T.C.

MLL ETM BAKANLII

ENDSTRYEL OTOMASYON
TEKNOLOJLER

DEVRE ANALZ 2
523EO0354

Ankara, 2011
 Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve
retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
PARA LE SATILMAZ.
 NDEKLER

AIKLAMALAR .................................................................................................................... ii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. BR FAZLI DEVRELERDE G ...................................................................................... 3
1.1. Omik Direnli ve Endktansl Devrelerde G ............................................................ 3
1.1.1. Omik Direnli Devrelerde G .............................................................................. 3
1.1.2. Kondansatrl (XC)Devrelerde G ..................................................................... 5
1.1.3. Endktansl (XL) Devrelerde G .......................................................................... 8
1.2. R-L Devrelerede G ve G Katsays ...................................................................... 10
1.2.1. Ani G (p) .......................................................................................................... 11
1.2.2. Aktif G (Efektif G) ....................................................................................... 12
1.2.3. Grnr G ........................................................................................................ 12
1.2.4. Reaktif G .......................................................................................................... 12
1.2.5. Grnr, Aktif ve Reaktif G ............................................................................ 13
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 16
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 17
RENME FAALYET2 .................................................................................................. 18
2. FAZLI DEVRELER .................................................................................................... 18
2.1. Fazl Alternatif Akm ............................................................................................ 18
2.2. Fazl Sistemde G................................................................................................ 21
2.3. Dner Manyetik Alan ve fazl Elektrik Motoru .................................................... 22
2.4. Fazl Dner Manyetik Alan ................................................................................... 23
2.5. AC Motorlar ................................................................................................................ 25
2.5.1. Faz Gerilimin Karakteristikleri ...................................................................... 25
2.5.2. Faz Motor Paralar ........................................................................................ 25
2.6. DC Motorlar ................................................................................................................ 28
2.6.1. Avantajlar ........................................................................................................... 28
2.7. Dier 3 Fazl Motor eitleri ...................................................................................... 28
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 29
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 30
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 31
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 32
KAYNAKA ......................................................................................................................... 33

i
 AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD 523EO0354
ALAN Endstriyel Otomasyon Teknolojileri
DAL/MESLEK Alan Ortak
MODLN ADI Devre Analizi - 2
Bu modl elektrik makinalarn tanma ve fazl devrelerde
MODLN TANIMI akm, gerilim ve g lme ilemlerini yapmaya ynelik bilgi
ve becerilerin verildii renme materyalidir.
SRE 40/32
N KOUL Devre Analizi - 1 modln tamamlam olmak
YETERLK fazl sistemleri incelemek
Genel Ama
Gerekli ortam salandnda elektrik makinalarn doru
olarak tanyabilecek ve fazl devrelerde gerilim, akm ve
g lme ilemlerini hatasz olarak yapabileceksiniz.
MODLN AMACI
Amalar
1. Elektrik makinalarn doru olarak tanyabileceksiniz.
2. fazl devrelerde gerilim, akm ve g lme
ilemlerini doru olarak yapabileceksiniz.

Ortam: Elektronik laboratuvar

ETM RETM
ORTAMLARI VE Donanm: Elektronik devre elemanlar, deney bordu, g
DONANIMLARI kayna, multimetre, el takmlar

Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen

lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.

LME VE retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test,

DEERLENDRME doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak
modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri
lerek sizi deerlendirecektir.

ii
 GR

GR
Sevgili renci,

Devre Analizi 2 modl ile elektrik makinalarn tanyp fazl devrelerde gerilim,
akm ve g lme ilemlerini yapabileceksiniz.

Bu modl baaryla tamamladnzda elektrik lmleriyle ilgili ilemleri ileri

dzeyde bitirmi olacaksnz. Ayrca faz kavramn anlayacak ve motor srmlerinde bu
modlden edindiiniz bilgileri kullanacaksnz.

Devre Analizi - 2 modl, niversite reniminizde de yardmc olacak bir modl

olup iyi renilmesinde ve anlalmayan konularn tekrar edilmesinde byk yarar vardr.
lmlerin birok kez tekrar edilerek yaplmas ve hesaplamalarn da retmeniniz
tarafndan kontrol edilmesi size kolaylk salayacak bir yntemdir.

Bu modlden sonra devre analizi dersini tamamlam olacaksnz. reneceiniz

bilgiler ile st snflarda yapacanz uygulamalara hazrlk yapm olacaksnz.

1
2
 RENME FAALYET1

RENME FAALYET1
AMA

Elektrik makinalarn doru olarak tanyabilceksiniz.

.
ARATIRMA

Evimizde kullandmz elektrikli aletlerin neler olduunu, ne iin kullanldn

ve nasl altklarn aratrnz

1. BR FAZLI DEVRELERDE G
1.1. Omik Direnli ve Endktansl Devrelerde G
Herhangi bir elektrik devresinde g, ayn zamandaki akm ile gerilimin arpmndan
elde edilir.
Doru akm devrelerinde (DC), gerilim ve akm zaman ile deimez ve herhangi bir
andaki akm ve gerilimin rettii gcn ifadesi aadaki formlle bulunur.

P =VI [W]
Alternatif g ise yine ayn zamanda akm ve gerilimin arpmdr ancak bu srekli
deiir nk akm ve gerilimin her ikisi de zamana bal olarak deiir. Gerilim ve akmn
byklklerine ek olarak ikisinin arasndaki faz fark da g zerinde byk etki yapar.
AC g, bir saykldaki ani gcn deeri olarak ifade edilir.

