Orta Asya Türk Tari̇hi̇ Ahmet Taşağil Aöf PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2288

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1285
ORTA ASYA
TRK TARH
Yazarlar
Prof.Dr. Ahmet TAfiAIL (nite 1-4)
Yrd.Do.Dr. M. Bilal ELK (nite 5)
Dr. lyas KAMALOV (nite 6)
Prof.Dr. smail AKA (nite 7)
Prof.Dr. Mehmet ALPARGU (nite 8)
Prof.Dr. Ahmet KANLIDERE (nite 9, 10)
Editr
Prof.Dr. Ahmet KANLIDERE
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Uzm. Orkun fien
Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlu

r.Gr. zlem Doruk
Kitap Koordinasyon Birimi

Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Orta Asya Trk Tarihi
ISBN
978-975-06-0962-6
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Austos 2011
indekiler iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Trk Tarihinin Bafllangc........................................................ 2 1. NTE

TRK TARHNN GENEL ZELLKLER..................................................... 3
Trk Ad Hakknda ....................................................................................... 4
Trkiye ve Trk Yurdu................................................................................. 5
ASYA HUN MPARATORLUU (M.. 221- M.S. 439) ............................... 6
kiye Blnme: Kuzey ve Gney Hun Devletleri ....................................... 7
Hunlarda Sosyal ve Kltrel Yap .............................................................. 8
AK HUN DEVLET (367-558) ...................................................................... 8
TABGA DEVLET (385-550) ...................................................................... 9
GK-TRK DEVLETLER ............................................................................ 10
I. Gk-Trk Devleti (552-582) .................................................................... 10
Dou Gk-Trk Devleti (582-630) .............................................................. 12
Bat Gk-Trk Devleti (582-630) ................................................................ 13
Gk-Trklerin Fetret Devri (630-681) ......................................................... 14
II. Gk-Trk Devleti (682 -745) .................................................................. 14
Gk-Trklerin Sosyal Yaps ....................................................................... 16
zet ............................................................................................................... 18
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 19
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 20
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 20
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 21
Uygur Kaanl........................................................................ 22 2. NTE

BAIMSIZLIKLARINA KADAR UYGURLAR................................................. 23
UYGUR KAANLIININ YKSELfi .......................................................... 25
Bayan or Kaan (747-759) ......................................................................... 25
Bg Kaan ve Uygurlarn Maniheizmi Kabul ....................................... 27
Tun Baga Tarkan (779-789).......................................................................... 28
Dier Kaanlar ve Devletin Glenmesi ..................................................... 30
DEVLETN ZAYIFLAMASI VE YIKILIfiI ........................................................ 31
Kansu (840-1226) ve Beflbalk Uygurlar (840-1368) .................................. 31
UYGUR DEVRNN GENEL KARAKTER ..................................................... 32
UYGUR MEDENYET ................................................................................. 34
Edebiyat ve Sanat .......................................................................................... 34
Mimari Eserler................................................................................................ 36
zet ............................................................................................................... 39
Trk Boylar ............................................................................. 42 3. NTE

TLES BOYLARI ........................................................................................... 43
KIRGIZLAR (M.. 202-M.S. 960) .................................................................. 44
TRGfiLER (634-766) ................................................................................... 47
Sar Trgifl Devleti (690-712) ........................................................................ 48
iv indekiler
Kara Trgifl Devleti (716-739) ...................................................................... 48

KARLUKLAR (627-1212)................................................................................ 48
OUZLAR (766-1000) ................................................................................... 52
zet................................................................................................................ 55
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 56
Okuma Paras .............................................................................................. 57
4. NTE Dou Avrupa'daki Trk Devletleri ve Boylar...................... 60

AVRUPA HUNLARI (374-469)....................................................................... 61
AVARLAR (558-805) ...................................................................................... 63
SABARLAR (469-576)..................................................................................... 65
HAZARLAR (626-1000).................................................................................. 66
Hazar-Arap Mnasebetleri ........................................................................... 67
Hazar-Rus liflkileri ........................................................................................ 68
Hazar-Macar Mnasebetleri .......................................................................... 68
Hazarlarda Din .............................................................................................. 69
TL BULGAR DEVLET (680-1391) .............................................................. 69
TUNA BULGAR DEVLET (679-869) ............................................................ 70
PEENEKLER (860-1091) .............................................................................. 72
UZLAR (860-1068) ......................................................................................... 73
KUMAN-KIPAKLAR (1000-1303) ................................................................ 73
zet ............................................................................................................... 76
5. NTE Mool stilas Zamannda Trkistan ...................................... 80

CORAF MEKN OLARAK TRKSTAN.................................................... 81
MOOL MPARATORLUU (1206-1259) .................................................... 82
Bir Lider Douyor ......................................................................................... 82
Kaan Cengiz................................................................................................. 83
Seferler ........................................................................................................... 83
in Seferi ....................................................................................................... 83
Dou Trkistan Seferi ................................................................................... 83
Harezm Seferi ................................................................................................ 84
Cengiz Kaandan Sonra Mool mparatorluu .......................................... 86
Moollarda Devlet Ynetimi......................................................................... 87
Gndelik Yaflam............................................................................................ 88
Yasa................................................................................................................ 89
Yam (Posta) Sistemi ...................................................................................... 89
Pax-Mongolica ............................................................................................... 90
Mool mparatorluunda Trkler................................................................ 90
HAREZMfiAHLAR (1097-1231) ...................................................................... 91
Teflkilat........................................................................................................... 94
Devlet Ynetimi ............................................................................................ 94
Asker Teflkilat ............................................................................................... 94
indekiler v
Sosyal ve ktisad Hayat................................................................................ 94

AATAY HANLII (1227-1370)................................................................. 95
zet ............................................................................................................... 99
Okuma Paras ........................................................................................... .. 101
Altn Orda ve Ardl Hanlklar................................................ 104 6. NTE

ALTIN ORDA DEVLET................................................................................. 105
ALTIN ORDADA TEfiKLAT VE UYGARLIK ............................................... 110
Teflkilat........................................................................................................... 110
fiehircilik, Ticaret ve lim .............................................................................. 110
KAZAN HANLII (1437-1552)...................................................................... 112
Kazan Hanlnda Sosyal ve ktisad Hayat ................................................ 114
ASTRAHAN HANLII (1466-1556) ............................................................... 115
KASIM HANLII (1455-1681) ....................................................................... 116
SBR HANLII (1468-1607) ......................................................................... 117
zet ............................................................................................................... 118
Okuma Paras .............................................................................................. 120
Timur ve Timurlular ............................................................... 124 7. NTE

TMUR (1370-1405) ....................................................................................... 125
TMURLULAR ................................................................................................. 129
fiahruh (1405-1447) ....................................................................................... 129
Ulu Beg (1447-1449) ................................................................................... 131
Abdlltif (1449-1450)................................................................................... 132
Abdullah (1450-1451).................................................................................... 132
Eb Said (1451-1469) .................................................................................... 132
Hseyin Baykara (1469-1506)....................................................................... 133
TMUR VE TMURLULAR DNEMNDE UYGARLIK .................................. 134
mar Faaliyetleri............................................................................................. 134
Ticari Faaliyetler ............................................................................................ 134
Edebiyat ......................................................................................................... 135
Resim ve Ssleme.......................................................................................... 136
Musiki............................................................................................................. 136
HNDSTAN TMURLU MPARATORLUU (1526-1858)............................. 137
Babr ve mparatorluun Kuruluflu ............................................................. 137
Ykselifl Dnemi ........................................................................................... 139
Zayflama ve kfl Devri ............................................................................ 141
zet ............................................................................................................... 142
vi indekiler
8. NTE Trkistan Hanlklar................................................................. 148

ZBEK HANLIKLARI .................................................................................... 149
zbeklerin Ortaya kfl ve fiibanler Dnemi ........................................... 149
Mvernnehrde zbekler .......................................................................... 149
Astrahan Hanedan Zamannda Buhara Hanl.......................................... 150
Mangt Hanedan ve Cengizli Geleneinin Deiflmesi................................ 150
Harezm ve Hive Hanl ............................................................................... 151
Ferganada Hokand Hanl.......................................................................... 152
DOU TRKSTAN HANLIKLARI................................................................ 153
Yarkend (Saidiye) Hanl ............................................................................ 153
Kaflgar Emirlii .............................................................................................. 154
DEfiT- KIPAK VE KAZAK HANLII ......................................................... 155
Osmanl Devletinin Trkistan Hanlklar ile liflkileri................................. 156
DEVLET TEfiKLATI VE KLTR ................................................................. 157
Nfus, Yerleflme ve fiehir ............................................................................. 157
Hanlk ve Saray Teflkilat .............................................................................. 159
Ynetim Sistemi............................................................................................. 159
Askeri Yap .................................................................................................... 161
ktisadi ve Mali Durum ................................................................................. 161
Eitim, Kltr ve Sanat ................................................................................. 162
zet................................................................................................................ 164
Okuma Paras .............................................................................................. 166
9. NTE Rusya Trklerinde Fikir Hareketleri ..................................... 168

TATAR UYANIfiI............................................................................................ 169
Tatar Uyanflnn Kkleri ............................................................................... 169
Tatarlarda Din Reform Hareketi ................................................................. 171
CEDTLK HAREKET ................................................................................ 172
smail Gaspralnn Reform Program ......................................................... 172
Usl-i Cedit Mektepleri ................................................................................ 173
Ortak Bir Trk Dili Oluflturulmas .............................................................. 173
Kadnlarn zgrlefltirilmesi ......................................................................... 174
Milli ve Siyasi Bilinlenme .......................................................................... 174
KAFKASYADA YENLEfiME ........................................................................ 176
Kafkasyada Rus Yaylmas ve Etkileri ......................................................... 176
Azerbaycanda Deiflme ve Dnflm ......................................................... 177
KAZAK MODERNLEfiMES .......................................................................... 178
TRKSTANDA CEDTLK ...................................................................... 180
arlk Ynetimi ve Etkileri ........................................................................... 180
Trkistanda Cedit Hareketi .......................................................................... 183
zet................................................................................................................ 186
indekiler vii
Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya ............................ 192 10. NTE

TRKYE VE ORTA ASYA ............................................................................ 193
BOLfiEVK YNETMNN LK DNEM: 1917-1928 ................................. 194
Sovyetlere Karfl Direnifl: Basmaclk Hareketi ............................................ 197
Sultan Galiyev ve Milli Komnistler............................................................. 199
SOVYETLEfiTRME SYASET ...................................................................... 200
Sovyetlerin Milliyetler Politikas ................................................................... 200
Kazakistana Rus Gmenlerin Yerlefltirilmesi ............................................ 201
Sovyetlerin ktisat Siyaseti............................................................................. 201
Din Karfltl ve Ateizm................................................................................ 202
Kadn Dnfltrme Siyaseti ......................................................................... 202
Sovyetlerin Dil Siyaseti.................................................................................. 203
Orta Asyada Sovyet Tarih Yazcl............................................................ 204
Stalin Sonras Geliflmeler ve Sovyetlerin kfl........................................ 205
BAIMSIZ TRK CUMHURYETLER VE SOVYET MRASI ....................... 206
Kltr Deiflmeleri ........................................................................................ 206
Devam Eden Alflkanlklar ........................................................................... 208
zet ............................................................................................................... 210
viii nsz
nsz
Orta Asya Trk tarihi esas olarak Trkistan Trklerinin ve onlarn uzantlar
olan halklarn tarihlerini iermekte olup Genel Trk Tarihi alanyla byk lde
rtflmektedir. ok genifl bir corafyay ve zaman dilimini kapsayan bu tarih,
ana blmde incelenebilir. 1. slam ncesi Trk Tarihi: Trklerin ilk ortaya kt-
zamanlardan bafllayp Hun, Gk-Trk, Uygur devletleri, Orta Asyada devlet
kurmufl dier Trk boylar ile Karadenizin kuzeyinde hkm srmfl olan Avru-
pa Hunlar, Bulgarlar, Peenekler, Ouzlar, Hazarlar ve Kpaklarn tarihi bu er-
eveye dhildir. 2. XIII-XIX. Yzyllar Arasnda Orta Asya Trk Tarihi: Harezm-
flahlar, Mool mparatorluu, aatay Hanl, Altn Orda ve ardl devletler, Ti-
murlular ve Trkistan Hanlklarnn tarihi orta dnemi oluflturmaktadr. 3. XIX.
Yzyldan Gnmze Trk Dnyas Tarihi. Bat ve Dou Trkistanda yaflayan
zbek, Kazak, Trkmen, Krgz, Karakalpak ve Uygur Trklerinden baflka, dil-
Ural blgesinde yaflayan Tatar ve Baflkurtlarn, Krm Tatarlarnn, Sibiryada yafla-
yan Trk topluluklarnn ve Kafkasya Trklerinin yakna tarihlerini ve gn-
mzdeki durumlarn iermektedir. arlk Rusyas ve Sovyet dnemleri ile bam-
szlk sonras geliflmeler bu alanda incelenmektedir.
Orta Asya Trk tarihi hem Trkiye hem de Orta Asya, dil-Ural ve Kafkasya
Trklerinin ortak hafzalarn, geleneklerini ve medeniyetini, davranfl tarzlarnn
altnda yatan kltr bilmek asndan nemlidir. Ortak bir alflmann rn olan
bu kitapta Orta Asya Trk tarihi btn ynleriyle incelenmeye alflld. slam n-
cesi Trk tarihi, bu alanda deerli alflmalar olan Ahmet Taflal; Timur ve Ti-
murlular, bu konunun stad smail Aka; Hindistan Timurlular Ahmet Kanldere;
Mool mparatorluu dneminde Trkistan, Harezmflahlar ve aatay Hanl M.
Bilal elik; Altn Orda ve ardl devletler ise lyas Kamalov tarafndan kaleme aln-
d. Timurlulardan sonra Bat Trkistanda hkm sren fiibanler, Buhara, Hive ve
Hokand Hanlklar, Kazak Hanl ile Dou Trkistanda kurulan Yarkend Hanl
ve Kaflgar Emirlii bu konularn uzman Mehmet Alpargu tarafndan yazld. Tr-
kistann yakn dnem tarihine ve son 20 ylda ortaya kan geliflmelere de yer ay-
rld. Rusya Trklerinin fikir tarihi ile arlk ve Sovyet egemenliinde yaflayan Tr-
kistanllarn muhatap olduklar tesirler Ahmet Kanldere tarafndan ele alnd.
Kitapta olabildiince zl bilgiler verilmeye ve zellikle kltr tarihi zerinde
durulmaya alflld. Ama yine de siyasi tarih arlkl, zor ve youn ksmlar oldu-
unun farkndayz. renmeyi daha cazip ve aktif hle getirecei dflncesiyle,
mmkn olduunca harita ve resimlere yer verildi ve bunlarn yanlarna ayrntl
aklamalar koyuldu. Kitabn ksa zamanda hazrlanmfl olmasnn ortaya karaca-
muhtemel noksanlarn ileride yaplacak basklarda tamamlanmas umulmaktadr.
Youn bir alflmayla kitabn en gzel bir flekilde hazrlanmas iin titizlik gs-
teren deerli meslektafllarma samimi teflekkrlerimi sunarm.
Editr
Prof.Dr. Ahmet Kanldere
1
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
N
Trk tarihinin genel zelliklerini aklayabilecek;
Byk Hun mparatorluu ve Ak Hun Devletinin Trk tarihindeki yerini de-
N
erlendirebilecek;
N
inde kurulan Tabga Devletinin tarih srecini tanmlayabilecek;
N
I. Gk-Trk Devletinin ortaya kfln ve tarih nemini aklayabilecek;
N
II. Gk-Trk Devletinin tarih srecini deerlendirebilecek;
Gk-Trklerin sosyal yapsn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trk Tarihinin Bafllangc Ak Hunlar
Byk Hun mparatorluu Tabgalar
Gk-Trk Devletleri
indekiler
TRK TARHNN GENEL

ZELLKLER
ASYA HUN MPARATORLUU
Orta Asya Trk Trk Tarihinin (M.. 221- M.S. 439)
Tarihi Bafllangc
AK HUN DEVLET (367-557)
TABGA DEVLET (385-550)
GK-TRK DEVLETLER
Trk Tarihinin Bafllangc
TRK TARHNN GENEL ZELLKLER

Avrasyann genifl bozkrlar tarihin ilk devirlerinden itibaren Trk kkenli halkla-
ra yurtluk etmifltir. Bu sebepten slam ncesi Trk tarihi sadece Orta Asyada de-
il, Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyinde, hatta Macaristan ovalarna uzanan genifl
sahada da gerekleflmifltir. Milyonlarca kilometre karelik bu alanlar corafi olarak
afla yukar ayn iklim zelliklerini gstermektedir. Trk tarihinin bilinen en eski
devirlerinden XI. yzyla kadar Trk kkenli topluluklar Moolistann dousunda-
ki Kerulen Irmandan Tuna boylarna kadar ok genifl bir alanda hareket etmifl-
lerdir. Nitekim bu genifl alanda sz konusu halklarn (boylarn) izlerini takip et-
mek, bir bakma erken dnem Trk tarihini aydnla kavuflturmaktr. Ancak, kay-
naklarn ou Trk dilinde deil, komflu milletlerin dillerinde (in, Fars, Arap,
Grek, Latin ve Rus dillerinde) yazlmfltr. Bu durum Eski Trk tarihini arafltrmay
zorlafltrmaktadr. Ancak, sz konusu alann tamamnda eski Trk dilinin yadigr-
lar bulunmaktadr; runik alfabe de denen bu oyma yaz ounlukla tafllarn st-
ne kaznmfltr.
Eski Trk topluluklarnn su kaynaklar (rmak, gl vs.) ve yaylak-kfllak hayat
zerinde kurulu bir sistemleri vard. Bu her boyun kendi insan topluluu ve eko-
nomisinin temel dayana olan hayvanlaryla birlikte yaflad belirli bir alan oldu-
u anlamna gelmektedir. Aslnda, genel bir bakflla burada sz konusu edilmesi
gereken iki nemli zellik ortaya kmaktadr. Bunlardan birincisi Trk gleridir.
Bu normal bir yaylak kfllak hayat deil, eflitli nedenlerle yafladklar blgeyi kit-
leler halinde terk ederek, ok uzun mesafeler kat etmek suretiyle bir baflka alana
gitmeleridir. Bunlar ok nemli tarihi sonular dourmufltur. Siyasi ve ekonomik
olmak zere glerin iki temel sebebi vardr. Ekonomik sebep denince zellikle
nfusun artmas nedeniyle otlaklarn yetersiz kalmas, kuraklk veya ar kfl flart-
lar yznden ktlk kmas ve baflka etkenler gsterilebilir. Siyasi sebebe gelince
zellikle in, Hsien-pi ve Mool gibi kavimlerin basksyla yerlerini terk edip bafl-
ka sahalara gitmeleridir.
kinci karakteristik zellik ise Eski Trk toplumunun sosyal yapsdr. Bu sosyal
yapy aileden (ogufl) bafllayarak, urug-boy, bodun fleklinde birbirinin iine geen
halkalar fleklinde belirtmek mmkndr. Bu sosyal sistem halkalar iinde boy bi-
rimi n plana kmaktadr. Boylarn toplumsal zellik olarak tafld sosyal daya-
nflma ve dinamizm, bireylerine birlikte hareket etme arzusunu getirmifl ve ok
uzun mesafeleri etin mcadelelerle aflmalarn salamfltr.
4 Orta Asya Trk Tarihi
Byle bir sistemle zaman (derinlik) ve mekn (genifllik) denkleminde Trk

boylar Avrasya bozkrlarnda kendilerini gsterme frsat buldular. zellikle ken-
dilerine elveriflli alanlarda hayvanclkla uraflarak (bozkr ekonomisi) hayatlarn
srdrrken kendi aralarnda siyasi birlikler oluflturdular. Bu siyasi birliklerin baz-
lar imparatorluk seviyesine ykseldiler. Asya Hun mparatorluu bu alanda ilk r-
nektir. Hunlarn yklmasndan sonra Orta Asyada egemenlik Tunguz ve Mool
kkenli (Juan-juan) topluluklara geti. Ama bu esnada blgeden ine g eden-
ler, Kuzey inde kk apta Hun ve Tabga devletlerini kurdular. Bat ynnde
g edenler, Bat Trkistan ve Afganistanda Ak Hun, Orta ve Dou Avrupada Av-
rupa Hun devletlerini kurdular (IV. yzyldan sonra).
Tarihte Trk adyla anlan ilk
552 ylnda Juan-juan hkimiyetine son veren Gk-Trkler, tarihte Trk adyla
devlet 552 ylnda bugnk tannan ilk devleti kurarlarken ksa srede Orta Asyann tamamna hkim oldular.
Moolistan topraklarnda Bu yeni sosyal ve siyasi sistem iinde ortaya kan urug, boy, bodunlar toplam X.
kuruldu. Devletin ad Orhun
yaztlarnda Trk ve Trk yzyln ikinci yarsnda Seluklularn ortaya kflna kadar srd. Gk-Trkler za-
flekillerinde kaydedilmifltir. mannda kurumsallaflmfl bir bozkr devleti aka grlmektedir. Ayrca bu d-
Bylece Trk ad ilk defa
resmi bir kimlik kazanmfltr. nemde Trk dili Yenisey ve Orhun rma kylar baflta olmak zere blgenin bir-
ok yerinde tafllar zerinde kaznarak ilk rneklerini veriyordu. Sosyal, kltrel ve
devlet teflkilat bakmndan Gk-Trk Devleti btn Trk tarihi iinde model dev-
let olarak kabul edilmelidir. Uygur, Karahanl, Gazneli, Seluklu ve Osmanl dev-
letleri bu model zerinde ykselmifllerdir.
Ayn modeli Avrupaya taflyan Avarlar, 558-805 yllar arasnda nce bir impa-
ratorluk kurdular, daha sonra Orta Avrupada derin etkiler braktlar. Attila Hunla-
rnn kalntlar ile karflan Ogurlar, Bulgarlar meydana getirdiler. Byk Bulgarya
Devletinin yklmasndan sonra Tuna, til (Volga) ve Kafkaslarda ayr Bulgar
topluluu dodu. Bir ksm Hristiyan, dier bir ksm slam dinlerine girdiler. Bu
arada zellikle vurgulanmas gereken bir baflka Trk kkenli topluluk ise, Sabar-
lardr. Onlar Bat Sibiryadan kopup gelerek Kafkaslarda yaklaflk bir yzyl hkim
oldular. Bizans kaynaklarnda, Sabarlarn teknolojik bakmdan geliflmifl olduklarn-
dan bahsedilmektedir. Ayrca 520li yllarda ncilin Trkeye tercme edildii bile
rivayet edilmektedir. yz yllk bir mre sahip Hazar Kaanl, farkl dinlere ta-
nd genifl hoflgr ile tannmfltr. Hazarlar zamann iki byk imparatorluu
olan Bizans ve slam (Emevi ve Abbasi) imparatorluklarn Kafkaslarda baflar ile
durdurmufllard. 860larda Peenekler, yzyl sonra Uzlar (Ouzlar), devamnda da
Kuman-Kpaklar, Orta Asyann bozkrlarndan koparak Dou Avrupa ve Balkan-
lara gelerek nemli tarihi roller oynadlar.
Asya Hunlarnn sonunda olduu gibi Gk-Trk ve Uygur dnemlerinde de
ok sayda Trk kkenli topluluk Kuzey in ynne doru g etmifltir. Gittikleri
yerlerde (Kansu ve Ordos) nceleri kk devletler kurdularsa da 50-100 yllk bir
srete asimile olarak inlilefltiler. Ancak, bu blgelerde gnmze kadar onlar-
dan kalan baz unsurlar vardr.
Trk Ad Hakknda
lkalardan itibaren Trklerin ok sayda milletle temas etmeleri sonucunda Trk
ad farkl milletlerin kaynaklarnda eflitli flekillerde kaydedilmifltir. Trk ad 542 y-
lnda tarih sahnesinde yer alan, Gk-Trk (Kk-Trk) Devletiyle resm bir kimlik
kazanmfltr. Aslnda bu devletin ad Gk-Trk deil, Trk idi ve bazen iki heceli
Trk fleklinde yazlyordu. XIX. yzyln sonunda baz Trkologlarn kabul ettii
biimiyle Gk-Trk kullanm yaygnlaflmfltr.
1. nite - Trk Tarihinin Bafllangc 5
Trk adnn nasl olup da yaygnlaflarak gnmze ulafltn da ksaca akla-

mak gerekir. Moolistanda kurulan Trk adl devlet, ksa zamanda btn Orta As-
yay, Kuzey ini, hatta Tibeti hkimiyeti altna ald. Arkasndan Koreden Karade-
nize kadar Kafkaslarn kuzeyi, hatta Kuzey Afganistan kendine balad. Bylece
hem dou (in, Tibet, Kore) hem de bat kaynaklarnda (Bizans) Trk Devleti
adyla genifl yer edindii gibi Orta Asya Trkiye olarak anlmaya bafllad.
Bamszl yaklaflk iki yz yl sren Trk (Gk-Trk) Devleti, 745 ylnda y-
klarak tarih sahnesinden ekildi. Devletin topraklarnn dou kanadnda Uygur
Devleti, Dokuz Ouz boylarnn zerinde hkim olarak idareyi srdrd. Bat
Gk-Trk topraklarnda ise nce eflitli boy federasyonlar Trgifl (Trkifl/Trkler)
adn alarak varlklarn devam ettirdiler. 766 tarihinde Trgifl siyasi birlii ortadan
kalknca Ouzlar (kabileler) olarak Tanr Dalar, u ve Yedisu havzasndan Sr Ouz: Kabileler anlamna
Derya (Seyhun) boyu zerinden Mangfllaka ve hatta tile kadar dank halde ya- gelen Ouz ad Bat Gk-
Trk geleneinin devam
fladlar. Ouz ad bu dnemde n plana ksa da Trk kimliklerinden dolay slam olmas sebebiyle Ruslarca
kaynaklarnda Trkmen, Rus kaynaklarnda Tork adyla anlmaya baflladlar. Tork ve Araplarca Trkmen
fleklinde kullanlmfltr.
Bundan sonra kurulacak olan Seluklu Devleti baflta olmak zere dier btn
Mslman Trk devletleri farkl adlarla adlandrlsalar da kimlik zelliklerini koru-
dular. Osmanl mparatorluu ktada yayldnda Batllar tarafndan Trk
Devleti adyla bahsediliyordu. Ayn flekilde nce Msr, sonra Anadolu Trkiye
olarak adlandrld.
Bylesine zengin ve genifl bir tarihe sahip olan Trklerin, ayrca ok eski bir
millet oluflu tarihileri Trk adn ok eski tarih kaynaklarda aramaya sevk etmifl-
tir. Herodotosun M.. V. yzylda dou kavimleri arasnda zikrettii Targitalarn
Trk isminin ilk flekli olabilecei ileri srlmfltr. skit topraklarnda oturduklar
sylenen Tyrkaeler, Tevratta ad geen Yafesin torunu Togharma, eski Hind kay-
naklarnda bildirilen Turukhalar, Thraklar ve hatta Troyallarn Trk adn ilk defa
taflyan kavimler olduklar sanlmfllardr.
slm kaynaklarnda bildirilen ran Zend-Avesta rivayetleri ierisinde hkmdar
Feridunun olu Turac (Tur-Turan) ve Yafesin torunu Trkten treyen neslin de
Trk adn ilk taflyan kavim olduu dflnlmfltr. Dier yandan o dnemlerde
ran-Turan mcadelelerinde zikredilen Afrasyabn (Tonga Alp Er) bir Trk baflbu-
u olduu tahmin edilmektedir.
Trkede cins ismi olarak eskiden beri mevcut olduu bilinen Trk kelimesi-
nin Altayl (Seyhun nehri kuzeyi) kavimleri ifade etmek zere 420 tarihli bir Pers
metninde ve daha sonra yine 515 hadiseleri dolaysyla Trk Hun (kuvvetli Hun)
tabirinde kullanld bilinmektedir. Trk adna kaynaklarda eflitli anlamlar veril-
mesine ramen, g anlamna geldii anlafllmfltr. Resm devlet ad olarak ilk
defa Gk-Trk Devleti tarafndan kullanlan Trk kelimesinin bundan nce Trk
veya Trk flekilleriyle kullanld ve daha sonra Trk haline dnflt kabul
edilmektedir.
Trkiye ve Trk Yurdu

Trkiye tabiri ise daha VI. yzylda Bizansllar tarafndan Orta Asya iin kullanl-
yordu. Yine onlar IX. ve X. yzyllarda Volgadan Orta Avrupaya kadar uzanan sa-
haya da Trkiye adn vermifllerdi. XI-XII. yzyllarda Msr ve Suriyeye Trkiye
denirdi. Anadolu ise XII. yzyldan itibaren Trkiye olarak tannmaya bafllamfltr.
Gnmzde Balkanlardan in Seddine kadar uzanan ok genifl bir sahada ya-
flayan Trklere alar boyu flphesiz birok blge yurtluk yapmfltr. Bunun gn-
mzde saha adlar olarak yansmalar doudan batya flyledir: Yakutistan, Gney
SIRA SZDE SIRA SZDE

D fi N E L M D fi N E L M
Sibirya-Altaylar, Moolistan, Kansu-Ordos, Dou Trkistan, Bat Trkistan, Kuzey

S O R U S O R U
Afganistan, Horasan, Kafkaslar ve Azerbaycan, Musul-Kerkk, Halep civar, Ana-
dolu, Balkanlar, Krm ve Kazan. Saydmz blgelerdeki Trkler, binlerce yln
DKKAT hadiseleri neticesinde
DKKAT gnmzde hl sz konusu blgelerde varlklarn devam
ettirme baflarsn gstermektedirler.
Genel olarak Orta Asya drt bin yl, Anadolu bin yl Trklere vatan vazifesi gr-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
mekle beraber en eski Trk ana yurdu zerinde eflitli arafltrmalar yaplmfltr. Ya-
znn mevcut olmad zamanlarda arkeolojik ve antropolojik arafltrmalar bilim
AMALARIMIZ adamlarnaAMALARIMIZ
yn vermektedir. Dolaysyla yaplan arkeolojik kaz neticeleri Trkle-
rin en eski ana yurdu konusunda baz ipularn ortaya karmfltr.
K T A P Trk adnnKanlam
T A ve
P Trkiye tabirinin deiflik dnemlerdeki kullanm hakknda bra-
him Kafesolunun Trk Milli Kltr (stanbul, 1997) kitabnda ayrntl bilgiler bula-
bilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
ASYA HUN MPARATORLUU (M.. 221- M.S. 439)
Trklerin kurduu ilk devlet olan Asya Hun mparatorluu ayn zamanda Orta As-
ya tarih sahnesinin ilk byk imparatorluudur. Hunlarn tarih sahnesine kfllar-
NTERNET NTERNET
nn kesin tarihi belli olmamakla birlikte, efsanevi in kaytlarnda M.. 2255lere
Trklerin kurduu ilk devlet kadar gtrlmektedir. Bu dnemde Hunlarn ad kaynaklarda farkl flekillerle ya-
olan Asya Hun
mparatorluu ayn
zlmfltr. in kaynaklarnda, deiflik isimlerle geen Hunlar, M.. 318 ylnda bir
zamanda Orta Asya tarih anlaflma dolaysyla Hun adnn en ok bilinen Hsiung-nu flekli ilk defa kullanl-
sahnesinin ilk byk mfl ve bu durum bir daha deiflmemifltir. Hsiung-nu kelimesinin Hun adnn tam
imparatorluudur. Hunlarn
tarih sahnesine kesin karfll olduu ise M.S. 311 tarihli Soda bir metinden anlafllmfltr.
kfllarnn tarihi belli Pek ak olmamakla birlikte, Hunlarn atalarna dair baz belgeler mevcuttur.
olmamakla birlikte,
efsaneyle karflk yazlan in Kaplumbaa kabuklar ve kemikler zerine yazlan sz konusu yazlarda Hunlarn
kaytlarnda M.. 2255lere atalarnn indeki hanedanlarla iliflkilerine yer verilmektedir. Daha sonraki devir-
kadar gtrlmektedir.
lerde de grld gibi, Ordos ve Kansu blgeleri arasndaki alan, Hunlarn atala-
rnn ine akn yoludur. Bu aknlar neticesinde indeki aa saban kullanan ve
geliflmemifl Lung-shan kltrnn yerine Yang-shao kltr ortaya kmfltr. Yang-
shao kltr demirin kullanm, atn evcillefltirilmesi, gk klt gibi zellikleri do-
laysyla bozkr zellikleri taflmaktadr. Bu kltrn siyasi sahnede temsilcisi Cho-
u (M.. 1122-255) Devletidir. Bozkr zellikleri taflyan bu devlet zamanla inlilefl-
mifltir. Dier taraftan in zerine dzenlenen Hun aknlar asrlarca durmak bilme-
mifl, bu aknlar durdurmak iin M.. 780li yllarda in Seddinin ilk temelleri atl-
mfltr. Hunlarla savafllarda baflarl olamayan inliler, yz yl sren bir askeri re-
form yapmfllar, ordularn Hun tarznda teflkilatlandrarak, eiterek ve silahland-
rarak onlar durdurmaya alflmfllardr. Nihayet, Chin hanedannn imparatoru b-
yk bir imar faaliyetine giriflerek M.. 247-221 yllar arasnda in Seddinin infla-
sn tamamlamfltr.
Ad bilinen ilk Hun hkmdar (fian-y) Tou-mandr (M.. 221-209). Onun
vaktinde inliler Hunlar yenerek Kuzeybat inden karmfllardr. Bu durum Or-
hun, Selenga, Onon ve Ongin gibi rmaklarn havzalarnda, yani tken ve Moo-
listan corafyasnda Hunlarn nfus olarak glenmelerine sebep olmufl, gelecek-
teki byk imparatorluun temeli atlmfltr.
Babas ve vey annesinin entrikalarna ramen kendisine kurulan tuzaklardan
kurtulan Mo-tu (Mete/Bahadr), M.. 209da Hun tahtna kmfl, nce douda
kendini tehdit eden Tung-hular, daha sonra gneydeki Ye-chihlar yenerek ra-
kipsiz olduunu gstermifltir. Akabinde Kuzeybat indeki atalarnn eski toprak-
larn alarak devletini zellikle ekonomik adan glendirmifltir. Bunun yannda

Orta Asyada Krgzlar ve Ting-lingler gibi 26 boy ve devletii kendine balayarak
devletini genifl bir imparatorluk haline getirmifltir. M.. 199 ylnda kendisinden en
az drt kat byk orduya sahip in imparatorunu kuflatarak, ona byk bir tehli-
ke yaflatmfltr. Devletin snrlar Koreden Aral Glne, Baykal Glnden in Sed-
dine ve Dou Trkistan iine alacak flekilde genifllemifltir. Tamamn iflgal edecek
gc olduu halde ini ele geirmemifl, ancak kendi ekonomisini glendirmek
maksadyla ini vergiye balamfltr.
Orta Asyann en byk imparatorluu haline gelen Asya Hun mparatorluu-
nun bu gl durumu M.. 174 ylnda Metenin lmnden sonra olu Chi-y
(M.. 174-160) zamannda da devam etmifltir. Onun olu Chn-chen (M.. 160-
126) dneminin ilk yirmi ylnda Hun stnl srmfl, ancak daha sonra onun
ve dier devlet adamlarnn baflarsz ynetimi yznden lkede huzursuzluklar
bafl gstermifltir. Buna inlilerin entrikalar da eklenince savafl meydanlarnda ye-
nilgiler birbirini takip etmifltir. Bu arada inliler Bat Trkistann dier halklaryla
(Ye-chihlar, Wu-sunlar) temasa gemifller ve Hunlara karfl ittifak yapmfllard.
ine karfl askeri stnlklerini M.. 119 ylnda bir savaflta kaybeden Hunlarn
mcadelesi durmad; M.. 56 ylna kadar bamszlklarn korudular. Dflarda
inlilere karfl savafltklar gibi, lke iinde de onlarn mttefikleri olan Wu-huan-
lar, Hsien-piler, Ting-lingler ve Wu-sunlarla mcadele ediyorlard.
M.. 56 ylnda tahta kan Hun hkmdar Ho-han-ye, lkesi iin tek kurtulufl M.. 56 ylnda bafla geen
aresinin indeki Han hanedanna balanmak olduu dflncesini tafldn dev- Hun hkmdar Ho-han-
yenin, devlet toplantsnda
let meclisinde syleyince byk bir tartflma kt. Bamszlk taraftarlar davalar- lkesindeki kt durumdan
n kaybedince hkmdarn kardefli Chih-chi liderliinde Bat Trkistana g etti- kurtulmak iin tek arenin
indeki Han hanedanna
ler. Burada yerleflerek ayr bir devlet kurdular ve M.. 36da zerlerine gnderilen balanmak olduunu dile
kalabalk in ordusuna kahramanca direndilerse de, malup olarak yok edildiler. getirmesi zerine byk bir
tartflma ortaya kt.
Douda kalan Hunlar ise inin siyasi stnln tanyarak varlklarn srd- Bamszlk taraftarlar,
ryorlard. M.. 8 ylnda Hun tahtna geen Wu-chu-liou, ine olan siyasi bam- Chih-chi liderliinde Bat
lla son verdi. Devleti eski gcne kavuflturma ynnde nemli admlar att. Ku- Trkistana g ederek
orada ayr bir devlet
zey ini yerle bir eden aknlar dzenledi. Onun M.S. 13te lm zerine bafla ge- kurdularsa da, zerlerine
en kardefli ve dier hkmdarlar devrinde de gl durum devam etti. gnderilen kalabalk in
ordusu karflsnda yenildiler
Ancak, M.S. 46 ylnda Hun lkesinde byk bir ktlk knca devlet yeniden ve tarih sahnesinden
zayflamaya yz tuttu. Hun hkmdar ekonomik destek iin inlilerle anlaflmak ekildiler (M.. 36).
zorunda kald. Wu-sunlarla inliler ortak harekt yapnca Hun lkesi karflkla
srklendi ve M.S. 48 ylnda kuzey ve gney olmak zere ikiye ayrld.
Asya Hun hkmdar Mo-tu (Mete) devrinde devletin snrlar nerelere

SIRAulaflmfltr?
SZDE SIRA SZDE
1
kiye Blnme: Kuzey ve Gney Hun Devletleri
ine balanmay reddeden Kuzey Hun Devleti, bamsz bir flekilde varln sr-
dryordu. Ancak, kan ktlklar yznden Kuzey Hunlar ekonomik zorluklarla
karfl karflya kaldlar. Bunu bazen ine karfl aknlar dzenleyerekS O R zmlemeye
U S O R U
alfltlar. Hkmdarlar Wu-ta fiany, M.S. 52de bir ara inin himayesini kabul etti
ise de, kendisinden sonra gelenler durumu toparladlar. Maverannehire kadar se-
DKKAT DKKAT
fer dzenleyerek glerini ayakta tuttular; Semerkand kralnn olunu rehin almay
baflardlar. Arkasndan indeki Han mparatorluuna karfl harekete getiler. Onla-
N N
rn aknlar karflsnda bir fley yapamayan inliler barfl istemek SIRA
zorundaSZDEkaldlar. SIRA SZDE
inliler, Kuzey Hunlarn savafl meydanlarnda yenemeyince doudaki Hsien-
pileri ve Ting-lingleri ayaklandrdlar. Zor durumda kalan Kuzey Hunlarnn h-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
kmdar savafl meydannda lnce 58den fazla kabile ine snarak onlara itaat
etti. M.S. 73ten sonra inliler ve Gney Hunlar ortaklafla Kuzey Hunlarna sald-
rp bozguna urattlar. Bylece ken Kuzey Hun Devleti M.S. 93 ylnda tamamen
tarihe karflt. Halknn ounluu batya doru kayarken, onlarn topraklarn do-
udan gelen Hsien-piler iflgal etti.
M.S. 48de ine balanan Gney Hun Devleti, ilk zamanlarnda silik bir vazi-
yette idi. inliler daha ok Kuzey Hunlar ile uraflt iin arada kalmfllar ve in-
lilerle iflbirlii yapmfllard. Kuzeydeki devlet yklnca seslerini duyurmaya bafllad-
lar. ine karfl baz aknlar dzenleseler de genelde onlarn hkimiyeti altnda ya-
flamak zorunda kaldlar. M.S. 303 ylna kadar varlklarn bu flekilde srdrebildi-
ler. Baz kuvvetli Hun boylar Kuzey Han, lk Chao, Son Chao, Kuzey Liang ve
Hsia gibi kk Hun devletlerini kurarak M.S. 439 ylna kadar varlklarn devam
ettirdiler.
Hunlarda Sosyal ve Kltrel Yap

Hunlar ocuklarn daha kk yafllarda binicilie alfltrrlard. Genlik ana gel-
diklerinde mkemmel binici olurlard. Atl savafl usullerini Hunlar ok iyi uygulu-
yorlard. Sahte geri ekilme esasna dayal bir savafl taktikleri vard ki, onun saye-
sinde kendilerinden stn ordular ember iine alarak malup ederlerdi. Hunlar
savafl iin dolunay vaktini beklerlerdi.
Hunlarn sadece hayvanclkla uraflmadklar, tarm da yaptklar bilinmektedir.
Son yaplan arkeolojik kazlarda Altay Dalarndaki ulflman Irma blgesinde
sulama kanallar gn flna karlmfltr. Orhun ve Selenga rmaklar havalisinde
yaplan kazlarda ise sabanlar, oraklar ve tarm rnlerini tmede kullanlan de-
irmen tafllar ele gemifltir.
Asya Hunlarna ait yazl Trke metinler mevcut olmasa da, in kaynaklarnda
SIRA SZDE kaydedilmifl,SIRAHun SZDE dilinden kalma baz kelimeler vardr. Bunlar Ching-lu (kl) ve
Cheng-li ku-tu (tanr kutu) gibi szcklerdir.
in kaynaklarnda, Hunlara ait mzikle ilgili bilgilerden de sz edilmektedir.
Dokuz delikten oluflan Pi-li adl sazn cenaze trenlerinde kullanld anlatlr. Hu-
chia ise yukars dar, aflas ksa ve genifl bir alet olup melankolik havalar alnr-
S O R U d. Pi-pa ise SatO zerinde
R U alnan telli bir mzik aletiydi.
Pazrk, Tuyehta ve Noin-ula benzeri ok nemli arkeolojik merkezlerde ele ge-
DKKAT en Hunlardan D K Kkalma
AT eserler gnmzde Petersburgda Hermitaj Mzesinde ser-
gilenmektedir. Buluntular hal, kee rt, at koflum takmlar, eflitli silahlar, elbi-
seler, kemer tokalar ve demirden retilmifl ev eflyalardr. Bunlarn zerindeki de-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
senler ve sslemeler bozkr hayvan slubunu meydana getirmektedir. Aa oyma-
lardan yaplan at yular takmlarndaki yanak ssleri dikkat ekmektedir. At eyerle-
AMALARIMIZ rindeki sslemeler
AMALARIMIZ de doadaki hayvan mcadelelerini yanstr. Hun ncesi dne-
me ait Pazrk hals dnya tarihinin ilk dml hals kabul edilmektedir.
K T A P Hunlar devriK hakknda

T A P ayrntl bilgileri Bahaeddin gelin, Byk Hun mparatorluu
Tarihi (Ankara, 1982) adl eserinde bulabilirsiniz.
TELEVZYON AK HUN
T E L EDEVLET
VZYON (367-557)
Ak Hunlar, tarih kaynaklarnda Eftalitler olarak da bilinirler. M.S. 350li yllardan
sonra Juan-juan Devletine bal Hun kalnts Uar ve Hun adl iki Trk kabile gru-
bu Altaylar havalisindeki yerlerini terk ederek Gney Kazakistan blgesine geldi.
NTERNET NTERNET
Burada yaflayan daha nceden gelmifl olan Hun kitlelerini Avrupaya ittiler. Daha
sonra gneye ynelerek Afganistann Toharistan civarna geldiler (367). Daha son-
ra Maverannehir ve u havalisini ele geirdiler. Arkasndan hkimiyetlerini Hazar
Denizi dousu ve gneyine kadar genifllettiler. Onlarn ilk hcumlar neticesinde
Sasan mparatorluu byk sarsnt yaflad ise de, daha sonra iki lke arasnda ba-
rfl yapld.
359 ylnda Amidi (Diyarbakr) kuflatan ran ordularnn yannda yardmc ola-
rak Ak Hun kuvvetleri de bulunmufltu. 420 ylndan sonra Ak Hun-Sasan iliflkileri
yeniden bozuldu. Ak Hunlarn Eftal (Abdel) hanedanndan Kn-han, rann i ifl-
lerine karflarak nfuzu altna ald veliaht Firuzu Sasan hkmdar yapt (459).
Daha sonra Kuzey Hindistan istikametine ynelip, Gupta Devletini datt (470
dolaylar). Ancak, Sasan Devleti zerine Ak Hun basks durmuyordu. 484 ylnda
Ceyhun Nehri kylarnda malup edilen Sasanlerin Herat blgesi Ak Hunlarn eli-
ne gemiflti. Bundan sonraki devirlerde Sasanlerin i ifllerine karflan Ak Hunlar,
fiah Kubadn yeniden tahta kmasn saladlar.
Hoten, Kua, Aksu ve Kaflgar taraflar da Ak Hunlarn eline gemiflti. Kabilde
oturan Tegin unvanl Toramana adndaki kumandan tarafndan btn kuzey Hin-
distan zapt edilmiflti. Ak Hun Toramanann olu Mihiragula ordusunda srekli ye-
di yz savafl fili bulunduruyordu. Kuvvetli oluflundan dolay Mihiragula (515-545)
en byk Ak Hun hkmdar grnmektedir.
pek Yolunu elinde tutan Ak Hun Devletinin topraklarnda douda Gk-Trk-
lerin, batda ise ranllarn gz vard. Her iki devletin ortak hareketi neticesinde,
557 ylnda Ak Hun Devleti ykld. Topraklarnn byk bir ksm ve pek Yolu
Gk-Trklerin eline geerken, dier ksm ran hkmdar Anflirvna baland.
Afganistanda bulunan Ak Hun hkmdar Hakan unvann taflyor, Kuzey Hin-
distana uzanan blgeyi idare eden prenslerine ise Tegin unvan veriliyordu. 520
ylnda Ak Hun hkmdarnn Bedehflandaki yazlk merkezini ziyaret eden nl
Budist rahip Sung Yn, Ak Hunlarn flehirlerde oturmadklarn, merkezlerinin sey-
yar bir karargh olduunu, su ve otlak aramak iin yer deifltirdiklerini, yazn se-
rin yerlere, kfln lman blgelere g ettiklerini, hkmdar adrnn duvarlarna
ynl hallar serildiini ve hkmdarn ipekten ifllemeli bir elbise giydiini yaz-
mfltr.
inden karak Akdeniz dnyasna kadar ulaflan pek Yolunun en nemli ke-
simi Ak Hun Devleti topraklarndayd. Baz kaynaklara gre Ak Hunlar keeden
yaplmfl veya ipekten elbiseler giyiyorlar, adrlarda oturuyorlard. Ak Hunlar ya-
fladklar corafi mevki bakmndan Budist ve eski ran sanatlarndan etkilenmifller-
di. Ak Hun sikkelerinde inci dizisi motiflere, insan portrelerine ve ay-yldz gibi tas-
virlere rastlanr.
Ak Hunlarn merkezini ziyaret eden Budist rahipten neler renmekteyiz?

SIRA SZDE SIRA SZDE
2
TABGA DEVLET (385-550)
Hunlarn yklmasndan sonra ine giden Trklerin kurduu Ddevletlerden
fi N E L M
biri de D fi N E L M
Tabga Devletidir. Tabgalar, 250li yllardan sonra in Seddinin kuzeyinden, g-

neye indiler. IV. yzyl baflnda Tai (Ping-cheng) flehri merkezS olmak
O R U zere siya- S O R U
si bir g haline geldiler. Tabga hkmdar Kuei (386-409) Hsien-pilerin bir kabi-
lesi olan Mu-junglar malup ederek byk miktarda toprak ele geirdi. Bu sralar-
DKKAT DKKAT
da kuzeyde Juan-juan Devleti olduka glenmiflti. Tabgalar, onlarla yaptklar
150 yl kadar sren mcadeleden galip ktlar ve bugnk Moolistana da h-
N N
kim oldular. Batya doru geniflleyerek Hunlarn eski komflusu SIRA Wu-sun
SZDE Devleti SIRA SZDE
K T A P K T A P
baflta olmak zere Yeh-pan, Kaflgar, Kua ve Turfan gibi merkezleri kendilerine
baladlar.
460 ylna kadar hkimiyet sahasn geniflleten ve Gney inde de baz blge-
lere hkim olan Tabga Devleti, bir yandan inlilerin gittike daha fazla miktarda
devlet memuriyetlerine getirilmesi, dier yandan Budizm ve Konfyanizmin etki-
si ile inlileflmeye bafllamfltr. Tabga Devletinin idari kadrosunun gittike inlilefl-
SIRA SZDE mesi sonucundaSIRA SZDE mill varln korumak isteyen halk iinde birok isyanlar ortaya
kmfl, bu isyanlar bir yandan fliddetle bastrlrken br yandan da ileride daha
fliddetli bir bozulmay getiren kararlar alnmfltr. syan ve i karflklklar sonucun-
da Tabga Devleti, 534 ylnda ikiye ayrlmfltr. Doudaki topraklarda daha sonra
inlileflen Kuzey Chi sllesi (550-577), mill benliini korumak isteyen batdaki
S O R U topraklarda SdaO Chou R U sllesi (557-581) kurulmufltur.
Tabgalarn rf det ve geleneklerinin ou, kendilerinden nceki ve sonraki
DKKAT Trk boylarnn D K Kkltr
AT ile benzer zellikler gsterir. Din inanlar hakknda veri-
len bilgilere gre Tabgalarda maara, da ve orman kltleri bulunuyordu. Dier
Trk boylarnda olduu gibi kurttan treme ve g efsaneleri, Tabgalar arasnda
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
da anlatlyordu. badetlerini tafltan binalar iinde gereklefltiriyorlard. Atalar, ha-
kanlarnn soyu, Gk ve Yerin kutsal ruhlar iin kurban keserler ve kutsal saydk-
AMALARIMIZ lar kayn AMALARIMIZ
aalarn dikerlerdi. Bu kayn aalar bydnde kutsal ormanlar
meydana geleceine inanrlard. Budistleflme ile birlikte bu gelenekler unutulmufltur.
K T A P Tabgalar hakknda
K T A daha
P fazla bilgiyi W. Eberhardn in Tarihi (Ankara, 1987) adl ese-
rinde bulabilirsiniz.
T SIRA
E L E V SZDE
ZYON T ESIRA
L E Vinlileflti?
Tabgalar nasl SZDE
ZYON
3
D fi N E L M GK-TRK
D fi N E LDEVLETLER
M
NTERNET NTERNET
I. Gk-Trk Devleti (552-582)
S O R U S O R U
Tarihte Trk adn resm devlet ismi olarak ilk defa kullanan Gk-Trkler, bam-
szlklarn kazanmadan nce Mool asll Juan-juanlara bal idiler. O srada Altay
DKKAT Dalarnn gney
D K K A Teteklerinde yaflayan Gk-Trkler demir retiyorlard. Gk-Trk-
lerin kesin olarak tarih sahnesine kfllarndan nceki dnemlerine ait bilgiler ef-
sane ve rivayetlerle karflktr. in kaynaklarndan ve arkeolojik kazlardan anlafll-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
dna gre Gk-Trklerin kkeni Altay Dalarnn kuzey blgelerine dayanmak-
ta, Hunlarn kuzey kolundan geldikleri ifade edilmektedir.
AMALARIMIZ 542 ylAMALARIMIZ
civarnda Kuzey ine akn yapabilecek kadar glenen Gk-Trkler,
giderek siyasi durumlarn da kuvvetlendirdiler ve 545 ylnda indeki Bat We-
i devletiyle ilk resm iliflkiyi kurdular. Arkasndan reisleri Bumn liderliinde Tles
K T A P boylarn kendilerine
K T A P balayarak asker adan ve nfus bakmndan glerini ar-
trdlar. Bylelikle kendine gveni artan Bumn, tbi olduu Juan-juan hkmdar-
nn kzyla evlenmek istediyse de, teklifi hakaret edilmek suretiyle reddedildi. Bu-
TELEVZYON
nun zerine ani bir kararla Juan-juanlara hcum eden Bumn, ok ksa zamanda
TELEVZYON
onlarn devletini ykarak yerine Gk-Trk Devletini kurdu (552). l Kaan unva-
nn alan Bumn, devletin ilk hkmdar oldu ve kuruluflun ilk ylnda ld. Yeri-
ne byk olu Kara Kaan, Gk-Trk tahtna geti ise de, onun da hkmdarl
NTERNET uzun srmedi. N T E 553
R N E Tylnda lmesi zerine, kardefli Mukan Gk-Trk tahtna oturdu.
Yaklaflk yirmi yl kaanlk yapan Mukan zamannda Gk-Trk Devleti, her y-
nyle ok parlak bir dnem yaflad. Koreden Karadenize kadar uzanan sahada
yaflayan btn Tles ve dier Trk boylarn, kuzeyde Krgz Trklerini ve yaban- Mukan Kaan zamannda
Gk-Trk Devleti parlak bir
c kavimleri devlete balad. Gk-Trk Devleti ksa zamanda dnyann en gl dnem yaflad. Douda
devleti oldu. 557 ylnda Ak Hun (Eftalit) devletini ykarak pek Yoluna hkim ol- Koreden batda Karadenize
kadar uzanan sahada
dular. Bat tarafndaki fetihler Mukan Kaann amcas stemi Yabgu kumandasn- yaflayan btn Tles ve
daki ordular tarafndan yaplyordu. Bu arada, kuzey inde bulunan Chou ve Chi dier Trk boylar, kuzeyde
devletleri zerinde ar bir bask kuruldu. Mukan Kaan her iki devletten de ken- Krgz Trkleri ve yabanc
kavimler devlete baland.
di milleti menfaati dorultusunda faydalanmay bildi. Gk-Trk Devleti ksa
Mukan Kaan, btn Gk-Trk Devletinin hkmdar olmakla beraber, daha zamanda dnyann en gl
devleti durumuna geldi.
ok devletin dou ksmyla ilgileniyor, bat ksmn ise devletin kuruluflundan be-
ri, Tanr Dalarnn kuzeyindeki Aktada oturan stemi idare ediyordu. Yabgu un-
vann taflyan steminin btn icraat doudaki kaanlk adna idi. stemi Yabgu,
kendisine karfl dflmanca tutum taknan Sasan hkmdar Anflirvana karfl Bi-
zans mparatorluu ile temasa geti. 567 ylnda stanbula bir eli heyeti gnder-
di. Bu elilik heyeti, tarihte Orta Asyadan stanbula gnderilenlerin ilki idi. Buna
karfllk Bizansllar da stemi Yabgunun merkezine eli gnderdiler. Trk-Bizans
ittifak, Sasan mparatorluunu zor durumda brakmfl ve daha sonralar slam
kuvvetlerinin ran fethetmelerini kolaylafltrmfltr.
Tibetin dousunda yaflayan ve o devirde nemli bir asker g olan Tu-y-hun
kavmi de Gk-Trk ordularna boyun edi. Artk, tamamen bir cihan devleti hali-
ne gelen Gk-Trk Devleti 572 ylnda byk kaann kaybetti. Mukan Kaann
lm zerine, kardefli Taspar, kaan oldu. Her bakmdan ok geliflmifl ve kuvvet-
li bir devletin baflna geen Taspar, fazla byyen devleti yeniden teflkiltlandrd;
kk kaanlklar ihdas ederek devletin muhtelif ksmlarn oul ve yeenlerine
verdi. Bu flekilde kendisi kaanlar kaan, yani Byk Kaan oldu.
Taspar Kaan da aabeyi Mukan gibi in devletleri zerindeki bask politikas-
n srdrd. Bu esnada her iki in devleti de Gk-Trklerle yaknlaflabilmek iin
birbirleriyle yarfl ediyorlard. Ancak, Taspar Kaan, Trklerin yapsna hi uyma-
yan Budizme meyletti ve merkezi tkende bir Buda mabedi infla ettirdi. Dier
taraftan Kuzey indeki devletlere karfl yanlfl politika izlemesi yznden devletin
itibar sarsld. nce destekledii bir inli prensi daha sonra bir tuzakla dflmanla-
rna yakalatt. 581 ylnda hastaland zaman, Trk geleneine uymayan bir vera-
set flekliyle Gk-Trk tahtna, aabeyi Mukann, annesi Trk olmayan olu Ta-lo-
pieni aday gsterdi. Ayn yl ldnde, Ta-lo-pien kaan olarak benimsenmedi.
Devlet meclisinde yaplan uzun mzakereler sonucunda Kara Kaann olu Iflba-
rann tahta gemesi kabul edildi.
Bu hkmdarlk tartflmalar srasnda I. Gk-Trk Devleti sarsld. Devletin ile-
ri gelenleri arasnda derin ayrlklar ortaya kt. Bat tarafn babas stemiden son-
ra idare etmeye bafllayan Tardu, meydana gelen anlaflmazlklardan ilk faydalanan
kifli oldu. Tardu, inlilerin kurt bafll sancak gndererek tahrik etmesi sonucu, 582
ylnda Bat Gk-Trk Devletinin bamszln ilan etti. Bu hadise ile I. Gk-Trk
Devleti sona erdi ve Gk-Trk Devleti Bat ve Dou olmak zere ikiye ayrld.
I. Gk-Trk Devleti kaan Mukan, ine karfl nasl bir politika izlemifltir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
4
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE
Resim 1.1
Eski Trklere ait

bir heykel ve
mezar abidesi
(Barlk bozkrlar,
Tuva zerk
Cumhuriyeti). Eski
Trkler atalarnn
ruhlarna sayg
gstermek
amacyla belli
alanlara heykeller
ve balballar
dikerlerdi.
Kaynak: V. N.
Basilov (ed.),
Nomads of
Eurasia, Seattle,
1989.
Dou Gk-Trk Devleti (582-630)

582 ylnda I. Gk-Trk Devleti ikiye ayrldktan sonra Iflbara, Dou Gk-Trk
Devletini idare etmeye devam etti. in entrikalarnn ard arkas kesilmedii iin
hanedana mensup dier baz teginler de baflkaldrmfllard. Zor durumda kalan Ifl-
bara, inden yardm almak suretiyle kaanln koruyabildi. Ancak, 585 ylnda
indeki Suei hanedannn siyasi stnln kabul etmek zorunda kald. Onun
587de lm zerine kardefli Baga, kaan oldu. Bir sene kaanlk yapan Baga,
588 ylnda bir savafl esnasnda vurularak ld. Iflbarann olu Tou-lan, kaan ola-
rak tahta geti.
593 ylnda bafl kaldran Tou-lan Kaan inliler, yine bir baflka Gk-Trk
prensini kullanmak suretiyle zayflattlar. Ayrca Tles boylarn da isyana teflvik et-
tiler. kan isyanlar sonunda Tou-lan Kaan ldrld (601). Bir sre iin, Dou
Gk-Trk Devletini Bat Gk-Trk kaan Tardu ynetti. Ancak, inliler, hayvan-
larn ve askerlerini zehirlemek suretiyle onun gcn zayflattlar. Bu srada orta-
ya kan Tles boylarnn isyan sonucu Tardu denetimi tamamen kaybetti ve Tu-
y-hunlara snmak zorunda kald (603). Bu olaydan sonra Tardu tarih sahnesin-
den ekildi.
Ayn ylda Chi-min, inlilerin destei ile Dou Gk-Trk tahtna geti. Onun
baflkenti tken deil, gneyde in snrna yakn bir noktada idi. 609 ylna ka-
dar Suei hanedanna bal olarak hkmdarlk yapt. Ad geen tarihte lm ze-
rine karakteri kendisine hi benzemeyen olu tahta geti. ncelikle devletin say-
626 yln takiben yeniden gnln kurtard. Dou Gk-Trk Devletini ok kuvvetlendirdii gibi 615 ylnda
bafllayan in entrikalar, in imparatorunu Yen-men kalesinde kuflatt. Daha sonra in tarihinin en parlak
627 ylnda yaz mevsiminde
kar yamas neticesinde devleti saylan Tang mparatorluunun kurulufluna yardm etti. Babasnn aksine,
kan ktlk ve baz boylarn ine hkmedercesine bir siyaset uygulad. 619 ylnda, lmnden sonra yerine
topluca isyan devleti
ypratt. Ayrca, Trk asll geen kardeflleri Chu-lo (619-621) ve l (Hsieh-li) (621-630) devirlerinde devlet
olmayan vezirler tarafndan gcn korudu. Ancak, 626 ylndan sonra yeniden bafllayan in entrikalar, 627
trenin bozulmas da, Dou
Gk-Trk Devletinin ylnda yaz mevsiminde kar yamas neticesinde kan ktlk ve hanedandan olma-
yklmasn hazrlad. yan boylarn topluca isyan devleti ypratt. in snrlarna yakn bir yerde ava -
kan l Kaan, pusuya dflrld. Kendisi yanna kat yeeni tarafndan inlile-
re teslim edildi ve bylece 630 ylnda Dou Gk-Trk devleti inliler tarafndan
ortadan kaldrld.
Dou Gk-Trk Devleti neden ypranp yklfla gitti? SIRA SZDE SIRA SZDE
5
Bat Gk-Trk Devleti (582-630)
582 ylnda doudaki byk kaanlk merkezinden ayrlp, bamsz hkm sr-
meye bafllayan Tardu, 603 ylna kadar kaanln devam ettirdi. Onun idaresinde
Kuzey Afganistan ve rann kuzey dousu Bat Gk-Trk Devletine S O R Ubaland. Da- S O R U
ha sonra randaki taht mcadelelerine karflan Tardu, bu lke ilerine gnderdii
ordular sayesinde zaferler kazand. 598 ylndan sonra Dou Gk-Trk
DKKAT
Devletine DKKAT
ve ine ynelen Tardu, zellikle in hesabna casusluk yapan Tu-li (ve daha son-
ra Chi-min) isyannn bastrlmasnda Dou Gk-Trk kaan Tou-lana yardm et-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
miflti. Ancak, inliler, hayvan ve askerlerinin su iecei pnarlar zehirlemek sure-
tiyle onu tuzaa dflrdler ve byk bir darbe vurdular. Arkasndan Tardu, Tles
boylarnn isyan neticesinde Tibetin dousunda yaflayan Tu-y-hunlara
AMALARIMIZ snmak AMALARIMIZ
zorunda kald (603).
Harita 1.1
K T A P K T A P
VI. yzylda ve
VII. yzyl
baflnda Gk-
TELEVZYON Trk Kaanl.
TELEVZYON
Kaynak: R.
Grousset, The
Empire of the
NTERNET Steppes, New
NTERNET
Brunswick,
1970.
Tardunun yerine Chu-lo (Tardunun torunu) geti ise de, onun sert tutumu y-
znden Tles boylarnn bir ksm isyan etti. Chu-lo 612 ylnda ine snd. Ora-
da inlilerin adna Korelilerin isyann bastrd. Ancak, onun inliler hesabna ka-
zand baflarlar Dou Gk-Trk kaan Shih-pinin nefretine sebep oldu. Urun-
da mcadele ettii inlilerin ihanetine maruz kalarak, Shih-pi Kaana teslim edi-
lip ldrld.
Chu-lo Kaan ine gidince Tardunun dier torunlarndan She-kue-

i Kaan olmufltu. Onun ilk ifli dank Trk boylarn bir araya getirmek oldu. Bat
Gk-Trk Devletinin hem siyasi snrlarn, hem de asker gcn dedesi Tardu
zamanndaki kadar bytt. She-kueiin lmnden sonra yerine kk kardefli
Tung Yabgu geti. Kaynaklarn zellikle ok zeki, cesur, taktiki bir flahsiyet ola-
rak tanmlad bu kaann ilk ifli lkedeki btn boylar devlete itaat ettirmek ol-
du. Hindistann Keflmir blgesini idaresi altna ald. pek Yolu zerindeki btn
Sod flehirleri onun lkesine katld. 623 ylnda Bat Gk-Trklerinin bir savaflta
Sasanleri yenmesi slm dnyasnda nemli tesirler brakt. 630 ylna doru lke-
deki huzursuzluklar artmaya bafllad. Bu ylda amcas Bagatur, Tung Yabguyu l-
drd ve yerine gemek istedi. Ancak, devlet tam bu srada byk bir karflkla
srklendi. Neticede Bat Gk-Trk Devleti ine bal birok beylie ayrld.
Gk-Trklerin Fetret Devri (630-681)

630 ylnda her iki Gk-Trk Devleti de in esaretine girmifl bulunuyordu. Bu du-
rum Trklere ok ar gelmifltir. VIII. yzyln baflnda yazlan Orhun yaztlarnda
bu husus ac bir flekilde vurgulanmfltr. Bu yaztlara gre Trklerin in esaretine
girmesinin sebebi vard: 1. in entrikalar, 2. Trk hkmdarlarnn baflarsz
idaresi, 3. Trk milletinin hkmdarlarna itaatsizlii.
inliler, 630 ylndan sonra bir ksm Gk-Trk halkn kuzey eyaletlerine yer-
lefltirmek suretiyle idare etmeye alfltlar. Gk-Trk lkesini ise beyliklere para-
layarak ellerinde tutuyorlard. in hkimiyetine karfl birok Trk beyi isyan etti.
Bunlarn en nemlisi in sarayn basmak isteyen Chie-shih-shuain 639 ylndaki
bafl kaldrfldr. Ad geen bey in sarayn basarak veliahd karp, kendi lkesi-
ne gtrmeyi planlamflt. Ayrca kendisi gibi Gk-Trk hanedanndan biri olan
Ho-lo-huyu kaan yapacakt. Ancak, havann aniden frtnaya dnflmesi ve neh-
rin taflp nlerini kesmesi yznden bu giriflim baflarsz kald. Bundan sonra 648
ylnda Altay Dalarnda Che-pi Tegin isyan ederek bamszln ilan etti. Ancak
inliler, yine eflitli hileler evirerek, onu tesirsiz hale getirdiler. Dier Trk boyla-
rn ona karfl isyana teflvik ettiler.
650 yln takiben inliler Orta Asyay ellerinde tutmak iin yeni bir yol dene-
diler. Gk-Trk lkesinde eflitli asker valilikler kurarak Trkleri idare etmeye
baflladlar. Btn bunlara ramen Gk-Trkler arasndaki istiklal atefli gn getik-
e artyordu. 670li yllarda baz Trk gruplar glenmeye bafllad. Ordosta isyan
ederek imknszlklar iinde savaflan Trk prensi Ni-shih-fu yenilerek, in baflken-
tine gtrlp orada idam edildi (679). Yine Gk-Trk soyundan A-shih-na Fu-ni-
en de elli arkadafl ile birlikte ldrld (681). Bu arada Kutlug ve etrafndaki-
ler bamszlk savaflna giriflmifllerdi. Kutlug, Dou Gk-Trk Devletinin son h-
kmdar l Kaann neslinden geliyordu. O ve arkadafllar ilk nce gizlice bir tefl-
kilat kurarak harekete getiler. Sratle yaylan bu teflebbse katlanlarn says ksa
zamanda befl bini buldu. 681 ylndan itibaren in eyaletlerine basknlara bafllan-
d. 682 ylnda zafere ulafllarak II. Gk-Trk Devleti kuruldu. Hapiste bulunduu
inden kap gelen Tonyukuk ise Apa Tarkan unvann alarak onun en byk
yardmcs oldu. Onun grevi btn asker ve idari iflleri planlamakt.
II. Gk-Trk Devleti (682 -745)

Bundan sonra Kutlug, en byk yardmcs Tonyukuk ile birlikte girifltii bamsz-
lk mcadelesinde inlilere ard arda darbeler indirerek, hem kendi gcn artrd,
hem de dier Trk boylarn itaat altna ald. Eski Gk-Trk Devleti yeniden can-
land. 682 ylnda tkende Ouzlar yenilip devlete balannca Kutlug, lterifl Ka-
an iln edilerek, II. Gk-Trk Devleti kurulmufl oldu.
Yeni kurulan bu devletin ilk ifli inden intikam almak oldu. Pekinden Kan-
suya kadar uzanan btn Kuzey in blgelerine Trk aknlar bafllad. 682-87 yl-
lar arasnda bu sahaya krk alt sefer tertip edildi. Ayn zamanda Ouzlarn ve Ki-
tanlarn devlete ball salamlafltrld.
692 ylnda len lterifl Kaann yerine kardefli Kapgan geti. Faaliyetleri asn-
dan Trk tarihinin en byk fatihlerinden biri olan Kapgan Kaan, tahtta kald
yirmi drt yl iinde politikasn, srekli ini bask altnda tutmak, inde dank
halde yaflayan esir Trkleri kurtarmak, Orta Asyada yaflayan ne kadar Trk varsa
hepsini Gk-Trk devletine balamak fleklinde ana temel zerine oturtmufltu.
Kapgan, tahta geiflinin arkasndan ine aknlara bafllad. 695 ylna kadar hem
doudaki Mool Kitanlar, hem de indeki Tang mparatorluunu bask altna al-
may baflard. Arkasndan 696-97 yllarnda Krgzlar itaat altna aldktan sonra Tr-
gifllere yneldi. Bu arada Gk-Trklerin isteklerini yerine getirmeyen ine karfl
byk bir sefer dzenlendi. Trk ordular fiantung ovasna ve Yeflil Irmaa (Yang-
tse) kadar uzand. Savunma iin sefere karlan inli generaller korkularndan
Trk ordularna yaklaflamyor, sadece uzaktan seyrediyordu. Bu yln sonuna do-
ru lkenin bat tarafndaki Trgifller tamamen Gk-Trk hkimiyetine girdiler.
Harita 1.2
Orhon Yaztlar
(Moolistan) XIX.
yzyln sonunda
keflfolunmufl olup
Trk dilinde yazlmfl
en eski
kaynaklardandr.
Tonyukuk Yaztnda
II. Gk-Trk
Kaanlnn
komutan ve devlet
adam Tonyukukun
yapt ifller kendi
azndan
anlatlmaktadr.
Dier iki yazttan Kl
Tigin 732 ylnda,
Bilge Kaan yazt ise
735 ylnda
dikilmifltir. Kl Tigin
ve Bilge Kaan
yaztlarnda I. Gk-
Trk Kaanl genel
hatlaryla
zetlendikten sonra,
esaret dnemi ve II.
Gk-Trk Kaanl
ayrntl olarak
anlatlmaktadr.
Kaynak: A. Tafl,
Trklerin Kkenleri,
Atlas Dergisi.
Bundan sonra Bat Trkistana ynelen Kapgan Kaan ve onun emrindeki Ton-
yukuk, Bilge ve Kl Tegin gibi kumandanlar idaresinde Trk ordusu 701 ylnda
Demir Kapya (Temir Kapg) ulaflt. Ertesi sene Tangutlar ve baz Sod kolonileri
yenilerek boyun edirildi. 709 ylna kadar uzak blgelerdeki Basmllar, ikler ve
Azlar itaate alnd. syan eden Krgzlar 710da yeniden devlete baland. Ancak,
bundan sonra Kapgan Kaann anlafllmaz sert tutumu yznden devlete bal b-
tn boylar birer birer isyan etmeye baflladlar. Birok Trk boyu ine snd. Bu
Bilge, kaan olduktan sonra isyanlarda in entrikalarnn byk rol vard. Kapgan Kaan ve devletin dier ile-
devletin baflna byk dert
aan isyanlar bastrd ve
ri gelenleri bu isyanlarla uraflmak zorunda kalyorlar, dflmanlar in ile mcade-
devletin birliini yeniden le etme frsatn bulamyorlard. Bu boy isyanlarndan birinin, Bayrku isyannn bas-
salad. inlilerle iyi trlmasndan sonra tkene geri dnerken yanna fazla asker almayan Kapgan Ka-
geinmeye alflarak onlarla
dostluk kurdu. Budistleflme an, St ormanndan geerken Bayrkularn saldrsna urad ve ldrld. Ke-
yolundaki eilimleri, devlet sik bafl orada bulunan bir inli casus tarafndan in baflkentine gtrld (716).
meclisi tarafndan, Trklerin
yapsna uymayaca Onun yerini alan olu nelin kaanl yetersiz bulunarak tahttan indirildi. Ye-
gerekesiyle reddedildi rine lteriflin olu Bilge, kaan oldu. lk ifl olarak, amcas zamanndan beri devle-
(723).
tin baflna byk dert aan boylarn isyann bastrd. ok uzun mcadelelerden
sonra devletin birlii yeniden saland. Bunu baflardktan sonra inlilerle iyi gein-
meye alflt ve onlarla dostluk kurdu. Bilgenin inlilerin etkisinde kalarak Budist-
leflme istei, devlet meclisi tarafndan, Trklerin yapsna uymad gerekesiyle
reddedildi (723).
nl devlet adam Tonyukuk, 727 yl dolaylarnda ld. 726-27 yllarnda Trk
tarihinin en muhteflem abidelerinden biri olan Tonyukuk Yazt dikildi. Yazt, Ton-
yukukun azndan Gk-Trk devletinin yeniden kuruluflu, yaplan mcadeleler,
inin hilekrl ve Trk halknn itaatsizlii gibi konular zerinde durmaktadr.
731 ylnda Kl Tegin lnce aabeyi Bilge onun adna bir yazt Orhun nehri ya-
knna dikti. Bu yaztta da Kl Teginin mcadeleleri ve kazand baflarlar Bilge
Kaann azndan anlatlmaktadr. Trk halknn gemiflin ac olaylarndan ders al-
mas isteniyordu. 734 ylnda len Bilge Kaan adna olu tarafndan 735 ylnda
bir yazt dikildi. Bu yaztta da Kl Tegin gibi Trk halkna tler veriliyordu.
Bilge Kaandan sonra devletin baflna geen kaanlar yetersiz flahsiyetlerdi. K-
sa zamanda devlet zaafa urad. 742 ylnda isyan eden Basml ve Uygurlar yaptk-
lar hcumla Gk-Trk Devletini sarstlar. Son Gk-Trk hkmdarnn sahip ol-
duu g 745te Uygurlar tarafndan datld.
SIRA SZDE Kapgan Kaann uygulad politikasnn esaslar ne idi?

SIRA SZDE
6
Gk-Trklerin Sosyal Yaps
Devlet kavramnn il ile ifade edildii Gk-Trklerde en yksek asker ve idari
mevkide kaan bulunurdu. Hkmdar karfll olan kaan, devlet baflkan, baflku-
S O R U mandan, meclisS O R ve U hkmet baflkan idi. Kaann icraatn denetleyen bir devlet
meclisi olan toy mevcuttu. Bu meclis, gerektiinde kaanlar tahtndan indiriyor
veya kaan olan birini bu makama kabul etmeyebiliyordu. Kaann hanm (ha-
DKKAT DKKAT
tun) da devlet idaresinde sz sahibiydi. Gerektiinde kaan kendi fikirleri dorul-
tusunda etkileyebiliyordu. Dier taraftan ayguc (baflbakan), buyruk (bakan), ge
N N
SIRA SZDE gibi hkmet SIRAyeleri
SZDE vard. Aslnda kaandan sonra ikinci byk unvan yabgu
(kanat idarecisi)dur. Daha sonra flad, tegin, ilteber, erkin ve tudun gibi unvanlar
AMALARIMIZ
sralanmaktadr.
AMALARIMIZ
in kaynaklarna gre saylar 28den fazla olan bu unvan ve ma-
kamlar, devletin iinde bulunduu duruma gre bazen farkl grevleri yerine geti-
riyorlard.
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
Gk-Trk sosyal yaps aile, urug (aileler birlii), boy (ok), bodun (millet) ve il
(devlet) fleklinde birbirine sk skya bal halkalar halinde tezahr ediyordu. Gk-
Trkler, adafllar olan devletlere gre ok farkl hukuk sistemine sahiptiler. Ana-
yasa karfll olarak tre vard. Sosyal dzen treye bal kalnarak salanyor ve
herhangi bir bunalm yaflanmyordu. Vatana ihanet, adam ldrmek, zina yapmak
ve hrszlk gibi ar sularn cezas idamd.
Gk-Trk ekonomisi temelde hayvancla (at ve koyun) dayalyd. Tarma el-
veriflli blgelerde ziraat geliflmiflti. Mesela Turfan ve civarnda sebze ve meyvecili-
in ok ilerledii tespit edilmifltir.
Gk-Trk tarihinin en mhim zelliklerinden birisi, hi flphesiz, Orhun hava-
lisi baflta olmak zere btn Orta Asyann deiflik yerlerinde Gk-Trk alfabesiy-
le yazlmfl yzlerce yazt brakmfl olmalardr. Arkeolojik kazlar ilerledike birok
yeni yaztn bulunaca muhtemeldir. Bugnk Avrupa milletlerinin SIRA SZDE ounun he- SIRA SZDE
nz yazy tanmad bir devirde Trklerin byle kltr abidelerine sahip olmala-
r epey dikkat ekicidir. D fi N E L M D fi N E L M
Gk-Trk devletinde hanedann mensup olduu A-shih-nann dflnda birok
Trk boyu daha vard. Krgz, Karluk, Uygur, Sir Tardufl, Bayrku, Ouz, Bugu,
Basml, zgil, Az ve Trgifl gibi boylar bunlarn en nemlileri idi. S OAslnda
R U nceleri S O R U
Kerulen Irmandan Karadeniz ve Kafkaslarn kuzeyine kadar uzanan genifl saha-
da yaflayan btn Trk boylarn tamam kaynaklarda Tles adyla D K K Agemektedir.
T DKKAT
Gk-Trk Devletinin douda ve batda gten dflmesi zerine sz konusu boy
grubunun iinden bazlar glenerek n plana ktlar ve 627 ylndan sonra kay-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
naklarda kendi zel adlaryla anlmaya baflladlar.
Gk-Trklerde sosyal yap nasl belirmektedir? SIRA SZDE

AMALARIMIZ SIRA SZDE
AMALARIMIZ
7
Gk-Trkler hakknda daha fazla bilgiyi Ahmet Taflaln 3 ciltlik Gk-Trkler
K T A P (Ankara, K T A P
2004) adl eserinden renebilirsiniz.
S O R U S O R U
TELEVZYON TELEVZYON
DKKAT DKKAT
N N
SIRA
N T E SZDE
RNET SIRA
N T E RSZDE
NET
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
zet
N
A M A Trk tarihinin genel zelliklerini aklamak. N
A M A
inde kurulan Tabga Devletinin tarih sreci-
1 3 ni tanmlamak.
Trk tarihinin bilinen en eski devirlerinden XI.
Tabgalar, Kuzey inde bozkr karakterinde bir
yzyla kadar Trk kkenli topluluklar Moolis-
devlet halinde ykseldiler. Blgeyi ve etraflarn-
tann dousundaki Kerulen Irmandan Tuna
daki devletleri kendilerine baladlar. 465ten
boylarna kadar ok genifl bir alanda hareket et-
sonra Budizmin etkisine girerek inlilefltiler ve
mifllerdir. Trk tarihine ait kaynaklarn ou Trk
556ya kadar siyasi varlklarn srdrdler.
dilinde deil, komflu milletlerin dillerinde (in,
N
Fars, Arap, Grek, Latin ve Rus dillerinde) yazl-
I. Gk-Trk Devletinin ortaya kfln ve tarih
mfltr. Ancak, eski Trk dilinin runik harflerle A M A
4 nemini aklayabilmek.
yazl yadigrlar da bulunmaktadr. Eski Trk
Gk-Trklerin, 542de Altay Dalarnn gney
toplumunun sosyal sistemi iinde boy birimi n
eteklerinde olduklar bilinmektedir. 552de bal
plana kmaktadr. Boylarn toplumsal zellik
olduklar Juan-juanlar yenerek bamszlklarn
olarak tafld sosyal dayanflma ve dinamizm,
ilan ettiler ve ksa zamanda Orta Asyay kaplad-
bireylerine birlikte hareket etme arzusunu getir-
lar. 582de Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrl-
mifl, ok uzun mesafeleri etin mcadelelerle afl-
dlar. Dou ksm ounlukla baflarl bir siyaset
malarn salamfltr. Trk ad Gk-Trk Devle-
yrterek 630a kadar yaflad. Bat ise n Asya
tiyle resmi bir kimlik kazanmfltr. Trkiye tabiri
zerinde etkili olduktan sonra douya ynelince
ise, VI. yzylda Bizansllar tarafndan Orta Asya
gcn kaybetti. 621den sonra bir ara toparlan-
iin kullanlyordu. Yine onlar IX. ve X. yzyllar-
d ise de 630da i karflklklar yznden ykld.
da Volgadan Orta Avrupaya kadar uzanan saha-
N
y da Trkiye olarak anyorlard. XI-XII. yzyl-
II. Gktrk Devletinin tarih srecini deerlen-
larda Msr ve Suriyeye Trkiye denirdi. Anado- A M A
5 dirmek.
lu ise XII. yzyldan itibaren Trkiye olarak ta-
630-82 arasnda Dou Gk-Trk lkesi ine ba-
nnmaya bafllamfltr.
lanan boy beylerinin idaresinde geti. 682de Kut-
N
lug nderliinde bafllayan isyan hedefe ulaflt ve
Byk Hun mparatorluu ve Ak Hun Devletinin
A M A II. Gk-Trk Devleti kuruldu. Kapgan ise (692-
2 tarih nemini deerlendirmek.
716) nceleri zaferler dolu idare yrtse de aflr
Asya Hunlarnn ilk tarihi M.. 2255lere kadar
sert idaresi yznden boy isyanlar kt. Bundan
gitmektedir. Ancak, M.. 318den M.S. asrlara
sonra devletin baflna geen Bilge Kaan ve kar-
kadar sren bir Hun tarihi sz konusudur. M..
defli Kl Tegin lkede huzuru saladlar. Ancak,
209da Mo-tu (Mete) ile glenen Hunlar, daha
onlardan sonra Gk-Trk Devletinin mr uzun
sonra kendi aralarndaki anlaflmazlklar ve in
srmedi; 745 ylnda Uygurlar tarafndan ykld.
entrikalar sonucu ikiye ayrldlar, ktlk vs. se-
bepler yznden ykldlar. Bir ksm Kuzey N
A M A Gk-Trklerin sosyal yapsn aklamak.
inde devlet ve beylikler kurdular. Hunlardan 6 Devletin karfllnn il olduu Gk-Trklerde,
bir ksm Bat Trkistan, Afganistan blgesine ge-
sosyal yap ogufl (aile), urug, boy ve bodun gibi
lerek Ak Hun (Eftalit) Devletini kurdu. pek Yo-
halkalardan meydana geliyordu. Tre hkmleri
lu ve ran zerinde nemli roller oynayan bu
ise Anayasa hkmndeydi. Bozkrlarda geliflen
devlet, 557 ylnda Gk-Trkler ve randaki Sa-
ok salam gelenekler zerinde ykselen devlet-
san Devleti tarafndan ykld.
te kendine zg bir hukuk sistemi de vard. Gk-
Trk Devletinde hanedann mensup olduu A-
shih-nann dflnda Krgz, Karluk, Uygur, Sir Tar-
dufl, Bayrku, Ouz, Bugu, Basml, zgil, Az ve
Trgifl gibi boylar da bulunmaktayd.
Kendimizi Snayalm
1. Trk kelimesinin anlam afladakilerden hangisidir? 6. Afladakilerden hangisi I. Gk-Trk Devletinin iki-
a. Gl, kuvvetli ye ayrlma sebebidir?
b. Sert ve savafl a. inlilerin steminin olu Tarduya kurt bafll san-
c. Treyen adam cak gnderip bamszln tandn bildirme-
d. Mifer si (582)
e. Terk edilmifl b. Ak Hunlarn Gk-Trkler tarafndan yklp top-
raklarnn iflgal edilmesi
2. Ad bilinen ilk Hun hkmdar afladakilerden han- c. Tibetlilerin, Gk-Trkleri yenip onlar corafi
gisidir? olarak blmesi
a. Mo-tu (Mete) d. Gk-Trk lkesinde ktlk kmas
b. Tou-man e. inlilerin Gk-Trklere prenses gndermeleri
c. Lao-shang
d. Hu-han-ye 7. Afladakilerden hangisi II. Gk-Trk Devletinin ku-
e. Pi-nu rucusudur?
a. Kapgan
3. M.. 119da inliler Hunlar savafl meydannda ye- b. Tengri
nebilmek iin afladakilerden hangisini yapmfllardr? c. Bilge
a. Hun lkesinde i savafl karmfllardr. d. Kl Tegin
b. Hunlara fazla ipek ve dier hediyeler yollayarak e. Kutlug
rehavete kaplmalarn salamfllardr.
c. lkelerinde uzun sren bir askeri reform yapa- 8. Bilge Kaan ok sevdii kardefli Kl Tegin lnce
rak ordularn Hun tarznda dzenlemifllerdir. afladakilerden hangisini yapmfltr?
d. Hun lkesinde ktlk kmfltr. a. Onun adna yazt diktirmifltir.
e. Romallar, inlilere yardm etmifllerdir. b. ine savafl amfltr.
c. Yerine kendi olunu tayin etmifltir.
4. Tabga Devleti afladaki olaylardan hangisi nede- d. inlilerden ok ekinip savunma hazrlklarn
niyle inlileflmifltir? artrmfltr.
a. Tibetlilerin Tabgalar malup etmesi e. Uygur, Basml ve Bayrkularn isyanlarn bastr-
b. Ak Hunlarn, Tabgalar ine srmesi ma tedbirleri almfltr.
c. Hunlar inden ekonomik yardm talep ettiin-
de rahip gnderilmesi 9. Gk-Trk Devletinde il kavramnn karfll aflada-
d. Tabgalarn, Budizm dininin etkisinde kalp Bu- kilerden hangisidir?
da retilerini kabul etmesi a. Meclis
e. Korelilerin Tabgalar Juan-juanlara karfl destek b. Eyalet
vermeye armas c. Vilayet
d. Yksek mahkeme
5. Gk-Trkler afladaki devletlerden hangisini ma- e. Devlet
lup ederek bamszlklarn kazandlar?
a. Bat Wei 10. Gk-Trk ekonomisinin temeli afladakilerden han-
b. Dou Wei gisine dayanyordu?
c. Ak Hun Devleti a. Hayvancla
d. Bizans mparatorluu b. pek retimi ticaretine
e. Juan-juan Devleti c. Tarma
d. El sanatlarna
e. Denizcilie
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar

1. a Yantnz yanlfl ise, Trk Ad Hakknda ksm- Sra Sizde 1
n yeniden gzden geiriniz. Mo-tu devrinde Asya Hun Devletinin snrlar Koreden,
2. b Yantnz yanlfl ise, Asya Hun mparatorluu Aral Glne, Baykal Glnden in Seddine ve Dou
konusunu yeniden gzden geiriniz. Trkistan iine alacak flekilde Tibete kadar ulaflmfltr.
3. c Yantnz yanlfl ise, Asya Hun imparatorluu
konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2
4. d Yantnz yanlfl ise, Tabga Devleti konusunu Seyyahlar, Ak Hunlarn flehirlerde oturmadklarn, mer-
yeniden gzden geiriniz. kezlerinin seyyar bir karargh olduunu, su ve otlak
5. e Yantnz yanlfl ise, I. Gk-Trk Devleti ko- aramak iin yer deifltirdiklerini, yazn serin yerlere, k-
nusunu yeniden gzden geiriniz. fln lml blgelere g ettiklerini, hkmdar adrnn
6. a Yantnz yanlfl ise, I. Gk-Trk Devleti ve Ba- duvarlarna ynl hallar serildiini ve hkmdarn
t Gk-Trk Devleti konularn yeniden gz- ipekten ifllemeli bir elbise giydiini bildirmektedirler.
den geiriniz.
7. e Yantnz yanlfl ise, II. Gk-Trk Devleti ko- Sra Sizde 3
nusunu yeniden gzden geiriniz. Tabga Devleti, bir yandan inlilerin gittike daha faz-
8. a Yantnz yanlfl ise, II. Gk-Trk Devleti kola miktarda devlet memuriyetlerine getirilmesi, dier
nusunu yeniden gzden geiriniz. yandan Budizmin ve Konfyanizmin etkisi ile inli-
9. e Yantnz yanlfl ise, Gk-Trklerin Sosyal Ya- leflmeye bafllamfltr.
ps konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. a Yantnz yanlfl ise, Gk-Trklerin Sosyal Ya- Sra Sizde 4
ps konusunu yeniden gzden geiriniz. Mukan Kaan zamannda Gk-Trk Devleti gcnn
zirvesine ulaflt. Gk-Trkler 557 ylnda Ak Hun Dev-
letini ykarak pek Yoluna hkim oldular. Devletin ba-
t tarafnda stemi Yabgu fetihler gereklefltiriyordu. Mu-
kan Kaan, kuzey inde bulunan iki devlet Chou ve
Chiler zerinde ar bir bask kurdu ve her iki devlet-
ten de faydalanmay bildi.
Sra Sizde 5
626 ylndan sonra yeniden bafllayan in entrikalar,
627 ylnda yaz mevsiminde kar yamas neticesinde -
kan ktlk ve hanedandan olmayan boylarn topluca is-
yan etmeleri Dou Gk-Trk Devletini ypratt. Ayrca,
trenin Trk asll olmayan vezirler tarafndan bozul-
mas, devletin ksa zamanda yklmasn hazrlad. 630
ylnda in snrlarna yakn bir yerde ava kan l Ka-
an pusuya dflrld. Yanna kat yeeni tarafn-
dan inlilere teslim edilince Dou Gk-Trk Devleti ta-
rih sahnesinden ekildi.
Sra Sizde 6
Kapgan Kaann izledii siyasetin esas, ini srekli
olarak bask altnda tutmak, inde dank bir durum-
da yaflayan esir Trkleri kurtarmak ve Orta Asyada ya-
flayan btn Trk boylarn kendi devletine balamakt.
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 7 Eberhard, W. (1987). in Tarihi, Ankara: Trk Tarih
Gk-Trk sosyal yaps aile, urug (aileler birlii), boy Kurumu.
(ok), bodun (millet) ve il (devlet) fleklinde birbirine s- ______. (1942). inin fiimal Komflular, Ankara: Trk
k skya bal halkalar halinde flekillenmiflti. Gk-Trk Tarih Kurumu.
devletinde hanedann mensup olduu A-shih-nann d- Gzel, H. C.; K. iek; S. Koca (ed.) (2002). Trkler I-
flnda birok Trk boyu daha vard. Krgz, Karluk, Uy- II, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar.
gur, Sir Tardufl, Bayrku, Ouz, Bugu, Basml, zgil, Az Kafesolu, . (1987). Trk Milli Kltr, stanbul: t-
ve Trgifl gibi boylar bunlarn en nemlileri idi. ken Neflriyat.
gel, B. (1982). Byk Hun mparatorluu Tarihi,
Ankara: Kltr Bakanl
______. (1987). slamiyetten nce Trk Kltr Tari-
hi, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Tarihte Trk Devletleri (1987). I-II, Ankara: Ankara
niversitesi.
Taflal, A. (2004). in Kaynaklarna Gre Trk Boy-
lar, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
______. (2004). Gk-Trkler, I-III, Ankara: Trk Tarih
Kurumu.
2
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz
N
N
Uygurlarn ortaya kfln ve bamszlklarn kazanmalarn aklayabilecek;
N
Uygur Kaanlnn ykselmesi srecini tanmlayabilecek;
N
Uygurlarn Maniheizm inancn kabul srecini deerlendirebilecek;
N
Uygur Kaanlnn yklfl ve Uygur glerini aklayabilecek;
Uygurlarn hangi kltrel zelliklere sahip olduklarn belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dokuz Ouzlar Maniheizmin kabul
Bayan or Kaan fiine-Usu Yazt
Bg Kaan Karabalgasun Yazt
indekiler
BAIMSIZLIKLARINA KADAR
UYGURLAR
UYGUR KAANLIININ
YKSELfi
Orta Asya Trk
Uygur Kaanl DEVLETN ZAYIFLAMASI VE
Tarihi YIKILIfiI
UYGUR DEVRNN GENEL
KARAKTER
UYGUR MEDENYET
Uygur Kaanl
BAIMSIZLIKLARINA KADAR UYGURLAR

Uygurlarn meydana getirdii zengin tarih, onlarn inli tarihiler tarafndan k-
kenlerinin eski devirlerde gsterilmesine yol amfltr. in kaynaklarnda deiflik
flekillerde yazlan Uygur adna 945 ylnda yazlan bir in kaynanda flahin gibi 945 ylnda yazlan bir in
dolaflan, hcum eden anlam verilmektedir. Uygur Kelimesinin uydan (akraba, kaynanda Uygur, flahin
gibi dolaflan, hcum eden
mttefik) geldii ve On Uygur adnn 10 mttefik manasnda olduu da kaytlarda anlamnda kullanlmfltr. Bu
gemektedir. Daha baflka anlamlarn da verildiine de rastlanmaktadr. kelimenin uydan (akraba,
mttefik) geldii ve On
Uygurlarn kkeni konusunda kilit konumunda olan Kangl boylardr. Aslnda Uygur adnn 10 mttefik
Kangllar tek bir boy olmayp, bunlarn hepsi Uygur da deildi. Sadece Yan-ho manasnda olduu da
bilinmektedir.
adl kabile Uygurlarn adnn ilk flekli olarak grnmektedir. 605 ylndan sonra ay-
n isim Wei-ho flekliyle yeniden Tles boylarnn iinde yerini almfltr. Bu srada
Tola Irmann kuzeyinde bulunan Uygurlar, Bugu, Tongra Bayrku ve Bura gibi
dier Tles boylar ile birlikte yaflyorlard ve adlar geen bu boylarla beraber bir
erkin tarafndan idare ediliyorlard. Dolaysyla, 605 yl dolaylarnda onlarn kk
bir kabile olduu sonucuna varyoruz. Saylarnn on bin ve bunun yarsnn da as-
ker olduu sylenmektedir. Tola Irmann kuzeyinde yaflayan Tles boylarnn
ilerinde gsterilmesi ve kkenlerinde aka bunun belirtilmesi konuyu netlie
kavuflturmaktadr. Zaten bu blgede yaflayan Tles boylar, 140 yl sonra Dokuz
Ouz adyla Uygur Kaanlnn ana unsurunu oluflturacaktr.
627 yln takiben Dou Gk-Trk Devleti hzla zayflaynca Sir Tardufllar, do-
udaki Tles boylarnn iindeki en kuvvetli boy olarak n plana kt. in tarafn-
dan da tannan Sir Tardufl birlii 646 ylna kadar tken blgesi ve Tola Irma
civarna hkim oldu. Onlara balanan Uygurlarn unvan Huo lteber idi. Bu tarih-
te Sir Tardufllar zayflayp askeri gleri dalnca, ok sayda boy indeki Tang
hanedanyla iliflki kurup onlardan askeri unvanlar alrken, Uygurlar da bofl durma-
mfllard. Onlar da irtibata geerek inden generallik unvanlar aldlar. Uygurlarn
ad, 627 ylnda vergilerin artrlmas zerine Gk-Trklere isyan eden boylar ara-
snda da gemektedir. zerlerine gnderilen yz bin kiflilik Gk-Trk ordularn
yenmeleri flhretlerinin artmasna sebep oldu. Dou Gk-Trk hkmdar l Ka-
an onlarn zerine yeeni Tu-liyi gndermifl, o da yenilmiflti. Uygurlar 646da Sir
Tardufllarn malup edilmesi srasnda inlilere yardmc olmufllard.
inliler 648 ylnda Altay Dalarnda bamszln ilan eden Che-pi Kaan li-
derliindeki Gk-Trkleri de, Karluk, Uygur ve Bugular kullanmak suretiyle ma-
lup etmifllerdi. Daha sonra in hkimiyetini tanmayan Bat Gk-Trk beylerinden
birinin bozguna uratlmas iin hazrlanan in ordusuna Uygurlardan yaklaflk 50

bin kiflilik bir ordu katlmfl, inlilerle beraber Taflkente kadar ilerlemifllerdi.
717 ylnda Uygur lteberi ile Karganda savaflan Bilge Kaan onu malup edip
douya kamasna sebep olmufltur. Bu bilgiler flnda Uygurlarn 740l yllara
kadar fazla bir varlk gsteremedikleri sonucuna varmak mmkndr. Ancak, Uy-
gurlarn dhil olduklar Dokuz Ouz boy birliinin II. Gk-Trk Devleti dne-
minde (682-745) devlete karfl isyanlarda daima n saflarda olduu anlafllmakta-
dr. Devlete balandklar zamanlarda dou kanadnn halk tabakasn oluflturu-
yorlard.
SIRA SZDE Sir Tardufllarn

SIRAzayflayp
SZDE askeri glerinin dalmas, Uygurlar ne ynde etkiledi?
1
742 ylna gelindiinde Uygurlarn ok kuvvetli bir flekilde tarih sahnesinde be-
D fi N E L M D fi N E L M II. Gk-Trk Devleti, Bilge Kaann lmnden sonra (734)
lirdii grlmektedir.
hzla zayfladnda Karluk, Basml ve Uygurlar n plana ktlar. Aslnda onlarn i
S O R U karflkla dflt
S O R U srada in mparatoru devreye girmifl ve Sun Lao-nu adl eliyi
Uygur, Karluk ve Basmllara gndererek onlar Gk-Trklere karfl tahrik etmiflti.
DKKAT
Ayaklanan bu boy 742de Gk-Trk kaan Kutlugu ldrdler. Basmllarn rei-
DKKAT
si kaan seilirken Uygurlar dou (sol), Karluklar bat (sa) kanat yabguluklarn
aldlar ve hep beraber ine eli gndererek resmen tanndlar. Uradklar felaket-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
lerden ylmayan Gk-Trkler, en nihayet Ozmfln olunu kaanla getirdilerse
de (744 yl) baflarl olamadlar. 745 ylnda bu kaan da Uygurlar tarafndan orta-
AMALARIMIZ dan kaldrld.
AMALARIMIZ
Bu arada, Uygurlar ile Basmllarn aras almfl, Karluklar da Uygurlarn taraf-
n tutunca Basmllar yenilmifllerdi. Uygurlarn, Karluk ve Basmllara gre daha
K T A P kuvvetli olmasnn
K T A Psebebi hi flphesiz kalabalk Dokuz Ouz boylarnn kendi
yanlarnda yer almalaryd. Bu Dokuz Ouz kabilesi Bugu, Bayrku, Hun (Qun),
Tongra, zgil, Chii-Pi, A-pu-sse, Ku-lun-wu-ku ve Edizden olufluyordu. Bunlara
TELEVZYON Uygurlar da T E Lkatlnca
E V Z Y O N On Uygur olarak anlmaya baflladlar. Uygur Devletinin bafl-
langta halkn bu boylar meydana getirmifllerdir. Bu sebepten dolay Uygurlar ba-
z slam kaynaklarnda Dokuz Ouz olarak kaydedilmifllerdir. Uygurlar kendi ile-
NTERNET rinde de dokuz
N T E R Nurua
ET (kk kabile) blnmfllerdi: Bunlar Yalakar, Uturgar,
Krebir, Baga Sgr, Ebireg (Abrak), Hazar, Hu-wu-su, Yagmurkar ve Ayabire
adlarn taflyorlard.
Bamszlklarn kazandktan sonra Uygur Kaanlnn ilk hkmdar Kutlug
Bilge Kl oldu. Yeni bir imparatorluk doarken douda ve batda Uygurlarn top-
raklar genifllemeye bafllamflt. Bafllangta Uygurlara balanan topraklar batda Al-
tay Dalar ile douda Manurya arasnda uzanyordu. Dou Gk-Trk Devletinin
eski topraklarn kaplamfllard. Karluklar ise daha st seviyede olan sol yabguluu
aldlar. Kutlug Bilge Kl 747de lnce yerine olu Bayan or tahta geti.
SIRA SZDE SIRA SZDE

Uygurlar bamszlklarn kazandktan sonra Karluklar nasl bir rol oynadlar?
2
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

2. nite - Uygur Kaanl 25
UYGUR KAANLIININ YKSELfi
Bayan or Kaan (747-759)

Bayan or Kaann devri her bakmdan Uygur Devletinin gelifltii salam temel-
lere oturduu bir dnem saylr. Sekiz yllk sre iinde devlet her bakmdan b-
ymfl, etrafndaki boy ve devletlere stnln kabul ettirdii gibi teflkilatlan-
masn tamamlamfltr. Kaan, Hun ve Gk-Trk dnemlerinde olduu gibi, nce-
likle Orta Asyadaki boylar kendine balamaya alflmfltr. lk zamanlarda Bayan
orun kaanl halkn bir kesimi tarafndan tannmak istenmemifl olmaldr. On-
lar Bayan orun babas vaktinde yabgu ilan edilmifl olan Tay Bilge Tutuku kaan
ilan ettiler. Ktanlar ve Tatarlar da onlara katlnca Bayan or iin tehlike byd.
Bkek civarnda iki gn sren arpflmalarda Ktan ve Tatarlar malup etmeyi
baflarnca kendi soyundan gelen btn kabileler dnp ona baland. Beyleri ve
dier ileri gelenleri cezalandrd. Buna ramen halk yeniden ayaklanp Ktan ve
Tatarlardan bir daha yardm istedi. Ancak, istedikleri yardm gecikince, Bayan or
onlar ok ar bir bozguna uratt gibi srlerini ve kadnlarn alp geri dnd.
Arkasndan Selengann kuzeybatsnda Ktan ve Tatarlar ar bir bozguna uratt.
Kamaya alflan Ktanlar kendiliinden teslim olurken, Tatarlar Keyra Irma kay-
nanda ve Birk Suyunda skfltrlp, askerlerinin yars ldrldkten sonra
teslim alndlar. Dier isyanclar Tuzlu Altr Gl civarnda malup edildikten son-
ra devletin dou tarafndaki huzursuzluklar sona erdi (750den nce).
750 sonbaharnda Kem (Yenisey) boyunda yaflayan ikler itaat altna alnd.
Ayn yln ilkbaharnda Uygurlar Kuzey Bat Manuryadaki Tatarlar malup ettiler.
751de bir kez daha ikleri yendiler, Krgzlara baskn dzenlediler. Bu seferleri ya-
pan Bayan orun bir kumandan idi. Kendisi ayn sralarda Bolu (Urungu) nehri
zerinde Karluklar yendi. 752 ylnda atflmalarda ise Basmllar, Trgifller ve Kar-
luklar malup ettiler. fiine-Usu Yaztndan anlaflldna gre, Bayan or Kaann
i savafllar 755 ylna kadar devam etmifltir.
Kurulufllar srasnda Uygurlarn mttefiki olan Karluklarn batsnda Trgifller
yaflyordu. Karluklarn gc zaten biliniyordu. Bunlar zamanla Trgifllerle birleflin-
ce nemli bir rakip oldular. Dolaysyla Karluklar zerine sefer dzenleme ihtiyac
ortaya ktnda, Bayan or batya doru ilerledi. Altay-Tanr Dalar arasnda ge-
nifl Cungarya-Tarbagatay bozkrlarnda Karluklar yenerek, onlar batya doru e-
kilmek zorunda brakt. Daha sonra Trgiflleri de malup edince Uygur Devletinin
snrlar Seyhun rmana kadar geniflledi.
Kuzeyde Yeniseyin Bat kolu Kemik Irma civarnda yaflayan ikler de Ba-
yan or Kaana balanrken, bu blgenin gl boyu Krgzlar henz ona boyun
ememifllerdi. Bu arada Selenga civarnda isyan eden Sekiz Ouz ve Dokuz Tatar-
lar malup edildiler. Artk Orta Asyada herkes Uygurlarn siyasi stnln ka-
bul etmek zorunda kalmflt.
Bu arada in tarihinin en parlak hanedanlarndan olan Tang mparatorluu ka-
rflkla srklendi. Dier taraftan 751 ylndaki Talas Savaflnda uradklar ma-
lubiyet, onlarn Orta Asyadan geri ekilmelerini salad. Ardndan Sod asll An
Lu-shann kard isyan Tang mparatorluunu tamamen karfltrd (755). Bu is-
yan Tang hanedannn atrdamasna yol aarken, yeni imparator Uygurlarn yar-
dmyla dflt aresiz durumdan kmaya alflyordu.
Uygur kaan bir Uygur prensesini gelin olarak Tang sarayna gnderdi. Bayan
orun hedefi evlilik yolu ile akrabalk kurmak suretiyle Tang hanedann etki al-
tna almakt. Yine birok devlet adamn baflkente yollayarak, yeni diplomatik giri-
flimlerde bulundu. Arkasndan kendisi kt byk seferde inli devlet adam Ku-
o Tsu-i ile birlikte ine doru ilerledi ve Sar Irmak kenarnda ine saldran Trk
asll Tongra boyunu yendi. Uygurlar 757 ylnda ine bir Yabgu ile birlikte drt
bin kadar asker ve ok sayda at gndermifller, inliler de onlar byk ziyafetle
karfllamfllard. Yabgu, indeki isyann bastrlmas ifline giriflti. Uygur ordusu
Feng Suyu kenarnda asileri yendi ve isyanclarn eline geen baflkent Chang-an
geri alnd. Arkasndan yazlk baflkent olan Lo-yang geri almak zere harekete
getiler.
Uygur kuvvetleri Yabgunun idaresinde ilerleyip asileri tamamen bozguna u-
Bayan or Kaan zamannda rattlar; Lo-yang da yamaladlar. Onlarn sayesinde lkesine tekrar sahip olan
in tarihinin en parlak mparator Uygur kumandanlarn ar hediyelerle dllendirdi. 758 ylnda mpa-
hanedanlarndan olan Tang
mparatorluu karflkla rator, Bayan or Kaana kk kzn efl olarak gnderdi. Tarihte in mparator-
srklendi. 751 ylndaki larnn z kzlarn yabanc lkelere gelin gndermeleri ok nadirdir. Herhalde bu
Talas Savaflnda uradklar
malubiyet, inilerin Orta Uygurlarn ine yapt yardmlarn karfll olmaldr. Prenses muhteflem bir me-
Asyadan ekilmelerini rasimle Bayan or Kaana gnderildi. Kaan byk bir devlet adaml rnei
salad. Ardndan Sod
asll An Lu-shann gstermifl, kendisine sunulan hediyeleri devlet adamlarna datmfltr. Bayan or
kard isyan Tang Kaan adna 759 ylnda Moolistann fiine-Usu Gl civarnda bir yazt dikilmifl-
mparatorluunu tamamen
karfltrd (755).
tir. Yaztta Bayan or Kaann zaferleri ve baflarlar anlatlmaktadr. Bayan or
Kaan baz inli ve Sodlu ustalara Selenga zerinde Ordu Balk adnda bir flehir
kurdurtmufltur.
SIRA SZDE Uygur kaanSIRA

neden bir Uygur prensesini indeki Tang sarayna gelin olarak gnderdi?
SZDE
3
fiekil 2.1
Uygur
S O R UKaanl S O R U
Kaynak:
R.
D Grousset,
KKAT The DKKAT
Empire of the
Steppes, New
Brunswick,
SZDE 1970.
N N
SIRA SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
Bg Kaan ve Uygurlarn Maniheizmi Kabul

Uygur Kaanln her ynden gelifltiren ve ykselten Bayan or Kaan 759 yln-
da lnce yerine olu Bg geti. Bg Kaan, indeki Tang hanedanna isyan
eden Shih Chao-inin gnderdii elilere yz vermedii gibi tahkir de etti. Buna
karfllk inli eli eski dostluklarndan ve verilen hediyelerin okluundan bahse-
derek onu etkilemeye alflt. Hatta daha nce inde savaflan Yabgunun yannda
yeni imparatorun olduunu dahi vurgulamflt. Bu arada inin kuzey snrlar Uy-
gurlar tarafndan dzenlenen aknlara maruz kalmflt. Ancak inin daha derinleri-
ne girme ifli Pu-ku Huai-en tarafndan engellendi. nk bu lkeyi yakndan tan-
yan Trk asll Pu-ku Huai-en, Uygurlarn menfaatine deil zararna sonular ka-
can biliyordu.
inin zenginlii, kalabalk ve genifl yaps ayn zamanda kltr kuzeyden ge-
len kavimleri yutuyordu. Sz konusu aknlardan sonra sakinleflen Uygurlar, ordu-
larn yeniden dzenlediler. Artk, Tang hanedanna yardma gelmeye niyetlen- Bg Kaan, Maniheizmi
kendi halkna kabul ettiren
mifllerdi. Pu-ku Huai-en dou kanadnn idarecisi tayin edildi. Uygur askerlerinin ilk ve tek hkmdardr.
getikleri yerleri yamalamamalar iin inliler ordunun yolunu deifltirmeye al- 762deki Lo-yang seferinden
sonra Maniheist rahiplerle
flyorlard. Bg Kaan, Sar Irmakn kuzeyindeki Shao Chouda konakladnda tanflan Bg onlar
yanndaki inli veliahd ve kumandanlar tren dans yapmadklar iin azarlaya- Karabalgasuna dnerken
yannda gtrmfl, onlarn
rak tam anlamyla hkim olduunu gsteriyordu. O srada Uygurlara ihtiyac olan etkisiyle Maniheizm inancn
inli devlet adamlar uradklar hakaretlere ses karamamfllard. Arkasndan Pu- kabul etmifltir.
ku Huai-en, Uygur kuvvetlerine kumanda ederek asi Shih Chiao-iyi bozguna u-
Maniheizm veya Mani dini:
ratt. Bu isyann bastrlmas karfllnda Tang imparatoru, Kaana birok hediye- III. yzylda Pers
ler gnderdii gibi, ayrca yllk iki bin ailenin vergi gelirini ona yollamaya da raz mparatorluunda Mani
olmufltu. tarafndan kurulan bu din,
baz Hristiyan, ran ve
762deki Lo-yang seferinin Uygur tarihinde bir baflka etkisi daha gerekleflmifl- Zerdflt unsurlarn
tir. Sz konusu seferler esnasnda Mani dini rahipleri, Bg Kaan ile tanflmfllar, birleflmesinden oluflur.
Temelinde bir dalizm
onu etkileyerek, onunla birlikte Uygur baflkenti Karabalgasuna gelmifllerdir. On- vardr. Dnyada iki zt unsur
larn anlattklarna hayran olan Kaan, hayvansal gdalar yemeyi yasaklayan, sa- devaml bir mcadele
halindedir; yi ve kt, yani
vafllk duygusunu zayflatan bu dini kabul etti. Kaann hedefi Uygurlarn bozkr aydnlk ve karanlk daima
hayatn brakp flehirli olmalarn salamak, dolaysyla lkeyi daha bayndr hle atflr. Maniheizm IV.
yzylda Batda, Afrikada
getirmekti. ve Kk Asyada yaylmaya
Bg Kaan, Maniheizmi kendi halkna kabul ettiren ilk ve tek hkmdardr. bafllamfl, buradaki dier
Ancak, onun bu dine neden sempati duyduu anlafllamamaktadr. Karabalga- dinlerin takipilerini,
zellikle Hristiyanlar
suna gelen drt rahibin en nls Juei-hsi (nfuz edici vakar sknet) adl biri endifleye dflrmfltr.
idi. Uygur Devlet adamlar arasnda bu dinin kabul hakknda uzun tartflmalar Maniheizm bu lkelerden
kovalannca Orta Asyaya
meydana geldi. Kabulne karfl kan devlet adamlarn ad geen rahip ikna ede- snmfl ve orada kendisine
rek susturmufltu. Daha sonra Kaan halk onarl gruplara bld ve her grubun ba- taze bir hayat bulmufltur.
Uygurlarn 762de Lo-yang
flna birini getirerek geri kalan dokuzunun eitimini verdi. Siyasi sebeplerle, inde- flehrini zapt etmesinden
ki Budizme karfl Maniheizmin tercih edilmifl olma ihtimali de vardr. nk en sonra, Maniheizm Uygurlar
arasnda hzla yayld ve
byk rakip Budist inli kltr Uygurlar iin asimilasyon asndan tehlikeli ola- Uygur devletinin resm dini
bilirdi. haline geldi. Bg Kaan,
Maniheizmi kabul etmesindeki esas neden Bg Kaann halknn yerleflik ha- inde Mani tapnaklar infla
etmek iin in
yat ve dolaysyla refah renmesini istemesidir. Bu dinin kabulyle hem halk imparatorundan bir
zenginleflecek, hem de kuvvetli Budist inin etkisinden uzak kalnacakt. Ayrca, kararname karmay
baflarmfltr. Uygur
Uygur Devleti Maniheist inancnda olan tccar Sodlular yanna ekerek mali a- devletinin yklmasndan
dan da glenecekti. Mani dininin resmen kabulnden sonra Uygur merkezine ka- sonra hmisini kaybeden
Maniheizm inde takibata
dn ve erkek sekin rahiplerden oluflan heyetler geldi. Maniheizm dnyasnda ka- uramfl ve ibadet yerleri
ann ve Uygurlarn flhreti yayld. Bu arada Bg Kaan ileri bir adm daha ata- yklmfltr.
rak Mani dininin inde de yaylmas iin teflebbse geti. Kaann bu yoldaki bas-
klarna dayanamayan Tang imparatoru, Lo-yangda Mani tapnaklarnn kurulma-
sna izin vermek zorunda kald (768).
Trk asll bir boydan gelip daha sonra ine giderek orada yerleflen Pu-ku
Huai-en yukarda da grld gibi Uygurlarla birlikte Tang mparatoruna karfl
isyanclarla savaflp nemli baflarlar kazanmflt. Ancak, sz konusu isyan bastr-
lnca doan bofllukta kendisi isyan etti (764). Ertesi yl iki yz binden fazla Uygur,
Tibetli, Tangut ve Nu-la gruplarn yanna ekerek hkimiyet alann daha da ge-
niflletti. Ancak, Pu-ku Huai-enn ani lm, Tang hanedann kurtarmfltr. Geride
kalan asilerden Tibetliler lkelerine geri dnerken, isyana katlmfl olan Uygurlar
in ile anlaflt. Daha sonra bu Uygurlar ve inliler hep birlikte Tibetlileri malup
ettiler.
Bu hadiseler dolaysyla Bg Kaann o dnemde inden istediklerini elde
ettiini sylemek mmkndr. inden srekli olarak gnderilen hediye ve vergi-
lerle Uygurlar zenginleflirken, inde skntlar bafllad. Bg Kaan 769 ylnda bir
inli prensesle evlenmek iin teklifte bulunduunda derhal kabul edildi. nk
Uygurlarn gcnden ekinen ve srekli yardm talep eden inliler onlar kzdr-
mak istemiyorlard. Dier yandan Uygurlar, ticari iliflkilerde de artk baflarl olu-
yorlar, her bir atn karfllnda ok fazla ipek alyorlard. Siyasi iliflkilerdeki stn-
lk ticari iliflkilere yansmflt. Bu durum 778 ylna kadar devam etti. nceden is-
yanlardan dolay ok ypranan Tang hanedan artk kendini toparlamaya bafllayp
ayn tarihte snrlarda ufak apta da olsa asker baflarlar elde edince durum birden
deiflti. in baflkenti Chang-anda uzun sreden beri kalan ve rahat bir flekilde ya-
flayan Uygur tccarlarna karfl tavr aldlar. Bg Kaan, bunun zerine ine sal-
drd, ilk arpflmada galip gelerek 10 bin inliyi ldrd ise de Tai-chou valisi onu
malup etmeyi baflard. Artk i isyanlardan kurtulan Tang hanedan kendini to-
parlamfl ve nfusu artmflt.
Uygur Kaanlnn iindeki halk unsurunu oluflturan Dokuz Ouzlar ve tc-
car kavim Sodlular, Bg Kaan ine karfl byk bir sefer dzenlenmek iin
ikna ettiklerinde vezir Tun Baga Tarkan, buna engel olmaya alflt. Baflarl olama-
ynca Kaan ve yaknlarn ldrterek ortadan kaldrd ve kendisi devletin baflna
geti.
SIRA SZDE Bg Kaann

SIRAenSZDE
nemli zellii nedir?
4
Tun Baga Tarkan (779-789)
Tun Baga Tarkan 789 ylna kadar on yl tahtta kald. Tang hanedan artk glen-
dii iin, ine karfl eskisi gibi hkimane davranfllar gstermek yerine barfl yan-
S O R U S O izledi.
ls bir politika R U Onun dneminde inde Uygur tccarlarnn yannda Dokuz
Ouzlar da serbeste dolaflyorlar ve ticaret yapmalarnn yannda yerli halka zarar
DKKAT veriyorlard.DBunlarn
KKAT baflnda Tudun unvanl biri bulunuyordu. 780de in impa-
786 ylnda Sha-to Trkleri, ratoru onlardan lke snrlarnn dflna kmalarn istedi. inliler nceleri onlardan
Uygurlarn vergileri artrp ekinse de, Uygur tccar arasna nifak sokarak onlar bldler ve daha sonra bafl-
N N
SIRA SZDE
mallarn ellerinden almas SIRA SZDE
zerine onlardan ayrlp ta Tudun olmak zere hepsini ldrdler. Uygur kaan Alp Klg Bilgenin bu
Tibetlilerle iflbirlii yaptlar; duruma tepkisini nlemek iin hediyeler gnderdiler.
onlarla birlikte Beflbalk
AMALARIMIZ
iflgal ettiler. Bu dnemde Sha-to AMALARIMIZ
Trkleri, Uygurlarn vergileri artrp mallarn ellerinden almas zerine
Tibetlilerin glenmesi Orta 786 ylnda onlardan ayrlp Tibetlilerle iliflki kurdular; Tibetlilerle birlik olarak Befl-
Asya tarihinin akfln
deifltirdi. balk flehrini ele geirdiler. Bu dnemde Tibetlilerin glendii, Kua ve Kaflgar gi-
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
bi Uygur flehirlerine saldrdklar grlmektedir. Karluklarn dou grubu ve Sha-

tolarn Tibetlilerin tarafn tutmas Uygurlarn iflini zorlafltryordu. 790da Beflbalk
Tibetlilerin eline geince Tang mparatorluu Orta Asyadan tamamen ekildi.
Tun Baga Tarkann (Alp Kutlug Bilge Kaan) 789 ylnda lm zerine yeri-
ne olu To-lo-ssu, Ay Tengride Kut Bulmfl Klg Bilge unvanyla tahta geti. ki
yl kadar sren hkmdarl dneminde Tibetlilerin iflgal ettii Beflbalk flehrini
kurtarmaya alflt ve bunda baflarl oldu. 790 ylnda kardefli veya hatunu tarafn-
dan zehirlenerek ldrld. Kardefli hemen kendini kaan ilan etti ise de devlet
adamlar bunu kabul etmeyip ldrlen kaann olunu tahta geirdiler.
Sha-to Trkleri, Uygurlarn vergileri artrp mallarn ellerinden almas ne yaptlar?

