Bar atal

ANADOLU NKILABINI ANLAMAK N KISA BR TARHE

VE KAVRAMLAR

- Tarihin tanm. - Ama biz onu biliyoruz. - Emin misin?

Tarihin ne olduuna dair kullanlan bir klie yledir: nsan topluluklarn, bu topluluklarn
yaaylarn, birbirleriyle ilikilerini, kltr ve medeniyetlerini, yer ve zaman gstererek, sebep-
sonu ilikisine dayal olarak anlatan bilim daldr. Tarih, tam olarak bu deildir aslnda. Bunun
nedeni udur: Yukardaki tanmda belirtilen birok ii tarihi yapar. Dolaysyla aslnda
sizin/bizim tarih diye okuduklarmz tarihilerin setikleridir. yle dnn: Eer gemite
yaanan herhangi bir olay/olgu tarihi ya da o tarihte onu kaydeden/nakleden birisi olmasa
bugnlere ulaabilir miydi?
Her eyden nce ise unun farknda olmalyz: Tarih, bir kurgudur. Tpk bir film gibi.
Nasl bir filmin ynetmeni ve senaristi varsa, tarihsel bir olay okuyucularyla buluturan bir
tarihi de ayn rol oynar; kurgular. Elindeki malzemeye bakar. Bu malzemeye anlaml sorular
sorar ve bu sorularn nda bilimsel tutarll olan bir metin/yapt ina eder. te tarihinin
tarihsel gereklie uygun olarak ina ettiine biz tarih diyoruz.

Dersin mutfanda ne var? te malzemeler.

Bu ders, klasik anlamda Milli Eitimdeki Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi dersinin niversite
dzeyinde yeniden yorumlanmasna dayanyor aslnda. Konu balklar ayn gibi grnebilir.
Hatta baz yerlerde elbette ayn. Ancak biz burada/niversitede daha gncel/aktel kaynaklar
kullanabiliyor ve bunlar dersin bir malzemesi haline getirebiliyoruz.
Bylelikle size ilk hafta/bu dersin devamnda/aada temel kavramlar verilecek.
Sonrasnda aslnda bizim sizlere Osmanl Yenilemesi diye anlatacamz, ama sizin
Duraklama, Gerileme, Dalma diye rendiiniz -artk yle anlatlmyor- blmlere geilecek.
Derste Osmanl yenilemesinin eitli nedenlerden dolay karlk bulamamas, imparatorluk
organizasyonlarnn zlerek ulus-devlet denilen organizasyonlara geiin nnn al,
bunun sanclar konu edilecek. Bu bahsettiklerimiz ilerleyen derslerde sizlere anlatlacak. Ders
aslnda Ge Osmanl-Erken Cumhuriyet dediimiz ve devamnda Modern Trkiye Tarihi
konularn da iine alan bir perspektifte ilerleyecek.

Dzce niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Blm, Okutman. e-mail: bariscatal@duzce.edu.tr
 Balk yemek ya da balk tutmak sorunsal.

Biz sizlere bu derse ilikin iki ey neriyoruz: Birincisi bahsettiimiz konularla ilgili zaten var
olan bilgilerinizi yeni metin okumalaryla yeniden gzden geirmek, ikincisi bunu yaparken
tarihsel bir yntem ve perspektif edinmek. ou yerde ben bunu ilk kez duyuyorum, ben bunu
byle bilmiyordum dediiniz yerler/konular/noktalar olacaktr. Bu ders zaten bir ynyle
bunun iin var. Sizi en doru bildiinizden kukulandrmak, yeni sorular sormak/sordurmak, bu
sorularn nda sizi aratrmaya yneltmek ve aslnda tarih dediimiz devasa bilgi birikiminin,
gndelik sohbetler/kanaatler dnda, ancak bilimsel bir yntem izlenirse akademi dzeyinde
bir hakikate iaret ettiini gstermek.
Her iki dnem bittiinde rendiiniz yeni bilgiler dnda, eer bir tarihsel metnin nasl
kaleme alndna, bir tarihinin zihninin nasl altna, tarihsel bir olayla karlatnzda
bilimsel yntemi nasl uygulayacanza ve bir sonuca ulamaya abalayacanza dair bir
fikriniz varsa bu ders bir ynyle amacna ulam saylabilir. Yukardaki ara bala dnecek
olursak bu ders size bir adan balk yemek yannda balk tutmann da anlaml olduunu
gstermeye alacak.

Peki, nereden kt bu ders?

