H., Empirical Identification of International Migration Systems, International

Migration Systems: A Global Approach, ed: Kritz M. M., Lim L.L., Zlotnik H., Clarendon
Press, Oxford, (1992).
ZURCHER, E. J., The Crisis of 1873-8, Turkey - A Modern History, ed: Zrcher E. J.,
Tauris I. B., New York, (1997).
76
BLM 3
TRKIYEDE DEIEN SIYASAL KONJONKTR, DEIEN
G VE SKAN POLITIKALARI8
3.1 GIRI
Bu aratrma erevesinde 1923-2003 dnemi gibi geni bir zaman kesiti iinde
Trkiyenin g politikalarnn temel niteliklerindeki deime incelenmeye allmaktadr. Bu
amala, burada bu konudaki temel yasalar, kurumlar ve bunlarla ilgili aratrmalar
deerlendirilecektir. almaya baladmzda Trkiyenin g politikasn belirleyen
kurumlarla ilgili yasalar listelerken, skan Kanunu bize dierlerinden farksz herhangi bir yasa
gibi gelmiti. Daha sonra, yasada yaplan deiiklikleri ve yasa hakknda farkl evrelerce farkl
tarihlerde yazlm, birbirinden farkl yorumlar inceledike bu yasann nemini fark etmeye
baladk. Sonuta bu kurumun, bu topraklarda yaam, buraya gelmi, buray terk etmi,
hemen herkesi ilgilendiren, temel, kurucu ve kapsaml yasalardan biri olma niteliini tadn
anladk. Dier taraftan, bu kurumun, nitelik deitirerek de olsa, halen yayor olmasnn da
ilgi ekici bir durum olduuna iaret etmek gerekir.
Bu aratrmada esas olarak Cumhuriyet dnemindeki deiim ele alnacaktr. Ancak,

Cumhuriyet dnemine balamadan nce, bu kurumun balangcn oluturmas nedeniyle,
Osmanl dnemi hakknda da ksa bir bilgi verilecektir. Bylece, Osmanldan bu yana yaayan
eski bir devlet kurumunu ve bunun nda, Trkiyenin g politikasnn tarihsel ve kltrel
kkenlerini anlamaya alacaz.
Bu konuyla ilgili aratrmalar incelediimizde dorudan iskan kurumunu odana alan

ve bu kurumu btn ynleriyle deerlendirmeyi amalayan ok az sayda almann
8Bu blm aratrmac Prof. Dr. Sema Erder tarafndan yazlmtr. Yazar Marmara
niversitesi Mahalli dareler Doktora program rencisi idem Aksuya ve Marmara
niversitesi retim yesi Dr. Selmin Kakaya teekkr eder.
77
olduunu, buna karlk, tarihilerin ve siyaset bilimcilerin bu kuruma dolayl olarak da olsa,
ska atfta bulunduklarn gzlemledik.
Son dnemlerde, milliyetilik, Trklk, ulusal kimlik, etniklik, kimlik politikalar,

yurttalk, aznlklar, Ermeni sorunu, Krt sorunu ve mbadele gibi konular gncel
siyasetle de dorudan ilikili olmalar nedeniyle, sosyal bilimciler tarafndan canl olarak
tartlmaktadr. Trkiyede resmi tarih yaklamna gsterilen tepkiler sonucunda baz
yasaklarn kalkmas ve tabu olan birok konunun konuulmaya balamas bu tartmalar
canlandrm ve ilgi ekici hale getirmitir. Bu balamda, Osmanlda ve Cumhuriyet
dneminde farkl etnik ve dinsel gruplara uygulanan srgn, iskan ve enlendirme ilemlerinin
amac ve sonular gncel olarak tartlan ve aratrma yaplan konulardan biri haline
gelmitir. zellikle son dnemlerde tabu olmaktan kan baz konularn yeni kavramlar ve yeni
yaklamlarla ele alnmas, sadece gemii deil, ayn zamanda gnmz de anlamamza
yardmc olmaktadr.
Dier taraftan, farkl disiplinlere ait almalarn deerlendirilmesi srasnda, zellikle

farkl metodolojileri kullanmalarndan kaynaklanan baz zorluklarla karlaldndan sz
etmek gerekmektedir. zellikle tarihsel olgularn ele alnd aratrmalarn deerlendirilmesi
srasnda, yeni kuramsal yaklamlarn ve yeni kavramlarn kullanlmasnda balamn dikkate
alnmasnn hner ve birikim gerektiren zor bir akademik faaliyet olduu aktr. Bu erevede,
balam asndan tutarln tarihilerin dikkate almas gerektii nemli bir konu olduu
bilinmektedir.
Bizim almamz asndan farkl metodolojik yaklamlarn mevcudiyeti kavram olgu

ilikisinin kurulmas asndan nemli katk salamaktadr. rnein, incelendiimiz baz
aratrmalar, iskan kurumunun genel ileyi kurallarna bakmakta, ya da bu kurumun rettii
emir, nizamname ya da yasalar yorumlamaktadr. Bizim amzdan nemli olan btn bu
kurallarn yorumu kadar, bu kurallarn kurumu tam anlamyla tanmlayp tanmlayamaddr.
Rasyonel brokratik dzenin olduu toplumlarda bile kurallarla uygulamalar arasnda nemli
farkllklarn olduu, kurallarn farkl kesimlerce farkl yorumlanarak uyguland bilinmektedir.
Bu noktada, bizim iin uygulama ve ileyi hakknda bilgi veren aratrmalar nem
kazanmaktadr. Bu erevede, tarihilerin yapt monografik almalarn kurallarn ileyiini
78
anlamamza nemli katkda bulunduu aktr. Bu aratrmalar araclyla, tarih biliminin

idiografik nitelii sayesinde, iskan kanunu ve uygulamalar hakknda baz rnek olaylarn
renilmesi ve deerlendirilmesi mmkn olabilmektedir. Ancak, bu aratrmalarn dnemsel
olarak, ilginin youn olduu baz tarihlere ve baz gruplara odaklanmalar, bu kurumun daha
genel ve kavramsal perspektiften deerlendirilmesini zorlatrmaktadr.
Mevcut aratrmalarn nda bugne kadar yaananlar inceleyerek Trkiyenin g

politikasnn ayak izlerini yakalamaya altmz bu aratrmada yaplan genel
deerlendirmenin geici bir ereve kurmay amaladn belirtmek gerekmektedir. Bu
konuda daha ayrntl almalarn yaplmas bu tr genellemelerin yaplmasn daha
kolaylatrabilecektir. Umarz bu deneme, g politikas ve g tarihi konusunda yeni sorular
cevaplamak iin yeni aratrma ihtiyacn da gndeme getirebilir.
skan kurumu ile ilgili aratrmamz srasnda, ilk dikkati eken nokta bu kurumun ok
ilevli nitelii ve iinde yer alan kurallarn anlam ve kapsamnn srekli olarak deimesiydi.
Sre iinde srekli olarak yenilenen ve yeniden yorumlanan bu kurum geleneksel hukuk
uygulamasnn tipik bir rnei olarak kabul edilebilir. Bu kurumu oluturan yasalarn, hukuk
tarihileri ve hukuk sosyologlar tarafndan, geleneksel ve modern hukuk anlaynn deien
nitelikleri balamnda ele alnmas ve tartlmas kurumun anlamnn kavranmasn
kolaylatracaktr.
skan kurumu ve uygulamalarn g politikalar ile ilikili olarak deerlendirmeye

balamadan nce, g ve insan hareketlerinin deien nitelikleri hakknda da ksa bir bilgi
vermekte yarar grlmektedir. nsan hareketlerinin ok eski bir gemiinin olduu, ancak her
dnemde niteliinin deitii bilinmektedir. Avc ve toplayc toplumlarda srekli hareket
halinde olmak yaamsal neme sahipken, tarm toplumlarnda yerleiklik ve topraa ballk
kural idi. Bir baka ifade ile, tarm toplumlarnda nfus hareketi ancak zorunluluk halinde
gndeme gelen denetimli hareketlerdi.
Gn ve nfus hareketlerinin, bugn igte gzlemlediimiz gibi gnll ve

denetimsiz olmas ve bugnk g yaznnda kullanlan denetimli-denetimsiz ve gnll-
zorunlu g ayrmlar modern zamanlara ait yeni snflandrmalardr.
79
Modern ncesi dnemlerde sava, fetih, kuraklk, ktlk, doal afet gibi nedenlerle
oluan zorunlu g olgusunun tarm toplumu ve fetih ekonomisinin ileyii ve bu dneme
hakim ideolojinin nda analiz edilmesi gerekir. Baka bir deyile, o dnemlerdeki g ve
insan hareketlerini anlamak iin zorunlu g sosyolojisi yapmak gerekir. Maalesef gle ilgili
literatrde bu tr analizlere ok az rastlanmaktadr. Bugnk gmen gruplar arasnda yer
alan diaspora, mlteci, snmac ve afetzede gibi zorunlu gmenler hakknda yaplan gncel
almalar daha ok bugnk toplumsal balam ve kabuller iinde deerlendirilmektedir. Bu
erevede iskan kanunu ve bu kurumla ilgili uygulamalar deerlendirirken, nfus
hareketlerinin deien niteliini ve gn gerekletii dnemdeki toplumsal balamn
anlamn dikkate almak gerekir.
Gn insan hakk olarak kabul edilmesi, ancak, piyasa ekonomisinin yaygnlamas,

emein zgrlemesi, demokratik haklarn ve nihayet seyahat zgrlnn yaygn olarak
kabul edilmesiyle gerekleebilmitir. Bugnn dnyasnda bile, seyahat ve yer deitirme
zgrl btn toplumlarda bireysel hak olarak kabul edilmeyebilmektedir. Kald ki, bugn,
bireysel istee dayal seyahat ve yer deitirme zgrl birok lkede sadece ulusal snrlar
iinde uygulanabilen bir hak niteliindedir. Ulusal snrn almas sz konusu olduunda, yer
deitirme, bireyin hakk olmaktan karak ulus-devletlerin g politikasnn alanna girmeye
balamaktadr. Bu nedenle, kresellemenin btn zorlamalarna karn, uluslararas g
halen denetimli bir nfus hareketi olmaya devam etmektedir.
Modern anlamda ulus-devletlerin henz olumad, bireyin zgr olmad ve modern

yurttalk haklarnn yerlemedii btn geleneksel toplumlarda gn zorunlu ve denetimli
olduu bilinmektedir (Tekeli, 2002: 19-22). Btn geleneksel tarm toplumlarnda olduu gibi,
Osmanlda da g denetimli ve/veya zorunluydu. Bir anlamda skan Kanunundaki
deimenin incelenmesi, ge modernleen bir toplumun deime ve demokratiklemesi
srecinin gzlemlenmesi anlamna da gelmektedir. Bu erevede, bu kurumun halen bir
zorunlu g kurumu olarak yaamaya devam etmesi anlamldr.
skan kurumu ile ilgili tartmalarda dikkate alnmas gerekli bir baka nokta bu kurumun
geleneksel toplumlar iin ok zel neme sahip olan topran kullanm hakkyla ilgili
olmasdr. Toprak, geleneksel toplumlarda iktidarn, gcn ve servetin kayna olan ve
80
urunda savalan bir varlk olarak zel nem tamaktayd. Bu kurum ile ilgili yaplan
dzenlemelerin nemi, topra hangi gruplarn denetleyecei ya da hangi gruplarn
kullanaca ile ilgili olmasndayd. Bu nedenle de, geleneksel toplumlarda toprak-insan
ilikilerini dzenlemek, o dnemlerdeki ynetimlerin en nemli sorumluluklarndan biriydi.
Yine ayn ekilde, geleneksel toplumlarda emein kt olduunun ve toprakta zel

mlkiyetin tam anlamyla tesis edilmemi olduunun da dikkate alnmas gerekir. Piyasa
ekonomisinin tam anlamyla olumad geleneksel toplumlarda gn, arlkl olarak siyasal
ve ynetimsel amal olduu sylenebilir. Bu nedenlerle, bu dnemi deerlendirirken modern
toplumlar iin gelitirilmi olan ve zellikle ekonomik deikenleri dikkate alan baz g
kuramlarnn kullanlmas mmkn olmamaktadr.
Geleneksel toplumlarla ilgili yaplacak g analizlerinde serbest piyasann hem emek,

hem de mallar iin olumam olduunun da hatrlanmas gerekir. Dolaysyla modern
toplumlar iin gelitirilmi olan g kuramlarnda kullanlan emek dolam gibi kavramlarn
geleneksel toplumlardaki insan hareketlerine uygulanmas mmkn olamamaktadr. Dier
taraftan, burada da rneklerini greceimiz gibi, geleneksel toplumlarda gerekleen btn
zorunlu g hareketleri, siyasal nedenlere bal olmayabilmektedir. Bazen bu toplumlarda
sava, afet ya da baka bir nedenle ortaya kan emek ktln karlamak ve retimin
srdrlmesini salamak iin yaptrlan zorunlu glere de rastlanabilmektedir (Tekeli ve
Erder, 1978). Kald ki, daha ilerdeki blmlerde izlenecei zere, salt siyasal amala yaplm
olan glerin de ekonomik sonular dourmas sz konusudur.
Genel olarak emein kt olduu, toprakta zel mlkiyetin tam anlamyla tesis edilmedii
ve dier bireysel haklarn gelimedii tarm toplumlarnda iskan politikasnn, ncelikli olarak
siyasal denetim amal olduu ve zellikle fetih ideolojisinin uygulanmasna imkn veren bir
sava kurumu olduu da sylenebilir. Bu nfus ve g politikasnn, dolayl sonucu tarmsal
retimin srdrlmesi ve emein toprakta tutulmas olmaktadr.
Bu balamda, iskan kurumunun Osmanlda ve daha sonraki hem bar hem de sava
dnemlerinde toplumsal, siyasal ve ekonomik denetimi salad gibi, devletin denetimli ve
zorunlu olarak tanmlanabilecek nfus ve g politikasnn temel niteliklerini yanstt da
aktr.
81
3.2 YNETMEK IN KARITIRMAKTAN, YNETMEK IN AYIKLAMAYA:

OSMANLIDA DEIEN SRGN VE SKAN UYGULAMALARI
3.2.1 YNETMEK IN KARITIRMAK
skan ve nfus politikalaryla ilikili olarak bugne kadar yaplm olan aratrmalara
dayanarak, Osmanlda iskan kurumunun fetihlerle byyen bir imparatorluktaki ileyii ile
klen bir imparatorluktaki ileyiinin farkl olduu sylenebilir. Fetihlerle byyen bir
imparatorlukta iskanla ilgili uygulamalar, etnik ve dinsel olarak kozmopolit alanlar yaratrken,
ayn uygulamalar klen imparatorlukta kozmopolit yapy zc ve nfusu trdeletirici
etki yaratmtr. Bu nedenle, ilk dnemdeki uygulamalar ynetmek iin kartrma, buna
karlk, tamamen farkl bir konjonktre tekabl eden ve imparatorluun toprak kaybetmeye
balad dnemdeki uygulamalar ise, ynetmek iin ayklama olarak tanmladk.
Bu blme, bu konuyla ilgili aratrmalarda en ok atfta bulunulan tarihi mer Ltfi

Barkann analizini ele alarak balayacaz. Barkann analizinin nemi, bu dnemdeki srgn
ve iskan uygulamalarn Osmanl devlet yapsyla ilikilendirmesi ve bunlarn ekonomik ve
politik etkilerini genel bir perspektiften ele almasndadr. Barkan, Rumelinin iskan iin yaplan
srgnleri ele ald makalesinde iskan ve ona bal olarak yaplan kolonizasyonu iki temel
nedene balamaktadr. Barkana gre birinci neden, .. st ve yn alnacak bir sr gibi
ihtimamla retilen reayann en verimli alabilecekleri yerlere gnderilmesi, ..btn
memleketi kendi mlk ve iftlii gibi telakki ve idare eden devletin reayay ya da retici
kylleri nfusun fazla olduu blgelerden kt olduu blgelere gndermesidir. Barkana gre
ikinci neden ise, .. yeni fethedilen harap bir memleketi enlendirmek, askeri ve erzak tedarikini
kolaylatracak ekilde yollar boyunca kyler ve kasabalar kurarak nakliyat ve seyahati
tekilatlandrmak ve nihayet yabanc bir memlekette dier dman unsurlar arasna Trk ve
Mslmanlar yerletirmektir (Barkan, 1951-52: 57-58). Barkan ayn makalesinde
Rumelinin iskan edilmesi rneini ele alarak Anadoluda, eitli siyasal nedenlerle kalabalk
gebe unsurlarn mtecanis gruplar olarak kalmalarn nlemek amacyla da srgn
edildiklerinden sz etmektedir. Barkann makalesinde szn ettii gruplarn gebe Yrk
gruplar olduuna dikkati ekmek isteriz (Barkan, 1951-52: 67-75).
82
Bu konuya ok kapsaml makalesiyle katkda bulunan Tekeli de, Barkann izinden

giderek, klasik Osmanl dnemindeki millet sistemini incelemektedir. Tekeli, topraktaki mlkiyet
yapsn ve tarmsal retimin snfsal analizini yaparak, zorunlu yer deitirmeyi inceleyerek
temel nedene dayandrmaktadr. Buna gre birinci neden, gaza ilkesi sonucu olarak fetih
sonras ele geirilen topraklarda ynetimi ve denetimi salamaktr. Bu amala devlet, millet
sistemini srdrerek fethedilen yerlere ynetime yakn gruplar, zellikle Mslman gruplar;
buralardaki Mslman olmayan nfusu ise Anadoluya yerletirmiti. Bu yerletirmeler hem
Anadolunun, hem de fethedilen topraklarn nfus kompozisyonunun srekli olarak
deimesine neden oluyordu. Tekeliye gre ikinci neden, emein ktl ve deiik nedenlerle
nfusun azald blgelerdeki tarmsal retimin ya da ekonominin canlanmas iin o yrelere
insanlarn yerletirilmesiydi. nc neden ise, Osmanl mparatorluunun iindeki dzenin
salanmas, yol sisteminin gvence altna alnmas, ticaretin ve retimin srdrlmesi
amacyla kyllere bask yapan, soygun yapan gruplarn yerletirilmesiydi (Tekeli, 2008: 143-
144). Daha sonraki blmlerde de izlenecei zere Tekelinin srgn ve mecburi iskan kurumu
iin belirlemi olduu nedenler, Cumhuriyet Dnemi uygulamalarnda da karmza kacaktr.
Dndarn srgn politikasn Krt gruplar balamnda ele alan aratrmas, son
dnemlerde bu konuda yaplm olan en kapsaml almalardan biridir. Bu almasnda
Dndar da, Osmanl mparatorluunun fetih sonras topraklar denetim altnda tutmak iin,
enlendirme diye adlandrlan bir yerletirme politikas uyguladndan sz etmektedir. Buna
gre, devlet, gvenilen gruplar, ki ou zaman bunlar Mslmand, bazen bedava toprak
vererek, askerlikten ve vergiden muaf tutarak, bazen da dorudan srgn ve zorunlu iskan
yoluyla yerletirmekteydi (Dndar, 2008: 42).
Bu dnemle ilgili almalar incelendiinde, Klasik Osmanl Dneminde, nfus

hareketlerinin, iskan kurumuyla ynetildii anlalmaktadr. Bu kurumun uygulamalarn
srgn, enlendirme ve yerletirme olarak snflandrlabiliriz. Bu snflandrma btn bu
nfus hareketlerinin denetimli olduunu gstermekle beraber, zor kullanma asndan farkl
biimlerin olduunu da anlatmaktadr. Bu balamda, srgn, fetih dnemlerinde ya da
kalkmalarn olduu dnemlerde siyasal ve idari denetim iin yaplan ve zor kullanmann en
somut biime dnt uygulama olarak belirginlemektedir. Bu uygulama Barkann da
belirttii gibi, kyllere, salt tarmsal retimin srdrlmesi iin de uygulanabilmekteydi. Buna
karlk, enlendirme, fetih ya da dier nedenlerle ynetim boluunun olduu alanlarn
sistemle eklemlenmesini salamak iin yaplan uygulama olarak tanmlanabilir. enlendirme
83
uygulamasnda, kyllerle, yneticilere ve kentli tccar ve esnaf gruplara farkl uygulamalarn

yaplmasnn sz konusudur. Bu farkl uygulamalar arasnda, zorla yerletirme olabilecei gibi,
baz durumlarda bedava toprak verme, vergiden ve askerlikten muaf tutma gibi teviklerin de
olmas sz konusudur. Yerletirme ise, konar-ger gruplarn ve/veya srgn ya da dier
nedenlerle herhangi bir blgeye gelenlerin yerletirilmeleri ve yaamlarn srdrebilmeleri iin
yaplan ynetimsel uygulamalar olarak tanmlanabilir.
Dier tarm toplumlarnda olduu gibi, Osmanlda da, toplumsal tabakalama

asndan ky ve kent ayrmnn belirgin bir ayrm olduu aktr. Bu balamda, iskan
politikasnn da kyl ve kentlilere farkl uygulanmas sz konusudur. Nitekim, ilerde de
grlecei zere, yakn dnemlere kadar Trkiyeye gelen ve skan Kanunu ile yerletirilen
muhacirlerin kentli ve kyl olarak ayrld ve kentli olanlarn kentlere, kyl olanlarn ise
kylere yerletirildii bilinmektedir. Toplumsal tabakalama sistemi iinde en gsz grup olan
kyllerin srgn uygulamasna en ok muhatap olanlar olduu anlalmaktadr.
Bu erevede, toplumsal katmanlama asndan kyllerden daha dk konuma

sahip olan konar-ger lerin de zor kullanlarak yerletirilen gruplardan olduu bilinmektedir.
Bu erevede, bu konuda yaplan aratrmalarda daha ok Yrk ve Krt airetlerinin
yerletirilmesinden sz edilmektedir (Dndar, 2002; Dndar, 2008; Babu, 2006: 30-36).
Konar-gerlerin bazen yeni fethedilen alanlarn kolonizasyonu, bazen de ticaret yollarnn
denetimi ve tarmsal retimin srdrlmesi amacyla yerletirildii anlalmaktadr.
Bu erevede, konar ger gruplardan olan ingenelerin, aratrmaclarn bile fazla

dikkate almad bir grup olarak, en gszler arasnda yer ald aktr (Marsh, 2008;
Karlda ve Marsh, 2008). Daha ilerdeki blmlerde de grld zere, zellikle Balkan
ingeneleri skan Kanunu erevesinde Trkiyeye g etmesi aka yasak olan ve
ayrmclkla en ak bir biimde kar karya kalm olan bir grup olarak dikkati ekmektedir.9
9Bu gruplarla ilgili yasaklama ancak 2006 ylnda karlan en son iskan yasasyla
kaldrlmtr. Ancak yasadaki bu deiiklik onlarn g edebilmesinin nnn almas
anlamna gelmemektedir.
84
ingenelerin nasl yerletirildiklerine dair elimizde fazla bir bilgi olmamasna karn baz
Yrk ve Krt airetler hakknda az da olsa baz bilgilere sahibiz. Bu balamda Karpat,
geleneksel Osmanl politikasna gre airet reislerinin otoritelerini zayflatmak amacyla, kendi
cemaatlerinden uzak bir blgeye ya da kente yerletirildiklerini ve bu yerletirmelerin bazen
zor kullanarak, bazen da tevikler ya da cmert bir demeyle gerekletirildiinden sz
etmektedir (Karpat, 2003: 119). Karpatn, bu politikann uygulanmasyla ilgili olarak verdii
baz rnekler Kafkas gmeni erkez ve Krml airetlerle ilgilidir. Dndarn almasndan
da srgn srasnda Krtlerin ve dier etnik gruplarn da benzeri bir uygulamaya tabi
tutulduunu anlyoruz (Dndar, 2002; 2008).
Nitekim Barkann ve dier Osmanl tarihilerinin aratrmalarndan iskann reayaya

ve konar gerlere zor kullanlarak uygulandn anlyoruz. Osmanlnn fetihlerle byd
dnemde iskan ve srgn kurumunun farkl etnik kkenleri kartrmaya da zel nem verdii
ve bu uygulamann sonuta etnik ve dinsel olarak kozmopolit bir toplumsal yapnn olumasna
katkda bulunduu bilinmektedir.
Burada tartlan konu, bu uygulamalarn btn gruplara ayn esneklikte mi, yoksa belli
gruplara sistematik olarak farkl biimlerde mi uyguland ile ilgilidir. Bir baka ifade ile, bu
kurumun farkl toplumsal katmanlara farkl uyguland bilinmekle beraber, ayn toplumsal
katmandan olan, ancak farkl etnik ve dinsel gruplara mensup olanlara sistematik olarak farkl
uygulama yaplp yaplmad tartma konularndan biridir. Bu erevede baz aratrmaclar,
gven ilikilerinin deiken olduunu, buna bal olarak farkl etnik ve dinsel gruplarn bazen
dost, bazen dman olarak kabul edildiini ve bu uygulamalarn esnek uygulamalar
olduunu ileri srmektedir. Buna karlk baz aratrmaclar, bu uygulamalarn belli etnik
gruplara kar, merkezi bir planlamayla yrtlm, sistematik, bilinli, rgtl ve dzenli bir
sosyal mhendislik projesi olduunu iddia etmektedir. Farkl dnemlere, farkl etnik ve dinsel
gruplara ait uygulamalar gsteren monografik aratrmalarn artmas, bu konudaki
tartmalara nemli katkda bulunacaktr. Uzun sren zorunlu g tarihi, ok farkl rneklerin
sergilenmesine imkn verecektir.
Sonu olarak, Trkmen, Krt, Rum, Ermeni ya da Bonak hangi etnik ve dinsel gruba
mensup olursa olsun tarmda retici olarak alan kyllerin ve airet dzeni iindeki konar
85
gerlerin, ister ynetimsel amala, ister salt retim amacyla olsun zorla yerletirildikleri
sylenebilir.
Dier taraftan, aktardklarmzdan da anlalaca zere, bu dnemdeki kentli g

hakknda yeterli bilgiye sahip olduumuz da sylenemez. O dnemdeki kentli nfusu oluturan
ynetici elit, esnaf ve zanaatkarlara uygulanan iskan, srgn ya da enlendirme ilgili kural
ve uygulamalarn nitelii hakknda da fazla bilgimiz yok.
Bu noktada, g tarihilerinden cevaplamalarn beklediimiz soru zellikle beylerin,

airet reislerinin, kolonizasyon amacyla yerletirilen devlete bal fatihan diye de
adlandrlan ynetici gruplarn ve esnaflarn ve zanaatkarlarn yerletirilmesinde uygulanan
politikann nitelikleriyle ilgilidir. Bu balamda, kentlilere uygulanan kurallarn kyllere
uygulananlardan farkl kurallar olup olmad ve dolaysyla kentli esnaf ya da zanaatkarlarn
gnll olarak g etmelerinin mmkn olup olmad da merak edilen konular arasndadr.
Bu erevede, ahinin almasndan, Bosnadaki kolonizasyon uygulamasnda

tevik politikasnn etkili olduu anlalmaktadr 10. Bu rnei dikkate alarak, kolonizasyon
srasnda tevik politikasnn yaygn bir uygulama m olduu, yoksa sadece o gruba ait
istisnai bir uygulama m olduu ilgi ekici bir soru olarak karmzda durmaktadr. Bu balamda,
g tarihi asndan kolonizasyon srasnda, reaya dndaki toplumsal kesimler iin gnll
g hareketinin mmkn olup olmadn anlamak nemlidir. Btn bunlar, gnll g
konusunda olduu kadar, Osmanlda greli olarak zerk ya da ayrcalkl toplumsal gruplarn
olup olmad ve varsa bunlarn etnik kkenleri konusunda da bilgi edinmemizi salayacaktr.
Buradaki tartmalardan da anlalaca zere bu dnemle ilgili olarak dikkate alnmas

gereken konu, kural ve kararlarn, kimlere, nasl uyguland ile ilgilidir. Esas olarak,
geleneksel hukukun egemen olduu toplumlarda, hem kurallarn, hem de uygulamalarn belli
bir esneklie ya da keyfilie sahip olduu da bilinmektedir. Ancak, bu esnekliklerin sistematik
olduu durumlarda yeni ve farkl kurumlarn oluumundan da sz edilebilir.
10lhan ahin (1992) Osmanl Dneminde Saraybosnann Kuruluu ve Ykselii

(1455-1561) Aktaran F. Dndar (2008): s:42.
86
Bu balamda, retimin srdrlmesi iin devletin kr-kent gn de nlemeye alt

bilinmektedir. Bu alandaki esneklikleri gstermesi asndan, Faroqhinin 16. Yzyl ve 17.
Yzyl Osmanl kentleri zerine yapt aratrma ilgi ekicidir. Bu aratrmasnda Faroqhi, o
dnemde resmi snrlamalarn ve idari dzenlemelerin devletin g ve nfus hareketleri
zerinde sk bir denetim uygulad izlenimi verdiini ancak, gerekte devletin bu denetimi
salayamadn ve kararlar esnek olarak uygulayabildiini belirtmektedir. Bu erevede
Faroqhiye gre Osmanl kylleri tahmin edilenden ok daha hareketliydi ve ehirlere g
etme eilimindeydi. Faroqhi, yneticilerin ehirlerde kaak gmen yakalayarak, kent dna
atma abasnda olduklarn ancak bunda pek de baarl olamadklarn belirtmektedir
(Faroqhi, 1993: 326-352).
Faroqhinin bu saptamalarn destekleyen bir baka nemli alma da, Beharn

stanbulun Kasap lyas Mahallesi ile ilgili aratrmasdr. Beharn bu aratrmas, stanbuldaki
bir mahalledeki yaam ve yaayanlar etraflca tasvir eden nadir bir alma olarak dikkati
ekmektedir. Behar bu almasnda, Osmanldaki kayt sistemini, seyahatlerin denetimi iin
uygulanan kurallar aklad gibi, bu kurallarn nasl uyguland hakknda da ayrntl bilgi
vermektedir. Bir bakma Behar, nfus ve yerleme konusunda varolan formel yap ile enformel
yap arasndaki ilikiyi ok canl bir biimde aktararak bizim yukarda szn ettiimiz boluu
doldurmaktadr. Beharn bu almas Osmanldaki enformel kurumlarn ve enformel ilikilerin
ileyiini de etrafl bir biimde aktaran ve o dnemi kavramamza yardmc olan ufuk ac bir
aratrmadr (Behar, 2003: 95-120).
3.2.2 YNETMEK IN KARITIRMADA SORUNLAR
Karpat, Osmanl mparatorluundaki tarihsel gleri snrlarn belirli olmad dnem ve

milli devletlerin ortaya kmasndan sonra ortaya kan snrlarn olduu dnem olarak ikiye
ayrmaktadr (Karpat, 2003: 3). Btn geleneksel toplumlarda olduu zere, Osmanlda da,
bugnn ulus-devletlerinde var olduu anlamda snr ve snr denetimi mevcut deildi. Bu
nedenle, o dnemdeki nfus hareketlerinde, ig ve dg ayrm da belirgin deildi.
mparatorluun klmeye balad ve ulus-devletlerin olumaya balad 19. Yzyl sonu
ve sonrasnda, snrlarn belirginlemesine bal olarak i ve d g ayrm da sre iinde
olumaya balamtr. Daha ileride izlenecei zere, Trkiyede i ve d g ayrmnn kurallar
87
asndan belirginlemesi, ancak, Cumhuriyetin kurulmasndan uzunca bir sre sonra

gerekleebilmitir.
Tekeli iskanla ilgili makalesinde Osmanlnn toprak kaybetmeye balad dnemde,

nfus ve g hareketlerini etkileyen baz nemli deiiklikler olduundan sz etmektedir.
Tekeli, bu dnemde meydana gelen en nemli deiikliin Balkanlarda ulusalclk ideolojisinin
yaygnlamas ve etnik ve dinsel temelli ayrmlamann ve homojenlemenin balamas
olduunu belirtmektedir. Tekeliye gre ikinci nemli deiiklik, 1858 Arazi Kanunnamesi ile
balayan toprakta zel mlkiyetin tesisi ve yabanclarn toprak edinme hakknn kabul
edilmesidir. nc nemli deiiklik, Osmanl mparatorluunun baz blgelerinde,
geleneksel tarmsal retimin yerini kapitalist ilikilerin almaya balamas ve mal, sermaye ve
insan akmlarnn balamasdr. Drdnc nemli deiiklik ise, Avrupa kapitalizminin zellikle
alt yap projeleriyle lkeye girmesi ve kendi kolonizasyon politikalarn uygulamasyd. Tekeliye
gre btn bunlar hem ekonomiyi etkilemi, hem de devletin rolnn deimesiyle
sonulanmtr (Tekeli, 2008: 148-149).
Tekelinin yukarda zetlenen analizi, mparatorluun klmeye balad bu

dnemde gerekleen deiikliklerin ok ynl etkileri olan yapsal deiiklikler olduunu
gstermektedir. Bunun sonucunda birbirinden farkl nitelikte nfus akmlarnn i ie girdii
yeni bir dneme girilmitir. Bu dnemde, Batyla ilikilerin gerekletii blgelerde yeni kurulan
kapitalist ilikiler sonucu gnll g hareketleri grld gibi, Avrupal kolonizatrlerin de
kendi kurallarn kabul ettirerek yerlemeye baladklar gzlenmektedir. Bu deiikliklerin
zellikle zmir ve stanbul gibi liman ehirlerinde nfus artna neden olduu, ekonomik adan
da baml sanayileme ve d ticaret faaliyetlerini balatt ve Batl ve yerli olmak zere
ikili yaam tarzlarnn yaand kozmopolit yaam canlandrd bilinmektedir11.
Btn bu gelimeler, nfus hareketlerinin ynn, leini ve niteliini deitirmitir.

Karpatn 19. yzyldaki Osmanl nfusunu inceledii aratrmasndan da izlenecei zere, bu
dnemde, artk sadece zorunlu ve denetimli nfus hareketleri deil, ayn zamanda gnll
11 Osmanl modernlemesinin kentlere etkileri konusunda kent tarihileri ve iktisat

tarihilerinin oluturduu yazn olduka zengindir. Bu balamda zellikle Krayn zmir
almas bu alana sosyolojik kavramlarla bakan ve daha sonra bu alandaki almalar
zerinde etkili olmu nemli bir alma olarak dikkati ekmektedir (Kray: 1998;
Dumont ve Georgeon: 1992; Mazower: 2006 et al).
88
nfus hareketleri ve geleneksel Osmanldakinden farkl trde kolonizasyon hareketleri de

belirmeye balamtr (Karpat, 2003: 104-105).
Burada bu dnemdeki deiik eilimleri, oluumlar ve araylar gstermesi asndan

gnll d g tevik etmek zere hazrlanm olan nizamnameden ksaca sz edeceiz.
Her ne kadar yaygn bir uygulama olana bulamam olsa da, bu dzenleme, gnll g
tevikle ilgili ilgin bir deneme olma zelliinin yan sra, ilk d g politika belgesi olmas
asndan da zel nem tamaktadr.
1857 ylnda karlan ve Muhaceret Nizamnamesi diye adlandrlan bu nizamnamenin

en nemli zellii, yabanc lkelerden gelerek Osmanl topraklarna yerlemek isteyen
padiaha her zaman sadk kalacaklarna yemin edeceklere yerleme koullarn
tanmlamas ve tevikleri dzenlemesiydi. Buna gre, Osmanlya gelip tarmsal retim yapmak
zere yerlemek isteyeceklere toprak verilecekti. Yine bu dzenlemeyle buraya gelip
yerleenler vergiden ve askerlikten muaf tutulacaklard.
Bu nizamnamenin hazrlanma nedenini baz aratrmaclar Osmanldaki nfus

ktlna, bazlar ise Bat lkelerinin yeni kolonizasyon isteklerine balamaktadr. rnein
Timur, bu nizamnamenin, dier Bat lkelerine gre, darya almakta ok ge kalm olan
ve kendisine koloni arayan Almanyann etkisiyle hazrland kansndadr (Timur, 2007).
Karpat da aratrmasnda bu nizamnameye deinmekte ve o dnemde nfus ktl

eken Osmanl Devletinin 19. Yzylda yeni bir g politikas uygulayarak, ..sultana ballk
yemini etme ve onun tebaasndan olmaya ve lke kanunlarna sayg gstermeye hazr herkese
Osmanl devletinin kapsnn ak olduunu ilan ettiini anlatmaktadr. Bu nizamname ve
bununla ilikili yasal dzenlemelerin baka dillere de tercme edilerek, belli bal Avrupa
gazetelerinde yaynland anlalmaktadr. Bu nizamnamenin en nemli zellii, farkl din ve
kltrden olanlarn yerlemesini tevik etmesi ve onlarn kltrlerine sayg gstererek,
inanlarn yaamalarna imkn vermesiydi. Karpat, aratrmasnda bu niteliklerinden tr bu
dzenlemeyle liberal olarak tanmlad bu g politikasna Avrupada gsterilen youn
89
ilgiden sz etmektedir. Karpat bu nizamnameyle Osmanl topraklarna Yahudilerin ve

Bulgarlarn yerletiini anlatmaktadr (Karpat, 2003: 104-105)12.
Byle bir g politikasnn varl bir bakma o tarihlere kadar Osmanlnn kozmopolit
nfus politikasn srdrdnn bir iareti olarak kabul edilebilir. Dier taraftan, Karpat
tarafndan liberal olarak tanmlanan bu nizamnamenin, o tarihlerde nfus ktl eken
Osmanlnn Kuzey Amerikaya doru ynelmi olan Avrupa gnden yararlanmak zere
uygulad yeni bir nfus politikas m olduu, yoksa bu nizamnamenin geleneksel dnemde
uygulanan enlendirme ya da kolonizasyon politikalarnda var olan tevik uygulamalarnn
tekrar m olduu aratrlmas gereken konulardan birdir. Bu dnemdeki g ve nfus
hareketlerinin ayn dnemde Avrupadaki konjonktrle ilikili olarak ele alnmasnda yarar
vardr.
19. yzylda gerekleen ve kozmopolit nfus politikasnn terk edilmesine neden olan
en nemli deiiklik, Osmanlnn yenilgiyle dnd savalardan sonra geride kalan
topraklardaki Trk ve Mslman gruplarn Osmanl topraklarna yerlemek amacyla
gelmeleriyle balamasdr. Bu dnemde, nce Krmdan, daha sonra Kafkasyadan ve daha
sonra Balkanlardan Mslmanlar dalgalar halinde g etmeye baladlar (Dndar, 2008: 44-
48). Bu beklenmedik kitlesel zorunlu g dalgalar, mevcut kural ve kurumlarn yetersiz
kalmasna neden olmu ve yeni dzenlemelerin yaplmas zorunluluunu gndeme gelmitir.
Beharn stanbuldaki Kasap lyas Mahallesi hakknda yapt aratrmasnda da bu

dnemdeki ani ve kitlesel g hareketlerinden sz edilmekte ve bu mahalleye anszn ve
belgesiz gelen Balkan ve Kafkas gmenlerin mahalle muhtar tarafndan nasl
yerletirildikleri ve kayt altna alndklar etraflca anlatlmaktadr. Behara gre bu dnemdeki
ani ve kitlesel g hareketleri mevcut kat kurallarn uygulanmasn imkansz klm ve kurallar
esnetilmitir (Behar, 2008: 123-124).
12O dnemlerde Avrupada kyllerin ve kyden kopan yoksullarn g edecek yer

aryor olmasn ve Amerika ve dier ktalara Avrupadan kitlesel glerin
gerekletiini da hatrlamak gerekir. (Bknz. Hoerder and Moch:1996).
90
Bu dnemle ilgili aratrmalar kitlesel gle gelen gmen gruplarnn yerletirilmesi

srasnda geleneksel iskan, srgn ve kolonizasyon uygulamalarnn srdrlme abalarnn
devam ettiini gstermektedir. Ancak, Mslman Trk gmen saylarndaki hzl art,
geleneksel yntemlerin sorun zme kapasitesini zorlamaya da balamt (Tablo 3.1). Tekeli,
geleneksel dnemdeki uygulamalarda yerletirme yetkisinin yerel idarecilerde olduundan
sz etmektedir. Ancak, bu dnemde gelenlerin sayndaki olaan st art, yerel idarecilerin
zm bulmasn zorlam ve sonuta, iskan ileri merkeziletirilmi ve kurumsallamtr.
91
TABLO 3.1: EITLI KAYNAKLARA GRE 19. YZYILDAN BU YANA TRKIYEYE DI GLE GELENLER
ZBAY VE YCEL TEKEL KARPAT
KIRIM TATARLARI 1860-1922: 1789-1800- K.Kaynarca Ant. 1783-84:
(+) 1 000 000 sonrasnda: 80 000
500 000 (200 000i g srasnda 1861-1864:
lm) 227 607
1860-1864: 400 000 1783-1922:
1783-1922: tahmini 1 800 000 tahmini 1 800 000
ERKEZLER (Krm ve 1859-1879): 1859-1879: 1859-1879:
Kafkaslardan) Yaklak 2 000 000 (500 000i g Yaklak 2 000 000 (500 000i g Yaklak 2 000 000 (500 000i
srasnda lm) srasnda lm) lm)
KAFKAS 1881-1914: 1881-1914: 1881-1914:

500 000 500 000 (Kazan ve Ural 500 000 (erkez, Kazan ve Ural
mslmanlar dahil) mslmanlar dahil)
BULGARSTAN 1893-1902 Bulgaristan ile anlama 1893-1902 Bulgaristan ile anlama 1893-1902:
sonucu: sonucu: 72 524 gmenden 70 603 Trye
72 500 mslman ve yahudi 72 500 mslman ve yahudi yerleti (Bulgar kaynaklarna gore)
1913 Bulgaristan ile anlama 1913 Bulgaristan ile anlama 1951-1952:
sonucu: sonucu (Edirne Anlamas): 152 000 Trk
47 000 gmen Bulgaristana; 46 764 gmen Bulgaristana;
49 000 gmen Anadoluya g 48 570 gmen Anadoluya g
etmi. etmi.
1923-1933: 101 507
1923-1950: 121 339
1950-1970: 154 000
1969-1978: 116 204
1989: (+)300 000
(50 000i geri dnm)
YUNAN MBADELES Kurtulu Sava sonras: 1923-1926:
Yaklak 400 000 355 635 Trk Yunanistandan Trye;
189 916 Rum Anadoludan
Yunanistana tanm.
1926-1950: 46 600 muhacir
92
Toplam- 1923-1950: 391 753

muhacir
1950-1960: 16 085
1961-1970: 712
YUGOSLAVYA 1923-1933: 108 179
1923-1950: 114 807
1950-1970: 182 000
ROMANYA 1950-1970: 280
BALKAN 1877-1878 Osm-Rus Sava Byk Balkan G: 1877-1878 1877-1878:
sonras: Osm-Rus Sava sonras: 1 500 000
1 500 000 (300 000i g srasnda 1 500 000 (300 000i g srasnda
lm) lm)
1912-1913 Balkan Sava 1912-1913 Balkan Sava
srasnda: srasnda:
640 000 muhacir 640 000 muhacir
1923-1950 Toplam Balkan g
(Yunan mbadelesi, Bulgaristan
ve Yugoslavyadan gelenler dahil):
850 000
TRKSTAN 1950-1970: 1900

Kaynaklar:
KARPAT, K., Osmanl Nfusu (1830-1914), ev. Bahar Trnak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, (2003).
ZBAY, F. ve YCEL B., Trkiyede G Hareketleri, Devlet Politikalar ve Demografik Yap, der.: ZBAY F. ve dierleri, Nfus, Kalknma, G,
Eitim, Demokrasi ve Yaam Kalitesi. Hacettepe Nfus Etdleri Enstits, Ankara, (2001), 1-68.
TEKEL, . Osmanl mparatorluundan Gnmzn Nfusun Zorunlu Yer Deitirmesi ve skan Sorunu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar lhan Tekeli
Toplu Eserleri -3, stanbul, (2002), 141-170.
93
Bu balamda, Tekeli, 1860 ylnda Trabzonda skan ve Muhacirin Komisyonunun ve

Balkan Savalar sonrasnda 1914 ylnda Aair ve Muhacirin Mdriyeti Umumisinin
kurulmasn g ve yerletirme politikasnn merkezilemesi ve kurumsallamas olarak
yorumlamaktadr (Tekeli, 2008: 151-152). Bu gelime ayn zamanda geleneksel hukukta
deiimin ve yeni brokratiklemenin balamas olarak da yorumlanabilir.
Tekeli, genel olarak 19. yzyl sonrasnda meydana gelen gelimeleri Balkanlama
ve o dnemde meydana gelen nfus hareketlerini ise Balkanlama gleri olarak
tanmlamaktadr (Tekeli, 2008: 44-48, 148). Bu gelimeler geleneksel millet sisteminin temelini
oluturan ynetmek iin kartrma politikasnn sona ermesine de neden olmutur.
Blgesel dzeyde, Hristiyan-Mslman atmasnn hzland bu dnemde,

Anadoludan kaan ya da zorla gnderilen Hristiyanlara karlk, blge lkelerinden kaarak
gelen Trk ve Mslman mltecilerin yerletirilmesi ilemlerinin nasl yaplacann nemli
sorunlardan biri olduu aktr. Bu erevede yaplan aratrmalardan, gelen Mslmanlarn,
esas olarak Hristiyanlardan boalan topraklara ya da stratejik neme sahip yerlere
yerletirildii anlalmaktadr. Bu yerletirmelerin balangcnda, geleneksel politikann esasn
oluturan, etnik kken olarak kartrma ilkesinin ve memurlarla ilmiye snfnn kentlere,
kyllerin ise kylere yerletirilmesi uygulamalarnn srdrlmeye alld anlalmaktadr
(Tekeli, 2008: 46). Nitekim, Dndar da Kafkas gmenlerinin belli bir blgede
younlamalarndan korkulduu iin Anadoluya datlarak yerletirildiini ve kabile
reislerinin ahaliden ayrlmas uygulamasnn devam ettiini aktarmaktadr (Dndar, 2008: 45-
46).
Ancak gelenlerin byk bir ounluunun, Trk ve Mslman olmas, sonuta millet
sisteminin zlmesine neden olmu ve nfus dinsel olarak kozmopolit olmaktan km,
homojenlemi ve Mslmanlamaya balamtr (Tekeli, 2008: 154-155; Karpat, 2003:105-
106; McCarty, 1995; Dndar, 2008: 48).
3.2.3 YNETMEK IN AYIKLAMAK
94
19. yzyln sonundan itibaren kaybedilen savalar, kaybedilen topraklar, kaybedilen

insanlar, yaygnlaan aznlk ve ulusuluk hareketleri, artan Mslman-Hristiyan gerilimi
sonucunda Osmanl Millet Sistemi tamamen zlmtr. Ayn dnemde, Osmanl
siyasetinde etkili olan ttihat ve Terakki hareketi de kozmopolit politikada deiiklik yapmaya
balamtr. Bu dnemde ttihat Terakki hareketinin kadrosunda da deiiklikler olmu ve
Tunayann deyiiyle Osmanlc ve ttihad- Anasrc niteliinin yerini Trk ve milliyeti
nitelie13 brakmtr. Btn bu deiiklikler iskan kurumunu da etkilemi ve sonuta etkileri
gnmze kadar sren uygulamalarn balamasna neden olmutur.
skanla ilgili uygulamalardaki en radikal deiiklik, ynetmek iin etnik ve dinsel olarak
kartrma uygulamasnn terk edilmeye balanmas ve sre iinde Mslmanlarn ounluk
haline geldii ve mutlak denetim salad bir dneme geilmesidir. Bu uygulamalarda zellikle
yeni ortaya kan Osmanl kart aznlk ve ulusalclk hareketiyle ilikisi olan Mslman
olmayan gruplarn yerlemesinin nlenmesi ve yerleik olanlarn da g ettirilmesi ynnde
uygulamalar yaplmaya balanmtr.
Ayn dnemde, evredeki savalardan kap Anadoluya gelen Mslmanlarn

saylarnn ok olduu ve bunlarn yerletirilmesinde sorunlarla karlald anlalmaktadr.
Btn bu sorunlar, iskan kurumunda deiiklikler yaplmasna neden olmutur. rnein,
Bilecenin makalesinde sunduu belgeler, Balkan Harbi yllarnda, o dnem iktidarda olan
ttihat Terakki ynetiminin, Balkanlardan gelen muhacirleri iskan ettirmek iin Trakyadaki
Rumlar korkutarak zorla g ettirdiini anlatmaktadr (Bilecen, 2006).
Btn bu uygulamalar, taraf olsun olmasn, farkl etnik ve dinsel kimlikler arasndaki
gven ilikisini ve birlikte yaama isteini ortadan kaldrm ve etkileri bugne kadar tanan
gerilimin balamasna neden olmutur. Ulusuluun ve etnikiliin yaygnlat bu dnemde
atma ve savalar artm ve blgede trdeletirici etnik ve dinsel temelli baskc politikalar
ve uygulamalar yaygnlamtr.
Yaanan btn bu kaotik ve acl olaylarn, Osmanlyla snrl olmadn, tm

Avrupada yaandn ve II. Dnya Sava sonuna kadar srdn biliyoruz. Ulus-
13 Bknz. Tark Zafer Tunayadan aktaran Dndar (2002: 22).
95
devletlerin kurulma srecinde ulusal kimliin, gnll ya da zorunlu asimilasyon, etnik

temizlik, rklk ve nihayet soykrm gibi eitli ideolojik yaklamlar ve yntemlerle
oluturulduu bilinmektedir. II. Dnya Sava sonrasnda uluslararas cemaat, btn bu olan
bitenin ykc ve kaotik etkilerinden toplumlarn ve gelecek kuaklarn uzak tutulabilmesi
amacyla etnik ve dinsel gruplar yok edici ideolojileri ve esas olarak rkl su olarak kabul
etmitir.
Gnmzde de rklk kadar krc ve ykc olabilen etnikilik ve ulusuluk

ideolojisinin etkileriyle ilgili tartmalar devam etmektedir. Bu balamda, insan haklar
savunucusu olan siyasetiler ve akademisyenler, farkl etnik ve dinsel kimliklerin yaamlarn
gletiren uygulamalarn neler olduunu ve bunlarla nasl mcadele edilmesi gerektiini
tartmaktadrlar. Bu amala, hemen her toplumda, hem gncel hem de gemi baskc
uygulamalar yeniden deerlendirilmektedir. Trkiyede de bugnlerde benzeri tartmalar
yaplmaktadr.
Osmanlnn son dnemlerinin kaotik ve ok ac ekilen bir dnem olduu bilinmektedir.

Bu dnemdeki g ve iskan politikalar da ekilen aclarn somut olarak gzlemlenebildii
alanlardan biridir. Ancak, ne yazk ki, birok konunun tartlmasna getirilmi olan yasaklar ve
tabular resmi tarih bilgisinin dnda bilgi edinmeyi zorlatrmaktadr. Resmi tarih bilgisi
karsnda varolan tek seenek ise bu uygulamalardan etkilenenlerin yazd ve Trk resmi
tarihini tamamen reddeden alternatif kar-resmi tarih olmaktadr.
Yakn zamanlara kadar, bu alanda varolan her iki tarih yazmn da sorgulamak isteyen
aratrmaclarn almalar nlenmi olduundan, bu alanda bir tr otosansrn yaygnlat
sylenebilir. Bu nedenle bu konuyla ilgili almalarda dikkati eken nokta tartmalarn
sradanl ve tekdzeliidir. Son yllarda, tabularn sorgulanmaya balanmas ve baz
yasaklarn kalkmas bu konuda almak isteyen aratrmaclarn nn aan, sevindirici
gelimelerdir.
Bu dnemle ilgili olarak uluslararas arenada en ok tartlan ancak Trkiyede en

hassas ve tabu olarak kabul edilen konu Ermeni Tehciri meselesidir. 1915 Tehcir Kanunu
olarak bilinen casusluk ve hyanetleri hissedilenlerinsevk ve iskann.. ngren ancak,
sadece Anadoludaki en nemli Hristiyan grup olan Ermenilere uygulanan bu yasann trajik
96
etkilerini halen yaamaya devam ediyoruz. Bu yasa, uyarnca Anadolunun eitli

blgelerinden Suriyeye gnderilen Ermeni sivil halkn yol boyunca tacize urayp katledilmesi,
bu zorunlu g uygulamasn Osmanl tarihinin en acl ve unutulmaz g uygulamas haline
getirmitir.
Geleneksel Osmanl ynetiminin nemli bir unsuru olan iskan kurumu uyarnca
gerekleen bu uygulamann ne ilk, ne de son srgn karar olmad bilinmektedir. Ancak, bu
srgnle, kozmopolit Osmanl toplumu en nemli yap talarndan biri olan Ermeni milletini
kaybetmitir. Bu travmatik etki ve sonular nedeniyle bu srgn dierlerinden ayrlmaktadr.
Bu srgn uygulamasna kadar, iskan kurumu kozmopolit nitelikte bir Osmanl toplumu
yaratmken, bu uygulanma sonrasnda bu kurum nitelik deitirmi ve etnik ve dinsel gruplar
ayklayc, etniki ve hatta baz durumlarda rk bir kurum haline dnmtr
Bu yasa ve uygulanmasyla ilgili olarak Trk ve Ermeni tezlerinin kutuplat ve bu

tezlerin her iki taraf asndan da tartlmaz tabular haline dnt bilinmektedir. Trk tezi,
bu srgnn yabanc glerin de katkda bulunduu sava ortamnda gerekletiini,
katliamdan ok, karlkl atmann olduunu ve sonuta, trajik olaylarla sonlanan bir zorunlu
g uygulamas olduunu savunmaktadr. Buna karlk Ermeni tezi, bu olayn, rgtl ve
nceden tanmlanm ve tasarlanm bir soykrm olduunu iddia etmektedir. ki tezdeki bu
yaklam farknn uluslararas ilikiler alanna da yayld ve artk herhangi bir tarih yazm
sorunu olmaktan karak, siyasetin alannda yaamn srdrd bilinmektedir. Bu konuda
iki tarafn da uzlaabilecei yeni tarih yazm, belki de bu siyasi sorunun zmnden sonra
gerekleebilecektir.
Son dnemlerde, Trkiyedeki aydnlar, aratrmaclar ve siyasetiler, Ermeni tehciri ve

mbadele gibi Osmanlnn iki nemli gayri-Mslim grubunu kaybetmesine neden olan olaylar
ve bu dnemdeki nfus, iskan ve gle ilgili politikalar ve resmi tarihi youn olarak
tartmakta ve sorgulamaktadrlar.
Son dnemlerde, zellikle Ermeni tehciri konusunda, Trk resmi tarih tezlerini
sorgulayan ve Trk resmi beyanlarn reddeden, dnemi ve uygulamalarn yeniden anlamaya
97
ve yorumlamaya alan yeni aratrmalarn yaplmaya ve yaynlanmaya balamas 14 ok

nemli bir gelimedir. Bu yeni yaklamlarn ve tartmalarn tabular sarsmas nedeniyle
kamuoyunda ve siyaset alannda tepkiyle karland gzlenmektedir. Ancak, btn bu
tepkilere karn, bu tartmalarn demokratiklemeye ve o dnemle ilgili birok sorunun
yantlanmasna katkda bulunduu aktr.
Son dnemlerde, bu konuda yeni belgeler derleyerek, tartmalara katkda bulunan

aratrmalardan biri de Dndarn almasdr. Bu almada Dndar, ttihat ve Terakki
hareketini, kurumsallama abalarn ve uygulamalarn ele alarak ve bu abalarn Anadoluyu
Trkletirme ve slamlatrmay hedefleyen bir etnisite mhendislii olduunu ne sren
tezlere katkda bulunmaktadr. Dndar, o dnemdeki yasal dzenlemeleri, belgeleri ve baz
etnik dinsel gruplara yaplan uygulamalar sergileyerek tezini ina etmektedir. Esas olarak,
iskan kurumunu Krtlerin asimilasyonu balamnda ele alan Dndar, bu almasnda dier
etnik ve dinsel gruplara yaplan uygulamalar da aktardndan okuyucuya karlatrma
olana da vermektedir. Aratrmada Ermeni tehciriyle ilgili yeni belgeler sunan geni bir blm
de yer almaktadr (Dndar, 2008: 248-349).
Dier taraftan Dndarn bu almas, ttihat ve Terakkiye atfettii gcn abartl

olmas ve Osmanlda aratrmada tasvir edildii gibi gelikin bir altyapya sahip bir ynetimin
olmamas gibi gerekelerle eletirilmektedir. rnein, Dndarn yaynlarn kapsaml bir
biimde inceleyen ve eletiren Aktar ve Krmznn yazsnda Dndarn Osmanl brokrasisine
atfettii mkemmel ileyen, Weberien yasal-ussal brokrasinin gereklikle ilikisi olmad
ayrntl olarak aklanmaktadr. Aktar ve Krmz, zellikle dnemin Dahiliye Nazr Talat
Paan pozitivist ideolojiyi iselletirmi olmasna ramen, alnan kararlarn matematiksel bir
kesinlik iinde uygulanmam olduuna iaret etmektedirler (Aktar ve Krmz, 2009: 175). Ayn
ekilde, Beiki de Dndarn almasn eletirerek, ttihat ve Terakki hareketini ve bu
dnemdeki uygulamalarn Mslman ve Trk unsuru hegemonik klmaya meyilli bir
Osmanlc proto-milliyetilik olarak tanmlamaktadr (Beiki, 2008: 35).
14Bu konuda zellikle Taner Akamn almalarnn, Osmanl belgelerine dayanarak

Ermeni tehciri konusunda resmi tezin dnda yeni tartmalar balattndan sz
etmek gerekir.
98
Bu dnemdeki uygulamalarn Trkletirme olarak adlandrlmasna kar kan Toprak

ise btn grmek iin ttihat ve Terakkinin farkl alanlardaki uygulamalarna baklmasn
nermekte ve makalesinde ele ald eitim politikasyla ilgili belgelere dayanarak kozmopolit
anlayn devam ettiine dikkati ekmektedir. Zafer Topraka gre, Trkletirme yorumlar
Cumhuriyet Trkiyesinin geriye doru okunmasdr. Topraka gre ttihat ve Terakki Trk
bir rgt deildir: milli bir siyasal yaplanmadr. Osmanl Devleti ise 1922ye kadar
Osmanldr (Toprak, 2006).
Btn bu tartmalarn nda 1915 Ermeni tehcirinin uygulanmasyla ilgili birok

yantsz kalm sorunun cevabnn verilerek yeni bir yoruma ulalabilecei aktr. Ancak
burada konumuz asndan nemli olan nokta bu uygulama sonrasnda g ve iskan
kurumunun artk kozmopolit yapy zc ve etnik ve dinsel farkllklarn birlikteliine son
verici nitelie brnm olmasdr. Bu erevede, blge lkelerinde yaygnlaan ulusuluk
ideolojisi Osmanl mparatorluunu da etkisi altna almaya balam, sonuta, Osmanlya
hakim olan kozmopolit millet sistemi ideolojisi de zlmtr. Bu dnemde uygulanan iskan
politikas sonucunda gerekleen zorunlu gler, dinsel farkllklar toplumun asli unsuru olarak
kabul eden millet sisteminden, Mslman arlkl, homojen bir ulus-devlete geiin ilk
admlarn oluturmutur.
Yirminci yzyln bandan Cumhuriyetin kuruluuna kadar geen sre iinde btn bu
yaananlar, savalar, kaybedilen insanlar ve topraklar, Anadolunun igali ve sonuta
imzalanan Sevr anlamas, Batyla olan ilikiler yeniden tanmlam ve etkileri bugne kadar
tanan Bat ve Hristiyan korkusunun yaygnlamasna ve yerleiklemesine neden olmutur.
Bugn de hala yaayan Sevr korkusu, Avrupa kukuculuu ve Hristiyan korkusunun
temellerinin bu dnemde atldn kabul etmek mmkndr.
3.3 ULUS-DEVLETIN KURULUU: NCE YERLEMEK, SONRA YERLETIRMEK
Ulus-devletin ok karmak srelerden geerek kurulduu aktr. Ancak bu srete

her eyin ayn anda deitiini sylemek mmkn deildir. Devamllklar ve kesintilerin bir
arada yaanmas sz konusudur. Bu balamda, zellikle burada ele aldmz g ve iskan
politikalar asndan baktmzda, kurucu kadrolarn, Anadolunun Bats ve Dousunda farkl
uygulamalar yapsa da, Osmanl geleneini srdrdn anlyoruz. Bu dnemde retim
99
sisteminde nemli bir deiimin olmad, buna karlk nfus asndan byk kayplarn
yaand da bilinmektedir. Shortern yapt tahminlere gre, Trkiye o tarihlerde iki milyon
kiilik bir nfus kaybna uram, yksek lmlln olduu, nfusun sadece yzde 16s
kentlerde yaayan ve douta yaam umudu 35 yl olan bir tarm lkesiydi (Shorter, 1985 ve
2000).
Cumhuriyetin ilk dnemlerinde de gn serbest olmadn, denetimli ve zorunlu

olduunu ve dzenin yeniden kurulmas iin iskan kurumunun kullanldn gzlemliyoruz. Bu
dnemdeki en nemli fark, ulusal snrlarn belirginlemesi ve i-d g ayrmnn
balamasdr.
Cumhuriyetin ilk dnemlerinde yaanan iki nemli zorunlu g uygulamasndan biri,

Batda mbadele; dieri ise, Doudaki isyanlar sonras yaplan srgn ve zorunlu iskan
uygulamalardr. Aadaki blmlerde nce mbadele ve daha sonra Doudaki zorunlu iskan
uygulamalar aktarlmaya allacaktr. Bu konudaki aratrma ve yaynlar incelediimizde
dikkati eken nokta, hemen hemen ayn dnemlerde gerekleen bu iki g hakkndaki
yaynlarn ve tartmalarn, birbirinden farkl mecralarda birbirleriyle ilikilendirilmeden devam
etmesidir.
3.3.1 ZORUNLU MLTECILIK: MBADELE VE SKAN
Osmanlnn klmesi srasndaki savalar ve atmalarn Mslman- Hristiyan

gerilimini arttrd, karlkl gveni zedeledii ve birlikte yaama isteini ortadan kaldrdn
sylemek mmkndr. Bu ortam iinde atmalarn olduu blgelerdeki Mslmanlar
Anadoluya doru g ederken, Anadoluda kendini gvende hissetmeyen Hristiyanlar da
Anadolunun dna g etmeye balamtr (Ar, 1999: 97).
Ulus-devletlerin snrlarnn belirginletii ve iltica olarak tanmlanan, zorunlu d g

olgusunun artt bu dnemde, henz, mlteciler ve gmenlerle ilgili balayc hukuki
dzenleme mevcut deildi. Bu dnemde yaananlarn ve gmenlerle ilgili alnan kararlarn
daha sonra geliecek, uluslararas mlteci hukukunun oluumunda etkili olduu aktr. Ayn
ekilde, o lkede yaayanlarn hak ve grevlerini, kimlerin yabanc, kimlerin gmen olacan
100
belirleyen yurttalk hukuku da, bu dnemde gelimi ve yurtta, aznlk ve yabanc gibi
kavramlar tanmlanmaya balamtr.
Bu dnemde gndeme gelen mbadele ya da zorunlu nfus deiimi uygulamas,

uluslararas anlamalarla gerekleen ok zel bir zorunlu g trdr. Lozandaki
uluslararas bar konferans srasnda, 1923 ylnda imzalanan Trk-Yunan nfus mbadelesi
anlamasyla gerekleen bu zorunlu g uygulamas daha sonralar ok yank uyandrm
ve tartlmtr. Bilindii zere, 1923 ylnda imzalanan Mbadele-i Ahali Mukavelenamesi ile
Trkiye tabiyetindeki Rum Ortodokslarla, Yunanistan tabiiyetindeki Mslmanlar zorunlu
mbadeleye tabi tutulmutu. Bu mukavelenamenin, stanbulda yaayan Rumlarla, Bat
Trakya Mslmanlarn mbadele d tuttuu bilinmektedir.
Bu nl Trk-Yunan mbadelesinden yaklak on yl nce, 1913 ylnda, Bulgaristanla

imzalanan stanbul anlamasyla da, bir baka nfus mbadelesinin de yapld bilinmektedir.
Bu anlamayla ortak snr boyundaki 15 kilometrelik bir blge iinde yaayan topluluun
kendi istekleriyle karlkl deitirilmesi karara balanarak bu blgede yaayanlar
mbadeleye tabi tutulmutur (Babu, 2006: 128). Ancak, bu mbadele, sadece g edenlerin
saysnn azl deil, ayn zamanda, gnll mltecilik olmas nedeniyle, fazla tartma
yaratmamtr. Buna karlk, Trk-Yunan mbadelesi ise, Kurtulu Sava sonrasnda
devletleraras anlamayla ngrlen ve istee bal olmayan zorunlu mltecilik uygulamas
olmas nedeniyle, daha fazla tartma yaratmtr.
zel bir g tr olan mbadele, kurulmakta olan ulus-devletlerin etnik ve dinsel

homojenletirme abalarn hzlandran sistematik bir etnik temizlik uygulamas olarak kabul
edilmektedir. Trk-Yunan nfus mbadelesi bu konudaki ilk nemli uygulama olmas
nedeniyle, .. Etnik temizlik yoluyla, etnik ayrtrmann salanmas anlamnda en iyi tarihsel
rnek... olarak kabul edilmektedir (Yldrm, 2006: 18). Bu anlamayla, devletler, etnik
temizlii, henz birey ve gmen haklarnn olmad bu dnemde, sulh yoluyla, kendi
aralarnda anlaarak ve gmenlerin istek ve eilimlerini kesinlikle dikkate almadan
yapmlardr.
Cumhuriyetin ilk yllarnda Anadolunun gler ve savalar nedeniyle allak bullak olduu
ve Cumhuriyet ynetiminin Anadoluda yeni dzenin kurulmas iin ok ynl politika
101
gelitirmek durumunda kald aktr. Mbadele ile ilgili kararlarn alnmasnda Ermeni tehciri
srasnda yaanan aclarn ne kadar etkili olduunu bilmiyoruz. Ancak, Cumhuriyetin ilk
dnemlerinde, zellikle g ve iskan ile ilgili kararlarn alnma srecinde ve iskan kurumunun
kurumsallatrlmasnda, 1915-1923 yllar arasnda yaanan deneyimlerin, savalarn,
Anadoluda ve Balkanlarda ortaya kan Mslman-Hristiyan gerilimlerinin etkili olduu aktr.
Bu dnemin koullar iinde mbadele, belki de iki devlet asndan, kym nleyici ve greli
olarak daha bar bir proje olarak bile kabul grm olabilir. Nitekim, bu erevede, bu
anlama uluslararas evrelerde nce baarl bir uygulama olarak kabul edilmi ve daha
sonra da dnyann farkl blgelerinde tekrarlanmtr.
Bugn ise hem bu uygulama hem de bu uygulamalarn baarl olarak kabul edilmi
olmas yaygn olarak eletirilmektedir. rnein, Yldrmn almasnda, mbadele, etnik
ayrtrma mhendislii olarak tanmlanmakta, mbadelenin uluslararas evreler tarafndan
baarl bir uygulama olarak kabul edilmesi eletirilmekte ve btn bunlarn her iki tarafta da
milliyetilii besledii iddia edilmektedir (Yldrm, 2006: 13-14). Bugnn insan haklar anlay
ve mlteci hukuku ilkeleri artk bu tr uygulamalarn yaplmasna da bu tr uygulamalarn
olumlu olarak kabul edilmesine de kesin olarak cevaz vermemektedir.
Gle ilgili almalarda ska yaplan gnll ve zorunlu g ayrmnn gmenlerin

g ettikleri yerdeki yeni yaamlarn kurmalarnda ok etkili olduu bilinmektedir. zellikle d
g sz konusu olduunda bireyin kendi istei ile g etmesiyle, zorla g ettirilmesinin ve
terkettii lkesiyle iliki kurup kuramamasnn ok farkl etkileri olabilmektedir. Btn g trleri
zor olsa da, zorunlu g, gmenlerin en ok ac ektii g tr olarak zel bir neme sahiptir.
Dolaysyla mbadele de, btn dier srgnler gibi, g tarihimizin ok nemli anlarndan
biridir.
Trk-Yunan mbadelesi, her iki lkeye g edenlerin yaamlarnda istemeden

gerekleen byk bir deiiklik anlamna geldii iin, zerinden zaman gese de sorgulanan,
tartlan ve aratrma yaplan konulardan biri olma zelliini korumaktadr. Bu erevede, son
dnemlerde Trk ve Yunanl akademisyenler tarafndan aratrmalar yaplmakta, toplantlar
dzenlenmekte ve her iki lkede yaanan deneyimler karlatrmal olarak tartlmaktadr. Bu
arada zellikle, Yunanistandan Trkiyeye gelen mbadillerin kurduklar derneklerin
102
dzenlendii toplantlar, geziler ve yaptklar yaynlar da bu konunun gndemde kalmasnda

etkili olmaktadr (rnek olarak Pekin, 2005; Milas, 2001; Clark, 2008; Hirschon, 2005)15.
Mbadeleyi, siyasi ve diplomatik bir sre olarak da ele alan Yldrmn almas
mbadelenin siyasal nedenleri ve sonular konularnda kapsaml bilgi vermektedir. Yldrmn
almas, aratrmacnn aznlktan gmenlie diye tanmlad mbadeleyi, Lozan
Konferansnn diplomatik ortamndan, mbadele sonras srelere kadar ayrntl ve
karlatrmal olarak incelemektedir (Yldrm, 2006). Biz burada, mbadele uygulamalarn,
sadece iskan kurumunun nitelikleri ve deiimi asndan deerlendirmeye alacaz.
3.3.2 MBADELE VE CUMHURIYET DNEMININ LK SKAN KANUNU
Cumhuriyet dneminin ilk nemli kitlesel g deneyimi olan mbadeleyle ilgili

aratrmalardan, Osmanldan intikal eden iskan kurumu ve geleneinin etkisini srdrd
anlalmaktadr. Bu dnemde karlan yasalar incelendiinde, Osmanldan devralnan iskan
kurumunun yeni koullara gre yeniden dzenlendiini ve merkeziletirildiini syleyebiliriz.
Bu kurumun sre iinde, karlalan sorunlarn niteliine bal olarak, ok sayda deiiklie
urad ve her seferinde, farkl ilevlerle, farkl birimlere baland anlalmaktadr. Bu
kurumun, ok ilevli olmas, kapsamnn ok geni olmas ve kurallarnn duruma gre
deimesi geleneksel hukuk kurumu olma zelliini srdrdn gstermektedir.
Cumhuriyet dneminin ilk iskan yasasnn karl srecini Ar ve Gkn

almalarndan izleyebiliyoruz. Bu almalardan, Cumhuriyetin kurucu kadrolar iin bu
yasann ok nemli olduunu anlamak mmkndr. Bu yasann grlmesi srasnda
mecliste yaplan youn tartmalar o tarihlerde g ve muhacirlerin ne kadar nemli bir konu
olarak kabul edildiini aka gstermektedir. Ar ve Gkn almalarndan, bu dzenlemenin
sadece mbadele sorunlarn zecek geici bir dzenleme mi, yoksa, lkenin btn g, iskan
ve yerletirme uygulamalarnn yrtlecei kapsaml bir kurum mu olmas gerektii
konusunda youn bir tartmann olduu anlalmaktadr. Sonuta, ikinci grn kabul edildii
15Mbadele konusundaki yaynlarn Trk ve Yunan resmi tarihi asndan yanl olarak
ele alnmasn ve uluslararas yaynlarda da bu yanlln tekrarlanmasn eletirerek,
karlatrmal almalarn nemini vurgulayan genel bak yazs olarak Clarka
bavurulabilir. Clark: 2008: 297-306.
103
ve kapsaml bir iskan yasasnn kabul edildii anlalmaktadr. 1923 ylnda skan Kanunu
karlm ve ayn yl, Mbadele, mar ve skan Bakanl kurulmutur (Ar, 1995; Gk, 2005).
Mbadele konusunda Trkiyedeki nc ve kapsaml almalardan olan, Kemal Arnn

almas, zmirdeki Kzlay gibi baz resmi kurumlarn arivlerinden, mbadil ailelerin zel
ariv kaynaklarndan ve dneme ait ulusal ve yerel gazete ve dergi taramalar gibi ok eitli
kaynaklardan yararlanlarak yaplmtr. Bu aratrma, Anadoluya gelen mbadillerin g ve
yerletirilme srelerini ve devletin yasal ve kurumsal olarak nasl rgtlendiini ayrntl olarak
aklayan ok nemli bir kaynaktr (Ar, 1995).
Bu konuda yaplm olan bir baka aratrma olan Gkn yaynlanmam doktora tezi
de bu yasal ve kurumsal dzenlemelerin oluturulmas srasnda mecliste yaplan canl
tartmalar aktarmakta ve o dnemdeki karar vericilerin bu konuya atfettii zel nemi
yanstmaktadr. Bu erevede, Gelibolu milletvekili Celal Nuri Beyin mecliste ....Seferberlik
ve sava olaanst bir hal ise iskan ve imar da fevkalade bir haldir... diyerek konunun
nemini vurgulamasn rnek olarak gsterebiliriz (Gk, 2005: 40). Bu kurumun ynetimine
gelenlerin, nce Mustafa Necati Bey, daha sonra ok ksa sreli de olsa Celal Bey (Bayar),
Refet Bey ve Recep Bey (Peker) gibi isimlerin olmas da bu konuya ve kuruma verilen nemi
anlatmaktadr (Gk, 2005: 45).
Arnn belirttiine gre kurulan yeni Bakanlk, 1912 ylndan bu yana

yerletirilmemi olan gmen ve snmaclarla, konar ger airetlerin ve daha sonraki
dnemlerde gmen olacaklarn, ykma uram yre halknn yerletirilmesi, refahlarnn
salanmas.ile grevliydi. (Ar, 1995: 33-35). Ar, daha sonra Bakan olarak
grevlendirilecek zmir Milletvekili Mustafa Necatinin hem bu kurumun oluumu, hem de
mbadillerin yerletirilerek ..retici durumuna getirilmeleri.. iin byk aba gsterdiinden
sz etmektedir (Ar, 1995: 94-95). Bu erevede, bu kurumun grevinin sadece mbadilleri
yerletirmek olmad, gemii de kapsayacak biimde geniletildii ve Osmanldaki iskan
kurumuna benzer kapsamda olmasna gayret gsterildii anlalmaktadr.
Konuyu mbadillerle kstlayacak olursak, bu kurum mbadillere g srasnda iae

ve ibate ilemleri iin yardmc olacak, gten sonra da onlarn retici klnmas amacyla
yerletirilmesini salayacakt. Bu yasaya gre, gelen mbadiller, mbadele yoluyla
104
Yunanistana giden Rumlarn boalan evlerine ve topraklarna yerletirilecek, kendilerine

retim ara ve gereleri verilecek, sermaye edinmeleri salanacak ve kredi olanaklar
gelitirilecekti.
Burada, zellikle dikkat ekmek istediimiz nokta, mbadele ile gelen gmenlerin
yerletirilmesi srasnda, g etmeden nceki varlklarna ve toplumsal konumlarna dikkat
edilmesidir. Yldrmn almasndan da, mbadillerin, kyl, kentli, eitimli, eitimsiz, nitelikli
niteliksiz gibi ayrmlara tabi tutulduu anlalmaktadr (Yldrm, 2006: 240-244). Btn bu
abalar, yeni oluan bu kurumun Osmanl dnemindeki yapy devam ettirdiini
gstermektedir. Osmanlda da, kyller kye, kentliler kente yerletiriliyor ve herkesin hayat
kazanma tarzlarnn aynen devam etmesine zen gsteriliyordu. Bilindii zere, Osmanl
toplumunda kent ve kr ayrm, tpk dier geleneksel toplumlarda olduu gibi, tabakalama
sistemi asndan nemliydi; g ve yerletirme politikalar da bu iki toplumsal katmana farkl
uygulanmaktayd. Mbadele uygulamas srasnda da, bireylerin kiisel eilim ve isteklerinden
ok, bu ilkenin srdrlmesine zen gsterildii anlalmaktadr.
3.3.3 GLER SONRASI YENI TOPLUMUN OLUUMU I: NCE EV SAHIPLERI YERLEIYOR
Genel olarak, Anadoludaki nfusun Mslmanlamas, sadece siyasal etkileri olan

dinsel homojenleme deil, toplumun dier alanlarn da ilgilendiren ok kapsaml bir deiim
anlamna gelmektedir. Bu deiimin nemli eksenlerinden birincisi, kltrel alanda meydana
gelen deime, ikincisi ise, yine bununla ilikili olarak toplumsal tabakalama sisteminin etnik
ve dinsel kompozisyonundaki deiimdir. Ancak, btn bu deiimin yapsal deiim
anlamna gelmediini; Cumhuriyetin ilk yllarnda da tarma dayal retim yapsnn aynen
devam ettiini dikkate almamz gerekir.
Cumhuriyetin ilk dnemlerinde, sava, igler, dgler, lmler, nfus ktl gibi
travmatik olaylarn, tarmsal retimde alan nfusu azaltt ve tarmsal retimi kesintiye
uratt bilinmektedir. Bu nedenle, muhtemelen, bu dnemdeki ynetimler iin ncelik,
tarmda retimin srdrlmesi ve kentlerde gndelik yaamn yeniden kurulmasdr. Bu
dnemin g ve iskan politikalarndaki nceliini, yerinden oynayan btn talarn yerine
oturmas iin nce ev sahiplerinin yerlemelerinin salanmas olduunu tahmin etmek g
deildir.
105
Bu erevede, Cumhuriyetin ilk yllarnda kimin, nereye, nasl yerletirildii, ya da

yerletii sadece gmenlerle ve g hukuku ile ilgili bir konu olmayp, ayn zamanda
toplumun tmn ilgilendiren kltrel, siyasal ve ekonomik deiikliklerle de ilikilidir.
Anadolu nfusunun Mslmanlamasnn kentsel ve krsal alanlarda farkl etkiler

yapt tahmin edilebilir. Daha nceki blmlerde de belirtildii gibi, krsal alanda azalan
nfus, d gle gelen muhacirler ve mbadiller tarafndan doldurulmutur. Ancak, gn,
zellikle ticarilemi tarmn yaygnlat blgelerde yaam olan kyllerin tarmsal retimle
ilgili bilgi birikimlerini deersizletirdii bilinmektedir. Bu erevede, Yanyada ttn retimini
iyi bilen bir kylnn, gten sonra, Egede narenciye retiminden anlamayan niteliksiz bir
kyl konumuna dmesi kanlmazdr. Ayn durum, Yunanistana g edenler iin de
geerlidir. Bu balamda, hangi etnik kkene sahip olursa olsun, mbadil kyllerin, g
nedeniyle niteliksiz igc konumuna dt, bu durumun da tarmsal retimde kayplara
neden olduu aktr. Sava koullar iinde gerekleen mbadelenin her iki toplumda ve g
edenlerin bireysel yaamlarnda etkileri uzun srecek kayplara neden olduu ve baz
kayplarn telafi edilmesinin mmkn olmad aktr (Milas, 2001; Clark, 2008).
Dier taraftan, mbadelenin kltrel etkisinin en ok kentlerde yaandn sylemek

mmkndr. Bu erevede stanbulun, mbadele dnda kalmas ve tarada yaayan gayri-
Mslimlerin buraya g etmesi gibi nedenlerle, kozmopolit olma zelliini yakn dnemlere
kadar srdrebilmi nadir bir son Osmanl kenti olduunu belirtmek gerekir. Bu gler
sonrasnda, stanbul dndaki kentlerdeki yaam, sadece ekonomik ve toplumsal deil, ayn
zamanda kltrel adan da deimeye balamtr. Bu balamda, yitirilen kltrn farkl etnik
ve dinsel gruplarn yan yana yaad kozmopolit kentsel kltr olduu sylenebilir. Kentsel
nfusta mslmanlamann yaratt homojenlemenin kltrel etkilerini daha yakndan
izlemek iin Osmanl kentleri ve Cumhuriyet kentlerini betimleyen almalarn karlatrmal
olarak incelenmesinde yarar vardr16.
16 Bu anlamda, Mark Mazowerin Selanik kenti monografisi ok deerli bir kaynak

olarak belirginlemektedir. Dier kentler iin benzeri monografilerin yaplmas bu
deiimin boyutlarn ortaya koyabilecektir (Mazower: 2006).
106
Ne yazk ki, mbadillerin ve 1912den nce ve sonra gelmi olan btn gmenlerin,
zellikle kent kkenli olanlarn, kentlere nasl yerletirildii ve bu yerletirmenin toplumsal,
ekonomik ve siyasal sonularnn neler olduu konusunda yeterince aratrma mevcut
deildir. Bu erevede, iskan kurumu ile ilgili uygulamalarn etkilerini anlamaya alan, farkl
blgeleri ve kr-kent farkn da dikkate alan kapsaml aratrmalarn yaplmasnda yarar
vardr.
Son dnemlerde mbadele, g ve iskan uygulamalarnn siyasal etkileri zerinde

yaplan almalar daha ok, ulus-devletin inas, Trk ulusal kimliinin oluumu, milliyetilik
gibi temalar etrafnda younlamaktadr. Bu almalardan, Anadoluyu Mslmanlatrma
siyasetinin, sre iinde Trkleme ve Trkletirme siyasetine dnt anlalmaktadr.
Konuyu mbadele ile snrlayacak olursak, mbadelenin de esas olarak anlamaya

taraf olan her iki devlet iin, etnik temizlik; gmenler iin ise etkisi nesiller boyu srecek bir
travma anlamna geldii aktr. Gmenlerin etnik ya da dinsel kimlikleriyle balarn
glendiren mbadelenin ulus-devlet kurma srecinde olan her iki lkede milliyetilii
glendirdii aktr. Bu nedenle de, aratrmaclar, mbadeleyi de Trkletirme ve
milliyetilikteki art srecinin nemli bir halkas olarak tanmlamaktadr (Aktar, 2001; lker,
2003).
Btn bu g srelerinin ve zellikle mbadelenin, blge lkelerinde Mslman-

Hristiyan kartln yaygnlatrd gibi ulus-devlet oluumunda etkili olan milliyetilie
katkda bulunduu aktr. Oluturulan bu yeni ideolojinin yaratt ortamn, farkl kltrlerin
iie yaad, birbirlerini sevmeseler de, farkllklara tahamml edenlerin oluturduu
kozmopolit ortamdan ok farkl olduu aktr. Millasn derledii, Yunanistana giden birinci
nesil mbadillerle yaplm olan grmelerden de, Anadoludaki yaamn, gerilimlerle dolu
olsa da, kozmopolit oluu hakknda bilgi edinmek mmkndr (Milas, 2001).
Bugn artk, mbadelenin, gerek resmi tarih anlatlarnda, gerekse siyasal

platformlarda baarl bir uygulama olarak kabul edilmesi yaygn olarak eletirilmeye
balamtr. Daha nce de belirtildii gibi, Yldrm da, mbadelenin baarl bir uygulama
olarak kabul edilmesini milliyetilii besleyen bir olgu olarak deerlendirmekte ve
eletirmektedir (Yldrm, 2006). Ayn eilimi iki lkede de gzlemleyen Clark da, .. ancak
107
modern Trkiye ve Yunanistan tarihinin ac gerei udur ki, bu muazzam ve acmasz toplum
ve mhendislik projesi, onu uygulayan- ve besbelli ki onu uygulamak iin dankl dlere
giren devletler asndan her ynden baarl addedilmektedir.. diyerek, bu durumu
eletirmektedir (Clark, 2008: 273).
Mbadelenin milliyeti ve dier etniki akmlar glendirdii ve bu etkinin sre iinde

daha da artt anlalmaktadr. Nitekim Trkiyeden mbadele ile Yunanistana g eden
birinci nesil gmenler hakknda aratrma yapm olan Hirschon o yal insanlar son
Osmanllardand. Onlardan edindiim deneyimi birka szle zetlemek gerekirse, kozmopolit
anlay, farklla hrmet ve son olarak derin bir insanlk duygusu diye zetleyebilirim
demektedir. Hirschon, mbadele sonucu gerekleen homojenlemenin kozmopolit
toplumlarda var olan farklla deer verme zelliinin yitirilmesine neden olduunu ve bunun
her iki toplum iin ok nemli bir kayp olduunu belirtmektedir (Hirschon, 2005: 1-12.)
Hirschonun gzlemlerinden g eden birinci nesilde, kayp hissi olsa da, hereye raman,
kozmopolit deerlerin srdn anlyoruz. Milliyetilik, kartlk ve farklla hogrszlk
gibi olgular, belki de kozmopolit toplumda yaama deneyimi olmayan daha sonraki nesillerde
daha da glenerek yaam bulabilmektedir.
Bu erevede deerlendirdiimizde, birinci nesil gmenlerin kozmopolit yaam

deneyimlerini srdrdklerini ve kltrel homojenlemenin daha ok daha sonraki kuaklar
etkilediini sylemek mmkndr. Bu noktada, bu dnemdeki glerin pek de dikkate
alnmayan bir baka nemli ynne dikkati ekmek istiyoruz. zbay, evlatlklar konusunda
yapt kapsaml aratrmada, sava ve atmalarda ailelerini kaybeden ok sayda yetimin
varlna dikkati ekmekte ve bunlarn akibetinin ne olduu konusunun izlerini srmeye
almaktadr.
zbay, Osmanlda var olan devirme geleneinin bir devam olarak savalarda
ailelerini kaybeden kzlarn evlatlk olarak ailelerin yanna, erkeklerin ise askeri okula
yerletirilmelerinden sz etmektedir. zbaya gre ...Trk Mslman kent kltrnn
sreklilii doal nfus artnn yan sra, kentlere yerleen muhacirler, askeri okullarda yetien
yetimler ve evlerde orta snf deerler ile byyen evlatlklarla salanm gzkmektedir...
(zbay, 2001: 8). zbayn bu saptamas da dikkate alndnda kentsel alanlardaki kltrel
deiimin etkilerinin birdenbire deil, sre iinde gecikmeli olarak gerekletiini sylemek
108
mmkndr. Bu erevede gnmzde tamamen homojenlemi ve srekli olarak yzde

99.9u Mslman olduu tekrarlanan Trk ve Mslman bir lkede yetimi olan ikinci nesil
ve nc nesil kuaklarda iyice ortaya kan yabanc korkusu ve Hristiyan kartln bu
srecin bir devam olarak kabul edebiliriz. Artk, her yerde karmza kan sradan
milliyetiliin kkenlerini bu deiime balamak da mmkn olabilir17.
Dier taraftan, baz analistler ve aratrmaclar, bu nfus dei tokuunun her iki
toplumda yaratt makro lekli ekonomik, siyasal ve toplumsal etkileri, daha ok
kazan/kayp ekseninde deerlendirmektedir. Ayhan Aktar da, mbadele ile ilgili yapt
almasnda bu tr deerlendirmelere nemli yer vermektedir. Aktarn almasndan,
Amerikal diplomat Raymond Harenin 1930 ylnda yazd raporda .... durum muhasebesi
yapmak gerekirse, Yunanistann ekonomik adan karl karken, siyasal adan zarar ettii
ve Trkiyenin ise siyasal adan kazanl kmasna karn, ekonomik adan kayplar verdii
sylenebilir.. saptamasn yaptn reniyoruz (Aktar, 2001: 20). Ayn erevede,
Trkiyenin nfus ktlnn olduu bir dnemde nfus kaybetmesi de, genellikle zarar
hanesine kaydedilmektedir18. Yine bu deerlendirmelerde, giden Rumlarn kent kkenli, buna
karlk gelen Trklerin ky kkenli olmas nedeniyle Trkiyenin nitelikli nfusunu kaybettiine
iaret edilmektedir.
Ayn ekilde, Renee Hirschon da, mbadelenin her iki lkeye yapt etkileri,
demografik, yerleim dzeni, ekonomik, siyasi, kltrel ve toplumsal alardan karlatrmal
olarak incelemektedir. Hirschona gre mbadelenin etkileri, iki lkenin farkl nitelik tamas
nedeniyle, asimetrik olmutur (Hirschon, 2005a).
Bu g srecine katlan insanlarn, ister kentli, ister kyl olsun, hepsinin toplumsal
konumlarnn sarsntya urad aktr. Tarmda alanlarn, farkl bir iklimde, farkl rnlerin
retildii ortamda elde etmi olduklar hnerleri gten sonra yitirdiklerinden daha nce sz
edilmiti. Ayn durumun kentliler iin de geerli olmas sz konusudur. Ne yazk ki, Trkiyeye
gelenlerin gten nce ve gten sonraki toplumsal konumlarn karlatran bir aratrma
17Bu kavram iin Bknz. Billig: 1995.

