DOI: 10.13114/MJH.

2015214556
Geli Tarihi: 14.11.2015 Mediterranean Journal of Humanities
Kabul Tarihi: 23.11.2015 mjh.akdeniz.edu.tr
V/2 (2015) 1-15

Filozof (), Sofist (), Retor (): II. Sofistik

Dnemde Snflandrma Problemi

Philosopher (), Sophist (), Rhetorician (): Problems

of Classification in the Second Sophistic

Elif AKGN KAYA

z: II. Sofistik Dnemde sofistler, retorlar ve filozoflar toplumda nemli siyasal ve sosyal grevleri
stlenmektedir. Ancak siyasal ve sosyal grevleri asndan bu grup birbirinden kesin olarak
ayrlamamaktadr. Epigrafik belgeler sofist, filozof ve retor olarak anlan bir kiinin niin bu ekilde
anldyla ilgili aklayc bir bilgi sunmamaktadr. Antik kaynaklarda sofist, filozof ve retor iin verilen
tanmlamalar zaman zaman farkllk gsterebilmektedir. Bu makalede, antik yazarlar ve yaztlar aracl-
yla sofist, filozof ve retor kavramlarnn snrlar izilmeye ve mesleki olarak aralarndaki farkllklar
saptanmaya alld. Sonu olarak, filozof kendine ait bir dnce sistemiyle ve takip ettii felsefi
dnceyle dierlerinden ayrlmaktayken; sofist daha ok bir retmen, bir eitimci ve rehberdir. Retor
ise, bir politikac, danman veya panegyristtir.

Anahtar szckler: Filozof, Sofist, Retor, kinci Sofistik, Snflandrma

Abstract: Sophists, rhetoricians and philosophers had important political and social duties within the
community in the Second Sophistic. However, these three groups cant be separated definitively from
each other in respect to their political duties. Moreover, we cant obtain any descriptive information as to
why they were called sophist, philosopher or rhetorician from the epigraphic record. The identifications
which were given concerning the sophists, rhetoricians and philosophers in Ancient Greek Literature
sometimes show differences. In this article, employing ancient inscriptions and writers opinions, the
attempt is made to draw conceptual borders and professional differences between the sophist, philosopher
and rhetorician. As a consequence of this research it appears that the philosopher had his own system of
ideas and he followed a philosophical idea. However the sophist is a kind of master, teacher and advisor,
while the rhetor is more of a politician, supervisor or panegyrist.

Keywords: Philosopher, Sophist, Rhetorician, the Second Sophistic, Classification

II. Sofistik Dnemde, antik kaynaklar ve epigrafik belgelerde filozof, sofist ve retor iin kesin
bir ayrm yaplmadndan bu kavramlar i ie gemi durumdadr. Antik kaynaklarn verdii
bilgiler bazen yanltc olabilmektedir; nk antik yazarlar kendi n yarglarna gre kiilerle
ilgili yorumlar yapabilmekte, sevmedikleri kiileri kmseme ve aalama adna ahsi dn-
celerini iin iine sokabilmektedirler. Epigrafik belgelerde filozof, sofist ve retor olarak onur-

Ar. Gr., Akdeniz niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm, Antalya.
elifakgun@akdeniz.edu.tr
Bu makale, TBTAK "2214/A - Yurt D Doktora Sras Aratrma Burs Program" kapsamnda Oxford ni-
versitesi, Ioannou Centre for Classical and Byzantine Studies'de gerekletirmi olduum almalarn rndr.
Desteklerinden dolay TBTAK'a ve Oxford niversitesi'ne teekkrlerimi sunarm.
2 Elif AKGN KAYA

landrlan kiilerin mesleklerine ynelik herhangi bir tanmlayc ifade bulunmamaktadr. Ayrca
yaztlarda bir kii hem retor hem sofist ya da hem retor hem filozof olarak onurlandr-
labilmektedir. Ancak bunun neden bu ekilde olduuyla ilgili herhangi bir bilgiye ulalama-
maktadr. Bu grup iin en kesin tanmlamalar Suda ve Pollux tarafndan yaplmaktadr.
Suda ( 414 s.v. <=philosophein>) felsefe yapmay, bir ey yapmak iin hevesle
canla bala almak, gayret etmek () ve felsefi derin dnceleri takip etmek (
) olarak tanmlamaktadr Filozofu da bu dncelerin izinden
giden ve en iyi kraldan bile daha byk faydalar getiren kii olarak tarif etmektedir (Suda 419
s.v <=philosophos>: :
. Filozof: Yaam iin en iyi kraldan bile daha byk bir hayrseverdir).
Bunun yan sra Suda ( 812 s.v. <=sophistes>) sofisti, olarak, yani dzenbaz,
insan kelimelerle cezbeden kurnaz bir kii olarak belirtmektedir. Ayrca eitimle ilgilendii
(=retmek, bir ey renmek) ve ders verdii iin (
, ) sofisti retmen ( ) olarak adlandrmaktadr. Eskiden de
sofistin bilge (=sophos) olarak zikredildiini dile getirmektedir.
ifadesiyle sofistin kelime ustas olduuna, kelimeleri ok iyi kullandna vurgu yapmaktadr.
Kelimeleri kullanarak konuma yeteneiyle insanlar etkilediini ve bu ekilde insanlarn
gzlerini boyadn sylemektedir (Suda 813; 814 s.v. <=sophistes>; ayrca bk. Plat.
Prot. 317C; Phot. Lex. 528. 21-25 s.v. <=sophistes>). Retor ise toplum nnde
konuma yapan ve insanlara tavsiye veren kii olarak tanmlanmaktadr. Konuma konusunda
ok iyi ve insanlar etkileyebilme konusunda yetenekli olduu iin kentin adeta bir lideri ve
komutan gibidir (Suda 152 s.v. <=rhetor>; Phot. Lex 487. 25 s.v. < =rhetor>).
Bunun yannda, Suda retor iin avukat, savunma vekili ve kendi dncesini, fikrini beyan eden
yarg ifadelerini de kullanmaktadr ( 152 s.v <=rhetor>: : , .
: Retor: Avukat, savunma vekili.
Sophokleste olduu gibi kendi kiisel dncesini ifade eden yargtr. Ayrca bk. Phot. Lex.
488.12-13 s.v <=rhetor>).
Pollux (Onom. IV. 39) ise bu grup iin birok e anlaml kelimeye yer vermektedir.
Filozofla ilgili verilen kelimeler genel olarak eitim, dnme ve ahlak zerine younlamakta-
dr: , (diyalektik uzman), (speklatif/teoriksel),
(eiten), (ikna edici, gzel ve etkili konumada yetenekli), (re-
ten), (ruhu pastan kurtaran, zgrletiren), o
(dnce ile ilgili hastalklar dzelten), (erdemle ilgili
eylerin ncs), (erdemle ilgili eylere giden),
(arzuyu yumuatan), (para sevgisinde ll, maddi eylere nem
vermeyen), (alak gnll, kibrini yenmi), (arlatan-
l/sahtekrl knar/cezalandrr), (lszl/arl uyarr/
cezalandrr), (ahlakszl slah eder), (retici, eitici,
uyarc), (ahlak reten).
Polluxun (Onom. IV. 41-52) sofistle ilgili e anlaml kelimelere yer verirken kulland
kelimeler eitimle alakal olmakla birlikte, genelde rvet alan, para alan, para toplayan, n
seven gibi olumsuz anlamlar zerinde younlamaktadr: , (retmen),
(eitmen), (danman), (retmen, usta), (lider),
(sofiste zg), (reten), (eiten), (yorum
yapan), (rehberlik), (liderlik), (para toplamak),
(rvet almak), (bilgi, bilim satmak), (satmak), -
 Filozof (), Sofist (), Retor (): II. Sofistik Dnemde Snflandrma Problemi 3