SIRA SZDE SIRA SZDE
5
Resim 2.1
Bir Uygur
S O R U S O Ryer
U
elyazmasnda
alan resim (VIII.-
IX. yzyl, Koo,
DKKAT DKKAT
Dou Trkistan).
Resimde, iki sra
halinde oturan,
N N
SIRA SZDE SIRA
bafllarnda SZDE
beyaz
klah ve beyaz
elbiseleriyle
AMALARIMIZ ManiheistAMALARIMIZ
rahipler
grlmektedir.
Ortada Uygur
K T A P K T A P
alfabesiyle
yazlmfl bir
metin
bulunmaktadr.
TELEVZYON TELEVZYON
Kaynak: J. P.
ONeil (ed.),
Along the Ancient
NTERNET
Silk Routes, New
NTERNET
York, 1982.
Dier Kaanlar ve Devletin Glenmesi

Kaan olduunda henz 16-17 yafllarnda bulunan A-cho Kaan, devlet idaresin-
de kontrol salayacak durumda deildi. Onun zamannda inlilerle iyi iliflkiler
kuruldu, Tibet zerine seferler yapld ve sonunda Ling-chouda Tibetliler ar bir
bozguna uratld. 795 ylnda oul brakmadan lnce yerine Yaglakar kabilesin-
den olmayp Ediz kabilesinden gelen bir evlatlk olduu anlafllan kifli devlet
adamlar tarafndan Ay Tengride lg Bulmfl Alp Ulug Bilge unvanyla kaanl-
a getirildi.
Yeni kaan ilk ifl olarak Karluk isyann bastrd. Daha sonra Tibetlileri bozgu-
na uratt ve kuzeydeki Krgzlara karfl byk bir zafer kazand. pek Yolu zerin-
de ok stratejik mevkide bulunan Dou Trkistan ve zellikle Turfann zerinde
hkimiyet salanmas devlete ok fazla ekonomik gelir kazandrmflt. Kuzeydeki
zengin demir yataklarn kullanan Krgzlar, randan ine kadar elde ettikleri ka-
liteli demiri satyorlard. Krgzlarn tbi olmasyla demir ticaretinin kontrol Uygur-
larn eline geti. Uygur kaannn faaliyetleri Karabalgasun Yaztnda ayrntl bir
flekilde anlatlmfltr. Daha sonra Tanr Dalar havalisindeki Karluklarla savaflan bu
kaan nce Tibetlileri kesin olarak bu blgeden uzaklafltrd. Akabinde Karluklar
Ferganaya kadar srd. Kuca ve Karaflar tamamen Uygurlarn eline geti. On yl
tahtta kalp devleti eski gcne kavuflturan bu kaan, 805 ylnda ld.
Tengride Bolmfl Alp Klg Bilge adyla tahta geen yeni kaan yl kadar ka-
anlk yapt. Onun dnemine ait bilgiler snrldr. Tahta kflnda inliler eli gn-
derip kutlamfllard. 806 ylnda Mani dini rahipleri Uygur elileri ile beraber in
baflkentine gitmifl ve kendilerine bir ibadethane kurmufllard. Onlarla birlikte ok
sayda Uygur ine gidip bu lkede koloniler oluflturmufllard.
808 ylnda kaan lnce yerine Ay Tengride Kut Bulmfl Alp Bilge Kaan ge-
mifltir. Dier kaanlara gre epey uzun sre tahtta kalan bu hkmdar dnemin-
de bir nceki kaann elde ettii baflarlarn sonucu grlmfl, savafl meydanlarn-
da ok az arpflmalar yaplsa da devletin gc kendini gstermifltir. lkenin iin-
de herhangi bir boy isyannn kmamas salanan i huzurun belirtisiydi.
Dfl iliflkilerde ise en byk rakip Tibetliler (Tangutlar) idi. Eski durumlarna k-
yasla epeyce glenen Tibetliler, pek Yoluna gzlerini diktiler, zellikle Turfan
ve onun dousundaki topraklar zaman zaman istila ettiler. Sha-tolarn Uygurlarla
aralarnn almasn frsat bilip onlar kendilerine baladlar. Bu yzden aralarnda
uzun mcadeleler oldu. Bu savafllarda genellikle Uygurlar galip geliyordu. Uygur-
larn Tibetliler elindeki Lian-chouyu ele geirmeleri zerine Sha-tolar Tibetlileri
brakp Uygurlara balandlar. Bu srada inden dnen Uygur elileri Tibetliler ta-
rafndan soyuldular. Bunun zerine Uygurlar 812 ylnda Gobi ln geerek Ti-
betliler zerine akn yaptlar. Tibetliler Uygurlarn baflkenti Karabalgasun blgesi-
ne kadar sefer dzenledilerse de baflarl olamadlar.
Uygur kaannn -nan-chu (nan?) adl eliyi 813 ylnda ine gndererek bir
in prensesiyle evlenme talebinde bulunduu bilinmektedir. Tang imparatoru bu
talebi masraflarnn arl yznden reddetmek istemifl, ancak bunu aklamaya
ekinip oyalama yoluna gitmifltir. inli devlet adamlar Uygurlarn bu duruma k-
zp byk problemler karacan ileri sryorlard. Uygur kaan 820de Alp Tar-
kan baflkanlnda bir heyet daha yollayp evlilik yolundaki srarn tekrarlaynca
mparator Hsien-tsung aresiz boyun emek zorunda kald.
DEVLETN ZAYIFLAMASI VE YIKILIfiI

Kaan 821 ylnn baflnda lnce Kn Tengride lg Bulmfl Alp Klg Bilge un-
vanl yeni kaan tahta geti. Bu kaann yllk saltanatnda daha nce sz veri-
len inli prenses gelin olarak geldi. Bu evlenme dolaysyla kaynaklarda ayrntl
bilgiler verilmektedir. 824 ylnda bu kaann da lm zerine devleti kertecek
olan Ay Tenride Kut Bulmfl Bilge Kaan tahta geti. in entrikalar bu dnemde
youn bir flekilde devletin iini karfltrrken, inliler bol hediyelerle kaana hibir
fley olmamfl gibi davranyordu. Tabii ki, devletin zayflamasnda daha nceki ka-
ann zamannda gelen inli prensesin entrikalarnn byk rol vard. 832 ylnda
bu baflarsz kaan ldrlerek saltanatna son verildi.
Yeni kaan Hu Tegin ncekine hi benzemiyordu. Devleti nispeten toparlad
ise de daha sonra baz devlet adamlarnn ihtilal yapmak teflebbslerini engelleme-
yi baflardysa da, vezirlerinden Krebir, Sha-tolarla birlikte ona hcum ederek l-
drd. Yerine Hazar Tegini kaan olarak tahta geirdi. 839 ylnda ok ar geen
kfl mevsimi yznden Uygurlarn srlerinin ou telef oldu. Bu da siyasi bunal-
m daha da arlafltran ktl ortaya kard, lkedeki huzursuzluu arttrd. nce-
ki kaann tahttan indirilifli srasnda merkezde olmayan kumandanlardan Klg
Baga, Krgzlarn yanna giderek onlarla birlikte yz bin svariyle Uygur baflkenti-
ni bast ve Hazar Tegini ve Krebiri ldrd. Kaanlk ota da iinde olmak ze-
re btn deerli varlklar Krgzlarn eline geti (840).
Bylece Uygur Kaanl ykld ve Uygurlarn on befl boyu bat ynne, Kar-
luklara doru gitti. Bir grup Uygur Tibete, dier bir grup ise Kucaya snd. Ge-
ride kalan on Uygur boyu kendi aralarnda ge Tegini kaan setiler (840). Bu
arada Krgzlarn baskn srasnda ele geirdikleri in asll prensesi geri aldlarsa
da kendi aralarnda anlaflamadlar. Sha-tolarn desteiyle ad geen prenses kurta-
rlarak ine gtrld. Devletin eski dirliini salayamayan ge Kaan 847 yln-
da ldrlp ortadan kaldrld. Batya doru giden grup ikiye ayrlarak bir ksm
Kucaya, dier ksm Beflbalka yerleflti.
Kansu (840-1226) ve Beflbalk Uygurlar (840-1368)

Orhun blgesinde kendilerine hayat olmadn anlayan Uygurlar, bundan sonra
iki kola ayrlarak deiflik lkelere g ettiler. Bir grup Kansu blgesine giderek
Kansu Uygur Devletini kurdu. Ancak, bu devlet genelde ine bal kalmfl, n-
ce Tang hanedan (907ye kadar), sonra Befl Hanedan devrinde (960a kadar) in
ile iyi iliflkilerini srdrmfltr. Bazen karfl gelseler de herhangi bir byk atfl-
ma olmamfltr.
Pek fazla bir asker varlk gsteremeyen Kansu Uygurlar, 940tan sonra Ktan-
lara, 1028den sonra Tangutlara, 1226da ise Moollara tbi oldu. Onlar gnmz-
de hl Sar Uygurlar adyla varlklarn srdrmektedirler.
Orhun blgesindeki siyasi varlklarn kaybettikten sonra bir ksm Uygurlar
Beflbalk blgesine gitmiflti. Bunlar Beflbalk, Turfan ve Tanr Dalar etrafna yer-
leflmifltiler. Beflbalk Uygurlar, bu sralarda Tibetlilerin youn basks altndaki
Tang hanedan tarafndan tannd. Uygur lkesi pek yolu zerinde olmas ve do-
al kaynaklara sahip bulunmas sebebiyle ksa sre iinde zenginleflti. Uygurlarn
desteiyle Maniheizm inanc inde yayld. 911de Kansu Uygurlarnn Tun-hu-
ang almas zerine inden koparak tamamen bamsz oldular. Ancak, Tibetliler
ve Karluklar arasnda skflan bu Uygurlar hakknda fazla bir kayt tutulmamfltr.
Anlafllan o ki, Uygurlar Turfan, Hami, Kaflgar, Beflbalk ve Kuca gibi flehirlerde sa-
nat, edebiyat ve ticaret sahasnda kendilerini gelifltirdiler ve nemli eserler ortaya

koydular. 947de baflkentleri Koo, yazlk merkezleri ise Beflbalkta bulunuyordu.
948den sonra hkmdarlar duk-kut unvanyla anlmaya bafllamfltr.
Beflbalk Uygurlarnda Budizm daha fazla yaylmfl, neredeyse Maniheizmin ye-
rini almfltr. Daha sonraki asrda az olmakla beraber Nesturi Hristiyanl ve zel-
likle de slamiyet kabul grmfltr. Takip eden devirlerde slam buradan ine
doru yaylmfltr.
Karahtay Devrinde Uygurlarn duk-kut Baruk Art Tegin adl bir hkmdarla-
r bulunuyordu. duk-kut 1209 ylnda, Cengiz Hana baland. Moollar dnemin-
de duk-kut slalesi varln devam ettirdi ve 1368 ylnda sonra duk-kut, Ho-
shang Ming mparatorluuna teslim oldu. Karahtay ve Cengiz mparatorluu d-
neminde birok Uygur yksek mevkilerde grevler almfltr (Tata Tonga gibi). Uy-
gur kltrnn izleri zenginliinden ve derinliinden dolay Orta Asyann dou-
sunda ve batsnda her zaman hissedilmifltir.
UYGUR DEVRNN GENEL KARAKTER

Uygur Kaanl Gk-Trk devletinin sahip olduu mirasn zerine kurulduu iin
bu devletin, yani bozkr kltrnn geleneini srdryordu. Ancak, zamanla in-
lilerle fazla yaknlaflma ve Maniheizmin girmesi hayat tarzn eskisine gre deifltir-
melerine sebep oldu. Sodlularn devlet mekanizmasnda yer alp etkili olmalarnn
da bunda rol vard. Uygur Devleti Dokuz Ouz boylar zerinde ykselmiflti; halk
unsurunun esas onlard. Zaten, dier kalabalk Karluk ve Trgifl gibi boylar Orta As-
yann batsnda Sr Derya, u, Talas ve li gibi rmaklarn havzalarnda younlaflmfl-
lard. Nitekim Dokuz Ouz tabiri in kaynaklarnda doudaki Tles boylarna veri-
len addr ve ilk defa 627 ylnda kullanlmfltr. Bunun yannda Uygurlar kendi ile-
rinde on kabileden olufluyordu. lk hanedann ad Yaglakar kabilesinden geliyordu
ve 795e kadar bu durum devam etti.
Uygur Kaanlnn snrlar douda Mool kkenli Shih-weilere kadar uzanyor-
du. Dier taraftan batda Altaylar, inde Kansu-Ordosa kadar olan blge, Gobi -
lnn gneyi ve Beflbalk-Turfan havzas snr saylabilirdi. Ancak bu yndeki snr
Tibetlilerin basklar yznden bazen elden kyordu. Beflbalktaki Kaan Fu-tu
kalesi bir ara Karluklarn eline gemiflti.
kinci hanedandan itibaren unvanlarn deiflmesi ay ve kn gibi tabirler Manihe-
izmin etkisini aka gstermektedir. Bunun yannda 795ten sonra Beflbalk, Koo,
Kuca, Aksu, Karaflar ve Kaflgar gibi flehir devletikleri zerinde Uygur nfuzunun
Uygurlarda ay ve kn gibi
artmasnda Maniheizmin katks grlmektedir.
tabirlerin kullanlmas Karabalgasun, devletin merkeziydi ve devlet meclisi burada toplanrd. Gk-
Maniheizmin etkisini Trklerin kulland btn unvanlar Uygurlar tarafndan da kullanlyordu. Ama ba-
gstermektedir; On
kaandan yedisinin z unvanlarn karfllklar deiflmiflti. Mesela, ince kkenli olan Tutuk unvan aske-
unvannda Tengride, Ay r vali yerine boy reisi anlamna geliyordu. Onlarn saylar 11 olup siyasi grev-
Tengride, ve Kn Tengride
tabirleri gemektedir. Bu lerinin yannda devlet iin vergi toplamaktaydlar. 779da bir ihtilal yapan Tun Baga
tabirler, hkimiyetin gkten, Tarkan, verdikleri zarardan dolay Maniheistleri devletten uzak tutmufltur. On h-
gneflten veya aydan
geldiine olan inanc kmdarn yedisinin hanm inli idi.
gstermektedir. Maniheizm, On kaandan yedisinin unvannda flu terimlerden biri bulunmaktadr: Tengri-
795ten sonra Beflbalk,
Koo, Kuca, Aksu, Karaflar ve de, Ay Tengride, Kn Tengride. Bu, hkimiyetin gkten, gneflten veya aydan gel-
Kaflgar gibi flehir diine inanldn gstermektedir. Aslnda bir bakma Uygur kaanlarnn sz konu-
devletikleri zerinde Uygur
nfuzunun artmasnda su unvanlarla hkmdarlklarnn sadece Uygurlarla snrl olmayp, btn dnyann
nemli bir rol oynamfltr. hkmdar olduu dflncesinin olduu sonucunu karmak da mmkndr.
Her ne kadar in imparatorlar Uygur kaanlarnn kendileri tarafndan tayin

edildiini iddia etseler de, aslnda Uygur kaanlar onlara karfl daima hkimane
bir tavr taknmfltr. 762de asi Shih Chao-iye karfl Tang hanedanna yardm iin
ine giden Bg Kaan, in veliahdnn kendi nnde dans etmesini istemifl, bu-
na karfl kan inli memurlar dvlerek ldrlmfllerdi. Uygurlarda ilgin bir
nokta da ynetme becerisi gsteremeyen basiretsiz hkmdarlarn sk sk tahttan
indirilerek katledilmeleridir.
821 ylnda Ordu Balk ziyaret eden Arap seyyah Tamim bn Bahrn bildirdi-
ine gre Maniheizm flehirli halkn bal olduu iki dinden (dieri Gk Tanr inan-
c) biri idi. Bu da gsteriyor ki, btn propagandalara ramen Mani dini Uygurlar
arasnda tam olarak yaygnlaflmamflt.
Uygurlarda toplumsal yap hzl bir deiflim gstermifl, zellikle ekonomide
ve dflnce tarznda flehirleflmeye doru atlmlar yaplmfltr. Henz devletin ku-
rulufl aflamasnda, 744te in kaynaklarnda Uygurlar hakknda sulak ve otlakla-
r bulmak iin gezerler, atlk ve okulukta ustadrlar gibi kaytlar vardr. Asln-
da daha sonraki dnemlerde de, Uygurlarn byk bir ksm gebe olarak kal-
maya devam etmifltir. At, sr, koyun ve deve yetifltirmek onlarn iktisadi teme-
lini oluflturmaktayd. Bozkr hayat flartlar gerei, en deerli hayvanlar koyun ve
at olarak gze arpmaktadr. Atlarn zellikle in ile yaplan ticarette n plana
kt grlmektedir.
An Lu-shann oluna karfl 757de klan seferde 4 bin kiflilik Uygur ordusuna
gnlk 20 sr, 200 koyun ve 2900 kg. tahl verilmesi etin ne kadar ok tketildi-
ini gstermektedir. Hayvancln yannda, Maniheizm ncesinde bile Uygurlar
arasnda tarmn var olduu bilinmektedir. Maniheizmin tesiriyle tarm daha da
yaygnlaflmfltr. Mani din adamlar soan benzeri fleyleri yiyorlard. 821 ylna ge-
lindiinde her ne kadar ziraat yaygnlaflsa da otlaklarn nemi hl devam ediyor-
du. Karabalgasun byk bir flehir olup ziraat yaygn bir flekilde yaplmakta idi. Ar-
keologlarn arafltrmalarna gre Uygurlar deirmen tafllar ve harman tokmaklar
kullanlyor, hatta sulama yapyorlard. Baz Uygur mezarlarnda l ile birlikte g-
mlen dar gibi tahl kalntlarna rastlanmfltr.
Ziraatn geliflmesine paralel olarak, flehircilik de geliflmiflti. Kaann emriyle iki Uygurlarda ziraatn
geliflmesine paralel olarak,
flehir infla edilmifltir. Bunlardan biri Baybalk olup kaann 757 ylnda kurulmaya flehircilik de geliflmiflti.
bafllanmflt. Dieri ise Karabalgasun idi. inde kaann saray olan Karabalgasunun Kaann emriyle 757 ylnda
etraf surlarla evriliydi ve 12 byk demir kaps vard. Nfusu kalabalk olup ar- Baybalk flehri infla edilmeye
bafllanmflt. inde kaann
fllar ve esnaf mevcuttu. Bunun yannda flehre hkim bir mevkide, ok uzaklar- saray olan Karabalgasun
dan grlebilen altndan bir adr olduu, bunun sarayn dz damnn zerinde flehrinin etraf surlarla
evriliydi ve 12 byk demir
bulunduu ve iine yz kiflinin sd kaydedilmifltir. Byk Uygur Kaanl dev- kaps, kalabalk bir nfusu
rinden bafllayarak, Beflbalk ve Koo gibi flehirlerin etrafnda Uygur nfusu toplan- olup arfllar ve esnaf
bulunmaktayd.
mflt. Beflbalk Uygurlar dneminde flehir kltr buralarda epeyce geliflmifltir. Ti-
careti de renen Uygurlar, lks eflyalara ihtiya duymaya baflladlar. inlilerle At-
ipek ticareti hi grlmedii kadar artmflt. Uygurlar elde ettikleri ipein fazlasn
ya baflka lkelere ihra ediyorlar ya da para birimi olarak kullanyorlard.
Tang hanedann temelinden sarsan An Lu-shan isyan bertaraf edilince baz
Uygurlar inde kalmfllard. Onlar orada zenginlefltiler ve bankerlik yapmaya bafl-
ladlar. Zamanla bu durum ylesine geliflti ki, bunlar IX. yzyln sonlarna doru
inin hemen btn maliyesini kontrol edecek duruma gelmifllerdi.
Uygurlar deve ve ata dayal basit bir ulaflm sistemi kurmufllard. ok kalabalk
gruplar halinde yola kldnda atlarn, develerin ve arabalarn beraber olduu
kervanlar kullanlrd. 820 senesinde binlerce Uygur ve inlinin bulunduu kafile

Chang-andan Uygur baflkentine doru yola kmfltr.
Her ne kadar flehirleflme olsa da adr nemli bir barnak yeri olarak varln
devam ettirmifltir. Zenginlerin iki veya daha fazla adr olurdu fleklinde kaytlar
bulunmaktadr.
Eserini IX. yzyl ortalarnda yazmfl olan el-Chize gre, Uygurlar Mani dini-
ni kabul ettikten sonra Karluklara yenilmeye bafllamfllard. Yeni kabul edilen din
Uygur kaanlarnn savafl isteklerini kreltmifl olmalyd. Uygurlar arasnda bozkr
ve flehirli olmak zere iki farkl hayatn ortaya kmas devletin temelini sarsan
baflka bir sebepti. Devletin baflkent dflnda otoritesi zayflamfl, boy reislerine ser-
best hareket etmek iin frsat domufltu. Lks ve gevflek hayat asker mcadele-
lere karfl devlet adamlarnn gcn bitirirken, vezirler iktidar ele geirmek iin
frsat kolluyorlard.
Ordu geleneklere uygun olarak kaanlarnn emrindeyse de, merkez otoritede-
ki gevfleme sonucunda Tutuklar n plana kyorlar, zayf kaanlara sadakatle
bal olmuyorlard.
SIRA SZDE 795ten sonra Beflbalk,

SIRA SZDE Koo, Kuca, Aksu, Karaflar ve Kaflgar gibi flehir devletikleri ze-
6 rinde Uygur nfuzunun artmasnn sebebi nedir?
D fi N E L M UYGURD MEDENYET
fi N E L M
slm ncesi Trk devletlerinde boylar yazn yaylak denilen serin, sulak, otla bol
S O R U yksek yaylalarda,
S O R U kfln ise kfllk denilen daha lk ova ve vadilerde yaflarlard. H-
kmdarlarn da yazlk ve kfllk olmak zere iki merkezleri bulunurdu. Uygurlar
iin de durum ayn idi. Kfllk blgede evlerin daha ziyade kerpi veya ahflap ol-
DKKAT DKKAT
mas tercih edilirdi. Surlar bile kaln aa ktklerinden yaplrd.
Ticari adan bakldnda, Uygurlar komflu devletlere canl hayvan, ksele, de-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE gdalar satarlar, karfllnda hububat ve ipek alrlard. Bu de-
ri, krk ve hayvansal
virde Trklerle komflular arasndaki ticaret iki yoldan gereklefliyordu. 1. pek Yo-
lu: Bu yol inden bafllyor, Trklerin ounlukta olduu Asyadan geip Akde-
nize ulaflyordu. pek Yoluna hkim olan devlet devrin dnya ticaretine hkim
olacandan, blgenin byk devletleri arasnda kyasya bir rekabet vard. 2. Krk
K T A P Yolu: Bu yol,K Hazar
T A P ve Bulgar lkelerinden bafllayarak, Ural, Gney Sibirya, Altay-
lar ve Sayan dalar zerinden ine ve Amur nehrine uzanyordu. Bozkr sahas-
fiine-Usu Yazt: Uygur
Kaanlna ait olup Orhun- nn ounluunu otlaklar meydana getirmekteydi. Tarma elveriflli topraklarda Uy-
Selenga nehirleri arasndaki gurlar buday ve dar baflta olmak zere tahl rnlerini ekip bimekteydiler.
Tfiine-Usu
E L E V Zgl
Y O yaknnda
N TELEVZYON
bulunmufltur. Gk-Trk slm ncesi Trk devletlerinde ekonomi, bal devletlerden alnan yllk vergi
harfleriyle yazlmfl olan bu ve hediyeler ve halktan toplanan vergilere dayanyordu. Vergi toplama ifllemi zel
yazt Bayan or Kaan
adna dikilmifltir. Kitabede memurlar tarafndan yerine getiriliyordu. Ayrca ifllek ticaret yollarndan salanan
N T E RveN EOrhun
Selenga T vergiler ve Nmadencilikten
TERNET elde edilen yksek gelir devletin mali gcn artryor-
rmandan, On Uygur,
Dokuz Ouzlardan ve Trk
du. Para olarak zeri resm damgal ipek paralar kullanyorlard.
lkesinden
bahsedilmektedir. Ayrca
Uygur, Trk, Karluklar, On
Edebiyat ve Sanat
Oklar, Sekiz ouzlar ve Trk destanlar bozkr insannn hayat mcadelesi rnekleriyle doludur. Bu edebi-
Dokuz Tatarlar gibi kavimler yat trnde kurttan treme, gkten inme ve flktan olma motifleri bulunmaktadr.
arasndaki mcadelelerden
ve Uygur kaannn ikler Uygur mitolojisinde kurdun rehberlik vasf ak olarak grlr. Kutlu Da efsa-
zerine yrdnden nesine gre kutlu bir kaya Uygur lkesine bereket ve mutluluk getirmektedir. Bu
bahsedilmekte (750),
Basmllarla olan mcadele kaya inlilere verilince memlekete ken uursuzluklar, alk ve ktlk yznden
anlatlmaktadr. Uygurlar g etmek zorunda kalmfllardr.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Uygur Kaanlna ait fiine-Usu Yazt, Orhun-Selenga nehirleri arasnda fiine-
Usu gl yaknnda bulunmufltur. Gk-Trk harfleriyle yazlmfl olan bu yazt
Bayan or Kaan adna dikilmifltir. Kitabede Selenga ve Orhun rmandan, On
Uygur, Dokuz Ouzlardan ve Trk lkesinden bahsedilmektedir. Ayrca Uygur,
Trk, Karluklar, On Oklar, Sekiz Ouzlar ve Dokuz TatarlarS gibi O R Ukavimler ara- S O R U
sndaki mcadelelerden, Tardufl, Tlis ve Krgz kavimlerinden sz edilmektedir.
Uygur kaannn ikler zerine yrdnden bahsedilmekteD (750), K K A T Basmllarla DKKAT
mcadele anlatlmaktadr.
Trke, ince ve Soda olarak dilde yazlan Karabalgasun Yazt, bafllan-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
gtan IX. yzyln ilk eyreine kadar Uygur tarihini konu alr. Asl metin Gk-
Trk alfabesiyle yazlmfltr. Ancak, Trke olan ksm ok tahrip olmufltur; sadece
baz kelimeler okunmaktadr. Yaztn Soda olan yz de ok fazla silinmifltir. Sa-
dece ince ksm salam kalmfltr.
Uygur yaztlar hakknda ayrntl bilgi iin Hseyin Namk Orkunun

K Eski
T A Trk
P Yaztlar K T A P
(Ankara, 1936-41) adl eserine bakabilirsiniz.
Uygurlar yerleflik hayata getikten sonraki dneme ait belgeler T E L E Volduka

Z Y O N fazladr. Karabalgasun T EYazt:
L E V ZTrke,
YON
Arkeolojik kalntlar, el sanatlar, resimler, hukuk vesikalar, eli raporlar, zellikle ince ve Soda olarak
dilde yazlan bu yazt,
Turfan Uygur Devleti kltr halknda deerli bilgiler vermektedirler. Bunlardan bi- bafllangcndan IX. yzyln
ri 981-984 tarihleri arasnda inin resmi elisi olarak Uygurlara giden Wang Yen- ilk eyreine kadar Uygur
NTERNET tarihini anlatmaktadr.
NTERNET
tenin raporudur. Bu rapora gre: Kao-chang flehrine yamur ve kar yamaz, ayn Yazt, Uygurlarn ilk
zamanda buras ok scaktr. Burada evler beyaz badanaldr. Chin-ling dalarndan hkmet merkezi olan
Karabalgasunda dikilmifltir.
kan nehir flehrin btn evresini dolaflr, tarlalar ve meyve bahelerini sular ve su Trke ve Soda olan
deirmenlerini iflletir. Zengin insanlar at eti, geri kalanlar ise sr eti ve yaban kaz ksmlar ok tahrip
olmufltur; ince olan ksm
yerler. Onlarn mzik aleti olarak kulland alet kopuzdur. Samur krk, pamuklu salam kalmfltr.
kumafl ve iek motifleriyle ifllenmifl giysiler retirler. Onlarn detlerine gre byk
bir ksm ata binerler ve ok atarlar. fiehrin iinde pek ok iki katl binalar vardr. n-
sanlar iyi yzldr ve usta sanatkrlardr. Bunlar altn, gmfl ve demir kap yap-
mnda ok ustadrlar. Onlar ayn zamanda yeflim tafl ifllemesini de ok iyi bilirler.
Turfan Uygurlar mimari sahada da ok eser vermifllerdir. Bu eserlerde Trk
ota ve ordu gelenei, eski bozkr kltr zellikleri grlmekte idi. Malzeme
olarak da, afl boyal ve yaldzl aa, balk, tula ve tafl (nadiren) yannda oymal
keramik ve srl tula da kullanrlard. Uygurlar daha Orhun Irma kylarnda Or-
du-balkta iken de bu teknikleri biliyorlard. Arkeolojik kalntlardan anlaflldna Maniheizm ve Resim Sanat:
gre Uygurlar surlu flehirler, hkmdar kalesi, dini klliyeler, gller ve akarsularn Maniheizm inancnn
kurucusu olan Maninin
bulunduu baheler yapmfllardr. kendisi bizzat ressam idi.
Maniheizm kendi sanatn da birlikte getirmifltir. Maninin kendisi bizzat res- Dolaysyla bu din kendi
sanatn da beraberinde
sam idi. Bu dinin adn bile duymak istemeyen Mslman yazarlar, onun resim- getirmifltir. Turfan
deki baflarsndan hayranlkla sz ederler. Uygur Devletinin Turfan blgesinde blgesinde ve zellikle de
ve zellikle de dikut flehrinde bulunan freskler ve minyatrler, Maniheizmin dikut flehrinde bulunan
freskler ve minyatrler,
Uygurlar arasnda ne kadar gl bir flekilde yayldn gstermektedir. Bu min- Maniheizmin Uygurlar
yatrlerde Uygur asll mminlerin yannda beyaz elbiseli Mani rahipleri resme- arasnda ne kadar gl
yayldnn delilidir. Bu
dilmifltir. Murtuk ve Bezeklikteki Budist fresklerin bazsnda Uygur mminlerin minyatrlerde Uygur asll
resimleri vardr. Bunlar Uygur kltrnn zenginliini ortaya koymaktadr. Bu mminlerin yannda beyaz
elbiseli Mani rahipleri
fresklerdeki Sodlu kervanclar, Uygurlarn bunlar vastasyla rann dinleriyle resmedilmifltir. Murtuk ve
temas kurduklarn gstermektedir. Bezeklikteki Budist
fresklerin bazsnda Uygur
Uygur devri sanatnda Trklerin dik duruflu, ciddi ifadeleri, protokol sras ile mminlerin resimleri vardr.
diziliflleri resimlerde grlmektedir. Uygur devrinde realist portre sanat geliflmifl-
tir. Trk ressamlar hayal ve gzellefltirilmifl flahslar yerine tabi portreler iziyor-
lard. Trk rf adetlerini temsil eden tablolar yaplmfl, Trk ordusunun kahraman-
lar ve Uygur kaanlarnn resimleri Budist mabetlerinin duvarlarn sslemifltir.
Bozkr sanatnn hayvan motifleri, bilhassa at resmi yerleflik Uygur sanatnda da
nemini korumufltur.
Yerleflik medeniyetin en byk
Resim 2.2 zelliklerinden biri flehirleflmedir.
Uygur prensi. Kurulan bu flehirlerde pazarlarn or-
Kumafl zerine taya kmas, ticaretin geliflmesi ve ti-
resmedilmifltir (IX. carette parann kullanlmas Uygurla-
yzyl, Koo,
Dou Trkistan). rn ilerlemesinin ak gstergeleridir.
Resmin sol alt Elimize geen hukuk vesikalarn-
tarafnda glkle dan anlaflldna gre Uygurlarn
okunan Uygurca
alm-satm ve bor alp vermede be-
bir yazda Bu
benim babam, lirli bir para ve l sistemleri vard.
Tengrim (?) Han Bor olarak alnan mal ve para faiz
Tutuk iin ibaresi karfllnda genellikle ilkbaharda al-
yer almaktadr.
nr, mahsuln kaldrld sonbahar-
Kaynak: J. P. da denirdi. Bu kaytlar bize ziraatn
ONeil (ed.), Along ok geliflmifl olduunu gstermekte-
the Ancient Silk
Routes, New York, dir. Bor karfll her ay faiz deme-
1982. si yaplmas, belki de Trklerde ilk
bankacln temelini teflkil etmifltir.
Evlatlk verme vesikalarnda evltlk
verilen oul ve babaln karfllkl
uymak zorunda olduklar hususlar
kaydedilmektedir. Mesela, evlatla
verilen oul yeni ailesine karfl ahla-
ki grevlerini yerine getirecektir. So-
rumluluklarn yerine getirmedii
takdirde cezalandrlacaktr. Buna
karfllk babalk da yeni evladna ken-
di z evlad gibi davranacak onun
btn maddi ve manevi sorumluluk-
larn yklenecektir. leride kendisi-
nin de bir evlad dnyaya gelse, onu
z evladndan ayrt etmeyecek ve
onun yetiflmesine yardmc olacaktr.
Mimari Eserler
Uygur kltr ve sanatnn karakterini eski Trk din inanlar ile Maniheizm ve Bu-
dizm meydana getirmifltir. Sanat ve mimarlk eserleri de bu inanlarn gereklerini
yanstyordu. Uygur mimarisinde dikkati eken bir baflka geliflme, Budist klliyele-
rinin Trk ordu-balk yaps gibi i ie iki surla evrili olmasdr. Drt kflede b-
yk dalar temsil eden kuleler ve mstakil infla edilen iflaret kalesi vard. Pagoda
mimarisinin zelliklerini taflyan bu kuleler zamanla Uygur sanatnn incelikleriyle
deiflerek inceldi ve Trk minaresine dnflt.
Dou Trkistanda tapnak ve manastrlar genellikle bir klliye manzaras arz
etmektedir. Kare saylabilecek dikdrtgen bir sur ile evrili olan ve ierisinde h-
kmdar saraynn ve baz kflklerin de yer ald Koo flehrinin gneyinde, merke-
z bir avlu etrafnda gruplanmfl meknlardan oluflan manastr bu durumdaki r-
neklerden sadece bir tanesidir. Koo, Yar-Hoto, Murtuk ve Sengim flehrindeki ma-
nastrlar da etraflarnda rahip hcreleri ve dier eflitli yardmc fonksiyonlar st-
lenen mfltemilat yaplar ile birlikte ele alnyordu. Bu yaplar genellikle bir yk-
selti zerine yaplmfl dikdrtgen planl yaplardr.
Budist tapnaklar Uygurlardan evvelki Trk dnemlerinde de vard. Gk-Trkler
dneminde Akbeflim flehrinde tipik zellikleriyle Budist tapnaklar yer almaktayd.
Ancak Budist ve Maniheist tapnaklar asl geliflimini Uygur devrinde gstermifltir.
Uygur manastr ve tapnaklar, Seluklu ve Osmanl klliyelerinin kaynan
teflkil etmektedir. Uygur tapnaklar arasnda en nemlilerinden biri Koo tapna-
dr. Akbeflim flehrindeki Budist tapnaklardan birine benzeyen bu mabedin kfle-
lerindeki ve kaplarnn yanndaki kuleler sonraki mimar geliflmeler asndan dik-
kati ekmektedir.
Dier nemli tapnaklar arasnda Murtuk Sengimde bulunan baz din yaplar-
dan bahsedebiliriz. Tapnaklarn bir blmnde ayr olarak infla edilmifl, ok katl
kule fleklinde olup Trke olarak ediz ev denilen pagodalar ilgi ekicidir. Bu pa-
godalardan birisi, Yar-Hoto, flehrinin merkezinde yer alan ana tapnan snr ie-
risinde, nifllerine (infla esnasnda duvar iinde braklan oyuk) Buda heykelleri yer-
lefltirilmifl bir kule fleklinde ykselmektedir. Stupa denen Budist trbeler, ii dolu
bir kubbe fleklindeki yaplard. Uygur stupas ise kubbeli otaa benzer bir yapya
dnflmfltr.
Resim 2.3
Uygurlar
Budizme ve
Maniheizme
girdikten sonra
ok zengin kltr
rnleri meydana
getirdiler. Uygur
resim sanat,
slami dnemde
ran ve Hint
minyatr sanatn
derinden
etkilemifltir.
Yukardaki (IX.
yzyl, Bezeklik,
Dou Trkistan)
resimde Uygur
prensi
grlmektedir.
Kaynak: J. P.
ONeil (ed.), Along
the Ancient Silk
Routes, New York,
1982.
Uygur devri Trk sanat tarihinin en ilgi ekici mimari eserleri arasnda kayala-
ra oyulmufl maara tapnaklar da gsterilebilir. Bu tapnaklarn esas inin kuze-
yinde devlet kuran Tabgalarda da grlmektedir. Dou Trkistandaki Bezeklik,
Kzl ve Tun-huang maara tapnaklar ok nldr. Bunlar arasnda Uygur tarz-
nn en sekin rnekleri Bezeklik mabetleridir.
Bezeklik maara tapnaklar Murtuk vadisinde, Kzl Da mevkiinde kayalara
oyulmufl 40 tapnaktan meydana gelmektedir. Tapnaklarn genel plan en ite yer
alan ve yalnz rahiplerin girebildii ve tapnlan Buda veya dier bir ilhn heyke-
linin bulunduu i tapnak ile bunun etrafndaki dehliz ve ikinci derecede mekn-
lardan oluflmaktayd. Bu mabetler duvarlar youn bir flekilde fresko tekniiyle ya-
plmfl ve din anlam olan resimlerle bezendii iin Bezeklik adn almfltr.
Trk Budist mimarisinde geliflen stupalar, slmiyetten sonraki Trk trbe mi-
marisinin temelini oluflturmaktadr. Uygurlardaki stupa flekli yurt tipi adr flek-
linden ilham almflt. slmiyetten sonraki Trk mimarisinde soan kubbe denilen
lotus kubbe tipi de ilk kez Uygur stupalaryla bafllamfltr. Trklerden nce stupa-
lar, bir din flahsiyetin kemiklerinin ve eflyalarnn muhafaza edildii kubbeli yap-
lardan ibaretti.
Koo flehrinin surlar dflnda, kuzeydou tarafnda bulunan ve Kofl-Gumbaz
olarak adlandrlan stupalar Uygur stupalarnn en gzel rneklerindendir. Ayn fle-
kilde Toyuk flehrindeki stupalar ile Yar-Hoto flehrinin gneydousunda bulunan
birok stupa da zikredilmeye deer zelliklere sahiptir.
Genel olarak Orta Asya mimarisinde, zel olarak Uygur mimarisinde sivil mi-
marinin en nemli rnleri saraylar ve evlerdir. Saraylar eski ordu-kent kuruluflla-
rnn kale ksmna karfllk geliyordu. Bazen yalnz bu i kale saray olarak nite-
lendiriliyor, bazen de sur ierisinde saray ve kflkler sz konusu oluyordu.
Kooda hkmdar saray kalntlar ortaya karlmfltr. Bir set zerine infla
edilmifl bu saray, ayn zamanda ift sra surlarla kuflatlmfl bir kale (ordu kent) idi.
Sarayn meknlarnn kubbeli veya dz tavanl olduu ve divanhanelerinin kuzey
ve batda bulunduu sanlmaktadr. Bu tip saray dzenlemelerinde bazen setin k-
flelerinde daha kk kflkler de bulunuyordu.
Saraylarn baz rnekleri bu flekilde bir set zerinde deildir. Mesela Yar-hoto
saray harabeleri surla evrili bir avlu ierisinde ve baflka bir tiptedir. Uygur evleri
ise, genellikle kaplumbaa tarz at denilen, kvrk atl, etraf duvarla evrili, ma-
sif rgl, drt kfle veya yuvarlak pencerelidir.
Trklerde ordu-kentler sivil ve asker mimarinin kaynaflt yaplardr. Proto tip-
leri Milattan nceki devirlere inen bu kent tipinde, surlar ve kulelerle evrili, yaflan-
lan meknlar ve alanlar topluluu vard. En dflta ise bir hendek bulunurdu. Drtgen
plandaki ordu-kentte drt ynden gelen yollar hkmdarn kflk veya adrnn ol-
duu yerde kesiflirdi. Erken devirlerden sonra ordu kentlerde bir i kale bir de dfl
kale teflekkl etmiflti. Hkmdar veya yneticinin iskn edildii ksm i kale idi.
Eski Trk topluluklarnda nemli asker yap rneklerinden olan Karguy ya da
Kargu denilen gzetleme kuleleri hudut blgelerinde, nemli mevkilerde, surlar
zerinde veya sur iinde yer almfllardr. Bu kuleler Trkler ve inliler tarafndan
infla ediliyordu. zellikle Gk-Trk devrinden slm dneme kadar olan zaman
ierisinde bunlar ok yaygnd. Bu kuleler genellikle drt kfle veya yuvarlak plan-
l olarak infla edilmifllerdir. Sz konusu eserler bazen yukarya doru incelerek
ykselmekte, bazen de yukarda darlaflan dz bir blmle sona ererek tepesi ke-
sik bir piramidi andrmaktadr.
SIRA SZDE UygurlardakiSIRA

stupa flekli mimari yapnn esas neden ilham almfltr?
SZDE
7
S O R U S O R U
zet
N
A M A
Uygurlarn ortaya kfln ve bamszlklarn le, indeki Budizme karfl Maniheizmin tercih
1 kazanmalarn aklamak. edilmifl olma ihtimali de vardr. nk en byk
Uygur adna bir in kaynanda flahin gibi dola- rakip Budist inli kltr Uygurlar iin asimilas-
flan, hcum eden anlam verilmektedir. Yine yon asndan tehlikeli olabilirdi. Ama esas ne-
uydan (akraba, mttefik) geldii ve On Uygur den Bg Kaann halknn yerleflik hayat dola-
adnn 10 mttefik manasnda olduu da bildiril- ysyla refah renmesini istemesidir. Bu vesi-
mifltir. Orta Asya Trk tarihinin eski devrinde leyle halkn zenginlefleceini ve kuvvetli Budist
bozkr corafyasnda bozkr kltryle kurulan inin etkisinin cazibesinden uzak kalacan d-
nc byk devlet Uygur Kaanldr. Tola flnmfl olduu anlafllmaktadr. Ayrca Mani di-
Irmann kuzeyinde bulunan Uygurlar, Bugu, nine bal olan tccar Sodlular yanna ekerek
Tongra, Bayrku ve Bura gibi dier Tles boyla- mali adan da glenecekti. Bg Kaan bir
r ile birlikte yaflyorlard ve adlar geen bu boy- adm daha atarak Mani dininin inde de yayl-
larla beraber bir erkin tarafndan ynetiliyorlard. mas iin teflebbse gemifl, 768de Lo-yangda
Uygurlar VIII. yzyln ortasnda Gk-Trklerin Mani tapnaklarnn kurulmasn Tang imparato-
zayflamas zerine Basml ve Karluklarla birlikte runa kabul ettirmifltir.
N
hareket ederek bamszlklarn kazanp kendi
devletlerini kurdular. Kurucularnn ad Kutlug A M A
Uygur Kaanlnn yklfln ve Uygur glerini
Bilge Kaandr. 4 aklamak.
N
821den sonra i ekiflmeler yznden lke sar-
A M A
Uygur Kaanlnn ykselifl srecini tanmla- sld. Tahta kan kaanlar duruma hkim olam-
2 mak. yorlard. Nihayet, Uygur devlet adamlarndan bi-
Bayan or Kaan devrinde Uygurlar, hem Orta rinin teflvikiyle Krgzlar, 840 ylnda Byk Uy-
Asyada hem de inde zirveye ktlar. 750-55 gur Kaanln yok ettiler. Arta kalan Uygurla-
yllar arasnda Kaanlk iindeki dier Trk boy- rn bir ksm Kansu, dier bir ksm ise Beflbalk
larn (Basmllar, Karluklar, Trgifller ve dierle- blgesine g etti. Buralarda beylik fleklinde dev-
ri) malup ederek itaat altna ald ve bylece i letikler kurdular.
N
birlii salad. Bayan or, indeki i karflklk-
lar zamannda Tang hanedannn yardmna kofl- Uygurlarn hangi kltrel zelliklere sahip ol-
A M A
tu; inin yazlk baflkenti Lo-yangn geri alnma- 5 duklarn belirlemek.
snda ve isyanclarn bastrlmasnda etkili oldu. Uygurlar, glerinden sonra Budizm ve Manihe-
Onun zamannda Selenga nehri zerinde Ordu- izmin de etkisiyle yerleflik hayata getiler ve bu
balk flehri kuruldu, fiine-Usu Yazt dikildi. Di- alanda farkl bir kltr ortaya koydular. Mimari,
er Trk boylarnn ou Uygur Kaanlnn s- resim ve heykel sanat gibi alanlarda eserler ver-
nrlar iine dhil oldular. VIII. yzyl sonu ve IX. diler. Olduka ok sayda olan edeb eserlerin-
yzyl bafllarnda Uygurlar ite ve dflta parlak ve den birou gnmze kadar ulaflmfltr. Bu ka-
zengin bir dnem geirdiler. anlk yaklaflk yz yl devam ettikten sonra Kr-
N
gzlar tarafndan yklnca ikiye ayrlan Uygurla-
Uygurlarn Maniheizm inancn kabul sreci- rn bir ksm Kansu-Ordos blgesine, dier bir
A M A
3 ni deerlendirmek. ksm ise Beflbalk blgesine geldiler. Sonraki

Bg Kaan, 762deki Lo-yang seferi srasnda asrlarda her iki grup da hayat tarzn deifltire-
Mani rahipleri ile tanflmfl, onlardan etkilenmifl rek yerleflik kltre getiler. Maniheizm, Budizm
ve drt rahibi Uygur baflkentine getirmifltir. Hay- ve slam dinlerinin de etkileri buna eklenince,
vansal gdalar yemeyi yasaklayan ve savafllk eski Trklerin farkl bir ynleri ortaya kt. Neti-
duygusunu zayflatan bu dini kabul eden Bg cede yerleflik hayat tarz onlara gnmze kadar
Kaann hedefi Uygurlarn bozkr hayatn bra- gelen eflsiz sanat eserleri meydana getirme imk-
kp flehirli olmalarn salamak, dolaysyla lke- n tand. Dolaysyla Uygurlar, Trk tarihinin kl-
yi daha bayndr hale getirmekti. Siyasi sebepler- trel adan ok farkl bir cephesini oluflturdular.
Kendimizi Snayalm
1. Uygurlar afladaki devletlerden hangisini ykarak 6. 795 ylnda kaan olan Ay Tengride lg Bulmfl Alp
bamszlklarn ilan ettiler? Ulug Bilge Kaan ilk ifl olarak afladakilerden hangisi-
a. Hunlar ni yapmfltr?
b. Karluklar a. Karluk isyann bastrd.
c. Samanileri b. Krgzlara karfl byk bir zafer kazand.
d. Trgiflleri c. pek Yolunu emniyet altna ald.
e. Gk-Trkleri d. Tibetlilere sefer dzenledi.
e. Budist rahipleri lkesine ard.
2. Uygurlarn Tola Irma civarndaki Tles boylarnn
iinde gsterilmesinin sebebi afladakilerden hangisi- 7. Uygur kumandanlarndan Klg Bagann, Krgzla-
dir? rn yanna giderek onlarla birlikte yz bin svariyle Uy-
a. Aka Tleslerin dou grubundan gelmeleri gur baflkentini basarak Hazar Tegin ve Krebiri ldr-
b. Batdan, Ouzlardan gelmeleri mesinin, Kaanlk ota dhil btn deerli varlklarn
c. Talas Savaflnda yer almalar Krgzlarn eline gemesinin (840) sonucu afladakiler-
d. Karluklarla akraba olmalar den hangisidir?
e. Basmllarla ittifak halinde bulunmalar a. Arta kalan Uygurlar Krgzlara snd.
b. Arta kalan Uygurlar, Bat Trkistana gitti.
c. Arta kalan Uygurlar, ine snd.
3. Uygur Devletinin tam olarak teflkilatlanmasn hangi
d. Arta kalan Uygurlar Tibete snd.
kaan salamfltr?
e. Arta kalan Uygurlar ikiye ayrlarak Kansu ve Befl-
a. Bayan or
balk taraflarna gitti.
b. Bilge Kl Kaan
c. Bg Kaan
8. 821 ylnda Ordu Balk ziyaret eden Arap seyyah Ta-
d. Tun Baga Tarkan
mim bn Bahra gre flehirli halkn bal olduu iki din-
e. Ay Tengride Kut Bulmfl lg Bilge Kaan
den biri Gk Tanr inanc ise dieri afladakilerden han-
gisidir?
4. Uygurlarn An Lu-shan isyann bastrmak iin ine
a. Mslmanlk
yardm etmelerinin sonucu afladakilerden hangisidir?
b. Hristiyanlk
a. Ekonomik kazan salayarak inin iifllerine c. Maniheizm
karflma frsat bulmufllardr. d. Budizm
b. inin stnln tanyp balanmfllardr. e. Hinduizm
c. Tibetlilere de yardm etmifllerdir.
d. Baflkentlerini ine taflmfllardr. 9. Kutlu Da efsanesine gre kutlu bir kaya Uygur l-
e. Hatrasna yazt dikmifllerdir. kesine afladakilerden hangisini getirmektedir?
a. Uursuzluk
5. Bg Kaann Tun Baga Tarkan tarafndan ldrl- b. Savaflma gc
mesinin nedeni afladakilerden hangisidir? c. Tanrya yaknlk
a. Sodlularn telkinlerine kaplarak gereksiz yere d. Kamlara ibadet yeri
ine sefer amak istemesi e. Bereket ve saadet
b. An lu-shan isyann bastrmas
c. Maniheizmi herkese zorla kabul ettirmek iste- 10. Gk-Trklerin kulland btn unvanlarn ayn za-
mesi manda Uygurlar tarafndan da kullanlmas afladaki-
d. Karluklardan aflr vergi talep etmesi lerden hangisini gstermektedir?
e. Krgzlarn barfl teklifini kabul etmemesi a. Uygurlarn in devlet yapsn taklit ettiini
b. Bozkr kltrnn srekliini
c. Uygurlarn kendilerine zg bir devlet sistemi
gelifltirdiklerini
d. Uygurlarn Bat Gk-Trk lkesinden ktn
e. Krgzlarn Uygurlara bu konuda yardm ettiini
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz yanlfl ise, Bamszlklarna Kadar Sra Sizde 6
Uygurlar konusunu yeniden gzden geiriniz. 795ten sonra Beflbalk, Koo, Kuca, Aksu, Karaflar ve
2. a Yantnz yanlfl ise, Bamszlklarna Kadar Kaflgar gibi flehir devletikleri zerinde Uygur nfuzu-
Uygurlar konusunu yeniden gzden geiriniz. nun artmasnda Maniheizmin katks vardr.
3. a Yantnz yanlfl ise, Bayan or konusunu ye-
niden gzden geiriniz. Sra Sizde 7
4. a Yantnz yanlfl ise, Bg Kaan ve Uygurlarn Uygurlardaki stupa flekli yurt tipi adr fleklinden il-
Maniheizmi Kabul konusunu yeniden gz- ham almflt.
den geiriniz.
5. a Yantnz yanlfl ise, Tun Baga Tarkan konusu-
nu yeniden gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanlfl ise, Dier Kaanlar ve Devle- Yararlanlan Kaynaklar
tin Glenmesi konusunu yeniden gzden ge- andarlolu, G. (1967). Sar Uygurlar ve Kansu
iriniz. Blgesi Kabileleri, Tai-pei.
7. e Yantnz yanlfl ise, Devletin Zayflamas ve Y- ______. (2004). Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr,
klfl konusunu yeniden gzden geiriniz. stanbul: Trk Dnyas Arafltrmalar Vakf Yaynlar.
8. c Yantnz yanlfl ise, Uygur Devrinin Genel Ka- Gzel, H. C.; K. iek, S. Koca (ed.). (2001).Trkler,
rakteri konusunu yeniden gzden geiriniz. II, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar.
9. e Yantnz yanlfl ise, Edebiyat ve Sanat konu- Kafesolu, . (1987). Trk Milli Kltr, stanbul:
sunu yeniden gzden geiriniz. tken Neflriyat
10. b Yantnz yanlfl ise, Uygur Devrinin Genel Ka- Orkun, H. N. (1936-1941). Eski Trk Yaztlar, Ankara:
rakteri konusunu yeniden gzden geiriniz. Trk Tarih Kurumu.
gel, B. (1955). Uygur Devletinin Teflekkl ve
Ykselifl Devri, Belleten, XIX/75, s. 331-376.
Sinor, D. (der.). (2000).Erken Asya Tarihi, stanbul,
Sra Sizde Yant Anahtar Taflal, A. (2004). in Kaynaklarna Gre Trk
Sra Sizde 1 Boylar, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Uygurlar in ile irtibata geerek generallik unvanlar Tekin, fi. (1993). Eski Trklerde Yaz, Kt, Kitap ve
aldlar. Kat Damgalar, stanbul: Simurg Yaynlar.
______. (1971). Eski Trklerde Gebe (=tken) ve
Sra Sizde 2 fiehir (=Hou) Medeniyetlerinin Tahlili, Atatrk
Karluklar daha st seviyede olan sol yabguluu aldlar. niv. Fen-Edebiyat Fak. Arafltrma Dergisi, say
3, s. 35-60
Sra Sizde 3
Bayan orun hedefi evlilik yolu ile akrabalk kurmak
suretiyle Tang hanedann etki altna almakt.
Sra Sizde 4
Bg Kaan, Maniheizmi kendi halkna kabul ettiren
ilk ve tek hkmdardr.
Sra Sizde 5
Uygurlardan ayrlp Tibetlilerle iliflki kurdular.
3
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz
N
N
Tles boylarnn nemini tanmlayabilecek;
N
Krgz Kaanlnn ortaya kfln ve geliflmesini aklayabilecek;
N
Trgifllerin Orta Asyadaki tarih rollerini tanmlayabilecek;
N
Karluklarn dier devlet ve kavimlerle olan iliflkilerini aklayabilecek;
Ouzlarn Trk tarihindeki rollerini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trk boylar Trgifller
Tlesler Karluklar
Sir Tardufllar Ouzlar
Krgzlar
indekiler
TLES BOYLARI
KIRGIZLAR (M.. 202-960)
Orta Asya Trk
Trk Boylar TRGfiLER (634-766)
Tarihi
KARLUKLAR (727-1212)
OUZLAR (766-1000)
Trk Boylar
TLES BOYLARI
627ye kadar Baykal Glnn dousundan Karadenizin kuzeyine kadar uzanan
sahada Gk-Trk Devletine bal dier Trk boylar Tles ismiyle adlandrlyor-
du. Tlesler, en fazla boy saysna sahiptiler. Tlesler, IV. ve V. yzyllarda yafla- Tlesler: Tlesler IV. ve V.
yzyllarda yaflayan
yan Kangllarn devamdr. Byk Hun mparatorluu zamannda devlete bal, fa- Kangllarn devamdr. En
kat bat blgelerinde yaflayan boylarn genel isminin Ting-ling olduu bilinmekte- fazla boy saysna sahip
olan Tlesler, 627ye kadar
dir. Sonra Orta Asyadaki dank boylar Kangl olarak adlandrlmfltr. VI. yzy- Baykal Glnn
ln ortalarnda, Gk-Trklerin byk bir hzla ykseldii srada Orta Asyada onla- dousundan Karadenizin
ra bal dank Trk boylarnn genel ad ise Tlestir. Gk-Trkler, Tles boyla- kuzeyine kadar uzanan
sahada yaylmfllard. Gk-
rn yenip, onlarn 50 bin ailesini kendilerine baladktan sonra istiklllerini elde Trk Devletine bal dier
etme yolunda byk gven kazanmfllard. Dolaysyla Gk-Trk Devletinin kuru- Trk boylar Tles ismiyle
adlandrlyordu.
luflunda Tleslerin katks ok nemlidir.
Tlesler, Gk-Trkler gibi bir hayat tarzn srdryorlard. Belirli bir yerde ika-
met etmedikleri, dalar ve vadileri takip ederek yafladklar bilinmektedir. Hare-
ketli hayat tarzlar sayesinde ar ve vahfli hayat flartlarna karfl dayanklydlar. Or-
ta Asyada yaflamfl btn Trk topluluklarnn ortak zellii olan at stnde ok at-
mada usta olmalaryla tannyorlard. inin bat snrlarna yakn olan Turfan civa-
rnda yaflayan Tles gruplarnn bitki yetifltirme ve tarm gibi ifllerle uraflmala-
rndan da Trklerin slam kabullerinden nce Orta Asyada tarm yaptklar anla-
fllmaktadr. Bu boylar tarmla ve bahecilikle urafltklarndan, daha ok sr ye-
tifltiriyorlard ve dolaysyla ata ihtiyalar azd.
603 ylnda Bat Gk-Trk kaan Tardunun yenilgiye uramas zerine Altayla-
rn batsnda Tanr Dalar havalisinde yaflayan Tles boylar dald. Tles boylar-
nn tarihleri byk oklukla Bat Gk-Trkleri iinde geliflti. Ancak, Sir Tardufl, Ba-
yrku ve benzeri boylarn bunlara dhil olmad anlafllmaktadr. Douda kalanla-
rn hepsi 627 ve takip eden yllarda birer mstakil siyasi g olarak ortaya ktlar.
Tles boylarnn corafi dalm Orta Asya Trk tarihi asndan ok nemlidir.
Moolistanda Tola Irmann kuzeyinde kk Tles kabileleri yaflyordu. Bir ks-
m Haminin bats, Karaflarn kuzeyi ve Ak Da (Tanr Dalar) eteklerindeydiler.
Tles boylarndan bazlar biraz daha kuzeyde Altay Dalarnn gney batsn yurt
tutmufllard. Baz Tles kmeleri Semerkandn kuzeyinde, Sr Deryann (Ars r-
ma) yannda, dier bazlar ise Hazar Denizinin dousunda bulunuyordu. Ayr-
ca, Karadenizin kuzey dousunda yaflayan Tles kabileleri de vard.
Tlesler, Bat Gk-Trk Devletinin zayflamas (603) zerine tekrar siyasi sahne-
de rol oynamaya baflladlar. Tardunun malubiyeti ile bir ara dalan Tles boylar-
nn orta grubu, yani Altay Dalarnn gney-bats ile Tanr Dalarnn kuzeyinde ya-
flayanlarnn, Bat Gk-Trk kaan Chu-lo tarafndan itaate alndn sylemek
mmkndr. Tleslerin glenmelerinden endiflelenen Chu-lo Kaan, ar vergiler
koymak suretiyle onlarn mallarn toplad. Arkasndan Sir Tardufllarn kendisine ita-
atten vazgeeceklerini zannederek onlarn kabile liderlerinden yzden fazlasn orta-
dan kaldrd.
Bu ar basklara dayanamayan Tles boyu Chi-piler, erkinleri Ke-leng liderli-
inde Gk-Trkleri malup etmeyi baflarabildiler. Dier bir Tles boyu olan Sir
Tardufllar da erkinleri Ye-shihy Kk Kaan unvanyla tahta geirdiler. Onun
gcnden korkuya kaplan Hami, Koo ve Karaflar gibi kk devletikler de ona
627 tarihinden sonra Orta
Asyada yaflayan Trk boylar baland. Ancak, Chi-piler ve Sir Tardufllar bamszlklarn uzun sre devam et-
bamsz yaflayacak kadar tiremediler; Bat Gk-Trk Devleti yeniden kuvvetlenince ona balandlar.
z gvene sahip oldular.
Bunlar iinde en glleri
Dou Gk-Trk Devletinin yeniden glenmesiyle etkisiz bir duruma gelip
Sir Tardufllar, Bayrkular, ona balanan Tles boylarndan Tola ve Kerulen rmaklar civarnda oturanlar, 627
Bugular ve Uygurlar idi. Bu ylndan sonra inin destei ile isyan ettiler. Dou Gk-Trk Devleti, bu isyan ne-
boylar sonraki dnemde
nemli tarih roller ticesinde iyice zayflad ve arkasnda da ktlk knca tamamen dald. 627 tarihi
stlendiler. ncelikle Sir Orta Asyada yaflayan btn Trk kkenli boylar iin dnm noktasdr. Bu tarih-
Tardufllar, 646 ylna kadar
bamsz bir devlet kurdular. ten sonra bu boylar bamsz yaflayacak kadar z gvene sahip oldular. Bunlarn
Tles ad nemini yitirse de, en glleri Sir Tardufllar, Bayrkular, Bugular ve Uygurlar idi. Onlar ilerleyen de-
Tlesler eflitli Trk
topluluklar iinde varln virlerde nemli tarih roller stlendiler. ncelikle Sir Tardufllar, 646 ylna kadar
srdrmeye devam etti. bamsz bir devlet kurdular. Tles ad bahsettiimiz tarihte nemini yitirse de e-
flitli Trk topluluklar iinde varln srdrmfltr.
SIRA SZDE Tles boylarnn Gk-Trk Devletinin kurulufluna katks nasl olmufltur?
SIRA SZDE
1
KIRGIZLAR (M.. 202-M.S. 960)
D fi N E L M
KrgzlarnDanayurtlar
fi N E L M
Kgmen (Sayan) Dalarnn kuzeyi ve Yenisey nehrinin
kollarnda bulunan Kem havzas idi. Krgz adnn kr-gezmekten veya Krk
S O R U Ouzdan geldii
S O R Ukonusunda fikirler vardr. ince metinlerde Krgz ismi deiflik
flekillerde yazlmfltr. Krgzlar, ilk defa Byk Hun mparatorluunun hkmda-
DKKAT
r Mo-tu (Mete)DKKAT
zamannda zikredilmifllerdir. M.. 202 ylnda Hunlara balanan
Krgzlardan bundan sonra bahis yoktur. Bu esnada Krgzlar Altay Dalarnn ku-
zeyinde Kem (Yenisey) Irma civarnda yaflyorlard.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
M.. 99da inli generaller Li Ling ve Wei L, indeki Han hanedanndan ka-
p Hunlara sndklar zaman, Hunlar, bu generallerden Wei Ly Ting-lingler
AMALARIMIZ zerine, LiAMALARIMIZ
Lingi ise Krgzlar zerine idareci tayin ettiler. M.. 46 ylnda Hun h-
kmdar Chih-chi tarafndan malup edilen Krgzlar, bu hkmdara itaat etmek
zorunda kaldlar; Altay Dalarnn dousu ve Sayan Dalarnn kuzeyine ekildi-
K T A P ler. Krgzlarn
K TbuA dnemdeP Wu-sunlarn yaflad Isk Gln kuzeyine doru ya-
yldklar ve Chih-chiye yenilince tekrar eski yerlerine dndkleri anlafllmaktadr.
Gk-Trk Devletinin kuruluflundan sonra Krgzlarn tarih metinlerde yeniden
TELEVZYON yer almayaT Ebafllad
L E V Z Y O N grlmektedir. Aslnda Gk-Trk Devleti kurulmadan nce
de efsanelerde Krgzlarn adlarna tesadf edilmektedir. Gk-Trklerin ikinci k-
ken efsanesinden Krgzlarn 552 tarihinden nce Abakan nehri ile Yenisey nehri
arasnda yafladklar sonucunu karmak mmkndr.
NTERNET N T EGk-Trklerin
553 ylnda RNET baflna geen Mukan Kaan, devletini hzla bytme-
ye bafllamflt. 555te doudaki Ktan kavminin yenilmesinden sonra, onlarn kuze-
3. nite - Trk Boylar 45
yindeki Krgzlar Mukana itaat etmifllerdi. 572 ylnda Mukan Kaan lnce onun
yas trenine katlan kavimler arasnda Krgzlar da vard.
630da Bat ve Dou Gk-Trk devletleri yklarak indeki Tang hanedanna
balandklarnda Trk boylar bamsz bir flekilde hareket etmeye baflladlar.
627yi takip eden zaman srecinde g kazanan Sir Tardufllara baland anlafl-
lan Krgzlar, onlar tarafndan gnderilen bir ilteber tarafndan ynetiliyorlard. Bu
arada Gk-Trk beyi Che-pi Tegin, Karluk ve Krgz gibi Trk boylarn kendine
balayarak kuvvetlendi. Gk-Trk beyi 648de baflarsz olup gcn kaybedince
Karluk, Sir Tardufl ve Bugu gibi Trk boylar in imparatoruna eli gnderip hedi-
yeler sundular. Krgzlar da bu esnada eli gndererek in imparatoruna kendi l-
kelerinde yetiflen mallardan hediyeler sundular.
650 yln takiben inliler tarafndan Gk-Trk lkesi asker valiliklere blnd-
zaman Krgz asker valilii de ihdas edildi. Krgz reisi iltebere askeri vali ve
sol savunma generali unvan verildi. Krgzlar 650-83 arasnda, 708 ylnda (ve
713-55 tarihleri arasnda drt kez) ine eli gndererek hediyeler sundular.
Orhun Yaztlarnda Krgz ad defalarca kaydedilmifltir. lterifl Kaann 692 y-
lnda lmnden sonra yerine geen kardefli Kapgan Kaan devletini her alanda
glendirmeye bafllamflt. Tonyukuk Yaztndan anladmz kadaryla inliler,
On-ok ve Krgzlarla anlafltlar; On-ok ve Krgzlar Altay dalarnda oturacaklar,
inlilerle anlaflp Gk-Trk kaan Kapgana saldracaklard. Ancak, Kapgan ve
Tonyukuk ynetimindeki Gk-Trk ordusu 696-97 kflnda Kgmen Dalarn afla-
rak, Yenisey kollarndan An Irma kysnda Krgzlar ok ar bir bozguna u-
ratt. Krgz han da orada ldrld.
Krgzlar, 708 ylnda indeki Tang mparatorluu ile temasa getiler. Bunun
neticesinde Gk-Trk Devletine karfl isyan etmifl olmallar ki, 710 ylnda Bilge ve
Kl Tegin kardefller tarafndan yeniden malup edildiler. 731 ylnda Kl Tegin l-
d zaman cenazesine Krgzlardan nanu or gelmiflti.
Gk-Trk Devleti yklp yerini Uygurlara braknca ilk kaan Bayan or devletin
birliini salamak maksadyla Krgzlarla savaflt. 779 ylndan nce Bg Kaan tara-
fndan malup edilen Krgzlar, onun yerine geen Tun Baga Tarkandan da ar bir
darbe yediler. 800l yllarn baflnda Krgzlarn yine Uygurlarla savaflp yenildiklerini
gryoruz. Uygurlardan Kutlug Bilge Kaan, Krgzlar zerine kt seferde, onlarn
reisini ldrd gibi ok sayda at ve sr ele geirdi. Ayrca Krgzlarn Orta As-
yadaki dier boy ve flehirlerle yapt demir ticareti Uygurlarn eline geti.
Uygur hkimiyeti dneminde Krgz ad sar, kzl yzl fleklinde ifade edil-
mektedir. Bu esnada Krgzlar, yine de Karluk, Tibet, ran gibi boy ve devletlerle
mnasebetlerini devam ettirdiler. Uygurlar, onlarn reisi A-jeya makam ve unvan-
lar vererek kendilerine balamfllard. Uygur Devleti zayfladnda A-je kaanl-
n ilan etti. Bunun zerine Uygurlar baz kumandanlarn gndererek isyan bastr-
mak istedilerse de Uygur kumandanlar kuvvetli Krgz ordusuyla bafl edemediler.
Bu srada Uygur kumandanlarndan Kllg Baga, Krgz kaan A-jeya rehberlik
ederek kendi kaannn merkezini bastrtt. Yenilen Uygur kaan Ho-sa ldrld
(840). Dier btn Uygur kumandanlar ve teginleri de malup oldu. Uygurlarn
altn ota ve in asll prensesleri Krgzlarn eline geti. Krgz kaan kendi h-
kmet merkezini Uygur kaannn merkezine on befl gnlk mesafede bulunan
Lao Dann gneyine nakletti.
Krgzlar, elde ettikleri bu byk zaferden bir yl sonra on tarkandan oluflan bir
eli heyetini ine gnderdiler. Uygurlarn elinden alnan in asll prensesi iade
edeceklerdi. Ancak, Uygur kaan ge, Krgz elilik heyetini yolda bast ve tar-
kanlarn hepsini ldrerek, in asll prensesi ele geirdi. Krgzlar, yaklaflk bir asr
sren Byk Uygur Kaanlna son vererek tken blgesini ele geirdikten
sonra, 843 yl bafllarnda ine bir elilik heyeti daha yollayarak yeni kurduklar
devletin tannmasn istediler.
844te inliler, Krgzlarla bir anlaflma yapa-
Resim 3.1 rak Uygurlar ve Kara Arabal kabilesini ceza-
Yenisey landrmay kararlafltrdlar. Krgz elisi Tirek
yaztlarndan nan iki beyaz atla ve mektupla in sarayna
Altn-kl Yazt geldi. Eliye son derece hrmetle davranl-
(VII. yzyl).
Yenisey nehri mfl, flerefine elenceler dzenlenmiflti. Ara-
havzasnda dan geen zaman iinde inliler verdikleri
bulunduu iin bu sz tutmaynca grflmeler uzad. Buna ra-
adla anlan ve
runik harflerle
men Krgzlar kendi baflbakanlar Apay 70
yazlan bu yaztlar bin kiflilik kuvvetle Shih-weilerin zerine yol-
Orhon ladlar. Shih-weiler yenildi ve Uygurlar, Kr-
yaztlarndan daha gzlar tarafndan alnp Gobi lnn kuzey
eskidir. lim
adamlar Yenisey taraflarna gtrldler. Dalara ve ormanla-
yaztlarnn ra kaan Uygurlar ise Dou Trkistan istika-
Krgzlar metinde ilerleyip Kuca civarndaki Uygurlar
tarafndan
yazld idare eden Menlig Tegine balandlar.
grflndedirler. 860-73 tarihleri arasnda defa ine eli
Yenisey nehrinin gnderen Krgzlar, Budizm dinini reten
kuzey taraflarnda
Krgzlar
klasik kitaplardan istemifller, ancak inliler
oturmaktayd. onlar oyalamfltr. 863te gelen Alp nan ad-
l Krgz devlet adam: Bize klasik kitaplar
Kaynak: H. N. hediye etmenizi istiyoruz. Ayrca her sene el-
Orkun, Eski Trk
Yaztlar, Ankara, i gndererek ini gezmek ve in takvimini
1987. renmek isteriz. Bundan baflka An-hsi bl-
gesinden itibaren btn topraklar in hki-
miyetine dndrmek iin Uygurlara taarruz
ederek onlar cezalandrmamz kabul etmenizi dileriz demifl, fakat imparator bu-
nu kabul etmemiflti.
slam kaynaklarnda Krgzlar hakknda ok az malumat vardr. ki ylda bir Kr-
gz lkesinden Maverannehre kervan geldiinden bahsedilmektedir. Gelen mal-
lar deerli krkler, misk ve zellikle ok yapmnda kullanlan aalard. Oradan
Krgz lkesine baflta dokuma rnleri ve birok ticaret mal giderdi. Krgz kaa-
n, Kemcikefl adl flehirde otururdu. Bundan baflka flehirleri yoktu. Krgzlar lle-
rini yakan tek Trk kavmiydi. adrlarda ve keeden kulbelerde oturur, atefle ta-
parlard. Krk, misk ve boynuz elde etmek iin avlanrlard. Dvnu Lgtit-
Trkte Krgzlarn Trklerden bir boy olduu vurgulanmfltr.
Krgzlar, Uygurlar zerine baflarl seferler yapmfl olmalarna ramen Moolis-
tanda fazla kalamadlar. 960lardan sonra doudan gelen ngtlerin basksyla es-
ki yurtlarna geri dndler. Cengiz Han dneminde hzla ykselen Mool mpara-
torluuna balandlar ve Tanr Dalarna g ettiler. Bir ksm eski yurtlar Hakas-
yada kald.
Krgzlarn kanunlar ok sertti. Savafltan kaanlar, memuriyetlerini iyi yapa-
mayanlar, vatana ihanet edenler ve hrszlk yapanlar bafl uurulmak suretiyle
cezalandrlrd.
Krgzlarn en nemli eserleri, Kopen mezarlar, Uybat kurganlar, Kapal ve

Tuyuhtyansko gibi kurganlardan karlmfltr. Bunlar altn ve gmfl kaplar, at ko-
flum takmlar, ok, yay, kl ve hanerler, mifer, zrhlar ve keramikler gibi nesne-
lerden oluflmaktadr. Ayrca aatan yontulmufl hayvan figrlerine de rastlanmak-
tadr. Bozkr kufla sanatnda olduu gibi av sahneleri Krgzlarda da yaygnd. Es-
ki Trklerde en erken devirlerde bir klt olan av ile ilgili tasvirler bir eyer kafl ze-
rinde yer ald gibi kayalar zerine de izilmifltir.
840 ylnda Krgzlarn Uygur Kaanln ykmasnn sonucu ne olmufltur?

SIRA SZDE SIRA SZDE
2
TRGfiLER (634-766)
D fi N E L M Trgifller: 630Dylnda
fi N EBat-
LM
630 ylnda Bat Gk-Trk lkesinde Tung Yabgunun ldrlmesi zerine lke i
Gk-Trk Devletinin
karflkla srklenmiflti. Baflbofl kalan eflitli boylar, 635 ylnda kendi aralarnda yklmasndan sonra,
teflkilatlanarak Trgifller denilen halk meydana getirmifllerdir. Buna S O R ramen
U baflla- dalan boylardanS ObirRksm
U
rnda daima Bat Gk-Trk hanedanndan gelen beyler bulunmufltur. Aslnda 634 yeniden rgtlenerek
Trgifller denilen kabileler
ylnda Bat Gk-Trk hanedanndan Iflbara lkesini on boya blmfl, her boya bi- federasyonunu
DKKAT DKKAT
rer ok vermifl bundan sonra unvanlar On fiad ve On Ok fleklinde sylenmeye bafl- oluflturmufllardr. 634
ylnda Bat Gk-Trk
lamfltr. Trgifller bunlardan birinin addr. Yazl belgelere gre ilk defa 651 yln- hanedanndan olan Iflbara
N N
da tarih sahnesinde grlen bu Trk boyu, Bat Gk-Trk SIRA SZDE (581-659)
Devletini SIRA
lkesini on boya SZDE
blmfl, her
meydana getiren On-Ok konfederasyonuna bal befl Tou-lu grubunun drdnc boya birer ok verilmiflti.
Bundan sonra bu boylar On
boyu olarak Barotala nehri boylarnda tarih sahnesinde yer alr. VII. yzyln orta- fiad ve On Ok fleklinde
larnda Trgiflleri Ho-lo-shih or isimli bir baflbu ynetmekteydi. anlmaya bafllanmfltr.
Trgifller bunlardan birinin
656 ylnda indeki Tang mparatorluunun kol hlinde Bat Gk-Trk addr.
Devleti topraklarna saldrmas, dier Trk boylarn olduu gibi, Trgifl boyunu da
K T A P K T A P
etkiledi. Bunun sonucunda Trgifller Isk Gl ile li nehri taraflarna g ettiler. On-
lardan kk bir grup da Beflbalk taraflarna g etti.
inlilerin yapt bu sefer sonucunda, bat Trk kabileleri gibi Trgifl boyu da
in egemenlii altna girdi. Trk oymaklarn ynetmek zere T E LTang
E V Z Y Omparatorlu-
N TELEVZYON
u tarafndan devlet hizmetinde grevli Trk kkenli bir kaan gnderildi. Bu du-
rum 690 ylna kadar devam etti. II. Gk-Trk Devletiyle sk sk atflan Trgifller,
Bolu savaflnda malup oldular. NTERNET NTERNET
720 ylnda, batdan gelen Emev ilerleyifli devam ediyordu. Maverannehir
zerinde Trklerin hak sahibi olduunu dflnen Su-lu Kaan, Arap ordusunun
ilerleyifline karfl buradaki mahalli flehir devletlerine elinden gelen yardm yapt.
737 senesinde bir kumandannn komplosuna kurban giden Su-lu Kaann lm
zerine Trgifl Devleti birliini koruyamad. in mparatorluu bu durumdan ya-
rarlanmak istedi. inliler, Trgifllere karfl baz baflarlar kazandlarsa da, Emevler-
le Karluklarn iflbirlii ile hareket ettii Talas Savafln (751) kaybettiler ve blge-
den ekilmek zorunda kaldlar. Bir ara Uygur Devletinin basksna maruz kalan
(735-756) Trgifller, Sar-kara kabileler arasndaki ihtilafn bymesi yznden bir
daha kendilerini toparlayamadlar ve Seyhun boylarna doru g etmeye bafllad-
lar. Onlardan boflalan topraklar zerinde Karluk Devleti kuruldu (766).
Sar Trgifl Devleti kurulmadan nce baflbular Baga Tarkan unvann taflyor-
du. Onun iki devlet merkezi vard. Birisi Tokmakn kuzey batsndaki Ordukent,
dieri nceleri li nehri yaknndaki Kong-yue flehri, sonralar ise gler sebebi ile
taflnlan Kouna-flar (Eskiflehir) idi. Sar Trgifl kaan bu flekilde iki byk kabile
grubunu rahat bir flekilde idare ediyordu.
II. Gk-Trk Devletinde devlet ynetiminde kaandan sonra iki flad yer alyor-
du. Sar Trgifl Devleti bu durumu kendine rnek almfl grnmektedir. Burada
Yabgu ve fiad, Tou-lo ve Nu-shih-pi adl kabile gruplarn ynetmekle grevli idi-
ler. Yabgu ve fladdan sonra beyler yer alyordu. Burada beyler, byk bir ihtimal-
le boy baflkanlar idiler. Sar Trgifl Devletinde bir de buyruk (bakan, vezir) grl-
mektedir. Buyruk, idarede yabgu ve fladdan sonra, fakat beylerden nce gelirdi.
Sar Trgifl Devletinin devlet 690l yllarda Kara Trgifl Devletinin baflnda or unvanl biri bulunuyordu.
ynetimi II. Gk-Trk Devleti
ile ok fazla benzerlik
Halka sert davranan ve blgeyi iyi idare edemeyen bu kaan, II. Gk-Trk Devle-
gsterir. Kaandan sonra tinin aknlarna karfl koyamaynca ine kamak zorunda kald. Baflsz kalan Tr-
yabgu ve flad yer alyordu. gifllerin baflna Baga Tarkan geti. Halkn iyi idare ettii iin sadece Trgifller de-
Bundan sonra buyruk (vezir)
ve beyler fleklinde bir il, evredeki btn dier Trk boylarnn ou kendi arzularyla ona balandlar.
hiyerarfli mevcuttu. Bylece birliine katlan dier boylarla beraber ok glenen Baga Tarkan, II.
Gk-Trk Devletine karfl inlilerin yannda yer ald. Onun lmnden sonra ye-
rine olu Suo-ke geerek kaan unvann ald ve mensup olduu Trgifl boylarnn
sfat (sar) ile bir devlet kurdu.
Sar Trgifl Devleti (690-712)

Baga Tarkann kurduu bu devlet ksa zamanda Trk boylarn bir araya getirdi.
Turfandan Seyhun nehrine kadar uzanan genifl bir blgeyi idare eden Sar Trgifl
kaan 16 yllk icraatnn ilk sekiz yln teflkiltn tamamlamaya ve birlii sala-
maya harcad. kinci sekiz ylnda ise II. Gk-Trk Devletinin kudretli kaan Kap-
gann ilerleyiflini durdurmak istedi. Ancak Bolu Savafln (698) kaybedince otori-
tesi sarsld. Yerine geen olu So-ko ise (706-710) ksa sren saltanatnda, tahtna
gz diken kumandan Klorla ve kardeflinin sebep olduu ihtilflar gidermekle
uraflt. Daha sonra Bars Bey, II. Gk-Trk Devletinin himayesinde kaan unva-
n ile Trgifl tahtna karld ise de, o da lkede birlik ve beraberlii salayamad.
Kara Trgifl Devleti (716-739)

716da Kapgan Kaann lmnden sonra Su-lu kendisini Kaan iln etti. Su-lu
Kaan, takip ettii dfl politika ile takdir toplad. Tibet Krall ve II. Gk-Trk
Devletinden bir prenses alan Su-lu Kaan in mparatorluu ile mnasebetler kur-
du. Su-lunun iki byk kumandan vard. Biri Klor unvanna sahipti. Onlar, iki
byk kabile konfederasyonunu idare ediyorlard.
Beflbalk blgesi Trgifllerinin teflkilt ve idaresinde orijinal zellikler grlr.
Trgifl Devleti 756 Burada boy baflkanlar han unvanna sahiptiler. Bu unvan daha sonra Trgifllerden
tarihinden sonra zayflad.
Sar ve Kara kabileler kendi Karahanllara gemifltir. Kara Trgifl Devleti ykldktan sonra Karaflar flehrinde or-
kaanlarn tahta geirip taya kan Trgifllerin flefi yabgu unvanna sahipti. Burada yabgu bamsz bir dev-
birbiriyle savaflmaya
baflladlar. 766 ylndan let baflkan grnmndedir.
sonra giderek glenen Sar Trgifl Devletinin ordu mevcudu yz krk bine ulaflyordu. Kara Trgifl
Karluklar batya doru Devletinde Su-lu Kaan nceleri iki yz bin kiflilik bir orduya sahipti. II. Gk-Trk
hareket ederek Tokmak
taraflarn ele geirdiler. Devletine tbi boylardan bir ksmnn da kendisine katlmasyla bu say yz bi-
Trgifller ise Seyhun ni buldu.
boylarna doru g etmek
zorunda kaldlar. Bir ksm 756 ylndan sonra Trgifller zayflad. Sar ve Kara kabileler kendi kaanlarn
Tanr Dalarnn tahta geirip karfllkl savafltlar. 766 ylnda Karluklar ok kuvvetlendiler. Batya
gneyindeki Karaflar
civarna gitti. Trgifl boylar
doru hareket edip Tokmak civarn ele geirdiler. Trgifller ise Seyhun boylarna
daha sonra Ouzlar adyla doru g ettiler. Bir ksm Tanr Dalarnn gneyindeki Karaflar civarna gitmifl-
tarih sahnesinde yer aldlar. ti. Trgifl boylar bir sre sonra Ouzlar adyla tarih sahnesinde yer aldlar.
SIRA SZDE Trgifller nasl

SIRAortaya
SZDEkt?
3
KARLUKLAR (627-1212)
D fi N E L M D fi N E L M hanedanna yakn boylar arasnda gsterilmifltir. Altay Dala-
Karluklar, Gk-Trk
rnn gney etekleri Gk-Trklerin tarih sahnesine ilk ktklar yerdir. Zaten Kar-
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

luklar, kaynaklarda Tles boylar arasnda deil, Trgifller gibi Gk-Trk haneda-
nndan gsterilirler. Dolaysyla, Karluklarn Gk-Trklerin bir kolu olduunu sy-
lemek mmkndr.
Tarih sahnesinde ilk grndkleri srada Karluklar, Altay Dalarnn batsnda
Pu-ku-chen Suyu kenarnda gsterilmektedirler. Buras onlarn ilk yurtlar olmaya-
bilir. Ancak, 630 ylndan nce Karluklarn yaflad blge konusunda bize fikir
vermektedir. 627 yln takiben Dou Gk-Trk lkesinde byk bir boylar hare-
keti oldu. O srada Bat Gk-Trk kaan Tung Yabguya bal Sir Tardufllar en
kuvvetli boydu. Tung Yabgu ile anlaflamayan Sir Tardufllar, Dou Gk-Trk lke-
sine g ederek l Kaana itaat ettiler. Bylece Tanr Dalarnn kuzey dousu bo-
flalnca Altaylarn gney eteklerinde yaflayan Karluklar, bu genifl alana yaylarak
glendiler.
Bu srada Karluklar kabile halinde, Altaylarn gney bats, Beflbalkn kuzey
bats ve Pu-ku-chen Suyunun kenarnda yaflyorlard. Karluklar, 627 ylndan son-
ra bal olduklar Bat Gk-Trk Devletinin hkmdar Tung Yabguya isyan etti-
ler. Bat Gk-Trklerinin nemli boylarndan biri olan Karluklarn bafl kaldrmas,
ok kuvvetli bir durumda olan Tung Yabgunun gcn sarsmfltr.
Bundan sonra 648 ylna kadar kaynaklarda Karluk adna rastlanmaz. Sir Tar-
dufllarn 646ya kadar Dou Gk-Trk lkesine hkim olmalar, Bat Gk-Trk l-
kesinde hanedan soyundan gelen beylerin taht kavgas iine dflmeleri gibi olay-
lar sebebiyle Karluklar inin dikkatinden kamfl olmaldr.
Dou Gk-Trk Devleti 630 ylnda yklnca Sir Tardufllar, in tarafndan tan-
narak bamszlklarn iln etmifllerdi. Bir ksm Gk-Trk ahalisi de onlara ba-
lanmflt. Ancak, Sr Kartufllar hanedandan gelen Che-pi adl beyi kaan yaparak
kendi bafllarna geirmek istediler. Che-pi ise ortaya kan siyasi anlaflmazlklara
dayanamad ve kaarak Altay Dalarnn kuzeyinde taraf sarp kayalarla evrili
bir yere snd. Sir Tardufllar bin svariyle onu takip ettilerse de yakalayamad-
lar. Che-pi, bol otlu bu genifl yerde gcn artrd. Zaten buras onun eskiden ida-
re ettii saha idi. Askerlerinin says otuz bine ulafltnda oradan karak etrafa si-
yasi otoritesini yaymaya bafllad. Bat taraflarndaki Karluklar ve Yenisey nehri kay-
naklarndaki Krgzlar kendisine tbi oldular. Karluklar sklkla Sir Tardufllarn s-
rlerini yama ediyorlard. inliler Orta Asyada hibir gcn byyp kendileri-
ne rakip olmalarna izin vermek istemediklerinden harekete getiler. Che-pi ine
balanmay reddedince in elisi Karluklar kendi tarafna ekerek onu ortadan
kaldrmak istedi.
Kendisi iin kurulan tuzan farkna varan Che-pi, olunu bir orduyla gnde-
rerek inli elileri ortadan kaldrd. in imparatoru bu defa baflka bir generalini Che-pi adl beyin bertaraf
Che-pinin zerine yollad. Bu general nce Uygur ve Bugu gibi boylarla iflbirlii edilmesiyle, Dou Gk-Trk
lkesinde ine karfl
yapt; arkasndan Karluklar da Che-piyi terk ederek in ordusu tarafna getiler. bafllatlan bir bamszlk
in, Uygur, Bugu ve Karluklardan oluflan ordu A-hsi Dana ulaflt. Rakiplerinden hareketi daha bastrlmfl
oldu. in mparatorluu, bu
korkmayan Che-pi, kendisine bal olan btn halk savafla davet etti. Ancak, hi lkede yaflayan btn
kimse savaflmak istemeyince yanna hatununu ve birka yz svariyi alarak Altay boylarla dorudan temasa
Dalarna kat ise de, inliler onu yakalayp in baflkenti Chang-ana getirerek geti. Boy idarecilerine
ince unvanlar verildi,
imparatora sundular; ancak ldrlmeyip hayat baflland. boylarn yaflad yerlerde
Neticede Tang hanedan Dou Gk-Trk lkesinde ine karfl bafllatlan bir ba- asker valilikler kuruldu.
Karluklar da in
mszlk hareketini daha bastrmfl oldu. in mparatorluu, bu lke corafyasnda imparatoruna balandlar.
yaflayan btn boylarla dorudan temasa geti. Boy idarecilerine ince unvanlar Karluk boylarnn reisleri iin
ynetimi tarafndan asker
verildi, boylarn yaflad yerlerde asker valilikler kuruldu. Karluklar da teflekkl valiler (Tu-tu) olarak
halinde bulunduklar boy ile birlikte in imparatoruna balandlar. Karluk boy- atandlar.
larnn reisleri asker vali (Tu-tu) tayin edildiler. Daha sonra sz konusu kabilelerin
de gneye doru hareket etti. Vardklar yer muhtemelen Tanr Dalar silsile-
leri idi. Epey kuvvetli hale gelmifl olmallard ki, onlar hakknda Bat Gk-Trk ve
dier kk devletler onlardan korkar hle gelmiflti ifadesi kullanlmfltr.
Bundan sonra Karluklar Kabile Yabguluu unvann aldlar. Bu unvan on-
larn siyas ve asker bakmdan olduka kuvvetlendiklerini gstermektedir. Her ne
kadar Karluklar, Che-piye ihanet edip inlilerin tarafna getiler ve daha sonra
onlardan unvanlar aldlarsa da baz gruplarnn ayr hareket ettikleri grlmekte-
dir. fiyle ki, 650den sonra ine karfl isyan eden Bat Gk-Trk beyi A-shih-na
Ho-luya bal boylar arasnda Karluklar da grlmektedir. Baz Karluk boylar Ba-
t Gk-Trk Devletinin dou tarafnda yer aldlar. A-shih-na Ho-lu, 652de Karluk
ve benzeri boylarla Turfan iflgal etti. Bu boylar 654 ylnda in ordusu kumanda-
n Liang Chien-fang ve Uygurlar tarafndan malup edildiler. 657 yl Karluklarn
tam olarak ine itaat ettii tarihtir. En az drt ayr kola blndkten sonra artk bir
daha birleflemediler.
Bu tarihten sonra ok uzun saylabilecek bir sre Karluklarn adna in kaynak-
larnda rastlanmaz. Ancak, 711 ylnda ine eli gnderdiklerinden bahsedilir.
nk Kapgann zalimce idaresine baflkaldrmfllard. Yaklaflk 46 yllk devrede
Karluklarn nerede olduklar ve ne yaptklar sorusuna, onlarn II. Gk-Trk Dev-
letine itaat ettikleri fleklinde cevap vermek mmkndr.
714 ve 715 yllarnda baz Trgifl kabileleri (On Ok, On Kabile) ile birlikte Kar-
luklar da ine ballklarn bildirmifllerdi. Arkasndan Karluk kabilesi Tang ha-
nedanna snd. mparator onlar Trgifllerin zerine yollad. Ancak, Trgifller
kendilerini baflaryla savundular. 715 ylnda Karluk reisi Tamg Iduk Bafl, Gk-
Trklere saldrd. Kl Teginin stn baflarlar gsterdii savaflta Karluklar ar bir
bozguna uradlar ve ine balanmak zorunda kaldlar. Karluklarn, II. Gk-Trk
Devletine karfl ayaklanmalar durmak bilmiyordu. 716da Kl Tegin bir defa daha
Karaglde Karluklar malup etti.
715-20 yllar arasndan 720 ylnda inlilerin tahrikleri neticesinde baz isyanlar kt. Karluklarla Gk-
Karluklarn birok defa II. Trkler arasnda ine yakn yerlerde arpflmalar meydana geldiinde Tudun Yam-
Gk-Trk Devletine karfl
ayaklandklar, bazen inin tarn idare ettii Gk-Trk ordusu Karluklar bir kez daha yendi. Bu hadiseden
de bu ayaklanmalar teflvik 742ye kadar Gk-Trklerle Karluklar arasnda bir atflma olmad grlmektedir.
ettii, fakat her defasnda
bu isyanlarn bastrld 734te Bilge Kaann lmnden sonra II. Gk-Trk Devleti gerilemeye yz
grlmektedir. 734ten tuttu ve bafla geen kaanlarn yetersizlii sebebiyle devlet idaresi atrdamaya
sonra II. Gk-Trk Devleti
gerilemeye yz tuttuu bafllad. Bu dnemde say ve nfuz bakmndan kuvvetli olan boylar hareketlen-
dnemde, Karluk, Basml ve meye baflladlar. Bunlar Karluklar, Basmllar ve Uygurlard. Bu boy, devlet
Uygur boylar
hareketlendiler. II. Gk-Trk
adamlarnn birbiri ile mcadele ettii II. Gk-Trk Devletine karfl isyan edip Kut-
Devletine karfl isyan edip lug Kaan ldrdler. Zafer kazanldktan sonra ittifakla Basmllarn reisini ka-
Kutlug Kaan ldrdler. anlk makamna oturttular. Uygurlar, dou (Sol) kanat yabguluunu alrken, Kar-
ttifakla Basmllarn reisini
kaanlk makamna luklar (Sa) bat yabgusu oldular.
oturttular. Uygurlar, dou Bu arada Uygurlar, inlilerle gizlice temasa gemifl ve ardndan Karluklarla bir-
(Sol) kanat yabguluunu,
Karluklar ise (Sa) bat leflerek Basml kaann ldrmfllerdi. Neticede Karluklar Sol Yabguluu, yani da-
yabguluunu aldlar. ha yksek mertebe olan mevkii elde ettiler. Ayrca, Uygur Devletinin nc kuvve-
tini meydana getiriyorlard.
Uygur-Karluk dostluu fazla devam etmedi. Altaylarda oturan Karluk gurubu,
Uygurlara saldrmaya niyetlenince 746-747 ylnda malup edildiler ve batda Tr-
gifllerin blgesine katlar. 751 ylnda Boluda bir kere daha Uygurlarn hkm-
dar Bayan orun basknna maruz kaldlar. Basmllarla anlaflan Karluklar, yine
Uygurlara savafl atlarsa da netice alamadlar. Daha sonra Trgifller ve Karluklar
tekrar hcuma kalktlarsa da, Bayan or Kaan, Basmllar ve Karluklar Yogra Ya- II. Gk-Trk Devletinin
yklmasndan sonra nemli
rflta yenmeyi baflard. Buna ramen baz kifliler kap Karluklara snnca bir sa- Trk boylar arasnda
vafl daha olmufl, nihayet baflsz kalanlar Trgifllere snmfllard. Bunun sonrasn- mcadeleler olduu
grlmektedir. 745 ylnda
da Uygurlarla Karluklar arasnda son bir savafl daha olmufl, Karluklar bir daha on- Uygurlar, inlilerle gizlice
larn karflsna kamamfllard. Bu arada Karluklar inlilerle eli teatisinde bulunu- anlaflarak ve Karluklarla
yorlar ve dfl destek aryorlard. birleflerek Basml kaann
ldrdler. Bylece Karluklar
Bundan sonra ancak, 791 ylnda in kaynaklarnda Karluklara ait bilgi vardr. Sol Yabguluu, yani daha
Bu kayda gre Tibetlilerle ittifak yapan Karluklar, birlikte Kaan Stupa flehrini yksek mertebe olan mevkii
elde ettiler. Ancak, Uygur-
(Beflbalkn kuzeyi) aldlar. Zaten artk onlarn inlilerle komfluluu kalmamflt. Karluk dostluu fazla devam
XI. ve XII. asrlarda Kuku Nor civarnda grlen Karluk bakiyelerinin bunlar oldu- etmedi. Altaylarda oturan
Karluk gurubu, Uygurlara
u sanlmaktadr. saldrmaya niyetlenince
Taflkentte Bat Gk-Trk hanedanndan gelen ve Tudun unvann taflyan biri 746-747 ylnda malup
edildiler. 751 ylnda
tarafndan ynetilen devlet, kuzeyde Sr Derya kysndaki Kara Trgifl Devletiyle Karluklar Boluda bir kere
atflmaya baflladnda (740tan sonra) doudaki Karluklar kendine mttefik yap- daha Uygurlar tarafndan
t ve bylelikle stnlk salad. Yeni kurulan devlette Karluklar da grev almfllar malubiyete uratldlar.
Karluklar, bundan sonra
ve Yabgu olmufllard. Ancak, ok gemeden Taflkent flehir devletii ine tbi ol- Basmllarla anlaflarak yine
may (vassall) kabul etti. Uygurlara karfl savafl
atlarsa da netice
751 senesinde Orta Asya tarihinin akfln deifltirecek bir hadise meydana gel- alamadlar. Karluklarn
di. Tang imparatoru adna Dou Trkistan idare eden inli vali, Taflkent tudunu- bundan sonraki giriflimleri
de Uygurlar tarafndan
nu hapse att. Tudunun olu batdaki dier devletiklere kaarak durumu anlatt. bertaraf edildi; sonunda
Bu devletikler, Dou Trkistan in elinden kurtarmak iin Arap kuvvetlerini ik- baflsz kalan Karluklar
Trgifllere snmak zorunda
na ettiler. inli vali uzun bir yryflten sonra Talas flehrine yaklaflt. Atlah denilen kaldlar. 751-59 yllar
mevkide Arap ordularyla in ordusu befl gn sren bir savafl yaptlar. flte bu ar- arasndaki bu
pflmalarn fliddetli annda Isk Gl Karluklar Araplarn tarafn tutarak ine karfl mcadelelerden sonra
Karluklar bir daha
cephe aldlar. n ve arka cepheden saldrya maruz kalan in ordusu yenilip geri Uygurlarn karflsna
ekilmek zorunda kald. kamadlar.
Bundan sonra Karluk gruplar Tanr Dalarnn kuzey silsileleri, Isk Gl taraf-
lar ve Talas Irma boylarna doru yayldlar. Onlarn arlk merkezleri artk Ba- 751den sonra bir ksm
Karluk gruplar Tanr
t Trkistan idi. Tokmak, Evliya-ata ve dier flehirleri ele geirdiler. 766ya doru Dalarnn kuzey silsileleri,
bir Karluk Devleti kuruldu. Isk Gl taraflar ve Talas
Irma boylarna doru
809 ylnda Feyzabad yaknndaki Vascirt adl yerde Karluklarn yafladklar bi- yayldlar. Arlk merkezleri
linmektedir. X. yzylda bn Rsteh, Amu Deryann kollarndan Vahflab civarnda artk Bat Trkistan idi.
Tokmak, Evliya-ata ve dier
Karluklarnn yafladn zikretmektedir. Huddl-lem adl eserde ise Karluklarn flehirleri ele geirerek 766ya
Hilend ve Belhe kadar yayldklar bildirilmektedir. XII. yzyldaki olaylarda Bu- doru Karluk Devletinin
hara Karluklarnn adlar geer. Karluklar, aaniyan ile Tirmiz, Nahflab ve Kiflde temellerini attlar.
Bat Karahanl hkmdarlar ile savafltlar. Celaleddin Harezmflah Gazneye geldi-

inde karflsnda yine Karluklar bulmufltur. Onlarn reisi Seyfeddin Hasan kendisi-
ne itaat etmiflti. O Moollardan kaarken topraklarnn bir ksmn Karluk Seyfed-
din Hasana brakt. Yzyln sonunda onlarn Belh ve Tirmize doru kaydklar
anlafllmaktadr.
inin Tanr Dalar civarndan elini ekmesi, bu havalide ve kuzeyde yaflayan
boylarn ifline yarad. Bundan sonra Tokmak (Suyab) ve Talas blgesine gelen Kar-
luklar, Trgifllerin Nu-shih-pi boyunun bulunduu sahalar ve Bat Gk-Trkleri-
nin eski merkezlerini ele geirdiler ve Balasagunu baflkentleri yaptlar. Trgifl boy-
lar onlara tbi oldu. 766-775 yllar arasnda Kaflgar aldlar. Ferganay da Abbas-
lerin elinden alp, Ouzlarla ittifak ederek Peenekleri yendiler. Tibetlilerle iflbirli-
i yaparak Beflbalkn kuzeyindeki Kaan Stupa flehrini iflgal ettiler. Ksacas 766y
takip eden yllarda mstakil bir Karluk Devleti bulunmaktayd.
Aslan l Trgig, 780li yllarda Karluk hkmdar idi ve Kaflgar, Yarkent ve Ta-
las blgelerini ynetiyordu. 791 ylnda Karluklar Tibetlilerle iflbirlii yaptlar ve
Uygurlarla arpfltlar. Karabalgasun Yaztnn ince ksmnda Karluklarn 791-812
tarihleri arasnda Uygurlara malup olduklar bildirilmektedir.
840 ylndaki Krgz baskn sonrasnda Uygurlardan bir ksm Karluklara sn-
d. IX. yzyln ikinci yarsndan sonra Tanr Dalarnn dou ksmna gelen Uy-
gurlar Karluklar tehdide baflladlar. li ve Isk Gl havalisindeki savafllarda kesin
netice elde eden taraf olmad. Ayn devirde Krgzlar da kuzeyden srekli olarak
Karluklar taciz ettiler ve Bancul kasabasn ele geirdiler. 817-836 arasnda bir Kar-
luk elisinin Tibet kraln ziyarete gittii bilinmektedir.
Karluklar bat tarafnda Abbaslerle mnasebet kurdular. Ferganay ele geiren
Karluklar bir sre sonra buralar kaybettiler. 775te Halife Mehdinin stnln
tanyanlar arasnda Karluk yabgusu da vard. Ayn yabgu 792-793te Ferganay ele
geirince zerine gelen Amr b. Cemili yenmeyi baflarmfl, ancak Yahya el-Berme-
kyi durduramamflt. Daha sonra patlak veren Rafi b. Leys isyanna Karluklar da
katldlar. Halife Memun zamannda bu tr mcadeleler devam etti. 816da Ot-
rarda Karluklar, vezir Fadl b. Sahl karflsnda ar bir yenilgiye uradlar. Karluk
yabgusu Kimek lkesine kat. 822de Fergana Karluklar tarafndan bir kez daha ifl-
gal edildi ise de Horasan valisi tarafndan geri alnd.
Karluklar IX. asrn ikinci yarsnda zayflamaya baflladlar. Kendi ilerinde kar-
flkla srklendikleri gibi doudan gelen Uygurlarn hcumlar da onlar sarst.
Nihayet, Samanlerden smail b. Ahmedin 893 ylnda Sr Deryann dousuna yap-
t seferde 10 bin Karluk ldrmesi onlara ar bir darbe vurdu ve Talas flehri Sa-
manlerin eline geti.
893ten sonra, Karluklara bir baflka darbe de Ouzlar tarafndan geldi. Bu ara-
da Ouz yabgusunun dahi ld savafllar yapld. Kaflgar flehri tarafnda da Ya-
malarla savafl devam etmekte idi. 943e doru Kaflgardan hareket eden Karahanl-
lar u vadisine girerek Karluklara son verdiler.
Kaynaklarda Karluklara ait 15 yer ismi gsterilmifltir. Karluk lkesinin dousun-
da Tibetin baz ksmlar, Yama ve Dokuz Ouz snrlar, gneyinde Yamalarn
baz ksmlar ile Maverannehir lkesi, batsnda Ouz snrlar, kuzeyinde Tuhsi,
igil ve Dokuz Ouz lkeleri vard. Buras bayndr ve lman iklimli bir yerdi. Kar-
luk hkmdarlar nceleri Cabguy veya Yabgu unvann alyorlard. Onlarn bir
ksm avc, bir ksm ifti, bir ksm oband. Zenginlikleri koyun, at ve eflitli
krklerdi. Bu dnemde Karluk hkmdarlar Atasagun unvann taflyordu.
Byk Uygur Kaanl yklnca (840) Karluklarn siyasi nfuzu artt ve bu bl-
gede kurulan Karahanl Devletinin esas ktlesini meydana getirdiler. Pendnme
adl eserde bildirdiine gre Gazneli Devletinin kurucusu Sebk Tegin, bir Karluk
flehri olan Barshandan kmfltr. Karluklar zamanla Karahanl Devletine cephe al-
mfllard. Bu durum doudan gelen Karahtaylarn iflini kolaylafltrmfltr. zellikle
Katavan savaflnda olumsuz etki yaptklar ve 1137 ylndan sonra Karahtaylarn
Horasana kadar sokulmalarna sebep olduklar bilinmektedir. Gnmzde zbe-
kistanda ve Fergana vadisinde hl Karluklar soyundan gelenler yaflamaktadr.
SIRA SZDE 657 tarihinde Karluklar

