Clive Staples Lewis

- LISTY STAREGO DIABA DO MODEGO -

Tytuy oryginaw
The Screwtape Letters
FOR THE POLISH TRANSLATION by Stanisaw PIETRASZKO,
WARSZAWA 1980
Screwtape Proposes a Toast
FOR THE POLISH TRANSLATION by Stanisaw PIETRASZKO,
WARSZAWA 1990
okadk projektowa
Radosaw Dylis
redaktor wznowienia
Elbieta Burakowska
korekta
Elbieta Burakowska
ISBN 83-211-1390-7
PALABRA Wyd. Misjonarzy Klaretynw ul. Poborzaska 7 03-368 WARSZAWA
Instytut Wydawniczy PAX ul. Nabielaka 16 00-743 WARSZAWA

Przedmowa do wydania pierwszego

Nie mam zamiaru tumaczy, jakim sposobem korespondencja, ktr obecnie ofiaruj
publicznoci, wpada w moje rce.
Jeli chodzi o diaby, istniej dwa rwnie wielkie, a rwnoczenie przeciwstawne sobie bdy, w ktre
moe popa nasze pokolenie. Jednym z nich jest niewiara w ich istnienie. Drugim wiara i przesadne, a
zarazem niezdrowe interesowanie si nimi. Oni sami s jednakowo zadowoleni z obu bdw i z t sam
radoci witaj zarwno materialist, jak i magika. Sposb pisania, uyty w tej ksice, moe sobie atwo
przyswoi i spoytkowa kady, kto raz zapozna si z t sztuk. Jednakowo osoby niewaciwie
usposobione lub pobudliwe, ktre mogyby zrobi z tego zy uytek, niech si jej ode mnie nie ucz.
Radz czytelnikom nie zapomina, e diabe jest kamc. Jest rzecz oczywist, e nie wszystko, co
Krtacz1) mwi, jest prawd; nawet z jego wasnego punktu widzenia. Nie prbowaem utosamia
ktrejkolwiek z ludzkich istot wzmiankowanych w listach; lecz wydaje mi si mao prawdopodobne, aby
portrety takiego na przykad Fr. Spike'a lub matki pacjenta byy cakowicie wierne. W Piekle, podobnie jak
na Ziemi, istniej sdy oparte na pragnieniach.
Na zakoczenie musz doda, e nie usiowaem ustali chronologii listw. Okazuje si, e list numer
17 by napisany przed wprowadzeniem cisych ogranicze ywnociowych. Lecz na og diabelska
metoda oznaczania czasu zdaje si nie pozostawa w adnym stosunku do czasu ziemskiego i nie
usiowaem jej odtworzy. Historia wojny europejskiej, poza wypadkami, ktre od czasu do czasu
dotyczyy duchowego stanu pojedynczej ludzkiej istoty, wyranie nie interesowaa Krtacza.
C.S. Lewis, Magdalene College, 5 lipca. 1941

Przedmowa do wydania dwudziestego czwartego

Listy Screwtape'a opublikowano w czasie II wojny wiatowej w czasopimie "Guardian" (ktre

obecnie ju si nie ukazuje). Mam nadziej, e nie przyspieszyy koca tego czasopisma, ale na pewno
pozbawiy go jednego ze staych czytelnikw. Pewien wiejski duchowny napisa do redaktora czasopisma,

1
Ze wzgldu na uyt w pierwszym wydaniu ksiki form "Krtacz" (zamiast angielskiego "Screwtape") i zrozumiao
tej formy oraz jej popularno wrd polskich czytelnikw, Wydawnictwo - wbrew sugestiom Tumacza - zdecydowao si na
pozostawienie jej i w tym wydaniu (przyp. red.)
-1-
e rezygnuje z prenumeraty, a uzasadni to tym, e "znaczna cz porad udzielanych w tych listach
wydawaa mu si nie tylko bdna, lecz zdecydowanie diaboliczna".
Generalnie jednak Listy spotkay si z przyjciem, o jakim nigdy nie niem. Recenzje byy albo
pochwalne, albo pene takiej irytacji, jaka przekonuje autora, e trafi w sedno; liczba sprzedawanych
egzemplarzy bya od pocztku - wedug moich kryteriw - ogromna i nadal utrzymuje si na takim
poziomie.
Oczywicie, powodzenie sprzeday nie zawsze odpowiada temu, czego autorzy oczekuj. Gdyby
wnioskowa o poczytnoci Pisma witego w Anglii, na podstawie liczby sprzedawanych egzemplarzy,
mona by doj do bardzo bdnych wnioskw. Podobnie - zachowujc wszelkie proporcje - ma si sprawa
z Listami Screwtape'a.
Jest to rodzaj ksiki, ktr obdarowuje si chrzeniakw: rodzaj lektury, ktra bywa czytana na gos
podczas dni skupienia. Jest to nawet, co zauwayem z gorzkim umiechem, rodzaj lektury grawitujcej w
kierunku gocinnych pokoi sypialnych, by tam wie niczym nie zakcony ywot w towarzystwie takich
pozycji jak Poradnik drogowca, John Inglesant czy ycie pszcz. Czasami kupowana bywa z powodw
jeszcze bardziej upokarzajcych. Jedna z moich znajomych zauwaya, e modziutka praktykantka, ktra
w szpitalu podawaa jej termofor, czytaa Listy Screwtape'a. Odkrya rwnie, dlaczego. "Widzi pani -
powiedziaa dziewczyna - ostrzeono nas, e na egzaminach, po pytaniach merytorycznych i technicznych,
siostry przeoone i inne osoby pytaj czasem o oglne zainteresowania. Najlepiej jest powiedzie, e si
co czytao. Wic dali nam wykaz okoo dziesiciu ksiek, ktre zazwyczaj uchodz za do dobre, i
powiedzieli, e powinnimy przeczyta przynajmniej jedn z nich." "I ty wybraa Listy Screwtape'a?" "No
tak, oczywicie, byy najciesze."
Mimo to, jeli pomin tego rodzaju nietypowe przypadki, ksika ta miaa na tyle licznych
prawdziwych czytelnikw, e warto odpowiedzie na niektre pytania, ktre jej lektura wzbudzia w ich
umysach. Najczciej stawiane mi pytanie to: czy ja rzeczywicie "wierz w Diaba".
Ot, jeli przez okrelenie "Diabe" rozumiemy moc przeciwstawn Bogu i, jak Bg, samoistn od
pocztku wszechczasw, to odpowied brzmi oczywicie "Nie. Poza Bogiem nie istnieje adna istota,
ktra nie byaby stworzona. Bg nie posiada istoty przeciwstawnej. adna istota nie mogaby osign
stanu "doskonaego za" przeciwstawnego doskonaemu dobru Boga; bo gdybymy usunli na bok
wszelkie jej rzeczy dobre (inteligencj, pami, energi i samo istnienie), nic by z niej nie pozostao.
Poprawnie postawione pytanie brzmi: czy ja wierz w diaby. Tak, wierz. To znaczy, wierz w
istnienie aniow i wierz, e niektre z nich przez naduycie swej wolnej woli stay si wrogami Boga i, w
nastpstwie tego, naszymi wrogami. Anioy te moemy nazywa diabami. Nie rni si one w swej
naturze od dobrych aniow, lecz natura ich jest zdeprawowana. Diabe jest przeciwiestwem anioa tylko
w takim znaczeniu jak Zy Czowiek jest przeciwiestwem Dobrego Czowieka. Szatan, przywdca
diabw lub ich dyktator, jest przeciwiestwem nie Boga, lecz Michaa Archanioa.
Wierz w to nie w tym sensie, e jest to czci mojej wiary, lecz e jest to jedno z moich przekona.
Moja religia nie legaby w gruzach, gdyby to przekonanie okazao si faszywe. Dopki to nie nastpi - a
dowodw, ktre by temu zaprzeczay, daremnie by szuka - zachowam je. Wydaje mi si, e wyjania ono
sporo faktw. Zgadza si z normalnym pojmowaniem Pisma witego, z tradycj chrzecijask i z
wierzeniami wikszoci ludzi wszech czasw. Nie jest rwnie sprzeczne z niczym, co byoby :przez
ktrkolwiek z nauk udowodnione.
Powinno by rzecz zbyteczn - cho nie jest - dodanie, e wiara w anioy dobre czy ze nie oznacza
wiary w takie anioy, jedne czy drugie, jakie przedstawia si w sztuce i literaturze. Diaby przedstawia si
ze skrzydami nietoperza, a dobre anioy ze skrzydami ptakw nie dlatego, by ktokolwiek sdzi, e
moralne zepsucie mogoby zamieni pira w bony, lecz dlatego e wikszo ludzi lubi bardziej ptaki od
nietoperzy. W ogle skrzyda daje im si po to, by sugerowa lotno nieskrpowanej energii
intelektualnej. Nadaje im si ludzk, posta, poniewa czowiek jest jedynym rozumnym stworzeniem,
jakie znamy. Stworzenia stojce w porzdku naturalnym wyej od nas, niematerialne czy te przybierajce
jak posta cielesn niedostpn naszemu poznaniu, musz by przedstawiane symbolicznie, jeli w ogle
maj by przedstawiane.
Postacie te nie tylko s symboliczne, lecz zawsze byy uwaane za symboliczne przez mylcych ludzi.
Grecy nie wierzyli w to, e bogowie naprawd podobni byli do postaci ludzkich o piknych ksztatach
nadanych im przez rzebiarzy. W ich poezji bg, ktry chce si "ukaza" miertelnikowi, przyjmuje
chwilowo posta podobn do czowieka. Teologia chrzecijaska prawie zawsze przedstawiaa "ukazanie

-2-
si anioa w ten sam sposb. To tylko ignorantom - jak powiada Dionizjusz w V wieku - ni si, e duchy
s naprawd uskrzydlonymi ludmi.
W sztukach plastycznych symbole te ulegay stopniowej degeneracji. Twarze i pozy aniow Fra
Angelico maj w sobie pokj i powag nieba. Pniej pojawiaj si pucoowate nagie anioki Rafaela; na
koniec za delikatne, wysmuke, dziewczce, niosce pociech anioy dziewitnastowiecznej sztuki, o
ksztatach tak niewiecich, e przed zmysowoci chroni je tylko ich totalna nuda - ozibe hurysy rajskiej
atmosfery towarzyskiej przy herbatce. S one symbolem destruktywnym. W Pimie witym nawiedzenie
anioa jest zawsze czym zatrwaajcym; musi ono zaczyna si od sw "Nie trw si". Anio
wiktoriaski wyglda tak, jak gdyby mia zamiar powiedzie "Dobrze ju, dobrze".
Symbole literackie kryj w sobie wiksze niebezpieczestwo, poniewa ich symboliczno nie jest tak
atwo rozpoznawalna. Najlepsze s u Dantego. Przed jego anioami zamieramy przejci groz. Jego diaby
- jak susznie zauway Ruskin - s w swej furii, zoliwoci i rozpasaniu o wiele bardziej tym, czym musz
by w rzeczywistoci, ni ktrekolwiek z tych, ktre spotykamy u Miltona. Diaby Miltona, przez sw
majestatyczno i wznios poetycko, wyrzdziy wiele szkody, a jego anioy zbyt wiele zawdziczaj
Homerowi i Rafaelowi. Lecz naprawd zgubnym obrazem diaba jest Mefistofeles Goethego. To Faust, a
nie on, manifestuje bezwzgldne, czujne, pozbawione umiechu koncentrowanie si na samym sobie, co
jest znamieniem pieka. Peen humoru, ucywilizowany, rozsdny, umiejcy si dostosowa do sytuacji
Mefistofeles przyczyni si do umocnienia iluzji, jakoby zo miao warto wyzwalajc.
Prosty czowiek moe czasem unikn jakiego jednostkowego bdu, ktry przydarzy si komu
wybitnemu, dlatego postanowiem, e moja wasna symbolika nie powinna bdzi tak, jak symbolika
Goethego. Humor bowiem wprowadza zmys proporcji i daje moliwo spojrzenia na siebie od zewntrz.
Czegokolwiek bymy nie przypisywali istotom, ktre zgrzeszyy przez pych, wanie tego nie powinnimy
im przypisywa. Szatan - powiedzia Chesterton - upad na skutek wasnej wanoci. Pieko musimy
przedstawia jako stan, gdzie kady jest wiecznie zajty swoj wasn godnoci i awansem, gdzie kady
ma do kogo pretensje i gdzie kady pochonity jest miertelnie powanymi uczuciami zazdroci, wasnej
wanoci i urazy. To przede wszystkim. Poza tym sdz, e mj wasny dobr symboli uwarunkowany by
usposobieniem i wiekiem.
O wiele bardziej lubi nietoperze ni biurokratw. yj w Wieku Zarzdzania, w wiecie "Admin.
Najwiksze zo nie dzieje si obecnie w owych ndznych "spelunkach przestpstwa", ktre lubi opisywa
Dickens. Nawet nie w obozach koncentracyjnych i obozach pracy. Tam spotykamy si z jego kocowym
rezultatem. Rodzi si ono i jest wprowadzane w ycie (wnioskowane, popierane, wykonywane i
protokoowane) w schludnych, wyoonych dywanami, ogrzanych i dobrze owietlonych biurach, przez
spokojnych ludzi w biaych konierzykach, z przycitymi paznokciami i gadko wygolonymi policzkami,
ktrzy nie musz podnosi swego gosu. Std, rzecz do naturalna, moim symbolem Pieka jest co w
rodzaju biurokracji pastwa policyjnego lub biura do cna znikczemniaego koncernu przemysowego.
Milton powiedzia nam, e "diabe z diabem, przeklci, yj w Mocnej zgodzie". Lecz jak? Na pewno
nie z przyjani. Istota, ktra jeszcze cho troch potrafi kocha, nie jest jeszcze diabem. I tutaj znw mj
symbol wyda mi si uyteczny. Pozwoli mi, przy pomocy doczesnych paraleli, na opisanie biurokratycznej
spoecznoci, trzymanej cakowicie w ryzach przy pomocy strachu i chciwoci. Na zewntrz zachowanie
jest normalnie uprzejme. Niegrzeczno w stosunku do przeoonego byaby oczywicie samobjstwem;
okaza nieuprzejmo rwnemu sobie mogoby obudzi jego czujno, zanim bdzie si gotowym
wysadzi go z sioda, bo oczywicie, zasad lec u podoa caej tej organizacji jest "niech si psy
wzajemnie zagryzaj". Kady yczy kademu kompromitacji, degradacji i zguby; kady jest ekspertem w
pisaniu poufnych donosw, w pozorowanych sojuszach, we wbijaniu noa w plecy. Nad tym wszystkim
ich dobre maniery, ich wyrazy pene szacunku, ich "uznanie" dla wiadczonych sobie wzajemnie
bezcennych przysug, tworz cieniutk powok. Od czasu do czasu bywa ona nakuwana i wwczas
tryska z wewntrz palca lawa ich nienawici.
Symbol ten umoliwi im rwnie pozbycie si absurdalnego mniemania, jakoby diaby zajte byy
bezinteresownym poszukiwaniem czego, co nazywa si Zo (wielka litera jest tu istotna). W przypadku
moich diabw nie ma miejsca na adne tego rodzaju zwidy. li anioowie, tak jak li ludzie, s cakiem
praktyczni. Kieruj si dwoma motywami. Pierwszym jest strach przed kar: bo podobnie jak kraje
totalitarne maj swoje obozy dla zadawania tortur, tak moje Pieko posiada gbsze Pieka, swoje "domy
poprawcze". Drugi motyw to swoisty gd. Wyobraam sobie, e diaby mog, w sensie duchowym,
poera jeden drugiego; i nas. Nawet w yciu ludzkim spotyka si namitno skierowan na
zdominowanie, prawie e na przetrawienie, drugiego czowieka; na denie do tego, by cae jego in-
-3-
telektualne i emocjonalne ycie uczyni jedynie przedueniem wasnego ycia - po to, by uzewntrznia
wasn nienawi, ywi wasne urazy, dawa upust wasnemu egoizmowi poprzez tego drugiego
czowieka, tak jak poprzez siebie. Jego wasny may zasb namitnoci musi by wyrugowany, by zrobi
miejsce naszym. Jeli on si temu opiera, postpuje bardzo egoistycznie.
Na ziemi podanie to nazywa si czsto "mioci". Wyobraam sobie, e w Piekle znane to jest jako
gd. Lecz tam gd jest bardziej drapieny i moliwe jest peniejsze jego zaspokojenie. Sugeruj, e tam
duch mocniejszy - nie istnieje tam by moe adna forma ciaa, ktra utrudniaaby t operacj - moe
rzeczywicie i ostatecznie wessa w siebie sabszego i permanentnie syci sw wasn osobowo t drug
pogwacon osobowoci. I to z tego powodu (tak mniemam) diaby podaj ludzkiej duszy i duszy
innych diabw. I to z tej przyczyny Szatan poda wszystkich swych wyznawcw i wszystkich synw
Ewy, i wszystkich zastpw niebieskich. ni on o dniu, kiedy wszystko wchonie w siebie i kiedy
wszystko, co wymawia "Ja", bdzie mogo to czyni tylko poprzez niego. Domylam si, e jest to parodia
- imitujca nadtego pajka, jedyna imitacja, ktr potrafi on zrozumie - tej niezgbionej
wielkodusznoci, moc ktrej Bg zmienia narzdzia w sugi, a sugi w swych synw, by mogli si z Nim
ostatecznie zjednoczy w doskonale wolnej mioci ofiarowanej Mu z wyyn ich cakowicie odrbnych
indywidualnoci, ktrych po to, aby takimi byli, wyzwoli.
Lecz, tak jak w opowiadaniach Grimma2), des traumie mir nur, wszystko to peni tylko rol mitu i
symbolu. I dlatego pytanie o to, jakie jest moje zdanie na temat diabw - aczkolwiek naley na nie
odpowiedzie, skoro zostao postawione - ma w gruncie rzeczy bardzo znikome znaczenie dla czytelnika
Listw Screwtape'a. Dla tych ktrzy podzielaj moje zdanie, moje diaby bd symbolami konkretnej
rzeczywistoci; dla innych bd personifikacj poj abstrakcyjnych, a ksika bdzie alegori. Lecz nie
robi to wikszej rnicy, w jaki sposb bdzie si j czyta. Bo celem jej, rzecz jasna, nie byo uprawianie
spekulacji na temat ycia diabw, lecz rzucenie z nowego punktu widzenia wizki wiata na ycie ludzi.
Syszaem, e nie jestem w tej materii pierwszy i e ju kto w siedemnastym wieku napisa listy do
diaba. Nie miaem tej ksiki w rku. Przypuszczam, e jej tre miaa charakter raczej polityczny. Lecz
chtnie przyznaj si do zawdziczania czego ksice Stephena McKenny Confessions of a Well-Meaning
Woman. Zwizek moe nie by oczywisty, lecz mona tam znale tak sam moraln inwersj - rzeczy
czarne jako zupenie biae, a biae zupenie czarne - i humor wynikajcy z faktu przemawiania poprzez
cakowicie pozbawion humoru person. Myl, e mj pomys duchowego kanibalizmu przypuszczalnie
zawdzicza co okropnym scenom "absorbowania" w zapomnianej ju ksice Davida Lindsay'a Voyage to
Arcturus.
Imiona moich diabw wzbudzay do due zaciekawianie i byo wiele prb wyjanie - wszystkie
bdne. Prawda jest taka, e zmierzaem tylko do tego, aby uczyni je niemiymi - i tutaj, by moe, mam
co do zawdziczenia Lindsay'owi - jeli chodzi o brzmienie. Z chwil gdy imi zostao ju wynalezione,
mogem spekulowa, jak kady inny (nie bdc bardziej uprawniony ni ktokolwiek inny) fonetycznymi
skojarzeniami, ktre powodoway nieprzyjemny efekt. Wyobraam sobie, e sowa Scrooge, screw,
thumbscrew, tapeworm i red tape, wszystkie odgrywaj jak rol w imieniu mego bohatera3) i e slab,
slobber, slubber i gob weszy wszystkie do imienia Slubgob4).
Niektrzy prawi mi niezasuone komplementy sugerujc, e moje Listy byy dojrzaym owocem
wieloletnich studiw w zakresie teologii moralnej i ascetycznej. Zapominaj, e istnieje rwnie
niezawodny, cho cieszcy si mniejszym zaufaniem, sposb poznania, jak odbywa si kuszenie. "Me serce
- nie potrzeba mi innych - ukazuje mi niegodziwo tego, co grzeszne."
Czsto proszono mnie czy doradzano, bym uzupeni napisane pierwotnie Listy, lecz przez wiele lat nie
miaem do tego najmniejszej ochoty. Chocia nigdy nie napisaem niczego z wiksz atwoci, to jednak
rwnie nigdy nie pisaem niczego z mniejszym zapaem. atwo ta wynikaa niewtpliwie z faktu, e
pomys listw diabolicznych, z chwil gdy si nad nim zastanowi, rozwija si ju dalej samorzutnie,
podobnie jak pomys z liliputami i olbrzymami u Swifta czy medyczno-etyczna filozofia w ksice
Erewhon, czy Garuda Stone u Ansteya. Pomys taki ponisby autora nawet przez tysic stronic, gdyby mu
pofolgowa. Lecz mimo i byo rzecz atw nagi swj umys do przyjcia postawy diabolicznej, nie byo
to zabawne, w kadym razie nie na dusz met. Zwizany z tym wysiek powodowa swego rodzaju

2
Der Rduberbrautigam
3
Screwtape (przyp. red.)
4
Scrooge - posta z ksiki A Christmas Carol Charlesa Dickensa; screw - ruba; thumbscrew - (hist.) jedno z
narzdzi tortury; tapeworm - tasiemiec; red tape - biurokracja; slob - niechluj; slobber - lini, slubber - partaczy;
gob - gba (przyp. tum.)
-4-
duchowe odrtwienie. wiat, w ktry musiaem si przenie, przemawiajc przez Screwtape'a, by peen
pyu, piasku, pragnienia i rozdranienia. Kady lad pikna, wieoci i agodnoci musia by z niego
wykluczony. Zanim skoczyem pisanie, atmosfera ta omal mnie nie zadusia. Gdybym je kontynuowa,
zadusiaby moich czytelnikw.
Ponadto ywiem do mojej ksiki al za to, e nie bya inn ksik, tak ktrej nikt nie bdzie mg
napisa. W sytuacji idealnej rady Screwtape'a, kierowane do Piouna, winny by zrwnowaone radami
archanielski- mi, skierowanymi do opiekujcego si pacjentem anioa stra. Bez tego obraz ludzkiej
egzystencji jest znieksztacony. Lecz kt byby w stanie wypeni t luk? Nawet gdyby kto - a musiaby
by kim o wiele lepszym ode mnie - potrafi wznie si na wymagane wyyny duchowe, to jakim
"adekwatnym stylem" mgby si posuy? Bo styl ten byby w istocie czci treci. Same porady to
jeszcze za mao; kade zdanie musiaoby mie w sobie zapach Nieba. A w dzisiejszych czasach, gdyby
nawet kto potrafi posugiwa si proz jak sam Traherna, nie pozwolono by mu, bo kanon
"funkcjonalizmu" pozbawi literatur moliwoci penienia poowy jej funkcji. (Istotnie, kady idea stylu
dyktuje nam nie tylko, jak powinnimy opisywa rzeczy, lecz jaki rodzaj rzeczy moemy opisywa.)

Z czasem, w miar upywu lat i w miar jak wspomnienia tej dusznej atmosfery towarzyszcej pisaniu
Listw zacieray si w pamici, zaczy przychodzi mi do gowy rne pomysy, ktre domagay si jako
potraktowania ich w stylu listw Screwtape'a. Postanowiem sobie, e nigdy ju nie napisz dodatkowego
Listu. Pomys napisania czego takiego jak wykad lub "przemwienie" bka si niewyranie w mojej
gowie co jaki czas odywajc, to znw popadajc w zapomnienie, lecz pozostawa cigle
niezrealizowany. Potem nadeszo zaproszenie od "The Saturday Evening Post" - i to byo naciniciem
jzyczka spustowego.
C.S. Lewis Magdalene College, Cambridge18 maja 1960

1.
Mj drogi Piounie

Dostrzegam, o co ci chodzi w tym, co mi donosisz o kierowaniu lektur twego pacjenta i

trosce, by duo przestawa ze swym przyjacielem, materialist. Lecz czy nie jeste odrobin naiwny?
Wyglda to bowiem tak, jak gdyby przypuszcza, e argument jest skutecznym rodkiem, aby go trzyma
z dala od szponw Nieprzyjaciela. Mogoby tak by, gdyby y kilka wiekw wczeniej. W tamtych
bowiem czasach ludzie orientowali si jeszcze doskonale, czy jaka rzecz jest udowodniona, czy nie; a jeli
co byo udowodnione, to rzeczywicie w tu wierzyli. Mylenie czono wwczas jeszcze z czynem i z
gotowoci zmiany sposobu ycia w zalenoci od wyniku przeprowadzonych rozumowa. Lecz dziki
prasie codziennej i innym podobnym rodkom oddziaywania w znacznej mierze zmienilimy ten stan
rzeczy. Twj pacjent ju od wczesnej modoci przywyk do tuzina kbicych mu si w gowie i
sprzecznych z sob teorii filozoficznych. Doktryny w jego pojciu nie dziel si w pierwszym rzdzie na
"prawdziwe" lub "faszywe", lecz na "akademickie" lub "praktyczne" ,przeyte lub "wspczesne",
konwencjonalne" lub "bezwzgldne". argon, nie argument jest twoim najlepszym sprzymierzecem w
utrzymaniu go z dala od Kocioa. Nie tra czasu na przekonywanie go, e materializm jest prawdziwy!
Zapewniaj go, e jest silny, nieugity, odwany - e jest filozofi przyszoci. Te rzeczy bowiem s dla
niego istotne.

Kopot z argumentowaniem polega na tym, e caa walka przenosi si wwczas na wasny teren
Nieprzyjaciela. On rwnie potrafi przytacza argumenty, natomiast w propagandzie naprawd
praktycznej, takiej, jak ja sugeruj, okaza si w cigu stuleci daleko mniej sprawny od Naszego Ojca z
Otchani. Przez sam akt argumentowania rozbudzasz u swego pacjenta zdolno rozumowania, a skoro raz
zostanie rozbudzona, kt zdoa przewidzie nastpstwa? Nawet gdyby jaki szczeglny tok myli
pacjenta dao si w kocu obrci na nasz korzy, to staniesz przed faktem, e wzmocnie w tym
pacjencie fatalny zwyczaj zwracania uwagi na wnioski o charakterze oglnym, a odwrcie jego uwag od
fali bezporednich dozna zmysowych. W twoim interesie ley, aby przyku jego uwag do tych
bezporednich dozna. Naucz go, by nazwa to "yciem realnym" i nie dozwl mu zastanawia si nad
tym, co rozumie przez sowo "realny".

-5-
 Pamitaj, e nie jest on, tak jak ty, wycznie duchem. Nigdy nie bdc czowiekiem (och, ta nieznona
przewaga Nieprzyjaciela!), nie zdajesz sobie sprawy, jak dalece ulegaj oni presji zwyczajnoci. Miaem
niegdy pacjenta, zdeklarowanego ateist, ktry mia zwyczaj studiowa w czytelni British Museum.
Pewnego dnia, gdy tak siedzia zaczytany, spostrzegem, e tok jego myli zaczyna zbacza na z drog.
Nieprzyjaciel naturalnie w jednej chwili znalaz si przy nim. Zanim si zorientowaem w sytuacji, ujrzaem,
e dzieo dwudziestu lat mej pracy zaczyna si chwia. Gdybym by straci gow i usiowa broni si przy
pomocy argumentw, bybym zgubiony. Lecz nie byem na tyle nierozsdny. Uderzyem momentalnie w to,
co w nim byo najbardziej pod moj kontrol i podszepnem, e jest ju najwyszy czas na drugie
niadanie. Nieprzyjaciel uczyni przypuszczalnie przeciwn propozycj (wiesz, jak nie mona nigdy
cakowicie podsucha, co On mwi), mianowicie e sprawa ta jest waniejsza od posiku. Przynajmniej
sdz, e takie musiao by jego pocignicie, skoro bowiem powiedziaem: "Rzeczywicie, sprawa zbyt
jest doniosa, by si do niej o takiej porze zabiera" - pacjent znacznie si rozpogodzi, w chwili za, gdy
dodaem: "O wiele lepiej przyj tu z powrotem po niadaniu i zastanowi si nad tym z wieym
umysem" - on by ju w poowie drogi do drzwi. Skoro ju raz znalaz si na ulicy, walka bya wygrana.
Pokazaem mu gazeciarza wykrzykujcego tytu poudniowego dziennika i przejedajcy autobus nr 73,
tak e zanim zszed ze schodw, wtoczyem mu w gow niezachwiane przekonanie, e jakiekolwiek
dziwaczne myli mogyby przyj do gowy czowiekowi zamknitemu samotnie wrd ksiek, to zawsze
zdrowa dawka "realnego ycia" (przez co on rozumia autobus i gazeciarza) wystarcza, aby wykaza, e
wszelkie "tego rodzaju sprawy" po prostu nie mog by prawdziwe. Zdawa sobie spraw z tego, e
znajdowa si wwczas na niebezpiecznym zakrcie i w pniejszych latach chtnie wspomina o "tym
subtelnym wyczuciu aktualnoci, ktry jest naszym ostatecznym zabezpieczeniem przed zboczeniami
czystej logiki". Obecnie jest ju bezpieczny w domu Naszego Ojca.

Czy zaczynasz rozumie, na czym rzecz polega? Dziki procesom, ktremy w nich zapocztkowali
przed wiekami, jest dla nich rzecz prawie niemoliw wierzy w rzeczy nieznane wtedy gdy to, co znane,
znajduje si przed ich oczyma. Narzucaj mu cigle zwyczajno rzeczy. Nade wszystko nie prbuj
stosowa nauki (mam na myli nauk prawdziw) jako rodka obrony przed chrzecijastwem. Z ca
pewnoci pobudzioby go to do mylenia o rzeczywistoci, ktrej nie moe ani dotkn, ani zobaczy.
Podobne aosne wypadki zdarzyy si ju wrd wspczesnych filozofw. Jeli ju twj pacjent musi
para si wiedz, to zwr jego uwag na ekonomi i socjologi: nie pozwl mu wydosta si z krgu tego
bezcennego "realnego ycia". Lecz najlepsze z tego wszystkiego - to nie pozwoli mu w ogle na
studiowanie adnych prac naukowych, ale wpoi mu nacechowane pewnoci oglne przekonanie, e on
to wszystko zna i e wszystko, co uda mu si zdoby w przypadkowej rozmowie czy lekturze, jest
"rezultatem nowoczesnych bada'. Pamitaj, e jeste tam po to, by go ogupia. Natomiast ze sposobu
rozumowania niektrych z was, modych diabw, mona by sdzi, e naszym zadaniem jest naucza.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

2.
Mj drogi Piounie

Z wielk przykroci dowiaduj si, e twj pacjent zosta chrzecijaninem. Nie ud si

nadziej, e unikniesz zwykych w takich wypadkach kar; przypuszczam, e w momentach powodzenia
taka ewentualno nie przyszaby ci nawet na myl. Tymczasem musimy wykorzysta sytuacj do ostatnich
moliwoci. Nie ma potrzeby rozpacza. Setki tego rodzaju dorosych konwertytw po krtkim pobycie w
obozie Nieprzyjaciela udao si odzyska i obecnie znajduj si u nas. Na razie wszystkie nawyki pacjenta,
zarwno umysowe jak i cielesne, s w dalszym cigu dla nas korzystne.