(para iin deimek), (hara toplamak, vg

toplamak).
Pollux (Onom. IV. 20-39) retorla ilgili e anlaml kelimelere yer verirken kulland terimler
filozof ve sofist iin verilenlerden farkl olmakla beraber daha kapsamldr. Filozof ve sofist
daha ok eitimle ilikilendirilirken; retorla ilgili verilen e anlaml kelimelerden retorlarn top-
lumsal hayat ilgilendiren konularla daha ili dl olduu sonucu kmaktadr. Polluxun retorla
ilikin sunduu kavramlardan bazlar unlardr: (retor), (gzel konuan), -
(devlet adam), (eletiren), (danman), (hukuku),
(lider), (konumac), (eli), (avukat),
(savc), (festival yneticisi), (methiye yazan, vlen),
(tenkiti), (btn bilgilere sahip, bilge), (olaan st), (byk,
gl), (bir ey yapmaya hazr), (hogrl), (cmert),
(dikkatli), (dikkatli dnen), (bilge, akll), (ok konuan),
(gzel konuan), (gzel sesli), (gl), (ikna edici, popler
konumac), (batan karc), (tatl, melodik), (cmert),
(ak szl), (apraz sorgulamaya dkn), (szn saknmayan,
ak szl), (korkusuzca konuan), (sanatkr), (sanat ruhuna
sahip), (dncede derin), (keskin), (yardmsever, iyi
niyetli), (tutkulu).
Pollux ve Sudann verdii bilgilerde sofistlerin eitmenlikleri zerinde durulmasna karn
olduka olumsuz anlamlar da dile getirilmektedir. Kelimeleri kullanma yetenekleriyle insanlar
etkiledikleri ve insanlar bu ekilde kandrdklar, para sever ve paraya dkn olduklar belirtil-
mektedir. Bu dnce yaps sofistlerin para karlnda ders verdikleri iin Sokrates ve Platon
tarafndan eletirilmeleri sonucunda, sofistlerle ilgili oluan olumsuz dnce yapsyla uyumlu
gzkmektedir. Platon, sofistleri gerek bilgisine sahip olmadklar sanatlar retme iddiasnda
bulunan dolandrclar olarak sulamaktadr. Bundan dolay sofist ad kt bir ne sahiptir.
Ayrca sofistler rencilerine, bir konuyu farkl bak alarndan nasl tartabileceklerini -
retiyorlard. Bu yetenek de onlara kt bir olay, iyi bir ey olarak ortaya karma frsat veri-
yordu; nk onlar dierlerini zeklaryla alt edebilecek yetenei ve teknii reniyorlard. Bu
teknik ve yetenek sayesinde mahkemede herhangi birinin avukatln stlendiklerinde, davann
sonucunu deitirebilirlerdi. Sulu birini susuz gsterebilirler ya da susuz birini sulu gstere-
bilirlerdi. nsanlar ve mahkemeyi bu ekilde yanltabilirlerdi. Bu gibi eyler yannda sofistlerin
inan ve ahlakla ilgili ykc fikirler ne srmeleri, rencilerinden cret talep etmeleri k-
nanmalarna ve paragz, ahlaksz, sahtekr, yozlam gibi kt sfatlar almalarna yol amtr.
II. Sofistik Dnemde sofistler olduka nl olmalarna ramen bu olumsuz armlar da
devam etmektedir. II. Sofistik Dnemde yaam olan Lukianos sofistlerin ok nl olduklarn
( : Lukian. Rhet. 1) sylemekle birlikte, sofist kavram
iin aalayc ve ktleyici ifadeler kullanmaktadr (Lukian. Pseudol. 5-9).
Kendisini filozof olarak tanmlayan Plutarkhos (Mor. 43E-44A), (sophistes)
kelimesini genellikle aalama ifadesi olarak kullanmaktadr. Sofistleri, hret ve birtakm
politik ayrcalklar iin rakipleriyle tartan kiiler olarak olumsuz bir tablo iinde resmetmekte-
dir (Plut. Mor. 100D; 131A; 543E-F). Sofistleri baz pasajlarda olarak
eletirmektedir ve bu ifadeyi olumsuz anlamda kullanmaktadr (Plut. Mor. 543E). Bunun
yannda filozof ifadesini ise genelde hayranlk belirtisi olarak kullanmaktadr (Plut. Mor. 46B;
77C; 122B; 269B; 363D; 776B-779C; 796D-E; 1115C; 1125B). Eserlerinde filozoflarla ve
retorik eitimiyle ilgili bilgilere yer verirken olumlu bir anlatm kullanan Plutarkhos, sz ko-
4 Elif AKGN KAYA

nusu sofistler olunca, sofistlerle ilgili zamannn olumsuz dnce yapsn benimsemektedir
(Plut. Mor. 386D; Mor. 75C; Plut. Brut XXXIII.3; ayrca bk. Stanton 1973, 353; Jones 1971, 14).
Sofistlerle ilikilendirilen dnceler genellikle dolandrc, dzenbaz gibi ktleyici ve
aalayc ifadeler ierdii iin Aelius Aristides sofist olarak anlmaktan holanmamakta ve bu
adlandrmay kabul etmemektedir. Ayrca sofistler iin ho eyler dnmemektedir ve onlar
iin (deersiz sofistler), (sefil sofistler) gibi ifadeler
kullanmaktadr (Ael. Ar. Orat. 51. 423. 13; 26. 343. 32). C. H. Behr (1968, 65-67, n. 17),
Aristidesin almalarnda genellikle sofist kelimesinin ktleyici anlamda kullanldn ileri
srmektedir. Buna karn A. J. Festugire (1969, 147-48), Aristidesin almalarnda sofist
kelimesinin aalama olarak kullanlmadn, sadece rakiplerine, kt retorlara ve gzel sz
syleme sanatn kirletenlere saldrd konusunda srar etmektedir (Konuya ilikin metinler iin
bk. Ael. Ar. Orat. 42. 517. 11; 49. 370. 24; 49. 384. 12; 25. 311. 15; 26. 343. 32-344. 30; Kr.
Bowersock 1969, 13, no. 3). Ayn zamanda Aristides kt sofistlere saldrmaktan da gayet
memnundur (Orat 27. 355. 12; 18. 252-256; ayrca bk. Boulanger 1923, 256-62, 265-70). Ayr-
ca, Aristides (Orat. 45), kendisinin sofist eklinde adlandrlmasndan holanmamakla birlikte,
felsefi sistem iindeki pepaideumenos olarak kendisini tanmlamaktadr. Bunun yan sra
(Ael. Ar. Orat. 46. 309. 21) sylevinde, filozoflar konuma yapmadklar, sylev yazmadklar,
festival meclislerine katlmadklar, tanrlar onurlandrmadklar, ehirlere danmanlk yap-
madklar, skntlar zmede yardmc olmadklar, bireysel kavgalar bastrmadklar ve
genleri eitmedikleri iin eletirmektedir. Aristidesin filozoflara kar olan kt dnceleri,
onlarla ilgili haksz yorumlar yapmasna yol amaktadr. Filozoflar da ehirlere danmanlk
yapmakta, sorunlar zmeye yardm etmekte, kiisel kavgalar bastrmakta, genleri eitmekte
ve kentle ilgili sorumluluklarn yerine getirmekte stlerine deni yapmaktaydlar. Epigrafik
malzemeler de bu durumu ak ekilde gstermektedir. Didymadan ele geen yaztta, stoik
filozof Aelius Aelianus birok ehirde meclis yelii ve vatandalkla onurlandrlm ve
rahiplik grevini yerine getirmitir. (Rehm 1958, 207, no. 310; Aytalar 2006, 136, no. 112).
Ephesostan ele geen yaztlarda filozof Appius Aleksandrosun pek ok kez doukenariosluk
(komutan) ve Birinci Koina Asia Oyunlarnda be kez agonotheteslik yaptn (PIR2 A 945;
IEphesos III, no. 616; Engelmann - Knibbe 1978 - 80, no. 16; Herrmann - Malay 2003, 4, no. 3;
Aytalar 2006, 85, no. 1); filozof Lucius Flavius Hermokratesin, Asiann Pergamondaki
tapnaklarnn arkhiereusliini, tm enerjisi ve itenlii ile ehrin avukatln yaptn (AE
1933 (1934), 75, no. 276; Habicht 1969, 76, no. 34; Robert 1969, 287, dpn. 4; Merkelbach
Stauber 1998, 583, no. 3; Puech 2002, 297, no. 138; Jones 2003, 127 vd.; Aytalar 2006, 201, no.
231); Phokaiadan ele geen yaztta ise filozof Lucius Vibius Eumenesin strategos, boularkhos,
eirenarkhos, ephebarkhos, gymnasiarkhos ve agoranomos gibi grevleri stlendii (Tanrver
1991, 18, no. 4; SEG 51 1044; Aytalar 2006, 138, no. 114) renilmektedir. Bu ve buna benzer
rnekler filozoflarn da ehirlerine kar sorumluluklar olduunu ve bunlar yerine getirdiklerini
gstermektedir.
Buna karn, Aristidesin filozoflara kar yapt eletiriler onun zorunlu olarak sofist ol-
duu anlamna gelmemektedir (Stanton 1973, 355). Filozoflarn retorie kar haksz keyfilik-
lerini, retorii dalkavukluk, yaclkla ayn kefeye koymalarn (Lauwers 2013, 352) ve retoru
kalabaln dalkavuu olarak ileri srmelerini eletirmektedir. Retorun yalnzca kalabaln
onaylad eyleri amaladn sylemenin, safsatadan baka bir ey olmadn ve bunun
geleneksel felsefenin yanl bir argman olduunu sylemektedir (Ael. Ar. Orat. 45. 42. 6-43).
Sofist kavramn birinin rakibini veya dmann ktlemek iin kulland, felsefi sistemin
tipik bir sylemi olduunu belirtmektedir (Ael. Ar. Orat. 45. 47. 13-77. 14). Bunun yannda
ann sofist konumalarn da savunma eiliminde deildir. J. Lauwerse (2013, 354) gre,
 Filozof (), Sofist (), Retor (): II. Sofistik Dnemde Snflandrma Problemi 5