SIRA SZDE Tanr Dalarna doru hareket etmeden nce neler yaptlar?
4
OUZLAR (766-1000)
D fi N E L M
Ouz ismi,D Gk-Trk
fi N E L M
Devletinin zellikle 630da merkez hkimiyetinin kme-
siyle birlikte tarih sahnesine kmaya bafllamfltr. Ouz kelimesi kabileler anlam-
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

na geldiinden dolay farkl blgelerdeki kabileler, Ouz, Dokuz Ouz gibi ka-
bile federasyonlar fleklindeki adlarla anlmfllardr. Ouz ismi gerek Trk gerekse
in kaynaklarnda sk sk gemektedir. Ouz ismi etnik bir boy deil, dorudan
Ouz ad zerine ok eflitli
Trk kabileleri anlamna gelmektedir. Bir baflka ifade ile Ouzlar, Gk-Trk dev- aklamalar yaplmflsa da,
letlerinin halk ktlesini temsil etmektedir. artk kabileler anlamna
geldii, yani ok+u+z olduu
Ouz ad zerine ok eflitli aklamalar yaplmflsa da, artk kabileler anlamna kabul edilmektedir; Ouz,
geldii, yani ok+u+z olduu kabul edilmektedir. Zaten Bat Gk-Trk Devletinde Dokuz Ouz gibi kabile
634 yln takip eden hadiselerde On Oklarn (On Kabile) ortaya kmas ve Tr- federasyonlar olmas da bu
grfl destekler. Ouz ad
gifllerin meydana gelmesi Ouzlar konusundaki filolojik delilleri desteklemektedir. Trk ve in kaynaklarnda
Gk-Trk tarihinin 627 ylna kadar olan ksmnda hi Ouz adnn gememesi, sk sk gemektedir. Ouzlar,
Gk-Trk devletlerinin halk
her fleyden nce Tleslerin Ouz ncesi fonksiyonunu icra ettiklerini gstermek- ktlesini temsil etmekteydi.
tedir. Bir baflka ifade ile 627 ylndan sonra Tles ad nemini kaybetmifl, Orta As- Gk-Trk tarihinin 627 ylna
kadar olan ksmnda hi
yada yeni boy dalgalanmalar ve yaplanmalar grlmfltr. Ouz adnn gememesi,
Tarihi sre asndan bakldnda, Trgifllerin devam olarak Ouzlar grmek nce Tleslerin Ouz ncesi
fonksiyonunu icra ettiklerini
daha dorudur. Bilindii gibi 766 ylndan sonra Uygurlarn basksyla Tanr Da- gstermektedir. 627 ylndan
lar, Isk Gl, Yedisu, u ve Talas havalisine gelen Karluklarn skfltrmasyla Tr- sonra Tles ad nemini
gifller (Ouzlar) daha da batya, Sr Derya boylarna ve daha kuzey batya doru kaybetmifl, Orta Asyada yeni
boy dalgalanmalar ve
kaymfllardr. Zaten bu blge eskiden beri Tles ve Trgifl blgesi idi. Muhtemelen yaplanmalar ortaya
603 dolaylarnda kaynaklarda adlar verilen Tles boylar daha sonra On Oklar, kmfltr.
yani Seyhun Ouzlarn oluflturdular.
Resim 3.2
Arkasn dnp ok
atan bozkr
svarisini
resmeden bir
minyatr (XVI.
yzyl, Topkap
Saray Mzesi).
Orta Asyada
yaflamfl btn
Trk
topluluklarnn
ortak zellii, at
stnde ok atmada
usta olmalaryd.
IX. yzyldan itibaren slam kaynaklarnda Ouzlarn varl artk iyice belirgin-
leflmektedir. Bundan sonra sficab flehrinden Hazar Denizine uzanan Mangfllak da
iinde olmak zere, genifl bir alan Ouzlarn yurdu olarak ortaya kmaktadr. Man-
gfllakta gney snr Grgen (Curcan) idi. Siyah-kuh (Karada) yarmadas tama-
men Ouzlar tarafndan iflgal edilmiflti. Buradan douya doru gidildike Aral G-
lnn gneyindeki Baratekin kasabasna varlyordu. Buharann kuzey snrlarna
kadar yaylan Ouzlarn esas arlk merkezi Seyhun boylaryd. Karauk adyla
kaynaklarda geen Karadalarn (Karatav) kuzeyindeki Sozak, Ouzlarn en dou-
daki flehirleri olmaldr. Kuzeyde ise snrlar Cim-Emba rmaklarnn kuzeyine ulafl-
yordu. Sr Derya (Seyhun) boylarndaki dier Ouz flehirleri Yenikent, Cend, Bar-
nlg-kend, Sgnak, Karnak, St-kent, Savran (Sabran), Aflnas, Otrar (Farab), kan,
zkend ve Sayram-sficab belli bafll Ouz flehirleri idi. Dede Korkut ve Ouz Des-
tanlarnn konular bu blgede, Sr Derya boylarndaki Karadalarda gemektedir.
Sonraki kaynaklar, 775-785 tarihleri arasnda Ouzlarn, Maverannehire gel-
diklerini bildirse de Abbasilerin Horasan valisi Abdullah b. Tahir zamannda (828-
844) ilk hadiselerde Ouzlarn ad geer. 838-840 yllarnda Ouzlar malup edilip
bin kadar esir verirler. 860larda Avrupaya g eden Peeneklerin bir ksm Ouz-
larn yannda kalmfltr.
X. yzyl bafllarnda, Ouzlarn Yeni-kent merkezli bir devlet kurduklar grl-
mektedir. Hkmdarnn unvan Yabgu olup, ona naip eden ise Kl Erkin idi. Or-
duya ise sbafl kumanda ediyordu. Ynal Tarkan gibi baflka unvanl devlet adam-
lar da vard. Yzyln ortalarna doru Ouzlarn Karauk, Sayram ve Savran flehir-
leri etrafnda younlaflmfllard. slam corafyaclarna gre Ouzlarn sahas batda
Hazar Denizine ulaflmfl, Mangfllak (Binkfllak) ve Grgen flehrinin gneyine var-
mflt. Dolaysyla Karadalarn eteindeki Karauk flehrinden Hazara uzanan sa-
haya Ouz Bozkr deniliyordu.
Harezmin yerli hanedan Afrigiler, Ouzlarn basks altna girmifllerdi. Karluk-
larla yaptklar savafllarn birinde Ouz yabgusu (hkmdar) hayatn kaybetmiflti.
SIRA SZDE SIRA SZDE en byk boylarndan biri olan iillerle Ouzlar arasnda
Karahanl Devletinin
dflmanlk vard. Kuzeydeki Kimeklerle bazen dost, bazen dflman idiler. Bu ara-
D fi N E L M da, OuzlarD slam kaynaklarnda Trkmen adyla anlmaya baflladlar.
fi N E L M
Ouzlar, douda Karluklar, kuzeyde Kimek, Kpaklar ve Hazarlar, kuzey batda
Peeneklerle srekli mcadele halinde idiler. Bununla birlikte kesin tarih belli olma-
S O R U
sa da 1000li Syllarda
O R U Ouz Yabgu Devletinin ykld anlafllmaktadr. Seluk Bey ve
oullar Seluklu Devletini ykseltmifller, bylece Anadoluya giden yol almfltr.

DKKAT Ouzlar, Dbu K Kdevirde
AT Oklar ve Boz Oklar olmak zere ikili teflkilat halinde
idiler. Boz Oklar, Kay, Bayat, Alka Evli, Kara Evli, Yazr, Der, Dodurga, Yapar-
l, Afflar, Kzk ve Bedili, Karkn; Oklar, Bayndr, Peenek, avuldur, epni,
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Salur, Eymr, Alayuntlu, Yreir, dir, Bdz, Yva ve Knk adlaryla yirmi drt
alt boya ayrlmfllard. Ouz Yabgu Devleti yklnca, Ouzlardan byk bir grup
AMALARIMIZ Karadenizin kuzeyinden batya doru g etmifl ve Uzlar diye bilinen boyu mey-
AMALARIMIZ
dana getirmifllerdi.
K T A P Ouzlar hakknda
K T Aayrntl
P bilgiyi Faruk Smer Ouzlar (Ankara, 1972) adl eserinde
bulabilirsiniz.
TELEVZYON Bunlardan
T E L E baflka,
V Z Y O N Maverannehir, Taflkent, Fergana, Huttal, fiuman ve Toharis-
tanda grlen Trk kkenli devletikler olduu grlmektedir. Huttal hkimi Er-
kin unvann taflyor, ine tarhan unvanl eliler yolluyordu. 720de Buhara hki-
mi Tu-fiad, Taflkent hkimi ise Tegin adlaryla tannmaktayd. Toharistanda ise
NTERNET N T E Rkifliler
Yabgu unvanl N E T hkm sryordu. Onlarn Gk-Trk A-shih-na slalesinden
geldii bilinmektedir. Ayrca, rtifl Irma boyunda Kimekler, Aral Glnn kuze-
yinde Kangllar, Kaflgarn kuzeydousu zkent, u ve Talas blgelerinde Yagma-
lar yaflamaktayd. Isk Gln gneyinde oturan iiller, u Irma boyunda Toh-
slar, Toharistan taraflarnda Kalalar (Hala), Talas civarnda Argu, Tanr Dala-
rnn dou taraflarnda Yabaku, omul, Irak, aruk, Ezgifl ve Kenek gibi Trk
boylar bulunmaktayd.
SIRA SZDE Ouz kelimesinin anlam nedir? Bu durum tarihte neyi ifade etmektedir?
SIRA SZDE
5
S O R U S O R U
zet
N
A M A Tles boylarnn nemini tanmlamak.
lafltlar. Daha sonra ise Ouzlar olarak bilinen
1 boy grubunu meydana getirdiler.
Tlesler, IV. ve V. yzyllarda yaflayan Kanglla-
N
rn devamdr. Tles boylar Gk-Trk dnemin-
Karluklarn dier devlet ve kavimlerle olan iliflki-
deki en nemli boy grubunun addr. Onlar bir A M A
4 lerini aklamak.
bakma Gk-Trk Devletinin halk ktlesiydiler.
Karluklar, Gk-Trk hanedanna yakn bir boy
VI. yzyln ortalarnda Orta Asyadaki dank
olmakla birlikte, genelde devlete problemler -
Trk boylarnn genel ad Tles idi. Gk-Trkler
karmfllardr. nceleri kabile halinde bulunu-
Tles boylarn yenerek onlar kendilerine bala-
yorlard. Batdan ayrlp Dou Gk-Trk Devle-
mfllar, bylece bamszlk ynnde kendilerine
tine gittiler. II. Gk-Trk Devleti dneminde sk
olan gvenleri artmflt. Tlesler, Gk-Trkler gi-
sk isyan ettiler. Nihayet Basml ve Uygurlarla
bi konar-ger bir hayat tarzna sahiptiler. Moo-
birleflerek l ittifak halinde Gk-Trk Devle-
listann dousundaki Kerulen Irmandan Kara-
tini yktlar. Ancak, stnlk salayamadklarn-
denizin kuzeyine kadar olan genifl bir alana ya-
dan Uygurlara balandlar. Zaman iinde Tanr
ylmfllard. 603 ylnda Bat Gk-Trk kaan Tar-
Dalarna, Fergana vadisine ve Beflbalka yayl-
dunun yenilmesi ve devletin zayflamas zerine
dlar. Kk devlet ve beylikleri oldu. Talas Sa-
yeniden bamsz bir flekilde hareket etmeye bafl-
vaflnda stratejik rol oynadlar. Karahanl Devle-
ladlar. 627 ylndan sonra mstakil bir siyasi g
tinin nemli bir unsuru hline geldiler. Gazneli
olarak ortaya ktlar.
Devletinin kurucularndan Sebk Tegin de Kar-
N
luklardandr.
Krgz Kaanlnn ortaya kfln ve geliflmesi-
N
A M A
2 ni aklamak.
Ouzlarn Trk tarihindeki rollerini deerlen-
Krgzlar, tarihte bilinen en eski Trk boyudur. A M A
5 dirmek.
lk defa M.. 202de Hunlar zamannda tarih sah-
Ouzlar, 630da Dou Gk-Trk Devletinin y-
nesinde grldler. Esas yurtlar Yenisey Irma-
klmasndan sonra ne kmaya baflladlar. Ouz
nn doduu Gney Sibirya blgesidir. Gk-
kelimesi kabileler anlamna kullanlmfltr; baz
Trkler ve Uygurlar devirlerinde nemli tarih
kabileler Ouz ve Dokuz Ouz gibi adlarla
roller oynamfllar, bu devletlere balanmfllardr.
anlmaktadr. Ouz kelimesi etnik bir boyu de-
840ta Uygur Kaanln yktlarsa da, tkende
il, Trk kabilelerini anlatmaktadr. Gk-Trk
fazla barnamayp eski yurtlarna geri dndler.
Devletinin halk kitlesini Ouzlar oluflturmaktay-
Moollara balandktan sonra Tanr Dalar ha-
dlar. Ouzlar, Bat Gk-Trklerinin yani Trgifl-
valisine, yani bugnk yerlerine g etme sre-
lerin devam olarak Gney Kazakistan sahasnda
leri bafllad.
yer aldlar. Buradaki devletlerinin ad Ouz Yab-
N
gu idi. Karahanllar ve Samanoullar ile mca-
Trgifllerin Orta Asyadaki tarih rollerini tanm-
A M A dele ettiler. Kuzeydeki Kpaklarla savafltlar. n-
3 lamak.
ce Ok ve Boz Ok olmak zere ikiye, sonra
Trgifller, Bat Gk-Trklerinin devamdr. Esa-
12flerden 24 alt boya ayrldlar. Seluk Bey ile
snda bu devlet yklmaya yz tutunca boylar li
glenen Ouzlar, Seluklu mparatorluunu
ve u rmaklar havalisinde toplanarak On Ok
kurdular. Dalgalar halinde n Asyaya gelerek,
adyla yeniden teflkilatlandlar (634). Trgifller,
ok sayda devlet, beylik ve nihayet Osmanl m-
bu On Ok (Kabile)tan birinin addr. Yeni boy-
paratorluunu meydana getirdiler.
larn baflnda Gk-Trk hanedanndan gelen bey-
ler bulunuyordu. Trgifller, inlilere karfl baflar-
l savafllar yaptklar gibi, ou zaman II. Gk-
Trk Devletine itaat etmediler. 737-38de kaan-
lar Su-lu lnce aralarndaki birlik dald. 766da
Karluklarn basksyla Seyhun boylarnda youn-
Kendimizi Snayalm
1. Turfan civarnda yaflayan Tles gruplarnn bitki ye- 6. Karluklarn kaynaklarnda Tles boylar arasnda
tifltirme gibi ifllerle uraflmalar afladakilerden hangisi- gsterilmemesinin nedeni afladakilerden hangisi-
ni gstermektedir? dir?
a. Tleslerin boylar halinde yafladn a. Karluklarn Tibete yakn alanlarda yaflamalar.
b. Tleslerin topra ok sevdiklerini b. Karluklarn, ilk kez Sibiryada tarih sahnesine
c. Tleslerin ine yaklaflmak istediklerini kmalar
d. Trklerin slam ncesi devrede yerleflik hayat c. Karluklarn Karahanllara katlmalar
ok sevdiklerini d. inlilerle ok sk iliflki kurmalar
e. Trklerin slam ncesi devrede Orta Asyada ta- e. Karluklar Gk-Trklerin bir kolu olmas
rm yaptklarn
7. Tibetliler ve onlarla 791 ylnda ittifak yapan Karluk-
2. Krgzlar, Hunlar zamannda afladaki blgelerden lar ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
hangisinde yaflyorlard? a. Ferganaya hcum ettiler.
a. Baykal Glnn dousunda b. Etsin Gl bataklklarn iflgal ettiler.
b. Moolistanda Tola Irma kenarnda c. Isk Gl civarn ele geirdiler.
c. Gney Kazakistanda d. Birlikte Beflbalkn kuzeyini aldlar.
d. Altay Dalarnn kuzey ve dousunda Kem (Ye- e. Gk-Trklere karfl savaflarak tkeni kuflattlar.
nisey) Irma civarnda
e. Orhun Irma civarnda 8. Dou Trkistan idare eden Kao Hsien-chihnn,
Taflkent Tudununu hapse atmasnn sonucu afladaki-
3. Krgzlarn 555te kendiliklerinden Mukan Kaana lenden hangisidir?
itaat etmesinin sebebi afladakilerden hangisidir? a. Talas savaflna yol amas
a. Tu-y-hunlara karfl ittifak yapmak b. inlilerin halk tarafndan sevilmesi
b. ine karfl birlikte sefere kmak c. Araplarla inlilerin dorudan temas etmeleri
c. Hzla ykselen Gk-Trk gcn kendilerinden d. Karluklarn, Trgifllere yardm etmesi
grmek e. Blgedeki yerel idarelerin bafl kaldrmas
d. Juan-juan Devletinin yklflna katkda bulunmak
e. Bat Gk-Trk lkesine g etmek 9. X. yzyl bafllarna gelindiinde Ouzlarn kfllk mer-
kezi afladakilerden hangisindedir?
4. 737 senesinde bir kumandannn komplosuna kur- a. Cendde
ban giden Su-lunun lm zerine Trgifller afladaki- b. Yeni-kentte
lerden hangisini yapmfltr? c. Savranda
a. Karluklara balandlar. d. Sayramda
b. Birliini koruyamadlar. e. Karnakta
c. Uygurlara sndlar.
d. Moolistann dousuna g ettiler. 10. Ouzlarda ordu kumandannn unvan afladakiler-
e. Krgzlardan yardm istediler. den hangisidir?
a. Erkin
5. Kara Trgifl Devletinde Su-lu Kaann iki yz bin b. Yabgu
kiflilik bir orduya sahip olduunun belirtilmesi aflada- c. Sbafl
kilerden hangisini gstermektedir? d. lteber
a. Trgifl nfusunun aslnda ok kalabalk olduunu e. Kl Erkin
b. Karluklarn Trgifllere asker verdiini
c. inlilerin Trgifllere yardm ettiini
d. Dou Gk-Trk ordusundan onlara destek ve-
rildiini
e. Araplarn Trgifllerden ok korktuunu
Okuma Paras
el-Chize gre Trkler ni, aradan uzun mddet gemekle enerjilerinin tken-
el-Chiz (766/76-870) Arap edebiyatnn en meflhur flah- mesini istemedikleri iin, muhtelif memleketlerde do-
siyetlerindendir; halifelerin yaknnda bulunmufl, saray laflmay ok sevmeleri, yamaya ve apulculua dfl-
evresinde ilm faaliyetlerini srdrmfltr. Onun Fez- knlkleridir.
il el-Etrk [Trklerin Erdemleri] adl eserinde Trkler Trklerin kadnlar erkekleri gibidir. Hayvanlar kendile-
hakkndaki izlenimlerini (asker yetenekleri, karakterle- ri gibi Trk hususiyetini taflr. kamet etmek, bir yerde
ri, kkenleri ve vatanlarna dflknlkleri hakkndaki elenmek, uzun mddet kalmak, beklemek, az hareket
kanaatlerini) ieren ksmlar aflada verilmifltir: etmek, az iflle meflgul olmak Trklere ok ar gelir. Zi-
Trkn mrnn gnlerini toplasan at zerinde geen ra onlarn bnyeleri hareket zerine kurulmufltur. Dur-
gnlerinin yer zerinde oturarak geirdii gnlerden maktan nasipleri yoktur. Ruhi kuvvetleri, beden kuv-
daha ok olduunu grrsn. Trkn yorarak ldr- vetlerinden daha fazladr. Onlar ateflli, hararetli, anlayfl-
d (atlatt), gaza esnasnda binmeyi kabul etmedi- l kimselerdir. Hatralar ok, bakfllar keskindir. Kt ge-
i atla hi bir Toharistan at yola dayanamaz. Haric ile imi cizlik, uzun zaman bir yerde kalmay ahmaklk,
birlikte yola ksa, haric henz hafife hzlanmadan rahatl ayak ba, kanaatkrl azimsizlik, muharebeyi
Trk btn hzyla gitmeye bafllar. Trk, hem oban, terk etmenin zillet getireceini kabul ederler.
hem seyis, hem canbaz, hem baytar, hem svaridir. H- Onlar sanat, ticaret, tp, ziraat, geometri, meyvecilik ve
lasa Trk bafll baflna bir millettir. nsanlar bir sarp yo- aa yetifltirmek, binalar yapmak, kanallar amak ve
kufla varnca dierleri yoldan gittii halde, Trk yolu b- mal toplamakla meflgul olmadlar. Sadece, gaza yap-
rakp yokufl yukar daa trmanr. Sonra, da keisinin mak, avclk etmek, ata binmek, kahramanlarla arpfl-
inemeyecei yerlerden aflaya sarkar. Trkn atnn mak, ganimet elde etmek, eflitli memleketleri tanmak-
srtnda arl, yerde yrrken ayaklarnn tprts yok- la meflgul olduklarndan ve yaratlfllar bu ifller iin m-
tur. Bizden bir svarinin nnde iken gremediini o, sait olduundan, bunlar iyice salamlafltrdlar, bu ko-
arkasnda iken grr. O, bizden bir svariyi av, kendi- nularda en yksek dereceye ulafltlar. Sanatlar, ticaret-
sini pars, svariyi geyik, kendisini av kpei yerine ko- leri, zevkleri, vndkleri, aralarnda gndzleri ve ge-
yar. Allaha yemin olsun ki, Trk, eli kolu bal olarak celeri konufltuklar harp mevzuu oldu. Bylece harp sa-
bir kuyuya atlsa mutlaka bir aresini bulup kurtulur. natnda, Yunanllarn felsefe ve ilimde, inlilerin sanat-
Trk, ancak korkulmas gerekenden korkar. mit edil- ta, bedevilerin saydmz hususlarda, Sasanlerin dev-
meyecek fleye karfl mit beslemez. Bir fleyi elde etme- let ve siyasette elde ettikleri dereceyi elde ettiler.
ye alflmaktan onu kesin mitsizlik alkoyar. Daha o-
unu elde etmedike az brakmaz. Eer her ikisini el- Kaynak: Eb Osman Amr b. Bahr el-Chiz, Hilfet Or-
de etmesi mmknse hi birini feda etmez. yi bilmedi- dusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, ev. R.
i bir fleyin hi bir tarafn iyi bilmez. yi bildii husu- fieflen, Ankara, 1988, s. 68-82.
sun tamamn salam yapar. Her ifli bizzat kendisi ya-
par. i dfl gibidir. Hibir netice kmayacak bir fleyle
uraflmaz. Uyku ile vcudunu dinlendirmese uyumaz.
Bununla beraber uykusu uyanklkla karflktr. Uyank-
l esnasnda uyuklamaz.
Trkler yaltaklanma, yaldzl szler, mnafklk, kovu-
culuk, yapmack, yerme, riya, dostlarna karfl kibir, ar-
kadafllarna karfl fenalk, bidat nedir bilmezler. eflitli
fikirler onlar bozmamfltr. Hile-i fleriyye ile baflkalar-
nn maln helal saymazlar. Onlarn tek ayb ve baflka-
larndan soutan husus, vatanlarna karfl ok ifltiyak
duymalar ve zaferin sevincini, birbiri peflinden vuku-
nu, ganimetin tadn ve okluunu, sahralardaki oyun-
larn, adrlardaki gezintilerini hatrladklar ve uzun
zaman bofl durmakla kahramanlklarnn bofla gitmesi-

1. e Yantnz yanlfl ise, Tlesler konusunu yeni- Sra Sizde 5
den gzden geiriniz. Ouz ad zerine ok eflitli aklamalar yaplmflsa ar-
2. d Yantnz yanlfl ise, Krgzlar konusunu yeni- tk kabileler anlamna geldii yani ok+u+z olduu ka-
den gzden geiriniz. bul edilmektedir. Baz kabile federasyonlarnn Ouz
3. c Yantnz yanlfl ise, Krgzlar konusunu yeni- ( Kabile) ve Dokuz Ouz (Dokuz Kabile) gibi adlar-
den gzden geiriniz. la anlmas bu grfl desteklemektedir.
4. b Yantnz yanlfl ise, Trgifller konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanlfl ise, Trgifller konusunu yeni- Yararlanlan Kaynaklar
den gzden geiriniz. Agacanov, S. G. (2003). Ouzlar, ev. E. N. Necef, A.
6. e Yantnz yanlfl ise, Karluklar konusunu yeni- Annaberdiev, stanbul: Selenge Yaynlar.
den gzden geiriniz. Eberhard, W. (1942). inin fiimal Komflular, Anka-
7. d Yantnz yanlfl ise, Karluklar konusunu yeni- ra: Trk Tarih Kurumu.
den gzden geiriniz. Kafesolu, . (1987). Trk Mill Kltr, stanbul: Bo-
8. a Yantnz yanlfl ise, Karluklar konusunu yeni- azii yaynlar.
den gzden geiriniz. Minorsky, V. (2008) Huddl-lem, ev. A. Duman,
9. b Yantnz yanlfl ise, Ouzlar konusunu yeni- M. Aar, stanbul: Kitabevi Yaynlar.
den gzden geiriniz. gel, B. (1971). Trk Mitolojisi, Ankara: Trk Tarih
10. c Yantnz yanlfl ise, Ouzlar konusunu yeni- Kurumu.
den gzden geiriniz. ______. (1991). slamiyetten nce Trk Kltr Tari-
hi, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Taflal, A. (2004). in Kaynaklarna Gre Trk Boy-
Sra Sizde Yant Anahtar lar, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Sra Sizde 1 ______. (2002). slam ncesi Devrede Orta Asyada
Gk-Trkler, Tles boylarn yenip, onlarn 50 bin aile- Yaflayan Trk Boylar, Trkler, II, s. 323-367.
sini kendilerine baladktan sonra istiklllerini elde et- Smer, F. (1972). Ouzlar (Trkmenler), Ankara: An-
me yolunda byk gven kazandlar. kara niversitesi Basmevi.
Sra Sizde 2
Byk Uygur Kaanl yklp, Uygurlar etrafa dal-
mfllardr.
Sra Sizde 3
634 ylnda Bat Gk-Trk hanedanndan Iflbara lkesi-
ni on boya blmfl, her boya birer ok verilmifl bundan
sonra unvanlar On fiad ve On Ok fleklinde sylenme-
ye bafllamfltr. Trgifller bunlardan birinin addr.
Sra Sizde 4
Dou Gk-Trk lkesinde ine karfl bafllatlan bir ba-
mszlk hareketini daha bastrldktan sonra, in m-
paratorluu, Gk-Trk corafyasnda yaflayan btn
boylarla dorudan temasa geti. Boy idarecilerine in-
ce unvanlar verildi, boylarn yaflad yerlerde asker
valilikler kuruldu. Karluklar da boy ile birlikte ine
balandlar. Karluk boylarnn reisleri asker vali (Tu-tu)
tayin edildiler.
4
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz
N
N
Avrupa Hun mparatorluunun tarih roln ve etkilerini tanmlayabilecek;
N
Avarlarn Avrupa tarihindeki yerini deerlendirebilecek;
N
Sabarlarn Kafkasyadaki tarih rollerini aklayabilecek;
N
Hazarlarn Avrasya tarihindeki yerini aklayabilecek;
N
Bulgar devletlerinin dil-Ural ve Balkan tarihindeki nemini tanmlayabilecek;
N
Peenekler ve Uzlarn Avrasyadaki tarih rollerini aklayabilecek;
Kuman-Kpaklarn tarih nemini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Avrupa Hunlar Tuna Bulgar Devleti
Attila Hunlar Peenekler
Avarlarn G Uzlar
til Bulgar Devleti Kuman-Kpaklar
indekiler
AVRUPA HUNLARI (374-469)

AVARLAR (558-805)
SABARLAR (469-576)
HAZARLAR (626-100)
Dou Avrupa'daki TL BULGAR DEVLET (680-1391)
Orta Asya Trk
Trk Devletleri ve TUNA BULGAR DEVLET (679-869)
Tarihi Boylar
PEENEKLER (860-1091)
UZLAR (860-1068)
KUMANLAR (KIPAKLAR)
(1000-1303)
Dou Avrupa'daki Trk
Devletleri ve Boylar
AVRUPA HUNLARI (374-469)

Asyadaki Byk Hun mparatorluunun zayflamas zerine M.. 48 ve M.S. 93
yllar arasnda Bat Trkistan sahasna, zellikle Gney ve Kazakistan bozkrlarna
gler oldu, blgedeki Trk nfusu artt. Bunlar daha nce gelenleri til (Volga)
nehrine doru ittiler. Bu blge, yani Cim ve Yayk rmaklar civar iki yzyldan
fazla Hun boylarna yurtluk yapt. Trk boylar ok kalabalklafltklar iin otlakla-
rn yetersizleflmesi zerine kendilerine yeni vatan aramaya baflladlar.
Baz Hun gruplar til nehrini aflarak 330-350 tarihleri arasnda Kafkaslarn ku-
zeyindeki Kuban ve Terek nehirleri arasndaki bozkrlar istil ettiler. 374-375 tari-
hinde Balamir nderliinde Hun kitleleri, til nehrini hzla geerek batya doru
ilerlemeye baflladlar. nce Alanlar yerlerinden ederek batya doru ittiler. Arka-
sndan Ostrogotlar ar bir malubiyete urattlar. Yenilen ve ordusu dalan Os-
trogot (Dou Gotlar) kral Ermanarik, savafl meydannda intihar etti. Malup Os-
trogot kitleleri dank bir vaziyette geri ekilirken Prut nehri boylarndaki Vizigot-
lar (Bat Gotlar) yerlerinden oynattlar. Neticede Avrupa tarihindeki meflhur Ka-
vimler G bafllad. ok ksa bir zaman iinde Balkanlar, Pannonya, talya, Gal-
ya, spanya ve Kuzey Afrika yabanc kavimlerin hcumlarna sahne oldu. Hunla-
rn savafl teknii ve asker usulleri karflsnda Avrupal kavimler dehflete dflt.
Bask ve Kursk liderliindeki bir Hun grubu, 395-396 yllarnda Kafkaslardaki
Derbent ve Daryal geitlerinden geerek Anadoluya akn yaptlar. Dou Anado- Bask ve Kursk liderliindeki
luya girerek, Erzurum, Malatya ve ukurovaya kadar ilerlediler. Antakya ile Ur- bir Hun grubu, 395-96
yllarnda Kafkaslardan
fay kuflatp, Suriyeye girdiler; Kudse kadar uzanp geri gndler. Dou Anado- geerek Anadoluya doru
luya aknlar yaptktan sonra Urfaya kadar ilerlediler. Hunlarn bu aknlarndan do- hareket ederek Erzurum,
Malatya ve ukurovaya
lay Urfa baflpiskoposu Efraim Bunlar Yecc Mecc kavmidir. Kheylnlarnn kadar geldiler. Antakya ile
zerinde frtna gibi giderler. Geriye dnp ok atarlar demifl ve Trkler hakknda Urfay kuflattktan sonra
Kudse, oradan Dou
daha sonralar birok hayal rn hikye ve efsanenin domasna sebep olmufltur. Anadoluya kadar
400 yl civarnda Karpat Dalar mntkasna geldiklerinde bafllarnda Uldz ilerledikten sonra Urfaya
kadar akn yaptlar.
(Yldz) bulunan Hunlar, onun idaresinde batya doru ilerlemeye bafllad. Devle- Dnemin olaylarn kaleme
tin arlk merkezi tilden Orta Avrupaya kayd. Hunlar, Tunaya ulaflnca Kavim- alan Urfa baflpiskoposu
ler Gnn ikincisi bafllad. Bu arada, Bat Roma mparatorluu ile dost olan Ul- Efraim Hunlar hakknda:
Bunlar Yecc Mecc
dz, 406 ylnda Gotlarn ve dier yabanc kavimlerin elinden Bat Romay kurtar- kavmidir. Kheylnlarnn
d. 410larda Uldz lnce Hunlarn baflna geen Karaton daha ok devletin dou zerinde frtna gibi giderler.
Geriye dnp ok atarlar
iflleriyle uraflt. Ondan sonra 422den sonra Hunlarn baflna Rua, Oktar ve Mun- demektedir.
cuk isimlerinde lider geti. Bunlarn arasnda Ruann pozisyonu daha ileriydi.
Onun ordular Orta Tuna ve Tissa havzalarn ele geirerek buralardaki Germen ve
Slav kavimlerini itaat altna ald. V. yzyln ortalarna doru Orta Avrupadan Ha-
zar Denizinin dousuna kadar uzanan bir Hun Devleti ortaya kt.
Rua, 433 ylnda lnce Hunlarn baflna Muncukun oullar Attila ve Bleda
geti. ki kardeflin idaresi on bir yl kadar srd. Bu devirde Hun mezarlarnn so-
yulmas zerine Dou Roma seferine kld. Balkanlardaki Bizansllara ait kalele-
rin ou Hunlarn eline geti. 445 ylnda Bleda lnce Attila tek hkim oldu. Dev-
letini geniflleterek douda Aral Glnden, batda Ren nehrine kadar otuzdan faz-
la kavmi hkimiyeti altna ald. Dou Romaya karfl savafllara giriflerek Llebur-
gaza kadar geldi. 447de kt byk Balkan seferinde Dou Roma mparatoru
SIRA SZDE Theodusiusu SIRAbozguna
SZDE uratt. Harp tazminat ve yllk vergi almak karfllnda
onunla barfl yapt.
Attila, yllar nce kendisine gnderilen Honoriann niflan yzn bahane
D fi N E L M D Roma
fi N E L Mmparatorluunun yarsn veya devletin idaresine katlma hak-
ederek, Bat
kn istedi. Bunun reddedilmesi zerine sefere giriflti ve Bat Roma kumandan Ae-
S O R U tius ile ParisS yaknlarnda
O R U Campus Mauriacus denilen yerde karfllaflt (451 Hazira-
n). 24 saat sren savaflta her iki taraf da ar kayp verip geri ekildiler. Ancak, At-
tila maksadna eriflmifl, Bat Romann asker kayna olan Galyay tahrip etmiflti. Sa-
DKKAT DKKAT
ys iki yz bine varan Hun ordusunun yars Germenler ve Gotlardan olufluyordu.
Ertesi sene (452 ilkbahar) talya seferine kan Attila, Kuzey talyay istil etti.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDEele geirdi. Dehflete kaplan Roma mparatoru, Roma flehrini
Milano ve Pavyay
terk etmeye karar verdi. Ancak Papa Leonun gelip kendine yalvarmas, vergi ve
AMALARIMIZ
prenses Honoriann
AMALARIMIZ
niflan yzn teklif etmesi zerine Attila, ordusunu topla-
yarak talyadan geri dnd.
K T A P Hun kaan KAttilann

T A P hayat hikyesi iin fierif Bafltavn Byk Hun Kaan Attila (Anka-
ra, 1998) adl eserini okuyabilirsiniz.
TELEVZYON Attila, TTrk

E L E V tarihinde
ZYON olduu kadar, dnya tarihinde de arkasnda derin izler,
hatralar brakan bir liderdir. Birok milletin hafzasnda lmszle ulaflmfltr.
Onun hakknda talyada, Galyada, Germen lkelerinde, Britanyada skandinav-
yada ve btn Orta Avrupada yzyllar boyu azdan aza dolaflan efsaneler t-
NTERNET remifl, roman, N T Eresim,
R N E T heykel sanatlarna konu olmufl, hakknda pek ok kitap ya-
zlmfltr. Tiyatro yazarlarna, kompozitrlere ilham vermifl, adna bir dzineye ya-
kn opera bestelenmifltir. Almanlarn meflhur Nibelungen Destan gibi adafl ka-
ytlar, onu babacan, iyiliksever ve yksek vasfl bir hkmdar olarak tantmakta-
dr. Tanrnn klc Arese sahip olduu, Attilann bu sayede btn dnyay ele ge-
irecei onun hakknda sylenen efsanelerin en meflhurudur. Din taassup iinde-
ki Hristiyan din adamlar onun hakknda acmasz ve gaddar diye hikyeler uydur-
mufllardr.
Attilann 453 ylnda bir dn gecesinde lm zerine yerine olu lek ge-
ti. Ancak, Bat Hun Devleti artk zlmeye bafllamflt. Gerek o ve kardeflleri ara-
sndaki taht mcadeleleri, gerekse Germen kitlelerinin bamszlklarn iln etmek
iin harekete gemeleri ksa zamanda devletin dalmasna yol at. lek, Gepid
kralyla yapt savaflta ldrld. Dengizik, 468 ylnda Bizansllara yenildi ve esir
dflt. stanbula getirilerek idam edildi. Attilann en kk olu rnek kendisine
bal baz gruplarla Karadenizin kuzeyine dnd. Ona bal gruplar buradaki
Ogur Trklerine karflarak Bulgarlar meydana getirdiler.
4. nite - Dou Avrupa'daki Trk Devletleri ve Boylar 63
Hunlar, Avrupa tarihinde ok derin tesirler braktlar. Her fleyden nce kavim-
ler gne yol aarak etnik adan bugnk Avrupa milletlerinin temelini attlar.
Hunlar sayesinde Avrupa, estetik adan bozkr sanatn tanmfl oldu. Bat Roma
mparatorluu gibi byk bir devletin tarihe karflmasna ve talyaya yabanc ka-
vimlerin yerleflmesine sebebiyet verdiler. Neticede Roma-Germen siyasi oluflumu
bafllad. Bunun yannda kylnn ve gszn korunmasna ynelik flvalyelik
ruhunun domasna sebep olan Hunlar, asker adan Trk ordusunun tesirlerini
Ortaa boyunca yaflayacak flekilde Avrupa milletlerine aktardlar.
Hunlarn vergiye baladklar Bizansla yaptklar anlaflmalarda ticarete nem
verdikleri anlafllmaktadr. 434teki Margos Barflna gre ticaret yine Hunlarn izin
verdii snr kasabalarnda yrtlecekti. Grek tacirlerinin Hunlar aldatmas Atti-
lann Bizans zerine yrme sebeplerinden birisi olmufltur. Hunlar Balkan seferin-
de Belgrad ve Nifl gibi mstahkem mevkileri ele geirdiler. 447 tarihindeki Anato-
lios Barflndan sonra Tuna nehrinden befl gnlk mesafedeki yerler boflaltlmfl ve
ticaret bundan sonra sadece Nifl flehrinde yaplmfltr.
Hunlar Avrupa tarihinde hangi etkileri yapmfllardr? SIRA SZDE SIRA SZDE
1
AVARLAR (558-805)
Avarlarn kkeni M.S. 350li yllara kadar gitmektedir. Ana HunD kitlesinden
fi N E L M ayrlan D fi N E L M
Uar-Hunlarn bir kolu Toharistan, Tanr Dalar ve Kuflan blgesini, Maverane-
hiri ve Sodianay ele geirerek Akhun (Eftalit) Devletini kurdu.
S O R UUar-Hunlarn S O R U
kuzey kolu Gk-Trk hkimiyetinin 552den itibaren ykselmesi SIRA SZDE zerine batya SIRA SZDE
doru kayd. nce Kafkaslara, sonra Karadenizin kuzeyine, nihayet Orta Avru-
DKKAT DKKAT
paya geldiler. Bunlarn Moolistann dousunda ortaya kan ve byk bir devlet
kuran Juan-juanlarla ilgisi yoktur. Aslnda Apar ad altnda bu boy Kl Tegin Yaz-
N N
tnda gemektedir. 572 ylnda Mukan Kaan ldnde onunSIRA SZDE
cenazesine katlan- SIRA SZDE
lar arasnda Avarlar (Apar olarak gemektedir) da vard. S O R U S O R U
Avarlarn kkeninin 552de Gk-Trklerin ykt Mool kkenli Juan-juan
D K K A Tdevletiyle hi- DKKAT
bir ilgisi yoktur.
N N
KSIRA
TSZDE
A P K TSZDE
SIRA A P
Avarlara, Bizans ve Slav kaynaklarnda Abar, Avar, Abari gibi isimler verilmek-
te ve kendilerince Apar denilmektedir. Kafkasyaya gelerek ran blgesindeki Alan-
lar kendilerine balayan Avarlar, 558 ylnda Bizansa elilerAMALARIMIZ
gndererek, toprak-
TELEVZYON TAMALARIMIZ
ELEVZYON
larnda yerleflmek iin bir blge talep ettiler. Ayrca Bizans snrlarn korumak ve
bu hizmet karfllnda da bir miktar vergi almak isteinde bulundular. O esnada
Balkanlarda Ogurlarla uraflan mparator Justinianos teklifi kabulK T edip A P onlarla bir K T A P
NTERNET
anlaflma yapt. Bunun zerine Avarlar, Karadeniz kysnda ve Kafkasyadaki Sabar- NTERNET
lar, Onogurlar ve bir Slav kabilesi olan Andlar malp ederek, snrlarn Afla
Tunaya kadar genifllettiler. Volga ile Tuna arasndaki ok genifl
T E L E blgede
V Z Y O N yaflayan TELEVZYON
Trk boylar da Avarlarn hkimiyetini tandlar. Ayn zamanda Karpatlara kadar
ilerleyen Avarlar, Tunann batsnda bulunan Longobardlarla anlaflp Dou Maca-
ristandaki Gepidleri de itaat altna aldlar. 568den itibaren Longobardlarn Kuzey
talyaya gmeleriyle Macaristan topraklar Avarlara kald. Bu Nsuretle
TERNET
Avarlar, Or- NTERNET
ta Avrupada hkimiyetlerini iyice glendirdiler. Batda Franklar yendikten sonra

gneyde bugnk Belgrad ve Eszek gibi Bizansn nemli snr kalelerini de ele
geirdiler.
Avarlarn en gl devirleri Bayan Kaan zamanna rastlar. Bayan Kaan dev-

let merkezini Tuna ile Tisa nehirleri arasndaki stratejik adan nemli bir yere nak-
lederken imparatorluun snrlarn Dnyeperden Elbeye, Adriyatikten Kuzey De-
nizi sahillerine kadar geniflletti. Avarlar, 565 ylnda Bizans imparatoru Justinia-
nosun lmnden sonra ortaya kan karflklklardan faydalandlar. Bizanstan
byk paralar aldklar gibi Karadeniz kysndaki kaleleri de kuflatarak blgeden
topladklar esirleri Roma mparatorluunun bofl olan arazilerine yerlefltirdiler.
Trakya ve Makedonyadaki aknlarna hz vererek Selnik flehrini kuflattlar. Ancak,
ran savaflndan dnen Bizans ordular karfl hcuma geince geri ekilmek zorun-
da kaldlar ve Tisa nehrine kadar takibe uradlar. Avarlarn imdadna Bizans or-
dusunda patlak veren Fokas isyan (602) yetiflti. Avarlar, 616 ylna kadar Bizansa
karfl Longobardlarla birlikte hareket etmelerine ramen, bu tarihten sonra tal-
yaya da aknlardan geri durmadlar. Ayrca, Bizanstaki iktidar zayfln frsat bi-
lip Slavlarla birlikte Dalmaya, Orta Yunanistan ve Peloponnese kadar aknlar
yaptlar. Bizans imparatoru Herakleios (610-641), Avar, Slav ve Trk Bulgarlardan
meydana gelen kuvvetler karflsnda Trakyada tutunamaynca byk paralar kar-
fllnda barfl yaparak Selaniki kurtard (619).
626 ylnda, Avarlarla 626 ylnda, Avarlarla Sasanlerin anlaflmal olarak gereklefltirdikleri stanbul
Sasanlerin anlaflmal olarak kuflatmasnda Bizans ok zor anlar yaflad. Bundan bir sre nce ranllar Filistin,
gereklefltirdikleri stanbul
kuflatmasnda Bizans ok Suriye ve civarlarn ele geirmifllerdi. Bizans mparatoru Herekleios, Hazarlardan
zor anlar yaflad. Ama yardm talebinde bulunmak iin Dou Karadeniz blgesinde iken, ran ordusu
kuflatmann uzun srp
baflarsz olmas Avarlarn Anadoludan geerek Boaziine kadar ulaflt. Dier taraftan Bulgar ve Slav birlik-
glerinin kaybolmasna yol leriyle takviyeli Avar ordusu da Balkanlar ve Trakyadan geerek Bizans surlar
at.
nne geldi. ki atefl arasnda kalan Bizans, aresizlik ve mitsizlik iindeyken
Avarlarn emrindeki Slavlar Bizansn kflkrtmalar sonucunda Avarlara karfl isyan
etti. Donanmann olmayfl sebebiyle Avarlar kuflatmadan bir netice alamadan geri
dnmek zorunda kaldlar. Tehlikeyi ucuz atlatan Bizansta o gn bayram iln edil-
di ve yzyllarca kurtulufl gn olarak kutland.
Alpler ile Dalmayadaki Slavlarn ve mttefikleri olan Trk Bulgarlarn 630 y-
lnda isyan etmeleri Avarlar zor durumda brakt. Bunlara bir de Avar kaannn
zamansz lm eklenince ifller iyice karflt. Bulgarlarn, kaanlk makam zerin-
de hak iddia etmeleri gibi devlet iin hi de hofl olmayan durumlar ortaya kt.
Neticede isyan bastrld ama Onogur Bulgarlar bamszlklarn iln ederek Dnyes-
terin dou ksmlarn ele geirdiler. Tuna, Sava blgesi ile Kuzey ksmlar da
Slavlarda kalnca Orta Macaristan topraklarna skflp kalan Avarlar her geen gn
daha da zayfladlar. 791 ylndan itibaren yaklaflk on befl yl Frank imparatoru B-
yk Charlesn din savafllarna direnen devlet, 805te paralanarak dald ve za-
manla Hristiyanlaflp dillerini de kaybederek kalabalk kitleler ierisinde eridi.
Avarlarn en meflhur devlet adam 562den itibaren hakanlk makamnda gr-
len Bayandr. Kaann yetkileri ok fazla idi. Avrupa Hunlarna kyasla daha kat
bir idareleri vard. Devlet teflkilt mahalli idari blgelere ayrlmflt. Bozkr halk
olan Avarlarn ordularn zrhl svari, oku birlikleri teflkil ediyordu. Kendilerine
sonradan katlan gruplar, genellikle snr boylarna yerlefltirirlerdi. Zaten 602den
itibaren de yerleflik hayata gemeye hz vermifllerdi. Kaynaklardan anlaflldna
gre, Avarlarn son dnemlerinde, devletin baflnda yine hakan unvan taflyan bi-
risi bulunurdu. Hakann hanmnn (Hatun) da devlet idaresinde nemli bir yeri
vard. Hakandan sonra en nemli makam ise Yugurrus (Yurufl) idi. Devletin bat
ksmnn baflnda Tudun, gney blgesinin baflnda Tarkan bulunmaktayd.
Avarlarn, Bizansa eli gndermelerinin sebebi nedir? SIRA SZDE SIRA SZDE
2
SABARLAR (469-576)
Bat Sibirya ile Kafkaslarn kuzey blgeleri arasnda tarih rolD oynadklar
fi N E L M bilinen D fi N E L M
Sabarlar; Bizans tarihlerinde Sabar, Sabir, Savir; Ermeni, Sryani ve slm kaynak-
larnda ise Savir, Sabir, Sibir olarak gemektedir. Filologlar tarafndan
S O R U Sabar keli- S O R U
mesi Sab+ar = Sap-ar fleklinde izah edilmifltir ki, sapan, yol deifltiren, serbest
olan ablamlarna gelmektedir. simlerinin anlam Trke olan Sabarlara ait bilinen
DKKAT DKKAT
flahs adlar da Trkedir (Balak, liger ve Boark gibi).
Sabarlarn asl yurtlarnn Tanr Dalarnn bats ile li Nehri arasndaki saha ol-
N N
duu sylenmektedir. nceleri muhtemelen Asya Hun mparatorluuna SIRA SZDE bal bir SIRA SZDE
topluluk idiler. V. yzyl Bizans tarihisi Priskosun verdii bilgiye gre, isimleri ilk
defa Bat Sibiryaya g eden kavimler arasnda gemektedir. Doudan gelen Avar-
lar karflsnda tutunamayan Sabarlar, batya ynelmifller ve Altay Dalar ile Ural
arasndaki dzlklerde yaflayan Ogur Trklerini yurtlarndan kararak Tobol-flim
rmaklar evresine yerleflmifllerdir.
K T A P K T A P
Sabarlar, VI. yzyl bafllarnda Dou Avrupaya gelerek blgedeki Bulgar grup-
larn hkimiyetleri altna alarak til-Don nehirleri arasnda ve Kuban nehrine ka-
dar olan sahaya yaylmfllardr. Bylece Bizans ve Sasan imparatorluklarna snr
TELEVZYON TELEVZYON
olan Sabarlarn tarih nemleri artmfltr. Bu esnada Bizans ile savafllar devam eden
ranllarn safnda yer alan Sabarlar, meflhur hakanlar Balakn idaresinde Bizans-
llar malup ederek Ermenistan blgesine aknlar tertip etmifller, Anadoluya gire-
rek Kayseri, Ankara ve Konya havalisine kadar ilerlemifllerdir. N T E R N E T NTERNET
Sonraki yllarda menfaatleri ve devrin flartlarna gre bazen Bizansn bazen
rann yannda yer almfllardr. Nitekim Bizans imparatoru I. Justinianos (527-
565), kymetli hediyeler karfllnda Balaktan sonra devletin baflna geen ha-
nm Boarkla anlaflarak onlar kendi saflarna ekmesini bilmifltir. Bunun neti-
cesinde bir mddet Bizans ile mttefik kalan Sabarlar, Sasanlerle yaptklar sa-
vafllarda (zellikle fiehinflah Anuflirvan karflsnda) epeyce kayplar vererek eski
glerini kaybettiler. Sabarlarn, ranllar ile Bizansllarn o gne kadar bilme-
dikleri savafl teknii ve gcne sahip olduklarn, VI. yzyl Bizans tarihisi Pro-
kopios hayranlk verici ifadelerle anlatmaktadr. 557 ylnda Avarlarn ok sert
hcumuna maruz kalan Sabarlar daldlar. Hkim olduklar blge bat Gk-
Trklerin eline geti. Gney Kafkasyadaki yurtlar ise Bizansllarn kontrolne
girdi (576). Bundan sonra blgede dank bir vaziyette yaflayan Sabarlar, VII.
yzyln ortalarnda Hazar Devletinin kuruluflunda yer aldlar. Hazar topluluk-
lar arasnda nemli bir yer tutan Belencer ve Semender Boyu Sabarlara dayan-
maktadr.
Sabarlardan geriye kalan tarih hatralarn baflnda, genifl bir corafyaya veri-
len Sibirya ad gelmektedir. XVI. yzylda kurulan Sibir Hanl ve hanln bafl-
flehri olan Sibir kelimeleri dikkat ekmektedir. XIX. yzylda Bat Sibiryada ya-
plan arafltrmalar, blgede yaflayan Vogul, Ostiyak ve rtifl Tatarlar arasnda h-
l Sabarlardan izler bulunduunu gstermektedir. Halk masallarnda, kahra-
manlk hikyelerinde Sabarlar genifl yer tutmakta ve ata olarak kabul edilmek-
tedir. Ayrca, Ob, Tura ve rtifl boylarnda Saber, Saper, Savri ve Sbr fleklinde
yer ve kale adlar bulunmakta olup, Ay-Sabar ve Kn-Sabar gibi flahs isimleri
de vardr.
HAZARLAR (626-1000)
Dou Avrupada ilk defa muntazam devlet kuran Trk topluluu Hazarlardr. Sa-
barlarn yaflad sahada Sabar ismi yerine birdenbire ortaya Hazar isminin kma-
s, Sabarlar ile Hazarlar arasnda balant olduunu gstermektedir. Hazar kelime-
si, Sabar gibi, serbest dolaflan, gezen anlamna gelmektedir. Hazar Hakanl top-
raklarnda birok Trk gruplar vard. Bunun iin buralarda eflitli Trk leheleri
konufluluyordu. Hazarlarn corafi durumu ok nemli bir mevkide bulunduu
iin, Hazar lkesinin arlk merkezi til Boyudur. Buras, til, Yayk, Don ve Ku-
ban gibi drt byk nehrin havzasn oluflturuyordu. Ayn zamanda en nemli ti-
caret yollar zerinde bulunuyordu. Bu yollardan en nemlisi til nehridir. slm
dnyas ile in ve skandinavya arasndaki ticaret faaliyeti buradan geiyordu. Ay-
n flekilde Harezmden til boyuna ve oradan Karadeniz sahillerine giden kervan
yolu da buradan gemekte idi.
Harita 4.1
X. yzylda Karadenizin kuzeyindeki Trk devletleri ve boylar.
Kaynak: R. Grousset, The Empire of the Steppes, New Brunswick, 1970.
Hazar ismi ilk defa 558de Sasan-Sabar savafllarnda gemekte, 576 ylnda
Gk-Trk hkimiyeti Karadenizin kylarna ulaflnca in kaynaklarnda da grl-
mektedir. 568 ylndaki Bizans kaynanda ise artk iyice tannrken, ayn zamanda
Trk ad ile de anlyordu. Bu sralarda Hazarlar, Bat Gk-Trk Kaanlnn bat-
da en u noktasn meydana getiriyorlar ve yine Bat Gk-Trklerinin arzusu ile Sa-
sanlere karfl Bizansa yardm ediyorlard. slm ve Ermeni kaynaklarna gre Ha-
zarlarn Gk-Trklere ball VII. yzyln ortalarna kadar srmfltr. Bu devirde
Hazarlarn Derbendi geerek Grcistana ve Azerbaycana aknlar yaptklarn ve

Tiflisi kuflattklarn grmekteyiz. 626 ylnda Avarlarla Sasanler stanbulu kuflatn-
ca, Bizans mparatoru Herakleios Tiflise gelip Hazar yabgusu ile grflerek ondan
salad ordu ile Bizans ilerine yrd. Daha sonra yine Hazarlardan orpan
Tarhan Sasanlere karfl baflarlar kazanp Anadoluyu Sasanlerden kurtard. Bu s-
rada Yabgu, Tiflise girip baz Ermeni kitlelerini hkimiyetine ald (629).
Hazar Hakanlnn gerek kuruluflu 630 ylndadr. Bu tarihte douda Gk- 630 ylnda, douda Gk-
Trk Devleti fetret devrine girince, Hazarlar mstakil bir devlet olarak tarih sahne- Trk Devleti fetret devrine
girince, Hazarlar mstakil
sine ktlar. Hazar Devleti kurulur kurulmaz, Sasan ve Bizans imparatorluklar bir devlet haline geldiler ve
arasndaki savafllarda rol oynamaya baflladlar; Hazarlar Bizansla dostluk kurup, Sasan-Bizans
mcadelesinde Bizansllarn
Sasanlere saldrdlar. Trk-Bizans ortak hareketinin neticesinde Sasan mparator- yannda yer aldlar, Sasan
luu zayflad, arkasndan slm kuvvetleri tarafndan yklarak, tarih sahnesinden Devletinin zayflamasnda
rol oynadlar. Bizansla olan
ekildi. slm kuvvetlerinin hareketi Kafkaslarda Ermenya blgesinde geliflmeye dostluklarn evlilik yoluyla
bafllaynca, Trk-Bizans dostluu daha da artt. Siyasi menfaatlerin ortak olmas, pekifltirdiler; Hazar prensesi
iekten doan IV. Leon
hkmdar aileleri arasnda evlenmeler yolu ile akrabalk kurulmasna yol at. m- tarihte Hazar Leon olarak
parator II. Justinianus (685-695) ve V. Costantinus (741-775) Hazar prensesleri ile bilinmektedir.
evlendiler. Costantinusun Hazar prensesi iekten doma olu IV. Leon (775-
780), Hazar Leon olarak tannmfltr.
Bizans imparatorlar ou zaman kendi i ve dfl meselelerinde Hazarlarn yar-
dmn salamaya alfltlar. VIII-IX. yzyllarda Hazar Hakanl geniflleyerek Do-
u Avrupann en nemli devleti oldu. Bu srada Kama ve til boyundaki birok ka-
vim, dil Bulgarlar ve eflitli Fin kavimleri Hazar hakanna tbi idi. Ayrca orta Din-
yeper boyundaki eflitli Slav kavimleri Hazar hkimiyetini kabul ettiler. Hazar Ha-
kanlnn snrlar Yayk nehrinden bafllayarak batda z nehrine kadar genifl bir
sahay kaplyordu. Bu sralarda Karadenizin kuzeyindeki Byk Bulgarya devleti,
Hazarlarn hcumlar neticesinde yklmfl, buradaki btn genifl ovalar Hazarlarn
eline gemiflti.
Sabar-Hazar balantsn nasl kurarz? SIRA SZDE SIRA SZDE

3
Hazar-Arap Mnasebetleri
Hazarlarn tarihinde Araplarla olan mcadele nemli bir yer Dtutar.
fi N E LBu
M mcadele D fi N E L M
yz yl kadar srd. Neticede Arap ilerleyifli Kafkaslarda durduruldu. Bu olay ile
Araplara douda da mani olunuyordu. Hazar lkesine ilk bykS Arap O R U taarruzu Ha- S O R U
life Osman zamannda yapld. 651-652de Arap kuvvetleri Derbendi aflarak Hazar
baflkenti Belencere kadar sokuldularsa da, Hazarlar bunlar pskrttler. Blgede-
DKKAT DKKAT
ki Arap harekt Halife I. Velidin zamannda yarm asr kadar devam etti. Arap
kuvvetleri 714de Derbedi ele geirdiler. Fakat stanbulu kuflatmak iin blgeden
N N
SIRA SZDE
ayrldklar zaman Hazarlar tekrar hcuma getiler ve Azerbaycann byk bir ks- SIRA SZDE
mna yayldlar. 722de Araplarn Ermenya valisi Hazar topraklarnda byk bafla-
rlar kazand. Araplar 730 ylnda, Hazarlarn hcumu neticesinde burada tutuna-
mayarak Azerbaycandan ekilmek zorunda kaldlar. Araplarn Hazarlara karfl en
byk zaferi 737 ylnda Azerbaycan valisi tarafndan saland. Arap hcumlar
karflsnda zor duruma dflen Hazar hakan barfl istemek zorunda kald, hatta Ms-
K T A P K T A P
lmanl kabul ettiini bildirdi. Ancak, Arap kuvvetleri geri ekilmesiyle tekrar es-
ki dinine dnd.
Halifelik Emevlerden Abbaslere geince Arap-Hazar mcadelesi yavafllad. Er-
TELEVZYON TELEVZYON
menya valisi Hazar hakan ile anlaflabilmek iin halifenin arzusu gereince bir Hazar
prensesi ile evlendi. Ancak, Hazar hakan prensesin doum srasnda lmn baha-
NTERNET NTERNET
ne ederek ordusunu slm topraklarna gnderdi. 764 ylnda Hazarlar Tiflisi ele ge-
irdiler. 799 ylnda ise hakanlarnn kumandasnda Ermenistana girdiler. Halife Harun
Reflidin kumandan Yezid, Hazar hcumunu durdurmay baflard. slm mparatorlu-
unun en kudretli devrinde, Hazarlarn Araplara karfl gsterdii direnifl bu Trk dev-
letinin ne kadar gl olduunu gsterir. slm kaynaklarndan anlaflldna gre bu
devlet in ve Bizansla ayn ayarda ve Dou Avrupann en byk siyasi kuruluflu idi.
Hazar-Rus liflkileri
VIII. yzyln sonlar ile IX. yzylda Hazarlarn kuzey ve bat snrlarndaki kom-
flular ile mnasebetlerinin arttn gryoruz. Hazarlarn salad barfl ve huzur
sayesinde skandinavya-Bizans ticaret yolu geliflti. Bu arada skandinavyal bir ka-
vim olan Knezler, bu yolu takip ederek Kiev blgesine geldiler. Burada Hazarlara
bal olarak ticaret yapmaya baflladlar. Bu sayede zenginleflen Knezler, 862 yln-
da Rurik adl bir knez baflkanlnda Kiev-Rus Knezliini kurdular. Bu knezliin
geliflmesinde Hazar tesiri ok fazladr. Bundan dolay Kiev kelimesi ancak Trke
ile aklanabilmektedir. Yine ilk kurulan Rus birliinde baflkann ad Hakanus idi.
988de Hristiyanl kabul eden Vladimir ile daha sonra knez olan Yaroslav da Ha-
kanus unvann kullanyordu.
Hazar-Macar Mnasebetleri
Hazarlara bal kavimlerden birisi de Macarlard. Macarlar, aslnda Fin-Ogur k-
kenlidir. Ural Dalarnn ormanlk yamalarndaki eski yurtlarn terk ederek boz-
kr blgesine ekildiler ve Ogur Trkleri ile uzun sre beraber yafladlar. Aslnda
kendi blgelerinden Sabarlarn basks ile g etmifllerdi. Bu srada baz Macarlar,
eski yerlerinde kaldlar. nceleri Kuban havzasnda olan Macarlar, daha sonra
Don boylarna gittiler. Burada Hazarlara balandlar. Ayrca onlar tarafndan teflki-
ltlandrldlar. Macar Arpad hanedanl bu srada ortaya kt. Fakat doudan Pe-
eneklerin belirmesi ile Macarlarn rahat bozuldu. Bunun zerine Orta Avrupaya
doru g ettiler. Daha sonra Karadenizin kuzeyine gelen Macarlar, burada Kn-
d ile ge tarafndan idare edildikleri srada, her oyman baflnda Hazar hakan-
nn tayin ettii birer r bulunan yedi kabileden olufluyorlard. Ayrca burada Trk-
lerle bsbtn karfltklarn kabile adlar gstermektedir.
Hazar Hakanl X. yzyl X. yzyl ortalarna kadar Hazar Hakanl Dou Avrupann en kuvvetli devle-
ortalarna kadar Dou ti olma zelliini srdrd. Ancak, i dzenin bozulmas ve dfl tehlikelerin artma-
Avrupann en gl devleti
idi. Bundan sonra ortaya s, devletin gcn yavafl yavafl azaltt. Hazar Hakanl, Gk-Trklerinkine benze-
kan i karflklklar devletin yen mkemmel bir asker teflkilta sahipti. Hazar ordusunda ok sayda Harezmli
gcn ypratt. Devlet,
ekonomik ynden de cretli asker bulunuyordu. Zamanla devlet, ekonomik ynden zayflaynca bunla-
zayflaynca Harezmden rn cretlerini deyemez duruma geldi. Bu yzden ortaya kan huzursuzluklar
getirilen paral askerlerin
cretlerini deyemez duruma devleti sarst. Ayrca doudan gelen Peenek hcumlar Harezm-til ticaret yolunu
dflt. Doudan gelen tehlikeye soktu. Bu srada lkenin Karadeniz sahillerindeki ticaret merkezleri Slav-
Peenek hcumlar ve
Slavlarn Karadeniz
larn hcumuna maruz kald. Ruslar Kuban blgesine kadar ilerlediler ve bu bl-
sahillerine olan hcumlar geyi yama ettiler. Afla Sirderya evresindeki Trk kavimleri arasndaki kaynafl-
Hazarlarn ticaretine darbe ma neticesinde Hazar Hakanl iyice sarsld. Hazar Hakanl yzyl kadar daha
vurdu. Hazar Devleti bu
basklara bir asr kadar ayakta kalabildi. 965 ylnda Rus prensi Svyatoslav, Don boyu ve Kuban blgesi-
dayandktan sonra, XI. nin Tama Tarhan flehrini iflgal etti. Arkasndan da Kuman-Kpaklar Hazarlarn Ha-
yzylda Kuman-Kpak
basks sonucunda tarih rezm ve Trkistan ile balantlarn kestiler ve ticaret faaliyetlerini engellediler. So-
sahnesinden ekildiler. nunda, Hazarlar, Kuman-Kpak basks altnda XI. yzyl ierisinde kaybolup git-
tiler. Bugn Avrupada Musevi inancna mensup olan Karaim Trkleri ve Kafkas-
larda yaflayan Karaaylarn Hazar kalntlar olduu bilinmektedir.
Hazarlarda Din
Hazar Hakanlnn kurulmasndan sonra blgede barfln salanmas ulaflm art-
trmfl, dolaysyla blge her tr milletten ok eflitli insanlarn kaynaflt bir yer h-
line gelmifltir. Byle bir ortamda eflitli dinlerin bir arada bulunmas tabi-
bir durumdu. Hazarlar aslnda Gk Tanr dinine inanyorlard; halkn ounluu
bu dinde idi. Fakat zamanla hakan ailesi Musevilii kabul etti. Beyler ve saray er-
kn da Musevi idi. Tccar zmre arasnda Mslmanlk yaygnd. Karadenizin ku-
zeyinde Ortodoksluk da epeyce yaylmflt. slm tarihilerinin kaytlarna gre ca-
miler, kilise ve sinagoglar yan yana bulunuyordu. Hazarlar, Museviliin Karay
mezhebine girmifllerdi. 960 tarihli, Endls Emevi devletinin Musevi nzrlarndan
birinin Kurtubadan Hazar Hakanlna gnderdii mektup ile hakann branice
yazd cevap konusunda uzun tartflmalar olmufltur. Bu yazflmalarn gereklii
tartflmal olmakla birlikte, mektubun verdii bilgilerin doruluu dikkat ekicidir.
Karay mezhebi mensuplar, zamanla Hazar lkesinde kalabalklafltlar. Gnmz-
de Krm ve Polonyada yaflayan Karaimlerden ana dilleri Trke olan cemaat Mu-
sevi Hazar Trklerinin devam saylmaktadr.
Hazar Kaanlnn gc nasl zayflad? SIRA SZDE SIRA SZDE

4
TL BULGAR DEVLET (680-1391)
D fi N E L M
Kafkaslarn ve Karadenizin kuzeyinde Hun kalnts ve Ogur Bulgarlarnn olufltur- D fi N E L M
duu devlete Byk Bulgarya (Magna Bulgaria) denmifltir. Kurucusunun ismi
Kurttur (Kubrat). Bulgar hkmdar ailesi Asya Hun hkmdarlar S O Rsllesine
U ba- S O R U
lanmaktadr. 630 ylnda Orta Asyada Gk-Trklerin fetret devrine girmesi ile Ha-
zarlar gibi Bulgarlar da idareyi kendi ellerine alarak Byk Bulgar Devletini kur-
DKKAT DKKAT
dular. Bunda Avarlarn, 626daki stanbul kuflatmasndan sonra Balkanlar ve Dou
Avrupada nfuzlarn yitirmeleri de etkili oldu. Bulgar Devleti, mparator Herak-
N N
leios (610-641) zamannda Bizans ile sk iliflkiler kurdu. Ancak, SIRAdevlet
SZDE uzun yafla- SIRA SZDE
mad ve kurucusunun 665te lmnden ksa bir mddet sonra flehzadeler arasn-
daki mcadeleden istifade eden Hazar Hakanlnn basks sonucu paraland.
Devletin yklmasndan sonra Otuz-Ogurlarn ounluunu oluflturduu bir
grup kuzeye ekilerek dil Bulgarlar Devletini kurdu. Kurtun olu Bat-Bayan,
On-Ogur Bulgarlar ve Macarlarn baflnda Hazarlara tabi olarak K T A P
Kafkasyadaki K T A P
yurtta kald. Bulgar kitleleri ile Tunaya ynelen dier oul Asparuh ise, Balkanla-
ra geerek (668), Tuna Bulgar Devletini kurdu (679).
til Bulgar Devleti, Byk Bulgarya Devletinin paralanmas zerine til-ol-
TELEVZYON TELEVZYON
man (Kama) sahasnda kurulan, Otuz-Ogurlarn ounluu teflkil ettii VII-XV.
yzyllar arasnda yaflayan devlettir. Devletin merkezi olan flehir de Bulgar adn ta-
flr. Bulgarlar, bu sahann yerli halk olan Fin-Ogurlar (eremifl, Mordva, Zuryen,
Voltyak kavimlerini) idarelerine almfllar, Hunlardan, Sabarlardan, N T E Uzlardan
RNET ve Ha- NTERNET
zarlardan da baz kalntlarla kaynaflarak blgeyi sratle Trklefltirmifllerdir. Bul-
garlarn Orta til sahasna VI. yzyl sonlarnda gelmifl olmalar gerekir.
Bulgarlarn VII. ve IX. yzyllar arasndaki hayatlarna dair bilgimiz ok azdr.
Bilinen nokta, Hazarlarn Dou Avrupada en kuvvetli devlet seviyesine erifltikleri
ve til Bulgarlarnn da Hazarlara balandklardr. Hazarlarn merkezi olan til, b-
yk bir ticaret yeri haline dnflnce, Bulgarlarn da til nehri boyunca yaplan b-
yk ticarete faal bir flekilde katlmalar gerekleflmifltir. til Bulgarlar, bir yandan
iftilik, bir yandan da ticaret yapyorlard. Orta til sahas, tabi zenginlii ve ula-
flm bakmndan ticarete olduka msaitti.
Bulgar tccarnn, gerek Hazar ilinde ve zellikle Harezmde, gerekse Saman-

ler lkesinde slm tccaryla olan sk temaslar neticesinde, Bulgarlar arasnda s-
lm dini yaylmaa bafllad. IX. yzyln sonlarnda, Bulgarlara ait en eski kaytlar,
onlar, camileri ve mektepleri olan, tacir ve ifti bir kavim olarak gstermektedir.
Bulgarlar esas olarak ticaret X. yzyl bafllarnda til Bulgarlar Mslman kltr dairesine iyice girmifllerdi.
ve ziraatla Bulgar hkmdar fielkey Olu Almufl, 920-921de Halife Muktedir Billahtan sl-
uraflmaktaydlar. Asker
gleri daha ziyade m retecek limler, slam binalar infla edecek ustalar ve Hazarlara karfl savun-
savunmaya ynelikti. X. ma iin yaplacak kale ve dier masraflar iin para talebinde bulundu. Halife bu is-
yzyl sonunda gerekleflen
Rus saldrlarn tei kabul ederek bir elilik heyeti yollad. Bu heyette halifenin mektubunu h-
pskrtmeyi baflarmfllardr. kmdara okumakla ve hediyelerini teslimle grevli Ahmed bn-i Faldan da vard.
1223 ylnda Kalka
Savaflndan dnen Rus Elilik heyeti 2 Nisan 921de Badattan hareketle Horasan zerinden Harezme,
ordularn pusuya dflrp oradan da Yayk ve tili geerek Bulgar line vard (12 Mays 922). bn-i Fadlan,
malup etmifllerdi. 1236da
Mool ordular Bulgar
Badata dndkten sonra seyahati ve Bulgar linde bulunduu gnleri anlatan bir
lkesini iflgal ettiler. eser yazmfl ve o devir Bulgar tarihi iin eflsiz bilgiler brakmfltr. bn-i Fadlan se-
yahatnamesinde, o devirde Orta Asyann batsnda yaflayan Ouz, Peenek, Hazar
ve dier Trk boylar hakknda da bilgiler vermektedir.
Bulgarlar ticaret ve ziraatla uraflmakla birlikte, askerlie de nem vermifllerdir.
Ancak, onlarn asker gc daha ok savunmaya ynelikti. X. yzyl sonunda vu-
SIRA SZDE ku bulan RusSIRAsaldrlarn
SZDE ou kez pskrtmeyi baflardklar bilinmektedir. Bu ta-
rihten Mool istilasna kadar olan dnem hakknda pek fazla bilgi bulunmamakta-
dr. Moollar, Kalka Savaflnda (1223) Kuman ve Rus ortak ordusunu yendikten
D fi N E L M
sonra AralD blgesine
fi N E L M
dnerken Bulgarlar tarafndan pusuya dflrlp malup
edilmifllerdi. Belki de bu saldrnn intikamn almak maksadyla Moollar 1236 se-
S O R U nesinde BulgarS O Rlkesine
U yneldiler, flehir ve kyleri yakp yktlar. Bu arada Bulgar
flehrini de tahrip ettiler.
Bulgar flehri, Altn Orda Hanl zamannda Pulat-Timur Han tarafndan ikinci
DKKAT DKKAT
defa ar bir tahribata uratld (1361). Timurun, Altn Orda Han Toktamfla karfl
yapt sefer esnasnda flehir bir kez daha tahrip edildi (1391). Tutunmasna imkn
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
kalmayan halk dald, bir ksm Kamann kuzeyine, Kazan taraflarna gt. XV.
yzyl ortalarnda buralarda Bulgar-Kpak karflm Mslman ahali bulunuyordu
AMALARIMIZ
ki, bunlar AMALARIMIZ
sonraki Kazan Hanlnn esas nfusunu oluflturmufllard. Ayn blgede-
ki uvafllarn, eski Bulgarlarn torunlar olduklar kabul edilmektedir.
K T A P Avrupa Hunlar,
K THazar
A P Kaanl, Peenekler, Uzlar, Kumanlar ve til Bulgarlar hakknda
ayrntl bilgiyi Akdes N. Kuratn IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Ka-
vimleri ve Devletleri (Ankara, 1992) adl eserinde bulabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
TUNA BULGAR DEVLET (679-869)
Bulgarlardan bir zmre ayrlarak batya doru gitmifl, Tunaya kadar ilerlemiflti. As-
paruhun kurduu Tuna Bulgar Devletinin sahas, 681 senesinden itibaren Besa-
NTERNET NTERNET
rabya ile Dobrucadan baflka, btn Kuzey Bulgaristana, douda Karadenize, g-
neyde Balkanlarn geitlerine ve Batda sker nehrine kadar yaylyordu. Komflu-
luklarndan dolay en fazla iliflkileri Bizansla olmufltur. Bizans tarafndan resmen
tannmasndan sonra, Tuna Bulgar Devleti Balkanlarda ve Orta Avrupada faal bir
rol oynamaya bafllamfltr.
II. Justinianus 688de Bulgarlara karfl taarruza geti. Bulgarlar onlar durdura-
bilmek iin Trakyaya kadar ilerledilerse de imparatorun ordusu nnden ekil-
mek zorunda kaldlar. Bunun zerine Slavlarn oturduklar yerleri tahrip eden im-
parator geri dnerken, Bulgarlar bir da geidinde Bizans ordusunun etrafn sara-
rak imha etti. Buradaki karflklklar, Bulgarlara Bizansn i ifllerine karflma frsat
verdi. Srgne gnderilen II. Justinianus, Asparuhun halefi olan Tervel Handan
yardm istedi. 705te onun destei ile ikinci defa Bizans tahtna kt. mparator ye-
rini salamlafltrnca, skflk durumda iken verdii yerleri geri almak iin 708de
Bulgarlar zerine yrdyse de malp oldu.
Tervel Han, 716da imparator III. Theodosios ile bir ticaret ve barfl anlaflmas
imzalad. Bu anlaflmann sonucunda Araplar 718de Bizans baflkentini kuflattnda
baflkenti birlikte savundular ve Araplarn geri ekilmesini saladlar. Tervel Han,
Bizans ifllerine bir kez daha mdahale etmek istedi ise de, 718de lmesi buna fr-
sat vermedi.
Bizans imparatoru Konstantinos Koprinimos Araplar yendikten ve tahtn sa-
lamlafltrdktan sonra Bulgarlara karfl hcuma geerek pek ok esir ald. Bulgarlar
bu durum karflsnda barfl istemek zorunda kaldlar. Bulgar han, 759da mparator
ile anlaflma imzalad ise de, imparator tekrar taarruza bafllad, ancak bu defa yeni-
lerek geri ekildi.
Bundan sonra, Tuna Bulgar Devleti i isyanlar yznden bunalm iine dflt
ise de, Kardam Han lkenin i durumunu dzeltti. Saldr girifliminde bulunan Bi-
zansllar malup etti (791 ve 792). Ondan sonra tahta geen Kurum Han, Dou
Macaristan ve Erdeli ele geirdi. Bulgar baflkenti Presyaslav tahrip ederek ilerle-
yen Bizans mparatoru I. Nikephorosu yenilgiye uratt. Kalabalk bir ordu ile ye-
niden Bulgarlar zerine yryen II. Mikhaeli de malub eden Kurum Han, adeta
Bizans ortadan kaldracak duruma geldi ve altn mzran Yaldzl Kapuya as-
maya ant iti. 809da Sofyay, Nifl ve Belgrad kalelerini iflgal ederek, Orta Avrupa
ve Yakn Dou arasndaki en byk asker sevkiyat ve ticaret yolunu denetimi al-
tna ald. 813te Edirneyi, daha sonra stanbulu kuflatt ise de, saldrlarn en yo-
un olduu bir zamanda anszn ld (814).
Omurtag Han (814-831) zamannda Bizans mparatorluu ile 30 senelik bir an- Bulgar hkmdar Kurum
Han, II. Mikhaeli de malub
laflma imzaland. Bu anlaflma Bulgaristana gneyde skn, Bizansa da mallarn ettikten sonra neredeyse
gmrk demek flart ile kuzeye sevk edebilme imkn salyordu. Onun zaman Bizans Devletini ortadan
Tuna Bulgarlarnn en parlak devri oldu. Kurulan flehirler, saraylar, kflkler, su yol- kaldracak gce eriflti. 809
ylnda girifltii fetihlerle
lar, abideler, Pliska ve Preslav flehirleri ile Madara kasabas civarnda yksek bir Balkanlarn nemli flehir ve
kaya zerinde Kurum Hann kitabeli kabartmas, o alardan bize kalan yadigr- kalelerini ele geirdi, Orta
Avrupa ve Yakn Dou
lardr. Ancak, yerli Slav ahaliye oranla sayca az olan Bulgar Trkl, o tarihler- arasndaki en byk asker
de yavafl yavafl Bizans kltrnn tesirindeki ounluun etnik basksn hissetme- sevkiyat ve ticaret yolunu
denetimi altna ald. 813te
ye bafllamflt. Slavlarn devlet hizmetlerine alnmas, yerlilerle evliliklerin artmas Edirneyi, daha sonra
ve kalabalk yerli halkn dili st tabakada yaylmas sonunda, Trk unsuru Slavlafl- stanbulu kuflatt ise de,
814 ylnda ani lm ile bu
maya bafllad. giriflimi akim kald.
Slavlaflma, Bulgar hanlar Malamr ve Presiyan zamanlarnda artarak devam et-
ti. Boris Hann 864de Ortodoksluu resmen kabul etmesi Bulgarlarn Hristiyan-
lafltrmas yolunu at. Bylelikle Bulgar Trk devleti, bsbtn karakterini kay-
bedip, Slav, Bizans kltr evresine tamamen girmifl oldu. O gne kadar kullan-
lan Trke Han unvan da Borisin halefi Simeon (893-917) tarafndan ar a
evrildi.
Kurum Hann infla ettirdii Pliska flehri, Tuna Bulgarlarnn eski baflkenti idi.
Madarada kayaya yaplan kabartma, Kurum Hann hatras iin yaplmfl nemli
bir eserdir. Kabartmada hkmdar svari olarak gsterilmekte, elinde hkmdar-
lnn iflareti bir kadeh tutmaktadr.
PEENEKLER (860-1091)
Peeneklerin en nemli Bat Gk-Trk boylarndan olan Peenekler, Hazarlarn ve Uzlarn (Ouzlarn)
zellii, ok genifl alana basksna dayanamayarak 860-880 yllarnda kalabalk kitleler hlinde tili geerek
uzun zaman hkmetmelerine
ramen aralarnda birlik Don-Kuban blgesine g ettiler. Buralarda yaflayan Macarlar yerlerinden kard-
kurup tek devlet haline lar. Peenekler, Karluk ve Ouzlarn basks ile VIII. yzyln ikinci yarsnda Bat
gelememifl olmalardr.
Sibiryaya ekilmek zorunda kaldlar. Daha sonra Don-Kuban mevkiine geldiler.
889-893 yllarnda ise, Don nehrinden Dinyeperin batsna kadar uzanan sahaya
hkim oldular. Peeneklerin buralarda sekiz boy hlinde yafladklar bilinmektedir.
Bu boylar flunlardr: Ertim, Yula, or, Klbey, Karabey, Tolma, Kapan ve oban.
Bu adlardan bazlar eski Trk unvanlardr (Yula, or, klbey, Kapan, Kargan). Er-
tim, or ve Yula boylar birlikte hareket edildiinde idareci durumundaydlar ve
bunlara Kenger (Kangar) denilmekte idi. XII. yzyla gelindiinde boy says on
e ykseldi. Hazarlar, Uzlar, Macarlar, Fin kabileleri ve Slavlar, Peeneklerin
komflular idi.
Don nehrinden Tunaya kadar uzanan bozkrlar ellerinde bulunduran Pee-
nekler, zellikle Kiev Rus devleti zerinde byk tesirler brakmfllardr. Peenek-
ler ilki 915 ylnda olmak zere Ruslar zerine 1036 ylna kadar on bir byk akn
yaptlar. 968 ylnda Kievi kuflattlar ve Knez Svyatoslav malp ederek Ruslarn
Karadenize inmelerini engellediler. Bu durum, Bizansn menfaatlerine de uygun
dflyordu. 915te bafllayan Peenek-Bizans dostluu, stanbuldan gnderilen el-
iler ve hediyelerle bir mddet devam ettirildi. Peenekler, ayrca Bizanstan ku-
mafl, baharat, boya, ss eflyas ve mcevherat alyor, karfllnda bal mumu, tutkal
ve kymetli deri satyorlard.
Uzlarn (Ouzlar) srekli basks Peenekleri batya ge sevk ediyordu. Bu
yzden Peeneklerin bir ksm 942-970 yllar arasnda Macaristana yerlefltiler. Pe-
enekler, XI. yzyln bafllarnda Dnyester boyuna inince Don blgesindeki gle-
ri zayflad. Bundan istifade eden Ruslar, Peeneklere 1036 ylnda ar bir darbe
vurunca, Tuna boylarna geldiler. Tuna nehri onlarla ile Bizans arasnda snr oldu.
Uz basksnn fliddetlenmesi zerine Peenekler Balkanlara doru kaymaya baflla-
dlar. Baz Peenek boylar Bizansn snr bekilii yapyordu. 1048den sonra Bi-
zans hizmetine girenlerin says artt. Bunlar arasndan Anadoluya da gnderilen-
ler oldu. Anadoluda Peeneklerle ilgili birok yer ad, Bizans tarafndan yerlefltiri-
len bu Peeneklere aittir. Bunlardan bir ksm Malazgirt savaflnda Alparslan taraf-
na geerek Bizansn yenilmesinde rol oynamfllardr.
Karadenizin kuzeyinde 1050 ylndan itibaren Peenekler, Balkanlarda Bizans ile fliddetli mcadelelere
Peeneklere ait topraklar
1060 ylndan bafllayarak
girifltiler. zmir Beyi akan, stanbulu zapt etmek zere Peenek baflbularyla an-
dier bir Trk boyu olan laflt. Egedeki donanmas ile akan, Marmara sahillerinde Seluklular, Edirnede
Kumanlar tarafndan ele Peenekler stanbulu kska altna almak zere anlafltlar (1091). ok zor durum-
geirildi. Bunu takip eden
20 yl iinde Kumanlar Tuna da kalan Bizansn imdadna doudan gelen Kumanlar yetiflti. 1060 ylndan itiba-
nehri taraflarna kadar ren Peeneklere ait Karadenizin kuzeyindeki sahay iflgal eden Kumanlar, 1080le-
ilerlediler. Peeneklerin
aknlarndan kurtulmay re doru Tuna boylarna kadar ilerlediler. Bizansllar bu durumdan faydalanmann
planlayan Bizansllar bu yollarn buldular. Meri nehri kenarnda Bizansa kesin bir darbe indirmeye hazr-
frsattan faydalandlar ve
Kumanlar Peeneklere lanan Peenekler, Bizansn tahriki ile ok kalabalk olan Kumanlarn saldrsna
saldrmaya teflvik ettiler. uradlar (1091) ve tarih sahnesinden ekildiler.
Peenekler, 1091 ylnda
Meri nehri kysnda
Hayatta kalmay baflarabilen Peeneklerin bir ksm Macaristana gittiler ve Pefl-
Bizansla meflgul olduklar te evresi ile Fert vilyetinde yerlefltirildiler. Bir ksm da Uzlar ve Kumanlar ara-
bir srada Kuman saldrs sna karfltlar. Balkanlarda kalanlarn ou ise, Vardar nehri boyunca yerlefltiler.
sonunda daldlar ve tarih
sahnesinden ekildiler. Makedonyadaki Meglano-Ulahlar ile Sofya etrafndaki fiop-Bulgarlarnn Peenek
neslinden olduklar sylenmektedir. Anadolu, Srbistan, Rusya, Macaristan ve Kaf-
SIRA SZDE SIRA SZDE

S O R U S O R U
kaslarda baz yer adlar ile halk efsanelerinde Peeneklerin hatralar yaflamaktadr.
Orta Macaristanda ele geen meflhur, Nagy-Szent Miklos hazinesinin
D K K A T altn kaplar DKKAT
zerindeki Gk-Trk alfabeli yazlarn Peeneklere ait olduu ortaya karlmfltr.
Ayrca Gney Rusyada Poltavada bulunan Perescepine hazinesi de onlara aittir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Yz elli yldan fazla Karadenizin kuzeyinde yaflayan Peenekler, her biri ken-
di baflbuunun idaresinde olarak boy teflkilt evresinde kalmfllar ve bir devlet
kuramamfllardr. XI. yzyl ortalarnda Turak adnda bir baflbu on bir Peenek
boyunun baflna gemiflse de btn boylar hkimiyeti altna alamamfltr.
Peenekler hakknda ayrntl bilgiyi Akdes N. Kuratn Peenek Tarihi

K T (stanbul,
A P 1992) K T A P
adl eserinde bulabilirsiniz.
UZLAR (860-1068) TELEVZYON TELEVZYON

Ouzlarn bir kolu olan bu kavim Rus yllklarnda Tork (Trk), Bizans kaynakla-
rnda ise Uz diye gemektedir. Uzlar, 860l yllarda Peenekleri til tesindeki yurt-
larndan kararak o sahaya yerleflmifller ve sonradan batya doru ilerlemifllerdir.
Kiev knezi Vladimirin mttefiki olarak 985 ylnda til Bulgarlarna N T E R N Ekarfl
T yaplan NTERNET
sefere baz Uz gruplar da katlmflt. Uzlarn Kiev blgesine gleri, 1036 ylnda
Peenekleri malp etmelerinden sonra olmufltur. Uzlar Peenek yurduna sevk
eden sebep ise, 1030 ylndan itibaren Don nehri boylarnda faaliyet gstermeye
bafllayan Kumanlardr. Nitekim Uzlar, Kumanlarn ileri harekt neticesi Dinyeper
havalisine doru kaymfllardr (1048).
Kiev Rusyasnn gney blgelerine kadar yaylan Uzlar, 1060 ylnda ani bir
Rus hcumuyla malp oldular ve kalabalk Uz kitleleri batya doru ekilmek
mecburiyetinde kaldlar. Uzlardan bir ksm Kiev dolaylarnda Rus knezlerinin hiz-
metine girerek Ros nehri boyunca yerlefltiler. Batya giden Uzlar ise 1065 ylnda
Bizans ve Bulgar direniflini krarak Tuna boylarna geldiler. Bu blgede, daha n-
ce yurtlarndan ettikleri Peeneklerle komflu oldular. Bu srada, Kuman basks y-
znden Tunay geerek Balkanlar ve Trakyaya kadar ilerlediler.
Uzlarn yayldklar genifl corafyay tam manasyla idareleri altnda tutmaya
gleri yoktu. Bu srada bastran fliddetli kfl ve Uzlar arasnda bafl gsteren salgn
hastalklar ok sayda insan kaybna sebep oldu. Ayrca Bizans entrikas, intikam
alma duygusuyla harekete geen Peenekler ve blge halknn hcumlar da Uzla-
rn glerini yitirmelerine sebep oldu. Basknlardan kurtulan az sayda Uz, Maca-
ristana akn tertip etmifllerse de baflarl olamadlar (1068).
Bir miktar Uz kalnts Bizans ordusuna alnarak baflta Makedonya olmak zere
eflitli blgelere gnderilmifllerdir. Bu Uzlardan bir grubun Seluklulara karfl Anado-
luda Bizans saflarnda bulunduu bilinmektedir. Gney Rusyaya dnen baz Uzlar
ise, Kiev flehrinin varofllarna yerlefltirilmifltir. Dou Avrupa sahasnda ksa bir dnem
faaliyet gsteren ve dier Trk boylarna kyasla kendileri hakknda ok az bilgi sa-
hibi olabildiimiz Uzlarn gnmze kadar gelen bakiyeleri bugnk Moldavyada
yaflayan, dil ve kltrlerini byk lde muhafaza eden Gagauz Trkleridir.
KUMAN-KIPAKLAR (1000-1303) Kuman ad baz kaynaklarda

Kpaklar X. yzylda rtifl nehri boylarnda bulunan ve ayn soydan gelen Kimek- sar, sarfln, sar sal
insanlar manasna gelir.
lerin flim-Tobol vadilerinde oturan bir koludur. Kpaklarn yafladklar blgeye Kpak kelimesinin
gre daha gneyde kalan ve dier bir kollarn teflkil eden Kumanlarn da kendi- Trkedeki karfll fkeli,
aniden kzan, Kuman ise
lerine katlmalaryla kuvvetlenen Kpaklar, yer darl yznden Volga zerinden sarmtrak, solgun
Gney Rusyaya kadar ilerlemifllerdir. anlamna gelmektedir.
1055 ylnda Rus-Kuman mcadeleleri baflladnda Kumanlarn baflna Bolufl

vard. O nce Pereyaslavl knezi ile anlafltysa da 1061de Ruslarla yaplan savaflta
Kumanlar galip geldiler. Alta Irma savaflnda bir kez daha malup ettiler (1068).
Aknlarna devam eden Kumanlar, 1080lerde Balkafl Gl-Talas havalisinden Tu-
na azna kadar yaylmfllard. Kafkaslarda da Kuban blgesine, kuzeyde Oka Neh-
ri boyuna yani dil Bulgarlar hududuna kadar genifllediler. Onlarn yafladklar bl-
ge slm kaynaklarnda Deflt-i Kpak, Bat da ise Comania diye tannmaktadr.
Bu devirde Kuman-Kpak lkesi 5 ksm hlinde idi; Orta Asya, Yayk-Volga,
Don-Donets, Afla Dnyeper ve Tuna. Kumanlar, buralarda ayr gruplar hlinde,
kendi baflbular idaresinde yaflyorlard. 1091de Lebunium Savaflnda Bizans kuv-
vetlerine yardmc olarak katlan Kumanlar, Tuna blgesinde yaflayanlard. Rus
knezlerinin kendi aralarndaki taht mcadeleleri esnasnda kendilerine yakn knez
adayn desteklemek maksadyla da onlarn topraklarna girdikleri oluyordu. 1096da
Kieve gnderilen iki eli grubunun ldrlmelerini savafl sebebi saylarak Kiev ve
civarn yamaladlar. Fakat knezlerin birleflik hareket etmeleri karflsnda malubi-
yete urayan, 1103teki birleflik knez kuvvetleri karflsnda tutunamayan Kumanlar,
1105-1111 tarihleri arasnda Rus kuvvetleri zerine drt defa akn yapmaktan da ge-
ri durmadlar. Tuna Kumanlarndan bir grup Macaristana giderek orada cretli as-
kerlik yaptlar. XII. yzyln ortalarnda Dnyeper Kumanlarnn Pereyaslavl knezlii-
ne karfl 1177 ve 1179da aknlar yaparak kk galibiyetler elde etmelerine ramen
1184te birleflik Rus ordusuna malup olmaktan da kurtulamadlar. Bu savafl esna-
snda yedi bin esir arasnda drt yz on yedi bey ve beyzdenin bulunduu da sy-
lenmektedir. Bu hadiseden bir yl sonra Novgorod knezi gor kumandasndaki Rus
ordusunu Don nehri boyunda Kayal Irma kysnda kuflatarak imha ettiler. Savafl
esnasnda Prens gor ve dier knezler Kuman baflbuu Kneke esir dfltler. Bu
sefer, Rus edebiyatnn tannmfl eseri olan gor Destanna konu olmufltur.
Resim 4.1
Grclerle mnasebete giren Don ve Kuban civarn-
daki Kumanlar, Kafkaslarn gneyine kadar gemifller,
Kpak tafl heykeli Seluklu aknlarn durdurabilmek iin Grclere yardm
(XIII. yzyl,
etmifllerdir (1110). Grclerle aralarnda siyasi evlilikler
Moskova Devlet
Tarih Mzesi). de yaplmfltr. Baz Kuman kitleleri oruh ve Kr dolay-
larna kadar ilerlemifller, fiirvan ve Azerbaycana seferler
tertip etmifllerdir. Grclere yaplan yardm neticesinde
Tiflis, Grc krallnn baflkenti olmufltur. Seluklular
devrinde Azerbaycan Atabeyliinin kurucusu l-Deniz de
soy olarak Kafkaslardan gelmifl bir Kuman Trk idi. K-
rm yarmadasna giden Kumanlar ticaretle meflgul olmufl,
kk kasabalar kurmufllardr.
XIII. yzylda Kumanlarn Deflt-i Kpaktaki nfuzlar
zayflamfl, dou blgesindekiler Harezmflahlarla irtibata
gemifl, onlarn ordusunda vazife almfllardr. Yine bu d-
nemde Moollar karflsnda tutunamayan Kumanlar Rus-
larla birlikte hareket etmifller, Krm yarmadasndaki tica-
ret liman flehirlerini de Anadolu Seluklularna terk edin-
ce iktisad ynden ok zayflamfllard. 1223de Kalka Sa-
vaflnda Ruslarla birlikte Moollar karflsnda malup olan
Kumanlar iyice daldlar. Bir ksm Macaristana, bir ks-
m da til Bulgarlar sahasna ekilmek suretiyle Kpak
bozkrlarndaki hkimiyetleri son bulmufltur.
XIII. yzyln bafllarndan itibaren, iktisad skntlar, hayvan hastalklar ve XIII. yzyl baflnda ortaya
kan maddi skntlar
lmler yznden, shhatli grbz ocuklarn para karfllnda baflka lkelere sebebiyle Kuman-Kpak
gndermifllerdir. Msrda kurulan Eyyb Devletinin asker ihtiyac Deflt-i Kp- ocuklar Orta Douya
gnderilmifllerdir. Kpak
aktan ve Kafkaslardan getirilen bu insan gc ile karfllanmaa bafllanmflt. Bu ocuklar Msrda hkimiyet
yolla Msra gidenler arasnda zzeddin Ay-begin 1250de Sultan yaplmas ile M- sren Eyyubi Devletinin
srdaki Eyyubiler Devleti ksa zamanda Kuman-Kpaklarnn eline geti. Yine ay- ordusunda hizmet
etmifllerdir. Bu yolla Msra
n soydan olan Sultan Beybars (1260-1277) Moollar Suriyeden karmakla flhret gidenler arasnda zzeddin
bulmufltu. ktidar erkez Klemenlerine geinceye kadar bu slle Msrda h- Ay-beg 1250de Sultan
olmufl, bylece Msrdaki
km srmfltr. Eyyubiler Devleti Kuman-
Hindistan Delhi Trk Sultanlnn ikinci hkmdar sllesinin kurucusu Ulu Kpaklarnn eline
gemifltir. Ayn flekilde,
Han da Kpak byklerindendir. Kuman-Kpaklar, Karadenizin kuzeyinde Rus- Kpak soyundan gelen
larn gneye inmesini nledikten baflka, blgenin Trkleflmesini de salamfllard. Sultan Beybars (1260-1277)
Moollar Suriyeden
Bugn Romanyada yaflayan ak sar salar ve mavi gzleri ile dier topluluklar- karmakla tannmfltr.
dan ayrlan angolarn Kumanlardan geldii ileri srlmektedir. Bir grup da Maca-
ristana yerleflmifltir. Buradaki baz yer isimleri onlarn hatralardr. Ayrca Macar
dilinde mevcut baz Trke szler Kuman-Kpaklara aittir.
Orta Asya ilerinden Macaristan ovalarna kadar yaylmfl olan Kuman-Kpak-
larn dili Trke iinde mhim yer tutar; Kuman-Kpaklarn konufltuu dil Orta
Trkesi oluflturur. Kuman-Kpaklarn en mhim hatras, 1303 ylnda Krmda
bir talyan tccar ve misyoneri tarafndan yazlan Ltince, Farsa, Kuman-Kpak-
a Codex Cumanicus adl szlktr. Bu eser 2500 Kuman-Kpaka kelime ile n-
cilden tercmeler ve baz Katolik ilhileri iermektedir.
XI. yzylda Kuman-Kpaklar nerelerde ve nasl yaflyorlard? SIRA SZDE SIRA SZDE
5
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
zet
N
A M A
Avrupa Hun mparatorluunun tarih roln ve N
A M A
Bulgar devletlerinin dil-Ural ve Balkan tarihin-
1 etkilerini tanmlamak. 5 deki nemini tanmlayabilmek.
Asyada Byk Hun mparatorluu yklnca Or- Dou Avrupada nemli devlet kuran Bulgarlar,
ta Asyann batsnda younlaflan Trk kitleleri, nce Karadenizin kuzeyinde Byk Bulgar Dev-
birka asr iinde kalabalklaflnca otlak ve yer letini tesis ettiler. O yklnca bir ksm Kafkaslarda
darl yznden til nehrini geerek Dou Avru- kalp Balkarlar meydana getirdiler. Dier bir kol
paya geldiler. Germen kavimlerini yerlerinden til boyundan kuzeye karak Kazan civarnda til
oynatarak Kavimler Gn bafllattlar. 410lar- Bulgar Hanln kurdular ve XIV. yzyl ortalarna
da Tuna ve Orta Avrupaya yerleflerek byk bir kadar varlklarn srdrdler. 922de slam res-
imparatorluk haline geldiler. 434de bafla geen men kabul etmeleri sebebiyle ilk Mslman Trk
Attila, zamannn en byk devletleri Dou ve devletlerinden saylrlar. Ticarette zenginleflerek
Bat Romay bask altna ald ve Avrupa tarihin- ok deerli kltrel rnler meydana getirdiler.
de derin izler brakt. Onun lmnden sonra Balkanlara doru ilerleyen Bulgar grubu Tuna Bul-
halefleri devleti koruyamad. Arta kalanlar Kara- gar Hanln kurdu. Bizansla ok etkili savafl ve
denizin kuzeyinde larla karflarak Bulgarlar mey- barfl iliflkileri yafladklar gibi hanlar Kurum, stan-
dana getirdiler. bulu kuflatt. Onun yerine geen olu Ormurtag
N
devlete en parlak devrini yaflatt. Tuna Bulgarlar
Avarlarn Avrupa tarihindeki yerini deerlen- zamanla Slav ve Hristiyan nfusun iinde eriyip
A M A
2 dirmek. Slavlaflarak kendi kltrlerini kaybettiler.
N
Avarlar, Uar-Hunlarn bir koludur. Gk-Trk h-
kimiyeti Orta Asyay kaplaynca, 558 ylnda Kaf- Peenekler ve Uzlarn Avrasyadaki tarih rolleri-
A M A
kaslar ve Karadenizin kuzeyine geldiler ve 805 6 ni aklayabilmek.
ylna kadar Macaristan merkezli bir devlet kur- Peenekler, 860tan sonra til nehrini geerek Do-
dular. En meflhur hkmdarlar Bayan Kaandr. u Avrupaya ayak bastlar. 8 boy halinde yaflaya-
stanbulu kuflattlarsa da almay baflaramadlar. rak, herhangi bir devlet kuramamalarna ramen
Avrupa tarihinde birok kalc etki yaptktan son- ok genifl alanda 1090 tarihine kadar etkili oldu-
ra Franklar tarafndan ortadan kaldrldlar. lar. Ruslarn gneye inmelerini engelledikleri gibi
N
Bizans da skfltrdlar. Bazen onlara yardm etti-
Sabarlarn Kafkasyadaki tarih rollerini akla- ler. Bizans, Kumanlar Peeneklerin zerine sre-
A M A
3 yabilmek. rek ortadan kaldrtt. Peenekler Balkanlarda Ma-

