Tarih ne demektir?

sorumuzageri dnecek olursak, ilk olarak, Sami dillerin-de daha ok

zamanla ilgilianlamlar yklenmi olan ve Trkede byle bir kulla-nm da bulunan tarihin,islm
tarihiliinde, tank olunmu olaylar kayt altna almak zere yllklar(annales)yazma anlamnda
kullanldn syleyebiliriz (Ro-senthal1952, s. 14). Bat dillerinde history, historia, vb.
biimlerdekarmza -kan ve Trkemizdeki tarihin karl olan szck de
Yunanca historeindengelmektedir. Historein, Yunancada aratrma yoluyla
bilme/renmeanlamnda, ayrca hikye ve tarih anlamlarnda kullanlmtr.
iinde bulunduumuz ada ise,tarihin kullanld farkl anlamdan sz edi-lebilir.
Bunlarn ilki, zamanlailikili olan; yani belli bir takvimlemeye gre herhan-gi bir olayn ne
zamangerekletiini sylerken kullanlan anlamdr. ikincisi, gemiin tm olaraktarihtir. imdiye
dek olan biten, retilmi, yaplm her eyi kapsayan zamandilimine gemi dendiinde, tarih
etkisiz bir olaylar deposu ola-rakgrlebilir, fakat tarihi byle alglamak yanltr; nk bugnk
eylemlerinve olaylarn kkleri ya da nedenleri hep bu gemi denen alanda bulunmaktadr(a.y.).
ncs, gemie ilikin aratrmalar yapan bir alma alan olaraktarih-tir; yani Ayhan Bakn
deyiiyle ....imdi ile gemi arasndakiilikilerin nasl olduunu gsteren bir yol haritasdr.
nc anlamdakitarihin rn olan tarih yazcl, yine Baka gre, ilgili kltrn yolharitasn
karmakla, ayrca sz konusu kltrn yakn ilikide olduu dierkl-trlerle ilikilerini de ortaya
koymakla ykmldr
amzda, tarihin farklanlamndan sz edilebilir:Zamandizinsel (kronolojik) anlam,
Gemiin tmolarak tarih, 3. Gemie ilikin aratrmalar yapan bir alma alan olaraktarih.
Tarih yazcl, nc anlamyla tarihin bir rndr.
Tarihi,insan anlamann ve onun neyi neden yaptna ilikin bilgi ortayako-
yabilmenin ya da ortaya konmu bilgileri kavrayabilmenin olmazsa olmazkoulu diye tanmlamak
da olanakldr.
Bazdnrlerin tarihe baklarn zetle aktarmak gerekirse, unlarsylene-
bilir: Batda tarih felsefesinin kurucusu olarak grlen GiambattistaVicoya gre tarih, insan
topluluklarnn ve onlarn kurumlarnn tarihidir.Vico ilkel insann ba-latt gelimelerden ne
kacan nceden grdfikrini temelsiz bulur (Col-lingwood 2010, s. 80). Tarih insan
yappetmelerinden olutuundan onda bir plan varsa da bu plan btnyle insanaaittir (Bak
2004, s. 119). Viconun dncesin-de tarih salt insan zihnininbir rn deildir, aksine, insan
doas ancak tarih ara-clylaanlalabilmektedir (a.y.). nk tarih, insanlarn farkl zamanlarda
dei-ikbiimlerde kendilerini ifade etmelerini kapsamakta, insann bir bakmakarak-terini
oluturmaktadr (Gardiner 1962, s. 10). Tarihi yapan insan olduuiin, tarih insan tarafndan
bilinebilir (a.y., s. 11), hatta Yeni Bilimdedoruluun bilgisi iin tek salam kalk
noktas, verum ile factumun-yanidoru ile olgunun- birbirleri-ne getii ve dnt toplumsal-
sivildnyann bizzat kendisi olarak gsteril-mektedir Raymond Aron tarihe, dar
anlamyla insangemiinin bilimi, geni anlamyla kltrn, trlerin, gkyznn ve
yeryznnaratrlmas tanmn getirmi ve bu tanmlamada doa-insan ilikisini gznnde
bulundurmutur (Aron 1961, s. 13). Doa-insan ilikisini gz nndetutan bir baka yaklam da
Teoman Duralya aittir. Duralya gre tarih, insannbiyolojik olarak eksikliini duyduu eyin ye-
rine gemek zere giriimdebulunup kazand olaydr....evrimin olduka kendi-ne zg bir
devamllolarak grlr.