onun istedii sofistik armlardan kurtulmu zgr bir retorik oluturmaktr. Ayrca bunun
toplumsal ve entelektel pozisyon iin deerli bir alternatif olduunu gstermektir. Aristides
(Orat. 45-46), felsefi argmanlarla yakndan ilgilenmekte ve Platonun Gorgias (473-475) adl
diyalounda ktlk yapmaktansa ktle uramann daha iyi olduu argmann ele
almaktadr. Eer felsefenin grevi, ktlk yapmaktansa ktle uramann daha iyi olduunu
ne srerek bir insann ktlk yapmasn engellemekse, retorik de ayn eyi amalamakta ve
telkin etmektedir. Aristidese (Orat. 45. 73.26-74. 1) gre, felsefenin bu ekilde tanmlanmas,
retoriin felsefenin bir tr olduunu aka gstermektedir. Retorii, felsefi ve toplumsal
yaamn odak noktas olarak tekrardan oluturmak isteyen Aristides, bunu yaparken de felsefeyi
dlamamakta tam tersine retorii felsefenin repertuarnn nemli bir paras haline getirmeye
almaktadr. Ksaca Aristides, kendi retorik sistemini felsefik sistem iine yerletirmeye al-
makta ve onu bu sistem ierisinde kullanmay arzulamaktadr (Lauwers 2013, 358).
Dion Khrysostomosun (Orat. 12. 10; 19. 3-4; 47. 16; 54. 1-2, 4; 66. 12) sylevlerinde de
(sophistes) kelimesi bazen tarafsz bir anlamda kullanlrken, bazen de aalamann
ve kk drmenin ifadesi olarak kullanlmaktadr (Dio Khrys. Orat. 8. 9, 33; 12. 5; 32. 11,
68; 55. 7). (Dio Khrys. Orat. 4. 32, 35.), (Dio
Khrys. Orat. 10. 32; 35. 8-10) gibi ifadeleri sofistleri alaya almak ve kmsemek iin
kullanmaktadr. Onun sylevlerinde sofist kavramnn aalanmayla birlikte negatif bir anlam
vardr. yle ki, konumasnda sofistleri arlatanlarla ayn kefeye koymaktadr
(Orat. 32. 11: ; 32. 68; 8. 9: -
: sefil sofistlerin barmalar). Onlarn tam anlamyla epideiktik retorlar
olduunu ve filozof klnda ortaya ktklar zamanda da ahlaki deerleri elde etmeye
uramak yerine sadece faydal olan eylerle ve n aramakla megul olduklarn sylemekte-
dir. Tarsusta yapt konumada ise retorlarla dalga gemektedir. Ona gre retorlar, btn her
eyi bildiini sanan, evrensel bilgiyi retme iddiasnda olan, gkyz, dnya ve deniz gibi
herhangi bir konuda istenildii anda saatlerce doalama konuma yapabilen kiilerdir (Dio
Khrys. Orat. 33. 4). Sofistler ise evrelerine topladklar kalabalklarn alk ve pohpohlamala-
ryla havalara uan insanlardr (Dio Khrys. Orat. 12. 1-5, 13). Bu iki grubun aksine filozoflar ne
bilmedikleri konularda ahkm kesmekte ne de alk ve n gibi eylerin peinde komaktadrlar.
Onlar bilgelii arayan ar bal ve bilge kimselerdir (Dio Khrys. Orat. 35. 3). Sylevlerinde
, , iin olumsuz dnceler hkimken, adna olumlu ve
deerli fikirlere sahiptir (Dio Khrys. Orat. 12. 5; 13. 11; 19. 4; 22. 5; 24. 3; 43. 6; 71. 8). Ancak
szde filozof olarak geinenleri de eletirmekten geri kalmamaktadr (Dio Khrys. Orat. 32. 8,
20; 34. 3,52; 49. 1-13; 72. 2; 77/78. 34-35; ayrca bk. Dill 1904, 367-82). Bu nedenle
konumalarnda kendini sofistlerin iine dhil etmemektedir; aksine Olympia konumasnda
zellikle sofist unvann reddetmektedir (Dio Khrys. Orat. 12. 13-15). G. R. Stantona (1973,
354) gre, Plutarkhos gibi Dion Khrysostomos da filozof olarak grlmeyi arzulamaktadr. On
nc sylevinde srgndeyken nasl filozof olduunu anlatmaktadr ve bu durum onun ken-
dini filozof olarak grdnn ak bir gstergesidir (Dio Khrys. Orat. 13. 9-12; 33. 16; 34.
3.52; 42. 1; 72. 16). Ancak Kyreneli Synesios ( 1. 12; 1. 13; 1. 93; Dion Khrysostomosun
dnmyle ilgili bk. Nock 1933, 173-74), gzel konuma yeteneine sahip olduu iin Dion
Khrysostomosun sofist olarak adlandrldn sylemektedir. Kariyerini
(kibirli sofist) ve (filozof), konumalarn da (srgnden nce) ve
(srgnden sonra) olmak zere iki dneme ayrmaktadr (Synes. 1.96-97;
ayrca bk. Bowersock 1969, 10-11, 110-11). Photios (Bibl. 209. 165a. 32-165b.7) ise, Dion
Khrysostomosu sofist ve filozof olarak adlandrmaktadr. Ayn adlandrma Suda tarafndan da
tekrarlanmaktadr ( 1240 s.v <=Dion>: Dion, Pasikratesin olu, Prusal, Khrysostomos
6 Elif AKGN KAYA

