Milan Radanovi

KAZNA i
ZLOIN
Snage kolaboracije
u Srbiji

1
 Svedoenje Latifa Loja na suenju Drai Mihailoviu i lanovima
2 izbeglike i Nedieve vlade 10. juna do 15. jula 1946.g. u Beogradu.
 Milan Radanovi:

KAZNA I ZLOIN:
Snage kolaboracije u Srbiji:
odgovornost za ratne zloine (1941-1944)
i vojni gubici (1944-1945)

1
 IMPRESUM

PUBLIKACIJA

KAZNA I ZLOIN: Snage kolaboracije u Srbiji: odgovornost

za ratne zloine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945)

IZDAVA
Rosa Luxemburg Stiftung
Regionalna kancelarija za jugoistonu Evropu
Gospodar Jevremova 47, Beograd, Srbija

UREDNIK
Krunoslav Stojakovi

RECENZENTI
Mr Vladan Vukli
Dr Milivoj Belin
Dr Milovan Pisarri
Dr Gaj Trifkovi

FOTOGRAFIJE
Fotografije na unutranjim stranama korica preuzeti sa www.znaci.net

LEKTURA I KOREKTURA
Milan Radanovi
Krunoslav Stojakovi

DIZAJN
kart

TAMPA
Standard 2, Beograd, novembar 2015.

TIRA
600

Supported by Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe with funds

of the German Federal Foreign Office.

2
 Sadraj

SKRAENICE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Krunoslav Stojakovi:
REVOLUCIONARNO NASILJE
U NARODNOOSLOBODILAKOM RATU 11

Uvod 28

I deo:
Odgovornost JVuO za zloine u Srbiji 1941-1944. 44
Problem kvantifikacije zloina JVuO u Srbiji . . . . . . . . . . . . . . . 45
Unitenje komunista bilo je potrebno i meni i Nemcima:
zloini ravnogorskih i legalizovanih etnika u Srbiji 1941. . . . 54
Revolucionarni teror u Srbiji 1941:
pitanje kvantifikacije i tumaenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Masovni pokolj muslimanskog stanovnitva
u Pribojskom srezu 5-11. februara 1943:
belina u srpskoj istoriografiji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Unitavajte sve njihove simpatizere i jatake bez milosti:
zloini JVuO u Srbiji 1943. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Mikro sluaj: zloini JVuO u Viegradu 5-7. oktobra 1943. . . 129
Mikro sluaj: pokolj u Kopljaru 25. decembra 1943. . . . . . . . 136
Treba sva ta sela zapaliti i poklati:
zloini JVuO u Srbiji 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Mikro sluaj: blokada Kovaevca 27. avgusta 1944. . . . . . . . 172
Mikro sluaj: masakr u Bonjanu 2. oktobra 1944. . . . . . . . . 175

II deo: Amnestije pripadnika JVuO 1944-1945. 184

3
 III deo: Odnos partizana
prema zarobljenim pripadnicima JVuO u Srbiji 1944. 192
Postupci JVuO prema dezerterima 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Odnos partizana prema zarobljenim
pripadnicima JVuO 1943: nekoliko istorijskih primera . . . . . 200
Primeri prelazaka iz JVuO u NOVJ u prvoj polovini 1944. . . 205
Primeri prelazaka iz JVuO u NOVJ
od sredine 1944. do avgustovske amnestije . . . . . . . . . . . . . . 208
Leskovaki okrug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Kragujevaki i Beogradski okrug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Niki i Zajearski okrug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Novopazarski okrug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Borbe na Kopaoniku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Ibarski basen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Primeri prelazaka boraca JVuO u redove NOVJ
nakon avgustovske amnestije 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Leskovaki i Niki okrug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Zajearski okrug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Bitka na Jelovoj gori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Osloboenje Valjeva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Osloboenje Gornjeg Milanovca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Osloboenje Aranelovca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Pobune u Ripnju i Krnjevu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Kruevaki okrug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
abaki okrug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283

IV deo: Odgovornost za zloine formacija pod kontrolom

kvislinke vlade u Srbiji 1941-1944. 286
Problem kvantifikacije i percepcije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Kaznie se smru ko reima ili delom ispoljava
komunizam: zloini kvislinkih formacija u Srbiji . . . . . . . . . 293
Mikro sluaj:
zloini SDK nad stanovnitvom sela Lipe 1944. . . . . . . . . . . . 313
Mikro studija:
zloini SDS nad stanovnitvom leskovakog kraja 1944. . . . 317
Odnos partizana prema zarobljenim pripadnicima SDS
u borbama za osloboenje Srbije 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Borba kod Kravlja, 13. jun 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

4
 Borbe za osloboenje Boljevca, 12-14. avgust 1944. . . . . . . . . . . . 332
Osloboenje Vlasotinca, 29. septembar 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
Podunavlje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
Mava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
uprija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Odnos prema pripadnicima SDS
nakon osloboenja Beograda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
Kosovska Mitrovica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .361
Kvantifikacija stradalih pripadnika SDS
nakon 12. septembra 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361

V deo: Gubici JVuO (iz Srbije) i SUK u Bosni

od jeseni 1944. do sredine 1945. 370
Uloga JVuO i SUK u proboju nemakih snaga
kroz Sandak i Bosnu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Broj pripadnika JVuO i SUK koji su odstupili u Bosnu . . . . . . 377
Mikro sluaj: streljanje zarobljenih pripadnika JVuO
u Popovima 16. decembra 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
Poraz snaga JVuO i SUK prilikom napada
na Tuzlu krajem decembra 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Gubici jedinica JVuO iz Srbije u Bosni
od poetka januara do poetka aprila 1945. . . . . . . . . . . . . . . 407
Mar JVuO od Vuijaka do Vlaia 14-30. aprila 1945. . . . . . 420
Proboj JVuO kroz centralnu Bosnu maja 1945. . . . . . . . . . . . 433
Mikro studija: gubici snaga JVuO
na Zelengori i Sutjesci maja 1945. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441

VI deo: Gubici crnogorskih etnika u Bosni i Sloveniji 1945. 472

Broj etnika pod komandom Pavla uriia
krajem 1944. i poetkom 1945. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473
Gubici crnogorskih etnika na Lijeve polju
4-6. aprila 1945. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
Stradanje crnogorskih etnika u Sloveniji maja 1945. . . . . . . 494

VII deo: Streljanje pripadnika SDK u Sloveniji maja 1945. 504

5
 VIII deo:
Aktivnosti i gubici etnikih odmetnika u Srbiji 1945-46. 514

IX deo: Mitovi i brojke:

prilog kvantifikaciji stradalih u Srbiji nakon osloboenja 546
Problemi kvantifikacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547
Licitiranja brojem stradalih stanovnika Srbije
nakon osloboenja 1944-1945. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 556
Komparacija broja stradalih stanovnika Srbije
pre i nakon osloboenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580
Struktura stradalih u Srbiji nakon osloboenja . . . . . . . . . . . . 584

IZVORI I LITERATURA 598

I. ARHIVSKA GRAA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599
II. INTERNET IZVORI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599
III. OBJAVLJENI ARHIVSKI IZVORI I DNEVNICI . . . . . . . . . . . . 600
IV. RASPRAVE I LANCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604
V. STUDIJE, MONOGRAFIJE,
ZBORNICI RADOVA I MEMOARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613

geografski registar 627

6
7
 SKRAENICE

AJ Arhiv Jugoslavije
AS Arhiv Srbije
BIA Bezbednosno-informativna agencija
A etnika arhiva
DK Dravna komisija za utvrivanje zloina
okupatora i njihovih pomagaa
DKTG Dravna komisija za tajne grobnice
JA Jugoslovenska armija
JNA Jugoslovenska narodna armija
JNP Zbor Jugoslovenski narodni pokret Zbor
JVuO Jugoslovenska vojska u otadbini
KNOJ Korpus narodne odbrane Jugoslavije
KPJ Komunistika partija Jugoslavije
MNO Mesni Narodnooslobodilaki odbor
NAW National archive Washington
(Nacionalni arhiv Vaington)
NDH Nezavisna Drava Hrvatska
NOB Narodnooslobodilaka borba
NOO Narodnooslobodilaki odbor
NOP Narodnooslobodilaki pokret
NOPOJ Narodnooslobodilaki pokret
osloboenja Jugoslavije
NOR Narodnooslobodilaki rat
NOVJ Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije
OS NDH Oruane snage NDH
OZN-a Odeljenje za zatitu naroda

8
SDK Srpski dobrovoljaki korpus
SDO Srpski dobrovoljaki odredi
SDS Srpska dravna straa
SGS Srpska granina straa
SKOJ Savez komunistike omladine Jugoslavije
SSNO Savezni sekretarijat za narodnu odbranu
SUBNOR Savez udruenja boraca Narodnooslobodilakog
rata
SUK Srpski udarni korpus
ZK Zemaljska komisija za utvrivanje zloina
okupatora i njihovih pomagaa
VA Vojni arhiv
VBA Vojnobezbednosna agencija
VKJ Vojska Kraljevine Jugoslavije

9
 PREDGOVOR

10
REVOLUCIONARNO NASILJE
U NARODNOOSLOBODILAKOM RATU

Uvod
Pozivom na ustanak jugoslavenskih naroda protiv faistike okupaci
je, Komunistika partija Jugoslavije 4. jula 1941. godine nedvosmisleno
prelazi u fazu oruanog sukoba kako s okupatorima, tako i s domaim
kolaboracionistikim reimima. U pozivu se eksplicitno navodi:
RADNICI, SELJACI, GRAANI, OMLADINO JUGOSLAVIJE!
U boj! U boj protiv faistike okupatorske bande koja tei da istrebi ne
samo najvee borce naroda, ve i Slovene na Balkanu, koja tei da podjar
mi itav svet, koja tei da zavede najstraniju vladavinu nad narodima koju
pamti istorija. U boj, jer je sad kucnuo as da zbacimo okupatorski fai
stiki jaram. U boj, jer to je na dug pred sovjetskim narodom koji se bori
i za nau slobodu. U boj, u poslednji boj za unitenje faistike zaraze!1
Ne postoji dvojba o sutinski nasilnom karakteru Narodnooslobodi
lakog rata (u daljnjem NOR), jer je NOR svakako integralni dio sveobu
hvatnog vojnog pohoda izmeu 1941. i 1945. godine. Nakon okupacije
Kraljevine Jugoslavije, snage Osovine su pomou domaih kolaboracioni
stikih aktera uspostavile represivne aparate iji su glavni ciljevi bili suzbi
janje otpora novim vlastima i opskrbljivanje vojnog sistema okupatora
najoiglednije u tzv. Nezavisnoj dravi Hrvatskoj, a potom i na podruju
ue Srbije pod vladavinom Milana Nedia i njegovog represivnog poli
cijskog sistema. Politiki je kontekst Komunistiku partiju svakako prisi
lio na pokretanje oruanog otpora, kako zbog faistike agresije, usposta
vljanja represivnih struktura i pojaano eksploatorskih socioekonomskih
odnosa, tako i iz oportuniteta vlastitog preivljavanja u okolnostima opeg
progona komunistikih aktivista i aktivistkinja. No, nakon trajnih progo
na i faktike zabrane djelovanja Komunistike partije unutar Kraljevine
Jugoslavije, Narodnooslobodilaki pokret (u daljnjem NOP) je najkasnije
sa prvim zasjedanjem Antifaistikog vijea u Bihau krajem 1942. godine
1 Citat iz: Proglas CK KP narodima Jugoslavije od 12. jula 1941. god., u: Vojno-istorijski institut
Jugoslovenske armije (ur.), Zbornik dokumenata i podataka o Narodno-oslobodilakom ratu
jugoslovenskih naroda, Beograd 1947, str. 21. Naglaavanja preuzeta iz originala.

11
 za jugoslavenske komuniste takoer predstavljao dugo oekivanu mogu
nost preuzimanja vlasti, to je svakako drugi bitan segment u konstela
ciji okupacije drave i oruanog otpora. Upliv domaih kolaboracionista
neupitno predstavlja oteavajui moment narodnom ustanku u Jugoslaviji.
Naime, NOR nije bio samo rat protiv faistikog okupatora ve istovreme
no i borba protiv domaih izdajnika i njima podreenih vojnih formacija
na tlu ustake paradrave uglavnom vojno-policijske snage Pavelievog
reima i domobrani, u Bosni i Hercegovini snane etnike jedinice te
razne, pod ustakom i njemakom kontrolom organizovane divizije, a na
podruju Srbije etnika vojska, policijsko-represivni aparat i oruane sna
ge Nedieve vlade.
Meutim, hegemonijska struja savremene domae historiografije
Drugog svjetskog rata jednostrano naglaava nasilje partizanskih snaga,
preuveliava rtve ratnih protivnika kako bi opravdala revizionistiku tezu
o sutinski zloinakom karakteru Narodnooslobodilake borbe, rehabili
tirajui kolaboracionistike snage kao rtve tobonjeg komunistikog tero
ra.2 Kao to je ve naglaeno, namjera ovoga teksta, kao i cijele studije
Kazna i zloin. Snage kolaboracije u Srbiji: odgovornost za ratne zloine
(1941-1944) i vojni gubici (1944-1945) nipoto nije da ospori injenicu
o upotrebi nasilja partizanskih jedinica tokom NOR-a, ve kritiko prei
spitivanje vojnih okolnosti i ideolokog konteksta u kojima su se nasilje i
zloini dogodili, kao i pitanja strukture rtava civili, ratni zarobljenici,
pripadnici vojnih formacija, aktivni kolaboracionisti te zlostavljai i ubice
civilnog stanovnitva. Budui da je naglasak studije istraivanje zloina na
podruju tzv. ue Srbije, tj. bez Vojvodine, i istone Bosne na iji su se teri
torij povlaile etnike jedinice, primarni predmet analize Milana Rada
novia su borbe izmeu partizana i srpskih kolaboracionistikih formacija
na tom prostoru. Takav pristup opravdan je zbog nekoliko aspekta. Obim
primarnih dokumenata, memoarskih spisa, dnevnika partizanske i (u ma
njoj mjeri) etnike provenijencije, kao i sekundarne literature nemogue
je sagledati za prostor cijele okupirane Jugoslavije. U dananjoj Republici
Srbiji, to je drugi argument koji opravdava spomenutu prostornu koncen
traciju, svjedoimo notornim naporima politikih i intelektualnih elita u

2 Opirnije Krunoslav Stojakovi, NOB u raljama historijskog revizionizma, u: Milan Radanovi,

Osloboenje. Beograd, oktobar 1944., Beograd 2014, str. 9-33.

12
reviziji historije i eksplicitnoj rehabilitaciji etnikog pokreta, a u najnovije
vrijeme i lika i djela Milana Nedia. U tom historijsko-revizionistikom
kontekstu dva su dogaaja privukla veliku panju u srpskoj javnosti: izlo
ba U ime naroda. Represija u Srbiji 1944-1953. autora Srana Cvetko
via, kao i sudska rehabilitacija Dragoljuba Mihailovia od 8. maja 2015.3
Neku vrstu dravno-naunog pokria tim tenzijama predstavlja Drav
na komisija za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra 1944. koja
nastoji prikupiti podatke o svim stradalim osobama na podruju avnojske
Srbije, pri emu se sve popisane osobe smatraju jednako nevinim to u
najmanju ruku predstavlja metodoloki promaaj. Pisati kritiki o kon
tekstu nasilja tokom NOR-a svakako podrazumijeva naputanje takvog
dekontekstualizirajueg pristupa hegemonijske historiografske struje u
bivoj Jugoslaviji koja se oitava u pukom prebrojavanju rtava, esto uz
predznak nacionalnog porijekla poginulih.4
Prije nego to preemo na raspravu o karakteru nasilja za vrijeme
Narodnooslobodilakog rata neophodno se je prvo pribliiti samom poj
mu nasilja u revolucionarnim okolnostima. Pitanje nasilja se svakako ne
iscrpljuje u opoj konstataciji prisustva nasilnih inova prema ljudstvu,
industrijskim pogonima, infrastrukturi i tome slinom. Zatim emo poku
ati da skiciramo ideoloku strukturu Narodnooslobodilakog pokreta i
odnos partizanskih i etnikih jedinica prema upotrebi nasilja kako bi se
dolo do priblinog zakljuka o upotrebi nasilja u vojne i politike svrhe.

3 Analizu izlobe nudi Milan Radanovi, Kua terora u Muzeju revolucije, tekst je dostupan na
web-stranici Peanika http://pescanik.net/kuca-terora-u-muzeju-revolucije/; O sudskoj
odluci u predmetu Dragoljuba Mihailovia vidi npr. Sran Miloevi, Draa Kamuflaa anti
komunistiki totem, tekst je dostupan na web-stranici Peanika http://pescanik.net/draza-
kamuflaza-antikomunisticki-totem/.
4 Za detaljnu kritiku metodologije popisa vidi Milan Radanovi, Kako su delati postali rtve
Analiza registra rtava Dravne komisije za tajne grobnice, objavljeno na web-stranici http://
www.fpi.rs/blog/kako-su-dzelati-postali-zrtve-1/.

13
 Nasilje kratki prilog kritici jednog pojma
Proslavljeni, no naalost, na srpskohrvatski5 nedovoljno prevoeni
britanski historiar E.P. Thompson u svome lanku Folklore, Anthropo
logy and Social History [Folklor, antropologija i socijalna historija], obja
vljenom krajem sedamdesetih godina dvadesetog vijeka, kao da izravno
govori o hegemonijskoj struji post-jugoslavenske historiografije kada kae:
Pod svjetlom striktnog kvantitativnog prikazivanja se niti teror niti
protu-teror mogu sagledati u svoj svojoj signifikantnosti jer se kvantiteti
moraju sagledati unutar opeg konteksta, a to ukljuuje simboliki kon
tekst koji razliitim oblicima nasilja dodjeljuje razliite vrijednosti.6
O kontekstu revolucionarnog nasilja u okviru NOP-a e biti rijei u
sljedeem dijelu ovog predgovora, no prije svega potrebno je pojasniti neke
pojmovne implikacije s kojima se neminovno suoavamo kada razmilja
mo o nasilju i/ili revolucionarnom nasilju. Na domaoj historiografskoj
sceni ta vrsta problematizacije, naalost, skoro da ne postoji, pa se posljedi
ce oitavaju upravo u povrnoj antikomunistikoj demagogiji nacionalnog
stradanja po morbidnoj raunici to vei broj mrtvih to bolje za nacio
nalnu mitomaniju.
U meunarodnoj naunoj raspravi ne postoji konsenzus o tome ta
sve nasilje podrazumijeva i kako da se pristupi njegovom istraivanju.
Njemaka sociologija nasilja (Soziologie der Gewalt), na primjer, svoj
pogled na nasilje i istraivaki horizont primarno crpi iz pitanja o funkcio
nalnosti nasilja (ta? Kako?), koje pri tome definie prilino sueno kao s
namjerom poinjenu tjelesnu povredu drugih. Drugi autori istom pred
metu pristupaju iz intencionalnog ugla, postavljajui pitanja koja su domi
nantno vezana za uzroke nasilja (Zato?).7 Dakle, raspon moguih pristupa

5 O naunoj opravdanosti koritenja naziva srpskohrvatski jezik vidi Snjeana Kordi, Jezik i
nacionalizam, Zagreb 2010.
6 Citirano po navodima u Claudio Pavone, A Civil War. A History of the Italian Resistance, London/
NewYork 2014, str. 497. S engleskog preveo Krunoslav Stojakovi.
7 O burnoj raspravi unutar dviju kola na primjeru njemake socioloke scene vidi kao uvod Jrg
Httermann, Dichte Beschreibung oder Ursachenforschung der Gewalt? Anmerkungen zu ei-
ner falschen Alternative im Lichte der Problematik funktionaler Erklrungen (Gusto opisivanje
ili istraivanje uzroka nasilja? Napomene o pogrenoj alternativi u svjetlu problematike funk
cionalnih objanjenja), u: Journal fr Konflikt- und Gewaltforschung 2, 2000, sv. 1, str. 54-69. S
njemakog preveo K.S. Jedan od najmarkantnijih predstavnika funkcionalne kole je svakako
Wolfgang Sofsky, Traktat ber die Gewalt (Traktat o nasilju), Frankfurt/Main 1996.

14
fenomenu nasilja je prilino irok, i svakako ne podrazumijeva iskljuivo
tjelesnu povredu drugih. U tom je smislu neophodno naglasiti da su i
institucije ljudski proizvod i da nasljeuju svoje ciljeve kroz ljudsko djelo
vanje i ljudske intencije. One su u onoj mjeri akteri nasilja u kojoj postoje
ljudi koji su stvorili uslove da to budu.8 Ova opaska je bitna za analizu
uzroka nasilja u NOR-u jer upuuje pogled na sistemsku dimenziju - na
unutranju strukturu dravno-policijskog aparata Nedieve Srbije koji je
po prirodi i upotrebi moi bio iskljuivo akter nasilja zarad uspostavljanja
reda i mira u okupiranoj dravi. Sluei se argumentacijom Darka Suvi
na u lanku Termini moi danas: politiko-epistemoloki esej, moemo
zakljuiti da je mo u klasnim drutvima povijesno uvijek bila asimetri
an odnos usredotoen a) na prisvajanje sredstava za proizvodnju [...] i b)
na odranje i uveanje moi, npr. guenjem otpora podjarmljenog naro
da i svojih suparnika ili stratekim pozicioniranjem za budunost [...].9
Recentni konfidenti Milana Nedia ipak tvrde da je njegova vlast bila
legalna i da je, u okviru svojih ovlasti i s obzirom na opte politike prilike,
bio savjestan dravnik. Kao i u sluaju Dragoljuba Mihailovia, i ovom se
prilikom nastoji banalizirati faktika kolaboracija sa okupatorskim rei
mom to predstavlja klasini oblik desniarske revizije Drugog svjetskog
rata, kako u bivoj Jugoslaviji tako i u drugim evropskim dravama. Cla
udio Pavone, na primjeru Italije, jasno pokazuje revizionistiki narativ o
kolaboracionistima kao vjernim slugama drave pa zakljuuje: Konzerva
tivci i neo-faisti argumentiraju da su Mussolini i ostale pristae faistike
Socijalne republike Italije (RSI) [] obavljali patriotsku dunost [...].10

8 Kao uvod Raphael van Riel, Gedanken zum Gewaltbegriff (Razmiljanja o pojmu nasilja), u:
Universitt Hamburg Research Unit of Wars, Armament and Development. Arbeitspapier Nr.
5 (Univerzitet u Hamburgu Istraivaka jedinica Ratovi, naoruanje i razvoj. Radni papir br.
5), 2005, str. 53-54. S njemakog preveo K.S. Tekst je objavljen na web stranici: https://www.
wiso.uni-hamburg.de/fileadmin/sowi/akuf/Text_2010/Gewalt-Riel-2005.pdf. Zadnji pristup
20.10.2015.
9 Citat po Darko Suvin, Termini moi danas: politiko-epistemoloki esej, u: Knjievna republika,
god.5, 2007, br.5-6, str. 8.
10 Citat po Pavone, A Civil War, str. xvii. O rtvama Nedievog represivnog aparata vidi etvrto
poglavlje Odgovornost za zloine formacija pod kontrolom kvislinke vlade u Srbiji 1941-1944.
u ovoj knjizi. Pored toga vidi Milovan Pisari, Stradanje Roma u Srbiji za vreme Holokaus ta, Beo
grad 2014; Rena Rdle/Milovan Pisari (ur.), Mesta stradanja i antifaistike borbe u Beogradu
1941-44. Prirunik za itanje grada, Beograd 2013.

15
 Drugi aspekt nasilja se dotie moralno-etikog problema, naime u ko
jim se situacijama nasilje protiv ljudstva, dravnih institucija, dravne
infrastrukture itd. moe smatrati nunim i opravdanim. Unutar NOP-a
se to pitanje postavilo za dominantno, iako ne iskljuivo, komunistiki
usmjereni pokret, a unutar marksizma postoji svakako plodna rasprava o
upotrebi nasilja na to upozorava Isaac Deutscher, jedan od komentatora
Oktobarske revolucije i rijeiti protivnik staljinistikog tipa vladavine:
Kao marksisti smo uvijek zagovarali diktaturu proletarijata i potrebu,
da se kapitalizam svrgne silom. Uvijek smo nastojali da osvijestimo svjet
sku radniku klasu da bude spremna za bitku protiv svojih ugnjetavaa,
pa makar i u okviru graanskog rata. [] No tu postoji dijalektika kon
tradiktornost: poslije svega ta je, zapravo, bila ideja marksizma? Bila je
ideja o besklasnom drutvu u kojem ovjek vie nije izrabljen i dominiran
od strane ovjeka, dakle drutvo bez drave.11
Principijelno slinu argumentaciju je iznosio i Lenjin u dobro pozna
tom tekstu o odnosu drave i revolucije, tekstu koji je mnogim ljeviarima
sluio kao podloga za opravdavanje nasilja u korist revolucionarnog pre
okreta:
Ona [buroaska drava, K.S.] ne moe biti smenjena dravom pro
leterskom (diktaturom proletarijata) putem odumiranja, nego samo, po
pravilu, nasilnom revolucijom.12
Iznesena tvrdnja o nemogunosti smjenjivanja graanske drave na
nenasilan nain ukazuje na injenicu o asimetrinom odnosu moi, dakle
sami termini snaga, sila, mo i nasilje su teleoloki vektori, naime cilju
usmjereni odnosi (bez obzira na posrednike) izmeu dva fizika ili kolek
tivna ljudska agensa.13 Ukoliko slijedimo navedenu opasku, u sluaju
razbijene i okupirane Kraljevine Jugoslavije suoavamo se sa dijametralno
suprotstavljenim ciljevima novih dravnih vlastodraca s jedne i ustani
kog naroda s druge strane. injenica suprotstavljenih ciljeva sama po sebi
jo ne opravdava upotrebu nasilja, barem ne iz moralno-etikog pogleda.
Dakle, pod kojim je okolnostima nasilje opravdano sredstvo naroda kako
bi se rijeilo ugnjetavaa i strukturne represije? Odgovor lei u samom
pitanju u svim onim okolnostima u kojima je vlast agens ugnjetava
11 Citirano iz Isaac Deutscher, Marxism, Wars and Revolution. Essays from Four Decades, London/
NewYork 1984, str. 256.
12 V.I. Lenjin, Drava i revolucija. Uenje marksizma o dravi i zadaci proletarijata u revoluciji, u:
Lenjin, Izabrana dela u 16 tomova, tom 11, Beograd 1960, str. 195.
13 Suvin, Termini moi danas, str. 7.
16
nja i represije. To opravdanje, meutim, nije marksistika demagogija i
pravdanje klasnog sukoba, ve dio liberalne tradicije i prava na graansku
neposlunost pa i Preambula Ustavu SAD-a i lanak 35 Deklaracije o pra
vima ovjeka i graanina iz 1793. jasno su objavili [] da [K]ada vlada
povreuje prava naroda, pobuna je najsvetije pravo i najnunija dunost za
narod i za svaki dio naroda.14 Kako iskustvo NOP-a pokazuje, vladajue
strukture moi u takvim okolnostima proglaavaju sve ono nasiljem to
ele zabraniti, a koriste se svim raspoloivim sredstvima kako bi narodnu
pobunu onemoguili i svrgnuli. Tako je Nedieva vlada aktivno potpoma
gala okupatoru u represiji domaeg stanovnitva i pripadnika NOP-a, to
na osnovu brojnih dokumenata potvruje Milan Radanovi u poglavlju
posveenom Nedievoj vladi:
Osnovna delatnost ovih snaga [vojno-policijskih snaga pod koman
dom vlade Milana Nedia, K.S.] podrazumevala je borbu protiv oslobodi
lakog pokreta, u interesu, a esto u sadejstvu sa okupatorom. Kolaboracija
je zloin sam po sebi, budui da posledice kolaboracije podrazumevaju ne
samo ljudske gubitke pripadnika oslobodilakog pokreta u borbama koje
u saglasnosti ili po nalogu okupatora sprovode kvislinke vojno-policijske
strukture, ve prvenstveno zbog toga to su snage pod kontrolom kvislin
ke vlade vojnom kolaboracijom omoguavale okupatoru da se to due
zadri na okupiranoj teritoriji, to je svakodnevno podrazumevalo nove
rtve meu civilima i pripadnicima oslobodilakog pokreta, odvoenje
u logore i na prinudni rad, pljaku nacionalnih resursa, razaranje infra
strukture, privrede, dravne imovine i imovine graana, odnosno glad kao
posledicu pljake i nedostatka hrane.15
Narodnooslobodilaka borba je, dakle, iz moralno-etikog pogleda
itekako bila opravdana borba naroda protiv okupatorskih i kolaboracioni
stikih snaga koje su sistemskim terorom i eksploatacijom krili osnovna
ljudska prava domaeg stanovnitva i politikih oponenata. Slino glavnoj
junakinji Ivani u Brechtovom dramskom komadu Sveta Ivana od klaoni
ca, nakon to su svi pokuaji mirnog rjeavanja sukoba izmeu radnika
i vlasnika klaonica propali, i organizatori/uesnici NOP-a su imperativno
zakljuili: Samo nasilje pomae, gdje nasilje vlada, i / Samo ljudi pomau,
gdje ljudi ive.16

14 Isto, str. 20.

15 Vidi navode autora Milana Radanovia na str. 288.
16 Bertolt Brecht, Heilige Johanna der Schlachthfe [Sveta Ivana od klaonica], u: Smtliche Stcke
in einem Band [Svi komadi u jednom tomu], Frankfurt/Main 1989-1997, str. 315. Prijevod preu
zet iz Suvin, Termini moi danas, str. 20.
17
 O karakteru Narodnooslobodilake borbe
Historija NOB-a za vrijeme Socijalistike federativne republike Jugo
slavije je uglavnom bila narativ teleolokog uspona narodnog ustanka pod
vodstvom Komunistike partije protiv okupatoriskih i kolabortacionisti
kih sila. Prostora za pogled na rtve skoro pa nije bilo, niti na vlastite niti
na rtve ratnih protivnika. tavie, kako to Milan Radanovi utvruje na
nekoliko primjera, vlastite rtve su se umanjivale kako bi se izbjegao utisak
vojnog neuspjeha. Slinu opasku na italijanskom primjeru iznosi i Claudio
Pavone govorei o pokretu otpora u Italiji:
Smrt, nanesena drugima kroz napade, dio je faistike kulture [...]
koja dovodi ak do toga da faisti uveliavaju i broj vlastitih rtava. [...]
dok u partizanskim biltenima broj ubijenih neprijatelja neprestano raste,
ali nikada i onaj vlastitih mrtvih.17
Detaljna analiza izvora srpskih kolaboracionista i raznih uputa Drae
Mihailovia etnikim komandantima potvruje njihovu bliskost s fai
stikom kulturom nasilja, naime istrjebljivanje komunista i svih onih sim
patizera NOP-a koji su se suprotstavljali okupaciji predstavljalo je glavni
vojno-politiki motiv srpske kolaboracije. U zaista zapanjujue velikom
broju historijskih dokumenata se trai konani obraun s komunizmom,
ne birajui sredstva i ne marei za rtve koje ta vrsta faistike militantno
sti neminovno podrazumijeva.18 Poetkom 1943. godine Draa Mihailo
vi upuuje svojim podreenim komandantima diljem Srbije nareenje o
ienju teritorije od komunista:
I pored svih nevolja naroito podvlaim da je komunistika opasnost
uvek jedna od najveih. Te zlotvore i krvnike naeg naroda unitavajte bez
milosti. [] Svi komandanti su mi odgovorni za svoje reone da su isti od
svih mangupa i probisveta koje vode stranci Tito i Moa Pijade.19

17 Pavone, Civil War, str. 514-515. S engleskog preveo K.S. Do slinog zakljuka dolazi i njema
ki historiar Sven Reichardt, Faschistische Kampfbnde. Gewalt und Gemeinschaft im italie
nischen Squdrismus und in der deutschen SA [Faistiki borbeni savezi. Nasilje i zajednica u
italijanskom skvadrizmu i njemakom SA], Kln/Weimar/Wien 2002.
18 Opirnije o sloenosti faistike ideologije Robert O. Paxton, The Anatomy of Fascism, New York
2004; Stanley G. Payne, A History of Fascism, 1914-1945, Wisconsin 1995; Alfred Sohn-Rethel,
Economy and Class Structure of German Fascism, London 1978.
19 Citat po navodima autora Milana Radanovia, str. 93.

18
 U novembru mjesecu iste godine Mihailovi upuuje etnikom
komandantu Rasinskog korpusa Dragutinu Keseroviu sljedee nareenje:
Produite rad na definitivnom ienju komunista. Oni ne smeju
postojati u Srbiji. Krajnje je vreme da sa tim gadovima raistimo. Unita
vajte sve njihove simpatizere i jatake bez milosti.20
Da ove naredbe Drae Mihailovia nisu ostale tek mrtvo slovo na
papiru te da su etnici tokom 1943. godine pokrenuli krvavi teror nad
stanovnitvom potvruje izvor Nedievog Ministarstva unutranjih poslo
va iz aprila 1943. godine u kojem su zabiljeeni etniki zloini u okolini
aka:
Ilegalni odredi porunika Vlaste Antonijevia, Dae Simovia, Milu
tina Jankovia, porunika Vasia i kapetana Rakovia nemilosrdno ubijaju
sve one koji su makar i jedan dan bili i saraivali sa partizanima. Neki od
ovih odreda vode tako bezumnu akciju da se njihova delatnost moe rav
nati sa radom obinih odmetnika.21
Pored kolektivnog ubijanja komunista i simpatizera Narodnooslobo
dilakog pokreta po Srbiji, etnici su se koristili i taktike zastraivanja po
uzoru nacista i drugih faistikih organizacija irom Evrope. Iste 1943.
godine, nakon pokolja itavih porodica u selu Ravna Reka pripadnici
Ravanike brigade su glave dvojice zaklanih, Krste ivkovia i Stane Risti
a, nabili na kola te ih izloili ispred zgrade direkcije u Senjskom Rudni
ku kako bi upozorili ostale mjetane da obustave pomo partizanima.22
Dodatna dimenzija nasilja se odnosila na javno poniavanje uhapenika, a
naroito ena bliskim pokretu antifaistikog otpora. U septembru 1943.
godine je etnik Vladimir Bankovi 50-godinju Vidosavu Pauni, maj
ku dvojice partizana iz blizine Smederevske Palanke, javno ponizio kako
navodi njezin mu:
Video sam kada je svukao moju enu koja je bila potpuno naga i istu
je nemilosrdno tukao. Posle ovoga onako golu vodao je po selu vie nego
tri etvrti sata.23

20 Isto, str. 117.

21 Isto, str. 98.
22 Isto, str. 99.
23 Isto, str. 110.

19
 Poveemo li navedene naine odmazde i citiranu matricu etnitva
koja nalae potpunu dehumanizaciju vojnog protivnika, ponovno se uka
zuju slinosti sa faistikim postupcima koji, uzgred reeno, svoje korijene
vuku iz historijski poznate kolonijalistike prakse istrijebljivanja i ugnje
tavanja domicilnog stanovnitva.24 Komparativna istraivanja faistikih
pokreta ukazuju naroito na elemente potpune dehumanizacije protivnika
i pokuaja ponienja, da li kroz javno izlaganje mrtvih tijela ubijenih parti
zana ili kroz seksualizaciju nasilja kao u sluaju Vidosave Pauni.
Radikalna antikomunistika usmjerenost Mihailovievih etnika je taj
pokret ve potkraj 1941. pribliila okupatorskim i kolaboracionistikim
strukturama pa je, unato raznim pokuajima recentne revizije, historijski
zapravo neosporiva injenica da se radi o pokretu kolaboracije. Iz bezbroj
dokumenata koji pokrivaju ovakav zakljuak izdvojit emo ovom prili
kom samo dva izvora koja jasno ukazuju na ideologiju i strategiju etnika.
Krajem decembra 1942. etniki porunik Predrag Rakovi u izvjetaju
Dragoljubu Mihailoviu objanjava svoju taktiku u proteklih skoro dva
naest mjeseci:
Uglavnom, to vee sam [] dogovorio da ostanem na terenu sa svo
jim odredom radi ienja terena od komunista, to mi je ustvari i bio
zadatak kad sam poao na svoj teren sa Ravne Gore []. Unitenje komu
nista bilo je potrebno i meni i Nemcima i ljotievcima, te smo se u ovom
poslu sloili i postali saveznici.25
Krajem maja 1943. godine Mihailovi svojim komandantima alje
sljedeu uputu:
Zadatak leteih brigada je da definitivno oiste svoj teren od komuni
sta i njihovih simpatizera, kao i drugih razornih elemenata po nau organi
zaciju ukoliko to do sad nije uraeno. Izbegavati sukobe sa okupatorom.26
Nakon de facto sudske rehabilitacije Drae Mihailovia i etnikog
pokreta, u najnovije vrijeme se nastoji sprovesti i rehabilitacija Milana
Nedia, takoer uz neosnovanu i proizvoljnu tvrdnju da je rije o nevinom

24 Mihran Dabag/Horst Grnder/Uwe-K. Ketelsen (Hrsg.), Kolonialismus: Kolonialdiskurs und

Genozid [Kolonijalizam. Kolonijalni diskurs i genocid], Paderborn 2004; Robin Blackburn, The
Making of New World Slavery: From the Baroque to the Modern, 1492-1800, London/New York
2010; Isti, The Overthrow of Colonial Slavery: 1776-1848, London/New York 2011.
25 Citat po navodima autora Milana Radanovia, str. 61.
26 Isto, str. 102.

20
politiaru. Pored odgovornosti za sprovoenje rasnih zakona na teritoriji
Srbije, predsjednik kvislinke vlade Srbije javno je pozivao na linovanje i
izdaju pripadnika Narodnooslobodilakog pokreta:
Satrite ih, to izdajniko seme satrite da bi na narod iveo, satrite ih i
ubijajte, trebite taj kukolj iz srpske narodne njive, vaa ruka e se pozlatiti,
ime ovekoveiti, utamanjujte ih, prijavljujte ih vlastima i traite pomo.
Crvenu neman trebiemo bez predaha, bez milosti do potpunog istreblje
nja27
Narodnooslobodilaki pokret se, dakle, odvijao u okolnostima u koji
ma dravna vlast, njemaki okupator i razne kolaboracionistike formacije
eksplicitno poriu pravo fizike egzistencije njegovih pripadnika i simpati
zera. Organizatori NOP-a su stoga bili prinueni da razrade u potpunosti
neovisne strukture djelovanja u ilegali, da najirim dijelovima stanovnitva
ponude perspektivu i politiku platformu koja se sutinski razlikuje od
dotadanjeg poretka te da ukau na neminovnost oruanog sukoba sa svim
strukturama koje podravaju okupaciju drave. U tom okviru Narodnoo
slobodilaki pokret stvara svoj vlastiti legalitet koji je u potpunosti odba
civao sve vrste od strane okupatora i kolaboracionista kodificiranog i bru
talno sprovedenog nasilja. U ime novog legaliteta pokret je vodio trostrani
rat patriotski rat protiv okupatora, graanski rat protiv domaih kolabo
racionista te napokon i klasni rat protiv dotadanjeg drutveno-ekonom
skog poretka Kraljevine Jugoslavije.28 To je ujedno znailo da je Komu
nistika partija Jugoslavije temeljito promijenila vlastiti stav o samom
postojanju multinacionalne Jugoslavije kao dravne cjeline, to nipoto
nije bilo nesporno u internoj raspravi o nacionalnom pitanju.29 No, poziv
na zajedniku borbu svih jugoslavenskih naroda protiv aktera okupacije i
kolaboracije, zajedno s obeanjem sprovoenja dosljednog socioekonom
skog preokreta su NOP-u kao jedinom pokretu na tlu Jugoslavije prui
li prednost aktivizacije svih naroda i narodnosti. Druga, u svom znaaju

27 Tatjana Tagirov, Rehabilitacija faizma, tekst je dostupan na web stranici http://www.portalno

vosti.com/rehabilitacija-fasizma. Zadnji pristup 26.10.2015.
28 Narativ o tri rata uveo je ve nekoliko puta citirani italijanski historiar Claudio Pavone. Na pri
mjeru italijanskog pokreta otpora iscrpno i ubjedljivo argumentira u korist takvog narativa, a za
Jugoslaviju je tvrdim poeljan slian pristup. Vidi za detaljnu argumentaciju Pavone, Civil War,
str. 205-493.
29 Vidi Gordana Vlaji, Revolucija i nacije. Evolucija stavova vodstva KPJ i Kominterne 1919-1929.
godine, Zagreb 1978.

21
 esto potcijenjena karakteristika NOP-a je masovno uee ena putem
Antifaistikog fronta ena. ene su preuzimale znatne uloge u NOP-u i
NOR-u kao politike aktivistkinje, kao medicinsko osoblje u partizanskim
bolnicama, ali i kao ratnice u partizanskim jedinicama. Privlanost NOP-a
jugoslavenskim enama svakako je i rezultat rodne ravnopravnosti koju su
politiki zastupali predstavnici NOP-a i KPJ, iako su se na terenu i parti
zanskoj svakodnevici ene itekako suoavale s predrasudima.30
Patriotski je rat formalno zapoeo s citiranim pozivom na ustanak od
4. jula 1941. nakon ega su se ubrzo formirale prve partizanske jedinice
pod vodstvom Komunistike partije Jugoslavije, a u samom poetku pa
do kraja godine su na tlu ue Srbije i Mihailovievi etnici uestvovali u
borbama protiv okupatora.31 Glavna karakteristika patriotskog rata je bio
otpor svim stranim vojnim formacijama na tlu Jugoslavije naroito, zbog
vojnike brojnosti i ratne opreme, vojnim aparatima nacistike Njemake
i faistike Italije, no zatim i njihovim saveznicima. Budui da se okupa
tor, iako u razliitoj brojnosti, nalazio u svim djelovima zemlje, patriotski
rat je bio karakteristian za cijelu teritoriju Jugoslavije. Graanski je rat,
meutim, po svom intenzitetu jako varirao. Najintenzivniji je bio svakako
na podruju Bosne i Hercegovine i Hrvatske, teritorijama na kojima je
uspostavljen dravno legitimisani teror faistike Nezavisne drave Hrvat
ske pod vodstvom Ante Pavelia. No, kako detaljno rekonstruie Milan
Radanovi i na tlu Srbije je, kao posljedica sve otvorenije i aktivnije kola
boracije Mihailovievih etnika s njemakim okupatorima i Nedievom
vladom, intenzitet graanskog rata od 1943. pa sve do osloboenja 1945.
godine naglo narastao. Pored toga su etnici vojno djelovali i na podruju
Bosne i Hercegovine i Hrvatske to je takoer intenziviralo graanski rat
na tim prostorima. Dimenzija klasnog rata na tlu Jugoslavije proizlazi iz
ideoloke sutine NOP-a, naime nije prvenstveno ili iskljuivo odreen
sukobom jedne socijalne klase protiv druge, iako je nadmoni broj ue

30 Detaljnije Jelena Batini, Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistan
ce, New York/Cambridge 2015; Barbara Jancar-Webster, Women and Revolution in Yugoslavia
1941-1945, Denver 1990;
31 Zvanini datumi ustanka naroda Jugoslavije su bili: 4. jul 1941. u Srbiji; 13. jul u Crnoj Gori; 22. jul
1941. u Sloveniji; 27. jul 1941. u Hrvatskoj; 27. jul 1941. u Bosni i Hercegovini; 11. oktobar 1941.
u Makedoniji. O kontroverzi oko ustanka u Hrvatskoj vidi lanak Josipa Jagia, Tko je ustao 27.
jula 1941. i protiv koga?, objavljenom na portalu Bilten. Regionalni portal http://www.bilten.
org/?p=1863. Zadnji pristup 27.10.2015.

22
snika NOP-a, kao uostalom i veina stanovnitva Kraljevine Jugoslavije,
socioekonomski pripadao seljatvu. Klasni rat je predstavljao perspektivu
socijalne revolucije u kojoj su uestvovali pripadnici svih socijalnih klasa,
od prilino malobrojne jugoslavenske graanske klase do radnike klase
u koju moemo svrstati malobrojni industrijski proletarijat i, kao to je
ve reeno, mnogobrojnu agrarnu populaciju. U korist ostvarenja socijal
ne revolucije jugoslavenski klasni rat je poprimio oblik irokog narodnog
fronta unutar kojega su postepeno izgraeni temelji budue drave osno
vane su samoupravne ustanove na osloboenoj teritoriji, pokrenut je cijeli
obrazovni i medicinski aparat, organizovana je kontrakulturna proizvodnja
zarad uspostavljanja svjetonazorske hegemonije te su izraeni prvi nacrti
budueg dravnog sistema. U naredbi o izborima Narodnooslobodilakih
odbora od 2. septembra 1942., dakle novouspostavljenim samoupravnim
jedinicama osloboenih teritorija, njihov karakter i smisao se obrazlau
kao neminovni ishod dotadanje borbe:
[...] Narodno-oslobodilaki odbori jesu organi demokratske, istinski
narodne vlasti, nastali prirodnim putem u toku Narodno-oslobodilake
borbe naroda Jugoslavije. NOO nijesu i ne smiju biti organi pojedinih
politikih stranaka i organizacija. Oni se biraju demokratskim putem. U
njih treba da uu, bez obzira na svoje politiko uvjerenje, vjeru i narod
nost, estiti rodoljubi koji su primjerom i na djelu pokazali da su dobri
sinovi svoga naroda, da nikad nee izdati otadbinu u ovom svetom otad
binskom ratu, da su nepokolebljivi u borbi protiv faistikog okupatora i
njegovih domaih slugu. [...] Narodno-oslobodilaki odbori pretstavljaju
na taj nain i klicu budue narodne vlasti ije e konane i trajne oblike
odrediti osloboeni narod poslije istjerivanja faistikih okupatora iz nae
zemlje i unitenja njihovih domaih slugu.32
Slinu argumentaciju nalazimo i u jednom od centralnih dokumenata
NOP-a, u Rezoluciji o osnivanju Antifaistikog vijea Narodnog oslobo
enja Jugoslavije od 27. septembra 1942. godine:
Vijee e se truditi da razvije i uvrsti Narodno-oslobodilake Odbo
re i pomogne sve ostale masovne antifaistike organizacije, da obezbje

32 Citirano po navodima u dokumentu br. 112 pod nazivom Naredba Vrhovnog komandanta NOP
i DV Jugoslavije druga Tita od 2. septembra 1942. god. o izboru, strukturi i zadacima Narodnoo
slobodilakih odbora, u: Bihaka republika. Druga knjiga: Zbornik dokumenata, Beograd 1965,
str. 197.

23
 di to ui kontakt izmeu naroda i Narodno Oslobodilakih Odbora, da
uvrsti linu i imovinsku sigurnost, da podigne prosvjetni nivo stanovni
tva, da organizuje socijalno staranje i zdravstvenu slubu. Jednom rijei
Vijee e uloiti sav trud da u ovim tekim danima oslobodilakog rata
kada sve nas oekuju najvei napori organizuje to je mogue bolje nau
pozadinu, za uspjenu borbu protiv faistikih osvajaa i time doprinese
konanoj pobjedi nae pravedne stvari.33
Narodnooslobodilaki pokret se, dakle, nije oslanjao samo na voj
ne operacije nego je istovremeno sa stabilizacijom partizanskih odreda i
povoljnim vojnim raspletom pokrenuo i pitanje novog legalnog sistema
nakon zavretka rata, to politiki posmatrano sami Narodnooslobodila
ki pokret ini mnogo irim pojmom od Narodnooslobodilake borbe ili
Narodnooslobodilakog rata koji su samo jedan, naravno bitan i neopho
dan element oslobodilakog pokreta jugoslavenskih naroda.
Osvrnuli smo se na nasilje etnikih i drugih faistikih organizacija
na tlu Jugoslavije, a pomou komparativne analize uoene su i srodnosti
u percepciji nasilja kod faista i etnika. No, preostaje problematizacija
partizanskog nasilja u okviru strukturne prinude izvravanja nasilja u ratu.
Ovaj aspekt NOR-a je u jugoslavenskoj historiografiji naalost samo
nedovoljno obraen i uglavnom prati narativ o partizanskom ratu koji
je navodno bio ist kao suza. Ukoliko ova sintagma iskljuivo znai da
partizani tokom rata nisu poinili nikakve zloine, jasno je da se radi o
nategnutoj floskuli koja nastoji izbjei suoavanje s vlastitom historijom.
Ovakav pristup se iz dananje perspektive ini jo nerazumljivijim uzme
mo li u obzir cijelokupni kontekst antifaistike borbe, ne samo u Jugosla
viji. U trenutku sveobuhvatne faistike invazije drugog izlaza od oruanog
i nasilnog sukoba svih antifaistikih snaga s faizmom svakako nije bilo,
dakle jedina mogunost da se odre civilizacijska i emancipatorska dosti
gnua ovjeanstva podrazumijevala je upotrebu nasilja pa tako i na tlu
Jugoslavije. Konstantin Koa Popovi, komandant Prve proleterske briga
de, svoju odluku pristupa NOP-u i NOB-u opisuje kao ljudsku dunost u
trenutku faistike navale:

33 Isto, dokument br. 122 pod nazivom Rezolucij[a] o osnivanju Antifaistikog vijea Narodnog
osloboenja Jugoslavije, str. 243.

24
 [] u tadanjim okolnostima u Francuskoj postajem komunista,
opredeljujem se za akciju u predveerje Drugog svetskog rata, doivlja
vajui sve oiglednije nadiranje faizma kao izazova na koji nema drugog
odgovora: moramo se tui.34
Posmatrano iz politiko-ideolokog ugla, partizanski rat je itekako
bio ist kao suza. Potpuno je ahistorijski iz moralistikih razloga odba
civati svaku vrstu nasilja, a takav pristup uglavnom prati dnevnopolitike
pokuaje dananje desnice da ospori legitimitet antifaistike borbe i to
retorikom figurom tobonje depolitizacije perioda izmeu 1941. i 1945.
godine. Dakle, nasilje poinjeno od strane partitzana je historijski bilo op
ravdano i neizbjeno kako bi se suzbili faistiki okupator i njegovi domai
kombatanti, i kako bi se uspostavio novi, pravedniji poredak. Na prilino
slinu argumentaciju, iako formulisanu u kontekstu Francuske i Ruske re
volucije, nailazimo kod amerikog historiara Arno J. Mayera koji, analizi
rajui brojne drutvene teoretiare poput Machiavellija, Hobbesa, Marxa,
Webera, Arendta i Schmitta, zakljuuje:
Nasilje je osnova svakog drutva i svake drutvene zajednice, naroito
tokom njihovog uspostavljanja i njihove konsolidacije.35
Dakle, sporno u NOB-u nije nasilje samo po sebi, sporni su oni akti
nasilja koji nisu vezani uz ishod pojedinane bitke ili vojne akcije, nego
koji su u znak osvete poinjeni nad nevinim civilima ili ratnim zarobljeni
cima kojima bi tek sud trebao utvrditi vrstu kazne.
Na takve akte neopravdanog nasilja od strane patizana Milan Rada
novi takoer ukazuje kada istie da je nakon osloboenja ubijeno []
vie od 2.000 stanovnika Beograda.36
Napustimo li teritoriju Jugoslavije i osvrnemo se na obraune s kola
boracionistima u drugim evropskim zemljama, brzo emo vidjeti da jugo
slavenski sluaj nipoto nije niti usamljen niti naroito drastian. U Italiji,
Francuskoj, Maarskoj, Norvekoj, Slovakoj i Rumuniji su lokalne voe
kolaboracionistikih pokreta, kao i u Jugoslaviji u sluaju danas rehabi
litiranog Dragoljuba Drae Mihailovia, uglavnom osueni na smrt. U

34 Citat po navodima kod Latinke Perovi, Dominantna i neeljena elita. Beleke o intelektualnoj i
politikoj eliti u Srbiji, XX i XXI vek, Beograd 2015, str. 244.
35 Arno J. Mayer, The Furies. Violence and Terror in the French and Russian Revolutions,
Princeton/New Jersey 2000, str. 71.
36 Citat po navodima autora Milana Radanovia, str. 578.

25
 Francuskoj su 1944. do 10.000, a u Italiji 1945. ak do 15.000 kolabo
racionista strijeljani. U relativno maloj zemlji kao to je Belgija su se sa
optubom kolaboracije susreli nevjerovatnih 400.000 dravljana, a od njih
je osueno 2940 na smrtnu kaznu koja je izvrena kod 242 osobe. Fran
cuska poslijeratna vlast je na smrt osudila oko 1600 osoba, a graanska
prava je izgubilo 50.000 francuskih dravljana.37 Procesuiranje faistikim
kolaboracionistima, dakle, nipoto nije ekskluzivni postupak Narodne fe
derativne republike Jugoslavije.
Uzmemo li sve opisane okolnosti u obzir, i ako dodamo jo injenicu
amnestije koju je Vrhovni tab Naordnooslobodilake vojske Jugoslavije
ponudio veini pripadnika etnikih i domobranskih formacija te nain
na koji su se partizani uglavnom odnosili prema zarobljenicima, namee
se zakljuak koji je Darko Suvin iznio govorei o openitom karakteru
pokreta otpora:
Ako je ikad postojao gotovo potpuno crno-bijeli sukob demokracije
protiv prokletnika, bio je to antifaistiki aspekt sukoba 1933-45.38
Milan Radanovi napisao je kapitalno djelo o nasilju i zloinima kola
boracionistikih snaga u Srbiji tokom Narodnooslobodilakog rata, i to u
vrijeme sveopte politike amnezije i agresivnog antikomunistikog poho
da novih elita, kako na prostoru cjelokupne Evrope tako i u mikrokosmosu
postjugoslavenskih republika.

Krunoslav Stojakovi
Beograd, 28.10.2015.

37 Preuzeto iz Enzo Traverso, Im Bann der Gewalt. Der europische Brgerkrieg 1914-1945 [U
prokletstvu nasilja. Evropski graanski rat 1914-1945], Mnchen 2008, str. 160-163.
38 Suvin, Termini moi danas, str. 20.

26
27
 Uvod

28
Uvod

Iako je od zavretka Drugog svetskog rata prolo 70 godina, dogaa

ji koji su se odigrali na prostoru Srbije i Jugoslavije 1941-1945, i danas,
jednako kao i pre dve ili tri decenije kada je zapoela revizija istorije Jugo
slavije, izazivaju panju javnosti. To se naroito odnosi na tragine i nedo
voljno rasvetljene epizode rata koje su vezane za ljudske gubitke, ubistva
civila i streljanja zarobljenika. Takvu panju ne izazivaju dogaaji iz Prvog
svetskog rata iako je Srbija 1914-1918. imala nekoliko puta vie vojnih i
civilnih rtava nego tokom Drugog svetskog rata.
Razloge za nejednaku zainteresovanost treba traiti u injenici da
tokom Prvog svetskog rata mnogi delovi Srbije nisu bili poprite ratnog
sukoba (u drugoj etapi rata glavno ratite nalazilo se daleko na jugu) za raz
liku od narednog rata gde su svaki srez i svako naselje bili mesta oruanih
borbi i ideolokog sukoba. Seanje na Drugi svetski rat antagonizovano je
na mikronivou, meu stanovnicima istog sela, ponekad i meu lanovima
iste porodice, u zavisnosti od usmene predaje u porodici i uticaja vladaju
e ideoloke paradigme koju plasiraju mediji i obrazovni sistem, a u ijem
kreiranju vanu ulogu igra akademska istoriografija. Antagonizam seanja
ne jenjava ni danas, naroito kada ga podgreva zvanina politika seanja.
Osim toga, u Prvom svetskom ratu nije zabeleen fenomen vojne i poli
tike kolaboracije i postojanja kolaboracionistikih oruanih snaga i vlasti
kolaboracionista, niti je zabeleen teror domaih formacija nad domaim
stanovnitvom i sunarodnicima. Vano obeleje Drugog svetskog rata na
tlu Srbije i Jugoslavije predstavlja upravo teror nad civilima i zarobljenim
pripadnicima suparnikih pokreta koji su sprovodile oruane snage sasta
vljene od domaeg stanovnitva. Retka su naselja u kojima nisu zabeleeni
primeri terora domaih formacija.
Nakon pobede Vojske Kraljevine Srbije 1918. na tlu Srbije nije bilo
poraene strane. Nakon pobede Jugoslovenske armije 1945. na tlu Srbije i
Jugoslavije mnogi su se identifikovali ili im je pripisivana identifikacija sa
poraenom stranom. Ni u jednoj evropskoj zemlji koju su okupirale sna
ge Osovine nije bilo toliko kolaboracionistikih formacija i milicija kao
u Jugoslaviji. Ni u jednoj zemlji okupirane Evrope kolaboracionisti nisu
ostavili tako krvav trag. Srbija se nije izdvajala iz optejugoslovenskog isku

29
 stva kolaboracije i okupacije. U pojedinim aspektima istorijsko iskustvo
Srbije bilo je sloenije od iskustva nekih drugih jugoslovenskih zemalja.
Glavni naslov knjige (Kazna i zloin) predstavlja oiglednu inverziju
uvenog romana. Naslov dugujem svom prijatelju i istomiljeniku, pozna
tom jugoslovenskom pesniku Goranu Babiu. Tokom jednog razgovora o
temi ove knjige Goran je predloio naslov koji sam nakon dueg razmilja
nje prihvatio. Termin kazna u naslovu jasno asocira na kanjavanje pripad
nika snaga kolaboracije za zloin vojne i politike kolaboracije kao jedan
od dva najznaajnija aspekta kolaboracije. Drugi aspekt kolaboracije jeste
neposredni zloin nad, uglavnom, civilnim stanovnitvom Srbije teror
nad seljakim narodom koji podrazumeva masovna ubistva, masakri
ranja, sakaenja, torturu, pljaku, silovanja... U mnogim selima u Srbiji
snage kolaboracije ostavile su krvaviji trag od okupatora. Ova knjiga, izme
u ostalog, predstavlja svojevrsnu hroniku terora nad seljatvom Srbije od
strane domaih antikomunistikih formacija koje su sve saraivale sa oku
patorom: formacije pod ingerencijom kvislinke vlade tokom itave oku
pacije, a Jugoslovenska vojska u otadbini (JVuO) ili etnici Drae Miha
ilovia u duim etapama rata. Navedene formacije prihvatile su kulturu
nasilja karakteristinu za faistike pokrete. Termin zloin, naravno, nije
rezervisan samo za stranu koja je poraena u ratu. Pobednika strana je
nakon osloboenja zemlje, takoe i tokom ustanka i narednih godina rata,
takoe poinila ratne zloine. Tema zloina oslobodilaca institucionalno je
tretirana kao jedna od primarnih tema savremene srpske istoriografije.1 I
pored medijske i institucionalne podrke i svojevrsnog primata u istraiva
nju dela donedavno nedostupnih arhivskih izvora ili grae koja je jo uvek
nedostupna iroj javnosti, revizionistiki istoriari su pokazali nedovolj
no strpljenja, a pojedini nedovoljno metodolokog znanja, u istraivanju
fenomena revolucionarnog terora. Revizionisti ignoriu ukupni kontekst
ratnog sukoba, naroito kada je re o odgovornosti za ratne zloine i kola
boraciju antikomunistikog politikog i vojnog korpusa. Pri tom, revizi
onistika istoriografija odgovorna je za plasiranje niza istorijskih stereo
tipa i nenaunih zakljuaka. U tome prednjai istorijska publicistika, ali
ni akademski istoriari nisu imuni od mistifikovanja istorijske realnosti i

1 Momilo Pavlovi, Zloini oslobodilaca zadatak srpske istoriografije visokog prioriteta, Isto
rija 20. veka, XXVIII, 3/2010, Beograd, 2010, str. 9-23.

30
unoenje zabuna i nauno neutemeljenih interpretacija u tumaenju doga
aja iz vremena Drugog svetskog rata. To se naroito odnosi na pogrene
(uveliane) procene broja stradalih stanovnika Srbije koji su izgubili ivot
krivicom pobednike strane, na manipulacije brojkama osoba likvidiranih
nakon osloboenja, a zatim na ignorisanje najznaajnijih aspekata vojne
kolaboracije JVuO sa nemakim okupatorom.
Neretko se u javnosti moe uti miljenje kako su sve strane u graan
skom ratu inile zloine, ime se izjednaava istorijska uloga kolaboracio
nista i dosledno antiokupatorske Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije
(NOVJ). Osim toga, zaboravlja se da partizani, koji su nesumnjivo inili
ratne zloine, po pravilu, nisu inili zloine koji su bili etniki motivisani
i koji su podrazumevali istrebljenja itavih porodica i desetkovanja mno
gih naselja, za razliku od npr. njihovih najbrojnijih domaih protivnika u
Srbiji etnika Drae Mihailovia. Partizani su za razliku od etnika nepo
sredno ubili neuporedivo manje ena i dece u uoj Srbiji.
Pojedini zloini JVuO i Srpske dravne strae (SDS) ostali su nerasve
tljeni ili nedovoljno eksplicirani ili, jednostavno, prikazani bez navoenja
izvora od strane posleratne, propartizanske istoriografije, usled ega su ola
ko zaobilaeni, neretko i ignorisani od strane revizionistike istoriografi
je. Propartizanski istoriari i drugi istraivai iz doba socijalizma i pored
znaajnih resursa nisu obratili panju na neke od najznaajnijih zloina
snaga kolaboracije ili su ih povrno obradili iako u javnosti u poslednje
tri decenije dominira stereotip koji podrazumeva da su se propartizanski
istoriari prvenstveno bavili difamacijom JVuO i drugih antikomunisti
kih formacija. S druge strane, revizionistika istoriografija, i pored nimalo
zanemarljivih resursa, nije na valjan nain rekonstruisala delove istorijata
njenog glavnog istorijskog favorita. Tu pre svega mislim na poslednjih est
meseci istorije JVuO, ali i na nedosledno istraivanje zloina koje je poi
nila ta formacija. Nadam se da e ova knjiga uspeti da makar delimino
nadoknadi pomenute nedostatke i propuste dosadanje istoriografije.
S obzirom na injenicu da je fenomen ratnih zloina slabije istraeni
aspekat istorije snaga kolaboracije u Srbiji njemu sam posvetio najveu pa
nju. Fenomen politike i vojne kolaboracije domaih antikomunistikih
snaga u Srbiji je ekspliciran i dokazan u domaoj istoriografiji. Takoe,
domaa istoriografija je prilinu panju posvetila istraivanjima organiza

31
 cione strukture snaga kolaboracije, naroito kada je re o JVuO. Meutim,
slabije je istraena vojna kolaboracija JVuO, kao najznaajnije srpske anti
komunistike formacije, u poslednjoj etapi rata, tokom i nakon evakuacije
glavnine snaga JVuO iz Srbije u Bosnu kada je vojna saradnja JVuO sa
nemakim okupatorom bila kontinuirana i kada etnici Drae Mihailovi
a pruaju najznaajniju vojnu pomo okupatoru budui da je okupator
u tom razdoblju najvie ugroen. Zapravo, ta epizoda iz istorije JVuO,
koju revizionisti najlake zaobilaze, predstavlja najznaajniji primer vojne
podrke i saradnje koju je neka kolaboracionistika formacija sa podruja
Srbije pruila nemakom okupatoru.
Graa Dravne komisije za utvrivanje zloina okupatora i njihovih
pomagaa (DK) u Arhivu Jugoslavije i Zemaljske komisije za utvrivanje
zloina okupatora i njihovih pomagaa (ZK) u Arhivu Srbije dostupna je
istraivaima decenijama unazad. Ipak, ta graa je jo uvek nedovoljno
istraena. Graa DK i ZK iscrpnije je koriena najee u delima koja su
imala fokus ka regionalnoj i lokalnoj istoriji, ali i tada vie kao izuzetak
nego kao pravilo. Neretko je korienje grae ZK zavisilo od toga da li su
prepisi dokumenata ZK pohranjeni u lokalnim arhivima. Deo grae koje
su nainile lokalne (pod)komisije nije objedinjen u dva pomenuta fon
da ve je fragmentarno prisutan u lokalnim arhivima. U delima optijeg
karaktera, koja su imala ambiciju da obuhvate prolost Drugog svetskog
rata na teritoriji itave Srbije, ta graa je znatno manje koriena, ak i
onda kada je re o delima koja obrauju zloine okupatora. Kada je re o
grai koja se odnosi na zloine snaga kolaboracije treba kazati da je njen
kvantitet fragmentarniji od grae koja rekonstruie zloine okupatora, ali
i pored toga graa o zloinima snaga kolaboracije je nezaobilazna, zapra
vo primarna kao istorijski izvor za rekonstrukciju masovnih zloina koje
su na tlu Srbije poinili etnici, nedievci i ljotievci. U pojedinim slu
ajevima moemo govoriti o svojevrsnim elaboratima koje su sastavljali
saradnici okrunih ili sreskih (pod)komisija za utvrivanje zloina. Stepen
istraenosti pojedinih zloina zavisio je od intenziteta aktivnosti lokalnih
komisija. Saradnici sreskih komisija najee su odlazili u sela u kojima su
se dogodili masovni zloini i sakupljali izjave oteenika i svedoka. Najvei
deo grae nastao je 1945, dakle nekoliko meseci ili nekoliko godina nakon
to su se zloini dogodili. Razumljivo je da je na taj nain bilo nemo

32
gue zabeleiti sve zloine jer u uslovima koje su diktirali ratno stanje i
nesigurnost pojedinih sela usled aktivnosti odmetnika nakon osloboenja,
oteana mogunost putovanja zbog nepostojanja putne mree, itd., nije
bilo lako doi do svih koji su mogli i eleli da svedoe niti su svi koji su
eleli da svedoe uspevali da dou u priliku da svedoe. Deo grae koji je
nastao aktivnou tih komisija je rasparan u lokalnim arhivima, ustupljen
tuilatvu i drugim organima vlasti, zbog ega u fondovima DK i ZK nisu
sauvani dokumenti o nekim najmasovnijim zloinima snaga kolaboracije
(primera radi, zloini u Vraniu i Drugovcu). Saradnici lokalnih komisija
najee su nastojali da prikupe svedoenja osoba koje su bile neposredni
svedoci zloina, a ponekad je re o osobama koje su igrom sluaja preivele
zloin. Ponekad se suoavamo sa izjavama pripadnika formacija koje su
poinile zloin, a ree i sa izjavama izvrilaca. U velikom broju sluajeva
suoavamo se sa izjavama roaka ili komija rtava. U odabiru svedoan
stava prvenstveno sam koristio svedoenja oevidaca zloina i roaka rta
va koji su imali priliku da se uvere u posledice zloina. Odabrati njihova
svedoenja znai pruiti mogunost svedocima zloina da nakon sedam
decenija ponovo progovore o vlastitom traumatinom iskustvu i stradanju
njima bliskih osoba, ponekad i o vlastitom stradanju. Ponekad su saradnici
ZK i DK uspevali da prikupe originalna dokumenta, a neretko i prepise
dokumenata (iz drugih arhiva) formacija koje su poinile zloin.
Svaka knjiga na temu Drugog svetskog rata u Srbiji koja za glavnu
temu ima istorijat odreenog regiona ili itave teritorije Srbije tokom oku
pacije ili istorijat odreenog pokreta ostaje nedovrena ukoliko autor nije
izvrio istraivanja u fondovima DK i ZK.
Najznaajniji doprinos ove publikacije, kada je re o zloinima JVuO u
Srbiji predstavljaju podaci o zloinima Korpusa gorske garde pod koman
dom Nikole Kalabia. Sticajem okolnosti, u posleratnom razdoblju nisu
publikovane ratne hronike Oplenakog (Topola), Oraakog (Aranelo
vac) i Mladenovakog sreza iako su stanovnici ta tri sreza aktivno uestvo
vali u partizanskom ustanku, a stanovnici pojedinih sela na tom podruju
pomagali partizanske grupe i obnovljene odrede i nakon sloma ustanka,
pa sve do septembra 1944. kada su partizani naneli poraz etnicima u
umadiji. Zbog svega toga pojedina sela su bila izloena teroru Korpusa
gorske garde budui da su tri navedena sreza, uz Kosmajski srez (Sopot),

33
 predstavljali teritoriju pod ingerencijom Kalabievog korpusa. Upravo je
nepostojanje ratnih hronika uslovilo da pojedini zloini Korpusa gorske
garde ostanu gotovo nepoznati ili da ostane nepoznata odgovornost poi
nilaca, odnosno pojedinih brigada i bataljona Kalabievog korpusa. Una
to tome, Kalabi je postao personifikacija zloina JVuO jer je crna legenda
o Kalabiu zaivela u narodu. U ovoj knjizi, na osnovu do sad nekoriene
grae ZK iz 1945, detaljnije su rekonstruisana dva karakteristina zloina
Korpusa gorske garde: pokolj u Kopljaru 25. decembra 1943. i blokada
Kovaevca 27. avgusta 1944. Osim toga, na osnovu grae ZK i DK uka
zano je na neke nepoznate ili slabije poznate detalje zloina Kalabievog
korpusa nad stanovnitvom Badljevice (20. januar 1944), Banje (21. april
1944) i Aranelovca (14-19. septembar 1944). Na osnovu prethodne lite
rature takoe je konstatovana odgovornost Kalabievog korpusa za pokolj
stanovnika Malog Poarevca (22. jun 1944) i masovni zloin nad stanov
nicima Drugovca (29. april 1944) koji predstavlja najmasovniji zloin
JVuO nad stanovnicima nekog srpskog sela. Zloini Korpusa gorske garde
zavreuju obuhvatnije istraivanje i detaljnu istoriografsku studiju. Studi
je sluaja koje su navedene u ovoj knjizi predstavljaju prilog istraivanju
istorijata jednog od najrazglaenijih korpusa JVuO. Sem slabije poznatih
podataka o zloinima Korpusa gorske garde, u knjizi su zabeleeni podaci
o zloinima Timokog korpusa JVuO koji su takoe nedovoljno rasvetlje
ni u domaoj istoriografiji, pri emu prvenstveno mislim na represalije u
Boljevakom srezu marta 1944. i Zajearskom srezu poetkom septembra
iste godine kao i na uee Timokog korpusa u masakru zarobljenih par
tizana u Bonjanu poetkom oktobra 1944.
Najmasovniji zloin koji je JVuO poinila u Srbiji, ili uopte, dogodio
se 5-11. februara 1943. na podruju Pribojskog sreza nad muslimanskim
stanovnitvom. Taj zloin nije registrovan u okviru jugoslovenske (propar
tizanske) istoriografije, ali ni u okviru savremene revizionistike (proet
nike) istoriografije u Srbiji. Razlozi ovog preutkivanja i zaobilaenja nisu
posve oigledni. U okviru studije sluaja, pokuao sam da izloim retro
spektivni pregled istraivanja (i zaobilaenja) teme zloina JVuO februara
1943. na podruju Pribojskog, Pljevaljskog, ajnikog i Foanskog sreza.
Ta studija sluaja nije obogaena novim rezultatima i nepoznatim izvo
rima, ali je podsetila na jedva poznatu ili gotovo nepoznatu injenicu u

34
iroj, ali i strunoj javnosti, o publikovanju dva spiska rtava zloina JVuO
u Pribojskom srezu, pri emu spisak objavljen 2005. sadri 2.379 imena
ubijenih, meu kojima je 1.058 dece. Konkretnije istraivake rezultate
priloio sam u mikro sluaju posveenom masovnom zloinu koji se dogo
dio u okviru jedne od vojnih operacija JVuO koja se takoe odigrala 1943.
Re je o zloinima u Viegradu, 5-7. oktobra 1943. Priloeno je nekoliko
do sad nepoznatih svedoanstava oevidaca i savremenika zloina i proble
matizovan je pristup savremene revizionistike istoriografije ovom istorij
skom dogaaju.
U pisanju dela knjige koji se odnosi na zloine JVuO korieni su
rezultati itavog niza prethodnih istraivaa. Kada je re o autorima pro
partizanske orijentacije, koji navode nove, nepoznate ili slabije poznate
podatke, treba izdvojiti knjige istoriara Jovana Zlatia i istorijskog publi
ciste Dragoslava Belog Dimitrijevia, a kada je re o autorima proetnike
orijentacije treba izdvojiti drugi tom Istorije ravnogorskog pokreta, istoriara
Koste Nikolia.2
etvrti deo knjige (Odgovornost za zloine formacija pod kontro
lom kvislinke vlade 1941-1944.) najveim delom takoe je nastao na
osnovu do sad nekoriene grae DK i ZK. Budui da ta tema zavreu
je sveobuhvatnu naunu sintezu odnosno zasebnu knjigu, odabrao sam
najkarakteristinije primere zloina ili participacije u zloinima okupatora
snaga pod kontrolom vlad Milana Aimovia i Milana Nedia o kojima
sam pronaao dokumentaciju u grai DK i ZK. Najznaajnija dela doma
e istoriografije na temu zloina formacija pod kontrolom kvislinke vlade
objavljena su u deceniji nakon ruenja socijalizma i fokusirana su na aktiv
nosti kvislinkih snaga u pojedinim regionima. Pre svega treba izdvojiti
monografije istoriara Jovana Zlatia koje su nezaslueno slabo poznate i
vrlo retko citirane od strane savremenih istoriara.3 Pre nekoliko godina

2 , 1941-1944, IV,
J , , 1998; ,
, II, , 1999; . ,
? , ,
2009.
3 , (1941-1944), II,
, , 1995; ,
(1941-1944), III,
, , 1995. Vredi izdvojiti i knjige istorijskog publiciste Gojka ko

35
 objavljena je knjiga istoriara Bojana Dimitrijevia o istorijatu oruanih
snaga pod ingerencijom vlade Milana Nedia.4 U toj knjizi nije naveden
nijedan zloin formacija pod kontrolom Nedieve vlade nad civilnim sta
novnitvom niti je ukazano na uee Nedievih snaga u brojnim hape
njima civila i njihovom isporuivanju okupatoru nakon ega su uhapenici
logorizovani i ubijani od strane nemakih vojno-policijskih snaga. I na
ovom primeru uoava se znaaj grae DK i ZK da je Dimitrijevi istrai
vao ta dva fonda svakako ne bi nainio navedeni propust.
Jedna od dve mikro studije u knjizi posveena je zloinima SDS u
leskovakom kraju 1944. Pojedini zloini SDS na jugu Srbije registrovani
su u okviru domae istoriografije u socijalistikom razdoblju, ali veina tih
zloina nije eksplicirana, a neki od njih su ostali nepoznati. Neki od naj
karakteristinijih zloina SDS, poput stradanja stanovnika Stuble, Miro
evca i Gorine ostali su neistraeni. Graa ZK i DK omoguava detaljniju
rekonstrukciju zloina SDS nad stanovnitvom dvadesetak sela na irem
podruju Leskovca. Zapisnici sa sasluanja veeg broja oteenika i roaka
rtava, zabeleene izjave oevidaca zloina, a ponekad i svojevrsni elabora
ti o stradanju pojedinih naselja, pruaju podatke o ubijenim, hapenim,
muenim pojedincima i spaljenim i opljakanim domainstvima. Pripad
nici SDS su upadali u leskovaka sela kao kaznena ekspedicija, primoravali
odrasle stanovnike da pristupe zbornom mestu nakon ega je sledilo odva
janje partizanskih saradnika i simpatizera ili roaka i njihova batinanja ili
streljanja koja su neretko bila javna. Oni koji nisu ubijeni odvoeni su u
zatvor u Leskovcu, predavani Gestapou nakon ega su najee transporto
vani u logore. U pojedinim sluajevima pripadnici SDS su upadali u sela
koja su pomagala partizane zajedno sa snagama nemakog ili bugarskog
okupatora.
Osim zloina SDS u leskovakom kraju detaljnije sam se posvetio
istraivanju odgovornosti SDS za stradanje stanovnika kruevakog kraja
koncem juna 1943. budui da su pripadnici SDS u tom razdoblju ue
stvovali u hapenju preko polovine od 324 talaca koje je nemaki oku
pator streljao 29. juna 1943. u Kruevcu. Sauesnitvo u tom zloinu

ra: , 1941-1945, , 1995; ,

. , , 2002.
4 . , . 1941-1945,
, 2014.

36
predstavlja paradigmatian primer uea SDS u stradanju civila u okviru
odmazdi koje je sprovodio nemaki okupator. Neposredni zloini kvislin
ke andarmerije, Srpskih dobrovoljakih odreda (SDO), SDS i Srpskog
dobrovoljakog korpusa (SDK), i primeri sauestvovanja tih formacija u
zloinima okupatora, zahtevaju detaljnija istraivanja. Ohrabruje injeni
ca da je nedavno objavljena nauna monografija u kojoj je ukazano na
odgovornost kvislinke andarmerije i administracije za stradanje Roma
krajem 1941. i poetkom 1942, u okviru zloina nemakog okupatora
nad Romima u pojedinim delovima Srbije. Na osnovu nedavno objavljene
knjige istoriara Milovana Pisarija koja je prva nauna studija u domaoj
istoriografiji koja za primarnu temu ima zloine nad Romima u Srbiji to
kom Drugog svetskog rata,5 kao i na osnovu nekorienih arhivskih izvora
iz fondova DK i ZK, ta tema je razmotrena i na stranicama ove knjige.
Jedan od najkarakteristinijih propusta jugoslovenske i srpske istori
ografije koja se bavila istorijom Drugog svetskog rata na tlu Srbije jeste
neistraenost fenomena amnestiranja pripadnika JVuO 1944. Domaa
istoriografija je registrovala taj fenomen, ali ga nije istraila i eksplicirala
iako su najznaajniji izvori za tu temu objavljeni pre nekoliko decenija.
Odsustvo eksplikacije omoguilo je proetnikim, revizionistikim isto
riarima, kojima su Drugi svetski rat i prve posleratne godine u istrai
vakom fokusu, da olako ignoriu znaaj, opseg i posledice dve amnestije
iz 1944. koje su imale karakter zvaninog poziva pripadnicima JVuO da
poloe oruje ime im je garantovana bezbednost, ukoliko nisu bili poi
nioci zloina. Prema istraivanju koje je publikovano u ovoj knjizi, vie od
polovine pripadnika JVuO u Srbiji amnestirano je 1944. i, manjim delom,
1945. Re je o izuzetno velikom broju pojedinaca. Taj broj je neistraen,
ali je svakako iznosio izmeu 10.000 i 15.000. Mnogi od njih su dezertirali
nakon ega su samoinicijativno ili uz dogovor sa snagama NOVJ preli na
partizansku stranu, a podjednak ili jo vei broj ih je poteen nakon zaro
bljavanja. Konstatovanje ovih injenica od strane proetnikih istoriara
poljuljalo bi konstrukt koji je formulisao istoriar Kosta Nikoli: Srbija
je morala da plati svoj dug, odnosno da plati danak u krvi zbog podrke

5 Milovan Pisari, Stradanje Roma u Srbiji za vreme holokausta, Beograd, 2014.

37
 etnicima.6 Stoga nije nimalo sluajno to Nikoli u trotomnoj Istoriji
ravnogorskog pokreta ignorie fenomen amnestiranja pripadnika JVuO i
znaaj tog fenomena kao kolektivnog iskustva, iako je amnestija za vie od
polovine etnika u Srbiji predstavljala jedno od presudnih ratnih iskustava.
U pisanju drugog i treeg dela knjige u kome je obraen odnos NOVJ
prema zarobljenim pripadnicima JVuO koristio sam objavljena dokumen
ta NOVJ, JVuO i kvislinkih jedinica i organa, neobjavljena dokumen
ta partizanske i etnike provenijencije iz Vojnog arhiva i neobjavljena
dokumenta Nemakog Rajha koja su dostupna na internetu.7 Neki od
najznaajnijih dokumenata partizanske, etnike i nemake provenijencije
publikovani su od 1949. do 1986. u seriji objavljenih arhivskih izvora o
Drugom svetskom ratu na tlu Jugoslavije u izdanju nekadanjeg Vojnoisto
rijskog instituta iz Beograda, u 173 sveske Zbornika dokumenata i podataka
o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije (dalje: Zbornik NOR-a),
to je u godinama i decenijama nakon Drugog svetskog rata bio jedin
stven izdavaki poduhvat u Jugoslaviji, a verovatno i u svetu, kada je re o
objavljivanju najvanije ratne dokumentacije.8 U pisanju ove knjige kori
stio sam 37 svezaka Zbornika NOR-a. U treem delu detaljno su obraeni
najznaajniji primeri potede zarobljenih pripadnika JVuO u borbama u
Srbiji 1944, pri emu sam posebnu panju poklonio borbama na Jelovoj
gori i borbama za osloboenje Valjeva, Gornjeg Milanovca i Aranelovca
budui da revizionistika istoriografija ignorie primere potede zaroblje
nih boraca JVuO u navedenim primerima. U pisanju treeg dela oslonio
sam se i na 62 monografije i zbornike seanja jedinica NOVJ pri emu se
izdvajaju izdanja Vojnoistorijskog instituta i Instituta za savremenu istoriju
iz Beograda i Istorijskog instituta SR Crne Gore iz Titograda, objavljena u
poslednje tri decenije prolog veka. Monografije o jedinicama NOVJ, za

6 , 1941-1945, :
, , 2014, . 488.
7 Dokumenta nemakih oruanih snaga dostupna su na sajtu Znaci. Re je o mikrofilmova
nim nemakim dokumentima iz Nacionalnog arhiva u Vaingtnu (National Archive Washington,
NAW). Sajt Znaci predstavlja najveu bazu podataka na internetu na temu Drugog svetskog
rata na tlu Jugoslavije. Re je o oko 1.000 dostupnih knjiga i 94.000 mikrofilmovanih dokume
nata iz NAW. Primera radi, na sajtu su dostupne sve sveske Zbornika dokumenata i podataka o
Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije. Internet link: http://www.znaci.net/
8 Mladenko Coli, Osnovne informacije o Zborniku dokumenata i podataka o NOR-u jugosloven
skih naroda, Vojno delo, 4/1982, Beograd, 1982.

38
razliku od veine ratnih hronika srezova i optina koje su pisali proparti
zanski autori, pisane su na osnovu arhivskih izvora.
Jedan mikro sluaj u knjizi posveen je jednom od najmasovnijih
zloina JVuO izvrenih u jednom danu na tlu Srbije. Re je o masakriranju
zarobljenih pripadnika 24. srpske brigade u selu Bonjane kod Paraina,
2. oktobra 1944. Toga dana ubijena su 52 zarobljena partizana od kojih
je veina bila tek nekoliko sedmica u partizanskim redovima, a neki tek
nekoliko dana. Zarobljenici su svirepo mueni pre likvidacije. Upadljivo je
da se taj zloin dogodio nakon to je 30. avgusta 1944. obznanjena amne
stija za pripadnike JVuO koja je naila na velik odziv meu etnicima ili
je iroko primenjivana od strane partizana tokom septembra. Masakr u
Bonjanu rekonstruisan je na osnovu dokumenata ZK iz 1945. i malobroj
nih sauvanih dokumenata partizanske i kvislinke provenijencije iz 1944.
Mit o navodno 9.300 ubijenih pripadnika JVuO na Zelengori (i
Sutjesci) 12-15. maja 1945. jedan je od najkarakteristinijih revizionisti
kih mitova. Taj mit plasirala je akademska istoriografija krajem 1990-ih
i on je 2002. uao i u kolske udbenike. Mit je zasnovan na pogrenom
tumaenju jednog izvora od strane Bojana Dimitrijevia: re je o izvetaju
taba 3. korpusa JA Generaltabu JA od 17. maja 1945. u kome su navede
ni uveliani podaci o etnikim gubicima koji obuhvataju razdoblje od 29.
aprila do 17. maja, dakle i razdoblje kada se snage JVuO nalaze daleko od
Zelengore na koju su prispeli tek 12. maja. Gubici koji su etnici pretrpeli
u centralnoj Bosni revizionisti su uvrstili u ukupne gubitke na Zelengori,
iako su i prethodni gubici uveliani u izvetaju. Drugi revizionistiki isto
riari su nekritiki preuzeli Dimitrijevieve tvrdnje bez uvida u primarne
izvore. Milan Terzi je prvi domai istoriar koji je pokuao da demisti
fikuje navode o broju stradalih etnika na Zelengori i nainu njihovog
stradanja. Terzi je uspeo da ospori stereotip koji podrazumeva da Jugoslo
venska armija (JA) nije zarobljavala etnike na Zelengori ve ih je navodno
iskljuivo ubijala. Terzi je prvi istoriar koji je pokuao da sabere etnike
gubitke na osnovu dokumenata partizanskih jedinica koje su uestvovale
u borbama protiv ostataka JVuO maja 1945, to je nuan metodoloki
korak. Prema njegovom istraivanju jedinice JA su nanele sledee gubitke
snagama JVuO: 4.228 mrtvih, 143 ranjenih i 1.556 zarobljenih, odnosno
5.927 izbaenih iz stroja. Meutim, Terziev proraun o gubicima JVuO

39
 u jugoistonoj Bosni, od 8. do 20. maja, donekle je manjkav budui da
nije koristio dokumenta svih jedinica JA koje su uestvovale u borbama
sa etnicima na navedenom podruju. Osim toga, Terzi je nekritiki pri
hvatio podatke o protivnikim gubicima koje navode izvetaji jedinica JA
iako su ti podaci nesumnjivo uveliani. Primarni izvori partizanske pro
venijencije sugeriu nam da je komunikaciju Konjic - Sarajevo 7-8. maja
prelo oko 5.000-6.000 boraca pod komandom generala Mihailovia. Sa
tolikim snagama, naime, Mihailovi je raspolagao nakon proboja kroz cen
tralnu Bosnu gde su zabeleeni veliki gubici snaga JVuO. Jedan nekori
eni izvor etnike provenijencije (Dnevnik Cerskog korpusa) sugerie
da se nekoliko dana uoi proboja snaga JVuO na Zelengoru i Sutjesku
jedna od tri kolone JVuO, kojom je zapovedao Dragoslav Rai, odvojila
od glavnine i probila ka severoistoku. etnici pod Raievom komandom
su u danima opkoljavanja, razbijanja i unitavanja snaga JVuO na Zelen
gori i Sutjesci bili daleko odmakli ka severoistoku i nalazili su se izmeu
Rogatice i epe. Ovo potvruju i partizanski izvori. Mihailovi na Zelen
gori i Sutjesci nije raspolagao sa vie od 3.000-4.000 boraca pri emu nisu
svi oni stradali. Ove vane injenice su promakle Terziu, a revizionistiki
istoriari u pokuaju rekonstrukcije kretanja i borbi snaga pod Mihailo
vievom komandom posluili su se samo jednim izvorom dnevnikom
majora JVuO Aleksandra Miloevia u kome nema podataka koje pominje
Dnevnik Cerskog korpusa i koji ne prua relevantne podatke o etni
kim gubicima jer ih najee preutkuje.
Osim novog pogleda na navedeni segment istorije JVuO koji se poku
ava istorizovati kao svojevrsna nacionalna trauma (Bosanska golgota)
u ovoj knjizi su rekonstruisani gubici JVuO u centralnoj Bosni, od 29.
aprila do 7. maja 1945. To razdoblje predstavljalo je nenapisano pogla
vlje istorije JVuO budui da su istoriari ravnogorskog pokreta u pokuaju
rekonstrukcije kretanja i borbenih aktivnosti Mihailovievih snaga u osam
navedenih dana takoe koristili iskljuivo dnevnik Aleksandra Miloevia
koji jednako ne pominje izuzetno velike gubitke u neprestanim borbama
izmeu JVuO i NOVJ na planinskom podruju izmeu Viteza i Bradine.
Sve to dodatno zauuje budui da su u tih osam dana zabeleeni do tad
najvei gubici JVuO u borbama tokom rata, ukoliko izuzmemo borbe u
istonoj Bosni u drugoj polovini decembra 1944. Sauvani su izvetaji i

40
operacijski dnevnici jedinica JA koje su uestvovale u borbama protiv et
nika u srednjoj Bosni. U tim dokumentima navode se veliki gubici pro
tivnike strane. Naravno, i tim izvorima treba pristupiti kritiki jer se i u
njima iznose uveliani gubici protivnike strane, ali oni su dragoceni jer
konstatuju injenice i dogaaje o kojima nema rei u drugim izvorima. U
petom delu knjige, na osnovu relevantne grae DK, obraena je jedna epi
zoda iz istorije JVuO koja je gotovo nepoznata paljenje Fojnice i nasilje
nad stanovnitvom fojnikog kraja, tokom proboja kroz srednju Bosnu
poetkom maja 1945. Pomenuta dokumentacija DK nastala je nekoliko
sedmica nakon prolaska Mihailovievih snaga kroz navedeno podruje.
U pisanju osmog dela knjige (Aktivnosti i gubici etnikih odmet
nika u Srbiji 1945-1946.) najdragoceniji su bili primarni izvori pohra
njeni u fondovima Jugoslovenska narodna armija (podfondovi: Savezni
sekretarijat za narodnu odbranu i Korpus narodne odbrane Jugoslavi
je) i Vojnobezbednosna agencija, u Vojnom arhivu. Relativno skoranja
dostupnost drugog fonda i nedovoljno korienje oba fonda u obradi teme
o aktivnostima odmetnikih grupa uslovili su da taj deo knjige, iako nije
postojala takva ambicija, preraste u do sada verovatno najobuhvatniji pre
gled odmetnikih aktivnosti na ukupnoj teritoriji Srbije. Dosadanji radovi
na temu posleratnog odmetnitva uglavnom su bili regionalnog karaktera
i neki od njih su mi korisno posluili u pisanju. Zahvaljujui istraivanji
ma nekoliko istoriara srednje generacije najpotpunije je istraen istorijat
odmetnitva u aanskom i valjevskom kraju.9 Budui da polako postaje
dostupna i graa fonda Bezbednosno-informativna agencija u Arhivu
Srbije, za oekivati je da uskoro ili narednih godina budu publikovana jo
potpunija i obuhvatnija istraivanja na temu odmetnitva sa ponovnim
naglaskom na ukupnu teritoriju Srbije.
Deveti deo knjige (Mitovi i brojke) predstavlja prilog kvantifika
ciji stradalih nakon osloboenja Srbije za ije smrtno stradanje odgovor
nost snosi pobednika strana odnosno oruane snage i organi vlasti pod
kontrolom komunista. Vaan izvor za razmatranje ove kontroverzne teme
predstavlja elektronski registar Otvorena knjiga: registar rtava [Drav

9 . , .
, , 31, , 1997;
, , .
. III, . 1944. 1945. , -, 2004.

41
 ne] komisije za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra 1944. dostu
pan na internet stranici komisije.10 U tom delu knjige problematizova
ni su pojedini aspekti metodologije Dravne komisije za tajne grobnice
(DKTG) u formiranju registra, prvenstveno kada je re o uvrtavanju u
registar stranih dravljana i osoba koje su poginule u borbi, kao i proiz
voljnom tumaenju izvora. Poginuli u oruanim sukobima ne mogu biti
proglaeni za rtve politiki ili ideoloki motivisanog terora. Napominjem
da nisam dobio odobrenje za korienje fonda Bezbednosno-informativ
na agencija (BIA) u Arhivu Srbije ime mi je uskraen uvid u dokumenta
Odeljenja za zatitu naroda (OZN-a). U grai BIA pohranjenoj u Arhivu
Srbije znatan deo dokumenata posveen je zloinima JVuO i aktivnosti
ma odmetnika. Svakako da bi delovi knjige posveeni tim temama bili
jo potpuniji da sam dobio na uvid grau BIA. Sreom, vaan deo gra
e BIA (Knjige streljanih i drugi izvori o stradalim protivnicima nove
vlasti) transponovan je u pomenutom elektronskom registru DKTG. U
poslednjem delu knjige osvrnuo sam se na prethodne procene broja rtava
komunistikog terora koje su se odnosile na teritoriju tzv. ue Srbije11 i
na podruja pojedinih optina i gradova i koliko su takve procene u koli
ziji sa rezultatima iz popisa DKTG i nekih novijih istraivanja. U pisanju
ovog dela knjige koristio mi je publikovani magistarski rad istoriara Sra
na Cvetkovia koji predstavlja prvu naunu monografiju i najreferentniju
knjigu na temu politike represije u Srbiji 1944-1953.12 Pri tom sam u
knjizi, naroito u poslednjem delu, esto polemisao sa tvrdnjama, pretpo
stavkama i zakljucima koje iznosi Cvetkovi budui da je njegova knjiga
karakteristina po brojnim faktografskim grekama i nenaunim zakljuci
ma i odsustvu kritike pojedinih izvora.

Na kraju, elim da iskaem zahvalnost onima koji su doprineli da ova

knjiga bude kvalitetnija. Tu mislim na petoricu istoriara mlae generacije,
na recenzente Milivoja Belina, Milovana Pisarija, Gaja Trifkovia i Vla
dana Vuklia, kao i na autora predgovora i urednika izdanja, Krunoslava
Stojakovia. Gaju Trifkoviu dugujem zahvalnost i za ukazivanje na neke
10 http://www.otvorenaknjiga.komisija1944.mpravde.gov.rs/
11 Kako bi se izbegla zabuna kod italaca i ponavljanje rogobatnog termina tzv. ua Srbija, u knji
zi koristim termin Srbija kada govorim o podruju Republike Srbije bez pokrajina.
12 Sran Cvetkovi, Izmeu srpa i ekia. Represija u Srbiji 1944-1953, Beograd, 2006.

42
meni nepoznate nemake dokumente i njihove prevode. Posebno istiem
pomo koju mi je pruio Goran Despotovi, koga smatram jednim od
najboljih poznavalaca istorije Drugog svetskog rata na tlu Jugoslavije. Zna
njem i savetima pomogli su mi i dvojica partizanskih veterana i vrednih
istraivaa, Dragoslav Beli Dimitrijevi i Safet Hadibegovi.
 I deo:

Odgovornost
JVuO za zloine u
Srbiji 1941-1944.

44
I deo: Odgovornost JVuO za zloine u Srbiji
1941-1944.

Problem kvantifikacije zloina JVuO u Srbiji

Jugoslovenska istoriografija nije na zadovoljavajui nain obradila zlo

ine koje su na tlu Jugoslavije poinile zaraene strane. Moe se rei da je
nainila tek poetne korake u rasvetljavanju te teme. Kada je re o teritoriji
Srbije, domaa istoriografija u doba socijalizma nije kvantifikovala rtve
rata. To se odnosi i na kvantifik aciju onih za iju smrt su odgovorni pri
padnici snaga kolaboracije i kvislintva. Istraivanja zloina JVuO u Srbiji
nikad nisu bila sistematska i sveobuhvatna. Zahvaljujui dugogodinjim
istraivanjima lokalnih istoriara i drugih istraivaa poznat je priblian
broj ubijenih od strane JVuO tek za nekoliko regiona u Srbiji. Zanimlji
vo je da je veina tih istraivanja objavljena nakon nestanka socijalistike
drave to je uslovilo da njihovi rezultati, u epohi revizije politike seanja
i promene istorijske paradigme Drugog svetskog rata ostanu nedovoljno
primeeni i poznati. Njihove rezultate zaobilazi, ponekad i otvoreno igno
rie, revizionistika istoriografija.
Predstavnici revizionistike istoriografije relativizuju injenicu da su
pripadnici najbrojnijeg srpskog antikomunistikog pokreta (JVuO ili et
nici Drae Mihailovia) na tlu Srbije i u drugim delovima Jugoslavije vrili
masovne etniki i ideoloki motivisane zloine koji su podrazumevali likvi
dacije itavih porodica, o emu svedoe masovni zloini protiv bonja
kog stanovnitva na tlu zapadnog Sandaka, Bosne i Hercegovine i severne
Crne Gore i hrvatskog stanovnitva na tlu Dalmacije i Bosne i Hercegovi
ne, kao i kontinuirani teror JVuO nad partizanskim simpatizerima u Srbi
ji, sve do osloboenja, koji je u nekim delovima zemlje takoe podrazume
vao istrebljenja itavih porodica koje su se opredelile za partizane. NOVJ
je retko inila takve zloine na tlu Srbije. Revizionistika istoriografija,
neretko nedosledno i selektivno, konstatuje primere etnikog terora nad
partizanskim simpatizerima u Srbiji (pri emu se ponekad opravdavaju
pojedini zloini), ali ignorie etniki motivisane zloine koje su etnici u
Srbiji poinili nad Bonjacima i Romima. Primera radi, ni u jednoj publi
kaciji na temu ravnogorske istorije, ni u jednom pregledu istorije JVuO

45
 u Srbiji, nema pomena masovnih zloina etnika Drae Mihailovia nad
muslimanskim stanovnitvom Pribojskog sreza februara 1943. iako je re
o najmasovnijim zloinima koje je poinila neka domaa formacija u Srbiji
tokom Drugog svetskog rata. Dimenzija tih zloina postaje jasnija ukoliko
uzmemo u obzir rodnu i starosnu strukturu rtava, metode likvidacije i
posledice zloina (nestanak itavih porodica i izmena etnike strukture u
pojedinim naseljima sreza).
Osim toga, revizionistiki istoriari koji su pisali o istoriji Drugog
svetskog rata i istorijatu JVuO relativizuju, ponekad i zanemaruju bitnu
praksu legalizovanih ravnogorskih i drugih etnikih odreda u Srbiji, naro
ito krajem 1941: zarobljavanje velikog broja partizana i njihovih simpati
zera i njihovu predaju okupatoru koji ih je streljao ili umorio na neki drugi
nain, najee u logorima. Odgovornost etnika za stradanje tih zaroblje
nika je nesumnjiva, iako ih oni nisu ubili, jer su znali da Nemci streljaju
ili interniraju zarobljene partizane i propartizanski orijentisane osobe. Isti
istoriari ponekad nastoje da rasterete JVuO od odgovornosti za taj vid
saradnje sa okupatorom i odgovornosti za sauestvovanje u stradanju zaro
bljenika tako to potenciraju injenicu da su odredi koji su vrili takvu
praksu bili legalizovani u okviru poretka koji je nametnuo okupator, pri
emu se ne potencira injenica da je ogromna veina ljudstva legalizovanih
ravnogorskih odreda ponovo inkorporirana u JVuO, preteno ve 1942,
kao to se zanemaruje injenica da je najvei broj etnika Drae Mihailovi
a u Srbiji legalizovan krajem 1941. Isto tako, zanemaruje se injenica da
su pojedini ravnogorski odredi koji nisu legalizovani saraivali sa legalizo
vanim etnicima u hvatanju i zarobljavanju partizana koji su potom ustu
pljeni okupatoru. Neretko se zaobilazi injenica da je veina etnika koji
su 1941-1942. priznavali komandu Koste Peanca tokom naredne godine
ili najkasnije 1944. inkorporirani u okvir JVuO, ukljuujui i nemali broj
oficira i vojvoda.
Najznaajnija arhivska graa o zloinima JVuO nastajala je neposred
no nakon osloboenja, od kraja 1944. pa do kraja 1946. Re je o doku
mentaciji Zemaljske komisije za utvrivanje zloina okupatora i njihovih
pomagaa. Ta graa rasparana je u nekoliko arhiva u Srbiji i nedovoljno
je istraena. Deo grae ZK, ukljuujui sumarne izvetaje, integrisan je u
grau DK.

46
 Prema podacima DK iz 1945. (tabelarni pregled rtava rata na tlu
Srbije 1941-1945, na osnovu formacijske odgovornosti za smrtno stra
danje stanovnika Srbije), etnici Drae Mihailovia odgovorni su za ubi
stvo 8.874 stanovnika Srbije, van borbe, pri emu su streljali 5.205 (4.038
mukaraca, 606 ena, 303 staraca, 258 dece), zaklali 2.958 (2.305 muka
raca, 491 ena, 107 staraca, 55 dece) i obesili 186 stanovnika Srbije (96
mukaraca, 88 ena, jednog starca i jedno dete), dok je 525 lica umrlo od
posledica muenja (od toga 349 mukaraca, 81 ena, 48 staraca i 47 dece).
Ovi podaci nisu poimenino potkrepljeni, zbog ega ih treba koristiti sa
oprezom, ali oni pruaju polaznu osnovu za razmatranje bilansa terora koji
je sprovodio pokret pod komandom Drae Mihailovia. Jedan podatak u
tabelarnom pregledu je umanjen, kada je re o licima koja su liena ivota
od strane JVuO. Naime, u izvetaju se navodi da su pripadnici JVuO na tlu
Srbije ubili 361 dece, a poznato je da su pripadnici JVuO na tlu Pribojskog
sreza, 5-13. februara 1943, prema podacima ZK iz 1946. ubili 665 dece
(lica do 15 godina starosti), dok su u drugim delovima Srbije tokom rata
ubili jo nekoliko desetina dece.13 Meutim, 2005. je objavljen dopunjeni
spisak muslimanskih stanovnika Pribojskog sreza ubijenih od strane JVuO.
U njemu postoje podaci za 1.058 lica mlaih od 15 godina koje su ubili
pripadnici JVuO.14
Prema podacima DK pripadnici JVuO su podvrgli torturi (tua
laka i teka telesna povreda) navodno ak 35.014 stanovnika Srbije. Ovaj
podatak je praktino neproverljiv, stoga ga ne moemo koristiti kao nau
nu injenicu. Meutim, nesumnjivo je da su etnici tukli i muili vie
hiljada stanovnika Srbije, prvenstveno kada je re o seoskom ivlju. Ovaj
fenomen je gotovo nestao iz kolektivnog pamenja, dok ga revizionisti
ki istoriari ignoriu. Prema istim podacima, etnici Drae Mihailovia
su silovali 377 ena.15 Podatak o broju silovanih ena moemo smatrati

13 Arhiv Jugoslavije (dalje: AJ), fond Dravna komisija za utvrivanje zloina okupatora i njihovih
pomagaa (dalje: DK), oznaka fonda: 110 (dalje: 110), fascikla (dalje: f.) 55, stranica (dalje: s.) 15.
14 Demail Arnautovi, Aktuelni dogaaji. Iz blie i daljnje prolosti, Prijepolje, 2005, str. 117-187.
15 AJ, DK, 110, f. 55, s. 16-17.
Primera radi, prema podacima DK, etnici Drae Mihailovia su silovali 36 ena u Dragaev
skom srezu (dananja optina Luani). Meutim, u tabelarnom pregledu stradanja stanovnika
sela Lopa navodi se sledee: Silovanja je bilo u velikoj meri, ali se prikriva. (AJ, DK, 110, f.
56, s. 111). U protesnom apelu stanovnika Dragaeva, koji su bili proetniki orijentisani, koji je
upuen Vrhovnoj komandi JVuO krajem decembra 1943, navodi se da su etnici pod komandom

47
 donjim brojem. Prema podacima DK pripadnici JVuO su zapalili 6.828
kua i drugih zgrada na tlu Srbije.
Danas su dostupni rezultati istraivanja o priblinom broju ubijenih
lica, van borbe, za nekoliko regiona u Srbiji.
Pionirski rad na tu temu, koji je podrazumevao angaovanje veeg
broja istraivaa, pregled svih dostupnih izvora i prikupljanje svedoan
stava savremenika, publikovali su 1977. Meuoptinski istorijski arhiv
u aku i SUBNOR aka, Gornjeg Milanovca i Luana. Zahvaljujui
njihovim istraivanjima poznato je da su etnici tokom Drugog svetskog
rata van borbe ubili 522 stanovnika etiri predratna sreza ija teritorija
obuhvata tri navedene optine. Na osnovu istih istraivanja poznato je da
etnici dele odgovornost za stradanje 430 stanovnika naselja na teritoriji
tri navedene optine koje su uhvatili i predali Nemcima, nakon ega su
uhvaene osobe liene ivota. Meu neposredno ubijenima bilo je 99 ena
od kojih su 43 ubijene klanjem. Na isti nain ubijena su 102 mukarca.16
U broj od 545 nisu uraunati podaci o partizanima koji su bili stanovnici
susednih srezova ili drugih regiona, a koji su ubijeni od strane etnika na
podruju etiri sreza.
Jovan Zlati, istoriar iz Nia, objavio je 1998. knjigu o aktivnostima
JVuO na podruju Nikog okruga i Toplice, sa akcentom na kolaboraciju
i represiju. U knjizi su priloeni statistiki podaci o licima koja su ubijena
van borbe od strane pet korpusa JVuO na podruju 14 srezova. Broj ubi
jenih od strane JVuO po srezovima iznosi: Sokobanjski: 47 (6 ena), Alek
sinaki: 32 (1 ena), Moravski (itkovac): 31 (6 ena), Raanjski: 11, Ni
ki: 27 (2 ene), Svrljiki: 55 (2 ene), Zaplanjski: 7, Belopalanaki: 30 (3
ene), Luniki: 16 (2 ene), Niavski (Pirot): 9 (1 ena), Dobriki (ito
raa): 61 (6 ena), Prokupaki: 9 (1 ena), Jastrebaki (Blace): 22 (3 ene),
Kosaniki (Kurumlija): 12 (2 ene), uz napomenu da su 4. grupa jurinih
korpusa i Korpus gorske garde u letnjoj ofanzivi 1944. u tri poslednja sreza
van borbe ubili 44 osobe od kojih est ena. Ukupno je ubijeno 407 ljudi
od kojih 41 ena. Najvei broj ubistava poinile su jedinice Deligradskog
(121) i Toplikog korpusa (104). Po nacionalnom sastavu meu ubijenima
bilo je 300 Srba, 101 Rom i est Bugara. Broj ubijenih Roma nije propor

Milutina Jankovia (1. dragaevska brigada JVuO), do kraja 1943. silovali oko 70 ena u Draga
evu. ( , , I-III, , 1999, . III/211).
16 1941-1945. , (.
. ), , 1977, . 3-396.