KarlJasperse gre tarih, insana kendini grmeyi, deerlendirmeyiretmesi
bakmndan, onu kendi ana banazca ve bilinsizce balanmaktankurtarr. Tarih, Jasperse
gre insann kendisini onaylamas bakmndan engl nesnel gerekliktir ve insanl en geni
haliyle tabloya aktarr, adainsan iin gerekli ltleri ortaya koyar ve aa bilinsizce bir
ballktaninsan kurtarr; ksacas, in-sana kendini grmeyi retir.
KarlPoppere gre, insann tarihinin en nemli ksm felsefeyi ve dini deie-ren
insan dncesi ve bilgisinin tarihidir (Popper 1975, s. 185); nk Popperta-rihin insanln
bilgisi ve bu bilgi zerine ortaya atlan kuramlarntoplamndan olutuu grndedir. Karl
Poppere gre tarih, insanlnbilgisi ve bu bilgi zerine ortaya atlan kuramlarn toplamndan
oluur; buyzden de insann tarihinin en nemli ksm felsefeyi ve dini de ieren insandncesi
ve bilgisinin tarihidir.
Ortegay Gasset eyler iin doa ile insan iin tarihin ayn anlama geldiini ile-
risrm, insann kendi yaptklar dnda doasnn olmadn sylemitir(Gas-set 1941, s. 217).
Gemii insann yaamnn kendisi olarak deerlendirenGassete gre tarih, ....iinde
yaadmz en kesin gncelliin bilimidir(Gasset 1992, s. 113). yleyse gemi anlamnda
kullanlan tarihin, insannemli lde belirle-mekte ve gnlk hayat da etkilemekte olduu gz
nnealndnda gnlk ha-yatn sorunlarnn da tarih aratrmalarna konu olmasneredeyse
kanlmazlar.
Braudelin tarihe ilikin dncesi detarihin insanlar, insanlarn da tarih tarafn-dan yapld
ve kaderlerininonun tarafndan biimlendirildii ynndedir (Brau-del 1992, s. 31). Braudelegre
tarih, olanakl tm tarihlerin-dnn, bugnn, ge-leceinretilerinin-bir toplamdr ve en byk
hata, bu toplam oluturanpara-lardan herhangi birini dierlerini dlayacak biimde tercih
etmektir(a.y., s. 64-65). Byle bir tercih yapp ona saplanmak tarihinin dierretilerin
yaklamlarn gzden karmas sorunuyla karlamasna neden olur(a.y.).
insanvaroluuna dayanak oluturan her trl ilke, dnce, deer, gelenek ve
kurumve bunlar dolaysyla ortaya kan her trl kltr verisi, Mengoluya g-retarihsel varlk
alannn oluumunu salar ve bu varlk sahasn anlamamzn ennemli rehberi olarak karmza
kar
AntikYunan doa filozoflarnca ele alnan ilk sorun olan arkhenin neolduunun
anlalmas ile insana ve onu evreleyen evrene ilikin dierunsurlarn da aklanmasnn
kolaylaaca beklenebilir.