olarak adlandrlan sofist ve filozof mparatorluk arabasnda oturarak (zamann) ounu

imparator Traianus ile geirdi). S. Dillin (1904, 368), Dionu herhangi bir felsefe okulunun
iinde tanmlanamayacan sylemesine ramen, Dion kendini Stoik olarak tanmlamakta ve
Kyniklere de saldrmaktadr (Orat. 32. 9; 34. 2; 36. 29, 30). Hayata rehberlik etmesi iin felse-
feye dnlmesi gerektiini ve ynetmek iin de retoriin uygun olmadn sylemektedir;
nk filozof baz felsefi ilkelere uygun yaayarak dier insanlardan farkl bir yaam srerken,
retor ise ortak inan ve dncelere (n, para, mevki) gre yaamaktadr (Dio Khrys. Orat. 2.
22-29).
Epiktetos da sofistlerle ilgili grlerinde dneminin dnce yapsn yanstmaktadr.
, (Epikt. Diss. 1. 7. 11; 2. 25. 2; 3. 21; 4. 5. 4) ve (Epikt. Diss.
1. 7. 33; 1. 27. 2; 2. 16. 4; 2. 18. 18; 3. 26. 16) iin pek de olumlu bir tablo izmemekte; bu
kelimeleri aalama ifadesi olarak kullanmaktadr. Sofistik argmanlarla karlatmz zaman
alglarmzn ak olmasn ve bu argmanlara kar yeterince egzersize sahip olmamz gerekti-
ini sylemektedir (Epikt. Diss. 1. 27. 6; 3. 8. 1). Epiktetos (Diss. 2. 20. 23) tanrlarn varl
zerine yapt konumada, tanrlarn var olmadn, insanlar korkutmak iin sofistlerin ve
yalanclarn uydurduu eyler olduunu sylemektedir. Kendisini zamannn sofistlerinin
karsnda konumlandrmaktadr (Stanton 1973, 357). Sofistlere kar filozoflarla ayn tarafta
yer almakta ve epikrizme referansta bulunurken (Diss. 3. 7. 1) kendisini filozoflarn iinde
tanmlamaktadr. Nitekim Domitianus (MS 94) btn filozoflar Romadan srd zaman,
Epiktetos da bir filozof olarak Romay terk etmek zorunda kalmtr (Salmon 1957, 235; Millar
1965, 142-148).
Epiktetos (Diss. 3. 23), zellikle szel yeteneklerini gstermek iin retoriin gsterili
tarzn kullanan sofistik sisteme saldrmakta; sofist ve filozof arasnda ayrm yapmaktadr.
Epiktetosa gre biri ya sofisttir ya da filozoftur. Filozof olmayan sofist olarak, sofist olmayan
da filozof olarak tanmlamaktadr. Eer birisi konuma yaparken iyi ve kt arasndaki ayrma
dikkat etmiyorsa, iyinin ve ktnn ne olduunu renmiyorsa ve renmek iin bir amaca
sahip deilse, o kii filozof deildir. Filozof iin byk kalabalklardan vg duymann, alk
toplamann bir nemi yoktur (Epikt. Diss. 3. 23. 16-20). Tam tersine o, byk kalabalklar,
gzel konumayla ilgilenenleri kmsemekte ve byle kiilerden tiksinmektedir. Tek amac da
gerein peinden gidip onu elde etmektir. Sadece vgnn peinde komak, gsterili
konumalarla kalabalklar etkileyip alk toplamak, pohpohlanmak ve dalkavukluk yapmak
sofistin iidir. Sofist, gzel konumayla ilgilenen byk kalabalklar sevmektedir. nsanlar
etkileyebilmek iin sahip olmas gereken szel yeteneklerini gelitirebilmek adna felsefi
eserleri okumaktadr. Gerein ne olduu renmek veya onu elde etmek gibi bir ama
gtmemektedir (Epikt. Diss. 3. 23. 20-38). Oysa filozof, byk fikirlere ulamak iin felsefi
eserlerle ilgilenmektedir. Epiktetosa (Diss. 3. 2-3; 3. 23) gre, amac gsterili konumayla
byk kalabalklar etkilemek olan bu kiinin (sofistin) elinden genleri eitmek de gelmez.
Eitim filozoflarn iidir. Genlerin eitimi zerine sofist ve filozof arasndaki tarihsel atma
Platondan beri devam etmektedir. Srekli olarak felsefenin pratik ve ahlaki amacn vurgulayan
Epiktetos, filozofun konularyla sofistin konularnn ayn olmadn gstererek (Lauwers 2013,
345), eitim yntemlerinin de farkl olduuna dikkat ekmektedir (Long 2002, 15-16; 2005,
425). Retorik eitiminde bireysel kimlik ile kamusal grn arasnda yakn bir iliki olduu
kabul edilirken, Epiktetos bu iki alan birbirinden ayrarak, kamusal olan bo bir ura olarak
grp reddetmektedir. Retorikilerin biimsel pratiklerini ocuksu uralara benzetmektedir.
Filozoflar daha ciddi konularla alakadar olurken, sofistik retorlar konuma becerilerinin takli-
diyle ve konuma sanatnn ssyle ilgilenmektedirler. Felsefi konumalar gerek paradigmalar-
ken, sofistik konumalar kurgudan ve yknmeden daha teye gidememektedir.
 Filozof (), Sofist (), Retor (): II. Sofistik Dnemde Snflandrma Problemi 7

Epiktetos, Plutarkhos ve Dion Khrysostomos eserlerinde sofist, filozof ve retorlarla ilgili

dnemlerinin dnce anlayn yanstrlar. Sofistleri eletirmekle birlikte kendilerini filozof
olarak grrler. Epiktetos adeta, deimez ve phe edilmeyen geleneksel felsefi sistemin
koruyucusu ve ateli bir savunucusu gibidir. Aristides her ne kadar sofistleri eletirse de,
geleneksel felsefenin deimez olduu dncesini baltalamaktadr; nk felsefenin iine
retorii sokarak onun snrlarn yeniden izmeyi denemektedir. Bu iki alan arasndaki dman-
lk daha ok filozoflarn tartmalaryla desteklenmektedir. Felsefenin mensuplar, sofistik
sistem ile felsefi sistemin uzlatrlmasn imknsz olarak grmektedirler. Sofistlerin bak
asndan durum ele alndnda sofistik yetenek ile felsefi z-sunum birbiriyle uyumamas iin
herhangi bir sorun yoktur. Onlar iin filozof ve sofist arasnda tam bir kartlk ve mutlak bir
muhalefet yoktur. Eer bir filozof szel akclk ve kolaylkla kendi kuramlarn sunmay
baarabilirse, sofist unvann da kazanabilir (Lauwers 2013, 357). Ancak filozoflar asndan
durum biraz farkl grnmektedir; nk onlar geleneksel felsefi dnce ile sofistik gsterinin
uzlaamayacak kadar farkl iki alan olduklarn dnmektedirler.
Edebiyat ve felsefe eitimi alan, Romann dou eyaletlerine yolculuk yapan ve orada
yaayan eitimli Hellenleri, sofist ve filozof arasndaki ztlk asndan snflandrmak olduka
zordur (Stanton 1973, 350). mparatorluk anda retoriksel zelliklerinden ve yeteneklerinden
dolay sofist olarak adlandrlan kiileri, Philostratos kitabnda ele almaktadr. Philostratos II.
Sofistik akmn retoriksel bir hareket olarak snflandrmakta ve Atinadan gelen klasik an, I.
Sofistik hareketin devam olarak resmetmektedir. Philostratos Sofistlerin Hayatlar (
) eserinde, Epiktetos, Plutarkhos ve Dion Khrysostomostan farkl olarak kendi
zamannn politik ve sofistik sistemi ierisinde sofist kavramn pozitif bir balamda kullanarak,
sofist ve filozof unvanlarn birbirini kapsayan kavramlar olarak grmektedir ve Antik sofistik
sanat, filozofik retorik olarak gz nnde tutmamz gerektiini sylemektedir (VS. 480-481).
Bu ekilde Philostratos, sofistik pratii bir dereceye kadar felsefe alannn iine yerletirmekte-
dir. Bu anlay erevesinde sofistler, geleneksel filozoflarn konularn paylamakta ve ayn
konular tartmaktadrlar. Bunun yannda sofistik alanla felsefenin konularnn farkl aratrma
ve sorgulama yntemlerine sahip olduunu da vurgulamaktadr. Filozoflar soru metotlaryla
aratrmalarnn kk noktalarn kuvvetlendirmek iin adm adm ilerlerler ve bilgi iin
kapanlarn kurarlar; fakat bilgi daarcklarndan hala emin olmadklarn iddia ederler, eski
okul sofisti ne sylediini bildiini farz eder. Konumasna u cmlelerle balar: Ben biliyorum,
ben farkndaym, ben uzunca bir sre gzlemledim veya insanlk iin hibir ey sabit ve kesin
deildir. Byle bir balang ekli bir konuma ve gerein ak bir idrakine bavurmak iin
zgvenin ve asilliin, soyluluun bir tonunu verir (Philostr. VS. 480-481). Bylelikle,
Philostratos gerein ne olduunu anlamak isteyen entelekteller iin felsefeyi ve sofistii
deerli alternatifler olarak sunmaktadr (Lauwers 2013, 343).
Philostratos (VS. 480) hem grnte felsefenin peinde kotuunu iddia edenleri hem de
bylece sofist olarak adlandrlan kiileri kitabnda ele aldn dile getirmektedir. Eski
gnlerin insanlar yalnzca stn olan konuma sanatlarnn parlak bir n kazandrd retorlar
iin deil; ayn zamanda kolaylkla ve akc bir slupla kendi teorilerini aklayan filozoflar iin
de sofist ismine bavurduklarn sylemektedir (VS. 484). Philostratos ilk sofistleri felsefi
dnenler olarak kabul etmektedir ve onlarn tam anlamyla sofist olmadn vurgulayarak
(Lauwers 2013, 344), retmen ve retoriin uygulayclar olduklar zerinde durmaktadr
(Brunt 1994, 28). Antik dnemin On Attik Retoru (Lykurgos, Dinarkhos, Hyperides, Antiphon,
Ankodides, Lysias, Isaeus, Isokrates, Aiskhines, Demosthenes; ayrca bk. Roisman-Worthing-
ton-Waterfield 2015) arasndan yer alan Antiphonu (Philostr. VS. 498-500), Isokratesi
(Philostr. VS. 503-506) ve Aiskhinesi (Philostr. VS. 481, 507-510) sofistler arasnda anmakta-
8 Elif AKGN KAYA