18Bilindii zere mbadele ile gidenlerin says 1.2 milyon, gelenlerin says ise, 0.5
milyondu.
109
yoktur 19 . Bu nedenle, gten kazanl kan gmenlerin olup olmadn bilmiyoruz. Ayn
durum Yunanistana gidenler iin de geerli olmakla beraber, Yunanl akademisyenlerin Rum
mbadillerle ilgili yaptklar aratrmalardan onlarn da Yunanistanda ok nemli sorunlar
yaadklar anlyoruz (Hirschon, 2000). Dier taraftan Keyder, zmirden Atina ve Triesteye
giden Rum tacirlerin Avrupa firmalaryla olan eski balantlarn kullanarak dier Yunan
ticarethaneleriyle rekabete girip onlarn yerlerini aldndan sz etmektedir (Keyder, 1979-80:
244). Esas olarak, kent kkenli mbadillerin, kyllere gre daha avantajl olmalar
muhtemeldir.
Gle ilgili akademik yazn daha ok yerleiklemi bir topluma sonradan katlan ve dar
kapsaml etkisi olan denetimli nfus hareketleriyle ilgilidir. Mbadele ise, gnmzdeki g
hareketlerinden ok farkl olarak, kitlesel zorunlu nfus hareketidir ve stelik bu ge katlan
gruplar, her iki lkede de siyasal yaam etkilemi, milliyetilii glendirmi ve ulusal kimliin
oluturulmasnda etkili olmutur. Bu nedenle mbadele, servetin el deitirmesine, toplumsal
tabakalama sistemine yapt etkiler gibi konular asndan da incelenmeye deer, nemli bir
g hareketidir.
Esas olarak, o dnemdeki ynetimin, mbadillerin sa salim yerletirilmesini ve

kendilerine yeterli hale gelmesini amalad aktr. Ne var ki, mevcut aratrmalardan o
dnemde yeni kurulan brokrasinin gelenlerin dzenli yerletirilmesine elverili bir yapya ve
otoriteye sahip olmadn ve sonuta da bunu beceremediini anlyoruz. Bu durumun
nedenleri olarak; lkede asayiin salanamamas, nfusun savalar ve atmalar
nedeniyle srekli yer deitirmesi ve Krt airetlerinin isyan gibi gerekeler ne
srlmektedir. Sonuta, alnan kararlarla, uygulama ve gerekleme arasnda tam bir
uyumsuzluun olduu sylenebilir. Bu nedenle, bu dnemle ilgili almalarda, dzenli ve
denetimli bir yerletirmeden ok, igal, yolsuzluk, suistimal ve planszlktan sz edilmektedir
(Barkan, 1948-1949; Ar, 1995 ve 1999; Geray, 1970; Gk, 2005; Yldrm, 2006).
Bu dneme ait almalardan, iskan kurumunun, tpk Osmanlda olduu gibi,

gmenleri tarmsal iler ve kentsel iler ayrmna tabi tutarak yerletirmeyi amalad
19Baka bir aratrmada stanbul Pendike yerletirilen Yanyal mbadillerden kentli

olanlarnn memur, kyllerinin ise ii olma sreciyle ilgili bilgi edinilmiti (Erder:
1997: 65).
110
anlalmaktadr. Ancak, btn bu kurallara karn, Ar, ..yerel ynetimlerin ve merkezi

otoritenin tam olarak otoritesini kuramad bir iki aylk dnemde, ... Rum tanmazlarnn....
ilgisiz kiiler tarafndan byk lde yamalandndan.... sz etmektedir (Ar, 1999: 102).
Arnn makalesinden, kylerde Rumlardan kalan topraklarn datmnda nemli sorunlarn
ktn anlyoruz. Ancak, ne yazk ki, kentsel alanlarda ne olup bittii hakknda fazla bilgi
sahibi deiliz. Bu arada, Karakasidounun yapt aratrmadan da, Yunan Makedonyasnda
Trkler tarafnda terkedilen arazilerin datmnda benzer sorunlarn kt ve oradaki yerel
erafn da bu terk edilen topraklara el koyduu anlalmaktadr (Karakasidou, 1997: 164-173).
Ar, btn bu kargaay nlemek iin topraklarn devlet eliyle datlmas

zorunluluunun doduunu ve bir nceki blmde sz edilen 1923 tarihli skan Kanunu ve
ayn ylda kurulan Mbadele, mar ve skan Vekaletinin de bunu ngrdn belirtmektedir
(Ar, 1999: 106). Ancak yine Arya gre, Rum arazilerini igal edenlerin bu arazilerden
karlmas mmkn olamamtr (Ar, 1999: 103). Ayn olguyu gzlemleyen Yldrma gre, o
gnk ynetim, ... gmenleri ekonomik olarak kendilerine yeten bireylere dntrememi
ve temel olarak... bir sr sorun onlarn yeni lkeleriyle btnlemelerini engellemitir....
(Yldrm, 2006: 300).
Tekeli de, bu dnemde Rumlara (ya da Ermenilere) ait gayrimenkullerin devlet eliyle
datlmasnn siyasal sonularn tartmann gerekli olduundan sz etmektedir. Yine
Tekelinin belirttii gibi, mbadele ve sonrasnda yaplan datm uygulamalar, yeni siyasal
rejime destek salanmasnda ve ynetimin yeni yerel kadrolarnn olumasnda etkili olmutur
(Tekeli, 2002).
Keyder de, bu dnemde gerekleen el deitirmelerin gl mahalli erafn daha da

glenmesine ve zenginlemesine katkda bulunduunu ileri srmektedir. Bu erevede,
Keyder, btn bu srecin, zellikle ticarilemi tarmn en fazla gelimi olduu, Trakya,
ukurova, Ege ve Trabzon gibi baz blgelerde boalan Rum ve Ermeni emlak ve kylerine
yerleen ve zenginleen yeni bir kapitalist snfn ortaya kmasna neden olduunu
belirtmektedir (Keyder, 1993: 25-32). Yine Keyderin bir baka analizine gre, bu dnemde
zellikle verimli topraklarn sahipleri olan mbadillerden boalan topraklara devletin el koymas
ve sonuta bu mlklerin politik elitin himayesine gemesi, Osmanldaki liberalleme trendlerini
111
tersine evirmi ve kapitalist mlkiyet anlaynn gelimesini ertelemitir (Keyder, 2005: 61-
63).
Nitekim, Keyder, Trkiyedeki devlet ve snflar ilikisini analiz ettii kapsaml

almasnda Osmanlda burjuvazinin filizlenmeye baladndan ancak, savalar ve glerle
bu burjuvazinin yitirildiinden sz etmektedir. Keyder bu almasnn, kayp burjuvazi
aranyor bal ile tanmlad blmnde ksaca u noktalara iaret etmektedir. Keydere
gre bu dramatik g dalgalar zellikle tara ehirlerinde ...burjuvazinin yaratt ve
destekledii btn kltrel kazanlar silip sprmt. Domakta olan sivil toplum boulmu
ve bir kez daha devletin kat hakimiyetinin her eyin stne kmas tehlikesi bagstermiti...
(Keyder, 1989: 113). Keyder, bir baka makalesinde de, zmirde g ve servet sahibi olan
Rum tacirlerin mbadele sonucu gyle boalan alana Trk tacirlerin, gecikmeli de olsa
geiinin ekonomik ve siyasal sonularn tartmaktadr (Keyder, 1979-80: 244).
Keyder, Trkiyeye gle gelen Mslmanlar arasnda varolan ok nemli saydaki

tccarn, eski tccar snfn yolat iktisadi kayb hafiflettiinden de sz etmektedir. Keydere
gre, bu yeni tccar grubu toprak sahipleriyle ittifak yapm ve sonuta bu sayede milliyeti
toplumsal hareket gl bir toplumsal taban da kazanmt (Keyder, 1989: 114-115).
Btn bu analizlerden de izlenecei zere, bu dnemdeki uygulamalar, yerel ve ulusal

iktidarlarn belirginlemesi, yeniden kurulmas, kentsel tabakalama sisteminin yeniden
yaplanmas ve genel olarak devlet-toplum ilikilerinin yeniden oluumu asndan ok
nemlidir. Mbadiller arasnda, ttihat ve Terakki Hareketi iinde etkili olduu iin avantajl
konumda olan ve yeniden yaplanan g ilikileri iinde yer almay beceren ayrcalkl
gruplarn ya da kiilerin olup olmadn bilmiyoruz. Eer varsa da, bunlarn daha ok kentli
mbadiller arasndan km olmalar muhtemeldir. Mbadele ile gelen kyllerin ise bu g
ilikileri iinde etkili bir yer alamadklarn syleyebiliriz. Ancak yine de btn bu argmanlar
tam anlamyla irdelemek iin, igal, zorla elkoyma ve devlet eliyle datma uygulamalarn;
servetin farkl el deitirme biimlerini irdeleyen ve btn bu uygulamalarn siyasal ve
ekonomik sonularn analiz eden yeni aratrmalara gerek duyulduu aktr.
Her eye ramen, mbadillerin, Trkiyedeki btn dier zorunlu g gruplarna gre
olduka avantajl bir gmen grubu olduunu syleyebiliriz. ncelikle, mbadillerin,
112
uluslararas anlamalarn gzetiminde olmalar, onlarn greli olarak gvenli bir ortamda g
etmelerini salamtr. Mbadillerin bir baka nemli avantaj, ulus-devletin ina dneminde
g eden ilk Trk ve Mslman gmen grubu olmalar ve kurucu kadrolarla kken ve kltrel
anlamda yaknlklardr. Her ne kadar kent kkenliler ile ky kkenliler iin farkl uygulamalar
olsa da, mbadillerin tmnn hem kurumsal, hem de toplumsal olarak benimsenmi olduklar
sylenebilir. Kyl mbadiller de, g ettikleri dnemde, retici nfusun kt olmas ve buna
karlk yerleebilecekleri verimli alanlarn bol olmas nedeniyle greli olarak avantajl kabul
edilebilir. Nitekim, daha sonraki dnemlerde g eden muhacirler bu kadar avantaja sahip
olamamlardr.
Sonu olarak, ncelikle evsahiplerini yerletirmeyi hedefleyen iskan politikasnn

mbadilleri de evsahibi olarak kabul ettii aktr.
3.3.4 GLER SONRASI YENI TOPLUMUN OLUUMU II: DOUNUN ZORLA YERLETIRILMESI
Yukarda anlatlanlar, ulus-devletin kuruluunun ilk yllarnda iskan kurumu araclyla

Bat Anadoludaki yerleme ve yerletirme deneyimini betimlemektedir. Bu deneyimin
Anadolunun dier blgelerinde aynen yaandn sylemek mmkn deildir. Bu dnemle
ilgili dier aratrmalar, Doudaki srecin ok farkl olduunu ve iskan kurumunun da,
Douda Batdakinden ok farkl uygulamalara kaynaklk ettiini gstermektedir. Bu dnemde,
Anadolunun Dou snrnn belirlenmesi, gvenliin salanmas, buradaki nfusun yerlemesi
ve gndelik yaamn yeniden kurulmas Batdakinden ok daha atmal, zor ve uzun srede
gereklemitir.
Bu blgede yaanan sava ve atmalarn Cumhuriyetin kuruluunda kurgulanan

ilkelerin oluturulmasnda ve ulusal kimliin iinin doldurulmasnda ok etkili olduu
anlalmaktadr. Bir nceki blmde belirtildii zere, Anadoluda glerle gerekleen
Mslmanlamaya ramen dinin ikinci plana atlarak laiklik ilkesinin ne karlmasnda ve
Trkle vurgu yapan milliyetiliin olumasnda Douda yaananlarn da etkili olduu
anlalmaktadr. Nitekim, bu blgede yaananlar, nce Ermeni Sorununu, daha sonra da
Krt Sorununu oluturmu ve her ikisi de Cumhuriyetin tabu konular arasna girmi ve yakn
zamanlara kadar pek de sorgulanamayan resmi tarihin oluumuna kaynaklk etmitir. ok
113
ypratc atma, sava ve glerin yaand bu blgede, skunetin gnmzde bile

kurulamam olmas konunun nemini arttrmaktadr.
Daha nce de belirtildii gibi, bu dnemde buralarda olanlar aktaran aratrmalar,

bize tabularn ve yasaklarn imkan verdii lde bilgi verebilmektedir. Bu gibi tabu
konularn tartlmasn nleyen Trk resmi tarih yaklam ancak, yakn dnemlerde
sorgulanmaya balamtr. Bu nedenle, henz ok az sayda aratrma yaplabilmitir.
Elimizdeki dier bilgi kayna olan ve bu atmalardan madur olanlarn oluturduu
alternatif literatr de ayn ekilde yanl olma sakncasyla ykldr. Ancak bu literatrn
varl bize tek bir dorunun olmad konusunda uyarda bulunmaktadr. Bu nedenle, burada,
mevcut literatrn imkan verdii lde, iskan kurumunu, g ve yerleme politikasndaki
deimeyi anlamaya alacaz. Daha nce de belirtildii zere, bu alandaki literatrn bir
baka sakncas, sadece bu konuya odaklam olmas ve ayn dnemde Anadolunun dier
taraflarnda olanlar ve dier etnik gruplarn yaadklarn dikkate almamasdr.
Tarihilerin almalarndan, Osmanl dneminde blgenin tarmsal yaps, kentleri ve

bu alanda yaayan etnik ve dinsel gruplarn konumu hakknda bilgiye edinebilmekteyiz. Bu
blgenin etnik ve dinsel olarak kozmopolit bir yapya sahip olduu, ancak retim yaps
asndan tarma ve hayvancla dayal olduu; baz alanlarda ticarilemi tarmn da
yapld; kentlerde ise, geleneksel zanaat retimiyle ticaretin yapld bilinmektedir.
Ermeni tehciri sonrasnda, bu blgedeki krsal ve kentsel alanlarn yaps ve buralardaki

tabakalama sisteminde gerekleen deiim hakknda yeterli bilgiye sahip olduumuz
sylenemez. Bruinessenin aratrmasndan, blgede devletle ilikisi birbirinden farkl
aalarla, eyhlerin, kentte yaayan erafn, yan sra, farkl ilikiler iinde olan airetli ya da
airetsiz kyllerin, hayvanclkla ilgilenen gerlerin yaad bilinmektedir (Bruinessen, 2003:
280-283). Nitekim, Jorgerdenin bu blgede, yakn dnemde yapt mikro tarih almasnda
da...blgede yaayan kentli ileri gelenler grubuyla, kyl-gebe ileri gelenler grubunun ...
blgede yaam olan Ermenilerle ilikiler asndan farkl deneyimleri olduundan sz
edilmektedir (Jorgenden, 2008: 315).
Ermenilerin bu blgeden tehcir edilmesiyle balayan sre iinde, burada gerekleen

en nemli deime, Krtlerin blgede yaayan en nemli etnik grubu oluturmaya
114
balamasdr. Osmanl dneminde bu blgede yaayan Krtlerin airet sistemi iinde

yaadklar bilinmektedir. Airet sisteminin kyl-bey arasndaki karlkl bamlln ok
gl olduu; beyin kyller zerindeki gcnn neredeyse mutlak olduu bir cemaat ilikisi
olduu bilinmektedir. Dier taraftan, Krtlerin airet sistemi iinde birbirinden farkl dil, inan
ve kltr gruplarndan olutuu ve onlarn da Osmanlnn kuruluundan bu yana, gerek
birbiriyle ve gerekse devletle ilikileri asndan birbirinden ok farkl deneyimlere sahip
olduklar da bilinmektedir.
dari adan bakldnda, bu blgede yaayan Krtlerin Osmanl dneminde yar zerk
statye sahip olduu, (Heper, 2008: 72) ve blgede yerleik Krt airetlerinin Osmanlnn son
dnemlerinde balayan ve ulus-devlet olma srecinde hzlanan merkezilemeden rahatsz
olduklar da bilinmektedir (Heper, 2008: 231). Bir anlamda, Cumhuriyet dnemi uygulamalar,
Osmanl dneminde balam olan merkezileme, brokratikleme srecinin bir devam
olarak, Doudaki Krt beylerinin g kaybetme kaygsn gndeme getirmitir. Nitekim bu
dnemde ska rastlanan isyanlarda bunun da etkisinin olduu sylenmektedir.
Esas olarak, Batdakinden farkl olarak bu blgede Hristiyan nfusun azalmas ve

dinsel homojenlemenin blgede, farkl etnik kkene ve mezhebe sahip gruplar arasndaki
gerilimi azalttn syleyemeyiz.
Dier taraftan yeni ynetimin, bu blgede de, Cumhuriyetin ilan ile balayan sre
iinde yine iskan kurumunun araclyla dzenin tesis etmeye alt anlalmaktadr.
Ancak, buradaki direni ve kar koyular, iskan kurumunun buradaki ileyiini tamamen
deitirmitir. Sonuta, Bat ve Douda yaanan iki farkl deneyim sreci 1934 ylnda
karlacak olan skan Kanununun oluumuna ve tam anlamyla kurumsallamasna yol
amtr. Bu nedenle, bu blgedeki g ve yerletirme politikalarn 1934 ncesi ve sonras
diye ikiye ayrarak ele almakta yarar vardr.
Cumhuriyetin ilk dnemlerinde (1924-1934 dneminde), bu blgede resmi kaytlara

gre, yirmi ayaklanmann olduu ve bu isyanlarn sert atmalar ve srgnlerle bastrlmaya
alld bilinmektedir (Babu, 2006: 110-111; Gk, 2005: 112-115).
115
Bu ayaklanmalar iinde, 1925 ylndaki eyh Sait ayaklanmasnn, Cumhuriyetin

kurulu dnemine rastlamas ve byk atmalara neden olmas nedeniyle zel bir yeri
vardr. Bu blgedeki isyanlar ve Krt sorununu inceleyen kaynaklar, eyh Sait
ayaklanmasn ok eitli nedenlere balamaktadr. Bu nedenler arasnda Halifeliin
kaldrlmasna dinci muhafazakar kar k; Krtln resmi olarak sreten dlanmasna
tepki; Krtlerin ayr devlet kurma istei; feodal toprak aalarnn ve airet reislerinin
ayrcalklarn kaybedecekleri korkusu ve btn bu eilimleri bilerek blgede etkili olmaya
alan ngilizlerin rahatsz olan Krt gruplara yapt destek en sk rastlanan yorumlardr
(Babu, 2006: 96-100; Kirii ve Winrow, 1997: 110; Heper, 2008: 244; Jongerden, 2007: 424;
Bruinessen, 2003: 387-444 v.d.).
Bu balamda, eyh Sait syann ele alan resmi tarih yazmnn dinci gerici hareket,
alternatif Krt yazmnn ise Krt zgrlk mcadelesi vurgusunu ne kardn tahmin
etmek g deildir. Kirii ve Winrow ise, neredeyse btn bu nedenleri bir araya getirerek
daha kapsayc bir yorum yapmaktadr. Onlar bu ayaklanmay; Ankaradakilerin dayatmaya
alt merkezilemeye direnen Krt airetlerini birletirmede hassas bir rol oynayan
karizmatik bir dini liderin nderliinde bir ayaklanma olarak deerlendirmekte ve o dnemde
Krtler arasnda yaygn bir ulusal bilincin olmadn belirtmektedirler (Kirii ve Winrow, 1997:
110-11). Bruinessen ise, bu ayaklanmann, eyh ve aalarn devlet ile etkileiminde ve etkileri
gnmze kadar devam eden Krt milliyetiliinin tarihinde dnm noktas olduunu ifade
etmektedir (Bruinessen, 2003: 388).
Krtlerin, Ermeni tehcirinden sonra blgede, farkl dil, din ve kltrel kkene sahip olan
airetlerden olusa da, en nemli etnik grup haline geldikleri ve blgede oluan ekonomik ve
siyasal boluu doldurmada etkili olduklar aktr. Ancak, bu blgede g ilikilerinin ok
karmak ve atmal olduu da aktr. Bu erevede, bu dnemde, Ruslarn ekilmesinden
sonra Ermenilerden boalan alanlara kimlerin nasl yerletikleri ya da yerletirildikleri ve bu
blgedeki servetin el deitirmesinden hangi gruplarn, nasl yararland konusunda da
elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadr. Ne yazk ki, bu konu, hem resmi tarih yazmnda hem
de alternatif Krt tarih yazmnda, neredeyse ortak bir kabulle, hassas ve tabu konu olmaya
devam etmektedir.
116
Dier taraftan, mevcut aratrmalardan, Cumhuriyetin ilk dneminde, ina edilmeye

allan brokrasinin bu blgede denetim kuramad ve kendini kabul ettirmekte ok
zorland anlalmaktadr. Devletin burada dzeni yeniden tesis etmek iin, baz Krt
gruplarla uzlap, baz Krt gruplarla ise atmaya girmek durumunda kald anlalmaktadr.
Bu erevede, bu dnemde, bu blgede iskan kurumunun ileyiinin, Batdakinden

farkl olarak, Osmanldaki sava dnemi uygulamalarna benzediini syleyebiliriz. Burada
Cumhuriyet yneticilerinin, Osmanlda olduu gibi srgn, zorla yerletirme, devlete bal
gruplarla kartrma, isyanc beylerin gcn azaltmak iin kyllerinden ayrma ya da
kyllere toprak vererek beylerin denetiminin dna karma gibi btn yntemleri
denedikleri anlalmaktadr. Blgede bugne kadar devam eden gerilimli ortamdan bu
yntemlerin ok da baarl olduu sylenemez. Bu yntemlerden hangisinin baarl olduunu
sylemek iin daha fazla aratrmaya gerek olsa da, sren atmalardan, ounun baarsz
olduu sylenebilir.
Ankaradaki merkezi hkmetin, 1925-27 yllar arasnda, bu blgeyi dorudan

ilgilendiren baz nemli kararlar ald anlalmaktadr. Bu kararlardan ilki, 1925 ylnda eyh
Sait isyan sonrasnda karlan 134 sayl Bakanlar Kurulu kararyla gerekletirilen
srgndr. Bu kanunla, blgede direnen, isyanc airet mensuplar zorunlu ge tabi
tutulmutur. Ancak bu g kararnn istenen sonucu vermedii, isyanc liderlerin blgede
kald, buna karlk olaylara karmayanlarn bu karara uyarak blgeden uzaklatklar
anlalmaktadr. Sonuta, Gkn de belirttii zere, karardan birka ay sonra, ..gittikleri
yerde olumsuzluklar grlmeyenlerin geri dnmesine izin verildii anlalmaktadr (Gk,
2005: 65-67). Buradan da izlendii zere, bu dnemde de alnan kararlarla, uygulama
arasnda nemli farkllklar vardr.
Yine ayn ekilde, blgede isyanlarn devam etmesi nedeniyle, isyan karan Krtlerin
Batya gnderilmesini ngren 1927 tarihli ve 1097 sayl Baz Ehasn ark Menakbndan
Garp Vilayetlerine Nakillerine Dair Kanun karlmtr. Bu kararla ilgili olarak Babuun ve
Gkn almalarnda ayrntl bilgi verilmektedir (Babu, 2006: 135-170; Gk, 2005: 66-69).
Yine ayn almalara gre, bu yasa da tpk eyh Sait isyan sonrasndaki srgn yasasnda
olduu gibi istenen amaca ulaamam, isyanc olmayanlar Batya srgne gitmi ancak,
117
isyanclar blgede kalmaya devam etmitir. Sonuta, ksa bir sre sonra, isyanc
olmayanlarnn geri dnmelerine izin verilmitir.
Alnan bu srgn kararlarnn, sadece aa, eyh ya da bey diye tanmlanan ve kyller
zerinde mutlak gc olan gruplara m, yoksa onlara tabi olan kylleri de kapsayacak bir
biimde mi uyguland, bu aratrmalardan anlalmamaktadr. Ancak, sonu olarak bu
bilgilerden Cumhuriyet ynetiminin bu srgn kararlarn istenen etkinlikte uygulayamadn,
istedikleri sonuca ulaamadn, aksine direnii gruplarn radikallemesine neden olduu
anlalmaktadr.
Cumhuriyet ynetiminin uygulamak istedii bir baka politika da, bu alanlara devlete
bal gruplar yerletirmek olmutur. Bylece ynetim, blgeye daha nce g etmi olan
mbadil, mlteci ve snmaclarn yerlemesini salayacak ve blgede Krt nfusun en
byk etnik grup olmasn engelleyecekti. Nitekim, smet nnnn bu blgeyi ziyaret
etmesinden sonra hazrlad raporda da, bu blgeye, Karadeniz blgesinden gelenler bata
olmak zere, Kafkas, Balkan gmenleri ve mbadillerin yerletirilmesinin istendii
anlalmaktadr (ztrk, 2008). Ayn ekilde, Gkn almasndan da, blgedeki savalardan
sonra, Ermeniler, Rumlar gibi dier gedenlerden boalan tarm arazilerine zellikle,
muhacir, mbadil ve mlteciler gibi devlete bal unsurlarn yerletirilmesinin politik olarak
istendii ancak baarlamad anlalmaktadr (Gk, 2005: 236-262).
Babu da, bu dnemde, blgeden gle gidenlerin (muhtemelen Ermeniler ve dier

g edenler ya da srgn edilenler kast ediliyor20) yerlerine muhacir, mlteci ve gerlerin
yerletirilmesine alldn aktarmaktadr. Babua gre, 1924 tarihli ve 441 sayl
..mbadeleye tabi olmayan kiilerin hkmet yetkisinde bulunan sahipsiz topraklarn sava
madurlarna, kayplar lsnde datlmasn ngren yasa ve 1926 tarihli 781 sayl
yasayla, blge gvenliinin salanmas ve korunmas yannda nfusu kaynatrmak amacyla
zorunlu iskana tabi tutulan nfusun feodal unsurlar yerine devlete balanmalar da
amalanmt (Babu, 2006: 145-147).
20 Yazarn notu.
118
Bu erevede, 1926 ylnda karlan 885 sayl skan Kanunu, 1923 tarihli, neredeyse
sadece mbadilleri dikkate alan skan Yasasndan farkl olarak, Douda uygulanmak istenen
g ve yerletirme kurallarn da belirleyen iskan uygulamalarn da kapsayan yeni bir
dzenleme olarak kabul edilebilir. 1934 tarihinde kan 2510 sayl skan Yasasnn hazrl
olarak da kabul edilebilecek bu yasayla, hem muhacir, mlteci ya da mbadillerin boalan
tarm arazilerine yerlemeleri ve retken olmalar salanacak hem de, Dounun tek etnik
gruba dayanan yaps nlenerek nfus etnik olarak kartrlacakt.
Etnik nfusun kartrlmas politikasnn Osmanldan bu yana uygulanan bir iskan

politikas olduu bilinmektedir. Osmanlda, farkl dinsel gruplar kartrmak iin kullanlan bu
politika, Cumhuriyet dneminde farkl mezhep ve etnik kkene sahip olan gruplara
uygulanmaya balamtr. Bu politika, baz aratrmaclar tarafndan da ifade edildii gibi
zorunlu asimilasyon politikas olarak kabul edilebilir.
Cumhuriyet hkmetinin bu politikay uygulamak istedii ak olmakla birlikte, bu

kararlarn etkin bir ekilde uygulanp uygulanmad konusu tartmaldr. Ancak, daha nceki
blmde de belirtildii zere, mbadillerin Ege blgesine yerletirilmesinde bile sorunlarn
olduu bir dnemde bu uygulamann bu blgede tam anlamyla gerekletiini sylemek
mmkn deildir. Nitekim, gerek o dneme ait raporlardan, gerekse yaplan ariv
almalarndan bu politikann da uygulanamad anlalmaktadr (Gk, 2005: 278).
smet nnnn bu blgeyi gezdikten sonra kaleme ald raporda da bu politikann

uygulanamamasndan duyduu znt ifade edilmektedir. nnnn Krt raporunda bu
konuda ok sayda yaknmas olduunu izlemek mmkndr. rnein nnnn bu raporda
Trabzon Srmeneden gelenlerin Tatvana, muhacirlerin ise Idra yerletirilememi
olmasndan yaknd izlenmektedir (ztrk, 2008: 32, 41). Yine ayn ekilde, Van blgesine
1935 yaznda yapt geziyle ilgili olarak, nn .... vaktiyle mreffeh Ermeni kyleri tarafndan
igal olunan yerleri grmekti. Bu havali botur. Tedricen Krtlerle dolmaktadr. Bu kadar bo
yerlerde randan, ldrdan ve Erivandan gelen pek az muhacirin hala ikayeti ve
yerlememi bulunduklarn grmek, insan meyus eden bir eydir.... demektedir (ztrk,
2008: 34). Jongerdenin szl tarih almalarnda da bu blgedeki kylerin el deitirme ve
ayn ekilde baz muhacir gruplarn yerletirilme ykleri hakknda bilgiler mevcuttur
(Jongerden, 2008: 331, 377).
119
Cumhuriyet ynetiminin uygulamak istedii bir baka politikann ise ger Krt
gruplarnn iskann salamak olduu bilinmektedir. Bu politikann uygulanp uygulanamad,
uygulandysa, kimlere, nasl uyguland konusunda da fazla bilgi mevcut deildir. Ancak,
aratrmalardan, ger Krt gruplarnn yerletirilmesi srasnda kyllerin beylerden ayr
olarak yerletirilmek istenmesi nedeniyle de sorunlarn kt, airet sistemindeki hiyerariyi
ve g ilikisini bozacak uygulamalarn tepki grd anlalmaktadr.
Nitekim, gerek Gk, gerekse Babuun, almalarndan da, kylleri toprak zerine
hak sahibi yapacak uygulamalara beylerin aka kar ktklar anlalmaktadr. Dier
taraftan, ynetim yanls airetlerin kyl-bey ilikisini srdrme asndan daha ansl
olduklar da anlalmaktadr. Nitekim, Gk aratrmasnda, ... blgede merkezi otoriteye
baeenlerin feodal yap iinde varlklarn srdrebildiklerinden... sz etmektedir (Gk, 2005:
381). Anlalyor ki, devlet ve bu blge egemenleri arasndaki uzlama, feodal ilikilerin
srmesi ve geleneksel erk sahibi gruplarn toprak zerinde yeni haklar kazanmalaryla
mmkn olabilmitir.
Bu balamda, bu blgedeki gler dengesinin nasl deitii ve yerleik ya da ger

yerel airet liderlerinin nasl hareket ettii hakknda fazla bilgi sahibi deiliz. Bu erevede,
merkezi hkmetin Krt gruplar arasnda ayrmc davrand, ynetim yanls ve isyanlara
katlmayan gruplar izledii ve destekledii aktr. Nitekim smet nnnn 1935 tarihli Krt
raporunda da hkmet yanls Krtlerden ska sz edilmektedir (rnek olarak, ztrk: 2008:
38).
Bata da belirtildii zere, Cumhuriyet ynetiminin g ve yerletirme politikasnn en

nemli amacnn, blgenin Ankarayla eklemlenmesinin salanmas olduu aktr. Bu
nedenle, gvenliin tesis edilmesi ve yerleik olmayan Krt airetlerinin yerletirilmesinin
ncelikle istendii anlalmaktadr. Ankara ile sorunlar olmayan baz Krt gruplarn bu blgede
yeniden kurulan g ilikileri asndan avantajl olduklar anlalmaktadr. Blgede yaayan
airetli ve airetsiz kyllerin, hayvanclkla geinen kyllerin, kyde ya da kentte yaayan
aalarn ya da dier Krt erafnn btn bu atma ve uzlamalardan nasl etkilendiklerini
aratrmak ilgi ekici bir konu olabilir. Bunu anlamak iin, blgedeki airetlerin gcn ve kendi
aralarndaki g savalarn daha yakndan tanmak gerekir.
120
Bu blgedeki atma ve siyasal denge araylarnn oluturduu puslu ortamda,

blgede gerekleen iskan ve yerletirme politikasnn hangi Krt gruplarn nasl deitirdii,
blgedeki g dengelerini nasl detirdii, tarmsal yapy, toprak mlkiyetini, tarmsal
retimdeki emek bileimini, kyl- bey ilikilerini nasl deitirdii gibi yapsal konular fazla
tartlmamaktadr. Dolaysyla bu blgede uygulanan iskan ve yerletirme politikasnn hangi
Krt gruplarn glendirdii, g dengelerini nasl deitirdii, toprak mlkiyetinin hangi
gruplar lehine el deitirdii, retimin yaps gibi birok konu aratrlmay beklemektedir.
Bu dnemle ilgili karar ve raporlardan da anlald zere Cumhuriyet ynetimi

blgede yaayan nfusun sistemle eklemlenmesini hedeflemi, ancak bunda tam anlamyla
baarl olamamtr. Nitekim, 1936 yllarnda blgede umumi mfettilik yapan Abidin
zmenin raporunda da asimilasyonun gerekliliinden sz edilmekte ve bunun nasl
yaplmas gerektiine dair neriler gelitirilmektedir (ztrk, 2008: 118-121). Bugne kadar
tanan tartma ve atmalardan, o dnemdeki ynetimin hedeflerinden biri olan
asimilasyonun gereklemedii aktr.
Son dnemlerde Krt sorunu ile ilgili olan ve skan Kanununu da dikkate alan
almalar daha ok, ulus-devlet olma sreci, Krtlerin yaad eklemlenme sorunun siyasal
ve tarihsel kkenleri, etnik ve kltrel kimlik ve uygulanan yerletirme ve g politikalarnn
assimilasyonist olup olmadklar gibi konular zerine younlamtr. Bu politikalara
gsterilen direncin sonucunda son dnemlerde Krt sorunu, zellikle Krt dilinin kullanlmas,
yaatlmas ve gelitirilmesi gibi kltrel haklar balamnda tartlmaya balamtr.
3.4 CUMHURIYETIN KURALLARI KESINLEIYOR
3.4.1 YNETMEK IN BENZETIRMEK: 1934 SKAN KANUNU VE SONRASI
1930l yllarda alnan btn kararlarn Trkiyedeki devlet-toplum ilikilerinin kurallarn

belirleyen ok nemli kararlar olduu aktr. Bu kararlarda, Cumhuriyetin kuruluundan
sonraki ilk on ylda yaananlarn, Kurtulu Sava sonras Anadoluda kurulan yeni g
121
ilikilerinin ve dnya konjonktrnn nemli yer tuttuu aktr. Trkiyenin hem demokrasi,
hem de kapitalistleme tarihi asndan ok nemli olan bu dnem, yakn dnem tarihileri,
siyaset bilimcileri, iktisat tarihileri, sosyologlar ve hatta siyaset yapclar tarafndan youn bir
ekilde tartlmaktadr. Bu dnemde tesis edilmi olan baz kurumlarn hala yayor olmas,
alnm olan baz kararlarn etkisinin srmesine neden olmakta, konuyu gncel tutmakta ve
nemini arttrmaktadr.
Bu dnemin siyasal konjonktr asndan en nemli zellii, Trklk ve milliyetiliin

ideolojik olarak ykselmesi ve Tek Parti Ynetiminin yeni kurulan ulus-devlet projesini
Osmanldan ayran bir kkene kavuturmak amacyla, Mslmanlktan ok, Trkle, Trk
etnisitesine ve Trk diline vurgu yapan politikalar uygulamaya zen gstermesidir.
1930l yllara gelene kadar, Cumhuriyet ynetimi iin hayati neme sahip olan konunun
dzenin tesisi olduu aktr. Bu amala yaplan uygulamalarn bir aya yeni brokratik
sistemin ilemesi, bir aya ise tarmsal retimin yeniden srdrlmesi olmutur. Bu dnemde
nfus artnn dk olduu, gler ve savalar nedeniyle kyl nfusun azald ve
dolaysyla tarmsal retimin azald da bilinmektedir (Shorter, 1985; 2000). Bu balamda
iskan kurumu her iki hedefin gerekletirilmesi iin de kullanlmtr. Bir baka deyile,
terkedilmi ya da tahribolmu kylere muhacir, mbadil ya da gerlerin yeniden yerletirilmesi
nemliydi.
Aratrmaclar, kurulu yllarnda btn bunlarn yaplamadn, dzenin tesis

edilemediini, zellikle Douda gvenliin salanamadn ve isyanlarn devam ettiini
belirtmektedir. Aratrmaclar 1934 tarih ve 2510 sayl skan Kanununun bu konjonktrde
karldna iaret etmektedir. rnein Babu, bu yasann blgede ..gvenliin salanmas
iin alnan askeri nlemlerin yan sra, halkn sosyal sorunlaryla ilgili geni bir iskan
uygulamasnn da gerekli olmas nedeniyle hazrlandn belirtmektedir (Babu, 2006:
175). Babu bu yasann karlmas srasndaki tartmalar inceleyerek o dnemde bu yasann
sorunlara sosyal zm olarak nerildiini iddia etmektedir.
Babuun almasnda meclise sunulan Hkmet layihas zetlenmekte ve buna

gre yasann Osmanl iskan politikasna tepki olduu belirtilmektedir. Layihada, Osmanl
iskan uygulamas, .. (buraya) gelen Trk rkndan olan muhacirlerin bile .. yerli Trklerle
122
kaynamamasna ..(neden olmas) ve ...airetlere tzel kiilik salayarak, birbirleriyle

dmanlklarnn srp gitmesine izin vermesi.. gibi gerekelerle eletirilmektedir (Babu,
2006: 177-178). Hkmet layihasna gre bu yasa, ..Trk nfusunu nicelik ve nitelik olarak
glendirecek bu amala .. lkenin eitli iklim ve corafi koullarna gre nfusu
dzenleyecek. Milli kltrmze zmsenmesi istenen nfus kitleleriyle, yetki gcne sahip
olan nfus unsurlarnn yerleim dzenini salayacak merkezde ve tarada gl bir
rgtlenmeyi salayacaktr (Babu, 2006: 178-180).
Nitekim bu yasann ilk maddesinde; Trkiyede Trk kltrne ballk dolaysiyle

nfus oturu ve yaylnn, bu kanuna uygun olarak, cra Vekillerince yaplacak bir programa
gre, dzeltilmesi Dahiliye vekilliine verilmitir21 denilmektedir. Bu tartmalarda aka ifade
edilmese bile toplumsal sorunlarn zm iin asimilasyon politikasnn benimsendii
anlalmaktadr.
Yasann bu maddesinden de anlalaca zere, bu yasayla Trk kltrne ballk

iin nfusun yeniden datlmas temel ama olarak belirtilmitir. 22 Her ne kadar, hazrlk
aamasnda Osmanl dnemi eletirilmi olsa da, bu yasann uygulama aralarnn ayn
aralar olduu aktr. O dnemde de, tpk Osmanl dneminde olduu gibi, topraktaki haklarn
esas olarak devlete ait olduu ve kyllerin de, vatanda olmaktan ok, reaya ya da retici
emek olarak kabul edildii sylenebilir. Osmanlda, gvenlik arac olarak kullanlan, zorunlu
gler, farkl milletleri kartrarak kozmopolitlemeye neden olmuken, bu dnemde zorunlu
gler, Anadoluda yaayanlar kartrarak kaynatrma arac olarak kullanlmak istenmitir.
Bir dier deile, Osmanldan bu yana yaayan iskan kurumu, yeni dnemde daha da
glenerek brokratiklemi ve ulus-devletin kurulmasnn zorba bir arac haline
dntrlmtr.
21skan Kanunu 2510 Resmi Gazete ile neir ve ilan : 21/VI/1934- Say:2733 Birinci Madde. Ayrca
Bknz. EK: 2.
22Bu madde, 1947 ylnda;, Muhacir ve mltecilerle gebelerin ve gezginci ingenelerin yurt iinde
yerletirilmeleri; Trk kltrne ballk ve nfus oturu ve yaylnn dzeltilmesi amaciyle olarak
deitirilmitir. (Bknz. EK: 3)
2006 ylndaki 5543 sayl yasann ilk maddesi ise;, Bu kanunun amac; gmenlerin, gebelerin,
yerleri kamulatrlanlarn ile milli gvenlik nedeniyle yaplacak iskan almalarn, kylerde fiziksel
yerleimin dzenlenmesi biimine dnmtr. (Bknz. EK: 4)
123
1934 tarihli iskan yasasnn kapsamnn geniliini aktarabilmek amacyla, nemli

grdmz dier maddelerine, aada ksaca deineceiz:
Bu yasann daha sonra ok nemli tartmalara kaynaklk etmi olan ikinci maddesi, bu
uygulamann nasl yaplacan tarif eden ve Trkiyeyi iskan asndan blgelere ayran ok
tartmal bir maddesidir. Bu maddeye gre Trkiye, Trk nfusun tekasf istenen yerler;
Trk kltrne temsili istenen yerler; ve shhat, iktisat, kltr, siyaset, askerlik ve inzibat
sebepleriyle boaltlmas istenilen ve iskan ve ikamete yasak edilen yerler olarak e
ayrlmtr. O dnemdeki Tek Parti ynetiminin otoriter yaklamn da yanstan bu madde
ancak 1947 ylnda lavedilebilmitir.
Bu yasann burada ele alacamz nc maddesi ise, geleneksel Trk d g

politikasnn temelini atan ve halen uygulanan yaklam yanstan bir baka nemli
maddesidir. Bu maddeye gre d gle Trkiyeye gelme ve buraya yerleme hakkna,
sadece Trk soyundan olan ve Trk kltrnden olanlar sahiptir. Halen uygulanan bu
maddede ifadesini bulan rk ve etniki yaklam, Trkiyenin bugnk mlteci ve hatta daha
genel olarak gmen ve yabanc politikasnda yaamn srdrmektedir. Bu yasa dndaki
Ky Kanunu, Yabanc alma Yasas ve toprak mlkiyetini dzenleyen mevzuatta da bu
dneme damgasn vuran yabanc korkusu ve ie kapanma drtsnn izlerini yakalamak
mmkndr.
Ayn yasann drdnc maddesi, Trkiyeye muhacir olarak alnamayacaklar olarak,

Trk kltrne bal olmayanlar; anaristler; casuslar; gebe ingeneler ve memleket dna
karlm olanlar saymaktadr. Yasann bu maddesi de, bugnlerde, insan haklar, ayrmclk
ve Trk milliyetilii balamnda youn olarak tartlmakta ve eletirilmektedir. 2006 ylna
kadar aynen yaayan bu madde, Trkiyenin d g politikasnn temel niteliklerini belirledii
gibi, Trkiyedeki vatandalk kavramnn kapsam, anlam ve ierii konusunda nemli
ipular vermektedir23.
23Bu madde 2006 ylnda kabul edilen 5543 sayl yasada Trk soyundan ve Trk
kltrne bal olmayan yabanclar ile Trk soyundan ve Trk kltrne bal olup da
snr d edilenler ve gvenlik bakmndan Trkiyeye gelmeleri uygun grlmeyenler
gmen olarak kabul edilmezler biiminde deitirilmitir. Bknz. EK: 4
124
Yasann, gerek etnikilik ve gerekse ayrmclk uygulamas olmas nedeniyle yaygn

olarak eletirilen dokuzuncu maddesi ise .. Trkiye tabiyetinde olan gezginci ingeneleri ve
Trk kltrne bal olmayan gebeleri.. datarak yerletirmeye casusluklar sezilenleri
snr boylarndan uzaklatrmaya milli snrlar dna karmaya Dahiliye Vekaletini
salahiyetli klmaktadr. Yasann bu maddesi de 1947 ylnda deiiklie uramtr. Bu madde
de yasaya hakim olan etniki ve ayrmc anlay yanstmaktadr.
Burada ele alacamz son madde ise, dorudan Krtleri ve Krt airetlerini hedef alan
onuncu maddesidir. Buna gre, Devlet airete hkmi ahsiyet tanmaz. Bu hususta
tannm olan haklar kaldrlmtr bu kanunun nerinden nce.. reis, bey, aa ve eyhlere
ait olarak tannm, kaytl, kaytsz btn gayrimenkuller Devlete geer bu gayrimenkuller
muhacirlere, gebelere, naklolunanlara, topraksz ve az toprakl yerli iftilere datlp tapuya
balanr
Bu maddelerden de izleneci zere, bu yasa o dnem Trkiyesi iin ok nemli olan

temel konular kapsamaktadr. Bu balamda, Babu, o dnemin Dahiliye Vekili olan kr
Kayann bu yasann Trkiyenin drt ana derdine are bulacak tedbirleri topladn,
bunlarnsa: nfus, muhaceret, gebelik ve toprak meseleleri olduunu belirttiini ifade
etmektedir (Babu, 2006: 250). Yine Babu, dnemin nemli akademisyenlerinden mer
Celal Sarn yasann amacn yle zetlediini belirtmektedir: 1.lkeye Trk kltrne bal
muhacir gelmesini salayp nfusu arttrmak; 2.Ekonomik , ulusal ve askeri gereklere gre
nfusun dalmn deitirmek; ve 3. Airetleri yerletirmek (Babu, 2006: 257).
ok geni bir kapsam olan bu yasa, bugne kadar yaayan ilkeleri belirleyen ok
nemli yasalardan biridir. Osmanldaki zorunlu g kurumunu Cumhuriyet dnemine tayan
bu yasa zaman iinde deiiklie uram ve alan daralm olsa da etkileri bugne kadar
sren nemli yasalardan biridir. Burada nce, bu yasann kapsam ve amacyla ilgili yaplm
olan akademik tartmalar ele alacaz.
3.4.2 1934 SKAN YASASI: KIMI KAYNATIRDI? KIMI DILADI?
125
Kapsam ok geni olduundan, 1934 skan Kanununun etkilerini tek bir alanda
izlemek mmkn deildir. Bu yasann etkilerini, ulus-devletin oluumundan, toprak meselesi,
d g politikas ve muhacirlerin kabulune kadar ok geni bir alanda izlemek gerekmektedir.
Yasann kapsamnn genilii ve ok boyutluluu nedeniyle, bunu inceleyen aratrmalar da,
gerek konusu, gerekse yaklamlar itibariyle ok eitlilik gstermektedir.
Resmi tarih yazmnda ..modern devletin kurulmas iin yaplmas gereken

reformlardan biri.., olarak kabul edilen bu yasann kapsamnn ok geni olmas nedeniyle
etkilerinin tmnn alglanmas olduka zordur. Bu yasa, ulus-devletin oluumu, toprak
meselesi, g politikas, Trk vatandalna giri, etnik ayrmclk gibi bir ok konuyla ilikili
olabildiinden farkl disiplinlerin ilgi alanna girebilmektedir. Bu yasa son dnemlerde zellikle
insan haklar, vatandalk haklar ve kltrel haklar gibi konular balamnda gndeme
gelmekte ve yaygn olarak tartlmakta ve eletirilmektedir.
3.4.3 KRT SORUNU VE SKAN KANUNU
Bu yasann, Trkiyede yaayanlar Trk soyundan gelen ve Trk kltrne bal

olanlar, Trke konumayan, fakat Trk kltrnden saylanlar ve ne Trke konuan, ne
de Trk kltrne ait olanlar olmak zere gruba ayrmas ve bu gruplar kaynatrmay
hedeflemesi youn bir biimde tartlmakta ve eletirilmektedir. Bu nedenle bu yasa, Trk
milliyetiliinin vatandala m, rka m, yoksa kltre mi bal olduu konusunda yaplan
tartmalarda ska gndeme gelmektedir. Bu erevede yasada kullanlan dil; ingeneler ve
Krtlerle ilgili kulland ayrmc ifadeler ve zellikle, Krtlerin adn anmadan onlar hakknda
ok nemli kararlar almas; Krt airet reislerini tasfiye etmeyi hedefleyen hkmleri zellikle
yaygn olarak eletirilmektedir. Bu balamda bu yasann, Trkletirmeyi ve zellikle Krtlerin
asimilasyonunu hedefleyen Trk-milliyeti, asimilasyonist ve hatta kimilerine gre rk
bir proje olduu iddia edilmektedir.
Bu balamda, zellikle smail Beikinin almalar bu savlar destekleyen nemli ve

etkili almalardan biri olarak dikkati ekmektedir. Beiki, bu konuyla ilgili, ilk almalardan
biri olan, ok yank uyandran ve resmi evrelerden de tepki gren kitabnda skan
Kanununun aslnda mecburi iskan ya da srgn yasas olduunu belirtmektedir. Beiki
yasann ieriinde bile Krt adnn gememesine iaret etmekte ve yasay Krtleri ve Krt
kltrn asimile etmeye dnk rk bir uygulama olarak tanmlamaktadr (Beiki, 1977).
126
Beiki kitabnda, o tarihe kadar bu yasay Krtleri yok sayarak inceleyen aratrmaclar da
eletirmektedir.
Buna karlk, birok aratrmac, Beikiyi eletirmekte, o dnemdeki koullar,

yasann dier hkmlerini ve zellikle de uygulamalar dikkate alarak, bu yasann sadece
Krtlerin asimilasyonu iin karlm bir yasa olmadn iddia etmektedirler. rnein, Kirii
ve Winrow, bu dnemde gelimeye balayan Krt milliyetiliine ve bu gelimelerin Trk
milliyetilile karlkl etkileimine dikkati ekmekte ve skan Kanununu da bu dnemdeki
milliyeti politikalar yanstan bir rnek olarak kabul etmektedirler (Kirii ve Winrow, 1997:
103-111). Ancak, Kirii ve Winrow, bu yasann amacnn ..lkede gerekleen ulus-devlet
inas srecine yardm etmek.. zere, sadece Krtlerin deil, Anadoluya gelmi, Kafkas ve
Balkan gmenlerinin, buradaki Yahudilerin, tm gmen ve etnik gruplarn, hepsinin asimile
edilmesi olduunu ileri srmektedirler. Onlara gre yasa ..tek lisan konuan, ayn dnen
ve hisseden bir memleket.. yaratmay hedefliyordu (Kirii ve Winrow, 1997: 104-105).
Trk ulusunun yeniden oluumu ile ilgili makalesinde aaptay, bu dnemdeki

Kemalist yaklamdaki Trklk tanmnn kkeninde Osmanldan intikal eden millet
sisteminin devamnn olduunu ve mslmanlarn Trk olarak kabul edilmesi anlaynn
devam ettiini ifade etmektedir. Bu balamda, aaptay skan Kanununun deiik
maddelerini inceleyerek, bu yasann bir taraftan, Mslman, ancak Trk olmayanlara da
snrlar atn ancak onlar Trk olanlarn arasna yerletirerek asimile etmeyi hedeflediini,
ayn ekilde, Krtleri de, ortak kltr ve dine sahip olduklarndan dolay, asimile
edebileceklerini dndn ileri srmektedir (aaptay, 2002: 72-73).
Heper ise, o dnemdeki gvenlik sorunlarna, isyanlara, gerlerin yaratt sorunlara

dikkati ekmekte, bu yasann Krtleri asimile etmekten ok sisteme entegre etme, ya da kendi
tanmyla ayn tutumlar, deerleri ve lkleri paylaan farkl etnik gruplarn, kendi etnik
kimliini koruyarak uyum iinde birarada yaamalar yoluyla yeni bir ulus yaratmak, amacyla
karldn ileri srmektedir (Heper, 2008: 246-248).
Jongerden ise bu yasay sadece Krtlerin asimilasyonu olarak ele alan yaklamlar dar
ve eksik bulduunu belirterek arka planda mevcut olan farkl zeminlerden sz etmektedir.
Buna gre, bu yasa, sadece Krtleri deil, eski Osmanl topraklarndan gelenleri de kapsayan
127
ulusal yerleim iin bir ereve ya da Trkler iin bir anavatan yaratma hedefinin bir parasyd
(Jongerden, 2008: 250-251). Jongerden, o dnemdeki kyclk akmlarna, zellikle ky
sosyologu Kymenin grlerini deerlendirerek, bu projenin arka plannda varolan
kylln halka dntrlmesi dncesine iaret etmektedir (Jongerden, 2008: 277).
Jongerdene gre bu milliyeti proje, zellikle krsal mekann yeniden rgtlenmesi araclyla,
kimliklerin eritilerek yeni bir kimliin yaratlmasyla ulusallatrlmas projesiydi (Jongerden,
2008: 304-305).
3.4.4 TOPRAK SORUNU VE SKAN KANUNU
Bu arada baz aratrmaclar, bu yasay, Trkiyede kapitalistleme, kylln

tasfiyesi, toprak reformu, ya da ..aaln tasfiyesi.. ynyle deerlendirmektedirler. rnein
Keyder, bu dnemi, ...Trkiyedeki rejim, henz halk olamam bir toplumu
ynetiyordu.....1930lardaki buhranda Trkiyenin bana gelenler kapitalizme henz gemekte
olan bir toplumun hikayesiydi... diyerek tanmlamaktadr (Keyder, 2005: 152-153). Bu
balamda, bu dnemde, tarma dayal bir toplum iin, nfusun yeniden yerletirilmesi, siyasal
bir proje olduu kadar, ok nemli bir yapsal deiim giriimi anlamna da geliyordu.
Ayn ekilde Taner Timur, skan Kanununu rk bir yasa olarak tanmlamakla birlikte,
feodal beylik kurumunun feshi, topraksz kyllere toprak datlmas gibi baz hkmleri
asndan nemli bulmaktadr. Timur, burjuva devrimi olarak tanmlad Cumhuriyet
ynetiminin, bu hkmlerle, tarmda prekapitalist ilikileri zmek amacn gttn ileri
srmektedir (Timur, 1997: 133-134). Ancak, Timur, yoksul kyllerin ncl olmadan
meclisten geirilen bu yasann snfsal destek bulmadn ve toprak aalarnn iddetli
muhalefeti ve direnii nedeniyle de uygulanamadn belirtmektedir (Timur, 1997: 204-205).
Bu balamda, bu dnemi bu ynleriyle tartan, Behice Boran gibi pek ok aratrmac ve
siyasetinin olduu bilinmektedir (Babu, 2006: 249-274).
Bu yasada ngrlen hkmlerin de tmyle uygulanabildii sylenemez. Ancak,

uyguland kadaryla yasann ngrd politikalarn, ok nemli siyasal, ekonomik ve
kltrel etkileri olmutur ve bu etkiler gnmzde de devam etmektedir. Btn bu nedenlerledir
ki, hem bu dzenlemelere, hem de bu dneme youn ilgi devam etmektedir.
128
3.4.5 G POLITIKASI VE SKAN KANUNU
Burada, bu yasann daha ok i iskan ve d iskan olarak tanmlanan geleneksel

g politikas olarak adlandrdmz ynyle ilgili deerlendirmeler yapacaz. Buraya kadar
aktarlanlar, g ve nfus politikasnn siyasal bir projenin arac olarak nasl kullanlabildiini
gstermesi asndan ok nemlidir. Tipik bir geleneksel hukuk rnei olan bu yasa, esas
olarak, d g kstlayan, ig denetim altnda tutmaya alan ve mevcut kyl nfusu
zorunlu gle yerletirmeyi ya da yeniden yerletirmeyi amalayan zorunlu g yasasdr.
Bu yasann nemli yn, zorunlu g ya da yeniden yerletirmeyi asimilasyon politikas
olarak kullanmak istemesidir.
Tekeli bu yasay iskan asndan deerlendirdii makalesinde, yasann i iskan ve

d iskan ile ilgili hkmleri ve uygulamalar hakknda bilgi vermektedir. Tekeliye gre de, i
iskanla ilgili hkmler dorudan Krt isyanlaryla ilikilidir ve bu yasayla bir taraftan airet
reislerinin gc krlmak istenmi; dier taraftan konar ger airetler yerletirilerek gvenlik
tesis edilmek istenmitir. Tekeli makalesinde, Tek Parti dnemine ve bu dnemde hkmete
verilen radikal yetkilere dikkati ekmektedir. Tekeli, Tek Parti dneminde, 5027 hanede 25831
kiinin bu yasayla srgn edildiini ancak, ok partili dneme geildikten sonra 1947 ylnda
karlan 5098 sayl yasayla, bu uygulamann durdurulduunu ve srgn edilenlerin arlkl
bir ounluunun geri dndn belirtmektedir.(Tekeli, 2008: 160-162).
Bu yasann zellikle mecburi iskanla ilgili hkmleri, uyguland dnemde de byk

tepki ekmi ve sonuta sre iinde bu karar kaldrlmtr. Babu, skan Kanununun,
zellikle mecburi iskanla ilgili hkmlerinin 1934-1947 yllar arasnda srekli deiiklie
uradn, srgn kararlarnn kalktn ve devletletirilen arazilerin de eski sahiplerine iade
edildiini belirtmektedir (Babu, 2006: 284-287). Ancak, btn bu geri admlara karn,
Krtlerin yaad blgelerde durum sakinlememi, aksine yeni isyanlar km ve 1935
Tunceli Yasas gibi, yeni yasalar yaplmaya ve yeni srgn kararlar alnmaya devam
edilmitir.
skan Kanunu, iskan, srgn, muhacirlik gibi g politikalar asndan

deerlendirildiinde, bu yasann, bir zorunlu g kurumu ve zorunlu asimilasyon politikas
129
olarak kullanldn ifade edebiliriz. Ancak, bu yasa da, tpk dier zorunlu asimilasyon
politikalar gibi, baarl olamam ve zor kullanld durumlarda kimlikleri silmekten ok
kimlikleri glendirici etki yapmtr.24,25
Sonu olarak, bu yasann ve sonuta oluan yeni iskan kurumunun kimlere ne tr etki
yaptn incelediimizde, unu syleyebiliriz. Bu yasa, dardan gelen mbadil ve muhacirleri,
yerlemelerine imkan vermesi ve yeni bir yaam kurma olana salamas nedeniyle asimile
edebilmi, ancak, zorunlu gle zorla yeniden iskan edilmek istenen Krtleri ise, kendi
liderlerinin deyimiyle i diaspora haline getirerek, ayrmlatrmtr.
REFERANSLAR
AANOLU, H. Y., Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus Talihi, Kum Saati Tarih
Dizisi, stanbul, (2001).
AANOLU, H. Y., Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus Talihi-G, Kum Saati

Yaynlar, stanbul, (2003).
AKAM, T., nsan Haklar ve Ermeni Sorunu ttihat ve Terakki'den Kurtulu Sava'na, mge
Kitabevi, Ankara, (1999).
AKAM, T., Ermeni Tabusu Aralanrken, Su Yaynlar, stanbul, (2000).
AKAM, T., Trk Ulusal Kimlii ve Ermeni Sorunu, Su Yaynlar, stanbul, (2001).
AKAM, T., Ermeni Meselesi Hallolunmutur: Osmanl Belgelerine Gre Sava Yllarnda
Ermenilere Ynelik Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul, (2008).
24 Nitekim gle ilgili aratrmalarda etkili olan, klasik Chicago Okulunun asimilasyon
kuram erevesinde yaplm olan aratrmalarndan zorunlu glerin
asimilasyondan ok diaspora dediimiz , etnik ya da dinsel olarak gl balara sahip
gmen gruplar yaratt bilinmektedir. Bu aratrmalar, assimilasyonun ancak,
gnll bir sre olduunda gerekleebileceini ve bunun da ancak, toplumdaki btn
devingenlik kanallarnn gmen gruplarna ak olmas halinde mmkn
olabileceini gstermektedir
25 Sosyal bilimlerin gle ilgili alannda asimilasyon konusunda ok geni bir literatr
mevcuttur. zellikle ABDdeki eritme potas ideolojisi balamnda Park, Burgess gibi
klasik sosyologlarn almalarndan balayarak, 1960larda Glazer ve Moynihana ve
gnmzde Portesin almalarna baklabilir. Heislerin makalesi bu konudaki
tartmalar ve literatr ksaca aktarmaktadr ( Heisler: 2000). Bu kavramlarn ksaca
zetlendii bir aratrma rnei olarak da, Refah Toplumunda Getto balkl almaya
baklabilir. (Erder: 2006)
130
AKTAR, A., Cumhuriyetin lk Yllarnda Uygulanan Trkletirme Politikalar, Varlk Vergisi ve

Trkletirme Politikalar, letiim, 101-134, (2000).
AKTAR; A., Nfusun Homojenletirilmesinde ve Ekonominin Trkletirilmesi Srecinde Bir

Aama: Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, 1923-1924, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar,
letiim, 17-70, (2000).
AKTAR, A., Krmz A., Bon Pour lOrient: Fuat Dndarn Kitabn Deifre Ederken, Tarih
ve Toplum, 8, 157-186, (2009).
ARI, O. Bulgaristanl Gmenlerin ntibak. Rekor Matbaas, Ankara, (1960).
ARI, K., Cumhuriyet Dnemi Nfus Politikalarn Belirleyen Temel Unsurlar, Atatrk Aratrma
Dergisi, VIII, 409-420, (1992).
ARI, K. Byk Mbadele: Trkiyeye Zorunlu G (1923-1925), Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul, (1995).
ARI, K., Trkiyede Mbadele Dnemi Toprak Mlkiyeti ve Tarmda Deiim. 75.Ylda
Kylerden ehirlere, Bilano, Trkiye Toplumsal Tarih Vakf Yayn, stanbul, (1999).
ARI, A. (ed.), Trkiyede Yabanc iler:Uluslarars G, gc ve Nfus Hareketleri, Derin

Yaynlar, stanbul, (2007).
AYGN, H., Dersim 1938 ve Zorunlu skan: Telgraflar, Dilekeler, Mektuplar. Dipnot Yaynlar,
Ankara, (2009).
BABUNA, A., Bir Ulusun Douu: Gemiten Gnmze Bonaklar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul, (2000).
BABU, F., Osmanldan Gnmze Etnik-Sosyal Politikalar erevesinde G ve iskan

Siyaseti ve Uygulamalar, Ozan Yaynclk, stanbul, (2006).
BARKAN, . L., Trkiyede Muhacir skan leri ve Bir Kolonizasyon Planna Olan htiya,
. . ktisat Fakltesi Mecmuas, 10, 204-223, (1948-1949).
BARKAN, . L., Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak

Srgnler, .: ktisat Fakltesi Mecmuas, 13, 56-78, (1951-1952).
BEHAR, C., Osmanl mparatorluu ve Trkiyenin Nfusu 1500-1927: Tarihi statistikler Dizisi
2, DE, Ankara, (1996).
BEHAR, C., A Neighborhood in Ottoman Istanbul: Fruit Vendors and Civil Servants in the
Kasap lyas Mahalle. State University of New York Press, New York, (2003).
131
BEK; M., Sava, Nfus ve ktidar: ttihat Milliyetiliin Demografik Operasyonlar, Virgl,
122, 32-35, (2008).
BILLIG, M., Banal Nationalism, Sage Publications, London, (1995).
BLECEN, T., Balkan Harbi Yllar Rum Yerleimlerine Muhacir skan, Toplumsal Tarih, 156,
32-37, (2006).
BRUINESSEN, M.V., Aa, eyh, Devlet, letiim Yaynlar, stanbul, (2003).
CERC-ULUKAN, N., Gmenler ve gc Piyasas: Bursada Bulgaristan Gmenleri

rnei, (Doktora Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (2008).
CLARK, B., ki Kere Yabanc: Kitlesel nsan hrac Modern Trkiyeyi ve Yunanistan Nasl
Biimlendirdi?, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, (2008).
AAPTAY, S., Reconfiguring the Turkish Nation in the 1930s, Nationalism and Ethnic
Politics, 8, 2, 67-82, (2002).
DAYIOLU, A., Toplama Kampndan Meclise: Bulgaristanda Trk ve Mslman Aznl,

letiim Yaynlar, stanbul, (2005).
DE, Social and Economic Survey Results of the Immigrated Ethnic Turks of Bulgaria,
Yaynlanmam rapor, Ankara, (1989).
DPT, Bulgaristandan Trk Gleri, Devlet Planlama Tekilat Sosyal Planlama Bakanl.
Ankara, (1990).
DUMONT, P ve GERGEON F. (ed.), Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri. Tarih Vakf

Yurt Yaynlar, stanbul, (1992).
DNDAR, F., ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skan Politikas, letiim Yaynlar, stanbul,
(2002).
DNDAR, F., Modern Trkiyenin ifresi: ttihat Terakkinin Etnisite Mhendislii (1913-1918),
EMNOV, A., The Turks in Bulgaria:Post-1989 Developments, Nationalities Papers, 27, 1, 31-
55, (1999).
ERDER, S., Kentsel Gerilim, Um:ag, Ankara, (1997).
ERDER, S., Uluslararas Gte Yeni Eilimler: Trkiye G Alan lke mi?, Mbeccel Kray iin
Yazlar Armaan Dizisi, Balam Yaynlar, stanbul, 235-259, (1999).
132
ERDER, S., Refah Toplumunda Getto, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, (2006).
ERDER, S., Yabancsz Kurgulanan lkenin Yabanclar, der: ARI A., Trkiyede Yabanc
iler: Uluslararas G, gc ve Nfus Hareketleri, Derin Yaynlar, stanbul, (2007), 1-82.
ERGENEKON, ., A.,. Cumhuriyetin lk yIllarnda Nfus Sorunu ve skan Politikas, (Yksek

Lisans Tezi), Yldz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (1999).
FAROQHI, S., Osmanlda Kentler ve Kentliler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, (1993).
GERAY, C., Trkiyeden ve Trkiyeye Gler ve Gmenlerin skan (1923-1961), Trkiye

ktisadi Gelimesi Aratrma Projesi, Ankara, (1962).
GERAY, C., Trkiyede Gmen Hareketleri ve Gmenlerin Yerletirilmesi, Amme daresi

Dergisi, III, 8-36, (1970).
GERAY, C., Gler lkesi Trkiye ve Son G Olay, Mlkiyeliler Birlii Dergisi, 110, 3-11,
(1989).
GK, S., Tek Parti Dneminde Dou ve Gney Dou Anadoluda skan Politikalar 1923-1950,
(Doktora Tezi), Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (2005).
HESLER, B.S. The Sociology of Migration, ed: BRETELL C.B. and HOLLIFIELD J.F.,
Migration Theory: Talking Across Disciplines, Routledge, (2000), 77-96.
HEPER, M. Devlet ve Krtler, ev. Kadriye Gksel, Doan Kitap, stanbul, (2008).
HIRSCHON, R. Mbadele ocuklar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, (2000).
HRCHON, R. (der.), Egeyi Geerken: 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, stanbul
Bilgi niversitesi, stanbul, (2005).
HIRSCHON, R., Lozan Szlemesinin Sonular: Genel Bir Bak, der: HIRSHON, R., Egeyi
Geerken: 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
stanbul, (2005a), 17-29.
HIRSCHON, R., Neler Yitirdik, Neler renebiliriz? Lozan Anlamasnn Geriye Doru
ncelenmesi, ed: PEKN M., Yeniden Kurulan Yaamlar, stanbul Bilgi niversitesi Yayn,
stanbul, (2005b), 1-12.
HOERDER, D. and MOCH L. P. (eds.), European Migrants: Global and Local Perspectives,
Northeastern University Press, (1996).
JONGERDER, J., Trkiyede skan Sorunu ve Krtler: Modernite, Sava ve Mekan Politikalar
zerine Bir zmleme, Vate Yaynlar, stanbul, (2008).
133
KARAKASIDOU, A. N., Fields of Wheat, Hills of Blood, Passages to Nationhood in Greek

Macedonia, 1870-1990, Chicago, The Chicago Press, (1997).
KARLIDA, M. ve MARSH, A., Trkiyede ingene Toplumu ve ingene Kimlii zerine Bir
Yazn Taramas, Biz Buradayz! Trkiyede Romanlar, Ayrmc Uygulamalar ve Hak
Mcadelesi, Edirne Roman Dernei, European Roma Rights Centre ve Helsinki Yurttalar
Dernei, stanbul, (2008), 137-150.
KARPAT, K., Osmanl Nfusu (1830-1914), ev. Bahar Trnak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul, (2003).
KARPAT, K., Balkanlarda Osmanl Miras ve Ulusuluk, mge Yaynlar, Ankara, (2004).
KARPAT, K. Balkan Mslmanlarnn Medeni Haklar, Balkanlarda Osmanl Miras ve

Ulusuluk, mge Yaynlar, Ankara, (2004), 283-314.
KEYDER, ., Cumhuritein lk Yllarnda Trk Tccarnn Millilemesi, ODT Gelime Dergisi,

1979-1980 zel Says, 239-256, (1979-1980).
KEYDER, ., Trkiyede Devlet ve Snflar, letiim Yaynlar, Ankara, (1989).
KEYDER, ., Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923-1929), Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul, (1993).
KEYDER, ., Nfus Mbadelesinin Trkiye Asndan Sonular, der: HIRSHON, R., Egeyi
Geerken: 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
stanbul, (2005), 52-72.
KIRAY, M. B. rgtleemeyen Kent: zmir, Balam Yaynlar, stanbul, (1998).
KIROLU, M., Bulgaristan Gmeni Kadnlarn Yaamna likin Tutum ve Davranlar,

(Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi SBF, (2009).
KR, K., Is Turkey Lifting the Geographical Limitation?- The November 1994 Regulation
on Asylum in Turkey, International Journal of Refugee Law, 8, 3, Oxford University Press, 293-
318, (1996).
KR, K. ve WINROW, G. M., Krt Sorunu: Kkeni ve Geliimi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
47 stanbul, (1997).
KR, K., Diaggregating Turkish Citizenship and Immigration Practices, Middle Eastern
Studies, 36,3, 1-22, (2000).
134
KR, K. Turkish Asylum Practices in a European Perspective, ed: ZEYBEKOLU E. and

JOHANSSON B., Migration and Labour in Europe: Views from Turkey and Sweden, efik
Matbaas, stanbul, (2003), 56-73.
MARSH, A., Trkiye ingenelerinin Tarihi Hakknda, Biz Buradayz! Trkiyede Romanlar,
Ayrmc Uygulamalar ve Hak Mcadelesi, Edirne Roman Dernei, European Roma Rights
Centre ve Helsinki Yurttalar Dernei, stanbul, 5-18, (2008),
MAZOWER, M., The Balkans: A Short History, A Modern Library, New York, (2002).
MAZOWER, M., Salonica: City of Ghosts: Christians, Muslim and Jews 1430-1950, Vintage
Books, (2006).
McCARTHY, J., lm ve Srgn, nklap Yaynevi, stanbul, (1995).
McCARTHY, J., Mslmanlar ve Aznlklar, nklap Yaynevi, stanbul, (1998).
MLLAS, H. (der.), G: Rumlarn Anadoludan Mecburi Ayrl (1919-1923), letiim Yaynlar,

stanbul, (2001).
ZBAY, F. ve YCEL B., Trkiyede G Hareketleri, Devlet Politikalar ve Demografik Yap,

der.: ZBAY F. ve dierleri, Nfus, Kalknma, G, Eitim, Demokrasi ve Yaam Kalitesi.
Hacettepe Nfus Etdleri Enstits, Ankara, (2001), 1-68.
ZTRK, S., smet Paann Krt Raporu, Doan Kitap, stanbul, (2008).
PARLA, A., Terms of Belonging: Turkish Immigrants from Bulgaria in the magined Homeland,
(Ph. D. Thesis), New York University, (2005).
PARLA, A., Irregular Workers or Ethnic Kin? Post-1990s Labour Migration from Bulgaria to
Turkey, International Migration, 45, 3, 157-181, (2007).
PEKN, M. (ed.), Yeniden Kurulan Yaamlar: 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi,
stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, (2005).
POULTON, H., Balkanlar: atan Aznlklar, atan Devletler, Sarmal Yaynevi, stanbul,
(1993).
SHAW, S. J. Resettlement of Refugees in Anatolia, 1918-1923, The Turkish Studies

Association Bulletin, 22, 1, 58-90, (1998).
SHORTER, F. C., The Population of Turkey After the War of Independence, International
Journal of Middle East Studies, 17, 4, 417-441, (1985).
135
SHORTER, F. C., Turkish Population in The Great Depression, New Perspectives on Turkey,
23, 103-124, (2000).
MR, B., Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynlar, Ankara, (1986).
TANOLU, A., Bulgaristan Trklerinin Son G Hareketi (1950-51), . . ktisat Fakltesi

Mecmuas, 14, 129-161, (1952-53).
TEKEL, . ve ERDER, L., Yerleme Yapsnn Uyum Sreci Olarak Gler, D-26, Hacettepe
niversitesi Yaynlar, Ankara, (1978).
TEKEL, . Osmanl mparatorluundan Gnmzn Nfusun Zorunlu Yer Deitirmesi ve

skan Sorunu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar lhan Tekeli Toplu Eserleri -3, stanbul, (2002), 141-
170.
TEKEL, ., Trkiyenin G Tarihindeki Deiik Kategoriler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar lhan
Tekeli Toplu Eserleri -3, stanbul, (2002), 42-67.
TEKEL; ., G ve tesi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar lhan Tekeli Toplu Eserleri -3, stanbul,
(2008).
TMUR, T., Trk Devrimi ve Sonras, mge Kitabevi, Ankara, (1997).
TMUR; T., 14. yzyldan 20. Yzyla Osmanl Tarihinde G Olgusu, Toplumsal Tarih Dergisi,
165, 26-36, (2007).
TODOROVA, M., Balkanlar Tahayyl Etmek, letiim Yaynlar, stanbul, (1997).
TOPRAK, Z., Bir Hayal rn: ttihatlarn Trkletirme Politikas, Toplumsal Tarih, 146, 14-
24, (2006).
LKER, E., Homogenizing a Nation: Turkish National Identity and Migration-Settlement

Policies of the Turkish Republic (1923-1939), (Yksek Lisans Tezi), Boazii Universitesi,
(2003).
VASLEVA, D. Bulgarian Turkish Emigration and Return, International Migration Review, 26,
2, 342-352, (1992).
YEEN, M., Devlet Syleminde Krt Sorunu, letiim Yaynlar, stanbul, (1999).
YILDIRIM, O., Diplomasi ve G: Trk Yunan Mbadelesinin teki Yz, stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul, (2006).
ZHELYAZKOVA, A., Between Adaptation and Nostalgia: Bulgarian Turks in Turkey,

International Center for Minority Studies and Intercultural Relations, Sofia, (1998).
136
ZHELYAZKOVA, A. The Social and Cultural Adaptation of Bulgarian Immigrants in Turkey, ed:
ZHELYAZKOVA A., Between Adaptaion and Nostalgia: The Bulgarian Turks in Turkey,
International Center for Minority Studies and Intercultural Relations, Sofia, 11-44, (1998).
137
BLM 4
BALKAN GMENLERI VE DEIEN UYGULAMALAR:
SKAN KURUMUNUN DOSTLARI26
4.1 GIRI
Bir nceki blmde, skan kurumunun Cumhuriyetin kurulu yllarnda, Anadolunun

Bats iin farkl, Dousu iin farkl anlamlar tadn; baz gruplarn hafzalarnda yeni bir
yaamn balangc olarak olumlu; baz gruplarn hafzalarnda ise srgn ve aclara neden
olan olumsuz bir dzenleme olarak yer ettiini syleyebiliriz.
skan Kanunuyla Trkiyeye gelip yerleebilmek iin gerekli Trk soylu ve Trk
kltrne sahip olma koulunun esas olarak Balkan gmenlerine, nadir olarak da
Kafkasyadan ya da Orta Doudan gelen gmenle uyguland bilinmektedir. Aratrmaclar
tarafndan Trk, etniki, milliyeti ve hatta rk olarak kabul edilen ve eletirilen bu
yasann uygulamalarna bakldnda, bu kuraln bile ok dar olarak yorumlanarak uyguland
anlalmaktadr. Yasann bu maddesinden yararlanarak Trkiyeye yerleenleri inceleyen
Kirii, yasann Trk olmadn, esnek uygulandn ve daha ok, Trk olsun olmasn,
Snni Hanefi olan Rumelilere uygulandn ileri srmektedir (Kirii, 2000).
Bu blmde skan Kanununun Balkan gmenlerine bile, konjonktre bal olarak

deierek uygulandn ksaca aktaracaz. Balkan gn ve skan Kanunu uygulamalarn,
birbirinden farkl koullarn olduu dnemde incelemek mmkndr. Bu dnemlerden ilki,
Cumhuriyetin kurulu dnemi olarak kabul edebileceimiz, Balkan gmenlerinin de,
gmenden ok kurucu olarak kabul edildii 1923-49 dnemi; ikincisi; ok partili rejime gei
sonras yaanan Souk Sava dnemi olan ve Balkan gmenlerinin artk d Trk olarak
kabul edildii 1950-89 dnemi ve sonuncusu ise, 1990 sonrasnda yaanan kreselleme ve
post-sosyalist dnemdir. Bu blmde, ilk iki dnemde gerekleen Balkan g ele alnacaktr,
nc dnem ise etkisinin genilii nedeniyle, ayr bir blm olarak ele alnacaktr.
26Bu blm aratrmac Prof. Dr. Sema Erder tarafndan yazlmtr. Yazar Marmara
niversitesi Mahalli dareler Doktora program rencisi idem Aksuya ve Marmara
niversitesi retim yesi Dr. Selmin Kakaya teekkr eder.
138
4.2 KURUCU BALKAN GMENLERI: 1923-1949
Balkanlarda yaayan Mslmanlarla Trkiye Cumhuriyeti arasnda var olan karlkl

ball analiz edebilmek iin Balkanlarn karmak tarihini ve Osmanlnn bu blgeyle zel
ilikisini anlamak gerekir27. Bu konuda yazlanlar incelendiinde, Balkanlardaki karmak g
ilikilerini bu blgede yaayan halklarn her birinin farkl algladn ve hepsinin farkl hikayesi
olduunu gryoruz. Burada yaayan farkl etnik ve dinsel kkene sahip olan halklarn
tarihileri de olaylar farkl yorumlayarak yaza gelmekteler.
Eski Osmanl topraklarnda kalan Mslman halklarn, Cumhuriyetin kurulu

dneminde ulusun asli unsurlar olarak kabul grmeleri konusu da sosyal bilimciler arasnda
farkl alardan tartlmakta ve yorumlanmaktadr.
Kemal Karpat, Balkan Mslmanlarn, uluslararas anlamalarla resmi olarak aznlk

stats verilen ve slami olmayan bir ynetimin altnda yaayan ilk ve tek Mslman topluluu
olarak tanmlamaktadr. Karpat, Balkan Mslmanlaryla Osmanl ve Trkiye Cumhuriyeti
ilikisini tarihte ok az rnei bulunan ve nemli siyasal sonular olan, ok zel bir iliki
olarak tanmlamaktadr. Karpata gre, Trkiye Cumhuriyeti kurucu ynetimlerinin Balkan
gmenlerini bu kadar istekle kabul etmesinin arkasnda, ounlukla iddia edildii gibi ek
nfusa olan gereksinim deil, kurucu kadrolarn ..Osmanlnn tek gerek mirass olarak
hareket etme gereklilii... duymalarnn etkisi vardr (Karpat, 2004: 283-285).
Karpata gre Balkanlarda yaayan Mslmanlar, farkl etnik kkene bal olsalar bile
Osmanl millet geleneinin bir sonucu olarak, hem kendileri tarafndan, hem de iinde
yaadklar blgedeki Mslman olmayan gruplar tarafndan, Osmanl, Trk ya da sadece
Mslman olarak kabul edilmilerdir. Osmanl ynetiminin sona ermesinden sonra buradaki,
ateli militan Balkan sekinleri, geri kalmlklarnn suunu Trkler ve onlarn be yzyllk
zulmne atmlar kendi lkelerindeki Mslman aznlklara ynelik kt uygulamalar
27 Balkan tarihine farkl yaklamlar iin baknz: Mazower: 2002; Poulton:1993;

Todorova: 2003 ve Karpatn almalar.
139
merulatrmak . in Trkleri mtecaviz, yabanc igalci sfatlarla.. tanmlamlardr

(Karpat, 2004: 297).
Karpat, almalarnda blgede oluan Mslman kart eilimlerin ve eski ynetici

elitin g kaybetmesinin yaratt travmatik etkinin bu gte etkili olduunu ileri srmektedir.
Karpata gre, Balkan Mslmanlarnn oradaki statlerinin deiimine ve boucu psikolojik
ortama kar tepkileri ya Trkiyeye gmek ya da yeni koullara uyum salamak.. olmutu.
Sonuta, Osmanl statistiklerine gre 1878-1918 yllar arasnda 1.5 milyon gmen
Balkanlar terk etmitir (Karpat, 2004: 297-298) ve bu g, cumhuriyet dneminde de devam
etmitir.
Tekeli ise, bu gleri Balkanlama Gleri olarak tanmlamakta ve konuyu g ve

modernleme sreci ilikisi erevesinde analiz etmektedir. Tekeliye gre, Osmanl
dneminde ig olarak kabul edilebilecek bu g hareketi ulus-devletin kurulu dneminde
dge dnmtr. Tekeliye gre ulus-devletlerin oluum sreci iinde gerekleen bu
gler, etnik temizlik amacn gtmektedir. Bu balamda, Tekeli, bu glerin modern
toplumlarda gzlemlenen glerden ok farkl olduuna dikkati ekmekte ve bu gn
moderniteyle ilikisini ise, sadece btn ulus-devletlerde ayn dnemde benzer biimde ortaya
kmasna balamaktadr. Tekeliye gre ulusuluk etnik temizlii istenen bir ey haline
getirmektedir (Tekeli, 2002b: 44-49). Karpatn ve Tekelinin bu analizleri iskan kurumunun
Cumhuriyet dneminde de devam etmesine anlaml aklamalar getirmektedir.
Aadaki tablodan da izlenecei zere, Balkan glerinin yaklak yars 1950 ylna
kadar, yani Cumhuriyetin kurulu dneminde, hatta kurulu dneminin ilk yllarnda
gereklemitir. Kirii de, bu dnemde g eden 860 bin kiiden, 825 bininin 1923-39 yllar
arasnda geldiini belirtmektedir (Kirii, 2000: 8:T:1).
TABLO 4.1: DNEMLERE VE GELDIKLERI LKELERE GRE GMENLER

Bulgarist. Yugoslav. Yunanistan Romanya Dierleri Toplam Yzde
1923-49 220 085 117 212 394 753 121 339 10 109* 825 022 52,1
1950-59 154 473 138 585 14 787 5 4 222 312 072 18,9
140
1960-69 2 582 42 512 2 081 259 1 047 48 481 2,9
1970-79 113 562 2 940 ------ 147 139 16 788 7,1
1980-89 225 892 2 550 4 686 4 457 233 589 14,2
1990-99 74 564 2 159 ------ 126 773 77 622 4,7
2000-07 138 1 548 ------ 2 49 1 731 0,1
Toplam 791 296 307 506 408 625 122 564 20 796 1 650 787 100,0
Yzde 47,9 18,6 24,8 7,4 1,3 100,0
Kaynak: Ky Hizmetleri Genel Mdrl
Balkanlarda oluan yeni ulus-devletler iinde yaamlarn srdren Trk ve Mslman

gruplar, saylar ve corafi dalmlar asndan farkl olduu gibi, dil, din ve dier etnik
zellikler asndan da karmaktlar. Buna bal olarak Karpat, Balkanlardaki uluslama
srecinin her lkede farkl gelitiini ve bu nedenle Mslman gruplarn farkl deneyimler
yaadn belirtmektedir28. Ayn ekilde, Balkanlardaki her devletin Mslman aznlklarla ilgili
politikalar ve Cumhuriyet ynetimiyle ilikileri de, kurulu dneminden itibaren, konjonktre
gre deimi ve birbirinden farkl olagelmitir. Karpatn almalarndan Balkanlardan gelen
glerin, bu ilikilere bal olarak kimi zaman zorunlu ve kitlesel, kimi zaman da gnll ve
bireysel olarak gerekletii anlalmaktadr. Bu balamda, blgedeki lkelerle imzalanan
Dostluk Anlamalar da dnemin koullarna bal olarak, kimi zaman kitlesel ve zorunlu, kimi
zaman gnll glerin yaplmas iin gerekli hukuksal zemini oluturmutur.29
Kurulu dneminde Yunanistandan gelen gn, mbadele anlamasyla karlkl

olarak gerekleen kitlesel bir zorunlu g uygulamas olduunu biliyoruz. Bu nedenledir ki,
mbadele g, siyasal ve kltrel adan ok nemli etkiler yaratmtr. Ancak, bu yaynlarda,
28 Bu konuda, Karpatn Balkan lkelerindeki farkl ulusuluk deneyimlerini ve

Mslman gruplarn deien konumunu karlatrmal olarak zetleyen makalesine
baklabilir ( Karpat: 2004: 283-314).
29 Bu dnemde yaplan gle ilgili ikili anlamalar unlardr: 1925 Trkiye Bulgaristan
Dostluk Anlamas ; 1925 Trkiye Arnavutluk Dostluk Anlamas ; 1930 Trkiye

Yunanistan Dostluk Anlamas; 1936 Trkiye Romanya Dostluk Anlamas
141
ayn dnemde ve ayn kurumsal ereve iinde gereklese de, Balkan glerine fazla yer
verilmemesi dikkati ekmektedir.
G ve iskanla ilgili literatr incelendiinde Balkan gleri hakknda az sayda

aratrma ve yaynn mevcut olduu gzlenmektedir. Bu nedenle, bu gle gelenler hakknda,
gelenlerin snfsal yaps ve farkl gruplarn g sonras konumlar gibi konularda fazla bilgimiz
yoktur. Karpatn almalarndan, Osmanl askeri, ynetsel ve brokratik sekinlerinin,
glerini yitirmekten ve aznlk konumuna dmekten rahatsz olduklarn ve gnll olarak
g ettiklerini reniyoruz. Buna dayanarak, bu g anlamalarnn blgede yaayan kentli
ve sekin Osmanllarn g etmelerini kolaylatrdn sylemek mmkndr. Dier taraftan,
zaten zor koullarda yaayan kyllerin ise, zorunlu olmadka g etmediklerini, yerlerinde
kalmay yelediklerini ileri srebiliriz. Nitekim, Balkanlarda geride kalan Mslman gruplarn
daha ok kyller olduunu daha sonra yaanm olan zorunlu glerden de anlyoruz.
Karpat, Balkan lkeleri iinde Mslman kart politikalar en sistematik olarak

uygulayan lkenin Bulgaristan olduunu ileri srmektedir. Bu mealde, Karpat,
Bulgaristanda, kinci Dnya Sava ncesi siyasal ve ayrmc basklarn arttn ve 1934-38
dneminde kitlesel zorunlu glere neden olduunu belirtmektedir (Karpat, 2004: 300-304).
Yine ayn ekilde, kinci Dnya Sava ncesinde Romanyada da ayrmc uygulamalarn
yapld ve nihayet imzalanan g anlamasyla, Dobruca blgesinde yaayan Mslmanlar
ve buralara daha nceleri yerletirilmi olan erkez ve Tatarlarn g ettii bilinmektedir.
Ancak, bu anlamada, blgede yaayan Hristiyan Gagavuz Trklerinin g
ngrlmemitir.
Blge lkelerinde oluan yeni devletlerin uluslama srecinde Osmanl ile olan tarihsel
ilikilerin nemli bir rol oynad ve kurulu dnemlerindeki glerin de etniki ve
homojenletirmeci uygulamalaryla dorudan ilikili olduu aktr. Bir bakma, yeni oluan
Balkan lkeleri, eski Osmanl Mslman enlendiricilerini geri gndermiler, yeni kurulan
Trkiye devleti de bu gleri, asli unsurlarn geri dn olarak istekle kabul etmitir.
Kiriinin de belirttii zere, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin askeri, brokratik

ve karar verici kadrolarn oluturanlarn iinde Balkan kkenli olanlarn nemli bir yer tuttuu
bilinmektedir (Kirii, 2000: 16). Bu da, bu gn sekinlerinin ynetim kademelerine
142
ulaabildiini ve hatta bu gle ilgili kararlarn retilmesinde etkili olabildiklerini

gstermektedir.
Balkanlardan gelen kyllerin ise mbadele ile Yunanistandan gelen kyllerle ayn
kaderi paylatklar sylenebilir.
Dier taraftan, Balkan gmenlerinin hepsinin muhacir olarak kabul edilip

edilmedikleri bilinmemektedir. skan yasasna gre, gelen gmenler ncelikle, ister zorunlu,
isterse gnll olarak gelsinler Trk kltrne bal olduklarn kantlamak durumundaydlar.
Yine, skan Kanununun drdnc maddesine gre; anarist, casus ya da ingene olmak da
gmen olmay engellemekteydi. Bu balamda, blgede yaayan ingeneler Mslman da
olsalar ve hatta Trk kltrne bal olsalar da gmen olarak kabul edilemezlerdi.
ingeneler de tpk Gagavuz Trkleri gibi asli unsur olarak kabul edilmemi ve onlarn da
lkeye gelmeleri engellenmitir.
Gelen gmenlerin Trk kltrne ballklarnn ve anarist ya da casus olup

olmadklarnn nasl soruturulduu ve bu gerekelerle ka kiinin gmen olarak kabul
edilmedii ya da geri gnderildii bilinmemektedir. Ancak, g edenlerin hassas bir ekilde
gvenlik denetiminden getikleri anlalmaktadr.
Burada vurgulamak istediimiz bir dier nokta, skan Kanununun gmenleri

tanmlay biimiyle ilikilidir. Bu yasada gmenler, birey olmaktan ok, aile, mahalle ve
ky gibi topluluklar olarak kabul edilmekte ve dzenlemeler de ona gre yaplmaktadr. Yine
ayn yasada, gmenler, ifti, zanaatkar ve tccar biiminde snflandrlmakta ve ona
gre yerletirilmekteydiler. Bilindii zere, bu tr snflandrmalar, henz bireysel haklarn
gelimedii geleneksel tarm toplumlarn iaret etmektedir.
Ayn ekilde, yasada cemaate ait ortak mallar olarak, ..mektep eyas; cami eyas;
mahalle odas eyas, cemaate ait yadigar eya, ky orta mallar, ky mterek makineleri..
gibi malzemeler saylmaktadr. Btn bu tanmlamalar da kanun yapclarn onlar cemaat
olarak kabul ettiinin gstergesidir (Bknz. skan Kanunu, 1934: madde 31).
143
Gelen muhacirlerin bireysel isteklerinin dikkate alnmad ve bireysel olarak deil, aile,
mahalle ya da ky olarak kabul edilip yerletirilmelerinin tasarland anlalmaktadr. Btn
bu noktalar, yasann bireyden ok cemaatleri muhatap aldnn ve geleneksel Osmanl
hiyerarik yapsnn ve zorla yerletirme anlaynn devam ettiinin gstergesi olarak kabul
edilebilir.
Dier taraftan, daha nce de belirtildii zere, bu dnemde Balkanlardan gelen

muhacirlerin hepsinin ynetim tarafndan, kurucu unsurlar olarak kabul edildii ve ev sahibi
olarak yerlemelerinin istendii de bir baka gerekliktir. Ayrca, bu yerleme srasnda,
gelenlerin geldikleri yerlerdeki statlerinin devam etmesine ve oradaki toplumsal hiyerari
iindeki konumlarnn korunmasna zen gsterildii anlalmaktadr. Bunun bir dier anlam,
kyllerin kyl, tccarlarn tccar, zanaatkarlarn da zanaatkar olmaya devam etmeleriydi.
Ancak, neredeyse transplantasyon olarak tasarlanan bu projenin tam anlamyla

uygulanp uygulanmadn ve gelenlerin eski statlerini aynen koruyup koruyamadklarn
bilmiyoruz. Bunu anlayabilmek iin nce ve sonra tr karlatrmal aratrmalarn
yaplmasna gerek vardr. Dier taraftan, mbadillerle ilgili yaplm olan aratrmalar, kyl
gmenlerin tekrar retici konumuna gemelerinin ve kylere yerlemelerinin ok da kolay
olmadn ve tasarlanan transplantasyonun gerekleemediini gstermektedir. Bu nedenle,
Balkan gmenlerinin de istendii gibi yerletirilememi olmalar kuvvetle muhtemeldir.
Dier taraftan, belirli bir sre sonra iskan uygulamas, nfus art, kaynak ve toprak
yetersizlii baladndan uygulanabilir olmaktan kmtr. Bu erevede, 1939 ylnda skan
Kanununda yaplan bir deiiklikle gmenlere salanan toprak verme, i kurmak iin kredi
verme gibi desteklerin verilmedii, serbest gmen uygulamasnn ihdas edildii
bilinmektedir. Bir sre sonra, aadaki tablodan da izlenecei zere, serbest gmenlik
uygulamas iskanl gmen uygulamasnn yerini almaya balamtr. Tablodan da izlenecei
zere, 1960 ylndan sonra iskanl gmen uygulamas neredeyse tmyle ortadan kalkmtr.
144
TABLO 4.2: YILLARA GRE SKANLI VE SERBEST GMEN SAYILARI

skanl Yzde Serbest Yzde Toplam Yzde
1923-49 552 647 64,2 307 851 35,8 860 498 100,0
1950-59 156 707 50,2 155 365 49,8 312 072 100,0
1960-69 335 6,9 48 146 99,3 48 481 100,0
1970-79 ----- --- 116 788 100,0 116 788 100,0
1980-89 4163 1,8 229 426 98,2 223 589 100,0
1990-99 752 1,0 76 870 99,0 77 622 100,0
2000-07 ---- --- 1737 100,0 1737 100,0
Toplam 714 604 43,3 936 183 56,7 1 650 787 100,0
Kaynak: Ky Hizmetleri Genel Mdrl
4.3 SOUK SAVA DNEMI BALKAN GMENLERI I: 1951-52 BULGARISTAN

GMENLERI
Bilindii zere, 1946 sonrasnda Trkiyenin ok partili dneme gemesi hem ulusal,
hem de uluslararas ilikiler asndan nemli etkileri olan bir sreci balatmtr. Bu balamda,
Trkiyenin Kore Savana asker gndermesi ve NATO yesi olarak Bat Bloku iinde aka
yer almas ve Marshall yardmndan yararlanmas gibi kararlar zincirleme olarak birok
deiimi de birlikte getirmitir. G ve g politikalar asndan, tarmsal yapda deime,
nfus artnn hzlanmas ve kentleme srecinin balamas da ok nemli gelimelerdir.
Bu dnemdeki ynetimin konuyla ilgili icraatlar arasnda, 1947 ylnda skan

Kanununda yaplan deiikliklerle Douda isyan eden Krt gruplara uygulanan srgn
kararlarnn kaldrlmas ve Tunceli Yasasnda deiiklikler yaplmas gibi uygulamalar da yer
almaktadr. Yine ayn hkmet 1950 ylnda iftiyi Topraklandrma Kanununu karm ve
Toprak leri Genel Mdrln kurmutur. Bu dnemin en nemli zellii, nfus art ve
tarmsal yapy dorudan ilgilendiren deiiklikler sonucunda, tarmda emek fazlasnn ortaya
kmas ve kr-kent gnn balamasdr.
145
Esas olarak, kurulu dneminden sonra geen yirmi be- otuz yllk sre iinde,
Trkiyedeki koullarn deitiini ve kuruluta var olan nceliklerin nemini kaybettiini ve
yerini baka nceliklere braktn syleyebiliriz. Geen sre iinde, Anadoludaki yerli halk
da, buraya sonradan gelen muhacir ve mbadiller de yerlemi ve kendi yaamlarn
srdrecek dzeni kurabilmilerdir. Dier taraftan, 1939-49 dneminde Balkan gnn
azalmas Trkiyede Balkanlarda kalan Mslmanlarn oralarda yeni yaam kurduklar ve
yaadklar toplumun yeni kurallarna uymaya abaladklar kansn yaygnlatrmtr. Bu
erevede, zamanla, iskan ve iskanla ilgili konular ynetimin gndemindeki ncelikli yerini
kaybetmitir.
Btn bu genel koullar iinde, Balkanlardan yeni bir g hareketinin beklenmedik bir
anda yz binlerce kiinin Trkiyeye gelmek zere Bulgar snrna ylmas aknlk ve tepki
yaratmtr. Ayn dnemde, beklenmedik bir baka g dalgas ise Yugoslavyadan gelmitir.
Bu gn bir kesimi Yugoslavyann Bosna Hersek blmnde yaayan Bonaklarn etnik
saldrlaryla tacize uramasndan, daha byk bir kesimi ise Belgrat hkmetinin
Makedonyadaki Arnavut ulusu gruplara yapt basklardan dolay gereklemitir. Ancak,
Yugoslavyadan g, zellikle 1955 ylnda Mareal Titonun nc dnyadaki Mslman
halklarla ibirlii politikasn uygulamaya balamas ve Mslman gruplara yeni haklar
salamas nedeniyle azalmtr (Karpat, 2004: 306-310; Babuna, 2000: 194-195).
Bu dnemle ilgili yaynlara bakldnda, Yugoslav gyle ilgili Bulgaristan g kadar

bile bilgi olmadn anlyoruz. Bu yaynlardan, Bulgaristandan gelen glerin daha ok ilgi
uyandrdn gzlemliyoruz. Bulgaristan gyle ilgili yaynlardan, zellikle 1951-52 g
dalgasnn, Souk Sava sonras gerekleen gler arasnda nemli bir yeri olduu ve bu
gn dierlerinden ok farkl karlandn anlyoruz.
1951-52 Bulgaristan gyle ilgili deerlendirme yapt makalesine Barkan, u

szlerle balamaktadr: Tarihin insafsz bir tecellisi, bir ksm rkdalarmz uzun asrlar
boyunca yalnz bir istila ordusu veya mparatorluk memuru olarak deil, fakat alnlarnn teri ve
bereketli nesillerinin kalabal ile bir toprak iisi olarak enlendirdikleri ve daha dne kadar
ikinci bir Trk Vatan halinde tuttuklar ana-baba yurtlarn brakp gmee brakmtr
(Barkan, 1952-53: 204). Bir bakma Barkan, satr aralarnda, geride kalan Mslmanlar iin
146
Bulgaristann artk ikinci vatan olduunu ve onlarn kalc olmalarnn beklendiini ifade
etmektedir.
Bu dnemle ilgili olarak ilgi eken bir nokta, yorumlarda artk komnist rejim
vurgusunun gndeme gelmeye balamasdr. rnein Tanolu bu gn nedeninin
Memleketimizi beklemediimiz bir anda Kalknma ve gelime halinde olan ekonomimizi
sarsmak, sosyal nizam bozmak ve nihayet .. memleketindeki Trk unsuru yok etmek
olduunu ifade etmektedir (Tanolu, 1952-53: 129-130). Yine Tanoluna gre Demir
Perdenin arkasndan gelen bu hareket, Trkiyenin Kore Harbine girmesine Hr Dnyann
safnda yer almasna tepki olarak yaplmt. Tanolu, Trkiyenin Bat dnyasndaki byk
ve hakiki dostu ve mttefiki olan Amerika Birleik Devletlerinin Marshall Plan dnda
kimseden yardm alamamasndan da ikayet etmekteydi (Tanolu, 1952-53: 140-142).
Bu g dalgas hakknda yazlanlar bu gn, Trkiyenin Bat Blokunda yer almasnn

blgedeki sosyalist rejimler iin yakn bir tehdit olarak alglanmasnn bir sonucu olarak
gerekletii kanaatinin yaygn olduunu yanstmaktadr. Nitekim, bu konuda ok sayda
yayn olan imire gre de Bulgaristan Trkiyeyi Kore Savana tugay gndermesi nedeniyle
cezalandrmt (imir, 1986: 223). Gn tehdit, ceza ve sorun olarak alglanmas Trkiyede
ie kapanmann lsn gstermesi asndan ilgi ekicidir.
Karpat ise bu g, Souk Sava dneminde Trkiyenin Bat mttefiki olmasnn

Balkanlarda yaayan Mslmanlarn bask grmesine, kurulan sosyalist rejimlerin topraklara
el koymasna ya da rejimce oluturulan kooperatiflere devrettirmesine balamaktadr (Karpat,
2004: 300-310).
Zhelyazkova da, Bulgaristandaki komnist ynetimin nceleri Mslmanlara etnik

kimliklerini ifade etme zgrln tandn, ancak bir sre sonra eitim ve dier kurumlar
araclyla Mslmanlara da komnist deerleri alamaya aba gsterdiini aktarmaktadr.
Zhelyazkova 1950-51 gn, komnist rejimin topraklarn kooperatiflere devredilmesi,
Kurann okunmasnn yasaklanmas ve kadnlara eit haklar verilmesi gibi uygulamalara
gsterilen tepkilere ve ynetimin yerel Trkleri dinsel fanatizm ve milliyetilikle sulamalarna
balamakta ve sre iinde Bulgaristan Trklerinin Trkiyenin beinci kolu olan yabanclar
olarak alglanmaya baladn anlatmaktadr (Zhelyazkova, 1998: 16-18).
147
Bu dnemde, sosyalist lkelerde yaayan Mslman aznlk, artk sadece Osmanl

kalnts olarak alglanmam, ayn zamanda hem Bat yanls, hem de Trkiye yanls olma
kukusuyla ulusal gvenlik sorunu haline dnmtr. Ayn zamanda, Trkiyede de artan
komnizm korkusu ve anti komnist ideoloji de gelenlerden kuku duyulmasna neden
olmaya balamtr. Nitekim, imir de, Bulgaristandan gelen gmenlerin arasna, sahte
vizeli ya da vizesiz, istenmeyen kiilerin sokulduunu, Trkiyenin de bunu nlemek iin g
durdurduunu belirtmektedir (imir, 1986: 226).
Bu balamda, Trkiye de istenmeyenlerin zellikle ingenelerin gn nlemeye

almtr. Tanolu da makalesinde g edenler arasnda ingenelerin olduunun fark
edildiinden ve onlarn geri gnderilmesi iin Trk hkmetinin snr kapatmasndan sz
etmektedir (Tanolu, 1952-52: 131).
Genel olarak, bu dnemde yazlanlar incelendiinde, sosyalist lkelerde ve

Balkanlarda yaayan Mslmanlarn soyda ya da rkda olarak adlandrlsalar bile, artk
dardaki Trk unsur, ya da D Trkler olarak kabul edilmeye balandn izlemek
mmkndr.
Bu dnemde gerekleen bir baka gelime de, Sosyalist lkelerde yaayan

Mslmanlarn bana gelen mezalimin, antikomnist propaganda arac olarak
kullanlmaya balanmasdr 30 . Bir dier deyile bu dnemde orada yaayanlar bir taraftan
mezalime urayan soydalar olarak tanmlanm, dier taraftan gelenlerin komnist olma
kukusu filizlenmitir. Bu durum hem orada yaayan Mslmanlar, hem de buraya g eden
gmenleri zor duruma sokmutur31.
Sonu olarak, 1950 sonras sosyalist lkelerden gelen Balkan gmenlerinin artk
kurucu unsur olmaktan ktklar, D Trk, gmen ve buna bal olarak da sorun
30rnein Bilal imirin kitaplarnda bu tr vurgular aka izlenebilmektedir

31Balkan gmenleriyle ilgili yaplan alan aratrmalarda muhacirlerin komnist
yaftalamas nedeniyle dlanmalar ve zellikle, kadn erkek ilikileri asndan
yadrganmalar gibi bulgulara rastlanmaktadr (Bknz. Cierci, 2008: 64-67)
148
olarak alglanmaya balandklar sylenebilir. Bu algda, nfus art sonucunda tarmda emek
ann azalmas ve gelen gmenlerin iskan edilmesi iin kaynak ve toprak ayrmann artk
bir yk gibi alglanmas gibi nedenlerin de nemli rol oynad aktr.
Tanolunun bu konudaki makalesinde, hem gelen gmenlerin, hem de Trk

kylsnn yoksul olduuna dikkat ekilmekte, bu gn yarataca sorunlara iaret
edilmektedir. Tanolu, ayrca, skan Kanunu ile gmenlere ok fazla hak tannmasndan
ikayet ederek, mali kaynaklarn ktlna iaret etmektedir. Tanoluna gre gmenlere tahsis
edilecek, ABDden alnan Marshall yardm dnda, ok az kaynak mevcuttu (Tanolu,
1952-53: 144-145).
Barkan ise, i kolonizasyon planna olan ihtiya konusundaki makalesinde, yeni gelen
muhacirlerin o gne kadar olduu gibi, kylere rast gele datlmamalar ve hazrlanacak yeni
bir kolonizasyon planyla, tarma yeni alacak topraklara ina edilecek yeni tip kylere
yerletirilmesi gerektiini belirtmektedir. Barkana gre toprak darlnn yaand Trkiyede
tarma yeni alanlar katmak ve yeni tecrbelere girimek nemliydi. Barkan, bu konuda, yeni
kurulan sraili rnek gstererek, kendilerine bir vatan kurmak ve rkdalarndan
yerletirebilmek iin lleri fetih ve ihya etmee alan milletlerin bulunduu bir devirde acaba
bizim kendi memleketimizde imar ve ihya edilerek kyler ve hatta kasabalar kurabilecek bo
topraklar bulmamz mmkn olmayacak mdr?.. sorusunu sormaktadr (Barkan, 1951-52:
221). Bir bakma Barkan, artan g kartln milliyeti duygulara hitap ederek azaltmaya
almaktadr.
Ancak, daha sonra yaplan almalardan Barkann nerdii kolonizasyon plannn

gereklemediini ve gmenlerin rast gele, Batdaki kylere ve kentlere yerletirildiini
anlyoruz (Geray, 1961; Geray, 1970; Tanolu, 1952-53). Nitekim, Tanolu da bu durumu
eletirerek, ..Bulgaristandan gelen ifti gmenler.. Mevcut kylere serpitirme esasen
yerli halka dahi kafi gelmeyen topraklar zerine yerletirilmi.. Bu durum, kylerde esasen
dk olan hayat seviyesini daha da drecek demektedir (Tanolu, 1952-53: 159).
Balkan gmenleriyle ilgili ilk sistematik ve kapsaml saha aratrmasn yapm olan
Ouz Ar ise, gelenlerin toplu yerletirilmelerine kar kmakta ve onlarn toplumla
149
kaynamalar iin dank olarak yaamalarnn daha doru olaca dncesini ileri
srmektedir (Ar, 1960: 22-23, 44-45).
Gelen gmenlerin nitelikleriyle ilgili yaplm olan aratrmalardan, gelenlerin yzde

83nn tarmla urat, ancak aralarnda zanaatkarlkla ilgili hnerlere de sahip olanlarn
olduu anlalmaktadr (Geray, 1962: 24; Geray, 1970: 16). Dier taraftan Geray, gelen
gmenlerin iskan kanunu ile kyllere salanan toprak tahsisi olanaklarndan yararlanmak
iin tarm d mesleklerini saklama eilimde olmalarndan sz etmektedir. Ancak,
Balkanlardaki sosyalist sistemin i yaps ile ilgili politikalar konusunda yaplm olan
almalardan bu blgede kyl-ii diye adlandrlan bir emek trnn olutuu bilinmektedir
. Bu balamda, bu durum, saklama eiliminden ok, bu dnemde gelenlerin hem tarmsal,
32
hem de tarm d mesleklere sahip olan kyl-iiler olmalarndan kaynaklanm olabilir.
Nitekim, bu dnemde gelenlerin, o tarihlerde yeni balayan kentleme sreci iinde

nitelikli emek olarak kentlerde kolaylkla i bulabildikleri bilinmektedir. Bu da onlarn kr kkenli
olsalar da tarm d meslekler hakknda bilgi sahibi olduklarn gstermektedir. Bu dnemde
gelenlerin tarm d hnere sahip olmalarnn, onlarn kentlerde yeni oluan sanayileme
hareketi iin gereksinme duyulan emein karlanmasna da katkda bulunduu aktr. Nitekim
bu dnemde gelenlerin kylerden ok kentlere yerlemeye baladklar gzlenmektedir.
Nitekim Geray da bu dnemde gmenlerin byk bir kesiminin Batdaki kylere
yerletirildiinden, ancak gmenlerin yerletirildikleri yreleri terk ederek gelimi ve
ehirlemi blgelere gittiklerinden ve ayn zamanda bu gmenler iin ilk defa kentlerde
mahalle oluturulduundan sz etmektedir (Geray, 1970: 24, 31).
Bu erevede, kentlere yerletirilen Bulgaristan gmenleriyle ilgili ilk sistematik

aratrmay yapan Ouz Arnn bulgular byk nem tamaktadr. stanbulun Taltarla ve
Bursann Hrriyet Mahallesinde yapt alan aratrmasnda Ar, o dnemde Amerikada g
aratrmalar alannda ok etkili olan Chicago ekolnn Asimilasyon Teorisinin kavramlarn
32 Balkanlarda sosyalist dnemde tarmda kooperatiflemenin yan sra krsal

alanlarda kurulan atlye ve fabrikalarda altrlan yar tarm iisi yar iilik olarak
almann yaygnlamas kyl-ii diye adlandrlan yeni bir emek trn ortaya
karmtr. Bu balamda, sosyalist dnemde mesleki eitimin yaygnlat ve krsal
alanlarda yaayanlarn da greli eitim dzeylerinin ykseldii bilinmektedir
(Cierci:2008:157).
150
kullanarak, gmenlerin intibak sorunlarn incelemektedir. Bu balamda Ar, gmenlerin

alma yaamlarna intibaklarnn, sosyal yaama intibaklarndan daha baarl olduu
sonucuna varmakta ve gmenlerin intibakn kolaylatracak ve kaynamalarn
(asimilasyonlarn) salayacak politika nerileri gelitirmektedir (Ar, 1960: 104). Geray da,
makalesinde, bir taraftan modern tarm politikas ile ilgili neriler gelitirmi, dier taraftan
gmenlerin uyum ve btnlemelerini salayacak sosyal hizmet ve eitim gibi sosyal politika
nerileri gelitirmektedir (Geray, 1970: 31-32).
Bu erevede Arnn ve Gerayn almalar ve nerileri gmenler konusunda zor

kullanma dnda politika oluturan, gmenleri birey olarak kabul eden ve eilimlerini dikkate
alan ve modern sosyal politika nerileri gelitiren nc almalar olarak kabul edilebilir. Bu
neriler, bir bakma Trkiyedeki modernleme srecinin g ve gmenlerle ilgili politika
nerilerine nasl yansdn da gstermektedir. Ancak bilindii zere bu nerilerin uygulamada
dikkate alndna dair iaretler mevcut deildir.
4.4 SOUK SAVA DNEMI BALKAN GMENLERI II: 1989 BULGARISTAN

G VE GERI DN
1951-52 yllarndan sonra Bulgaristandan g daha ok akraba birlemeleri yoluyla

devam etmitir. Bu balamda zellikle 1968 ylnda imzalanan anlama akraba gn
hzlandrmtr. Bu dnemde Trkiyede de kentleme hzlanm; kentlerdeki yaam
eitlenmi ve dinamik bir i yaps olumaya balamtr. Vasileva, 1989 gyle ilgili
makalesinde, Bulgaristandaki ekonomik durgunlua karn, Trkiyedeki tarmsal ve sanayi
retimindeki canlln gmenlere daha iyi bir yaam, daha iyi bir kazan ve hatta daha
sonra Bat Avrupaya g etme olana gibi umutlar vermesinin etkili olduunu
belirtmektedir (Vasileva, 1992: 348).
Genel olarak, 1950 sonrasnda yava bir biimde devam eden bu g sreci 1989
ylndaki ani ve kitlesel g dalgasyla toplumda yeniden nemli bir sarsnt yaratmtr. Bu
kitlesel g dalgasna, 1984te ynetime gelen Zhivkov hkmetinin Bulgaristanda yaayan
Mslman gruplar Bulgarlatrarak lkelerinde tutma politikasn sertlemesinin neden olduu
ileri srlmektedir. Karpat, bu dnemdeki Zhivkov ynetimin Trkleri Mslmanl kabul
151
etmi Bulgarlar olarak tanmladn, adlarn deitirdiini, okullar ve camileri kapattn ve