Bakagre, tarih dncesinin felsefe alanndaki yerinin salamlamas,
felse-feningndemine ahlk, devlet, toplum vb. sorunlarn girmesiyle birlikte olmu;arkhe, devlet,
toplum sorunlar ve felsefenin kendi tarihi, felsefe ile tariharasnda iten ie bir balant
olumasna yol amtr
TarihFelsefesi nedir? sorusuna verilen iki temel yant ve bu yantlarn
TarihFelsefesini balangcndan gnmze nasl biimlendirdiini anlamayaal-acaz. Bu
yantlardan ilki dnce ufkumuzu tarihin ontolojik biryorumlanna doru aarken, ikincisiyse
tarihi, bir bilgi, hatta bilimselbilgi sorunu olarak grme-mize olanak salyor.
Resgestae, Latincede yaplm iler/eyler anlamnda kullanlan
birtamlamadr. Bu tamlama, zamanla, gemite yaplm tm ilere gndermedebulunmak zere
kullanlm ve bu kullanm, bizde tarih szcyle karlananhistoria szcnn ilk anlamn
oluturmutur.
Gemii bir btn hlinde kavramayagirien felsefe sistemleri, tarihe ontolojik bir yaklamn
ifadeleri olarakyorumlanabilir. Ontoloji, daha ncesinde de metafizik, varltek tek nitelikleriyle
deil de bir btn olarak kavramay ve anlamlandrmayamalayan felsefe disiplinidir.
19. yzylda zellik-le Almanidealizmini karakterize eden dnrlerin tarih felsefesi
almalar, bi-rertarih metafizii ya da ontolojisi nitelii tamtr.
,insann kendi yaamn anlaml ve deerli klma abalarnn bir ifa-desi olanbu genel sorulara
verilmesi denenmi yantlar hem ok eitlidir hem de buyantlar dile getirmi dnrler
arasnda belirli bir uzladan sz etmekhe-men hemen olanakszdr. Tarihte var olduu ileri
srlen ereklilik konusundaor-taya atlan savlar, bu sylediklerimize iyi bir rnek oluturur.
Kimidnrlere gre, 1. Tarihte bir ereklilik vardr, 2. Tarihteki erein neolduunu gemie ba-
karak saptayabiliriz ve 3. Bu sayede gelecek hakkndandeyilerde (prediction)bulunabiliriz. Bu
sylenenlere kar karak,tarihte sanlann aksine ereklilik ad-na en kk bir eyin bile
bulunmadnve bu yzden gelecek hakknda sz sylemeye hakkmzn olmadn
syleyendnrler de bulunur.
Historiarerum gestarum,
Latincedeyaplm ilerin/eylerin anlatm, yklenmesi anlamnda kullanlan birtamlamadr. Bu
tamlama, gemite yaplm tm ilerin yazya geirilmesianlamnda kullanlr ve bu kullanm,
bizde tarih szcyle karlananhistoria szcnn ikinci temel anlamn oluturur.
Alman Tarih Okulu, kkeni vegeliimi bakmlarndan daha ok Alman idealist filozof Johann
Gottfried vonHerdere bal olan ve sekin dnrleri arasnda Wilhelm von Humboldtun(1767-
1835) bulunduu tarih okuludur. Bu okulun yaklamna gre tarih bilgisi,bir halkn kendisiyle ilgili
bilincinin ne olduunun belirlenmesi yoluylayalnzca o halk iin geerli olabilecek trden bir
bilgidir.
Wilhelm Dilthey (1833-1911),Alman Tarih Okulundan etkilenerek tarih bilimini temellendiren,
andageliip yaygnlk kazanarak bilimsel bilgi tartmalarn kuatm olanpozitivist anlaya
iddetle kar km ve onlarn ne srdklerinin aksine,doa bilimleri yannda, insann ve yapp
ettiklerinin inceleme konusu klndbaka bir bilimsel aratrma sahasnn var olduunu srarla
savunmutur.
 Historiarerum gestarum anlamy-la tarih felsefesi, tarih yazan kiinin
bilgietkinliini asl sorun olarak ne karan bir tr bilim felsefesi, birmetodoloji eletirisidir.