W tej chwili jednym z naszych wielkich sprzymierzecw jest sam Koci. Lecz nie zrozum mnie le.
Nie mam na myli takiego Kocioa, jak my go widzimy, rozpostartego wszdzie w czasie i przestrzeni,
zakorzenionego w wiecznoci, gronego jak armia z rozwinitymi sztandarami. Przyznaj, e to jest
widok, ktry niepokoi naszych najodwaniejszych kusicieli. Na szczcie jest to zupenie niewidoczne dla
tych ludzkich istot. Wszystko, co twj pacjent widzi, to na wp wykoczona pseudogotycka budowla,
wzniesiona na miejscu wieo zajtym pod budow. Wchodzc do wntrza, spostrzega miejscowego
kupca z ukadnym wyrazem twarzy, zachwalajcego lnic ksieczk, zawierajc liturgi, ktrej aden z
-6-
nich nie rozumie, oraz inn, tandetn ksiczyn, zawierajc znieksztacony tekst szeregu pieni
religijnych, w wikszoci lichych i do tego pisanych bardzo drobnym drukiem. Gdy siada w swej awce i
spoglda wok siebie, widzi wanie galeri tych ssiadw, ktrych do tej pory unika. W nich powiniene
znale sprzymierzecw. Spraw, by myl jego wdrowaa tam i z powrotem pomidzy takim wyraeniem
jak Ciao Chrystusowe a twarzami ludzi z najbliszej awki. To oczywicie jest mao wane, jakiego
rodzaju ludzie naprawd siedz w tej awce. Ty sam moesz orientowa si, e ktry z nich jest wielkim
wojownikiem po stronie Nieprzyjaciela. To nie szkodzi. Twj pacjent, dziki Naszemu Ojcu z Otchani,
jest gupcem. Byle tylko niektrzy z tych ssiadw piewali faszywym gosem lub mieli skrzypice buty,
podwjny podbrdek albo dziwaczn odzie, pacjent twj z atwoci nabierze przekonania, e wobec
tego religia ich musi by w pewnym stopniu niedorzeczna. Jak widzisz, w obecnym stanie pacjent wyrobi
sobie wyobraenie o "chrzecijanach", ktre uwaa za uduchowione, lecz faktycznie jest ono w wysokim
stopniu powierzchowne, zaczerpnite ze starych obrazw. Jego wyobrania roi si od tg, sandaw, zbroi
i obnaonych goleni, a prosty fakt, e inni ludzie w kociele nosz strj nowoczesny, jest dla niego
prawdziw, chocia oczywicie nieuwiadomion trudnoci. Nigdy nie dopu, aby si w tym
zorientowa. Nie pozwl mu nigdy zada sobie pytania, czego oczekiwa on po ich wygldzie. Przypilnuj,
aby wszystkie jego wyobraenia byy mgliste, a bdziesz si mia czym zabawia przez ca wieczno,
wytwarzajc w nim ten szczeglny rodzaj jasnoci, ktrej dostarcza Pieko.

Wykorzystaj wic, ile moesz, chwile rozczarowania lub depresji, ktre niewtpliwie przyjd na
pacjenta podczas jego pierwszych tygodni przynalenoci do Kocioa. Nieprzyjaciel dopuszcza takie
rozczarowanie na progu kadego ludzkiego zamierzenia. Zjawia si ono, kiedy chopiec, oczarowany
niegdy w dziecinnym pokoju opowiadaniami z Odysei, zamierza na serio uczy si greki. Zdarza si
zakochanym, ktrzy si pobrali i staj przed realn perspektyw wsplnego ycia. W kadej dziedzinie
ycia znaczy ono przejcie od marzycielskich aspiracji do pracowitego dziaania. Nieprzyjaciel podejmuje
to ryzyko, gdy ma On osobliw fantazj czynienia z tej wstrtnej, nikczemnej ludzkiej gawiedzi swych,
jak On to nazywa "wolnych" wielbicieli i sug; "synowie" - to okrelenie, ktrego uywa, majc dziwaczne
a uporczywe upodobanie w degradowaniu duchowego wiata przez Swe nienaturalne zwizki z
dwunonymi zwierztami. Szanujc ich wolno, nie chce ich doprowadza jedynie uczuciem i
przyzwyczajeniem do ktregokolwiek z celw, jakie przed nimi stawia. Pozostawia ich, by "uczynili to
sami z siebie". I tu jest dla nas okazja. Ale pamitaj, e w tym kryje si take dla nas niebezpieczestwo.
Jeli raz przebrn pomylnie przez t pocztkow oscho, staj si o wiele mniej zaleni od uczu, a
przeto znacznie trudniejsi do kuszenia.

Pisaem dotychczas zakadajc, e ludzie siedzcy w pobliskiej awce nie dostarczaj racjonalnej
podstawy do rozczarowania. Naturalnie, jeli jest przeciwnie, jeli pacjent wie, e kobieta w dziwacznym
kapeluszu jest fanatyczn brydystk, lub mczyzna w skrzypicych butach - skner i zdzierc, wwczas
zadanie twoje jest o wiele atwiejsze. Wszystko, co masz wwczas do zrobienia, to strzec jego myli przed
pytaniem: "Jeli ja, bdc tym, czym jestem, mog w pewnym sensie uwaa siebie za chrzecijanina,
dlaczego wady tamtych ludzi z pobliskiej awki miayby dowodzi, e ich religia jest jedynie hipokryzj i
konwencj?" Moe zapytasz, czy jest to moliwe, by nie dopuci nawet tak oczywistej myli do ludzkiej
wiadomoci. Jest moliwe Piounie, jest. Pokieruj nim odpowiednio, a po prostu nie przyjdzie mu to do
gowy. Nie obcowa on jeszcze do dugo z Nieprzyjacielem, aby mg ju naby prawdziwej pokory. To,
co on mwi o swojej grzesznoci, nawet na klczkach, jest tylko bezmylnym naladowaniem. W gruncie
rzeczy jest on w dalszym cigu przekonany, e pozwalajc si nawrci otworzy bardzo korzystne konto
w ksidze buchalteryjnej Nieprzyjaciela, i uwaa, e w ogle okazuje wielk pokor i uniono chodzc
do kocioa z tymi "zadowolonymi z siebie", pospolitymi ludmi. Utrzymuj go w tym przekonaniu, jak
dugo tylko moesz.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

3.
Mj drogi Piounie

Bardzo jestem zadowolony z tego, co mi donosisz o stosunku Twego pacjenta do matki. Lecz
musisz wyzyska pomyln dla Ciebie okoliczno. Nieprzyjaciel bdzie dziaa od rodka na zewntrz,
-7-
ujarzmiajc stopniowo postpowanie pacjenta, i poddajc je nowym wymogom; w kadym momencie
moe wic dosign sprawy jego ustosunkowania si do tej starszej pani. Ty go musisz w tym uprzedzi.
Bd w cisym kontakcie z naszym koleg Glubosem, ktry ma pod swoj opiek matk, i razem z nim
utrwalajcie w tym domu zwyczaj wzajemnego dokuczania sobie; codzienne ukucia szpilk. Uyteczne s
nastpujce metody:
1. Nastawiaj umys jego na ycie wewntrzne. On sdzi, e jego nawrcenie jest spraw czysto
wewntrzn i dlatego uwaga jego jest obecnie skierowana gwnie na stany umysu - lub raczej na ich w
wysokim stopniu uwzniolon tre i to jest wszystko, na co mu w tej chwili moesz pozwoli. Popieraj to.
Odwracaj jego uwag od najelementarniejszych obowizkw przez kierowanie jej na obowizki
szczeglnie wzniose i duchowe. Pogbiaj t niezwykle poyteczn cech ludzk, jak jest lekcewaenie i
pogarda tego, co jest jasne i proste. Musisz doprowadzi do takiego stanu, w ktrym godzinami mgby
analizowa swoje postpowanie nie odkrywajc w sobie adnej z tych rzeczy, ktre s widoczne dla
kadego, kto kiedykolwiek mieszka z nim pod jednym dachem czy te pracowa w tym samym biurze.
2. Bez wtpienia niemoliw jest rzecz przeszkodzi jego modlitwom za matk. Istnieje jednak
sposb, by te modlitwy unieszkodliwi. Postaraj si o to, by byy zawsze bardzo "uduchowione", by troska
jego dotyczya zawsze stanu jej duszy, a nigdy jej reumatyzmu. Wyniknie std podwjna korzy. Po
pierwsze myli jego bd si zwraca ku temu, co uwaa za jej grzechy, a przy odrobinie pomocy z twej
strony doprowadzi mona do tego, e zacznie zalicza do grzechu wszystkie jej czynnoci, ktre s dla
niego niewygodne lub irytujce. W ten sposb moesz dalej rozjtrza istniejce zadranienia, nawet
wwczas gdy znajduje si na klczkach. Przeprowadzenie tego nie jest wcale trudne, a przekonasz si, e
to jest bardzo zabawne. Po drugie, skoro jego wyobraenia o duszy matki bd bardzo prymitywne i
czsto bdne, bdzie on w pewnym stopniu modli si za osob nierealn, a to ju twoje zadanie, by ten
urojony obraz uczyni z dnia na dzie coraz mniej podobny do rzeczywistej matki, do owej sarkastycznej
starszej pani, siedzcej z nim przy niadaniu. Z czasem bdziesz mg t rozbieno tak pogbi, e
adna myl lub uczucie zrodzone w czasie modlitwy za urojon matk nie zaway ju na jego
ustosunkowaniu si do matki rzeczywistej. Swego czasu miaem wasnych pacjentw tak pewnie w rku,
e mona ich byo w jednej chwili oderwa od arliwej modlitwy za "dusz" ony lub syna po to, aby bili
lub zniewaali, bez adnych skrupuw, prawdziw on czy syna.
3. Gdy dwie ludzkie istoty mieszkaj latami wsplnie, to zwykle zdarza si, e kada z nich miewa tony
gosu i wyraz twarzy, ktre w sposb wprost nieznony dziaaj na nerwy drugiej osoby. Wykorzystaj to.
Rozbud u swego pacjenta wiadomo tego szczeglnego marszczenia brwi u jego matki, do ktrego
nabra odrazy jeszcze w dziecistwie, i niech sobie uwiadamia, jak bardzo tego nie lubi. Niech w myli
bdzie przekonany o tym, e ona wie, jak go to drani i e czyni to celowo; jeli znasz si na swej robocie,
nie zauway nawet, jak bardzo niedorzeczna jest taka myl. No i oczywicie niech nigdy nie podejrzewa,
e i on ma tony i miny, ktre j w podobny sposb drani. Poniewa nie moe on siebie zobaczy ani
usysze, przeto sytuacj tak da si bez trudu wytworzy.
4. W wiecie cywilizowanym nienawi w rodzinie uzewntrznia si zwykle w wyraeniach, ktre
napisane wydawayby si cakiem niewinne (same sowa nie s obraliwe), lecz wypowiedziane s takim
tonem lub w takim momencie, e niewiele rni si od uderzenia w policzek Aby t gr podtrzyma,
musicie wsplnie z Glubosem zadba o to, by kady z tych gupcw stosowa co w rodzaju podwjnej
miarki. Twj pacjent musi da, aby wszystkie jego wypowiedzi brane byy za dobr monet i osdzane
po prostu na podstawie treci uytych sw; rwnoczenie wszystkie wypowiedzi matki ocenia z
przeczulon wraliwoci, interpretujc ich ton, kontekst oraz podejrzane intencje. J trzeba zachca,
aby postpowaa w ten sam sposb. W nastpstwie tego oboje mog wyj z kadej ktni przekonani, lub
prawie przekonani, e s zupenie niewinni. Znasz takie sytuacje: "Ja j po prostu pytam, kiedy bdzie
obiad, a ona wpada w zo". Z chwil utrwalenia si tego zwyczaju stwarza si rozkoszn sytuacj, w
ktrej czowiek mwi rzeczy z wyranym zamiarem dokuczenia drugiej osobie, majc rwnoczenie za ze,
gdy ta osoba czuje si naprawd dotknita.
Na zakoczenie donie mi cokolwiek o religijnej postawie starszej pani. Czy jest w ogle zazdrosna o
ten nowy czynnik w yciu swego syna? - zgoa dotknita tym, e musia si uczy od innych i tak pno
tego, do czego dawaa mu, w jej mniemaniu, tyle sposobnoci ju w dziecistwie? Czy nie odczuwa tego,
e on wok tej sprawy czyni zbyt wiele "zamieszania" - lub e mu to wszystko zbyt atwo przychodzi?
Pamitaj o starszym bracie z przypowieci Nieprzyjaciela.
Twj kochajcy stryj
Krtacz
-8-
4.
Mj drogi Piounie

Dyletanckie sugestie zawarte w twym ostatnim licie ostrzegaj mnie, i czas najwyszy, bym ci
wyczerpujco napisa o kopotliwym przedmiocie, mianowicie o modlitwie. Mgby zaoszczdzi sobie
komentarza, e moja rada co do modw twego pacjenta za matk okazaa si szczeglnie niefortunna".
To nie jest sposb, w jaki bratanek winien pisa do swego stryja, ani te modszy kusiciel do podsekretarza
departamentu. Zdradza to rwnie nieadn chtk wykrcenia si od odpowiedzialnoci; musisz si
nauczy sam paci za swe bdy.

Najlepsz rzecz, tam gdzie to moliwe - jest chroni skutecznie pacjenta od powanej intencji modlenia
si. Kiedy pacjent, podobnie jak twj, jest ju dorosy i dopiero od niedawna przynaley do stronnictwa
Nieprzyjaciela najlepiej bdzie zachca go, by sobie przypomnia lub przynajmniej sdzi, e sobie
przypomina, swj papuzi sposb modlenia si w dziecistwie. W zwizku z tym mona go nakoni, aby w
modlitwie unika formalizmu oraz dy do czego cakowicie spontanicznego i wewntrznego,
niekonwencjonalnego. To za u pocztkujcego bdzie rwnoznaczne z usiowaniem wytworzenia w sobie
bliej nieokrelonego nastroju nabonego, nie majcego nic wsplnego z prawdziwym skupieniem myli i
woli. Jeden z ich poetw, Coleridge, wspomina, e nie zwyk si modli "poruszajc wargami i zginajc
kolana", lecz jedynie "skania swego ducha do miowania i oddawa si "swoistemu uczuciu bagalnemu.
To jest wanie ten rodzaj modlitwy, jakiego my chcemy; poniewa za powierzchownie jest ona podobna
do milczcych modlitw praktykowanych przez ludzi daleko zaawansowanych w subie Nieprzyjaciela,
pomysowi a zarazem gnuni pacjenci mog ulega takiemu zudzeniu przez dugi czas. A przynajmniej
mog by przekonani, e pozycja ciaa nie wpywa w aden sposb na ich modlitw; zapominaj
ustawicznie, o czym ty winiene pamita zawsze, e s wszake zwierztami, i e wszystko, co czyni ich
ciaa, oddziaywa rwnie na ich dusz. Zabawne jest, jak miertelnicy stale wyobraaj nas sobie jako
tych, ktrzy wtaczaj im co w gow; w rzeczywistoci najlepsz robot wykonujemy wtedy, gdy
pewnych rzeczy nie dopuszczamy do ich wiadomoci.

Jeli powysza metoda zawiedzie, musisz uciec si do subtelniejszego zmylenia jego intencji. Ilekro
uwaga ich zwraca si do samego Nieprzyjaciela, jestemy bezradni, lecz istniej sposoby, by im w tym
przeszkodzi. Najprociej jest odwrci ich uwag od Niego kierujc j na nich samych. Niech ledz
wasne myli i niech przy pomocy wasnej woli prbuj wywoywa w sobie uczucia. Gdyby zamierzali
prosi Go o miosierdzie, spraw, by zamiast tego prbowali sfabrykowa uczucie litoci nad sob i by si
nie spostrzegli, e w ten sposb postpuj.
Kiedy zamierzali modli si o odwag, spraw, by istotnie prbowali czu si odwanymi. Kiedy mwi, e
modl si o przebaczenie, niech prbuj odczu, e im przebaczono. Naucz ich ocenia warto kadej
modlitwy wedug tego, w jakim stopniu wywouje ona dane odczucia, lecz nigdy nie dozwl im
podejrzewa, jak bardzo tego rodzaju powodzenie lub niepowodzenie zaley od tego, czy s w danej
chwili zdrowi lub chorzy, rzecy lub znueni.

Jest rzecz oczywist, e Nieprzyjaciel nie pozostanie w tym czasie bezczynny. Gdziekolwiek jest
modlitwa, tam istnieje niebezpieczestwo Jego bezzwocznej akcji. W cyniczny sposb lekceway On
godno zarwno swojego, jak te i naszego stanowiska - stanowiska duchw czystych - i ludzkim
zwierzakom na klczkach udziela poznania samego siebie w sposb zgoa bezwstydny. Ale nawet jeli
udaremni On twe pierwsze usiowanie wprowadzenia ludzi w bd, mamy or jeszcze subtelniejszy.
Ludzkie istoty nie rozpoczynaj swej drogi od owego prostego dostrzeenia Go, czego my, na
nieszczcie, nie moemy unikn. Nigdy nie znay tej upiornej jasnoci, tego przeszywajcego i palcego
blasku, ktry stanowi to ustawicznej udrki naszych istnie. Jeli zajrzysz w myli swego pacjenta w
czasie modlitwy, nie znajdziesz tam tego. A gdy sprawdzisz przedmiot, ku ktremu kieruje sw myl,
przekonasz si, e jest on zoony i zawiera w sobie wiele miesznych skadnikw. Bd tam wyobraenia
pochodzce z malowide przedstawiajcych Nieprzyjaciela, gdy ukaza si On w czasie niesawnego
epizodu, znanego pod nazw Wcielenia; bd tam niejasne, by moe cakiem prymitywne i dziecinne
wyobraenia skojarzone z dwiema pozostaymi Osobami. Bdzie tam nawet co z jego wasnej czci (i z
towarzyszcych jej cielesnych sensacji), zobiektywizowanej i przypisywanej czczonemu przedmiotowi.
-9-
Znaem wypadki, gdzie to, co pacjent nazywa swym "Bogiem", w rzeczywistoci umiejscowione byo w
lewym grnym kcie sufitu sypialni albo te w jego wasnej gowie, lub te w krucyfiksie na cianie. Lecz
jakkolwiek miaaby by natura tego zoonego przedmiotu, musisz w dalszym cigu pilnowa, aby modli
si on do niego, do rzeczy, ktr sam powoa do istnienia, nie za do Osoby, ktra jego samego do
istnienia powoaa. Moesz nawet zachca go, by przywizywa due znaczenie do tego, aby zoony ten
przedmiot poprawia i udoskonala i by go stale mia w wyobrani w cigu swej modlitwy. Albowiem jeli
kiedykolwiek pojmie to rozrnienie i jeli kiedykolwiek wiadomie skieruje swe mody "nie do tego, czym
ja myl, e jeste, lecz do tego, czym Ty sam wiesz, e jeste" - nasza sytuacja momentalnie stanie si
rozpaczliwa. Gdy jednak wszystkie te jego myli i wyobraenia zostan odrzucone albo gdy czowiek
wprawdzie je zatrzyma, lecz w peni rozpozna ich subiektywn natur, a przy tym powierzy siebie realnej,
niewidzialnej i istniejcej poza jego wiadomoci Obecnoci, przebywajcej razem z nim w pokoju -
niedostpnej jego poznaniu, mimo e on przez Ni jest poznany - wwczas sta si moe co najbardziej
nieobliczalnego w skutkach. W zapobieeniu takiej sytuacji - owej rzeczywistej nagoci duszy w modlitwie
- bdzie ci pomocny fakt, e ludzie sami wcale nie pragn jej tak bardzo, jak im si wydaje. Istota rzeczy
ley bowiem w tym, e ludzie otrzymuj wicej, anieli tego sami pragnli.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

5.
Mj drogi Piounie

Rozczarowaem si nieco: miast wyczekiwanego szczegowego sprawozdania z pracy - list

twj jest jak mglist rapsodi. Mwisz, e "szalejesz z radoci, poniewa Europejczycy rozpoczli
jeszcze jedn wojn. Widz bardzo dobrze, co ci si przydarzyo. Nie oszalae, lecz jeste tylko odurzony.
Czytajc midzy wierszami twego bardzo niezrwnowaonego sprawozdania o bezsennej nocy pacjenta,
mog do dokadnie odtworzy stan twego umysu. Po raz pierwszy w swym zawodzie zakosztowae
napoju, ktry jest nagrod za wszystkie nasze trudy - udrczenia i oszoomienia ludzkiej duszy - i to ci
uderzyo do gowy. Chyba nie mog ci gani. Prno szuka dowiadczonej i statecznej gowy na
modych barkach.

Czy pacjent zareagowa na przedstawione przez ciebie przeraajce obrazy przyszoci? Czy
doprowadzie go choby do paru tylko wnikliwych a palnych alu spojrze na minion szczliw
przeszo? Moe odczu kilka subtelnych dreszczykw w swym wntrzu? Spisae si wic na medal?
Tak, tak - to wszystko jest cakiem naturalne. Ale pamitaj, Piounie, e obowizek idzie przed
przyjemnoci. Jeli teraz przez jakiekolwiek zlekcewaenie sprawy doprowadzisz do ostatecznej utraty
swego upu, to przez ca wieczno cierpie bdziesz, pragnc napoju, ktrego pierwszy yk tak bardzo
ci teraz uszczliwi. Jeli jednak z drugiej strony przez stae i z zimn rozwag stosowane zabiegi zdoasz
ostatecznie zabezpieczy jego dusz, to stanie si on twoim na zawsze - ywy kielich po brzegi wypeniony
rozpacz, groz i zdumieniem, ktry bdziesz mg podnosi do swych ust tak czsto, jak czsto bdziesz
mia na to ochot. Tak wic nie dopu, by jakiekolwiek przelotne podniecenie odcigno ci od istotnego
twego zadania, ktrym jest podkopanie wiary i zapobieganie formowaniu si cnt. W nastpnym licie nie
omieszkaj donie mi szczegowo o tym, jak twj pacjent reaguje na wojn - tak aebymy mogli
zastanowi si nad tym, czy osigniesz wicej korzyci czynic ze zagorzaego patriot, czy te
zapalonego pacyfist. I w jednym, i w drugim wypadku masz bogate moliwoci. Tymczasem jednak
musz ci ostrzec, by od wojny nie oczekiwa zbyt wiele.
Naturalnie wojna to rzecz zajmujca. Zwizany z ni lk i cierpienie ludzkie jest upragnionym i miym
pokrzepieniem dla niezliczonego mnstwa naszych utrudzonych pracownikw. Ale jakie trwae dobro
moe nam to przynie, jeli nie wykorzystamy wojny dla dostarczenia dusz ludzkich Naszemu Ojcu w
Otchani? Gdy patrz na doczesne cierpienia tych ludzi, ktrzy w kocu wymykaj nam si z rk, to czuj
si tak, jak gdyby pozwolono mi skosztowa pierwszego dania na wspaniaej uczcie, a potem odmwiono
mi reszty. To gorsze, ni gdyby si niczego nie skosztowao. Nieprzyjaciel, wierny swym barbarzyskim
metodom walki, dozwala nam widzie krtkotrwa niedol swych ulubiecw jedynie po to, by nas
drczy i przyprawia o mki Tantala - drani zudnymi nadziejami ten nieustanny gd, do jakiego do;
prowadza nas Jego blokada w obecnej fazie wielkiego konfliktu. Mylmy przeto raczej, jak wykorzysta t
wojn europejsk, ni jak si ni cieszy. Zawiera ona bowiem pewne tendencje, ktre same z siebie wcale
- 10 -
nie s dla nas korzystne. Moemy spodziewa si duej dozy okruciestwa i nieczystoci. Ale jeli
bdziemy nieostroni, ujrzymy, jak tysice ludzi zwraca si w tej cikiej prbie ku Nieprzyjacielowi,
podczas gdy dziesitki tysicy, ktre wprawdzie a tak daleko si nie posun - odwracaj przecie uwag
od samych siebie, skierowujc j na wartoci i sprawy, ktre ich zdaniem przewyszaj ich samych. Wiem,
e Nieprzyjaciel nie pochwala wielu tych spraw. Ale w tym wanie tkwi Jego wielka nieuczciwo. Czsto
zagarnia On ludzi, ktrzy ycie oddali za sprawy przez Niego samego uwaane za ze, a czyni tak na tej
potwornie sofistycznej podstawie, e ludzie uwaali je za dobre i e szli za tym, co w ich pojciu byo
najlepsze. Rozwa rwnie, jak wiele jest niepodanych zgonw w czasie wojny. Ludzie gin tam, gdzie
wiedz, e mog zosta zabici, o ile wic w ogle nale do stronnictwa Nieprzyjaciela, id na mier
przygotowani. O ile lepiej byoby dla nas; gdyby wszyscy ludzie umierali w kosztownych zakadach
leczniczych wrd doktorw, ktrzy kami, pielgniarek, ktre kami, przyjaci, ktrzy kami - tak jak
ich nauczylimy - obiecujc umierajcym ycie, umacniajc w nich mniemanie, e choroba usprawiedliwia
wszelkie pobaanie dla siebie, a nawet, jeli nasi pracownicy znaj sw robot, powstrzymujc wszelk
sugesti przywoania ksidza, by choremu nie zdradzi, jaki jest prawdziwy stan jego zdrowia. A jak
zgubn jest dla nas ustawiczna pami o mierci, jak ludziom narzuca wojna. Jeden z najlepszych naszych
ory - zadowolenie si doczesnoci - staje si nieprzydatny. W czasie wojny nikt nie sdzi, e y bdzie
wiecznie.

Wiem - Scabtree i inni widzieli w wojnach doskona okazj do atakw na wiar, sdz jednak, e to
przesada. Nieprzyjaciel bardzo jasno uwiadomi swych stronnikw, e cierpienie jest zasadniczym
elementem tego, co On sam nazywa Odkupieniem, tote wiara zburzona przez wojn albo zaraz, w
rzeczywistoci niewarta jest trudu woonego w jej burzenie. Mam w tej chwili na myli cierpienie
dugotrwae, takie jakie przynosi wojna. Naturalnie w samej chwili przeraenia, jakiej bolesnej straty lub
fizycznego blu, gdy rozsdek chwilowo nie dziaa - moesz swym czowiekiem zawadn. Przekonaem
si jednak, e nawet wwczas, jeli tylko czowiek odwoa si do gwnej kwatery Nieprzyjaciela, sytuacja
jego jest prawie zawsze uratowana.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

6.
Mj drogi Piounie

Bardzo jestem rad, e wiek twego pacjenta i jego zawd kwalifikuj go do suby wojskowej,
oraz e sprawa powoania do wojska nie jest cakowicie przesdzona. Dla nas jest rzecz wan, by
utrzyma go w maksimum niepewnoci, tak by umys jego by wypeniony najrozmaitszymi sprzecznymi
wyobraeniami o przyszoci, wzbudzajcymi w nim lk lub nadziej. Niepewno i obawa - to
niezrwnane sposoby, by zabarykadowa myl ludzk przed Nieprzyjacielem. On chce, by ludzie
interesowali si tym, co aktualnie czyni; w naszym za interesie jest utrzymywa ich w rozpamitywaniu
tego, co im si moe przydarzy w przyszoci.

Twj pacjent zdobdzie naturalnie w kocu przewiadczenie, e musi si cierpliwie poddawa woli
Nieprzyjaciela. Nieprzyjaciel rozumie przez to, e przede wszystkim winien on przyjmowa z poddaniem
si cierpienia, ktre faktycznie zostay na niego zesane - obecn trosk i niepewno. Wanie ze wzgldu
na to winien on powtarza: "bd wola Twoja" i w zamian za codzienny trud znoszenia tego otrzyma on
chleb powszedni. Twoj ju spraw jest dopatrze, by pacjent nigdy nie myla o tym, e to obecny strach
jest wyznaczonym mu krzyem, lecz by za krzy uwaa sprawy, ktrych si obawia. Niech patrzy na nie
jak na zesane mu krzye. Pozwl, niech przeoczy, e skoro jedne z nich wykluczaj drugie, wobec tego
nie mog go wszystkie spotka; niech wreszcie w odniesieniu do tych spraw prbuje ju z gry
praktykowa cnot mstwa i cierpliwoci. Rzeczywista bowiem i jednoczesna rezygnacja wobec tuzina
rozmaitych i tylko hipotetycznych kolei losu jest prawie niemoliwa, Nieprzyjaciel za nie wspiera zbytnio
tych, ktrzy prbuj to osign; natomiast rezygnacja wobec obecnego i aktualnego cierpienia, nawet jeli
to cierpienie polega na strachu, jest o wiele atwiejsza i bywa zazwyczaj wspomagana przez t
bezporednio dziaania.

- 11 -
 Mieci si w tym doniose prawo duchowe. Wyjaniem ci, e moesz osabi jego modlitwy przez
odwrcenie uwagi od samego Nieprzyjaciela i skierowanie jej na jego wasne stany umysowe odnoszce
si do Nieprzyjaciela. Z drugiej strony atwiej jest opanowa strach, gdy myl pacjenta odwrci si od
wywoujcego go przedmiotu, a skieruje ku samemu strachowi pojtemu jako aktualny i niepodany stan
wewntrzny; a skoro spojrzy na strach jako na wyznaczony mu krzy, to nieuchronnie zda sobie spraw z
tego, e jest to jego stan wewntrzny. Mona przeto sformuowa ogln zasad: we wszystkich
czynnociach umysu, ktre sprzyjaj naszej sprawie, popieraj u pacjenta niewiadomo samego siebie i
zachcaj go do skupienia uwagi na przedmiocie, natomiast we wszystkich sytuacjach korzystnych dla
Nieprzyjaciela skierowuj jego uwag z powrotem na jego wasny umys. Niech zniewaga lub ciao kobiece
tak przykuje jego myl i uwag, by nie zdawa sobie sprawy z sytuacji i by nie myla: "Oto wstpuj
obecnie w stan zwany Gniewem" albo "Oto ogarnia mnie dza". Przeciwnie, niech refleksja: "Oto moje
uczucia staj si teraz poboniejsze i bardziej miosierne" - tak przykuje jego uwag do samego siebie, by
ju nie spoglda poza siebie i skutkiem tego nie mg dojrze naszego Nieprzyjaciela ani swych wasnych
ssiadw.

Co do oglnego jego stosunku do wojny, to nie moesz za bardzo polega na owych uczuciach niena-
wici, o ktrych z takim zapaem rozpisuj si chrzecijaskie czy anty chrzecijaskie czasopisma.
Pacjenta w jego udrce mona oczywicie zachci, aby si mci, budzc w nim odwetowe uczucia
skierowane ku niemieckim przywdcom, i o tyle sprawa wyglda dobrze. Lecz zazwyczaj bywa to rodzaj
melodramatycznej czy mitycznej nienawici zwrconej przeciw wyimaginowanym kozom ofiarnym. W
yciu realnym i tak nigdy nie zetknie si z owymi ludmi. S to tylko manekiny wymodelowane w oparciu.
o to, co przynosz gazety. Skutki takiej fantazyjnej nienawici bywaj czsto ogromnie zawodne, a ze
wszystkich ludzi Anglicy s pod tym wzgldem najaoniejszymi niewieciuchami. S oni ndznymi
typami, ktrzy gono proklamuj, e tortury dla wrogw to jeszcze za mao, a pierwszemu rannemu
niemieckiemu pilotowi, skoro tylko pojawi si u drzwi, podaj herbat i papierosy.