Sabarlar Bat Sibiryadan gelip Kafkaslarn kuze- caristanda deiflik blgelere daldlar. Arkalarn-
yi ve gneyinde devlet kurdular. En bilinen h- dan gelen Uzlar da ayn kaderi paylafltlar.
N
kmdarlar Belek ve onun yerine geen dul efli
Boarktr. Bizans ve Sasanlerle denk bir mca- Kuman-Kpaklarn tarih nemini deerlen-
A M A
dele yrtmfller, stn savafl teknikleri ile mefl- 7 dirmek.
hur olmufllardr. rtifl nehri civarnda Kimeklerle baz dier boyla-
N
rn karflmas sonucu oluflan Kuman-Kpaklar,
A M A Hazarlarn Avrasya tarihindeki yerini aklamak. Orta Avrupadan Altaylara, Kazandan Msr ve
4
Hazarlar, Sabarlarn devamdrlar. Dier Trk Hindistana olan genifl bir sahada ve ayrca Kaf-
devletlerinden farkl olarak ticaret, flehir ve c- kaslarda, Azerbaycanda ve Anadoluda etkili ol-
retli ordular ile n plana kmfllard. Ama asl dular. Birok kavimle temas kurup farkl siyasi
flhretlerini Musevi dinine girerek yaptlar. Bi- oluflumlarda boy gsterdiler. Bugnk Trk
zansla genelde dost, Araplarla atflmal iliflkiler Dnyasnn nemli bir ksmnn temeli onlar ta-
kurdular. lk Rus knezliinin kurulmasna katk rafndan atld. Bir ksm Macarlarla karflt. Dier
saladlar. 630dan 1000 ylna kadar varlklarn bir ksm Romen Devletinin kurulufluna katk
srdrdler. saladlar.
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Hunlarn Avrupaya g et- 7. Afladakilerden hangisi til Bulgar hannn Abbasi
melerinin sebebi deildir? halifesine eli gndermesinin sebebi deildir?
a. in ve Wu-huan basks a. til Bulgarlarnn Mslman kltr dairesine gir-
b. Hsien-pi basks mifl olmalar
c. Otlak yetersizlii b. Hazarlara karfl kale kurmak iin yardm iste-
d. Nfusun kalabalklaflmas meleri
e. Bizansllarn hcumlar c. slam dinini retecek fakihlerin gnderilmesini
istemeleri
2. Attilann Bat Roma taht zerinde hak iddia etmesi- d. Cami yapm iin usta talep etmeleri
nin nedeni afladakilerden hangisidir? e. Ouzlara karfl askeri destek istemeleri
a. Prenses Honoria yznden
b. Dou Romann etkisinde kalarak 8. II. Justinianus 688de Bulgarlara karfl taarruza ge-
c. Aetiusa yardm etmek istedii iin mifl, Bulgarlar da onlar durdurabilmek iin Trakyaya
d. Galyay kendine balamak zorunda olduu iin kadar ilerlemifl ancak mparatorun ordusu nnden
e. Kendisine bal Gotlar, talyaya gittii iin ekilmek zorunda kalmfltr. Afladakilerden hangisi bu
olaydan sonraki geliflme deildir?
3. Afladakilerden hangisi Sasanlerle birlikte Avarla- a. Bulgarlar, bir da geidinde, Bizans ordusunun
rn stanbul kuflatmasnn uzamasnn sonucu deildir? etrafn sararak imha etti.
a. Bulgarlarn Bizansa yardm etmesi b. Srgne gnderilen II. Justinianus, Asparuhun
b. Avarlarn zayflamas halefi olan Tervel Handan yardm istedi.
c. Sasanlerin g kaybetmesi c. Bulgarlar Bizansn i ifllerine karflma imkan
d. Avarlarn Macaristanda younlaflmas buldular.
e. Bulgarlarn Avarlara karfl ayaklanmas d. II. Justinianus 705te Tervel Hann destei ile
ikinci defa Bizans tahtna kt.
4. Sabar ad dilbilimciler tarafndan afladakilerden e. Bulgarlar stanbulu kuflattlar.
hangisiyle aklanmaktadr?
a. Ana kitleden ayrlan 9. Afladakilerden hangisi Peenek-Bizans iliflkilerinin
b. Srekli g eden sonucu deildir?
c. Yolu takip eden a. Peeneklerin Bizanstan kumafl, baharat, boya,
d. Gezen Adam ss eflyas ve mcevherat alp, karfllnda bal
e. Sapan, yol deifltiren mumu, tutkal ve kymetli deriler satmalar
b. Peeneklerin Anadoluya yerlefltirilmeleri
5. VII. yzylda Hazar-Bizans dostluunun pekiflmesi- c. zmir Beyi akann stanbulu zapt etmek zere
nin temel sebebi afladakilerden hangisidir? Peenek baflbularyla anlaflmas
a. Museviliin Bizanstan gelmesi d. Kumanlarn, Peeneklere ait sahalar iflgal et-
b. Arap ordularnn Kafkaslara dayanmas meleri
c. Ticaretin gelifltirilmek istenmesi e. Bizansllarn Kumanlar Peeneklere saldrtmas
d. Hazarlarn Hristiyan olmak istemeleri
e. Bizansllarn stanbulda Hazar modas bafllat- 10. Kpak genlerinin para karfllnda n Asyann
mak istemeleri zengin lkelerine gnderilmesi afladakilerden hangi-
sini gstermektedir?
6. Afladaki ifadelerden hangisi Hazar-Rus iliflkileri ile a. slam dininin Karadeniz kuzeyinde etkili olduunu
ilgili deildir? b. Grclerin Kpaklar srekli skfltrdn
a. skandinavya-Bizans ticaret yolu geliflti. c. Kpaklarn sayca kalabalk ve ekonomik a-
b. Kiev flehri kuruldu. dan zor durumda bulunduunu
c. lk Rus knezleri Hakan unvann kullandlar. d. Kpak byklerinin Msr ve Suriyeye gelmek
d. Ruslar Kiev blgesine geldiler. istediklerini
e. Bizansllar, Ruslar kendi taraflarna ektiler. e. Moollarn Kpaklara ok ar darbe indirdiini

1. e Yantnz yanlfl ise, Avrupa Hunlar konusu- Sra Sizde 1
nu yeniden gzden geiriniz. Hunlar, Kavimler Gne yol amalar sebebiyle bu-
2. a Yantnz yanlfl ise, Avrupa Hunlar konusu- gnk Avrupann etnik flekillenmesinde etkili oldular.
nu yeniden gzden geiriniz. Savafl ve barfl iliflkileri dolaysyla edebiyat sahasnda
3. a Yantnz yanlfl ise, Tuna Bulgar Devleti ko- destan ve efsanelere konu olacak edebi tesirler brakt-
nusunu yeniden gzden geiriniz. lar. Onlarn sayesinde Avrupa bozkr sanatn ve klt-
4. e Yantnz yanlfl ise, Sabarlar konusunu yeni- rn tanmfl oldu. Bat Roma mparatorluunun tarihe
den gzden geiriniz.. karflmasnda ve talyaya yabanc kavimlerin yerleflme-
5. b Yantnz yanlfl ise, Hazarlar konusunu yeni- sinde rolleri oldu. Hun ordusunun gl yaps Ortaa
den gzden geiriniz. boyunca Avrupa milletlerinin hafzasnda yer etti.
6. e Yantnz yanlfl ise, Hazarlar konusunu yeni-
den gzden geiriniz. Sra Sizde 2
7. e Yantnz yanlfl ise, til Bulgarlar konusunu Avarlar 558 ylnda Bizansa eliler gndererek, toprak-
yeniden gzden geiriniz. larnda yerleflmek iin bir blge talep ettiler. Ayrca Bi-
8. e Yantnz yanlfl ise, Tuna Bulgar Devleti ko- zans snrlarn korumak ve bu hizmet karfllnda da
nusunu yeniden gzden geiriniz. bir miktar vergi almak talebinde bulundular.
9. d Yantnz yanlfl ise, Peenekler konusunu ye-
niden gzden geiriniz. Sra Sizde 3
10. c Yantnz yanlfl ise, Kpaklar konusunu yeni- Sabarlar, VII. yzyln ortalarnda Hazar Devletinin ku-
den gzden geiriniz. ruluflunda yer aldlar. Hazar topluluklar arasnda nem-
li bir yer tutan Belencer ve Semender boylar Sabarlara
dayanmaktadr.
Sra Sizde 4
Hazar ordusunda hizmet eden Harezmli cretli askerle-
rin cretlerinin denememesi ve dier huzursuzluklar
devleti sarst. Ayrca, Peenek hcumlar Harezm-til ti-
caret yolunu tehlikeye soktu. Ruslar Kuban blgesine
kadar ilerlediler ve bu blgeyi yama ettiler. Afla Sir-
derya evresindeki Trk kavimleri arasndaki kaynaflma
neticesinde Hazar Hakanl iyice sarsld. 965 ylnda
Rus prensi Svyatoslav, Don nehri boyu ile Kuban bl-
gesindeki Tama Tarhan flehrini iflgal etti. Bundan bafl-
ka, Kuman-Kpaklar Hazarlarn Harezm ve Trkistan
ile balantlarn keserek onlarn ticari faaliyetlerini en-
gellediler.
Sra Sizde 5
Bu dnemde Kuman-Kpak lkesi 5 ksm hlinde idi:
Orta Asya, Yayk-Volga, Don-Donets, Afla Dnyeper
ve Tuna. Buralarda ayr gruplar hlinde, kendi baflbu-
lar idaresinde yaflyorlard.
Bafltav, fi. (1941). Sabir Trkleri, Belleten, V/17-18,
Ankara, s. 53-99.
Dunlop, D. M. (2008). Hazar Yahudi Tarihi, stanbul:
Selenge Yaynlar.
Kafesolu, . (1987). Trk Mill Kltr, stanbul: Bo-
azii Yaynlar.
Kurat, A. N. (1992). Karadeniz Kuzeyindeki Trk Ka-
vimleri ve Devletleri, Ankara: Muray Yaynlar.
______. (1937). Peenek Tarihi, stanbul: Devlet Bas-
mevi.
Rasonyi, L. (1988). Tarihte Trklk, Ankara: Trk Kl-
trn Arafl. Ens. Yaynlar.
______. (2006). Dou Avrupada Trklk, stanbul:
Selenge Yaynlar.
ORTA ASYA TRK TARH
5
Amalarmz
N
N
Trkistan corafyasn genel hatlaryla tanmlayabilecek;
N
Mool mparatorluunun kuruluflunu aklayabilecek;
N
Moollarda devlet ynetimini aklayabilecek;
N
Harezmflahlar mparatorluunun yklfl nedenlerini kavrayabilecek;
aatay Hanlnn bir devlet olarak kuruluflundan itibaren karfllaflt temel
sorunlar deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trkistan Moollar
Mvernnehr Harezmflahlar
Harezm aatay Hanl
in Posta Teflkilat
Cengiz Kaan Pax Mongolica
indekiler
CORAF MEKN OLARAK

TRKSTAN
Orta Asya Trk Mool stilas MOOL MPARATORLUU (1206-
Zamannda 1259)
Tarihi Trkistan HAREZMfiAHLAR (1097-1231)
AATAY HANLII (1227-1370)
Mool stilas
Zamannda Trkistan
CORAF MEKN OLARAK TRKSTAN

Trkistan, Trklerin yaflad yer anlamnda olup Bat Trkistan ve Dou Trkis-
tan olarak iki ksmdan oluflur. Trklerin en eski yaflam alanlarndan biri olan Ba-
t Trkistan, Hazar Denizinin dousundan bafllayp bugnk Trkmenistan, zbe-
kistan, Tacikistan, Krgzistan, Kazakistan ile kuzey Afganistan (buras Afgan Tr-
kistan olarak da bilinir) topraklarn iine alr. Bat Trkistanda iki nemli yerle-
flim blgesi dikkat eker. Bunlar Harezm ve Mvernnehrdir.
Harezm, Aral Glnn gneyinde, bu gle dklen Amu-Derya (Ceyhun)
Nehrinin afla mecras boyunca uzanr. Pitnak flehrinden bafllayan blgenin bat-
snda Kara-Kum l, dousunda ise Kzl-Kum l vardr. Bu iki ln varl
Harezm iin doal engel vazifesi grmfl ve onu dfl istilalara karfl korumufltur. En
nemli flehirleri Grgen (rgen), Hive, Kat, Vezir ve Hezaresbdir. Mvern-
nehr nehrin tesi anlamna gelir. Burada nehirden kast Amu-Derya Nehridir.
Blge bu nehrin orta ve yukar mecrasnn dousundaki topraklardr. En nemli
flehirleri Buhara ve Semerkanddr.
Yine Trklerin en eski yurtlarndan biri olan Dou Trkistan, bugn in Halk
Cumhuriyetinin batsnda yer alr ve burada byk oranda Uygur Trkleri yaflar.
inlilerin yeni topraklar anlamna gelen Sinkiang (Sincan) ismini verdii blge, ta-
rih iinde Kaflgarya veya Altflehr olarak da anlmfltr. En nemli flehirleri Yarkend,
Kaflgar, Aksu ve Urumidir.
Harita 5.1
Cengiz Hann in
ve Harezmflah
mparatorluunu
istilalar
Kaynak: Robert
Marshall, Doudan
Ykselen G:
Moollar, stanbul:
1996.
MOOL MPARATORLUU (1206-1259)

Bugnk Moolistan, Orta Asya, Tibet, Afganistan, ran, Irak, Ermenistan, Grcis-
tan, Azerbaycan ve Ukraynann tamamyla; Sibirya, Rusyann Avrupada kalan
topraklar, Trkiye ve inin bir ksm bu imparatorluun hkimiyeti altna girmifl-
tir. Byle byk bir imparatorluun kurucusu, sradan bir kabile liderinin olu ola-
rak dnyaya gelen Temuindir. ocukluunda ve genliinde yaflad olaans-
t zorluklara ramen kendisinden yzyllarca sz ettirecek bir imparatorluu ve bu-
nun yan sra ynetim anlayfln oluflturmay baflarabilmifltir. Bundan baflka onun za-
manna kadar tarih kaytlarda pek de nemli bir yer iflgal etmeyen Moollar ken-
dinden en ok sz edilen halklardan biri durumuna getirmifltir.
Bir Lider Douyor

Borcigin boyundan Yesgey Bahadrn olu olan Temuin, bugnk kuzey Mo-
olistan topraklarnda bulunan Onon Nehri kysnda domufltur. Doum tarihi net
olmamakla birlikte, kaynaklarda 1155, 1162 ve 1167 yllarna iflaret edilmektedir.
Dokuz yaflna geldiinde babas Yesgey Bahadr, onu Ongirat (Kongrat) kabi-
lesinin lideri Dey-Seenin kz Brte ile niflanlamfltr. Kz istemeden dnerken, ba-
bas Tatarlar tarafndan zehirlenince Temuin ailesiyle yalnz kalmfl, kabilesi onu
Merkitler: XII. yzyln terk etmifltir. Bundan sonra, baflta Merkitler olmak zere evre kabilelerin sald-
ortasnda Selenga Nehrinin rlar nedeniyle zor gnler geiren Temuin, zellikle andas (kan kardefl) Camuka
afla mecrasnda yaflayan
bu Mool kabilesi Cengizin (Camuha)nn yardmyla ayakta kalmay baflarabilmifltir.
en nemli dflmanlarndan O dnemde orta Moolistan topraklarnda hkm sren Kerayit kabilesi lide-
biri olmufltur.
ri Turul (Ong) Hann himayesine giren Temuinin bir mddet sonra Camuka ile
Kerayitler: Merkit aras bozulmufltur. Her ikisi de Moollarn tek hkmdar olmak isteyince birbiri-
kabilesinin gneyinde
yaflayan bu kabilenin lerinden ayrlmfllar; Temuin de kendisini destekleyenler tarafndan 1196 ylnda
liderleri Nasturdir. lider seilmifltir.
Kurultay: Kaan seimi,
1206 ylna kadar Temuin evresindeki kabileleri idaresine almfltr. Tayciutlar,
sefer planlama ve ganimet Tatarlar, Naymanlar, Merkitler ve Kerayitleri kendisine tabi klp andas Camukay or-
paylaflmnn yapld byk tadan kaldran Temuin, bu ylda Onon Nehri kysnda dzenlenen bir kurultayla
toplant.
btn Trk ve Mool kabileleri tarafndan kaan seilmifl ve Cengiz adn almfltr.
Resim 5.1
Cengiz Kaan.
Kaynak:
http://en.wikipedia.
org/wiki/Genghis_K
han
5. nite - Mool stilas Zamannda Trkistan 83
Kaan Cengiz
Cengiz, kaan seilince kendisine tbi kabileler arasnda bir dzenlemeye gitmifl,
SIRA SZDE SIRA SZDE
onlar onlu sisteme gre blerek aslnda Asyann daha nce yabanc olmad
bir sistemi yeniden uygulamaya koymufltur. Kariyerinin ilk yllarndan itibaren ya-
nndan ayrlmayan ve ona hep destek olanlara nker (Mool hkmdarlarnn
D fi N E L M yol- D fi N E L M
dafl, en yakn grevlileri) unvann vermifl ve onlar dllendirmifltir. Uygur ktip-
ler tayin ederek ocuklarna okuma-yazma retilmesini emretmifl, bu geliflme Uy-
S O R U S O R U
gur-Mool alfabesinin bafllangc olmufltur.
Gnmzde meritrokrasi olarak tanmlanan bu anlayflta Cengiz Kaan D Kdevlet

K A T sekinleri- DKKAT
ni (yneticilerini, ileri gelenlerini) soylu olufllarna gre deil, sahip olduklar temel nite-
liklere ve deerlere bakarak yaratmfltr. Zaten andas Camuka ileSIRA anlaflamadklar en
N N
SZDE SIRA SZDE
nemli mesele bu olmufltur. Camuka, soylu olmayan birinin st ynetim organlarnda g-
rev almasna karfl karken Cengiz soya hi dikkat etmemifltir.
Seferler
Kurultaydan sonra Cengiz Kaann lke snrlarn geniflletme siyasetini izlemesi
kanlmazd. Yeni imparatorluun varln srdrebilmesi iin K ganimete
T A P ihtiyac K T A P
vard. Eer kendisine destek verenler ve tbi olanlarn beklentilerini karfllamazsa
bu durum ynetiminin sonunu getirebilir, en azndan konumunun zayflamasna
neden olabilirdi. TELEVZYON TELEVZYON
Moollarn kaan iin geniflleme zengin tarm lkeleri olan ana merkezden
olufluyordu. Bunlardan ilki in olup burada Tangut (kuzeybat in), Kin (kuzey
in) ve Song (gney in) hanedanlar hkm srmekteydi. kinci merkez Kara-Hi-
NTERNET NTERNET
taylarn hkm srd Dou Trkistan, nc nemli merkez ise bat tarafnda-
ki Harezmflahlar mparatorluuydu. Bu blgeler yeni kaan iin nemli dfl-
man ve ayn zamanda hedefti.
Cengiz Kaann devletini bytmek iin hedef ald merkez nerelerdir?

SIRA SZDE SIRA SZDE
1
in Seferi
nce Tangutlar zerine ynelen Cengiz Kaan onlar sorun Dolmaktan fi N E L M karnca D fi N E L M
(Tangutlar kesin olarak Mool hkimiyetine ancak 1227 ylnda alnabilmifltir), ar-
tk onun iin kuzey in yolu almflt. Dzenledii aknlarlaS Kin O R Umparatorlu- S O R U
unun baflkenti Pekini iflgal etti. Pekinin fethi Cengiz Kaana nceki zaferlerin-
den elde ettii itibardan daha fazlasn kazandrd.
DKKAT DKKAT
Kin mparatorluuna son bir darbe vurup tamamen ortadan kaldrma aflamas-
na gelmiflken, Cengiz Kaan byle yapmad ve 1217 ylnn Eyll aynda in iflle-
N N
rini generallerinden Mukaliye devrederek ona bir tanma brakt SIRA ve SZDE Moolistana SIRA SZDE
Tanma (Tamma): Gebe
dnd. Mukali, Kin topraklarna seferler dzenlemeye devam etti. garnizon birlii, asker
zelliinin yan sra bir
AMALARIMIZ kabile federasyonu olup
AMALARIMIZ
Dou Trkistan Seferi sosyal nitelii de vardr.
Cengizin Kin mparatorluunu tamamen kertmeden ynn batya evirmesini
temelde sebebe balayabiliriz. Bunlar, Moollarn himayesine K T girmifl
A P kabileler K T A P
ile Dou Trkistanda hkm sren Nayman Kabilesine mensup Klgn de
iinde yer ald baz sorunlar, Moollarn bat ynnde sefer dzenleyebilecek
g ve kudrete ulaflmas ile bat lke ve blgelerinin zenginliidir.
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
Klg, Dou Trkistana gelerek burada hkm srmekte olan Budist Kara-
Hitay Devletine snmfl, bu devletin hkmdar tarafndan iyi muamele grmfl,
hatta onun kzlarndan biriyle evlenmiflti. Ancak ksa srede glenip evresine
Nayman ve Merkit kabilelerini alan, ayrca Muhammed Harezmflahn desteini de
elde eden Klg bir darbeyle taht ele geirdi. lkede sert bir ynetim sergiledi-
i gibi evre blgelere seferler dzenleyip bu blgeleri bask altna ald. Seferlerin-
den biri de Almalk blgesine olmufl, burann yneticisi Cengiz Kaann himaye-
sinde olduu halde onu ldrtmflt. Bu geliflme Mool imparatorunun mdaha-
lesini gndeme getirdi. En byk komutanlarndan Cebe Noyan Dou Trkistan
seferine memur eden Cengiz Kaan, onun emrine 20.000 kiflilik bir ordu verdi. Ce-
be Noyan, Klg yenilgiye uratt gibi ele geirdii pek ok flehirde eski h-
kmdarlarndan eziyet gren Mslman halk tarafndan kurtarc gibi karflland.
1218 ylnda tamamlanan bu fetih hareketiyle, Kaflgar, Isk-Gl evresi, u ve li
vadileri Mool idaresine girmifl oldu.
SIRA SZDE Cengiz Kaann

SIRA Dou
SZDE Trkistan seferinin grnrdeki sebebi nedir?
2
Harezm Seferi
D fi N E L M D kurulan
fi N E L M Harezmflahlar mparatorluu, 1218 ylnda en parlak dnemi-
1097 ylnda
ni yaflyordu. Merkez topraklar Amu-Deryann mecras boyunca Aral Glnn
S O R U gneyinde yer S O alan
R U Harezmde kurulan imparatorluun baflkenti Grgenti. 1218
ylna kadar, Kara-Hitay Devleti, Harezmflah Muhammed ile Cengiz arasnda pay-
lafllmfl, bylece komflu olunmufltu. ki imparatorluk arasnda eliler gidip gelmifl,
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE
dostluk iliflkileri kurulup ticaretin gelifltirilmesi karar alnmflt.
Her Trk imparatorunun hedefi olan ini fethetmeyi Cengiz Kaann baflar-
N N
SIRA SZDE mas ve onun SIRAok SZDE da kuvvetli olmadna dair yanlfl istihbarat raporlar, Muham-
med Harezmflahn Moollara karfl tavr almasnda baflat etkenler olmufltur. 1218-
1219 kflnda Cengiz Kaana ait 450 kifliden oluflan bir ticaret kervan Harezmflah-
AMALARIMIZ
S O R U
AMALARIMIZ
lara bal Otrar S O Rvalisi
U nalck tarafndan yamalanmflt. Baz kaynaklara gre vali-
nin agzll, baz kaynaklara gre ise kervanda casuslar olduunu ileri srme-
K D KT KAA TP si valiyi byleK D KTbir
K A Tharekete
P sevk etmifltir. Casusluk meselesinde vali muhtemelen
haklyd. nk Mool kaan komflusunun gcn renmek istiyordu. Neden
her ne olursa olsun kervandaki mallara el konulmufl ve Cengiz Kaana haberi
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
TELEVZYON ulafltran biri
T E L Edflnda
V Z Y O N herkes ldrlmflt. Durumu renen Mool imparatoru,
soukkanlln koruyarak Muhammed Harezmflaha bir elilik heyeti gndermifl
AMALARIMIZ ve valinin AMALARIMIZ
kendisine teslimi ile yamalanan mallarn iadesini istemiflti. Ne var ki,
kaann istei yerine getirilmedii gibi gnderdii elilerden biri de ldrlmflt.
NTERNET NTERNET
K T A P Cengiz Kaann
K T Harezm
A P seferinin nedenleri hakknda ayrntl bilgiyi H. Ahmet zde-
mirin Mool stilas (stanbul, 2005) kitabnn birinci blmnde bulabilirsiniz.
TELEVZYON Harezmflahlar
T E L E V Z Yimparatorunun
ON bu hareketi geri dnlmez geliflmelere sebep ol-
mufltur. Cengizin sefer dzenlemesi artk kanlmazd. stelik Muhammed Ha-
rezmflahn uluslararas hukukta dokunulmaz olan tacir ve elileri ldrmesi onu
haksz konuma dflrmflt. Sonunda Cengiz, byk bir ordu hazrlayp Harezm-
NTERNET NTERNET
flahlar seferine kt.
Anayurdundan ok uzakta ve olduundan daha gl zannettii Harezmflahla-
ra dzenleyecei sefere ok iyi hazrlanan Cengiz Kaan, fetih hareketinde in se-
feri tecrbelerini kulland gibi, sefer sonunda elde ettii inli uzman ve savafl
tekniklerinden de yararlanmfltr. Buna karfllk Muhammed Harezmflah byk bir

imparatorlua sahip olmasna ramen onun egemenlii lkenin pek ok yerinde
SIRA SZDE SIRA SZDE
daha yeni salanmfl, ancak tam anlamyla pekiflmemiflti. Ayrca, Cengiz Kaan bir
meydan savafl ile karfllamak yerine ordusunu imparatorluk flehirlerine datp
blge savunmas fleklinde strateji gelifltirmiflti. nk ordusunun
D fi Moollar
NELM ile bir D fi N E L M
meydan savaflnda baflar kazanacana inanmyordu. Nedeni, ordusunun byk
oranda cretli askerlerden oluflmasyd. Orduyu oluflturan Trk ve Tacik gruplar
S O R U S O R U
birbirine rakiplerdi ve aralarnda ekiflme vard.
Muhammed Harezmflahn annesi Terken Hatun da aslnda nemli bir D K faktrdr.

KAT Asker DKKAT
zerinde nfuza sahip annesiyle arasnn ak oluflu ordusuna gvenememesinin bir dier
nedenidir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Ordusunu e ayrp koldan Harezmflahlar mparatorluunun zerine yr-

yen Cengiz Kaan, Otrar flehrinden bafllamak zere imparatorluk flehirlerini birer
birer ele geirdi. Mesela, bu flehirlerden Buhara fiubat 1220, Semerkand Mart 1220,
baflkent Grgen ise Nisan 1221de teslim oldu. Mool fetih hareketi o kadar ani
ve fliddetli olmufltu ki, Muhammed Harezmflahn kuflatmaya uzun K T sre A P dayanaca- K T A P
n tahmin ettii flehirlerin birbiri ardna ksa srede dflmesi onun direncini kr-
mfl ve kamasna neden olmufltur. Sonunda, Hazar Denizinde snd bir adada
kederinden lmfltr. Olu Celleddin Harezmflah, MoollaraT Ekarfl
L E V Zksm
Y O N baflarlar TELEVZYON
kazansa da, o da tutunamamfl ve Austos 1231de ldrlmfltr.
Cengiz Kaan, istila hareketine neden Otrar flehrinden bafllamfl olabilir?

SIRA SZDE SIRA SZDE
NTERNET 3 NTERNET
D fi N E L M ResimD 5.2
fi N E L M
Cengiz Kaan
S O R U Buharay eleS O R U
geirdikten sonra
flehir halkn dflar
DKKAT
kard. HerDbirinin
KKAT
yanna bir Mool
askeri vererek
deerli mallarn
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
getirmelerini
emretti.
Kaynak: Don
Nardo, Genghis
Khan and the
Mongol Empire,
K T A P
Gale, 2010.K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
Trkistann istilasndan sonra Cengiz Kaan, daha batdaki blgeler hakknda

bilgi edinmek amacyla bir keflif seferi tertip ettirmifltir. I. Deflt-i Kpak Seferi ola-
rak da anlan bu seferin komutanlna iki nl generali, Cebe ve Sbtey, atan-
mfltr. Kuzey ran zerinden, Hazarn evresi boyunca kuzeye ilerleyen ordu 1223
ylnda bugnk Ukrayna topraklarnda, Kalka Nehri kenarnda mttefik Kpak-
Rus ordusuyla savaflmfl ve onlar yenilgiye uratmfltr. Bu zaferle Dou Avru-
pann fethi gndeme gelmifltir.
Cengiz Kaandan Sonra Mool mparatorluu

Cengiz Kaan, Harezmflahlardan sonra Tangutlar zerine dzenledii sefer srasn-
da 1227de lmfltr. Onun lm zerine en kk olu Tuluy imparatorluun
Naip: hkmdarn olmad naibi olmufl, 1229 ylnda tamamlanan kurultayda ise kaanla Cengizin nc
dnemde imparatorluu olu gedey (1229-1241) seilmifltir.
yneten kifli.
gedey ok hassas bir dnemde kaan seilmiflti. nk baflkent Karakuruma
uzak yerlerin fetihleri ok yeniydi ve savafllan devletler kaybettikleri topraklar ge-
ri almak iin harekete getikleri gibi i karflklklar da ortaya kmflt. Gl bir
ynetim ortaya koyan gedey, bu sorunlarn stesinden geldii gibi idare dzeni-
ni de salamlafltrmfltr. Onun dneminin en nemli geliflmesi Dou Avrupada
imparatorluun genifllemesine imkn salayan II. Deflt-i Kpak Seferi (1229-
1242)dir. Yeni kaan dneminde bat ynnde genifllemenin yan sra, gney in
ve Ortadou ynnde de seferler dzenlenmifltir.
gedeyin lmnden sonra imparatorlukta yeni kaann seimi uzun srd.
Ara dnemde naiplii, len kaann hanm Trekene Hatun yapt. gedey zama-
nnda olduka glenen merkez idare, belirsizliin olduu ara dnemde byk
yara ald. Hanedann en by olan Altn Orda han Batu da, II. Deflt-i Kpak Se-
feri srasnda anlaflmazla dflt gedeyin olu Gykn yeni kaan seilme-
sine engel olmaya alflt. Bylece hanedan yeleri arasnda ilk atlak ortaya k-
mfl oldu. Ancak, sonuta Gyk (1246-1248) yeni kaan seildi.
Sadece on sekiz ay kaanlk yapabilen Gyk, kaynaklarda sert ve zeki, bunun
yan sra da aksi ve hasta biri olarak tasvir edilir. Kaan seiminde kan skntlar
nedeniyle gvenliini garanti altna almak amacyla Gyk idare merkezini Kara-
kurumdan babasnn hissesi olan mil Nehri kysna taflmfltr. Babas dneminde
gney inde hkm sren Song Devleti (960-1279), Irakta bulunan Abbas Hali-
felii (750-1258) ve randaki smailler (1090-1271) zerine dzenlenen seferleri
devam ettirdi. Batu Han zerine tahmin edilen bir sefer hazrl srasnda hastala-
narak Nisan 1248de ld.
SIRA SZDE Gykn devlet

SIRA merkezini
SZDE deifltirmesinin nedeni nedir?
4
Yeni kaan seilinceye kadar imparatorlua Gykn hanm Oul Kaymfl na-
D fi N E L M
iplik yapt.D Ara
fi Ndnemde
ELM Batu Hann desteini kazanan Tuluyun olu Mngke
(1251-1259)nin kaanl kesinleflince aatay ve gedey hanedanlarna mensup
S O R U olanlar (flehzadeler)
S O R U buna fliddetle itiraz ettiler. mparatorluun st dzey yetkili-
lerinden de Mngkeye karfl tavr almas imparatorlukta merkez ynetime byk
g kaybettirdi. Mngke kendisini istemeyenleri ortadan kaldrarak sorunu z-
DKKAT DKKAT
mek zorunda kald. Kaanlna karfl kan devlet ileri gelenlerinden ounu l-
drtt. Cengiz hanedanna mensup olanlarn bir ksm ldrld, bir ksm srg-
N N
SIRA SZDE SIRAbir
ne gnderildi, SZDE
ksm ise kaanlk merkezinde gzetim altnda tutuldu. Sonunda
Mngke 1251 ylnda kaan seildi.
K T A P K T A P
Onun dneminde Kore, gney in, Tibet, Irak ve ran bafllca sefer gzergh-
lar olmufltur. Kaann kardefli Kubilay gney in; dier kardefli Hlagu ran ve
Iraka baflarl seferler gereklefltirmifllerdir. Ne var ki, imparatorluun son kaan
olan Mngke 1259 ylnda in seferi esnasnda lmfltr.
Ondan sonra Tuluyun drt olundan ikisi olan Kubilay ve Ark-Buka arasnda
kaanlk iin atflma yaflanmfl, Ark-Buka baflkent Karakurumda kaan ilan edi-
lirken Mool ordusunun desteini arkasna alan Kubilay ise Pekin (Hanbalk)de
kaan olmufltur. Bylece Mool mparatorluunda ayn anda iki kaan ortaya k-
mfltr. ki kardefl arasndaki mcadele drt yl srmfl, sonunda Kubilay kazanan
taraf olmufltur. Ne var ki, onun kaanl baflta Altn Orda olmak zere dier han-
lklar tarafndan kabul grmemifltir. Bu nedenden tr Mool mparatorluunun
sona erdiini sylemek mmkndr. Artk Deflt-i Kpakta Altn Orda, Mvern-
nehr ve Dou Trkistanda aatay Hanl, randa lhanllar ve inde de Yan
Hanedan Mool mparatorluunun ardllar olarak hkm srmfllerdir.
Moollarda Devlet Ynetimi

Cengiz Kaana kadar bir orman kavmi olan ve tarih kaytlarda pek de bahsedil-
meyen Moollar, onunla birlikte en ok sz edilen halklardan biri olmufllardr.
Cengiz Kaann neredeyse sadece kendisine ait olan bu baflars bir halk dnfl-
trmfl ve Asya tarihinin grd ilk en byk kara imparatorluunun kurulmas
ile neticelenmifltir. Peki, byle bir imparatorluun teflkilat nasld?
Cengiz Kaan Borcigin Boyu (obok)nun bir paras olan Kiyat Klan (yasun)na
mensuptu. O ve nesli imparatorlukta tek ynetici aile olarak kabul edilmifl, XIX.
yzyln bafllarna kadar onun soyundan olmayan biri Orta Asyada kurulan devlet-
lerde iktidara gelememifltir. Timur gibi gl liderler dahi kendilerini kaan ilan et-
mekten ekinmifller, yanlarnda kukla da olsa Cengiz Kaan soyundan birini bu-
lundurmak zorunda hissetmifllerdir. Kaynaklarda bu durum hanbaz (han oyuncu-
luu) olarak ifade edilmifltir.
Hanbaz nedir? SIRA SZDE SIRA SZDE

5
Cengiz, 1206 kurultaynda kaan unvan almfl ve ondan sonra btn ardlla-
r bu unvan kullanmfllardr. mparatorluk hanedann ortak mal kabul edilmifltir.
Ynetici aile ak kemik, hanedan dflndan olan en st devlet grevlileri de dhil
olmak zere btn halk (tebaa) ise kara kemik olarak ifadelendirilmifltir.
S O R U Yeni S O R U
kaan, Cengiz evlad olmak kaydyla kurultayda seilmifltir.
Nker terimi bafllangta, Cengizin daha kklnden itibaren yannda bu-
DKKAT DKKAT
lunmufl, ona koflulsuz destek vermifl ve kariyerini elde etmede etkin rol stlenen
kifliler iin kullanlmfltr. Bu kifliler Cengizin kaan seilmesinden sonra devletin
N N
siyas-asker brokrasisinde nemli grevlere getirilmifllerdir. SIRANe var SZDE ki, bu terim SIRA SZDE
daha sonraki yzyllarda anlam kaymas yaflamfl ve sradan askerleri ifade etmek
iin kullanlmfltr. AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Kaan birden fazla efl alabilirdi; ama ilerinden biri bafl hanm olurdu. Kaan-
lar efllerini genellikle kendi klanlarnn dflndan almfllardr. En ok tercih edilen
ise Cengizin de eflinin bal olduu Kongrat kabilesidir. K T A P K T A P
Hanmlar kaanlarn, hem hayatta iken, hem de ldkten sonra otalarnn
bekisiydiler. Kurultaylara katlrlar; hatta zaman zaman yeni imparator seilinceye
kadar naiplik vazifesini stlendikleri de olurdu. Ayn zamanda T E Llfl
E V Z Y(tmar)
ON sahibi TELEVZYON
de olup bu lflten elde edilen kazancn kullanm hakkna sahiplerdi.
NTERNET NTERNET
Cengiz Kaan, kendisine tbi kabileleri yeniden organize ederek hem tebaas
iinde tek ortak paydann kendisi olmasn salamfl, hem de bu sistemi ordusunun
da temeli haline getirmifltir. Onluk sistem (10, 100, 1.000, 10.000) ad verilen bu
uygulama ile gl bir idari ve asker dzen oluflturmufltur.
Moollarn baflka lke veya toplulua sefer dzenlemelerini temelde nede-
ne balayabiliriz: 1) Cengizin atalarna yaplan saldrlarn intikamn almak; 2)
Moollarn dflmanlarn himaye edenleri cezalandrmak; 3) Mool elilerini ld-
renlerden hesap sormak.
Tbi olan yneticinin Moollara yedi flart yerine getirmesi gerekirdi: 1) saraya
gelip ballk bildirmesi, 2) kardefl veya olunu rehin olarak gndermesi, 3) nfus
saym yapmas, 4) savafl zamannda asker gndermesi, 5) vergi demesi, 6) Mo-
Darugac: Tbi krallklarda ol darugac atanmasn kabul etmesi, 7) Yam (posta) teflkilatnn kendi toprakla-
yerel yneticileri kontrol rndaki gereksinimlerini karfllamas.
etmek iin Moollar
tarafndan kullanlan Yerel (eyalet) ynetimler iin darugac atanrd. Onlarn vazifesi vergi topla-
mfettifl, deneti. mak, asker salamak ve yerel memurlar ile soylular arasnda ortaya kan anlafl-
mazlklar zmekti. Darugaclar genelde Mool taraftar Trk yneticiler arasn-
dan seiliyordu. Trkistan flehirlerinin idaresi ise Cengiz Kaandan itibaren do-
rudan merkeze bal olmak zere Yalava ailesi aracl ile gereklefltirilmifltir.
Mahmud Yalava ve ondan sonra bu greve gelenler genel vali sfatyla kaana
karfl sorumlu olmufllar ve burann vergilerini de dorudan baflkent Karakuruma
gndermifllerdir.
SIRA SZDE DarugacnnSIRA

grevleri
SZDE nelerdir?
6
Mool mparatorluunda nfus saym ilk kez Cengiz Kaan tarafndan 1206 y-
D fi N E L M D fi ve
lnda yaplmfl N E Lbtn
M nfus hane halk erevesinde Kke Debterde kayt altna
alnmfltr. Cengiz Kaan 1225 ylnda yeniden nfus saym yaptrmfltr. mparator-
S O R U luk topraklar S Ogeniflledike
R U nfus saymnn yenilenmesi gerekmifltir. Bu amala,
mesela, 1233 ylnda kuzey inde, 1240larda Rusyada nfus saym yaplmfltr.
Btn imparatorluu kapsayan nfus saym ise ilk kez Mngke Kaan zamannda
DKKAT DKKAT
1252 ylnda yaplmaya bafllanmfl, 1258 ylna kadar ancak tamamlanabilmifltir.
N N
SIRA SZDE Gndelik Yaflam
SIRA SZDE
Mool mparatorluunun merkez konumundaki Asya (bugnk Moolistan
topraklar) blgesinde iklim flartlarnn elveriflsizlii nedeniyle tarmla neredeyse
hi urafllmamfl, savafl veya yama sonucu elde edilen ganimet haricinde halkn
ana geim kayna hayvanclk olmufltur. Dolaysyla, hayvanlar iin otu bol olan
K T A P
yerler keflfetmek
K T A P
ve oralara g etmek en nemli meselelerden biri olmufltur. Bu
yzden hayat tarz kanlmaz olarak gebeliktir. Hayvanlarn yaylak ve kfllak ol-
mak zere iki merkez arasnda yl iinde srekli hareket ettirmifllerdir. Koyun ve
TELEVZYON
at, beslenen en nemli hayvanlar olup gebeler onlarn etinin yan sra, st (ie-
TELEVZYON
cek), yn ve deri (elbise) ile dflksndan (snma) da yararlanmfllardr. Ayrca hay-
vanlar ulaflm amal deerlendirdikleri gibi deiflim arac olarak da kullanarak
yerleflik topluluklar ile ticaret yapmfllardr. Para kullanm ise Cengiz Kaann l-
NTERNET mnden ok N Tksa
E R N Esre
T nce uygulanmaya bafllamfltr.
SIRA SZDE Gebeler iin

SIRAhayvancln
SZDE nemini belirtiniz.
7
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

Yasa
Cengiz Kaan ve nispeten ardllarnn yaymladklar yarlklar, kurallar ve uygula-
K T A P K T A P
malar zaman ierisinde Mool mparatorluunun bir eflit anayasas olmufltur.
1206 kurultaynda Trk ve Mool kabileleri tarafndan kaan seilince Cengiz bafl-
ta ordu ve idar ifller olmak zere eflitli alanlarda emirler verip uygulama biimle-
rini gstermifltir. Bu kararlar ve uygulanmadnda verilecek Tcezalar
ELEVZYON
yasa (yasak, TELEVZYON
jasak, zasak) olarak anlmfltr.
Mool kanunlarnn bir deerlendirmesi iin bkz. http://www.turkishstudies.net/sayi-

NTERNET NTERNET
lar/sayi2/1saadettin%20gomec.pdf
Yasaya Cengizden sonraki kaanlar dneminde baz eklemeler yaplarak kay-

da geirilmifl, ancak o tamamen yazl hale gelmemifltir. Mool mparatorluunun
ardllar devrinde yasa ile slam dininin uygulamalar olan fleriat atflmfl, Cengiz
soyundan gelen baz hkmdarlar yasa taraftar olurken bazlar fleriat taraftar ol-
mufllardr. Bazlar ise ikisinin birbirinin tersi olmadn ispat etmeye ve uzlafltr-
maya alflmfllardr.
Yam (Posta) Sistemi

gedey Kaan (1229-1241) dneminde profesyonelleflen posta teflkilat her 45
kmde bir posta istasyonu (menzil) oluflturulmasna ve yollarn bu ifl iin uygun ha-
le getirilmesine dayanr. Bu istasyonlardan yabanc eliler ile tccarlar yararland-
gibi asl ama imparatorluun iletiflimini hzl bir flekilde gereklefltirmektir. Ka-
andan gnderilen emirler ile ona ulafltrlmas gereken bilgileri taflyan habercile-
re kimin emriyle yolculuk yaptklarn belirten kimlik belgesi payza verilir, bu kim-
lii gsterdiklerinde ise onlar burada yedek at, yiyecek ve dinlenme imkn elde
ederlerdi.
Resim 5.3
Habercilerin
tafld bronzdan
yaplmfl payza
rnekleri.
Kaynak: Robert
Marshall, Doudan
Ykselen G:
Moollar, stanbul,
1996.
Bu istasyonlarn iaflesi yam denilen evredeki halk tarafndan karfllanrd. Ay-

rca onlar kendi blgelerindeki kpr, geit ve kuyularn bakmndan da sorumlu
tutulabilirlerdi. Kubiri isimli bir vergi deyerek bu grevlerini finanse ederlerdi.
Yamlar denetleyen resm grevliler vard.
Pax-Mongolica
Mool Barfl olarak tercme edebileceimiz bu terim meflhur pek Yolu zerinde-
ki Mool egemenliini ve bu egemenlik sayesinde tacirlerin rahat ve huzur iinde,
bir kere vergi deyerek inden Dou Avrupaya kadar ulaflmalarn ifade eder. O
gne kadar inden hareket eden kervanlar Dou Trkistan zerinden Mvern-
nehr blgesine, oradan da ya Hazar Denizinin kuzeyinden Karadenizin kuzeyin-
den, ya da Hazar Denizinin gneyinden ran zerinden en nemlisi ipek olan ti-
caret emtiasn batya naklederlerdi. Elbette her devlet ve snr yeni vergi demekti.
Tacirler ya yeniden vergi vererek yollarna devam ederler, ya da mallarn ulafltk-
lar lkenin tccarlarna satarak geri dnerlerdi. Ayrca gvenlik de nemli bir s-
kntyd. Kervanlar sklkla yamaya maruz kalr, durumu flikyet edebilecek bir
merci de pek bulunamazd. Ancak Mool hkimiyeti ile birlikte pek Yolundaki
ok uzun bir mesafe artk hem gven iinde afllabilmifl, hem de tacirler pek ok
kere vergi demek klfetinden kurtulmufllardr.
Tccarlar, Moollar iin ok nemliydi. Onlar imparatorluun ihtiya duyduu
mallar temin ettikleri gibi, Mool idareciler iin komflu lkeler hakknda bilgi ulafl-
tran ve diplomat vazifesi stlenen kiflilerdi. Bu nedenle tccarlar Yam sisteminden
yararlanabildikleri gibi, gvenlikleri de en st dzeyde salanyor, hatta nakit ihti-
yalar dahi karfllanyordu. Kaanlk tccarlarla ortaklk (ortok) anlaflmas yaparak
onlara ticari adan destek oluyordu.
Mool mparatorluunda Trkler

Mool mparatorluunun kurulufl aflamasnda esas unsur Moollard. Ama devle-
tin ksa srede genifllemesiyle birlikte pek ok Trk boyu Moollara tabi oldu.
nk in haricinde Mool mparatorluunun yaylma alan, zellikle Trkistan
ve Deflt-i Kpak sahas, hep Trk topraklaryd. Dolaysyla baflta Uygur, Karluk,
Kangl ve Kpaklar olmak zere pek ok Trk boyu Mool egemenliine girmifl-
tir. Onlar imparatorluun nfusunu artrp hkim unsurun byk oranda Trk ol-
masna neden olduklar gibi asker ve idar st kademelerde de grev almfllardr.
Bylece Trk etkisi Mool mparatorluunda kanlmaz olarak ortaya kmfltr.
Zaten pek ok arafltrmac, bu Trk nfuzundan dolay siyasi teflekkle Trk-Mo-
ol mparatorluu adn vermifltir.
Kaan olmasndan sonra Cengize tabi olan ilk Trk boyu Uygurlardr. Ne var
ki, bu tabiiyet iflgal veya fetih yoluyla deil, daha ok Uygurlarn 1209 ylndan iti-
baren Mool hkmdarna itaatlerini sunma fleklinde gerekleflmifltir. nce Beflba-
lk Uygurlar kaana ballk bildirmifllerdir. O dnemde Cengiz daha ok kuvvet-
lenmediinden Uygurlarn tabiiyetine ok sevinmifl ve kzlarndan birini onlarn
idikutu (lideri, hkmdar) ile evlendirmifltir.
Mool hkimiyeti altndaki Uygurlarn ou Budist olup Mslman olanlarnn
says ok azdr. Uygurlar Cengiz Kaann seferlerine katldklar gibi darugaclk
ve bafldarugaclk gibi idari grevler de stlenmifllerdir. Ayrca kaann ocuklar-
na retmenlik yapp Uygur-Mool yazsnn imparatorlukta gelifltirilmesinde ve
kullanlmasnda etkin olmufllardr. Zaten pek ok kaynakta Moollarn alfabelerini
XIII. yzylda Uygurlardan aldklar belirtilmifltir. Bundan baflka Yksekretim
hocalar ile doktorlarn da byk ksm Uygurlardand. Ayn flekilde Karluklar,
Kangllar, Kpaklar ve dier Trk boylarndan insanlar da Mool mparatorlu-
unda asker ve idar kademelere getirilmifllerdir.
Mool mparatorluunun ardllarndan Yan Hanedan zamannda inde Uy-

gur etkisi belirgindi. Kubilay Hann saraynda Uygurlar st dzey grevler stlen-
mifllerdi. indeki Uygur asll Budist din adamlar Trk dili ile din metinler ze-
rinde alflmalar yapyorlard. Ayrca Budizm metinlerini Uygurcaya da eviriyorlar-
d. Ksacas, indeki Mool saraynn kltr dili Trkeydi.
Altn Ordada Trk nfus o kadar youndu ki, yz yl gemeden hanlk, her ne
kadar hkmdar ailesi Mool olsa da, artk bir Trk devleti nitelii kazanmflt. Za-
ten Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbaflkanl Forsundaki on alt byk Trk devle-
tine izafeten konulmufl on alt tane yldzdan biri de Altn Orda Devletini iflaret
eder. Yine, Trkistan merkezli kurulan aatay Hanlnda da Mool olan aristok-
rat tabaka haricinde neredeyse nfusun tamam Trkt. Mool hkmdarlar yerel
yneticilerini kendilerine sadk Trklerden semifller, ok nemli bir olay meyda-
na gelmedike onlarn ynetimlerine karflmamfllardr. aatay Hanl iinde
Trk nfusun younluu nedeniyle, ilerleyen yllar iinde aatay ismi ile Trk is-
mi o kadar zdeflleflmifltir ki, Timurlular dneminde (1370-1507) aatayl terimi,
Trkler iin kullanlmfltr. Ayrca bu devirde geliflen Trk dili ve edebiyat da a-
atay dili ve edebiyat olarak adlandrlmfltr.
HAREZMfiAHLAR (1097-1231)
Harezmflahlar Devletinin merkez blgesi, ismini ald Herezmdedir. Buras Ha-
zar Denizinin dousunda, Aral Glnn hemen gneyinde olup etrafnda Kara-
Kum ile Kzl-Kum lleri bulunur ve Amu-Derya Nehri sayesinde bu ller iinde
verimli bir vaha grnmndedir. Harezm, en eski alardan itibaren insan toplu-
luklarnn ilgisini ekmifl ve onlar tarafndan yaflam alan olarak tercih edilmifltir.
Bylece blge, Trkistann hem siyasi hem de kltrel adan en nemli merkez-
lerinden biri olmufltur. Harezmin topra, Ceyhun (Amu-Derya) Nehri ve bu ne-
hirden alan kanallar sayesinde olduka verimli olduundan tahl, pamuk ve ba-
clk olduka geliflmifltir. Bunun yan sra blge topraklar hayvanclk iin zengin
meralar sunar. Gney Rusya, ran, in ve Hindistan birbirine balayan yollarn
zerinde yer almas nedeniyle Harezmde ticaret geliflmiflti. zellikle ticaret yolla-
r zerinde olmas, blgenin ykseliflinde etkili olduu gibi, Moollar rneindeki
gibi istilasnda da etkin olmufltur.
Harezmflahlar Hanedannn atas Anufl Tegin Gare, Seluklu saraynda taflt- Tafltdr: Hkmdar elini
drlk vazifesine kadar ykselmifl, 1077 ylnda Seluklu sultan Melikflah (1072- ykarken veya abdest alrken
leen tutup su dken saray
1092) tarafndan Harezm valiliine atanmfltr. Ne var ki onun bu valilii szde ol- grevlisidir.
mufl, fiilen grevini yerine getirememifltir. Ondan sonra bu mevkie olu Kutbd-
din Arslantigin Muhammed (1097-1128) atanmfltr. Seluklu hkmdar adna bl-
geyi otuz yl yneten Kutbddin, atandktan sonra Harezmin fiili idaresini eline al-
d gibi sonradan resmleflecek Harezmflahlar Hanedannn ynetim srecini de
bafllatmfl oldu. Her ne kadar kendisi bamsz bir idareci olmasa da, yaptklaryla
neslinin hkmdar olmas iin salam bir zemin hazrlad.
lm zerine Seluklu sultan Sencer (1118-1157), onun olu Aleddin Kz-
larslan Atsz (1128-1156) Harezmflah tayin etti. Her ne kadar Seluklu sultanna
bal olsa da, Atsz nispeten kendi baflna buyruk hareket etmifl, kuzeybatsnda
yer alan Mangfllak ile Seyhun (Sr-Derya) Nehrinin dousuna seferler dzenleye-
rek buralarda nfuz oluflturmaya alflmfltr. Onun fetihlerinden rahatsz olan Sen-
cer, asker harekt dzenleyerek onu yenilgiye uratmfltr. Buna ramen Ha-
rezmflah grevden almamfltr. Bunun en byk nedeni Seluklu Devletinin ku-
zeydou ynnden gelebilecek saldrlara karfl gvenliini baflaryla salamasyd.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Ne var ki, btn urafllarna ramen Atsz bamszln kazanamadan 1156 yln-
da vefat etti.
S O R U Yerine olu
S O Rl-Arslan
U (1156-1172) geti. Onun siyaseti iki merkezli olmufltur. Bi-
rincisi bal bulunduu Seluklulara ynelik olup Irak ve Horasan merkezlidir.
DKKAT
kincisi ise Kara-Hitaylarn
DKKAT
hkm srd Mvernnehr merkezlidir. Sultan Sen-
cerin lmnden sonra yerine geen Mahmud Sultana tabiiyetini bildiren l-Ars-
lan, Seluklular ile dostane iliflkiler gelifltirmifl, onlar arasnda meydana gelen ihti-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
laflarda ou kere araclk yapmfltr. Ancak Seluklu ynetiminde flartlarn deifl-
mesiyle birlikte 1167 ylnda Horasann dousunda hkimiyetini glendiren l-
AMALARIMIZ Arslan, Niflaburda
AMALARIMIZhutbeyi kendi adna okutmufl, bylece Seluklular karflsnda
bamszln ilan etmifltir.
K T A P l-Arslann Kbat
TveAdou
P siyaseti hakknda ayrntl bilgiyi brahim Kafesolunun Harezm-
flahlar Devleti Tarihi (Ankara, 1984) kitabnn nc blmnde bulabilirsiniz.
TELEVZYON 1158 ylndan

T E L E V Z Yitibaren
ON l-Arslan dou meseleleri ile uraflmfltr. Kargafla iinde
bulunun Kara-Hitaylara ait Mvernnehr topraklar zerine yryen Harezmflah
nce Buhara, ardndan Semerkand fethetmifltir. Ne var ki, baflarlarn salamlafl-
tramadan 1172de lmfltr.
NTERNET Veliaht seilmesi
N T E R N E T nedeniyle l-Arslann yerine ilk olarak kk olu Sultanflah
gemifltir. Aabeyi Aleddin Muhammed Tekifl bunu kabullenmeyerek taht kavga-
sna giriflmifl, lke iinde kendi idaresi altnda birlii ancak 1193 ylnda salayabil-
mifltir. Dneminde (1172-1200) bir yandan kardefline karfl savaflrken, bir yandan
da Kara-Hitaylara karfl topraklarn savunmak durumunda kalmfltr. Sonraki d-
nemde, zellikle Kpak ve dier Trk boylarn hizmetine almasyla birlikte Kara-
Hitay Devletine karfl baflarl taarruzlarda bulunmufl, baflta Buhara olmak zere
pek ok flehri fethetmifltir.
Daha sonra batya ynelen Muhammed Tekifl, 1187 ylna kadar Merv hari Do-
u Horasanda pek ok yeri hkimiyeti altna ald. Rey flehrine kadar ilerleyerek
1194te Irak Seluklu Devletine son verdi ve buralar kendisine balad. Bu tarih-
ten lnceye kadar birka istisna dflnda ciddi bir sorunla karfllaflmayan Aleddin
Muhammed Tekiflin, zellikle Terken Hatun ile evlenmesi kalabalk Kpak ve
Kangl Trk boylarnn kendi hizmetine girmesini hzlandrmfl, baflta ordu olmak
zere onu insan gc asndan olduka glendirmifltir.
1200 ylnda lnce taht olu Aleddin Muhammed (1200-1220) devralmfltr.
Dneminin ilk yllar Gurlu Devleti ile Horasan zerinde hkimiyet mcadelesi ile
gemifltir. Hatta Gurlular, Harezmflahlarn baflkenti Grgeni kuflatacak kadar Sul-
tan Muhammed karflsnda stnlk salamfllardr. Ancak Kara-Hitaylarn Harezm-
flaha yardm etmesi durumu deifltirmifltir. Gurlu ordusu geri ekilmek zorunda b-
raklarak, Muhammed Harezmflah byk bir tehlikeden kurtulmufltur. Ne var ki bu
kez de lkesinde Kara-Hitay nfuzu ortaya kmfltr. Bunun nn almak iin Ha-
rezmflah, Gurlularla dostluk iliflkilerini gelifltirmifltir. 1206 ylnda Gurlu Devletinin
dalmas zerine harekete geen Sultan Muhammed, Horasandaki pek ok flehri
hkimiyeti altna almfltr. Sonra Kara-Hitaylar zerine ynelen Harezmflah, bafllan-
gta baz baflarlar elde etse de, Kara-Hitay ordusu karflsnda ok ar bir yenilgi
almfltr. Ama ksa srede toparlanan Muhammed Harezmflah sonunda 1210 yln-
da Kara-Hitaylar yenilgiye uratarak btn Mvernnehri zapt etmifltir. Daha
sonra imparatorluunu Umman Denizine kadar geniflleten Muhammed Harezm-
flah, Irak da kendisine balamfltr. Bylece imparatorluunu olduka geniflleten
Harezmflahn, bundan sonra in, Anadolu ve Msr ele geirmeyi planlad pek
ok kaynakta ifade edilmektedir.
Ancak Muhammed Harezmflahn gcnn zirvesinde oluflu yalnzca grnfl-
teydi. Fethettii yerlerde tam olarak nfuz oluflturamad gibi, baflta ordu olmak
zere ynetimde hep annesi Terken Hatunun glgesinde kalmflt. Onun grnfl-
teki bu kuvvetli durumu ve byk bir imparatorlua hkmetmesi iki dfl geliflme
ile tersine dnmfltr. nce Abbasiler (750-1258) karflsnda 1217 ylnda byk
bir yenilgi almas, arkasndan da Mool istilasna maruz kalmas devletini birden-
bire dalmann efliine getirmifltir. Cengiz Kaann kendi zerine dzenledii se-
fere ynelik hibir ciddi tedbir almamas ve srekli ondan kamas neredeyse b-
tn imparatorluk topraklarnn kaybna yol amfltr. Sonunda Muhammed Ha-
rezmflah, Hazar Denizi zerinde snd bir adada lmfltr.
Resim 5.4
Cengiz Kaan
Buhara Camiinde
halka hitap
ederken gsteren
bir minyatr.
Kaynak: R.
Marshall, Storm
from the East: from
Ghengis Khan to
Khubilai Khan,
California, 1993.
Yerine olu Celleddin (1220-1231) son Harezmflah olarak tahta gemifltir. Ne

var ki, Mool istilas nedeniyle imparatorluk dalmfl, kendisine tabi ok az kifli
kalmflt. Moollara karfl byk bir diren gsterse de, komflu Mslman beylik ve
devletlerle Moollara karfl iflbirlii yapmak yerine onlara bal flehirlere saldrma-
s, byle bir ittifakn domasna engel olmufltur. zellikle Anadolu Seluklu Dev-
leti hkmdar I. Aleddin Keykubad ile 1230 ylnda Yass-emen Savafl yapma-
s ve yenilmesi birlik umutlarn bitirmifltir. Bu yenilgiden sonra, 1231 ylnda ld-
rlnce imparatorluk ortadan kalkmfltr.
Teflkilat
Harezmflahlar Devletinin hkmdar ailesi Anufl Tegin soyundandr. O ve onun
neslinden gelenler Harezmde bal olduklar Seluklulara uzun yllar sadakatle
hizmet ederek devletin kuzeydou snrlarn muhafaza etmifllerdir. Bamsz bir si-
yasi yap olarak ortaya ktklarnda, devlet teflkilat asndan, Seluklularn bir
uzants olmufllar, pek ok kurumu onlardan miras almfllardr. Dolaysyla, btn
ynetim terimleri, memuriyet isimleri ve devlet kurumlarnn iflleyifl tarz, birka is-
tisna dflnda, Seluklular ile ayndr.
Devlet Ynetimi
Harezmflah olarak anlan hkmdarlar Ebul-Feth, Hdavend ve es-Sultanul-
Muazzam gibi unvanlarn yan sra skender-i Sn (kinci skender) gibi daha
abartl unvanlar da kullanmfllardr. Her hkmdarn ayr bir turas olup bamsz-
lk sembol olan bayrak, ota ve merasim elbiselerinde siyah renk kullanlmfltr.
Nevbet: Sarayda ve baz zel Aleddin Muhammed dneminde dier bir bamszlk alameti olan nevbet gnde
yerlerde gnde birka kez befl kere tekrarlanyordu. Hkmdarlar genel olarak veliaht tayini yaparlard. Veli-
alnan asker mzka.
aht hkmdarlktan nce devlet tecrbesi kazanmas iin genellikle Horasan valili-
i grevine getirilir; burada yetiflmesi ve eitimi ile atabey unvanna sahip biri
onunla ilgilenirdi. Onun emrinde imparatorluun merkez teflkilatnn dar kapsaml
bir rnei bulunurdu. Veliaht bu teflkilat idare ederek daha byne hazrlanrd.
Hkmdar eflleri genellikle imparatorluk iindeki nfuzlu kabilelerden olurdu.
Mesela, Aleddin Tekiflin hanm ve Aleddin Muhammedin annesi Terken Ha-
tun, Kangl veya Kpak kabilesindendi. ok nfuzlu biri olup zaman zaman olu-
nun hkimiyetini glgede brakmfltr. Olunun uygulamalarna srekli mdahale
etmesinin devletin ani kflndeki etkenlerden biri olduuna flphe yoktur. Ha-
rezmflahlar, daha Atsz dneminden itibaren, salam ynetim kurumlarna ve g-
l bir brokrasiye sahipti. Hkmdardan sonraki en yetkili kifli brokrasinin bafl
olan vezirdi. Onda vezaret mhr ve memuriyetinin simgesi olarak altn divit bu-
lunurdu. Emrinde bulunan divan teflkilat devletin iflleyiflini salard. Devletin res-
m dili Farsayd.
Asker Teflkilat
Atsz dneminden itibaren gl bir orduya sahip olan Harezmflahlar, Tekifl zama-
nnda blgenin en byk asker gc olmufllardr. Orduda grev alan herkes, en
st rtbelisinden en alt rtbelisine kadar ikta sahibiydi. Devlet belirli bir toprak
parasndan alaca vergi gelirini, asker hizmeti karfllnda bir ordu grevlisine
devrediyordu. Hkmdarn yanndaki klelerden oluflan hassa ordusundan baflka,
eyalet merkezlerinde, flehzade ve asker valilerin maiyetindeki askerler ile snr ka-
lelerinde birlikler de vard.
Sosyal ve ktisad Hayat

Asker snfn dflndaki herkes reaya (tebaa) kabul edilirdi. Reayann bafllca gre-
vi verilen emirleri uygulamak ve vergi vermekti. Bu reaya grubu iinde toplumsal
ve iktisadi bakmlardan birbirinden farkl snflar mevcuttu. Mesela byk ticaret
hacmine sahip tccar snf bunlardan biriydi. Ticaret yollar zerinde bulunmas
nedeniyle, lkede ticaret olduka geliflmifl, Grgen gibi byk merkezlerde bu-
nun sonucu olarak olduka genifl ve canl bir flehir hayat ortaya kmflt. Byle fle-
hirlerde arfllarn olduu sokaklarn st kapal olup her sokakta ayr bir esnaf ko-
lu bulunurdu. fiehir halk ayr din veya mezheplere bal iseler ayr ayr mahalle-
lerde otururlard. fiehir hayatnn geliflmiflliine ramen halkn esas ksm iftiler-
den oluflmaktayd. lkede tarm da olduka geliflmiflti. Amu-Derya Nehri ile bu ne-
hirden alan kanallar sayesinde lke kapsaml bir sulama ana sahip olmufl, bu
da zengin bir tarm kltrnn ortaya kmasna imkn salamfltr.
AATAY HANLII (1227-1370)

Cengiz Kaan lmeden nce imparatorluunu drt olu arasnda paylafltrmflt.
Buna gre, en byk oul Cuci (1180-1227) kuzey Harezm ve Deflt-i Kpak saha-
sn, ikinci olu aatay (1185-1242) Hive ve Kat flehirlerinin dhil olduu gney
Harezm, Mvernnehr ve Dou Trkistan topraklarn, nc oul gedey
(1186-1241) Balkafl Gl ile Baykal Gl arasndaki topraklar (Cungarya ile Altay
dalarnn bat taraf), drdnc ve en kk oul Tuluy (1192-1232) da baflkent
ve dousu ile indeki imparatorluk topraklarn almflt. Cengiz her olunun emri-
ne drt bin kiflilik asker birlik vererek onlar yeni yurtlarna gndermiflti.
Cengizin oullar arasndaki bu toprak/yurt paylaflm, en azndan bafllangta
her birinin ayr birer bamsz siyasi yap olduu anlamna gelmez. Her paray ka-
ana bal birer eyalet ve baflndaki yneticiyi de birer eyalet valisi olarak grmek
mmkndr. nk bamszln en nemli belirleyicilerinden biri olan tebaadan
vergi almaya bafllangta hibir Cengiz evlad teflebbs etmemifl, bu yurtlarda ya-
flayan halk vergisini darugaclar araclyla dorudan kaana demifltir. Ne var ki,
Cengiz Kaann torunlar ve sonraki kuflaklar ynetimi devraldka paralanma de-
rinleflmifl ve bu yurtlarn her biri ayr birer hanlk (devlet) olarak ortaya kmfltr.
Her ne kadar hanla sonradan ismi verilse de, aatay Hanlnn kurucusu ve
hanedann ilk temsilcisi aatay kabul edilir. Onun hissesine yerleflik nfus blge-
leri dflmfltr. Amu-Derya Nehrinden Dou Trkistana kadar blgeyi iine alan
flehirlerin halk byk oranda Trk ve Mslman olduu gibi yneticisi olan genel
vali hkmndeki Mahmud Yalava da aataya bal olmayp dorudan kaanlk
ynetimine tabi olmufltur. Bu durum baflta aatay olmak zere sonraki pek ok
han dneminde skntya neden olmufl, hanlarn tebaalar zerinde mutlak otorite
kurmalarna engel olmufltur.
Gebe gelenek erevesinde aatay Hann yayla Almalk ve Kuyas evre- Yaylak: lkbahar ve yaz
si, kflla ise Yedi-Su Havzasndaki Kayalk flehri civaryd. Buna gre, aatayn aylarnn geirildii yer.
iki merkezi vard ve Ulu-Ev adndaki ota bu iki yer arasnda mevsimlere gre ta- Kfllak: Sonbahar ve kfl
flnrd. Gebe geleneklerine ve Cengiz yasasna sk skya bal olan aatay aylarn geirildii yer.
Han babasnn lmnden sonra ailenin en by olarak kardefli gedeye des-
tek vermifl ve dzenlenen kurultayda onu kaan setirmifltir.
1242 yl baflnda lnce vasiyeti zerine yerine torunu Kara-Hlag (1242-
1246) gemifltir. Ne var ki, o dnemde kaan olan Gyk ve ondan sonra kaan
seilen Mngkenin hanlk iifllerine karflp han seiminde rol oynamalar hanlk-
ta kargaflaya neden olmufltur. Bu kargafla ortam Algu (1261-1266)nun tahta gei-
fliyle nispeten dzelmifltir.
Algu, bafllangta Ark-Bukaya tabi olmufl ve vergi demifltir. Ancak bu tabiiyet
kendisine pahalya mal olmaya bafllaynca taraf deifltirerek Kubilayn safna ge-
mifl, bu da Ark-Bukann aatay Hanl topraklarna kez sefer dzenlemesi-
ne neden olmufltur. lk iki seferi baflaryla sonusuz brakan Algu, ne var ki, n-
csnde yenilince hanl Ark-Buka tarafndan yamalanmfltr. Bunun zerine
hanlk merkezini Dou Trkistandan Mvernnehre taflyan Algu, baflkentini de
Semerkand yapmfltr. Daha sonra iktidardaki gcn salamlafltran Algu, Mesud

Yalava kendisine bal klmfl ve flehirlerin de gelirlerini kaanlk hazinesine de-
il, aatay Hanl hazinesine aktarlmasn salamfltr. Bundan baflka Algu, daha
nce Altn Orda han Batu (1242-1256) tarafndan ele geirilen aatayllara ait Ha-
rezm topraklarn tekrar kendisine tabi kld gibi Afganistan zerine sefer dzen-
leyerek burada da egemenlik kurmufltur. 1266 ylnda ldnde aatay Hanl-
nda merkez idare olduka glenmifl ve hanlk resmen olmasa da fiilen Kubi-
layn vesayetinden kurtulmufltu.
SIRA SZDE Algu dneminde

SIRA ynetim
SZDE alanndaki nemli geliflmeler nelerdir?
8
Algudan sonra hanln ilk Mslman han Mbarek fiah bafla gemifl, ama o
D fi N E L M D fi Ark-Bukay
NELM
srada kardefli ortadan kaldran Kubilay baflkentini Pekine taflyarak
burada Yan Hanedann kurmufltu. Otoritesini salamlafltrdktan sonra tekrar a-
S O R U atay Hanlnn
S O R Uiifllerine karflmfl ve onu kendisine bal uydu bir devlet yap-
mak iin Mbarek-fiahn yerine hanln ikinci Mslman hkmdar olan Barak
(1266-1271) getirmiflti. Kubilayn Barak tercih ediflinin bir sebebi de o sralarda
DKKAT DKKAT
Ulus: Genelde bir kifli ismiyle gedey Ulusunu canlandran Kayduya karfl ortak bir cephe oluflturabilmekti.
birlikte anlan bu terim Barak, hanlkta otoritesini salamlafltrdktan sonra, Kaydu (1296-1301) ve l-
N N
anld kifli veya onun
SIRA SZDE SIRA SZDE
soyundan gelenlere bal hanl hkmdar Abaka (1265-1282) ile mcadele ettii gibi Kubilayn zerine
kabile, halk veya tebaay gnderdii orduya karfl da hanln savunmak zorunda kalmfltr. Kubilay karfl-
ifade eder (rn. gedey
Ulusu: gedey veya evladna snda baflar kazanmfl, Kaydu karflsnda da bafllangta durum kendi lehine iken
tbi halk). sonradan Kayduya yardma gelen Altn-Orda askerleri nedeniyle savafl kaybet-
mifltir. 1269 ylnda yaplan antlaflmaya gre, bamszln kaybeden Barak, Kay-
K T A P duya tbi olmufltur.
K T A P Mesud Yalava da artk Trkistan flehirlerini Barak adna de-
il, Kaydu adna ynetecekti.
Bamszln yitiren Barak, Kaydunun otoritesi altnda bu defa ynn lhan-
TELEVZYON l topraklarna
T E L E Vevirmifl
Z Y O N ve bu devletin han Abaka ile 1270 ylnda Herat yaknn-
da karfl karflya gelmifltir. Savafl Abaka kazanmfltr. Zafer zerine hareketine de-
vam eden Abaka, aatayl lkesinde iflgal, katliam ve yama yapmfl, bu srada
Barak lmfltr.
NTERNET N T E Rkadar
1277 ylna N E T kargafla iinde kalan aatay Hanl, bu ylda Kaydunun
hanln baflna Barakn olu Duva (Dua)y getirmesiyle nispeten istikrar kazan-
mfltr. Ama Kaydunun ld yl olan 1301e kadar aatay Hanl, onun nfu-
zundan kurtulamamfltr.
Yaklaflk otuz yl iktidarda kalan Duva (1277-1307), kendinden nceki dnem-
de harap olan hanl imar ettirmifl, merkez otoriteyi kuvvetlendirmeye alflmfltr.
Tbi olduu Kayduya karfl dikkatli bir politika izlemifl, onunla karfl karflya gel-
memeye zen gstermifltir. Kubilayn, Kaydu-Duva ittifakna karfl saldr dzenle-
meye cesaret edememesi, Duvann ifline yaramfltr. Horasan snrn glendirdii
gibi Hindistana kadar ulaflan seferler dzenlemifltir.
1294 ylnda Kubilay lnce yerine Olcay-Timur (1294-1307) hkmdar olmufl,
onun iktidara gelifli durumu deifltirmifltir. Olcay-Timur, Kaydu zerine yl s-
recek bir sefer dzenlemifl, sonunda 1301 ylnda onu ldrmeyi baflararak ok
nemli bir rakibinden kurtulmufltur. gedey Ulusunun baflna Kaydunun yerine
onun kadar nitelikli olmayan apar (1301-1306) gemifltir. Her ne kadar iktidara
gelmesinde apara yardmc olsa da, Duva ksa sre sonra ona cephe almfltr. Bu-
nun zerine iki taraf 1304 ylnda savaflmfl, sonuta apar yenilgiye urayarak yur-
duna dnmfltr. Bu yenilgi neticesinde aparn dflt g durumdan yararlan-
mak isteyen Olcay-Timur onun zerine yrmfltr. Sefer baflarl olmufl, apar
yurdunu terk etmek zorunda kald gibi halk da drt bir yana dalmfl, bylece
gedey Ulusu ortadan kalkmfltr. Daha sonra Olcay-Timur ileri harektna devam
ederek aatay Hanl topraklarna saldrmfl, yaplan mcadelede Duva onun
ilerlemesini nlemifl, ancak bu srada kendisi de yaplan bir savaflta yaralanarak
lmfltr.
Duvadan sonra aatay Hanlnda Olcay-Timurun nfuzu artmfltr. Kt du-
rum Duvann olu, Kebekin aabeyi sen-Buka (1309-1319)y tahta karmasyla
dzeltilmeye alfllmfl, ancak lhanl ve Yan hanlklarnn saldrlarna maruz ka-
lnmfltr. Yerine geen Kebek (1319-1326) dneminde hanlkta istikrar salanmfl;
Afganistan ve Dou Trkistan hanla baland gibi Hindistan zerine seferler
dzenlenerek bol ganimet elde edilmifltir. Bu sayede hanln geliri artmfl ve han-
lkta ilk kez para bastrlmfltr. Hkmdarn adna izafeten kebek olarak anlan bu
paralar gmfl veya bakrdan imal edilmifltir. Daha sonraki hanlar da para bastr-
masna ramen parann ismi hep kebek olarak anlmfltr. Kebek Han, Nahfleb
(Nesef) flehrine yakn yerde Karfl adnda bir saray yaptrarak hanln siyasi mer-
kezini Mvernnehre taflmfltr. Daha sonra bu saray evresinde yerleflim says
artarak bir flehir meydana gelmifl ve bu flehir Karfl olarak isimlendirilmifltir.
Harita 5.2
1331 Ylnda
aatay Hanl.
Kaynak: C. Atwood,
Encyclopedia of
Mongolia and
Mongol Empire,
New York, 2004.
aatay Hanlnn son byk han Tarmaflirin (1326-1335)dir. aatay Hane-

dan iinde Mbarek-fiah ve Barak Handan sonraki nc Mslman handr.
Mslman olunca Aleddin adn almfltr. Onunla birlikte hanlkta Cengiz Yasas
nemini yitirmeye, slamiyet hzla yaylmaya bafllamfltr. slam lkeleriyle hanln
iliflkilerini gelifltirmifl, bu da ticarete yansmfltr. Ancak yasa taraftarlar sonunda
onu ldrmfllerdir.
Ondan sonra hanlk yklfl srecine girmifltir. Zaten yetki alan snrl olan ve
hem i, hem de dfl dengeleri gzetmek zorunda olan hanlar artk yetiflmeyince
devlet ynetiminde kabile aristokrasisi g kazanmfltr. Kabile beyleri hanlkta b-
S O R U S O R U
98D K K A T Orta Asya Trk DTarihi

KKAT
N N
SIRA SZDE tn yetkiyi SIRA
ellerine
SZDEaldklar gibi istediklerini hanlk makamna karp istediklerini
indiriyorlard. Hanlarn otoritesi szdeydi. zellikle Emir Kazagan (1345-1358) bu
devrin en nemli flahsiyetidir. 1370 ylna kadar kabile beylerinin etkisinde kalan
AMALARIMIZ hanlk, buAMALARIMIZ
tarihte Emir Timurun Semerkandda tahta kmasyla ortadan kalkmfl-
tr. Bylece, Trkistan topraklarnda artk Timur dnemi bafllamfltr.
K T A P Bu dnemdeK aatay
T A PHanlnn durumu ve kabile aristokrasisinin g kazanmas konu-
sunda daha ayrntl bilgiyi Beatrice Forbes Manzn Timur: Bozkrlarn Son Gebe Fati-
hi (stanbul, 2006) isimli kitabnn ikinci blmnde bulabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
aatay Hanl Mool mparatorluunun bir paras, bu imparatorluk ortadan
kalktktan sonra da ardllarndan biri olduu iin teflkilat asndan iki siyasi yap
benzerlik gstermektedir. Ancak farkllklar da vardr. Mool mparatorluunun
NTERNET drde taksim N T Eedildii
R N E T yukarda belirtilmiflti. Bu drt blm birbirinden farkl zel-
liklere sahip corafya ve kltr evrelerinde teflekkl ettii iin ynetim teflkilatla-
rnn da baz farkllklar gstermesi olaandr. Ayrca aatay Hanl kuruluflun-
dan itibaren baz skntlarla karfl karflya kalmfltr. Bu farklar ve karfllafllan skn-
tlar genel olarak flu flekilde ortaya koyabiliriz:
aatay Hann hissesine genel itibariyle yerleflik nfusun youn yaflad flehir-
ler dflmflt. Daha Cengiz Kaan zamanndan itibaren bu flehirlerin idaresi aa-
tay Han ve slalesinden alnmfl, bizzat kaan tarafndan atanan ve dorudan ka-
ana karfl sorumlu olan yerli genel valiler tarafndan gereklefltirilmifltir. Bu valiler
Yalava ailesinden atanmfltr. Bu flehirlerin vergileri aatay Hanl hazinesine
deil dorudan kaanlk hazinesine aktarlmfltr. Bu durum aatay hanlarnn as-
lnda kendilerine tabi olmas gereken halknn bir ksmna hkmedememesi anla-
mna geliyordu ve hanln en nemli sknt noktasyd. Dolaysyla aatay han-
lar yerleflik nfusun deil, gebe nfusun yneticisi olmufltur denilebilir.
aatay Hanl topraklarnda yaflayan halkn byk ksm hem Mslman hem
de Trkt. Dolaysyla Mool unsur yzyl bile gemeden bu youn Trk ve Ms-
lman halk ierisinde eriyecektir. Hatta hanlar iinde de slamiyeti kabul edenler
olacaktr.
aatay Hann Cengiz Yasasna sk skya bal olmas ve bu yasay kat flekil-
de uygulamas hanlkta sknt yaratan bir konudur. Gebe hayat tarz anlayflna
dayanan yasann tarmla uraflan ve Mslman olan flehir halkna hitap etmesi
mmkn deildi. Dolaysyla halk yasa uygulamalarndan ok zarar grmfltr.
aatay hanlarnn hanlk iinde toplanan bir kurultayla deil, dorudan ka-
anlk tarafndan seilmesi sknt yaratan bir baflka durumdur. Dier hanlklar ka-
anlk mdahalesinden ok erken bir devirde kurtulabilmiflken, aatay hanlar
Duva Hana (1277-1307) kadar bunu baflaramamfllardr. Kaann aatay hanlar-
n atamas, onlarn hanlk iifllerine dorudan karflmasn da gndeme getirmifltir.
Ayrca bamszlk simgesi olan hkmdarn kendi adna sikke darp ettirmesi (pa-
ra bastrmas) Kebek Hana (1319-1326) kadar gerekleflmemifltir. O zamana kadar
hanlkta baslan paralar hep anonimdi. Onunla birlikte bakr ve gmfl para basl-
mfl olup altn sikke hi yoktur.
aatay Hanlnda devlet ifllerini han adna yrten en nemli devlet grevli-
si vezirdi. aatay Han devrinde bu grevi Otrarl Habefl Amd stlenmifl, sonra da
Bahaeddin Merginan isimli bir kifli bu greve atanmfltr. Vezir Habefl Amdin
oullar ile aatay Hann oullarnn bir arada yetiflmeleri ve eitim grmeleri
gz nne alnrsa, vezirin Mool aristokrasisi iinde nemli bir yer iflgal ettiini
sylemek mmkndr. Bundan baflka dier nemli devlet grevlileri, hanlarn
yarlklarna krmz renkli damga vuran Al-Tamgac, mali ifllerden sorumlu Bitiki,
av ifllerinden sorumlu Bars ile Yasa ve Yarg ifllerinin bafl Yasa Emiri idi.
zet
N
A M A
Trkistan corafyasn genel hatlaryla tanm- NA M A
Harezmflahlar mparatorluunun yklfl neden-
1 lamak. 4 lerini kavramak.
Trkistan, Hazar Denizinin dousundan itiba- Harezmflahlar mparatorluu uzun mddet, B-
ren bafllar ve bugnk Trkmenistan, zbekis- yk Seluklu mparatorluuna tabi olarak var
tan, Krgzistan, Tacikistan, Kazakistan, kuzey olmufl, son dnemlerine doru bamszln
Afganistan ile inin batsnda bulunan Sincan kazanp frsatlar deerlendirerek ok ksa sre-
Uygur zerk Ynetimini iine alr. ki ksm- de bymfltr. Bu byme kontrolsz ve haz-
dan oluflur: Bat Trkistan ve Dou Trkistan. medilerek gereklefltirilmediinden karfllafllan
Dou Trkistan bugn in Halk Cumhuriye- ilk nemli skntl durumda (Mool istilas) im-
tinin dousunda bulunan ve Uygur Trklerinin paratorluk dalmann efliine gelmifl ve sonun-
yaflad Sincan Uygur zerk Blgesine karfl- da yklmfltr.
N
lk gelir. Yukarda saydmz dier ksmlar ise
Bat Trkistan oluflturur. aatay Hanlnn bir devlet olarak kurulu-
N
A M A
5 flundan itibaren karfllaflt temel sorunlar de-

A M A Mool mparatorluunun kuruluflunu aklamak. erlendirmek.
2
Mool mparatorluu Cengiz Kaan tarafndan aatay Hanl yerleflik nfusun youn olduu
kurulmufltur. Babasnn lmnden sonra yalnz bir blgede kurulmufltur. Hanln esas unsuru
kalan Cengiz, zorluklar karflsnda ylmamfl ve gebe geleneklerine sahip olduundan bu du-
mcadeleci ruhu, etrafnda insanlarn toplanma- rum skntlara neden olmufltur. Yine halknn
sna olanak salamfltr. Her geen gn kendisine byk oranda Trk ve Mslman oluflu, Cengiz
tabi olanlar artmfl, bu tabi olanlarn desteiyle yasasna sk skya bal ynetici kadro ile an-
de evresindeki kabilelerle savaflarak onlar ida- laflmazlklarn ortaya kmasna neden olmufl-
resi altna almfltr. Bylece Tayciutlar, Tatarlar, tur. aatayl hanlarn kendi kurultaylarnda se-
Naymanlar, Merkitler, Kerayitler ve dier kabile- ilmeyip kaan tarafndan atanmas bamsz
leri hkimiyeti altna alarak sonunda 1206 yln- bir siyasi yap olma asndan hanl skntya
da dzenlenen kurultayda btn Trk ve Mool dflrmfltr.
kabilelerin lideri seilmifl ve imparatorluunu
kurmufltur.
N
A M A Moollarda devlet ynetimini aklamak.
3
Mool mparatorluunda en yksek otorite ka-
and. Kurultayda seilen kaan her zaman iin
Cengiz neslinden olmak zorundayd. lke hane-
dann ortak malyd. Kaann hanm da devlet
ynetiminde etkin olup hkmdar olmadnda
ya da ldnde naiplik vazifesi stlenebilirdi.
Merkezin dflndaki flehirler genellikle yerel Ms-
lman aileler tarafndan idare edildi, huzur ve
sknet bozulmad ve vergilerini dzenli de-
dii srece Mool ynetimi flehirlere karflmad.
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Bat Trkistan flehirlerinden 5. Pax Mongolica nedir?
biridir? a. Moollarn posta teflkilat
a. Semerkand b. Mool kanunlar
b. Yarkend c. Mool barfl
c. Kaflgar d. Mool fetihleri
d. turfan e. Mool mparatorluunun Cengizin drt olu
d. Urumi arasnda taksimi
2. Cengiz 1206 kurultaynda kaan ilan edilmeden n- 6. Seluklularn, Harzemflahlarn bafllarna buyruk ha-
ce savaflmad topluluk afladakilerden hangisidir? karet eden yneticilerini ortadan kaldrp blgeyi doru-
a. Tayciutlar dan kendi idarelerine almamalar Harezmflahlarn afla-
b. Naymanlar daki zelliklerinden hangisinden kaynaklanmaktadr?
c. Kara-Hitaylar a. Seluklu Devletinin kuzeydou snrlarn koru-
d. Merkitler yor olmalar
e. Kerayitler b. Moollar ile arada tampon blge olmalar
c. inin saldrlarn nlemeleri
3. Afladakilerden hangisi Cengiz Kaann Harezm- d. Dou lkeleriyle ticareti gelifltirici siyaset takip
flahlar lkesini istila nedenlerinden biridir? etmeleri
a. Nayman Klgn ittifak nerisi e. Harezmde zengin bir tarm kltr meydana
b. Tangutlarn Cengizi ynlendirmesi getirmeleri
c. Otrar Hadisesi
d. Harezmflahlarn Moollar zerine sefer dzen- 7. Harezmflahlarn ksa srede yklmasnda afladaki-
lemesi lerden hangisinin etkili olduu sylenemez?
e. Seluklu Devletinin Harezmflahlara yardm a. Mool istilas
etmesi b. Abbbasiler karflsnda alnan yenilgi
c. Ordunun cretli askerlerden oluflmas
4. Kubilay Han zamannda bir Tibet kltr hayran- d. Muhammed Harezmflahn gen yaflta hkm-
l vard. Fakat Mool prensleri Tibeteyi bilmiyorlar- dar olmas
d. mparator bu sebeple Tibete eserleri kendi diline, e. Terken Hatunun nfuzu
yani Uygurcaya tercme edilmesini emretti. Tercme-
ler bittikten sonra da baslarak prenslere datlmasn 8. Afladakilerden hangisi aatay han Algu zama-
emretti. nndaki geliflmelerden biri deildir?
Bahaddin gelin ingiz Hann Trk Mflavirleri adl a. Hanlk merkezinin Semerkanda taflnmas
eserinden alnan yukardaki metne dayanarak aflada- b. fiehirlerin gelirlerinin kendi hazinesine aktarma-
ki yarglardan hangisine ulafllabilir? y baflarmas
a. Mool prenslerine zorla Tibet kltr eserleri c. Kaybedilen hanlk topraklarnn geri alnmas
okutuluyordu. d. Afganistan zerine sefer dzenlemesi
b. Mool saraynn kltr dili Uygurcadr. e. lhanl Devleti aleyhine genifllemesi
c. Kubilay Han okumay sevmese de okuyanlara
sayg duyard.
d. Moollar savaflmaktan ilimle uraflmaya ok az
vakit ayrmfllardr.
e. Kubilay Hann ilim sevgisi dedesi Cengiz Ka-
andan gelmektedir.
Okuma Paras
9. Afladakilerden hangisi aatay Hanlnn yklfl- Kaynaklarmzn bize sylediine gre, inggis Han,
nda etkili faktrlerden biridir? daha salnda, Mool Ulus adn verdii imparatorlu-
a. Kabilelerin hanlk iinde nfuz kazanmas u drt olu arasnda blfltrmflt. Fethedilen yerle-
b. in istilas rin hanedan mlk saylmas, eski Trk geleneklerin-
c. Harezmflahlarla dfllen ihtilaf den alflk olduumuz bir yntemdi. Trklerin tarihinde
d. Mool istilas lfl adn verdiimiz bu paylaflmda, geleneksel tarih
e. Seluklu Devletinin varl grflne gre kaanlk gedey Hana; ucat yani bat-
daki ularn fethi en byk oul Ci Hana; yasa yani
10. Mool mparatorluu ve ardllar dneminde ulus devlet dzenini ikinci oul aaday Hana ve ailenin
terimi afladakilerden hangisini ifade etmektedir? mal mlk de, ocan bekisi en kk oul Toluy
a. Posta teflkilatn Hana verilmiflti. Genellikle bu lfl drt ayr ulus halin-
b. Kaan ile tccarlarn yapt antlaflmay de hatta snrlar da afla yukar belli olan toprak birim-
c. Eyalet valisini leri, blgeler olarak dflnlr. Ancak olaylarn bu fle-
d. Asker rtbeyi kilde anlafllmasna sebep bizim bakfl amzdr. Biz
e. Hanedan soyundan birine tabi halk yerleflik bir dzenden geldiimiz iin ve snrlar belir-
gin olan toprak esasnda dflndmz iin ve daha
sonralar da gerekten de drt ulus denilen byle bir
paylaflm, leflim olmufl olduu iin, topraklarn belir-
gin snrlarla leflimini ve daha dorusu snrlarn oluflu-
munu inggis Hann lmyle bafllatrz. Bu dnemde
inggis ailesi iinde aile hukuku ile devlet hukukunun
tam olarak ayrldn da sylemek zordur. Bildiimiz
kadar ile btn oullarn lflleri vard; lfller nce
halk yani ordu esasnda idi; onun iin de ulus deyimi
kullanlr. Ulus o dnemde hkimiyet altndaki toprak
deil de tabi halk anlamna geliyordu.
Kaynak: senbike Togan, inggis Han ve Moollar,

Trkler, VIII, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s.
250.

1. a Yantnz yanlfl ise Coraf Mekn Olarak Tr- Sra Sizde 5
kistan konusunu yeniden gzden geiriniz. Cengiz Kaan ve soyundan gelenler imparatorlukta tek
2. c Yantnz yanlfl ise Bir Lider Douyor konu- ynetici aile olarak kabul edilmifl, yaklaflk XIX. yzy-
sunu yeniden gzden geiriniz. ln baflna kadar onun soyundan olmayan biri Orta As-
3. c Yantnz yanlfl ise Harezm Seferi konusunu yada kurulan devletlerde iktidara gelememifltir. Timur
yeniden gzden geiriniz. gibi gl liderler dahi kendilerini kaan ilan etmekten
4. b Yantnz yanlfl ise Mool mparatorluunda ekinmifller, yanlarnda kukla da olsa Cengiz Kaan so-
Trkler konusunu yeniden gzden geiriniz. yundan birini bulundurmak zorunda hissetmifllerdir.
5. c Yantnz yanlfl ise Pax-Mongolica konusunu Kaynaklarda bu durum hanbaz (han oyunculuu) ola-
yeniden gzden geiriniz. rak ifade edilmifltir.
6. a Yantnz yanlfl ise Harezmflahlar konusunu
yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 6
7. d Yantnz yanlfl ise Harezmflahlar konusunu Onlarn vazifesi vergi ve asker toplamak, yerel memur-
yeniden gzden geiriniz. lar ile soylular arasnda ortaya kan anlaflmazlklar
8. e Yantnz yanlfl ise aatay Hanl konusunu zmekti.
yeniden gzden geiriniz.
9. a Yantnz yanlfl ise aatay Hanl konusunu Sra Sizde 7
yeniden gzden geiriniz. Gebeler hayvanlarn etinin yan sra, st (iecek),
10. e Yantnz yanlfl ise aatay Hanl konusunu yn ve deri (elbise) ile dflksndan (snma) da yarar-
yeniden gzden geiriniz. lanmfllardr. Ayrca onlar ulaflm amal deerlendir-
dikleri gibi deiflim arac olarak da kullanarak yerleflik
topluluklar ile ticaret yapmfllardr.
Sra Sizde 8
Algu Han, devlet merkezini Dou Trkistandan Mve-
Sra Sizde Yant Anahtar rnnehre taflmfl, baflkentini de Semerkand yapmfltr.
Sra Sizde 1 Genel vali de artk kaana deil, Algu Hana bal ola-
Cengiz Kaann devletini bytmek iin hedef ald rak hizmet edecek ve flehirlerin gelirleri kaanlk hazi-
merkez in, Kara-Hitaylar ve Harezmflahlardr. nesine deil, aatay Hanl hazinesine aktarlacakt.
Sra Sizde 2
Cengiz Kaann Dou Trkistan seferinin grnrdeki
sebebi Nayman Klgn Cengiz Kaann himayesin-
deki Almalk blgesi yneticisini ldrmesidir.
Sra Sizde 3
Cengiz Kaann himayesindeki bir ticaret kervannn
Otrar valisi tarafndan yamalanarak kervandaki tccar-
larn ldrlmesi, istila hareketinin Otrardan bafllama-
snda etkin olmufltur.
Sra Sizde 4
Kaan seiminde kan skntlar nedeniyle gvenliini
garanti altna almak amacyla Gyk, idare merkezini
Karakurumdan taflmfltr.
Barthold, V. V. (1990). Mool stilasna Kadar Tr-
kistan, Haz. H. D. Yldz, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yaynlar.
Kafal, M. (2005). aatay Hanl 1227-1345, stan-
bul: Berikan Yaynevi.
Kafesolu, . (1984). Harezmflahlar Devleti Tarihi,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Kprl, F. (1997). Hrizmflahlar, MEB slam Ansik-
lopedisi, V/I, Eskiflehir, s. 265-296.
Marshal, R. (1993). Doudan Ykselen G: Mool-
lar, ev. F. Doruker, stanbul: Sabah Kitaplar, 1996.
Manz, B. F. (2006). Timurlenk: Bozkrlarn Son
Gebe Fatihi, ev. Zuhal Bilgin, stanbul: Kitap
Yaynevi.
gel, B. (2002). Sino-Turcica: ingiz Hann Trk
Mflavirleri, stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk.
zdemir, H. A. (2005). Mool stils ve Abbasi Dev-
letinin Yklfl: Cengiz ve Hlg Dnemleri
(612-656/1216-1258), stanbul: z Yaynclk.
Roux, J. P. (2001). Mool mparatorluu, stanbul:
Kabalc Yaynevi.
Taneri, A. (1997). Hrizmflahlar, TDV slam Ansiklo-
pedisi, XVI, stanbul, s. 228-231.
6
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz
N
N
Altn Orda Devletinin kurulufl ve geliflme srecini deerlendirebilecek;
Altn Ordann flehircilik, ticaret ve ilim alanlarndaki geliflmelerini aklaya-
N
bilecek;
N
Kazan Hanlnn (1437-1552) Trk tarihindeki yerini tanmlayabilecek;
N
Astrahan Hanlnn (1466-1556) tarih srecini deerlendirebilecek;
N
Kasm Hanlnn (1455-1681) tarih roln aklayabilecek;
Sibir Hanlnn (1468-1607) blgedeki roln deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Altn Orda Astrahan Hanl
Tatarlar zbek Han
Kazan Hanl Saray
Kasm Hanl Toktamfl Han
Berke Han
indekiler
ALTIN ORDA DEVLET

ALTIN ORDADA TEfiKLAT VE
UYGARLIK
Orta Asya Trk Altn Orda ve KAZAN HANLII (1437-1552)
Tarihi Ardl Hanlklar
ASTRAHAN HANLII (1466-1556)
KASIM HANLII (1455-1681)
SBR HANLII (1468-1607)
Altn Orda ve Ardl
Hanlklar
ALTIN ORDA DEVLET

Cengiz Han (1206-1227) daha hayattayken, fethettii topraklar Mool gelenekleri-
ne gre kendi oullar arasnda paylafltrmflt. Mkemmel kumandanl ve tecr- Ulus, btn boy ve halklarn
beli devlet adaml ile kendisini ispatlayan olu Cuci (l. 1227)ye Altay Dalar birleflmelerinden meydana
gelir ve devlet, hkmdarlk,
ve Bat Sibiryadan bafllayarak dil-Ural blgesi ve tesi verilmifltir. Bunlara ilve- imparatorluk anlamlarn
ten Cuci Hana batda Mool atlarnn basabilecei her yeri fethetme hakk da ta- taflmaktadr.
nnmfltr. Bylece Deflt-i Kpak olarak da bilinen bu corafyada Cuci Ulusunun Cengiz Han, lmeden nce
temelleri atlmfltr. Fakat Cuci Ulusunun bymesi ve tabii snrlara eriflmesi Cu- lkesini oullar arasnda
paylafltrmfl, Deflt-i Kpak
cinin olu Batu Han (1227-1255/56) zamannda gereklefltirilen ikinci Kpak se- denilen kuzey bozkrlarn
ferinin neticesinde mmkn olmufltur. kinci Kpak Seferi (1229-1242), yeni te- olu Cuciye vermiflti.
Cucinin olu Batu Han ise
flekkl olan Cuci Ulusuna Volga Nehri ile Karpat Dalar ve Tuna Nehrinin az- dil Bulgarlar ve Kpak
na kadar uzanan Bat Deflt-i Kpak bozkrlarn at iin Batu, Altn Ordann ilk Trklerini hkimiyeti altna
han olarak kabul edilmektedir. Yaplan seferler sonucunda, 1236 ylnda dil Bul- alarak Altn Orda Devletini
kurmufltur.
gar Devleti, 1237-1238 yllarnda Rus knezlikleri hkimiyet altna alnmfltr. 1240
ylnda Kiyev fethedilmifl ve batya yani Polonya, ekoslovakya, Macaristan, Srbis- Orda ya da ordu kelimesi
Trk ve Mool dillerinde ayn
tan ve Bulgaristan zerine sefer yaplmfltr. Avrupallar, bafllarna gelebilecek olay- manaya gelmekte ve bu
larn korkusunu yaflarken, Batu Han aniden ordusunu geri evirmifl, nk bafl- dillerin szlklerinde ezelden
beri mevcut olup,
kent Karakurumda degey Kaan vefat etmiflti. Neticede Batu Hann seferleri so- bafllangta yurt, han
nucunda Deflt-i Kpak, Hrezm, Kuzey Kafkaslar, Krm ve dil Bulgar Devletinin yurdu, saray yurdu
anlamna gelmekteydi. Daha
topraklarnda Altn Orda Devleti kurulmufltur. sonra bu kelime asker
Batu Hann seferlerinin sonucunda kurulan bu devlet, aslnda ok daha sonra- birlik, saray, maiyet,
snda Altn Orda olarak adlandrlacaktr. Devletin temellerinin Cuci Han tarafn- ordugh, kee
adrndaki aile, tannmfl
dan atlmfl olmasndan dolay Dou kaynaklarnda bu devlet Cuci Ulusu olarak kiflilerin hanmlarnn
geiyordu. Ele geirilen blgedeki nfusun ounu gebe Kpaklar oluflturduu kaldklar yer gibi anlamlar
kazanmfltr. Mahmud
iin bu blgeye Deflt-i Kpak, yani Kpak Bozkr da deniliyordu. Ancak 1290lar- Kaflgar, ordu sznn,
da Orda ad ortaya kmfltr ki, bu kelime Cuci Ulusunun sonuna kadar kullanl- melik kasabas, yani imamet
(devlet idaresi) beldesi
mfl, hatta daha sonra da devam etmifltir. Altn Orda tbiri ise ancak Batunun anlamna geldiini aklar.
kurmufl olduu devletin izinin bile kalmad dnemde kullanlmaya bafllanmfl- Kasaba kelimesi de melik
kasrna ve flehrine verilen ad
tr. lk defa bu tbire 1564 yl civarnda yazlmfl olan Kazan Kroniinde rastlan- olmaktan tr, memleketin
maktadr. Bu tbirin ortaya kmas altn ve kymetli kumafllarla ssl olan hann baflkentine iflaret ederdi.
kararghyla ilgilidir. XIV. yzyl seyyah bn Battta, hann kararghn flyle an- Aslen ordu, hkmdarn
adrnn veya kflknn
latmaktadr: zbek Han, sslenmifl olaanst bir altn otada oturur. Ota, altn bulunduu mstahkem bir
yapraklarla kapl aa ubuklarndan yaplmfltr. Ortasnda ayaklar gmfl, st kaleden ibaret idi ve
kaplad alan pek byk
deerli tafllarla ssl bir taht mevcuttu. olamazd.
Altn Orda Devletinin esas Her ne kadar Altn Orda Devleti, blgeye dflardan gelen Moollar tarafndan
kitlesini Kpaklar ve dier
Trk boylar oluflturuyordu; kurulsa da, blgeye gelen Moollarn says fazla deildi. Bu durum karflsnda da
Moollar sayca azd ve
zamanla asimile olarak iflgal olunan memleketlerin (Kpak Bozkrlarnn) Moollaflmasndan sz etmek
Trklefltiler. 1257de tahta mmkn deildir. Buradaki esas kitleyi Kpaklarla dier Trk boylar oluflturdu-
geen Berke Han slam kabul
etti; zbek Han zamannda undan dolay, buraya gelen Moollar ok ksa sre ierisinde asimile olmufllardr.
(1312-1340) ise Mslmanlk Berke Han dneminde slamiyetin kabul ve zbek Han zamannda btn lke-
tamamen yerleflti. Bylece,
Altn Ordann slamlaflmas ye yaylmas ile Altn Orda, Trk slam Devleti hline gelmifltir.
sreci bafllamfl oldu.
SIRA SZDE Altn Orda Devleti, tarih boyunca hangi adlarla zikredilmifltir?
SIRA SZDE
1
Cuci Hann lmnden sonra Cengiz Han, Deflt-i Kpak lkesini torunlar Ba-
D fiHan
Berke N Ezamannn
LM nemli D fi N E L M
bir ksm ran Moollarnn tu ile Orda Han arasnda taksim etmifltir. Trk devlet teflkilatndaki iki blml
(lhanllarn) kurucusu devlet idaresi temelinde yaplan bu taksimata gre, daha sonra fethedilecek Sa
Hlag
S O Han
R U ile uzun sren S O Rboyu U
savafllarla geti. Azerbaycan Kol illeri, Volga illeri ile birlikte Batu Hana, Sol Kol illeri ile Srderya boyun-
ve Grcistan sahalar daki iller Orda Hana verilmifltir. Cengiz Han, Batuya hkimiyet alameti olarak Al-
zerindeki mcadeleler
D K K kald.
sonusuz A T Berke Han tn Busaal DAk K KOrday
AT kurdurduu iin onun soyundan gelenler Ak Orda Hane-
dneminde Bizans zerine dan olarak anlmfllardr. Bu hanedann hkimiyet devresi de 1227 ylndan Batu
baflarl bir sefer
ailesinin sonuncusu Berdibek Hann (1357-1360) lmne kadar 133 yl srmfl-
N N
dzenlenmifl
SIRA SZDE (1261), Rus SIRA SZDE
knezlikleri (beylikleri) tr. Orda Han neslinden gelenler Gk Orda hanedanln teflkil etmifller ve Batu
zerindeki hkimiyet artmfl,
nfus saym yaplmfl, etkili Han slalesinden gelenlere bal kalmfllardr.
AMALARIMIZ
bir vergi toplama sistemi 1255/56 ylnda len Batu Handan sonra tahta srasyla oullar Sartak ve
AMALARIMIZ
(darugalk) gelifltirilmifltir.
Onun zamannda Altn Orda, Ulaki kmfltr. Ancak onlarn hkimiyeti uzun srmemifl ve tahta Batu Hann
blgenin en gl kk kardefli Berke kmfltr. slamiyeti kabul eden ilk Altn Orda han olan Ber-
devletlerinden
K T A P biri olmufltur. K T A lhanllarla
P
kenin hkimiyeti mcadele ile gemifltir. ki kardefl lkenin snrlar-
Daruga, Mool idari nn kurulufl aflamalarnda kesin belli olmamas, taraflarn coraf, stratejik ve ikti-
geleneinde en nemli ve
yaygn memuriyetler sad nem arz eden Azerbaycan ve Grcistan topraklarn paylaflamamalar, Mem-
Tarasnda
E L E V ZyerY Oalmakta,
N TELEVZYON
lk Devletinin Altn Orda hanlarn dflmanlar lhanllara karfl devaml kflkrt-
fethedilen blgelere tayin
edilen sivil ve asker ifllerle malar gibi nedenler, Altn Orda-lhanl mcadelesinin sadece Berke dneminde
uraflmaktayd. Vergilerin deil, lhanllarn yklflna kadar devam etmesine neden olmufltur. Ancak Berke
toplanmas ve asayiflin
N T E R N E T darugalar
muhafazasndan Han, lhanllara
N T E R karfl
N E T Altn Orda topraklarn korumay baflarsa da, onlara karfl bir
sorumluydu. dar ifllere pek stnlk salayamamfltr. Berke Han dnemi nemli geliflmelerden biri de ko-
karflmasalar da darugalar
Rus knezlerini kontrol mutanlarndan Nogay Mirzann Bizans zerine baflarl bir sefer dzenlemesidir
altnda tutmufllardr. Yine (1261).
nfus saym, ele geirilen
blgelerdeki halktan birlik Berke Han dneminde Rus knezlikleri zerindeki hkimiyet artmfl ve Rus top-
oluflturma, posta ifllerini raklar da dhil olmak zere ele geirilen btn topraklarda toplanacak vergileri
dzenleme ve toplanan
vergiyi Hana gtrme de dzene oturtmak, acemi askerlerden birlikler salamak, ayrca yetenekli zanaatkr
darugalarn grevleri ve ustalar belirleyerek devlet teflkiltnda grevlendirmek zere nfus saym ya-
arasndayd. Darugalarn
emrinde birer asker birlik plmfltr. Vergilerin toplanmasn salamak iin Altn Ordann hkim olduu b-
bulunuyordu. Rus knezleri tn topraklarda darugalk ad verilen yeni bir teflkilat kurulmufl ve bu teflkilatn ba-
itaat etmez, vergiyi demez
ya da Hann emrine uymaz flna darugalar getirilmifltir.
ise, darugalar icra organ
olarak birlii ile birlikte
flehre girme ve knez ile halk
cezalandrma yetkisine
sahipti.
6. nite - Altn Orda ve Ardl Hanlklar 107
Harita 6.1
Mool seferleri ve
ekilmeleri
Kaynak: R.
Marshall, Doudan
Ykselen G:
Moollar, stanbul,
1996.
Berke Han zamannda Altn Orda, blgenin en gl devletlerinden biri hline Berkeden sonra Altn Orda
tahtna geen Meng Timur
gelse de Byk Mool Hanna, yani Moolistana olan ballk hl devam ediyor- (1266-82) son zamanlarnda
du. Ancak ondan sonra tahta kan yeeni Meng Timur (1266-1282) Altn Orday Byk Hanla ilgisini keserek
tamamen mstakil bir devlet hline getirmeyi baflarmfl ve kendi adna para bastr- tamamen bamsz hle
geldi ve kendi adna para
mfltr. Meng Timur da aynen Berke gibi bir taraftan lhanllarla mcadele etmifl, bastrd.
dier taraftan da Rus knezlikleri ile yakndan ilgilenmifl ve bir nfus saym daha
yaptrmfltr.
Meng Timurdan sonra ise Tuda Meng (1282-1287) ve Tula Buka (1287-1291)
gibi hanlar hkimiyet srmfllerdir. Meng Timurun kardefli olan Tuda Meng,
temifl Hacya gre, aklsz, deli biriydi. Nitekim slamiyeti kabul ettikten sonra
memleket ifllerine bakmaktan vazgemifl; dervifller ve fleyhlerle arkadafl olmufl ve
Tula Buka iin tahttan feragat etmifltir. Bu dnemlerde Altn Ordada arkalarna ka-
bilelerinin desteini alan emirlerin rol artmfl ve bunlar adeta hkimiyete ortak ol-
maya bafllamfllardr. Cengiz Han soyundan gelmediklerinden dolay han olama-
malarna ramen bu emirler, zellikle zayf hanlarn iktidarda bulunduklar ve taht
kavgalarnn kzflt dnemlerde sahneye kyor ve glerini sergiliyordu. Bu
emirlerden ilki, Mangt kabilesinden Nogay Mirza olmufltur. Daha Berke zamann-
da glenmeye bafllayan Nogay, sadece i politikada deil, Bizans ve Ruslarla m-
nasebetler gibi dfl meselelerde dahi hanlardan bamsz hareket etmifltir. rnein
Bulgar Knezliinin Altn Ordann vassal hline gelmesi de Nogay sayesinde
mmkn olmufltur.
XIII. asrn sonlarna doru, Her geen gn gc artan Nogay Mirza, Tula Bukann tahtn kaybetmesinde
tahta geen hanlarn zayf ve Meng-Timurun olu Toktann tahta kmasnda da nemli rol oynamfltr. An-
idaresi yznden merkez
otorite zayflamfl, bunun cak Tokta Han (1291-1313), nceki hanlarla kyasla ok daha glyd ve tahtn
sonucunda baz kabilelerin Nogayla paylaflmaya hi niyeti yoktu. Bundan dolay tahta ktktan ok geme-
desteini alan emirler g
kazanmfltr. Bunlar iinde den Nogaydan kurtulmufl ve gerek i meseleler, gerekse de dfl meselelerle bizzat
en tannmfl olan Nogay kendisi ilgilenmifltir. lhanl hkmdarlar Gazan ve Olcaytu hanlarla Azerbaycan
Mirza, neredeyse hkimiyete
ortak olarak lkenin i ve dfl iin mcadeleyi devam ettirdii gibi, kendisinden nce biraz da olsa zayflayan
siyasetinde nemli roller Rus knezliklerinin balln da yeniden salamfltr.
oynamfltr. Daha gl bir
han olan Tokta tahta Tokta Han, lmnden nce olu lbasar rakipsiz veliaht yapabilmek iin Ba-
getikten bir sre sonra tu (Sayn) Han evldndan herkesi ldrtmfltr. Fakat lbasar kendisinden nce
(1291-1313) Nogay Mirzay
bertaraf ederek lke
lnce Sayn Han ailesinin sona erme tehlikesi ortaya kmflt. Ancak Toktann l-
idaresini tamamen ele drtt kardefli Turulcann ldrlmesi srasnda gebe olan Gelin Beyalun, k-
almfltr. sa bir mddet sonra doan oluna zbek adn vermifl ve onu lmden kurtara-
bilmek iin Kabartay lkesinde yakn olan nal Bein yanna gndermiflti. lba-
sarn lmnden sonra bu durumdan haberdar olan Tokta Han, yakn emirlerini,
derhal flehzadeyi getirmek zere vazifelendirmifltir. Beyler zbek Han alp dn-
dkleri zaman Tokta Han lmfl ve zbek de 14 yaflndayken tahta kmfltr. z-
bek Han genken tahta ksa da onun dneminde Altn Orda, adna yakflr bir fle-
kilde altn dnemini yaflamfltr. Onun zamannda btn lkede slamiyet yayl-
mfl, lkede imar iflleri hz kazanmfl, flehirlerde cami ve medreseler infla edilmifltir.
zbek Handan sonra byk olu Tinibek Han ksa bir sre (1341-1342) h-
Altn Ordann gl km srdkten sonra tahta Canibek Han (1342-1357) kmfltr. Canibek Han za-
hkmdarlarndan biri de
Canibek Handr. Onun
manndaki en nemli geliflme ise yaklaflk bir asr sren lhanllarla mcadelenin
zamannda lhanllarla Altn Ordann galibiyetiyle sonulanmas ve Azerbaycann ele geirilmesiydi. An-
yaplan mcadele cak ok gemeden emirlerden Kangl Tulubayn kflkrtmasyla Berdibek, babas-
kazanlmfl ve Azerbaycan
ele geirilmifltir. Ancak, n ldrmfl ve kendisi tahta kmfltr. Bununla da yetinmeyip Berdibek, Emir Tu-
Canibekin 1257 ylnda lubayn tavsiyesi zerine 12 kardeflini de ldrmfltr. Ayrca Berdibekin takip et-
lmnden sonra ortaya
kan taht kavgalar ve tii politika lkede hoflnutsuzluklara yol amfl ve daha kendisi hayattayken ken-
karflklklar devletin disine karfl yedi han rakip olarak ortaya kmfltr. Kendisinden sonra tahta kar-
zayflamasna sebep
olmufltur. 1380 ylnda mak istedii olunun kendisinden nce lmesiyle han kendisini ikiye vermifl ve
Ruslarn Mamay Mirzay bu dflknl yznden yllk saltanattan sonra vefat etmifltir. Bylece Batu
malup etmeleri zerine
devlet byk bir darbe (Sayn) Han slalesi sona ermifltir.
almfltr. Berdibek Hann lmnden sonra Altn Orda Devletinde yaklaflk 20 yl sre-
cek olan karflklklar devri bafllamfltr. Yirmiden fazla hann tahta kt bu devir-
de hanlarn otoritesi yok denecek seviyeye inmifl; bu da Rus knezlikleri de dhil
olmak zere btn itaatindeki uluslar zerindeki hkimiyeti etkilemifltir. Bu dne-
min nemli zelliklerinden biri de yine bundan yaklaflk bir asr ncesinde oldu-
u gibi gl bir emirin (Mamay Mirza) Altn Orda tarihinde nemli rol oynama-
sdr. Mamay Mirzann 1380de meydana gelen Kulikovskaya Muharebesinde
Dmitriy Donskoy komutasndaki birleflik Rus ordusuna malup olmas ise Altn
Orda-Rus mnasebetlerindeki dengeleri alt st etmifltir. Her ne kadar Cuci Hann
olu Tokay-Timurun neslinden gelen Toktamfl Hann (1379-1397) tahta kmas
ve Altn Ordada birlii tekrar salamasyla Rus knezlikleri tekrar itaat altna aln-
salar da Ruslar, kendi aralarnda birlik olduklar zaman Altn Orday yenebilecek-
lerini anlamfllard.
1382de Toktamfl, Ruslar bozguna uratsa ve Hrezm ile Azerbaycan hari, ev-
velce Altn Orda Hanlna bal olan topraklardan hepsini tekrar Altn Orda snr-
lar ierisine dhil etse de, tahta kmasna yardm eden Aksak Timurla mcadele-
SIRA SZDE SIRA SZDE
ye giriflmifl ve ona nce 1391de Kundurada, 1395te de Terek muharebesinde Cucinin neslinden gelen
Toktamfl Han (1379-91)
malup olmufltur. Vaktiyle Nogay ve Mamayn yapt gibi, Altn Ordadaki kar- Altn Orda birliini yeniden
D fi N E L M D fi1382de
kurmay baflard. NELM
flklk dneminden yararlanarak tarih sahnesine kan Mangt kabilesinden Emir
Ruslar malup ederek
Edigey de Toktamfl malup edince Toktamfl, hayatnn geri kalann Deflt-i Kp- knezlikleri tekrar itaat altna
akn llerinde geirmek zorunda kalmfltr. S O R U ald. Harezm ve SAzerbaycan
O R U
dflndaki Altn Orda
Edigey Mirza, Toktamfl Handan sonra Cengiz soyundan gelenleri tahta kar- topraklarn tekrar ele
tarak lkeye hkim olmufl, asker ve siyasi bakmlardan lkeyi geici de olsa bir is- geirdi. Ancak, Emir Timur
DKKAT DKKAT
ile girdii mcadelede
tikrara kavuflturmufltur. Edigey 1408 ylnda Moskovaya karfl baflarl bir sefer bi- birok yenilgiye urad ve
le dzenlemifltir. Edigeyin lmesiyle Altn Orda, paralanma dnemine girmifltir. hayatnn sonunu Kpak
N N
SIRA SZDE bozkrlarnda geirmek
SIRA SZDE
Bunun sebebi olarak sadece Timurun seferlerini ileri srmek yanlfl olur. Toktamfl zorunda kald. Yerine geen
Handan nce yaflanan fetret devirleri, emirlerin hanlara karfl isyan ederek itaat et- Edigey Mirza lkeye hkim
olarak geici bir istikrar
memeleri, 1380 ylnda Ruslara karfl alnan malubiyet ve Rusyann
AMALARIMIZ her geen gn salad ise de, onun
AMALARIMIZ
g kazanmas gibi sebepler de Altn Orda Devletini paralanma srecine itmifltir. lmyle Altn Orda Devleti
paralanma srecine girdi.
Altn Orda Devleti hakknda ayrntl bilgiyi lyas Kamalovun Altn Orda
K T ve
A Rusya
P (stan- K T A P
bul, 2009) adl eserinde bulabilirsiniz.
Altn Ordann paralanmasyla yeni uluslar meydan kmfltr.