Trke konumay yasakladn aktarmaktadr (Karpat, 2004: 302-303).
Btn bu basklar sonucunda Bulgaristanda ayaklanmalar ve protesto gsterileri

balam ve bir dizi nemli olayn gelimesine neden olmutur. Bu dnemde gerekleen
birinci nemli olay, artan gsteriler sonucunda, Zhivkov hkmetinin Bulgaristan Trklerine
seyahat zgrl ad altnda aylk turist vizesi vererek g etmelerine imkan salamas,
daha sonra gerekleen ikinci nemli olay ise, artan rejim muhalifi protestolar sonucunda
Bulgaristanda rejim deiikliinin gereklemesi, ve sonuta g eden yz bini aan
muhacirden yz bininin geri dnmesidir (Karpat, 2004: 304).
Burada, Souk Sava dneminin son kitlesel g olan 1989 g ve geri dnn
Bulgaristandaki etkileriyle, Trkiyedeki etkilerinin farkl olduuna dikkat ekmek gerekir. Esas
olarak bu gn Bulgaristanda ynetim deiikliine neden olmas bu gn nemini
arttrmaktadr. Bulgaristanda gerekleen demokratikleme srecine etkisi nedeniyle, bu g
ve geri dn etnik ilikiler konusuyla ilikili olarak, akademik evrelerde geni olarak
tartlmtr (Zhelyazkova, 1998). Dier taraftan, bu olaylarn olu nedenleri ve etkileriyle ilgili
olarak da her iki lkede farkl aklamalar getirilmitir. Burada nce, Bulgar akademisyenlerinin,
daha sonra da Trk akademisyenlerin grlerine yer verilecektir.
1989 gnn ve geri dnn, Bulgaristan toplumunda yapt kalc ve olumlu etkiler
nedeniyle, zel ilgiyi hak ettiini belirten Vasileva, hem gn, hem de geri dnn
nedenlerini sorgulad makalesinde zellikle, etnik atmalarn zmnde demokratik
nlemlerin nemini vurgulamaktadr (Vasileva, 1992).
Ayn ekilde, Ali Eminov da, bu gn nedenini sosyalist Bulgaristanda yaayan

Trklerin kimliklerinin reddedilmesi ve zorla asimile edilme politikasna balamaktadr.
Eminova gre Trklerin beklenmedik sayda g, Bulgaristanda ekonomik ve toplumsal
travma yaratmtr. Sonuta tepkilerin oluumu nedeniyle rejim deiiklii gereklemi ve bu
da geri dn tevik etmitir. Eminov, 1989 g sonrasnda, Bulgaristanda eitim, din ve
ekonomi alannda yaplan siyasal reformlarn bu lkede yaayan Trklerin, gemie gre,
kendilerini daha gvende hissetmelerine neden olduunu belirtmektedir (Eminov, 1999: 51).
152
Bulgaristandaki siyasal reformlarn gereklemesinde, 1989 g ve geri dnn

etkili olduu aktr. Bu dnemde balayan demokratikleme abalar Bulgaristann Avrupa
Birliine ye olma sreciyle devam etmitir. Btn bu srete, Bulgaristanda yaayan Trk
ve Mslmanlarn yerleik bir unsur olduunu kabul eden, bar yntemlerle demokratik
taleplerini ifade eden ve sonuta partileen Hak ve zgrlkler Hareketinin de nemli
katksnn olduunu kabul etmek gerekir (Dayolu, 2005; Eminov, 1999).
Bulgaristanla ilgili almalarda zellikle, geri dn olay, akademisyenler tarafndan

demokratikleme ve siyasal katlm olanaklarndaki genilemenin etnik atmalarn
zmnde ne kadar etkili olabileceini aka gsteren bir olay olarak yorumlanmaktadr. Bu
nedenle, 1989 g ve geri dn olgusu, son zamanlarda, sadece Bulgar akademisyenler
arasnda deil, etnik atma konusunda alan daha geni bir akademik evre tarafndan
da tartlan bir rnek olay olarak ilgi ekmektedir.
Bulgar aratrmaclarn geri dn anlamak iin yaptklar almalarda,

Bulgaristandaki demokratiklemenin yan sra, gmenlerin Trkiyede yaadklar glklere
de vurgu yapmalar dikkati ekmektedir. Bu erevede, aratrmaclar, gmenlerin Trkiyede,
barnma ve yaamlarn srdrme konusunda ok byk skntlarla karlatklarndan ve
yakn akrabas olanlarn bile yeterli yardm alamadklarndan sz etmektedir. rnein,
Vasileva makalesinde, Bulgaristan Trklerinin alma izni alamadklar iin, ksa sreli,
gvencesiz ve dk cretli ilere mahkm edildiklerini, stelik, farkl bir toplumsal ortamda
yetitiklerinden, yerli nfus tarafndan yadrganp, dlandklarn anlatmaktadr (Vasileva,
1992: 349).
Dier taraftan 1989 g ve geri dnn Trkiyede ayn etkiyi yapt ve ayn ilgiyle
karland sylenemez. Bu farkl algda Trkiyenin iinde bulunduu siyasal konjonktrn de
farkl olmasnn etkisi olabilir. Bu dnemdeki siyasal konjonktrn en nemli zellikleri
arasnda, Trkiyenin NATO Bloku iinde yer almasyla yerleikleen anti-komnist ideoloji
ve 12 Eyll askeri darbesi sonrasnda sertleen anti demokratik ortam saylabilir. Btn bu
siyasal ortam iinde, bu g Trkiyede, Bulgaristandan farkl olarak, soyda, D Trkler
ve mezalim sylemleriyle etniki ve milliyeti eilimleri desteklemitir.
153
Bu anti demokratik siyasal ortam iinde, Trkiyede, ne geri dnlerden sz edilmi,

ne de kalan gmenlerin Trkiyede yaadklar glkler gndeme gelebilmitir. G ve
gmenlerle ilgili poplist sylem, buraya gelenlerin tmnn anavatana kavuarak
zgrletiklerini varsaymakla yetinmi, sorunlar ise gz ard edilmitir. Geray, o dnemde
iktidarda olan zal ynetimini eletirerek, bu ynetimin hibir hazrlk yapmadan g tevik
ettiini ve sonradan da gmenlerin sorunlarna seyirci kaldn belirtmektedir (Geray, 1989:
13).
1989 gyle ilgili resmi aratrmalar, daha ok durum saptamaya dnk, envanter
niteliini tamaktadr. rnein, Birlemi Milletler Kalknma Programnn (UNDP)
destekledii ve Devlet statistik Enstits tarafndan yaplm olan bir aratrma, gelenlerin,
ya, cinsiyet, meslek, eitim ve acil gereksinmelerini saptamaya almaktadr (DE, 1989)33.
Bu aratrmann sonularna gre, acil ihtiyac i olan muhacirlerin oran yzde 26; acil
ihtiyac yiyecek olan muhacirlerin oran ise yzde 10 idi. Bu aratrmann konumuz asndan
en ilgi ekici sonucu ise, muhacirlerin neredeyse tmnn (yzde 90 ve st) tamamen kendi
olanaklaryla ve kendi istedikleri ehirlere yerlemi olmalaryd (DE, 1989). Bu sonu, bu
gte devlet denetiminin de, desteinin de kalmadnn, geleneksel iskan kurumunun da sona
erdiinin gstergesidir.
Geri dnn nedenleri ise Trk resmi ve siyasal syleminde Bulgaristanda ifade
edilenlerden ok farkl nedenlere balanmtr. Bu dnemde Devlet Planlama Tekilat
tarafndan, gelen gmenlerin sosyo-ekonomik nitelikleri ve hukuksal konumlar ve
gmenlere yaplacak, konut, kira, i bulma, gmrk ve ulam kolaylklar gibi destekler
hakknda bilgi veren bir rapor hazrlanmtr. Bu rapora gre geri dnn nedeni,
gmenlerin Bulgaristanda braktklar mal varlklar ve dier haklarnn dzenlemesinde kan
sorunlardr. Yine ayn rapora gre, muhacirler, turist vizesiyle geldiklerinden madur olmular
ve iskanl ya da serbest gmen olarak yerletirilememiler ve geri dnmek zorunda
kalmlardr (DPT, 1990: 38). Buradan da izlenecei zere, resmi gr, geri dnlerin
nedenini Bulgar makamlarnn g yasal statye oturtmamalarna dayandrmaktadr. Resmi
raporlarda, Bulgaristandaki siyasal reform, demokratikleme, gmenlerin eilimleri, gn
33Bu aratrma sonularna gre gelenlerin yzde 11i okur yazar olmayan, yzde 31i
okur yazar ve ilkokul, yzde 58i ise orta ve daha fazla eitimliydiler. Gelenlerin yzde
55i tarm d, yzde 19 ise tarmsal ilerde almaktayd (DE:1989).
154
travmatik etkileri ve gmenlerin Trkiyede karlatklar sorunlar gibi konulardan sz

edilmemektedir.
Sonu olarak, geri dnn ve Bulgaristandaki demokratiklemenin o dnemde,

Trkiyede hi nemsenmedii sylenebilir. 12 Eyll sonras rejimin izlerinin youn olduu,
Krt meselesinin silahl atmaya dnt, etnik sorunlarn tartlmasnn tabu olduu bu
dnemde, etnik atmada demokratik zm, demokratikleme gibi konularn ilgi
ekmemesi ve geri dnn farkl nedenlere balanmas ok da artc deildir.
Trkiyedeki siyasetiler ve aratrmaclar, bu konuya son yllarda, insan haklar ve

etnik ve kltrel haklarla ilgili tabularn sorgulanmaya balamasyla birlikte ilgi gstermeye
balamlardr. Bu ilgi artnda AB srecinin de etkili olduu aktr. Buna bal olarak, son
dnemlerde, gmenler ve Trkiyede yaayan yabanclarla ilgili resmi sylemi sorgulayan ve
onun dna kan aratrmalar yaplmaya balamtr.
Bu erevede, Bulgaristanda etkili olan Hak ve zgrlkler Hareketinin etnik atma

ve aznlklar konusunda alan akademisyenlerin dikkatini ekmesi yeni ve nemli bir
gelimedir (rnein: Dayolu, 2005). Ayn ekilde, Parlann geri dnenlerle ilgili
aratrmasn da Bulgaristan gmenlerinin anavatan algs konusunda resmi sylemi
sorgulamas nedeniyle nc bir alma olarak kabul edebiliriz (Parla, 2005). Parla, bu
aratrmada, geri dn anlamamza yardmc olduu gibi, muhacirlerin gten sonra yerli
nfus tarafndan yabanc ya da Bulgar olarak kabul edilerek marjinalize edilmeleri hakknda
da nemli bilgiler vermektedir (Parla, 2007: 172-174).
Yine ayn erevede, Trkiyeye gelen gmenler ve yabanclarn burada yaadklar

sorunlar, i piyasasnda karlatklar ayrmcl sorgulayan aratrmalar da yaplmaya
balamtr (Ar, 2007). Bu noktada burada, 1989 gmenlerinin i ve konut piyasasna
eklemlenmesi konusunda yaplm olan Ciercinin Bursa aratrmasndan da sz etmek
gerekir. Bu aratrma, gmenlerin eilimleri, Bulgaristanla devam eden ilikileri ve AB
yeliinin gmenlerin yer deitirme isteinde yapt etkileri sorgulayan kapsaml bir alma
olarak dikkati ekmektedir. Cierci, aratrmasnda, Bulgaristan gmenlerinin i piyasasna
eklemlenme srecini Portesin dahil olma modelini (incorporation model) kullanarak analiz
etmeye almaktadr. Bu aratrmadan, 1989 gmenlerinin her ne kadar devlet katnda
155
ayrcalkl konumlarn devam ettirmi olsalar da, gerek toplum ve gerekse daha nce g etmi
olan hemehrileriyle ilikileri asndan ayrmclkla karlatklarn dnen bir gmen
grubu haline dntkleri anlalmaktadr (Cierci, 2008: 226-231).
Btn bu almalardan, 1990l yllara gelindiinde, Balkan gmenlerinin skan

Kanunu olanaklarnda yararlansalar bile eskisinden farkl bir durumla karlatklar aka
grlmektedir. Bu yeni durumu kavramak iin, kentsel alanlardaki emek bolluunun ve kentlere
yerleen ky kkenli gmenlerin i ve konut piyasasna eklemlenme mcadelelerinin
hatrlanmas gerekir. Bu yeni konjonktrde, Bulgaristandan gelen muhacirlerin, kentlere g
eden kr kkenli yerli gmenlere gre, birok konuda daha avantajl olduklar aktr.
Bu balamda, ncelikle, devletin muhacirlere salad kentlerde ucuz ve dzenli kolay

konut edinme olana ve Bulgaristan gmenlerinin, alma istei, eitim, i disiplini gibi
konulardaki farkllklarndan dolay iverenler tarafndan tercih edilmeleri nemlidir (Erder,
2007: 62-66). Krolunun tez almas da Bulgaristandan gelen gmen kadnlarn tarm
d ilerde almaya yatknlklarn vurgulamaktadr (Krolu, 2002). Btn bu farkllklar,
yerlilerin zorlukla i ve konut piyasasna eklemlendii bir ortamda, tepkilerin domasna
neden olmu olabilir (Cierci, 2008: 226-231). Bu durum da, en avantajl gmen grubu olan
Balkan muhacirlerin bile uyum ve btnleme sorunlaryla karlatklarn gstermektedir.
Sonu olarak, btn bu gelimelere bakarak, geleneksel iskan kurumunun ig

denetleme gcn yitirdiini sylemek mmkndr. Trkiyede 1960lardan sonra hzlanan
kapitalistleme srecine bal olarak, ig artk tpk dier kapitalist lkelerde olduu gibi,
denetimsiz ve gnll bir g sreci haline dnmtr. Sonuta, iskan kurumu da, deien
nfus ve tarmsal yapya bal olarak ig denetleyen bir kurum olmaktan kmtr. Nfus
hareketlerine devletin denetimi artk sadece dolayl mekanizmalarla yaplabilmektedir. Bu
geleneksel zorunlu g kurumunun etkili olduu alanlar i gvenlik ve kamulatrma gibi
durumlarla kstl olarak kalmtr.
skan kurumunun, zorunlu dg kurumu olma ilevi ise, gdkleerek de olsa devam
etmektedir. Balkanlardan gelen mltecilerin Trkiyeye yerlemesine imkan veren bu kurumun,
artk onlara bile gerekli destei veremedii aktr. Dier taraftan, Balkan gmenleri de,
kurulu dneminde sahip olduklar, ayrcalkl konumlarn yitirmeye balamlardr. Buna
156
karlk bir sonraki blmde de aklanaca zere, Trkiyeye farkl lkelerden gelen
yabanclarn saysnda art olmutur. Geli nedenleri ve kkenleri eitlenen yeni nfus
hareketleri ok nemli deiikliklerin habercisidir. Bu erevede geleneksel zorunlu g
kurumu olan iskan kurumunun yerini, uluslararas hukuku da dikkate alan, farkl etnik gruplar
da kapsayan, evrensel insan haklarna duyarl, bireysel eilimleri ve istekleri de dikkate alan,
snmac ve mltecilerle ilgili modern bir kuruma brakmas gerektii aktr.
Dier taraftan bu dnemde yazlanlar incelendiinde, sosyalist lkelerde ve

Balkanlarda yaayan Mslmanlarn soyda ya da rkda olarak adlandrlsalar da, artk
dardaki Trk unsur, ya da D Trkler olarak kabul edilmeye baladn izlemek
mmkndr.
4.5 YENI SKAN KANUNU
4.5.1 GELENEKSELIN YENIDEN, YENIDEN VE YENIDEN RETIMI
Trkiyenin i ve dg politikasnda nemli bir yeri olan iskan kurumu, 1950li yllara
kadar, gerek i, gerekse dg denetim altnda tutabilmitir. Ayn ekilde, iskan kurumu, her
ne kadar yasal dzenlemeyle uygulama arasnda tutarszlk olsa da, tarm topraklarna
yerletirmeyle ilgili konularda denetim salayabilmitir.
skan kurumunun, tarm topraklarna yerletirmedeki ve igteki denetim gcn

zellikle 1960l yllar sonrasnda kaybetmeye baladn sylemek mmkndr. Bu
dnemde, nfus patlamas ve tarmsal yapdaki deiikliklerin etkisiyle ig hzlanm ve
denetlenemez boyutlara ulamtr. Resim 1-6dan da izlenecei zere, ign serbestletii
dnemde, kentlere akn eden kyller, kentlerde kentli-kyl elikisini yaratm ve
gecekondulama ve dier zellikleriyle yeni bir kentsel yaamn balamasna neden
olmutur. Yine ayn dnemde, Almanyaya ii g balamtr. Burada bu konularn
ayrntlarna girilmeyecektir. Sadece bu dnemin, tarmda kapitalistlemenin etkisiyle, tarm
topraklarnda zel mlkiyetin tesis edilme srecinin hzland ve tarm topraklarnn el
deitirdii bir dnem olduunu belirtmekle yetineceiz. Sonuta, iskan kurumu hem emein
yerletirilmesi hem de toprak mlkiyetinin denetimi anlamnda eski denetim gcn tamamen
kaybetmitir.
157
Ekte sunulan iskan yasalar izlendiinde, bu kurumun zorunlu g kurumu olarak

alannn srekli olarak darald ve sonuta doal afetler, baraj ve benzeri altyap yatrmlar
iin kamulatrmalar ve krsal alanlarda kamu hizmetlerinin dzenlenebilmesi amacyla ky
toplulatrlmas ve milli gvenlik gibi nedenlerle yerinden edilenlerin iskan konusundaki
uygulamalar dzenleyen bir yasaya dnt grlmektedir.
skan kurumu ign denetiminde gszleirken, ayn dnemde, Trk soylu ve Trk
kltrne sahip olanlara muhacir olma hakknn tannmas kuralyla, dg zerindeki
denetimini devam ettirmitir. Dier taraftan, bir nceki blmde de aktarld zere, bu
yasayla Trkiyeye g etme ve yerleme hakk verilenlerin says da gn getike azalmtr.
Bu yasa bir taraftan Trk soyu olmayanlarn geliini nlemi, dier taraftan Trk soylu
olanlara da isteksizce uygulanmtr. Bir anlamda bu yasa, dg nleyici bir politikann
uygulanmas amacyla kullanlan ve Trkiyenin da kapal bir toplum olarak tutulmas
politikasnn bir arac haline dnmtr.
Bugne kadar uygulanan kapal Trk dg politikasnda etkili olan bu yasa,

Birlemi Milletler Tekilatnn sava sonras mlteci haklarn dzenleyen 1951 tarihli
Cenevre anlamasnn imzalanmas srasnda da dikkate alnmtr. Nitekim, 1961 ylnda
Trkiye bu anlamay imzalarken sadece Avrupada 1951den nceki olaylarda zarar
grenleri mlteci olarak kabul edeceini belirtmi ve bylece skan Kanunu ile getirilen
snrlamalar devam ettirilmitir.
Trkiyenin mltecilerle ilgili bu anlamay, zaman ve corafi snrlamayla imzalamas

uluslararas camiada srekli olarak eletirilen bir konu olmutur. Sonuta, Trkiye zaman
kstlamasn, 1967 ylnda imzalanan Mltecilerin Statsn Belirleyen Protokolle kaldrmtr.
Ancak, Trkiyenin sadece Avrupadan gelen mltecileri kabul etmesini ngren corafi
kstlama halen uygulanmaktadr. Trkiyeye Balkanlardan baka blgelerden mltecilerin
gelmesini nleyen bu kstlamann Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii bata
olmak zere uluslararas evreler, zellikle son dnemlerde AB tarafndan eletirildii, ancak
Trkiyenin bu politikay, ulusal gvenlii ilgilendiren eitli nedenlerle srdrme eiliminde
olduu bilinmektedir (Kirii, 1996; Kirii, 2003).
158
Trkiye bugn de, skan Kanununun belirledii kurallar erevesinde, sadece Trk
soylu ve Trk Kltrne sahip olanlara snmac ve mlteci olma hakk tanmaktadr.
Vatandalk Yasas da Trk olan herkesin Trkiye Cumhuriyeti vatanda olabileceini
ngrmektedir34. Trk dg ve yabanc politikasnn Trk soylu olanlara salad bu ve
benzeri ayrcalklar, buna karlk Trk soylu olmayanlara, eitli yasalarla getirilen
kstlamalar, akademik evreler, sivil toplum rgtleri, ve d politikayla ilgili evrelerde youn
olarak eletirilmektedir.
Trkiyenin dg politikasnn kapall sadece vatandala girile snrl deildir.

Yabanclarn ie girme, mlk edinme ve yerleme gibi konularda kstl haklara sahip
olduu bilinmektedir. Bu durum da, ayn ekilde sadece d politikayla ilgili olanlar tarafndan
deil, Trkiyede yaayan yabanclar ve insan haklar dernekleri tarafndan da eletirilmektedir.
Son dnemde Trkiyeye srekli olarak birbirinden kken ve geli amac asndan
farkl yabanc gelmekte, ancak bu gelilerle ilgili yeterli dzenleme olmadndan Trkiye
hepsini yasad olarak kabul etmekte, polisiye uygulamalar yaparak yabanclarn sorunlarn
daha da zmsz hale getirmektedir. zellikle, 1990 sonrasnda Trkiyenin d dnya ile
ilikilerinde, kreselleme ve yeni nfus hareketleri gibi nedenlerle gerekleen deiiklikler,
artk 1930l yllarn yabanc algs ve yabanc korkusuyla kurgulanan da kapal g
politikasnn srdrlmesini olanaksz klmakta ve yeni bir yabanc politikasnn gelitirilmesini
zorunlu klmaktadr.
Gn getike artan bu yeni nfus hareketlerinin, hangi tr yeni politikalarla

dzenlenecei konusu uluslararas evrelerde de yaygn olarak tartlan konulardandr.
Ancak, uluslararas camia, insan haklar ve gmen haklar, zellikle snmac ve mltecilerin
haklar konusunda belli bir uzlamaya sahiptir. Uluslararas evreler bu nedenle, Trkiyenin
Trk soylu olmayan snmac ve mltecileri kabul etmemesine tepki gstermektedir. Bu
konu, zellikle AB ile ilikilerde, ska gndeme gelmektedir. Nitekim Trkiye 2003 ylnda
34403 sayl 1964 tarihli Trk Vatandal Kanununun ilk maddesi doum yoluyla
vatandalk kazanmay Trkiye iinde ve dnda Trk babadan olan ya da Trk
anadan doan ocuklar doumlarndan balayarak Trk vatandadrlar diye
tanmlamaktadr.
159
hazrlad ltica ve G Ulusal Eylem Plannda, ABye ye olmay hedefledii 2012 ylna
kadar yeni bir iltica yasas hazrlayaca taahhdnde bulunmutur.
Dier taraftan, bir nceki blmde de belirtildii zere 1934 Sayl skan Kanunu yllar
iinde srekli olarak deiiklie uramtr. Ayn ekilde, geen zaman iinde, bu yasann
kollad tek zorunlu gmen grubu olan Balkan gmenlerinin eilimleri de
deimitir.rnein Bulgaristann ABye yelii orada yaayanlarn g eilimlerinde
deiiklie neden olmutur. Dier taraftan, Trk toplumu asndan Balkan gmenlerinin
1920lerin bandaki nemi kalmam ve gndemdeki yerini yitirmitir.
Bu balamda, 1998 ylnda Trkiyedeki Yabanclar konusunda yapm olduumuz bir

aratrma srasnda, iskan kurumunu ve onun oluturduu muhacirlik sistemini ok zel,
siyasal ve tarihsel bir kurum olarak tanmlamtk. Bu geleneksel kurumun dzenli ve
sistematik olmayan uygulamalar yaptn ve bu uygulamalarn, d politikadaki
dalgalanmalara ve dnemin iktidarnn eilimlerine gre deitiini gzlemlemitik. Yine ayn
ekilde, bu yasayla oluturulan muhacirlik sisteminin gncel gereksinmeleri ve gmenlerle
ilgili evrensel haklar karlamaktan uzak olduu ve ilevini geni lde yitirdiini saptamtk.
Sz konusu aratrma iin 1998 yl ubat aynda bu yasay uygulamaktan sorumlu olan Ky
Hizmetleri Genel Mdrl yetkilileriyle yapm olduumuz grmelerde, kurumun yetkilileri
de bu kurumun ilevini yitirmi olduunu ve gdk bir brokratik birim haline dntn
belirtmilerdi (Erder, 2000).
Bu erevede, sz konusu aratrmann baz sonularn aktaran yazda .. yasadaki

gmen ve muhacir tanmlarnn, yoruma muhta Trk kltrne ballk temasnn ve kyl
toplumlar iin yeterli olabilecek iskan anlaynn gncel gereklerden uzak kal...
vurgulanarak, bu yasann deitirilmesi gerei gndeme getirilmiti (Erder, 2000: 241). Yine
ayn yazda, deien siyasal konjonktr iinde, hem muhacirlik kurumunun ilevini yitirmesi,
hem de geleneksel muhacirlerin g etme eilimindeki deiikliklere karn bu kurumun
varln srdrmesi nedeniyle dg politikasnn sahipsiz kald ve gncel gelimeleri
izlemedii saptamas da yaplmt (Erder, 2000: 243).
Byle bir ortamda ve 2003 ylnda kabul edilen Ulusal Eylem Plannn hedeflerine
karn, kamuoyunda hemen hi tartlmadan ve sessiz sedasz bir biimde, 2006 ylnda yeni
160
skan Yasas karlmtr. Gncel gereksinmelere uygun yeni, kapsaml, ada ve insan
haklarna saygl bir dg kurumunun oluturulmasnn beklendii bir dnemde, bu yasann
tekrar ve stelik 1934lerle ayn ruhu tayan bir biimde karlm olduunu fark etmek
aratrmaclar iin artc bir durum olmutur.
Bu blmde, btn bu sreci ve iskan kurumunun geldii yeni evreyi anlamak amacyla
yeni skan Kanununun oluturulma sreci hakknda bilgi verilecektir. Ancak nce, aada,
1926 ylndan bu yana skan Kanunundaki deimeleri (ya da sreklii) izlemek amacyla baz
maddeleri aynen aktarlacaktr (Bknz. EK 1, EK 2, EK 3, EK 4):
885 Sayl skan Kanunu 1926
Birinci Madde-Trkiye Cumhuriyeti memaliki dahilinde tavattun etmek maksadile

hariten mnferiden veya mteman gelmek isteyenlerin Hkmete mttehaz
kararlara tevfikan kabulleri ve iskan mahallerinin tayini ve bu mahallere sevki Dahiliye
vekaletine aittir.
kinci Madde- Trk harsna dahil olmayanlarla sirayet devrindeki firengililer, czzama
meptela ehas ve aileleri, ceraimi siyasiye ve askeriye mstesna olmak zere cinayetle
mahkum olanlar, anaristler, casuslar, ingeneler ve memleket haricine karlm
olanlar kabul edilmezler.
2510 Sayl skan Kanunu 1934 lk Hali
Birinci Madde- Trkiyede Trk kltrne ballk dolaysyla nfus oturu ve yaylnn,
bu kanuna uygun olarak, cra Vekillerince yaplacak bir programa gre, dzeltilmesi
Dahiliye vekilliine verilmitir.
kinci Madde- Dahiliye vekilliince yaplp cra Vekilleri Heyetince tasdik olunacak
haritaya gre Trkiye, iskan bakmndan nevi mntkaya ayrlr:
1 numaral mntkalar: Trk kltrl nfusun tekasf istenilen yerlerdir.
2 numaral mntkalar: Trk kltrne temsil istenilen nfusun nakil ve iskanna ayrlan
yerlerdir.
3 numaral mntkalar: Yer, shhat, iktisat, kltr, siyaset, askerlik ve inzibat sebepleriyle
boaltlmas istenilen ve iskan ve ikamet yasak edilen yerlerdir.
161
Yukarda yazlan iskan mntkalarnn tasdikli haritasnda, zamanla ortaya kacak

ihtiyaca gre deiiklikler yaplmas Dahiliye vekilliinin teklifi zerine cra Vekilleri
Heyeti kararna baldr.
Drdnc Madde- A: Trk kltrne bal olmayanlar,
B: Anaristler,
C: Casuslar ,
: Gebe ingeneler,
D: Memleket dna karlm olanlar Trkiyeye muhacir olarak

alnamazlar
2510 Sayl skan Kanunu 1934 Son Hali (2006)
Madde1- (deiik madde 1947) Muhacir ve mltecilerle gebelerin ve gezginci

ingenelerin yurt iinde yerletirilmeleri; Trk kltrne ballk ve nfus oturu ve
yaylnn dzeltilmesi amaciyle Bakanlar Kurulunca yaplacak programa uygun olarak
ileri ve Salk ve Sosyal Yardm Bakanlklarnca tertiplenir.
Madde 2- (mlga Madde 1947)
Madde 4- A: Trk kltrne bal olmayanlar,
B: Anaristler,
C: Casuslar ,
: Gebe ingeneler,
D: Memleket dna karlm olanlar Trkiyeye muhacir olarak

alnamazlar.
5543 Sayl skan Kanunu 2006
Madde 1- Bu kanunun amac; gmenlerin, gebelerin, yerleri kamulatrlanlar ile milli

gvenlik nedeniyle yaplacak iskan almalarn, kylerde fiziksel yerleim
dzenlenmesine ilikin uygulamaya esas artlar ve alnacak tedbirleri, iskan edilenlerin
hak ve ykmllklerini dzenlemektir.
162
Madde 2- Bu kanun, yurt dndan gelen gmenlerin, yerleri kamulatrlanlarn,

gebelerin ve milli gvenlik nedeniyle yerlerinin deitirilmesine karar verilenlerin
iskan ile kylerin toplulatrlmasna ve fiziksel yerleimin dzenlenmesine ilikin
uygulamaya esas alnacak tedbirler dair hkmleri kapsar.
Madde 4- Trk soyundan ve Trk kltrne bal olmayan yabanclar ile Trk soyundan
ve Trk kltrne bal bulunup da snr d edilenler ve gvenlik bakmndan
Trkiyeye gelmeleri uygun grlmeyenler gmen olarak kabul edilemezler.
Yukardaki maddeler incelendiinde, iskan kurumunun esas olarak, bir zorunlu g

kurumu olarak yaamaya devam ettii gzlenmektedir. Bu erevede, yasa, dardan gelen
Trk soylu ve Trk kltrne bal gmenleri, yerleri kamulatrlanlar, milli gvenlik
nedeniyle yerleri deitirilenleri ve kyleri toplulatrlanlar iskan etmeye devam
etmektedir. Bu yasada dikkati eken en nemli deiiklik, daha nce, Trkiyeye gmen
olarak alnamayacaklar arasnda saylan anaristler, casuslar ve gebe ingenelerin yeni
yasada yer almamasdr. AB ile ilikilerin bu yasaya yapt en nemli katk, yasadan
ingeneler ifadesinin en azndan lafzen karlm olmasdr.
Dg asndan ilevi gdklemi, ig asndan ise, milli gvenlik gerekesiyle

yer deitirme ve afet ve kamulatrma alanlarna skm olan iskan kurumunun 2006
ylnda yeniden ve 1934teki anlayla karlmasnn nedenlerini anlamak ilgi ekici bir konu
olarak belirmitir. Bu nedenle, bu aratrma kapsamnda yasann meclise getirilmesi srasnda
ne srlen gerekeler ve mecliste yaplan tartmalar incelenmi ve konuyla ilgili meclis
yeleri ve brokratlarla grmeler yaplmtr. Bir sonraki blmde bu aratrmann sonular
ksaca aktarlacaktr.
4.5.2 2006 YENI SKAN YASASI: YASAYA DEVAM, KURUMA SON
Akademik ve siyasal evrelerde, iskan kurumu halen mbadele, tehcir, Krt srgnleri
ve Balkan gleri gibi konularda tarihsel ve siyasal travmatik olaylarla birlikte anlmakta
ve tartlmaktadr. Bu blme kadar aktarlanlardan da hatrlanaca zere, bu kurum
birbirinden farkl gruplar, birbirinden farkl dnemlerde yaplan ve niteliksel olarak deien
uygulamalar nedeniyle deiik biimlerde etkilemi ve deiik hatralar retmitir. Bu kurum
kimisi iin kurtulu, kimisi iin ise felaket anlamna gelmektedir. Dier taraftan, btn bu
163
evrelerin, bu zorunlu g uygulamalarn dzenleyen kurumun halen yaamaya devam

ettiinin ve hatta 2006 ylnda ayn yabanc korkusu dolu bir ruhla yeniden karldnn
farknda olduu ise pek sylenemez. Bir bakma bu yasaya ilgi sadece atein dt
yerde tten dumanla snrl kalmaktadr.
nsan haklarna ilginin greli olarak geniledii bugnn siyasal koullar iinde bile
skan Kanununun halen baz gruplar incitmeye devam ettii aktr. Ancak, bugnlerde bu
yasadan zarar grenlerin daha ok Trkiyeye snmak isteyen Trk soylu ve Trk kltrne
sahip olmayan yabanclar oluu bu ilgiyi azaltmaktadr. Btn zorunlu gmenler gibi,
Trkiyeye snma amacyla gelenlerin ok zor durumda olduklar, seslerini duyuramadklar
ve maalesef Trkiyede marjinal olarak alglanan insan haklar savunucusu kurum ve
kiilerden baka szclerinin olmad da bilinmektedir. Ne yazk ki, bu gruplar, ne siyasetiler,
ne de gemite bu yasadan etkilenmi gruplar tarafndan dikkate alnmaktadrlar. Yasadan
etkilenenlerin yabanc olmalar, yasann eletirisinin de dardan yaplmasna neden
olmaktadr. Bu durum, yabanc korkusunun yaygn olduu bir toplumda konuya dikkati
ekmekten ok, bu konunun ulusal gvenlik konusu olarak itildii yerde kalmasna katkda
bulunmaktadr. Bu yasadan bugn zarar grenlerin hikayeleri muhtemelen daha sonra
yazlacaktr.
2008 ylnda skan Kanununun yeniden karl ile ilgili olarak Ankarada, bu yasa
hakknda bilgi sahibi olabileceini dndmz, farkl partilere mensup meclis yeleriyle
grme yaplmas tasarlanmt. Bu amala, skan Kanunu tasarsn hazrlayan TBMM
Bayndrlk Komisyonu yeleri, Balkan gmenleri ve Krt sorunuyla ilikili milletvekilleriyle
grmeler yaplmas tasarlanmt. Sonuta, yaplan temaslardan sonra, Mays 2008de
Ankarada, biri komisyon bakan olmak zere drt AKPli, bir DTPli be milletvekili, iki
akademisyen ve brokratla grme yaplmtr. Ayn ekilde, yeni yasann uygulanmas
ve ileyii ile ilgili olarak, stanbulda brokratla grme yaplmtr.
Bu grmeler srasnda komisyon bakan olan milletvekili, saysz kez deiiklie

uram olan bu yasann deitirilmesinin uzun bir sredir gndemde olduunu belirtmitir. Bu
milletvekiline gre, zamanla ve zellikle son dnemlerde yaplan kamu ynetimi reformuyla
yasada atfta bulunulan kamu kurumlar byk lde deiiklie uramtr. Bu balamda
gerekleen en nemli deiiklik, bu yasaya ev sahiplii yapan Ky Hizmetleri Genel
164
Mdrlnn 2005 ylnda lavedilmesidir. Btn bu anlatlanlar, yasann ilkesel bir

dzenlemeden ok brokratik nedenlerle deitiini gstermektedir. Bu erevede,
kamulatrma ilemlerinin yaplaca birimler, bedellerin saptanmas ve bedellerin finansman
gibi konular da nemli grlen gerekeler arasnda saylmtr. Nitekim yasa taslann
komisyonda tartlmas srasnda da benzer gereke ne srlmektedir: Gnmze
kadar geen zaman iinde gelimeler yaanmtr. .. Ky Hizmetleri Genel Mdrl
kapatlm, fonlar tasfiye edilmi, aile ve aile reisliine ilikin.. Medeni Kanunda farkl hkmler
yer alm 35
Nitekim mecliste gerek komisyon ve gerekse genel kurulda yaplan grmelerde

yasann geleneksel ilevleri esas olarak, Balkan g balamnda hatrlansa da yasann
zorunlu gle ilikisi, Trk dg politikasn kstlayc yn, AB ve BMMYKnin bu yasayla
ilgili eletirileri gibi konular fazla gndeme gelmemitir. Yaplan tartmalarda, meclis yeleri,
baraj yatrmlar nedeniyle yaplan kamulatrmalardan madur olan hak sahibi kyller,
orman kyllerinin kar karya olduklar glkler gibi konular gndeme getirmitir. Bu arada
sadece bir komisyon yesi Avrupadaki gmen haklarndan rnek vermeye kalkmsa da bu
rnek fazla ilgi ekmemitir36.
Bu yasann sorunlu noktalar daha ok komisyona bilgi veren brokratlar tarafndan

gndeme getirilmitir. Ancak onlarn nerileri de ok fazla dikkate alnmamtr. rnein,
komisyon toplantsnda sz alan DPT uzman, yasann gmen olarak kabul edilemeyecekler
cmlesinin, Trk soylu gmen olarak kabul edilemeyecekler biiminde deitirilmesi
gerektiini, maddenin eski halinin uluslararas toplantlarda sorun kardn belirtmitir.
Ancak bu neri de kabul edilmemitir.37 Ayn komisyon toplantsnda DPT temsilcisi Dou ve
Gney Dou Anadoluda kylerin boalmas srasnda bu yasann uygulanmam olmasnn
yaratt skntdan ve bu konunun BM ve ABdeki yanklarndan sz etmitir. Komisyon yeleri
ise yasa tasarsnda milli gvenlik gerekesinin halen yer aldn ancak, ky boalmalarnn
35 TBMM Tutanak Mdrl Bayndrlk, mar, Ulatrma ve Turizm Komisyonu. 20.

6. 2006 tarih sayfa 2.
36 TBMM Bayndrlk , mar, Ulatrma ve Turizm Komisyonu 22. Dnem 4. Yasama
Yl 8. 6. 2006 tarihli 49. Toplant tutana. S: 5. v

37 TBMM Tutanak Mdrl: BUT komisyonu 20. 6. 2006 tarih s: 2.
165
bu kanun kapsamna alnmasnn yeni sorunlar douracan ileri srerek neriyi

reddetmitir.38
Ankarada dier meclis yeleriyle yaplan grmelerde bu yasann mecliste fazla bir
muhalefetle karlamadan rutin bir sre iinde kabul edildii anlalmaktadr. skan
kurumunun gemi uygulamalarndan olumlu ya da olumsuz etkilenmi olan gruplara mensup
olan ya da bu gruplar hakknda bilgi sahibi olduu dnlen milletvekillerinin de, meclisten
yeni gemi olan iskan yasas ile ilgilenmedikleri anlalmtr. Bu milletvekilleriyle yaplan
grmelerde, bu yasann Balkan g ve Krt sorunu gibi konularla ilikisi daha ok gemie
referansla kurulmutur. Ancak, bu milletvekilleri, yasann insan haklar ve gmen haklaryla
ilgili kstlayc ynleri ya da dg nleyici etkisi gibi konularla ilikisini kurmamlardr.
Bu yeni yasann uygulanmasndan sorumlu brokratlar da, bu yasann daha nceki

yasadan esas olarak ok farkl olmadn ve esas olarak dgle ilgili olarak ayn ruhu
tadn belirtmilerdir. Brokratlar, bu yasann 1934ten bu yana onlarca maddesi mlga olan
ve onlarca maddesi deiiklie uram olan eski skan Kanununun deien kurumsal yapya
uyarlanmas amacyla karldn belirtmilerdir. Dier taraftan, grme yaptmz konuyla
ilgili brokratlar, bu yeni yasann brokratik sorunlar zmleyemediini aksine yeni ve iinden
klmaz yeni sorunlar yarattn ileri srmlerdir.
Bu eletirilerden en nemli pay, yeni yasann ncesinde bu yasay uygulamaktan

sorumlu olan Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn lavedilmesi karar almtr. Bu balamda,
brokratlar Ky Hizmetlerinin 2005 tarihinde 5286 sayl yasayla lavedilmesinin ve bu kuruma
ait grevlerin farkl tekilatlara devredilmesinin skan Kanununun uygulanmasnda nemli
sorunlar ve karklk yarattn belirtmilerdir. Bu erevede, 2005 tarih ve 8554 sayl
Kaldrlan Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn Devir leri ile ilgili kararname ile, bu Genel
Mdrln iskanla ilgili birimlerinin, ilevlerinin, personelinin ve arivlerinin illerde zel
idareye, merkezde Bayndrlk skan Bakanl Afet leri Genel Mdrlne, stanbul ve
Kocaeli gibi ehirlerde ise Belediyelere, iskanl gmenlerin ilemlerinin ise TOKye
devredilmi olmas eletirilmektedir.
38 TBMM Tutanak Mdrl Bayndrlk, mar, Ulatrma ve Turizm Komisyonu. 20.

6. 2006 tarih sayfa 3.
166
Trkiyenin mevcut yerleme dzeninde nemli yer tutan zorunlu gleri yneten ve
Trkiyeye gelen muhacirlerin g etmesinde ve iskannda etkili olan ve halen de dgte
etkisi devam eden bu geleneksel iskan kurumunun ilevlerinin, konuyla ilgili personelinin ve
zellikle arivlerinin umursamazlkla datlm olmasnn ok nemli bir durum olduu aktr.
Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn tamamen baka gerekelerle lavedilmesinin nedenleri
ve etkileri ayrca incelenmesi gerekli bir konudur. Ancak bu kurumun iinde yer alan bu en eski
kurumun zensizce ve zerinde hibir dnce retilmeden datlmas zerinde ayrca
tartlmas gereken ok nemli bir konudur. Yaplan grmelerde, bu kurumun lavedilmesi
srasnda, ok farkl nedenlerle ok tepki grd ve kapatlma gerekesinin siyasi olduu
belirtilmiti. Nitekim dnemin Babakanlk Mstear olan mer Diner de 2008 ylnda yapt
bir konumada bu kurumun KYDES projesi balamnda lavedildiini belirtmiti 39 . Bu
balamda, o dnemde gsterilen tepkilerin daha ok Ky Hizmetlerine bal iyerlerinde
alan iilerin bal olduu sendikalardan geldii anlalmaktadr.
skan kurumunun datlmasna, brokratlarn itirazlar dnda fazla tepki

gsterilmedii anlalmaktadr. Nitekim, 2006 sayl skan Kanununun tartlmas srasnda
da bu konu hi gndeme gelmemi ve bu yeni durumun aynen devam etmesi kabul edilmitir.
Burada dikkati ekmek istediimiz ilk nokta, Trkiyenin yerleme tarihi asndan ok nemli
olan bir kuruma ait bilgi kaynaklarnn, arivlerin zensiz bir biimde datlm olmasdr.
stanbulda yaptmz grmeler srasnda, iskan kurumunun ilevlerinin bir ksmn stlenen
kurumlarn hem yeni grevleri, hem de datlan arivle ilgili sorunlar olduunu gzlemlemitik.
Bu konu zellikle aratrmaclarn dikkatini ekmek istediimiz nemli bir konudur.
Burada dikkati ekmek isteyeceimiz ikinci nemli nokta ise, skan Kanununun
dgle ilgili ruhunu aynen devam ettiren yeni yasann dgle ilgili uygulamalarn muhatab
konusundaki belirsizliktir. Trkiyenin dg politikasn etkilemeye devam eden bu yeni
yasann kurumsal olarak, Afet leri Genel Mdrl ve TOK gibi konuyla ilgili uzmanl
olmayan kurumlara balanm olmas ilgi ekici bir durumdur. Bu durum, bir bakma, dgle
ilgili yeni ve kapsaml bir g politikasnn ve g kurumunun hazrlanmasn aka ortaya
39mer Dinerin Marmara niversitesi Kent Sorunlar Aratrma Merkezinde yapt

konuma. 02/05/2008.
167
kt bir dnemde tam tersi eilimleri besleyen bu yeni durum dg politikas konusundaki
duyarszln ve sahipsizliin nemli bir iaretidir.
Bu yeni dnemde iskan kurumunun ruhunun yaamaya devam ettiini, dier taraftan
kurumun somut olarak yaamasna son verildiini syleyebiliriz.
4.6 SONU
Trkiyenin g politikasnn ana gzergahn anlamaya altmz bu aratrmaya

baladktan sonra, iskan kurumunun i ve dg politikasndaki neminin farkna vararak bu
konu zerinde younlamaya ve bu kurumu, g politikas asndan incelemeye karar verdik.
Bu erevede, bu aratrmada, deien siyasal konjonktre ve toplumsal koullara

bal olarak srekli yeniden retilen iskan kurumunun, g politikasna etkisini ve siyasal
konjonktre bal olarak geirdii deiim incelenmitir. Bu deiimin incelenmesi srasnda,
bu kurumdan etkilenen gruplar hakknda yaplm olan ok sayda aratrma ve yayn
saptanmtr. Son iki blmde (nc ve Drdnc Blm), bu yaynlar g politikas
asndan deerlendirilmeye allmtr. Raporun byk bir kesimi ikincil kaynaklara
dayanmaktadr. skan kurumunun yakn dnemleri hakknda ise meclis raporlar, tutanaklar,
yasalar ve ilgililerle grmeler yaplarak birincil kaynak derlenmitir. Btn bu
deerlendirmelerde baz noktalarn dikkate alnmas gerekmektedir. Bunlardan birincisi, ikincil
kaynaklarn farkl disiplinlere ait olan ve farkl metodolojiler kullanan yaynlar olmasdr. Bunun
yan sra bu yaynlar daha ok, iskan kurumunun ses getiren uygulamalarnn yapld
dnemlere, birbirlerinden bamsz olarak, younlam olmasdr. Bu nedenle, bu dnemler
hakknda daha fazla bilgi edinilebilmi ve o dnemlere raporda daha ok yer verilmitir. Ancak
yakn dnemle ilgili nemli bir nokta ise, aratrmaclarn, siyasetilerin ve brokratlarn halen
yrrlkte olan bu kuruma kar ilgisiz olmalardr. Yakn dnemle ilgili aratrma ve yayn
says kstldr. Bu yaynlar da daha ok farkl lkelerden gelen mlteciler ve snmaclarla
ilgilidir. Bu balamda, bu kurum halen etkili olsa da sadece, mlteci ve snmaclar
konusunda srdrd kstlamalar nedeniyle, AB ile mzakerelerde ya da BMMYK
raporlarnda, gndeme gelmektedir.
168
Bu almada, nc ve Drdnc Blmn incelenmesiyle de izlenecei zere,

iskan kurumu, Osmanl dneminde, tpk dier geleneksel toplumlarda olduu gibi, savata ve
barta yaamsal neme sahipti. Osmanlda iskan kurumu, tarmsal emein yerletirilmesi,
tarmsal retimin srdrlmesi, dzeninin tesisi ve denetimi iin zel bir zorunlu g
kurumuydu. Srgnler bu kurumun en dikkati eken uygulamalaryd.
Burada vurgulamak istediimiz bir baka nokta da, bu kurumun, sadece Osmanl
dneminde deil, Cumhuriyetin kurulu dneminde ve sonrasnda da etkisini srdrm
olmasdr. Farkl konjonktrlerde, farkl etkiler yaratan bu zorunlu g kurumu bugn de
yaamaya devam etmektedir. Bu nokta, zellikle tartlmas gereken bir konu olarak karmza
kmaktadr. Bu raporun hazrlanmasnda, btn dnemleri kapsayc sistematik bir ele altan
ok, devamlla iaret etme gibi mtevaz bir kayg mevcuttur.
Bu almada da izlenecei zere, iskan kurumu balangta yazl kurallarn olmad

geleneksel hukuk kurumuyken sre iinde, yazl kurallara balanm ve en azndan biim
asndan modern hukuk kurumuna doru dnm geirmitir. Bu dnm srasnda,
bireysel haklarn ve insan haklarnn gelime srecine bal olarak baz kurallarn da nitelik
deitirdiini izlemek mmkndr.
Bu balamda, bu kurumun insan haklar asndan en tartmal olduu dnemler

kitlesel srgnlerin yapld dnemlerdir. Bu kurumun zellikle Osmanlnn son dnemleri ve
Cumhuriyetin kurulu dneminde travmatik etkileri olan uygulamalar, hem resmi tarihilerin,
hem de bu konulara eletirel yaklaan sosyal bilimcilerin en ok ilgisini eken konulardandr.
Bu nedenle, bu raporda o dnemlere ait bilgiler greli olarak daha zengindir. Nitekim, bu
kurumla ilgili yaznda daha ok Ermeni tehciri, mbadele, Krt srgnleri gibi dnemler
nemli bir yer tutmaktadr. Dier taraftan bu kurum araclyla Trkiyeye gelen muhacirler
de farkl balamda, ilgi ekici bir dier yazn grubunu oluturmaktadr. Trk milliyeti yaznnda
D Trkler ve muhacirlerin nemli yeri olduu bilinmektedir. Ancak son dnemlerde bu
konuda da daha eletirel yaynlara rastlamak mmkn olabilmektedir. Bu balamda,
muhacirlerin yaadklar sorunlar ele alan aratrmalarn yan sra bu uygulamalar bugnn
evrensel deerleri ve ilkeleri asndan deerlendiren almalara da rastlanmaktadr. Bu
uygulamalar, zellikle, Trkiyeye gelen ve Trk soylu ya da Trk kltrne sahip olmayan
169
snmac ve mltecileri dlayan, ayrmc uygulamalar olarak deerlendirilmekte ve

eletirilmektedir.
Bu geleneksel hukuk kurumunun geirdii evrelerin hukuk sosyolojisi asndan ayrca

incelenmesi gerei aktr. Bu balamda, bu kurumun yazl olan ve olmayan kurallar kadar,
bu kurumun kurallaryla uygulamalar arasndaki farkllklarn da dikkate alnmas, g
politikasnn dzenliliklerinin anlalmas asndan nemli olmaktadr. Nitekim, bu aratrma
srasnda, bu kurumun farkl dnemlerde, farkl balamlarda, farkl gruplara, farkl uyguland
gzlemlenmitir. Bu balamda, zellikle kr/kent ayrmnn nemli olduu ve hangi etnik
kkene bal olurlarsa olsunlar zellikle kyllerin bu yasadan en ok etkilenen toplumsal
katman olduu anlalmaktadr. Kyllerin bu zorunlu g kurumunun uygulamalarndan
kurtulmalar ancak 1960l yllarda gereklemitir. Kyllerin, toprak hukukundan zgrleip,
bireysel haklardan yararlanmaya balamalar ancak ok yakn zamanlarda
gerekleebilmitir.
zellikle 1960 sonrasnda, ign denetimli g olmaktan kmasyla balayan sre

iinde bu kurumun gdkletii ve yurttalara sadece afet ve kamulatrma durumlarnda
uygulanan bir kurum haline dnmtr. Ancak, bu kurumun dg politikasndaki etkisi
devam etmektedir. Trkiyenin evrensel insan haklarna uygun, gncel deerleri yanstan,
daha insancl bir g kurumuna gereksinme duyduu bu dnemde bu kurumun yeniden
gzden geirilmesinin gerekli olduu aktr. Bu balamda, gelecek aratrmalar iin, zellikle
son yasal deiiklikle, farkl brokratik birimlere datlan bu kurumunun zengin arivinin
akbetinin de yeniden tasarlanmas ve dzenlenmesi acil bir gereksinimdir.
REFERANSLAR
ARI, O. Bulgaristanl Gmenlerin ntibak. Rekor Matbaas, Ankara, (1960).
BABUNA, A., Bir Ulusun Douu: Gemiten Gnmze Bonaklar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul, (2000).
BARKAN, . L., Trkiyede Muhacir skan leri ve Bir Kolonizasyon Planna Olan htiya,
. . ktisat Fakltesi Mecmuas, 10, 204-223, (1948-1949).
170
CERC-ULUKAN, N., Gmenler ve gc Piyasas: Bursada Bulgaristan Gmenleri

rnei, (Doktora Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (2008).
DAYIOLU, A., Toplama Kampndan Meclise: Bulgaristanda Trk ve Mslman Aznl,

DE, Social and Economic Survey Results of the Immigrated Ethnic Turks of Bulgaria,
Yaynlanmam rapor, Ankara, (1989).
DPT, Bulgaristandan Trk Gleri, Devlet Planlama Tekilat Sosyal Planlama Bakanl.
Ankara, (1990).
EMNOV, A., The Turks in Bulgaria:Post-1989 Developments, Nationalities Papers, 27, 1, 31-
55, (1999).
ERDER, S., Refah Toplumunda Getto, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, (2006).
ERDER, S., Yabancsz Kurgulanan lkenin Yabanclar, der: ARI A., Trkiyede Yabanc
iler: Uluslararas G, gc ve Nfus Hareketleri, Derin Yaynlar, stanbul, (2007), 1-82.
GERAY, C., Trkiyeden ve Trkiyeye Gler ve Gmenlerin skan (1923-1961), Trkiye

ktisadi Gelimesi Aratrma Projesi, Ankara, (1962).
GERAY, C., Trkiyede Gmen Hareketleri ve Gmenlerin Yerletirilmesi, Amme daresi

Dergisi, III, 8-36, (1970).
GERAY, C., Gler lkesi Trkiye ve Son G Olay, Mlkiyeliler Birlii Dergisi, 110, 3-11,
(1989).
KARPAT, K., Osmanl Nfusu (1830-1914), ev. Bahar Trnak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul, (2003).
KARPAT, K., Balkanlarda Osmanl Miras ve Ulusuluk, mge Yaynlar, Ankara, (2004).
KARPAT, K. Balkan Mslmanlarnn Medeni Haklar, Balkanlarda Osmanl Miras ve

Ulusuluk, mge Yaynlar, Ankara, (2004), 283-314.
KIROLU, M., Bulgaristan Gmeni Kadnlarn Yaamna likin Tutum ve Davranlar,

(Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi SBF, (2009).
MAZOWER, M., The Balkans: A Short History, A Modern Library, New York, (2002).
MAZOWER, M., Salonica: City of Ghosts: Christians, Muslim and Jews 1430-1950, Vintage
Books, (2006).
171
PARLA, A., Terms of Belonging: Turkish Immigrants from Bulgaria in the magined Homeland,
(Ph. D. Thesis), New York University, (2005).
PARLA, A., Irregular Workers or Ethnic Kin? Post-1990s Labour Migration from Bulgaria to
Turkey, International Migration, 45, 3, 157-181, (2007).
POULTON, H., Balkanlar: atan Aznlklar, atan Devletler, Sarmal Yaynevi, stanbul,
(1993).
MR, B., Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynlar, Ankara, (1986).
TANOLU, A., Bulgaristan Trklerinin Son G Hareketi (1950-51), . . ktisat Fakltesi

Mecmuas, 14, 129-161, (1952-53).
TEKEL, . Osmanl mparatorluundan Gnmzn Nfusun Zorunlu Yer Deitirmesi ve

skan Sorunu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar lhan Tekeli Toplu Eserleri -3, stanbul, (2002), 141-
170.
TODOROVA, M., Balkanlar Tahayyl Etmek, letiim Yaynlar, stanbul, (1997).
VASLEVA, D. Bulgarian Turkish Emigration and Return, International Migration Review, 26,
2, 342-352, (1992).
ZHELYAZKOVA, A. The Social and Cultural Adaptation of Bulgarian Immigrants in Turkey, ed:
ZHELYAZKOVA A., Between Adaptaion and Nostalgia: The Bulgarian Turks in Turkey,
International Center for Minority Studies and Intercultural Relations, Sofia, 11-44, (1998).
172
BLM 5
1950LERDEN 2000LERE TRKIYEDEN YURTDIINA
YNELEN GC G40
5.1 GIRI
Gnmz toplumlarnn dnya leindeki temel siyasi rgtlenme biimi olan ulus-
devlet genel olarak ortak bir kimlik duygusunu tayan, ortak bir tarihi paylaan, ayn dili
konuan, ortak inan, gelenek ve grenekleri olan, ayn yarar ve kukularla birbirilerine
balanan ve ayn amalara sahip insanlarn oluturduu bamsz, uluslararas siyasi bir
oluum olarak deerlendirilir (Seaton-Watson, 1977; Hammar, 1990; Silverman, 1992).
Osmanl mparatorluunun son yzylndan balayan ve farkl reform hareketlerinin bir
uzants olsa da, daha ok Cumhuriyet rejiminin temel vizyonu olarak beliren modernleme
projesi iinde yer alan ulus-devletin inas srecinde de uluslararas g, hi kukusuz,
yukarda ifade edilen yeni ve trde bir toplum yaratma vizyonun en nemli elaman olarak
belirmitir (Tuncay, 1981; Parla, 1992; aaptay, 2002: 219). Bu balamda lkenin yeni
snrlar dnda kalan mparatorluk topraklarndan Trk ve Mslmanlarn lkeye
yerlemelerinin salanmas ve lkedeki Trk ve Mslman olmayanarn mmkn olduunca
lke dna karlmasyla Trkiye, 1923-1950 yllar arasnda youn bir uluslararas g
trafii yaamtr (Ar, 1995; Keyder, 1997; Aktar, 2001). Bu sre almann ilk
blmnde ayrntl olarak deerlendirilmitir.
Yine modernleme projesinin beklentilerine paralel olarak, Cumhuriyetin ilk yllarnda

gerekleen uluslararas g hareketlerini takip eden hzl kentleme srecinde, Trkiye
ncelikle youn bir kr-kent gne sahne olmu, daha sonra kentlileme srecinin uluslararas
igc pazarna eklemlenmesiyle, Trkiyeden yurtdna ynelen youn bir igc g
grlmtr. Trkiye, 1960l yllara gelindiinde, yurtdna ynelen uluslararas igc g
ile dnya igc pazarnda g veren bir lke haline gelmi, 1960larda Avrupaya, 1970lerde
Kuzey Afrika ve Orta Dou (KAOD) lkelerine, 1980lerin sonunda SSCBnin dalmasyla
birlikte Bamsz Devletler Topluluu (BDT) lkelerine ynelerek farkl g sistemleri iinde
40
Bu blm aratrmac Prof. Dr. Ahmet duygu tarafndan yazlmtr. Yazar Ayem
Biriz Karaaya teekkr eder.
173
yeni konumlar edinmitir. zetle, 1960larda Avrupaya ynelen gn 1980ler ve 1990larda

yalnz Avrupaya deil, KAOD ve BDT lkelerine de belirli bir younlukta devam ettiine tank
olunmutur. Bu gelimelere paralel olarak, zellikle 1990l yllarn sonlarndan bu yana,
kreselleme rzgarlarnn da etkisiyle birlikte Trkiyenin AB yelii temelinde uluslararas
g ve snma konularnn ok daha fazla nem kazand aka gzlemlenmektedir.
zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda gerek lke iinde gerekse uluslararas
dzlemde gndeme gelen g olgusunun aktrleri olan gmenler, mlteciler, snmaclar ve
onlarn ocuklar birok aratrmann konusu olmutur. zleyen yllarda Trkiyede yaplan
bilimsel almalarn daha ok lke iinde yaanan ge younlatna tank olunmutur41;
daha sonra ilginin uluslararas g almalarna kayd grlmtr42. G aratrmalarnn
belli dnemlerde belli kuramsal tartmalar etrafnda kurguland, aratrma sorular ve
metodolojilerin de bu tartmalardan beslendii grlmektedir. lgili g almalarna
bakldnda, Castles ve Kosacks (1973) aratrmalarnda Avrupaya ynelen dg
serveninin geliiminde etkin olan ekici faktrleri irdelemi, bu gle Trkiyenin uluslararas
igc pazarna nasl eklemlendiine aklk getirmilerdir. Gmenleri g edilen lkeye
aran ekici faktrler dnda, gmenleri lkelerinden koparan itici faktrleri inceleyen
aratrmalara bakldnda, Abadan-Unat (1976) ve Keyderin (1987) almalarnn igc
gnn geliimine nemli bir arkaplan sunduu grlmektedir.
Gnmze gelindiinde, Trkiyeden ynelen igc gnn olduka farkl boyutlar

edindii grlmektedir. ekici ve itici faktrler dnda gelien g kuramlar deien ve
dnen g olgusunu yeniden tanmlam ve yine yeni kavramlarla varolan tartma alanlarn
geniletmitir. Farkl corafyalara ulaarak genileyen igc gnn yan sra, gittikleri
lkelere yerleen gmenlerin ve onlarn ocuklarnn deneyimleri bu kuramlarn
uygulanabilecei yeni alanlarn domasna da kaynaklk etmitir. Bu balamda g
aratrmalarnn kat ettii yola bakldnda, Trkiye odakl g almalarnda, Avrupa
41
Trkiyedeki ig hakkndaki almalardan bazlar yle zetlenebilir: Gedik
(1966), Yasa (1966), Geray (1962), Hart (1969), Karpat (1983), Kray (1972), Kray ve
Hindelrik (1970), Sewell (1964), enyapl (1979), Tekeli (1971, 1974, 1990), Tekeli ve
Erder (1978). Ayrca Trkiyenin g tarihindeki deiik kategorilerin ayrntl dkm
iin bkz. Tekeli (2007).
42
Trkiyeden yurtdna g konusunda erken dnemde yaplan baz almalar iin
bkz. Abadan-Unat (1964, 1985), Abadan-Unat ve Kemiksiz (1986), Katba (1987),
Vassaf (1982).
174
dndaki blgelere ynelen g hareketlerine dair olduka snrl sayda ve konuda

aratrmaya rastlanmaktadr. Oysa Trkiyeden ynelen igc gnn son elli yl
deerlendirildiinde, giden gmenlerin, Avrupa dnda zellikle KAOD ve BDT lkelerinde
farkl nitelikleri ve deneyimleriyle belirginletii grlmektedir.
Yukarda da belirtildii gibi, Avrupa dndaki Trkiye kkenli gmen topluluklarn

konu alan snrl sayda aratrma bulunmasna karn, Avrupaya yerleen gmen nfusla
ilgili zellikle Avrupada ne kan bilmesel yazn, entegrasyondan, ifte vatandala, ABnin
g politikasndan, ikinci nesil gmen ocuklarnn eitim sorunlarna uzanan geni bir
yelpazede yrtlen tartlmalara temel olmaktadr. Sz konusu aratrmalar disiplinleraras
bir perspektifle gelitirilmekte ve g sistemleri kuramndan, ulus-tesi alan kavramna, sosyal
alardan, anayasal vatandala farkl kuramlar ekseninde rlmektedir. Ancak, Trkiyenin
dg deneyiminin irdelendii bilimsel almalarn Batdan beslenmesi, bir dier deyile
Batnn aratrma sorular ve kavramsallatrmalaryla kurgulanmas, baz aratrma
alanlarn bakir kalmasna, g ve gmenlerle ilgili temel sorunlarn da kalclamasna neden
olabilmektedir. Ayn zamanda, g olgusuna Batnn gzl ile bakmann, g alan lke,
g veren lke ve gmen arasnda gelien ok boyutlu dinamik ilikinin tek boyutlu olarak
alglanmasn pekitirdii de sylenebilir.
Bilim dnyasnn almalar dnda, AB uyum sreci balamnda Trkiyenin g

alanndaki ykmllkleri, ABnin ilgili kurumlarnn Trkiye ile klfet paylam konusunda
isteksiz tavr ve uluslararas kamuoyunu megul eden Trkiyeden gerekleecek olan g
senaryolar da g tartmalarnn sklkla siyasallaan bir konu olduunu da gstermektedir.
duygunun 2006 ylnda TUSADa sunduu rapor 1960larda balayan igc gnn
deien ynn gstermi, AB bnyesinde gerekletirilen g tartmalarnda ne kan farkl
bak alarn ortaya koymu, Trkiyenin demografik geliimini temel alan senaryolarla bu
tartmalar derinletirmitir. zetlemek gerekirse, ksaca her dnem farkl boyutlar edinerek
deien g tartmalarnn dn bugn ve yarn hem bilim dnyasnda, hem uluslararas
kamuoyunda, hem de AB-Trkiye ilikilerinde de nemli bir tartma alan olarak yerini
koruyaca grlmektedir.
Bu balamda, Trkiyeden dnyann drt bir yanna dalan g hareketlerinin genel

resmine bakldnda, 2000li yllara gelindiinde Avrupada 2 500 000den fazla Trkiye
175
Cumhuriyeti vatanda, Arap lkelerinde yaklak 100 000 Trk iisi, Avustralyada 60 000
Trk gmen ve BDTde 75 000in zerinde Trk alan bulunduu grlmektedir (duygu,
2006). Ayrca Kanada ve Amerika Birleik Devletleri (ABD)nde de eyrek milyonun zerinde
Trkiye vatanda yaamaktadr. Bu gmenlere ek olarak, ya Trkiye vatandalndan
ayrlarak ya da Trkiye vatandaln koruyarak bulunduklar lkelerin vatandalar olmu
Trkiye kkenli gmen ve ocuklarnn saylarnn 2 000 000a ulat tahmin edilmektedir
(duygu ve Kirii, 2009).
Bu genel g panoramas nda, sz konusu blmde Trkiyeden ynelen igc

gnn geliimiyle birlikte, bu g hareketlerini tetikleyen g ve snma politikalarn
dnm ele alnacaktr. Bu erevede nce 1960larda giderek ivme kazanan igc gn
hazrlayan ortamn temel dinamiklerine deinilecektir. Bu amala, 1950lerde balayan krdan
kente gn etkileri, Trkiyenin iinden getii siyasal ve ekonomik dnmle birilikte
deerlendirilecek; bylece ig serveniyle birlikte Trkiyeden Avrupaya igc gn
hzlandran ortamn temel dinamikleri ortaya konulacaktr. zleyen ksmda, Trkiyeden
Avrupaya ynelen igc gne odaklanlacak, i dinamikler dnda, sz konusu gn
geliiminde etkin olan d dinamikler ve Trkiyenin bu srete izledii politikalar incelenecektir.
Yine bu ksmda, Trkiye kkenli iilerin genel nitelikleri ve yeni hayatlar kurduklar bu lkelere
nasl gittikleri, ie alm sreleri, ikili anlamalar ve bu lkelerde yabaclarn oluturduu
stoklar deerlendirilerek sergilenecektir.
Yukarda da ifade edildii gibi, 1960larda balayan igc g sadece Avrupa

lkeleriyle snrl kalmam, Avustralya, KAOD ve BDT lkeleri izleyen yllarda deien
konjonktrle birlikte yeni g yollar olarak belirmitir. Takip eden ksmda, Trkiyeden
gereklen igc gnn Avrupa dndaki bu corafyalarda farkl gmen profilleriyle
belirginleen ayrt edici zellikleri incelenecek, sonu blmnde ise 1960lardan bugne
yaanan sre hem g akmlar hem de izlenen g ve snma politikalar paralelinde
deerlendirilecek ve nihayetinde ilgili politika nerileri sunulacaktr.
5.2 1950LERDEN 1960LARA KIRDAN KENTE G: KYDEN VE

KYLLKTEN KOPU
176
14 Mays 1950 Genel Seimlerinin ardndan 22 Mays 1950de Adnan Menderesin ilk
hkmetini kurmasyla iktidara gelen Demokrat Parti (DP), siyasi iktidar yirminci yzyln ikinci
yarsnda Trkiyenin Bat dnyasnn itibarl bir yesi olmasn salayacak bir ara olarak
grmekteydi. Bu amala ekonomiyi ve toplumu modernletirecek styapy ina etmek isteyen
Menderes hkmeti bu yolun Trkiyenin ekonomisi zerindeki kstlamalar kaldrarak ve
Batdan gelen rzgarlarla btnleerek alacana inanyordu (Ahmad, 1995: 163). Demokrat
Parti dnemi Trkiye demokrasi tarihi asndan ok partili dneme geii iaret ederken lke
siyaseti ve ekonomisi asndan da nceden admlar atlm bir liberalleme srecini temsil
etmekteydi. Esasen, liberalleme nn dneminde II. Dnya Sava sonrasnda ok ufak
apta balamt43. Bu gelimelerle birlikte 1947de Truman Doktrini ile Trkiyeye 100 milyon
ABD Dolar askeri yardm yaplm; 4 Temmuz 1948te Trkiye ve ABD arasnda imzalanan
Ekonomik birlii Anlamas ile Marshall Plan uygulanmaya balanmt (Armaolu, 1991:
168-180; Koopmans, 1976: 37). Kukusuz siyasi, sosyal ve ekonomik hayatta belirginleen
liberalleme eilimleri modernleme projesinin de beklentilerini karlamaktayd.
II. Dnya Savandan sonra ABD ve Dnya Bankas, azgelimi lkelerin nce tarm
sektrn modernletirmelerini yani traktr ve dier modern girdileri kullanmalar gerektiini,
daha sonra da tarm rnleri ihracatna ncelik tanyarak kalknabileceklerini ileri sryordu.
1950lerde kapitalist sistem kendini modern dnya olarak tanmlyor ve azgelimi lkelerin
kalknmasn da modern dnya ile ilikileri sayesinde gerekleeceini savunuyordu. Bylece
ABD yardmnn, kalknma kredilerinin, siyasal ve kltrel deerlerinin azgelimiler dnyasna
girmesiyle, nce baz sektrlerin modernleecei daha sonra bu sektrlerden ekonominin
dier alanlarna doru yaylan ve kendini besleyen aama aama bir kalknmann
gerekleecei ngrlyordu. Bu srecin gereklemesi, azgelimi lkelerin d ticaret ve
yabanc sermaye giriini serbestletirmesi, bu alandaki engelleri kaldrmasyla mmknd. Bir
dier sylemle bu tr modernleme kuramlarnda, geri kalm lkelerdeki toprak mlkiyeti
dzeni, bu lkelerin geleneksel kurumsal yaplar ve deer yarglar,
kalknmann/modernlemenin nndeki balca engeller olarak grld iin, bunlarn Bat
dnyasndakilere benzetilmesiyle kalknmann nnn alaca belirtiliyordu (Rostow, 1960).
1950lerde Demokrat Parti hkmeti de bu kalknma stratejisini benimsedi. Bylelikle,
43
15 ubatta oto ithaline izin verildi; 7 Eyllde IMFye girebilmenin nkoulu olarak
devalasyon yapld; 11 Mart 1947de IMF ve Dnya Bankasna ye olundu; ertesi gn
ilan edilen Truman Doktrininin yardm szlemesi 12 Temmuzda imzaland ve 13
Kasmdaki CHP Kurultaynda devletiliin ve laikliin daha yumuak yorumlanmas
kararlatrld.
177
Demokratlar sanayilemeyi bir sre rafa kaldrd ve Marshall Plan yardmlarn kullanarak ok
sayda traktr ithal etmeyi ve tarmn genilemesi iin kredi yaratmay tercih etti.
Marshall Plan kredileri kullanlarak tarma byk yatrm yapld, yeni alanlar tarma
ald: Tablo 5.1de grld gibi, 1947te 1000 olan traktr says bu krediler kullanlarak
ABDden getirilenlerle 1955te 40 000e ulat (Keyder, 1989). Bylece Trk tarm makineleti
ve dntrld. Bu siyasetin hemen hissedilen sonularndan bir dieri ise, Anadolu kylerini
ilk kez d dnyaya aan ve kylleri kasaba ve kentlerin yabanc dnyasyla kar karya
brakan yaygn bir karayolu ebekesiydi (Ahmad, 1995: 164). Otomobil ve otobslerden ar
kamyon ve traktrlere kadar btn aralar tayabilecek yollar, ABDnin mali ve teknik yardm
sayesinde 1950de 1642 kmden, 1960da 7049 kmye karld (Singer, 1977: 220-1).
TABLO 5.1: TRAKTR SAYILARI YAPILAN YOLLAR VE OTOBS SAYILARI

(1947-1965)
Yl Traktr Says (1000) Otobs Says (1000 km)
1947 1 2
1950 10 3
1955 40 7
1960 42 11
1965 55 22
Kaynak: duygu (1991).
Dnemin ekonomik deerlerine bakldnda, 1950den itibaren ihracatn hzla

ykseldii ve 1949 ile 1953 arasnda iki kat arataca grlecektir. 1954 ylna kadar byle
giden durum sonucunda Demokrat Parti 1954 seimlerinde oylarn arttrm, aslnda bir
anlamda krsal alanlardan ve/veya krsal kltr sahiplerinden oy almt. Ancak 1954den sonra
ekonomide ciddi deiiklikler ba gsterdi. Bu kt gidiatn nedeni ekonominin hibir plan ve
program yaplmadan gtrlmesiydi. te yandan Toprak Reformu yasasnn Meclisten
gemesine ramen, toprak sahiplerinin siyasal gc etkin bir toprak reformunu nledi. Nitekim
1947 ile 1962 arasnda yaklak olarak sadece 1.8 milyon hektar toprak 360 000 aileye
178
datld. zel olarak sahip olunan topraklardan sadece 8600 hektar alnd 44 . Bu reformla
kyller artk ya tarm iisi olabiliyordu ya da i bulmak iin kylere kasabalara g ediyorlard.
Bu dnm bir sonraki kuan oaltaca gecekondu topluluklar srecini de balatmt
(Karpat, 1976: 269-92; Margulies ve Yldzolu, 1987: 269-92).
Dier yandan Marshall Plan sanayilemeden ok tarmn gelitirilmesini ne

kardndan, ithalatla gelen mallar retime girdi salayacak yatrm mallar deildi. Bylece
Trkiye ekonomik liberalleme ve tarmsal retim tavsiye eden d lkelere giderek baml
hale geldi. Bu gelimeler zerine Trkiye bor almak iin 1958de IMFye ilk niyet mektubunu
gnderdi ve ayn zamanda devalasyon yapmak zorunda kald. 1958 bunalmnn toplumsal
yaama yansmas 1954den sonra tarmn kt gidiiyle sonuland. Tarmn sorunlarnn
modern teknolojiyle alabilecei inancyla 1950lerde traktr almlar artm, 1960larda
youn tarm girdileri kullanlmt. Oysa, bu uygulamalarn yaln haliyle kalknmaya yol
amayaca tam anlamyla kavranm deildi (Tekeli, 1976). Nitekim gerekli kurumsal
dzenlemeler yaplmam ve kullanlan yeni teknolojik girdiler da bamll getirmi
dolaysyla tarmsal gelir dalmn da bu dinamiklerden olumsuz etkilenmiti (Kymen, 1999:
30). zetle, 1950lerin banda gerekleen nfus art, youn tarm teknolojisine gei,
pahal ithal girdilerin kullanm ve sanayileme kk kyly gerekleen toplumsal,
ekonomik ve sosyal dnm iinde tarm dna atm ve yalnz brakmt (Kymen, 1999;
Gedik, 1994).
Trkiyenin iinden getii bu ekonomik ve toplumsal dnmle 50li ve 60l yllarn

ig ortaya kmt (Kray, 1968; Kray ve Hinderink, 1968). Kyler nce yava sonra hzla
byk kentlere akmaya balamt. Ekonomik direncini kaybeden kk toprak sahibi kyller
g etmeyi tercih etmi; dier yandan tarm sektrnde ayakta kalmaya alan kk toprak
sahibi kyl yeni arazi ve makine almak gibi masraflardan kanmak iin ek gelir aray iine
girerek tarma olan bamlln krmaya almt. Bu ek gelir aray ou zaman
hanehalkndan birinin g etmesiyle sonulanmt. Kr ve kent arasndaki i olanaklar ve
maalar arasndaki uurum ve kentte sosyal imkanlarn krsal alanlarla karlatrlamayacak
kadar fazla oluu ig hzlandrm ve zamanla oluan sosyal alarn da etkisiyle ig daha
44
Oysa devlet mlkiyetinde olup datlan topraklar, topraksz ya da ok az topra
olan kyllerin otlak olarak kulland alanlard ve kyllerin temel geimini salyordu.
179
da artmt. Bylece bu yllar kyden ve kyllkten hzla kopma dnemi olarak da zetlenecek
bir dnme tanklk etmiti.
Krsal alanlardan kentsel alanlara akan ige dair genel bir deerlendirme
yapldnda, ign kendi dinamiklerini de beraberinde getirdii ve bu alanlara tad
grlmektedir. Esasen bu yllarda sanayi toplumu olma yolunda hzl bir ilerleme
kaydedilememesi kentsel alanlarn hzla akan krsal nfusu ayn hzla emmesini olduka
zorlatrmtr. Bir dier deyile, kentsel alanlarda krsal alanlardan akan igcn istihdam
edecek sanayi olumam, stelik gelen nfusu barndracak gerekli konut oluumunu da
salanamamtr. Sonu olarak, gecekondularda yaayan ve kayt-d/ikincil ekonomik
sektrlerde geimini salamaya alan bir gmen kitlesi kent nfusunun arlkl bir paras
haline gelmitir.
1950lerle birlikte lkede hzlanan toplumsal ve ekonomik dnm yanstan bu ig

srecini gsteren basit fakat aklayc temel gstergelerden birisi de kentsel ve krsal alanda
yaayan nfus oranlarndaki grece hzl deiimdir (duygu, 1999: 250). 1935te nfusun
yzde 19,9u kentlerde yaarken bu oran 1950de yzde 18,7ye, 1960ta yzde 26,3e kadar
kmtr (duygu, 1999). DP dneminden sonra da hzla devam eden kentleme ile 1970te
nfusun yzde 36,1i, 1975te ise yzde 40 kentlerde yani nfusu 10.000den fazla olan
yerleim merkezlerinde yaamaya balamtr (Shorter ve Teke, 1974).
Sonu olarak, 1950li yllarda balayan ve hzlanan ig, daha ok lkede krsal
alanlardaki dnmn ivme kazandrmas, bir anlamda iticilii ile aklanabilirken, daha
sonra 60l yllarn sonlar, 70li yllar ve 80lerin bana kadar daha ok kentsel alanlardaki
dnmn belirleyicilii, bir anlamda ekicilii ile anlatlabilir (duygu, 1999: 250). 1980li
ve 90l yllar iinde ise, ig olgusu ve sreleri, modernleme temelindeki toplumsal
dnmn yeni iletiim teknolojileri ile daha da younlamas sonucu ve toplumsal
hareketliliin her anlamda iletici etkilerinin daha da artmas ile yeni bir dneme girmitir
(duygu, 1999). Baka bir deyile, kapitalist dnm srecinin sonucu olarak ortaya kan
DPnin plansz ve hesapsz gelien tarm odakl liberal ekonomi politikalar 1960larda g
etme isteini uyandran koullarn temellerini atmtr. Yurtdna ynelen igc gn
hazrlayan 1950l ve 60l yllarn i dinamiklerine paralel olarak, d dinamiklerin de bu g
srecinin geliimine nemli yansmalar olmutur. Bu balamda, aadaki blmde
180
Trkiyeden yurtdna igc gne ortam hazrlayan dier unsurlara odaklanlacak,

bylece Trkiyenin igc fazlasnn Avrupadaki iverenlerle nasl bulutuu ve igc
gnn 1960l yllarn ortasnda hz kazanrken, 1970lerin banda nasl yavalad netlik
kazanacaktr.
5.3 1960DAN 70LERE TRKIYEDEN AVRUPAYA GC G
kinci Dnya Sava sonrasnda Avrupada hzlanan endstrileme hamleleri evre

lkelerin artan igc yardm ile gelimi, merkez lkeler kendi igc kaynaklarnn gitgide
daha yksek bir dzeyde eitim dzeyine ulamasn ve stn nitelikler kazanmasn ararken;
evre lkeler ham madde salamak ve dier lkelerin mallarna pazar oluturmakla
yetinmilerdir. 1960 ve 70ler, 1974e kadar dnyada ekonomik gelimenin ykseldii yllar
olmu, Avrupada zellikle Almanya yksek bir byme hz tutturmu, isizlii tasfiye etmenin
yan sra, kalifiye olmayan iler iin yurtdndan ii getirme ihtiyac duyacak kadar youn bir
byme iine girmitir. kinci Dnya Savandan sonra ikiye blnen Almanyann Bat ksm
ekonomik mucize olarak tantlan youn istihdam srecini hzlandrdktan sonra, nceleri
Dou Almanyadan kaan soydalarn ak i yerlerine yerletirmi; daha sonra Avrupann
yeni endstrileen lkelerine doru uzanp, taze ve tketilmemi igc kaynaklar aramaya
balamtr. lk nce Ortak Pazar lkesi olan talyadan, sonra sras ile spanya, Yunanistan
ve Trkiye gibi Akdeniz lkelerinden vasfsz ve vasfl iiler bu lkenin igc piyasasnda
almlardr.
1950ler ve 60lara gelindiinde Almanya dnda ekonomileri hzla byyen dier

Avrupa lkeleri de Akdeniz, Kuzey Afrika ve Gney Asya lkeleri gibi azgelimi blgelerden
byk lekli igc gyle tanmtr. Castles ve Kosack (1985) ile Portes ve Bachn (1985)
aratrmalarnda dile getirdikleri gibi, kapitalizmin retim modellerinin yaygnlamasyla birlikte
evre lkelerdeki igc fazlas hzla sanayileen merkez lkelerin emek talebini karlar hale
gelmitir. 1950-80 aras dnemde gerekleen net g dikkate alndnda, insanlk tarihinin
en byk nfus hareketi olarak tanmlanabilecek igc gnn, Avrupann nfusunu
yaklak 10 milyon kadar arttrd grlmektedir (Castles, 1984: 1) Tablo 5.2 yedi Bat Avrupa
lkesinde 1950-80 dnemi iin gmen nfusun artn gstermektedir. Bu tablonun da
gsterdii gibi, 1950lerde balayan igc g, 60lar ve 70lerin banda giderek artm ve
gmen nfus 1970te 12 630a ulam, 70lerin ortasnda yavalam, 1980de ise bu yedi
lke iin toplam gmen nfusu 15 766ya kadar dmtr (Bknz. Tablo 5.2).
181
TABLO 5.2: YEDI BATI AVRUPA LKESINDEKI GMEN NFUS (1950-1980)

lkeler (1000) 1950 1960 1970 1975 1980
Belika 354 444 716 835 904
Fransa 2128 2263 3339 4196 4148
B.Almanya 548 686 2977 4090 4453
ngiltere 1573 2205 3968 4153 4470
Hollanda 77 101 236 370 476
sve 124 191 411 410 422
svire 279 585 983 1012 893
Toplam 5083 6875 12630 15066 15766
Kaynak: Castles ve Kosack (1985: 490).
Gelimi kapitalist merkezlerin emee duyduu ihtiyala, nfus art yksek olan az
gelimi evre lkelerdeki yksek isizlik oranlar, Anadoludan Berline ya da Cezayirden
Parise farkl g yollarnn olumasna kaynaklk etmitir. Sonu olarak, Avrupann igc
talebi nceleri Avrupann gneyindeki talya, spanya ve Portekiz gibi lkelerden karlanm,
takip eden yllarda gmen iiler Cezayir, Finlandiya, rlanda, Fas, Tunus, Trkiye,
Yugoslavya, Hindistan, Pakistan ve Banglade gibi farkl corafyalardan Avrupaya g
etmitir.
Trkiyede Avrupada yaanan bu gelimelere kaytsz kalmamt. 27 Mays askeri

darbesinden sonra oluturulan hkmet ekonomik ve demografik gelimelerin toplumsal
hayata olumsuz yansmalarnn etkilerini gz nne alarak yeni planlama faaliyetleri
belirlemiti. 1950lerin sonuna doru yaanan ekonomik bunalmn ardndan, 1960lara
gelindiinde Trkiyede gizli isizlikle birlikte, endstri ve tarm sektrnde ak isizlik de
artmt. Her ne kadar gizli isizlikle ilgili verilerin belirlenmesi g olsa da, 1960larn
ortalarnda bu saynn 2.5 milyona ulat tahmin edilmektedir (Hershlag, 1968: 303). Giderek
artan isizliin nne gemek iin belirlenen kalknma politikalaryla bu sorunun iki yolla
zlebilecei ngrlyordu (Kolan, 1975: 139). Bu zmlerden birincisi lke iinde yeni
istihdam frsatlar yaratmak, ikincisi ise igcne ihtiya duyan lkelerle ikili anlamalar
imzalayp igc fazlasn ihra etmek olarak zetlenebilir. Sonu olarak, 1960 askeri
mdahalesinden sonra ba gsteren ekonomik skntlarla birlikte ne kan isizlik ve dviz
182
darl gibi etkenleri kaldrmak iin igc g, demografik bir zm olarak ortaya kmt
(Abadan-Unat, 2006). Esasen her ne kadar ikinci yol (igc g) btnyle planlanm bir
politika olsa da, g alternatifinin varolan ekonomik koullarn bir sonucu olarak belirdiini
sylemek pek de yanl olmaz.
27 Mays ynetimi birok alanda olduu gibi, iktidardan uzaklatrd DPnin plansz
iktisadi politikasna tepki olarak Devlet Planlama Tekilatn (DPT) kurmu, dzenlenen be
yllk kalknma planlaryla artk planl dneme geilmiti (Oran, 2001: 663). te yandan,
Trkiyenin 1961 Anayasas ile yurttalarn seyahat etmesinin nnn bir hak olarak almas,
g ve seyahat zgrl adna atlm nemli bir adm olmu; ayrca Bat Avrupa
lkelerinden, zellikle Almanyadan gelen ii isteinin, Trkiyedeki yneticiler tarafndan da
ekonomik kalknmay destekleyecek bir frsat olarak deerlendirmesi, bu ge ivme
kazandrm ve gn dzenli bir g olarak gereklemesini salamt (Erder, 2007: 11).
zetle, Trkiyede 1961 Anayasasnn yrrle girmesinin ardndan hazrlanan Birinci Be
Yllk Kalknma Planyla (1962-1967) fazla igcnn ihra edilmesi, gmenlerin
salayaca ii dvizleri, yurda dnen iilerin edindikleri yabanc dil, teknik donanm gibi
becerileri, Trkiyedeki alma hayatnda kullanma ve lkedeki isizliin azalmas hedefleri
nemli bir kalknma stratejisi olmutu (duygu, 2006: 63). Bu balamda, Birinci Be Yllk
Kalknma Plannda (1963-67) hzl nfus art, ak ve gizli isizlik konularna da deinilmiti:
Ancak, sadece daha yksek bir refah seviyesini deil, ayn zamanda daha hzl
bir gelimeyi salamamz da nfus art hznn yavalamasna baldr. Zira,
artan nfusun beslenmesi, yatrmlara ayrabileceimiz kaynaklar snrlandran
balca faktrlerden biridir. (Birinci Be Yllk Kalknma Plan: 43)
Nfus artnn neden olduu isizlik biimleri de planda aka dile getirilmiti:
Nfus art hz ok yksek olduu iin Trkiye'de igc arz ok byk

olmaktadr. gc arz ile yaratlan istihdam arasndaki fark, tarmda belli ilerin
gerektiinden ok insan tarafndan yaplmas yani gizli isizlik eklinde, tarm
dnda ise i bulamama yani ak isizlik eklinde ortaya kmaktadr. Belli bir
doyma noktasndan sonra tarmdaki igc fazlal da ak isizlik halinde
belirmektedir. (Birinci Be Yllk Kalknma Plan: 461)
Be Yllk Kalknma Plannda ne kan nfus art hznn farkl etkileri, yine ayn kalknma
plannda eitli politika alternatifleriyle ele alnmt:
183
ekonomik ve sosyal maliyeti ok yksek olan ak isizliin nlenmesi iin

ehirlere aknn, yaratlacak yeni i alanlaryla dengeli olmasn salamak ve
tarm blgelerinde tarm d faaliyet imknlarn artracak programlar
hazrlamaktr (Birinci Be Yllk Kalknma Plan: 43).
Ayn plan gereince, yukarda rneklenen nfus artn frenleyecek nlemlerle birlikte,
aadaki alntdan da anlalaca zere artan igc ihracat bir plan hedefi olarak kabul
edilmiti.
stihdam politikasnn bir baka yn de igc fazlasnn igc ktl eken

Bat Avrupa lkelerine ihracdr. Ancak, Trkiye igc fazlal olan, fakat nitelii
yksek igc konusunda ktlk eken bir lkedir. gc ihracnn nitelii yksek
igc halinde olmas bu ktl arttrabilir, bu sakncann nlenebilmesi iin
tedbirlerin alnmas arttr. (Birinci Be Yllk Kalknma Plan: 456)
Planclarn varsaym, vasfsz iilerin yurtdna gnderilmesiyle Trkiyenin

endstrilemesi iin gerekli eitilmi elemanlar salayabilecekleriydi. 1960larn banda
yneticiler misafir ii gn geici dnmler ve gmenleri kalknmann nderleri olarak
tanmlamlard (Erder, 2007: 11). Bylece sz konusu stratejinin hayata geirilmesi iin,
Trkiye ilk olarak 30 Ekim 1961de Federal Almanya ile ikili igc anlamas imzalad. Sonu
olarak, 1960lara gelindiinde isizlik gibi ne kan ekonomik sorunlara kalc zmler arayan
Trkiyede igcne ihtiya duyan Avrupa lkeleri iin gz ard edilemeyecek bir emek havuzu
oktan olumutu.
1950li yllarn ikinci yarsndan itibaren Trkiyeden bireysel giriimler ve zel araclarla
ekillenen igc g, 1960lara gelindiinde ikili anlamalara dayanlarak devlet eliyle
dzenlenen artan igc ihrac eklini almt. Bir dier deyile devlet eliyle gerekletirilen
planlama faaliyetleriyle, Trkiye 1960larda hzla artacak olan geni kapsaml g
hareketleriyle artk tanmt. Trkiye ve Federal Almanya arasnda imzalanan ikili anlama
ite bu balang temeline dayanmaktayd. Bu tankln geliimine deinmeden nce,
1960larn ncesinde Trkiyeden Avrupaya ynelen igc gnn bireysel giriimler ve zel
temsilciler ve araclarla ekillendiinin altn izmekte fayda vardr.
Dier Akdeniz lkelerinden yaplan ii ithali bandan beri ikili anlamalarla

dzenlenmiken, Trkiyeden giden iiler ilk nceleri mesleki bilgilerini artrma erevesinde
arlm, bu giriimde zel ahslar stanbulda faaliyet gsteren ve eleri Alman olan baz
iadamlar ile o dnemde Almanyaya yerlemi bulunan baz Trk serbest meslek mensuplar-
belirleyici rol oynamlardr (Abadan-Unat, 2002: 56). Gelimekte olan lkelere yneltmeyi
184
dndkleri yatrmlarnda grev alacak snrl saydaki teknik personeli yetitirmek amacyla
ilk teknik insan gc arsn Federal Alman giriimcilii balatmt. Bu arya yant
Trkiyedeki Sanat Okullar Mezunlar Derneinden geldi ve 1957de 12 kiilik Trk stajyer
zanaatkar Federal Almanyaya ayak basan ilk konuklar oldu45 (Abadan, 1964: 33-36). Daha
sonra bu konuklar baka bir 150 kiilik grup izleyecekti.
Bireysel giriimlerin dnda, Trkiyede eitli isimler altnda tercme ve i bulma

brolar d lkelere ii gndermekteydi. Ayrca, eleman sknts eken baz Alman firmalar
yolladklar zel temsilcilerin araclyla Trkiyeden ii ekmeye balamlard (Abadan,
1964: 36-37). Bireysel giriimler ve zel temsilciler dnda zel araclar da Trkiye ile
Almanya arasnda imzalanan igc anlamas ncesinde Trkiyeden iilerin Almanyaya
tanmasna kaynaklk etmiti. rnein 1959da Hamburgdaki Esnaf Odasnn katklaryla
kurulan Forschungsinstitut fr Deutsch-Trkische Wirtschaftsbeziehungen (Trk Alman
Ekonomik likiler Aratrma Enstits) Hamburg ve Bremende bulunan kaynak ve elektriki
gibi vasfl elemanlarn bulunmas iin aba sarf etmiti. Ancak Federal Almanyada yerli ya da
yabanc iileri herhangi bir iyerine yerletirme yetkisi zelikle federal ve eyalet apnda
alan bir kamu kuruluu olan Bundesanstalt fr Arbeitslosenversicherunga (BAAV), (Federal
i Bulma ve sizlik Sigortas Kurumu) tand iin Hamburgtaki enstit faaliyetine bir buuk
yl sonra son vermek zorunda kalmt.
ki lke arasnda anlamann imzaland 31 Ekim 1961 gnne kadar, zel tercme
brolar araclyla Almanyaya gnderilmi olan 7000 iinin says, 1962de 18 558e, 1963de
ise 27 500e ykselmiti (Gitmez, 1979: 18, Abadan-Unat, 2002: 59). lerleyen yllarda, gmen
iilerin seilmesi, ie alma ve iilere denecek cretler ile ilgili genel artlar dzenleyen
benzer ikili anlamalar baka lkelerin hkmetleriyle de imzalanmt (Bknz. Tablo 5.3).
TABLO 5.3: TRKIYENIN AVRUPA LKELERIYLE MZALAMI OLDUU KILI

GC VE SOSYAL GVENLIK ANLAMALARI
gc Sosyal Gvenlik
lkeler Anlamalar Anlamalar
Bat
30 Eyll 1961* 30 Nisan 1964
Almanya
45
Bu ilk kafilede yer alanlarn listesi: Nihat Cigalli, Hikmet Dadelen, Mustafa zbilgi,
Abbas Dorbek, eraffettin Demirer, Hadi Ongun, Basri Yalnay, Galip ankaya, Metin
Bykizegin, ilmi Akyl,Rfat Tuncer (Abadan, 1964: 35).
185
Avusturya 15 Mays 1964 12 Ekim 1966
Belika 12 Temmuz 1964 4 Temmuz 1966
Hollanda 19 Austos 1964 5 Nisan 1966
svire 1 Mays 1969
Fransa 8 Nisan 1965 20 Ocak 2009
sve 10 Mart 1967 2 Eyll 1977
Danimarka 13 Kasm 1970
(*) Bu anlama 30 Eyll 1964'te uzatld.
Kaynak: Abadan-Unat (2002) ve duygu (2006) almalarndan faydalanlarak dzenlenmitir.
Anlamalar ncesinde gerekleen g, bireylerin ya da kk gruplarn giriimine bal

kaldndan ap kkt ve az biliniyordu. Oysa ikili anlamalarla birlikte, igc ihrac
tamamen ilgili hkmetlerin politikalarna bal hale gelmiti. Almanya dnda, dier Avrupa
lkeleriyle de imzalanan ve gmen iilerin seilmesi, ie alma ve iilere denecek cretler
ile ilgili genel artlar dzenleyen ikili anlamalar Trkiyeden Avrupaya olan g akmlarnn
ilerleyen evrelerdeki gidiatna yn vermede yetersiz kalmsa da, balang evresindeki
dinamikleri belirlemede etkin rol oynamtr.
kili anlamalar, potansiyel gmenlerin salk ve beceri dzeylerinin belgelenmesine,

kartlarn kartlmasna, ulatrma dzenlemelerinin yaplmasna ve Trk ii yurtdna ktktan
sonra tek tek iiler ile yabanc iverenler arasnda yaplan szlemelerin ihlali ya da iptali
durumunda ne yaplacana dair prosedrleri ayrntl olarak dzenlemekteydi. Daha sonraki
anlamalar ayrca, gmenlere yurtdnda karlatklar konut, hukuksal ve dier konularda
yardmc olmak zere kiliselere, sendikalara ve siyasi partilere bal yardm rgtlerinin
kurulmasn tevik etti. Gmenlerin kendileri de ksa sre iinde kendi yardm rgtlerini
gelitirdiler. Abdan-Unata gre, Federal Almanyada Trk iileri iin bu nitelikteki rgtlerin
says 1963te 20; 1974de 112 ve 1980de 573t (1986: 332).
186
Bu anlamalar sonrasnda gmenlerin nasl ie alndna bakldnda, gmenlerin

yeni ilerini anonim veya isme davet yoluyla edindikleri grlmektedir. Yurtdna gn zirve
yllar olan 1960larn sonu ve 70lerin balarnda Trkiyeden giden iiler daha ok anonim
olarak ie alnmt. Anonim olarak ie alma srecinde, Trk iisi arayan yabanc iverenler
kendi lkelerindeki Bulma Kurumlarna (BK) belirli sayda ve tipte ii iin bavurur, eer
yerli ii yoksa, BK brolar iverenlerin isteklerini, rnein stanbuldaki Alman e Alma
Brosuna iletir, bu bro da bu istekleri yurtdna g etmek isteyen iilerin listesini tutan ve
i Bulma Kurumuna (BK) aktarrd. Trkiyede kayt listeleri uzadka, lkenin daha az
gelimi blgelerinden bavuru yapanlara, Ky Kalknma Kooperatifleri yelerine ve resmi
olarak afet blgesi ilan edilen blgelerden yaplan bavurulara yurtdna gte ncelik tannd.
Yurtdna gitmek isteyenler bu ncelik listelerine girmeye alt46. Salk eitim ve mesleki
bilgilerini ieren belgelerle birlikte bavurusunu tamamlayan iilerin hangi lkeye gidecei BK
tarafndan belirleniyordu.
Anonim ie alm sreci dnda, iverenler belirli sayda ii iin istek yapmak yerine,
bo kadroyu doldurmak zere iilerin adn verebilmekte ya da aday gsterebilmekteydiler.
smen davet (nominal recruitment) olarak adlandrlan bu bavuru yoluyla, iiler iverenlerin
parasal garantisi ve yol masraflarnn denmesi koulu ile yurtdna gitmekteydiler. Aday
gsterilen bu iiler BKda yurtdna gitmede ncelik kazandklarndan, bu durum yurtdna
gitmek isteyen iileri, daha nce yurtdna gitmi olan arkada ve akrabalarndan bo ileri
saptayp iverenleri belirli iileri bu ilere aday gstermeleri iin ikna etmelerini tevik
etmekteydi. 1965-74 yllar arasnda, 236 576 kii ismen, 464 757 kii ise anonim olarak
yurtdndaki yeni alma ve yaam koullaryla tanmt (Gitmez, 1983).
Anonim ve isim bildirerek ie alma dnda, turist pasaportu alarak i aramak iin
yurtdna kan Trklerin daha sonra statlerini srekli klmalar ya da izinsiz almalar
biiminde gerekleen resmi olmayan bir g sreci de vard. zellikle Hessen, Nordrhein-
Westfalen ve Baden-Wrtenberg gibi Alman eyaletleri kaak alan iilerin Trkiyeye dnerek
uygun alma ve oturma belgelerini almalarna ve daha sonra yeniden Federal Almanyaya
geri dnemlerine izin veren af uygulamalar karmt (Martin, 1991: 34). Resmi olmayan
46
Yurtdnda istihdam edilmek amacyla BKya kayt olmak iin bir ikametgah
belgesine gerek duymaktaydlar ve bu belgede en az alt ay o blgede oturduktan
sonra blgenin muhtar tarafndan verilmekteydi. ncelikli blgelerde akrabalar
olanlar seilme anslarn arttrmak amacyla ikinci bir ikametgah belgesi alabilmek iin
bu blgelere tanmaktayd.
187
yollardan giden ve alan iilerin says hakknda kesin bir ey sylemek pek mmkn
olmamakla birlikte, ou gzlemci, Trk gmenlerin yaklak yzde 20sinin yasad yollarla,
rnein turist olarak, gittiine ve bu turist iilerin pek ounun daha sonra statlerini usulne
uygun hale getirdiklerine inanmaktadr (Martin, 1991: 34).
Yabanc lkelere igc akmnn balad ilk yllarda daha ok Federal Almanyaya
ynelen Trk iileri zamanla dier endstrilemi Bat Avrupa lkelerine de adm atmtr.
Federal Almanya balca ii ithalats olma zelliini srdrse de, takip eden yllarda Avrupa
lkelerinin yabanc ii ithaline getirdii snrlama ve durdurmaya ynelik nlemleri Trkiyeden
ynelen g hareketlerinin arlk merkezini Avustralya ve KAOD lkelerine doru kaydrmtr.
zetlenen bu geliimi izlemek amacyla, 1961-1976 arasn kapsayan 16 yllk dnemde eitli
lkelere gnderilen iilerin oluturduu stok ile lkelere gre dalmlarn ele almakta fayda
vardr.
TABLO 5.4: YABANCI LKELERE GNDERILEN ILERIN LKELERE GRE