48
cionalan broju pripadnika romske zajednice na podruju Nikog okruga i
Toplice. Prema istim podacima pripadnici JVuO su na navedenom pod
ruju batinali 252 osobe od ega 49 ena. Na podruju Toplice i Nikog
okruga pripadnici JVuO, prema Zlatiu, izvrili su prinudnu mobilizaciju
2.640 lica. Na istom podruju spalili su 166 kua i 103 ekonomske zgrade
i opljakali 286 domainstava.17
Broj ubistava bio je proporcionalan snazi ravnogorske organizacije
i esto je zavisio od toga da li je konkretno podruje izvan ili u aritu
sukoba izmeu JVuO i NOVJ. U udaljenim srezovima, gde je organizacija
JVuO kasno formirana, broj ubijenih od strane JVuO bio je manji.
Gojko koro, istraiva iz Uica, 2002. objavio je publikaciju u kojoj
je sabrao imena stanovnika sedam nekadanjih srezova (dananjih optina)
predratnog Uikog okruga: Raanski (Bajina Bata), Crnogorski (Kosje
ri), Uiki, Poeki, Ariljski, Zlatiborski (ajetina) i Moraviki srez (Iva
njica). U publikaciji su objavljeni poimenini podaci za 846 stanovnika
okruga koje su ubili etnici i imena 282 stanovnika okruga koje su uhvatili
i predali Nemcima koji su zatim ubili uhapenike. Od 846 osoba koje su
ubili etnici 90 su bile ene.18
Kada govorimo o broju stradalih po optinama, najvei broj onih za
ije smrtno stradanje snose odgovornost pripadnici JVuO bili su stanov
nici optine Uice. etnici su tokom okupacije, van borbe, ubili 40 sta
novnika optine Uice koji su bili zarobljeni pripadnici partizanskih snaga.
Meu njima bile su etiri ene. etnici su van borbe ubili 82 civilna sta
novnika optine Uice, pri emu su 14 ubijenih bile ene. Mnogi od njih
ubijeni su klanjem. Takoe, sedam civila sa ovog podruja umrlo je od
posledica batinanja koje su sproveli etnici, pri emu su dve stradale osobe
bile enskog pola. Pripadnici JVuO su tokom okupacije zarobili 87 parti
zana sa podruja Uica i potom ih predali nemakom okupatoru, nakon

17 , 1941-1944, IV,
J , , 1998, . 517-522.
18 , . ,
, 2002, . 63-224.
Osim za navedenih 1.128 poimenino poznatih lica, koro je priloio i nepotpune podatke za 240
nepoznatih partizana koje su navodno ubili etnici i 30 nepoznatih partizana koje su navodno
uhvatili etnici i predali Nemcima, kao i za pet nepoznatih osoba koje su navodno ubili etniki
odmetnici, ali ovi podaci zahtevaju poimeninu identifikaciju kako bi bili integrisani u ukupan
zbir stradalih.

49
 ega su zarobljeni partizani ubijeni od strane nemakih vojno-policijskih
snaga. Od 87 poimenice poznatih zarobljenih partizana, 58 su streljani 27.
novembra 1941. u Valjevu, a ostatak je streljan decembra 1941. u Uicu
ili je stradao u nemakim logorima (delom kao zatoenici logora Banjica,
a preteno kao zatoenici nemakih logora u Norvekoj).19
Prema podacima iz literature, zasnovanim na posleratnom popisu koji
su sproveli aktivisti lokalnog SUBNOR-a i istraiva Jovan Radovanovi
(a preuzeo ih je Gojko koro), pripadnici domaih oruanih formacija sa
podruja Poege, koje su vojno i politiki saraivale sa okupatorom, odgo
vorne su za smrt 279 osoba, pri emu su 213 bili stanovnici naselja u okvi
ru dananje optine Poega, a 66 su stanovnici okolnih optina (srezova)
ili partizanski borci iz udaljenijih podruja koje su van borbe ili u borbi
ubili poeki etnici, na teritoriji optine Poega. Od ukupnog broja, et
nici su odgovorni za stradanje 271 lica, a SDK za stradanje osam lica. Od
279 stradalih 188 su bili pripadnici partizanskih formacija, a 91 civili. Od
213 ubijenih stanovnika naselja na podruju optine Poega, za iju smrt
su odgovorni etnici i SDK, etnici su neposredno, van borbe, ubili 134
lica, a ljotievci osam lica. Od posledica etnike torture umrlo je 14, a od
ranjavanja u borbi sa etnicima tri stanovnika poekog kraja. etnici
su 1941-1942. izvrili hvatanje 23 stanovnika poekog kraja, pripadnika
Uikog partizanskog odreda, koje su nakon hvatanja predali nemakom
okupatoru, nakon ega su uhapenici smrtno stradali (najvei deo streljan
je u Valjevu 27. novembra 1941, a ostatak je ubijen u nemakim logori
ma). U broj od 213 stradalih uraunat je 21 partizan iz poekog kraja koji
je poginuo u borbama sa etnicima, tokom okupacije, preteno novembra
1941. Takoe, u taj broj je uraunato 10 stanovnika naselja na tlu opti
ne koji su ubijeni od strane etnikih odmetnika 1945-1946, pri emu je
polovina ubijena van borbe. Kada govorimo o rodnoj strukturi stradalih,
meu 213 zabeleeno je 20 ena, pri emu su etnici ubili 18, a SDK dve
enske osobe.20
Prema podacima iz literature, zasnovanim na posleratim istraivanji
ma koji su sproveli aktivisti lokalnog SUBNOR-a i lokalni istraivai, a

19 . 1941-1945. , (.
), , 1970, . 11-280; , .., . 63-181.
20 . , 1941-1945, , 1986, . 447-609.

50
koje je dopunio Gojko koro, pripadnici domaih oruanih formacija,
koje svrstavamo u snage kvislintva i kolaboracije, na podruju Arilja to
kom 1941-1945. odgovorni su za smrt 238 osoba. Od 238 stradalih zabe
leeno je stradanje 21 enske osobe. Sve stradale ene bile su sa podruja
optine Arilje i sve su ubijene od strane etnika. Od 229 stradalih 200 su
bili stanovnici Ariljskog sreza, a 29 partizani iz susednih srezova ili okolnih
regiona. Pripadnici JVuO su tokom okupacije van borbe ubili 53 stanovni
ka optine Arilje koji su bili zarobljeni pripadnici partizanskih snaga, dok
su tri ariljska partizana umrla od posledica ranjavanja i torture od strane
JVuO, a jedan je izvrio samoubistvo zbog izloenosti torturi od strane et
nika. Od tih 57 lica svi su bili mukarci. Pripadnici JVuO tokom okupacije
van borbe neposredno su ubili 64 civilna stanovnika sreza, pri emu su 14
bile ene. Veina civila ubijena je klanjem. Takoe, sedam civila, od kojih
dve ene, umrlo je od posledica batinanja koje su sproveli etnici. Jedna
muka osoba izvrila je samoubistvo nakon pretrpljene torture od strane
etnika. Ariljski etnici odgovorni su za neposredno ubijanje, van borbe,
28 poimenice poznatih partizana i jednog civila koji nisu bili stanovni
ci naselja na podruju dananje optine Arilje. etniki odmetnici su na
podruju optine Arilje, nakon osloboenja, van borbe ubili 10 osoba pri
emu su etiri osobe bile ene. Pripadnici JVuO su tokom okupacije zaro
bili 55 partizana sa podruja Arilja i potom ih predali nemakom okupa
toru, nakon ega su zarobljeni partizani ubijeni od strane nemakih vojno-
policijskih snaga. Od 55 zarobljenih partizana, 43 su streljani decembra
1941. u Arilju i aku, a ostatak je stradao u nemakim logorima (delom
kao zatoenici logora Banjica, a preteno kao zatoenici nemakih logora
u Norvekoj).
Dragoslav Dimitrijevi Beli, istraiva iz Beograda, 2009. objavio je
knjigu u koju je uvrstio poimenine podatke o osobama koje su ubili pri
padnici Avalskog korpusa JVuO 1943-1944. na podruju tri sreza juno
od Beograda: Posavski (Umka), Vraarski i Groanski. Na podruju tri
navedena sreza etnici su ubili 323 metana od ega 75 ena. Veina rtava
ubijena je klanjem. Najvie je ubijeno stanovnika Posavskog sreza (dana
nja optina Barajevo i delovi optin Obrenovac i ukarica). U tom srezu
ubijena su 183 stanovnika od ega 52 ene. U Groanskom srezu ubijen je
101 stanovnik od ega 14 ena, dok je u teritorijalno najmanjem Vraar

51
 skom srezu ubijeno 39 metana od ega devet ena. Na tom podruju od
strane etnika ubijen je i vei broj lica koja nisu imala stalno prebivalite na
teritoriji tri sreza. Uglavnom je re o stanovnicima Beograda. Dimitrijevi
iznosi tvrdnju da broj takvih lica iznosi najmanje 147, ali ne navodi uvek
poimenine podatke jer mu dostupni izvori to nisu omoguili. Avalski kor
pus je formiran u leto 1943. i odstupio je sa matine teritorije poetkom
oktobra 1944. Za neto vie od godinu dana pripadnici Avalskog korpusa
ubili su preko 400 civila.21 Ako uzmemo u obzir da su jedinice pet korpusa
JVuO na podruju 14 srezova Nikog okruga i Toplice ubile slian broj sta
novnika namee se zakljuak o aktivnostima Avalskog korpusa, pogotovo
jer su jedinice tog korpusa ispoljile najmanje antiokupatorskih aktivnosti.
Prevashodna aktivnost jedinica Avalskog korpusa sastojala se u borbama
protiv Kosmajskog NOP odreda i terorisanju partizanskih simpatizera.
Stoga nije neobino to su revolucionarni teror i partizanska retorzija na
podruju Vraarskog i Groanskog sreza bili intenzivniji nego u svim sre
zovima Nikog okruga, ako izuzmemo grad Ni gde je otrica posleratne
represije bila usmerena prema pripadnicima i saradnicima kvislinkog apa
rata.
Vredi pomenuti dve publikacije objavljene sredinom poslednje dece
nije 20. veka koje obuhvataju popise palih boraca NOVJ/JA i civila ubije
nih od strane okupatora i snaga kolaboracije koji su u posleratnom narati
vu imenovani zajednikim nazivom rtve faistikog terora na teritoriji
optin Valjevo i Trstenik. Te dve publikacije izdvajaju se u odnosu na neke
sline pokuaje jer sadre datum i mesto stradanja kao i osnovne podatke
o identifikaciji rtve. Ta dva popisa ne sadre napomene o osobama koje
su ubile nemake vojno-policijske snage, a da su ih prethodno zarobili
legalizovani etnici. Obe publikacije rezultat su istraivanja lokalnih SUB
NOR-a, pri emu je u prikupljanju podataka i objavljivanju prve publika
cije uzeo uea i Istorijski arhiv Valjevo.
Prva publikacija obuhvata podatke o palim borcima i rtvama terora
okupatora i snaga kolaboracije sa podruja optine Valjevo. U toj publi
kaciji navedeni su poimenini podaci za 133 osobe ubijene van borbe od

21 . , ?
, , 2009, . 173-355.

52
strane JVuO i, u manjoj meri, legalizovanih etnika, pri emu su 112 bili
civili, a 21 zarobljeni partizani. Meu njima je bilo 17 ena.22
Druga publikacija obuhvata podatke o palim borcima i rtvama terora
okupatora i snaga kolaboracije sa podruja optine Trstenik. U toj publi
kaciji navedeni su poimenini podaci za 201 lice koje su van borbe ubili
pripadnici JVuO i, u manjem broju, legalizovani etnici. Meu njima je
bilo 46 ena i estoro dece.23
Intenzitet terora neretko je bio uslovljen samovoljom lokalnih koman
danata, od zapovednika korpusa i brigada pa do seoskih komandanata.
Vrhovna komanda JVuO bila je nemona da sprei samovolju, ali nije ni
pokazivala spremnost i odlunost da sankcionie oficire komandno odgo
vorne za zloine, koji su najee nareivali masovna ubistva i druge kolek
tivne represalije, a ponekad i sami vrili ubistva.
Represalije JVuO na podruju Srbije naroito su bile intenzivne to
kom tri ratne zime i bile su u korelaciji sa namerama Vrhovne komande da
uniti izolovane partizanske grupe i odrede u Srbiji u uslovima koji su neu
poredivo vie pogodovali antikomunistikim snagama, a koje je prirodno
nametala zima. U tim okolnostima, u uslovima konstantne potere i hajke,
kada je znatno tee bilo preiveti, etnici su dodatno intenzivirali teror
nad stvarnim, potencijalnim i navodnim partizanskim saradnicima. Teror
je neretko pogaao i porodice koje nisu neposredno pomagale partizane,
a imale su bliske roake u partizanskim redovima ili, jednostavno, nisu
skrivale propartizanski sentiment koji je neretko bio rezultat negativne
prakse lokalnih etnika, odnosno terora nad civilima.
Druga ratna godina, sem prvog i poslednjeg meseca, nije bila obele
ena primerima masovnog terora JVuO za razliku od dve naredne godi
ne. Od sredine decembra 1942. do poetka septembra 1944. teror JVuO
nad seoskim stanovnitvom bio je kontinuiran. Represalije su zabeleene u
svim delovima Srbije u kojima je postojala organizacija JVuO, naroito u
seoskim podrujima gde je JVuO drala vlast i osobito u delovima zemlje
gde je saradnja sa SDS bila intenzivnija. Najmasovniji zloini poinjeni su
decembra 1941, februar a i decembra 1943. Masovna ubistva nad bonja

22 1941-
1945, (. .), , 1995, . 15-149.
23 - 1941-1945. , (. ),
, 1996, . 59-374.

53
 kim stanovnitvom u Pribojskom srezu 5-11. februara 1943. izdvajaju se
po intenzitetu, sveobuhvatnosti, broju i strukturi rtava, kao i po posledi
cama zloina. Zloini u pribojskom kraju bili su etniki motivisani rtve
su ubijane bez obzira na starost i pol iskljuivo zbog njihovog etnikog
porekla. U drugim delovima Srbije zloini su bili politiki motivisani jer
je otrica terora bila usmerena prema partizanskim saradnicima, simpati
zerima i roacima. Pojedina sela koja su 1941-1942. bila izloena teroru
nemakog okupatora i kvislinkih oruanih snaga, tokom 1943-1944. nije
mimoiao teror JVuO. Naroito su stradala sela iji stanovnici su znatnije
uestvovali u partizanskom ustanku 1941. Represalije legalizovanih ravno
gorskih etnika i JVuO najintenzivnije su zahvatile zapadnu Srbiju, dolinu
Zapadne Morave, umadiju, smederevsko Podunavlje, Pomoravlje i delove
istone Srbije.

Unitenje komunista bilo je potrebno i meni

i Nemcima: zloini ravnogorskih i
legalizovanih etnika u Srbiji 1941.

Najmasovniji zloini koje su poinili ili su u njima uestvovali etnici

Drae Mihailovia, na tlu Srbije, ako izuzmemo pokolj nad muslimanskim
stanovnitvom u Pribojskom srezu poetkom februara 1943, poinjeni su
novembra i, naroito, decembra 1941, prvenstveno na podruju zapad
ne Srbije, koja je predstavljala najznaajnije partizansko uporite tokom
ustanka. Veina rtava bili su zarobljeni partizani i njihovi saradnici ili
aktivni simpatizeri. Re je o stotinama ubijenih i jo veem broju zaroblje
nih partizana koji su ustupljeni okupatoru koji ih je ubio krajem 1941.
i tokom 1942, na stratitima u nekoliko gradova Srbije ili u nemakim
logorima u Srbiji i Norvekoj. U hvatanju, zarobljavanju i ubijanju parti
zana ili njihovoj predaji okupatoru uestvovalo je nekoliko hiljada et
nika pod tadanjom ili prethodnom komandom Drae Mihailovia i tzv.
vladinih etnika koji su usko saraivali sa ravnogorskim etnicima. Naj
znaajniji doprinos u hvatanju pasiviziranih partizana i njihovih aktivnih
saradnika pruili su pripadnici legalizovanih ravnogorskih odreda. Nakon
osloboenja mnogi od najistaknutijih uesnika u tim zloinima hvatani

54
su i likvidirani po kratkom postupku dok je manjini sueno pred vojnim
sudovima. Ubistva, hvatanja i predaja Nemcima zarobljenih partizana i
njihovih simpatizera, krajem 1941, u vreme i neposredno nakon unitenja
partizanske vlasti u zapadnoj Srbiji, predstavljaju najmasovnije zloine na
podruju Uikog, aanskog i Valjevskog okruga tokom Drugog svet
skog rata nad pripadnicima partizanskih snaga i njihovih aktivnih sarad
nika. Ueem u masovnom hvatanju i likvidaciji pripadnika partizanskih
odreda i njihovih saradnika, ak ako zanemarimo aktivnu borbu protiv
partizana, etnici Drae Mihailovia i legalizovani ravnogorci uinili su
znaajne usluge nemakom okupatoru u unitenju partizanskog pokreta
na podruju dotadanje Uike republike. ak i nakon unitenja veine
partizanskih jedinica, odnosno nakon svoenja odreda na malobrojne izo
lovane jedinice, etnici su na podruju zapadne Srbije kontinuirano spro
vodili teror nad partizanskim pristalicama i lanovima porodica odbeglih
partizana. Takva praksa bila je karakteristina i u drugim delovima Srbije,
naroito tokom poslednje dve godine okupacije ime se nastojalo uguiti
obnavljanje i omasovljenje partizanskih jedinica, u emu je okupator uspe
vao da prepozna vlastiti interes.
Naveu primere najmasovnijih ubistava u kojima su krajem 1941. i
poetkom 1942. neposredno uestvovali ili su posredno participirali pri
padnici ravnogorskog etnikog pokreta, bez obzira da li je re o ilegalnim
ravnogorskim odredima ili onima koji su se legalizovali, s obzirom na to da
je veina legalizovanih etnika tokom 1943. ponovo pristupila ravnogor
skoj organizaciji pogotovo jer tokom 1942. nisu ni prekidali komunikaciju
i saradnju sa ilegalnim odredima.
Pre toga, vredi pomenuti zloine etnika koji su povremeno ili pri
vremeno priznavali komandu Drae Mihailovia na teritoriji jugozapadne
Srbije.
Ivanjiki etnici, pod vostvom samozvanog vojvode Boidara oso
via, 5. septembra 1941. ubili su 16 Muslimana u Novoj Varoi, uklju
ujui ubistva nekoliko maloletnika. Jedan broj ubijenih muen je pre
likvidacije.24 Novembra 1941, u vreme sukoba izmeu Srba i Muslima
na u novopazarskom kraju (Deevski srez), etnici su ubili vie desetina
muslimanskih civila. Za razliku od pokolja nad muslimanskim ivljem

24 , , , 1964, . 124.

55
 u pribojskom kraju, februara 1943, etniki zloini nad muslimanima u
Deevskom srezu mogu se posmatrati kao reakcija na zloine musliman
skih kvislinkih snaga nad Srbima, koji neposredno prethode ili se deavaju
u danima etnikih pokolja, iako se ne mogu pravdati prethodnim zloi
nima, budui da je veina rtava poticala iz redova neborakog stanovni
tva. U selu Poega, 4. novembra 1941, etnici su ubili est i ranili sedam
muslimanskih civila (preteno ene i deca, izbeglice iz sela Kuline), da bi
nakon nekoliko dana dve ene umrle od posledica ranjavanja. Naredni
masovni zloin etnika nad Muslimanima dogodio se 21. novembra, kada
su u novopazarskim selima ubijena 22 lica.25
Zloini ravnogorskih etnika prema zarobljenim partizanima zabele
eni su odmah nakon otpoinjanja oruanog sukoba izmeu partizana i
ravnogoraca na tlu zapadne Srbije.
etnici pod komandom Filipa Ajdaia, 2. novembra 1941. u selu
Skakavci, pokraj Kosjeria, izvrili su masakriranje devet komunista sa
podruja Kosjeria i okolnih sela. U muenju i masakriranju rtava ue
stvovao je lino Ajdai. Meu rtvama bile su i dve uiteljice.26 Ravnogor
ski etnici su 4. novembra 1941. izvrili napad na partizansku bolnicu u
selu Gornja Gorevnica pokraj aka. U bolnici je zarobljeno 11 partizana
pri emu je jedan bolniar ubijen na licu mesta. Zarobljenici su sprovedeni
u selo Brajii, u podnoju Ravne gore, gde su sasluavani i maltretirani, da
bi ih etniki preki sud osudio na smrt. Streljani su 5. novembra u Brajii
ma. Od 11 ubijenih, sedmorica su bili itelji Gornje Gorevnice.27
Mihailovievi etnici su 1. novembra u Mionici zarobili dve grupe
partizana, koji su najveim delom streljani 6-9. novembra u Brajiima, u
podnoju Ravne gore, nedaleko od taba Drae Mihailovia. U jednoj gru
pi nalazilo se 33 pripadnika partizanskog sanitetskog osoblja i partizanskih
ranjenika. U ovoj grupi bilo je 19 bolniarki, etiri ranjenika i najverovat
nije devet boraca koji su pratili kolonu kao obezbeenje. Zarobljenici su
bili borci Kosmajskog i Posavskog partizanskog odreda. Veina zarobljenih

25 ,
, , 1994, . 39-45.
26 , , , .
1941, , 1987, . 53-67;
, (. .), , 1975, . 501-502.
27 , , , .., . 76-77.

56
bolniarki bile su komunistkinje iz Beograda. U drugoj grupi nalazili su se
borci Valjevskog partizanskog odreda. Ta grupa brojala je najmanje osam
streljanih partizana, najveim delom stanovnika Mionice. U vreme nave
denih streljanja, Draa Mihailovi se nalazio u Brajiima.28
Vrhovni tab NOPOJ 8. novembra 1941. izdao je nareenje svim par
tizanskim jedinicama na podruju Uike republike. Nareenje je potpi
sao Josip Broz Tito:
U vezi sa poslednjim dogaajima, u kojima su vojno-etniki odre
di istupili sa oruanim snagama protiv partizanskih odreda dogaaju se
mnogobrojne pojave zverskog muenja, prebijanje i ubijanje naih parti
zana i kurira od strane raznih okorelih zlikovaca koji se nalaze u tim odre
dima, upuuje se sledee nareenje svim naim odredima: Pod pretnjom
smrtne kazne zabranjuje se odgovarati na te zloine postupcima koji nisu
dozvoljeni u partizanskim redovima. a) maltretiranje, prebijanje ili bilo
kakvo ispoljavanje line mrnje prema zarobljenicima koji padaju u nae
ruke. b) apsolutno je nedozvoljeno maltretiranje i zlostavljanje stanov
nitva na onim podrujima gde se vode borbe, iako ono nije naklonjeno
nama. Zarobljeni neprijateljski oficiri i vojnici imaju se straarno sprovesti
najbliim partizanskim komandama, koje e onda same preuzeti istragu
protiv pojedinaca iz redova zarobljenika za koje se neophodno dokae da
su vrili bilo kakva zverstva ili nedela.29
Ovo nareenje imalo je za posledicu da su partizani tokom novem
bra 1941. pustili na slobodu nekoliko stotina zarobljenih etnika, i pored
injenice da su u istom razdoblju etnici streljali zarobljene partizane ili ih
predavali Nemcima.
Primera radi, borci aanskog partizanskog odreda, prilikom napada
Mihailovievih etnika na grad 8. novembra 1941, zarobili su, kako se
obino pominje u literaturi, oko 400 etnika. Osim oficira i andarma u
etnikim redovima, svi su puteni kuama, dok je manji broj zarobljenih
etnika dobrovoljno pristupio partizanima.30 Partizani Zlatarske, Pribojske
i Novovaroke ete su 21-22. novembra 1941. u Akmaiima kod Nove
Varoi napali etniku grupaciju od stotinjak boraca. Zarobljeno je 85 et
28 , . 103-109.
29 -, II/2, , 1954, . 82.
30 , . , ,
, , 1982, . 220-227.

57
 nika koji su razoruani i puteni kuama sem petorice organizatora koji su
streljani.31 Korektan odnos zabeleen je i prema etnicima Koste Peanca
novembra 1941. u svrljikom kraju gde su pripadnici Svrljikog i Ozren
skog partizanskog odreda razoruali i pustili stotinjak etnika. Zadrane
su samo etovoe i vojvode i one su streljane na Zelenom vrhu: Dragomir
Kosti Ljupe iz Ribara, Gaja Radenkovi iz Galibabinca, Vitomir Rusi
i ivojin Stojanovi, obojica iz svrljikog sela Izvor. U Sievu, istono od
Nia, pripadnici Svrljikog partizanskog odreda 2-3. novembra su razoru
ali i pustili oko 40 etnika Koste Peanca. Odredu se prikljuilo 10 et
nika koji su izrazili spremnost da se bore protiv okupatora. Tom prilikom
streljana su dvojica etnikih organizatora.32
etnici Drae Mihailovia su uz posredstvo samozvanog vojvode Jova
na kavovia, 13. novembra 1941. predali Nemcima oko 365 zarobljenih
partizana. Predaja zarobljenih partizana dogodila se u selu Slovac, smete
nom izmeu Valjeva i Lajkovca.33 kavovi je priznavao komandu vojvo
de Koste Peanca, ali je aktivno saraivao sa etnicima Drae Mihailovia u
borbi protiv partizana. U predaji zarobljenika uestvovao je i Pavle Meko
vi, ravnogorski oficir. Ovim inom Mihailovi je eleo ukazati nemakom
okupatoru da su etnici i dalje spremni na saradnju, iako je ovaj Mihai
loviev predlog odbijen 11. novembra 1941. prilikom pregovora u Divci
ma. Nemaki Vermaht je 27. novembra streljao najmanje 261 partizana
zarobljenog i ustupljenog od strane etnika. Toliko je streljanih utvreno
imenom i prezimenom. Pet partizana je preivelo streljanje, manji broj je
prethodno puten, a ostali su sprovedeni u logore koje mnogi nee preive
ti. Prema seanju Miloa Uroevia iz Junkovca, koji je preiveo streljanje,
na stratitu na brdu Kruik prilikom streljanja bili su prisutni i etnici
Koste Peanca koji su uestvovali u sprovoenju zatvorenika iz privreme

31 , , , 1983, . 172.
32 , (1941-1944), III,
, , 1995, . 117-118.
33 Nemaki vojnici su pre 13. novembra 1941. dva puta vrili zloine u Slovcu. Najpre su 21. sep
tembra ubili etvoricu mukaraca, koji nisu uspeli na vreme da pobegnu iz njihovih kua, da bi 2.
oktobra ubili troje metana, od kojih jednu 19-godinju devojku, i dvojicu mukaraca iz sused
nog Ratkovca. U oba navrata su spalili odreen broj kua. (AJ, DK, 110, f. 478, s. 256-296). Sline
zloine nemaka 164. peadijska divizija Vermahta poinila je u svim okolnim selima.

58
nog zatvora do mesta gde su streljani.34 Budui da predaja oko 365 partiza
na Nemcima, od kojih su Nemci streljali oko 300 u Valjevu tokom 1941,
predstavlja nesumnjiv primer sauestvovanja u stradanju ratnih zarobljeni
ka i najmasovniji primer stradanja partizanskih zarobljenika u Srbiji, revi
zionistika istoriografija je nastojala da relativizuje ili ignorie odgovornost
ravnogorske Vrhovne komande za njihovo stradanje.35
Partizanska strana je 20. novembra odluila da potpie sporazum sa
etnicima o primirju iako je bilo poznato da su nedugo pre toga Mihai
lovievi ravnogorci uz posredstvo Peanevog vojvode ustupili Nemcima
vei broj partizanskih zarobljenika. U selu Radalj, pokraj Loznice, etnici
pod komandom Rajka Markovia (priznavao komandu Drae Mihailovi
a), 17. novembra predali su Nemcima 23 zarobljena partizana. Istog dana
Nemci su u Banji Koviljai streljali 20 partizana, prethodno preuzetih u
Radlju, dok su trojica partizana sprovedena u nemaki logor u apcu.36
Devetnaest boraca Rudarske ete Kopaonikog partizanskog odreda
zarobljeno je od strane etnika 18. novembra u dragaevskom selu Kao
na. Zarobljenici su streljani sutradan u blizini sela Lisa. Petorica partizana
su pobegla sa stratita izbegavi streljanje. U istom navratu streljan je i
jedan borac Moravikog partizanskog odreda. Najodgovorniji za stradanje
zarobljenika bili su zapovednici legalizovanih etnika Miloje Mojsilovi,
komandant Jelikog etnikog odreda (sve do sredine novembra je prizna
vao komandu Drae Mihailovia) i samozvani vojvoda Boidar osovi.37
Krajem novembra, u dragaevskom selu Donji Dubac, etnici su zarobili
24 partizana, mahom pripadnika Kopaonikog i Kraljevakog partizan
skog odreda. Zarobljenici su sprovedeni u etniki zatvor u Lisi gde su bili
podvrgnuti torturi. Tom prilikom ubijene su dve partizanke. Jedan zaro
bljenik je zadran u etnicima dok su ostali (21) predati Nemcima koji su

34 AJ, DK, 110, f. 426, s. 104, Izjava Miloa Uroevia iz Junkovca, Valjevo, 13.2.1945;
, , , .., . 244-266.
35 Uporediti: , , .
, I, : 1941. , -.-
, 2002, . 358. Kosta Nikoli u trotomnoj Istoriji ravnogorskog pokreta ne pominje
predaju oko 365 partizana Nemcima od strane etnika.
36 , ()
1941-1944, , 1973, . 671, 674.
37 . , , , :
, -, 1981, . 275-276.

59
 ih streljali u aku poetkom decembra.38 etnici su krajem novembra
zarobili 12 stanovnika sela Virovo, pokraj Arilja, koji su bili borci Draga
evskog bataljona aanskog partizanskog odreda. Zarobljenici su takoe
predati Nemcima koji su ih streljali u aku 7. decembra.39
etnici pod komandom Peanevog vojvode Pavla Guanina, koji je
zapovedao sa 15 etnika pod njegovom prethodnom komandom i sa 30-
40 etnika pod prethodnom komandom Drae Mihailovia, zajedno sa
pripadnicima 5. SDO i nemakog Vermahta, 1. decembra 1941. opkolili
su selaDonja i Gornja Trepa, pokrajaka, pohapsili sve mukarce od 15
do 70 godina starosti i izdvojili 14 pripadnika i simpatizera partizanskog
pokreta koje su streljali. Streljanje je izbegao jedan metanin Donje Trepe
koji je pobegao sa stratita. Osmorica uhapenih stanovnika Donje Trepe
predati su Nemcima koji su ih streljali u aku, od 3. do 9. decembra.40
etnici pod komandom Pavla Guanina 3. decembra u Mojsinju pokraj
aka streljali su 36 zarobljenih partizana, stanovnika Donje Gorevni
ce,Ostrei drugih sela sa podruja aka i Kragujevca, koje su zarobili
Nemci, ljotievci i etnici. Re je uglavnom o zarobljenim partizanima
koji su se vratili kuama nakon znatnog osipanja aanskog partizanskog
odreda, i koji u momentu zarobljavanja nisu bili pripadnici neke oruane
formacije.41 etnici pod komandom majora Manojla Koraa koji je pret
hodno priznavao komandu pukovnika Drae Mihailovia, da bi poetkom

38 , .., . 196-198.
39 , 198-200.
40 1941-1944. , (. ), , 1968,
. 181; . , : , ,
2009, . 23-256.
41 AJ, DK, 110, f. 484, s. 272-288; 1941-1944. ..., . 183-184.
U registru DKTG za optinu aak zaveden je odreeni broj linosti odgovornih za navedene zlo
ine poetkom decembra: Radenko Jankovi (RKTG-4509) iz Bresnice, izvrio je samoubistvo
poetkom 1945. kako ne bi bio uhapen kao odmetnik (u njegovom kartonu pie da je navodno
ubijen). Prema podacima DK, Jankovi je uestvovao u hapenjima osoba koje su strelja
ne u Mojsinju kao i u njihovom ubijanju. Milutin Vukovi (RKTG-4607) iz Mrajevaca, streljan
kao zloinac kako navode podaci DK, takoe je uestvovao u hapenjima u Ljubikom srezu
i streljanju u Mojsinju. Gvozden Ratkovi (RKTG-5055) i Dragojlo Simi (RKTG-5059) iz Ostre,
obojica streljani u aku nakon osloboenja, prema seanjima savremenika, odluivali su ko
e od uhapenih stanovnika Ostre biti streljan u Mojsinju. Pavle Guanin (RKTG-99989), etniki
vojvoda iz Bresnice i jedan od najodgovornijih za masovne zloine nad pripadnicima NOP-a u
Ljubikom srezu krajem 1941. i poetkom 1942, zaveden je u registru DKTG kao rtva komuni
stike represije iako su ga ubili Nemci 1943.

60
decembra 1941. legalizovao njegov odred, streljali su 5. decembra 1941. u
selu Roci pokraj aka 10 zarobljenih partizana. Veina streljanih bili su
stanovnici sela Roci i Trbuani. U noi 6-7. decembra u seluTrbuani po
kraj aka, etnici Drae Mihailovia pod komandom arka Boriia stre
ljali su devet donedavnih partizana, stanovnika Trbuana, koji u momentu
zarobljavanja nisu bili pripadnici oruane formacije.42
etnici Drae Mihailovia u aanskom kraju legalizovali su delo
vanje u okviru kvislinkih formacija poetkom decembra 1941. i na taj
nain su se statusno izjednaili sa tzv. vladinim etnicima, odnosno et
nicima vojvode Koste Peanca. Prethodno, tokom novembra 1941, lega
lizovan je Jeliki etniki odred Miloja Mojsilovia, koji je pre toga pri
znavao komandu Drae Mihailovia. O legalizaciji Mihailovievih etnika
u aanskom kraju nedvosmisleno svedoi izvetaj porunika Predraga
Rakovia, komandanta Ljubikog etnikog odreda. Rakovi navodi da je
posle odrane sednice na Ravnoj gori 30. novembra 1941. i prema dobi
venim instrukcijama nou izmeu 30-31. novembra krenuo ka Gornjoj
Gorevnici gde se njegov odred od 200 boraca susreo sa 5. dobrovoljakim
odredom pod komandom potpukovnika Marisava Petrovia. Istog dana
Rakovi je zamoljen, kako navodi, da sa Ljubikim etnikim odredom
poe u pretres terena Gornje Gorevnice i ienje od komunista, pri
emu su etnici snabdeveni municijom od 5. SDO. Uvee je Rakovi sa
Petroviem otiao uaak gde se susreo sa komandantom SDO, pukov
nikom Kostom Muickim, koji je bio zapovednik vojnih snaga Nedieve
vlade u ienju zapadne Srbije od ostataka partizanskih odreda:
Uglavnom, to vee sam s njima dogovorio da ostanem na terenu sa
svojim odredom radi ienja terena od komunista, to mi je ustvari i bio
zadatak kad sam poao na svoj teren sa Ravne gore... Unitenje komunista
bilo je potrebno i meni i Nemcima i ljotievcima, te smo se u ovom poslu
sloili i postali saveznici.43
Upravo su legalizovani etnici, uz nemakog okupatora, odgovorni
za najvei broj ubistava i zloina u aanskom kraju, decembra 1941. Od
poetka novembra 1941, odnosno od poetka etnikog napada na parti

42 1941-1944. ..., . 186-187.

43 Zbornik NOR-a, XIV/1, Beograd, 1981, str. 766-767, Izvetaj porunika Predraga Rakovia iz prve
polovine decembra 1942. Drai Mihailoviu o radu za vreme legalizacije od decembra 1941. do
decembra 1942.

61
 zane, pa do 31. decembra 1941, etnici su na aanskom podruju (opti
ne aak, Gornji Milanovac, Luani, odnosno Trnavski, Ljubiki, Takov
ski i Dragaevski srez) van borbe ubili 166 zarobljenih partizana i njihovih
simpatizera. Od tog broja 69 ubijeno je u novembru, a 97 u decembru
1941.44
etnici su na podruju etiri navedena sreza krajem 1941. i poetkom
1942. uhvatili vie stotina partizana koje su predali nemakom okupato
ru. Publikovani su poimenini podaci za 430 stanovnika ova etiri sreza
koji su uhvaeni od etnika i ubijeni od strane Nemaca. Meu njima je
najvie bilo stanovnika sledeih naselja: aak (51), Preljina (26), Gornji
Milanovac (21), Prijevor (16), Atenica (14), Virovo (13), Prislonica (12),
Ljubi (11), Pranjani (10), Rakova (10), Banjica (10), Slatina (10), Gornja
Gorevnica (10), Lunjevica (10), Rajac (9), Gua (9), Donja Trepa (8),
Jeevica (8), Velere (8), Leuii (8), Kotunii (8), Trnava (6), Kulinovci
(5), Mrajevci (5), Jezdina (5).45
Jedno od masovnih stratita partizana u zapadnoj Srbiji bio je i Voj
notehniki zavod u aku gde su Nemci od 4. decembra 1941. do 20.
januara 1942. streljali 173 pripadnika NOP-a iz aanskog, takovskog i
dragaevskog kraja.46 Od tog broja etnici su uhvatili i predali Nemcima
ak 167 streljanih lica. Od 430 uhvaenih stanovnika etiri sreza koji su
predati Nemcima, 72 je streljano 27. novembra 1941. u Valjevu, 54 su
ubijeni kao zatoenici Banjikog logora, 77 je stradalo u nemakim logo
rima u Norvekoj, 20 je streljano u Kragujevcu 22. marta 1942, dok je 40
ubijeno u logorima u Nemakoj i Grkoj.47 Nakon to je nemaka koman
da 7. decembra 1941. naredila da sva lica od 15 do 60 godina dou i jave
se u Vojnotehniki zavod radi dobijanja legitimacija, mnogi pasivizirani
pripadnici i saradnici aanskog partizanskog odreda prijavili su se vlasti
ma. U Zavodu je istog dana zatoen velik broj graana:

44 1941-1945. , . 3-396.
45 . , .., . 23-256.
46 , , .
. III, . 1944. 1945. , -, 2004, .
346-354.
47 1941-1945. , . 3-396;
. , .., . 23-256.

62
 Odmah zatim je formirana komisija od uglednih graana, koju su
sainjavali Nemci, ljotievci, nedievci, etnici, koja je vrila izdvajanje
partizana i njihovih saradnika. Na elu ove komisije bili su jedan nemaki
vii oficir i major Vojske Kraljevine Jugoslavije Vojin Ratkovi... Pred sam
poetak rada komisije uglednih graana iz prostorija Zavoda izvedena je
treim korakom i na oblinjem stratitu streljana grupa od oko 50 par
tizanskih boraca. U toku noi, oko 23 asa, u blizini Zavoda, na mestu
Vasovia rupe, streljana je jo jedna grupa od oko 70 partizanskih boraca
koji su bili doterani iz gukog zatvora.48
Sutradan je u Vojnotehnikom zavodu formiran preki sud koji je
odluivao o sudbini zatoenih lica. Na elu suda nalazio se svetenik Dra
gutin Buli, lan JNP Zbor.
Navodim nekoliko primera o stradanju partizana aanskog parti
zanskog odreda koje su uhvatili etnici nakon ega su uhapenici predati
Nemcima i potom streljani. Milutina Krdia iz Gornje Gorevnice uhvatili
su etnici 3. novembra 1941. i oterali u Brajie, gde se nalazilo sedite rav
nogorske Vrhovne komande. Prilikom streljanja u Brajiima on je uspeo
da pobegne i tom prilikom je ranjen.
Poto je ozdravio opet se javio u svoju etu i uestvovao u borbama
protiv etnika. Posle rasformiranja njegove ete on je doao kui. Odmah
sutradan doao je etnik Mlaen Radovi iz Ljubia sa jo dva dobrovoljca
i oterali su ga do nae kole gde je bio etniki komandant Predrag Rakovi
koji ga je sasluavao, a zatim sproveo u Zavod u aak i predao Nemcima.
Pravila sam molbu pomenutom Rakoviu, ali ju je on iscepao. Iz Zavoda
je oteran na Banjicu gde je streljan [19. februara 1943].49
Poetkom decembra etnici iz Preljine, na elu sa seoskim etovoom
Dragoslavom Bojiem, uhapsili su 70 mukaraca u selu dojueranjih
partizana i njihovih politikih istomiljenika:
Sutradan su nas sve predali Nemcima. Nemci su traili da etnici
odvoje samo komuniste, a da za ostale jeme. Tako su napred pomenuti
etnici odvojili nas 19 kao komuniste i Nemci su nas sproveli u aak s
namerom da nas streljaju. Sutradan smo odvedeni na sasluanje. Sedmo

48 , . 188.
49 Arhiv Srbije (dalje: AS), fond Zemaljska komisija za utvrivanje zloina okupatora i njihovih
pomagaa (dalje: ZK), kutija (dalje: k.) 141, zloin broj (dalje: zl. br.) 16087, Prijava Dostane Krdi
iz Gornje Gorevnice, Ljubi, 22.6.1945.

63
 rica ljudi iz Preljine su osueni na smrt i odvojeni za lager C za streljanje.
Mi ostali smo odvojeni sedmorica za Banjicu, a ostali da se puste kuama.
Istog dana popodne u lager C, iz koga su izvodili na streljanje, doli su
etiri ljotievca, i vezali njih 11, meu njima sedam napred navedenih
iz Preljine i poveli ih na streljanje. Poto je na lager od toga bio ograen
samo icom oni su se sa nama pozdravili i ostavili nam neke stvari. Odveli
su ih i malo zatim su se uli pojedinani pucnji. Iz naeg lagera su Nemci
odvojili 15 da idu da ih zakopaju. Kada su se oni vratili priali su nam da
su ljotievci streljali sve one koje su izveli i da su ih oni zakopavali, a Nemci
su samo fotografisali.50
Ljotievci koje pominju svedoci bili su pripadnici 5. SDO pod koman
dom Marisava Petrovia. Navedeno streljanje dogodilo se 11. decembra
1941. Prema podacima iz literature, toga dana u aku je streljano 19
stanovnika Preljine. Do kraja 1941. u aku su streljana jo dvojica. Svi
su uhapeni od strane etnika. Publikovani su poimenini podaci za 26
stanovnika Preljine koji su stradali nakon to su ih uhvatili etnici i predali
Nemcima.51
Milo Milovanovi, 16-godinji partizan iz Prijevora kod aka,
decembra 1941. nije uspeo da se prebaci u Bosnu jer je njegova eta bila
razbijena od strane dragaevskih etnika koji su ga uhvatili. Oteran je u
Parmenac gde su ga etnici muili. Sutradan su ga sproveli u aak u za
tvor. Tu u aku su ih etnici izveli na streljanje ali su Nemci to spreili
i oterali ih u VTZ [Vojnotehniki zavod]. Zatim su ga Nemci sproveli u
Kraljevo. Nemci su ga kao mladoga pustili iz zatvora, ali su ga na ulici
uhapsili andarmi i sproveli u zatvor. U zatvoru je bio 20 dana i bili su
ga svakodnevno izjutra i uvee ne davajui mu hrane. Tu je ponovo pre
dat Nemcima te su ga oni sproveli u logor na Banjici. Vraen je u aak
nakon tri meseca:
Kad je doveden iz logora sa Banjice bio je teko bolestan te je bio na
rukama prenet u zatvor u aak. Bio je ogluveo i obnevideo. Ja sam molila
tadanjeg etnikog komandanta Predraga Rakovia da moga sina pusti
da bi ga izleila i da se ponovo vrati natrag u zatvor, ali me on nije hteo ni

50 AS, ZK, k. 141, zl. br. 16087, Izjave Milorada Simovia i arka Nikolia iz Preljine, Ljubi,
16.8.1945.
51 1941-1945. , ,
1968, . 147-152.

64
sasluati. Iz zatvora je puten kui i posle putanja je bio od etnika nasil
no gonjen. Ja sam ga vodila lekarima i najzad sam ga odvela u Beograd i
lekari su utvrdili da mu je poela kima truliti od batina. I kao jedini spas
su mi lekari preporuili da ga stavim u gips to sam i uinila. U gipsu lei
ve ima tri meseca.52
etnici pod komandom Manojla Koraa van borbe ubili su 59 par
tizana i njihovih simpatizera na podruju Poekog sreza, od 8. do 21.
decembra. U istom razdoblju podvrgli su hapenju i torturi oko 200 ljudi
koji su maltretirani u nekoliko improvizovanih zatvora. Mnoga streljana
lica su muena pre ubistva. Najpre su 8. decembra streljali devet partizana
u selu Gluma. Streljani partizani bili su stanovnici Tabanovia, Dobrinje,
Jelen Dola i Guglja. Potom su u noi 8-9. decembra u selu Visibaba stre
ljali 18 zarobljenih partizana, stanovnika Visibabe, Rasne i Uzia. Iz ova tri
sela ukupno su uhapsili 65 stanovnika koje su zatvorili i represirali u zatvo
ru. Zatim su u noi 12-13. decembra streljali sedam partizanskih simpa
tizera i bivih partizana iz sel Zdravii, Radovci i Tvrdii (prethodno su
uhapsili 27 stanovnika ovih sela koje su isleivali i batinali). Na podruju
seoske optine Godovik (sela: Godovik, Reica, Milievo Selo), Koraevi
etnici su 13-14. decembra uhapsili oko 100 mukaraca i ena i izolovali
ih u improvizovanom zatvoru u seoskoj koli u Godoviku. Zatvorenici su
prebijani i maltretirani od strane etnika koji su se bili naroito okomili na
roake i supruge istaknutih partizana. etnici su u Godoviku zaklali dva
uhapenika, da bi 21. decembra u ariljskom selu Kruica streljali 19 zato
enika godovikog zatvora. Nedugo nakon hapenja u godovikoj optini,
etnici su oterali 70 pripadnika i simpatizera NOP-a u Poegu, gde su
izlovani u etnikom zatvoru. Od ovog broja 65 uhapenih je kasnije spro
vedeno uBanjiki logoru Beogradu, pri emu veina nije preivela rat.
Od 19 streljanih u Kruici, 12 je poticalo iz sela Godovik. etniki sud
u Poegi 21. decembra osudio je na smrt pet partizanskih simpatizera koji
su pobijeni istog dana.53
etnici su na podruju Arilja, 19-23. decembra, ubili 21 zarobljenog
borca Ariljskog bataljona Uikog partizanskog odreda. Veina ubijenih
poticala je iz Arilja, ikove i Radobue. Najmasovnija streljanja desila su

52 AS, ZK, k. 141, zl. br. 16087, Zapisnik o sasluanju Mire Milovanovi iz Prijevora, Ljubi, 20.7.1945.
53 . , .., . 208-215.

65
 se u Arilju 20. decembra, kada je ubijeno 10 i u ikovi, 23. decembra,
kada je ubijeno devet zarobljenika. Legalizovani etnici Poekog etni
kog odreda pod komandom Manojla Koraa su 18-19. decembra uhvatili
30 poimenice poznatih boraca Ariljskog bataljona koje su predali Nemci
ma koji su zarobljenike streljali u Uicu 28. decembra. Od 30 zarobljenika
najvei broj su bili stanovnici Vigota (14) i Arilja (5).54 Poznata su imena
47 boraca Uikog partizanskog odreda, stanovnika Uikog, Ariljskog i
Raanskog sreza, koji su izgubili ivot kao logorai Banjikog logora, koje
su krajem 1941. i poetkom 1942. uhvatili etnici i predali ih Nemcima.
Od tog broja 12 je ugueno u pokretnoj gasnoj komori (duegupka) 9.
maja 1942. Takoe, poznata su imena 36 boraca Uikog partizanskog
odreda koje su zarobili etnici u istom razdoblju, predali ih Nemcima, na
kon ega su zarobljenici deportovani u Banjiki logor, a odatle u nemake
logore u Norvekoj i Nemakoj gde su ubijeni, mahom krajem 1942. Od
navedenog broja 29 su ubijeni u logorima u Norvekoj.55
etnici vojvode Budimira Bosiljia, koji je priznavao komandu
Koste Peanca, uhvatili su krajem 1941. i poetkom 1942. vei broj par
tizana u Tamnavi i predali ih Nemcima. Poznata su imena 19 partizana,
stanovnika 12 tamnavskih sela, koji su ubijeni u nemakim logorima u
Norvekoj, koje su uhvatili Bosiljievi etnici. Najvei broj (5) bili su
stanovnici Banjana, sela u kome je iveo Bosilji.56 Bosiljievi etnici
su marta 1943. u selu Brgulama kod Uba uhvatili estolanu jevrejsku
porodicu koja je pobegla iz Beograda kako bi izbegla odvoenje u logor.
Uhapeni Jevreji su predati Nemcima.57 Bosilji je 1943. pristupio JVuO
i imenovan je za oficira pri tabu Valjevskog korpusa.
Legalizovani etnici na podruju Kraljeva, Ua i Rake poetkom
decembra zapoeli su hvatanje boraca Kraljevakog i Kopaonikog par
tizanskog odreda. Zarobljeni partizani su predavani Peanevom vojvo
di Maanu uroviu koji je organizovao dva sprovoenja zarobljenika i
njihovu predaju Nemcima u Niu. Prva grupa brojala je 24 zarobljenika
i sprovedena je 15. decembra, dok je druga grupa brojala 48 zarobljeni

54 AJ, DK, 110, f. 411, s. 691-922: , .., . 82-88.

55 , . 182-224.
56 AS, ZK, k. 158, zl. br. 15751.
57 AS, ZK, k. 158, zl. br. 16670.

66
ka i sprovedena je 19. decembra. Zarobljeni pratizani postali su zatoeni
ci nemakog logora na Crvenom krstu u Niu. Veina je stradala tokom
1942. dok je manji deo uspeo da preivi proboj iz logora 12. februara
1942.58
Nemaki vojnici su 30. decembra 1941. u Valjevu streljali 25 bora
ca Valjevskog partizanskog odreda i partizanskih simpatizera, zarobljenih
novembra 1941. od strane etnika Drae Mihailovia i decembra 1941. od
strane legalizovanih Mihailovievih etnika i etnika Koste Peanca. Meu
streljanima bila je i jedna trudnica.59
Krajem decembra 1941. etnici Radovana Stojanovia, koji je pret
hodno priznavao komandu Drae Mihailovia, a potom legalizovao odred,
uhvatili su na prevaru oko 80 stanovnika takovskih sela Velere i Svra
kovci, bivih partizana i partizanskih saradnika. Uhapenici su sprovedeni
u zatvor u Gornjem Milanovcu gde su isleivani i tueni od strane kvi
slinkih policajaca, andarma i etnika, u emu je uestvovao i Stojano
vi. U zatvoru su bili izolovani i stanovnici nekih drugih takovskih sela.
Sredinom januara preko polovine uhapenika je puteno kuama, a pre
ostalih 35 Stojanovi je straarno sproveo u Kragujevac gde ih je ustu
pio Nemcima. Prema podacima DK, nemaki vojnici su 22. marta 1942.
u Kragujevcu streljali 17 bivih partizana iz takovskog kraja, iz sledeih
naselja: Velere (4), Leuii (3), Svrakovci (3), Kotunii (3), Brezna (2),
Ljutovnica (1), Ruii (1).60 Prema poimeninim podacima iz literature,
Nemci su 22. marta streljali 20 stanovnika Takovskog sreza koje su im
ustupili etnici, odnosno kvislinke vlasti to znai da su navedeni podaci
DK nepotpuni.61
Legalizovani etnici su krajem 1941. i poetkom 1942. uhvatili naj
manje 23 poimenice poznata partizana Mavanskog partizanskog odreda
koje su predali Nemcima, nakon ega su zarobljenici ubijeni. Istovreme

58 . ,
, -, 1983, . 102-103.
59 AJ, DK, 110, f. 447, s. 22-108.
60 AJ, DK, 110, f. 288, s. 1006-1010.
61 1941-1945. , (.
. ), , 1977, . 204-275.

67
 no, mavanski etnici su ubili neistraen broj zarobljenih boraca odreda.62
Jedan deo uhapenih mavanskih partizana legalizovani etnici predali su
Nemcima i pripadnicima 9. SDO u apcu. Nekoliko decenija nakon oslo
boenja, Stevan Moji, tada uitelj u ajkau, a za vreme rata lan JNP
Zbor i pripadnik 9. SDO, kasnije pripadnik SDK, poetkom 1942. isled
nik i lan prekog vojnog suda u abakom logoru u kasarni na Senjaku,
osuen je 3. novembra 1982. na smrt pred Okrunim sudom u apcu
zbog odgovornosti za smrt devetorice zarobljenih partizana u logoru u
apcu, nakon viedecenijskog prikrivanja identiteta.63
Krajem 1941. i tokom januara 1942. etnici Drae Mihailovia, bilo
da je re o onima koji su kontinuirano priznavali njegovu komandu ili o
onima koji su prethodno bili pod njegovom komandom, a krajem 1941.
inkorporirani u okvir snaga pod ingerencijom kvislinke vlade (tzv. legali
zovani etnici, koji su tokom 1943. najveim delom ponovo inkorporirani
u okvir komandnog lanca na ijem elu je bio Mihailovi), u najveem bro
ju sluajeva vrili su teror i ubistva nad pripadnicima NOVJ, iako nisu izo
stajali primeri terora nad partizanskim simpatizerima i lanovima porodica
istaknutih partizana. Unitenjem ili desetkovanjem partizanskih odreda na
tlu zapadne, centralne i istone Srbije i odstupanjem jednog dela partizana
u Bosnu, organizacija NOVJ na navedenom podruju je prestala da postoji
ili je svedena na malobrojne ete i odrede. Istovremeno, organizacija JVuO
je takoe bila u oseci u Srbiji, sve do kraja 1942. Najvei broj etnika pod
prethodnom Mihailovievom komandom legalizovao se u okviru formaci
ja kvislinke vlade ili se pasivizirao, dok je manji broj privremeno preao u
Bosnu radi borbe protiv partizana ili je nastavio organizovanje u okviru tzv.
ilegalnih odreda. Mihailovi je sve do maja 1943. boravio u Crnoj Gori.
Demobilizacija i ukidanje tzv. vladinih etnika (u koje su sem Peene
vih etnika spadali i legalizovani Mihailovievi etnici) i pored unitenja
oslonca Mihailovieve organizacije u okviru vladinih etnika omoguila
je premobilizaciju mnogih legalizovanih etnika u okvir JVuO. Mihailovi
eva organizacija poetkom 1943. zapoinje jaanje u veem delu Srbije,

62 , 1941-1946.,
1941-1945, , (. ), , 2012, .
69-74.
Prema podacima koji nisu poimenino potvreni, mavanski etnici su krajem 1941. i poetkom
1942. ubili nakon zarobljavanja ili uhvatili i predali Nemcima 84 borca Mavanskog partizanskog
odreda. (AS, ZK, k. 151, zl. br. 8541).
63 . ., . ,
, XXXVIII, 1854, , 4.11.1982, . 18.
68
da bi u narednih godinu dana postala najbrojnija domaa formacija na tlu
Srbije, brojano nadmaivi kvislinke vojno-policijske snage. Omasovlje
nje i pozicioniranje JVuO umnogome je podrazumevalo prinudnu mobili
zaciju, teror nad svima koji su sumnjieni da odravaju kontakt sa sve bolje
organizovanim partizanskim grupama i odredima ili su sumnjieni kao
potencijalni partizanski simpatizeri, naroito u centralnoj i istonoj Srbiji.
Jaanjem partizanskih eta i odreda dolazi do masovnijih pojava etnikog
terora nad civilima (oktobra 1943. formirane su prve brigade NOVJ na
tlu Srbije). Prvi primeri masovnog terora nad partizanskim simpatizerima,
u izmenjenim vojno-politikim okolnostima, koji su prethodno opisani,
zabeleeni su decembra 1942. na podruju Trstenika i, u neto manjoj
meri, januara 1943. na podruju Valjeva i Jagodine, da bi teror kulminirao
u drugoj polovini februara i tokom marta 1943, u aanskom kraju. Od
tad pa do poetka oktobra 1944. zapaamo kontinuirane primere tero
ra JVuO nad partizanskim simpatizerima. U meuvremenu, poetkom
februara 1943, zabeleeni su najmasovniji etniki zloini u Srbiji. Re je o
masovnom pokolju muslimanskog stanovnitva u Pribojskom srezu, koji je
imao karakter genocidnih radnji, budui da je podrazumevao istrebljenje
itavih porodica i lokalnih zajednica, bez obzira na pol i starost rtava, i s
obzirom na to da je re o zloinu koji koincidira sa masovnim pokoljem
muslimanskog stanovnitva u Podrinju i crnogorskom Sandaku u okviru
iste vojne operacije koju je naredila Vrhovna komanda JVuO.

Revolucionarni teror u Srbiji 1941:

pitanje kvantifikacije i tumaenja

Publikovanjem integralne verzije dnevnih izvetaja Komesarijata za

unutranje poslove komesarske vlade Milana Aimovia i Ministarstva
unutranjih poslova vlade Milana Nedia, umnogome su razreene nedo
umice o broju osoba koje su van borbe ubili partizani na teritoriji Srbije
1941.64 Nedoumice su postojale jer su prireivai prvog izdanja tog izvora
(1965) cenzurisali najvei deo podataka koji se odnosi na lica koja su ubili

64 . , (. ,
), , 2010.

69
 partizani,65 kao i usled injenice da do 2010, kada je objavljeno integralno
izdanje, niko od istraivaa nije sabrao i objavio podatke iz dokumenta
koji je odavno bio dostupan istraivaima. Osim toga, kvislinka propa
ganda i pojedini emigrantski pisci, kao i domaa antikomunistika publi
cistika iz poslednje decenije 20. veka, iznosili su uveane procene broja
rtava revolucionarnog terora i neproverene i netane navode o pojedinim
dogaajima i linostima koji su postali paradigma obrauna partizana sa
domaim protivnicima u Srbiji 1941.
U izvetajima komesarijata i ministarstva za 1941. navode se poime
nini podaci za 827 lica koje su ubili partizani van borbe i za 25 lica za
koja se tvrdi da su odvedena od strane partizana, ali se ne navodi njihova
dalja sudbina. Od 827 ubijenih 764 bili su civili, a 63 pripadnici policije
i oruanih formacija (preteno je re o pripadnicima andarmerije). Od
764 civila 104 bili su predstavnici lokalnih kvislinkih vlasti (predsednici
optina, optinske delovoe, itd.). Od 827 ubijenih 40 su bile ene. Najve
i broj ubistava zabeleen je u oktobru kada je ubijeno 196 civila (od kojih
16 ena i 19 predstavnika vlasti) i 18 andarma i policajaca. Tog meseca
je odvedeno 23 civila bez naznake o njihovoj daljoj sudbini. Narednog
meseca partizani su van borbe ubili 164 osobe od kojih tri andarma, osam
predstavnika vlasti i dve ene.
Partizani su u Srbiji tokom 1941. poinili dva masovna streljanja koja
podrazumevaju ubistvo vie od 10 ljudi. Najmasovnije streljanje sprove
deno je u Uicu 28. i 29. novembra 1941, kada je ubijeno oko 45 osoba.
Veina ubistava bila su pojedinana. Zabeleena su 24 masovna
ubistva (ubistva etiri i vie osoba). Prvo takvo ubistvo zabeleeno je u
Gunjacima kod Oseine gde je 31. jula ubijeno sedam mukaraca. Nared
no masovnije streljanje dogodilo se 7. avgusta 1941, u Bogatiu, kada je
navodno streljano 12 predstavnika lokalne vlasti koje su partizani smatrali
petokolonaima. Meutim, podaci o ubistvu 12 stanovnika Bogatia 7.
avgusta, iz navedenog policijskog izvora, nisu tani budui da je najma
nje etvoro lica koje pominje izvor ubijeno poetkom septembra nakon
ponovnog zauzimanja Bogatia od strane partizana. Tada se grupa saradni
ka okupatora povukla iz mesta zajedno sa Nemcima i andarmima. Nakon
dva dana partizani su ih uhvatili i pobili u znak odmazde zbog pogibije

65 -, I/21, , 1965, . 7-194.

70
15 partizana meu kojima je bila nekolicina ranjenika koji su ubijeni od
andarma i Nemaca budui da su uhvaeni petokolonai pruili pomo
napadaima.66
Prvo masovno streljanje sa dvocifrenim uinkom dogodilo se 1. okto
bra u Vrnjakoj Banji kada su partizani streljali 15 lica. Meu streljani
ma su podjednako zastupljena lica srpske, nemake (folksdojeri) i ruske
nacionalnosti (beloemigranti). Navedeni policijski izvor navodi pogrean
podatak o broju streljanih u Vrnjakoj Banji 1. oktobra. U izvoru se pomi
nje da je tada streljano 19 lica. Meutim, meu licima koja su navodno
ubili partizani navedeno je i sedam partizana koji su poginuli 13. oktobra
u borbi protiv Nemaca kod Popine. Lokalni hroniar Dobrivoje Sekulovi
je spisku od 12 ubijenih petokolonaa dodao podatke za tri osobe koje
su 1. oktobra takoe ubili partizani u Vrnjakoj Banji, pri emu se njihova
imena ne pominju u policijskom izvetaju. injenica da su se na istom
spisku nali streljani petokolonai i poginuli partizani moe se objasniti
jedino time da su porodice palih boraca, da bi izbegle progone i teror, na
traenje andarmerije objasnile da su njihove blinje pobili komunisti.67
U rudnicima Ravna Reka i Senje 9. avgusta partizani su ubili estori
cu petokolonaa nemake nacionalnosti. U tri sela Kosmajskog sreza 2.
oktobra ubili su 10 mukaraca, od ega estoricu u Popoviu. U Mataruga
ma kod Kraljeva 2. oktobra ubijeno je petoro folksdojera. U Darosavi kod
Aranelovca 8. i 9. oktobra ubijena su estorica metana. Isti broj osoba
odveden je 17. oktobra iz sela Trstenice kod Obrenovca pri emu izvor ne
navodi njihovu dalju sudbinu. U Makovitu kod Kosjeria 2. decembra
ubijena su trojica, a nakon dva dana jo etvorica metana. Jedini dogaaj
koji je podrazumevao zloin nad itavom porodicom zabeleen je u Bla
znavi kod Topole gde su ubijeni ivadin Nedeljkovi, njegova supruga i
dvoje dece. Zloin se dogodio 16. septembra. Taj dogaaj zahteva potvrdu
i objanjenje u drugim izvorima zbog toga to navedeni zloin, u sluaju
da su ga zaista poinili partizani, predstavlja presedan u partizanskoj praksi
u Srbiji 1941.68

66 , ()
1941-1944, , 1973, . 164-166, 264-266.
67 , 1941-1945,
, 1977, . 187-188.
68 ..., . 32-247.

71
 Izvori partizanskog porekla potvruju likvidacije pojedinih petoko
lonaa i drugih partizanskih protivnika. Pripadnici Pomoravskog parti
zanskog odreda 22. avgusta likvidirali su predsednika i delovou optine
Dragoevac kod Jagodine: Oni su prijavili na boravak Nemcima i doveli
ih, strahuju seljaci od njih, doli [su] na upravu kad i Nemci. Omrznu
ti.69 Poarevaki partizanski odred je sredinom septembra izvrio strelja
nja nekoliko petokolonaa: Druga eta koja je operisala u Srezu poa
revakom obila je devet sela, zapalila arhive i odrala zborove. Oni su u
selu Malom Crniu, streljali popa, ruskog emigranta, koji je Nemcima
predao spisak naih drugova. U selu Barama streljan je drugi pop, aktivni
ljotievac, i u selu Kasidolu uitelj koji je sluio Nemcima.70 U izveta
ju taba Kosmajskog partizanskog odreda od 19. septembra 1941. navo
di se da je tokom septembra odred likvidirao sedmoro lica na podruju
Kosmajskog i Mladenovakog sreza meu kojima trojicu petokolonaa i
saradnika Nemaca iz Ralje, efa eleznike stanice u urincima (denun
cijator i petokolona), jedan stariji brani par iz Koraice kod Mladenovca
(prokazivai Nemcima o kretanju partizana) i jednog biveg etnika koji
je priao partizanima, ali se pokazao [kao] pijanica i ubojica.71 Poetkom
decembra pripadnici odreda ubili su predsednika optine u Rogai jer je
pijun. Na njegovu denuncijaciju su uhapeni i ispremlaeni 23 seljaka.72
Pripadnici 1. umadijskog partizanskog odreda su do 18. oktobra likvidi
rali 22 petokolonaa na podruju Oraakog, Oplenakog i Kolubarskog
sreza, kako navodi jedan dokument partizanske provenijencije.73
Pripadnici Svrljikog partizanskog odreda 24. oktobra upali su u Soko
banju. U gradu se nalazilo nekoliko desetina andarma i etnika vojvode
Velika Blagojevia koji je priznavao komandu Koste Peanca. Prilikom
prepada na andarme i etnike poginuo je jedan etnik. andarmi i etnici
su razoruani i puteni. Partizani su odluili da izvre odmazdu nad voj

69 Zbornik NOR-a, I/1, Beograd, 1949, str. 74, Izvetaj partizanskog rukovodstva Okruga pomorav-
skog, 23. 8. 1941.
70 Isto, str. 157, Izvetaj OK KPJ za Poarevaki okrug PK KPJ za Srbiju, septembar 1941.
71 -, I/20, , 1965, . 51.
72 -, I/2, , 1952, . 256, Pismo SK KPJ Kosmaj PK KPJ za Srbiju,
15.12.1941.
73 -, I/2, , 1952, . 179, Izvetaj partijskog rukovodstva Aranelovac PK
KPJ za Srbiju, 18.10.1941.

72
vodom Blagojeviem i trojicom petokolonaa, meu kojima je bio jedan
policajac, jer su saraivali sa okupatorom. Streljali su i jednog komunistu
koga su proglasili defetistom jer je odbio da se pridrui ustanicima. Vojvo
da je uspeo da pobegne prilikom sprovoenja na streljanje.74
Tema stradanja protivnika partizanskog pokreta na podruju Ui
ca tokom 1941. bila je naglaavana u desniarskim i antikomunistikim
krugovima u Srbiji u poslednjih 25 godina naroito poetkom poslednje
decenije prolog veka. Tako na primer, kragujevaki politiki magazin
Pogledi, objavio je 1991. tekst o komunistikim zloinima u Uicu 1941.
i 1944-1945. u kojoj se navodi da su partizani u jesen 1941 ubili oko
800 stanovnika Uica, a nakon osloboenja 1944-1945, vie od 3.000
stanovnika tog grada.75
Istoriar Sran Cvetkovi svrstava streljanja u Uicu novembra 1941.
u okvir revolucionarnog terora uzrokovanog klasnom revolucijom.
Cvetkovi prihvata pretpostavku da je u Uicu tokom postojanja Uike
republike streljano vie od 100 lica,76 bez ukazivanja na formacijsku i
teritorijalnu pripadnost ubijenih.
Prema izvorima kvislinke policije, posle proterivanja komunista iz
Uica naroita komisija izvrila je [decembra 1941.] ekshumaciju i identi
fikaciju leeva lica streljanih u Uicu od strane komunista, za vreme njiho
ve vladavine. Komisija je ekshumirala tri masovne grobnice i ustanovila
da je u njima pokopano 69 streljanih lica. Kod svih leeva ustanovljene su
prostrelne povrede to demantuje rairene tvrdnje da su ova lica, izmeu
ostalog, likvidirana maljevima. Komisija je identifikovala 40 od 69 lica.
Od 40 identifikovanih, 20 nisu bili stanovnici Uica, ve podjednako sta
novnici okolnih sela i susednih srezova. Meu identifikovanim licima bilo

74 , (1941-1944), III,
, , 1995, . 108-110.
75 , . ! ,
, 2, , 1991, . 47.
Urednik Pogleda, Miloslav Samardi, kasnije je prihvatio brojku od navodno 400 ubijenih, koja
je takoe viestruko uveana u odnosu na realnu brojku: Jedan od delata Uike republike,
Vidan Mii iz Poege pokajao se i javno progovorio o svojim zloinima. Po njegovoj proceni,
tada je u Uicu likvidirano oko 400 osoba. Neke sam ubio i maljevima, rekao je. (
, , , 2003, . 133). Vidan Mici nije pouzdan svedok doga
aja u kojima je navodno uestvovao. Tvrdnje o ubijanju maljevima u partizanskom Uicu u
jesen 1941. demantovali su kvislinki izvori.
76 Sran Cvetkovi, Izmeu srpa i ekia. Represija u Srbiji 1944-1953, Beograd, 2006, str. 217.

73
 je 14 pripadnika vojnih i policijskih snaga (tzv. vladini etnici i pripadnici
kvislinke policije i andarmerije).77 Prema podacima Gojka kora, od naj
manje 23 identifikovana stanovnika Uica, koji su streljani u Uicu okto
bra i novembra 1941, petorica su bili pripadnici kvislinke andarmerije,
a petorica pripadnici kvislinke policije.78 Meu ubijenima preovlauju
lica skromnijeg materijalnog statusa, to osporava tvrdnje o klasno moti
visanom nasilju, budui da su ova lica najveim delom likvidirana zbog
toga to su ih partizani smatrali petokolonaima, odnosno saradnicima
okupatora, to je veina nesumnjivo bila. Veina politikih protivnika iz
redova saradnika okupatora streljana je nakon otpoinjanja napada JVuO
na Uice i okolinu, gde se nalazilo sredite partizanske vlasti. Partizanska
teritorija je istovremeno napadana i od strane kvislinkih snaga (tzv. vladini
etnici, kvislinka andarmerija i dobrovoljaki odredi). Tokom novembra
1941. zabeleeni su brojni primeri ubijanja zarobljenih partizana ili nji
hove predaje nemakom okupatoru, od strane domaih formacija suprot
stavljenih NOVJ, na tlu zapadne Srbije.79 Prema podacima Gojka kora,
partizani su u Uicu 6. oktobra 1941. streljali 9 lica. Ovo je, ujedno, naj
masovnije pogubljenje koje su partizani do tad izvrili na tlu Srbije. Naj
masovnija streljanja partizani su u Uicu sproveli 28. i 29. novembra, kada
je verovatno streljano oko 2/3 od 69 ubijenih, koliko je ukupno ubijeno
tokom partizanske vlasti u gradu. Sem tog masovnog streljanja u Uicu,
treba pomenuti i masovno streljanje 4. novembra, kada je streljano est
lica.80 Streljanja 28. i 29. novembra verovatno predstavljaju najmasovnija
ubistva poinjena od strane partizana u jednom danu na tlu Srbije, van
borbe, kada je re o domaim protivnicima, sve do kraja leta 1944.
Meu licima koja su streljana 28. novembra u Uicu bio je i ivojin
Pavlovi, nekadanji istaknuti lan KPJ i politiki emigrant u Francuskoj.
Pavlovi je uhvaen jer je rukovodstvo KPJ smatralo sumnjivim injenicu

77 . , . 135-137.
78 , . ,
, 2002, . 225-234.
79 Videti: , , , .
1941, , 1987, . 244-266. U ovoj
knjizi zabeleeni su poimenini primeri oko 800 lica, uglavnom sa podruja Valjevskog i Uikog
okruga, koji su u jesen 1941. ubijeni od strane pripadnika JVuO ili su ih pripadnici ove formacije
predali Nemcima, nakon ega su zarobljenici izgubili ivot.
80 , .., . 225-234.

74
da je Pavlovi mirno i slobodno iveo nakon to se 1940. vratio iz emigra
cije iako je policiji Kraljevine Jugoslavije bio poznat njegov ilegalni poli
tiki angaman. Ne postoje podaci o Pavlovievoj saradnji sa okupatorom
ili kvislinkim reimom. Odluku o njegovom isleivanju i ubistvu svakako
je doneo vrh KPJ, najverovatnije lino generalni sekretar Josip Broz Tito.
Meu osobama koje su partizani ubili na podruju Uikog okruga
bila su trojica sreskih naelnika. Najpre je poetkom septembra u Bajinoj
Bati izvren atentat na Konstantina Konstantinovia, naelnika Raan
skog sreza. Potom je 7. oktobra u Uicu streljan Jovan Aleksi, naelnik
Uikog sreza. Zatim je u Uicu 14. oktobra streljan Ivan Ivanov, naelnik
Zlatiborskog sreza, inae ruski emigrant.81 Zanimljivo je da partizani u
Uicu nisu represirali bana Drinske banovine, pukovnika Mihajla Trifu
novia, to potvruje tezu da su partizani u Uicu prvenstveno represirali
saradnike okupatora:
Mene su partizani u doba vladavine svoje u Uicu sasluavali o tome
zato sam se [5. septembra 1941.] primio banskog poloaja i kada sam ja
objasnio da sam na to bio prinuen oni su me ostavili na miru za sve vreme
dok su bili u Uicu i ja sam tamo i stanovao. 29. novembra 1941. kada su
Nemci drugi put uli u Uice mene je tadanji ministar Milan Aimovi
smenio sa poloaja bana.82
Prema postojeim poimeninim podacima, tokom novembra 1941, u
borbi protiv etnika, poginula su 24 partizana koji su bili stanovnici Ui
kog sreza. Ovaj podatak nije nevaan u sagledavanju intenziteta partizan
ske represije u Uicu krajem novembra. U eksploziji u trezorima u Uicu
22. novembra poginula su 122 radnika fabrike oruja i civila.83 Verovalo
se da je eksplozija bila posledica diverzije od strane petokolonaa. tab
Uikog partizanskog odreda sutradan je objavio proglas narodu Uikog
okruga u kome se za diverziju optuuju petokolonai: Osveta petokolo
naima neka to bude na zavet nad ovim muenikim rtvama! Oistiti
pozadinu od domaih izdajnika i plaenika, nemilosrdno unititi svakog
petokolonaa to neka je na odgovor na ove mrane zloine!84 Svakako

81 , . 225-227.
82 AJ, DK, 110, f. 404, s. 207, Izjava Mihajla Trifunovia, Beograd, 5.7.1946.
83 ..., . 293-294.
84 -, I/2, , 1952, . 230.

75
 da je diverzija i pogibija velikog broja graana znatno uticala na odluku
o streljanju krajem novembra. Okupatorski vojnici su 20. jula 1941. u
Uicu streljali 22 stanovnika uikog sreza, koji su bili zarobljeni partizani
i uhapeni partizanski simpatizeri. Veina streljanih bili su stanovnici Ui
ca. Jedan broj streljanih uhvaen je u saradnji sa kvislinkim organima.85
Do kraja novembra velik broj partizana iz Uikog okruga poginuo je u
nemakoj ofanzivi. Svakako da te injenice nisu ile u prilog onima koje su
partizani smatrali lokalnim saradnicima okupatora.
Kvislinka glasila su krajem 1941. pisala o 80 ubijenih osoba u aan
skom zatvoru tokom partizanske vladavine, odnosno o 80 leeva bez
glave navodno pronaenih u zatvoru u aku nakon to su nemake i
kvislinke snage ponovo zauzele grad.86 Meutim, te tvrdnje bile su deo
antipartizanske propagande kvislinkog reima kako bi se opravdale repre
salije nad partizanima i njihovim simpatizerima u aanskom kraju. Prema
poimeninim podacima, partizani su za vreme njihove vladavine u gradu,
tokom oktobra i poetkom novembra 1941, streljali 24 osobe. Struktura
ubijenih bila je sledea: estorica andara i policajaca, 11 civila (od kojih
petorica aktivista JNP Zbor i dvojica simpatizera ravnogorskog pokreta),
petorica pripadnika JVuO, jedan etnik Koste Peanca i jedan partizan.
Najvei broj je ubijen 4. novembra kada su streljana petorica lica od kojih
dva policajca i dva etnika. Partizani su od poetka avgusta do poetka
decembra van borbe ubili 77 stanovnika etiri sreza koja gravitiraju a
ku: Trnavski (aak), Ljubiki, Takovski (Gornji Milanovac) i Dragaev
ski (Gua). Od tog broja 15 su bili andari i policajci, 10 ravnogorski
etnici, 13 aktivisti JNP Zbor, a dvojica etnici Koste Peanca. Ostalo su
bili civili, meu kojima je bilo predstavnika kvislinke vlasti. Veina je ubi
jena na podruju Ljubikog i Trnavskog sreza ija teritorija ini dananju
optinu aak.87
Novija istraivanja demantovala su stereotip o krvoednim partizani
ma Stevanu Boroti i Josifu Majeru, borcima 3. (tamnavskog) bataljona

85 ..., . 291.
86 , , .
, I, : 1941. , -.-,
2002, . 361.
87 , , .
, III, . 1944. 1945, -, 2004, . 332-345.

76
Posavskog partizanskog odreda. Mit o svirepom zloinu koji su navodno
poinili Borota i Majer plasirala je kvislinka propaganda. Taj mit kol
portirao je emigrantski pisac Borivoje Karapandi. Zahvaljujui njegovim
knjigama koje su vie puta pretampavane u Srbiji, negativni mit o Boroti
i Majeru postao je paradigmatian primer revolucionarnog terora 1941.
Sredinom septembra 1941. borci 3. (tamnavskog) bataljona boravili
su na podruju seoske optine Divci, izmeu Valjeva i Uba. Pojavu par
tizana primetio je predsednik optine Velisav Petrovi i o tome obavestio
svog brata ivojina Petrovia, obavetajnog oficira u Okrunom naelstvu
u Valjevu, koji je tu informaciju preneo nemakoj komandi u Valjevu.
Ubrzo potom iz pravca Uba pristigla je nemaka jedinica koja je prisilila
partizane da se povuku iz Divaca, pri emu je poginuo jedan partizan, a
nekoliko ih je ranjeno. Nemci su nakon toga streljali est seljaka koji su
ukazali gostoprimstvo partizanima. Nakon to su se Nemci povukli, izvre
na je partizanska istraga u kojoj je utvrena odgovornost Velisava Petrovi.
On je uhapen i sproveden u tab ete gde mu je izreena smrtna presuda
nakon ega je streljan. Tu injenicu iskoristila je kvislinka tampa koja
je objavila dezinformaciju kako je Stevan Borota testerom odrubio gla
vu Petroviu. Da bi sve bilo uverljivije, kvislinzi su objavili u novinama
da Stevan Borota nije Srbin pravoslavne vere, ve Maar, i da mu je ime
Itvan. Za Josifa Majera se govorilo da je on, u stvari Hinko Majer, veletr
govac iz Zagreba, i da su obojica poslati u Srbiju da izazovu bratoubilaki
rat. Potom je kvislinka propaganda u publikaciji Krvava lista komuni
stikih zloina (Beograd, 1942) razradila narativ o Petrovievom svirepom
ubistvu uvodei u njega i Josifa Majera kao navodnog naredbodavca, pri
emu je isticano njegovo jevrejsko poreklo.88
Ne postoje objavljeni radovi o analizi politike strukture rtava revolu
cionarnog terora u Srbiji 1941. Meutim, sa sigurnou se moe ustvrditi
da partizani do poetka novembra 1941, odnosno do otpoinjanja ofan
zive ravnogorskih etnika protiv partizana u zapadnoj Srbiji, nisu vrili
masovni teror nad pristalicama Drae Mihailovia, odnosno da su primeri
ubistava ravnogoraca pre novembra 1941. bili pojedinani i vrlo retki i
neuporedivo manje brojni od ubistava saradnika okupatora, predstavnika

88 , : ,
, 46, , 2012, . . 53-75.

77
 i saradnika kvislinke vlasti, odnosno onih koji su se istakli u obavetajnoj
delatnosti protiv partizana pruajui vojno-policijskim organima okupa
tora i kvislinke vlade podatke o komunistikoj i partizanskoj organiza
ciji. Prema saradnicima okupatora partizani nisu imali milosti. Meutim,
ni nakon otpoinjanja opteg napada ravnogoraca na partizane u zapad
noj Srbiji, broj ravnogoraca ubijenih van borbe od strane partizana nije
bio onako velik kao broj ubijenih partizana od strane ravnogoraca ili broj
zarobljenih partizana koje su etnici Drae Mihailovia predali Nemcima
nakon ega su zarobljenici streljani. Nasuprot tome, zabeleeni su primeri
korektnog odnosa partizana prema zarobljenim ravnogorcima i etnicima
Koste Peanca.89
Ponekad ili neretko otrica revolucionarnog terora bila je usmerena
prema onima za koje se znalo da su protivnici partizanske borbe iako te
osobe nisu svojim delovanjem naudile partizanskom pokretu. U tom slu
aju govorimo o politiki motivisanim ubistvima onih za koje se vero
valo da mogu naneti tetu pokretu. Intenzivne antipartizanske aktivnosti
okupatora i snaga kolaboracije dobijale su na zamahu kako se pribliavala
jesen. Nemake kaznene ekspedicije poinile su mnogobrojne zloine u
severozapadnoj i zapadnoj Srbiji, palei i ubijajui u velikom broju sela
koja su prihvatila partizane ili davala borce partizanskim odredima. Borbe
no sadejstvo izmeu Vermahta i oruanih formacija kvislinke vlade bilo je
neskriveno tokom itave kampanje guenja ustanka. Formacije pod inge
rencijom kvislinke vlade (andarmerija, Srpski dobrovoljaki odredi i et
nici Koste Peanca) uestvovali su u pacifikaciji ustanka i represiranju zaro
bljenih partizana i njihovih simpatizera uporedo sa nemakom ofanzivom
1941. Krajem novembra i tokom decembra 1941, kao i poetkom 1942,
legalizovani ravnogorski odredi pridruili su se kvislinkim formacijama u
gonjenju partizana, ubijanju zarobljenih partizana i njihovih aktivnih pri
stalica ili njihovoj predaji Nemcima.90

89 O primerima korektnog odnosa partizana prema etnicima u poslednja dva meseca 1941, u
vreme najintenzivnijih partizansko-etnikih sukoba: , .
, , , , 1982, .
220-227; , , , 1983, . 172.
90 Milan Borkovi, Kontrarevolucija u Srbiji. Kvislinka uprava 1941-1944. Knjiga prva: 1941-1942,
Beograd, 1979, str. 212-228, 263-272; ,
1941-1944, , 1970, . 41-79; ,

78
 Kvislinka policija i andarmerija vre hapenja komunista i njihovih
aktivnih simpatizera od 22. juna 1941, dok je prvo streljanje komunista
u Srbiji od strane kvislinkog represivnog aparata zabeleeno 5. jula. O
tome kao i o participaciji andarmerije i oruanih odreda kvislinke vla
de u represalijama nad zarobljenim partizanima i civilima bie vie rei u
etvrtom delu knjige.
Uee predstavnika kvislinke administracije, policije i oruanih sna
ga u progonu i unitenju komunista i partizana i represiranju njihovih
pristalica i roaka uslovili su aktivan odgovor partizanskog pokreta koji
se ogledao u sprovoenju terora i retorzije nad predstavnicima kvislinkih
vlasti i njihovim saradnicima, ali je ponekad prelazio i u neselektivno nasi
lje nad onima koji nisu bili nosioci represivnih mera prema ustanikom
pokretu, a ponekad ni vinovnici stradanja pripadnika pokreta.
Primeri revolucionarnog terora od kraja 1941. jenjavaju na teritoriji
Srbije sve do septembra 1944, kada je re o masovnom streljanju nenaoru
anih civila (nijedno ubistvo civila u tom razdoblju ne podrazumeva dvo
cifrenu brojku ubijenih), dok su masovna streljanja zarobljenih pripadnika
kvislinkih snaga (SDS) zabeleena u nekoliko sluajeva u leto 1944, pre
septembra te godine.
Nasuprot tome, snage NOVJ su u tom razdoblju vrile masovna stre
ljanja u drugim delovima Jugoslavije. Nekoliko primera masovnih ubi
stava mogu posluiti kao ilustracija. Crnogorski istoriar Vueta Redi
publikovao je 99 imena osoba koje su partizani ubili van borbe u Kola
inskom srezu od poetka januara do kraja marta 1942.91 Partizani su od
29. marta do 4. aprila na podruju Gacka likvidirali oko 60 lica. Ubijene
osobe bili su etnici, etniki saradnici, ali i oni koji nisu pripadali orga
nizovanom pokretu niti su skrivili neije stradanje.92 Politiki motivisana
ubistva u Kolainskom i Gatakom srezu predstavljaju najmasovnije pri
mere revolucionarnog terora koji su partizani poinili u nekom srezu do
jeseni 1944. kada govorimo o monarhistikom korpusu. Partizani su od
16. maja do 10. juna 1942. streljali 227 poimenice poznatih pripadni

1939-1945, , 1992, . 363-431; Valter Manoek, Holokaust u Srbiji. Vojna oku

paciona politika i unitavanje Jevreja 1941-1942, Beograd, 2007, str. 108-156.
91 , , , 1999, . 210-223.
92 Savo Skoko, Neke injenice o levim grekama, Hercegovina u NOB, IV, April 1941. juni 1942,
(ur. Sveto Kovaevi), Beograd, 1986, str. 729.

79
 ka ustakog pokreta i njihovih saradnika na podruju Prijedora to je bio
rezultat kanjavanja i odmazde za masovne zloine poinjene od strane
OS NDH u Prijedoru i okolini, naroito tokom leta 1941.93 U prvim
danima nakon osloboenja Tuzle (grad je osloboen 2. oktobra 1943) par
tizani su streljali 55 poimenice poznatih lica, najveim delom pripadnika
OS NDH. Meu streljanima bilo je 33 Hrvata, 20 Bonjaka i dva Srbina
meu kojima je bio i predratni lan KPJ Slobodan Miloevi koji je optu
en za trockizam, izdaju partije i revolucije.94 Crnogorski partizani su 17.
oktobra 1943. streljali 23 zarobljena etnika kod manastira Ostrog. Meu
streljanima bio je general Blao ukanovi. Pukovnik Bajo Stanii i nje
gova trojica sinovaca izvrili su samoubistvo kako bi izbegli zarobljavanje.95
Pripadnici 10. hercegovake brigade NOVJ izvrili su streljanje 25 pripad
nika ustake milicije u Fazlagia Kuli, pokraj Gacka, nakon zauzimanja tog
uporita 20. novembra 1943. Toga dana partizani su uhvatili 30 ustaa iz
Kule, ali su petorica pobegla sa streljanja.96 Muslimanske ustae iz Fazla
gia Kule tokom 1941. uestvovale su u ubijanju nekoliko stotina Srba sa
podruja Gatakog sreza. Pripadnici 10. dalmatinske brigade 28-29. maja
1944. streljali su 138 poimenice poznatih lica, preteno pripadnika OS
NDH (uglavnom domobrana) i, u manjem broju, civila naklonjenih usta

93 Genocid nad Bonjacima u Drugom svjetskom ratu. Dokumenti, (pr. Smail eki), Sarajevo,
1996, str. 187-194.
Ustae su 1941. ubile najmanje 1.172 poimenice poznata stanovnika Prijedorskog sreza, u
ogromnoj veini srpske nacionalnosti. ( , 1941-1945.
. ,
, , (. ), , 2012, .
. 21).
94 Adnan Jahi, Muslimanske formacije tuzlanskog kraja u Drugom svjetskom ratu, Tuzla, 1995,
str. 94-97.
95 , , . ,
, , (. ), , 2015, . 11-39.
etnici Baja Staniia su 14. januara 1943. opkolili jednu peinu u planini Budou kod Broanca,
nedaleko od Ostroga, i tom prilikom poubijali petoro partizana, meu njima i jednu devojku.
Verovatno je re o poginulima u borbi. Tom prilikom uhvatili su osam partizana i predali ih Itali
janima. (AJ, DK, 110, f. 490, s. 468-475).
96 Merisa Karovi, Muslimanske milicije u Bosni i Hercegovini 1941-1945., Glasnik Rijaseta
Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, 1-2/2007, Sarajevo, 2007, str. 60.
Autorka preutkuje odgovornost ustake milicije iz Fazlagia Kule za pokolje nekoliko stotina
srpskih civila Gatakog sreza 1941, kao to ne pominje znaaj Fazlagia Kule u okviru nema
kog vojno-stratekog pozicioniranja tokom ofanziva protiv NOVJ. O zloinima ustaa iz Fazlagi
a Kule videti: Savo Skoko, Pokolji hercegovakih Srba 41, Beograd, 1991, str. 44-301.

80
ama, u Aranu i Podima kod Imotskog. Od tog broja 102 domobrana su
streljana i baena u jamu.97

Masovni pokolj muslimanskog stanovnitva

u Pribojskom srezu 5-11. februara 1943:
belina u srpskoj istoriografiji

Pripadnici JVuO od 5. do 11. februara 1943, u okviru vojne opera

cije koju je naredila Vrhovna komanda, ubili su vie hiljada Muslimana u
Pribojskom, Pljevaljskom, Foanskom i ajnikom srezu. Operacijom je
komandovao major Pavle urii, komandant Limsko-sandakih odreda
JVuO. Operacija je bila usmerena protiv Muslimanske milicije na podru
ju Bukovice i ajnia, ali je tokom njenog izvoenja ubijen velik broj civila
i zarobljenih milicionera. urii je 13. februara obavestio Mihailovia o
ishodu operacije. U izvetaju se navodi da su sva muslimanska sela u srezo
vima Pljevlja, Foa i ajnie potpuno spaljena da nijedan njihov dom nije
ostao itav. rtve kod muslimana oko 1.200 boraca i do 8.000 ostalih
rtava: ena, staraca i dece.98 Pada u oi da urii ne pominje Pribojski
srez. uriiev izvetaj je poznat istorijski izvor, publikovan i citiran mno
go puta. To je uslovilo da februarski pokolj ne ostane nepoznata istorijska
injenica. Mogui razlog nepominjanja Pribojskog sreza u uriievom
izvetaju i Mihailovievoj zapovesti za izvoenje operacije moda je uslo
vljen time to u tom srezu nisu postojale organizovane snage Musliman
ske milicije u to vreme, za razliku od tri susedna sreza koji se pominju u
izvetaju.99
Iako je februarski pokolj poznata injenica jugoslovenska istoriografi
ja nije posvetila veu panju istraivanjima najmasovnijeg zloina JVuO.

97 Ivan Kozlica, Markovia jama. Partizanski zloin u Aranu i Podima 1944, Zagreb, 2014, str. 88-
101.
98 Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 182.
99 Demali Arnautovi, savremenik navedenih dogaaja, koji je iveo u Pribojskom srezu u vreme
dogaaja koji su obeleeni stradanjem njegovih sunarodnika 1943, tvrdi da februara 1943. na
terenu optine Priboj uopte nije postojala naoruana, organizovana Muslimanska milicija i da
Muslimani u pribojskim selima nisu bili vojno organizovani od decembra 1941. do oktobra 1943.
(Demail Arnautovi, Aktuelni dogaaji: iz blie i dalje prolosti, Prijepolje, 2005, str. 111-112).

81
 Postoji nekoliko izuzetaka. U Pljevljima je 1969. objavljena knjiga sa
poimeninim podacima za oko 1.380 rtava februarskog pokolja u plje
valjskom kraju.100 Iste godine istoriar Radoje Pajovi objavio je rad pod
nazivom Pokolj Muslimana u Sandaku i dijelu istone Bosne u janu
aru i februaru 1943. Pajoviev rad nastao je na osnovu dokumentacije
JVuO.101 Pajovi je u disertaciji publikovanoj 1977. navedenoj temi posve
tio slian obim kao u radu iz 1969. Pajovi je prvi jugoslovenski istoriar
koji je izneo sledei zakljuak: To je nesumnjivo jedan od najveih zloina
koji su etnici poinili u jednom mahu u toku rata.102 Meutim, ni Pajo
vi nije primetio da su se navedeni zloini odigrali i u Pribojskom srezu.
Vladimir Dedijer i Antun Mileti su 1990. objavili zbornik dokumenata o
zloinima nad Muslimanima tokom Drugog svetskog rata.103 Ipak, u zbor
niku nisu publikovani podaci o masovnim ubistvima u Pribojskom srezu.
S obzirom na to da u najpoznatijem izvoru (uriiev izvetaj) i najrefe
rentnijem zborniku dokumenata na temu zloina etnika nad Muslimani
ma februara 1943. nema podataka o rtvama sa podruja Pribojskog sreza
zloini nad Muslimanima u tom kraju ostali su nepoznati iroj javnosti.
Raspad Jugoslavije i fokusiranost postsocijalistikih istoriografija na naci
onalne teme, to je zajedniki fenomen na postjugoslovenskom prostoru,
uslovili su da srpska istoriografija ne pokae interesovanje za jedan od naj
masovnijih zloina na tlu Srbije tokom rata.
U meuvremenu je u Sarajevu objavljen jo jedan zbornik dokume
nata o zloinima nad Bonjacima 1941-1945, sa ponovnim akcentom na
etnike zloine. U tom zborniku, koji je priredio Smail eki, a koji je
objavljen 1996, po prvi put je publikovan poimenini spisak stradalih
Muslimana sa podruja Priboja. Re je o spisku od 1.547 rtava, meu
kojima je navedeno 650 dece do 15 godina starosti. Spisak su 1946. nai
nili saradnici ZK. Ogromna veina rtava ubijena je upravo 5-11. februara
1943. Taj dokument predstavlja najznaajniji izvor o dimenzijama zloina

100 . 1941-1945, (. ), , 1969, . 219-341.

101 Radoje Pajovi, Pokolj Muslimana u Sandaku i dijelu istone Bosne u januaru i februaru
1943., Neretva 1943. Sutjeska, VII, Beograd, 1969, str. 510-518.
102 , :
1941-1945, , 1977, . 311-315.
103 Genocid nad Muslimanima 1941-1945. Zbornik dokumenata i svjedoenja, (pr. Vladimir Dedijer i
Antun Mileti), Sarajevo, 1990.

82
JVuO u Pribojskom srezu.104 Zapravo, to je jo uvek jedan od tri publiko
vana arhivska izvora o zloinima JVuO u okolini Priboja februara 1943. Ta
injenica donekle opravdava nepostojeu recepciju navedene teme u srp
skoj istoriografiji. Mora se priznati da je navedeni broj izvora nedovoljan
da bi se uspeno rekonstruisali zloini JVuO na tom podruju.105
Meutim, spisak koji je objavio eki je nepotpun, to prireiva kon
statuje u jednoj fusnoti. O nepotpunosti spiska rtava svedoi jedan drugi
dokument ZK. Prema tabelarnom pregledu stradanja stanovnika Priboj
skog sreza, sainjenom 1946. od strane NOO Priboj, etnici su tokom rata
ubili 1.646 stanovnika i spalili 2.849 kua i drugih zgrada u pribojskom
kraju.106 ekiev zbornik je ignorisan u okviru srpske istoriografije. To se
naroito odnosi na podatke o broju i strukturi rtava februarskog pokolja
na podruju Priboja. Nijedan istoriar koji se bavio optim temama rav
nogorske istorije, ija dela su objavljivana nakon 1996, nije konstatovao
injenicu o izuzetno velikom broju muslimanskih civila ubijenih februara
1943. u okolini Priboja.
U meuvremenu, u Prijepolju je 2005. objavljena knjiga Demai
la Arnautovia u kojoj je priloen poimenini spisak koji sadri osnovne
podatke za 2.379 Muslimana sa podruja Pribojskog sreza ubijenih tokom
Drugog svetskog rata od strane JVuO. Ogromna veina ubijena je februara
1943. Od tog broja ubijeno je 1.058 dece (do 15 godina starosti), 608 ena
i 713 mukaraca. Meu ubijenim mukarcima svakako je bio znatan broj

104 Genocid nad Bonjacima u Drugom svjetskom ratu. Dokumenti, (pr. Smail eki), Sarajevo,
1996, str. 605-656.
105 Osim toga, treba napomenuti da postoji mogunost da u obimnoj grai fonda Dravna komisija
za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa, u Arhivu Jugoslavije, i fonda Zemaljska
komisija za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa, u Arhivu Srbije, moda ne posto
je narativni izvori o masovnom zloinu nad Muslimanima u Pribojskom srezu. U svakom slua
ju, iako sam detaljno pregledao grau DK o zloinima na tlu Srbije i grau ZK, nisam pronaao
uobiajene narativne izvore na temu zloina okupatora i njihovih saradnika (prijave oteenika,
zapisnici o sasluanju svedoka, razni izvetaji), to ne znai da takva graa zaista nije pohra
njena u ta dva fonda ili je, to je verovatnije, pohranjena na nekom drugom mestu. Ukoliko
takvi izvori nisu uopte nastali, odnosno ukoliko dravni organi nisu organizovali sakupljanje
svedoanstava o zloinima JVuO u Pribojskom srezu, to bi bio presedan na teritoriji Srbije. Ipak,
znamo da je 1946. organizovano popisivanje rtava, ali taj posao nije odraen do kraja.
106 AJ, DK, 110, f. 62, s. 77-80.

83
 staraca.107 Zanimljivo je da Arnautovievi podaci nisu samo puka dopuna
spiska iz 1946, s obzirom na to da Arnautoviev registar ne sadri odre
en broj imena evidentiranih u prethodnom spisku. Arnautovievi poda
ci takoe nisu izazvali panju domaih istoriara koji prouavaju istoriju
JVuO, ili uopte istoriju Srbije 1941-1945.
Zahvaljujui navedenim okolnostima, srpska istoriografija propustila
je da konstatuje nekoliko vanih injenica: februarski pokolj u pribojskom
kraju predstavlja najmasovniji zloin na tlu Srbije juno od Save i Duna
va koji su poinili pripadnici neke domae formacije u kratkom razdo
blju nad stanovnitvom jednog sreza. Zapravo, navedeni pokolj predsta
vlja jedan od najmasovnijih zloina na tlu Srbije i Jugoslavije tokom rata.
Tim vie jer ni broj od 2.379 poimenice poznatih rtava zloina JVuO na
podruju Priboja nije konaan.108 Istraiva Safet Hadibegovi ustupio
je podatke publicisti Milenku Kovaeviu koji sadre spiskove ubijenih
muslimanskih stanovnika pribojskih sela Zabrnjica i Kasidoli. Ovi podaci
predstavljaju dopunu Arnautovievog spiska budui da Arnautovi navodi
254 rtve za Zabrnjicu (bez priblinog datuma smrti, iako se podrazumeva
da je veina ubijena februara 1943), dok Kovaevi navodi imena 339 rta
va iz Zabrnjice od kojih su 334 ubijene februara 1943. Arnautovi navodi
320 imena rtava iz Kasidola, a Kovaevi 521 od kojih je 491 ubijeno
februara 1943.109 Iz apela pljevaljskih Muslimana italijanskom guverneru
Crne Gore (10. februar 1943) doznajemo o jednom od zloina u Kasidolu.
U dokumentu se navodi da su u tom selu svetenici zajedno sa ostalim

107 Demail Arnautovi, n.d., str. 117-187.

Autor navodi imena 50 saradnika koji su 1962-1965. uestvovali u prikupljanju podataka o
rtvama. 1962-1965. ja sam sa 112 dobrovoljnih saradnika starijih Bonjaka i Bonjakinja, kao
ive istorije genocida, organizovao ih i poslao pred svaku bonjaku kuu i porodicu u svih 56
sela e su ivjeli i ive Bonjaci optine Priboj... Ovim istraivanjima nisu obuhvaeni Bonjaci
poginuli kao vojnici u raznim vojnim formacijama u ratu. (Isto, str. 116).
108 U pripremi je knjiga Safeta Hadibegovia, istraivaa iz Beograda, u kojoj e biti objavljeni
poimenini podaci za 3.708 Muslimana sa podruja Pribojskog sreza koje su tokom rata ubili
etnici. Velika veina rtava ubijena je poetkom februara 1943. Autor ove knjige dobio je uvid
u Hadibegoviev registar. (Razgovor Milana Radanovia i Dragoslava Dimitrijevia Belog sa
Safetom Hadibegoviem, Beograd, 2.10.2015).
109 , :
, , 2015, . 122-150.