T E L EBu
V Zuluslardan
YON ilki TELEVZYON
olan Nogay Ordas, Yayk Nehrinin havzasnda kurulmufltur. Nogaylarn dousun-
da, Kazakistan topraklarnda zbek ve Kazak (Krgz) ordalar meydana gelmifltir.
Ayn flekilde Bat Cuci Ulusunda da paralanmalar olmufl ve Kazan, Krm, Kasm
NTERNET
ve Astrahan hanlklar kurulmufltur. Krm Hanl, neredeyse kuruluflundan hemen NTERNET
sonra Osmanl Devletinin hkimiyetine girmifl ve bu sayede dier hanlklara kyas-
la daha uzun mrl olmufltur. Dier taraftan Altn Orda paralansa da, Saray mer-
kezli Altn Orda, varln Byk Orda olarak 1502 ylna kadar devam ettirmifltir.
ki kardefl ulus olan Altn Orda ile lhanllar arasndaki savafllarn sebebi neydi?
SIRA SZDE SIRA SZDE
2
D fi N E L M HaritaD 6.2
fi N E L M
Cengiz
S O R U Devletinin ardl
S O R U
olan hanlklar
Kaynak: R.
DKKAT
Marshall,D K K A T
Doudan
Ykselen G:
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Moollar,
stanbul, 1996.
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
ALTIN ORDADA TEfiKLAT VE UYGARLIK
Teflkilat
Altn Orda sa (Ak Orda/Batu Han Hanedanl) ve sol (Gk Orda/Orda Han Ha-
nedanl) olmak zere iki kola ayrlmflt. Ak Orda, devleti temsil ederken, Gk
Orda blm de ayr bir devlet olmayp devletin afla idari kanadn oluflturuyor-
du. Her iki kanadn da baflnda Cengizoullar bulunuyordu. Devletin baflndaki
hkmdar, han unvann taflrken, hanmnn unvan hatun fleklindeydi. Altn
Ordadaki en nemli devlet organ ise kurultay idi. Han, hann eflleri, Gk Orda
hanlar, han oullar, kabile beylerinin (tmen beyleri ile bin beyleri) katld ku-
rultaylarda han seimi, byk muharebelerin yapm ve devleti yakndan ilgilendi-
ren dier nemli konular grfllyordu. Tmen beyleri ile bin beyleri olan Kyat,
Kongrat, Mangt, fiirin, Barn ve Secut gibi kabilelerin beyleri (emirleri), lke y-
netiminde, zellikle fetret devirlerinin yafland yllarda sz sahibi olmufllardr.
dari teflkilatta nemli bir yere sahip olan vezir hviyetindeki atalk, yasa ve yarg
ifllerine bakan yasa emiri ve defterdarlar (bitikiler) da kurultaylara katlyorlard.
Altn Orda ordusu ise geleneksel Trk teflkilatndaki onlu sisteme gre dzen-
lenmifl tmenler ve binliklerden meydana geliyordu. Hanlar, kabile taksimat siste-
mini btn Altn Orda Devleti iin benimsemifl ve lkeyi yurtlara blmfllerdir.
Yaylak, kfllak, otlaklardan oluflan bu yurtlarn gerek snrlar, gerekse de ynetici-
leri han tarafndan belirleniyordu. Buna gre de hanlar baflbularn, baflbular t-
men beylerinin, tmen beyleri bin beylerinin, bin beyleri yz beylerinin, yz bey-
leri de on beylerin yurtlarn tayin ediyorlard. Yurt sahibi, gerektii zaman yurdun
llerine gre tamamen tehiz edilmifl belirli asker says gnderecek, yine yur-
dun llerine gre vergi deyecekti. Bunun yannda yurtlar babadan oula gee-
bilecek flekilde rs mlkiyet deildi.
Altn Ordada en geliflmifl messeselerin baflnda yam (posta) teflkilat gelmek-
tedir. Altn Orda da dhil olmak zere Cengiz oullarnn hkim olduu btn
corafyada birer gnlk mesafe aralnda posta istasyonlar kurulmufl, bu istas-
yonlarda devletin resm postaclar ve devletin elileri iin yedek atlar bulundurul-
mufltur. Baz posta istasyonlarnda yedek atlarn yannda yedek posta binicilerinin
de bulunduu bilinmektedir. Yam (posta) istasyonlarnn masraflarn bafllangta
meskn yerlerin halk karfllamakla ykml idi. Yam teflkilatnn yan sra daru-
galk teflkilatna da nemli grevler yklenmifltir. Bu grevlerin en nemlisi vergi
toplanmasyd. Altn Orda ve bal corafyalardan flr tertibinde olan ve hasat so-
nunda, mstahsilin elde ettii tahln 1/10 orannda alnan kalan, hayvan srlerin-
den 1/100 orannda ayn olarak alnan kopur, tccarlardan alnan tamga, ev (ve-
ya baca) baflna toplanan ttn, Ruslardan alnan dany (hara, kfl) vergisi, yam
teflkilatnn masraflarnn karfllanmas iin toplanan yam (ulag), ulaklara ve seya-
hat eden devlet grevlilere ve hayvanlarna erzak temini ngren ssn, sabanlk,
av paras, kpr paras, ordu paras, koltka (hediye) gibi vergiler toplanmfltr.
SIRA SZDE DarugalarnSIRA

grevleri
SZDE nelerdi?
3
fiehircilik, Ticaret ve lim
D fi N E L M ok genifl Dcorafyaya
fi N E L M yaylan Altn Orda Devletinde ok sayda flehir infla edilmifl,
seferler srasnda zarar grenler de restore edilmifltir. Devletin snrlar ierisindeki
S O R U en byk flehir
S O Rise U baflkent Saray idi. Saray flehri, Batu Han tarafndan II. Kpak
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

Seferi dnflnde Volga Nehrinin sol kysndaki bir dzlkte infl edilmifltir. fie-
hir, Altn Orda Devletinin ortasnda ve byk ticaret yolu stnde bulunduundan
dolay ok ksa zaman ierisinde geliflmifl ve blgenin en nemli siyasi ve ticari
merkezi durumuna gelmifltir. Berke Hann slamiyeti kabul etmesi ve slam lke-
leriyle iliflkiler gelifltirmeye bafllamasyla flehirde cami, medrese, trbe, kervansa-
ray, hamam ve benzeri yaplar infla edilmeye bafllanmfltr. Harezm mimarisinin et-
kisi altnda kalan Saray, ayn zamanda ilim merkezi olmufltur. 75 bin nfusu ve ya-
yld alanla Saray, XIV. yzyln ortalarnda Avrupann en byk flehirlerinden
biriydi. Saraydan baflka kaynaklarda Bulgar, Macar, kek, Suvar, Bilyar, Orda-Ba-
zar, Sarayik, Astrahan, Kefe, Ker, Sudak, Harezm (Urgen) ve Glistan gibi b-
yk flehirlerin ad gemektedir.
Altn Orda hanlar ticarete de byk nem veriyorlard; nk ticaret, onlarn
en nemli gelir kaynaklarnn baflnda geliyordu. Ticaret yollarnn ve tccarlarn
gvenliini salamak ve bylece ticaretin geliflmesini hzlandrmak amacyla Altn
Orda ve dier Trk-Mool devletlerinde ortak teflkilat kurulmufltur. Tccarlara ta- Ortak: Ticaret yollarnn ve
tccarlarn gvenliini
nnan imtiyazlar da hanlarn ticarete verdikleri nemi gstermektedir. Nitekim Al- salamak ve bylece
tn Ordada tccarlarn seyahatleri kolaylafltrlyor, savafl zamannda kervanlara ticaretin geliflmesini
hzlandrmak amacyla Altn
cepheden geme izni veriliyor, esir alnan tccarlar milliyetlerine baklmakszn Orda ve dier Trk-Mool
serbest braklyordu. devletlerinde ortak teflkilat
Orta Asya, lhanllar, Memlkler, Akdeniz, Bizans, Avrupa, Rus knezlikleri, Lit- kurulmufltur. Moollarn
Uygurlardan benimsedikleri
vanya, Cenova ve Venedik gibi lke ve blgelerle yaplan ticarette Altn Ordann bu teflkilat, bir tr ticaret
yabanc lkelere ihra ettii mallar arasnda krkler, deriler, balmumu, tahl eflit- flirketi olup, devlet
hazinesinden dflk faizle
leri, peynir, flarap, balk, at ve esirler yer almaktadr. Altn Orda ihracatn karflln- kredi almfl ve zellikle
da nakit paradan ziyade mal alyordu. rnein Kefe limanna her eflit kumafl, ha- byk apta ve uluslararas
ticaret ile meflgul olmufltur.
l, altn, ipek, iplik, getiriliyordu. Ayrca in ve randan porselen ve ipek, Buha- Ayrca bu teflkilat, birok
radan pamuk ve hal, Hindistandan inci ve mercan gelirdi. ykmllk ve vergiden
muaf tutulmufl ve dier yerli
Altn Orda flehirleri, ayn zamanda birer ilim merkeziydiler. Arap ve Farsa kay- tccar zmreleri iinde
naklarndan anlaflld kadaryla Altn Ordada astronomi, tp, corafya ve din ayrcalkl bir yere sahip
alanlarda byk alflmalar yaplmfltr. Tabip Abdurrahman bn Nasrul-Mausl olmufltur. Bylece ticaret,
devletin kontrol altna
(1254-1330), Sarayda tp baflta olmak zere birok ilimle uraflmfltr. Kaynaklarda alnmfl ve desteklenmifltir.
Bulgar flehrinde Mesud adl birinin astronomi ile uraflt, namaz saatlerini belir-
lemeye alflt kaydedilmifltir. 1354te Glistan flehrinde Kemaleddin Trkmen,
nl Harezmli ilim adam Mahmud bn mer el-agminnin astrolojiye dair ese-
riyle ilgili kendi yorumlarn kaleme almfltr. Arap tarihisi El-mer kendi eserin-
de corafya ilmi ile uraflan Harezmli tccar Numan el-Harezmden bahsetmekte-
dir. slam limlerinden Ebu er-Recai Muhtar bn Mahmut ez-Zahid ise 1259da
yapmfl olduu alflmasna Berke Hann unvan olan Nasreddinden tr Risa-
le-i Nsriye adn vermifl ve Berke Hana takdim etmifltir.
1310da Rabguznin kaleme ald Ksasul-Enbiya, 1369da H. Katibin yazd XIII. ve XIV. yzyllarda Altn
Cmcme Sultan, halk edebiyat rnlerinden Kisekbafl Kitab (Destan) gibi eser- Orda sahasnda Trk
edebiyat byk bir geliflme
lerin nshalar, dnyann birok ktphanesinde saklanmaktadr. Yine XIII.-XIV. gstermifltir. Deflt-i Kpak,
yzyllarda Sarayda Glistan bit-Trk ile Suheyl ve Gldrsn adl eserlerin ya- Azerbaycan ve Harezmde
nemli edeb eserler ortaya
zar Seyfi Saray, hukuk kitaplar kaleme alan Sadreddin et-Taftazan, meflhur fakih konulmufltur. Bunlar
el-Bazzaz yaflamfllardr. XIV. yzylda Harezm Muhabbetnme, Kutb Hsrev arasnda Kutb adndaki
kymetli bir flairin yazd
fiirin adl edebi eserleri kaleme almfllardr. Bu eserlerin ou Trke olarak kale- Hsrev fiirin hikayesi,
me alnmfltr. Tatar arafltrmaclar, sz konusu Trkenin Uygur ve aatay lehe- Harezmnin
sinden farkl olduu ve gnmz Tatarcasna yakn olduu kanaatindedirler. Bafl- Muhabbetnmesi zellikle
nemlidir.
ta M. Usmanov olmak zere Tatar tarihileri, bu lehe iin Tatar Trkesi terimi-
ni kullanmaktadrlar.
SIRA SZDE Altn Orda hanlarnn

SIRA SZDEticaret alanndaki siyasetlerinin zellikleri nelerdir?
4
D fi Harita
N E L M 6.3 D fi N E L M
Altn Orda
SHanl
O R U S O R U
Kaynak: Emre
DYaln,
K K A T senbike DKKAT
Togan (haz.),
Mool Hanlar
N N
ve Miraslar,
SIRA SZDE SIRA SZDE
National
Geographic
(Austos 2001).
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
KAZAN HANLII (1437-1552)

Edigeyin lmnden sonra Altn Ordada birbirleriyle rekabet eden ok sayda
han ortaya kt. Bu hanlarn baflnda Toktamfl Handan sonra Edigeyin yardmy-
la Altn Orda tahtna kan Timur-Kutlu Hann (1396-1399) torunu Ulu Muham-
medi zikretmek gerekmektedir. Ancak daha 1437 ylnda Kk Muhammed,
Ulu-Muhammed Hana karfl ayaklanmfl ve Ulu-Muhammedi Saray terketmek
zorunda brakmfltr. Ulu-Muhammed Han, ailesi ve ou kadn ve ocuklardan
oluflan 3 bin kifliyi yanna alarak Tulaya yakn kk bir flehir olan Beleve yerlefl-
mifltir. Hann amac burada bir birlik kurarak Saraydaki taraftarlar ve Moskova
Knezi II. Vasiliyle de anlaflarak taht tekrar ele geirmekti. Fakat II. Vasiliy, kendi
snrna dayanan Ulu-Muhammed ve askerlerinden rahatsz olmufl ve onlardan
flehri terk etmelerini istemifltir. Ulu-Muhammed, bunun zerine Afla dil blge-
sine yneldi ve burada eski Kazan flehrini ele geirerek Kazan Hanlnn temel-
lerini att.
1445 ylnda Ulu-Muhammedin olu Mahmutek (Mahmud) babasn ldrmfl
ve kendisini Kazanda han ilan etmifltir. Onun uzun sren hkimiyeti dneminde
(1445-1461) Kazan Hanl, devletleflme srecini tamamlamfl, blge asayifl ve em-
niyete kavuflmufltur. Bundan dolay hanln baflkenti Kazan, bir ticaret merkezi
hline gelerek Bulgar ve Sarayn yerini almfl, dil, Azak ve Krmdan buraya ok
sayda ahali gelmifltir. Kazan Hanlnn devletleflme sreci, Mahmutek Han zama-
nnda tamamlandndan dolay, baz tarihiler Kazan Hanlnn kurucusu olarak

Ulu-Muhammedi deil de olunu gstermektedirler.
Ne yazk ki Kazan Hanlnn tarihi, taht kavgalar ve i sorunlarla doludur.
Hanln devam mddeti olan 115 yl iinde 15 han hkm srmfl, bunlarn baz-
lar ikifler-er kez tahta kmfllardr. Btn bunlar hi flphesiz lkeyi istikrarsz
ve dflmanlarna karfl zayf hle getirmifltir. Kazan Hanlnn flansszl, Altn Or-
dann paralanmasyla glenmeye bafllayan Rus knezliklerinin Moskova etrafn-
da birleflmeleri ve Kazan Hanl da dhil olmak zere komflularna karfl yaylma-
clk politikas izlemeye bafllamalardr. Nitekim Kazan Hanlnn tarihi, Ruslarla
yaplan savafllarla gemifltir. ki lke arasnda toplam 14 savafl vuku bulmufltur.
1469da III. van baflkanlndaki Ruslar ilk kez Kazan kuflatmfllardr. Bu ku-
flatma bir sonu vermese de Ruslar, artk saldrya gemifllerdi. Moskova Knezlii
bir taraftan topraklarn geniflletirken, dier taraftan da Altn Ordaya (Byk Or-
daya) olan balln azaltyordu. 1462 ylnda Byk Orda hanlarnn Rus parala-
rndan ad kartlrken, 1472 ylnda da III. van Byk Ordaya vergi demeyi
kesmifltir. 1472 ve 1480 yllarnda Byk Orday malup eden Ruslar 1502de B-
yk Ordaya son vermifllerdir.
XVI. yzyldan itibaren Kazan Hanlndaki iktidar mcadelesi zellikle Rusla-
rn bu mcadeleye dhil olmalar dolaysyla artmfltr. Ruslarn yan sra Krmllar-
la Nogaylar da bazen kendi istekleriyle bazen de Kazanllarn daveti zerine bu
mcadeleye dhil olmufl ve bylece Kazan Hanlndaki taht sorunu, uluslararas
boyut kazanmfltr. Aslnda bu mcadele, Altn Orda miras ve blge hkimiyeti
iin verilen bir mcadeleydi. Tatar hanlklar arasnda bir birliin olmamas, snr-
larn geniflletme konusunda kararl olan Ruslarn ifline yaryordu. Sonu olarak,
1552 ylnda Kazan, Ruslar tarafndan ele geirilmifltir. Kazan halk kltan geiril-
mifl, kadn ve ocuklar esir edilmifl, cami ve medreseler yklmfltr. Saraydaki b-
tn mallara el konulurken, sarayn yanna bugn KafedralnySIRA Kilisesi
SZDEolarak bili- SIRA SZDE
nen bir kilise infla edilmifltir. Bylece Altn Orda corafyasnda ilk kurulan Kazan
Hanl bamszln da ilk kaybeden Tatar hanl olmufltur.
Kazan Hanlnn dflmesi Rusya ve Trk dnyas asndan nemli sonular
ortaya karmfltr. Hanln Ruslarn eline gemesiyle Orta dil sahasnda VI. yz-
yldan beri devam eden Trk hkimiyeti sona ermifl oldu. Ruslarn S O Hazar
R U Denizi ve S O R U
Afla Ural blgesine doru yaylmasnn nndeki en byk engel ortadan kalk-
mfl oldu. Bylece, ksa bir zaman iinde Rusya snrlarn HazarD kylarna
KKAT ve Kaf- DKKAT
kaslara kadar uzatt. Ural blgesini de ele geiren Rusya, Sibirya ve Trkistan isti-
kametine doru yaylma imkn buldu. Bundan sonra, Astrahan Hanlnn da
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
dflmesiyle Rusya ve Osmanl devletleri snrdafl oldular. Ayrca, Kazann alnma-
syla yabanc bir unsur Rus devleti bnyesine girdi; Rusya sadece Ruslardan olu-
flan bir devlet olmaktan kp yeni tebaalar edindi ve bylelikle imparatorluk olma
yoluna girdi.
Kazann dflfl ve Rusyann Trk illerinde yaylmas hakknda Akdes

K TN. AKuratn
P Rusya K T A P
Tarihi (Ankara, 1987) kitabnda ilgili blme bakabilirsiniz (s. 143-174).
Kazan Hanlnn coraf konumunun msait olmasna ramen hanln

TSIRA uzun
Z Y O Nmrl ol-
E L E VSZDE TSIRA
E L E VSZDE
ZYON
mamasnn nedeni neydi? 5
NTERNET NTERNET
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

Resim 6.1
Eski Kazann
Grnfl.
Ressam: T.
Hacahmetov.
Kaynak:
R. Fahretdinov,
Tatar Tarihi,
Kazan, 1999.
Kazan Hanlnda Sosyal ve ktisad Hayat

Kazan Hanl da aynen dil Bulgar ve Altn Orda devletleri gibi, fark din ve rk-
tan birok kavmin bir arada yaflad bir lke idi. lkenin btn alanlarnda Bul-
gar, Kpak ve dier Trk boylarnn karflmndan meydana gelen ve daha sonra
Tatar olarak adlandrlacak Kazan Trkleri hkim konumdayd. Tatarlardan baflka
hanlkta Baflkurtlar, uvafllar, eremisler (Mari), Arlar (Udmurtlar), Mordvalar gibi
topluluklar yaflyordu. Kazan Hanlnn resm dini slamiyet olmakla birlikte Ka-
zan hanlar da aynen Altn Orda hanlar gibi btn dinlere msamahal davranmfl-
lardr. Gerek Tatarlar, gerekse de dier halklarn byk ounluu, kylerde yafl-
yor ve ziraat ve hayvanclkla uraflyordu. uvafllar ve Mordva halk arclkla da
uraflyorlard. Balklk ve avclk da ok geliflmiflti. Gayrimslim halklardan ver-
gi olarak eflitli hayvanlarn krkleri toplanyordu. Bundan dolay Kazan panayr-
larnda Kazanl tccarlar en ok bal ile krk ticareti yapyorlard.
Kazan Hanlnn idari ve asker yaps ise Altn Ordann teflkilatna ok ben-
ziyordu. Kazan hanlarnn hepsi, Cengiz Hann soyundan gelmifltir. Hann hkimi-
yeti snrsz olmakla birlikte, hanlar nemli meseleleri grflmek iin yanlarnda
drt nemli zat bulunduruyorlard. Bu nemli zattan kastedilen karaibeyleri idi.
fiirin, Argun, Barn ve Kpak kabilelerinin reisleri olan bu karaibeyler, Altn Or-
dada daha ok mirza, emir, bey olarak geiyordu. Her ne kadar karailerden olu-
flan divana sadece danflmanlk hakk tannsa da han ve karailerin flahsi becerile-
rine gre onlarn etki ve yetkileri deiflmifltir. Hanlarn kk yaflta olduklar d-
Suyurgal terimi, Moolca nemlerde hkimiyet bilfiil onlarn elindeydi.
suyurgamak mastarndan Asker teflkilat ise Altn Orda nizamna gre kurulmufltu. Ordunun esas ksmn,
tremifl olup bafl,
teflvik, mkft atl birlikler oluflturuyor ve bunlarn baflnda da Tatar zadegnlarnn oullarndan
anlamna gelmektedir. oluflan olan zmresi bulunuyordu. Olanlar, hanlarn resm vesikalarnda ruhani
Suyurgal, Ortaada bir
askere veya subaya savaflta ve asilzadelerle birlikte zikrediliyor ve bunlara da hizmetleri karfllnda arazi ve-
hizmeti karfllnda verilen riliyordu. Kazan Hanlnda topran byk iftlikler hlinde iflletildii, han ailesi-
ve ona gelir getiren, miras
braklabilen toprak, timar
nin, beyler, mirza, olanlar ve din adamlarn arasnda paylafltrld bilinmektedir.
anlamnda kullanlmfltr. Bu topraklar bunlara hana hizmetlerinden dolay suyurgal olarak verilmifltir.
SIRA SZDE SIRA SZDE

S O R U S O R U
Yukarda ad geen ynetici ve imtiyaz sahibi kimselerin yan sra vergiye tbi
olan ahali de mevcuttu. Bu zmreye flehrin tccar, esnaf, ifliler
D ve
K K Akyl
T iftiler DKKAT
dahil oluyordu. Devlet idaresinde hibir rol oynamayan bu zmrenin baflta vergi
deme olmak zere eflitli ykmllkleri vard. Tatar kaynaklarnda, kul ve ka-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ra halk olarak tasvir edilen toplumun bu tabakas, hukuki adan bamsz olma-
sna ramen, uygulamada derebeylere bal fakir kimselerdi. Kaynaklarda geen
vergi isimlerinden anlaflldna gre, Kazan Hanlndaki vergi sistemi de Altn
Ordadaki sisteminin devam niteliindeydi.
Kazan Hanlnn tarih nemini anlamak iin M. Hudyakov tarafndan

K T A yazlan
P Kazan K T A P
Hanl Tarihi (Ankara, 2009) adl kitaba bakabilirsiniz.
TELEVZYON Resim
T E L6.2
EVZYON
Kazan yaknndaki
eski Bulgar flehri
harabelerinin
NTERNET 1839daki N T E R N E T
durumunu
gsteren gravr.
Kaynak:
N. Gizatullin (ed.),
fiehri Bolgar,
Kazan, 1997.
ASTRAHAN HANLII (1466-1556)

Astrahan Hanl adn XIII. yzylda Volga Nehrinin Hazar Denizine dkld
yerde kurulan Astrahan flehrinden almaktadr. fiehrin kurulufl tarihi kesin olarak
bilinmemekle birlikte, ad bn Battutann seyahatnamesinde getiinden dolay
XIII. yzyln ilk yarsnda flehrin mevcut olduu anlafllmaktadr. Astrahann Trk-
e ad Hac Tarhan fleklindedir. Arap gezgini bn Battuta bu ismi flyle aklamak-
tadr: Tarhan onlarn kulland manada vergiden muaf olan yer demektir. fieh-
rin adn almasndan nce bir Trk hac bu civarda yerleflti, sonra sultan bu yerle-
ri vergiden muaf kld. Altn Orda zamannda Astrahan, devletin nemli ticaret
merkezlerinden biri iken, Altn Ordann paralanmas ve Astrahan Hanlnn ku-
rulmasyla yeni hanln baflkenti olmufltur. Kaynak eksikliinden dolay Astrahan
Hanlnn kurulufl sreci bir takm tartflmalara yol asa da tarihilerin byk bir
ksm, hanln kurulufl tarihi olarak 1466y, kurucusu olarak da Altn Orda Han
Kk Muhammedin torunu Kasm (1466-1490) kabul etmektedirler.
Corafi konumu, doal zenginlikleri, flehrin eskiden beri ticaret merkezi olma-
s, hanln ksa srede geliflmesini salamflt. Ancak hanlk, Kazan Hanl gibi bir
trl istikrara kavuflamamfltr. Kasmn kardefli Abdlkerim Handan (1490-1514)
sonra Astrahan Hanl, dfl lkelerin mdahalesi ile karfl karflya kalmfltr. Krm
Han Mengli Giray, Altn Ordann miraslarn kendi etrafnda birlefltirmek iin
Byk Ordaya son verdikten sonra Astrahan da kendi nfuzu altna almak iste-
mifl ve ayn amac gden Nogaylarla mcadeleye bafllamfltr. Ayrca Moskova ar-
lar da Krm hanlarnn amalarndan haberdar olduklar iin Astrahanda Krml-
larn gcnn artmasn istemiyor ve kendileri Astrahanla diplomatik ve ticari m-
nasebetler gelifltirmeye alflyorlard. Bylece Astrahan Hanl taraftan adeta
ablukaya alnmfl ve bu ablukaya da hanlk ancak yarm asr dayanabilmifltir. Ka-
zan Hanlna son verdikten sonra IV. van, 1556da Astrahan da ele geirmifltir.
KASIM HANLII (1455-1681)

Kasm Hanl, Kazan Han Ulu-Muhammedin II. Vasiliyi malup etmesiyle so-
nulanan savafl (7 Temmuz 1445) neticesinde kurulmufltur. II. Vasiliy bu savaflta
esir dflmfl ve serbest braklmas karfllnda Ulu-Muhammed bir takm flartlar
ne srmflt. Bu flartlardan biri de Moskova Knezlii snrlar ierisinde bir hanl-
n kurulmas idi. Ulu-Muhammed bylece bir taraftan bu hanla kendi oulla-
rndan birini oturtarak Moskovay kontrol altnda tutmak istemifl, dier taraftan da
Kasm Hanlna tampon blge rol ykleyerek Kazan Hanlnn gvenliini
salamaya alflmfltr. Savafltan hemen sonra Ryazan blgesinin kuzey-dousunda
yer alan Meflerskiy Gorodok flehri, yeni bir hanln kurulmas iin Ulu-Muham-
medin idaresine verilmifltir. Ulu-Muhammed buraya kendi olu Kasm atadn-
dan dolay, bu flehir ve hanlk Kasm olarak adlandrlmfltr. Ne yazk ki, bafltan
beri bu hanlk, kurulufl amacna hizmet etmedii gibi, Kazan Hanlnn dflman
hline gelmifl ve Rus arlarnn elinde dier Tatar hanlklarnn iifllerine karflma-
lar iin bir ara olmufltur. Nitekim Ulu-Muhammedin lmnden hemen sonra
Kazanda bafllayan taht kavgasna Rus ar da karflmfl ve Kasm Han Kazan tah-
tnda grmek istemifltir. Ancak Kasm Han, Ruslarn desteine ramen Kazan tah-
tna kamad gibi, Rus arna bal hle gelmifltir. Kasmdan sonra tahta kan
hanlar Rus arnn Byk Orda ile Kazan Hanl zerine yapt seferlere Ruslarn
tarafnda katlmfl ve kendi dindafl ve soydafllarna karfl savaflmfllardr.
Kasm hanlarnn en meflhuru, hi flphesiz Sayn Bulat Han (1567-1573) idi. Sa-
yn Bulat Han 1573te Hristiyanl kabul etmifl ve Semn Bekbulatovi adn al-
mfltr. 1574 ylnda ise IV. van, onun adna tahttan feragat etmifl ve Semn iki se-
ne Rus tahtnda kalmfltr. sve ile yapt Livon savafllarnda (1558-1583) zor du-
ruma dflen IV. van, lke iindeki boyar ve yerel knezlerin muhalefetini ancak
Rus tahtna Cengiz soyundan biri getii takdirde bastrabileceini dflnyordu.
IV. van, bu amacna ulaflmak iin de Semn Bekbulatoviden daha uygun aday
bulamazd. Semn, Cengiz Hann torunu Ordann soyundan geliyordu ve Altn
Ordann son han Ahmetin en byk torunuydu. Semnun konumu (Kasm Ha-
n) da IV. vann plann hayata geirmek iin son derece uygundu. Bylece, IV.
van hem Cengiz soyundan gelen hem de ayn zamanda han olan Semnu Rus
tahtna kartarak, Rusyann merkezileflme ve arn otoritesini artrmaya ynelik
politikasn temellendirmeye alflmfltr.
Sayn Bulat Handan sonra Kasm tahtnda Kazak ve Sibirya slalelerinin tem-
silcileri bulunmufltur. Sibirya slalesi temsilcilerinin de tahta karlmas ise Rusla-
rn Sibiryadaki yaylma siyasetleriyle balantlyd. Ruslarn glenmesi ve Tatar
hanlklarn tek tek ele geirmeleriyle birlikte Kasm Hanlnn Ruslar asndan
nemi azalmfl ve Ruslar 1681 ylnda hanla son vermifllerdir. Kasm flehri 1778de
Ryazan vilayeti snrlar ierisine alnmfltr; gnmzde de ayn ilin ierisinde Ka-
simov adyla varln srdrmektedir.
Kasm Hanlnn nemli zelliklerinden biri, kendi slalesine sahip olmamas
ve Kazan, Krm, Astrahan, Kazak ve Sibirya hanlarnn ve onlarn evlatlarnn bu
hanlkta hkm srmeleridir. Ancak Kasm Hanlnn tahtnda kim bulunursa bu-
lunsun hanlk, Moskovann kuklas olmaktan kurtulamamfltr. Kasm Hanlnn
Trk dnyasna en byk hizmeti ise hi flphesiz Moskovaya yakn bir corafya-
da Trk nfusu ve onlarla birlikte slamiyeti yaymasdr. Teflkilat ve idare bakmn-
dan dier Tatar hanlklaryla ayn yapya sahip olan Kasm Hanl nfusunun o-
unluunu Trkler oluflturmufltur. Bunlar daha sonra Kasm Tatarlar olarak anla-
caktr. Kasm Tatarlarnn oluflumunda Altn Orda Trklerinin yan sra Fin-Ugor
halklar da yer ald. Konuflma dilleri ise Kazan Tatarcasndan biraz ayrlmaktadr.
Mifler Tatarlarnn kkleri de bu hanla dayanmaktadr.
Kasm Hanlnn Trk ve slam tarihi asndan nemi nedir? SIRA SZDE SIRA SZDE
6
SBR HANLII (1468-1607)
Altn Orda Devletinin paralanmasndan sonra kurulan bir baflka D fi Nhanlk
E L M da Sibir D fi N E L M
Hanl idi. Bugnk Moolistann kuzeyinden Sibiryaya kadar uzanan bir blge-
yi iine alan hanlk, Altn Ordann paralanmas srecinde fieybanler
S O R U (fiibanler), S O R U
Ak Orda ve Altn Orda dneminde Sibiryada kendisine yurt verilen Taybugann
neslinden gelenler arasnda verilen mcadele neticesinde kurulmufltur. Bu mca-
DKKAT DKKAT
deleden fieyban soyundan gelen bak galip kmfl (1468) ve blgenin en byk
flehirlerinden Tmene hkim olarak yeni bir devletin temellerini atmfltr. Bu han-
N N
lk bafllangta Tmen Hanl olarak adlandrlmfltr. Ancak SIRA1495te SZDE Taybug so- SIRA SZDE
yundan gelen Mehmet, bak Han ldrmfl ve baflkenti de Sibir flehrine taflmfl-
tr. Bundan dolay hanln ad Sibir Hanl olarak deifltirilmifltir. Daha 1555 yln-
da (Yadigr Han zamannda) hanlk, Rus ilerleyifline karfl koyamamfl ve ar
vnn hkimiyetini tanmak zorunda kalmfltr. Bunun zerine bak Hann torunu
Km, Yadigr Han bozguna uratarak hkimiyeti ele geirmifltirK T A(1563). P Ancak K T A P
Ruslar yaylmaclk siyasetini devam ettirme konusunda kararlydlar ve XVII. yz-
yln baflnda bu sreci tamamlamfllardr. Sibir Hanlnn Rusyaya ilhaknda Stro-
ganov ailesi nemli rol oynamfltr. Trk kkenli olan Stroganovlar,
TELEVZYON
XVI. yzylda TELEVZYON
Perm blgesinde byk topraklara sahiplerdi. Stroganovlar, Bat Sibiryadan krk
elde etmek amacyla 1581de idarelerinde bulunan Kazak birliini keflif amacyla
blgeye gndermifllerdir. Ateflli silahlara da sahip olan Ermak baflkanlndaki bu
N T E R N E T Ermak, ele
Kazak birlii, iki yl ierisinde buradaki Tatar Hanln ele geirmifltir. NTERNET
geirdii topraklar tek baflna elinde tutamayacandan dolay ar IV. vann ya-
nna elilik heyeti gndererek ardan bu topraklar kendi himayesi altna almasn
istemifltir. ar IV. van, bu teklifi memnuniyetle kabul etmifltir. Sibiryann tama-
men zapt ise 1593-1604 ylarnda tamamlanmfltr.
zet
N
A M A
Altn Orda Devletinin kurulufl ve geliflme sreci- Kazan, Ruslar tarafndan ele geirilmifl ve byle-
1 ni aklamak. ce bamszln kaybeden ilk hanlk olmufltur.
Batu Hann kinci Kpak Seferi (1229-1242) so-
nucunda Deflt-i Kpak, Hrezm, Kuzey Kafkas- N
A M A
Astrahan Hanlnn (1466-1556) tarih sreci-
lar, Krm ve dil Bulgar Devletinin topraklarnda 4 ni deerlendirmek.
Altn Orda Devleti kurulmufltur. Blgedeki esas Altn Ordann paralanmas sonunda kurulan
kitleyi Kpaklar ve dier Trk boylar oluflturdu- hanlklardan Astrahan Hanl, baflkenti olan As-
undan, buraya gelen Moollar ok ksa sre ie- trahan flehrinin ticaret merkezi olmas sayesinde
risinde asimile olmufllardr. Berke Han dnemin- ksa srede geliflmifltir. Ancak hanlk bir trl is-
de slamiyetin kabul ve zbek Han zamannda tikrara kavuflamamfl, Kasmn kardefli Abdlke-
btn lkeye yaylmas ile Altn Orda, Trk ve rim Handan (1490-1514) sonra Astrahan Hanl,
slam devleti hline gelmifltir. Rus knezliklerini dfl lkelerin mdahalesi ile karfl karflya kalmfl-
240 yl boyunca hkimiyetleri altnda tutan Altn tr. Krm Han Mengli Giray, Nogaylar ve Mos-
Orda hanlar, Bizans zerine baflarl seferler d- kova arlar hanlk zerinde hkimiyet kurma
zenlemifl, lhanllarla uzun yllar devam eden m- mcadelesine giriflmifllerdir. taraftan adeta ab-
cadeleyi kazanmfl ve Msr Memlkleriyle dosta lukaya alnmfl olan Astrahan Hanl, bu duruma
mnasebetler gelifltirmifllerdir. ancak yarm asr dayanabilmifltir. Kazan Hanl-
na son veren IV. van, 1556da Astrahan da
N Altn Ordann flehircilik, ticaret, ilim ve kltr ele geirmifltir.
N
A M A
2 alanlarndaki geliflmelerini aklamak.

Genifl bir corafyaya yaylan Altn Orda Devle- Kasm Hanlnn (1455-1681) tarih roln
A M A
tinde ok sayda flehir infla edilmifltir. Devletin 5 aklamak.

merkezi olan Saray flehri, byk ticaret yolu s- Altn Ordann paralanmasyla ortaya kan han-
tnde bulunduundan dolay ok ksa zaman lklardan Kasm Hanl, daha ilk zamanlardan iti-
ierisinde geliflmifl ve blgenin en nemli siyasi baren Kazan Hanlna dflman hle gelmifl ve
ve ticari merkezi hline gelmifltir. Altn Orda han- Rus arlarnn elinde bir ara olmufltur. Sayn Bu-
lar ticarete byk nem vermifller, yollarn ve lat Handan (1567-73) sonra Kasm tahtnda Ka-
tccarlarn gvenliini salamak ve bylece tica- zak ve Sibirya slalelerinin temsilcileri bulunmufl-
retin geliflmesini hzlandrmak amacyla ortak tur. Ruslar 1681 ylnda bu hanla son vermifller-
adl bir teflkilat oluflturmufllardr. Saray, ayn za- dir. Kasm Hanlnn Trk dnyasna en byk
manda ilim merkezi olmufltur. Astronomi, tp, hizmeti, Moskovaya yakn bir corafyada Trk
corafya ve din alanlarda nemli geliflmeler sa- nfusu ve onlarla birlikte slamiyeti yaymasdr.
N
lanmfltr. Altn Orda sahasnda (Deflt-i Kpak,
Azerbaycan ve Harezmde) Trk edebiyat da b- Sibir Hanlnn (1468-1607) blgedeki roln
A M A
yk bir geliflme gstermifltir. 6 deerlendirmek.

Bafllangta Tmen Hanl olarak adlandrlan
N
A M A
Kazan Hanlnn (1437-1552) Trk tarihinde- hanlk, 1495te Taybug soyundan gelen Meh-
medin, bak Han ldrmesi ve baflkenti Sibir
3 ki nemini tanmlamak.
Kazan Hanl, 1445 ylnda Ulu-Muhammedin flehrine taflmas sonrasnda Sibir Hanl olarak
olu Mahmutek zamannda devletleflme srecini anlmaya bafllanmfltr. 1555 ylnda (Yadigr Han
tamamlamfltr. Hanln baflkenti Kazan, ticari zamannda) hanlk, Rus ilerleyifline karfl koya-
merkez hline gelerek Bulgar ve Sarayn yerini mamfl ve ar vnn hkimiyetini tanmak zo-
almfl, dil, Azak ve Krmdan buraya ok sayda runda kalmfltr. Bunun zerine bak Hann toru-
ahali gelmifltir. Ancak, taht kavgalar ve i sorun- nu Km, Yadigr Han bozguna uratarak h-
lar devleti ypratmfl, lkeyi istikrarsz ve dflman- kimiyeti ele geirmifltir (1563). Sibiryann Ruslar
larna karfl da zayf hle getirmifltir. 1552 ylnda tarafndan tamamen zapt ise 1593-1604 ylarnda
tamamlanmfltr.
Kendimizi Snayalm
1. Altn Orda Devleti afladaki hanlardan hangisi za- 5. Altn Orda ve ardl hanlklarla ilgili afladaki ifade-
mannda Byk Mool mparatorluundan tamamen lerden hangisi dorudur?
bamsz hle gelmifltir? a. lhanllarla yaplan savafllar yznden Altn Or-
a. Batu da ve lhanllar arasndaki ticari mnasebetler
b. Berke de tamamen kesilmifltir.
c. Meng Timur b. Altn Orda ve ardl hanlklarda ilmi alflmalar
d. Tuda Meng yaplmamfltr.
e. Tokta c. Altn Orda hanlar ticaretin geliflmesine karfl -
kyorlard. Bundan dolay tccarlarn seyahatleri
2. Afladakilerden hangisi Kazan Hanl ahalisinden zorlafltrlyor, tccarlar ska esir alnyorlard.
deildir? d. Cuci Hann lmnden sonra Cengiz Han,
a. Baflkurtlar Deflt-i Kpak lkesini torunlar Batu ile Orda
b. Tatarlar Han arasnda taksim etmifl ve bylece birbirin-
c. uvafllar den tamamen bamsz iki yeni devlet ortaya
d. Mari ve Udmurtlar kmfltr.
e. Yakutlar e. Kazan Hanlnda toprak byk iftlikler h-
linde iflletilmifl ve han ailesi, beyler, mirza, o-
3. Altn Orda ve ardl olan hanlklarla ilgili afladaki lanlar ve din adamlar arasnda suyurgal olarak
ifadelerden hangisi yanlfltr? paylafltrlmfltr.
a. Altn Ordada mirza ve emir gibi terimlerle ifade
edilen Kazan Hanlndaki karaibeyleri, lke- 6. Afladakilerden hangisi 1574-1576 yllarnda Rus
nin siyasi ve asker hayatnda nemli rol oyna- tahtna kan Tatar handr?
a. Sayn Bulat Han
mfllardr.
b. Nur Devlet Giray
b. Kasm Hanl, btn Rus knezliklerini etrafnda
c. Can Ali
birlefltiren Moskova Rusyas ile en fazla savaflan
d. Ulu Muhammed
Tatar Hanl olmufltur.
e. Murtaza
c. Trk kkenli Stroganov ailesi, Sibiryann Rus-
yaya ilhaknda nemli rol oynamfltr.
7. Afladakilerden hangisi darugalarn grevlerinden
d. Altn Orda ve ardl olan hanlklarla ilgili kay-
biri deildir?
naklarn azl, konuyla ilgili ok sayda soruyu
a. Vergilerin toplanmas
cevapsz brakmaktadr.
b. Askeri birliklerin oluflturulmas
e. zbek Han zamannda Altn Ordada slamiyet
c. Tayin edildikeri blgelerde dzenin salanmas
yaylmfl, lkede imar iflleri hz kazanmfl, flehir-
d. Han adna paralarn baslmasnn salanmas
lerde cami ve medreseler infla edilmifltir.
e. dari ve sivil grevleri yerine getirmesi
4. Kulikovskaya savaflnda (1380) Mamay Mirzann Rus

8. Afladaki devlet-baflkent eflleflmelerinden hangisi
ordusuna malup olmasnn en nemli sonucu aflada-
dorudur?
kilerden hangisidir?
a. Altn Orda-Kefe; Kazan Hanl-Kazan; Kasm
a. Altn Orda Devleti toprak kaybna uramfltr.
Hanl-Kasm; Sibir Hanl-Tmen
b. Rus knezlikleri bamszlklarn kazanmfllardr.
b. Altn Orda-Saray; Kazan Hanl-Kazan; Kasm
c. Blgedeki ticaret yollar Ruslarn kontrolne
Hanl-Kasm; Sibir Hanl-Sibir
gemifltir. c. Altn Orda-Saray; Kazan Hanl-Bulgar; Kasm
d. Ruslar, kendi aralarnda birlik olduklar iin Al- Hanl-Kefe; Sibir Hanl-Sibir
tn Orday yenebileceklerini anlamfllardr. d. Altn Orda-Bulgar; Kazan Hanl-Saray; Kasm
e. Altn Orda paralanmfltr. Hanl-Kasm; Sibir Hanl-Tmen
e. Altn Orda-Bulgar; Kazan Hanl-Kazan; Kasm
Hanl-Kasm; Sibir Hanl-Sibir
Okuma Paras
9. Afladakilerden hangisi Krm Hanlnn dier Ta- Bayram bitti, ordu hareket etti, ben de sultanla beraber
tar hanlklarndan daha uzun mrl olmasnda nem- Hac Tarhan (Astrahan) flehrine gittim... arfllar muh-
li rol oynamfltr? teflem olan bu flehir dil Nehrinin kenarna kurulmufl-
a. Krm hanlarnn Lehistan ile ittifak kurup Rusla- tur. Grdm flehirlerin en gzellerindendir. dil Neh-
ra karfl birlikte hareket etmeleri ri de dnyann en byk nehirlerindendir. Sultan, so-
b. Dier hanlklara gre daha az taht sorunu yafla- uk bastrp nehir donuncaya kadar Hac Tarhanda ka-
malar lr, nehrin bitifliindeki sular donduunda emreder; aha-
c. Krm Hanlnn Osmanl idaresinde olmas li binlerce yk saman getirerek donmufl rman stne
d. Krm Hanlnn Rus topraklarndan daha uzak- dker. Burada hayvanlar saman yemiyor! nk saman
ta olmas onlara zarar veriyor, Hint diyarnda da byle. Srlerin
e. Krm Hanl topraklarnn Ruslar iin bir nem yiyecei yeflil ayrlardr. lke bereketli ve otlanmaya
arz etmemesi elverifllidir. Halk bu donmufl nehir ve ona bitiflik sula-
rn zerinde konak gider arabayla! Kfl mevsiminin
10. Afladakilerden hangisinde Ruslarn Tatar hanlkla- sonunda baz kafileler bu yolu tercih ederse boulurlar,
rn ele geirme sras doru olarak verilmifltir? buzlar zld iin. Hac Tarhan flehrine vardmz-
a. Sibir Hanl-Kazan Hanl-Krm Hanl-Astra- da Bizans hkmdarnn kz olan Bayelun Hatun hem
han Hanl ocuunu dourmak hem de babasn ziyaret edip dn-
b. Kazan Hanl-Astrahan Hanl-Sibir Hanl- mek amacyla stanbula seyahat iin sultandan izin is-
Krm Hanl tedi; istei kabul edildi. Bunun zerine ben de sultan-
c. Astrahan Hanl-Kazan Hanl-Sibir Hanl- dan rica ettim; stanbulu grmek frsatn bana kazan-
Krm Hanl drsn diye!...
d. Kazan Hanl-Krm Hanl-Astrahan Hanl-
Sibir Hanl Kaynak: bn Battuta Seyahatnamesi, haz. A. S. Aykut,
e. Astrahan Hanl-Kazan Hanl-Krm Hanl- stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2004, s. 485-486.
Sibir Hanl

1. c Yantnz yanlfl ise Altn Orda Devleti konu- Sra Sizde 1
sunu yeniden gzden geiriniz. Devletin temelleri, Cuci Han tarafndan atlmfl olma-
2. e Yantnz yanlfl ise Kazan Hanlnda Sosyal sndan dolay Dou kaynaklarnda bu devlet Cuci Ulu-
ve ktisadi Hayat konusunu yeniden gzden su olarak geiyordu. Ele geirilen blgedeki nfusun
geiriniz. ounu gebe Kpaklar oluflturduu iin bu blge-
3. b Yantnz yanlfl ise Kasm Hanl (1455-1681) ye Deflt-i Kpak, yani Kpak Bozkr da deniliyor-
konusunu yeniden gzden geiriniz. du. Altn Orda tbiri ise ancak Batunun kurmufl ol-
4. d Yantnz yanlfl ise Altn Orda Devleti konu- duu devletin izinin bile kalmad dnemde kulla-
sunu yeniden gzden geiriniz. nlmaya bafllanmfltr. Altn Ordann paralanmasyla
5. e Yantnz yanlfl ise Kazan Hanlnda Sosyal devlet, 1502 ylna kadar Byk Orda adyla varln
ve ktisadi Hayat konusunu yeniden gzden srdrmfltr.
geiriniz.
6. a Yantnz yanlfl ise Kasm Hanl (1455-1681) Sra Sizde 2
konusunu yeniden gzden geiriniz. ki kardefl lkenin snrlarnn kurulufl aflamalarnda
7. d Yantnz yanlfl ise Altn Ordada Teflkilat ve kesin belli olmamas, taraflarn coraf, stratejik ve eko-
Uygarlk konusunu yeniden gzden geiriniz. nomik nem arz eden Azerbaycan ve Grcistan top-
8. b Yantnz yanlfl ise btn konular yeniden gz- raklarn paylaflamamalar, Memlk Devletinin Altn
den geiriniz. Orda hanlarn dflmanlar lhanllara karfl devaml kfl-
9. c Yantnz yanlfl ise Altn Orda Devleti konu- krtmalar gibi nedenler, Altn Orda-lhanl mcadelesi-
sunu yeniden gzden geiriniz. nin lhanllarn yklflna kadar devam etmesine neden
10. b Yantnz yanlfl ise btn konular yeniden gz- olmufltur.
den geiriniz.
Sra Sizde 3
Mool idari geleneinde en nemli ve yaygn memuri-
yetler arasnda yer alan daruga, fethedilen blgelere
tayin edilen sivil ve asker ifllerle uraflmaktayd. Vergi-
lerin toplanmas ve asayiflin muhafazasndan darugalar
sorumluydu. dari ifllere pek karflmasalar da darugalar
Rus knezlerini kontrol altnda tutmufllardr. Nfus say-
m, ele geirilen blgelerdeki halktan birlik oluflturma,
posta ifllerini dzenleme ve toplanan vergiyi Hana g-
trme de darugalarn grevleri arasndayd. Darugala-
rn emrinde birer asker birlik bulunuyordu. Rus knez-
leri itaat etmez, vergiyi demez veya Hann emrine
uymaz ise, darugalar icra organ olarak birlii ile birlik-
te flehre girme ve knez ile halk cezalandrma yetkisine
sahipti.
Sra Sizde 4 Arat, R. R. (1953). Kasm Hanl, slam Ansiklope-
Ticaret, devletin nemli gelir kaynaklarndan biri oldu- disi, VI, s. 380-386.
undan, Altn Orda hanlar ticarete byk nem ver- Devlet, N. (1992). Altn Ordu, Doufltan Gnmze
mifllerdir. Ticaret yollarnn ve tacirlerin gvenliini sa- Byk slm Tarihi, IX, stanbul: a Yaynlar, s.
lamak ve bylece ticaretin geliflmesini hzlandrmak 103-123.
amacyla ortak adnda bir teflkilat kurulmufl, bylece ti- Hudyakov, M. (2009). Kazan Hanl Tarihi, ev. .
caret, devletin kontrol altna alnmfl ve desteklenmifl- Kamalov, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
tir. Tacirlere tannan imtiyazlar da ticarete nem verildi- Kafal, M. (1976). Altn Orda Hanlnn Kurulufl ve
inin gstergesidir. Tccarlarn seyahatleri kolaylafltr- Ykselifl Devirleri, stanbul: stanbul niversitesi
lyor, savafl zamannda kervanlara cepheden geme iz- Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
ni veriliyor, esir alnan tccarlar milliyetlerine bakl- Kamalov, . (2005). Avrasya Fatihi Tatarlar, stanbul:
makszn serbest braklyordu. Kakns Yaynlar.
______. (2009). Altn Orda ve Rusya: Rusya
Sra Sizde 5 zerindeki Trk-Tatar Etkisi, stanbul: tken
Kazan Hanlnn tarihi, taht kavgalar ve i sorunlar- Neflriyat.
la doludur ki, bu husus lkeyi istikrarsz ve dflmanla- Mercan, fi. (1989). Mustafadel-Ahbar fi Ahvali Kazan
rna karfl da zayf hle getirmifltir. Bunlarn yan sra ve Bulgar, Kazan: Tatarstan Kitap Neflriyat.
Altn Ordann paralanmasyla glenmeye bafllayan Taflal, A. (2001). Kasm Hanl, TDV slam
Rus knezliklerinin Moskova etrafnda birleflmeleri ve Ansiklopedisi, XXIV, s. 543-544.
Kazan Hanl da dhil olmak zere komflularna kar- Yakubovskiy, A. Yu. (2000). Altn Ordu ve kfl,
fl yaylmaclk politika izlemeye bafllamalaryla da Rus- ev. H. Eren, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
lara karfl birlik olamayan Tatar hanlklarnn sonunu
belirlemifltir.
Sra Sizde 6
Kasm Hanlnn Trk dnyasna en byk hizmeti
hi flphesiz Moskovaya yakn bir corafyada Trk n-
fusu ve onlarla birlikte slamiyeti yaymasdr.
7
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz
N
Timurun ortaya kfln ve onun Mvernnehr, Harezm, Horasan ve ran
N
fethetmesi srecini aklayabilecek;
N
Timurlular zamanndaki siyasi geliflmeleri aklayabilecek;
Timurlular dnemindeki medeniyet ve kltr hayatnn temel niteliklerini
N
belirleyebilecek;
N
Babr dnemini ve Hindistan Timurlu Devletinin kuruluflunu tanmlayabile-
cek;
Hindistan Timurlu Devletinin ykselifli ve yklfl srecini deerlendirebile-
ceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Timur Ulu Beg
Toktamfl Eb Said
Yldrm Bayezid Hseyin Baykara
fiahruh
indekiler
TMUR (1370-1405)
TMURLULAR
Orta Asya Trk TMUR VE TMURLULAR
Timur ve Timurlular
Tarihi DNEMNDE UYGARLIK
HNDSTAN TMURLU
MPARATORLUU (1526-1858)
Timur ve Timurlular
TMUR (1370-1405)
Cengiz Han lkesini taksim ederken, olu aatayn hissesine Trkistan dflmfl-
t. Lkin XIV. yzyl bafllarna gelindiinde aatay Hanl kntye yz tutmufl
olup, idare Cengiz Han soyundan gelen hanlardan ok kabile reislerinin elinde bu-
lunuyordu. lkede hkimiyet Barlas ve Celyir kabilelerinin elinden kp, pek iti-
bar olmayan, melez ve karflk anlamna gelen Karaunas kabilesinin eline gemifl-
ti. flte bu karflklklar ve kabileler arasnda mcadeleler srasnda Timur 8 Nisan
1336 tarihinde, Semerkand dolaylarnda bulunan, Kefl (fiehr-i Sebz) yaknlarnda
Hoca Ilgar kynde domufltur. Annesi Tekina Hatun, babas Barlas kabilesi emi-
ri Turagaydr. lk defa 1360 ylnda adndan sz edilmeye bafllanan Timur, blge-
de kabileler arasndaki atflmalara katlmfl, zaman zaman saf deifltirmifl, yarar
dokunacan umduu kimselerle akrabalk iliflkileri kurup, kendine mttefikler
salamak suretiyle gcn artrp, 10 yllk mcadeleden sonra Mvernnehre
hkim olarak, Semerkandda tahta oturmufltur (9 Nisan 1370). Kendisinin aksak
veya lenk olarak adlandrlmasna yol aan parmaklar, sa kolu ve sa ayan-
dan yaralanmas da bu zamana rastlamaktadr.
1371-1379 yllar arasnda drt defa Harezm zerine yryen Timur, bu blge-
yi tamamen ele geirdi. O, tahta oturduu srada ran, lhanl devletinin dalma-
sndan sonra paralanmfl bir durumda bulunuyordu. Horasann dousunda Kert-
ler, batsnda Serbedarllar, Hazar denizinin gneydousunda Toga Timurlular,
rann gneyinde Fars ve Kirman blgesinde Muzafferliler, Irak- Arap, Irak- Acem
ve Azerbaycan blgelerinde ise Celyirliler hkm sryorlard. Timur, Horasann
bu durumunu blgenin ele geirilmesi iin uygun grerek, 1380 ylnda Horasan
zerine yryerek Kertler, Toga Timurlular ve Serbedarllarn varlna son verdi.
Horasana seferleri srasnda rann durumunu gren Timur, 1386 ylnda bu l-
keyi ele geirmeye karar vererek, Semerkanddan hareket etti. Yllk Sefer
(1386-1388) diye anlan bu sefer srasnda o, Mzenderan, Luristan ve Grcistan
zerinden Azerbaycana gelerek, Karabada kondu. Onun, Kuzey ran ve Azer-
baycan ele geirmesi, vaktiyle Cuci ulusu ile lhanllar arasnda olduu gibi, bu
blgede mcadelenin yeniden bafllamasna yol aacakt. Zira Timurun desteiyle
Altn Ordada idareyi ele geiren Toktamfl, flimdi Timura kafa tutmaya bafllamflt.
Vaktiyle Altn Orda hanlar zamannda olduu gibi, flimdi de Toktamfl, Memlk
sultanna Kahireye bir elilik heyeti gndermiflti. Timurun randa gittike kuvvet-
lenmesi ihtimaline karfl, Altn Orda han ile Memlk sultan arasnda, vaktiyle l-
hanllara karfl olduu gibi, bir ittifak hazrland anlafllmaktadr.
SIRA SZDE Timur ve Toktamfl Han arasndaki mcadele hangi flartlar altnda ortaya kt?
SIRA SZDE
1
1387 yl baharnda Toktamfln askerlerinin, Kafkasyadan Derbendi geerek
D fi N E L M Samur rma D fikysna
N E L M gelmeleri zerine, Timur karfllk olarak olu Miranflah gn-
dermifl, lkin ciddi bir arpflma olmadan, Toktamfln askerleri geri ekilerek,
S O R U uzaklaflmfllard.
S O R Bunun
U zerine Toktamfl, Timurun yokluundan yararlanarak,
douya ynelmiflti. rann gneyinde fiiraz kuflatmakla meflgul olduu bir srada,
Toktamfln, Sirderya zerine yrmesinden dolay, dnerek 1391 yl baflnda Se-
DKKAT DKKAT
merkanddan harekete geen Timur, Yesi ve Sayram zerinden bozkr aflarak, ta-
raflar 20 Haziran 1391 tarihinde Kundurca (Kunduzca) mevkiinde karfllaflmfl ve
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
savafl Timurun stnl ile sona ermiflti. Lkin bu yenilgi Toktamfln kaderini
belirlememiflti.
Toktamfla karfl sefer srasnda, daha nce boyun edirilen randaki baz yerel
idarecilerin onun yokluundan yararlanarak kendisine yz evirmeleri zerine Ti-
mur, 1392 yl Haziran aynda Befl Yllk Sefer (1392-1396) diye anlan sefere kt.
K T A P Horasan, Mzenderan
K T A P ve Luristan zerinden fiiraza gelip Muzafferliler slalesine
son verdi (1393). Bylece o, flimdi Badad kaplarna dayanmfl bulunuyordu. Bu
srada Anadoluda henz hkimiyetini salamlafltramamfl bir Osmanl devleti, Si-
TELEVZYON vas-Kayseri T E Ldolaylarnda
EVZYON Kad Burhaneddin, Orta Anadoluda Karaman Oullar,
Dou Anadoluda Erzincan emirlii ve Kara Koyunlular, Marafl dolaylarnda Dulka-
drllar, Diyarbekir yresinde Ak Koyunlular hkm sryorlard. Grld ze-
re Anadoluda siyas bir birlik yoktu. nemli tek siyas varlk olan Memlk devle-
NTERNET N T E R N E T yznden ypranmaya bafllamflt.
ti ise i mcadeleler
Timurun Azerbaycan ve Timurun Badad kaplarna gelip dayanmas birok devlette huzursuzluk ya-
Anadoluya ynelmesi ratt. Bu tehlike karflsnda Osmanllar, Memlkler, Altn Orda ve Sivasta tedbirler
(1392-96) blgedeki
gruplar ve devletleri alnrken, Anadolu beyliklerinde sevin havas esmeye bafllamflt. Yaklaflan tehli-
etkiledi. Bu srada ke Byezid, Berkuk, Toktamfl ve Kad Burhaneddini birbirine yaklafltrmfl, fakat
Anadoluda henz siyasi bir
birlik oluflmamflt; ok gemeden Timur bu ittifak paralamak zere harekete gemifl ve Sivasa do-
Karamanoullar, Kad ru ilerlemeye bafllamflt. Ancak Erzuruma kadar gelen Timurun aniden dnmek-
Burhaneddin Devleti,
Erzincan Emirlii, Dulkadrl te olduu haberi geldi. Toktamfln Kafkasya taraflarnda baz faaliyetleri yzn-
Beylii ve Akkoyunlar orta ve den Timur, Toktamfl zerine ynelmiflti. O muhakkak ki, Anadoluya girdiinde it-
dou Anadoluda varlklarn
srdryorlard. Memlk
tifak yelerinin kendi zerine yryeceklerini hesap etmifl olmaldr.
devleti i atflmalar Bu geri dnfl srasnda Timur nce Grcistanda fetihlerde bulundu. 1394 yl
yznden epeyce ypranmfl gznde Azerbaycann kuzeyinde fiekide bulunurken, Altn Orda kuvvetlerinin
bulunuyordu. Timurun
Badada kadar gelmesi fiirvan yresini yamalad haberini almflt. Nihayet taraflar hazrlklarn tamam-
zerine Osmanllar, Altn layarak 15 Nisan 1395 tarihinde Terek rma kysnda karfllafltlar. Savafl bu sefer
Orda Devleti ve Memlkler
ve Kad Burhaneddin Devleti de Toktamfl kaybetmifl, fakat ele geirilememiflti. Bu yzden onun kuvvet topla-
hazrlk yapmaya ve tedbirler yarak, yeniden mcadeleye giriflmesini nlemek ve ar darbe indirmek dflnce-
almaya baflladlar. Baz
beylikler ise Timurun siyle Timur z (Dnepr) rma taraflarna giderek, Toktamfla taraftar olan baz
gelifliyle yeni mitlere kabileleri yamalayp, onlar Balkanlara doru srdkten sonra, kuzeye Ten (Don)
kapldlar.
rmana doru yneldi. O, Moskova dolaylarna kadar gelerek, etraf yamalamfl
ve dnflte zengin Azak, Hac Tarhan (Astarhan) ve Berke Saray zerine giderek,
buralar da yamalanp yaklmfllard. Bylelikle o, Altn Ordaya kesin darbeyi in-
dirmeyi dflnyordu. Bu savafln nemi gerekten byktr. Bylelikle befl yl
iinde Altn Ordaya iki byk darbe indirilmifl, bundan sonra bu devlet sradan bir
devlet durumuna dflmflt. Ayrca bu savafl Orta Asya, Gneydou Avrupa, Bal-
tk lkeleri ve Rusya iin nemli bir hadise teflkil eder. Bylelikle artk Altn Orda
hanlar, Rus knezleri iin bir tehdit ve tehlike olmaktan kmflt.
7. nite - Timur ve Timurlular 127
Befl Yllk Seferden dnflte Timur, in tarafna bir sefer yapmay dflnyor-
du. Buna ramen birdenbire fikrini deifltirip Hindistan zerine yrmeye karar
verdi. Bu seferi ileride yapmay tasarlad seferlerine maddi kaynak salamak
amacyla yapmfl olmas kuvvetle muhtemeldir. Kfirler ve putperestler ile cihat ad
altnda 1398 yl baharnda Semerkanddan hareket ederek, Pencab ve Sind yre-
lerinde hkm sren Tuluk hkmdar II. Mahmud, Delhi dolaylarnda yenilgiye
uratlmfl, flehre giren Timur, yama ve katliamda bulunduktan sonra, bol ganimet
ve fillerle Hindistandan ayrlarak Semerkanda dnmfltr (Nisan 1399).
Daha nce Befl Yllk Sefer srasnda Sivasa doru ilerlerken, dnp Toktamfl
zerine yryen Timur, yeniden Orta Douya dnmek niyetiyle gitmiflti. Zira Tok-
tamfla karfl glip geldikten sonra, fiirvandan Byezide gnderdii mektubunda
niyetlerini aka ortaya koyuyor, Berkuk ile Kad Burhaneddine haddini bildire-
ceini sylyor, Byezidi de tehdit ediyordu. Ancak onun Altn Orda seferinden
dnflte Hint seferine kmas, ittifak yeleri arasndaki balar da gevfletmiflti. Esa-
sen Kad Burhaneddinin 1398 yl yaznda Ak Koyunlu Kara Ylk Osman Beg ta-
rafndan ldrlmesi, blgede salanmfl olan iflbirliinin de sonu olmufl ve Ti-
muru olduka sevindirmiflti.
Kad Burhaneddinin ldrlmesi zerine Byezid, douya doru yaylma en-
gelinin ortadan kalktn grerek harekete gemifl, hatta hareketini Memlklara ait
topraklar zerine de yneltmiflti. Bir sre nce Karaman Oullarndan Konya, La-
rende ve Aksaray alan Byezid, Kad Burhaneddinin ardndan Amasya ve Sivas
kendi topraklarna katmflt. 1399 ylnda Berkuk da lnce, bundan yararlanan Os-
manl sultan Malatya, Darende ve Divriiyi iflgal etmiflti. Bylece o Anadolunun
siyas birlii yolunda byk admlar atmfl, fakat Timura karfl yalnz kalmflt.
Hint seferinden dnen Timur, bir sre sonra yeniden batya yneldi. Zira daha
nce fiirvandan Byezide gnderdii mektubunda, tekrar geleceini yazyordu.
Kad Burhaneddin ile Berkukun lmfl olmalar, Memlk devleti iindeki mcade-
leler ile Byezidin g kullanarak gereklefltirdii toprak kazanlarnn yaratt
hoflnutsuzluk, Timurun pek byk bir glk ile karfllaflmayacan gsteriyordu.
Btn bu flartlar deerlendiren Timur, 1399 yl gznde, Yedi Yllk Sefer
(1399-1404) diye adlandrlan batya doru son seferine kt. Kfl Karabada ge-
irmifl, baharda ise Bingle gelmiflti. Artk Anadolu ve Suriyeyi istila iin geride
hibir tehlike yoktu. Onun Azerbaycana gelmesi zerine yurtlarn terk eden Kara
Koyunlu Yusuf Beg ile Celyirli Sultan Ahmed, Timurun Sivasa gelmekte olduu-
nu iflittiklerinden, Memlklara snmaya karar vermifller, fakat bu mmkn olma-
ynca Timurun Sivas ele geirmesinden sonra gneye doru yrdn gre-
rek, Byezide snmfllard.
Byezid ile Timurun aralarnda gidip-gelen eli ve mektuplar vastasyla anlafl-
malar mmkn olmad gibi, Byezidin Timurun himayesindeki Mutahhartenin
merkezi Erzincan zerine yrmesi, Timura Anadolu zerine tasarlad istila se-
feri iin meflru bir sebep hazrlamflt. Lkin Timur, Sivas ele geirdikten sonra g-
neye Memlklar zerine ynelmiflti. Suriyeye gelerek, Halep, Hama, Humus ve
Dmaflk gibi flehirleri ele geiren Timur, Memlklere ar bir darbe indirmifl, ardn-
dan tekrar Tebrize dnmflt. O daha Suriye seferi srasnda tehdit dolu mektu-
bunda baflarlarn saydktan sonra Byezidin kendisine itaat etmesini istemifl, bu-
na karfllk Byezid de kendi soyu ve zaferlerini sayarak savafla hazr olduunu bil-
dirmiflti. Timur bu cevaba karfl arada dostluk salanmas gerektiini ve bu dostlu-
un kfirlere karfl slamn gcn artracan sylemifl, lkin Byezidin oulla-
rndan birini rehin olarak gndermesi ve gnderecei hilat giymesini de istemiflti
Ankara Savafl ncesindeki bir ki, bu aka Byezidin tbilii kabul etmesini istemek demekti. Esasen Timur ar-
takm geliflmeler, Byezid ile
Timuru karfl karflya getirdi.
tk savafla karar vermifl bulunuyordu. Bu bakmdan Byezide kabul imknsz tek-
lk gerginlik, Timurun liflerde bulunarak, flehzadelerin birinin yanna gnderilmesi, tbilik almeti olarak
Azerbaycana geldiinde Kara kendisine gnderilecek olan kemer ve klah kabul etmesini, Anadolu beglerin-
Koyunlu Yusuf Beg ile
Celayirli Sultan Ahmedin den alnan yerleri eski sahiplerine geri vermesini, Kara Yusufun kendisine teslimi-
yurtlarn terk ederek ni istemiflti. Tabi ki bunlar reddedilmiflti. Esasen bu teklifler kabul edilse bile, bun-
Byezide snmalaryla
bafllad. Timur ve Byezid lar baflkalarnn takip edecei akt. O bylelikle Byezidi sulayp savafln so-
arasnda gidip gelen eliler rumluluunu ona yklemek istiyordu. Daha ihtiyatl davranlmasn tavsiye eden
araclyla anlaflma mmkn
olmad gibi, yazflma tarz vezir Ali Paflaya, Byezid: fierefimiz ve karfl koyacak gcmz vardr. Tbi olup,
da aradaki gerginlii arttrd. istikllsiz yaflayamayz diyerek, srdrmekte olduu Bizans kuflatmasn da kaldr-
Byezidin Timur
himayesindeki Erzincan
mfltr. 1396 ylnda Niboluda Hal ordularn periflan eden Byezid, slam dn-
zerine yrmesi, Timurun yasnda kazand flhret ve gururuna malup olmufltu.
Anadoluya tasarlad sefer Nihayet Timur 1402 yl Mart aynda Azerbaycandan Anadoluya doru hareke-
iin meflr bir sebep
yaratmflt. Timur, gnderdii te geerek, Kemah, Sivas, Kayseri, Krflehir zerinden gelip Ankaray kuflatt. Bu
eliler vastasyla Byezidin srada Byezid de Ankaraya yaklaflmfl bulunuyordu. Ankara Savaflnda (28 Tem-
kendisine itat etmesini,
Anadolu beglerinden alnan muz 1402) Osmanl ordusu yenilerek dald. Bu karflklk ierisinde devlet ileri
yerleri eski sahiplerine geri gelenlerinden her biri bir flehzadeyi yanna alarak kamfl, Byezid ise tutsak dfl-
vermesini, Kara Yusufun
kendisine teslim edilmesini mflt. Bylelikle onun byk devlet olma hayal ve gayretleri son bulmufltu. Bi-
istiyordu. slam dnyasnda zans elli yl kadar daha varln srdrme imkn elde etmifl, Rumelinde fetihler
hakl bir flhret kazanan
Byezid doal olarak bu
durmufl, flehzadeler arasndaki hkimiyet mcadeleleri ve Timur tarafndan Anado-
teklifleri reddetti ve bylece lu begliklerinin yeniden canlandrlmas yznden Anadolunun birlii bozulmufl,
savafl kanlmaz hle geldi. bir Fetret devri yaflanmas gerekmiflti.
SIRA SZDE Ankara Savafl

SIRAOsmanllar
SZDE asndan ne gibi sonulara yol amfltr?
2
Ankara Savaflndan sonra baflta Bursa olmak zere Anadolunun eflitli yerleri-
ne asker sevk edilirken, Timur ise Ktahya, Denizli, Aydn, Ayasuluk (Seluk), Ti-
re zerinden zmire geldi. XIV. yzyl ortalarnda Trklerin elinden kmfl bulu-
S O R U nan zmir veS evresindeki
O R U baz kaleler yeniden alnarak, flehir Aydnoullarna b-
rakld. Bizans imparatoru Manuel, Byezidin dflt duruma olduka sevinmifl,
eli ve armaanlar gnderip Timura balln bildirmiflti. Bir sre sonra Timur da
DKKAT DKKAT
zmirden ayrlmfl, Denizliden Akflehire doru yneldii srada, Byezidin Akfle-
hirde ld haberini almflt (Mart 1403). Bir yl kadar Anadoluda kalp, Anado-
N N
SIRA SZDE SIRAcanlandran
lu begliklerini SZDE Timur, Ankara Savaflnda kendi saflarna geen, lhan-
llar zamannda Anadoluya gelmifl bulunan Mool asll Kara Tatarlarn byk bir
AMALARIMIZ
ksmn daAMALARIMIZ
alarak Semerkanda dnmfltr (Temmuz 1404).
Resim 7.1
Emir Timur tarafndan yaptrlanKHoca

K T A P T A P
Ahmed Yesevi trbesinin giriflinde yer
alan iki ton arlndaki Afl Kazan
(Trkistan flehri, 1397). Bronzdan
T E Ldkm
E V Z Y Otekniiyle
N yaplan kazann
TELEVZYON
evresi kufi yazlarla sslenmifltir.
Vaktiyle trbede yemek datmnda
kullanlan bu kazana, dualar edilmekte
ve adaklar sunulmaktadr. Kazan,
N1934te
T E R N E TStalinin emriyle Leningraddaki
NTERNET
Hermitage Mzesine gtrlmfl,
1989da Kazaklarn giriflimiyle yeniden
getirilip trbedeki yerine konulmufltur.
Daha Hint seferinden nce in zerine yrmeyi dflnen Timur, nihayet

mflriklere ar bir darbe indirmek niyetiyle sefere kmaya karar verdi. Bu mak-
satla Semerkanddan ayrlp (Kasm 1404), Sirderya rman buzlar zerinden ge-
ip Otrara gelmifl, fakat burada hastalanarak, 69 yaflnda lmfltr (18 fiubat 1405).
Geriye 2 olu Miranflah ve fiahruh kalmfl olmakla birlikte, o torunu Pir Muham-
medi veliahd tayin etmifl, lkin vasiyetine ramen kimse onun hkmdarln ta-
nmamfltr. Moskovadan Delhiye, zmirden ine kadar uzanan seferlerine ra-
men, lmnde varislerine brakt lke o kadar genifl olmayp, lm oul ve to-
runlar arasnda fliddetli taht mcadelelerine yol amfl ve nihayet kk olu fiah-
ruh hkimiyeti ele geirmifltir.
Timurun seferleri flehir hayatnn yaygn olduu slam dnyas ile bozkr kl-
trnn hkm srd blgelerde gereklefltirilmifl olup, o genellikle bozkrlara
deil, yerleflik kltrn hkim olduu zengin ve medeni lkeleri ele geirmeyi ga-
ye edinmifltir. Dolaysyla Kazak bozkrlar, Deflt-i Kpak ve doudaki Mool l-
kelerine hkim olmaktansa, Mvernnehr, Harezm, Horasan ve ran gibi blge
ve lkeler fethetmeyi tercih etmifltir. Onun hayat bize seferler ve zaferlerden iba-
retmifl gibi grnse, dehas sadece asker alanda imifl gibi zannedilse de, imarc
yannn, idarecilik ve askerlik yanndan hi de afla kalmad grlr. O sadece
bir asker deil, ayn zamanda devlet adam idi. Tek baflarszl, haleflerine bu
olaanst kabiliyet ve dehasn aktaramamfl olmasdr. Hayat boyunca byk
zaferler kazanmfl, fakat lmnden sonra yaflamayan bir sistem brakmflt. Siste-
min bozulup, devam etmemesi hususu anlafllmayacak bir fley deildir. fiahs sada-
kat ve ballklara dayanan iktidarlarn salam bir flekilde devam edemedikleri dai-
ma grlmektedir.
TMURLULAR
fiahruh (1405-1447)
Timurun lm srasnda yanndaki begler bafllangta sefere devam etmeye karar
vermifller, lkin az sonra bundan vazgeerek, Semerkanda dnme karar almfllar-
dr. Ancak bu begler bir gn nce vasiyetin tutulaca ve Pir Muhammedin tahta
oturtulacana dair Timura sz verdikleri halde, bundan vazgeerek fiahruha
meyletmeye bafllamfllard. Timurun lmnn ardndan beglerden bazlar ordu-
da bulunan torunu Halil Sultan hkmdar iln etmifl ve o, baflkent Semerkanda
girmifl ise de hkimiyeti pek uzun srmedi. 1409 ylnda fiahruh, Semerkand ele
geirince, Timurun miras iin giriflilen mcadele de ksmen sona ermifl oldu.
1420 ylna kadar fiahruh lkenin byk bir ksmnda hkimiyetini pekifltirmek-
le birlikte, batda henz ciddi hibir faaliyette bulunmamflt. Timurun lm ze-
rine yeniden siyas sahnede grnen Kara Koyunlu Yusuf Beg, Timurun olu Mi-
ranflah ve torunu Ebubekiri st ste iki kere yenmek (1406 ve 1408) ve eski arka-
dafl Celyirli Sultan Ahmedi ortadan kaldrmak suretiyle (1410) Azerbaycanda h-
kimiyeti ele geirince Timurlularn tehlikeli bir komflusu olmufltu. stelik Ankara
Savaflndan sonra dalan Osmanl devleti yeniden toparlanmfl, vaktiyle Timurun
yksek hkimiyetini kabul etmifl olan elebi Mehmedin faaliyetleri de Heratta en-
difle konusu olmaya bafllamflt. Anadoluda birliin yeniden kurulmasn hofl kar-
fllamayan fiahruh, 1416da gnderdii mektubunda, Osmanl sultann, kardeflleri-
ni ortadan kaldrdndan dolay knamakta idi. Ayrca Osmanllarn, vaktiyle Ti-
murun canlandrd Anadolu begliklerine karfl olan tutumlar da hofl karfllanm-
yordu. Vaktiyle Timura olduu gibi flimdi de fiahruha Anadoluya gelmesi iin da-
vet mektuplar gnderiliyordu. Osmanl hkmdarlar ikinci bir Timur tehlikesi ile
karfl karflya gelmek istemiyor ve gaz ile uraflmay tercih ediyorlard. Zaman za-
man fiahruhun, babasnn fethettii yerleri yeniden istil ile Boazlar zerinden
Balkanlara ve Krmdan tekrar Azerbaycana dnmek niyetinde olduu syleniyor-
du. Hem slm dnyasnda gcn gstermek, hem de kendisine bir trl bafl e-
mek istemeyen Kara Koyunlulara darbe indirmek zere fiahruh 1420, 1429 ve 1434
yllarnda Azerbaycan ve Dou Anadoluya gelmifl ise de Kara Koyunlu Trkmen-
leri meselesi onun salnda zmlenemeyen bir mesele olarak kald. Bu tehli-
ke zamanla daha da byyerek, Cihanflah dneminde Kara Koyunlularn lkenin
byk bir ksmn ve baflkent Herat iflgallerine kadar vard.
Harita 7.1
XV. asrda
Timurlular
lkesinin
dalm.
Kaynak:
R. Grousset, The
Empire of the
Steppes, New
Brunswick,
1970.
1427 ylnda Heratta Cuma namaz kflnda Huruflerin suikastinden yaral

olarak kurtulan, 1434de oullarndan Baysungur, 1437de brahim Sultan ve
1444de Muhammed Cukinin lmlerini grp zlen fiahruh, 1446da kendisine
karfl ayaklanan torunu Sultan Muhammed zerine yrd srada Rey yaknnda
ld (12 Mart 1447). Zamannda ordularnn btn savafllarda galip gelmesine ba-
karak onun uzun sren saltanatnn baflarl olduu hkm verilebilir. Zira o, ba-
basnn hkim olduu lkeleri byk lde elde tutmay baflard gibi, i mca-
delelere son vermifl, devletin 40 yl daha gl olarak devamn salamflt. Her ne
kadar bu babasndan kalan hazine ve tecrbeli komutan ve idareciler sayesinde
mmkn olmufl ise de, onun adam seme konusunda yetenekli bir kimse olduu
inkr edilemez. Dindar bir hkmdar olup, tefsir, hadis, fkh ve zellikle tarih ki-
taplar okurdu. Kendisi ve hanmlar pek ok hayr eseri infla ettirmifllerdi. Minya-
tr ve hat sanatnda Tebrizli Cafer, Gyaseddin Nakkafl, Halil Musavvir, mimaride
Kvameddin, musikide Meragal Abdlkadir, tarih yazclnda Hafz- Ebr ve fie-
refeddin-i Yezd ve says yzleri aflan flairleriyle Herat ve olu Ulu Begin baflkan-
lnda Kadzde-i Rum, Kaflanl Cemflid ve Ali Kuflunun yrttkleri matematik
ve astronomi alanndaki alflmalarla Semerkand, fiahruh devrinde douda adeta
bir altn a yaflamfltr.
Ulu Beg (1447-1449)

Timurun lmnden sonra Halil Sultann Semerkand tahtndan uzaklafltrlmas-
nn ardndan (1409), Mvernnehrin idaresi Ulu Bege brakld ve lnceye ka-
dar orada, Semerkandda yaflad. Paralar zerinde ve hutbede babas fiahruhun ad
gemekle birlikte, adafl tarih yazarlar onu bir vali olarak deil, bir sultan olarak
gryorlard. 1425 tarihli bir kitabede o, daha babasnn salnda En byk sul-
tan, btn hkmdarlarn efendisi ve yeryznde Tanrnn glgesi olarak gste-
rilmifl; 1427 ylnda kendisine ithaf edilen bir eserde ise Sultanlarn en by, en
limi, en dili olarak nitelendirilmifltir.
Ulu Bey bir hkmdar ve ayn zamanda astronomi bilgini olmas ve ona ge-
linceye kadar bir limin tahta oturduu grlmediinden slam tarihileri tarafn-
dan Aristonun hkmdar rencisi skendere benzetilmifltir. Matematik alannda
epeyce bilgisi olup, infla ettirmifl bulunduu Semerkand medresesindeki derslerde
birka gnde bir hazr bulunur ve bu dersleri bilimsel tartflmalar takip ederdi. Ba-
zen ise medresedeki herhangi bir renci ile tartflmaya bizzat giriflirdi. Zira bilim-
sel konularn iyice anlafllmadan kabul edilmesi ve nezaket gerei olarak anlafll-
mfl gibi davranlmasndan hofllanmazd. Matematikteki bilgisi yannda, astronomi-
de de ispatlar yapyor ve dersler veriyordu. Medresedeki bu bilimsel faaliyetten
baflka, sarayda seminer mahiyetinde bilimsel toplantlar yaplmakta idi. Hangi bi-
lim dal ele alnrsa alnsn, o alann en sekinlerinin toplanmfl bulunduu Semer-
kandda bilimsel alflma yap-
Resim 7.2
mak iin her trl imkn sa-
lanmfl olup, mderrisler b- Ulu Begin
doumunu
yk yetkilere sahip bulunu- gsteren
yor, rencilere burslar veri- minyatr.
liyordu. O ve alflma arka-
Kaynak:
dafllar, alflmalarnn sonu-
C. Macleod;
cunu 1437 ylnda Zic-i Ulu B. Mayhew,
Beg adl eserle ortaya koy- Uzbekistan: The
mufllar ve eser bat dillerine Golden Road to
Samarkand,
de evrilmifltir. Bu eser Orta- Hong Kong,
a slam dnyasnda astro- 1999.
nominin son sz ve ilmin te-
leskop bulununcaya dek en
son derecesidir.
Timurun bu torunu, dev-
let ifllerine srt evirerek ba-
basnn salnda veraset ko-
nusu ile ilgilenmemifl, iki yl-
lk saltanat ise mcadeleler
iinde gemifl ve olu Abdl-
ltif tarafndan kurulan mah-
kemenin gyabnda verdii
karar zerine ldrlnce
(1449), lkede karflklklar
daha da artmfl, devlet Herat
ve Semerkand merkez olmak
zere ikiye ayrlmfltr.
Abdlltif (1449-1450)
Abdllatifin idareyi ele geirmesi ile birlikte Semerkand Ulu Beg zamanndakin-
den olduka farkl bir grnm almflt. Abdlltif de babas gibi astronomi ve ta-
rih ile ilgileniyor, din adamlarna ve dervifllere saygda kusur etmiyor ve onlarn
derslerine devam ediyordu. Onun zaman Ulu Beg devri ile kyaslanacak olursa
din adamlar iin iyi, ahali ve asker iin kt bir devir olmufltur. O, itaatte en ufak
bir kusur iflleyeni cezalandrrd. Buna ramen kendisine suikast dzenlendi. Bu
teflebbsn baflnda ise efendilerinin cn almay grev bilen Ulu Begin adam-
lar bulunuyordu. Suikast, hkmdar, konandan sabah namazna giderken mey-
dana geldi (8 Mays 1450). Ktil suikasttan sonra kaarak Trkistan (Yesi) flehrine
gelmiflti. Fakat aslnda kamasna gerek yoktu. nk Abdlltifin ldrlmesinin
ardndan idare Abdlltifin dflmanlarnn eline gemiflti. Abdlltif, suikast sra-
snda Trke olarak Allah ok tedi! diyerek atndan dflmfl ve ldrlmflt.
Abdullah (1450-1451)
Suikastlar, brahim Sultann olu Mirza Abdullah tahta oturttular. O, hazinede-
ki paray askerlere datmakla ifle bafllamak zorunda kalmflt. Abdlltifin fliddete
dayanan idaresinden sonra, nisbeten yumuflak olan Abdullah ile fieyhlislmn r-
nek aldklar Ulu Beg zaman geri gelmifl bulunuyordu. daredeki bu deifliklik,
zellikle din adamlarnn yaflad Buharada hofl karfllanmamflt. Abdlltifin
lm haberi zerine flehrin idarecileri, tutsak bulunan Eb Saidi serbest brakarak,
ona biat etmifllerdi. Ardndan Eb Said hemen Semerkand zerine yrmfl, lkin
yenilerek kamflt. Buna ramen Eb Said bir sre sonra Trkistan (Yesi) flehrini
ele geirmeyi baflarmfl, bunun zerine 1451 yl baflnda Abdullahn gnderdii
ordu flehri kuflatmfl ise de Eb Said, zbek elbisesi giydirerek etrafa gnderdii
adamlar ile zbek Ebl Hayrn yardm iin gelmekte olduu sylentisi kararak,
kuflatanlar aldatmay baflarmflt. Bundan dolay Semerkanddan gelen ordu kuflat-
may kaldrmak zorunda kald. Fakat bu defa Abdullah bizzat kendisi sefere kt.
Bu durumda Eb Said, gerekten zbeklerden yardm istedi. Ebl Hayr bunu fr-
sat bilerek, Eb Said ile birlikte Semerkand zerine yryerek flehrin yaknlarnda
kendilerinden daha kalabalk olan Abdullahn ordusunu yenilgiye urattlar (Ha-
ziran 1451). yle ki Abdullah dahi ldrlenler arasnda bulunuyordu. Glipler
bundan sonra kolayca Semerkand ele geirerek, Eb Saidi tahta oturttular.
Eb Said (1451-1469)
Eb Saidin saltanat ise, Ulu Beginkinin aksine din adamlarnn hkimiyeti dev-
ri idi. Daha bafllangta Abdlltifin ktilleri ldrlmfl ve bylece Semerkandda
Ulu Begin 40 yl sren hoflgrl hkimiyeti yerine, Eb Saidin Taflkentten da-
vet ettii Nakflibend tarikat fleyhi Hoca Ahrrn yine 40 yl srecek olan hkimi-
yeti bafllamfl oluyordu.
Trkistanda bunlar olurken, Horasan ve Irak- Acemde Timurlu mirzalar ara-
sndaki ekiflmelerden yararlanmaya karar veren Kara Koyunlu Cihanflah, 1458 y-
lnda Horasan zerine yryerek Herat ele geirdi. Cihanflah artk sdece Mve-
rnnehr hkimi Eb Saidden endifle etmekte idi. Murgab suyu kysnda konan
Eb Saidin hareketleri Trkmenleri gerekten endiflelendiriyordu. Bu yzden Ci-
hanflah, Eb Said ile barfl grflmelerine giriflti. Barfl salanmasna ramen Eb
Saidin Herata doru ilerlemesi devam etti. Onun bu cretli hareketinin sebebi
Azerbaycandaki olaylar idi. Cihanflah, Mak kalesinde hapsettirmifl olduu olu
Hasan Alinin kaleden kat ve Tebrizi ele geirip, hkmdarln iln ettiini
duymufl ve bu durumda Horasanda daha fazla kalmann gereksiz olduunu d-
flnerek, Eb Said ile anlaflp dnmeye karar vermiflti. Cihanflahn Horasan bo-
flaltmas, Irak- Acem, Fars ve Kirmann Kara Koyunlularda kalmas flart ile barfl
yapld.
Eb Said 1467-68 yl kfln Mervde geirdi. Burada iken Cihanflahn Ak Ko-
yunlu Hasan Beg tarafndan ldrld haberinin ulaflmas zerine, Eb Said
rann bat blgelerini ele geirmeye karar verdi. Esasen Cihanflahn olu Hasan
Ali, babasnn cn almak iin Eb Saidden yardm istiyordu. Eb Said nihayet
niyetli olduu bu sefere kmak zere kfllak yurdundan hareket ile Ak Koyunlu
Hasan Begin yayla olan Karabaa doru yrmflt. Kendisine Hasan Beg tara-
fndan birka kere barfl teklifinde bulunulmufl ise de, o bunu kabul etmeyerek
ilerlemifl, lkin Hasan Begin ok iyi tand blgelere gelince, Ak Koyunlu h-
kmdar Timurlu ordusunun ikmal yollarn kesmifltir. Bunun zerine g duruma
dflen Timurlu ordusu dalmfl, Eb Said ise tutsak alnarak ldrlmfltr (fiubat
1469). Onun lmyle Timurlular Horasann batsnda kalan topraklar Ak Koyun-
lulara terk etmifl oldular.
Hseyin Baykara (1469-1506)