Cokolwiek by czyni, to w duszy twego pacjenta bdzie zawsze zarwno troch zoliwoci, jak i
dobrej woli. Niezwykle wan rzecz jest skierowa jego zoliwo ku jego bezporednim codziennie
spotykanym ssiadom, natomiast uczynno wypchn het, ku odlegym kracom, ku ludziom, ktrych nie
zna. W ten sposb zoliwo staje si spraw cakowicie realn, za uczynno w znacznej mierze
urojon. Nie ma absolutnie adnego poytku z rozpalania jego nienawici ku Niemcom, jeli w tym samym
czasie pomidzy nim a jego matk, jego pracodawc i czowiekiem spotkanym w pocigu zacznie
dojrzewa zgubna atmosfera wzajemnej yczliwoci. Myl o swoim pacjencie jak o sera k
koncentrycznych: najgbszym koem jest wola, nastpnie idzie intelekt, a na koniec wyobrania. Nie
naley spodziewa si, e od razu mona bdzie z tych krgw wyrugowa to, co trci Nieprzyjacielem,
lecz winiene nieustannie wszystkie cnoty wypycha na zewntrz tak, by w kocu znalazy si w krgu
wyobrani, natomiast wszystkie podane waciwoci - do wewntrz, do krgu woli. Cnoty s
rzeczywicie dla nas czym fatalnym, jednak tylko o tyle, o ile docieraj do samej woli i s wcielone w
przyzwyczajenia. (Mwic o woli, mam naturalnie na myli nie to, . co pacjent mylnie bierze za swoj
wol, to wiadome zoszczenie si i zymanie oraz zaciskanie zbw przy podejmowaniu postanowie,
lecz to rzeczywiste centrum, ktre Nieprzyjaciel zowie Sercem). Wszelkiego rodzaju cnoty istniejce w
wyobrani albo uznane przez intelekt, lub nawet w pewnej mierze lubiane i podziwiane nie uchroni
czowieka od domu Naszego Ojca. Doprawdy, mog go uczyni jeszcze bardziej zabawnym, gdy si tam
znajdzie.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

7.
Mj drogi Piounie

Dziwi si, jak moesz mnie pyta o to, czy koniecznie naley utrzyma pacjenta w niewiedzy
o twoim istnieniu. Ta kwestia, przynajmniej w obecnej fazie walki, zostaa rozstrzygnita za nas przez
Naczelne Dowdztwo. Na razie winnimy przyj taktyk ukrywania si. Naturalnie nie zawsze tak
bywao. W rzeczy samej stoimy tu wobec okrutnego dylematu. Gdy ludzie nie wierz w nasze istnienie,
jestemy pozbawieni wszystkich przyjemnoci wynikajcych z bezporedniego terroryzowania, i nie ma
- 12 -
miejsca na czarnoksinikw. Z drugiej znw strony, gdy w nas wierz, nie moemy z nich robi
materialistw i sceptykw. W kadym razie do tej pory jeszcze nie. Mam gbok nadziej, e we
waciwym czasie nauczymy si, jak uczuli i umitologizowa ich wiedz do tego stopnia, by przemyci do
niej to, co w gruncie rzeczy jest wiar w nas (oczywicie nie nazywajc tego w ten sposb), przy
rwnoczesnym odgrodzeniu ludzkiego umysu od wiary w Nieprzyjaciela. "Sia yciowa, kult seksu i
pewne aspekty psychoanalizy mog si tu przyda. Jeli raz wyprodukujemy swe arcydzieo:
Materialistycznego Maga, czowieka, ktry nie spoytkowuje, lecz prawdziwie czci to, co nazywa mglicie
"Siami Natury", zaprzeczajc jednoczenie istnieniu "duchw", wwczas koniec wojny bdzie ju wi-
doczny. Na razie jednak musimy sucha rozkazw. Nie sdz, by utrzymanie pacjenta w niewiedzy mogo
ci sprawi duo kopotu. Dopomoe ci fakt, i "diaby" s przewanie we wspczesnej imaginacji
osobistociami nader komicznymi. Jeli w najmniejszym stopniu twj pacjent zaczyna podejrzewa twoje
istnienie, zasugeruj mu obrazek czego w czerwonych trykotach i wytumacz mu, e skoro nie moe
uwierzy w co podobnego (jest to stara, podrcznikowa metoda wprowadzania ich w bd), zatem nie
moe wierzy i w ciebie.

Nie zapomniaem swej obietnicy zastanowienia nad tym, czy mamy pacjenta uczyni skrajnym patriot
czy zagorzaym pacyfist. Powinnimy popiera wszelkie skrajnoci z wyjtkiem skrajnego powicenia si
Nieprzyjacielowi. Nie zawsze naturalnie, ale w obecnych czasach z pewnoci. W niektrych stuleciach
panuje duch obojtnoci i zadowolenia z siebie i wtedy naszym zadaniem jest jeszcze bardziej ten stan
sennoci pogbia. Inne stulecia, a jednym z takich jest obecne, maj charakter niezrwnowaony, skonne
s do rozbicia na partie i wwczas zadaniem naszym jest wszelkie rnic jeszcze bardziej zaognia. Kada
grupa ludzi zwizana jakimi interesami, ktrych inni nie lubi lub ignoruj zmierza do wytworzenia w
swoim gronie cieplarnianej atmosfery wzajemnej adoracji, a w stosunku do wiata zewntrznego wykazuje
wiele pychy i nienawici, nie odczuwajc z tego powodu wstydu, jako e patronuje im "Sprawa", a ta, w
ich przekonaniu, pozbawiona jest charakteru osobistego. Dzieje si tak nawet wwczas, gdy ta maa grupa
ju z zaoenia swego ma suy osobistym celom Nieprzyjaciela. Pragniemy, by Koci by may nie tylko
dlatego, by mniej ludzi mogo pozna Nieprzyjaciela, lecz rwnie dlatego, by ci, ktrzy Go ju znaj,
przesiknli t charakterystyczn dla tajnego stowarzyszenia lub kliki atmosfer niespokojnego napicia i
defensywnego faryzeizmu. Sam Koci naturalnie jest mocno strzeony i nigdy jeszcze nie udao si nam
nada mu. wszystkich cech kliki, lecz drugorzdne stronnictwa nalece do Kocioa czsto wydaway
owoce godne podziwu, i to poczwszy od zwolennikw Pawa i Apollona w Koryncie, a skoczywszy na
Wysokim i Niskim Stronnictwie w Kociele anglikaskim. Jeli da si doprowadzi do tego, aby twj
pacjent sta si jednym z tych, ktrzy uchylaj si od suby wojskowej z uwagi na nakazy sumienia, to
automatycznie znajdzie on sobie jedno z tych maych, natarczywych, zorganizowanych i zarazem
niepopularnych stowarzysze, skutki, jakie to wywrze na czowieku, ktry dopiero co przysta do
chrzecijastwa, bd prawie na pewno dobre lecz tylko prawie na pewno. Czy mia powane wtpliwoci
co do susznoci brania udziau w sprawiedliwej wojnie, zanim zacza si obecna? Czy jest mczyzn
odwanym, i to tak bardzo, e nie bdzie mia nawet pwiadomych wtpliwoci co do istotnych mo-
tyww swego pacyfizmu? Czy wtedy, gdy jest najbliej uczciwoci (aden czowiek nie jest jej nigdy
bardzo bliski), moe si czu w peni przewiadczony, e si napdow jego postpowania jest wycznie
pragnienie suenia Nieprzyjacielowi? Jeli jest czowiekiem tego pokroju, to jego pacyfizm
prawdopodobnie nie przyniesie nam wiele dobrego, a Nieprzyjaciel uchroni go zapewne od zwykych
konsekwencji naleenia do sekty. W takim wypadku najlepszym planem byoby pokusi si o raptowny,
emocjonalny kryzys, z ktrego mgby wyj jako chwiejny konwertyta na patriotyzm. Takie rzeczy
nierzadko si zdarzaj. Lecz jeli jest czowiekiem, za jakiego ja go bior, to prbuj Pacyfizmu.

Ktrkolwiek postaw obierze, twoje gwne zadanie bdzie takie samo. Na pocztek niech zacznie
traktowa Patriotyzm lub Pacyfizm jako cz skadow swej religii. Nastpnie pod naporem atmosfery
stronniczoci niech zacznie uwaa j za najwaniejsz cz. Z kolei subtelnymi zabiegami doprowad go
spokojnie i stopniowo do tego stadium, w ktrym religia staje si tylko czci sprawy" i w ktrym
chrzecijastwo ceni si gwnie za to, e dostarcza ono wybornych argumentw na rzecz brytyjskiej akcji
wojennej bd na rzecz Pacyfizmu. Postawa, ktrej musi zapobiec, to ta, w ktrej sprawy doczesne
traktuje si przede wszystkim jako przedmiot posuszestwa. Skoro raz uczynisz wiat celem, a wiar
rodkiem do celu, to niemal zdobye ju swego czowieka, a to, jakiego rodzaju wiatowy cel sobie obra,
nie ma ju wikszego znaczenia. Byle tylko zebrania, broszury, plany dziaania, ruchy ideowe, sprawy i
- 13 -
krucjaty znaczyy dla niego wicej ni modlitwa, sakramenty i miosierdzie, a bdzie nasz - a im bardziej
bdzie religijny" (w tym rozumieniu), tym pewniej bdzie nasz. Mgbym ci tu pokaza niezgorsz klatk
zapenion podobnymi okazami.

Twj kochajcy stryj

Krtacz

8.
Mj drogi Piounie

A wic jeste "peen nadziei, e religijny okres w yciu pacjenta zanika" - wszak takie jest twoje
zdanie? Zawsze uwaaem, e Szkoa Kunsztu Kuszenia zesza na psy, odkd na czele jej stan stary
Slubgob, a teraz jestem tego pewny. Czy nikt wam nigdy nie mwi o prawie Falowania?

Istoty ludzkie s amfibiami - na wp duchy, na wp zwierzta. (Stanowczo Nieprzyjaciela w Jego

deniu do stworzenia tak odraajcego mieszaca bya jedn z przyczyn, ktre skoniy Naszego Ojca do
wycofania swego poparcia dla Niego.) Jako duchy nale one do wiata wiecznego, lecz jako zwierzta
tkwi w czasie. Oznacza to, e podczas gdy ich duch moe by skierowany ku celom wiecznym, ich ciaa,
namitnoci i wyobraenia ulegaj cigej zmianie, gdy trwa w czasie znaczy zmienia si. Dlatego to, co
w nich jest najbardziej stae, to wanie owo falowanie - powtarzajcy si nawrt do poziomu, od ktrego
ponownie si oddalaj, szereg dolin i szczytw. Gdyby by pilnie ledzi swego pacjenta, byby dostrzeg
to falowanie w kadej sferze jego ycia; jego zainteresowanie si prac, przywizanie do przyjaci,
fizyczne pragnienia, wszystko to raz przybiera na sile, to znw maleje. Jak dugo bdzie y na ziemi,
okresy emocjonalnego i fizycznego bogactwa i wawoci wystpowa bd na przemian z okresami
odrtwienia i ubstwa. Okres oschoci i apatii, przez ktry twj pacjent obecnie przechodzi, nie jest, jak
naiwnie przypuszczasz, twoim dzieem; jest to jedynie zjawisko naturalne, ktre nam nie przyniesie
korzyci, jeeli go odpowiednio nie wykorzystasz.

Aby mc zdecydowa, w jaki sposb najlepiej t sytuacj spoytkowa, trzeba si najpierw zastanowi
nad tym, w jaki sposb pragnie j wykorzysta Nieprzyjaciel, a nastpnie postpi przeciwnie. Ot moe
ci to zdziwi, gdy dowiesz si, e w Jego wysikach, zmierzajcych do trwaego zawadnicia dusz
ludzk, liczy On nawet wicej na doliny ni na szczyty; niektrzy z Jego szczeglnych ulubiecw przeszli
przez dusze i gbsze doliny ni ktokolwiek inny. Uzasadnienie jest nastpujce. Dla nas istota ludzka jest
przede wszystkim erem; naszym celem jest wchon jej wol w nasz, powikszy sfer naszej
osobowoci jej kosztem. Lecz posuszestwo, ktrego Nieprzyjaciel wymaga od ludzi, jest czym zupenie
innym. Trzeba si pogodzi z faktem, e cae to rozprawianie o Jego mioci do ludzi i o tym, e Jego
suba jest cakowit wolnoci, nie jest tylko (jakby si w to chciao wierzy) czcz propagand, lecz
przeraajc prawd. On naprawd chce zapeni wszechwiat mnstwem maych wstrtnych kopii
samego Siebie - stworze ktrych ycie, w miniaturowej skali, bdzie jakociowo podobne do Jego, nie
dlatego, e je wchon, lecz dlatego, e ich wola dobrowolnie dostosowuje si do Jego woli. My
potrzebujemy byda, ktre w kocu mogoby sta si erem; On potrzebuje sug, ktrzy w kocu mogliby
sta si synami. My chcemy chon, On chce rozdawa. W nas jest pustka i chcielibymy j zapeni; On
jest peny i przelewa si. Celem naszej walki jest wiat, w ktrym Nasz Ojciec z Otchani wchonby w
siebie wszelkie pozostae istoty; Nieprzyjaciel pragnie, aby wiat by peen istot z Nim wprawdzie zjedno-
czonych, lecz mimo to zachowujcych sw odrbno.

I tutaj wanie doliny maj do spenienia sw rol. Musiae si temu nieraz dziwi, dlaczego
Nieprzyjaciel nie czyni wikszego uytku z Swej mocy, by Jego obecno bya dla duszy ludzkiej
odczuwalna w dowolnie obranym przez Niego stopniu i momencie. Lecz teraz rozumiesz, e sama natura
Jego zamysu nie pozwala Mu posuy si w dziaaniu tym, co jest Nieodparte i Bezsporne. Samo
obezwadnienie ludzkiej woli (a dokonaoby tego kade odczucie Jego obecnoci, z wyjtkiem
najsabszego i najbardziej zagodzonego) byoby dla Niego rzecz Bezuyteczn. On nie moe zadawa
gwatu. Moe tylko wabi. Jego niecnym zamiarem bowiem jest zje ciastko i mie je nadal; stworzenia
maj z Nim stanowi jedno, lecz pomimo to pozosta sob; samo ich unicestwienie lub asymilowanie nie
odpowiada Mu. W pocztkowym okresie jest On skonny nieco si narzuca. Wyposaa ludzi na drog w
- 14 -
sygnay wiadczce o Jego obecnoci, ktre aczkolwiek sabe, im wydaj si mocne: w radosne upojenie i
atwe panowanie nad pokusami. Lecz nigdy nie pozwala, aby ten stan rzeczy trwa dugo.

Prdzej czy pniej wycofuje, jeeli nie w rzeczywistoci, to przynajmniej z ich wiadomych dozna, ten
rodzaj wsparcia i bodcw. Wycofuje si, aby stworzeniu pozwoli stan na wasnych nogach, aby
wykonywao jedynie z wasnej woli obowizki, ktre straciy wszelki urok. W tych wanie okresach
dolinowych, w o wiele wikszym stopniu ni w okresach szczytowych, przeobraa si ono w takie
stworzenie, jakim On je mie pragnie. Dlatego najbardziej mu si podobaj modlitwy zanoszone w okresie
oschoci. My moemy cign za sob naszych pacjentw przez ustawiczne kuszenie, poniewa
przeznaczamy ich wycznie do stou, a im wicej wika si ich wol, tym lepiej. On nie moe "kusi" ' do
cnoty, jak my kusimy do wystpku. On chce, aby nauczyli si chodzi o wasnych siach i dlatego musi
cofa Sw rk, i jeli tylko istnieje prawdziwa wola chodzenia, jest zadowolony nawet z ich potkni. Nie
ud si, Piounie. Nasza sprawa nigdy nie jest bardziej zagroona ni wwczas, gdy czowiek ju nie
pragnie, a mimo to w dalszym cigu usiuje peni wol naszego Nieprzyjaciela, rozglda si po
wszechwiecie, z ktrego wszelki Jego lad pozornie zagin, i pyta, dlaczego zosta opuszczony, a jednak
sucha dalej.

Lecz oczywicie doliny dostarczaj rwnie okazji naszej stronie. W nastpnym tygodniu podam ci
kilka wskazwek, jak je wyzyska.

Twj kochajcy stryj

Krtacz

9.
Mj drogi Piounie

Ostatni mj list przekona ci, mam nadziej, e dolina oziboci lub "oschoci", przez ktr
obecnie przychodzi twj pacjent, nie da ci jego duszy sama przez si, lecz wymaga odpowiednich
zabiegw z twojej strony. Obecnie rozwa, jak form maj one przybra.

Przede wszystkim zawsze przekonywaem ci, e okresy dolinowe ludzkiego falowania dostarczaj
doskonaej okazji do wszelkich pokus zmysowych, szczeglnie seksualnych. Moe ci to zdziwi, gdy -
co jest rzecz samo przez si zrozumia - wicej fizycznej energii, a co za tym idzie, wicej potencjalnych
pragnie istnieje w okresach szczytowych; lecz musisz pamita o tym, e rwnie odporno jest
wwczas najwiksza. Zdrowie i siy witalne, ktre ty chcesz wykorzysta do rozbudzenia podliwoci,
mog niestety by take z atwoci spoytkowane na prac, sport, rozmylanie lub na nieszkodliw
zabaw. Atak ma o wiele wiksze szanse powodzenia w okresie, gdy cay wewntrzny wiat czowieka
przeniknity jest szarzyzn, chodem i pustk. Naley wzi rwnie pod uwag to, e seksualno
dolinowa pod wzgldem jakoci rni si nieco od seksualnoci szczytowej; o wiele rzadziej prowadzi ona
do tego ckliwego zjawiska, ktre ludzie nazywaj "zakochaniem", jest o wiele wicej skonna do perwersji,
o wiele mniej skaona tymi wielkodusznymi, fantazyjnymi, a nawet duchowymi dodatkami, ktre czsto
czyni ludzk seksualno tak bardzo zawodn. Tak samo jest z innymi podliwociami ciaa. O wiele
atwiej doprowadzisz swojego czowieka do naogu pijastwa, jeeli bdziesz mu podsuwa kieliszek jako
rodek kojcy, w chwilach gdy jest znuony i przygnbiony, ni gdyby go zachca do korzystania z niego
jako rodka do wytworzenia w gronie kolegw atmosfery wesooci wtedy, gdy jest szczliwy i peen
ycia. Nie zapominaj nigdy o tym, e majc do czynienia z jakkolwiek przyjemnoci w jej zdrowej,
normalnej i zaspokajajcej formie, znajdujemy si w pewnym sensie na pozycjach Nieprzyjaciela. Wiem, e
zdobylimy niejedn dusz poprzez przyjemnoci. Niemniej jednak jest to Jego wynalazek, a nie nasz. On
stworzy przyjemnoci; adne z naszych dotychczasowych docieka prowadzonych w tym kierunku nie
pozwoliy nam wytworzy chociaby jednej. Wszystko, co moemy uczyni, to zachca ludzi, aby z
przyjemnoci stworzonych przez naszego Nieprzyjaciela korzystali w czasie, w sposb lub stopniu przez
Niego zakazanym. Dlatego staramy si zawsze wypacza naturalny stan kadej przyjemnoci i nada jej
tak form, w ktrej byaby najmniej naturalna, najmniej przyjemna i najmniej przypominaa swego
Stwrc. Stale rosnce podanie stale malejcej przyjemnoci - oto waciwa formua. Jest pewniejsza i w
lepszym stylu.
- 15 -
 Zyska dusz czowieka i nic mu za to nie da - oto co naprawd cieszy serce Naszego Ojca. Okresy
dolin s sprzyjajc por do zapocztkowania takiego procesu.

Lecz istnieje jeszcze lepszy sposb wykorzystania doliny, mianowicie przez wyzyskanie tego, co sam
pacjent o niej myli. Jak zawsze pierwsz i najwaniejsz rzecz jest utrzymywa go w niewiedzy. Nie
dopuci do tego, aby zmiarkowa si, e istnieje prawo falowania. Niech wychodzi z zaoenia, e
pocztkowa gorliwo towarzyszca jego nawrceniu moga i powinna bya trwa wiecznie i e jego
obecna oscho jest rwnie trwaym stanem. Raz utrwaliwszy w jego umyle to bdne mniemanie,
moesz obra rne drogi dalszego postpowania. Wszystko zaley od tego, czy twj czowiek jest typem
maodusznym, ktrego mona kusi do rozpaczy, czy te typem naiwnego optymisty, ktrego atwo da si
przekona, e wszystko jest w porzdku. Pierwszy typ spotyka si wrd ludzi coraz rzadziej. Jeeli
jakim trafem twj pacjent jest wanie taki, wszystko pjdzie atwo. Musisz go tylko trzyma z dala od
dowiadczonych chrzecijan (nietrudne zadanie w dzisiejszych czasach), skierowywa jego uwag na
odpowiednie ustpy w Pimie witym, a nastpnie postawi przed nim beznadziejne zadanie odzyskania
swych dawnych uczu jedynie si woli, a wygrana jest po naszej stronie. Jeeli natomiast jest typem raczej
beztroskim, twoim zadaniem, jest aby pogodzi si z obecn nisk temperatur swego ducha i stopniowo
zadowoli si ni, utwierdzajc si w przewiadczeniu, e ostatecznie nie jest tak bardzo niska. Po tygodniu
lub dwch kaesz mu ywi wtpliwoci co do tego, czy pierwsze dni jego chrzecijastwa nie grzeszyy
przypadkiem lekk nadgorliwoci. Mw mu o "potrzebie zachowania umiaru we wszystkim", a moesz
by zupenie spokojny o jego dusz. Religia umiarkowana jest dla nas tak samo uyteczna jak kompletny
brak religijnoci - a przy tym zabawniejsza.

Inna moliwo to bezporednie zaatakowanie jego wiary. Kiedy dziki twoim zabiegom zgodzi si z
tym, e ten okres dolinowy jest czym trwaym, to czy nie bdziesz go mg przekona, e "jego religijna
faza" po prostu zaniknie, jak wszystkie poprzednie fazy, przez ktre przechodzi? Oczywicie, nie mona
sobie w aden sposb wyobrazi, jak z stwierdzenia: "Przestao mnie to interesowa, mona logicznie
mylc przej do twierdzenia: "To jest faszywe". Lecz jak ju uprzednio zaznaczyem, ty musisz polega
na argonie, a nie na rozumowaniu. Samo sowo faza najskuteczniej zaatwi tu spraw. Zakadam, e
czowiek ten przeszed ju przez kilka takich faz - wszyscy oni to przechodz - i e zawsze przyjmuje
postaw wyszoci i lekcewaenia w stosunku do faz, ktre pozostawi ju za sob, nie dlatego, e je
krytycznie oceni, lecz po prostu dlatego, e ju miny, (Ufam, e karmisz go naleycie mglistymi ideami
Postpu, Rozwoju i Historycznego Punktu Widzenia i e dajesz mu do czytania duo nowoczesnych
biografii. Ludzie w nich zawsze przechodz przez jakie fazy, nieprawda?)

Rozumiesz ju, na czym rzecz polega? Rb tak, aby jego umys nie dojrza tej prostej antytezy, jaka istnieje
pomidzy Prawd a Faszem. Efektowne, bliej nieokrelone wyraenia: "To bya faza" - "Ju to wszystko
mam poza sob" - i nie zapomnij wykorzysta rwnie owego zbawiennego sowa: "Modzieczy".
Twj kochajcy stryj
Krtacz

10.
Mj drogi Piounie

Rad byem usysze od Triptweeze'a, e twj pacjent zawar kilka bardzo podanych
znajomoci i e, jak si zdaje, wykorzystae to zdarzenie w sposb zaiste obiecujcy. Wnioskuj, e para
maeska w rednim wieku, ktra zjawia si w jego biurze, to wanie ludzie tego pokroju, jakich nam
trzeba. Wymarzone towarzystwo dla twego pacjenta: bogaci, eleganccy, powierzchowni intelektualici i
dowcipni sceptycy w stosunku do caego wiata. Domylam si, e s oni nawet w jakim sensie
pacyfistami, co wypywa nie z pobudek moralnych, lecz z wrodzonego im zwyczaju pomniejszania
wszystkiego, cokolwiek dotyczy wielkiej masy ich blinich, a take z atmosfery modnej literatury. wietnie
si skada. A ty, jak si zdaje, zrobie dobry uytek z caego jego spoecznego, seksualnego i
intelektualnego snobizmu. Donie mi o tym co wicej. Czy zaangaowa si mocno? Mam tu na myli nie
sowa, lecz t subteln gr spojrze, tonw i umiechw, przez ktre miertelnik ma mono zaznaczy,
e naley do tej samej kategorii ludzi, co i ci, do ktrych si zwraca. To jest ten rodzaj sprzymierzania si,
ktry powiniene szczeglnie popiera, poniewa pacjent sam nie zdaje sobie w palni z tego sprawy; do
- 16 -
czasu za, zanim si w tej sytuacji poapie, ty zdysz si ju postara o to, aby mu si byo trudno
wycofa.

Bez wtpienia zorientuje si on do szybko, e jego wiara jest cakowicie przeciwna zasadom, na
ktrych wspiera si rozmowa jego nowych przyjaci. Nie sdz, by to miao zaway na rozwoju sytuacji,
jeli tylko uda ci si go nakoni, aby jakiegokolwiek jawne potwierdzenie tego faktu odoy na pniej, a
to da si atwo osign przy pomocy wstydu, dumy, skromnoci czy prnoci. Dopki potrwa ta
zwoka, jego pozycja bdzie faszywa: bdzie milcza, gdy powinien mwi, bdzie si mia, kiedy
powinien milcze. Pocztkowo tylko przez swe za- chowanie, a nastpnie rwnie przez swe wypowiedzi
bdzie zajmowa rne cyniczne i sceptyczne postawy, ktre naprawd nie s jego wasne. Mog si
jednak nimi sta, jeli dobrze nim pokierujesz. Wszyscy miertelnicy s skonni do stawania si tym, pod co
si podszywaj. To rzecz elementarna. Prawdziwy problem ley w tym, w ja- ki sposb przygotowa si
na kontratak Nieprzyjaciela.

Przede wszystkim naley jak najbardziej odwleka chwil, w ktrej pacjent twj stwierdzi, e ta nowa
przyjemno jest pokus. Mogoby si to wydawa trudne do przeprowadzenia wobec faktu, e od dwch
tysicy lat sudzy Nieprzyjaciela prawi o "wiecie" jako jednej z groniejszych pokus. Szczciem bardzo
mao mwili o tym przez kilka ostatnich dziesicioleci. W nowoczesnych chrzecijaskich utworach
literackich, chocia widz wiele (wicej zaiste, nibym pragn) o Mamonie, mao dostrzegam starych
ostrzee co do Marnoci wiata, Wyboru Przyjaci i Wartoci Czasu. Wszystko to twj pacjent
sklasyfikowaby prawdopodobnie jako "Purytanizm" - i niech mi bdzie wolno zaznaczy mimochodem, e
warto, jak temu sowu nadalimy, jest na- prawd jednym z wikszych triumfw ostatniego stulecia.
Dziki niemu ratujemy rocznie tysice ludzi od umiarkowania, czystoci i powcigliwoci w yciu.

Jednake wczeniej czy pniej pozna on prawdziwe oblicze swych nowych przyjaci, a wtedy twoja
taktyka musi dostosowa si do inteligencji pacjenta. Jeli jest dostatecznie duym gupcem, to moesz
doprowadzi do tego, aby zdawa sobie spraw z prawdziwego charakteru swych przyjaci tylko wtedy,
gdy s nieobecni; ich obecno natomiast niechby automatycznie oddalaa wszelki krytycyzm. Jeli si to
uda, to mona go bdzie nakoni (znaem wielu yjcych tak ludzi), by przez dugi okres prowadzi
podwjne ycie; to ju nie tylko bd pozory, lecz istotnie bdzie on rnym czowiekiem w kadym z
rodowisk, w ktrych si obraca.

O ile to zawiedzie, istnieje jeszcze subtelniejsza i bardziej zabawna metoda. Moesz go tak urobi, e
znajdzie on prawdziw przyjemno w uwiadomieniu sobie swego podwjnego ycia. Dokonasz tego
wykorzystujc jego prno. Moesz go nauczy, by klczc w niedziel obok kupca korzennego cieszy
si wanie tym, e wie, i kupiec ten nie byby w stanie zrozumie tego wielkomiejskiego i cynicznego
wiata, wrd ktrego on sam obraca si poprzedniego wieczoru; i przeciwnie, pijc kaw ze swymi
uroczymi przyjacimi niech tym bardziej cieszy si spronymi rozmowami i blunierstwami, im bardziej
sam w sobie jest wiadom "gbszego", "duchowego" wiata, ktrego oni zrozumie nie potrafi.

Czy pojmujesz moj myl? - wiatowi przyjaciele dotykaj go z jednej strony, a kupiec korzenny z
drugiej, on za jest penym, zrwnowaonym, wszechstronnie dowiadczonym czowiekiem, majcym
szersze nili oni horyzonty. W ten sposb, zdradzajc stale co najmniej dwie grupy ludzi, zamiast wstydu
bdzie ustawicznie odczuwa ukryty nurt zadowolenia z siebie.

Na koniec - jeli wszystko zawiedzie, moesz, wbrew gosowi sumienia, wyperswadowa mu, by dalej
utrzymywa t now znajomo z tej racji, e ju przez sam fakt spijania ich koktajli i miania si z ich
artw w jaki bliej nieokrelony sposb wiadczy tym ludziom dobro, a zaprzestanie tego byoby czym
"przesadnym" ', "nietolerancyjnym ' i (ma si rozumie) "purytaskim".

Rwnoczenie podejmiesz oczywicie konieczne rodki ostronoci i dopilnujesz, by ten nowy rozwj
wypadkw doprowadzi go do wydawania wicej, ni go na to sta, do zaniedbywania swej pracy i
zapominania o matce. Jej zazdro i trwoga oraz jego coraz czciej powtarzajce si wykrty lub
szorstko bd bezcenne dla pogorszenia napitych stosunkw domowych.

- 17 -
 Twj kochajcy stryj
Krtacz

11.
Mj drogi Piounie

Trzeba przyzna, e wszystko idzie doskonale. Szczeglnie zadowolony jestem z tego, e tych
dwoje nowych przyjaci zapoznao go z ca swoj grup. Jak zmiarkowaem z kartotek biura
ewidencyjnego, wszyscy oni to z gruntu pewni ludzie: niezmienni i konsekwentni kpiarze, oddani sprawom
doczesnym, zdajcy bez adnych sensacyjnych przestpstw, w spokoju i wrd wygd do domu naszego
Ojca. Mwisz, e s wielkimi mieszkami. Mam nadziej, e to nie oznacza, jakoby sdzi, e miech jako
taki zawsze przynosi nam korzy. Warto tej sprawie powici nieco uwagi.

Jako przyczyny ludzkiego miechu wyrniam: Rado, Uciech, art Waciwy i Pytk Paplanin.
Pierwsze spotkasz wrd przyjaci i zakochanych, spotykajcych si u progu wakacji. Wrd dorosych
znajdzie si wwczas zwykle co z artw, lecz atwo, z jak najmniejsze dowcipy wywouj wtedy
miech, wskazuje, e nie one s jego istotn przyczyn. Co jest rzeczywist przyczyn, nie wiemy. Co
podobnego wyraa znaczna cz tej obmierzej sztuki, ktr ludzie nazywaj Muzyk, co podobnego
dzieje si rwnie w Niebie - owo bezsensowne przyspieszenie rytmu niebiaskich dozna, dla nas
cakowicie niezrozumiae. Taki miech nie przynosi nam nic dobrego i naley mu zawsze zapobiega.
Ponadto zjawisko to jest samo w sobie odraajce i jest jawn zniewag realizmu, godnoci i surowoci
Pieka.

Uciecha jest blisko spokrewniona z radoci - to pewien rodzaj emocjonalnego wzburzenia, majcego
swe rdo w instynkcie zabawy. Niewiele z niej mamy poytku. Mona j oczywicie niekiedy
wykorzysta, aby odcign ludzk uwag od przeywania lub czynienia innych rzeczy, ktrych yczyby
sobie Nieprzyjaciel; lecz uciecha, sama w sobie, zawiera zgoa niepodane tendencje: skania do mioci
bliniego, odwagi, pogody ducha i do wielu innych kategorii za.

art Waciwy, ktry polega na nagym dostrzeeniu niedorzecznoci, jest dziedzin dla nas o wiele
bardziej obiecujc. Wcale nie myl tylko o nieprzyzwoitym lub spronym humorze, ktry cho wiele
sobie po nim obiecuj kusiciele drugorzdni, w skutkach prowadzi czsto do rozczarowa. Faktem jest, e
ludzie dziel si w tej materii do wyranie na dwie klasy. S ludzie, dla ktrych "adna namitno nie
jest tak powana jak podliwo" ' i u nich nieprzyzwoita historia przestaje wywoywa lubieno
dokadnie w takim samym stopniu, w jakim staje si zabawna; s inni, u ktrych i miech, i podanie
budz si rwnoczenie i z tych samych powodw. Pierwsza grupa ludzi artuje na temat pci, poniewa
daje to sposobno do stwarzania wielu zabawnych sytuacji; druga natomiast stwarza sytuacje zabawne,
poniewa dostarczaj one pretekstu do rozmawiania o pci. Jeli twj pacjent naley do ludzi pierwszego
typu, to sprony humor nic tu nie pomoe. Nigdy nie zapomn zmarnowanych godzin (dla mnie nieznonie
nudnych), spdzonych w towarzystwie jednego z moich pierwszych pacjentw w barach i palarniach,
zanim poznaem t regu. Zorientuj si, do ktrej grupy naley twj pacjent - lecz pilnuj uwanie, aby on
sam si nie zorientowa.