84
Muslimanima prilikom vrenja molitve (dume) poklati na samom da
mijskom pragu.110
Poimenini broj stanovnika Kasidola i Zabrnjice koji su ubijeni to
kom rata sugerie da su pribojska muslimanska sela imala najvee ljudske
gubitke u apsolutnim brojkama u odnosu na sva druga seoska naselja u
Srbiji (ako izuzmemo Vojvodinu). U pojedinim pribojskim selima etnici
su pobili oko polovine muslimanskih stanovnika dok je u etniki meovi
tim naseljima izmenjena etnika struktura. Vredi pomenuti i poimenine
podatke za neka druga pribojska sela koja su takoe izuzetno postradala u
februarskoj operaciji JVuO. Prema Arnautoviu, u Zagradini je ubijeno
411 (197 dece i 99 ena), a u Potocima 203 stanovnika (85 dece i 86 ena)
uglavnom tokom februara 1943, dok je u Zaenju 1942-1943. ubijeno
184 stanovnika (76 dece i 47 ena).
Februarski pokolj u pribojskom kraju, kada je re o ratnim zloini
ma u Srbiji, po masovnosti moe se porediti samo sa zloinima nemakog
okupatora nad srpskim, jevrejskim i romskim stanovnitvom u jesen 1941.
i nad jevrejskim stanovnitvom u prolee 1942. po broju ubijenih u jed
nom kratkom razdoblju na podruju jednog mikroregiona, iako su takva
poreenja nezahvalna. Nemaki okupator je uspeo da istrebi veliku veinu
Jevreja u Srbiji, ukljuujui veinu ena i dece, zbog ega zloini poinje
ni tokom holokausta predstavljaju paradigmatian primer ratnih zloina
tokom okupacije Srbije. Veina muslimanskih stanovnika Pribojskog sreza
uspela je da preivi rat zahvaljujui migraciji sa matine teritorije. Neki
od njih ubijeni su od strane etnika kao izbeglice u Viegradu od 5. do 7.
oktobra 1943. Povest stradanja, bekstva od pogroma i izbeglitva Musli
mana Pribojskog sreza tokom Drugog svetskog rata jo uvek nije napisa
na. Protok vremena dodatno je oteao mogunost rekonstrukcije jednog
takvog kolektivnog iskustva.
Ipak, pokolj nad muslimanskim stanovnitvom u pribojskom kra
ju poetkom februara 1943. nije evidentiran ni u jednoj istoriografskoj
publikaciji koja je posveena istoriji Srbije tokom Drugog svetskog rata.
Nakon 1996, kada je objavljen prvi, nepotpuni, spisak rtava etnikog
pokolja u Pribojskom srezu, ali i nakon 2005, kada je objavljen dopunjeni
spisak, ne postoji opravdanje za tu vrstu propusta. Proetniki istoria

110 Genocid nad Bonjacima u Drugom svjetskom ratu..., str. 249.

85
 ri jednostavno ignoriu najmasovniji zloin koji je JVuO poinila tokom
rata. tavie, 2006. objavljen je magistarski rad Srana Cvetkovia u kome
se istie da u Srbiji nije bilo [etnikog] terora na nacionalnoj osnovi koji
je iao do istrebljenja.111
Masovnost, rodna i starosna struktura rtava, nezamisliva brutalnost
zloina, koju su iskusili Muslimani pribojskog kraja, podseaju na neke
od najmasovnijih ustakih zloina iz 1941. i 1942. nad srpskim stanov
nitvom u Krajini i zapadnoj Bosni. Istrebljene su mnoge porodice, ene
i deca su ubijani na najsuroviji nain, pri emu su mnoge ene silovane.
Spaljena su i opljakana sva muslimanska sela i zaseoci. U svim musliman
skim naseljima ili u naseljima u kojima su Muslimani inili znatan broj
stanovnika zabeleena su masovna ubistva. Izuzetak ini samo Priboj jer se
u njemu nalazio italijanski garnizon. Slino je bilo i u susednom Pljevalj
skom srezu gde su februara 1943. zabeleeni masovni zloini u skoro svim
muslimanskim selima. Zloini nisu zabeleeni jedino u engia Odaku,
gde etnici nisu upali iz nerazjanjenih razloga, dok u Pljevlja etnici nisu
ulazili zbog prisustva Italijana.112 Navedene injenice upuuju na zakljuak
da masovna ubistva Muslimana u Pribojskom srezu nisu bila deo sponta
nih aktivnosti izolovanih etnikih grupa ve deo ire akcije namernog
istrebljenja to veeg broja pripadnika muslimanske zajednice. Organiza
torima i poiniocima zloina bilo je svejedno da li ubijaju naoruane mu
karce ili ene i decu. Februarski pokolj bio je motivisan prvenstveno etni

111 Sran Cvetkovi, n.d., str. 141.

Cvetkovi ne pominje nijedan konkretan zloin JVuO na tlu Srbije iako dva poglavlja u njego
voj knjizi nose naslove: Graanski rat i revolucija 1942-1944. i rtve rata i represije u Srbiji
1941-1944.. Cvetkovi navodi da su pojedine samozvane etnike grupe u Srbiji ratovale za
svoj raun i potom kao ilustraciju navodi u fusnoti: Na primer grupa Zeke iz Obrenovca, koji je
vodio privatni rat protiv komunista, inei masovne zloine u okolini Beograda. (Isto, str. 139).
Porunik Spasoje Drenjanin Zeka nije bio samozvanac ve komandant 1. bataljona Posavske
brigade Avalskog korpusa JVuO. Organizator je najpoznatijeg etnikog pokolja u Srbiji ubi
stvo 67 stanovnika Vrania u noi 20-21. decembra 1943. Niko od ubijenih u tom pokolju nije
bio organizovani komunista odnosno lan KPJ, pogotovo ne ubijena deca. Zbog tog zloina nije
sankcionisan od strane Vrhovne komande ili od strane taba Avalskog korpusa. Odstupio je u
Bosnu kao oficir Avalskog korpusa krajem 1944.
112 Hajrudin engi, O genocidu nad Bonjacima (Muslimanima) u zapadnom dijelu Sandaka 1943,
Sarajevo, 1994, str. 206-208.
engi donosi vrlo malo nepoznatih podataka o zloinima JVuO nad Bonjacima (Muslimanima)
u Sandaku. Meutim, i ti podaci su najee nauno neupotrebljivi zbog autorove potrebe da
beletrizuje naraciju kao i zbog nenavoenja izvora. Osim toga, engiev diskurs je izrazito naci
onalistiki.

86
kom mrnjom, naroito kada je re o motivima organizatora zloina dok
su neposredni izvrioci bili podjednako motivisani eljom za pljakom.
Kroz Pribojski srez krajem novembra 1942. prolazile su grupe plje
valjskih etnika koji su pljakali muslimanska sela oko Viegrada. Na levu
obalu Lima preli su kod Banje i potom se zaputili prema Pljevaljskom sre
zu prolazei kroz muslimanska sela izmeu Priboja i granice Crne Gore.113
Meutim, tada nisu zabeleeni masovni zloini nad muslimanskim sta
novnitvom u pribojskim selima. To je indirektna potvrda da je februarski
pokolj u pribojskom kraju bio stvar neije odluke.
Predstavnici revizionistike istoriografije odnose se prema pokolju na
teritoriji etiri sreza februara 1943. kao prema istorijskoj fusnoti,114 iako je
re o vanoj injenici iz istorije JVuO, ili ga jednostavno ignoriu. Izuzetak
ini istorijski publicista Miloslav Samardi. Meutim, njegovo pisanje o
praksi JVuO koja je podrazumevala masovna ubistva muslimanskih civila
poetkom 1943. predstavlja pravdanje zloina:
Motiv masovnih ubistava Hrvata i muslimana bila je osveta za pret
hodno poinjena masovna ubistva Srba, tako da se u tom sluaju ne moe
govoriti o genocidu, ve o klasinim ratnim zloinima. Poto su im masa
krirane familije, mnogi su poludeli od bola i mislili su samo na osvetu...
Zbog toga je Draa zloine nad Hrvatima i muslimanima posmatrao kao
neto to je stvar naroda, a ne vojske. Vojska kojom je komandovao nije
ni planirala ni izvrila zloine, ali su njegovi delovi na momente izmicali
ispod komande i prestajali da budu vojska.115
Ipak, na podruju Pribojskog i Pljevaljskog sreza (za razliku od Podri
nja 1941) nisu zabeleeni masovniji primeri zloina ustaa i Muslimanske
milicije nad srpskim civilima, pogotovo ne uoi februara 1943,116 a veinu

113 Genocid nad Bonjacima u Drugom svjetskom ratu..., str. 225, Izvjetaj andarmerijske ete
Gorade, Gorade, 7.12.1942.
114 , .., . II/130.
Nikoli u fusnoti navodi: Na putu ka zapadnoj Bosni, crnogorski etnici izvrili su ienje
muslimana u srezu Bijelo Polje kao odgovor na prethodne napade muslimana na srpska sela
decembra 1942. (Nikoli ne navodi primere prethodnih napada Muslimanske milicije, nap. aut.).
Poetkom februara, slina akcija izvrena je i u selima oko Pljevalja, ajnia i Foe: Ukupni
muslimanski gubici cene se do 10.000.
115 ,
, V, , 2010, . 551-552.
116 Prema podacima DK iz 1945, na podruju Pribojskog sreza ustae su tokom rata ubile 11, a pri
padnici Muslimanske milicije est civila. (AJ, DK, 110, f. 62, s. 77). Prema podacima iz literature,

87
 zloina poinili su etnici sa podruja na kojima nisu zabeleeni masovni
zloini Muslimana nad Srbima, ime bi se pravdala potencijalna osveta.
Zloine na podruju Pljevalja i Priboja, februara 1943, izvrila je vojska
(pripadnici JVuO), a ne narod (nekontrolisane mase).
Iz zapovesti Pavla uriia (29. januar 1943) doznajemo koje jedi
nice JVuO su bile prisutne na podruju Pribojskog sreza u vreme spro
voenja masovnih zloina nad tamonjim muslimanskim stanovnitvom.
Kroz Pribojski srez prema ajnikom srezu prole su dve kolone etnika.
Obe kolone bile su pod komandom kapetana Vojislava Lukaevia. Prvom
kolonom neposredno je zapovedao porunik Vuk Kalaitovi. Ta kolona
sastojala se od 200 boraca Viegradske brigade, 400 boraca Pribojske bri
gade i 200 boraca Novovaroke brigade. Drugom kolonom neposredno
je zapovedao porunik Aleksandar oki. Ta kolona sastojala se od 100
boraca Prijepoljske brigade, 200 boraca Pljevaljske brigade, 300 boraca
Bjelopoljske brigade i 150 boraca Leteeg odreda za koje nije naznaena
teritorijalna pripadnost, ali se moe pretpostaviti da je poticao sa podruja
Crne Gore. Ukoliko je uriievo nareenje sprovedeno u potpunosti, na
teritoriji Pribojskog sreza nakon 5. februara nalo se 1.750 etnika od ko
jih je 700 bilo sa podruja Srbije. urii je takoe naredio koncentraciju
2.100 crnogorskih etnika na podruju Pljevaljskog i 1.550 crnogorskih i
bosanskih etnika na podruju ajnikog sreza. Dakle, na navedenoj teri
toriji, koja je podrazumevala i deo Foanskog sreza, planirano je angaova
nje 5.400 boraca. Mogue je pretpostaviti da su etnici za protivnika imali
do 2.000 pripadnika Muslimanske milicije koji su bili slabije naoruani od
napadaa. Napad 1.750 etnika na slabo branjena muslimanska naselja u
Pribojskom srezu bio je nezaustavljiv. urii u zapovesti istie: Italijane
ne napadati. Sve borce Muslimane, ustae i komuniste ubijati. ene i decu
ne ubijati... Bukovicu (mikroregion izmeu Pljevalja i ajnia, nap. aut.)
spaliti. Ostala sela ne paliti ukoliko to taktiki obziri ne nalau. Vojni

u pljevaljskoj optini, na teritoriji mesne zajednice Bukovica, bilo je tokom rata 11 civilnih rta
va pravoslavne i 563 rtve muslimanske vere, na teritoriji mesne zajednice Boljanii 33 rtava
pravoslavne i 389 muslimanske vere, pri emu su Muslimani ubili 23 Srba, a na teritoriji mesne
zajednice Meljak, gde je pravoslavno i muslimansko stanovnitvo bilo podjednako brojno, bilo je
12 pravoslavnih civilnih rtava i 486 muslimanskih, pri emu su Muslimani ubili jednog Srbina.
( . 1941-1945, (. ), , 1969, . 219-341).

88
cilj operacije bio je izbijanje na reku Drinu.117 urii je u pomenutom
izvetaju od 13. februara izvestio Drau Mihailovia da su snage JVuO
ve 7. februara izbili na Drinu i da su borbe protiv Muslimanske milici
je zakljuno sa tim danom bile uglavnom zavrene, a zatim je nastupilo
ienje osloboene teritorije i dodaje da su pojedine jedinice ostale na
terenu radi ienja i pretresanja terena i umovitih predela, kao i radi
sprovoenja i uvrivanja organizacije na osloboenoj teritoriji. ienje
teritorije podrazumevalo je bespotedno istrebljenje Muslimana jer urii
ve u sledeoj reenici navodi: Za vreme operacija se pristupilo potpunom
unitavanju muslimanskog ivlja bez obzira na pol i godine starosti.118
Ostaje nepoznato zbog ega je urii promenio odluku iz zapovesti od
29. januara. Svakako da su zloini injeni sa njegovim znanjem. urii
je nesumnjivo bio dobro obaveten o toku operacije i masovnom ubijanju
civila. Tokom izvoenja operacije njegov tab nalazio se na planini Kova
na tromei Bosne, Crne Gore i Srbije. U zapovesti nareuje komandanti
ma jedinica da mu alju izvetaje tri puta dnevno.
Istoriar Radoje Pajovi citira dva dokumenta nastala u vreme izvr
enja februarske operacije u kojima se nareuju bespotedna ubijanja
Muslimana. U nareenju Pavla uriia kapetanu Nikoli Bojoviu [ko
mandantu Durmitorske brigade] od 8. februara pie: Skrenuti panju sta
reinama na obezbeenje od r. Drine, a izdati pored toga nareenje pojedi
nim odeljenjima da prokrstare okolni teren i unite sav muslimanski ivalj
na koji naiu. I komandant Pljevaljske brigade Jovan Jelovac upozorava
10. februar a jednog svog komandanta bataljona: Sve ubijajte, to je nare
enje naih najviih stareina i to moramo izvravati. Na osnovu ova dva
izvora Pajovi iznosi zakljuak da je u nareenjima koja je urii izdavao
veem broju jedinica i oficira izbjegnuto da se ostavi pisani trag o unita
vanju neborakog stanovnitva.119

117 Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 121-127.

Dve kolone JVuO koje su nastupale kroz Pribojski srez vrile su zloine i u muslimanskim seli
ma izmeu ajnia i Rudog. Primera radi, u selu Zubanj, nedaleko od Rudog, neposredno uz
granicu sa Pribojskim srezom, na izuzetno svirep nain ubili su vei broj ena i dece o emu
je svedoio oevidac Haso Kadrispahi: Genocid nad Muslimanima 1941-1945..., str. 394-398.
118 Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 182.
119 , .., . 314-315.

89
 Pajovi ne sumnja da je postojala namera da se izvri zloin ireg opse
ga prilikom sprovoenja vojne operacije.
Opsena vojna operacija JVuO protiv Muslimanske milicije u San
daku planirana je za prvu polovinu januara 1943. U pripremi zapovesti
za tu operaciju najvie je uestvovao major Zaharije Ostoji. Mihailovi je
3. januara naredio pojedinim komandantima JVuO izvoenje operacije,
upravo onim komandantima ije jedinice su bile angaovane 5-11. febru
ara, ali tada nije dolo do realizacije jer nisu bile obezbeene snage za tako
ambiciozno zamiljen poduhvat. Stoga se odluilo da se najpre napadnu
uporita Muslimanske milicije u Bjelopoljskom srezu. U zapovesti od 3.
januara Mihailovi istie: U toku izvoenja akcije komandanti e pred
uzeti najstroije mere da se svaka pljaka zabrani, ubijanje nevinih ljudi,
ena i dece sprei i zavede najvei red i disciplina kod svojih jedinica kako
bi se ugled JVuO ouvao na dostojnoj visini.120
Meutim, pojedine injenice ukazuju na odgovornost generala Miha
ilovia. Prvo, Mihailovi je bio obavetavan od uriia o pokolju Musli
mana u Bjelopoljskom, a kasnije i u Pljevaljskom, Foanskom i ajnikom
srezu. U izvetaju od 10. januara urii obavetava Mihailovia da su et
nici unitili 33 muslimanska sela u srezu Bijelo Polje i ubili oko 400 musli
manskih boraca i oko 1.000 ena i dece. urii u izvetaju istie da je do
paljevine 33 sela dolo mada sam bio izdao nareenje da se ne pale, ali
ne navodi nita slino kada je re o ubijanju civila.121 Mihailovi nije nita
preduzeo da sankcionie neizvravanje njegove naredbe o zabrani plja
ke i ubijanja neborakog stanovnitva, u oba pohoda. Takoe, Mihailovi
je marta 1943. obavestio kapetana Boru Mitranovia, delegata Vrhovne
komande za zapadnu Bosnu, o ishodu operacije u zapadnom Sandaku:
U Sandaku smo sve Turke po selima likvidirali sem po varoicama...122
Mihailovi je znao da pojedini komandanti JVuO iskazuju volju za nemi
losrdnim razraunavanjem sa Muslimanima. Zaharije Ostoji u depei
Drai Mihailoviu nekoliko dana uoi pokolja u Bjelopoljskom srezu isti
e: Pitanje muslimana moramo reavati na razne naine u raznim kraje
vima. Sandaklije se moraju klati, jer ako mi neemo njih, oni e pokuati

120 Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 26.

121 Isto, str. 50.
122 Isto, str. 504.

90
nas, dok ih jo titi okupator. Sutradan je Ostoji obavestio Mihailovia
da sastavlja detaljan plan za unitenje turaka u ajnikom srezu.123 Re
je o pominjanoj zapovesti od 3. januara. O tome da se vrh JVuO prema
Muslimanima u srezovima Bijelo Polje, Pljevlja, Priboj i ajnie i delu
sreza Foa od desne obale Drine do crnogorske granice, odnosio neupore
divo netolerantnije u odnosu na Muslimane u raznim krajevima svedoi
i Ostojieva depea Mihailoviu od 15. februara u kojoj kae: Neka Pavle
najstroije zabrani zemljacima [crnogorskim etnicima] ubijanje i pljaku
muslimana pri prolazu do Konjica.124
Kada je re o publikovanim svedoanstvima stanovnika Pribojskog
sreza koji su preiveli februarski pokolj, suoavamo se sa vrlo malim bro
jem izvora. Jedno od njih je svedoenje Nuradina Aeria iz pribojskog
sela Zaostro, smetenog na granici sa Crnom Gorom. Njegovo svedoan
stvo slui kao ilustracija kolektivnog iskustva:
Poto su sva sela spaljena od Metaljke do Priboja, a nae selo je ostalo
i tu se sklonio zbjeg od 50 dua. Mahom su to bili starci, ene i djeca. Sni
jeg je bio preko metra, a hladnoa da je drvo pucalo. Prenoio sam u umi
Bregovi sa jo etiri roaka. Tog dana oko 9 sati (7. februar 1943, nap.
aut.) naile su etnike brigade tjerajui opljakanu stoku. Jedna brigada
je blokirala selo, a druga vrila pretres po kuama. Naili su na dvije kue
u kojima je bio zbjeg. ula se strana vriska ena, pla djece i vika staraca.
Iako smo bili u blizini nas etvorica nismo smjeli nita da preduzimamo.
Sve je to trajalo oko tri sata, onda su spalili svo selo osim te dvije kue. Prvi
prizor na koji smo naili bila je Hadira od Hadia, zaklana sa ranjenim
djetetom od dvije godine u rukama. Posljedice stradanja su bile stravine,
ali nijedna ne moe da se poredi sa onom u kui Memia Aeria gdje su
etnici poklali i starce i ene i djecu i sve nabacali po sobama. Imalo je jo
ivih koji su zapomagali, a krv se slivala podom. Niko od njih nije prei
vio. Odatle smo se prebacili preko Prijepolja, Sjenice, Tutina, Mokre gore,
Istoka, Pei, Kosovske Mitrovice... Vratili smo se 1945.125
Publikovani su poimenini podaci za 78 rtava sela Zaostro, ubijenih
od strane JVuO. Meu njima je bilo 28 dece i 20 ena.126

123 Isto, str. 31-32.

124 Isto, str. 239.
125 Safet Bandovi, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar, 1993, str. 141-142.
126 Demail Arnautovi, n.d., str. 178-180.
91
 Unitavajte sve njihove
simpatizere i jatake bez milosti:
zloini JVuO u Srbiji 1943.

Teror organizacije pod komandom Drae Mihailovia nad partizan

skim simpatizerima u Srbiji umnogome je sprovoen od strane trojki ili
crnih trojki, kako je narod nazvao ove konspirativne egzekutivne grupe,
karakteristine po teroristikoj praksi, namenjene likvidaciji politikih
protivnika, simpatizera i potencijalnih simpatizera komunista. Takve gru
pe nisu zabeleene u drugim oruanim formacijama na tlu Jugoslavije.
Genezu trojki u dokumentima JVuO moemo pratiti od maja 1942. kada
je Mihailovi, kao ef trojki kako se potpisivao, naredio sprovoenje
mera terora nad pojedinim istaknutim pripadnicima kvislinkih struktu
ra.127 Navedene mere su rezultirale ubistvima manjeg broja pripadnika kvi
slinkog aparata. Odmazde koje su vrile kvislinke vojno-policijske snage
znatno su nadmaile primere etnikog terora nad protivnicima iz redo
va antikomunistikog korpusa. Meutim, etniki teror i delatnost trojki
prave razmere dosegli su tokom 1943-1944. nad simpatizerima partizana,
u svim srezovima na tlu Srbije u kojima je postojala organizacija JVuO
(trojke su bile organizovane u svim brigadama JVuO u Srbiji), naroito u
umadiji, Pomoravlju i delovima zapadne i istone Srbije. Pojedini primeri
terora JVuO, u tom istorijskom kontekstu, podrazumevaju najmasovnije
zloine nad srpskim seoskim stanovnitvom koje je poinila neka domaa
formacija u Srbiji. Ono to te zloine dodatno izdvaja jeste struktura rtava
i nain likvidacije, odnosno velik broj ubijenih ena i staraca, esto likvi
diranih klanjem. Najmasovniji zloini, poput onih u Vraniu i Drugovcu,
podrazumevali su angaovanje veeg broja izvrilaca i sauesnika u zloinu,
odnosno angaovanje bataljona i brigada. Angaovanje bataljona u bloka
di propartizanskih sel naroito je karakteristino za podruje Oraakog,
Mladenovakog, Groanskog i Podunavskog sreza, od kraja 1943. do kraja
leta 1944. Prilikom blokade sel represiran je velik broj metana, ponekad
i preko stotinu. U tim aktivnostima najvie su se isticali delovi Koprusa
gorske garde i Smederevskog korpusa.

127 Zbornik NOR-a, XIV/1, Beograd, 1981, str. 232, 353, 515.

92
 Krajem 1942. i poetkom 1943. najvei broj ubistava partizanskih
simpatizera i drugih civila zabeleen je na podruju doline Zapadne Mora
ve, u Pomoravlju i u okolini Valjeva. Sprovoenje terora, sem samovo
lje pojedinih lokalnih komandanata, stimulisala je jedna naredba Drae
Mihailovia. Mihailovi je 16. januara 1943. uputio raspis svim potinje
nim komandantima u Srbiji (Mihailovi tada boravi na tlu Crne Gore). I
pored svih nevolja naroito podvlaim da je komunistika opasnost uvek
jedna od najveih. Te zlotvore i krvnike naeg naroda unitavajte bez milo
sti... Svi komandanti su mi odgovorni za svoje reone da su isti od ovih
mangupa i probisveta koje vode stranci Tito i Moa Pijade.128 Potom je
21. januara uputio depeu Sinii Ocokoljiu, komandantu Mlavskog kor
pusa JVuO, u kojoj nareuje: Komunistima ne dozvoliti da diu glavu.
Unitavati ih bez milosti kao nae najvee zlotvore. Teren od njih mora biti
ist. Postupati bez sentimentalnosti isto kao to i oni rade.129
Pripadnici JVuO su od 7. decembra 1942. do 29. januara 1943. u est
naselja na podruju Trstenikog sreza ubili najmanje 28 civila, od ega 12
ena. Najvei broj ubijenih zabeleen je u Medvei (13), Velikoj Drenovi
(5) i Poljni (5).130
etnici su u Velikoj Drenovi tokom rata ubili 17 stanovnika od ko
jih su 10 zaklali. Od ukupnog broja ubijenih est su bile ene. Ubistva
je organizovao lokalni etniki zapovednik Milan Cerovi, predratni an
darm. Jedan od ubijenih stanovnika Drenove, Tihomir Radi, zaklan je
uoi Boia 1943:
Jednom prilikom se Radivoje Petkovi zvani Laui hvalio pred ljudi
ma javno da je on zaklao Radia. Zaklao sam ga za ljubav dobrog boiara.
Nije mi to sam ga zaklao, ali mi je bilo do njegovog velikog boiara koji
smo mi uzeli i pojeli, rekao je on tada kao hvalu kako su bez razloga zaklali
oveka. Ja sam to svojim uima uo. On je inae bio poznat kao ovek koji
je mnogo klao. Niko mu tada nije smeo nita pa ipak krv nevinih rtava ga

128 Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 131.

Komandant Toplikog korpusa JVuO, potpukovnik Milutin Radojevi, u nareenju od 17. februa
ra 1943, prenosi Mihailoviev raspis potinjenim komandantima u Srbiji od 16. januara, i dodaje:
Dostavlja se prednje nareenje i nareujem da prema izrodima i izdajnicima nema laviranja i
ima im se baciti rukavica asna i krvava... (Isto, str. 193).
129 Isto, str. 134.
130 AS, ZK, k. 144, zl. br. 6739; AJ, DK, 110, f. 365, s. 706-714; -
1941-1945. , (. ), , 1996, . 91-301.

93
 je oterala u smrt. Zaklali su ga sami etnici. Sve nas je iznenadilo da ima
takvih ljudi koji su ak i na Badnji dan mogli da kolju.131
Radivoje Petkovi i trojica koljaa iz Velike Drenove ubijeni su jula
1943. odlukom taba 1. trstenike brigade zbog brojnih zloina u Trsteni
kom srezu koji su najee bili motivisani koristoljubljem.132 Ipak, koljai
iz Medvee, susednog sela, gde se nalazio tab brigade, nisu bili sankcio
nisani.
Lokalni etnici iz Medvee, pod komandom Marka Bogojevia,
komandanta bataljona u okviru 1. trstenike brigade JVuO, Milisava Stoji
a, komandanta sela i njegovog zamenika i glavnog crnotrojkaa Radomira
Anelkovia, tokom rata ubili su 19 stanovnika Medvee. Komandant 1.
trstenike brigade u to vreme bio je rezervni kapetan Radoslav Filipovi,
inae metanin Medvee, koji takoe snosi odgovornost za ubistva njego
vih komija. Radoslav Filipovi i Radomir Anelkovi su nestali u Bosni
1945. Milisav Stoji je 1947. uhapen kao odmetnik i osuen na smrt.
Marko Bogojevi je 4. decembra 1944. odveden na streljanje na Bagdalu u
Kruevcu. Ubio ga je Sreten Risimi, bivi etnik iz Medvee koji je izbe
gao ubistvo koje je Bogojevi naredio. Nekoliko crnotrojkaa iz Medvee
je streljano u Kruevcu krajem 1944.133
Kada je re o ubistvima metana koja su poinili etnici iz Medve
e, najpre su 9. decembra 1942. ubijeni Dragoslav Manduki i njego
va 15-godinja kerka Ruica. Zatim su 18. decembra ubijene tri ene i
73-godinji Milan Troi. etvoro metana, meu njima brani par Rado
mir i ivadinka Troi i braa Duan i Blagoje Veselinovi, ubijeni su 29.
decembra. Majka brae Veselinovi svedoila je o izgledu leeva njenih
sinova. Nali smo strano unakaene njihove leeve. Duan nije imao zad
nji deo lobanje, a Blagoje na glavi je imao samo prednji deo lica. Njene
navode potvruju izjave njenog treeg sina i jednog komije koji su ue
stvovali u prenosu leeva brae Veselinovi: Nali smo ih u jednom poto
ku zatrpane malo sa zemljom. Video sam da su im lobanje bile razbijene
i prazne bez mozga. Obojica su ubijena nekim tupim predmetom, buda

131 AS, ZK, k. 144, zl. br. 6739, Izjave Slobodana Petkovia i Radoja Petkovia iz Velike Drenove, Veli
ka Drenova, 17.5.1945.
132 , : - , , 2012, . 33-40.
133 , 14. 1944.,
, 6, , 2008, . 256.

94
kom ili sekirom.134 Radomira Troia je u njegovoj kui ubio iz puke
Milan Cerovi, etniki komandant iz Velike Drenove. Poto je njegova
supruga bila svedok ubistva, etnici iz Medvee odluili su istog dana da i
nju ubiju. O tome je svedoio oevidac njenog ubistva Duan Rai:
Kad su etnici ubili ivadinkinog mua Radomira ona je bila jedini
ivi svedok. Njen mu Radomir mrzeo je etnike te je bio spremao bom
be i municiju da bi se naoruan prebacio u partizane. On mi je priao
da mrzi koljae i da hoe da ide u partizane. Ali etnici su saznali za tu
njegovu nameru i uspeli su da ga preduhitre. Kako je njegova ena videla
i poznala organizatore njegovog ubistva to su etnici hteli i nju da ubiju.
U toj nameri, te veeri, dok je na stolu leao njen mu mrtav doao je
Radomir Anelkovi sa svojom druinom i naterao ivadinku da mu ona
d bombe i municiju koju je bio spremao pokojni Radomir. Ja sam uvao
le pokojnog te sam sve to mogao da vidim i ujem. ivadinka preplae
na namaskiranim etnicima dala im je bombe i municiju i tom prilikom
rekla: Nemoj me, Rado, po bogu brate, da mi dete ostane siroe. Ja sam
uo kada je Anelkovi odgovorio: Tako mora da bude. Vie se nita nije
ulo. Iznenada je u sobu uao jedan nepoznati i stavio nekoliko dinara na
le pokojnog Radomira.135
Detalj o ostavljanju kovanica pokraj lea rtve istiem jer savremenici
istiu takvu praksu koljaa i prilikom ubistva nekih drugih rtava u selu.
Meu onima koji su uestvovali u ivadinkinom ubistvu bio je i Milisav
Stoji, komandant sela.
Zbog protivljenja postupcima etnika prema njegovim komijama,
29. januara 1943. zaklan je Mirko Terzi iz Medvee:
Mirko nije trpeo etniki teror i njihovo neopravdano klanje nevinih
ljudi. Jednom prilikom je to javno i u oi rekao etnicima u Medvei. Od
tada poeli su etnici voe i njihove crne trojke da ga proganjaju. On se
neko vreme krio, ali su ipak uspeli da ga uhvate.136
O poiniocima njegovog ubistva svedoila je supruga Zlata:
Zaklali su ga lanovi crne trojke iz Medvee. Voa te trojke bio je
Radomir Anelkovi, a sa njim su bili Ljubomir Janoevi, streljan od stra
ne OZN-e u Kruevcu i Milun Risimi, streljan u Kruevcu od OZN-e.

134 AJ, DK, 110, f. 365, s. 708, Izjave Mileve Veselinovi, ivka Topliia i Ljube Veselinovia iz
Medvee, Medvea, 22.3.1945.
135 AJ, DK, 110, f. 365, s. 710, Izjave Milike Troi, Julijane Troi i Duana Raia iz Medvee,
Medvea, 23.3.1945.
136 AJ, DK, 110, f. 365, s. 712, Izjava Milorada Terzia iz Medvee, Medvea, 28.3.1945. 95
 Anelkovi je sada u bekstvu. Radomir Anelkovi mi je lino rekao da
ne traim le svoga mua jer e mi kuu zapaliti i oba sina zaklati. Tako
ja nisam ni smela da traim svoga mua i ne znam ni grob gde mu je.137
Ubistva u Medvei su nastavljena i tokom narednih meseci. U noi
19. aprila 1943. lokalni etnici su opkolili kue Miloa Troia i ivojina
Kovaevia. Uhapsili su Miloa i njegovu suprugu Milicu kao i ivojina i
oterali ih na obalu Zapadne Morave gde su ih zaklali i bacili u reku.
Nekoliko dana posle ubistva Miloa i Milice doao je kod moje kue
njihov sin Radoje da prosi za sebe i svoje sestre. Meni se saalilo na dete te
sam ga uzeo kod sebe i tako je on i sada kod mene. Prema izjavama kom
ija Milo i Milica bili su estiti i poteni ljudi i nisu mogli niim da se
zamere etnicima. Kad smo saznali da su zaklani, celo selo se zaudilo.138
etnici 2. trstenike brigade, pod komandom Nikole Gordia, u selu
Rajinac kod Trstenika 27. marta ubili su devetolanu porodicu Josifa Kin
dla, posrbljenog Austrijanca. itava porodica (otac, majka, tri kerke i
etiri sina) ubijena je klanjem.139
Pripadnici JVuO su 14-27. januara 1943. u selima oko Jagodine likvi
dirali 13 partizanskih simpatizera. Najvei broj ubijen je u noi 26-27.
januar a kada je u etiri sela uhvaeno sedam lica i odvedeno na klanje. Tro
jica mukaraca uspela su da preive iako su bili teko ranjeni hladnim oru
jem.140 Prethodno, u noi 13-14. januara, etnici pod komandom Miluna
Vidia, zapovednika JVuO u Belikom srezu (Jagodina) u Donjem tiplju
kod Jagodine ubili su na prevaru 11 saboraca koji su bili identifikovani
kao navodni komunisti. Re je o pripadnicima tzv. Kuine grupe. Naime,
Milutin Nikoli Kua, seljak i bivi partizan iz Crne pokraj Jagodine, oku
pio je grupu od 15-20 bivih levakih i belikih partizana i odreenog bro
ja avanturista, meu kojima je bilo nekoliko bivih robijaa, u samostalnu

137 AJ, DK, 110, f. 365, s. 712, Izjava Zlate Terzi iz Medvee, Medvea, 28.3.1945.
138 AJ, DK, 110, f. 365, s. 706, Izjave Radoja Troia, Jovana Velikovia i Dragomira Karamarkovia
iz Medvee, Medvea, 21.3.1945.
U monografiji o palim borcima NOVJ i rtvama terora okupatora i kolaboracionista na teritoriji
optine Trstenik, navodi se pogrean datum ubistva Miloa i Milice Troi, dok ivojin Kovaevi
nije evidentiran.
139 - 1941-1945. , . 91-301.
140 O , (.
, ), , 2001, . 67-68; , ,
, 1941-1945, , 1961, . 322-324.

96
naoruanu grupu koja nije priznavala komandu nijedne zaraene strane i
koja se izdravala sitnim kraama. Krajem 1942. Kuina grupa se priklju
ila etnicima koji su organizaciono osnaili na podruju Belikog sreza,
ali je odravala kontakte i sa partizanima. Po Vidievom nareenju Kua i
njegovi saborci su najveim delom uhapeni i streljani. Njihovo ubistvo je
pravdano ienjem vlastitih redova od komunista.141
U selu Makce, pokraj Velikog Gradita, etnici su 25-26. januara
zaklali trojicu metana i jednog partizana.142
Izmeu 17. februara i 22. marta etnici 2. ravnogorskog korpusa, pod
komandom Predraga Rakovia, u aanskom kraju van borbe ubili su 37
lica, ukljuujui est ena i nekoliko straca. Veina rtava je muena pre
ubistva i potom zaklana. Primera radi, u Mojsinju su 23. februara ubili
dvojicu mukaraca meu kojima Miloa uria, uitelja, nosioca Albanske
spomenice i rezervnog majora, zbog toga to je osuivao etniko nasi
lje nad civilima. Istog dana u Gornjoj Gorevnici streljali su trojicu bivih
partizana koji su se pasivizirali jo 1941. U noi 13-14. marta izvreno je
organizovano ubistvo osmoro stanovnika sel Vapa, Slatina, Banjica i Jee
vica. Sve rtve, ukljuujui i jednu enu, ubijene su klanjem. Najmasovnije
ubistvo dogodilo se 22. marta. Toga dana etnici pod komandom kapetana
arka Boriia, koji je bio auntant komandanta 2. ravnogorskog korpu
sa, izvrili su ubistvo 10 partizanskih simpatizera. Sedmoro ubijenih bili
su stanovnici Donje Gorevnice, a troje Mojsinja. Leevi rtava baeni su u
jamu rudnika u Donjoj Gorevnici. Meu ubijenima bilo je troje lanova
porodice Paunovi iz Mojsinja: 19-godinja Dara i njeni roditelji Sibinka
i Gojko. Najpre su odvedeni i ubijeni Dara i njena majka, a kada je Goj
ko otiao da potrai suprugu i kerku ubijen je od Boriievih etnika.143
O intenzitetu etnikog terora u aanskom kraju, u navedenom raz
doblju, svedoi konstatacija u biltenu kvislinkog Ministarstva unutranjih
poslova (april 1943):
Ilegalni odredi porunika Vlaste Antonijevia, Dae Simovia, Milu
tina Jankovia, porunika Vasia i kapetana Rakovia nemilosrdno ubijaju

141 1941-1944, (.
, ), , 2005, . 189-190, 200; ,
1941-1945, , 1985, . 218-221.
142 AS, ZK, k. 144, zl. br. 562.
143 1941-1944. ..., . 255-258.

97
 sve one koji su makar i jedan dan bili i saraivali sa partizanima. Neki od
ovih odreda vode tako bezumnu akciju da se njihova delatnost moe rav
nati sa radom obinih odmetnika.144
etnici Nikole Kalabia su 31. decembra 1942. i 1. januar a 1943. u
selima Drai i Ravnje zaklali devet lica iz nekoliko sela u okolini Valjeva.
Ista grupacija je odgovorna za klanje devet lica u nekoliko valjevskih sela
izmeu 17. marta i 8. aprila.145 Kalabievi etnici su 20. marta u Mako
vitu pokraj Kosjeria zaklali pet stanovnika okolnih sela.146 U selu Stapar
kod Oseine Kalabievi etnici su u noi 7-8. aprila zaklali petoricu mu
karaca iz porodice Spasojevi. Nou izmeu 7. i 8. aprila upali su u kuu
Stanoja Spasojevia i odmah u samoj kui pred enama i decom zaklali su
Stanoja, njegova dva sina i dva brata. Kada su klali sinove Stanojeve nji
hova je majka pojurila da ih brani. Banditi su joj tada odsekli ruku kojom
je branila decu. Stara ena je od straha ogluvela. Kad su svu kuu posle
pokolja opljakali, zapalili su je, ali su seljaci uspeli da ugase poar. Izvor
napominje da se Stanojeva krivica sastojala u tome to je 1941. bio akti
van partizanski saradnik.147
U Gornjoj Trenjevici pokraj Aranelovca, etnici su u noi 24-25.
marta zaklali troje i pokuali ubistvo jednog metanina.148
U selu Zagrau u podnoju Rudnika, etnici su 4. aprila 1943. uhva
tili osam stanovnika, partizanskih simpatizera. Streljali su troje lanova
porodice Vujice Todorovia (otac, majka, sin), dok su ostale uhapenike
pustili sem jednog mladia koga su zadrali kao taoca jer mu je otac bio u
partizanima.149
Pripadnici 1. dragaevske brigade JVuO, pod komandom Miluti
na Jankovia, u noi 23-24. aprila 1943. ubili su 11 partizanskih sim

144 -, I/21, , 1965, . 431-432.

145 1941-
1945, (. .), , 1995, . 15-149.
146 , .., . 121-122.
147 , (. ), , 1975, . 369.
148 , ,
7-33, , 1945, . 318.
149 AJ, DK, 110, f. 549, s. 159, Izvetaj Okrunog naelstva Okruga kragujevakog, Kragujevac,
19.4.1943; AS, ZK, k. 451, zl. br. 14330, Depea taba SDK efu Srpske dravne bezbednosti,
Beograd, 8.4.1943.

98
patizera na podruju Dragaeva i Arilja.150 etnici Crnogorske brigade,
pod komandom Filipa Ajdaia, 11. maja 1943, u selu Sea Reka, pokraj
Kosjeria, streljali su 21 zarobljenog partizana i jednog metanina.151
Teror je bio naroito intenzivan u drugoj polovini aprila i tokom maja
1943. u tri rudnika istono od uprije gde su etnici u kratkom razmaku
ubili 38 lica, ukljuujui ubistva itavih porodica, ali je trajao i tokom let
njih meseci. U rudarskom naselju Ravna Reka etnici Ravanike brigade
zaklali su petoro lanova porodice Krste i Ivanke ivkovi (otac, majka
i troje dece) i dvoje lanova porodice Sofije Risti (majka i 12-godinja
kerka). Posle ovog zloina glave Krste ivkovia i Stane Risti nabijene
su na kolje i stavljene ispred zgrade direkcije u Senjskom Rudniku, kako
se navodi u literaturi.152 Istog meseca etnici Ravanike brigade izvrili su
etniki motivisani zloin nad radnicima hrvatskog i muslimanskog pore
kla u rudnicima Ravna Reka, Sisevac i Senjski Rudnik. U Ravnoj Reci je
ubijeno 13 osoba od kojih etiri ene; u Sisevcu je u tom razdoblju ubijeno
osam osoba od kojih dve ene i dvoje dece poklana je porodica Stojana
Ivania zbog toga to su bili Hrvati (Stojan, njegova supruga, kerka od
12 i kerka od etiri godine); u Senjskom Rudniku je ubijeno petoro ljudi
od kojih dve ene i jedno dete poklana je trolana porodica Ibrahima
oge (Ibrahim, njegova supruga i dete). Potom je izvreno ubistvo petoro
lica srpske nacionalnosti, od kojih dve ene, uglavnom itelja sela Mutni
ce jer su se verbalno usprotivili ubijanju rudara Hrvata i Muslimana i
njihovih porodica.153 Meu petoro ubijenih Srba koji su se protivili etni
ki motivisanim zloinima bili su i braa Milenko i Milen uri, rudari
u rudniku Sisevac. Oni su ubijeni jer su se usprotivili ubistvu Stjepana
Jelia, elektriara u rudniku. Ubijeni su istog dana kada i Stjepan, 17. apri
la 1943.154 Tih dana aievi etnici su kod Senja skinuli sa voza Saliha
Velia, rudara iz Ravne Reke, i ubili ga. Tri dana nakon njegovog ubistva

150 1941-1944. ..., . 264.

151 , .., . 126-127.
152 , , , .., . 322; ,
, . , , 1977, . 343.
153 , , , 1969, . 156-158.
154 AS, ZK, k. 146, zl. br. 10727.

99
 njegova nevenana ena Marica pokuala je da pobegne iz Ravne Reke, ali
su je pristigli etnici i ubili na putu za upriju.155
U istom razdoblju, samo u drugom delu Srbije, izvreno je hvatanje
desetorice partizanskih saradnika iz Bojnika i okolnih sel. Dvojicu su
streljali, etvoricu zaklali, jednog poveli u nepoznatom pravcu, dok su im
trojica pobegla u sprovodu. Ubistvo su izvrili etnici pod komandom
Bore Mania.156
Na podruju Knia (Grua) etnici su 16-17. maja zaklali pet lica, od
ega dve ene. etvoro ubijenih bili su stanovnici Toponice. Od kraja maja
do kraja juna najizraeniji teror zabeleen je na podruju Oplenakog sreza
(Topola), o emu nas obavetavaju izvetaji kvislinkih vlasti. Najpre su u
selu Rajkovac pripadnici Korpusa gorske garde 23. maja zaklali Radmilu
Radovi i njene dve kerke jer su skrivale ranjenog partizana. Radmiline
kerke ubijene su pred majkom. Potom je 29. maja u Vini izvreno klanje
etvorice metana i paljenje osam kua. Na podruju Topole, u pet sela,
etnici su od 26. do 30. juna zaklali 10 partizanskih simpatizera, od kojih
trojicu u Bournji.157
Ubistva i paljevine u Vini poinili su pripadnici Smederevskog kor
pusa pod komandom ivana Lazovia. U izvetaju naelnika Kragujeva
kog okruga efu Srpske dravne bezbednosti (1. jun 1943) navodi se da je
u Vinu dola etnika jedinica jaine oko 250 boraca. Naelnik navodi
imena etvoro ubijenih i imena vlasnika osam spaljenih kua, pri emu su
dve kue pripadale ubijenim licima. Posle svega ovoga naredili su zbor
kod optine na kom je voa ove grupe odrao govor u kom je pozvao
narod u borbu protivu komunista istiui da su oni iz grupe Drae Miha
ilovia i da se bore protivu komunista, a ne protivu okupatora i dananjih
vlasti.158 Meu ubijenima bile su Stanica Stankovi i njena 19-godinja
kerka Desanka:

155 AS, ZK, k. 146, zl. br. 10725.

156 -, I/5,, 1954, . 167, Izvetaj OK KPJ za Leskovac PK KPJ za Srbiju,
20.5.1943; ,
1941-1944, , 1986, . 108-109.
157 AJ, DK, 110, f. 549, s. 161-164, Izvetaji Okrunog naelstva Okruga kragujevakog, Kragujevac,
18.5-5.7.1943.
158 AS, ZK, k. 143, zl. br. 2256, Naelstvo Okruga kragujevakog efu Srpske dravne bezbednosti,
Kragujevac, 1.6.1943; AJ, DK, 110, f. 365, s. 679-689.

100
 Snahu mi Stanicu i njenu ki Desanku zatvorili su u podrum njiho
ve kue Lazovievi vojnici i izboli noevima po prsima od ega su umrle.
Potom su zapalili tu kuu, koju sam ja bio podigao na zgaritu one koju su
Nemci upalili 1941. kada su ubili i brata mi Milutina (Staniin mu, nap.
aut.). Posle njihove pogibije ostao je u ivotu samo mali Nenad. Njega je
Lazovi pred zborom pljesnuo po ramenu i doviknuo: Je li teta da ovaj
cvet propadne?. Ljudi su tada, iako neki od straha zanemeli, rekli da njega
ne dira.159
Prema izjavama svedoka iz Vine, spaljene kue pripadale su porodi
cama iji sinovi su 1941. otili u partizane. U prvom stroju 1. umadijskog
partizanskog odreda, koji je formiran 2. jula 1941, bilo je 15 stanovnika
Vine. U selu je u junu 1941. postojala elija KPJ sa 18 organizovanih
komunista i skojevaca, a u leto 1941. u selu se neko vreme nalazio tab 1.
umadijskog odreda.160
Ubistva partizanskih simpatizera na podruju izmeu Aranelovca i
Kragujevca nastavljena su i tokom jula kada je u osam sela ubijeno 10
lica.161

159 AS, ZK, k. 143, zl. br. 2256, Izjava Dragutina Radovanovia iz Vine, Vina, 17.2.1945.
ivan Lazovi, aktivni kapetan VKJ, tokom 1941-1942. bio je vojvoda etnika Koste Peanca u
Kosmajskom i Groanskom srezu. Uestvovao je u hapenju petoro partizanskih simpatizera
u Zucama kod Beograda, 7. oktobra 1942. Tada su uhapeni Bogosav Petrovi i njegovi sinovi
Milorad i Branislav i suprunici Zagorka i ivko Gavrilovi. ivko je uspeo da pobegne, a ostali
su predati Specijalnoj policiji da bi kasnije bili zatoeni na Banjici. (AS, ZK, k. 140, zl. br. 1412).
U Banjikim knjigama je evidentirano estoro Zuana uhapenih 7. oktobra. (Logor Banjica.
Logorai, I-II, Knjige zatoenika koncentracionog logora Beograd-Banjica (1941-1944), (pr. Evi
ca Mickovi, Milena Radoji), Beograd, 2009, str. II/165). ivan Lazovi i grupa etnika doli su
3. januara 1944. u smederevsko selo Binovac i odveli seljaka ivadina Stojanovia. Stojanovi je
sutradan ubijen u oblinjem Vrbovcu zbog toga to je, iako upozoren da uti, javno priao kako
su ga Lazovievi etnici opljakali oktobra 1943. (AJ, DK, 110, f. 741, s. 638-639). Major Milo
Miloevi, naelnik taba Mlavsko-smederevske grupe korpusa JVuO, uputio je Drai Mihailo
viu krajem marta 1944. izvetaj o radu Smederevskog korpusa u kome se iznose pritube na
postupke komandanta korpusa: Kapetan Lazovi lino sklon je da svakog brzo likvidira, im
mu se uini da mu stoji na putu ili neto smeta. Ubija pojedince po neproverenim dostavama,
bez sasluanja i presude. esto to izvodi javno i bezobzirno i nije nikakvo udo da se narod
gnua svega. Narod toliko tue da pojedincima otpada meso sa tela. (Zbornik NOR-a, XIV/3,
Beograd, 1983, str. 597).
160 , , , 1983, . 41, 106.
161 AJ, DK, 110, f. 549, s. 165-166, Izvetaji Okrunog naelstva Okruga kragujevakog, Kragujevac,
19.7-3.8.1943.
101
 etnici su 29. maja obesili trojicu mukaraca iz Batalaga i trojicu mu
karaca iz Novaka u Tamnavskom srezu (Ub). Ubijeni stanovnici Batalaga
bili su srpske, a ubijeni stanovnici Novaka romske nacionalnosti.162
Istog dana, Draa Mihailovi je poslao komandantima korpusa sle
dee uputstvo: Zadatak leteih brigada je da definitivno oiste svoj teren
od komunista i njihovih simpatizera, kao i drugih razornih elemenata po
nau organizaciju ukoliko to do sad nije uraeno. Izbegavati sukobe sa
okupatorom.163
Sauvana su dva dokumenta etnike provenijencije koja govore o
stanju na podruju Varvarinskog korpusa JVuO (Beliki srez) sredinom
1943. U prvom dokumentu Velimir Miloevi, oficir JVuO, pored osta
log, izvetava:
U poslednje vreme narod gubi poverenje u nau organizaciju, jer u
njoj ne vidi idealan rad za oslobodilaku borbu u datom momentu ve
muenje i ubijanje nevinih ena i inae napaenog naroda, umesto da mu
se u ovim najteim danima pomae. Gotovo svakog dana se deava da se
neko od ljudi i ena na teritoriji Sreza belikog teko izbije ili ubije, a bez
ikakve istrage o utvrivanje krivice kanjenih. Presude za izvrenje ovakvih
kazni u najvie sluajeva donosi lino komandant Sreza belikog, andar
merijski porunik Milun Vidi, ne vodei rauna da li su ti ljudi zaista
krivi ili ne. Usled svega ovog narod je preplaen i ivi u velikom strahu jer
vidi da o njemu ne vodi niko rauna ve se ide na to da se mi Srbi sami
meu sobom ubijamo.164
Sline tvrdnje o aktivnostima JVuO na teritoriji Belikog sreza izneo
je porunik Aleksandar Todorovi (17. maj 1943), optuivi komandanta
sreza Miluna Vidia:
Do sada je u Srezu belikom ubijeno preko 70 ljudi i ena. Ubistva
se vre na nevojniki nain: ubija se sin u zagrljaju majke, mu u zagrljaju
ene, ubija se u potiljak na komunistiki nain, kamom se kolje i mrcva

162 , 1941-1946.,
1941-1945, , (. ), , 2012, .
82-83.
163 :
- , , 1946, . 86.
164 1943-1944.
, (. , ), , 2006, . 34-35.

102
ri i pored toga neki ostaju ivi, neki se od njih ponova po ozdravljenju
ubijaju a nekima oprata ivot.165
Kapetan Branivoje Petrovi je po nareenju Vrhovne komande JVuO
jula 1943. izvrio inspekciju u Varvarinskom, Ivankovakom i Resavskom
korpusu. Njegov izvetaj predstavlja zanimljiv dokument i zbog toga ga
navodim u irim izvodima. Petrovi izvetava da su veina komandanata u
Varvarinskom korpusu:
...do jue bili aktivni nosioci dananjeg [kvislinkog] reima (koman
dant 2. belike brigade je jo legalizovan) vrei nad narodom krvave i
grozne represalije urezali su mu se u duu i on ih kao takve nikad nee
zaboraviti. Kao obrazac takvog rada istie se andarmerijski porunik Mi
lun Vidi. Dojueranji nosilac dananjeg reima, bivi komandant Belike
brigade [JVuO], sada sreski komandant Belikog sreza (podruje dananje
optine Jagodina, nap. aut.), on je uzurpirao vlast ne priznajui nikoga, a
svojim radom toliko ozlojedio narod da ga ovaj ne odvaja od okupatora.
Pljaka, krv, zverska ubistva i batinanje predstavljaju bilans njegovog rada.
Petrovi istie da su komandant Ivankovakog korpusa i komandanti
dve brigade u okviru korpusa (Parainska i Ravanika) prethodno bili lega
lizovani u okviru oruanih snaga kvislinke vlade. Za komandanta korpusa,
majora Ljubomira Mihailovia, takoe nije imao pozitivnu karakteristiku:
Brojno unitavanje ljudi krivih i nevinih, civila i oficira (pred polazak
dobio sam podatke o klanju rezervnog peadijskog majora i nosioca Kara
oreve zvezde, ime nepoznato) dali su ovom komandantu korpusa krvavi
oreol, narod zaplaili da je psihiko stanje straha proelo sve redove, mislei
od nae organizacije da je zloinaka.166
Komandanti dve brigade u okviru Resavskog korpusa (Despotovaka
i Resavska) takoe su prethodno bili legalizovani oficiri i bili su lanovi
prekog vojnog suda koji je pobio preko 150 srpskih sinova, istie Petrovi.
Narod je toliko zaplaen njihovim terorom da nema kurai ni rei istine
da kae. Uspeo sam dugim bavljenjem na njihovoj teritoriji da saznam od

165 , . 33.
Slian opis stanja u Belikom srezu izneo je i porunik Vojislav Gruji 5. juna 1943. Videti:
,
1942-1944., , LI, , 2011, . 276.
166 Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 869-873.

103
 vienijih ljudi da je narod potpuno razoaran i ozlojeen njihovim dosa
danjim radom i da nas ne odvaja od dananjeg reima.167
Petroviev izvetaj nije imao za posledicu sankcionisanje pojedinih ofi
cira ija je negativna delatnost navedena u izvetaju. Primera radi, Milun
Vidi 19. novembra 1943. imenovan je za pomonika komandanta Var
varinskog korpusa.168
Seoski komandanti u okviru JVuO ponekad su bili gospodari ivota i
smrti. Neki od njih nareivali su i organizovali ubijanje njihovih komija
bez ikakvog politikog motiva ili vojnog rezona. Tako je, na primer, Mili
voje Mijailovi, komandant sela Donje Vidovo kod Paraina, sredinom
juna 1943. pozvao dvojicu etnikih delata preko Morave, Velimira
Egia izbeglicu iz Hrvatske i Stojadina Vesia iz Obrea kod Varvarina,
kako bi se osvetio njegovom komiji Jeremiji Ristiu koji ga je tuio sre
skim vlastima zbog prisvajanja dela rekvizicije koju su seljaci bili obavezni
da sakupe. Ristievo ubistvo se desilo u njegovoj kui, o emu je nakon
osloboenja svedoila njegova supruga. Navodim njeno svedoenje kao
ilustraciju brojnih traumatinih iskustava srpskih seljaka tokom vladavine
etnika u ruralnom delu zemlje:
Mene su prvo hteli da uklone iz sobe, ali posle su mi naredili da idem
u krevet i kada sam ja legla oni su navalili na Jeremiju, oborili ga na krevet i
sa nekoliko uboda kame ubili ga... Kad su svrili s njim onda je onaj visoki
rekao svome drugu da ubiju i mene i traio je kamu od njega jer se njegova
kama slomila dok je b mog mua. Tada su navalili na mene, onaj mali me
je drao, a visoki je gledao da me ubode u srce. Ja sam se branila rukama
te nije mogao da pogodi da mi zada smrtni udarac poto mi je jednom ru
kom drao usta, a drugom me je b. Tom prilikom otsekao mi je, kako sam
podigla ruku da se branim, dva prsta, a po telu me je izbo nekih 14 puta,
no ni jedan udarac nije bio smrtonosan, a oni su mislili da sam mrtva te su
me ostavili i otili. Sutradan kad sam se osvestila prvo to sam videla oko
sebe bio je le moga mua. Na grudima mu je bila maka i lizala krv.169
U selu Nikojevii kod Uica etnici Zlatiborskog korpusa 20. juna
zaklali su pet mukaraca, stanovnika tog i dva okolna sela.170 Krajem juna

167 Isto, str. 873-878.

168 Isto, str. 870.
169 AS, ZK, k. 146, zl. br, Izjava Marice Risti iz Donjeg Vidova, Parain, 19.5.1945.
170 . 1941-1945. , (.
), , 1970, . 245-271.

104
1943, po nareenju Vuka Kalaitovia, komandanta 1. mileevskog korpu
sa JVuO, u selu Bistrica, pokraj Nove Varoi, u jednom danu streljano je
12 metana tog sela, poznatog po naklonosti prema partizanima. Kalaito
vievi etnici su ponovo vrili represalije nad stanovnitvom Bistrice poet
kom oktobra. Naime, 2. oktobra etnici su zapalili 45 partizanskih kua
u Bistrici i oblinjim Draeviima. Tom prilikom ubili su Milana Stojia
(50), njegovu majku Stanu (75), suprugu Jelu (45), a sina Duana su rani
li (uspeo je da pobegne), i Milanove roake: Stevana (73) i njegovog sina
Milenka.171
Prema podacima iz literature, etnici Svrljike brigade nepoznatog
datuma u leto 1943. u selu Galibabinac streljali su 12 Roma. Prema tom
izvoru streljanje je naredio komandant brigade Mirko irkovi. Ovaj
podatak zahteva objanjenje i potvrdu u drugim izvorima.172 U izveta
ju Komande SDS za Okrug moravski navodi se odvoenje grupe od 26
Roma iz sela Vlaka kod uprije od strane jedne naoruane grupe: 8. jula
1943. u 24 asa 10 nepoznatih naoruanih bandita dolo je u selo Vla
ka, Sreza ravanikog, i sa sobom nasilno odveli 26 Cigana u nepoznatom
pravcu. Potere su upuene, ali se nije moglo nita saznati za njihovu sudbi
nu.173 U izvetaju Okrunog naelstva Okruga moravskog (15. jul 1943)
pominje se sledee: U noi izmeu 8. i 9. jula nepoznata naoruana lica
dola su u selo Kruar, Sreza ravanikog, i sa sobom odvela etiri familije
Cigana skitaa njih 21 na broju.174 Nije do kraja izvesno da li je re o
dve odvojene grupe ili o istoj grupi Roma (Vlaka i Kruar su susedna sela).
U pitanju su Romi koji su do 1941. iveli u upriji kada su proterani u
Vlaku. Ovi Romi su prethodno, verovatno nakon Prvog svetskog rata,
migrirali iz Kiinjeva u Moldaviji i Saratova u Rusiji. U literaturi se pomi
nje ubistvo 28 Roma iz Vlake. Kao likvidatori oznaeni su etnici Rava
nike brigade pod komandom Mihajla aia, koji su 1943. izvrili vei

171 , ,
1941-1945. , (. ), , 2012, . 217.
172 , 1941-1944, IV,
J , , 1998, . 239.
173 O , (.
, ), , 2001, . 99.
174 AS, ZK, k. F-17, f. 18; 1941-1944,
(. , ), , 2005, . 256.

105
 broj etniki motivisanih ubistava u rudnicima Ravna Reka i Sisevac. U
selo Vlaku dola je grupa 12-15 koljaa i sakupila sve Cigane. Poterali su
ih sve ka Moravi i doveli do skele. Tu su ih svukli gole i klali, a leeve bacili
u Moravu.175 U jednoj publikaciji o zloinima Ravanike brigade navode
se poimenini podaci za 20 ruskih Cigana ubijenih od etnika. Iz Vla
ke su odvedeni i ubijeni: Olga Petrova, roena u Kiinjevu, njeno etvoro
dece, ukljuujui dve bebe, i njena sestra. Takoe, navode se poimenini
podaci za sedmoro Roma koji su odvedeni iz Kruara i ubijeni: dvoje la
nova porodice Konovalov poreklom iz Kiinjeva (jedna 18-godinja devoj
ka i njen dvogidinji sin) i petoro lanova porodice Denisov poreklom iz
Saratova, meu kojima jedan etvorogodinji deak. U istim okolnosti
ma zaklano je sedmoro lanova porodice Pavlovi iji najstariji lanovi su
roeni u Saratovu (tri ene i etvoro dece), za koje se ne navodi da li su
iveli u Vlakoj ili Kruaru.176
U dve noi, 10-11. i 11-12. avgusta 1943, etnici Kolubarske brigade
zaklali su 16 stanovnika tri sela izmeu Obrenovca i Lazarevca. Prve noi
su uhvatili pet stanovnika sela Poljane i pet stanovnika sela Konatice, spro
veli ih u oblinje selo Milorce gde su ih tukli i muili i na kraju zaklali.
Naredne veeri zaklali su est stanovnika Stepojevca. Najodgovorniji za
navedene zloine bili su Radovan Markovi, komandant sela Konatice pri
JVuO i kapetan Serafim Negotinac, delegat Vrhovne komande JVuO pri
Avalskom i Posavsko-kolubarskom korpusu.177
Na podruju Oraakog sreza (Aranelovac) etnici su 15-16. avgu
sta ubili devet osoba, od kojih je petoro ivelo u Darosavi, troje u Banji, a
jedna u Vukosavcima. etnici su avgusta 1943. u tri sreza Kragujevakog
okruga (Kragujevaki, Oplenaki i Oraaki) ubili najmanje 26 civila. U
Banji su ubijeni Miljko i Miljojka Dragaevi i prota Jeremija Isakovi,
otac partizana. Prilikom klanja Dragaevi Miljojke, etnici su joj prvo
obrezali dunik, pa su kroz ovaj otvor nabijali plevu sve dotle dok nije pod

175 , , . , , 1977, . 345.

176 , , , , 1984, . 62-63.
177 . , ?
, , 2009, . 173-202.
Dimitrijevi navodi izjave 19 savremenika i svedoka, uglavnom iz Konatica i Stepojevca, koji
su svedoili o navedenim zloinima. Izjave su zabeleene pred istranim organima 1945-1946.

106
najteim mukama izdahnula.178 Navedena ubistva u okolini Aranelovca
izvrili su pripadnici 2. (oraake) brigade Korpusa gorske garde. Brigada
je sredinom avgusta izvrila blokadu Darosave i pohvatala oko 30 muka
raca i ena. Tukli su 20 uhapenika od kojih su petoro zaklali, meu njima
i suprugu jednog partizana poginulog 1941.179
Pripadnici 2. (oraake) brigade, pod komandom Radovana Radulo
via, zamenika komandanta jednog bataljona u brigadi, planirali su da 28.
septembra izvre ubistvo osmoro stanovnika Banje, zato to su uestvovali
u pomaganju partizanskih odreda, ali su uspeli da ubiju samo jednu enu,
izbeglicu iz Slovenije. U nameri su bili spreeni jer ih je primetila bugar
ska patrola u selu, o emu je svedoio tadanji etnik i stanovnik Banje,
Milosav Vukovi.180
U izvetaju naelnika Okruga kragujevakog za septembar 1943.
navodi se da u umadiji psihoza straha vlada u narodu zbog terora koji
etnici sprovode po selima.181
Krajem avgusta na podruju Trnavskog sreza etnici 2. ravnogorskog
korpusa izvrili su ubistva u nekoliko naselja. U selu Mrinci, izmeu a
ka i Kraljeva, etnici pod komandom Slobodana Pejovia, komandanta
1. bataljona Letee brigade 2. ravnogorskog korpusa, 28. avgusta zakla
li su osam metana od kojih dve ene. Jedan nepokretni starac zaklan je
u krevetu, a ostale rtve su odvedene na obalu Zapadne Morave gde su
poklane. Meu ubijenima bili su otac i sin Radomir i Nenad Kaplarevi,
otac i sin Filip i David Kaplarevi i suprunici Milan i Kosara Karovi.
Grupa crnotrojkaa na elu sa Boom Vasiljeviem u selu Atenica uhapsila
je 16 partizanskih saradnika i simpatizera, pri emu su zaklali pet lica, dok
je jedno umrlo od posledica batinanja. Tueni su i svi ostali uhapenici.
Posle dva dana etnici su dozvolili rodbini da ubijene sahrani, ali bez san
duka, pratnje, plakanja i aljenja. U selu Kaulice, 31. avgusta, etnici su
zaklali lokalnog svetenika Milisava Periia. Istog dana iz aka su izve
dena dvojica mukaraca i potom ubijena. U Gorianima, izmeu aka

178 AJ, DK, 110, f. 549, s. 167, 175; ,

, 7-33, , 1945, . 321-322.
179 , .., . 106.
180 AS, ZK, k. 142, zl. br. 1052, Zapisnik o ispitu Milosava Vukovia iz Banje, Banja, 12.2.1945. Vuko
vi navodi imena sedmorice metana ije ubistvo je navodno planirano.
181 AJ, DK, 110, f. 549, s. 599.

107
 i Kraljeva, 2. septembra zaklano je troje metana. Potom je 5. septembra
izvreno klanje sedam partizanskih simpatizera. U Vapi su zaklana tri, a u
Balugama etiri lica. U Atenici i Kulinovcima Rakovievi enici su 7. sep
tembra uhvatili 10 metana od kojih su zaklali tri lica. Ostali su posle bati
nanja, poniavanja i zastraivanja puteni kuama.182 U istom razdoblju, u
drugoj polovini avgusta, prema kvislinkim izvorima komunistika banda
Radenka Mandia u aanskom kraju ubila je preko 15 lica.183
etnici Zlatiborskog korpusa su od 15. do 31. avgusta ubili 13 civila
sa podruja Uica i Bajine Bate.184
U drugoj polovini avgusta etnici Moravske brigade Deligradskog
korpusa na podruju pet sela Moravskog sreza (itkovac) ubili su devet
partizanskih simpatizera meu kojima dve ene.185
Prema podacima Okrunog naelstva Okruga moravskog etnici su na
podruju uprijskog, Parainskog i Resavskog sreza od 4. do 19. septem
bra ubili 12 lica od kojih tri ene. Izvrioci ubistava nisu prezali od ulaenja
u gradove i ubijanja rtava u naseljenim mestima. etvoro ubijenih ivelo
je u Parainu, dvoje u upriji, Crkvencu i Strii, dok je iz Vitanovca i Str
mostena poticala po jedna ubijena osoba. U Parainu su etnike trojke
ponovo bile aktivne 11. oktobra kada su ubijene tri osobe.186
U selu Vrbovac etnici Sokobanjske brigade pod komandom Jovana
Jovanovia, u noi 9-10. septembra, streljali su devet stanovnika sokobanj
skih sela, meu kojima petoricu iz Vrbovca. Jedno lice, iako ranjeno, uspe
lo je da pobegne. Nakon tri dana etnici su u Vrbovcu prisilno mobilisali
40 mladia. Do 14. septembra u oblinjim selima Jovanovievi etnici ubi
li su jo dvojicu mukaraca.187
U selu Velere kod Gornjeg Milanovca sredinom septembra aanski
partizanski odred sukobio se sa snagama 1. ravnogorskog korpusa:

182 1941-1944. , (. ), , 1968,

. 281-282.
183 -, I/21, , 1965, . 467.
184 , .., . 133-135.
185 , .., . IV/231-233.
186 AS, ZK, k. F-17, f. 118.
187 AJ, DK, 110, f. 485, s. 1040-1051; , .., . IV/205-207; Nikola Rai, Istona Srbi
ja u ratu i revoluciji. Hronologija, Zajear, 1984, str. 320.

108
 U kratkoj borbi nai su ubili aktivnog etnika epinca, poznatog
krvoloka koji je dosta ljudi zaklao... zarobili dva seljaka iz smene [seoske
strae] i pustili, a sve ostale etnike razjurili uprkos njihovih pet automata
koje su te noi imali... Ova pobeda imala je velikog odjeka u celom srezu.
Kao odgovor na ovu nau akciju etnici su zapalili kuu Mladenu Carevi
u, zemljoradniku iz Velerea, usred dana i ubili njegovu enu [Nataliju]
(baba od 53 godine) i snahu [Julijanu] ijeg su mua [arka] streljali Nem
ci, a njena dva brata zaklali etnici. Ovo zverstvo izvrili su pod izgovorom
da su te dve ene izvestile partizane da su etnici doli kod njih u kuu, pa
su ih partizani napali. Narod se zgraa nad ovim zloinom, a strah od et
nikih pokolja poveava se i utoliko se pogoravaju uslovi za masovni poli
tiki rad. Jo nije prolo mesec dana a iz ovog sela ubie tri mukarca i dve
ene.188 arko Carevi, mu ubijene Juljane, uhvaen je od etnika poet
kom 1942, predat Nemcima i streljan u Kragujevcu 22. marta 1942.189
U varoici Pecka, pokraj Krupnja, etnici Cerskog korpusa 13. sep
tembra zaklali su osam stanovnika Pecke i okolnih sela.190 U selima izme
u aka i Kraljeva (Trnava, Banjica, Mrinci), etnici su 14. septembra
zaklali 14 lica. Najodgovorniji za ubistva bili su Miodrag Vasi, koman
dant 1. ike brigade i Vlastimir Antonijevi, komandant 2. ike brigade.
U Atenici kod aka etnici 2. ravnogorskog korpusa su, prema podacima
iz literature, odsekli glavu Bogosavu Tripkoviu, poruniku JVuO, zbog
toga to je bio protivnik terora nad civilima.191 Pripadnici Zlatiborskog
korpusa su od 4. do 29. septembra ubili 21 civila sa podruja Uica i Baji
ne Bate. Najvei broj ubijen je 27. septembra kada su etnici upali u Baji
nu Batu, izveli osam metana nakon ega su ih zaklali. Meu ubijenima
bile su tri ene.192 Krajem septembra etnici Cerskog korpusa izvrili su
ubistvo 11 stanovnika raevskih sel Beloti i Komiri, po nareenju et

188 -, I/5, , 1954, . 293, Izvetaj OK KPJ za aak PK KPJ za Srbiju,

20.9.1943.
189 . , . 210.
190 AJ, DK, 110, f. 403, s. 298; AS, ZK, k. 158, zl. br. 1123.
191 1941-1944. ..., . 58.
192 , .., . 138, 149.

109
 nikog organizatora Duka Jeremia iz Tekeria.193 Krajem septembra et
nici Leskovake brigade uhapsili su 19 stanovnika sela Brza pokraj Leskov
ca zbog toga to su saraivali sa partizanima. Tukli su 11 uhapenih. Potom
je veina uhapenih prinudno mobilisana u redove etnika.194 Valjevski
etnici su 2. oktobra u selu Drai zaklali osam partizanskih simpatizera iz
nekoliko valjevskih sela.195
Postoji itav niz primera koji govore o represiranju partizanskih rodi
telja i drugih roaka od strane etnika. U nemalom broju sluajeva rodi
telji partizana su ubijani samo zbog toga to su im sinovi ili keri oti
li u partizane. ivot partizanskih porodica u selima u kojima su etnici
imali vlast bio je povezan sa raznim oblicima represije bez obzira da li su
roaci partizana ubijani ili samo maltretirani. O tome svedoi poniava
nje 50-godinje Vidosave Pauni, majke dvojice partizana iz Kusatka kod
Smederevske Palanke koju je lokalni etnik Vladimir Bankovi 17. sep
tembra 1943. vodao golu po selu. Video sam kada je svukao moju enu
koja je bila potpuno naga i istu je nemilosrdno tukao. Posle ovoga onako
golu vodao ju je po selu vie nego tri etvrti sata. Vidosava je 1945. potvr
dila da ju je Bankovi javno poniavao pitajui me gde su mi sinovi, da
sam ja komunistika majka i da krijem njihovo oruje.196
Poetkom oktobra intenziviran je teror u iroj okolini Kragujevca, o
emu nas obavetavaju izvori kvislinke administracije. U dve noi, 5-7.
oktobra 1943, u etiri sela na podruju Kragujevca i Topole zaklano je 16
lica, ukljuujui pet ena. Najvei broj ubijen je u selu Gorovi gde je ubi
jeno petoro, dok je u Desimirovcu ubijeno etvoro metana. U noi 15-16.
oktobra u Junkovcu, pokraj Topole, zaklana je trolana porodica Milivoje
vi, zbog naklonosti prema partizanima. Iste noi zaklano je troje lanova
porodice Mitrovi u Gornjoj atornji.197 U tom selu etnici 2. (oraake)
193 , 1941-1946., . 84.
Jedan od izvrilaca zloina nad stanovnicima Belotia i Komiria, Bogoljub Vukovi, pripadnik
crne trojke Cerskog korpusa, naveden je ak tri puta u registru DKTG (RKTG-2805; RKTG-28409;
RKTG-38170).
194 AJ, DK, 110, f. 485, s. 857-858.
195 ..., .
15-149.
196 AS, ZK, k. 139, zl. br. 6389.
197 AJ, DK, 110, f. 549, s. 172-173, Izvetaji Okrunog naelstva Okruga kragujevakog, 17.10-
5.11.1943; ,
, 7-33, , 1945, . 324.

110
brigade Korpusa gorske garde su 27. oktobra ubili dvojicu mukaraca koji
su odbili da budu mobilisani u redove JVuO. Ubistvo je izvrio porunik
Martin Ljuji, komandant Jurinog bataljona Oraake brigade.198 Ubi
stvo petoro metana Gorovia, meu kojima je bila jedna ena, izvrili su
7. oktobra etnici 3. bataljona 1. (oplenake) brigade Korpusa gorske gar
de pod komandom Slavka Raevia. Toga dana u selo je dolo 40 etnika
na elu sa Raeviem. Ubistvo petoro metana izvreno je klanjem na putu
prema abaru. Na telima rtava ostavljena je cedulja sa natpisom da niko
ne sme prisustvovati sahrani sem rodbine.199
U titaru, mavanskom selu izmeu Bogatia i apca, u noi 13-14.
oktobra jedna etnika trojka zaklala je trojicu metana.200 U Zagrau kod
Zajeara etnici su sredinom oktobra ubili sedmoro stanovnika, ukljuu
jui jednu enu.201
U ataru sela Saraorci, juno od Smedereva, 19. oktobra zaklana su
petorica mukaraca: dvojica iz Selevca, jedan iz Mihajlovca i dvojica iz
Miloevca (ili Lozovika). Jedan metanin Mihajlovca pobegao je sa mesta
zloina. U sprovoenju rtava uestvovalo je 16 etnika meu kojima je
bio Boidar Lazarevi komandant 6. (moravske) brigade Smederevskog

198 AS, ZK, k. 142, zl. br. 988, 989. Prethodno, 28. avgusta 1943, u Gornjoj atornji zaklana je Milunka
Proki iz Donje atornje. Njene ubice bili su Mihajlo Nikoli iz Blaznave i Milo Damnjanovi iz
Donje Trenjevice, obojica pripadnici Oraake brigade. Nikoli je streljan u Kragujevcu nakon
osloboenja. Mu i svekar Milunke Proki ubijeni su od Nemaca 1941. Marta i juna 1943. etnici
su ubili jo dvoje stanovnika Gornje atornje od kojih jednu enu. (AS, ZK, k. 142, zl. br. 992,
1026, 1081).
199 AS, ZK, k. 143, zl. br. 2834.
U dokumentaciji ZK sauvana su svedoanstva desetak metana Gorovia koji su bili oevici
odvoenja rtava ili su videli tela poklanih. Slavko Raevi, najodgovorniji za ubistvo petoro
stanovnika Gorovia, imao je stalno mesto prebivanja u Oseini, poginuo je kao odmetnik 18.
decembra 1944. kod Mionice. Jedan od dvojice koljaa koji su zaklali petoro metana zvao se
ivko Vukovi i bio je stanovnik Mionice. Poginuo je u zaviaju kao odmetnik, novembra 1944.
Drugi kolja, koga su metani upamtili pod nadimnkom Rotkva, poginuo je prilikom borbi za
osloboenje Valjeva, sredinom septembra 1944. Na dan 7. oktobra 1943. ja sam vukao kukuruz
i idui putem video sam kad su etnici odveli putem u pravcu abara sledea lica (navodi imena
petoro rtava, nap. aut.). Video sam i poznao dva etnika, koji su bili poznati kao kli i to jednog
koga su zvali Rotkva i nekog Vuka. Oni su se radovali to imaju ta da kolju i poigravali su se
oko svojih rtava govorei kako e ih poklati. Svi odvedeni ili su pognute glave. Ja nisam smeo
da idem za njima da vidim ta e biti jer su mi neki od etnika rekli da se gubim i to vidoh ne
vidoh, te sam ja produio put kolima. (AS, ZK, k. 143, zl. br. 2834, Zapisnik o sasluanju Nikole
Nikolia iz Gorovia, Topola, 16.4.1945).
200 , 1941-1946., . 70.
201 Nikola Rai, n.d., str. 343.

111
 korpusa JVuO. rtve su streljane i potom preklane.202 Lazarevieva briga
da je 27. decembra 1943. uestvovala u blokadi Bolea kada je represirano
lokalno stanovnitvo, a 11 metana odvedeno na klanje.203 Lazarevi je
januara 1944. u Krnjevu uestvovao u ubistvu troje zarobljenih boraca
Kosmajskog partizanskog odreda, meu kojima je bila Razumenka unji,
odbegla zatoenica Zavoda za prinudno vaspitanje omladine u Smederev
skoj Palanci, rodom iz Rekovca, kerka Milorada unjia Bade, jednog
od najpoznatijih ustanikih voa u Srbiji, koji je poginuo 1941. Prema
tvrdnjama savremenika, Lazarevi je Razumenku silovao pre ubistva, po
tom ju je muio tako to joj je odsekao grudi, a zatim je rasporio i odsekao
glavu. Prema istim tvrdnjama, ivan Lazovi, komandant Smederevskog
korpusa, koji je tada boravio u Krnjevu, protivio se ubistvu zarobljene
partizanke, ali ga Lazarevi nije posluao. Nema podataka da je zbog toga
sankcionisan.204 Lazarevieve sadistike sklonosti potvruju i etniki
izvori. Major Milo Miloevi, naelnik taba Mlavsko-smederevske grupe
korpusa JVuO, uputio je Drai Mihailoviu krajem marta 1944. izvetaj o
radu Smederevskog korpusa u kome se iznose pritube na postupke ofici
ra korpusa: U svemu prednjaio je kapetan Lazarevi koji je sadistikim
nagonom lino sekao pojedincima ui, probadao ih kamom, naterivao ih
da sede na aru itd., i napokon polumrtve zaklao i jednostavno i najee
bacao u Moravu.205
Komandant Valjevskog korpusa JVuO, porunik Milo Radosavljevi,
u nareenju komandi Kolubarske brigade, od 19. oktobra 1943, pozivaju
i se na nareenja Gospodina Ministra vojske, mornarice i vazduhoplov
stva, naredio je da se u najkraem roku ima likvidirati sa komunistikim
ilegalnim grupicama i njihovim legalnim jatacima (centrima veze, kuriri
ma i simpatizerima: davaocima hrane i prenoita).206

202 AS, ZK, k. 140, zl. br. 14123.

203 , . , ,
2015, . 205.
204 AS, ZK, k. 140, zl. br. 15386, Izjava Budimira Ilia iz Velikog Oraja, Velika Plana, 24.4.1945.
Boidar Lazarevi (RKTG-33530) uvrten je u registar DKTG za optinu Smederevo iako su ga
20. februara 1944. ubili njegovi vojnici u zatvoru u Smederevskoj Palanci.
205 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 597.
206 Isto, str. 57-58.

112
 U izvetaju Okrunog naelstva Okruga kraljevakog (3. novembar
1943) pominju se posledice prakse JVuO: Najjai uticaj na politike pri
like u Okrugu ima organizacija DM [Drae Mihailovia], ali se njen uticaj
u poslednje vreme sveo uglavnom na vladanje masama strahom i terorom,
te iako je organizacija brojno jaa ona nije izraz pravog narodnog raspolo
enja... Nasilja, pljake, ubistva, bez smisla i cilja, nasilniko kabadahijsko
dranje raznih voa i odreda stvorili su veliko neraspoloenje u narodu.207
Pojedini komandanti JVuO uvideli su da praksa koja podrazumeva
teror nad narodom ima negativne posledice po organizaciju. Dimitrije
Antonovi, komandant Jastrebakog korpusa JVuO, zapisao je u ratnom
dnevniku (10. novembar 1943):
Narod u dui mora da prizna da su komunisti po delima bolji no ovi
nai velikani [Nikola Kalabi, ivan Lazovi, Jevrem Simi]. Posle svega
ovoga vrlo esto sam primoran da sam sebi priznam da nemam zato da
se borim, jer ne vidim da e biti bolje. Mi smo toliko pokvareni i toliko
ogrezli u pokvarenjatvu da je nemogue da se od ovoga izrodi neto bolje.
S velikim bolom u dui krijem ovu sumnju i svakim danom sve vie i vie
verujem da ni posle rata nita bolje nee biti ako i pobedimo.208
Anonimni oficir iz taba Korpusa gorske garde pisao je 3. novembra
Drai Mihailoviu o postupcima Nikole Kalabia i njegovih etnika u rud
nikom kraju:
Od celokupnog brojnog stanja koje su poklali 50% su nevine rtve.
Znam da podnose izvetaj da su poklani kao krivci. Narod kada uje da
etnici dolaze u selo, vie se plae nego kada dolaze Nemci, Bugari, Arnauti
i svaka druga vera. Jer oni svi kada dolaze ako treba neko da se tera ili ubije
oni teraju ili ubiju, ali ovi prebiju da posle tri dana mora dotina osoba da
umre. Naveu vam samo jedan sluaj, a takvih sluajeva ima dosta. Kala
bi lino prebio je u selu Ljubievac tri oveka i jednu devojku koji su posle
etiri dana pomrli. Nisu bili ustvari krivi nita. Znam da e vam podneti
izvetaj da su ustvari krivi.209
Na podruju Oraakog sreza (Aranelovac) 2. novembra 1943. et
nici su zaklali dva stanovnika Aranelovca i pet stanovnika Banje, zbog
207 AS, ZK, k. F-17, f. 20.
208 . - , (.
), , 1997, . 401-402.
209 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 77-78.

113
 naklonosti rtava prema partizanima. etnici su u Banji ponovo ubija
li 18-19. novembra kada su zaklali jedan brani par. Prethodno, u noi
17-18. novembra, ubijena su etiri lana porodice Blagojevi iz Krevca,
pokraj Topole.210
U noi 4-5. novembra etnici 2. resavske brigade zaklali su 13 stanov
nika sela Kuiljevo, pokraj Svilajnca, meu kojima dve ene.211 etnici
Zlatiborskog korpusa su 5. novembra zaklali pet mukaraca sa podruja
Bajine Bate. etnici Filipa Ajdaia ubili su 22-23. novembra etiri ene,
stanovnice Uica i Kosjeria.212
Od kraja oktobra pa do poetka decembra 1943. intenziviran je te
ror u istonoj Srbiji. U noi 19-20. oktobra, etnici Knjaevakog korpu
sa JVuO streljali su 11 stanovnika sela Ravna, pokraj Knjaevca, koje su
proglasili partizanskim simpatizerima. U noi 10-11. novembra oko 50
pripadnika Sokobanjske brigade JVuO na elu sa komandantom Acom
Todoroviem upali su u Sokobanju i uz pomo gradske SDS uhvatili osam
partizanskih simpatizera. Uhapenici su sprovedeni u tab Deligradskog
korpusa gde su isleivani i mueni u prisustvu komandanta korpusa Bra
nivoja Petrovia i efa propagande i islednika korpusa Vojina Andria.
Nakon isleivanja streljani su u ataru sela Joanica. Iste noi pokuano
je hapenje jo jednog partizanskog simpatizera u varoi, ali se on napada
ima suprotstavio orujem. Meutim, uhapen je nakon desetak dana od
strane SDS, predat etnicima i likvidiran u tabu Deligradskog korpusa. U

210 AJ, DK, 110, f. 549, s. 173; ,

, 7-33, , 1945, . 324; -, I/21, , 1965,
. 507.
211 AS, ZK, k. F-17, f. 33; , , ,
, 1986, . 501.
Prema izvetaju Okrunog naelstva Okruga moravskog (1. decembar 1943) pokolj u Kuilje
vu dogodio se 4-5. novembra 1943, kada su etnici iz sela izveli 10 lica, poimenice nabrojanih
u dokumentu. Prema hronici NOB resavskog kraja zloin se dogodio 16-17. oktobra 1943, pri
emu je zaklano 13 lica koja su poimenice nabrojana u knjizi. Imena 10 rtava pominju se u oba
izvora. Verovatno je prvi izvor nepotpun u pogledu broja ubijenih dok je drugi izvor neprecizan
kada je re o datumu ubistva. Oba izvora se slau da su partizani uoi pokolja u Kuiljevu vodili
borbu sa etnicima i da su ubili dvoje lica, pri emu propartizanski izvor navodi da je re o dvojici
zarobljenih etnika, a nedievski izvor pominje ubistvo jednog mukarca i jedne ene koje su
partizani doveli pri dolasku u selo (odakle su ubijeni, ne zna se). Uporediti:
O , (. , ),
, 2001, . 105.
212 , .., . 140-143.

114
drugoj polovini novembra, nakon borbe sa partizanima, etnici su u selu
Leskovac, pokraj Zajeara, streljali devet lica, ukljuujui jednog 12-godi
njeg deaka. U istom navratu etnici su u susednom selu Grlite zaklali
jednog 15-godinjeg deaka. Na podruju Sokobanjskog sreza etnici su
tokom decembra u tri sela ubili estoricu partizanskih simpatizera. Primera
radi, u Sesalcu su 16. decembra uhvatili etvoricu metana. Jedan je uspeo
da pobegne dok su ih vodili na streljanje, a ostali su ubijeni.213
Najmasovniji zloin u istonoj Srbiji koji su poinili pripadnici JVuO
krajem 1943. dogodio se u selu Debelica kod Knjaevca u znak odmazde
za poraz koji su u ataru sela pretrpeli etnici 6. decembra. Debelicu su 10.
decembra blokirali etnici Knjaevakog korpusa i uhapsili 30 metana.
Uhapenici su odvedeni u jednu umu u ataru sela Lepena gde su saslua
vani. Nakon sasluanja streljano je 10 uhapenih partizanskih simpatizera.
Sauvane su izjave etvorice bivih etnika koji su bili uesnici blokade
i oevici streljanja. Oni navode da je uhapene Debeliane na smrt osu
dio Boidar Miladinovi, komandant Knjaevakog korpusa. Prema nji
hovim tvrdnjama, u isleivanju uhapenika uestvovao je Vidoje Trifuno
vi, komandant Timoke brigade. Jedan od oficira Knjaevakog korpusa,
Kosta Gligorijevi, tvrdio je u istrazi da je u blokadi Debelice uestvovala
i 2. knjaevaka brigada pod komandom arka Dimitrijevia. Prema nje
govom svedoenju blokadu sela je izvrilo Dimitrijevievo ljudstvo, a hap
enja etnici Timoke brigade.214 Prethodno su etnici pod komandom
Koste Gligorijevia, krajem novembra, u knjaevakom selu Jelanica ubili
jednog zarobljenog partizana i jedan brani par. Kosta Gligorijevi ceo
dan je tukao moju ker Rumenu i zeta Timotija, zatim ih obesio konop
cem kod Narodnog doma, a potom iz puke na njih pucao.215

213 Nikola Rai, n.d., str. 344, 355, 358, 371, 374; , .., . IV/207-222.
214 AS, ZK, k. 153, zl. br. 1565, Zapisnici o sasluanju Velimira Jovanovia, Aranela Damnjanovia,
ike Milutinovia Velikovia i Ljubomira Petrovia iz Debelice, Andrejevac, 24.2.1945; Protokol
sasluanja pritvorenika Koste Gligorijevia, Zajear, 14.3.1945.
Ljubomir Petrovi je posvedoio da je kazao etnikom naredniku Dragi Miceviu: Gospodine
narednie, ova deca treba da se ostave jer bi nam zatrebala. On mi je tada rekao da smo svi mi
iz Debelice komuniste i da e i mene kao takvog ubiti i tada mi je opsovao majku. Pored svedo
enja etvorice bivih etnika iz Debelice, sauvana su svedoenja dvadesetak drugih metana.
Poznata su imena desetorice etnika koji su uestvovali u streljanju. Prema podacima Koman
de SDS Zajear partizani su 18. oktobra 1943. ubili petoricu stanovnika Debelice, ukljuujui
i predsednika seoske optine. (
, II, 1943-1944, (. ), -,
2007, . 228).
215 AS, ZK, k. 153, zl. br. 12191. 115
 etnici Aleksinake brigade Deligradskog korpusa u noi 8-9. decem
bra upali su u Aleksinac i izveli petoricu partizanskih simpatizera. Ubili su
etvoricu, a jedan teko ranjeni je preiveo. Prethodno su 15. novembra
nasilno odveli iz grada Duanku Stanisavljevi i njenu 16-godinju kerku
koje su isleivali u tabu brigade. Uhapenice su potom predate kvislin
kim organima i izolovane u logoru na Crvenom krstu u Niu. Duanka je
streljana, a njena kerka Nadeda je putena iz logora sredinom 1944.216
Primeri terora tokom poslednjeg meseca 1943. zabeleeni su i na podruju
Svrljikog sreza. etnici Svrljike brigade 14. decembra ubili su etvoricu
i batinali nekolicinu partizanskih saradnika i simpatizera u selu Pluina.
Pripadnici iste brigade su 20. decembra streljali petoricu metana Lalinca
i trojicu stanovnika Kopajkoare, koji su bili partizanski saradnici, kao i
trojicu zarobljenih lokalnih partizana iz Slivja i Popice. Naredna ubistva
civila Svrljika brigada poinila je u noi 27-28. decembra kada su njeni
pripadnici ubili trojicu partizanskih simpatizera u tri svrljika sela.217
Teror koji su pripadnici JVuO sprovodili nad partizanskim simpa
tizerima i pomagaima i lanovima partizanskih porodica kulminirao je
krajem decembra da bi u najjaem intenzitetu trajao do poetka februara
1944. U navedenom razdoblju etnici su ubili, mahom klanjem, nekoliko
stotina civila. Teror je naroito bio intenzivan u selima juno od Beograda
i izmeu Beograda i Smedereva. Kampanja terora nad partizanskim sim
patizerima u severnoj Srbiji posledica je nekoliko nareenja Drae Miha
ilovia (oktobar-novembar 1943) u kojima Mihailovi zahteva energinu
borbu protiv komunista (sinonim za partizane i njihove simpatizere) i
preti kanjavanjem oficira koji ne pokau dovoljno zalaganja u toj borbi.
U nareenju, od 5. oktobra 1943, istie se sledee: Na Avalski korpus
sa srezovima Grocka, Vraar, Umkaspava dubokim snom. Na svim obla
stima u neposrednoj blizini Beograda, nakotili su se komunisti i njihovi
simpatizeri. Nareuje se komandantima, i to: majoru Mihailu Jovanoviu,
kapetanu Lazoviu, kapetanu Nikoli Kalabiu, dalje Komareviu i Rud
nikom korpusu da najen erginije sa juga na sever istei usput i sve
srezove, naroito srez Kosmajski, naroito je vano to pre oistiti srezove
Grocka i Umka. Mihailovi 7. novembra 1943. doneo uredbu usmere

216 -, I/21, , 1965, . 542; , .., . IV/225-227.

217 , . IV/242-246.

116
nu protiv partizana i njihovih simpatizera. U uredbi su kao krivino delo
ocenjeno pripadnitvo komunistiko-partizanskoj organizaciji bez obzira
na aktivnu ili pasivnu delatnost. Uredba je za aktivno uestvovanje u
komunistiko-partizanskoj organizaciji propisala smrtnu kaznu, dok je za
pripadnitvo bez aktivnog ili nasilnog uea propisala kaznu zatvora.218
Istog dana, u nareenju raspisanom etnikim komandantima na pod
ruju izmeu Drine i Ibra, u cilju mobilizacije za borbu protiv partizana
u Polimlju, Mihailovi, izmeu ostalog, nareuje: Prema komunistikim
simpatizerima biti nemilosrdan.219 Mihailovi je u upustvu Dragutinu
Keseroviu, od 12. novembra 1943, istakao: Produite rad na definitiv
nom ienju komunista. Oni ne smeju postojati u Srbiji. Krajnje je vreme
da sa tim gadovima raistimo. Unitavajte sve njihove simpatizere i jatake
bez milosti. Kad ne budu imali simpatizere nee moi ni da postoje.220
Dva dana nakon ove naredbe, Mihailovi je uputio naredbu potpukovni
ku Radoslavu uriu u kojoj se istie da se sem unitenja komunista u
isto vreme unite njihovi simpatizeri, koji su najopasniji. Mihailovi je
26. novembra uputio nareenje Nikoli Kalabiu, komandantu Korpusa
gorske garde: Produite ienje komunista, gde god ih ujete... istite
bez milosti.221
Mihailovieva nareenja rezultirala su intenziviranjem terora JVuO na
podruju umadije i Podunavlja naroito kada je re o zloinima Avalskog,
Smederevskog i Korpusa gorske garde.
etniki teror krajem 1943. i poetkom 1944. ne bi dosegao toliki
obim da etnicima od strane nemakih okupacionih vlasti nije bilo dozvo
ljeno slobodno kretanje na terenu 24 sreza u umadiji, Podunavlju, Pomo
ravlju i istonoj Srbiji. Nemaka strana je procenila da Vrhovna komanda
JVuO za primarni cilj na tlu Srbije ima obraun sa partizanima i njihovim
simpatizerima. Nemci su stoga doneli odluku da sklope sporazume o pri
mirju i saradnji sa predstavnicima Vrhovne komande i lokalnim etnikim

218 , , I-II, , 1983, . II/142:

. , I-II, (. . , . , .
), , 1998, . I/357-359.
219 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 145.
220 Isto, str. 147.
221 ,
, III, , 2006, . 408-409.

117
 komandantima kako bi se stvorili to povoljniji uslovi za obraun etnika
sa njihovim glavnim protivnikom. Nemaka strana nije imala dovoljno
snaga na tlu Srbije da sama brzo neutralie partizanski i ravnogorski pokret
koji su bili u usponu niti je imala dovoljno kapaciteta da se samostal
no suprotstavi oekivanom prodoru NOVJ iz Bosne. Osim toga, bilo je
oigledno da su etnici bili u stanju da efikasnije od Nemaca doprinesu
unitenju mree partizanskih saradnika i zastrae i paraliu seljake koji su
imali naklonost prema partizanima. Osim toga, sredinom oktobra 1943.
prestala su privremena ofanzivna dejstva JVuO protiv Nemaca u istonoj
Bosni i zapadnoj Srbiji uzrokovana kapitulacijom Italije, kada je Vrhov
noj komandi JVuO postalo jasno da italijanska kapitulacija nije rezultirala
iskrcavanjem Britanaca i Amerikanaca na jugoslovensku obalu Jadrana ve
je samo osnaila partizane. Nasuprot partizanskom dobitku u navedenim
okolnostima, jedini dobitak JVuO od ofanzivnih dejstava protiv Nemaca
sastojao se u jaanju kredibiliteta organizacije u oima predstavnika save
znikih vojnih misija pri tabovima JVuO. Dugorono gledano, Mihai
lovieve snage nisu bile u stanju da sa uspehom vode rat protiv Nemaca.
Pogotovo kada Vrhovna komanda JVuO Nemce nije ni smatrala glavnim
protivnikom.222
U proceni vojnopolitike situacije na okupiranim podrujima Jugo
slavije (1. novembar 1943), Komandant Jugoistoka, general von Vajhs,
konstatuje da se u Srbiji bande DM [Drae Mihailovia] retko pojavljuju
i pored jaanja organizacione strukture:
Nasuprot tome, komunizam u Srbiji ima sve vei uticaj... U ovom
trenutku glavna opasnost preti iz Hrvatske (teritorija NDH, odnosno Bo
sna, nap. aut.). Crvene snage nameravaju da prodru u Srbiju preko Drine.
Mihailovi vri pripreme da ih odbije. On verovatno precenjuje borbenu
sposobnost i gotovost svoje trupe isto onako kao i ivotnu snagu konzerva
tivne ideje nasuprot revolucionarnim elementima. Zbog toga Mihailovi
trai vezu sa nemakim komandantima, da ne bi potpao pod komunisti
ku vlast.223

222 O ofanzivnim akcijama JVuO protiv Nemaca u istonoj Bosni i zapadnoj Srbiji, od sredine sep
tembra do sredine oktobra 1943, videti: , .., I/404-412; ,
1943., - , 1/2011, , 2011, . 194-
226.
223 Zbornik NOR-a, XII/3, Beograd, 1978, str. 623-624.

118
 Ovakvo stremljenje Vrhovne komande JVuO uskoro je rezultiralo
sklapanjem sporazuma sa nemakim okupatorom. Mihailovi je u nare
enju komandantima na tlu Srbije od 7. novembra 1943. konstatovao da
svu panju moramo obratiti na unitenje komunista, zbog ega treba
veto i tajno iskoristiti sve pogodnosti koje nam ostali neprijatelji nu
de.224
Primarni cilj koji je prepoznala Vrhovna komanda JVuO (unitenje
komunizma) bilo je nemogue uspeno realizovati bez pacifikacije etni
ko-nemakih odnosa. Ovakva tendencija dovela je do sporazuma o pri
mirju sklopljenom izmeu nemake okupacione komande i predstavnika
Vrhovne komande JVuO, odnosno pojedinih lokalnih komandanata, od
27. novembra 1943. (pretpostavka za zajedniku borbu protiv komuni
sta). Sporazum se odnosio na teritoriju 13 srezova u umadiji i Podu
navlju (podruje omeeno Kolubarom, Zapadnom Moravom, Velikom
Moravom i Dunavom) i podrazumevao je jednu vanu klauzulu: Ukljui
vanje etnikih jedinica u nemako borbeno vostvo prilikom veih zajed
nikih borbenih dejstava. Borbene zadatke etnikim jedinicama za ovo
vreme odreuje nemako vostvo. Liferovanje nemake municije za izvo
enje zajednikih borbenih zadataka. Krajem godine sporazum je proi
ren i na teritoriju istone Srbije (11 srezova). Nemaka i etnika strana
su 17. i 23. januara 1944. sklopile sporazume o zajednikim dejstvima na
navedenom podruju, odnosno o produetku prethodnih sporazuma, u
cilju zajednikog voenja borbe protiv komunistikih partizana.225
Krajem 1943. i poetkom 1944. u Srbiji je vladao mir izmeu etnika
i Nemaca. Edmund Glajze fon Horstenau (Edmund Glaise von Horste
nau), nemaki vojni izaslanik u NDH, nakon boravka na teritoriji Srbije,
januara 1944, zabeleio je u dnevniku: ini se da je Srbija najmirnija ze
mlja na Balkanu, netko je rekao ak i u Europi. Hrvatska se doista ne moe
uporediti s njom... Koristei opu situaciju u kojoj se nalazi Draa Miha
ilovi, sklopljeni su lokalni sporazumi s raznim etnikim grupama.226
U nemakom izvetaju za razdoblje od 15. decembra 1943. do 15.
januara 1944, navodi se sledee: Na podruju Feldkomandanture Beo
224 ..., . I/363.
225 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 935-941; Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str.
114-115.
226 Edmund Glaise von Horstenau, Zapisi iz NDH, Zagreb, 2013, str. 347.

119
 grad i Krajskomandanture Poarevac mir i red nisu poremeeni... Spo
razum sa pojedinim etnikim komandantima doneo je dalje politiko
smirivanje stanovnitva... U jugozapadnom podruju Feldkomandanture
potiskivanjem komunista od etnika nastalo je vie sigurnosti.227
Poetkom februara 1944, radi uestalih incidenata, nemaka strana
je raskinula sporazume sa lokalnim komandantima JVuO, odbivi 5. febru
ara dve ponude etnika iz zapadne Srbije za sporazumnu saradnju.228
U naredna tri meseca u pojedinim delovima Srbije zabeleeni su sukobi
izmeu Nemaca i etnika (istovremeno je u drugim delovima Srbije vla
dao mir izmeu Vermahta i JVuO). Ipak, novi pregovori po nalogu Drae
Mihailovia su zabeleeni ve krajem marta, a u dokumentima nemake
strane iz prve polovine aprila navode se podaci o predlozima etnike stra
ne za uspostavljanjem vojne saradnje.229 Nakon toga nastavljena je vojna
saradnja Vermahta i JVuO, na teritoriji Srbije, uz povremene incidente i
sukobe (u tom razdoblju uvek je u najveem delu Srbije vladalo primirje i
saveznitvo izmeu etnika i Nemaca, esto na itavoj teritoriji Srbije), sve
do zajednikog odstupanja u Bosnu, nakon ega je saveznitvo nastavljeno
sve do okonanja prisustva nemakog okupatora u Bosni.
Vrhovna komanda JVuO tokom 1942-1944. nije naredila izvoenje
nijedne vojne operacije na teritoriji Srbije protiv snaga nemakog okupa
tora, osim privremenih ofanzivnih dejstava u Podrinju u drugoj polovini
septembra 1943. koja su bila deo ire ofanzive JVuO sa aritem u isto
noj Bosni. Nasuprot tome, JVuO je izvodila vojne operacije protiv snaga
NOVJ, ukljuujui razdoblja kada su nemake snage u Srbiji bile slabije
brojnosti i koncentracije. Vrhovna komanda JVuO je imala za primaran
cilj unitenje partizanskih snaga na irem podruju Srbije, Crne Gore i
Bosne i Hercegovine. Od druge polovine 1943. teritorija Srbije postala
je primarno bojno polje za vojni obraun izmeu JVuO i NOVJ. Sukobi
JVuO i nemakih snaga 1943-1944. bili su povremeni, najee inicirani
od strane Nemaca, a od novembra 1944. do kraja rata trajala je kontinuira
na vojna saradnja izmeu snaga JVuO koncentrisanih u Bosni i Vermahta.

227 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 101-102.