DAILIMI (1961-1976)
lkeler Stok %
F. Almanya 651 998 78,99
Fransa 55 974 6,78
Avusturya 37 858 4,59
Hollanda 24 992 3,03
Belika 15 995 1,94
svire 7640 0,93
Avustralya 6546 0,79
Danimarka 3579 0,43
ngiltere 2175 0,26
Dier 18 626 2,26
Toplam 825 383 100,00
Kaynak: ve i Bulma Kurumu (BK).
188
Talep nedenlerindeki farkllklar ile deiik alma koullar kimi lkelere ynelik
glerin farkl boyutlar kazanmasna neden olmutur. rnein Avustralyaya gidenler geici-
gmen olmaktan ok kalc gmen olma zellii tamaktadr. Danimarkaya giden iilere
bakldnda, iilerin bir blmnn oradaki tarmsal kooperatiflerde bilgi ve grglerini
arttrmak zere ikili bir eitim anlamas erevesinde gittii grlmektedir (Paine, 1974: 56;
duygu, 1999). zetle her ne kadar Trkiyeden ynelen igc g daha ok Federal
Almanyaya ynelmise de, Trkiyeden dier Avrupa lkelerine ynelen igc g de farkl
talepleri ve alma koullaryla biimlenen g gzergahlarnn oluumuna kaynaklk etmitir.
Bu balamda, Tablo 5.4te izlenebilecek en belirgin zellik 1970 ylndan balayarak gn
dier Bat Avrupa lkelerine zellikle Fransa ve Avusturyaya yaylmasdr. Anlan yldan
itibaren yllk gnderimler iinde Federal Almanyann pay da azalmtr.
1961-1976 dneminde Trk iilerin ortalama yzde 78,99u Federal Almanyaya gittii
halde, Tablo 5.4te grld gibi 1974de bu lkeye gidenler toplamn yzde 60,08e kadar
dmtr. Bu oransal dalm iinde, gzden karlmamas gereken bir nokta daha da
belirginlemektedir. Bir lkeye gnderilen ii bir sre sonra baka bir lkeye gitmek gibi
kararlar alabilmektedirler. rnein, 1965lere kadar Belikaya giden iilerin bir blm maden
ocaklarnn kapanmasyla dier lkelerde i aramaya ynelmilerdir (Rodie, 1968: 9-10). 1966-
67 depresyonundan en ok etkilenen Federal Almanyadan da komu lkelere doru bir akm
olmutur. te yandan i szlemesi yenilenmeyen baz iiler de Trkiyeye dnmek yerine
anslarn baka lkelerde arama yolunu tutmulardr. Daha belirgin bir dier eilim ise baka
lkelere giden iilerin yksek cretlerin ekicililiiyle Federal Almanyada i bulmaya
almalardr. Bu nedenle Trk iilerin yurtdna yllk aklarnn yan sra, o lkelerdeki stok
miktarlar da dikkate alnmaldr.
Tablo 5.5de Federal Almanyaya anlamalar erevesinde ii gnderen alt Akdeniz

lkesinin toplam iindeki paylar yllar itibariyle gsterilmitir. lk yllarda Federal Alman igc
piyasasnda dk oranlarla temsil edilen Trk iiler, 1972 ylndan itibaren en byk yabanc
igc grubu durumuna gelmilerdir. Trk iileri saysnda hzl artn nedenleri arasnda
talyanlarn yurtlarna dnme eilimi yan sra, Yunanistan ve Yugoslavyann igc ihra
politikalarndaki deimeler de yer almaktadr. 1961-65 yllar arasnda 1 milyon dolaynda
talyan iisi svire ve Federal Almanyadan ayrlarak yurtlarna geri dnmtr. Bu durumda
ii talep eden Avrupa lkeleri giderek spanya, Yunanistan ve Trkiye gibi igc rezervine
sahip dier Akdeniz lkelerine ynelmi, zamanla, Portekiz, Yugoslavya ve baz Kuzey Afrika
lkeleri de el atlan igc kaynaklar durumuna gelmitir. i gnderen baz lkelerin yer yer
igc ktl ekmeye balamalar ve igc gndermenin yararlar konusunda kukularn
belirmesi, yabanc lkelerdeki Trk iilerin saysn arttran bir dier nedendir. Yunanistan ve
189
Yugoslavya zellikle turizm mevsiminde baz i kollarnda igc ktlyla karlam, ak

iyerleri Afrikadan gelen iilerle doldurulmaya allmtr. Bu nedenle sz edilen lkeler
yurtdndaki iilerini geri ekmek zere eitli zendirici tedbirler almlardr (Aydnolu,
1972: 15).
1966-70 Yunan Ekonomik Kalknma Plannda 60-70 000 dolayndaki yllk ii ihracnn
25-30 000e indirilmesi ngrlmtr (Zolotas, 1966: 52). Yugoslavya ise 1972 ylnda
karlan bir kanunla yksek nitelikli igc gnderimini yasaklamtr (Vlker, 1975: 14-15).
Buna karlk Trkiye liberal bir igc gnderme politikas izlemi; nitelikli ii ihracn
snrlayc ynde dikkate deer nlemler almamtr (Gkdere, 1978: 47).
TABLO 5.5: FEDERAL ALMANYADA YABANCI I STOKU (1962-1975)

Yl spanya talya Portekiz Yugoslavya Yunanistan Trkiye Toplam
1962 18.9 57.5 0.3 5.1 14.9 3.3 100
1963 19.7 50.1 0.4 7.4 17.8 4.6 100
1964 20.5 41.1 0.5 7.6 20.5 9.8 100
1965 19.7 39.2 1.1 7 19.8 13.2 100
1966 17.5 37.8 1.9 9.3 18.6 14.9 100
1967 16.1 34.1 2.3 12.2 18.3 17 100
1968 14.1 36.2 2.4 12.5 17.2 17.6 100
1969 12.1 30.5 2.4 20.3 15.6 19.1 100
1970 10.9 24.5 2.6 25.5 15 21.5 100
1971 10.2 22.5 3.1 26.1 14.5 23.6 100
1972 9.7 22.1 3.3 24.7 14.1 26.1 100
1973 Eyl 9 21.3 4 25.3 11.8 28.6 100
1974 Eyl 8.6 19.4 4.5 24.7 11.8 31 100
1975 H 7.8 17.7 4.2 25 12.2 33.1 100
Kaynak: Gkdere (1978: 46).
190
Ayrca geni igc fazlasna sahip Trkiyeden istenilen zellikte ii temininin greli
kolayl, Trk iilerin oransal payn hzla arttrmtr. Bu nedenler dnda Batl ivereni Trk
iisini tercihe ynelten zel nedenlere de deinmekte fayda vardr. Trk iileri kendilerine
nerilen ileri kabulde fazla titizlik gstermemeleri, dier lke iilerine kyasla e ve
ocuklarn yanlarna aldrma oranlarndaki dklk; yerleme eilimlerinin yksek olmay
tercih edilmelerinin dier nedenleri arasndadr. Zira byle davranmalar Bat ekonomilerine
maliyetlerini dk dzeyde tutturmutur. stenilen zaman iinde fazla almay kabul eden
iverenin karn arttrc nitelikleri batl igc piyasasnda aranlr hale gelmelerine yol amtr
(Gkdere, 1978: 48).
Genel olarak bakldnda, Avrupaya giden Trk iilerin ou niteliksiz iilerdi ve pek
ou krsal blgelerden gelmekteydi. Ancak, 1960larn banda giden iiler daha ok nitelikli
iilerdi. Abadan-Unat (2002: 96) ok sayda nitelikli iinin yurtdna gitmesine izin verme
politikasnn Trk iverenlerce ve Devlet Planlama Tekilatnca (DPT) eletirildiini, fakat ie
ve gnderilecek paralara olan ihtiya nedeniyle, Trkiyenin yalnzca Zonguldak maden
iilerinin gn snrladn ifade etmektedir. 47 kinci Be Yllk Kalknma Plannda da
(1968-1977) yurtdndaki iilerin daha ok vasfl iilerden olutuu dile getirilmi ve bir
anlamada planlanan igc ihracnn pek de beklendii ynde gelimedii aka ifade
edilmitir:
1961 ylndan 1966 yl sonuna kadar yurtdnda almak iin l 033 500 ii
ve i Bulma Kurumuna bavurmu ve bunlarn 195 000 nin (% 18,5) Bat
Avrupa lkelerine gitmesi gereklemitir, 1964 ten bu yana yurt dna giden
iilerin yzde 38i meslekleri olan iilerdir. Bu yksek oran, vasfsz ii gitmesi
amacna uymamakta ve gidenlerin yzde 60nn yurdun bat blgelerinden gelmi
olmas seilen ilkeye aykr dmektedir. (kinci Be Yllk Kalknma Plan: 141)
Yukarda da belirtildii gibi, 1960l yllarn banda, Trkiyeden yurtdna ynelen

igc g temelde ekonomik faktrlere ilintili olarak gelimitir. Bu balamda 1961-75 yllar
arasndaki dnemde gerekleen igc gyle ilgili saysal verilere bakldnda, Trkiyeden
Avrupaya ynelen ii gnn zellikle Avrupa iindeki ekonomilerin arz-talep dengesine
47
Trkiye Takmr Kurumunda alan 46 000 Zonguldak maden iisi Avrupal
iverenlerce ie alnd. Bu kadar ok sayda maden iisinin Bat Avrupaya gitmek
zere Trkiyeden ayrlmas, 1960l yllarn sonlarnda kmr retiminin azalaca
korkusunu yaratm, BKnn blge ubesi, Takmr Kurumunda almakta ya da
daha nce alm olan hibir iiyi yurtdna gndermeme karar ald. Pek ok
maden iisi yurtdna getirilen bu snrlamay tursit olarak g etme yoluyla at
(Martin 1991: 34).
191
paralel dalgalanmalar gsterdii grlmektedir. rnein, 1961 sonrasnda Avrupaya g eden

ii saysnda byk bir art gzlemlenmi, 1964 ylnda gmen ii says yllk 66 000e
ulaarak en yksek deere ulamtr. 1968 sonrasnda Avrupadaki ekonomik daralmann
ertesinde gmen ii saysnda gzle grlr bir art kaydedilmi; dier bir deyile, bu dnem
toplu gn youn bir ekilde yaand bir dnem olmutur.
Ancak 1973 Petrol Krizinin ardndan yaanan ekonomik durgunluk nedeniyle, Bat
Avrupa hkmetleri gmen almlarn neredeyse durdurmutur. te yandan g veren lkelerin
sosyal nedenlerin de etkisiyle ig snrlayc kararlar igc akmnn hzn hayli
drmtr. Bu gelimelerin sonucunda gmen ii says yllk 17 000e kadar dm; 1975
yl Trkiyeden Avrupaya ynelen toplu igc gnn son bulduu yl olmutur. Trkiyedeki
resmi rakamlara gre 1961-1974 aras dnemde 800 000 ii, ve i Bulma Kurumu
araclyla Avrupaya g etmitir (Bknz. Tablo 5.6) (duygu, 1991; Akgndz, 2006). Bu
gmen iilerin 649 000i (yzde 81) Almanyaya, 56 000i (yzde 7) Fransaya, 37 000i (yzde
5) Avusturyaya, 25 000i Hollandaya, dierleri ise eitli Avrupa lkelerine g etmitir.
Trkiyeden yurtdna ynelen igc g balangta ngrlen yapsal

zelliklerinden bamsz olarak sonraki dnemlerde kendi i mekanizmalarn oluturup farkl
biimler almtr. Bunun en belirgin yansmas, geici ii g olarak balayan gn birok
Avrupa lkesinde Trkiye kkenli yerleik gmen topluluklarnn olumasna yol amasdr.
Nitekim, Bat Avrupaya ynelen g dalgalar her ne kadar 1970li yllarda azalmsa da,
Avrupaya ynelen g tamamen son bulmam, ileriki yllarda aile birleimi, snmac ve
mlteci g ve dzensiz g gibi yeni biimler alarak varln srdrmtr (Bcker, 1995;
duygu, 1996). Sonu olarak, 50 yla yaklaan bir tarihi olan Trkiyeden Avrupaya ynelen
igc g, geici igc g ile balam ve bugne gelindiinde hemen hemen her Avrupa
lkesinde nemli byklkte Trkiye kkenli gmen topluluklarnn olumasna yol amtr
(Abadan Unat, 2006; Kaya ve Kentel, 2005).
Bu dnm temel nedenle aklanabilir. lk neden, g eden Trk iilerinin gittikleri

Avrupa lkelerinde ilk aamada ngrlen sreden daha uzun kalmalar, hatta elerini ve
ocuklarn da gittikleri lkelere getirerek bu lkelerde yerleik bir yaama gemeleri, hatta
bulunduklar lkelerin vatandalklarn almalardr. kinci neden, 1980li yllarn balarndan
itibaren giderek artan sayda snmacnn Trkiyeden eitli Avrupa lkelerine gitmesidir.
192
nc neden ise, aile birlemesi yoluyla g alan lkelere yerleen ailelerin ocuklarnn da
gidilen lkeler de domas ve bunun sonucunda Avrupadaki Trk nfusunun byklnn
artmasdr. rnein, 2000lere gelindiinde, Avrupada 2 700 000 zerinde Trk vatanda (ve
bulunduklar lkelerin vatandalklarn alm yaklak 800 000 Trkiye kkenli gmen)
bulunmaktadr (duygu, 2006: 61).
193
TABLO 5.6: VARDIKLARI LKELERE GRE TRKIYEDEN YURTDIINA G, (1961-2005)

1961-1974 1975-1980 1981-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2005 Toplam
G Edilen
lke
# % # % # % # % # % # % # %
Avrupa
790 017 97,5 13 426 12,8 2612 0,6 9647 2,8 10 465 9,3 16 561 9,1 842 728 42,4
lkeleri
Arap lkeleri 2441 0,3 74 181 70,6 423 208 97,7 208 274 60,4 32 195 28,5 57 974 31,9 798 273 40,2
Avustralya 5806 0,7 2647 2,5 2478 0,6 1324 0,4 515 0,5 176 0,1 12 946 0,7
BDT lkeleri - - - 115 0,0 65 521 58,0 89 623 49,3 155 259 7,8
Dierleri 12 235 1,5 14 792 14,1 4875 1,1 125 238 36,3 4256 3,8 17 533 9,6 178 929 9,0
Toplam 810 499 100 105 046 100 433 173 100 344 598 100 112 952 100 181 867 100 1 988 135 100
Kaynak: Buradaki veriler eitli resmi istatistik kaynaklarndan duygu (2006) tarafndan derlenmitir.
194
5.4 1970LERDEN 2000LERE TRKIYEDEN AVRUPAYA GN GELIIMI VE

YENI G GZERGAHLARI
1973 Petrol Krizi ve onun tetikledii kresel ekonomik bunalm, Avrupann yabanc
igcne kaplarn kapama kararn hzlandrm, Trkiyenin de yeni g politikalaryla birlikte
yeni g gzergahlar belirlemesinin nn amtr. Bu karar hem o gne kadar uygulanan g
politikalar hem de g gzergahlar iin olduka nemli bir dneme olmutur. Nitekim her ne
kadar nc Be Yllk Kalknma Plannda (1973-1977) 350 000 iinin ihra edilmesi
ngrlmse de, 1973-1974te ii almnn durdurulmasyla resmi kanallardan yurtdna
gidebilen ii says 190 000 kii olmutur (Toksz, 2006: 217). Bir dier deyile, igc g
nc Be Yllk Kalknma Plannda da yer alm, ekonomiye katkda bulunacak bir alternatif
zm olmaya devam etmi, ancak Avrupada gerekleen kstlamalarla ii ihrac beklenenin
altnda gereklemitir. Bylece 1970li yllarn ikinci yarsnda yurt dna ynelen Trk gnn
ynnde nemli bir deiim gzlemlenmitir.
Bu dnemde Avrupaya bakldnda, misafir igc gnn aile birleimi, snma

g ve geri dnlerle geicilikten kalcla doru farkl bir nitelik kazand grlmektedir.
Birok Avrupa lkesinde ii alm sona erdirilirken, lkeye gelmi yabanc iilerin almas
engellenmemekle beraber, lkelerine dnmeleri tlenmitir. Bu gelimelere paralel olarak, iki
farkl yabanc politikas ortaya kmtr. rnein Alman iverenlerle yerel ynetimler sosyal
hizmet veren birimlerin altyapsn korumak amacyla yeniden rotation (dnm) ilkesini
savunmaya; Alman ii sendikalar ise dzensiz gn artmasndan endie ederek
entegrasyon (btnleme) ilkesini savunmaya balamlard. Yerleikleen gmenlerin ve
ailelerinin topluma entegrasyonlarnn nasl salanacana dair tartmalar nem kazanmtr.
te yandan, Avrupada alan iiler, Trkiye ekonomisi iin can alc miktarlarda dviz
yollamaya koyulmulardr. Nitekim, 1964te ihracat gelirlerinin yalnzca yzde 2si kadar olan bu
dviz girii, 1970-71de ihracatn yzde 50sini, 1973te 90n bulmutur (Snmez, 1999: 60).
Bu dvizler d ticaret an 1973te yzde 154 orannda kapatmtr (Keyder, 1999: 152). Trk
hkmeti de gnderilen dvizler iin farkl programlar gelitirmi, Be Yllk Kalknma
Programlarnda da yer alan eitli politikalarla bu programlara yer vermitir.
Avrupa dnda gelien g gzergahlarna bakldnda ise, nce Avustralya sonra

Kuzey Afrika ve Orta Dounun petrol ihra eden lkelerinin yeni g alanlar olarak belirdiine
tank olunmutur. Her iki blge de Avrupaya ynelen misafir ii gnden farkl gmen
195
profilleri olumu, bu akmlarla gelien yeni alkanlklar ve hayat biimleri Trkiyeden ynelen
g panoramasn derinletirmitir. Aadaki blmde 1973 Petrol Krizi sonras Avrupaya
ynelen Trk igc gnn geliimine deinilecek, bu blm Avustralya ve KAOD ve BDT
lkelerine ynelen gn geliiminin incelendii blm takip edecektir.
5.4.1. AVRUPADA AILE BIRLEMELERI, SIINMA G VE GERI DNLER
kili igc anlamalarnn ou, Avrupadaki ii almnn durdurulduu 1973 ylndan

sonra de facto olarak yeniden dzenlenmitir (Martin, 1991: 36). Bu dzenlemeler daha ok
Trkiyenin ikili anlama yapt Avrupa devletleriyle bir seri sosyal gvenlik anlamas
imzalamasyla sonulanmtr. Bylece o lkedeki iiler salk bakm, i kazalar, sakatlk ve
lm hallerinde sosyal sigorta kapsamna alnm bylece doum ve ocuk yardm, isizlik ve
emeklilik gibi haklara sahip olmulardr (Abadan-Unat, 2006). Bir dier deyile geici misafir
iiler artk yerleik gmenlere dnmt ve Avrupa hkmetleri, uluslararas rgtlerin ve
sendikalarn basks altnda, yabanc iilerin ounu sosyal refah uygulamalarnn tam
korumas altna alarak, onlarn yerlemesini tanmay kabul etmilerdir. Bylece 1970li yllarn
ortalarnda yabanc iilerin ou isizlik yardm ve ocuk denekleri de dahil olmak zere,
bulunduklar lkenin sosyal gvenlik programlarndan tam olarak yararlanmaya balamlardr.
Bu gelimelere paralel olarak, 1973-74 yllarnda ii alan birok Avrupa lkesi, yeni iilerin
ie alnmasna snrlama getiren fakat yerlemi bulunan iilerin ouna da, eer istiyorlarsa,
lkede kalmalarna izin veren politikalar kabul etmilerdir.
Yabanc iiler konusunda 1973-74 yllarnda sk sk alevlenen tartmalar srasnda

kstlayc baz neriler yaplmtr. Bu nerilerden bazlar, ailelerine katlmak zere gelen
belirli aile fertlerine alma izni verilmemesi ve yeni gmenlere yalnzca daha az doymu
ehirlere gitme imkan tannmas gibi, yabanclarn aile fertlerini gelmekten caydrmak
amacyla uygulamaya konmutur (Martin, 1991: 36). Kukusuz bu nitelikteki uygulamalar baz
gmenleri lkeden ayrlmaya ikna etmi, bazlarn ise Avrupaya g etmekten caydrmtr,
ancak yine de tm bu uygulamalar Trkiyeden Avrupaya olan gn bitmesi anlamna
gelmemitir (Martin, 1991).
Avrupa hala Trkiyeden artan sayda g eden gmen ii ve aileleri iin hedef veya
var noktas olma zelliini korumutur. 1972 ylnda Avrupadaki Trk gmenlerinin says
196
600 000 iken, bu rakam 1980lerde yaklak 2 milyona, 1990larn ortalarnda ise 2,9 milyona
ulamtr. 2000lerin ortalarnda bu rakam 2,7 milyon dolaylarndadr (duygu, 2006).
Trkiyeden Avrupaya gn nemli bir ksmn aile temelinde gerekleen g hareketleri
oluturmaktadr. Yurtdnda yaayan Trk gmenler, ailelerini daimi oturma izni veya aile
birlemesi gibi yollarla yanlarna almlardr. Elerin birlemesi ya da evlilik gleri sklkla
yaanan g durumu haline gelmitir. duyguya gre bu sre bir uyum sreci olarak
tanmlanabilir. Nitekim bu yllarda ii gmenler, aileleri ve yaknlar hem ge hem de gn
getirilerine alma dnemini deneyimlemilerdir (duygu, 2006). te yandan Almanyada
yaplan reformlarla, bu lkedeki ocuklara kkenlerine baklmakszn Trkiyeye kyasla daha
yksek bir denein verilmesi, Almanyadaki yabanc ocuk nfusunun greceli yksek
dzeylerde artmasna yol amtr48. Ancak, yeni g hareketlerini durdurmak iin benimsenen
radikal nlemler, ayn zamanda kaak ii saysndaki ani ykselii de gzler nne
sermektedir 49 . Uzun sre beklemek istemeyen potansiyel gmenler de baka yollara
bavurmulardr: Avrupaya turist olarak gitmek veya Bulgaristan ve Romanya ve Dou
Almanya gibi sosyalist lkeleri zerinden Dou Berline oradan da Bat Berline gemek. Ancak
bu giri kaps da ok gemeden kapanmtr.
te yandan, Avrupann gmen kabul etmeme politikas, hem igc gnde belli
dlere neden olmu, hem de snmac taleplerinde giderek artan bir eilime kaynaklk
etmitir. rnein Federal Almanyann snmaclara sunduu kolay bavuru imkanlar, snma
talebinde bulunmay ekonomik amal g edenler iin de bir g edebilme stratejisine
evirmitir. Bu balamda, Tablo 5.7de grld gibi, 1976da siyasal bask ikayetiyle
bavuranlarn says 809 iken, bu say drt yl sonra 1980de 57 913e frlamtr (Abadan-Unat,
2006: 72). 1980lerden itibaren saylar giderek artan snmaclarn ounluunun Krt kkenli
Trk vatandalar olduu tahmin edilmektedir. zellikle 1990l yllarn banda ykselen Krt
sorunu kaynakl siyasi atmalarn Trkiyeden bata Almanya olmak zere Avrupa lkelerine
snmac akmna katkda bulunduu bilinmektedir. Ancak snma talebinde bulunanlarn
hepsinin 1951 Cenevre Szlemesi koullarna uygun mlteciler olmadklar da aktr (duygu,
2006). lgili snma dzenlemeleri Avrupaya g mmkn klan bir g edebilme stratejisi
haline geldiinden, birok potansiyel gmenin bu yolu kulland bilinmektedir.
48
Bu ereveden bakldnda, Trk ii ailelerindeki dourganlk oran da Avrupa
ortalamasnn stnde olduunu belirtmekte fayda vardr.
49
Daha 1970-71 yllarnda BKnn ilan ettii bekleme listesindeki aday says bir
milyonu oktan amt (Abadan-Unat, 2006: 65).
197
TABLO 5.7: YILLARA GRE F.ALMANYADA TRKLERIN SIINMA STEKLERI

Yl Say Oran (%)
1976 809 7.3
1980 57913 53.7
1985 7528 10.2
1990 22082 11.4
Kaynak: Abadan-Unat (2006: 72).
1980-1995 yllar arasndaki dnemde, Trkiyeden Bat Avrupa lkelerine 350 000
dolaylarnda snmac gitmitir. 1980li yllarn sonu ve 1990larn balarnda snmac
saysnda ok net bir art grlmektedir. Artan siyasi mlteci bavurusunda 12 Eyll 1980
askeri darbesinin geni apl tutuklamalar ve ykc uygulamalar nemli bir neden olarak
belirmitir. Bat Avrupa lkelerinin resmi kaytlarnda snmac olarak nitelendirilen Trk
vatandalarnn ortalama yllk says 1980lerin banda 10 000 iken, bu rakam 1980lerin
sonunda 50 000e ulamtr. Trkiyeden g eden snmac saysnda son yllarda d
kaydedilse de, yakn zamandaki Birlemi Milletler (BM) verileri, snmac saysnn hala
yksek oranlarda seyrettiini gstermektedir. 1990l yllarn sonunda yllk snmac miktar 35
000 olarak kaydedilmitir. Bu rakam 2000li yllarn banda 15 000 seviyelerine inmitir. 2000li
yllarn sonundaysa, ilgili yllk rakamn 10 000lerin altna dt grlmtr.
zet olarak, 1980li yllarn bandan 2000li yllara kadar Trkiye Avrupa lkelerine
giderek artan saylarda snma g reten bir lke konumundayd. Son yirmi yl iinde
Trkiyeden Avrupa lkelerine g eden her be kiiden ikisi snmacdr. Baka bir almada
(duygu, 2006) da belirtildii gibi, yurtdnda halihazrda yaayan Trk gmen topluluklarnn
varl, bu lkelere ynelen snma taleplerini de younlatrmaktadr. rnein, 1999 ylnda
Trkiyeden yurtdna snma talebiyle g edenlerin yzde 55i Almanyaya, yzde sekizi
Fransaya, dier bir yzde sekizi svireye, yzde ise Hollandaya giri yapmtr. Oransal
olarak bu snma eilimi, snlan lkelerde halihazrda var olan Trkiye kkenli gmen
saysna paralel bir seyir izlemitir.
198
TABLO 5.8: VARDIKLARI LKELERE GRE TRKIYE KAYNAKLI SIINMACI

HAREKETI, (1981-2005)
Varlan 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2005 1981-2005

lke
# % # % # % # % # % # %
Avrupa 45 620 185 797 175 557 98,6 141 226 97,9 107 534 97,2 655 734 98,7
lkeleri
Kanada 755 0,4 1919 1,3 2451 2,2 5125 0,8
Avustralya 780 0,4 928 0,6 332 0,3 2040 0,3
ABD 984 0,6 199 0,1 330 0,3 1513 0,2
Toplam 178 076 100 144 272 100 110 647 100 664 412 100
Kaynak: Buradaki veriler eitli resmi istatistik kaynaklarndan duygu (2006) tarafndan
derlenmitir.
Son yirmi yl ierisinde Avrupaya g eden Trk vatandalarnn byk bir ksmnn
(yzde 95) yneldii on lke unlardr: Avusturya, Belika, Danimarka, Fransa, Almanya,
Hollanda, Norve, sve, svire ve ngiltere. lk on yllk srete g hareketindeki ortalama yllk
art oran olduka yksektir. yle ki, bu oran 1980lerin banda yllk 50 000 dolaylarnda iken,
1990larn sonunda 100 000e ulamtr. kinci on yllk srete g hareketinin byklnde
greceli olarak d kaydedilmise de, 1990larn ikinci yarsnda Trkiyeden 50 000 gmen
eitli Avrupa lkelerine gitmitir. Snmaclarn ve kaak yollarla gidenlerin yan sra, bu
gmen gruplarnn ounluunu aile birlemesi yoluyla giden gmen gruplar oluturmutur.
Birok Avrupa lkesi uluslararas g kstlayc politikalar uygulasa da, ekonomik anlamda
itici ve ekici faktrler (Avrupada gmenleri cezp edici unsurlarn varl, Trkiyede ise ge
zorlayc ekonomik ve siyasi nedenlerin varl), Trkiyede toplumun eitli kesimlerindeki
insanlarn ge eilim gstermesine neden olmutur.
Avrupaya g eden Trk vatandalarnn Trkiyeye geri dnmesi konusu ile ilgili veriler
snrldr. Trkiyeden yurt dna g misafir ii kavram erevesinde, dolaysyla da g alan
199
lkede geici olarak kalmay ngren g dalgasyla baladndan g veren lkeye geri dn
tm g srecinin kanlmaz bir paras ngrlmtr. 1980lerin banda g alan lke
hkmetlerinin sunduu Destekli Geri Dn Programlar bu sreci hzlandrmtr. rnein,
1983-1984 yllar arasnda 310 000 gmen Almanyadan, 1985-1986 yllar arasnda ise 10
000 Trkiye vatanda Hollandadan Trkiyeye geri dn yapmtr. 1980lerin sonunda geri
dn oranlarnda nemli miktarda d kaydedilmitir. Bu dnemde Almanyadan geri dn
oran yllk 37 000, Hollandadan geri dn oran ise 3 000 olarak karmza kmaktadr.
1990larn ilk yllarnda da geri dn oranlar benzer seviyelerde seyretmitir. Bu iki Avrupa
lkesinden geri dn yapan gmenler ve bu lkelere snma amal bavuruda bulunup ret
yant alan Trk vatandalar da (Trkiyeden bavuru yapan 450 000 snmacnn sadece
yzde onu mlteci stats kazanmtr) dnldnde, 1,5 milyondan fazla gmen ve
snmacnn 1980-1999 yllar arasndaki dnemde Trkiyeye geri dn yapt
dnlebilir. Son yllarda ikinci ve nc kuaklar ierisine alan geri dn glerinin yan
50
sra zellikle emekli olan birinci kuak gmenlerin Trkiyeye geri dnlerinde de bir art
olduu gzlemlenmektedir. Ancak, bu geri dnlerin nemli bir ksm yln alt ayn Trkiyede,
geriye kalan alt ayn da yurtdnda geirme eklinde gereklemektedir.
Sonu olarak, 1970lerden 80lere Avrupaya ynelen Trk igc gnn genel niteliine
bakldnda, birok Avrupa lkesinin 1973 Petrol Krizinden etkilenerek igc gn
snrlayc politika ve uygulamalara bavurduklar grlmektedir. te yandan Trkiyeden
gerekleen igc gnde d eilimi gzlemlense de, snmac, aile birleimi ve kaak
gle yine Avrupaya ynelen nfus hareketlerine tank olunmutur. Kukusuz, tm dnyay
olumsuz etkileyen Petrol Krizinin Trkiyeye de yansmalar ksa zamanda hissedilmi, Avrupa
dnda yeni g gzergahlar aray da farkl lke corafyalaryla bulumutur.
5.4.2 1970LERDEN 2000LERE AVUSTRALYADA KALICI GTEN KUZEY AFRIKA VE

ORTA DOUDA PROJE BAIMLI GMENLERE
1973 Petrol Krizinden sonra, Avrupada yabanc igc istihdamna son verilmesinin
ardndan, Trkiyede ne kan isizlik probleminin de beraberinde getirdii kayglarla birlikte,
50 1974-77 yllar arasnda yaklak 190 000 gmen iinin Avrupadan Trkiyeye geri dn yapt, ayrca 1978-83 yllar arasnda dier bir 200 000 kiinin
geri dnd tahmin edilmektedir (Gitmez, 1983). Baka bir almada ise 1960lardan 1990lara kadar olan srete yaklak bir milyon iinin geri dnd
belirtilmitir (Martin, 1991). Gn erken dneminde yllk 30 000-60 000 arasnda seyreden geri dnler, 1970li yllarn sonlarnda azalmaya balam, ancak
1980li yllarda tekrar ivme kazanarak yllk 70 000lere ulamtr. 1990larda yllk geri dnlerin 50 000in altna dt bilinmektedir.
200
Avustralya ve KAOD lkeleri Trk gmen iileri iin yeni var noktalar haline gelmitir. 1967
ylnda Avustralya hkmeti ile imzalanan igc anlamas Trk hkmetinin bu yeni
stratejisinin somut bir rnei olmutur.51 1968-1974 yllar arasndaki dnemde yaklak 12 000
Trk iisi ve aile yeleri Avustralyaya g etmitir (duygu, 2006: 46). 1960 sonrasnda
Trkiyeden yurtdna ynelen gn genel izgisi gz nne alndnda, Avustralyaya olan
g niceliksel olarak fazla nemli olmasa da geleneksel bir gmen lkesine ynelmesi ve
kalc yerleme zellii tamasyla ayrt edici bir zellie sahip olduu grlmektedir (duygu,
2006: 63). Tablo 5.9da grld gibi, 1961de Avustralyada bulunan Trk nfus 1500n
biraz zerindeyken, 1962de bu say 2476ya ulamtr. Ancak, 1967de Avustralya ile
imzalanan ikili anlamann ertesinde, lkedeki Trk nfusun saysnda ciddi bir art
gzlenmitir. Tablo 5.9un da gsterdii gibi, 1976da 19 355e kan gmen says, 1981de
24 314e ykselmi, 1986da bu say 24 529 olmutur (duygu, 1991). 2000li yllarn ortasna
gelindiinde, Avustralyada yaklak 35 000 civarnda Trk nfusun varlndan sz etmek
mmkndr.
TABLO 5.9: AVUSTRALYADA BULUNAN TRKIYE DOUMLU GMENLER

(1961-1986)
Yllar Say Yllk Ortalama Byme Hz (%)
1961 1544 5,7
1966 2476 9,4
1971 11 589 30,9
1976 19 355 10,3
1981 24 314 4,6
1986 24 529 0,2
Kaynak: duygu (1991: 73).
Avustralya ile imzalanan ikili anlamay izleyen yllarda ktaya ivmesi giderek artarak
gerekleen gn Avrupadan farkllaan zellikleri Trk dgne yeni boyutlar
51
Ancak, u nemli noktann altn izmek nemlidir: bu dnemde, Trkiye ve
Avustralya hkmetlerinin g politikalar arasnda nemli bir farkllk bulunmaktadr.
Avustralya g politikasnda gmen gruplarn lkeye kalc olarak yerlemesi
beklentisinin yerleik olmasna karn Trk g politikas misafir-ii kavram zerine
temellenmitir (duygu 2006).
201
kazandrmtr. Bugne gelindiinde bu ktada varolan Trk nfusla ilgili olduka snrl sayda
aratrma varolan gmen nfusun genel nitelikleri ve yapsna dair birok sorunun cevapsz
kalmasna neden olmaktadr. te yandan bu ktaya gerekleen g takip eden yllarda,
KAOD lkeleriyle kurulan yeni ilikiler, Trkiyeden yurtdna giden gmenlerin bu yeni
corafyayla tanmasna imkan salamtr. Bylece, Avrupa ve Avustralyadan sonra Trk
gmenler KAOD lkelerine de adm atmtr.
Blgeyle kurulan ilikilerin geliiminde petrol ihra eden ve az nfusa sahip Orta Dou
lkelerinin gelir seviyelerindeki artla birlikte, bu lkelerde artan igc talebi nemli etkenler
olarak belirmitir. Ayrca, 1973 Petrol Krizinin yaratt ekonomik durgunluk, Dou Blou
lkelerinin kapal ekonomik ve siyasi yaps ve Avrupa lkelerinde Trk inaat firmalarnn
rekabet edebilecei bir ortamn bulunmamas Trkiyenin 1970lerde sahip olduu eitimli
gen/giriimci mhendislerin bu lkelerde yeni ufuklar aramasn tevik etmitir. Bu gelimelere
ek olarak, tarihi ve kltrel balar, corafi yaknlk, blgedeki inaat yaplarnn/ihtiyalarnn
birbirine benzer nitelikleri ve sz konusu lkelerde yrtlen kalknma planlar bu yeni
corafyann ncelikli olarak dnlmesine neden olan dier dinamikler arasnda yerini
almtr.
Drdnc Be Yllk Kalknma Planda (1979-1983) Arap lkelerine gnderilen ii

saysndaki arta yer vermitir:
Ancak, 1973 ylnda enerji bunalm ile balayan ekonomik durgunluk ve artan
isizlik sonucu sanayilemi Bat lkeleri ii almlarn nemli lde
durdurmulardr. Bylece, yurt dnda alan Trk iilerinin says da 1973
ylndan sonra azalmaya balamtr. 1973 ylnda 766 800 kiiden 1976 ylnda
707 900 kiiye den yurt dnda alan ii says, 1977 ylndan balayarak
zellikle Arap lkelerine ii gndermeleri sonucu 711 000 dolaylarna
ulamtr. (Drdnc Be Yllk Kalknma Plan: 27)
Tm bu gelimelerin ekseninde, 1973de Libyada liman projesi alan STFA firmas

yurtdnda proje alan ilk Trk mteahhitlik firmas olmutur. STFA firmasnn balatt bu
srece hem bu firmadan ayrlan mhendisler yeni firmalar kurarak; hem de dier Trk firmalar
blgede yeni projeler alarak yava yava katlmtr. Bir anlamda STFA nc bir firma olmu
ve byk projelere imza atacak Trk mteahhitlik firmalar iin bir ilkokul olmutur. Bylece
1970li yllarn ikinci yarsndan sonra, Trk iileri KAOD lkelerine almaya gitmeye
balamlardr. Libya, Suudi Arabistan ve Irak gibi lkelere giden Trk gmenler ounlukla
belirli projelerde almak zere Trk inaat firmalarnca istihdam edilen niteliksiz ve yar-
nitelikli iilerdir (Martin, 1991: 38). Orta Douya giden Trk gmenler arasnda mhendisler
202
ve muhasebeciler gibi nitelikli teknik iiler bulunmasna ramen, 1980lerin banda Orta
Doudaki Trk iilerinin yaklak yzde 60nn niteliksiz olduu tahmin edilmektedir (Adler,
1981: 34). Proje baml olarak alan iilerin altklar lkelerde birka yl ieren
szlemeler kapsamnda geici konumda bulunduklar ve birounun i szlemeleri sona
erdiinde Trkiyeye dnp bir sre sonra benzer szlemelerle bu lkelere tekrar gittikleri
grlmektedir (Erder, 2007: 14; duygu, 2006: 65). Bu balamda, KAOD lkelerine ynelen
igc g, hem greceli olarak geici olmasndan, hem de yalnzca szlemeyle alan
proje baml erkek iilerin hareketliliini kapsamas bakmndan, Avrupaya ynelen g
dalgalarndan olduka farkl bir nitelie sahiptir (duygu, 2006).
Ancak, 1980lerin sonlarna doru, blgede byk lekli altyap projelerinin

tamamlanmas ve projelerin idaresinde sonular iflasa kadar giden idari ve teknik aksaklklar,
Krfez Kriziyle birlikte blgede yaanan siyasi ve ekonomik belirsizliklerle birleince blge
lkelerinde gelien mteahhitlik yatrmlarnn ve bu yatrmlarla giden i adamlar ve proje
baml gmenlerin nn kesmitir. Bu gelimelere paralel olarak sz konusu sorunlara
karlk verebilecek yurtd mteahhitlik hizmetlerinin Trkiyede henz gelimemi olmas ve
birok proje baml gmen iinin snrl hatta yok denecek kadar az sosyal gvenlik
hizmetlerinden 52
tr farkl maduriyetler yaamas da varolan olumsuz koullar
derinletirmitir. 1975-1980 arasndaki dnemde 70 000den fazla Trk iisi bu lkelere g
etmi, 1981-1990 aras dnemde bu says 40 000i biraz gemitir (Bknz. Tablo 5.6).
Bugne gelindiinde Trkiyeden sz konusu blgedeki lkelerde yrtlen projelerin

saynda ve blgeye giden proje baml iilerin saysnda art olduu gzlenmektedir. Ancak,
inaat projelerinin antiyelerine Trk iilerinin yan sra yine bugn in, Sudan, Filipinler,
Yemen ve Pakistan gibi iilii ucuz lkelerden ok daha fazla proje baml iinin getirildii
grlmektedir. Bir baka deyile proje saysnda yaanan art, Trkiyeden giden proje
baml ii saysna ayn oranda yansmam, daha ok Asya ve Uzak dou lkelerinden
gelen, daha ucuz ve daha az maliyeti olan iiler blgedeki antiyelerde istihdam edilmitir.
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn verilerine gre, 2005 yl itibariyle Orta Dou
lkelerinde 105 000 Trk iisi bulunmaktadr. (duygu, 2006: 62)
52
1989da Libya ile Sosyal Gvenlik Anlamas yapld ve bylece Libyada alan ii
rahata yurtdnda almasnn karl olan SSK primini Trkiyede yatrabilme
imkann buldu.
203
5.4.3 1980LERDEN 2000LERE BAIMSIZ DEVLETLER TOPLULUUNDA ADAMLARI

VE PROJE BAIMLI GMENLER
Trkiyeden yurt dna ynelen gn son safhasn BDT lkelerine olan g

hareketi oluturmutur. Krfez Krizinin getirdii olumsuz koullarla boumakta olan
Orta Dou lkelerine ynelik gn giderek azald bir dnemde, BDT lkelerine
ynelen g dalgas, Trkiyeden yurt dna gn srdrlebilirlii bakmndan
olduka nemlidir. Trkiyeden bu lkelere olan igc g giderek art gstermitir:
1992 ylnda yllk 8000 olan gmen ii says 1993 ylnda 20 000i, 1994 ylnda ise
40 000i amtr; 2005 ylnda 70 000den fazla Trk iisinin blge lkelerinin igc
pazarnda almakta olduu kaydedilmitir (duygu, 2006). Kukusuz, Suudi
Arabistan, Libya, Irak ve Rusya gibi kapsaml g politikas uygulamayan lkelere
proje baml gmenleri tayanlarn bu lkelerde mteahhitlik hizmetleri veren
irketler olduuna dikkat ekmek gerekir (Erder, 2007: 15). Bu durum yurtdnda
yaayanlarn ve alanlarn sadece iilerle renciler olmadn onlara
iadamlarnn da eklendiini gstermektedir (Erder, 2007: 15). Yurtdnda i yapan
Trk mteahhitlerin ve ticaret yapmak zere gidenlerin saysndaki art, Trk
vatandalarnn d lkelerle ilgili deneyimlerinin eitlendiini de gstermektedir
(Erder, 2007: 15).
1990 sonras SSCB ve dier Dou Bloku lkelerinde meydana gelen siyasal ve
ekonomik gelimelerin, bu lkelere i yapma amacyla giden Trklerin saysnda arta
neden olduu bilinmektedir. Nitekim gerek Bat Avrupa lkelerinin formel kanallarla ii
almn uzun sredir durdurmu olmas, gerekse Trk dgnn sre iinde geldii
evre, gurbeti politikasnn sona erdiini de gstermektedir (Erder, 2007). Bu
politikann dnerek yeni biimler ald Altnc Be Yllk Kalknma Plannda da
(1990-1994) yurtd mteahhitlik firmalarna salanacak destein aka dile
getirilmesiyle de somutlamtr:
Yurtd mteahhitlik hizmetlerinin gelimesi, zellikle komu lkelerdeki ibirlii

imkanlar azami lde deerlendirilerek desteklenecek, bu tr faaliyetlerin
ihracat ve istihdama katkda bulunmas gz nnde tutulacaktr. (Altnc Be Yllk
Kalknma Plan: 41)
204
Ayn Kalknma Plannda yabanc lkelere yatrm yapacak mteebbislerin dnya

piyasalarnda daha gl hale gelmeleri iin verilen teviklerin devam ettirilecei ve gerekli
dzenlemelerin yaplaca da ngrlmtr (sayfa: 41). Ayrca, Arap lkeleri ile baz
Sosyalist Blok lkelerine almaya gidecek olan iilerin ekonomik ve sosyal haklarn elde
etmelerine ve bu haklarn korunmasna zen gsterilecei de belirtilmitir (sayfa: 307). Altnc
Kalknma Plannn ekseninde deien ve dnen g politikalarnn geliiminde, Trkiye ile
SSCB arasnda kurulan ekonomik ilikilerin yadsnamaz etkisine de deinmekte fayda vardr.
Bir dier deyile SSCB dneminin kapal ekonomisi iinde belli dnemlerde ne kan
ekonomik ilikilerin iki lke arasnda gelien g sistemini gelitirdii sylenebilir.
1980lerin ortalarndan itibaren Trkiyenin tek-ynl Bat odakl d politikasnn yerini

ok ynl, ok ittifakl bir d politikaya brakmas SSCBnin dalmasyla birlikte farkl siyasi
ve ekonomik beklentilerin olumasna da kaynaklk etmitir (Heper ve Sayar, 2002). zal
iktidarnn 1980lerin sonlarna doru balatt bu alm dalan Trki Cumhuriyetlerinde
farkl siyasi hedeflerin belirmesine neden olmutur. Bu siyasi hedeflerle birlikte gelitirilen
ekonomik ilikiler Trkiye-Rusya ilikilerine yeni boyutlar kazandrmtr. zleyen yllarda
deien Trk d politikasyla birlikte Trk mteahhitlik firmalarnn yurtdnda yeni pazarlara
alma eiliminin iki lke arasnda oluan g sisteminin belirleyici parametreleri arasnda
olduu ifade edilebilir. zetle, 1980lerin sonunda SSCBde gelien toplumsal ve siyasal
dnmlerle birlikte, zal iktidaryla beraber gelen hzl liberal kalknma ve mteahhitlik
firmalarnn yeni pazarlar bulma istei Trkiyeden yurtdna gn ehresini deitirmitir.
Younlaan siyasi ve ekonomik ilikilerin ncesinde, SSCBde daha ok kapal Sovyet

ekonomisini ve Trkiyenin blgedeki ihtiyalarn bilen giriimciler ve/veya emekli brokratlarn
kurduu az sayda Trk firmasn grmek mmkndr. Bu balamda, konuyla ilgili az sayda
aratrmann sunduu snrl bilgiler ve konuyla ilgilenen akademisyenler ve gazetecilerle
yaplan grmelerin nda, SSCB dalmadan nce Trkiyeden blgeye giden nfusun
daha ok bu lkenin Ankaradaki temsilciliklerine yakn iadamlar ve giriimcilerin
faaliyetleriyle ekillendii ortaya kmaktadr. lk admlar atan i adamlar ve giriimciler
blgede faaliyetleriyle az sayda Trk iisini lkeye tamtr. 53 Sonu olarak SSCB
53
SSCB dalmadan nce Trkiyeden blgeye ynelen iadamlar ve onlarn
yatrmlarna dair bilgi Yldz Teknik niversitesi retim yesi Prof. Dr. Nuri Yldrm
ve ROSTOV Bakan Gregor Tufarla yaplan derinlemesine grmelerden
derlenmitir. Bylelikle konuyla ilgili ok snrl kaynaklarn sunduu bilgi bu
grmelerle geniletilmeye allmtr.
205
dneminde ilk resmi firma temsilciliini Ertan Balin BASTA A.. adl firma ile almtr 54. Ertan
Balin dnda Kazm Paksoy, Gltekin Kksal, Erhan ahin ve Mehmet Okutan gibi iadamlar
da bu dnemde SSCBde i kurmulardr.
Ancak her iki lke arasnda 1990larn bandan itibaren giderek artan bir younluk
kazanan igc gnn geliiminin arkasnda, Trkiye ve SSCB arasnda 18 Eyll 1984te
imzalanan Doal Gaz Anlamas yatmaktadr. Sz konusu anlamann dalmadan nce
gerekletirilmesinin ardnda zal iktidarnn blgede daha etkin olma abasyla, SSCBnin
doalgaz ihracatnda Avrupa dnda yeni corafyalarda etkin olma anlaynn da yer aldn
belirtmekte fayda vardr. rten bu siyasi ve ekonomik kayglarla ekillenen 1984 Doal Gaz
Anlamas iki lke arsnda oluan g sistemi iin olduka nemli bir dnm noktas olmutur.
ki yl sren grmeler sonrasnda imzalanan 1984 Doal Gaz Anlamas mteahhitlik
hizmetleri ve ticari ibirlii alanlarnda yeni olanaklar yaratmtr. Trkiye 1987den balayarak
25 yl boyunca serbest dviz karlnda SSCBden toplam 120 milyar metrekp doal gaz
almay kabul etmitir. SSCB bu sattan elde ettii gelirin yzde 30unu SSCBye alan ticaret
ve tketim kredilerinin geri demesinde, geriye kalan yzde 70ini de Trkiyeden mal alarak
kullanmay kabul etmitir. Yzde 70lik blmn yzde 35ini de mteahhitlik hizmetlerine
ayrlmasn onaylamtr. 1984 gibi erken bir tarihte byle bir siyasal kararn alnmasnda st
dzey yneticilerin olumlu tutumlarnn yan sra, benzer bir tasarnn SSCB ile Bat Almanya
tarafndan yrtlmesinin de etkisi olmutur.
Ekonomik ilikilerin ve farkl g yollarnn gelimesinde bir baka etken de Eximbank

kredileri olmutur. 1989-1991 arasnda Trkiye SSCBye 1 milyar 150 milyon ABD Dolar
Eximbank kredisi am, bu krediler yardmyla Trkiyenin SSCBye olan d satm da
artmtr. Bunlarn tesinde, 1980lerin sonunda SSCBnin dalmas, seyahat snrlamalarnn
kaldrlmas, esnek vize uygulamalar, snr geilerindeki rahatlklar, Trkiye ile Rusya
arasndaki insan hareketliliinin yeniden yaplanmasnda etkin dinamikler olmutur.
Trkiyedeki gelimelere bakldnda ise, 1984 Doal Gaz Anlamas dnda, ihracatn
krediler yoluyla finansman, Sarp kapsnn almasyla snr ve ky ticaretinin olanak
kazanmas, mteahhitlik yannda dier hizmet alanlarnda da (gemi yapm, tamir ve bakm,
ulatrma, turizm vb.) her iki lke arasnda farkl g gzergahlarn ekillendirmitir.
54
Ertan Balin dnda Kazm Paksoy, Gltekin Kksal, Erhan ahin ve Mehmet Okutan
gibi iadamlar da bu dnemde SSCBde i kurmu ve belli dnemlerde ticari faaliyetlerde
bulunmulardr.
206
1984 Doal Gaz Anlamasnn uygulanmasyla birlikte Trk inaat firmalar, SSCB
dalmadan nce lkeye adm atm, ve projeleriyle inaat sektrnde seslerini duyurmaya
balamlardr. rnein, bu firmalar iinde Rusyada ne kan ENKA, Rusyadaki ilk inaat
projelerini sz konusu anlama erevesinde stlenmitir. Trk mteahhitlik firmalar farkl
zelliklere sahip zor corafyalarda bir projeden dier projeye kolayca uyum salayan igc
sayesinde projeleri sz verilen zamandan nce tamamlamalaryla Rusyada dikkat ekmitir.
Bu baarnn arkasnda, firmalarn daha nce KAOD lkelerinde edindikleri deneyimlerin
nemli bir katks bulunmaktadr.
TABLO 5.10: RUSYADA FAALIYET GSTEREN TRK MTEAHHITLIK

FIRMALARININ ALDIKLARI PROJE SAYISI VE DEERLERI, (1989-2007)
Yl # $ (000) Yl # $ (000)
1989-94 97 4209 2001 31 165
1995 33 1055 2002 19 343
1996 91 1674 2003 38 428
1997 124 717 2004 40 1033
1998 56 1126 2005 70 746
1999 80 732 2006 56 2292
2000 75 181 2007 59 3605
Toplam 18 306
Kaynak: T.C. Moskova Bykelilii Ticaret Mavirlii, 2008.
Trk mteahhitlerin baars, inaat sektr dnda, turizm, tekstil ve gda gibi
sektrlerde birok iadamnn da Rusyada i kurmasn cesaretlendirmitir. Bylece, orta ve
kk lekli Trk giriimciler restoran, pastane, frn, kasap, ayakkab dkkan, deri maazas
iletmek amacyla dalan Sovyet ekonomisi iinde yer edinmeye almtr. te yandan,
1998de eenistanda kan sava, ayn yl Rusyada yaanan finansal ve ekonomik kriz,
oturma ve alma izni alrken yaanan zorluklar, idari ve brokratik boluklar ve Rus
toplumunda giderek artan yabanc dmanl Rusya cephesinde Trkiyeden ynelen gn
seyrini yavalatmtr. Trkiyede ise 1991 depremi, 1999 ve 2001de yaanan ekonomik krizler
207
blgede alnan proje deerlerinde belli d eilimlerinin olumasna neden olmu; Sovyet
corafyasnda bulunan birok iadam ve giriimciyi olumsuz etkilemitir: 1995te 1 055 milyon
ABD Dolar olan toplam proje deeri, 2000de 181 milyona kadar gerilemitir (Bknz. Tablo
5.10). 2006da lkede srdrlen proje says 56 iken, 2007de bu say toplam 3.605 milyon
ABD Dolar deerinde 59 projeye ykselmitir (Bknz. Tablo 5.10). te yandan, 1995de 35 000
seviyesine ulaarak zirveye kan proje baml gmen says, 1997de 13 195e, 2000de ise
2199a kadar gerilemitir (Bknz. Tablo 5.11).
TABLO 5.11: TRKIYEDEN RUSYAYA KURUN I GNDERIMLERI (1989-

2007)
Yllar iler Yllar iler
1989 932 1999 2215
1990 1243 2000 2199
1991 4693 2001 4190
1992 6708 2002 10 160
1993 21 436 2003 10 816
1994 41 837 2004 13 281
1995 35 792 2005 19 540
1996 20 460 2006 24 142
1997 13 195 2007 23 118
1998 7426 Toplam 153 722
208
Kaynak: KUR, 2008 (http://www.iskur.gov.tr).
Bu gelimelerin nda genel bir deerlendirme yapldnda, bugn Rusyada daha

ok Moskova ve St. Petersburgda olmak zere yaklak 35 000-40 000 civarnda Trkiye
kkenli gmenin bulunduu tahmin edilmektedir. Gmenlerin genel profillerine bakldnda
blgede daha ok proje baml gmen iiler, i adamlar orta ve kk lekli giriimcilerden
oluan bir nfustan sz etmek mmkndr. Bu nfus iinde arlkl olarak ne kan proje
baml gmen iilerin yllk sayssn 2000lerin ortalarna gelindiinde, 23 000 seviyelerine
ulat grlmektedir. Bu balamda, Trkiyeden Rusyaya giden proje baml gmen ii
saysna bakldnda, 2006da bu saynn 24 142, 2007de ise 23 118 olduu grlmektedir.
te yandan SSCBden dalan cumhuriyetlerde ama daha ok Rusyada ne kan

Trkiye kkenli nfus Yedinci Be Yllk Kalknma Plannda (1996-2000) yerini almtr:
Son yllarda Rusya Federasyonu ve Bamsz Devletler Topluluu ile baz Asya
lkelerinde yeni yatrmlarda nemli taahhtler stlenen Trk mteahhitlik
firmalarnn faaliyetleri paralelinde bu lkelerde alan vatandalarmzn saylar
artarken, alma yaam, salk, sosyal gvenlik ve sosyal konularda ciddi
sorunlar bulunmaktadr. Gereksinim duyulan lkelerde temsilciliklerimizin
kurulmas vatandalarmz hem o lke sosyal kurumlarna hem de bir takm
rgt, kurulu ve kiilere muhta olmaktan kurtaracak, ticari ilikilerimizi
gelitirecektir (Yedinci Be Yllk Kalknma Plan: 229).
Sonu olarak 1980lerin ortasnda zal iktidarnn liberal ekonomi politikalaryla,

dalan SSCB corafyasnda girilen siyasi araylar, yurtdnda faaliyet gsteren mteahhitlik
firmalarnn yeni blgelerde etkin olma arzusuyla bulumutur. Bu srece paralel olarak,
SSCBnin dalmasyla birlikte blgenin ihtiya duyduu mteahhitlik hizmetlerinin Trkiyeden
gelen firmalarn daha ucuz ve erken bitirilen projelerle karlanmas blgede varolan Trk
nfusun farkl gmen profilleriyle gelimesine kaynaklk etmitir. Ancak Yedinci Be Yllk
Kalknma Plannda da ifade edildii gibi, giden iilerin salk, sosyal gvenlik ve sosyal
konularda farkl sorunlarla karlat bilinmektedir.
209
Trkiyeden ynelen igc hareketlerinin son yirmi yln zetlemek gerekirse,

kresellemeye birlikte, da alan dinamik Trk i adamlarnn ve Trkiyenin ekonomik
ilikilerini gelitirdii lkelerin bu nfus hareketlerinin geliiminde daha belirleyici olduu
grlmektedir. G hareketlerinin eitlenmesi yeni gmen profillerini ortaya karm, bu
kapsamda nitelikli igc ile yurtd inaat sektrnde alan igcnn sorunlarnn ele
alnmas ihtiyac gndemde yerini almtr. te yandan yurtdna giden gmenleri sadece
igc olarak alglamak varolan sorunlarn kalclamasna neden olmakta, konuya daha
geni bir perspektiften bakmak gereklilii su yzne kmaktadr. Sekizinci Kalknma Plannda
(2001-2006) yurtdnda yaayan vatandalarn mevcut durumuyla ilgili ilkeler, politikalar,
hukuki ve kurumsal dzenlemeler etraflca belirtilmi, bylece bahsedilen anlayn temelleri
de atlmtr. Ancak, her ne kadar Sekizinci Kalknma Plan var olan g ve snma politikalar
adna nemli bir yol ayrm olsa da, bir sonraki kalknma plannda konuyla ilgili yok denecek
kadar az bilginin bulunmas da artcdr.
Daha ok d lkelerin talepleriyle birlikte isizlik gibi i dinamiklerin ekseninde gelien

g politikalar, beklenmedik ekilde artan ii dvizleriyle tekrar gndeme girmi, 1973
sonras Petrol Krizi sonras yaanan durgunluk dneminde ise yine arkaplanda kalmtr. Sz
konusu yllarda ekonomik dinamiklerin g hareketlerinin ve ilgili politikalarn geliiminde etkili
olduu aka grlmektedir. Takip eden yllarda ise, her ne kadar gmen iiler Avrupa
lkeleri dnda yeni lkelerde ve farkl alma koullarnda kendilerine yeni hayatlar
kurmularsa da, Avrupa Birliine katlm srecindeki Trkiyenin g politikalarnn gndemini
daha ok birliin liberal politikalarn gerekletirme hedefi belirlemitir.
Aslnda gelinen bu nokta Trkiyenin g ve snma politikalarna yaklamnn da ak

bir gstergesidir. Farkl corafyalarda var olan yeni gmen topluluklar ve onlarn
sorunlarndan ok, ABye yelik srecinde vurgulanan temel meseleler ncelikli olarak ele
alnmaktadr. Bu da neden Dokuzuncu Kalknma Planna (2007-2013) Trkiyeden ynelen
igcn konu alan g ve snma politikalarna yok denecek kadar az vurgu yapldn
aklamaktadr. zetle sylemek gerekirse, Trkiyeden yeni corafyalara ulaan g
hareketleri 2000lere gelindiinde kresellemenin ve farkl lkelerle kurulan ekonomik
ilikilerin ekseninde yine ekonomik temelli olarak gelimi olsa bile, g politikalarnn
geliiminin Trkiyenin ABye katlm sreci ve bu srecin ne kard siyasi beklentilerle
ekillendii grlmektedir. Bu politikalarn ayrntl deerlendirilmesi ise sonu blmnde
yaplacaktr.
210
5.5 SONU YERINE: GC GNDE DN BUGN VE YARIN
1960l yllarn bandan itibaren Trkiye uluslararas g pazarnda yeni konumlar

edinmeye balayan bir lke olmutur. kinci Dnya Sava sonrasnda Bat lkelerinin
ekonomik yaplarn yeniden dzenlemek iin baka lkelerden igcne gereksinim
duymalaryla, Trkiyede bata Almanya olmak zere birok Avrupa lkesine igc ihracna
balamtr. Bu modern Trkiye tarihinde ilk kez Trk ve Mslman nfusun youn bir g
hareketi iinde lke dna k anlamna da gelmektedir. 1960larda Trkiyeden youn bir
igc gnn balamas zellikle Be Yllk Kalknma Planlarnda yansd ekliyle unlar
amalamtr: a) isizlikle artan ekonomik basklarn azaltmas, (b) yurtdndan dnen iilerin
kazandklar becerileri Trkiyedeki alma hayatna getirilmesi, ve (c) dviz gelirinin art ile
demeler dengesinin salanmas. zleyen yllarda yukarda da ilgili ksmlarda alntland gibi,
Kalknma Planlar Trkiyenin uygulad g politikalarna dair nemli ipular sunmutur.
Planlarda yaplan deerlendirmeler ve konulan hedefler her ne kadar Trkiyenin kapsaml ve
srekli bir g ve snma politikas olmadn aka gsterse de, Trkiyeden ynelen igc
gnn deien gzergahlarn ve farkllaan politikalarn gstermesi asndan olduka
nemlidir.
te yandan, 1960 sonrasnda gelien g rejimlerine daha ok kitlesel ii g ile

katlan ve g-veren bir lke kimlii pekien Trkiye yakn tarihinde ilk kez yabanclarn g
ile karlaan ve g-alan lke kimlii de edinmeye balayan bir corafya olmaya balamtr.
Trkiyenin g alan bir lke haline gelmesi ve bunun sonucunda deien ve gelien g
politikasna dair deerlendirmeler bir sonraki blmde ayrntl olarak ele alnacaktr. Ancak,
1960tan bugne Trkiyeden ynelen igc akmna bakldnda, lkenin deien
konumunun tesinde, giden igc gnn ve corafyalarn da farkllat grlmektedir. Hi
phe yok ki, bu sre Trkiye iin ok eitli ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel sonular
ortaya karm ve yine farkl ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel nedenlerle de bu sre
kendi iinde gelimitir. zetle, yirminci yzyln bandan yirmi birinci yzyln bana uzanan
yzyllk bir zaman dilimi iinde ortaya kan deiimler ve dnmler sistematik bir izgide
genel olarak deerlendirildiinde, Trkiyeden hareket eden igc gnn nce Avrupaya,
sonra Avustralya, KAOD sonra da BDT lkelerine yneldii grlmektedir.
1960larda imzalanan ikili anlamalarla Sirkeci Garndan Avrupaya giden misafir iiler
ve onlarn ocuklar Avrupa da ikinci ve nc nesil olarak farkl yerleik gmen hallerinin
211
olumasna kaynaklk etmitir. 1960larda giden nc gmenleri, aile birlemesi ve evlilik

g takip etmi; 1973teki ii alm kesintisinden sonra gmen nfusu kalclam, bu da
yeniden aile birleimi ve evlilik gn tevik etmitir. 1960larn sonlarndan itibaren
Avrupada kitlesel glere muhalefet domusa da, ge kaplarn kapatlmasnn dnm
noktas 1973 petrol okunu izleyen ekonomik durgunluk dnemi olmutur. Bu nedenle
Avrupada hkmetler ii almn durdurmu, mevcutlarn geri dnemsini beklerken
bulunduklar lkeye ksmen kk salan iiler de kalmay tercih etmilerdir. Hkmetlerin bu
konudaki genel tavr ise mevcut gmenlerin aile bireylerinin geliine izin vermek ynnde
olmutur.
te yandan 12 Eyll ncesinde giderek artan siyasi gerilim ve sonrasnda ilan edilen
sk ynetimle birlikte gneydouda artan Krt sorunu snma ve mlteci hareketlerinin
artarak Avrupaya ynelmesine neden olmutur. Gemite misafir ii olarak g edecek
olanlar bu yllarda snma kapsna ynelmileridir. Bylelikle snma hakk gmenlerin
Avrupada almak iin kullandklar bir strateji haline gelmitir. Ayn yllarda, Trkiyeden
giden misafir iilerin kallarnn uzamasyla birlikte, Avrupada uzun dnemli kaln bilincine
varlm, g alan lkeye ynelim artm, kendi kurumlaryla (dernekler, dkkanlar, kafeler ve
ajanslar gibi) birlikte Avrupada yeni etnik topluluklar olumutur. Bu srete, Avrupada g
alan lke hkmetlerinin veya halklarnn tutumlarna bal olarak gmenler asndan ya
gvenli yasal stat ve zamanla vatandal kazanma imkannn ya da politik dlanma sosyo-
ekonomik marjinallemenin ortaya kt grlmtr. Sz konusu gelimelerin etrafnda
gelien politik almlar ise Avrupada asimilasyondan, entegrasyona, entegrasyondan
okkltrlle uzanan bir yelpazede farkl tartmalarn ve politika uygulamalarn
olumasna kaynaklk etmitir.
2000li yllara gelindiinde Avrupada 2 500 000den fazla Trkiye Cumhuriyeti

vatanda bulunduu grlmektedir. Bu gmenlere ek olarak, ya Trkiye vatandalndan
ayrlarak ya da Trkiye vatandaln koruyarak bulunduklar lkelerin vatandalar olmu
Trkiye kkenli gmen ve ocuklarnn saylarnn 2 000 000a ulat tahmin edilmektedir.
2000li yllara dair unutulmamas gereken bir dier deerlendirme ise yerleik gmenlerin
yaam alkanlklarnn edindii farkl niteliklerdir. Gmenler, toplumsal ilikileriyle, siyasal
tartmalaryla, ticari yapsyla mziiyle, ritmiyle, sembolleriyle farkl ve kalc alanlar
yaratmlardr. 1960lardan bugne edinilen 50 yla yakn g deneyiminin ardndan farkl
Avrupa lkelerindeki Trkiye kkenli gmen topluluklaryla Trkiye arasnda byle alanlar
olumutur. Kimi aratrmaclarca nc alan ya da diasporik alan olarak adlandrlan bu
212
ulusar alanlar, ulus-devletlerin snrlarn aan bir dzlemde ortaya kan ve sreklilik arz
eden toplumsal alar ve ilikiler btnn ifade etmektedir.
Avrupaya g izleyerek 1970li yllarda nce Avustralya gibi uzak corafyalara, sonra
KAOD lkelerine geici ii gnn baladna tank olunmutur. Avustralya rnei daha ok
yerlemeye dayal bir g olgusunu yanstm, Trkiyeden ynelen igc g bylelikle
Avrupa rneinden farkl bir nitelik edinmitir. Bugne gelindiinde Avustralyada 100 000e
yaklak Trkiye kkenli gmen yaamaktadr. Avustralya rnei dnda, ABD ve
Kanadann da Trkiyeden ynelen gn yerleik bir hal ald iki lke olduunu belirtmekte
fayda vardr. Saysal verilere bakldnda, 250 000den fazla Trkiye kkenli gmen Amerika
Birleik Devletleri ve Kanadada yaamaktadr. Bu gmenlerin byk bir ksmnn beyin
gne kaynaklk eden renciler ve nitelikli alanlar olduu da bilinmektedir. te yandan
misafir iilik ve yerlemeye dayal g dnda Trkiye kaynakl igc gnde Avrupa,
Avustralya, ABD ve Kanada dnda yeni blgelerin ne kt grlmektedir. KAOD ve BDT
lkelerine olan g bu balamda Trkiyeden ynelen dgn geliimi iin nemli bir
dneme olmutur.
Trk irketlerinin bu lkelerde aldklar mteahhitlik ileriyle birlikte gtrdkleri proje

baml gmen iiler Trkiyenin gurbeti politikasnn deitiini, Avrupa gzergah
dnda yeni yollarn olutuunu da gstermektedir. Artk sadece dk nitelikli geici iilerin
deil, i adamlar ve proje baml iilerin de g sahnesinde yer ald grlmektedir. KAOD
lkelerine ynelen gn genel bir deerlendirmesi yapldnda, bu hareketin ini-klar
sergiledii ve belli lkelerin blgedeki gelimelere paralel olarak ne kt grlmektedir.
KAOD lkeleri iinde baz lkelerin sk uygulamalar yznden yerleik bir hayata gemek
olduka zor olsa da, blgeye ynelen g hareketinin devam ettiine tank olunmaktadr. Sz
konusu lkeler deerlendirildiinde, Irak sava sonrasnda blgenin ihtiya duyduu
mteahhitlik hizmetlerinin etkisiyle Trkiyeyle olan ilikilerini gelitirmi ve bunun sonucunda
lkeye ynelen projeler ve gmen ii says da son dnemde artmtr. Sonu olarak, 2001-
2005 yllar arasnda blgedeki lkelere giden gmenlerin saysna bakldnda, bu saynn
57 000in stne kt grlmektedir.
BDT lkelerine ynelen igc gnn de KAOD lkelerinde olduu gibi iadamlar
ve proje baml gmenleri ierdiini sylemek yanl olmayacak ancak resmin tamamn da
213
gstermeyecektir. nk sz konusu blgede kk ve orta sermayeli giriimcilerin faaliyetleri

zellikle Rusyada nemli bir gmen nfusun olumasna da kaynaklk etmitir. Bugne
gelindiinde Rusyada yaklak 35-40 000 civarnda Trkiye kkenli gmen bulunmaktadr,
BDT lkelerinin geneli iin ise 2001-2005 yllar arasnda blgedeki Trkiye kkenli gmen
nfusun 89 000in zerinde olduu tahmin edilmektedir.
Trkiyeden Avrupann kalknmakta olan lkelerine ynelen ve 1960larda giderek ivme

kazanan igc gnn geliimine kaynaklk eden politikalara bakldnda, bu politikalarn
fazla igcnn ihra edilmesi gmenlerin salayaca ii dvizleri, yurda dnen iilerin
edindikleri yabanc dil, teknik donanm gibi becerileri, Trkiyedeki alma hayatnda kullanma
ve lkedeki isizliin azalmas hedeflerinin ne kt nemli bir kalknma stratejisi olduu
grlmektedir. 1973te yaanan ekonomik durgunlukla birlikte Trkiye, Avustralya gibi Avrupa
dndaki lkelerle ikili anlamalar imzalam, 1980lerin banda itibaren KAOD lkeleri ve
1990larda BDT lkeleri deien g politikalarnn ve g yollarnn mekan olmutur. 1960l
yllardan bu yana, sregelen dg dalgalar gze alndnda, devletin bu gn erken
dneminde, 1961-1980, greceli aktif politikalar izledii grlse de, bu dnemi izleyen yllarda
lkede g hareketleri zerine etkin ve mdahaleci politikalar olmad grlmektedir.
214
REFERANSLAR
ABADAN, N., Bat Almanyadaki Trk ileri ve Sorunlar, DPT, Ankara, (1964).
ABADAN-UNAT, N., Identity Crisis of Turkish Migrants, ed: Bagz I., Furniss N., Turkish
Workers in Europe, Indiana University Turkish Studies, Indiana, (1985).
ABADAN-UNAT, N., Bitmeyen G Konuk-ilikten Ulus-tesi Yurttala, stanbul Bilgi

ABADAN-UNAT, N., Migration and Development: A Study of the Effects of International Labour
Migration on Boazlyan District, Ajans-Trk, Ankara, (1976).
ABADAN-UNAT, N., KEMKSZ, N., Trk D G 1960-1984 Yorumlu Bibliyografya, Siyasal

Bilgiler Fakltesi, Ankara, (1986).
ADLER, S., A Turkish Conundrum: Emigration, Politics and Development 1961-1980, UG,
Cenevre, (1981).
AHMAD, F., Modern Trkiyenin Oluumu, Sarmal, stanbul, (1995).
AKTAR, A., Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul, (2001).
ARI, K., Byk Mbadele Trkiyeye Zorunlu G (1923-1925), Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul, (1995).
ARMAOLU, F., Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, TTK, Ankara, (1991).
AYDINOLU, . H., sizlik Sorununun zmlenmesinde Darya g Gnderilmesinin

Yaratt Ekonomik Sorunlar, IIBK XVI. Danma Kuruluna sunulan tebli, (27-29 Aralk 1972).
BCKER, A., Migration Networks: Turkish Migration to Western Europe, R. van der ERf ve L.
Heering (ed.), Causes of International Migration, Office for Official Publications of the
European Communities, Luksemburg, (1995).
215
CASTLES, S., Here for Good, Western Europes New Ethnic Minorities, Pluto Press, Londra,
(1984).
CASTLES, S., KOSACKS, G., Immigrant Workers and Class Structure in Western Europe,
Oxford University Press, Londra, (1973).
CASTLES, S., MILLER, M., The Age of Migration: International Population Movements in the
Modern World, The Guilford Press, New York, (1997).
AAPTAY, S., Kemalist Dnemde G ve skan Politikalar: Trk Kimlii zerine Bir
alma, Toplum ve Bilim, 50, 2, (2002).
ERDER, S., Uluslararas Gte Yeni Eilimler: Trkiye G Alan lke mi?, ed:
Atacan F., Mbeccel Kray iin Yazlar, Balam, stanbul, (2000).
ERDER, S., Global Flows of Huddles: The Case of Turkey, ed: Zeybekolu E.,
Johansson, B., Migration and Labor in Europe, MURCIR, stanbul, (2003).
ERDER, S., Yabancsz Kurgulanan lkenin Yabanclar, ed: Ar F.A., Trkiyede Yabanc
iler, Derin Yaynlar, stanbul, (2007).
FAIST, T., Uluslararas G ve Ulusar Toplumsal Alanlar, Balam, stanbul, (2003)
GEDK, A., Internal Migration in Turkey, 1965-1985 The Test of Some Conflicting Findings in
the Literature, Research School of Social Science Working Papers in Demography, ANU,
Kanbera, (1966).
GEDK, A., Turkish International Migration, 19651985: Questions about Some Assumptions,
ed: Tekeli ., City, Planning, Politics, Handicrafts: Writings in Memory of Tarik Okgay, ODT
Mimarlk Fakltesi, Ankara, (1994).
GEDK, A., Daimi kametgaha Gre G Datas: Eletiriler ve neriler, Trkiyede g, Tarih
Vakf, stanbul, (1998).
GERAY, C., Trkiyeden ve Trkiyeye Gler ve Gmenlerin skan, 1923-1961, Siyasal

Bilgiler Fakltesi, Ankara, (1962).
216
GERAY, C., Trkiyede Gmen Hareketleri ve Gmenlerin Yerletirilmesi, Amme

daresi Dergisi, cilt. III, say. 4, (1970).
GTMEZ, A., Dg yks, Maya Yaynclk, Ankara, (1979).
GTMEZ, A.,Yurtdna i G ve Geri Dnler, Alan Yaynclk, stanbul, (1983).
GKDERE, A., Yabanc lkelere gc Akm ve Trk Ekonomisi zerine Etkileri, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, (1978).
HAMMAR, T., Democracy and the Nation State: Aliens, Denizens and Citizens in a World of
International Migration, Aldershot, Averbury, (1990).
HART, W. M. C., Zeytinburnu Gecekondu Blgesi, ITO, stanbul, (1969).
HEPER, M., The State Political Party and Society in Post-1983 Turkey, Government and
Opposition, 25, 321-33, (1990).
HEPER, M., SAYARI, S., Trkiye'de Liderler ve Demokrasi, Kitap Yaynevi, stanbul, (2008).
DUYGU, A., Migrant as a Transitional Category: Turkish Migrants in Melbourne, Australia,

(yaynlanmam doktora tezi), Australian National University, Kanbera, (1991).
DUYGU, A., Trkiyede Transit G, IOM Migration Information Programme,

Budapete (1996).
DUYGU, A., Irregular Migration in Turkey, International Organization for Migration, Cenevre,
(2003).
DUYGU, A., From Nation-building to Globalization: An Account of the Past and Present in
Recent Urban Studies in Turkey, International Journal of Urban and Regional Research, 284,
941-947, (2004a).
Responses, Mediterranean Quarterly, 15 ,4, 88-99, (2004b).
217
DUYGU, A., Avrupa Birlii likileri Balamnda Uluslararas G Tartmalar, TSAD,

stanbul, (2006).
DUYGU, A., SRKEC, ., Cumhuriyet Dnemi Trkiye`sinde G Hareketleri, ed:

Baydar O., 75 Ylda Kylerden ehirlere, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, (1999).
DUYGU, A., TOKTA, ., Yurtdndan Gelenlerin Tespitinde Sorunlar, Trkiye Bilimler

Akademisi, Ankara, (2005).
DUYGU, A., KR, K., Land of Diverse Migrations: Challanges of Emigration and
Immigration in Turkey, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, (2009).
KAITIBAI, ., Alienation of the Outsider: The Plight of Migrants, International Migration,

25 (2), 195-210, (1987).
KARPAT, K., The Gecekondu: Rural Migration and Urbanization, Cambridge University Press,
Cambridge, (1976).
KARPAT, K., Ekonomik ve Soysal Ynleriyle Trkiyede Ketlileme, Yurt Yaynlar, Ankara,
(1983).
KAYA, A. ve KENTEL, F., Euro-Trkler: Trkiye ile AB Arasnda Kpr m, Engel mi?, Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul (2005).
KEYDER, ., State and Class in Turkey, Verso, Londra, (1987).
KEYDER, ., Trkiyede Devlet ve Snflar, letiim, istanbul, (1989).
KEYDER, ., Whither the Project of Modernity? Turkey in the 1990s, ed: Bozdoan S., Kasaba
R., Rethinking Modernity and National Identity Turkey, S. Bozdoan, R. Kasaba, University of
Washington Press, Seattle, London, (1997).
KEYDER, ., Trkiyede Tarmda Kk Meta retiminin Oluumu, 75 ylda Kylerden

ehirlere, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, (1999).
KIRAY, M., Values, Social Stratification and Development, Journal of Social Isues, 24
(2), 87-100, (1968).
218
KIRAY, M., Gecekondu: Az Gelimi lkelerde Hzla Toraktan Kopma ve Kentle

Btnleme, SBF Dergisi, 27 (3), 561-573, (1973).
KIRAY, M., HINDERINK, J., Stratification as an Obstacle to Development, Preager Publisher,

New York, (1970).
KR, K., Turkey: a Transformation from Emigration to Immigration, Migration Informaton

Source Paper, Migration Policy Institute, Washington, DC, (2003).
KOLAN, T. International Labour Migration and Turkish Economic Development, Krane, R. E.,
Manpower Mobility Across Cultural Boundaries: Social, Economic and Legal Aspects, E. J.
Brill, Leiden, (1975).
KOOPMANS, R., The Limits of Modernization: Turkey, University of Amsterdam, Amsterdam,

(1976).
KYMEN, O., Cumhuriyet Dneminde Tarmsal Yap ve Tarm Politikalar, ed: Baydar O.,
75 Ylda Kylerden ehirlere, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, (1999).
MARGULIES, R., YILDIZOLU, E., Agrarian Change 1923-1970, Turkey, ed: Schick I.C.,
Tonak, E.A., Transition-New Perspectives, Oxford University Press, Oxford, (1987).
MARTN, P., Bitmeyen yk: Bat Avrupaya Trk i G, U, Ankara, (1991).
ORAN, B., Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar Cilt I,
PAINE, S., Exporting Workers; The Turkish Case, Cambridge University Press, Cambridge,
(1974).
PARLA, T., Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar: Kemalist Tek Parti deolojisi ve
CHPnin Alt Oku, cilt. 3, letiim Yaynlar, stanbul, (1992).
PORTES, A., BACH, R. L., Latin Journey: Cuban and Mexican Migrants in the United States,
University Of California Pres, California, (1985).
219
RODIE, R., Migrant Workers: Workers Abraod and Their Integration in the Local Economy
under the Second Five Year Plan, (1968-1972), OECD 1966 Technical Asistance Programme,
42, Paris, (1968).
ROSTOW, W.W., The stages of economic growth : a non-Communist manifesto

Cambridge University Press, Cambridge, (1960)..
SETON-WATSON, H., Nations and States, Westview Press, Boulder, (1977).
SEWELL, G. H., Squartter Settlements in Turkey, Analysis of a Social Political and Economic
Problem, (yaynlanmam doktora tezi), MIT, Cambridge, (1964).
SHORTER, F., TEKE, B., The Demographic Determinants of Urbanization in Turkey, Turkey,
Geographic and Social Perspectives, ed: Benedict P., Tmertekin E., Mansur F., E.J. Brill,
Leiden, (1974).
SILVERMAN, M., Deconstructing the Nation, Routledge, Londra, (1992).
ENYAPILI, T., Btnlememi Kentli Nfus Sorunu, ODT Mimarlk Fakltesi, Ankara,
(1979).
TEKEL, ., Gecekondu Planlama Sorunlar ve Yollar, ODT Gelime Dergisi, 2, Ankara,

(1971).
TEKEL, ., Osmanl mparatorluunda Gnmze Nfusun Zorunlu Yer Deitirmesi Ve

skan Sorunu, Toplum ve Bilim, 50, (1990).
TEKEL, ., Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Kentsel Gelime ve Kent Planlamas, 75 Ylda

Deien Kent ve Mimarlk, ed: Tarih Vakf, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, (1998).
TEKEL, ., Trkiyenin G Tarihindeki Deiik Kategoriler, ed: Kaya A., ahin B., Kkler ve
Gzergahlar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, (2007).
TEKEL, ., ERDER, S., Yerleme Yapsnn Uyum Sreci olarak gler, Hacettepe
niversitesi Yaynlar, Ankara, (1978).
220
TOKSZ, G., Uluslararas Emek G, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, (2006).
TUNCAY, M., Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Yurt
Yaynlar, Ankara, (1981).
VASSAF, G., Daha Sesimizi Duyuramadk: Avrupada Trk i ocuklar, stanbul Bilgi
VLKER, G., Labour Migration: Aid to Western German Economy, ed: Krane R. E., The Case
of Turkey and West Germany, Leiden, (1975).
YASA, ., Ankarada Gecekondu Aileleri, Akn Matbaas, Ankara, (1966).
ZOLOTAS, X., International Labour Migration and Development, with Special Reference to
Greece, Papers and Lectures, 21, Bank of Greece, Atina, (1966).
221
BLM 6
TRKIYEYE YNELEN ULUSLARARASI G
HAREKETLERI55
6.1 GIRI: TARIHSEL BAKI
Bu blm, Trkiyeye ynelen uluslararas g hareketlerinin 1980lerden itibaren

balayan deiim srecini tarihsel bir perspektiften ve sistematik bir ekilde deerlendirmeyi
amalamaktadr. Bu srecin, Trkiyenin snma ve g politikalarna etkisi ve g konusunun
Avrupa Birlii (AB) mevzuatna uyum almalarna yansmalar da bu blmde ayrca ele
alnacaktr.
Trkiyeden eitli Bat Avrupa lkelerine gerekleen ii gnn grnrll

nedeniyle, dahil olduu uluslararas g rejimleri iinde, Trkiyenin bilinen en belirgin konumu
g veren lke olarak tanmlanmtr. Bu geleneksel tanmn aksine, son yllarda lkeye
ynelen g hareketleri Trkiyeyi ayn zamanda hem g alan lke, hem de gei lkesi
olma konumlarna tamtr (duygu, 2003; 2006). Gerekte, Trkiyeye ynelen g dalgalar
yeni bir olgu deildir. 1920lerden bu yana dardan gelen g akmlar varln korumu,
ancak bu erken dnemin g hareketleri doas ve bykl bakmndan son yllarda gzlenen
g hareketlerinden ok farkl bir seyir izlemitir. Ulus-devletin inas srecinde Trkiyeye
ynelen uluslararas g hareketlerini, arlkl olarak evre lkelerde yaayan etnik Trklerin
ya da Trk kimliine kolay uyum salayacak etnik kimlik ve kkenlerden gelen kiilerin ---ki
Trkiyede gmen denilince akla ilk olarak bu grup gelmektedir--- g oluturmutur.
Bundan farkl olarak, son yllarda Trkiye, ok eitli lkelerden eitli etnik ve dinsel kkenlere
sahip ve farkl amalarla gelen ve daha ok yabanc olarak nitelenen gmen gruplarnn
akmlarna sahne olmutur.
Trkiyeye gmen deil ama daha ok yabanc olarak nitelendirilen kiilerin kitle
halindeki gelileri, Trkiyenin uluslararas g rejimindeki konumunu deitirmi, nceleri
55Bu blm aratrmac Prof. Dr. Ahmet duygu tarafndan yazlmtr. Yazar Ko
niversitesi G Aratrmalar Programndan Deniz Sert ve ahizer Samuka
teekkr eder.
222
sadece g veren bir lke olarak bilinen tekli konumuna artk g alan ve gei lkesi olma
durumlarn da katarak l bir konum meydana getirmitir. Bu yeni konumunda, zellikle snr
komusu olduu lkelerden veya dier yakn lkelerden Trkiyeye ynelen uluslararas g
hareketleri snmac, mlteci, transit gmen ve kaak ii gibi ok eitli gruplarn snr tesi
hareketlerini kapsamaktadr (duygu, 2003; 2006; Kirii, 2002). Bu g hareketleri Trkiyenin
corafi konumuyla son derece ilintilidir. Komu lkelerde ortaya kan ekonomik, siyasi ve
gvenlik sorunlar buralarda yaayan insanlar Trkiyeye ge ynlendiren balca unsurlar
arasndadr. Ayrca, Trkiyenin Asya, Avrupa ve Afrika ktalar arasnda bir kpr vazifesi
grmesi ve nemli deniz yollarna sahip olmas ok sayda gmenin Batnn gelimi lkelerine
g etmek iin Trkiyeyi bir gei alan olarak semesine neden olmaktadr. Bunlara ek olarak,
zellikle kreselleme ve lkede 1980 sonras yaanan liberal ekonomik gelimeler sonucu,
yabanc lke vatandalarnn lkede i bulmalar halinde, uluslararas renci statsnde veya
emekli olarak Trkiyede oturma ve alma izni edinmeleri sklkla rastlanan durumlardr.
6.2 TRKIYE YNELEN ULUSLARARASI G HAREKETLERININ EITLERI
Yukarda genel resmi verilen yurtdndan Trkiyeye ynelen g olgusunu ikili bir
snflandrma ierisinde incelemek doru olacaktr: (1) daha ok yasal ereveler ierisinde
gerekleen ya da kaytl g hareketlerini anlatan dzenli g, ki bu Trkiyeye alma ya da
eitim amal gelen kiilerden ve oturma ve alma izni bulunan aile yelerinden olumaktadr
ve (2) mekik g, transit g, snmac ve mlteci hareketlerini de kapsayan ve daha ok
yasad ya da kaytd g hareketlerine gnderme yapan dzensiz g.
223
TABLO 6.1: TRKIYEYE YNELEN ULUSLARARASI G HAREKETLERI (19952008)

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Toplam
Kaytsz G 28 439 29 426 47 529 94 514 92 365 82 825 56 219 61 228 57 428 51 983 64 290 65 737 731 983
Yasad Giriler 51 400 57 300 44 200 30 348 34 745 19 920 18 876 30 120 31 080
Vize Amlar 43 200 35 100 38 600 25 852 26 455 23 921 33 107 34 170 34 657
Snma Bavurular 5100 6800 6600 5700 5200 3794 3966 3908 3914 4548 7640 12981 70 151
Afganistan 100 400 47 77 341 365 339 427 897
ran 1700 2000 3800 3900 3500 2505 3108 2029 1716 2297 1668 2117
Irak 3300 4700 2500 1600 1000 974 342 964 1047 724 3470 6904
Oturma zinleri -- -- -- 168 100 161 254 157 670 152 203 155 500 131 594 186 586 183 757 174 926 1 471 590
24 200 22 414 22 556 21 650 27 500 22 130 22 805 25 475 18 900
Eitim 24 600 23 946 21 548 21 810 15 000 25 240 24 258 22 197 28 597
Dier 119 300 114 894 113 566 108 743 113 000 84 224 139 523 135 365 127 429
Toplam 33 539 36 226 54 129 268 314 258 819 244 289 212 388 220 636 192 936 243 117 255 687 253 644 2 273 724
Kaynak: Emniyet Genel Mdrl Yabanclar Hudut ltica Dairesi Bakanl.
224
6.2.1 DZENLI GMENLER (OTURMA ZINLERI)
zellikle son yirmi yl ierisinde artan sayda yabanc lke vatandann alma ya da
eitim-retim amacyla Trkiyeye geldikleri bilinmektedir. Bu kiilerin Trkiyede kal ilgili
yasal dzenlemeler erevesinde, ileri ve alma Bakanlklar tarafndan dzenlenmektedir.
Emniyet Genel Mdrl Yabanclar Hudut ltica Dairesi Bakanl verilerine gre, yllk
erevede yaklak 160170 000 yabanc lke vatandann Trkiyede oturma izniyle
bulunduklar bilinmektedir (Tablo 6.1). rnein, 2008 ylnda Trkiyede oturma izniyle bulunan
yabanclarn says yaklak 180 000dir: bu kiilerin 19 000i alma izniyle, 29 000i ise renci
statsyle Trkiyede bulunmakta, geri kalanlar ise (ki bunlarn bir ksm bu alan ya da
renci olarak bulunanlarn aile yeleridir) Trkiyede oturma iznine sahip, ancak halen
almayan ya da renci olmayan kiileri kapsamaktadr. 2000 yl verileri ise, Trkiyede
oturma izniyle bulunan yabanc lke vatandalarnn saysnn 168 000 olduunu
gstermektedir; bunlarn 24 000i alma izniyle bulunurken 25 000i ise Trkiye'de bulunan
rencilerdir. Bu verilere gre, Trkiyeye 2000li yllarn bandan bu yana sregelen dzenli
bir yabanc g olduu sylenebilir. Bu dzenli g hareketlerini grupta incelemek
mmkndr: Profesyoneller, renciler ve emeklilerin g.
6.2.1.1 Profesyoneller
2000li yllarn bandan itibaren ortalama 23 000 kiinin i nedeniyle Trkiyede oturma
izni ald bilinmektedir (Tablo 6.1). 2008 ylnda yabanclara verilen oturma izinlerinin uyrua
gre dalmna bakldnda (Tablo 6.2), i nedeniyle Trkiyede bulunan yabanc lke
vatandalarnn en ok in, Rusya, Amerika, Almanya, Ukrayna, ngiltere ve Fransadan
geldikleri grlmektedir. zellikle son on yl iinde saylar hzla artan ekilde binlerce yabanc
lke vatandann Trkiyeye gelii, yerlemesi ve almas, Trkiye ekonomisinin canllnn
yabanc igcn ve gmenleri ekecek biimde arttn gstermektedir. Ayn zamanda, bu
kiiler arasnda AB vatandalarnn oluturduu ounluk, AB ile Trkiye arasnda uluslararas
g balamnda iki ynl bir ilikiye girildiini gstermektedir (Kaiser, 2003; Kaiser ve duygu,
2005). Bu iki ynl ilikinin detaylar ileriki blmlerde irdelenecektir.
225
TABLE 6.2: YABANCILARA VERILEN OTURMA ZINLERI (2008)
lke Dier Eitim Toplam
Afganistan 5131 34 1418 6583
Almanya 8528 1044 337 9909
Amerika 4048 1518 426 5992
Arnavutluk 526 71 1015 1612
Azerbaycan 5625 796 3198 9619
Azerbaycan (Ahska 6322 1 5 6328

Trkleri)
Bulgaristan 14192 556 1788 16536
Bulgaristan (Trkmen) 8791 84 798 9673
in 918 2242 443 3603
in (Dou Trkistan) 141 37 178
Danimarka 1517 92 35 1644
Dier 15 746 4124 5332 24 679
Fransa 1291 948 88 2327
Grcistan 1276 228 701 2205
Hollanda 1124 238 67 1429
ngiltere 7199 980 139 8318
Irak 7040 399 1051 8490
Irak (Trkmen) 448 23 471
ran 3526 301 1555 5382
talya 823 462 81 1366
Kazakistan 1921 219 1273 3413
Kazakistan (Ahska Trkleri) 2775 1 2776
Krgzistan 1379 244 1430 3053
226
Krgzistan (Ahska Trkleri) 1260 1 1261
Makedonya 789 79 559 1427
Moldova 2741 237 436 3414
Mongolya 152 16 1101 1269
zbekistan 1313 131 147 1591
zbekistan (Ahska Trkleri) 1288 2 1290
Romanya 1122 213 150 1485
Rusya Federasyonu 8032 1562 820 10 937
Rusya Federasyonu 425 425

(een)
Srbistan-Karada 615 866 145 1626
Somali 1519 21 1540
Suriye 2302 60 437 2799
Trkmenistan 1176 76 2177 3429
Trkmenistan (Ahska 143 2 145

Trkleri)
Ukrayna 2960 997 472 4429
Yunanistan 3906 211 1037 5154
Toplam 127 429 18 900 28 597 174 926
Kaynak: Emniyet Genel Mdrl Yabanclar Hudut ltica Dairesi Bakanl.
6.2.1.2 renciler
Son yllarda Trkiyenin binlerce renci iin de bir merkez haline geldiini sylemek doru
olacaktr. 2000 ylndan bu yana ortalama 23 000 rencinin eitim amacyla Trkiyeye
geldikleri grlmektedir. 2008 ylna ait yabanclara verilen oturma izinleri verilerine
bakldnda, Trkiyenin zellikle Azerbaycan, Trkmenistan, Bulgaristan, ran, Krgzistan,
Afganistan ve Kazakistandan renci ektii grlmektedir. te yandan, AB ile ilikilerin
gelimesi ve yelik srecinin balamasyla birlikte, Trkiye AB bnyesindeki renci deiim
programlarnn da bir paras haline gelmitir. Bunlardan en nemlisi Erasmus renci Deiim
227
programdr ve 2004 ylndan beri programn paras olan Trkiyeye gelen ve Trkiyeden dier
lkelere giden renci saysnda ok belirgin artlar gzlenmektedir (Tablo 6.3).
TABLO 6.3: ERASMUS PROGRAMI KAPSAMINDA TRKIYENIN KATILIMI, (2004

2007)
Dnem Gelen renci Giden renci
20042005 299 1142
20052006 828 2852
20062007 1321 4438
Toplam 2448 8432
Kaynak: Avrupa Komisyonu, http://ec.europa.eu/
6.2.1.3 Emekliler
Son dnemde Trkiyeye artan bir hzla ynelen dzenli g dalgalarndan biri de
uluslararas emekli gdr. Uluslararas emekli g, genellikle dnml bir zellik
gsterir. Dier bir deyile gmenler genel olarak yln tamamnda deil, nemli bir ksmn
g alan blgede geirirler. Bundan dolay g literatrnde bu insan hareketliliini g olarak
m yoksa belli bir turizm eidi olarak m grmek gerektii hususunda tartmalar
bulunmaktadr. Trkiyedeki emekli Avrupallarn neredeyse tamamnn oturma izni sahibi
olarak ikamet etmeleri, byk ounluunun satn aldklar evlerde oturmalar ve ortaya
kardklar sonularn nemleri nedeniyle turist deil, yerleik gmen olarak
deerlendirilmeleri daha yerinde olacaktr.
Bu g trne dair elimizde kesin veriler olmamakla birlikte Tapu ve Kadastro Genel
Mdrl tarafndan il ve uyruk baznda hazrlanan Yabanc Mlkiyeti Analiz Raporlar bu
konudaki nemli varsaymlar desteklemektedir. Bu raporlara gre Trkiyede yabanc
mlkiyetinin en ok grld iller, yaklak 24 000 toplam tanmaz saysyla Antalya, 11 000
ile Mula ve 9000 ile Aydn olarak ne kmaktadr (Tablo 6.4). Bu veriler, bata Alanya olmak
228
zere Antalyann pek ok ile ve kasabas; Mula iline bal Bodrum, Marmaris ve Aydna
bal Didim gibi turizm merkezleri ve evrelerinin nemli sayda emekli yabanc gmene ev
sahiplii yapmakta olduuna dair tezleri dorulamaktadr.
TABLO 6.4: TRKIYEDE YABANCI MLKIYETI (L BAZINDA LK ON, 2008)

l Toplam Tanmaz Says
Antalya 24 048
Mula 11 407
stanbul 9173
Aydn 8772
Bursa 4947
zmir 4470
Ankara 1630
Mersin 1416
Hatay 1284
Yalova 780
Dier 11 727
Toplam 79 654
Kaynak: Tapu ve Kadastro Genel Mdrl, 2008.
Tapu ve Kadastro Genel Mdrl tarafndan uyruk baznda hazrlanan Yabanc

Mlkiyeti Analiz Raporuna gre, Trkiyede tanmaz mlke sahip en byk gruplar srasyla
Almanya, ngiltere, Yunanistan, rlanda, Danimarka, Hollanda, Avusturya, Norve, Belika ve
Rusya olarak ne kmaktadr (Tablo 6.5). Bu verilerde gvenilir istatistiklere ulamak zor olsa
da, sadece Alanyada byk ounluunu Almanlarn oluturduu 50007000 Avrupal
gmenin yerleik olduunu gsteren akademik almalar ve oturma izni istatistiklerini
desteklemektedir. te yandan, tm Trkiyedeki yerleik emekli Avrupallarn saysnn, her
ne kadar daha fazla istatistie ve akademik aratrmaya ihtiya duyulsa da, 20 000 e
yaklamakta olduu tahmin edilmektedir (Unutulmaz, 2006).
229
TABLO 6.5: TRKIYEDE YABANCI MLKIYETI (UYRUK BAZINDA LK ON, 2008)
Uyruk Toplam Tanmaz Says
Almanya 22 827
ngiltere 18 963
Yunanistan 9930
rlanda 4673
Danimarka 4043
Hollanda 3937
Avusturya 3351
Norve 2634
Belika 1652
Rusya 1371
Dier 7396
Toplam 80 777
Kaynak: Tapu ve Kadastro Genel Mdrl, 2008.
6.2.2 DZENSIZ GMENLER
1970li yllardan balayarak, Afganistann Rusya tarafndan igali, randaki rejim

deiiklii, ardndan Orta Douda Saddam rejiminden kaynaklanan yasal alkant ve
savalar ve son olarak da Dou Avrupa ve Sovyetler Birliinde komnist rejimlerin
k Trkiyeyi dzensiz g hareketleri iin nemli bir var noktas haline getirmitir.
Bu dnemde kreselleme srecinin younluu da dnyann birok lkesinde olduu
gibi Trkiyenin de uluslararas g rejimleri iinde g alan bir lke haline gelmesine
katkda bulunmutur. Sz edilen bu g olgusu Trkiyede snmac, mlteci, kaak
gmen, transit gmen ve hatta zaman zaman dzenli (yasal) gmen statsnde olan
kiileri bir araya getiren karmak bir g rejiminin olumasna neden olmutur.
230
Burada szn ettiimiz g dalgalar kapsamnda Trkiye, bir yandan g alan,

bir yandan ise gelen gmenlere gei alan yaratan bir lke konumuna gelmitir. Bu
erevede, yalnzca yukarda aktarlan lkelerden deil, Asyann, Afrikann ve Orta
Dounun eitli lkelerinden de binlerce gmenin, Trkiyeyi bir kpr olarak kullanp
Batya gitmeye alt bilinmektedir. Aada deinilecei gibi bu g hareketleri
niceliksel olarak ok byk lekli olmasa da, niteliksel farkll nedeniyle ayrt edici
zellie sahip olan snma ve mlteci hareketleriyle de i ie gemitir. Trkiyeye
ynelen bu snma ve mlteci hareketlerinin ayrntlarna gemeden nce, son on yllk
verilere dayanarak dzensiz gn bugnk konumu zerine bilgi vermek aklayc
olacaktr.
Daha nce belirtildii gibi, dzensiz g hareketlerine dair hacim ve eilimleri tespit
etmeye ynelik yeterli ve gvenilir veri bulmak zordur. Ancak gsterge nitelii tayan
tahminler mevcuttur. rnein, Trkiyede gvenlik makamlar tarafndan dzensiz
gmen olmalar nedeniyle yakalanan kiilere ait rakamlarn deerlendirilmesiyle,
Trkiyeye ynelen dzensiz gn bykl zerine yorum yapmak mmkndr. Bu
tr gn 1990l yllarn ortalarndan 2000li yllarn balarna kadar hzla art
gsterdii gzlemlenmitir. 1995 ylnda 11 000 dzensiz gmen yakalanmken,
1994 ylnda bu say 47 000e, 2000 ylnda ise 94 000e ulamtr (Tablo 6.6). 2001
ylndan balayarak yakalanan dzensiz gmen saysnn dmeye balad
grlmektedir: 2002 ylnda 83 000 olan bu say, 2008 ylnda 60 000 seviyelerine
inmitir (Tablo 6.6). Bu rakamlarn yalnzca yakalanan kaak gmenleri ifade ettii
dnldnde, Trkiyedeki dzensiz gn byklnn bu rakamlarn zerinde
olduu aktr. lgili g yaznna gnderme yaparsak, gerek fotorafn yakalanan
gmen saysnn en az iki ya da le arplarak elde edilebilecei sylenebilir. Elde
edilecek byle bir rakamn bykl dnldnde, Trkiyenin son yllarda ald
dzensiz g akmlarnn byklnn dnyada youn g alan birok lkeyle
karlatrlabilir olduu ifade edilebilir.
231
TABLO 6.6: DZENSIZ G VERILERI, YAKALANAN GMENLER (19952008)