Birbilim olarak tarihin felsefesi, her ne kadar bin yllara uzanan kkleresahip-se
de bir felsefe disiplini olarak ancak 19. yzyln ikinci yarsndansonra ortaya kmtr (a.y., s. 14).
zellikle Herdere bal kalan AlmanTarih Okulunun a-lmalaryla byk bir gelime gsteren
tarih bilimi,19. yzyln ortalarndan son-larna doru, Wilhelm Diltheyn tinbilimlerini
temellendirme almalar sra-snda salam bir eletiri vesorgulama szgecinden geirilmitir.
Diltheyagre, tarih/toplum gerekliini kendilerine konu edinen bilimler, uzun
zamandanberi, dier bilimler (Dilthey doa bilimlerini kastetmektedir) ara-sndakiyerlerini ve
dayandklar temelleri aramakla megul olmulardr.
Dilthey,doa bilimlerinin de ortaya kmasn olanakl klan eyin tinsel
olgular,yani in-san yapp etmeleri olduunu ve bu yapp etmelerin de tarih ierisindegelitiini,
yani tinsel dnyann tarihsel bir temele sahip olduunusavunmutur. Diltheyn her eyi tarihsel
balam ierisinde anlamlandrd-nve bu ynyle yalnzca historia rerum gestarumanlamnda bir
tarihfelsefesi-nin deil, ayn zamanda bilime ynelik yaklamlarda etkili olan tarihselciliinde bir
temsilcisi olduunu sylememiz kolaylar.
20.yzyln nemli tarih felsefecilerinden Robin George Collingwood,
tarihintanmna, nesnesine, yntemine ve ereine ilikin drt temel soru sorarken,asln-da tarihin
epistemolojik ynn ne karmakta, yani historia rerumgestarum anlamyla tarih felsefesi
yapmaktadr.
Tarihselcilik(historismus/historism), insann dnce ve
emeinden km her eyintarih ierisinde, bir birliktelik- toplumsallk ortamnda olutuunu ve
bueylerin tarihin her dneminde deiiklie uradn savunan grtr. Bugre gre, bilim,
sanat, meslekler, hatta felsefe bile, tarihsel bir temelesahiptir; insann bu dnce ve eylem
rnlerinin her biri, insan ve toplumtarih srecinde deitike deiim gsterir.
Collingwood,tarihe ilikin drt temel soru sorar:
1.Tarihin tanm nedir?,
2.Tarihin nesnesi nedir-yani tarih neyiaratrr?,
3.Tarihin yntemi nedir? ve
4.Tarihin (hemgemiin tm olarak hem de bir bilim olarak) erei nedir?
Collingwooda gre tarihin deeri,insann ne yapp ettiini dolaysyla ne olduunu, yani doasn
bizeretmesindedir.
Tarihbiliminde ilerleme nasl olur, so-rusuna Collingwoodun verdii
yant,kantlarn yorumlanmas diye ifade edile-bilir.
tarihinne iin olduu sorusunun yant Collingwooda gre insann kendisini
bilmesiiindir (a.y.). Collingwoodun in-sann kendisini bilmesi ile kastettii,insann insan olarak
doasn- yani insan insan yapan eyi ya da eyleri-bilmesidir ve tarihin deeri de insann ne
yapp et-tiini dolaysyla da neolduunu bize retmesindedir.
tarih felsefesi, felsefenin iki temelsorusunu, varla ve bilgiye ilikin
sorular temel alan ve bu sorularek-seninde tarihi anlamaya ve yorumlamaya alan bir
disiplindir.
TarihFelsefesi bir alma alannn ad olarak ilkin 18. yzylda telaffuzedilmi-
tir.
Collingwoodagre bu terimi ilk kullanan dnr Voltaire olmutur.
insanlktarihinin eletirel bir bakla ele alnmasn ve ilkelerinin belir-
lenmesiniamalayan bir almaya-baka bir syleyile, geleneksel tarih anlayn-dankopmaya-
duyulan gereksinim ancak 18. yzylda ortaya kmtr.
tarihfelsefesini tarih dncesinden ayran temel ltn ne ya da neler olduusorusuna yant
aramak kanlmaz grnmektedir.