dr. Ayrca Antiphonun Uyum zerine ( ) adl eserinin olduka sofistik bir
tarzda olduunu, ayn zamanda parlak bir felsefi ilkeyi ve sz syleme sanatnn yksek bir
stilini yansttn da yazmaktadr (Philostr. VS. 500). Dion Khrysostomosun politik
konumalarna sofistik almalardan daha ok felsefi rnler olarak gnderme yapmasna
ramen (Philostr. VS. 487), O ve Arelateli Favorinus gibi etkili konuan filozoflara, sofistler
arasnda yer vermektedir (Philostr. VS. 480). Hatta Favorinus filozoflarn kamu grevlerinden
muafiyetiyle ilgili var olan yasay gsterip kendisinin de bir filozof olduunu varsayarak kamu
grevlerinden muaf edilmesini istedii zaman, imparator tarafndan filozof olmad
gerekesiyle bu istei kabul edilmemitir (Philostr. VS. 490); nk etkili konuma sanatnda
tam bir sofistti ve sofist nne sahipti. Favorinus kendisinin bir filozof olduunu iddia etmekte
ve arkada Aulus Gellius tarafndan da yle tarif edilmektedir (NA. 1. 3. 27; 4. 1. 14; 11. 5. 5-
6). Ayrca Gellius, kamusal konumalar dnda Favorinusun on kitap yazdn sylemektedir
(NA. 11. 5. 5-6). Ancak Philostratos, hem Dion Khrysostomosun hem de Favorinusun gzel ve
etkileyici konuma sanatna sahip olduklar iin sofist olarak adlandrldklarn yazmaktadr. Bu
noktadan hareketle konuma sanatnda baarl olmann sofistlerin bir zellii olduu
anlalmaktadr. Philostratos pek ok esere sahip Aelius Aristides ile ilgili fazla bilgi verme-
mekle birlikte, sanatnda yetenekli bir sofist olduunu ve yeteneinin bir konuyla ilgili ayrntl
dnebilmesinden kaynaklandn yazmaktadr. Bir konu zerinde ayrntl dnme zellii
genelde filozoflar iin kullanlan bir tanmlamadr. Philostratos (VS. 520, 540) ayrca Skopelia-
nos ve Polemonun konumalarn verken, sofistleri ak bir ekilde kmseyen ve onlar
arasnda anlmay istemeyen Tyreli Maximus (1.7g-8a; 18. 4g; 27. 8e; 31. 1a; ayrca bk. Hahn
1989, 96) ve Plutarkhostan da hi bahsetmemektedir. Yaztlardan filozof olduu bilinen L.
Flavius Hermokratesi de sofist olarak stilize etmektedir (Philostr. VS. 608-612). Ayrca
Soteros, Sosos, Nikandros, Phaidros, Phylaks gibi sofistleri Greklerin oyunca (
) olarak adlandrmakta ve onlar iin sofist kavramn kullanmaktan kanmaktadr
(Philostr. VS. 605). Hlbuki bu kiilerin kesin sofist olduu bilinmektedir (Keil 1953, 15-18;
Pouilloux 1967, 379 vd.). stelik Atinal olup Ephesosta eitim alan Soteros, iki kez
Ephesosta nde gelen sofist olarak onurlandrlm ve meclis tarafndan 10 bin drakhmi
(yaklak 4.980.000 TL) ile dllendirmitir (CIG 2988; Le Bas-Waddington 1870, 52, no. 158;
Keil 1953, 15-16; Flacelire 1949, 472; IEphesos V, no. 1548; Puech 2002, 455, no. 243;
Aytalar 2006, 92, no. 17: | |
| | | [] |
[] | ). Ancak Soterosun yaztnda dikkat eken baka bir nokta ise meclis
tarafndan sofist olarak onurlandrlmasdr. Yani kent meclisi, Soterosun sofist unvann resmi
olarak tanmaktadr. Puech (2002, 10-15), II. yzylda ve III. yzyln banda sofist unvannn
kentin resmi onay ve bir kiinin sofist olarak kabul edilmesinin bouleyi ilgilendiren bir fonksi-
yon olabileceini sylemektedir. Boule tarafndan sofist olduu onanan kiiler kentteki veya
imparatorluktaki retorik krslerine atanabilmektedirler. Ayn zamanda retorik krssne
atanm olan bir kii de kesin olarak sofist unvann alm olmaldr. Galenosun Hadrianus iin
Henz bir retor ama daha bir sofist deil. (Gal. 14.627: .) ifadesi
Ephesostaki veya Atinadaki retorik krssnde hala adnn gememesinden kaynaklanm
olmaldr. Ayrca Puech (2002, 10), Aelius Aristidesin sofist unvann, onun bir retorik krs-
sne (Ael. Ar. Orat. 26. 343. 28-37) gz dikmi olduunu ima eden rakiplerinin rahatlamas
adna hibir zaman kabul etmediini yazmaktadr.
Gzel konuma sanatnn en yksek ekli olarak grlen hitabetin bir eidi, sofistik olarak
adlandrlmaktadr. Sofistik hitabetin uygulayclar da sofist olarak grlmektedir (Brunt 1994,
26). Bir sofist kendini gzel sz syleme sanatna ve retmeye adam bir retordur. Bu ba-
 Filozof (), Sofist (), Retor (): II. Sofistik Dnemde Snflandrma Problemi 9

lamda sofist kelimesi baz bilgileri ve yetenekleri dierlerine reten pepaideumenoi olarak
tanmlanmaktadr; fakat btn sofistler bu ekilde nitelendirilmemektedir. Byk bir retor
olmasna ramen, retme eylemini yerine getirmedii iin baz kiilere sofist ismi
verilmemektedir. M I. yzylda Philodemos sofist terimini, retorik retmenleri gstermek
iin kullanmaktadr. Plutarkhos ise sofist ve retoru iki ayr snf olarak birbirinden ayrmaktadr
(Mor. 131. A. 1-4; 486.C. 4). Strabonun (XIV. 1. 48), komutan Diodorostan bahsederken
kulland ifadesi ve eserin ileriki blmnde ()
fiilini kullanmas sofistlerin retorik eitimi verdiklerini desteklemektedir. Bununla birlikte
Strabon (XIII. 1. 66), Diodorosun akademia filozoflarndan biri olduunu da yazmaktadr.
mparator Antoninus Pius, ehirlerin byklne gre hangi meslek gruplarna ve ka kiiye
ayrcalk verileceine ilikin Asia koinonuna yazd mektuplarda iki gruptan sz etmektedir:
ve . Hepsi iin ifadesini
kullanmaktadr (Dig. 27. 1. 6. Burada retorik retmenler kastedilmektedir). Sofist ve retor
arasnda herhangi bir fark grmemekte ve bu iki kelimeyi birbiri yerine kullanmaktadr (Dig.
27. 1. 6. 1; 27. 1. 6. 2); ifadesiyle sofist olarak kabul edilen, retorik eitimi
veren retmenleri kastetmektedir. Her iki grubu retmen olarak grmektedir (Sidebottom
2009, 71). Ayrca, Antoninus Piusun mektupta grammatikilerden, doktorlardan ve retorlardan
ayn cmlede bahsederken, filozoflardan daha sonraki cmlelerde bahsetmesi dikkat ekicidir
(Dig. 27. 1. 6. 5; 50. 13. 1; ayrca bk. Brunt 1994, 25). Publius Hordeonius Lollianus (IG II2,
4211; Kaibel 1878, 362 no. 877; Keil 1953, 9, Puech 2002, 327, no. 149; Aytalar 2006, 90, no.
12) ve Miletoslu T. Claudius Flavianus Dionysios (Keil 1953, 6 7; SEG 13, 502; IEphesos VII
1, no. 3047; Jones 1980, 373-374; SEG 30, 1309; Puech 2002, 229, no. 98; Aytalar 2006, 90,
no. 13) yaztlarda hem retor () hem sofist () olarak onurlandrlmaktadrlar.
Brunt (1994, 29-30), her iki durumda da sofist olarak kastedilenin retmenlik olduunu,
retme eylemini yerine getiren bu kiilerin rencilerini mecliste ve mahkemede yapacaklar
konuma grevleri iin hazrladklarn ve nasl daha iyi birer doalama konumacs olacaklar
konusunda onlar eittiklerini sylemektedir. Alkidamas, bir sofist iin rencilerini doalama
konusunda eitmenin olduka nemli bir ey olduunu sylemektedir. Ancak, saf retoriin usta-
lar ile retorii ara olarak kullananlar arasnda byk bir fark vardr. Sadece retorik yeteneini
sergilemeyi amalayan sofistlerle retmenlik yapan ve bir eyler retme amac gden sofistler
arasnda keskin bir ayrm vardr (Plut. Mor. 41B-C; 43C; Dion 33.6 vd.; ayrca bk. Brunt 1994,
37, 42).
Sofist eitmen olarak tanmlanrken retorun bilgilendirmek, eitmek ve ders vermek gibi bir
amac yoktur; onun zellii kelimeler araclyla insanlar ikna etmektir. Platon, (Gorg. 450E-
453A), retoriin etkisinin kelimeler araclyla ( ) inanc tevik etmek ve onu
desteklemek olduunu sylemektedir. Bunu yaparken de herhangi bir retme amac
gtmemektedir. Platonun rencisi Ksenokrates retoriin gzel konuma bilimi ve yetenei
olduunu iddia etmekte; belirli bir konu zerinde uzun uzun konumann ve detayl aklamalar
yapmann retorik sanatnn karakteristik bir zellii olduunu belirtmektedir (Sext. Empir. adv.
Math. 2. 6. 1-2. 6. 7). Aristoteles ise Retorik Sanat ( ) I. kitapta retorii, konu-
ma sanat olarak tarif etmektedir ve retoriin sadece kelime sanat olduunu vurgulamaktadr.
Aristotelese gre, retorik sanat insanlar ikna etmek iin bir aratan baka bir ey deildir.
Diyalektie yakn olan bu sanat, gerekli olduunda btn insanlarn uygulama alan da
olabilmektedir. Btn insanlar uslamlama yolunu kullanabilir, eletiri yapabilir ve gerektiinde
birini sulayabilir ya da savunabilir. Yani herkes ikna etmenin aralarn kullanabilir. Bu
durumda retorik; konuma sanat, konuma bilimi, konuma ve ikna etmenin sanat olarak
tanmlanabilmektedir. Ancak Sextus Empiricus (adv. Math. 2. 16) retoriin bir sanat olduunu
10 Elif AKGN KAYA