Eb Saidin lm haberinin ulaflmasnn ardndan Hseyin Baykara flehre girdi.
Onun baflkenti Herat, tpk Ortaalarn teki medeni merkezleri olan fiam, Ba-
dad, Kahire ve stanbul gibi hem medeniyet, hem de elence merkezi idi. Sultan,
hanedan mensuplar, ordusu ve flehir halk kendilerini tamamen elenceye kaptr-
mfllard. Fetih ve sefer dflncesi artk kalmamfl olup, devlet snrlarnn geniflle-
mesi, gelirlerin artmas da sz konusu olmuyordu.
Hseyin Baykarann bafllangta fiilie eilimi vard. Bu bakmdan 12 mamn
adna fii hutbesinin okunmasna da izin vermiflti. Fakat zamanla, zellikle Ali fiir
Nevanin tesiri ile tekrar Snnlie dnmfltr. Zamannda siyas, idar ve mal g-
lkler hi eksik olmad. En byk sknt ise mal hususlarda idi. Buna are bulmak
iin eflitli kimseler vezirlik makamna getirildiler. Zaman zaman iki kifli ayn anda
vezirlik makamna getirildi ise de, iki vezirin ifl baflna gelmesi de beklenenin ak-
sine devlet ifllerinde aksaklk ve vezirler arasnda uyuflmazla yol at.
Onu meflgul eden en nemli i meselelerden biri ise oullarnn ayaklanmalar
olmufltur. 1500 yl yaznda o, yeniden ayaklanan olu Muhammed Hseyine kar-
fl Astarabada yrd. Halbuki bu srada zbekler Semerkand ele geirmeye a-
lflyordu. Muhammed fiiban, Semerkand zapt ederek, burann hkimi Sultan
Aliyi ldrtt. Daha sonra, geici bir sre iin burasn gelecein Hindistan Timur-
lu hkmdar Babre brakmak zorunda kald ve nihayet 1501 ylnda Semer-
kand kesin olarak ele geirdi.
1501 ylnda Ali fiir Nevanin lmnn ardndan Hseyin Baykara ve Herat
pek az yaflayabildiler. fiibanlerin zaferini kolaylafltran ve Babrn hatralarnda
sz ettii, Hseyin Baykarann lmnden sonra (1506) birbirinden nefret eden
oullar Muzaffer Hseyin ile Bedizzamann birlikte, ortak olarak sultan iln edil-
meleri gerekten hayret edilecek bir fleydi. Mvernnehrde durumunu glendi-
ren Muhammed fiiban, 1507 ylnda Herat da ele geirdi. Bu medeniyet merke-
zinde Babrn ifadesine gre dnya grmemifl olan kyllk hkm srmeye
bafllamflt. Fakat aslnda ahlak anlayfllar kntye uramfl, canlln kaybetmifl
bir flehir topluluunun bozkrdan gelen ypranmamfl, diri zbekler karflsnda tu-
tunmalar zaten beklenemezdi.
XVI. yzyl Timurlular iin felket devri oldu. Gebe zbekler, bu yzyln
baflnda nce Harezm ve Mvernnehri, ardndan Herat ele geirerek Timurlu
hkimiyetine son verdiler (1507). Safev hkmdar fiah smailin 1510 ylnda Mu-
hammed fiibanyi ldrmesinden yararlanan Babrn btn gayretlerine ramen
Mvernnehr ve Harezm blgeleri zbek hkimiyetinden kurtarlamayarak, Ti-
murlu sllesi ancak Babrn Hindistanda kurduu devlet sayesinde varln
srdrebildi.
SIRA SZDE TimurlularnSIRA

kfln
SZDE hazrlayan sebepler nelerdir?
3
TMUR VE TMURLULAR DNEMNDE UYGARLIK
mar Faaliyetleri
S O R U Timur, Semerkand
S O R U imara ok nem vermifl, ele geirdii lkelerden getirdii us-
talara Semerkand civarnda yeni yerleflme yerleri kurdurmufl, ba ve konaklar in-
fla ettirmiflti. Timur ve hanedan mensuplarndan bazlarnn gml olduu Gur-i
DKKAT DKKAT
Mir adl trbe Timur tarafndan infla edilmiflti. Onun infla ettirdii eserlerin en
nemlilerinden biri ise Ahmed-i Yesev hankhdr. Timurdan sonra fiahruh zama-
N N
SIRA SZDE nnda devlet SIRA SZDE
merkezinin Herat olmas bu flehrin ykselmesini salad. O, Mool is-
tils srasnda tahrip edilmifl olan Merv flehrini yeniden infla ettirmiflti. Ulu Begin
infla ettirdii eserler olarak Buhara medresesi, Semerkand medresesi ve Khek te-
pesi eteindeki nl rasathane saylabilir. Hseyin Baykara devrinde Herat, kltr
ve sanat merkezi olarak zirveye ulaflt. O, burada medrese, hankh ve darflflifa in-
K T A P fla ettirdii Kgibi,
T Ali
A Pfiir Nev de Herat ve evresinde 370 tane hayr eseri infla etti-
rerek, bunlar idare iin bir vakf kurmufltu. Bu gibi imar faaliyetlerine hanmlarn
ve beglerin de katldklarn biliyoruz.
TELEVZYON TELEVZYON
Ticari Faaliyetler
Tahripkrlna ramen Timur, ticaretin devlet iin byk bir gelir kayna oldu-
unun farknda idi. Semerkandda pek ok dokuma atlyesi bulunuyor ve flehir
NTERNET N T E R N Emerkezlik
baharat ticaretine T ediyordu. Clavijonun ifadesine gre Timur, baflflehri-
ni dnyann en mkemmel flehri yapmak iin ticareti daima teflvik etmiflti. Bu d-
Timur ve Timurlular flnce iledir ki, 1402 ylnda Fransa kralna gnderdii mektubunda Karfllkl ola-
zamannda ticarete de ok rak tccarlarn gelip-gitmesini, tccarlara glk karlmamasn, zira dnyann
nem verildi. Semerkandda
pek ok dokuma atlyesi tccarlar sayesinde bayndr ve mreffeh bir hal aldn ifade ediyordu. Tccarla-
bulunuyor ve flehir baharat r koruma siyaseti fiahruh zamannda da devam etti. Zira bununla ilgili ifadelere biz
ticaretine merkezlik
ediyordu. Tebriz ve Sultaniye onun ine ve Memlk sultanna gnderdii mektuplarnda da rastlyoruz.
nemli ticaret merkezleriydi. Tebriz ve Sultaniyenin ticar nemi, lhanllar zamannda olduu gibi, Timurlu-
Gneydeki Hrmz de
uluslararas ticaretin nemli lar zamannda da devam etti. Sultaniye uluslararas bir pazar durumunda idi. Bu-
bir merkeziydi. Kabil ise, rada biriken pek ok rn Mslman tccarlardan baflka Ceneviz ve Venedikli tc-
Hint mallarnn pazar ve
datm merkezi durumunda
carlar vastasyla Trabzon, Kefe ve Suriye zerinden Avrupaya sevk ediliyordu.
idi. Kuzeyde ayn rol Gneydeki Hrmzn de uluslararas ticaretin nemli bir merkezi olduu anlafl-
Sunak flehri oynuyordu; lyor. Gney randaki Yezd flehrinde ise bol miktarda fleker kamfl retildiinden
Deflt-i Kpakn eflitli
yerlerinden getirilen rnler, fleker imalathaneleri bulunuyordu. lkenin en iyi dokumalar da buradan her ya-
zellikle deri ve krk alnp na gnderiliyordu. En canl ticaret merkezlerinden birisi ise Kabil olup, Hint mal-
satlyordu. Devlet merkezi
Herat ise devletin larnn pazar ve datm merkezi durumunda idi. Kuzeyde ise ayn rol Sunak
gelirlerinin ve servetin flehri oynuyordu. Burada Deflt-i Kpakn eflitli yerlerinden getirilen rnlerin,
biriktii yerdi.
zellikle deri ve krk gibi rnlerin ticareti byk nem taflyordu.
Kkenleri Uygurlara uzanan, Moollar devrinde canlandrlan, devlet sermaye-

sine dayal ortaklk kurumu, bu devirde de varln srdrmekte idi. Devlet hazi-
nesinden kredi alan ortaklara byk imknlar salanyor, hatta Tarhanlk verilerek
vergilerden muaf tutulup, hi kimsenin onlar rahatsz etmemesi, rflvet istememe-
si ve hayvanlarna dokunmamas buyruluyordu. Hissedarlar arasnda hkmdar
ailesi ve ileri gelenlerin bulunduu bu ortaklklarda faizli kredi usul de uygulan-
mfl, bu ise fleriata aykr grldnden zaman zaman anlaflmazlklara ve ulem-
nn muhalefetine yol amfltr.
Baflkent olmasndan dolay Herat, devletin gelirleri ve servetin biriktii yerdi.
Eb Said dneminde byk bir ticaret merkezi haline gelen flehirde byk serma-
ye sahipleri ortaya kmfl, hatta hkmdar zaman zaman onlardan bor alma yo-
luna gitmifltir. Ardndan Hseyin Baykara devrinde Heratta biriken servet, her tr-
l iktisadi faaliyetleri de artrmfl, eski arfl ve pazarlar yeni ilvelerle bytlmfl-
t. Herata balanan ticaret yollar zerinde bu devirde yeni yeni ribatlar yaplmfl
olmas bunun en byk delilidir.
Edebiyat
Timur, pek ok hkmdarda mevcut bulunan baflarlarnn yazlarak, flahsnn ebe-
dileflmesi arzusu tafldndan seferleri srasnda gnlk tutturuyor ve tarih yazcl-
n teflvik ediyordu. fiam ve Yezdnin Zafernme leri bu teflvik sonucu ortaya
kmfl olup, Timurun hayatn renmek iin baflvurulmas geren en nemli kay-
naklardr. fiahruh devrinin en byk tarih yazar flphesiz Hafz- Ebrdur. Abdr-
rezzak- Semerkand, Mirhond ve Handmir son dnem Timurlu tarihini renebil-
mek iin nemli kaynaklar olup, Farsa yazlmfllardr.
Bu devirde Farsa fliir artk gerilemeye yz tutmufl olup, bafllca temsilcileri ola-
rak fiirazl Hfz (lm. 1390) ile Cm (lm. 1492) saylabilirler. Zengin flehir mer-
kezlerinde, ran flairlerini tanmfl olan Timurlu mirza ve begleri, kendi dilleri ile de
fliirler yazlmasn arzu ediyorlard. Bu arzu ve teflvik ksa zamanda rnlerini ver-
di. XV. yzyl aatay edebiyatnn zaman bakmndan ilk nemli simas olan Sek-
kaknin Divan bize kadar gelmifltir. Onun kaside ve gazelleri ilk rnler olmasn-
dan dolay deerli olup, o, bir fliirinde Dnya benim gibi bir Trk flair, senin gibi
(Ulu Beg) bir lim hkmdar ortaya koymadan nce, felek daha uzun yllar dn-
meye devam edecektir diyor. Timurun torunu Mirza skender adna yazd Mah-
zenl-Esrr adl mesnevisi ile tannan Harezmli Haydar, Trk Gy (Trke sy-
leyen) lkab ile flhret kazanmflt. XV. yzyln ilk yarsnn en gl flairi Ltf idi.
O, kaside, gazel ve tuyuk gibi nazm eflitlerinin hepsini baflar ile kullanmflt. fia-
irleri himaye eden bu mirza ve beglerin kendileri de Trke fliir yazyorlard. Bun-
lar arasnda Seyyid Ahmed, skender, Bedizzaman, fiah Garib, Sultan Ahmed ve
Eb Bekir mirzalara ait eser veya paralar bizce bilinmektedir.
Baz begler adna Uygur alfabesi ile eserler oaltld da grlmektedir. Bah-
tiyarnme, Miranme, Kutadgu Bilig ve Tezkire-i Evliy gibi eserlerin o devirde
Uygur alfabesi ile yazlmfl rnekleri gnmze kadar gelmifllerdir.
XV. yzyln ilk yarsnda geliflen aatay edebiyat, yzyln ikinci yarsnda da
bu geliflmesini srdrd. Sultan Hseyin Baykara ile Ali fiir Neva bu devirde dev-
letin hem siyas idaresine, hem de kltr hayatna damgasn vurmufl olan flahsi-
yetlerdir. Ali fiir Neva, hayatnn sonlarna doru yazd Muhakemetl-Lgateyn
adl eserinde, kelime zenginlii ve ifade kabiliyeti bakmndan Trkenin Farsa-
dan ok stn olduunu ilk defa sylemek cesaretini gstermifl ve Trk flairlerini
Trke yazmaya teflvik etmifltir. Bu bakmdan da o, Trkeyi Farsadan geri kal-
mayan bir kltr dili haline getirmeye alflmfltr. Bu gayreti sonucunda Neva,
Trkenin sadece bir fliir dili deil, nazm ve nesrin her eflidini ifade gcne sa-
hip, Farsa ile her hususta rekabet edebilecek bir kltr dili olduunu gsterecek
eserler meydana getirdi. O, serveti, siyasi gc ve eserleri ile Heratta sanatkrla-
rn kutbu durumuna ykselmifl olup, n Trkistandan Balkanlara kadar btn
Trk yurtlarnda yaylmflt. Neva dili, yksek bir edebi dil olarak kabul edilmifl,
eserlerini tanmak edeb kltrn tamamlanmas iin gerekli saylmfl ve eserleriy-
le ilgili bir takm szlk ve antolojiler dzenlenmifl, eserlerine daha salnda na-
zireler yazlmfltr. O devrin Herat, sadece Horasan ve Trkistann medeni mer-
kezleri ile deil, fiiraz, Badad, Tebriz, Kahire, Bursa, stanbul ve Kazan gibi flehir-
lerin edebi evreleri ile de temas halinde idi.
Resim ve Ssleme
Timurlular devri resim sanatnn menflei olarak Badad ve Tebrizdeki Celyirli
okulu ile fiiraz okulu gsterilmektedir. Timur buralar ele geirdikten sonra, bu fle-
hirlerdeki sanatkrlarn bir ksmn Semerkanda gtrmfltr. Bu sanatkrlara ait
mimari eserler ve onlarn duvarlarn ssleyen baz duvar resimlerinin varl kay-
naklarda kaydedilir. adafl tarih yazar bn Arabflah, Timurun baz saraylarnda
onun savafl meydanlar, flehir kuflatmalar, seferleri, zaferleri ve elence meclisleri-
nin tasvir edildii resimlerden sz eder. Ayn yazar Timur devrinin en byk nak-
kafl olarak Badadl Abdlhayy saymaktadr.
Timurun lmnn ardndan karflklk yllar sona erince, bu sanatkrlarn bir
ksm Heratta toplanmfllard. Buna ramen Badad, Tebriz ve fiiraz gibi eski mer-
kezler faaliyetlerini tamamen durdurmamfllard. Resim sanat fiirazda Mirza sken-
der zamannda devam ettii gibi, onun lmnden sonra dier Timurlu mirzalar ve
Trkmen hanedanlar Kara ve Ak Koyunlular zamannda da faaliyetini srdrd.
Kendisi de hattat olan fiahruhun olu Baysungur, Herattaki konan adeta bir
sanat akademisi haline getirmiflti. Tebrizli Caferin 1427 tarihli bir raporu bize bu-
rada alflanlar ve alflmalar hakknda ilgi ekici bilgiler veriyor. Anlaflldna g-
re, burada 100den fazla sanatkr alflyordu ve herkeste mesleinde en iyi, en b-
yk olma arzusu yaygn bir hal almfl, bunun sonucu olarak Timurlu resim sanat
byk ilerleme kaydetmiflti.
Baysungurun lmnden sonra da bu alflmalarn devam ettii anlafllyor. Zi-
ra daha sonra Hseyin Baykara ve Nevanin flahsnda yeniden koruyucu bulan sa-
natkrlar ortaya kmfl, minyatr sanatnda bir yenilik yapmay baflaran Bihzad ye-
tiflmiflti. O, daha sonra Safevlerin yanna giderek, yetifltirdii talebeleri ile Timurlu
resim sanatnn devamlln da salamfltr.
SIRA SZDE Timurlular dnemi sanat denilince akla gelen geliflmeler nelerdir?
SIRA SZDE
4
Musiki
D fi N E L M D fi N E L srasnda
Timurun seferleri M ele geirerek Semerkanda gnderdii sanatkrlar ara-
snda baz algc ve okuyucular da bulunuyordu. bn Arabflah Timur devri okuyu-
S O R U cular arasnda
S O Abdlltif,
R U Mahmud, Celleddin ve Meragal Abdulkadirin adlarn
vermektedir. Clavijonun etraflca anlatt gibi, kadn ve erkeklerin katld toylar
veriliyor, bu arada alglar alnp, flarklar syleniyordu. Bu devirde musikide
DKKAT
zellikle iki Dkiflinin
KKAT
adndan daima zamann en byk stadlar olarak sz edilir.
Bunlardan biri Endicanl Yusuf, dieri ise musiki nazariyeleri ilmindeki bilgisi ile
N N
SIRA SZDE tannan Meragal
SIRA SZDE Abdlkadir idiler. Sesinin gzelliini ifliten fiahruhun olu bra-
him Sultan, Endicanl Yusufu defalarca kardefli Baysungurdan yanna fiiraza iste-
mifl ise de bu istei yerine getirilmemifl idi. Meragal Abdlkadire gelince o, Ti-
K T A P K T A P
murun Badad ele geirmesi zerine Semerkanda gnderilmifl, Timurun l-

mnden sonra ise Heratta yaflamfl ve eserlerini de burada kaleme almfltr. Onun
ocuklar daha sonralar Osmanl lkesinde de musikiflinas olarak tannmfllardr.
Timurlular devrinin kltr merkezi Herat, XVI. yzyln baflnda nce Timurlular
ile fiibanler ve ardndan da fiibanler ile Safeviler arasndaki mcadeleler sonun-
cunda eski ihtiflamn kaybetti. yle ki Timurlularn sona ermesinden henz 5-10 yl
gemeden kltr ve sanat merkezi olarak Heratn artk hibir nemi kalmamflt.
HNDSTAN TMURLU MPARATORLUU (1526-1858)
Babr ve mparatorluun Kuruluflu

Timur soyundan gelen ve Hindistan Timurlu mparatorluunun SIRA SZDE olan Za-
kurucusu SIRA SZDE
hirddin Muhammed Babr, 1483te Ferganann Andican flehrinde dodu. Timur-
lu hkmdar Eb Saidden sonra Timurlular Devleti paralanmfl, Babrn baba-
s mer fieyh Mirza bu paralanmada Fergana hkmdar olmufltu. mer fieyh
Mirza, komflu beglerden ikisinin saldrs srasnda lnce (1494), onbir yaflndaki
olu Babr hkmdar oldu. S O R U S O R U
Babrn Hindistanda kurduu mparatorluk ngilizceye Mughal (veya D K K Aeski

T yazlflyla DKKAT
Mogul) olarak gemifl ve yle yerleflmifltir. Trkede kullanlan Trk-Mool mparator-
luu tabiri bu kullanmdan esinlenmifl olmaldr. Moollarla baz alakalar olmakla bera-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ber, Timurlular ve onlarn Hindistandaki uzantlar Mool deildiler. Dolaysyla, Hindis-
tanda mparatorluk kuran bu slale iin Trk-Mool yerine Timurlu veya Babrl
tabirlerini kullanmak daha dorudur. AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Babr, Maverannehirdeki begler Resim 7.3

arasnda kan savafllarda Semer- K T A P BabrKkitap
T A P
kand iki defa ald ise de, sonunda okurken gsteren
minyatr.
zbek han fiiban (fieyban) Hana
brakmak zorunda kald. Semerkand TELEVZYON Kaynak:T E L E V Z Y O N
ve Ferganay kaybettikten sonra Pa- Minyatyur k
Babur-name,
mir Dalar tarafna ekildi ve bir Samarkand,
mddet burada ordusuz ve tahtsz ya- 1969.
NTERNET NTERNET
flad. Babr, burada geliflmeleri dik-
katle takip ediyor ve frsat kolluyor-
du. fiiban Hann malup ettii Timur-
lu beglerinden bazlar kap onun et-
rafnda toplandlar. Bylelikle bir or-
du oluflturan Babr, 1504te Hindu-
kuflu geerek Kbil flehrini ele geir-
di. Ama Babrn gz hl ata top-
ra olan Semerkand, Fergana ve He-
rattayd. Ancak, fiiban Hann Hive
ve Belh flehirlerini ele geirdikten
(1505) sonra Herat da almas (1507)
onun kuzeydeki topraklara dnme
midini zayflatt. Ayn yl fiiban
Hann Kandahara yapt bir saldr-
y bertaraf etti ve Kbilde padiflah ol-
du. Bu srada randaki Safev Trk Devleti ile zbekler arasnda da bir mcadele
vard. fiah smail, 1510 ylnda Merv yaknlarnda yaplan bir savaflta zbekleri
malup etti. fiiban Han bu savaflta ldrld.
zbeklerin yenilmesi, Babrn kuzeye, Ferganaya dnme mitlerini yeniden
alevlendirdi. fiah smail ile ittifak yaparak zbekler zerine sefer yapt ve Semer-
kand ele geirdi (1511). Bunu takip eden yllarda fiah smailin Osmanllarla mefl-
gul olmas sebebiyle zbeklerle tek baflna mcadele etmek zorunda kald. Daha
gl olan zbek kuvvetleri karflsnda bu blgede daha fazla tutunamad ve Se-
merkand terk etmeye mecbur oldu.
Ata topraklarn ele geirmekten midi kesilen Babr, bundan sonra tamamen
Hindistana yneldi. Timurun torunu olarak Hindistana sahip olmay meflru bir
hak olarak gryordu. Blgedeki flartlarn elveriflli olmasndan da yararlanarak
Hint seferine kt. 1526da Panipatta yaplan meydan savaflnda Delhi Sultan b-
rahimi malup ederek Delhi ve Agray ele geirdi. Askerlerinin says az olmasna
ramen galip gelmesindeki en nemli etkenlerden biri Osmanllardan ald ateflli
silahlara sahip olmasyd.
Resim 7.4
Babr, merkezi Agra olmak
zere kuzey Hindistan ve Afga-
Keyifli Babr nistanda byk bir devlet kurdu.
meflale ile at
Panipat savaflndan bir sene son-
stnde.
ra byk bir kuvvetle harekete
Kaynak: geen Rajputlar yine topu tefl-
Minyatyur k kilatnn destei ile Agra civarn-
Babur-name,
Samarkand, da malup ederek hkimiyetini
1969. pekifltirdi. Bunu takip eden yl
iinde btn kuzey Hindistana
hkim oldu. 1530da hastaland.
Olu Hmayunu veliaht tayin et-
tikten biraz sonra ld.
fiurasn da unutmamak gere-
kir ki, Hindistana ynelmek Ba-
br iin bir mecburiyetti. Bu l-
kenin iklimine, yiyeceklerine ve
farkl kltrne alflmak onun iin
epeyce zor olmufltur. Yazd h-
tra kitabnda bu duygularn
aka ifade etmifltir. Maiyetinde-
ki adamlarn ve ordusunu da bu-
rada tutabilmek epeyce zor olmufltur. Onlar bu seferi geici bir hadise gibi gr-
yor, bir an evvel memleketlerine dnmek istiyorlard. Ancak, Babrn inat ira-
desi ve kararll onlarn buraya alflmak ve artk buray yurt tutmak durumunda
olduklar gereini kabul etmelerini salad.
Babr, birbiriyle mcadele edip duran kk devletlerin olduu Hindistanda
gl ve asrdan fazla devam edecek olan byk bir imparatorluun temelleri-
ni att. ok farkl dillerin konuflulduu ve siyasi paralanmflln hkm srd
Hint ktasnda siyasi birlik ve gvenlik saland, istikrarl bir ynetim hkim oldu.
Ayn zamanda, hayat ve toplum anlayflnda bir kltr birlii saland.
SIRA SZDE Babrn Hint lkesindeki

SIRA SZDE baflarlarnn en nemli sonular nelerdir?
5
S O R U S O R U
Babr, dnya tarihinin ok nadir ve sekin hkmdarlarndandr. Hayat eflit-

li zorluklarla gemifl, zaman zaman lkesiz, ordusuz, etrafndaki ok az insanla
mcadele etmek zorunda kalmfl olmakla birlikte, difliyle trnayla kazand ba-
flarlar sayesinde byk bir devlet bina etmeyi baflarmfltr. ok iyi bir asker ve ida-
SIRA SZDE SIRA SZDE
reci olduu kadar, edebiyatta ve sanatta incelmifl zevklere ve kltre sahipti.
Trke olarak yazd fliirler aatay edebiyatnn en gzel rneklerini olufltur-
maktadr. Ama onun asl nemli eseri, Vekyi veya Bbrnme D fi Nadyla
ELM tannan Babr, mahir Dbir fiasker
N Eve
LM
kitabdr. Hatra, gnlk ve seyahat izlenimlerinden oluflan bu eserde zel hayat- idareci olduu kadar,
edebiyat ve sanatta da son
nn en gizli noktalarn, kusur ve zaaflarn byk bir cesaret ve dorulukla anlat- derece yksek bir kltre
S O R U S O R U
mfl, zor zamanlarn, korktuu ve kamak zorunda olduu anlar yazmaktan e- sahipti. Trke olarak
kinmemifltir. Ayrca, Timurlularn Maverannehr tarihi, adafl olan baz flahsiyet- yazd fliirler ve zellikle
Vekyi veya Bbrnme adl
lerin (babas mer fieyh Mirza, Hseyin Baykara, Ali fiir Neva) D K biyografileri
KAT ile eseri otobiyografiD trnde
KKAT
Hint lkesi hakkndaki izlenimlerini yazd ksmlar da ok zengin bilgiler ier- dnya klasiklerinden olup
aatay edebiyatnn en
mektedir. Bu ynleriyle eser, otobiyografi trnde dnya klasiklerinden saylmak-
N N
SIRA SZDE gzel rneklerindendir.
SIRA SZDE
tadr. Hatra yazma alflkanl kendisinden sonra da devam ettirilmifltir. Kz Gl- Gnlk ve hatra tarznda
yazd bu eser, kendi
beden Begmn Hmyunnmesi, Cihangirin Tzk-i Cihangir si ve hatta ye- devrinde ve sonraki
eni Mirza Haydar Duglatn Tarih-i Reflid adl eserinin hatra ieren ksmlar bu
AMALARIMIZ dnemde rnek AMALARIMIZ
erevede deerlendirilmektedir. oluflturmufltur.
Bbrnme hakknda ayrntl bilgiyi mer F. Aknn, TDV slamK Ansiklopedisi

T A P ndeki K T A P
Bbrnme makalesinde bulabilirsiniz.
Ykselifl Dnemi TELEVZYON TELEVZYON

Babrn lmnden sonra yerine geen olu Hmayun zamannda Gcarat ve
Bengalde isyanlar bafl gsterdi. Hmayun, Afganl bir slaleden gelen fiir fiah kar-
flsnda iki kere (1539-40) yenildi ve Delhiyi terk ederek Lahora ekilmek zorunda
N T E R NMirza
kald. fiirflahn glenmesi karflsnda, kendisi ve kardeflleri (Hindal E T ve Km- NTERNET
rn Mirza), Safevlere sndlar; 15 yl boyunca srgn hayat yaflamak zorunda
kaldlar. Bu srada Afganl fiir fiah kuzey Hindistanda nemli bir g olarak yksel-
di; lkenin vergi ve mali sisteminin temellerini att. 1545te yerine geen yetenekli
olu da babasnn sistemini devam ettirdi. Ancak, onun lm zerine Afganllarn
ileri gelenleri birbirine dfltler. Bu durum Hmayunun 1555te yeniden Hindis-
tana dnmesine imkn verdi. Hmayun, blnmfl Afganllar bertaraf ederek Hin-
distann kuzeyinde (Delhi ve Agrada) Timurlu hkimiyetini yeniden tesis etti.
Hmayunun ok gemeden vefat etmesi zerine 14 yaflndaki olu Ekber Ekber, Hindistan Timurlular
(1556-1605) tahta geti. ocuk yaflta birinin tahta gemesini frsat bilen Afganl iinde, lml ve birlefltirici
felsefesi ile dikkati eken bir
Adilflah byk bir ordu ile harekete geti ve Delhiyi ald ise de, fiii bir Trk olan flahsiyet ve hkmdardr.
Bayram Hann cesur giriflimleri sayesinde Afganl tehlikesi bertaraf edildi. 1560da, slamn sezgisel yorumu
olan tasavvufa ve tasavvuf
Panipatta dflman ordusunu malup eden Ekber, Delhiyi yeniden ele geirdi. ehline zel bir ilgisi vard.
Uzun sren hkmdarl srasnda Hindu Rajputlarn direniflini krd. Bazen dip- Hindistandaki btn
lomatik yollara baflvurarak, bazen de asker g kullanarak blgedeki hkimiyeti- inanlara sayg esasna
dayanan bir siyaset izledi.
ni pekifltirdi. 1567ye gelindiinde, Ekber Kuzey Hindistann tartfllmaz hkmda- Sadece Snni slamn
ryd. Uzun sren hkmdarl srasnda imparatorluu genifllemeye devam etti. temsilcisi olmad. Btn
mezhepler ve dinler
Ekber, 1573te gl Gcarat Sultanln topraklarna katt ve Rajput devletlerinin arasnda karfllkl bir
ounu tbi kld. 1576da Bihar ve Bengaldeki Afgan kalelerini ele geirdi. 1585te, anlayfl ve msamaha
duygusunun yerleflmesi iin
zbek tehdidi altnda olan kuzeybatdaki dalk blgede Timurlu gcn yeniden aba gsterdi. Farkl
tesis etti; Kbili denetim altna ald, Keflmiri zapt etti. 1595te Kandahar Safevle- grflleri uzlafltrmak iin
rin elinden ald. 1600de Ahmednagar ve Mslman Dekkan devletini topraklar- eflitli inanlarn
temsilcilerini bir araya
na katt. Bylelikle, Hindistanda Delhi Sultanlndan beri en genifl mparatorlu- getiren dzenli toplantlar
u meydana getirmifl oldu. yapt.
Ekber, az kullanlan topraklarn aktif bir flekilde kullanlmasn teflvik eden bir
sistem yerlefltirdi. Mal iflleri (Mslman veya Hindu olmasna bakmakszn) becerik-
li ellere teslim ederek ve etkili bir vergilendirme yoluna giderek devlet gelirlerini ar-
trd. Bu sayede, birok flehirler kurarak ve eserler ortaya koyarak lkeyi bayndr bir
hle getirdi. Ynetimde ve mal ifllerde yeni dzenlemeler yapt, salam kanunlar
koydu, rflveti engellemek iin gl tedbirler ald. mparatorluk geniflleyip daha
fazla Hindu tebaaya sahip olduktan sonra, Hindular da devlet ynetimine katan,
katlmc bir siyaset takip etmeye zen gsterdi. Hindular mal ifllere getirmek ve as-
ker komutanlar olarak tayin etmek suretiyle devlete balamay bildi; Rajput flefleri-
nin disiplinli insan gcnden ve askeri yeteneklerinden yararland. Rajput prenses-
leriyle yaplan evlilikler yoluyla onlarn Timurlu hanedanyla yaknlaflmasn salad.
slamn sezgisel yorumuna eilimli olduu anlafllan Ekber, tasavvuf ehline ve
zellikle iflt tarikatna byk bir hrmet gsteriyordu. O ayn zamanda btn
mezheplere ve dinlere karfl msamahal bir tavr sergiledi. Sadece Snn ve fii-
inanlarna deil, Hindistandaki btn dier inanlara sayg esasna dayanan bir
siyaset izledi. Mslman olmayan tebaadan alnan cizye vergisini kaldrd. Her bir
din topluluun temsilcilerinin taleplerine dikkat ve ilgiyle kulak verdi. Mslman
olmayanlara karfl herhangi bir bask uygulanmasna izin vermedii gibi, onlarn ta-
pnaklar infla etmelerinde maddi yardmlarda bulundu. Evli olduu Hindu Rajput
prenseslerinin sarayda kendi din inanlarnn gereklerini yerine getirmelerine izin
verdi. Din konusundaki farkl grflleri uzlafltrmak ve karfllkl anlayfl gelifltirmek
amacyla dzenli toplantlar yapyor, eflitli grfllerin temsilcilerini bir araya getiri-
yordu. Bafllangta slmiyetin deiflik grfllerinin temsilcilerinin katld bu top-
lantlara, daha sonra dier dinlerin temsilcilerini de katt. Kendisi de deiflik inan-
lar arafltrp anlamaya alflyordu. Ekber, bir zaman sonra hakikati anlama yolun-
da gelifltirdii baz tecrbelerine dayanarak bir tr tarikat oluflturdu; saray evresin-
den baz kimseler ona hem bir hkmdar hem de din lider olarak baland.
Olu Cihangir (1605-1627) babasnn din siyasetini genel olarak devam ettirdi.
Onun zamanndaki en nemli geliflme Avrupallarn Hindistandaki faaliyetlerini
artrmalardr. Hollandal, Portekiz, Fransz ve zellikle ngilizlerin Hindistandaki
yerleflmeleri ve ticari faaliyetleri artt; Hindistann zenginliklerinden yararlanmak
iin birbiriyle rekabet eden Avrupallar, Timurlu slalesinden ticar imtiyazlar ve
kolaylklar elde etmek iin yarflyorlard. Cihangir dnemindeki bir baflka vaka ise
Farslaflma eiliminin artmasyd; oullarna Hsrev ve Perviz, torununa Dr adla-
rn koymufl olmas bunun bir gstergesidir.
fiahcihan (1627-1658) dneminde devletin snrlar geniflledi; Dekkanda baz
yerler alnd. Onun zaman nispeten huzur ve skn iinde geti. mar faaliyetleri-
ne nem verildi; Delhi dnyann en gsteriflli flehirlerinden biri hline getirildi. Ag-
rada Tac Mahal, Delhide Cuma Mescidi gibi muhteflem eserler infla edildi. Ekber
zamanndaki kltr siyaseti bir dereceye kadar devam ettirildi; baz Hindu eserle-
ri tercme edildi. Din alannda, Snn slam merkezli bir eilim kendini gsterdi;
slam dinine dnmeler teflvik edildi, fiilere karfl baskc bir tavr sergilendi. fiahci-
hann hastalanmas zerine, kardefller arasnda mcadele bafllad. Evrengzb bu
mcadeleyi kazanarak tahta geti.
Yarm asr hkmdarlk yapan Evrengzb (1658-1707) son byk Timurlu h-
kmdardr. Dedesi Ekberin hoflgrsnn aksine, Evrengzb sofu dindar, hatta
mutaassp bir flahsiyetti. fiilerin Muharrem yinlerine karfl tedbirler ald, Hindu
festivallerine kstlamalar getirdii ve ikiyi yasaklad bilinmektedir. Onun zama-
nnda Hindistann bat tarafnda yer alan dalk Maharafltra (Maharatalar) lkesi,
Sivaci adnda bir Hindu flefin baflkanlnda birleflti. Evrengzb uzun bir sre onun
kard sorunlarla uraflmak zorunda kald. Sivaci ile yaplan mcadele ok kan-
l geiyor fakat kesin bir sonu alnamyordu. Teflkilat bir flahsiyet olan Sivaci, ha-
fif silahl ordusuyla ani ve hareketli saldrlarda bulunuyor, skfltnda bir yolunu
bulup kurtulmasn biliyordu. Bu olaylar srasnda Evrengzb aka Hindu karflt
bir siyaset izledi; onlarn din okullarn kapatt, baz tapnaklarn yktrd. Bunlar-
dan birinin yerine Evrengzb camiini yaptrd (1669). Bunu izleyen yllarda Satna-
mi mezhebindeki Hindular isyan ettiler. Evrengzb, Hindu unsurlara karfl tutumu-
nu srdrd ve 1679da Hindulara yeniden cizye vergisini koydurdu. Hindu inan-
cnda olan devlet adamlarn ynetim kademelerinden uzaklafltrd veya daha alt
mevkilerde grev verdi. Onun bu siyaseti Hindu isyanlarna zemin hazrlad.
Evrengzb, Hindistana tamamen hkim olmak amacn hedeflemiflti. dilflah ve
Kutupflah devletlerini ortadan kaldrd. ngilizlerin ve Portekizlilerin ilerlemelerini
baflaryla durdurdu, mparatorluk aleyhinde hareket eden fii Biapur ve Golkon-
da devletlerini ortadan kaldrd. Bununla beraber, uzun sren atflma ve isyanlar
bastrma faaliyetleri imparatorluu yormufl, kaynaklar bitme noktasna getirmiflti.
Evrengzbin son yirmi yl Dekkandaki mcadelelerle geti. zellikle, 1690larda,
imparatorluktaki atflmalar yeni ve daha tehlikeli bir aflamaya girdi. Saltanatnn
sonunda, bu sorunlar Pencaptaki Timurlu gcne karfl byk bir tehdit durumu-
na geldi. 1707de ldnde devlet ciddi bir flekilde sarslmfl bulunuyordu.
Zayflama ve kfl Devri

Evrengzbin lmnden sonra imparatorluk hzla gerileme iine girdi. Yerine ge-
en Bahadr fiah, baz baflarlarna ramen, imparatorluu toparlayamad. Nasrd-
din Muhammed (1719-1748) zamannda ise Afganl Nadir fiahn istilas Timurlu
devletini darmadan etti. 1738-39 yllarnda Nadir fiah, Kbil ve Delhiyi iflgal etti
ve yamalad; birok kymetli eflyay ve eseri alp rana tafld. Nadir fiahn l-
mnden sonra Afganllarn baflna geen Ahmed fiah Durrn Hindistann kuzey
batsndan girerek Pencb yamalad ve Babrller ordusunu Sirhindde malup
etti (1748). Bu olayn zerinden ok gemeden Nasrddin Muhammed vefat etti.
Onun lmnden sonra lke iyice kntye yz tuttu. Giderek glenen Sih-
ler lkenin kuzey batsndaki Pencbn tamamn ele geirdiler. Bu srada ortaya
kan nemli bir geliflme de ngiliz Ticaret fiirketinin g kazanmasyd. ngiliz tc-
carlarndan oluflan ve vaktiyle belli flehir ve iskelelerde ticarethane ama izni almfl
olan bu flirketin yneticileri, lkedeki zayflk ve karflklklardan yararlandlar; or-
du ve donanma oluflturdular. Hindistann eflitli yerlerinde topraklar edinerek yer-
lefltiler. Portekiz, Hollanda ve Fransz flirketlerini savaflla yenerek Hind ticaretini el-
lerine geirdiler.
1800l yllarn baflnda Timurlular artk ngiliz Ticaret fiirketinin nfuzu altna
girmifl bulunuyorlard. mparatorluun hemen her yeri karflklk iindeydi. Del-
hideki merkez otoritenin kmesiyle, lkenin eflitli yerlerinde Hindu devletleri
ve Mslman prenslikler ortaya kt. Son Timurlu hkmdar II. Bahadr fiah tah-
ta kt zaman, Delhiye kadar btn lke ngilizlerin eline gemifl bulunuyordu.
Bahadr fiah, ngilizlere karfl 1857de kan Sipahi isyannda parma olduu ba-
hanesiyle ailesiyle birlikte lke dflna srld. Timurlular devletinin tamamen or-
tadan kaldrlmasyla Hindistan btnyle ngilizlerin eline geti.
Hindistan Timurlu Devletinin ypranma ve kfl srecini nasl aklarsnz?

SIRA SZDE SIRA SZDE
6
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
zet
N
A M A
Timurun ortaya kfln ve onun Mvern- N
A M A
Timurlular dnemindeki medeniyet ve kltr ha-
1 nehr, Harezm, Horasan ve ran fethetmesi sre- 3 yatnn temel niteliklerini belirlemek.
cini aklamak. Timur, Semerkand imara ok nem verdi. fiah-
lk defa 1360 ylnda adndan sz edilmeye bafl- ruh zamannda Merv flehri yeniden infla edildi.
lanan Timur, 10 yllk mcadeleden sonra Mve- Ulu Beg dneminde Buhara medresesi, Semer-
rnnehre hkim olarak, Semerkandda tahta kand medresesi ve nl rasathane yapld. Hse-
oturdu. 1371-79 yllar arasnda Harezm blgesi- yin Baykara devrinde Herat, kltr ve sanat mer-
ni, 1386-88 yllarnda Kuzey ran ve Azerbaycan kezi olarak zirveye ulaflt. Timur, tarih yazcl-
ele geirdi. 1391 ve 1395 yllarnda Toktamfl n teflvik etmifltir. fiam ve Yezdnin Zafern-
Hanla yapt savafllar kazand ve Altn Orda meleri bu teflvik sonucu ortaya kt. XV. yzyl
devletine byk bir darbe indirdi. 1392-96 yllar aatay edebiyatnn en nemli simalar yetiflti.
arasnda fiiraza gelip Muzafferliler slalesine son Ali fiir Neva, eserleri ile Heratta sanatkrlarn
verdi. 1398-99 yl baharnda Pencab ve Sind ze- kutbu durumuna ykseldi. Timuriler zamannda
rine sefer yapt, bol ganimetle Semerkanda dn- resim ve ssleme sanat da zirveye ulaflt; minya-
d. 1402de Ankara Savaflnda Osmanl ordusu- tr sanatnda bir yenilik yapmay baflaran Bihzad
nu yenerek Anadolunun birliini bozdu. Timur yetiflti. Musikide Endicanl Yusuf ve Meragal Ab-
genellikle bozkrlara deil, yerleflik kltrn h- dlkadir gibi zirveler ortaya kt.
kim olduu zengin ve medeni lkeleri ele geir-
meyi gaye edinmiflti. Asker dehas yannda, imar- N
A M A
Babr dnemini ve Hindistan Timurlu Devle-
c yannn, idarecilik ve askerlik yanndan hi de 4 tinin kuruluflunu tanmlamak.
afla kalmad grlr. Timur soyundan gelen Zahirddin Muhammed
Babr, onbir yaflnda hkmdar oldu (1494). Ma-
N
A M A
Timurlular zamanndaki siyasi geliflmeleri verannehirdeki beylikler arasnda kan savafl-
2 aklamak. larda malup oldu ve lkesini zbek han fiey-
Timurun olu fiahruh (1405-47), babasnn h- ban Hana brakarak Pamir Dalar tarafna e-
kim olduu lkeleri byk lde elde tutmay kildi. 1504te Hindikuflu geerek Kbil flehrini
baflard; i mcadelelere son verdi. Olu Ulu ele geirdi. Ata topra olan Semerkand, Fergana
Beg, bir hkmdar olduu kadar bir astronomi ve Herat alma giriflimleri baflarszlkla sonula-
bilginiydi. lmnden (1449) sonra lkede kar- nnca, tamamen Hindistana yneldi. 1526da Pa-
flklklar artt; devlet Herat ve Semerkand merkez nipatta yaplan meydan savaflnda Delhi Sultan
olmak zere ikiye ayrld. Abdlltifin (1449- brahimi malup ederek Delhi ve Agray ele ge-
1450) sert dneminden sonra, nispeten yumuflak irdi; kuzey Hindistan ve Afganistanda byk
olan Abdullah (1450-1451) ile Ulu Beg zaman- bir devlet kurdu.
na dnlmfl gibi oldu. Eb Saidin (1451-1469)
saltanat ise, aksine din adamlarnn hkimiyeti
devri oldu. Onun zamannda Ak Koyunlu karfl-
snda Timurlu ordusu dald ve Horasann bat-
snda kalan topraklar Ak Koyunlulara terk edildi.
Hseyin Baykara (1469-1506) zaman siyas, ida-
r ve mal glklerle geti. XVI. yzyln bafln-
da gebe zbekler, nce Harezm ve Mver-
nnehri, ardndan Herat ele geirerek Timurlu
hkimiyetine son verdiler (1507).
N
A M A
Hindistan Timurlu Devletinin ykselifli ve ykl-
5 fl srecini deerlendirmek.
Babrn lmnden sonra yerine geen Hma-
yun, Afganl fiir fiah karflsnda iki kere (1539-40)
yenildi ve 15 yl boyunca srgn hayat yaflamak
zorunda kald. Hmayun, 1555te yeniden Hin-
distana dnd, blnmfl Afganllar bertaraf
ederek Hindistann kuzeyinde Timurlu hkimi-
yetini yeniden tesis etti. Olu Ekber (1556-1605),
blgedeki hkimiyetini pekifltirdi ve 10 yl iinde
Kuzey Hindistann tartfllmaz hkmdar oldu.
Cihangir (1605-1627) zamannda Hollandal, Por-
tekiz, Fransz ve zellikle ngilizlerin Hindis-
tandaki yerleflmeleri ve ticari faaliyetleri artt.
fiahcihan (1627-1658) dneminde devletin snr-
lar geniflledi, imar faaliyetlerine nem verildi;
Son byk Timurlu hkmdar olan Evrengzbin
(1658-1707) siyaseti Hindu isyanlarna zemin ha-
zrlad. ngiliz Ticaret fiirketi yneticileri, lkede-
ki zayflk ve karflklklardan yararlandlar. Del-
hideki merkez otoritenin kmesiyle, lkenin
eflitli yerlerinde Hindu devletleri ve Mslman
prenslikler ortaya kt. 1858de Hindistan bt-
nyle ngilizlerin eline geti.
Kendimizi Snayalm
1. 1393 senesinde Timur, Anadoluya yneldiinde bl- 4. Afladakilerden hangisi fiahruh dneminin zellik-
gedeki devletlerin tepkisiyle ilgili afladaki ifadelerden lerinden biri deildir?
hangisi yanlfltr? a. Azerbaycan ve Anadoluya gelerek blgenin si-
a. Osmanl Devleti, Anadoluda henz hkimiyeti- yasi birliini bozmufltur.
ni salamlafltramamflt. b. Babasnn hkim olduu lkeleri byk lde
b. Memlk Devleti, bu srada i mcadelelerle yp- elde tutmay baflarmfltr.
ranmfl bulunuyordu. c. Onun zamannda Semerkand, douda deta bir
c. Anadolu Beylikleri, Timurun yaklaflmasn endi- altn a yaflamfltr.
fleyle izliyorlard. d. Kendisi ve hanmlar pek ok hayr eseri infla
d. Anadoluda henz tam bir siyasi birlik oluflma- ettirmifllerdir.
mflt. e. fiahruh i mcadelelere son vermifl, devletin 40
e. Timurun yaklaflmas, Osmanl, Memlk ve Altn yl daha gl bir flekilde devamn salamfltr.
Orda devletlerinde huzursuzluk yaratt.
5. Afladaki Timurlu Hkmdarlarndan hangisinin za-
2. Toktamfl Hann, Timur tarafndan tamamen ber- man din adamlar iin iyi, fakat halk ve asker iin kt
taraf edilmesinin en nemli sonucu afladakilerden bir devir olmufltur?
hangisidir? a. Ulu Beg
a. 1391de Kunduzcada yaplan savafl Timurun ga- b. Abdullatif
libiyetiyle sonulanmas c. fiahruh
b. 1395te Terek kysnda yaplan savaflta Tokta- d. Timur
mfl Han malup olarak byk bir darbe almas e. Hseyin Baykara
c. 1395 savaflndan sonra Timurun, Moskova taraf-
larna gelerek etraf yamalamas 6. Afladakilerden hangisi Timurlular dnemi edeb
d. Altn Orda hanlarnn Rus knezleri iin bir tehdit zelliklerinden biri deildir?
ve tehlike olmaktan kmas a. Bu devirde Farsa fliir gerilemeye bafllamfltr.
e. Altn Orda Devletinde gerileme almetlerinin b. Timurlu mirza ve begleri, kendi dillerinde (Trk-
bafl gstermesi e) de fliirler yazlmasn arzu etmifllerdir.
c. Baz begler adna Uygur Alfabesi ile eserler o-
3. Afladakilerden hangisi Ankara Savaflnn (1402) altlmfltr.
sonularndan biri deildir? d. aatay edebiyat XV. yzyldan itibaren gerile-
a. Bayezidin byk devlet olma hayal ve gayretle- meye yz tutmufltur.
ri son buldu. e. Ali fiir Neva, Trk flairlerini Trke yazmaya tefl-
b. Bizans elli yl kadar daha varln srdrme im- vik etmifltir.
kan elde etti
c. Rumelide Osmanl fetihleri bir sre iin durdu. 7. Afladakilerden hangisi Timurlular Dnemi ticaret
d. Anadoludaki beylikler yeniden canlanarak Ana- faaliyetlerinin zelliklerinden biri deildir?
dolunun siyasi birlii bozuldu. a. fiahruh zamannda tccarlar koruma siyasetine
e. Yenilgiye ramen Osmanl Devleti glenerek devam edilmifltir.
ortaya kt. b. Timurun tahripkrl yznden blgede ticaret
giderek gerilemeye bafllamfltr.
c. lhanllar Dneminde olduu gibi, Tebrizin tica-
r nemi devam etmifltir.
d. Sultaniye flehri uluslararas bir pazar durumuna
gelmifltir.
e. Baflkent Herat, devletin gelirlerinin ve servetin
biriktii yer hline gelmifltir.

8. Afladakilerden hangisi htra trnden bir eserdir? 1. c Yantnz yanlfl ise Timur (1370-1405) konu-
a. Tzk-i Cihangir sunu yeniden gzden geiriniz.
b. Muhakemetl-Lgateyn 2. d Yantnz yanlfl ise Timur (1370-1405) konu-
c. Miranme sunu yeniden gzden geiriniz.
d. Zc-i Ulu Beg 3. e Yantnz yanlfl ise Timur (1370-1405) konu-
e. Kutadgu Bilig sunu yeniden gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanlfl ise fiahruh (1405-1447) konu-
9. Afladaki olaylardan hangisi Hindu isyanlarna ze- sunu yeniden gzden geiriniz.
min hazrlad? 5. b Yantnz yanlfl ise Abdullatif (1449-1450 ko-
a. ngiliz Ticaret flirketinin g kazanmas nusunu yeniden gzden geiriniz.
b. Ndir fiahn Hindistan iflgal ederek birok fleh- 6. d Yantnz yanlfl ise Edebiyat konusunu yeni-
ri yamalamas den gzden geiriniz.
c. Evrengzibin baskc siyaseti ve cizye vergisini 7. b Yantnz yanlfl ise Ticaret konusunu yeniden
yeniden koydurmas gzden geiriniz.
d. Panipat Savaflndan bir yl sonra Babrn Raj- 8. a Yantnz yanlfl ise Babr ve mparatorlu-
putlar malup etmesi unun Kuruluflu konusunu yeniden gzden
e. Ekberin din konusundaki farkl grflleri birlefl- geiriniz.
tirme abas 9. c Yantnz yanlfl ise Hindistan Timurlu mpara-
torluu konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. Ekber Dnemindeki uygulamalarla ilgili afladaki 10. e Yantnz yanlfl ise Ykselifl Dnemi konusu-
ifadelerden hangisi yanlfltr? nu yeniden gzden geiriniz.
a. Topraklarn aktif bir flekilde kullanlmasn tefl-
vik eden bir sistem gelifltirildi.
b. Rflveti engellemek iin gl tedbirler alnd.
c. Etkili bir vergilendirme yoluna gidilerek devlet
gelirleri arttrld.
d. Hindular da devlet ynetimine katan, katlmc
bir siyaset takip edildi.
e. Gayri Mslimlere cizye vergisi konularak devlet
gelirleri arttrld.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sra Sizde 5
Timurun 1386-88 yllarnda Kuzey ran ve Azerbaycan Babr, birbiriyle mcadele edip duran kk devletle-
ele geirmesi onu Altn Orda han Toktamfl ile karfl rin olduu Hindistanda gvenlik ve asayifli salad;
karflya getirdi. nceki dnemlerde de bu blgeler Al- asrdan fazla devam edecek olan byk bir imparator-
tn Orda hanlar ile lhanllar arasnda bir ekiflme un- luun temellerini att. Bylelikle, Hint lkesinde siyas
suru olmufltu. Toktamfl Han bu mcadelede kendisine birlik ve gvenlik hkim oldu. ok deiflik kltrden
mttefik bulmak amacyla Memlk sultan ile temas insanlarn yaflad lkede belli derecede bir kltr bir-
kurdu. lii meydana geldi.
Sra Sizde 2 Sra Sizde 6

Osmanl ordusu yenilerek dalmfl, Byezid tutsak ol- Evrengzbin lmnden sonra imparatorluk hzla geri-
mufl, devlet ileri gelenlerinden her biri bir flehzadeyi leme iine girdi. 1838-39 yllarnda Afganl Nadir fiahn
yanna alarak kamfllard. Bizans elli yl kadar daha istilas lkeyi darmadan etti. Daha sonra, Afganl Ah-
varln srdrme imkn elde etmifl, Rumelinde fetih- med fiah Durrn Hindistann kuzey batsndan girerek
ler durmufltur. fiehzadeler arasndaki hkimiyet mca- Pencb yamalad ve Babrller ordusunu Sirhindde
deleleri yznden Osmanl Devletinde bir Fetret devri malup etti (1748). Bu olaydan sonra lke iyice kn-
bafllamfltr. Timur tarafndan Anadolu beyliklerinin ye- tye yz tuttu. Sihler lkenin kuzey batsndaki Pen-
niden canlandrlmas yznden Anadolunun birlii cbn tamamn ele geirdiler. ngiliz Ticaret fiirketinin
bozulmufltur. g kazand; Portekiz, Hollanda ve Fransz flirketlerini
savaflla yenerek Hind ticaretini ellerine geirdi. Del-
Sra Sizde 3 hideki merkez otoritenin kmesiyle, lkenin eflitli
XIV. asrn ikinci yarsndan itibaren, sultan, hanedan yerlerinde Hindu devletleri ve Mslman prenslikler
mensuplar ve baflkent (Herat) halk tamamen elence- ortaya kt. 1857de kan Sipahi isyan sonunda Hin-
ye kaplmfllard. Fetih ve sefer dflncesi kalkmfl gi- distan btnyle ngilizlerin eline geti.
biydi. Bu yzden devletin snrlar genifllemiyor, gelir-
ler artmyordu. XVI. yzyln bafl ise Timurlular iin
bir felaket zaman oldu. Kuzey bozkrlarndan gelen
gebe zbekler nce Harezm ve Maverannehri, ar-
dndan Herat ele geirerek Timurlu hkimiyetine son
verdiler.
Sra Sizde 4
Resim sanatnda nemli geliflmeler olduu grlmekte-
dir. Resim sanatnn kkenleri Badad ve Tebrizdeki
Celayirli okulu ile fiiraz okuluna dayanmaktadr. Timur
buralar ele geirdikten sonra sanatkrlar Semerkanda
gtrmfltr. Timurdan sonra sanatkrlarn bir ksm
Herata ynelmifl, burada ve daha nceki merkezlerde
Timurlu resim sanat byk ilerlemeler kaydetmifltir.
Minyatr sanatna yenilik getiren Bihzad gibi bir sanat-
kr yetiflmifltir. Musikide ise Endicanl Yusuf ve Meraga-
l Abdulkadir gibi statlar ortaya kmfltr.
Aka, . (1995). Timurlular, Ankara: Trkiye Diyanet
Vakf Yaynlar.
Alan, H. (2007). Bozkrdan Cennet Bahesine: Ti-
murlular (1360-1506), stanbul: tken Neflriyat.
Babur, Z. M. (1943-1946). Vekayi, ev. R. R. Arat, I-II,
Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Barthold, W. (1997). Ulu Beg ve Zaman, ev. . Aka,
Ankara: Trk Tarih Kurumu..
______. (2006). Orta Asya Trk Tarihi Hakknda
Dersler, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Clavijo, R. G. (1993). Anadolu, Orta Asya ve Timur,
ev. . R. Dorul, stanbul: Ses Yaynlar.
Kprl, F. (1945). aatay Edebiyat, slam Ansik-
lopedisi, III, s. 270-323.
Levend, A. S. (1965-1968). Ali fiir Neva, I-IV, Ankara:
Trk Tarih Kurumu.
Manz, B. F. (2006). Timurlenk: Bozkrlarn Son G-
ebe Fatihi, ev. Z. Bilgin, stanbul: Kitap Yaynevi.
Roemer, H. R. (1974). Timurlular, slam Ansiklope-
disi, XII/I, s. 346-370.
Roux, J. P. (1994). Aksak Timur, ev. A. R. Yalt, stan-
bul: Milliyet Yaynevi.
fim, N. (1987). Zafernme, ev. N. Lugal, Ankara:
Trk Tarih Kurumu.
Yksel, M. fi. (2009). Timurlularda Din-Devlet liflki-
si, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
8
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz
N
zbeklerin Mvernnehrdeki hkimiyetleri srasnda meydana gelen bafll-
N
ca olaylar aklayabilecek;
N
zbek Hanlklarnn Rus iflgaline girifl srecini deerlendirebilecek;
Kaflgar Hanl dneminde meydana gelen bafllca geliflmeleri aklayabile-
N
cek;
N
Kazak Hanl ve hanlkta Tavke Hann nemini deerlendirebilecek;
Trkistan Hanlklarnda ynetim sistemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
zbek Dou Trkistan
Kazak Osmanl
Mvernnehr Hokand
Harezm Yakup Bey
Deflt-i Kpak Rusya
indekiler
ZBEK HANLIKLARI
DOU TRKSTAN HANLIKLARI
DEfiT- KIPAK VE KAZAK
Orta Asya Trk Trkistan HANLII
Tarihi Hanlklar
OSMANLI DEVLETNN
TRKSTAN POLTKASI
DEVLET TEfiKLATI VE KLTR
Trkistan Hanlklar
ZBEK HANLIKLARI
zbeklerin Ortaya kfl ve fiibanler Dnemi
Hanlarnn soyu Cengiz Hann en byk olu Cuciye dayanan zbekler, bozkr
Deflt-i Kpak: XI. yzyl
halk olarak adlandrlan Trk kavimleri arasnda saylmaktadr. simlerini Altn Or- ortalarndan XIII. yzyln ilk
dann Mslman hkmdar zbek Handan almfllardr. zbeklerin bir ulus ha- yarsna kadar olan
devredeki Kpak Hanlnn
linde gl bir konuma gelmesi Ebul-Hayr Han zamannda olmufltur. Bu hann yayld sahay ifade
dneminde zbekler Deflt-i Kpakta hkimiyetlerini tam olarak gereklefltirdik- etmektedir. Deflt-i Kpak,
leri gibi, Timurlularn Mvernnehrdeki i anlaflmazlklarna mdahale edebile- douda rtifl rmandan
bafllamakta; Bat Sibiryay
cek lde kuvvetlerini arttrmfllard. Ebul-Hayr Hann 1468deki lmnden Hazar Denizinin ve
sonra zbekler dalma srecine girmifller, torunu Muhammed fiiban Han onlar Karadenizin kuzeyindeki
bozkrlar iine aldktan
toplamaya muvaffak olamad gibi, kendisi de Mvernnehre g ederek siyasi sonra Deflt-i Kpakn
ve asker faaliyetlerini burada srdrmfltr. batdaki snr Karpat
dalarna dayanmaktadr.
Deflt-i Kpak ayrca,
Mvernnehrde zbekler gneyde Krm iine alarak,
fiiban Muhammed Han ynetiminde zbekler, Mvernnehrde Timurlular ile Kuzey Kafkasyadaki Kuban
SIRA SZDE ve Terek rmaklar
SIRAsnrSZDE
yaptklar mcadeleyi kazanmfllar, fiiban Muhammed Han Timurlularn baflflehri olmak zere Hazar Denizine;
Herat ele geirerek 27 Mays 1507de hkmdarln ilan etmiflti. zbeklerin M- Aral Glne ve oradan da
Seyhun boylarna kadar
vernnehrde hkimiyet mcadelelerini srdrdkleri devrede D firanda
N E L M fiah sma- uzanmaktayd. D fi N E L M
il, Safev Devletini kurmufltu. Yeni kurulan bu devletle zbek Hanl arasndaki
iliflkiler savafl ortamna srklenmifl, Merv Muharebesinde zbekler yenilgiye u-
S O R U S O R U
ramfllar ve fiiban Muhammed Han da bu savaflta ldrlmflt.
Bafllangta fleyhlik davas gden smail, randa etrafna ok sayda mrit

D K K Atoplamfl,
T daha DKKAT
sonra bu gten yararlanarak, fleyhlikten flahla geifl srecini bafllatmfl ve bunda da ba-
flarl olmufltur.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
1510-1533 yllar arasndaki devrede Safevlerle Horasann hkimiyeti iin m-

cadele eden zbeklerdeki en nemli flahs Ubeydullah Sultan olmufltu. Daha son-
ra Ulu Han olarak da grev yapan Ubeydullahn 1539da lmesinden sonra 1561 Ulu Han: Bir hanlkta
ylna kadar istikrarsz bir dnem yaflanmfl, II. Abdullahn gerek babas skender birden ok sultan han
unvan kullanmaya
Han (1561-1583), gerekse kendi iktidar (1583-1598) dnemlerinde K T A gsterdii
P a- K hana
bafllaynca esas T A P
balar hanl ileri bir noktaya taflmflt. karflklklar ortadan kaldrlmfl, genifl bir zaman ierisinde ulu han
denmeye bafllanmfltr.
fetih politikas gereklefltirilmiflti. Bu dnemde Horasann byk ksm, Harezm
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
Togay Timurlu: Cengiz ve Buhara onun eline gemifl, ancak daha sonra Safev fiah I. Abbas (1587-1629)
Hann en byk olu Cuci
Hann on nc olunun Herat hari Horasan zbeklerden geri almaya muvaffak olmufltur.
ismi Togay Timur olup onun Abdullah Han zamannda Buhara zbek Hanlnn uluslararas alanda nem-
soyundan gelenler Togay li siyasi teflebbslerde bulunduu, Osmanl Devleti, Rusya ve Babrl devletleri ile
Timurlu olarak anlmfllardr.
Bu hanedan mensuplar iliflkilerini younlafltrd grlmektedir. Abdullah Han, Sibirya Hanlna da as-
Astrahan Hanl ker yardmnda bulunmufltur. II. Abdullahn yerine geen Abdlmminin izledi-
yneticilerinden olup
Moskova arl Astrahan i baskc ynetim sonucunda ldrlmesinden sonra fiiban Slalesi sona ermifl,
iflgal edince Buharaya Ruslarn Astrahan iflgal etmesi zerine XVI. yzyl ortalarnda fiibanlere snan
snmfllardr.
Togay Timurlu slalesi yeleri Buharada duruma el koyarak, iktidar ele geir-
mifllerdir.
SIRA SZDE II. Abdullah SIRA

Han SZDE
dnemindeki nemli geliflmeler nelerdir?
SIRA SZDE 1 SIRA SZDE
Astrahan Hanedan Zamannda Buhara Hanl
D fi N E L M
Astrahan Slalesinin ilk yllarnda bafla geen hanlar Safev tehlikesini nlemek ve
D fi N E L M
Kazaklarla mcadele etmek zorunda kalmfllardr. Hanlktaki istikrar mam Kulu
S O R U Han (1611-1641)S O R Uzamannda gerekleflti. O, merkez bir otorite salamfl olmasna
S O R U S
ramen emirlerin O R Umerkez dflnda olan blgelerdeki etkinliinin artmasn engelle-
yemedi. mam Kulu Han hem Kazaklarla, hem de Mool asll Kalmuklarla bafla-
DKKAT DKKAT
DKKAT ryla mcadele D K Ketti
A T ve bu durum onun prestijini arttrd. mar faaliyetlerine nem
verdi, dfl iliflkilerinde de barfl bir politika izledi. Bu dnemin nemli hanlarn-
N N
N
SIRA SZDE dan biri de SIRA SZDE Han (1645-1681) olmufltur. O, Buharada hanlk grevini y-
Abdlaziz
N
SIRA SZDE SIRA SZDE
rtyorken, kardefli Subhan Kulu da Belhi adeta bamsz bir vilayet olarak idare
etmekteydi. Abdlaziz Han zamannda Buhara Hanl Hivelilerin ykc saldrlar-
AMALARIMIZ na urad. AMALARIMIZ
Bu saldrlardan blge skntya uramasna ramen, hanln btnl
korunabildi. Subhan Kulu (1681-1702) dneminde Hivelilerin aknlar ile mcade-
leye devam edilmifl, ancak ynetimdeki bozulmalar artmfltr.
K T A P K T A P
K T A P II. Ubeydullah
K T A Hann P (1702-1711) baflarsz saltanat dneminden sonra yerine
Mangt: Trkistandaki geen Ebul-Feyz Han (1711-1747) zamannda hann otoritesi byk lde azal-
kabilelerden biri olup Deflt-i
mfl, Mangt boyundan atalklar n plana kmfltr. Bu dnemde ran hkmdar
TKpak
E L E Vsahasndaki
ZYON TELEVZYON
Tparalar
E L E V ZNogay,
YON
Nadir fiah T1739da
ELEVZYON
Buhara topraklarn iflgal etmifl, onun lmnden sonra da ata-
Maverannehrdeki paralar lklar Ebul-Feyz Han tahtan indirmifllerdir. Bu olaydan ksa bir sre sonra Buha-
Mangt olarak bilinmektedir.
rada Cengizli olmayan bir hanedan, Mangt Hanedan ifl baflna gemifltir.
NTERNET NTERNET
NTERNET Nadir fiahn NTrkistan
TERNET iflgali ve etkileri hakknda ayrntl bilgiyi http://www.gefad.ga-
zi.edu.tr/window/dosyapdf/2009/4/30.pdf adresinde bulabilirsiniz.
Mangt Hanedan ve Cengizli Geleneinin Deiflmesi

Hanedann iktidara getii ilk dnemde Buharada ayaklanmalar bafl gstermifl ve
halkn zerindeki vergi yk de nemli lde artmfltr. Tepkilerin younlaflmas
zerine fiah Murat (1785-1800) tahta gemifl, o emirler ve halkla kurduu diyalog
sayesinde lkeyi esenlie karma konusunda nemli admlarn atlmasn sala-
mfltr. Onun dnemini Buhara tarihileri adil bir ynetimin gereklefltii devre ola-
rak tanmlamfllardr. Emir Haydar (1800-1826)n bafla gemesi de baz ayaklanma-
larn kmasna neden olmuflsa da, bu ayaklanmalar bastrlabilmifltir. O mal duru-
mun dzeltilmesi iin baz tedbirler almflt. Haydarn olu ve halefi Nasrullah
(1826-1860) zalim bir emirdi. Gcn arttrmak iin topu snfyla desteklenen d-
zenli bir ordu kurdu. Ancak baflarlarnn bir ksm geici oldu. Olu Muzaffered-
din ise dier Trkistan Hanlklarndan toprak elde etmek iin mcadeleye giriflti,
oysa bu esnada Rus istilas bafllamflt. Rusya, Krm Harbinden sonra prestijini d-
8. nite - Trkistan Hanlklar 151
zeltmek ve ekonomik karlar elde etmek iin faaliyet alann Trkistan sahasna
kaydrmflt. Btn hanlklarn birleflmesi halinde bile Rusyann asker varl kar-
flsnda Trkistan Hanlklar zayf durumda bulunduklar halde, hanlklar aralarn-
daki ekiflmelere dahi son verememifllerdi. 1865-1880 arasndaki dnemde Rusya
Trkistan topraklarnn btnn kontrol altna almfl, 1731den itibaren fiilen y-
rtt Trkistan iflgal projesini tamamlamflt. Bu erevede Buhara Emirlii
1920ye kadar geen sre iinde Rusya denetiminde varln srdrmfl, 2 Eyll
1920de Sovyet kuvvetleri Buhara Emirliinin varlna kesin olarak son vermifllerdi.
Rusyann iflgali hangi Buhara emiri zamannda bafllad? SIRA SZDE SIRA SZDE
2
Harezm ve Hive Hanl
Harezm, Ceyhun Irmann dkld Aral glnn gneyinde ve bu nehrin iki
tarafnda uzanan arazinin addr. Barthold, Orta Asyadaki Trk lkelerinden en Barthold: Tam ad Wilhelm
batsnn Harezm olduuna iflaret ederek, bu blgenin halknn S O zbekler,
R U Trk- Barthold veya Vasiliy
S O R U
Vladimirovi Bartholddur.
menler ve Sartlardan olufltuunu ifade eder. Merv Savaflndan sonra fiibanlerin 1869-1930 yllar arasnda
elinden kan ve Safevlerin hkimiyetine giren Harezmde bir sre sonra halk yaflamfl olup Trk tarihi
DKKAT D en
arafltrmaclarnn KKAT
ayaklanmfl ve zbeklerin bir baflka kolu olan Yadigarlerden lbars bafla geir- nemlilerinden biridir.
mifl, bylece blgede zbekler tarafndan yeni bir hanlk kurulmufltu.
N N
Yadigaroullar dneminde hanedan Harezmde etkili SIRA SZDE Berekler,
olmufltur: SIRA SZDE
Aminekiler, Ebulekler. XVI. yzyl iinde Harezm iki kere Mvernnehr zbek-
lerinin istilasna uramfltr. Ubeydullah ve II. Abdullah Hanlar dnemlerinde ger-
eklefltirilen bu iki iflgalden de Harezmliler kendilerini kurtarmfllar ve yeniden ba-
mszlklarn kazanmfllardr. XVII. yzyln baflnda Harezmde ynetimin bafln-
da Arap Muhammed Han bulunmaktayd. Onun zamannda Hive saltanat merkezi
K T A P K T A P
olarak kabul edilmifl, hanlk daha sonralar blgeyle ilgili yaplan arafltrmalarda bu
isimle anlmflt. Rus Kazaklar ve Kalmuk saldrlarnn bertaraf edildii bu dnem-
den sonra, Trkmenlere dayanarak han ilan edilen sfendiyar i anlaflmazlklar
TELEVZYON TELEVZYON
zmeye alflmfltr. Ondan sonra Ebul-Gazi Bahadr Han 1643 ylnda Hive taht-
na gemifltir. O, Trkmenlerin devlet iindeki tesirini ortadan kaldrmaya gayret et-
mifl ve ok sert tedbirler almfltr. Ebul-Gazi, Buhara Hanlna karfl eflitli aknlar
gereklefltirmifl, onun bu faaliyetine olu Anufla (1663-1687) dneminde
N T E R N E T de devam NTERNET
SIRA SZDE SIRA SZDE
edilmifltir. Anufla Handan sonra yerine geen hanlar dneminde inaklar n plana
gemifllerdir. XVIII. yzylda 1715-1728 yllar arasnda baflta bulunan fiir Gazi d-
nemi olduka nemlidir. fiirgazi muktedir bir han olarak Trkmenler D fi N E L Mve Karakal- D fi N E L M
paklar itaat altna ald gibi, Meflhedi ele geirmifl ve 1716da Aleksandr Bekovi
erkasskiy kumandasndaki Rus keflif kolunun bertaraf edilmesini de salamfltr.
S O RSZDE U S O RSZDE
U
1728-1740 yllar arasnda II. lbars Han tahtta bulunmufl, NadirSIRA fiah ile arasnn bo- SIRA
Kongrat: Cengiz Han ve
zulmas zerine 1740 ylnda blgeye sefer dzenleyen Nadir fiahn ordusu ile l- soyuna en ok kz veren
bars Hann ordusu arasnda yaplan savaflta lbars Han ldrlmfl, DD fiK KNYadigarler
EA LT M s- kabile olup bu ailenin
DKKAT
D fi N E L M
dnrdrler. 1804 ylnda
lalesi sona ermifltir. Kongrat boyundan naklar bu devreden itibaren hanlk yne- bu kabilenin lideri
timine el koymufllar, 1804de naklardan ltzer Han, Hivede gelenein tersine
N N
SIRA SZDE Harezmde kendisini han
SIRA SZDE
Cengizli olmayan ilk han olarak Hive tahtna gemifltir. S O R U ilan etmifltir. S O R U
Hivede Cengizli olmayan birinin hanlk iddias byk tepkiye neden Dolmufl,
K K A T ama ltzer
DKKAT
bunu aflarak kendisine destek olacak insan gcn elde etmeyi baflarmfltr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Hive Hanlnda Cengizli gelenein deiflimi hakknda ayrntl bilgiyi
K T M.
A PBilal elikin, K T A P
Cengizli Hkimiyet Anlayfln Deifltirme Giriflimleri: Kongrat Hive Hanl rnei adl
makalesinde bulabilirsiniz. AMALARIMIZ AMALARIMIZ
TELEVZYON TELEVZYON
K T A P K T A P
NTERNET NTERNET
TELEVZYON TELEVZYON
Rusyann Hive Hanl topraklarn iflgal ettii devreye kadar geen sre iin-
de hanlar Karakalpaklar ve Trkmenleri itaat altna almaya alflmfllar, Karakalpak-
larn bir blm de ilerideki srete Buhara Hanlna g etmek zorunda kalmfl-
lardr. Muhammed Emin Han (1845-1855) zamannda Horasan ve Merve aknlar
gereklefltirilmifl, Hivede iskn faaliyetlerine nem verilmiflti.
Rusyann iflgali ncesinde Hivede 1856-1865 yllar arasnda Seyyid Muham-
med Hann iktidarda bulunduunu grmekteyiz. Onun zamannda Karakalpaklar
ve Trkmenler yenilgiye uratld. Karakalpaklarn bir blm yurtlarn terk ede-
rek Buharaya ya da Ruslarn hkim olduklar topraklara g etmek zorunda kald-
lar. II. Muhammed Rahim Han (1865-1910) zamannda ise Rusyann iflgali bafllad.
Rus iflgalinin ncesinde Kongratlar ynetimindeki Hivede yaplan birok iyilefltiri-
ci teflebbslere ramen, hanlk hep insan ve kaynak sknts ekmiflti. Bunun ya-
nnda uzun sren savafllar neticesi ekonomik adan skntya dfllmfl, lke top-
raklar byk lde ekilemez duruma gelmifl, hanlk Trkmenler zerindeki h-
kimiyetini nemli lde yitirmiflti. Rusya byle bir ortamda Hive Hanlnn top-
raklarn iflgal etmeye bafllad. Buhara gibi Hive de varln 1920lere kadar Rus-
yann himayesinde srdrd. Rusya burada Ceyhunun (Amu-Deryann) sa ky-
s boyunca iflgal ettii topraklar iin bir ynetim oluflturdu. Hivenin denetimini
salamak iin Rusya Savafl Bakanl ile Dfliflleri Bakanl iflbirlii yaptlar. Rusya
bu blgeden hammadde temin ediyor, buraya mamul maddeler pazarlyordu.
Hive hanlar Muhammed Rahim ve ondan sonra bafla geen sfendiyar Han za-
manlarnda byk vezir Said slm Hoca devlet ynetimine katkda bulundu. Rus-
yadaki ihtilalden sonra, 1919da Hiveye kendi kaderini tayin hakk verildi. Buna
ramen Sovyet Hkmeti 25 Ocak 1920de Hiveyi iflgal etti. 30 Nisan 1920de
Gen Hivelilerin toplad kongre ile hanla son verildi ve 1924 ylna kadar sre-
cek Harezm Halk Cumhuriyeti kuruldu.
Ferganada Hokand Hanl

Fergana Vadisi Trkistann jeopolitik zellikleri ynnden nemini daima koru-
mufl olan bir blgesidir. Tienflan (Tanr) ve Pamir dalar ile evrili olan bu verim-
li blgenin bir dier hususiyeti de pek Yolu a iinde yer almasdr. Ferganada
zbeklerin Ming boyundan fiahruh Biy, adak Hocalarnn blgedeki hkimiyeti-
ne son vererek Hokand flehrini kurmufltu. Bu hanln kendi varln tam olarak
hissettirmesi rdana dneminde oldu. Ynetimin ise sistemli bir flekle dnflmesi
Narbuta Bey zamannda gerekleflmifl olup kaynaklar ondan han olarak sz etmifl-
lerdir. Alim Han zamannda Hokand geliflme ve geniflleme srecine girdi. Emirle-
rin ynetim zerindeki basklarn nlemeye alflan Alim Han, dzenli bir ordu
kurmufl ve Taflkenti de topraklarna katmflt. Alim Hann yerine mer Han geti.
Bu dnemi Fergana tarihileri hanln en gl dnemi olarak gstermifllerdir.
Hokand Hanlnn topraklar mer Hann olu Muhammed Ali (Madali) zama-
nnda nemli lde geniflledi. Hokand Hanl Trkistan hkimiyeti iin mcade-
le eder konuma gelmiflti. Hanln topraklar Kpak bozkrndaki blgeler: Akmes-
cit, Trkistan, Taflkent, u Vadisi ile Afla li olarak ifade edebileceimiz yerlerdi
ki bu blgeler flu an Gney Kazakistan ve Kuzey zbekistanda bulunmaktadr.
Buradan Pamir blgesine yani flimdiki Tacikistan ve Modern Krgzistann byk
bir ksmna kadar uzanyordu. Bu genifl topraklara ramen hanlkta tam olarak bir
istikrar bulunmamaktayd. Muhammed Ali, halkn bir blm ve din adamlaryla
iyi geinemiyordu. Onlar da Buhara hanna baflvurarak yardm istediler. Topu
kuvvetlerinin etkisiyle Buhara ordusu baflarl oldu ve Madali ldrld. Bu devre-
den itibaren Hokand karflklklar iersinde yaflad. Buhara ordusunun iflgaline son
verildi ise de i karflklklar devam etti. Hudyr Hann iktidarnda da istikrar sa-
lanamad. Hudyr Han Rusyann blgedeki ilerleyifli srasnda Hokand toprakla-
rnn nce bir blmn Rusyaya terk etti, daha sonra Rusya 1876 ylnda hanl-
n btn topraklarn iflgal ederek hanla son verdi.
Hokand Hanlnn zirve dnemi hangi han zamanndadr? SIRA SZDE SIRA SZDE
3
DOU TRKSTAN HANLIKLARI
Yarkend (Saidiye) Hanl

Bu hanln kurucusu aatay soyundan gelen Sultan Said Han S O (1514-1533)dr.
R U S O R U
Said Han, Kaflgar, Yarkend ve Hotan flehirlerini ele geirerek 1514te hanl kur-
mufltur. Said Han, hanl glendirmek, halkn durumunu iyilefltirmekD K K A T iin baz te- DKKAT
flebbslerde bulunmufl ve reformlar gereklefltirmifl, kardefli Mansur da Mslman-
l yaymak iin gayret gstermifltir. Sultan Said Hana faaliyetlerinde hem emiri ve
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
hem de tarihi olan Haydar Duglat yardmc olmaktayd. Hanln baflkenti nce
Kaflgar, sonra Yarkend flehirleri oldu. Bundan dolay bu hanlk Yarkend Hanl
olarak da isimlendirilmifltir. 1533 ylnda tahta geen Abdrreflid birlii salayama-
mfl, Kazaklar ve Krgzlar ile mcadele etmifl, bu mcadelelerinde baflar elde ede-
memifltir. Haydar Duglat onu gvenilmez ve etkiye ak bir han olarak deerlen-
dirmektedir. Olu Abdlkerim zamannda baz zbek flehzadeleri K T A Kaflgara
P ka- K T A P
mfllar ve bylece zbekler ile Kaflgarllar arasndaki mnasebetlerde skntlarla
karfllafllmfltr. Yarkend hanlar bir sre sonra Kazaklarn ve Kalmuklarn bafl kal- Kalmuklar: Oyrat veya
Cungar diye de
drdklar kuzey Moolistann denetimini de kaybetmifllerdi.T EHanln
L E V Z Y O Negemenlik isimlendirilenT EMool
LEVZYON
alan sadece Dou Trkistan ile snrl kalmflt. Ynetim ise Aksu, Kaflgar ve Yar- topluluudur. Kubilay Hann
soyundan gelenler
kend ile Turfan fleklinde blnmflt. Kaflgar birok sebepten dolay en nemli fle- tarafndan ynetildiler.
hir olarak n planda bulunuyordu. pek Yolu zerinde eski bir kesiflme noktas Liderleri tayfli unvann
olan Kaflgar, Mvernnehre bir kpr olduu gibi, blgesel N Thkmdarlklarn
ERNET NTERNET
taflmaktayd.1368de
inden karldktan sonra
baflflehri ve politik anlamda da nem taflyan eski bir flehirdi. batya yneldiler.
Bu erevede Hocalar olarak isimlendirilen zmrenin faaliyetleri de byk
nem taflmaktayd. Said Hann devleti kurmasndan sonra Mvernnehr blge-
sinden Kaflgar ve Yarkende din adamlar gelmekteydi. Bu din adamlar nce Said
Han etkilemifller, Abdrreflid Hann saraynda da herkesin gvenini kazanmfl
olan Mahdum- zam bulunmufltu. Mahdum- zam (Ahmed Hoca Kasan) bu bl-
gede hem yneticiler, hem de toplumun dier kesimleri zerinde olduka nemli
bir etkiye sahip oldu. Oullar Kaflgaryada iki hanedan oluflturdular. Hoca shakn
oullar ile Hoca Kalann oullar arasndaki ekiflmeyi Hoca shakn taraftarlar
kazannca, dier aile Kaflgara gitmek zorunda kald ve bu ailenin yelerinden Ho-
ca Hidayetullah (Afak-Appak) evresini geniflleterek, siyasi mcadelelerin iine
girdi. Giydikleri kyafetlerden dolay Aktalk ve Karatalk olarak ikiye ayrlan bu
din topluluk iinde Appak Hoca Aktalkllar temsil ediyordu. Appak Hoca Bu-
dist Kalmuklarn desteini alarak, XVII. ve XVIII. Yzyllar iinde (1678-1755) 77
sene srecek olan Hocalar dnemini bafllatmfltr. Bu dnemde Kalmuklara verilen
yllk 3,5 ton gmfl vergi yznden halk fazlasyla ezilmifltir. Kalmuklara karfl ba-
flarl bir mcadele veren indeki Manu Slalesi, Kalmuklar yenilgiye urattktan
sonra Dou Trkistan zerinde tasarrufa bafllamfl, 1760 ylndan itibaren Dou
Trkistan iflgal etmifltir. Dou Trkistanda in egemenliine karfl isyanlar bafl
gstermifl ise de bu ayaklanmalar inliler tarafndan bastrlmflt.
SIRA SZDE SIRA SZDE

Kaflgar Emirlii
Emirliin kurucusu Yakup Bey 1820 ylnda Taflkent yaknlarnda Piflkentte do-
D fi N E L M D fi faaliyetlerine
mufltur. Siyasi NELM Hokandda bafllayan Yakup Bey, 1853-1863 yllar ara-
snda Ruslarla mcadelelerde bulunmufl, Dou Trkistandan yardm talebi gelin-
S O R U ce blgeye gnderilmifltir.
S O R U Yakup Beyin liderlik vasflar ve diplomatlk yn onu
ksa zamanda dier yneticilerden ayrmfl, kuvvetleri ile 1867de Kua, 1869da
Korla ve 1871de Turfan ele geirmiflti. Onun hedefi Manu kuvvetlerini etkisiz
DKKAT DKKAT
duruma getirmek, Mslmanlarn gcn birlefltirmekti.
Aksu, Kaflgar Emirliinin baflflehri olmufl, blgenin stratejik nemi dolaysyla
N N
SIRA SZDE SIRA SZDEda blgedeki faaliyetler dikkatle izlenmeye bafllanmfltr. ngil-
ngiltere tarafndan
tere, Rusya ve inin blgedeki yaylmalarn engellemek ve doal kaynaklar ifllet-
mek iin Yakup Beyin devletiyle bir iflbirlii yaplabileceini dflnmekteydi. Bu-
nun iin blgeye gayri resm temsilci gndermifl ve bu temsilci de hanlk ile ilgili
olumlu rapor dzenlemifltir. Yakup Bey ayrca Osmanl Devleti ile de iyi iliflkiler
kurulmasna zen gstermifl, 1870 ylnda Osmanl Devletinin tabiiyetine girme is-
K T A P K T A P
teini iletmifltir. Elinin dnflnden sonra hutbe Sultan Abdlaziz adna okunma-
ya bafllanmfl, 1875 ylnda Kaflgara Osmanl Devleti baz asker uzmanlar gnder-
mifltir. Kaflgar Emirlii bylece 40.000 kifliden oluflan bir ordu oluflturmufltur. Rus-
TELEVZYON TELEVZYON
ya ile olan iliflkiler de 1872 ylnda yaplan ticaret anlaflmasyla iyi bir yola girmifl,
Rusya Dou Trkistann bamszln tanmak zorunda kalmflt.
NTERNET Kaflgar Devleti

N T E ile
R N EOsmanl
T Devleti arasndaki iliflkiler hakknda daha ayrntl bilgiyi
http://www.gefad.gazi.edu.tr/window/dosyapdf/2003/2/2003-2-41-60-3nuriyavuz.pdf ad-
resinde bulabilirsiniz.
Kaflgar Emirlii bir sre sonra yeni bir tehlike ile karfl karflya kalmfl, baflnda
General Tso Tsung Tangn bulunduu bir in ordusu Dou Trkistan iflgal et-
mek zere harekete gemiflti. Yakup Bey, lkesi iinde baz gruplarn karlar ze-
delendii iin i karflklklar karmas ve Mslman inlilerin kendilerine yardm-
c olmamas, zellikle Hotanllarn ikna edilememesi gibi sebeplerden dolay yete-
rince gl konumda bulunmuyordu. General Tso Tsung Tang nce 1868-1872
yllar arasnda fiansiden Kansu blgesine kadar olan kesimde in ynetiminin de-
netimini tekrar salamak iin gayret gsterdi. Bunda da nemli lde baflarl ol-
du. Onun stratejisi in idaresi altnda bulunan Mslman nfusu ikna etmekti.
1876 ylnda Urumi, inliler tarafndan iflgal edildi. 1877 Maysnn ortasnda Tur-
fan, inlilerin eline geti. Blgelere gnderilen Trk kumandanlar da inlilere kar-
fl iyi savunma yapamyorlard. Bu da inlilerin iflini byk lde kolaylafltryor-
du. Ayrca inliler halk arasnda propagandalar yaparak Yakup Beyin gcn b-
yk lde azaltmaya alflyorlard. inliler karflsnda baflarszla urayan Ya-
kup Han kuvvetlerinin durumu, savafln ortasnda onun ani lm ile tamamen
ktye dnmfl ve onun lmnden sonra Dou Trkistann flehrinde ayr h-
kimiyet alanlar tesis eden beyler bu flekilde in istilasnn kolaylaflmasna zemin
hazrlamfllardr. 1878de inliler btn Dou Trkistan ele geirdiler. Rusya,
inin yaratt fiili durumu St. Petersburg Antlaflmasyla tanmak zorunda kald.
Yakup Beyin milletleraras alanda baflarl bir politika izledii, Osmanl Devleti, n-
giltere ve Rusya ile nemli mnasebetler kurduu grlmektedir. lkesinde eski-
den beri devam eden blnme taleplerinin olmasnn baflarsnn devam etmeme-
sinde en nemli faktr olduu kabul edilmektedir.
DEfiT- KIPAK VE KAZAK HANLII

XV. yzyln ikinci yarsnda zbeklerden ayrlan bir kolunSIRA SZDE
oluflturduu Kazak SIRA SZDE
Hanl ksa zamanda Deflt-i Kpakta varln kabul ettirmifl ve hanlk blgedeki
dier Bozkr topluluklarna karfl etkin bir mcadele ortaya koymufltur. XV. yzy-
ln sonunda ve XVI. yzyln baflnda Kazaklarn baflnda Burunduk Han bulun-
maktadr. Kazaklarn ykselifl dnemini salayan kimse ise Kasm Han olmufltur.
Kasm Hann tahtta bulunduu sre ierisinde Kazaklar, Deflt-i SKpaka
O R U hkim ol- S O R U
duklar gibi, gl bir ordu da meydana getirmifllerdir. Kasm Han, hem iyi bir ku-
mandan, hem de dil bir hkmdard. Eski Trk tresine uyan Kasm D K K A THan yeni bir DKKAT
yasay da yrrle koymufltu. Kasm Handan sonra gelen hanlar baflarl bir y-
netim sergileyemediler. Kasm Hann lmnden sonra, 1538 ylna kadar tahtta
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
bulunan Kazak hanlar dneminde Kazaklar g durumlara dflmfller, bu devre-
den sonra bafla geen Hak Nazar Han, figay Han ve nihayet Tavkel (Tevekkel, Te-
vekkl) Han zamannda ise hanln toparlanmas sreci yaflanmfl,
AMALARIMIZ bunun yann- AMALARIMIZ
da zbeklerin eflitli faaliyetlerine Kazak hanlar da katlmfllardr.
Kazak Hanlnn kurulufl sreci ile ilgili daha ayrntl bilgi iin B.
K Kumekovun
T A P Kazak K T A P
Devletinin Oluflumu adl makalesine bakabilirsiniz.
Kazaklar XVI. yzyln sonunda ve XVII. yzyln baflndaT Ebaflta L E V Zcorafi

YON sebep- TELEVZYON
ler olmak zere baz nedenlerden dolay kk, orta ve byk cz olmak zere
ynetim birimine ayrlmfllardr. Bununla birlikte XVII. yzyl ve XVIII. yzyln bir
blmnde de Kazaklardaki merkez hanlk gelenei devam etmifl ve 1718den
NTERNET NTERNET
sonra Kazaklar siyasi birliklerini devam ettirmek hususunda nemli SIRA SZDE problemlerle SIRA SZDE
karfllaflmfllardr. XVII. yzyln baflnda flim Hann kesintili geen hkimiyet d-
neminde Seyhun boyundaki flehirlerin denetiminin Kazaklarda olmasn temin et-
mek iin baz teflebbsler gereklefltirilmifl, kendisiyle saltanat Dmcadelesi
fi N E L M iine gi- D fi N E L M
ren Tursun Sultan da Taflkent, Trkistan, Endican flehirlerine doru yaylma gs-
termiflti. Cihangir Han zamannda Kalmuklarla mcadele edilmifl, S OonunR U 1652 yln- S O R U
da lmnden sonra yerine Tavke (Tevke, Tavk) Han gemiflti. Tavkenin uzun
sren hkmdarlk dnemi olmufl ve o 1718de lmfltr. Tavke Hann ok zeki
olduu, kendi halkndan olduu gibi evresindeki topluluklardan D KdaK A Tsayg grd- DKKAT
kaynaklarda belirtilmektedir. Basireti ve adaleti ile tannmfl olup beyler arasn-
N N
daki anlaflmazlklara son vermifl, Kazaklara barfl getiren insan SIRAolarak
SZDE nem ka- SIRA SZDE
zanmfltr. Tavke, ayn zamanda kk boylar da birlefltirerek Kazaklarn daha faz-
la blnmelerinin nne gemifltir.
Tavke Han, btn hayatn Kalmuklarla mcadele ederek AMALARIMIZgeirmiflti. Kalmukla- AMALARIMIZ
rn saldrlarn nlemifl olmasna ramen Kalmuk tehlikesini tamamen bertaraf

edememifltir. flim, Cihangir ve Tavke hanlarn sayesinde Kalmuklarn ancak Sey-
K T A P K T A P
hun havzasndan daha ileriye gitmelerini engellenmifl olmaktayd. Tavke Han, Ce-
di Carg (Jeti Jarg, Yedi Yarg) ismi verilen Kazak yasalarnn koyucusu olarak da
bilinir. Onun zamannda her ordann yaylak, kfllak ve otlak olmak zere iflgal
TELEVZYON TELEVZYON
edecei sahalar belirlenmiflti. Hayatnn son yllarnda Tavke Hann otoritesi azal-
maya bafllad. Ordalarn baflndaki sultanlar da bamsz bir tutum ierisine girdiler.
nternet: Tavke Han Dnemi ve Yasalar hakknda daha ayrnt bilgiyi

N T Ehttp://yordam.ma-
RNET NTERNET
nas.kg/ekitap/pdf/Manasdergi/sbd/sbd3/sbd-3-05.pdf adresinde bulabilirsiniz.
Resim 8.1
Ablay Hann
portresi
Tavke Handan sonra Kazaklar bir arada tutabilecek byk liderler ortaya k-
mad. nce Kalmuk istilas ve peflinden de Kazak topraklarnn Rus iflgaline ura-
mas yznden Kazaklar yeniden birleflik bir Kazak hkimiyeti oluflturamadlar.
Kazaklarn bir kere daha birliini Ablay gereklefltirmifl ise de bu durum devaml-
lk kazanmamfltr.
Osmanl Devletinin Trkistan Hanlklar ile liflkileri

Osmanl Devleti, zellikle Yavuz Sultan Selimin ran politikas ve blgeye olan ya-
kn ilgisi ile XVI. yzyln baflndan itibaren Trkistan meseleleriyle yakndan ilgi-
lenmifltir. liflkilerde belirleyici faktr Safevi Devleti olmufltur. Osmanl Devleti, Sa-
SIRA SZDE SIRA yafladnda
fevilerle sorun SZDE Trkistan Hanlklarna daha fazla ilgi gstermifl olup
Trkistan Hanlklar da skntya dfltklerinde Osmanl Devletine baflvurmufllar-
D fi N E L M
dr. Hanlklar hac yolunun gvensizlii ve bu yolun kapatlmas gibi Moskova ile
D fi N E L M
yafladklar problemler konusunda Osmanl Devletine flikyetlerini iletmifller, Os-
manl hkmdarlar da problemlerin zm iin gerekli teflebbslerde bulunmufl-
S O R U lardr. S O R U
Rusyann Trkistan iflgalinde ise Osmanl Devleti mesafenin uzak ve siyasi
DKKAT durumun uygun D K K olmamas
AT sebebiyle hanlklara yardmda bulunamamfltr. Osman-
l Devleti Trkistanda birlik iinde hareket eden hanlklar grmek istemifl ve on-
larn aralarndaki anlaflmazlklarda taraf tutmak yerine Trkistan Hanlklarnn ken-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
di aralarnda iflbirliini gelifltirmelerini tavsiye etmifltir. Hacca giden Trkistanlla-
rn ihtiyalarn gidermek ve Trkistanla iliflkileri daha da younlafltrmak maksa-
AMALARIMIZ dyla Osmanl Devletinin yaplmasna n ayak olduu zbek tekkeleri iliflkilerde
AMALARIMIZ
byk nem taflmfltr.
K T A P Osmanl Devletinin
K T A Trkistan
P Hanlklar ile mnasebetleri hakknda daha ayrntl bilgi
iin Mehmet Alpargunun Osmanl Devletinin Trkistan Politikas isimli makalesine ba-
kabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
Harita 8.1
XVIII ve XIX.
Yzyllarda
Trkistan
Hanlklar;
Kaynak: B. Hayit,
Trkistan
Devletlerinin Mill
Mcadeleleri
Tarihi, Ankara:
2004.
DEVLET TEfiKLATI VE KLTR
Nfus, Yerleflme ve fiehir

XVI. yzyln baflnda zbeklerin Deflt-i Kpak terk ederek Mvernnehr top-
raklarna yerleflmesi ile zbeklerin hayat tarzlarnda nemli deifliklikler meydana
geldi. Siyasi ve idari deiflmenin yannda ekonomik durum ve buna bal olan bir-
ok unsur da deiflime urad. Bu deiflme zbeklerde nceki durumdan daha
farkl bir yapnn ortaya kmasna neden oldu. Onlar, Deflt-i Kpakta bozkr ya-
flayfl tarzna uygun bir biimde yaflarlarken, Mvernnehrde nce yar yerleflik
bir hayata intibak ettiler, bir ksm ise daha sonralar eflitli yerleflim birimlerinin
daimi sakinleri oldular.
Resim 8.2
Trkistanda
Kullanlan Taflma
Arac
zbeklerin Mvernnehr topraklarna ynelmeleri siyasi ve asker dflncele-

rin yannda iktisadi ynden de onlar asndan iyi sonular ortaya karmfltr. Yer-
leflik hayatn btn zellikle rmak sularndan yararlanmaya dayanan ve yapma
sistemle oluflturulmufl ve sulama kanallar yolu ile dzenlenen tarma dayand.
Bozkrda kalan Kazaklarda ise krsal ekonomi ger hayatn iinde yer almakta-
dr. Bu trl bir yaflayfl iinde gerler srekli bir eve sahip olmamfllardr. Yurt te-
rimi gerler iin ev anlamna gelmektedir. Gerlik kurallarnn iflledii Deflt-i
Kpakn byk blmnde ve Gobi lnde flehirleflme gerekleflmemifltir. z-
beklerle Kazaklar ayn kkenden gelmifl olmalarna ramen, zamanla zbek ve
Kazaklarn devlet yaplar olduka farkllaflmfl ve kltrel farklar da XVII. yzylda
daha belirgin bir hale gelmiflti.
Buhara Hanl kesin snrlara sahip bir hanlk deildi. Hkmdarlarn baflarla-
rna gre snrlar geniflleyip, azalabilirdi. Birbirine yakn yllar itibariyle hanlkla il-
gili bilgiler veren seyyahlar snrlar konusunda eliflkili ifadeler kullanmfllardr.
Hanikoffa gre, 1843te hanln kuzeyde Bukan Dalar, douda Aktav, Karatav
ve fiehr-i Sebz dalar ile gney batda Belh ile snrlarn izmek mmkn olmak-
tadr. Batda Hive topraklar snr olarak kabul edilirdi. Hanln XIX. yzylda n-
fusunun 2,5 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir.
Harezm blgesi Mvernnehr ve rann verimsiz bozkrlar ve llerinden ay-
r olup her zaman komflularndan soyutlanmfl bir durumda bulunmufltur. Blge,
l ile ayrlmfl iki blmden oluflur: Nfusun ana eleri; zbeklerin yannda yer-
leflik yerli Sartlar ve birok yar yerleflik, yerleflik Trkmen kabileleri, Kara Kalpak-
lar ve bunlara ilaveten baz Kazak topluluklardr. XIX. yzylda Hive Hanlnda-
ki nfusun 700.000 civarnda olduu tahmin edilmektedir.
Hokand Hanlnda Fergana vadisinde nfusun 750.000 kiflisi yaflamaktayd.
Hanln nfusu byk ounlukla zbekler, Tacikler, Krgzlar ve Kazaklardan
olufluyordu. zbekler, Babr zamannda Trke konufltuu ifade edilen halktan,
Tacikler ise Farsa konuflan insanlardan olufluyordu. XVI. yzyl baflndan itibaren
Krgz ve Kazak gibi Trk topluluklar da blgede grndler.
Yerleflim birimlerinin durumuna gelince, baz arafltrmaclar Trkistan flehrini
temel flehir fonksiyonlaryla rlmfl youn tarmsal bir yerleflme yeri olarak kabul
etmeye ynelik bir tutum sergilerler. Kasabalar byklklerine gre, birok mahal-
leden oluflmaktadr. Kfllaklar da birok mntkay kapsayabilmektedir. fiehir blge-
lerinde mahalleler duvarla evrili, bir ya da iki kaps olan yerleflim yerleriydi. Gn-
dzleri bu kaplardan girilirdi. Gece boyunca kaplar kapal olurdu ki, bu durum
flehrin korunmasn ve insanlarn gvenlik iinde olmasn salayan bir mekanizma
oluflturmaktayd.
Her mahallenin kendi camisi, mezarl ve ortak alanlar mevcuttu. Genellikle
temel slami bilgilerin aktarld ve davranfl eitiminin verildii bir mahalle mek-
tebi vard. Taflkent ve Buhara gibi flehirlerde medreseler bulunurdu. Mahallelerde
aksakallar nemli ifller yaparlard. Ortak meknlardan sz edecek olursak hamam,
hastane ve ayhaneleri belirtmemiz mmkndr.
Dou Trkistanda ise gvenlik sebebiyle flehirler byk surlarn arkasnda ko-
runmaya alnmflt. Yarkend flehrinin alt kapsndan her biri, iki yannda birer
burla korunuyordu ve surlarn altmfl, yetmifl metre gerisindeydi. Bylelikle flehre
bu geifllerden birinden girmeye alflan dflmanlar daha kapya ulaflmadan ok
yamuruna tutuluyorlard. Yaknlardan geen bir rman suyunu kanallar aarak
flehre getirmifllerdi.
Hanlk ve Saray Teflkilat

Tarih sre iindeki deifliklikler gz nnde tutulduu takdirde, Buharada bafl-
langta han sonralar emir dediimiz en yksek dereceli kimse baflta bulunmak-
tayd. Bu grev sahibine Hivede ve Kazaklarda han, Hokandda nce bey, daha
sonra han, Dou Trkistanda han ve daha sonraki dnemde emir unvanlar veril-
mekteydi.
zbek slalelerinin erkek yeleri sultan olarak adlandrlmaktayd. Bu sultanlar
kurultayda bir araya geliyorlar, hanln genel siyaseti hakknda karar veriyorlard.
Yeni fethedilen topraklar zaferin kazanlmasna katkda bulunan sultanlar ve onla-
rn yaknlarna kurultayda verilmekteydi. Bunlar da elde ettikleri blgenin zengin-
lii lsnde gl duruma geebiliyorlard. Bylece merkeze karfl deta yar ba-
msz bir konuma da gemifl oluyorlard. Kazaklarda ise han seimi sultanlarn
toplantsnda kararlafltrlmaktayd. Beyler senede bir kere hann liderliini tasdik
etmek, ona tavsiyede bulunmak ve onun emirlerini dinlemek iin toplanrlard.
Hanlk yetkisi kifliye verilirdi. Beyler sultanlar seiyorlar, sultanlar da belirli bir
blgeyi denetim altnda tutma grevini stleniyorlar ve han seiyorlard. zbek-
ler hanlarndan dil olmasn, lkenin korunmas ve fetih yoluyla topraklarnn ge-
niflletilmesini bekledikleri gibi, onlara gre han gl, cesur ve cmert de olmaly-
d. Han ise halkn kendisine flartsz itaatini istemekte ve grevlerini unutmamalar
gerektiini onlara bildirmektedir.
Saray grevlilerinden bahsedersek, Buharada Astrahan ve Mangt ynetimleri
dnemlerinde saray brokrasisi olduka karmaflk bir flekil almflt. Trkistan Han-
lklarnda mahrem afla seviyedeki saray memurlarnn genel unvanyd. Bunlar
eflitli zel grevlere sahipti. Saray iinde sekin bir yere sahip olan eflik aas ba-
fl hkmdarn saray iindeki korunmasndan sorumluydu. fiigavulun grevi ya-
banc elilerin ve hann nemli misafirlerinin huzura karlmasyd. naklar Buha-
rada emir olmayan kiflilerin isteklerini hana iletirler, aldklar cevab kiflilere ulafl-
trrlard. Astrahanllar dneminde inaklar inflaat ifllerinin de mesuliyetini taflyorlar-
d. Dier makam sahipleri gibi onlarn da orduda grevleri bulunmaktayd. Mihter-
i Kalan grevindeki kifliler Buharada farkl dnemlerde farkl iflleri gereklefltirdi-
ler: vergi toplama; vergilerin harcama kalemlerine gre planlanmas; han ailesinin
harcamalar iin kaynak temin etmek ve sarayn ihtiyacn salamak gibi grevleri
yrttler. Saray kadrosundaki ve ordudaki grevlilerden biri de ehrelerdi. Bun-
lar maiyet grevlileriydi. Bunlara ilave olarak seremoni ifllerini yapan udayc, ge-
nel ktip olarak mnfl ve ktphaneciyi de sayabiliriz.
Ynetim Sistemi
zbek Hanlklar monarflik bir sisteme sahipti. zbek kabile aristokrasisinin sos-
yal stats bir flekilde daha yksekti. zbek kkenli olmayan kifliler yneticiye ki-
flisel bir sadakatle bal olmalar halinde ynetimde kilit rollerde yer almaktaydlar.
Hanlklar arasnda en tannan ve en zengin olan Buhara Hanlyd. lke byk
lde zerklie sahip olan ve vergi toplayan valileri (hkimleri) olan vilayetlere
ayrlmflt. Belh vilayeti bamsz bir blge olarak kabul ediliyordu. Genellikle bu
flehrin ynetimi tahtn vrisine braklmaktayd. Burada merkez ynetimdeki rne-
ine benzeyen bir yaplanma mevcuttu. Hokand Hanlnda Kpaklar ve Krgz-
lar gibi gebe gruplar sadece orduda deil ayn zamanda da merkez ynetimde
nemli rol oynamaktayd. arasnda en k olan Hive Hanl ayn zaman-
da da en merkez olanyd: taflra valilerine (merkezden uzaktaki valilere) kstl oto-
rite verilmiflti ve vergiler merkez ynetim tarafndan grevlendirilen kifliler tarafn-

dan ylda bir ya da iki kez toplanmaktayd. Harezmdeki kabile nfusu taflra vali-
lerinin yetki alannda deillerdi. Bu nfus kendi zerk yneticileri tarafndan ida-
re edilmekteydi.
Buharada koflbegi, divan beyi ve bey gibi yksek devlet memurlar dorudan
Emire karfl sorumluydular. En yksek hukuki otorite olan Emir, zina, hrszlk,
kervan soygunu gibi sular bizzat kendisi yarglard. yeleri han tarafndan atanan
nemsiz bir danflma kurulu vard. Hivede de danflma meclisi statsnde bir or-
gan oluflturulmufltu. Bu meclis Ebul-Gazi tarafndan meydana getirilmiflti. Hanlk-
larda din adamlarnn da zellikle baz hanlar dneminde ynetim zerinde byk
etkisi bulunmaktayd.
Trkistan hanlklarnda idari grevlerin tanmlarnda sreklilik mevcut deildi.
Zaman iinde makamlarn fonksiyonlar ve nem sralar deiflmekteydi. Baz d-
nemlerde hanlklarn ok nemli makam olarak kabul edilen bir grev, bir sonra-
ki devrede alt seviyede bir grev olarak karflmza kmaktadr. dari grevlilerin
yaptklar iflin dflnda asker ykmllklerinin de bulunduu grlmektedir.
zellikle Buhara Hanlnda izlenen bir baflka husus da bir makama ait olmas ge-
reken bir grevin, bir baflka makamn da grev alan iinde grnmesidir. Hkm-
darlar ok nemli grevleri bir kiflinin grev alanna sokmaktan ekiniyorlard. Bu
durum hanlkta istikrarszlk yaratyordu. Buhara Hanlndaki vilayetlerin her biri
bir hkim (vali) tarafndan ynetiliyordu. Vilayetler de tmenlere blnyordu.
Kaflgarya, idari bakmdan on byk ana blge ve ok sayda kk blgeye ayrl-
maktayd. Her bir blgenin yneticisine bey, toksaba, pansat veya yzbafl denil-
mekte olup, bunlar Emire balydlar.
Ynetim grevindeki makam sahiplerine gelince, atalk nemli bir makam ola-
rak ortaya kmaktadr. Buharada XVIII. yzyln bafllarna kadar byk atalk, k-
demli emir ve birinci vezir olarak grev yapmaktayd. Atalk unvannn en geliflmifl
hali Kaflgar Emirliinde kendisini gstermifl olup hanln baflnda bulunan Yakup
Beyin unvan atalkt. Koflbegi, XVII. yzyl ile XIX. yzyl arasnda Trkistan han-
lklarnda yksek rtbeli memurlara verilen unvandr. Buharada koflbegiliin yk-
selifli Astrahan slalesinin kfl dnemi ile bafllamaktadr. Hivede ise koflbegi
zbek soylular arasndan atanyordu. Asker ifllerden sorumlu olan koflbegi XIX.
yzylda hanln ynetiminde mihter ile birlikte nemli derecede etkili olmufl; z-
bek, Karakalpak ve Trkmenlerin youn olarak yaflad hanln kuzeyinden so-
rumlu olmufltur. Koflbegi hanla beraber savafllara katld gibi, asker birliklerin
durumundan da sorumlu olmaktayd. Askerlerin teftifl edilmesi, hanln nfus sa-
ym, vergi ve savafl tazminat gibi baz ifller de kendilerine verilmifltir. Mflrifin g-
revleri arasnda, hkmdarn yapt ihsanlar kaydetmek, defterlerde vergi kayt-
lar, hara (arazi vergisi) gibi kaytlar tutmak; mir-fleb gece gvenliini salamak,
dadhah halktan gelen flikyetleri almakla grevliydi. Mirahur rtbesi de ok
nemliydi. Bu grevde olan sadece hkmdarn deil, tm devletin atlar ve yk
hayvanlarndan sorumluydu.
Adli yapya gelince, bafllangta fleyhlislam n planda iken, daha sonra onun
yerini kad-kalan (bafl yarg) ald. Bu kifli emir tarafndan seiliyordu. Kazasker
ordu hkimi olup, mftler de fetva vermekteydiler. Halkn olumsuz davranfllar-
n izlemek ve cezalandrmak da bafl reise ait bir grevdi.
SIRA SZDE Koflbeginin grevleri

SIRA SZDEnelerdir?
4
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE
Askeri Yap
Tarihlerinin byk ksmnda srekli savafl ortam iinde olan Trkistan Hanlkla-
rnda asker faaliyetler kendisini gnlk hayatn iinde devaml surette hissettiri-
yordu. Bu bakmdan her ocuk kk yafllardan itibaren asker bir eitimden ge-
iyordu. zbeklerde ordu, merkezdeki hann, sultanlarn ve bal S O beylerin
R U kuvvet- S O R U
lerinden oluflmaktayd. Orduda svari ve piyade snflar bulunmakta, askerlerin
ok, kl, mzrak, topuz gibi silahlara sahip bulunduklar grlmektedir.
DKKAT DKKAT
zbeklerde ateflli silahlar da bulunmaktayd. Bunu zellikle erken zamanlarda
minyatrlerden tespit etmek imknmz bulunmaktadr. Anadolulu olan tfeki ve
N N
SIRA SZDE da bilmek-
topu ustalarnn XVI. yzylda Orta Asya lkelerinde grev yaptklarn SIRA SZDE
teyiz. Bu ustalarn bir ksm tfeki ustas vazifesini yerine getirirken, dier bir b-
lm ise topu ve taktiki olarak grev yapmaktaydlar. zbekler savafllarda XVI.
yzylda tolgama (evirme) fleklindeki bir savafl taktii uyguluyorlard.
Trkistan Hanlklarnda askeri sistem iin daha ayrntl bilgi iinK Mehmet
T A P Alpargunun K T A P
Trkistan Hanlklar isimli kitap blmne bakabilirsiniz.
ktisadi ve Mali Durum TELEVZYON TELEVZYON

Buharada tarmsal retim yapay sulama sistemine bal olarak yrtlmekteydi.
Harezmde Trkmenler, Deflt-i Kpakta Kazaklar hayvanclkla uraflyorlard.
Buday Buharann tahl rnlerinin arasnda en nemlisidir. Arpa, pirin, susam,
N T E R N E T ok nem-
dar blgede yetifltirildii gibi pamuk yetifltiricilii de tarmsal retimde NTERNET
li bir yer tutmufltur. Rusya zellikle iflgalden sonra blgeden nemli lde pamuk
temin etmifltir. Kaflgar Emirliinde da halkn byk bir ounluu tarmla urafl-
yor, buday, arpa, pirin ve pamuk ziraat gereklefltiriliyordu. Sebzecilik hem Bu-
harada, hem de Harezmde yaplyordu. Meyvecilik de Buharada ok geliflmiflti.
Hokandda ise XIX. yzylda buday, pirin, susam, pamuk, arpa, yulaf, msr, ke-
nevir, keten ve dier rnler yetifltirilirdi. Pamuk ekimi 1876da Rusyann blgeyi
iflgalinden sonra byk lde geniflledi. nk Rus tekstil endstrisi bunu gerek-
tiriyordu. Harezmde ipekilik Buharaya gre daha fazla geliflmiflti. Kazaklarda ise
ekonominin temeli hayvan yetifltiriciliine dayanmaktayd. Bu erevede at yetiflti-
rilmesine ve kkbafl hayvancla nem verilmekteydi.
Esnaflk ve zanaatkrlk Buhara Hanlnn ekonomisinde nemli rol oynamak-
tayd. Usta-rak iliflkisi iinde zanaatkr yetifltirilmesine nem verilmifl, raklarn
haklarnn korunmas iin ustayla aralarnda mukavele dzenlenmifltir. Hokand
flehrinde kumafllk n plana kmflt. Ayrca bu hanlkta mlekilik, bronz su
srahileri, gmfl bilezikler retilirdi. Kaflgar blgesinde baz mallardaki retim de
n plana kmflt. Pamuklu ve ipekli dokuma, ayakkab imalat, halclk bunlar
arasnda gsterilebilir. Metal iflleri de bu blgedeki urafl konularnn baflnda gel-
mekteydi.
Buharada Rus iflgalinden sonra pamuk retimindeki artfl neye balayabiliriz?