Prawdziwego poytku z artw lub Humoru naley szuka zupenie gdzie indziej; szczeglnie wiele
mona sobie przy tym obiecywa po Anglikach, ktrzy swj zmys humoru" traktuj tak bardzo na serio,
e brak tego zmysu jest nieledwie jedynym brakiem, ktrego si wstydz. Humor jest dla nich
wszechosadzajcym i (zauwa to) wszechwybaczajcym wdzikiem ycia. Z tego te wzgldu jest on
nieocenionym rodkiem niszczenia wstydu. Jeli kto po prostu pozwala innym paci za siebie, uchodzi za
pospolitego skpca; jeli si tym chepi w sposb artobliwy i natrzsa ze swych kolegw, e dali si
nabra, nie jest ju skpcem, lecz zabawnym towarzyszem. Samo tchrzostwo jest czym, co przynosi
wstyd; tchrzostwo, ktrym si kto przechwala z pen humoru przesad oraz groteskowymi gestami,
moe uchodzi za zabawne. Okruciestwo jest haniebne, chyba e jego sprawca potrafi je przedstawi jako
figiel spatany dla artu. Tysice spronych czy nawet blunierczych artw nie przyczynia si w tej mierze
do potpienia czowieka, co uczynione przeze odkrycie, e prawie wszystko, cokolwiek pragnie czyni,
moe uczyni nie tylko bez nagany, lecz nawet zyskujc jeszcze podziw swych towarzyszy -jeli tylko
- 18 -
potrafi podciagn to pod art. Pokus t da si prawie z ca pewnoci ukry przed twym pacjentem
dziki owej angielskiej powadze, z jak traktuje si tam Humor. Kad myl, ktra sugerowaaby mu, e
przebra miar, mona mu przedstawi jako "purytask" lub zdradzajc "brak humoru.

Lecz pytka paplanina jest ze wszystkiego najlepsza. Przede wszystkim jest bardzo ekonomiczna. Tylko
czowiek inteligentny moe ukry art na temat cnoty, lub w ogle na jakikolwiek inny temat; natomiast
kady moe nauczy si papla o cnocie jako o czym zabawnym. Midzy ludmi tego pokroju zawsze si
zakada, e zosta zrobiony art. W istocie jednak nikt go nie robi, lecz na kady powany temat dyskutuje
si w taki sposb, jakby ju z gry odkryto jego mieszn stron. Pytka Paplanina, uprawiana nawykowo
na dusz met, buduje wok czowieka najsubtelniejszy pancerz, jaki znam, chronicy go przed
Nieprzyjacielem; ponadto jest ona cakowicie wolna od niebezpieczestw, ktre tkwi w innych rdach
miechu. Tysic mil dzieli j od radoci; zabija intelekt, zamiast go wyostrza, a midzy tymi, ktrzy j
praktykuj, nie wywouje uczu wzajemnego przywizania.

Twj kochajcy stryj

Krtacz

12.
Mj drogi Piounie

Oczywicie, robisz doskonae postpy. Obawiam si tylko, by prbujc przynagla pacjenta,

nie obudzi w nim wiadomoci jego prawdziwego pooenia. My bowiem, ktrzy widzimy jego pooenie
takim, jakim ono jest w rzeczywistoci, nie moemy nigdy zaprzesta stara, by pacjentowi przedstawiao
si ono w zupenie odmiennym wietle. My wiemy, e zmienilimy kierunek jego drogi i e na skutek tego
zbacza on ju w tej chwili ze swej orbity wok Nieprzyjaciela; jego samego trzeba jednak utrzymywa w
przekonaniu, e postawione przez niego kroki, ktre spowodoway zmian tego kierunku, s bahe i
odwracalne. Nie wolno mu podejrzewa, e w tej chwili, aczkolwiek powoli, oddala si od soca po linii,
ktra powiedzie go w najdalsz przestrze chodu i mroku.

Z tej racji jestem prawie zadowolony z wiadomoci, e wci jeszcze chodzi do kocioa i komunikuje.
Wiem, e tkwi w tym niebezpieczestwa; ale kada inna rzecz jest lepsza ni ta, by mia zda sobie
spraw z tego, jak dalece zerwa z pierwszym okresem swego chrzecijaskiego ycia. Pki zachowuje
zewntrzne obyczaje chrzecijanina, mona nim jeszcze tak pokierowa, by uwaa si za czowieka, ktry
wprawdzie pozna kilku nowych przyjaci, lecz jego stan duchowy jest niemal taki sam, jak przed szeciu
tygodniami. A dopki myli on w ten sposb, nie potrzebujemy walczy w nim z wyran skruch z
powodu konkretnego, w peni uznanego grzechu, lecz jedynie z nieuchwytnym, cho penym niepokoju
uczuciem, e ostatnio nie postpowa cakiem dobrze.

Taki bliej nieokrelony niepokj wymaga, by obchodzi si z nim ostronie. Jeli przybierze zbytnio na
sile, moe obudzi pacjenta i zepsu ca gr. Z drugiej strony, jeli go stumisz cakowicie - czego,
nawiasem mwic Nieprzyjaciel nie pozwoli ci przypuszczalnie uczyni - tracimy w tej sytuacji element,
ktry mona by z powodzeniem wykorzysta. Jeli takiemu uczuciu dozwala si trwa, lecz nie dopuszcza
si do tego, by stao si nieodparte i by rozwino si w rzeczywist skruch, to wykazuje ono jedn
niezwykle cenn tendencj: zwiksza niech pacjenta do mylenia o Nieprzyjacielu. Wszystkim ludziom
wszystkich prawie czasw zdarza si w jakim stopniu przeywa tak niech; lecz gdy mylenie o Nim
poci aga za sob potgowanie si uczucia bliej nieokrelonej, na p wiadomej winy, ktrej trzeba stawi
czoo - niech ta wzrasta dziesiciokrotnie. Nienawidz kadej myli, ktra Go przypomina, tak jak ludzie
bdcy w kopotach finansowych nie znosz samego widoku ksieczki bankowej. W tym stanie twj
pacjent nie bdzie opuszcza swych obowizkw religijnych, lecz niech do nich bdzie stale wzrastaa.
Bdzie o nich myla tylko tyle, ile mu nakazuje przyzwoito, by po ich
spenieniu jak najprdzej o nich zapomnie. Kilka tygodni temu musiae go kusi do nierealnoci i
nieuwagi w modlitwie. Teraz sam wycignie ku tobie rce i nieomal bdzie ebra, by odcign go od
waciwego celu i odrtwi serce. Bdzie pragn, by modlitwy jego byy nierealne, albowiem niczego si
tak nie obawia jak rzeczywistego zetknicia si z Nieprzyjacielem. Jego celem bdzie nie budzi robaka
toczcego sumienie.
- 19 -
 Gdy ten stan rzeczy bardziej si ustali, stopniowo uwolnisz si od nucego obowizku dostarczania
mu Przyjemnoci jako pokus. W miar jak ten niepokj i niech stawienia mu czoa bd go coraz
bardziej oddala od wszelkiego prawdziwego szczcia i gdy przyzwyczajenie sprawi, e uciechy pynce z
prnoci, podniecenia i pytkiej paplaniny stan si mniej przyjemne, a zarazem trudniej si bdzie bez
nich obej (bo tak, na szczcie, czyni przyzwyczajenie z kad przyjemnoci) - przekonasz si, e byle
co wystarczy, aby przycign jego rozproszon uwag. Nie bdziesz ju potrzebowa dobrej ksiki,
ktr naprawd lubi, by odcign go od modlitwy, pracy lub snu; starczy kolumna ogosze z wczorajszej
gazety. Moesz sprawi, e bdzie marnotrawi swj czas nie tylko na przyjemnych rozmowach z ludmi,
ktrych lubi, lecz na rozmowach z tymi, ktrzy go nic nie obchodz, i na tematy, ktre go nudz. Moesz
doprowadzi do tego, e dugie godziny spdza bdzie bezczynnie. Moesz trzyma go do pnej nocy,
trawicego czas nie na hulance, lecz na wpatrywaniu si w wygasy ogie w zimnym pokoju. Mona go
bdzie powstrzyma od wszelkiej zdrowej dziaalnoci poza domem, ktrej sobie nie yczymy, nie dajc
mu w zamian nic; tak, e w kocu moe kiedy powiedzie, jak to okreli jeden z moich pacjentw, gdy
si tu znalaz: "Teraz widz, e wiksz cz swego ycia spdziem czynic ni to, co powinienem by
czyni, ni to, co lubiem". Chrzecijanie okrelaj Nieprzyjaciela jako tego, "poza ktrym jest Nico". A
Nico jest bardzo mocna: do mocna, by wykra najlepsze lata czowieka, ktre mijaj niepostrzeenie,
spdzane nawet nie w upojeniu grzechem, lecz na ponurym bkaniu si myli, nie wiadomo, gdzie, i nie
wiadomo, w jakim celu; na zaspokajaniu zaciekawie tak sabych, e czowiek tylko poowicznie zdaje
sobie z nich spraw; na bbnieniu palcami po stole i machaniu nogami; na wygwizdywaniu melodii, ktrych
nie lubi; na pograniu si w ciemnym labiryncie marze, ktrym brak nawet zmysowoci i ambicji do
uzyskania jakiego jej posmaku, lecz z ktrych (gdy zostan raz wywoane jakim przypadkowym
skojarzeniem) stworzenie to, z powodu niemocy i zamroczenia, nie potrafi si otrzsn.

Powiesz, e s to bardzo mae grzechy; niewtpliwie, tak jak wszyscy modzi kusiciele, chciaby
donosi o sensacyjnych wykroczeniach. Pamitaj jednak, e jedyn rzecz, ktra si liczy, jest to, w jakim
stopniu odgrodzisz czowieka od Nieprzyjaciela. Nie ma znaczenia to, jak mae s przewinienia, pod
warunkiem, e cznym ich efektem bdzie stopniowe odsuwanie czowieka od wiata i pogrenie go w
Nico. Zabjstwo nie jest w niczym lepsze od kart, jeli karty potrafi dokona tego, o co nam chodzi.
Doprawdy, najpewniejsz drog do Pieka jest droga stopniowa - agodna, mikko usana, bez nagych
zakrtw, bez kamieni milowych, bez drogowskazw.

Twj kochajcy stryj

Krtacz

13.
Mj drogi Piounie

Wydaje mi si, e zuye zbyt wiele atramentu, by donie mi o cakiem prostej sprawie.
Pozwolie temu czowiekowi wymkn ci si z rk - oto caa historia. Sytuacja jest bardzo powana i
doprawdy nie widz adnych powodw, dla ktrych miabym ci osania przed konsekwencjami twej
nieudolnoci. Skrucha i wznowienie tego, co tamta strona zowie "ask", i to w skali, jak opisujesz, jest
dla nas druzgocc porak. Rwna si drugiemu nawrceniu, i to dokonanemu prawdopodobnie na
gbszym podou ni pierwsze.

Ten duszcy obok, ktry uniemoliwi twj atak w czasie powrotu pacjenta ze spaceru do starego
myna, jest znanym zjawiskiem i ty powiniene by o tym wiedzie. Jest to najbardziej barbarzyski or
Nieprzyjaciela, a wystpuje zazwyczaj wwczas, gdy dla pacjenta On sam jest bezporednio, w jaki bliej
nieokrelony sposb obecny. Niektrzy ludzie s Nim stale otoczeni i skutkiem tego zupenie dla nas
niedostpni.

A teraz o twych bdach. Przede wszystkim, jak wynika z twej wasnej relacji, pozwolie pacjentowi
czyta ksik, ktra mu si naprawd podobaa, dlatego e mu si podobaa, a nie dlatego, aby potem
swoimi uwagami o niej popisywa si przed swymi przyjacimi. Po wtre, zgodzie si, by przeszed si
w d do starego myna na herbat - spacer w okolicy, ktr naprawd lubi, a w dodatku spacer samotny.
- 20 -
Innymi sowy, pozwolie mu na dwie konkretne, pozytywne przyjemnoci. Czy bye do tego stopnia
lepy, by nie widzie w tym niebezpieczestwa? Cech charakterystyczn Cierpienia i Przyjemnoci jest ich
oczywista realno, a zatem, jak dugo trwaj, s dla czowieka, ktry je przeywa, probierzem
rzeczywistoci. Przeto prbujc doprowadzi swego pacjenta do wiecznego potpienia metod
Romantyczn, czynic z niego co w rodzaju Childe Harolda lub Wertera, pogronego w ualaniu si nad
samym sob z powodu urojonych cierpie, winiene za wszelk cen zachowa go od jakiegokolwiek
rzeczywistego cierpienia, poniewa piciominutowy prawdziwy bl zba ukazaby mu oczywicie nonsens
romantycznych strapie i zdemaskowaby ca twoj strategi. Lecz ty prbowae doprowadzi swego
pacjenta do potpienia wiecznego za porednictwem wiata, to jest przez nabieranie go na prno,
rozgardiasz, ironi i kosztown nud, potraktowane jako przyjemnoci. Jak moge tego nie dostrzega, e
prawdziwa przyjemno bya ostatni rzecz, na jak moge mu pozwoli. Czy nie przewidziae, e przez
sam kontrast zniweczy ona te wszystkie bzdury, ktre tak mozolnie uczye go ceni? I e ten rodzaj
przyjemnoci, jak daa mu ksika i spacer, by najniebezpieczniejszy ze wszystkich? e to uwolni jego
wraliwo z tej skorupy, ktr wok niej formowae, i pozwoli mu odczu, e powraca do
rzeczywistoci i odzyskuje samego siebie? Dye do tego, aby odczy go od siebie samego, traktujc to
jako wstpny krok do odczenia go od Nieprzyjaciela, i osigne w tym kierunku pewien postp. A teraz
wszystko to zostao zmarnowane.

Oczywicie wiem, i Nieprzyjaciel rwnie pragnie oderwa ludzi od nich samych, ale w inny sposb.
Pamitaj zawsze, e On naprawd lubi t nikczemn gawied i ma ogromny szacunek dla ich osobowoci.
Kiedy mwi o zatraceniu samych siebie, to pragnie jedynie, by wyrzekli si krzyku wasnej woli, a skoro to
uczyni zwraca im ca osobowo i chepi si (obawiam si, e szczerze), e gdy oddadz Mu si
cakowicie, bd bar dziej sob ni kiedykolwiek przedtem. Std te jakkolwiek cieszy si widzc, e
powicaj nawet swe niewinne chci dla Jego woli, to nie znosi, gdy sprzeniewierzaj si swej wasnej
naturze dla jakiegokolwiek innego powodu. My za powinnimy ich zawsze do tego zachca. Najgbsze
skonnoci i impulsy kadego czowieka s punktem wyjcia i surowcem, w ktry go Nieprzyjaciel
wyposay. Odcicie go od tych skonnoci i impulsw jest zawsze pewnym zyskiem; nawet w sprawach
obojtnych jest rzecz podan, by w miejsce rzeczywistych wasnych upodoba czy niechci czowieka
podstawi normy wiata, konwencji lub mody. Oczywicie poszedbym w tym kierunku jak najdalej
Przyjbym zasad wykorzenienia u mego pacjenta wszelkich wyranych upodoba osobistych, ktre
aktualnie nie s grzechem, nawet gdyby to byy upodobania zupenie bahe, takie jak zamiowanie do
krykieta, zbierania znaczkw lub te picia kakao. Takie rzeczy, zgadzam si z tob, nie maj w sobie nic z
cnoty, jest w nich jednak pewien rodzaj niewinnoci, pokory i bezinteresownoci, do ktrych nie mam
zaufania. Czowiek cieszcy si prawdziwie i bezinteresownie jakkolwiek rzecz na wiecie jedynie ze
wzgldu na ni sam i nie dbajcy wcale o to, co inni o tym mwi, jest z gry przez sam ten fakt uzbro-
jony przeciwko niektrym naszym najsubtelniejszym sposobom atakowania. Powiniene zawsze skania
pacjenta do porzucenia ludzi, pokarmu lub ksiek, ktre rzeczywicie lubi, na rzecz "najlepszych" ludzi,
"waciwego" pokarmu, "doniosych" ksiek. Znaem czowieka, ktrego przed wielkimi pokusami
ambicji spoecznych ochronio jeszcze wiksze zamiowanie do flaczkw i cebuli.

Naley zastanowi si, w jaki sposb naprawi t klsk. Bardzo wan rzecz jest powstrzyma go od
jakiejkolwiek dziaalnoci. Dopki nie zmieni tej nowej skruchy na czyn, nie ma znaczenia, ile czasu
powica jej w myli. Niech si to bydltko tarza w niej. Jeli ma ku temu jakie skonnoci, niech napisze
ksik na ten temat; czsto bywa to wybornym sposobem wyjaowienia ziarna, ktre Nieprzyjaciel rzuca
w ludzkie dusze. Niech robi, co mu si podoba, tylko niech nie dziaa. adne natenie pobonoci w jego
wyobrani i uczuciach nie przyniesie nam szkody, jeli potrafimy utrzyma j z dala od jego woli. Czynne
przyzwyczajenia, jak powiedzia to jeden z ludzi, wzmacniaj si przez powtarzanie, natomiast bierne
sabn. Im czciej pacjent twj odczuwa pewne sprawy, lecz przy tym nic nie robi, tym W niej staje si w
ogle zdolny do czynu, a na dalsz met tym mniej zdolny do odczuwania.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

14.
Mj drogi Piounie

- 21 -
 W twoim ostatnim sprawozdaniu o pacjencie najbardziej niepokojce jest to, e nie czyni on
adnego z owych dufnych postanowie, ktrymi nacechowane byo jego pierwsze nawrcenie. Ju nic z
tych hojnych obietnic o wiecznej cnocie, jak miarkuj; nawet nie oczekuje daru "aski" na cae ycie;
pozostaa tylko nadzieja na skromn biec zapomog, potrzebn do sprostania biecej, codziennej
pokusie. To bardzo le.

Chwilowo widz tylko jedn rzecz, ktr si trzeba zaj. Twj pacjent sta si pokorny; czy zwrcie
jego uwag na ten fakt? Kada cnota staje si dla nas mniej grona z chwil, gdy czowiek nabierze
przekonania, e j posiada, a w odniesieniu do pokory jest to szczeglnie prawdziwe. Zaskocz go
znienacka, w momencie gdy bdzie rzeczywicie ubogi w duchu, i przemy do jego wiadomoci t
wynagradzajc refleksj: "Na Jowisza! zaczynam by pokorny", a prawie natychmiast pojawi si pycha -
pycha z wasnej pokory. Jeli spostrzee w tym niebezpieczestwo i bdzie prbowa stumi t now
posta pychy, uczy go dumnym z tej prby - i tak dalej poprzez tyle stopni, ile ci si spodoba, lecz nie
posuwaj si w tym kierunku zbyt daleko, aby nie obudzi w nim poczucia humoru i proporcji, w takim
bowiem wypadku tylko si z ciebie wymieje i pjdzie spa.

Lecz istniej jeszcze inne korzystne sposoby przykucia jego uwagi do cnoty Pokory. Przez cnot
Pokory, jak zreszt i przez wszystkie inne, Nieprzyjaciel pragnie odwrci uwag czowieka od niego
samego, a skierowa j ku Sobie i ku blinim. Cae to ponienie i znienawidzenie samego siebie ma
ostatecznie zmierza wycznie do tego celu. Jeli tego celu nie osiga, nie czyni nam wiele szkody; moe
nam nawet wyj na korzy, o ile skupia uwag czowieka na nim samym, a nade wszystko, jeli pogarda
samego siebie stanie si punktem wyjcia do gardzenia innymi ludmi, a wreszcie do przygnbienia,
cynizmu i okruciestwa.

Musisz zatem ukry przed pacjentem prawdziwy cel Pokory. Niech nie myli, e jest ona zapomnieniem
o samym sobie, lecz e jest pewnego rodzaju opini (mianowicie niezbyt pochlebn) o jego wasnych
talentach i charakterze. Jak wnioskuj, posiada on rzeczywicie pewne talenty. Ugruntuj w jego
wiadomoci przewiadczenie, i pokora polega na wmawianiu w siebie, e talenty te s mniej cenne ni on
o nich sdzi. Bez wtpienia, w rzeczywistoci s mniej cenne ni sdzi, ale nie o to chodzi. Istotn rzecz
jest skoni go, by warto jakiego przymiotu ocenia inaczej ni jest w rzeczywistoci, wprowadzajc w
ten sposb pewien element nieuczciwoci i udawania w sam rdze tego, co w przeciwnym wypadku
mogoby si sta cnot. Dziki stosowaniu tej metody, tysice ludzi uwaa, e pokora to pikne kobiety
usiujce uwierzy, e s brzydkie, inteligentni mczyni usiujcy uwierzy, e s gupcami. A poniewa
to, w co prbuj uwierzy, moe by w pewnych wypadkach oczywistym nonsensem, nie potrafi w to
uwierzy; nam z kolei daje to okazj do wytworzenia sytuacji, w ktrej myli ich wiecznie obraca si bd
wok ich wasnej osoby, w usiowaniach zmierzajcych do osignicia tego, co niemoliwe.

Aby uprzedzi strategi Nieprzyjaciela, trzeba rozway Jego zamiary. Nieprzyjaciel pragnie
doprowadzi czowieka do takiego stanu umysu, w ktrym mgby on zaprojektowa najwspanialsz
katedr wiata i zdawa sobie spraw z tego, e jest ona najwspanialsza, i cieszy si tym faktem, nie
odczuwajc jednak z tego powodu wikszego (ani mniejszego) ani innego zadowolenia ni to, jakie
odczuwaby, gdyby tego dokona kto inny. Nieprzyjaciel chce w kocu, by czowiek by tak dalece wolny
od wszelkiej stronniczoci na swoj korzy, iby mg cieszy si wasnymi talentami tak szczerze i
pogodnie jak talentami swego bliniego lub wschodem soca, soniem czy wodospadem. Na dalsz met
chce On, by kady czowiek by zdolny uzna wszelkie stworzenia (nawet siebie samego) za co
wspaniaego i doskonaego. Pragnie On zabi czym prdzej ich zwierzc mio wasn; lecz obawiam si,
e w Swej polityce dugofalowej pragnie On oywi w nich nowy rodzaj mioci wasnej - dobroczynno i
uczucie wdzicznoci dla wszystkich, wczajc W to take samych siebie. Z chwil gdy si naprawd
naucz kocha swych blinich jak siebie samych, wolno im bdzie kocha siebie jak swych blinich.
Albowiem nie moemy nigdy zapomina o tym, co jest najbardziej odpychajcym i niewytumaczalnym
rysem Nieprzyjaciela; On rzeczywicie kocha te stworzone przez Siebie bezwose dwunone istoty i to, co
odejmuje jedn rk, zawsze oddaje im drug.

Cay jego wysiek pjdzie wic w tym kierunku, by cakowicie odwrci uwag czowieka od sprawy
jego wasnej wartoci. Wolaby raczej, by czowiek uzna si w myli za, wielkiego architekta lub wielkiego
- 22 -
poet, a potem o tym zapomnia, ni eby traci wiele czasu i wysikw, prbujc uwaa si za
kiepskiego. Twoje usiowania, by wsczy w pacjenta chepliwo lub faszyw skromno, spotkaj si ze
strony Nieprzyjaciela ze zrozumia przestrog, e od czowieka nie da si wcale, aby mia wyrobione
zdanie o swych talentach i e nic nie stoi na przeszkodzie, aby je dalej udoskonala wedle najlepszych
swych zdolnoci, bez dokadnego wyznaczania sobie waciwego miejsca w wityni Sawy. Musisz stara
si za wszelk cen nie dopuci tej przestrogi do wiadomoci swego pacjenta. Nieprzyjaciel bdzie
rwnie dy do tego, aby pacjent zda sobie spraw z realnoci doktryny, ktr oni wszyscy wyznaj,
lecz z ktr uczuciowo trudno im si pogodzi - doktryny, e nie oni siebie stworzyli, e ich talenty zostay
im dane i e rwnie dobrze mogliby by dumni z koloru swych wosw, Nieprzyjaciel bdzie si stara
zawsze i wszelkimi sposobami odwrci myl pacjenta od tych zagadnie; twoim natomiast zadaniem
bdzie przyku do nich jego uwag. Nieprzyjaciel nie pragnie nawet, by myla zbyt wiele o swych
grzechach; skoro raz zostay odaowane, to im prdzej czowiek odwrci od nich sw uwag, tym
bardziej Nieprzyjaciel bdzie zadowolony.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

15.
Mj drogi Piounie

Oczywicie zauwayem, e ludzko przechodzia ostatnio okres chwilowego uciszenia w

europejskiej wojnie - w tym co oni nazywaj naiwnie Wojn! - i nie dziwi si, e przycichy take
niepokoje pacjenta. Czy w naszym interesie ley, aby to popiera, czy te mamy podtrzymywa jego
udrk? Zarwno drczce obawy, jak i gupia pewno siebie s podanymi stanami umysu. Nasz wybr
pomidzy jednym a drugim wie si z innymi wanymi problemami.

Ludzie yj w czasie, lecz Nieprzyjaciel przeznacza ich do wiecznoci. Dlatego, moim zdaniem, chce
On, by zwracali sw uwag gwnie na dwie rzeczy: na sam wieczno i na ten punkt w czasie, ktry oni
nazywaj Teraniejszoci. Teraniejszo bowiem jest punktem, w ktrym czas styka si z wiecznoci.
W odniesieniu do teraniejszego momentu, i tylko w odniesieniu do nie doznania ludzi s podobne do
dozna, ktrych nasz Nieprzyjaciel dowiadcza w stosunku do caej rzeczywistoci; tylko w tym momencie
darowana jest ludziom wolno i aktualno. Chciaby dlatego, aby ich zainteresowania kieroway si
nieustannie albo ku wiecznoci (co jest jednoznaczne z kierowaniem swych zainteresowa ku Niemu), albo
ku Teraniejszoci - by albo rozmylali o wiekuistej z Nim cznoci lub rozce, albo szli za aktualnym
gosem sumienia, znosili aktualnie przeznaczony im krzy w oparciu o aktualnie otrzyman ask,
dzikujc za aktualnie przeywane przyjemnoci.

W naszym interesie ley, aby odcign ich od tego, co wieczne, i od tego, co teraniejsze. Majc to na
uwadze, kusimy czasem czowieka (powiedzmy jak wdow lub naukowca), aby y przeszoci. Lecz
ma to ograniczon warto, gdy do pewnego stopnia posiadaj oni rzeczywist znajomo Przeszoci,
ktra z kolei ma wyranie okrelony charakter i pod tym wzgldem przypomina wieczno. Daleko lepiej
jest nakoni ich do tego, by yli Przyszoci. Ju biologiczna konieczno skierowuje wszystkie ich
namitnoci w t stron, tak e myl o Przyszoci budzi w nich uczucia nadziei i trwogi. W dodatku
Przyszo jest im nie znana; skaniajc ich wic do mylenia o niej skaniamy ich do mylenia o rzeczach i
sprawach nierealnych. Krtko mwic, ze wszystkich rzeczy Przyszo najmniej przypomina wieczno.
Jest ona najbardziej doczesn czci czasu - Przeszo jest ju bowiem zamroona i znieruchomiaa, a
Teraniejszo jest przewietlona promieniami wiecznoci. Std poparcie, jakiego udzielalimy i udzielamy
takim schematom mylowym, jak Twrcza Ewolucja, Humanizm Naukowy czy te Komunizm, ktre
kieruj myli i uczucia ludzi ku Przyszoci, w samo sedno doczesnoci. Dlatego prawie wszystkie
wystpki i wykroczenia tkwi swymi korzeniami w przyszoci. Wdziczno kieruje si ku przeszoci, a
mio ku teraniejszoci; strach, chciwo, nieczysto i ambicja ku przyszoci. Niech ci si nie wydaje,
e nieczysto jest tu wyjtkiem. Gdy nadchodzi aktualna przyjemno, grzech (ktry nas tu wycznie
obchodzi) ju si dokona. Przyjemno jest wanie t czci tego procesu, z powodu ktrej ubolewamy i
ktr chtnie wykluczylibymy, gdybymy tego mogli dokona bez utraty grzechu; jest ona dzieem Nie-
przyjaciela i dlatego dowiadczana jest w Teraniejszoci. Grzech, ktry jest naszym dzieem, patrza w
przyszo.
- 23 -
 Bez wtpienia Nieprzyjaciel chce, aby ludzie myleli rwnie o Przyszoci - dokadnie tyle, ile potrzeba
do dzisiejszego zaplanowania uczynkw sprawiedliwoci lub mioci bliniego, ktre przypuszczalnie bd
ich jutrzejszym obowizkiem. Obowizek planowania jutrzejszych czynnoci jest obowizkiem dnia
dzisiejszego; aczkolwiek dotyczy on spraw przyszych, obowizek, jak wszystkie obowizki, tkwi w
Teraniejszoci. Tu nie chodzi o rozcinanie dba na czci. On nie chce, aby ludzie byli cakowicie
pochonici Przyszoci, by w niej umieszczali swe skarby. My chcemy. Jego ideaem jest czowiek, ktry
po caodziennej pracy dla dobra potomnoci (jeli to jest jego powoanie) potrafi o tym wszystkim
zapomnie, spraw poleci Niebu i przyj od razu postaw nacechowan cierpliwoci lub wdzicznoci,
w zalenoci od wymogw biecej chwili. My natomiast chcemy czowieka nkanego Przyszoci,
nawiedzonego wizj nadchodzcego raju lub pieka na ziemi, gotowego w teraniejszoci ama polecenia
Nieprzyjaciela, jeli potrafimy go przekona, e czynic to moe osign jedno lub odwrci drugie; w
wierze swej zalenego od sukcesu lub bankructwa planw, ktrych ostatecznego rozwizania nie bdzie
ju za swego ycia oglda. Chcemy stworzy cae pokolenia ustawicznie gonice za tczowymi miraami;
pokolenia ludzi ani uczciwych, ani yczliwych, ani na bieco szczliwych, ludzi, ktrzy kady
rzeczywisty dar otrzymany w Teraniejszoci zuytkowuj jako rodek napdowy do wznoszenia otarza
przyszoci.

Pomijajc inne nieistotne tu sprawy, mona wic oglnie przyj, e lepiej byoby, aby twj pacjent w
zwizku z t wojn by peen obaw lub nadziei (przy czym nie ma wikszego znaczenia, czy przeywa
bdzie to pierwsze, czy to drugie), ni gdyby mia y teraniejszoci. Lecz wyraenie "y
teraniejszoci" jest dwuznaczne. Moe ono oznacza proces, ktry w gruncie rzeczy bazuje na
przyszoci w tym samym stopniu, co obawa. Moliwa jest sytuacja, w ktrej twj pacjent nie bdzie si
martwi o przyszo nie dlatego, e interesuje si Teraniejszoci, lecz dlatego poniewa wyperswadowa
sobie, e Przyszo uoy si przyjemnie. Dopki to jest prawdziwym powodem jego uspokojenia,
uspokojenie to wyjdzie nam na korzy, poniewa przygotowuje mu ono tym wiksze rozczarowanie, a w
konsekwencji wiksze zniecierpliwienie, z chwil gdy jego zudne nadzieje prysn. Jeeli natomiast zdaje
sobie spraw z tego, e mog go oczekiwa rzeczy okropne, i modli si o cnoty potrzebne, aby im
sprosta, a tymczasem zajmuje si Teraniejszoci, dlatego e w niej, i tylko w niej, istniej wszelkie
obowizki, wszelkie aski, wszelkie poznanie i wszelkie przyjemnoci, to jego postawa jest bardzo nie-
podana i powinna by natychmiast zaatakowana. Tutaj jeszcze raz przychodzi nam z pomoc nasz
Oddzia Filologiczny, sprbuj w jego wypadku sowa "ukontentowanie". Lecz jest rzecz wielce
prawdopodobn, e "yje on Teraniejszoci" nie dla adnej z powyszych przyczyn, lecz po prostu
dlatego, e cieszy si dobrym zdrowiem i lubi swoj prac. Byoby to wwczas zjawisko czysto naturalne.
Mimo wszystko na twoim miejscu zburzybym ten stan rzeczy. adne naturalne zjawisko nie przynosi nam
w gruncie rzeczy korzyci. Bo w kocu, dlaczego to stworzenie miaoby by szczliwe?