iddia edenlere kar, tam aksini savunmaktadr; nk gnlk hayatta pek ok insan retoriin
teknik kurallarna sahip olmakszn mahkemelerde insan hayran brakan konumalar
yapabilmektedirler. Retorik sadece konumann teknik bir metodudur. Ona gre sofistler,
hitabet becerisinin zirvesine ulam kiilerdir; nk onlar en st retorik becerisinin konuma
tekniine sahip olan ve bunu uygulayabilen kiileridir (Sext. Empir. adv. Math. 2. 18. 6:
). Bylece bu kiiler
sanattan dolay retor deillerdir, sadece konuma tekniine sahip hnerli kimselerdirler. Ayrca
retorlar sihirbazlara benzetmektedir. Nasl ki, sihirbazlar el hnerlerini kullanarak insanlar
etkileyip onlar zerinde etki sahibi olabiliyorlarsa, ayn ekilde retorlar da kelimeleri ustaca
kullanarak karar veren yarglar etkileri altna alp, onlarn gzlerini kr ederek verecekleri
kararlar etkileyebilmektedirler. Bu ekilde retorlar var olan kanunlar da deitirebilme gcne
sahiptirler. Sextus Empiricus (adv. Math.2. 38-43) iin retorlar asla ehirler iin iyi eyleri
ortaya karmazlar, kentin yarar iin her eyi yapacaklarna sz verirler; ama i yapmaya
gelince sz verdikleri eylerin ounu kendi karlar iin kullanrlar. Eer retoriin insanlara
bir faydas olmayacaksa bunun iin ona sanat diyemeyiz. Adaletsizlik tezatln doasnda
vardr ve bir retor tezat konumalar deneyimlemi bir kimsedir. Adaletsizliin avukat
olmutur, dorunun peinde komaz ve ayrca her retor adaletsizdir (Sext. Empir. adv. Math. 2.
43-48; 58-63).
Plutarkhos (Mor. 41D-E; 59F; 814C), filozof olarak retoriin deerini kmsemektedir.
Ona gre, retorlarn tek ilgilendikleri byk kalabalklarn alkn kazanmaktr. Plutarkhos ve
Epiktetos (Diss. 3. 23. 9-19.) bir filozof iin alk istemenin veya onu aramann uygun bir ey
olmadn dnmektedirler. Bowersock (1969, 11), retor ve filozof arasnda gerek bir rekabet
olduundan bahsetmektedir. Ancak yaptklar iin doasndan dolay da retorlarn filozoflar
eletirdikleri konumalarda, filozoflarn retorlar eletirdikleri konumalardan daha baarl
olduklarndan bahsetmektedir (Ayrca bk. Marrou 1960, 288 vd.; Brock 1911, 8). P. A. Brunt
(1994), filozof ve retorun d grnlerinden ve yaam tarzlarndan dolay birbirlerinden
kolayca ayrt edilebildiklerini sylemektedir. H. Sidebottom (2009, 76-84) ise sofistlerin
grnlerine ok nem verdiklerine ve kyafetin bir sofist iin ayrt edici bir zellik olduuna
dikkat ekmektedir. Bir sofist her zaman bakml, lks kyafetler iinde gezmektedir; elbiseleri
olduka renkli, gsterili ve pahaldr. Sa sakal her zaman bakmldr. Konuurken mimikle-
rini, el ve kollarn aktif ekilde kullanmaktadr. Herhangi bir yolculua kt zaman renci-
ler, hizmetliler ve klelerden oluan olduka kalabalk bir heyet kendisine elik etmektedir.
Philostratosun sofist Polemondan bahserken, Phrygiadan Galiaya yapt yolculukta, yannda
kleler, arabalar, kpekler, atlar gtrdn, dilden dile dolaan byk bir servetle birlikte
yolculuk yaptn aktarmas bir sofistin abartl yaam tarz iin iyi bir rnektir (Philostr. VS
532). Sofistin abartl ve ssl kyafetlerine ve yaam tarzna karlk filozofun kyafetleri ve
yaam tarz olduka sade ve basittir. Filozof veya olarak adlandrlan ypranm,
eski grnml zel bir pelerin hrka giyerdi. Hatta, Kyrene Okulu renkli kyafetlerinden dolay
alay konusu olmutur (Philostr. VS. 519, 528, 533, 536 - 7, 570-4, 577, 580-1, 583, 587, 600 1,
617-9, 623; Sidebottom 2009, 76-84). Ayrca, P. A. Brunt (1994, 25-26) imparator fermanlarnda
da retorun ve filozofun bariz ekilde birbirlerinden ayrlm olduklarn belirtmektedir. Antoninus
Pius, ehirlerin byklne gre hangi meslek gruplarnn ve bu meslek gruplar ierisinden
ka kiinin leiturgialardan muaf edileceine dair Asia eyaletine gnderdii mektupta
grammatikilerden, doktorlardan ve retorlardan (sofistik retor) ayn cmlede bahsederken,
filozoflardan daha sonraki cmlelerde bahsetmektedir (Dig. 27. 1. 6. 5; 50. 13. 1). Ancak ele
geen baz yaztlarda bir kii ayn anda hem retor hem de filozof olarak onurlandrlabilmektedir.
Atinadan ele geen bir epigramda, ad bilinmeyen biri, konumasnda retor, dncesinde filo-
 Filozof (), Sofist (), Retor (): II. Sofistik Dnemde Snflandrma Problemi 11

zof olarak anlmaktadr (IG II2 10826: , ).