228 NAW, T-501, r. 256, s. 26, 34.
229 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 947; NAW, T-501, r. 256, s. 458.

120
 Teror koji su sprovodili etnici u Srbiji 1943-1944. esto je bio poten
ciran onemoguavanjem partizanskih odreda i grupa da koriste pomo
njihovih simpatizera, u delovima zemlje u kojima su ovi odredi i grupe
opstajali, narastali ili obnavljani. Pomo koju su simpatizeri i saradnici
pruali partizanima sastojala se u davanju hrane, zbrinjavanju ranjenika i
drugih pojedinaca, kao i u funkcionisanju partizanske obavetajne slube.
Naroito su na udaru bila sela koja su se veinski opredelila za partizane i
organizovala propartizanske strae i ete. Meutim, teror nije izostajao ni
u delovima zemlje u kojima 1943. ili poetkom 1944. nije bilo stalnih ili
veih partizanskih odreda, pa ak ni tamo gde lokalno stanovnitvo nije
prualo relevantnu pomo partizanima ili tamo gde nije bilo u prilici da
prua takvu pomo. Ovo se naroito odnosi na upade etnikih trojki u
gradove i varoi. Isto vai i za nemilosrdan odnos prema seoskim porodi
cama koje su imale mlae lanove u partizanima i prema seljacima koji su
imali propartizanski sentiment iako nisu bili jasno ideoloki opredeljeni
niti su pruali pomo partizanima.
Nakon velikog poraza partizanskih snaga u Prijepolju, poetkom
decembra 1943, usled prodora nemakih snaga u grad, pripadnici Musli
manske milicije pod komandom Ahmeta Salihbegovia i lokalni etnici
pod komandom ivka Puice i Bogosava Varagia, 5. decembra u gradu
su uhapsili 16 partizanskih simpatizera, srpske i bonjake nacionalnosti.
Uhapenici su predati nemakoj vojsci koja ih je deportovala u logore. U
nemakim logorima stradalo je est uhapenika.230
Najintenzivniji teror snage JVuO poinile su u drugoj polovini decem
bra na podruju na kome su se nesmetano kretali, neometani od nemakog
okupatra, zahvaljujui najpre preutnoj toleranciji, a potom i pisanom
sporazumu izmeu te dve strane. Re je o podruju umadije i smederev
skog Podunavlja.
etnici Kolubarske (Lazarevake) brigade JVuO, 8. decembra 1943.
ubili su pet stanovnika sela Trbunica, pokraj Lazarevca. Meu ubijenima
bili su trojica brae Proki. Prethodno, 30. novembra, partizani su ubili
etnikog komandanta sela.231 etnici 3. bataljona Posavske brigade Aval
skog korpusa JVuO, pod komandom Milorada Todorovia, 18. decembra

230 AS, ZK, k. 150, zl. br. 15390.

231 -, I/21, , 1965, . 543; AJ, DK, 110, f. 528, s. 718-723.

121
 1943. streljali su 12 mukaraca u seluVeliki Borak,izmeu Beograda i
Lazarevca, od kojih su sedmorica bili stanovnici Velikog Borka, a ostali sta
novnici susednih sel iljakovac i Leskovac. Meu ubijenima bili su Marko
Todorovi i njegov sin Vlastimir iz iljakovca. etnici su tokom 1944. u
Velikom Borku batinali 20 poimenice poznatih metana meu kojima pet
ena. U susednom iljakovcu tokom iste godine batinali su 12 stanovnika
meu kojima dve ene. Pojedina tuena lica imala su trajne posledice.232
etnici Smederevskog korpusa blokirali su 17. decembra propartizan
sko selo Mali Poarevac u Kosmajskom srezu. U narednim danima zaklali
su estoro metana, od kojih etiri ene, i jednog ranjenog partizana koga
su nali u kui edomira Jaia. Meu zaklanima bili su edomir i njegova
supruga Tomanija. Devojku Zagorku Pavlovi su nekoliko dana vodili sa
sobom, muili i silovali i potom zaklali.233
etnici 1. bataljona Posavske brigade Avalskog korpusa, pod koman
dom porunika Spasoja Drenjanina, u noi 20-21. decembra izvrili su
pokolj u selu Vrani pokraj Beograda. Veina rtava ubijena je klanjem.
Ukupno je ubijeno 67 civila, oba pola i svih uzrasta, ukljuujui dve bebe
u kolevci. Veina rtava bili su ene i deca: ubijeno je 29 ena i 15 dece.
Istrebljeno je nekoliko porodica. Istog dana ubijen je i jedan etnik jer nije
eleo da uestvuje u zloinu. etnici su u Vraniu 1943-1944. ubili jo
osam metana. etnici Posavske brigade su u Vraniu 1943-1944. ubili
devet stanovnika drugih naselja. Uglavnom je re o stanovnicima Beogra
da. Primera radi, 3. novembra 1943. u Vraniu su zaklane etiri osoba koje
nisu bili metani.234 U pokolju u Vraniu zaklano je 10 lanova porodine
zadruge Panti. Njihovo domainstvo sastojalo se iz dve odvojene kue.
etnici nisu znali da Pantii ive u obe kue tako da je nekoliko lanova
porodice preivelo. Meutim, svih 10 Pantia koji su iveli u kui u koju
232 . , , . 209-210.
233 -, I/21, , 1965, . 571; , , ,
1988, . 302-311; . , .., . 353.
234 AJ, DK, k. 577, s. 245, Petnaestodnevni izvetaj Okrunog naelstva Okruga beogradskog,
Ministarstvu unutranjih poslova o optoj situaciji i prilikama u okrugu, Beograd, 31.12.1943.
(prepis); , . , , 1996, .
58-147; . , .., . 211-231.
U izvetaju Okrunog naelstva Okruga beogradskog pominje se precizan broj ubijenih stanov
nika Vrania. U selu Vraniu zaklano je ili poubijano 67 lica od nepoznatih poinilaca. Sumnja se
na etnike D.M. jer su rtve bile pomagai i simpatizeri komunista. U literaturi o zloinu pominju
se poimenini podaci za svih 67 rtava.

122
su upali etnici ubijeni su bez milosti. Meu njima je bio 93-godinji
Joksim Panti i njegovo etvoro praunuadi od kojih je najmlai Ljubomir
imao dve godine. U jednom dokumentu iz 1946. Milijan Panti je svedo
io o prizoru koji je zatekao nakon odlaska etnika iz zadruge:
Kada su uvee naili i blokirali kuu mislio sam da e da batinaju nas
starije kao to su to obino inili sa narodom, ali nikada nisam pomiljao
da e poklati i decu u kolevci... Blokirali su kuu i upali u nju. Ja sam iz
druge zgrade u istom dvoritu, u kojoj sam spavao, gledao kroz prozor
kada su uli u kuu i tada se u tom trenutku uo vrisak iz kue. Odmah za
tim zatvorili su se kapci na kui i nisam mogao vie nita da ujem... Posle
15 minuta jedan od etnika spolja je viknuo ostalima: Ajde, i svi su izali
i otili. Ja nisam smeo da idem u kuu tamo sve do pred zoru kada je moja
najstarija devojica pola da vidi ta se noas dogodilo. Kada je ula unutra
odjednom je vrisnula jer je nagazila mrtva tela koja su leala na patosu. Ja
sam odmah otiao tamo i na patosu sam u mraku napipao nekoliko mr
tvih... Deda je leao mrtav na krevetu gde je i spavao, ubijen je iz revolvera
i sa noem nekoliko puta izboden po grudima, dok je iz revolvera pogoen
u slepoonicu... estoro ostalih eljadi su leali na patosu, svi poklani ka
mom i izbodeni po telu tako da su sasvim unakaeni. Moj brat Dragomir
je prethodno od njih utrojen, pa je zatim ubijen. Tako su u toj sobi bili
sedmoro mrtvih. U drugoj sobi mi je bila sna Milojka i njen sin Ljubomir
star dve godine, koje sam takoe naao zaklane i noem izbodene. Mali
Ljubomir je bio prvo zaklan pa zatim na 17 mesta uboden kamom po telu.
U treoj sobi je bila moja majka sama streljana iz puke preko kreveta.235
Obrenija Todorovi svedoila je o prizoru koji je zatekla u kui Mili
voja Ilia za ijeg sina je bila udata njena kerka:
Kad sam stigla do kue bila je sva pusta, a na pragu sam naila na
moju pokojnu kerku Milku koja je leala mrtva. Glava joj je bila sva izmr
cvarena tako da polovina glave uopte nije postojala, a u grudi je bila neko
liko puta udarena kamom. Odmah u sobi nala sam mrtvog zeta Mihajla
koji je zaklan kamom u krevetu... Na istom krevetu, pod slamaricom, nala
sam moju zaovu Nadedu mrtvu, koja se bila tu sakrila da bi ostala iva, ali
su i nju nali i ubili odmah na mestu. U istoj sobi sam se zaprepastila kada

235 . , .., . 217-218, Zapisnik o sasluanju svedoka Milijana

Pantia iz Vrania, Vrani, 12.5.1946.

123
 sam spazila kolevku sa detetom od etiri meseca, detetom moje pokojne
kerke, kome je glava bila sva razneta... a kolevka je bila sva izbuena pu
anim mecima... Tako da sam u tome odelenju nala njih etvoro pobije
nih, a unuka mi Darinka, koja je ostala iva, ranjena je takoe u istoj sobi.
Kad sam ula u drugu sobu nala sam ubijenog momka Svetozara (Milivo
jev mlai sin, nap. aut.) na krevetu. Kada sam ula u treu sobu nala sam
poubijane Milivoja i [njegovu suprugu] Darinku koji su streljani iz puaka.
Tako su u ovoj kui poubijali sedmoro, a osma devojica koja je bila samo
ranjena ostala je iva... Trei dan posle pokolja isti koljai pekli su prace
izginulih naih seljaka u kuama gde su ubijali i pravili [su] veliko veselje,
kao da nije nita bilo.236
Roaci rtava i metani iveli su u stalnom strahu u narednom raz
doblju. Zloin kakav je poinjen u Vraniu bio je nezapamen i jedin
stven istorijski dogaaj meu populacijom koja je delila iste oslobodilake,
slobodarske i socijalne tradicije, koja je solidarno uestvovala u bunama
i oslobodilakim ratovima dajui velike rtve. Selo je u ratovima 1912-
1918. imalo 327 poginulih vojnika, a 38 metana je streljano 15. oktobra
1941. od strane nemake kaznene ekspedicije, ali niko nije mogao da oe
kuje da e oni koji su naglaavali da su nacionalna vojska ubijati u selu,
pogotovo ne ene i decu jer tako neto u Vraniu ni okupator nije inio.
Miodrag Todorovi iz Vrania uhapen je od strane etnika u jesen
1943. i predat je Specijalnoj policiji u Beogradu. U vreme decembarskog
pokolja boravio je u zatvoru. Tada su mu zaklane majka i supruga. Na
kon izlaska iz zatvora sklonio se kod kerke u jedno selo u okolini ap
ca. Meutim, dvojica etnika Posavske brigade pronala su ga jula 1944,
doveli u Vrani gde su ga ubili.237 etnici su tokom 1943-1944. batinali
25 poimenice poznatih stanovnika Vrania, pri emu je veina tuena kra
jem 1943.238
Prvi primeri represije Posavske brigade JVuO nad stanovnicima Vra
nia zabeleeni su poetkom septembra 1943, nedugo nakon formiranja
brigade. Delovi Posavske brigade i pripadnici SDS 7. septembra sukobili
su se delovima Kosmajskog NOP odreda u ataru Vrania. Meu partizani

236 , . 219, Zapisnik o sasluanju svedoka Obrenije Todorovi iz Vrania, Vrani, 12.5.1946.
237 AS, ZK, k. 139, zl. br. 1746.
238 . , .., . 231; Podaci Mesne kancelarije u Vraniu, 30.1.1960.

124
ma nalazilo se i nekoliko mladia iz sela. Obe strane imale su minimalne
gubitke. Nakon etiri dana Vrani je blokiran od strane SDS, Specijalne
policije iz Beograda i jednog bataljona Posavske brigade pod komandom
porunika Dragana Lazia. Tada su etnici bez razloga ubili Milivoja Koji
a, seljaka koji je uvao stoku. etnici, andarmi i Specijalna policija izvr
ili su pretres u selu. Uhapeno je desetak seljaka. etvorica su sprovedena
u zatvor Specijalne policije gde su isleivani i mueni i potom su izolovani
u logoru na Banjici. Oni su osumnjieni kao partizanski simpatizeri. Peto
rica seljaka je uhapena jer nisu isporuili ito na ime rekvizicije. Oni su
upueni na prinudni rad na ukarici. Jedan seljak koga su uhapsili etnici
i Specijalna policija uhapen je jer je nakon borbe 7. septembra sahranio
jednog poginulog partizana. Drugi metanin je uhapen jer je imao sina
u partizanima. Tokom oktobra 1943. etnici Posavske brigade uhvatili su
trojicu partizana iz Vrania i predali ih Specijalnoj policiji. Sva trojica su
ubijena od strane Nemaca.239 U Banjikom logoru je bio zatoen 31 sta
novnik Vrania od kojih su estorica streljani.240
Pojedini uesnici pokolja u Vraniu prethodno su ubijali i u drugim
mestima Posavskog sreza. Milorad Sudimac i Veselin Kuzmanovi 17.
oktobra 1943. u Velikoj Motanici izvrili su ubistvo Dragomira ivko
via, nosioca Albanske spomenice i predsednika Demokratske stranke
u selu, jer je saraivao sa partizanima. Ubistvo je izvreno po nareenju
Koste Marinkovia, komandanta Posavske brigade JVuO. Prema tvrdnja
ma biveg etnika i oevica, Duana oria, navedena dvojica su se dobro
voljno javili da ubiju ivkovia. Sudimac je u istrazi izjavio da je ubio po
nareenju:
Onako vezanog Dragomira za orahovo drvo pred optinskom sudni
com, ja i Veselin [Kuzmanovi] iz puaka ubili smo, a etnik Rista [Rui]

239 AS, ZK, k. 139, zl. br. 418, 1545, 1546, 1548, 1563, 1744, 1746; , .., . 52.
Ubistvo Milivoja Kojia izvrio je iz obesti Ljubomir Filipovi iz Misloina. Filipovi je 1945. osu
en na smrt na Vojnom sudu u Kragujevcu, ali je pomilovan na 20 godina robije. Osloboen je
nakon osam godina. Filipovi je proizvoljno uvrten u registar DKTG za grad Kragujevac (RKTG-
31424), budui da nije streljan. ( , .., . 44).
240 Logor Banjica. Logorai, I-II, Knjige zatoenika koncentracionog logora Beograd-Banjica (1941-
1944), (pr. Evica Mickovi, Milena Radoji), Beograd, 2009.

125
 nije ni pucao pa je usled toga zamalo hteo izgubiti glavu od samog koman
danta Koste.241
Navedeni svedok Duan ori bio je prinudno mobilisan u etnike
oktobra 1943. Meutim, etnici su i njega pokuali da ubiju u noi 20-21.
decembra o emu je Duan 1946. svedoio na suenju Drai Mihailoviu:
Kada su uli bili su svi potpuno krvavi tako da je sukrvica visila po
njihovim bradama. Potom su ga nezvani gosti upitali kada si se poslednji
put sastao sa komunistima, nakon ega su ga vezali. Ja sam onda kazao:
Nemojte me klati kao ivotinju i ako ve hoete da me ubijete vi me
streljajte. Onda sam legao na patos, oni su opalili na mene puke, metak
me je udario u levo oko i izaao na desni obraz. Kad sam se malo osvestio
doterali su mi brata, njega su stojei streljali. Kad je pao mrtav, pao je na
mene. Ja sam se pravio da sam mrtav, a oni su doveli jedno kurjako pseto
koje je poelo da loe njegovu krv. Ja sam se plaio da ako doe do mene
da mi ne nagrdi lice. Tada su oni doveli nau mater da vidi nas dva mrtva
i kad je dola bila je premrla iva od straha gledajui nas dvojicu mrtve,
pa su je zatim oborili i klali je na mojim leima tako da sam bio obliven
njenom krvlju. Doveli su zatim mog sinovca i zaklali i njega.. Zatim su
doveli moju snaju, enu moga brata koji je poginuo u partizanima i nju su
zaklali. U etvrtoj sobi zaklali su dete od etiri godine i odsekli mu glavu i
izboli ga na 18 mesta. Kad su sve poklali onda su poeli da kupe sve nae
stvari iz kue.242
U noi 24-25. decembra, etnike trojke su ule u Valjevo, verovatno
uz dozvolu SDS, i uhapsile sedam komunistikih simpatizera. Jedno lice je
ubijeno u gradu, a ostali su sutradan zaklani u selu Babina Luka.243
etnici Smederevskog korpusa JVuO pod komandom kapetana iva
na Lazovia 27. decembrablokirali su selo Bole, istono od Beograda.
Uhvaeno 11 aktivnih komunista i 15 simpatizera. Lazovi je nepo
sredno zapovedao prilikom blokade Bolea, naredivi klanje 11 navodnih

241 AJ, DK, 110, f. 365, s. 625-631, Zapisnici o sasluanju Duana oria i Riste Ruia, Umka,
15.3.1945; Zapisnik o sasluanju Milorada Sudimca, Umka, 15.1.1945.
Sudimac i Rui su 1945. osueni na smrt. Veselin Kuzmanovi je posle rata iveo kao emigrant
u Australiji. Vratio se u Srbiju poetkom 1990-ih.
242 , , 10. - 15. 1946,
I-II, , 2001, . II/1376-1377.
243 AJ, DK, 110, f. 531, s. 914.

126
komunista (zapravo, re je o partizanskim simpatizerima i roacima par
tizana). Danica Marinkovi je preivela klanje. Meu ubijenima bile su
tri ene. U depei kojom obavetava Mihailovia o tom dogaaju, Lazovi
navodi: Uhvaeno 11 aktivnih komunista i 15 simpatizera, i napominje
da je naredio ubistvo i 20 stanovnika iz ostalih sela juno od Beogra
da. Mihailovi je Lazoviu nakon odreenog vremena odgovorio sledeom
depeom: Veoma dobro ste uradili to ste upali u oblast Beograda. Tako
se radi, produite.244 Prilikom blokade batinano je 15 poimenice pozna
tih partizanskih simpatizera meu kojima i Mihajlo Stevanovi, njegova
supruga i dve kerke.245 Lazovi je zbog aktivnosti u Groanskom srezu, u
koje spada i blokada Bolea, krajem januara 1944. od Vrhovne komande
JVuO nagraen time to je Groanski srez stavljen pod njegovu koman
du izuzimanjem iz prethodne komande Svetislava Trifkovia, zapovedni
ka Avalskog korpusa. Vladimir Komarevi, komandant Posavsko-kolu
barskog korpusa, iskazao je neslaganje tom odlukom Vrhovne komande
kazavi da na teritoriji Groanskog sreza narod, vojnici i stareine nee
Lazovia za komandanta jer je iza sebe ranije ostavio takve prljavtine koje
se ne mogu izgladiti.246
Pripadnici Avalskog korpusa su krajem decembra u selu Baevac,
izmeu Beograda i Lazarevca, zaklali devet civila, ukljuujui pet ena.
Najpre su 25. decembra zaklane Jana Nikoli i njene kerke Miroslava i
Dobrinka. Potom je u noi 28-29. decembra zaklano jo estoro meta
na. Ubistva je naredio Svetislav Trifkovi, komandant Avalskog korpusa.
Zatim je 18-19. januara 1944. u Baevcu zaklana jo jedna ena.247 Nared
na ubistva u Baevcu etnici su poinili 20. marta 1944. kada su strelja
li trojicu mukaraca.248 Dragoslav Dimitrijevi navodi imena 15 metana
Baevca, njegovog rodnog sela, ukljuujui tri ene, koje su batinali etnici
1943-1944, pri emu je jedna osoba umrla od posledica batinanja.

244 -, I/21, , 1965, . 560; Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 239,
597; . , .., . 339-349.
245 , , , 1983, . 146-147.
246 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 326, 356-357; . , .., .
136-137.
247 . , .., . 235-238.
248 AS, ZK, k. 139, zl. br. 9871.

127
 etnici Jadarske brigade pod komandom tronokog igumana Georgi
ja Bojia Dide 30. decembra blokirali su selo Dobri kod apca. Privre
meno su uhapsili 70 lica od kojih su batinali 30 i opljakali su 20 kua.
Odredili su etvoro metana za streljanje. Tokom sprovoenja na streljanje
dvojica mukaraca su pobegla tako da je ubijen samo jedan brani par.249
U noi izmeu 31. decembra 1943. i 1. januara 1944, pripadnici
1. (oplenake) brigade Korpusa gorske garde zaklali su devet stanovnika
Topole. Meu ubijenima bilo je est ena. Pored ostalih, ubijeni su Dra
gia Aksentijevi, njegova supruga Mirka, sin Milanko i kerke Milena i
Nadeda. Zaklane su i uiteljica Desanka Jaki i njena majka Radojka.250
Neko Nedi, naelnik taba Posavsko-kolubarske grupe korpusa, pi
sao je Drai Mihailoviu 31. decembra sa predlogom za opsenu akciju
protiv partizanskih simpatizera:
U srezovima Lazarevakom i Kaerskom (podruje Ljiga, nap. aut.)
komunisti imaju svoje pristalice i simpatizere. Komunisti imaju u nekim
selima ovih srezova svoje naoruane pristalice koje se kriju kod kue kao
mirni i radni domaini. Povremeno, po nareenju komunista, oni nou
izvre neki zadatak, vraaju se kuama, skrivaju oruje i nastavljaju redo
van posao. Ovakva situacija je i u Srezu kosmajskom, po kome se kree
i naoruana grupa komunista... Rudniki korpus se moe oistiti samo
na taj nain da mi upadnemo na njega sa jaim snagama, da mobiliemo
ceo Rudniki korpus i da ponemo sa istrebljenjem simpatizera, odnosno
sa otkrivanjem njihovih naoruanih pristalica i likvidiranjem... Inae, sve
akcije isto vojnike prirode, koje bi se povele, prole bi bez rezultata kao i
do sada. Zato se mora poi policijskim putem, dok im se kanali ne iseku,
da se nemaju gde sklanjati, a tada emo traiti glavninu da se obraunamo
sa njom... Preduzete su opsene mere. U na aparat ukljuena je i policija
da se tako dopunjujemo.251

249 , .., . 927.

250 AJ, DK, 110, k. 549, s. 176; -, I/21, , 1965, . 572; ,
, 7-33, ,
1945, . 324.
251 Nikola Milovanovi, Kroz tajni arhiv UDB-e, I-II, Beograd, 1986, str. I/152-153.

128
Mikro sluaj:
zloini JVuO u Viegradu 5-7. oktobra 1943.

Masovna ubistva muslimanskog i, manjim delom, hrvatskog stanov

nitva u Viegradu nakon zauzimanja grada od strane JVuO 5. oktobra
1943. predstavljaju najtraginije dogaaje u istoriji tog grada. Ubijen je
velik broj ena, dece i drugih civila. Ubistva su, pored ostalog, vrena na
Sokolovia upriji na Drini. Taj dogaaj nije adekvatno rasvetljen u jugo
slovenskoj i postjugoslovenskim istoriografijama. Propartizanska istori
ografija nije registrovala zloine JVuO u Viegradu oktobra 1943. jer je
preutkivala da su snage Drae Mihailovia zauzele grad od nemakih i
snaga NDH, ime je preutkivana jedna od najznaajnijih pobeda JVuO u
ratu, ali je preutan i jedan od najmasovnijih zloina JVuO nad civilima.
Proetnika istoriografija preutkuje zloine nakon ulaska JVuO u grad.
Snage JVuO sa podruja istone Bosne i zapadne Srbije poetkom
oktobra 1943. zauzele su Viegrad i okolinu, potisnuvi nemake, domo
branske i snage Muslimanske milicije sa tog podruja, nastavivi ofanzivu
ka Rogatici. etnici su u Viegrad uli 5. oktobra. Mihailovieva vojska
postigla je velik uspeh: trajno je izbaeno iz stroja izmeu 200 i 350 pro
tivnikih vojnika dok su etniki gubici bili relativno mali: 23 poginula i
75 ranjenih. Navedeni uspeh podrazumevao je i bogat ratni plen kada je
re o zaplenjenom naoruanju.252 Tog i nekoliko narednih dana u gradu i
pojedinim okolnim selima izvreni su masovni zloini nad muslimanskim
civilima, bez obzira na pol i dob. Muslimani su masovno ubijani, musli
manske ene silovane, njihova domainstva pljakana i unitavana.
Nepoznat je priblian broj ubijenih muslimanskih civila van borbe,
nakon zauzimanja grada od strane JVuO. Prema tvrdnjama jedne musli
manske stanovnice Viegrada, koja je bila oevidac zloina, tada je ubije
no navodno oko 2.000 ljudi. Ista osoba iznela je tvrdnje da su etnici 5.
oktobra ubili na desetine stanovnika u oblinjim selima Crnii, Nezuci i
Osojnica.253 Jedan izvor NDH provenijencije pominje brojku od 1.000

252 , 1943., - , 1/2011,

, 2011, . 211.
253 Genocid nad Bonjacima..., str. 340, 660-667, Zapisnik o sasluanju Fatime Meanovi iz Vie
grada, Sarajevo, 19.2.1947.

129
 ubijenih i ranjenih, dok drugi NDH izvor pominje 2.500 ubijenih musli
manskih civila.254 Prema seanjima jedne savremenice srpske nacionalnosti
iz Viegrada koja je boravila u gradu u vreme navedenih dogaaja, u una
krsnoj vatri dve strane, na mostu na Drini poginulo je mnogo ljudi, ena
i djece. Izvor dalje navodi:
Nakon zauzimanja grada etnici su pohvatali preostali narod kako
muslimanski tako i katoliki, odvodili ih na drinski most gdje su ih na svi
rep nain muili, ubijali, a potom bacali u Drinu. Broj rtava koje su tom
prilikom etnici pobili cijeni se na 400.255
Navedeni izvor navodi imena 17 etnika koji su uestvovali u klanju
civila na Sokolovia upriji. Izvor navodi da su pripadnici saveznikih voj
nih misija imali priliku da vide tragove zloina prelazei preko uprije jer
most je sav bio u krvi i pokriven ljeevima, a neki ljeevi koji su baeni bili
u Drinu zaustavili su se bili oko konstrukcije mosta.
Prema seanjima dvojice stanovnika Viegrada srpske nacionalno
sti, rauna se da je na drinskom mostu prilikom povlaenja stradalo oko
1.500 izbjeglica dok je u samome gradu ispred mosta sa desne obale Drine
naeno oko 650 ljeeva. Koliko je ljudi, ena i djece stradalo po kuama
i to je izgorjelo, nemogue je ustanoviti. Od vojnika na drinskom mostu
stradalo je oko 400. Ta dva svedoka, verovatno pripadnici JVuO u to
vreme, navode da su etnici tukli drinski most sa devet tekih i 40 lakih
mitraljeza kao i sa tri teka bacaa. Narod i vojska nagrnuli su na most gdje
su padale ogromne rtve.256
Prema tvrdnjama jednog viegradskog Hrvata, koji je bio oevidac
pokolja, u Viegradu je poetkom oktobra 1943. rtava palo sigurno do
1.000, pri emu se misli na civilne rtve. Svedok navodi da je 5. oktobra
izbegao iz grada i da se vratio nakon tri dana. Vidio sam na samom mostu
254 Zbornik NOR-a, IV/18, Beograd, 1958, str. 480, 553, Izvjetaji upske redarstvene oblasti u Sara
jevu od 8. i 23. oktobra 1943.
Istoriar Zdravko Dizdar, koji je istraivao etnike zloine u Bosni i Hercegovini, nije ostvario
rezultat u proceni realne brojke stradalih Muslimana na podruju Viegrada i Rogatice, oktobra
1943, priklonivi se visokim brojkama (2.500-3.000), ne pominjui izvor NDH provenijencije koji
navodi brojku od 1.000 ubijenih i ranjenih civila u Viegradu i okolini. (Zdravko Dizdar, etniki
zloini u Bosni i Hercegovini 1941-1945, Zagreb, 2002, str. 214).
255 AJ, DK, 110, f. 533, s. 310-311, Zapisnik o sasluanju Vere Andri iz Viegrada, Viegrad,
10.4.1946.
256 AJ, DK, 110, f. 533, s. 313-315, Zapisnik o sasluanju Ivana Krstia i Milivoja Milievia, Viegrad,
6.8.1946.

130
krvi mnogo... zatim je bilo nareeno da se guraju leevi niz Drinu i da se
pere krv na samom mostu. Svedok navodi da je u gradu naao etvoro
djece katolike koja su bila teko ranjena i da su etniki oficiri omoguili
njihovo leenje u etnikoj vojnoj bolnici.257
Fatima Meanovi iz Viegrada svedoila je o posledicama zloina u
selu Osojnica, neposredno pokraj grada. Ova ena je preivela silovanje u
etnikom zatvoru u Viegradu odakle je odvedena u Osojnicu gde je bila
primorana da uestvuje u prikrivanju tragova zloina:
Doao je u sobu Sreten ivkovi... i odveo je mene i Kasima Balia,
navodno na neki rad. On nas je odveo u selo Osojnicu, to je odmah preko
drinske uprije i tu nam naredio da sakupljamo ljeeve rtava etnikih
na kamaru, polijemo ih nekom tekuinom i zapalimo. Ja sam skupila na
jednu kamaru 30 rtava, to su sve bili muslimani i muslimanke, koje su
etnici prije toga pobili. Zadnja rtva koju sam metnula na kamaru bila
je sestra moje majke, Aia Meuseljac, stara 66 godina, rodom iz Viegra
da, i polila sam hrpu nekom tekuinom koju mi je dao Sreten i zapalila.
Kasim Bali mi je rekao da je on 28 ljeeva pokupio i zapalio. Za vrijeme
dok smo jo palili stigao je arko straar sreskog naelnika i naredio da se
odmah imamo vratiti u zatvor i tako nas je spasio jer bi nas sigurno Sreten
tamo ubio.258
Publikovana su imena 529 Bonjaka iz Viegrada i osam najbliih sela
koji su ubijeni tokom rata, pri emu je re o civilima. Od 529 rtava bilo
je 276 mukaraca, 253 ena i 190 dece. Od navedenog broja 291 bili su
stanovnici grada Viegrada. Meu njima je bilo 128 dece do 15 godina
starosti. Takoe, publikovana su imena 18 Hrvata iz Viegrada ubijenih
tokom rata meu kojima je etvoro dece.259 Moe se pretpostaviti da je
veina od 547 ubijenih stanovnika Viegrada i osam okolnih sela stradala
5-7. oktobra 1943. To se svakako moe rei za veinu od 291 ubijenog
muslimanskog i 18 hrvatskih civila iz Viegrada. Iako poimenini podaci
nisu konani, moe se pretpostaviti da su blii realnom broju stradalih od
nekih prethodno navedenih procena. U Viegradu je 5. oktobra i tokom
257 AJ, DK, 110, f. 533, s. 319-320, Zapisnik o sasluanju Ante Ivaia iz Viegrada, Viegrad,
19.4.1946.
258 Genocid nad Bonjacima..., str. 340, 660-667, Zapisnik o sasluanju Fatime Meanovi iz Vie
grada, Sarajevo, 19.2.1947.
259 Ibrahim Kljun, Viegrad: hronika genocida nad Bonjacima, Zenica, 1996, str. 115-226.
U knjizi se navode poimenini podaci za 3.027 muslimanskih civila sa podruja optine Viegrad
ubijenih tokom rata. Od tog broja 984 bili su deca, 1.105 ene i 1.922 mukarci. Moe se pretpo
staviti da je veina ubijena od strane etnika.
131
 nekoliko narednih dana ubijen i nepoznat broj muslimanskih izbeglica sa
podruja Priboja i Rudog koji su u tom gradu potraili utoite februara
1943. U navedenom spisku koji je objavio Ibrahim Kljun nisu navoena
imena ubijenih izbeglica.
Proetniki istoriari koji su pisali o borbama za zauzimanje Viegrada
ili ignoriu pokolj nakon zauzimanja grada,260 ili navode tendenciozni citat
iz izvetaja Zaharija Ostojia, oficira JVuO koji je neposredno komando
vao vojnom operacijom:
U samom Viegradu bilo je samovoljnog ubijanja, paljenja i pljake
i pored moje stroge zabrane, ali su vojnici bili ozlojeeni zato to je turska
milicija tri dana pre naeg napada, po odobrenju Nemaca, izvrila ispad
iz Viegrada i zapalila sela Velji Luk, Sase i Haluge i poubijala gde god je
koga nala ivog.261
Ostoji je smiljeno preutao razmere pokolja u Viegradu nastojei
da ih opravda ubistvima nekoliko desetina srpskih civila u tri navedena
sela. Zloini nad srpskim civilima u tri viegradska sela nisu mogli biti
opravdanje za pokolj nad civilima u gradu, kao to brojni etniki zloini
nad muslimanskim stanovnitvom na podruju Viegrada od kraja 1941.
do sredine 1943. nisu mogli biti opravdanje za pokolje nad Srbima u ta
tri sela. Citiranjem navedenog izvora bez obraanja panje na druge izvore
o dimenzijama zloina nad stanovnicima Viegrada relativizuju se zloini
poinjeni nakon ulaska etnika.
Publicista Miloslav Samardi navodi da dokumenta 369. divizije Ver
mahta belee etnike pokolje u Viegradu i pri tom koristi sledeu formu
laciju: Karakteristino je da se u dnevniku i drugim dokumentima 369.
divizije iz ovog perioda ne pominju zloini nad Srbima, dok se odmazde
sa srpske strane preuveliavaju... U stvarnosti, meutim, nije bilo pokolja
Hrvata, koji nisu ni iveli u toj oblasti. Veliki pokolj muslimana, koji se
ovde sugerie, osujeen je streljanjem poinilaca.262
Samardi ignorie razmere pokolja u Viegradu, koji je trajao tri
dana, navodei da je veliki pokolj osujeen. Pokolj nije osujeen ve

260 Uporediti: , 1943., . 194-226.

261 , .., . I/441.
262 , : ,
, 2011, . 70-71.

132
je zaustavljen streljanjem nekoliko koljaa sa mosta, nakon intervencije
Alberta Sajca, ali tek 7. oktobra.
Potpukovnik Albert Sajc (Albert Seitz), lan amerike vojne misije pri
Vrhovnoj komandi JVuO, bio je uesnik borbe za zauzimanje Viegrada.
Sajc ne pominje zloine nad civilima neposredno nakon zauzimanja grada
ve pominje mnoge civile koji su poginuli jer su bili uhvaeni od smrto
nosne vatre. Takoe, Sajc pominje sledeu konstrukciju: injenica da su
mnoge ustae imale sa sobom svoje porodice, nije umanjivala razjarenost
borbe. U veem broju sluajeva, ene su umirale pored svojih mueva, dok
su njihova deca, zahvaena ubilakom unakrsnom vatrom, leala mrtva,
oiju irom otvorenih od straha.263 Prethodni citat navode svi proetniki
autori koji su pisali o zauzimanju Viegrada. Klanje na mostu je zapoelo
najranije predvee 5. oktobra kada su se Nemci povukli sa dominantnih
poloaja iznad leve obale Drine.264 Kako se moe zakljuiti iz njegovih rat
nih uspomena, Sajc se sutradan ujutro povukao juno od grada gde su dva
dana trajale borbe za zauzimanje eleznikog mosta na Limu, nakon ega
je most miniran. To nam sugerie da je mogao da vidi posledice zloina
nad civilima nedugo nakon zauzimanja grada, ali iz nekog razloga to nije
eleo da pomene. Sajc pominje da je video leeve ubijenih civila, ali nakon
to se vratio u grad poto je uestvovao u miniranju mosta. Sajc se mogao
vratiti u Viegrad najranije 7. oktobra jer je tog dana miniran elezniki
most:
Primetio sam otprilike 50 tela ljudi, ena i dece, poreanih kao drva
za potpalu, na obali pod mostom, i izbrojao sam 22 lea u reci. Zatim
navodi kako je bio oevidac ubistva jedne stare Muslimanke na mostu
nakon ega je otiao u etniki tab i prijavio zloin. Potom je bezakonje
prestalo.265
Zanimljivo je da niko od proetnikih istoriara koji su pisali o zau
zimanju Viegrada i iscrpno citirali Sajcove navode o borbama za grad ne
pominje njegove tvrdnje o namernom ubijanju civila na upriji. Sajcove
memoarske navode potvruju tvrdnje dvoje metana Viegrada u kojima
se navodi da je pokolj u gradu trajao tri dana. Stanovnica Viegrada, koja
263 , , , 2004, . 61-64.
264 AJ, DK, 110, f. 533, s. 313-315, Zapisnik o sasluanju Ivana Krstia i Milivoja Milievia, Viegrad,
6.8.1946.
265 , .., . 72-73.

133
 je bila oevidac zloina, svedoila je da su etnici prva tri dana bez pre
kida ubijali i klali narod. Drugi savremenik potvruje da je pokolj trajao
tri dana nakon ega je objavljeno da se moe svak slobodno kretati.266
Ostaje neistraeno koliko su srbijanski etnici (oko 1.000 boraca Cer
skog i Mavanskog korpusa JVuO, pod komandom Dragoslava Raia),
koji su oktobra 1943. uestvovali u vojnoj operaciji u istonoj Bosni, parti
cipirali u sprovoenju zloina nad muslimanskim civilima, poput njihovih
bosanskih saboraca (Drinski i Romanijski korpus).267 Prema dostupnim
izvorima, borci pod Raievom komandom nisu uestvovali u borbama za
Viegrad ve su se nalazili u Viegradskoj Banji udaljenoj sedam kilometara
od grada. Duan Trbojevi, oficir Pocerske brigade JVuO, tvrdi da su etni
ci pod Raievom komandom uli u Viegrad istog dana kada su ga zauzele
snage JVuO i da su ostali u gradu narednih sedam dana. Nezaboravan je
bio na ulazak u osloboeni Viegrad, koji je jo mirisao na barut, sa uli
cama oblivenim krvlju po kojima su leali mrtvi neprijatelji. Trbojevi
preutkuje da su etnici ubili velik broj civila nakon zauzimanja grada.268
Ostaje nepoznato da li su i u kojoj meri Raievi etnici izvrili zloine u
gradu i okolnim selima, ali na osnovu Trbojevievih tvrdnji znamo da su
bili prisutni u Viegradu u vreme trodnevnog pokolja. Napad na Viegrad
posmatrao je general Miroslav Trifunovi, komandant JVuO za Srbiju.269
U svakom sluaju, oktobra 1943, po drugi put te godine, dogodilo se
da vojna operacija nareena od strane Vrhovne komande JVuO rezultira
masovnim pokoljima nad muslimanskim civilima. U obe vojne operacije
uestvovali su etnici iz Srbije. Vrhovna komanda nije naredila ubijanje
civila u Viegradu, ali nije ni sankcionisala oficire i pojedince koji su bili
odgovorni za masovna ubijanja ena, dece i neboraca. Draa Mihailovi je
16. novembra 1943. u depei Zahariju Ostojiu naveo da je Dragia Vasi
ljevi, komandant Viegradske brigade JVuO direktno nareivao klanje

266 Genocid nad Bonjacima..., str. 340, 660-667, Zapisnik o sasluanju Fatime Meanovi iz Vie
grada, Sarajevo, 19.2.1947; AJ, DK, 110, f. 533, s. 319-320, Zapisnik o sasluanju Ante Ivaia iz
Viegrada, Viegrad, 19.4.1946.
267 Po nareenju Dragoslava Raia, streljana su sedmorica pobunjenika, pripadnika Cerske i
Jadarske brigade JVuO, na Glasincu, u istonoj Bosni, 20. oktobra 1943. (
, () 1941-1944,
, 1973, . 922).
268 , - 1941-1945, , 1998, . 81-83.
269 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 150.

134
muslimana, odreujui odeljenja za klanje i paljenje i time nam naneo
velike tete u naoj unutranjoj politici.270 Mihailovi je znao ta se doga
alo u Viegradu nakon ulaska JVuO u grad 5. oktobra. Zanimljivo da je
tokom 1944. Viegradska brigada u dokumentima JVuO nazivana Brigada
5. oktobar.271
Viegrad je ostao pod kontrolom JVuO do 27. oktobra kada su ga
zauzele jedinice NOVJ. Partizani su kontrolisali viegradski kraj do poet
ka decembra. Nakon povlaenja partizana, usled nemake ofanzive, JVuO
nije vodila borbu protiv Vermahta i Muslimanske milicije na tom podru
ju, ali je represirala partizanske pristalice srpske nacionalnosti ukljuuju
i i pripadnike JVuO koji su imali pomirljiv odnos prema partizanima.
Prema tvrdnjama savremenika, etnici pod komandom Dragie Vasiljevia
odgovorni su za ubistvo navodno 72 partizanska saradnika u Viegrad
skom srezu neposredno nakon 20. decembra 1943. Meu ubijenima bili
su Dmitar Kuzmanovi, komandant Ruanskog bataljona Viegradske
brigade, Dragomir Nenadi, komandir ete i Milomir Milievi sa dva
brata, zamenik komandanta JVuO Viegradskog sreza.272
Prethodno, 25. oktobra 1943, etnici Viegradske brigade su u selu
Ravancima pokraj Rudog zarobili 13 boraca 4. krajike brigade NOVJ i
potom ih streljali u Bijelom Brdu kod Viegrada.273 Drugi podaci navode
da je re o 21 streljanom borcu brigade.274
O saradnji JVuO sa nemakim Vermahtom nedugo nakon zauzimanja
Viegrada od strane Mihailovievih snaga upravo na podruju Viegra
da svedoi izvetaj pukovnika Jozefa Remolda, komandanta 99. brdskog
puka 1. brdske divizije (22. novembar 1943):

270 Isto, str. 149; , .., . III/277.

Mihailovi u depei Ostojiu istie da britanski brigadir Amstrong koji je posmatrao borbu za
Viegrad 5. oktobra smatra da su nae jedinice vrlo ravo voene i da uopte ne znaju vojnu
vetinu, nasuprot komunistima koji su odlino voeni.
271 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 444-445.
272 AJ, DK, 110, f. 533, s. 313-315, Zapisnik o sasluanju Ivana Krstia i Milivoja Milievia, Viegrad,
6.8.1946; AJ, DK, 110, f. 533, s. 317, Zapisnik o sasluanju Jove Crkote i Veselina Arsia, Bijelo
Brdo, 8.8.1946.
273 Boko Skaki, Borba u selu Ravanci, etvrta krajika narodnooslobodilaka udarna brigada.
Zbornik sjeanja, I-II, (ur Stojan Kesi), Beograd, 1984, str. II/116-118.
274 Milan Ai, Pohod etvrte krajike u Sandak, etvrta krajika narodnooslobodilaka udarna
brigada. Zbornik sjeanja, I-II, (ur Stojan Kesi), Beograd, 1984, str. II/93.

135
 etnici [Vojislava] Lukaevia su, kao odani drugovi po oruju,
zajedno sa mojim pukom napali komuniste. Hrabri etnici su savladali
naizgled nepremostive prepreke... I pored tekoa u snabdijevanju drali su
korak sa njemakim trupama. Poduhvat je okrunjen izbacivanjem neprija
telja (partizani, nap. aut.) iz oblasti jugoistono od Viegrada... Izraavam
svoju zahvalnost majoru Lukaeviu, njegovom operativnom oficiru i svim
borcima za njihovu portvovanost i bezobzirnost u borbi. Lukaevievim
trupama elim puno sree i uspjeha. Dolje komunizam, neka naa stvar
pobijedi!275
Zanimljivo je da proetniki istoriari i drugi autori, koji su pisali
o antiosovinskoj ofanzivi JVuO krajem septembra i poetkom oktobra
1943. ne pominje aktivnu vojnu saradnju JVuO na istom podruju samo
nekoliko sedmica nakon okonanja ofanzive.
Saradnja JVuO sa Vermahtom na podruju istone Bosne bila je kon
tinuirana od kraja 1943. do kraja okupacije. To je uslovilo toleranciju
JVuO prema Musimanskoj miliciji. Takva praksa je doprinela sve veem
opredeljivanju muslimanskih i srpskih msa za NOVJ. Postalo je oigled
no da Muslimanska milicija prvenstveno slui zatiti nemakih interesa,
a ne zatiti muslimanskog stanovnitva, kao to je dodatno potvreno da
JVuO prvenstveno vodi borbu protiv NOVJ pri emu se ne ustee od
aktivne vojne saradnje sa Vermahtom.

Mikro sluaj:
pokolj u Kopljaru 25. decembra 1943.

U noi 25. decembra 1943. etnici pod komandom Nikole Kalabi

apoklali su vei broj civila u selu Kopljare, pokraj Aranelovca. Od 22
ubijenih, 19 su bili romske nacionalnosti. Nikola Kalabi je u depei od
29. decembra 1943. obavestio Drau Mihailovia o ovom pokolju:
U Kopljarima uhvaeno na spavanju i poklato 24 aktivna komunista
od kojih su 20 Cigani, koji su priznali da su bili takozvani jarugai, danju
rade svoje poslove kui, a nou u akciji. Sve sam poklao.276

275 NAW, T-313, r. 488, s. 230. (prevod: Gaj Trifkovi).

276 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 213.

136
 Kalabi je zloin opravdao tvrdnjom da su ubijeni bili aktivni komu
nisti, to je netano, kao to je izmislio da su ubijeni odlazili nou u neka
kve akcije. Ne postoje dokazi da je iko od ubijenih bio lan KPJ i da je bio
uesnik oruanih akcija.
Zloin u Kopljaru pominju i izvori kvislinkog Ministarstva unutra
njih poslova (30. decembar 1943), koji su precizniji jer pominju klanje 22
stanovnika, od kojih 15 Cigana i etiri Ciganke. Ovaj izvor pominje da
su etnici spalili sve ciganske kue u selu kao i kue dvojice seljaka iji se
lanovi porodica nalaze u partizanskim redovima.277
Zahvaljujui ovim izvorima zloin u Kopljaru je poznat istorijski
dogaaj. Meutim, zloin nije rekonstruisan u istoriografiji niti je poznata
struktura poinilaca. Iako je na osnovu citirane depee poznata odgovor
nost Nikole Kalabia za zloin, ona nije dodatno potkrepljivana i zaobi
laena je u proetnikoj istoriografiji. Ovo su razlozi jednog spekulativ
nog osporavanja. Naime, istorijski publicista Miloslav Samardi izneo je
nekoliko neutemeljenih tvrdnji o tom zloinu, pokuavajui da ga relati
vizuje i umanji:
etniki izvori (kazivanje izvesnog Dragovana Radulovia Miloslavu
Samardiu, nap. aut.) potvruju da je u Kopljarima bilo masovne likvi
dacije komunista Cigana, koju je izvrio Kalabiev Pratei bataljon, ali je
sporna brojka koja se pominje u depei, a sporna je i sama depea, jer ne
lii ni na jednu drugu Kalabievu depeu, kako zbog nepismenosti, tako i
zbog zavrne napomene. Evo kako potporunik Dragovan Radulovi opi
suje ovaj dogaaj u Kopljarima: U Kopljarima, Nikola je naredio da se
postreljaju neki Cigani, mislim da ih je bilo sedam-osam. Predstavnici nae
vlasti u Kopljarima, Milovan i braa Blagojevii, prijavili su Nikoli tu gru
pu Cigana, kada je doao u ovo selo. Ti Cigani, inae dobrostojei, kada
su ili po selima da gataju, prose, ili ta ve, prikupljali su podatke i vrili
pijunau u korist komunista.278

277 -, I/21, , 1965, . 560.

278 , , , 2003, . 134-135.
Druga dvojica Kalabievih biografa ignoriu njegovu odgovornost za pokolj u Kopljaru budui
da Radovan Kalabi uopte ne pominje taj zloin dok Kosta Nikoli ne dovodi Kalabia u vezu sa
zloinom, iako Kalabieva komandna odgovornost nije nepoznanica. Uporediti:
, : , , , 1991; ,
.., . III/347-360.

137
 Kljuni etniki izvor o pokolju u Kopljaru nije nepouzdano kazivanje
izvesnog potporunika pola veka nakon istorijskog dogaaja ve, upra
vo, depea koju Samardi neveto osporava bez ijednog validnog izvora.
U Kopljaru nije streljano sedam-osam nebitnih Cigana ve je zaklano 20 i
streljano dvoje metana.
Kalabieva depea na nedvosmislen nain govori o samom Kalabiu,
ali i o komandnoj strukturi JVuO. Kada jedan od najznaajnijih koman
danata JVuO bez zadrke govori o klanju civila to ne moe biti prijatno po
revizioniste koji nastoje da protagoniste strane koju favorizuju prikau u
ulepanom svetlu.
Samardi istie kako su u propartizanskoj literaturi navoena samo
tri masovna zloina Korpusa gorske garde: u Kopljaru, Banji i Malom
Poarevcu, i kako se ni u Kopljaru, ni u Banji, ne navode imena rtava,
to bi, valjda, trebalo da dovede u sumnju navode komunistike istori
ografije o broju ubijenih u ta tri mesta i sugerie da u drugim mestima
zapravo nije bilo masovnih zloina koje su poinili Kalabievi gardisti.279
Imena 10 rtava pokolja u Banji objavio je 1999. Kosta Nikoli. Imena
svih 29 stanovnika Malog Poarevca koje su ubili etnici, ukljuujui i et
nike Korpusa gorske garde, objavio je 2009. Dragoslav Dimitrijevi. Ime
na 22 rtave pokolja u Kopljaru 25. decembra 1943. objavio je 1987. Mi
lovan Milosavljevi. Njegovi podaci odgovaraju podacima ZK iz 1945.280
Poverenitvo ZK za Oraaki srez (Aranelovac) tokom 1945. saku
pilo je svedoenja oko 40 metana Kopljara i na osnovu njihovih izjava
detaljno rekonstruisalo zloin. Na osnovu njihovog istraivanja poznati su
poimenini podaci o klanju 20 osoba i streljanju dve osobe, kao i o palje
vini 15 domainstava i zlostavljanju vezivanjem i pretnjom klanjem 62
stanovnika Kopljara (ne reunajui ubijena lica) 25. decembra 1943. Kao
to je pomenuto, meu ubijenima bilo je 19 lica romske i tri lica srpske
nacionalnosti. Meu ubijenim Romima bilo je sedam ena (a ne etiri),

279 , .., . 134-135.

280 Zaklani: Dragutin uri (44), Radojica Miloevi (60), Tihomir Pavkovi (60), Jovan Simi (45),
Zlatija Simi, Jovanova supruga (40), Milovan Simi (3?), Aleksa Simi (36), Radmila Simi, Alek
sina supruga (36), Stevan Simi (55), Milica Simi (35), Milovan Jovanovi (19), Vasa Simi (70),
Vladimir Simi (35), Ljubodrag Jovanovi (40), Anka Jovanovi (16), Radmila Savi (16), Boidar
urii (28), Branka urii (20), Cveta Mati (35), Milutin Gavrilovi (46). Streljani: Branislav
Savi (19), Ljubomir Simi (45). Uporediti: ,
, I-II, , 1987, . II/395.

138
ukljuujui dve 16-godinje devojke. Ubijena lica bila su stara od 16 do
70 godina. Ubijeno je 10 lanova romske familije Simi. Meu ubijenima
bila su dva brana para.281
Zloin u Kopljaru sproveden je kao mera odmazde zbog ubistva ili
pogibije dvojice etnikih organizatora u selu koje se dogodilo 16. decem
bra. Prethodno su etnici 24. oktobra zaklali jednog partizanskog sarad
nika. Stanovnici Kopljara su pruali podrku partizanima jo od poetka
ustanka. Upravo u tom selu je 2. jula 1941. formiran Prvi umadijski par
tizanski odred. Tada je u odred stupilo desetak mladia iz sela.282
U cilju organizovanja odmazde nad stanovnicima Kopljara u selo je
24. decembra doao lino komandant Korpusa gorske garde, Nikola Kala
bi. Glavni izvrilac organizovanja pokolja bio je Radojko Milosavljevi,
komandant 1. bataljona 2. (oraake) brigade Korpusa gorske garde koji
je neposredno odluivao o ivotu i smrti metana dok je Kalabi kao naj
stariji stareina naredio izvrenje zloina. Kalabi i Milosavljevi su izvrili
konsultacije sa lokalnim etnicima, meu kojima su najaktivniji bili trojica
brae Blagojevi, i predsednikom optine Dragiom Bobiem.
Masovnom pokolju prethodilo je prinudno sakupljanje metana u sre
ditu sela. Na zboru metana, na kome im je Milosavljevi uputio pretnje,
okupili su se svi odrasli stanovnici. Prema izjavi Dragoslava Radivojevia,
tadanjeg seoskog etovoe u okviru JVuO, okupljene seljake je okruilo
oko 90 naoruanih etnika. Kako se ini, Kalabi je tada ve bio otiao za
susedne Belosavce.283 Boko Miloevi, otac zaklanog Radojice, svedoio
je o toku zbora:
Sutradan sazvali su zbor svih seljana na kome je bilo oko 200 i vie
seljana, postrojili ih u karu, dok su iza njihovih lea bili etnici sa upere
nim pukama i mitraljezima. Na tom zboru Radojko [Milosavljevi] je
odrao govor kojim je zamerio seljanima saradnju sa partizanskim odredi
ma govorei izmeu ostalog da e sve pobiti zbog pogibije Obrena [Pan
tia] i Radojice [Vujia]. Potom je izvadio jedan spisak iz koga je proitao
imena i sve ove podvojio u stranu. Bilo je podvojeno oko 120, koje mu

281 AS, ZK, k. 142, zl. br. 1686, Okruno poverenitvo ZK Kragujevac Zemaljskoj komisiji u Beo
gradu, Kragujevac, 14.5.1945; Srpska pravoslavna parohija Oraaka NOO Kopljare, Oraac,
28.4.1945.
282 , , , 1983, . 106-110.
283 AS, ZK, k. 142, zl. br. 1686, Ispit svedoka Dragoslava Radivojevia iz Kopljara, Ub, 9.3.1945.

139
 karaca koje enskih. Na tom zboru su Boko, Dragutin i Momir braa
Blagojevi vikali da treba pobiti sve iz zaselka Lipar i sve Cigane iz zaselka
Viija. Jovan Vuji se pred seljanima na neki nain pravdao govorei kako
on ne trai da se za pogibiju njegovog sina Radojice bilo ko ubija iz sela,
na ta mu je komandant Radojko dobacio: uti ti, dukelo matora, a zna
li ta si sino govorio, iz ega izvodim zakljuak da je i on imao uea u
tom delu.284
Izdvojeni seljaci, za koje su etnici verovali da su partizanske pristali
ce, oterani su potom pod etnikom straom u atar susednog sela Marko
vac. Na putu prema Markovcu Radojko Milosavljevi, koji je komandovao
akcijom, otpustio je najvei broj uhapenih lica, uz pretnju da izbegava
ju saradnju sa partizanima. Milosavljevi je za likvidaciju odredio oko 30
uhapenika, ali je nakon klanja 20 seljana oslobodio desetak preostalih:
Doli smo na jednu njivu pored puta i tu su nam naredili da poseda
mo. Radojko je naredio da sednu podvojeno Cigani i odmah komandovao:
Poinji, na ta je trojica etnika priskoili i poeli klati one Cigane. Bilo
ih je za tren oka zaklano svih 17 (treba: 18, nap. aut.). Za sve to vreme mi
smo ostali izbezumljeni od straha i gnusnog ina gledali ta se pred nama
odigrava iz neposredne blizine, nepunih jedan metar rastojanja. Ostalo mi
je u seanju samo to da su koljai poto bi prerezali grkljan svoje rtve sa
kamom udarali poklane nekoliko puta po telu.285
Potom su zaklana i dvojica metana srpske nacionalnosti. Prema sve
doenju jednog metanina koji je sahranio zaklane roake, mnogi od njih
imali su poseene prste na rukama po svoj prilici otimajui se iz ruku svo
jih krvnika.286 Nakon povratka u selo, Milosavljevi je naredio strelja
nje dvojice seljaka, jednog romske i drugog srpske nacionalnosti. Zatim je
spaljeno 15 kua od kojih je 10 pripadalo ubijenim licima dok je pet kua
zapaljeno kao opomenama porodicama za koje su etnici smatrali da im
nisu naklonjene.
U sprovoenju metana na gubilite i njihovom ubijanju nisu ue
stvovali etnici iz sela, iako su neki od njih sugerisali gardistima koga treba
ubiti. To se prvenstveno odnosi na trojicu brae Blagojevi i predsednika
optine Bobia. U njegovoj kui su bila zatoena i isleivana dvanaestori

284 AS, ZK, k. 142, zl. br. 1686, Izjava Boka Miloevia iz Kopljara, Kopljare, 16.2.1945,
285 AS, ZK, k. 142, zl. br. 1686, Zapisnik o sasluanju Ljubomira Lazarevia iz Kopljara, Aranelovac,
6.3.1945.
286 AS, ZK, k. 142, zl. br. 1686, Zapisnik o ispitu svedoka Vojislava uriia iz Kopljara, Aranelovac,
140 7.2.1945.
ca seoskih Roma koji su zaklani 25. decembra. Prema tvrdnjama svedo
ka, seoski etnici su uestvovali u pljaki i spaljivanju kua rtava i parti
zanskih simpatizera. Uoi osloboenja, partizani su 13. septembra 1944.
uhvatili i ubili Dragutina i Boka Blagojevia. Dragia Bobi je umro pri
rodnom smru 29. jula 1944. Momir Blagojevi se 1945. nalazio u redo
vima partizana, iako su svedoci tvrdili da je uestvovao u hapenju rtava
i paljenju njihovih kua. Nekoliko metana koji su u momentu masovnog
ubijanja u Kopljaru bili pripadnici JVuO, slobodno su iveli u selu nakon
osloboenja.287
Marta 1944. etnici pod komandom Radojka Milosavljevia pokuali
su u Kopljaru da uhvate i ubiju Dragomira Karatoia, njegovog sina i bra
ta, koji su ipak svi uspeli da pobegnu iako su etnici pucali za njima.288
Pokolj u Kopljaru predstavlja jedan od prvih masovnih zloina JVuO
u umadiji koji je podrazumevao angaovanje veeg broja etnika, bloka
du sela, sazivanje zbora i represiranje desetina metana u jednom danu.
Pripadnici Korpusa gorske garde su tokom 1944. poinili nekoliko slinih
blokada. Pokolj u Kopljaru je najmasovnije ubistvo civila koje je poinio
korpus.

Treba sva ta sela zapaliti i poklati:

zloini JVuO u Srbiji 1944.

Istoriar Kosta Nikoli iznosi pogrean zakljuak: U 1944. godini

znatno opadaju sluajevi likvidacije pristalica komunizma u Srbiji [od stra
ne JVuO]. Na to je uticalo saznanje da takvi obrauni mogu biti presudni
za konani ishod rata, kao i drastine mere prema onima koji su zlostavljali
narod.289
Meutim, likvidacije partizanskih simpatizera i saradnika obeleile
su i 1944. godinu u nekim delovima Srbije jo izrazitije nego tokom

287 AS, ZK, k. 142, zl. br. 1686, Srpska pravoslavna parohija Oraaka NOO Kopljare, Oraac,
28.4.1945; Sresko poverenitvo ZK Oraakog sreza sreskoj OZN-i, Aranelovac, 30.1.1945;
Zapisnik o ispitivanju svedoka Vojislava uriia iz Kopljara, Aranelovac, 7.2.1945.
288 AS, ZK, k. 142, zl. br. 10140.
289 , , I-III, , 1999, . II/211.

141
 prethodne godine (npr. Groanski, Smederevski, Mladenovaki, Oraaki,
Beliki, Boljevaki, Dobriki, Tamnavski, Mavanski, Pocerski, Jadarski
srez) dok su u nekim drugim srezovima bile podjednako uestale kao pret
hodne godine. tavie, neki od najmasovnijih zloina JVuO nad srpskim
stanovnitvom u Srbiji odigrali su se 1944, pri emu ih Nikoli ne registru
je u pregledu etnikih zloina 1943-1944. Re je o masovnim ubistvima
u tri grada u Pomoravlju i o poznatom masovnom zloinu u Drugovcu.
(Nikoli ne pominje ni najmasovnije etnike zloine u Srbiji izvrene
1943. februarski pokolji u Pribojskom srezu i pokolj u Vraniu). Teror
koji su etnici sprovodili 1944. naroito je bio izraen u Groanskom,
Mladenovakom i Smederevskom srezu, nad stanovnicima desetak sel ije
stanovnitvo je velikim delom pomagalo partizane. etnici Korpusa gor
ske garde i Smederevskog korpusa sproveli su blokade tih naselja, a njihove
stanovnike podvrgli kolektivnoj odmazdi, odnosno najbrutalnijim obli
cima represije (masovno batinanje, klanje, paljevine, pljakanje i zastrai
vanje). Takvi oblici nasilja nad seoskim stanovnitvom nisu bili masovno
zastupljeni u okviru revolucionarnog terora koje su sprovodili partizani,
ni pre ni posle osloboenja Srbije. Drastine mere prema etnikim ta
bovima i oficirima koji su bili odgovorni za masovna ubistva pristalica
komunizma nisu sprovoene od strane viih komandi.290
Tokom januara primeri terora zabeleeni su i u drugim delovima Srbi
je, osim u umadiji i Podunavlju. Nemilosrdan odnos nije zaobilazio ni
etnike oficire koji su imali kolebljiv stav prema partizanima. Radoslav
uri, komandant Junomoravske grupe korpusa JVuO, obavestio je 3.
januara Drau Mihailovia da su etnici egarskog korpsa pod koman
dom Mladena Mladenovia krajem decembra likvidirali porunika Rado
mira Sotirovia, biveg komandanta Toplike brigade JVuO, njegovu
suprugu koja je bila u drugom stanju, i brata Ratibora, zbog njihovog
propartizanskog stava.291 Nedugo pre toga, takoe decembra 1943, ubijen

290 O tome najbolje svedoi kazivanje obavetajnog oficira JVuO Nikole Jovanovia o neuspelim
sprovoenjima istrag o etnikim pokoljima u Vraniu i Jagodini. Niko od oficira odgovornih za
te zloine nije sankcionisan niti raalovan zbog komandne odgovornosti. (Mihailo Simi, etnici
izbliza: ispovest Drainog obavetajca (3). Preko Bosne do Bea, Duga, 432, Beograd, 14.9.1990,
str. 95-96). Isto tako, Mihailovi juna 1944. nije smenio niti kaznio ivana Lazovia, komandanta
Smederevskog korpusa, iako je bio obaveten o zloinima u njegovoj zoni odgovornosti. (
, .., . 276). To nikako nisu bili usamnjeni primeri ve opta pojava u okviru JVuO.
291 , .., . IV/179-180; Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 229-230.

142
je Stjepan Perovi, naelnik taba Temnike brigade JVuO, pod optubom
da je komunista. Prethodno je 24. aprila grupa oficira Ivankovakog kor
pusa organizovala ubistvo porunika Petra Uroevia, komandanta letee
brigade u tom korpusu. Zversko likvidiranje njegove stare majke i sestre
da bi se zloin prikrio, izazvalo je gnuanje u narodu, istie se u izvetaju
Drai Mihailoviu od 1. avgusta 1943. Ostaje nejasno zbog ega je likvi
diran Uroevi.292
U Gornjem Zuniu pokraj Knjaevca etnici su 3. januara 1944.
uhvatili sedam metana, meu kojima dve ene, optuili ih za saradnju sa
partizanima i likvidirali.293 U Selevcu kod Smederevske Palanke etnici su
5. januara po nareenju Dobrosava Radojkovia, komandanta 1. bataljo
na 1. jasenike brigade Smederevskog korpusa, streljali devet partizanskih
saradnika.294 U Rgotini pokraj Zajeara, u noi 12-13. januara, etnici
Timokog korpusa zaklali su osam metana dok su dva lica ranjena. Poje
dinim rtvama su, kako se navodi u literaturi, odseene glave. Meu ubi
jenima bile su tri osobe enskog pola i jedno dete. Zaklana je estolana
porodica ivana Jevtia, neposlunog pripadnika JVuO: ivan, njegova
supruga Rumena, njihov sin Vitomir, snaha Duanka, unuk Sofronije i
ivanova maeha Bana.295 U selu Beloti, u Jadru, etnici su 14. januara
streljali sedam metana, ukljuujui tri ene.296
etnici 3. (mladenovake) brigade Korpusa gorske garde, pod koman
dom Radoslava Kovaevia, zapovednika 1. bataljona brigade, 20. januara
izvrili su blokadu sela Badljevica u Podunavskom srezu, u cilju hvatanja
jednog ranjenog partizana, inae metanina. Prema svedoenju veeg broja
metana, etnici su priveli oko 50 odraslih mukaraca iz sela koje su bati
nali, pri emu je vei broj privedenih brutalno prebijen motkama. Selo
nije odalo ranjenog partizana i pored muenja veeg broja osoba. Poznata
su imena 29 mukaraca i dve ene koji su prebijeni u Badljevici navedenog

292 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 873;

..., . 149.
293 Nikola Rai, n.d., str. 383.
294 -, I/21, , 1965, . 580; ,
. , , 2015, . 206-207.
295 -, I/21, , 1965, . 578;
, II, 1943-1944, (. ),
-, 2007, . 282; Nikola Rai, n.d., str. 383.
296 , 1941-1946.,
1941-1945, , (. ), , 2012, .
85.
143
 dana. Jedan metanin je ubijen batinama, a dvojica su zaklana po nare
enju Kovaevia, dok su dvojica kasnije umrla od posledica batinanja.
Supruga jednog zaklanog metanina svedoila je 5. januara 1945. o ubi
stvu njenog mua: Tako su oterali i moga mua ivotu Jovanovia iz kue
u osnovnu kolu u selu gde su ga tukli tako da su mu noge iz kukova bile
ispale i na kraju ga odvukli u zabran pokraj sela i zaklali, presekavi mu
kamom grkljan i tamo ostavili. Jednom od zaklanih, Pavlu Diniu, sin i
snaha poginuli su u partizanima. Dva dana pre blokade jedan stanovnik
Badljevice uhvaen je u Duboni i brutalno pretuen od Kovaevievih et
nika. Njegovi su ga na ilimu preneli u Badljevicu, ali je nakon 10 dana
umro. U blokadi Badljevice, prema zabeleenim svedoenjima metana,
uestvovalo je 300-400 etnika. Znatan deo njih je uestvovao u privoe
nju, a odreen broj u prebijanju i ubijanju metana.297
Sutradan po blokadi Badljevice izvrena je blokada oblinjeg sela Dra
anj u Groanskom srezu. Prilikom blokade etnici Groanske brigade
Avalskog korpusa ubili su 14 stanovnika, ukljuujui tri ene. Prvo su 21.
januara u Dranju streljali etiri, a sutradan su u susednoj Maloj Ivan
i zaklali 10 stanovnika. Tom prilikom su u Dranju zapalili pet partizan
skih kua. Nakon dva meseca ponovo su upali u selo, liili slobode neko
liko desetina lica i primorali ih da peae do manastira Rajinovac. Nakon
jednodnevnog boravka u manastiru zadrali su 15 lica i vodili ih sa sobom
po drugim selima tri dana, posle ega su ih pustili sa naredbom da nigde
ne izlaze iz sela. U leto 1944. etnici su ubili jo 10 stanovnika Dranja.298
etnici Javorskog korpusa 21. januara zaklali su 16 zarobljenih parti
zana 2. proleterske divizije. U depei Drai Mihailoviu zapovednik Javor
skog korpusa Dragomir Cveti navodi: Mi smo zarobili 16 i zaklali bez
prekog suda.299 etnici Poeke brigade JVuO 21-22. januara u Donjoj

297 AJ, DK, 110, f. 492, s. 332-491.

298 . , .., . 350-351.
Partizani su u drugoj polovini decembra 1943. (u izvorima se pominju dva datuma: 15-16. ili 19.
decembar) ubili petoro stanovnika Male Ivane meu kojima dve ene. ( -, I/21,
, 1965, . 552; . , ,
, 2011, . 240-245). Meu ubijenima bio je i predsednik seoske optine. Prema Jevti
evim podacima, partizani i organi vlasti nakon osloboenja, ubili su 26 stanovnika Male Ivane.
etnici su 1943-1944. ubili sedmoricu stanovnika Male Ivane. ( . ,
.., . 353).
299 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 290-291.

144
Dobrinji ubili su est stanovnika Poege. etniki preki sud, na elu sa
Dobrivojem Renduliem, osudio je na smrt 18 stanovnika Poege, parti
zanskih simpatizera. Smrtna presuda izvrena je nad est lica jer su ostali
bili u bekstvu.300
etnici Ivankovakog i Varvarinskog korpusa upali su u noi 1-2.
februara 1944. u Jagodinu, upriju i Parain i uhvatili 51 lice koje su
potom pobili. Od ovog broja 48 su bili simpatizeri partizana. Pokolj je
bio sinhronizovan u sva tri grada. Intencija organizatora pokolja podra
zumevala je zastraivanje stanovnitva u Pomoravlju i davanje do znanja
da komunistiki simpatizeri nisu ni u gradovima bezbedni od etnikih
trojki. Jedan broj uhvaenih lica ubijen je u gradovima, dok je veina ubi
jena u okolinim selima koja su kontrolisali etnici. Veina rtava je ubijena
klanjem. U Jagodini je ubijeno 27, u Parainu i upriji po 12 metana.
U izvoenju i ubijanju rtava uestvovalo je nekoliko desetina etnika.301
U Darosavi, pokraj Aranelovca, etnici su 12. februara zaklali trojicu
zarobljenih partizana Kosmajskog partizanskog odreda i dvoje civila (bra
ni par).302 Prethodno, 2. februara, partizani 2. umadijske brigade napali
su etnike Korpusa gorske garde u Darosavi. Prema nedievskim izvori
ma poginulo je est i zarobljeno 20 etnika. Prema partizanskim izvorima,
poginulo je 14 i zarobljeno osam mobilisanih etnika od kojih su trojica
preli u partizane, a petorica puteni kuama.303 Prema izvetaju Okru
nog naelstva Okruga moravskog (1. mart 1944), u noi 23-24. februar a
nepoznata lica ubila su iz vatrenog oruja i noevima petolanu porodicu
ivojina Ostojia, kafedije iz Rekovca.304 Budui da su Rekovac i Leva u
to vreme bili pod vrstom kontrolom etnika i da je u ubijanju korieno
hladno oruje, ovo ubistvo mogue je pripisati etnicima.

300 AS, ZK, k. F-17, f. 80, Petnaestodnevni izvetaj Okrunog naelstva Okruga uikog Ministarstvu
unutranjih poslova o optoj situaciji, Uice, 1.2.1944; J . ,
1941-1945, , 1986, . 399-400.
301 AS, ZK, k. F-17, f. 91, Petnaestodnevni izvetaj Okrunog naelstva Okruga moravskog Mini
starstvu unutranjih poslova, Jagodina, 16.2.1944; AS, k. 146, zl. br. 2529; AJ, DK, 110, f. 285,
s. 597-599, 720-731; AJ, DK, 110, f. 288, s. 905-908; , ,
, .., . 340-345.
302 , , , 1979, . 266-268.
303 -, I/21, , 1965, . 605-606.
304 AS, ZK, k. F-17, f. 100.

145
 etnici Leskovake brigade, pod komandom Mileta Andrejevia,
1. marta uhapsili su est stanovnika Vina i 13 stanovnika Barja pokraj
Leskovca. Uhapeni partizanski simpatizeri su isleivani i batinani. Zatim
je odvojeno petoro uhapenika (etvoro iz Vina, meu kojima jedna ena,
i jedan iz Barja) i odvedeni su u tab Bore Mania, komandanta Junomo
ravske grupe korpusa JVuO, gde su osueni na smrt. Streljanje je izvreno
u ataru sela Barje.305
etnici su 2. marta zaklali etvoricu mukaraca u selu Striilo kod
Jagodine. Zloin je posmatrala grupa metana. Meu ubijenima bili su
seoski kmet i trojica metana romske nacionalnosti.306 Prema izvetaju
Okrunog naelstva Okruga moravskog (16. mart 1944) etnici su u selu
Lovci, pokraj Kruevca, 2-3. marta ubili dvojicu metana, etvoricu Roma
(za koje nije izvesno da li su bili stanovnici sela) i dvojicu italijanskih
vojnika (verovatno je re o italijanskim vojnicima u nemakom zaroblje
nitvu). Prethodno, 10. februara, etnici su u Lovcima ubili trojicu Itali
jana.307
U selu Svetliu pokraj Kragujevca, u noi 5-6. marta, trojica partizana
svratila su na veeru u kuu edomira orevia. Iste noi u Svetli su se
sklonili i etnici 2. kragujevake brigade, beei od potere SDK. etnici
su primetili trojicu partizana i poslali su patrolu da ih uhvati. Partizani su
beei ubili jednog etnika. U znak odmazde etnici su streljali edomira
orevia, njegovu sestru ivanu, suprugu Boriku i sina Dragomana. U
vreme izvrenja njihovog ubistva u selu su bili prisutni Dimitrije orevi,
komandant 2. kragujevake brigade i Aleksandar Miloevi komandant 2.
umadijskog korpusa.308
Po nareenju Ljubomira Jovanovia Patka, komandanta Timokog
korpusa JVuO, na podruju Boljevakog sreza u noi 7-8. marta 1944.
uhapena su 43 poimenice poznata partizanska simpatizera. Iste veeri ubi
jeno je 14, a kasnije jo sedam uhapenika. Hapenja i likvidacije sproveli
su pripadnici 1. boljevake brigade pod komandom Radomira Petrovia

305 AJ, DK, 110, f. 485, s. 855-856.

306 AS, ZK, k. 146, zl. br. 1692; O ,
(. , ), , 2001, . 117.
307 AS, ZK, k. F-17, f. 118.
308 AJ, DK, 110, f. 485, s. 669-704.

146
Kenta.309 Hapenja su izvrena u Boljevcu, Krivom Viru i Dobrujevcu.
Zloin u boljevakom kraju poetkom marta 1944. nije adekvatno rekon
struisan i prikazan u literaturi.310
U Boljevcu je uhapeno osam lica: etiri mukarca i etiri ene. Oni su
u dve grupe sprovedeni u Dobrujevac i Jablanicu gde su, sem jednog mu
karca, ubijeni iste veeri. Meu uhapenim enama tri su bile roake pogi
nulog boljevakog partizana dr Ivka olovia. Uhapene su zbog javnog
iskazivanja pijeteta prema trojici poginulih partizana, meu kojima je bio i
olovi, ije leeve su etnici 12. februara izloili u Boljevcu.311 Uhapene
su ivana ivkovi, njene kerke Bosa i Natalija i Veronika Huzjan izbegli
ca iz Slovenije, koja je ivela kod ivane. Njihovo hapenje je organizovao
Isidor Nikoli, komandant mesta Boljevac pri JVuO, uz saradnju lokalnih
straara SDS, koji su dozvolili etnicima da uu u varo. U njihovom hap
enju i sprovoenju u Dobrujevac uestvovalo je 12 etnika. O ubistvu
etiri ene svedoio je oevidac Dragoljub Miti koga su etnici primorali
da zapregom, po dubokom snegu, odveze uhapenice do atara Dobrujevca.
rtve su vezali i najpre su ubili ivkine kerke:
Drainovac koga su zvali Resavac udario je Bosu noem izmeu vra
ta i kljune kosti pa je ona uz vrisak pala, a onda su na isti nain zaklali i
Natu. Za to vreme baba iva je leala na leima, pored kola, teko diui
i jecajui, i sama oekujui istu sudbinu, kao i sluavka koja je pored nje
sedela na jednom kamenu i plakala. Ja sam uzbuen usled stranog pri
zora klanja, koje se obavljalo na est-sedam metara od mene nad Bosom i
Natom koje su pre toga strahovito vritale, poeo preklinjati voe da me
puste da idem jer ne mogu vie da izdrim, pa su me oni pustili. Ja sam,
ni sam ne znajui kako, seo u kola i poterao konje natrag koliko sam god

309 AJ, DK, 110, f. 443, s. 186, Komanda Gorskog taba br. 86 (Timoki korpus JVuO) komandantu
1. boljevake brigade, 4.3.1944.
310 Propartizanska literatura nije do kraja rekonstruisala ovaj zloin. Uporediti:
, : 1941-1945, , 2008, . 280-
286. Revizionistika istoriografska literatura koja govori o represiji u Boljevakom srezu nakon
osloboenja ignorie masovna hapenja i ubistva marta 1944, iako obraa panju na neke dru
ge dogaaje pre osloboenja. Uporediti: Sran Cvetkovi, n.d., str. 201-203; ,
, 12. 1944, , 2012, .
67-72.
311 , .., . 276-279.

147
 bre mogao. Nisam iza toga nita vie uo, ali verujem da su delati odmah
posle Bose i Natice pristupili klanju baba ive i sluavke.312
Tela rtava su sahranili metani Dobrujevca da ih ne bi psi razvlaili,
ali su ubrzo potom, kako tvrdi Miti, leevi rtava iskopani i baeni u bu
nar od strane etnika. Od etvorice uhapenih mukaraca iz Boljevca troji
ca su ubijena u Jablanici gde se nalazio tab 1. boljevake brigade. Njihova
tela baena su u isti bunar u Dobrujevcu u koji su baena tela etiri ene.313
Iste veeri kada i u Boljevcu, jedna grupa etnika 1. boljevake briga
de izvrila je hapenje 17 metana Krivog Vira. Hapenje je organizovao
lokalni etovoa Ljuba Mati. Uhapenici su sprovedeni u oblinju Jabla
nicu u tab brigade. U Jablanici su zaklana trojica metana Krivog Vira,
dok su etvoro lanova porodice Uroevi (Vueta, njegova supruga Zorka,
sin Radomir i kerka Leposava) sprovedeni u Dobrujevac gde su zaklani
i baeni u isti bunar u koji su baena tela poklanih Boljevana. Uroevii
su ubijeni zbog pomaganja Ivku oloviu koji je sa jo trojicom partizana
poginuo u njihovoj pojati, u sukobu sa etnicima i snagama SDS. Ostali
uhapenici iz Krivog Vira puteni su nakon mesec dana. O tome ko e od
stanovnika Krivog Vira biti ubijen, a ko poteen smrti, prema seanju
preivelih, odluivao je Radomir Petrovi Kent koji je isleivao uhape
nike.314
etnici 1. boljevake brigade 7-8. marta uhapsili su 18 stanovnika
Dobrujevca pokraj Boljevca. Svi smo bili osumnjieni da smo odravali
veze sa dr Ivkom oloviem i sa partizanima, da smo ih hranili i primali na
svoje pojate. Dobrujevani su sprovedeni u privremeni logor u selu Popo
vica u Krajinskom srezu. Od 18 uhapenih, etnici su 22. marta u Lasovu

312 AJ, DK, 110, f. 443, s. 189, 194, Zapisnik o ispitu svedoka Dragoljuba Mitia iz Boljevca, Boljevac,
29.8.1945; Izjave devetorice metana Dobrujevca hapenih 7.3.1944, Dobrujevac, 22.6.1945.
313 AJ, DK, 110, f. 443, s. 216, Zapisnik o sasluanju Vladimira Icia iz Boljevca, Boljevac, 14.8.1945.
314 AJ, DK, 110, f. 443, s. 208-217, Sresko poverenitvo ZK Boljevac Okrunom poverenitvu ZK
Zajear, Boljevac, 27.8.1945; Izjava Videna Markovia iz Krivog Vira, Boljevac, 5.4.1945; Izja
va Luke Smiljkovia iz Krivog Vira, Boljevac, 10.7.1945; Izjave Milije Antia, Milije Davidovia,
Save Velikovia, Velimira Miia, Danila Kokia, Leposave Meki i Radmile Brdarac iz Krivog
Vira, Krivi Vir, 12.7.1945; Zapisnik o sasluanju Vladimira Icia iz Boljevca, Boljevac, 14.8.1945;
Zapisnik o sasluanju Anke Uroevi iz Krivog Vira, Boljevac, 21.8.1945;
, II, 1943-1944, (.
), -, 2007, . 287.
Ljuba Mati je streljan nakon osloboenja. Dva puta je evidentiran u registru DKTG za optinu
Boljevac (RKTG-11370, RKTG-68033).

148
ubili dvojicu, a 6. aprila u Sikolu jo petoricu. Trojica su kasnije putena
na slobodu, a ostali su osloboeni od strane partizana nakon est meseci.315
Od sredine aprila do kraja jula etnici su zaklali jo estoricu stanovnika
Boljevca. Dvojica zaklanih bili su mobilisani etnici. Ubijeni su 27. jula po
nareenju komandanta 1. boljevake brigade.316
Prema izvetaju Odeljenja za dravnu zatitu Nedievog Ministarstva
unutranjih poslova, etnici su 16. marta 1944. u seluKulinapokrajAlek
sinca, u podnoju Malog Jastrepca, ubili etiri seljaka koji su pomagali
komuniste, nakon to su pretrpeli vojni poraz u tom selu od strane jastre
bakih partizana. U tom selu su 11. jula ubili trojicu metana i jednog
stanovnika Donjeg Adrovca. Dvojicu metana ubili su 2. avgusta.317 Po
nareenju komandanta Rudnikog korpusa JVuO, Dragomira Topalovia,
etnici su 16-17. marta 1944. streljali 15 zarobljenih partizana, pripadnika
2. umadijske brigade, meu kojima je bilo nekoliko ranjenika, uhvaenih
nakon borbe u Bosuti i Vojkovcima. Streljanje su izvrili pripadnici Kaer
ske brigade JVuO.318 Prema izvetaju Odeljenja za dravnu zatitu kvislin
kog Ministarstva unutranjih poslova, u noi 29-30. marta etnici su iz
sela Kloka pokraj Topole odveli 10 seljaka i pobili ih, jer se nisu odazvali
pozivu na vebu.319
U pojedinim delovima Srbije, naroito u umadiji, Jadru i Poduna
vlju, teror je intenziviran tokom aprila i u nesmanjenom intenzitetu trajao
je i narednog meseca. Tokom aprila u sprovoenju terora naroito su se
isticale jedinice Korpusa gorske garde.
O odnosu komandi jedinica JVuO prema partizanskim jatacima i
simpatizerima svedoi objava pukovnika JVuO Jevrema Simia, izdata pot
poruniku Miliu Majstoroviu, komandantu 2. bataljona 4. (kosmajske)
brigade Korpusa gorske garde (12. april 1944) u kojoj se navodi da na
osnovu te objave Majstorovi moe slobodno da se kree sam ili sa svo
jom vojskom po terenu koji je ugovoren sa naim saveznicima Nemcima i

315 AJ, DK, 110, f. 443, s. 189, Sresko poverenitvo ZK Boljevac Okrunom poverenitvu ZK Zaje
ar, Boljevac, 29.8.1945.
316 , .., . 296-297; AJ, DK, 110, f. 443, s. 249-253.
317 -, I/21, , 1965, . 633-634; , .., . IV/458-459.
318 , 21. , , 1982, . 124.
319 -, I/21, , 1965, . 657.

149
 Bugarima i da u ime kralja Petra II Karaorevia oduzima svu rekviziciju i
kolje sve partizanske jatake i simpatizere zbog ega e dobiti in majora.320
U noi 3-4. aprila etnici 1. (oplenake) brigade Korpusa gorske garde
ubili troje komunistikih simpatizera iz Rajkovca i troje iz Topole, meu
kojima je bila jedna ena. Akcija u ta dva mesta je oigledno bila sinhro
nizovana.321 etnici 3. bataljona 3. (mladenovake) brigade Korpusa gor
ske garde, pod komandom Radoslava Kovaevia, 11. aprila u selu Dubo
na, pokraj Mladenovca, streljali su pet metana, meu kojima dve ene, i
tri stanovnika Mladenovca. U selu su zapaljene dve kue komunistikih
jataka.322 Oko 200 etnika Groanske brigade 13. aprila 1944. izvrili su
blokadu sela Vodanj kod Smedereva. Tom prilikom sve seljake oterali su
van sela u jedan zabran. Sedmorica mukaraca su streljana, meu koji
ma i dvojica pripadnika seoske strae. Prema seanjima metana etnike
su predvodili oficiri Relja Minci iz Vrina, Mile Janiijevi iz Umara i
Milan orevi iz Kamendola.323 etnici Korpusa gorske garde 13-14.
aprila ubili su etvoricu stanovnika Vlake, kod Mladenovca. Nakon est
dana u selu je pred skupom naroda zaklan jedan metanin. U Vlakoj je
3. maja zaklan jedan prisilno mobilisani etnik iz susedne Dubone. Ubijen

320 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 490.

321 AS, ZK, k. F-17, f. 125, Izvetaj Okrunog naelstva Okruga kragujevakog Ministarstvu unutra
njih poslova, Kragujevac, 5.4.1944.
322 AJ, DK, 110, f. 492, s. 334-338.
Operacijski dnevnik 3. (mladenovake) brigade Korpusa gorske garde potvruje streljanje
estoro metana Dubone, ali ne pominje ubistvo trojice Mladenovana istog dana. U dnevniku
se istie da je brigada 14. aprila blokirala Dubonu i da su tog dana etnici streljali etiri komu
nistika jataka. Prema drugim podacima, toga dana ubijena su etvorica stanovnika Dubone.
Verovatno je njihovo ubistvo izvreno u oblinjoj Vlakoj. Prethodno, 12. aprila, brigada je ubila
jedan brani par u Senaji. Potom je 15. aprila ista jedinica blokirala Badljevicu ali su se komu
nisti izvukli u pravcu Drugovca. (Nikola Milovanovi, Kroz tajni arhiv UDB-e, I-II, Beograd, 1986,
str. I/160).
323 AS, ZK, k. 139, zl. br. 584, 587.
Oko 200 etnika pod komandom porunika Mileta Janiijevia iz Umara, komandanta JVuO
za Groanski srez, izvrili su blokadu Vodnja i Landola 3. maja. Tom prilikom uhvatili su dvojicu
metana Vodnja i po Janiijevievom nareenju izvrili njihovo streljanje bez ikakvog razloga,
samo zato to su iz Vodnja, uvenog partizanskog mesta. (AS, k. 139, zl. br. 1477). etnici pod
komandom kapetana Rania orevia, naelnika taba Smederevskog korpusa, 12. jula 1944.
batinali su devet poimenice poznatih stanovnika Vodnja i pet poimenice poznatih stanovnika
susednog Landola. (AS, k. 139, zl. br. 414, 415).

150
je od strane etnika pod komandom Arsenija Jovanovia.324 U selu Banja,
pokraj Aranelovca, etnici Korpusa gorske garde, pod komandom Nego
vana Arsenijevia, zaklali su 21. aprila 10 metana, ukljuujui tri ene.325
Meu ubijenima bila je i 20-godinja Kosara Stoji, majka dvomesene
bebe. Ovo su uradili zato to njenog mua nisu uspeli da uhvate.326
Pripadnici Resavske brigade JVuO, pod komandom Vukaina Petko
via i lokalna SDS uhvatili su devet stanovnika Svilajnca, u noi 28-29.
aprila. Jedan uhapenik je uspeo da pobegne, a ostali su sprovedeni u selo
Divotin gde su zaklani.327 Sauvano je zanimljivo svedoenje Radosava
Vidulovia, etnika pod komandom Vukaina Petkovia, koji je 1943.
ostavio pisanu beleku o pokolju u Divostinu. Nekoliko reenica iz njego
vog izvetaja mogu posluiti kao ilustracija:
Jedne noi, kad smo bivakovali kod sela Crkvenca, Vukain [Petko
vi] je doao u nau sobu i pitao: Ko hoe da ide sa mnom, imamo veeras
da koljemo? Svi smo digli ruke uvis, jer, kako sam uo, ko ne digne ruku,
ravo prolazi. Vukain je odvojio pet trojki i otiao sa njima u nepoznatom
pravcu. Posle pola sata vratili su se sa krvavim rukama i jedan sa prebije
nom pukom. Svi koji su doli rekli su nam: Ala smo ih klali. Jedan je
priao kako mu se puka prebila kad je jednog udario po glavi. Jer oni prvo
udare oveka pukom u potiljak pa, kada padne, onda ga jedan prekolje.
Svi su se smejali kako su ih poklali.328
U selu Brnjac pokraj Loznice etnici Jadarske brigade JVuO 29. aprila
ubili su est stanovnika susednog sela Paskovac, ukljuujui jedan brani
par. Insceniranom suenju prekog suda prisustvovali su etniki koman

324 AJ, DK, 110, f. 486. s. 152-165; AJ, DK, 110, f. 492, s. 337; AJ, DK, 110, f. 288, s. 896.
U Duboni je maja 1944. streljan, pa preklan, Milutin Milosavljevi iz Rajkovca jer je dezertirao iz
etnikih redova. (AS, ZK, k. 139, zl. br. 1526).
325 , , I-III, , 1999, . II/211; AS, ZK, k.
142, zl. br. 991, 994, 995. Kosta Nikoli navodi imena svih 10 rtava. Publicista Milosav Samar
di pokuavajui da relativizuje i umanji zloine Korpusa gorske garde istie kako su u propar
tizanskoj literaturi navoena samo tri masovna zloina gardijskog korpusa: u Kopljaru, Banji i
Malom Poarevcu, i kako se ni u Kopljaru, ni u Banji, ne navode imena rtava, to bi, valjda,
trebalo da dovede u sumnju navode komunistike istoriografije o broju ubijenih. (
, , , 2003, . 135).
326 AS, ZK, k. 142, zl. br. 991.
327 , , .., . 505-506.
328 ,
1942-1944., , LI, , 2011, . 275.

151
 danti Dragoslav Rai, Vojislav Tufegdi i Georgije Boji Dida.329 Kra
jem aprila etnici 2. mavanske brigade JVuO pod komandom Vladislava
Sinia uhapsili su 17 ljudi iz Mavanskog Priinovia i 14 ljudi iz Glua
cai sproveli ih u oblinje selo Drenovac gde su ih sasluavali i batinali.330
Drugovac je vaio za jedno od najodanijih partizanskih uporita u
Srbiji. Uoi napada 29. aprila bio je pod kontrolom lokalnog partizanskog
bataljona koji je bio u sastavu Kosmajskog NOP odreda. Sedam dana uoi
napada velikih etnikih snaga na Drugovac, Svetislav Trifkovi, koman
dant Avalskog korpusa uputio je izvetaj Drai Mihailoviu u kom ga upo
zorava na prilike u Podunavskom srezu, odnosno u delu sreza koji je bio
slobodna partizanska teritorija u ijem sreditu se nalazio Drugovac:
Stanje komunizma u susednom Srezu podunavskom je sledee: ve
sada po selima nalaze se grupe jaine 30-60 partizana, a ukupna jaina
samo u ovom srezu dostigla je do 200 partizana. Ovaj broj se stalno pe
nje... Sela toga sreza potpuno su organizovana u komunistikom duhu.
Imaju svoje strae i svoju organizaciju u svim njenim vidovima. Omladina
muka kao i enska sva je komunizirana... Nai odredi ovde retko zalaze.
U nekim selima nisu nikada bili. Trifkovi moli Vrhovnu komandu za
nareenje o angaovanju veih snaga nekoliko korpusa protiv partizanskih
uporita u smederevskom kraju. Pokazalo se da se sa malim snagama ne
moe uspeno boriti sa organizovanim komunistima. Naa neaktivnost,
koju oni tumae kao slabost, ini da u tim krajevima, gde je na uticaj
slab, broj njihovih boraca i pristalica raste... Molim za nareenje susednim
komandantima da u saradnji sa mojim korpusom preduzmu akciju ie
nja sa mnogo veim snagama nego do sada i da udruenim snagama sa svih
strana obuhvatimo komuniste i bez milosti unitimo sve njihove borce i
sve osvedoene njihove jatake i pomagae.331
Prethodno su 18. aprila etnici Jurinog korpusa (privremena forma
cija sastavljena od etnika sa podruja Jasenikog i Velikoorakog sreza)
pretrpeli poraz u pokuaju napada na Drugovac. Dodue, gubici su bili
malobrojni: poginula su dvojica boraca, ali se velik broj mobilisanih raz

329 , .., . 968; ,

1941-1946., . 74-75.
330 , .., . 959-960.
331 Vojni arhiv (dalje: VA), fond etnika arhiva (dalje: A), kutija (dalje: k.) 54, fascikla (dalje: f.) 4,
dokument (dalje: d.) 13; Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 518-520.

152
beao. Komandant korpusa Dimitrije Radojevi izvestio je komandanta
Smederevskog korpusa ivana Lazovia nakon borbe: Komunisti imaju
nade i dobro se dre. Treba sva ta sela zapaliti i poklati. Vi to neete, e hva
tajte ih ive i sudite, ja ne mogu. Pozovite gardu da ih unitimo dok jo
ima vremena. Ljudi i ja smo premoreni jer ne spavamo po dva sata nou
jer smo stalno u pokretu iz sela u selo, a sve komunizirano.332 Ponovni
napad na selo od strane jedinica Smederevskog korpusa, 22. aprila, takoe
je bio neuspean.
Vrhovna komanda je odobrila akciju irih razmera u smederevskom
kraju, pri emu se moe zakljuiti da su komandanti lokalnih korpusa i
brigada odluili da primarna meta bude Drugovac. Nije sauvano naree
nje Vrhovne komande o toj akciji.
Velike snage JVuO: 1. (oplenaka) i 4. (kosmajska) brigada Korpusa
gorske garde, glavnina Smederevskog i delovi Avalskog korpusa, verovat
ne jaine od 2.100 boraca, zapoele su opkoljavanje sela.333 Nikad toli
ke etnike snage nisu bile angaovane u borbi protiv Vermahta na tlu
Srbije od novembra 1941. Napad na Drugovac usledio je 29. aprila. Selo
su branili Drugovaki bataljon i 3. eta 1. bataljona Kosmajskog NOP
odreda (navodno oko 200 naoruanih metana i oko 150 kosmajskih par
tizana, iako je realan broj verovatno bio neto manji). Njihove snage bile
su nemone da odole daleko brojnijem protivniku zbog ega su se povu
kle iz sela nakon probijanja obrua jer se znalo kako etnici postupaju sa
zarobljenim partizanima. etnici su nakon odstupanja partizanskih snaga
upali u selo i ubili 72 stanovnika, zapalili oko 120 kua i opljakali oko
200 domainstava. Iz puaka je ubijen 41 stanovnik, 24 su zaklani, troje
je umrlo od batina, a etvoro je izgorelo u zapaljenim kuama.334 Zloin
u Drugovcu predstavlja najmasovnije ubistvo srpskog stanovnitva u Srbiji
tokom rata koje su etnici poinili u jednom danu.
Gubici etnika iznosili su etiri poginula i desetak ranjenih. Mogue
je zakljuiti da su u zloinu nad stanovnitvom Drugovca prvenstveno ue
stvovali borci Korpusa gorske garde.335

332 Isto, str. 502.

333 , .., . 258-259.
334 , , , 1967, . 116-121.
335 , .., . 258-261.

153
 Pre masovnog ubistva izvrenog 29. aprila, etnici 8. (podunavske)
brigade Smederevskog korpusa pod komandom Radovana Dokmanovia
7. marta 1944. ubili su trojicu metana Drugovca, van borbe. Sredinom
avgusta ubijena su jo dva stanovnika od strane etnika pod komandom
Slavoljuba Stojkia:
Zloin je izvren na taj nain to je [kapetan] Slavoljub Stojki
(pomonik komandanta Smederevskog korpusa JVuO, nap. aut.) sa svo
jom brigadom pretresao teren u selu Drugovcu i tom prilikom naao rtve
koje su na svome imanju sekli drva, te su ih pukama ubili osumnjiivi ih
da su partizani iako oni to nisu bili, ve su bili najvea sirotinja u selu.336
Draa Mihailovi je 30. aprila 1944 uputio nareenje komandantu
Mlavsko-Smederevske grupe korpusa, Milou Radojloviu i komandantu
Mlavskog korpusa Sinii Ocokoljiu, da svo ljudstvo Mlavskog korpusa
odmah krene u smederevski kraj i povede najenerginiju akciju na i
enju komunista i njihovih simpatizera. Potom dodaje: Nikakve izgovo
re, niti odlaganje akcije neu primati... Hitno je! Mihailovi u uvodnom
delu nareenja navodi:
U smederevskom kraju jo nikako nije ureeno stanje. U poslednje
vreme tamo su se pojavile komunistike grupe i njihovi simpatizeri. Takvo
stanje ni u kom sluaju ne sme se vie trpeti. Smederevski kraj ima se po
svaku cenu oistiti od komunista...337
Mihailovi oigledno nije bio obaveten da je akcija u Drugovcu zavr
ena. Meutim, ovaj dokument indirektno potvruje njegovu komandnu
odgovornost za ienje smederevskog kraja.338

336 AJ, DK, 110, f. 285, s. 657; AJ, DK, 110, f. 287, s. 334-336.
337 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 536.
338 Nemanja Devi iznosi tvrdnju da prema novijim saznanjima general Dragoljub Mihailovi nije
imao pred sobom vernu sliku stanja u Podunavskom srezu pre 29. aprila 1944. Ni detalji o orga
nizovanju operacija protiv partizana, pogotovo ne o pokolju u Drugovcu, izgleda da nisu stizali do
njega. To potvruje i nareenje koje je Mihailovi uputio komandantima Mlavskog i Smederev
skog korpusa JVuO 30. aprila, kada su borbe ve zavrene. Devi na osnovu ponovnog naree
nja Radojloviu od 2. maja dodatno zakljuuje da Mihailovi ni tada, po svemu sudei, nije znao
ta se sve u Podunavlju ve zbilo, a za ta su ga komunisti posle rata teretili kao naredbodavca.
( , .., . 258-261). Prvo Mihailovievo nareenje Radojloviu ne predstavlja
novije saznanje (to se moe rei za drugo nareenje koje nije bilo poznato dok ga Devi
nije objavio) jer je publikovano 1983. Nareenje od 30. aprila svedoi o tome da Mihailovi jo
uvek nije znao da je okonana akcija u smederevskom kraju sa teitem napada na Drugovac.
Meutim, nerealno je pomisliti da Mihailovi nije znao za pokret nekoliko brigada odnosno pre
ko 2.000 boraca JVuO, kao da je takva koncentracija bila uobiajena, pogotovo u Podunavskom
srezu. Uostalom, Svetislav Trifkovi 22. aprila ne bi traio odobrenje Vrhovne komande i sugeri
sao joj angaovanje delova tri korpusa protiv partizanskih uporita u Podunavskom srezu da je
154
 Svetislav Trifkovi, oficir JVuO ija komandna odgovornost za zloi
ne na teritoriji Posavskog, Vraarskog, Groanskog i Podunavskog sreza
je nesumnjiva, ukljuujui i zloin u Drugovcu, budui da je u napadu
na selo uestvovalo i 250 boraca Avalskog korpusa,339 15. juna obratio se
Vrhovnoj komandi iznevi kritiku na raun rada oficira Smederevskog kor
pusa i 4. (kosmajske) brigade Korpusa gorske garde:
U ovim krajevima situacija se naglo pogorala i dalje se stalno pogor
ava. Zahvaljujui neaktivnosti naih komandanata komunisti se svakim
danom sve vie ojaavaju kako u pogledu broja ljudi tako i u pogledu broj
nog stanja oruja i municije... Problem pristalica ne postoji za komuniste
jer je smederevski kraj rezervoar za popunjavanje njihovih redova. Isto tako
i vei deo Mladenovakog i Kosmajskog sreza privezan je i organizovan
od strane komunista... Najtea i zabrinjavajua pojava u tim krajevima je
to to je dobar deo naroda potpuno ideoloki obraen u komunistikom
duhu. Mnogi seljaci postali su pravi komunisti, ideolozi. Primoran sam
da iznesem da je dranje komunista i njihovog vodstva mnogo korektnije
nego to je to sluaj sa vostvom nae organizacije. U smederevskom kraju
etnici pljakaju po odobrenju svojih stareina, koji idu tako daleko da ak
i nareuju pljaku kua partizanskih pristalica i to pravdaju kaznenom me
rom za njihovu saradnju sa komunistima... Nai komandanti u uverenju su
da je dovoljno mobilisati ljude milom ili silom i obrazovati vojne jedinice,
prokrstariti sa istima kroz sela, izvriti likvidaciju koga bilo i nastaniti se u
neki siguran kraj i odatle komandovati. Smatraju da je dovoljno biti krut
vojnik i disciplinu zavesti sistemom delata, kame i telesnih kazni. Oni
tome narodu, sem u selima gde stalno borave, koja su naa od poetka,
ne umeju da upute nijednu lepu re. U sela ulaze retko, i to kao kaznena
ekspedicija.340
Trifkovievo pismo najbolje svedoi o neuspehu kampanje terora i
zastraivanja stanovnitva koju je i on provodio na podruju izmeu Beo

na svoju ruku planirao da se obrauna sa podunavskim partizanima i to u dogovoru sa iva

nom Lazoviem sa kojim je imao istoriju nesporazuma i ravih odnosa. Mihailovi nije naredio
ubijanje stanovnika Drugovca, ali je tokom prethodnih meseci izdavao direktive komandantima
korpusa i brigada za bespotedno unitavanje partizana i njihovih simpatizera irom Srbije.
339 VA, A, k. 54, f. 1, d. 14, Izvetaj komandanta Avalskog korpusa Svetislava Trifkovia Vrhovnoj
komandi JVuO, 4.5.1944.
340 VA, A, k. 54, f. 4. d. 24; . , .., . 164-166.