Twj kochajcy stryj

Krtacz

16.
Mj drogi Piounie

Wspomniae przypadkowo w ostatnim licie, i pacjent od chwili nawrcenia uczszcza bez

przerwy do jednego i tylko jednego kocioa oraz e nie jest cakowicie z niego zadowolony. I c ty na
to, jeli wolno zapyta? Dlaczego dotychczas nie otrzymaem od ciebie sprawozdania o przyczynach
wiernoci dla parafialnego kocioa? Czy zdajesz sobie spraw, e o ile nie jest to przejaw obojtnoci, jest
to rzecz bardzo za? Na pewno wiesz, e gdy jakiego czowieka nie mona uleczy z chodzenia do
kocioa, to najlepiej wysa go w ssiedni okolic, by pty szuka kocioa, ktry by mu "dogadza", a
stanie si wybrednym smakoszem i znawc kociow.

Powody s oczywiste. Po pierwsze, parafialna organizacja powinna by zawsze atakowana, poniewa

bdc jednoci miejsca, a nie upodoba, jednoczy w ten sposb zgodnie z wol Nieprzyjaciela ludzi
rnych klas i psychiki. Natomiast zasada kongregacyjna czyni z kadego kocioa rodzaj klubu i
ostatecznie - jeli wszystko idzie dobrze - koteri lub stronnictwo. Po drugie, poszukiwanie
- 24 -
"odpowiedniego" kocioa czyni z czowieka krytyka, wtedy gdy Nieprzyjaciel pragnie w nim widzie
ucznia. Od czowieka wieckiego oczekuje On w kociele postawy, ktra wprawdzie moe by krytyczna
w znaczeniu odrzucania tego, co faszywe i nieprzydatne, lecz ktra ma by bezkrytyczna przez to, e nie
traci czasu na szerokie i dugie roztrzsanie w myli powodw, dla ktrych to czy owo zostao odrzucone,
lecz raczej w skupieniu i pokornej gotowoci otwiera si na przyjcie wszelkiego dobra, ktre mu podaj.
(Sam widzisz, jak On si ponia, jaki jest nieuduchowiony, jak beznadziejnie wulgarny.) Ta postawa
stwarza specjalnie w czasie kaza - stan niezwykle niesprzyjajcy dla caej naszej polityki, w ktrym owe
nudziarstwa mog rzeczywicie trafi do ludzkiej duszy. Nie ma prawie kazania ani ksiki, ktra nie bya-
by dla nas niebezpieczna, jeli zostanie przyjta w tym usposobieniu. Prosz wic, rusz si i jak najprdzej
polij tego durnia na obchd ssiednich kociow. Rejestr twoich ostatnich poczyna nie daje nam zbyt
wiele zadowolenia.

W naszym biurze ewidencyjnym zasignem informacji o dwu kocioach w najbliszym ssiedztwie -

obydwa zasuguj na uwag. W pierwszym z nich proboszcz tak gorliwie zaj si rozwadnianiem prawd
wiary, by je uczyni atwiejszymi dla niedowierzajcej, jak przypuszczam, i ciko mylcej kongregacji, e
obecnie zaskakuje on parafian sw wasn niewiar, a nie na odwrt. W niejednej duszy podkopa ju
chrzecijastwo. Jego prowadzenie naboestw jest rwnie godne podziwu. W celu zaoszczdzenia
wieckim wszelkich "trudnoci, zaniecha lekcjonarza i naznaczonych psalmw, i obecnie, nie zdajc sobie
z tego sprawy, krci nieustannie koowrotek swych pitnastu ulubionych psalmw i dwudziestu ulubionych
lekcji. W tym stanie rzeczy nie grozi nam niebezpieczestwo, eby jaka prawda, ktra jemu lub jego
owczarni nie jest jeszcze dobrze znana, dotara kiedykolwiek do ich wiadomoci przez Pismo wite. Ale
moe twj pacjent nie jest na tyle gupi - lub jeszcze nie - by koci ten mg nam przynie poytek?

W drugim kociele mamy Fr. Spike'a. Ludzie chccy ogarn zakres jego pogldw bywaj czsto
zakopotani; nie mog poj, dlaczego jednego dnia jest on prawie komunist, a nastpnego dnia jest
niedaleki od pewnego rodzaju teokratycznego faszyzmu - jednego dnia jest scholastykiem, by w nastpnym
przeczy prawie zupenie wartoci ludzkiego rozumu - jednego dnia nurza si w polityce, a nazajutrz gosi,
e wszystkie pastwa tego wiata w rwnej mierze "podlegaj sdowi". My naturalnie widzimy ogniwo
wice te sprzecznoci; jest nim niech do ludzi i przekora. Ten czowiek nie potrafi gosi
czegokolwiek, co nie jest obliczone na poruszenie, uraenie, zakopotanie albo upokorzenie swych parafian
i ich przyjaci. Kazanie, na ktre ci ludzie mogliby si zgodzi, byoby dla niego tak nudne jak oklepany
poemat w ich wykonaniu. Jest w nim rwnie pewna obiecujca skaza nieuczciwoci; mona go skusi,
aby mwi "Koci naucza...", podczas gdy w rzeczywistoci myli: "Jestem tego prawie pewien, e
czytaem ostatnio u Maritaine'a czy u kogo podobnego". Ale musz ci ostrzec, i posiada on jedn
fataln wad: on naprawd wierzy. A to moe jeszcze wszystko popsu.

Lecz istnieje jedna korzystna okoliczno, wsplna obu kocioom - oba s kocioami partykularnymi.
Zdaje si, i ostrzegaem ci uprzednio, e o ile nie da si utrzyma pacjenta z dala od Kocioa, to naley
go przynajmniej zwiza mocno z jakim stronnictwem w Kociele. Nie myl tu o jakim odamie na tle
prawdziwie doktrynalnym; w tych sprawach im bardziej jest obojtny, tym lepiej. Poza tym przy wytwarza-
niu zoliwoci nie liczymy w pierwszym rzdzie na kwestie doktrynalne. Prawdziwa uciecha to wytworze-
nie nienawici midzy tymi, ktrzy mwi "msza", a tymi, ktrzy mwi "wita komunia", gdy rwno-
czenie adna ze stron nie potrafiaby na przykad wyjani rnicy midzy doktryn Hookera a Tomasza z
Akwinu, w sposb, ktry ostaby si krytyce bodaj przez pi minut. A jaki cudowny grunt dla naszej
dziaalnoci stanowi takie skdind obojtne rzeczy, jak wiece, szaty i inne podobne drobiazgi.
Usunlimy prawie zupenie z wiadomoci ludzkiej to, czego ten tak bardzo dla nas szkodliwy
kaznodzieja Pawe naucza swego czasu o pokarmach i innych nieistotnych rzeczach - mianowicie, i
czowiek bez skrupuw winien si zawsze liczy w postpowaniu z czowiekiem skrupulatnym.
Wydawaoby si, e aktualno tej zasady jest dla nich jak najbardziej oczywista. Mona by si
spodziewa, e zobaczysz czowieka "Niskiego Kocioa" klkajcego i egnajcego si z obawy, by nie
zgorszy delikatnego sumienia brata z "Wysokiego Kocioa" brakiem religijnego uszanowania; i przeciw-
nie, czonka "Wysokiego Kocioa" wstrzymujcego si od tych oznak czci w obawie, by nie zawie
swego brata z "Niskiego Kocioa" do bawochwalstwa.

- 25 -
 I tak by istotnie byo, gdyby nie nasz nieustanny wysiek. Bez niego rozmaito zwyczajw
anglikaskiego Kocioa mogaby si sta istn cieplarni chrzecijaskiego miosierdzia i pokory.

Twj kochajcy stryj

Krtacz

17.
Mj drogi Piounie

Lekcewaenie, z jakim wyraae si w twym ostatnim licie o obarstwie jako sposobie

zdobywania dusz, jest wiadectwem twej ignorancji. Jednym z wielkich osigni ostatniego stulecia jest
znieczulenie ludzkiego sumienia na tym punkcie, tak i obecnie, jak Europa duga i szeroka, z trudnoci
usyszaby kazanie pitnujce obarstwo lub znalazby sumienie nim zaniepokojone. Osignlimy ten
sukces gwnie przez zerodkowanie wszystkich naszych wysikw na obarstwie Smakoszostwa, nie za
na obarstwie pochodzcym z Nadmiaru. Dobrym tego przykadem jest, jak dowiaduj si z jej akt, matka
twego pacjenta, o czym moge si by zreszt dowiedzie od Glubose'a. Byaby zdumiona - i mam
nadziej, e pewnego dnia bdzie - gdyby si dowiedziaa, e cae jej ycie wcignite jest w jarzmo tego
rodzaju zmysowoci; nie moe za tego dostrzec, poniewa iloci pokarmu, ktre tu wchodz w gr, s
niewielkie. Lecz c za znaczenie ma ilo w wypadku, gdy moemy uy ludzkiego odka i
podniebienia do sprowokowania ktliwoci, zniecierpliwienia, nieyczliwoci i przesadnej troski o siebie?
Glubose trzyma t star kobiet mocno w garci. Jest ona istnym postrachem goszczcych j gospody i
sucych. Zawsze si odwraca od tego, co jej podano, aby z delikatnym westchnieniem powiedzie: "Ale
bagam... wszystko, czego mi potrzeba, to filianka herbaty, saba, ale nie za saba, i naprawd malutki
kawaek kruchej grzanki".

Pojmujesz? Poniewa to, czego da, jest mniejsze i mniej kosztowne od tego, co jej podano, nigdy nie
uzna za obarstwo swej stanowczej chci otrzymania tego, czego pragnie, nawet jeli to moe by bardzo
kopotliwe dla innych. W chwili prawdziwego folgowania swemu apetytowi wierzy, i praktykuje
umiarkowanie. Na widok talerza stawianego przed ni przez zapracowan kelnerk w zatoczonej
restauracji wydaje lekki okrzyk i mwi: "Och, to za duo, o wiele za duo. Prosz to zabra i przynie mi
mniej wicej czwart cz tego". W razie sprzeciwu powiedziaaby, e postpuje tak przecie tylko
dlatego, aby unikn marnotrawstwa. W rzeczywistoci powodem jej postpowania jest osobliwy odcie
smakoszostwa, ktrym mymy j ujarzmili, a ktre zostao uraone widokiem wikszej iloci poywienia,
ni jej akurat potrzeba.

Rzeczywist warto spokojnej i dyskretnej pracy, ktr Glubose peni od lat przy tej starej kobiecie,
mona oceni wedle skali, w jakiej jej odek panuje obecnie nad jej yciem. Kobieta ta jest w stanie
umysu, ktry mona wyrazi powiedzeniem: "Wszystko, czego mi potrzeba". Wszystko, czego potrzebuje,
to filianka herbaty naleycie zaparzonej lub jajko naleycie ugotowane, lub wreszcie kromka chleba
naleycie przyrumieniona. Nigdy jednak nie natrafia ona na suc czy te przyjacik, ktra potrafiaby
przyrzdzi te proste potrawy "naleycie", a to dlatego, e jej "naleycie" kryje w sobie nienasycone
podanie jakiego doskonaego, prawie e niemoliwego do osignicia dogodzenia podniebieniu;
ktrego jak si jej wydaje, doznawaa w przeszoci: Przeszo, ktr ona opisuje jako "czasy, w ktrych
mona byo znale dobr suc", my znamy jako dni, kiedy jej zmysy atwiej doznaway zadowolenia, a
ponadto znajdowaa ona wwczas przyjemnoci innego rodzaju, ktre czyniy j mniej zalen od uciech
stou Tymczasem obecnie codzienne rozczarowania powoduj codzienne ze humory - kucharki skadaj
wypowiedzenia, a przyjanie ostygaj. Jeli Nieprzyjaciel budzi w jej wiadomoci sabe podejrzenie, i
zbyt troszczy si o poywienie, to Glubose przeciwway je natychmiast, sugerujc jej, i nie chodzi jej
przecie o to, co sama jada, lecz "lubi, aby jej chopak mia wszystko dobrze przyrzdzone". W gruncie
rzeczy jej akomstwo jest wanie jedn z gwnych przyczyn jego, trwajcego od lat, niezadowolenia z
rodzinnego domu.

Ot twj pacjent jest nieodrodnym synem swej matki. Czynic, co moesz, zreszt zupenie susznie,
na innych frontach, nie powiniene zaniedbywa powolnej infiltracji na odcinku obarstwa. Bdc
mczyzn, nie da si przypuszczalnie zapa na zwodniczy frazes: "Wszystko, czego mi potrzeba".
- 26 -
Mczyzn atwiej przemienia si w arokw, wykorzystujc ich prno. Naley ich tak urobi, by
uwaali si za znawcw w dziedzinie kulinarnej, by na przykad chepili si tym, e odkryli w miecie
jedyn restauracj, w ktrej naprawd zrazy s "naleycie" usmaone. To, co zaczyna si od prnoci,
stopniowo mona zamieni w przyzwyczajenie. Lecz, niezalenie od tego, jak podejdziesz do tej sprawy -
najwaniejsze jest doprowadzi pacjenta do takiego stanu, w ktrym niemono dogodzenia sobie -
obojtnie czy to bdzie chodzi o szampana, herbat czy papierosy - "wyprowadza go z rwnowagi,
wwczas bowiem jego cnoty - miosierdzie, sprawiedliwo, posuszestwo - zdane s wszystkie na twoj
ask i nieask.

Samo nieumiarkowanie w jedzeniu jest o wiele mniej cenne ni smakoszostwo. Jego gwne
zastosowanie jest czym w rodzaju przygotowania artyleryjskiego do ataku na czysto. W tej sprawie, jak
zreszt w kadej innej, utrzymuj swego czowieka w stanie faszywego uduchowienia. Niech w niej nigdy
nie dostrzee aspektu medycznego. Niech zastanawia si i dziwi, co za pycha czy te brak wiary popchn
go w twe rce, podczas gdy proste spojrzenie wstecz i przebadanie tego, co jad czy pi w cigu ostatnich
24 godzin, wykazaoby mu, skd pochodzi twoja amunicja, i w ten sposb przez ma nieraz abstynencj
twoje linie komunikacyjne mogyby zosta zagroone. Jeli twj pacjent musi ju myle o fizjologicznej
stronie czystoci, to karm go wielkim kamstwem, w ktre za nasz spraw Anglicy uwierzyli, i
nadmierne wiczenia fizyczne oraz wynikajce std zmczenie szczeglnie sprzyjaj tej cnocie. Mona si
susznie zapyta, jak wobec powszechnie znanej podliwoci marynarzy i onierzy potrafi oni w to
jeszcze wierzy. Lecz mymy uyli nauczycieli szkolnych, by ten pogld rozpowszechni - ludzi, ktrzy
naprawd byli zainteresowani czystoci, traktujc j jako usprawiedliwienie gier sportowych i zalecajc
gry jako pomoc do zachowania czystoci. Lecz caa ta sprawa jest zbyt obszerna, by zajmowa si ni na
samym kocu listu.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

18.
Mj drogi Piounie

Nawet w szkole prowadzonej przez Slubgoba musiae si uczy rutyniarskiej techniki kuszenia
seksualnego, a poniewa dla nas duchw caa ta dziedzina jest wyjtkowo nudna (jakkolwiek stanowi
konieczn cz naszego wyszkolenia), nie bd si nad ni zatrzymywa. Lecz jeli chodzi o wyrobienie
sobie szerszego spojrzenia na te zagadnienia, to sdz, e musisz si jeszcze wiele nauczy.

Wymagania Nieprzyjaciela stawiane ludziom przybieraj form dylematu: albo zupena

wstrzemiliwo, albo konsekwentne jednoestwo. Ju od chwili pierwszego wielkiego zwycistwa
Naszego Ojca cakowita wstrzemiliwo dziki naszym zabiegom jest dla ludzi zadaniem niezwykle
trudnym. Natomiast ucieczk w drugim kierunku zagradzamy im ju od kilkuset lat. Dokonujemy tego
przez poetw i powieciopisarzy, przekonujc ludzi, e jedyn przyzwoit pobudk wstpowania w
zwizek maeski jest owo ciekawe, a zazwyczaj krtkotrwae przeycie zwane "zakochaniem si", ze
maestwo moe i powinno to przeycie utrwali i e maestwo, ktre tego nie spenia, przestaje by
obowizujce. W ten sposb sparodiowalimy ide pochodzc od Nieprzyjaciela. Caa filozofia Pieka
opiera si na uznaniu pewnika, e jedna rzecz nie jest drug rzecz, a zwaszcza, e jedna ja nie jest
drug jani. Moje dobro jest tylko moim dobrem, a twoje dobro jest twoim. Co jeden zyskuje, to drugi
traci. Nawet martwy przedmiot jest tym, czym jest, dziki wykluczeniu z zajmowanej przez siebie
przestrzeni wszelkich innych przedmiotw; jeli co si powiksza, czyni to przez odepchnicie od siebie
innych przedmiotw albo przez pochonicie ich. To samo odnosi si do ludzkiej osoby. U zwierzt
pochonicie przybiera form poarcia; dla nas, szatanw, oznacza to wessanie woli i wolnoci osobnika
sabszego przez silniejszego. "By" znaczy "trwa we wspzawodnictwie o byt".

Natomiast filozofia Nieprzyjaciela nie jest niczym innym jak cigym usiowaniem zmierzajcym do
ominicia tej najoczywistszej prawdy. On zmierza do sprzecznoci. Ma by zachowana wielo rzeczy,
ktre w jaki niewytumaczony sposb maj rwnie stanowi jedno. Dobro jednej osoby ma by
dobrem drugiej. T nie- moliwo nazywa On mioci, i to samo monotonne panaceum mona wyledzi
- 27 -
we wszystkich Jego poczynaniach, a nawet we wszystkim, czym jest - lub ma pretensj by. Skutkiem tego
nawet jeli chodzi o Jego wasny byt, nie zadowala si jednoci w sensie cile arytmetycznym; chce by
troistym, a rwnoczenie jedynym, by w ten sposb cay ten nonsens o mioci mg znale oparcie w
Jego wasnej naturze. Na przeciwlegym kracu tej skali wprowadza On do materii ten obrzydliwy
wynalazek - organizm - w ktrym poszczeglne czci zostay w sposb przewrotny oderwane od ich
naturalnych funkcji rywalizacji i wspzawodniczenia pomidzy sob, a skierowane ku zgodnemu
wspdziaaniu dla dobra caoci.

Rzeczywisty motyw, jakim kierowa si Nieprzyjaciel decydujc si na ustanowienie pci jako rodka
przekazywania ycia, jest jednak zbyt widoczny ze sposobu, w jaki j wykorzysta. Pe - z naszego punktu
widzenia - moga by cakowicie nieszkodliwa. Moga bya by tylko jednym wicej sposobem, w jaki
silniejszy osobnik napada na sabszego - jak to ma miejsce wrd pajkw, gdzie oblubienica koczy swe
gody weselne poarciem swego oblubieca. Lecz u ludzi Nieprzyjaciel poczy niedorzecznie mio
pomidzy stronami z podaniem seksualnym. On rwnie uzaleni potomstwo od rodzicw, a rodzicom
udzieli impulsu do jego wychowania - stwarzajc w ten sposb Rodzin, podobn do organizmu, tylko
gorsz, gdy jej czonkowie s jednostkami bardziej odrbnymi, a rwnoczenie powizanymi z sob w
sposb bardziej wiadomy i odpowiedzialny. W rzeczywistoci okazuje si, e caa ta rzecz to jeszcze
jeden pomys wcigania ludzi w sfer Mioci.

A teraz do rzeczy. Nieprzyjaciel okreli zalubion par jako "jedno ciao". Nie powiedzia "szczliwie
zalubiona para" albo "para zalubiona, poniewa bya zakochana"; ty jednak moesz doprowadzi do
tego, by ludzie to przeoczyli. Moesz rwnie sprawi, by zapomnieli, e czowiek, zwany przez nich
Pawem, nie ograniczy tej jednoci wycznie do par zalubionych. Sam stosunek cielesny czyni wedug
niego "jedno ciao". Mona wic tak pokierowa spraw, by to, co w pismach Pawa byo prostym
podkreleniem doniosoci samego faktu pciowego obcowania, ludzie przyjli jako literack pochwa
"zakochania". Prawd jest, e gdziekolwiek mczyzna wspyje fizycznie z kobiet, tam - czy strony
tego chc, czy nie chc - zadzierzga si midzy nimi transcendentalna wi, ktra bdzie trwaa wiecznie,
przynoszc szczcie lub cierpienie.

Z prawdziwej przesanki, e ta transcendentalna wi z przeznaczenia swego miaa zmierza do

wytworzenia uczucia mioci i rozbudowania rodziny - co si rzeczywicie nazbyt czsto zdarza, w
wypadku gdy zawizuje si j z uczciwymi zamiarami - ludzie powinni, dziki odpowiednim zabiegom z
naszej strony, wysnu faszywe przekonanie, e owa mieszanina czuoci, lku i dzy zwana
"zakochaniem si" jest jedyn rzecz, ktra czyni maestwo szczliwym albo witym. Urobienie
takiego bdnego mniemania jest o tyle atwe, e w Zachodniej Europie "zakochanie" bardzo czsto po-
przedza zwizki maeskie, zawarte zgodnie z wol i zamierzeniami Nieprzyjaciela, to znaczy z intencj
wiernoci, podnoci i dobrej woli; podobnie jak religijne wzruszenie towarzyszy bardzo czsto - cho nie
zawsze - religijnemu nawrceniu. Innymi sowy, trzeba ludzi zachca, aby sdzili, e podstaw do
maestwa jest jaka mocno ukoloryzowana i wykrzywiona wersja tego, co Nieprzyjaciel istotnie
przyobieca, ale dopiero jako jego rezultat. Osiga si przez to podwjn korzy. Z jednej strony, ludzi
nie posiadajcych daru wstrzemiliwoci mona odcign od szukania rozwizania tej trudnoci w
maestwie, poniewa nie czuj si "zakochani" - myl za o zawarciu maestwa z jakiejkolwiek innej
przyczyny wydaje im si, dziki naszym wysikom, poniajca czy wrcz cyniczna. I rzeczywicie ludzie
tak sdz. Uwaaj, e intencja lojalnoci partnerowi dla zachowania czystoci, wzajemnej pomocy i
przekazania ycia jest czym niszym od burzliwych emocji. (Postaraj si wytworzy w twym pacjencie
przekonanie, e ceremonia zalubin jest w swej istocie czym obraajcym i poniajcym.) Z drugiej
strony, kade seksualne zalepienie, jakiekolwiek by ono byo, dopki zmierza do maestwa, bdzie
uwaane za "mio", a "mio" bdzie usprawiedliwia wszelkie przewinienia czowieka. Rodzca si z
takiego mylenia opinia publiczna nie pozwoli mu dostrzec konsekwencji, wynikajcych z polubienia
osoby bezbonej, gupiej lub rozpustnej. Lecz wicej na ten temat w nastpnym licie.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

19.
- 28 -
Mj drogi Piounie

Mocno si zastanawiaem nad kwesti poruszon w twym ostatnim licie. Jeli wszystkie byty,
jak to jasno wykazaem, ju z natury swej midzy sob wspzawodnicz, a tym samym idea Mioci
goszona przez Nieprzyjaciela pozostaje z tym w jawnej sprzecznoci, to jaki sens maj moje tylokrotnie
ponawiane ostrzeenia, i On naprawd kocha t ludzk gawied i rzeczywicie pragnie ich wolnoci i
nieprzerwanej egzystencji? Mam nadziej, mj drogi chopcze, e nie pokazae nikomu mych listw.
Oczywicie nie dlatego, aby to miao jakie znaczenie. Nietrudno przecie dostrzec, e pozorna herezja, w
jak popadem, jest zupenie przypadkowym potkniciem si. A propos, mam nadziej, e zrozumiae
rwnie, i niektre pozornie niepochlebne aluzje co do Slubgoba miay charakter wycznie artobliwy. W
rzeczywistoci mam dla niego najwyszy szacunek. No i oczywicie to, co napisaem, e nie bd ci
osania przed wadzami, nie byo pomylane na serio. Lecz prosz ci, trzymaj to wszystko pod kluczem.

Prawd jest, e stao si to wycznie przez nieuwag, kiedy powiedziaem, e Nieprzyjaciel naprawd
kocha ludzi. To jest naturalnie niemoliwoci. On i ludzie to dwa odrbne wiaty. Ich dobro nie moe by
Jego dobrem. Cae Jego gadanie o Mioci musi by mask, za ktr kryje si co innego - On musi mie
jaki rzeczywisty motyw stwarzajc ich i tak bardzo si o nich troszczc. Powodem tego, e zapominamy
si i zaczynamy mwi, jakoby On rzeczywicie posiada t niemoliw Mio, jest nasza kompletna
bezsilno i niemono wykrycia prawdziwego motywu. Jak On ich zamyla wykorzysta? To jest wanie
ta nierozwizalna zagadka. Nie sdz, by to mogo przynie jak szkod, jeli Ci zdradz, e ten wanie
problem by gwn przyczyn sporu midzy Naszym Ojcem a Nieprzyjacielem. Kiedy sprawa stworzenia
czowieka zostaa po raz pierwszy poruszona i kiedy ju wwczas Nieprzyjaciel wyjawi, i przewidzia
pewien epizod z krzyem, Nasz Ojciec poprosi zwyczajnie o rozmow i wyjanienie. Zamiast rzeczowej
odpowiedzi Nieprzyjaciel przedstawi mu t nieprawdopodobn histori o bezinteresownej mioci, ktr
a do tej chwili podtrzymuje i rozpowszechnia. Ojciec nasz nie mg si naturalnie na tak odpowied
zgodzi. Baga Nieprzyjaciela, by odkry swe karty, i dawa Mu do tego wszelk sposobno. Wyzna, i
gorco pragnie pozna t tajemnic; Nieprzyjaciel odrzek: "Pragn z caego serca, aby j pozna".
Wyobraam sobie, e to musiao by w tym stadium rozmowy, gdy odczucie takiego nie-
usprawiedliwionego braku zaufania kazao Naszemu Ojcu usun si sprzed oblicza Nieprzyjaciela w
bezkresn dal z gwatownoci, ktra daa pocztek tej miesznej nieprzyjacielskiej historii, i zosta
przemoc wyrzucony z Nieba. Od owej chwili zaczlimy docieka, dlaczego nasz Ciemizca by a tak
tajemniczy. Caa Jego wadza opiera si na tej tajemnicy. Czonkowie Jego stronnictwa przyznawali nieraz,
e gdybymy kiedykolwiek zrozumieli, co On pojmuje przez Mio, wojna byaby skoczona i
weszlibymy z powrotem do Nieba. I wok tego koncentruje si nasze najwiksze zadanie. My wiemy, e
On w rzeczywistoci kocha nie moe - nikt nie moe - to w ogle nie ma sensu. Gdybymy tylko mogli
odkry, do czego On naprawd zmierza! Wysuwa si hipotez za hipotez i wci nie moemy tego
zgbi. Nie wolno jednak traci nadziei; coraz wicej i wicej skomplikowanych teorii, coraz peniejsze
nagromadzenie danych, zwikszone nagrody dla badaczy osigajcych postp w badaniach, coraz
straszniejsze kary dla tych, ktrym si nie udaje - to wszystko, kontynuowane i przyspieszane a po kres
czasu, na pewno nie moe za: koczy si niepowodzeniem.

Uskarasz si, e w mym ostatnim licie nie stawiam sprawy jasno, czy uwaam zakochanie si za stan
podany dla czowieka, czy nie. Lecz doprawdy, Piounie, to jest pytanie, ktrego mona by si od nich
spodziewa. Pozostaw im roztrzsanie, czy takie rzeczy, jak "Mio", patriotyzm czy celibat, wiece na
otarzu, abstynencja lub edukacja s "dobre", czy "ze". Czy nie widzisz, e na to nie ma odpowiedzi?
Jedyna rzecz, ktra tu ma znaczenie; to to, czy stan umysu w danych okolicznociach kieruje pacjenta ku
Nieprzyjacielowi, czy ku nam. Przeto najlepiej byoby nakoni pacjenta, aby sam zdecydowa, czy
"mio"' jest "dobra", czy "za".

Jeli jest czowiekiem aroganckim, ywicym dla ciaa pogard wynikajc z przewraliwienia, lecz
przez niego mylnie uwaan za czysto - i takim, ktry znajduje przyjemno w wyszydzaniu tego, co
wikszo jego blinich aprobuje - niech za wszelk cen zdecyduje si przeciw mioci. Wscz mu w
dusz pyszny ascetyzm, a skoro odgrodzisz sfer jego seksualnoci od wszystkiego, co mogoby j
uczowieczy, narzu mu j z powrotem w formie jeszcze bardziej brutalnej i cynicznej.

- 29 -
 Jeli natomiast jest czowiekiem uczuciowym i atwo- wiernym, karm go poledniejszymi poetami i
powieciopisarzami starej szkoy, dopki nie uwierzy, i "Mio" jest zarwno nieodpart koniecznoci,
jak i czym, co samo w sobie jest godne pochway. Przyznaj, e to mniemanie niewiele pomaga do
wywoania dorywczej nieczystoci; jest jednak niezrwnan recept na przewleke, "nobliwe",
romantyczne i tragiczne cudzostwa, koczce si, jeli wszystko idzie dobrze, morderstwami lub
samobjstwami. O ile si to uda, mona to nastawienie wykorzysta, skaniajc pacjenta do zawarcia
korzystnego dla nas maestwa. Maestwo bowiem, chocia jest wynalazkiem Nieprzyjaciela, posiada
swe dobre strony. W otoczeniu twego pacjenta znajduje si z pewnoci kilka modych kobiet, ktre by
mu niezmiernie utrudniay chrzecijaskie ycie, gdyby go tylko potrafi nakoni do polubienia jednej z
nich. Przylij mi - prosz - raport w tej sprawie w nastpnym licie. W tym czasie postaraj si raz na
zawsze zrozumie, e fakt zakochania si sam w sobie nie jest koniecznie sprzyjajcy ani dla nas, ani dla
strony przeciwnej. Jest to po prostu okazja, ktr obie strony, my i Nieprzyjaciel, prbuj wykorzysta.
Podobnie jak wikszo rzeczy, ktrymi si ludzie przejmuj, takich jak zdrowie i choroba, modo i
staro czy wojna i pokj, zakochanie si jest z punktu widzenia ycia duchowego surowym materiaem.

Twj kochajcy stryj

Krtacz

20.
Mj drogi Piounie

Stwierdzam z wielkim niezadowoleniem, i na jaki czas Nieprzyjaciel pooy zdecydowanie

kres twoim bezporednim atakom na czysto pacjenta. Powiniene by wiedzie, e On to w kocu
zawsze czyni i powiniene by si zatrzyma, nim doszede do tego punktu. W obecnej sytuacji pacjent
twj odkry niebezpieczn prawd, e tego rodzaju ataki nie mog trwa wiecznie. W konsekwencji nie
moesz ju nadal uywa tego, co mimo wszystko stanowi nasz najlepsz bro - owego przekonania
niedowiadczonych ludzi, e jedynym sposobem pozbycia si nas jest rezygnacja z oporu i walki.
Przypuszczam, e prbowae przekona go, e czysto szkodzi zdrowiu?

Dotychczas nie otrzymaem od Ciebie sprawozdania o modych kobietach z najbliszego ssiedztwa.

Chciabym je natychmiast otrzyma; jeli bowiem nie moemy uty dziedziny seksualnej, by doprowadzi
go do nieczystoci, musimy prbowa wykorzysta j, popierajc zawarcie korzystnego dla nas
maestwa. Tymczasem chciabym da ci kilka wskazwek co do typu kobiety - mam tu na myli fizyczny
typ kobiety - w ktrej pacjent powinien by si zakocha, skoro "zakochanie si" jest w tej chwili najlepsz
broni, jak dysponujemy.