1.1.1. Omik Direnli Devrelerde G

ekil 1.1: Omik direnli devre

3
 Bir fazl AC g sistemleri iin ekil 1.1deki devre gz nnde tutulur. Omik direnli
alternatif akm devrelerinde akm ile gerilim ayn fazda olduundan doru akm
devrelerindeki gibi g hesaplamas yaplr.

1.1.1.1. Ani G (p)

Akm ve gerilimin dalga ekilleri ekil 1.1(b)de gsterildii gibi ayn fazdadr.
Omik ykler iin bu normaldir. Glgeli gri alan g seviyesini temsil eder.

Gcn ani deeri ani akm ve gerilimin arpmna eittir.

p = vi

Burada:
p : Gcn ani deeri watt [W]
i : Akmn ani deeri amper [A]
v : Gerilimin ani deeri volt [V]

Burada dikkat edilmesi gereken nokta g dalga eklinin daima pozitif olmasdr.

Gcn pozitif deeri, kaynan yke verdii g olarak ifade edilir.

Gcn negatif deeri, kaynaa geri dnen g olarak ifade edilir (Direnli devrelerde
meydana gelmez.).

Dalga ekli daima pozitiftir, nk gerilim ve akm deerleri daima ayn pozitif veya
negatif sinyale sahiptir. Bu, iki ayn iarete sahip deerlerin arpmnn daima pozitif olduu
anlamna gelir.

G p=vi Ortalama AC g
v= 2 V sin t [V] olduu zaman 4
i= 2 I sin t [A]
2
Ani g
p = vi
2 4 6 8
= 2 V sin t 2 I sin t Akm (i)
= 2VI sin2t -2 Gerilim (v)
= VI ( 1 cos 2t)
= VI VI cos 2t [W] ekil 1.2: P Gcnn anlam ve dalga ekli

VI cos 2t sinsoidal dalgadr ki onun asal frekansla () iki kez deiimi ve bu

dalgalarn maksimum deeri VIdr. VI cos 2tnin ortalama deeri sfrdr. Alternatif g P
aadaki gibi ifade edilir.
P = VI [W]

4
 Ortalama g P bu devrede ACnin etkin deeri, ayn byklkteki DC akmn
etkisini gsterdii zamanki gcn deeridir.

Ortalama G (Pavg veya P)

Akm ve gerilim dalga ekli ayn fazda olduklar zaman ortalama g RMS gerilim ile
RMS akm arpmna eittir:

Pavg = VRMS IRMS [W]

Bu eitlii daha basit ekilde yazarsak:

P = VI [W]

Devrenin ortalama g tketimi akm ve gerilimin ortalama deerlerinin arpmdr.

AC g eitlii aadaki deiimleri de kapsar:

I = P / V [A]

V = P / I [V]

P = I2R = V2 / R [W]

1.1.2. Kondansatrl (XC)Devrelerde G

Mukayese iin saf kapasitif ykl basit AC devreyi gz nne alalm:

Bir AC devrede, kondansatr gc sra ile bir zerine alr, bir devreye geri gnderir.
AC devrede g dielektrik materyal iinde elektrostatik g olarak depo edilir ve sonradan
devreye geri dner.

ekil 1.3: XC devreler

5
 v veya inin sfr olduu noktalarda p de sfrdr. i ve v pozitif olduu zaman p de
pozitiftir. kisinden biri negatif olduu zaman p negatif olmaktadr. v ve inin her ikisinin de
negatif olmas durumunda p pozitiftir.

ekilde de grld gibi g sinsoidal olarak devam etmektedir. ekildeki gri

glgeli alan gcn nasl absorbe edildiini ve devreye nasl geri dndrldn
gstermektedir. ekil 1.3te (+ seviye) yatay ekseninin stnde kalan (a ile gsterilen) gri
alan kondansatr tarafndan absorve edilen gc, eksenin altnda kalan (b ile gsterilen) gri
alan ise kondansatrden kaynaa dndrlen gc gstermektedir.

Enerji olarak g srasyla absorbe edilmekte ve kaynaa geri dndrlmektedir yani

akm veya gerilimin frekansna gre g, iki kez ykselip alalmaktadr (Art veya eksi
maksimum noktaya ulamaktadr.). Kondansatrler ald gc tekrar devreye iade
ettiinden ortalama g sfrdr.

1.1.2.1. Ani G (p)

v ani geriliminin ve i ani akmnn arpm p ani gcn verir.

v= 2 V sin t [V] olduunda
i= 2

Ani g sin (t + / 2) = cos t

p = vi sin t cos t
= 2 V sin t 2 = 1/2{sin (t + t)+ sin (t t)
= 1/2(sin 2t ]
= 2VI sin t cos t
= VI sin 2t [W]

Sinsoidal dalga ile gsterilen bu eitlik, iki kez asal hz ile deiir ve onun
maksimum deeri VIdr. VI sin 2t nin ortalamas sfrdr ve alternatif g Pnin ifadesi
aadaki gibidir.

P = 0 [W]

1.1.2.2. Aktif G (PA) (Ptrue)

ekil 2-84 (c) gsterilen devre kapasitif (Xc) bir devre zelliine sahiptir ve 1
fark vardr. Bundan dolay ani g, akm veya gerilimin periyodunun aralklarnda
pozitif ve negatif blge arasnda deiir. Pozitif ve negatif deerler byklk olarak
birbirlerine eittir. Kondansatr tarafndan sayklnn pozitif ksm sresince depo edilen
btn enerji, negatif ksm sresince kaynaa geri dndrlr. Bu en idealidir. Saf kapasitif
devrede g dalm sfrdr.
Akm ve gerilim ekil 2-84 (c) de 90 faz farkldr.