155
 grada, Mladenovca i Smedereva. Ujedno, ovo pismo govori da ni najdra
stiniji primer terora u Podunavskom srezu (napad na Drugovac i zloin u
tom selu) nije uticao na stanovnitvo da napusti podrku partizanima. O
tome, izmeu ostalog, svedoi i injenica da je sedam dana nakon to su
etnici izvrili pokolj u Drugovcu iz smederevskog sela Lipe u Kosmajski
NOP odred stupilo 76 mladia, isto onoliko koliko je nedelju dana ranije
stradalo u Drugovcu.341
Represalije nad partizanskim simpatizerima u Podunavskom srezu
nastavljene su i nakon pokolja u Drugovcu, ali su bile manjeg obima. Oko
30 etnika 9. (podunavske) brigade Smederevskog korpusa, pod koman
dom ike Pavlovia, upalo je 3. maja u Seone pokraj Smedereva:
Doli su u nae selo i traili su da im ko god ima oruje odmah
donese jer u protivnom bie batinan. Poto im niko nije doneo oruje
ika Pavlovi i Branimir iki [iz Seone] naredili su etnicima da dovedu
seljake i seljanke pred optinu i onda su izdvojili deset i poeli da ih tuku.
Tukao nas je lino iki, a Pavlovi je izdavao nareenja. Batine su nam
udarane kolcem debelim kao oveja ruka i svakom je udareno oko 30
batina.
Poznati su poimenini podaci za pet ena i isto toliko mukaraca koji
su tom prilikom batinani. Istog dana u selu su zaklani jedan mukarac i
jedna ena. ika Pavlovi drao je zbor u selu i lino sam ula kada je
rekao da e svi pomagai partizana proi kao ono dvoje zaklanih.342 Bati
nanja metana i dvostruko ubistvo u Seoni potvruju i dopunjuju etniki
izvori. Potpukovnik Milo Radojlovi, komandant Mlavsko-smederevske
grupe korpusa JVuO, uputio je 18. maja zahtev za izjanjenje ivanu Lazo
viu, komandantu Smederevskog korpusa, upravo zbog postupaka etnika
9. (podunavske) brigade. Radojlovi istie da se lino uverio da pojedini
batinani metani trpe posledice muenja:
Zato je Ljuba Mili, invalid bez desne ruke, iz sela Seone, 3. ovog
meseca pre podne, batinan na njivi gde je radio, od strane jedne trojke, a

341 , .., . 262.

342 AJ, DK, 110, f. 479, s. 697, Zapisnici o sasluanju Leposave Stanojevi, Zorice Stankovi i Predra
ga orevia iz Seone, Seone, 31.5.1945.
Pripadnici Kosmajskog partizanskog odreda 6. juna streljali su etiri drainovca (petokolona
a) u Seoni. Verovatno je re o pripadnicima ravnogorske organizacije u selu koji su sumnjieni
za denunciranje partizanskih simpatizera. ( -, I/20, , 1965, . 638).

156
zatim kada je doteran kod p.porunika g. Pavlovia ike batinom su mu
provalili lobanju, previli i pustili kui. Radojlovi istie da su 3. maja et
nici opljakali pojedine seljake: Zato kraene anterije nose vai koman
danti brigada, kao na primer komandant 9. brigade [ika Pavlovi], to
narod vidi i kae da smo Draini pljakai... Zato je komandant 9. bri
gade pretio ukuanima Ljube Milia da e ih sve poklati ako ta priaju o
odnetim stvarima. Radojlovi navodi da je pojedinim rtvama prilikom
batinanja preeno klanjem i navodi pet poimeninih primera, pri emu
pita zato je tuena Leposava Stanojevi koju su Pavlovievi vojnici obo
rili na zemlju, uhvatili za kosu i izvadili kamu i jedan od njih je uzviknuo:
Kolji, kerku joj krvavu. ena je obamrla od straha i jo ne moe da se
umiri. Ista je stara 52 godine. Na isti nain postupili su prema jednoj dru
goj 50-godinjoj eni, tako da se ista i danas plai im naie neka vojska
i bei iz sela.343
etnici Groanske brigade Avalskog korpusa upali su 5. maja u Petri
jevo pokraj Smedereva i sazvali zbor seljaka. etnik Milan orevi iz
Kamendola pucao je iz pitolja u trojicu mukaraca koji su oznaeni kao
partizanski saradnici. Jedan od streljanih je na mestu ubijen, a dvojica su
tee ranjeni, ali su preiveli.344
Tokom maja 1944. zabeleen je vei broj masovnih ubistava van borbe
od strane JVuO, naroito u umadiji i Podrinju. Crne trojke Zlatibor
skog korpusa pod komandomDuana Radovia Kondoraizvele su 1. maja
izBajine Bate12 stanovnika i poklali ih u oblinjem selu Raa.345 Sau
vana su dva nareenja komandanta Zlatiborskog korpusa JVuO, kapetana
Duana Radovia, u kojima se preti simpatizerima partizana na podruju
korpusa. U naredbi od 17. februara 1944. istie se kako se lokalno stanov
nitvo treba ponaati u sluaju pojave partizana:
Svi mukarci i devojke moraju se blagovremeno skloniti u ume, jaru
ge, peine i slino... Komuniste niko ne sme primiti, a jo manje otii u
njihove redove ili im biti putovoa, ili ma kakav pomaga. Iskusie kaznu
njegova porodica, ako se on ne uhvati.346

343 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 596-598.

344 AS, ZK, k. 139, zl. br. 1548.
345 , 1941-1945, , 1995, . 294.
346 VA, A, k. 30, f. 5, d. 1.

157
 U naredbi od 9. jula 1944, upuenoj stanovnicima pet seoskih optina
izmeu Priboja i Nove Varoi, istakao je sledee:
Kaznie se smru svaki onaj koji delom ili reju bude pomagao ili
koristio ma i u najmanjoj meri neprijatelju komunistima. Bie spaljeno i
do temelja uniteno celo naselje (selo, zaseok) u kome bi ma ko od metana
pruio oruani otpor borbenim delovima ili oruanim pojedincima et
nicima, pripadnicima ovog korpusa. Bie spaljeno i uniteno selo ako ma
ko od seljaka u svojoj kui ili na imanju bude prikrivao pojedinca ili grupu
komunista. Bie kanjeno celo selo ako se naim jedinicama blagovremeno
ne prijavi svaka pojava komunista, ili njihovih kurira na atar sela kao god i
svaki pojedinac koji bi se za vreme borbe naao na otvorenom polju, putu,
umi, njivi ili slino.347
Partizani nisu upuivali sline pretnje lokalnom stanovnitvu na tlu
Srbije, niti su komande JVuO upuivale pretnje koje su podrazumeva
le kolektivnu odmazdu nad itavim naseljima onima koji su saraivali sa
okupatorom.
Tokom maja 1944. kulminirao je teror u abakom (Podrinskom)
okrugu. etnici pod komandom Dragoslava Raia, 7. i 11. maja ubili
su sedam stanovnika sela Vonjak, pokraj Loznice, ukljuujui Miu Jako
vljevia, njegovu suprugu i njihovog etvorogodinjeg sina. U istom selu
etnici su 23. juna ubili jo est metana, ukljuujui edomira Mihajlo
via, dotadanjeg etnikog komandanta sela, njegovu suprugu, dva sina
i kerku (koja je bila u estom mesecu trudnoe). Porodica Mihajlovi je
istrebljena jer su etnici Vlajka Antonia doznali da edomir sarauje sa
partizanima.348 Sredinom maja, etnici Georgija Bojia Dide i Vlajka
Antonia zaklali su petoro stanovnika mavanskog sela Lipolist, ukljuu
jui dve ene. U istom razdoblju etnici Cerskog korpusa ubili su devet
mladia iz sela Komiri, izmeu Oseine i Loznice. Prema podacima iz
literature, mladie je navodno ubio komandant korpusa, Dragoslav Rai.
etnici Cerskog korpusa su 27. maja u selu okeina, izmeu apca i
Loznice, ubili devet stanovnika okeine, Novog Sela i Lenice.349

347 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 815-816.

348 , .., . 968; , IV, , 1984, . 750;
, 1941-1946., . 75-76.
349 , 1941-1946., . 70, 75, 85.
Prema tvrdnjama stanovnika Dragodola kod Oseine, Dragoslav Rai je 8. maja 1944. lino
ubio seljaka iz tog sela Miodraga Antia. (AS, ZK, k. 158, zl. br. 1126, Izjave arka Andria, Teofila
158 Andria i Milinka Teia iz Dragodola, Ljubovija, 17.3.1945).
 Krajem maja etnici su pohapsili 30-40 mukaraca u selima Pocer
skog sreza (abac). Uhapenici su batinani i isleivani. Posle nekoliko
dana su ih poterali u selo Svileuvu u Tamnavi, gde je nastavljeno prebijanje
uhapenika. Potom su estoricu uhapenika osudili na smrt na inscenira
nom suenju, a ostale su pustili. estorica osuenih su streljani 30. maja
u Nakuanima. Streljani mukarci bili su stanovnici Culjkovia, Pocer
skog Priinovia i Male Vranjske. Najodgovorniji za stradanje tih ljudi bio
je Duan Trbojevi komandant Omladinskog bataljona Cerskog korpusa
JVuO, koji je organizovao hapenja i streljanje i lino uestvovao u batina
nju uhapenika.350
U ataru sela Darosava, pokraj Aranelovca, etnici su 15-16. maja
zaklali 15 zarobljenih boraca 2. umadijske brigade NOVJ.351
Sredinom maja etnici su u Rgotini pokraj Zajeara uhapsili 76 selja
ka koje su smatrali partizanskim simpatizerima i sproveli ih u privremeni
logor u selu Popovica, gde su radili na imanjima lokalnih etnika. Uhap
enici su odvoeni u etniki tab u selu Sikole gde su isleivani. Posle
istrage petorica stanovnika Rgotine su osuena na smrt i zaklana.352 U selu
Bioska, pokraj Uica, etnici Zlatiborskog korpusa sredinom maja zaklali
su petoro metana, ukljuujui dve ene.353 Preki sud 1. ravnogorskog kor
pusa, na elu sa Bojanom Ristanoviem, osudio je na smrt etiri partizan
ske saradnice sa podrujaaka. Posle svirepog muenja zaklane su u noi
22-23. maja na raskrsnici puteva Preljina-Baluga, gde su ostavljena njihova
gola i unakaena tela.354 etnici Korpusa gorske garde, 26. maja 1944, u
selu Dubona, pokraj Mladenovca, ubili su trojicu mukarca iz Beograda

350 AJ, DK, 110, f. 426, s. 449-457; ,

1941-1946., . 80-81.
Duan Trbojevi je posle rata iveo u Americi kao politiki emigrant. Autor je ratnih memoara
koji su uvaavani kao izvor u okviru revizionistike istoriografije. U memoarima je preutao vla
stitu ulogu u sprovoenju terora nad stanovnitvom Pocerskog sreza. Prema seanjima savre
menika i svedoka, koja je 1946. sakupio Okruni sud u apcu, Trbojevi je bio glavni rukovodi
lac ubistava u naem kraju i od njega je zavisilo da li e nekome ostati ivot ili e biti streljan,
odnosno strah i trepet u naem selu jer se ponaao siledijski i zlikovaki za sve vreme ivota
i rada u naem kraju. (AJ, DK, 110, f. 426, s. 449-450).
351 , .., . 340.
352 Nikola Rai, n.d., str. 419.
353 ..., . 155-161.
354 1941-1944. ..., . 311.
159
 koji su pokuali da se prikljue partizanima. U ubijanju je uestvovao i
major Svetozar Bogievi, zamenik komandanta korpusa.355
Sredinom juna etnici 4. (kosmajske) brigade Korpusa gorske garde u
selu Popovi kod Sopota ubili su trojicu mukaraca iz porodice Kosani:
etnici su u Popoviu 16. juna zapalili etiri kue i motkama premlatili i
potom preklali Milutina Kosania ijeg su oca i strica zaklali pet-est dana
pre toga.356
U selu Brajkovac, pokraj Lazarevca, etnici Kolubarske (Lazarevake)
brigade JVuO 17. juna ubili su etiri stanovnika, ukljuujui jednu e
nu.357 etnici 1. mileevskog korpusa, pod komandom Vuka Kalaitovia,
19. juna streljali su 17 stanovnika Nove Varoi i okolnih sela.358
Zapovednik 5. korpusa 4. grupe jurinih korpusa JVuO, kapetan Mi
lo Markovi, izdao je nareenje komandantu Jurine brigade Javorskog
korpusa, 20. juna 1944, u kome se istie: Neprijateljske (partizanske, nap.
aut.) ranjenike odmah ubijati.359
etnici 3. (mladenovake) brigade Korpusa gorske garde i Groanske
brigade Avalskog korpusa upali su 22. juna u Mali Poarevac, blokirali
selo i pohvatali 30 partizanskih simpatizera. etniki preki sud osudio je
16 metana na smrt i kaznu su izvrili na svoj nain. Poterali su 13 njih
da streljaju to su i uinili u Malom Poarevcu, a Todorovi (komandant
Groanske brigade, nap. aut.) je oterao ostalu trojicu da ih pokolje. Njih su
poklali u selu Dranju. etnici su prisilili 14-godinju Nadu i 12-godi
njeg Branka Gajia, decu poginulog seoskog partizana Ljubivoja Gajia
(proglaen za narodnog heroja 1953), da posmatraju likvidaciju 13 komi
ja. Krajem avgusta i poetkom septembra etnici su van borbe ubili jo pet
metana Malog Poarevca.360

355 AJ, DK, 110, f. 486. s. 40-64.

356 -, I/20, , 1965, . 640, Izvetaj OK KPJ za Mladenovac PK KPJ za
Srbiju, 19.6.1943.
357 AJ, DK, 110, f. 287, s. 334; AJ, DK, 110, f. 288, s. 1014-1022.
358 , , . 218.
359 VA, A, k. 32, f. 4, d. 5; , I, , 1945, .
693.
360 AJ, DK, 110, f. 491, s. 183; . , .., . 353-354.
Partizani su 4. marta 1944. u Malom Poarevcu ubili Nikolu Radia, njegovu suprugu, dvojicu
sinova i snahu. U izvetaju kvislinke policije navodi se sledee: Partizani su ovo izvrili iz osve
te jer su u Nikolinoj kui 21. februara ubijeni poznati komunisti Dobrivoje Milievi, Ljubivoje

160
 etnici Tamnavske brigade, pod komandom Ratomira Peria, 26.
juna uhapsili su oko 30 mukaraca, stanovnika Batalaga i Zukava pokraj
Koceljeve. Veina je uhapena zbog navodnog jatakovanja partizanskom
ilegalcu Miletu Milatoviu. Uhapeni partizanski simpatizeri su zatvoreni
u zgradi seoske optine u Novacima. Nakon insceniranog suenja strelja
no je 16 lica od kojih su 14 bili stanovnici Batalaga. Jedan ubijeni je bio
stanovnik Novaka, a drugi Zukava. Osim toga, batinama je ubijen jedan
kafedija iz Novaka koji se protivio postupcima etnika. Svi uhapenici
su batinani u Novacima. U batinanju je uestvovao i komandant brigade
Ratomir Peri. U zatvoru smo bili tri dana i za to vreme u isti su ulazili
pijani etnici sa motkama u rukama koji su tukli kako mene tako i sve
ostale uhapene. Ovo hapenje i tuenje izvrili su kako Peri tako i njegovi
etnici. Potom svedoci navode imena desetak etnika uz napomenu da su
u batinanju uestvovali i mnogi drugi nepoznati Perievi etnici, a koji se
sada nalaze u bekstvu, kao i neki koji su ve streljani.361
Meu uhapenima bila je i 64-godinja Radojka Zarubac koja je
posmatrala ubijanje uhapenika, ukljuujui i ubistvo njenog sina ivo
rada:

Gaji i Vitoka ivanovi. Troje partizana opkoljeno je i ubijeno u Radievoj kui od strane SDS na
osnovu dojave domaina. ( -, I/21, , 1965, . 626). Prethodno su etnici,
krajem decembra 1943, zaklali estoro metana od kojih etiri ene. Partizani su tokom 1944,
do osloboenja, ubili jo 12 metana, od kojih troje partizana, a nakon osloboenja van borbe
ubijeno je jo devet metana. Partizani su 1941-1943. van borbe ubili jo est stanovnika sela.
Od 32 likvidirane osobe est su bile ene. Meu onima koje su ubili partizani bio je i Dobrivoje
Gaji, predsednik seoske optine, za koga Milosav Samardi tvrdi da je Nemcima dao spisak od
10 Roma iz sela koje je okupator streljao maja 1943. ( ,
, , 2003, . 137-140). Ovo je najvei broj stanovnika jednog sela u umadiji ili sever
nom delu Srbije koji su van borbe ubijeni od strane partizana. Samardi iznosi umanjen broj
stanovnika Malog Poarevca ubijenih od strane JVuO kada tvrdi da su etnici ubili 19 metana.
etnici su 1943-1944. van borbe ubili 27 poimenice poznatih stanovnika tog sela. ( .
, .., . 353-355).
361 AJ, DK, 110, f. 478, s. 339-359, Zapisnici o sasluanju Bogdana uria, Milosava Tanasia, Milu
tina Tomia, Milana Todorovia i Miloa Joksimovia iz Batalaga, Ub, 10-17.4.1945; Zapisnik o
sasluanju Dragia Jelia iz Zukava, Ub, 2.4.1945; Zapisnik o sasluanju Vladisava uria iz
Zukava, Ub, 27.4.1945.
Svih sedam svedoka bili su zatoeni u Novacima, batinani tokom isleivanja i potom puteni.
U grai DK sauvana su svedoenja desetak roaka ubijenih stanovnika Batalaga i Zukava koji
nisu hapeni, ali su bili oevici hapenja njihovih ukuana, pri emu navode imena etnika koji
su vrili hapenja. Imena 16 streljanih navedena su u sledeim publikacijama:
, , , 1974, . 217-218; ,
1941-1946., 1941-1945,
, (. ), , 2012, . 83-84.

161
 Peri je lino iku Ikonovia, zemljoradnika iz Batalaga, iz svog
revolvera streljao, i naredio svojim etnicima da svaki ima da ubije po jed
noga... Kada sam videla da mi je Andrija Mandi iz Tulara ubio sina ja
sam poela da kukam, na to je priao etnik Paun Boji iz Tulara i iz svoje
puke opalio i razneo mu celu lobanju, kako mome sinu tako i Miloradu
Radovanoviu iz Batalaga.362
Zgrada optine u Novacima nalazila se pored seoske kafane iji vla
snik je bio Branimir Gaji iz Batalaga. O njegovom ubistvu svedoila je
supruga Kosana:
Kako se naa kafana nalazi blizu optine ona je bila puna etnika koji
su sedeli i pili i tom prilikom mome muu bilo je mnogo teko gledati i
uti viku i dreku tuenih ljudi. On se tom prilikom napio i molio neke
etnike da iste zatvorene puste i na etniki odgovor da to Peri ne d on je
onako pijan opsovao ker i majku. Neki nepoznati etnici otili su Periu
i javili, na to ga je Peri oterao u optinu i zatvorio i te veeri strahovito
tukao i prebijao tako da je on umro. Sutradan su meni javili da je moj mu
Branimir umro i da mogu da doem da ga odnesem. Kad sam ga donela
sav je bio krvav i modar.363
etnici egarskog korpusa pod komandom Mirka irkovia u noi
2-3. jula zaklali su est stanovnika Gornjeg Matejevca pokraj Nia, meu
kojima je bila jedna ena. Svi ubijeni bili su roaci lokalnih partizana.
Prilikom tog ubistva u selu je boravio Mirko irkovi. Nakon dva dana
u Matejevcu su od strane irkovievih etnika ubijena dvojica stanovnika
oblinje Kamenice. Do poetka avgusta etnici su ubili jo trojicu Mate
jevana.364
Poetkom jula etnici Krajinskog korpusa pod komandom Velimira
Piletia upali su u selo Trubarevac pokraj Soko Banje, zaklali etvoro i pre
tukli estoro metana. Sredinom jula etnici Svrljike brigade ubili su etiri
stanovnika urinca i jednu stanovnicu Jalovik Izvora.365

362 AJ, DK, 110, f. 478, s. 348, Prijava Radojke Zarubac iz Batalaga, Ub, 9.4.1945.
363 AJ, DK, 110, f. 478, s. 360, Prijava Kosane Gaji iz Batalaga, Ub, 10.4.1945.
364 , 1941-1944, IV,
, , 1998, . 364-365, 495.
365 , . IV/485-486, 493.

162
 etniki preki sud u selu Grivska, pokraj Arilja, 9-10. jula 1944. osu
dio je na smrt 10 stanovnika ariljskih sela i etiri zarobljena partizana 2.
proleterske brigade. Zarobljeni partizani mueni su pre likvidacije.366
etnici pod komandom Svete Bogievia i Dragutina Bojovia, izvri
li su 11. jula blokadu propartizanskog sela Kovaevac pokraj Mladenovca
i poveli estoricu metana na pogubljenje u susedno Jagnjilo. Jedan od
uhvaenih je uspeo da pobegne dok su ostali ubijeni.367
Sredinom jula u selu Sala etnici Timokog korpusa zaklali su sedam
mukaraca sa podruja Zajeara, od kojih su trojica bili itelji Rgotine.368
Dragoslav Rai, komandant 4. grupe jurinih korpusa JVuO, prili
kom borbi te formacije i lokalnih etnika protiv snaga NOVJ u Toplici,
10. jula 1944, primetivi naklonjenost lokalnog stanovnitva partizanima
(poto je oblast Toplice dobrim delom komunizirana) naredio je da na
kon planiranog poraza partizana na Jastrepcu:
[Kada] nae trupe krenu preko Toplice za ienje oblasti Jablanice
onda e se izvriti raiavanje u Toplici na sledei nain: a) Sve jedinice
dobie sreene elaborate po optinama i selima ko su komunistiki sarad
nici i pomagai... b) Po elaboratima sa svim licima koja su u njima postu
pie sve trupe na isti nain, tj. im se ulazi u jedno selo ono se blokira i sva
lica iz elaborata hapse, izvode pred stroj i streljaju. Za sva lica koja u par
tizanskim redovima imaju lanove svojih porodica primenjivae se kazna
rekviriranja imovine... Kad bude gotova akcija i u oblasti Jablanice, nae
trupe e po povratku izvriti mobilizaciju svog mukog ivlja u Toplici od
18 do 35 godina starosti.369
Sauvan je jedan takav elaborat, za teritoriju koju je obuhvatala 1.
toplika brigada JVuO (podruje optine Blace i deo optine Prokuplje).
Spisak obuhvata oko 400 imena iz 27 naselja, pri emu se za 280 lica suge
rie da ih treba likvidirati.370
U Velikoj Motanici, etnici Posavske i Lipovike brigade Avalskog
korpusa JVuO 24. jula zaklali su etvoro stanovnika Umke. Njihovi lee

366 . , .., . 387-388.

367 AS, ZK, k. 140, zl. br. 15861.
368 Nikola Rai, n.d., str. 445.
369 , .., . IV/447-449; , ., . II/251.
370 .
, , 1945, . 223-230.

163
 vi su bili izbodeni noevima, a ruke vezane pozadi lea. U ustima svake
rtve naena je ceduljica sa ispisanim reima: Ovako e svaki proi ko nije
za kralja.371 Od 27. aprila do 3. oktobra 1944. etnici su zaklali 14 sta
novnika Umke. Najveu odgovornost za ove zloine snosio je komandant
JVuO u Umci, oka Lokanevi. Tokom 1943-1944, etnici Avalskog
korpusa su van borbe ubili 25 stanovnika Umke.372 Ubistva stanovnika
Umke dogodila su se u vreme prebacivanja vie stotina etnika iz Srbije u
Srem (prebacivanje je zapoelo 23. jula) s ciljem neutralisanja partizanskih
grupa u selima Donjeg Srema, odakle su partizani ugroavali za Nemce
vanu komunikaciju id - Zemun. etnici su pretrpeli gubitke i bili su pri
morani da se vrate u Srbiju. Prilikom viednevnog boravka u Sremu etnici
nisu napadali nemake i ustako-domobranske snage.373
U pismu koje je major Svetislav Trifkovi 25. jula uputio Drai Miha
iloviu, navodi se negativna ocena organizacije JVuO na podruju Kosmaj
skog sreza i oficira 4. (kosmajske) brigade Korpusa gorske garde:
Ovaj stareinski kadar nema ni potrebne moralne kvalifikacije da na
rod pridobije za nau stvar, ve svojim postupcima dovodi dotle da narod
nerado gleda i prilazi naem ravnogorskom pokretu, a otvoreno izraava
mrnju prema naoj organizaciji na ovoj teritoriji. Sadanje stareine svojim
postupcima uneli su strah u narod u tolikoj meri da narod eli to skorije
osloboenje od njihovog terora... Kod naroda su razbijene sve lepe iluzije
o ravnogorstvu i Drai, a organizacija je esto najgori oblik najkorumpira
nije klike seoskih siledija i pokvarenjaka. Ukoliko organizacija formalno
i postoji, u nju su ljudi uli pod pritiskom sile. esto je sluaj da ljudi
uplauju novac i daju druge vrednosti da bi se izvukli iz organizacije... Jer

371 AJ, DK, 110, f. 128, s. 440.

372 AJ, DK, 110, f. 365, s. 833-848; AJ, DK, 110, f. 128, s. 440; . ,
.., . 296-298.
oka Lokanevi je odgovoran za represiranje stanovnitva i u drugim naseljima Umanskog
sreza. Primera radi, Lokanevi je 3. februara 1944. sa trojicom etnika dojahao u selo Rucka,
neposredno pokraj Umke. Upali su u tri kue i oiali tri ene jer su navodno bile nemoralne.
Dok je Ljubica Alimpijevi plakala i preklinjala oni su joj rekli da se ne sme povezivati 20 dana.
(AS, ZK, k. 139, zl. br. 2053).
373 , 1941-1945, , 2005, . 102-
105.

164
ravnogorstvo u Kosmaju znai: nasilje, progonstvo najboljih, nemoral i
punu korupciju.374
U nareenju za formiranje Privremene grupe umadijskih korpusa,
u koji su bili ukljueni delovi Avalskog, Smederevskog i Korpusa gorske
garde, od 25. jula 1944, Draa Mihailovi je istakao da nareuje formira
nje korpusne grupe radi sprovoenja akcije u cilju istrebljenja komunista
i njihovih simpatizera, kao i da se olaka i omogui potpuno sprovoenje
nae organizacije u svim mestima.375 I pored oigledne pozitivne partizan
ske prakse prema veini zarobljenih etnika, koja je sprovoena u veem
delu Srbije, naroito u leto 1944, Mihailovi nije odustajao od nareenja
o istrebljenju partizana i njihovih simpatizera.
etnici su 27. jula 1944. sproveli grupu od devet zarobljenih parti
zanskih ranjenika, preteno boraca 6. srpske (4. junomoravske) brigade
21. srpske divizije, u Kruevac i predali ih Nemcima koji su zarobljenike
streljali 1. avgusta u selu Jasika. Partizani su zarobljeni od strane etnika u
partizanskoj bolnici u selu Gornja Bresnica, na junim obroncima Jastrep
ca na podruju Prokuplja.376 U istoj partizanskoj bolnici etnici su 27.
jula zarobili pet ranjenika 5. srpske brigade 21. srpske divizije i ubili ih
na licu mesta.377 Meu zaklanim ranjenicima bio je i Dragi Stojisavljevi,
politiki komesar Nikog NOP odreda. Prema postojeim podacima ubi
stva u bolnici poinili su etnici Korpusa gorske garde prilikom ofanzive
u Toplici.378
etnici 1. dobrike brigade pod komandom kapetana Novaka Kenia
tokom jula i avgusta poinili su vei broj ubistava i drugih zloina na pod
ruju Dobrikog sreza (itoraa). Tokom jula upadali su nekoliko puta
u selo Gornji Drenovac, ubili petoricu metana, meu kojima i jednog
ranjenog partizana, i batinali estoricu seljaka. U istom razdoblju ubili su
dvojicu seljaka iz Studenca, dok su etvoricu uhapsili i muili. U Jasenici
su ubili dvojicu, a u Voljincu jednog seljaka. U itorau su upali 31. jula
gde su uhvatili 10 metana od kojih sedam ena. Uhapenike su podvrgli
torturi, a dvojicu mukaraca su streljali. Poetkom avgusta u tri dobrika
374 VA, A, k. 54, f. 4, d. 32.
375 , .., . 289.
376 Nemaka obavetajna sluba, Zbornik dokumenata, VIII, Beograd, 1956, str. 929-934;
, , , 1991, . 382-388.
377 , , , , 1991, .
99.
378 , .., . IV/476, 482.

165
 sela ubili su etvoricu metana od kojih dvojicu zarobljenih partizana. U
Badnjevcu su tukli sedam, u Donjem Crnatovu pet stanovnika iz parti
zanskih familija. etnici Korpusa gorske garde pod komandom Nikole
Kalabia krajem jula i poetkom avgusta izvrili su itav niz pljaki i pre
mlaivanja stanovnika prokupakih i dobrikih sela, a u selu Deilovac
1. avgusta streljali su petoricu metana. Dobriki i topliki etnici u selu
Meki, krajem jula i tokom avgusta tukli su i muili 22 poimenice pozna
ta stanovnika meu njima vei broj ena partizanskih majki. etnici su
tokom leta 1944. ubili 34 stanovnika Dobrikog sreza.379
Svaka vrsta pomoi koju su civili pruali partizanima smatrana je naj
teom krivicom od strane organizatora JVuO. Aktivni partizanski poma
gai, ukoliko bi bili otkriveni, vrlo esto su kanjavani smru. Ubistvo
Svetislava Jovanovia iz Stragara kod Trstenika, invalida bez nogu, predsta
vlja ilustrativan primer. Svetislav je bio roeni brat Dragoslava Jovanovia,
jugoslovenskog dobrovoljca u Internacionalnim brigadama u paniji i par
tizanskog ilegalca u kruevakom kraju. Ubistvo je organizovao Miodrag
orevi, komandant 1. bataljona 2. trstenike brigade. Po Svetislava, koji
je praktino bio nepokretan, dola je jedna etnika trojka i odvela ga na
obalu Zapadne Morave gde je masakriran. O izgledu njegovog lea svedo
ila je njegova kerka Sandra. Stomak mu je bio rasporen tako da su mu
sva creva bila ispala, imao je trag puanog metka u srcu i jedan puani
metak mu je udario u donju vilicu i izaao na sredinu lobanje.380 Zloin
se dogodio 17. jula 1944.
Na podruju Rake, 2-5. avgusta, etnici Javorskog korpusa ubili su
devet lica od kojih etiri ene. Ubijeni su bili stanovnici Ua (5), Rake
(2) i Boljevca (2).381 etnici 1. ravnogorskog korpusa 3-4. avgusta zaklali
su Vojmira Toromana iz Gornje Gorevnice pokraj aka, njegovu sestru
Grozdanu, koja je bila u drugom stanju, i njihovu babu Stanu. Prethodno,
28. juna, od strane etnika ubijen je Vojmirov i Grozdanin otac Aleksan
dar. Iste veeri kada su ubijeni Toromani, u Vraniima je od istih poinila
ca ubijen jedan metanin.382 etnici pod komandom Milana Tomia, 14.

379 , . 450-461, 471.

380 AS, ZK, k. 144, zl. br. 6739, Izjava Sandre Jovanovi iz Stragara, Stragari, 30.5.1945. Uporediti:
, , , 2005, . 28-33.
381 , 1941-1945, , 1977, . 478-498.
382 1941-1944. ..., . 319.

166
avgusta, u blizini sela Pajazitovo, pokraj Kragujevca, ubili su 11 civila, pre
teno stanovnika sela umi, meu kojima nekoliko ena. Pre egzekucije
rtve su muene u etnikom zatvoru, kao i na lokaciji na kojoj su ubijene.
Uoi navedenog masovnog ubistva Tomievi etnici su u umiu batinali
oko 30 metana. Jedna ena je nakon dvadesetak dana umrla od posledica
batinanja. Meu batinanima bilo je 10 ena i vei broj starijih lica.383 U
ataru sela Seone, sredinom avgusta, etnici su zaklali sedam lica od kojih
su petoro bili stanovnici Smedereva i okolnih sela dok su dvojica ubijenih
bili sovjetski vojnici pobegli iz nemakog zarobljenitva.384
U selu Rakova, pokraj aka, preki sud 2. ravnogorskog korpusa
JVuO, 25. avgusta, nakon muenja u etnikom zatvoru, osudio je na smrt
11 stanovnika aanskih sel.385 etnici Mavanskog korpusa 26. avgusta
streljali su 14 stanovnika sela Uzvee i 16 stanovnika sela evarice u Ma
vi.386 etnici Korpusa gorske garde 26. avgusta, nakon muenja, streljali
su 11 stanovnika Selevca kod Smederevske Palanke.387
Prema nareenju Dobrivoja Rendulia, komandanta 2. poeke bri
gade JVuO (26. avgust 1944) predviena je smrtna kazna za jatakovanje
partizanima, pri emu se u nareenju istiu imena etvorice jataka osue
nih na smrt:
Zato i ovog puta pozivam svakog svesnog stanovnika na teritoriji ove
brigade, da im bude video ili doznao za prisustvo komunista da o tome
izvetava etnike vlasti i bar tako ne dozvoljava da komunisti mogu bez
bojazni za svoj ivot da vrljaju. Ako bi doznao da je neko lice znalo za
prisustvo komunista, a nije obavestilo vojne vlasti o tome, staviu ga pred
preki vojni sud isto tako kao i jatake i jedna mera i vrsta kazne primenie
se prema takvom kao i prema jatacima. Pretsednici optina saoptie ovu
taku naredbe stanovnitvu svojih optina starajui se da svaki stanovnik
optine o ovom saznao bude, jer u, na sluaj, da se pojavi kakva istraga u
383 AJ, DK, 110, f. 528, s. 453-495.
384 , . , , 1984, . 427.
385 . ..., . 321.
386 , , . 71-72.
387 , , , 1979, . 161-162;
, .., . 311.
Prema podacima DK iz 1945, etnici su 1943-1944. van borbe ubili 24 stanovnika Selevca, pri
emu su zaklali etvoro. Batinali su 62, a privremeno su liili slobode 155 metana. (AJ, DK,
110, f. 55, s. 87-162).

167
 kojoj se bude moglo ustanoviti da ovu naredbu ne znaju svi, i pretsednika
optine staviti pod preki sud kao pomagaa komunista.388
U Sepcima, pokraj Rae, 2. septembra mueno je nekoliko metana,
simpatizera NOVJ, nakon ega su trojica ubijena. Ubistvo su izvrili pri
padnici Korpusa gorske garde. U istom selu 11. septembra etniki gardisti
muili su dvojicu stanovnika Natalinaca i dvojicu stanovnika Novog Sada.
Jedan od dvojice Novosaana je ubijen. Sva etvorica bili su partizanski
saradnici. Stevan Regeljac je, prema njegovim tvrdnjama, peen gvo
em.389
etnici Timokog korpusa JVuO, pod komandom Ljubomira Jova
novia Patka, 4. septembra, na Crnom vrhu, kod Bora, zaklali su 13 par
tizanskih simpatizera iz Zajeara. Prethodno, u noi 2-3. septembra, pri
padnici SDS su u Zajearu uhapsili 23 osobe. Uhapenici su sprovedeni
u Zvezdan gde su predati etnicima. Troje uhapenika je puteno, a ostali
su nakon batinanja i isleivanja odreeni za pogubljenje. U meuvremenu
sedmoro uhapenika je uspelo da pobegne, a 13 je zaklano.390
etnici Mavanskog korpusa pod komandom Stanimira Vasia, 3-7.
septembra ubili su 14 stanovnika abakih sela Metli, Bogosavac, Var
na i Ravnje.391 U selu Varni etnici pod komandom Vladislava Jeremia,
komandanta 3. bataljona 1. mavanske brigade, uhvatili su lanove dve
porodice, izveli ih iz kua i poveli na streljanje. Hapenja je izvrio Vladi
slav Jeremi sa grupom od 20 etnika. Uhvaeni su Stanislav Luki, njego
va supruga Zorka, njihov sin Jovan i njegova supruga Milka. U kui Janjia
uhapsili su Panteliju, njegovu enu Spaseniju i njihovu kerku Zagorku.
Lukii i Janjii su uhapeni i odvedeni na pogubljenje zbog sinova koji su
bili u partizanima:
Moja ena Milka htela je da ponese nae malo dete od sedam meseci
jer je isto plakalo i tada jo sisalo, ali joj Jeremi to nije dozvolio i rekao joj
da e se ona im bude sasluana vratiti.
Uhapenici su odvedeni na streljanje u jednu umu prema Metkoviu.
Jovan Luki je uspeo da pobegne, a ostali su ubijeni iz puaka pucanjem u

388 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 159.

389 AJ, DK, 110, f. 486, s. 64-97; AS, ZK, k. 143, zl. br. 15029.
390 AJ, DK, 110, f. 531, s. 262-320.
391 , 1941-1946., . 69, 80.

168
potiljak. Kue Lukia i Janjia su opljakane i spaljene, a njihova stoka je
oterana u etniki tab u Peckoj.392
U Ravnju su etnici pod komandom etovoe Stanoja Stankovia
(prethodno predsednik seoske optine i glavni predstavnik kvislinke vla
sti u selu) u noi 6-7. septembra uhapsili etvoro metana, meu kojima
jednu enu, i sutradan ih nakon muenja zaklali na obali Drine kod Crne
Bare.393
etnici 2. mavanske brigade JVuO pod komandom Vladislava Sin
ia 10. septembra vodili su borbu sa manjom grupom partizana pokraj
sela Drenovac. Ubili su dvoje partizana. Istog dana u Drenovcu etnici su
uz pomo SDS uhvatili 13 metana, meu kojima dve ene, i podvrgli ih
isleivanju i brutalnom batinanju.394
Zloini poinjeni u Mavi i Pocerini bili su odjek nareenja Dra
goslava Raia, tada komandanta 4. grupe jurinih koprusa JVuO, ali i
dalje glavnog zapovednika na podruju severozapadne Srbije, ukljuujui
Mavanski i Pocerski srez. Sauvano je njegovo nareenje jedom od poti
njenih komandanata zapovedniku Jadarske (azbukovake) brigade (31.
avgust 1944), ali se moe pretpostaviti da su slina nareenja upuena i
drugim komandantima na terenu Cerskog korpusa:
Ako u roku od deset dana ne unitite sve komuniste na terenu, sta
viu pod preki sud tebe sa svim stareinama. Organizujte optu poteru,
ubijajte njihove jatake i palite im kue. U dopuni ovog ultimatuma,
zastupnik komandanta korpusa, kapetan Stanimir Vasi, istie: Bez po
tede ubijajte jatake i palite im kue, dolo je vreme kada treba ovo stanje
jednom rasistiti.395
Pripadnici Avalskog korpusa JVuO, 5-6. septembra ubili su pet sta
novnika Sremice i est stanovnika Ostrunice, izmeu Obrenovca i Beo
grada. Ovaj dogaaj je imao za posledicu odlazak 19 mlaih partizanskih
simpatizera iz Sremice u redove partizana, 9. septembra.396 etnici Aval

392 AS, ZK, k. 151, zl. br. 1117, Izjava Jovana Lukia iz Varne, abac, 1.2.1945.
393 AS, ZK, k. 151, zl. br. 2787, Zapisnik o sasluanju Mirka Baia iz Ravnja, Beograd, 20.3.1945.
Poznata su imena desetorice etnika iz Ravnja koji su uestvovali u hapenju i etvorice delata
koji su izvrili klanje. Meu delatima trojica su bili stanovnici sremskog sela Bosut.
394 AS, ZK, k. 151, zl. br. 12062.
395 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 188-189.
396 . , .., . 278-279, 378.

169
 skog korpusa su 3. oktobra u selu Ripanj, pokraj Beograda, streljali 12
stanovnika tog sela i jednu devojku iz oblinjih Parcana. Tom prilikom u
Ripnju su zapaljene tri partizanske kue. Masovno ubistvo u Ripnju bila je
posledica odlaska oko 150 metana u partizane.397
Svako javno iskazivanje propartizanskog sentimenta ili solidarnosti
ak i prema mrtvim partizanima, u mestima u kojima je postojala etnika
vlast, predstavljalo je opasnost po ivot onoga ko iskazuje takav sentiment.
Ubistvo Branislava Jerinia iz Stalaa, 5. oktobra 1944, od strane etnika
2. rasinske brigade pod komandom Mirka Tomaevia, primer je da je
takvo javno ponaanje ponekad ili neretko surovo kanjavano:
Pravi razlog odvoenja kao i ubistva moga sina bio je taj to je moj
sin drao posmrtni govor pri sahrani moga sestria Borivoja Stankovia
koji je bio streljan od strane etnika u Gari jer je bio uhvaen kao partizan.
U tom svom govoru Branislav je kazao: alost je to mladi ginu, da je od
boga ne bi bilo alosno nego od naih ljudi, ako nema ko osvetiu ja.398
O nainu na koji je ubijen Branislav Jerini doznajemo iz opisa nje
gove supruge Milice:
Sutradan doznala sam da je moj mu ubijen i da mu se telo nalazi u
polju. Kada sam ga nala, videla sam da mu je glava skoro bila otseena
kao i jedno uvo i slepoonica buena noem i mozak izvaen. Telo moga
pokojnog mua bilo je izreetano sa est puanih metaka.399
Uoi osloboenja Srbije pojedini etniki tabovi planirali su da izvre
masovna hapenja i ubistva partizanskih simpatizera, ali su u tome spreeni
nastupanjem NOVJ i Crvene armije. Prema jednom saveznikom obave
tajnom dokumentu (15. septembar 1944) etnici su na podruju Leskov
ca planirali masovan zloin. Sadraj jo jednog dokumenta dospeo je u
saveznike ruke. To je lista Z koju su napravili etnici u Leskovcu i koja
sadri popis oko 1.000 imena, od kojih je 70 bilo oznaeno za likvidaciju,
a ostali za hapenje i batinanje dok su neka imena bila predviena za pre
daju Nedievim vlastima ili Gestapou, kako se navodi u politikom izve
taju namenjenom saveznikom tabu u Sredozemlju.400 Prema tvrdnjama
Vojislava Jankovia, sudije iz Kruevca, od strane efa Specijalne policije
397 AJ, DK, 110, f. 365, s. 651-655; . , .., . 297, 332-335, 381.
398 AS, ZK, k. 144, zl. br. 638, Izjava Boina Jerinia iz Stalaa, Stala, 19.1.1945.
399 AS, ZK, k. 144, zl. br. 638, Izjava Milice Jerini iz Stalaa, Stala, 31.1.1945.
400 Tajna i javna saradnja etnika i okupatora 1941-1944, (pr. Jovan Marjanovi), Beograd, 1976, str.
121.

170
u Kruevcu Milovana Tadia i komandanta JVuO u kruevakom kraju
Dragutina Keserovia, koji je tada boravio u gradu, sastavljen je spisak od
preko 150 lica koji su trebali da budu zaklani u petak 13. oktobra 1944.
Ovo strahovito delo nije izvreno samo zbog toga to je Crvena armija tog
dana dola u Varvarin te je meu etnicima nastao haos. Sutradan je Crve
na armija oslobodila Kruevac usled ega je navodna etnika namera bila
definitivno osujeena.401 Prethodno, tokom leta 1944, po Keserovievom
nareenju sastavljen je spisak partizana, partizanskih simpatizera i lanova
njihovih porodica sa teritorije 1. toplike brigade koje treba represirati.
Spisak obuhvata oko 400 imena iz 27 naselja sa podruja Jastrebakog
(Blace) i Toplikog sreza (Prokuplje). U spisku se za 280 lica sugerie da
ih treba likvidirati, za 78 se navodi da ih treba internirati, 34 mobilisati u
etnike redove dok se za sedam lica navodi da ih treba izbatinati. U spisku
se navodi vei broj branih parova ili roditelja i njihove dece ili, pak, brae
koje treba represirati. Primera radi, u spisku za selo Grgure istie se da sve
ene iz familije Jovanovi nose crvene marame i otrovne su komunistki
nje, pola internirati, a pola likvidirati. U spisku za varoicu Blace navodi
se da 27 lica treba likvidirati.402 Neposredno pre povlaenja za Kraljevo
snaga JVuO koje su se krajem septembra 1944. koncentrisale u Beograd
skom okrugu, komandant Avalskog korpusa, Svetislav Trifkovi, naredio je
da se svi poznati i istaknuti komunisti po selima ovog korpusa pohvataju
i likvidiraju. Zapravo, nareenje se odnosilo na likvidaciju istaknutih par
tizanskih simpatizera i saradnika. Trifkovievo nareenje nije moglo biti

401 AJ, DK, 110, f. 286, s. 144-145.

Prema postojeim podacima etnici su hapsili partizanske simpatizere u Kruevcu od kraja
avgusta 1944, iako su nemake snage boravile u gradu do 14. oktobra. estorica Keserovievih
etnika 22. avgusta doli su u kuu trgovca Vladimira Valjarevia, izveli ga iz mesta pod straom
i zaklali ga na putu za Jasiku. (AJ, DK, 110, f. 426, s. 136). etnici 2. trstenike brigade, na elu
sa Vukainom Gojniem, islednikom prekog suda brigade, od 7. do 13. oktobra uhapsili su dva
desetak graana Kruevca, sproveli ih u tab brigade u Bivolju (predgrae Kruevca) pri kom
je bio organizovan zatvor. Meu uhapenim osobama nalazila se porodica opanara Duana
Miloevia: supruga, kerka od 13 i kerka od 12 godina. Odveli su nas u tab u selu Bivolju i
bacili u jedan podrum. Tu su nas tukli, moju decu plaili elektrinom icom i malo ih pekli, a eni
udarili oko 100 batina motkom po tabanima. U muenju je uestvovao Vukain sa jo dvojicom.
Dolaskom vojnika Crvene armije etnici su pobegli iz Bivolja usled ega su se zatvorenici sami
oslobodili. (AS, ZK, k. 144, zl. br. 367-372, 1804). Vukain Gojni (RKTG-108051) stradao je kao
odmetnik 15. februara 1946.
402 .
, , 1945, . 223-230.

171
 realizovano u veem obimu zbog predstojee evakuacije korpusa.403 Pomi
njano streljanje u Ripnju 3. oktobra moda predstavlja pojedinani odjek
Trifkovievog nareenja.
Iako navedeni primeri ne iscrpljuju manifestacije terora koji je JVuO
sprovodila nad stanovnitvom Srbije ovi primeri jasno pokazuju politi
ko-ideoloku narav pokreta Drae Mihailovia koja se zasnivala na repre
siji nad pripadnicima i simpatizerima partizanskog pokreta kao i na bes
potednom istrebljenju pripadnika muslimanske zajednice u zapadnom
Sandaku, pri emu zloine u Pribojskom srezu treba posmatrati u irem
kontekstu vojne operacije JVuO koju je naredio Draa Mihailovi, a koja
je sprovedena poetkom februara 1943. i rezultirala pokoljem vie hiljada
muslimanskih civila u gornjem Podrinju, Pljevaljskom i Pribojskom sre
zu. Nijedna domaa formacija na tlu ue Srbije nije ubila toliki broj ena
i dece koliko su pobili Mihailovievi etnici, u apsolutnim brojkama ili
procentualno (u odnosu na ukupan broj stanovnika ue Srbije ubijenih od
neke domae formacije). Vrhovna komanda JVuO podsticala je teror et
nika nad stanovnitvom Srbije, o emu svedoe izvori etnikog porekla.
Isto tako, Vrhovna komanda nije sankcionisala vinovnike najteih zloina
(istaknuti oficiri JVuO) ve ih je neretko promovisala u okviru vojne hije
rarhije. Teror nad srpskim stanovnitvom sprovoen je u cilju eliminacije
suparnikog pokreta dok je teror nad muslimanskim stanovnitvom u Pri
bojskom srezu sprovoen u cilju eliminacije nesrpskog stanovnitva sa tog
etniki meovitog podruja.

Mikro sluaj:
blokada Kovaevca 27. avgusta 1944.

Krajem avgusta 1944. zabeleeno je stradanje metana propartizan

skog sela Kovaevac pokraj Mladenovca. Zloin u Kovaevcu zavreuje
detaljniji opis jer nije navoen u literaturi. Zloine nad stanovnitvom
Kovaevca izvrili su etnici 3. (mladenovake) brigade Korpusa gorske

403 . , .., . 384, 387.

Dimitrijevi navodi dva Trifkovieva nareenja s poetka oktobra 1944. u kojima se zahteva likvi
dacija komunista.

172
garde pod komandom kapetana Dragutina Bojovia. U sprovoenju zloi
na naroito se istakao 1. bataljon Mladenovake brigade pod komandom
potporunika Ratka Kovaevia. Ovaj zloin korpusa pod komandom
Nikole Kalabia ostao je nepoznat. Sresko poverenitvo ZK za Mladeno
vaki srez tokom 1945. sakupilo je izjave nekoliko desetina metana koji
su svedoili o nasilju koje su pretrpeli.
Pre avgustovske blokade etnici pod komandom Dragutina Bojovia
11. jula takoe su blokirali selo. Uhvatili su i poveli estoricu metana na
pogubljenje u susedno selo Jagnjilo. Jedan je uspeo da pobegne, a ostali su
ubijeni.
Zatim su etnici 25. avgusta u ataru sela streljali dvojicu metana
Kovaevca, jednog stanovnika Mladenovca i dvojicu sovjetskih vojnika
koji su pobegli iz nemakog zarobljenitva s namerom da se prikljue par
tizanima. Jedan od dvojice streljanih metana preiveo je streljanje. Potom
je 27. avgusta Mladenovaka brigada organizovala blokadu sela. Svi odra
sli metani bili su obavezni da se pojave na zboru koji su sazvali etnici.
Ko tada nije doao na zbor etnici su ga traili po kuama i kundaei
dopratili na zbor. Jedan etniki saradnik, kome su partizani streljali bra
ta, izvrio je odabiranje partizanskih simpatizera. Potom su rtve batinane
na najsvirepiji nain. Poznati su poimenini podaci za 129 metana koji
su represirani toga dana, ukljuujui velik broj ena i starijih mukaraca.
Veina njih brutalno je pretuena motkama i kundacima. Mnogi su bolo
vali sedmicama ili mesecima. Jedan mukarac je ubijen batinama, a jedna
17-godinja devojka je od zadobijenog straha kad su joj tukli oca, majku
i brau posle kratkog vremena umrla.
Zatim su etnici odvojili etvoricu mukaraca, odveli ih prema selu
Duboni, pridruivi im jednog seljaka iz Vlake, i sve ih pobili na loka
litetu Arambaia brdo. Meu ubijenima bio je i Ljubomir Ivanovi koji
je preiveo streljanje dva dana pre blokade sela. Ljubomira su odvukli na
kolima na stratite poto je bio teko ranjen. Njegova majka Darinka osta
vila je svedoenje o ubistvu sina i njenih komija:
U to su doli etnici i natovarili ga na kola i oterali u selo Dubonu.
Ja nisam htela da ostavim sina ve sam ila za kolima sve do sela Dubone
do mesta Arambaia brdo... Tu je bio i neki etnik Spira kolja [Spiridon
Anelkovi], koga sam tek tada videla. Tu su skinuli moga sina s kola i

173
 poeo je da ga kolje etnik Spira. Moj sin se branio i oteo mu je no i bacio
ga na drugu stranu. U tome momentu dotrao je etnik Voja Savi sin
Duana Savia [iz Kovaevca] i uzeo no i dodao ga Spiri koljau i stao na
levu ruku mome sinu, a drugi etnik [Antonije] Tone Gavrilovi iz Mlade
novca, sin opanara, stao je na desnu ruku, obadvojica puei cigarete, dok
ga je klao Spira kolja. Moj sin je samo jauknuo: Jao, deco moja, ko e da
vas rani! Ja nisam smela da progovorim ve sam samo ila i kukala i plaka
la i da sam ma koliko intervenisala bila bih i ja zaklana. Osim Ljubomira
zaklana je jo jedna rtva, a ostale je iz puke ubio Ratko Kovaevi. Ostali
[etnici] su se isto tako otimali oko toga ko e pre da ubije, da ubode i da
zakolje.404
Drugi zaklani metanin zvao se Vojislav oki. O njegovom masa
kriranju svedoila je njegova majka Ruica koja je otila da potrai njegov
le: Ceo mu je grkljan bio preklan i vrat se drao samo na dve ile. Bio je
uboden u levu stranu grudi prema srcu kamom i bio je pogoen iz jednog
metka u elo. Meu etvoricom ubijenih bio je i Ruiin mu Milutin.
Milutin i Vojislav ubijeni su jer je Milutinov sin, a Vojislavov mlai brat,
Dragia, bio u partizanima.405
Nakon 27. avgusta, prema reima metana i sastavljaa elaborata o
zloinu u Kovaevcu, stanje u selu je odavalo sledeu sliku: Posle ovoga
zavladao je takav strah u selu da niko nije smeo da se svrati kod kue. Selo
je bilo pusto. Mnogi su ljudi voeni na klanje i obarani da se zakolju i pu
tani. Strah je bio prevaziao granice ljudskog razuma. Ljudi su se kretali po
selu kao senke i prestravljena plaila, pogrbljena i savijena od zadobijenih
batina, bez rei kao nedotuene aveti.406
Sutradan nakon zloina na Arambaia brdu etnici su po nareenju
Ratka Kovaevia, na raskru Vlaka - epin, ubili dvojicu stanovnika
Kovaevca i jednog stanovnika Mladenovca. Ubrzo potom su etnici 3.
bataljona Mladenovake brigade u Kovaevcu streljali pet lica od kojih tri
partizanska saradnika, jednog mladia koji je odbio da stupi u etnike i
jednu zarobljenu partizanku. rtve su bile stanovnici Kovaevca, Granica

404 AS, ZK, k. 140, zl. br. 15861, Izjava Darinke Ivanovi, Kovaevac, 21.8.1945.
405 AS, ZK, k. 140, zl. br. 15861, Izjava Ruice oki, Kovaevac, 21.8.1945.
406 AS, ZK, k. 140, zl. br. 15861, Zapisnik o zloinima u Kovaevcu, Mladenovac, 21.8.1945.

174
i Vlake. Jedan metanin Kovaevca odveden je u Aranelovac gde su ga
etnici ubili sredinom septembra.407
Prema podacima DK iz 1945, etnici su u Kovaevcu tokom rata izvr
ili paljevinu 22 domainstva.408 Svakako da su spaljene kue opljakane
pre unitenja. O pljaki stanovnika Kovaevca od strane Kalabievih et
nika svedoi jedan etniki izvor od 17. maja 1944: On i njegovi ljudi su
uzeli iz sela Kovaevca preko 50 jaganjaca i ni komada nisu platili, jo prete
batinanjem, pa ak i streljanjem ako narod ne d.409

Mikro sluaj:
masakr u Bonjanu 2. oktobra 1944.

Istovremeno sa pozivom na amnestiju i brojnim primerima korektnog

odnosa partizana prema zarobljenim etnicima uoi i nakon avgustovske
amnestije, zabeleeni su primeri likvidacije zarobljenih partizana od stra
ne snaga JVuO. Najmasovnija likvidacija zabeleena je poetkom oktobra
1944. u okolini Paraina. Ubijeno je 55 zarobljenih boraca 24. srpske bri
gade koji su pre likvidacije bili izloeni brutalnom muenju. Ono to taj
zloin izdvaja meu brojnim ratnim zloinima koje su poinile domae
formacije na tlu Srbije jeste okrutnost prema zarobljenim mladiima koji
su stupili u vojsku nekoliko dana ili nedelja pre zarobljavanja pri emu
veina zarobljenih partizana nije bila ideoloki formirana, a odreen broj
likvidiranih zarobljenika do nedavno je participirao u JVuO, odnosno u
formaciji koja je bila vinovnik njihovog stradanja. Iako je re o jednom od
najmasovnijih zloina koje su etnike snage poinile u Srbiji, masakr u
Bonjanu je malo poznat istorijski dogaaj. Uprkos tome to masakriranje
zarobljenih boraca 24. srpske brigade nije nepoznata injenica u domaoj
istoriografiji, taj istorijski dogaaj nije adekvatno rasvetljen. Deo odgovor
nosti za to to je masakr u Bonjanu gotovo nepoznata istorijska injenica
snosi propartizanska istoriografija koja je povrno obradila taj zloin ili ga
je jednostavno preutala usled svojevrsne navike da preutkuje neke od

407 AS, ZK, k. 140, zl. br. 15861; AJ, DK, 110, f. 492, s. 334-338.
408 AJ, DK, 110, f. 55, s. 466-744.
409 , .., . III/360.

175
 najveih gubitaka NOVJ u borbama sa JVuO.410 Proetnika istoriografija
ignorie masakr nad zarobljenim partizanima u Bonjanu.
Pripadnici Ivankovakog i Timokog korpusa JVuO i snage SDS u
noi izmeu 30. septembra i 1. oktobra 1944. u selu Mirilovac kod Para
ina napali su delove 24. srpske brigade 45. srpske divizije i zarobili blizu
60 boraca. Prema podacima komande SDS Moravskog okruga etnici i
nedievci su partizanima naneli gubitke od 28 poginulih i 58 zarobljenih.
Na strani etnika poginula su dva borca, a 12 ih je ranjeno, dok SDS nije
imala gubitaka. Izvor ne pominje sudbinu zarobljenih partizana.411
Meutim, to nisu bili jedini gubici 24. srpske brigade poetkom
oktobra. Operacijski dnevnik 24. srpske brigade pominje sledei podatak:
Nou izmeu 2. i 3. oktobra etnike bande i Nemci uspeli su da izne
nade 1. i 2. bataljon na prostoriji sela Vitoevac i Smilovac i da ih razbiju.
Sopstveni gubici: sedam mrtvih, 12 ranjenih i 28 nestalih.412 Vei broj
nestalih boraca je oigledno zarobljen. Operacijski dnevnik ne registruje
borbu koja se odigrala 1. oktobra, niti pominje zarobljavanje oko 57 bora

410 Primera radi, zloin nad zarobljenim borcima 24. srpske brigade neadekvatno je obraen u
monografiji o razvoju partizanskog pokreta u Pomoravlju: datum i lokacija zloina su netani ili
neprecizni, a podaci o zloinu i komandnoj odgovornosti su fragmentarni i konfuzni. Uporediti:
, , ,
1941-1945, , 1961, . 356-357. U toj publikaciji navedeno je sve
doenje Radoslava Janjiijevia iz Bonjana, koji je video zarobljene partizane, a kasnije i njiho
ve ekshumirane leeve. Njegovo svedoenje kompatibilno je sa neobjavljenim svedoenjima iz
grae ZK. Jedna od retkih brigada NOVJ sa podruja Srbije o kojoj nije publikovana monografija
jeste upravo 24. srpska brigada. Osim toga, u monografiji o 45. srpskoj diviziji, u ijem sastavu
je bila brigada, ne pominju se stvarni gubici brigade poetkom oktobra 1944. Pominju se nepot
puni gubici 30. oktobra: U tim borbama etnici su uspeli da zarobe 10 boraca. Ne pominje se
sudbina zarobljenika. Osim toga, u monografiji se ne pominju ni gubici brigade u borbama 2-3.
oktobra kod Vitoevca i Smilovca. Uporediti: . , 45. ,
, 1992, . 26-27.
411 O , (.
, ), , 2001, . 148.
Jedan od malobrojnih sauvanih dokumenata Ivankovakog korpusa JVuO iz tog razdoblja, na
ijoj teritoriji se odigralo zarobljavanje boraca 24. srpske brigade, indirektno potvruje da je
namera etnikih tabova bila da se zarobi to vei broj partizana: Naredite vaem komandan
tu gradske strae da odmah odredi straare koji e prokrstariti kroz varo i saoptiti graanstvu
da nijedno nepoznato lice ne prima u svoju kuu. U isto vreme neka gradska straa povede
rauna ako primeti neko strano lice-partizana da ga odmah sprovede u Dobrievo. Ovo je u vezi
sa razbijenom partizanskom grupom u okolini Paraina koja se po saznanju, razbijena i bez
oruja, golih i bosih ljudi, razbeala u raznim pravcima pa i u pravcu uprije. (VA, A, k. 60, f. 5,
d. 34, Nareenje komande mesta uprija predstojniku policije u upriji, 1.10.1944).
412 VA, fond Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije (dalje: NOVJ), k. 1338, f. 3, d. 1.

176
ca toga dana. Verovatni uzrok ovog preutkivanja jeste pokuaj prikriva
nja velikih gubitaka kako se ne bi potencirala odgovornost taba brigade.
Nijedna brigada NOVJ tokom rata nije imala tako velike gubitke na tlu
Srbije u borbama protiv etnika u jednoj borbi (ili u dve vremenski bliske
borbe) ako izuzmemo jo uvek nedovoljno istraene gubitke 4. (crnogor
ske) proleterske brigade 21. septembra 1944. u borbama protiv Rasinskog
korpusa JVuO, to je jo jedan preutan istorijski dogaaj u proparti
zanskoj istoriografiji. Formiranje 24. brigade zavreno je 28. septembra
[1944]. Ova brigada formirana je u selu Trgovitu [pokraj Sokobanje] i
to od boraca drugih dveju brigada [45. srpske divizije].413 Nakon samo
nekoliko dana pretrpela je velike gubitke. Ovo je bio jedinstven takav slu
aj u okviru razvoja oruanih snaga NOVJ u Srbiji.
Dokument pod nazivom Bojna relacija 45. srpske divizije indirekt
no potvruje velike gubitke 24. srpske brigade poetkom oktobra:
U noi 1-2. oktobra (re je o borbi koja se odigrala prethodne veeri,
nap. aut.) jedinice 1. i 2. bataljona [24. srpske brigade] izvrile su napad
na etnike jedinice u s. Mirilovac i potpuno ih razbile posle dvoasovne
borbe. Meutim, neprijatelju su stigla pojaanja iz Paraina te su se nae
jedinice morale prilino neorganizovano povui. etnike bande sa neto
Nemaca nastavile su svoje napade u noi 2-3. oktobra protivu naeg 1.
i 2. bataljona na prostoru s. Vitoevac s. Smilovac i uspele da razbiju
2. bataljon, koji se izvlaio po grupama, dok se 1. bataljon organizovano
povukao... Posle ovih neuspeha, jedinice ove brigade skoncentrisale su se
na sektoru sela Trgovita.
U navedenom citatu preutane su dimenzije poraza 1. oktobra kod
Mirilovca. Iako je navedeni opis nedoreen, bojna relacija ne prikriva
ukupne gubitke brigade od 28. septembra do 12. oktobra: 78 poginulih,
185 ranjenih i 28 nestalih drugova. Bojna relacija navodi basnoslovne
neprijateljske gubitke u tom razdoblju u borbama sa 24. srpskom briga

413 VA, NOVJ, k. 1329, f. 2/I, d. 11, Bojna relacija 45. srpske divizije za borbe voene od 3. septembra
do 12. oktobra 1944:
1944, (. ), , 2010, . 36.

177
 dom (koje ne vredi navoditi jer su evidentno neistiniti), kako bi se ublaili
veliki gubici brigade.414
Da su u pitanju dve odvojene borbe (jedna kod Mirilovca i druga kod
Vitoevca i Smilovca) u razmaku od dva dana, potvruju memoarski zapisi
jednog od aktera druge borbe. Naime, Petar Martinovi, komandant snaga
SDS u Nikom okrugu, navodi da je ljudstvo pod njegovom komandom
u Vitoevcu 2. oktobra zarobilo 19 partizana kojima su poteeni ivo
ti. Martinovi tvrdi da su zarobljenici dobrovoljno ostali pod njegovom
komandom, stupivi u SDS. Iako je ova tvrdnja diskutabilna, Martinovi
je ubedljiv kada navodi datum i mesto borbe, kao i broj zarobljenika
jer navodi njihova imena i dokument koji potvruje da su zarobljenicima
poteeni ivoti.415 Ovo je jedinstven primer korektnog postupanja pre
ma zarobljenim partizanima od strane SDS. U najveem broju sluajeva
pripadnici SDS su zarobljene partizane ustupali Nemcima. Oigledno da
je neminovan ishod rata uslovio i drugaiji odnos prema zarobljenicima.
Meutim, oficiri JVuO su istog dana (2. oktobar) odluili da prethodno
zarobljeni partizani ne budu poteeni.
Kakva je bila sudbina boraca 24. srpske brigade zarobljenih 1. okto
bra? O tome saznajemo na osnovu dokumenata ZK iz 1945. koji do sad
nisu korieni u istoriografskoj literaturi. Na osnovu seanja savremenika
i svedoka koje je 1945. sakupilo Sresko poverenitvo ZK Parainskog sre
za saznajemo da su etnici 1. oktobra zarobili blizu 60 partizana u Miri
lovcu. Sauvani izvori pominju zarobljavanje iskljuivo boraca 24. srpske
brigade. Veina zarobljenika poticala je iz okoline Nia, desetak su bili
stanovnici Raanjskog, a nekolicina uprijskog sreza. Na osnovu doku
mentacije ZK mogue je zakljuiti da je u Mirilovcu zarobljeno najmanje
57 partizana, to se uklapa u citirani izvetaj komande SDS Moravskog
okruga. Trojica ranjenika ubijena su istog dana kada su zarobljeni. Jedan
partizan je uspeo da pobegne pre nego to su zarobljenici sprovedeni u
Bonjane, a drugog partizana je oslobodio njegov poznanik, komandant

414 VA, NOVJ, k. 1329, f. 2/I, d. 11.

Operacijski dnevnik 45. srpske divizije manje je informativan kada je re o gubicima 24. srp
ske brigade, odnosno prikriva vie podataka nego bojna relacija divizije. Uporediti: VA, NOVJ,
k. 1329, f. 2/I, d. 6;
1944, . 52-53.
415 , , , 1956, . 458-459.

178
Ravanike brigade Ivankovakog korpusa, Mihajlo ai. etnici su istog
dana zarobljenike sproveli u Bonjane gde su ih drali u zatoenju u jed
nom podrumu, odakle su ih vezane izvodili na isleivanje, pri emu su ih
tukli. O ovome su svedoila etvorica stanovnika okolnih sela koji su kao
sumnjivi civili uhapeni 1. oktobra nakon ega su bili zatvoreni zajedno
sa zarobljenim partizanima. Sutradan, 2. oktobra, u dve grupe, izvreno je
odvoenje zarobljenika na pogubljenje. Prema sauvanim svedoenjima,
tada su ubijena 52 partizana.416
Zarobljenici su mueni pre nego to im je oduzet ivot. O tome su sve
doili roaci rtava koji su nekoliko dana nakon zloina otkopavali leeve
ubijenih. Dragoljub Raji iz Smilovca, otac ubijenog Duana, svedoio je
o izgledu leeva rtava:
Ti ljudi, prema onome to sam video na njihovim telima, umirali su
u najstranijim mukama. Na telu jednog video sam da su mu obe noge bile
odrane od stopala do trbuha. Drugome su bile odrane ruke, i to dlanovi na
kojima je koa visila. Treem je bio rasporen trbuh i iz njega izvaena utro
ba. Mnogima su odrane i porazbijane glave, a mnogima su bili poseeni
polni organi. Slabiji ljudi nisu mogli podnositi ove prizore, ve su beali da
ne padnu u nesvest. Moj sin, pokojni Duan, imao je dva uboda u grudi
ma, a preko pasa bio je preseen rafalom iz maingevera. Mnogima od njih
bili su odseeni nosevi, ui i povaene oi. Kad sam sve ovo video zaalio
sam to ne znam imena svima ovim ljudima etnicima koji su mogli da
izvre ovakva zverstva. No, ma ko oni bili, dananja naa narodna vlast ne
bi trebala da ostavi u ivotu nijednog etnika, odnosno oveka koji je bio
u Velikomoravskom korpusu i Ravanikoj brigadi, zajedno sa njihovim
komandantima.417

416 AS, ZK, k. 146, zl. br. 16657, Zapisnik o sasluanju Draginje Pavlovi iz Bonjana, Parain,
7.5.1945; Zapisnik o sasluanju Mladena ivkovia iz Bonjana, Parain, 9.10.1945; Zapisnik o
sasluanju Gradibora Tasia iz Bonjana, Parain, 10.10.1945; Izjava Milke Marjanovi iz Ravne
Reke, uprija, 18.6.1945; Izjava ure Tatomira iz Ravne Reke (bez mesta i datuma); Zapisnik
o sasluanju Andreje Radovanovia iz Davidovca, Parain, 20.8.1945; Zapisnik o sasluanju
Vidojka ivanovia iz Davidovca, Parain, 20.8.1945; Izvetaj Sreskog poverenitva ZK Parain
Okrunom poverenitvu ZK Jagodina, Parain, 1.11.1945; AS, ZK, k. 146, zl. br. 10721, Izjava
Milena Neia iz Glavice, Parain, 25.8.1945.
417 AS, ZK, k. 146, zl. br. 16657, Izjava Dragoljuba Rajia iz Smilovca Sreskom poverenitvu ZK za
Raanjski srez, Smilovac, 28.4.1945.

179
 Sline podatke iznosi Dragoljubov komija Marinko Raji, otac ubi
jenog Obrena:
Ja sam lino izvadio moga sina iz jedne jame zajednike rake i
mogu rei da sam tom prilikom video straan prizor. Mnogim borcima bile
su iskopane oi, odseeni nos ili ui. Mnogima je bio odseen ud, mno
gima su bile drane noge ili ruke. Moj sin je bio uboden noem na devet
mesta u prsa, a jedna ruka rasporena od ramena do ake, kao da su imali
nameru da ga deru.418
Leposava Panti iz Skorice navodi kako je izgledalo telo njenog unuka
Milovana Vasia Pantia. Ja sam jedva poznala moga unuka. Glava mu je
bila razbijena u potiljku, oi izvaene, a otpozadi vrata klan je. Ruke i noge
bile su mu odrane.419 Mira Stankovi iz Smilevca je takoe svedoila o
izgledu leeva rtava: Svi su bili jo za ivota drani, bodeni, nekima su oi
vaene, ui i nosevi seeni. Mome sinu Milivoju odsekli su ud, slomljena
mu je noga i mnoge kosti na telu.420
Bora Luki iz Senja pokraj uprije uestvovao je u ekshumaciji lea
njegovog komije Svetislava orevia.
Tu je sahranjen i Svetislav orevi iz sela Senja kome su drali taba
ne, odsekli deo stidnog tela i metnuli u usta. Po dolasku Rusa njegov otac
ga je iskopao i preneo u Senje. Prilikom iskopavanja videli su se tragovi
muenja pokojnog Svetislava, to moe posvedoiti njegov otac Milan, kao
i ja, a i tadanji predsednik optine Bonjane.421
Na osnovu svedoenja roaka rtava i nekoliko uhapenih stanovnika
Davidovca (koji su bili zatoeni zajedno sa partizanima u Bonjanu, ali
nisu ubijeni), doznajemo da su se u Bonjanu na dan ubistva zarobljenih
partizana nalazili ostaci nekoliko brigada sa podruja istone Srbije (1. i 2.
boljevaka, 1. i 2. negotinska, Borska, Sokobanjska) pod zapovednitvom
Ljube Jovanovia, i najmanje dve brigade pod komandom taba Veliko
moravske grupe korpusa (Ravanika i Temnika), pod zapovednitvom

418 AS, ZK, k. 146, zl. br. 16657, Izjava Marinka Rajia iz Smilovca Sreskom poverenitvu ZK za
Raanjski srez, Smilovac, 2.5.1945.
419 AS, ZK, k. 146, zl. br. 16657, Izjava Leposave Panti iz Skorice Sreskom poverenitvu ZK za
Raanjski srez, Skorica, 11.5.1945.
420 AS, ZK, k. 146, zl. br. 16657, Izjava Mire Stankovi iz Smilovca Sreskom poverenitvu ZK za
Raanjski srez, Smilovac, 29.4.1945.
421 AS, ZK, k. 146, zl. br. 16657, Zapisnik o sasluanju Bore Lukia iz Senja, Jagodina, 11.4.1945.

180
Todora Gogia. Jovanovi i Gogi bili su prisutni u Mirilovcu 1. oktobra
i Bonjanu 2. oktobra. Po svemu sudei, njih dvojica su naredili ubijanje
zarobljenika.422 Stanovnitvo Bonjana nije uestvovalo u zloinu. O tome
svedoi injenica da je zapovednik sela u okviru JVuO, Gradibor Tasi,
slobodno iveo u Bonjanu nakon rata kao i to da niko od svedoka ne
pominje uee lokalnog stanovnitva u zloinu.423
Prema podacima iz literature, etnici Ivankovakog korpusa JVuO su
krajem septembra i poetkom oktobra 1944, likvidirali nekoliko stotina
Italijana begunaca iz nemakog zarobljenikog logora u upriji, koje su
hvatali i odmah, bez sasluanja, masovno likvidirali. Navedena proce
na broja ubijenih Italijana je neproverljiva i najverovatnije prilino uvea
na.424 Podatak o masovnim ubistvima italijanskih ratnih zarobljenika od
strane etnika zahteva potvrdu u drugim izvorima.
Prethodno, krajem septembra, pripadnici 24. srpske brigade su u
parainskom i raanjskom kraju pokazali suprotan odnos prema zaroblje
nim etnicima, potedevi zarobljenike. Delovi brigade su 28. septembra
izbili pred selo Smilovac [pokraj Ranja], opkolili i prinudili etniku
grupu od 20 ljudi, uglavnom mesnih etnika, na predaju i razoruanje.
Iste veeri bataljoni su razoruali tridesetak etnika u selu Plana [pokraj
Paraina].425 Bile su to prve akcije brigade. U operacijskom dnevniku
brigade navodi se da je u Smilovcu i Plani, 28-29. septembra zarobljeno

422 Leposava Panti je svedoila o pokuaju da spasi njenog 18-godinjeg unuka. Nakon to je
ula da joj je unuk zarobljen samo nekoliko dana nakon to je stupio u partizane, 1. oktobra je
prispela u Mirilovac i pronala majora Todora Gogia: Stigla sam u Mirilovac ba kad su drai
novci imali pokret. Nala sam kuu gde je bio komandant Todor Gogi. Ja sam mu se poalila,
ali me on nije hteo ni uti, ve me je udario pesnicom zavrat i gurnuo u anac. U tom su poeli
da prolaze etnici i odlazili su u pravcu Davidovca i Bonjana. Bilo ih je mnogo: napred su ile
jedna ili dve njihove brigade, pa zatim nai zarobljeni partizani, svueni goli i povezani, sa strane
etnici i pozadi opet etnici. Videla sam i poznala moga unuka. Iao je gologlav u koulji i bos,
ali nije bio vezan. Kada je vojska sva prola i ja sam za njima pola, na odstojanju od 50-100
metara. Meutim, napred imenovani Gogi i jo jedan oficir u dva maha su prilazili k meni, tukli
me i gurali u jendek. Ja sam i dalje htela da ih pratim, ali su oni poeli na mene da pucaju. Vie
nisam smela da idem za njima. (AS, ZK, k. 146, zl. br. 16657).
423 AS, ZK, k. 146, zl. br. 16657, Zapisnik o sasluanju Gradibora Tasia iz Bonjana, Parain,
10.10.1945. Tasi takoe pominje prisustvo Todora Gogia i Ljube Jovanovia u Bonjanu 2.
oktobra 1944.
424 , , , .., . 355-356.
425 VA, NOVJ, k. 1329, f. 2/I. d. 6, Operacijski dnevnik 45. srpske divizije; . ,
.., . 26.

181
 ukupno 66 etnika. U oba sluaja etnici su se predali posle krae borbe.426
U registru DKTG navodi se jedan stanovnik parainskog sela Plana i dva
stanovnika raanjskog sela Smilovac, za koje se navodi da su stradali nakon
12. septembra 1944. Dvojica od trojice stanovnika ta dva sela, evidenti
rani su na osnovu grae ZK, to znai da su bili tereeni za ratne zloine.
Navedeni podaci navode nas na zakljuak da nad stanovnitvom ta dva sela
nisu vrene represalije nakon ulaska boraca 24. srpske brigade. Prema tvrd
njama jedne stanovnice susednog raanjskog sela Skorice, grupa lokalnih
mladia iz tog sela stupila je u redove 24. srpske brigade na nagovor dota
danjeg etnikog komandanta sela Stojadina Pantia. etovoa Panti je
posle rata slobodno iveo u Skorici.427

426 VA, NOVJ, k. 1338, f. 3, d. 1, Operacijski dnevnik 24. srpske brigade; VA, NOVJ, k. 1329, f. 2/I, d. 6,
Operacijski dnevnik 45. srpske divizije.
427 AS, ZK, k. 146, zl. br. 16657, Izjava Leposave Panti iz Skorice Sreskom poverenitvu ZK za
Raanjski srez, Skorica, 11.5.1945.

182
183
 II deo:

Amnestije
pripadnika JVuO
1944-1945.

184
 II deo: Amnestije pripadnika JVuO 1944-1945.

Predstavnici srpske revizionistike istoriografije zanemaruju, pre

utkuju ili tendenciozno tumae amnestiranje pripadnika JVuO tokom
1944-1945. Ignorisanje fenomena amnestije metodoloki je neprihvatlji
vo, izmeu ostalog, zbog toga to su pojedini dokumenti o kolektivnim
amnestijama iz 1944, kao i brojni drugi izvori koji svedoe o sprovoenju
amnestije i potedi etnikih zarobljenika od strane partizana, publikovani
pre vie decenija. Sem toga, neka najreferentnija dela domae istoriografije
na temu Drugog svetskog rata konstatovala su fenomen amnestiranja i pre
mobilizacije pripadnika JVuO. Primera radi, Branko Petranovi konstatuje
upadljivu injenicu, koju takoe ignorie revizionistika akademska istori
ografija u Srbiji, a koja podrazumeva da su etnici neprekidno pozivani na
predaju, delom tretirani kao zavedeni, amnestirani, ukljuivani u jedinice
NOVJ, koje su krajem rata bile zasiene bivim etnicima, domobran
cima, Muslimanima iz raznih kolaboracionistikih milicija. Petranovi
stoga zakljuuje: Amnestije s kraja 1944. i poetka avgusta 1945. obu
hvatile su velik broj pripadnika kolaboracionistikih jedinica, izuzimajui
ideoloke kolovoe i ljude koji su poinili zloine.428
Ignorisanje ove istorijske injenice ima za cilj da viktimizira pripad
nike snaga kolaboracije i pripadnike odmetnikih grupa koji su stradali
nakon obznanjivanja amnestij, kriminalizuje pobedniku stranu i rastere
ti odgovornosti etniku komandu za nastavak vojne saradnje sa okupato
rom i izlaganje pogibelji boraca pod njenim zapovednitvom.
Istoriar Kosta Nikoli, u trotomnoj monografiji, odnosno proirenoj
doktorskoj disertaciji, pod nazivom Istorija ravnogorskog pokreta (Beograd,
1999), samo na jednom mestu, kada citira izvetaj Borivoja Jonia (26.
novembar 1944), indirektno pominje poziv na predaju, odnosno indirekt
no aludira na zvaninu amnestiju od 21. novembra 1944, budui da Joni
u svom izvetaju pominje dezertiranje pripadnika SUK u kontekstu vesti
o amnestiji. Nikoli nije naao za shodno da pojasni o kakvoj je amnestiji
re i ta je ona podrazumevala. U navedenoj doktorskoj disertaciji Nikoli
ne pominje amnestiju od 30. avgusta 1944. U radu iz 2012. koji govori
o porazu srpskih monarhistikih snaga 1944-1945, Nikoli samo na jed

428 Branko Petranovi, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, Beograd, 1992, str. 538, 657.

185
 nom mestu pominje amnestiju pripadnika poraenih snaga.429 Meutim,
re je o amnestiji od 3. avgusta 1945, pri emu je preutana injenica da
su prethodne amnestije omoguile prelazak mnogih pripadnika JVuO u
redove NOVJ i da su rezultirale putanjem na slobodu mnogih zarobljenih
pripadnika ove formacije, kao i onih koji su se predali, a nisu eleli stupiti
u NOVJ.
Istoriar Sran Cvetkovi u publikovanom magistarskom radu pod
nazivom Izmeu srpa i ekia. Represija u Srbiji 1944-1953. (Beograd,
2006) ne pominje amnestiju od 30. avgusta 1944, i tendenciozno tumai
optu amnestiju obznanjenu 21. novembra 1944, tvrdei da je amnestija
imala samo propagandni karakter, pre svega za svetsku javnost, zasniva
jui ovu tvrdnju na jednom pismu Vladislava Ribnikara maralu Josipu
Brozu Titu,430 pri emu su ignorisane injenice o amnestiranju znatnog
broja pripadnika i simpatizera JVuO, zarobljenih i uhapenih ili onih koji
su se predali, do 15. januara 1945. Prema informaciji Odeljenja za za
titu naroda (OZN-a) za Beograd, obznanjenoj 26. novembra 1944, na
osnovu odluke AVNOJ-a o amnestiji, ovo odeljenje je do navedenog datu
ma, pustilo je na slobodu 1.153 lica.431 Prema neproverenim zvaninim
podacima, objavljenim 12. januara 1945, od 22. novembra 1944, kada je
amnestija stupila na snagu, u unutranjosti Srbije puteno je 4.500 etni
ka i pristalica Drae Mihailovia.432
Cvetkovi u monografiji o represiji u Srbiji nakon osloboenja 1944,
jo se samo jednom dotie teme amnestije 1944-1945. OZN-a se [u
valjevskom okrugu] sluila i trikovima (vienim i u drugim okruzima).
Odmah posle osloboenja je poturena vest po okolnim selima da e onaj
koji nije okrvavio ruke biti amnestiran ili da e mu biti sueno. Zatim se
navode imena petorice lica za koja se kae da su nestala nakon to su se
odazvala pozivu.433 Kao izvor navodi se tekst iz specijalnog broja magazi
429 Kosta Nikoli, Obraun Titova reima s jugoslovenskim monarhistikim protukomunistikim
snagama na kraju Drugog svjetskog rata, asopis za suvremenu povijest, 3/2012, Zagreb,
2012, str. 647.
430 Sran Cvetkovi, n.d., str. 181.
431 , ,
- , III, 9, , 26.11.1944, . 2.
432 . ., 15. , 20 .
- , II, 6, , 12.1.1945, . 1.
433 Sran Cvetkovi, n.d., str. 219.

186
na Pogledi, koji je u potpunosti posveen partizanskim zloinima u Srbi
ji 1944-1945., iako je oigledno da ova publikacija obiluje netanim i
neproverenim podacima.434 Zanimljivo je da imena ove petorice lica nisu
uvrtena u on-line registar DKTG. ak ako uzmemo u obzir da su navede
ni podaci tani, to ne znai da ih je mogue generalizovati, to je Cvetkovi
uinio, preutavi da je velik broj pripadnika poraenih formacija zaista
bio amnestiran tokom jeseni 1944, iako je re o izuzetno vanoj istorijskoj
injenici.
Kralj Petar II Karaorevi u govoru na londonskom BBC-u, 12.
septembra 1944, pozvao je jugoslovenske narode da se ujedine i pristupe
NOVJ pod maralom Titom. Svi oni koji se oslanjaju na neprijatelja
protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budunosti, i koji se ne bi
odazvali ovom pozivu, nee uspeti da se oslobode izdajnikog iga ni pred
narodom, ni pred istorijom.435
Glavni tab NOV i PO Srbije uputio je 26. avgusta 1944. poziv etni
cima Drae Mihailovia da se prikljue jedinicama NOV i PO i bore protiv
okupatora i kvislinga,436 dok je ukazom kralja Petra II Karaorevia 25.
avgusta 1944. stavljen van snage ukaz o pretvaranju taba Drae Mihailo
via u Vrhovnu komandu JVuO, ime je Vrhovna komanda rasputena.437
Prva zvanina amnestija snaga kolaboracije obznanjena je krajem
avgusta 1944. Ova amnestija i njeno sprovoenje u praksi, o emu e biti
rei u nastavku knjige, presudno je doprinela znatnom osipanju redova
JVuO i Hrvatskog domobranstva. Predsednik NKOJ i vrhovni komandant
NOV i POJ, Josip Broz Tito, 30. avgusta 1944. uputio je poslednji poziv
svim zavedenim slugama okupatora da iz kvislinkih i kolaboracionistikih
formacija do 15. septembra 1944. preu u NOVJ ili joj predaju oruje
i opremu. Poziv se odnosio na etnike, slovenake i hrvatske domobra

434 , . 4.000 , ,
, 2, , 1991, . 53.
435 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 1041.
436 -, I/20, , 1965, . 679-680.
Poziv su preneli tabovi pojedinih divizija NOVJ na svom terenu tabovima brigada i partizan
skih odreda. Primera radi, tab 25. srpske divizije NOVJ 2. septembra 1944. obavestio je tabove
brigada da je prethodno ultimativno naredio svim etnikim bandama da se odmah stave pod
nau komandu i prestanu sa sluenjem okupatoru. (Istona Srbija u ratu i revoluciji 1944-1945.
Zbornik dokumenata, I-II, (pr. Milan Borkovi), Zajear, 1981, str. II/123).
437 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 1037.

187
 ne.438 Prema nareenju marala Tita (15. septembar 1944), domobrani i
etnici koji bi preli na stranu NOVJ bili su i nakon ovog datuma raspo
reivani u jedinice NOVJ. Sve one jedinice ili pojedinci koji se nalaze na
strani neprijatelja posle 15. septembra a nisu mogli iz bilo kojih razloga da
preu na vreme na stranu NOV prihvaati i ubudue ukoliko dobrovoljno
preu na nau stranu i uvrtavati ih u nae jedinice. Sve one koji e se od
sada dobrovoljno predavati u masama ili pojedinano, treba najpre ispita
ti, pa ukoliko se nae meu njima neprijatelja NOB, ili organizatora ili
podstrekaa protiv prelaza na stranu NOV, ima ih se staviti pred vojni sud.
One koji hoe da dobrovoljno pristupe u NOV raspodeliti po jedinicama.
One koje ne ele dobrovoljno stupiti u NOV, staviti u zarobljenike logo
re. U nareenju se istie da zarobljene pripadnike snaga kolaboracije koji
se neposredno pred zarobljavanje na strani neprijatelja sa orujem u ruci
bore protiv NOV i POJ treba staviti pred vojni sud i po hitnom postup
ku suditi im i najstroije kazniti. Na kraju se istie: Svi oficiri i podoficiri
koji su preli dobrovoljno na stranu NOV zadravaju svoje inove.439
Predsednitvo AVNOJ-a 21. novembra 1944, na predlog marala
Tita, donelo je odluku o amnestiji za lica koja su uestvovala u etnikim
jedinicama Drae Mihailovia, ili su ih pomagala, ili su bila u jednicama
hrvatskog ili slovenakog domobranstva, a koja ih do 15. januar a 1945.
napuste, prijave se i stave na raspoloenje vojnim vlastima NOVJ i POJ ili
organima graanske vlasti. Amnestija je podrazumevana bez obzira da li
je krivini postupak pokrenut, presuda izreena ili postala izvrna. Amne
stija se nije odnosila na lica koja su poinila ubistva, paljevine, pljake,
silovanja.440

438 Zbornik NOR-a, II/13, Beograd, 1982, str. 876-877.

439 Zbornik NOR-a, II/14, Beograd, 1981, str. 106.
Ovo nareenje preneli su tabovi korpusa i divizija NOVJ u Srbiji. tab 12. (vojvoanskog) udar
nog korpusa naredio je 28. septembra 1944. tabovima brigada ovog korpusa sprovoenje
naredbe o postupku prema zarobljenim etnicima i njihovoj amnestiji. Isto je uinio tab 21.
srpske divizije 23. septembra 1944. u nareenju tabovima Vranjskog, Leskovakog, Gornjo
jablanikog, Pustorekog, Jastrebakog i Rasinskog NOP odreda. ( -, I/12,
, 1956, . 325. 421-423).
440 , ,
- , III, 9, , 26.11.1944, .
2; , II, 1, ,
1.1.1945, . 6.

188
 Vrhovni komandant NOV i PO Jugoslavije uputio je 5. decembra
1944. nareenje potinjenim tabovima o zabrani streljanja ratnih zaro
bljenika. Sa svim zarobljenicima ima se postupati po meunarodnom
pravu. Za svako odstupanje od ovoga ili krenje mojih nareenja najstroi
je u postupati. Ratne zloince izvoditi pred vojne sudove.441 Ova odluka
u velikoj meri je potovana u narednim mesecima, iako su postojali izuzeci
(streljanja zarobljenih nemakih vojnika i pripadnika OS NDH po zavr
etku Kninske operacije, u prvoj polovini decembra 1944, streljanje boraca
JVuO u Popovima 16. decembra 1944, o kome e biti vie rei u nastavku,
itd). Meutim, maja 1945, nakon zarobljavanja velikog broja pripadnika
nemakih i kvislinkih snaga na tlu Slovenije, u nedovoljno rasvetljenim
okolnostima, odlueno je da velik broj zarobljenika bude streljan. Isto se
odnosilo i na deo zarobljenih etnika, koji su uhvaeni tokom ili nakon
borbi u jugoistonoj Bosni.
tab 2. armije JA zatraio je 17. februara 1945. od Vrhovnog taba JA
dozvolu da pozove etnike na predaju, uz garanciju da nee biti ubijani.
Vrhovni tab JA je odgovorio 19. februara: Slaemo se da pozovete etni
ke na predaju garantujui im ivot.442
Ukazom Predsednitva AVNOJ-a o optoj amnestiji i pomilovanju,
od 3. avgusta 1945, na temelju Zakona o davanju amnestije i pomilovanja
(6. jul 1945), omoguena je amnestija svim osobama koje su uestvovale
u etnikim i nedievskim jedinicama, jedinicama hrvatskog i slovenakog
domobranstva, muslimanskoj miliciji, iptarskim oruanim formacijama i
u svim ostalim oruanim formacijama u slubi okupatora ili ih pomagale
kao i svim osobama koje su pripadale odgovarajuim politikim organiza
cijama ili odgovarajuem administrativnom odnosno sudskom aparatu.
Ukaz je podrazumevao i amnestiju dezertera JA, lica koja se nisu odazvala
na mobilizaciju i svih osoba koje su saraivale sa okupatorom na kultur
nom i umjetnikom polju. Od amnestije se izuzimaju ustae, ljotievci
i pripadnici Ruskog zatitnog korpusa, izuzev onih koji su bili prisilno
mobilisani poslije 1. sijenja 1942., dakle onih koji su bili dobrovoljci u
faistikim jedinicama. Takoe, od amnestije se izuzimaju i osobe koje
su u [svim] navedenim formacijama poinile zloin, kao i osobe koje su

441 Zbornik NOR-a, II/14, Beograd, 1981, str. 412.

442 Zbornik NOR-a, II/15, Beograd, 1982, str. 213.

189
 bile dostavljai i agenti policijskih formacija, lanovi Kulturbunda, lanovi
prekih sudova, ideoloki pokretai, organizatori, oni koji su u veem
opsegu financirali i materijalno pomagali gore navedene organizacije, kao
i vii operativni i pozadinski komandni kadar, zatim, vii rukovodioci
inovnikog aparata. Amnestija se nije odnosila samo na ratne zarobljeni
ke i internirce, ve i na pripadnike etnikih, nedievskih i domobranskih
snaga koji su se nalazili u odmetnitvu, pod uslovom da se predaju u roku
od mesec dana od objavljivanja ukaza.443
Nije poznato koliki broj zarobljenika, uhapenika i odmetnika
je amnestiran na teritoriji Srbije, nakon stupanja na snagu ukaza, ali je
poznato da je iz pet zarobljenikih i kanjenikih logora u severozapadnoj
Hrvatskoj, u kojima je bilo zatoeno 6.227 osoba, na slobodu puteno
5.846 lica.444
Pozivi na naputanje JVuO i SUK imali su efekta i nakon proboja
pripadnika ovih formacija prema istonoj Bosni. Masovna dezertiranja
zabeleena su u prvoj polovini novembra 1944, kada se glavnina snaga
JVuO i SUK nalazila na podruju koje gravitira tromei Srbije, Crne Gore
i Bosne.445 Osipanje boraca nastavljeno je i u drugoj polovini novembra
i naroito je bilo vidljivo u redovima SUK (Srpski udarni korpus: snage
kvislinke vlade prisajedinjene komandi JVuO za Srbiju). General Bori
voje Joni, pomonik komandanta SUK, 26. novembra 1944. izvestio je
komandanta SUK o razoarenju i oaju koji vladaju kod pripadnika ove
formacije:
Oni su sve vie sluali vesti o amnestiji koje maral Tito svakodnevno
objavljuje. Rok je 15. januar 1945. godine. Ljudi se kolebaju, broje dane.
Grubost, pretnje, grdnja i streljanja nemaju sada primene i mesta. Preki
sudovi nisu nikakav lek. Maral Tito ne preti prekim sudovima i streljanji
ma ve preko saveznikih radio stanica prua amnestiju i pomirenje.446
Dakle, citi ra
ni izvor jasno poka zuje da su pri pad nici
ma JVuO i
SUK bili poznati pozivi za amnestiju, ukljuujui njihova obznanjivanja
na saveznikim radio stanicama. Sem toga, na osnovu etnikih izvora

443 Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944-1946. Dokumenti, (pr. Zdravko
Dizdar i dr.), Slavonski Brod, 2005, str. 237-238.
444 Isto, str. 244.
445 , ., . II/308-311.
446 VA, A, k. 102, f. 5, d. 14; Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 422.

190
poznato je da je avijacija JA bacala letke u pravcu etnikih kolona s ciljem
da se etnici vrate svojim kuama, kako se istie u depei Pavla uriia
Vrhovnoj komandi JVuO, od 20. decembra 1944.447
Prema slubenim podacima JNA, poetkom 1947. u redovima jugo
slovenskih oruanih snaga nalazilo se 727 oficira koji su u nekom momen
tu rata bili u redovima JVuO i 142 oficira koji su se borili u formacijama
Ljotia, Nedia i Peanca. Poreenja radi, prema istim podacima, u redo
vima JNA nalazio se samo jedan oficir koji se prethodno borio u redovima
slovenakih domobranaca.448

447 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 591.

448 Razvoj oruanih snaga SFRJ, 1945-1985, 24, Kadrovi i kadrovska politika, (pr. Drago Nikoli),
Beograd, 1989, str. 68.

191
 III deo:

Odnos partizana
prema zarobljenim
pripadnicima JVuO
u Srbiji 1944.

192
 III deo: Odnos partizana prema zarobljenim pri
padnicima JVuO u Srbiji 1944.

Postupci JVuO prema dezerterima 1944.

Ve je pomenuto, na primeru jednog referentnog dela istoriara Bran

ka Petranovia, da je domaa istoriografija konstatovala injenicu amne
stiranja, potede i premobilizacije zarobljenih pripadnika JVuO od strane
partizana. Meutim, domaa istoriografija nije eksplicirala ovaj fenomen
to je omoguilo predstavnicima revizionistike istoriografije da lake
ignoriu ovu istorijsku injenicu.
Tokom 1943-1944. zabeleeni su brojni primeri prelaska pripadnika
JVuO u redove NOVJ. Prelazak iz etnika u partizane bio je omoguen svi
ma za koje nije bilo dokazano da su skrivili neije stradanje i da nisu imali
komandnu odgovornost za kolaboraciju. Sem dezertiranja iz JVuO i prela
ska u NOVJ, tokom prolea i leta 1944. (pre 12. septembra 1944), zabele
eni su mnogi primeri potede ivota, putanja i premobilizacije zaroblje
nih pripadnika JVuO. Zapravo, takva praksa je bila uobiajena, iako je bilo
i primera streljanja zarobljenih pripadnika JVuO za koje je utvreno da su
skrivili stradanje drugih ljudi. Ovaj fenomen, kao masovnu pojavu, regi
struje britanski izvor s kraja 1943. u kome se navodi da je Tito spreman
da u svoje redove primi kolone etnika, ali u isto vreme namerava da strelja
Mihailovia i neke njegove voe im mu dopadnu aka.449
S druge strane, u leto i jesen 1944, zabeleeni su primeri streljanja
dezertera iz JVuO od strane njihovih saboraca.
Masovna dezerterstva iz etnikih redova bila bi jo uestalija da
komande jedinica JVuO nisu zavele otro sankcionisanje begunaca.
Ljubomir Jovanovi Patak, komandant Timokog korpusa 16. juna
1944. izvestio je Drau Mihailovia:
Streljao sam 75 vojnika radi toga to su se predali partizanima. Iste su
partizani razoruali i pustili namerno da podrivaju nae redove i ire defeti

449 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 914.

193
 zam... Smatram da ovako mora postupiti svaki komandant naih jedinica,
jer se samo na taj nain moe reiti slinih namera partizana.450
Moe se pretpostaviti da je navedeni broj streljanih dezertera verovat
no uvelian kako bi komandant Timokog korpusa istakao vlastitu revnost
pred Vrhovnom komandom JVuO.
Ljubomir Jovanovi je nareivao streljanja prisilno mobilisanih etni
ka i nakon 16. juna 1944. Primera radi, krajem juna naredio je streljanje
dvojice mladia iz sela Bogovine, pokraj Boljevca, prinudno mobilisanih u
redove 1. boljevake brigade JVuO, zbog toga to su priali protiv orga
nizacije JVuO, o emu je 15. septembra 1945. svedoio Aleksa Vasiljevi
bivi komandant mesta Bogovina u okviru JVuO:
Ja sam ipak otiao i poeo Ljubu [Jovanovia] moliti. On me je pitao
za koga molim, a ja sam rekao da su to moji seljaci, na ta je on odgovo
rio: Nisu to tvoji seljaci, to su komunisti. Kad sam ja i dalje nastavio da
molim on me je iamarao.451
Po Jovanovievom nareenju, 17. jula u Boljevcu je izvreno strelja
nje trojice mladia iz oblinjih sel Osni i Dobrujevac, takoe prinudno
mobilisanih u etnike. Mladii su dezertirali iz 2. boljevake brigade, to
kom borbe sa partizanima kod Malog Izvora, nakon ega su uhvaeni od
saboraca, isleivani od Jovanovia i potom ubijeni.452
Dragutin Keserovi, komandant Rasinsko-toplike grupe korpusa,
18. juna izdao je zapovest u kojoj se, pored ostalog, nareuje: Sve one koji
su maloduni, koji ne budu uloili svoje umne i fizike snage za postignue

450 Isto, str. 719.

U izvetaju partijskog rukovodioca 23. srpske divizije NOVJ Desimira Jovovia (25. jul 1944), o
borbi protiv etnika na Bukoviku, 24. jula 1944, navodi se sledee: U ovoj borbi su bili tri korpu
sa [JVuO] i veina aktivci (misli se na aktivni sastav etnikih jedinica, nap. aut.) i drali su one
mobilisane, i kad su nai skakali u rovove, oni su vikali: Mi bi se, drue, predali ali ovi pozadi
hoe da nas pobiju. (Istona Srbija u ratu i revoluciji 1944-1945. Zbornik dokumenata, I-II, (pr.
Milan Borkovi), Zajear, 1981, str. II/84). Prema tvrdnji Radovana Petrovia, komandanta 23.
srpske divizije, etnici su na Bukoviku pretrpeli gubitke od 450 poginulih i 50 zarobljenih boraca.
Broj poginulih je uvelian. Re je o etnicima Velikomoravske grupe korpusa i Deligradskog
korpusa. Ovaj poraz je presudno uticao na rasulo etnikih snaga u nekim delovima istone
Srbije i niavskom kraju. U Boju na Bukoviku poginula su 43 borca 23. srpske divizije NOVJ.
( , , . , (.
), , 1988, . 163).
451 AJ, DK, 110, f. 443, s. 159-160.
452 AJ, DK, 110, f. 443, s. 180-182.

194
sigurnog uspeha, stavljati pred preki vojni sud. Sve one koji u borbi napu
ste svoja mesta, streljati na licu mesta.453
General Miroslav Trifunovi, komandant JVuO na podruju Srbi
je, naredio je 15. avgusta 1944. etnikim komandantima da najotrije
kanjavanju dezertere:
Sve one vojnike koji dopuste da ih uhvate partizani i posle isti dou,
da se odmah streljaju zbog predaje. Ako bi takve partizani zadrali u svo
jim redovima nareujem da im se kue popale, a imovina uzapti uzme.
Svakog ko bi pobegao iz borbe odmah streljati bez obzira na in.454 Tri
funovi je 23. avgusta ponovio nareenje: Sve begunce kada ih uhvatite
streljajte bez milosti. To e uiniti da [beanje] prestane, a i na dranje u
borbi e uticati.455
Kapetan Marko Muzikravi, komandant 1. umadijskog korpusa
JVuO, u zapovesti komandantima i ravnogorskim odborima pod njego
vim nadletvom (22. septembar 1944) istie sledee:
Bie stavljen pod preki sud svaki vojnik i svako lice koje nedozvo
ljeno napusti svoju jedinicu ma i za najkrae vreme, a tako isto i onaj ko
kukavice i begunce titi i pomae... Porodicama vojnika saoptiti da ne
oekuju nikakva pratanja ako im vojnik pobegne iz borbe, jer takav u ime
Otadbine mora biti osuen na smrt.456
Kapetan Muzikravi je 27. septembra u zapovesti taba 1. umadij
skog korpusa JVuO ponovio: Ubijati na licu mesta kukavice i begun
ce.457 Kapetan Petar Lazarevi, komandant Levake brigade JVuO, u
nareenju od 28. septembra istie: Begunce sa poloaja, kao sabotere i
izdajnike takoe u kanjavati smru.458 Kapetan Neko Nedi, koman
dant Valjevskog korpusa JVuO je 29. septembra ovlastio komandanta
bataljona da sve vojnike koji pokuaju bekstvo strelja na licu mesta bez
prethodnog stavljanja pred preki vojni sud.459 Neimenovani komandant

453 VA, A, k. 79, f. 2, d. 4.

454 , 21. , , 1982, . 283.
455 VA, A, k. 21, f. 3, d. 28.
456 1943-1944.
, (. , ), , 2006, . 346.
457 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 321.
458 1943-1944..., . 357.
459 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 327.

195
 JVuO za podruje Resavskog sreza, sugerisao je 30. septembra lokalnim
komandama: Skrenite panju roditeljima, iji su vojnici na terenu, da ne
bee, jer od danas e svako biti streljan ko napusti front.460
U Umarima, pokraj Grocke, 18. avgusta 1944. dogodio se napad
na pratnju pukovnika Dragoslava Pavlovia, komandanta istone Srbije
u okviru JVuO, od strane etnika Groanske brigade Avalskog korpusa
po nareenju Drae Mihailovia. Naime, pukovnik Pavlovi se u groan
skom kraju pojavio poetkom avgusta. Potom je boravio u Konaticama,
u Posavini, u tabu majora Svetislava Trifkovia, komandanta Avalskog
korpusa, na sastanku sa Trifkoviem i grupom ofcira JVuO. Pavlovi se
na sastanku zaloio za otpoinjanje napada na Nemce bez obzira na stav
Vrhovne komande JVuO.461 Pavlovi se potom vratio u groanski kraj, ta
nije u Umare. Prema izjavama trojice stanovnika Umara, zabeleenim 7.
decembra 1946, pukovnik Pavlovi je prilikom boravka u Umarima drao
javni govor koji je bio pomirljiv prema partizanima i negativno intoniran
prema Nemcima:
Govorio je da partizani nisu banditi ve da su otili u umu da se bore
za svoj narod i protiv okupatora... i da bi svi trebali prii uz partizane da se
okupator istera iz zemlje... Pavlovi se zadrao u Umarima nekih 5-6 dana
i njegovo ljudstvo nikakve nerede nije pravilo u Umarima, to su svi ostali
etnici radili. Kod naroda je bio stekao prilino poverenje naroito kad je
govorio u korist NOP-a i na tetu koljaa.462
Draa Mihailovi je uskoro naredio Svetislavu Trifkoviu da izvri
Pavlovievo hapenje i razorua njegovu pratnju. Mihailovi je 1946. na
suenju kazao da je to naredio jer je Pavlovi u oblasti Smedereva dr
ao neke govore.463 Svakako da je Mihailovievom nareenju doprinelo
Pavlovievo zalaganje za borbu protiv okupatora i saradnju sa partizanima,
bez dozvole Vrhovne komande. Razoruanje Pavlovieve pratnje i njegovo
hapenje sproveo je 2. bataljon Groanske brigade JVuO pod komandom
edomira Vlahovia, a akcijom je lino rukovodio lokalni etniki zapo

460 1943-1944..., . 361.