SIRA SZDE SIRA SZDE
5
Mal duruma gelince, Buhara ve Hivede mal sistemin temelini toprak vergisi
oluflturmaktayd. Buradan temin edilen vergi, hara ve flr olarak alnrd. Hay-
vanlardan alnan vergi de nemliydi. Bunun dflnda eflitli vergi ve ykmllkler
de bulunmaktayd. Zaman zaman hanlklarn mali durumu kt S O olduunda
R U yeni S O R U
vergiler de talep ediliyordu. XVII. yzylda Moskoval elilerin belirttiine gre
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
hanlk hazinesine, elde edilen vergi gelirlerinden pak az girmekteydi. Vergi girifli-
nin nemli bir blm hanlk hazinesinin aleyhine dorudan beylerin ve brokra-
sinin temsilcilerinin elinde kalyordu. Devlet harcamalar ancak darphaneden ve ti-
cari harlardan salanan gelirle karfllanmaktayd. Hkmdarlarn kullanm iin bu
gelirler esas tutulmakta olup han denekleri bu gelir kaleminden demekteydi.
Kaflgarda ise dier vergilerin yannda ticari vergiler nem taflmakta olup ithal edi-
len mallar iin hanlk krkta bir vergi almaktadr.
Ticari hayat Trkistan iin byk nem arz etmektedir. Bu erevede Buhara
ticaretin nemli merkezlerinden birini oluflturuyordu. Buhara ksmen in, Rusya
ve Hindistan arasndaki byk ticaret yollarnn zerinde bulunmasndan, ksmen
de Buharallarn ticarete olan ilgisinden dolay eski zamanlardan itibaren ticari bir
merkez hviyetindeydi. Buharal tacirler in, ran, Hindistan, Moskova ve Sibir-
yadan mal alp baz devletlere mal sattklar gibi, Harezm, Kaflgar ve Deflt-i Kp-
aka da mal gnderiyorlard. Buharallar Osmanl Devletine baz pahal baharat-
lar, boyalar, porselen ve in ile Hindistandan temin ettikleri deerli tafllar satyor-
lard. Ayrca batya ham ipek, tbbi bitkiler de buradan Osmanl Devleti yoluyla
gnderilmekteydi. Kazaklar ve hanlktaki tacirler arasnda zaman zaman ortaya -
kan siyasi istikrarszla ramen canl bir ticaret hayat bulunmaktayd. Kazak atla-
r, et ve deri, baz krk eflitleri Kazaklardan temin ediliyordu. Kazaklar, Buha-
radan duruma bal olarak, un ve tahl, ipek giyim, hazr elbiseler, mcevher, k-
l ve kalkan alyorlard. Nadiren de ateflli silahlar onlara satlyordu. Kaflgarya ile
ticaret Buharallarn denetiminde bulunuyordu. Trkistan Hanlklarnda ok sayda
kervansaray bulunmaktayd. ran ve Moskova ile de ticaret yaplyordu. Kervanlar-
la yaplan ticaret yeniada alternatif ticaret yollar bulunmasna ramen varln
uzun sre devam ettirmifl, Rusyann 1880-1906 yllar arasnda Trkistan arazisi
zerinde gereklefltirdii ana demiryolu a ile taflmaclk bu alana kaymfltr.
Eitim, Kltr ve Sanat

XV. yzylda Timurlu Rnesans denilen parlak dnemden sonra bilim ve eitim
hayat durgun bir ortam iine girdi. Bu durum Trkistan Hanlklarnn varln de-
vam ettirdii srecin byk bir blmnde devam etti. Eitim, mektep ve medre-
se olarak iki dereceli okul sisteminden oluflmaktayd. Buhara zellikle dini bilim-
lerin eitimin yapld nemli bir merkez konumundayd. Trkistan hanlar eflit-
li yerlerde medreseler yaptrdlar, eitim ve retim hayatna katkda bulundular.
Vakf sistemi eitimi destekliyordu. Bununla birlikte pozitif bilimler asndan
nemli geliflmeler salanamad. Matematik ve astronomi XV. yzyldaki canlln-
da deildi. Tp alannda baz eserler kaleme alnd; XVI. yzylda Sultan Ali ila,
Muhammed Yusuf gz hastalklar ve anatomi ile ilgili eserler yazdlar. XVII. yz-
ylda da Subhan Kulu Han bu alanda eser yazmfl olup darflflifa da infla ettirmiflti.
Edebiyat alflmalarna gelince, Trkistan Hanlklarnda halk arasnda flifah
edebiyatn nemli bir rol bulunmaktayd. zbek, Kazak ve Krgz destanlar e-
flitli sanatkrlar tarafndan nesilden nesle aktarlmfllardr. Mvernnehr sahasnda
XVI. yzylda Muhammed fiiban Han bir divan ile eitim ve din konularnda eser-
ler kaleme almfl, Ubeydullah Han da eflitli ilim dallarnda sz sahibi olmufl, flair-
lii ile de n plana kmflt. XVII. yzylda Buhara Hanl snrlar iinde nemli
flairler yetiflmifltir. Bunlar arasnda Turd, Baba Rahim, Meflreb, Suf Allahyar gibi
flairlere rastlanmaktadr. Harezmdeki edebiyatlara ise XVIII. yzylda bir divan
ve felsef destan bize ulaflan Niflatiy, Yusuf ve Zleyh isimli mesnevisi olan An-
delib, Divn- Revnak sahibi Revnak rnek olarak gsterilebilir. Hanlar arasnda da
edebiyatla ilgilenen simalar bulunmaktadr. Feruz mahlasyla yazan Hive han II.
Muhammed Rahim Han, XIX. yzylda iyi bir flair ve besteci olarak karflmza k-
maktadr.
Hokandda da nemli flairler yetiflti. Bunlar arasnda realist sanat anlayflna sa-
hip olan Mahmuru, flair ve destan yazar olan fievkiy Namagiyi, hicviyeler yazan
Pesendiyi zikretmek mmkndr. Bunlarn yannda mer Han ve kars Nadire de
iyi flairler arasnda saylmaktadr. Kazandklar baflarlarn gelecek nesiller tarafn-
dan da bilinmesi iin Trkistan hanlar tarihi teflvik etmifllerdir. XVI. yzylda z-
beklerde Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmannme-i Buhara; Vasf, Bedyil-Vek-
yi; Hafz Tanfl, fierefnme-i fiahiyi kaleme almfllardr. Harezmde temifl Hac ta-
rihi yazlmfl olup, XVII. yzylda ise bu blgede Ebul-Gazi Bahadr Hann fiece-
re-i Trk alannda ok nemli bir eser olarak ortaya kmfltr. Bunlara sonraki
dnemde Munis, Ageh, Beyan gibi tarihileri ilave etmek gerekmektedir. XVII.
yzylda yedi cilt halinde hazrlanan Buharada Mahmud b. Valinin eseri Bahrl
Esrar fi Menakbl-Ahyar dneminin tarihini aydnlatmfltr. fierafeddin Alm b.
Nureddinin Tarih-i Rakimsi ise Baki Muhammed dnemi ile ilgili bilgiler ver-
mektedir. Ayrca tarihiler arasnda Yusuf Mnfl ile Hac Mir Muhammed Salimi
saymak mmkndr.
Gzel sanatlar ile ilgili olarak Buharada hat sanat alannda ok gzel rnekler
bulunmaktayd. mar faaliyetleri iinde Buharada nemli eserler meydana getiril-
mifl olup flehir yeni surlarla evrilmifltir. XVI. yzylda inileri ile ssl Byk Ca-
mi mimari adan nemlidir. Yine Mir Arap Medresesi bu yzyln nemli bir ese-
ridir. Gzde olan yaplardan iki medreseden birisi Kofl Medrese, dieri ise Kkel-
dafl Medresesidir. XVII. yzylda Semerkandda emirlerden Yalangtufl Biy tarafn-
dan Registanda yaptrlan iki medrese nemlidir. Hive Buhara gibi ok zengin bir
mimariye sahip deildir. Hivede Cuma Camisi, Allah Kulu Han Medresesi gibi
eserler mimariye rnek olarak gsterilebilir
zet
N
A M A
zbeklerin Mvernnehrdeki hkimiyetleri s- kurulmasndan sonra ngiltere de blgedeki -
1 rasnda meydana gelen bafllca olaylar akla- karlar sebebiyle Yakup Beyin faaliyetlerini des-
mak. teklemifltir. Ayrca Osmanl Devleti ile bu emirlik
zbekler XVI. yzylda Mvernnehre gelerek arasnda yakn iliflkiler kurulmufltur. Kaflgar Emir-
burada hkimiyet kurdular. Buhara ve Hive hanlii, Osmanl Devletine balln ilan etmifl ve
lklarn oluflturdular. XVIII. yzylda ise Ferga- Osmanl Devleti de bu emirlie silah yardmnda
nada kurulan Hokand Hanl da zbekler tara- bulunmufltur. Ancak emirlikteki i karflklklar
fndan meydana getirildi. Buhara Hanl randa ve Yakup Beyin lmyle devlet dalmfl ve
bulunan Safev Devleti ile XVI. yzyl boyunca blge inin eline gemifltir.
N
Horasan iin mcadele etti. Bunun yannda Ka-
zaklarla da eflitli savafllar yapt. XVII. yzylda Kazak Hanlnda Tavke Han dneminin ne-
A M A
Hive Hanlnn hcumlarna karfl Buhara han- 4 mini deerlendirmek.

lar Mvernnehri savunmak zorunda kaldlar. Kazak Hanl XV. yzylda ortaya kmfl, ksa
XVIII. yzylda kabilelerin merkez otoriteye kar- zamanda Deflt-i Kpakn en etkin siyasi ve as-
fl kmas ve hanlarn yetersizlikleri sonucunda ker gc haline gelmifl, Seyhun boyundaki fle-
Astrahan Slalesi Mvernnehrde etkili olama- hirler iir Buhara ile nemli mcadelelerde bu-
d. Bu erevede ran Hkmdar Nadir fiah M- lunmufltur. Hanlk kuruluflundan bir mddet son-
vernnehri iflgal etti. ran ordusunun ekilme- ra orduya ayrlmfltr.Tavke Han XVII. yzyln
sinden sonra Mangt slalesi bafla geerek yeni sonunda Kazaklarn baflna geen nemli bir han-
bir dnem bafllatt. Bu slale i karflklklar n- dr. Uzun sren hanlk dnemi boyunca evre-
leyebildiyse de, adafl anlamda hanln gelifl- sinde sayg uyandran, halknn karlarn koru-
mesine katkda bulunamad. yan ve onlar barfl iinde yaflatmaya alflan Tav-
N
ke Han, Kalmuklarn saldrlarnn devam ettii
A M A
zbek Hanlklarnn Rus iflgaline girifl srecini bir dnem olduu iin ncelikle bu hcumlarn
2 deerlendirmek. nlenmesine alflmfl, ancak Kalmuk tehlikesi
XIX. yzyl hanlklarn Rus iflgaline girdii yzyl tamamen ortadan kaldrlamamflt. Tavke Han
oldu. zbek Hanlklar askeri ynden Rusyann sivil alanda da nemli bir faaliyetin iine girmifl
iflgalini nleyecek durumda deillerdi. Bunun ve Yedi Yargy hazrlatarak yrrle koydurt-
yannda hanlklar kendi aralarnda skntlar yafl- mufltur. Onun zaman ordalarn hareket alanlar-
yorlar, uzun sre devam eden muharebelerle as- nn belirlendii ve bylece anlaflmazlklarn azal-
ker ve ekonomik durumlarn skntya sokuyor- d bir dnem olarak gzkmektedir.
N
lard. Rusya ise Krm Savaflndan sonra prestij
kaybetmifl ve ekonomik olarak da zellikle Tr- zbek Hanlklarnda ynetim sistemini ak-
A M A
kistandan pamuk temin etmek iin harekete ge- 5 lamak.

miflti. Sistemli bir iflgal faaliyeti sonunda Hokand Monarflik bir dzen iinde ynetilen hanlklarda
Hanl tamamen ortadan kaldrlmfl, Hive ve zbek kabile aristokrasisin sosyal statsnn
Buharann kk birer hanlk olarak yaflamasna yksek olduu grlmektedir. Buhara Hanl
izin verilmiflti. vilayetlere ayrlmflt. Hive Hanlnda daha mer-
N
keziyeti bir ynetim anlayfl geliflmifl olup ver-
Kaflgar Emirlii dneminde meydana gelen bafl- giler merkez ynetim tarafndan toplanmaktay-
A M A
3 lca geliflmeleri aklamak. d. Buharada yksek devlet memurlar hana

Emirliin kurucusu Yakup Bey, Hokandda siya- (sonra emir) karfl dorudan sorumluydular. ye-
si alflmalarn srdrrken, Kaflgar ve evresin- leri han tarafndan atanan nemsiz bir danflma
den yardm talep edilince blgeye gelmifl, ksa kurulu mevcuttu. Bunun benzeri bir kurul da Hi-
zamanda etkin bir ynetim ortaya koyarak inli- vede bulunuyordu. Din adamlarnn ynetim
lere karfl gl bir direnifl sergilemifltir. Emirliin zerinde nemli etkisi vard.
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki hanlardan hangisi zamannda zbekler 6. Afladaki makam-grev efllefltirmelerden hangisi
bir ulus halinde gl bir konuma gelmifllerdir? yanlfltr?
a. Ebul-Hayr a. Hakim-eyalet valisi
b. Muhammed fiiban b. Koflbegi-yksek ordu komutan
c. mam-Kulu c. Mflrif-deftere vergi kayd yapma
d. Ebul Feyz d. Dadhah-devletin atlarndan sorumlu
e. Ebul-Gazi Bahadr Han e. Mirfleb-gece gvenliinden sorumlu
2. Afladakilerden hangisi II. Abdullah Han dnemi 7. Afladakilerden hangisi Trkistan Hanlklarnn ikti-
geliflmelerinden biri deildir? sadi hayatna iliflkin bir zellik deildir?
a. karflklklar ortadan kaldrlmfltr. a. Harezmde Trkmenlerin, Deflt-i Kpakta Ka-
b. Kapsaml bir fetih siyaseti izlenmifltir. zaklarn hayvanclkla uraflmas.
c. Harezm ele geirilmifltir. b. Kaflgar halknn byk ounluunun tarmla
d. Horasann bir ksm kaybedilmifltir. uraflmas.
e. Deflt-i Kpak fethedilmifltir. c. Buhara ve Harezmde sebzecilik yaplmas.
d. Hokandda buday, pirin susam vb. rnler ye-
3. Ceyhun Nehrinin dkld Aral Glnn gne- tifltirilmesi.
yinde ve bu nehrin iki tarafnda uzanan blgenin ad e. Kazaklarda tarmn baflta gelen geim kayna
afladakilerden hangisidir? olmas.
a. Mvernnehr
b. Harezm 8. Trkistan Hanlklarnda ticaretin geliflmesinin en
c. Fergana nemli nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Ticaret yollarnn zerinde olmas
d. Kaflgarya
b. Osmanl Devletinin teflviki
e. Deflt-i Kpak
c. Rusyann bu yndeki ynlendirmesi
d. inin ncelik imkan sunmas
4. Trkistan Hanlklarnn Rus iflgaline direnememele-
e. ngilterenin teflvikleri
rinin nedeni afladakilerden hangisidir?
a. in ile dfllen ihtilaf
9. Afladaki hkmdar ve dneminde meydana gelen
b. Hanlklarn Rusyaya ok yakn olmas
geliflmeler ile ilgili eflleflmelerden hangisi yanlfltr?
c. Hanlklarn ortak hareket edememeleri
a. mam Kulu Han - Kazak ve Kalmuklara karfl
d. Hanlklarn savafl olmayp daha ok ticaretle
mcadele etti.
meflgul olmalar
b. Abdlaziz Han - Hive Hanlnn saldrlaryla
e. Osmanl Devletinin hanlklar srekli savafla tefl-
uraflt.
vik etmesi
c. II. Ubeydullah Han - Nadir fiahn istilas gerek-
leflti.
5. I. Nadir fiahn Trkistan stilas
d. Subhan-Kulu Han - Hive Hanlnn saldrlar
II. erkaskiy Seferi
devam etti.
III. Dou Trkistanda Hocalar dneminin bafllamas
e. Ebul-Feyz Han - Mangt boyundan atalklar ne
Yukardaki geliflmelerin kronolojik sras afladakiler-
plana kt.
den hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. I-II-III
10. Hivede Yadigaroullar Hanedannn sona ermesi-
b. I-III-II nin en nemli nedeni afladakilerden hangisidir?
c. II-I-III a. Nadir fiahn istilas
d. II-III-I b. Rus istilas
e. III-II-I c. in istilas
d. Buhara Hanlnn istilas
e. Kaflgar Hanlnn istilas
Okuma Paras Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Bir Seyyahn Gzyle XIX. Yzylda Hokand 1. a Yantnz yanlfl ise, zbeklerin Ortaya kfl
Bir asrdan daha eski olmayan Hokand modern bir fle- ve fiibanler Dnemi konusunu yeniden gz-
hirdi. Dolaysyla, genifl caddeleri vard ve pek ok As- den geiriniz.
ya flehrinden daha feraht. fiekil itibariyle hemen he- 2. e Yantnz yanlfl ise, Mvernnehrde zbek-
men kare idi ve bana sylendiine gre 500 camisi var- ler konusunu yeniden gzden geiriniz.
d ve her cami muhitine ortalama otuz hane dflt 3. b Yantnz yanlfl ise, Harezm ve Hive Hanl
iin 75.000 kiflilik bir nfus ortaya kyordu. Nitekim konusunu yeniden gzden geiriniz.
halkn ounluunun flehir duvarlarnn i tarafnda ya- 4. c Yantnz yanlfl ise, zbek Hanlklar konusu-
flyor olmasna ramen, bu bana iyi bir tahmin gibi ge- nu yeniden gzden geiriniz.
liyor. 5. e Yantnz yanlfl ise, Trkistan Hanlklar ko-
Kervansarayn damndan sadece nmzde uzanan tm nusunu yeniden gzden geiriniz.
flehri deil, hanl da grebiliyorduk. Hemen nmz- 6. d Yantnz yanlfl ise, Ynetim Sistemi konusu-
de arflnn kerpiten dz dam vard ve bir ucundan di- nu yeniden gzden geiriniz.
er ucuna kolay bir gezintiye izin veren birok caddeyi 7. e Yantnz yanlfl ise, ktisadi ve Mali Durum
de kaplyordu. Sol yannda krmzmtrak kurflun tula- konusunu yeniden gzden geiriniz.
lardan infla edilmifl, ykseke yuvarlak flekilli tavan ve 8. a Yantnz yanlfl ise, ktisadi ve Mali Durum
Kurandan ayetler ieren mavi ve beyaz duvar inileri- konusunu yeniden gzden geiriniz.
nin kaplad genifl silmeleriyle bir grup cami ve med- 9. c Yantnz yanlfl ise, Astrahan Hanedan Zama-
rese vardr. fiehri ayran kk derenin zerinde gz nnda Buhara Hanl konusunu yeniden gz-
alc kemeriyle tuladan Kifl-kupriuk kprs bulunur. den geiriniz.
Sol tarafta yeni infla edilmifl olduundan mavi, sar ve 10. a Yantnz yanlfl ise, Harezm ve Hive Hanl
yeflil renkte canl inilerinin tm parlakl ile flldayan, konusunu yeniden gzden geiriniz.
girifl kapsnn ssledii hann saraynn gzel bir n
cephesi vardr. Etrafmzda her yerde bol imenlerin az
ok rtt ve ba ve bahelerin tm ihtiflamn evre-
leyen kerpi damlar uzanyordu. Zeminin dz oluflu
yznden flehir Taflkentin canl pitoresk grntsne
sahip deildir. Fakat bu kusuru muhteflem da manza-
ras ile telafi edilmifltir.
Bat ve gneybat ynnde Hocent yaknlarndaki al-
ak tepeler ve kuzeyde atkal (akal ?) dalar vardr.
Dou ve gneyde hanln tam snrnda ise karla kapl
grkemli Alay sradalar uzanr. Kk, fakat ekici
Fergana vadisinin ortasnda olduumuzu fark ettik ve
birka kadem ykseklikte olmamza ramen ona hayat
veren nehir olan Sir Deryay grebiliyorduk.
fiehirde at srtnda dolaflrken hemen hemen tamam il-
gin olan flehrin ou yerini grmeye muvaffak oldum.
Buna ramen scak yznden at srmek zellikle rahat-
sz edici idi. Zira pazar kapandnda akflam saat yedi-
den itibaren evde bulunmaya mecburduk. Dolaysyla
tabii olarak gnn bofl vakitlerini telef etmifltik.
Kaynak: Eugene Schuyler, Trkistan Bat Trkistan

Hokand Buhara ve Kulca Seyahat Notlar, ev. Firdevs
etin ve Halil etin, stanbul, s. 346-347
Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan Kaynaklar

Sra Sizde 1 Alpargu, M. (2002). Trkistan Hanlklar, Trkler, VIII,
II. Abdullahn ulu hanl 1583-1598 yllar arasnda- Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, s. 557-605.
dr. Onun dneminde i karflklklar ortadan kaldrl- . (2008). Osmanl Devletinin Trkistan Politika-
mfl, genifl bir fetih politikas gereklefltirilmiflti. Bu d- s, Trk Dfl Politikas: Osmanl Dnemi, I, edi-
nemde Horasann byk ksm, Harezm ve Buhara fet- tr: M. Bykl, stanbul: Gkkubbe, s. 33-52.
hedilmifl, Osmanl Devleti, Rusya ve Babrl Devletleri . zbekler, TDV slam Ansiklopedisi, XXXIV,
ile iliflkiler kurmufltur. s. 119-121.
. M. B. elik (2009). Nadir fiahn Bat Trkistan
Sra Sizde 2 Seferi ve Sonular, Gazi niversitesi, Gazi Ei-
Rus iflgali, Emir Muzaffereddin zamannda gereklefl- tim Fakltesi Dergisi, XXIX, s. 511-530.
mifltir. Andican, A. (2009). Osmanldan Gnmze Trkiye
ve Orta Asya, stanbul: Doan Kitap.
Sra Sizde 3 elik, M. B. (2007). Cengizli Hkimiyet Anlayfln De-
Hokand Hanlnn zirve dnemi hkmdar mer ifltirme Giriflimleri: Kongrat Hive Hanl rnei,
Handr. Sakarya niversitesi SBE Akademik nceleme-
ler Dergisi, II/1, s. 175-187.
Sra Sizde 4 Hayit, B. (1995). Trkistan Devletlerinin Milli Mca-
XVII. yzylda koflbegi yksek ordu komutan ve Emi- deleleri Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu
rl-mera rtbesine sahipti. Asker ifllerden sorumlu Kumekov, B. (2007). Kazak Devletinin Oluflumu, Ka-
olan koflbegi XIX. yzylda Hive Hanlnn ynetimin- zakistan Tarihi: Makaleler, Ankara: Trk Tarih Ku-
de mihter ile birlikte nemli derecede etkili olmufl, z- rumu.
bek, Karakalpak ve Trkmenlerin youn olarak yaflad- Kurban, . (1995). Dou Trkistan in Savafl, Anka-
hanln kuzeyinden sorumlu olmufltur. Koflbegi han- ra: Trk Tarih Kurumu.
la beraber savafllara katld gibi, asker birliklerin du- Saray, M. (1997). Dou Trkistan Tarihi, stanbul: Ki-
rumundan da sorumlu olmaktayd. Askerlerin teftifl edil- tabevi.
mesi, hanln nfus saym, vergi ve savafl tazminat gi- Togan, Z. V. (1981). Bugnk Trkili (Trkistan) ve
bi baz ifller de sorumluluklar arasndayd. Yakn Tarihi, stanbul: Enderun Yaynclk.
Sra Sizde 5
Buharada pamuk ekimi 1876da Rusyaya katlmasn-
dan sonra byk lde geniflledi. nk Rus tekstil ve
endstrisi bunu talep ediyordu.
ORTA ASYA TRK TARH
9
Amalarmz
N
N
Tatar Uyanfln ve sonularn tanmlayabilecek;
N
Ceditilik hareketinin temel zelliklerini aklayabilecek;
N
Azerbaycandaki yenileflme hareketinin dinamiklerini belirleyebilecek;
N
Kazak modernleflmesinin kendine has zelliklerini tanmlayabilecek;
Trkistandaki Cedit hareketini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
arlk ynetimi Kadnlarn zgrlefltirilmesi
Tatar Uyanfl Kazak modernleflmesi
Ceditilik Siyasi bilinlenme
Eitim reformu Milli bilinlenme
indekiler
TATAR UYANIfiI
CEDTLK HAREKET
Orta Asya Trk Tarihi Rusya Trklerinde KAFKASYADA YENLEfiME
Fikir Hareketleri
KAZAK MODERNLEfiMES
TRKSTANDA CEDTLK
Rusya Trklerinde
Fikir Hareketleri
TATAR UYANIfiI
Tatar Uyanflnn Kkleri

Mslman halklar iki yz yldan fazla bir zamandan beri Bat medeniyetinin yk-
selifli karflsnda kendini yeniden tanmlama ve yaplandrma sreci iindedir. Ba-
tya corafi bakmdan yakn olan ve kltrel adan daha fazla temas halinde olan
Kazan Tatarlar bu anlamda ilgin bir deneyim yaflamfllar ve dier slam toplum-
larndaki tepkilere benzeyen, fakat onlarnkiyle tam da rtflmeyen bir mcadele
(veya bafl etme) tarz gelifltirmifllerdir. Kazan ve evresinde din alanda bafllayan
bu uyanfl, daha sonra sekler bir boyut kazanarak eitim reformu hareketi (Cedit-
ilik) olarak devam etmifl, XX. yzyln baflnda ise siyasi ve milli faaliyetler fleklin-
de genifl bir harekete dnflmfltr. Kafkasyada, Kazakistanda ve Trkistan Han-
lklarnda da benzer geliflmeler ortaya kmfltr.
Tatar uyanfl olarak da bilinen reform hareketi dil-Ural blgesinin en byk
flehri olan Kazanda bafllamfl ve ok gemeden Rusyada yaflayan dier Trk k-
kenli topluluklar da etkisi altna almfltr. Bu uyanfln niin ncelikle Tatarlar ara-
snda ortaya ktn anlamak iin onlarn yaflad tarih koflullara bakmak gere-
kir. Rus hkimiyetine girmeden nce, dil (Volga) nehri boyunda yaflayan bu halk,
geliflmifl bir medeniyet seviyesine sahipti ve daha nce dil Bulgarlar adyla tan-
nyordu. Trk halklar arasnda ok nce yerleflik hayata geen ve geimlerini da-
ha ziyade ticaret yoluyla salayan dil Bulgarlarnn, Ruslarla, Hazarlarla ve Ha-
rezmdeki Mslman topluluklarla iliflkileri vard. X. yzyln baflnda slam be-
nimseyen dil Bulgarlar, XIII. yzyln ilk yarsnda Mool istilasna maruz kaldlar.
Mool istilasnn ilk zamanlarndaki tahripkr etkisi getikten sonra; zamanla
Bulgarlarla Kpak unsurlar arasnda bir kaynaflma hsl oldu. Altn Orda Devle-
tinin asl kitlesini oluflturan bu halk, Tatarlar olarak tannd. 240 yl devam eden
Altn Orda hkimiyeti, Rus tarihileri tarafndan Tatar boyunduruu olarak nite-
lendi. Altn Ordann yklmaya yz tutmasyla ortaya kan Kazan Hanl, dil Bo-
yundaki Tatar hkimiyetini XVI. asr ortasna kadar devam ettirdi.
1552de Kazan Hanlnn Rus hkimiyetine dflmesi, Tatarlarn kaderini farkl
bir flekilde etkiledi. Onlar, Endls Mslmanlarndan sonra Hristiyan bir toplulu-
un istilasna maruz kalan ilk Mslman topluluktu. Kazann dflfl, Astrahan, Si-
bir, Krm, Kafkasya, Kazak topraklar ve Trkistana kadar uzanacak olan Rus ya-
ylmasnn yolunu at. Bundan sonra Rusya Hazar Denizine indi ve Osmanl
Devletiyle snrdafl oldu. Rus istilasnn ilk iki yz ylnda Tatarlar youn bir bask-
ya ve Hristiyanlafltrmaya maruz kaldlar. Hristiyan olanlar vergiden muaf tutulur-
ken, Mslman kalanlarn vergileri katland, camileri ykld. Bu basklar sonucun-
da yerli halkn nemli bir ksm flehirlerden ekilerek daha cra ve uzak yerlere
gittiler. Btn bu bask ve zorlamalar istenen sonucu vermedi; Tatarlardan ok az
Hristiyanl benimsedi; byk kitle kendi iine kapand ve uzun yllar gzden
uzak ve Ruslardan ayr bir flekilde yafladlar. Kimliklerini korumak iin slama da-
ha sk sarldlar ve muhafazakr bir topluluk haline dnfltler.
II. Katerina (1762-1796) dneminde bask siyaseti terk edildi ve Kazan Tatarla-
rna karfl yumuflama siyaseti takip edilmeye baflland. Katerina, Tatarlarn cami
yapmalarna iliflkin kstlamalar kaldrd, hatta Kazanda byke bir cami (Tafl
Mescit) yaplmasna izin verdi. Yine onun emriyle Ufada Mslman Din daresi
(Mftlk) kuruldu (1789). Bir mft (fleyhlislam) ve kaddan oluflan bu ida-
re, din adamlarn tayin etme ve Mslmanlarn evlenme, boflanma ve miras gibi
iflleriyle uraflacakt. Devlete atanan mft, Mslmanlarn en st dzey temsilci-
si olarak belirlendi.
Resim 9.1
Kazanda II.
Katerinann
izniyle infla edilmifl
olan Tafl Mescit
(sonraki ismi:
Mercan Mescidi).
Kaynak: E.
Turnerelli, Views of
Kazan, London,
1839.
Rusya bu dnemde dar ve tek uluslu bir devlet anlayflndan, farkl dinlerden
olan tebaay da kapsayan bir imparatorluk olma yoluna girdi. Krm Hanlnn
Rusyaya ilhak edilmesi sonucunda lkeye nemli miktarda Mslman nfusun
katlmas da bu kararda etkili oldu. Katerina Tatar din adamlarn dinden uzak ve
gebe bir hayat sren Kazaklar arasna gndermek suretiyle onlar medenilefltir-
mek ve devlete kaynafltrmak istedi.
II. Katerina bununla da kalmad; eskiden beri ticarete yatkn bir halk olan Ta-
tarlara ticari haklar tand (1792). Bu imkndan yararlanan Tatar tacirleri, Rusya ile
Orta Asya arasndaki ticarete araclk ettiler ve bu sayede nemli bir zenginlik el-
de ettiler. Tatar ticaret adamlarnn hayr faaliyetleri sayesinde XIX. yzyln bafln-
da Tatar din kurumlar ve ulema snf glendi. lim tahsil etmek isteyen Tatar
genleri tacirlerle birlikte Buhara medreselerine gidiyor, orann meflhur medrese-
lerinde okuduktan sonra tekrar vatanlarna dnerek medreseler kuruyorlard. Ta-
9. nite - Rusya Trklerinde Fikir Hareketleri 171
tar ulemasnn bu faaliyetleri sonunda, daha nce zorla Hristiyanlafltrlmfl olan

Tatarlar (Kreflinler) ve pagan inanlara bal komflu kavimler (uvafl, Mordva ve
Votyak halklar) arasnda slamlaflma ve Tatarlaflma grlmeye bafllad.
II. Katerina zamannda Tatarlara tannan ticari haklar ne gibi geliflmelere yol at?
SIRA SZDE SIRA SZDE
1
Rus yetkililer, daha fazla slamlaflma ve Tatarlaflmann nne geebilmek iin
D fi N E L M Rusya TrkleriDarasnda
fi N E L M
tedbirler almaya baflladlar. Bu tedbirlerin planlaycs, misyoner ve dou bilimcisi uyanfl hareketinin ncelikle
Nikolay . lminski (1822-1891) idi. lminski, 1860larda olduka iyi eitilmifl ve Kazan Tatarlar arasnda
S O R U bir flekilde kmas tarih ve dier
gayretli yerel eitmenlerden bir kadro oluflturmak suretiyle, yzeysel S O R U
flartlara dayanmaktadr.
Ortodoks Hristiyan olan yerel halklar Kilise iinde muhafaza etmeye ve onlar s- Ticaret yollarnn kesifltii
Volga boyunda, Hristiyan
lamn etkisinden uzak tutmaya alflt. lminski, MslmanlarnDgiderek KKAT
artan tesi- Ruslarla komfluDolarak
KKAT
rinden II. Katerinay sorumlu tutuyordu, zira arie Tatarlarn Mslman Din da- yaflayan Tatarlarn tarih
resi etrafnda rgtlenmelerine imkn salamflt. lminski bu messeseyi etkisiz gemiflleri dil Bulgarlarna
N N
SIRA SZDE dayanmaktadr. OnlarSZDE
SIRA Trk
klmak iin mmkn olan her fleyi yapt; 1884teki Mft tayinine mdahale ede- kavimleri iinde ilk defa
rek bu makama en kabiliyetsiz kiflinin getirilmesi iin alflt. Bir yandan da Rus Or- yerleflik hayata geenlerden
olup ticarete yatkn bir
todoks misyonerler slama karfl yayn faaliyetlerini arttrdlar.
AMALARIMIZ halkt. 1552de Kazan
AMALARIMIZ
Hanlnn Rus iflgaline
uramasndan sonra
Tatarlarda Din Reform Hareketi Tatarlar iki yzyl kadar ar
slama karfl yrtlen propaganda faaliyetleri Tatar ulemas zerinde
K T A P uyarc etki basklara uradlar.
K TXVIII.A P
yzyln sonunda Rusyann
yapt ve onlar karfl faaliyete sevk etti. Misyonerlerin slamda kadnn afla bir ko- yumuflama siyaseti
numda olduu tezini ifllemeleri, ulemay bu konuda karfl tezler gelifltirmeye ve da- sonucunda onlara verdii
ha faal bir flekilde aba gstermeye yneltiyordu. Misyonerlerin ticari haklar iyi bir flekilde
T E L Eoluflturduklar
VZYON ha- TELEVZYON
kullandlar. Ticaretten
yr kurumlar ve eitim (okul ama, yetimhaneler, hastaneler kurma, kraathaneler zenginleflen tacirlerin de
ve ktphaneler kurma) faaliyetleri ise yenilik taraftar Tatar ulemasnda hayranlk katksyla XIX. yzyln
baflnda Kazan ve
uyandryor, dflndkleri reformlar iin model oluflturuyordu. evresinde kltrel bir
NTERNET
XIX. yzylda esas olarak Rusya yoluyla gelen Avrupa medeniyetinin tesirleri, N T E Rhareketi
canlanma ve uyanfl NET
ortaya kt. Yzyln
reform yanls ulemann geleneksel inan ve deerleri sorgulamalarna yol at. sonunda Krmdaki usl-i
Ulemann getirdii zm nerileri, byk oranda din renk taflmaktayd, zira s- cedit hareketiyle birleflen bu
akm Kafkasya ve Trkistan
lam hem inan hem de belli bir kltr biimi olarak Tatarlarn milli kltrlerini Trkleri zerinde de etkili
korumalarnda byk bir neme sahipti. oldu.
Rus kltrnn basks karflsnda eski tarz direniflin yeterli olmadn dflnen
Tatarlarn says da giderek artyordu. zellikle gen Tatarlar, corafi ve siyasi ba-
kmdan sorunlu olan evrelerini gz nne alarak, dier Mslman toplumlara k-
yasla daha dikkatli hareket etmeleri gerektiinin farkndaydlar. Saylar olduka az
olan reformcu ulema, mevcut din anlayfllarn sorgulamak ve hemen her fleyi ye-
niden yaplandrmak gerektii kanaatindeydiler.
Tatar ulemasnn din konularda tartflmaya yatkn olduu anlafllmaktadr. Ya-
fladklar corafyann dier slam blgelerinde olmayan problemleri (gecelerin ok
ksa olduu gnlerde yats namaznn klnp klnmayaca, uzun gnlerde orucun
nasl tutulmas gerektii gibi) ortaya karmas da onlar arasnda uzun bir tartflma
ve fikir yrtme becerisinin geliflmesine sebep olmufltur.
Tatarlar arasnda ortaya kan din reform akm ze dnfl bir zellie sahip-
ti. Bu akmn ncs olarak kabul edilen Abdunnasr Kursav (1771-1812), slam
inancnn sonraki dnemlerde yerleflen ve slamn zne aykr olan yabanc un-
surlardan arndrlp slamn ilk zamanlarndaki sadeliine dndrlmesi gerektii
grflndeydi. Eitimini Buhara medreselerinde alan Kursav, 1808de Buharada
Emirin huzurunda yaplan din bir tartflmada serbeste fikrini akladnda, din-
Rusya Trklerinde reform den kmakla sulanarak Emir Haydar tarafndan lme mahkm edildi, ancak
hareketi din nitelikli olarak
ortaya kt. Din konularda Trkmen fleyhi Niyaz Kulunun himayesi sayesinde hayatn kurtarabildi.
fikir yrtme becerisine Tarihi yan da olan din limi fiihabddin Mercan (1818-1889) de Buhara med-
sahip olan Tatar ulemas,
slam dnyasndan gelen
reselerinde eitim grd; Kursav gibi o da Mslman toplumlarn geri kalflnn te-
ze dnfl eilimlerin de mel sebebinin slamn ulema tarafndan yanlfl yorumlanmasndan kaynakland-
etkisiyle reformist bir sylem n ileri srd. slam limlerinin yakaland taklit hastal yznden Mslmanla-
gelifltirdiler. Mslman
toplumunun iinde rn fikir retemediklerini ve ilm bakmdan durgunluk noktasna geldiklerini sa-
bulunduu kmazdan ve vundu. Bu durumdan kurtulmak iin, slamn ilk dnemlerindeki fikir hrriyetine
geri kalmfllktan
kurtulmann arelerini ve itihat serbestliine dnlmesi gerektiini ifade etti.
slamn zne dnmede ve Mercn, ilm gerilii aflmann ve toplumu deifltirmenin en nemli dinamiini
yabanc tesirlerden
arnmada gryorlard. XIX. medreselerin slah edilmesinde grd ve yzyllardan beri slam dnyasnda tart-
yzylda Kursav ve Mercan fllmaz bir yeri olan Buhara medreselerindeki eitim sistemini elefltirdi. Medreseler-
gibi Tatar din limlerinin
nclnde bafllayan bu
de akl yrtme yerine bilineni tekrarlamaya dayanan bir eitim tr hkimdi.
hareket sonralar modernist Ders kitaplar artk zaman gemifl bilgilerle doluydu; matematik, tarih ve corafya
eilimlerle de birleflerek gibi ilimler okutulmuyordu.
Rusyann dier Trk kkenli
Mslman topluluklar 1870lerden bafllayarak, Rusya Trkleri modernlikle daha fazla yz yze geldi-
zerinde etkili oldu. Ancak, ler. Rus sosyal hayatna karflan fakat dine de sk bir flekilde bal olan Tatar tc-
hibir yerde Kazandaki
kadar gl olmad. Din car, yeni geliflmeler karflsnda eski tarz slam anlayflnn ykledii formllerden
reformculuk Sovyet sknt duyuyordu. Mercn gibi saygn bir din liminin slamiyet ile modernlii uz-
dneminin bafllarna kadar
devam etti. lafltran yorumlar onlarn hayat tarzlarna uygun dflyordu.
Mercnnin medreseye ynelik elefltirileri zellikle gen ulema zerinde etkili
oldu. Onun Buharadaki eski medrese usuln elefltiren grflleri yaygnlafltktan
sonra ilim tahsil etmek isteyen genler artk Buhara yerine stanbul ve Msra y-
neldiler. Mercan sayesinde yaygnlaflan din reformculuk akm, Sovyet dneminin
ilk yllarna kadar etkinliini srdrd.
CEDTLK HAREKET
smail Gaspralnn Reform Program

XIX. yzyln ikinci yarsnda Tatarlar, II. Katerina dnemindeki giriflimcilik gc-
n kaybettiler. Bu dnemde Rus toplumunda nemli iktisadi, siyasi ve sosyal ge-
liflmeler yaflanrken, Mslman toplumu savunmac bir muhafazakrlkta kald.
Rusya Trklerinin kltr ve fikir hayat Trkistandan gelen eski fikirlerin etkisi al-
tndayd; buralarda eskiden beri tannan medreselerin eitim usl yzyllardr pek
deiflmemiflti. Ayrca, Rusya Trkleri giderek artan siyasi, ekonomik ve din bask-
lara maruz kaldlar ve durgunluk dnemine girdiler. Rusyann Trkistan ele ge-
irmesi Tatar tccarn olumsuz etkiledi; Orta Asyadaki pazarlar Ruslara da ald.
Buralar Rus sanayisinin hammadde kayna ve Rusyadan gelen mamul madde ve
tahl iin pazar haline dnflmeye bafllad. Bu ticarette Tatarlar sahip olduklar ara-
clk konumunu kaybetmeye baflladlar.
SIRA SZDE TrkistannSIRA

Ruslar tarafndan iflgal edilmesi blgedeki Tatar tccarn nasl etkiledi?
SZDE
2
Durum bu flekilde devam ederse az zaman sonra, Rusya Trkleri ellerindeki sa-
D fi N E L M D fi N Ede
L Mkaybedeceklerdi. Krml smail Gaspral (1851-1914), bunu
nayi ve ticareti
eer biz byle gidecek olursak Rusyadaki Trklerin istikbali karanlktr diyerek
S O R U dile getiriyordu.
S O R URusyada farkl adlarla anlan, fakat aslnda ayn soydan gelen
Trk topluluklar mevcut ayrlkta devam ederlerse etraflarn kuflatan Slav denizi
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE SIRA SZDE

iinde kaybolma tehlikesiyle karfl karflya idiler. Ayrlklar ortadan kaldrmak iin
birlikte hareket etmek zorundaydlar. S O R U S O R U
Krmn eski ve soylu bir ailesinden gelen Gaspral, 1883te yaynlad Terc-
man gazetesi ile Rusya Mslmanlarnn (veya Trklerinin) milli ve fikr uyanfl
DKKAT DKKAT
iin deta bir r at. Rusya Trklerinin dnyevi anlamdaki fikr, kltrel ve si-
yasi hareketleri onun bu giriflimiyle bafllatlabilir. Gaspral, Rusya Trklerinin mil-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
li ve din kimliklerinden ayrlmakszn Batllaflmalar gerektiini savunuyordu.
Onun ngrd reform programna gre mektep ve medreseler slah edilmeli,
Trk kavimleri arasnda ortak bir edeb dil oluflturulmal, kadnlarn eitimlerine
erkeklerinki kadar nem verilmeliydi.
smail Gaspralnn ngrd reform program hakkndaki ayrntlK bilgiyi

T A P Yusuf Aku- K T A P
rann derledii Trk Yl 1928 (Ankara, 2009) adl eserin ilgili ksmnda bulabilirsiniz
(s. 355-364).
TELEVZYON TELEVZYON
Usl-i Cedit Mektepleri
Gaspralnn reform yolundaki en nemli giriflimi, 1884te at ilk usl-i cedit Ceditiler: smail
Gaspralnn 1884te at
mektebidir. Onun Krmda Bahesarayda kurduu okulda uygulad kolay oku- yeni metot (usl-i
NTERNET N T Ecedit)
R N Eile
T
ma yazma metodu (usl-i cedit) giderek yaygnlaflt ve ksa zamanda Rusyann di- retme taraftar olan
er Mslman blgelerine de yayld. Alfabenin retilme metoduyla bafllayan bu reformcular, Usl-i
Ceditiler veya onun
giriflim giderek sosyal hayatn tmn iine alan reform akmna dnflt. Eitim, ksaltlmfl olan Ceditiler
din, dil ve kadnlarn durumu konularnda reform yaplmasn savunanlar Cedit- olarak anlmfllardr.
Bafllangta alfabenin pratik
iler adyla anlmaya baflladlar. Yeniliki hareket, kendi karfltn da dourdu. On- bir flekilde retilmesi
larn bu giriflimlerini toplum iin sakncal olarak gren ve deiflime karfl kanlar esasna dayanan bu giriflim
daha sonra sosyal hayatn
Kadimciler (muhafazakrlar veya eskilik taraftarlar) olarak tanndlar. btn alanlarnda reform
Ulemann nemli bir ksmn oluflturan Kadimciler, mektep ve medreselerde yaplmas fleklinde
genifllemifltir. Krmda
eitim reformuna fliddetle karfl kyorlard. Tiyatro gibi yeni sanat etkinliklerini bafllayan Ceditilik hareketi,
bozulma olarak alglyor, kadnlarn erkeklerle eflitliini kabul etmiyor, kadnlarn ksa zamanda dil-Ural
blgesine ve Kafkasyaya,
okumalarn (onlara sadece ilmihal yeterlidir diyorlard) doru bulmuyorlar, Rusa XX. yzyln baflnda ise
renilmesine karfl kyorlard. Kadimcilerin en tannmfl olan Veli Molla, Oren- Trkistana yaylmfltr.
burg flehrindeki medresesine hesap ve corafya derslerini bile sokmuyor, modern
ilimlerin gereksiz olduunu savunuyor, Mslman genlerde grlen din zayfl-
n sebebini modern ilimleri okumalarna balyordu. Ceditilerle Kadimcilerin tar- Kadimciler: Rus hayatnn
ve dflncesinin youn
tflmalar zaman zaman fliddetlenmifl, Sovyet dnemine kadar devam etmifltir. basks karflsnda bu
tesirlerden korunmak ve bu
flekilde Tatar kltrn
Ortak Bir Trk Dili Oluflturulmas muhafaza etmek isteyen
Gaspralnn en nemli faaliyetlerinden biri de ortak bir Trk dilinin oluflturulma- kimselerdi. Onlar,
s ynndeki giriflimidir. O, stanbul Trkesini, Osmanl ve Tatar leheleri arasn- Ceditilerin fikirlerini bir
yozlaflma hareketi olarak
da arac durumda bulunan Krm lehesi temelinde iflleyip sadelefltirerek btn gryor, onlarn ileri
Trkler iin ortak bir edeb dil haline sokmak dflncesindeydi. Trk dili, Arapa srdkleri itihat
dflncesinin slamn
ve Farsadan alnan gereksiz szlerden arndrlmal ve halk tarafndan anlafllabi- temellerini ykacandan
lecek bir sadelie kavuflturulmalyd. Gaspralnn Tercman gazetesi (Bahesa- endifle ediyorlard.
Kadimciler zellikle krsal
ray, 1883-1918) araclyla yaygnlafltrd bu dil, Krm, dil-Ural, Kafkasya ve alanlarda genifl bir halk
Trkistan aydnlar zerinde etkili oldu. Bu dille yazanlarn oluflturduklar genifl bir desteine sahiptiler.
edebiyat ortaya kt.
Ortak Trk dili hareketinin aksine geliflen dier bir ynelifl ise yerel dillerin ne
karlmas akmyd. Bu eilimin ncs Tatar yazar Kayyum Nasr (1825-1902)
idi. Onun saf Tatarca yazma akm bir ksm Tatar aydnlarn etkiledi. Trk toplu-
luklarnn ayr ayr edeb diller oluflturmas eilimi Rus devletinin karlaryla uyum
halindeydi. Sovyet devrinde Gaspralnn bafllatt ortak Trke akm engellenir-
ken, yerel dillerin gelifltirilmesi teflvik edildi.
Kadnlarn zgrlefltirilmesi
Ceditilik hareketinin en nemli unsurlarndan biri de kadnlarn zgrlefltirilmesi
ve sosyal hayata dhil edilmesi giriflimiydi. Kazan Tatarlar, kadnlarn durumlarn
iyilefltirme konusunda. XIX. yzyln sonlarndan itibaren nemli admlar attlar;
kadnlar artk yzleri ak, serbeste dolaflabiliyor, okula gidebiliyor, hastane ve
okullarda alflabiliyorlard. Avrupada ve Rusyada kadnlarn erifltikleri eitim d-
zeyi ve sosyal hayata serbeste katlmalar Tatar aydnlarn etkiliyordu. Bu duygu-
lara tercman olan Gaspralya gre, Mslman toplumun ilerlemesi iin, kadnla-
rn eitim ve retimine erkeklerinki kadar dikkat etmek gerekiyordu. Eer kadn-
larn anlayfl seviyesi erkeklerinkinden afla kalrsa toplum devam edemezdi; on-
larn haklarn ve milli geliflmeye yapacaklar katklar inkr etmek, milletin ilerle-
mesi iin gerekli insan kaynann yarsn yok saymak demekti. Kadnlarn katl-
SIRA SZDE m olmaksznSIRA slam
SZDE toplumunun Bat toplumlar seviyesine gelmesi ok g, hat-
ta imknszd.
smail Gaspralnn kz fiefika Hanmn editrlnde kan ve Rusya Trkle-
rinin ilk kadn dergisi olan lem-i Nisvnla (Bahesaray, 1906-10) birlikte, kadn-
lar da yayn hayatna aktif bir flekilde katlmaya ve kendi dflncelerini ifade etme-
S O R U S OBundan
ye baflladlar. R U sonra kan Sym Bike (Kazan, 1913-18) adl kadn dergi-
si, kadnlarn toplumdaki durumunu ve roln tartflyor, ocuklar iyi bir flekilde
DKKAT yetifltirme veD eitme
K K A T konusunda kadnlar aydnlatmay amalyordu. Rusya Trk-
lerinin 1906 ylnda gereklefltirdikleri kongrelerde ve zellikle 1917deki byk
kongrede kadn meselesi youn bir flekilde tartflld. Bu tartflmalardan, Rusyal
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Mslman kadnlarn, din sylemi bir yana brakarak evrensel haklar balamnda
haklarn kazanmak yolunu tercih ettikleri, kadnlarn bizzat bu tartflmalara katla-
AMALARIMIZ rak statlerinin ykseltilmesi ve toplumda daha etkili konuma gelebilme mcade-
AMALARIMIZ
lesi verdikleri grlmektedir.
K T A P Rusya Trklerinin
K T A1905-17
P yllar arasnda gereklefltirdikleri toplantlardaki tartflmala-
rn ayrnts iin Nadir Devletin Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tarihi (Ankara,
1999) adl kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Milli ve Siyasi Bilinlenme
Ceditiliin en nemli katklarndan biri de milli ve siyasi bilinlenmeye zemin ha-
zrlamasdr. Basn ve yayn ifllerindeki ilerlemeler, Trkiye ile olan kltrel iliflki-
NTERNET NTERNET
lerin artmas ve Rus okullarnda okuyanlarn oalmas gibi geliflmeler XX. yzy-
ln baflnda Rusya Trkleri arasnda milli ve siyasi bilinlenmeyi glendirdi. Rus-
ya Mslmanlar arasnda soy bilinci (Trklk duygusu) giderek daha fazla n pla-
na kt ve Rusya Mslmanlar yerine Rusya Trkleri tanmlamas daha fazla
yaygnlk kazand.
1905 Devrimi ile Rusyada iki yl kadar srecek olan bir zgrlk ortam orta-
ya kt. Dier halklar gibi, Rusya Trkleri de aktif kltrel ve siyasi faaliyetlere
girifltiler. Siyasi faaliyetlerin rgtleyicisi olarak ne kan Abdrreflid brahim
(1857-1944), Rus liberal aydnlarnn faaliyetlerini izleyerek Rusya Mslmanlar-
nn ihtiyalarna uygun talepleri tespit etmeye alflt. Tatar ileri gelenleriyle Aze-
ri entelektellerini bir toplantda buluflturdu. Toplantda Snn-fii farkllnn or-
tadan kaldrlmas ve Rusya Mslmanlarnn tek bir din idare altnda toplanma- Ceditilerin en ok zerinde
durduklar mesele, eitim
s kararlafltrld. sisteminin
Austos 1905te Rusyal Trk aydnlar ilk defa bir araya gelerek bir kongre ger- modernlefltirilmesiydi. Basn
ve yayn yoluyla bu konudaki
eklefltirdiler ve burada Rusya Mslmanlar ttifak adnda bir siyasi parti kurma- grfllerini yayarak bir ekol
y kararlafltrdlar. Parti, Rusya Mslmanlarnn siyasi, sosyal ve eitimle ilgili re- haline dnfltrdler.
formlar gereklefltirmek iin birlikte hareket etmelerini ngryordu. Bu reform- Ceditilerin dier hedefi,
Rusyada farkl isimlerle
lar gereklefltirmek iin liberal Ruslarla iflbirliine gidilmeli, Mslmanlar Ruslarla anlan, fakat ayn soydan
eflit haklar elde etmeye alflmal, hkmetin koyduu snrlamalarn kaldrlmas gelen Trk kkenli
topluluklarn dil bakmndan
iin barfl yolla mcadele verilmeliydi. Ayrca, eitimin yaygnlafltrlmas iin yaknlafltrlmasyd. Bu
okullar, okuma odalar almal, kitap, gazete ve dergiler yaynlanmalyd. giriflim belli dzeyde baflarl
olduysa da, bu durum
kinci Kongrede (Petersburg, Ocak 1906) Mslman kadnn oy kullanmasnn Rusyann ifline
slama uygun olup olmad tartflld. Katlanlarn ou, zellikle ulem, bunu gelmediinden, yerel
lehelerin canlandrlmas
onaylamasa da, kadnlarn oy kullanmasnn slama aykr olmad ve hatta gerek- ve farkllklarn arttrlmas
li olduu kabul edildi. nc Kongrede (Nijni-Novgorod, Austos 1906) Msl- eilimi teflvik edildi. Cediti
man Din daresinde esasl bir slahat yaplmas kararlafltrld: Halk mfty biz- aydnlar Mslman
kadnlara reva grlen
zat kendisi semeli, imam, mezzin ve mderrislerin tayini, mektep ve medresele- duruma son verilmesi ve
rin idaresi Din dare elinde olmalyd. onlarn erkeklerle eflit
haklara sahip olmalar
1906 ylnda, Rusya Trkleri arasnda mevcut olan Cediti ve Kadimci grupla- konusunda da aba
rna yeni bir akm daha eklendi. Bu, Ayaz shak (1878-1954) ve arkadafllarnn gsterdiler. 1905 Rus
Devriminin salad
bafllatt inklp ve sosyalist eilimli Taclar hareketiydi. Ta Yoldz gaze- zgrlk ortamndan
tesi etrafnda rgtlenen genlerden oluflan bu grup, arlk ynetimini ihtilal ile faydalanarak btn Rusya
Mslmanlar (veya Trkleri)
devirmek yanlsyd. Bu genler, ulemaya karfl aktan aa muhalefete giriyor, olarak bir araya geldiler ve
onlarn grfllerini ve yaflantlarn acmaszca elefltiriyorlard. Talar, btn ilk defa sorunlarn
milletlerin ve halklarn, kadnlarla erkeklerin eflit haklara ve zgrlklere sahip tartflarak zm arayfllar
gelifltirdiler. Milli
olmas gerektiini savunuyor, Rusya Mslmanlar iin din ve milli zerklik ta- bilinlenmeyle birlikte siyasi
lep ediyorlard. bakmdan da rgtlendiler.
1907 yl ortalarndan itibaren Rusyada bafllayan basklar sonucunda faaliyet
alan darlaflt. Rusya yeniden mutlakiyet rejimine yneldi. Parlamento datld,
seim kanunu muhalifler ve Rus olmayan topluluklar aleyhine deifltirildi, bas-
na kstlamalar getirdi. nklp ve milliyeti aydnlar baskya ve takibata maruz
kaldlar.
1908de Osmanl baflkentinde ortaya kan Jn Trk Devrimi Rusyal Trk ay- 1917de Rusya Trkleri
dnlar stanbula ekti. Bu dnemde stanbul, Rusya ve Trkistandan gelen aydn- zerklik talep edecek
dzeyde bir siyasi bilince
larn kblesi oldu. Osmanl ve Rusya Trkleri arasndaki youn fikir alflverifli ve erifltiler. Ancak, bunun ne
kltrel yaknln artmas bu dnemde gerekleflti. Kazanl, Krml, Kafkasyal ve tr bir zerklik olmas
gerektii konusu onlar iki
Trkistanl aydnlar Osmanl siyasi ve kltr hayatnda nemli roller oynadlar. farkl kampa ayrd. Btn
1917 fiubat Devrimi Rusya Trkleri iin yeni mitleri ortaya kard. arlk rejimi- Rusya Mslmanlar
Kongresinde Tatarlarn ou
nin devrildii bu inklp gnlerinde Rusyann her tarafndan yola kan Mslman ve Kuzey Kafkasyallar niter
vekiller ortak taleplerini dile getirmek zere bir araya geldiler. Rusya Trklerinin o bir Rusya iinde Mslman
cemaatin kltrel zerkliini
zamana kadar gereklefltirdii bu en byk kongrede (Moskova, 1-11 Mays) mek- savundular. Azerbaycanllar,
tep-medreselerin ve Din darenin slah, kadn-erkek eflitlii, kadnlarn eitimine Krmllar, Baflkurtlar ve
nem verilmesi ve sosyal hayata katlmalarnn gereklilii gibi konular tartflld. Trkistanllar ise federal bir
Rusya iince ulusal (etnik ve
Toplantnn en nemli meselelerinden biri ne tr bir zerklik talep edilmesi blgesel) zerklikten yana
noktasndayd. Kazan Tatarlar ve Kuzey Kafkasyallar demokratik bir Rusya iinde tavr koydular. Yaplan
oylamada ikinci grubun
kltrel zerklikten yana bir tavr ortaya koydular. Kazan Tatarlarndan Ayaz sha- grfl kabul edildi ve
k ve Sadri Maksud Rusyann niter bir devlet olmas grflndeydiler; Rusya s- Rusyann federal temellere
dayanan demokratik bir
lamlarnn ancak Kazan Tatarlarnn rehberlii altnda din ve dillerinin muhafaza- cumhuriyet olmas fikri
sna nem vererek yaflayabileceini savundular. Bu yzden, Azerbaycanl, Trkis- benimsendi.
tanl, Krml, Kazak ve Baflkurtlarn toprakl zerklik yanls hareketlerine karfl var
gleriyle karfl ktlar. Sonuta, toprakl zerklikten yana olanlar Tatarlarn sa-
vunduu talepleri reddettiler ve bylelikle Rusya Trkleri arasnda nemli bir ay-
rlk ortaya kt; bundan sonra her bir grup kendi kaderini belirleme yoluna gitti.
1905-17 arasnda yaplan faaliyetlerin sonucuna bakldnda, Rusya Trklerinin
arlk ynetimine sadk bir tebaa olmak durumundan zerklik iddia edecek bir
noktaya geldiler. Rusyann Mslman Trk aydnlar tarihlerinde ilk defa olarak
bir araya gelerek ortak bir siyasi liderlik oluflturdular; Ortak Trk dili oluflturma ve
kadn haklar konusunda nemli ilerlemeler saladlar.
KAFKASYADA YENLEfiME
Kafkasyada Rus Yaylmas ve Etkileri

Rusyann Kafkasyaya olan ilgisi ar Petro zamanna kadar uzanr. 1722 tarihin-
de Ruslar Hazarn batsn ve gney kylarn ele geirdilerse de, bu yaylma gi-
riflimi 1735te ran hkmdar Nadir fiahn baflarl ilerleyifli sayesinde bertaraf
edildi. 1785te Rusya yeni bir giriflimde bulunarak Krm ve Kuban aras blgeyi
ele geirdi. Grc krallklarnn birbiri arkasndan Rusya himayesini kabul etme-
siyle Rus hkimiyeti, ran himayesinde varln srdren Kafkasya hanlklarna
(Kuba, Derbent, fieki, Gence, Erivan, fiirvan, Bak, Karaba ve Nahcivan hanlk-
lar) kadar dayand.
Bu istilann nndeki en byk sorun ran engeliydi. XIX. yzyln ilk on yl
bu hanlklar zerindeki hkimiyet mcadelesiyle geti. 1812de Rusyann galip
geldii savafl sonunda imzalanan Glistan Antlaflmasyla, ran fiah Karaba, fieki,
Kuba ve Derbent hanlklar zerindeki hkimiyetinden vazgemek zorunda kald.
Bundan on drt yl kadar sonra, rann kaybettii topraklar geri alma teflebbs
baflarszlkla sonuland. 1828de yaplan Trkmenay Antlaflmasyla Erivan ve
Nahcivan hanlklar ile Ordubad blgesi Rusyaya brakld. Antlaflmadan ksa bir
sre sonra bafllayan Osmanl-Rus savafl Osmanllarn yenilgisi ve 1829 Edirne Ant-
laflmasyla son buldu. Bylece Ruslar Karadenizin dou kysn da ele geirerek
blgedeki hkimiyetlerini perinlediler.
Rus yaylmas blgenin etnik ve demografik yapsn deifltirdi. Aras nehrinin
kuzeyinde yer alan Trk halkna fiirvanllar deniliyordu ve bunlarn ounluu
Snni mezhebine mensuptular. Rus istilas sonunda bunlardan bir ksm Osmanl
topraklarna g etti; bylelikle blgedeki Ermenilerin oran artt. arn emriyle
Erivan ve Nahcivan Hanlklar topraklarnda bir Ermeni oblast (blgesi) kuruldu.
1860larda Rusyann Dastan ele geirmesiyle Osmanl devletine yaplan gler
sonunda Snni nfus nemli oranda azald. Rusya blgedeki etnik ve mezhepsel
farkllklar ustalkla kullanmakta, Snni halkn kard isyanlar fii milislerden
oluflturduu glerin yardmyla bastrmaktayd.
Hanlklar ortadan kaldrlp yerine Rus idari sistemi yerlefltirildi. 1820lerde Azer-
baycan topraklarnda Rus vilayetleri (Bak, Derbend, fieki, Karaba, fiirvan, Talifl)
kuruldu. 1841de alnan yeni bir kararla hanlk ynetiminin son kalntlar da ortadan
kaldrld. Daha nce aa ve beylere verilen toprak bafllar yeni getirilen Rus g-
menlere datld. Ancak bu karar memnuniyetsizliklere ve isyanlara sebep oldu. Bu-
nun zerine, 1845te yeni bir dzenlemeye gidilerek Kafkasya Genel Valilii olufltu-
ruldu ve yerel sekinlerle iflbirlii siyaseti izlenmeye baflland. Bundan bir yl sonra,
aalar ve beyler dvoryan (orta halli toprak sahibi) snf statsne ykseltildi. Ayrca,
aa ve bey ocuklarna sivil idari grevlerde memur olma imkn saland.
1865te lml politika terk edilerek Ruslafltrma ve merkezileflme siyaseti izlen-

meye baflland. Yerel personel brokrasinin en alt katmanlarna itilerek nemli
mevkilere Rus kkenliler yerlefltirildi. fiehir yerel ynetimlerinde Mslman halk
nfus oranlarnn olduka altnda temsil edildi. Yzyln sonuna doru Rus g-
menlerin yerlefltirilmesine devam edildi. lkenin en iyi topraklar yeni gelenlere
verildi. Bu durum, Rus karflt duygular glendirdi.
dari dzenlemelerin olumlu yan Azerbaycanda i birlii glendirmesiydi.
Hanlklarn ilga edilerek Elizavetpol (Gence) ve Bak Gubernatrl (Valilii)
ad altnda iki vilayetin kurulmas yerel blnmfll ortadan kaldrd ve Azer-
baycan anayurdu denilebilecek bir lkenin ekirdeini oluflturdu.
Azerbaycanda Deiflme ve Dnflm

Azerbaycandaki deiflme ve dnflm XIX. yzyln baflnda Ruslarn Azerbay-
cana nfuz etmesiyle yakndan alakaldr. Ynetimin blge hammaddelerini alp
yerine Rus mallarn srmesi, Azerbaycann geleneksel iktisad sistemini ve feodal
yapsn deifltirdi. 1859da Bak ve civarnda petrol rafinerileri kurulmas ile pet-
rol retiminde byk bir artfl oldu; Bakye yabanc sermaye girdi. Demiryollar
ve limanlarn yaplmas ve zellikle Bakdeki petrol ocaklarnn iflletilmesi, blge
nfusunu arttrd. Rus mallarn satarak zenginleflen bir tcir snf ortaya kt.
Aa, bey ve tcir snfnn ocuklar Rus okullarnda okuyarak Avrupa fikirlerin-
den haberdar oldular. Bylece XIX. yzyln ikinci yarsnda Bat kltr gelenein-
de yetiflen bir aydn snf ortaya kt. Ancak genifl halk kitlesi hl fii ulemann
tesiri altndayd. Ulema snf genifl halk kitlesinin ve eski gelenee sadk beyler ve
hanlarn desteine sahipti. Bu dnemin fikir hayatna Batdaki geliflmeler dorul-
tusunda toplumu deifltirmeye alflan yeniliki aydnlarla geleneki ulema arasn-
daki mcadeleler damgasn vurdu.
Azerbaycanda aydnlanma hareketini ortaya karan etkenler nelerdir?

SIRA SZDE SIRA SZDE
3
Yenilikilerle gelenekiler arasndaki tartflmalarn en nemlisi, eitim kurumla-
D fi N E L fikirleri
r hakkndayd. arlk ynetiminin eitim siyaseti ile yenilikilerin M belli D fi N E L M
noktalarda rtflyordu. Ynetim Rusay yaygnlafltrmay planlyordu. Yeniliki
aydnlar da Rusa renmenin gerekli olduu grflndeydiler; SRusa O R U renmenin S O R U
Mslmanlarn modern meslekler edinmelerini kolaylafltracan ve onlarn dfl
dnyadan haberdar olmalarn salayacan dflnyorlard. Geleneki ulema ise
DKKAT DKKAT
yenilik taraftarlarn Ruslaflmaya alet olmakla suluyordu. Ayrca, yenilik taraftarla-
rnn klasik ran edebiyat yerine Trkeye arlk vermeleri de ran kkenli Azer-
N N
baycanl fiilerin tepkisine yol ayordu. SIRA SZDE SIRA SZDE
Azerbaycandaki aydnlanma hareketi genellikle Mirza Fethali Ahundzde
(Ahundov, 1812-1878) ile bafllatlr. Ahundzde, Azer toplumunun hasta ve aksak
ynlerini, cahil mollalar, ok evliliin zararlarn, ranl devlet adamlarnn cizlik-
lerini ve cimri tccar tiplerini mizah bir dille elefltiren komediler yazd. Okuma
yazma bilmeyen halka fikirlerini anlatmada tiyatroyu en iyi Kvasta T Aolarak P grd. K T A P
Ahundzde slam ncesi ran kltrn vmesine ve ranl kimliine ramen, ana
dili olan Azer dilini canlandrmaya alflt; yazd eserlerle modern Azer edebiya-
tnn temellerini att. TELEVZYON TELEVZYON
Azerbaycan halknn ranla olan ban krmak iin ar hkmeti zellikle
1840-1850lerde yerel kltr canlandrma ve yerel dilde edebiyat teflvik etme
ynnde bir siyaset izledi. II. Aleksandr (1855-81) zamannda ise bunun yerini
NTERNET NTERNET
Ruslafltrma siyaseti ald. Ancak milli edebiyatn geliflmesi durmad, ikinci nesil ay-
dnlarda (1870lerde) daha ciddi ve gl bir flekilde ortaya kt. Bu neslin nem-
li bir kesimi Snni kkenliydi ve Osmanllarn Tanzimat (1856-76) hareketinden
etkilenmifllerdi.
Azerbaycan Rusya ilerine balayan demiryolunun yaplmas, bu sayede tica-
ri ve fikr alflveriflin artmas, petrol sanayisindeki ilerlemeler gibi geliflmeler Azer-
baycan Bat kltrne yaklafltrd. Eitim, basn ve tiyatro alanlarnda petrol zen-
gini yerli zenginlerin (zellikle Zeynelabidin Tagiyevin) yaptklar hayr faaliyetle-
ri de bu geliflmelere nemli katklar salad; gazetecilik ve tiyatronun geliflmesine
vesile oldu. Gazete ve dergiler, milli dilin geliflmesi iin nemli vasta olmalarnn
yan sra, siyasi ve sosyal reformlar iin de bir ekol vazifesi grd.
Rusya Trkleri arasnda ilk gazete olan Ekinci (1875-77) Moskova niversite-
sinde okuyan ve oradaki Halklk (Narodnik) hareketinden etkilenmifl olan Hasan
Bey Zerdab (1837-1907) tarafndan karld. Krml smail Gaspralnn at
SIRA SZDE usl-i ceditSIRA
okullar
SZDE ve yine onun kard Tercman gazetesi de Azerbaycan ay-
dnlarn etkiledi, Trk kavimleri arasnda birlik ve dayanflma fikirlerini yayd. Bu
fikirlerden etkilenen milliyeti aydnlarn youn kltr faaliyetleri, XX. yzyln ba-
flnda Azerbaycan Trkleri arasnda siyasi bilincin geliflmesini hazrlad.
Rusyadaki inklp ve sosyalist fikirlerden etkilenen baz Azerbaycan genleri,
S O R U 1904te Himmet S O Radl U sosyalist bir grup oluflturdular. Bunlar, eitimin yaygnlafltrlma-
sn, milli dilde eitim yaplmasn ve alflma flartlarnn iyilefltirilmesini savunuyorlar
DKKAT
ve BakdekiD Mslman
KKAT ifliler arasnda destek buluyorlard. Bu arada, baz gen ay-
dnlar Trklk fikrini ifllemekte, Trk kavimleri arasnda dil birlii salanmasn sa-
vunmaktaydlar. Trklk akm zellikle Trkiyedeki 1908 Meflrutiyet Devri-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
minden sonra g kazand. 1905-1920 arasnda Azerbaycanda kltrel alanda nem-
li admlar atld ve lkenin nderliini stlenecek bir aydn snf olufltu. Mehmed
AMALARIMIZ Emin Resulzade,
AMALARIMIZ Hseyinzade Ali ve Ahmed Aaolu gibi Azer aydnlar Trkiyede-
ki Trklk fikrinin geliflmesinde de nemli katklarda bulundular.
K T A P Azerbaycandaki
K T yenileflme
A P olgusu hakknda byk lde Tadeusz Swietochowskinin
Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan, 1905-1920 (stanbul, 1988)
adl kitaptan yararlandk. Bu kitabn ilk iki blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bula-
TELEVZYON bilirsiniz. T E L E V Z Y O N
KAZAK MODERNLEfiMES
Kazaklarn Bat kltrne almas Rus tesiri sayesinde olmufltur. arlk rejiminin
NTERNET Kazakistana N Tsrgn
E R N E T gnderdii Rus entelektelinin bunda nemli bir pay vardr.
Srgnlerden birou Kazak halkna sempati beslemifl, onlarn kltrne ilgi duy-
mufl ve Kazak dflncesini etkilemifllerdir. Kazakistanda alan Rus okullar da Ka-
zak aydnlarnn yetiflmesinde etkili olmufltur. XVIII. yzyln sonunda Orenburg
ve Omskta alan Rus okullar tercman yetifltirmeyi amalyordu. Bunlara XIX.
yzyln ilk yarsnda Omsk, Orenburg ve Sibiryada alan asker okullar eklendi.
Bu okullarda okuyan rencilerin kk bir ksmn varlkl ailelerden gelen Kazak
ocuklar oluflturuyordu. Bu genler Rus okullarnda eitim grdkten sonra, ter-
cmanlk ve retmenlik gibi grevlerle hkmet hizmetine giriyorlard.
arlk hkmeti yksek asker rtbeler ve maafl vermek suretiyle kendisine

balad Kazak aristokrasisi yelerinin ocuklarn Rus okullarnda okutmalar iin
teflvik ediyordu. Rus eitimi Kazak hayatnda nemli deiflikliklere sebep oldu.
Soylu kiflilikleri sebebiyle zaten halk kitlesinden uzak olan bu genler, aldklar
Rus eitimi ile halktan iyice koptular. Bu yeni nesil, kendi yerli kltrlerini, hatta
bazlar ana dillerini bile iyi bilmiyorlard. Bat tarz eitim alan bu aydnlar, iin-
den ktklar Kazak toplumunun deer ve alflkanlklarn modern bir toplum s-
recine geiflte engel olarak gryorlard.
Resim 9.2
okan Velihanov ve
F. M. Dostoyevski
(1859da
Semipalatinskte).
Kazak aydn .
Velihanov, Rusyann
en nemli yazar ve
dflnrleriyle dost
olmufltur. Tannmfl
romanc Dostoyevski
onun yakn
arkadaflyd. Bu iki
dostun birbiriyle olan
mektuplaflmalar
vardr. Dostoyevski
onun zerinde
nemli bir etki
brakmfltr; ayn
zamanda eserlerini
yazarken birok
konuda Velihanova
danflmfltr.
Kaynak: . Strelkova,
fiokan, Almat, 1985.
Rus muhitinde yetiflen aydnlarn tipik rnei Kazak okan Velihanovdur

(1837?-1865). O, gebe Trklerin Avrupa medeniyetiyle temasa gelmesi sonucu
ortaya kan dehann mthifl bir numunesidir. Velihanovun fikr oluflumu, Rus li-
beralleri ve Rus-Alman Doubilimcileri muhitinde geliflti. 1853te Omsktaki asker
okulu bitirdikten sonra Sibirya ktasnda grev ald. Grevi icab Kazaklar arasnda
dolaflrken Kazak folkloruna ait bilgileri toplad ve yaynlad. Velihanov Avrupa
medeniyetinin hararetli bir savunucusu olup Ruslar o medeniyetin taflycs olarak
grd. Kazaklar din adamlarnn (mollalarn) etkisinden kurtarp medeniyetin ku-
cana atmak iin samimiyetle alflt, fakat hayatnn son yllarnda hayal krkl-
na urad. Velihanov Ruslara sempati duymakla beraber, iindeki Kazaklk duygu-
sunu daima korumufltur. Rus ordusuyla birlikte Evliyaataya girerken Ruslarn bir
Kazak kadnn ldrmelerine tahamml edememifl, asker niformasn kararak
bozkra ekilmifl, bundan sonra kendi soydafllar arasnda yaflamfl ve gen yaflta
lmfltr. Dzensiz ve ksa hayatna ok eser sdrmfltr. Onun ilm alflmalar
modern Kazak kltrnn geliflmesine ve Kazak yazl edebiyatnn oluflmasna
nemli katklar salamfltr. (Togan, s. 543-50).
XIX. yzyln ikinci yarsnda bu yabanclaflmfl aydn grubu ile genifl halk kitle-
si arasndaki kopukluk, daha lml bir aydn grubu tarafndan giderilmeye bafllan-
d. Bat ve Kazak kltrlerini sentez etmeye alflan bu grubun en tipik rnei b-

ray Altnsarndr (1841-1887). Rus-Kazak retmen okulunu bitiren Altnsarn iyi
bir pedagogdu ve Kazaklar aydnlatmay kendine grev bilmiflti. 1887de kadnla-
rn eitim grmesi iin giriflim yaptysa da hkmetten destek grmedi.
Bat kltrn benimsemekle birlikte Kazak kltrn de muhafaza etmeye
alflan dier bir Kazak aydn Abay Kunanbayevdir (1854-1904). Soylu bir aileden
geliyordu. Rus dflnrlerinden etkilenmifl olmakla birlikte slam kltrne de fli-
na idi. Ruslarn baskc politikalarna karfl kt. Aydnlatmac abalar Ruslarn ho-
fluna gitmedii gibi kendi halkndan da takdir grmedi.
XIX. yzyln sonuna doru Kazak aydnlar arasnda milliyetilik eilimi kendi-
ni gstermeye bafllad. Rus ve Bat dflncesi karflsnda teslimiyeti bir tavr sergi-
leyen Batclardan farkl olarak, Kazak milliyetileri daha ziyade aatay edebiya-
tna ve geleneksel Kazak folkloruna ilgi duyuyor, Rus kltrnn etkisinden uzak
durmaya alflyorlard. Bu kesimin en tannmfllar Alihan Bukeyhanul (1869-
1932), Ahmed Baytursunov (1873-1937), Mir Cakb Devletuli (1885-1937) ve Mag-
can Cumabayuli (Cumabayev, 1876-1938) idi.
1905te Rus olmayan milliyetler zerindeki snrlamalarn kaldrlmasyla milli-
yeti eilim daha belirgin bir flekilde kendini ifade etme imknn buldu. Bu arada
Batclar ile milliyetiler arasndaki ayrlk da artt. 1917 Ekim Devrimi olduunda
Batclar devrimin baz ksmlarn kabul ederlerken, milliyetiler bunun halkn mil-
li geleneklerine ters dfltn syleyerek yeni rejime flpheyle yaklafltlar.
Sonu olarak, XIX. yzylda ve XX. yzyln bafllarnda Rus ve onunla birlikle
Bat dflncesi Kazakistana girmifl, Kazak dflncesinde yeni akmlarn oluflmas-
na sebep olmufltur. Kazak halknn byk ounluu geleneksel hayatna devam
ederken ok kk bir aydn grubu Kazak yazl edebiyatnn temellerini atmfllar-
dr. Rus yazl edebiyatndan gl bir flekilde etkilenen Kazak aydnlar Kazak
szl edebiyat geleneine dayanan yeni bir edebiyat oluflturmay baflarmfllardr.
TRKSTANDA CEDTLK
arlk Ynetimi ve Etkileri

Pugaev syan: XVII. Rusya, Byk Petro (1689-1725) zamanndan beri Trkistanla ilgilenmekteydi.
yzylda Rusya hl Ortaa
kltr ve tesiri altndayd.
XVIII. yzyln baflnda Ruslar, Kazak ve Kalmklara karfl rtifl nehri boyunca kara-
iktisad bakmdan Bat kollar ve dayanak noktalar infla ettiler. Mool kkenli Kalmklarn basksndan bu-
Avrupann gerisindeydi. nalan Kazaklarn Kk Ordas 1734te Rus himayesini kabul etti. Ruslar, Ural neh-
Merkez otorite, asilzade ve
beylerin siyasi haklarn ri boyunca yeni kaleler infla edip buralara Rus Kazaklarn yerlefltirdiler; Ural, Oren-
zorla ellerinden almak burg ve Sibirde Rus Kazaklarnn asker birlikleri olufltu. 1740-42 senelerinde K-
suretiyle kendisini
glendirdi. Alnan haklarn k Czn dousundaki bozkrlarda yaflayan Orta Cz de Rus himayesine girdi.
karfllnda asilzadelere Rus ynetiminde geen yz yl iinde Kazaklar arasnda hoflnutsuzluklar ve
topraklar verildi ve kyller
zerindeki haklar arttrld. ayaklanmalar bafl gsterdi. Rus kuvvetleri bunlar fliddetli bir flekilde bastrd ve is-
Bylelikle, 1649da toprak yanclar cezalandrd. Baflkurtlar Pugaev syanna da (Salavat Yulay baflkanln-
klelii (serflik) yasal bir
kurum haline geldi. XVIII.
da) gl bir flekilde katldlar. Ruslarn Orenburg ve Yayk taraflarndaki toprak-
yzylda en yksek noktaya lar Kazaklarn ellerinden almalar huzursuzluu arttrd ve isyanlara sebep oldu.
ulaflan klelefltirme sreci, Bunlar iinde en nemlisi 1838 ylnda bafl gsteren Kine Sar Sultan adndaki bir
kyl isyanlarna sebep
oldu. Bunlar iinde en Kazak liderliindeki isyan hareketidir. On yl kadar mcadele veren Kine Sar
tannmfllar Stenka Razin 1845te Ruslara yenilerek Yedisuya ekildi, bundan iki sene sonra Krgzlar tarafn-
(1667-71) ve Pugaevin
nclk ettii (1773-75) dan ldrld. 1854te Ruslar Almat nehri zerinde Vernoye adnda tahkimli bir
isyanlardr. mevki infla ederek Yedisu blgesinde hkimiyetlerini kurdular. Bylelikle XIX.
yzyln ortalarnda Issk Glden Srderya nehrine kadar olan Kazak-Krgz bozkr-
lar tamamen Ruslarn eline geti.
XIX. yzylda Orta Asya, gneydeki ngilizlerle kuzeydeki Ruslar arasnda bir
rekabet sahas oldu. ngilizlerin gneyden Trkistana yaklaflmalarndan endiflele-
nen Ruslar, 1839da Hiveyi ele geirmek niyetiyle harekete getilerse de, bu giri-
flim baflarszlkla sonuland. Ruslar bu arada Orta Asya hanlar ile iyi mnasebet
kurmaya alflyorlard. 1841de meflhur Dou bilimcisi N. V. Hanikovun da katl-
d bir heyet Buhara Hanlna gnderildi. 1847de Ruslarn Raim tahkimli mev-
kiini yapmalaryla iliflkiler yeniden gerginleflti. Ruslar 1853te Akmesciti, 1860ta
Piflkek (Biflkek) ve Tokmak, 1864te ise Trkistan, imkent ve Evliya-Ata flehirle-
rini ele geirdiler.
1865te Trkistann byk flehirlerinden Taflkent, 1868de Trkistann dier
byk flehri olan Semerkand Ruslar eline geince Buhara Han Rus himayesini ka-
bul etmek zorunda kald. Rusyann hzl ilerlemesi karflsnda tutunamayacan
anlayan Hokand Han da Ruslarla bir antlaflma yapmak zorunda kald (1868). Ho-
kand han grnflte bamsz olmakla birlikte Rus nfzu altna girdi. Bundan se-
kiz yl sonra (1876) Rusya Hokandda kan bir karflkl bahane ederek hanl
tamamen iflgal etti ve burada Fergana adnda bir eyalet oluflturdu. 1873te Rus ge-
nerali P. von Kaufman Hive Hanlna doru harekete geti ve ksa sren bir di-
reniflten sonra buray ele geirdi (1873).
Ruslar 1879da Teke Trkmenlerinin elindeki Gktepeyi ele geirmeye giriflti-
lerse de, burada epeyce kayp vererek ekilmek zorunda kaldlar. 1880-81 yllarn-
da Ruslar Gktepeye karfl yeniden saldrya getiler; epey bir kayp verdikten
sonra buray ele geirebildiler. Ksa bir sre sonra Aflkabad flehri de Ruslar eline
geti. 1884te Mervin dflmesiyle Trkistan tamamen Ruslar tarafndan iflgal edil-
mifl oldu.
Trkistanda Rus yaylmasna karfl en byk direnifl nerede olmufl ve nasl

SIRA geliflmifltir?
SZDE SIRA SZDE
4
D fi N E L M ResimD9.3
fi N E L M
Hive Han ve
S O R U maiyeti (XIX.
S O R U
yzyl sonu, .
Voljinski).
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
Ruslarn Trkistan iflgalinden sonra Orta Asyann grnts hzla deiflmeye

bafllad. Demir yollarnn dflenmesine 1880de, flimdiki Trkmenistandan bafllan-
d: Krasnovodsk (Kzlsu) hatt infla edildi. Zamanla bu hat Amuderya kysna, ora-
dan da Taflkente ulaflt. 1900-1905 arasnda Taflkent-Orenburg hatt yapld ve
bundan sonra yeni hatlar infla edilerek devam etti.
Demir yollarnn infla edilmesi, yeni usulde nakliyat ve ticaret, telgraf, posta tefl-
kilat, bankalarn oluflturulmas gibi geliflmeler geleneksel yapy etkiledi. Kervan
yollar eski nemini kaybetti. Ulaflm vastalarnn geliflmesi, ayr kmeler halinde
yaflayan Trk topluluklar arasndaki mesafeleri ksaltarak aralarndaki iliflkileri art-
trd. Artk, Kazandan Taflkente on gnde, Orenburgdan Bakye drt gnde,
Kaflgardan stanbula haftada gidilebiliyordu. Trk kmeleri arasndaki ticari
iliflkiler artyor ve faal bir fikir alflverifli oluyordu.
Trkistanda yeni flehir hayat da gelifliyordu. Orenburg, Orsk, Troysk ve Semi
Palat flehirlerine Ruslarla birlikte Kazan Tatarlar da gelip yerlefliyor, buralarda
Mslman mahalleleri oluflturuyorlard. Kazaklar da bu flehirlerin etrafna kadar
gelip pazarlarda alflverifl yapyorlar, fakat onlar Tatarlar gibi yerleflme eilimi gs-
termiyorlard. Kazaklar, sadece Semi Palat yaknnda yeni bir flehir oluflturdular
(Alafl). Onlar daha ok Temir-Uyl, Karkal, Turgay ve rgz flehirlerinde yerlefltiler.
Ruslar, eski flehirlerin yannda yerlefliyor, kendi mahallelerini oluflturuyorlard.
Trkistan halknn yeni hayata katlm pek aktif deildi. Yerli halktan sadece
baz hkmet kurumlarnda, bankalarda ve ticari messeselerde tercman olarak
alflanlar vard. Ruslar bu katlmn artmasna yardmc oldular ve yerel aristokra-
siyi kendi taraflarna ekerek onlar araclyla halk etkilemek yoluna gittiler. Bu-
nun nemli sonularndan biri yerli aydn aristokrasisinin geliflmesi oldu. Bu snf
Kazak ve Baflkurt kkenli ordu subaylar ile Kazak sultanlar oluflturuyordu. Bun-
lar modern eitimin yerleflmesinde aktif rol oynadlar.
Sart: Sovyet dneminden Ruslar, Orta Asyann yerleflik halknn, yani Sartlarn meden bir unsur olmala-
nce, Trkistanda yerleflik r sebebiyle gebe Kazak-Krgzlara gre daha abuk Avrupa medeniyetini be-
halka verilen isimdi. Bu
tabir etnik bir tanmlama nimseyeceini zannediyorlard. Ancak, olaylar bunun tersini gstermifltir. Sartlarn
olmayp, daha ziyade sosyal, (zellikle Taciklerin) banazlk derecesinde eski ran-slam kltrnn etkisi altn-
iktisadi ve kltrel bir
kategoriyi ifade etmede da olmalar onlarn modernlie gemelerinde bir engel oluflturuyordu. Kazak-Kr-
kullanlyordu. Sovyet rejimi gzlar ve zbeklerin flehirli olmayan kesimi Avrupa medeniyetine daha kolay
Sart tabirini kmseyici
bir anlam tafld
uyum salyorlard. (Togan, s. 272-275.)
gerekesiyle kullanmdan Rus iflgali Kazak lkesinde byk bir dnflme sebep oldu. Rus gmenlerin
kaldrmfltr. getirilmesiyle blgenin nfus yaps nemli lde deifltirildi. Ancak, Rus smr-
ge siyaseti Kazak-Krgzlarn kendi topraklar zerinde yerleflik hayata gemelerini
istemiyor, onlar verimsiz topraklara ve llere sryordu. Daha nce biraz ekin-
cilikle ve hayvanclkla geinen Kazak-Krgzlarn topraklar Rus gmenler tarafn-
dan iflgal edilip llere atldktan sonra yaylak ve kfllak yollar kesildi ve artk ta-
mamen hayvanclkla yetinmek zorunda kaldlar, ala mahkm edildiler. Bu du-
rum dayanlmaz hle gelip isyan ettiklerinde, kyma ve srgnlere uratldlar.
Bu isyanlar srasnda Kazanl ve Taflkentli Mslman tacirler halk arasnda do-
laflp Rus yanls propaganda yapyorlard. Tatar tacirleri Kazaklara yksek fiyatla
mallar satyor, borlandryor, paralar denmediinde Rus yetkililerin desteini
alyorlard. Rus iflgalinden sonra, Kazakistanda Rus flehirleri infla edildi, Kazaklar
ihtiyalarn aracsz olarak Ruslardan almaya baflladlar. Bunun sonucunda Kazan-
l tacirlerin ifli bozuldu.
Yine ayn dneminde, bir ksm Tatar mollalarnn davranfllar yerel halkta hofl-
nutsuzluk yaratyordu. Din dareye bal olan ukazl (resmi belgeli) Tatar molla-
lar Kazaklar arasnda Rus memuru gibi davranmakta ve her hareketlerinde Rus
kuvvetine dayanmaktaydlar. Mslman halkn doum, evlenme ve boflanma iflle-
rini nfus defterlerine kaydeden bu mollalar Kazak halkn Ak Padiflah dedikleri
Rus arna sadk bir tebaa olmaya davet ediyorlar ve slam dininin ull-emre (y-
neticilere) itaat etmeyi emrettiini telkin ediyorlard. okan Velihanov gibi Kazak
aydnlar bu mollalar fliddetle elefltirmifllerdir.
XIX. yzylda ortaya kan Kazak isyanlar srasnda Tatar mollalarSIRA

ve tacirlerinin
SZDE rolleri- SIRA SZDE
ni deerlendiriniz. 5
Rus ynetiminin Trkistan halk zerindeki etkileri bafllangta yzeysel dzey-
de kald; fikir alannda pek geniflleme olmad. Modern metotlar kullanmalarna
ramen Trkistanllarn ou ruhen mutaassp kaldlar. ki ve Selence O R U gibi fleyler S O R U
SIRA
daha kolay etkisini gsteriyordu. Ruslarla en ok temas halinde olanlar SZDE tccarlar- SIRA SZDE
d. Para ve mevki-makam gibi fleylerle daha fazla ilgili olan TaflkentD K K Atccarnn
T o- DKKAT
u Rus taraftaryd.
Rusya, nceki yzyllarda Tatarlara uygulad bask siyasetinin aksine, Trkis-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
tanda ince bir siyaset izliyordu. Rus yetkililer, siyasetleri gerei halkn din inan-
S O R U bir emirna-
larna sayg gsteriyorlard. Rus generali ernayev 1865te yaynlad S O R U
mede fleriata uymayan Mslmanlarn cezalandrlacan ilan etmiflti.
Trkistanllar iinde Avrupa fikirleriyle tanflanlar, ounlukla D KRuslarla
KAT yaknla- DKKAT
flan varlkl ailelerden geliyorlard. Onlar bulunduklar flehrin modern kesiminde
yer alan Rus mahallesinde yaflayabiliyor, evlerini Avrupa tarznda K T Adfleyebiliyor,
P K T A P
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
atl arabaya binebiliyor, ocuklarn Rus okullarnda okutabiliyorlard. Bunlar ara-
snda Rusyann Avrupa ksmna, hatta Bat Avrupaya seyahat edenler vard. An-
cak, bunlar toplam nfusun ok kk bir ksmn oluflturuyordu. T E L E V ZGenifl
AMALARIMIZ Y O N halk kit- TAMALARIMIZ
ELEVZYON
lesi hl eskiden olduu gibi yaflamaya devam ediyordu.
Rus iflgalinden sonra Trkistandaki geliflmeler hakknda byk lde

K TZ.AV.PTogann Bu- K T A P
N T E R N E T yararlandk.
gnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi (stanbul, 1981) adl eserinden NTERNET
Bu kitabn Mstemleke Olan Trkistanda Siyasi Hayat (s. 239-378) adl blmnde ko-
nuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz. TELEVZYON TELEVZYON
Trkistandaki Ceditilik hareketi
biraz daha ge olarak,
Trkistanda Cedit Hareketi 1890larda bafllamfl,
Buharadaki koyu
Trkistandaki Ceditilik veya reform hareketi, XIX. yzyln sonu, XX. yzyln ba- muhafazakrlk sebebiyle ar ve
NTERNET N T ilerlemifltir.
zahmetli bir flekilde ERNET
flnda ortaya kt. Daha ziyade Krm ve Kazandan gelen etkiler sayesinde geliflti. Hive hanlar genel olarak yenilik
Rus okullarnda okuyanlarn oalmas, ulaflmn kolaylaflmas sonucu slam dn- konusunda daha esnektiler.
Yzyllardan beri slami ilimlere
yas ve Rusyann dier merkezleriyle olan iliflkilerin artmas, Gaspralnn Terc- merkezlik yapan ve meflhur
medreseleriyle tannan Buhara
man gazetesi ve usl-i cedit mekteplerinin etkileri, slam dnyasndan (stanbul, lkesi Timur zamanndan sonra
Suriye, Msr ve Hindistandan) gelen reformcu akmlar Trkistanda yeni fikirlerin gerilemeye bafllamfl, XIX.
yzylda ise bir taassup ocana
geliflmesinde etkili oldular. 1905 Rus ve 1908 Osmanl Meflrutiyet hareketleri ile dnflmflt. Bu yzden,
Hindistanda smrgecilie karfl mcadele fikirleri Trkistanda siyasi bilincin buradaki yenileflme abalar
byk bir direniflle
oluflmasnda nemli tesirler icra ettiler. Btn bu tesirlerin yannda, Rus iflgali son- karfllaflmfltr. Buna ramen,
Krm, Kazan ve Osmanl
ras ortaya kan teknik ve iktisadi geliflmeler de Trkistanda yenilik ve deiflim aydnlarndan etkilenen
fikrinin flekillenmesinde nemli bir rol oynad. Trkistan aydnlar XX. yzyln
ilk eyreinde eitim, basn ve
yayn alanlarnda, vatan,
hrriyet ve meflrutiyet gibi
kavramlarn yerleflmesinde ve
siyasi modernleflme bakmndan
nemli katklarda bulundular.
Harita 9..1
XIX. yzylda Orta

Asya
Kaynak: D. R.
Brower; E. Lazerini,
Russias Orient,
Bloomington, 1997.
Trkistandaki Cedit hareketinin en tannmfl simas Mahmud Hoca Behbddir

(1874-1919). Semerkandl bir molla ailesine mensup olan Behbud, Buhara medrese-
lerinde eitim grd. Kendi gayretleriyle Rusa rendi. Cehletin zararlarn konu
alan dram trndeki eserini (Pederkfl, 1912) yazd. 1913-15 arasnda yine dergisi-
ni ve daha sonra Semerkandda Sd-y Trkistan gazetesini kard. 1917 fiubat
devriminden sonra siyasi faaliyetlerde bulundu. 1916-19 yllar arasnda Trkistann
bamszl ynnde alflt ve Basmaclk hareketini destekledi. 1919da, Karfl fleh-
rinde, Emir yanllar tarafndan tafllanarak ldrld.
Eserlerini tamamen slam dnyasndaki bunalm zerinde younlafltran ve Bu-
hara Hanlnn gerilik sebeplerini arafltran dier bir aydn, Abdurrauf Ftrattr
(1880-1938). Ona gre, slam toplumlarnda grlen geriliin sebeplerinden biri
ulemnn durumu idi. Ftrat, Mnzara adl meflhur eserinde hocalarn renciler-
den rflvet almasn elefltirirken limin bozulmas, lemin bozulmasdr szn
hatrlatr. Ulemann dnyadan habersiz olduunu, medresede ok zamanda (yak-
laflk 20 yl) az ve faydasz fleylerin retildiini, Arapann bile doru drst -
retilmediini, medreselerde ikinin ve ahlakszln yaygnlafltn ifade eder.
Eski ve yeni tarz okullar karfllafltrarak Cedit mekteplerinin faydalarn ve zel-
liklerini anlatr.
Kazan Tatarlarnn giriflimiyle 1897de Endican ve Semerkandda, 1898de Tok-
makta usl-i cedit mektepleri ald. Bunu Trkistann yerlisi olan insanlarn a-
tklar okullar takip etti. 1901de ise ilk defa olarak bir zbek (Mnevver Kar) Tafl-
kent flehrinde yeni usulde bir mektep at. Bu okullarn fleriata aykr olduklarn
syleyen mutaassp ulemann tesirinde kalan Buhara Emiri, 1909da usl-i cedit
okullarn kapatt.
SIRA SZDE TrkistandaSIRA

Cedit hareketi ne zaman ve hangi tesirler altnda ortaya kmfltr?
SZDE
6
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
Trkistan Ceditilerinin fikr ve siyasi oluflumunda Osmanl tesirleri de grl-

mektedir. XX. yzyl baflnda ve zellikle 1908 Jn Trk Devriminden sonra ifl ba-
flna gelen ttihat ve Terakki Partisi, Trkistan genleri zerinde nemli etkiler yap-
t. Abdurrauf Ftrat, Mukimiddin ve Osman Hoca gibi tannmfl zbek flair ve ya-
zarlar stanbulda bulunduklar srada Jn Trk liderleriyle bulufltular ve buradaki
yeni fikirlerden etkilendiler. Gen Trklerin Sultan Abdlhamid ynetimine karfl
verdikleri mcadeleden esinlenerek, Buhara ve Hivede benzer bir devrimi gerek-
lefltirmeyi hedeflediler.
stanbulda bulunduktan sonra memleketlerine dnen Trkistanl aydnlar ora-
da 1909da Gen Buharallar adnda gizli bir rgt kurdular. Yine ayn ylda s-
tanbuldaki bir grup Trkistanl gen, Buhara rencilerine yurt dfl eitimi sala-
may amalayan teflkilatlar oluflturarak Trkistanl rencileri tahsil iin stanbula
gnderdiler. Hive Hanlndaki reform yanls genler ise Gen Hiveliler adnda
bir araya gelerek rgtlendiler.
Buharal Cediti nderlerden Abdurrauf Ftrat stanbuldaki eitimi srasnda
Osmanllardaki reform fikirlerinden etkilenerek eserler yazd; vatan, hrriyet ve
meflrutiyet gibi Trkistanl aydnlarn henz yabanc olduklar kavramlar dile ge-
tirdi. Buhara ynetimini elefltiren ve vakit geirmeksizin reformlar yaplmasn ta-
lep eden yazlar yazd.
zellikle 1908-14 yllar arasnda stanbul, Trk dnyasnn cazibe merkezi ha-
line geldi. Kuzeyde ise Kazan flehri, Rusyada yaflayan Trk kkenli topluluklar
iin bir ilim, kltr ve sanat merkezi durumuna eriflti. Rusya Trklerinin fikir ha-
reketleri Kazanda meydana geliyor ve sonra Trkistana, Kazakistana ve Dou
Trkistana kadar yaylyordu. Ancak, I. Dnya Savafl ve savafltan sonra ortaya -
kan geliflmeler her iki merkezi de olumsuz etkiledi. stanbul, hzla Trk dnyas-
nn merkezi olma zelliini kaybetmeye bafllad. Osmanl Devleti malup olduk-
tan ve ttihat ve Terakki tasfiye edildikten sonra Trk dnyas aydnlarnn daya-
nacak hibir destei kalmad. stanbul matbuat artk ilm, edeb ve siyasi hareket-
lere rehberlik etmekten uzakt. Yeni kurulan Sovyet ynetiminde de flartlar olum-
suza doru evrildi. Kazandaki okullar, matbaalar, medreseler ve kitap flirketleri
ortadan kaldrld; Kazann Trkistanla olan ticareti tamamen kesildi, iktisad g-
c yok edildi. Bilim ve kltr kurumlarnn faaliyet alan yeni oluflturulan zerk
Tataristanla snrland.
zet
N
A M A Tatar Uyanfln ve sonularn tanmlamak.
riflimlerini toplum iin sakncal olarak gren ve
1 deiflime karfl kanlar Kadimciler olarak tann-
Tatar uyanflnn kkleri XIX. yzyln bafllarna
dlar. Ceditiliin en nemli katklarndan biri de
kadar uzanr. Rus istilasnn ilk iki yz ylnda
milli ve siyasi bilinlenmeye zemin hazrlamas-
ar basklara maruz kalan Tatarlar, kimliklerini
dr. Ceditilerin 1905-17 arasnda yaptklar faali-
korumak iin slama daha sk sarldlar ve mu-
yetler sonucunda Rusya Trkleri arlk yneti-
hafazakr bir topluluk haline dnfltler. II. Ka-
mine sadk bir tebaa olmak durumundan zerklik
terina (1762-96) dneminde salanan ticari hak-
iddia eden bir noktaya geldiler.
lardan yararlan Tatar tacirleri zenginlefltiler ve
N
reform yanls ulemann abalarna katk salad-
Azerbaycandaki yenileflme hareketinin dina-
lar. Batya corafi bakmdan yakn olan ve kl- A M A
3 miklerini belirlemek.
trel adan daha fazla temas halinde olan Kazan
Azerbaycandaki deiflme ve dnflm XIX. yz-
Tatarlar dier slam toplumlarndaki tepkilere
yln baflnda Ruslarn Azerbaycana nfuz etme-
benzeyen, fakat onlarnkiyle tam da rtflmeyen
siyle bafllad. Rus ynetiminin uygulamalar Azer-
bir mcadele tarz gelifltirdiler. Hareketin en ta-
baycann geleneksel iktisad sistemini ve feodal
nnmfl simalar ulemadan Abdnnasr Kursav
yapsn deifltirdi. Ulaflmn kolaylaflmas ve bu
(1771-1812), tarihi ve din limi fiihabddin Mer-
sayede ticari ve fikr alflveriflin artmas gibi gelifl-
can (1818-1889) ve onlarn takipileri olan gen
meler Azerbaycan Bat kltrne yaklafltrd.
ulema nesli ve aydnlar grubudur. Din alanda
Eitim, basn ve tiyatro alanlarnda petrol zengi-
bafllayan ve ze dnfl bir zellik taflyan bu
ni yerli zenginlerin yaptklar hayr faaliyetleri de
uyanfl, daha sonra sekler bir boyut kazanarak
bu geliflmelere nemli katklar salad; zellikle
eitim kampanyas (Ceditilik) fleklinde devam
gazetecilik ve tiyatronun geliflmesine vesile oldu.
etti. XX. yzyln baflnda ise siyasi ve milli faali-
Gazete ve dergiler, milli dilin geliflmesi iin
yetler fleklinde genifl bir harekete dnflt.
nemli vasta olmalarnn yan sra, siyasi ve sos-
N
yal reformlar iin de bir ekol vazifesi grdler.
Ceditilik hareketinin temel zelliklerini ak-
A M A Azer aydnlanmasnn nclerinden Mirza Fet-
2 lamak.
hali Ahundzde (1812-1878) Azer dilini canlan-
Krml pedagog ve gazeteci Gaspral, 1883te
drmaya alflt. Yazd tiyatro ve komedi eserle-
yaynlad Tercman gazetesi ile Rusya Trkle-
riyle modern Azer edebiyatnn temellerini att.
rinin milli ve fikr uyanfl iin bir r at. Ona
Milli edebiyatn geliflmesi ikinci nesil aydnlarda
gre, Rusya Trklerini saran sorunlarn afllabil-
(1870lerde) daha ciddi ve gl bir flekilde orta-
mesi iin, mektep ve medreseler slah edilmeli,
ya kt. Gaspralnn Tercman gazetesi de Azer-
Trk kavimleri arasnda ortak bir edeb dil olufl-
baycan aydnlarn etkiledi; Trk topluluklar ara-
turulmal, kadnlarn eitimlerine erkeklerinki ka-
snda birlik ve dayanflma fikirlerini yayd. Ay-
dar nem verilmeliydi. Gaspralnn reform yo-
dnlarn youn kltr faaliyetleri, XX. yzyln
lundaki en nemli giriflimi, 1884te Krmda at-
baflnda Azerbaycan Trkleri arasnda siyasi bi-
ilk usl-i cedit mektebidir. Onun kurduu
lincin geliflmesini hazrlad. 1905-20 yllar ara-
okulda uygulad kolay okuma yazma metodu
snda Azerbaycanda kltrel alanda nemli
(usl-i cedit) ksa zamanda Rusyann Mslman
admlar atld ve lkenin nderliini stlenecek
blgelerinin her tarafna yayld. Alfabenin re-
bir aydn snf olufltu.
tilme metoduyla bafllayan bu giriflim giderek sos-
yal hayatn tmn iine alan reform hareketine
dnflt. Eitim, din, dil ve kadnlarn durumu
konularnda reform yaplmasn savunanlar Ce-
ditiler adyla anlmaya baflladlar. Onlarn bu gi-
N
A M A
Kazak modernleflmesinin kendine has zellikle- N
A M A Trkistandaki Cedit hareketini tanmlayabilmek.
4 rini belirlemek. 5
Trkistandaki Ceditilik veya reform hareketi,
Kazaklarn Bat kltrne almas Rus tesirleri
slam dnyasndaki durgunlua ve geleneksel
sayesinde oldu. arlk rejiminin Kazakistana sr-
medrese ruhuna karfl bir tepki hareketi olarak
gn gnderdii Rus entelektelleri ve Kazakis-
dodu. Rus okullarnda okuyanlarn oalmas,
tanda alan Rus okullar Kazak aydnlarnn ye-
ulaflmn kolaylaflmas sonucu slam dnyas ve
tiflmesinde etkili oldular. Saylar az da olsa, Rus
Rusyann dier merkezleriyle olan iliflkilerin art-
okullarnda okuyan Kazak aristokrasisinin o-
mas, Gaspralnn Tercman gazetesi ve usl-i
cuklar Kazak modernleflmesinde nclk rol
cedit mekteplerinin etkileri, slam dnyasndan
oynadlar. Rus muhitinde yetiflen aydnlarn tipik
gelen reformcu akmlar Trkistanda yeni fikirle-
rnei olan okan Velihanov (1837?-1865), Bat
rin geliflmesinde etkili oldu. Rus, ran ve Osman-
medeniyetinin hararetli bir savunucusu olup Rus-
l Meflrutiyet hareketleri ile Hindistanda smr-
lar o medeniyetin taflycs olarak grd. Kazak-
gecilie karfl mcadele fikirleri Trkistanda si-
lar din adamlarnn etkisinden kurtarp medeni-
yasi bilincin oluflmasnda nemli tesirler icra etti.
yetin kucana atmak iin samimiyetle alflt, fa-
XIX. yzyln ortalarndan itibaren Rus iflgali son-
kat hayatnn son yllarnda hayal krklna u-
ras ortaya kan teknik ve iktisadi geliflmeler de
rad. Onun ilm alflmalar modern Kazak klt-
Trkistan genlerinde yenilik ve deiflim bilinci-
rnn geliflmesine ve Kazak yazl edebiyatnn
nin flekillenmesinde nemli bir rol oynad. Tr-
oluflmasna nemli katklar salad. XIX. yzyln
kistandaki Cedit hareketinin en tannmfl simala-
ikinci yarsnda daha lml bir aydn grubu Bat
r Mahmud Hoca Behbd (1874-1919) ve Ab-
ve Kazak kltrlerini sentez etmeye alfltlar.
durrauf Ftrattr (1880-1938). Trkistan Ceditile-
Bunlarn en tannmfllar bray Altnsarn (1841-
rinin fikr ve siyasi oluflumunda Osmanl tesirleri
1887) ve Abay Kunanbayevdir (1854-1904). XIX.
de grlmektedir. Trkistanl Ceditiler Gen
yzyln sonuna doru Kazak aydnlar arasnda
Trklerin Sultan Abdlhamid ynetimine karfl
milliyetilik eilimi kendini gsterdi. Rus ve Bat
verdikleri mcadeleden esinlenerek, Buhara ve
dflncesi karflsnda teslimiyeti bir tavr sergile-
Hivede benzer bir devrimi gereklefltirmeyi he-
yen Batclardan farkl olarak, Kazak milliyetile-
deflediler.
ri daha ziyade aatay edebiyatna ve gelenek-
sel Kazak folkloruna ilgi duydular, Rus kltr-
nn etkisinden uzak kalmaya alfltlar. Bu kesi-
min en tannmfllar Alihan Bukeyhanul (1869-
1932), Ahmed Baytursunov (1873-1937), Mir Ca-
kb Devletuli (1885-1937) ve Magcan Cumabayu-
li (Cumabayev, 1876-1938) idi. Kazak halknn
byk ounluu geleneksel hayatna devam
ederken ok kk bir aydn grubu Kazak yazl
edebiyatnn temellerini attlar. Rus yazl edebi-
yatndan gl bir flekilde etkilenen Kazak ay-
dnlar Kazak szl edebiyat geleneine dayanan
yeni bir edebiyat oluflturmay baflardlar.
Kendimizi Snayalm
1. 1870lerde Ortodoks Misyonerlerin slama karfl y- 6. Kafkasyadaki Rus yaylmasnn sonularyla ilgili afla-
rttkleri propagandann sonularyla ilgili afladaki- daki ifadelerden hangisi yanlfltr?
lerden hangisi yanlfltr? a. Hanlklar ilga edilip yerine Rus idari sistemi yer-
a. Ulemay karfl tezler gelifltirmeye yneltti. lefltirildi.
b. Ulemadan bazlar, elefltirileri ciddiye aldlar. b. Rus yaylmas blgenin etnik ve nfus yapsn
c. Tatar Ulemas zerinde uyarc etki yapt. deifltirdi.
d. Tatar Ulemas arasnda ylgnlk yaratt. c. Blge Mslmanlarndan bir ksm Osmanl Dev-
e. Ulemay dflnmeye ve fikir retmeye sevk etti. letine g etti.
d. Azerbaycan birok paraya blnd.
e. Blgeye Rus gmenler getirildi.
2. Tatar reformcusu fiihabddin Mercanye gre afla-
dakilerden hangisi Mslman toplumlarn geri kalfllar-
7. Afladakilerden hangisi milli ve siyasi bilinlenmeyi
nn temel sebebidir?
glendiren etkenlerden biridir?
a. slamn ulema tarafndan yanlfl yorumlanmas
a. Din bilincin ne kmas
b. Mslmanlarn teknik bakmdan geri kalmalar b. Rus okullarnda okuyanlarn oalmas
c. Avrupadaki geliflmelerden habersiz kalnmas c. Ulemann Cediti ve Kadimci fleklinde iki ayr
d. pek Yolunun tl kalmas sonucu Trkistanlla- kampa blnmesi
rn dfl dnyadan soyutlanmalar d. Rusyann niter bir devlet olmas talebi
e. Medreselerde yeterli bilim adamnn olmamas e. arlk ynetimine sadk bir tebaa olunmas gay-
retleri
3. Afladakilerden hangisi arlk Dneminde Azerbay-
candaki geliflmelerden biri deildir? 8. Kazaklarn 1734 ve 1740-42 tarihlerinde Rus himaye-
a. Hanlklarn snrlar yeniden belirlenmesi sini kabul etmesinin sebebi afladakilerden hangisidir?
b. arlk ynetimi blge hammaddelerini alp yeri- a. arlk ynetiminin cazibesi
ne Rus mallarnn srlmesi b. Rus asker gc karflsnda Kazaklarn direne-
c. Azerbaycann geleneksel iktisad sisteminin de- memesi
iflmesi c. Dier Trk topluluklarnn da Rus hkimiyetini
d. Azerbaycann feodal yapsnn deiflmesi benimsemifl olmalar
e. Azerbaycann nfusunun artmas d. Kalmk basksnn verdii skntlar
e. ngilizlerin, gneyden Trkistana yaklaflmalar
4. Afladakilerden hangisi Azerbaycanda arlk Yne-
9. arlk ynetiminin Kazak-Krgzlarn yerleflik hayata
timinin uygulamalarndan biri deildir?
gemesini istememesinin sebebi ne olabilir?
a. Demir yollarnn yaplmas
a. Ynetimin onlar iin hayvancln daha uygun
b. Ticari alflveriflin kstlanmas
olduunu dflnmesi
c. rann kltrel etkisini krmak iin yerel klt-
b. Rus smrge siyasetinin ifline gelmemesi
rn canlandrlmas c. Kazak-Krgzlarn henz yerleflik hayat iin hazr
d. Limanlarn yaplmas olmamalar
e. Bakdeki petrol ocaklarnn iflletilmesi d. Kazak-Krgzlarn sklkla isyan etmeleri
e. Kazak topraklarnn yerleflime uygun olmamas
5. Tatar uyanflnn temel zellii, afladakilerden han-
gisidir? 10. Afladakilerden hangisi Trkistanda siyasi bilincin
a. slam dnyasndaki dier hareketlere benzeme- oluflmasnda etkili olmamfltr?
mesi a. Rus okullarnda okuyanlarn oalmas
b. Krm ve evresinde ortaya kmfl olmas b. Ulaflmn kolaylaflmas sonucu slam Dnyas ile
c. Gebe bir gelenekten gelen Tatarlar arasnda iliflkilerin artmas
kmfl olmas c. slam Dnyasndan gelen tesirler
d. Misyoner lminskinin tesiri altnda geliflmifl ol- d. Hindistandan gelen smrgecilie karfl mca-
mas dele fikrinin etkileri
e. Din reform fleklinde bafllamfl olmas e. Medrese eitiminin bozulmas