Uyruk 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Toplam
Afganistan 24 68 81 921 2476 8746 9701 4246 2178 3442 2363 3665 6614 10839 55 364
Almanya 1 1 372 629 458 586 988 1477 984 634 611 639 7380
Azerbaycan 21 3 3 10 620 2262 2426 2349 1608 1591 1410 937 1227 1681 16 148
Banglade 113 322 301 2408 1193 3228 1497 1810 1722 3271 1524 2313 981 802 21 485
Bulgaristan 21 22 39 103 1005 1699 1923 3132 989 550 363 376 1224 885 12 331
Burma (Myanmar) 1 73 37 33 5 1502 4831 6482
Cezayir 27 25 69 207 102 430 305 542 378 397 375 144 46 90 3137
in 1 115 545 264 674 787 788 339 295 405 335 4548
Ermenistan 4 2 1 98 474 452 505 494 835 858 933 779 664 6093
Fas 28 53 93 295 369 1401 849 603 361 402 171 138 124 113 5000
Filistin 2 3 4 63 13 934 648 264 1295 1525 8313 6941 20 005
Grcistan 37 9 9 5 809 3300 2693 3115 1826 2294 2348 1989 2439 2702 23 575
Hindistan 2 25 18 102 189 779 599 475 846 803 206 105 97 95 4341
ngiltere 2 4 233 643 423 451 510 563 662 537 668 749 5445
232
Irak 2128 3319 5689 14 237 11 546 17 280 18 846 20 926 3757 6393 3591 6412 9384 4818 128 326
ran 252 362 364 1116 5281 6825 3514 2508 1620 1265 1141 972 1107 1288 27 615
Kazakistan 2 2 185 294 489 396 414 367 296 171 122 328 3066
Krgzistan 35 200 161 274 285 410 333 232 167 279 2376
Moldova 19 17 5 5098 8312 11 454 9611 7728 5728 3462 1575 1095 600 54 704
Moritanya 4 6 6 11 27 277 1462 4805 3984 3830 1169 15 581
Nijerya 1 20 30 84 137 450 301 733 117 142 34 73 65 41 2228
zbekistan 1 1 142 587 535 533 584 714 652 287 207 315 4558
Pakistan 708 435 307 1798 2650 5027 4829 4813 6258 9396 11 001 3508 6970 9186 66 886
Romanya 68 12 107 36 3395 4500 4883 2674 2785 1785 1274 1013 803 495 23 830
Rusya Federasyonu 5 4 52 2 1695 4554 3893 2139 2130 1266 1152 730 817 1232 19 671
Srbistan-Karada 13 325 1238 754 678 327 190 96 32 60 32 3745
Somali 1 6 7 19 14 58 136 591 1806 2756 3118 3468 3921 2248 18 149
Suriye 78 86 144 476 776 1399 782 462 623 1097 983 1238 1383 907 10 434
Tunus 3 48 81 44 76 255 216 191 274 301 300 292 113 48 2242
Ukrayna 9 4 17 4 1715 4527 3451 2874 1947 1341 1335 1004 798 737 19 763
233
Ara Toplam 3567 4834 7433 21 945 40 658 79 648 75 858 68 852 44 340 51 327 46 504 38 587 55 872 55 089 594 508
Dier 7795 13 970 21 006 7481 6871 14 866 16 507 13 973 11 879 9901 10 924 13 396 8418 10 648 167 641
Toplam 11,362 18,804 28,439 29,426 47,529 94,514 92,365 82,825 56,219 61,228 57,428 51,983 64,290 65,737 762,149
Kaynak: duygu (2008).
234
6.2.2.1 Mekik ve Yasad Emek G
Gmenler geldikleri lkeler temelinde incelendiinde, Moldova, Ukrayna, Rusya,

Grcistan, Romanya gibi lkelerden gelenlerin arlkl olarak, ev ileri, fuhu, elence,
tekstil, inaat ve turizm gibi alanlarda geici olarak istihdam edildikleri grlmektedir.
Bir anlamda bavul ticareti ya da mekik g --- ayn kiinin defalarca gelip gitmesi ---
erevesinde oluan bu g hareketleri iinde gmenlerin byk bir ounluu
Trkiyeye yasal yollardan giri yapmakta, ancak vize sreleri dolduktan sonra da
lkede kalmaya devam ederek kaytd gmen durumuna dmektedir. Son yllarda
bu kategorideki kaytd ii gmenlerin kaydedilen toplam kaytd gmen says
ierisindeki oran art gstermise de, aslnda saylar giderek azalmaktadr. 2000li
yllarn banda bu gmenlerin saylarnn yllk anlamda 100 000e vard tahmin
edilse de, bugn bu saynn yine yllk olarak 50 000in altnda olduu varsaylabilir.
Daha nceleri var lkesi olarak Trkiyeye gelmeyi tercih eden Dou Avrupal
gmenler, AB ierisinde serbest dolam hakk kazandktan sonra, Bat Avrupa
lkelerine g etmeye ynelmitir. Son olarak da, Trkiyedeki ekonomik kriz dnemleri
ve youn isizlik durumu Trkiyedeki igc pazarn yabanc iiler iin daha az ekici
klmtr.
6.2.2.2 Gei G
Dier dzensiz gmenlerin geldikleri lkelere bakldnda, ran, Irak, Pakistan,

Banglade ve baz Afrika lkelerinden gelen gmenlerin hemen hemen hepsinin
Trkiyeyi gidecekleri hedef lkeye varmak iin kpr olarak setikleri ortaya
kmaktadr. Gvenlik gleri tarafndan yakalanan gmenler ile ilgili veriler nda,
2000li yllarn banda yllk anlamda 100 000in zerinde gmenin Trkiyeyi gei
lkesi olarak kulland varsaylabilir. Bu say bugn iin 50 000in altna dmtr.
Bu transit gmenler ounlukla insan kaaklarnn yardmyla Trkiyeye kaak
olarak girmekte ve benzer yollarla Trkiyeden ayrlmakta ya da ayrlmay
denemektedir. Gerek transit gmenlerin, gerekse mekik g erevesinde Trkiyede
emeini satp alan yabanclarn saylarnda son yllarda grlen deiimi bir ka
nedenle aklamak mmkndr. Yukarda belirtilen ekonomik nedenler yannda,
235
zellikle ABye uyum sreci temelinde dzensiz gn dzenli bir hale getirilme abalar
ierisinde, Trkiyede ilgili resmi birimlerin somut admlar atmas, insan kaakl ve
ticareti konusunda cezalarn artrlmas ve snrlarn korunmas konusunun daha ciddi
olarak ele alnmas dzensiz gmenlerin saylarndaki azalmay aklamaktadr.
6.2.2.3 Snmaclar ve Mlteciler
Daha nce deinildii gibi Asya, Avrupa ve Afrika ktalar arasnda bir geit blgesi
oluturan Trkiye, 1980lerden bu yana ok sayda snmac iin nemli bir durak
noktas haline gelmitir. phesiz, Trkiyeyi evreleyen corafyadaki siyasal
dzensizlikler, sorunlar ve karmaalar Trkiye snrlarn snma amal geilere ak
hale getirmektedir. Bu snmaclarn byk bir ounluunu Asya ya da Afrika kkenli
gmenler oluturmaktadr. Aslnda bu fiili durum, Trkiyenin Birlemi Milletlerin 1951
tarihli Cenevre Szlemesine koyduu corafi snrlama kouluyla bir aykrlk
gstermektedir. Trkiye 1951 Cenevre Szlemesini corafi snrlama ve zaman
snrlamas ile kabul etmi, 1967de Mltecilerin Statsne dair Ek Protokole dahil
olunca zaman snrlandrmasndan vazgemi fakat corafi snrlamay muhafaza
etmeye devam etmitir. Bu kstlama lkenin snma politikalar ve uygulamalarn
belirleyen temel zelliklerden birini oluturmaktadr (Kirii, 2001: 1314). 1951
Szlemesine konulan bu corafi snrlamaya gre, Trkiye yalnzca Avrupa
lkelerinden snma talebinde bulunan kiilerin taleplerini deerlendirecek; ancak
Avrupa dndan gelen snmaclar konusunda herhangi bir ykmllk altna
girmeyecektir. Bu, ksmen kinci Dnya Sava sonras Avrupadaki mlteci sorunu ile
ilgilidir; ksmen de Trkiyenin o yllarda izledii komnizm kart politikalarn bir
neticesidir ve Trkiyenin Souk Sava boyunca sadece Sovyetler Birlii ve Dou
Avrupadan gelen insanlara mlteci stats tanyaca anlamna gelmektedir. Bylece
Trkiye, zellikle komnist rejimlerden kaanlarn korunmalar ve yerletirilmeleri
dorultusundaki kesin taahhdyle, olduka az saydaki snmacya hizmet vereceini
ngrmtr. Gerekten de, Souk Sava yllarnda Trkiyedeki Sovyetler Birlii ve
Dou Avrupa kkenli snmaclarn g hareketleri seyrek ve snrl olmu, saylar da
ok dk kalmtr. BMMYK verilerine gre, Dou Avrupa ve Sovyetler Birliinden
Trkiyeye 19451991 yllar arasnda 8000den az snma bavurusu yaplmtr.
236
Bunlarn yarsndan fazlas da 19791991 yllar arasnda gereklemitir (duygu,

2003).
Halihazrda byle bir yasal snrlama olmasna ramen, bugn Trkiyeye pratikte
snma bavurusunda bulunanlarn hepsini Avrupal olmayan kiiler --- arlkl olarak ran ve
Irakllar --- oluturmaktadr. Hi phesiz, Trkiyenin uygulad corafi snrlama anlay
lkedeki snma rejimini zorlatrmakta ve Trkiyeye uluslararas kurumlardan ve eitli
lkelerden bu konuda ciddi eletiriler yneltilmesine neden olmaktadr. Konuya Trkiye
asndan bakldnda ise, 1951 Cenevre Szlemesinin uygulann belli bir corafya iin
snrlayarak, Trkiye, Asya ve Afrikadaki fakir ve istikrarsz lkelerden gelen, politik ve
ekonomik olarak yoksun insanlarn g akmna kar nlem almaktadr. Corafi snrlama
olmamas durumunda, Trkiyenin siyasi karmaalarn youn olduu blge lkeleriyle Avrupa
arasnda bir tampon blge haline gelecei ve youn bir snma hareketiyle kar karya
kalaca endiesiyle, Trkiyede yetkili kurumlar bu snrlamann kaldrlmasna kar kmakta
ve bu tr bir deiikliin sadece AB yeliinin gereklemesi durumunda dnlebilecei dile
getirilmektedir. Ancak, pratikte bu snrlama esas itibariyle kullanlmamakta, Avrupa dndan
gelen snmaclara geici snma hakk tannmakta, bu kiilerin mlteci statleri BMMYK ve
ileri Bakanlnn ortak almas ile onaylandnda, onlarn nc bir lkeye
yerletirilmesi aamasna geilmektedir.
Son yirmibe yl iinde Trkiyeye ynelen farkl g dalgalarnn toplam bykl gz

nne alndnda, snma ve mlteci hareketinin niceliksel olarak bir arlnn olduunu
sylemek mmkn deildir. 19972008 yllar arasnda Trkiyeye yaklak 31 000 snma
bavurusu yaplmtr (Tablo 6.7). Snmaclarn yaknlar da dnldnde bu rakam 56
000in zerine kmaktadr. Trkiyeye en fazla snma talebi ran ve Iraktan gelmektedir. Bu
bavurularn yzde 46s ranl, yzde 44 Irakl, geriye kalan ise dier lkelerden gelen
snmac gmenler tarafndan yaplmtr. 2000 ylnda 3860 ranl ve 1641 Irakl Trkiyeden
snma hakk talep etmitir (duygu ve Tokta, 2005). Son yllarda ise, Trkiyeye ynelen
snma bavurularnda bir azalma kaydedilmitir. 1990larn sonunda snmaclarn says
yllk 6000 iken, 2000li yllarn ortalarna gelindiinde bu rakam ortalama 3000 olarak ortaya
kmaktadr.
TABLO 6.7: TRKIYEYE YAPILAN SIINMA BAVURULARI, (19972008)
237
Yl ranllar Irakllar Dierleri Toplam
Vaka Kii Vaka Kii Vaka Kii Vaka Kii
1997 746 1392 1275 2939 83 117 2104 4448
1998 1169 1979 2350 4672 124 187 3643 6838
1999 2069 3843 1148 2472 184 290 3401 6605
2000 2125 3926 791 1671 108 180 3024 5777
2001 1841 3485 497 998 372 709 2710 5177
2002 1456 2505 402 974 219 315 2077 3794
2003 1715 3092 159 342 373 514 2247 3948
2004 1225 2030 472 956 540 912 2237 3898
2005 1021 1716 490 1047 753 1151 2264 3914
2006 1343 2297 364 722 1094 1534 2801 4553
2007 1024 1668 1738 3470 1651 2502 4413 7640
2008 2116 6904 3960 12 980
Toplam 15 734 27 933 9732 20 265 5501 8414 30 921 56 561
Kaynak: Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii, UNHCR, Ankara Ofisi.
Zaman zaman snmac ve mlteci g ile dzensiz g hareketlerinin birbiri

iine girdii sylenebilir. Bu, zellikle, her iki gruptaki kiilerin de ounlukla yasad
snr geileri yapmalar ile ilgilidir. Snma talepleri reddedilen snmaclarn
lkelerine geri dnmeleri sreci iine girmesi beklenirken, bunu yapmayp, Trkiyede
kalmalar, kaytd sektrlerde almalar ya da Trkiyeden yasad snr geiiyle
nc bir lkeye gitme abalar dzensiz gle snma hareketlerinin i ie
gemesine neden olmaktadr. Ayrca, Trkiyenin Avrupal olmayanlar snmac ve
mlteci olarak kabul etmeyiinin de dzensiz g zerinde birtakm etkileri vardr
(duygu, 2003; Kirii, 2002). Birok snmac ve ran ile Iraktan gelen yasad transit
gmen Trkiye snrndan yasad geilerini insan kaakl yapanlar araclyla
gerekletirmektedir. Baz dzensiz gmenler hakl bir sebepleri olmakszn snmac
statsne bavurmaktadrlar.
238
6.3 G OLGUSUNU DENETLEMEK
Yukarda saylarna ve lkelerine gre incelendii zere, dzenli ve dzensiz g

akmlar ve Trkiyenin gerek var noktas, gerek transit lke olarak konumu zorlayc bir sre
de olsa bir g lkesi olarak daha temkinli kararlarn alnmasn ve birok yasal deiiklii
beraberinde getirmitir. Bu yasal deiikliliklerin AB ile mzakerelere paralel gittii ve ABnin
g politikalaryla uyumlu bir seyir izledii grlmektedir. Trkiyenin ulusal ve ulus-st olmak
zere her iki alanda ald kararlar bundan sonraki blmde ayrntlaryla analiz edilecektir.
6.3.1 TRKIYENIN G VE SIINMA POLITIKALARI
Son yllarda gn kreselleme neticesinde dnmne ve snmac saylarnn

artmasna karn, tm devletler geleneksel olarak devletin btnln korumak adna 1)
devletin snrlarn, 2) lke topraklarndaki yabanclarn ikamet statlerini, 3) yabanclarn
alma izinlerine ulamn kontrol altna almaya almaktadr. Trkiye de bu duruma bir
istisna tekil etmemektedir. Bu balamda, snr kontrolleri ve g zerine dzenlemelerini
artrm, vize politikas, ikametgh ve alma izinleri balamnda g zerindeki kontroln
kurmu ve glendirmitir. Tm bu politikalar ve uygulamalar ayn zamanda snma ile ilgili
kural ve dzenlemeleri de belirlemektedir.
Gerekte, Trkiye, Cumhuriyetin kurulu yllarndan beri bir g lkesidir, fakat

1980lere kadar, ayn zamanda ulus ina etme politikasnn da bir paras olarak, Trk kltr
ve rkndan gelen gmenlere ayrcalklar salayan bir sistem ierisinde, daha ok Trk
kkenlilerin g ettii bir lke statsnde kalmtr. Bu kapsamda, bugn bile Trkiyeye gelen
g ve snma konusundaki kurallar belirleyen skn Kanunu 1934te (14 Haziran 1934 tarihli
Kanun no. 2510) kabul edilmitir. Bu kanun halen Trkiyeye kimin g edebilecei,
yerleebilecei ve mlteci stats edinebileceine dair maddeleri iermekte ve mlteci veya
gmen olarak bavuru yapanlar arasnda Trk kltr ve rkndan olanlara ncelik
tanmaktadr. skan Kanununun lkeye gelen dzenli g zerinde byk etkisi olmutur: bu
kanun kapsamnda, 1923 ile 1950 arasnda etnik Trk olarak kabul edilen yaklak 2 milyon
gmen Trkiyeye gelmi ve yerlemitir. Kanunun dzensiz g zerinde de etkileri
grlmtr: Trk kkenli baz gmenlerden snmac statsnde olanlar veya snma
239
stats reddedilenler lkede yasad olarak kalabilmiler ve Trk rkndan gelenlerin ikamet
etmesine, almasna ve Trk vatandal kazanmasna dair maddelerden
faydalanabilmilerdir (Kaiser, 2003).
Trkiye her ne kadar yabanclarn lkeye srekli yerlemesine dair kat snrlamalar
koymu olsa da uzun bir sre liberal bir vize rejimi uygulamtr. Yabanclarn Trkiyeye giri
vizesi almas iin gerekli artlar belirleyen Trk Pasaport Kanununa (24 Temmuz 1950 tarihli
Kanun No. 1764) gre, Trkiyede ikamet eden yabanclar lkeye yasal yollarla girmi olmaldr
ve kimi yabanc lke vatandalarnn da giri vizesine sahip olmalar gereklidir. Yakn zamana
kadar, Trkiye, 40tan fazla lkenin vatandalarna vize art koymam, rnein, dzensiz
gle balantlar olmalarna ramen Fas, Tunus ve ran vatandalar iin aylk bir vize
muafiyeti uygulamtr. Buna ek olarak, 30dan fazla lkenin vatanda snrda bandrol vize
alabilmektedir. rnein, Belarus, Ukrayna ve Rusya iki ay iin geerli olacak bandrol vize
alabilirken Azerbaycan, rdn ve Moldova bir ay iin; Grcistan ise 15 gn iin alabilir. 56
Bandrol vize uygulamas daha ok yksek riskli g lkelerine uygulanmaktadr (Etiolu,
2002). te yandan, ABnin negatif vize listesine (15 Mart 2001 tarihli Konsey Dzenlemesi
No. 539/2001) uyum salamak zere ciddi admlar atlmtr. Bu vize listesinde snr geerken
vize sahibi olmas gereken nc lke vatandalar ve bu vizeden muaf olan vatandalar
belirtilmektedir (Apap ve dierleri, 2004; Kirii, 2005b).
Trkiyede yabanclarn kalma ve alma statlerini belirleyen yasa Trk Yabanclar

Hukukudur (15 Temmuz 1950 tarihli Kanun No. 5683). Yabanclarn Trkiyede kalmas ve
yerlemesi ile ilgili artlar dzenleyen Yabanclarn Trkiyede kamet ve Seyahatleri
Hakkndaki Kanuna (Kanun No. 7564) gre, yabanclara kalma izni iin bavurduklar takdirde
izin, yerel emniyet ubesi tarafndan dikkatli bir denetimden geirildikten sonra verilmektedir.
Kanunun 7. maddesine gre: a) tutmak amacyla gelip kanunlarla Trk vatandalarna tahsis
edilmi bir ii yapmak isteyenlere; b) Trk kanun veya rf ve adeti veya siyasi icabatla
(gereklilikler) ile telif edilemeyecek (uzlatrlamayacak) durumda olan veya faaliyette
bulunanlara; c) Trkiyede kalmak istedii mddet zarfnda yaamak iin gerekli maddi
imkanlar meru bir ekilde temin edemeyecei sabit olanlara; d) Trkiyeye girmesi yasak olup
da her naslsa girmi bulunanlara; e) Trkiyede oturduu mddet iinde huzur ve asayii ihlal
edenlere ikamet tezkeresi verilmez. Eer bavuran kiinin geerli bir alma izni varsa veya
56
Yabanc lke vatandalarna uygulanan vize ilemlerinin ayrntlarna T.C. Dileri
Bakanlnn resmi sayfasndan ulaabilirsiniz: http://www.mfa.gov.tr
240
yeterli finansal kaynaklara sahipse ve kamu dzenini bozmaya ynelik amac olmad
saptanrsa, kal izni bir sene iin verilebilir. 1998 ylna kadar kalma izinleri en fazla iki sene
iin verilmitir. Yaplan deiikliklerle, bir yl iin verilmi olan kal izninin nce seneye ve
daha sonra be seneye kadar uzatlabilmesi salanmtr. Kalma izni alabilmek iin en nemli
n art alma izni olmakla beraber, Trk vatandalarnn yabanc eleri ilk bavurularnda
senelik bir kalma iznine sahip olabilirler ve bu daha sonra be seneye uzatlabilir. Trk ein
lm veya evliliin sona ermesi halinde, elerin kalma iznini yenileme hakk yasal olarak sona
erer.
Yakn zamana kadar, Trkiyede yabanclar iin alma izinleri, kalma izninden
bamsz olarak verilmekte olup, yabancnn kalma izni olmasa bile alma izni olabilmekteydi.
alma izni yabancya deil, yabancnn alt iyerine veya irkete verilmekte, bu izni
veren birden fazla kurum bulunmakta ve yabanc vatandalarn birok i iin alma izni
almas mmkn olmamaktayd (Kaiser, 2003; Kaiser ve duygu 2005). Sadece Trk
vatandalarnn icra edebilecei meslekleri tanmlayan Trkiyedeki Trk Vatandalarna
Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakkndaki Kanuna (16 Haziran 1932 tarihli Kanun No.
2007) gre sadece Trk vatandalar Trkiyede devlet sektrnde alabilmekte, yakn bir
zamana kadar genel bir refah iin baz dier meslekler de yabanclar iin yasaklanmaktayd.
Eczaclk, diilik, hukukuluk, hemirelik ve noterlik gibi bu tr mesleklerin dnda gezgin
seyyahlk, mzisyenlik, fotoraflk, berberlik, dizgicilik, komisyonculuk, kyafet ve ayakkab
imalatl, bankerlik, devletin tekelindeki maddelerin satcl, evirmenlik, turist rehberlii,
ulam aralar srcl, inaat, demir ve tahta iilikleri gibi baz dier meslekler de 11
Haziran 1932 tarihli Trk Vatandalarna Tahsis edilen Ticaret ve Hizmetlerle ilgili Kanuna
gre yabanclar iin yasaklanmt.
Trkiyedeki Trk Vatandalarna Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakkndaki

Kanunu geersiz klarak yabanc alanlarn herhangi bir meslee sahip olmalarn mmkn
klan Yabanclarn alma zinleri Hakkndaki Kanun (15 Mart 2003 tarihli Kanun No. 4817),
alma izinlerinin iverenlere deil, kiisel olarak yabanclara verilmesini salam ve alma
ve Sosyal Gvenlik Bakanln alma iznini veren tek yetkili kurum olarak belirlemitir. Yeni
yasa ile birlikte Trkiyede yabanclarn alma izinlerinin, ekonomik pazarn ihtiyalarna ve
taleplerine uygun olarak dzenlenmesini salamaktadr.
241
Bunlara ek olarak, g ile ilgili kanunlara, politikalara ve uygulamalara bakldnda

snmaclar, mlteciler ve dolayl olarak dzensiz g akmlaryla ilgili temel yasal dokman
bulunmaktadr: 1) 1934te karlan skan Kanunu, 2) Mltecilerin stats ile ilgili 1951 tarihli
Cenevre Szlemesi, 3) 1994 Ynetmelii. Snmac akmlar ve dzensiz g ile ilgili bu
yasal dzenlemeler son yllarda g konusunda en ok tartlan konular haline gelmitir
(Kirii, 2002; duygu, 2003).
G ve snma alannda 1934 skan Kanununun halen uygulanmas ve Trkiyenin

1951 Cenevre Szlemesindeki corafi snrlama her zaman iin tartlan konular arasnda
kalmlardr. Orta Doudan beklenmeyen snmaclarn gyle ba etmek ve BMMYKden
mlteci statsn belirlemek iin yetkiyi devralmak zere 1994 ylnda Avrupa dndan
Trkiyeye snan kiilerle ilgili takip edilecek esas ve usulleri ieren yeni bir dzenleme
getirilmitir (Kirii, 2001, 1996b; BeFrelick, 1997). Bu dzenleme ile birlikte Trkiyeye gelen
snmaclar iki kategoriye ayrlmaktadr: Birinci grupta Avrupadan gelen ve 1951 Cenevre
Szlemesinin artlarndan faydalanacak olanlar snmaclar, ikinci grupta ise, Avrupa
dndan gelen ve yeniden yerletirilmeyi bekleyen snmaclar yer almaktadr. Avrupal
olmayan snmaclar geici koruma altndadrlar ve lkeyi er ya da ge terk etmeleri
beklenmektedir. Eer Trk yetkililerine ve BMMYKye bavurular reddedilirse yurtlarna geri
dnmek zorundadrlar.
6.3.2 G, AVRUPA BIRLII VE TRKIYE
G ve snma politikalarnn ve uygulamalarnn Avrupa mevzuatna uyum salama

srecine deinmeden nce, bu alandaki baz dnm noktalarna deinmek aklayc olacaktr.
Bu balamda deiim dneminden bahsedilebilir: 1994 ncesi dnem grmezlikten gelme
dnemi, 19942001 aras nem uluslararas normlara gei dnemi ve 2001 sonras dnem
de deiimlerin Avrupallamas olarak adlandrlabilir (duygu, 2004: 9091). nceden de
belirtildii zere 1994 dzenlemesi baz kurallarn kurumsallamas asndan g ve snma
ile ilgili politikalar ve uygulamalarda bir dnm noktas saylmaktadr. G ve snma ile ilgili
bu yeni kural ve ller olumlu bir gelime saylsa da liberallemeyi yanstmamlar, tam
tersine g ve snma mevzularnda devletin otoritesinin ve gcnn arttn gstermilerdir.
Geri gndermeme prensibine aykr uygulamalara sebep olan 1994 Ynetmeliinin
uluslararas alanda eletirilmesinden sonra 1994 sonras dnemde Trk yetkililer g ve
snma alanndaki politikalarn uluslararas normlara uyumu konusunda ciddi admlar atmaya
242
karar vermilerdir. Bu konudaki en nemli dnm noktas da 2001 (TCB ve BMMYK, 2005: vi)
sonrasnda gereklemitir. Bu deiimler konuyla ilgili yeni yasalar, Trkiyenin g ve
snma ile ilgili kurumsal ve idari yapsn tamamlayc projelerin uygulanmasn, AB
mevzuatna uyumu ve ABye katlm mzakerelerini kapsamaktadr.
Gn denetimi Trkiyede son birka yldr resmi olarak nem kazanmtr. 8 Mart
2001de kabul edilen ve 26 Mart 2003te dzeltilerek deitirilen Trkiye Katlm Ortakl
belgesinde belirtildii zere, AByle mzakere srecinde g, snr kontrolleri, snma ve
uygun yasal deiimlerin gerekletirilmesi gibi konular Trkiye iin olduka nemlidir. Bu
belgeye gre Trkiye g ve snma politikalarn AB ile uyumlu hale getirmek zorundadr ve
bunun iin de gerekletirmesi gereken hedefler unlardr: 1) Vize yasalarnn ve
uygulamalarnn AB mktesebatyla uyumlu hale getirilmesi, 2) Mktesebat uygulamak ve
benimsemek, (kabul, geri kabul ve snr d etme) gibi konularda yasad ge kar en etkin
metotlar gelitirmek, 3) Mktesebatla uyum salamaya devam etmek ve snr kontrollerinde
Schengen uygulamasn tamamen hayata geirmek, 4) 1951 Cenevre Szlemesine konulan
corafi snrlamann kaldrlmas iin snma alannda mktesebatla uyumu salamak;
snma bavurularn alma ve belirleme mekanizmasn glendirmek ve snmaclarla
mlteciler iin kalma yerlerini ve sosyal destei iyiletirmek.
Trkiye, ABnin yelik ncesi artlarn takip ederek Ulusal Eylem Plann kabul etmi,
bylece g ve snmaya dair politika ve uygulamalarda deiiklik yaplabilinecek hale
gelinmitir (Apap ve dierleri, 2004: 11; Kirii, 2005b: 347, Tokuzlu, 2005: 339). Bu deiikler
sadece 2005 ylnda Yabanclar Kanunu ve Snmaclara Dair Kanun gibi iki yeni yasann
karlmasn iermi, siyasi irade g ve snma konularnda daha kapsaml bir yasal ereve
hazrlamas gerektiinin farkna varamamtr. Trk hkmeti 25 Mart 2005 tarihinde Snma
ve Gle ilgili bir Ulusal Eylem plan kardnda kapsaml bir hukuki dzenlemenin 2012
ylna ertelendii grlmtr (TCB ve BMMYK, 2005). Ulusal Eylem Plan Trkiyenin
2012ye kadar g ve snma alanlarnda orta ve uzun vadede gerekletirmesi gereken
hedefleri iermektedir. Bu balamda gerekleen baz hedefler unlardr:
Schengen mktesebatnda merkezi bir konu olan vize ve kabul yasalarna gre,
Trkiyenin mktesebata uyum ve snrlarda daha iyi bir kontrol salamas iin birtakm
giriimlerde bulunulmutur (Apap ve dierleri, 2004: 26; Kirii, 2005b: 3503). Bu kapsamda,
243
Trkiye, ABnin vize art kotuu Bahreyn, Katar, Kuveyt, Umman, Suudi Arabistan ve Birleik
Arap Emirliklerine vize art getirmi; vize art konmak zere listede olan Endonezya, Gney
Afrika Cumhuriyeti, Kenya, Bahama Adalar, Maldiv Adalar, Barbados, Seyel Adalar,
Jamaika, Beliz, Fiji, Morityus ve Santa Lucia iin ise artlar dzenlemitir. lerleyen srete,
Trkiye ABnin negatif vize listesiyle uyumu salamaya devam etmi, Azerbaycan, ran, Bosna
Hersek, Krgzistan, Makedonya, Fas ve Tunus lkelerinin vatandalar iin de vize artn
getirmitir.
Son on ylda ABye uyum salama fikri Trkiyenin politikalar ve uygulamalar zerinde
ok byk bir etki brakmtr. Buna gre, Trkiye snma bavurular, dzensiz g, insan
ve uyuturucu kaakl ve bunlarn dourduu olumsuz sonular alt etmek iin gl bir
siyasi irade gstermitir. Genel anlamda uluslararas standartlarla uyum, zel olarak ise AB
ile uyum iin, drt yasal gelime meydana gelmitir (duygu, 2004: 9394).
Bu gelimelerden ilki Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesinin

ve ek protokollerinin gerektirdii yasal deiikliklerin gerekletirilmesidir. Ceza yasas ile ilgili
olarak, Adalet Bakanl tarafndan bir yasa tasars karlm ve kar amal su rgtleriyle
mcadele zerine yasal deiiklikler yaplmtr. Bu yasal dzenleme ile 4771 Nolu Kanunun
201. maddesini takiben 201/a ve 201/b nolu maddeleri Trk Ceza Yasasna eklenmitir
(duygu, 2003: 778). Bu deiiklikler insan ticaretine kar Palermo Yasad G
Suiistimalle Mcadele Protokolne uyum salam ve insan ticaretinin tanmn yaparken, bu
eylemin su tekil ettiini belirtmitir. Yasa, insan ticareti yapanlar iin be seneden on seneye
kadar hapis cezalar ieren ar cezalar ngrmektedir.
kinci nemli yasal gelime ise Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler
Szlemesi ve bununla ilgili iki protokolle ilgili olarak alnmtr. Bu protokoller Snraan
rgtl Sulara Kar BM Szlemesine Ek Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen
Kaaklna Kar Protokol (2 Kasm 2000) ve Snraan rgtl Sulara Kar BM
Szlemesine Ek nsan Ticaretinin zellikle Kadn ve ocuk Ticaretinin nlenmesine,
Durdurulmasna ve Cezalandrlmasna likin Protokoldr (2 Kasm 2000). Trkiye bu
protokolleri ilk imzalayan lkeler arasnda yer almaktadr. Bu szleme ve szlemeye ilikin
iki protokol Trk parlamentosu tarafndan 31 Ocak 2003te onaylanm ve 4 ubat 2003te de
244
yrrle girmitir. Yine bu yasal dzenleme Trkiyede insan kaaklna, insan ticaretine
ve dzensiz ge kar atlm nemli admlardan biridir.
Daha nce de deinilen Yabanclarn alma zinleri Hakkndaki Kanun dzensiz g

ve bunun i alanna yansmasyla ilgili yasal alandaki nc nemli deiikliktir. TBMM
yasay yabanc alma izinlerinin tek bir otorite tarafndan verilmesi ve bu srecin
kolaylatrlmas iin karmtr. Bu yasaya gre Trkiyedeki alma izni alma sreci
uluslararas standartlara, daha ok da AB standartlarna uyum salamaktadr. Yasann nemli
bir blm yasad alanlarn ceza demesi ve bylece yasad gn engellenmesi
zerine kuruludur. Buna ek olarak yasa, yabanc alanlarn tm mesleklerde alabilmesini
de ngrmektedir. rnein, nceki yasal dzenlemelerin aksine, yasa, yabanclarn ev
ilerinde almasna olanak salam, ev ilerinde alan binlerce Moldovalnn
smrlmesine engel tekil eden bir hal almtr.
alma izni olmakszn alan yabanclar, Yabanclarn alma zinleri Hakknda

Kanunda nemli bir yer tutmaktadr. Madde 18e gre bamsz alan yabanclar,
almaya baladklar tarihten ve almann bitiminden itibaren ve yabanc altran
iverenler yabancnn almaya balad tarihten, alma izninin verildii tarihten itibaren 30
gn ierisinde almaya balamamas halinde bu srenin bitiminden itibaren ve herhangi bir
nedenle hizmet akdinin sona erdii tarihten itibaren en ge on be gn ierisinde durumu
Bakanla bildirmekle ykmldrler. Yasa ayrca izinsiz alan yabanclar iin cezalar da
iermektedir. rnein, bildirim ykmlln sresi iinde yerine getirmeyen bamsz
alan yabanc ile yabanc altran iverene her bir yabanc iin iki yz elli Trk liras idari
para cezas verilir (Madde 21). Buna ek olarak alma izni bulunmayan yabancy altran
iveren veya iveren vekillerine her bir yabanc iin be bin Trk liras idari para cezas;
alma izni olmakszn baml alan yabancya be yz Trk liras para cezas verilir.
Ayrca alma izni olmakszn bamsz alan yabancya iki bin Trk Liras idari para cezas
verilir ve varsa iyeri veya iyerlerinin Bakanlk blge mdrlerince kapatlmas karar alnarak,
bu kararn uygulanmas iin durum ilgili valilie bildirilir. Bu sert yaptrmlar, Trkiyenin
dzensiz g kontrol altna almak adna att nemli admlar olarak nitelenebilir.
G ve snma konularnda uluslararas standartlarla uyum, zellikle de AB ile uyum

iin, gerekletirilen sonuncu gelime de Vatandalk Kanununda (11 ubat 1964 tarihli Kanun
245
no 4035) 4 Haziran 2003te yaplan deiikliktir. Bu yasann deimesinin amac dzensiz

gle mcadele etmek ve gmen haklarn korumaktr. Eskiden bir Trk vatandayla
evlendiklerinde derhal vatandalk sahibi olabilen yabanclarn, parlamentonun kard yeni
yasaya gre, Trk vatanda olabilmek iin evlendikten sonra sene boyunca evli kalmalar
gerekmektedir. Anlamal evlilikler ile kalma ve alma izinlerini elde edebilen birok dzensiz
gmen iin, yeni yasann getirdii bu yeni art nemli bir engel tekil etmektedir. te yandan,
daha nce Trk yasasna gre yabanc erkekler iin Trk vatandal kazanmak daha zor
iken, bu konu da cinsiyet ayrmcln nleyen uluslararas standartlara uygun hale getirilmitir.
Bunlara ek olarak, yeni yasaya gre bir Trk ve bir yabancdan olan Trk ocuklarna Trk
vatandal verilmektedir.
Bu drt nemli yasal deiiklik dnda, AB kapsamnda gn kontrolnn bir arac

olarak, yeniden kabul anlamalar da Trkiyenin g ve snma ile ilgili planlar arasnda yer
almaktadr (Apap ve dierleri, 2004: 22; Tokuzlu, 2005: 342). Trkiye ve AB arasnda 2003te
balayan yeniden kabul mzakereleri, Avrupann snma politikalarnn, uluslararas
korunmaya ihtiyac olan snmaclar iin klfet paylamn ngrmektense, klfetin
Trkiyenin zerine yklmas anlayna dayanmas yznden Trkiye tarafndan rafa
kaldrlmtr. Trkiyenin bak asna gre, AB ile imzalanacak bir yeniden kabul
anlamasnn yk paylamn ve uluslararas korumaya ihtiyac olan insanlara himaye
salamaya dair artlar iermesi gerekmektedir. Bu arada, Trkiye, Yunanistan, Suriye,
Krgzistan, Ukrayna ve Romanya gibi g kayna, transit ve g var noktas olan lkelerle
yeniden kabul anlamalar imzalamtr. Rusya Federasyonu, zbekistan, Belarus,
Macaristan, Makedonya, Lbnan, Msr, Libya ve ran ile grmelere devam ederken;
Pakistan, Banglade, Hindistan, in Halk Cumhuriyeti, Fas, Moolistan, srail, Grcistan,
Etiyopya, Sudan, Cezayir, Nijerya ve Kazakistana ise yeniden kabul anlamalar sunulmutur.
Trkiyenin ABye snma ile ilgili uyum abalar da devam etmektedir. Daha nceki
blmlerde deinilen 1951 Cenevre Szlemesine konulan corafi snrlamann kaldrlmas
ile ilgili tartmalar devam ederken snma ile ilgili byk deiimler yaanmtr (Kirii 2005a:
350; Tokuzlu, 2005: 340). rnein, 1994 Ynetmeliinin uygulanmasndan dolay duyulan en
byk endie mlteci stats iin bavurularn on gnlk bir zaman kstlamas iinde
yaplmas artdr. Yetkililer tarafndan yeniden gzden geirilen bu yasa, uluslararas
kurululardan ve AB tarafndan ok ciddi eletiriler almaktadr. Bu kapsamda, yakn bir
zamanda yaplan aratrmaya gre:
246
1994 tarihli snma ile ilgili dzenlemenin 4. maddesine gre Trkiyede snmac
stats arayan, Trkiyede kalma izni isteyen veya nc bir lkeye yerletirilmek
isteyen yabanclar lkeye girilerinden itibaren 10 gn iinde bavuruda
bulunmaldrlar. 1997 ylnda Dantay bu uygulamann Cenevre Szlemesine aykr
olduunu belirtene dek Trk hkmeti bu uygulamay devam ettirdi. O zamandan beri
Dantay bunu itihata dahil etti fakat ileri Bakanl 2004e kadar uygulamad. Bu
noktada, ileri Bakanl 10 gn iinde yaplm olsun olmasn tm bavurulara
bakmaya balad. Hastalk, kaza veya herhangi bir geerli sebepten tr veya insani
nedenlerle eksik olan bavurular da ileri Bakanl tarafndan dikkate alnmaya
baland. (Tokuzlu, 2005: 341)
2005 tarihli Snma ve Ge Dair Ulusal Eylem Plan bu konudaki olumlu gelimeler arasnda
saylabilir. Plan ile beraber ikincil koruma, yabanclarn tolere edilmesi, ve insan haklarna
dayal kalma izni verilmesi gibi terimler Trkiyenin snma ile ilgili mevzuatna dahil olmu;
bundan da te, geri gndermeme prensibi lkede nemli bir yer kazanmtr. Anayasal
hkmlere gre, idare tarafndan alnan tm kararlar ve yaplan eylemler temyize gidebilir ve
buna gre Trkiyedeki tm yabanclar herhangi bir snr d edilme vakasna karn temyiz
mahkemelerine bavurabilirler; fakat geri gndermeme prensibinin daha iyi uygulanabilmesi
iin 1951 Cenevre Szlemesine, uluslararas standartlara ve Avrupa nsan Haklar
Szlemesine uyacak ekilde bir hassasiyet gsterilmesi gerekmektedir.
6.3.2.1 Trkiyenin G ve Snma Politikalarnn ABlemesi
Bugn sadece Trkiyede deil Avrupa lkelerinde de Trkiyeye ynelen g

akmlarna karn gn kontrol ve denetimi ayn nemi tamaktadr. ABnin Trkiyedeki
dzensiz g ve snmac akmna zel bir dikkat gstermesi tm Avrupa iin dorudan
sonular ifade etmektedir. Trkiyenin ABye aday lke olarak, AB mktesebatna yasal olarak
uyum salamaya zorland grlmektedir. lkenin g politikalarn ve uygulamalarn AB
tarafndan konulan norm ve standartlara uyumlu hale getirmesi beklenmektedir. Bu abalar
genel olarak g alannda, zel olarak ise dzensiz g ve snma ile ilgili meselelerde ortaya
kmaktadr. Trkiye bu standartlara uyum salamak iin eitli deiikliler, politikalarda ve
uygulamalarda orta ve uzun vadeli planlar yapm ve dolaysyla uzun sren adaylk statsn
perinlemitir. 20022005 yllar arasnda yaplan yasal dzenlemeler Trkiyenin ABye
yelikte kararl olduuna dair mhim gstergeler olarak ortaya kmtr. G ve snma
politikalar ve pratiklerinin AB ile uyumu Trkiyenin ABlemesinin sadece bir ynn
oluturmaktadr. ABnin yelik koulu iin g ve snma alannda koyduu birok gereklilik
247
arta bamllk salamak iin maddi teviklerin (Kubicek, 2005) bu srete ok nemli bir
rol olduunu gstermektedir.
Avrupallama veya ABlemenin derecesini belirlerken eer Radellinin (2003: 35-8)

kategorilerini kullanacak olursak bu sreten drt sonu kabilir: kstl deiiklik
(retrenchment), eylemsizlik (inertia), benimseme (absorption) ve dnm (transformation).
Trkiye iin henz gerek bir dnm olmamakla birlikte, g ve snma pratikleri ve
uygulamalarnda rneksel bir deiim vardr. skan Kanunu ve Yabanclar Kanunundaki
deiikliin yetersiz olmas bir eylemsizlik gstergesi olsa da, dorudan veya dolayl olarak AB
direktiflerinin i politikadaki uygulamalar daha ok benimseme ve kstl deiiklik olarak ifade
edilebilir. Belirtildii zere, g ve snma politikalarnn Avrupallamas kkten deiimler
olarak deil, yeni deer ve pratiklerin yerlemesi, yani benimseme olarak ortaya kmaktadr.
rnein, yeniden kabul anlamalarnn uygulanmas, zellikle de Trkiye ve Yunanistan
arasndaki kabul anlamasnn ilevsellikten yoksun olmas en ok eletirilen noktalardan
birisidir ve dolaysyla benimseme statsnde kalan bir deiiklii temsil etmektedir. 2003
tarihli Yabanclarn alma zni Hakkndaki Kanunda ise i uygulamadaki deiiklikler daha
az Avrupal ve daha ulusal deiiklikler olduundan kstl deiim olarak nitelendirilebilirler.
Buna bal olarak, alma Bakanlnn bavurulara yasann belirledii zaman diliminde
cevap vermedii ve birtakm idari ilemlerin kaotik biimde ilerlediine dair bilgiler mevcuttur.
2001den itibaren balayan Avrupallama, daha ok ABleme sreci, Trkiyenin

snma ve g politikalarnda ok ciddi bir dnm gerekletirebilecek bir sretir.
Dolaysyla bu sre ABye entegrasyon anlaynn geleneksel dn snrlarndan da te
daha ok boyutlu ve daha kompleks bir biimde ele alnmaldr. Bu nedenle g ve snma
politikalar ve Avrupallama arasndaki balant hem teorik hem de pratik alanda
incelenmelidir. Bu blmde, ABye entegrasyon sreci ve Trkiyedeki g politikalarnn
arasndaki ilikinin bu politika ve pratikleri nasl etkilediine dair kavramsal bir ereve
gelitirilmeye allmtr. Bu ereve Avrupallamann farkl ulusal ve ulus-st deerlerle
karlarn birbiriyle etkiletii ve kresellemi dnyamzdaki dinamiklerle mekanizmalarn i
ie getii siyasi bir alanda gereklemektedir. Bu da gstermektedir ki srecin belirleyici
faktrleri, ulusal dzen ile ABnin merkezi temsil ettii ve bu ikisinin balantlarna dayanan,
hem var olan hem de gelimekte olan kurumlara ve srelere baldr. Dahas, Radellinin
kategorileri, g ve snma politikalarnn ABden nasl etkilendiini gstermektedir. Mesela,
Trkiyenin yeliine dair ABden gelen pheci yaklamlar, dier konularn yan sra
248
Trkiyedeki g ve snma politikalarnn AB norm ve deerlerine nasl zarar vereceine dair

fikirleri ierirken Trkiye tarafndan ABye ynelik pheci yaklamlar, g ve snma
politikalarnn Avrupa normlarna gre dzenlenmesinin lkenin ulusal trde karakterini
bozacana dair grleri ifade etmektedir.
Trkiyedeki g ve snma politikalarnn AB srecinde dnmne dair baz

sonular karrken, iki temel karm belirtmekte fayda vardr. Birincisi, bu politika ve
pratiklerin deiiminin olumlu getirilerini kesinlikle gz ard etmektedir. Bu olumlu etki ok gl
olmasa, mtevaz derecede etkili olsa da bu etki gittike bymektedir. ABye adaylk genel
olarak olumlu bir sretir fakat bu kapsamda gerekletirilebilenler her zaman beklentilerin
altnda olmutur. Baka bir bak asyla ise Trkiye rneinde, dnmden ok
benimseme grlmektedir.
kinci olarak, Trkiyenin tepkisine ve hatta direniine deinecek olursak AB srecinin

g ve snmaya dair politikalara ve uygulamalara etkisi eitlidir: Mesela ABye uyum sreci,
snma konusunda yaplan belirli ve pratik deiiklikler zerinde, gle ilgili dier konularda
yaplan genel ve normatif deiikliklere baklnca daha etkilidir. Trkiyedeki snma ve g ile
ilgili politikalarn deiiminde klfet paylam ve klfetin birbirine yklmas gibi konular n
plana kmaktadr. Tabii ki bu srete tepeden inme bir yaklam AB tarafndan gelirken,
tabandan balayan talepler Trkiye tarafndan gelmektedir. Trkiye tarafndan bakldnda
gn kontrol ve klfetin yklenilmesi AB politika ve pratikleri sonucunda Trkiye gibi evre
lkelere braklmaktadr ve bunun bir rnei de yeniden kabul anlamalardr. Buna benzer bir
ekilde Trkiyenin, gmenleri kendine eken ekirdek blge ile g veren lkeler arasnda
bir tampon blge olmas Trk yetkililer iin de bir endie konusu olagelmitir. Buna gre Trk
yetkililer dzensiz transit g veya snma gibi AByi direk ilgilendiren konularda klfetin
birbirinin omzuna yklmasndan ok klfetin paylamn ngrmektedir. Bir yandan da AB
yetkilileri Trkiyenin daha ok enerjiyi ve kayna g kontrolne ve g ynetimine adamasn
beklemektedir. Tabii ki bu talepler ve deerlendirmeler Trkiye-AB ilikilerinde merkezi bir
noktadadr ve gvenlik ve insan haklarndan politika ve ekonomiye dein her iki taraf da
ilgilendiren konulardr. Yine de pratik ve doal olan, bu alandaki herhangi bir gelimenin, AB
komisyonu ile Trk yetkililer arasndaki klfet paylamna bal bir gelime olmasdr.
249
6.3.2.2 1998-2008 lerleme Raporlar
G ve snma politikalarndaki deiikliklerin analitik dzeyde tartlmasndan sonra

Trkiyenin 19982008 arasnda ABden ald yorumlar, neriler ve eletiriler erevesinde
hazrlanm olan lerleme Raporlarn zetlemekte ve ilgili dnemsel ve btncl geliimi
objektif bir gzle deerlendirmekte fayda vardr. Bu raporlar her sene g ve snma adna
alnan kararlarda hangi konularn n plana ktn gzler nne sermektedir.
Trkiyenin uluslararas g alan lkeler arasnda nemli bir yere sahip olmas ve
Trkiyeye ynelen gn AByi de etkilemesi sonucunda g politikalarnn AB ile Trkiye
arasnda gerekleen eitli mzakereler ve raporlarla dzenlenmesi bir gereklilik haline
gelmitir. G politikalarnn AB mevzuatna uyumlu hale getirilmesi nem kazanm ve
1998den itibaren bir senelik bir ajanday kapsayan ilerleme raporlar ortaya kmtr. Her
ilerleme raporunda g ile ilgili uyum srecinde eksik kalan hususlar ve gelitirilmesi gereken
unsurlar belirlenmitir.
1998 lerleme Raporunda Trkiyenin Avrupa dndan gelen snmaclara iltica hakk
tanmad fakat bu snmaclarn nc lkeye yerletirilmesi konusunda BMMYKnin
aratrma yapmasna izin verdii ifade edilmitir. Buna ek olarak, AB uyumu iin Trkiyenin
1951de Cenevre Szlemesine konulan corafi snrlamay kaldrmas art koulmutur. ltica
bavurularnn incelenmesinde ve kiilere yaplan muamelelerde kkl bir iyileme salanmas
gerektii belirtilmitir. Bu rapora gre, g alannda ikinci bir sorun, Trkiyenin yasad
gmenler iin transit bir lke olduunu gz ard ederek anayasal gerekelerle yeniden kabul
anlamalar yapmay reddetmesidir.
1999 lerleme Raporunda konu n plana kmtr. Bunlardan birincisi g ve

snrlarn kontrol ile ilgili olarak Trkiyeden Avrupa lkelerine yasad geenlerin saysnn
1998de 40 000e ulat ve bu kiilerin hemen hepsinin Trkiye-Yunanistan snrnda
yakaland tespitini sunmaktadr. Bu yasad gmenlerin barndrlmasna ynelik tesislerin
ve mali imknlarn gelitirilmesi gerektii vurgulanmtr. Gle ilgili ikinci sorun ise 1998de
olduu gibi Trkiyenin geri kabul anlamalarna itiraz etmeye devam etmesidir. ltica
konusunda ise corafi snrlamann kaldrlmas ve zellikle iltica vakalaryla uraacak bir
tekilat kurulmas gerektii ifade edilmitir. ltica isteyen kiilerin artlarnn iyiletirilmesi
250
gerektii vurgulanmtr. Oturma izni bavurularnn incelenmesi prosedrlerinin iyiletirilmesi

nemli gelimeler arasnda yer almtr. Son olarak insan ticaretiyle mcadelenin
glendirilmesi ve insan ticaretinin Trk mevzuatnda bal bana su olarak dzenlenmesi
gerektii belirtilmitir.
2000 yl lerleme Raporunda yasad g, vize listesinin AB ile uyumunun salanmas

ve corafi snrlamann kaldrlmas gibi konular yer almtr. Bu rapora gre, Bat Avrupa
lkelerine gemeye alan yasad gmenlerin says azaltlmaldr. Bu azaltlma, en bata
k kaplar ve snrlar zerindeki etkin denetimin arttrlmasyla salanmaldr. Snrlarda tek
bir kontroln olmad ve sivil bir kontroln de bulunmad vurgulanmtr. Bu raporda,
Trkiyedeki resmi kurumlarn daha etkin bir koordinasyon iine girmesi tavsiye edilmitir. kinci
bir konu ise vize ve veri kontrol asndan Trk vize listesinin ABye uyumlu olmaddr.
nc olarak corafi snrlamann kaldrlmas gerektii vurgulanmtr. Ayrca snmaclar
iin dzgn barnma-kabul tesisleri kurulmas iin aba harcanmas gerektii belirtilmitir.
BMMYK ve ileri Bakanl iltica ve snmaclar ile ilgili personelin eitimi, teknik yardm
salanmas ve bu konularda meydana gelen ulusal ve uluslararas deiimlerin ele alnmas
iin Ekim 2000-Ekim 2003 dnemini kapsayan yllk bir proje oluturulmutur.
2001 lerleme Raporuna gre, verilerin korunmas, vize politikas ve snr kontrolleri
gibi alanlarda birtakm gelimeler salanrken insan kaakl ve corafi snrlama ile ilgili
eksik uygulamalarn devam ettii belirtilmitir. Olumlu gelimelerin yan sra, yasad snr
ihlallerine karn da caydrc bir dizi nlem alnmtr. Bir baka gelime ise gle ilgili yeniden
kabul anlamalar imzalamak zere ikili mzakerelerin balam olmasdr. 2001 lerleme
Raporundaki dier bir nemli konu, insan ticareti kapsamnda ou Romanya, Rusya,
Ukrayna, Moldova, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistandan gelen kadnlarn, Trkiyeye ya
da Trkiye zerinden karlmalardr. Buna karn Trkiyenin insan ticaretini ortadan
kaldrmak zere asgari standartlar karlamad ve ilgili zel mevzuat kabul etmedii ifade
edilmitir. Trkiye ayrca bu rapora gre, insan ticareti ve yasad gle ilgili uluslararas
belgelerin onaylanmasnda bir ilerleme salayamamtr. Son olarak, iltica konusunda snma
aknyla ba edebilme kapasitesi ve Topluluk destei ile ilgili artlarn salanmas halinde
corafi snrlamann kaldrlabilecei belirtilmitir.
251
2002 lerleme Raporunda ne kan konular arasnda ABye vize rejiminde uyum
salanmas, Yunanistan ve Trkiye arasnda g alanndaki ibirlii, yasad gle mcadele
ve snmaclar ve mltecilerin durumunun iyiletirilmesi gibi konular yer almaktadr. Vize
politikalarna ilikin olarak Trkiyenin ABnin vize rejimine uyum konusunda ilerleme kaydettii
belirtilmitir. AB ve Trkiye vize ykmllkleri listesi arasnda 21 lke asndan farkllk
vardr. Buna gre, ileri Bakanl bnyesinde oluturulan alma grubu, Trk mevzuatnn
snr ynetimi, iltica ve g alanlarnda Topluluk mktesebatna uyumlu hale getirilmesi iin
strateji ve takvim hazrlayacaktr.
Trkiye ve Yunanistan arasnda ise su, terrizm, uyuturucu kaakl ve yasad

g ile mcadelede ibirliine ilikin anlama Haziran 2001de imzalanrken Nisan 2001de
geri kabule ilikin bir protokol imzalanmtr. Fakat 2002 lerleme Raporunda Trkiye ile AB
arasnda geri kabule ilikin bir anlamann henz imzalanmam olmas dikkat eken en nemli
konudur. 2002 raporunda belirtilen dier bir nemli gelime yasad gle ilgili mcadelede
balatlan giriimlerdir. Snrlardaki kolluk personelinin says artm ve evraklarda sahtecilik
konusunda personele eitim verilmitir. Trkiye, bu konuyla ilgili uluslararas szlemeleri ve
zellikle 2000 tarihli Snraan Organize Sularla Mcadele ile ilgili BM Szlemesini ve
protokoln imzalam ancak onaylamamtr. Austos 2002de TBMM insan kaakl ve
ticaretini su haline getirecek iki adet deiiklik kabul etmitir. Buna ramen bu mcadelede
asgari standartlar karlanmamaktadr.
Son olarak gelimeler mltecilerin daha iyi imknlara kavuturulmas alannda

yaanmtr. Mltecilerin tbbi masraflar iin kademeli yeil kart uygulamas balatlmtr.
BMMYK ile ibirlii halinde yrtlen, iltica ve gmen hukukuna ilikin jandarma ve polislere
ynelik eitim faaliyetleri baaryla srdrlmektedir. Bavuru ve kimlik bildirim konusunda
mltecilere uygulanan sre snrlandrmas sorun olmaya devam etmektedir. Yabanclarn
almas ile ilgili yeni bir mevzuat, Avrupa dndan gelen mltecilere de eit muamelede
bulunulmasn salayacak ekilde gelitirilmelidir. Bu yeni mevzuat, 1951 Cenevre
Szlemesinde mltecilerin alma haklarna ilikin asgari standartlar iermelidir.
Tutuklanan yasad gmenler arasnda mltecilerin belirlenmesi ve dier gmenlerle snr
d edilmemesinin salanmas nem tamaktadr.
252
2003 lerleme Raporunda vize uyum listesi, g ve ilticayla ilgili gelimeler,

yabanclarn alma izinleri hakkndaki kanun ve vatandalk yasasndaki deiiklik, yasad
gn azalmas ve Iraktaki sava nedeniyle artmas beklenen snmac ve mlteci says gibi
konular ele alnmtr. Ayrca bu raporda, insan kaaklna dair yeni dzenlemeler de
aklanmaktadr. 2003 ilerleme raporuna gre, vize ve snr kontrol alanlarnda; AB negatif
vize listesine uyum salamaya devam edilmitir. Schengen artlarnda eitim faaliyetleri
dnda gelime olmamtr. D snrlar konusunda, Eylem Grubunun benimsedii strateji ile
kolluk glerinden yeni bir birim oluturulmas ngrlm ve snrlardaki teknik altyap
gelitirilmeye devam edilmitir. G ve iltica alannda, Eylem Grubu yabanclarn ikamet
izinlerini ve iltica bavurularn deerlendirecek uzman birimin ve bu birimin kararlarna kar
oluacak itirazlar deerlendirmek zere de ayr bir bamsz yksek kurulun oluturulmasn
ngrmtr.
ubat 2003te kabul edilen Yabanclarn alma zinleri Hakknda Kanun, yabanclarn
alma izinlerini deerlendirmek iin merkezi bir sistem nermektedir. Ekim 2003te yrrle
giren Yabanclarn alma zinlerine Dair Kanun ile alma izinleri artk sadece alma ve
Sosyal Gvenlik Bakanl tarafndan verilmektedir. Ayrca bu yasa yabanclarn yerli alanlar
gibi almalarna izin vermektedir. Mltecilerin almalarna ilikin Cenevre Szlemesine
uyum salamay amalamaktadr. nc lke vatandalarna iliki istihdam, eitim aile
birleimi gibi, uzun sreli ikamet edecek olan yabanclarn stats gibi konularda yasal
ereve, mktesebata uyum salayacak ekilde gelitirilmelidir.
Haziran 2003te deitirilen Vatandalk Kanunu ile Trk vatandalar ile evli
yabanclarn vatandalk kazanmalar iin sene bekleme sresi getirilmitir. Trkiye
zerinden yasad g akmlarnda azalma gzlemlenmektedir. 2002 ylnda yakalanan
yasad gmen 82 825ken 2003n ilk yarsnda bu say 23 308e dmtr. Yetkililer,
youn abalar sonucu, yasad gn rotasnn Trkiyeden baka yne kaydn belirtmitir.
AB ile Trkiye arasnda Yasad Ge ilikin Ortak Eylem Program mmkn olduunca abuk
olarak hayata geirilmelidir. Trkiye, Trkiye-Yunanistan arasndaki Geri Kabule likin
Protokoln hkmlerini hayata geirme konusunda glkler yaamaktadr. Trk ve Yunan
yetkililerince talep ve kabul edilen talebe ilikin rakamlar farkllklar gstermekte olup
karlatrlabilir veritabanna ihtiya vardr. Iraktaki sava ncesinde, muhtemel bir mlteci
kitle akmna ynelik kapsaml hazrlklar yaplm ancak beklenen kitle akm
gereklememitir. nsan kaaklyla ilgili olarak; Austos 2002de yasal dzenlemelerle
253
insan kaaklnn yasaklanmas ve ar cezalarn getirilmesi ile daha fazla tutuklama

gereklemitir. ileri Bakanl 600 hakim, savc ve dier ilgili personele insan kaakl
ile ilgili eitim faaliyetlerini 2003 yl boyunca srdrmektedir. nsan kaakl ile mcadele
iin bakanlklar aras kurulan Eylem Grubunun oluturduu Ulusal Eylem Planna gre,
kaaklk madurlarna barnaklar kurulmas, geri dn ve entegrasyonlarnn salanmas,
geici ikamet izinleri zerine kararlar alnmtr. Bu tedbirlerin yrrle konmas
gerekmektedir.
2004 lerleme raporunda vize politikas, AT ile geri kabul anlamalarna dair
mzakereler, yabanclarn alma izinlerine dair kanun, iltica prosedrnn hzlandrlmas ve
insan ticareti gibi konular n plandadr. Vize politikas ile ilgili olarak AB negatif listesi ile uyum
devam etmekte olup Trkiye listesi ile AB listesi arasndaki fark 6 lkeye inmitir. Schengen ile
ilgili olarak Europol ve OLAF ile irtibata geecek ulusal bro Mart 2004te Emniyet
Mdrlnn Interpol Dairesi iinde kurulmutur. Yine ayn dnemde Bulgaristan ve Trkiye
arasnda snr kontrolne ilikin ibirlii protokol imzalanmtr.
2004 raporunda belirtilen nemli bir gelime olarak, Trkiye Mart 2004te Avrupa
Topluluu ile geri kabul protokol iin mzakerelere oturmay kabul etmitir. nc lkelerle
geri kabul ile ilgili ikili protokollerin kabulne devam edilmektedir. Trkiye 1999da imzalad
Gmen ilerin ve Onlarn Aile Fertlerinin Haklarnn Korunmasna Dair BM Szlemesini
2004te onaylamtr. Ekim 2003te Uluslararas G Tekilatna (UGT), onaylad anlama
ile yasal stat vermi ve lkedeki faaliyetlerini kolaylatrmtr. G konusunda, Trkiye,
nc lkelerle geri kabul anlamalar akdetme abalarn da srdrmelidir. AB ve Trkiye
arasnda Yasad G Ortak Eylem Program, mmkn olan en ksa zamanda
sonulandrlmaldr. stihdam ve renim amalaryla nc lke vatandalarnn kabul
edilmesi, uzun sreli olarak ikamet eden nc lke vatandalarnn stats ve ailelerin
yeniden birlemesi dahil, gle ilgili mevzuat erevesi, mktesebat ile tam olarak uyumlu hale
getirilmelidir. dari kapasite bakmndan, Trkiye, yetkili birimler arasnda ve ayrca ye
Devletler ve nc lkeler ile daha gelimi ibirlii yoluyla, yasad ge kar mcadele
alannda ilerleme salamaya devam etmitir.
ltica ile ilgili, 2005te kabul edilecek yeni iltica kanununa hazrlk olarak karlan tebli
ile korumaya ynelik olumlu bir yaklam benimsenmekte, 10 gnlk zaman snrlamas
254
kaldrlmakta ve hzlanm prosedr uygulamas getirilmektedir. Genel olarak iltica

bavurularnda kk bir azalma olsa da Afrika lkelerinden iltica bavurularnn says ciddi
ekilde artmtr. Avrupa dndan gelen mltecilerin maddi gereksinimleri esas olarak BMMYK
tarafndan karlansa da Trk makamlar da dorudan yardm salamaya devam etmektedir.
Geici snma stats alanlar salk ve eitim hizmetlerinden yararlanma hakkna sahiptir.
BMMYK ile ibirlii halinde iltica konularnda eitim faaliyetleri devam etmektedir. 1951
Szlemesine konulan corafi snrlamann kaldrlmas nemini korumaktadr.
Ocak 2004te ileri Bakanl tarafndan, insan ticareti vakalaryla uramak zere bir
zel uzmanlk birimi kurulmutur. ileri Bakanl ve Jandarma, insan ticareti madurlarna
daha iyi yardm amacyla bir sivil toplum rgt ile anlamalar imzalamtr. Austos 2004te
stanbulda, insan ticareti madurlar iin bir snma evi faaliyete balamtr. Ocak 2004te,
insan ticareti madurlarnn cretsiz tedavi hakkna sahip olmalarn ngren bir ynetmelik
kabul edilmitir. Nisan 2004te, ileri Bakanl, valiliklere, insan ticareti madurlar iin
ikamet izinlerini alt aya kadar uzatma yetkisini vermitir. Kaaklk veya gmen ticareti
yaptklar belirlenen tayclara kar yaptrmlar getiren yeni bir karayolu ulatrma kanunu ve
ynetmelii kabul edilmitir. nsan ticaretiyle mcadelede ibirliini arttrmak iin Temmuz
2004te Belarus ile bir Mutabakat Zapt imzalanmtr.
2005 lerleme Raporuna ne kan mevzular iilerin serbest dolam, 2005 Ulusal
Eylem Plannn uygulanmas, corafi snrlama ve insan ticareti zerine alnan nlemlerdir.
ilerin serbest dolam hakknda, AB iindeki gmen iiler, alma koullar, sosyal
yardm ve vergi kolaylklar konularnda ulusal iiler ile ayn muameleye tabi tutulmaldrlar.
Bu adan iilerin serbest dolam ve igc piyasasna eriimi ile ilgili herhangi bir gelime
kaydedilmemitir. Yerleme hakk alannda da bir gelime olmamtr. Yabanclarn alma
zinleri Hakknda Kanun kabul edilmi olsa bile, yabanclarn yerleme hakkn snrlayan
kstlamalar mevcuttur. G ile ilgili olarak, Tm Gmen ilerin Haklarnn Korunmasna Dair
Uluslararas Szleme Ocak 2005te yrrle girmitir.
G konusunda, Trkiyenin AB g ve iltica mktesebatyla uyum salanmasna

ynelik Mart 2005te kabul ettii Ulusal Eylem Plann uygulamaya balamas gerektii ifade
edilmitir. Eylem Plannn, iltica ve g idaresi kurulmas, aile birlemeleri, uzun sreli ikamet
ve rencilerin ikameti gibi hususlardaki hkmlerinin akla kavuturulmas gerekmektedir.
255
Trkiye, Mays 2005te AB ile geri kabul anlamasna ilikin mzakereleri balatmtr; bu
memnuniyet verici bir gelimedir. 2005 ylnda iltica alannda 1951 Cenevre Szlemesindeki
corafi snrlamann kaldrlmas kilit mesele olmaya devam etmektedir. nsan Ticaretiyle
Mcadele in Ulusal Grev Gc dzenli olarak toplanmaya devam etmitir. nsan tacirlerinin
hedefi olma riskine maruz bulunduu dnlen kadn turistlere, insan ticareti konusunda bilgi
salanmaktadr. 2005te Grcistan ve Ukrayna ile insan ticareti alannda polis ibirlii ve bilgi
deiimi protokolleri imzalanmtr. nsan ticareti alannda yrtlen abalarn srdrlmesine
ihtiya vardr.
2006 lerleme Raporunda iilerin serbest dolam Schengen ve snr ynetimi,

vizelerin verilmesi, komisyon ile devam eden geri kabul anlamalar, corafi snrlamann
kaldrlmas ve insan ticaretiyle mcadele gibi konular n plandadr. ilerin serbest dolam
hakknda, igc piyasasna eriim konusunda gelime olmamtr. Sosyal gvenlik
sistemlerinin egdm konusunda sosyal gvenlik reform kanunlar yabanc uyruklularn
alma artlarn ve sosyal gvenlik haklarn dzenleyen baz unsurlar iermektedir.
Yabanclarn oturma izinleri alannda yeni gelime kaydedilmemitir.
Schengen ve d snrlar konusunda bir miktar gelime kaydedilmitir. 2006 Mart aynda
Trkiyenin Entegre Snr Ynetim Stratejisi uygulamas iin Ulusal Eylem Plan kabul
edilmitir. Snrlarn ynetimine btncl bir yaklam getirmesi asndan bu gelime yelik
mzakereleri balamnda nemlidir. Snrlarn ynetiminde, eitli resmi makamlarn
(jandarma, polis, sahil gvenlik, vb.) bilgi alverii, yetki snrlandrlmas, personel eitimi gibi
konularda iyiletirme yapmas gerekmektedir. 2006 ylnda vize politikas asndan,
halihazrda Trkiye 35 lkenin vatandalarnn snrda vize almasna izin vermektedir. Bu
ilerleme raporuna gre, bu uygulama deitirilmeli ve vizeler diplomatik makamlar veya
konsolosluk makamlarnca dzenlenmelidir; Trk konsolosluklarnda sahte belgelerin tespiti
bakmndan daha fazla eitim verilmesi gerekmektedir; vizeler konusunda AB gvenlik
standartlaryla uyum salanmasna dikkat edilmelidir.
2006 lerleme Raporu u konulara da dikkati ekmitir. G konusunda, Komisyon ile

bir geri kabul anlamasna ilikin mzakereler ok yava ilerlemektedir, Trkiyenin bu konuda
abalarnn artmasna ihtiya duyulmaktadr. ltica taleplerinin deerlendirilmesinde adil bir
sre salanmas iin zellikle havaalanlarndaki uygulamalar bakmndan yeni bir mevzuata
256
ihtiya vardr. ltica talebinde bulunanlarn kabul edildii merkezlerin kapasitesinin artrlmas
ve tesislerin iyiletirilmesi gerekmektedir. Bu merkezlerin idaresinin sorumluluunun kurumsal
olarak kimde bulunduu ak deildir. 1951 Cenevre Szlemesi ve 1967 Protokolnn tam
olarak uygulanmas hazrlklar srmektedir. Corafi snrlamann 2012 itibariyle kaldrlmas
dnlmektedir. nsan ticaretiyle mcadele srmektedir. ubatta, Moldova ile bir ibirlii ve
bilgi deiimi protokol imzalanmtr. Trkiyenin mevzuat, insan ticareti ile mcadele
alanndaki AB mevzuat ile uyum ierisindedir. Bununla birlikte, sorun blgede giderek
trmanmaktadr. Bu nedenle, insan ticaretinin nlenmesi ve bask altna alnmas amacyla idari
kapasitenin gelitirilmesi iin abalarn artrlmas gerekmektedir.
2007 lerleme Raporu, iilerin serbest dolam, g ve iltica alanndaki hukuki

reformlar, corafi snrlama, vize politikasndaki ilerlemeler ve insan ticareti gibi konular
kapsamaktadr. Bu raporun iaret ettii gibi, iilerin serbest dolam hakknda, yabanclar iin
alma izinleri konusundaki yeni mevzuat, bu izinleri alma prosedrn kolaylatrmakta,
ulusal ve uluslararas projelerde alan kiiler dhil olmak zere baz alanlar alma izni
alma zorunluluundan muaf brakmaktadr. Avrupa stihdam Hizmetleri (EURES) ana katlm
hazrlklar iin ilave abalar gerekmektedir. Sosyal gvenlik sistemlerinin egdm
konusunda Topluluk mevzuatna gre yetkili kurum olan Sosyal Gvenlik Kurumunun idari
kapasitesinin glendirilmesi ynndeki abalar, zellikle bir AB dairesi kurulmasyla devam
ettirilmitir. Avrupa salk sigortas kart uygulamasna ynelik hazrlklar balamamtr.
2007 lerleme Raporuna gre, g alannda snrl bir ilerleme kaydedilmitir.

Trkiyenin AB Mktesebatna Uyum Programnda yer verilen g ve iltica alanlarndaki
hukuki reformlar belirtilen zaman diliminde gerekletirilmelidir. 2001 ylnda Suriye ile yaplan
ikili geri kabul anlamas onaylanmtr. Komisyon ile yaplan geri kabul anlamas
mzakerelerinde bir ilerleme kaydedilmemitir. ltica alannda, iltica srecinin adil bir ekilde
gemesini salayacak ve uygulamada belli bir standart getirecek yeni bir mevzuata gerek
vardr. 1951 Cenevre Szlemesindeki corafi snrlamann kaldrlmas gerekmektedir. ltica
konularnda uzmanlam personele sahip ve iltica bavurularn bamsz bir biimde
inceleyecek yetkili bir birim oluturulmaldr. Yakalanan yasad gmenler arasnda mlteci
adaylarnn belirlenmesi ve bu kiilerin BMMYK ile irtibata geirilmesi konularnda da gerekli
admlar atlmaldr.
257
Bu raporda, vize politikas konusunda baz ilerlemeler kaydedildii belirtilmitir. Rapora

gre, konsolosluk ve snr yetkilileri tarafndan kullanlan yeni vize talimat ile ABye uyum
salanmas konusunda ilerleme kaydedilmitir. Havaalan ve snrda vize uygulamalarna son
verilmelidir. Bu arada d snrlar ve Schengen konusunda, snrl ilerleme kaydedildii
gzlenmitir. Entegre snr ynetimi konusundaki Ulusal Eylem Plannn uygulamasna
balanmtr. Emniyet Genel Mdrlnde bir risk analizi birimi kurulmas iin aba
gsterilmelidir. Ulusal Eylem Plan daha kesin bir yol haritas ile desteklenmelidir. Yeni bir snr
gvenlik idaresinin kurulmasna ilikin olarak somut bir adm atlmamtr. Snr personelinin
eitilmesi ve mesleki becerilerinin gelitirilmesi, risk analizi yetenei ve kontrol cihazlarnn
modernizasyonuna daha fazla dikkat gsterilmelidir. 2007 raporuna gre, insan ticareti ile
mcadelede ilerlemeler devam etmitir. nsan ticareti sularna ilikin olarak, adli uygulamann
etkinlie kavuturulmas iin, mevzuatta deiiklik yaplmtr. nsan ticareti madurlar, sivil
toplum kurulular tarafndan iletilen iki snaktan yararlanmaya devam etmektedirler. nsan
ticareti ile mcadele konusunda, Krgzistan ve Moldova ile ibirlii ve bilgi deiimi protokolleri
imzalanmtr.
2008 lerleme Raporunda n plana kan konular unlardr: alma izni prosedrleri,
iltica zerine gelimeler, Afganistan ile imzalanan geri kabul anlamas, corafi
snrlandrmann kalkmas, vize politikasndaki gelimeler ve Schengene uyum, transit vize
uygulamalar ve insan ticaretiyle mcadele. gc piyasasna eriim alannda, ulusal ve
uluslararas projelerde alan kiiler dahil olmak zere baz alanlar alma izni alma
zorunluluu dnda brakan ve bu izinleri alma prosedrn kolaylatran, yabanclar iin
alma izinleri konusundaki yasa veto edilmitir ve Meclistedir. Bu konuda genel olarak, snrl
bir ilerleme olmutur. Uyum balang aamasndadr. dari kapasitenin daha da
glendirilmesi gerekmektedir. kurma zgrl konusunda Katlm Ortakl Belgesinde
belirtildii ekilde bir uyum stratejisi sunmamtr.
Bu rapora gre, g alannda bir miktar gelime kaydedilmitir. ltica ve G Grev

Gc, dzensiz gle balantl snr grevlerinden sorumlu birimleri bir araya getiren st
dzey bir alma grubu kurmutur. Trkiye, Afganistana Geri Kabul Anlamas imzalamay
teklif etmitir. Pakistanla ise geri kabul anlamasnn ilk tur grmeleri tamamlanmtr.
Bununla birlikte, Trkiyenin Aralk 2006dan beri Avrupa Topluluu ile Geri Kabul Anlamas
mzakeresi durmutur. Dzensiz gmenlerin tutuklama ve snr d etme kararlar iin,
gmenlerin anlayabilecei bir dilde yazl gerekelerin verilmesini salayacak prosedrlerin
258
iyiletirilmesi gerekmektedir. Yakalanm dzensiz gmenlerin tutukluluk sresindeki maddi

tutukluluk artlarnn iyiletirilmesine ihtiya vardr. Aile btnlnn korunmas
gerekmektedir. Tutuklanm dzensiz gmenlerin, cretsiz adli yardm hizmetine, iltica
ilemlerine, tercme servislerine, psikolojik ve tbbi yardma, eitim ve elence faaliyetlerine
eriimlerinin daha da gelitirilmesine ve refakatisi bulunmayan kk ocuklarn tutuklama
merkezlerinin dndaki kabul merkezlerinde barnma imkanlarnn salanmasna ihtiya
vardr. G alannda hizmet veren personel iin belirli bir eitim veya eitim mfredat sz
konusu deildir. G konusunda uygun bir veri sistemi yoktur. Keyfi snr d vakalar, fazla
sayda olmasa da, ciddi endie kayna olmaya devam etmektedir.
2008 ylnda, iltica alannda, Trkiye corafi snrlamay uygulamaya devam etmektedir.
Mltecilerin kabul ve entegrasyonunu yrtebilecek bir birimin oluturulmas iin ileri
Bakanl gerekli ilemlere balamtr. Trkiyeye yaplan iltica bavurularnn saysnn artt
dikkate alndnda, ltica Yasasnn yeniden gzden geirilmesi ve yeni bir iltica biriminin
kurulmas nemlidir. Bu iki yapsal reform gerekletirilene kadar, zellikle Trkiyenin
uluslararas havalimanlarnda ve tutuklama merkezlerinde, iltica ilemlerinde, adli yardmda,
BMMYK personeline eriim salanmasnda adil, eit uygulamalarn varl son derece
nemlidir. Ayrca, iltica ilemleri iin bekleme sresinin ksaltlmal ve sosyal dayanma
vakflarna ynlendirmelerde iller arasndaki farkllklar ortadan kaldrlmaldr. Mlteci
statsnn tespit edilmesi ilemlerine ynelik eitimlerin devam edilmesine ihtiya vardr.
Eitim alm personelin iltica ve g sistemi iinde kalmalarn garanti altna alacak tedbirler
alnmaldr. Mltecilerin kendi kendilerine yeterli olmalarn teminen, alt aylk geici oturma izni
iin alnan har cretlerinin indirilmesi sz konusudur.
2008 lerleme Raporuna gre, vize politikas konusunda herhangi bir gelime
kaydedilmemitir. Snrlarda halen, farkl makamlarn sorumluluunda olmak zere, etiket ve
damga tr vizeler ita edilmektedir. Ayrca, havaalan transit vizeleri henz uygulamaya
konulmamtr. te yandan, d snrlar ve Schengene ilikin mevzuata uyum konusunda
snrl lde ilerleme kaydedilmitir. Entegre Snr Ynetimine likin Ulusal Eylem Plannn
uygulanmasna ynelik olarak, almalarn sistematikletirilmesi ve sratlendirilmesi
gerekmektedir zellikle dil becerisinin gelitirilmesi hususunda olmak zere, snr polisinin
eitimi ve profesyonelliine zel nem verilmesi gerekmektedir. AB mevzuat ile uyumlu
olmadklar iin, AB vatandalarnn lkeye giri belgeleri hakkndaki veriler endie kayna
259
tekil etmektedir. Komu lkelerle daha yakn snr tesi ibirlii, iyi ileyen bir snr ynetiminin
kilit unsurudur.
2008 ylnda, insan ticaretiyle mcadele alannda ilerlemeler srmtr. nsan

Ticaretiyle Mcadele Grev Gc sistematik olarak dzenlenmi ve yerel idareleri kapsayacak
ekilde geniletilmitir. statistik toplama standard tesis edilmitir. Tank Koruma Kanununun
yrrle girmesi ile failler aleyhine tanklk etmeyi kabul eden insan ticareti madurlarnn
kimlikleri korunmakta ve onlar tank koruma programna dahil etme yolu almaktadr. Ortak
operasyonlar ve eitim faaliyetleri yardmyla kurumlar aras ibirlii daha da gelitirilebilir.
Trkiyenin nsan Ticaretine Kar Eylem Hakkndaki Avrupa Konseyi Szlemesini
imzalamas nem tamaktadr. cretsiz acil yardm hatt ve madur merkezleri iin srekli
finansman salanmasna ynelik zmlerin bulunmas gereklidir.
6.4 SONU
Bu blmde, Trkiyeye 1980 sonras gelen gn tarihesi, Trk yasal sisteminde g

ve snma politikalaryla ilgili olarak ABye uyum salamak ve g denetlemek amacyla
yaplan deiiklikler ve bu deiikliklerin olumlu ve olumsuz deerlendirmelerini yapan AB
ilerleme raporlar analitik olarak incelenmitir. Trkiyenin 1980 sonras g ve snma
politikalarna yaklam, bir yandan AB-merkezli zorlayc bir srecin rn olarak, dier
yandan ise Trkiyenin i dinamiklerine bal olan bir dnemin sonucu olarak nemli
deiimlere uramtr. Her ne kadar ABye yelikle balantl olarak dnlen bir sre olsa
da yabanclarn haklarn korumak, yasad gle mcadele etmek, snmaclara daha iyi
artlar salamak, geri kabul anlamalaryla lkeler aras diyalou artrmak adna birok olumlu
adm atlmtr. 2003 ylnda deitirilen yasalar, 2004 ylnda snmaclar iin bavuruyla ilgili
zaman snrlamasnn kaldrlmas ve gmen haklar ile ilgili bir dizi uluslararas anlamann
ve szlemenin imzalanmas bu olumlu gelimeler arasnda yer almaktadr.
Dier taraftan, her ilerleme raporunda kaydedildii zere Trkiye zellikle ran ve
Iraktan gelecek g ve snma akmlarndan korunmak ve ulusal kimliini ve gvenliini
yeniden tanmlamak zorunda kalmamak adna corafi snrlama kaldrlmasn 2012ye kadar
erteledii iin, AB ve birok uluslararas rgt tarafndan eletiri almaya devam etmektedir.
2006 ylna kadar daha olumlu bir dzeyde devam ettirildii sylenebilecek g politikalarnn
260
2007 sonrasnda eletirilere ve nerilere daha ok yer veren bir biimde (insan ticareti ve
kaakl, yasad g ve snmaclarn durumlar gibi konularda) ilerleme raporlarnda
ifade bulduunu sylemek yanl olmayacaktr. Bunun yan sra 2000lerin ortasna
gelindiinde azalan yasad gmen saysnn 2007 ve 2008de yeniden artmas (paralel
olarak da snma bavurularnn artmas) snr denetiminde ve uygulamalarda birtakm
eksikliklerin devam ettiini ve buna gre yasal deiikliklerin (corafi snrlamann kaldrlmas
bunlar arasndaki en nemli kararlardan biridir) en ksa zamanda yaplmas gerektiini
gstermektedir. Trkiyenin g ve snma politikalarn AB ile uyumlu hale getirmesinin
2012yi bulaca tahmin edilmektedir; fakat bu srete AB ile dayanma konusunda Trkiye
ykn birbirine yklmasn deil, yk paylamn ngrmektedir. Trkiye bu anlamda var
noktalar ile g veren lkeler arasndaki tampon blge olmann ykn hem g veren hem
de g alan lkelerle paylamann gerekli olduunun farkndadr.
Yasalarn uygulanmasnn tam bir dnm ifade etmedii, daha ok kstl deiim ve
benimseme dzeyinde kald grlmektedir. zellikle de Yabanclarn alma zinlerine Dair
Kanunun hem ekonomik gmenlere hem de snmaclara olan kstl yansmas ve skan
Kanunundaki deiikliklerin ok etkili olmamas gibi ulusal kstlamalarn n plana kt
konularda tam bir dnmn gerekleemediini sylemek yanl olmayacaktr.
Sonu olarak, uluslararas dinamiklerle uluslararas gn ve Trkiyenin konumunun

komu lkelerle ve AB ile sonsuz etkileime ve durdurulamaz bir deiime yol atn; bu
srete ABye yeliin, Trkiyenin ulusal kimlik ve gvenlik gibi konular gz ard
edememesinin ve gmen haklarnn gelitirilmesinin en nemli unsurlar olduunu sylemek
mmkndr. Bu erevede Trkiyenin g ile mcadelesi, kontrol veya denetimi yerine,
gn ynetiimine dayanan politika ve uygulamalara geii salayacak kararl ve etkin
admlarn atlmas ilevsel olacaktr.
REFERANSLAR
APAP, J., Carrera, S., Kirii, K., Turkey in the European area of Freedom, Security and
Justice, EU-Turkey Working Papers, No.3, Centre for European Policy Studies, Brksel,
(2004).
261
BEFRELICK, B., Barriers to Protection: Turkeys Asylum Regulations, International Journal of

Refugee Law, 9, 8-34, (1997).
ETOLU, E., Seminar on Visa and Readmission Standards for Turkey as a Candidate
Country, Organized by ICMPD for an EU Odysseus Project, Police Morale and Training
Centre, stanbul, (2002).
DUYGU, A., A Panorama of the International Migration Regime in Turkey, Revue

Europenne des Migrations Internationales, 22,3,11-21, (2006).
DUYGU, A., Trkiye ve Uluslararas G, OECD-SOPEMI Yllk Raporu, stanbul, 2008.
Responses, Mediterranean Quarterly, 88-99, (2004).
DUYGU, A., EU-ization Matters: Changes in the Immigration and Asylum Policies and
Practices in Turkey, The Europeanization of National Immigration Policies, ed: Faist, T., Ette,
A., Palgrave MacMillan Publishers, Londra, (2007). Pp. 201-222.
DUYGU, A., Irregular Migration in Turkey, International Organization for Migration,

Geneva, (2003).
DUYGU, A., Tokta, ., Problems in the Identification of Quantities and Qualities of

Immigrants, Turkish Academy of Sciences, Ankara, (2005).
DUYGU, A., Tokta, ., How Do Smuggling and Trafficking Operate via Irregular Border-
Crossings in the Middle East? Evidence from Fieldwork in Turkey, International Migration,
40:6, 25-54, (2003).
KAISER, B., Lifeworlds of EU Immigrants in Turkey, Migration and

Labour in Europe: Views from Turkey and Sweden, ed: Zeybekolu E. ve Johansson, B.,
Marmara University Research Center for International Migration (MURCIR) and
Swedish National Institute for Working Life (NIWL), Istanbul, (2003).
262
KAISER, B., duygu, A., Trkiyedeki Avrupa Birlii Yurttalar, Trkiyede ounluk ve
Aznlk Politikalar: AB Srecinde Yurttalk Tartmalar, ed: Kaya, A., Tarhanl, T., Tesev
Yaynlar, stanbul, (2005). Pp: 171-181.
KRC, K., Is Turkey Lifting the Geographical Limitation?: The November 1994 Regulation
on Asylum in Turkey, International Journal of Refugee Law, 8, 293-318, (1996b).
KRC, K., Justice and Home Affairs Issues in Turkish-EU Relations, TESEV Yaynlar,
stanbul, (2002).
KRC, K., Refugees of Turkish Origin: Coerced Immigrants to Turkey since 1945,
International Migration, 34, 385-412, (1996a).
KRC, K., Turkey: A Transformation from Emigration to Immigration, Migration Information

Source Paper, Migration Policy Institute, (2003).
KRC, K., Turkey: The Political Dimension of Migration, Mediterranean Migration 2005
Report, CARIM European University Institute European Commission, Florence, (2005).
Pp: 349-357.
KRC, K., UNHCR and Turkey: Cooperating Towards Improved Implementation of the
1951 Convention on the status of Refugees, International Journal of Refugee Law, 8, 71-97,
(2001).
KUBICEK, P., The European Union and Grassroots Democratization in Turkey, Turkish
Studies, 6, 361-77, (2005).
RADAELLI, C., The Europeanization of Public Policy, The Politics of Europeanization, ed:
Featherstone, K., Radaelli, C., Oxford University Press, Oxford, (2003). Pp: 27-56.
Trkiye Cumhuriyeti ileri Bakanl (TCB) ve Birlemi Milletlet Yksek Komiserlii

(BMMYK) Ankara, Asylum and Migration Legislation, Bakent Matbaas, Ankara, (2005).
TOKUZLU, L. B., Turkey: The Legal Dimension of Migration, Mediterranean Migration 2005
Report, CARIM European University Institute European Commission, Florence, (2005).
Pp: 339-347.
263
UNUTULMAZ, O., International Retirement Migration: The Case of Turkey, MA, Ko

niversitesi, stanbul, (2006).
264
BLM 7
AVRUPA BIRLII MERKEZLI ULUSLARARASI G
TARTIMALARI: GEMITEN GELECEE57
7.1 GIRI
Kreselleme sreciyle birlikte iinde bulunduu dnya ile her geen gn biraz daha
btnleen, youn ekonomik, toplumsal ve siyasal bir dnm srecinden geen Trkiyenin
yeni g hareketleri ile yzlemesi kanlmazdr. Bu dnm sreci Trkiye kadar, ayn
zamanda Avrupa ve dier komu corafyalarn zerinde de etkili olacaktr. Bu blmde
Trkiyenin iinden gemekte olduu uluslararas g hareketleri ncelikle Avrupa Birlii
kapsamnda ele alnacaktr. Trkiyeden Avrupaya olan gn ksa bir tarihesi verildikten
Bu blm aratrmac Prof. Dr. Ahmet duygu tarafndan yazlmtr. Yazar Ko

57
niversitesi G Aratrmalar Programndan Derya zkula teekkr eder.
265
sonra, Trkiyenin uluslararas g hareketleri ierisindeki deien dinamikleri aklanacak; bu

yeni dzende Avrupa Birlii ye lkelerinin karlat demografik, sosyal ve ekonomik
deiikliklerden bahsedilecek, Trkiye ve AB arasnda bu deien dengelerden doan, bir
tamamlayclk unsurunun olup olmad tartlacak; AB yolundaki Trkiyenin yeni yasal
dzenlemeleri yllk AB lerleme Raporlar kapsamnda incelenecektir. Son olarak ise,
Trkiyeye benzer bir uluslararas g srecinden gemi olan spanya ve Polonya lkeleri
incelenecek; Trkiyenin ABye ye olmas ve olmamas durumlarnda karlaaca farkl g
sorunsallar deerlendirilecek ve bu deerlendirmeler nda somut politika nerileri
sunulacaktr.
AB-Trkiye ilikileri tartlrken, en ok zerinde durulan noktalardan olan uluslararas

g konular, son birka yl iinde AB-Trkiye ilikileri kapsamnda bir dizi alma ierisinde
incelenmitir (Fargues, 2005; Behar, 2006; Erzan 2006; Kuzuba and Yldz, 2006; Kriger and
Maitre, 2006; Muenz, 2006). Unutulmamaldr ki, Trkiyenin AB yelii gereklese de,
gereklemese de, Trkiye ile ilgili uluslararas g konular ncelikle AB merkezli olacaktr.
Bu, Trkiyenin yalnzca AB ile ABye ynelen ge kaynaklk eden lkeler ve blgeler arasnda
bir tampon alan oluturduu iin deil, ayn zamanda, AB lkelerinde yz binlerce Trkiye
kkenli gmen yaamakta olduu iindir. AB ile Trkiye arasnda yllardr sregelen
ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel balarn youn bir derinlik kazanm olduu iindir.
Bu nedenle, Trkiyeyi iine alm bir ABnin Trkiye ile ilgili uluslararas g sorunsalnn
ynetiimini ok daha kolay salayaca olduka belirgindir. Ayn ekilde, AB iindeki bir
Trkiyenin de kendisi ile ilgili uluslararas g sorunsalyla daha kolay uraaca aktr.
Ancak tm bu tartmalarn temelinde, hem AB, hem de Trkiye, rettikleri ve retecekleri
siyasalar ile uluslararas gn bir sorun deil, toplumsal dnm iinde ynetiim isteyen
bir olgu olduunu kavramaldrlar.
Genellikle uluslararas g ortaya karan en nemli nedenler g alan lke

asndan igcne ihtiya duyulmas durumu ile, ge kaynaklk eden lke asndan ise
istihdam edilemeyen igcnn ekonomiye olan basksnn azaltlmas isteiyle
aklanmaktadr. Bu noktadan hareketle, 2025 ve 2050li yllara uzanan zaman diliminde,
uluslararas g potansiyelinin AB ve Trkiyeyi iine alan bir corafyada olduka fazla olaca
aktr. AB lkelerinde meydana gelen hzla den dourganlk oranlar ve nfusun
yalanmas, bu lkelerin ekonomik ve toplumsal anlamda kendilerini yeniden retebilmeleri
iin adeta ge davetiye karan bir demografik boluk yaratmaktadr. ABnin gneyinde ve
266
dousunda bulunan yakn corafyalarda ise bu lke ekonomilerinin karlayamad, g etme

potansiyeline sahip ve adeta sz konusu demografik boluu doldurmaya hazr bir igc
kitlesi olduu ortadadr. Ancak uluslararas g basit bir birleik kaplar modeli ile
aklanamamaktadr: ekonomik anlamda bir arz ve talep dengesinin yan sra, siyasal ve
toplumsal tercihler de gn ortaya kn ve srekliliini belirlemektedir. Uluslararas gn
ynetiimini zor klan da ite bu siyasal ve toplumsal tercihlerin yansmalardr.
Ayn ekilde, uluslararas g dalgalarndan bahsedilirken, tartmalarn niceliksel

olduu kadar, niteliksel anlamda yaplyor olmas artc deildir. Dier bir deyile, ka
gmenin geldii sorusunun yan sra, kimlerin geldii sorusu da g alan lkelerde sklkla
ve farkl bak alaryla tartlr olmutur. Bu anlamda, Trkiye-AB ilikileri erevesinde,
Trkiyeden ABye, zellikle igcnn serbest dolamnn salanmas durumunda ynelecek
olas gn hem niceliksel, hem de niteliksel olarak tartlmas beklenmedik bir olgu deildir.
Burada artc olan bu tartmann vard boyutlardr. rnein, Trkiyenin ABye yelik
konusu neredeyse tmyle Trkiyeden ABye ynelecek olas gn byklne bal olarak
ele alnmaktadr. Bu g dalgasnn varaca byklk konusunda ise bilimsel yntemler
iermeyen ve dolaysyla gereki olmayan varsaymlarda bulunulmaktadr. Ksacas
uluslararas g konular giderek AB-Trkiye ilikilerinde daha fazla siyasallaan bir alan
oluturmaya balamtr. Bu nedenle Trkiyenin iinden gemekte olduu g hareketlerinin
AB kapsam ierisinde tartlmas kanlmaz olmutur.
G konusunu bu erevede tartrken baz temel noktalarn da gz nnde

bulundurulmasnda yarar vardr. ncelikle, Trkiye kaynakl g dalgalarnn vard tek nokta
Avrupa ktas deildir. Bir taraftan Kanada, ABD ve Avustralya gibi geleneksel g lkeleri,
dier taraftan Orta Dou lkeleri ve BDT lkeleri gibi daha yeni g yollar Trkiyeden giden
yz binlerce kiiye i olanaklar salamaktadr. Bu nedenle, gelecekteki g ngrleri ve
varsaymlar Trkiyeden kaynaklanacak g hareketleri iin baka var noktalarnn da
olacan dikkate almaldr. kinci olarak ise, Trkiye ABye ye olmasa dahi, u anda AB
lkelerinde yaayan Trkiye kkenli gmenlerin uyum zorluklar ve bu lkelere aile birleimi,
evlilik gleri, dzensiz g ve snma hareketleri yoluyla Trkiyeden gidecek olas ilave g
dalgalarnn nasl seyredecei tartmalar devam edecektir. Son nokta ise, yine yelik
gereklemese dahi, Trkiyenin gen nfusunun ABnin yalanan nfusuna tamamlayc bir
etkisi olup olmayaca, bu gen nfusun ABde youn bir g dalgas yaratp yaratmayaca
267
zerindedir. Dolaysyla yelik gereklemese dahi, Trkiyenin ABnin gneydou snrlarn

g dalgalarndan nasl koruyaca konusu nemli bir gndem maddesi olarak kalacaktr.
Tm bu temel noktalarn yan sra, Avrupa merkezli bir uluslararas g rejiminden

bahsederken, Trkiyenin konumunu yalnzca g veren lke olarak ele almann kapsaml ve
ayrntl bir analiz yapmada yetersiz kalaca unutulmamaldr. Avrupada bulunan 2,5 milyon
Trkiye Cumhuriyeti vatandann yan sra, saylar bir milyona yaklaan ve bulunduklar
lkelerin vatandalklarn edinmi Trkiye kkenli gmenler, hi phesiz, Trkiyenin
ncelikle g veren bir lke konumunda olduunu ortaya karmaktadr. Ancak
unutulmamaldr ki, 1980li yllarn bandan itibaren Trkiye, ayn zamanda hem g alan,
hem de baka lkelerden gelen gmenler iin g gei lkesi konumunda bir lke olmutur.
Trkiyeye ynelen g dalgalar, zellikle transit gmen, snmac, mlteci ve kaak ii g
hareketleri ile i ie gemitir. Bu erevede, Trkiye mevcut durumunda ayn anda farkl
konuma sahiptir: Trkiye hem g alan, hem g veren, hem de bir g gei lkesidir.
Avrupa g ve snma rejimleri iindeki benzer bir sreci, u anda AB lkesi olan
Polonya ve spanya gibi lkelerin de yaad dnlrse, bu yeni g hareketlerinin
Trkiyenin konumunu da bu lkelere paralel bir yere getirebileceinden sz edilebilir. Bu
deiimin Trkiyeden ABye ynelen g basksnn zamanla deimesi ve azalmas anlamna
gelecei de aktr. Elbette ki, byle bir srecin ilemesi Trkiyenin hzl bir ekonomik ve
toplumsal kalknma dnemini gerekletirebilmesi ile birlikte olacaktr. Bu erevede, eer bir
taraftan Trkiye, AB ile yelik mzakerelerini hzla tamamlamaya alr, btnleir ve eer
nmzdeki yirmi yl iinde demografik bir frsat penceresini 58 artan igc arz, kaliteli
eitim, ykselen istihdam ve sreklilii olan bir ekonomik byme ile tamamlarsa; dier
taraftan ise, eer AB, Trkiye ile yelik mzakerelerini hzla tamamlamaya alr, btnleir
ve eer nmzdeki yirmi yl iinde demografik kn kapsaml, ekonomik rasyonalitesi
ve eitlilii olan, yabanc korkusundan arnm g politikalar ile gelitirirse, Trkiyeden
ABye ynelecek g hareketlerinin her iki tarafa da - gmenlerin kendileri dahil - olumlu
sonular getireceinden phe yoktur.
7.2 ARKA PLAN: TRKIYE VE ULUSLARARASI G
58 Bu konudaki ayrntl bir alma iin Bknz. TUSAD (1999).
268
Son yllardaki kresel ve blgesel gelimeler erevesinde, Trkiye nfusunun belirli

zelliklerinin (rnein, laik bir Cumhuriyet iinde Mslman nfus olmas, nfusun bykl,
krsal ve tarmsal kesimdeki nfusun oransal fazlal gibi), corafi konumunun, tarihinin ve
kltrnn lkenin uluslararas ilikileri iin nemli sonular dourduu sklkla dile
getirilmektedir. Trkiye Cumhuriyeti, ayn zamanda, ou zaman istikrarsz olan birok lke
arasnda bir g gei lkesi durumundadr. Karadenizden Akdenize, Gney Kafkasyadan
Orta Douya kadar eitli blgelerle snrdatr. Dolaysyla, konumu itibariyle Trkiye ile
istikrarl ilikilere sahip olmak ve blgedeki barn korunmasna ynelik projelerde Trkiye ile
ortak hareket etmek, ABnin uluslararas politika ve gvenlik karlarna da hizmet etmektedir.
Bu ereveden bakldnda, uluslararas g olgusunun kendi iinde AB-Trkiye
btnlemesine salayaca girdinin nemli olaca aktr.
Tarihsel olarak, uluslararas g konusu, Trkiyenin AB servenin resmi olarak

balad 1963 tarihli Ankara Anlamasndan bugne dein, bu servenle derin ekilde
iselleen konularn banda gelmektedir (iekli, 1998: 66). yle ki, bu anlamann 12.
maddesinde taraflar arasnda serbest ii akmnn kademeli olarak gerekletirilmesinin
ekonomik yararlar aka dile getirilmi, ardndan 1973 tarihli Katma Protokoln 36.
maddesinde ise Trkiye ile Topluluk yesi Devletler arasnda iilerin serbest dolamnn,
Ortaklk Anlamasnn 12. maddesinde yer alan ilkelere uygun ekilde, Anlama'nn yrrle
giriinden sonraki 12. yln sonu ile 22. yln sonu arasnda kademeli olarak
gerekletirileceine iaret edilmitir. Ancak, bu ereve temelinde ngrlen 1976 ve 1986
yllar arasnda iilerin serbest dolam ile ilgili kararn kmasna ynelik somut koullarn
olumad gerei, Trkiyenin 1987 tarihli yelik bavurusuna, Avrupa Komisyonundan gelen
1989 tarihli olumsuz yant ile sonulanmtr. Bu noktada unu vurgulamak nemlidir: Ankara
Anlamasnn imzaland dnem, kinci Dnya Sava sonras Avrupann yeniden imarnn ve
ekonomik gelimesinin srd dolaysyla Avrupada igc piyasasnda yabanc iilere
youn bir talebin olduu yllardr; sonu olarak ikili anlamalar temelinde Trkiyeden de yz
binlerce kii bata Almanya olmak zere birok Avrupa lkesine ii olarak gitmeye balamtr.
Ksacas, 1960l ve 1970li yllarn ilk yars Avrupa ekonomilerinin igcne ihtiya duyduu
yllardr ve Trkiyeden giden misafir gmen iiler, Avrupaya ekonomik anlamda talep edilen
igc imkann sunmutur.
269
1970li yllarn ilk yarsnda ortaya kan petrol kriziyle birlikte, Avrupa, igc pazarnn
yabanc gmen iilere kar daha kstlayc ve seici bir tutum sergilemeye balad bir
dneme tank olunmutur. Bu dnemde Avrupa lkeleri yeni gmen ii almn hzla
azaltmlar; daha ok, aile birleimi, snma ve mlteci hareketleri ile gelen gmenlere
kaplarn amlardr. Dier bir bak asyla, Avrupada bu yllarda gn igc piyasasna
katksnn ekonomik ve siyasal olarak greceli daha az deerli olduu bir dneme girilmitir.
Dou Avrupa ve Sovyetler Birliindeki komnist rejimlerin k srecinde youn g ve
snma dalgalar ile kar karya kalndnda ise, daha nceleri kale duvarlar ile sarlan
Avrupa (Fortress Europe) slogan ile resmedilmeye balanan Avrupann g ve snma rejimi
daha da tutucu siyasal bir atmosfer iine girmitir. Bu dnem iinde, Trkiyeden Avrupaya
1960larda misafir ii g olarak balayan g hareketinin, aile birleimi ve evlilik gleri ile
daha kalc hal aldna tank olunmutur (Duygu, 2006a; Kaya and Kentel, 2005) Ayn
zamanda, zellikle 1980 askeri rejimi ve onu izleyerek belirginlik kazanan Krt sorunu
balamnda artan snma ve mlteci hareketlerinin, Trkiyeden Avrupaya ynelen gn yeni
biimi olduu gzlemlenmitir. Ayrca, bu sre artan kaak (yasad) g dalgalar ile
Trkiyeden Avrupaya gn belli bir dzeyde artarak srmesine neden olmutur. te yandan,
bu dnem iinde zellikle Orta Dou lkelerinden ve birok Afrika ve Asya lkesinden gelen
kiilerin Trkiyeyi bir gei lkesi olarak kullanp Avrupaya varmalar Trkiyenin birok
Avrupa lkesinde istenmeyen ge katkda bulunan bir lke olma imajnn pekimesine neden
olmutur (Duygu, 2003). Ayrca, birok Avrupa lkesinde artk artan saylar ile dikkat eken
Trkiye kkenli gmenlerin uyum sorunlarnn bu yllarda daha belirgin hale gelmesi de
Trkiyenin g balamnda olumsuz bir imaja sahip olmasna neden olmutur.
Avrupaya ynelen Trkiye-merkezli g rejimi iinde bu gelimeler gerekleirken

1990l yllarn sonu ve 2000li yllarn banda Avrupa iinde birbiriyle ilintili ancak ayn zamanda
birbiriyle atan iki grn ortaya kmasna tank olunmutur: bunlardan ilki, zellikle AB
btnlemesi perspektifinde oluturulan politikalar dorultusunda kstlayc, snrlayc ve seici
ltlerle gmenlerin ve snmaclarn Avrupaya geliinin belirli dzeylerde tutulmaya
allmas; ikincisi ise, zellikle Avrupann yeni demografik yaps iinde ge ve gmene olan
ve ileriki yllarda ciddi olarak artaca ngrlen ekonomik ve toplumsal gereksinimin birok
dzeyde ak olarak dillendirilir hale gelmesidir. Aslnda, bu iki gr eksenli tartmalarn
temelinde kaak gn ve snma hareketlerinin tm Avrupa iindeki younluunun artmas
yatmaktadr. Daha ok Avrupann gney lkelerinde youn ekilde grlen, ancak, AB25
lkelerinin hemen hemen hepsini etkileyen kaak g olgusunun bu lkelerde siyasal ve
toplumsal alardan bir sorun olarak algland grlse de, bu lke ekonomileri tarafndan
270
milyonlarca kaak gmenin altrlyor olmas da en azndan ekonomik dzeyde Avrupann

uluslararas ge gereksinim duyduunu aka gstermektedir. te yandan, kaak g
dalgalarnn yaygnl bu ekonomilerde niteliksiz igcne duyulan ihtiyacn bugn iin
srdn gsterse de, AB lkeleri iinde zellikle nitelikli igcne olan gereksinimin gelecek
yllarda artaca gr de bu g tartmalarna bir ekilde eklenmektedir.
Tm bunlarn yan sra, yukarda belirtildii gibi, Trkiye daha ok eitli Bat Avrupa
lkelerine gerekleen ii g akmlar nedeniyle g veren lke olarak tanmlansa da, son
yllarda lkeye byk younlukta ynelen g hareketleri Trkiyeyi ayn zamanda g alan bir
lke konumuna tamtr (duygu, 2003; duygu, 2006b). zellikle son yllarda Trkiye, ok
eitli lkelerden farkl etnik ve dinsel kkenlere sahip ve farkl amalarla gelen gmen
gruplarnn akmlarna sahne olmutur. Trkiyeye yabanc olarak nitelendirilebilecek kiilerin
kitle halinde gelii ile bu g akmlar, Trkiyenin uluslararas g rejimindeki konumunu
deitirmitir. yle ki, 1970li yllarn sonundan itibaren zellikle Trkiyenin snr komusu
olduu lkelerden veya dier yakn lkelerden Trkiyeye gerekleen uluslararas g
hareketleri, snmac, mlteci, transit gmen ve kaak ii gibi ok eitli g hareketlerini
kapsamaktadr (duygu, 2003; Kirii, 2002). te yandan, zellikle kresellemenin ve liberal
ekonomik gelimelerin rn olarak mesleklerinde uzman yabanc lke vatandalarnn
Trkiyede i bulmas ya da emeklilik g erevesinde Trkiyeye gelen yabanclarn oturma
ve alma izni edinmesi durumlarnda da byk bir art grlmektedir. Bu uzman ve emekli
yabanclarn ounun AB lkelerinden geldii unutulmamaldr.
Trkiyeye ynelen bu g hareketleri ncelikle Trkiyenin corafi konumuyla ilintilidir.