P = VI cos = VI 0 = 0 [W]
6
1.1.2.3. Reaktif G (Pr)

Bir kondansatrde depo edilen veya geri dndrlen enerji oran Var (volt-amper-
reaktif) birimi ile Pr reaktif g olarak isimlendirilir. Reaktif g miktar sfrdan farkldr
nk zamann herhangi bir annda kondansatr, kaynaktan enerji alr veya enerji verir.

AC g eitliinin deiimi:

Pr = VrmsIrms
2
Vrms
Pr = (2-100)
XC
Pr = Irms2 XC

rnek 1: Aktif gc ve reaktif gc hesaplaynz.

V=12V C
f =2kHz 0.01F

zm :

Aktif g PA daima ideal kondansatrler iin sfrdr.

Ptrue = 0 W

Reaktif g kapasitif reaktans ile belirlenir ve eitlik (2-100) kullanlr.

1
XC = 7.96 k
2 2 10 0.01 106
3

2
Vrms 122
Pr = = 18.1 mVar
X C 7.96k

7
1.1.3. Endktansl (XL) Devrelerde G

Karlatrma iin saf endktif ykl bir AC devreyi gz nne alalm:

Bir AC devrede bobin, gc srasyla absorbe eder ve kaynaa geri dndrr.

Manyetik kuvvet izgileri oluturmak iin kullanlan AC g sonradan manyetik alan
hareketi olarak devreye geri dndrlr.

ekil 1.4: XL devreler

Saf endktif devrelerde g dalm sfrdr.

Bobin, uygulanan AC gerilimin bir sayklnn bir eyreinde gc absorbe eder ve onu
tekrar sonraki eyrekte devreye dndrr.

v ve inin sfr noktalarnda p de sfrdr. v veya inin her ikisinin de pozitif olmas
durumunda p pozitiftir. v veya iden herhangi birisinin negatif veya pozitif olmas
durumunda p negatiftir.

Her ikisinin de negatif olmas durumunda p pozitiftir. G sinsoidal dalga olarak

devam eder. ekil 1.4te (b) deki gri glgeli alanlar gcn nasl absorbe edildiini ve
devreye nasl geri dndrldn gstermektedir. (+ seviye) yatay ekseninin stnde kalan
(a ile gsterilen) gri alan bobin tarafndan absorbe edilen gc, eksenin altnda kalan (b ile
gsterilen) gri alan ise bobinden kaynaa dndrlen gc gstermektedir.
Saf endktif devrelerde, bobinin manyetik alan tarafndan absorbe edilen g miktar,
bobinden kaynaa dndrlen g deerine eittir. Dolaysyle toplam g sfrdr. Yani
bobin g harcamaz.

Enerji olarak g srasyla absorbe edilmekte ve kaynaa geri dndrlmektedir. Yani

akm veya gerilimin frekansna gre g iki kez ykselip alalmaktadr (Art veya eksi
maksimum noktaya ulamaktadr.).

8
1.1.3.1. Ani G (p)

Ani gerilim (v) ve ani akmn (i) arpmlar ani gc (p) verir.

v= 2 V sin t [V] olduunda

i= 2 I sin (t sin (t / 2) = cos t
sin t cos t
Ani g = 1/2{sin (t + t)+ sin (t
p = vi t)
= 2 V sin t 2 I sin (t 2) = 1/2(sin 2t ]
= 2VI sin t sin (t
= 2VI sin t cos t
= VI sin 2t [W]

Sinsoidal dalga ile gsterilen bu eitlik iki kez asal hz ile deiir ve onun
maksimum deeri VIdr. VI sin 2t nin ortalamas sfrdr ve alternatif g Pnin ifadesi
aadaki gibidir.

P = 0 [W]

1.1.3.2. Aktif G (PA) (Ptrue)

ekil 2-87 (c) de gsterilen devre endktif

faz fark vardr. Bundan dolay ani g, akm veya gerilimin periyodunun aralklarnda
pozitif ve negatif blge arasnda deiir. Pozitif ve negatif deerler byklk olarak
birbirlerine eittir. Bobin tarafndan g sayklnn pozitif ksm sresince depo edilen btn
enerjinin negatif ksm sresince kaynaa geri dndrlmesi ideal olandr. Bobinde sya
dnen enerji yoktur, bu nedenle aktif g sfrdr. Saf endktif devrede g dalm
sfrdr. Akm ve gerilim 90 faz farkldr ve g P ise;

P = VI cos = VI 0 = 0 [W] dr.

1.1.3.3. Reaktif G (Pr)

Bir bobinde depo edilen veya geri dndrlen enerji oran Var (volt-amper-reaktif)
birimi ile Pr reaktif g olarak isimlendirilir. Reaktif g miktar sfrdan farkldr nk
zamann herhangi bir annda bobin gerekte kaynaktan enerji alr veya enerji verir.