Dnya zerinde her eyin bir tarihi olduu gibi bu dersin de bir tarihi var elbette. ncelikle unu
unutmamalyz: Her ulus-devlet ina srecinde, kendi tarihini yeniden yazmak iin bir aba iine
girer/girdi. Bu anlamda ulusal devletin inasna/tarihine dair anlatlar yalnzca Trkiyede yok.
Birok devlet, ulusal eitimin bir paras olarak byle bir ders kurgulad. Ancak geen zaman
iinde gerek dersin konu balklar gerekse ierii deiti/dnt.
Trkiyede ise bu dersin hikayesi yle bir seyir izledi: Dersin en erken versiyonu
1925te htilaller Tarihi adyla Ankara Adliye Mektebinde verildi ve derste Trkiyede
yaananlar Fransz ve Rus Devrimleriyle karlatrmal olarak anlatlmtr. 1933te nce
Darlfnunda nklap Tarihi Enstits alm, sonrasnda Darlfnundan stanbul
niversitesine geile birlikte Mart 1934te nklap Tarihi dersi konferanslar halinde
verilmeye balanmtr. Cumhuriyetin kurucu kadrosu bu derslerin verilmesine, bizzat katlarak
yardmc olmutur.
1942de dersin sorumluluu Ankara niversitesine bal olarak kurulan Trk nklap
Tarihi Enstitsne verilmitir. Dersin ad ise nklap Tarihi ve Trkiye Cumhuriyeti Rejimine
dntrlmtr. Ayn zamanda dersin faklte ve yksekokullarda baraj dersi nitelii
kazanmas da bu tarihe rastlar. Keza ders bu tarihte Milli Eitimdeki dersle benzer bir ierik
kazanr. 27 Mays 1960 Darbesi ardndan dersin ismi Trk nklap Tarihi ve Trkiye

2
Cumhuriyeti ismini alm, 1968de ise dersin ismi Trk Devrim Tarihi olarak deitirilmitir.
1980 Askeri Darbesinden sonra dersin ismi yeniden deitirilerek Trk nklap Tarihi ismini
alr. 1981de karlan YK Kanunu sonrasnda ders bugnk isim ve ieriine ular.
Yalnzca dersin ve ders ieriinin bu deien seyri bile bizlere, dersin bir taraftan
dinamik ynn dier taraftan zellikle hkmetlerin dnemsel ihtiyalara gre dersin ismi ve
ieriini nasl yeniden ve yeniden biimlendirdiklerini gsteren rneklerdir.

Karlatrabildiklerimizden misiniz? ya da karlatrmal tarihinin faydalar

Dikkat edilirse dersin en erken versiyonu 1925te htilaller Tarihi olarak adlandrlm ve
Trkiyede yaananlar Fransz ve Rus Devrimleriyle kyaslanarak anlatlmaya allmtr. Acaba
niin byle yapm olabilirler?
Tarih her eyden nce bir sosyal bilim alandr. Sosyal bilimlerde bir konunun daha iyi
anlalabilmesinin yntemlerinden biri de karlatrmadr. Eer karlatrma
yapmazsak/yapmazsanz o konunun abartlma, kendinden menkul anlalma olasl ykselir.
Bu, zellikle tarihte, bize her olayn ok zel ve biricik grnme riskini getirir. Bu, birinci
problem. kinci problem ise bir kyaslama yapmadnzda, grdnz bir olayn/olgunun
baka bir olayla/olguyla -varsa balantsn- grmek mmkn olmaz. ok mu kark geldi? Daha
gndelik bir olay zerinden konualm.
Diyelim ki bir cep telefonu satn alacaksnz. Hemen almadan nce, ounlukla farkl
tketici davranlar u ekildedir: a) Etrafnda satn almay dnd cep telefonunu kullanan
varsa, kullanclarn fikirlerini almak b) nternet zerinden kullanc forumlarn takip etmek ve
yorumlarn renmek c) Alveri yaplacak mecraya/mecralara gre fiyat/performans
zelliklerine bakmak vs. Bunlar oaltabiliriz. Dolaysyla tketici alkanlklarmz bile
ounlukla karlatrma ve kyaslama zerine kuruludur.
Elbette tarihsel bilgi tketilecek bir alan deil, ancak u nemlidir: Neticede tarihsel bilgi
de iimize yaradnda (biz bunu rendiimizde ne iimize yarayacak denmez mi?) ya da
hayatmzda bir ihtiyaca karlk geldiinde kymetleniyor ve anlam kazanyor. Bu nedenledir ki,
bir sosyal bilim alan olarak tarih karlatrmal yntemi kullanr. Bu yntemi kullandnda
ulalan tarihsel bilgi daha bilimsel temellere dayanr.

Kavramlar: Islahatlar, slahatlarmz.

Bu noktadan itibaren ileriki derslerde kullanlacak baz kavramlar akla kavuturmakla

devam edebiliriz. Bunlar renmek u adan nemlidir: Kavram ve kavramsallatrmalar
bildiimizde, kavrama elik eden olay anlamak daha kolay olacaktr. Dolaysyla, nasl diyelim,

3
kavramlar bizim iin ak denizdeki bir denizcinin pusulas gibidir. Pusula/kavram elinizdeyse
olaylarn iinde kaybolmazsnz. Her eyi yerli yerine oturtmak daha kolaylar.
lk kavrammz slahat. Islahat nedir? Islahat, ksaca tanmlamak gerekirse iyi hale
getirmedir. Arapa slahtan gelir, onun ouludur. Bat dillerindeki reforma denk der. Biz
slahat kavramyla daha ok Osmanl mparatorluunda 19. yzylda karlarz. nk bu
tarihler (1800l yllar kastediyoruz) imparatorluktaki idarecilerin, Batl tarzda reformlar
kendi corafyalarnda uygulamaya giritikleri dneme denk der. Bu kavramn kendisini en iyi
ifade ettii gelime ise 1856da imzalanan Islahat Fermandr.