Komu lkelerde ortaya kan ekonomik, siyasi ve gvenlikle ilgili sorunlar buralarda yaayan
insanlar Trkiyeye ge ynlendiren balca unsurlar arasndadr. Trkiyenin Asya, Avrupa ve
Afrika ktalar arasnda bir kpr vazifesi grmesi ve nemli deniz yollarna sahip olmas
dolaysyla ok sayda gmen Batnn gelimi lkelerine g etmek iin Trkiyeyi bir gei
alan olarak kullanmaktadr. Bu farkl g trlerine bakarak, Trkiyeye ynelen g olgusunu
dzenli (kaytl) ve dzensiz (kaytd) g olarak incelemek doru olacaktr. Dzenli g,
Trkiyeye almak, eitim grmek amacyla gelen kiilerden ve bu kiilerin oturma veya
alma izni bulunan dier aile yelerinden olumaktadr. Dzensiz g kategorisi ise mekik
gmenler ayn kiinin defalarca gelip gitmesi ve transit gmenler ile snmac ve mlteci
hareketlerinden olumaktadr.
271
Dzenli G kapsamnda gelen kiilerin Trkiyede kal ilgili yasal dzenlemeler, ileri
ve alma Bakanl makamlarnca dzenlenmektedir. 2000li yllarn bandaki resmi verileri
gz nne aldmzda, yllk erevede yaklak 150160 000 yabanc lke vatandann
Trkiyede oturma izniyle bulunduklar bilinmektedir. rnein, 2001 ylnda Trkiyede oturma
izniyle bulunan yabanclarn says 160 000dir: bunlarn yaklak 23 000i alma izniyle, 24
000i ise renci statsyle Trkiyede bulunmakta, geri kalanlar ise - ki bunlarn bir ksm bu
alan ya da renci olarak bulunanlarn aile yeleridir - Trkiyede oturma izniyle bulunan,
ancak halen almayan ya da renci olmayan kiileri kapsamaktadr. 2005 yl verileri ise,
Trkiyede oturma izniyle bulunan yabanc lke vatandalarnn saysnn 132 000 olduunu
gstermektedir; bunlarn 22 000i alma izniyle bulunurken 25 000i ise Trkiye'de bulunan
rencilerdir. Son dnemde Trkiyeye artan bir hzla ynelen uluslararas emekli g de
dzenli g dalgalarn oluturan bir dier g trdr. Sz konusu bu g dalgas iinde, bata
Alanya olmak zere Antalyann pek ok ile ve kasabas; Bodrum, Marmaris ve Didim gibi
turizm merkezleri ve evreleri nemli sayda emekli Avrupal gmene ev sahiplii yapmaktadr.
Bu konuda u ana kadar yaplan almalar ve oturma izni istatistikleri sadece Alanyada byk
ounluunu Almanlarn oluturduu 50007000 Avrupal gmenin yerleik olduunu
gstermektedir. Tm Trkiyede yerleik emekli Avrupallarn saysnn ise 20 000 e
yaklamakta olduu tahmin edilebilir (Unutulmaz, 2002). Tm bu gelimeler zellikle son on yl
iinde saylar hzla artan ekilde binlerce AB vatandann Trkiye gelii, yerlemesi ve
almas, buna bal olarak AB ile Trkiye arasnda uluslararas g balamnda iki ynl bir
ilikiye girildiini gstermektedir (Kaiser, 2003; Kaiser and duygu, 2005).
Dier taraftan dzensiz g balamnda, Trkiye, bir yandan g alan, bir yandan
ise gelen gmenlere gei alan yaratan bir lke konumuna gelmitir. Bu erevede,
yalnzca Afganistan, Iran ve Iraktan deil, Pakistan ve Banglade gibi Asyann,
Afrikann ve Orta Dounun eitli lkelerinden de binlerce gmenin, Trkiyeyi bir
kpr olarak kullanp Batya gitmeye alt bilinmektedir. Bu g hareketleri niceliksel
olarak ok byk lekli olmasa da, niteliksel farkll itibariyle ayrt edici zellie sahip
olan snma ve mlteci hareketleriyle de i ie gemitir. te yandan, 2000li yllarn
banda saylar artan dzensiz gmenlerin says bugn dmeye balamtr. Gerek
transit gmenlerin, gerekse mekik g erevesinde Trkiyede emeini satp alan
yabanclarn saylarnda son yllarda grlen deiimi bir ka nedenle aklamak
mmkndr. lk olarak, zellikle ABye uyum sreci temelinde dzensiz gn dzenli
bir hale getirilme abalar ierisinde, Trkiyede ilgili resmi birimlerin somut admlar
272
atmas, insan kaakl ve ticareti konusunda cezalarn arttrlmas ve snrlarn

korunmas konusunun daha ciddi olarak ele alnmasyla aklanabilir. te yandan, daha
nceleri var lkesi olarak Trkiyeye gelmeyi tercih eden Dou Avrupal gmenler,
AB ierisinde serbest dolam hakk kazandktan sonra, Bat Avrupa lkelerine g
etmeye ynelmitir. Son olarak da, Trkiyedeki ekonomik kriz dnemleri ve youn
isizlik durumu Trkiyedeki igc pazarn yabanc iiler iin daha az ekici klmtr.
Trkiye, ayn zamanda corafi konumu nedeniyle bir geit blgesi oluturmas
nedeniyle, 1980lerden bu yana ok sayda snmac iin nemli bir durak noktas
haline gelmitir. Bu snmaclarn byk bir ounluunu Asya ya da Afrika kkenli
gmenler oluturmaktadr. Aslnda bu fiili durum, Trkiyenin BMnin 1951 tarihli
Cenevre Szlemesine koyduu corafi snrlama kouluyla bir aykrlk
gstermektedir. 1951 Szlemesine konulan bu snrlamaya gre, Trkiye yalnzca
Avrupa lkelerinden snma talebinde bulunan kiilerin taleplerini deerlendirecek;
ancak Avrupa dndan gelen snmaclar konusunda herhangi bir ykmllk altna
girmeyecektir. Ancak corafi snrlama olmamas durumunda, Trkiyenin siyasi
karmaalarn youn olduu blge lkeleriyle Avrupa arasnda bir tampon blge haline
gelecei ve youn bir snma hareketiyle kar karya kalaca endiesiyle,
Trkiyedeki yetkili kurumlar bu snrlamann kaldrlmasna kar kmaktadr. Bu tr bir
deiikliin sadece AB yeliinin gereklemesi durumunda dnlebilecei dile
getirilmektedir.
7.3 TRKIYE VE AVRUPA BIRLII LKELERI ARASINDAKI TAMAMLAYICILIK
AB yesi lkelerde gzlemlenen nfusun yalanmas ve dourganln d gibi

nedenler dolaysyla bu lkelerin toplumsal ve ekonomik alardan gen nfusa ciddi ekilde
gereksinim duyaca savndan yola karak, AB yesi olacak bir Trkiyenin Birlie nemli bir
katksnn olaca fikri ve Trkiye demografisinin AB demografisini tamamlayc olduu ileri
srlebilir. Bu durum Trkiyenin AB yelii ile ilgili olarak olumlu bir bak as da sunmaktadr
(Behar, 2006; Fargues, 2005). Ancak bu demografik tamamlaycln hangi lde
gerekleecei, hangi lde gereklemeyecei de bir tartma konusudur.
273
Uluslararas gn ortaya kmas ve sreklilii balamnda en nemli neden olarak

genellikle lkeler ya da blgeler aras gelimilik fark zerinde durulur. Bugn, Trkiyenin
sahip olduu sosyo-ekonomik ve demografik gstergelerin AB lkelerinin gstergeleriyle
belirgin farkllklar gsterdii aktr. Hi phesiz, lkeler arasndaki bu farkllklarn zaman
iinde hangi dorultuda ve hangi hzla deiecei ileride ngrlen olas g dalgalarnn
younluunu aklayacak en nemli gstergeler arasndadr. Ancak, zellikle farkl sosyo-
ekonomik gstergelerin son 20 yl iinde alaca deiim oranlarna bakldnda, Trkiyenin
modernleme admlarndaki hz, burada karlatrld dier lkelerle arasnda grlen farkn
byk bir hzla kapanmaya baladn gstermektedir. Kii bana den milli gelirin
1980lerdeki 1200 Amerikan Dolar dzeyinden, 2000lerde 6000 Amerikan Dolar dzeyine
kmas ya da doumdaki yaam beklentisinin ayn dnemde 10 yl artmas ve 2000lerde 70
yl dzeyine kmas bu gelimeye verilecek rneklerdendir. Ekonomik bymenin son yllarda
yzde altlar ve yzde dokuzlar arasnda seyretmesi bu dorultudaki baka bir rnektir.
Trkiyede son yllarda kaydedilen bu dnm ve gelimenin yn uzun dnemde
Trkiyedeki g etme basksnn azalmas anlamna gelecektir.
Ekonomik gelimilik farknn tesinde, hatta ondan daha nemli olarak, AB ve Trkiye
arasndaki demografik farkllk, Trkiyenin AB yelii tartmalarnda uluslararas g
konularnn youn ekilde gndeme gelmesinin ana nedeni olmutur. Bu demografik farkllk,
nmzdeki yllarda zellikle Trkiyenin AB yeliinin gereklemesi durumunda,
Trkiyeden ABye ynelebilecek gn bykl konusundaki tartmalara kaynaklk eden
en nemli unsur olarak grlmektedir. AB asndan bakldnda dourganln dkl ve
nfusun yalanmas, Trkiye asndan dnldnde ise nfus art hznn grece yksek
kal ve gen nfus orann bykl Trkiyeden ABye ynelecek olas gn temel nedeni
olarak vurgulanmaktadr.
Bu noktada, nmzdeki yllarda AB ve Trkiyede yaanacak demografik srelerin

ayrntlarna bakmak nemlidir. Orta lekli doal nfus deiiklikleri ve g varsaymlar iinde
AB25 lkelerinin toplam nfusu, 2005 ylndaki 472 milyon dzeyinden, 2025 ylnda 478
milyona ykselecek, ardndan azalma srecine girecektir: 2050 ylnda AB25 lkelerinin
nfusu 462 milyon dzeyine decektir. Ayn sre ierisinde eer g almazlar ise, Bat ve
Orta Avrupa lkelerinin toplam nfusu 2010 ylnda en yksek seviyesine ulatktan sonra
azalmaya balayacak ve 2025 ylnda 460 milyona, 2050 ylnda ise 415 milyona inecektir.
Avrupada dk dourganlk oranlar ve artan yaam sreleri nfusun ya yapsn byk
274
lde deitirmektedir. Gen nfusun oran azalrken, yal nfusun oran ve igcne
katlanlarn ortalama ya ykselmektedir.
Bat ve Orta Avrupa lkelerinde alma yanda olan 1564 ya aras nfus, 2005
ylnda 317 milyon iken, 2015 ylna ulaldnda bu saynn 302 milyona, 2025 ylnda ise 261
milyona kadar dmesi beklenmektedir. Birok AB lkesinde igc pazarna katlan genlerin
says ise giderek azalmaktadr. Bu durum, nmzdeki 45 yl ierisinde tm AB25 lkeleri
iin de geerli olacaktr. Bu ya grubunun tersine, ortalama yaam sresinin artmas
sonucunda, 65+ ya grubu 2005 ylndaki 79 milyon dzeyinden 2025 ylnda 107 milyona,
2050 ylnda ise 133 milyona ulaacaktr. Nfusun ya yapsn yanstan bir l olarak medyan
yanda gzlemlenen deiikliklere bakldnda gzlemlenen udur: doum oranlarnn ok
yksek olduu 1960l yllarda medyan ya u anda AB yesi olan 25 lkede 32 iken, bugn
bu ya bu lkelerde 38,5tir. Bu saynn 2050 ylna varldnda 48e kadar ykselmesi
beklenmektedir. Bu da, o tarihte neredeyse tm Avrupa nfusunun yarsnn 50 ya st
kiilerden olumas anlamna gelmektedir.
Demografik alanda yaanan sreler, igc pazarndaki eilimlerle ve igcne

katlm oranlaryla birlikte gelecekte igcnn hangi bykle ulaacan belirlemektedir.
Bugn AB25 lkelerindeki igc pazarnda 227 milyon kii bulunmaktadr. Bu saynn 21
milyonu (yzde 9) yabanc lke doumlu kiilerden olumaktadr. Bugnk igcne katlm
oranlar temelinde yalanan nfusun igcnn bykln hzla azaltaca aktr. Buna
gre Bat ve Orta Avrupa lkelerindeki igc orannn, 2025 yl itibariyle yzde yedi derek
211 milyon olaca, 2050 ylna varldnda ise yzde 19 derek 183 milyon olaca
ngrlmektedir. Bu lkelerin hi g almamas durumunda, bu dn hz daha fazla
olacaktr: igc 2025 ylnda 201 milyon, 2050 ylnda 160 milyon dzeylerine inecektir. Bu
da eer orta lekte bir g olmaz ise bugnden 2050 ylna Avrupadaki igcnn 67 milyon
azalaca anlamna gelmektedir. Nfusun yalanmas ile birlikte, bu srecin Avrupann
toplumsal, ekonomik ve siyasal dzenine getirecei sonucun olumsuz olaca ok aktr.
ABnin bu sorunlar ile baa kabilmesi iin temel seenek nerilebilir: (a) igcne
katlm orannn arttrlmas, (b) emeklilik yann ykseltilmesi ve (c) aktif ekonomik g
politikas izlenmesi. Orta lekli g olmas koulunda, 2050 ylna varldnda AB25
lkelerinin igcne katlm orannn, bugn AB lkeleri arasnda en yksek igcne katlm
275
oranna sahip lke (Danimarka, zlanda ve sve) ile ayn seviyede olmas koulunda, Bat
ve Orta Avrupa lkelerindeki igc oran 2005 ylndaki 227 milyon dzeyinden, 2025 ylnda
233 milyona ulaacak, onu izleyen yllarda de geerek 2050 ylnda 222 milyon olacaktr.
G olmad takdirde ise, yine ayn ekilde igcne katlm orannn artrlmas varsaym ile,
igc oran 2025 ylnda 222 milyondan, 2050 ylnda 195 milyona decektir. Ancak, 2050
ylna varldnda tm AB ye lkeleri kadnlarnn igcne katlm oran (1564 ya grubu
ierisinde) erkeklerin igcne katlm oranna edeer duruma gelirse, Avrupann igc
rakamlar, 2025 ylnda 224 milyonda kalacak ve 2050 ylna kadar olan dnemde 205 milyona
decektir. AB yesi lkelerdeki emeklilik yann 2025 ylna kadar olan dnemde 5 yl, 2050
ylna kadar olan dnemde ise 10 ya ykseltilmesi durumunda Avrupa igc oran da
artacaktr. Ancak, AB lkelerinin g almad koullarda bu senaryoda da grld gibi 2050
ylna varldnda igc miktarnn dne engel olunamayacaktr: 2025 ylnda 218 milyon
olan bu say, 2050 ylnda 190 milyona decektir. AB lkelerinin hi g almamas
durumunda, ancak yukardaki birinci ve ikinci seenekler iinde, ksacas igcne katlm
oranlarnn ykseltilmesi ve emeklilik yann artrlmas koullarnda, yalanan nfusun igc
zerinde olumsuz bir etkisinin grlmeyecei anlalmaktadr. Bu iki seenein birlikte
uygulanmas sonucunda, igcne katlm oranlarnn ykseltilmesi skandinav lkelerinin
bugnk dzeylerinin uygulanmas ile gerekleirse, 2050 yl itibariyle Bat ve Orta Avrupa
lkelerinde igc dzeyi 228 milyon olacaktr (2005 ylnda bu rakam 227 milyon, 2025te ise
241 milyondur). Bu iki seenein birlikteliinde, eer igcne katlm oranlarnn ykseltilmesi
daha dk dzeylerde kalrsa, igcndeki olumsuz deiimin daha yksek seviyelerde
olaca hesaplanmaktadr.
Avrupada demografik boluun giderilmesi iin ne byklkte bir ge ihtiya

duyulaca sorusu, hi kukusuz, ok nemlidir. gcne katlm oranlarna bakldnda ve
gn yaanmad dnldnde Bat ve Orta Avrupadaki igc oran 20052025 yllar
arasndaki dnemde 26 milyon, 20052050 yllar arasndaki dnemde ise 66 milyon civarnda
azalacaktr. gc gnn bu boluu doldurma ilevi olduu aktr. Bu durumda 2005
2025 yllar arasnda AB25 lkelerinin igc havuzuna yllk 1,3 milyon gmen katmalar
gerekmektedir. 20252050 yllar arasnda bu say yllk 1,6 milyon olacaktr. Avrupaya
ynelecek gmenlerin yzde 70inin igcne katlaca dnlrse gten elde edilecek
yllk net katk 2025 ylna kadar 1,92,0 milyon arasnda, 2050 ylna kadar olan dnemde ise
2,3 milyon olacaktr. Bu varsaymlara gre, 20052050 yllar arasnda 1564 ya grubu
ierisinde olan 95 milyon kiinin g etmesine ihtiya duyulacaktr. Bu say Avrupann son
yllarda alm olduu yllk gmen saysndan ok daha fazla saydaki gmenin nmzdeki
276
yllarda ktaya gn ngrmektedir. Ancak dier taraftan bu ngrnn gereki bir yan
olmad aktr.
Ayn ereveden Trkiyeye baktmzda ise, 2000li yllarn banda, geleneksel bir
toplum yapsndan modern bir toplum yapsna gei anlamnda, demografik dnmn
tamamlam bir lke grmekteyiz. Bu dnme demografik gei ad da verilmektedir. Bu, bir
adan ok yksek doum ve lm oranlarndan dk dzeydeki doum ve lm oranlarna
gei, bir adan da doum ve lm oranlar arasndaki farkn kapanmas anlamna
gelmektedir. Dier bir adan ise, nfus art hzndaki ciddi azalmay ifade etmektedir. 72,5
milyon nfusa sahip Trkiyede nfusun yllk art hz yzde 1,5 altnda seyretmeye
balamtr. Doumdaki yaama beklentisi 70li yllara yaklam, toplam dourganlk hz 2,2
ocuk saysnn altna inme eilimleri gstermi ve ocuk lm hz binde 30un altna inmitir.
nmzdeki yllarda Trkiye nfusunun bu dzeydeki bir byme hzyla belirli oranda
artaca ngrlmektedir: 2005 ylndaki 73 milyon dzeyinden ilk 20 yl ierisinde 90 milyona,
2050 ylna varldnda ise 100 milyon dzeyine ulaaca kestirilmektedir. Ancak, 2050lerde
Trkiye nfusunun bu dzeylerde, hatta 100 milyona ulamadan da, durgun hale gelebilecei
ve ardndan bir azalma dnemine girecei de hesaplanmaktadr.
Bu kestirimlerdeki temel varsaym, Trkiyede bir kadnn sahip olmas beklenen

ortalama ocuk saysnn, 2010 ylnda nfusun temel yenilenme oran olan 2,1e ulamas ve
ondan sonraki yllarda da bu orann sabit kalmasdr. Bu varsaymdan hareketle yaplan
ngrler iinde, Trkiye nfusu iinde 015 ya grubunun 2005 yl iin hesaplanan oran
yzde 28e, 2025 ylnda yzde 22ye sonra da 2050 ylnda yzde 19a inecei grlmektedir.
1564 yalar arasndaki igc ya grubunda ise 2005te yzde 67 olan oran, 2025 ylnda
yzde 68e ykselecek, 2050 ylnda da yzde 62ye decektir. Dier bir taraftan, nfusun
hzl bir yalanma srecine girecei grlmektedir: 2005te yzde 6 olan 65 zeri ya grubu,
2025 ylnda yzde 10 dzeyine, onu izleyen 25 yln iinde ise ok hzl bir artla yzde 19
dzeylerine ulaacaktr.
1564 ya grubunun Trkiye nfusunun btn iindeki konumuna mutlak saylar

asndan bakarsak, bu ya grubunun 2035 ylna kadar byyeceini sylemek mmkndr.
Bu ya grubunda bulunanlarn Trkiyedeki dourganlk orannn yksek olduu dnemlerde
doan kuaklar olduu dnlrse, bu ya grubunda nmzdeki yllarda srecek olan
277
saysal bykln nedeni anlalm olur. Trkiye nfusu bugnden 2030lara yzde 30
byrken, 1564 ya grubunun bu hzdan daha fazla byyecei ngrlmektedir: bu sre
iinde yzde 40 dzeyindeki bir byme hz ile 1564 ya grubunun bykl 42 milyondan
60 milyona kacaktr. phesiz bu byme igcnn ve igc arznn ykselmesi anlamna
gelmektedir. Elbette bu demografik gelimeye paralel olarak, eer igcnn retkenlik,
hareketlilik ve esneklik kazanmas da e zamanl olarak geliirse, demografik frsat penceresi
ile karlalabilir. Ancak, bu frsat penceresi ortamnn toplam nfus iinde zellikle 65
zerindeki ya grubunun oransal olarak artmas ve 1564 ya grubunun orannn azalmasyla
birlikte 2025 ylndan sonra kaybolmaya balayaca gz nnde bulundurulmaldr.
Daha nce deinildii gibi, iine girilen bu demografik dnm sreci iinde, nfusun
belirgin bir ekilde bir yalanma dnemine girmesi de kanlmazdr. Bugnden 2050 ylna
kadar Trkiye nfusunun yaklak yzde 40 artaca ngrlrken, 65 ya zerindeki grubun
orannn da ikiye katlanaca hesaplanmaktadr. Bu ya grubunun toplam nfus iindeki orann
2000 ylnda yzde 6dan 2025 ylnda yzde 10a, 2050 ylnda ise yzde 18 dzeyine
ykselmesi beklenmektedir. Yaplan kestirimler bu erevede 65 ya zeri grubun 2000 ylnda
3,6 milyon olan saysnn 2050 ylnda 17 milyona ulaacan ngrmektedir. yle
grnmektedir ki, 2025 yl sonrasnda artk Trkiye nfusunun gen bir nfus olduunu
sylemek pek kolay olmayacaktr. Bunun en belirgin gstergesinin ykselen medyan ya
olduu sylenebilir: medyan yann 2000 ylnda yaklak 25 iken, 2025 ylnda 33e, 2050
ylnda da 39a ykselecei grnmektedir.
Demografik ve ekonomik adan gn Avrupa iin tamamlayc bir etkisi olaca ve

gereklilii vurgulanrken, ne tr bir g sorusu da gndeme gelmektedir. Bu soruya verilen
yantlarn arasnda daha ok gereksinimi hissedilen nitelikli igcn salayacak bir gn
yan sra toplumsal ve kltrel olarak Avrupa toplumlar iine kolaylkla uyum salayacak i
gcn salayacak bir g vurgulanmaktadr. Ancak, szn ettiimiz ekonomik, toplumsal,
siyasal ve ideolojik alardan ok fazla seici olacak bir g yaklamnn, demografik olarak
ABnin ihtiya duyduu gn bykl karsnda, pek de gereki olmad aktr. Son
olarak, ABdeki igc pazarnn ihtiya duyabilecei yukarda ifade edilen gmen saysnn
btn Trkiye nfusunun g etmesi halinde bile salanamayaca ok belirgindir.
7.4 AVRUPA BIRLII YOLUNDA TRKIYE: YASAL DZENLEMELER
278
Trkiyenin uygulamakta olduu g politikalarnn, son dnemde deien koullar ile

birlikte, yeniden gzden geirilmesi kanlmazdr. Bu deiimi hzlandran faktrlerden biri de
AB grmeleri srasnda belirtilen neriler olmutur. Trkiye Cumhuriyeti AB lerleme
Raporlarndan da takip edilebilecei zere, uluslararas g konularnda uygulad
politikalarda baz deiikliklere gitmi, dier baz konularda ise eitli nedenlerle hareketsiz
kalmtr. AB lkeleri ile grmelerinin de olduka etkili olduu bu deiiklikleri u alt balklar
halinde zetleyebiliriz:
Vatandalk
Vatandala gei sreci, tm lkeler gibi Trkiyede de tartmal bir alandr. Son
zamanlarda hzla artan sahte evlilikler den korunmak amacyla, Haziran 2003te Trk
Vatandal Kanunu deitirilmi, Trk vatandalar ile evli yabanclarn vatandalk
kazanmalar iin sene bekleme sresi getirilmitir. AB eksenli vatandalk tartmalarnda
bir dier nemli alan ise Romen gmenler igal etmektedir. rnein 2004 lerleme
Raporunda, Romen kkenli gmenlerin durumu zerinde durulmu, bu gmenlerin
Trkiyeye girmesini yasaklayan mevzuatn hala yrrlkte olduuna dikkat ekilmitir. Olumlu
saylabilecek bir gelime olarak, 2003 ylnda Vatandalk Yasasna ilikin bir genelge ile,
vatandala bavuranlarn ingene olup olmadn belirtmesi artnn kaldrld
belirtilmitir. 2006 lerleme raporu ise, Eyll aynda skan Kanunda yaplan deiiklikle
ingenelere ynelik ayrmc hkmlerin kaldrldn ancak, yabanclarn Trkiyede kamet ve
Seyahatleri Hakkndaki Kanunda ingeneler aleyhinde ayrmc hkmlerin yer almaya devam
ettiini belirtmektedir.
AB-Trkiye Vize Politikalar Uyumu
2000 lerleme Raporunda belirtilen AB vize politikalar ile uyumlu bir Trkiye vize listesi
nerisini takiben, 2001de verilerin korunmas, vize politikas ve snr kontrolleri ile ilgili gelime
salanm, yasad snr ihlallerini caydrc bir dizi nlem alnmtr. 2002 ylnda ise Trkiye
Cumhuriyeti ileri Bakanl bnyesinde oluturulan alma grubunun, Trk mevzuatnn
snr ynetimi, iltica ve g alanlarnda Topluluk mktesebatna uyumlatrlmas iin zel bir
takvim hazrlayaca belirtilmitir. 2004 lerleme Raporuna gre, AB negatif listesi ile uyum
abalar devam ederek, Trkiye listesi ile AB listesi arasndaki fark 6 lkeye inmitir. Schengen
279
ile ilgili olarak ise Europol ve OLAF ile irtibata geecek ulusal bro Mart 2004te Emniyet
Mdrlnn Interpol Dairesi iinde kurulmutur. Yine ayn dnemde Bulgaristan ve Trkiye
arasnda snr kontrolne ilikin ibirlii protokol imzalanmtr. Ancak btn resme
bakldnda 2008 lerleme Raporunda, vize politikalar konusunda, hedeflenen gelimelerin
gerekletirilmedii belirtilmektedir. Buna gre, snrlarda halen, farkl makamlarn
sorumluluunda olmak zere, etiket ve damga tr vizeler hazrlanmakta; havaalan transit
vizeleri henz uygulamaya gememi bulunmaktadr.
Kaak gmenler
1999 lerleme Raporunda zerinde durulduu zere, Trkiyeden illegal yollarla

geenlerin saysnda nceki dnemlere gre ciddi bir art olmutur. Bu gmenler tarafndan
Trkiyenin AB lkelerine giden yolda bir transit durak olarak ele alnmas nedeniyle, yasad
gmenler iin barnma ve eitli sosyal imkanlar salayan tesislerin gelitirilmesi konusu
srekli gndemde olmutur. 2002 lerleme Raporu bu alanla mcadelede bir dizi giriim
balatldna dikkat ekmektedir. Bu balamda snrlardaki kolluk personelinin says
arttrlm ve evraklarda sahtecilik konusunda personele eitim verilmitir. Bu konuyla ilgili
uluslararas szlemeleri ve zellikle 2000 tarihli Snr aan Organize Sularla Mcadele ile
ilgili BM Szlemesini ve protokoln imzalam ancak onaylamamtr. Austos 2002de
TBMM, insan kaakl ve ticaretini su haline getirecek iki adet deiiklik kabul etmitir.
Konuyla ilgili alnan ciddi nlemler sonucu, 2003 lerleme Raporunda da belirtildii gibi yasad
g akmlarnda azalma gzlenmitir. 2002 ylnda yakalanan yasad gmen 82.825ken
2003n ilk yarsnda bu say 23.308 olmutur. Son olarak 2008 lerleme Raporunda, ltica ve
G Grev Gcnn, dzensiz gle balantl snr grevlerinden sorumlu birimleri bir araya
getiren st dzey bir alma grubu kurulduundan bahsedilmitir.
ltica Hakk
Trkiyenin Avrupa Birlii dndaki lkelerden gelen snmaclar iin iltica hakk tanmyor
olmas AB lerleme Raporlarnda birok kez dile getirilmitir. Buna cevap olarak ise Trkiye
Cumhuriyeti mlteci aknyla ba edebilme kapasitesi ve Topluluk destei ile ilgili artlar
saland taktirde, corafi snrlamann kaldrlabileceini belirtmitir. Dier taraftan Trkiye,
iltica hakk arayan mltecilerin nc bir lkeye yerletirilmesi konusunda BM Snmaclar
280
Yksek Komisyonunun aratrma yapmasna izin vermektedir. ltica ve snmaclar ile ilgili
olarak, Ekim 2000-Ekim 2003 dnemi boyunca 3 yllk personel eitimi, teknik yardm alm ve
bu konularda meydana gelen ulusal ve uluslararas deiimlerin ele alnmas iin bir alma
dzenlenmitir.
2002 yl lerleme Raporunda, mlteciler iin tbb masraflarn karlamak amacyla yeil
kart uygulamas balatld belirtilmekte, UNHCR ile ibirlii halinde yrtlen, iltica ve
gmen hukukuna ilikin jandarma ve polislere ynelik eitim faaliyetleri sevindirici gelimeler
olarak belirtilmektedir. Ancak bavuru ve kimlik bildirim konusunda mltecilere uygulanan sre
snrlamasnn devam etmesi byk bir sorun olarak ele alnmaktadr. 2004 lerleme
Raporunda, 2005te kabul edilecek yeni iltica kanununa hazrlk olarak karlan tebli ile 10
gnlk zaman snrlamasnn kaldrlmakta ve hzlanm prosedr uygulamasnn getirilmekte
olduuna dikkat ekilmektedir.
lk olarak 2006 lerleme Raporunda, yukarda belirtilen corafi snrlamann 2012 itibariyle
kaldrlabileceinden bahsedilmektedir. 2008 lerleme Raporunda ise, mltecilerin kabul ve
entegrasyonunu yrtebilecek bir birimin oluturulmas iin ileri Bakanlnn gerekli
ilemlere balad belirtilmektedir. Son olarak, Trkiyeye yaplan iltica bavurularnn says
ve artan hz dikkate alndnda, ltica Yasasnn yeniden gzden geirilmesinin nemi
vurgulanmaktadr.
Yeniden Kabul Anlamalar
AB lkeleri eitli lerleme Raporlarnda, Trkiyenin anayasal gerekelerle yeniden

kabul anlamas yapmamasn ciddi bir sorun olarak nitelendirmitir. (1998, 1999) Bu eletirileri
takiben, 2001 lerleme Raporuna gre, gle ilgili yeniden kabul anlamalar imzalamak zere
Yunanistan ile Trkiye arasnda ikili mzakereler balatlmtr. Ertesi yl ise iki lke arasnda
su, terrizm, uyuturucu kaakl ve yasad g ile mcadelede ibirliine ilikin anlama
Haziran 2001de ve geri kabule ilikin protokol Nisan 2002de imzalanmtr. 2004 lerleme
Raporunda ise, Trkiyenin Mart 2004te Avrupa Topluluu ile geri kabul protokol iin
mzakerelere oturmay kabul ettiine dikkat ekilmitir. 2005 lerleme Raporu, Trkiyenin
Mays 2005te AB ile geri kabul anlamasna ilikin mzakereleri balatt haberini
vermektedir. Son olarak 2008 lerleme Raporunda, Trkiyenin Afganistana Geri Kabul
281
Anlamas imzalamay teklif ettii; Pakistanla geri kabul anlamasnn ilk tur grmelerinin
tamamland; ancak Aralk 2006dan beri Avrupa Topluluu ile Geri Kabul Anlamas
mzakeresinin durduuna dikkat ekilmitir.
nsan Ticareti
Avrupa Birlii 1999 lerleme Raporu, insan ticaretinin Trk mevzuatnda bal bana
bir su olarak dzenlenmi olmamasna dikkat ekmektedir. ou Romanya, Rusya, Ukrayna,
Moldova, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistandan gelen kadnlar dorudan Trkiyeye ya da
Trkiye zerinden dier komu lkelere karlmaktadr. Austos 2002de yasal
dzenlemelerle insan kaaklnn yasaklanmas ve ar cezalarn getirilmesi ile bu alanda
daha fazla tutuklama gereklemeye balanmtr. 2003 yl boyunca, ileri Bakanl, 600
hakim savc ve dier ilgili personele insan kaakl ile ilgili eitim faaliyetlerini srdrmtr.
nsan ticareti sorunu kapsamnda 2004 ylnda ise bir dizi nlem alnmtr: Ocak
2004te ileri Bakanl tarafndan, insan ticareti vakalaryla uramak zere zel bir
uzmanlk birimi kurulmutur. Austos 2004te stanbulda, insan ticareti madurlar iin bir
snma evi faaliyete balamtr. Ocak 2004te, insan ticareti madurlarnn cretsiz tedavi
hakkna sahip olmalarn ngren bir ynetmelik kabul edilmitir. Nisan 2004te, ileri
Bakanl, valiliklere, insan ticareti madurlar iin ikamet izinlerini alt aya kadar uzatma
yetkisini vermitir. Kaaklk veya gmen ticareti yaptklar belirlenen tayclara kar
yaptrmlar getiren yeni bir karayolu ulatrma kanunu ve ynetmelii kabul edilmitir. nsan
ticaretiyle mcadelede ibirliini arttrmak iin Temmuz 2004te Belarus ile bir Mutabakat Zapt
imza edilmitir. 2005 lerleme Raporu ise Trkiyenin Mays aynda AB ile geri kabul
anlamasna ilikin mzakereleri balatt aklamaktadr.
nsan kaakl sorunu ile ba edebilmek amacyla, 2006 lerleme Raporunda dikkat
ekildii zere, ubat aynda Moldova ile bir ibirlii ve bilgi deiimi protokol imzalanmtr.
Son olarak 2008 lerleme Raporunda, nsan Ticaretiyle Mcadele Grev Gcnn sistematik
olarak dzenlendii ve yerel idareleri kapsayacak ekilde geniletildiinden bahsedilmitir.
Bunlarn yan sra, istatistik toplama standard tesis edilmi; Tank Koruma Kanununun
yrrle girmesi ile failler aleyhine tanklk etmeyi kabul eden insan ticareti madurlarnn
282
kimlikleri korunmakta ve onlar tank koruma programna dahil etme yolunun almakta olduu
belirtilmitir.
lke ierisindeki sosyal adaletsizlik
Trkiye Cumhuriyetinin Dou ve Gneydou blgelerinde bulunan blgesel,

demografik, sosyo-ekonomik ve altyapsal dengesizlikler nedeniyle, bu blgelerden lkenin
batsna ve yurtdna yaplan g giderek daha da nem kazanmaktadr. Hem Trkiye
Cumhuriyetinin kendisi hem de AB lkeleri iin nem addeden bu durum birok lerleme
Raporuna konu olmutur.
Ek Yasal Dzenlemeler
Son olarak, Trkiyenin 1999da imzalad Btn Gmen ilerin ve Onlarn Aile
Fertlerinin Haklarnn Korunmasna Dair BM szlemesini 2004te onayladndan bahsetmek
gerekir. Trkiye Cumhuriyeti sz konusu szlemeyi imzalayarak, uluslararas insan haklar
rejimi dorultusunda hareket edeceini kabul etmektedir. Dier bir taraftan, Ekim 2003te
Uluslararas G Tekilat (UGT)na, onaylad Anlama ile yasal stat vermi ve lkedeki
faaliyetlerini kolaylatrmtr. Uluslararas bu tr balar Trkiyenin g politikalarnda daha
fazla dnerek hareket etmesini salayacaktr.
7.5 AB YOLUNDAKI TRKIYE IIN BIR KARILATIRMA: SPANYA &

POLONYA
Yukarda belirtildii gibi Trkiye AB ilikileri kapsamnda benzer bir sreten, u anda
AB lkesi olan Polonya ve spanya gibi baz dier lkeler de gemilerdir. Her iki lke de
ncelikle AB lkelerine g veren lke konumundan, zamanla dier AB yesi lkelere doru
ge gei veren ve dorudan g alan lke konumuna gelmilerdir. Ge gei veren lkeler
kapsamnda Polonya, Dou Avrupa lkelerinden gelen gmenlerin Bat Avrupaya alan
kaps olmakta, spanya ise Kuzey Afrika lkeleri ile Kuzey Avrupa lkeleri arasnda bir geit
grevi grmektedir. Dier bir taraftan, spanya ile Polonya, hala g veren lke olma
283
zelliklerini de kaybetmemilerdir. Tm bu noktalarda Trkiye, sz konusu lkeler ile belli

oranlarda benzerlik gstermektedir. Bu balamda, Trkiyenin farkl olaca dnlen
uluslararas g potansiyelini incelemek iin karlatrmal bir yaklam iinde bulunmak
faydal olacaktr. Aadaki tablo bu amala birlie 1986 ylnda ye olan spanya, 2004 ylnda
ye olan Polonya ve son olarak Trkiyenin baz seilmi sosyoekonomik gstergelerini
sunmaktadr.
284
TABLO 7.1: SEILMI SOSYO-EKONOMIK GSTERGELER ZERINDEN BIR KARILATIRMA, (ALMANYA, BULGARISTAN,
HIRVATISTAN, TALYA, KIBRIS, ROMANYA, POLONYA, SPANYA, TRKIYE) (2003/2004)
Kii Bana GSYH gc Enflasy sizlik Kadn Kadnlarn Gelir Doal Toplam Bebek Doumda
Den Art retke on stihda Eitime Dalmn Nfus Dourganl lm ki Yaam
(%)
GSYH Hz nlii m Katlm daki Art k Hz Hz Beklentisi
(%)
(Satn Alma Eitsizlik Hz
(%) (%) (%) (%) (yl)
Gc
(%)
Standard)
AB25 100,0 2,3 - 2,1 9,1 55,7 79,6 4,8 1,0 1,48 4,6 78,1
Almanya 108 1,2 99,8 1,8 9,5 59,2 74,2 4,4 -1,4 1,37 4,1 75,7
Bulgaristan 30,5 5,6 31,9 6,1 12,0 50,6 77,2 4,0 -5,2 1,29 11,6 68,9
Hrvatistan 46,7 3,8 57,8 - 13,6 47,8 93,7 4,6* -2,1 1,35 6,1 72,0
talya 105,5 1,1 110 2,3 8,0 45,2 78,2 5,6 0,3 1,33 4,1 76,8*
Kbrs 82,6 3,9 75,3 1,9 4,6 58,7 83,8 4,1* 4,2 1,49 3,5 77,0*
Romanya 32,1 8,4 36,3 11,9 7,6 52,1 75,8 4,6 * -2,0 1,29 16,8 67,7
Polonya 48,7 5,3 62,1 3,6 19,0 46,2 91,6 5,0* -0,2 1,23 6,8 70,0
spanya 101.0 3.3 87.1* 3.1 8.1 49.7* 74.7* 4.5* 0.1 1.31 3.9 77.8
Trkiye 28,5 8,9 40,8 10,1 10,3 24,3 49,6 9,9 * 1,3 2,20 21,5 68,8
285
Kaynak: EUROSTAT.
* Bu deerler 2003 ylna aittir.
286
Ancak nemli bir noktann vurgulanmas gerekir: Farkl lkelerin farkl ekonomik,
toplumsal ve demografik gstergelere sahip olmalar, bu lkeler arasnda mutlaka g
dalgalarnn ortaya kaca anlamna gelmemektedir; bir baka deyile, yukarda
yansttmz gstergeler - Trkiye ile AB yesi lkeler arasndaki farkl gelimilik dzeyleri -
ortaya kabilecek g dalgalar iin yalnzca bir arka plan oluturmaktadr. Bu farkllklarn
Trkiye ile AB yesi lkeler arasnda u anda srmekte olan ya da gelecekte grlmesi olas
g dalgalarna neden olabilmesi, ok daha karmak ekonomik, siyasal, toplumsal ve
demografik srelerin katksyla olacaktr. Ksaca, bu farllklardan yola karak koulsuz g
varsaymlarn ileri srmek olas deildir. Aksine bu farkllklar ortaya koyduktan sonra,
zellikle ileriye ynelik g ngrleri iin iki temel noktann vurgulanmas nemlidir.
Bunlardan ilki, lkeler arasndaki bu farkllklarn zaman iinde hangi dorultuda ve hangi hzla
deiecei konusu; dieri ise gn balamas ve devamll srecinde gn dinamiklerinin
nasl etkilenecei olgusudur. G dinamiklerini etkileyen iki kaynaktan birisi, g gnderen
ve g alan lkelerdeki siyasi karar alclarn ve uygulamaclarn gle ilgili siyasa
uygulamalar, dieri ise g edenlerin ve edeceklerin kendi bulunduklar mekanlarla dnyadaki
dier mekanlar arasnda yaygnlaan iletiim ve ulam alar ile kurduklar ulus-ar alann
dinamikleridir. Bu iki nokta balamnda, almann bundan sonraki aamasnda ncelikle,
Trkiyeye benzerlii ile karlatrdmz spanya ve Polonyann AB kapsamnda
karlamakta olduu g sorunsal ve gelitirdii g politikalarna, AB-merkezli g rejimine
nasl eklemlendikleri sorusu ile baklmaya allacaktr.
7.5.1 SPANYA
Trkiye AB ilikileri balamnda tartlan uluslararas g konusunun analizinde

spanya rnei ok mhimdir. spanya son elli yllk dnem ierisinde politik ve ekonomik
nedenlerle g veren bir lke konumundan, yksek oranlarda g alan lke konumuna
gemitir. Buradaki deiim Trkiyenin ileride karlaaca g sorunsal ve olas gelimeler
iin rnek bir tartma alan yaratmaktadr. 1980li yllara kadar spanyann g veren lke
olarak uzun bir tarihi olmutur. 18801930 dnemi boyunca spanyadan Latin Amerika
lkelerine, 19501970 dnemi boyunca ise zellikle svire, Almanya ve Fransa olmak zere
Kuzey Avrupa lkelerine byk oranlarda g edilmitir. Bu oranlar ancak Dnya savalar ve
petrol krizi sonrasnda azalmtr.
287
1986 ylnda Avrupa Birliine ye olan, ekonomisi ve siyasi yaps dengeye oturan
spanya lkesine gerekleen g oran ise bu dnemden sonra hzla ykselmeye balamtr.
Cachn Rodrguez (2003) bu deiime neden olan faktrleri, spanya halknn eitim ve refah
seviyesini arttrmasna, giderek dk gelirli ilerde almak istememesine ve dolaysyla bu
alanda bir boluk meydana getirmesine balamaktadr. Bu boluu doldurmak isteyen
gmenler ise spanyaya gelmeye balam, spanyann uluslararas g akmlar arasndaki
bugnk pozisyonunu oluturmaya balamlardr. Tablo 7.2, 19812008 dnemi boyunca
lkenin karlad artan yabanc saysn gstermektedir.
TABLO 7.2: SPANYADAKI YABANCI NFUSUN DEIIMI (19812008)

Yl Kaytl Yabanc Says Toplamda %
1981 198 042 0,52
1986 241 971 0,63
1991 360 655 0,91
1996 542 314 1.37
1998 637 085 1,60
2000 923 879 2,28
2001 1 370 657 3,33
2002 1 977 946 4,73
2003 2 664 168 6,24
2004 3 034 326 7,02
2005 3 730 610 8,46
2006 4 144 166 9,27
2007 4 519 554 9,99
2008 5 220 600 11,30
Kaynak: 1981, 1986, 1991 seneleri iin alma Bakanl; 19912008 dnemi iin Ulusal
statistik Kurumu.
288
2008 SOPEMI istatistiklerine gre, 2007de bulunan yaklak 4 500 000 yabanc
gmen saysnn dalmn en bata Fas (583 000), Romanya (527 000), Ekvator (427 000)
ve Birleik Krallk (315 000)tan gelen gmenler oluturmaktadr. 20052007 dnemi boyunca
gmenlerin igc piyasasndaki oran ise yzde 8den, yzde 12ye ykselmitir. Bu bilginin
akabinde iki noktann zerinde durulmasnda fayda vardr: 1) gc piyasas spanya
ekonomisinin i dinamikleri sonucu toplamda genilemitir. 2) 2005te deitirilen g yasalar
ile iverenlerin yabanc ii altrmas kolaylatrlmtr. lk sene anlamal olarak gelen
gmenlere spanya devleti destei ile baz durumlarda dil, i sahas gvenlii, teknik bilgi
eitimleri salanmaktadr. Buna bal olarak gmen kii iverenini deitirebilse de alt
sektr ilk bir sene boyunca deitirememektedir. Bu erevede, rnein 2006 senesinde, 827
000 i izni kartlm; burada en ok younluk gsteren lkeler Ekvator (158 000), Romanya
(123 000) ve Fas (113 000) olmulardr. akdi yenilendii srece, alma izinleri de
yenilenebilmektedir. Ayn zamanda be senenin akabinde gmenler temelli yerleim hakk
talep edebilmektedir. Bu balamda ise, sadece 2007 senesinin ilk yarsnda, 118 000 gmen
talepte bulunmutur.
Tm bu yasal dzenlemeler 2005ten nce ok fazla miktarda olan kaak g

akmlarn byk oranda azaltmtr. 2005ten sonra gelen gmenlerin yan sra, lkeye daha
nce kaak yollarla gelmi gmenler de, entegre olduklarn gstermeleri art ile
yasallatrlabilmektedir. Bu ekilde 2006 ylnda 20 000 gmen yasallatrlmtr. 2008 ylna
geldiimizde, kaak gmenlerin tahmini says 300 000de kalmtr. te yandan, bugn
Romanya ve Bulgaristan ile yaplan anlamalar sonucunda spanya, bu lkelerden birok
sayda yasal gmen karlamaktadr. Tm bu dzenlemeler kaak gn saysnn
azaltlmasnda yardmc olmu ise de, Kuzey Afrikadan olduka tehlikeli bir deniz yolculuu
sonucunda gelen gmenler hala devam etmektedir. AB-spanya-Fas arasnda dzenlenen
snr kontrolleri bu gmenlerin saysn azaltm olsa da, bu zorlu yolculuk sonucunda hayatn
kaybedenlerin says hala yksektir. spanya hkmeti bu nedenle, Fas, Senegal gibi lkelerle
dorudan anlama yoluna gitmi, ilgili alma Bakanlklar ile grmelere balamtr. Bu
erevede, AB tarafndan Afrika ktasndaki lkelere yaplan yardmlarn temelinde uluslararas
g konularnn da yer ald savunulabilir. Ksacas bundan 20 yl ncesine kadar ncelikle
g veren lke konumunda olan spanya, deien ekonomik ve demografik artlar nedeniyle,
nce Kuzey Afrika ve Kuzey Avrupa lkeleri arasnda ge gei veren lke grevini grm,
daha sonra temelli olarak spanyaya yerlemek isteyen gmenlere ev sahiplii yapmtr.
spanyann bu deiim sreci, AB yolundaki Trkiye iin de bir tartma alan yaratmaktadr.
289
7.5.2 POLONYA
Dier taraftan, uzun bir dnem boyunca komnist rejim ierisinde olan Polonya,
1990lardan itibaren uluslararas g tartmalarnda nemli bir yer igal etmeye balamtr.
Bunun en nemli nedeni 1989dan itibaren Avrupa Birlii lkelerinin snrnda, dier Dou
Avrupa lkeleri ve Rusya arasnda aktif bir blgede yer almaya balamasdr. Bu konumu
itibariyle Polonya, Avrupa Birlii yesi lkelerden g almakta, ayn lkelere kendi
vatandalarndan ksa ve uzun dnemli olarak g vermekte ve dousunda kalan lkelerden
ABye transit g imkan salamaktadr. Yeni AB yesi olan lkenin bu balamda gelitirdii
g politikalarn incelemek, Trkiyenin de ileriki dnemde karlaaca sorunlar analiz
edebilmek iin iyi bir frsattr.
2007nin ikinci yarsnda 537 000 vatandann iki aydan uzun sredir lke dnda
yaad Polonya, hala ncelikli olarak g veren lke konumundadr. Bu rakamn bir nceki
sene istatistiklerine gre yzde 38 daha fazla olduu dnlrse, lkenin g veren lke
konumunu daha uzun sre koruyaca dnlebilir. G eden kiilerin zelliklerine
bakldnda ise, gmenlerin ncelikle bayan ve eitimli genlerden olutuu dikkat
ekmektedir. Polonya ekonomisinin ve gelimilik gstergelerinin 21. yzyl sonrasnda
iyilemesi, g orann nispeten azaltmtr. Ancak bu gen kesimin Bat Avrupa lkelerine
gitmesini engellememitir. Polonyal gmenlerin en ok tercih ettii lkeler, ngiltere, Almanya
ile artan bir hzda Kuzey Avrupa lkeleridir.
Dier taraftan ise, 1990lardaki lke ekonomisindeki deiim, birok yabanc

vatandan lkeye g etmesine neden olmutur. lkeye yaplan g ncelikle gruptan
olumaktadr: 1) Uluslararas ekonomik pazara yeni alan Polonyada, dk cretli giderler
nedeniyle ticaretlerini Polonyada srdrmek isteyen dier AB lkesi vatandalar 2) Eski
Sovyet Cumhuriyetleri lkelerinden alma amacyla gelen gmenler 3) Yeni alan ni
pazarlarda ticaret yapmak isteyen kk boyutlu i sahipleri dk fiyatl tekstil rnleri ve
yiyecek-iecek sektrlerinde alan Asyal i sahipleri bu gruba rnek gsterilebilir. Ancak bu
grubun da ortak bir zellii gmenlerin kalc olmamas, lkede ksa dnemli olarak kalmak
istemeleridir. Dier AB lkelerinden gelen iyi eitimli gmenler dahi, lkeye turist vizesi ile
girmeyi ve lkeleri ile Polonya arasnda gidip gelmeyi tercih edebilmektedirler. SOPEMI
istatistiklerine gre, 2006 yl sonunda lkede oturma izni olan yabanc says yaklak 55 000
290
civarndadr. lke nfusunun yzde 0.14 n ifade eden bu rakam en ok Almanlar (yzde
21), Ukraynallar (yzde 9) ve Ruslar (yzde 6) oluturmaktadr. Uzun sreli alma izni ise
ayn sene, en ok Ukraynallar (3300) ve Vietnamllar (1000) olmak zere toplam 11 000 kiiye
verilmitir.
Ayn zamanda, 1992 yl itibari ile snma hakk arayan gmenlerle tanan Polonya,
21 Aralk 2007 tarihinde Schengen blgesine giriiyle birlikte bu alandaki almalarn
sklatrmtr. Avrupa Birlii lkelerinin uyguladklar g politikalar nedeniyle, 2007 ylnda
Polonya devleti de snmaclar daha sk bir ekilde kayt altna almaya balam, bu da
istatistiklerde ani bir ykselie sebep olmutur. 2007 yl itibariyle 10 000 olan bu say ncelikle
Rusya Federasyonu vatandalarndan zellikle eenlerden olumaktadr. lkenin 2007
yl sonunda Schengen blgesine girmesi ile birlikte, lkeye vize almak daha zorlam ve
yksek vize creti nedeniyle g etmenin maliyeti daha ykselmitir.
Ancak alnan bu nlemler sonucunda Polonyann karlat uluslararas g dalgalar

yksek oranda yasallatrlmtr. Burada etkili olan temel baz uygulamalara u rnekler
verilebilir: Daha nceden kaak yollarla gelen inaat, tarm ve ev ileri gibi alanlarda ihtiya
duyulan gmenlerin bir ksm yasallatrlmtr (Kory, 2005). kinci olarak, 2007 senesinde
Ukrayna, Belarus ve Rusya Federasyonundan gelecek olan gmenlerle ksa dnemli ve
mevsimlik anlamalar yaplmtr. u anda ie alnmak istenen bu gmenler sadece tarmda
deil, dier sektrlerde de vizesiz ie alnabilmektedir. Bu lkelerden Polonyaya gelen gn
kolaylatrlmasndaki neden, hem iverenlerin istekleri, hem de kaak iilerin yaklak
1/3nn yabanc olmasdr. nc olarak, yeterli yaam kaynaklarna sahip, on yldan uzun
sredir Polonyada oturma izni olan kiilerin yasallatrlmas rnek gsterilebilir. Son olarak
ise, eski Sovyet Birliinde yaamakta olan Polonyallarn nc nesle kadar olan
vatandalar iin oturma izinleri salanmtr. Bu iznin dzenlenmesindeki tek koul Polonya
dilinin ve kltrnn biliniyor olmasdr. Eer bu artlar gerekletirirlerse, Polonyal ailelerden
gelenler iin alma, ekonomik her trl aktiviteye girime ve uzun sreli oturma izni
salanmaktadr.
Elbette tm bu deiikliklerin salanmas ve uygulanabilirliinin arttrlmas iin

kurumsal baz deiiklikler de yaplmtr: leri Bakanlnn, uluslararas g konusundaki
gc arttrlm; g alanndaki her trl gelimeyi takip edebilmek amacyla G Politikalar
291
Komitesi kurulmutur. Tm bu gelimeler Trkiyenin AB yelik sresi boyunca karlaaca

sorun ve zm tartmalarnda nemli bir ara olacaktr.
7.6 TRKIYEDEN AVRUPA BIRLII LKELERINE OLASI G SENARYOLARI VE

G NGRLERI
Daha nce belirtildii gibi, yelik tartmalar ierisinde sorulan temel soru, zelikle
serbest dolamla birlikte Trkiyeden ABye olacak gn byklnn ne olaca
konusudur. Bu sorunun temelinde yatan neden, AB-25 lkelerindeki siyasi karar alclarn,
retenlerin ve ye lkelerin kamuoylarnn nemli bir ksmnn, Birlie yeni ye olan ya da
ilerleyen yllarda katlm gerekleecek lkelerden ok fazla sayda gmenin ekonomik
nedenlerle g edecei endiesini tamalardr. Temelde bu endielerin yeni ye olan Orta ve
Dou Avrupa lkeleriyle eski ye lkeler arasndaki yzde 60 dzeyindeki gelir farkna bal
olarak ortaya kt ileri srlmektedir. stelik, Bulgaristan, Romanya ve Trkiye gibi lkeler
dnldnde bu farkn yzde 70lere kmas nedeniyle endielerin daha da art
vurgulanmaktadr. Ekonomik endieler ayn zamanda hem AB iindeki, hem de aday
lkelerdeki yksek isizlik oranlaryla ilgilidir. Nitelikli igc arzna sahip ve ayn zamanda
daha az cret karlnda almaya hazr olan gmenlerin igc pazarnda daha kolay i
bulacandan korkulmaktadr. Ayrca, sosyal refah kaynaklarnn ktye kullanlmasndan ve
ucuz yerleim alanlar zerinde ok fazla rekabetin ortaya kmasndan da endie
duyulmaktadr. Son olarak, farkl kltrlerle gelen gmenlerin bu lkelerin toplumsal yaam
iinde eitli uyum sorunlar yaamalar zerinde durulmaktadr.
Tm bu tartmalarn glgesinde, rlanda, ngiltere ve sve dndaki tm AB-15 lkeleri

yeni ye olan lkelerden gerekleebilecek olas g hareketlerine ynelik yedi yllk bir gei
dnemi uygulama yoluna gitmitir. Ancak, ngiltere ve rlanda bile yeni ye olan 10 lkeden
gelen gmenlere, gelmelerini izleyen ilk iki yl ierisinde daha snrl sosyal refah olanaklar
tanmaktadr. Bu gibi dzenlemeler, yeni 10 ye lke vatandalarnn kendilerini ikinci snf
Avrupallar gibi hissetmelerine neden olmutur. Trkiyenin yelik perspektifiyle ortaya kan
durum ise daha da tartmaldr. Bazlar, arlkl olarak Mslman bir topluma sahip Trkiye
ile Hristiyan AB-25 lkeleri arasnda kltrel uyumazlk olduu tezini ne srerken, bazlar
da Almanyadan sonra Birlik iinde en fazla nfusa sahip olacak Trkiyenin siyasi kararlar
alma srecinde sahip olaca arlktan ekince duymaktadr. Trkiyeden ynelecek
292
gmenlerin saysnn iki ya da milyonu bulaca baz siyasal evrelerce ileri srlmektedir.
Ancak, unutulmamaldr ki bu ngrlerin hibirinin bilimsel bir dayana yoktur.
Bu balamda aada detayl olarak aklanan almann katks byktr: Kireger ve

Maitrein yrttkleri almada, 2002 ylnda Avrupa Komisyonu adna yrtlen
Eurobarometer verileri esas alnarak, AB lkelerine g etme istekleri iki farkl dzeyde
incelenmitir (Krieger ve Maitre, 2006). lk olarak, genel niyet dzeyi ele alnmtr. Bu
kategoride AB lkelerine g etmeye ynelik genel bir istein olup olmamas incelenmitir.
Bunu ortaya karmak iin katlmclara yneltilen nmzdeki be yl ierisinde yaama ya
da alma gibi amalarla herhangi bir AB lkesinde gitme niyetiniz var m? sorusu
irdelenmitir. Bu soruya olumlu bir yant verildii koulda, leriki be yl ierisinde
bulunduunuz blgedeki baka bir ehre mi, bulunduunuz lkedeki baka bir blgeye mi;
Avrupadaki baka bir lkeye mi, ya da Avrupa dnda bir lkede mi yerlemeyi
dnrsnz? sorusu yneltilmitir. kinci olarak ise, zgl niyet dzeyi ele alnmtr. Bu
blmde alnan yantlar sonucunda g etme isteiyle ilgili daha kesin ve ayrntl bilgi elde
edilmeye allmtr. rnein, Ana diliniz dnda bir dilin hakim olduu bir AB lkesinde
yaamay dnr msnz? gibi kiinin g etme dncesiyle ilgili daha ayrntl bilgi veren
sorular analiz edilmitir.
TABLO 7.3: G ETME POTANSIYELI (%)
lke Genel Niyet zgl Niyet
Polonya 3,7 1,0
Trkiye 6,2 0,3
Bulgaristan ve Romanya 5,0 2,0
Yeni 10 3,1 0,8
Toplam 13 4,6 0,9
Kaynak: Krieger ve Maitre (2006: 49).
Bu erevede yaplan analiz sonucunda ele alnan 13 lkenin --- yeni 10 ye lke,
Bulgaristan, Romanya ve Trkiye --- vatandalarnn yzde beinden az ileriki be yl
293
ierisinde genel olarak g etme eiliminde olduklarn sylemilerdir. zgn niyete sahip
olanlara bakldnda, bu oran yzde birin altna dmektedir. Genel g etme niyetine sahip
olanlarn en ounlukta olduu lke Trkiyedir (yzde 6). Trkiyeyi yzde 5 ile Bulgaristan ve
Romanya izlemektedir. Bulgaristan tek bana deerlendirildiinde Trkiyeye yaklamaktadr.
Birlie son ye olan 10 lkeye bakldnda buradaki kiilerin daha az g etme eilimli olduu
grlmektedir (yzde 3). Bu grup ierisinde en az g eilimi olan lke Maltadr (yzde 1).
Genel g etme niyetinin bu grup iinde en fazla olduu lkeler ise Polonya ve Baltk lkeleridir
(yzde 4). Ancak, bu oran bile, yeni ye olan Bulgaristan ve Romanya ve aday lke Trkiyenin
sahip olduu orandan azdr.
kinci gsterge olan zgl g etme niyetlerine bakldnda, ancak yzde birlik bir
nfusun eski AB-15 lkelerine g etme eiliminde olduu grlmektedir. Bulgaristan ve
Romanya (yzde 2) ise en fazla sayda gmen gnderme potansiyeline sahip lkeler olarak
karmza kmaktadr. Bu orann en yksek kaydedildii lke Bulgaristan (yzde 3) iken, en
az kaydedildii lke ise Maltadr (yzde 0,1). Bu iki gsterge deerlendirildiinde, Trkiyenin
ilgin bir grnt sergilediini sylemek mmkndr. Toplam 13 lke ierisinde genel g
niyetine sahip olan kiilerin en fazla olduu lke Trkiye iken, zgl g etme niyetine sahip
kii saysnn en az olduu lke yine Trkiyedir. Ayn zamanda, Trkiye nfusunun yalnzca
yzde 0,3 ilerideki be yl ierisinde zgl g etme niyetine sahip olduu grlmektedir.
Baka bir deyile, 2003 yl itibariyle 15 ya ve st nfusu kapsayan olas Trk gmen nfus
potansiyelinin 48,9 milyon olduu dnlrse, g etme potansiyelinin genel niyete sahip
kiiler iin 3,03 milyon, zgl niyete sahip kiiler iinse 0,15 milyon olaca ngrlebilir. G
etmek istei zerine daha temel niyetlere bakldnda ise, ileriki 5 yl ierisinde AB-15
lkelerinin alaca olas Trk gnn en az 400 000 kii olaca hesaplanmaktadr.59
Bu grup lkeden, ABye nemli byklkte bir gn gerekleme olaslnn neden

az olduu sorusuna verilecek yantlar iinde, genellikle u drt sav ileri srlmektedir: (a)
ncelikle, bu lkelerden gidecek potansiyel gmenlerin nemli bir ksm AB lkelerine oktan
g etmitir; (b) 13 lkenin u anki demografik durumu ABnin demografik yapsyla nemli
benzerlikler gstermektedir. Bu lkelerin birounda (Trkiye hari) dourganlk oranlar
ABninkinin de altndadr; (c) Birlie yeni lkelerin katlmas, bu lkelere ekonomik gelime
yolunda daha fazla kaynan transfer edilmesi, bu lkelerin uluslararas ticaret hacimlerinin
bymesi ve daha fazla yatrm almalar gibi srelerle birleecek, sonu olarak, bu lkelerdeki
59 Bknz.Krieger (2004).
294
ekonomik gelime hz kazanacak, buna karn, bu lkelerde varolan g potansiyeli de

decektir; (d) ekonomik kuramn ngrlerinin tersine, Avrupal alanlar serbest dolam
durumundan ok az avantaj elde etmektedirler.
Genel g etme niyeti zerinden daha ok hangi zelliklere sahip kiilerin g etme
olasll olduu hakknda ise, g yazn ierisinde yan g etme eilimi zerinde nemli bir
etkiye sahip olduu zerine bir fikir birlii bulunmaktadr. Genlerin daha hareketli bir nfus
oluturduu, 40 ya st kiilerin ise g etme olaslnn dk olduu bilinmektedir. Bu
durum ekonomik bir bak asyla u ekilde aklanmaktadr. Genler gittikleri lkelerdeki
igc pazarna daha az srede uyum salamakta, zellikle daha dk cretler karlnda
hizmet sektrnde almalar mmkn olmaktadr. kinci bir gr ise daha ok insan
sermayesi zerinden gelitirilmektedir. Buna gre, gmenin ya kk olduka alma
karl elde edilecek yatrm daha fazla olacaktr. Dier bir deyile, ileriki yataki iilerin
yatrmlar zerinden geri kazanm elde etmeleri iin geecek zaman daha ksa olduundan,
bu yataki kiilerin g etmeleri iin daha az ekonomik neden bulunmaktadr. Ya zerinden
yaplan bir analize gre, Trkiyede 15-24 ya aras nfusun yzde 8i, 25-39 ya grubunun ise
yzde 7si AB lkelerine g etme konusunda genel niyet tamaktadr. Bu iki orann Trkiye
rneinde birbirine ok yakn seviyelerde olduu grlmektedir. Oysa, karlatrlan dier
lkelerde 15-24 ya grubundaki kiilerin ABye g etme eilimlerinin ok daha fazla olduu
grlmektedir.
te yandan g edenlerin ounluunu erkekler oluturmaktadr. Erkekler ailenin geri

kalan yelerinin geimini salayabilmek iin baka lkelere giderken, kadnlar ailenin
bakmyla ilgili sorumluluklarn yerine getirmek iin evde kalmaktadrlar. Kadnlarn g
arlkl olarak aile birlemesi gibi nedenlerden tr gereklemektedir. Ancak, bugn bu
durum uluslararas gn daha ok kadna ak olmas, dier bir syleyile gn
kadnlamas olgusu ile deimektedir. Aile ierisindeki rol modellerinin deiimi, daha fazla
eitim olanaklar elde etmesi ve yeni istihdam olanaklarn deerlendirmek istemesi gibi
nedenlerden tr artk kadnlar da youn olarak g etmektedir. Cinsiyet zerinden yaplan
bir analize gre, Trkiyedeki erkek nfusun yzde 9u, kadn nfusun ise yzde 4 g etmek
istemektedir. Dier lkelerle kyaslandnda, g etme isteinin en fazla olduu erkek nfusu
Trkiyededir.
295
Eitime katlmn fazla olmas g etkileyen pozitif bir etken olarak

deerlendirilmektedir. Eitimin hem igc pazar zerinde olumlu etkileri olduu, hem de
gmenlere daha fazla bilgiye ulama olana salad bilinmektedir. Ancak, baz almalar
yksek eitim seviyesine sahip olma ile g etme eilimi arasnda negatif bir iliki olduunu
savunmaktadr. Bu gre gre, g edilen lkedeki igc pazar daha ok az nitelikli kiilere
yneliktir, bu nedenle de nitelikli gmenler iin g tercih edilecek bir durum deildir. Burada
sonularn yansttmz alma60 ise, g etme ve eitim arasndaki iliki anlamnda lkeler
arasnda nemli farkllklar olduunu gstermektedir. Yksek eitim dikkate alndnda,
Trkiyede grmecilerin yzde 15inden fazlasnn g etme niyetinde olduu grlmektedir.
Dier grupta (son ye olan 9 lke, Polonya, Bulgaristan ve Romanya) bu oran yzde 3-4
dolaylarndadr. Bu nedenle, genel g etme istei asndan bakldnda, Trkiyenin en fazla
beyin g verecek lke olaca sonucuna varlabilir. Ayrca, burada incelenen lkelerin
nemli sayda renci g verecei tahmin edilmektedir. Bu durum Bulgaristan ve
Romanyada daha da belirgindir (yzde 21). Bu oran Polonyada yzde 13, Trkiyede ise
yzde 12dir. Bu veriler nda tm lkelerin gen nfusun beyin g ile kar karya
kalaca sonucuna varlabilir. Bu da, ekonomik gelime yolunda nemli bir risk faktr
anlamna gelebilir.
gc pazar kuramna gre isizlik, gelir seviyelerindeki farkllktan sonra ge neden

olan en nemli ikinci etmendir. Yksek isizlik oranlarna sahip olan baz lkelerde isiz kiilerin
alan kiilere gre ge daha yatkn olduu grlmektedir. Sosyo-ekonomik gstergelere
dayanarak kar bir gr de ileri srlmektedir: daha az kaynaklara sahip olan kiiler iin g
etmek daha zordur. Bu iki farkl kart grten u ortak sonuca varlabilir: belli bir sosyo-
ekonomik snrn altndaki kiiler kaynak yetersizlii nedeniyle g etme eiliminde deildir, bu
snrn zerinde olanlar ise halihazrda sahip olduklar yksek yaam standartlar nedeniyle
ge ihtiya duymamaktadrlar. Bu noktadan hareketle isizlik temelli yaplan analiz
sonucunda, karlatrlan lkeler arasnda nemli farkllklar olduu grlmektedir. Trkiyede
isizlerin yzde 12si g etme niyetine sahiptir. Bulgaristan, Romanya ve Polonyadaki
isizlerin ise yzde 6-7si farkl bir lkeye g etmeyi istemektedir.
te yandan, gn daha ok g veren lkelerdeki krsal blgelerden mi, yoksa kentsel

blgelerden mi kaynakland sorusu zerine g yaznnda farkl yaklamlar bulunmaktadr.
60 Bknz. Krieger ve Maitre (2006).
296
Karlatrlan lkeler arasnda yalnzca Trkiyede krsal kkenli g hareketlerinin, kentsel

kkenli g hareketlerinden daha fazla olaca kaydedilmektedir. Trkiyede krsal alandaki
grmecilerin yzde 7sinin, kentsel alandaki grmecilerin ise yzde 5inin g etme
niyetinde olduu anlalmaktadr. Polonya ve Birlie ye dier 9 lkedeki durum farkldr. Bu
lkelerde kent kkenli gn kr kkenli gten ok daha fazla younlukta olaca sonucuna
varlmaktadr.
Sonu olarak, Trkiyeden olas g hareketinin daha ok kr kkenli olmas, az gelire

sahip kiilerce gereklemesi, ayrca, isiz olan kiiler arasndaki hareketliliin de greceli
daha fazla olmas beklenmektedir. Bu durumdan yola klarak, Trkiyeden ynelecek olas
gn g alan lkelerin igc pazarlarnda nemli uyum sorunlarna neden olabilecei
dnlebilir. Ancak, olas g hareketleri iinde yer alacak Trk gmenler ile ilgili bir dier
nemli zellik ise, bu gmenlerin ounluunun niversite mezunlarndan ve retimlerini
hala srdrmekte olan rencilerden oluma olasldr. Bu yanyla deerlendirildiinde,
Trkiyeden gerekleecek g hareketlerinin ekonomik anlamda ciddi bir uyum sorunuyla
karlamayaca sylenebilir.
Trkiyenin AB yeliinin gereklemesi ve serbest dolamn devreye girmesinden

sonra, Trkiyeden ABye ynelecek olas gn bykl ne olacaktr? Bu soruya yant
verebilmek iin sz konusu almada, Erzan, Kuzuba ve Yldzn (2006) almasnda yer
alan ve 2004-2030 yllar arasndaki dnemini kapsayan bir dizi g senaryosundan yola
karak, Trkiyeden ABye ynelecek olas gn bykl konusunda kestirimlerin
oluturulmas amalanmtr. Bu kestirimlere ulamak iin yaplan analizlerde, ilk olarak nceki
yllarda (1967-2001 dneminde) ABye ynelen g deneyimleri temel alnm; Yunanistan,
Portekiz ve spanya gibi lkelerin 1967-2001 yllar arasndaki deneyimleri dikkatle incelenmi,
son olarak da yine ayn dnemde Trkiyeden Avrupaya ynelen g dalgalarnn bykl
gz nne alnmtr.
alma iinde, bu veri setinin her biri, iki temel alt-senaryo ile ele alnmtr: ilk iki
set bilgi temelindeki alt senaryolar, Trkiyeden 2015 yl civarnda serbest dolamn
gereklemesi ya da gereklememesi zerine kurulmu; son bilgi seti zerine ise, Trkiyenin
2004 ve 2030 yllar arasnda dk ya da yksek ekonomik gelime salama alt senaryolar
kurgulanmtr. Sonu olarak alt temel senaryo izilmitir.
297
lk olarak, Avrupaya olan gn btn temel alnarak tanmlanan senaryolar iinde,

eer serbest dolam senaryosu gerekleirse, Trkiyeden AB lkelerine ynelen g greceli
daha az artarak 2004-2030 yl arasndaki dnemde 1 milyona ulam olacaktr. Bu senaryoda
olduu gibi serbest dolam hakkna sahip AB ye lkelerinin deneyimleri yerine misafir ii
senaryosu temel alnp kurgulanan ikinci senaryoda ise, 2015 ylndan sonra gn
byklnde ok nemli bir art olaca, g orannn neredeyse iki katna kaca
beklenmektedir. Ancak, bu g senaryosunda bile, 2030 yl itibariyle Trkiyeden ABye
ynelecek gmen says 1,8 milyon ile snrl kalmaktadr (Bknz. Tablo 7.4). Serbest dolam
senaryosunda ilk 10 yl iinde yllk ortalama 46 000 kiinin, ondan sonraki 15 yl iinde ise
yllk ortalama 41 000 kiinin g edecei ngrlmtr. Misafir ii g senaryosunda ise,
ilk 10 yl iinde yllk ortalama 56 000in zerinde kiinin, takip eden 15 yl iinde ise yllk
ortalama 85 000 kiinin g edecei ngrlmtr.
TABLO 7.4: TRKIYEDEN AB-15E G EDEN GMEN NFUSUNDAKI NET

DEIIM SENARYOLARI, (2004-2030)
Trk Gmen Nfusundaki Net Deiim
Tm Avrupa Deneyimi Temelinde 2004-2015 2015-2030 Toplam
I. Senaryo (Serbest Dolam) 460 000 613 000 1 073 000
II. Senaryo (Misafir i) 564 000 1 274 000 1 838 000
Yunanistan, Portekiz, spanya ve 2004-2015 2015-2030 Toplam

Trkiye Deneyimi Temelinde
I. Senaryo (Serbest Dolam) 320 000 640 000 960 000
II. Senaryo (Misafir i) 440 000 1 480 000 1 920 000
Trkiye Deneyimi Temelinde 2004-2015 2015-2030 Toplam
I. Senaryo (Hzl Gelime, AB yelii, 246 000 1 888 000 2 134 000
gcnn Serbest Dolam)
II. Senaryo (Yava Gelime, yeliin ve 760 000 1 974 000 2 734 000
Serbest Dolamn Olmamas)
Kaynak: Erzan, Kuzuba ve Yldz (2006: 42).
298
spanya, Portekiz, Yunanistan ve Trkiyenin 1967-2001 yllar arasndaki g

deneyimleri baz alnarak kurgulanan senaryolarda ise ok daha farkl olas g byklklerinin
ortaya kaca grlmektedir. Yunanistan, Portekiz ve spanyann serbest dolam
deneyimlerinden yola karak gelitirilen tahminlere gre, olas g hareketlerinde dk
seviyede bir art kaydedilecek, 2030 ylna gelindiinde ise, toplam gmen says 1 milyona
bile ulamayacaktr. Misafir ii senaryosu gerekletii takdirde ise, gn ok daha yksek
seviyelere ulamas ngrlmekte, 2004-2030 yllar arasnda nerdeyse yaklak 2 milyonu
bulan bir net gn gerekleecei vurgulanmaktadr. Serbest dolam senaryosunda ilk 10
yl iinde yllk ortalama 32 000 gmenin, ondan sonraki 15 yl iinde ise yllk ortalama 43
000 gmenin Trkiyeden Avrupaya yerleecei hesaplanmaktadr. Misafir ii g
senaryosunda ise, ilk 10 yl iinde yllk ortalama 44 000in zerinde kiinin, ondan sonraki 15
yl iinde ise yllk ortalama 99 000 kiinin net gmen says olarak Avrupada bulunaca
tahmin edilmektedir.
Trkiyenin 1967-2001 yllar arasndaki g deneyimlerinin temel alnd g

senaryolarnda ise, iki alt senaryo erevesinde deerlendirmeler yaplmtr. Yksek
ekonomik byme altnda ve 2015 ylnda yeliin ve serbest dolamn salanmas
koullarnda, gn ne olacann sorguland ilk senaryodan u sonular elde edilmitir:
Avrupadaki Trkiye kkenli gmen nfusta 2004-2030 yllar arasnda yaklak 2,1 milyonluk
bir artn olmas; yllk anlamda ise 2004-2015 dneminde, bu nfusun yaklak 25 000, 2015-
2030 yllar arasnda ise, 125 000 artmas. Son senaryo seeneinde, Trkiyenin dk bir
ekonomik gelime hzyla birlikte, AB yeliinin dolaysyla serbest dolamn
gereklememesi durumunda ise, ok daha yksek saylar bulan olas g dalgalar ortaya
kmaktadr. Bu senaryoya gre, 2030 ylna ulaldnda, Trkiyeden gerekleecek toplam
net g 2,7 milyonu geecektir. Yllk anlamda bakldnda, 2005-20015 dneminde ortalama
yaklak 76 000 kiinin yeni gmen konumunda Avrupada olaca, 2015-2030 dneminde
ise belirtilen bu yllk ortalamann 182 000in zerine kaca tahmin edilmektedir.
Dier bir deyile, Trkiyenin yelik perspektifi ortadan kalktnda, AB ok daha youn
g dalgasyla kar karya kalacaktr. Bu senaryoda Trkiyede hzl bir ekonomik gelime
kaydedilmemekte, isizlik oran yzde 20lere kmakta, GSYH yllk sadece yzde 4 orannda
art gstermekte, u an ABnin Trkiyeye uygulamakta olduu vize politikalar da varln
devam ettirmektedir. Byle bir durumda Trkiyede gzlemlenen yava gelime, azalan gelir
299
miktar ve igc pazarndaki engeller, Trkiyeden ABye olacak olas g hzlandracaktr.

Bu senaryonun sonularnn temel nedenle ortaya kaca sylenebilir.
lk olarak, Trkiyenin nceki deneyimleri, AB yelii gereklemese de ok hzl bir

ekonomik gelimenin kaydedilebileceini, ancak, siyasi istikrarn olmamas ve yabanc
yatrmlarn lkeye girmemesi durumunda bu gelimenin pek de uzun soluklu olmayacan
gstermektedir. Ayrca, AB yelik perspektifi olmakszn, isizlikle baa kabilecek bir gelime
performansnn olmas da olduka zor grnmektedir. kinci olarak, byle bir senaryoda,
sadece yava gelime ve artan isizlik sz konusu olmakla kalmayacak, ayn zamanda gelirin
dkl ve yetersizlii ile birlikte artan isizlik temelinde uluslararas g eilimi hem zgl
anlamda, hem de genel anlamda artacaktr. ncs, igc dolam konusunda uygulanan
kstlamalar g tamamen durdurmamaktadr. u anda AB, Trkiyeden yllk 60 ve 70 000
arasnda gmen almaktadr, ayrca bir de geri dn g vardr. Bu gmenlerin birou aile
birlemesi ya da snma nedenleriyle g etmektedir. Trkiyedeki genel tablonun ekonomik
ve siyasal olarak ktye gitmesi durumunda, gmenlerin saylar giderek artarken, geriye
dnenlerin says da azalacaktr.
7.7 SONU: POLITIKA NERILERI
Avrupa-merkezli g rejimi iinde g veren, g alan ve g gei lkesi sfatlarnn

her birini tamas dolaysyla olduka ayrt edici bir konuma sahip olan Trkiye, yukarda
akladmz spanya ve Polonya gibi, AB yelii tartmalar balamnda Avrupada
uluslararas g zerine yaplmakta olan deerlendirmelerde sklkla ne kmaktadr. 17
Aralk 2004de ald mzakere tarihiyle AB kapsn aralayan ve 3 Ekim 2005te tam yelik
hedefli mzakere kararyla birlikte krk iki yllk AB yolculuunda yeni ve zorlu bir dneme adm
atan Trkiyenin, AB ile olan ilikilerinde uluslararas g konular en nemli gndem maddeleri
arasnda saylr olmutur.
Trkiye ile ilgili uluslararas g ve snma rejimleri, bir yandan corafi konumu, dier
yandan ise zelikle kinci Dnya Sava sonras ekonomik, siyasal ve toplumsal anlamda Bat
ile btnlemesi sreci balamnda daha ok Avrupa-merkezlidir. Dier bir syleyile, yine
ayn nedenlerle Avrupa iindeki g ve snma rejimleri iinde de Trkiye nemli bir aktr
300
olarak bulunmaktadr. Hi phesiz, bu gereklik AB oluumu dnda dnldnde de sz

konusu olan bir olgudur. Ancak genelde AB, zelde ise AB-Trkiye ilikileri temelinde
uluslararas g konular gndeme geldiinde AB ve Trkiyeyi birbirine balayan en temel
olgulardan birisinin bu g ve snma konular olduu btn akl ile ortaya kmaktadr.
Bu srete her ne kadar gereklemesi beklenen olas g hareketleri genelde

ekonomik ve demografik gerekelerle kurgulanmaya allsa da, byle bir gn ortaya
knn ve srekliliinin son haliyle siyasal ve toplumsal tercihler zerinden olaca bir
gerektir. Uluslararas gn farkl corafyalardaki tarihine bakldnda, g ve gmenler
zerine olan siyasal tercihlerin belirleyicilii ortaya kmaktadr. Aslnda, Avrupann g
tarihinde de benzer siyasal endielerin zaman zaman ortaya kt gzlenmektedir. Birok AB
lkesinde siyasal kararlarla g srelerinin belirlendii ve zellikle bugnn gmenleri
gmen alan lkelerin yarnki vatandalar olabildii iin o g yerine bu gn, o gmen
yerine bu gmenin tercih edilebildii ve bu tercihlerde ekonomik rasyonalitenin tesinde farkl
toplumsal, siyasal ve kltrel gerekelerin bulunduu bilinmektedir. Ksacas, uluslararas g
ynetiim gerektiren bir siyasa olgusu olarak karmza kmaktadr.
Bu gzle bakldnda uluslararas g, bu srece isel aktrlerin (g alan lke, g

gnderen lke ve gmenlerin) srekli mzakere ettii bir siyaset alandr; siyasallam bir
alandr. Bu siyasal alan iinde, her ne kadar g alan lkelerin g gnderen lkeler ve
gmenlerin karsnda gn oluumunu belirleyen asimetrik mutlak bir stnlkleri olsa da,
zellikle uluslararas gn kreselleen dnyada ald ulus-ar konum iinde (g alan
ve g veren lke kavramlarnn birbiri iine girdii, gmenlerin snr geilerinin sklat,
ulam ve iletiim koullarnn artt ortamlarda), dier g aktrlerinin de gn ynetiimine
ynelik stratejik nemleri artmtr. Dolaysyla nemli olan taraflarn ya da aktrlerin bu
konuyu ynetiim gerektiren bir siyasa olgusu olarak ele almalardr. Ksacas, ABsiz bir
Trkiyenin, ya da Trkiyesiz bir ABnin kendilerini evreleyen uluslararas g ve snma
sorunsallarna iletiim ve ibirlii kurmakszn etkili zmler bulabilmeleri zordur.
Bu erevede ortaya kabilecek baz temel siyasa nerileri unlardr:
Hem AB, hem de Trkiye iindeki siyasi kurum ve kiilerce rasyonel

hkmetleraras yaklam anlayyla uluslararas g zerine yaplacak bir fayda-
301
maliyet analizi iinde g siyasalar formle edilirken, Avrupa btnleme srecinin

hkmetleraras bir pazarlk ya da mzakere sreci olduunun kavranlmas.61
Hem AB, hem de Trkiye iindeki siyasi kurum ve kiilerce deitiremeyeceimiz
corafi ve tarihsel nedenlerle, AB-Trkiye ilikilerinin gndeminde srekli bir
uluslararas g sorunsalnn var olaca gereinin kabullenilmesi.
Hem AB, hem de Trkiye iindeki siyasi kurum ve kiilerce AB-Trkiye ilikilerinin
gndeminde olan uluslararas g sorunsalnn bir sorun olarak deil, birlikte
yaayacamz bir gereklik olarak deerlendirilmesi.
Hem AB, hem de Trkiye iindeki siyasi kurum ve kiilerce g konusunun
ynetiim gerektiren bir siyasa olgusu olarak ele alnrken, bu siyasa retme
srecinin gn ana aktrn hesaba katmas; bu srecin bu srece isel
aktrlerin (g alan lke, g gnderen lke ve gmenlerin) srekli mzakere ettii
bir katlm gerektirdiinin unutulmamas. Bu erevede sivil toplum rgtlerinin
rolnn neminin kavranmas.
Trkiyenin AB yelik perspektifinin kaybolmas durumunun AB-Trkiye ilikileri
balamndaki uluslararas g sorunsalnn sorunlu alanlarn daha da
genileteceinin kavranmas --- rnein, Trkiyeden ABye g etme
potansiyelinin ve basksnn artabilecei, Trkiyenin ABye dzensiz gle ile ilgili
snr gvenliini salamasnn zor olabilecei.
Hem AB, hem de Trkiye iindeki siyasi kurum ve kiilerce AB yelii ve igcnn
serbest dolam perspektifleri iinde kalarak bu perspektifler iinde ilgili
uluslararas g sorunsalnn eitli ynleriyle ilgili siyasalar retmeye allmas.
Trkiyenin AB yeliinin ve igcnn serbest dolamn balamasnn (gereki
bir yaklamla) en az 10+7 yl gibi bir sre gerektirdii varsaylarak, AB ve Trkiye
iindeki siyasi kurum ve kiilerce ilgili uluslararas g konularnn 20252030
yllarna uzanan geni bir bak asndan deerlendirilmesi ve sonu olarak,
o Her iki aktrn de yelik sreci (nmzdeki 10 yl) ve yelikten sonra
serbest dolamn balamasna kadar (yelii izleyerek 7 yl) olan dnemde
gelitirip uygulayabilecekleri gle ilgili programlar oluturmalar,
o Bu dnem iinde uzun sreli yerleme ve alma koullarnda olmasa da,
AB lkelerinin ksa sreleri ziyaretler erevesinde Trkiye Cumhuriyeti
vatandalarna vizesiz seyahat olanaklar vermesi (Aydn-Dizgt, 2006),
61
Daha detayl bir tartma iin Bknz. Moravcsik (1993), Moravcsik and Nicolaidis
(1999).
302
o Bu programlarn adm adm bir yandan ABnin demografik klmesiyle

gelen igc sorununa, dier yandan da Trkiyedeki g basksn
azaltmay amalayacak ve sonu olarak her iki aktre de kazan-kazan
sonucu salayacak bir perspektifle hazrlanmas.
ABnin iine girdii demografik kn ekonomik, toplumsal ve siyasal olumsuz
sonularndan kurtulmak iin igcne katlm orannn arttrlmas, emeklilik
yann ykseltilmesi, dourganln desteklenmesi ve aktif ekonomik g politikas
izlenmesi gibi bir dizi siyasalar retmesi.
AB iinde, bu siyasalar arasnda en etkilisinin, aktif ekonomik g politikas
izlenmesi olduu savyla tekil deil, oul g programlar planlanmas. rnein,
o zellikle tarm ya da servis sektrnde istihdam edilmek iin daha az
nitelikli igc balamnda hkmetleraras anlamalarla geici, mevsimlik
ve szlemeye dayal ksa, orta ya da uzun dnemli igc g
planlanmas, eer bu geici gn kalcla dnmesi tercih edilmiyorsa ya
da byle bir endie varsa, bu g programna bir sreklilik kazandrarak,
g eden kiilerin bir kez lkeme dnersem bu lkeye almaya geri
gelemem dncesiyle kalcla ve yerlemeye eilimlerinin azaltlmas,
o Daha nitelikli igc gereksinimi iin bir yandan ABDnin uygulad yeil
karta benzer, dier yandan ise Avustralya ve Kanadann gmen alrken
uygulad puanlama sistemi gibi uygulamalarn planlanmas,
o AB iinde u anda bulunan gmenlerin ve aile yelerinin ekonomik,
toplumsal, siyasal ve kltrel anlamda AB toplumlarna uyumlarnn
salanmas iin zellikle gmenler arasnda yksek olan isizlik sorunu ve
gmen kadnlar arasndaki dk igc katlm konusunda zmler
retilmesi.
Trkiyenin bugnden 2030lu yllara kadar olan sre iinde yaayaca
demografik frsat penceresini gerek bir frsat olarak deerlendirmesi iin bir dizi
ve oul ekonomik, toplumsal ve siyasal siyasay kendi uluslararas g sorunsaln
da gz nne alarak planlamas. rnein,
o Eitime, zellikle kaliteli igc yaratlmas balamnda, nem verilmesi; bu
temelde yalnzca yksek retime deil meslek eitimi veren orta eitime
de ciddi ve ivedi yatrm yaplmas,
o stihdamn artrlmas iin ivedi zmler retilmesi,
o Ekonomik bymenin son yllarda elde edilen yzde 6-9lu seviyelerin altna
drlmeden srdrlmesi,
303
o Ekonomide ciddi sorunlar yaratan retkenliin ve igcne katlmn

dklnn, zellikle kadnlarn igcne katlmnn artrlmas ile
iyiletirilmesi,
o Kadnlarn igcne katlmlarnn hzla artmas srecinde ortaya kacak
isizlik ve istihdam sorununun ve bunun g eilimlerine etkisinin gz nne
alnmas,
o G potansiyeli ve ekonomik performans iin olumsuz etkileri gz nne
alnarak kr-kent ve blgeler aras gelimilik farkllklarn azaltlmas.
Trkiyenin temel hedefleri arasnda istihdam sorunlarn zmek ve isizliin g
basks yapmasn nlemek yer alsa da, istihdam salayamad nfusu iin
uluslararas g (belki de zorunluluklarn getirdii) bir seenek olarak
deerlendirmesi.
Trkiyenin ekonomik siyasalar iinde uluslararas g bir seenek olarak
belirdiinde ya da kendiliinden gelien bir sre olarak ABye ynelecek g
dnldnde, gmenlerin var noktas olarak yalnzca ABnin deil, Kuzey
Amerikadan Avustralyaya, oradan BDT lkelerine ya da Orta Dou lkelerine
uzanan bir corafyann da bu g rejimi iinde olduunun hesaba katlmas.
ABye ynelecek bir igc g iine katlacak olas gmenlerin Avrupa
dillerinden en az birisini bilmelerinin neminden yola karak, potansiyel
gmenlere bu dilleri renmeleri iin olanaklar salanmas.
Uluslararas gn dolaysz katk getirebilecek sonularnn (ii dvizleri ya da
igc nitelii artm geri dnen gmenler gibi) ekonomik ve toplumsal kalknmaya
girdi salamas iin etkin dzenlemeler yaplmas.
Beyin g olarak adlandrlan nitelikli igc kaybnn lkeye geri kazanmnn
salanmas iin zel programlar gelitirilmesi.62
Trkiyenin bir g alan ve ge gei salayan lke olmas konumuyla ilgili idari
ve yasal dzenlemeleri yaparak, yabanclarn Trkiyede oturma ve alma
koullarn uluslararas genel standartlara gre dzenlemesi --- zellikle baz
sektrlerdeki kaytd yabanc istihdamn nlemesi.
Yabanc lke vatandalarnn yasad snr geileri ve vize ihlallerini nlemek iin
idari ve yasal dzenlemeler yaplmas.
62
2006 ylnda ABDde yksek renim gren Trkiye kkenli rencilerle beyin g
zerine yaplan bir aratrmada, yurtdnda bulunan rencilerin byk bir ounluu,
Trkiyenin AB yesi olmas durumunda yksek renimleri sonrasnda Trkiyeye
mutlaka dneceklerini, bu gereklemez ise Trkiyeye dnlerini erteleyeceklerini
sylemilerdir (Ker Akapar, 2006).
304
Bu almadan karlacak sonular temel alanda ele alnabilir. lk olarak, zellikle

Avrupada bulunan Trkiye kkenli gmenlerin uyum sorunlarna gnderme yaparak serbest
dolamla ABye ynelecek youn bir g dalgasnn AB iinde ciddi ekonomik, toplumsal ve
siyasal uyum sorunlar yarataca konusu. kinci olarak, Trkiye demografisinin ve onun bir
rn olarak Trkiye kaynakl olas g dalgalarnn AB iindeki demografik klme sreci
(dourganln dkl ve yalanmann younluu) zerinde tamamlayc bir rol oynayp
oynayamayaca sorusu. nc olarak ise, Trkiyenin g alan ve ge gei alan
salayan lke konumlaryla AB-merkezli uluslararas g ve snma rejimlerine uyumlu g
siyasalar retmede ve uygulamada ne lde baarl olaca ya da olamayaca konusu
olarak zetlenebilir.
lk sonu hakknda, Avrupada bulunan Trkiye kkenli gmenlerin uyum sorunlarna

odaklanarak Trkiyeden ileride AB lkelerine ynelebilecek olas g hareketlerinin de bu
lkelerde benzer uyum sorunlar yarataca karm son derece indirgemeci ve zc,
dolaysyla bilimsellikten uzak bir yaklamdr. Trkiye, 1960l yllarn bandan 1970li yllarn
ortasna kadar Avrupa lkeleri ile yaplan anlamalar erevesinde misafir iilik olarak
adlandrlan bir erevede igc ihracat yaparken bu iiler, Avrupann sava sonras ken
ekonomisin yeniden canlandrlmasna katkda bulunmak zere Avrupa lkelerince seilmiler,
onlarn talebi zerine g etmilerdir. Bugn, birok AB lkesinde yerleik durumdaki Trkiye
kkenli gmen topluluklar bu lkelerin 1960li yllardan bu yana uyguladklar g
politikalarnn rndr: snrl insan sermayesi ile Avrupa lkelerine yerlemeleri ve uyum
sorunlar ile karlamalar bu gmenlerin ya da Trkiyenin zorla dayatt bir srecin sonucu
olarak deil, daha ok gmen alan lkelerin uyguladklar siyasalar ile ortaya kmtr.
Dolaysyla, baka trde formle edilecek g siyasalarnn daha nitelikli ve greceli olarak
daha az uyum sorunu ekecek bir igc gn de salayabilecei dnlebilir. Dier
yandan, bugn Trkiye kkenli gmenlerin AB lkelerinde karlatklar ciddi uyum sorunlar
olsa da, ayn zamanda nemli derecede uyum salandnn belirtileri olduu da aktr. Bu
uyum ortam kmsenmemelidir: bir milyon gmenin bulunduklar lkelerde vatandalk
edinmeleri, 150 000in zerinde gmenin irili ufakl iyerine sahip olmalar, uzun sre bu
lkelerde yaayan birinci ve ikinci kuak gmenlerin ocuklar olarak nc ve drdnc
kuaklarn eitimden i ortamna kadar bulunduklar lkelere nemli lde uyum salamalar,
Avrupa lkeleri parlamentolarnda birok Trkiye kkenli milletvekilinin bulunmas gibi. Bu
noktadan hareketle denilebilir ki, u anda AB lkeleri iinde yaayan gmenlerin zelikleri
305
zerinden gelecekteki olas gmenlerin nitelikleri (ve nicelikleri) konusunda dolaysz

karsamalar yapp benzer zelliklerdeki gmenlerin geleceini dnmek yanltr.
kinci temel sonu demografik farklla dayal tamamlayclk grnn ileriki

zamanlarda Trkiye-AB ilikilerinde potansiyel uluslararas g hareketlerinin nasl bir yn
bulaca sorusuna verecei yantn ayrntlar zerinedir. Trkiye ile AB lkeleri arasnda
toplumsal, ekonomik, kltrel ve siyasal alanlarda ciddi farkllklar bulunduu ve bu
farkllklarn olas g dalgalar iin bir potansiyeli ifade ettii sylenebilirse de, bu potansiyelin
bir g gerekliine dnmesi ok daha farkl birok srecin olumas ile mmkndr. nemli
olan bu dnm srecinin gelecekte nasl oluabileceini aklamaktr. Dier yandan, salt
demografik tamamlayclk tezinden yola karak Trkiye-kaynakl g hareketinin AB nfusu
zerinde brakaca olumlu etkileri vurgulamak ve bu etkilerin yelik gereklemesi
durumunda hemen oluaca beklentisinde olmak da pek gereki olmayacaktr. Nfus ve
onun bir rn olan g dinamik olgulardr. Trkiyenin AB yeliinin gerekleebilecei ileriki
tarihlerde hem AB, hem de Trkiye nfusunun nasl bir demografik sre ierisinden geecei
de sorgulanmaldr.
2005 ve 2025 yllar arasnda gn hi yaanmad varsaylrsa, AB25 iinde 40 ya

alt nfus giderek klecek, 4065 ya aras kesim sabit kalacak, 65 ya st grubun toplam
nfus ierisindeki oran ise artacaktr. Dier taraftan gen ve ABden ok daha hzla byyen
nfusuyla Trkiyenin Birlie ye olmasnn, toplam AB nfusu ierisinde aktif gen nfusun
azalma srecini yavalatabilecei sylenebilir, ancak, AB iindeki yalanma sorununu
tamamen ortadan kaldrmayaca aktr. Gn tamamlayclk rolnn olup olmayaca
tartlrken, ne tr bir g sorusu da gndeme gelmektedir. Bu soruya verilen yantlarn
arasnda nitelikli igc salayacak bir g ve toplumsal ve kltrel olarak Avrupa toplumlar
iine kolaylkla uyum salayacak i gcn salayacak bir g kurgulamalar ne kmaktadr.
Ancak, ok fazla seici olacak bir g yaklamnn, ABnin ihtiya duyduu gn bykl
ve olas g verecek g pazarnn darl dnldnde pek de gereki olmad aktr.
nc temel sonu ise ABnin d snrlarnn gvenliinin zellikle olas istenmeyen

g dalgalarndan nasl korunaca ile ilgilidir. Dier bir deyile, Trkiyenin g alan ve ge
gei alan salayan lke konumlaryla AB-merkezli uluslararas g ve snma rejimlerine
uyumlu g siyasalar retmede ve bunlarn uygulanmasnda ne lde baarl olaca ya da
306
olamayaca konusudur. Yukarda vurguland gibi, Trkiye 1980li yllardan bu yana g

alan ve ge gei alan salayan bir lke olarak arlkl olarak dzensiz gmenlerin ve
snmaclarn geliine hedef olmaktadr. Aslnda bu durum kta Avrupasnn birok evre
lkesinde son on yl iinde yaygnlkla grlen bir olgu olarak ortaya kmaktadr. zellikle,
Afrika ve Asyann birok lkesinden ve Orta Doudan yz binlerce kaak gmen ve binlerce
snmac Avrupann merkez lkelerine gitmek iin gney ve dou Avrupa lkelerine yasal
olmayan yollarla girmektedirler. AB yesi olan spanya, talya, Yunanistan ve Polonya gibi
lkeler de yllardr bu tr g hareketlerinin younluu ile uramaktadrlar. Dzensiz gn
bir yan snr ve vize denetimlerinin sk ekilde yaplamamas olsa da, dier yan AB
lkelerindeki igc pazarna ucuz igc salamas ynyle bu lkelerdeki baz sektrlerin
kaytd igcn gizliden tercih etmeleri ile ilgilidir.
Ancak, Trkiyenin, zellikle corafi konumuyla Asya ve Afrikadan ve zellikle Orta