461 . , .., . 368.
462 AJ, DK, f. 492, s. 143-145.
463 VA, A, k. 54, f. 4, d. 48; , , 10.
- 15. 1946, I-II, , 2001, . I/484-485.

196
vednik iz Umara, Miodrag Vrvi.464 Prema etnikim izvorima, prilikom
razoruanja dolo je do otpora i ubijeno je 11 Pavlovievih pratilaca dok su
etvorica ranjena. Kod napadaa su etvorica ranjena od kojih su dvojica
podlegla ranama.465 Pavlovi je uhapen i sproveden u Vrhovnu komandu
gde je ponovo prihvatio lojalnost Mihailoviu.
Prema izvetaju taba 24. srpske divizije (18. septembar 1944), o bor
bama divizije u Jablanici tokom septembra 1944, stanje meu etnicima
na podruju Babike gore bilo je vrlo povoljno po partizane: Kod njih je
moral vrlo slab, svakodnevno na desetine i desetine njihovih vojnika bee
kod nas i predaju se. Oficiri ih silom dre, streljaju svakog dana po 5-10,
samo da bi ih na taj nain zadrali kod sebe. U vremenu od 4. septembra
do danas, naoj diviziji predalo se oko 1.000 neprijateljskih vojnika, et
nika, nedievaca i SDS. Najvei deo je etnika.466 Navedeni broj pripad
nika JVuO i SDS koji su se predali snagama NOVJ, iako moda uvelian,
sugerie da je u leskovakom kraju odziv na poziv za amnestiju bio prilino
masovan.
Stradanje pripadnika JVuO tokom leta i jeseni 1944. svakako bi bilo
manjeg obima da su se zapovednici JVuO odazvali pozivu kralja Petra II
Karaorevia, koji je 12. septembra 1944. pozvao jugoslovenske naro
de da se ujedine i pristupe Narodnooslobodilakoj vojsci Jugoslavije pod
maralom Titom i da su se odazvali pozivima na amnestiju od strane
Glavnog taba NOV i PO Srbije i pozivima na predaju koje su lokalnim
etnikim komandantima upuivali tabovi partizanskih jedinica. Ipak,
u narednom razdoblju, sve do kraja novembra 1944, beleeni su prime
ri masovnog prelaska pripadnika JVuO u redove NOVJ, bilo da je re o
dezerterima ili o zarobljenim i premobilisanim etnicima.

464 AJ, DK, f. 492, s. 143.

Miodrag Mile Vrvi (RKTG-17543), rezervni major, zaveden je u registru DKTG kao osoba nestala
nakon osloboenja. Meutim, prema podacima MUP FNRJ (21. oktobar 1946), Vrvi je preiveo
rat i emigrirao u Italiju (navodno je iveo u Rimu). Miodrag Vrvi je kao lan etnikog prekog
suda odgovoran za smrt sedam stanovnika Umara (po drugom izvoru etnici su u Umarima
ubili 10 stanovnika). Prema podacima DK iz 1945. etnici su u Umarima batinali ak 72 osobe.
(AJ, DK, 110, f. 55, s. 27-86; AJ, DK, 110, f. 492, s. 139-145; . , ..,
355).
465 VA, A, k. 54, f. 5. d. 6, 11, 12; VA, A, k. 54, f. 4. d. 48, 49; . , .., 369-
372.
466 -, I/12, , 1956, . 191.

197
 U izvetaju taba 23. srpske divizije (11. septembar 1944) o napadu
na Zajear 7. septembra 1944, istie se da su etnike snage na prilazima
gradu aktivno borbeno sadejstvovale sa nemakom odbranom Zajeara.
U jednom momentu naili su nemaki tenkovi iz Bora, a za njima su
ili u koloni Nemci, ljotievci, drainovci i nedievci. Drainovskih ban
di bilo je oko 2.500-3.000... Posle krae borbe neprijatelj je nateran u
bekstvo, kojom prilikom ih je mnogo zarobljeno, a veliki deo ih je ostao
mrtav, meu kojima i komandant Jurinog korpusa istone Srbije [JVuO]
p.pukovnik Bora Stanisavljevi, kod koga je naeno pismo koje mu je ovaj
tab bio uputio za pregovore sa njime.467 U borbama na prilazima gradu
poginulo je nekoliko desetina etnika. Da je Stanisavljevi prihvatio poziv
na pregovore i predaju, snage pod njegovom komandom ne samo to ne bi
pomagale okupatoru, ve ne bi bile izloene pogibelji.
Prema posleratnim propartizanskim izvorima, na inicijativu Predraga
Rakovia, komandanta 1. ravnogorskog korpusa JVuO, u selu Brani kod
Gornjeg Milanovca, 28. novembra 1944, dolo je do pregovora izmeu
predstavnika JVuO i NOVJ. Partizani su postavili uslove; da im se etnici
predaju i ko hoe moe da ostane u partizanima, a ostali da idu kuama.
Komandno osoblje bi se takoe predalo i pod prismotrom partizana sae
kalo kraj rata, kada bi mu se sudilo. etnici su pristali na sve uslove, izuzev
zadnjeg. I tako od pregovora nije bilo nita.468 Oficiri JVuO, na elu sa
Rakoviem, koji su odbili navedenu ponudu, kako bi izbegli posleratna
suenja i odgovornost za brojne ratne zloine i kolaboraciju, snose nesum
njivu odgovornost za stradanje boraca pod njihovom komandom.
Kao to je prethodno konstatovano, prilikom zavrnih borbi za oslo
boenje Srbije 1944, zabeleeni su primeri masovnog prelaska pripadnika
JVuO u redove NOVJ. U referentnoj istoriografskoj literaturi na temu
zloina oslobodilaca nema registrovanja ovakvih primera iako nikako nije
re o sporadinim i usamnjenim dogaajima. Izostavljanjem ovih primera
i insistiranjem iskljuivo na primerima odmazdi i represije sugerie se da
su pripadnici pobednike strane u graanskom ratu bespotedno unitavali

467 Istona Srbija u ratu i revoluciji 1944-1945. Zbornik dokumenata, I-II, (pr. Milan Borkovi), Zaje
ar, 1981, str. II/179.
468 . ..., . 344; , . ,
, , , 1982, . 374-
375.

198
protivnike iz redova nacionalnih snaga. Predstavnici revizionistike isto
riografije sem to ignoriu pozive na amnestiju i prelazak mnogih etnika
u redove NOVJ, zanemaruju i preutkuju i primere ubistava zarobljenih
partizana od strane pripadnika JVuO u razdoblju koje prethodi 12. sep
tembru 1944, ali i u danima nakon ovog datuma.
tab 1. proleterske divizije 11. septembra 1944. uputio je nareenje
tabovima brigada u kom se, u kontekstu sukoba sa etnicima, pominje
sledea zabrana: Zabranjeno svako streljanje zarobljenika bez sudskog
postupka.469 Ova zabrana, izmeu ostalog, predstavlja jedan od uslova
koji su omoguili da na podruju zapadne Srbije i umadije bude zabele
en manji broj streljanja zarobljenih pripadnika JVuO u odnosu na neke
druge delove Srbije. Veina etnika iz zapadnih i centralnih delova Srbije,
koji su stradali nakon 12. septembra 1944, izgubili su ivot daleko od
zaviaja (najee u Bosni, od novembra 1944. do juna 1945), vrlo esto
u neposrednoj borbi, a ako su stradali u zaviaju onda je to najee bilo u
borbi tokom septembra i oktobra 1944. ili kasnije, u odmetnitvu.
Revizionistika istoriografija nije konstatovala ovu injenicu ili je
naprosto ignorie, kao to ignorie praksu koja je podrazumevala prihva
tanje etnikih zarobljenika u partizanskim redovima i putanje dela zaro
bljenika nakon zarobljavanja.
Praksa premobilizacije i inkorporacije u okvir NOVJ, ali i putanja
kuama zarobljenih etnika, tokom 1944, predstavlja vaan uslov koji je
rezultirao injenicom da je rat preivela veina onih koji su u leto 1944.
stajali u stroju JVuO. Zarobljenim pripadnicima JVuO koji nisu bili odgo
vorni za ratne zloine, teror nad stanovnitvom i komandno odgovorni
za kolaboraciju, posebno onima koji su bili prisilno mobilisani i koji su
kratko vreme proveli u redovima ove formacije, omogueno je da preu u
redove NOVJ ili da se vrate kuama. Oni koji su bili odgovorni za nave
dena nedela, nakon zarobljavanja (kao pripadnici JVuO) ili hvatanja (kao
odmetnici) bili su streljani. Pripadnici JVuO, zarobljeni irom Srbije,
pogotovo u zapadnoj i centralnoj Srbiji, koji su uestvovali u borbi protiv
partizana i participirali u jedinicama koje su vojno saraivale sa okupato
rom, nakon zarobljavanja izolovani su u zatvorima i privremenim zaroblje
nikim logorima, pod uslovom da nisu neposredno bili odgovorni za ratne

469 -, I/12, , 1956, . 9.

199
 zloine i komandno odgovorni za kolaboraciju. Mnogi od njih puteni
su iz zatvora, odnosno kolektivno amnestirani, ili su osueni na vremen
ske kazne. Svakako da je jedan broj pripadnika ove kategorije streljan na
kon zarobljavanja, iako su imali manju krivicu od njihovih komandanata
i saboraca koji su neposredno ubijali civile i zarobljene partizane. Ovo
se najvie odnosilo na streljanja etnika neposredno nakon zarobljavanja,
koje bi usledilo po zavrenoj oruanoj borbi.
Nemake snage u Srbiji sve do kraja leta 1944. nisu bile dovoljno veli
ke kako bi same uspeno mogle zaustaviti nekoliko partizanskih ofanziva.
Zbog toga je nemaki okupator bio prinuen da angauje snage bugarskog
okupatora, zatim snage JVuO, SDK i SDS. O znaaju koje su snage JVuO,
SDK i SDS odigrale u ovim borbama kao pomone nemake snage, svedo
i jedan sumarni nemaki izvetaj iz druge polovine avgusta 1944. u kome
se navode gubici SDK, SDS i lojalnih etnika (jedinice JVuO koje su
saraivale sa okupatorom u vojnim akcijama) od 15. marta do 15. avgusta
1944. U izvetaju se navodi da su snage lojalnih etnika u tom razdoblju
imale gubitke od 1.749 poginulih, 2.089 ranjenih i 120 nestalih, dok su
snage SDS imale gubitke od 160 poginulih, 120 ranjenih i 28 nestalih.470
(Gubici SDK navedeni su u jednom od narednih poglavlja).

Odnos partizana prema zarobljenim

pripadnicima JVuO 1943:
nekoliko istorijskih primera

Angaovanje snaga JVuO u Bici na Neretvi, u okviru osovinske ofanzi

ve protiv snaga NOVJ, predstavlja notoran primer kolaboracije ove forma
cije sa snagama italijanskog i nemakog okupatora. U ovoj bici partizani
su zarobili velik broj, na stotine, etnika. Primarni istorijski izvori kazuju
nam o postupcima partizana prema zarobljenim etnicima.
U izvetaju komandanta taba 2. proleterske divizije Peka Dapevia
(8. mart 1943) navodi se postupak prema zarobljenim crnogorskim i isto
nobosanskim etnicima.

470 NAW, T-311, r. 195, s. 968; Tajna i javna saradnja etnika i okupatora 1941-1944, (pr. Jovan Mar
janovi), Beograd, 1976, str. 116.

200
 Mi smo zarobljenike mobilisali, jer i oni to hoe, i vrimo pripre
mu u cilju ukljuivanja istih u 4. proletersku brigadu. Vri se pojedinano
ispitivanje svakog, poslije ega e isti biti podijeljeni po bataljonima... Do
sta velik broj zarobljenika ima brau, roake ili prijatelje na odgovornim
funkcijama u naim jedinicama... Borci 5. bataljona u veini sluajeva izra
avaju se povoljno o zarobljenim etnicima... Svi podvlae da je mobiliza
cija izvrena pod prisilom, od 16 do 60 godina, to se d zakljuiti iz fakta
da je komandant bataljona iz kojeg se predala jedna itava eta, pucao u
lea na etnike koji su digli maramice u znak predaje. Jednovremeno su
pucali na etu koja se predala i Nijemci.471
Navedeno potvruju i etniki izvori. Depea majora Petra Baovi
a, komandanta Operativnih jedinica istone Bosne i Hercegovine, Drai
Mihailoviu (19. mart 1943): Ovog momenta vratilo se 10 Crnogoraca
Nikike brigade koji su bili zarobljeni kod boljevika. Oni priaju: zaro
bljenih je 90 u nonom napadu boljevika... Od svih zarobljenika puteno
je 10 starih. Ostale su zadrali. Zarobljenike su vodili pred Peka Dapevia
koji ih je korio. Ubili nisu nikoga. Draa Mihailovi je istog dana uputio
nareenje Baoviu i komandantu Zetskog etnikog odreda, pukovniku
Baju Staniiu, u kome se istie: Sve putene etnike iz boljevikog rop
stva zatvorite u odvojene logore daleko u pozadinu i ne dozvolite nikakvo
meanje sa ljudstvom radi spreavanja irenja defetizma, zbog ega su ih
komunisti i pustili.472
Baovi je Mihailoviu 28. marta javio da se partizani korektno odno
se prema etnicima i njihovim porodicama, nakon zauzimanja Nevesinja.
Karakteristino je da komunisti nisu nikome, pa ni naim najsigurnijim
porodicama, apsolutno nita uradili, niti koga ubili.473 Partizanski izvori
govore o razoruavanju 150 etnika nakon zauzimanja Nevesinja.474 Nasu
prot tome, Baovi 31. marta obavetava Mihailovia da je u borbama
kod Nevesinja zarobljeno i streljano 40 partizana sa komandirom. Osim
toga, u srezu ljubinjskom kapetan [Aleksa] Janii je razbio partizanski
centar i streljao 30 komunista. Svima odbeglim komunistima su popaljene

471 -, IV/11, , 1955, . 79.

472 Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 494-495.
473 Isto, str. 559.
474 -, IV/11, , 1955, . 215.

201
 kue, a porodice uhapene. Svi do sada uhapeni i sumnjivi su streljani.
Nastavljamo hapenje i razoruavanje sumnjivih. Do sada smo streljali 40
krivaca. Baovi 3. aprila javlja Mihailoviu: itava sela sam sprio, 170
imam u zatvoru. Svaki dan streljam.475
Baovi je 31. marta potinjenim tabovima izdao nareenje o postup
ku prema pripadnicima i simpatizerima NOP-a:
Da se putem ove naredbe saopti celokupnom stanovnitvu Bosne i
Hercegovine: 1) Da e odbeglim komunistima, njihovim jatacima i sarad
nicima, biti uhapene porodice, kue unitene i pokretna imovina, a ima
nja oduzeta za raun nacionalne etnike organizacije, ukoliko to do sada
nije uinjeno. 2) Ko se od odbeglih lica ne vrati svojoj kui i ne prijavi
najblioj etnikoj vlasti u roku od pet dana od dana izlaska ove naredbe
bie oglaen za narodnog neprijatelja i kao takav streljan gde se bude uhva
tio, a njegova porodica streljana, imanje oduzeto, a kua unitena. 3) Da
e biti streljano svako lice koje bude prikrivalo, hranilo i na ma koji drugi
nain pomagalo komuniste, a njegova porodica uhapena, kua spaljena i
imanja oduzeta.476
Prethodno, poetkom januara 1943, Komanda operativnih jedinica
istone Bosne i Hercegovine, naredila je komandantu 1. sarajevske brigade
JVuO da sprovodi represivne mere prema borcima koji se predaju u borbi:
Svi oni koji su se predali komunistima osueni su na smrt, a stavlja se na
dunost svim stareinama i borcima da iste, ma gde ih nali, odmah stre
ljaju kao izdajnike bez ikakva suda.477 Ova naredba nije usamljen primer.
Ovakve mere nisu sprovoene nad etnicima koji su se predavali snagama
okupatora. Partizanske komande nisu izdavale ovakve naredbe.
Istoriar Kosta Nikoli, umesto da, makar uopteno, konstatuje ove
injenice, u dlu Istorije ravnogorskog pokreta koji se odnosi na Bitku na
Neretvi i sukobe izmeu NOVJ i JVuO kod Nevesinja, neposredno na
kon opisa borbi partizana i etnika kod ovog gradia, iznosi zakljuak o
rezultatima Bitke na Neretvi, koji je u koliziji sa navedenim injenicama o
postupcima partizana prema zarobljenim etnicima:

475 Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 494-495, 569.

476 Isto, str. 527.
477 Isto, str. 27-28.

202
 Partizanska vojska pokazala se kao monolitnija i borbenija vojna for
macija. Bez ikakvih predrasuda ula je u sukob do istrebljenja sa svojim
sunarodnicima jer su njeno jezgro sainjavali prekaljeni komunisti u prole
terskim brigadama, koji su sa svim nedoumicama oko smisla bratoubilake
borbe raskrstili jo 1941. Nemilosrdni prema sebi, bili su takvi i prema
protivnicima. Neoptereeni nacionalnim oseanjima i moralnim principi
ma, surovo su se obraunavali sa srpskom reakcijom.478
Primeri potede zarobljenih etnika zabeleeni su i u Srbiji, tokom
1943. Naizgled paradoksalno to su borbe postajale uestalije i to je,
s vremenom, u njima angaovan vei broj snaga primeri zarobljavanja i
potede etnika postajali su brojniji. Ovo je karakteristino za itavo raz
doblje od jeseni 1943. do osloboenja Srbije.
Pripadnici Rasinskog NOP odreda napali su etnike u selu Muzae
kod Blaca 27. avgusta 1943. i zarobili 18 protivnikih boraca. Zaroblje
nici silom mobilisani seljaci puteni su kuama. Rasinski partizani su
se 18. septembra u Poljacima pokraj Kruevca sukobili sa delovima Rasin
skog korpusa JVuO i zarobili 14 etnika. Zarobljenici su puteni sem
dvojice streljanih.479 Borci Kosmajskog NOP odreda sukobili su se 15.
oktobra 1943. na tromei sel Drugovac, Binovac i Suvodol sa borcima
Smederevskog korpusa JVuO. Prema partizanskim izvorima, u borbi je
poginulo oko 20 etnika (verovatno uvean broj), dok je zarobljeno 29,
od toga su trojica streljani, a ostali puteni.480
Prva junomoravska brigada NOVJ, tada najsnanija partizanska jedi
nica u Srbiji, u zajednici sa delovima Rasinskog i Jastrebakog NOP odre
da, napala je 16-17. novembra pripadnike Rasinske i Moravske brigade
JVuO u Velikom iljegovcu, kod Kruevca. U tom selu, prema partizan
skim izvorima, bilo je koncentrisano 400-500 etnika. Izvori kvislinke
vlade navode broj od oko 300 etnika. Neoekivani partizanski napad
predupredio je etnike da izvre pripremani napad na protivnika. Prema

478 , .., . II/329-330.

479 -, I/20, , 1965, . 406, 412.
480 -, I/5, , 1954, . 325.
Uporediti: , .., . 197. Devi pominje borbu kod Binovca, ali nije konsultovao
partizanski izvor (Izvetaj taba Kosmajskog NOP odreda od 17. oktobra 1943. OK KPJ za Mla
denovac). Devi navodi da su kosmajski partizani u Drugovcu napali manju etniku posadu,
to nije do kraja izvesno, i pobili sve koji su im pali aka, to se kosi sa podatkom o putanju
na slobodu 26 etnika.

203
 partizanskim izvorima, u borbi je poginulo preko 50 etnika, uglavnom u
pokuaju proboja, dok je zarobljeno oko 135-150. Sve smo pustili izuzev
16 zlikovaca to smo streljali.481 Navedeni broj poginulih etnika vero
vatno je dvostruko uvelian. Iz etnikog zatvora u Velikom iljegovcu,
partizani su oslobodili 15 seljaka iz okolnih sela. Prema propartizanskim
izvorima, zatoenici su bili podvrgnuti torturi od strane etnika.482 Sutra
dan, 18. novembra, u selu Zdravinje dolo je do sukoba izmeu ojaanih
etnikih snaga i pomenutih snaga NOVJ. Prema nedievskim izvorima, u
granatiranju seoske kole od strane etnika poginuo je deo zarobljenih et
nika koje su partizani smestili u kolu. Izvor pominje rezultat borbe 80
mrtvih etnika u Zdravinju, bez pojanjenja koliko je poginulo u borbi, a
koliko od granatiranja.483
Komandant Deevske brigade Javorskog korpusa JVuO, kapetan
Miladin Radulovi, zajedno sa porunikom Rodoljubom Jemuoviem i
grupom boraca, 2. novembra 1943. preao je u redove NOVJ. Prethod
ne veeri, Radulovi je organizovao razoruavanje boraca pod njegovom
komandom. Razoruanim etnicima je ostavljeno da biraju da li e se pri
kljuiti partizanima ili otii kuama. U izvorima variraju podaci o broju
razoruanih etnika (80-140), kao i o broju onih koji su pristupili par
tizanima (18-30).484 Spajanjem ove grupe sa manjom grupom lokalnih
partizana, 5. novembra formiran je Ibarsko-moraviki NOP odred, pod
Radulovievom komandom. Odred je brojao 64 borca. etnici Javorskog
korpusa narednih dana zapoeli su poteru nad partizanima. Usput su, u
selima oko Rake, vrili ubistva partizanskih simpatizera, o emu je major
Radomir Cveti, komandant korpusa, 20. novembra obavestio Drau
Mihailovia:

481 -, I/5, , 1954, . 390-391, 404; -, I/21, , 1965,

. 508.
482 , , , 2011, . 261.
Marinkovi navodi da je u borbi u iljegovcu poginulo oko 30 etnika, dok je zarobljeno 156.
Prema izvetaju Okrunog naelstva Okruga kruevakog (6. decembar 1943) etnici su imali
gubitke od 20 poginulih u borbi i 140 zarobljenih dok su partizani imali 10 mrtvih i 15 ranjenih.
U izvetaju se navodi da su partizani streljali trojicu mukaraca, verovatno etnikih simpatize
ra iz Velikog iljegovca, Peanice i uria. Ostaje nepoznato da li su ova trojica uvrtena u 16
streljanih koje pominje partizanski izvor. (AS, ZK, k. F-17, f. 42).
483 -, I/21, , 1965, . 512-513.
484 VA, A, k. 32, f. 2, d. 43; VA, A, k. 5, f. 4, d. 45; ,
1941-1945, , 1977, . 391-392.

204
 Obilazio sam teren, drao zborove, hvatao i klao simpatizere i palio
njihove kue. Upalio sam est kua i zaklao sedam simpatizera. Nastavljam
i dalje gonjenje Radulovia i simpatizera i sa unitavanjem svega to ima
vezu sa komunizmom. Cveti se, u prethodnom razdoblju, kolebao da
sprovodi teror nad partizanskim simpatizerima, to je Mihailoviu priznao
kao vlastitu krivicu. Priznajem i to da mi je teko bilo vriti represalije u
svom rodnom kraju, ali od ovoga sluaja svi ovi obziri padaju, i vie nita
ne radim kao linost, ve iskljuivo kao lan Ravnogorskog pokreta i kao
Va ovek. Od sada prema izrodima milosti neu imati. Unitavau sve to
simpatie crvene, pa makar stradala i itava naselja. Cvetievi etnici su
14. novembra na Kopaoniku napali borce Ibarsko-moravikog odreda, o
emu je Cveti takoe obavestio Mihailovia. Rezultat borbe je sledei:
11 poginulih [partizana], 10 ivih uhvaeno od kojih devet odmah zakla
no.485
Tokom 1943, na tlu Srbije, zabeleeni su primeri korektnog odno
sa partizana prema zarobljenim pripadnicima SDS. Primera radi, u selu
Venani, pokraj Aranelovca, borci 1. umadijskog NOP odreda napali su
andarmerijsku stanicu. Pre opteg napada, uputili su andarmima poziv
na predaju, koji su oni odbili. Potom su partizani postavili eksploziv u
zidove zgrade u kojoj su se nalazili andarmi. Jedan andarm je poginuo od
eksplozije, a ostali su se predali. Zarobljenici su puteni.486

Primeri prelazaka iz JVuO u NOVJ

u prvoj polovini 1944.

Pre septembra 1944, naroito tokom prolea i leta te godine, irom

Srbije su zabeleeni mnogi primeri dobrovoljnog stupanja zarobljenih et
nika ili etnikih dezertera u redove NOVJ, kao i primeri putanja na slo
bodu etnika zarobljenih od strane partizana.
U pismu Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju pojedinim lanovima
komiteta (18. april 1944), navodi se sledee: Masu nedievaca i etnika
moramo pridobiti, jer su veina mobilisani i protivnici Nedia, Ljotia i

485 VA, A, k. 32, f. 2, d. 43; , .., . 400, 404.

486 -, I/5, , 1954, . 103.

205
 Drae Mihailovia; naravno da i to moramo raditi razbijajui ih vojniki i
pridobijajui ih pravilnim postupcima prema zarobljenicima.487
Prethodno su takoe zabeleeni primeri premobilizacije i putanja
zarobljenih etnika, irom Srbije.
Pripadnici 2. umadijske brigade NOVJ, 20. januara 1944, u selu
Trbunica pokraj Lazarevca, napali su delove Lazarevake brigade JVuO,
zarobili etiri mobilisana seljaka i pustili ih kuama.488 Ista jedinica
nanela je poraz 1. jurinoj brigadi Korpusa gorske garde JVuO, 1-2. febru
ara u selu Darosava, pokraj Aranelovca. Rezultat je bio: zapaljen je tab
etniki gde je izgorelo njih oko osam glavnih upavaca, ubijeno je [u bor
bi] est, a zarobljeno je osam mobilisanih seljaka. Od njih su prili na nau
stranu trojica, a drugih pet su puteni svojim kuama, kako se navodi u
izvetaju taba Kosmajskog partizanskog odreda (15. februar 1944).489 Ve
sam pomenuo da su etnici 16-17. marta streljali 15 zarobljenih partizana,
preteno pripadnika 2. umadijske brigade, meu kojima je bilo nekoli
ko ranjenika, uhvaenih nakon borbi u selima Bosuta i Vojkovci, izmeu
Aranelovca i Topole, kako navode etniki izvori.490
Prema navodu iz operacijskog dnevnika 2. proleterske brigade, pri
padnici ove jedinice su 22. januara zarobili 11 etnika na Limu. Nakon
prebacivanja preko Lima pustili smo ih kuama.491
U borbi u selu Sejace u Pinji, koja se odigrala 29. februara, partizani
su zarobili 97 etnika Preevske brigade JVuO. Sutradan, 1. marta 1944,
u selu Sejace se od 97 zarobljenih etnika 70 njih dobrovoljno prijavilo da
stupi u partizane. Kasnije je od njih samo jedan dezertirao.492 Moe se
pretpostaviti da je ostatak zarobljenika preteno puten kuama. U izve
taju Okrunog komiteta KPJ za Vranje (23. april 1944), dat je osvrt na
ovaj dogaaj, kao i na bilans narednih partizanskih pobeda nad etnicima

487 -, I/20, , 1965, . 529.

Uporediti: -, I/16, , 1957, . 592, 617, 622; -, I/20,
, 1965, . 465, 506, 534, 551, 592, 601, 656, 702.
488 , .., . 97.
489 -, I/7, , 1955, . 103; , ,
, 1979, . 257.
490 , .., . 124.
491 -, I/20, , 1965, . 571.
492 ,
1941-1945, , 1979, . 467.

206
u pinjskom kraju. Ima preko 200 zarobljenih [etnika], od kojih je samo
16 streljano. Jedan deo njihovih snaga sa oficirima je pobegao u Srbiju. Na
velikom zboru u Trgovitu, na kome je bilo prisutno preko 5.000 seljaka,
izdali smo amnestiju svim bivim draievcima (etnicima, nap. aut.) i rok
do koga moraju da se predaju, a nekoliko zlikovaca smo osudili na smrt.
Draievci se odazivaju naem pozivu, a samo oko njih 40 se nije preda
lo. Represalijama prema istaknutim zlikovcima mislimo da emo i ostale
naterati da se predaju.493
Jedinice 2. proleterske divizije su 24. marta 1944. vodile borbu protiv
etnika 2. ravnogorskog korpusa, u blizini Ivanjice. Neprijatelj je pretrpio
gubitke 12 mrtvih (naenih na mjestu borbe), meu kojima i vie brado
nja. Ranjeno je 15-20, od kojih su 3 uhvaena, previjena i putena.494
Borci 4. proleterske crnogorske udarne brigade 2. proleterske divizi
je, u selu Osanici u Dragaevu, 6. aprila 1944, zarobili su 24 etnika 2.
dragaevske brigade JVuO, koje su preteno pustili kuama. Nai dovode
zarobljenike. Neki dolaze i predaju se sami. Jedva ekaju da se dokopaju
svojih kua. Neki nam tvrde da nijesu ispalili ni jednog metka. Mobilisani
smo, kau oni, i donose puke na pregled kako bismo se uvjerili da nijesu
pucali na nas.495 Ove navode potvruju podaci iz operacijskog dnevnika
2. proleterske divizije (za navedeni datum), s napomenom da su pripad
nici ove divizije u dragaevskim selima istog dana zarobili jo pet etnika.
Svi prisilno mobilisani etnici (veinom seljaci) poslije sasluanja puteni
su kui.496
Pripadnici 4. krajike brigade 5. krajike divizije, severno od Kosjeria,
3. maja 1944, zarobili su 60 etnika. Svi zarobljenici, kad se dobro smra
ilo, puteni su svojim kuama... Putanjem zarobljenih etnika njihovim
kuama postignut je veliki politiki uspjeh.497 Korektan odnos prema
zarobljenim etnicima, od strane boraca 4. krajike brigade, dodatno dalazi

493 -, I/20, , 1965, . 532-533.

494 , . 592.
495 , ,
. , I-II, (. ), , 1969, . II/305.
496 -, I/20, , 1965, . 601.
497 Ilija Vaali, Prelazak preko komunikacije Kosjeri-Valjevo i borba na Divibarama, etvrta
krajika narodnooslobodilaka udarna brigada. Zbornik sjeanja, II, (ur Stojan Kesi), Beograd,
1984, str. 344-345.

207
 do izraaja ako uzmemo u obzir da su etnici prethodno streljali zarobljene
pripadnike ove jedinice, ukljuujui i ranjenike.498

Primeri prelazaka iz JVuO u NOVJ

od sredine 1944. do avgustovske amnestije

Leskovaki okrug
Primeri prelaska etnika na stranu partizana i putanja zarobljenih et
nika, postaju jo uestaliji od sredine 1944. Za podruje Jablanikog okru
ga karakteristino je praleenje oficira JVuO u redove NOVJ.
Major Radoslav uri, komandant Junomoravske grupe korpusa
JVuO (do 18. maja 1944), napustio je redove JVuO i 27. maja, zajedno sa
grupom od oko 50 etnika, pristupio NOVJ.499 Nedugo potom, imenovan
je za pomonika naelnika Glavnog taba NOV i PO za Srbiju. Naime,
ovo je bila posledica nareenja Vrhovnog taba NOV i POJ (13. jun 1944)
u kome se istie: Majora uria i ostale njegove primite u nau vojsku i
dati im odgovarajue poloaje.500 U izvetaju delegata CK KPJ i Vrhov
nog taba NOV i POJ, Svetozara Vukmanovia Tempa (2. jun 1944),
povodom prelaska grupe etnikih oficira u redove NOVJ na podruju
june Srbije, navodi se sledee: Major uri preao na nau stranu... Na
nau stranu preli nekoliko komandanata korpusa i brigada [JVuO], meu
kojima: [kapetan] Jago Vukanovi [komandant Jablanikog korpusa JVu
O], porunik Laki Vuksanovi [naelnik taba Jablanikog korpusa JVu

498 etnici su 25. oktobra 1943. u selu Ravancima, pokraj Rudog, zarobili 13 boraca brigade i potom
ih streljali u Bijelom Brdu. (Boko Skaki, Borba u selu Ravanci, etvrta krajika narodnoo
slobodilaka udarna brigada. Zbornik sjeanja, II, (ur Stojan Kesi), Beograd, 1984, str. 116-118).
Drugi podaci navode da je re o 21 streljanom borcu brigade. (Milan Ai, Pohod etvrte kra
jike u Sandak, etvrta krajika narodnooslobodilaka udarna brigada. Zbornik sjeanja, II, (ur
Stojan Kesi), Beograd, 1984, str. 93). etnici iz Vozue, u centralnoj Bosni, 2. januara 1944. ubili
su 28 zarobljenih ranjenih boraca 4. krajike brigade. (Ilija Materi, Deset dana sa etvrtom
krajikom, etvrta krajika narodnooslobodilaka udarna brigada. Zbornik sjeanja, II, (ur Sto
jan Kesi), Beograd, 1984, str. 209-212).
499 Zbornik NOR-a, II/13, Beograd, 1982, str. 236, 238; Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 728.
Prema dokumentu koji je naslovljen kao Materijal za istoriju 12. udarne brigade 22. udarne
divizije, uri se predao sa oko 160 etnika. (VA, NOVJ, k. 1054, f. 4, d. 2).
500 Zbornik NOR-a, II/13, Beograd, 1982, str. 276.

208
O], porunik ivojin Boini [komandant brigade JVuO] i dr.501 Zapra
vo, Laki Vuksanovi je preao u redove NOVJ zajedno sa oko 100 etnika
sa podruja seoskih optina Tulare i Retkocer (srez Medvea), 8-11. maja
1944.502 Vuksanovi je nakon prelaska u partizane imenovan za naelnika
taba Gornjojablanikog NOP odreda (24. maj 1944), a ubrzo potom za
naelnika taba 15. srpske divizije NOVJ (2. jun 1944).503
Osipanje etnikih redova i dezertiranja stareina i boraca, nastavljeni
su i u narednom razdoblju. Komanda Junomoravske grupe korpusa JVuO
u izvetaju naelniku taba Vrhovne komande JVuO (5. avgust 1944) oba
vetava da je 1. jablanika brigada JVuO, u meuvremenu, sa 400 spala na
100 boraca, pri emu dodaje: Na raspadanje brigade naroito je uticala
predaja komandanta bataljona partizanima, narednika Stojana Antia, koji
i dalje nagovara i vrbuje ljudstvo da se ne odaziva pozivu komandanta [bri
gade Ilije] Nikolia.504

Kragujevaki i Beogradski okrug

U izvetaju politikog komesara Kosmajskog NOP odreda (3. jun
1944) o borbi protiv 3. (mladenovake) brigade Korpusa gorske garde
JVuO, u Duboni, izmeu Mladenovca i Smedereva, 24-25. maja 1944,
navodi se primer zarobljavanja pripadnika JVuO, koji podrazumeva stre
ljanje nekoliko zarobljenika i putanje na slobodu veine zarobljenih et
nika. Rezultat borbe je 12-15 mrtvih [etnika], oko 25 zarobljenih. etiri
smo zarobljenika streljali poto smo utvrdili da su aktivni. Streljan je i
jedan straar, seljak iz epina, za koga smo utvrdili da je drainovac.505
U izvetaju Komande SDS o dogaajima u Srbiji (27. maj 1944), pomi
nje se borba kod Dubone. U ovoj borbi komunisti su razbili etnike, od
kojih su 32 zarobili, tri streljali, a est je u borbi poginulo. Sa zarobljenih
etnika skinuli su odelo pa ih potom pustili kuama zapretivi im da e ih

501 Isto, str. 236.

502 , , , 1978, . 332.
503 , , , 1991, . 18, 28.
504 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 42-43.
505 -, I/9, , 1954, . 11; ,
, I-II, , 1983, . II/251-252; , .., . 192.

209
 ubudue streljati ako budu ponovo otili u etnike odrede.506 Putanje
grupe zarobljenih etnika u ovoj borbi potvruje etniki izvor: Od naih
vojnika koji su se predali, komunisti su streljali etiri, a ostale su najuri
li kui.507 Istog dana, u blizini epina, borci Kosmajskog NOP odreda
suprotstavili su se etnikoj poteri. Uhvaena su etiri etnika, od kojih
su tri mobilisana seljaka putena kuama, a jedan aktivni etnik i zloinac
je kanjen [smru].508
Pripadnici Kosmajskog NOP odreda i 1. bataljona 2. umadijske
brigade NOVJ sukobili su se sa etnicima Smederevskog korpusa JVuO,
izmeu Selevca i Drugovca, 4. juna 1944:
U ovoj borbi etnici su imali velike gubitke. Imali su 11 poginulih
i vie ranjenih. Osamnaest je bilo zarobljeno. No, to su bili mobilisani
seljaci Selevani, pa su ih pustili odmah kuama. I ovi koji su izginuli
bili su mobilisani iz Selevca. Legalci-etnici su primetili da nisu hteli da
se bore, pa su ih veinom oni sami pobili... Kad su [partizani] zaroblje
nike mobilisane seljake iz Selevca pustili kuama, odvojili su dvojicu
legalaca komandanta [3.] bataljona [3. (jasenike) brigade Smederevskog
korpusa JVuO] Timotija Jovanovia i njegovog zamenika ivana, pa su ih
pred optinom streljali... Posle ovog sukoba s etnicima, komandant [Ko
smajskog NOP odreda] Ivan Stefanovi Srba odrao je u Selevcu zbor. Na
zboru je bilo prisutno oko 2.000 graana.509
Kako se ini, u ovoj borbi sa etnike strane, sem 3. brigade, uestvo
vali su i delovi 8. brigade Smederevskog korpusa JVuO. Istog dana, na
kon primljenog izvetaja o navedenoj borbi, naelnik taba Smederevskog
korpusa JVuO, kapetan Mladen Radovanovi, izdao je nareenje koman
dantu Velikoorake grupe brigada za napad na partizane u smederevskom
kraju. U naredbi se izriito nareuje: Pohvatane komuniste likvidirati na
licu mesta. Ovo istiemo s obzirom na injenicu da je kapetanu Radova

506 -, I/21, , 1965, . 696, 699-700.

507 , .., . II/243.
508 , .., . 192-193.
509 , .., . II/253; ,
, , 1979, . 150-151.
etnici Korpusa gorske garde JVuO, nakon pretrpljenog poraza u borbi protiv partizana, 26.
avgusta 1944, posle muenja streljali su 11 stanovnika Selevca, koje su optuili da su partizan
ski saradnici. ( , .., . II/293; , .., .
161-162, , .., . 311).

210
noviu bilo poznato da je u pomenutoj borbi, istoga dana, grupa etnika
pobegla sa bojita i saekala partizane kako bi im se predala, o emu se
izriito govori na poetku Radovanovieve naredbe. Sem toga, naelnik
taba Smederevskog korpusa u naredbi zahteva da se u planiranoj akciji
u smederevskom kraju komunisti i njihovi jataci unite bez milosti.510
Kako bi izbegli opkoljavanje od strane etnikih snaga, pripadni
ci Kosmajskog NOP odreda i 1. bataljona 2. umadijske brigade NOVJ,
sutradan su se prebacili u smederevsko Podunavlje. U selu Petrijevo, 6.
juna, razbili su jedan etniki bataljon. U borbi su poginula tri etnika,
etiri zarobljena su streljana, a isto toliko zarobljenih je puteno kuama.511
Iz Petrijeva su nastavili prema Udovicama, gde je uhvaen i streljan jedan
aktivni etnik. Jedna eta je upala u Seonu i tu je uhvatila i kaznila etiri
petokolonaa i jednog dezertera. Pripadnici ove dve partizanske jedinice,
tokom 9-10. juna vratili su se u Dubonu i epin, gde su uhvatili, saslu
ali i streljali est izdajnika i konfiskovali im imovinu potrebnu borcima.
Sutradan su u oblinjem Kovaevcu ubili trojicu seljaka.512
etnici pod komandom Svetozara Bogievia su potom 11. jula izvr
ili opkoljavanje Kovaevca, uhvatili vei broj partizanskih simpatizera od
kojih su petoricu streljani u Jagnjilu.513 Tokom leta 1944. etnici su ubili
17 i tukli preko stotinu poimenice poznatih stanovnika Kovaevca.
Prema izvetaju Odeljenja za dravnu zatitu Ministarstva unutra
njih poslova Nedieve vlade, pripadnici JVuO su u jednoj narednoj bor
bi, voenoj 22-23. juna, u blizini Dubone, streljali 13 zarobljenih parti
zana.514 Ve sam pomenuo da su partizani nakon borbe 24-25. maja, u
Duboni, oslobodili dvadesetak zarobljenih etnika.
Iz navedenog moemo zakljuiti da su partizani bili nemilosrdni pre
ma saradnicima JVuO i kvislinkih organa (prvenstveno je re o istaknu

510 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 675-676.

Zanimljivo je da istoriar Kosta Nikoli u njegovoj doktorskoj disertaciji citira deo naredbe kape
tana Radovanovia, pominjui predaju grupe etnika partizanima, pri emu ne pominje da je
komandant Radovanovi u istoj naredbi u kojoj konstatuje da se njegovi vojnici predaju partiza
nima, naredio likvidaciju zarobljenih partizana i ubijanje njihovih simpatizera. ( ,
... . II/227).
511 -, I/20, , 1965, . 638.
512 , .., . 194-195.
513 AS, ZK, k.140, zl. br. 15861.
514 -, I/21, , 1965, . 726.

211
 tim lanovima seoskih ravnogorskih odbora i zapovednicima lokalnih et
nikih straa, u selima u kojima su zabeleeni zloini prema pripadnicima
i simpatizerima NOP-a), kao i prema istaknutim pripadnicima JVuO,
pogotovo onima koje su smatrali aktivnim organizatorima i vinovnicima
stradanja pripadnika NOP-a. Ovakva pojava bila je karakteristina za ita
vu Srbiju i svakako je treba posmatrati u kontekstu ratnih sukoba koji su u
umadiji pre septembra 1944. podrazumevali gotovo svakodnevne napade
i potere JVuO protiv partizanskih jedinica, u emu su etnici esto imali
pomo od strane kvislinkih oruanih snaga. S druge strane, partizani su
u umadiji tokom 1944. bili korektni prema zarobljenim pripadnicima
JVuO koji nisu dobrovoljno stupili u redove etnikih jedinica, odnosno
koji su mobilisani pod razliitim oblicima pritiska. Ovo je takoe bilo
karakteristino za itavo podruje Srbije. Treba napomenuti da je u napa
dima partizana na etnike, kao i u napadima etnika na partizane, tokom
1944, izginuo velik broj mobilisanih seljaka, pripadnika JVuO. Odgovor
nost za njihovo stradanje znatnim delom snose lokalne komande JVuO
koje su vrile prisilnu mobilizaciju koja je bila praena raznim oblicima
ucenjivanja i nasilja nad onima koji su izbegavali mobilizaciju.515
Delatnost etnikih snaga koja je podrazumevala svakodnevne napade
na partizanske jedinice ili manje grupe partizanskih ilegalaca i uestale pre
trese sela naklonjenih partizanima i teror nad simpatizerima NOP-a, bili
su glavni kamen spoticanja za razvoj NOP-a u umadiji i severozapadnoj
Srbiji. U osujeivanju razvoja oruanih snaga NOP-a u tom delu Srbije
etnici su 1943-1944. uinili mnogo vie nego oruane snage kvislinke
vlade ili oruane snage okupatora. Zapravo, ovo je bila osnovna delatnost

515 Navodim nekoliko primera iz trstenikog i kruevakog kraja. Duan Jakovljevi iz Lozne pokraj
Trstenika prinudno je mobilisan 9. oktobra 1944. i poginuo je ve 13. oktobra. Njegov komija
Milo Nedeljkovi istie: Bio sam prisutan kada je etovoa Rajko Jovanovi izdao nareenje
da se nasilno Duan mobilie, a ako nee da ide na teren da se odmah ubije. Duan se kolebao
i nije hteo da ide u etnike ve je hteo tad da ode u partizane, ali nije smeo jer bi mu Rajko ubio
celu porodicu. (AS, ZK, k. 144, zl. br. 483). Milan Lazi, komandant bataljona 2. rasinske brigade
tokom maja 1944. zlostavljao je lanove nekoliko porodica u selu Trubarevu pokraj Kruevca
kako bi ucenio njihove odbegle lanove da stupe u etnike. Seljak Nikola Pavlovi svedoio je
1945. kako je Lazi uhapsio njegovu enu Radunku i terao je dva dana sa sobom kao taoca dok
mu se ja nisam javio na njegovu mobilizaciju. U istom selu Lazi je tukao Staniju Grai kako bi
prokazala mua Stanislava koji je pobegao iz etnika. Takoe, uhvatio je staricu Milojku Stano
jevi i drao je kao taoca tri dana kako bi ucenio njenog unuka da se odazove na mobilizaciju. U
istom selu je tukao i opljakao brani par Vitomira i Jevdokiju Joci kako bi primorao njihovog
sina Tihomira da se vrati u etnike. (AS, ZK, k. 144, zl. br. 1232, 1233).

212
JVuO na tlu ruralne Srbije. Ovakva etnika delatnost prvenstveno je ila
na ruku nemakom okupatoru kome nikako nije odgovaralo narastanje
partizanskog pokreta u Srbiji, budui da je okupatoru od presudne vano
sti bilo da osigura putne i eleznike komunikacije izmeu Panonije i juga
Balkanskog poluostrva, radi transporta trupa i ratnog materijala.
Borci Kosmajskog NOP odreda su 19. juna 1944, u selu Draanj,
pokraj Grocke, zarobili osam mobilisanih seljaka [etnika] koji su pute
ni.516 Odred je 26. juna 1944. vodio borbu protiv delova Smederevskog
korpusa JVuO, u blizini Drugovca. Kosmajski partizani su zarobili sedam
mobilisanih seljaka koje su pustili na slobodu.517
Pripadnici 2. umadijske brigade NOVJ, 30. juna, napali su etnike u
selu Darosava, pokraj Aranelovca. U napadu je poginulo 13 i zarobljeno
29 etnika, pripadnika Korpusa gorske garde JVuO. Mobilisani seljaci
odmah su puteni kuama, a aktivni etnici sasluani i kanjeni.518 ivo
mir Nestorovi, borac ove partizanske jedinice i uesnik dogaaja, tako
e navodi: Veinu zarobljenih etnika pustili smo na slobodu, jer su bili
nasilno mobilisani seljaci. Putenim etnicima je, kako istie Nestorovi,
zapreeno da se vie ne odazivaju etnikim mobilizacijama, jer na taj na
in ugroavaju ivote partizana. Prethodno im je ponueno da ostanu u
partizanskim redovima, to su ovi odbili, zbog straha da se etnici ne svete
njihovim porodicama. Vi znate kako su nas [etnici] uvrstili u njihove
redove! A da ih ne volimo i da ne pucamo u vas, dokazujemo predajom i
neogaravljenim cevima puaka. Tako je, smatramo, dobro i za nas i za vas.
Stupanjem u etnike spaavamo svoje porodice, a predajom snabdevamo
vas orujem i municijom. Naredne noi, etnici su, zbog osvete za pre
trpljeni poraz, u Darosavi spalili tri kue i ubili etiri ene, simpatizerke
NOP-a.519 Vredi napomenuti da su etnici Korpusa gorske garde prethod
no, u danima nakon poraza koji su naneli 2. umadijskoj brigadi, u bli
zini Darosave, u borbi koja se odigrala 16. maja 1944, poklali najmanje
est zarobljenih partizana, u selu Rudovica, pokraj Lazarevca. Prethodno

516 , .., . II/256.

517 , .., . 223.
518 , . 218.
U izvetaju OK KPJ Aranelovac (1. jul 1944), navodi se da je u borbi u Darosavi poginulo 18 i
zarobljeno 26 etnika. ( -, I/20, , 1965, . 654-655).
519 , .., . 352-354.

213
 su u blizini Darosave zaklali dve ranjene pripadnice NOP-a i najmanje
trojicu zarobljenih partizana. U borbi voenoj 16. maja, poginuo je 21
partizan.520
U blizini sela Lunjevac, pokraj Smedereva, pripadnici Kosmajskog
NOP odreda 3. jula 1944. zarobili su est mobilisanih etnika seljaka,
boraca 5. (smederevske) brigade Smederevskog korpusa JVuO, koji su
odmah puteni kuama.521
U borbi koju su 2. umadijska brigada i Kosmajski partizanski odred
vodili protiv delova Avalskog, Smederevskog i Korpusa gorske garde JVuO,
6-7. jula 1944, izmeu Drugovca i Malog Oraja, etnicima je nanet zna
ajan poraz. U napadu na partizane, etnici su pretrpeli znatne gubitke:
navodno ak 102 poginula borca, meu kojima 16 oficira, to je svakako
uveliana brojka.522 U ovoj borbi zarobljeno je 13 etnika mobilisani
seljaci koji su puteni kuama, i pored injenice da je u borbi poginulo 11
i ranjeno 16 partizana.523 Pripadnici 2. umadijske brigade su u noi 12-
13. jula 1944, u Dudovici i ibutkovici, juno od Lazarevca, naneli poraz
etnicima i zarobili 20 mobilisanih seljaka koji su puteni kuama.524

Niki i Zajearski okrug

Pripadnici 9. srpske brigade i Nikog partizanskog odreda, 8. juna
1944, na padinama planine Bukovik, u blizini sela Gornji Krupac i Lipo
vac, sukobili su se sa pripadnicima Timokog i Deligradskog korpusa
JVuO. etnici su poraeni i primorani na bekstvo... Deveta brigada i
Niki partizanski odred imali su 12 poginulih i oko 20 ranjenih boraca...
Zarobljeno je oko 100 etnika mobilisanih seljaka, od kojih je 30 dobro
voljno prilo partizanima. Ostali su puteni kuama.525

520 , . 340; , .., . 178, 181; -, I/21, , 1965, .

689.
521 , .., . II/263-264.
522 , .., . 366.
523 -, I/9, , 1954, . 125-126; , .., . 227.
524 , .., . 237.
525 . , (.
.), --, 1995, . 22.

214
 O korektnom odnosu partizana prema zarobljenim etnicima, poet
kom juna 1944, svedoe podaci iz izvetaja potpukovnika Ljubomira Jova
novia Patka, zapovednika taba Timokog korpusa JVuO Drai Mihai
loviu (5. avgust 1944). Jovanovi navodi da su partizani 3. juna 1944.
zauzeli selo Resnik pokraj Sokobanje i razoruali nekoliko vojnika Banj
ske brigade, koji nisu dali nikakav otpor i koje su partizani odmah pustili
kuama, u cilju korisne propagande po njih i razaranja naih jedinica:
Napominjem, odmah po dolasku u Banjski srez, uo sam ak da se
u redovima stareina toga korpusa (Deligradski korpus JVuO, nap. aut.)
sa zadovoljstvom i izvesnim olakanjem govori: kako partizani ne ubijaju,
ve nae vojnike, koji se predaju, razoruavaju i putaju!.526
Borci 12. srpske brigade 22. srpske divizije su u borbi u selu Konop
nica, pokraj Vlasotinca, 9-10. jula 1944, izbacili iz stroja nekoliko desetina
pripadnika Vlasinskog i egarskog korpusa JVuO, od kojih navodno 30
poginulih. Zarobljeno je nekoliko mobilisanih etnika bez oruja, koji su
odmah puteni kuama.527
Pripadnici 10. i 11. srpske brigade 22. srpske divizije NOVJ, u borbi
protiv JVuO na podruju Zaplanja, 12. jula 1944. naneli su znatne gubit
ke protivniku. Dvadeset druga divizija nanela je teke gubitke etnikim
snagama. Ubila je 66, a zarobila 184 oveka. Demoralisani etnici napu
tali su jedinice i vraali se kuama. Od zarobljenih, 43 su dobrovoljno ula
u sastav 10. brigade [prema podacima iz operacijskog dnevnika 10. srpske
brigade].528
O odnosu partizana prema zarobljenim etnicima Timokog korpusa
JVuO, svedoi nareenje komandanta Homoljske jurine brigade Timo
kog korpusa JVuO, porunika Blagoja Radovanovia (10. jun 1944), u
kome se istie kako komunisti zarobljavaju pripadnike etnikih jedinica,
pa potom ih puste sa motivacijom da oni ne ele da unitavaju srpski

Prema podacima istoriar Dragoljuba Miretia i Miroslava Milovanovia, pripadnici NOVJ su

u ovoj borbi zarobili 150 etnika, od kojih je veina, posle razoruavanja, putena na slobo
du. ( . , . , -
, , 1982, . 256).
526 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 50.
527 , 12. , , 1991, . 52;
, 1903-1945, , 1979, .
149-150.
528 , 22. , , 1972, . 168.

215
 narod. To seljak vidi i posle prepriava i drugima kako su komunisti dobri
i kako oni ne ubijaju ljude kad ih zarobe i tome slino, to sve ide u prilog
komunistike podmukle i lukave propagande.529
Snage 23. srpske divizije su 21-22. juna 1944. ovladale pl. Bukovi
kom i odbacile jedinice Krajinskog etnikog korpusa D.M. na pl. Roanj.
etnici su imali oko 40 mrtvih i 50 zarobljenih, od kojih je 24 prelo u
jedinice NOVJ. Tada su jedinice NOVJ zarobile tab jedne etnike briga
de. Posle obavljenog suenja nad njima je izvrena smrtna kazna.530 Ovo
je karakteristian primer postupka prema etnicima zarobljenim tokom i
nakon borbe: oficiri i poinioci zloina se streljaju, dok se obinim bor
cima ostavljaju dve mogunosti: da stupe u partizane ili da se razoruani
vrate kuama.
Navedena borba je bila prva od dve velike borbe koje su snage 23.
srpske divizije u leto 1944. vodile protiv snaga JVuO, na planini Buko
vik. U obe borbe, malobrojnije partizanske snage nanele su teak poraz
etnicima. U borbi 21-22. juna razbijeni su Homoljska jurina brigada
Krajinskog korpusa i 2. boljevaka brigada Timokog korpusa i zarobljen
je tab Zvike brigade JVuO.531 Poznata su imena etiri borca 7. srpske
brigade 23. srpske divizije koji su poginuli na Bukoviku, 22. juna. Neko
liko dana nakon ove borbe, etnici su u selu Seselac, pokraj Soko Banje,
otkrili nekoliko ranjenika i dvojicu bolniara 23. srpske brigade, koje su
potom streljali.532
Prema podacima iz operacijskog dnevnika Glavnog taba NOV i
PO Srbije (20. avgust 1944), 13. jula 1944, prilikom opkoljavanja dela
2. boljevake brigade JVuO u selu Mali Izvor, pokraj Boljevca, predao
se komandant Boljevake etnike brigade porunik Tia sa 40 etnika.
Tia je priao nama.533 Ljubomir Jovanovi Patak, komandant Timokog
korpusa JVuO i Milo Ili, komandant 3. bataljona 2. boljevake brigade,
naredili su 13. jula streljanje trojice dezertera iz 2. boljevake brigade

529 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 684.

530 Nikola Rai, n.d., . 702.
531 , , . , (.
), , 1988, . 157.
532 , , , , 1986, . 470-501.
533 , . 410.

216
mladia iz sel Osni i Dobrujevac, prethodno prinudno mobilisanih u
etnike, koji su pobegli iz borbe u Malom Izvoru. 534
Pripadnici 7. srpske brigade 15. jula 1944, u borbi protiv etnika
Knjaevakog korpusa JVuO, u selu Muinac, zarobili su 24 naoruana
etnika. Poto je zarobljenim etnicima oduzeto oruje i sa njima poli
tiki diskutovano, puteni su kuama. Delovi 7. srpske brigade su 25.
jula 1944, u blizini sela Rujevica, pokraj Soko Banje, zarobili 60 mobili
sanih etnika iz okoline uprije. Tom prilikom je trojicu vezanih ljudi
koji su oekivali presudu etnikog suda zbog izbegavanja vojne obaveze
oslobodio. Jedan od njih bio je lekar dr Pavlimir Sekuli. Gotovo svi zaro
bljenici dobrovoljno su se prikljuili brigadama 23. udarne divizije, a dr
Sekuli je ostao pri divizijskoj bolnici koja je toga dana imala veliki broj
ranjenika.535
U nareenju Glavnog taba NOV i PO Srbije (25. jul 1944) tabo
vima 21, 24. i 25. srpske divizije, za dejstva na podruju istone Srbije,
decidirano se zahteva: Prema stanovnitvu postupak treba da bude krajnje
korektan i prema njemu ne primenjivati nikakve represalije. Zarobljenike
odmah razoruavati i slati kuama, a po potrebi ih upotrebiti kao putovo
e.536
Prema podacima iz literature, jedinice 23. srpske divizije, na podru
ju istone Srbije, od 21. juna do 31. jula 1944, zarobile su 787 etnika.
Zarobljeni etnici, osim poznatih zlikovaca, puteni su svojim kuama.
Jedan broj od oko 200 njih izrazili su elju da stupe u 23. NOU divizi
ju.537
Prema izvetaju Glavnog taba NOV i PO Srbije efu sovjetske voj
ne misije pri Glavnom tabu (14. septembar 1944), pripadnici 23. srpske
divizije NOVJ, 28. jula 1944. kod sela Ravna, pokraj Knjaevca, zarobili

534 AJ, DK, 110, f. 443, s. 180-182.

535 , , .., . 174, 183.
536 -, I/9, , 1953, . 36.
Ovaj zahtev je ponovljen u nareenju taba 25. srpske divizije od 6. avgusta 1944. (, .
199).
537 , (), ,
1982, . 165.

217
 su dva etnika bataljona sa komandantima u jaini oko 200 ljudi. Sto od
ovih javilo se u nau vojsku.538
U izvetaju OK KPJ za Zajear (7. avgust 1944), o prelasku 9. srpske
brigade sa nikog podruja na teren Timoke krajine, navodi se sledee:
Sela su nas oduevljeno doekala, a redovno sa itavim selom ekali su nas
i drainovski komandanti i pretsednici, koji su bili oduevljeni da partizani
nikog ne ubijaju. Tako su nas saekali i pojedinci koji su bili ak vrlo aktiv
ni drainovski saradnici, to je znak njihove demoralizacije. Drainovske
pozadinske organizacije su se veim delom raspale, a ono to je ostalo ne
funkcionie. to se tie vojnih drainovskih grupa, koje su na terenu Timo
ka i Zaglavka, takoe su mnoge oslabljene i jo vie demoralisane (dva cela
bataljona Knjaevakog korpusa zajedno sa komandantima predali su se
bez ijednog metka).539

Novopazarski okrug
U relaciji taba 4. proleterske (sandake) brigade (10. jul 1944) o
borbama sa etnicima oko Nove Varoi, 4-6. jula 1944, navodi se da su
u borbama etnici imali 18 mrtvih, est zarobljenih, od kojih su se tri
dobrovoljno javila u nau vojsku, a ostali su puteni.540
U izvetaju taba 4. sandake brigade tabu 37. sandake divizije
NOVJ (2. avgust 1944), o borbama sa etnicima u selu Kratovo, pokraj
Priboja, navodi se da su etnici imali osam zarobljenih, od kojih je jedan
strijeljan, a ostali su [prihvaeni] u naim bataljonima.541 U izvetaju ta
ba 37. sandake divizije (5. avgust 1944), navodi se da su jedinice divizije
od 26. jula do 5. avgusta 1944. zarobile 26 pripadnika JVuO i Musliman
ske milicije. Neprijateljske zarobljene vojnike (etnike i milicajce), poto
su silom bili mobilisani, uvrstili smo u redove nae vojske.542

538 -, I/20, , 1965, . 702-703.

539 Istona Srbija u ratu i revoluciji 1944-1945. Zbornik dokumenata, I-II, (pr. Milan Borkovi), Zaje
ar, 1981, str. II/93.
540 -, I/16, , 1958, . 592.
541 , . 617.
542 , . 622.

218
 Pripadnici 2. krajike brigade 31. jula 1944, u selu Donja Joanica,
pokraj Novog Pazara, zarobili su 48 pripadnika 5. policijskog puka (tzv.
ucpolicija) sastavljenog od lokalnih muslimanskih stanovnika. Od zaro
bljenika se 21 javio da ostane u naoj vojsci. Neki su dezertirali, ali je vei
broj ostao sa nama do kraja rata, a neki su poginuli. Bili su to veoma dobri
borci.543
Prema podacima iz operacijskog dnevnika 17. istonobosanske divi
zije (20. avgust 1944), njeni pripadnici su 1. avgusta 1944, na podruju
Tutina zarobili vei broj pripadnika Muslimanske milicije. Zarobljeno je
52 neprijateljska vojnika od kojih su 4 Nijemca, a ostalo muslimani iz ovih
krajeva. U nae redove javilo se dobrovoljno 21, streljano 14 bandita (od
kojih 4 Nijemca), a ostalo puteno kuama.544 Navedene podatke dopu
njavaju podaci iz monografije 6. istonobosanske brigade, koja je bila pod
komandom 17. istonobosanske divizije. U monografiji se navodi da je
brigada neimenovanog datuma (verovatno je re o poetku avgusta 1944),
kao prethodnica divizije, vodila borbe sa Muslimanskom milicijom. U
ovoj borbi poginula su dva borca. Mobilisano je 10 mladia (verovatno je
re o zarobljenim pripadnicima Muslimanske milicije, nap. aut.), dok ih je
18 sa dva pukomitraljesca dolo u brigadu dobrovoljno. Oni su od ranije
bili na okupu i izvodili su u Sandaku manje akcije.545 Najverovatnije je
re o pripadnicima Muslimanske milicije koji su se prethodno odmetnuli
iz matine formacije, ekajui dolazak partizana.

Borbe na Kopaoniku
Borbe izmeu NOVJ i JVuO na Kopaoniku, poetkom avgusta 1944,
predstavljaju trajnu prekretnicu u odmeravanju snaga izmeu ove dve for
macije. Nakon partizanske pobede na Kopaoniku etnici nisu partizani
ma naneli nijedan poraz koji bi se mogao meriti sa etnikim porazom

543 Pero Kneevi, Sa operativnom grupom divizija u Srbiju, Druga krajika brigada. Ratna sjea
nja, (ur. Sneana Tmui), Beograd, 1988, str. 710.
544 -, I/9, , 1954, . 506.
545 , , , ,
1982, . 510.

219
 na Kopaoniku.546 Poraz koji su jedinice Rasinskog korpusa JVuO i SDS
Kruevakog okruga 21. septembra 1944. nanele jedinicama 2. proleterske
brigade nije imao presudnu vanost u odmeravanju snaga izmeu NOVJ
i JVuO jer je glavnina divizija NOVJ (1. proleterski i 12. proleterski kor
pus) prethodnih dana potisnula snage JVuO iz basena Kolubare i severne
umadije.
Snage JVuO koncentrisane na Kopaoniku i na podruju severoistono
od ove planine, tokom prve polovine avgusta 1944, angaovane su u okvi
ru vojnih operacija nemakog okupatora. etnike snage angaovane na
Kopaoniku bile su pod komandom Dragoslava Raia (4. grupa jurinih
korpusa). Re je o najoperetivnijim snagama JVuO, uglavnom sa podru
ja zapadne Srbije i umadije. Meutim, etniki tabovi su uoi borbi na
Kopaoniku mobilisali velik broj mladia, naroito u slivu Zapadne Mora
ve, i angaovali ih na Kopaoniku.
Nemaki izvori su za 4. jurinu grupu korpusa koristili naziv Bor
bena grupe Weyel, po majoru Erihu Vejelu (Erich Weyel), nemakom
oficiru za vezu pri Raievom tabu.547 Nemaka strana je prislukivanjem
partizanske radio-veze bila u prilici da sazna glavne pravce nastupanja
Operativne grupe divizija NOVJ pod komandom Peke Dapevia. Zbog
nedostatka vlastitih snaga Nemci su nameravali da na partizane koji su
nadirali iz Bosne i Crne Gore usmere snage JVuO. Zauzvrat etnici su bili
snabdevani nemakom municijom.
U izvetaju Vrhovne komande Vermahta za 6. avgust 1944. navodi se
da protiv neprijatelja, koji se na nekim mestima probio preko Ibra, nastu

546 etnici su tokom Bitke za Srbiju partizanima naneli samo jedan relevantan poraz. Re je o neu
spehu snaga 2. proleterske divizije 21. septembra 1944. u borbama kod Kruevca. Meutim, u
ovim borbama nije uestvovala glavnina operativnih partizanskih jedinica (1. proleterski i 12.
proleterski korpus) koje su tada nastupale ka Beogradu ve samo etiri bataljona 2. proleterske
divizije, na sporednom pravcu nastupanja partizanskih snaga. O borbama kod Kruevca bie
vie rei u nastavku.
547 O vojnoj saradnji etnika i Vermahta u prolee i leto 1944: Gaj Trifkovi, The Key to the Balkans:
The Batlle for Serbia 1944., The Journal for Slavic Military Studies, XXVIII, 3/2015, London, 2015,
str. 524-555. U Felberovom raportu fon Vajhsu (13. maj 1944), navodi se da etnici uvjeravaju
da su prekinuli sve neprijateljske aktivnosti prema Nijemcima, te da su spremni boriti se protiv
komunista do konane pobjede. Operacije vode, sa etnike strane Neko Nedi (naelnik taba
4. grupe jurinih korpusa, nap. aut.), a sa njemake major Vejel. Iz razgovora voenih na bojnom
polju se vidi da su voe poput Kalabia i Rakovia voljni saraivati sa Nijemcima. [etniko] ljud
stvo esto ima prijateljski pristup, samo rijetko se vide neprijateljska lica. (NAW, T-501, r. 256, s.
723).

220
pa etnika grupa Weyel.548 Drugi etniki delovi takoe su se tokom
prve polovine avgusta stavljali pod nemaku komandu u okviru vojnih
operacija koje koordinisao okupator. Tako se, na primer, u dnevnom izve
taju Armijske grupe F, kao i u izvetaju Komande Jugoistoka Vrhovnoj
komandi Vermahta (oba izvetaja poslata su 10. avgusta 1944), navodi da
se etnika grupa Keserovi (Rasinsko-toplika grupa korpusa JVuO, nap.
aut.) dobrovoljno stavila pod komandu borbene grupe Diesner.549
U ovom poglavlju nee biti rei o toku borbi i rasporedu jedinica dve
strane na Kopaoniku budui da to nije teme ovog dela knjige ve e biti
ukazano na primere potede i premobilizacije zarobljenih etnika.
Borci 15. majevike brigade 17. istonobosanske divizije, tokom bor
bi na Kopaoniku 8. avgusta 1944. zarobili su oko 150 pripadnika JVuO.
Prema podacima iz operacijskog dnevnika 17. istonobosanske divizije,
od [150] zarobljenih etnika veina se javila u nae redove.550 Borci 4.
krajike brigade su istog dana u borbi protiv JVuO na Kopaoniku (pod
ruje sela Beirovac i Ledenice) zarobili 315 etnika (broj zarobljenika se
kasnije poveao). Najvei dio zarobljenih bili su prisilno mobilisani selja
ci sa kojima je razgovarano o tome da mogu odmah da ostanu u brigadi,
ali su gotovo svi poli kuama.551 Prethodni podatak, koji je naveden u
seanjima Milutina Morae, komandanta 5. krajike divizije, u odreenoj
je koliziji sa primarnim partizanskim izvorima, budui da primarni izvori
navode da se vei broj zarobljenih etnika dobrovoljno prijavio u partiza
ne. Prema podacima iz operacijskog dnevnika Operativne grupe divizija
NOVJ (20. avgust 1944), jedinice 5. krajike divizije (odnosno 4. krajika
brigada) 8. avgusta, u borbama protiv JVuO na Kopaoniku, zarobile su
285 etnika. Vei broj zarobljenih etnika prijavio se u nau vojsku.552

548 NAW, T-78, r. 332, s. 6289514.

549 NAW, T-311, r. 192, s. 434; NAW, T-78, r. 332, s. 6289541.
550 -, I/9, , 1954, . 518; Milenko Ruoji, Naprijed za slobodu Srbije,
Petnaesta majevika brigada. Sjeanja i lanci, (ur. Zdravko Antoni), Beograd, 1979, str. 360-
361.
551 Milutin Moraa, Na borbenom putu od akora do Beograda, etvrta krajika narodnooslobodi
laka udarna brigada. Zbornik sjeanja, II, (ur. Stojan Kesi), Beograd, 1984, str. 405.
552 -, I/9, , 1954, . 473.
Oigledno da je veinu etnika koje su zarobili jedinice pod komandom taba 5. krajike divizije,
zarobili pripadnici 4. krajike brigade, pri emu je jasno da je broj zarobljenih etnika na Kopao
niku 8. avgusta 1944, od strane ove brigade, pribliniji brojci od 285, nego brojci od 315.

221
 Prema podacima iz operacijskog dnevnika Glavnog taba NOV i PO Srbi
je, jedinice pod komandom general-lajtnanta Peka Dapevia (Operativ
na grupa divizija), 8. avgusta, u borbama na Kopaoniku, imale su sledei
uinak: ubijeno je 292, ranjeno 340 i zarobljeno 222 etnika, od kojih
150 prilo NOV (ubijeni etnici su zapravo, poginuli etnici).553
Pripadnici 2. krajike brigade su 8. avgusta, u borbama protiv JVuO
na Kopaoniku, zarobili oko 70 etnika. Veinom su to bili mobilisani
seljaci, ali je meu njima bilo i desetak aktivnih etnika bradonja i oficira.
Po prikupljanju, zarobljenici su postrojeni i bradonje izdvojene. Pala je
odluka da se oni strijeljaju, jer su nam prije dva dana kod Brzea sjekirama
pobili teke i nepokretne ranjenike.554
Julka Meterovi, partizanska lekarka, zabeleila je u dnevniku (9. av
gust 1944) podatak o zarobljavanju vee grupe etnika:
Iz Blaeva smo nou stigli u Ravnite, gde smo do nogu potukli et
nike. U manjim i veim grupama beali su razbijeni etnici po Kopaoniku.
Jednu grupu od oko 300 zarobili smo. Meu njima sam nala mnogo ljudi
iz Osladia, Miliinice i Poute (sela u okolini Valjeva, nap. aut.). To su
uglavnom bili nekadanji partizani koje su etnike trojke prisilile da pou
sa njima.555
Savo Triki, komandant 6. istonobosanske brigade u vreme borav
ka ove jedinice u Srbiji, u monografiji brigade opisao je postupak prema
zarobljenim etnicima, koji se nije razlikovao od postupka drugih jedinica
NOVJ:
Sa zarobljenim etnicima na Kopaoniku i u upi postupali smo kao
i u drugim krajevima putani su kuama i primani u jedinice, dok su
zlikovci i koljai sa dosta uspjeha hvatani i sprovoeni u vie komande da
im se sudi.556

553 -, I/9, , 1954, . 451.

554 Pero Kneevi, Bitka na Kopaoniku, Druga krajika brigada. Ratna sjeanja, (ur. Sneana Tmu
i), Beograd, 1988, str. 740.
etnici su upali u selo Brzee, u kojem se upravo bila smjestila brigadna bolnica i intendantura.
Zarobili su dio tekih i nepokretnih ranjenika i nekoliko bolniarki i sve su ih poubijali na zvijerski
nain. (Isto, str. 736).
555 , , , 1968, . 318-320.
556 , , .., . 526.

222
 U izvetaju komandanta Operativne grupe divizija NOVJ, Peke Dap
evia, Vrhovnom tabu NOV i POJ (11. avgust 1944), navode se sledei
podaci o gubicima JVuO u borbama na Kopaoniku: Poslije zavrenog
ienja Kopaonika broj neprijateljskih rtava se popeo na 522 mrtva, 637
zarobljenih i oko 500 ranjenih.557 Ove brojke, a naroito brojke mrtvih i
ranjenih, verovatno su uveliane. Na osnovu prethodno navedenih podata
ka moe se zakljuiti da je veina zarobljenih etnika u borbama na Kopa
oniku putena ili premobilisana nakon zarobljavanja.
Prema podacima iz operativnog dnevnika Glavnog taba NOV i PO
Srbije (10. avgust 1944), jedinice Operativne grupe divizija (2. proleter
ska, 5. krajika i 17. istonobosanska divizija) i 23. srpska divizija, od 23.
jula do 9. avgusta, na podruju Toplice, Ibra i Kopaon ika, zarobile su 674
etnika od kojih je vei broj priao NOV. Isti izvor navodi da su navede
ne snage u tom razdoblju izbacile iz stroja 583 poginula i oko 500 ranjenih
etnika.558
Prema nemakim izvorima, snage lojalnih etnika, odnosno jedinice
JVuO koje su blisko saraivale sa okupatorom, na tlu Srbije, od 15. jula
do 15. avgusta 1944. imale su gubitke od 406 poginulih, 763 ranjenih i
43 nestala borca.559 U taj pregled nisu uraunati dezerteri i prebezi, niti su
uraunati gubici etnika koji se samostalno bore protiv komunista, kako
se navodi u izvoru.
Korektan odnos prema zarobljenim etnicima, tokom viednevnih
borbi na podruju Kopaon ika, dodatno pada u oi ako uzmemo u obzir
da partizani u ovim borbama nisu imali zanemarljive gubitke. Prema izve
taju taba 2. jurinog korpusa JVuO komandantu 4. grupe jurinih kor
pusa JVuO (14. avgust 1944), snage ovog korpusa su u period u od 6. do
9. avgusta nanele sledee gubitke partizanima: 78 mrtvih, tri zarobljena
i vie ranjenih.560 Prema podacima iz operacijskog dnevnika Operativne
grupe divizija NOVJ, u borbama protiv 4. grupe jurinih korpusa JVuO,
6-9. avgusta, ova partizanska grupa je imala sledee gubitke: 26 mrtvih, 55

557 Zbornik NOR-a, II/13, Beograd, 1982, str. 647.

558 -, I/9, , 1954, . 452.
559 NAW, T-311, r. 195, s. 968; Tajna i javna saradnja etnika i okupatora 1941-1944, (pr. Jovan Mar
janovi), Beograd, 1976, str. 116.
560 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 116.

223
 ranjenih i 2 nestala.561 Realan broj poginulih partizana nalazi se izmeu
dve navedene brojke.
Prema podacima taba 2. jurinog korpusa JVuO (14. avgust 1944),
iz 3. umadijske brigade JVuO, 7. avgusta, prilikom borbi na Kopaoniku,
pobeglo je 124 vojnika. Ovaj podatak predstavlja indirektnu potvrdu
podataka o predaji veeg broja etnika u navedenim okolnostima. Prema
podacima iste provenijencije, nakon avgustovskih borbi na Kopaoniku,
uhvaena su sedmorica etnika koji su dezertirali iz Kosmajske brigade,
nakon ega su streljani po nareenju etnike komande.562
Kao zanimljiva ilustraciju odnosa prisilno mobilisanih seljaka u redo
vima JVuO prema vojnim zadacima, moe posluiti svedoenje Jovana
Guduria, stanovnika sela Atenica pokraj aka, koji je bio uesnik borbe
na Kopaoniku. Guduri tvrdi da su etniki korpusi bili vie razbijeni
iznutra, od nas nasilno mobilisanih, nego od samih partizana, jer smo se
masovno predavali partizanima i dodaje:
Kad su nai Trnavci (stanovnici naselja u Trnavskom srezu, nap. aut.)
i drugi poeli da bee pre borbe i da bacaju oruje, naili su na iku bri
gadu, koja nas je vraala nazad pod pretnjom smrti. Mi nasilno mobilisani,
skoro polovina, nismo imali oruje. Stalni etnici razlikovali su se od nas,
jer su nosili duge kose i brade, neki samo dugu kosu, a neki samo brade.
Kad je nastala borba i poelo beanje, tad su se i stari etnici iali i brijali
nasuvo, pa ih je bilo alosno gledati.563

Ibarski basen
Dolaskom jedinica Operativne grupe divizija NOVJ na podruje Ibra
i Kopaonika, poetkom avgusta 1944, zapoeo je masovan prelazak boraca
2. kosovskog korpusa JVuO u redove obnovljenog Ibarskog NOP odreda.
U operacijskom dnevniku 2. proleterske divizije (6. avgust 1944) navodi
se sledee: Sa naim snagama stupio je u vezu komandant etnike Ibar
ske brigade p.porunik Aleksandar Nedeljkovi. Isti je izrazio elju da sa

561 -, I/9, , 1954, . 179.

562 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 116-117.
563 , , . ,
, 1981, . 389.

224
svojim ljudstvom ima elju da stupi u nau vojsku. Radi toga jedan bata
ljon 2. proleterske brigade ostao sa njim da odri zbor u cilju prikupljanja
ljudstva za nau vojsku.564 Prema seanju savremenika, Nedeljkovi se sa
tabom 2. proleterske divizije susreo u selu Stanulovie, pri emu se u
njegovoj pratnji nalazilo 10-15 ljudi, nakon ega je Nedeljkovi dobio
zadatak da poe po okolnim selima i sakupi dobrovoljce.565 Vredi napo
menuti da je 2. proleterska brigada narednih dana,na podruju Kopaonika
i upe, vodila otre borbe protiv Nedeljkovievih dojueranjih saboraca,
to dovoljno sugerie da su etniki prebezi nainili jasan otklon u odnosu
na stranu kojoj su donedavno pripadali.
Rukovodstvo Ibarskog partizanskog odreda se sredinom avgusta, u
tabu Operativne grupe divizija, sastalo sa njenim komandantom Pekom
Dapeviem. Peko Dapevi se interesovao za sastav komande odreda.
Smatrao je da ga treba izmeniti. Potrebno je i proiriti odred, pre svega sa
ljudstvom Ace Nedeljkovia, a onda i onim iz Kolainske brigade [JVuO].
Naredbom Peke Dapevia (16. avgust 1944), imenovan je novi tab ovog
partizanskog odreda. Aleksandar Nedeljkovi je imenovan za naelnika
taba odreda. Odred je brojao dva bataljona, pri emu je drugi bataljon
u najveoj meri bio sastavljen od ljudstva pod dotadanjom Nedeljkovie
vom komandom.566
Prelazak boraca 2. kosovskog korpusa u redove Ibarskog NOP odreda
nastavljen je i krajem avgusta. Rukovodstvo Ibarskog NOP odreda, prema
seanju savremenika, sastalo se 23-24. avgusta sa grupom etnika Kolain
ske brigade JVuO, ukljuujui i neke rukovodioce brigade, radi prikljue
nja Ibarskom NOP odredu. Propartizanski izvor navodi sledee: Dobar
broj Kolainaca (stanovnici okoline Zubinog Potoka, nap. aut.), a naroito
mlaih, spremnih da bar u poslednjim mesecima borbe za osloboenje
zemlje okrenu puke protiv okupatora, bio je okupljen oko Milije Cvet
nia; stariji su se drali Todora Dobria. Todor se, pak, drao neodreeno:
i hteo je s partizanima i nije hteo... Ipak su nekako doli do kompromisa:
Todor Dobri e biti savetnik u tabu odreda. Deo stanovnika Ibarskog
Kolaina bio je zabrinut zbog potencijalne bezbednosne ugroenosti kola
564 -, I/9, , 1954, . 487.
565 , - 1941-1944, , 1977, . 491-
492.
566 -, I/19, , 1969, . 608-609.

225
 inskih sela, od strane balista, ukoliko bi omladina pristupila partizanskim
jedinicama (koje su sutinski bile vrlo mobilne).567 Todor Dobri se kasnije
vratio etnicima.
U selima Bube i Vukosavljevie, pokraj Zubinog Potoka, deo ljudstva
oslabljenih Ibarske i Kolainske brigade JVuO, 25. avgusta prelo je u redo
ve Ibarskog NOP odreda.568 Nelojalnost lokalnog stanovnitva na podru
ju Ibarske i Kolainske brigade JVuO, prema etnicima, potvruje dogaaj
koji se zbio 11. jula 1944. Toga dana je u selu Duboka, pokraj Leposavia,
odran zbor na kome je bilo preko hiljadu ljudi, na kome je komandant
Kolainske brigade, Buda Dobri, pokuao da nagovori lokalne mukarce
da uestvuju u pohodu brigade protiv partizana u Toplici. Prema svedoe
njima savremenika, odziv je bio vrlo slab: Dobri je za Toplicu krenuo sa
60 vernih etnika, da bi na cilj svoga puta, kau, stiglo samo njih 30, to
bi trebalo da sugerie da su ostali dezertirali.569
Poetkom septembra 1944. tab Ibarskog NOP odreda je uputio
otvoreni poziv svim zavedenim etnicima i nedievcima u Ibarskoj doli
ni da do 15. septembra 1944 preu u redove NOV i POJ.570 Ono to je
dodatno zanimljivo u pozivu jeste injenica da je na podruju Ibra pripad
nicima SDS, za razliku od veeg dela Srbije, bilo omogueno da preu u
redove NOVJ.
Broj pripadnika Ibarskog NOP odreda je znatno narastao za manje od
dva meseca: 8. oktobra odred je brojao oko 780 boraca i kontrolisao je teri
toriju Kopaonika.571 Na osnovu sauvanih izvora moemo zakljuiti da je
deo pripadnika Kolainske brigade i dalje ostao u redovima JVuO. Meu
tim, i njima je kasnije ponuen prelazak u NOVJ. Prema izvetaju taba
Ibarskog NOP odreda Glavnom tabu NOV i PO Srbije (9. novembar

567 , .., . 503.

568 . , . , . ,
1944. ,
- 1944. ,
26-27. 1986. , (.
), --, 1990, . 387-391.
569 , .., . 489.
570 , . 517.
Desa Pei se poziva na sauvani letak, na kome je odtampan sadraj ovog poziva, koji se
uva u Arhivu Srbije.
571 -, I/15, , 1957, . 188.

226
1944), partizani su pozvali Budu Dobria, komandanta Kolainske briga
de 2. kosovskog korpusa JVuO da sa svojim ljudstvom pree nama.572
Moe se pretpostaviti da je deo Dobrievog ljudstva preao partizanima,
ali on je i dalje ostao u etnicima, sa delom boraca. Dobri je tokom 1945.
boravio u odmetnitvu. Prema podacima taba 5. armije JA (1. septembar
1945), Buda Dobri se nalazio u odmetnitvu sa grupom od 20 etnika
koji su u uskoj vezi sa balistima.573
Prema izvetaju nemake Komande Armijske grupe E Komandantu
Jugoistoka o postignutom sporazumu sa etnicima (11. novembar 1944),
jedinice 2. kosovskog korpusa (Grupa Markovi), koje su navodno bro
jale 2.500-3.000 boraca, to je predimenzionirana brojka, u sporazumu
sa nemakom vojskom, osiguravale su odsek Kosovska Mitrovica - Raka
- Novi Pazar. U izvetaju se dodaje da do sada nije bilo ozbiljnih incidena
ta izmeu etnikih i nemakih saveznika.574 Sve ovo upuuje na zaklju
ak da je 2. kosovski korpus ostao i dalje kompaktna formacija, i nakon
prelaska jednog broja boraca u redove NOVJ.
U nareenju taba 22. srpske divizije potinjenim tabovima (26.
novembar 1944) za pokret sa podruja Kosovske Mitrovice ka podruju
Rake i Novog Pazara, navodi se jedan zanimljiv detalj o postupku prema
zarobljenim pripadnicima 2. kosovskog korpusa JVuO. Po nailasku na
etnike snage, ukoliko bi davale otpor, biti energian i nemilosrdno ih
goniti i unitavati, a ukoliko ne bi pruale otpor, sprovoditi ih tabu divizi
je, s time da se ne razoruavaju. Ni u kom sluaju ih primati u svoju jedini
cu da se zajedniki bore sa vama, nego im objasniti da je potrebno da dou
kod taba ove divizije.575 Moe se pretpostaviti da se ova opreznost odno
sila na nepoverenje prema pripadnicima formacije koja je vojno saraivala
sa okupatorom, imajui u vidu planiranu akciju za osloboenje Rake i
Novog Pazara. Sugestija da se zarobljeni etnici ne razoruavaju upuuje
na pretpostavku da je postojala spremnost da se zarobljenici inkorporiraju
u NOVJ nakon bezbednosne provere u tabu 22. srpske divizije.

572 -, I/14, , 1957, . 580.

573 VA, fond Vojno-bezbednosna agencija (dalje: VBA), k. 2, sv. 1, d. 83-84.
574 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 713.
575 -, I/15, , 1957, . 214.

227
 Deo snaga pod Markovievom komandom, nalazio se u odmetni
tvu na podruju planina Rogoznice i Kozjaka, krajem decembra 1944.576
Korpus je rasformiran krajem 1944, kada se glavnina preostalog ljudstva
predala partizanima, dok su pojedini oficiri i njihovi sledbenici ostali u
odmetnitvu. Najmanje dvojica oficira korpusa ubijena su nakon predaje
(Todor Dobri i pop Radule Boovi). Posle rasformiranja naeg korpusa
najvei broj otiao je svojim kuama, raunajui da nisu nita krivi. Sve
koji su bili mlai, partizani su mobilisali u svoje redove, navodi nekada
nji pripadnik ove formacije, Mladen Maksimovi.577
Prema podacima iz registra DKTG, na teritoriji optina Leposavi,
Zubin Potok i Zvean, odakle je poticao najvei deo ljudstva 2. kosovskog
korpusa JVuO, nakon 12. septembra 1944. stradalo je najmanje 55 lica,
pri emu je u registru za optinu Zvean zabeleeno 10 Albanaca (od 22),
a 4 u registru optine Leposavi (od 20). Moe se pretpostaviti da su vei
na stradalih meu Srbima i Albancima, u ove tri optine, bili odmetnici.
Relativno mali broj stradalih sugerie da je ogromna veina pripadnika 2.
kosovskog korpusa JVuO preivela rat, odnosno da je poteena stradanja
nakon zarobljavanja ili predaje, dok je manji broj uspeo da prebegne u
Grku. Ovo je tim vie zanimljivo ako uzmemo u obzir da su snage ovog
korpusa predstavljale poslednje kompaktne lokalne snage JVuO koje su
se nalazile na tlu Srbije, pri emu je njihova saradnja sa okupatorom bila
nesumnjiva i nakon osloboenja veeg dela Srbije, kao i u prethodnom
razdoblju.
Razlog da na navedenom podruju nije zabeleeno masovnije stra
danje lokalnih etnika moda treba traiti u injenici da nisu zabeleene
ogorene i intenzivne borbe izmeu etnika i partizana, za razliku od ne
kih drugih delova Srbije, i pored toga to su etnici 2. kosovskog korpusa
aktivno saraivali sa nemakim okupatorom, povremeno i sa albanskim
balistima, pri emu je saradnja sa Armijskom grupom E, prilikom nje
ne evakuacije kroz Ibarsku dolinu podrazumevala ispomo okupatoru u
nastojanju da se to due zadri na teritoriji Jugoslavije, ime je takva delat
nost samo produavala rat i prisustvo okupatora na tlu Srbije.

576 -, I/19, , 1969, . 761.

577 , 1941-1944-1946,
, 2001, . 64-65.

228
 Kada je poetkom septembra 1944. obnovljen Kraljevaki NOP
odred Jovan Kursula, jezgro odreda inili su dojueranji etnici. Naime,
prema dogovoru sa lokalnim aktivistima KPJ, Gojko Ostoji, komandant
2. bataljona 3. ike brigade 2. ravnogorskog korpusa JVuO, preveo je
grupu od oko 40 boraca pod njegovom komandom iz etnika u partizane.
Toj grupi uskoro se prikljuila manja grupa bivih etnika okupljena oko
Milorada Jolovia iz Bogutovca, komandira ete u okviru 3. ike briga
de JVuO. Prvi komandant obnovljenog Kraljevakog NOP odreda bio je
Ostoji, da bi ga zamenio Jolovi, koji je na ovoj dunosti ostao do kraja
rata. U odred je preao i Mihailo Duki iz Samaila, dotadanji komandant
bataljona u okviru 3. ike brigade. Zabeleeni su primeri represalija nad
roacima i pomagaima pripadnika novoformiranog partizanskog odreda
od strane pripadnika JVuO. Prema seanju bivih boraca, odredu se pri
kljuila i manja grupa zarobljenih pripadnika RZK.578
etniki bataljon sa podruja Mataruke Banje, pod komandom iv
ka Kumodraca, veim delom predao se krajem oktobra 1944. borcima 6.
srpske brigade 21. srpske divizije NOVJ. Predaja je bila rezultat pregovora
sa Kumodracem. Posle nekoliko dana u selu Metikoe stigli su etnici sa
vie zaprenih kola natovarenih opremom i naoruanjem. Jedan deo etni
ka je ostao u brigadi, a ostali su predali oruje i otili kuama.579

578 , J 1944.
, -
1944. ,
26-27. 1986. , (. ), --
, 1990, . 372.
579 , , , 1991, . 242.

229
 Primeri prelazaka boraca JVuO u redove
NOVJ nakon avgustovske amnestije 1944.

Leskovaki i Niki okrug

Pripadnici 8. srpske brigade 22. srpske divizije, 26. avgusta 1944. u
selu Dadince, pokraj Vlasotinca, napali su i razbili 2. etniku brigadu
iz sastava Vlasinskog etnikog korpusa. U borbi je tada poginulo 15, a
zarobljeno 25 etnika.580 Izvor ne pominje dalju sudbinu zarobljenih et
nika, ali na osnovu prakse partizanskih jedinica, tokom leta 1944, prema
zarobljenim etnicima u vlasotinakom kraju, mogue je pretpostaviti da
je veini zarobljenika poteen ivot.
Borci 12. srpske brigade 22. srpske divizije, 2. septembra, nakon
napada etnika Vlasinskog korpusa JVuO, u blizini sela Konopnice i Lipo
vice, pokraj Vlasotinca, zarobili su u borbi 16 etnika koji su dobrovoljno
stupili u redove nae vojske.581 U toj borbi 12. srpska brigada imala je
jednu poginulu borkinju. Sutradan su pripadnici brigade u oblinjem selu
Oracu razoruali 21 mesnog etnika, da bi ve idueg jutra u brigadu
dobrovoljno stupilo 30 mladia iz Oraca i okolnih sela ukljuujui, po
svemu sudei, i prethodno razoruane etnike.582 Borci 12. srpske brigade
vodili su borbu sa etnicima egarskog korpusa JVuO, 4. septembra na
podruju Babike gore. Zarobljeno je 180 draievaca, veinom sa puka
ma. Veina njih je dobrovoljno stupila u redove nae vojske. Neprijatelj je
imao nekoliko mrtvih i vie ranjenih vojnika.583
Ovde treba napomenuti da su borci 12. srpske brigade 10. septem
bra, u borbi u Gadinom Hanu, razbili egarski korpus JVuO. Tom pri
likom zarobljen je etniki aki bataljon, sastavljen uglavnom od nasil
no mobilisanih aka i radnika iz Nia, koji su ve bili spremni da prvom
prilikom preu na stranu NOVJ. Ukupno se snagama brigade predalo
oko 300 draievaca od kojih je veliki broj dobrovoljno stupio u redove

580 , .., . 230; , .., . 151.

581 VA, NOVJ, k. 1054, f. 4, d. 2.
582 , 12. , , 1991, . 119-120.
583 VA, NOVJ, k. 1054, f. 4, d. 2.

230
nae vojske.584 Prema drugim izvorima, 12. srpska brigada je 9. septembra
nanela poraz ne samo jedinicama egarskog korpusa JVuO ve i 2. nikoj
brigadi Nikog korpusa i delovima Vlasinskog korpusa JVuO.585 etniki
korpusi su samo nominalno bili korpusi, dok su u realnosti formacijski
najee brojali koliko i nepotpune brigade.
Ubrzo nakon ovog dogaaja, komandant SDS za Niki okrug, Pe
tar Martinovi, obavestio je generala Miroslava Trifunovia, komandanta
JVuO za Srbiju, o porazu etnika kod Gadinog Hana i uticaju ovog doga
aja na demoralizaciju pripadnika SDS (masovno bekstvo straara), pri
emu pominje vrlo velike brojke pripadnika JVuO koji su preli na stranu
partizana:
Narod Zaplanja, inae nacionalan, posle razbijanja egarskog kor
pusa i on se okrenuo i poeo uveliko da simpatie komuniste, zbog njiho
vog dranja prema narodu, zbog njihove propagande i zbog opte situacije
koja u nikom okrugu vlada, gde komunisti u svojim rukama dre etiri
petine teritorije i gde se nalaze koncentrisane snage u jaini od 8.000 do
bro naoruanih i opremljenih boraca. Preko 1.000 mobilisanih mladia od
komandanta egarskog korpusa, jo 8. septembra otilo je u Kamenicu
kod komunista, a oko 800 mladia iz Nia u vremenu 5-13. septembra t.g.
i taj se broj stalno poveava u tom kraju.586
Istovremeno, u zaplanjskom i vlasotinakom kraju znatno je nara
stao nedavno obnovljeni Babiki NOP odred. Za dve nedelje koliko se
odred zadrao na babikom terenu narastao je na oko 400 boraca. Tokom
narednih dana zabeleen je jo vei priliv boraca usled ega je 15. septem
bra odred, zajedno sa pridodatim 1. bataljonom 12. srpske brigade, prera
stao u 1. vlasotinaku brigadu 22. srpske divizije.587 Svakako da je deo biv
ih pripadnika JVuO, pogotovo prinudno mobilisanih, pristupio odredu.
Prema tvrdnjama istoriara Dragoljuba Miretia, snage 12. srpske
brigade su u razdoblju od 27. avgusta do 10. septembra zarobile 341 et

584 VA, NOVJ, k. 1054, f. 4, d. 2; , .., . 129-130.

585 , .., . 152.
586 , .., . 131; , .., . IV/499.
587 , .., . 131, 140.

231
 nika od kojih je veina otila svojim kuama, a preko 150 ih je pristupilo
brigadi.588
Neki od najmasovnijih primera predaje pripadnika JVuO, koji nisu
podrazumevali borbu, ve dobru volju etnika da se odazovu na ponuenu
amnestiju, dogodili su se na podruju Leskovakog okruga. Zanimljivo je
da su na tom podruju zabeleeni primeri predaje i drugih formacija.
Prema operacijskom dnevniku 2. proleterske divizije, ta jedinica je 24.
avgusta 1944. u borbama na podruju Medvee zarobila 10 etnika, od
kojih je est stupilo u nau vojsku, a etiri putena kui.589
Prema operacijskom dnevniku 24. srpske divizije, jedinicama pod
komandom taba ove divizije, tokom 7. septembra, na podruju Leskovca,
predalo se 36 etnika.590 U izvetaju taba 24. srpske divizije (18. septem
bar 1944) navodi se da se snagama divizije 8. septembra 1944. predala
Gnjilanska etnika brigada sa komandantom porunikom Laziem. U
istom izvetaju se napominje da se snagama 13. srpske brigade predalo
oko 40 etnika i Arnauta, a da se tokom prethodnih dana snagama 15.
srpske brigade predalo oko 40 etnika i nedievaca, kao i da se snaga
ma divizije tokom 11. septembra predalo oko 100 etnika, dobrovoljaca,
Arnauta i Zotovievih vojnika (re je o pripadnicima JVuO, SDK, alban
ske milicije i SDS). Jablaniki korpus etniki je u raspadanju po iskazu
predatih etnika. Stotine etnika su napustili korpus. Navedeni dogaaji
odigrali su se na podruju Jablanice, odnosno na irem podruju Leskovca.
Na kraju izvetaja konstatuje se da se od 4. do 18. septembra jedinica
ma 24. srpske divizije predalo oko 1000 neprijateljskih vojnika, etnika,
nedievaca i SDS. Najvei deo je etnik.591 Prema podacima iz literature,
pripadnici JVuO i SDS koji su se predali jedinicama 15. srpske briga
de, puteni su kuama. Navedena predaja odigrala se na podruju izmeu
Doljevca i Prokuplja. Na sasluanju je ustanovljeno da su to bili mahom
mobilisani ljudi koji nisu poinili nikakve zloine, te su puteni kuama.
Jedan broj mlaih ljudi stupio je u brigadu.592

588 , . 131.
589 -, I/11, , 1955, . 467.
590 , . 506.
591 -, I/12, , 1956, . 188-191.
592 , , , 1991, . 100.

232
 Primeri predaje pripadnika JVuO u leskovakom kraju, jedinicama
24. srpske divizije, zabeleeni su i poetkom oktobra. Prema operacijskom
dnevniku Glavnog taba NOV i PO Srbije, 2. oktobra, u okolini Leskovca,
snagama 13. srpske brigade 24. srpske divizije, predalo se 67 pripadnika
JVuO i dva pripadnika SDK.593 U izvetaju taba 24. srpske divizije (8.
oktobar 1944), navodi se da se jedinicama divizije, od 5. do 8. oktobra, na
podruju Leskovca predalo blizu 200 etnika.594

Zajearski okrug
U izvetaju taba 25. srpske divizije (21. avgust 1944), navodi se pri
mer prelaska etnika u partizane u okolini Bora. Mi smo ve dosad, tj. za
pet dana i to u putu, imali 20 novih dobrovoljaca ne raunajui tu 30 zaro
bljenih etnika koji su ostali kod nas dobrovoljno.595 Prema podacima iz
operacijskog dnevnika Glavnog taba NOV i PO Srbije, snagama 25. srp
ske divizije u okolini Soko Banje, 23. avgusta predala su se 53 etnika.596
U zapovesti taba 25. srpske divizije tabovima 16, 18. i 19. srpske
brigade (8. septembar 1944), za dejstva na podruju izmeu Bora i Nego
tina, konstatuje se i nareuje sledee: Prema izvesnim znacima etnike
bande demoralisane su posle pojave Crvene armije u naoj zemlji, i iroke
mase, pa i zlikovci, pokolebani su. Treba upoznavati sve borce da u sluaju
borbe sa njima ne upotrebljavaju pretnje i psovke ve ih prikladnim parola
ma pozivati na predaju, napominjui im situaciju u kojoj se sad nalaze.597
Sudei prema sauvanim izvorima, ova sugestija oigledno je imala
pozitivnog efekta u narednim danima. Prema izvetaju taba 25. srpske
divizije Glavnom tabu NOV i PO Srbije (12. septembar 1944), nakon
6. septembra zabeleen je priliv bivih etnika Krajinskog korpusa JVuO u
redove NOVJ. Piletiev Krajinski korpus takoe ne postoji. Pileti ga je
sam raspustio posle neuspeha u pregovorima sa Crvenom armijom... Velik
deo etnika iz ovog korpusa priao je na nau stranu, a jedna grupa od oko

593 -, I/13, , 1957, . 438.

594 -, I/11, , 1955, . 361.
595 -, I/11, , 1955, . 15.
596 , . 432.
597 , . 365.

233
 60 obrazovala je, kako su sami oni proglasili, partizanski odred i trae vezu
s nama.598
O masovnom dezertiranju etnika Krajinskog korpusa JVuO svedoe
i podaci iz izvetaja taba 14. korpusa Glavnom tabu NOV i PO Srbije
(1. oktobar 1944) u kome se navodi da se snagama 18. srpske brigade, 10.
septembra, u selima tubik i Plavna, pokraj Negotina predalo 40 bivih
etnika sa orujem. U istom dokumentu navodi se sutradan predalo jo
50 bivih etnika Drae Mihailovia sa orujem.599
Jedinice 25. srpske divizije NOVJ, 9. septembra 1944, napale su u
selu Gornjanu, kod Bora, etnike Knjaevakog korpusa JVuO. Tom pri
likom zarobljeno je 10 etnika i dva kurira sa ezama. Samo neto docnije
etniki korpus je razbijen. Zarobljeno je 15 etnika koji su prili jedinica
ma NOVJ. Istog dana 16. brigada 25. divizije NOVJ zarobila je 16 etnika
sa orujem. Takoe, istog dana, u selu Plavna, izmeu Bora i Negotina,
predalo se 40 pripadnika JVuO.600
Prilikom borbi za osloboenje Donjeg Milanovca, snagama 19. srp
ske brigade, 12-13. septembra 1944, predalo se 67 etnika. Takoe, na
podruju Donjeg Milanovca, 22. septembra 1944, jedinicama ove brigade
predale su se dve grupe etnika, ukupne jaine od 120 boraca.601
Pripadnici 20. srpske brigade, koji su poetkom septembra 1944. stu
pili pod komandu 45. srpske divizije NOVJ, u noi 12-13. septembra
napali su etnike u Krivom Viru, pokraj Boljevca, koji su kao nemaki
saveznici uvali komunikaciju izmeu Boljevca i Paraina. Ubijeno je 19
etnika, meu kojima dva porunika i tri podoficira. Zarobljeno ih je 28,
od kojih dva podoficira... Brigada je imala tri poginula i etiri lake ranjena
borca... Sa zarobljenim etnicima, meu kojima je bilo najvie mobilisanih
seljaka iz sela oko [desne obale] Velike Morave, odmah posle borbe odran
je politiki zbor... Desetak od njih dobrovoljno su pristupili u nae jedi

598 Istona Srbija u ratu i revoluciji 1944-1945. Zbornik dokumenata, I-II, (pr. Milan Borkovi), Zaje
ar, 1981, str. II/190.
599 -, I/13, , 1957, . 20.
600 Nikola Rai, n.d., str. 469.
601 , .., . 61, 70.