W oglnych, ma si rozumie, zarysach sprawy te rozstrzygane s za nas przez duchy o wiele wyszej
rangi ni ty i ja. Jest to sprawa tych wielkich mistrzw, by w kadym pokoleniu spowodowa oglne
wypaczenie tego, co mona by nazwa "smakiem" seksualnym. Czyni to przy pomocy szczupego grona
popularnych artystw, aktorek i modystek oraz reklam, ustalajcych modny typ. Celem tych zabiegw jest
odcign uwag kadej pci od tych osobnikw pci odmiennej, z ktrymi mogliby zawrze zbawienne dla
ich duszy, szczliwe i podne maestwo. Tym sposobem zatriumfowalimy nad natur na okres kilku
stuleci do tego stopnia, e pewne drugorzdne cechy charakterystyczne dla mczyzny (takie jak na
przykad brody) uczynilimy odstrczajcymi dla wszystkich niemal kobiet - jest to wiksze osignicie, ni
mgby przypuszcza. W zakresie upodoba mczyzn wprowadzilimy rwnie niema ilo odmian.
By czas, e skierowywalimy ich uwag na typ piknoci posgowej i arystokratycznej. Mieszajc
prno z podaniem zachcalimy wczesne pokolenie mczyzn, by szukao sobie kandydatek na ony
i matki wrd kobiet najbardziej aroganckich i marnotrawnych. Kiedy indziej wyselekcjonowalimy typ
przesadnie kobiecy, saby i omdlewajcy, tak i bojaliwo, brak rozsdku oraz towarzyszca im
umysowa maostkowo oraz zakamanie, nabray wysokiej ceny. Obecnie przerzucilimy si w drug
kracowo. Po wieku walca nastpi wiek jazzu, wobec tego krzewimy obecnie wrd mczyzn
upodobanie do kobiet o figurze niemal chopicej. Poniewa za ten typ piknoci przemija szybciej ni
inne, potgujemy w ten sposb chroniczny lk kobiety przed starzeniem si (z doskonaymi rezultatami) i
czynimy j mniej chtn i mniej zdoln do rodzenia dzieci. Lecz to jeszcze nie wszystko. Naszym dzieem
- 30 -
jest owa wzrastajca cigle beztroska, z jak spoeczestwo godzi si na prezentowanie pozornej nagoci
(nie rzeczywistej nagoci) w sztuce, i pokazywanie jej na scenie czy na play. Wszystko to jest naturalnie
oszukastwem; ksztaty ludzkie w sztuce popularnej krelone s faszywie; rzeczywiste kobiety w stroju
kpielowym lub trykotach s w istocie cinite i opite, by robi wraenie prniejszych, smuklejszych i
bardziej chopicych ni natura pozwala na to kobiecie normalnie rozwinitej. Lecz rwnoczenie wmawia
si nowoczesnemu czowiekowi, e jest to bardziej "szczere", "zdrowe" i stanowi powrt do natury. W
rezultacie coraz czciej kierujemy podania mczyzn ku czemu, co nie istnieje - czynic rol oka w
dziedzinie seksualnej coraz waniejsz, a rwnoczenie jego wymagania coraz bardziej nieosigalne.
Skutki tego atwo moesz przewidzie!

Tak przedstawia si w tej chwili oglna strategia. Lecz w jej ramach bdziesz jeszcze mg podsyca
podania twego pacjenta w jednym z dwu kierunkw. Jeli uwanie wnikniesz w tajniki serca
jakiegokolwiek mczyzny, przekonasz si, e przeladuj go co najmniej dwie urojone kobiety - ziemska i
piekielna Wenus, i e jego podanie rni si jakociowo, w zalenoci od obiektu.

W odniesieniu do pierwszego typu kobiety jego podanie jest w naturalny sposb podporzdkowane
Nieprzyjacielowi - zabarwione mioci bliniego, skonne do maestwa, opromienione tym zotym
wiatem poszanowania i naturalnoci, ktrego tak nie znosimy. Drugi typ to kobieta, ktrej poda
brutalnie i pragnie brutalnie poda, kobieta nadajca si najbardziej, by go zupenie odcign od
maestwa, lecz ktr nawet w maestwie skonny byby traktowa jako niewolnic, boyszcze lub jako
kompana w przestpstwie. Mio mczyzny do kobiety pierwszego typu tylko przypadkowo mogaby
pocign za sob to, co Nieprzyjaciel nazywa zem; mczyzna bowiem nie yczyby sobie, by bya on
kogo innego, i martwiby si, e nie moe jej kocha legalnie. W drugim natomiast typie samo odczuwane
zo jest tym, czego pragnie; to owa "pikantno" smaku, na ktr si akomi. W twarzy lubi wanie
zwierzco, ponuro, przebiego lub okruciestwo, a w figurze co zupenie odmiennego od tego, co
zwykle nazywa Piknem, co, co w chwili rozsdku moe nawet okreli mianem brzydoty, lecz co dziki
naszej sztuce moe by wykorzystane do zagrania na czuej strunie jego wasnej obsesji.

Piekielna Wenus nadaje si bez wtpienia, by wykorzysta j jako prostytutk lub metres, lecz jeli
twj pacjent jest chrzecijaninem i jeli jest dobrze wyszkolony w nonsensach o nieprzepartej i wszystko
tumaczcej "Mioci", to mona go nieraz nakoni do polubienia jej. A do tego naprawd warto
doprowadzi. Nie uda ci si z nierzdem i samotnym naogiem; lecz istniej inne, bardziej porednie
metody wykorzystania seksualizmu czowieka na jego wasn zgub. Przy tym owe metody s nie tylko
skuteczne, lecz take rozkoszne, a spowodowane nieszczcie naley do bardziej trwaych i stanowi
osignicie wysokiej klasy.

Twj kochajcy stryj

Krtacz

21.
Mj drogi Piounie

Tak. Okres kuszenia seksualnego nadaje si wymienicie do ubocznego ataku majcego na celu
obudzenie zgryliwoci i opryskliwoci pacjenta. Moe to by nawet gwny ,atak tak dugo, jak dugo
pacjent uwaa go bdzie za atak podrzdny. Lecz w tym wypadku, jak zreszt w kadym innym, musisz
przygotowa sobie drog do moralnego natarcia przez zaciemnienie jego rozumu.

Niepowodzenie jako takie nie doprowadza do gniewu, jednak niepowodzenie pojte jako krzywda -
wywoa go niezawodnie. Znaczenie za krzywdy polega na odczuciu, e zaprzeczono susznemu
uprawnieniu. Dlatego im wicej wymaga od ycia zdoasz wszczepi twojemu pacjentowi, tym bardziej
bdzie si czu pokrzywdzony, a w rezultacie le usposobiony. Musiae zauway, e obecnie nic nie
doprowadza go tak atwo do pasji, jak stwierdzenie straty czasu, czasu, ktry, jak mu si zdawao, mia do
wasnej dyspozycji, a ktry mu niespodzianie zabrano. Bywa, e tym, co wytrca go z rwnowagi, jest
nieoczekiwany go, w chwili gdy pragnie spokojnie spdzi wieczr, lub rozmowna ona przyjaciela
zjawiajca si wanie wtedy, gdy pragnie zosta z przyjacielem sam na sam. To wytrca go z rwnowagi.
- 31 -
Obecnie nie jest on jeszcze do tego stopnia gnuny czy niewyrozumiay, by te drobne obowizki
grzecznoci byy same w sobie ponad jego siy. Irytuj go jednak, poniewa uwaa czas za swoj wasno
i czuje, e go z niego okradaj. Musisz wic gorliwie strzec w jego umyle tego osobliwego zaoenia:
"Mj czas jest moj wasnoci". Pozwl mu ywi przekonanie, i rozpoczyna kady dzie jako
penoprawny posiadacz dwudziestu czterech godzin. T cz swego czasu, ktr odstpuje swym
chlebodawcom, niech uwaa za uciliw danin, chwile za przeznaczone na obowizki religijne za danin
wspaniaomyln. Nie pozwl mu przy tym nigdy powtpiewa, e cao, z ktrej dokonano owych
potrce, bya, w jakim bliej nieokrelonym sensie, jego przyrodzon wasnoci.

Masz tu delikatne zadanie do wykonania. To zaoenie, ktre chcesz, aby w dalszym cigu
podtrzymywa, jest tak absurdalne, e jeli kiedykolwiek zostanie zakwestionowane, to nawet my nie
bdziemy mogli znale na jego obron choby jakiego skrawka argumentu. Nawet jednego momentu
czasu nie moe czowiek ani stworzy, ani zatrzyma; otrzymuje go w caoci jako prawdziwy dar; rwnie
dobrze mgby patrze na soce czy ksiyc jako na swe ruchomoci. Jest on rwnie w teorii skazany na
cakowit sub Nieprzyjacielowi i gdyby Ten zjawi mu si w cielesnej postaci i zada w praktyce tej
cakowitej suby w cigu jednego penego dnia, nie odmwiby. Przyjby z wielk ulg, gdyby w tym
dniu nie zadano od niego niczego wicej ponad cierpliwe przysuchiwanie si rozmowie gupiej kobiety;
a zadowolenie z odniesionej ulgi doszoby prawie do zenitu, gdyby Nieprzyjaciel w owym dniu powiedzia
mu: "Teraz moesz i i zabawi si przez p godziny".

Ot jeli pacjent zastanowi si przez chwil nad swoim pooeniem, to nawet on musi sobie zda z tego
spraw, e w takiej wanie sytuacji znajduje si codziennie. Dlatego gdy mwi o podtrzymywaniu w jego
wiadomoci tego przekonania, to uwaam rwnoczenie, e najgupsz rzecz, jak mgby zrobi, to
dostarcza mu argumentw na jego obron. Twoje zadanie jest czysto negatywne. Nie dopu, by myli
jego zbliay si do tych spraw. Oso je mrokiem, a w centrum owej ciemnoci niech jego poczucie
posiadania Czasu na wasno spoczywa milczce, niezbadane, lecz przynoszce podane skutki.

W ogle zmys posiadania na wasno powinno si zawsze pobudza. Ludzie ustawicznie kieruj si
pretensjami do prawa wasnoci, ktre rwnie miesznie brzmi w Niebie, jak i w Piekle, a my musimy ich
w tym utrzymywa. Przeciwstawienie si w dzisiejszych czasach czystoci wypywa w znacznej mierze z
przekonania ludzi, e "posiadaj" swe ciaa - owe ogromne i niebezpieczne posiadoci pulsujce energi,
ktra stworzya wiaty, posiadoci, w ktrych znaleli si bez wasnej woli i z ktrych zostan wyrzuceni
przez wol Cudz. Sprawa wyglda tak, jak gdyby dzieci krlewskie, ktremu ojciec wyznaczy z
mioci pewn wielk prowincj w tytularny zarzd, podczas gdy w istocie rzdz nim mdrzy doradcy,
uroio sobie, e rzeczywicie posiada miasta, lasy i zboa, i to w taki sposb, jak klocki na posadzce swego
dziecinnego pokoju.

Ten zmys posiadania wytwarzamy i utwierdzamy nie tylko przez pych, ale i przez zamt. Uczymy
ludzi, by nie dostrzegali rnych znacze zaimka dzierawcze- go - tych subtelnie stopniowanych rnic
znaczeniowych poczwszy od: "moje buty" poprzez "mj pies"', "mj suga", "moja ona", "mj wadca" i
"mj kraj a do mj Bg". Mona ich doprowadzi do tego, by zredukowali wszystkie te znaczenia
posiadania do owego "moje buty" - do "moje" w znaczeniu posiadania. Nawet w dziecinnym pokoju
mona dziecko nauczy, eby przez "mj mi" rozumiao nie przedmiot czuoci ktrym jest w specjalny
sposb zwizane (bowiem to jest wanie to, czego ich Nieprzyjaciel nauczy, jeli mu w tym nie
przeszkodzimy), lecz "mi" ktrego mog, jeli mi si spodoba, rozszarpa na kawaki. Natomiast z drugiej
strony nauczylimy ludzi, by wymawiali "mj Bg" w znaczeniu mao w rzeczywistoci odbiegajcym od:
"moje buty", w znaczeniu "Bg, od ktrego mam prawo da pomocy za moje wybitne zasugi i ktrego
na przykad jako duchowny eksploatuj z ambony - Bg, u ktrego zapewniem sobie kcik".

Cay dowcip polega na tym, e sowo "moje" w jego penym znaczeniu dzierawczym nie moe by
uyte przez czowieka w stosunku do niczego. Na dalsz met albo Nasz Ojciec, albo Nieprzyjaciel
wypowie "moje" o kadej istniejcej rzeczy, a w szczeglnoci o kadym czowieku. Nie ma o to obawy,
e w kocu dowiedz si, do kogo naprawd naley ich czas, ich dusze, ich ciaa - na pewno nie do nich,
cokolwiek si zdarzy. Obecnie Nieprzyjaciel mwi o wszystkim "Moje" na tej pedantycznej, legalistycznej

- 32 -
zasadzie, e On to stworzy. Nasz Ojciec ufa jednak, e w kocu bdzie mg o wszystkim powiedzie
"moje" na bardziej realistycznej i dynamicznej zasadzie - na zasadzie podboju.

Twj kochajcy stryj

Krtacz

22.
Mj drogi Piounie

Wic jednak twj pacjent zakocha si, i to zakochaniem najgorszego gatunku, jaki si moe
czowiekowi przytrafi, a na domiar w dziewczynie, ktra nawet nie figuruje w nadesanym przez Ciebie
raporcie.

Moe ci zainteresuje wiadomo, i mino ju drobne nieporozumienie z Tajn Policj, jakie

prbowae wywoa, wykorzystujc kilka niebacznych wyrae w jednym z mych listw. Jeli liczye na
to, e t drog wymusisz na mnie jak pomoc, to si pomylie. Zapacisz za to, podobnie jak i za inne
swe bdy. Tymczasem zaczam dopiero co wydan ma broszurk na temat nowego Domu
Poprawczego dla Niedonych Kusicieli. Jest bogato ilustrowana i nie znajdziesz w niej ani jednej nudnej
stronicy.

Sprawdziem akta tej dziewczyny i przeraziem si tym, co znalazem. Nie tylko chrzecijanka, lecz taka
chrzecijanka - nikczemna, skryta, wdziczca si, pruderyjna, maomwna, niemiaa, spokojna, nic nie
znaczca, dziewicza pensjonarka. Przyprawia mnie o mdoci. Ona cuchnie i parzy poprzez same kartki jej
akt. Do szalestwa doprowadza mnie to, e wiat coraz bardziej stacza si ostatnio ku gorszemu. W
dawnych czasach posalibymy j po prostu na aren. To jest odpowiednie miejsce dla takich jak ona.
Oczywicie i tam nie przyniosaby nam wiele poytku. Dwulicowy may oszust - znam ten gatunek.
Wyglda, jakby miaa zemdle na widok krwi, a potem umiera z umiechem. Obudnik w kadym calu.
Wydawaoby si, e do trzech zliczy nie potrafi, a przecie posiada zmys satyryczny. Stworzenie, ktre
gotowe MNIE uwaa za istot zabawn! Obrzydliwa, nudna, niepozorna skromnisia, a przecie gotowa
wpa w ramiona tego cymbaa jak pierwsza lepsza kobieta. Czemu Nieprzyjaciel nie zgadzi jej za to -
skoro jest taki zwariowany na punkcie dziewiczoci - zamiast patrze na to z umiechem?

W gbi serca Nieprzyjaciel jest hedonist. Wszystkie owe posty i nocne czuwania, stosy ofiarne i
krzye s tylko fasad, czym na ksztat piany u wybrzey morskich. Im dalej na gbi, im dalej w Jego
Krlestwo, tym wicej radoci - coraz to wicej radoci. On nawet nie robi z tego sekretu; u Swej prawicy
ma w pogotowiu "radoci wieczne". Brrr. Nie sdz, aby mia On najsabsze pojcie o tej wzniosej i
surowej tajemnicy, ktrej my dosigamy w Cierpitniczej Wizji. On jest wulgarny, Piounie, o dro-
bnomieszczaskiej umysowoci. Napeni swj wiat przyjemnociami. Istnieje tyle rzeczy, ktre ludzie
mog wykonywa codziennie bez adnego sprzeciwu z Jego strony - pi, myj si, jedz, pij, kochaj si,
bawi, modl si, pracuj. Kada z tych rzeczy musi by wypaczona, jeli ma przynie nam jaki taki
poytek. Walczy my w okrutnie niekorzystnych warunkach. Nic z natury swej nie stoi po naszej stronie.
(To ci oczywicie nie usprawiedliwia. Policz si wkrtce z tob; zawsze mnie nienawidzie i jeli tylko
potrafie si zdoby na tyle odwagi, okazywae swe zuchwalstwo.)

Z kolei, ma si rozumie, pacjent pozna rodzin tej kobiety i cae jej otoczenie. Czy nie zdawae sobie
sprawy, e dom, w ktrym ona mieszka, jest wanie tym, do ktrego twj pacjent nie powinien by nigdy
wej? Cay ten teren zalatuje tym zabjczym odorem. Nawet ogrodnik, ktry tam jest dopiero od piciu
lat, zaczyna nim nasika. Nawet gocie po weekendowych odwiedzinach unosz z sob co z tego
zapachu. Pies i kot s tym skaone. Dom peen nieprzeniknionej tajemnicy. Jestemy pewni (wynika to z
podstawowych zaoe), e kady czonek tej rodziny musi w jaki sposb wykorzystywa pozostaych,
lecz nie moemy odkry, w jaki sposb to czyni. Podobnie jak sam Nieprzyjaciel, strzeg zazdronie
tajemnicy tego, co si rzeczywicie kryje za owym udawaniem bezinteresownej mioci. Cay dom i ogrd
to jedna wielka ohyda. Jest w tym odraajce podobiestwo do opisu, jaki pewien ich pisarz da o Niebie:
"Przestworza, gdzie jest tylko ycie, a wszystko, co nie jest muzyk, jest milczeniem".
- 33 -
 Muzyka i milczenie - jake nie cierpi jednego i drugiego. Jake wdziczni powinnimy by, e od
chwili, w ktrej Ojciec Nasz wkroczy do Pieka (a stao si to dawniej, ni potrafiliby to wyrazi ludzie
liczcy na lata wietlne), ani skrawek piekielnej przestrzeni, ani chwilka piekielnego czasu nie zostay
objte adn z tych dwu obrzydliwych si, lecz wszystko obj Haas - Haas, ten wielki dynamizm,
syszalny wyraz wszystkiego, co triumfujce, bezlitosne i mskie - Haas, ktry jest jedyn nasz ochron
przed gupimi alami, rozpaczliwymi skrupuami i nieziszczalnymi pragnieniami. Cay wszechwiat
przemienimy w kocu w haas. Jeli chodzi o Ziemi, to mamy ju w tej dziedzinie powane osignicia.
Melodie i cisza Nieba zostan w kocu przekrzyczane. Przyznaj, e nie jestemy wystarczajco krzykliwi
i wci s powane braki w tej dziedzinie. Postp jednak trwa. Tymczasem ty, pody... wstrtny...
(Tu rkopis urywa si i dalszy cig listu pisany jest inn rk).

Widz, e w gorczce komponowania pozwoliem sobie niebacznie na przybranie formy wielkiej stonogi.
Wobec tego reszt dyktuj memu sekretarzowi. Obecnie, skoro moje przeksztacenie jest ju zupene,
rozpoznaj je jako zjawisko okresowe. Jakie pogoski na ten temat dotary do ludzi i przekrcony opis
tego znajduje si u poety Miltona ze miesznym dodatkiem, e takie zmiany postaci s "kar" naoon na
nas przez Nieprzyjaciela. Bardziej nowoczesny pisarz - kto o nazwisku podobnym do "Pshaw" - uchwyci
jednak prawd. Przeksztacenie wypywa z wewntrz i jest wspania manifestacj tej Siy ycia, ktr
czciby nasz Ojciec, gdyby w ogle by zdolny czci cokolwiek prcz siebie. W mej obecnej postaci jeszcze
bardziej pragn ujrze ci i poczy ci ze mn w nierozerwalnym ucisku.
(podpisano) Toadpipe
W zastpstwie jego Przepastnej Wzniosoci
Podsekretarza Krtacza, T.E.B.S. etc.

23.
Mj drogi Piounie

Przez to dziewcz i jej odraajc rodzin pacjent poznaje z kadym dniem coraz wicej
Chrzecijan, i to niestety Chrzecijan naprawd inteligentnych. Skutkiem tego przez duszy czas nie
bdziemy mogli usun z jego ycia uduchowienia. Z tym musimy si pogodzi; wobec tego jednak trzeba
si stara popsu za wszelk cen to uduchowienie. Bez wtpienia wiczye nieraz na piekielnym
poligonie przeksztacanie si w anioa wiatoci. Obecnie nadesza najwaciwsza pora, by prb t podj
w obliczu Nieprzyjaciela. wiat i Ciao zawiody nas; pozostaje trzecia Sia. A sukces tego trzeciego
rodzaju jest najwspanialszy ze wszystkich. Zrujnowany wewntrznie wity, faryzeusz, inkwizytor lub
magik dostarcza Pieku o wiele wicej rozrywki ni pospolity tyran lub rozpustnik.

Biorc pod uwag krg nowych przyjaci twego pacjenta, dochodz do przekonania, i
najszczliwszym punktem do podjcia ataku byyby zagadnienia z pogranicza teologii i polityki. Kilku z
jego nowych przyjaci jest bardzo czuych na punkcie spoecznych konsekwencji religii. Sama w sobie jest
to rzecz za, mona to wykorzysta jednak na dobre.

Zwr uwag na fakt, e znaczna cz pisarzy chrzecijaskich o nastawieniu politycznym sdzi, i

chrzecijastwo ju w bardzo wczesnym stadium swego rozwoju zaczo zbacza z drogi i oddala si od
doktryny swego Zaoyciela. Obecnie nadszed czas, bymy t ide raz jeszcze spoytkowali jako podniet
do ponownego wskrzeszenia koncepcji "historycznego Jezusa", ktrego naley szuka na drodze
odrzucenia pniejszych "naleciaoci i przekrce" a nastpnie przeciwstawi caej chrzecijaskiej
tradycji. W ostatniej generacji forsowalimy konstrukcj tezy o "historycznym Jezusie" w duchu
liberalnego humanitaryzmu; obecnie formujemy nowego "historycznego Jezusa" skonstruowanego wedug
idei marksistowskich, katastroficznych i rewolucyjnych. Korzyci z tych konstrukcji, ktre zamierzamy
zmienia mniej wicej co lat trzydzieci, s wielorakie. Przede wszystkim kieruj one ludzk pobono ku
czemu, co w rzeczywistoci nie istnieje, poniewa kady "historyczny Jezus" jest niehistoryczny.
Dokumenty tyczce postaci Jezusa mwi to, co mwi, i nic nie mona do nich doda; dlatego kady
nowy "historyczny Jezus" musi z nich by wydobyty przez pomniejszenie i przemilczenie w jednym
- 34 -
punkcie, a wyolbrzymienie w innym i przez ten rodzaj domylania si (trafnego - to przymiotnik, ktrego
uczymy ludzi uywa w tym miejscu), za ktry normalnie nikt nie daby grosza, lecz ktry wystarcza, aby
co roku wyprodukowa i rzuci na pki ksigarskie galeri nowych Napoleonw, Szekspirw i Swiftw.

Po wtre, wszelkie tego rodzaju konstrukcje upatruj donioso posannictwa "historycznego Jezusa"
w jakiej osobliwej teorii, ktr On - wedle ich przekonania - mia gosi. Ma On by "wielkim
czowiekiem" w nowoczesnym tego sowa znaczeniu, przedstawicielem skrajnie ekscentrycznego kierunku
mylowego, oferujcym jakie panaceum. W ten sposb odwracamy uwag ludzi od tego, kim On w
rzeczywistoci jest, i od tego, czego dokona. Najprzd czynimy ze wycznie nauczyciela, by nastpnie
zatai cako- wit zgod midzy Jego nauk a nauczaniem wszystkich innych autorytetw moralnych. Nie
moemy bowiem nigdy dopuci do tego, by ludzie zauwayli, e wszelkich wielkich moralistw zsya
Nieprzyjaciel nie po to, by ludziom uwiadamiali rzeczy nowe, lecz by im przypominali i podawali w
sposb bardziej zrozumiay pierwotne zasady moralne - nudne i oklepane - i by to czynili na przekr nam,
ktrzy je ustawicznie zatajamy i spychamy w niepami. My produkujemy sofistw, On wskrzesza
Sokratesa, by im przeciwdziaa.

Trzecim naszym celem jest zniszczy przez tego rodzaju konstrukcj zdrow pobono. Realnej obec-
noci Nieprzyjaciela, dowiadczanej przez ludzi w modlitwie i sakramentach, my przeciwstawiamy tylko
jak prawdopodobn, dalek, mglist i tajemnicz posta kogo, kto mwi osobliwym jzykiem i zmar
dawno ju temu. Taka posta nie moe ju by przedmiotem religijnej czci. Zamiast Stwrcy wielbionego
przez stworzenia mamy tylko lidera obwoanego przez swych zwolennikw, a wreszcie nieprzecitny
charakter, uznany przez rozsdnego historyka.

Po czwarte wreszcie, tego rodzaju religia, oprcz tego, e jest niehistoryczna w tym, co sdzi o
Jezusie, jest jeszcze faszowaniem historii w innym sensie. Historyczne studium biografii Jezusa tylko jako
biografii nie doprowadzio jeszcze do obozu Nieprzyjaciela ani jednego narodu, a z jednostek tylko
nieliczne. W rzeczywistoci materiay historyczne do penej biografii Jezusa s dla ludzi niedostpne.
Najwczeniejsi wyznawcy nawracali si przez jedyny fakt historyczny (Zmartwychwstanie) i przez jedyn
prawd teologiczn (Odkupienie), skierowan przeciwko grzechowi, ktry u nich ju wczeniej istnia;
grzechowi nie przeciwko jakiemu nowemu nakazowi mody w zakresie kostiumw maskowych, wprowa-
dzonemu przez jakiego "wielkiego czowieka", lecz przeciwko staremu, oklepanemu i powszechnemu
prawu moralnoci, ktrego ich nauczyy matki i niaki. "Ewangelie" zjawiaj si pniej i zostay napisane
nie po to, by nawraca chrzecijan, lecz by budowa dobrym przykadem ju nawrconych.

"Historyczny Jezus" zatem, jakkolwiek mgby si wydawa w poszczeglnym wypadku dla nas
niebezpieczny, powinien by zawsze przez nas popierany.

Jeli chodzi o oglny zwizek pomidzy chrzecijastwem a polityk, pozycja nasza jest bardziej
delikatna. Z pewnoci nie chcemy, aby chrzecijastwo oddziaywao na ycie polityczne ludzkoci,
poniewa utworzenie czego w rodzaju prawdziwie sprawiedliwe. go spoeczestwa byoby powan
klsk. Z drugiej strony trzeba nam, i to bardzo, tak urobi ludzi, by traktowali chrzecijastwo i religi
jako rodek; najlepiej, oczywicie, jako rodek do kariery yciowej, lecz jeli to si nie uda, jako rodek do
czegokolwiek - choby nawet do osignicia sprawiedliwoci spoecznej. Caa rzecz polega na tym, aeby
najpierw skoni czowieka, by ceni sprawiedliwo spoeczn jako spraw, ktrej domaga si
Nieprzyjaciel, nastpnie za doprowadzi jego umys do takiego stanu, w ktrym zacznie ceni
chrzecijastwo tylko dlatego, e moe ono wytworzy spoeczn sprawiedliwo. Nieprzyjacielem
bowiem i Jego prawd nie mona si posuy jako rodkiem do celu. Ludzie lub narody, ktre uwaaj, i
mona uaktywni i zdynamizowa wiar po to, by nastpnie uczyni z niej narzdzie do stworzenia
wzorowego spoeczestwa, mogliby z rwnym powodzeniem uwaa, e drogi do Nieba mona by uy
jako krtszej drogi do pobliskiej apteki. Na szczcie stosunkowo atwo udaje si zwabi ludzi w ten lepy
zauek. Dopiero co znalazem u pewnego chrzecijaskiego pisarza ustp, w ktrym zaleca on sw wasn
wersj chrzecijastwa, twierdzc, i "jedynie taka wiara moe przetrwa mier starych kultur i narodziny
nowych cywilizacji. Czy widzisz t szczelin? "Wierz w to nie dlatego, e to jest prawda, lecz dla
jakiegokolwiek innego powodu." Oto, na czym polega gra.

- 35 -
 Twj kochajcy stryj
Krtacz

24.
Mj drogi Piounie

Nawizaem korespondencj z Slumtrimpetem, ktry opiekuje si narzeczon twego pacjenta i

zaczynam dostrzega szczelin w jej zbroi. Jest to maa, niezauwaalna wada, ktr podziela ona ze
wszystkimi prawie kobietami wychowanymi w rodowisku inteligenckim, zespolonym wsplnie
wyznawan, jasno i wyranie sprecyzowan wiar. Rysa ta polega na niezmconym wtpliwoci
przypuszczeniu, i ludzie postronni, nie podzielajcy jej wierze, s w pewnym stopniu ograniczeni i
mieszni. Mczyni, ktrzy czsto spotykaj si z ludmi o innych wierzeniach, nie myl w ten sposb;
ich dufno w siebie, o ile w ogle s dufni, jest innego rodzaju. Ten jej sposb mylenia, ktry, jak si jej
wydaje, wypywa z Wiary, w rzeczywistoci wypywa w znacznej mierze z atmosfery rodowiska. W
gruncie rzeczy nie rni si on wiele od przekonania, jakie odczuwaaby w wieku lat dziesiciu, e noe do
ryb uywane w domu jej ojca s waciwymi lub normalnymi, lub "prawdziwymi" noami, podczas gdy
noe uywane w ssiednich rodzinach wcale nie s "prawdziwymi noami do ryb". W tym wszystkim jest
jednak tak duo niewiadomoci i naiwnoci, a tak niewiele duchowej pychy, e nie rokuje nam to wielkich
nadziei na sam dziewczyn. Lecz czy pomylae nad tym, jak to wykorzysta w pracy nad swym
pacjentem?

Pamitaj, e nowicjusze zawsze przesadzaj. Czowiek, ktrego przyjto do lepszego towarzystwa,

bywa przesadnie subtelny; mody naukowiec jest pedantyczny. Pacjent twj w tym nowym krgu ludzi jest
rwnie nowicjuszem. Bywa on tam codziennie i styka si z tego rodzaju yciem chrzecijaskim, jakiego
sobie przedtem nigdy nie wyobraa; nadto bdc zakochanym patrzy na nie jakby przez czarodziejskie
szka. Stara si wic (a nawet mu to Nieprzyjaciel nakazuje) naladowa te zalety. Czy nie mgby go
nakoni, by naladowa rwnie wspomniany uprzednio defekt pani swego serca i by go przejaskrawi do
tego stopnia, aby to, co u niej jest jeszcze wybaczalne, w nim stao si mocno ugruntowan a naj-
pikniejsz z wad - duchow Pych.

Warunki zdaj si sprzyja nam wprost idealnie. Nowe grono osb, w jakim si pacjent obecnie
znajduje, jest tego rodzaju, e stanowi dla niego przedmiot dumy, a wic i pokus pychy, i to nie tylko z
samego chrystianizmu, ktrym ci ludzie yj. Jest to towarzystwo bardziej wyksztacone, inteligentniejsze i
przyjemniejsze nit ktrekolwiek z dotychczas przez niego napotkanych. Poza tym ulega on- rwnie
pewnym zudzeniom co do wasnego miejsca w tym kku. Pod wpywem "zakochania si" uwaa si
jeszcze cigle za niegodnego swej narzeczonej, natomiast bardzo szybko zatraca to uczucie niegodnoci w
odniesieniu do wszystkich innych. Nie ma zupenie pojcia o tym, ile mu wybaczaj, poniewa s
wyrozumiali, ani o tym, i staraj si bra go z najlepszej strony, poniewa obecnie jest ju prawie
czonkiem tej rodziny. Nawet mu si nie ni, e w jego pogldach i rozmowach tamci dostrzegaj bardzo
czsto jedynie echa swych wasnych rozmw i pogldw. Jeszcze mniej zdaje sobie z tego spraw, e
upodobanie, jakie znajduje w tamtych ludziach, jest w ogromnej mierze wynikiem owego erotycznego
czaru, ktry ona dla niego wszdzie wok siebie roztacza. Sdzi na przykad, e lubi ich rozmowy oraz
sposb ycia dlatego, e pomidzy ich stanem duchowym a jego wasnym istnieje pewna zgodno, pod-
czas gdy w rzeczywistoci tamci przerastaj go tak dalece, e gdyby nie by zakochany, byby bardzo
zakopotany, a wiele z tych rzeczy, ktre obecnie bez trudnoci przyjmuje, odstrczaoby go od ich
towarzystwa. Jest podobny do psa, ktry wyobraa sobie, i rozumie si bardzo dobrze na broni palnej,
poniewa jego przywizanie do pana i instynkt polowania umoliwiaj mu cieszenie si strzelanin.