Collingwooda gre bu soruya Voltaireinverecei yant eletirel yntem ve z-gn dn,
Hegelin verecei yantevrensel bir tarih ya da dnya tarihi, poziti-vistlerin verecei yant isetarih
biliminin aklamakla ykml olduu ve gemi-teki olaylar belirleyengenel yasalarn
kefedilmesi ynndedir.
Ona gre 18. yz-yla gelindiindematematik yntem, teolojik yntem ya da doa bilimlerinin
yntemi gibiyntemler kullanlarak anlalamayacak yeni bir soru ya da sorunlar gru-bukarmza
kmakta ve bu sorunlar grubu da-yani dzenlenmi-rgtlenmi vesistemletirilmi tarih
aratrmalarnn varlyla ortaya kan felsefsorunlar grubu-ayr ve kendine zg bir alma
alannn varln zorunluklmaktadr. ite Tarih Felsefesi tam da bu alma alannn hak
ettiiisimdir.
Collingwoodagre, 18. yzyla gelindiinde matematik yntem, teolojik yntem ya da
doabilimlerinin yntemi gibi yntemler kullanlarak anlalamayacak yeni bir soruya da sorunlar
grubu karmza kmakta ve dzenlenmi-rgtlenmi vesistemletirilmi tariharatrmalarnn
varlyla ortaya kanfelsef sorunlar grubu, ayr ve kendine zg bir alma alannn, yani
tarihfelsefesinin varln zorunlu klmaktadr
Pitirim Sorokinegre, derin ve uzayan bunalm koullarnda insann, toplum ve insanlnnasl,
niini, nereden gelip nereye gittii zerinde dnme ve ince-lemeeilimi artmaktadr (Sorokin
1972, s. 15). Hatta Sorokin anlaml tarihfelsefe-lerinin, anlalabilir tarihsel olay yorumlarnn ve
toplumsal-kltrelsreler zeri-ne yaplan nemli genellemelerin ou bunalm-felket ya
dagei-zlme d-nemlerinde, yahut bu tr dnemlerin hemen ncesinde vesonrasnda ortaya
k-tn savunur (a.y. , s. 15-16). Bu savn da Eski inve Hint kltrnden Bat kl-trne kadar
pek ok rnekle gerekelendirmeyealr. ibn Haldnun Mukaddi-mesi de bu geni rnek
yelpazesindeyerini almtr:
Sorokine gre, anlamltarih felsefeleri, anlalabilir tarihsel olay yorumlar vetoplumsal-kltrel
sreler zerine yaplan kaydadeer genellemelerin nemliounluu, bunalm ya da gei,
bazen zlme dnemlerinde, yahut bu trdnemlerin hemen ncesinde ve sonrasnda ortaya
kmaktadr. Sorokin, bu tezineibn Haldnun Mukaddime adl yaptnrnek olarak gsterir.
Ro-nald Field Atkinsona gre tarihisorun olarak ele alan dnrler asl olarak an-lam, tarih
ifadelerinindoruluu-nesnellii, aklama, nedensellik gibi sorunlarla dailgilenmilerdir.
Tarihteki ilkeleri yadsmannfilozofu/(lar) en ksa zamanda hataya gtrecei-ni dnen
Atkinson,felsefeye tarihe bakma ve onu dier dnce alanlar arasn-da doru birbiimde
konumlandrma grevini yklemitir (a.y.). Bu balamda He-gel, Marx,Toynbee gibi nemli
dnrlerin, tarih felsefesinin tarihle ilikisibak-mndan birinci srada gelmesi anlam
kazanmaktadr:
Tarih felsefesi Walsha gre kendiiinde ikiye ayrlr: bunlardan ilki, tarihte an-lam, btnlk, yasa,
ama gibisorunlar inceleyen tarih metafizii; ikincisi de ta-rih almalarndaortaya kan
sorunlar, tarihte aratrma yntemi/yntemleri, bil-giningvenilirlii, aklama, kantlama vb.
sorunlar konu edinen analitik tarihfelsefesidir (Walsh 1976, s. 26). Analitik tarih felsefesini,
bukonulara eilmesiyle, bilim felsefesinin bir kolu olarak deerlendirmekolanakldr.