234
nice.602 U naredna dva dana pripadnici 20. srpske brigade, na podruju
Ranja, sukobili su se sa etnikom grupom majora [Vlastimira] Vesia
(Deligradski korpus JVuO). U tim borbama ubijena su 23 etnika, meu
kojima jedan oficir, zarobljeno ih je 32, od kojih dva oficira. Osloboe
no je 76 omladinaca, koje su etnici silom mobilisali, veinom iz raanj
skog sreza. Oni su odmah stupili u brigadu... Brigada je imala jednog lak
e ranjenog i dva poginula borca. Od dela osloboenih omladinaca iz
raanjskog kraja, istog dana formirana je manja diverzantska grupa.603
Snagama 7. srpske brigade 23. srpske divizije, 5. septembra, u blizini
Knjaevca, neposredno nakon povlaenja Bugara iz grada, predala se grupa
od 59 prisilno mobilisanih etnika Knjaevakog korpusa JVuO, koji su
ostali u sastavu brigade.604
Snagama 23. srpske brigade 45. srpske divizije, 15. septembra, u selu
Vasilj, pokraj Knjaevca, pristupila je grupa mobilisanih mladia za etni
ke koja je izrazila elju da stupi u brigadu, to je prihvaeno.605
U izvetaju taba 23. srpske divizije (16. septembar 1944), navodi se
da su borci 7. srpske brigade 14. septembra 1944, u blizini sela Osni i
Duboane, izmeu Boljevca i Zajeara, zarobili 26 etnika od kojih je 11
prilo nama, a ostali su puteni kui.606 Istog dana jedinice 7. srpske bri
gade su kod sela Lubnice, blizu Zajeara, zarobili veu grupu Albanaca koji
su kao naoruani vojnici bili u nemakoj slubi. im su Arnauti primetili

602 , , , 1986, . 31-32.

Istoriar Dragoljub Mireti je o ovom dogaaju svedoio kao oevidac, budui da je kao borac i
omladinski rukovodilac 2. bataljona 20. srpske brigade bio uesnik navedenog dogaaja. Mire
ti nije naveo dalju sudbinu etnikih boraca koji nisu pristupili brigadi, ali je logino pretpostaviti
da su puteni kuama, imajui u vidu brojne sline primere iz partizanske prakse kada je re o
odnosu prema zarobljenim etnicima u istom razdoblju.
603 , . 32-33.
Ovo potvruje izvetaj taba 45. srpske divizije tabu 14. korpusa NOVJ (12. novembar 1944),
u kom se navodi da su jedinice divizije 13-14. septembra 1944. na podruju Ranja zarobile
32 etnika i oslobodile 76 omladinaca prisilno mobilisanih, koji su dobrovoljno stupili u nae
redove. ( -, I/15, , 1957, . 22). Videti takoe: VA, NOVJ, k. 1329, f. 2/I,
d. 6, Operacijski dnevnik 45. srpske divizije; VA, NOVJ, k. 1335, f. 2, d. 56, Operacijski dnevnik 20.
srpske brigade.
604 VA, NOVJ, k. 1070, f. 5, d. 1, Operacijski dnevnik 7. srpske brigade NOVJ; ,
, .., . 226.
605 . , , , 1989, . 19.
606 -, I/12, , 1956, . 139; Istona Srbija u ratu i revoluciji 1944-1945. Zbor
nik dokumenata, I-II, (pr. Milan Borkovi), Zajear, 1981, str. II/203.

235
 da ih doekuju partizani, predali su se i stupili dobrovoljno u nae redove.
Ukupno 47 Arnauta.607 Verovatno je re o jugoslovenskim dravljanima.
Sredinom septembra u Petrovom Selu kod Kladova lokalni etnici
pod komandom porunika Pejovia odvojili su se od Krajinskog korpusa
JVuO, odbacivi komandu majora Velimira Piletia, i organizovali par
tizanski odred.608
Borcima 9. srpske brigade 23. srpske divizije 20. septembra predalo
se 14 seljaka sa pukama. Oni su iz sela Jasikova [kod agubice] i bili su
prinudno mobilisani u redove Drae Mihailovia.609 Sutradan je tab bri
gade izvestio tab divizije: Neki seljaci, mobilisani od drainovaca, prili
su nama sa orujem, neki pak ekaju u Selitu i sutra e nam prii... U selu
Laznici narod nas je doekao sa velikim oduevljenjem. Izgleda, po pria
nju seljaka, da je i u okolnim selima isto raspoloenje.610
Borci obnovljenog Poarevakog NOP odreda, nakon borbe kod sela
Mustapia, u blizini Kueva, 20. septembra, zarobili su oko 120 etnika
Ramske brigade Mlavskog korpusa JVuO, uglavnom silom mobilisanih
seljaka iz Rama. Zarobljenici su pozvani da pristupe partizanima, to je
uinilo 58 etnika. Ostali su puteni kuama.611
Borci 14. srpske brigade 23. srpske divizije, u borbama na podruju
sela Sige, pokraj agubice, 25-26. septembra, zarobili su oko 200 pripad
nika Mlavske i Homoljske brigade JVuO:
Mobilisano ljudstvo u etnikim redovima odmah je prihvatilo poziv
[na predaju] i kroz prozore bacalo oruje, molei da se ne puca na njih.
Tako se oko 170 etnika odmah predalo, dok je oko 50 etnika, sa svo
jim komandantima koji su se nalazili van ovih zgrada, uspelo da pobegne.
Zabarikadirani etnici pruali su otpor sa tavana i krovova [drugih zgrada]
sve do svanua, kada su bili prisiljeni da bace oruje i da se predaju. Bilo
ih je oko 30... Istoga dana 2. bataljon [14. srpske brigade] se prebacio u
selo Milatovac i naiao na grupu od 20 etnika koji su se predali bez borbe,
dok ih je 100 pobeglo... Prema tome, toga dana ukupno je zarobljeno 220

607 VA, NOVJ, k. 1070, f. 5, d. 1, Operacijski dnevnik 7. srpske brigade NOVJ.

608 VA, NOVJ, k. 1067, f. 8, d. 6, Dnevni izvetaj 23. srpske divizije, 17.9.1944.
609 VA, NOVJ, k. 1071, f. 4, d. 6, tab 9. srpske brigade tabu 23. srpske divizije, 20.9.1944.
610 VA, NOVJ, k. 1071, f. 4, d. 9, tab 9. srpske brigade tabu 23. srpske divizije, 21.9.1944.
611 , .
, , 1979, . 482.

236
etnika... Zarobljeni etnici sprovedeni su u tab brigade u selu Jasiko
vu. Jedan broj mobilisanih etnika je tada dobrovoljno stupio u jedinice
NOVJ, dok je vei broj (starija godita) otputen kuama. etnici koji su
za sobom imali zloinaka dela stavljeni su u istrani zatvor, a potom su
preko narodne vlasti odvoeni u sela gde su poinili ubistva i pljake, te
im je uz uee naroda sueno. Skoro svi oni osueni su na smrt poto se
radilo o voama crnih trojki.612
Izvetaj taba 9. srpske brigade tabu 23. srpske divizije (21. oktobar
1944) pominje grupe pripadnika JVuO koji su se zadrali na podruju
Bora i agubice, bez namere da se predaju. Na ovoj teritoriji se nalaze se
i poneke trojke drainovaca, a to su oni ljudi koji su se previe bili uprljali
pa nisu se smeli predati. Veina ovih prila je Nemcima i zajedno sa njima
su se borili protiv nas i Crvene armije.613 Ovaj navod dodatno potvruje
tezu koja podrazumeva da su se pripadnici JVuO, koji se nisu ogreili o
druga lica ili neiji ivot, u znatnom broju odluivali na predaju.
Prema podacima partijskih organa 25. srpske divizije NOVJ (15.
oktobar 1944), jedinicama ove divizije (16, 18. i 19. srpska brigada) na
podruju Donjeg Milanovca, Negotina i Kueva, predalo se preko 400
etnika i uklopilo se u njen sastav.614

Bitka na Jelovoj gori

Borbe na Jelovoj gori, 7-9. septembra 1944, izmeu glavnine snaga
JVuO sa podruja zapadne i centralne Srbije i snaga 1. proleterskog korpu
sa NOVJ, predstavljaju jedan od kljunih sukoba izmeu etnika i partiza
na tokom Drugog svetskog rata. U ovim borbama, koje pojedini istoriari
nazivaju Bitka na Jelovoj gori, etnici su pretrpeli veliki poraz koji je ubr
zao osipanje jedinica JVuO i znatno smanjio njihovu borbenu mo. Nisu

612 , .., . 234-236.

613 -, I/14, , 1957, . 200.
614 Dokumenti centralnih organa KPJ: NOR i revolucija (1941-1945), 20, (25. septembar 1. novem
bar 1944), (pr. Milovan Delebdi), Beograd, 1987, str. 327.

237
 zabeleeni primeri masovnog streljanja zarobljenih etnika na Jelovoj gori.
Borbe na Jelovoj gori podrazumevale su pogibiju veeg broja etnika.615
Meutim, broj poginulih partizana i etnika na Jelovoj gori nije izno
sio na hiljade kako se neretko smatra u delu javnosti zainteresovanoj za
dogaaje iz Drugog svetskog rata. O stereotipiziranoj slici ponajbolje govo
re stihovi Ljubomira Simovia, iz zbirke Istonice, koja se pojavila 1983:
Ljubomir Simovi je prvi osporio prikazivanje etnika iskljuivo kao
kolaboracionista i narodnih izdajnika. Simovi je izbaen iz SKJ i izloen
estokom pritisku vlasti jer je rat izmeu partizana i etnika prikazao kao
bratoubilaki, a ne kao oslobodilaki, ne kao slavnu epopeju, ve kao
linu i nacionalnu tragediju. Zbirka je nastala povodom 38 godina bitke
na Jelovoj gori septembra 1944, u znak seanja na hiljade ubijenih od ruke
kuma, oca, sina ili brata.616
Pominjanje hiljada i hiljada poginulih u Simovievoj pesmi (i ubi
jenih u interpretaciji istoriara) ima za cilj da viktimizira poraenu stranu
i banalizuje injenicu da su snage 1. proleterskog korpusa NOVJ, koje

615 Broj poginulih etnika u borbama na Jelovoj gori ostaje nepoznat. Milan Antoni navodi da je 6.
lika divizija izbacila iz stroja oko 200 etnika, pri emu ne navodi koliko je meu njima bilo pogi
nulih i ranjenih, niti znamo da li je podrazumevao i zarobljene etnike. (Milan Antoni, Borbe
u Srbiji do Beogradske operacije, esta proleterska divizija, (pr. Dragan Grubor i dr.), Zagreb,
1964, str. 375). Prema operacijskom izvetaju taba 13. proleterske brigade (27. septembar
1944), snage 3. krajike proleterske i 13. hrvatske proleterske brigade nanele su 8. septembra
protivniku gubitke od 252 mrtva i mnogo ranjenih, tri zarobljena. Ovi podaci su najverovatnije
uveliani. ( -, I/12, , 1956, . 395). U operacijskom izvetaju taba 3.
krajke brigade (28. septembar 1944) navodi se da su snage 1. i 6. proleterske divizije 9. sep
tembra etnicima nanele gubitke od 517 mrtvih i ranjenih vojnika i 21 zarobljenog. Moe se
pretpostaviti da je najvei broj od 517 mrtvih i ranjenih podrazumevao ranjene etnike. (,
. 429). Prema podacima iz dnevnog izvetaja nemake Komande Jugoistoka (10. septembar
1944), etnici su u borbama na Jelovoj gori imali 66 poginulih i 350 ranjenih. (NAW, T-311, r. 193,
s. 402).
Partizanski gubici u borbama na Jelovoj gori bili su minimalni. Prema pomenutom izveta
ju taba 13. proleterske brigade, ova jedinica je 8. septembra imala gubitke od 10 ranjenih
i tri poginula druga. Poznata su imena trojice boraca 3. krajike proleterske brigade, koji su
poginuli na Jelovoj gori. U poimeninim spiskovima stradalih boraca 1. proleterske, 1. i 2. like
proleterske i 8. crnogorske brigade ne navodi se ime nijednog borca poginulog 6-10. septembra
1944, to znai da ove jedinice nisu imale trajnih gubitaka na Jelovoj gori i u okolini Kosjeria,
ili su gubici bili minimalni, ako pretpostavimo da su spiskovi palih boraca nepotpuni. U spisku
boraca 1. like proleterske brigade pominju se imena 23 borca koji su stupili u brigadu 8-9.
septembra 1944, oigledno kao zarobljeni etnici. Nije publikovan spisak boraca 3. like pro
leterske brigade.
616 Bela knjiga 1984. Obraun sa kulturnom kontrarevolucijom u SFRJ, (pr. Kosta Nikoli, Sran
Cvetkovi, oko Tripkovi), Beograd, 2010, str. 53, 106.

238
su nadirale ka basenu Kolubare, oslobaajui podruje zapadne Srbije od
nemake okupacije, na Jelovoj gori napadnute od snaga JVuO. Simovi se
na boj etnika i partizana na Jelovoj gori osvrnuo i u romanu Uice sa vra
nama, navodei da su nakon bitke seljaci pronalazili gomile leeva Srba iz
Mave i Dragaeva izginulih u borbama protiv Srba iz Like i Krajine,617
sugeriui da su borci 1. proleterske i 6. like proleterske divizije nagrnuli
u Srbiju s namerom da ubijaju sunarodnike i da su branei vlastite ivote
prilikom napada etnika poinili zloin bratoubistva.
Uoi Bitke na Jelovoj gori zabeleena su dva primera prelaska veeg
broja etnikih boraca u partizanske redove, u okolini Poege, u danima
koji prethode borbama na Jelovoj gori.
Prema seanju boraca 3. krajike proleterske brigade, neposredno na
kon privremenog osloboenja Poege, poetkom septembra 1944, jedini
cama brigade pridruilo se 26 etnika.618
Ovo potvruje izvetaj taba 3. krajike proleterske brigade tabu 1.
proleterske divizije (28. septembar 1944), u kom se navodi da je brigada
3. septembra 1944, u blizini sela Gluma, pokraj Poege, zarobila 26 et
nika sa orujem i spremom koji su se dobrovoljno javili u nae redove.619
Borci 1. like proleterske brigade, 5. septembra 1944, u blizini sela
Papratite, pokraj Poege, uspeli su da nagovore jednu etu etnika da se
preda i poloi oruje. Naime, komandant brigade, Milan Antoni Vele
bit, doznao je od zarobljenih etnika da je komandir njihove ete njegov
predratni poznanik:
Od nekih zarobljenih etnika saznao sam da je komandir njihove ete
moj predratni poznanik iz Kraljeva, Slovenac Martin Leskovek, podoficir
bive jugoslovenske vojske... Kad sam to saznao poeo sam da dozivam
Martina. Brzo smo se sporazumjeli. U stvari, trebalo je samo da se uvjeri
da sam to ja, pa je odmah sa etom preao na nau stranu. On i dio nje
gove ete ostali su u partizanima. Martin je rat zavrio kao komandir ete
u naoj vojsci.620

617 , : , , ,
, , 1996, . 475.
618 Savo O. Triki, Trea krajika proleterska brigada, Beograd, 1987, str. 307.
619 -, I/12, , 1956, . 428.
620 Milan Antoni, Borbe u Srbiji do Beogradske operacije, str. 373.

239
 Sudei prema operacijskom dnevniku 6. like divizije, u sastav 1. like
brigade, 5. septembra 1944, uvrteno je 25 bivih etnika. Vredi napome
nuti da je brigada 5-6. septembra vodila intenzivne borbe protiv etnika
na irem podruju Poege i da je imala najmanje 22 poginula borca.621
Upravo u selu Papratite, u kome se odigrao dogaaj koji je opisao Milan
Antoni, tokom 4-5. septembra poginula su estorica boraca 1. like pro
leterske brigade.622
Borbe na Jelovoj gori podrazumevale su najveu koncentraciju suprot
stavljenih partizanskih i etnikih snaga na bojitu, u dotadanjem toku
rata. Procenjuje se da su obe strane ukupno brojale 15.000-20.000 bora
ca, iako je realna brojka svakako blia prvoj cifri. Poetna inicijativa bila
je na strani etnika: izvoenje napada, pokuaj opkoljavanja partizanskih
snaga, koncentracija velikog broja boraca i odreeni uspesi u borbi tokom
prva dva dana napada. etnike snage imale su prednost u broju boraca,
moda i za nekoliko hiljada. Ove injenice su u jednom trenutku pokole
bale jedan deo oficira 1. proleterskog korpusa NOVJ, ali je odlueno da se
borba nastavi, odnosno da partizani sutradan preuzmu inicijativu i krenu
u protivnapad.623
Partizani su postigli iznenaujue velik uspeh: etnike snage su 9.
septembra razbijene i naterane u bekstvo, 10. septembra je osloboen
Kosjeri. Potom su razbijeni etniki delovi oko Vrhovne komande na
Ravnoj gori, na elu sa generalom Mihailoviem, koji je s mukom uspeo
da izbegne hvatanje. Naime, nedugo pre borbi na Jelovoj gori, Mihailovi
je iz Pranjana premestio tab na Ravnu goru, kako bi imao bolji pregled
situac ije na bojitu. Na Ravnoj gori su zarobljene arhiva i komora Vrhov
ne komande. Sutradan je osloboena Mionica. Brz prodor prema dolini
Kolubare bio je neoekivan za obe strane, kao i za Nemce, koji nisu uspeli
da organizuju adekvatnu odbranu Valjeva.

621 Jovo Popovi, Prva lika proleterska brigada Marko Orekovi, Beograd, 1988, str. 427.
622 . , 1941-1945, , 1986, . 545-546.
Autor navodi imena i osnovne podatke o estorici boraca 1. like proleterske brigade koji su
poginuli u Papratitu.
623 Milan Antoni i Milosav Boji pominju sastanak tabova 1. i 6. proleterske divizije, u noi 8-9.
septembra, na Jelovoj gori, na kome su neki oficiri predlagali da se partizanske snage povu
ku, usled etnike nadmoi u broju boraca i poetnim uspesima, ali je odlueno da se krene u
odluan protivnapad. Na elu partizanskog kontranapada, 9. septembra, uestvovali su tabovi
brigad.

240
 Ishod Bitke na Jelovoj gori odluili su vea borbena vrednost snaga
NOVJ, odnosno vee borbeno iskustvo i zalaganje partizanskih boraca i
injenica da su partizanske snage bile bolje naoruane, naroito kada je re
o artiljeriji (brdski topovi i teki minobacai), ali i u linom naoruanju,
budui da je nemali broj etnika bio nenaoruan, a partizani su imali znat
nu prednost u automatskom oruju.624
Treba naglasiti injenicu da je znatan broj boraca JVuO, koji su uzeli
uee u borbama na Jelovoj gori za razliku od partizana bio prinud
no mobilisan. Prisilno mobilisani borci JVuO nisu imali naroitog motiva
da rizikuju ivot u borbama. Pobedi NOVJ doprinelo je i vee borbeno
iskustvo partizanskih oficira koji su u poetnom delu bitke dobro organi
zovali odbranu. Jedinice NOVJ bile su sastavljene od znatno motivisanijih
boraca, prekaljenih u tekim borbama, koji su u partizanske redove stupili
dobrovoljno. Sem toga, mnogi etnici, pogotovo oni prisilno mobilisani,
nisu ni eleli da se bore protiv partizana. U danima nakon poraza na Jelo
voj gori, etnike snage su od Nemaca dobile pomo u naoruanju i muni
ciji, ukljuujui i odreeni broj artiljerijskih orua, ali i pored toga etnici
su nastavili da uzmiu, a njihovi redovi da se osipaju, pri emu su mnogi
dezertirali ili su se predali partizanima.625 Poraz na Jelovoj gori definitivno
je oznaio prekretnicu u organizaciji JVuO.
Partizanski izvori i posleratna seanja veterana partizanskih jedinica
koje su uestvovale u borbama na Jelovoj gori i okolini Kosjeria, govore
o korektnom odnosu prema zarobljenim etnicima, u duhu avgustovske
amnestije. Predstavnici revizionistike istoriografije ignoriu ove podatke,
iako oni nisu nepoznati.626

624 Gaj Trifkovi, The Key to the Balkans: The Batlle for Serbia 1944., The Journal for Slavic Military
Studies, XXVIII, 3/2015, London, 2015, str. 551-552.
625 O nemakoj pomoi etnicima u naoruanju i municiji, u danima nakon poraza na Jelovoj gori:
Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 315-331.
626 Uporediti: . , .
, -, 1998, . 219-222; ,
..., . II/155; , ,
. , III, . 1944. 1945,
-, 2004, . 113-131; ,
..., IV/654-668.
Treba napomenuti da ni u jednoj od navedenih knjiga nema pomena potede velikog broja za-
robljnih etnika u borbama na Jelovoj gori i irem podruju Poege, Kosjeria i Mionice, u prvoj
polovini septembra 1944, to je nedopustiv propust.

241
 Vasko Radunovi, borac 2. crnogorskog bataljona 1. proleterske bri
gade, zabeleio je seanje na tok borbi na Jelovoj gori i odnos prema zaro
bljenicima:
Artiljerija je imala dobar pregled bojita i neprekidno zasipala grana
tama etnike poloaje. etnici su se oajniki borili i masovno ginuli...
etnici su razbijeni i mi ih sustopice gonimo. Gonei etnike izmijeasmo
se sa borcima drugih bataljona. Na svakom koraku zarobljenici. Vatru smo
skoro obustavili, nema vie potrebe da troimo municiju. Kod zarobljeni
ka nalazimo pozive za mobilizaciju, stare svega dvije-tri nedjelje. Neki su
iz Batoine kod Kragujevca. Oko podne nailazimo na zarobljene etnike,
svjee obrijane... To su oni idejni, operativni, na pravi neprijatelj... Zna
li smo da su u pitanju okoreleli zloinci. Takve predajemo dalje, a ove sa
pozivima na mobilizaciju, razoruane, putamo da idu svojim kuama, uz
upozorenje da se opet ne sretnemo. Poneki odmah ostaju u naem stro
ju.627
Korektan odnos prema zarobljenicima potvruje i seanje Pere Knee
via, borca 3. krajike brigade. Masa tek mobilisanih etnika predavala se
naim jedinicama. Neki od njih odmah su stupili u nae redove, drugi su
zahtevali da se na par dana vide sa porodicama, a oni koji su oekivali sud
naroda su se skrivali i izvlaili u pravcu Drine.628
Milosav Boji, borac 6. (beogradskog) bataljona 1. proleterske bri
gade, u dnevnikom zapisu od 9. septembra 1944, ostavio je zanimljivo
svedoenje o zarobljavanju nekoliko grupa etnika u blizini sela Brajkovi
i, pokraj Kosjeria, u sklopu borbi na Jelovoj gori. U prvoj grupi je bilo
desetorica zarobljenika. Druga grupa zarobljenika bila je jo brojnija, ali
ostaje upitno da li ih je bilo stotine, kako navodi Boji. Deo etnika iz
druge grupe zarobljenika dobrovoljno se prikljuio borcima 1. proleterske
brigade koja je istog dana bila napadnuta od jedne vee grupe etnika.
Zarobljenici nam pomau. Dajemo nekima njihove puke. Istog dana

627 , ,
, (. ), , 1984, . 680.
628 Pero Kneevi, 7. bataljon ininjerijski, Trea krajika brigada. Zbornik sjeanja, III, (ur. Ljubi
a urguz i dr.) Beograd, 1985, str. 360.

242
zarobljena je grupa od 20 etnika. Sasluali smo etnike. Pustili smo ih
kuama.629
Milan Antoni, komandant 1. like proleterske brigade, takoe je
ostavio krai zapis o odnosu prema zarobljenicima u kome istie da su pre
plaeni zarobljenici, zastraeni propagandom njihovih oficira, nakon to u
razgovoru sa likim partizanima doznaju da nee biti streljani, niti zadr
ani u zarobljenitvu, postaju odjednom vedri i radosni. Neki odmah
ele da postanu borci naih jedinica koje su ih zarobile. Druge zarobljenike
nae jedinice putaju da se vrate meu svoje znance koji se jo bore, kako
bi i njih upoznali sa istinom.630
Milan ijan, komandant 3. like proleterske brigade na sledei nain
se seao borbi na Jelovoj gori:
Ve rano ujutru, 9. septembra, poele su nae snage da nastupaju
na celom frontu u pravcu etnikih pozicija... Sustiemo nekoliko seljaka
etnika, koji su umorni izostali iza svojih jedinica i predali se naim borci
ma. To su bili mladi ljudi, nasilno mobilisani i naterani u borbu. Ipak, oni
oklevaju da se prikljue naim jedinicama, jer strahuju da e etnike crne

629 Milosav Boji, Zapisi o mojoj eti, Beograd, 1969, str. 488-490.
Istoriar Bojan Dimitrijevi u opisu borbi na Jelovoj gori citira delove Bojievog dnevnikog zapi
sa od 9. septembra 1944, kao ilustraciju bratoubilake borbe, aludirajui na poznate stihove
Ljubomira Simovia o borbi na Jelovoj gori. Meutim, Dimitrijevi izostavlja delove Bojievog
dnevnikog zapisa u kojima se pominje putanje zarobljenika i dobrovoljno uee dela zaro
bljenika u borbama protiv njihovih donedavnih etnikih saboraca, preutavi na taj nain neke
bitne injenice, insistirajui pri tom na detalju koji navodi Boji, a koji se odnosi na zarobljava
nje poslednje grupe etnika u Brajkoviima. Pred nama je 20 etnika sa podignutim rukama.
Barjaktar Milan Todorovi zastade kao kurumom pogoen i uperi mainku na ljude koji su ve
bacali mitraljeze i puke. Jedva smo ga nekako smirili. Drhtei od uzbuenja, cedio je kroz zube.
Zar moj brat sa etnikim tabom? Moj jedini brat sa etnicima? Ja matam o kui, o bratu koji
treba da je sa kosmajskim partizanima. A on izaao preda me sa kokardom. Zemljo, otvori se
da propadnem! Nakon ovog pasusa Boji odmah navodi dve reenice, na koje se Dimitrijevi
nije osvrnuo, niti ih je citirao: Sasluali smo etnike. Putamo ih kuama. Dakle, dvadese
torica etnika zarobljenih u Brajkoviima, kako tvrdi Boji, puteni su kuama. Brat Milorada
Todorovia je, po svemu sudei, ostao u partizanima jer Boji u zapisu za 10. septembar navodi:
Todorovi je sve saznao o svojima... Ali, on jo sa bratom ne razgovara. Izmeu njih je ledena
atmosfera. Nastojaemo da ih pomirimo. Barjaktar Beogradskog bataljona, Milan Todorovi,
rodom iz Velike Ivane, pokraj Mladenovca, poginuo je 3. oktobra 1944, u Ubu, u borbi protiv et
nika i Nemaca. (Prva proleterska, (ur. Veljko Miladinovi), IV, Beograd, 1991, str. 946). Uporediti:
. , .., . 220-221.
630 Milan Antoni, Borbe u Srbiji..., str. 374-375.

243
 trojke poklati njihove familije kada se sazna da su se predali i prikljuili
partizanima.631
Vasko Radunovi je zabeleio seanje i na zarobljavanje 27 etnika u
Kosjeriu, rodom iz okoline aka i Kraljeva, neposredno nakon borbi na
Jelovoj gori:
Kompletna grupa mobilisana je prije nepunih mjesec dana... Zagle
damo u njihove puke, kroz otvorene cijevi. Nijedna nije metak omrila,
niti je iena ko zna od kada... Od zarobljenih etnika skoro polovina je
ostala u naem bataljonu, dobrovoljno, dok smo ostale pustili da odu svo
jim kuama.632
Borbe sa snagama JVuO nastavljene su i u danima nakon Bitke na
Jelovoj gori. U izvetaju taba 8. crnogorske brigade (10. septembar 1944)
navodi se detalj o zarobljavanju manje grupe etnika, u manjem okraju u
blizini Kosjeria, koja se povlaila sa glavninom snaga JVuO prema Mioni
ci, nakon poraza na Jelovoj gori. U toku borbe zarobili smo osam etnika
novomobilisanih. Zadraemo ih u brigadi.633
Pripadnici 3. krajike proleterske brigade su u okraju u selu Subjela,
pokraj Kosjeria, 10. septembra, zarobili 27 etnika. Nakon zarobljavanja
brigadi je prilo 25 naoruanih etnika.634
U nastupanju prema basenu Kolubare, jedinice 1. proleterskog kor
pusa nastavile da se sukobljavaju sa snagama JVuO i da putaju i prihva
taju zarobljene etnike. Prema seanju boraca 3. like proleterske brigade,
pripadnici brigade su 11. septembra 1944, na severnim padinama planine
Maljen, prema Mionici, zarobili nekoliko manjih grupa etnika. Od
zarobljenih, neki su se prikljuili naoj koloni, a neki su molili da se puste
kuama, te da bi se naknadno javili u partizane u svojim mjestima.635
tab 13. proleterske brigade Rade Konar izvestio je 12. septembra
1944. tab 1. proleterske divizije da je u borbama protiv etnika na pod

631 Milan ijan, Borbe 3. brigade u Srbiji, esta proleterska divizija, (ur. Dragan Grubor i dr.), Za-
greb, 1964, str. 387.
632 , , . 684-685.
633 -, I/11, , 1955, . 402.
634 Savo O. Triki, n.d., str. 313.
635 , ,
. , (. .), , 1991, . 263-264.

244
ruju planine Suvobor i u okolini Brajia, prethodnog dana zarobio 10
etnika koji su ostali u naim redovima.636
O postupku prema zarobljenim etnicima u borbama u zapadnoj
Srbiji, u prvoj polovini septembra 1944, svedoi i nareenje taba 1. pro
leterske divizije tabovima potinjenih brigada za nastavak borbi protiv
etnika na podruju izmeu Kosjeria i Mionice, u kome se istie: Zabra
njeno svako streljanje zarobljenika bez sudskog postupka.637
Sauvan je spisak nestalih vojnika 2. jurine brigade Korpusa gorske
garde u borbama na dan 9. i 14. septembra 1944. Re je o borcima sa
podruja Mladenovca i Sopota. U spisku se navode imena 83 borca nesta
la 9. septembra na Jelovoj gori, dok se za trojicu tvrdi da su pobegli iz
Pranjana 6. septembra pre polaska na poloaj. Moe se pretpostaviti da
je veina od 83 nestala borca dezertirala ili je zarobljena, pa putena.638
Preiveli borci Smederevskog korpusa JVuO svedoili su da je u borbama
na Jelovoj gori uestvovalo oko 400 boraca korpusa. Od tog broja nakon
bitke u stroju je ostalo oko 200 boraca. Ostali su preteno dezertirali.639
etniki oficiri su na poraz odgovarali rezignacijom i nareenjima
o streljanju dezertera. Milo Markovi, komandant Poekog korpusa, u
pismu jednom saborcu, neposredno nakon poraza (9. septembar 1944),
pominje veliku tragediju na Jelovoj gori:
Jue i danas smo vodili krvavu borbu sa crvenima na Jelovoj gori...
Doiveli smo veliku bruku i poraz. Crveni su nas tako razbili da sada ne
znam gde se ko nalazi. Pored mene je bio i Acin korpus (6. jurini kor
pus pod komandom Aleksandra Miloevia, nap. aut.), a gde je sada i da
li uopte postoji ne znam... Ljudi su se kukaviki razbeali. Komunisti
su nas presretali i tukli. Jedva sam glavu izvukao... Izgleda da je dolo ono
ega sam se plaio i o emu smo nas dvojica u Jeevici razgovarali... Komu
nisti uzimaju vlast.640

636 -, I/12, , 1956, . 40.

637 , . 9.
638 VA, A, k. 29, f. 1, d. 25.
639 , , , 2010, . 37.
640 , , I-II, , 1985, . I/307.

245
 Navedena slutnja pokazala se tanom. etnici su znali da nisu izgu
bljeni dok god Srbiju ne izgube, kao to smo i mi znali da nismo pobedili
dok god ne pobedimo u Srbiji.641
Duan Popovi, komandant 2. jurine brigade 1. umadijskog korpusa
(12. septembar 1944): Sve dezertere treba ubiti na licu mesta, bez prekog
suda. Na narod nam prireuje drugi 6. april sa komunistima.642 Ova
vrsta rezignacije postala je jo izraenija nakon poziva kralja Petra II u kom
je etnicima sugerisano da preu u partizanske redove. Marko Muzikravi,
komandant 1. umadijskog korpusa (22. septembar 1944): Bie stavljen
pod preki sud svaki vojnik i svako lice koje nedozvoljeno napusti svoju
jedinicu, ma i za najkrae vreme, a tako isto i onaj ko kukavice i begunce
titi i pomae.643
Pojave malodunosti i rasula meu etnicima potvruje i izvetaj
nemake Komande Jugoistoka za 13. septembar 1944, u kome se navo
di da su Raievi etnici demoralisani injenicom da su partizani dobro
opremljeni, kao i proglasom kralja Petra II, a zatim se konstatuje da uko
liko etnicima izostane nemaka pomo u municiji i pomo nemakih
trupa moe se oekivati raspad etnikih jedinica.644
O rasulu etnikih snaga i stanju u ravnogorskoj organizaciji nakon
poraza na Jelovoj gori, govori i izvetaj Svetislava Savia, komandanta 1.
bataljona 1. jurine brigade Korpusa gorske garde (10. septembar 1944). U
izvetaju se navodi da je Savi izvrio blokadu i pretres dva kosmajska sela
pod njegovom komandom: Guberevac i Lisovi, radi prikupljanja odbe
glih vojnika iz jedinica. Prilikom pretresa Guberevca Savi je doznao da
je celo selo prilo komunistima, da je vei deo stanovnitva izbegao van
naselja, ukljuujui lanove ravnogorskih upravnih vlasti, i da su seljani
ve organizovali propartizanske strae. Pri tom su glavni lanovi komuni
stike organizacije u selu postali bivi etnici, meu kojima i seoski eto
voa. Slino stanje izneto za Guberevac jeste i u Lisoviu, samo u manjoj
meri. Savi istie da se etniki komandant u Lisoviu prethodnog dana
obrijao i oiao. Verujem da se i on ve prikljuio komunistima. Savi

641 Milovan ilas, Revolucionarni rat, Beograd, 1990, str. 350.

642 VA, A, k. 43, f. 5, d. 37.
643 VA, A, k. 106, f. 1, d. 35.
644 NAW, T-311, r. 193, s. 554.

246
zakljuuje: Prema svemu napred izloenom, miljenja sam, da bi bilo neo
phodno preduzeti to pre istrebljenje i unitenje svega to se zove komu
nistiko u srezu Kosmajskom, a naroito podvlaim selo Guberevac.645
Poslednjeg dana borbi na Jelovoj gori, 9. septembra, u drugom delu
Srbije, u Svilajncu, lokalni etnici samoinicijativno su napali malobrojnu
nemaku posadu. U napadu su poginula etiri i ranjeno je osam nemakih
vojnika, dok su etnici imali gubitke od 10 mrtvih i 15 ranjenih. Ostali
nemaki vojnici su razoruani, da bi uskoro bili puteni.646 Kao reakciju na
dogaaj u Svilajncu, komandant JVuO na podruju Srbije, general Miro
slav Trifunovi, 11. septembra izdao je nareenje u kome se zabranjuje
do daljeg nareenja Vrhovne komande, bilo kakva akcija protiv bilo koga
sem protiv komunista. Za neizvrenje ovog nareenja, bez prekog suda, s
pozivom na ovo nareenje, streljati svakog, ponavljam streljati svakog.647
Iz navedenog proizilazi nekoliko puta ponavljani zakljuak u ovoj knjizi:
jedinu korist od suprotstavljanja JVuO partizanima, osobito u leto 1944,
imao je nemaki okupator.
Snage 15. majevike brigade 17. istonobosanske divizije tih dana
nisu napredovale ka basenu Kolubare, ve su iz Dragaeva izviale ka doli
ni Zapadne Morave, gde su prolazile vane saobraajnice koje su bile klju
ne za evakuaciju nemakih snaga sa juga Balkanskog poluostrva. Izvia
ki dijelovi 15. brigade su u toku dana [11. septembar] u selu Bukovica
(zapadno od Kraljeva, prema Dragaevu, nap. aut.), zarobili 180 mobili
sanih mladia, sa kojima su etniki oficiri izvodili obuku. Veina njih je
stupila odmah u brigadu.648
Borci 2. bataljona 6. istonobosanske brigade 17. istonobosanske
divizije uspeli su nou 13-14. septembra da na prepad prodru na periferiju
aka, u cilju demonstrativnog napada na grad koji je bio pod kontro
lom nemakih snaga, SDK i RZK. Partizani su ubrzo bili primorani da se

645 VA, A, k. 29, f. 1, d. 20.

Prva jurina brigada Korpusa gorske garde bila je privremena formacija. Svetislav Savi je bio
komandant 3. bataljona 4. (kosmajske) brigade Korpusa gorske garde. Streljan je nakon oslo
boenja u Kragujevcu.
646 O , (.
, ), , 2001, . 148.
647 ..., . 334.
648 , , .., . 541.

247
 povuku. Zarobljeno je est etnika i bolnica sa preko 60 ranjenika iz borbi
na Kopaoniku, koja je bila smjetena na periferiji grada.649 Ranjenici su,
zapravo, zarobljeni u selu Jezdina, gde se nalazila bolnica 2. ravnogorskog
korpusa. Ne postoje podaci da su zarobljeni ranjenici ubijani ili represira
ni.
Kao zanimljivu ilustraciju odnosa prema zarobljenim etnicima, pri
likom borbi za osloboenje zapadne Srbije, septembra 1944, navodimo
seanje Dragie Radovia, koji je mobilisan u etnike, a potom zarobljen
od strane partizana, prilikom borbi za Valjevo i stupio u redove 2. like
brigade. Radovi opisuje prvu borbu u kojoj je uestvovao kao partizan,
nedugo nakon osloboenja Valjeva:
Kreui se prema apcu, kod Koceljeve sustignemo etnike jedinice.
Komeaju se, pomalo pripucavaju, ali uglavnom odstupaju i bee. To mi
je prva borba, pa nianim i pucam kao da od mene pobeda zavisi. A ovi
Liani, hladni, bezbrini, idu ni pet para ne daju. udim se dok mi dese
tar Radakovi ne naredi da ne pucam. Objanjava on meni da su to najvie
mobilisani seljaci. Vide im se na leima arene seljake torbe. Kae da su
oni etnici isto koliko sam i ja do pre neki dan bio. Da pucam samo ako
vidim nekog im stareinu i bradonju, a da e se ovi sami predati. Tako i bi.
U grupama su se oni predavali, a u torbama im proja to su je jo od kue
poneli. Liani su im na volju davali: Ko hoe kui neka odloi oruje, a ko
hoe sa nama neka ga zadri. Bilo je i jednih i drugih.650
O postupcima pripadnika JVuO prema zarobljenim partizanima, indi
rektno svedoi pismo maarskog konzula u Beogradu (3. oktobar 1944),
u kome se navodi da je nedavno jedan na izaslanik (vojno lice) pokuao
da doe do Mihailovievog taba, u vreme kada su Titove bande izvrile
uspean udar na Ravnoj gori na Mihailoviev tab. Dakle, dogaaj se zbio
10-11. septembra 1944. Pomenuti izaslanik je ispriao da su u okolini
Gornjeg Milanovca, na njegove oi etnici zaklali sedam komunista.651

649 , . 541-542.
650 Dragia Radovi, Iz mog vojevanja, Druga lika proleterska brigada. Zbornik sjeanja, (ur. Raj
ko arenac), Beograd, 1988, str. 379.
651 Zbornik NOR-a, XV/1, Beograd, 1986, str. 608.

248
 Prema podacima iz literature, u Valjevu je 10. septembra 1944. stre
ljana Smilja Laji (unakaena od muenja), bolniarka 1. like brigade,
koju su etnici dva dana pre toga zarobili u borbi na Jelovoj gori.652

Osloboenje Valjeva
Jedinice 1. proleterske i 6. like proleterske divizije oslobodile su vei
deo Valjeva, 15. septembra 1944. Ostatak grada, odnosno deo grada koji
gravitira ka kasarni na Kruiku, gde su se utvrdili nemaki vojnici, oslo
boen je 18. septembra, posle povlaenja nemakih snaga. U nemakoj
odbrani Valjeva bile su angaovane snage SDK, SDS i JVuO.
Zahvaljujui pretampavanju knjig nezaslueno uticajnog emigrant
skog pisca Borivoja Karapandia653 i pisanju antikomunistike tampe,
naroito poetkom poslednje decenije prolog veka, u delu domae javno
sti opstaje stereotip o velikom broju streljanih stanovnika Valjeva, nepo
sredno nakon osloboenja varoi. Karapandi je u njegovoj najpoznatijoj
knjizi (koja je od 1993. do 2014. u Srbiji pretampana pet puta, od ega
etiri puta u Valjevu) izneo tvrdnju da se rauna da je svaki deseti stanov
nik Valjeva bio likvidiran nakon osloboenja i da je u gradu od strane par
tizana ubijeno ak 2.000 stanovnika.654 Ipak, Karapandia su nadmaili
kragujevaki Pogledi, na ijim stranicama je izneta tvrdnja da je u Valjevu
nakon osloboenja ubijeno 4.000 ljudi.655

652 Jovo Popovi, n.d., str. 428.

653 Borivoje Karapandi je kao lan JNP Zbor bio referent Odeljenja dravne propagande za Okrug
valjevski, 1942-1944. Bio je jedan od organizatora ljotievskog pokreta u Valjevu i meu dobro
voljcima 1. puka SDK. Bio je tesno povezan sa Gestapoom. esto puta oblaio je se u dobrovo
ljako odelo i za sve vreme okupacije nosio je oruje. Karapandi je tokom okupacije odrao
vei broj javnih govora u naseljima kolubarskog region a u kojima je agitovao u korist nemakog
okupatora i kvislinkog reima. Ovi govori su podrazumevali i antisemitsku retoriku. Opirnije:
AJ, DK, 110, f. 94, s. 302-346 (Dosije Borivoja Karapandia).
654 . , 1941-1945, , 2010, . 318, 320.
Ova najpoznatija i najuticajnija Karapandieva knjiga, pisana bez navoenja istorijskih izvora,
obiluje neistinama i fabrikacijama, u emu se izdvaja meu ostalim delima na temu istorije
Srbije tokom Drugog svetskog rata.
655 , : 4.000 , ,
, 2, , 1991, . 50-53.
Treba napomenuti da je ovaj politiki magazin tokom 1991. predstavljao najtiranije periodino
glasilo u Srbiji sa brojem tampanih primeraka koji je iznosio ak do 200.000.

249
 Predstavnici revizionistike istoriografije, koji su pisali o okolnostima
osloboenja Valjeva i dogaajima koji su usledili nakon osloboenja gra
da, ignoriu tri vrlo vana aspekta vezana za ove dogaaje: vojno sadejstvo
JVuO sa snagama nemakog okupatora u okolini Valjeva uoi osloboe
nja grada, partizanske gubitke u borbama za osloboenje Valjeva i najbli
ih seoskih naselja, i potedu velikog broja zarobljenih pripadnika JVuO
i SDS.656
Predstavnici revizionistike istoriografije ignoriu injenice o vojnom
sadejstvu JVuO i nemakih snaga u Valjevu i okolini uoi i tokom bor
bi za osloboenje grada, iako ovu saradnju potvruju nemaki i etni
ki primarni izvori. Dnevni izvetaj nemake Komande Jugoistoka za 13.
septembar 1944. belei da je noni napad crvenih (NOVJ, nap. aut.)
na Valjevo odbijen od strane vlastitih trupa i etnika.657 etniki izvo
ri potvruju uee dela etnika Valjevskog korpusa u nemakoj odbrani
Valjeva i injenicu da su etniki ranjenici leeni u valjevskoj bolnici.658
etnici su nesmetano boravili u Valjevu od kraja avgusta. etnici su 1.
septembra u Valjevu uhapsili i isleivali u jednoj kui u gradu petnaestak
656 Uporediti: . , ..., . 238-252; ,
..., . II/287; Sran Cvetkovi, Izmeu srpa i ekia..., str.
219-220; , ..., .
IV/667; , 1944-1945.,
, 44, , 2010, . 67-78; . ,
. 1941-1945, , 2014, . 488-497.
Dimitrijevi borbe za osloboenje Valjeva naziva Bitka i pad Valjeva, dok vojne aktivnosti
nemakog okupatora i SDK u suprotstavljanju snagama NOVJ imenuje odbranom Valjeva.
U opisu borbi za osloboenje grada, Dimitrijevi ne pominje partizanske gubitke. Cvetkovi ne
pominje borbe za osloboenje Valjeva, samim tim ni gubitke oslobodilaca, dok Beli borbe za
osloboenje grada pominje uzgred, kao istorijsku fusnotu, takoe bez osvrta na partizanske
gubitke. Nikoli i Samardi ne pominju uee etnikih snaga u nemakoj odbrani grada. Po
teda veeg broja etnika, zarobljenih u Valjevu, ne pominje se u nijednoj od navedenih publika
cija. Dimitrijevi u monografiji o valjevskim ravnogorcima pominje iskljuivo predaju i prelazak
u partizanske redove Branka Mihailovia, sina Drae Mihailovia, koji je postao partizan upravo
u Valjevu.
657 NAW, T-311, r. 193, s. 550.
Uporediti etniki izvor koji potvruje navode nemakog izvora: Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd,
1985, str. 295. Re je o nareenju Neka Nedia, naelnika taba 4. grupe jurinih korpusa
komandantu 7. (valjevskog) jurinog korpusa JVuO Vojislavu Markoviu od 13. septembra 1944.
Poto ovu akciju uglavnom vode Nemci to e tvoja uloga biti da naslonom naih i u sporazu
mu sa njima izvri tuenje crvenih sugeriui Nemcima najpogodnija reenja. Od Nemaca e
neposredno da se snabdeva municijom, a glavni zadatak ti je da prisustvom uz nemake trupe
goni i hvata komuniste koje oni razbijaju.
658 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 296, 298.

250
komunistikih simpatizera. Nekoliko uhapenika je prisilno mobilisano u
etnike redove i primorano da uzme uea u borbama na Jelovoj gori,
dok se nekoliko spasilo na napoznat nain. Ostali, njih etvoro, izvedeni su
iz grada i zaklani u selu Drai, u noi 3-4. septembra.659
U borbama u Valjevu i selima izmeu Valjeva i Lajkovca, zabelee
ni su i gubici nemakih snaga. Meutim, raspolaemo samo nepotpunim
podacima o gubicima dela jedinica. Prema nemakim podacima, u borba
ma do 17. septembra samo dva bataljona 5. policijskog puka su imala 60
mrtvih i 120 ranjenih vojnika.660 Prema nedovoljno pouzdanim podaci
ma iz izvetaja taba 1. proleterskog korpusa Vrhovnom tabu NOVJ (18.
septembar 1944), jedinice NOVJ su u borbama za osloboenje Valjeva i
okoline neprijateljskim snagama nanele sledee gubitke: Do sada znamo:
zarobljenih Nemaca, ljotievaca, nedievaca i etnika oko 1.500, od ega
pet nemakih oficira. Ubijeno preko 400.661 I pored toga to se moe
pretpostaviti da su navedene brojke uveliane, ovi podaci svedoe o veli
kom broju zarobljenika (prvenstveno kada je re o zarobljenim etnicima),
kao i o intenzitetu borbi, to sugerie da gubici snaga NOVJ takoe nisu
mogli biti zanemarljivi.
Na osnovu sauvanih izvetaja tabova partizanskih jedinica i posle
ratnih poimeninih spiskova stradalih boraca jedinica koje su uestvova
le u borbama za osloboenje Valjeva, mogue je odrediti priblian broj
poginulih boraca NOVJ u borbama za Valjevo. Izvetaj taba 6. like pro
leterske divizije pominje gubitke dve brigade ove divizije: 33 poginulih
i 75 ranjenih boraca.662 Validnost ovih podataka potvruju poimenini
spiskovi stradalih boraca 1. i 2. like proleterske brigade. Poznata su imena
15 boraca 1. like proleterske brigade koji su 14-15. septembra poginuli

659 AJ, DK, 110, f. 386, s. 585-590; , 1941-1944,

, 2001, . 232.
660 , (13-18. 1944),
, 35, , 2001, . 122.
661 Zbornik NOR-a, II/14, Beograd, 1981, str. 130.
662 , ..., . 123.
Vinji navodi gubitke 6. like proleterske divizije, ali ne i gubitke 1. proleterske divizije (1. prole
terska i 3. krajika proleterska brigada).

251
 u borbama na prilazima Valjevu i u samom gradu.663 Takoe, poznata su
imena 18 boraca 2. like proleterske brigade, koji su 14-18. septembra
izginuli u borbama u Valjevu i neposrednoj okolini.664
Prema operativnom izvetaju taba 3. krajike proleterske brigade,
gubici ove jedinice u dvodnevnim borbama u gradu, 15-16. septembra,
iznosili su est mrtvih i nekoliko ranjenih.665 Ovi podaci su donekle
nepotpuni jer posleratni poimenini spisak palih boraca ove brigade belei
pogibiju osam boraca u borbama za Valjevo, 14-15. septembra 1944.666
Gubici 1. proleterske brigade, prema seanju veterana, iznosili su 22 pogi
nula borca.667 Dakle, broj poginulih pripadnika NOVJ, u borbama za
osloboenje Valjeva, iznosi najmanje 63 poginulih. Moe se pretpostaviti
da je broj ranjenih iznosio preko stotinu. Svakako da su ukupni gubici sna
ga NOVJ u borbama u valjevskom kraju, 11-18 septembra, bili dodatno
vei (ovo se ne odnosi samo na gubitke etiri navedene brigade u borbama
u gradu i predgraima, ve i na gubitke 3. like proleterske brigade i 13.
(hrvatske) proleterske brigade u selima oko Valjeva). Gubici snaga NOVJ
u borbama za osloboenje Valjeva predstavljaju najvee gubitke partizan
skih snaga u borbama za osloboenje nekog grada u zavrnim borbama za
osloboenje Srbije, do otpoinjanja borbi za osloboenje Beograda. Ovo
je vana injenica u sagledavanju odnosa pobednike strane prema delu
zarobljenih protivnika, nakon osloboenja Valjeva. Ova injenica nije
konstatovana u radovima i monografijama predstavnika revizionistike
istoriografije.
Prema svedoenju nekadanjeg oficira OZN-e 1. proleterske divizije,
Duana Karia, koje je 1995. zabeleio istoriar Bojan Dimitrijevi, na
kon osloboenja grada streljan je 61 zarobljeni pripadnik SDK.668 Nave
dena tvrdnja najverovatnije ima uporite u istorijskoj realnosti budui da

663 Jovo Popovi, n.d., str. 437.

Poimenini spisak poginulih boraca 1. like proleterske brigade registruje imena jo pet boraca
poginulih u borbama (najvervatnije protiv etnika) u okolini Valjeva, 11-13. septembra 1944.
664 ore J. Orlovi, Druga lika proleterska brigade, Beograd, 1983, str. 545-676.
665 -, I/12, , 1956, . 430.
666 Trea krajika brigada. Zbornik sjeanja, III, (ur. Ljubia urguz i dr.) Beograd, 1985, str. 579-
1070; Savo O. Triki, Trea krajika proleterska brigada, Beograd, 1987, str. 427-549.
667 Bogdan Zeli Boo, Prva proleterska: elna kolona NOB-a, Beograd, 2011, str. 802.
668 . , . 1941-1945,
, 2014, . 493.

252
su partizani po pravilu streljali sve ili veinu zarobljenih pripadnika SDK,
pogotovo ako su pre zarobljavanja pruali oruani otpor, jer su pripadnike
SDK smatrali faistima i dobrovoljnim pripadnicima kvislinke formacije
pod komandom nemakog okupatora. Navedeni broj streljanih pripadni
ka SDK ipak zahteva potvrdu u drugom istorijskom izvoru kako bi postao
nesumnjiva istorijska injenica, budui da je poznato tek nekoliko imena
poginulih ili streljanih ljotievaca u Valjevu. Zarobljeni pripadnici SDK
podelili su sudbinu mnogih zarobljenih pripadnika nemakih oruanih
snaga, prvenstveno kada je re o jedinicama koje su po sastavu bile prete
no dobrovoljake (Waffen-SS). Nemaki izvori potvruju da su delovi 1. i
3. puka SDK, koji su bili angaovani u nemakoj odbrani Valjeva i u okvi
ru nemakih vojnih operacija u valjevskom kraju, 14. septembra 1944. sta
vljeni pod komandu pukovnika Jungenfelda, zapovednika nemakih snaga
u severozapadnoj Srbiji.669
Za razliku od pripadnika SDK, koji su se do kraja oruano suprot
stavili partizanima u Valjevu, pripadnici SDS su se odazvali na poziv za
predaju. Velik broj poginulih boraca 1. proleterske i 6. like proleterske
divizije, u borbama za Valjevo, izgubio je ivot upravo u sukobu sa snaga
ma SDK.
Prema tvrdnjama proetnikog emigranta Save Juriia, pripadnici
1. puka SDK, pod komandom majora Ilije Miaevia, streljali su 1944.
nepoznat broj prinudno mobilisanih mladia koji su dezertirali iz SDK, u
krugu artiljerijskih kasarni u Valjevu.670 Taj navodni dogaaj je neistraen
i, stoga, zahteva potvrdu u drugim izvorima.
Organi novouspostavljene vlasti u Valjevu, do kraja godine streljali
su dvocifren broj stanovnika sreza Valjevo, ukljuujui i odreen broj lica
kojima je sueno. Veina streljanih bili su saradnici okupatora i pripadnici
lokalne kvislinke strukture. Veina ovih lica je ubijena u danima nakon
osloboenja grada, bez suenja. Meu likvidiranima je bilo graana koji
na osnovu realne krivice nisu zasluili da budu kanjeni smru.
Uoi osloboenja Valjeva, jedna ravnogorska trojka poslata iz Valje
va, 9. septembra 1944, likvidirala je u Beogradu Dragomira Lukia, kvi

669 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 685-686.

670 . , , , 1954, . 65.

253
 slinkog naelnika Valjevskog okruga, pripadnika JNP Zbor, odgovornog
za brojne zloine nad stanovnitvom okruga.671
Prema seanju Save Puzia, komandira ete u 1. (crnogorskom) bata
ljonu 1. proleterske brigade, prilikom borbi za Valjevo, grupi boraca pod
njegovom komandom predala se kompletna etica od 80 nedievaca,
zajedno sa zapovednikom, stacionirana u kasarni na brdu Kruik. etu
zarobljenika, sa njenim komandirom na elu, 2. vod isprati do taba bata
ljona.672 Sudei prema svedoenju Duana Teia, borca 3. krajike briga
de, u zarobljavanju pripadnika SDS, koji su se nalazili u kasarni, uestvo
vali su i pripadnici ove jedinice. Tei navodi da je u kasarni zarobljeno 50
nedievaca.673
Dakle, sudei prema ta dva izvora, u borbama u Valjevu zarobljeno je
izmeu 50 i 80 pripadnika SDS. Pripadnici ove formacije dobrovoljno su
se predali i na taj nain su olakali zauzimanje kasarne u kojoj su se nalazili
i nemaki vojnici, koji su pruili otpor partizanima. Budui da ne postoje
tvrdnje o streljanju zarobljenih pripadnika SDS, mogue je izneti pretpo
stavku da veina zarobljenih nedievaca nije ubijena. Razliit odnos prema
zarobljenim pripadnicima SDS i SDK moe se tumaiti time da pripadnici
SDS, za razliku od pripadnika SDK, nisu pruili organizovani otpor par
tizanima i da snage NOVJ nisu imale gubitaka u borbama sa nedievcima
u Valjevu.
U registru DKTG za optinu Valjevo evidentiran je 21 pripadnik
SDS, stradao nakon 12. septembra 1944. Zapravo, re je o 20 lica, jer
je jedno lice navedeno dva puta. Meu njima je bilo osam oficira. Ovaj
podatak nas navodi na zakljuak da je veina pripadnika SDS sa podruja
Valjeva preivela dogaaje nakon osloboenja grada, pogotovo na osnovu
indicija da je jedan deo gradskih straara pobegao iz varoi sa etnicima
i Nemcima, tokom borbi. Pretpostavku da je veina pripadnika SDS sa
podruja Valjeva preivela dogaaje vezane za osloboenje grada, potvru
je tvrdnja majora SDS Milenka Solaria da se pripadnici SDS sa podruja
Valjeva nisu prikljuili snagama SUK, to znai da su ostali u matinom

671 . , ..., . 222.

672 , ,
, (. ), , 1977, . 569.
673 Duan Tei, Napad na Valjevo, Trea krajika proleterska brigada. Zbornik sjeanja, I-II, (ur.
Ivan Dina Gligorijevi), Beograd, 1969, str. II/405-409.

254
podruju.674 Od 20 poznatih pripadnika SDS koji su izgubili ivot nakon
osloboenja, estorica su evidentirana na osnovu grae ZK to znai da
su sumnjieni za ratne zloine. Od navedenog broja stradalih pripadnika
SDS sa podruja Valjeva samo se za etvoricu tvrdi da su stradali u Valjevu
nakon osloboenja, od kojih su trojica oficira, za koje moemo pretposta
viti da su streljani nakon zarobljavanja u gradu, i jedan straar osuen na
smrt jer je skrivio stradanje drugih ljudi. Ovo nas navodi na zakljuak da
je nakon osloboenja grada iz grupe od 50-80 zarobljenih pripadnika SDS
izdvojeno nekoliko oficira, koji su streljani, dok su obini borci potee
ni. Za 13 pripadnika SDS navodi se da im je nepoznato mesto stradanja.
Ostala trojica su zasigurno stradala van Valjeva: za jednog se tvrdi da je
nestao u Bosni, za drugog da je nestao u Sloveniji, a za treeg da je streljan
u Beogradu.
U borbama za Valjevo snage NOVJ zarobile su i vei broj etnika,
kojima su poteeni ivoti.
Prema seanju Jovanke Radujko-Vladui, bolniarke 3. krajike pro
leterske brigade, tokom borbi u gradu, borcima ove brigade predalo se oko
60 etnika koji su potom rasporeeni u bataljone ove jedinice. Prilikom
ulinih borbi, u kui u kojoj je previjala dvojicu ranjenih boraca, iznenada
se pojavilo nekoliko etnika:
etnici su rekli: Ne plai se, ti si bolniarka. I dalje sam nemo uta
la, jer mi se oduzeo glas. Nai su ve bili tu u blizini. ula sam glasove i
komandu Trnini Pere. etnici su povikali: Nemojte pucati, nai smo.
Nai su komandovali da odloe oruje. Kada su ih drugovi postrojili, et
niki komandant je izjavio: Ima nas 60, reili smo prei u partizane.
Odvedeni su u tab brigade i odmah rasporeeni po bataljonima.675
Sauvano je svedoenje Dragie Radovia, stanovnika Valjeva, koji je
kao zarobljeni etnik, tokom borbi za Valjevo, pristupio partizanima. On
je svedoio da je poetkom otpoinjanja borbi za osloboenje grada, vero
vatno prvog dana borbi, sa grupom nenaoruanih pripadnika etnikog
akog bataljona Valjevskog korpusa JVuO, u jednoj umi severozapad
no od Valjeva, zarobljen od strane boraca 2. like proleterske brigade,

674 , ,
, I, , 1955, . 20.
675 Trea krajika brigada. Zbornik sjeanja, III, (ur. Ljubia urguz i dr.) Beograd, 1985, str. 564.

255
 nakon ega su se zarobljeni mladii razili kud koji, po slobodnoj volji, u
selima na periferiji grada. Nakon dva ili tri dana desetak pripadnika a
kog bataljona dobrovoljno je stupilo u partizane.676
Sudei prema seanjima drugih partizanskih uesnika borbi za Valje
vo, najvei broj etnika zarobljen je u lokalnoj bolnici.
Petar Drai, borac 2. like proleterske brigade, ostavio je zanimljivo
svedoenje o zarobljavanju vee grupe etnika u valjevskoj bolnici, drugog
dana borbi:
U zgradi je bilo oko dvije stotine ranjenih etnika i svega pet-est
Nijemaca. etnika je bilo stvarno ranjenih oko jedne polovine, a druga
polovina su bili simulanti koji su procijenili da e ovdje i na ovaj nain
najlake glave spasiti. Sami sebi su stavljali razne proteze, udlage od daica
i slino i to vrsto zavojima umotavali na zdrave ruke i noge, imitirajui
time ranjenike. Imali su i neto oruja i to su velikoduno i predusretljivo
nudili i sami na gomilu slagali. Po prostorijama je bilo mnogo oiane kose
i brada, jer su se u toku noi uzajamno i brzo iali i brijali skidali svoja
obiljeja. Uzeli smo im oruje i rekli onima to su zdravi da mogu po volji
kui ili u partizane, a ranjenima da ekaju dalju ljekarsku pomo, koju e
dobiti poto se borba u Valjevu zavri. Brzo su potom odavde nestajali, ak
i oni tee ranjeni, a o zdravima da i ne govorim. Na zadatak nije bio da
ispitujemo njihove krivice, jer e to uiniti drugi i za to nadleni organi po
osloboenju grada. 677
Prema Draievom svedoenju, borci 2. like brigade, prethodno su
iz lokalnog zatvora oslobodili stotinjak zatoenika, koje su pod straom
drali pripadnici SDS, koji su se razbeali uoi zauzimanja zgrade zatvora
od strane partizana.
Duan Tei, borac 3. krajike brigade, u kratkom tekstu u kome opi
suje borbe za osloboenje Valjeva, pominje da su borci njegove jedinice

676 Dragia Radovi, Iz mog vojevanja, Druga lika proleterska brigada. Zbornik sjeanja, (ur. Raj
ko arenac), Beograd, 1988, str. 378-379.
677 Petar Drai, Iz borbe za Valjevo, Druga lika proleterska brigada. Zbornik sjeanja, (ur. Rajko
arenac), Beograd, 1988, str. 376-377.

256
takoe uestvovali u zauzimanju bolnice, u kojoj se nalazilo 300 ranjenih
etnika i Nemaca.678
Izvetaj taba 6. like proleterske divizije o borbama za osloboenje
Valjeva pominje zarobljavanje 309 neprijateljskih vojnika.679 Ne znamo
da li je to ukupna brojka zarobljenih protivnikih vojnika u borbama za
Valjevo ili je re samo o zarobljenicima 6. like proleterske divizije. Mogu
e je pretpostaviti da se ta brojka odnosi i na deo zajednikih zarobljenika
1. i 6. proleterske divizije kao to je mogue pretpostaviti da se brojka ne
odnosi na sve zarobljene protivnike vojnike. U svakom sluaju, ova broj
ka potvruje da je u Valjevu zarobljen velik broj pripadnika JVuO i SDS,
budui da nisu zabeleeni podaci o velikom broju zarobljenih nemakih
vojnika u Valjevu.
Zahvaljujui sauvanom Glavnom bolesnikom protokolu Okrune
bolnice u Valjevu, poznato je da su nakon osloboenja Valjeva partizani
u gradskoj bolnici zatekli najmanje 16 etnika i jednog pripadnika SDS,
koji su hospitalizovani pre osloboenja grada. Pripadnici ove dve formacije
koji su zateeni u bolnici uglavnom su bili ranjenici. Zateeni protivni
ki ranjenici nisu streljani ve su otputeni iz bolnice nakon dueg lee
nja (nekolicina teih ranjenika je umrla u bolnici). Dodatno je zanimljivo
da isti dokument govori da su nakon osloboenja, u valjevskoj bolnici, u
gradu pod kontrolom partizana, hospitalizovani ranjeni partizanski pro
tivnici: 18 etnika, etiri pripadnika SDK i tri pripadnika SDS koji su
smeteni u bolnicu u razdoblju od 20. septembra do 2. oktobra 1944.680
Pripadnici JVuO, SDK i SDS, hospitalizovani u valjevskoj bolnici nakon
20. septembra oigledno su zarobljeni nakon ranjavanja u borbi. U regi
stru DKTG nije zabeleeno nijedno od 41 imena pripadnika JVuO, SDK
i SDS, koji su smeteni u bolnicu tokom i nakon osloboenja grada, to

678 Duan Tei, Napad na Valjevo, str. II/605-609.

U zauzimanju bolnice uestvovali su i borci 2. crnogorskog bataljona 1. proleterske brigade, o
emu je svedoio borac bataljona Vasko Radunovi, koji je u seanjima na borbe u Valjevu naveo
kako je bolnica bila puna etnikih, nedievskih i ljotievskih ranjenika, bez navoenja broja
zarobljenika. ( , ,
, (. ), , 1984, . 686).
679 , ..., . 123.
680 , -
1944. 1942-1944.,
, 39, , 2005, . 132-164.

257
 nas upuuje na zakljuak da ova lica nisu streljana. Ovo je dodatna potvr
da kazivanja partizanskih veterana, uesnika borbi za osloboenje grada, o
potedi pripadnika JVuO zarobljenih u Valjevu.
Prethodno su citirana dva svedoenja koja sugeriu da je u bolnici
zarobljen mnogo vei broj pripadnika JVuO (navodno ak izmeu 200
i 300). Ukoliko su ovi navodi validni, moe se pretpostaviti da je u bole
snikom protokolu registrovan tek deo etnika koji su se pokuali sakriti u
bolnici, o emu je bilo rei u svedoenju Petra Draia.
Naveu jedan primer odnosa prema ranjenim etnicima od strane
pripadnika SDK, u valjevskoj bolnici, nekoliko meseci pre osloboenja
grada. Krajem maja 1944, Valjevski korpus [JVuO] je vodio veu bor
bu sa partizanskim snagama u okolini Valjeva. Posle borbe, ranjeni borci
smeteni su u gradsku bolnicu, to je za dobrovoljce (pripadnici SDK, nap.
aut.) bila odlina prilika za osvetu. Ranjenici su maltretirani i odvoeni
iz bolnice u logor. Tu igru smrti prekinuli su Nemci: opkolili su bolnicu i
naredili dobrovoljcima da se povuku u svoje kasarne.681
Napominjemo da je korektan postupak partizanskih vlasti prema
zarobljenim etnikim ranjenicima, zabeleen upravo u gradu u kome su
nemaki vojnici 27. novembra 1941. streljali najmanje 261 zarobljenog
partizana koje etnici Drae Mihailovia uz posredstvo tzv. vladinih etni
ka ustupili nemakom okupatoru.682
Nakon osloboenja Valjeva jedinicama 1. proleterskog korpusa NOVJ
pristupio je velik broj dobrovoljaca iz grada i okoline. Prema seanju bora
ca 3. krajike proleterske brigade u brigadu je stupilo 240 novih boraca.
Pored omladinaca pristizali su i stariji ljudi, ak i borci sa Solunskog fron
ta, meu kojima i dva narednika srpske vojske iz sela Bogovaa.683 tab
1. proleterskog korpusa izvestio je 21. septembra da su od ulaska u Srbiju
neke jedinice porasle za 60-80%, a 23. septembra da je do tada u jedini
ce korpusa iz Valjeva i okoline stupilo 1.200 novih boraca.684 Navedene
brojke podrazumevaju dobrovoljce u redovima NOVJ. Prema podacima
iz literature, nakon osloboenja Valjeva samo iz fabrike Vistad javilo se

681 , .., . II/236-237.

682 , , , .
1941, , 1987, . 244-266.
683 Savo O. Triki, n.d., str. 320-321.
684 -, I/12, , 1956, . 243.

258
300 dobrovoljaca u 6. liku proletersku diviziju.685 Kurioziteta radi, meu
omladincima koji su dobrovoljno stupili u redove NOVJ u Valjevu, nala
zila se i jedna Kineskinja, ulijana e an, kerka lokalnog lekara, koja je
postala bolniarka 1. proleterske brigade i koja je uskoro poginula u borbi
protiv Nemaca i etnika prilikom osloboenja Uba 2. oktobra.686
Veliki odziv dobrovoljaca zabeleen je i u drugim delovima kolubar
skog kraja. Primera radi, nakon osloboenja Uba, u redove 8. crnogorske
proleterske brigade 8. oktobra dobrovoljno je stupilo 55 mladia iz sela
Novaci.687

Osloboenje Gornjeg Milanovca

Osloboenje Gornjeg Milanovca, 17. septembra 1944, predstavlja
dogaaj koji je podrazumevao zarobljavanje najvee grupe etnika, u jed
nom mestu, tokom dotadanjeg prodora jedinica 1. armijskog korpusa
NOVJ u Srbiju (uz napomenu da priblian broj zarobljenih etnika na
Jelovoj gori ostaje nepoznat). Svima, ili ogromnoj veini zarobljenih et
nika, poteeni su ivoti. Ove injenice su takoe ignorisane od strane
pojedinih predstavnika revizionistike istoriografije.688 Istoriari Goran
Davidovi i Milo Timotijevi, koji su napisali trotomnu studiju o istoriji
JVuO aanskog i takovskog kraja, u jednom od zavrnih poglavlja, opisu
jui ishod partizanskog prodora u Gornji Milanovac, navode: Zarobljeno
je oko 30 andarma, koje je vojni sud osudio na streljanje. Gornji Mila
novac su napali i oslobodili borci 17. udarne divizije. Partizani su zarobili

685 ore J. Orlovi, n.d., str. 298.

686 , ,
, (. ), , 1984, . 695-696.
687 . , , .
, (. ), , 1978, . 187.
688 Uporediti: , .., . IV/666.
Samardi preutkuje da su se u gradu uopte nalazile etnike snage, navodei da su parti
zani 17. septembra od slabih nedievskih odreda zauzeli Gornji Milanovac, iako je objavljen
vei broj izvora, ukljuujui primarne izvore, koji potvruju etniko prisustvo u gradu i potedu
zarobljenika.

259
 oko 500 etnika...689 Ovo je u osnovi korektna tvrdnja (ako izuzmemo da
je u gradu zarobljen, a moda i streljan, vei broj pripadnika SDS od nave
denih 30). Meutim, Davidovi i Timotijevi nisu naveli da su zarobljeni
etnici preiveli navedene okolnosti i da su umnogome uvrteni u redove
NOVJ. Nasuprot tome, autori su sledei pasus zapoeli reenicom: Jedan
od prvih zadataka partizana po prispeu u Gornji Milanovac svodio se na
obraun sa njihovim protivnicima... Ova tvrdnja se mnogo vie uklapa u
stereotipiziranu predstavu osloboenja srbijanskih gradova u jesen 1944,
u okviru revizije istorije Drugog svetskog rata na naem podneblju, nego u
kontekst osloboenja Gornjeg Milanovca. injenica je da su partizani po
prispeu u ovaj grad oslobodili blizu 500 njihovih protivnika, omoguivi
im amnestiju. Ubistva stanovnika koji nisu pripadali oruanim formacija
ma, nakon osloboenja grada (pri emu, dakle, ne mislimo na streljanje
nekoliko desetina pripadnika SDS) izvrena su u kontekstu kanjavanja
saradnika okupatora i pripadnika kvislinke administracije i policijskog
aparata, to ne znai da u gradu, neposredno nakon osloboenja, nije bilo
ubijanja osoba koje nisu imale veu krivicu i koje nisu zasluile smrt.
Kvislinki organi su 2. septembra predali vlast etnicima u Gor
njem Milanovcu nakon ega dolazi do koncentracije snaga JVuO u gra
du. Poetkom septembra etnici slobodno zalaze i u aak, iako u gradu
borave Nemci.690 Nemci su svakako poetkom septembra prolazili i kroz
Gornji Milanovac budui da je kroz taj grad vodio najkrai put izmeu
Kraljeva i Beograda. Stoga se sledea ocena, koju su izneli Timotijevi i
Davidovi, u delu knjige koja govori o vojnim prilikama u zapadnoj Srbiji
poetkom septembra 1944, ini apsurdnom: Partizani jedostavno nisu
napadali velike nemake garnizone, ve su ih zaobilazili, razbijajui pre
svega glavnog konkurenta u borbi za vlast u Srbiji, ravnogorce.691 U Gor
njem Milanovcu nije bilo nemakog garnizona jer su se Nemci oslonili na
SDS i JVuO, a dva dana pre napada na Milanovac zapoele su borbe za
osloboenje Valjeva. aak se nije nalazio na glavnom pravcu nastupanja

689 , , .., . III/133-134.

Autori korektno pominju prelazak u redove NOVJ komandanta i boraca Omladinske brigade
1. ravnogorskog korpusa JVuO, nekoliko dana nakon osloboenja grada (ova jedinica se u
momentu osloboenja varoi nalazila u selu Grabovica).
690 , . III/124.
691 , . III/126.

260
1. proleterskog korpusa NOVJ. Uostalom, etnici jednostavno nisu napa
dali nemake garnizone u gradovima u zapadnoj Srbiji u tom razdoblju,
ve su nekima od njih pomagali u odbrani, poput garnizona u Valjevu.
Prilikom osloboenja Gornjeg Milanovca, 17. septembra 1944, pri
padnici 2. krajike i 15. majevike brigade 17. istonobosanske divizije
NOVJ zarobili su 482 etnika koji su, najveim delom, istog dana stupili
u redove NOVJ. Tokom veeg dela dana pripadnici SDS su pruali otpor u
jednoj utvrenoj zgradi u gradu. Budui da je u gradu zarobljeno ukupno
539 pripadnika JVuO i SDS, mogue je pretpostaviti da je u danu kada je
osloboen Gornji Milanovac, zarobljeno 57 pripadnika SDS koji su najve
rovatnije streljani, poto su pruali oruani otpor kao pripadnici formacije
koja je tokom itave okupacije najaktivnije vojno saraivala sa nemakim
okupatorom.692 Prilikom pokuaja zauzimanja zgrade u kojoj su se utvrdili
pripadnici SDS, poginula su etiri borca 2. krajike brigade i pet boraca
15. majevike brigade, dok je est boraca ove brigade ranjeno.693
Na osnovu seanja partizanskih uesnika, mogue je rekonstruisati
zarobljavanje etnika prilikom osloboenja grada:
Drugi bataljon 2. krajike kradomice je uao u grad, bez pucnjave
pohvatao i razoruao etnike strae kod podvonjaka i produio prema
barakama u kojima su bivakovali etnici. Njihovo gnijezdo opkoljeno je
i nije ga bilo teko likvidirati. Komandant i politiki komesar bataljona
smatrali su da je daleko cjeloshodnije da se etnici, ukoliko ne prue ei
otpor, primoraju na predaju i pohvataju ivi. Pukomitraljescima nareeno
je da ispale nekoliko rafala iznad krovova baraka. Potom su komandiri eta

692 -, I/12, , 1956, . 566-567.

Nejasno je da li su svi pripadnici SDS, zarobljeni u Gornjem Milanovcu, streljani nakon oslobo
enja grada. Registar stradalih DKTG za optinu Gornji Milanovac navodi imena samo tri pripad
nika SDS koji su streljani septembra i sedam imena pripadnika SDS koji su streljani oktobra i
novembra 1944. u Gornjem Milanovcu. Mogue je da veina pripadnika SDS, koji su bili stacio
nirani u garnizonu u Milanovcu, nisu poticali iz tog grada i okolnih sela, kao to je mogue da su
zarobljeni pripadnici SDS streljani nedeljama ili mesecima nakon osloboenja grada u nekom
drugom mestu, ali takva pretpostavka zahteva potkrepljenje u izvorima. Prema podacima iz
propartizanskih izvora, u zgradi milanovake gimnazije zabarikadiralo se 65 pripadnika SDS
od koji je 15 poginulo, a 10 ranjeno u borbi. (Milenko Ruoji, Naprijed za slobodu Srbije, 15.
majevika brigada, II, (ur. Milenko Tei), Tuzla, 1987, str. 363).
693 Nikola Ilijaevi, Osloboenje Gornjeg Milanovca, susret sa crvenoarmejcima i osloboenje
Topole, Druga krajika brigada. Ratna sjeanja, (ur. Sneana Tmui), Beograd, 1988, str. 749;
Milenko Ruoji, Gubici brigade u toku rata, 15. majevika brigada, II, (ur. Milenko Tei), Tu-
zla, 1987, str. 600.

261
 gromoglasno upozorili etnike da su opkoljeni i da poloe oruje. Kratko
trajno komeanje u barakama zavrilo se odgovorom etnika da se predaju.
I poeli su izlaziti napolje, sa rukama podignutim u vis, preplaeni, oeku
jui i najgore. Donekle ih je smirio glas komandira 1. ete da se postroje i
ruke priljube uz butine. Kada su izbrojani, bilo ih je 482, dva oficira i pet
podoficira. Oni su u stavu mirno iekivali ta e ih dalje snai. Kad im je
politiki komesar Pero Kneevi objasnio da su bili u zabludi i sluili oku
patoru, da sramotu mogu sprati stupanjem u NOVJ, svi su spontano, pri
jatno iznenaeni, izrazili elju da ostanu u 2. krajikoj brigadi, ak i oficiri i
podoficiri iju je prolost trebalo provjeriti. Odmah su preduzete mjere da
im se vrati oruje i da budu rasporeeni u bataljone i ete.694
Istog dana, u sukobu izmeu 4. krajike brigade 5. krajike divizije
i Rudnikog korpusa JVuO (jaine oko 500 boraca), pokraj Belanovice,
poginulo je 48 etnika, predalo se 15 prisilno mobilisanih mladia, koji
su ostali u brigadi.695
U operacijskom dnevniku 17. istonobosanske divizije, za 18. septem
bar 1944, navodi se sledee: Od grupe zarobljenika u G. Milanovcu, koje
je primila 6. [istonobosanska] brigada, otputeno je 16 drugova nespo
sobnih za borbenu jedinicu. Od primljenih zarobljenika, dvojica su u toku
prole noi dezertirala... Popodne u G. Milanovcu odran je veliki narodni
zbor, na kojem je uzeo uea veliki broj graana i seljaka iz okoline, na
kojem su govorili predstavnici nae vojske. Narednog dana dezertirala su
jo devetorica zarobljenika.696 Prema podacima iz literature, nakon narod
nog zbora u Gornjem Milanovcu, u redove 15. majevike brigade dobro
voljno je stupilo 26 omladinaca iz grada, koji prethodno nisu pripadali
nekoj formaciji.697
U registru DKTG, za podruje optine Gornji Milanovac, registro
vano je 465 imena stradalih nakon 12. septembra 1944. Od ovog broja
339 su bili pripadnici JVuO, 65 SDS, 19 SDK, dok su ostatak (42) inili
civili. Veina navedenih pripadnika JVuO poginuli su u borbi van pod
ruja optine, preteno u Bosni, dok se za pripadnike SDS i SDK moe

694 Milorad Gonin, Druga krajika narodnooslobodilaka udarna brigada, Beograd, 1984, str. 293-
294.
695 Milutin Moraa, Peta krajika divizija, Beograd, 1985, str. 270.
696 -, I/12, , 1956, . 567-569.
697 Milenko Ruoji, Naprijed za slobodu Srbije, str. 363.

262
pretpostaviti da su najveim delom streljani nakon zarobljavanja, u razlii
tim okolnostima i na razliitim lokacijama, zbog dobrovoljne participacije
u okviru formacija pod kontrolom faistike vlade i okupatora, na koje se
nije odnosila avgustovska amnestija, dok je odreen broj pripadnika ove
dve kvislinke formacije poginuo u borbama.
Prema izvetaju Komande SDS Okruga Kragujevakog (20. septem
bar 1944), posle pada G. Milanovca nae snage u jaini od 100 straara
pod komandom kapetana Danilovia i kapetana [ivana] Simovia sa 1.
umadijskim korpusom [JVuO] majora Duana Smiljania sa oko 1.000
etnika na dan 18. septembra posedaju poloaj: G. Crnua - Lipovac - Vra
evnica - Konjue. U Belom Polju su glavne nae snage. Oigledno je re
o snagama SDS iz Kragujevca koje su u zajednici sa etnicima pokuale da
spree prodor snaga 17. istonobosanske divizije NOVJ prema Rudniku
i Grui. Partizani su sutradan zauzeli G. Crnuu, Vraevnicu i Belo Polje
i zapoeli prodor prema Konjui i Ljuljcima. Uskoro su snage 1. i 2. gru
anske brigade JVuO bile prinuene da se povuku sa poloaja. U pomo
etnicima i nedievcima stie iz Kragujevca krajskomandant sa tenkovima
i lino preuzima komandu i kod sela Ljuljaka razbija komuniste i zauzi
ma selo. Komunisti imaju vei broj mrtvih i ranjenih jer su tenkovi gaali
topovima i mitraljezima. U izvetaju se navodi da su 19. septembra delo
vi nemakog jurinog bataljona u zajednici sa etnicima otpoeli borbu sa
komunistima kod Gornje atornje.698
Dva dana nakon osloboenja Gornjeg Milanovca, komandant Omla
dinske brigade i naelnik taba 1. ravnogorskog korpusa JVuO, kapetan
ivota Kapetanovi, pojavio se u gradu ponudivi stupanje u partizanske
redove to je prihvaeno.699 Kapetanovi je nakon prelaska u partizane
postao lan taba aanskog NOP odreda.700 Prema podacima iz litare

698 AS, ZK, zl. br. 12831, Izvetaj Komande SDS Okruga kragujevakog naelniku Okruga kragu
jevakog, Kragujevac, 20.9.1944. (prepis).
699 , , .
, III, . 1944. 1945. , -, 2004, .
134.
700 . ,
,
- 1944. ,
26-27. 1986. , (.
), --, 1990, . 402.

263
 ture, Kapetanovi se predao tada partizanima sa svojom jedinicom,701 iz
ega moemo zakljuiti da su borci pod njegovom komandom uvrteni u
redove NOVJ ili su puteni kuama.
Borci 4. srpske udarne brigade, 23. septembra 1944, u selu Lipovac,
pokraj Gornjeg Milanovca, nakon krae borbe zarobili su 108 etnika.
Politiki komesar brigade je postrojio zarobljenike i od njih zahtevao da
ukau na saborce koji su skrivili tue stradanje:
Desetak osumnjienih je smeteno u privremenu zatvorsku prostori
ju, a komesar brigade je pozvao preostale da dobrovoljno postanu borci 4.
srpske udarne brigade. Pedesetak ih je pristalo, a ostali su eleli da se vrate
kuama. Komesar im je obeao da e biti puteni pod uslovom da se vie
nikada ne uhvate u izdajniko kolo. Sa nevericom su to primili, sve dok im
nije dozvoljeno da krenu u rodna mesta. Dobrovoljci su odmah raspore
eni u borbene jedinice. Veina njih hrabro su se borili do konanog oslo
boenja nae zemlje, neki izgubili ivot, zadobili tee ili lake rane... Poje
dinci su ispoljili zavidnu hrabrost, odlikovani, postali desetari i komandiri
vodova.702
Korektan odnos prema zarobljenim etnicima, u takovskom i aan
skom kraju, zabeleen je i tokom jeseni 1944.
Dragutin Radunovi, borac 2. proleterske brigade, pominje zaroblja
vanje 30 seljaka iz Donje Trepe i okolnih aanskih sela, 30. septembra,
koje su poetkom septembra mobilisali etnici u Donjoj Trepi, pri emu
nije stradao nijedan zarobljenik. Sa olakanjem su prihvatili nae nare
enje da se raziu kuama, osim onih koji ele dobrovoljno da nam se
pridrue, i nastave borbu protiv neprijatelja. Ovom prilikom ovih drugih
nije bilo.703
Kao svojevrsni rezime ovog poglavlja moe posluiti navod iz operacij
skog dnevnika 17. istonobosanske udarne divizije, u kome se istie da je
od 11. do 30. septembra 1944, na podruju Takova i Grue, od zaroblje
nih etnika stupilo u nae redove 656 drugova.704

701 , . , ,
, , 1982, . 367.
702 , , , 1996, . 218-219.
703 , , , (.
, ), I-IV, , 1998, . IV/341.
704 -, I/12, , 1956, . 579.

264
 Poetkom oktobra 1944, tab 21. srpske divizije NOVJ sproveo je
obaveznu mobilizaciju najmlaih godita vojnih obveznika na podruju
Takova. Sa mobilizacijom je uspeno zavreno 8. oktobra 1944, kada je u
jednice 21. divizije stupilo preko 400 novih boraca, od kojih preko 120 u
5. brigadu. Zabeleeno je da je ogromna veina novomobilisanih boraca
bila ranije prisilno mobilisana za etnike. U [5. srpsku] brigadu dolazili
su i mesni etnici, predavali se sa orujem i odmah rasporeivani po bata
ljonima. Organi ove brigade vrili su mobilizaciju u selima koja im je
odredio tab 21. srpske divizije: Gornji Branetii, Svrakovac, Majdan,
Rudnik, Boljkovci.705

Osloboenje Aranelovca
Nakon osloboenja Valjeva i Gornjeg Milanovca, naredno masov
no zarobljavanje i poteda pripadnika JVuO usledila je prilikom borbi za
osloboenje Aranelovca. Za razliku od etnika stacioniranih u Gornjem
Milanovcu, etnici u Aranelovcu, odnosno delovi Korpusa gorske garde,
zajedno sa snagama SDS, pruili su oruani otpor, bez namere da se pre
daju. Ipak, i pored injenice da je zarobljavanje u Aranelovcu usledilo tek
nakon to su opkoljeni etnici shvatili da im predstoji unitenje ukoliko
se ne predaju, kao i pored injenice da su partizanske snage imale gubit
ke u borbi, veina zarobljenika je preivela dogaaje nakon osloboenja
grada.706 Ove injenice su potisnute iz kolektivnog pamenja i ignorisa
ne je od strane onih koji pretenduju da budu kreatori politike seanja na
Drugi svetski rat u Srbiji. Nasuprot navedenim injenicama, predstavnici

705 , , , , 1989, .
148-149.
706 U delu javnosti opstaje stereotipizirana predstava o masovnom pokolju nevinih etnika i graa
na Aranelovca, u danima nakon osloboenja grada. Toj predstavi, izmeu ostalih, doprineo je
Milo Ain Kosta, oficir 3. (mladenovake) brigade Korpusa gorske garde JVuO, uesnik borbi u
gradu i potonji emigrant, koji je izneo tvrdnju da su ukupni gubici etnika u Aranelovcu, pogi
nuih, ranjenih, zarobljenih, onih koji su se odmah predali i nestalih navodno iznosili 1.700, to je
viestruko uveliana brojka. Ain, takoe neutemeljeno, navodi da su Krajinici poklali etni
ke ranjenike nakon osloboenja grada, to je nedokazana tvrdnja. Ain nije bio oevidac doga
aja nakon osloboenja varoi i imao je interesa da kriminalizuje pobedniku stranu. (
, , XV, 1944, ,
1991, str. 3168).

265
 lokalnog klerikalnog i antikomunistikog miljea postavili su 19. septembra
2013, na godinjicu osloboenja grada, spomen obeleje, odnosno spome
nik jednom istorijskom falsifikatu, na lokaciji masovne grobnice u kojoj je
navodno pokopano 3.000 rtava komunizma, pri emu se sugerie da je
preteno re o stanovnitvu Aranelovca i okoline, likvidiranim neposred
no nakon osloboenja grada.
Uoi osloboenja Aranelovca, snage JVuO su na podruju umadije
nastavile prethodnu praksu tolerancije i saradnje sa nemakim snagama i
otvorene saradnje sa snagama SDS.707
Sredinom septembra, nedaleko od Aranelovca, zabeleen je primer
potede zarobljenih pripadnika JVuO. Borci 21. srpske brigade postavili
su zasedu na putu Topola - Mladenovac, u noi 13-14. septembra 1944,
u nameri da napadnu prvu neprijateljsku kolonu koja naie, u cilju nao
ruavanja nenaoruanih boraca. Ubrzo se pojavila kolona 4. (kosmajske)
brigade Korpusa gorske garde u kojoj se nalazio odreeni broj pripadnika
SDS. U napadu je, prema partizanskim izvorima, navodno ubijeno 80 et
nika i andarma. Vei deo kolone se razbeao, a zarobljena su 93 etnika.
Time je ta jedinica JVuO prestala da postoji:
Postrojenim zarobljenicima obratio se komandant brigade i rekao im
da brigada trai samo koljae, ubice, i da ne eli da pogrei kanjavajui
one koji to nisu. Ostali e ii kuama. Jedan etnik je tad istrao iz stroja
i poeo da bei. Nije daleko stigao. Drugu dvojicu pokazali su mobilisani
seljaci. Komandant je pozvao one koji ele da se bore za osloboenje zemlje
da stupe u brigadu. Javilo ih se nekoliko. Ostalima je rekao da idu kuama
i da se spreme za mobilizaciju koja e uskoro uslediti.708
707 Miloslav Samardi iznosi neutemeljenu tezu o navodnom oslobaanju Aranelovca, od stra
ne JVuO, 17. septembra 1944, od malobrojnih, ali elitnih nemakih trupa. Ova teza nema upo
rite u istorijskim izvorima budui da su etnici, neometani od Nemaca i uz njihovu dozvolu,
bili prisutni u gradu danima pre 17. septembra. Samardi ignorie primere etniko-nemake
vojne saradnje na podruju umadije tokom septembra 1944. i funkciju koju su Nemci namenili
etnicima u zatiti bokova nemakih kolona koje su se prebacivale od Kraljeva ka Beogradu,
kao to ignorie podatke o nemakom prisustvu u Aranelovcu i neposrednoj okolini 19. sep
tembra. Uporediti: , .., . IV/666.
708 , .., . 292.
Svakako da je broj poginulih i zarobljenih etnika u ovoj borbi bio manji. U izvetaju Okrunog
komiteta KPJ za Kragujevac (20. septembar 1944) navodi se da je etnika kolona brojala 700
boraca i da je ukupno poginulo i zarobljeno 60 etnika. (, . 301). Prethodnog dana, 13.
septembra, u borbi izmeu partizana i delova Smederevskog korpusa JVuO, kod Selevca, parti
zani su razbili etnike. Oko 60 mobilisanih pripadnika JVuO partizani su zarobili i svima su im,

266
 Opta mobilizacija usledila je 27. oktobra (u pojedinim delovima
Srbije), odnosno 1. novembra 1944. (na teritoriji itave Srbije).
Sran Cvetkovi je opisao dogaaje nakon osloboenja Aranelovca
na osnovu izjave jednog savremenika, za koga nije naveo da li je bio oe
vidac dogaaja, na sledei nain: Prilikom zauzimanja Aranelovca, zaro
bljeni etnici (mnogi od njih prisilno mobilisani), kao i kolaboracionisti iz
ovog grada i okoline, streljani su...709 Takva formulacija iskljuuje istorij
sku realnost koja podrazumeva da je veina zarobljenika poteena nakon
osloboenja grada, iako su pruali oruani otpor do kraja. Cvetkovieva
formulacija takoe negira istorijsku realnost da partizani tokom septembra
1944. nisu streljali mobilisane etnike, a najee nisu streljali ni aktivne
etnike, sem onih za koje se znalo da su bili odgovorni za stradanje civila i
zarobljenih partizana.
Prema izvetaju taba 5. krajike divizije i prema podacima iz literatu
re, prilikom borbi za osloboenje grada i okoline (18-20. septembar 1944)
ukupni gubici neprijatelja bili su: 140 mrtvih Nijemaca (meu njima 4
oficira), 406 mrtvih i 420 zarobljenih nedievaca i etnika, pri emu je
veina poginulih u borbama prilikom zauzimanja grada pripadala JVuO
(mrtvo naeno na bojitu), dok su gubici NOVJ iznosili 23 mrtva i 63
ranjena borca, a iz kvislinkog zatvora u hotelu Staro zdanje osloboeno
je 50 talaca. Veina zarobljenika takoe su bili etnici.710
Poginuli Nemci stradali su nedaleko od grada, pokuavajui da neu
traliu partizansku opsadu snaga SDS i JVuO, ali i u borbama u gradu.
Naime, u izvetaju Komande SDS Okruga kragujevakog (20. septembar
1944) navodi se da su se 19. septembra, pre podne, u Aranelovcu nalazile
snage dva odreda SDS pod komandom kapetan Mihailovia i Hadia,
ukupne jaine 200 straara, zatim 2. (oraaka) brigada Korpusa gorske
na opte iznenaenje, date objave overene tambiljima sa crvenom petokrakom zvezdom da se
vrate kuama, uz naredbu da se vie ne odazivaju etnikoj mobilizaciji. ( , ..,
. 326-327). Ovakva partizanska praksa je dodatno upadljiva ako se podsetimo da su etnici
nakon poraza kod Selevca, 26. avgusta streljali 11 stanovnika tog sela, koje su osumnjiili kao
partizanske simpatizere.
709 Sran Cvetkovi, n.d., str. 211.
710 -, I/12, , 1956, . 256, 492; Milutin Moraa, n.d., str. 273.
Prema seanju boraca 1. krajike brigade, osloboeni zatoenici iz etnikog zatvora odavali su
ovakvu sliku: Tijela su im bila potpuno crna od etnikih batina. Bio je to jeziv prizor za sve nas.
(urijana oki, Protiv etnika na Kopaoniku i u Aranelovcu, Prva krajika udarna proleter
ska brigada. Sjeanja boraca, (ur. Ivan Matovi), II, Prijedor, 1982, str. 320).

267
 garde, bez navoenja broja etnika (u gradu su bili prisutni i borci 3. (mla
denovake) brigade, nap. aut.), i oko 200 Nemaca:
U toku borbe Nemci su odstupili i to: jedna grupa u pravcu Mlade
novca, druga grupa u pravcu sela Banje. Kako se moe zakljuiti iz izve
taja, kapetan Hadi je uspeo da odstupi iz grada prema Topoli sa grupom
Nemaca. Kapetan [Tihomir] Mihailovi [je] sa svojim odredom i jednom
grupom Nemaca ostao u Aranelovcu gde vodi ogorenu borbu. Veza je
prekinuta u 15 asova i dalji se podaci ne znaju... U 14 asova Nemci i
odeljenje strae (SDS, nap. aut.) koji su se povlaili iz Aranelovca, opko
ljeni su od komunista u selu Banji, gde su vodili ogorenu borbu i kada im
je stiglo pojaanje iz Topole uspeli su da dou do Topole bez gubitaka. U
izvetaju se navodi da je odred kapetana Hadia 19. septembra izgubio
20 straara koje poginulih koje nestalih, dok je odred kapetana Mihailo
via izgubio nekoliko straara.711
Uee nemakih snaga u borbi u Aranelovcu i sadejstvo sa etnicima
potvruju i nemaki izvori. Dnevnik nemake Komande Jugoistoka za 20.
septembar 1944. belei da su partizani nakon borbi sa naim trupama i
etnicima zauzeli Aranelovac.712
Prema seanju boraca 4. krajike brigade, pripadnici JVuO su od stra
ne partizana, pre zauzimanja zgrada u kojima su se utvrdli etnici, pozvani
na predaju, to su opkoljeni etnici prividno prihvatili, ali su otvorili vatru
na partizanske pregovarae. Oigledno je da su pripadnici JVuO i SDS
oekivali prodor dodatnih nemakih snaga u grad.713
Izvetaj taba 5. krajike divizije (21. septembar 1944) navodi da se
tokom borbi za osloboenje Aranelovca, 19. septembra, u zgradi hotela
umadija nalazilo oko 230 etnika. Nae jedinice izvrile su juri na
zgradu i osvojile je. Tom prilikom veina bradonja izginula je. etnici nisu

711 AS, ZK, zl. br. 12831, Izvetaj Komande SDS Okruga kragujevakog naelniku Okruga kragu
jevakog, Kragujevac, 20.9.1944. (prepis).
Kapetan Tihomir Mihailovi, komandant gradske SDS iz Aranelovca, i njegovi straari, novem-
bra 1943. uhapsili su 20 partizanskih simpatizera iz Aranelovca i okoline koje su nemaki voj-
nici javno obesili u Aranelovcu 26. novembra 1943. Tela obeenih visila su tri dana u gradu. (AJ,
DK, 110, f. 411, s. 105-180).
712 NAW, T-311, r. 193, s. 810; Gaj Trifkovi, The Key to the Balkans: The Batlle for Serbia 1944., The
Journal for Slavic Military Studies, XXVIII, 3/2015, London, 2015, str. 554.
713 Petar Tomi, Osloboenje Aranelovca, etvrta krajika narodnooslobodilaka udarna brigada.
Zbornik sjeanja, II, (ur Stojan Kesi), Beograd, 1984, str. 446.

268
uopte hteli da se predaju, nego su ak naima pretili i pozivali ih na preda
ju. Borba za likvidiranje ove zgrade bila je vrlo estoka... etniki gubici:
mrtvih naeno 396, veinom bradonja, a zarobljeno 420. Meu ubijenim
ima manji broj nedievaca.714
Milovan Markovi, etniki borac i uesnik borbi u Aranelovcu,
svedoio je da su 54 etnika pokuala proboj iz utvrene zgrade Starog
zdanja, pri emu su samo sedmorica preivela, dok su ostali poginuli od
partizanske vatre.715 Meu poginulim etnicima bio je i kapetan Dragu
tin Bojovi, komandant 3. (mladenovake) brigade Korpusa gorske gar
de, a ranjen je major Svetozar Bogievi, pomonik komandanta Korpusa
gorske garde. Poraz etnika u Aranelovcu oznaio je definitivni gubitak
umadije za JVuO. Preiveli pripadnici Korpusa gorske garde povukli su
se iz Aranelovca ka podavalskim selima i Beogradu odakle su poetkom
oktobra sa ostalim etnicima eleznicom evakuisani prema Kraljevu, kori
stei nemaku logistiku.716
U pomenutom izvetaju taba 5. krajike divizije navode se podaci o
odnosu stanovnitva prema oslobodiocima:
Stanovnitvo Aranelovca i okoline doekalo je sa oduevljenjem
nae borce. Za vreme borbe graani i seljaci donosili su naim borcima
i ranjenicima hranu i razne milote. Naroito je imalo odjeka razbijanje
nemake motorizovane kolone i etnikih bandi, kao i oslobaanje 50 tala
ca iz hotela umadija, koje su etnici tukli i mrcvarili, tako da su neki
odneseni na nosilima. Meu taocima bilo je desetak ena.717
Istraivanja ZK sprovedena 1945. potvruju da je u etnikom tabu
u hotelu umadija muen vei broj civila, u danima uoi osloboenja

714 -, I/12, , 1956, . 256.

Opirnije o borbama za osloboenje Aranelovca: -, I/12, , 1956, .
225-226, 254-257; Milorad Gonin, Stevo Rau, Prva krajika udarna proleterska brigada, Beo
grad, 1981, str. 246-248; Stevo Rau, Osloboenje Aranelovca i okoline, Prva krajika udarna
proleterska brigada. Sjeanja boraca, I, (ur. Gojko Banovi), Prijedor, 1981, str. I/412-421; Milan
Grbi, Milan Tankosi, Borbe za osloboenje Aranelovca, etvrta krajika narodnooslobodi
laka udarna brigada. Zbornik sjeanja, II, (ur Stojan Kesi), Beograd, 1984, str. 442-445; Petar
Tomi, Osloboenje Aranelovca, etvrta krajika narodnooslobodilaka udarna brigada. Zbor
nik sjeanja, II, (ur Stojan Kesi), Beograd, 1984, str. 445-448.
715 , .., . 105-110.
Jedan od sedmorice koji su preiveli proboj bio je svedok Markovi.
716 . , .., . 386-387.
717 -, I/12, , 1956, . 257.

269
 grada. U dokumentaciji ZK o represiji nad partizanskim simpatizerima u
Aranelovcu (27. septembar 1945) navode se imena 21 osobe iz Arane
lovca i dva oblinja sela (14 iz Aranelovca, etiri iz Vrbice i tri iz Buko
vika) koje su uhapene 14. septembra 1944. od strane gradske SDS, kada
je re o uhapenim stanovnicima Aranelovca, i od strane etnika 2. (ora
ake) brigade Korpusa gorske garde, pod komandom Miodraga Jevtia,
kada je re o stanovnicima dva navedena sela (Jevti je lino uestvovao u
muenju zatvorenika). Meu njima je bilo sedam ena. U dokumentu se
navodi da je u etnikom zatvoru bilo zatoeno jo nekoliko lica kojima
se ime ne zna jer su krae vreme stanovali u Aranelovcu kao banjski go
sti. Iz navedenog moemo zakljuiti da je u etnikom zatvoru izolovano i
mueno oko 30 osoba. Jedan uhapenik ubijen je 16. septembra u zatvo
ru. Pojedini zatoenici zateeni su nepokretni prilikom osloboenja zatvo
ra, zbog posledica torture. Blagoje Ljumovi, komandant 1. (oplenake)
brigade Korpusa gorske garde, prema izjavama oevidaca i savremenika,
13-16. septembra na ulici u Aranelovcu ubio je iz revolvera etvoro sta
novnika grada, meu kojima i jednu enu, i jednog stanovnika Kopljara.718
U Aranelovcu su etnici uoi osloboenja ubili i jednog stanovnika Kova
evca, sela pokraj Mladenovca.719 Ovim se broj civila ubijenih od strane
etnika u Aranelovcu ne iscrpljuje.
Veina zarobljenih etnika je poteena nakon osloboenja Arane
lovca. Jedan deo zarobljenika dobrovoljno je stupio u NOVJ, a ostali su
privremeno sprovedeni u zarobljeniki logor, da bi kasnije bili amnestirani,
dok je deo streljan (verovatno preteno oni za koje je utvreno da su skri
vili tue stradanje):
Svi zarobljenici su postrojeni ispred zgrade. Oficiri su izdvojeni, da
im se sudi, a ostalima se komandant brigade [Stevo Rau], koliko se sje
am, ovako obratio: Izdajnici, protiv koga se vi borite?! Zar ne vidite da
idemo na Beograd i za koji dan e naa zemlja biti osloboena... Mi ne ubi
jamo zarobljenike, pa ko hoe sa nama, mi ga prihvatamo, a moe i kui,
ali da se vie ne susretnemo u slinim situacijama, jer tada neemo imati
milosti. Mnogima od nas [boraca] nije bio jasan takav stav prema onima
koji svojom vatrom ubie nae sjajne drugove Rakia, Anelia i druge, ali

718 AJ, DK, 110, f. 498, s. 184-228.

719 AS, ZK, k. 140, zl. br. 15861.

270
komandantova je najstarija. Meutim, ubrzo nam postade jasno da je to
imalo snaan politiki odjek u narodu.720
Prema seanju Gojka Liine, borca 1. krajike brigade, nakon zaro
bljavanja etnika u Aranelovcu pojedine djevojke i ene su meu zaro
bljenim prepoznavale ubice svojih najbliih i zahtijevale od nas da im sudi
mo na licu mjesta.721
tab 5. krajike divizije izvestio je tab 1. proleterskog korpusa, 21.
septembra 1944, nakon osloboenja Aranelovca o postupku prema zaro
bljenim etnicima: Danas vrimo sasluanja zarobljenih etnika. Istaknu
te zlikovce emo streljati, a koji se dobrovoljno jave uvrstiemo ih u nae
jedinice. Javite nam da li emo formirati zarobljenike logore od onih koji
nee da stupaju u nae redove i da li emo starije a prisilno mobilisane pu
tati kuama, kao to smo to do sada inili.722
Borci 4. krajike brigade su 21. septembra 1944. u okolini Aranelov
ca zarobili veu grupu etnika.723 tab brigade obavestio je 22. septembra
1944. tab 5. krajike divizije o postupku prema zarobljenim etnicima u
okolini Aranelovca:
Za vreme ovih operacija od 19. do 22. ovog meseca sve zarobljene
etnike sakupili smo kod nas gde smo odrali jedan manji govor, posle
zavrenog govora pitali smo koji e se dobrovoljno javiti u nae redove. Od
zarobljenih etnika javilo se je dobrovoljno u nae redove 67, a 54 nisu se
javila jer se isti ale da su nesposobni i da ne mogu izdrati nae mareve.
Meu njima nalazi se i naelnik sreza kojeg vam upuujemo. Novomobili
sane etnike koji ostaju u naim redovima juer, tj. 21. ovog meseca, zakleli
smo i rasporedili po bataljonima. Meu zarobljenim etnicima bilo je pet
zlikovaca i jedna enska, koji su vrili teror nad ovim stanovnitvom. Posle
dueg ispita ovi zlikovci priznali su neke pojedinosti da su batinali, ali
po naredbi viih oficira. Ove smo streljali jer smo osetili elje naih civila

720 Milinko Raki, Komandant je oslobodio etnike, Prva krajika udarna proleterska brigada. Sje
anja boraca, (ur. Ivan Matovi), II, Prijedor, 1982, str. 366-367.
721 Gojko Liina, Dnevni juri na grad, Prva krajika udarna proleterska brigada. Sjeanja boraca,
(ur. Ivan Matovi), II, Prijedor, 1982, str. 358-359.
722 -, I/12, , 1956, . 262.
723 Milutin Moraa, Na borbenom putu od akora do Beograda, etvrta krajika narodnooslobodi
laka udarna brigada. Zbornik sjeanja, II, (ur Stojan Kesi), Beograd, 1984, str. 416.