AC g eitliinin deiimi:
Pr = VrmsIrms
2
Vrms
Pr = (2-104)
XC
Pr = Irms2 XL

9
 rnek 2: 20 kHZlik ve 24 Vrms voltluk bir gerilim, sarg rezistans 5 ve endktans 1
mH olan devreye uygulanyor. Reaktif (Pr) ve aktif (Ptrue) gc bulunuz.

zm:

Endktif reaktans:

XL 20 103 1 10-3 126

Akm:
VS 24
I= = 0.19A
X L 126

Reaktif g:

Pr = I2XL = 0.192 126 = 4.5 Var

Aktif g:

Ptre = I2RW = 0.192 5 = 0.18 W

1.2. R-L Devrelerede G ve G Katsays

Endktansl ve direnli yklerden meydan gelen AC devreyi gz nne alrsak ekil
1.5te gsterildii gibi bir AC devirde akm (I) gerilimden (V) genel olarak kadar geridedir.

ekil 1.5: R-XL devreler

10
 Bir R-L devrede, bobin srasyla gc absorbe eder ve devreye geri dndrr fakat
diren iin ayn eyleri syleyemeyiz. Diren devreden g absorbe eder fakat kesinlikle
geri dndrmez. Burada gsterilen dalga ekilleri toplam gc, akm ve gerilimi ifade eder.

Diyagramdaki gri glgeli alan, gcn nasl absorbe edildiini ve devreye nasl geri
dndrldn gstermektedir.

Referans izgisinin stndeki (+ seviye) gri (a) alan, bobin tarafndan absorbe edilen
gc, referans izgisinin altndaki (- seviye) gri (b) alan, devreye geri dndrlen gc
gsterir.

Bu devrede devre akm geriliminden as kadar geride ise byle devrelere endktif
devre ad verilir. Akm ile gerilim arasndaki ann cosins devrenin g katsays
olduundan endktif devreler geri g katsayl devrelerdir.

1.2.1. Ani G (p)

Ani gerilim (v) ve ani akmn (i) arpm ani g pyi verir.

v= 2 V sin t [V] olduunda

sin t sin (t )
= 1/2[cos{t (t )
i= 2 I sin (t ) [A]
cos{t + (t )}]
L
= tan-1 dir. = 1/2[cos cos(2t )]
R
Ani g:
p = vi
= 2 V sin t 2 I sin (t )
= 2VI sin t sin (t )
= VI {cos cos (2t )}
= VI cos VI sin (2t ) [W] (2-105)

Bu eitlikte, VI cos sabittir.

VI sin (2t ) ile gsterilen sinsoidal dalga, asal frekans ile iki kez deiir ve
maksimum deeri VIdr. VI sin (2t ) nn ortalamas sfrdr. Alternatif g P ise

P = VI cos [W] eklindedir.

Bu g elde edilebilir bir g yani aktif bir gtr.

Eitlik (2-106) daki cos g katsaysdr.

G katsays
P Aktif G P
G katsays = cos = = veya 100 [%]
VI Grnr G VI

11
 Alternatif akm devrelerinde devre akm ile gerilimi arsndaki ann kosinsine
(cos) g katsays ya da g faktr, sinsine (sin ) reaktif g katsays ya da reaktif g
faktr denir.

G katsays saf omik devreler iin 1e eittir. leri g katsays (akm gerilimden
ileride) ve geri g katsays (akm gerilimden geride) devrelerin karakteristiklerini ifade
etmek iin sklkla kullanlr.

1.2.2. Aktif G (Efektif G)

Aktif gte diren ve bobin tarafndan absorbe edilen g ve bir o kadar da bobinin
devreye geri dndrd g gz nnde bulundurur. R-L devrelerde iki yol vardr.

Aktif g direnten geen akm ile diren zerinde den gerilimin arpm
sonucu bulunabilir.
P = VRI [W]
P = I2R [W]

P : aktif g watt [W]

VR : dirente den gerilim volt [V]
I : direnten geen akm amper [A]
R : diren ohm []

Aktif g aadaki formlle de bulunabilir.

P = VI cos [W]

1.2.3. Grnr G

Bir AC devrede faz fark gz nne alnmadan bulunan devrenin toplam gc

grnr g verir. Pa = VTIT [VA]

Pa: grnr g volt-amper [VA]

VT: devre gerilimi volt [V]
IT: devre akm ampere [A]

1.2.4. Reaktif G

Bir bobindeki reaktif g aadaki gibi ifade edilir.

Pr = Irms2 XL [Var]

12
1.2.5. Grnr, Aktif ve Reaktif G

ayet akm ve gerilim arasnda faz fark var ise gerekte tketilen g, akm ve
gerilimin aktif deerinin rettii gten daha dktr. AC devrenin gc I akmnn ve V
geriliminin g katsays cos ile arpmdr. Bu nedenle g, faz farkna baldr.

1.2.5.1. Grnr G

Akm ve gerilimin kendi etkin deerlerinin arpm grnr g olarak isimlendirilir,

Pa. ile gsterilir.

Pa = VI [VA]

Birimi ise volt-amper [VA], veya kilovolt-amper [kVA]dir.

1.2.5.2. Aktif G (Etkin veya Efektif G)

Aktif ve reaktif bileenlerden gerilim ile ayn fazda olan I cos ; efektif akm (veya
akmn efektif bileeni) bileenidir ve gerilim ile efektif akmn arpm efektif gtr. P ile
gsterilir, birimi watt[W]tr.

P = VI cos [W]

1.2.5.3. Reaktif G (Pr )

Akmn V gerilimine dik al bileeni, I sin , reaktif akm (veya akmn reaktif
bileeni) olarak isimlendirilir. Reaktif akm ile gerilimin arpm reaktif g olarak
isimlendirilir, Pr. ile gsterilir.