Kavramlar: Tanzimat. -O halde tanzim edelim dedi ecdat-.

Aslnda tanzimatn kelime anlam da slahata yakndr. Tanzimat, Arapa tanzimin ouludur.
Dzenlemeler olarak ifade edilebilir. Batl manada reformlara denk der. Yine slahatla ayn
ihtiyatan domutur. mparatorlukta iler yolunda gitmeyince -hem i politikada hem de d
politikada- Osmanl idarecileri reformlara girimeye karar verirler.
Bu kavramn kendisini en iyi ifade ettii gelime ise 1839da imzalanan Glhane Hatt-
Hmayunudur (O tarihte Tanzimat Ferman denmiyordu. Bu, sonrasndaki tarihilerin
kulland bir nitelemedir). Tanzimat Fermannn, fermann maddeleri dnda en sembolik
nemi, Osmanl tarihinde ilk kez bir padiahn kendi yetkilerini snrlandran bir belgenin altna
turasn basmasdr/imzalamasdr.

Kavramlar: Merutiyet, merutiyetlerimiz.

Merutiyet dediimizde aklmza mutlaka u kavramsallatrma gelmelidir: Merutiyet =

Anayasa + Meclis. Daha zce ifade etmek gerekirse merutiyet anayasal ve meclisli bir
sistemdir. Tahmin edilecei zere her iki yap da iktidardaki padiahn/kraln/egemenin
yetkilerini snrlar.
Gerek I. Merutiyet gerekse II. Merutiyet yukardaki kavramsallatrmaya uygun olarak
ilerledi. Btn bunlar ise Osmanl-Trk anayasal sisteminin ve parlamenter gelenein
temellerini oluturdu.

Kavramlar: htilal. -Radikal deiimde bir snr ta.

htilal ve devrim Trkede benzer anlamlarda kullanlyor. Ama aralarnda yle bir fark var:
htilal (az sonra greceiniz zere) daha halk ve kitle hareketi temelli bir kalkma. Halbuki

4
devrim, dorudan iktidar devirmeye, ele geirmeye ynelik. Bata bu fark verdikten sonra
ihtilal nedir, buna bakalm.
En ak ifadesini 1789 Fransz htilalinde bulan bu kavram, az nce sylendii zere bir
halk hareketine, kalkmaya, isyana, ayaklanmaya denk dyor. Bunu gerekletirenler iktidar
ele geirmeyi hedeflememi de olabilirler. Dikkat ederseniz kavram, daha ok eylemin kendisine
yneliyor.
1789 Fransz htilalinde krlma noktas (ihtilale ilikin ana anlat hep byledir) Bastille
hapishanesinin baslmasdr. Aslnda orada yedi mahkm vard. Hapishane ise sembolik olarak
monarinin kendisini temsil ediyordu. Baskn, bu nedenle nemlidir.

Kavramlar: Devrim. -Radikal deiimin kristalize hali.

Devrim, yukardaki ihtilal karlatrmasnda grlebilecei zere, dorudan iktidar ele

geirmek ve deitirmek zere kendisini gsteren bir eylemdir. Kavram en ak haliyle Bolevik
Devriminde izlenebilir.
Bolevik (Rusada ounluk demek) Devrimi Lenin ve arkadalarnn Bolevik Partisiyle
birlikte 1917de arlk otokrasisini bir halk hareketiyle devirip yerine sosyalist bir iktidar kurma
giriimidir. Bu ynyle kavram kendisini oluturan btn bileenleri bu giriimde tar.

Kavramlar: nklap. -Radikal deiimde kkl deiikliklere odaklanmak.

nklap, Trk Dil Kurumu tarafndan yle tanmlanm: Toplum dzenini ve yapsn daha iyi
duruma getirmek iin yaplan kkl deiiklik, iyiletirme, devrim, reform. Bu tanm ihtilal ve
devrimle kyaslayarak biraz aalm isterseniz.
Dikkat edilecek olursa inklabn her eyden nce olumlu bir tns var. Yani ihtilalin ya
da devrimin nasl sonulanaca, neler getirecei tamamen belirsizlikler iindeyken ve daha ok
bir ayaklanma, eylem haline referans verirken inklap tam olarak byle deil. nklap her eyden
nce harekete deil, reforma/kkl deiime odaklanm durumda.
te bu ynleriyle Osmanl mparatorluunun zlmesinden Trkiye Cumhuriyetine
giden yol ve arkasndan gelien radikal deiiklikler tam da inklap kavramyla karlanmay hak
ediyor.