W tym wanie ley twoj szansa. Podczas gdy Nieprzyjaciel przez mio seksualn oraz grono bardzo
przyjemnych i mocno w Jego subie zaawansowanych osb wyciga tego modego barbarzyc na
poziom, ktrego inaczej nigdy nie zdoaby osign, ty musisz postara si o to, by y zudzeniem, e
odnajduje swj wasny poziom, e owi ludzie s ludmi "jego pokroju" i e wchodzc midzy nich, wszed
do wasnego domu. Gdy wyszedszy z otoczenia tych ludzi znajdzie si w innym towarzystwie, to wyda
mu si ono nudne, czciowo z tego powodu, e rzeczywicie niemal kade inne towarzystwo w jego

- 36 -
zasigu jest o wiele mniej zajmujce, lecz przede wszystkim dlatego, e brakowa mu bdzie czaru owej
modej kobiety. Musisz go nauczy, by kontrast midzy gronem ludzi, w ktrym ma upodobanie, a
tamtym, ktre go nudzi, bra mylnie za kontrast midzy chrzecijanami a niewierzcymi. Trzeba go tak
urobi, by myla (sowami raczej tego niech nie wyraa): "jake odmienni jestemy my, chrzecijanie"; a
przez "my chrzecijanie" powinien bezwiednie rozumie "moja grupa"; przez "moja grupa" za powinien
rozumie nie "ludzie, ktrzy mnie w swym miosierdziu i pokorze przyjli", lecz "ludzie, z ktrymi jako
rwny z rwnymi obcuj".

Powodzenie w tym wypadku zaley od tego, czy uda si wprowadzi zamt w jego ycie duchowe.
Jeli sprbujesz skoni go do jawnej i wyranej pychy z tego, e jest chrzecijaninem, to
najprawdopodobniej poniesiesz porak; przestrogi Nieprzyjaciela s zbyt dobrze znane. Jeli z drugiej
strony usuniesz cakowicie z jego wiadomoci ide: "my chrzecijanie", a zadowolisz si jedynie ide
"moja grupa" - to nie wytworzysz w nim prawdziwej duchowej pychy, lecz tylko towarzysk prno,
ktra w porwnaniu z tamt jest zudnym, sabiutkim grzeszkiem. W tej sytuacji naleaoby
wypielgnowa w pacjencie oszukacze samozadowolenie, przenikajce wszystkie jego myli, a z drugiej
strony nie dopuci do tego, by zada sobie kiedykolwiek pytanie: "Z czego ja waciwie jestem a tak
zadowolony?" wiadomo przynalenoci do krgu wtajemniczonych sprawia mu wielk przyjemno.
Potrcaj stale o t strun. Naucz go, wykorzystujc do tego wpyw tej dziewczyny w momentach, gdy jest
najgupsza, by to, co mwi niewierzcy, przyjmowa z rozbawion min. Bardzo pomocne mog si tu
okaza niektre teorie, z jakimi moe si wspczenie spotka w niektrych koach chrzecijaskich; mam
na myli teorie, ktre ka si dopatrywa nadziei spoeczestwa w jakim wskim kole klerkw" - jakiej
wyszkolonej mniejszoci teokratw. " Niech ci o to gowa nie boli, czy ta lub owa teoria jest prawdziwa
albo faszywa; najwaniejsze jest, by uczyni chrzecijastwo religi tajemnicz i sprawi, by pacjent
uwaa siebie za jednego z wtajemniczonych.

Bardzo ci prosz, nie zapeniaj swych listw mieciami dotyczcymi wojny europejskiej. Jej ostateczny
wynik jest bez wtpienia doniosy, jest to jednak przedmiot zainteresowa i kompetencji Wysokiego
Dowdztwa. W najmniejszej nawet mierze nie interesuj mnie wiadomoci, ile ludzi w Anglii zgino od
bomb. e mieli kiedy umrze, o tym wiedziaem, w jakim za stanie duchowym zmarli, mog si
dowiedzie w naszym biurze, po tej stronie. Bd wic askaw zaj si powanie tym, co do ciebie naley.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

25.
Mj drogi Piounie

Prawdziwa trudno, jeli chodzi o grup ludzi, w ktrej obraca si twj pacjent, polega na
tym, e jest ona jedynie chrzecijaska. Naturalitie, wszyscy oni maj swe indywidualne zainteresowania,
lecz istotn wizi, ktra ich czy, jest chrzecijastwo. W naszym interesie ley, aby ludzi, ktrzy staj
si chrzecijanami, o ile w ogle nimi si staj, utrzymywa w takim stanie ducha, ktry ja nazywam
"chrzecijastwo i...". Wiesz, o co chodzi, chrzecijastwo i kryzys, chrzecijastwo i nowa psychologia,
chrzecijastwo i nowy ad, chrzecijastwo i leczenie wiar, chrzecijastwo i parapsychologia,
chrzecijastwo i wegetarianizm, chrzecijastwo i reforma pisowni. Jeli ju ludzie musz by
chrzecijanami, to niech przynajmniej bd chrzecijanami rnicymi si czym. Postaraj si zastpi sam
wiar jakim modnym kierunkiem o chrzecijaskim zabarwieniu, wykorzystuj ich pogard dla rzeczy
"starych". Pogarda dla rzeczy "starych" jest jedn z najcenniejszych namitnoci, jakie udao nam si
wyhodowa w sercu ludzkim - niewyczerpane rdo herezji religijnych, szalonych zamysw, niewiernoci
w maestwie i niestaoci w przyjani. Ludzie yj w czasie i dowiadczaj rzeczywistoci w kolejno po
sobie nastpujcych zmianach. Dlatego, by poszerzy sw wiedz o rzeczywistoci, musz dowiadcza
wielu rnych rzeczy: innymi sowy, musz dowiadcza zmiany. Poniewa ludzie potrzebuj zmiany,
Nieprzyjaciel (bdc w swojej istocie hedonist) uczyni dla nich zmian czym przyjemnym, podobnie jak
przyjemnym uczyni jedzenie. Poniewa jednak Nieprzyjaciel nie yczy sobie, by ludzie uczynili zmian,
podobnie zreszt jak i jedzenie, celem samym w sobie, zrwnoway w nich zamiowanie do zmiany
zamiowaniem do staoci. Wynalaz sposb, by w tym samym wiecie, ktry stworzy, zaspokoi
- 37 -
rwnoczenie oba te denia; uczyni to przez owo poczenie zmiany i staoci w tym, co my nazywamy
Rytmem. On daje ludziom pory roku - kada odmienna, jednake w kadym roku ta sama; wiosna jest
wic zawsze odczuwana jako nowo, a rwnoczenie jako powtarzanie si stale tego samego tematu
istniejcego od niepamitnych czasw. W Kociele Swym da ludziom rok liturgiczny; przechodz
ustawicznie od postu do wita, lecz jest to to samo wito, co w roku poprzednim.

Ot, podobnie jak to ma miejsce z przyjemnoci jedzenia, ktr wyolbrzymiamy, by doprowadzi do

obarstwa, tak samo czynimy z naturaln przyjemnoci zmiany, ktr wypaczamy i zmieniamy w
nieustanny gd absolutnej nowoci. Gd ten jest cakowicie naszym produktem. Jeli zaniedbamy nasze
obowizki, to ludzie bd nie tylko zadowoleni, lecz wprost uniesieni radoci powstajc z przemieszania
tego, co nowe, z tym, co ju dobrze znane w pierwiosnkach tego stycznia, wschodzie soca tego poranka,
dania wigilijnego tego Boego Narodzenia. Dzieci, dopki ich nie nauczymy inaczej, bd zupenie
szczliwe z sezonowego cyklu zabaw, w ktrych gra w klasy nastpuje po zabawie w pik tak regularnie,
jak jesie nastpuje po lecie. Jedynie dziki naszym ustawicznym wysikom podtrzymujemy gd nie
koczcej si lub nierytmicznej zmiany.

Gd ten jest cenny pod wieloma wzgldami. Przede wszystkim zmniejsza on przyjemno,
powikszajc rwnoczenie pragnienie. Przyjemno wynikajca z nowoci ju z samej natury swej
podlega bardziej ni jakakolwiek inna stpieniu skutkiem przyzwyczajenia. Nowo za na dalsz met
kosztuje wiele pienidzy, tak e pragnienie nowoci zapowiada zjawienie si chciwoci lub uczucia
niezadowolenia, nierzadko jednego i drugiego. Po wtre, im zachanniejsza jest dza nowoci, tym
wczeniej wyczerpie wszystkie dozwolone rda przyjemnoci i przejdzie do tych, ktrych Nieprzyjaciel
zabrania. Tym sposobem, przez podsycanie pogardy dla rzeczy Starych uczynilimy ostatnio na przykad
sztuk mniej niebezpieczn dla nas, ni bya ni kiedykolwiek przedtem, popychajc stale artystw,
zarwno "wysokiej jak i "niszej" klasy ku coraz to nowym wykroczeniom rozwizoci, bezsensu,
okruciestwa i pychy. Wreszcie pragnienie nowoci jest nieodzowne, jeli chcemy ugruntowa wrd ludzi
dyktatur Mody.

Uyteczno Modnych Prdw umysowych polega na tym, e odrywaj one ludzk uwag od
rzeczywistych niebezpieczestw, ktre im gro. Modn wrzaw kadego pokolenia skierowujemy
przeciwko tym wystpkom, ktre mu najmniej zagraaj, a aprobat jej skierowujemy na cnot najblisz
temu wystpkowi, ktry usiujemy najbardziej rozpowszechni. Pojmujesz, zabawa polega na tym, by w
wypadku powodzi wszyscy biegali z przyrzdami do gaszenia poaru, a w odzi toczyli si po tej stronie,
ktra ju zanurza si w wodzie. W ten sposb czynimy modnym ostrzeganie ludzi przed
niebezpieczestwem entuzjazmu, w momencie gdy wszyscy staj si coraz bardziej przyziemni i obojtni.
Sto lat pniej, kiedy faktycznie czynimy z nich byronistw upojonych emocjami, kierujemy ten modny
krzyk pokolenia przeciwko niebezpieczestwu czystego "rozumu'. Wieki okrutne ostrzegamy przed
Sentymentalizmem; prne i gnune przed Przyzwoitoci; rozpustne przed Purytanizmem; gdy wszyscy
staczaj si ku niewolnictwu lub tyranii, wmawiamy, e Liberalizm jest najgroniejszym
niebezpieczestwem.

Najwspanialszy jednak triumf to doprowadzenie do stanu, w ktrym pogarda dla rzeczy Starych staje
si pewnego rodzaju filozofi yciow i w ten sposb nonsens w dziedzinie intelektu wzmacnia bezwad
woli. Tu wanie Ewolucyjny lub Historyczny charakter wspczesnej myli europejskiej (czciowo nasze
dzieo) okazuje si bardzo uyteczny. Nieprzyjaciel lubi rzeczy oklepane. O ile si orientuj, chce On, aby
ludzie, obierajc jaki kierunek postpowania, zadawali sobie bardzo proste pytania, na przykad: Czy to
jest uczciwe? Czy to jest roztropne? Czy to jest moliwe? Ot, jeli potrafimy utrzyma stan rzeczy, w
ktrym ludzie pytaj si: "Czy to jest zgodne z duchem naszych czasw? Czy dana rzecz jest postpowa
czy reakcyjna? Czy to jest droga, po ktrej kroczy Historia?" - wwczas zapomn o tamtych istotnych
pytaniach. Te natomiast pytania, ktre stawiaj, s nie do rozwizania. Ludzie bowiem nie znaj
przyszoci, a to, czym przyszo bdzie, zaley w ogromnej mierze wanie od tych rozstrzygni, po
ktre zwracaj si obecnie do przyszoci, by pomoga im je podj. W rezultacie podczas gdy umysy
ludzkie bkaj si w tej prni, my z wiksz atwoci moemy si wtrci i skoni ludzi do takiego
dziaania, jakie nam najbardziej odpowiada. A mamy ju na tym odcinku due osignicia. By czas, kiedy

- 38 -
ludzie zdawali sobie spraw z tego, e pewne zmiany prowadz ku lepszemu, inne ku gorszemu, inne
wreszcie s obojtne. My pozbawilimy ich w duym stopniu owego rozeznania. Na miejsce opisowego
przymiotnika "niezmienny" postawilimy zabarwiony uczuciowo przymiotnik "stagnacyjny". Nauczylimy
ludzi myle o Przyszoci jako o ziemi obiecanej, ktr zdobywaj wyrnieni bohaterowie - nie jako o
czym, co kady osiga z szybkoci szedziesiciu minut na godzin, niezalenie od tego, czym si
zajmuje i kim jest.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

26.
Mj drogi Piounie

Tak, narzeczestwo jest odpowiedni por dla zasiania owych ziaren, z ktrych dziesi lat
pniej wyronie domowa nienawi. Urok niezaspokojonego podania daje takie rezultaty, ktre ludzie,
odpowiednio przez nas urobieni, myl z prawdziw mioci bliniego. Wykorzystaj dwuznaczno sowa
"Mio"; spraw, niech ludzie myl, e przez Mio rozwizali pewne problemy, podczas gdy w
rzeczywistoci powodowani czarem zakochania si odoyli je tylko na pewien czas. Podczas gdy to
zudzenie trwa, masz wspania okazj do podstpnego zaogniania tych utajonych problemw i
przeksztacenia ich w problemy chroniczne.

Kapitalne znaczenie ma problem "niesamolubstwa". Zwr uwag raz jeszcze na zadziwiajce

osignicia naszego Oddziau Filologicznego, ktry w miejsce pochodzcej od Nieprzyjaciela, pozytywnej
Mioci Bliniego wprowadzi negatywne niesamolubstwo. Dziki temu moesz od samego pocztku
wpaja w umys pacjenta, by wyrzek si pewnych wartoci nie po to, by nimi uszczliwia innych, lecz
tylko po to, by rezygnujc z nich, sam sta si niesamolubnym. Jest to powane osignicie. Inn wielk
pomoc, gdzie stronami zainteresowanymi s mczyzna i kobieta, jest ta rozbieno pogldw na
Niesamolubstwo, ktr zakorzenilimy midzy osobnikami odmiennych pci. Kobieta sdzi, e
Niesamolubstwo polega gwnie na kopotaniu si o innych; mczyzna - e na niesprawianiu innym
kopotu. W rezultacie kobieta, ktra daleko posuna si w subie Nieprzyjaciela, moe sta si o wiele
wikszym utrapieniem dla innych ni jakikolwiek mczyzna, z wyjtkiem mczyzn, ktrych nasz Ojciec
opanowa ju cakowicie; i na odwrt, mczyzna dugo musi przebywa w obozie Nieprzyjaciela, zanim
zdobdzie si na tyle spontanicznego wysiku dla dogodzenia innym, na ile zupenie przecitna kobieta
potrafi si zdoby kadego dnia. W ten sposb podczas gdy kobieta stara si wykonywa dobre przysugi,
a mczyzna usiuje tylko szanowa uprawnienia innych ludzi, kada pe moe - pozornie nie bez racji -
uwaa i faktycznie uwaa t drug za na wskro samolubn.

Gdy to osigniesz, moesz sobie pozwoli na dalsze powikszenie tego zamtu. Erotyczne
oczarowanie wytwarza obopln uprzejmo, w ktrej kada ze stron naprawd z przyjemnoci poddaje
si yczeniom drugiej. Rwnoczenie zdaj sobie oni spraw, e Nieprzyjaciel da od nich mioci
bliniego w stopniu, ktry jeli zostanie osignity, daje w rezultacie takie samo postpowanie. Musisz si
postara o to, by narzeczeni przyjli na cae swe ycie maeskie jako Norm ten stopie wzajemnej
ofiarnoci, ktry obecnie wyrasta w sposb naturalny z ich zakochania si, lecz na ktry nie znajd w sobie
do prawdziwej mioci bliniego, gdy czar zakochania przeminie. Nie dojrz tej puapki, s bowiem
podwjnie zalepieni; myl seksualne podniecenie z mioci bliniego, a po wtre sdz, e to podniecenie
bdzie trwa wiecznie.

Gdy ju ustal jako regu pewien typ oficjalnego, legalnego lub nominalnego Niesamolubstwa - regu,
dla zachowania ktrej uczuciowe rodki ju si wyczerpay, a duchowe jeszcze si nie rozwiny - wynikn
z tego najrozkoszniejsze rezultaty. Przy projektowaniu i dyskutowaniu jakiejkolwiek wsplnej imprezy
osoba A bdzie z koniecznoci obstawa za przypuszczalnymi yczeniami osoby B, wbrew swym wasnym,
podczas gdy osoba B bdzie czyni to samo, tylko w odwrotnym kierunku. Czsto si zdarza, e jest
rzecz niemoliw zorientowa si w prawdziwych yczeniach ktrejkolwiek ze stron; jeeli wszystko
idzie dobrze, to koczy si na tym, e oboje czyni co, czego adne z nich nie pragnie, a rwnoczenie
kade z nich odczuwa arliwo wasnej prawoci i ywi w skrytoci serca pretensj do
uprzywilejowanego potraktowania ze wzgldu na wykazane niesamolubstwo oraz dyskretny al do strony
- 39 -
przeciwnej o to, e tak atwo przyja ofiar. W nastpnym etapie moesz si odway na co, co mona
by nazwa "Iluzj Szlachetnego Konfliktu". Zabawa ta najlepiej si udaje, gdy w gr wchodzi wicej ni
dwoje aktorw, a wic na przykad w rodzinie z dorosymi dziemi. Kto proponuje jak zupenie bah
rzecz, na przykad wsplne wypicie herbaty w ogrodzie. Jeden z czonkw rodziny stara si wwczas
moliwie najdobitniej (cho nie w tylu sowach) da do zrozumienia, e on wolaby raczej nie, ale oczy-
wicie z "Niesamolubstwa" gotw jest zgodzi si na to, co zaproponowano. Wwczas pozostali wycofuj
natychmiast sw propozycj, rzekomo ze wzgldu na ich "Niesamolubstwo", lecz w rzeczywistoci
dlatego, e nie umiecha im si wcale rola manekinw, wobec ktrych pierwszy mwca produkuje swe
altruistyczne popisy. Lecz on nie ma wcale ochoty pozwoli si zdystansowa innym w tym przetargu
Niesamolubstwa. Obstaje, aby zrobi to, "czego inni sobie ycz". Oni obstaj przy tym, czego on sobie
yczy. Namitnoci zostaj rozbudzone. Wkrtce kto mwi: "Mam tego do! Dzikuj za herbat!" - i
powstaje ktnia powodujca rozgoryczenie i niezadowolenie po obu stronach. Rozumiesz, na czym caa
rzecz polega? Gdyby kada ze stron spieraa si szczerze o rzeczywiste swe pragnienie, wszyscy za-
chowaliby granice rozsdku i grzecznoci. Spr jednak zosta odwrcony i kada ze stron walczy nie o
wasne, lecz o cudze yczenie, a przy tej sposobnoci wylewa si caa gorycz ukryta pod oficjalnym
pojciem "Niesamolubstwa", ktra w rzeczywistoci powstaa z pokrzyowania ich pozornie prawego
postpowania, z uporu i nagromadzonych w cigu ostatnich dziesiciu lat uraz. Kady z nich uwaa przy
tym, e jego Niesamolubstwo powinno go wystarczajco usprawiedliwia. Kada strona jest w
rzeczywistoci bardzo wraliwa na tanie Niesamolubstwo przeciwnika i na faszyw pozycj, w jakiej
przeciwnik prbuje j postawi, lecz rwnoczenie kada z nich potrafi sama siebie uwaa za nienagann i
pokrzywdzon, nie wykazujc wikszej nieuczciwoci nad t, jaka uchodzi za naturaln wrd
przecitnych ludzi.

Pewien rozsdny czowiek powiedzia kiedy: "Gdyby ludzie wiedzieli, ile zgubnych uczu wyrasta z
Niesamolubstwa, to nie zalecaliby go tak czsto z ambony"; a przy innej okazji: "Ona jest tego rodzaju
kobiet, ktra yje tylko dla innych - tych innych moesz zawsze pozna po zaszczutym wyrazie twarzy".
Wszystko to moesz rozpocz realizowa ju w okresie starania si o dziewczyn. Prawdziwe
samolubstwo w niewielkim stopniu zakorzenione w duszy twego pacjenta da ci na dusz met mniej
korzyci w zabezpieczaniu jego duszy, ni te pierwsze zacztki owego wypracowanego i uwiadomionego
Niesamolubstwa, ktre mog pewnego dnia rozkwitn w sposb, jaki dopiero co opisaem. Ju teraz
mona przemyci midzy nich pewien stopie wzajemnej nieszczeroci, pewn pretensj do dziewczyny o
to, e nie zawsze zauwaa, ile on wykazuje swoim postpowaniem Niesamolubstwa. Pielgnuj te rzeczy, a
nade wszystko nie pozwl, by ci modzi gupcy je zauwayli. Jeli je bowiem zauwa, znajd si na
niebezpiecznej drodze prowadzcej do odkrycia, i "mio" nie wystarcza, e potrzebna jest jeszcze
prawdziwa mio bliniego, ktrej dotychczas jeszcze nie osignli, a ktrej adna zewntrzna zasada
postpowania zastpi nie moe. Chciabym, aby Slumtrimpet zrobi co, by osabi w tej modej kobiecie
zmys humoru i wyczucie miesznoci.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

27.
Mj drogi Piounie

Wydaje si, e obecnie niewiele robisz dobrego. Oczywicie nie mona nic zarzuci
wykorzystywaniu "mioci" do odcigania uwagi pacjenta od Nieprzyjaciela, lecz sam zdradzasz si, jak
lichy z tego robisz uytek, gdy mwisz, e caa ta sprawa roztargnie i bdzcych myli staa si obecnie
jednym z gwnych przedmiotw jego modlitw. Znaczy to, e usiowania twoje spezy w zasadzie na
niczym. Gdy takie lub inne roztargnienie wkradnie si do jego wiadomoci, winiene zachca go, by je
wyrzuci sam si woli i by prbowa kontynuowa normaln modlitw tak, jak gdyby nic si nie
wydarzyo; gdy raz uzna to roztargnienie za swj aktualny problem i przedoy go Nieprzyjacielowi oraz
uczyni go gwnym przedmiotem swych modlitw i wysikw, wwczas twoja dziaalno nie tylko nie
dokonaa nic dobrego, ale przyniosa nam szkod. Kada rzecz, nawet grzech, ktra w oglnym
rozrachunku przybliy go do Nieprzyjaciela, na dalsz met dziaa przeciwko nam.

- 40 -
 Obiecujca jest nastpujca linia postpowania. Teraz, gdy jest zakochany, zrodzia si w jego umyle
nowa idea ziemskiego szczcia, a to pocigno za sob nowe nasilenie w jego czysto bagalnych
modlitwach - modlitwach, koncentrujcych si wok tej wojny i innych podobnych spraw. Obecnie jest
dogodna pora na rozbudzenie intelektualnych trudnoci w zwizku z modlitw tego rodzaju. Zawsze
naley popiera faszywe uduchowienie. W oparciu o t pozornie nabon zasad, e "prawdziwa mod-
litwa to oddawanie czci i czno duchowa z Bogiem", czsto da si podstpem skierowa ludzi na drog
racego nieposuszestwa Nieprzyjacielowi, ktry (w swj jak zwykle prosty, banalny, nieciekawy
sposb) wyranie im nakaza modli si o chleb powszedni i o powrt do zdrowia chorych. Ty, ma si
rozumie, musisz ukry przed nim ten fakt, e modlitwa o chleb powszedni, interpretowana w "znaczeniu
duchowym", jest dokadnie tak samo prymitywna w swej bagalnej formie, jak w kadym innym znaczeniu.

Poniewa jednak pacjent twj nabra okropnego przyzwyczajenia posuszestwa, bdzie

przypuszczalnie kontynuowa te "prymitywne" modlitwy, niezalenie od tego, co zrobisz. Lecz moesz go
niepokoi nawiedzajcymi go podejrzeniami, e praktyka taka jest absurdalna i nie moe przynie adnych
obiektywnych rezultatw. Nie omieszkaj posuy si argumentacj w stylu: "reszka - ja wygrywam, orze
- ty przegrywasz". Jeli proba zawarta w tego rodzaju modlitwie nie zici si, wwczas jest to jeszcze
jeden dowd wicej, e tego rodzaju modlitwy s nieskuteczne; jeli si zici, to bdzie mg, oczywicie,
znale jakie fizyczne przyczyny, ktre do tego doprowadziy i "dlatego byoby si to tak czy inaczej wy-
darzyo", a w ten sposb modlitwa wysuchana staje si takim samym dowodem jak i nie wysuchana na to,
e modlitwy s nieskuteczne.

Tobie, jako duchowi, trudno bdzie zrozumie, w jaki sposb dochodzi on do takiego pomieszania
poj. Lecz musisz pamita o tym, e bierze on czas za niewzruszon rzeczywisto. Przypuszcza, e
Nieprzyjaciel, tak samo jak on, widzi niektre rzeczy jako teraniejsze, inne pamita jako przesze, a
jeszcze inne przewiduje jako przysze; lub nawet jeli wierzy, e Nieprzyjaciel nie postrzega rzeczy w ten
sposb, to jednak, w najgbszych tajnikach swego serca, uwaa to za jedn ze szczeglnych cech Jego
sposobu postrzegania - faktycznie nie uwaa on (chocia powiedziaby, e tak), e Nieprzyjaciel widzi
rzeczy tak jak one istniej! Gdyby mu prbowa wyjani, e dzisiejsze modlitwy ludzi s jednym z niezli-
czonych czynnikw, z ktrymi Nieprzyjaciel harmonizuje pogod dnia jutrzejszego, odpowiedziaby, e
wobec tego Nieprzyjaciel zawsze wiedzia, i ludzie bd zanosi te modlitwy, a jeli tak, to nie modl si
z wolnej woli, lecz s do takiego postpowania predestynowani. Ponadto dodaby, e mona by
przeledzi wstecz, a do pocztku stworzenia samej materii, przyczyny, jakie wpyny na uksztatowanie
si pogody w okrelonym dniu, tak e caa ta sprawa, zarwno po stronie ludzkiej, jak i materialnej bierze
swj pocztek od sw "niech si stanie". My oczywicie wiemy, co on powinien by w takiej sytuacji
powiedzie: e problem dostosowania konkretnej pogody do konkretnych modlitw jest tylko zewntrznym
przejawem (w dwch punktach ograniczonego czasem postrzegania pacjenta) oglnego problemu
dostosowania caego wiata duchowego do caego wiata materialnego; e akt stwrczy w swym
caoksztacie dokonuje si w kadym punkcie czasu i przestrzeni; lub raczej, e swoisty rodzaj ludzkiej
wiadomoci zmusza ludzi do ogldania caego, spjnego aktu stwrczego jako serii nastpujcych po
sobie zdarze. Dlaczego ten akt stwrczy pozostawia miejsce na ich woln wol, jest problemem
problemw, sekretem ukrytym za tym nonsensem Nieprzyjaciela o "Mioci". Jak to si dzieje, nie jest w
ogle adnym problemem; poniewa wiedza Nieprzyjaciela pynie nie z faktu, e przewiduje to, co ludzie
w przyszoci uczyni, lecz Nieprzyjaciel widzi ich poczynania w swym bezgranicznym Teraz. A
oczywicie widzie czowieka, jak co czyni, to nie to samo, co skania go, aby to czyni.

Mona by powiedzie, e niektrzy wcibscy pisarze, a szczeglnie Boecjusz, ujawnili t tajemnic.

Lecz w takim klimacie intelektualnym, jaki udao nam si wreszcie wytworzy w caej Zachodniej Europie,
nie musisz si o to martwi. Tylko uczeni czytaj stare ksigi, a z uczonymi dalimy sobie ju rad na tyle,
e ze wszystkich ludzi najmniej moemy si o nich obawia, aby - czynic to - nie nabyli mdroci.
Dokonalimy tego przez wpojenie w ich umysy Historycznego Punktu Widzenia. Historyczny Punkt
Widzenia, wyoony w skrcie, oznacza, e kiedy uczony spotyka si u dawnego autora z jakim
twierdzeniem, to jedynym pytaniem, ktrego sobie nigdy nie stawia, jest pytanie, czy to jest prawda.
Zapytuje, kto wywar wpyw na tego staroytnego pisarza, jak dalece napotkane twierdzenie zgodne jest z
tym, co napisa w innych swych dzieach, jak to faz w rozwoju pisarza lub w oglnej historii myli
ilustruje, jaki to wywaro wpyw na pniejszych pisarzy, jak czsto bywao le rozumiane (szczeglnie
- 41 -
przez wasnych kolegw tego uczonego), jaki by oglny kierunek krytyki owego ujcia w ostatnich
dziesiciu latach i jak si przedstawia "obecny stan tego zagadnienia". Traktowa staroytnego pisarza
jako moliwe rdo wiedzy - spodziewa si, e to, co powiedzia, mogoby w jaki sposb
zmodyfikowa myli lub zachowanie wspczesnego czowieka - takie podejcie odrzucono by jako
niezwykle prostackie. A poniewa nie jestemy w stanie cigle oszukiwa caej ludzkoci, jest rzecz
niezwykle wan, aby w ten sposb odcina kad generacj od wszystkich pozostaych; bo tam, gdzie
nauka dokonuje swobodnej wymiany myli na przestrzeni stuleci, istnieje zawsze niebezpieczestwo, e
charakterystyczne bdy jednego stulecia mogyby by skorygowane przez charakterystyczne prawdy
innego. Lecz dziki naszemu Ojcu i Historycznemu Punktowi Widzenia wielcy uczeni czerpi obecnie z
przeszoci tak mao korzyci, jak najbardziej ignorancki inynier, ktry utrzymuje, e "historia to koszaki-
opaki".
Twj kochajcy stryj
Krtacz

28.
Mj drogi Piounie

Kiedy pisaem ci, by nie zapenia twych listw mieciami o wojnie, to miaem wwczas na
myli, by sobie oszczdzi tych dziecinnych rapsodii o mierci ludzi i zniszczeniu miast. Wymagam
natomiast dokadnych sprawozda o tych wydarzeniach wojennych, ktre naprawd wywieraj jaki
wpyw na duchowy stan twego pacjenta. Lecz jeli chodzi o ten aspekt caej sprawy, wydajesz mi si
wyjtkowo tpy. Tak wic donosisz mi z radoci, e s podstawy ku temu, by oczekiwa cikich
nalotw na miasto, w ktrym to stworzenie yje. To to wanie jaskrawy przykad tego, na co si ju
uskaraem - owej skonnoci do zapominania o tym, co najwaniejsze w trakcie rozkoszowania si
ludzkim cierpieniem. Czy nie wiesz, e bomby zabijaj ludzi? Albo czy nie zdajesz sobie sprawy z tego, e
mier pacjenta w obecnej chwili jest wanie tym, czego najbardziej chcemy unikn? Wymkn si z rk
swym wiatowym przyjacioom, za spraw ktrych prbowae go omota; "zakocha si" w prawdziwie
chrzecijaskiej kobiecie i przez pewien czas nie bdziesz mg atakowa jego czystoci, a rozliczne
usiowania, podejmowane z naszej strony dla wypaczenia jego ycia duchowego, okazay si, jak
dotychczas, bezskuteczne. W obecnej chwili, kiedy potna zawierucha wojenna przyblia si coraz bar-
dziej, a jego doczesne nadzieje schodz w jego wiadomoci na dalszy plan, gdy myl jego zajta jest
sprawami obrony i niepokojem o narzeczon, gdy zmuszony jest zaj si ssiadami w wikszym stopniu,
ni to czyni kiedykolwiek przedtem, i lubi to bardziej, ni si spodziewa, gdy - jak to ludzie mwi -
"wychodzi z siebie" i gdy z dniem kadym wrasta w wiadom zaleno od Nieprzyjaciela, prawie na
pewno bdzie dla nas stracony, jeli zostanie zabity tej nocy. Jest to tak oczywiste, e a mi wstyd o tym
pisa. Czasami zastanawiam si, czy wy modzi szatani nie pozostajecie jednorazowo zbyt dugo na
stanowisku kuszenia, czy nie grozi wam niebezpieczestwo zaraenia si uczuciami i wartociami ludzi,
wrd ktrych pracujecie. Oni oczywicie skonni s uwaa mier za najwiksze zo, a przetrwanie za
najwiksze dobro, lecz ten sposb mylenia podsunlimy im my sami. Nie pozwlmy si wic zarazi
nasz wasn propagand. Wiem, e wydaje ci si to dziwne, i w chwili obecnej gwnym twoim celem
ma by dokadnie to samo, o co modli si matka pacjenta i jego ukochana - mianowicie jego cielesne
bezpieczestwo. Tak jednak rzeczywicie jest; twoim obowizkiem jest strzec go bez przerwy jak renicy
oka. Jeli teraz umrze, stracisz go. Jeli za wojn przeyje, to zawsze jeszcze bdziesz mia nadziej
zdobycia go. Nieprzyjaciel chroni go przed tob w czasie pierwszej wielkiej fali pokus. Lecz jeli tylko
uda si zachowa go przy yciu, czas bdzie twoim sprzymierzecem. Dugie, nudne i monotonne lata
wieku redniego, wypenione dobrobytem lub naszpikowane przeciwnociami losu, s doskonaym
klimatem do prowadzenia akcji. Zdajesz sobie chyba spraw, jak trudno jest tym ludzkim stworzeniom
wytrwa. Znuenie przeciwnociami, stopniowe wystyganie modzieczych mioci i nadziei, spokojna
(prawie nie odczuwana jako cierpienie) rozpacz i zwtpienie, czy bdzie mona kiedykolwiek
przezwyciy chroniczne pokusy, ktrymi amiemy ich raz po raz, monotonia i szarzyzna, ktr w ich
yciu wytworzylimy, i niema odraza, ktr uczymy ich na to reagowa - to wszystko stwarza doskona
okazj do stopniowego wyjaowienia i wyniszczenia ludzkiej duszy. Jeli przeciwnie, lata rednie oka si
pomylne, nasza pozycja staje si jeszcze mocniejsza. yciowe sukcesy wi czowieka mocniej ze
wiatem. Jest gboko przekonany, e "odnajduje swe miejsce", podczas gdy w rzeczywistoci wiat

- 42 -
odnajduje swe miejsce w nim. Jego wzrastajca reputacja, poszerzajcy si stale krg dobrych znajomych,
poczucie wasnej wartoci, coraz wiksze pochonicie absorbujc przyjemn prac - gruntuje w nim
przewiadczenie, e istotnie jest u siebie w domu na tej ziemi, a to jest wanie, czego my pragniemy.
Zechciej zwrci uwag, i ludzie modzi na og mniej niechtnie odnosz si do mierci ni ludzie w
rednim wieku lub starcy.