Pr = VI sin [Var]

Onun birimi olarak Var veya kilovar [kvar] kullanlr. Aktif, reaktif ve grnr g
ile ilgili empedans, reaktans ve omik direnci de iine alan deiik g eitlikleri vardr.

Grnr g Pa = VI = I2 Z [VA] (2-113)

R 2
Aktif g P = VI cos = I2 Z = I R [W
Z
X
Reaktif g Pr = VI sin = I2 Z = I2 X [Var]
Z
Z: Empedans []
R: Rezistans []
X: Reaktans []

13
 P R
cos = =
Pa Z
P X
sin = r =
Pa Z

Bu tip gc (aktif, reaktif ve grnr) trigonometrik ekiller ile de aklayabiliriz ki

biz bunu g geni olarak isimlendirebiliriz.

Kullanlan trigonometrik kurallar ile herhangi bir gcn verilen iki ksmnn uzunluu
yardm ile veya bir kenar ve a yardm ile dier kenarn uzunluu bulunabilir. tip g
trigonometrik olarak birbirleri ile ilikilidir. Dik gende, P = bitiik dik kenar, Pr= kar
dikkenar ve Pa = hipotens uzunluudur. Kar a devrenin empedansnn (Z) faz asna
eittir.

Pa , P. ve Pr bal olarak aralarndaki iliki

Pa = P 2 Pr2

Burada

sin2 + cos2 = 1
sin = 1 cos2 (2-118)
cos = 1 sin 2 dr.

rnek 3: R-C seri devrede g katsaysn ve aktif gc bulunuz ve g genini iziniz.

R=2k
VS=24V

f=20kHz
C=0.0047F

zm :

Faz as ve kapasitif reaktans hesaplanr.

1
XC = 1693 =1.69 k
2 20 10 0.047 106
3

X 1.69
= tan-1 C = tan-1 = 40.2
R 2

14
G katsays:

PF = cos = cos 40.2 = 0.764

Empedans:

Z= R 2 X C2 = 22 1.692 = 2.62 k

Bu nedenle akm:

VS 24
I= = 9.16 10-3 A = 9.16 mA
Z 2.62 103

Aktif g:

P = VSI cos =24 9.16 10-3 0.764 168 mW

Grnr g:

Pa = VSI =24 9.16 10-3 219.8 mVA

Reaktif g:

Pr = VSI sin =24 9.16 10-3 sin40.2 141.9 mVar

15
 UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET
lem basamaklarnda belirtilen admlar izleyerek uygulama faaliyetini yapnz. Bu
uygulama faaliyeti ile RLC devreleri doru olarak yapabileceksiniz.

R=50
V=12V

f=2kHz
C=4.7F

lem Basamaklar neriler

ekil 1.6daki devreyi kurunuz. Balant iin zil teli kullannz.
AC g kayna ile devreye gerilim
uygulaynz.
Osilaskop balaynz.
Direncin ve kondansatrn ularndaki
gerilimleri osilaskop ile lnz. Ayn
lm multimetre ile de yapnz.
Sonu raporunda devrenin kurulum
Sonular bir rapor hlinde hazrlaynz. aamasn, almasn ve devrede
kullanlan malzemeleri aklaynz.

16
 LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin sonunda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler
doru ise D, yanl ise Y yaznz.

1. ( ) Ani g ani akm ve ani gerilimin arpmyla bulunur.

2. ( ) Saf kapasitif devrede g dalm sonsuzdur.

3. ( ) Saf endktif devrelerde g dalm sfrdr.

4. ( ) Saf endktif devrelerde toplam g sfrdr.

5. ( ) G katsays saf omik devreler iin sonsuzdur.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap

verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

17
 RENME FAALYET2
RENME FAALYET2
AMA

fazl devrelerde gerilim, akm ve g lme ilemlerini doru olarak

yapabileceksiniz.

ARATIRMA

fazl devrelerin nerelerde kullanldn aratrnz.

2. FAZLI DEVRELER
faz, endstrilemi lkelerde elektrik g iletim metodudur.
Santrallerde jeneratrler mekanik gc elektromanyetik bobinler vastas ile alternatif
elektrik akmna dntrr. Akm sinsoydaldr ve frekanslar sabittir fakat faz farkldr.
fazl sistemde fazlar birbirine eit ve her biri dierinden 2/3 [rad] faz farkldr (120).
Frekans genel olarak Avrupada 50Hz ve Amerikada 60Hzdir.

2.1. Fazl Alternatif Akm

Etrafnda ayarlanm bobinler bulunan generatr rotoru, sabit hzda ( [rad/s])
dndrld zaman bobin iinde ayn frekansta fakat farkl fazda elektromotor kuvvet
oluur. Bu alternatif akm ok fazl alternatif akm olarak isimlendirilir.