1. c Yantnz yanlfl ise, Tatarlarda Din Reform Ha- Sra Sizde 3
reketi konusunu yeniden gzden geiriniz. Azerbaycan Rusya ilerine balayan demir yolunun
2. a Yantnz yanlfl ise, Tatarlarda Din Reform Ha- infla edilmesi, bu sayede ticari ve fikri alflveriflin artma-
reketi konusunu yeniden gzden geiriniz. s, petrol sanayisindeki ilerlemeler gibi geliflmeler Azer-
3. a Yantnz yanlfl ise, Azerbaycanda Deiflme ve baycan Bat kltrne yaklafltrd. Azer petrol zengin-
Dnflm konusunu yeniden gzden geiriniz. lerinin eitim, basn ve tiyatro alanlarnda verdikleri
4. b Yantnz yanlfl ise, Azerbaycanda Deiflme ve destekler de aydnlanmaya nemli katklar salad; zel-
Dnflm konusunu yeniden gzden geiriniz. likle gazetecilik ve tiyatronun geliflmesine vesile oldu.
5. e Yantnz yanlfl ise, Tatarlarda Din Reform Ha- Gazete ve dergiler, mill dilin geliflmesi iin nemli va-
reketi konusunu yeniden gzden geiriniz. sta olmalarnn yan sra, siyas ve sosyal reformlar iin
6. d Yantnz yanlfl ise, Kafkasyada Rus yaylmas de bir ekol ifllevi grdler.
ve Etkileri konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. b Yantnz yanlfl ise, Milli ve Siyasi Bilinlenme Sra Sizde 4
konusunu yeniden gzden geiriniz. Rus asker gcnn Trkistanda karfllaflt en byk
8. d Yantnz yanlfl ise, Trkistanda Ceditilik ko- direnifl Trkmenistanda oldu. Teke Trkmenlerinin
nusunu yeniden gzden geiriniz. 1879-81 yllar arasnda verdikleri destans mcadele
9. b Yantnz yanlfl ise, Trkistanda Ceditilik ko- btn dnya kamuoyuna tarafndan duyuldu. Batl mu-
nusunu yeniden gzden geiriniz. habirler ve yazarlar bu konuda eserler kaleme aldlar.
10. e Yantnz yanlfl ise, Trkistanda Ceditilik ko- Ruslar Trkistanda en byk kayplar burada verdiler.
nusunu yeniden gzden geiriniz. Ancak, Trkmen direnifliler Ruslarn teknik stnl
karflsnda daha fazla dayanamadlar. Aflkabadn ardn-
dan, 1884te Mervin de Ruslar eline dflmesiyle Trkis-
Sra Sizde Yant Anahtar tan tamamen Rus hkimiyetine girmifl oldu.
Sra Sizde 1
Tatarlar ticarete yatkn bir topluluktu; dil Bulgarlar za- Sra Sizde 5
manndan beri onlarn ticaretle urafltklar bilinmekte- Tatar mollalar (din adamlar) II. Katerinann izniyle
dir. Rus hkimiyetine girdikten sonra bu alanda kstla- kurulan Mslman Din daresine balydlar. Gebe
malara maruz kalmfllard. II. Katerinann salad tica- Kazaklar slamlafltrmak suretiyle medenilefltirmek ve
r imtiyazlar sayesinde Orta Asya pazarlarna, hatta ine bylelikle onlar Rus Devletine kaynafltrmak amacyla
kadar uzanan bir corafyada ticaret yaptlar; Rusya ile Kazak bozkrlarnda grevlendirilmifllerdi. Maafllarn
Trkistan arasndaki ticarette arac roln stlendiler. devletten alan bu mollalar doal olarak ara itaat edil-
Bu sayede zenginlefltiler. Onlarn hayr faaliyetleri ve mesi gerektiini telkin ediyorlar ve slam kurallarn bu
eitim kurumlarna verdikleri destek sebebiyle dil-Ural ynde yorumluyorlard. Doum, lm ve evlenme gibi
blgesinde ortaya kan uyanfl hareketine nemli bir olaylarn deftere kaydedilmesi ifli de onlara verilmiflti.
katk saladlar. Bu grevleri yaparken Rus glerinden yardm almala-
r ve bazen hakszla varan aflrlklar Kazak halk ara-
Sra Sizde 2 snda hoflnutsuzlua sebep oluyordu. Ayn flekilde, Ta-
Ruslarn Trkistan iflgal etmeleri Tatar tacirlerini olum- tar tacirlerinin Kazaklar arasnda ticaret yaptklar srada
suz etkiledi. Daha nce bu pazara giremeyen Rus tacir- braktklar olumsuz izlenimler de halkn onlardan so-
leri iin artk engel kalmad. Bylelikle, Tatarlar Trkis- umasna yol ayordu. Trkistan hanlklarnn Ruslar
tan ile olan ticaretteki arac olma konumunu kaybetti- tarafndan iflgal edilmesinden sonra Rus tacirlerinin Or-
ler. Orta Asya Rus sanayisinin hammadde kayna hali- ta Asya pazarna girmesiyle Tatar tacirlerinin iflleri bo-
ne geldi; ayn zamanda Rusyada retilen mallar ve ta- zuldu.
hl iin Pazar olmaya bafllad.
Sra Sizde 6
Trkistanda Cedit hareketi XIX. yzyln sonu, XX. yz-
yln baflnda ortaya kmfl, daha ziyade Krm ve Ka-
zandan gelen etkiler sayesinde geliflmifltir. Rus okulla-
rnda okuyanlarn oalmas, Gaspralnn Tercman
gazetesi ve usl-i cedit mekteplerinin etkileri, slam
dnyasndan gelen reformcu akmlar Trkistanda yeni
fikirlerin geliflmesinde etkili oldular. 1905-1908 yllar
arasnda Rus, ran ve Osmanl Meflrutiyet hareketleri ile
Hindistanda smrgecilie karfl mcadele fikirleri Tr-
kistanda siyasi bilincin oluflmasna zemin hazrlad. Ay-
rca, Rus iflgali sonras ortaya kan teknik ve iktisadi
geliflmeler de Trkistanda yenilik fikrinin olgunlaflma-
sna katk salad.
Bacon, E. E. (tarihsiz). Esir Orta Asya, ev: T. Say, s-
tanbul: Tercman 1001 Temel Eser (zgn ad: Cen-
tral Asians under Russian Rule, New York, 1966).
Devlet, N. (1999) Rusya Trklerinin Mill Mcadele
Tarihi (1905-1917), Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Erflahin, S. (2000). Ftrat: Buharada Cedidcilik-Ei-
tim Reformu. Mnazara ve Hind Seyyahnn
Kssas, Ankara: Kltr Bakanl.
Kanldere, A. (2005). Kadimle Cedid Arasnda Musa
Crullah: Hayat, Eserleri, Fikirleri, stanbul:
Dergh Yaynlar.
Krml, H. (1996). Krm Tatarlarnda Mill Kimlik
ve Mill Hareketler (1905-1916), Ankara: Trk
Tarih Kurumu.
Kprl, M. F. (1942). Azer, slam Ansiklopedisi,
II, stanbul: Maarif Matbaas, s. 118-151.
______. (1945). aatay Edebiyat, slam Ansiklope-
disi, III, stanbul: Maarif Matbaas, s. 270-323.
Kurat, A. N. (1966). Kazan Trklerinin Medeni Uyanfl
Devri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Coraf-
ya Fakltesi Dergisi, XXIV/3-4 (Temmuz-Aralk),
s. 95-194.
Swietochowski, T. (1988). Mslman Cemaatten Ulu-
sal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-1920, ev: N.
Mert, stanbul: Balam Yaynlar.
Togan, Z. V. (1981). Bugnk Trkili (Trkistan) ve
Yakn Tarihi, stanbul: Enderun.
10
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz
N
N
Orta Asya Trkleri ile olan ortak ve farkl noktalar belirleyebilecek;
N
Sovyetlerin ilk dneminde Trk blgelerindeki geliflmeleri tanmlayabilecek;
N
Sovyetlerin Trk topluluklarn dnfltrme projesini aklayabilecek;
Trk Cumhuriyetlerindeki Sovyet mirasnn izlerini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Orta Asya Kolektiflefltirme
Sovyetlefltirme Ruslafltrma
Kltr deiflimi Lehelefltirme
Basmaclk Kadnn zgrlefltirilmesi
indekiler
TRKYE VE ORTA ASYA

BOLfiEVK YNETMNN LK
Orta Asya Trk Sovyet Dnemi ve DNEM: 1917-1928
Tarihi Sonrasnda Orta Asya SOVYETLEfiTRME SYASET
BAIMSIZ TRK CUMHURYETLER
VE SOVYET MRASI
Sovyet Dnemi ve
Sonrasnda Orta Asya
TRKYE VE ORTA ASYA

Uzun yllar arlk ve Sovyet egemenliinde yaflayan Trkistanllarn benliklerinde Trkistan: Trkili
oluflan farkll anlamak iin, onlarn bu sre iinde muhatap olduklar tesirleri iyi anlamna gelen Farsa bir
kelimedir. Gk-Trkler VI.
bilmek gerekir. Trkiye ve Orta Asya Trklerinin tarih ve dil ortaklklarnn yann- yzylda Amuderyaya kadar
da, zaman iinde oluflan kltr farkllklarn da doru alglamak icap eder. Dola- ilerlemifllerdi. Dolaysyla,
Sasanler zamannda Trk
ysyla, bu nitede Trkistann etnik yaplanmas, lisan durumu ve tarih gelifli- lkesi Amuderyann
mi ana hatlaryla ele alnacak, Sovyet dneminin etkileri incelenecektir. kuzeyinde bafllyordu. VIII.
yzylda Arap fetihleri
Orta Asyann alglanmasndaki temel sorun, bu konudaki duygusal yaklaflm- yznden Trkler Srderya
lardr. 1991 ncesinde Orta Asyann Trk insanna kapal olmas sebebiyle bu ko- nehrinin kuzeyine ekildiler.
Bu yzden Arap
nudaki bilgilerin ou gerei yanstmyordu. Trk arafltrmaclarn eski Sovyetler corafyaclar iin Trkistan
Birliinde yazlan eserlere ulaflmas imknsz gibiydi. Herfleyden nce dil engeli lkesi Maverannehrin
vard; eserlerin ou Rusa ve yerel dillerde yazlmfllard. Meflrutiyet ve Cumhuri- kuzey taraflaryd. Siyasi bir
birim olarak Trkistan ad
yet dnemlerinde Trkiyeye gelen iyi yetiflmifl Rusyal Trk aydnlar ve bilim ilk kez Orta Asyay ele
adamlar nesli (Yusuf Akura, Ahmet Aaolu, Zeki Velidi Togan, Akdes Nimet geiren Ruslar tarafndan
kullanld. 1867de baflflehri
Kurat) bu dnyadan gtkten sonra Trkistan hakkndaki bilgilerimiz gerilemeye Taflkent olan Trkistan
ve giderek bir efsane halini almaya bafllad. Genel Valilii kuruldu.
fiimdiki Kazakistan ve
Sovyetler daldktan ve Trk Cumhuriyetleri bamszlklarn kazandktan zbekistan topraklarnn bir
sonra onlarn bamszln tanyan ilk devlet Trkiye oldu. Cumhuriyetler bu ksm ile 1898den sonra
Hazar tesi blgesi
nemli giriflimi unutmadlar. Trkiyenin bu cesur davranflnda uzun yllardan be- (Trkmenistan) buraya dhil
ri Orta Asya halkna duyulan sevgi ve zlemin rol bykt. Maalesef, daha son- edildi. 1917 Devriminden
raki giriflimlere de bu duygusal yaklaflm damgasn vurdu. Onlarn kltrel alt ya- sonra, Valiliin snrlar
biraz daraltlarak Trkistan
psn ve mevcut durumunu anlamadan atlan admlar yznden giriflimler kalc zerk Cumhuriyeti kuruldu.
olamamaktadr. 1924te milliyet esasna
gre blme siyasetinin
Orta Asya halklarnn 75 yl boyunca g kullanlarak tbi tutulduklar asimilas- uygulanmasndan sonra
yonu grmezden gelemeyiz; Sovyet dneminin ayrfltrc siyaseti onlar zerinde Trkistan kelimesi terk
edildi ve Orta Asya tabiri
etkili olmufltur. Sovyetlefltirme srasnda Trkiye zellikle olumsuz tantlmaktayd. kullanlr oldu (Barthold, s.
O gnleri yaflayan zbek, Kazak, Krgz ve Trkmenler bunun canl tanklardr. 140-142).
Trkiyeye karfl en ufak bir ilgi ve sempati bile Pan-Trkist damgas yemelerine
sebep olabiliyordu.
fiurasn kabul etmek gerekir ki, arlk Rusyas ve Sovyet dnemlerinde Trkis-
tanllar Ruslarla baz ortak alflkanlklar edindiler; bilim dili olarak Rusay tandlar
ve ilmi eserlerini bu dille yazdlar. Ruslarn elence ve merasimlerini bir dereceye
kadar benimsediler; onlarla aralarnda belli bir kltr ortakl peyda oldu. Sovyet-
lefltirme politikalarnn etkisiyle, her bir boy farkl milliyet bilinci ve edebi dil ge-
Orta Asya: 1885te Orta lifltirdi. zbek, Kazak, Trkmen ve Krgz adlarn milli kimlik olarak benimsediler.
Asyadaki Rus iflgali
tamamlandktan sonra bu Trk kelimesi onlar iin Trkiye Trklerini ifade etmektedir. Bununla beraber
blge Rus kaynaklarnda
Trkistan veya Rus Trkiye Trkleriyle olan soy akrabalnn da bilincindedirler. Dier yandan, Tr-
Trkistan olarak anlmaya
bafllad. 1917 Devriminden kiye Trkleri de deiflti. Avrupa kltryle olan yaknlaflma, dil ve kltr alanlarn-
ve zellikle 1924teki milli
cumhuriyetlerin da gereklefltirilen reformlar sonucunda Trk toplumu XX. yzyln baflna gre ol-
kurulmasndan sonra,
Sovyet yaznnda Orta duka farkl bir noktadadr.
Asya tabiri kullanlr oldu.
stelik Kazakistan bunun Btn bunlar Trkiye ve Orta Asya Trkleri arasnda ok eskiye dayanan kl-
dflnda tutuldu. Birok
Batl yazar da bunu trel ortaklklarn kaybolduu anlamna gelmez. Bunun en basit kant, Orta As-
benimsedi. Ancak, Trkler ve yadan Trkiyeye gelen rencilerin ksa bir srede aksansz bir flekilde Trke
baz Batl yazarlar Orta
Asya denildiinde, Bat konufluyor olmalardr; onlarn ounu Trk rencilerden ayrt etmek zordur.
Trkistan (zbekistan,
Kazakistan, Trkmenistan, Trkiyeden Orta Asyaya giden Trkler de ok ksa denebilecek bir sre iinde ye-
Krgzistan ve Tacikistan
Cumhuriyetlerinin kaplad rel dile uyum salamaktadrlar. Halbuki o lkelerde yllarca yaflamfl olan Ruslar ve
alan), Dou Trkistan
(indeki Uygur zerk dier halklar, yerel dilleri konuflamamaktadrlar.
Cumhuriyeti), Afganistann
kuzeyi ve rann Horasan Trkiye ile Orta Asya Trkleri arasndaki uzaklk derece derecedir. Trk toplu-
blgesini kastetmektedirler.
Kltrel ve tarih balar luklar iinde dil bakmndan bize en yakn olanlar, Ouz lehesi ile konuflan Or-
sebebiyle Tatar-Baflkurt
blgesini ve Azerbaycan da ta Asya Trkmenleridir. zbek lehesi ara konumdadr; Trkiye Trkleri onlar an-
bu tanma dhil edenler
vardr. Orta Asya, kltr ve lamakta fazla zorlanmazlar. Ancak, Kpak lehesiyle konuflan Kazaklar, Krgzla-
tarih asndan bir Trk-Fars
uygarlk alandr. Corafi r, Karakalpaklar (ayn zamanda Orta dil sahasnda yaflayan Baflkurtlar ve Kazan
bakmdan kuzeyi bozkrlarla
kapldr; gney taraf ise Tatarlarn) anlamak iin daha fazla aba sarf etmek gerekir. Orta Asya Trklerinin
ller ve bozkrlar da kltrel alt yapsn anlamak iin flimdi de Sovyet dneminde onlarn kltrlerinin
iermekle birlikte, daha
ziyade yerleflik alanlardan nasl flekillendiine bakalm.
oluflmaktadr.
SIRA SZDE Trk dilli halklar tabiri neyi ima etmektedir?

SIRA SZDE
1
BOLfiEVK YNETMNN LK DNEM: 1917-1928
arlk rejimini tasfiye eden 1917 fiubat Devrimi, umut, hrriyet ve demokrasi ara-
yfllar dnemi oldu. nceki nitede de bahsettiimiz zere, Rusya Trkleri bu d-
S O R U nemde nemli S O kongreler
R U gereklefltirdiler, gelecein nasl flekillendirilmesi gerek-
tiini tartfltlar, siyasi partiler oluflturdular. Kazan Tatarlarnn oluflturduu ttifak
Partisi zaten mevcuttu. Kazaklar Alafl-Orda, Krm Tatarlar Milli Frka adnda par-
DKKAT DKKAT
tiler kurdular. Azerbaycan Trkleri sosyalist (Himmet) ve Trk (Msavat) eilim-
li iki ayr parti teflkil ettiler. Hive ve Buhara Hanlklarnda rgtlenen Gen Hive-
N N
SIRA SZDE SIRA Buharallar
liler ve Gen SZDE gizli faaliyetler yrtyorlard. Btn bu gruplarn or-
tak yan Rusya Mslmanlarnn sorunlarna zm aramalar ve Trk topluluklar
AMALARIMIZ
arasnda dayanflma
AMALARIMIZ
taraftar olmalaryd.
Sovyetlerin modern uluslar yaratma projesinin ilk uygulamas, dil-Uralda oldu.
Bu blgede yaflayan Tatar ve Baflkurtlar hayat tarzlar farkllk gsterse de, ayn ta-
K T A P rih ve kltrel
K TmirasA P paylaflyorlard. 1918de Beyaz Rus ordularnn basks altn-
dayken, Bolflevik liderler bir Tatar-Baflkurt Cumhuriyeti oluflturma fikrini kabul et-
mifllerdi. Ama Beyazlar yendikten sonra Sovyet liderleri tavrlarn deifltirip dil-
TELEVZYON Ural blgesinde
T E L E V kurulacak
ZYON byk bir devlet yerine, Baflkurdistan ve Tataristan flek-
linde iki kk cumhuriyet oluflturarak, Trk topluluklar arasnda ilk blnmeyi
gereklefltirdiler (1919da Baflkurt, 1920de ise Tatar zerk Cumhuriyetleri kurul-
du). Tatarlarn nemli bir ksm Baflkurdistan iinde brakld. Rusyadaki Msl-
NTERNET NTERNET
man Trk topluluklarnn liderliini yapmfl olan Tatarlar bylece kk bir toplu-
luk konumuna indirildiler.
Rusya Trkleri arasnda ilk bamszlk hareketi Azerbaycanda gerekleflti.
1918 Maysnda Azerbaycanllar bamszlklarn ilan ettiler. Bak flehri Bolflevik-
lerin ve Ermeni Taflnaklarn denetiminde olduu iin Gence flehri baflkent olarak
10. nite - Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya 195
belirlendi. Trkistanda 1917 sonunda Hokand merkezli zerk bir cumhuriyet ilan
edildi. Baflkurdistanda Zeki Velidi nderliinde bir Baflkurt Cumhuriyeti, Kazakis-
tanda ise Alafl-Orda Hkmeti kuruldu. Bu giriflimler bir sre sonra Bolflevik g-
leri tarafndan datldlar.
Trkistanllarn gznde iflgalci konuma dflmek istemeyenSIRA SZDE
Lenin, daha yumu- SIRA SZDE
flak bir siyaset izlemeye karar verdi. Nisan 1918de Moskovann direktifiyle Trkis-
tan zerk Sovyet Cumhuriyeti kuruldu. Cumhuriyetin baflkenti D Taflkentti
fi N E L M ve Rus- D fi N E L M
ya Federal Sovyet Cumhuriyetine balyd. Trkistan adyla kurulmufl ilk cumhu-
riyet olan bu lke 1924 Ekim ayna kadar devam etti. Sovyet rejimi bu tarihten son-
S O R U S O R U
ra Trkistan fikrini yok etmek iin uraflt.
Trkistan zerk Sovyet Cumhuriyeti, btn Trkistan deil, Kazakistann

D K K A gneyi,
T zbe- DKKAT
kistann kuzeyi ve bugnk Krgzistan ve Trkmenistan topraklarn kapsyordu.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Harita 10.1
1920-24 yllar arasnda
Trkistann idari yaps.
Haritada Krgzistan
olarak gsterilen yer
aslnda Kazakistandr.
K T A P K T A P
XX. yzyln bafl Rus
kaynaklarnda Kazaklar
Krgz olarak gemekte,
Krgzlar ise Kara
TELEVZYON TELEVZYON
Krgz olarak
bilinmekteydi. Haritada
Trkistan .S.S.C.
olarak grlen blge,
NTERNET 1917 Devriminden N T Esonra
RNET
Trkistan Genel
Valiliinin yerine
kuruldu. 1920de ise
Buhara ve Hive
Hanlklar ortadan
kaldrlarak yerlerine
Buhara Halk
Cumhuriyeti ve Harezm
Halk Cumhuriyeti
kuruldu.
Buhara ve Hive Hanlklar Bolflevik Devriminden sonra bir sre varln de- 1924ten sonra Stalinin
talimatyla Orta Asya
vam ettirdi. Hive Ceditileri XIX. yzyln sonundan beri hanlkta etkiliydiler. Nis- cumhuriyetleri yeniden
flekillendirildi.
peten ileri grfll olan Hive hanlar Ceditilerin faaliyetlerine engel olmadlar. cumhuriyet (Trkistan zerk
Cumhuriyeti, Buhara ve
1919da Yomut Trkmen kabilesinin reisi Cneyt Han, Hive hann tahttan indire- Harezm Halk Cumhuriyetleri)
rek yerine Abdullah Han geirdi. Cneyt Han ile tamam zbeklerden oluflan Hi- ortadan kaldrld. Blge
etnik temellere gre yeniden
veli Ceditiler arasnda ekiflmeler yafland. dzenlenerek zbekistan ve
Trkmenistan
1920de Kzl Ordu birlikleri Hiveyi iflgal etti. Hanlk sistemi kaldrlarak yerine Cumhuriyetleri ile
zbekistana bal
Harezm Halk Cumhuriyeti kuruldu. Hkmet yeleri Gen Hivelilerden (Cediti- Tacikistan zerk
Cumhuriyeti kuruldu. Bunun
lerden) olufluyordu. Sovyet Rusya, Harezmin bamszln tand. Ancak, bir ta- yannda, Rusyaya bal
Krgzistan (aslnda
raftan da buradaki Sovyet temsilcilii vastasyla Komnist bir rgtlenme olufltur- Kazakistan) ve Kara-
Krgzistan zerk
maya alflt; bunda da baflarl oldu. 1921de Komnist grubun yardmyla devlet Cumhuriyetleri ile
baflkan ve dier Ceditiler tutukland. Bylece Harezm Cumhuriyeti Komnistle- Karakalpakistan zerk
Blgesi yaratld.
rin denetimine geti. 1924te ise Sovyet Rusya, Harezm Halk Cumhuriyetine son
verdi. Harezm topraklarnn byk bir ksm zbekistana, geri kalan Trkmenis-
tana baland.
Buharann kaderi de Hivenin durumuna benzer bir seyir takip etti. 1920 yl
Eyll aynda Kzl Ordu birlikleri Buhara Hanln iflgal etti. Emir lkeyi terk edip
Afganistana snd. teden beri Emire karfl mcadele eden Buhara Ceditileri, bu
durumdan yararlanarak Buharada milli bir cumhuriyet kurmak iin harekete ge-
tiler. Sovyetlerle iflbirlii yaparak Buhara Halk Cumhuriyetini kurdular. 4 Mart
1921de Sovyet Rusya ile bir antlaflma yapld. Buna gre Sovyetler Buharann ye-
ni statsn tand ve bamszln onaylad; Buhara Cumhuriyeti para basma
hakkna sahip olacak, ancak askeri g Ruslarn elinde olacakt. Buhara Cumhuri-
yetinin ilk yapt ifllerden biri Farsa yerine zbekeyi resmi dil olarak kabul et-
mek oldu. lkenin dou ksmnda bulunan Basmac unsurlar Afganistandaki Emir
Alim Hann talimatlar dorultusunda yeni cumhuriyete karfl cephe aldlar. Cedit-
iler, kendilerine yakn grdkleri Basmac liderlerle grflerek onlar milli ama-
lar konusunda ikna etmeye ve yeni cumhuriyete destek salamaya alfltrlar. Bir
taraftan da Bolflevik basks karflsnda belli bir zerklii korumak iin urafltlar.
Ancak, cumhuriyet giderek Ruslarn denetimine girdi ve 1924 ylnda datld; Bu-
hara Halk Cumhuriyetinin topraklar yeni kurulan zbekistan, Trkmenistan ve
Tacikistan cumhuriyetleri arasnda paylafltrld.
Resim 10.1
Buhara Halk
Cumhuriyetinin nceki ve
sonraki bayra. 1920-22
yllarnda kullanlan nceki
bayran zerinde Arap
harfleri ve yeflil-krmz
zemin zerinde sar ay-yldz
vard. zerinde Rus harfleri
ve yldzn iinde orak eki
bulunan bayrak ise
Cumhuriyetin iyice
Bolfleviklerin denetimine
gemesinden sonra (1923)
kabul edilen bayraktr.
Kaynak: T. Kocaolu,
Trkistanda Yenilik
Hareketleri ve htilaller,
Haarlem, 2001.
1929 ylna kadar zbekistana bal zerk bir cumhuriyet olan Tacikistan, bu
tarihte Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti statsne ykseltildi. 1936da cumhuriyetlere
son flekli verildi: Karakalpakistan zbekistana baland. Kazakistan ve Krgzistan
zerk statden cumhuriyet statsne ykseltildi. Bir zaman Kazakistana bafl-
kentlik de yapmfl olan Orenburg, Kazakistandan alnarak Rusya Federasyonuna
aktarld. Bylece Orta Asyann blmlenmesi Sovyet dnemindeki son halini al-
mfl oldu.
SIRA SZDE SIRA SZDE
S O R U S O R U
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
Trkmenistan sklkla Trkistanla karfltrlmaktadr. Trkmenistan,DTrkistan

KKAT corafya- DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
sndaki cumhuriyetlerden biridir. ok yaplan yanlfllardan biri de Tacikistann Trk cum-
huriyetlerinden zannedilmesidir. Tacikler, Trk halklaryla uzun sre SIRAok yakn kltr
N N
SZDE SIRA SZDE
ve tarihi paylaflmfl olmakla beraber, ran bir dil olan Tacike konuflmakta ve kendilerini
Trk halklarndan farkl grmektedirler.
Sovyetler Birliinin dil-Uralda, Kafkasyada ve Trkistanda yaylma
K siyaseti,
T A P Komnist K T A P
htill ve Trk halklar hakkndaki ayrntl bilgiyi Trkler ansiklopedisinin (Ankara,
2002) XVIII. cildinin ilgili blmnde (s. 741-905) bulabilirsiniz. K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
Sovyetlere Karfl Direnifl: Basmaclk Hareketi
Trkistanda Sovyet Kzl Ordusunun TELEVZYON TELEVZYON
Resim 10.2
saldrlar ve Bolflevikler tarafndan da-
yatlan reformlar Basmaclk olarak bi- NTERNET zbek Basmac
NTERNET
(1919). Sol
linen bir isyan hareketinin ortaya k- kolundaki ay-yldz
NTERNET NTERNET
masna sebep oldu. Basmac tabiri, dikkati
baskn yapan, eflkya anlamnda olup ekmektedir.
Ruslar tarafndan olumsuz anlamda kul- Kaynak:
lanlmfl, fakat daha sonra yaygnlk ka- http://dic.academic.
zanarak zamanla harekete sempati duru/dic.nsf/ruwiki/1
06418
yanlar arasnda da benimsenmifltir. Ta-
cik, zbek, Trkmen ve Krgz grupla-
rndan taraftar toplayan bu ayaklanma,
4 fiubat 1918de Rus Kzl Ordusunun
Hokand gn kuflattktan sonra, fle-
hir surlarndan ieri girerek ok sayda
insan ldrmesi zerine flehrin ileri ge-
lenlerinin kamasyla bafllad. Sovyetle-
rin Hive ve Buharay ilhak etmesinden
sonra, orada da Basmaclk bafllad. Sov-
yet hkimiyeti Taflkent flehri ile snr-
land; kyler ve kasabalar isyanclara
sempati duyuyordu.
fiehirli aydnlar (Ceditiler) nceleri
Basmac hareketine pek yanaflamyor-
lard; nk o vakitlerde Basmac ku-
mandanlar (Korbafllar), Buhara Emi-
rinin ve onun destekisi olan eskilik
taraftar ulemann nfuzu altndaydlar.
1921de Emirin Afganistana kamasy-
la bu durum deiflmeye bafllad; Basmac hareketinin nderliini elde etmek iin
aydnlarn giriflimleri artt ve giderek Basmaclk milli bir hareket nitelii kazand.
syanc zbek, Kazak ve Trkmen kylsyle flehirli gen aydnlar arasnda uyum
hli ortaya kt.
Basmaclk, modern savafl yntemlerinden haberi olmayan Trkistanl kylle-
rin bildikleri eski usl etecilikten ibaretti; eflgdm ve merkezi kumandadan yok-
sundu. Kk gruplar arasndaki dflmanlklar, taraf deifltirmeler, zaman zaman
Bolfleviklerle iflbirlii gibi durumlar hareketi zayflatyordu. Basmac liderler arasn-
da ok cesur, iyi ahlak sahibi, iyi eitim almfl, etrafta ne olup bittiini arafltran
kimseler olduu gibi, flahsi karlarn nde tutan, bozgun dnemlerinde Bolflevik-
lerle anlaflan, zayf flahsiyetli kimseler de vard. Basmaclar birou zbeklerin de-
iflik kabilelerine (Nayman, Lakay, Trk, aatay) mensuptu. Tacik, Trkmen ve
Karakalpak afliretlerine mensup olanlar da vard.
1921 ylnda, Kafkasya ve Moskovada bir takm grflmelerden sonra Trkis-
Basmaclk: Trkistanda tana gelen Enver Pafla, Basmac hareketini modern bir flekilde rgtlemeye alfl-
Sovyet rejiminin t. Corafi bakmdan engebeli olan Dou Buhara taraflarnda mcadele verdi. Fey-
dayatmalarna karfl
1918de bafllayp 1930larn zbd, Klb, Belcuvn mntkalar Enver Paflann karargh oldu. Enver Pafla,
bafllarna kadar devam eden Sovyet hkmetine bir nota gndererek Kzl Ordunun lkeyi terk etmesini istedi.
isyan ve direnifl hareketidir.
Kzl Ordunun Hokandda 1921 yl sonunda Buhara Cumhurbaflkan olan Osman Hoca Kzl Orduyu lke-
ok sayda Trkistanly den karma girifliminde bulunduysa da, ifllerin yolunda gitmemesi yznden Af-
ldrmesi zerine patlak
verdi. Sovyetlerin Hive ve ganistana snmak zorunda kald. Bundan bir yl kadar sonra Enver Pafla Belci-
Buharay ilhak etmesinden vanda Rus gleri tarafndan flehit edildi.
sonra oralarda da
Basmaclk bafllad. 1921de
Paflann lm Basmaclar arasnda byk bir znt ve flaflknlk yaratt ise
Emirin Buharay terk de, hareket devam etti. Hac Sami Beyin nderliinde Basmaclar yeniden rgt-
etmesinden sonra flehirli lediler. Hac Sami Bey Kzl Orduya karfl iki yl kadar mcadele ettikten sonra Af-
aydnlar (Ceditiler) de
Basmaclara katld. Bu ganistana snd.
sralarda harekete katlan Sovyet rejimi isyan bastrabilmek iin bir takm geici tavizler verdi. 1922de
Enver Pafla, dank ve ete
harbi fleklinde sren vakf mallarn iade etti. fier mahkemelerin tekrar yrrle girmesine, Kuran
mcadeleyi modern bir okullarnn yeniden almasna izin verdi. Bylelikle Basmaclara olan halk deste-
flekilde rgtlemeye alflt.
Onun flehit dflmesinden ini zayflatt. Bu tedbirlerin etkisi sonucunda direnifl daha ok dalk blgelerle s-
sonra hareket biraz zayflasa nrl kald. Basmacln zayflamasyla birlikte blgede Sovyetlefltirme program
da devam etti. Sovyet
rejiminin verdii geici
uyguland. Vakf mallar azaltld, fier mahkemeler kapatld. 1927de bafllatlan
tavizler hareketi zayflatt. kolektiflefltirme ile birlikte Basmaclk yeniden g kazandysa da, bu durum uzun
Bundan sonra direnifl dalk srmedi. Sovyetler artk ilk yllarda olduu gibi Trkistanllar vaatlerle oyalamaya
kesimlerle snrl kald.
gerek grmyordu. Camiler ve Kuran okullar tamamen kapatld, din adamlar tu-
tukland. 1931de Tacikistandaki direnifl krld ve hareketin liderlerinden Lakay
brahim yakaland.
Trkistanda Bolflevik hkimiyetinin kurulmasndan beri Trkmen isyan de-
vam etmekteydi. Trkmenlerin Yomut kabilesi reisi Cneyd Han, ynetimindeki
Basmaclarla 1924te Hiveyi ele geirdi ve 1927ye kadar mcadele etti. Bu yln
Eyll aynda Sovyet hkmetiyle barfl yaparak silahlarn teslim etti. Sovyet hk-
meti Cneyd Hann kabilesi ve silah arkadafllar arasna ayrlk sokmaya ve tahrik-
lerde bulunmaya devam etti. Bunun zerine Cneyd Han llere kaarak Ahmed
Bek ve fialtay Batr etelerine katld. Bundan sonra Trkmen isyan ciddi bir flekil
ald.
Cneyd Hann eteleri Trkmenistann Taflavuz vilayetinde faaliyetlere giriflti-
ler. Taflavuz blgesi topraklarnn sular zbekistana bal Hive taraflarndan geli-
yordu. Hanlk ynetimi zamannda Trkmenlerle zbeklerin atflmalar hep bu su
meselesinden ortaya kyordu. Bolflevikler bu geleneksel atflmay krklediler
ve zbeklerle Trkmenleri birbirine karfl kflkrttlar. Bu yolla bir taflla iki kufl vur-
mak istiyorlard. Bunlardan birincisi Cneyd Han ortadan kaldrmakt. kincisi ise,
Taflavuz ve Khne rgen civarndaki Trkmenleri yok ederek buralara Rus g-
menler yerlefltirmek iin arazi hazrlamakt. Cneyd Han ete savafln 1929 ylna
kadar srdrd. Trkmenistandaki direnifl de krldktan sonra, Sovyet ynetimine
karfl ayaklanma son buldu.
Sultan Galiyev ve Milli Komnistler

Sovyet rejiminin ilk on ylnda yerel Resim 10.2
g, daha nce Ceditilerin safnda
Sultan Galiev
olup Devrimden sonra Bolflevikler
(1892-1940).
safna geen fakat gemiflinden ta- Onun bafln ektii
mamen kopmamfl olan Tatar ko- milli komnizm
mnistlerinin elindeydi. Tatar milli hareketi, sadece
Rusya Trkleri ile
komnizminin lideri ve en zgn snrl kalmayp
dflnr Mir Said Sultan Galiyev nc
Komnist Partisi hiyerarflisinde en Dnyadaki milli
kurtulufl
st dzeye ykselebilen Mslman hareketlerinin
temsilciydi. birouna da esin
Sultan Galiyev ve arkadafllar, s- kayna oldu.
mrge basksna maruz kalmalar
Kaynak: A.
dolaysyla btn Mslmanlar ve Bennigsen; S. E.
proleterleri bir millet olarak gr- Wimbush, Muslim
yor, ezilmifl halklarn dinini temsil National
Communism in the
eden slama saldrmay doru bul- Soviet Union,
muyorlard. Milli komnistler Mark- Chicago, 1979.
sizm ve slamn ilkelerinden bazla-
rnn uyuflabileceine dikkat eki-
yorlard; slamda kolektivizm, eflit-
ilik, alflkanlk ve zekt gibi ileri-
ci bir vergi sisteminin olduuna iflaret ediyorlard. Onlara gre Mslmanlarn asl
SIRA SZDE SIRA SZDE
zaaf, siyasi ve iktisadi gerilikten kaynaklanyordu. Bu gerilik din karflt propagan-
da ile deil, Mslmanlar siyasi, iktisadi ve kltrel kurumlarn liderliine ek-
mekle afllabilirdi. Mslman kitleler kendilerine has zerk bir D komnist
fi N E L M hareket D fi N E L M
iinde bir araya gelerek mcadele vermeliydi. Din karflt propaganda ile uraflan-
larn zellikle Hristiyan misyoner gemifle sahip Ruslardan oluflmas da Tatarlarn
S O R U S O R U
dikkatinden kamyor, arlk ve Bolflevik siyasetleri arasndaki paralellii gryor-
lard.
Sultan Galiyev, 1923te burjuva milliyetisi olmakla sulandD ve K Ktutukland.
AT Bu DKKAT
ilk tutuklanfl ile 1928deki tutuklanp partiden ihra edilifli arasndaki dnemde de
faaliyetlerini gizlice srdren Sultan Galiyev, yeni tezleriyle milliyeti komnistle-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ri rgtlemeye devam etti. Orta dil, Azerbaycan, Dastan, Kuzey Kafkasya ve
Trkistan iine alan bamsz bir Turan devletinin kurulmasn ngryordu. Bu-
nu kendi birliine ak bir tehdit olarak gren Moskova, 10 yl iinde Sultan Gali-
yevi ve dier Tatar milli komnistlerini ortadan kaldrd.
Sultan Galiev zerine temel kitap, A. Bennigsen ve C. Lemercier-Quelquejaynin

K T A P Sultan Ga- K T A P
liyev ve Sovyetler Birliinde Milli Komnizm (Ankara, 1995) adl eseridir.
Yerel aydnlarn yok edilmesine 1923te Kazak Alafl-Orda TPartisinin

E L E V Z Y O Nyelerinin TELEVZYON
tasfiyesiyle devam edildi. Onlar Rus gmenlerinin yerlefltirilmesine fliddetle mu-
halefet ediyor, Kazaklarn elinden alnan topraklarn geri verilmesinde srar ediyor-
lard. Krm zerk Sovyet Cumhuriyetinin reisi olan Veli brahimov ve arkadaflla-
NTERNET NTERNET
r, Komnizmi hakkyla uygulamadklar gibi, Tatarlarn karlarn kollayp gzet-
mekteydiler. Fakir ve topraksz Tatarlara toprak datmas, yurt dflnda yaflayan
Tatar gmenlerini Krma getirerek yerlefltirmesi ve Moskovann gmen yerlefl-
Veli brahimov (18??-1928): tirme ynndeki talimatna karfl direnmesi, Veli brahimovun sonunu hazrlad.
Fakir bir zanaatkrn olu
olup, Tercman gazetesinde Veli brahimov ve yardmcs Baydarl Mustafa burjuva milliyetilii ve karfl dev-
matbaa iflilii yapt. rimcilikle sulanarak 1928 yl Ocak aynda tutuklandlar ve Mays aynda kurfluna
Gaspralnn yolunu takip
etti. 1917den sonra Milli
dizildiler. Onlarla ilgili grlen 3500 kifli bu kymdan etkilendi; bunlardan bazla-
Frkann sol kanadnn r idam edildi, bazlar hapse veya srgne gnderildi. Bylelikle, eitimlerini Dev-
nderiydi. Krmda Beyaz rim ncesinde almfl olan Tatar aydnlar tamamen tasfiye edilmifl oldu.
Rus glerinin iflgali
srasnda Bolflevik 1937-38 yllarnda siyasi basklar had safhaya ulaflt; birok aydn geceleri evle-
direniflinin rinden alnarak gtrld; bunlardan birounun kbetinin ne olduu ok sonra-
rgtleyicilerinden olan
brahimov, 1920den sonra lar anlaflld. zbekistanda parti yneticileri olan Feyzulla Hocaev, Ekmel kra-
Krm zerk Sovyet mov, tannmfl yazarlardan Abdurrauf Ftrat, Abdlhamit Sleyman olpan ve da-
Cumhuriyetinin baflkan
oldu. Tatar milli karlarn ha birok aydn tutukland, kurfluna dizildi veya srgn edildiler. Kazaklardan Ah-
gzeten bir siyaset izledi. met Baytursunov ve Turar Rsklov kayboldular.
Tatar milli okullar, ilm
enstitleri, mzeleri,
ktphaneleri ve SOVYETLEfiTRME SYASET
tiyatrolarn yeniden at. Bolflevikler iktidara geldiklerinde, Kuzey Trkistan (Kazak bozkrlar) 200 senedir,
Krm Tatar dili, tarihi ve
kltr konusuna nem gney Trkistan ise 50-60 yldr Rus (arlk) idaresindeydi. Trkistan iin asl teh-
verdi. Btn bunlar Stalinin like Sovyet dneminde ortaya kt. Sovyetler Birlii ideolojik bir devletti ve bu
gznden kamad. 1928de
milliyeti sapma ile yzden egemenlii altndaki toplumu dnfltrmek iin radikal giriflimler bafllatt.
sulanarak tutukland ve Alfabe deifliklikleri, Trk leheleri zerinde yaplan planlamalar, ulusal blmle-
kurfluna dizildi.
me siyaseti, Rus gmenler yerlefltirilerek blgenin toplumsal yapsnn deifltiril-
mesi gibi projeler byk bir kararllkla uyguland. Geleneksel yapy deifltirmek
iin, dine karfl youn bir kampanya yrtld, kadnn toplum hayatna katlmas
saland, zoraki kolektiflefltirme uyguland, eitim faaliyetlerine byk nem veril-
di ve Rus dili yaygnlafltrld.
Sovyetlerin Milliyetler Politikas

1924te Milliyetler Komiseri olan Stalinin talimatyla Trkistandaki mevcut cumhu-
riyetler ortadan kaldrld ve etnik esasa dayal yeni cumhuriyetler yaratld. Sovyet-
lerin siyasetine gre, nce etnik milli kimlikler oluflturulacak, daha sonra bunlar
yeni Sovyet nsan kimlii (homo sovieticus) iinde eritilecekti. Ama, kk kabi-
le cumhuriyetleri oluflturmak suretiyle Trkistan birlii tehlikesini ortadan kaldr-
makt. Bir kabile temsilcisinin dier kabileye ait bir yerde grlmesi, o kabilenin
istila politikas ve emperyalizmi fleklinde gsterildi. Bu yzden, Taflkent ve civarn-
da yerleflmifl olan Kazak-Krgz ve Tatarlarn byk bir ounluu bu blgeleri terk
etmek zorunda brakldlar.
Trk Dilli Halklar: Rusada arlk ynetimi zamannda Kazak-Krgz, zbek, Trkmen ve Taciklerin birbi-
eski Sovyetler Birliinin riyle iliflkileri dier millete olan mnasebet gibi deildi; flehirli ve kyl arasnda-
Trk kkenli halklar iin
Trk dilli halklar tabiri ki farklar gibiydi. Bolfleviklerin ulus yaratma abalar sonunda Trkistanda 6-7
kullanlmaktadr. Bu tabirin millet ortaya kt. Eskiden milliyet atflmalar yalnz Ruslarla Trkistanllar arasn-
siyasi bir misyon tafld
aktr; Trk dilli halklar da oluyordu; Bolfleviklerin uyguladklar siyaset sonunda Trk boylar arasnda da
denilerek Trkler arasndaki gerginlikler ortaya kmaya, birbirlerine karfl nefret duygusu artmaya bafllad.
yaknln ortak bir dile
sahip olmaktan ileri
Sovyet ynetimi dalarda bulunan Tcik unsurunu ovalara yerlefltirdi ve bunla-
gitmedii vurgulanmak r pamuk ekmee mecbur etti. Ovalarda bulunan zbeklerin elinde bulunan top-
istenmektedir. rak ve su, pamuk ekmek flartyla bunlara verildi. Gney Klb ve Aral havzalarna
ve dier pamukuluk mntkalarna Mminbd, Garm ve Feyzbd taraflarndan
binlerce Tcik gmen yerlefltirildi. Dou Buhara Tcik milletine baland. Bura-
da Bolfleviklerin uyguladklar siyaset zbeklerle Tcikler arasna ayrlk ve dfl-
manlk sokmak oldu.
Cumhuriyetlerin snrlar belirlenirken bunlarn etnik yaps deil, Sovyetlerin

stratejik hesaplar gz nne alnd. Snrlar sanki ileride ortaya kabilecek atfl-
malara zemin hazrlamak zere izilmifl gibidir. Fergana vadisinde ve baflka yerler-
de snrlar birbiri iine gemekte, her bir cumhuriyet iinde dierine ait adacklar
fleklinde blgeler bulunmaktadr. Ortaya kacak atflmada baflvurulacak hakem
Moskova olacaktr.
Kazakistana Rus Gmenlerin Yerlefltirilmesi

arlk dneminde bafllayan Rus gmeni gnderme ifli, Sovyet dneminde byk
bir hz kazand. 50 yllk arlk dneminde zbek vilayetlerine toplam 250 bin ka-
dar Rus gmeni sevk edilmifl iken, Sovyet ynetimi sadece 4 yl iinde bu saydan
daha fazla Rus gmenini blgeye yerlefltirdi. Trkistan bir srgn yeri olarak g-
rldnden, sulular buraya gnderiliyordu. Kazakistann en verimli alanlar Rus
gmenler tarafndan iflgal ediliyor, Kazak-Krgzlar ise kum llerine kovuluyor-
du. zellikle 1920de Kazak-Krgz blgesine ok sayda gmen gnderildi. Dev-
rimin ilk gnlerinden beri Rus komnistleri ile Kazak-Krgz komnistleri arasnda
bu mesele zerinde tartflmalar vard. Kazak-Krgzlarn haklarn savunan yerli ko-
mnistler Rus gmenlere karfl kyorlard.
Sovyet ynetimi 1928 yl baflnda g kanunlar ilan etti. Gler Trkistanl
aydnlar son derece rahatsz ediyor ve endifleye sevk ediyordu. Ge raz olma-
yan Kazak komnistler milliyeti ve Alafl Ordac olmakla sulanyorlar, bunla-
rn karflsna Rus taraftarlar karlyordu. Btn bu gler sonunda lkenin nfus
yaps deiflti; Kazaklarn oran azalrken Ruslarn says artt.
Sovyetlerin ktisat Siyaseti

ktisadi durum da Trkistanllar aleyhine deifliyordu. arlk ynetimi Trkistann
yerli sermayesinin serbest bir flekilde geliflmesinin yollarn kapattysa da, hi ol-
mazsa yerli tacirlerin Rus mallarn satarak bir miktar sermaye toplanmalarna im-
kn brakmflt. Bolflevikler, bu imkn da onlarn ellerinden ald; yerli ticarethane-
lerin yerlerine Moskova kendi kooperatiflerini yerlefltirerek ticaretin kontroln
btnyle ele geirdi.
Moskovann pamuk talebini karfllayabilmek iin, zbekistann tarm alanlar
pamuk ekimine hasredildi. Bunun sonucunda Trkistanllar ekmek ve buday ko-
nusunda tamamen Rusyaya baml hle geldiler. Trkistanllarn yetifltirecei pa-
mua karfllk olarak buday gya Rusya verecekti. Rusya bunu vermedii takdir-
de 1918deki gibi alk durumunun ortaya kmas ve milyonlarca insann lmesi
kanlmazd. Yerli sanayi ve bez dokuma iflleri durduundan, Trkistanllar, pa-
muk ektii halde bundan elbise dikip giyemiyordu; bu konuda da Moskova fabri-
kalarna baml hle gelmifllerdi. Aral Gln besleyen nehirlerin sularnn aflr
kullanlmas sonucunda gl kurumaya bafllad ve bu da byk bir evre felaketine
sebep oldu.
1918-19 yllarnda Bolflevikler kylerde kolhoz (kolektif iftlik) usuln yay- Kolhoz: Rusada kolektif
gnlafltrmaya alfltlar; zel ve kk iftliklere karfl mcadele bafllattlar. Kolek- iftlik anlamna
gelmektedir. Kolhozlar
tiflefltirme uygulamas 1921de alk felaketine yol at. Bunun zerine Bolflevikler Sovyetler Birlii zamannda
bu siyasetten geici olarak vazgetiler. lke iktisadi bakmdan toparlanncaya ka- tarm ve hayvanclkla
uraflan birliklerdi. Kolhozlar
dar kapitalist iflletmelerin, zel iftliklerin devamna izin verdiler. Hkmet kol- 2000li yllara kadar devam
hozlara byk miktarda yardm etmee devam etti. Buna ramen yldan yla kol- etmifltir. Ayrca, devlet eliyle
iflletilen sovhozlar (devlet
hozlar dalmakta, zel iftlikler ise geliflmekteydi. iftlikleri) da vard.
1928de bu geici dneme son verildi; zel iftlikler zorla kolektif hle getiril-
di. Devletin hayvanlara el koymaya kalkflmas zerine, gebeler hayvanlarn
devlete teslim etmektense kesmeyi tercih ettiler. Bunun sonucunda ortaya kan
alk yllarnda Kazakistanda 1 milyondan fazla insan yaflamn yitirdi; Kazaklarn
bir ksm indeki Dou Trkistan blgesine gmek zorunda kald.
Din Karfltl ve Ateizm

Din konusunda Sovyet idaresinin henz zayf olduu ilk dnemde yerel Msl-
manlarn desteini kazanmak iin geici baz tavizler verildi. 1923 ylnda toplanan
Komnist Partisi Kongresinde, din karflt propagandaya dair ilkeler kabul edilerek
kararnameye baland. Bu tr propagandalar, parti teflkilatlar rehberliinde, okul-
lar ve okuma evlerinde yaplacakt. Bunlar yaplrken inanllarn din duygularnn
tahkir edilmemesi zellikle vurguland.
1924 ylnda din zerindeki kontrol sklafltrmak amacyla baz zorluklar ka-
rld. Camileri kullanmak iin yirmi kiflinin bir araya gelip bir mukavele imzalama-
s gerekiyordu. Bolflevikler camilerden vergi alyorlard. Buralar sradan birer tica-
rethane olarak kabul ediyor, oralarda bir takm kimseler bir araya geliyor, isterse
manev olsun bir kar salamak iin alflyorlar, o halde devlete vergi vermeleri
gerekir diyorlard.
1925 ylndan itibaren Sovyetler btn dinlere karfl sistemli bir kampanya bafl-
latt. Bu kampanyada, din insanlarn dnyay doru olarak grmesini engelleyen
bir gz ba olarak sunuldu. slam dininin tccar ve sermaye snfnn dini olduu-
nu iddia edildi. 1928den sonra dine karfl fliddetli bir faaliyete giriflildi; dinin tama-
men ortadan kaldrlmas iin baflta Sovyet Gvenlik rgt (GPU) olmak zere,
btn devlet cihazlar ve parti kurumlar seferber edildi. Din adamlar sistematik
bir flekilde takip edildi. 1929-30 yllarnda birok din adam Ural ve Sibirya blge-
Kulak: Sovyetler Birliinde, lerindeki toplama kamplarna srgne gnderildi. Ky imamlar kulaklar snfna
zengin, kapitalist iftiler dhil edildiler; topraklarna ve mallarna el konulup aileleriyle birlikte srldler.
iin kullanlan aflalayc
bir tabirdir. Gerekte ise, Allahszlar derneklerinin says artt. Medreseler din karflt mzelere dnfltrld,
rejime muhalif olan btn camilerin says hzla azaltld, vakf mallarna el konularak din adamlar nemli bir
kyller iin kullanlmfltr.
gelirden yoksun brakld.
SIRA SZDE Sovyetlerin din

SIRAsiyaseti
SZDE nasl flekillendi?
2
II. Dnya Savaflnn bafllamas zerine Sovyetler, Mslmanlara karfl yumufla-
D fi N E L M
ma siyasetiD izlemeye
fi N E L M
bafllad. 1941de Ufa, Buynaksk (Dastanda), Bak ve Tafl-
kent flehirlerinde drt ayr Mftlk (Din dare) kuruldu. Bylece hem Mslman-
S O R U larn bir para
S O gnln
R U almak, hem de din ifllerini devletin kontrolnde toplamak
amac gdld; zira Mftlk hkmet ve KGB tarafndan ynlendiriliyordu.
DKKAT DKKAT
Kadn Dnfltrme Siyaseti
Sovyetlerin ncelik verdii eflitli sosyal amalardan biri de kadnn aile basksn-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
dan kurtarlmas ve sosyal hayata aktif bir flekilde katlmasyd. Rejim, kadnn ifl
gcnden yararlanmak istiyor, bunun iin onu geleneksel balardan koparmay
AMALARIMIZ amalyordu. Bunun iin, kadnn serbest bir hle gelmesi gerekiyordu. Kadn ev-
AMALARIMIZ
de kapal kald mddete gelenekselliin srdrcs olacak, yeni yetiflecek ne-
siller de bundan etkilenecekti.
K T A P Kadn dnfltrmek
K T A P amacyla bir dizi giriflimler yapld. Evlilik yafl on sekize
karld, ok evlilik ve bafllk paras alnmas yasakland. zel kadn birlikleri ku-
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
rularak kadnlar kolhozlarda alfltrlmaya baflland. Kz ocuklarnn okutulmas

zorunlu hle getirildi. Dier yandan, byk aileler paralanarak akrabalk balar
zayflatlmaya alflld. Geleneksel ev tiplerinin tersine, pencereleri dfla bakan bi-
nalarn yaplmas teflvik edildi. Sadece kadnlarn katld trenler yerine, erkekle-
rin de katld karma trenler zendirildi. Kadnn zerindeki yk azaltmak iin
krefller ald.
zbek ve Tacikler arasnda kkleflmifl, eski ran kltr gelenei hkimdi. Bu
kltr nceki yzyllardaki dinamizm ve reticiliini kaybetmifl, donmufl ve kh-
neleflmifl ve taassup derecesinde bir muhafazakrlk afllar hle gelmiflti. Bu yz-
den, kadn dnfltrme giriflimleri zbek ve Tacikler arasnda byk bir direnifl-
le karfllaflt. Mesela, kz ocuklarnn okutulmasna karfl diren gsteriyorlard. Bu-
na karfllk, gebe gelenekten gelen Kazak ve Krgz kadn yeni geliflmelere da-
ha kolay uyum salyordu.
1927de ateflli mitingler dzenlenerek kadnlara arflaflarn atma trenleri yap-
trld; pee yrtma kampanyas bafllatld. Buhara muhafazakrlnn merkezi olan
Kermine mntkasndaki Kadnlar Kolunun giriflimiyle yaplan bir toplantda ha-
nmlar: yaflasn hr fiarkn hr kadnlar! diye barmfllar ve peelerini atmfllar-
d. Kadn Hareketi teflkilatnn faaliyetleri sonucunda, 1927 ylnda bir ay iinde 60
bin kadn peelerini atmflt. Bu kampanyaya baz tepkiler oldu; Dou Buharada
Lakay kasabasnda Kadn Hareketi derneinin faal yelerinden bazlar ldrld.
Sovyetlerin Dil Siyaseti

Sovyet rejimi, Trk topluluklarnn Arap alfabesinden Latine geirilmesini ok
nemli gryordu. Bu konu Komnist Partisinin Rusya Trklerine karfl uygulad-
politikann merkezine oturdu. Lenin bizzat bu konuya nem verdi. Douda ko-
mnizmin yaylmasna engel olan eski medeniyetleri kertmek iin en nemli
aracn alfabe siyaseti olacan dflnyordu. ktisadi durumu bozuk olmasna
ramen Sovyet devleti Latin projesine cmerte para destei veriyordu.
Sovyet rejimi Trk topluluklar iin Latin alfabesini tartflmaya atnda Rusya- Sovyet ynetimi Trk
l Trk aydnlarn ou bu giriflime karfl ktlar. Komnist ideolojiyi benimseyen- topluluklarnda ortak olan ve
onlar Rus tesirlerinden uzak
ler bile (mesela, Tatar limcan brahimov) byle bir deiflikliin ok zararl sonu- tutan Arap alfabesinin
lara yol aacan ileri srdler. Latin alfabesi karfltlar Sovyetlerin ve proletarya- kaldrlmasn ok nemli
gryordu. 1928da
nn dflmanlar olarak grlyor, devrim-karflt damgas yiyordu. Sovyet rejimi La- Trkistan dillerinin
tincilii benimsetmek iin baz milliyeti unsurlar da yanlarna ekerek, kongreler yazlmasnda ortak bir Latin
harfleri kabul ettirildi. Ayn
dzenleyerek halk kilesini etkilemeye alflt. yl Trkiyenin de Latin
1926 ylndan sonra Sovyet hkmeti Latin politikasn daha sert bir flekilde uy- harflerini kabul etmesi
gulamaya bafllad. Sovyet ruhuyla yorulmufl yeni edebiyatn oluflturulabilmesi iin zerine, Trk topluluklarn
Trkiyeden uzak tutmak iin
eski medeniyete ait edebi rneklerin yaynlanmasna son verilmesine, bunun yeri- onlarn her birine
ne Tolstoy ve Maksim Gorki gibi Rus yazarlarn eserlerinin tercme edilerek Latin olabildiince farkl harfli
alfabeler belirlendi. Bundan
harfleriyle baslmasna karar verildi. 1928de Trkistan dillerinin yazlmasnda La- 10 yl kadar sonra, Rusa
tin alfabesi resmen kabul edildi. renmeyi glefltirdii
gerekesiyle Latin
Bu srada Trkiyenin de Latin alfabesini benimsemesi Sovyet liderlerini endi- alfabesinden vazgeilip Kiril
fleye sevk etti; Latin alfabesi sayesinde Trkler arasnda ortak edebiyat geliflebilir, alfabesi kabul ettirildi.
Sovyet dilcileri Kirile
Trkistanllar Sovyetlerden uzaklaflarak Trkiyeye yaklaflabilirdi. Bu olas tehlike geerken de mmkn
Sovyet politikaclarnn ve dilcilerinin dikkatlerini Trkistann edebi diline evirdi. olduunca farkl alfabeler
Latin alfabesi, leheler arasndaki farklar briz hle getirmek iin kullanld. belirlemeye zen gsterdiler.
Sovyet rejimi, Trk topluluklarnn bir dil etrafnda birleflme abalarn devrim
karfltl olarak alglyordu. Pan-Trkizm ve Pan-slamizm tehlikelerinin tamamen
bertaraf edilebilmesi iin Ruslarn kendi dillerini yaymalar, kk topluluklar bu
dile ekmeleri gerekiyordu. Proleter kltrnn geliflmesi de dil politikasnn ka-

rarllkla uygulanmasna balyd.
Yeni uluslar oluflturmak iin, leheler arasndaki farkllklar arttrma siyaseti iz-
lendi. Farkllk yaratmak iin, nce Kpakaya yakn bir zbek dili zerinde al-
flld. Daha sonra Stalinin emriyle Farsann etkisindeki Taflkent lehesi temel aln-
SIRA SZDE d. nk bu SIRAlehe,
SZDE hem Trkmenistan ve Trkiye Trkesine hem de Kazak ve
Krgz (Kpak) lehesine uzak bir modeldi. Ayn zamanda, Farsann etkisiyle ses
uyumunu kaybetmifl tek leheydi. 1937de zbek edebi dili bir daha deifltirildi ve
ses uyumunu kaybetmifl lehe benimsendi.
1939-40 yllarnda Sovyet hkmeti Latin alfabesi yerine Kiril alfabesini getirdi.
S O R U Buna gereke S Oolarak,
R U rencilerin iki alfabe renmek zahmetinden kurtulacakla-
r ileri srld. Birbirine yakn azlar farkllafltrlmaya alflld (Karakalpak ve Ka-
DKKAT zak azlar Dgibi).
K K A TSovyet dilbilimcileri Kirile geerken Trk dillerine olabildiince
farkl alfabeler belirlemeye zen gsterdiler. Alfabe deiflikliinin bir ifllevi de n-
ceki yazl kaynaklara ulaflmann engellemesiydi. Yeni nesiller sadece izin verilen
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
eski metinlere ulaflabiliyorlard. Kiril alfabesinin kabul ise Rusa kelimelerin ka-
buln kolaylafltrd. Dil siyaseti, uluslar yaratma srecinin de bir parasyd. Bu-
AMALARIMIZ nun iin yeni lehelerin, alfabelerin ve Sovyet tarih yazmnn infla edilmesi gere-
AMALARIMIZ
kiyordu.
K T A P Sovyetlerin Kdil siyaseti

T A P konusunda Elizabeth Baconn Esir Orta Asya adl eserinden (s.
201-213) yararlandk. Bu kitap, Sovyet dneminin yaratt kltr deiflimi konusunda te-
mel eserdir.
TELEVZYON TELEVZYON
Orta Asyada Sovyet Tarih Yazcl
Orta Asyann modern anlamda tarih yazcl Orta Asyada deil, esas olarak Rus-
yada Rus oryantalistlerin abalar sayesinde ortaya kmfltr. arlk Rusyasnn so-
NTERNET NTERNET
nunda ve Sovyetlerin ilk dneminde verdii eserlerle Orta Asya tarihi arafltrmala-
rnn temellerini atan bilim adam, Alman asll Rus tarihisi V. V. Bartholddur
(1869-1930). Ancak, Orta Asyada modern tarihiliin geliflmesi asl Sovyet dne-
minde oldu.
1924te Orta Asya snrlarnn milli esaslara gre flekillendirilmesinden sonra
buna uygun olarak milli tarihler yazlmas ihtiyac ortaya kt. Ynetici elit mev-
cut siyasi snrlarn tarih haklln ispat etmeye ynelen bir tarih yazmn teflvik
etti. Henz yerel tarihilerin yetiflmedii bu dnemde bu grev Bartholdda yk-
lendi. Barthold, 1925-29 tarihleri arasnda Tacik, Krgz ve Trkmen halklarnn ta-
rihi konusunda ayr eser yazd. Ancak, Bartholdun yazd eserlerin Mark-
sizmle alakas yoktu ve yeni yaratlan etnik cumhuriyetlerin meflrulafltrlmasna
pek katk salamad.
1937-38 yllarnda eitimlerini arlk dneminde almfl ve milli duygulara sahip
yerel aydnlar tasfiye edildikten sonra, proleter eitim alan gen aydnlar nesli bu
grevi stlendiler. Orta Asya tarihi Marksist ideolojik dogmaya uygun olarak yazl-
d. Tarih yazm, insanln evrensel geliflmesinin (sosyo-ekonomik flekillenmenin)
aflamalar, snf mcadelesi, halk ayaklanmalar, ilerici ve gerici gler, ekonomik
iliflkilerin belirleyici rol gibi konular zerinde temellendirildi, tarih olaylar bu
erevede akland. Rus iflgali, feodal basklardan bunalan geri kalmfl Trkistanl
halklarn meden bakmdan ileri Rusya Devletine gnll katlmlar fleklinde yo-
rumland. lgin bir flekilde, yerel aydnlar bu srete aktif bir rol aldlar ve rejimin
taleplerine daha fazla ballk sergilediler.
II. Dnya Savafl yllarnda Sovyetler Birliinde tarih yazmnda bir deifliklie
gidildi ve halka vatanseverlik ruhu afllamak iin gemiflteki Rus kahramanlar can-
landrld. Savafltan sonra bu eilim Orta Asya tarihilerine de yayld. Her bir cum-
huriyette gemiflten baz flahsiyetler seilerek yceltildi. Trklere, Polonyallara ve-
ya Ruslarn geleneksel dflman olan baflka milletlere karfl savaflmfl olan kahra-
manlar tercih edildi. Osmanllara ve Altn Ordaya karfl savaflmfl olan Timur bir
zbek kahraman olarak takdim edildi. Ali fiir Neva en byk zbek flairi ola-
rak yceltildi. zbek basks yznden XVI. yzyln baflnda Trkistandan ayrl-
mak zorunda kalan Babr, zbek kahramanlarndan biri olarak sunuldu. Mevcut
snrlar dhilinde milli bir tarih yaratmak iin tarih olaylarn saptrlmas gelenei
Sovyetlerin sonuna kadar devam etti.
Orta Asyada milli tarihlerin yazlmas hangi sikler altnda ortayaSIRA SZDE
kt? SIRA SZDE
3
Stalin Sonras Geliflmeler ve Sovyetlerin kfl
Sovyet sisteminin belli bir istikrara kavuflmas Hruflev (1953-64) ve Brejnev (1964-
82) dnemlerinde oldu. Bu dnemdeki Orta Asya yneticileri Hruflev dneminde
yetiflmifl, Brejnev dneminde Parti iinde ilerlemifllerdi. zbek SRaflidov
O R U (1959-83), S O R U
Kazak Kunayev (1959-86), Trkmen Gapurov (1969-86) ve Krgz Usubayev (1961-
85) uzun sre iktidarda kaldlar. Yerel kadrolarn tamam Sovyet D K sistemine
KAT sadk DKKAT
olup Moskovann talimatlarna harfiyen uymaktaydlar.
Stalinin 1953te lmnden sonra ortaya kan iktidar mcadelesini Nikita
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Hruflev kazand. Hruflev, Sovyetler Birliinde Ruslara gre daha az imkna sa-
hip olan dier milliyetlerin geliflmesine yardmc olunmasnn doal bir dev oldu-
u inancndayd. Dolaysyla, onun milliyetler politikas Stalinin baskc politikala-
rn tersine evirdi. Hruflev, srgne gnderilen milliyetler konusunu cesaretle ele
ald ve onlarn ounu aklad. Birok milliyetin srgnden nceki yerlerine dn-
melerine izin verdi. Hruflev zamannda kltrel adan da bir Krahatlk T A Pbafllad. Mil- K T A P
li kltrler ve yerel aydnlar geliflme frsat buldu. Ancak, ekonomik sorunlar lke-
yi sarmaya devam etti.
Hruflev, ziraat politikasna arlk verdi. Tahl ekim alanlarnn
T E L E V geniflletilmesini
ZYON TELEVZYON
hedefledi. Kuzey Kafkasya, Bat Sibirya ve Kazakistann kuzeyinde bu ziraat poli-
tikasn uygulad. Kazak parti liderlii bu fikirden hofllanmad, nk cumhuriyet-
lerinde daha fazla Rus grmek istemiyorlard. Bu yzden Kazak parti liderlii tas-
NTERNET NTERNET
fiye edildi. Hruflevin hmisi olduu Leonid Brejnev parti birinci sekreterliine ge-
tirildi. Binlerce gen komnist ekin ekmek zere Kazakistana akt.
1982de Brejnev ldnde Sovyetlerdeki ekonomik kfl artk iyice kendini
hissettiren bir problem haline dnflt. Befl Yllk Planlardaki hedeflerin gerisinde
kalnd artk gizlenemiyordu. Andropov (1982-1984) ve ernenko (1984-1985)
dnemlerinde i ekiflmeler, yolsuzluklar artt, zgrlkler yeniden kstlanmaya
bafllad. Sovyetler Birliinin her tarafnda kat parti yneticileriyle zgrlklerin
geniflletilmesini savunan gen partililer arasnda ztlaflmalar kt.
Btn bu memnuniyetsizlikler ortamnda ynetime geen Gorbaov (1985-
1991) perestroyka (yeniden yaplanma) denilen siyasi ve iktisadi bir yeniden yap-
lanma programn uygulamaya koydu. Buna ilave olarak, glasnost (aklk) politi-
kas ile basna daha fazla ifade hrriyeti verdi. Bu reformlar, uzun zamandr gizle-
nen devlet srlarnn ve Rus olmayan uluslarda milliyeti duygularn aa kmas-
na sebep oldu. Aral Glnn sularnn ekilmesi faciasnn Sovyetlerin pamuk
retimi hrsndan kaynakland gerei su yzne kt. Arap harflerinden Latin
alfabesine, oradan Kiril harflerine geifl ve Rusann yaygnlafltrlmas Byk Rus

flovenizminin bir paras olarak grld. Ekonomik skntlarn kendini gsterme-
siyle, Fergana vadisinde karflklklar ve etnik atflmalar bafl gsterdi (1989).
1991 Austosunda, Gorbaov Sovyetler Birliinin cumhuriyetlerine daha genifl
zerklikler veren bir antlaflmay imzaladktan iki gn sonra, ordudaki yafll gene-
raller ile parti ve KGBnin muhafazakr kanad bir darbe girifliminde bulundu. Rus-
ya Federasyonunun baflkan Boris Yeltsinin halk direniflini rgtlemesi sonucun-
da darbe baflarszla uratld. Darbeci generaller tutukland ve Gorbaov yeni-
den lkenin baflna geti. Ancak, bundan sonra fiil g Yeltsine ve cumhuriyetle-
rin baflkanlarna geti. Yeltsin 23 Austos 1991de Komnist Partisini yasaklad ve
mal varlna el koydu. Bundan bir gn sonra Baltk cumhuriyetlerinin bamszl-
n tand. Ayn gn Ukrayna bamszln ilan etti. 21 Aralkta, Minskte Bam-
sz Devletler Topluluu fleklinde yeni bir rgtlenmeye gidildi ama artk SSCB
benzeri bir birlik sz konusu deildi. 30 Austos 1991de Azerbaycan, 31 Austos-
ta Krgzistan, 1 Eyllde zbekistan bamszln ilan etti.
Rusya Federasyonuna bal Tataristanda olduka erken bir tarihte milliyeti ta-
lepler hz kazand. 30 Austos 1990da Tataristan zerk Cumhuriyetinin Yksek
firas bamszln ilan etti ve daha genifl bir zerklik talebiyle Tataristan Cum-
huriyeti adn ald. Moskovann btn karfl kmalarna ramen, 21 Mart 1992de
Tataristan parlamentosu bamszlk konusunda referanduma gitti. Oylamaya kat-
lanlarn yzde 61.4 bamszlk ve Rusya Federasyonu ile eflit dzeyde iliflki ku-
rulmas ynnde oy kulland.
Milli derneklerin yrtt faaliyetler, egemenliin alnmasnda byk rol oy-
nad. Fakat Tataristann iktidar evreleri (nomenklatura) milli sreteki inisiyatifi
sahiplendi. Rusya, bunalml geen 1991 ve 92 yllarnda istemeyerek tanmak zo-
runda kald daha genifl haklar tekrar almak ve Rusya Federasyonunu niter bir
devlete dnfltrmek iin sistemli bir bask politikas yrtt. Rusya Anayasa Mah-
kemesi, 2000 ylnda milli cumhuriyetlerin egemen statlerini ortadan kaldrmay
ngren bir karar ald. Tataristan 1999da Latin harflerine gemeyi kabul eden bir
karar ald ise de, Rusya bu giriflimi srncemede brakt.
BAIMSIZ TRK CUMHURYETLER VE SOVYET

MRASI
Kltr Deiflmeleri
Buraya kadar, Sovyet dneminde toplumu dnfltrme abalarndan bahsettik.
fiimdi de, bu abalarnn ne derece etkili olduuna, eskiye gre nelerin deiflip ne-
lerin devam ettiine bakalm. 75 yl ncesiyle karfllafltrldnda Orta Asya halkla-
rnn bu sre iinde nemli bir kltr deiflimi yafladklar bir gerektir. zbek,
Trkmen, Krgz ve Kazak kelimeleri Devrim ncesinde de mevcut olmakla birlik-
te bugnk anlamda deildi. Bugn artk her bir topluluk bir dierini ayr bir mil-
let gibi grmektedirler. Yeni etnik kimliklerin oluflmas ve leheler arasndaki fark-
llklarn sistemlefltirilmesi siyaseti nemli lde baflarl olmufltur. Sovyetlerin ilk
zamanlarnda birer kabile olan unsurlar, Sovyet kuramclarnn ve etnograflarnn da
gayretleri sonucunda artk kendilerine ait etnik bir kltr ve edebi dillere sahiptiler.
Harita 10.2
Bamsz ve zerk Trk
Cumhuriyetleri. 30 Austos
1991de Azerbaycan, 31
Austosta Krgzistan, 1
Eyllde zbekistan
bamszln ilan etti.
Kazakistan ise Aralk
aynda bamsz oldu.
Rusyaya bal zerk bir
cumhuriyet olan Tataristan,
daha genifl zerklik, hatta
belli bir dzeyde
bamszlk iin 1992de
referanduma gitti. Rusya
istemeyerek de olsa baz
talep ve haklar tanmak
zorunda kald. Ancak,
Rusya giderek kendisini
toparlad ve istemeyerek
verdii haklar geersiz
klan uygulamalara gitti.
Kaynak: B. Hayit, Trkistan

Devletlerinin Mill
Mcadeleleri Tarihi,
Ankara, 2004.
Sovyet dneminde eitim alannda eskisiyle kyaslanamayacak derecede gelifl-

meler gerekleflti. Okullaflma ve okur-yazar oran ok yksektir. Okul ncesi ei-
tim de son derece yaygndr. Ktphane ve kitap says olduka fazladr. Ancak,
Sovyet dnemindeki devlet destei olmadndan, yeni baslan kitaplarda ierik ve
bask ynnden nemli bir gerileme grlmektedir.
Eski Sovyet corafyasnn dier yerlerinde olduu gibi, Orta Asyada da kltr arlk Rusyas Trkistan
ele geirdikten sonra bura
hayat son derece zengindir. Resim, mzik, tiyatro, bale ve dier sanat trlerinde halkn dnfltrme
Orta Asya kkenli ok nemli flahsiyetler yetiflmifltir. Halkn azmsanmayacak bir konusunda fazla istekli
ksm bu sanatlardan zevk almakta ve sosyal etkinliklere katlmaktadr. niversite- olmad; klasik smrge
rejimi gibi davrand. Sorun
lerde ve dier kurumlarda zel gnler ve (retim yelerinin baflarlarn dllen- kmad srece yerli halkla
diren) kutlamalar olduka fazladr; bunlar sosyal hayata bir canllk ve anlam ka- muhatap olmad. lkenin
ham maddelerini alp
zandrmaktadr. ifllenmifl rnleri Trkistana
Orta Asyada kadnlar, arlk dnemiyle kyaslanamayacak derecede hak ve srd. Sovyet rejimi ise
ideolojik bir devletti ve
imknlara sahip oldular. Kadnlarn eitimine nem verildi. Sovyet ynetiminin toplumu bafltan ayaa
teflvikiyle 1930lu yllarda kadnlarn mecliste ve partide temsil edilmeleri nemli dnfltrmeyi amalad.
Trkistan adn ortadan
lde artt. Ama Moskovann kampanyas ve basks gevfledike Mslman ka- kaldrarak bunun yerine
dnlarn temsil oran dflt; Mslman kadnlar Avrupal (Rus, Ukraynal) kadnlar- yapay etnik blmleme
dan daha dflk dzeyde grevler aldlar. Her fleye ramen, zbekistanda ve di- siyaseti izledi. Kadnn
iflgcnden faydalanmak ve
er cumhuriyetlerde kadnlar hayatn iinde yer almakta ve nemli grevlerde bu- geleneksel yapsndan
lunmaktadrlar. Kadnlar, Ortadoudaki toplumlarla kyaslandnda ok daha g- koparmak iin kkl bir
giriflim bafllatt. Bir taraftan
venli ve serbest bir konuma sahiptirler. farkllafltrlmfl yerel diller
Bamszlktan sonra Azerbaycan, zbekistan ve Trkmenistan Latin alfabesine gelifltirilirken, dier yandan
Rus dili bilim, sanat ve
gemifltir. zbekistandaki geifl tedrici olarak yaplmaktadr. Sovyet dilbilimcileri ynetim dili olarak dayatld.
alfabeleri dzenlerken Trk leheleri arasnda ortaklk olmamas iin zel bir aba Alfabe deifliklikleri, yeni
tarih yazm ve dini ortadan
gstermifllerdi. Bamszlktan sonra belirlenen Latin alfabeleri sanki bu yaklaflm kaldrma giriflimleriyle
srdrmfl gibidir. zbekistanda yeni alfabe belirlenirken Trkiyedeki deil, n- Sovyet rejimi nemli bir
gilizce alfabeye yakn harfler kabul edilmifltir; zbekedeki fl harfi sh ile, toplumsal dnfltrme
projesini gereklefltirdi.
harfi ise ch ile yazlmaktadr. Trkmen alfabesinde ise yerine y harfi benim-
senmifltir.
Rusa, zellikle baflkentlerde ve flehir merkezlerinde yaygndr. Zaten Ruslarn
en ok bulunduklar yerler de buralardr. 1970li yllarda Rusa bilmek ok nem-
liydi. Daha sonraki dnemde buna karfl bir tepki geliflmifl olsa da, Rusa her za-
man prestijli bir dil olmufltur. Deiflik etnik gruplar arasndaki iletiflim dili hl Rus-
adr. Yerel diller daha ziyade krsal kesimlerde yaygndr. zellikle ilim ve kltr
alanlarnda Rusa bilmeden bir fley yapmak imknsz gibiydi; bu durum bugn de
nemli lde geerlidir. Rusa, hl klasik eserlere ulaflmann ve dnya kltr
ile ba kurmann bir aracdr.
Resim 10.4
Sovyet dneminin
ilk yllarna kadn
zgrln
simgeleyen
resimlerden biri.
Sada, genlerin
stndeki eski
yazda Yefller
Uyuflmas [Genlik
rgt] yazs
grlmektedir.
Kaynak: A.
Bennigsen; S. E.
Wimbush, Muslim
National
Communism in the
Soviet Union,
Chicago, 1975.
SIRA SZDE SIRA SZDE

Sovyetlerin toplumu dnfltrme projesi ne lde baflarl oldu?
4
D fi N E L M
Devam DEden Alflkanlklar
fi N E L M
ar zamannda milli sermayeye dayal milli bir basn mevcuttu. Sovyet dneminde
ise sadece devlete bal bir basn vard. Bu basnn masraflar, kd, mrekkebi,
S O R U boyas tamamen S O R Moskova
U tarafndan salanyordu. Dolaysyla, yalnzca Moskova
iin ve Moskovann emriyle yazlan fleyler baslabiliyordu. Bamszlktan sonra
DKKAT bu durum pek D K fazla
K A T deiflmedi. Gazete ve dergi says nfusla karfllafltrldnda
olduka az olup haftada befl gn, bazlar sadece 2 gn yaynlanmaktadr; gazete-
lerin tiraj olduka dflktr; sayfa dzeni, haber verifl tarz, unvanlarn saylmas
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Sovyet dnemini andrmaktadr.
Televizyonlarn ou devlet kanaldr ve Sovyet dnemindeki gibi resm alfl-
AMALARIMIZ lar ve kltr-sanat
AMALARIMIZ programlaryla doludur. Haberlerde olumsuz hibir fley geme-
mekte, her fley tozpembe gsterilmektedir. Sadece sevilmeyen lkeler hakkndaki
haberler olumsuzdur; doal afetler, ekonomik krizler, halktaki huzursuzluklar hep
K T A P bu lkelerde K olmaktadr.
T A P Halkn nemli bir kesimi haber iin Rusya televizyonlar-
n izlemektedir. Kendisini daha hzl bir flekilde dnfltren Rusya basnnn haber-
leri daha inandrc bulunmaktadr.
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
Bugn Orta Asyada geleneksel hayat tarz ve aile yaps nemli lde devam
etmektedir. Geleneksel ev mimarisi tamamen kaybolmamfltr. Taflkentin baz ma-
hallelerinde zbek tarz evler bulunmaktadr; tek katl, ie dnk ve kare fleklin-
de olan bu evlerin odalar avluya bakmakta ve ortasnda ay iilip sohbet edilen
bir ardak bulunmaktadr. Bu tip evlerde byk aileler oturmaktadr. Ne kadar
modernleflmifl olursa olsun, zbek gelini kaynanasna itaat etmek durumundadr.
zbekistandaki gelin selam denilen trensel uygulama bunun sembolik bir
gstergesidir. Gelin, eilerek kaynanay selamlar. Bu ayn zamanda kaynanann
otoritesine boyun eeceinin bir dfla vurumudur. Bu tr ailelerde ev hizmetlerinin
nemli bir ksm gelinin zerindedir. Her ne kadar Sovyet rejimi erkek egemenli-
ini krma abas gsterdiyse de, erkeklerin ailedeki rolnde pek deifliklik olma-
mfla benzemektedir.
Sovyet dneminde farkl etnik gruplar arasndaki karma evlilikler zendirilmifl-
ti. Bunun etkisiyle azmsanmayacak sayda karma evlilikler olmufltu. Komnist
partisinde ykselmek ve iyi bir makama yerleflebilmek iin Rus efli olmak nemli
bir avantaj salyordu. Bugn evlilikler byk lde ayn etnik gruptan ve dinden
insanlar arasnda olmaktadr. Kendi milliyetleri dflnda evlenme eilimi sadece Rus
kadnlarnda vardr.
niversitelerde teknik ve itibarl blmlerde okuyan rencilerin nemli bir
ksm Ruslardan veya Ruslaflmfl ailelerin ocuklarndan oluflmaktadr. Mesela,
2000li yllarda Kazakistandaki Ahmed Yesevi niversitesinde snflar Rus grubu
ve Kazak grubu fleklinde ayrlmaktayd. Rus grubunda okuyanlar, Ruslar ve di-
er etnik gruplar ile Ruslaflmfl Kazaklardan oluflmaktayd. Tarih SIRA ve SZDEedebiyat b- SIRA SZDE
lmlerinde okuyanlar genellikle krsal kesimden gelen Kazak genleriydi. Son yl-
larda Rusa retiminde byk bir dflfl vardr. Bu durum, bir taraftan yerellefl-
meyi glendirirken, bir taraftan da dnya kltrnden habersiz nesiller yetiflmesi
endiflesini dourmaktadr.
S O R U S O R U
Bamszlktan sonra yazlan tarih ders kitaplarnda metot olarak Sovyet tarihi-
lii srmekte, olaylar mevcut siyasi atmosfere uygun bir flekilde yorumlanmakta-
dr. Bununla beraber, kitaplarn ieriinde nemli saylabilecek deifliklikler
DKKAT grl- DKKAT
mektedir. Rus iflgali ve Stalin dneminde yaplan zulmler dikkatli (Ruslar rahat-
sz etmeyecek) bir flekilde elefltirilirken Ceditilerin katklarna nemli bir yer ay-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
rlmaktadr. Sovyet tarih kitabnda ngiliz ajan olarak sunulan Enver Pafla, yeni z-
bek tarih kitaplarnda Buhara toprandan Kzl Ordunun karlmas ve lkenin
bamszlna kavuflmas iin alflan Basmac nderlerden biri olarak takdim edil-
mekte, bu uurda flehit dflt belirtilmektedir.
Sovyet dnemi srasnda toplumu dnfltrme abalar konusundaki K Tanalizleri

A P Oliver K T A P
Royun Yeni Orta Asya (stanbul, 2000) adl kitabnda (s. 87-128) bulabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
zet
N
A M A
Orta Asya Trkleri ile olan ortak ve farkl nokta- yerel gc elinde bulunduran milli komnistler
1 lar belirlemek. Stalin dneminde burjuva milliyetisi olmakla
Orta Asya Trkleri hakknda bildiklerimiz yeter- sulanarak tutuklandlar; birou kurfluna dizildi
siz olduu kadar, bir o kadar da yanlglarla do- veya srgn edildi.
ludur. Yalnzca akrabalk duygusuyla yaplan yo-
rumlar ve uygulamalar Trk kkenli topluluklar- N
A M A
Sovyet dneminde Trk topluluklarn dnfltr-
la olan iliflkilerimizin gereki zemine oturmas- 3 me projesini aklamak.
n geciktirmekte ve yanlfl anlamalara sebep ol- Sovyet rejimi lkede yaflayan Trk topluluklarn
maktadr. Orta Asya halklarnn 75 yl boyunca dnfltrmek amacyla etkili ve sistemli bir siya-
g kullanlarak tbi tutulduklar asimilasyon gr- set izledi. 1924ten sonra etnik temele dayanan
mezden gelinemez; Bu sre iinde Trkistanllar cumhuriyetler oluflturuldu. 1928-39 yllar arasn-
Ruslarla baz ortak alflkanlklar edindiler; Rusa- da Trk topluluklar Arap alfabesinden Latin al-
y bilim dili olarak benimsediler ve ilmi eserleri- fabesine, 1939dan sonra ise Kiril alfabesine ge-
ni bu dilde yazdlar. Dil bakmndan Trk toplu- irildiler. Rus gmeni gnderme ifli, Sovyet d-
luklar iinde bize en yakn olanlar Trkmen, da- neminde hz kazand. Sovyetlerin pamuk ihtiya-
ha sonra zbeklerdir. Kazaklar, Krgzlar, Kara- cn karfllamak zere, zbekistan topraklar ne-
kalpaklar ve Orta dil sahasnda yaflayan Bafl- redeyse tamamen pamuk ekimine hasredildi. Ko-
kurtlar ve Tatarlarn anlamak daha fazla aba lektiflefltirme uygulamas sonucunda ortaya -
gerektirir. Trk halklarnn her biri kendilerine kan alk yllarnda Kazakistanda 1 milyondan
ait yazl edebiyat gelifltirmifl olup farkl milliyet fazla insan yaflamn yitirdi. Dine karfl yrtlen
bilinlerine sahiptirler. zbek, Kazak, Trkmen kampanya sonunda medreseler kapatld, cami-
ve Krgz adlarn milli kimlik olarak benimse- lerin says hzla azaltld, vakf mallarna el ko-
mifllerdir. Trk kelimesi onlar iin Trkiye nuldu. Sovyetler, kadn dnfltrme konusunda
Trklerini ifade etmektedir. Bununla beraber Tr- da radikal giriflimlerde bulundu.
N
kiye Trkleriyle olan soy akrabalnn da bilin-
cindedirler. Trk Cumhuriyetlerindeki Sovyet mirasnn izle-
A M A
rini tanmlamak.
N
4
Sovyetlerin ilk dneminde Trk blgelerindeki ge- 75 yl boyunca devam eden Sovyetlefltirme siya-
A M A
2 liflmeleri tanmlamak. seti Trk halklar zerinde derin tesirler brak-

Sovyetlerin ulus yaratma faaliyetinin ilk uygula- mfltr. Yeni etnik kimliklerin oluflmasnda ve ay-
mas, dil-Uralda oldu. Sovyetler, 1919da Bafl- n dil ailesinden gelen leheler arasndaki farkl-
kurdistan, 1920de ise Tataristan zerk Cumhuri- lklarn sistemlefltirilmesi siyaseti nemli lde
yetlerini oluflturmak suretiyle ilk blnmeyi ger- baflarl olmufltur. Sovyetlerin ilk zamanlarnda
eklefltirdi. Sovyetler, 1924ten sonra Trkistan birer kabile olan unsurlar, artk kendilerine ait
fikrini yok etmek iin uraflt. Trkistan, Buhara etnik bir kltr ve edebi dillere sahiptirler. Ei-
ve Hive Cumhuriyetlerinin yerine zbekistan ve tim alannda eskisiyle kyaslanamayacak derece-
Trkmenistan Cumhuriyetleri, Tacikistan, Krg- de geliflmeler yaflanmfltr; okullaflma oran ok
zistan (Kazakistan) ve Kara-Krgzistan zerk yksektir. Bamszlktan sonra Azerbaycan, z-
Cumhuriyetleri ile Karakalpakistan zerk Blge- bekistan ve Trkmenistan Latin alfabesine ge-
si yaratld. Bolflevikler tarafndan dayatlan re- mifltir. Basn alanndaki geliflmeler ise olduka
formlar sebebiyle ortaya kan Basmac isyan on snrldr; gazete haberlerinin verilifl tarz, ierii
yldan fazla bir sre devam etti. Sovyet rejimi ge- ve sansr uygulamas Sovyet dnemini andr-
ici tavizler vererek Basmaclara olan halk deste- maktadr. Televizyonlarn ou devlet kanaldr
ini zayflatabildi. 1925ten itibaren, blgede Sov- ve Sovyet dnemindeki gibi programlar resm
yetlefltirme program uyguland. Vakf mallar alfllarn ve sadece olumlu haberlerin verilme-
azaltld, fler mahkemeler kapatld, kolektiflefl- sinden ibarettir. Rusa, bir kltr ve iletiflim dili
tirme uyguland. Sovyet rejiminin ilk on ylnda olarak etkinliini belli dzeyde srdrmektedir.
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Orta Asya Trklerini farkl- 6. Sovyetlerin dil politikas afladakilerden hangisi ile
lafltran unsurlardan biri deildir? en iyi ifade edilmektedir?
a. Sovyetlerin ayrfltrma siyaseti a. Lehelefltirme yoluyla ayrfltrma
b. Trkiyenin olumsuz olarak tantlmas b. Komnist ideolojiyi benimsetme
c. Trkiye Trkleriyle olan soy akrabalnn bilin- c. Yerel dillerin gelifltirilmesi
cinde olmalar d. Devrim ncesi kltrle ba kurma
d. Farkl milliyet bilinleri edinmeleri e. Halkn eitim seviyesini ykseltme
e. Sovyet dneminde tbi tutulduklar asimilasyon
7. II. Dnya Savafl sonrasnda Orta Asyada ortaya -
2. Afladaki Trk topluluklarndan hangisi Kpak leh- kan tarih yazcl ile ilgili afladaki ifadelerden hangi-
esi grubundandr? si dorudur?
a. zbekler a. Geleneksel tarih yazclna dnld.
b. Kazaklar b. Elefltirel bir tarihilik yaygnlaflt.
c. Uygurlar c. Yerellii elefltiren bir tarih yazcl geliflti.
d. Gagauzlar d. Kaynaklara dayanan bir tarihilik anlayfl hkim
e. Trkmenler oldu.
e. Tarihteki baz flahsiyetler seilerek yceltildi.
3. Sovyetlerin modern uluslar yaratma projesinin ilk
uygulamas afladakilerden hangisinde olmufltur? 8. Afladakilerden hangisi Sovyetlerin milliyet siyaseti-
a. dil-Ural blgesinde nin bir sonucu deildir?
b. Kafkasyada a. Ayn dil ailesinden gelen topluluklarn dilleri ay-
c. Krmda rfltrlmfltr.
d. Trkistanda b. Her bir topluluk dierini ayr bir millet olarak
e. Azerbaycanda grmektedir.
c. Yeni etnik kimlikler oluflmufltur.
4. Afladakilerden hangisi Basmacl zayflatan se- d. Yeni edebi diller geliflmifltir.
beplerden biri deildir? e. Dildeki Rusa kelimeler tasfiye edilmifltir.
a. Modern bir flekilde rgtlenmesi
b. Efl gdm ve merkezi kumandadan yoksun ol- 9. Sovyet dneminde Rus dilinin konumu hakknda
mas afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
c. yelerinden bazlarnn taraf deifltirmesi a. Rusa yerel diller karflsnda tutunamad.
d. Eski usul etecilik metoduyla hareket edilmesi b. Rusa zellikle flehir merkezlerinde yaygnlk
e. Basmaclarn kendi aralarndaki dflmanlklar kazand.
c. Etnik gruplar arasndaki iletiflim dili Rusayd.
5. Sovyetlerin Trk halklarna ynelik milliyetler siya- d. Rusa prestijli bir konumdayd.
setinin asl hedefi afladakilerden hangisidir? e. Rusa tartflmasz bir bilim dili olarak benimsendi.
a. Orta Asyadaki kk kabileleri birlefltirerek da-
ha byke uluslar oluflturmak 10. Sovyet sonras geleneksel hayat tarz hakknda afla-
b. Trkistan birlii tehlikesini ortadan kaldrmak daki ifadelerden hangisi dorudur?
c. Trk boylarnn gl bir flekilde ykselmelerini a. Geleneksel hayat tamamen ortadan kayboldu.
salamak b. Geleneksel ev mimarisi tamamen kaybolmad.
d. Sovyet ideolojisini Orta Asyada yerlefltirmek c. Aile iinde eski tarz hayattan eser kalmad.
e. Halklar arasnda birlikte yaflama becerisini gelifl- d. Erkeklerin aile iindeki rol tamamen deiflti.
tirmek e. Yeni nesil kadnlarn aile balar ortadan kalkt.

1. c Yantnz yanlfl ise, Trkiye ve Orta Asya ks- Sra Sizde 1
mn yeniden gzden geiriniz. Trk dilli halklar tabiri, Trk topluluklar arasndaki
2. b Yantnz yanlfl ise, Trkiye ve Orta Asya ks- ortakln yalnzca dil ortaklndan ibaret olduunu
mn yeniden gzden geiriniz. ima etmektedir. Dolaysyla bu topluluklar arasnda ta-
3. a Yantnz yanlfl ise, Bolflevik Ynetiminin lk rih ve kltrel ortaklklar gz ard etme eilimini yan-
Yllar ksmn yeniden gzden geiriniz. stmaktadr.
4. a Yantnz yanlfl ise, Sovyetlere Karfl Direnifl
ksmn yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2
5. b Yantnz yanlfl ise, Sovyetlerin Milliyetler Po- Sovyet rejimi ilk zamanlar dine karfl nispeten hoflgr-
litikas ksmn yeniden gzden geiriniz. l davrand. Niha hedef dinin ortadan kaldrlmas ol-
6. a Yantnz yanlfl ise, Sovyetlerin Dil Siyaseti makla beraber, rejimin henz glenmedii bu dnem-
ksmn yeniden gzden geiriniz. de halk rktmemek iin tedbirli hareket edildi. 1925
7. e Yantnz yanlfl ise, Orta Asyada Sovyet Tarih ylndan itibaren btn dinlere karfl sistemli bir kam-
Yazcl ksmn yeniden gzden geiriniz. panya yrtld. Din adamlar takip edildi, srgne
8. e Yantnz yanlfl ise, Bamsz Trk Cumhuri- gnderildi: Camilerin says nemli lde azaltld, va-
yetleri ve Sovyet Miras ksmn yeniden gz- kf mallarna el konuldu. Dier taraftan btn kurum-
den geiriniz. larda din karflt propaganda yaplarak yeni nesillerin
9. a Yantnz yanlfl ise, Bamsz Trk Cumhuri- dinden uzak yetifltirilmesi iin alflld.
yetleri ve Sovyet Miras ksmn yeniden gz-
den geiriniz. Sra Sizde 3
10. b Yantnz yanlfl ise, Bamsz Trk Cumhuri- Sovyet rejimi tarihin yeniden yazlmasn istiyordu. Ye-
yetleri ve Sovyet Miras ksmn yeniden gz- ni oluflturulan yapay cumhuriyetlere tarihsel meflruiyet
den geiriniz. zemini oluflturmak gerekiyordu. Bunun iin tarihiler
seferber edildi; mevcut snrlar esas alnmak suretiyle
tarih yeniden yorumland. Yeni oluflan tarih yazcln-
da Ruslarn Orta Asyadaki rolleri olumlu olarak yans-
tld. Her cumhuriyet iin tarihteki baz flahsiyetler sei-
lerek yceltildi.
Sra Sizde 4
Yeni uluslar ve edebi diller yaratma siyaseti nemli l-
de baflarl oldu. Sovyet ncesinde Kazak, Krgz, z-
bek ve Trkmen kelimeleri vard ama bunlar daha ziya-
de kyl-flehirli ve kabile yaps gibi sosyal farkllklar
ifade ediyordu. Sovyet rejimi bu kimliklerin ayr bir mil-
let gibi alglanmasn yaygnlafltrd. Kadnn ifl gcn-
den faydalanmak isteyen ve onu geleneksel yapdan
koparmak isteyen rejim belki de en byk baflary bu
alanda elde etti. deolojik amala yaplmfl olsa da, ei-
timin yaygnlaflmas Trkistanllarn da faydasna oldu.
fiehir dzenlemesi ve sanat alanlarnda da gerek an-
lamda modernleflme Sovyet dneminde oldu. Kltrel
anlamda Ruslaflma olduysa da, geleneksel kimlikler de
dnflme urayarak varln srdrd.
Andican, A. (2003). Cedidizmden Bamszla Ha-
rite Trkistan Mcadelesi, stanbul: Emre Yayn-
lar.
Bacon, E. E. (tarihsiz). Esir Orta Asya, ev: T. Say, s-
tanbul: Tercman 1001 Temel Eser (zgn ad: Cen-
tral Asians under Russian Rule, New York, 1966).
Barthold, W. (1997). Trkistan, slam Ansiklopedi-
si, XII/2, s. 140-142.
Bennigsen, A. ve C. Lemercier-Quelquejay. (1995). Sul-
tan Galiyev ve Sovyetler Birliinde Milli Kom-
nizm, ev. B. Tanatar, Ankara: Anahtar Kitaplar.
Bregel, Y. (1996). Notes on the Study of Central Asi-
a, Bloomington: Indiana University.
Hayit, B. (2004). Trkistan Devletlerinin Mill Mca-
deleleri Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Kanldere, A. (2009). Trkistann Tarih, Kltrel Geli-
flimi ve Rus Tesirleri, Yom: Trk Dnyas Kltr
Dergisi, say 15, s. 29-45.
Kocaolu, T. (2001). Trkistanda Yenilik Hareketle-
ri ve htilaller: 1900-1924, Haarlem: SOTA.
Roy, O. (2000). Yeni Orta Asya, ev. M. Moral, stan-
bul: Metis Yaynlar.
Togan, Z. V. (1981). Bugnk Trkili (Trkistan) ve
Yakn Tarihi, stanbul: Enderun Kitabevi.
______. (1969). Htralar, stanbul: Hikmet Gazetecilik
Ltd. fiirketi.

Orta Asya Türk Tari̇hi̇ Ahmet Taşağil Aöf PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Orta Asya Türk Tari̇hi̇ Ahmet Taşağil Aöf PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2288

Copyright 2011 by Anadolu University

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Yardmcs

Grafik Tasarm Ynetmenleri

lme Deerlendirme Sorumlu

Kitap Koordinasyon Birimi

Orta Asya Trk Tarihi

Trk Tarihinin Bafllangc........................................................ 2 1. NTE

Uygur Kaanl........................................................................ 22 2. NTE

Trk Boylar ............................................................................. 42 3. NTE

Kara Trgifl Devleti (716-739) ...................................................................... 48

4. NTE Dou Avrupa'daki Trk Devletleri ve Boylar...................... 60

5. NTE Mool stilas Zamannda Trkistan ...................................... 80

Sosyal ve ktisad Hayat................................................................................ 94

Altn Orda ve Ardl Hanlklar................................................ 104 6. NTE

Timur ve Timurlular ............................................................... 124 7. NTE

8. NTE Trkistan Hanlklar................................................................. 148

9. NTE Rusya Trklerinde Fikir Hareketleri ..................................... 168

Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya ............................ 192 10. NTE

TRK TARHNN GENEL

TRK TARHNN GENEL ZELLKLER

Byle bir sistemle zaman (derinlik) ve mekn (genifllik) denkleminde Trk

Trk adnn nasl olup da yaygnlaflarak gnmze ulafltn da ksaca akla-

Trkiye ve Trk Yurdu

6 Orta Asya Trk Tarihi

Sibirya-Altaylar, Moolistan, Kansu-Ordos, Dou Trkistan, Bat Trkistan, Kuzey

larn alarak devletini zellikle ekonomik adan glendirmifltir. Bunun yannda

Asya Hun hkmdar Mo-tu (Mete) devrinde devletin snrlar nerelere

Hunlarda Sosyal ve Kltrel Yap

K T A P Hunlar devriK hakknda

Ak Hunlarn merkezini ziyaret eden Budist rahipten neler renmekteyiz?

Tabga Devletidir. Tabgalar, 250li yllardan sonra in Seddinin kuzeyinden, g-

SIRA SZDE SIRA SZDE

Eski Trklere ait

Dou Gk-Trk Devleti (582-630)

Chu-lo Kaan ine gidince Tardunun dier torunlarndan She-kue-

Gk-Trklerin Fetret Devri (630-681)

II. Gk-Trk Devleti (682 -745)

SIRA SZDE Kapgan Kaann uygulad politikasnn esaslar ne idi?

Gk-Trklerde sosyal yap nasl belirmektedir? SIRA SZDE

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar

BAIMSIZLIKLARINA KADAR UYGURLAR

birinin bozguna uratlmas iin hazrlanan in ordusuna Uygurlardan yaklaflk 50

SIRA SZDE Sir Tardufllarn

SIRA SZDE SIRA SZDE

SIRA SZDE SIRA SZDE

UYGUR KAANLIININ YKSELfi

Bayan or Kaan (747-759)

SIRA SZDE Uygur kaanSIRA

Bg Kaan ve Uygurlarn Maniheizmi Kabul

SIRA SZDE Bg Kaann

bi Uygur flehirlerine saldrdklar grlmektedir. Karluklarn dou grubu ve Sha-

Sha-to Trkleri, Uygurlarn vergileri artrp mallarn ellerinden almas ne yaptlar?

Dier Kaanlar ve Devletin Glenmesi

DEVLETN ZAYIFLAMASI VE YIKILIfiI

Kansu (840-1226) ve Beflbalk Uygurlar (840-1368)

nat, edebiyat ve ticaret sahasnda kendilerini gelifltirdiler ve nemli eserler ortaya

UYGUR DEVRNN GENEL KARAKTER

Her ne kadar in imparatorlar Uygur kaanlarnn kendileri tarafndan tayin

kervanlar kullanlrd. 820 senesinde binlerce Uygur ve inlinin bulunduu kafile

SIRA SZDE 795ten sonra Beflbalk,