Retor Aelius Demetrios ise Aleksandriada bir filozof grubu tarafndan onurlandrlmaktadr
(Jones 1967, 311). T. Flavius Glaucusun da bir yaztta (IG II2 3704) retor, filozof ve air olarak
onurlandrld belgelenmektedir. Skepsisli Metrodorosun nceden filozof olduu, corafya ve
tarih yazarl yapt Strabon (XIII. 1. 55.) tarafndan aktarlmaktadr. Titus Flavius Aelianus
Artemidoros rencilerine hem retorik hem de felsefe dersleri verdii iin onurlandrlmaktadr
(Blmel-Malay 1993, 131, no. 3 lev. 16; Puech 2002, 148, no. 47; Aytalar 2006, 172, no. 181).
Aralarnda rekabet olmakla birlikte bir kiinin iki unvan alabilmesi de mmkn olmaktadr;
nk filozof olmak daha ok bir kiinin yaam tarzn, eklini ifade etmektedir. Yaztlarda
filozoflardan bahsederken genelde Stoik, Epikrc, Platoncu, Aristotelesi gibi hangi felsefi
akm, dnce yapsn takip ediyorsa bu da vurgulanmaktadr. Retor ise bir meslee delalet
etmektedir. Eitimini alan herkes kalabalk nnde ondan istenen herhangi bir konuda konuma
yapabilir ya da istenildii zaman kenti iin avukatlk, elilik yapabilir. Retorlar ehirlerinin
ileriyle megul olmalaryla nldrler (Philostr. VS. 567; Lukian. Rhet. 16; ayrca bk. Brunt
1994, 35, 39; Hahn 1989, 33-53, 86-99). T. Flavius Glaucusun retor, filozof ve air olarak
onurlandrld yazttan, advocatus fisci (hazine avukatl) grevini yerine getirdii de
renilmektedir (IG II2 3704: |
, | ; Oliver 1949, 247 vd). Sardesli Diodorosun bir konuyla
ilgili Asiay mdafaa ettii, Ksenoklesin senatodan nce Asia koinonlar iin konuma yapt
Strabon (XIII. 4. 9; 13. 1. 66) araclyla bilinmektedir. Antiochia ad Maeandrumda ele geen
yazttan, Diotrephesin retor, tanra Romenin ve Menin rahibi () olduu, stn ve
dindar bir ekilde gymnasiarkhosluk grevini yerine getirdii, kent iin pek ok kez yneticile-
rin huzuruna karak baarl bir ekilde elilik yapt, sava zamanlarnda ehir iin gerekli
eylere kulak verip bunlar cmert bir ekilde giderdii, kente gven ve doruluk verdii,
savata ve barta iyi bir adam, kurtarc, hayrsever olduu renilmektedir (Jones 1983, 369-
380; benzer rnekler iin ayrca bk. Puech 2002; Aytalar 2006).
Sonu
Antik kaynaklar gzden geirildiinde filozof, sofist ve retorlarla ilgili dnceler olduka
farkllk gstermektedir. Filozoflarla ilgili izilen tablo olduka olumluyken, retor ve sofistlerle
ilgili ortaya konulan dnceler genel olarak olumsuzdur. Byk ihtimalle felsefe ile sofistiin
birbirine yaknlaamamasna Klasik Dnem filozoflarnn sofistlere kar negatif dnceleri
neden olmaktadr. Klasik Dnemde, Sokrates ve Platonun ncln yapt sofistlere kar
olumsuz olan tavr Dion Khrysostomos, Epiktetos, Plutarkhos, Sextus Empiricusun eserlerinde
Klasik Dnemdeki kadar youn olmasada, bu iki alan arasndaki negatif iliki devam etmekte-
dir; nk II. Sofistik Dnemde filozoflar ve sofistler eitimin hala iki nemli kiileri olarak
varlklarn devam ettiriyorlard. Ancak u unutulmamaldr ki, sofist ve retorlarla ilgili olumsuz
yaklamlar filozoflar tarafndan dile getirilmektedir. Sofistler ve retorlar toplumsal ve siyasal
hayatta, elde etmedikleri gce ve ne II. Sofistik Dnemde kavumulardr. Bu dnemde, siyasal
adan filozoflar bir kademe daha sofist ve retorlarn gerisinde kalmlardr. Bu grupta zaman
zaman imparatarolardan baz ayrcalklar elde etmektedirler. Ancak bu ayrcalklar elde etmek
iin bir sofistin sofist olduunu, bir filozofun da filozof olduunu kantlamas gerekmektedir.
Antik yaknaklarda filozof felsefi bilgiyle uramas; gerein bilgisine ulaamaya almas;
n, para gibi maddi eylerin peinden komamas; lks bir hayat srmemesi; yaam tarznda
sadelii ve bilgelii takip etmesi gibi zellikleriyle bir sofistten ayrt edilmektedir. Ancak retor
ve sofist iin dile getirilen dnceler filozof iin sarf edilen dncelerin tam tersidir. Sofit ve
retor lks bir hayat srmekte; para, n gibi eylerin peinden komakta; gerein bilgisiyle deil
12 Elif AKGN KAYA

kalabal etkileyip onlarn alklarn elde etmekle ilgilenmektedir. Pollux (Onom.) sofisti, bir
retmen, bir eitimci ve rehber olarak tanmlamaktadr (Ayrca bk. Barney 2008,77-97;
OGrady 2008; Kerferd 1981). Ayn zamanda sofist, bir dil virtz, kenti ilgilendiren konula-
rn savunucusu ve siyasi bir ynetici de olabilmektedir. Retor ise daha ok bir politika adam,
bir danman veya panegyristtir (vgcdr) (Puech 2002, 11-12). Retor ayn zamanda sz
bilimin, yani retoriin, gzel sz syleme sanatnn ilk retmenidir. Aelius Aristidesin retor
iin kulland ynetici, patron ifadeleri Polluxun (Onom.) retor ile ilgili verdii kavramlar
tamamlamaktadr. Ayrca Aristides, ocuklar iin retmenler ne anlama geliyorsa halk iin de
retorun ayn anlam geldiini ifade etmektedir. Onlar yaplmas gerekenleri halka gstermektedir-
ler (Ael. Ar. Orat. 45. 44. 29-34). Dier taraftan epigrafik malzemeler incelendiinde, yaztlarda
onurlandrlan filozoflarn, sofistlerin ve retorunlarn mesleklerine ynelik aklayc bilgi
bulunmamaktadr. Yaztlar bu kiilerin kent ve eyalet iin stlendikleri nemli grevleri ve
toplumsal snflar hakknda veriler sunmaktadr. Ancak yaztlarda dikkat eken nemli bir
nokta da, bir kiinin ayn anda hem sofist hem retor veya hem filozof hem de retor olarak
onurlandrlrken, ayn anda hem sofist hem de filozof olarak onurlandrlmaddr. Buradan u
sonuca varabiliriz: Bir kii hem sofist hem retor olabilir ya da hem filozof hem de retor olabilir
ama bir kii ayn anda hem sofist hem filozof olamaz. Bu balamda felsefik retorikten ve
sofistik retorikten bahsedilirken sofistik felsefeden veya felsefi sofistikten bahsedilmemektedir
(Philostr. VS. 480-4). Ayrca yaztlarda filozoflar genelde ait olduklar okullarla anlmaktadr.
Bu durum filozofun kendine ait bir dnce sistemi olduunu ve bir felsefi dnceyi takip
ettiini gstermektedir. Sofist ve retorlar iin byle bir durum sz konusu deildir. Filozofun,
renci yetitirmekle beraber kendini adad bir felsefi sistemi vardr. Sofist ise bir felsefi
dnceyi takip etmekten daha ok bu dnceleri rencilerine aktaran bir retmen, bir
danman ve gerektiinde etkili konumalar yapan bir retordur. Retor da gzel konuma sanatn
renen, kalabalk halk kitlelerini konumalaryla etkileyen bir sylevci, gerektiinde bir avukat
ya da kenti iin nemli bir danman ve devlet adamdr.
 Filozof (), Sofist (), Retor (): II. Sofistik Dnemde Snflandrma Problemi 13