(a) ayr bobin ayr ayr 2 yerletirilir (b) fazl alternatr de dnen bobine karlk gelen dner alan

3

ekil 2.1: fazl AC jeneratr elektromotor kuvveti ve prensipleri

18
 ekil 2.1deki bobin A, B, ve C N ve S kutuplar arasndaki alana her biri
dierinden 120 farkla yerletirilir, asal hz [rads] ile saat ibresi ynnde dndrlr. Bu
bobinlerde sinsoydal elektromotor kuvvet eA, eB, ve eC retilir. Onlar ayn etkiye, deere
ve faz farkna (120) sahiptir.

ea = 2 E sin t [V]
eb = 2 E sin (t
ec = 2 E sin (t / 3) [V]

ekil 2.2 (a) ve (b) eA, eB, ve eC deerlerinin dalga ekillerini ve vektrlerini
gstermektedir.
Bu nedenle elektromotor kuvvet byklkte birbirlerine eit fakat her biri
faz elektromotor kuvvet veya
ksaca elektromotor kuvvet olarak isimlendirilir. EA, EB ve Ec, R-faz, S-faz ve T-faz
elektromotor kuvveti olarak isimlendirilir.
Her fazn emksi fazn arasnda dengelenir. ayet fazlardan (A, B, ve C) her biri
dierinden geride ise faz sras veya faz dn olarak isimlendirilir.
ea + e b + e c = 0

a = E 0 [V] (referans vektr)

ekil 2.2. fazl elektromotor kuvvet vektr diyagram ve dalga ekli

19
 1 3
b = E 2 j 2 ) [V]

1 3
c = E +j ) [V]
2 2
a+ b + c= 0

ekil 2.1(b)de, bobin ve alan kutuplar her durumda yenilenir ve bir durumu gsteren
her bobin sonu bir dieriyle balanr.

Bu durum dner alan olarak isimlendirilir.

fazl alternatif, akm birbirinden bamsz fazl alternatif akmn birletirilmi

hli olarak dnlr. ayet bir fazl yk, bobinin iki ucu arasna ekil 2.3 (a)daki gibi
balanr ise her faz bir fazl alternatif akm olarak kullanlabilir. Dier bir anlayla ekil 2.3
(b)deki gibi bir balant gerekletirilir ise hem iletken saysndan tasarruf edilir hem de
faz karakteristik zellikleri grlr. Bu durum fazl AC devre olarak isimlendirilir.

ekil 2.3: faz g kaynann balca kullanm

ki kutuplu generatr

yapt zaman elektromotor kuvvetin bir saykln retir.

Elektrik as geometrik aya eittir.

Bobin kutup alanlarn getii zaman zerinde indklenen EMK sfrdr. Bu

durumdaki bobin referans faz olarak seilir.

ncelikle referans faz bobinine faz A diyelim. ndklenen emknin dalga ekli
sinsoydal olur ve bu sinsoydal dalga; Y ekseni zerinde, gerilimin deeri X
ekseni zerinde ise gerilimin faz as olarak izmeye balanr. izilen bu dalga
ekli referans fazn zelliklerini ifade eder.

Dier iki faz dnme ekseni ile ayn daire, evresinin zerinde 3e blnerek ayarlanr.

20
pozisyondadr. Emk dalga e
geridedir. Ayn durum C faz iin de geerlidir ki C faz B fazndan
geridedir.

faz alfabetik karakterler ile gsterilir. Bunlar A-B-C, R-S-T, U-V-W veya
X-Y-Zdir. Birinci karakter birinci, yani referans faza iaret eder. kinci karakter

Faz sras normal devirler iin A-B-C ile ifade edilir. A-C-B ise ters dn ynn
gsterir. Bu nedenle geri dn yaptrmak istediimizde B ve C faznn ularn yer
deitirmeliyiz. Bu srada faz sras rotor dn iin de kullanlabilir. B-C-A ve C-A-B
eklindeki balantlarda ise dn ynlerinde bir deiiklik olmayacaktr. nk dn
ynn deitirmek istediimizde fazdan iki fazn yerini deitirmeliyiz.

2.2. Fazl Sistemde G

Hat akm ve faz gerilimi arasndaki faz fark , her faz iin yk empedans tarafndan
belirlenir. Yk empedans Z, R + jX olduu zaman faz fark ifadesi aadaki gibidir.
X
= tan-1 R

Dengeli fazl devrede toplam g tketimi P [W] her faz iin yk tarafndan
tketilen gler tketiminin toplamdr. Bu nedenle;

P = VAIA cos A + VBIB cos B + VCIC cos C dr.

Burada;

VA=VB=VC=Vp
IA =IB = IC = Ip
cos A = cos B = cos C = cos dr.

Eitlik (5-15) bir fazn asn gsterir ve gcn ifadesi ise;

P = 3VpIp cos [W] dir.

ayet fazl g P hat gerilimleri V ve hat akmlar I ile ifade edilir ise;

V
P = 3VpIp cos = I cos [W]
3
P= 3 VI cos [W]

21
 fazl reaktif g Pr ifadesi:

Pr = 3 VI sin [Var]

fazl grnr g:

Pa = 3 VI [VA]

Kilo olarak birimi:

3V I cos
kW =
1000
3V I
kVA =
1000

Dengeli fazl Y- bal sistemin g katsays, ayn zamanda bobin g katsaysnn

ifadesi ve eitlii

P
PF = cos = eklindedir.
VA

Burada faz akm ve faz gerilimi arasndaki adr.

P
PF = cos =
3V I

2.3. Dner Manyetik Alan ve fazl Elektrik Motoru

Dner manyetik alan prensibi AC motorlar iin temel prensiptir. Senkron ve
indksiyon tip motorlar, rotorlarnn kendi statorlar iinde dner manyetik alan ile dnmesi
prensibine gre alr.

Rotordaki manyetik alan, stator manyetik alannn peinden gider veya stator manyetik
alan tarafndan itilir. nk rotor dn iin serbesttir. imdi yukarda anlattklarmzn
nasl yapldna bakalm.

ki veya fazl makinelerde dner manyetik alan oluturulur.