Trzeba przyzna, e Nieprzyjaciel przeznaczywszy dziwnym kaprysem te wierutne zwierzta do ycia

w Jego wasnym wiecznym wiecie, zabezpieczy je do skutecznie przed niebezpieczestwem
zadomowienia si gdziekolwiek indziej. I wanie dlatego musimy tak czsto yczy dugiego ycia naszym
pacjentom; siedemdziesit lat to moim zdaniem ani jeden dzie za wiele dla trudnego zadania odpltania
ich dusz od Nieba i ugruntowania w nich mocnego przywizania do ziemi. Gdy s modzi, potrafi czsto
w najbardziej nieodpowiedniej chwili zmieni nagle swe postpowanie. Nawet w wypadku, gdy wysikiem
naszym udaje nam si utrzyma ich z dala od wyranie sprecyzowanej religii, to i wwczas nieobliczalne w
swych skutkach powiewy fantazji, muzyki i poezji - nieraz jedna twarzyczka dziewczca, piew ptaka lub
widok horyzontu - potrafi zawsze, jakby za jednym zdmuchniciem, zniszczy ca, z trudem przez nas
montowan konstrukcj. Nie chc si przykada zbytnio do robienia majtku i kariery yciowej i
przestrzegania bezpieczestwa. Ich apetyt na Niebo jest tak gboko zakorzeniony, e w obecnym stadium
najlepsza metoda przywizania ich do ziemi to sprawi, by uwierzyli, e w jakim okrelonym punkcie
przyszoci ziemia bdzie moga by przeksztacona w Niebo - przez sztuk rzdzenia, eugenik, "nauk"
lub psychologi, lub te przez cokolwiek innego.

Prawdziwe przywizanie do wiata jest dzieem czasu, wspomaganego oczywicie przez pych,
albowiem uczymy ich, by w okresie pnej staroci bardziej ni na fakt mierci zwracali uwag na
zwizan z tym Mdro, Dojrzao lub Dowiadczenie. Dowiadczenie, w tym szczeglnym znaczeniu,
jakie mu dziki nam nadaj, jest, nawiasem mwic, niezwykle poytecznym sowem.

Pewien ich wielki filozof omale nie wyda naszego sekretu, gdy powiedzia, e tam, gdzie chodzi o
Cnot, Dowiadczenie jest matk zudze", lecz dziki zmianie Mody, a take, ma si rozumie,
Historycznemu Punktowi Widzenia, ksik jego w znacznej mierze unieszkodliwilimy.
Jak cennym dla nas jest czas, mona wnosi z faktu, e Nieprzyjaciel tak mao nam go pozostawia.
Wikszo ludzkiego rodzaju umiera w dziecistwie; z pozostaych przy yciu wielu umiera w modoci.
Jest oczywiste, e dla Niego ludzkie narodziny s wane gwnie ze wzgldu na uzdolnienie do ludzkiej
mierci, przy czym mier pojmuje On jedynie jako bram do owego drugiego rodzaju ycia. Pozwolono
nam pracowa tylko nad wybran mniejszoci ludzkiego gatunku, poniewa to, co ludzie nazywaj
"normalnym yciem ', stanowi raczej wyjtek Widocznie Nieprzyjaciel chce, aby pewna ilo ludzkich
zwierzt, cho bardzo ograniczona, majca zaludni Niebo, legitymowaa si dowiadczeniem opierania si
nam na przestrzeni szedziesiciu lub siedemdziesiciu lat doczesnego ycia. No c, tyle naszej
sposobnoci. Im jej jest mniej, tym lepiej musimy j wykorzysta. Cokolwiek zrobisz, staraj si za wszelk
cen zachowa twego pacjenta przy yciu.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

29.
Mj drogi Piounie

Obecnie, gdy nie ma ju adnej wtpliwoci, e Niemcy bd bombardowali miasto twego

pacjenta i e jego obowizki ka mu tkwi w krgu najwikszego niebezpieczestwa, musimy zastanowi
si nad nasz taktyk. Mamy prbowa tchrzostwa - czy te odwagi, ktra w skutkach moe przynie
pych - a moe nienawici do Niemcw?

Ot obawiam si, e nie jest rzecz wskazan robi z niego czowieka odwanego. Niestety nasz
oddzia bada naukowych nie odkry jeszcze sposobu wytworzenia jakiejkolwiek cnoty (cho odkrycia
tego naley spodziewa si z godziny na godzin). I to jest powana przeszkoda. By sta si wielkim i
- 43 -
efektywnym grzesznikiem, czowiek potrzebuje jakiej cnoty. Czyme byby Attyla bez swej odwagi, lub
Shylock bez samozaparcia w swym deniu do zemsty? Skoro jednak sami nie potrafimy dostarczy im
tych cech, moemy wykorzystywa tylko te, ktrych dostarcza Nieprzyjaciel - a to oznacza pozostawienie
Mu pewnej przestrzeni dziaania u tych ludzi, ktrymi poza tym zupenie zawadnlimy. Bardzo nie-
zadowalajcy stan rzeczy, lecz ufam, e pewnego dnia uda nam si to urzdzi daleko lepiej.

Nienawi potrafimy wytworzy. Napicie ludzkich nerww podczas zgieku, niebezpieczestwa i

zmczenia czyni ludzi podatnymi na wszelkie gwatowne wzruszenia i sprawa polega tylko na skierowaniu
tej podatnoci na odpowiednie tory. Jeli sumienie opiera si, zm mu myli. Niech si tumaczy, e czuje
nienawi nie we wasnym imieniu, lecz w imieniu bezbronnych kobiet i dzieci, e kazano mu przebacza
swoim wasnym wrogom, nie za wrogom innych ludzi. Innymi sowy, niech utosamia siebie z tymi
kobietami i dziemi tylko do tego stopnia, by mg w ich imieniu przeywa sw nienawi, nie pozwl mu
jednak tego utosamienia posun tak daleko, by zrozumia, e wrogowie tamtych s i jego wrogami, a
zatem waciwymi obiektami przebaczenia.

Lecz nienawi najlepiej jest czy ze Strachem. Wrd wielu wad, tchrzostwo jest jedyn wad
bolesn; jest straszne w przewidywaniu, okropne w odczuwaniu, zawstydzajce we wspomnieniu.
Nienawi natomiast posiada swe przyjemne strony. Dlatego bywa ona czsto kompensat, ktr czowiek
nastraszony wyrwnuje sobie przeyte z powodu strachu udrki i upokorzenia. Im bardziej si hol, tym
bardziej nienawidzi. Nienawi jest rwnie skutecznym narkotykiem dla wstydu. By uczyni moliwie
gbok wyrw w jego mioci bliniego, powiniene wic przede wszystkim sparaliowa jego odwag.

Lecz nie jest to sprawa prosta ani atwa. Osignlimy wprawdzie to, e ludzie czuj si dumni z
wikszoci swych wad, tchrzostwa jednak nadal si wstydz. Zawsze gdy ju jestemy bliscy sukcesu pod
tym wzgldem, Nieprzyjaciel dopuszcza wojn, trzsienie ziemi lub jakkolwiek inn klsk i odwaga staje
si na powrt tak cenna w ludzkich oczach i tak bliska ludzkiemu sercu, e caa nasza praca zostaje
unicestwiona, a w yciu ludzkim pozostaje nadal przynajmniej jedna wada, ktrej ludzie naprawd si
wstydz. Denie do wytworzenia tchrzostwa w naszych pacjentach przynosi wic z sob niebez-
pieczestwo prawdziwego poznania i obrzydzenia samego siebie, co w konsekwencji prowadzi do alu i
pokory. I tak w ostatniej wojnie tysice ludzi, odkrywszy swe tchrzostwo, odkryo po raz pierwszy cay
wiat wartoci moralnych. W czasie pokoju moemy doprowadzi do stanu, w ktrym wiele ludzi
cakowicie ignoruje dobro i zo moralne; w czasie niebezpieczestwa natomiast dobro i zo staj si tak
oczywiste, e nawet my nie moemy ukry ich przed ludzkimi oczyma. I oto staje przed nami okrutny
dylemat: jelibymy popierali wrd ludzi sprawiedliwo i mio bliniego, dziaanie nasze byoby na rk
Nieprzyjacielowi, lecz jeli kierujemy ich ku niesprawiedliwoci, krzywdzie i nienawici, wczeniej czy
pniej doprowadza to (poniewa Nieprzyjaciel dopuszcza, by to doprowadzio) do wojny lub rewolucji, a
zarysowujca si wwczas ostro sprawa odwagi i tchrzostwa budzi tysice ludzi z ich moralnego
odrtwienia.

Zaiste, jest to przypuszczalnie jedna z przyczyn, dla ktrych Nieprzyjaciel stworzy wiat peen
niebezpieczestw - wiat, w ktrym sprawy moralnoci osigaj swj punkt krytyczny. Dostrzega On
rwnie dobrze, jak i ty, e odwaga nie jest po prostu tylko jedn z cnt, lecz form kadej cnoty w
momencie wystawienia jej na prb, to znaczy w momencie jej najwyszej realnoci. Czysto, uczciwo
czy lito cofajce si przed niebezpieczestwem s cnotami tylko warunkowo. Piat by litociwy, pki
lito nie staa si ryzykowna.

Moesz wic tyle samo straci, co i zyska, jeli twego pacjenta uczynisz tchrzem; moe on si
bowiem zbyt wiele dowiedzie o sobie samym! Oczywicie, istnieje zawsze szansa nie umierzenia, lecz
spotgowania wstydu i doprowadzenia do Rozpaczy. Byoby to wielkim triumfem. W tym wypadku
okazaoby si, i pacjent wierzc przyj od Nieprzyjaciela przebaczenie wszystkich innych grzechw
jedynie dlatego, e nie pojmowa w peni ich brzydoty, natomiast w wypadku tchrzostwa, gdzie poj ca
gbi jego sromoty, nie potrafi szuka Miosierdzia ani mu zawierzy. Obawiam si jednak, e pozwolie
mu zbyt daleko zabrn w szkole Nieprzyjaciela i wobec tego wie on ju dobrze, e Rozpacz jest
wikszym grzechem ni kady inny grzech, ktry j powoduje.
- 44 -
 Co do aktualnej techniki kuszenia do tchrzostwa - nie ma potrzeby zbyt wiele si nad tym rozwodzi.
Momentem zasugujcym przede wszystkim na uwag jest fakt, i rodki ostronoci wykazuj tendencj
wzmagania strachu. Nakazane jednak z urzdu i ogaszane publicznie rodki ostronoci staj si
stosunkowo szybko spraw rutyny i przestaj robi wraenie. Ty musisz postara si o to, by w umyle
pacjenta (obok wiadomej intencji spenienia spoczywajcego na nim obowizku) ugruntowa niejasne
przekonanie, e istnieje cay szereg rnych moliwoci, z ktrych bdzie mg, w ramach nakazanego
obowizku, skorzysta, a ktre dadz mu zudzenie nieco wikszego bezpieczestwa. Sprowad go z
drogi prostego nakazu ("Mam zatrzyma si w takim i takim miejscu i wykona to i to' ') na drog
skadajc si z szeregu wyimaginowanych moliwoci ("Gdyby zdarzyo si A - chocia ywi wielk
nadziej, e si nie zdarzy - mgbym zrobi B, natomiast gdyby doszo do najgorszego, mgbym jeszcze
zawsze zrobi C"). Mona rwnie rozbudzi zabobony, pod warunkiem, e nie zostan rozpoznane jako
takie. Cay dowcip polega na tym, by wytworzy w nim przekonanie, e moe liczy na co innego, do
czego mgby si uciec, ni Nieprzyjaciel i odwaga, ktr go obdarza, tak by to, co miao by cakowitym
oddaniem si obowizkowi, zostao, na skutek drobnych i nieuwiadomionych zastrzee, osabione i
unicestwione. Przez podsuwanie jego wyobrani szeregu urojonych rodkw, ktrymi ma zapobiec
"najgorszemu", moesz wytworzy w podwiadomych rejonach jego woli zdecydowane postanowienie, e
nie mie doj do najgorszego. Nastpnie, w momencie prawdziwego przeraenia, wtocz mu je w nerwy i
muskuy, a moesz osign to, e popeni ten fatalny czyn, zanim zorientuje si w twoich knowaniach.
Pamitaj bowiem, e liczy si jedynie czyn tchrzostwa; uczucie lku samo w sobie nie jest grzechem i
cho sprawia nam rado, nie przynosi nic dobrego.

Twj kochajcy stryj

Krtacz

30.
Mj drogi Piounie

Czasami zastanawiam si, czy ty przypadkiem nie sdzisz, e posano ci na wiat dla twojej
wasnej przyjemnoci. Jak dowiaduj si, nie z twego aonie ubogiego sprawozdania, lecz z raportu
Policji Piekielnej, zachowanie pacjenta w czasie pierwszego nalotu przeszo moje najgorsze
przewidywania. By bardzo przestraszony i uwaa si za wielkiego tchrza; dlatego nie by ani troch
dumny z siebie, lecz wypeni wszystko, czego wymaga od niego obowizek, a by moe nawet troch
wicej. Wszystko, co w tej cakowitej klsce moesz zapisa po stronie zyskw, to irytacja pacjenta z
powodu psa, ktry wlaz mu pod nogi, troch nieumiarkowania w paleniu papierosw i zapomnienie o
modlitwie. I co ty waciwie chcesz zyska, skomlc przede mn i narzekajc na trudnoci? Jeeli szukasz
"sprawiedliwoci" takiej, jaka istnieje u Nieprzyjaciela, i sugerujesz, e naley wzi pod uwag twoje
moliwoci i intencje, to nie jestem pewien, czy nie zostaniesz oskarony o herezj. Tak czy inaczej,
wkrtce przekonasz si, e sprawiedliwo Pieka jest cakowicie realistyczna i interesuje si wycznie
rezultatami. Przynie nam straw lub bd sam straw.

Jedyny konstruktywny fragment twego ostatniego listu to ten, w ktrym wzmiankujesz, e

spodziewasz si wci jeszcze dobrych rezultatw mogcych wynikn ze zmczenia pacjenta. Z tym
mona by si zgodzi. Lecz to nie wpadnie samo przez si w twoje rce. Zmczenie moe bowiem
doprowadzi take do kracowej agodnoci, spokoju umysu, a nawet do czego w rodzaju wizji. Jeli
widywae czsto ludzi, ktrych zmczenie doprowadzao do gniewu, zoliwoci i zniecierpliwienia, to
dlatego, e ludzie owi mieli skutecznie dziaajcych kusicieli. Jest rzecz paradoksaln, e umiarkowane
zmczenie jest podatniejsz gleb dla zego humoru ni zupene wyczerpanie. Zaley to czciowo od
przyczyn natury fizycznej, lecz czciowo take od czego innego. To nie zmczenie jako takie jest
powodem gniewu, lecz niespodziewane dania, ktre stawia si czowiekowi ju zmczonemu. Jeeli
ludzie czegokolwiek si spodziewaj, to wkrtce ulegaj zudzeniu, e maj do tego prawo, a wtedy
wiadomo zawodu, przy odrobinie zrcznoci z naszej strony, atwo mona przemieni w poczucie
krzywdy. Dopiero gdy ludzie poddadz si nieuniknionej koniecznoci, zrezygnuj z wszelkich nadziei na
ulg i odprenie oraz przestan wybiega myl choby na p godziny naprzd, zjawia si niebezpie-
- 45 -
czestwo pokornego i agodnego znuenia. Dlatego by uzyska jak najlepsze rezultaty ze zmczenia
pacjenta, musisz karmi go zudnymi nadziejami. Karm go pozornie susznymi i przekonywajcymi
argumentami na to, e nalot si ju nie powtrzy. Do stara, by pociesza si myl o tym, jak bardzo
bdzie si rozkoszowa swym kiem nastpnej nocy. Staraj si sztucznie spotgowa jego znuenie,
podsuwajc mu myl, e ono wkrtce minie; z chwil bowiem gdy napicie nerwowe mija, lub wydaje im
si, e mija, ludzie uwaaj, e doszo ono ju do ostatecznych granic i byoby na dalsz met nie do
zniesienia. W tej sprawie, podobnie jak w wypadku tchrzostwa, naley unika cakowitego zdania si
pacjenta na ask Nieprzyjaciela. Niezalenie od tego, co pacjent mwi, niech wewntrznie bdzie
nastawiony nie na zniesienie wszystkiego, cokolwiek go spotka, lecz na zniesienie' tego "przez rozsdny
okres czasu" - a ten rozsdny okres niech bdzie krtszy ni przypuszczalne trwanie prby. Nie ma
potrzeby, by by o wiele krtszy; przy atakach na cierpliwo, czysto i mstwo jest rzecz bardzo
zabawn sprawi, by pacjent zrezygnowa z walki wanie wtedy, gdy (o gdyby on to wiedzia) by tylko o
krok od zwycistwa.

Nie wiem, czy jest rzecz prawdopodobn, aby pacjent spotka sw dziewczyn w warunkach takiego
napicia nerwowego. Jeli spotka, zrb uytek z tego faktu, e do pewnych granic zmczenie czyni kobiety
bar- dziej rozmownymi, a mczyzn mniej. W takich okolicznociach mona wywoa; nawet midzy
zakochanymi, wiele skrytych rozdwikw i uraz.

Przypuszczalnie sceny, ktrych obecnie jest wiadkiem, nie dostarcz materiau do intelektualnego
ataku na jego wiar; twoje poprzednie niepowodzenia wytrciy ci t bro z rki. Lecz istnieje pewna
moliwo, uczuciowego zaatakowania wiary, ktr to prb mona jeszcze podj. Polega ona na tym,
aby pacjent po raz pierwszy zobaczywszy rozbryzgane na cianie szcztki ludzkie, odczu, e to jest obraz
tego, "czym w rzeczywistoci jest wiat", i e caa jego religia bya tylko fantazj. Chciej zauway, e
zupenie zatarlimy w ich wiadomoci znaczenie wyrazu "rzeczywisty". Kto z ludzi mwi na przykad o
pewnym gbokim duchowym przeyciu: "Wszystko, co si rzeczywicie zdarzyo, to to, e usyszelimy
troch muzyki w jasno owietlonym budynku"; tu rzeczywisty" oznacza nagie fakty fizyczne oddzielone"
od innych elementw dowiadczonych w przeyciu. Z drugiej strony ten sam czowiek powie: "atwo
wam dyskutowa o tego rodzaju skoku, gdy sobie tutaj siedzicie w fotelach, ale wzbijcie si tam w gr i
zobaczcie sami jak to rzeczywicie wyglda"; tu "rzeczywisty" uyte jest w sensie zupenie przeciwnym,
dla oznaczenia nie faktw fizycznych (ktre je znaj, gdy siedzc w fotelach dyskutuj na ten temat), lecz
emocjonalnego oddziaywania tych faktw na wiadomo czowieka. Jednego i drugiego zastosowania
tego wyrazu mona broni; w naszym jednak interesie ley, aby oba te znaczenia szy zawsze ze sob w
parze, tak aby emocjonalna warto wyrazu "rzeczywisty" moga by umieszczona raz po jednej, raz po
drugiej stronie przeywanego dowiadczenia, w zalenoci od tego, co nam bdzie bardziej odpowiadao.
Oglne prawido, ktremy im do zrcznie zasugerowali, brzmi: we wszystkich przeyciach, ktre mog
ludzi uczyni lepszymi lub szczliwszymi, rzeczywiste" s jedynie fakty fizyczne, za wszelkie duchowe
elementy s "subiektywne"; przeciwnie, we wszystkich przeyciach, ktre mog zniechci lub duchowo
rozbroi, jedyn rzeczywistoci s elementy duchowe, a kto je ignoruje, jest dezerterem, uciekajcym
przed rzeczywistoci. I tak, wedug naszego prawida, kiedy si czowiek rodzi, licz si jako
"rzeczywiste" krew i bl, za sama rado z narodzin jest tylko subiektywnym zudzeniem; , w mierci
natomiast jedyn "rzeczywistoci" jest trwoga i brzydota. Nikczemno znienawidzonej osoby jest
"rzeczywista" - nienawi pozbawia zudze, pozwala ludzi osdza trzewo i widzie takimi, jakimi s;
natomiast czar ukochanej osoby jest jedynie subiektywnym otumanieniem, kryjcym "rzeczywist"
przyczyn tego zjawiska, ktr jest dza seksualna lub nadzieja materialnych korzyci. Wojna i ubstwo
s "rzeczywicie" okropne; pokj i dostatek to s nagie fakty fizyczne, o ktrych zdarza si ludziom
myle z sentymentalnym upodobaniem. Stworzenia zawsze si oskaraj wzajemnie o to, e chc
rwnoczenie "zjada ciastka i posiada je", lecz dziki naszym wysikom znajduj si czciej w tej
niemiej sytuacji, e pac za ciastka, a nie jedz ich. Jeli naleycie pokierujesz twoim pacjentem, to bez
trudnoci uzna on swe wzruszenie na widok ludzkich wntrznoci za objawienie Rzeczywistoci, natomiast
wzruszenie, ktrego dozna na widok szczliwych dzieci lub piknej pogody, tylko za zwyk uczu-
ciowo.
Twj kochajcy stryj
Krtacz

- 46 -
31.
Mj drogi, mj bardzo drogi Piounie, Moja pieszczotko, Moje oczko w gowie,

Jake bardzo si mylisz, pytajc mnie kwilcym gosem, teraz gdy wszystko jest stracone, czy
wyrazy uczucia, z jakimi si do ciebie zwracam, nic od samego pocztku nie znaczyy. Nic bardziej
bdnego! Bd spokojny, moja mio do ciebie i twoja mio do mnie s kubek w kubek takie same. Ja
zawsze podaem ciebie, a ty (biedny gupcze) podae mnie. Rnica polega jedynie na tym, e ja
jestem silniejszy. Myl, e mi ci teraz dadz; jeli nie caego, to przynajmniej czstk ciebie. Czy ci
kocham? Ale oczywicie, e tak. Tak znakomitym kskiem nigdy si jeszcze nie tuczyem.

Pozwolie duszy ludzkiej wymkn si z twych rk. Wycie podranionego godu odbija si w tej chwili
echem po wszystkich regionach Krlestwa Haasu, w d a do samego Tronu. Myl o tym przyprawia
mnie o szalestwo. Jake dokadnie zdaj sobie spraw z tego, co si wydarzyo wwczas, gdy ci go
porwali! Gdy zobaczy ci po raz pierwszy, oczy jego otwary si nagle na wszystko (czy nie tak?), a
zarazem rozpozna t czstk, ktr w nim miae, i zrozumia, e jej ju nie masz. Pomyl tylko (i niech to
bdzie pocztkiem twej agonii), co on odczu w owej chwili; to tak jak gdyby strup odpad od zastarzaej
rany, jak gdyby wyzwoli si z ohydnej, podobnej do liszaja skorupy, jak gdyby pozby si ta na zawsze
plugawego, wilgotnego, lepicego si do ciaa okrycia. Na Pieko! Do ju naszej niedoli, gdy widzimy
ich, jak za ziemskiego ycia zrzucaj z siebie zabrudzone i niewygodne odzienie, zanurzaj si w gorcej
kpieli i prc z ulg swe zmczone ciao, wydaj lekkie pomruki zadowolenia. A c dopiero powiedzie
o tym ostatecznym wyzwoleniu i cakowitym oczyszczeniu?

Im wicej si o tym myli, w tym gorszym wietle przedstawia si caa sprawa. Tak atwo przez to
wszystko przebrn! adnych stopniowo narastajcych obaw, adnych orzecze lekarskich, adnej lecznicy
ni sali operacyjnej, adnych zudnych nadziei na utrzymanie si przy yciu; proste, momentalne
wyzwolenie. W jednym momencie wydawao si, e cay wiat jest nasz; huk bomb, rozsypujce si w
gruzy domy, gryzcy puca dym wybuchw i cierpki smak w ustach, piekce ze zmczenia stopy, serce
zamierajce od okropnoci, zawrt gowy, obolae nogi; w nastpnej chwili wszystko mija, mija jak zy sen
i nie ma ju adnego znaczenia: Pokonany, wyprowadzony w pole durniu! Czy zauwaye, w jak
naturalny sposb - jak gdyby si po to urodzi - ten z ziemi zrodzony robak wszed w nowe ycie? Jak
wszystkie jego wtpliwoci stay si w okamgnieniu mieszne? Wiem, co to stworzenie mwio do siebie w
owej chwili! "Tak. Oczywicie. Zawsze bywao tak samo. Wszystkie okropnoci tak samo si koczyy;
coraz gorzej i gorzej, przechodzenie przez co w rodzaju wskiego garda, a naraz, w chwili gdy
wydawao ci si, e zostaniesz zmiadony, znalaze si poza tym wszystkim i nagle wszystko znw jest
dobrze. Wyrywanie zba dokuczao coraz bardziej i bardziej, a potem nagle zba ju nie byo. Sen
przemieni si w koszmar, a wtedy obudzie si. Umierasz i umierasz, a potem nagle jeste poza mierci.
Jake mogem w to kiedykolwiek wtpi?"

W chwili gdy zobaczy ciebie, zobaczy rwnie Ich. Zdaj sobie spraw z tego, jak to wygldao.
Zatoczye si wstecz oszoomiony i olepiony, raniony Ich widokiem bardziej ni on bombami. C za
ponienie! - e to co, powstae z ziemi i z muu, mogo sta prosto i rozmawia z duchami, przed ktrymi
ty, bdc sam duchem, moesz si tylko kuli. Moe si spodziewae, e lk i niezwyko tego spotkania
zniwecz jego rado. Lecz to jest przeklta sprawa; czyste duchy s nieznane oczom miertelnikw, a
jednak nie s im obce. A do tego momentu nie mia najsabszego pojcia, jak bd wyglda, a nawet
wtpi w ich istnienie. Lecz gdy ich ujrza, zda sobie spraw z tego, e ich zawsze zna, jak rwnie z
tego, jak rol kady z nich odegra w niejednej godzinie jego ycia, kiedy przypuszcza, e jest
osamotniony; teraz mgby si zwrci do kadego z nich nie z pytaniem: "Kto ty jeste?", lecz ze
sowami: "A wic to ty bye ze mn przez cay czas". Wszystko, czym byli dla niego i co mwili,
odywao w jego pamici w chwili tego spotkania. Niejasne uwiadamianie sobie obecnoci przyjaci
wok siebie, ktre ju od dziecistwa nawiedzao go w chwilach osamotnienia, zostao nareszcie
wyjanione; owa wewntrzna muzyka, przewijajca si dyskretnie poprzez kade czyste doznanie, ktra
zawsze wymykaa si jego pamici, zostaa nareszcie odnaleziona. Rozpoznanie uczynio go wolnym i
swobodnym w ich towarzystwie, nieomal zanim jeszcze znieruchomiay jego zwoki. Tylko ty pozostae
odepchnity na ubocze.
- 47 -
 Ujrza nie tylko Ich; on ujrza rwnie Jego. To zwierz, ta istota zrodzona w ku moga spoglda
na Niego. To, co jest dla ciebie duszcym i olepiajcym ogniem, dla niego jest orzewiajcym wiatem,
jest sam jasnoci, i przyjmuje posta Czowieka. Gdyby mg, chciaby to padnicie pacjenta na twarz
w Obecnoci, to jego uczucie odrazy do samego siebie i cakowite poznanie swych grzechw (tak,
Piounie, nawet janiejsze poznanie ni twoje) interpretowa na podobiestwo twoich wasnych dozna,
owego dawicego i paraliujcego uczucia przy zetkniciu si z tym miertelnym wiewem idcym z
samego wntrza Nieba. Pozbd si jednak niemdrych zudze. Z kar moe si jeszcze spotka, lecz
kary te przyjmuj oni ze skwapliwoci. Nie zamieniliby jej na adn ziemsk uciech. Wszystkie rozkosze
zmysw, serca lub intelektu, ktrymi moge go niegdy kusi na ziemi, nawet rozkosze cnoty samej, maj
dla niego, w porwnaniu z obecn sytuacj, tak warto, jak miayby na wp zwide wdziki
urowanej ladacznicy dla mczyzny, ktry dowiaduje si, e jego prawdziwie ukochana (ktr cae ycie
miowa, a sdzi, e umara) yje i stoi wanie u jego drzwi. Pacjent zosta porwany w w wiat, gdzie
zarwno cierpienia, jak i rozkosze, nabieraj wartoci niewymiernych i gdzie caa nasza arytmetyka
zawodzi. Jeszcze raz spotykamy si z czym niewytumaczalnym. Obok przeklestwa niedonych
kusicieli, takich jak ty, najwikszym przeklestwem, jakie nas spotyka, to niepowodzenie naszego
Departamentu Wywiadu. Gdybymy tylko mogli odkry, do czego On naprawd zmierza! Niestety!
Niestety! Wiedza ta, w istocie swej tak nienawistna i budzca najwysze obrzydzenie, bdzie nam jeszcze
nieodzownie potrzebna do zdobycia Wadzy. Czasami jestem na skraju rozpaczy. Wszystko, co mnie
podtrzymuje, to przekonanie, e nasz Realizm, nasze odrzucenie (wbrew wszelkim pokusom) wszystkich
nonsensw i pustych frazesw, musi w kocu zwyciy. Tymczasem pozostaje mi policzy si z tob. Z
najwikszym szacunkiem podpisuj wasnorcznie

Twj coraz Drapieniej ci miujcy stryj

Krtacz

- 48 -