Atkinson tarih metafiziine unedenlerden dolay ok fazla eletiri yneltildi-ini ve tarih
metafiziiningvenilmez bulunduunu ileri srmtr: 1. Geni ge-nellemeler tarihselkantlar
kullanlmadan yaplmaktadr; 2. Tarih zorunlu ilkelere dayanarakaklanmaya allmakta fakat
bu aba tarihten verilerle destekleneme-mektedir.
1. Tarih, aadaki medeniyetlerin hangisinin tarihanlaynda, tank olunmu olaylar kayt
altna al-mak zere yllklar (annales)yazma anlamnda kul-lanlmtr?
a. Msr Yunan Fenike Roma islm
2. Aratrma yoluyla bilme, renme ve ykleme,tarih anlamlarnda kullanlan szcn kk
hali ve ait olduu dilaadakilerden hangisidir?
a. Geschichte-Almanca History-ingilizce Historia-Latince
b. Historein-Yunanca Tarih-Arapa
3. Gemite kalan insan-toplum olaylarn bir btnolarak ifade eden Latince terim
aadakilerden han-gisidir?
a. Rerumnatura Rescogitans Res gestae
b. Historiarerum gestarum Resextentia
4. Tarihi bir varlk sorunu olarak yorumlayan birfelse-feciyle, onu bir bilgi etkinlii olarak gren
felsefecinin ortakvarsaym aadakilerden hangisidir?
a. Tarihteereklilik vardr. Tarihselolaylar bilinebilir.
b. Tarihtekerrrden ibarettir. Tarihteyasalar vardr.
c. Tarihgemi olaylarn konu edildii bilimdir.
5. Tarihselcilik (historicism) aadakilerdenhangisini savunmaz?
a. Tminsan bilimlerinin doa bilimi yntemine gre kurulmas gerektiini
b. insanndnce ve emeinden km her eyin tarih ierisinde olutuunu
c. insanrn her eyin tarihin her dneminde deiiklie uradn
d. Bilimin,mesleklerin, hatta felsefenin bile, tarih-sel bir temele sahip olduunu
e. insanndnce ve eylem rnlerinin toplumlar deitike deitiini
6. Tarih Felsefesi terimini bir alma alannn adola-rak kullanan ilk dnr aadakilerden
hangisidir?
a. Voltaire Vico Rousseau Hegel Herder
7. Anlaml tarih felsefelerinin ounun bunalm ya dagei dnemlerinde ortaya ktn savunan
dnr aadakilerden hangisidir?
a. Collingwood Sorokin Atkinson Walsh
Gasset
8. Tarihten hakikati arama ve aklama ynleriyle do-abiliminden beklenen akl ve kesinlii
ayn l-de bekleyen yaklamaadakilerden hangisidir?
a. Marxizm Tarihselcilik Pozitivizm idealizm He
gelcilik
9. Walsha gre analitik tarih felsefesi, aadakisoru-lardan hangisinin yantn aramaz?
a. Tarihinaratrma yntemi nedir?
b. Tarihtenelde edilen bilginin gvenilirlii nasl anlalr?
c. Belgelerintarih olaylarna ilikin bilginin gve-nilirliine katks nedir?
d. Tarihteyasa var mdr?
e. Tariholayna ilikin bilginin salaml kantla-nabilir mi, nasl?
10. Aadakilerden hangisi bir tarih metafizii sorusu deildir?
a. Tarihtezorunlu yasalar var mdr?
b. Tarihinanlam nedir?
c. Tarihbir eree doru ilerlemekte midir?
d. Tarihtekerrrden mi ibarettir?
e. Tarihgvenilir bilgi verebilir mi?