Bir statorda dner manyetik alan oluturmak iin kutup ifti says uygulanan
gerilimdeki faz says ile dengeli olmaldr. Kutuplar, uygulanan gerilimin fazlar arasndaki
faz alarna eit bir a ile dier kutuplarn yerini alrlar.

22
2.4. Fazl Dner Manyetik Alan
fazl indksiyon motorlar dner manyetik alan prensibine gre alr. imdi stator
sarglarnn faz giriine nasl balandna ve manyetik alan sonucu meydana gelen
dnmeye bakalm.

ekil 2.4 (a), fazn nasl olup da Y-bal statorda dierinin yerini aldn gsterir.
/s [rad]
(120) kadar ayrdr. Statora faz akm girii ekil 2-3 (b)deki grafikte gsterilmektedir.

Manyetik alandan kaynaklanan herhangi bir andaki durumu belirlemek iin sol el
kural kullanlr. Pozitif gerilim iin u numaralarna doru akm akn ve negatif gerilim
iin u numaralarndan uzaa akm akn inceleyelim.

Manyetik alann izimi

(a) noktasnda, B sargsndaki maksimum negatif akm, B sargsnda maksimum

manyetik alan oluturur. Ayn zamanda pozitif akm A ve C sarglarnda manyetik alan
oluturur. Bu manyetik alan zayftr ve genellikle h1 e yardmcdr.

(b) noktasnda, A sargsndaki pozitif maksimum akm, manyetik alan meydana

getirir. Ayn zamanda negatif akm B ve C sarglarnda h2tye yardmc daha zayf bir
manyetik alan meydana getirir.

(c) noktasnda, C sargsndaki maksimum negatif akm, manyetik alan meydana

getirir. Ayn zamanda pozitif akm A ve B sarglarnda daha zayf bir manyetik alan
meydana getirir ki bu alan h3 e yardmcdr.

(d) noktasnda, B sargsndaki pozitif maksimum akm, maksimum manyetik alan

meydana getirir. Ayn anda A ve C sargsndaki negatif akmlar, B sargsndakine gre daha
zayf bir manyetik alan h4 e yardmc olarak oluturur.

(e) noktasnda, A sargsndaki negatif maksimum akm, manyetik alan oluturur. Ayn
anda B ve C iletkenlerindeki pozitif akmlar Adaki manyetik alana gre daha zayf bir alan
h5 e yardmc olarak meydana getirir.

(f) noktasnda, C sargsndaki pozitif maksimum akm, manyetik alan meydana getirir.
Ayn anda A ve B sarglarndaki negatif akmlar, Cdeki manyetik alana gre daha zayf bir
manyetik alan h6 ya yardmc olarak meydana getirir.

Akm grafii zerindeki her nokta analiz edilir. Manyetik alandan dolay meydana
gelen dnme saat ibresi dn ynndedir. fazl akm bir saykln tamamlad zaman
[(f) noktas)], manyetik alan 360 dner.

23
 (a) (b) (c)

ekil 2.4: faz iin dner manyetik alan

Verilen f[Hz] frekansl alternatif akmn dner manyetik alan, saniyedeki (f [rps]) f
devir hz veya dakikadaki 60f (60f [rpm]) devir ile dner ki bu hza senkron hz denir ve NS
ile ifade edilir. rnein faz sargsnda p sayda kutup kullanlr ise dner alan iinde N ve
S kutuplar meydana gelecek ve bu alan 120 (f / p) [rpm] hzda dnecektir. Bu nedenle
dner alan devri aadaki eitlikler ile ifade edilir.

120f
NS = [rpm] 2P: Tek kutup says
2P
2f
NS = [rps] P: ift kutup says
p
Genelde 1 kWtan daha byk gl alternatif akm motoru fazl akm ile
altrlr.

24
2.5. AC Motorlar
2.5.1. Faz Gerilimin Karakteristikleri
fazl AC makinelerde retilen fazl gerilim, endstride R-S-T (L1-L2-L3) olarak
bilinir. R-S-T gerilimleri, aralarnda 120er derece faz fark bulunan gerilimlerdir. ekil
2.5te faz gerilim erisi grlmektedir.

ekil 2.5: 3 fazl AC erisi

fazl gerilim generatrlerde retilir. Generatr bobinleri ieride yldz balanrken

darya u alnr. Yldz noktasnda gerilim sfrdr. Bu noktadan ntr hatt alnr. fazn
da gerilimleri eittir. Generatr fiziki yaps gerei faz sins erisi eklinde ortaya kar.
fazl makinelerde ntr hatt kullanlmaz. faz, kendi aralarnda sra ile ntr grevi
grr. Zaman erisi akmn yn deiim noktasdr. Zaman erisinin altnda ve stnde akm
ynleri farkldr. faz gerilimde her fazn deeri ayr ayr olmak zere zamanla art ve eksi
maksimum deerleri arasnda deiim gsterir.

2.5.2. Faz Motor Paralar

2.5.2.1. Stator

Stator fazl motorun hareket etmeyen ksmdr. DC makinelerin indktrne

benzer. fazl dner manyetik alan sarglar burada bulunur. ekil 2.6da deiik statorlar
grlmektedir.

ekil 2.6: Deiik statorlar

25
2.5.2.2. Rotor

fazl motorlarn dnen ksmna rotor denir. Sincap kafesli ve sargl olmak zere
iki eidi vardr.