KAYNAKA
Antik Kaynaklar
Ael. Ar. Orat. (= Aelius Aristeides, Orationes). Kullanlan Metin ve eviri: Aristides. Ed. W. Dindorf.
Leipzig 1829. Kullanlan Metin ve eviri: Aelius Aristides. Ed. C. A. Behr, The Complete Works,
Leiden 1986.
Aristot. (= Aristoteles, Rhetorica/ ). Kullanlan Metin ve eviri: Aristotles Art of
Rhetoric, Ed. J. H. Freese, London 1975 (The Loeb Classical Library).
Dio Khrys. Orat (= Dion Khrysostomos, Orationes). Kullanlan Metin ve eviri: Dionis Prusaensis
Quem Vocant Chrysostomum Quae Exstant Omnia, Ed. J. Arnim, Vols. 1-2, Berlin 1962.
Dig. (= Corpus Iuris Civilis). Kullanlan Metin ve eviri: Digesta Iustiniani Augusti, Corpus Iuris Civilis,
Ed. I. L. G. Beck, Leipzig 1928.
Epikt. Diss. (=Epiktetos, Dissertationes ab Arriano Digestae/ ).
Kullanlan Metin ve eviri: Epicteti Dissertationes ab Arriano Digestae, Ed. H. Schenkl, Leipzig
1916. Kullanlan Metin ve eviri: Epictetus, The Discourses as Reported by Arrian, the Manual and
Fragments, Ed. W. A. Oldfather, London 1956 (The Loeb Classical Library).
Gal. (= Galenos, De Praenotione ad Posthumum (Epigenem)/
). Kullanlan Metin ve eviri: Claudii Galeni Opera Omnia, Ed. C. G. Khn,
Leipzig 1827.
Gell. NA. (=Aulus Gellius, Noctes Atticae). Kullanlan Metin ve eviri: A. Gellii Noctes Atticae, Ed. P. K.
Marshall, Oxford 1991.
Lukian. Pseudol. (= Lukianos, Pseudologista/ ). Kullanlan Metin ve
eviri: Lucian, Ed. A. M. Harmon, Harvard University Press, Cambridge1972.
Lukian. Rhet. (= Lukianos, Rhetorum Praeceptor/ ). Kullanlan Metin ve eviri:
Lucian, Ed. A. M. Harmon, Harvard University Press, Cambridge1961.
Max. (= Maximus, Dialexeis/). Kullanlan Metin ve eviri: Maximi Tyrii Philosophumena, Ed.
H. Hobein, Leipzig 1910.
Philostr. VS (= Philostratos, Vitae Sophistarum/ ). Kullanlan Metin ve eviri: Vitae
Sophistarum, Ed. C. L. Kayser, Leipzig 1871. Kullanlan Metin ve eviri: Philostratus and
Eunapius, Lives of the Sophists, Ed. W. C. Wright, Cambridge 1961.
Phot. Lex. (= Photios, Lexicon/ ). Kullanlan Metin ve eviri:
Lexicon, Ed. R. Porson, Cambridge University Press 1822.
Phot. Bibl. (= Photios, Bibliotheca). Kullanlan Metin ve eviri: Photius. Bibliotheque, Vol. 8, Ed. R.
Henry, Paris 1977.
Plat. Gorg. (= Platon Gorgias/). Kullanlan Metin ve eviri: Gorgias, Ed. J. Burnet, Platonis
opera, vol. 3, Oxford 1968.
Plat. Prot. (= Platon, Protagoras/). Kullanlan Metin ve eviri: Protagoras, Ed. J. Burnet,
Platonis Opera, Vol. 3, Oxford 1968. Kullanlan Metin ve eviri: Protagoras, Ed. C. C. W. Taylor,
Oxford 2002.
Plut. Mor. (= Plutarkhos, Moralia/). Kullanlan Metin ve eviri: Plutarchos Moralia, Ed. F.C.
Babbitt, Vol. 1, Harvard University Press 1921. Kullanlan Metin ve eviri: Plutarchos Moralia, Ed.
F.C. Babbitt, Vol. 2, Harvard University Press 1928. Kullanlan Metin ve eviri: Plutarchos Moralia
Ed. M. Pohlenz, Vol. 3, Leipzig 1929. Kullanlan Metin ve eviri: Plutarchos Moralia, Ed. H. N.
Fowler, Vol. 10 Harvard University Press 1936. Kullanlan Metin ve eviri: Plutarchos Moralia, Ed.
R. Westman, Leipzig 1959.
Plut. Brut. (= Plutarkhos, Brutus/Vitae Parallelae/ ). Kullanlan Metin ve eviri: Plutarchi
Vitae Parallelae, Ed. K. Ziegler, Vols. 2.1, 2, Leipzig 1964.
Pollux Onom. (= Pollux, Onomasticon Libri/). Kullanlan Metin ve eviri: Pollucis Pollucis
Onomasticon Libri I-X, Ed. E. Bethe, Stuttgart 1967.
Sext. Empir. adv. Math. (= Sextus Empiricus Adversus mathematicos/ ). Kullanlan
14 Elif AKGN KAYA

Metin ve eviri: Adversus Mathematicos, Ed. H. Mutschmann, Leipzig 1914 1961.

Strabon (= Strabon, Geographica/). Kullanlan Metin ve eviri: Strabonis Geographica, Ed.
A. Meineke, Leipzig 1877.
Suda (= Suda/Suidas Lexicon/.) Kullanlan Metin ve eviri: Suidae Lexicon, Ed. A. Adler,
Leipzig 1928-1935.
Synes. (=Synesios, Synesii Cyrenensis opuscula). Kullanlan Metin ve eviri: Synesii Cyrenensis Hymni
et Opuscula, Ed. N. Terzaghi, Roma 1944.

Modern Kaynaklar
AE: L'Anne pigraphique.
Aytalar P. . (2007). Yaztlar ve Antik Kaynaklar Inda Bat Anadoluda Entelekteller. stanbul
2007.
Barney R. (2008). The Sophistic Movement. Eds. M. L. Gill & P. Pellegrin. A Companion to Ancient
Philosophy (2008) 77-97. Malden.
Behr C. A. (1968). Aelius Aristides and the Sacred Tales. Amsterdam 1968.
Bowersock G. W. (1969). Greek Sophists in the Roman Empire. Oxford 1969.
Brock M. D. (1911). Studies in Fronto and His Age. Cambridge 1911.
Brunt P. A. (1994). The Bubble of the Second Sophistic. BICS 39 (1994) 25-54.
CIG: Corpus Inscriptionum Graecarum. Berlin 1828-1877.
Dill S. (1960). Roman Society from Nero to Marcus Aurelius. London 1960.
Engelmann H. & Knibbe D. (1978-80). Aus ephesischen Skizzenbchern. Jh 52 (1978-80) 19-61.
Festugire A. J. (1969). Sur les Discours Sacrs d'Aelius Aristide. REG 82 (1969) 117-153.
Flaceliere R. (1949). Inscriptions de Delphes de l'epoque imperiale. BCH 73 (1949) 464-75.
Habicht C. (1969). Altertmer von Pergamon 8/3. Berlin 1969.
Hahn J. (1989). Der Philosoph und die Gesellschaft: Selbstverstndnis, ffentliches Auftretenund
populre Erwartungen in der hohen Kaiserzeit. Stuttgart 1989.
Herrmann P. & Malay H. (2003). Statue Bases of the Mid Third Century A. D. From Smyrna. EA 36
(2003) 1-11.
IEphesos: Wankel H., Brker C., Merkelbach R, Engelmann H., Knibbe D., Meri R., ahin S. & Noll J.
(1979-1984). IK 11-17: Die Inscriften von Ephesos. Bonn 1979-1984.
IG: Inscriptiones Graecae. Berlin 1877 -.
Jones C. P. (1967). A Friend of Galen. CQ 17 (1967) 311 vd.
Jones C. P. (1971). Plutarch and Rome. Oxford 1971.
Jones C. P. (1980). Prosopographical Notes on the Second Sophistic. GRBS 21 (1980) 373-80.
Jones C. P. (1983). Diotrephes of Antioch. Chiron 13 (1983) 369-80.
Jones C. P. (2003). Philosophers and Sophists at Phocaea. ZPE 142 (2003) 127-133
Kerferd G. B. (1981). The Sophistic Movement. Cambridge 1981.
Keil J. (1953). Vertreter der zweiten Sophistik in Ephesos. Jh 40 (1953) 5-26.
Lauwers J. (2013). Systems of Sophistry and Philosophy: The Case of the Second Sophistic. Harvard
Studies in Classical Philology 107 (2013) 331-363.
Le Bas P. & Waddington W. H. (1870). Voyage Archologique en Grce et en Asie Mineure. Paris 1870.
Long A. A. (2002). Epictetus: A Stoic and Socratic Guide to Life. Oxford 2002.
Long A. A. (2005). Lempreinte de Socrate dans la philosophie dpictte. Ed. J. B. Gourinat. Les
stociens, (2005) 403-426. Fransa.
Merkelbach R. & Stauber J. (1998). Steinepigramme I, Die Westkste Kleinasiens von Knidos bis Ilion.
Stuttgart. Leipzig 1998.
Marrou H. I. (1960). Histoire de lducation dans lantiquit. Paris 1960.
Millar F. (1965). Epictetus and Imperial Court. JRS 55 (1965) 141-148.
 Filozof (), Sofist (), Retor (): II. Sofistik Dnemde Snflandrma Problemi 15

OGrady P. (2008). The Sophists. London 2008.

Oliver J. H. (1949). Two Athenian Poets. Hesperia Supplements Vol. 8, Commemorative Studies in
Honor of Theodore Leslie Shear (1949) 243-258.
Pouilloux J. (1967). Une famille de sophistes thessaliens Delphes au II e s. ap. J.-C. REG 80 (1967)
379-384.
Puech B. (2002). Orateurs et Sophistes Grecs Dans les Inscriptions dpoque Impriale. Paris 2002.
PIR: Prosopographia Imperii Romani.
Rehm R. (1953). Didyma II: Die Inschriften. Berlin 1958.
Robert L. (1969). Laodice du Lycos: Le Nymphe, Campagnes (1961-1963). Paris 1969.
Roisman J., Worthington I. & Waterfield R. (2015). Lives of the Attic Orators, Texts from Pseudo-
Plutarch, Photius and the Suda. Oxford 2015.
Salmon E. T. (1957). A History of the Roman World from 30 BC. to AD. 138. London 1957.
SEG: Supplementum Epigraphicum Graecum. Amsterdam 1982.
Sidebottom H. (2009). Philostratus and the Symbolic Roles of the Sophist and Philosopher. Eds. E.
Bowie & J. Elsner. Philostratus (2009) 69-99. Oxford.
Stanton G. R. (1973). Sophists and Philosophers: Problems of Classification. AJPh 94 (1973) 350-364.
Tanrver C. (1991). Some New Texts Recording Occupations. EA 18 (1991) 79-82.