Doudan Avrupaya ynelen ve ynelmesi olas gn en nemli kavanda bulunduu bir
gerektir. Son on ylda yaklak 700 000 kaak gmenin Trkiyede yakaland ve bunlarn
en az yarsnn Avrupaya ynelen gei gnn iinde olduu dnlrse, Trkiyenin bu
anlamda AB iin bir kilit konumda olduu daha da belirginleir. Fakat yine AB uyum
dzenlemeleri iinde yaplan gmen kaakl ve ticaretine karanlara ar cezalar
verilmesi gibi yasal deiikler ve ilgili siyasa uygulamalar ile Trkiyenin bu konularda ald
nlemlerin son yllarda etkili olmaya balad ok aktr. rnein, Trkiyede yakalanan kaak
gmen saylarndaki belirgin d, 2000 ylnda yaklak 100 000 kaak gmen
yakalanrken 2005 ylnda bu saynn 40 000lere inmesi, snr ve vize ihlallerini nlemek iin
alnan sk nlemlerin bir sonucudur. Ksacas, AB yelik perspektifi belirtilen dier noktalarda
olduu gibi, Trkiyenin AB normlar ile uyumlu siyasalara ve uygulamalara nem vermesine
bu alanda da neden olmutur.
REFERANSLAR
AYDIN-DZGT, S. ABnin Trkiye ile likilerinde Kant Aramak, TUSEV Yaynlar, stanbul,
(2006).
BEHAR, C., Demographic Developments and Complementarities: Aging, Labour, and

Migration,. Turkish Studies, 7(1), 17-31, (2006).
CACHON Rodrguez, L., Inmigracin y segmentacin de los mercados de trabajo,

Documentos de trabajo. Fundacin CENTRA, (2003).
307
EKL, B., The Legal Position of Turkish Immigrants in the European Union, Karmap,
Ankara, (1998).
ERZAN, R., Background Paper, Forecasting Economic International Migration in the Euro-
Mediterranean Area, 2005-2025 Cooperation Project on the Social Integration of Immigrants,
Migration, and the Movement of Persons, Koc University, stanbul, (2006).
ERZAN, R., Kuzuba U., and Yldz N., Growth and Immigration Scenarios: Turkey-EU,
Turkish Studies, 7(1), 33-44, (2006).
FARGUES, P., Temporary Migration: Matching Demand in the EU with Supply from the MENA,
European University Institute, RSCAS, (2005).
DUYGU, A., Irregular Migration in Turkey, International Organization for Migration, Cenevre,
(2003).
DUYGU, A., Gaining from Immigration: Case Study on Turkey, Report for OECD
Development Center, Ko University, stanbul, (2006a).
DUYGU, A., The Labour Dimensions of Irregular Migration in Turkey, Tokyo, Japan, (2006b).
KAISER, B., Lifeworlds of EU Immigrants in Turkey, Migration and Labour in Europe Views
from Turkey and Sweden, ed: Zeybekolu E., Johansson B.,, MURCIR ve NIWL, stanbul,
(2003), Pp: 269-289.
KAISER, B., duygu, A., Trkiyedeki Avrupa Birlii Yurttalar, Trkiyede ounluk ve Aznlk
Politikalar, ed: Kaya A., Tahranl T., TESEV Yaynlar, stanbul, (2005), Pp: 224-239.
KAYA, A., Kentel, F., Euro-Trkler: Trkiye ile AB Arasnda Kpr m, Engel mi?, Bilgi
KR, K., Justice and Home Affairs Issues in Turkish-EU Relations, TESEV Publications,
stanbul, (2002).
KORYS, I., Dimensions of Integration: Migrant Youth in Poland, Central European Forum for
Migration Research, Warsaw, Poland, (2005).
KER AKAPAR, ., Turkish Highly Skilled Migration to the United States, MiReKoc Report,
stanbul, (2006).
KRIEGER H., Maitre B., Migration Trends in an Enlarging European Union, Turkish Studies, 7
(1), 45-66, (2006).
308
MORAVCSIK A., Preferences and Power in the European Communities: a Liberal

Intergovernmental Approach, Journal of Common Market Studies, 31(4), 473524, (1993).
MORAVCSIK A., Nicolaidis, K., Explaining the Treaty of Amsterdam: Interest, Influence,
Institutions, Journal of Common Market Studies, 37(1), 59-85, (1999).
MUENZ, R., Background Paper - Forecasting Economic International Migration in the Euro-
Mediterranean Area: 2005-2025, 2005-2025 Cooperation Project on the Social Integration of
Immigrants, Migration, and the Movement of Persons, Koc University, stanbul, (2006).
TUSIAD (Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei), Trkiyenin Frsat Penceresi: Demografik

Dnm ve zdmleri, Tsiad Yayn, stanbul (1999).
UNUTULMAZ, K. O., International Retirement Migration in Turkey: Case of Alanya,

Unpublished Research Paper submitted to Florence School on Euro-Mediterranean Migration
and Development, Florence, (2006).
309
BLM 8
SONU: 1923TEN 2023E ULUSLARARASI G SIYASET
VE SIYASA ALANLARI
8.1 GIRI
Bu sonu blmnn temel amac iki ynldr. lk olarak, Cumhuriyetin kuruluundan

bu yana Trkiyede dgle ilgili siyaset ve siyasa alanlarnn ana zelliklerini zetlemek ve
bu alanlardaki sreklilik izgilerini ve krlma noktalarn ortaya koymak amalanmtr. kinci
olarak ise 2023 ylnda yznc kurulu yldnmn kutlayacak olan Trkiye Cumhuriyetinde
nmzdeki yllarda ne tr uluslararas g siyaset ve siyasalar ile kar karya kalnabilecei
konularnda karsamada bulunmak hedeflenmitir. Bu amalar gerekletirmek iin bu
alma iinde farkl dzeylerde ele alnan u konulara yeniden deinmek kanlmazdr:
uluslararas g olgusu ile ilgili kavramlar ve eilimler; uluslararas g konular zerine
kuramsal yaklamlar; modern toplumlardaki uluslararas g tarihinin incelenmesi (zelikle
geleneksel g toplumlar, kinci Dnya Sava sonras ortaya kan igc g, snma ve
mlteci hareketleri); uluslararas g zerine siyasa retme ve uygulama sreleri; uluslararas
310
g zerine ekonomik, demografik, ve siyasal ve toplumsal odaklanmalar; kresel dzeyde

uluslararas gn devlet egemenlii ve toplumsal etik zerine tartma konusu olmas. Bu
konular burada tekrar gz nne getirmek Trkiyedeki g siyaset alannn gemiini ve
bugnn daha iyi anlamak ve bu alann geleceine ynelik ngrlerde bulunmak iin atlm
bir admdr.
Uluslararas g kavram lkeler iindeki itici ve ekici nedenlerle dnyada farkl lke
vatandalarnn snrlar aarak baka lkelere gitmelerini iermektedir. Elbette her snr geii
uluslararas g anlamna gelmemektedir. Daha ok greceli uzun sreli ve yerlemeye dayal
hareketler bu kavram iinde alglanmaktadr. rnein, 2000li yllarn sonunda yllk bazda
Trkiyeye 24 milyon yabanc lke vatanda gelirken, bunlar arasnda ancak 150-200 bin
kiinin greceli uzun kallar ieren snr girileri olduu tahmin edilmektedir. Benzer ekilde
yllk 10 milyon kadar Trkiye vatandann snr k yaptklar ve bunlarn arasnda
yurtdnda uzun ya da srekli kalacak yaklak 150-200 000 kiinin bir eit gmen tanm
iine girdii sylenebilir. Bugn Trkiyeden yurtdna g eden Trkiye yurttalar arasnda
Avrupaya aile birleimi ya da evlilik nedeniyle gidenlerin yan sra, ABD, Avustralya ya da
Kanada gibi lkelere ynelen yerleme ya da renci g erevesinde gidenler de vardr.
Bu arada zelikle Avrupa lkelerine snmac ya da mlteci olarak gitmeye alan Trkiye
Cumhuriyeti vatandalarnn varl da bilinmektedir. Orta Dou lkelerine ya da Rusya ve Orta
Asya lkelerine giden geici iiler arasnda birok Trkiye kkenli kiinin bulunduu da
grlmektedir.
te yandan Trkiyeye gelen gmenlerin arasnda Trkiyenin skan Kanunu

erevesinde gelmelerine daha olumlu bakt Trk ve Mslman kkenli evre lke
yurttalarnn yan sra saylar hzla artan profesyonel, i adam, ya da renci yabanc lke
vatandalar vardr. Bu yabanclara son yllarda gne ya da emeklilik g kavram iinde
gelen Avrupallar eklenmitir. te yandan dzensiz g iinde lkeye gelen farkl tr
gmen grlmektedir. lkeden transit olarak Bat ya da Kuzeydeki lkelere gitmek isteyen
ve Trkiyeyi kpr olarak kullanan gmenlerin yannda, Trkiyedeki farkl sektrlerde geici
ve dnml olarak alan dzensiz gmenler Trkiyeye gelmektedir. Ayrca lke Orta
Dou bata olmak zere farkl Asya ve Afrika lkelerinden gelen birok snmac ve
mltecilerin var noktas olmutur.
311
Tarihsel ve gncel olarak Trkiyenin bir g alan ve g veren lke olduu aktr. Son
yllarda buna bir de ge gei lkesi olma sreci eklenmitir. Bu erevede bakldnda
Trkiye dnya zerindeki farkl g istemleri ve rejimleri iinde nemli bir aktrdr. Bu geni
kresel g alan iinde, hem g veren hem de g alan bir lke olarak Trkiye dier
devletlerle bir insan al-verii iindedir. Bu lkeler arasnda ABD, Avustralya ve Kanada gibi
geleneksel gmen lkeleri olduu gibi, kinci Dnya Sava sonrasnda g alan Avrupa
lkeleri de vardr. Orta Dou, Kafkasya ve Balkanlar kadar son yllarda birok Asya ve Afrika
lkesi de bu g resminin iine girmektedir. Ekonomik ve siyasal itici ve ekici nedenler kadar,
oluan g kltrleri iindeki alar ve lkelerin uyguladklar siyasetleri de oluan g
hareketlerine katkda bulunmaktadr. Bu siyaset ve siyasa alanna ekonomik, demografik,
siyasal ve kltrel deikenler sklkla farkl dinamikler getirmektedir. Gemite olduu gibi,
gnmzde de, devletler ilgili g siyaset ve siyasalarna karar verirken, bir yandan lke
ekonomisinin zelikle igc pazar ile ilintili arz ve talep dengelerine bakmakta, dier yandan
ise bu bak as iinde lkenin demografik gstergelerinin ve zellikle onlarn gelecekte
alaca eilimlerin nemini gz nne almaktadrlar. rnein, 1960l yllarn banda
Trkiyeden yurtdna g cesaretlendirilirken, lkedeki isizliin geici de olsa azaltlmas
hedeflenmi, te yandan lkedeki yksek dourganlk hz ve hzl kentleme gibi demografik
zellikler bu g stratejisinin arkasndaki nemli gstergeler arasnda saylmtr. te yandan
trde bir ulus-devlet yaratma ve bu ulus-devleti koruma abas bir yandan Trkiyeye Trk ve
Mslmanlarn glerinin desteklenmesini, dier yandan ise lkeden Trk ve Mslman
olmayan nfuslarn da gn hzlandracak eilimlerin ortaya kmasn getirmitir.
Uluslararas g siyaset ve siyasa alanlar dnldnde, g dalgalarnn baka

lkelerden lkeye ynelii ile lkeden baka lkelere olan g konularnda birbirinden ok farkl
siyasi konumlar alnd aka grlmektedir. te yandan, daha nce vurguland gibi, bu
siyaset ve siyasa alanlarnda birbirleriyle ilintili olsa da iki farkl dzeyden sz edildii aktr.
Bunlardan birincisi gn somut ortaya k, oluumu, snr geileri sreci ile ilgilidir. kincisi
ise, gn olumas sonrasnda birey gmenlerin ve ailelerinin g edilen lkedeki
yerlemeleri, almalar, yaamlar, uyum sreleri ve hatta o lkenin vatandalar haline
gelmeleri konular ile balantldr. zellikle gn youn olduu yerlerde ve zamanlarda bu
ikinci boyut zerine gelitirilen siyaset ve siyasa alanlar genilemektedir. rnein, zelikle
Almanya olmak zere Avrupada Trkiye kkenli gmenler zerine yaplan tartmalarn ou
bu gmenlerle ilgili yerleme, alma, yaam, uyum ve vatandalk konularna
younlamaktadr. Bu tartmalarn grece olarak daha ok gmen alan lkeleri, daha az da
Trkiyeyi ilgilendirdii aktr. Ancak gle ilgili siyaset ve siyasa alanlarnn gn nemli
312
aktrn --- g alan lke, g veren lke ve gmenler --- hzla iine alan bir kresel
ynetiim alan haline gelmesi, bu sre iindeki her aktre etkin bir rol vermektedir.
Almanyada yaayan ve hatta Alman vatanda olmu Trk gmenler iin Trkiyenin,
Trkiyede yaayan ve hatta Trk vatanda olmu Alman gmenler iin de Almanyann etkin
bir aktr olarak rol srmektedir. Uluslararas kurulular ve gmenlerin sivil toplum rgtleri
de bu sahnede nemli rollere sahiptirler. Dier bir syleyile uluslararas g ve gmenler
kresel siyasal dinamiklerin, egemen ulus-devlet deerlerinin ve evrensel etik anlaylarnn
arasnda farkllaan bir siyaset ve siyasa alannn konusu halindedirler. Uluslararas gn ve
gmenlerin bu ynetiim gerektiren konumu yirminci yzyldan yirmibirinci yzyla uzanan
izgide dnyann birok kesinde daha da belirgin hale gelmitir.
8.2 G SIYASETININ ARKASI: BIR LKE VE BIROK G
Trkiyede gelien modernleme projesi iinde son yzyla bakldnda g olgusunun

nemli konumu aka grlmektedir. Bu alma iinde sklkla vurguladmz gibi, Trkiye
Cumhuriyetinin tarihi uluslararas g hareketleriyle i iedir. Bu tarihin erken dnemi ulus-
devlet yaratma sreci iinde daha trde bir toplumun yaratlmas ynnde abalara tanklk
etmitir. Bu erevede yeni kurulan ulus-devletin snrlar iindeki gayri-Mslim nfusun
darya g salanmtr, ayrca buna paralel olarak bu snrlarn dnda komu blgelerde
kalan Mslman ve Trk nfuslarn lkeye g desteklenmitir. Yirminci yzyl banda,
mparatorluun knden bu yzyln ortasna kadar Trkiye topraklar milyona yakn
gayri-Mslim nfusu gle kaybederken, yaklak iki milyon kadar Trk ve Mslman nfusu
da yine gle kazanmtr. Bu dnemde uluslararas g mparatorluk sonrasnda azalan lke
nfusunun arttrlmas iin bir ara olarak da kullanlmtr. Bylece bu erken dnemden
balayarak uluslararas gn bir yandan siyasal, bir yandan ekonomik bir deiken olarak
lkedeki farkl siyaset ve siyasa retme alanlarnn nemli bir bileeni olduu grlmtr. Bu
dnem ak ekilde uluslararas gn ulus-devlet merkezli bir anlayla kurguland yllar
iermektedir.
ine girdii modernleme projesi erevesinde Trkiyenin kente ve sanayiye dayal bir
toplum yaratma iradesi aktr. Bu balamda, nceleri arlkl olarak krsal alanda younlam
ve tarmla uraan bir toplumu barndran lke, kinci Dnya Sava ncesinde bu grnts
fazla deimemi olsa da, sava sonrasnda ivmesi hzla artan bir kentleme srecine girmitir.
Bu sre daha ok nfusun hzla kyden kopuuna, ancak yava gelien sanayileme sreci
313
iinde kyden kente g edenlerin ayn hzla iileme srecine girememelerine tanklk
etmitir. Sonu olarak, ige dayal arpk bir kentleme ile youn bir toplumsal dnm
sreci yaanmtr. Trkiyenin kinci Dnya Sava sonras Avrupada oluan g sistemi iinde
g veren bir lke olarak belirmesi, szn ettiimiz bu sre sonucu gereklemitir. Yirmici
yzyln ortalarna gelindiinde, lkedeki modernleme projesinin hedeflerinden birisi nceleri
daha ok igle lke iinde ve sonra bu gn dge balanmas ile lke dnda
gereklemeye balamtr: daha ok sayda daha kentli ve sanayi ve servis sektrnde alan
bireylerin yaratlmas.
1960l yllarn banda, Trkiyeden yurtdna ynelen uluslararas g akmlar

temelde ekonomik faktrlerle ilintilidir. Sava sonrasnda ekonomilerinin geliimini salamak
iin evre lkelerden gmen ii almna giden Bat Avrupa lkelerinin igc talebi karsnda
Trkiye artan isizlik orann drmek ve ekonomiye dviz girdisi salamak iin igc ihracn
Kalknma Planlaryla da desteklemitir. 1961 sonrasnda lkeden Avrupaya g eden ii
saysnda byk bir art gzlemlenmi, 1964 ylnda gmen ii says yllk 66 000e ulaarak
en yksek deere ulamtr. 1975 yl Trkiyeden Avrupaya ynelen toplu igc gnn
Avrupadaki ekonomik kriz nedeniyle son bulduu yldr. Trkiyedeki resmi rakamlara gre
1961-1974 aras dnemde 800 000 ii, ve i Bulma Kurumu (BK) araclyla Avrupaya
g etmitir. Bu gmen iilerin 649 000i (yzde 81) Almanyaya, 56 000i (yzde 7) Fransaya,
37 000i (yzde 5) Avusturyaya, 25 000i Hollandaya, dierleri ise eitli Avrupa lkelerine g
etmitir. 1970li yllarn ikinci yarsnda yurtdna ynelen Trk gnn ynnde nemli bir
deiim gzlemlenmi, bu dnemde Orta Dou ve Kuzey Afrikann petrol ihra eden lkeleri
yeni g alanlar olarak belirmitir. Bat Avrupaya ynelen g dalgalar ile ilgili sylenmesi
gereken dier bir nemli nokta ise, her ne kadar 1970li yllarda Trkiyenin bu blgeye vermi
olduu igc hareketlilii azalmsa da, Avrupaya ynelen g tamamen son bulmam, ileriki
yllarda aile birleimi, snmac ve mlteci g ve dzensiz g (yasad g) gibi yeni
biimler alarak varln srdrmtr.
1960l yllarn sonlarnda Avrupa g rejiminin deien dinamikleri ve igcne duyulan

talebin azalmas, Trk hkmetini yeni araylara yneltmitir. sizlik probleminin beraberinde
getirdii kayglar da bu arayta etkili olmutur. te bu balamda, Avustralya, Kuzey Afrika ve
Orta Dou lkeleri Trk gmen iileri iin yeni var noktalar haline gelmitir. 1967 ylnda
Avustralya hkmeti ile imzalanan igc anlamas Trk hkmetinin bu yeni stratejisinin
somut bir rnei olmutur. Burada u noktann altn izmek nemlidir: Bu dnemde Trkiye ve
314
Avustralya hkmetlerinin g politikalar arasnda nemli bir farkllk bulunmaktadr. Avustralya

g politikasnda gmen gruplarn lkeye kalc olarak yerlemesi beklentisi hakimken, Trk
g politikas misafir-ii kavram zerine temellenmitir. 1968-1974 yllar arasndaki dnemde
yaklak 12 000 Trk iisi ve aile yeleri Avustralyaya g etmitir. 1960 sonrasnda
Trkiyeden yurtdna ynelen gn genel izgisi gz nne alndnda, Avustralyaya olan
g niceliksel olarak fazla nemli olmasa da, bu gn geleneksel bir gmen lkesine
ynelmesi ve kalc yerleme zellii tamasyla ayrt edici bir zellie sahip olduu
grlmektedir.
1980lerde bata Suudi Arabistan, Libya ve Irak olmak zere Kuzey Afrika ve Orta Dou
lkeleri Trkiyeden nemli miktarda ii g alan lkeler konumuna gelmitir. Trkiyenin Trk
gmenlerine ak yeni kaplar bulma aray Kuzey Afrika ve Orta Dou lkelerinin igcne
duyduu talep ile rtmtr. 1973 sonras petrol fiyatlarndaki hzl ykselme ve bunu takiben
petrol ihra eden ve az nfusa sahip Kuzey Afrika ve Orta Dou lkelerinin gelir seviyelerindeki
art, bu lkelerde igcne duyulan talebi artrmtr. 1975-1980 arasndaki dnemde 75
000den fazla Trk iisi bu lkelere g etmitir. 1990 ylna kadar Trkiyeden Arap lkelerine
ynelen geici gmen ii saysnn 700 000e ulat tahmin edilmektedir. Ancak, 1990larn
ortalarnda hem petrol ihra eden lkelerdeki byk lekli altyap projelerinin tamamlanmas,
hem de Krfez Krizinin olumsuz koullar Trkiyeden blgeye ynelen ii gnn
azalmasna neden olmutur. 1980lerde 250 000 civarnda olan gmen ii says, 1990larn
balarnda 140 000e, 2000lerde ise 100 000in altna dmtr.
Trkiyeden yurtdna ynelen gn son safhasn, greceli olarak daha az sayda

gmen iinin BDT lkelerine olan g hareketi oluturmutur. Sovyetler Birliinin kn
izleyen dnemde blgede ortaya kan yeni lkelerde yeniden yaplanma programlar
balatlmtr. Baz Trk firmalarnn aktif olarak bu programlarda yer almas nemli byklkte
proje bazl ve i temelli g hareketine neden olmutur. Krfez Krizinin getirdii olumsuz
koullarla boumakta olan Arap lkelerine ynelik gn giderek azald bir dnemde, BDT
lkelerine ynelen g dalgas, Trkiyeden yurtdna gn srdrlebilirlii bakmndan
nem tekil etmitir. Trkiyeden bu lkelere olan igc g giderek art gstermitir: 1992
ylnda yllk 8000 olan gmen ii says, 1993 ylnda 20 000i, 1994 ylnda ise 40 000i
amtr. 2005 ylnda 70 000den fazla Trk iisinin blge lkelerinin igc pazarnda
almakta olduu kaydedilmitir.
315
1960 yl sonrasnda Trkiyeye g veren bir lke kimlii veren bu dg hareketlerinin

bugn iin iki temel sonucu vardr: dnyann birok lkesinde yaayan Trkiye kkenli gmen
topluluklarnn varl ve oluan g kltr ve alar iinde halen devam eden dg olgusu.
Bugn dnyann eitli lkelerinde 1960 yllar banda hzlanan dgle balayan srecin bir
sonucu olarak 4,5 milyonun zerinde Trkiye kkenli gmenin ve aile fertlerinin olduu tahmin
edilmektedir: Bunlardan drt milyona yakn Avrupadadr --- ki bunlarn drtte birinden fazlas
bulunduklar lkelerin vatandalar olmulardr. Yaklak 250 000 Trkiye kkenli gmen ve
ocuklarnn Kuzey Amerikada, 100 000 kadarnn Avustralyada yaad bilinmektedir.
Ayrca 150 000in zerindeki gmen iinin Orta Dou ve Bamsz Devletler Topluluu
lkelerinde bulunduu tahmin edilmektedir. Bu g resmi, bize Trkiyenin bugnk nfusuna
oranlarsak lke nfusunun yaklak yzde altsnn baka lkelerde yaadn gstermektedir:
Bylece niceliksel bykl ile de uluslararas g ve gmenlerle ilgili konularn Trkiyede
nemli bir siyaset ve siyasa alan olarak belirmesi gereklilii ortaya kmaktadr.
1920li yllarn banda ulus-devlet ina projesinin bir paras olarak Trk ve Mslman
kimlikli yabanc lke vatandalarnn Trkiyeye g bir kenara brakldnda, lkeye ynelen
yabanclarn uluslararas g olarak nitelendirilebilecek bir nfus hareketinin 1980l yllara
kadar snrl kald grlmektedir. Bu nedenle, Trkiyenin g alan bir lke kimliiyle anlmas
olduka yeni bir olgu olarak karmza kmaktadr. Son otuz yl iinde, Trkiyeye ynelen g
hareketleri nitelik olarak ok farkl nfus hareketlerini ierir hale gelmitir. Trkiye bugn bir
ok lkeden, eitli nedenlerle gelen farkl din, dil ve rka sahip yabanc gmenin ve
snmacnn yollarnn kesitii bir lkedir. Bu erevede Trkiye sadece g alan bir lke
deil, ayn zamanda baka lkelere gitmek isteyen yabanclarn kulland bir gei lkesi
konumundadr.
Bugn Trkiyenin g panoramas l bir snflandrma ierisinde incelenebilir: bavul

ticareti, kaytd (kaak) igc g ve gei gn ieren dzensiz g; profesyoneller, i
adamlar, renciler ve son dnemde artan emekli gn ieren dzenli g ve zaman zaman
dzensiz g ile i ie girebilen snmac ve mlteci g. Dzensiz g hareketi ncelikle,
1970lerin sonundan itibaren bavul ticareti yapmak iin stanbula gelen Polonyallarla
balam, daha sonra SSCB ve Dou Avrupa lkelerinden gelenlerin katlmyla devam
etmitir. Bunlarn dnda ran, Irak, Tunus ve Fas gibi Orta Dou ve Kuzey Afrika lkelerinden
gelen yabanclarn da bu ticarete katldklar grlmtr. Komnist rejimlerin kmesiyle
birlikte, esnekleen seyahat koullar ve piyasa ekonomisinin salad imkanlarla, bavul
316
ticareti younluk kazanmtr. 1990larn ortalarndan itibaren ise bavul ticaretinde nemli bir
azalma olmutur. Buna paralel olarak, sz edilen lke vatandalarnn Trkiyede ev ileri,
elence, fuhu, tekstil, tarm ve inaat gibi sektrlerde kaytd olarak almaya baladklar
gzlenmitir. Son yllarda, Trkiyede igcne katlan kaytd gmenlerin geldikleri lkeler
arasnda Moldova, Ukrayna, Rusya, Grcistan, Ermenistan ve Romanya gibi lkeler ne
kmaktadr. te yandan genellikle ran, Irak, Afganistan, Pakistan, Banglade, Gana, Nijerya
ve Somali gibi belirli Asya ve Afrika lkelerinden gelen gmenlerin Trkiyeyi bir gei lkesi
olarak kullanarak, Avrupaya ya da baka gelimi lkelere gitmeye altklar bilinmektedir.
Bu gmenler ounlukla insan kaaklarnn yardmyla Trkiyeye yasad yollarla girmekte
ve benzer yollarla Trkiyeden ayrlmakta ya da ayrlmay denemektedirler. Dzensiz g
hareketlerine dair hacim ve eilimleri tespit etmeye ynelik yeterli ve gvenilir veri bulmak
zordur. Trkiyede gvenlik makamlar tarafndan dzensiz gmen olmalar nedeniyle
yakalanan kiilere ait rakamlarn deerlendirilmesiyle, bu tr gn 1990l yllarn ortalarndan
2000li yllarn balarna kadar hzla artarak yllk 90 000 - 100 000 seviyesine geldii
grlmtr. 2001 ylndan balayarak yakalanan dzensiz gmen saysnn ara ara
gzlemlenen ykselilere ramen genelde dmeye balad, 2002 ylnda 83 000 olan bu
saynn, 2007 ylnda 64 000 seviyesine indii tespit edilmitir.
Dzenli g hareketi ise Trkiyeye g eden profesyoneller, i adamlar ve rencileri

iermektedir ve zellikle son yirmi yl ierisinde sz konusu gmenlerin saysnda art olduu
bilinmektedir. 2000li yllarn bandaki resmi verileri gz nne aldmzda, yaklak 150 000
- 160 000 yabanc lke vatandann Trkiyede oturma izinleri bulunmaktadr. Trkiyeye
artan bir hzla ynelen dzenli g dalgalarndan biri de uluslararas emekli gdr. Bu g
dalgas iinde, bata Alanya olmak zere Antalyann pek ok ile ve kasabas; Bodrum,
Marmaris ve Didim gibi turizm merkezleri ve evreleri nemli sayda emekli Avrupal gmene
ev sahiplii yapmaktadr. Gvenilir istatistiklere ulamak zor olsa da, u ana kadar yaplan
almalar sadece Alanyada byk ounluunu Almanlar ve Hollandallarn oluturduu
5000 7000 gmenin yerleik olduunu gstermektedir.
Snmac ve mlteci gyle ilgili gelimeleri deerlendirildiinde, 1970lerin sonu ve

1980lerin banda Trkiyenin, ounluu Orta Doudan ve baz Asya ve Afrika lkelerinden
gelen kaak g ve snma talepleriyle karlat grlmektedir. lk byk snma ve
mlteci hareketi 1979 ylnda randaki rejim deiikliiyle gereklemitir. Bunu, ran-Irak
Sava, Irakn Kuveyti igali, Krfez Sava, Saddam rejimi politikalar ve 2003 Irak igali
317
sonrasnda gelien nfus hareketleri takip etmitir. Son yllarda Asya ve Afrika kkenli
snmaclarn bavurularnda da art olduu gzlenmektedir. Ancak, Trkiyenin 1951
Cenevre Szlemesine koyduu corafi snrlama ounluunu Avrupa dndan gelenlerin
oluturduu snmaclarn durumunu gletirmektedir. Corafi snrlama Trkiyeye
uluslararas kurumlardan ve eitli lkelerden ciddi eletirilerin yneltilmesine neden
olmaktadr. Bir ara zm olarak, 1994 tarihli Ynetmelik erevesinde, Trkiye Avrupa
dndan gelen snmaclara geici snma hakk vermi, bu snmaclar arasnda mlteci
stats edinenler iin nc lkelere yerletirme srecine girmitir. Son yirmibe yl iinde
Trkiyeye ynelen farkl g dalgalarnn toplam bykl gz nne alndnda, snma
ve mlteci hareketinin niceliksel olarak byk bir arlnn olduunu sylemek mmkn
deildir. Ancak rakamlar kmsenecek lde de deildir. 1997 - 2005 yllar arasnda
Trkiyeye yaklak 24 000 snma bavurusu yaplmtr. Son yllarda ise, Trkiyeye ynelen
snma bavurularnda bir azalma kaydedilmitir. 1990larn sonunda snmaclarn says
yllk 6000 iken, 2000li yllarn ortalarna gelindiinde bu rakam 4000den azdr. 2007de bu
rakam yaklak 7000e, 2008de ise 13 000 civarna ulamtr.
8.3 G SIYASETI VE SIYASALARI: DN, BUGN VE YARIN
Sonu blmnn bundan sonraki aamasnda ilk nce tarihsel olarak Trkiyede
dnden bugne uluslararas g siyaseti ve siyasalarnn genel durumunu zetledikten sonra,
2023 ylna kadar bu alanlarda ne tr deiiklikler gzlenebilecei zerine bir deerlendirme
yaplacaktr. Bu deerlendirmeleri daha sistematik yrtmek iin, irdelememiz nce Trkiyeyi
bir g veren lke olarak ele alacak, sonra da bir g alan ve ge gei salayan bir lke
kimlii zerinden inceleyecektir.
Tarihsel olarak, Trkiyeden yurtdna ynelen gn iki genel izgisi olmutur.

Bunlardan ilki, sklkla tekrarladmz ekliyle ulus-devletin kurulmas ve korunmas srecinde
Mslman olamayan nfusun yurtdna kn hzlandran, en azndan bunu nlemeye
ynelik uygulamalardan kanan etkinlikler olmutur. Kurtulu Savan izleyerek Anadoludaki
Rum nfusun Yunanistan ile yaplan nfus mbadelesi sonrasndaki yllarda, siyasi nedenlerle
baz dnemlerde artan basklar ile gayri-Mslimlerin lkeden ayrl ak ve yazlmayan bir
siyaset alannn belirgin paras olmutur. Bu g, erken Cumhuriyet dneminde ekonomik
adan ulusal kapitalist snfa varlk ve sermaye transferi gerekletirmek iin, daha sonraki
yllarda ise Kbrs sorunu gibi Trkiyenin uluslararas sorunlarn amak iin siyasi bir ara
318
olarak kullanlmtr. kinci izgide gelien dg hareketi ise 1961 ylndan balayarak
ekonomik bir bak asndan lkenin sorunlarn zmek gibi bir siyasal karar zerinden
gelimitir. sizlii azaltmak, dviz girdisi salamak ve bylece ekonomik gelimeyi salamak
asndan da g ilevsel grlm ve yaplan Kalknma Planlarnda ak bir siyasa olarak
gndeme gelmitir. Geici ve ii g olarak Avrupaya ynelen bu g hareketi zerine
lkede siyasa retenlerin ekonomik fayda temelli bu bak as 1980li yllarn banda iki
temel nedenle deimitir: g edenlerin gittikleri lkelerde kalcla dnmesi ve Trkiye
ekonomisinin yeni liberal eilimlerle, dorudan yabanc yatrmlar ve uluslararas finans
evreleri ve dinamikleri ile entegre olmak gibi, gten ve gmenlerden gelecek ekonomik
girdinin nemini yitirmesi. Bu aamada yeni g dalgalar ancak Orta Douda ya da Bamsz
Devletler Topluluu lkelerinde mteahhitlik hizmetleri alan irketlerin szlemeli iileri bu
lkelere geici ii olarak tamalar ile olumutur. Bu, devletin bir anlamda kolaylatrc bir
arac rolyle destekledii bir g tr olmutur.
Trkiyede devletin 1980li yllar sonrasnda dg siyasal ya da ekonomik bir ara

olarak grp bu alanda siyaset gelitirdii ve siyasalar rettiini sylemek gtr. D lkelere
g konusunda devletin etkin ve ak herhangi bir konum ald grlmemektedir. yle ki, son
be yldr uluslararas dzeyde ve g veren lkeler balamnda yeniden scak ekilde
tartlan g, ii dvizleri ve kalknma ilikisi konular Trkiyede yalnzca 1960l ve 1970li
yllarn gndem maddeleri olarak kalm ve son yirmi yldr neredeyse hi ele alnmamtr. Bu
erevede, rnein, Merkez Bankasnda bulunan ve bu banka iin maliyeti yksek olan 15
milyar Amerikan Dolar dzeyindeki birikimin deerlendirilmesi konusu devlet kurumlar
katnda alak sesle dillendirilmektedir. Benzer ekilde, g veren lkeler iin uluslararas
dzeyde nemli bir tartma alan olan beyin g konusunda Trkiyede belirli bir siyasa
gelitirme eilimi grlmemektedir. te yandan, geri dnen gmen iilerin, ailelerinin ve
ocuklarnn lkeye yeniden yerlemelerini ve uyum srelerini salkl bir srele geirmeleri
zerine devlet tarafndan 1970-1980 dneminde gelitirilen snrl sayda siyasa giriimi olsa
da, daha sonraki dnemlerde bu alanda da bir etkinlik grmek mmkn olmamtr. Bu
erevede gelitirilen projeler geri dnen ailelerin ocuklarnn okula uyumlar konusunda,
rnein Almanca yabanc dilli okullarn oluturulmas, dnen iilerin lkeye vergisiz ev eyas
ve i kurma malzemesi getirmeleri gibi uygulamalar iermektedir.
Farkl lkelerde srekli ya da geici olarak yaayan Trkiye kkenli gmenlere ynelik
siyaset ve siyasa alanlarn belirleyen iki birbiriyle atan bak asnn birlikte var olduu
319
grlmektedir. Bunlardan ilki, bu gmenlerin Trkiye ile olan balarnn mmkn olduunca
korunmas, dieri ise bu gmenlerin bulunduu lkelere uyum srelerinin desteklenmesi.
Son yirmi-otuz yllk dnem iinde zellikle lkedeki Krt sorunu, siyasal slam ve laiklik
tartmalarnn yurtdnda yaayan Trkiye kkenli gmenlerle de ilikilendirilmesi Trkiyede
bu gmenlere ynelik siyaset ve siyasa alanna bir baka boyut eklemektedir. Bununla birlikte
bu gmenlerin bulunduklar lkede Trkiyenin (sklkla devletin) lobi almasna katkda
bulunmas beklendiinden, devletin yurtd temsilcilikleri kanalyla bu gmenler zerinde
youn ve sregelen bir dizi kampanya yrtt bilinmektedir. Zaman zaman bu kampanyann
yurtdnda kimliini yeniden kefetme sreci iinde kendini daha ok Mslman, daha ok
Krt, daha ok Alevi hisseden Trkiye kkenli gmenlerin resmi Trk kimliine zarar verdii
dncesiyle bu farkl alt kimlikleri hedef ald da bilinmektedir. Trkiyeden gnderilen
retmenler ve din adamlar yoluyla bu gmenlerin bu resmi Trk kimlii iinde kalmalar bir
genel siyasi proje olarak belirmektedir.
Dier yandan gmenlerin ve aile yelerinin gle ilgili sorunlarn zme yolunda ilgili
resmi dzenlemeler iinde nemli deiiklikler yapld da bilinen bir gerektir. Bu erevede
zellikle gmen ocuklarnn Trkiye ile balarnn korunmas balamnda onlarn zorunlu
askerlik sorumluluunu kolay yerine getirmelerini salayan bir dzenleme yaplmtr:
Yurtdna gmen olarak giden erkekler ve onlarn erkek ocuklar iin belirli bir miktar dviz
deyerek (5112 Avro ya da bu deere eit baka dviz) yalnzca 21 gn askerlik yapmak
mmkn olmaktadr. 6-15 aylk zorunlu askerlik sresinin tarihsel ve ideolojik olarak yerleik
olduu lkede gmenler iin bu kolayln salanmas olduka liberal bir siyasa deiiklii
olarak ele alnmaldr. Benzer ekilde, 1981 ylnda ifte vatandaln yasal hale gelmesi, bir
yandan gmenlerin Trkiye ile balantlarn koruma ve onlar kaybetmeme, dier yandan ise
onlarn bulunduu lkelerde siyasal ve toplumsal yaama vatanda olarak etkin bir ekilde
katlmalar ve uyum salamalar ynnde siyasi bir irade iinde olduunu gstermektedir. Son
yllarda, yine yurtdndaki Trkiye kkenli gmenlerin lke ile balantlarnn korunmas
balamnda onlara Trkiyedeki seimlerde oy verme hakk verilmesi amacyla yasal
dzenlemeler yaplmas konusu devlet kurumlarnn gndemine girmitir. Btn bu Trkiye
odakl siyasa uygulamalarnn ve giriimlerinin yan sra, birou sylem dzeyinde olsa da,
son yllarda Trkiyede devletin Trkiye kkenli gmenlerin bulunduklar lkelere uyum
salamalar, o lkelerin dillerini renmeleri, oralarda eitim sistemi iinde sosyallemeleri, o
lkelerde siyasete ve sivil toplum etkinliklerine katlmalar ve vatanda olmalar ynnde tavr
aldna tank olunmaktadr.
320
Trkiyenin uluslararas g alan bir lke olmas yine mparatorluk sonrasnda bir ulus-
devlet oluturulmas srecinde evre lkelerde kalan Trk ve Mslman nfusun lkeye
gelmesinin ak bir dizi siyasa ile desteklenmesi ile balamtr. Bu siyasal konumlanma 1934
skan Kanunu ile dolaysz, ak, etkin ve mdahaleci bir yntemle devletin g bir siyasal ara
olarak grmesi anlamna gelmektedir. Bu yasal dzenleme ile lke nfusunu daha trde
klmak ve nfusu artrmak iin Trk soyundan olan yabanc lke vatandalarnn gn ve
lkeye yerlemesini kolaylatrmak amalanmtr. skan Kanunu bu konumu ile 2006 ylna
kadar Trkiyeye ynelen uluslararas g dzenleyen ana yasal dzenleme olarak yrrlkte
kalm, 2006da yaplan yeni skan Kanunu ise yine ayn anlaya sahip olarak Trk soyundan
olan yabanc lke vatandalarnn Trkiyeye gn tercih eden siyasal bir duruu tamay
srdrmtr. Ksacas Trkiyenin g alan bir lke olmas bugn de devlet asndan
yalnzca Trk (ve Mslman) olan yabanclarn g iinde meru grlmekte ve
desteklenmektedir. Onlarn dnda yabanclarn lkeye g pheyle karlanmakta, bunun
arzulanmayan bir olgu olduu izlenimi btn aklyla verilmektedir.
Trkiyeye ynelen uluslararas g belirleyen bu temel siyaset bugne dek

deimemi olsa da, 1980 ylndan bu yana Trkiye beklenmeyen ekilde Trk ve Mslman
olmayan gmenlerin de geldii de facto bir g lkesi olmutur. Bu gn nemli bir
blmnn dzensiz g olduu gz nne alndnda, bu gelimenin Trkiyedeki ilgili
siyasetlerin konumunda bir deiimi yanstt sylenemez. Ancak bir yandan zelikle evre
lkelerdeki siyasal karklklar ve ekonomik deiimler, dier yandan ise genel kreselleme
eilimleri Trkiyede devletin istemi dnda lkenin birok yabanc lke vatanda iin g
edilecek bir lke olarak belirmesini getirmitir. Daha nce vurguland gibi bu g dalgalar
profesyoneller, i adamlar, renciler ve son dnemde artan emekli gmenleri iine alan
dzenli g hareketlerinden daha ok, bavul ticareti, kaytd (kaak) igc g, gei g
ve snmac ve mlteci hareketleri de olmak zere dzensiz g de iermektedir. Trkiyede
uzun sre bu g hareketleri karsnda ak, dolaysz, etkin ve mdahaleci bir siyasa retme
srecine girilmemi, baka bir syleyile kaytsz kalnmtr. Bu noktada bu ak siyasetsizlik
bir anlamda kapal bir siyaset etkinlii olarak da yorumlanabilir. Dzensiz gn, zelikle bavul
ticareti ile gelien ekliyle, lke ekonomisine katks belki de bu kaytsz kaln nedenlerinden
birisi olmutur. te yandan gei g de, Trkiyeye gelenlerin Baty ve Kuzeyi hedef
almalar nedeniyle --- Trkiyeye bir sorun yaratmadklar dncesiyle --- bir anlamda gz
kapatlarak izlenmitir.
321
Ancak 1990l yllarn ortalarnda i dinamiklerin etkisinden daha ok d dinamiklerin

etkisiyle Trkiyenin kar karya kald yabanc lke vatandalarnn g ile ilgili bir siyaset
gelitirme ve siyasalar retme yoluna girilmitir. lk olarak, 1980li yllarn sonu ve 1990l yllarn
banda Orta Dou kaynakl youn snma ve mlteci hareketlerine hedef olan Trkiye, 1951
Cenevre Szlemesine koyduu corafi snrlama kayd ile yalnzca Avrupadan gelecek
snmaclara mlteci hakk verme duruunu deitirmeden, Avrupa dndan gelen bu
snmaclara geici snma hakk verme yoluna gitmeye zorlanmtr. 1994 Snma
Ynetmelii bu konuda ad hoc ve de facto bir temelde Trkiyenin snma mlteci hareketleri
ile ilgili yeni siyasalarn belirlemeye baladn gstermitir. Trkiye bir yandan yabanclar iin
g ve snma lkesi olmama duruunu korumaya alrken, dier yandan da zellikle
uluslararas eletirilerden uzak kalmak iin bu ara yolu snma politikas olarak benimsemitir.
Snma ve mlteci hareketlerine uluslararas standartlar asndan daha kabul edilebilir
siyasalar retme yolunda daha liberal ve etken admlar atan Trkiye, 1980lerden bugne
dein youn dzensiz g hareketleri ile karlam olsa da, bu g olgusuna kar
siyasetsizlik siyasetini korumutur.
2000li yllarn bandan itibaren Trkiyeye ynelen ve arlkl olarak dzensiz olan
gn ilgili uluslararas g rejimleri iin yansmas, lkenin insan ticareti ve insan kaak
konusunda yeterince mcadele vermedii gerekesiyle ilgili uluslararas kurulular, ABD ve
AB lkeleri tarafndan ciddi bir eletiri ile karlamas sonucunu getirmitir. zelikle ABnin bu
konuyu da Trkiyenin AB yelik tartmalar iine katmas sonucu, Trkiyede g zerine
siyaset ve siyasa reten kii ve kurumlarn belirli g konularn ciddiye almalarn salamtr.
Bu erevede, ncelikle insan ticareti ve kaakl ile mcadele konusunda yeni yasal
dzenlemeler yaplm, yabanclarn Trkiyede alma izinleri ile ilgili daha zgrlk
dzenlemelere gidilmi, dzmece evliklerle vatandala geii nlemek iin yabanclarn Trk
vatandalar ile evlendiklerinde vatandala geilerinde yllk bir zaman aral getirilmitir.
Ksacas bir yandan dzensiz gle mcadele eilimi ykselirken, dier yandan da Trkiyenin
yabanclar iin de bir g lkesi olmas hukuksal ve idari dzeylerde istenilir olmasa da,
kabullenilir olmaya balamtr. zelikle AB yelii tartmalar balamnda, bir anlamda bu
siyaset ve siyasa deiikliklerinin yelie giden yolda ve balayan yelik mzakereleri iinde
bir koul olarak belirmeye balad bir atmosferde, Trkiye lkeye gelen g olgusunu nemli
bir siyaset ve siyasa alan olarak alglamaya balamtr. Ancak burada izlenen yol bu konunun
teknik olarak bir zme ulatrlmasndan daha ok, yelik mzakerelerinde bir pazarlk
unsuru gibi kullanlmas eilimini yanstmaktadr. Bunun en gzel rnei, 1951 Cenevre
Szlemesi zerindeki corafi snrlamann kaldrlmas tartmalardr. Daha nce birka kez
322
(sonuncusu AB yelii uyum sreci erevesinde hazrlanan Snma ve G Eylem Plan

iinde olmak zere) bu snrlamann belirli bir tarih iinde kalkaca konusunda ak ifadeler
olmasna ramen, bugn bunun ancak yelik kesinletikten sonra kalkaca belirtilmektedir.
Benzer ekilde ltica Yasasnn dzenlenmesindeki gecikme de Trkiyede g ve snma
konularnda yaplacak yeni yasal ve idari dzenlemeler zerine siyasi iradenin yeterince
belirginlemediinin bir rneidir.
Bu noktada Trkiyenin uluslararas gle ilgili siyaset ve siyasalarnn bugn arlkl

olarak AB-Trkiye ilikilerine endeksli bir dzeyde yrdn sylemek olasdr. Bu durum
Trkiyenin hem bir g alan ve ge gei veren lke, hem de g veren lke konumuyla ilgili
olarak daha birok farkl dzeyde bu ekilde yrmektedir. G veren bir lke olarak
Trkiyenin AB lkeleri temelli bir g rejimine derinden bal olmas ve yelik ile serbest
dolam konularnn bu resmin iinde tartlmas AB merkezli tartmalarn odanda
olmaktadr. te yandan g ve snma alan ve ge gei veren bir lke olarak, Trkiyenin
AB snrlarna g ve snma olgusunu tamas yine AB merkezli g tartmalarna katkda
bulunmaktadr. Bu tartmalarn arkaplanndaki temel dnce AB yeliinin gerekleip
gereklemeyecei varsaymlar ile orantl olarak ortaya kmaktadr. Burada genel ancak
kapsaml bir bak asndan u nermeyi yapmak mmkndr: bu yelik gereklese de
gereklemese de, Trkiye ile ilgili uluslararas g olgusu --- hem Trkiyeye ynelen g,
hem de Trkiyeden yurtdna olan g --- AByi ve AB lkelerini ilgilendiren bir konu olarak
kalacaktr. Bu balamda uygulanan ya da kurgulanan siyasetler ve siyasalar bu geni
erevede dnlmelidir. Dier bir syleyile aada daha zgl ekilde ortaya konulacak
olan ilgili siyaset ve siyasalar, hem Trkiye, hem de AB ve AB yesi lkeler asndan, genel
bir g sistemi ya da rejimi kavram iinde dnlmelidir. Bu dnceye ise ulus-devlet
merkezli bak alarndan daha ok, ulus-tesi bir alanda oluan ve kresel ynetiim
gerektiren bir olguya bakma anlay egemen olmaldr. Bu bak asnda, birbiriyle ilgili her
g aktr klfetleri bakasnn srtna ykmak deil, klfetleri paylamak felsefesini
benimsemelidir. Bu benimseyi iinde ise, devlet-merkezli yukardan aaya siyaset ve siyasa
retme yntemi deil, insan-merkezli ve aadan yukarya, gmenleri ve onlarn insani ve
toplumsal evrelerini de katan bir siyaset ve siyasa retme yntemi uygulanmaya
allmaldr.
Bu almann amalarndan birisi olan bugnden 1923 ylna kadar olan sre iinde
Trkiyenin uluslararas g siyaseti ve siyasalar ile ilgili yaplabilecekler konusunda bir ngr
323
gelitirilmesi balamnda, daha sistematik yaklamak nedeniyle, burada nce lkenin g

veren bir lke olmas, sonra da g alan bir lke kimlii zerinden nerilerde bulunulacaktr.
phesiz, Trkiye nfusunu nitelik ve nicelik olarak derinden etkileyen bu iki ynl nfus
hareketinin etkileimi zerine de --- Trkiyeden yurtdna giden g lkeye gelen gle
birlikte dnerek --- genel ve kapsayc bir siyaset algs olmas nemlidir.
Trkiyeden yurtdna ynelen uluslararas gle ilgili dolaysz, ak, kapsaml temel
bir, ya da bir dizi, siyaset dokman yoktur. Bu tr dokmanlarn eksiklii zelikle 1980li
yllarda kendini youn bir ekilde hissettirmitir. 1960-1980 dneminde g lke ekonomisinin
geliimi iin fazlasyla ilevsel bulan bir siyaset anlay iinde zelikle ii dvizleri ve geri
dnen iilerin ve bu dvizlerin lke ekonomisine katks ynnde bir dizi siyasann gndemde
olduu bilinmektedir. Ancak 1980 sonrasnda, yurtdna gle ilgili belirgin bir siyasal
anlayn gstergesi olabilecek uygulamalar olduka snrl kalmtr. Bu alanda gelitirilen yeni
siyasalar ancak belirli zgl sorunlar ortaya ktnda ya da ok genel olarak g srecinin
ortaya kard kanlmaz sonulara yant vermek iin formle edilmitir. Dier bir syleyile,
devletin bu alan nceden dnerek, kapsaml ve etkin bir siyasetle ynetme istei iinde
olduu grlmemitir. Bu dnemde, lkede g zerine siyaset ve siyasa retenlerin da
g bir ekonomik strateji olarak grmedikleri gibi, kendiliinden olan bu g hareketlerine
kar konumlarn belli edecek bir iaret vermedikleri de bir gerektir. Ksacas, devletin burada
etken deil, edilgen bir aktr olarak kalmay tercih ettiine tank olunmaktadr.
Trkiyede devletin bu dnem iinde yurtdna ynelen g zerine deil, yurtdnda

yaayan gmenlere ve onlarn aile yelerine ynelik siyasetlerinin ne kt grlmektedir.
zelikle geici ii gnn, gn vard lkelerde kalcla dnmesi gereini
kabullenen siyaset ve siyasa reticilerini en temel bak as bu gmen topluluklarn g
alan lkelerde lobi almas yapan Trkiye temsilcileri olarak grmek zerine kurulmutur.
Ancak bu gmenlerin bulunduklar lkelere uyum salamalar sorunsal da son yllarda
Trkiyedeki siyaset sorumlularnn gndemine girmitir. Bu balamda, hem daha Trkiye-
merkezli politika ve uygulamalarn yeni koullara uyarlanmas, hem Trkiye kkenli
gmenlerin younlat g alan lkelerin uyum ile ilgili kayglarnn paylalmas, hem de
ou artk bulunduklar lkelerde vatanda da olan bu gmenlerin ve aile yelerinin Trkiye
ile yaadklar lkeler arasndaki ulus-tesi alanda yaayan ok kimlikli insanlar olarak
yaamalarnn yollarnn bulunmas gndemin nemli siyasa sorunlar olarak ortaya
kmaktadr.
324
Trkiyenin AB yelii balamnda yeniden nemli bir siyaset alan olarak beliren
Trkiyeden yurtdna g ve yurtdnda yaayan Trk gmenler zerine yeni olumu
somut bir siyaset belgesi ve ilgili yeni uygulamalar grmek son yllar iinde de mmkn
olmamtr. Sonu olarak, bugn genel boyutlaryla, Trkiyenin g veren bir lke olarak ve
iinde bulunduu ilgili uluslararas g rejimlerinin dinamiklerini gzeterek, ayrca uluslararas
toplumda kabul grm genel g ve gmen politikalar ve uygulamalarndan da
yararlanarak, kapsaml, ayrntl ve effaf bir dizi g ve gmen siyasas ile kendi g
sorunsalna sahip kmas beklenmektedir. zel olarak ise, bu g politikalarnn (a) gn
yneldii farkl g lkelerinin ve ortaya kan farkl g ve gmen trlerinin zelliklerini ayr
ayr ele almas, (b) halen sregelen g akmlar ile birlikte --- ki bunlarn hemen hemen hepsi
u anda belirli byklkte Trkiye kkenli gmenin bulunduu lkelere ynelmektedir --- yeni
var noktalarna oluabilecek yeni g akmlarnn da gz nne almas, (c) lkeye geri dnen
gmenlere ve ailelerine ynelik servislerin oluturulmas, (d) yurtdna gn lkeye
salayaca ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel girdilerin artrlmas amacyla
kurumsallamann salanmas ynnde giriimleri olmaldr. Benzer ekilde, yine zel
anlamda ilgili gmen politikalarnn (a) yurtdnda halen yaamakta olan farkl gmen
gruplarna gre farkl siyasalar uygulanmasn --- rnein, baka lkelerde yerleenlere o
lkelere uyumu, geici ii g iinde olan kiilere ailelerine/blgelerine/lkelerine yatrm
yapmalarn, yurtdndaki renci gmenlerin yurda dnlerini cesaretlendirmek gibi --- (b)
gmenleri bulunduklar lkede devletin siyasal misyonunu gerekletirecek aktrler olarak
grlmesi yerine, onlar devletin hizmet sunabilecei yurttalar olarak grlmesini, (c)
gmenlerin kendilerinin, sivil toplum etkinlikleri ile, etkin olarak bu siyasa retme ve uygulama
srelerine katlmasn ngrmelidir.
Bu erevede, Trkiyeden yurtdna ynelen g ve yurtdnda yaayan gmenlerle

ilgili olarak, daha zgl boyutlaryla, gelecee ynelik u siyaset ve siyasa konular gndeme
getirilebilir: (a) Bugnk egemen liberal, demokratik ve kresel deerler gz nne
alndnda, her ne kadar devletin mdahaleci bir aktr olarak yurtdna g ynetmesi
beklenmese de, aada belirtilen nedenlerle Trkiyede devletin dg etkin ekilde
dzenleyici roller almas, bu erevede siyasalar retmesi ve uygulamalara gemesi
beklenebilir: yurtdnda bulunan Trkiye kkenli geni gmen topluluklarna dayanan
gmen alar nedeniyle youn bir g dalgas halen yaanmaktadr; lkede hala da g
basks vardr, bu nedenle rnein, Trkiyeden kaynaklanan youn dzensiz (yasad) g
ve snma hareketleri vardr; kresel dinamikler Trkiyede de vatandalar g hareketlerine
katlmaya daha yatkn klmaktadr; te yandan, evre lkelerde farkl niteliklerde igcne talep
demografik nedenlerle hzla artmaktadr; (b) Trkiyeden g etmek isteyen farkl nitelikteki
325
igcn yeni g alan lkelere (kuzeyde Rusya, Avrupann gneyinde talya ve spanya gibi)
ya da yeni g trlerine (geici, dnml ya da mevsimlik) ynlendirmek; (c) Yerlemeye
dayal g iinde baka lkelerde yaamaya balayan gmenlere oraya uyum srecinde
yardmc olacak, geici igc g iinde g edenlere ise alma ve sosyal gvenlikle ilgili
haklarn korunmasn salayacak konsolosluk hizmetlerini gerekletirmek; (d) Geri dnen
gmenlerin, ailelerinin ve ocuklarnn Trkiyeye uyumlar konusunda zelikle i ve eitim
konusunda somut servisleri kurumsallatrmak; (e) zelikle ii dvizlerinin lkeye ekilmesi,
bu dvizlerin ekonomiye retken bir dzenleme iinde geri dnnn salanmas iin
programlar gelitirmek; (f) Yurtdnda gmenlere ve ailelerine hizmet verecek konsolosluk
grevlilerinin, retmenlerin ve din grevlilerinin etkin grev yapacak eitimli, gittikleri lke
konusunda bilgili ve o lkenin de dillerini bilen kiiler olmasn salamak; (g) ifte (ya da oul)
vatandalk kurumunun gmenlerin hem Trkiyede hem de bulunduklar lke kapsamnda
ilevselliini korumak iin bu tr vatandal kabul etmeyen lkelerle mzakere etmek; (h)
Gmenlere Trkiyedeki seimlerde yurtdndan oy kullanma hakknn kullanlmasn
gerekletirmek; () Btn bu g ve gmenlerle ilgili siyaset ve siyasa retme srelerinde
gn nemli aktrn olduu gereinden yola karak, bu srelere mmkn olduunca
dier aktrlerinde fikrini katmak.
Trkiyenin lkeye ynelen uluslararas gle ilgili de dolaysz, ak, kapsaml temel bir
siyaset dokmanna sahip olduunu sylemenin --- skan Kanunu hari ---mmkn olmad
daha nce vurgulanmt. Byle bir dokmann yokluu 1923 ylndan bu yana belirgin bir
ekilde hissedilmektedir. Bu alanda varolan belirgin bir siyasal anlayn gstergesi olabilecek
yasal ve idari dzenlemelerinde bir sistematik iinde ortaya ktn sylemek zordur. Trkiye,
bu yeni g hareketlerine hazrlksz yakalanm, bu olgu lke iinde nemli bir siyasal ve
toplumsal tartma yaratmamtr. te yandan yabanclarn gyle ilgili yaplan snrl ve
geici dzenlemeler ve uygulanan politikalar uluslararas toplumun sert eletirilerine neden
olmutur. 1980lerden bu yana tarihinde ilk kez belirgin bir yabanc g ile karlaan
Trkiye, erken Cumhuriyet dneminde kurgulanm g politikalaryla bu yeni g ortamn
dzenlemekte zorlanmaktadr. Bu balamda, lke hem eski g politika ve uygulamalarnn
yeni koullara uyarlanmas, hem yeni g ortamnn dnyada da egemen olan gvenlik
temelli kayglarla dzenlenmesi, hem de uluslararas gn ekonomik ve demografik
boyutlarnn da deerlendirilmesi gibi karmak boyutlar olan yeni g politikalar oluturma
sreleriyle karlamaktadr.
Son on yl iinde Trkiyenin uygulad sistemsiz, esnek ve geici dzenlemelerin

yerini Avrupa Birlii (AB) uyum sreci etkisinde gelien ve daha ok ulusst ve
hkmetleraras rgtlerin ibirlii (ve hatta basks) ile kurumsallamaya balayan g
326
politikalar ve uygulamalar oluturma sreci almtr. Bu srete, bir yandan zellikle snma
ve mlteci hareketleri zerine odaklanan, dier yandan daha ok dzensiz g zerine
younlaan bir bak as egemen olmutur. ltica ve G Ulusal Eylem Plan bunun bir
rndr. Sonu olarak, genel boyutlaryla, Trkiyenin ulusal karlar ile uluslararas
toplumda kabul grm genel g ve snma politikalar ve uygulamalar arasnda bir uyum
gzeterek, kapsaml, ayrntl ve effaf g politikalar retmesi gerekmektedir. zel olarak ise,
bu g politikalarnn, (a) ulus-devleti kurma kaygsn aarak, gnmzn kresel deerlerini
iine alan ve birey gmenin insan haklarna odaklanan bir anlayta olmas, (b) kresel
ynetiim perspektifinden, ilgili gn payda olan dier devletler, uluslararas rgtler ve sivil
toplum aktrleri ile klfetin bakalarnn omuzlarna yklenmesi deil klfetin paylalmas
anlayyla oluturulmas ve uygulanmas, (c) g emsiye bir kavram olarak deerlendirip,
lkenin farkl g trleri (geici / yerlemeye dayal g, dzenli/dzensiz g, igc g,
aile birleimi, snma ve mlteci hareketleri gibi) ile karlaabilecei gereini yanstmas, (d)
gmenlerin lkeye girii, oturma ve alma izinleri, vatandalk kazanma haklar ve dier
entegrasyon boyutlarn kapsayacak ekilde bir dizi farkl alandaki politikalar iermesi
gerekmektedir.
Yine sonu olarak, Trkiyeye ynelen gle ilgili, daha zgl boyutlaryla, ilgili siyaset
ve siyasalar anlamnda unlar nerilebilir: (a) ltica ve G Ulusal Eylem Plannn yukarda
belirtilen genel bak asnda yeniden dzenlenmesi, g olgusunun daha kapsaml ele
alnmas ve iltica konusunun genel g kavram iinde deerlendirilmesi sonucunda plann
G ve ltica Ulusal Eylem Plan olarak adlandrlmas; (b) g ve snmayla ilgili dank
politikalarn ve uygulamalarn gzden geirilmesi ve bunlarn uluslararas standartlara uyumlu
hale getirilmesine devam edilmesi; (c) g ve snma alanlarnda ilgili yasal dzenlemelerin
(mevcut yasalarn yeniden dzenlenerek ya da yeni yasalar yaplarak) oluturulmas, bu
balamda zellikle yeni yabanclar ve snma yasalarnn bir an nce karlmas; (d) g
ve snma alanlarnda ilgili yasal dzenlemelerin idari anlamda tam olarak uygulanmas, bu
uygulamalarda yaplabilecek yeni idari deiikliklerin gerekletirilmesi (rnein, 2004 tarihli
Yabanclarn alma zinleriyle lgili Yasann uygulanmasnda ortaya kan ciddi idari
sorunlarn ortadan kaldrlmas); (e) Trkiyenin snma politikalar erevesinde uluslararas
alanda en fazla eletiri alan corafi snrlamann kaldrlmas (bu konunun Trkiyenin AB
yeliinin gereklememesi durumunda, Avrupa ve snmac reten lkeler arasnda bir
tampon blge haline gelme endiesi anlalabilir olsa da, uluslararas hukukun uygulanmas
ve snma hakknn korunmas balamnda deerlendirilmesi); (f) g ve snmayla ilgili
yetkili kurum, kurulu ve bakanlklar arasnda ibirlii, koordinasyon ve egdm eksikliinin
giderilmesi, bu dorultuda teknik ve finansal kaynaklarn salanmas, ayn zamanda kurumlar
327
aras ve kurumlar ii personel eitimine nem verilmesi; (g) merkezi ynetim, yerel ynetimler,
ilgili uluslararas kurulular ve ulusal ve uluslararas sivil toplum kurulular arasnda ibirlii
anlaynn gelitirilmesi; (h) g ve snma konularnn sorumluluunu yklenecek ayr bir
kamu kurumunun/organnn oluturulmas (bu konuda ileri Bakanl bnyesinde yeni bir
rgtlenme olsa da, henz yeterli kurumsal etkinlik ve yetkinlii olmayan bu oluumun
glendirilmesi); () g olgusunun, siyasi, ekonomik ve sosyal boyutlar dnda insani boyutu
olduu unutulmadan, Trkiyeye farkl nedenlerle gelen gmen, snmac ve yabanclara dair
varolan nyarglar hafifletmek, artan yabanc dmanln azaltmak ve bir arada yaama
kltrn gelitirmek amacyla eitli almalarn yaplmas (rnein, g ve snma
konularnn okul mfredatlarnda okutulmas); (i) gelen gmenlerin ve snmaclarn
uluslararas hukuk ve standartlar balamnda insan haklarna dayal temel hizmetlerden,
zellikle barnma, alma, salk ve eitim alanlarnda faydalanmas, bu gmen ve
snmaclarn lkeye entegrasyonu konularnda gerekli almalarn yaplmas (snmaclara
ve hatta kaak gmenlere misafirhane dzenlemelerinde uluslararas hukuk ve standartlara
uyulmas); (j) Trkiyeye gelen gmen, snmac ve yabanclarn, nicelik ve niteliklerini
salkl ve gvenilir bir biimde belirleyecek bilgi ve veri deerlendirme sistemlerinin
gelitirilmesi, konu ile ilgili faaliyet gsteren (bilgi toplayan) kurumlar arasnda ibirlii ve
egdm almalarnn artrlmas.
Her ne kadar Trkiyenin uygulad sistemsiz, esnek ve geici dzenlemelerin

yerini, AB uyum sreciyle gelien ve daha ok ulus-st ve hkmetleraras rgtlerin ibirlii
(ve hatta basks) ile kurumsallamaya balayan g politikalar ve uygulamalar oluturma
sreci almsa da, bu srete de, zellikle snma, mlteci hareketleri ve dzensiz g zerine
younlaan bir bak as egemen olmutur. Sonu olarak, bugn g veren, alan ve ge
gei salayan bir lke olarak Trkiyenin iinde bulunduu ilgili uluslararas g rejimlerini
gzeterek, uluslararas toplumda kabul grm genel g ve gmen politikalar ve
uygulamalarndan yararlanarak, kapsaml, ayrntl ve effaf bir dizi g ve gmen siyasas ile
kendi g sorunsalna sahip kmas beklenmektedir.
328
EKLER
EK 1: 885 SAYILI SKAN KANUNU 1926
329
330
EK 2: 2510 SAYILI SKAN KANUNU 1934 (LK HALI)
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
EK 3: 2510 SAYILI SKAN KANUNU 1934 (SON HALI- 2006)

Kanun Numaras: 2510
Kabul Tarihi: 14/06/1934
Yaymland Resmi Gazete Tarihi: 21/06/1934
Yaymland Resmi Gazete Say: 2733
**26/09/2006 tarih ve 26301 sayl Resmi Gazete'de yaymlanan 5543 sayl skn
Kanunu'nun 48. maddesi gerei yrrlkten kaldrlmtr.**
MUKADDEME: SKAN MINTAKALARI
Madde 1 - (Deiik madde: 18/06/1947 - 5098/1 md.)
Muhacir ve mltecilerle gebelerin ve gezginci ingenelerin yurt iinde yerletirilmeleri;

Trk kltrne ballk ve nfus oturu ve yaylnn dzeltilmesi amacyla Bakanlar Kurulunca
yaplacak programa uygun olarak ileri ve Salk ve Sosyal Yardm Bakanlklarnca
tertiplenir.
Madde 2 - (Mlga madde: 18/06/1947 - 5098/13 md.)
FASIL I: MUHACRLERN VE MLTECLERN KABUL
Trkiye'de yerlemek maksadile dardan mnferiden gelmek istiyen Trk soyundan

meskn veya gebe ferdler Shhat ve timai Muavenet Vekilliinin mtalaas alnmak artile
Dahiliye Vekilliinin emrile ve mtemian gelmek istiyen Trk soyundan meskn veya gebe
ferdler ve airetler ve Trk kltrne bal meskn kimseler ibu kanunun hkmlerine gre
Dahiliye Vekilliinin mtaleas alnmak artile Shhat ve timai Muavenet Vekilliinin emirlerile
kabul olunurlar. Bunlara muhacir denir.
Kimlerin ve hangi memleketler halknn Trk kltrne bal saylaca cra Vekilleri Heyeti
kararile tesbit olunur.
Trkiye'de yerlemek maksadile olmayp bir zarret ilcasile muvakkat oturmak zere
snanlara mlteci denir. 4 nc maddede yazl sebebler bulunmyan mlteciler Trkiye'de
yerlemek isterlerse ve bunu yaz ile bulunduklar yerin en byk idare amirine bildirirlerse
haklarnda Shhat ve timai Muavenet Vekilliince muhacir muamelesi yaplr.
344
br mlteciler iin Dahiliye Vekilliince haklarnda vatandalk kanunu ahkam tatbik

olunur.
Muhacirlerin alnma yollar Shhat ve timai Muavenet Vekilliince, mltecilerin ise Dahiliye
Vekilliince yaplacak talimatnamelerle tesbit olunur.
(Ek fkra: 30/06/1939 - 3657/1 md.) Trkiye'de yerlemek maksadiyle ve Hkmetten iskan
yardm istememek artiyle dardan gelmek istiyen Trk soyundan olan kimseler Hariciye,
Dahiliye ve Shhat ve timai Muavenet Vekilliklerince mtereken tesbit olunacak ekiller
dahilinde konsoloslarmzn verecekleri muhacir vizesiyle Trkiye'ye gelirler ve serbest
muhacir olarak kabul olunurlar. Bu yolda geleceklerin pasaportlarna muktazi meruhat verilir.
cra Vekilleri Heyeti bu madde hkmlerinin hangi yerler halkna tatbik olunacan tayin ve
tesbit eder.
Madde 4 - A: Trk kltrne bal olmyanlar,
B: Anaristler,
C: Casuslar,
: Gebe ingeneler,
D: Memleket dna karlm olanlar, Trkiye'ye muhacir olarak alnmazlar.
Bulak hastalkllar dorudan doruya Hkmet hastanelerine gnderilip orada parasz

tedavi olunurlar.
Madde 5 - Hususi bir ahit dolaysiyle Trkiye'ye mecburi olarak gelenler yaplan muahede
hkmlerine ve Hkmete verilen kararlara gre alnrlar.
Madde 6 - A: Muhacirler snrlardan girdikleri veya nakil vastalarndan ktklar yerin en

byk mlkiye memuruna kendilerini ve ailesi fertlerini yazdrp bir "muhacir kad" almaa ve
bir vatandala girme beyannamesi imzalamaa mecburdurlar. Muhacir kad muvakkat
doum kad yerine geer ve bir yl muteber tutulur.
B: Muhacir olarak alnanlar, cra Vekilleri Heyeti karariyle, hemen vatandala alnrlar.
Kkler baba ve analarna veya hsmlarna bal tutulurlar. Kimsesiz gelen kkler, yana
baklmakszn, vatandalmza geirilirler.
Madde 7 - A: (Mlga bent: 18/06/1947 - 5098/13 md.)
B: (Mlga bent: 18/06/1947 - 5098/13 md.)
345
C: Trkiye'ye geldikleri tarihten itibaren iki yl iinde iskan istemiyen muhacir ve mltecilere
iskan yardm yaplamaz.
FASIL II: ERDE, NAKLLER, KLTR VE DARE TEDBRLER
Gebeler, gezginci ingeneler ileri Bakanlnn mtalaas alnarak Salk ve Sosyal

Yardm Bakanlnca uygun grlecek yerlerde yerletirilirler. Bunlar da bu kanunda yazl
yardmlardan ve her trl muafiyetten istifade ederler.
Madde 10 - A: Kanun airete hkmi ahsiyet tanmaz. Bu hususta her hangi bir hkm,
vesika ve ilama mstenit de olsa tannm haklar kaldrlmtr. Airet reislii, beylii, aal
ve eyhlii ve bunlarn her hangi bir vesikaya veya grg ve grenee mstenit her trl
tekilat ve taazzuvlar kaldrlmtr.
B: Bu kanunun nerinden nce her hangi bir hkm veya vesika ile veya rf ve adetle
airetlerin ahsiyetlerine veya onlara izafetle Reis, Bey, Aa ve eyhlerine ait olarak tannm,
kaytl, kaytsz, btn gayrimenkuller Devlete geer. Bu kanun hkmlerine ve Devlete
tutulan usullere gre bu gayrimenkuller muhacirlere, mltecilere, gebelere, naklolunanlara,
topraksz veya az toprakl yerli iftilere datlp tapuya balanr. Bu gayrimenkullerin aidiyeti
tapu sicillerindeki kaytlara gre tesbit olunur. Tapu sicillerinde aidiyete dair bir kayt yoksa
veyahut kaytlar yalnz ahslar namna olupta halk arasnda bunlarn airete ait olduu ayi
bulunuyor ve airet fertleri de bu gayrimenkullerden bakasna sahip bulunmuyorlarsa aidiyet,
tahkikat zerine, o yerin idare heyeti karariyle hallolunur; idare heyetlerinin valilerce tasdik
edilen bu karar katidir.
C: (Mlga bent: 18/06/1947 - 5098/13 md.)
: (Mlga bent: 18/06/1947 - 5098/13 md.)
FASIL III: SKAN
Madde 14 - ( Mlga madde: 18/06/1947 - 5098/13 md.)
346
Madde 16 - A: Kar ve koca bir aile olarak iskan edilir:
B: Evlenmemi ocuklar, ocuksuz erkek ve kadn dullar, ana ve baba ile veya bunlardan
sa olan ile birlikte iskan grrler;
C: Anasz ve babasz torunlar dede ve byk analariyle veya bunlardan sa olaniyle birlikte
iskan edilirler. Ancak torunlarn hisseleri tapuda kendi adlarna yazlr;
: Anasz ve babasz ouklar birlikte bulunduu ve yaad kan, civar ve shri hsmlariyle
birlikte yerletirilirler. Bunlarn da hisseleri tapuda kendi adlarna yazlr.
D: Anasz ve babasz ocuklar, kan ve civar veya shri hsmlarndan biri, yoksa kendi
balarna iskan grrler. Bunlarn kklerine ayrca vasi tayin ettirilir.
E: Evli ocuklar ve evli torunlar, bal bana bir aile olarak iskan grrler;
F: (C) fkrasndaki torunlarn, () ve (D) fkralarndaki ocuklarn, vey ocuklarn ve

evlatlklarn hisseleri evleninceye kadar hi bir suretle satlamaz, balanamaz ve
haczolunamaz;
G: Trk muhacir ve mlteciler hsm ve akrabalarnn bulunduklar yerde iskan olunurlar.
Madde 17 - skan bir aileye, nfus ve ihtiyacna gre oturacak ev veya ev yeri, sanatkarlara
ve tccarlara ayrca geim getirecek dkkan veya maaza yahut bu gibi yap veya yeri ve
mtedavil sermaye; iftilere de ayrca kafi toprakla ift hayvan, alat ve edevat, tohumluk,
ahr ve samanlk veya yeri vermekle yaplr.
(kinci fkra mlga: 11/06/1945 - 4753/64 md.)
skan derecesini gsteren (Toprak tevzi cetveli) iliiktir.
(Ek fkra: 18/06/1947 - 5098/5 md.) skan edilecek her aileye nfuslarna gre datlacak
eitli toprak miktar ve dat ekli Salk ve Sosyal Yardm ve Tarm Bakanlklarnca
hazrlanp Bakanlar Kurulu tarafndan tasdik edilecek bir cetvelle tesbit olunur.
Madde 18 - skanda Hkmete verilen talimata gre yap yaplmas iin malzeme veya
para verilebilir. Yap yapmakta kendileri de altrlabilir.
skan iin Devlet ormanlarndan parasz kereste vermek ve bu yaplar yapmada asker,
Devlet memur ve mstahdemlerini ve vastalarn kullanmak caizdir.
Madde 19 - Yeniden kurulan veya canlandrlan kylere, orta mal olarak mevcut nfusun
ortak ihtiyacna yetien mektep, cami, ky odas, karakol, pazar, harman ve mezarlk yerleri,
347
otlak, suvat, Orman Kanunu hkmleri iinde baltalk ve baka ortak ihtiyalara lazm yerler
parasz braklr.
Mektep odas, eme, su yollar, kuyu, sarn ve sulama tertibat da Hkmete yaplabilir
veya tamir edilebilir. Bu ilerde buraya yerletirilenleri iletmee Hkmet salahiyetlidir.
Madde 22 - Muhacirlerin, mltecilerin, gebelerin ve naklolunanlarn yerletirilmelerine

ayrlan veya bunlara verilen yaplar ve topraklar kimin igali altnda olursa olsun vali veya
kaymakamn yazl emriyle zabtaca boaltlr ve kendilerine teslim olunur. Bunlara vuku
bulacak tecavzlerde de vali ve kaymakamlar zabta marifetiyle tahliyeye salahiyetlidirler.
Madde 23 - Bu kanun hkmlerine gre muhacirlere, mltecilere, gebelere,

naklolunanlara ve yerlilere datlan yap ve topraklarn temlikine vali ve kaymakamlar
salahiyetlidirler. Dat defter veya kararlarnn alt vali veya kaymakamlarca tasdik edilmesi,
temliktir. Tasdikli defterlerdeki veya kararlardaki miktarlar muteberdir.
(Ek fkra: 05/07/1939 -3667/3 md.) Bu suretle temlik edilmi olan gayrimenkuller hakknda
vukubulacak ayni davalarda hasm taraf yeni malik ile birlikte Hazinedir.
(Ek fkra: 05/07/1939 -3667/3 md.) Temlik tarihinden itibaren bir sene getikten sonra
mstehikler tarafndan ancak Hazine aleyhine vaz'yet tarihindeki rayi zerinden bedel davas
alabilir.
(Ek fkra: 05/07/1939 -3667/3 md.) Ayn veya bedelin verilmesine hkmolunduu takdirde
mahkeme masraflar yalnz Hazineye ykletilir.
Madde 24 - Muhacirleri ve mltecileri ve naklolunanlar kendilerine ev yapncaya veya

Hkmete yaptrlncya kadar yerleecekleri yerde veya civarda mevcut Hkmete veya
halka ait mnasip binalarda barndrmak ve bu binalar vali veya kaymakamn yazl emriyle
zabtaca hemen boaltmak caizdir. Ancak bu boaltmann ev ve bina sahiplerinin yaamalarn
ve barnmalarn imkansz klacak yolda olmamas ve bir yldan fazla srmemesi arttr.
Bu yolda binas boaltlanlara Hkmete mnasip kira verilir. Muhacirlerin, mltecilerin ve

naklolunanlarn getikleri yerlerde muvakkat konaklamak zere bir haftadan fazla bir mddet
iin bina boaltlmasna izin verilemez. Bu maddenin hkmlerini tatbik iin Shhat ve timai
Muavenet Vekilliince talimat yaplr.
348
Madde 25 - Muhacirlerin, mltecilerin, naklolunanlarn ve gebelerin yurtlandrldklarndan

balyarak iki yl iinde, grlecek hakiki lzum zerine, ayn mntakalarda iskan yerlerini
deitirmee ve dzeltmee Shhat ve timai Muavenet Vekili salahiyetlidir.
FASIL IV: MECBURYETLER, TASFYE VE STHKAK MAZBATALARI
Hkmete iskan edilenlere borlu veya borsuz olarak iskan yoluyla verilen gayrimenkuller
on yl sre ile hi bir suretle satlamaz, balanamaz, terhin edilemez, haciz olunamaz.
Tapularna o yolda kayt drlr.
Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnn izniyle Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankasna terhini
caizdir.
FASIL V: MUAFYETLER
1- GMRK MUAFYET
Bu kanunun hkmlerine gre alnan muhacirlerle dardan gelen mlteci ve airet

fertlerinin birlikte getirdikleri aada gsterilen kendi eyalar, mallar ve hayvanlar gmrk
resmile, bir defaya mahsus olmak zere, sair btn teklif ve resimlerden muaftr.
A) Zat ve ev eyas kamilen.
1 - Bir aile iin:
B) Meslek ve megale eyas aadaki kaytlarla:
ifti ise ift hayvanlar, arabalar, araba ve koum takmlar, iftilie mahsus her trl alet
ve edevat ve makineleri, damzlk hayvanlar, tohumluk ve yiyecek zahireleri ve alklar
kamilen ve tedenberi besledikleri byk ve kk hayvanlarla zirai mahsullerinden deeri
6.000 liraya kadar olan mikdar.
San'at ve serbest meslek erbabndan ise; her trl san'at ve meslek alet ve edevat ve
makineleri, skp getirecekleri fabrikalar alet ve edevat kamilen ve san'at ve mesleklerine
349
mtaallik mamul ve gayri mamul maddelerden deeri 6.000 liraya kadar olan mikdarlar
(trikotaj fabrikas makineleri ve kauuk sanatlar mamulatndan bulunan ayakkablar haritir.
Ancak zata mahsus ve kullanlm kk trikotaj makineleri muafiyetten istifade eder.)
Tccardan ise: tedenberi satagelmekte olduklar ticaret mallarndan deeri (12.000) liraya
kadar olan mikdar (eker, kahve, ay, benzin, petrol, koza, ipek ve ipekliler ve inhisara tabi
maddelerle trikotaj makineleri ve kauuk sanayii masnuatndan olan ayakkablar haritir.)
Bu snftan hari ise; Kendi menkul ve gayrimenkulleri bedeli veya mevcut paralar
mukabili satn alacaklar mallardan veya kendi menkullerinden getirecekleri 12.000 liralk
miktar (eker, kahve, ay, benzin, petrol, koza, ipek ve ipekliler ve inhisara tabi maddelerle
trikotaj makineleri ve kauuk sanayi masnuatndan olan ayakkaplar haritir).
2 - Bir cemaat iin (bir ky ve mahalle veya cemaata ait kullanlm eya).
A) Btn mektep eyas;
B) Btn cami eyas;
C) Vakflara ait eya ve mahsuller;
) Ky ve mahalle odas eyas, hatralar ve cemaata yadigar eya;
D) Kyn ve mahallenin orta mal olan boalar, aygrlar, tekeler, kolar ve damzlk btn
hayvanlar;
E) Ky veya mahallenin harman ve orak makinesi ve traktr gibi ortak zirai makine ve aletleri,
ky deirmeni ve un fabrikas gibi mterek sanat fabrika ve makineleri.
3 - Yukardaki bendlerde yazl gmrk muafiyetlerinin tatbik ekilleri
Shhat ve timai Muavenet ve Gmrk ve inhisarlar Vekilliklerince mtereken tayin ve

tesbit olunur.
Madde 32 - Muhacirler ve mlteciler 31 inci madde haricinde menkul ve gayrimenkul

mallarnn bedeli veya ellerinde bulunan nakitleri karl Trkiye'de yapacaklar sanat veya
ticaret veya ziraat eyas getirebilirler. Bu yolda getirilecek eya gmrk ve sair resimlere
tabidir. Ancak bu eyann eker, benzin, petrol, koza, ipek ve ipeklilerden ve Trkiye'de
inhisara bal maddelerle trikotaj makineleri ve kauuk sanayii mahsullerinden olan
ayakkablardan olmamas arttr.
Madde 33 - Hkmete memleket iktsadiyatn korumak zere alnan ve alnacak olan

tedbirler 31 inci ve 32 nci maddelere gre hariten getirilebilecek eya hakknda tatbik edilmez.
350
Madde 34 - 31 ve 32 nci maddelerdeki muafiyetleri kazanabilmek, Trk vatandalna

girmek iin beyanname verip karlnda bir kat almaa ve getirilen mallarn, muhacirlerin
ve mltecilerin kendi mallar olmasna vabestedir.
Snrlarda belli kaplardan baka yollardan girmee mecbur kalm olan muhacirler ve
mlteciler getirecekleri mallar iin bir beyanname verirler; aksi sabit oluncuya kadar bu
beyannameler muafiyet iin muteber olur. Kaplardan gelecek muhacirlerin ve mltecilerin
nizamnamesinde ekil ve mahiyetleri gsterilecek bir vesika gstermeleri yahut yalnz veya
toplu bir beyanname vermeleri kafidir.
Trk vatandalna girmekten vaz geen veya giremiyen veya getirdikleri mallarn kendi
mallar olmad anlalanlardan 31 inci maddeye gre affedilmi olan teklif ve resimler tam
olarak tahsil olunur. 32 nci maddeye gre geirilmi eya iin bu teklif ve resimler iki kat alnr.
Muhacirlere ve mltecilere ait olmad halde bu kanunun hkmlerinden istifade edilerek

geirilecek gerek eya ve hayvanlar ve gerek sahipleri 1918 numaral Kaaklk Kanunu
hkmlerine tabi tutulur.
Madde 35 - Muhacirlerin ve mltecilerin gmrksz olarak sokacaklar mallarn deeri

gmrkten getii yerin piyasasndaki toptan fiyata gre tayin olunur.
2 - VERG VE RESM MUAFYET
A) Hariten gelecek muhacir ve mltecilerin pasaportlar zerine yaplacak vize muameleleri

ile kendilerine verilecek eya ve hayvan vesikalar her trl resim ve harlardan muaftr.
B) Muhacir ve mltecilerle bir yerde yurtlandrlan gebeler ve bir mntakadan dier

mntakaya Hkmete naklolunanlarn bu kanun hkm dairesinde yaplacak iskan yardm,
gmrk ve vergi muafiyeti, tabiiyet, nfusa ve tapuya tescil ve nakil muameleleri dolaysiyle
gerek kendileri tarafndan verilecek, gerek alakadar dairelerce tanzim olunacak her trl evrak
ve bu hususta verecekleri arzuhaller damga resmiyle sair bilmum resim ve harclardan muaftr.
Muhacir ve mltecilerle Hkmete bu kanun hkmlerine gre yerletirilenler aadaki

muafiyetlerden faydalanrlar:
1- Vergi muafiyeti:
A) Yukarda yazl kimseler be yl arazi, bina, kazan, buhran, muvazene, hava kuvvetlerine
yardm ve yol vergilerinden muaf tutulurlar.
351
Bu muafiyet sresi Hkmete iskan edilenlere bu kanun hkmlerine gre yaplacak iskan
yardmlarndan bina ve arazi vergileri iin gayrimenkullerin temlik edildikleri tarihi, kazan,
buhran, muvazene ve hava kuvvetlerine yardm ve yol vergileri iin bu kimselerin yurda
geldikleri ve serbest iskana tabi olanlar da muhacir kadnn verildii yl takibeden yldan
balar.
Ancak, muhacirlerin huduttan girdii, mltecilerin yerlemek talebinde bulunduklar,

gebelerin ve ierde bir yerden dier bir yere yerletirilenlerin iskanna baland tarihten
muafiyet balangcna kadar geecek zaman zarfnda mezkur vergiler aranmaz.
Hkmete iskan yerleri deitirilenler yeniden muafiyete mazhar olurlar. u kadar ki, nakil
tarihinde eski muafiyeti hitama ermi olanlarn naklin bittii tarihten yeni mahallerinde iskan
yardmlarnn bittii tarihe kadar geen zamana ait vergileri de aranmaz.
Bu maddedeki yl tarihi, taallk ettii vergi kanunlarnda mkellefiyete esas tutulmu olan
yl ifade eder.
Eski iskan mevzuatna gre iskan hakkna malik olup da skan Kanunu hkmlerine gre
yerletirilmeleri icabedenler hakknda da yukardaki hkmler uygulanr.
B)Bu kanun hkmlerine gre Hkmete temlik edilen toprak ve yaplardan bu temlik
dolaysiyle veraset ve intikal vergisi ve fera harc ve resmi alnmaz.
C) Noterlerce yaplacak borlanma senetleri pula, harca ve crete tabi deildir.
2 - Tapu muafiyeti:
Bu kanuna gre gerek parasz ve gerek borlu ve gerek pein paral olarak verilen btn
yap ve topraklar harsz, pulsuz tapuya balanarak senedi verilir.
Temlik ve teffiz, kymet takdiri, borlanma ve ipotek konup kaldrma muameleleri hibir
harca, masrafa ve pula tabi tutulmaz.
3 - ASKERLK MUAFYET
Madde 38 - A : Muhacirlerin askerlik alarnn balangc geldikleri ylda nfus ktklerine

geen yalarna ve bu esasa gre hesap olunur. Nfus doum katlarnda doumlarnn ay
ve gn yazl olmyanlarn doum gnleri yln temmuzunun birinci gn saylr.
B : Geldikleri yl kinci Kanunun birinde 22 yan bitirmi olanlar muvazzaf hizmete tabi
tutulmayp yatlar efrat arasna ihtiyata geirilirler. Bu gibilerin, her ne sebeple olursa olsun,
nfus ktne yazlmalarnn gecikmi olmas, geldikleri zaman ve yalarna gre balyacak
352
olan askerlik alarn geciktirmez. Bunlar, nfus ktne yazldklar tarihten balyarak iki
yl gemedike talim, manevra ve baka i iin silah altna arlmazlar.
Geldikleri yl kinci kanunun birinde 22 yan bitirmemi olanlar muvazzaf hizmetini

yapmaa mecbur tutulurlar. Ancak bunlardan geldikleri tarihte (16:22 dahil) yanda olupta
Hkmete iskan edilenlerin ve Hkmetin gsterdii yerde yurt tutanlarn muvazzaflk
hizmetleri, nfus ktne kaydolunduklar tarihten balyarak, iki yl geciktirilirler: Bu
hizmetleri en yakn piyade ktalarnda yaptrlmak zere alt aya indirilir. Hkmete iskan
edilmiyenler veya Hkmetin gsterdii yerde yurt tutmak istemiyenler yalnz iki yllk
geciktirme hakkndan istifade ederler.
C : Memleketlerindeki tahsilleri yedek subay yetiecek derecede olupta, geldikleri tarihte, 22

yan bitirmi olanlarla memleketlerinde askerlik yapm ve fakat 22 yan bitirmemi
bulunanlardan yedek subay olmak istiyenler ve geldikleri tarihte, 22 yan bitirmemi ve
memleketlerinde askerlik etmemi olanlar iki yl geciktirme hizmetinden sonra 1076 numaral
kanun hkmlerine tabi tutulurlar.
: Muhacirler arasnda nce tabi olduklar Hkmet ordusunda ihtiyat veya muvazzaf zabit
olanlardan lazm olan evsaf tayanlar, staja tabi tutularak, yedek subayla geirilirler.
D : Umumi seferberlikte muafiyet yoktur. Ancak nfus ktne kaydolunduklar tarihten

balyarak ay gememi olanlarn silah altna alnmalar ayn sonuna braklr.
E : Bir yl iinde nfus ktne kaytlarn yaptrmyanlar yukardaki muafiyetten istifade

edemezler.
F : Eski memleketlerinde askerlik ettiklerini veya bunun yerine bedel verdiklerini tevsik
edenler tekrar muvazzaf hizmete tabi tutulmayp yatlar yerli efrat ile ihtiyata geirilirler.
G : Trkiye iinde bir iskan mntakasndan dier bir iskan mntakasna Hkmete
naklolunarak yerletirilen vatandalardan muvazzaf hizmete tabi olupta bunu henz yapmam
olanlarn bu hizmetleri, yerleecekleri yere vardklar tarihten balyarak, iki yl geciktirilir ve en
yakn piyade ktalarnda yaptrlmak zere alt aya indirilir.
H : Kanunen muhacir tannmyan mlteciler ve ecnebilerden Trk vatandalna girenler,

vatandala alndklar tarihte hangi yata iseler o yataki yerli efrat gibi askerliklerini yaparlar.
FASIL VI: MAL HKMLER
353
Madde 40 - skan ameliyat ve inaat iin, her yln tahakkuk edecek miktar o yl btesinden
verilmek zere, gelecek yllara sari taahhtler yapmaa Hkmet salahiyetlidir.
Madde 41 - Her yl, Shhat ve timai Muavenet Vekaleti btesine ayr bir fasl halinde, bu
kanunda yazlan ileri grmee kafi miktarda tahsisat konulur.
FASIL VII: SKAN KOMSYONU
Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnda Bakann veya tevkil edecei zatn bakanl altnda
Salk ve Sosyal Yardm, ileri, Milli Savunma, Dileri, Maliye, Milli Eitim, Ekonomi, Tarm
Bakanlklarnca ve Ziraat Bankasnca seilecek zatlardan ve vukuf ve ihtsaslarndan istifade
edilmek zere Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnca hariten alnacak en ok zattan
mteekkil Merkezi skan Komisyonu bulunur.
Merkezi skan Komisyonu balca Trkiye'ye gelecek muhacirlerin veya bu kanuna gre
ierde yerletirilecek vatandalarn iktisadi, itimai, shhi vasflara ve artlara gre mrettep
yerlerini tetkik etmek, iskan programlar hakknda tetkiklerde bulunmak, iskana yaryacak
toprak ve yaplar aratrp bulmak, muhacirlerin sevk artlarn mtalaa eylemek, iskan
tahsisatnn sarf yerleri hakknda mtalaada bulunmak, hariten ve dahilden yeni yurtlarna
yerleecek olanlarn sevkleri ve mstahsl hale girinceye kadar bakmlariyle alakadar olan
Devlet daireleri ubelerinin muzaheretlerini ve alma birliini yapmaya yaryan tedbirleri
dnmek gibi grevlerle mkelleftir. Kararlar istiari mahiyeti haizdir.
Merkezi skan Komisyonunun alma tarz Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnca tanzim
ve Bakanlar Kurulu tarafndan onanacak bir ynetmelikle tespit olunur.
FASIL VIII: CRA HKMLER
Madde 43 - Muhacirlere, mltecilere, gebelere ve naklolunanlara, yerleecekleri kazaya

eritikleri gnden balyarak en ok ay iinde istihkaklar olan eldeki yaplarn veya yerlerin
ve topraklarn tam olarak datlp teslim ve tevzi defterlerinin tapuya tevdi edilmi ve tapuca
da tescilleri yaplarak tapular kendilerine verilmi olmas mecburidir. ok miktarda birden toplu
muhacir gelen kazalarda Shhat ve timai Muavenet Vekili bu mddeti alt ay daha uzatabilir.
Tahsisat verilen yerlerde istihsal vastalarnn veya bedellerinin tam olarak veya tahsisat
miktarna gre ksmen ay iinde verilmi bulunmas mecburidir.
Muhacirlere ve naklolunanlara yaplacak yaplarn veya yap yardmlarnn yurt yerine vasl
olduklarndan itibaren bir yl ve gebelere yl iinde yaplmas mecburidir.
354
Zaruri hallerde idarei hususiyelerden, belediyelerden, ky sandklarndan ve imece suretiyle

halktan yardmlar temin olunabilir.
Btn Hkmet memurlar her eyden nce bu madde hkmlerini yapmaa mecburdurlar.
Madde 44 - Muhacirlerin, mltecilerin, gebelerin ve naklolunanlarn iskan edilmesinden

istihkaklarnn eksiksiz olarak vaktinde datlp teslim olunmasndan ve mstahsil hale
getirilmesinden vali ve kaymakamlar mesuldrler.
Vilayet ve kazada iskan tekilat varsa, bunlar vali ve kaymakamn emrinde bu ileri grrler.
skan tekilat olmyan veya olupta yetmiyen yerlerde vali ve kaymakamlar kendi vilayet ve
kazalar Devlet, idarei hususiye ve belediye memurlarndan mnasip grdklerini muhacirleri,
mltecileri, gebeleri ve naklolunanlar yerletirmek, bunlara verilecek yerleri lmek ve
datmak ve inaata bakmak gibi muhacir ve iskan ve nakil ilerine memur etmee
salahiyetlidirler. Bu memurlar her eyden nce bu ileri yapmaa mecburdurlar.
(Ek fkra: 23/12/1934 - 2650/1 md.) 43 nc madde ile bu maddenin iskan ilerinin memurlar
tarafndan yaplmasna dair olan hkmleri Adliye memurlarna amil deildir.
Madde 45 - Valiler, kaymakamlar bu kanun hkmlerini, cra Vekilleri Heyetince veya Shhat
ve timai Muavenet Vekilliince verilecek talimat ve emirleri dikkat ve ehemmiyetle tatbik ve
takip etmee, nahiye mdrleri, emniyet memurlar ve jandarma bu emir ve talimatlara
istinaden vali ve kaymakamlardan verilecek emirleri dikkat ve ehemmiyetle ve azami sratle
yapmaa mecburdurlar.
Yapmyan veya yapamyan veya yaptramyan veya bunda dikkatsizlik ve geveklik

gsterenler vazifeden karlrlar.
Madde 46 - 43, 44 ve 45 inci maddelerdeki mecburiyetleri yapmyan, bu maddelere muhalif

hareket eden ve iskan ilerinde geveklik gsteren memurlar hakknda kaymakamlar onbe
gnle ve valiler bir ayla kadar para cezas kesmee salahiyetlidirler.
Madde 47 - Umumi Mfettilik tekilat olan mntkalarda umumi mfettiler muhacirlerin,

naklolunanlarn ve gebelerin muayyen mddetlerde iskan ettirilip mstahsil hale
gelmelerinden birinci derecede mesuldrler.
FASIL IX: MTEFERRK HKMLER
Madde 48 - 18 Terinievvel 1912 tarihinden bu kanunun neri tarihine kadar Trakya'da iskan
edilip tapusu verilmi olan gayrimenkul sahiplerinden bo kalm yerlere yeniden Hkmete
iskan edilmi olanlar namna tapu senedi verilir ve bunlarn eski kaytlar terkin olunur.
355
Bu gayrimenkullerin sahipleri zuhur eder ve baka bir yere iskan edilmedii de anlalrsa
kendilerine yeni muhacir gibi toprak ve yap verilir.
Bu kanunun icra sureti tzk ve ynetmelikler ile tayin olunur. Hkmete iskan edilenlerle
btn muhacir ve mltecilerin bu kanundaki muafiyetlerden istifade etmek zere ne yolda
hareket edecekleri bu tzkte gsterilir.
Madde 50 - 31 Mays 1926 tarih ve 885 numaral, 03/04/1933 tarih ve 2263 numaral, mahalli
iskanlarn bilamezuniyet tebdil eden muhacir ve mltecilerle aair hakknda 28 kinci Terin
1341 tarih ve 675 numaral kanunlar, 22/03/1934 tarih ve 2396 numaral muhacir ve
mltecilerin gmrk muafiyeti hakkndaki kanunun muvakkat maddesinden maadaki
maddeleri, 2 Haziran 1929 tarih ve 1507 numaral Askerlik Mkellefiyeti Kanununun muaddel
ikinci maddesinin bu kanunun 38 inci maddesine mugayir hkmleri ve bu kanuna muvafk
olmyan btn hkmler kaldrlmtr.
Ek Madde 1 - Aada (A) ve (B) fkralarnda yazl kayt ve artlar dahilinde d

memleketlerden Trkiye'ye ithal edilecek keresteler, gmrk resmi ile sair bilmum rsum ve
tekaliften muaftr.
A) 2510 ve 2848 sayl kanunlar hkmlerine gre muhacirler iin yaptrlacak evler ve
mtemilat ile dier tesisatta kullanlmak zere Shhat ve timai Muavenet Vekaleti tarafndan
d memleketlerden 1936 mali yl iptidasndan itibaren 1945 mali yl sonuna kadar getirilmi
ve getirilecek olan mamul keresteler,
B) Usul dairesinde izin verildikten sonra 2510 ve 2848 sayl kanun hkmlerine gre 1935
mali yl bidayetinden itibaren Trkiye Cumhuriyeti dahilinde yerlemek veya iskan edilmek
zere d memleketlerden Trkiye'ye muhacir olarak gelen veya nakil masraflar Devlete
tesviye edilerek getirilen muhacirlerin, her aile iin be metre mikabn gememek ve Shhat
ve timai Muavenet Vekaleti tarafndan tayin edilecek evsafta bulunmak zere 1945 mali
senesi sonuna kadar beraberlerinde getirerek ilk girim kaplarnda Hkmete tayin edilen
bedel mukabilinde iskan emrine terkettikleri ve edecekleri keresteler.
Ek Madde 2 - Muhacirlerin iskanna ait inaatta sarfedilmek zere Shhat ve timai