Sincap kafesli rotor

Stator gibi silisli saclardan preslenerek paket edildikten sonra, zerindeki kanallara
eritilmi alminyum dklp dklen alminyum ubuklarn iki batan ksa devre edilmesi
ile elde edilir. ekil 2.7de grld gibi alminyum ubuklar kafes eklinde grlr.

ekil 2.7: Sincap kafesin ii bo hli

fazl alternatif akmn oluturduu dner alan iinde hareket eden sincap kafesli
rotor ekil 2.8de gsterilmitir.

ekil 2.8: Sincap kafesli rotor

26
 Sincap kafesli rotorun stator iindeki pozisyonu ekil 2.9da grlmektedir.

ekil 2.9: Sincap kafesli AC motor

Bilezikli (sargl) rotor

Rotor saclar da endvileri gibi kanall olarak preslenir. Kanallara 120er derece faz
farkl, fazl AA sarglar yerletirilir. Sarglar yldz veya gen balandktan sonra
karlan u, rotor miline sabitlenmi olan bileziklere tutturulur. Her bilezik, milden ve
dier bileziklerden yaltlmtr. Bu bilezikler, rotor sarglarna faz enerji tayan fralar
basar. ekil 2.10da sargl rotor grlmektedir.

ekil 2.10: Sargl rotor bizlikleri ve rotor

27
2.5.2.3. Motor Yan Kapaklar
Motoru d etkilere kar koruma ve rotoru yataklama grevi yapar. ekil 2.11de AC
motor ve aksamlar grlmektedir.

ekil 2.11: fazl AC motor ve aksamlar

2.6. DC Motorlar
Fral DC motorlar ilk dizayn edilen motor tiplerindendir. Bu motorlar gnmzde
tork kontrol uygulamalar ve deiik hz almalar iin seilmektedir.

DC jeneratrler ile benzer yapdadr.

Bir DC jeneratr bir DC motor olarak alacak ekilde yaplr. Yani bir
jeneratr bir motor olarak kullanabiliriz.
DC motorlar manyetik kuvvet izgileri ile dey ynde ve birbirine dik a
yerletirilmi, iinden akm geen iletken temeline gre alr.

2.6.1. Avantajlar

Kurulumu anlamak basittir.

Kolay hz kontrol salar.
Kolay tork kontrol salar.
Basit ucuz src dizayn vardr.

2.7. Dier 3 Fazl Motor eitleri

Daha kk fral DC motorlar
Servo motorlar
Fral DC servo motorlar
Daha kk fral AC servo motorlar
Step motorlar
Lineer motorlar
Asenkron motorlar
28
 UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET
lem basamaklarnda belirtilen admlar izleyerek uygulama faaliyetini yapnz. Bu
uygulama faaliyetiyle 3 fazl devreyi doru olarak yapabileceksiniz.

lem Basamaklar neriler

ekil 2.12deki devreyi emaya uygun
Balant iin zil teli kullannz.
olarak kurunuz.
G kayna ile devreye gerilim
uygulaynz.
Her tristrden geen gerilim deerini
kaydediniz.
Her transistrden geen gerilimi
osilaskopta gzlemleyiniz.
Sonu raporunda devrenin kurulum
Sonular bir rapor hlinde hazrlaynz. aamasn, almasn ve devrede
kullanlan malzemeleri aklaynz.

29
 LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin sonunda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler
doru ise D, yanl ise Y yaznz.

1. ( ) fazl motorlarn dnen ksmna rotor denir.

2. ( ) Stator fazl motorun hareket etmeyen ksmdr.

3. ( ) fazl indksiyon motorlar dner manyetik alan prensibine gre alr.

4. ( ) fazl devrede toplam g tketimi, her faz iin yk tarafndan tketilen gler
tketiminin toplamdr.

5. ( ) fazl devrelerde faz fark 60 derecedir.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap

verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

30
 MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
PERFORMANS TEST (YETERLK LME)

Bu modl kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet

ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz.

Ad :
Soyad:
Modln Ad rencinin
Snf :
Nu. :

Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1. Omik direnli devrelerde g lmn yapabildiniz mi?
2. Kondansatrl devrelerde g lmn yapabildiniz mi?
3. Endktansl devrelerde g lmn yapabildiniz mi?
4. R-L devrelerde g lmn yapabildiniz mi?
5. R-C devrelerde g lmn yapabildiniz mi?
6. R-L-C devrelerde g lmn yapabildiniz mi?
7. fazl sistemde g lmn yapabildiniz mi?
8. fazl sistemlerde kullanlan motorlar renebildiniz
mi?

DEERLENDRME

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.

Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninizle iletiim kurunuz.

31
 CEVAP ANAHTARLARI

CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI

1. DORU
2. YANLI
3. DORU
4. DORU
5. DORU
6. YANLI

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1. DORU
2. DORU
3. DORU
4. DORU
5. YANLI

32
 KAYNAKA

KAYNAKA
BEREKET Metin, Engin TEKN, Elektronik Atlye ve Laboratuvar 2, zmir,
2003.

TERAMOTO Koshi, Turgay BLEN, Mustafa GNE, PIC 16F84

Mikrodenetleyici Temel Bilgileri, Programlanmas ve Uygulamalar, zmir,
2004.

YAMAUCHI T., Osman KSE, Selim GLEN, Devre Analizi, Konya, 2003.

33