Muavenet Vekaleti tarafndan Devlet demiryollarile sevkolunacak kerestelerden, nakil
esnasnda cari asgari tarifenin yzde ellisi nisbetinde nakil creti alnr.
Ek Madde 3 - skan edilecek gebelerden henz nfus ktklerine yazlmam olanlar gizli
nfus cezasna ve hi bir har ve resme tabi tutulmadan nfusa tescil olunurlar.
356
Ek Madde 4 - Hkmete yerletirilmi olan gebelerden aranmakta olup da bu kanunun

mer'iyete girdii tarihe kadar tahsil edilmemi bulunan har, resim ve gizli nfus cezalar
aranmaz.
Ek Madde 5 - (Deiik madde: 03/08/1951 - 5826/1 md.)
Kars linin Ilca, Ar linin Tokalt, Serdarbulak, Karnyark, ehrigerden ve Yukarnio

Kyleri doularndan geirilen hattn dou ksmnda kalan ve iinde Kkar Da da
bulunan yasak blgeye ordu ve zabta kuvvetlerinden maada Bakanlar Kurulu karar olmadka
hi bir kimse giremez.
Ek Madde 6 - Yasakl kaldrlan ve idareten boaltlan blgelerde ihtiyaca gre ky

kurulacak olan yerler Tarm, Bayndrlk, Salk ve Sosyal Yardm Bakanlklarnn tayin
edecekleri birer mtehassstan mteekkil kiilik heyet tarafndan tesbit edilir.
(Deiik fkra: 01/07/1953 - 6093/1 md.) Yasak ve idareten boaltlm blgeler dnda
kalan serbest blgelerden 2510 sayl kanun mucibince nakle tabi tutulan kimselerden,
A) Mrettep yerlerinde iskan edilmeden eski yerlerine dnenler,
B) Mrettep yerlerinde verilen gayrimenkulleri Hazineye terkedenler,
C) Mrettep yerlerinde iskan grmemi ve eski yerlerindeki gayrimenkulleri de tevzi edilmi

olup da bedellerini almaktan feragat edenler,
Topra msait yerlerde iskan edilirler.
(Deiik fkra: 01/07/1953 - 6093/1 md.) Ancak serbest blge ahalisinden olup da bu
yerlerde gayrimenkulleri bulunmyan ve mrettep yerlerinde verilen gayrimenkullerini de
satmak suretiyle ellerinden karanlardan muhta olanlara skan Kanununun borlandrma
usulleri dairesinde toprak ve ev yeri verilir.
Ek Madde 7 - Yasakl kaldrlan ve idareten boaltlan blgeler ahalisinden olupta:
A - (Mlga bent: 01/07/1953 - 6093/5 md.)
B - (Mlga bent: 01/07/1953 - 6093/5 md.)
C) Mrettep iskan yerlerinde verilen gayrimenkullerini satmak suretiyle eski illerinde veya
bu iller civarnda 2510 sayl kanunun 15 inci maddesinin nc bendi gereince borlanma
yoliyle ev yeri ve toprak verilenler;
) Mrettep yerlerinde iskan grmemi ve yasak blge ile idareten boaltlm blge
civarnda iskan edilipte iskanna muhassas gayrimenkullerini Hazineye iade etmemi olanlar;
357
Bu kanunla derpi edilen iskan hak ve yardmlarndan faydalanamazlar.
Ek Madde 8 - (Deiik madde: 01/07/1953 - 6093/2 md.)
Yasakl kaldrlan veya idareten boaltlan blgeler halkndan olup da nc maddenin

mul haricinde kalan yardma muhta kimselerin bu kanunun yrrle girdii tarihten
itibaren bir yl iinde iskanlarn istedikleri takdirde bu blgeler dahilinde veyahut arazisi msait
baka yerlerde skan Kanunu hkmlerine gre iskanlar yaplr.
Ek Madde 9 - Yasak ve idareten boaltlan blgeler halkndan olup da mrettep yerlerinde

iskan edilmi olanlarla idareten boaltlm blgelerde arazisi tevzi edilenlerin, istihkak
mazbatas mukabili iskan gren veya mazbata muhteviyatn alm olanlarn ve 5826 sayl
kanuna tevfikan iskan edilenlerin gayrimenkulleri hari dierlerinin eski yerlerinde kalan ve
2510 sayl kanunun mlga 26 nc maddesi gereince Devlete intikal etmi olan gayrimenkulleri
ibraz edecekleri tasarruf belgelerine msteniden sahiplerine iade olunur.
Bu suretle Hazineye intikal etmi olan gayrimenkullerin son zilyedleri yasakln devam ettii
mddete dahi bila inkta zilyedi addedilir. u kadar ki, mrettep yerinde iskan edilmi olup da
iskanna muhassas gayrimenkuln bu kanunun neri tarihinden nce satm olanlarn yasak
ve boaltlm blgelerle serbest blgelerdeki arazileri tevzi veya herhangi bir amme hizmetine
tahsis edilmemi ise mrettep yerinde sattklar gayrimenkullerin 1944 mali yl vergisine
matrah olan kymetinin drt misli Hazineye denmek suretiyle eski yerlerindeki mallar
sahiplerine geri verilir.
Sahiplerine iadesi lazmgelen yasak blgelerdeki topraklardan istimlak edilip de imdiye

kadar denmemi olan istimlak bedelleri sahiplerine denir.
Ek Madde 10 - Hkmete vcuda getirilecek baraj, havaalan, fabrika, ekonomik ve

savunma ile ilgili dier tesislerin inas, tarih ve tabiat kymetlerinin korunmas gibi amalar iin
yaplacak kamulatrmalar veya zel kanunlarn uygulanmas sebebiyle tanmaz mallarnn
ksmen veya tamamen ellerinden kmas neticesi yerlerini terk etme zorunda kalanlardan;
a) Tanmaz mallar tamamen kamulatrlanlar,
b) Tanmaz mallar ksmen kamulatrlp bu yerleri terk etmek zorunda kalanlar,
c) skan planlama ettlerinin balad bte yl balangcndan en az yl nce

kamulatrma sahasnda yerlemi olup da tanmaz mal olmyanlar;
Diledikleri takdirde Hkmete gsterilecek yerlerde 2510 sayl Kanunla bu kanun

hkmlerine gre iskan edilirler. u kadar ki; zor durumda olmadan bu kanunun yrrle
358
girmesinden sonra tanmaz mallarn ellerinden karanlar bu kanundan faydalanamazlar. Zor

durum hali ynetmelikle belirtilir.
(Deiik fkra: 21/02/2001 - 4629 S.K./6. md.) skan edilecek kimselerin tanmaz malar iin
zel kanunlar gereince veya kamulatrma neticesinde kendilerine denecek bedeller
(tezyidi bedeller dahil), ek 14 nc maddede dzenlenen yardmlar dndaki dier iskan
yardmlar ve borlandrma bedellerinden mahsup edilmek ve iskan amacyla kullanlmak
zere bir yandan Ky Hizmetleri Genel Mdrl btesine zel gelir yazlr ve dier yandan
Maliye Bakanlnca alacak zel tertibe zel denek kaydedilir. zel deneklerden
kullanlmayan miktarlar ertesi yl btesine devren gelir ve denek yazlr. Mahsup ilemi
Maliye Bakanlnn uygun gr zerine hazrlanacak esaslar dahilinde yaplr ve artan ksm
hak sahiplerine geri verilecek paralar tertibinden iade edilir.
(Ek fkra: 21/02/2001 - 4629 S.K./6. md.) skan edilecek kimselerin bu Kanun uyarnca
borlandrlmas sonucunda yatracaklar miktarlar da iskan amacyla kullanlmak zere bir
yandan Ky Hizmetleri Genel Mdrl btesine zel gelir yazlr ve dier yandan Maliye
Bakanlnca alacak zel tertibe zel denek kaydedilir. zel deneklerden kullanlmayan
miktarlar ertesi yl btesine devren gelir ve denek yazlr.
Ek Madde 11 - Kysel alanda i iskann dzenlenmesi ve ky gelime merkezlerinin

kurulmas iin :
A) Yerleim yerinin elverisizlii sebebiyle, kalkndrlmasna imkan olmayan veya yol ime
suyu, elektrik gibi alt yap hizmetlerinin pahalya mal olaca tespit edilen kylerin, daha
elverili bir yerleim yerine nakli veya mahalle, kom, mezraa ve benzeri dank yerleim
nitelerinin mevcut yerleim nitelerinden birinde veya yeni bir yerleim yerinde toplanmas
hususu, ky nfusunun ounluu tarafndan istenildii takdirde, ek 8 inci madde gereince
Ky leri Bakanl emrine geen araziden imar plannda ngrlen miktarda arsa tefrik edilir.
Ve (...) yeni yerleim yerinin ky imar plan yaplr, veya yaptrlr. Ky odas, amarhane ve
hamam gibi sosyal tesisleri yaplr ve ayrca, konut, tarmsal yaplar ve tesisler iin her aileye
ynetmeliinde belirtilen miktarda kredi alr. Ve bu kanun hkmlerine gre borlandrlr.
B) 1 inci madde dnda kalan kylerde kylnn konut, tarmsal iletme yaplar ve sosyal
tesis ihtiyacn kendisinin zmesindeki gcn desteklemek zere, (...) hazrlanan tip projeler
bedelsiz olarak istekli kyllere verilir.
Ayrca, ynetmelikte belirtilen esaslara gre, her kyde belli sayda ifti ailesine kendi evini
yapana yardm metodu uygulamas olarak kredi verilir.
359
C) Onaylanm ky imar planlarna gre kylerin iskan gelime sahalar, ek 8 inci madde
uyarnca Kyileri Bakanl emrine geen araziden ayrlr. Bu araziden ifraz olunan arsalar,
bedelleri pein veya en ok 5 ylda 5 eit taksitle denmek ve bu kanun gereince
borlandrlmak suretiyle ihtiya sahiplerine devredilir.
zel kanunlardaki hkmler sakldr.
Ek Madde 12 - Bu kanun gereince nakledilecekler ve iskan edilecekler iinde bir sanat ve

meslek sahibi olanlar, sanatkar olarak iskan edilirler. Tarmdaki fazla nfus,
topraklandrlamyan iftiler, bir sanat ve mesleke sahip bulunmyanlar, bir sanat ve meslek
sahibi olup da baka bir sanat ve meslek kolunda almak istiyenler ve yeni kurulacak snai
veya dier tesislere ortak olmak istiyenler, duyulan ihtiyaca ve hazrlanacak projelere gre;
Sanayi, Milli Eitim, alma ve Ky leri Bakanlklarnca mtereken dzenlenecek eitim
programna gre ve ibirlii halinde eitimlerini mteakp, iskan program gereince sanatkar
olarak iskan edilirler.
Bu maksatla mevcut eitim merkezlerinden faydalanlr. Eitim merkezlerinin ihtiyaca

yetmemesi halinde Ky leri Bakanlna bal gmen kabul ve yetitirme merkezleri de bu
maksat iin kullanlabilir. Bunlarn da yetmemesi halinde mevcutlara eklemeler yaplabilecei
gibi yeni eitim merkezleri de kurulabilir.
Eitim programlarnn hazrlanmas, nerede, ne zaman ve ne ekilde uygulanaca ilgili

bakanlklarca mtereken hazrlanacak bir ynetmelikle belirtilir.
Ek Madde 13 - Nakil ve iskanlar kararlatrlanlarn ne zaman, nereye ve ne suretle ve ne

gibi artlarla iskan edilecekleri nceden duyurularak aile reisinden rzalarn bildiren bir
taahhtname alnr.
stekli ok olup da iskan programna gre bir ylda hepsinin yerletirilmelerinin mmkn
olmad hallerde ncelik sralar ve esaslar ynetmelikte belirtilir.
Ek Madde 14 - skan edilecek gmen ve mlteciler;
a) Snrlarmzdan, yurt iinde gnderilecekleri yere kadar gmrkten muaf eya ve

hayvanlar ile birlikte nakil,
b) Barndrma, yiyecek, yakacak ve tedavi,
c) Pek muhta durumda olanlar bir defaya mahsus olmak zere giyecek, yardmlarndan
karlksz olarak faydalanrlar. Bu yardmlar, nakil ile balar, yerletirildikleri yerlerde mstahsl
hale gelinceye kadar devam eder.
360
Mstahsl hale gelmenin esaslar ve yardm sreleri ynetmelikte belirtilir.
Ek Madde 15 - Yurt iinde bir yerden baka bir yere grlenler de, kaldklar yerden
yerletirilecekleri yerde mstahsl hale gelinceye kadar geecek sre iinde ek 5 inci maddede
yazl iskan yardmlarndan karlksz olarak faydalanrlar.
Ek Madde 16 - Dardan gelecek gmen ve mltecilerle, yurt iinde grlenlerden, iyeri

gsterildii halde almak istemiyenlerin karlksz iskan yardmlar kesilir.
Ek Madde 17 - Bu kanun hkmlerine gre tahsis, devir ve temlik edilecek arazi ile arsalar
unlardr:
a) Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan arazi,
b) Devletin zel mlkiyetinde bulunup da kamu hizmetinde kullanlmyan arazi ve arsalar,
c) Bir veya birka ky, kasaba ve ehir orta mal olan ve ihtiyatan fazla olduu belirtilmek
suretiyle Hazine adna tescil ettirilen arazi,
d) Hazineden bedelsiz olarak belediyelere devredilmi ve bir maksada tahsis edilmemi

olup, 775 sayl Kanun amalar dnda kalan yerler,
e) Gllerin kurumas veya Devlete kurutulmas ve nehirlerin doldurulmas ile meydana

gelen arazi,
f) Devlete kurutulan sahipsiz bataklklardan kazanlan arazi,
g) lenmeye elverili olmyan tuzlu alkali, talk ve benzeri topraklardan
Devlete slah suretiyle elde edilen arazi,
h) 6830 sayl Kanun hkmlerine gre zel ve tzel kiilerden kamulatrlacak veya
ynetmelie gre satn alnacak arazi ve arsalar;
Yukarda saylan ve bu kanun hkmlerine gre tahsis ve temlik edilecek olan tarma elverili
veya elverisiz arazi ve arsalardan (a), (b) ve (d) bentlerinde yazl olanlar bu kanunun
yrrle girmesiyle; (c) bendinde yazl arazi Ky leri Bakanlnca ayrlmasiyle; (h)
bendindeki arazi Hazine adna tapuya tescil edilmesiyle; (e), (f) ve (g) bentlerindeki arazi
meydana gelmesiyle Ky leri Bakanl emrine geer.
u kadar ki, zel kanunlardaki yazl hkmler sakldr.
Ek Madde 18 - (Mlga madde: 21/02/2001 - 4629 S.K./1. md.)
361
Ek Madde 19 - Bu kanunda yazl grevlerin gerektirdii ett, aratrma, planlama ve

projeleme ileri Toprak ve skan leri Genel Mdrlnce yaplr veya yaptrlr.
skan ileriyle ilgili ett, plan, proje, uygulama, teknik ve idari personel; yetitirileceklerin
eitimi, yaplacak kamu yap ve tesisleri giderleri genel bteye konulacak deneklerden
karlanr.
Ek Madde 20 - Bu kanun ile T. C. Ziraat Bankasna verilen iler, Bankann asli

grevlerindendir.
Ek Madde 22 - skan edilenler veya nakledilenler kendilerine verilen tanmaz mallardan

dolay, kamulatrlan veya satn alnan tanmaz mallar iin kamulatrma veya satn alma
bedelleri, yap ve tesisler iin maliyet bedelleri, Hazine arazisi iin rayi bedelleri zerinden
borlandrlrlar.
Tahakkuk edecek borlandrma bedelleri ile faizleri borlanmay takip eden 5 inci yln Ocak
ayndan balamak zere 20 ylda ve 20 eit taksitle tahsil olunur. (Ek cmle: 09/12/1994 -
4057/1 md.) Ancak, iskan edilen ailelere verilen tanmazlar, gerek idarenin ve gerekse iskan
edilen ailelerin istek ve rzalar dnda geri alnd takdirde, bu ailelerin geri alnmadan dolay
eksilen istihkaklarnn karlanmas maksad ile yaplacak kamulatrma veya satn almadan
doan ilave bedeller (...) Devlete karlanr.
Tanmaz mallarn borlandrma bedelleri faize tabi deildir. Kredi ve tanr mallarn
borlandrma bedeli zerinden Maliye, Ticaret ve Ky leri Bakanlklarnca tespit edilecek
hadler dahilinde yllk faiz yrtlr.
Ek Madde 23 - 3202 sayl T.C. Ziraat Bankas Kanununun 47 nci maddesinde saylan
ertelenme sebepleri dnda kalp da vadesinde denmiyen borlar, borlunun tohumluk,
istihsal alat, edevat ve vastalar dnda kalan emvalinden, umumi hkmlere gre T.C. Ziraat
Bankasnca takip ve tahsil olunur.
Borlunun haczi caiz menkul mal bulunmad veyahut borcuna yetmedii takdirde; borcun
tamam muacceliyet kesbeder ve bu kanuna gre verilen gayrimenkullerin tapu kaytlar
mahkeme karariyle Maliye Hazinesi adna tashihan tescil edilir.
Tapular Maliye Hazinesi adna tashihan tescil olunan tanmaz mallarn mahsup ilemleri
ek 18 inci madde hkmlerine gre yrtlr.
Ek Madde 24 - Bu kanuna gre iskan edilenlerin mstahsl hale gelebilmeleri ve

ynetmelikte tespit edilecek hayat seviyesine kavuabilmeleri iin gelitirme, yan gelir temini
362
gibi tedbirler, Ky leri Bakanl ile dier ilgili Bakanlklarca mtereken hazrlanacak plan ve
projelere gre yrtlr. (Mlga cmle: 21/02/2001 - 4629 S.K./1. md.) Kredi vermede
kooperatif kurulmas halinde yelerine ncelik tannr.
Ek Madde 25 - Temin edilen imkanlar ve yaplan tavsiyelere ramen, gelitirme ve yan gelir
temini iin alnan tedbirlere uymayan ve ilgili Bakanlklarca yaplan teknik tavsiyeleri tatbik
etmiyenlere yaplmakta olan veya yaplacak karlksz yardmlar ve krediler kesilir.
Borlanmadan mtevellit alacaklar muacceliyet kesbeder.
Ek Madde 26 - Kredi esit, had ve artlar, gelitirme ve yan gelir tedbirleriyle karlksz
yardm ve kredilerin kesilmesi ve borcun muacceliyet kesbetmesi esaslar ynetmelikte
belirtilir.
Ek Madde 27 - Verilen arazinin askerlik ve belgelendirilmi uzun hastalk gibi makbul bir
zr olmakszn st ste yl iletilmediinin tespiti halinde Ky leri Bakanlnca, iskan
edilene verilen tanmaz mallarn geriye alnmas mahkemeden istenir.
Mahkeme karar ile tanmaz mallarn geri alnmas halinde, evvelce denen taksitler veya
yaplan zaruri ve faydal giderlerle, tanmaz mallardan elde edilen intifan bedelleri karlkl
olarak hesap edilir. Deerlerdeki fazlalklar taraflarca iade edilir. Bu ilemlerden mtevellit
bakye alacaklar, T.C. Ziraat Bankasnca umumi hkmlere gre takip ve tahsil olunur.
Ek Madde 28 - Bu kanunun yrrle girmesinden sonra 2510 sayl skan Kanununa gre,
iskan hakkn iktisap edeceklerle, bu kanunun mulne girenlerin iskanlar, bu ek kanun
hkmlerine gre yaplr.
Bu kanundan nce iskan hakk domu olanlarn ise, nceki kanunlarla tannan hak ve
mkellefiyetleri sakldr.
Ek Madde 31 - Bu kanun hkmlerine gre borlanma suretiyle yaplan iskan yardmlarnn

tamam iin verilecek tanmaz mallar zerinde T.C. Ziraat Bankas lehine birinci derecede
ipotek tesis edilir.
Ek Madde 33 - (Ek madde: 16/06/1989 - 3583/1 md.)
Bulgaristan'dan ge zorlanarak 01/01/1984 tarihinden sonra Trkiye'ye gelerek yerlemek

isteyen Trk soylu kiiler 14/06/1934 tarihli ve 2510 sayl Kanun hkmlerine gre Trk
363
kltrne bal serbest veya iskanl gmen saylr ve bunlar hakknda mezkur Kanunda
hkm bulunmamas halinde 17/03/1982 tarihli ve 2641 sayl Kanun hkmleri (2 nci, 3 nc,
4 nc ve 5 inci maddeler hari) kyasen uygulanr.
Babakan, Bulgaristan'dan zorunlu ge tabi tutulup, Trkiye'ye gelerek yerlemek isteyen

Trk soylu kiilerle ilgili olarak 2510 sayl skan Kanunu erevesinde yaplacak ilemler ile
alnacak kararlarn genel koordinasyonu ve bu kiiler iin yaplmakta olan veya yaplacak
konutlarn proje, yapm, kontrol ve hak sahibi seimi, bu tanmazlarn hak sahiplerine datm,
kiiler adna temlik ve tapuda tescil ile borlandrma konularnda bir Bakan grevlendirebilir.
Grevli Bakan, bu Kanun erevesinde kendisine tannan yetkisini valilere devredebilir.
Gmen konutlarnn yapm hususlarnda, 2886 sayl Devlet hale Kanununa dayanlarak
yrrle konulan, Fonlar hale Ynetmelii Hkmleri uygulanr. Ancak, ita amirlii yetkisi, bu
Kanunun ek 34 nc maddesinde belirtilen konularn koordinasyonu ile grevli Bakana aittir.
Madde 51 - Bu kanun neri tarihinden muteberdir.
Madde 52 - Bu kanunun hkmlerini icraya cra Vekilleri Heyeti memurdur.
KANUNA LENEMEYEN GEC MADDELER
18/06/1947 TARHL VE 5098 SAYILI KANUNUN GEC MADDELER:
Geici Madde 1 - Bu kanunun yrrle girmesinden nce Bakanlar Kurulu karariyle

nakledilmi olanlarn mrettep yerlerinde oturma mecburiyetiyle haklarndaki btn kaytlar
kaldrlmtr.
Geici Madde 2 - 2510 sayl kanunun hkmlerine gre nakledilmi olup ta gerek
haklarndaki kararnamelerin kaldrlmas ve gerekse bu kanunun yrrle girmesiyle serbest
kalacak olanlar hakknda aadaki esaslar dahilinde muamele yaplr:
1 - (Deiik bent: 28/06/1948 - 5227/1 md.) Yasak blge olarak tesbit edilmi yerler
halkndan olupta 5098 sayl kanunun yrrle girmesinden itibaren iki yl iinde iskann
istiyenlerden muhta olanlar, eski illerinde veya bu illere civar illerde yerletirilebilirler.
Bu takdirde, bunlara mrettep yerlerinde evvelce verilmi olan yap ve topraklar, 2510 sayl
skan Kanununun 39 uncu maddesi hkmne gre geri alnr.
364
Bu gayrimenkulleri satm olanlara eski yerleri civarnda verilecek yap ve topraklar skan
Kanununun borlandrma usul ve kaidelerine gre borlandrlr.
Kanunen yasak blge olarak tesbit edilen yerler civarnda olan ve evvelce idaraten
boaltlm blge halinde kabul ve iskan ve ikamet yasak edilmi bulunan yerler halkndan
5098 sayl kanun ile serbest duruma girmi olanlar da yukardaki hkm ve artlar dairesinde
iskan edilebilir.
2 - Birinci bentte tasrih edilen yerler dnda kalan blgeler halkndan olup da 2510 sayl
kanunun 27 nci maddesi mucibince geride brakt gayrimenkuller karlnda istihkak
mazbatas verilmek suretiyle mallar Devlete intikal etmi ve ayn kanunun 28 inci maddesi
gereince mrettep yerlerinde ellerindeki mazbatalara mukabil hi mal almam olanlara
mazbata muhteviyat olan mallar tamamen geri verilir. Buna imkan bulunmad hallerde
mazbata muhteviyat drt misli zerinden Hazinece nakden denir.
Ellerindeki mazbatalar muhteviyatnn tamamna veya bir ksmna mukabil mal alm
olanlarn namlarna tescil edilmi olsun olmasn bu mallar geri alnmaz. Ancak istihkak
mazbatasnda bakye kalan miktar hakknda yukardaki hkme gre muamele yaplr.
stihkak sahibi olanlarn 1948 yl sonuna kadar bulunduklar yerlerin en byk mlkiye
stne bavurmalar ve Hazinece de bu gibi istihkaklarn 1949 yl sonuna kadar denmesi
mecburidir.
3 - 2510 sayl kanunun 27 nci maddesi gereince kendileri tarafndan veya Hkmete
tasfiye edilmiyen mallar zerinde bu gibiler her trl tasarrufta serbesttirler.
Hkmete tasfiye olunmu ve sat bedelleri sahiplerine denmi veya denmek zere
emanete alnm gayrimenkuller hakknda hi bir iddia dinlenmez. Sahiplerinin haklar ancak
bu bedellere inhisar eder.
Kendi yurtlarna dnenler Hkmetin uhdesinde veya idaresinde veya emanette bulunan
menkul veya gayrimenkul mallarn tasarruf etmek isterlerse bu tasarruf tarihinden itibaren
mrettep yerlerinde kendilerine Hkmete iskan yoluyla verilen gayrimenkuller 2510 sayl
kanunun 39 uncu maddesi hkmne gre geri alnr.
4 - Yukardaki hkmler gereince bu gibilere aynen iade edilen gayrimenkuller iin nakilleri
tarihinden itibaren bu kanunun nerini takibeden yl sonuna kadar geen sre iinde tahakkuk
eden arazi ve binalara mtaallik her trl vergiler aranmaz. Ancak bunlardan tahsil edilmi
olanlar geri verilmez.
365
5 - Hazine adna tescil edilmi olup ta bu suretle geri verilmesi gereken gayrimenkullerden
dolay Hkmete eski sahiplerine yaplacak fera ve tescil ilemlerinde har ve resim
aranmaz.
6 - Bu suretle serbest kalanlar, muhta olup olmadklarna baklmakszn, gidecekleri yerlere

kadar bir defaya mahsus olmak zere bu kanuna gre parasz sevkolunurlar.
7 - Serbest kalp ta yukardaki fkralara gre iskan isteinde bulunmyanlar mrettep yerlerini
terk ettikleri takdirde bunlara evvelce verilmi gayrimenkuller hakknda 2510 sayl kanunun 30
uncu maddesi hkm uygulanmaz.
8 - Mukabilinde mal alnp ta mahsubu yaplmayan mazbatalarn mahsupsuz kalan

bakyelerinin mahsuplar, bteye irat ve masraf kayd suretiyle yaplr.
9 - (Ek bent: 28/06/1948 - 5227/2 md.) 5098 sayl kanun ile serbest duruma girmi
olanlardan mrettep yerlerinde kalanlarn mktesep iskan haklarna halel gelmez. Bu takdirde,
skan kanunlarnn btn hkmleri bunlar hakknda da uygulanr.
10 - (Ek bent: 28/06/1948 - 5227/2 md.) 5098 sayl kanun ile serbest duruma girmi olan ve
geici ikinci maddenin altnc bendinin hkmlerinden istifade suretiyle eski yurtlarna dnm
bulunanlardan tekrar mrettep yerlerine gitmek istiyenler, son defaya mahsus olmak zere
2510 sayl kanun hkmlerine gre parasz gnderilir. Gerek bu suretle dnm olanlarn ve
gerek kendi paralariyle Batda mrettep yerlerine avdet etmi bulunanlarn yukardaki hkmler
dairesinde iskanlar ikmal edilir.
Ancak mrettep yerlerinde bu suretle son olarak iskan hakk verilmi olan yasak ve mcavir
boaltlm blge halkna bundan baka hibir yerde iskan hakk tannmaz.
(Ek fkra: 02/06/1949 - 5420/1. md.; Deiik fkra: 01/07/1953 - 6093/6 md.) 2510 sayl
skan Kanununun mlga 27 nci maddesi mucibince sahipleri veya Hkmet tarafndan tasfiyesi
icabettii halde tasfiye edilmiyen ve fakat tevzie tabi tutulan gayrimenkuller ile 1505 sayl
kanuna gre ve tevzie tabi tutulmak zere mahalli Hkmet eliyle alnp tevzi edilmi bulunan
arazi ve bunlarn mtemmim cz olan binalar tevzi edilen ehasa ait olup bir gna har ve
resme tabi olmakszn bunlar veya miraslar namna tescil olunur. Eski sahipleri bu
gayrimenkuller ve arazi ve mtemmim czleri zerinde bir hak iddia edemezler.
1505 sayl kanun gereince mahalli Hkmet eliyle alnp tevzi edilen gayrimenkullerle
mtemmim czlerinin bedelleri eski sahiplerine bu kanunun nc maddesine gre denir.
366
EK 4: 5543 SAYILI SKN KANUNU (2006)
BRNC BLM
Ama, Kapsam ve Tanmlar
Ama
MADDE 1- (1) Bu Kanunun amac; gmenlerin, gebelerin, yerleri kamulatrlanlar ile mill
gvenlik nedeniyle yaplacak iskn almalarn, kylerde fiziksel yerleimin dzenlenmesine
ilikin uygulamaya esas artlar ve alnacak tedbirleri, iskn edilenlerin hak ve ykmllklerini
dzenlemektir.
Kapsam
MADDE 2- (1) Bu Kanun; yurt dndan gelen gmenlerin, yerleri kamulatrlanlarn,
gebelerin ve mill gvenlik nedeniyle yerlerinin deitirilmesine karar verilenlerin iskn ile
kylerin toplulatrlmasna ve fiziksel yerleimin dzenlenmesine ilikin uygulamaya esas
alnacak tedbirlere dair hkmleri kapsar.
Tanmlar
MADDE 3- (1) Bu Kanuna gre;
a) Tarmsal iskn: Bir aileye projesinde ngrlen miktarda tarm arazisi, iletme binas, konut,
irat hayvan, ara, gere, tezgah ve kredilerden bir veya birkann verilmesiyle yaplan
iskndr.
b) Tarm d iskn: Bir aileye projesinde ngrlen miktarda arsa, konut, ara, gere, tezgah
ve kredilerden bir veya birkann verilmesiyle yaplan iskndr.
c) Fiziksel yerleim: Bir aileye, yerleim yerinin elverisizlii nedeniyle kylerin nakledilmesi
veya dank yerleim birimleri ve afet sonucu paralanm kylerin toplulatrlmas amacyla
veya ky gelime alanndan ihtiyallara yaplacak arsa satndan sonra Bakanlka
belirlenecek kredi miktar zerinden verilecek kredi desteiyle yaplan iskndr.
) Gebe: Yerleik tarmsal faaliyetler dnda kalm, sabit ve daimi bir konuta bal olmadan
geimlerini ger hayvanclkla salayan, tabiat ve iklim artlarna gre yurt iinde yaylak ve
klaklar arasnda gen, bu hayat tarzn kadimden beri srdren, aralarnda hsmlk ilikileri
bulunan ve hayvanclk faaliyetlerini bir grup halinde yrten Trk vatandalardr.
d) Gmen : Trk soyundan ve Trk kltrne bal olup, yerlemek amacyla tek bana veya
toplu halde Trkiye'ye gelip bu Kanun gereince kabul olunanlardr.
367
e) Serbest gmen : Trk soyundan ve Trk kltrne bal olup, yerlemek amacyla tek
bana veya toplu halde Trkiye'ye gelip, Devlet eliyle iskn edilmelerini istememek artyla
yurda kabul edilenlerdir.
f) sknl gmen : Trk soyundan ve Trk kltrne bal olup, zel kanunlarla yurt dndan
getirilen ve bu Kanun hkmlerine gre tanmaz mal verilerek isknlar salananlardr.
g) Mnferit gmen : Trk soyundan ve Trk kltrne bal olup, yurdumuza yerlemek
amacyla bir aile olarak gelenlerdir.
) Toplu gmen : Trk soyundan ve Trk kltrne bal olup, iki lke arasnda yaplan
anlamaya gre yurdumuza yerlemek amacyla toplu olarak gelen ailelerdir.
h) Bakan : Bayndrlk ve skn Bakandr.
) Bakanlk : Bayndrlk ve skn Bakanldr.
KNC BLM
Gmenlerin Kabul
Gmen olarak kabul edilmeyecekler
MADDE 4- (1) Trk soyundan ve Trk kltrne bal olmayan yabanclar ile Trk soyundan
ve Trk kltrne bal bulunup da snr d edilenler ve gvenlik bakmndan Trkiye'ye
gelmeleri uygun grlmeyenler gmen olarak kabul edilmezler.
Mnferit gmen kabul
MADDE 5- (1) Trkiye'de yerlemek isteyen Trk soyundan ve Trk kltrne bal bulunan
kimselerden, Trk uyruklu ve Trkiye'deki birinci veya ikinci derecede bir yakn tarafndan
referans verilen veya bulunduklar lkedeki konsolosluk temsilciliklerimize bizzat mracaat
eden ve bu Kanun hkmlerine gre Dileri ve ileri bakanlklarnca yaplacak
incelemelerden sonra uygun grlerek serbest gmen vizesi alanlar, Hkmetten hibir iskn
yardm istememeleri artyla ileri Bakanlnca serbest gmen olarak kabul edilirler.
(2) Bu yolla geleceklerin pasaportlarna gerekli aklama yazlr ve haklarnda 8 inci madde
hkmlerine gre ilem yaplr.
Toplu gmen kabul
MADDE 6- (1) Yabanc lkelerle yaplan anlamalar gereince Trkiye'ye gelmek isteyen Trk
soyundan ve Trk kltrne bal kimseler, anlama hkmlerine gre ve Dileri
Bakanlnn teklifi zerine Bakanlar Kurulunca verilecek karar uyarnca ileri Bakanlnca
serbest gmen olarak kabul olunurlar.
(2) Bunlar hakknda 8 inci madde hkmlerine gre ilem yaplr.
368
Trk soyundan olmann ve Trk kltrne balln tayin ve tespiti

MADDE 7- (1) Gmen olarak kabul edilecekler bakmndan Trk soyundan olmann ve Trk
kltrne balln tayin ve tespiti, ilgili bakanlklarn gr alnarak Dileri Bakanlnn
teklifi zerine Bakanlar Kurulu karar ile yaplr.
Geici barndrma, gmen belgesi verilmesi ve vatandala kabul
MADDE 8- (1) 5 inci ve 6 nc maddeler uyarnca yurda toplu olarak kabul olunan gmenler,
snrlarmzdan girdikten sonra giri noktalarndaki gmen kabul merkezlerinde salk,
gmrk, idari ve nakil ilemleri tamamlanncaya kadar misafir edilirler. Bu sre iinde bakm,
beslenme ve barnma ihtiyalar Kzlay Derneinin de yardmlaryla Bakanlka karlksz
salanr.
(2) Bu giderler iin Maliye Bakanlnca ivedilikle denek aktarlr.
(3) zel kanunlarla yurdumuza getirilen isknl gmenler, snrlarmzdan yurda girdikten
sonra geici veya kesin isknlar iin belirlenen yerlerin, serbest gmenler ise yerletikleri
yerlerin en byk mlki amirine mracaatla kendileri ve aile fertleri iin "Vatandala Girme
Beyannamesi"ni imzalayarak "Gmen Belgesi" almaya mecburdur. Gmen Belgesi, iki yl
iin geerli olup, geici kimlik belgesi olarak kullanlr. Bu belgede, gmenin bu Kanunun
hangi maddesi uyarnca yurda kabul edildii belirtilir.
(4) Gmen olarak kabul edilenler, gerekli ilemlerin ilgili kurulularca tamamlanmasndan
sonra Bakanlar Kurulu kararyla vatandala alnrlar. Kkler; baba ve analarna, baba veya
analar yoksa kan ve kayn hsmlarna bal tutulurlar. Kimsesiz gelen kkler, yalarna
baklmakszn vatandala alnrlar.
(5) 4 nc maddede saylan engellerden herhangi birini tad yurda girdikten sonra tespit
edilen ahslarn, gmenlik ilemleri iptal edilir.
NC BLM
skn Esaslar
skn yardmlar
MADDE 9- (1) Gmen, gebe, yerleri kamulatrlanlar ve mill gvenlik nedeniyle yerlerinin
deitirilmesine karar verilenlerin iskn; ehir, kasaba ve kylerde, Bakanlka hazrlanacak
plan ve projesine uygun olarak;
a) ncelikle konut ve arsas,
b) Esnaf, sanatkr ve tccarlara, geimlerini salayacak iyeri ve arsas ile iletme kredisi,
c) iftilere tarmsal projesinde ngrlen arazi, gerekli tarmsal girdiler, tarmsal yaplar veya
arsas ile ayn ve nakd iletme ve donatm kredileri,
369
) Hak sahiplerinin talepleri halinde, konut, iyeri ve tarm arazisi kendileri tarafndan
bulunarak teklif edilmesi ve Bakanlka uygun grlmesi halinde toplu veya mnferit olarak
ailelere iskn kredileri,
verilmek suretiyle bu Kanun hkmlerine gre borlandrma yoluyla yaplr.
(2) Tarmsal iskn projesinde ngrlen yllk iletme ve donatm kredilerini, tarm arazilerinin
devrinden sonraki iki yl iinde istemeyen ailelere bu krediler kullandrlmaz.
(3) Bu Kanun uyarnca yurda kabul edilen gmenlerin, gmrkten muaf kullanlm eyalaryla
birlikte snrlarmzdan girilerinden itibaren; yerleri kamulatrlanlarla, mill gvenlik nedeniyle
iskn edilenlere ve gebelere yeni iskn alanna nakledilmeye baladklar tarihten itibaren
barndrma, yiyecek, yakacak ve tedavi yardmlar ile bunlardan muhta durumda olanlara bir
defaya mahsus olmak zere giyecek yardmlar ve ayrca yerleri kamulatrlanlara geici iskn
iin karlksz yardmlar ynetmelikte belirtilen sre, miktar ve artlara gre yaplr.
(4) Yukarda saylanlarn yeni iskn alanna nakilleri, hazrlanacak nakil projesine gre Devlet
tarafndan karlksz olarak salanr.
sknl gmenlerin iskn
MADDE 10- (1) Yurda kabul edilen isknl gmenler, artlarn elverdii yerlerde Bakanlka
bu Kanun hkmlerine gre iskn olunurlar. Ancak, Trkiye'ye geldikleri tarihten itibaren iki yl
iinde isknn istemeyen gmenler, Bakanlka iskn edilemezler ve yaplmakta olan
karlksz yardmlar kesilir.
Gebelerin iskn
MADDE 11- (1) Gebeler, ileri Bakanl ile gerektiinde dier ilgili kamu kurum ve
kurulularnn da grleri alnmak suretiyle Bakanlka uygun grlecek yerlere bu Kanun
hkmlerine gre iskn edilirler. Ancak, iskn duyurusu tarihinin bitiminden sonra yzseksen
gn iinde mracaat etmeyen aileler iskn edilemezler.
Yerleri kamulatrlanlarn iskn
MADDE 12- (1) Kamu kurum ve kurulularnca yaplacak baraj, baraj mcavir alan, koruma
alan, havaalan, karayolu, demiryolu, fabrika, ekonomi ve savunma ile ilgili dier tesislerin
inas, tarih ve tabiat kymetlerinin korunmas gibi amalar iin veya zel kanunlarn
uygulanmas sebebiyle;
a) Tanmaz mallarnn ksmen veya tamamen kamulatrlmas sonucu yerlerini terk etmek
zorunda kalan aileler,
b) Yaplan iskn planlama ettlerinin balad takvim yl balangcndan en az yl nce
kamulatrma sahasnda yerlemi olup da tanmaz mal olmayan aileler,
370
talep ettikleri takdirde Bakanlka gsterilecek yerlerde bu Kanun hkmlerine gre iskn
edilirler.
(2) Ancak, iskn planlama ettlerinin balad tarihten nce yerini terk etmi olup
kamulatrlacak tanmaz mal bulunan aileler iskn edilmezler. Bu tarihten geriye doru
yl ierisinde, tanmaz mallarn zorunlu hal olmadan ellerinden karan ve yerine edeerde
veya daha fazla deerde tanmaz mal almayan aileler yerlerini terk etmemi olsalar dahi iskn
edilmezler. Zorunlu haller ynetmelikle belirlenir.
(3) Kamu kurum ve kurulularnca kamulatrlan alanlarda yerleik olan ve kamulatrmadan
etkilenen ailelerden Devlet eliyle baka yerde isknn istemeyenler, yazl bavurular zerine,
ilgili valiliin teklifi ve ileri Bakanlnn olumlu gr alnmak artyla Bakanlka kendi ky
hudutlar iinde gsterilecek bir yerde iskn edilebilirler.
(4) Bu madde kapsamna giren ve Devlet eliyle isknlarn isteyen ailelerden; iskn duyurusu
tarihinin bitiminden sonra doksan gn iinde mracaat etmeyenler ile aldklar veya alacaklar
kamulatrma bedelinin, Bakanlka belirlenen miktarn; kamulatrma bedelinin Bakanlka
belirlenen miktardan az olmas halinde ise kamulatrma ve tezyidi bedellerinin tamamn,
Bakanlk Merkez Muhasebe Birimi Hesabna yatrmay taahht etmeyenler iskn edilmezler.
Mill gvenlik nedeniyle iskn
MADDE 13- (1) Mill gvenlik nedeniyle iskn edilecek yerleim nitelerinde yaayan ailelerin
iskn, Milli Gvenlik Kurulunun nerileri dorultusunda Bakanlar Kurulunca alnacak kararda
belirtilecek ekil ve artlar erevesinde bu Kanun hkmlerine gre yaplr.
Gsterilen yerde iskn kabul etmeyenler
MADDE 14- (1) 10, 11, 12 ve 13 nc maddeler kapsamna giren hak sahibi ailelerin,
Bakanln gsterdii yerlerde iskn edilmeyi kabul etmemeleri halinde hak sahiplilik durumlar
Mahalli skn Komisyonunca iptal edilir. Bu durumdaki aileler ikinci bir iskn talebinde
bulunamazlar.
skn duyurusu
MADDE 15- (1) 11, 12 ve 13 nc maddeler uyarnca iskn edileceklere, iskn ekli ve artlar
bal bulunduklar ky, kasaba veya ile merkezlerinde duyurulur. skn duyurusu ve bu
duyuru zerine yaplacak mracaatlarn usl ve esaslar ynetmelikle belirlenir.
DRDNC BLM
Fiziksel Yerleim Dzenlenmesi
Fiziksel yerleim
MADDE 16- (1) Krsal alanda fiziksel yerleimin dzenlenmesi amacyla;
371
a) Yerleim yerinin elverisizlii sebebiyle yerinde kalkndrlmasna imkn olmayan kyler ile
altyap hizmetlerinin pahalya mal olaca tespit edilen yerleim birimlerinin daha elverili bir
yerleim yerine nakledilmesi,
b) Birden fazla istekli ky veya bir ky hudutlar iinde kalan mahalle, kom, mezra ve benzeri
dank yerleim nitelerinin mevcut yerleim nitelerinden birinde veya yeni bir yerleim
yerinde toplulatrlmas,
c) Afet nedeniyle paralanm kylerde, afete maruz kalmayan ailelerin talepleri halinde yeni
yerleim yerine ekleme yaplmas,
) Nakli, toplulatrlmas ve fiziksel yerleim iyiletirilmesi yaplacak kylerin imar planlarnn
yaplmas, onaylanmas ve bu planlara uyulmasnn salanmas, ayrca onaylanm ky imar
planlarna gre ayrlan alanlardan istekli hak sahiplerine arsa satlmas,
d) evrenin iklimine, sosyal ve ekonomik artlarna, yap malzemesi imknlarna uygun
nitelikte konut, tarmsal iletme binalar ve sosyal tesislerin tiplerinin ve uygun yerleim
modellerinin aratrlmas, teknik yardm niteliindeki tip projelerin hazrlanarak istekli ky veya
kyllere verilmesi, gerektii hallerde kylerde sosyal, kltrel, idari, ekonomik yap ve tesisler
ile ky ii altyaplarnn yaplmas,
e) Nakil, toplulatrma ve fiziksel yerleim iyiletirilmesi uygulamalar tamamlanan kylerde,

daha sonraki yllarda rezerv arsalardan satn alan ailelere, kendi evini yapana yardm metodu
ile kredi almas,
hizmetleri, imar mevzuatna uyularak hazrlanacak plan ve projelere gre yaplr veya yaptrlr.
Gerektiinde, ynetmelikte belirtilen esas ve usller dahilinde hak sahibi ailelere borlanmaya
tbi olmak kaydyla konut ve iletme binas iin nakdi kredi alr.
(2) Ancak, birinci fkrann (a) ve (b) bentlerindeki hizmetlerin yaplabilmesi iin ky semen
listesinde kaytl olanlarn yardan bir fazlasnn, o yerin en byk mlki amirliine yazl
mracaat esastr.
BENC BLM
sknda Aile, skn Komisyonlar ve
skn Tedbirleri
sknda aile kabul edilecekler
MADDE 17- (1) Bu Kanunun uygulanmasnda aile bir btn olarak kabul edilir ve aada
sralananlar aile saylr.
a) Kar ile koca,
b) Evlenmemi ocuklar, ana ve baba ile veya bunlardan sa olan ile birlikte,
372
c) Evli ocuklar, evli torunlar ile ocuksuz erkek ve kadn dullar bal bana,
) Anasz ve babasz karde ocuklar birlikte ve eit hisselerle,
bir aile olarak iskn edilirler.
Komisyonlar
MADDE 18- (1) Bakanlka ihtiya duyulmas halinde, Bakann veya grevlendirecei kiinin
bakanlnda, gerekli grlecek dier bakanlk ve kurulularn temsilcilerinden oluan bir
Merkezi skn Komisyonu kurulur.
(2) Bu komisyon, gebelerin, gmenlerin, yerleri kamulatrlanlarn ve mill gvenlik
nedeniyle iskn edilecek ailelerin ekonomik, sosyal ve salk artlarna gre yerletirilecekleri
yerleri ve iskn programlarn tetkik etmek, iskna yarayacak tanmaz mallar aratrp
bulmak, iskn deneklerini salamak ve harcanmasn kararlatrmak, iskn konusunda
grevli bakanlk ve kurulularla ibirlii yapmak gibi grevleri yerine getirir.
(3) Bu Kanun hkmlerine gre iskn edilecekleri tespite ve tanmaz mal tahsisine mahallin
en byk mlki amirinin veya grevlendirecei kiinin bakanlnda; bayndrlk ve iskn, tapu,
maliye, tarm ve gerektiinde ihtiya duyulacak konularda hizmet veren kamu kurum ve
kurulularnn grevlilerinden teekkl edecek Mahalli skn Komisyonu yetkilidir.
(4) Bu komisyonlar, eldeki bilgi ve belgelere gre iskn edileceklerin hak sahibi olup
olmadklarna dair karar alrlar.
(5) Bu maddede belirtilen komisyonlarn alma usl ve esaslar, Bakanlka karlacak
ynetmelikle belirlenir.
Temlik ve tescil
MADDE 19- (1) Bu Kanun hkmlerine gre verilen tanmaz mallarn temlikine, vali ve
kaymakamlar yetkilidir. Datm defter veya kararlarnn vali veya kaymakamlarca onanmas,
temliktir. Onayl defter veya kararlardaki miktarlar geerlidir.
(2) Verilen tanmaz mallar, temlik tarihinde yaayan aile fertleri adna eit hisselerle temlik ve
tapuya tescil ettirilir.
Mlkiyete ve bedele ilikin ihtilaflar
MADDE 20- (1) Temlik edilmi olan tanmaz mallar mlkiyetine ilikin olarak alacak
davalarda, daval yeni malik ile birlikte tapudaki tescil durumuna gre Hazinedir.
(2) Temlik tarihinden itibaren bir yl getikten sonra maln kendisine ait olduunu iddia edenler
tarafndan, el koyma tarihindeki rayi bedel zerinden dava alabilir.
Devir, takyit ve geri alma
373
MADDE 21- (1) Bu Kanuna gre verilen tanmaz mallar temlik tarihinden itibaren on yl sre
ile hibir suretle satlamaz, balanamaz, terhin edilemez, tapu ktne sat vaadi erhi
konulamaz ve haczolunamaz. Bu tanmazlarn tapularna bu yolla kayt dlr.
(2) Bu Kanuna gre hak sahiplerine verilen arazi, arsa, iyeri, konut ve tarmsal tesislerin; takyit
sresi iinde askerlik, tutukluluk, afet ve belgelendirilmi uzun hastalk gibi geerli bir zr
olmakszn kendileri tarafndan iletilmedii, oturulmad veya satld, kiraya verildii, gelir
elde etmek maksadyla nc kiilere kullandrld tespit olunduunda, Mahalli skn
Komisyonunca hak sahiplilik durumu iptal edilir, iskn amalarnda kullanlmak zere tapu
kaydnn iptali ile Hazine adna tescili mahkemeden istenir.
Tanmazlarn fuzuli igalden korunmas
MADDE 22- (1) Bu Kanunun uygulanmas amacyla salanan veya hak sahiplerine verilecek
yaplar, arsa ve araziler; kimin igali altnda olursa olsun o yerin en byk mlki amirinin yazl
emirleriyle kolluk kuvvetlerince boaltlr ve kendilerine teslim olunur. Bunlara vuku bulacak
tecavzlerde de o yerin en byk mlki amirleri kolluk kuvvetlerini kullanarak tahliyeye
yetkilidir.
skn ilerinin yrtlmesi
MADDE 23- (1) Bu Kanun hkmlerine uygun olarak iskn edilenlerin istihkaklarnn eksiksiz
olarak vaktinde datlp teslim olunmasna ve retici hale getirilmesine ait iler ile dier iskn
ileri Bakanln mahalli tekilatnca yrtlr. Bakanla ait personel, ara ve gerecin yetersiz
olduu yerlerdeki vali ve kaymakamlar; kendi il ve ilelerindeki yarg organlar hari, Devlet
memurlar, zel idare ve belediye personeli ile ara ve gerelerden uygun grdklerini, iskn
olunanlar yerletirmek, bunlara verilecek yerleri lmek, datmak ve inaatlar kontrol etmek
gibi iskn ve nakil ilerinde grevlendirmeye yetkilidir. Grevlendirilen personel ncelikle bu
ileri yapmaya zorunludur.
(2) Zaruri durumlarda Genelkurmay Bakanlndan izin alnmak kaydyla yukarda belirtilen
hizmetlerde Silahl Kuvvetler personelinden de yararlanlabilir.
Proje kredisi
MADDE 24- (1) Bu Kanuna gre iskn edilenlerin tespit edilecek hayat seviyesine
kavuabilmeleri iin gelitirme, yan gelir temini gibi tedbirler, Bakanlk ile dier ilgili kurum ve
kurulularca ortaklaa hazrlanacak plan ve projelere gre yrtlr. Bu projelerde yer alan
tarm ara ve gereleri, isknl ailelerin kooperatif kurmalar artyla kullandrlr.
(2) Hayat seviyesinin tespitinde, kredi verilmesinde ve bu kredilerin yerinde kullanlmamas
halinde uygulanacak usl ve esaslar ynetmelikte belirtilir.
374
ALTINCI BLM
Mal Hkmler
Gelirler
MADDE 25- (1) skna ilikin olarak;
a) Resm ve zel, yerli ve yabanc kurumlar ile ahslar ve milletleraras gmen ve mlteci
tekilatlar tarafndan yaplacak maddi yardmlarla nakde evrilecek yardmlar,
b) Yabanc devletlerden gmenler iin alnacak tazminatlar,
c) skn amal alnm, tahsis edilmi veya ina sonras elde edilmi ancak eitli nedenlerle
hak sahiplerine devredilememi tanmaz mallarn ihale usllerine gre satndan elde edilen
gelirler,
) Hak sahiplerine yaplan arsa satlarndan salanan gelirler,
d) Kamulatrma bedelleri ile tezyidi bedel davalar sonucunda alnan paralar,
e) Geri deme tahsilatlarndan salanan gelirler,
f) Dier hibe, yardm ve gelirler,
genel bteye gelir kaydedilir.
Giderler
MADDE 26 - (1) skna ilikin giderler;

a) Arazi ve arsa satn alma veya kamulatrma bedellerini,
b) Borlandrmaya tbi bilumum tesis ve inaat harcamalarn,
c) Kredi demelerini,
) Barndrma giderlerini,
d) Bu Kanunun 9 uncu maddesine gre yaplacak karlksz yardm giderlerini,
e) skn hizmetlerinin gerektirdii tanr ile tanmaz mal kiralanmas ve satn alnmas
giderlerini,
f) skn hizmetleri iin ett, plan, proje, harita ve aratrma yapma, yaptrma giderlerini,
g) Bu Kanun kapsamnda yaplacak her trl bina, tesis ve donatlar ile altyap yapm
giderlerini,
) Kamulatrma bedellerinin iadesine ilikin giderleri,
h) Krtasiye, yayn, bro malzemeleri, haberleme, ilan, sigorta, mahkeme, noter giderlerini,
) skn hizmetlerinin gerektirdii dier giderleri,
i) skn hizmetleriyle ilgili olarak kamu kurum ve kurulularna yaptrlacak ilerin bedellerini,
kapsar.
375
(2) skna ilikin giderler Bakanlk btesine bu amala konulacak deneklerle karlanr.
Borlandrma, teminat ve vadesinde denmeyen borlar
MADDE 27 - (1) skn ve fiziksel yerleim dzenlemelerinde hak sahipleri; kendilerine verilen
tanmazlardan dolay, kamulatrlan ve satn alnan tanmaz mallar iin kamulatrma veya
satn alma bedelleri, yaplar iin maliyet bedelleri, Hazine arazileri iin rayi bedelleri zerinden
borlandrlrlar. Ancak, iskn amacyla kamulatrlm, satn alnm, ina edilmi olup, eitli
nedenlerle tahsisleri bir yl iinde yaplmam tanmaz mallar yeniden iskn uygulamasna
alnd takdirde, yeni hak sahipleri bu tanmaz mallarn rayi bedelleri zerinden
borlandrlrlar.
(2) Borlandrma muameleleri, aile fertleri veya kendi balarna iskn edilenlerin adna yaplr.
(3) Tanmaz mallara ait borlandrma bedelleri faizsiz olarak tahsil olunur. Bu Kanun uyarnca
alacak iletme ve donatm kredileri ile fiziksel yerleimi dzenleme amacyla yaplacak taksitli
arsa satlar ve aileye verilen konut ve iletme binas kredileri faize tbidir.
(4) Tanmaz mallarn borlandrlmasnda demesiz sre ve vade, alacak kredilerin ve arsa
borlarnn faiz nispeti ve vadeleri ile borlandrma ve kredilendirmeye ait dier hususlar
ynetmelikte belirtilir.
(5) Mill gvenlik nedeniyle iskna tbi tutulan ailelerin veya fertlerin borlandrlp
borlandrlmayaca, borlandrld takdirde borlanma usl ve esaslar Bakanlar Kurulu
kararyla belirlenir.
(6) Bu Kanun hkmlerine gre borlandrma suretiyle yaplan iskn yardmlarnn tamam iin,
verilecek tanmaz mallarda Hazine lehine birinci derecede ve birinci srada ipotek tesis edilir.
(7) Erteleme sebepleri dnda kalp da muaccel hale gelen alacaklar, Bakanlka mill bir
bankayla yaplacak protokol erevesinde takip ve tahsil olunur. Erteleme sebepleri
ynetmelikle belirlenir.
(8) Borlunun haczedilebilir tanr mal bulunmad veya borcuna yetmedii takdirde, borcun
tamam muacceliyet kesbeder ve bu Kanuna gre verilen veya kredi amak suretiyle salanan
tanmaz mallarn tapu kaytlar mahkeme kararyla Hazine adna tashihen tescil edilir ve bu
tanmaz mallarn iade ilemleri 29 uncu madde hkmlerine gre yrtlr.
(9) skn edilen ailelere verilen tanmaz mallar, gerek idarenin ve gerekse iskn edilen
ailelerin istek ve rzalar dnda geri alnd takdirde, geri alnmadan dolay eksilen
istihkaklarnn karlanmas maksad ile yaplacak kamulatrma ve satn alnmadan doan
ilave bedeller geri verilecek paralar tertibinden karlanr.
Borlandrmadan tenkis edilecek deerler
376
MADDE 28- (1) Bakanlk Merkez Muhasebe Birimi Hesabna yatrlm kamulatrma bedelleri,
borlandrma bedellerinden dlr; fazlas iade edilir; eksik kald takdirde bu Kanun
hkmlerine gre ilgililer borlandrlr. Yatrlm kamulatrma bedelleri, borlandrma
ve/veya iade tarihi itibariyle gncelletirilir.
Verilen tanmaz mallarn geri alnmasnda iade ilemleri
MADDE 29- (1) Mahkeme karar ile tanmaz mallarn geri alnmas halinde, evvelce denen
taksitler veya zaruri ve faydal giderler, geri verilecek paralar tertibinden iade edilir.
Borlandrmasz hizmetler, harcamalar
MADDE 30- (1) Bu Kanunun uygulanmasna ilikin olarak yaplacak; karlksz iskn
yardmlar, altyap tesisleri, sosyal, kltrel, idari, ekonomik ve dier tesisler, imar planlar ve
teknik yardm niteliindeki tip projeler karlksz olarak yaplr veya yaptrlr.
Sari taahht yetkisi
MADDE 31- (1) demesi yaplacak proje, inaat ve benzeri hizmetler iin, her yl denecek
miktar yl denek tutarnn yzde ellisini gememek artyla be yla kadar gelecek yllara sari
taahhde Bakan yetkilidir.
Kamulatrma bedelleri
MADDE 32- (1) 12 nci maddede belirtilen nedenlerle veya zel kanunlar gereince tanmaz
mallar kamulatrlanlardan isknn isteyenlerin kamulatrma bedelleri ile tezyidi bedel
davas sonucu alacaklar paralar, kamulatrmay yapan kurulua bu tanmaz mallarla ilgili
her trl vergi, resim ve harlar kesildikten sonra, Bakanlka tespit edilen miktar veya
kamulatrma bedeli ve tezyidi bedel kadar iskn edilecekler adna Bakanlk Merkez Muhasebe
Birimi Hesabna yatrlr. Vergi, resim ve harlar ise kamulatrmay yapan ilgili kurululara
denir.
(2) skn hakk doan ayn aile fertlerinin ayr ayr kamulatrma bedeli alacann olmas
halinde ve aile fertlerinin tamam iskn istedikleri takdirde, ilgili kurulua bunlara ait
kamulatrma bedelleri toplu halde Bakanlk Merkez Muhasebe Birimi Hesabna yatrlr.
Kamulatrmay yapan kurulu btesine gerekli iskn deneinin konmas
MADDE 33- (1) 12 nci madde kapsamna giren ailelerin iskn iin ana projeyi yrten
kuruluun btesinde yeniden yerleimi de kapsayacak ekilde gerekli denekler ile 13 nc
madde uyarnca iskn yaplacaklar iin gerekli iskn denei ve kamulatrlacak tanmaz
mallarn kamulatrma denekleri, Bakanln gr alnmak suretiyle kamulatrmay
yapacak kurulular tarafndan Bakanlk btesine transfer edilmek zere bu kurulularn kendi
btelerine konulur.
377
YEDNC BLM
Muafiyetler
Gmrk muafiyetlerinden yararlanma
MADDE 34 - (1) Bu Kanun hkmlerine gre kabul edilen gmenlerin, bir aile veya aile
saylan kiiler ile bir ky, mahalle veya topluluk olarak yurda getirecekleri kullanlm zati,
mesleki ve ev eyalar bir defaya mahsus olmak zere gmrk vergileri ile damga vergisinden
ve dier her trl resim, vergi ve harlardan muaftr.
Muamelelerle ilgili muafiyetler
MADDE 35- (1) Gmenlerin pasaportlar zerinde yaplacak vize muamelesi ile kendilerine
verilecek eya belgeleri her trl resim ve hartan muaftr. Gmen, gebe, mill gvenlik
nedeniyle ve kamulatrmadan etkilenen ailelerden iskn edilenlere bu Kanun hkmleri
gereince yaplacak iskn yardm gmrk ve vergi muafiyeti, tabiiyet, nfusa ve tapuya tescil
ve nakil ilemleri dolaysyla gerek kendileri tarafndan verilecek gerekse ilgili dairelerce
dzenlenecek her trl evrak damga vergisi ile sair resim ve harlardan muaftr.
skn yoluyla verilen tanmaz mallarn vergilerden muafiyeti
MADDE 36- (1) Bu Kanun hkmlerine gre temlik edilen arsa, arazi ve yaplardan bu temlik
dolaysyla veraset ve intikal vergisi ve fera harc alnmaz; noterlerce yaplacak iskn ile ilgili
taahhtname ve borlanma senetleri ve bu konuda dzenlenen belgeler damga vergisi ve
harca tbi deildir.
(2) Bu Kanuna gre, gerek borlandrlarak ve gerekse pein bedelli olarak verilen btn arsa,
arazi ve yaplar harsz tapuya tescil edilerek tapu senedi verilir. Temlik, tefviz, borlandrma
ve ipotek ilemleri koyup kaldrma muameleleri, damga vergisi ve harca tbi tutulmaz.
(3) skn hizmetlerine ilikin her trl tapu muamelesinden dner sermaye katk pay alnmaz.
Askerlik muafiyeti
MADDE 37- (1) Gmenlerin askerlikle ilgili muafiyetleri ve bu muafiyetlerden yararlanma
uslleri, 21/6/1927 tarihli ve 1111 sayl Askerlik Kanunundaki esaslara gre yrtlr.
SEKZNC BLM
eitli Hkmler
Tahsis, devir ve temlik edilecek arazi ve arsalar
MADDE 38- (1) zel kanunlarda yazl hkmler sakl kalmak kaydyla bu Kanun
uygulamalarnda kullanlabilecek arsa ve araziler aada belirtilmitir:
a) Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan araziler.
378
b) Devletin zel mlkiyetinde bulunup da kamu hizmetlerine tahsis olunmam ve

kullanlmayan arazi ve arsalar.
c) Bir veya birka ky, kasaba ve ehir orta mal olan ve tahsis amac deitirilmek suretiyle
Hazine adna tescil ettirilen araziler.
) Hazineden bedelsiz olarak belediyelere devredilmi ve maksada tahsis edilmemi olup
20/7/1966 tarihli ve 775 sayl Gecekondu Kanunu amalar dnda kalan yerler.
d) lenmeye elverili olmayan tuzlu, alkali, talk ve benzeri topraklardan Devlete slah
suretiyle elde edilen araziler.
e) Bakanlk tarafndan gerek ve tzel kiilerden satn alnacak veya kamulatrlacak arsa ve
araziler.
f) Ky tzel kiiliine ait arazi ve arsalar.
(2) (a), (b), (c) ve (d) bentlerinde belirtilen arsa ve araziler Maliye Bakanlnca bu amala
kullanlmak zere tahsis edildikten sonra; (), (e), (f) bentlerinde belirtilen arsa ve araziler ise
ilemleri sonulandktan sonra iskn hizmetlerinde kullanlr.
Ky tzel kiiliine ait arsa ve araziler
MADDE 39- (1) Ky tzel kiiliine ait arsa ve araziler, ky ihtiyar heyetince karar verildii
takdirde bu Kanun kapsamnda kullanlabilir. Bu tr arsa ve arazilerin kymet takdiri ky ihtiyar
heyetince yaplr, arsa ve arazinin hak sahiplerine satndan elde edilen para ky btesine
gelir kaydedilir.
Seilemeyecek arsa ve araziler
MADDE 40- (1) Bu Kanun kapsamnda kullanlacak arsa ve araziler, zel kanun hkmleri ve
mill gvenlik nedeniyle tahsis edilmi veya 18/12/1981 tarihli ve 2565 sayl Askeri Yasak
Blgeler ve Gvenlik Blgeleri Kanunu hkmlerine gre tesis edilecek askeri yasak blgeler
ve gvenlik blgeleri snrlar kapsamnda kalan yerlerden seilmez.
(2) Ancak zorunlu hallerde sz konusu arsa ve araziler ilgili kurumlarn uygun gr
dorultusunda kullanlabilir.
Ortak tesis ve yaplarn tescili
MADDE 41- (1) Bu Kanun hkmleri uyarnca karlksz yaplan ortak tesis ve yaplar, kullan
amacna gre ilgili tzel kiilik adna tapuya tescil edilir.
(2) Bu ortak yap ve tesislerin korunmas, bakm ve onarm ile amacna uygun olarak
kullanlmasndan, adna tescil ilemi yaplan tzel kiilik sorumludur. Belirtilen hususlarn
yerine getirilip getirilmedii, mlki amirlerince kontrol edilir ve gerekli tedbirler alnr.
Gnll katk
379
MADDE 42- (1) Bu Kanunun uygulamasna ilikin hizmetlerin hzlandrlabilmesi iin iskna
tbi kimselerin gnll katklarndan yararlanlr.
Devir ve intikal eden hkmler
MADDE 43- (1) Bu Kanunun yrrle girmesinden nce iskn uygulamalar tamamlanm
olan aileler ile taahhtname verenlerden ilemleri devam edenlerin hak ve mkellefiyetleri sakl
olup bu konuda ortaya kacak ihtilaflar, bu Kanundan nceki mevzuata gre zmlenir.
Tahsil imknszl sebebiyle terkin
MADDE 44- (1) Yaplacak takip sonunda tahsili imknsz veya tahsili iin yaplacak giderlerin
alacaktan fazla olaca anlalan szlemeye balanm alacaklar ile gerek ve tzel kiilerden
olan alacaklardan 21/7/1953 tarihli ve 6183 sayl Amme Alacaklarnn Tahsil Usul Hakknda
Kanunun 106 nc maddesindeki parasal miktara kadar olanlar terkin etmeye Bakan yetkilidir.
Bteye denek konulmas
MADDE 45- (1) Bu Kanunda yazl grevlerin gerektirdii ett, aratrma, planlama, projeleme
ve uygulama ileri Bakanlka yaplr veya yaptrlr.
(2) skn ileriyle ilgili teknik ve idari personel, hizmet ii eitim yaplacak kamu yap ve tesisleri
giderleri, Bakanlk btesine konulacak deneklerden karlanr.
Yeni yerleim yerinde ilgili kurum ve kurulularca yaplacak hizmetler
MADDE 46- (1) Bu Kanunun 10, 11, 12 ve 13 nc maddeleri gereince yaplacak isknlarda
elektrik, okul, salk evi ve benzeri tesisler ile altyap hizmetleri ilgili kurum ve kurulularn
grleri dorultusunda Bakanlka yaplr veya yaptrlr.
Ynetmelik dzenleme yetkisi
MADDE 47- (1) Bu Kanunla, ynetmelikle dzenlenmesi ngrlen hususlar ile bu Kanunun
uygulanmasna ait dier dzenlemeler, ilgili bakanlk ve kurulularn da grleri alnarak
Bakanlka dzenlenecek ve alt ay ierisinde karlacak ynetmelikle belirlenir.
Yrrlkten kaldrlan hkmler
MADDE 48- (1) 15/5/1959 tarihli ve 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysiyle
Alnacak Tedbirlerle Yaplacak Yardmlara Dair Kanunun ek 7 nci maddesi ile 14/6/1934 tarihli
ve 2510 sayl skn Kanunu ek ve deiiklikleri ile birlikte yrrlkten kaldrlmtr.
GEC MADDE 1- (1) Babakan, Bulgaristan'dan zorunlu ge tbi tutulup, Trkiye'ye
gelerek yerlemek isteyen Trk soylu kiilerle ilgili olarak bu Kanun erevesinde yaplacak
ilemler ile alnacak kararlarn genel koordinasyonu ve bu kiiler iin yaplan veya yaplacak
konutlarn proje, yapm, kontrol ve hak sahibi seimi, tahsis ve datm, kiiler adna temlik ve
tapuda tescili ile borlandrma konularnda Toplu Konut daresi Bakann grevlendirebilir.
380
(2) Bu Kanun uyarnca hak sahibine tahsis edilmi olan konutun, takyit sresi ierisinde; iyeri,
ticarethane ve sair biimde amac dnda kullanlmas ya da sat vaadi erhi konulmas,
devredilmesi, satlmas veya terhin edilmesi hallerinden birinin ya da birkann valiliklerce
tespit edilmesi zerine ya da konut bedelinin geri denmesine ilikin borlanma taksitlerinin
yatrlmam olmas gibi hallerde, sz konusu tanmazn, ayn durumdaki gmenlerin
hizmetinde kullanlmak maksadyla tapu kaydnn iptali ile Toplu Konut daresi Bakanl
adna tescili Toplu Konut daresi Bakanl tarafndan mahkemeden istenir. Mahkemece tapu
kaydnn iptaline ve Toplu Konut daresi Bakanl adna tesciline karar verilen konutlar, Toplu
Konut daresi Bakanlnn talebi zerine, bu Kanun ve 4/12/1984 tarihli ve 3091 sayl
Tanmaz Mal Zilyedliine Yaplan Tecavzlerin nlenmesi Hakknda Kanun erevesinde
valiliklerce tahliye edilir.
(3) Mahkeme karar ile tanmaz mallarn geri alnmas halinde, evvelce denen taksitler veya
yaplan zaruri ve faydal giderlerle, tanmaz maldan elde edilen intifan bedelleri karlkl
olarak hesap edilir, deerlerdeki fazlalklar taraflarca iade edilir. Bu ilemlerden doan bakiye
alacaklar, Toplu Konut daresi Bakanlnca genel hkmlere gre takip ve tahsil olunur.
(4) Bu madde kapsamnda alacak dava ve takiplerde Toplu Konut daresi Bakanl her trl
vergi, resim ve hartan muaftr.
(5) Bulgaristan'dan zorunlu ge tbi tutulup, Trkiye'ye gelerek yerlemek isteyen Trk soylu
kiilere yaptrlan konutlardan almak zere mracaat ederek para yatranlardan konut sahibi
olamayanlarn, bu Kanunun yaym tarihinden itibaren bir yl ierisinde mracaat etmeleri
halinde yatrdklar bedel, yatrldklar tarihten itibaren ileyecek kanuni faizi ile birlikte
kendilerine denir. Grlmekte olan davalar da bu hkme gre sonulandrlr. Sresi
ierisinde mracaat etmeyen soydalarn yatrm olduklar bedel, gmen konutlar hesabna
gelir kaydedilerek toplanm bulunan paralar bu ekilde tasfiye edilir. Bu fkra hkmlerini
uygulamaya ilikin gerekli dzenlemeleri yapmaya Toplu Konut daresi Bakanl yetkilidir.
GEC MADDE 2- (1) Bu Kanunun yrrle girdii tarihten itibaren 2510 sayl Kanun ve
anlan Kanunun ek ve tadilleri gereince hak sahibi olup da iskn edilemeyen aileler bu
Kanunun yrrle girdii tarihten balayarak iki yl iinde valiliklere ve Bakanla yazl olarak
mracaat ettikleri takdirde, bunlara hak sahibi olduklar tarihte yrrlkte olan Kanun hkmleri
ve aadaki esaslar dahilinde iskn yardm yaplr:
a) Bu ailelerin halen muhta durumda olmas gerekir. Ailelerin muhtalk durumlarnn tespiti
iin asgari cretin yllk tutar esas alnr.
b) lk iskn kararnda ad geen ve halen yaayan aile fertleri, bir btn olarak bu yardmdan
yararlanrlar. Miraslara bu hak tannmaz.
381
c) Evlenmek suretiyle aileden ayrlan kadn ve erkekler, mstakil aile olarak bu yolda iskn
yardm isteyemezler.
) lk iskn kararnn verili tarihi ile bu Kanunun yrrle girdii tarih arasnda tanmaz mal
edinen aileler, bu tanmaz mallar devir ve temlik etmi olsalar dahi bu yardmdan
yararlanamazlar.
d) Bu Kanunun yrrle girdii tarihten itibaren iki yl ierisinde mracaat etmeyenlerle
Bakanln yapaca iskn yardmn herhangi bir nedenle istemeyenler, gsterilen yeri kabul
etmeyenler ve iskn edildikleri yeri terk edenler, ikinci bir iskn talebinde bulunamazlar ve
iskn haklar kaybolur.
e) Verilen tanmaz mallar aile fertleri adna eit hisselerle tapuya tescil ettirilir. Tanmaz
mallar on yl sreyle hibir ekilde satlamaz, balanamaz, terhin ve haczedilemez.
Tapularna bu yolda kayt dlr.
(2) Bu madde hkmlerine gre yaplacak harcamalar Bakanlk btesinden karlanr.
GEC MADDE 3- (1) Bu Kanunun ngrd ynetmelikler yrrle girinceye kadar,
mevcut tzk ve ynetmeliklerin bu Kanuna aykr olmayan hkmlerinin uygulanmasna
devam olunur.
Yrrlk
MADDE 49- (1) Bu Kanun yaym tarihinde yrrle girer.
Yrtme
MADDE 50- (1) Bu Kanun hkmlerini Bakanlar Kurulu yrtr.
382
EK 5: SKAN KANUNU DEIIKLIK TABLOSU63
Temel Karar Tarih Deiiklik erik Dnemsel Anlam lgili Kurum

Yasa /Kanun (YGT) (Balk)
Says
885 skan 885 1926 Muhacr ve - lk iskan yasas Dahiliye Vekaleti

Kanunu mltecilerin - Devletin iskan
hkmet siyasetine
tarafndan bakn yanstr.
(1923te Mbadele,
kabuln ve - Dardan
gelecek kiilerle mar ve skan
iskann Vekaleti lavedilip,
birlikte, eski
dzenler. bu iler Dahiliye
yerleik
muhtalara da Vekaleti iinde
arazi verilmesini Umumi Mdrlke
ngren 7. devrediliyor)
Madde,
Borlanma
Yasasnda da
bu hkmn
olduu
gerekesiyle
komisyonlar
tarafndan
nergeden
kartlmtr. Bu
da toprak
datm iin
koullarn henz
olumadn
gsterir.
- Muhacr ve
mltecilerin
mafiyetlerinin
artlmasn
ngren 12.
Maddenin
kapsamnun
geniletilmesi,
dardan gelen
gmenlerin
iskan siyaseti
asndan
nemini gsterir.
2510 skan 2510 14/06/193 Iskan
Kanunu 4 Kanunu
2510 2561 12/07/193 2502 sayl

4 kanunun
deitirilme
si hakknda
kanun
2510 840 17.12.193 Iskan

4 Adiye Tabi
63Bu tablo Fikret Babuun kitabnda yer alan skan Kanunu Deiiklik Tablosunun geniletilmi versiyonudur.
Babu (2005). Tablo: 5, s: 278-82.
383
Says
Muhavirleri
n igal
eyledikleri
sanat ve
mesleklere
gre
verilmi
olan
emvalden
gayrisinin
istirdad
lazm
gelmeyece
ine dair
TBMM
karar
2510 2650 29/12/193 skan Eklenen fkra: - 34 ylnda cra Vekilleri Heyeti
4 Kanununun Adliye yaplan iskan (kanun hkmlerini
44. memurlar iskan almalar, icraya)
Maddesine ilerinden Douda sorun
bir fkra sorumlu deildir. yaratan
ilavesine unsurlarn kendi
blgelerinin
dair kanun
dna
nakledilerek
etkisizletirilmesi
dncesinin
pratikte baz
olumsuz
sonular
yaratt
grlm ve her
unsurun
bulunduu
blgede kontrol
atna
alnmasnn
daha iyi olaca
dnlmtr.
- Feodal
egemenlerin
siyasi
etkinliklerini
krmak
dncesinden
vazgeilmitir.
2510 2837 1935 Iskan 2510in cra Vekilleri Heyeti
hakkndaki YGTden nce
2510 sayl gelen muhacir
kanuna ek ve mlteciler,
kanun har ve resme
tabi
tutulmakszn, 2
sene iinde
384
Says
nfus ktne
kaydonulurlar.
2510 2848 21/11/193 skan - 1., 2., 3., 9., Dahiliye ve timai
5 kanununun 10., 13., 15., Muavenet Vekillii
baz 24., 25., 41.,
maddelerini 42., 43. Ve 45.
n Maddeler
deitirilme deitirilmi.
- Nfus
sine dair
dalmndan
kanun
Bakanlar
Kurulunu
sorumlu
klm.
- Muhta olan
ve olmayanlar
ayran bir
cetvel
eklenmesi
hkme
balanm.
- Yerletikleri
iskan
blgesini terk
edip serbest
iskan
isteyenlerden
daha nce
yaplan
yardmlarn
geri alnaca
hkm
getirilmi.
2510 2849 21/11/193 skan - Yasay - skan Shhat ve timai
5 ilerinin yrten skan almalar, Muavenet Vekaleti
shhat ve Umum gvenlik (Salk ve Sosyal
itimai Mdrl, ynnden Yardm Bakanl)
muavenet Dahiliye ileri
vekilliine Vekaletinden Bakanln;
alnp Shhat salk ve sosyal
devrine ve
ve timai iler ynnden
ayr bir
Muavenet Salk ve Sosyal
bte ile Vekaletine Yardm
idare balanm. Bakanln
olunmasna ilgilendiriyor.
dair kanun
2510 220 08/05/193 1771 sayl

6 kanunun 4.
Maddesine
ait kanuni
tefsir
2510 221 07/01/193 Iskan

7 Kanununun
31.
Maddesinin
385
Says
1.
Fkrasnn
B
ksmnn
tefsiri
2510 3123 18/2/1937 skan skan Maliye, Nafia,

kanununun Kanununa gre Shhat ve timai
baz gelen Muavenet, Gmrk
maddelerini muhacirlerin ve inhisarlar vekilleri
n iskannda
deitirilme kullanlmak
sine dair zere Trye ithal
olan 2848 edilecek
sayl keresteler
kanuna gmrk resmi ve
mzeyyel dier
kanun cretlerden
muaftr.
2510 2/6605 27/05/193 Iskan

7 kanununun
baz
maddelerini
n tadili
hakkndaki
3123 sal
kanunun
tatbik
ekillerini
gsterir
talimatnam
e
2510 3370 2/5/1938 Askerlik Nakledilenlerin

kanununun askerlik
2850 sayl hizmetlerinde
kanunla kolaylk salyor
deitirilen
2.
Maddesine
ek kanun
2510 3371 2/5/1938 skan skan edilecek cra Vekilleri Heyeti

kanununa gebelerden
ek kanun henz nfus
ktne
yazlmam
olanlar hibir
ceza, har ve
resme tabi
olmadan nfusa
yazlr.
2510 3551 7/1/1939 Mbadele

ve tefviz
386
Says
ilerinin kati
tasfiyesi ve
intac
hakkndaki
1771 sayl
kanuna ek
kanun
2510 3651 1939 Devlet

denizyollar
iletme
umum
mdrln
n 1939
mali yl
bte
kanunu
2510 3657 5/7/1939 skan - Yardm ileri ve Salk ve

kanununun istememek Sosyal Yardm
baz kouluyla Bakanl
maddelerini TRye gelmek
deitiren isteyen Trk
2848 soyundan
kiilerin,
numaral
ileri ve
kanunun
Salk ve
3nc ve Sosyal Yardm
2510 Bakanlklarn
numaral n ortak
kanunun kararyla
muhacr
3nc olarak
maddelerini alnabilecei.
tadil eden - 2510un 31.
kanun Maddesinde
deiiklik:
Muhacr ve
mltecilerin
vergi ve
resimlerden
muaf olan
beraberinde
getirdikleri
eyalar
dzenleyen
madde.
2510 3667 11/7/1939 Iskan - 12. Maddede, cra Vekilleri Heyeti
kanununun 1 numaral
12nci blgede
maddesini yerlemesine
ksmen izin
deitiren verilmeyecek
kiiler
ve 17 ve
saylrken
23nc
blgenin eski
maddelerin yerlilerinden
e birer fkra
387
Says
ekleyen olsa bile

kanun mlesi
kartlm.
- Vergi
muafiyetiyle
ilgili olan 12 B
fkras da
geniletilmi.
- 17. Madde
dzenlendii
kadar toprak
verilmesine
imkan
olmayan
yerlerde,
mahalli idare
heyeti karar
ile belirlenen
topran
yarsna kadar
toprak
verilmesi.
- 23. Maddeye
gre temlik
edilmi
gayrimenkuller
le ilgili
doabilecek
anlamazlklar
da hasm
taraflar mlk
sahibi ve
Hazinedir.
2510 3685 12/7/1939 Iskan
Kanununun
baz
maddelerini
n
deitirilme
sine dair
kanunu
2510 3683 12/7/1939 Iskan Vergi muafiyeti: cra Vekilleri Heyeti

kanununun
baz - dardan
sokulacak
maddelerini
eya hartan
n
muaftr
deitirilme fkras
sine dair kapsamna
kanun hayvanlar
iin de har
muafiyeti
getirilmitir.
2510 2/1237 1/12/1939 Birinci
iskan
mntkalarn
da toprak
388
Says
tevziatna
dair
talimatnam
enin kabul
hakknda
icra vekilleri
heyeti
kararnames
i
2510 4062 13/6/1941 Iskan - Hkmetten cra Vekilleri Heyeti

kanununun izin alarak
39ncu kendi
maddesinin istekleriyle
tadili iskan olunan
hakknda muhacrlara
yaplacak
kanun
yardmlar
paraszdr.
(eskisinden
borlanmaya
tabi idi.)
4796 17/7/1945 Mbadele
ve tefviz
ilerinin
kesin
tasfiyesi
hakknda
kanun
2510 4753 1945 iftiyi

topraklandr
ma kanunu
2510 5098 24/6/1947 Iskan 2510un 2., 11., ileri ve Salk ve

kanununun 12., 13., 14., Sosyal Yardm
baz 26., 27., ve 28. Bakanl
maddelerini Maddelerini
n tamamen; 7. Ve
kaldrlmas 10. Maddelerini
na, ksmen
deitirilme kaldrm; 1., 8.,
sine ve bu 9., 15., 29., 30.,
kanuna 37., 39. ve 42.
yeniden Maddelerini
baz madde deitirmi; 1
ve fkralar yeni madde ve 2
ilavesine geici madde
dair kanun eklemitir.
- skan
asndan
lkeyi 2ye
blen 2.
Madde
kaldrlm.
389
Says
- Sorumlu
kurum ve
bakanlk
adlarnn
Trkeletirilm
esi.
- Topra dar,
bataklk,
ormanlk,
dalk, talk
olduu iin
geinemeyen
kylerin
elverili
yerlere
nakledilmesin
den Shhat ve
timai
Muavenet
Vekilliinin
sorumlu
olduunu
dzenleyen
2848, jeoloji
ve tabii afetler
dolaysyla bir
mahal halknn
yerlerini terk
etmesi
gerektiinde,
o mahal halk
Salk ve
Sosyal Yardm
Bakanlnca
baka yere
yerletirilir
eklinde
deitirilmitir.
- Kaldrlan
maddelerle
yasak blge
uygulamasna
son verilmi
ancak ek
maddeyle yeni
bir yasak
blge
kurulmutur:
Ar, Sason,
Tunceli ve
Zeylan yasak
blgelerine
Bakanlar
Kurulu karar
olmadan hi
kimsenin
girmesine,
iskan ve
390
Says
ikametine izin
verilemez.
- Kaldrlan 11.
Madde,
Trke
konumayanla
rn iskan
edildikleri
yerde topluluk
oluturamayac
aklarna
ilikin; 24.
Madde
nakledilenlerin
tanmazlarn
n devlete
geeceine
ilikin
2510 5227 6/7/1948 Iskan Yasak blge Bakanlar Kurulu

kanununun olarak
baz belirlenmi
maddelerini yerler halkndan
n olup, 5098in
kaldrlmas yrrle
na, girmesinden 2
deitirilme yl iinde
sine ve bu iskann
kanuna isteyenlerden
yeniden muhta
baz madde durumda olanlar
ve fkralar eski illerine veya
eklenmesin civarna
e dair olan yerletirilebilirler
5098 sayl .
kanunun
geici ikinci
maddesinin
bir numaral
bendinin
deitirilnes
ine ve bu
maddeye
baz
hkmler
eklenmesin
e dair
kanun
2510 5420 8/6/1949 Iskan 5098in geici

kanununun maddesine
baz ekleme
maddelerini
n
kaldrlmas
391
Says
na,
deitirilme
sine ve bu
kanuna
yeniden
baz madde
ve fkralar
ilavesine
dair olan
5098 sayl
kanunun
geici ikinci
maddesine
baz fkralar
eklenmesi
hakknda
kanun
5606 23/3/1950 Kars ili ile

Bayazt,
Erzurum ve
oruh
illerinin baz
paralarnd
a muhacr
ve
snmas
yerletirilm
esine ve
eyrli
iftilerin
topraklandr
lmasna
dair
kanunda
deiiklik
yaplmas
hakknda
kanun
2510 3/1271 13/4/1951 Iskan

Mevzuatna
gre
yaplacak
yerletirme,
iae ve
tedavi ileri
iin acele
salanmas
gereken
maddeler
hakkndaki
ynetmelik
392
Says
2510 5826 9/8/1951 Iskan Tunceli, Van, Nakledilenler eski Bakanlar Kurulu
kanununu Siirt, Bitlis, Ar yurtlarna dnme
tadil eden ve Kars hakkn alnca
5098 sayl illerindeki iskana 22516 kii geri
kanunun yasak blgeler dnm, hazineye
12nci kaldrlm, gemi olan
maddesinin buralarda kyler tanmazlarn tm
deitirilme oluturulmas sahiplerine iade
si ve kabul edilmitir. edilmitir.
yasakl
kaldrlan
yerlerle
5227 sayl
kanunun
1nci
maddesinin
4nc
bendinde
zikredilen
idareten
boaltlm
blgelerde
kyler
tekili ve
halknn
yerletirilm
esi
hakknda
kanun
2510 6093 8/7/1953 Iskan Yasakl

kanununun kaldrlan
baz blgeler ile ilgili
maddelerini dzenlemelerde
n tadiline deiiklikler:
ve yeniden
baz - skanda
n
hkmler
yararlan
ilavesine
acaklar
dair 5420 genileti
ve 5826 lmi
sayl
kanunlarn
baz
maddelerini
n
deitirilme
sine ve
yeniden
baz
hkmler
ilavesine
dair kanun
393
Says
2510 105 25/10/196 2510 sayl

0 iskan
kanununa
ek kanun
2510 5/586 3/12/1960 105 sayl

kanunla
naklolunanl
arn menkul
ve
gayrmenku
l mallaryla
alacaklarn
n tasfiye
ekli
hakkndaki
tzk
2510 81 23.10.196 105 sayl

2 kanunun
kaldrlmas
hakknda
kanun
2510 1306 29/6/1970 2510 sayl - Kamula Ky leri Bakanl

iskan trma (kamulatrmalarda,
kanununa durumu iskan edilenlere
ek kanun nda verilecek
iskan eitimlerde, ky
- Kysel gelitirme
alanda
merkezlerinin
i
kurulmasnda, arazi
iskann
dzenle temininde
nmesi sorumluluu var)
ve ky
gelitirm
e
merkezl
erinin
kurulma
s
- zel
iskan
fonu ile
ilgili
dzenle
meler
- Sanatka
r olarak
iskan:
Meslek
edindir
me
eitimler
i
394
Says
- Kanunla
T.C.
Ziraat
Bankas
na
verilen
grevler
Bankan
n asli
grevler
indendir
.
2510 - 8/6/1971 2510 sayl
kanuna ek
1305 sayl
kanunun
baz
maddelerini
n
uygulanma
eklini
gsterir
ynetmelik
2510 - 31/8/1976 1306 sayl

kanunun
baz
maddelerini
n
uygulanma
eklini
gsterir
ynetmelii
n
deitirilme
sine ilikin
ynetmelik
2510 - 23/8/1982 1306 sayl

kanunun
baz
maddelerini
n
uygulanma
eklini
gsterir
ynetmelii
n
deitirilme
sine ilikin
ynetmelik
2510 - 3/9/1982 1306 sayl

kanunun
baz
maddelerini
395
Says
n
uygulanma
eklini
gsterir
ynetmelii
n
deitirilme
sine ilikin
ynetmelik
2510 - 21/5/1983 1306 sayl

kanunun
baz
maddelerini
n
uygulanma
eklini
gsterir
zel iskan
fonu
ynetmelii
nin baz
maddelerini
n
deitirilme
sine ilikin
ynetmelik
2510 - 13/9/1985 zel iskan

fonu
ynetmelii
nin
deitirilme
sine ilikin
ynetmelik
2510 3583 29/6/1989
2510 3805 4/6/1992
2510 4057 11/12/199

9
2510 4629 3/3/2001
5543 5543 26/9/2006 skan - Kurumsal Bayndrlk ve skan

Kanunu deiiklik: lkesel Bakanl Afet leri
ve g Genel Mdrl
politikasna
- Ky Hizmetleri
ynelik
Genel
nedenlerden ok
Mdrlnn
brokratik
iskanla ilgili
nedenlerden
birimleri illerde
tr
zel idareye,
deimitir. Bu
merkezde
396
Says
brokratik Bayndrlk ve
nedenler: skan Bakanl
2005te Ky Afet leri Genel
Hizmetleri Genel Mdrlne,
Mdrlnn stanbul ve
lavedilmesi, Kocaelinde
fonlarn tasviyesi belediyelere,
sonucunda iskanl
kamulatrma gmenlerin
bedellerinin ilemleri TOKye
yeniden devredilmi.
dzenlenmesi
gerei, Medeni
Kanunda aile ve
aile reisliine
ilikin yaplan
deiiklikler
nedeniyle
yasann yeniden
dzenlenmesi
gerei.
EK 6: ULUSLARARASI G VE SKAN KURUMU ILE LGILI YASA VE

ULUSLARARASI ANLAMALAR (NEMLI TARIHLER)
1857 Muhaceret Nizamnamesi
1860 skan ve Muhacirun Komisyonu
1878 Berlin Anlamas (Balkanlardaki Trk ve Mslmanlara uygulanacak kurallar)
397
1897 Kopenhag Devletler Umumi Hukuku Enstits Milletleraras Hukuk Noktasndan Bir
Hicret Mukavelesi Layihas (toplu ve ferdi g hrriyeti)
1900 Madrid Milletleraras Komisyon (gmenlerin medeni hak ve tabiyetleri hakknda baz
temenniler )
1913 Edirne Anlamas (Osmanl-Bulgar Mbadele Anlamas )
(Ocak 1913 ttihat ve Terakki iktidarnn balangc)
1913 skan- Muhacirin Nizamnamesi
1913 Airetler ve Gmenler Umum Mdrl (Umum Mdr kr Kaya)
1913 stanbul Anlamas (Bulgaristanla imzalanan mbadele anlamas)
1914 Aair ve Muhacirin Mdriyeti Umumisi
1915 Tehcir Kanunu
1914 Osmanl-Yunan Mbadele anlamas
1919 Birlemi Milletler Milletleraras alma Tekilat (ii g)
Dnya Gmen ve Mltecileri Aratrma Cemiyeti
Avrupa Gmen ve Mltecileri Cemiyeti
1923 Lozan Anlamas (Mbadele-i Ahali Mukavelenamesi)
1923 Mbadele, mar ve skn Vekaletinin kurulmas (Vekil Mustafa Necati)
1923 skn Kanunu
1924 Roma Gler Kongresi
1924 mar ve skn Mdriyet-i Umumiyesi (ileri Bakanlna bal)
1925 134 sayl Bakanlar Kurulu Karar eyh Sait syan nedeniyle srgn yasas
1925 675 sayl Mahalli sknlarn Bilamezuniyet Tebdil Eyleyen Muhacir ve Mltecilerle Aair
Hakknda Kanun
1925 Trkiye Bulgaristan Dostluk Anlamas (gmenlerin haklar ve mlkiyet haklar ve

gnll g anlamas) kamet Mukavelenamesi
1925 Trkiye Arnavutluk Dostluk Anlamas
1926 885 sayl skn Yasas
1927 1097 sayl Baz Ehasn ark Menatkndan Garp Vilayetlerine Nakline Dair Kanun
398
1929 Nfus Mdriyet-i Umumiyesi (ilerine bal)
1930 Trkiye-Yunanistan Dostluk Anlamas (etabli oluuyor)
1932 Cenevre Kongresi
1930-1938 Nansen Beynelmilel Mlteci Tekilat (Rus ve Ermeni Mltecilerin haklarn

korumak, seyahat dokmanlarn temin etmek)
1934 2510 sayl skn Yasas
1934 Shhat ve timai Muavenet Bakanlna bal
1933-38 Alman Mlteciler Yksek Komisyonu (Nazizm aleyhtarlarn ve Yahudileri

Almanyadan kn salamak)
1936 Trkiye Romanya Dostluk Anlamas (Dobrucadaki Mslman Trklerin g. Gagauz

Hristiyan Trkleri hari)
1938-1946 Milletler Cemiyeti Mlteciler Yksek Komisyonu (Yeniden iskn)
1938-1947 Hkmetler aras Mlteciler Yksek Komisyonu (gmen haklarn korumak,

seyahat dokmanlarn salamak)
1947 Paris Bar Anlamas (M:2 Aznlk haklar)
1951 Cenevre Anlamas
403 sayl ve 1964 tarihli Trk Vatandal Kanunu
1967 Mltecilerin Stats Hakknda Uluslararas Protokol
22 Mart 1968 Bulgaristan Trkiye Yakn Akraba G Anlamas(1978e Kadar)
195? Gmen ve Mlteciler Trkiye Yardm Birlii (Celal Bayarn kurdurduu gnll yardm
dernei)
1968 Bulgaristan Trkiye Yakn Akraba G Anlamas
1975 Helsinki Anlamas (aznlk haklar)
1989 3583 sayl yasa (skan Kanununa ek, soydalarn iskan)
1989 3582 sayl yasa ile 3294 sayl Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Yasasna
ek madde ile gmenlere yardm
5286 sayl 2005 tarihli Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn Kaldrlmas ve Baz Kanunlarda
Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun
399
2005/8554 Kaldrlan Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn Devir lemlerine likin Bakanlar
Kurulu Karar
5543 Sayl 2006 tarihli skan Kanunu
2003 ltica ve G Ulusal Eylem Plan
400
EK 7: RESIMLER
RESIM 1: 1960LARDA ALMANYAYA GIDEN IILER
401
RESIM 2: ILER ALMANYADA
402
RESIM 3: KENTE G EDEN KYLLER
403
RESIM 4: KENTLILER KYLLERI YADIRGIYOR 1
404
RESIM 5: KENTLILER KYLLERI YADIRGIYOR 2
405
RESIM 6: KENTE KYL AKINI VAR
406

Türkiyenin Uluslararası Göç Politikaları 1923 2023

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türkiyenin Uluslararası Göç Politikaları 1923 2023

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Trkiyenin Uluslararas G Politikalar, 1923-2023

MiReKo Proje Raporlar 1/2014

Prof. Dr. Ahmet DUYGU

TRKYENN ULUSLARARASI G POLTKALARI, 1923-2023:

MiReKoc Aratrma Raporlar 1/2014

Prof. Dr. Ahmet DUYGU

TBTAK tarafndan desteklenen Trkiyenin Uluslararas G Politikalar, 1923-2023: Ulus-

Elimizdeki almann gerekletirilmesi srasnda ana aratrmaclarn dnda, projeye birok

3.4.1 Ynetmek in Benzetirmek: 1934 skan Kanunu ve Sonras......................................... 121

6.2.1.2 renciler .................................................................................................................... 227

EK 5: skan Kanunu Deiiklik Tablosu............................................................................................. 383

EKL 2.1: G SSTEMLER ................................................................................................................... 41

ABD Amerika Birleik Devletleri

BAAV Bundesanstalt fr Arbeitslosenversicherung

(Federal i Bulma ve sizlik Sigortas Kurumu)

BDT Bamsz Devletler Topluluu

BMMYK Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii

DE Devlet statistik Enstits

DPT Devlet Planlama Tekilat

EURES European Employment Services

(Avrupa stihdam Hizmetleri)

IBK Bulma Kurumlar

KAOD Kuzey Afrika ve Orta Dou

NATO North Atlantic Treaty Organization

(Kuzey Atlantik Anlamas rgt)

TCB Trkiye Cumhuriyeti ileri Bakanl

UGT Uluslararas G Tekilat

UNDP United Nations Development Programme

(Birlemi Milletler Kalknma Program)

UNHCR United Nations High Commissioner for Refugees

(Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii)

Bu alma temelde Trkiyenin hem yurtdna ynelen, hem de yurtdndan gelen g ve

Anahtar Kelimeler: G, Snma, G Politikalar, skan Kanunu, Ulus-Devlet, Ulus-tesi,

Keywords: Migration Policies, Nation-state, Transnationalism, Country of Immigration,

te byle bir arkaplan iinde, kuruluundan bu yana modern Trkiye farkl

ARATIRMANIN AMACI VE KAPSAMI

Uluslararas g dalgalarnn ktklar ve vardklar lkeler iin (hatta getikleri lkeler

Trkiye, tarihsel ve gncel olarak uluslararas g ve snma hareketleri ile bu denli

bu alma iinde, siyasal/siyasi/siyaset ve siyasa kavramlar sz edilen birbiri ile ilikili

Trkiyenin uluslararas g ve snma siyasetlerinin ve siyasalarnn

Trkiyenin uluslararas g ve snma siyasetlerinin ve siyasalarnn neler

Bu aratrmann kapsad dnem (19232023) genelde dnya, zelde ise Trkiyede

Bu tr bir almann Trkiyenin modernleme tarihinin farkl ynlerini ortaya

Bunlarn tesinde zellikle 1990l yllarda grlen Trkiyeye ynelen ou dzensiz

da 1951 Mltecilerin Statsne Dair Cenevre Szlemesi zerinden Trkiyenin snma

te yandan bu alma iinde, Trkiyenin uluslararas g siyaset alannn geirdii

ARATIRMANIN TASARIMI VE UYGULAMASI

Bu aratrma, yukarda ana noktalarna deinilen kuramsal ve ampirik

Sz edilen veri toplama sreci belli bal aamada gerekletirilmitir. lk olarak

Tarihsel Bir erevede 19232006 Yllar Temelinde Veri Toplanmas Ariv

Trkiyenin uluslararas g politikalarn ve uygulamalarn tarihsel bir bak

Trkiyenin Gnmzdeki Uluslararas G ve Snma Politikalarna Ynelik Veri

Trkiyenin Gelecee Ynelik (20062023) G ve Snma Politikalar ile lgili AB

uygulamalarnn irdelenmesi te yandan ise gelecekte bu politika ve uygulamalarn alaca

Uluslararas g ve snma konularnda yrtlen tm almalar, bu olgularn

almann nc Blm Trkiyede uluslararas g alan bata olmak zere

Drdnc Blm ayrca zellikle Balkanlardan Cumhuriyetin erken dneminden

Beinci Blm, 1960l yllarla balayarak Trkiyenin dnyadaki uluslararas g

Yedinci Blmde irdelenecei gibi, yukarda sz edilen son konu balamnda

almann Sonu Blm, Trkiyedeki uluslararas gle ilgili siyasetin ve

ABADAN-UNAT, N., Bitmeyen G, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, (2006).

FIAST, T., Uluslararas G ve Ulusar Toplumsal Alanlar, Balam Yaynlar, stanbul,

TEKEL, ., G ve tesi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, (2008).