271
 na ovom sektoru koji se izjanjavaju: ako ovi ne budu streljani, a sluajno
nekad naiu etnici ovuda mi smo svi propali.724
Prema pisanju majora SDS, Milenka Solaria, ljudstvo 1. bataljona
SDS, koji je 25. avgusta 1944. formiran u Beogradu, prelo je 6. septem
bra pod komandu JVuO i uestvovalo u borbama u okolini Aranelovca
(verovatno i u gradu), pretrpivi znatne gubitke, dok je jedan deo boraca
zarobljen nakon ega je preao na stranu partizana.725
ivomir Nestorovi, prvoborac iz umadije i oficir OZN-e, uesnik
borbe za osloboenje Aranelovca, ostavio je svedoanstvo o postupku
prema delu zarobljenih etnika nakon osloboenja grada:
Vraajui se od Starog zdanja prema arenoj kapiji, navratio sam u
dugaku prizemnu zgradu. U njoj je bilo nekoliko naih boraca i oko 60
zarobljenih etnika, sve samih bradonja. Izrodi naroda sedeli su vezani uza
zid jedne tale, odakle su ih borci NOV uzimali jednog po jednog, kratko
sasluavali i streljali. Nestorovi navodi da je meu ovim zarobljenicima
koji su streljani bio i Bogdan Panteli, etniki komandant sreza koji je sa
svojom kerkom Gospavom uestvovao u ubijanju i klanju mnogih rodo
ljuba.726
Neizvesno je da li su svih 60 zarobljenih etnika, o kojima govo
ri Nestorovi, streljani. U literaturi proetnike provenijencije navode se
imena 22 osobe sa podruja Oraakog sreza (teritorija dananje optine
Aranelovac) koje su streljane u Aranelovcu krajem septembra i poet
kom oktobra 1944. Veina je ubijena 19. i 20. septembra i poticala je
uglavnom iz okolnih sela. Navedena poimenina brojka ne iscrpljuje uku
pan broj streljanih etnika i saradnika okupatora neposredno nakon oslo

724 -, I/12, , 1956, . 286.

725 , ..., . 15-38.
Prema Solarievim tvrdnjama, Nikola Kalabi je 3. septembra 1944. ustupio 400 etnika sna
gama SDS. Zanimljivo je da su se ovi etnici nesmetano pokrenuli prema Beogradu, gde su (u
kasarnama na Banjici) stupili u redove SDS, najpre jedna grupa od 400 boraca, da bi istog dana
nova grupa od 400 pouzdanijih zamenila prethodnu grupu. Ovaj podatak ujedno predstavlja
primer odnosa JVuO i nemakog okupatora jer mar dve grupe od po 400 etnika nikako nije
mogao ostati neprimeen od strane Nemaca, niti su Nemci bili skloni da poveruju da je stanov
nitvo odjednom pohrlilo u redove SDS. (, . 17).
726 , , , 1979, . 379.
Bogdan Panteli (RKTG-26596) i Gospava Panteli (RKTG-26615), evidentirani su u registru
DKTG za optinu Aranelovac.

272
boenja Aranelovca budui da se meu streljanima verovatno nalazio i
odreeni broj etnika sa podruja Oplenakog sreza (Topola).727

Pobune u Ripnju i Krnjevu

U selu Ripanj, juno od Beograda, prisilno mobilisan mladii, ali i
aktivni pripadnici lokalne organizacije JVuO, 14. septembra 1944. organi
zovali su pobunu, ubivi trojicu lokalnih etnikih komandira eta, bivih
pripadnika SDS. Pobunjenici su planirali da ubiju i Milana Bulatovia,
lokalnog etnikog zapovednika (bivi komandant lokalne andarmerijske
stanice), osobu odgovornu za itav niz zloina u podavalskim selima, ali
on je izbegao likvidaciju. Pobuna je bila rezultat otpora nasilju i prisilnoj
mobilizaciji koje su sprovodili lokalni etnici.728
Nekoliko dana pre ovog dogaaja, kosmajski partizani vodili su borbu
protiv posavskih i ripanjskih etnika u selu Guberevcu, pokraj Barajeva.
Predalo se 23 Ripanjca.729 Sudei prema podacima iz spiska boraca 1.
kosmajske brigade NOVJ, nekolicina zarobljenika je pristupila ovoj parti
zanskoj jedinici, odnosno Kosmajskom NOP odredu, budui da je brigada
formirana u drugoj polovini septembra.
Prema istraivanjima Dragoslava Dimitrijevia, etniki odred u Rip
nju formiran je avgusta 1943, ali sve do juna 1944. bio je slabo naoruan.
Tada je odred, odnosno nepotpuni bataljon, jaine oko 200 boraca, nao
ruan orujem dobijenim od Nemaca. Meutim, mobilisani mladii su
negodovali zbog naputanja sela, ali i zbog sve veeg terora koji je sprovo
dio Milan Bulatovi. Prema Dimitrijevievim istraivanjima, Bulatovievi
etnici su do septembarske pobune u Ripnju ubili 24 stanovnika mesta

727 . , , , 2011, . 240-

245.
Autor navodi devet imena graana Aranelovca (sedmorice trgovaca, jednog mlinara i jednog
kafedije) za koje tvrdi da su ubijeni od strane partizana 29. juna 1944, bez navoenja izvora.
Ukoliko je ovaj podatak validan, re je o najmasovnijem ubistvu civila koje su partizani sproveli
u umadiji, u jednom danu, od poetka rata do septembra 1944.
728 , , , 2002, . 90-91.
729 , , I-II, , 1983, . II/304.

273
 i trojicu zarobljenih partizana.730 Ripanj, uz Vrani, Drugovac, Selevac i
Darosavu, spada u seoska naselja u umadiji u kojima su pripadnici JVuO
ubili najvie stanovnika. U registru DKTG evidentirana su etiri stanov
nika Ripnja stradala nakon septembra 1944, krivicom pobednike strane.

Od blizu 200 naoruanih ripanjskih etnika, u redove partizana stu

pilo je 156 metana. Svima koji nisu hteli da idu u partizane oduzeto je
oruje i municija, pa su puteni da idu kui. Te veeri [14. septembra] njih
27 su otili, a sutradan jo njih 18 su predali oruje i otili kui. Uskoro
su pobunjenici napustili atar Ripnja. Narednih dana, u selo su iz Posavine
poele pristizati jake etnike snage. Uskoro je zapoela istraga i etnici su
uhapsili 15 metana, tukli ih i muili da doznaju ko su organizatori pua,
u cilju hapenja njihovih familija i paljenja kua. Sreom, etnici su deli
mino poverovali da je Kosmajski odred, sa etom partizana, oznaenog
dana, napao i likvidirao deo etnikog taba i oterali mobilisane u zaro
bljenitvo...731 Od 15 uhapenih metana, etnici su 3. oktobra streljali
12 osoba, od ega tri ene, dok su trojica uhvaenih mukaraca uspeli da
pobegnu. Istog dana, zajedno sa 12 stanovnika Ripnja, streljana je i jedna
simpatizerka NOP-a iz oblinjeg sela Parcani.732 Dakle, tokom rata etnici
su van borbe ubili 36 stanovnika Ripnja.
etiri dana nakon pobune, grupa od 156 donedavnih etnika iz
Ripnja stupila je u novoformiranu 1. kosmajsku brigadu NOVJ, kasnije
nazvanu 22. srpska (kosmajska). Novopridoli borci uskoro su imali pri
liku da se bore protiv snaga JVuO. tab brigade je odluio da snage pod
njegovom komandom 23. septembra napadnu etnike u selu Bodarevac,
pokraj Barajeva, gde se nalazila glavnina Avalskog korpusa. U Bodarevcu
partizani su oslobodili iz etnikog zatvora sedam zatvorenika, ukljuu
jui i jednog osuenog na smrt. Prilikom napada poginulo je 11 etnika,
trojica su ranjena i zarobljeno je preko 100 etnika. U borbi su poginula

730 . , ?
, , 2009, . 334-335.
Milan Bulatovi (RKTG-89214), evidentiran je u registru DKTG na osnovu grae ZK, to znai da
je tereen za ratne zloine. Prema Dimitrijevievim istraivanjima, Bulatovi je lino ubio neko
liko stanovnika Ripnja.
731 , .335-336.
732 AJ, DK, 110, f. 365, s. 651-655; , .., . 92-93.

274
etiri partizana, dok su etnici zarobili dve partizanke koje su silovali i
posle ubili, navodi nekadanji borac 1. kosmajske brigade NOVJ, Drago
slav Dimitrijevi. Zarobljeni etnici su puteni kuama.733 Dimitrijevieve
podatke o ubistvu zarobljenih partizanki potvruje i dopunjuje svedoe
nje dvojice bivih pripadnika Groanske brigade JVuO iz Begaljice koji su
kao mobilisani etnici bili uesnici borbe u Bodarevcu. Prema njihovom
svedoenju, etnici su u Bodarevcu uhvatili tri partizanke i dva partiza
na i svi su poklani u Bodarevcu, po nareenju Milorada Todorovia,
komandanta Groanske brigade i Svetislava Trifkovia, komandanta Aval
skog korpusa JVuO.734
U danima kada su Ripanjci masovno stupili u Kosmajski NOP odred,
zabeleeno je stupanje u odred oko 80 stanovnika susednog Runja, meu
kojima je bilo i onih koji su prethodno formalno pripadali ravnogorskoj
organizaciji. Navedeni dogaaj odigrao se u noi 12-13. septembra i sva
kako je podsticajno delovao na stanovnike Ripnja da otkau poslunost
etnicima narednog dana.735
Krajem septembra, u redove kosmajskih partizana, dola je sa gru
pom Beograana i Beograanki i Gordana Mihailovi, uenica, inae ker
ka Drae Mihailovia, to je imalo veliki politiki odjek i van podruja
[Beogradskog] okruga.736
Sutradan nakon pobune u Ripnju, 15. septembra, dolo je do pobune
mobilisanih mladia u selu Krnjevo, pokraj Velikog Oraja. Za razliku od
pobunjenika u Ripnju, mobilisani stanovnici Krnjeva nisu imali oruje
naoruani su bili samo etniki oficiri i podoficiri. Mobilisani Krnjevci,
njih vie stotina, stavili su do znanja oficirima Smederevskog korpusa da
nemaju nameru da se bore protiv partizana, ve protiv okupatora i otkazali
su poslunost komandi. Uvee je odran sastanak oficira korpusa i lokalnih
etnikih zapovednika na kome je odlueno da zbog otkazivanja poslu
nosti sutradan bude streljano 16 najistaknutijih bundija. Sutradan je u
Krnjevo pristigao porunik Radovan Dokmanovi (komandant 8. podu

733 . , ... . 381.

734 AJ, DK, 110, f. 491, s. 187-188, Izjave Boidara Jankovia i Dragomira Savkovia iz Begaljice,
Grocka, 21.2.1947.
735 80 , , I, 21, , 16.9.1945,
. 7.
736 , , I-II, , 1983, . II/307.

275
 navske brigade) sa pratnjom. Krnjevci, naoruani motkama, okruili su i
razoruali etnike, uhvatili Dokmanovia i dvojicu njegovih pratilaca, dok
je ostatak pratnje pobegao. Dvojica Dokmanovievih pratilaca su ubijeni
dok je Dokmanovi ubrzo nakon hvatanja uspeo pobei. Pobuna u Krnje
vu je uticala na pojavu masovnog dezertiranja meu stanovnicima okolnih
sela na podruju Velikog Oraja, nevoljno mobilisanih u redove JVuO.737

Kruevaki okrug
Na osnovu sauvanih izvora mogue je zakljuiti da je od kraja avgusta
velik broj pripadnika JVuO, zarobljenih na podruju Kruevca i Trstenika,
puten ili premobilisan nakon zarobljavanja, iako su jedinice 2. proleter
ske divizije NOVJ, koje su vodile borbu za osloboenje ovog kraja, ima
le nimalo zanemarljive gubitke. Ovo je svakako bila posledica pozitivne
prakse NOVJ prema zarobljenicima, u kontekstu avgustovske amnestije,
kao i posledica saznanja pripadnika JVuO, pogotovo nevoljno mobilisa
nih, o korektnom postupanju partizana prema etnicima koji su se predali,
a koji nisu bili odgovorni za sprovoenje terora.
U seanjima boraca 1. krajike brigade opisan je napad na etnike u
Rosuljama u neposrednoj blizini Kruevca, u noi 22-23. avgusta 1944.
U toj akciji zarobili smo 42 pripadnika etnikih jedinica, veinom mobi
lisanih seljaka... Dobar deo zarobljenih etnika ostao je sa nama, u bataljo
nu, a ostale smo pustili kuama.738
Prema izvetaju taba 4. (crnogorske) proleterske brigade (11. sep
tembar 1944), o borbama protiv etnika i Nemaca na podruju Kruevca,
ukljuujui i neuspeo pokuaj zauzimanja grada, brigada je tokom pret
hodne noi zarobila 24 etnika i jednog nemakog vojnika. Njemca i dva
etnika poslali smo tabu, a ostale zarobljenike koji su bili veinom silom
mobilisani etnici, ili smo putali kuama ili smo jedan manji broj zadrali

737 , . , ,
1986, . 254-257.
738 arko Samardi, Lom u selu Rosulje, Prva krajika udarna proleterska brigada. Sjeanja
boraca, I, (ur. Gojko Banovi), Prijedor, 1981, str. I/350-351.

276
u naim jedinicama. U toj borbi brigada je imala etiri poginula i est tee
ranjenih boraca.739
U prvoj polovini septembra brojno stanje 3. srpske brigade NOVJ,
koja je operisala na podruju juno od Kruevca, znatno je uveano prili
vom dobrovoljaca. U brigadu je 9. septembra stupilo 230, a 14. septembra
103 novih boraca. Na istom podruju uskoro je formirana 6. srpska bri
gada iju glavninu su takoe inili novopridoli borci (u momentu formi
ranja brigada je brojala 750 boraca). Veina novih boraca te dve brigade
poticali su sa podruja Rasine. Mnogi od njih prethodno su bili nevoljno
mobilisani u etnike. U redove 3. srpske brigade poetkom septembra stu
pilo je osam pripadnika SDK iz Kruevca, to nije bila uobiajena poja
va.740
U nareenju taba 2. proleterske divizije (18. septembar 1944), pod
ijom komandom su se nalazile partizanske snage na tom podruju, navo
di se da se izmeu Trstenika i Kruevca, na levoj obali Zapadne Mora
ve, nalazi oko 3.000 oruanih i toliko isto nenaoruanih etnika (obe
ove brojke su uveliane), i nareuje se prelazak reke i napad na neprija
telja. U cilju razbijanja ove demoralisane etnike bande i omoguava
nja potenim, nasilno mobilisanim seljacima da se oslobode mobilizacije i
demobiliu, 4. proleterska brigada, bez jednog bataljona, i jedan bataljon
3. srpske brigade e forsirati Moravu...741 Prelazak snaga 2. proleterske
divizije na levu obalu Zapadne Morave izvren je u cilju presecanja komu
nikacije Kraljevo - Kruevac, pribiavanja Kruevcu (u pokuaju opkolja
vanja grada) i ugroavanja i potencijalnog presecanja komunikacije Kralje
vo - Kragujevac, budui da su Nemci koristili dve navedene komunikacije
za izvlaenje delova Armijske grupe E prema severu Srbije i Beogradu.
Takoe, dolina Zapadne Morave izmeu Kraljeva i Kruevca bila je vana
zbog povezivanja nemakih snaga iz zapadne Srbije sa snagama u regionu
Nia. Suprotstavljanje snaga JVuO na levoj obali Zapadne Morave snaga
ma NOVJ koje su forsirale reku odigralo je vanu ulogu u odbrani nema
kih pozicija u tom delu Srbije. U navedenom razdoblju etnike i nemake

739 -, I/12, , 1956, . 18-19.

740 , , , 1991, . 237-241.
741 -, I/12, , 1956, . 162-163.

277
 snage nisu bile u sukobu u kruevakom kraju. Naprotiv, meusobno su
se ispomagale.742
Prema izvetaju taba 4. (crnogorske) proleterske brigade (22. sep
tembar 1944) o borbama protiv Nemaca i etnika na podruju Kruevca
tokom pet prethodnih dana, brigada je zarobila oko 1.000 neprijateljskih
vojnika. Od ovog broja zarobljenih zadrali smo u naim jedinicama oko
100, koji su se dobrovoljno javili. Meu njima i oko 30 [bivih] crvenoar
mejaca. Ostatak smo pustili kui iz razloga to su bili veinom stariji i izne
mogliji, nesposobni za vojsku... Ranjenike koje smo u bolnici nali pustili
smo.743 Borci 2. bataljona 3. srpske brigade uestvovali su u razoruavanju
veeg broja mobilisanih etnika u selu Vratare, severno od Kruevca. Neiz
vesno je da li su u tome uestvovali i delovi 4. proleterske brigade. Pre
ma seanju Duana Koprivice, borca 6. srpske brigade, u Vrataru je bilo
osam etnikih eta, ili oko 1.200 od strane etnika prikupljenih mladia
iz Leskovca, Nia i Kruevca, koje je obuavalo oko 40 oficira i podoficira.
Veina etnika bila je nenaoruana (partizani su u Vrataru zaplenili oko
300 puaka). Ostaje upitno da li je navedeni broj zarobljenika validan.
Komandant i politiki komesar 2. bataljona pozvali su zarobljene etnike
da stupe u partizanske redove to je uinila manjina zarobljenika dok su
ostali puteni da odu kuama.744
O korektnom odnosu prema zarobljenim pripadnicima JVuO, na
kruevakom podruju, svedoi i izvetaj taba 6. srpske brigade (20. okto
bar 1944). Nae jedinice u toku dananjeg dana od 14 asova uhvatile su
70 prisilno mobilisanih nenaoruanih etnika, koji su se prebacili s desne
strane [Zapadne] Morave; po njihovoj izjavi ima ih jo koji bjee u ovom
pravcu... Sve sposobne za vojsku zadraemo u jedinicama, a starije uputi
emo komandama mjesta na dalji postupak. Meu ovima izrazitih etnika
nema.745 tab 2. proleterske divizije je istog dana izdao nareenje tabu
6. srpske divizije u kom se sugerie: Naoruane razoruavati, a sve skupa

742 Komandant nemakih snaga u Srbiji, general fon Vajhs, zakljuio je 17. septembra 1944. da je
situacija u Srbiji po Nemce loa: Zbog pomanjkanja vlastitih snaga, napredovanje partizana
moe se samo usporiti. Fon Vajhs naglaava: Politika upotrebe etnika pri tome je od nesma
njene vanosti, te e biti nastavljena svim sredstvima. (NAW, T-311, r. 193, s. 758).
743 -, I/12, , 1956, . 302, 554.
744 , .., . 249.
745 -, I/12, , 1956, . 224.

278
etnike zadravati u naoj vojsci.746 Slina praksa nastavljena je i sutradan,
to potvruju podaci iz operacijskog dnevnika 2. proleterske divizije, za
21. septembar 1944. U toku borbi na levoj obali Morave novomobilisani
etnici prebacili se na desnu obalu i beali. Patrole 6. [srpske] brigade zaro
bile oko 120. Od zarobljenih manji broj dobrovoljno se javio naoj vojsci,
a ostali puteni kuama.747
Tih dana, ili tanije 21. septembra, u borbama protiv Keserovievih
etnika izmeu Velike Drenove i Parcana, partizani su pretrpeli najvei
poraz u borbama sa etnicima u Srbiji 1944. Domaa istoriografija tek
od nedavno taj partizanski poraz imenuje kao verovatno najtei poraz
koje su partizanske jedinice doivele od etnika u Srbiji tokom rata.748
U borbi su uestvovala tri bataljona 4. (crnogorske) proleterske brigade i
jedan bataljon 3. srpske brigade. Partizanske snage bile su tri do etiri puta
malobrojnije od protivnikih. Prema podacima iz literature etnici su 21.
septembra dobili pomo SDS (nejasno je kolike snage su bile u pitanju),
a podrali su ih i njemaka artiljerija i avijacija.749
Prema podacima Komande SDS Okruga moravskog, partizani su u
borbama od 19. do 22. septembra na podruju Kruevca imali gubitke od
120 mrtvih, 60 zarobljenih i oko 20 kola oterali su ranjenih. etnici su
imali gubitke od est mrtvih i 14 ranjenih dok snage SDS koje su im pri
tekle u pomo navodno nisu imale gubitaka.750 Moe se pretpostaviti da je
veina partizana poginula 21. septembra. Nije poznato ta se dogodilo sa
zarobljenim partizanima. Gubici boraca 2. proleterske divizije bili bi vei
da su pojedine jedinice JVuO prihvatile da uestvuju u pokuaju preseca
nja odstupnice partizanima na Zapadnoj Moravi. U izvetaju komandanta
2. trstenike brigade JVuO, Nikole Gordia, koji je komandovao grupom

746 VA, NOVJ, k. 738, f. 9, d. 11.

747 -, I/12, , 1956, . 554.
748 . - , (.
), , 1997, . 403-404; , ,
1944., , 11, , 2013, .
271.
749 , , , 1975, . 451.
750 O , (.
, ), , 2001, . 148.

279
 trstenikih brigada u ovim borbama navodi se da su jedinice Varvarinskog
korpusa JVuO odbile da se bore.751
tab 3. srpske brigade izvestio je 22. septembra 1944. tab 2. prole
terske divizije da je brigada tokom prethodnih dana, prilikom borbi protiv
etnika i Nemaca, zarobila oko 200 etnika na podruju Velike Drenove
i Milutovca. Bataljon je pred povlaenje morao da raspusti one zaroblje
nike jer je bila velika grupa i nije mogao da ovlada sa njom, a kojih se ina
e dotle ve polovina razbeala.752 Boidar orevi, borac 3. bataljona
4. (crnogorske) proleterske brigade 2. proleterske divizije, u objavljenom
seanju, navodi da je njegov bataljon u Milutovcu zarobio mobilisanu
omladinu koja nije mogla da prui otpor, s obzirom na to da su bili naoru
ani drvenim pukama. Bataljon je nastavio ka ailovcu gde je imao jake
borbe i gubitke u borbi sa etnicima.753 Zarobljeni mobilisani mladii,
koji su uvrteni u redove JVuO mahom nevoljno, usled prisilne mobiliza
cije, koja je bila najintenzivnija poetkom septembra 1944, po pravilu su
putani kuama nakon zarobljavanja, dok je jedan deo dobrovoljno stupao
u redove NOVJ. Nije do kraja jasno da li su zarobljavanja i putanja et
nika na podruju Velike Drenove i Milutovca usledila pre ili nakon par
tizanskog poraza 21. septembra, iako se druga solucija ini verovatnijom.
U svakom sluaju, nakon 21-22. septembra podaci o potedi zarobljenih
etnika na podruju Kruevca i Trstenika postaju mnogo rei.
Jedinice pod komandom taba 2. proleterske divizije u dvomesenim
borbama na podruju Kruevca (od sredine avgusta do sredine oktobra
1944), ukljuujui i borbe sa etnicima, imale su, prema podacima ta
ba divizije, najmanje 159 poginulih boraca, uglavnom u borbama protiv
etnika.754 Prema poimeninom spisku poginulih boraca 4. (crnogorske)
proleterske brigade navode se imena 84 borca koji su, kako se tvrdi, u je
sen 1944. poginuli u dolini Zapadne Morave i u okolini Kruevca. Veina
poginulih bili su rodom iz okoline Berana i Murina.755 Moe se pretpo

751 , .., . 249-250.

752 -, I/12, , 1956, . 305-307.
753 , ,
. , (. ), , 1986, . 842.
754 1944. . ,
, (. ), , 1997, . 2.
755 , .., . 503-631.

280
staviti da je veina od 84 poginulih izgubila ivot u borbi 21. septembra.
Gubici 2. bataljona 3. srpske brigade iznosili su etiri poginula, 12 ranje
nih i 11 nestalih.756 Ovo su verovatno nepotpuni podaci.
Borci 4. (crnogorske) proleterske brigade naneli su teak poraz Kesero
vievim etnicima u noi 14-15. oktobra, izmeu sel Globoder i Golubo
vac, kada je poginulo vie desetina etnika koji su se evakuisali iz Kruevca.
Prema izvetaju taba 4. proleterske brigade etnici su imali gubitke od
104 poginula, 60 ranjenih i 117 zarobljenih. Navedene brojke su najvero
vatnije uveliane budui da je tada bilo uobiajeno da tabovi partizanskih
jednica, i pored velikih uspeha na bojitu, uveliavaju rezultate jedinica
pod njihovom komandom. Nije do kraja jasno ta se dogodilo sa zaro
bljenim etnicima. Publicista Tomislav Mileti navodi da su tom prilikom
borci 4. proleterske brigade zarobili desetak etnika iz Velike Vrbnice i da
su svi puteni kuama.757 U javnosti se poetkom 1990-ih pojavilo sve
doenje biveg pripadnika JVuO Milana Milovanovia koji je tvrdio da je
u Globoderu streljan velik broj zarobljenih etnika. ini mi se da je tada
u tom selu stradalo 80-100 ljudi.758 Tomislav Mileti, pozivajui se na
metane Globodera, savremenike dogaaja iz 1944, tvrdi da u Globoderu
nije bilo streljanja ve da je re o etnicima poginulim u borbi prilikom
odstupanja iz Kruevca, pri emu savremenici i oevici pominju pogibi
ju 41 etnika.759 Visoki gubici etnika u borbi kod Globodera, prilikom
odstupanja iz Kruevca, nesumnjiva su istorijska injenica.
Prema podacima iz literature, partizani su nakon osloboenja kru
evakog kraja u Kruevcu streljali vie stotina domaih izdajnika do
januara 1945.760 Prema podacima iz registra DKTG za optinu Kruevac,
poznata su imena 182 stanovnika kruevake optine koji su streljani u
Kruevcu od 15. oktobra do 31. decembra 1944. Od tog broja za 85 se
tvrdi da su bili stanovnici Kruevca, a ostalo su bili stanovnici seoskih nase
756 , .., . 247.
757 , 14. 1944.,
, 6, , 2008, . 252.
758 . - , (.
), , 1997, . 405.
759 , ..., . 251; . ,
, , 1999, . 142-144.
760 , 1944.,
, 2, , 2007, . 89.

281
 lja sa podruja optine. Za 89 se tvrdi da su bili pripadnici JVuO dok se
93 u registru navode kao kolaboranti, meu kojima je zastupljeno oko
40 pripadnika SDS, agenata Predstojnitva policije i saradnika Gestapoa.
Veina je streljana krajem oktobra i tokom novembra 1944. Osim toga, u
registru postoje podaci za 53 pripadnika JVuO i 31 kolaboranta za koje
se tvrdi da su 1944. streljani na nepoznatom mestu. Meu njima verovat
no ima onih koji su streljani u Kruevcu, kao to ima i onih koji su streljani
1945-1946, budui da se meu njima nalazi nekoliko desetina imena koja
su zavedena na osnovu podataka ZK u kojima se ne navodi godina stra
danja (ukupan broj stanovnika optine Kruevac evidentiranih u registru
DKTG, koji su tereeni od strane ZK za ratne zloine, iznosi 61). Mogu
e je pretpostaviti da meu 84 lica stradala na nepoznatom mestu 1944.
ima i onih koji su poginuli oktobra 1944. u borbi kod Globodera ili na
nekoj drugoj lokaciji. Isto tako, mogue je pretpostaviti da je meu onima
koji su streljani u Kruevcu nakon osloboenja grada bio i nepoznat broj
etnika zarobljenih sredinom oktobra 1944. Koliko je meu njima bilo
lica odgovornih za sprovoenje represije nad stanovnitvom kruevakog
kraja i onih koji su imali komandnu odgovornost za zloine nad civilima
i kolaboraciju sa Nemcima i kvislinkom policijom ostaje da se utvrdi u
buduim istraivanjima. Nema sumnje da je meu streljanima bilo onih
koji na pravednom suenju ne bi dobili smrtnu presudu. Takoe, za sad
moemo samo da nagaamo koliko su visoki gubici 4. proleterske brigade
21. septembra uticali na radikalizaciju odnosa prema zarobljenim etnici
ma. U svakom sluaju, pobednika strana nije imala milosti prema onima
koji su bili nosioci terora nad stanovnitvom, a naroito ne prema pripad
nicima kvislinkog represivnog aparata i kvislinke administracije kao ni
prema etnikim zapovednikim strukturama. Prema podacima DKTG u
Kruevcu je 19. i 25. decembra 1944. streljano 12 stanovnika Temnikog
sreza (Varvarin), meu kojima je bilo sedam pripadnika JVuO i pet pri
padnika SDS.

282
abaki okrug
U nareenju taba 12. (vojvoanskog) udarnog korpusa NOVJ (28.
septembar 1944), ije jedinice su delovale na podruju severozapadne
Srbije, govori se o postupcima pojedinih jedinica korpusa prema zaroblje
nicima koji je liberalniji od uputa iz nareenja marala Tita od 15. septem
bra. Meutim, po tom nareenju jo uvek se ne postupa. Naime, zaro
bljenici, koji izjave da ele stupiti u nau vojsku, uvrtavaju se gotovo bez
ikakvog prethodnog sasluanja. To je vrlo pogreno, kako zbog toga to se
na taj nain omoguava vercovanje neprijatelja u nae jedinice, tako i zbog
toga to se stvaraju mogunosti za razorni neprijateljski rad meu naim
borcima. Zatim, ima sluajeva putanja na slobodu onih koje treba, prema
nareenju druga Tita, da budu svrstani u zarobljeniki logor. Zatim se u
nareenju istie: tab korpusa organizovae zarobljeniki logor u koji tre
ba slati sve one zarobljenike koji nee dobrovoljno da preu naoj vojsci, a
koji ne dolaze u obzir za stavljanje pred vojni sud.761
U izvetaju taba 11. krajike divizije (28. septembar 1944) o borba
ma na podruju Pocerine, navodi se da zarobljeni etnici uglavnom ele
da ostanu u redovima NOVJ.762
U izvetaju taba 16. vojvoanske divizije (1. oktobar 1944), navode
se podaci o prilikama u osloboenom delu Mave:
Stanje u Bogatiu, kao i u svim okolnim selima: uslovi za mobilizaci
ju postoje i to na dobrovoljnoj bazi. Vidi se po tome to narod iz okolnih
sela, gdje naa vojska jo nije stigla, dolazi stalno i pozivaju [nas] prikazuju
i da nas narod sa oduevljenjem eka. etnici kao neka jaa grupa uopte
ne postoje na cijelom sektoru Mave. Oni su potpuno razbijeni i u velikom
broju vraaju se kuama, ak i takvi zlikovci za koje se zna da su inili zloi
ne, izdavali nae drugove, pa ak i sami strijeljali. Smatramo da nije zgodno
jo sve ove hapsiti, uslijed toga to je narod jo zaplaen i ne smije za sve
da d tane podatke. Mi emo hapsiti zaista takve koje emo moi javno
strijeljati pred narodom, kao na pr. Veselina Rosia iz Badovinaca, koji je
izdao i ubio mogue 100 ljudi. etnike grupice jo vre zloine po nekim

761 -, I/12, , 1956, . 421-423.

762 , . 437.

283
 selima, kao na pr. prije dvije noi ubili su u Banovom Polju jednog naeg
ovjeka, kao i neke u Glucima.763
O odnosu jedinica pod komandom taba 12. (vojvoanskog) udarnog
korpusa NOVJ prema zarobljenim etnicima svedoi i podatak o zaroblja
vanju oko 30 etnika u selu Tekeri, smetenom izmeu Loznice i apca,
zarobljenih poetkom oktobra od strane boraca obnovljenog Mavanskog
partizanskog odreda:
U Tekeriu i okolini bila je povea grupa etnika u kojoj i poznati
etniki zlikovci eda i Stanoje Kurjakovi. Dve ete Mavanskog odreda
su otile u Tekeri, gde im se predalo oko 30 etnika. Ti etnici imali su
oruja i municije za ceo bataljon, a predali su se bez borbe, ak i dvojica
Kurjakovia, koji su upueni vojnom sudu, osueni na smrt zbog zloina
koje su poinili i streljani.764
U registru DKTG evidentirano je 16 stanovnika Tekeria. Od ovog
broja za 12 lica se navodi da su nestala (10 pripadnika JVuO i dva pri
padnika SDS), iz ega se moe zakljuiti da je re o pripadnicima JVuO
i SUK koji su nastradali na nepoznat nain u Bosni, krajem 1944. ili u
prvoj polovini 1945, odnosno nakon odstupanja Cerskog korpusa JVuO
sa ovog podruja. Kada je re o ostala etiri lica, jedno lice je zavedeno na
osnovu grae ZK, to znai da je sumnjieno za ratne zloine, dok je jedno
lice osueno na smrt zbog ubistva. Braa Kurjakovi nisu evidentirana u
registru. Ovi podaci navode nas na zakljuak da u tom selu, koje je bilo
istaknuto etniko uporite tokom rata, nije bilo nasilja, ili makar ne nasi
lja sa smrtnim ishodom, nad pripadnicima JVuO koji su se predali snaga
ma Mavanskog partizanskog odreda, a koji nisu skrivili tue stradanje.
Tokom Drugog svetskog rata ivot je izgubilo 12 stanovnika Tekeria
koji su bili borci NOVJ/JA, najverovatnije veina nakon osloboenja Srbi

763 -, I/13, , 1957, . 46.

Veselin Rosi (RKTG-18055), predsednik seoske optine Badovinci tokom okupacije, evidentiran
je u registru DKTG za optinu Bogati.
764 , ()
1941-1944, , 1973, . 1077.

284
je.765 Prema podacima DK, etnici su streljali dva stanovnika Tekeria, dok
su 20 stanovnika podvrgli batinanju.766

765 , , 2, ,
1965, . 218.
766 AJ, DK, 110, f. 64, s. 238-239.

285
 IV deo:

Odgovornost za
zloine formacija
pod kontrolom
kvislinke vlade u
Srbiji 1941-1944.

286
 IV deo: Odgovnost za zl formacija pod kontrolom
kvislinke vlade u Srbiji 1941-1944.

Problem kvantifikacije i percepcije

Revizionistika istoriografija nastoji da relativizuje kolaboraciju i ratne

zloine oruanih formacija pod kontrolom kvislinke vlade u Srbiji 1941-
1944. Kao ilustracija ovog fenomena moe posluiti jedan od zakljuaka
iz monografije posveene istorijatu oruanih snaga vlade Milana Nedia,
koju je napisao istoriar Bojan Dimitrijevi:
Ranija istoriografija je utemeljila miljenje da su se snage Nedie
ve vlade svirepo obraunavale s komunistima i njihovim pristalicama.
Kako nije identifikovan nijedan vei zloin ovih snaga u borbama u Srbiji,
sugerisano je da su glavna zlodela ove vojske bila vezana za logore pre
svega Banjiki logor i Zavod za prevaspitavanje [omladine] u Smederev
skoj Palanci. I pored dramatinog, esto lanog i preuvelianog opisa ovog
zavoda od strane komunista, smatramo da je Srpska vlada i na taj nain
pokuavala da spase delove svog stanovnitva od nemakih represalija. Sa
druge strane, ukazali smo da je glavnu ulogu u logoru na Banjici imao
nemaki okupacioni aparat. Ove snage takoe nisu uestvovale u nema
kim akcijama vezanim za progon i likvidaciju Jevreja u Srbiji. Sve postojee
statistike stradalih u Srbiji ukazuju na relativno mali broj rtava koje su
Nedieve snage nanele protivnicima ili stanovnitvu. Po tome su na zaelju
lestvice svih ratnih strana u Srbiji. Nasuprot tome, ove snage su podnele
velike sopstvene rtve u borbi s komunistikim ili ravnogorskim snagama
u Srbiji 1941-1944, koji esto nisu imali milosti prema njima.767
Predstavnici domae istoriografije iz socijalistikog razdoblja nisu
pogreili u oceni koja podrazumeva da su se snage Nedieve vlade istraj
no i nemilosrdno obraunavale sa komunistima i njihovim pristalicama,
budui da tzv. socijalistika istoriografija nije ignorisala izvore o odgo
vornosti snaga pod kontrolom kvislinke vlade za stradanje velikog broja
civila i zarobljenih partizana sa podruja Srbije 1941-1944. Nerazumljiva
je Dimitrijevieva konstatacija o tome kako nije identifikovan nijedan
vei zloin snaga pod kontrolom kvislinke vlade u borbama u Srbiji.

767 . , . 1941-1945,
, 2014, . 561-562.

287
 Osnovna delatnost ovih snaga podrazumevala je borbu protiv oslobodila
kog pokreta, u interesu, a esto u sadejstvu sa okupatorom. Kolaboracija
je zloin sam po sebi, budui da posledice kolaboracije podrazumevaju
ne samo ljudske gubitke pripadnika oslobodilakog pokreta u borbama
koje u saglasnosti ili po nalogu okupatora sprovode kvislinke vojno-poli
cijske strukture, ve prvenstveno zbog toga to su snage pod kontrolom
kvislinke vlade vojnom kolaboracijom omoguavale okupatoru da se to
due zadri na okupiranoj teritoriji, to je svakodnevno podrazumevalo
nove rtve meu civilima i pripadnicima oslobodilakog pokreta, odvo
enje u logore i na prinudni rad, pljaku nacionalnih resursa, razaranje
infrastrukture, privrede, dravne imovine i imovine graana, odnosno glad
kao posledicu pljake i nedostatka hrane. Nemaki okupator je odgovo
ran za najvei broj stradalih stanovnika Srbije i Vojvodine tokom Drugog
svetskog rata. Vojna i politika saradnja sa nemakim okupatorom podra
zumevala je odgovornost za stradanje domaeg stanovnitva ak i bez nje
govog neposrednog ubijanja, to je notorna istorijska injenica bez obzira
koliko je ignorisali predstavnici revizionistike istoriografije.
Tvrdnja da je ranija istoriografija, u navodnom nedostatku zlodela
vojske Nedieve vlade na drugim lokacijama, sugerisala kako su glav
na zlodela ove vojske bila vezana za logore pre svega Banjiki logor i
Zavod za prevaspitavanje [omladine] u Smederevskoj Palanci, prilino je
proizvoljna. Ranija istoriografija nije potencirala odgovornost vojske
Nedieve Srbije za poloaj i sudbinu logoraa u ova dva logora, ve je
za poloaj logoraa u Banjikom logoru potencirala odgovornost kvislin
ke policije, kao i odgovornost kvislinkih i kolaboracionistikih formacija
koje su hapsile pripadnike NOP-a koji su potom postali banjiki logorai
(to ukljuuje dobro poznatu injenicu da su snage andarmerije i SDS
obavljale strau u logoru Banjica), dok je za poloaj zatoenika u Zavodu
za prinudno vaspitanje omladine potencirala odgovornost kvislinke vlade
i politikog pokreta Dimitrija Ljotia. Nesporna je injenica da je nemaki
okupacioni aparat kontrolisao rad uprave onog dela Banjikog logora koji
je bio pod kontrolom kvislinkog represivnog aparata, ali ta okolnost ne
moe opravdati sledee injenice: 1) velik broj banjikih logoraa uhap
en je i sproveden u logor od strane kvislinkog represivnog aparata; 2)
SDS vri nadzor (strau) nad polovinom logora Banjica; 3) predstavnici

288
kvislinkog represivnog aparata participiraju u radu komisije koja klasifi
kuje logorae ime neposredno utiu na njihovo stradanje; 4) pripadnici
kvislinkog represivnog aparata (egzekutivno odelenje Specijalne policije)
vre streljanja banjikih logoraa od prolea 1944. do poetka oktobra iste
godine, odnosno do ukidanja logora.768
Prema tome, glavni zloin kvislinkih struktura, vezan za logor Banji
cu, tie se delatnosti kvislinke policije i vojnih formacija pod kontrolom
kvislinke vlade za sprovoenje pripadnika i simpatizera NOP-a u taj logor
i njihovo stradanje, ukljuujui i streljanja 1944. (streljanja banjikih logo
raa 1941-1943. sprovodio je Vermaht). Vetako odvajanje vojske Nedi
eve Srbije od policijskog aparata nije opravdano. Ranija istoriografija
nije potencirala postojanje logora za prokomunistiku omladinu u Smede
revskoj Palanci kao jedan od dva glavna zloina vojske Nedieve Srbije,
niti kao jedan od dva glavna zloina kvislinke vlade, iako je ukazivala na
neprihvatljivu realnost tog logora koju Dimitrijevi i drugi predstavnici
revizionistike istoriografije i istorijske publicistike uporno ignoriu.769
Dimitrijevi ignorie odgovornost formacija pod ingerencijom kvi
slinke vlade (kvislinka andarmerija odnosno potonja SDS, dobrovolja
ki odredi SDO odnosno potonji SDK, tzv. vladini etnici, koji su kasnije
preteno preli u redove JVuO) koje su hapsile i hvatale pripadnike NOP-a
na irem podruju Srbije i sprovodile ih u logore u apcu, Niu i Kru
evcu (dakle, ne samo na Banjicu), pri emu su pripadnici SDO, odnosno
pripadnici tadanjih dobrovoljakih odreda politike partije Zbor, vrili
torturu nad zatoenicima logora u apcu, a jedan deo logoraa streljali.770
Tvrdnja da snage pod ingerencijom kvislinke vlade nisu uestvova
le u nemakim akcijama vezanim za progon i likvidaciju Jevreja u Srbiji
sporna je onoliko koliko se ignorie prethodna uloga kvislinke policije u
evidentiranju Jevreja, ustupanja podataka o evidenciji Jevreja nemakom
okupacionom represivnom aparatu i potonja hapenja Jevreja koji su se
u Beogradu skrivali pod izmenjenim identitetom i ustupanje uhapenika

768 Simo Begovi, Logor Banjica 1941-1944, I-II, Beograd, 1989; ,

1941-1944, , 2014, . 438-464.
769 Uporediti: , 1942-1944,
, 1981.
770 Stanoje Filipovi, Logori u apcu, Novi Sad, 1967; . ,
, -, 1983.

289
 okupatoru koji je izvrio likvidaciju ovih lica. Tano je da pripadnici kvi
slinkih vojno-policijskih snaga nisu uestvovali u hapenju i likvidaciji
Jevreja koji su u Srbiji ubijani do sredine 1942. S druge strane, nedopu
stivo je preutkivanje injenice da su pripadnici kvislinke andarmerije
(formacija iz koje e 1942. nastati SDS), oktobra i decembra 1941. uhap
sili i ustupili nemakom okupatoru preko 2.000 romskih mukaraca, ena
i dece, pri emu je ogromna veina uhapenih mukaraca i nemali broj
uhapenih ena i dece ubijen od strane okupatora ili je na druge naine
stradao u logorima. Pripadnici kvislinke andarmerije su najmasovnija
hapenja izvrili krajem oktobra 1941. u Beogradu i poetkom decem
bra 1941. u Leskovcu, kada je na perfidan nain uhapen vei broj rom
skih mukaraca. andarmi su znali da e uhapeni Romi, neretko njihovi
poznanici, biti isporueni okupatoru i ubijeni.
U svojoj monografiji Vojska Nedieve Srbije Dimitrijevi ne pominje
zloine oruanih snaga vlade Milana Nedia nad civilnim stanovnitvom,
sem kada je re o primerima streljanja talaca i drugih civila jula 1941, u
Valjevu, aku i na Bukovima izmeu Kosjeria i Valjeva, koje je izvrila
kvislinka andarmerija pod pritiskom nemakog okupatora pre formi
ranja vlade Milana Nedia, odnosno, pre 1. septembra 1941. Kvislinka
vojno-policijska struktura koja je uestvovala u navedenim zloinima (kvi
slinke oruane snage su tokom jula streljale oko 200 lica u Srbiji),771 nije
opozvana ili kanjena nakon uspostavljanja vlade Milana Nedia.
Nasuprot tome, Dimitrijevi se posluio jednom udnom formulaci
jom kojom sugerie da nije identifikovan nijedan vei zloin ovih snaga u
borbama u Srbiji, to bi, valjda, trebalo da sugerie kako pripadnici kvi
slinkih oruanih snaga nisu streljali zarobljenike, to je netano. S druge
strane, navedena formulacija ostavlja nas u nedoumici smatra li Dimitri
jevi da li su pripadnici oruanih snaga pod ingerencijom kvislinke vla
de inile zloine van borbe? Nad civilima, na primer. Dimitrijevi nas je
uskratio odgovora na to pitanje budui da je ignorisao primere zloina
SDS i SDK nad civilnim stanovnitvom i zarobljenim partizanima, kao
to je ignorisao drugi vaan aspekat involviranosti SDS i SDK u masovna
stradanja stanovnitva Srbije tokom okupacije hapenja velikog broja

771 Zbornik NOR-a, XII/1, Beograd, 1973, str. 229; , ,

, 47, , 2013, . 39-81.

290
romskih i srpskih civila i njihova predaja nemakim vojno-policijskim sna
gama nakon ega su uhapenici streljani od strane okupatora.
U izvetaju ZK (25. oktobar 1945), evidentiran je broj lica koja su
ubijena ili oteena (povreda linosti i imovine) od strane okupacionih i
kvislinkih formacija. Premda ovi podaci nisu poimenino potkrepljeni u
tabelarnim pregledima, pored toga to su metodoloki konfuzni, oni pred
stavljaju odreenu osnovu u istraivanju zloina nad stanovnitvom Srbije
u Drugom svetskom ratu, kada je re o zloinima okupatora i njihovih
saradnika.
U izvetaju se navodi da su pripadnici SDS streljali 642 mukarca,
41 enu, 11 staraca i petoro dece (ukupno: 699); obesili 14 mukaraca i 18
staraca (ukupno: 32); zaklali 44 mukarca, 14 ena, jedno dete i sedam sta
raca (ukupno: 66); dok je 109 mukaraca, est ena, osam staraca i petoro
dece umrlo od posledica torture (ukupno: 128).772
U izvetaju je priloen i tabelarni pregled povreda tela od strane ra
znih formacija, pri emu se navodi da su pripadnici SDS podvrgli tui ak
6.472 mukarca, 1.356 ena, 649 staraca i 146 dece (ukupno: 8.623) i da
su silovali 117 ena.773 Isto tako, u izvetaju je evidentiran i broj hapenja
koje su poinile pojedine formacije, pri emu se navodi da je SDS odgo
vorna za hapenje 14.218 mukaraca, 2.405 ena, 748 staraca i 119 dece
(ukupno: 17.490) i odvoenje na prinudni rad 11.259 mukaraca, 195
ena, 72 starca i 14 dece (ukupno: 11.540).774 U izvetaju je navedeno da
su pripadnici SDS spalili 858 kua i drugih zgrada.775
U navedenom izvetaju ZK evidentirani su i zloini SDK. U izvetaju
se navodi da su pripadnici SDK (ljotievci) streljali 466 mukaraca, 23
ene, sedam staraca i 13 dece (ukupno: 509); obesili tri mukarca, pet ena
i jednog starca (ukupno: devet); zaklali 44 mukarca, 14 ena, sedam sta
raca i jedno dete (ukupno: 66); dok je 31 mukarac, dve ene i jedno dete
umrlo od posledica torture (ukupno: 34).776

772 AJ, DK, 110, f. 55, s. 15.

773 AJ, DK, 110, f. 55, s. 16.
774 AJ, DK, 110, f. 55, s. 17.
775 AJ, DK, 110, f. 55, s. 18.
776 AJ, DK, 110, f. 55, s. 15.

291
 U izvetaju se dalje navodi da su pripadnici SDK podvrgli tui 3.977
mukaraca, 636 ena, 124 staraca i 56 dece (ukupno: 4.793) i da su silo
vali 49 ena.777 Prema istim podacima, SDK je odgovoran za hapenje
7.946 mukaraca, 1.224 ena, 476 staraca i 174 dece (ukupno: 9.820) i
odvoenje na prinudni rad 941 mukaraca, 92 ena, i 15 starca (ukupno:
1.048).778 Takoe je navedeno da su pripadnici SDS spalili 136 kua i
drugih zgrada.779
U navedenom izvetaju nisu priloeni podaci o broju lica koja su
uhapena od strane SDS i SDK i isporuena vojnopolicijskim organima
nemakog okupatora, ukljuujui lica koja su ubijena od strane okupato
ra. Domaa istoriografija nije istraila ovo pitanje. Meutim, zahvaljujui
istraivanjima istoriara Jovana Zlatia poznati su podaci o broju stanovni
ka Nikog ratnog okruga i Toplice koji su uhapeni od strane SDS i SDK
i streljani od strane nemakih snaga (ili smrtno stradali na razne naine
u nemakim logorima). Nemaki okupator je streljao vie hiljada civila i
nekoliko stotina partizana koje su uhapsili i zarobili pripadnici oruanih
snaga pod ingerencijom kvislinke vlade. Meu streljanim civilima naj
brojniji su bili partizanski simpatizeri i saradnici i Romi.
Prema Zlatievim istraivanjima, na podruju Nikog okruga i Topli
ce (Kosaniki, Jastrebaki, Prokupaki, Dobriki, Moravski, Aleksinaki,
Niki, Zaplanjski, Belopalanaki, Svrljiki, Sokobanjski srez) pripadnici
kvislinke andarmerije i SDS izvrili su hapenje 3.090 civila partizan
skih simpatizera, ukljuujui 540 Roma. Od tog broja streljali su na licu
mesta 27, predali Specijalnoj policiji 680, dok su Nemcima predali 1.076
lica. Od navedenog broja uhapenika koji su predati Nemcima, okupa
torska vojska streljala je 719 na Bubnju, a 71 internirali u Norveku gde
ih je 48 ubijeno ili umrlo. Takoe, pripadnici andarmerije i SDS predali
su Nemcima 71 zarobljenog partizana koji su ubijeni od strane okupato
ra. Isto tako, andarmi i straari streljali su 36 zarobljenih partizana na
licu mesta. Na istom podruju pripadnici SDK izvrili su hapenje 259
partizanskih simpatizera. Od tog broja 41 uhapenika predali su Nemci
ma nakon ega su Nemci 12 streljali na Bubnju, a estoro su internirali u

777 AJ, DK, 110, f. 55, s. 16.

778 AJ, DK, 110, f. 55, s. 17.
779 AJ, DK, 110, f. 55. s. 18.

292
Norveku gde su smrtno stradali. Takoe, pripadnici SDK zarobili su 33
partizana koje su predali Nemcima nakon ega su Nemci 31 streljali na
Bubnju, a dvojicu internirali u Norveku gde su ubijeni.780
Jovan Zlati je takoe izvrio kvantifikaciju zloina etnika Koste
Peanca na podruju Nikog okruga i Toplice 1941-1942. Prema Zlatie
vim podacima Peanevi etnici su na tom podruju streljali 35 i uhapsili i
predali Nemcima 108 partizanskih simpatizera od kojih su Nemci streljali
56 i oterali 52 u logore. Kada je re o zarobljenim partizanima, Peanevi
etnici su streljali 113 i predali Nemcima 52 partizana, od kojih su Nemci
streljali 32. Peanevi etnici su na navedenom podruju spalili 34 kue
i 60 ekonomskih zgrada. U istom razdoblju u nikom i toplikom kraju
partizani su zarobili 720 Peanevih etnika od kojih su streljali 117 dok
su 603 pustili na slobodu.781

Kaznie se smru ko reima ili delom

ispoljava komunizam:
zloini kvislinkih formacija u Srbiji

Predsednik Saveta komesara i komesar Ministarstva unutra

njih poslova, Milan Aimovi, uputio je 13. jula 1941. naredbu sre
skim naelnicima u unutranjosti Srbije: Uhapsite lanove porodice
odbeglih komunista i to sinove preko 16 godina i ene, ukoliko nema
ju dece, oca i brata ako u zajednici ive, a nisu stariji od 60 godina.782

780 , (1941-1944), II,

, , 1995, . 376-378.
Primera radi, pripadnici SDS su 20. avgusta 1942. uhapsili 17 stanovnika propartizanskog sela
Kamenica pokraj Nia. Uhapenici su batinani i internirani u zatvor u Niu, odakle su pojedini
streljani, neki puteni, a neki predati nemakom lageru. (AJ, DK, 110, f. 531, s. 497).
Zlati je u broj osoba koje su uhapsili andarmi i SDS, a streljali ih Nemci, uvrstio i civile i zaro
bljene partizane koje su liili slobode i predali Nemcima pripadnici SDO krajem 1941. i poet
kom 1942, to je metodoloki diskutabilno budui da SDO umnogome predstavljaju formacijsku
preteu SDK, iako je jedan broj pripadnika SDO kasnije integrisan u okvir SDS.
781 , (1941-1944), III,
, , 1995, . 305-306.
782 , ( ) -
, 1941, , (.
), , 1985, . 86.

293
 Vlada Milana Nedia obznanila je 16. septembra 1941. Uredbu o prekim
sudovima. U uredbi se obznanjuje: Kaznie se smru svako ko reima
ili delom ispoljava komunizam ili anarhizam, ili pripada organizaciji koja
to ispoveda.783 U nacrtu uputstva vlade Milana Nedia o merama protiv
pripadnika NOP-a (18. septembar 1941), sugerie se, izmeu ostalog, da
organi kvislinke vlasti trebaju konfiskovati odmah svu pokretnu i nepo
kretnu imovinu odmetnika kao i imovinu svih njihovih jataka, pomaga
a i hukaa iz gradova. U istom uputstvu navedena je sledea sugestija:
Internirati odmah oeve, brau odnosno sinove odmetnike (starije od
18 godina) kako bi oni sluili kao taoci.784 Za mnoge taoce su hapenje i
izolacija znaili smrt.
Kvislinka andarmerija, poput kvislinke politike policije (Specijal
na policija) u znatnoj meri nasledila je strukturu andarmerije Kraljevine
Jugoslavije na podruju koje je 1941. bilo pod ingerencijom kvislinke
vlade u Beogradu. Najranije represivne mere irokih razmera u kojima je
andarmerija uzela uea sprovedene su 22-23. juna 1941. nad pripadni
cima i simpatizerima KPJ, neposredno nakon napada Nemake na Sovjet
ski Savez.
Predstavnici kvislinkog represivnog aparata (Specijalna policija i an
darmerija), u saradnji sa Gestapoom, poev od 22. juna 1941. zapoinju
hapenje komunista irom Srbije. Prema podacima kvislinkog Ministar
stva unutranjih poslova, u Srbiji je od 23. do 30. juna 1941. uhapeno
oko 400 ljudi koji su bili oznaeni kao komunisti. Tokom prva tri dana
racije u Beogradu (22-24. jun 1941), uhapeno je 198 komunista.785
Veina njih streljani su tokom jula i avgusta 1941. Prva masovna streljanja
koje su poinili pripadnici oruanih snaga kvislinke vlade zabeleena su
jula 1941. Prvo streljanje komunista od strane kvislinke policije zabelee
no je 5. jula 1941, u Beogradu, kada je streljano 13 komunista.786 Prema
tvrdnjama nemakog diplomate Feliksa Benclera (Felix Benzler) od 23.

783 , , XXIII, 109, , 23.9.1941, . 1-2; Oli

vera Milosavljevi, Potisnuta istina. Kolaboracija u Srbiji 1941-1944, Beograd, 2006, str. 179-180.
784 -, I/21, , 1965, . 8-9; .
, (. , ), , 2010, . 88-89.
785 , 1941-1944, , 2014, . 73-74.
786 , 1941. , , 1998, .
202.

294
jula 1941, pripadnici srpske andarmerije su prema instrukcijama nema
kih okupacionih vlasti do ovog datuma streljali ve mnogo vie od 100
lica.787
Pripadnici kvislinke andarmerije su 15. jula 1941. u Obrenovcu
streljali 10 komunista iz Obrenovca i Zabreja, koje su uhapsili 22-23. ju
na.788 Nedugo nakon streljanja u Obrenovcu, andarmi su 20. jula u Valje
vu streljali 17 lica, ukljuujui etvoricu Jevreja.789 Istog dana andarmi su
u aku streljali 12 uhapenih lanova i simpatizera KPJ.790 Najmasovnije
streljanje koje su izvrili pripadnici kvislinke andarmerije u leto 1941.
sprovedeno je na Bukovima, planini izmeu Valjeva i Kosjeria, 28. jula,
kada je ubijeno 80 seljaka iz sela u okolini Kosjeria, koji su pokupljeni na
njivama i prilikom kosidbe.791 Svi ovi zloini izvreni su pod instrukcijama
i nadzorom nemakog okupatora, budui da su navedeni zloini tumaeni
od strane okupatora kao odmazda za ranjene i poginule nemake vojnike
ili druge oblike napada na nemaku oruanu silu.
Pripadnici kvislinke andarmerije i kvislinke administracije snose
odgovornost za stradanje velikog broja romskih stanovnika Srbije, naro
ito Beograda, Leskovca i nekoliko sela u blizini ta dva grada. Naime, od
kraja oktobra do kraja novembra 1941. andarmerija je izvrila hapenja
romskih mukaraca u raznim delovima Srbije. Uhapeni Romi su preda
ti Nemcima i izolovani u logorima u Beogradu, apcu, Niu, Zajearu,
Kruevcu i Kragujevcu. Pripadnici kvislinkog represivnog aparata koji su
organizovali i izvrili hapenja Roma znali su da postoji velika mogunost
da uhapeni Romi budu streljani kao taoci u odmazdama koje je nema
ki okupator vrio u jesen 1941. u ime vlastitih vojnih gubitaka u borba
ma protiv ustanika. Pogotovo jer je nemaki okupator krajem septembra
i poetkom oktobra ve izvrio streljanja kruevakih i abakih Roma.
Romi su hapeni i ubijani iskljuivo zbog njihovog etnikog porekla.
Najmasovnija hapenja i najbrojnija stradanja iskusili su beogradski
Romi. andarmerija je krajem oktobra 1941. sprovela racije u beograd

787 Zbornik NOR-a, XII/1, Beograd, 1973, str. 229.

788 AJ, DK, 110, f. 365. s. 961-992.
789 AJ, DK, 110, f. 387, s. 973-1014.
790 1941-1944. ..., . 52.
791 , , , 47,
, 2013, . 39-81.

295
 skim naseljima u kojima je ivelo romsko stanovnitvo (Jatagan mala,
Marinkova bara, ubura), a potom su hapenja usledila i u nekim prigrad
skim naseljima (arkovo, Mirijevo, Vinjica, Resnik, Sremica, itd.), kada
je pohapen vei broj romskih mukaraca koji su sprovedeni u nemaki
logor u Topovskim upama. Ovi ljudi su tokom novembra 1941. streljani
od strane nemakog okupatora preteno, kako je ustanovljeno, na stratitu
kod sela Jabuka, pokraj Paneva. Tokom decembra 1941. pripadnici an
darmerije su izvrili hapenja supruga i dece prethodno uhapenih rom
skih mukaraca. Uhapenice su sa decom predate nemakom okupatoru i
izolovane u logoru na Sajmitu. Jedan deo romskih ena i dece je umro ili
ubijen u logoru, a veina je nakon nekoliko meseci putena. Prema svedo
enjima preivelih savremenika, uglavnom pripadnika romske nacional
nosti, odnosno roaka represiranih lica, u hapenjima pripadnika romske
populacije naroito su uestvovali pripadnici andarmerije iz V, VII, VIII,
IX, XV i XVI kvarta.792 Prema elaboratu Dravne komisije za utvrivanje
zloina okupatora i njihovih pomagaa o hapenjima i stradanju beograd
skih Roma, sastavljenom 27. novembra 1945, izmeu 27. i 31. oktobra
1941. u Beogradu je uhapeno oko 1.500 romskih mukaraca, a u okol
nim naseljima oko 500. Prema istim podacima, u Beogradu i prigradskim
naseljima, 2. decembra 1941. uhapeno je oko 500 Romkinja sa decom.793
Pripadnici kvislinke andarmerije sredinom decembra 1941. uhap
sili su i predali Nemcima 51 enu i dete romske nacionalnosti iz Resnika.
Prethodno su isto uinili sa njihovim muevima, oevima i braom, koji su
strejani od strane Nemaca. O decembarskom hapenju svedoila je Mitra
orevi, Romkinja iz Resnika:
Kada su doli andarmi naim kuama sa njima je doao i tada
nji predsednik optine resnike Tanasije ivojinovi i tom prilikom on je
naredio andarmima da nas skupe i teraju u koncentracioni logor... Pri
likom naeg hapenja bio je prisutan i blagajnik optine resnike arko
Stojanovi koji je uzeo kljueve od naih kua. Kada smo dovedeni u opti
792 Opirnije o ulozi kvislinkog represivnog aparata i kvislinke administracije u stradanju Roma u
Beogradu i Srbiji: Milovan Pisari, Stradanje Roma u Srbiji za vreme holokausta, Beograd, 2014.
Ova knjiga predstavlja prvu naunu monografiju na temu genocida nad Romima u Beogradu i
Srbiji. Objavljena je iste godine kada i drugo izdanje monografije Bojana Dimitrijevia o orua
nim snagama pod ingerencijom kvislinke vlade u kojoj nema pomena o participaciji kvislinke
andarmerije u stradanju Roma.
793 AJ, DK, 110, f. 388, s. 3.

296
nu, Borivoje Mati, kmet, i Milan Lazarevi, kmet, kazali su andarmima:
Terajte ovu ciganiju. Jedna druga uhapena Romkinja iz Resnika, dopu
nila je prethodno svedoenje ukazujui na odgovornost navedenih pred
stavnika lokalne administracije: Tom prilikom oni su kazali andarmima:
Terajte i ovu decu i ene, ta e nam oni kad su ve i ljudi njihovi oterani.
Kad smo ih pitali gde e nas oterati, oni su nam govorili: Idete u Sajmite,
preko vode. Posle ovoga nas su andarmi oterali. Prilikom ovog hapenja i
sprovoenja, ja sam dobila 25 batina od andarma.794
Resnike Romkinje i njihova deca puteni su iz logora na Starom saj
mitu 17. februara 1942. Nije poznato koliko je Roma iz Resnika umrlo
u tom logoru.
Naredno masovno hapenje Roma od strane andarmerije, koje je
imalo tragian ishod, dogodio se u Leskovcu i okolnim selima. I ovde, kao
i u Beogradu, andarmi su hapsili Rome na prevaru, predavali ih okupa
toru, iako su znali da e uhapenici najverovatnije biti streljani. andarmi
su u Leskovcu uhapsili 216, u Vinarcu 63, a u Peenjevcu 14 romskih
mukaraca i predali ih okupatoru. Uhapeni Romi su streljani od strane
nemakih vojnika u Leskovcu 10. decembra 1941. zajedno sa 11 komuni
sta srpskog porekla i est Jevreja.795
Hapenja romskih mukaraca krajem oktobra i tokom novembra izvr
ena su i u drugim delovima Srbije.
andarmi su 11. novembra 1941. izvrili hapenje romskih mukaraca
u upriji i Parainu, nakon ega su ih sproveli u nemaki logor u Kruev
cu. U tom logoru su strau obavljali pripadnici andarmerije. Uhapenici
su u logoru boravili do 30. januara 1942, kada su puteni kuama. Nismo
radili nita, ali smo iveli u strahu da ne budemo streljani.796 andarmi su
izvrili hapenje romskih mukaraca, nepoznatog datuma krajem 1941, i u
Kruevcu. Nakon boravka u zatvoru uhapeni Romi su izolovani u krue
vakom logoru. Zabeleeni su primeri torture nad uhapenicima od strane
andarma. Kruevaki Romi su puteni nakon dva meseca.797 Novembra
1941. andarmi su u selu Trebotin pokraj Kruevca pohvatali sve rom

794 AJ, DK, 110, f. 273, s. 952-963.

795 AJ, DK, 110, f. 582, s. 12-58.
796 AJ, DK, 110, f. 365, s. 356-412.
797 AS, ZK, k. 144, zl. br. 1816.

297
 ske mukarce i oterali u logor u Kruevcu.798 Vojne snage kvislinke vla
de (SDO) 21. novembra 1941. izvrili su hapenje svih odraslih romskih
mukaraca u Batoini. Uhapenici su sprovedeni u zatvor u Kragujevcu i
potom u logor na Metinom brdu. Puteni su kuama nakon 37 dana.799
Na podruju Boljevakog sreza, krajem oktobra i poetkom novembra
1941, andarmi su uhapsili 93, a etnici Koste Peanca 15 Roma, predali
ih Nemcima, nakon ega su uhapenici izolovani u logoru u Zajearu oda
kle su puteni krajem decembra. Bili smo taoci ako bi se ta dogodilo na
tetu nemake oruane sile. Na podruju Andrejevca (Minievo) etnici
Peanevog vojvode Vukaina Ranelovia uhapsili su nekoliko desetina
Roma koji su u zajearskom logoru boravili do poetka marta 1942.800
Budui da su masovna streljanja talaca na podruju centralne i istone
Srbije privremeno obustavljena, romski uhapenici logor u Kruevcu,
Kragujevcu i Zajearu su preiveli.
Pripadnici kvislinke andarmerije i SDS, zajedno sa pripadnicima
Specijalne policije, uestvovali su u hapenjima pripadnika NOP-a u Beo
gradu, 1941-1944. Kvislinka andarmerija je tokom rata obavljala straar
sku ulogu u logorima na Banjici (Beograd), Crvenom krstu (Ni), Smede
revskoj Palanci i Kruevcu (straa SDS u logoru u Kruevcu zamenjena je
bugarskom straom tokom 1942), kao i u zatvorima Specijalne policije u
Beogradu, a od prolea 1944. pa do rasputanja logora, pripadnici kvislin
kih snaga (egzekutivno odelenje Specijalne policije) vre streljanja banji
kih logoraa na dve lokacije u Beogradu.
U sprovoenju represije nad zarobljenim partizanima, partizanskim
simpatizerima i politiki neopredeljenih civila, uestvovali su i pripadnici
Srpskih dobrovoljakih odreda (SDO). Re je, zapravo, o vojnim snagama
Nedieve vlade kojima su komandovali vojni i andarmerijski oficiri Kra
ljevine Jugoslavije dok je boraki sastav inila masa dobrovoljaca, lanova
predratnih etnikih udruenja i andarma. Meu dobrovoljcima najvie
je bilo pripadnika i simpatizera politike partije Dimitrija Ljotia. Forma
cija je naoruana i opremljena od strane Nemaca. Naredne godine nastao

798 AJ, DK, 110, f. 533, s. 136.

799 AJ, DK, 110, f. 290, s. 144-161.
800 AS, ZK, k. 153, zl. br. 17060.

298
je ideoloki proieniji Srpski dobrovoljaki korpus (SDK) koji je nepo
srednije vezan za Ljotiev Zbor.
Pripadnici 11. SDO, pod komandom Nikole Anelkovia, 27.
novembra 1941. naneli su teak poraz borcima Ozrenskog partizanskog
odreda u blizini sela Joanica kod Sokobanje. U borbi je poginulo 26, a
zarobljeno je 15 partizana. Zarobljenici su sprovedeni u Sokobanju gde
su mueni od strane pripadnika Anelkovievog odreda. Dvojicu parti
zanskih rukovodilaca lino je ubio Anelkovi tokom isleivanja. Potom
su pripadnici 11. SDO i kvislinka andarmerija u Joanici izvrili hap
enje 35 romskih mukaraca. Prema dostupnim tumaenjima, Anelko
vi je izvrio hapenje kako bi i njih predstavio kao partizane ili, makar,
kao partizanske saradnike, i na taj nain obezbedio veu novanu nagradu
od Nemaca. Prilikom hapenja Anelkovi je ubio jednog Roma. Potom
je Anelkovi nemakoj feldandarmeriji ustupio zarobljene partizane i
Rome. Nemaki vojnici su 5. januara 1942. u itkovcu izvrili streljanje
11 partizana i 32 Roma (dvojica Roma su novcem uspeli da otkupe ivo
te).801 Prema jednom drugom izvoru, Anelkovi je 27. novembra u Joa
nici lino ubio trojicu partizanskih ranjenika, neposredno nakon borbe.802
Pripadnici Ozrenskog partizanskog odreda su 24. novembra, tri dana pre
razbijanja odreda, zarobili 15 etnika na elu sa nemakim plaenikom
Ilijom Uzelcem koji je sa okupatorima u Raanjskom srezu harao i plja
kao narod i gonio narodne borce i partizane. Uzelac je streljan, a ostali su
sasluani, i poto im je objanjena narodnooslobodilaka borba, etvorica
su izjavila volju da budu partizani, a ostalih 10 je puteno kuama obeavi
da se nee boriti protiv partizana. Prema istom izvoru, pripadnici odre
da su 27. novembra doli u Joanicu kako bi spreili 11. SDO da izvri
pljaku stoke. Meu stradalim partizanima bio je i komandant Ozrenskog
partizanskog odreda, Dimitrije Dragovi.803

801 AS, ZK, k. 165, zl. br. 2564.

802 . , 1941-1943,
, 1978, . 106-119.
803 -, I/2, , 1952, . 293, Izvetaj o akcijama Ozrenskog NOP odreda od
januara 1942.

299
 Nikola Anelkovi je 18. novembra 1942. stupio pod komandu Drae
Mihailovia kao pomonik komandanta Deligradskog korpusa JVuO.804
Pripadnici 10. SDO pod komandom Henriha Lautnera (Milo Voj
novi), zajedno sa nemakim vojnicima, 5. decembra 1941. u Uicu, stre
ljali su 17 zarobljenih partizana i njihovih saradnika od kojih su osmorica
bili stanovnici Uica.805 Pripadnici istog ljotievskog odreda 13. decembra
streljali su u Uicu 15 zarobljenih partizana. Streljanja su vrili dobro
voljci iz 10. dobrovoljakog odreda iz puaka, jedan nemaki podoficir iz
maingevera, a ostali Nemci uvali su strau i fotografisali streljanje. rtve
su licem bile okrenute ka raci, a pucano je u potiljak. Posle streljanja, na
pale rtve u raku, koje su jo davale znake ivota, nemaki podofi cir pucao
je iz maingevera. Meu streljanima bilo je 10 stanovnika Uica i trojica
stanovnika sela Bioska.806 Sauvane su izjave trojice oevidaca streljanja 13.
decembra, koji su kao zatvorenici uikog zatvora bili prinueni da kopaju
rake i zakopavaju rtve:
Streljanja su vrili iskljuivo nai vojnici. Nai vojnici su pucali iz
puaka sa dum-dum mecima, tako da su glave streljanih bile unakaene,
lobanje rasprsle, mozgovi prosuti... Jedan od streljanih nije se hteo okre
nuti leima ve je okrenuo grudi, i oni su na njega pucali osam puta.807

804 , , ,
, , 2011, . 10.
Autori pominju da je Anelkovi bio komandant 11. SDO i da je taj odred 27. novembra 1941.
kod Joanice naneo teak poraz Ozrenskom partizanskom odredu, navode gubitke partizana
ukljuujui zarobljavanje 11 boraca, ali preutkuju dalju sudbinu zarobljenika kao to preut
kuju Anelkovievu kljunu ulogu u hvatanju i isporuivanju Nemcima 32 romska stanovnika
Joanice.
805 AJ, DK, 110, f. 473, s. 891-919: . 1941-1945.
, (. ), , 1970, . 301;
, 1941-1945, , 1995, . 63-64; ,
. , , 2002,
. 50-52.
806 AJ, DK, 110, f. 478, s. 564, Okruno poverenitvo ZK Uice ZK Srbije, Uice, 28.3.1946. U izve
taju se navode imena rtava i opis pogubljenja. Imena rtava objavljena su u sledeim publika
cijama: , ..., . 71; , a..., .
54-55.
807 AJ, DK, 110, f. 478, s. 599-607, Zapisnik o sasluanju Milana Stamatovia, Uice, 8.10.1945; Zapi
snik o sasluanju Mie okovia, Uice, 10.10.1945; Zapisnik o sasluanju Dragoljuba Kostia,
Uice, 24.11.1945.

300
 Pripadnici 3. SDO streljali su u Poegi 13. decembra 1941. 19 zaro
bljenih partizana.808 Pripadnici 10. SDO streljali su 13. januara 1942. pet
zarobljenih partizana u Bajinoj Bati, a 22. januara jo dvojicu.809
etnici koji su priznavali ingerenciju kvislinke vlade, poznatiji kao
etnici Koste Peanca ili tzv. vladini etnici, poinili su neke od najsvire
pijih zloina nad civilnim stanovnitvom u Srbiji, kada je re o zloinima
domaih formacija, iako su, pojedinano gledano, Peanevi etnici odgo
vorni za smrt manjeg broja ljudi od pripadnika JVuO, SDS ili SDK. Naj
masovniji zloin koji su poinili Peanevi etnici dogodio se 5-6. februara
1942. juno od Leskovca. Najpre je u seluMelovo, 5. februara, od stra
ne etnika Kozjakog etnikog odreda, pod komandom Vidosava Jovi
a Kesera, poklana jedna osmolana romska porodica, ukljuujui klanje
dece. Sutradan su pripadnici odreda u oblinjem seluMijovacstreljali 44
romska civila, ukljuujui streljanje en i dece. rtve su bili stanovnici
Vranjske Banje, Vranja i Leskovca, odakle su pobegli krajem 1941. kako bi
se sklonili od racija koje su sprovodili Nemci, Bugari i pripadnici kvislin
ke andarmerije. Pripadnici Kozjakog etnikog odreda su 1943-1944.
prihvatili komandu Drae Mihailovia.810
Prethodne godine, 21. novembra 1941, prema nemakim izvorima,
nakon ulaska Peanevih etnika u Veliko Gradite 20 komunista [je]
uhapeno, zaklano i baeno u Dunav.811 etnici Koste Peanca i ljoti
evci su 22. decembra 1941. ubili petoricu mladia iz sela Krivaa kod
Golupca poto su osumnjieni da imaju veze sa partizanima. Otac jednog
od streljanih mladia kazao je saradnicima ZK da je rtve ubio iz revolvera
lino ivota Stevanovi, zapovednik ljotievaca. Stevanovi je 1944. od
strane partizana streljan zbog svojih nedela negde u okolini Poarevca.812
Zapovednik tzv. vladinih etnika, vojvoda Kosta Peanac, uputio je
3. marta 1942. naredbu vojvodi Maanu uroviu, u kojoj se naglaava:

808 Zbornik NOR-a, XII/1, Beograd, 1973, str. 762-763; , .., . 52-53.
809 , .., . 56-57.
810 ,
1941-1944, , 1986, . 217-219.
811 Zbornik NOR-a, I/1, Beograd, 1949, str. 74, Operacijski dnevnik 704. peadijske divizije Vermah
ta, 1.10. 31.12.1941.
812 AS, ZK, k. 145, zl. br. 1658, Izjava Milorada Mitrovia iz Krivae, Golubac, 12.4.1945.

301
 Prilikom nastupanja i pretresa narednog sela pokupi iz prethodnog
sela sve mukarce od 16-80 godina sa orujem, ako ovo nemaju onda sa
budacima, vilama i aovima i dr. Putaj pred odredima pri ulazu u selo
neka oni prvo ginu, pa etnici, i u sluaju da se ponu pribliavati partizani
ubijaj sve pred sobom. Ovo naroito initi sa komunistikim porodicama i
njihovim jatacima... Pri predaji komunista ne voditi nikakvu istragu sem u
izuzetnim sluajevima, ve ih na licu mesta streljati. Sela koja budu davala
otpor sa komunistima, prema njima nemati nikakve milosti, ve sve spalji
vati i streljati. Istog dana Peanac je uputio izvetaj predsedniku kvislinke
vlade, Milanu Nediu, u kome ga obavetava o ishodu borbe protiv par
tizana u kruevakom kraju: Od partizana je poginulo 50 ljudi, a 120 je
zarobljeno i odmah poubijano. Od voa partizana uhvaen je voa Rasin
skog partizanskog odreda Zaki kao ranjen i ovaj je odmah streljan.813
Pripadnici SDS su 14. oktobra 1942. streljali 10 komunista u selu
Donja Vreina pokraj Nia, na mestu na kome su partizani prethodno ubi
li jednog podofic ira SDS koji je bio odgovoran za represiju nad lokalnim
stanovnitvom. Streljani komunisti bili su stanovnici nekoliko mesta sa
podruja Nikog i Prokupakog sreza.814
Nemaki okupator je 29. juna 1943, u Kruevcu, u znak odmazde za
pogibiju osmorice i ranjavanje sedmorice vojnika 17. juna, izvrio strelja
nje 324 stanovnika Kruevca i dvadesetak okolnih sela. Pripadnici SDS
su zajedno sa nemakim vojnicima 23. juna 1943. uestvovali u hapenju
nekoliko desetina seljaka u selima u okolini Kruevca, koji su streljani 29.
juna u Kruevcu. U Gornjem Stepou uhapsili su 20 stanovnika od kojih
je 13 streljano. U ogolju su uhapsili 24 stanovnika od kojih je 23 strelja
no. U avranu su uhapsili 24 stanovnika od kojih je 22 streljano. U izja
vama preivelih hapenika i roaka rtava s kraja 1944. i iz 1945, navode
se tvrdnje da su u hapenjima u Gornjem Stepou i avranu uestvovali
straari SDS iz andarmerijske stanice u Gornjem Stepou, dok se u opisu
hapenja stanovnika ogolja ne pominje iz koje stanice su doli pripadnici
SDS.815 Budui da je ogolj, kao i avrane, susedno selo Gornjem Stepo
u, logino je pretpostaviti da su pripadnici SDS koji su hapsili u ogolju

813 AJ, DK, 110, f. 93, s. 20-21.

814 , .., . II/212-213.
815 AJ, DK, 110, f. 286, s. 59-234.

302
takoe boravili u stanici u Gornjem Stepou. Prema podacima iz literature,
nedievci su vrili hapenja zajedno sa nemakim vojnicima i u selu Modri
ca gde je uhapeno 27 metana od kojih je 15 streljano. Videvi prazno
selo [Modricu], Nemci su preko nedievaca razglasili da se ljudi ne plae,
jer su Nemci doli radi overe linih karata. Obmana je uspela. Neki su iza
li iz sklonita i tako je pohvatano 27 ljudi.816 Mogue je pretpostaviti da
su u hapenju u Modrici uestvovali pripadnici SDS iz Gornjeg Stepoa,
budui da su Modrica i Gornji Stepo susedna sela (u Modrici nije posto
jala stanica SDS). Meutim, u dokumentaciji DK nismo nali potvrdu o
ueu pripadnika SDS u hapenju stanovnika Modrice.817 Dakle, re je
o hapenju najmanje 68 lica, od kojih je 48 streljano, iz tri sela, pri emu
konaan broj, ako uraunamo stradanje stanovnika jo jednog seoskog
naselja, moda iznosi 95 hapenih, od kojih je 73 streljano. U hapenju u
Gornjem Stepou uestvovao je Milo Filipovi, komandir stanice SDS u
selu. Tada su doli kod mene dva Nemca, ali mi nisu sina oterali, a posle
njih je doao komandir stanice u Gornjem Stepou, Milo Filipovi. On
mi je traio i oterao sina Slobodana (21). On ga je predao Nemcima koji
su ga oterali u Kazneni zavod kod Kruevca, kako je 13. avgusta 1945.
svedoio Blagoje orevi, otac streljanog Slobodana.818
Borci Rasinskog partizanskog odreda 27. juna razoruali su 15 pri
padnika SDS u andarmerijskoj stanici u Gornjem Stepou nakon ega su
streljali zarobljenike. Ceo narod iz iste okoline sa zadovoljstvom odobrava
ovaj sluaj, navodi se u izvetaju Rasinskog odreda.819
Takoe, pripadnici gradskog odreda SDS iz Kruevca, zajedno sa
agentima Predstojnitva policije, uhapsili su u Kruevcu od 20. do 28. juna
1943. preko 200 osoba od kojih je veina streljana 29. juna. Meu uhap
enicima veinu su inili partizanski simpatizeri. Isti poinioci su 27-28.
juna uhapsili nekoliko desetina kruevakih Roma od kojih je jedan deo
streljan od okupatora 29. juna. I u ovom sluaju pripadnici SDS i kvislin

816 Krsta Milosavljevi, Tamo gde je Slobodite, Novi Sad, 1969, str. 102, 111.
817 Podaci DK iz 1945. navode da je u Modrici uhapeno 23 stanovnika od kojih je 18 streljano. (AJ,
DK, 110, f. 286, s. 266).
818 AJ, DK, 110, f. 286, s. 66.
819 -, I/20, , 1965, . 383.

303
 ki policajci su znali da e uhapena lica biti streljana od strane nemakog
okupatora.820
Vaan svedok dogaaja koji su se odigrali u Kruevcu juna 1943. bio
je svetenik Duan Vesi. On je svedoio da su kvislinke vlasti 20. juna
objavile da se graanstvo ne treba plaiti ve da ostane slobodno kod svo
jih kua i da nee biti hapenja jer su Nemci [stradali 17. juna] poginuli
u borbi. Te veeri nastala je od 10 do 12 asova neuvena racija u Kru
evcu. Apeno je sve to je bilo slobodoumno i naroito pristalice P.O.
[partizanskih odreda] i K. [komunista]... Te veeri uhapsili su oko 150
Kruevljana sve po spisku i dostavi optinskih venika i predstojnika [Pr
voslava] Odovia.821 Narednih dana, zakljuno sa 28. junom, pripadnici
SDS u Kruevcu su uhapsili jo nekoliko desetina lica.
Pripadnici gradskog odreda SDS i agenti kvislinke policije su krajem
aprila i poetkom maja 1943. izvrili hapenje nekoliko desetina aktivista
i simpatizera pokreta pod rukovodstvom komunista. Najvei broj hape
nja sproveden je u Kruevcu. Uhapenici su isleivani i mueni u zatvoru
pod kontrolom kvislinke policije. Uhapenici su privremeno izolovani u
Kaznenom zavodu, nakon ega su 32 zatoenika streljana od strane Nema
ca, 8. juna 1943.822
U hapenju stanovnika kruevakog kraja koji su streljani 29. juna
1943. uestvovali su i pripadnici SDK (ljotievci). Poetkom maja 1943,
Nemci, Gestapo delovi bugarske konjice sa seditem u kasarni 12. pea
dijskog puka u Kruevcu i vojnici 3. ljotievskog bataljona [SDK] iji je
komandant bio Duan Markovi, kapetan II klase, izvrili su blokadu sela
Vuak i uhapsili vei broj metana koje su zatvorili u Kaznenom zavodu. U
zavodu je zadrano 14 mladia koji su bili partizanski simpatizeri. Dvojica
uhapenika streljana su 12. maja u Kruevcu, u okviru streljanja 10 kumu
nista. Ostali su sprovedeni u Banjiki logor odakle je jedan deportovan u
Nemaku, a ostali su streljani na Jajincima 29. juna, u okviru nemake
odmazde za gubitke od 17. juna.823

820 AJ, DK, 110, f. 286, s. 2-168.

821 AJ, DK, 110, f. 286, s. 158-160.
822 AJ, DK, 110, f. 286, s. 71, 72, 79, 89, 112, 121; Krsta Milosavljevi, n.d., str. 95.
823 AS, ZK, k. 144, zl. br. 246-253; AJ, DK, 110, f. 286, s. 236.

304
 Pripadnici 3. bataljona 1. puka SDK pod komandom Milenka Popo
via uhapsili su maja 1943. osmoro jevrejskih izbeglica iz Poljske koji su
se skrivali u Lazarevcu i isporuili ih Nemcima. Uhapeni Jevreji streljani
su 17. avgusta 1943. kao banjiki logorai. Meu uhapenima bilo je troje
lanova porodice Kacengold koji su bili rodom iz Krakova i petoro lano
va porodice Vajntraub koji su bili rodom iz Jozefova. Uhapene Jevreje su
denuncirali Ilija Tomi, komandant SDS u Lazarevcu i njegov pomonik
edomir Stefanovi.824
Pripadnici SDK izvrili su hapenje nekoliko desetina stanovnika
Poarevakog okruga koje su streljali nemaki vojnici na aalici na perife
riji Poarevca. Dobrovoljci su marta 1943. uhapsili 20 partizanskih simpa
tizera iz Mirijeva kod abara. Uhapenici su oterani u Poarevac i predati
Nemcima. Okupator je deo metana streljao, a deo internirao u logore.825
Pripadnici SDK poetkom aprila 1943. uhapsili su 16 stanovnika Velikog
Sela kod Malog Crnia i predali ih Nemcima. Okupator je u Poarevcu
16. aprila streljao 14 metana Velikog Sela. Dobrovoljci su 27. juna 1943.
izvrili hapenje 12 stanovnika Jasikova i jednog stanovnika Vlaola kod
Majdanpeka, simpatizera i saradnika JVuO. Uhapenici su takoe predati
Nemcima koji su ih streljali u Poarevcu 29. juna. 1943. zajedno sa jo 37
pristalica D.M.. Navedena hapenja na podruju Poarevakog okruga
izvrili su pripadnici 2. i 4. bataljona SDK.826 Drugi bataljon je bio pod
komandom Marisava Petrovia. Ova jedinica je kasnije preimenovana u
2. puk SDK. etvrti bataljon bio je pod komandom Henriha Lautnera
do njegove pogibije. Ova jedinica je krajem 1943. preimenovana u 4. puk
SDK, pod komandom kapetana Vuka Vlahovia. Prema nalazima ZK iz
1945, nemaki vojnici su 1943-1944. streljali 294 talaca na stratitu aa
lica. Naime, toliko leeva je ekshumirano iz nekoliko masovnih grobnica
na toj lokaciji, 27-30. maja 1945. Mnogi od njih uhapeni su od strane
SDK i SDS.

824 AJ, DK, 110, f. 485, s. 841-854; Logor Banjica. Logorai, I-II, Knjige zatoenika koncentracionog
logora Beograd-Banjica (1941-1944), (pr. Evica Mickovi, Milena Radoji), Beograd, 2009, str.
II/165. U knjigama zatoenika Banjikog logora navedena su imena etvoro lanova porodice
Vajntraub. Nedostaju podaci o Elzi Vajntraub za koju se u grai DK tvrdi da je imala 22 godine.
(AJ, DK, 110, f. 485, d. 848, Zapisnik o prijavi zloina okupatora i njihovih pomagaa kod Sreskog
poverenitva Sreza kolubarskog, Lazarevac, 15.8.1945).
825 AJ, DK, 110, f. 285, s. 665-697.
826 AS, ZK, k. 145, zl. br. 16137, Elaborat: Masovno streljanje na aalici (Poarevac).

305
 Pripadnici SDK su 10. aprila 1943. uhapsili oko 200 stanovnika pro
partizanskog sela Ranilovi pokraj Aranelovca. Najvei broj uhapenika
je ubrzo puten, a manji deo je predat Nemcima. Okupator je 3. maja u
Kragujevcu streljao 22 stanovnika Ranilovia (13 Roma i devet Srba), pret
hodno uhapenih od strane SDK.827
Pripadnici SDK su maja 1943. ubili batinama Vasilija Spasojevia,
partizanskog saradnika iz Venana kod Lazarevca. Istog dana kada mi je
mu ubijen isti dobrovoljci uhvatili su mi kerke Staniju (16) i Branku
(13) te su ih toliko tukli batinama i kundaili da je Stanija od dobijenih
batina letos tj. 1944. umrla, a Branka jo i danas lei.828
Pripadnici 4. bataljona SDK pod komandom Henriha Lautnera su
u prvoj polovini juna 1943. uhapsili 20 stanovnika Raanskog, Uikog,
Poekog i Ariljskog sreza koji su predati Nemcima nakon ega ih je oku
pator 15. juna streljao u Uicu. Polovina streljanih bili su saradnici JVuO,
a ostali su bili partizanski simpatizeri.829
Pripadnici SDK su 21. jula 1943. u selu Gugalj pokraj Poege streljali
etiri stanovnika Guglja i dva stanovnika Loreta. Svi ubijeni bili su civili, a
meu njima bile su dve ene.830
Pripadnici SDK streljali su sedam stanovnika Velike Drenove, pokraj
Trstenika, 27. jula 1943. Meu ubijenima bile su etiri ene, dva enska
deteta i jedan starac. Sutradan su pripadnici iste formacije streljali etiri
starija mukarca u oblinjem selu Bogdanje. etiri dana nakon tog zloina,
1. avgusta, pripadnici SDK streljali su 10 stanovnika susednog sela Medve
a. Meu ubijenima bilo je petoro dece, tri mukarca i dve ene. Moe se
pretpostaviti da je veina ubijenih stanovnika Medvee bila romske naci
onalnosti.831 Prema podacima DK, pripadnici SDK su u Velikoj Drenovi
izvrili hapenje 140 lica oba pola i svih uzrasta, pretukli 20 mukaraca i
spalili etiri kue.832 Iako u izvoru nije naveden datum kada su izvrene

827 AJ, DK, 110, f. 475, s. 489-517.

828 AJ, DK, 110, f. 271, s. 215, Izjava Mileve Spasojevi iz Venana, Lazarevac, 5.3.1945.
829 AJ, DK, 110, f. 490, s. 93.
830 . , 1941-1945, , 1986, . 515-535.
831 - 1941-1945. , (. ),
, 1996, . 96-97, 142-143, 243-245.
832 AJ, DK, 110, f. 58, s. 854-855.

306
represalije, moe se pretpostaviti da se one vremenski poklapaju sa ubistvi
ma metana.
Navedeni dogaaji verovatno su posledica sukoba izmeu snaga JVuO
i SDK na podruju Kruevakog okruga. Prema podacima iz istoriografske
literature, Keserovievi etnici su 28. jula 1943, u zasedi kod Bogdanja,
u znak osvete za prethodno ubistvo desetak etnika od strane ljotievaca,
ubili 15 pripadnika SDK i pet inovnika kvislinke administracije. Neiz
vesno je koliko je ubistvo dvojice ljotievaca od strane etnika, 31. jula,
na putu izmeu Velike Drenove i Poekovine, bilo povezano sa ubistvima
civila koje su ljotievci sutradan poinili u Medvei.833
Pripadnici SDS i SDK sauestvovali su u pljaki koju je nemaki oku
pator vrio na ime rekvizicije u Srbiji. Prilikom rekvizicije dolazilo je do
ispoljavanja represije koja je podrazumevala otimainu, masovna hapenja,
spaljivanje imanja, prebijanje, a ponekad i ubijanje metana. Moda najka
rakteristiniji primer odigrao se 1-2. juna 1943. u nekoliko sela u okolini
Grocke i Mladenovca (Vrin, Begaljica, Kamendo, Mali Poarevac, epin,
Dubona, Badljevica). Prema podacima Okrunog naelstva u Beogradu
(2. juna 1943), dogaaji su se odigrali na sledei nain: Jue su nema
ki vojnici i ljudstvo SDS iz Beograda blokirali Vrin i oterali svu stoku.
Noas su doli u Grocku i danas blokirali selo Begaljicu i Kamendol radi
rekvizicije stoke. Nemci oduzimaju svu stoku. U Kamendolu je od strane
Nemaca ubijen jedan starac iz Umara, dok su jednom metaninu Kamen
dola zapalili kuu, a drugom talu, zato to su svi ukuani pobegli iz kue
i posakrivali se. U Begaljici su od strane okupatora ranjena dva mukarca,
otac i sin, jer su pokuali da se udalje od kue. Iz Malog Poarevca je otera
no est lica kao taoci, a u Vrinu je lieno slobode 11 lica. Upad nema
kih i kvislinkih snaga u sela i pljaka metana izvreni su navodno zato
to seljaci nisu izvestili nemaku ili nau vlast o pojavi komunista kojima
su i hranu davali (nareeno je i izvreno kupljenje polovine celokupnog
broja stoke).834 Prema podacima DK iz 1945. pripadnici SDS i nemaki

833 , .., . II/184-185.

Bojan Dimitrijevi pominje zasedu i ubistvo 20 ljotievaca, kod Bogdanja, 28. jula 1943, kao i
ubistvo dvojice ljotievaca 31. jula, ali ne pominje ubistva civila u Velikoj Drenovi, Bogdanju i
Medvei, 27-28. jula i 1. avgusta 1943. od strane pripadnika SDK. (Uporediti: .
, .., . 294-295).
834 AJ, DK, 110, f. 572, s. 148-150.

307
 vojnici su 1-2. juna 1943. izvrili pljaku 91 domainstva u Begaljici i 56
domainstava u Vrinu.835
U rekviziciji u Duboni i epinu zajedno sa Nemcima uestvovali su
pripadnici SDK. Naelnik Beogradskog okruga izvestio je 1. juna 1943:
U selu Duboni, srez Mladenovac, od noas vri rekviziciju nemaka
vojska. Tom prilikom su Nemci streljali Andriju ivkovia, njegovog sina i
ker, ivojina Veljkovia, njegovog sina i sinovca. Kuu nekog Ljube zapa
lili su. Oko 100 ljudi odvedeno je u epin. Poverenik javlja da su streljani
prikrivali partizane, koji su pre dolaska Nemaca napustili Dubonu. Selo je
blokirano. Sa Nemcima se nalazi izvestan broj dobrovoljaca. U drugom
dokumentu vladine provenijencije pominje se prisustvo dve ete naih
dobrovoljaca sa 30 organa Specijalne policije UGB u Duboni. U tom
dokumentu se navodi da je prilikom rekvizicije u epinu streljano neko
liko lica.836
Pripadnici SDS i SDK uestvovali su kao pomone snage u bugarskoj
ofanzivi u Toplici poetkom februara 1944. Prema partizanskim izvorima
u ranim jutarnjim asovima 6. februara oko 2.000-3.000 bugarskih voj
nika sa 200 dobrovoljaca [SDK] iz Nia i oko 100 andarma [SDS] iz
Prokuplja krenuli su u 10 kolona od Mramora do Blaca prema Jastrepcu
u nameri da izvre represalije u podjastrebakim selima, zapadno od Blaca,
ije stanovnitvo je veinski podravalo partizane.837 Prema podacima ZK
iz 1945, bugarski vojnici bili su pripadnici 27. peadijske divizije. Podaci
ZK ne pominju uee SDK u toj akciji, ali navode uee snaga SDS iz
Blaca pod komandom potporunika Save Juriia u hvatanju i represiranju
stanovnika sedam sela pokraj Blaca (Mala, Velika, Gornja i Donja Dra
gua, Preteane, Lazarevac, Donja Svara). Izvor navodi da su pripadnici
SDS uestvovali u hapenjima u skoro svim selima. Uhapeno je oko 130
partizanskih simpatizera, gotovo u potpunosti mukaraca. Uhapenici su
sprovedeni u zatvor u Velikoj Plani pokraj Prokuplja. Neki su pobegli pri
likom sprovoenja. Pojedinci su mueni u zatvoru. Sutradan su bugarski
vojnici ubili trojicu uhapenika u zatvoru, a ostali su sprovedeni na strelja
nje. Bugari su uz pomo SDS ostale izveli na velikoplansko brdo i strelja
835 AJ, DK, 110, f. 453, s. 735-757.
836 AJ, DK, 110, f. 572, s. 146-150.
837 -, I/20, , 1965, . 492, Izvetaj Okrunog poverenitva KPJ za Toplicu,
14.2.1944.

308
li. Jedan mukarac je ubijen od strane bugarskog oficira pre kolektivnog
streljanja. Tom prilikom ubijeno je 49 lica, 6 lica je ranjeno, 6 lica ostalo
je na mestu streljanja sluajno u ivotu, a ostali su se razbegli za vreme
streljanja. Najvei broj ubijenih poticao je iz D. Svare (20), D. Drague
(12) i Preteana (11). Poznata su imena svih 53 ubijenih, etvoro ranjenih
koji su preiveli i 70 koji su uspeli da pobegnu meu kojima su i imena
onih koji su se spasili bekstvom istog dana kada su uhapeni. Svi ubijeni
sahranjeni su od svojih porodica u seosko groblje. Prilikom sahrane vojnici
SDS iz Blaca pucali su u vis da zaplae one koji su vrili sahranu i doviki
vali su im: Ne trebate ih sahranjivati, nego pustiti da ih vrane pojedu.
U navedenim selima spaljeno je 12 partizanskih kua dok su mnoge kue
opljakane. Iako izvor navodi da su prilikom streljanja pucali i vojnici
SDS takva tvrdnja zahteva potvrdu u drugim izvorima kako bi postala
prihvatljiva.838 Potencijalnu potvrdu uea pripadnika kvislinkih snaga
u streljanju u Velikoj Plani predstavlja reenica iz citiranog partizanskog
izvora: U ovom streljanju sudelovali su i dobrovoljci iz Nia (sada u Blacu)
i oni su naroito insistirali da se masovno strelja, a posle streljanja razbijali
su mrtvacima glave i masakrirali.839
Pripadnici SDS su vrili represalije nad stanovnicima Toplice i u
narednom razdoblju. Straari pod komandom majora Mileta Anastasijevi
a sredinom aprila 1944. izvrili su blokadu Gornje i Donje Trnave pokraj
Prokuplja. Tada su tukli i zlostavljali 10 stanovnika D. Trnave i 14 stanov
nika G. Trnave. U oba sela zapalili su nekoliko partizanskih kua.840
U selu Ravnje, severno od Bogatia, pripadnici SGS (granina sluba
SDS) uestvovali su u streljanju 26 zarobljenih boraca 1. bataljona 4. voj
voanske brigade. Moe se pretpostaviti da su u zloinu uestvovali i lokal
ni etnici, pripadnici Cerskog korpusa JVuO. U izvetaju Odeljenja za
dravnu zatitu Ministarstva unutranjih poslova kvislinke vlade (2. mart
1944), pominje se da je 28 [partizana] zarobljeno i streljano na licu me

838 AJ, DK, 110, f. 533, s. 651-663.

Zanimljivo je da propartizanska literatura ne registruje sadejstvo kvislinkih snaga u zloinu
bugarske 27. peadijske divizije u okolini Blaca, februara 1944. Uporediti: ,
(1941-1944), I,
809 () 1. () ,
, 1994, . 199-201.
839 -, I/20, , 1965, . 492.
840 AJ, DK, 110, f. 220, s. 358-360.

309
 sta.841 Prema podacima iz monografije o 4. vojvoanskoj brigadi, u kojoj
su dogaaji od 26-27. februara 1944. detaljno rekonstruisani, u Ravnju je
zarobljeno 25 partizanskih boraca, od kojih dve borkinje, dok su tri borca
poginula u okraju, a jednog ranjenika neprijatelj je ubio. U borbi sa par
tizanima poginula su etiri pripadnika SGS. Prema istraivanjima autora
monografije, pire Lagatora, zarobljenici su streljani zalaganjem Stanoja
Stankovia, predsednika seoske optine Ravnje.842
Bojan Dimitrijevi u monografiji o oruanim snagama kvislinke vla
de kratko se osvrnuo na oruani sukob izmeu partizana i kvislinkih snaga
u Ravnju, bez pominjanja streljanja zarobljenih partizana.843 Streljanje 26
zarobljenih boraca 4. vojvoanske brigade u Ravnju neposredno demantu
je Dimitrijevievu tezu kako nije identifikovan nijedan vei zloin snaga
pod kontrolom kvislinke vlade u borbama u Srbiji. Dimitrijevi u knjizi
Vojska Nedieve Srbije, kada kazuje o dogaaju u selu Ravnje, 27. februa
ra 1944, poziva se na izvetaj kapetana Vojislava Tufegdia, komandanta
Cerskog korpusa JVuO (2. mart 1944) u kome se navodi da su etnici i
pripadnici SGS kod Ravnja, zarobili 29 partizana, od kojih i dve ene
u kom se izriito tvrdi da su zarobljenici streljani odmah, na licu mesta.
Ostaje nepoznato zbog ega autor u opisu ovog dogaaja nije pomenuo

841 -, I/21, , 1965, . 624.

U izvetaju se navodi da su prilikom prelaska Save, u blizini Ravnja, poginula 42 partizanska
borca, ali taj podatak nije taan. Prema svedoenjima savremenika kao izvrioci streljanja
pominju se pripadnici SDS. (AS, ZK, k. 151, zl. br. 12259).
842 , , , 1973, . 82-86.
piro Lagator je bio komandant 1. bataljona 4. vojvoanske brigade (smenjen je sa dunosti
nakon stradanja bataljonskih boraca u Ravnju). Radei na tekstu monografije dobio je na uvid
sudski materijal sa suenja Stanoju Stankoviu. Taj materijal, uee u dogaajima i svedoenja
saboraca, omoguili su mu da detaljno rekonstruie dogaaje od 27. februara 1944. Uporediti:
-, I/8, , 1956, . 113-115.
Stanoje Stankovi (RKTG-18294), evidentiran je u registru DKTG za optinu abac (umesto za opti
nu Sremska Mitrovica), pri emu se u njegovom kartonu, u rubrici kvalifikacija, navodi da je bio
komandant mesta u okviru JVuO. Stankovi je, ipak, prvenstveno bio pripadnik lokalne kvislinke
administracije, koji se tokom 1944. stavio u slubu JVuO. Osuen je na smrt i streljan u apcu 1946.
Stankovi je jedini stanovnik Ravnja evidentiran u registru DKTG budui da je spisak nepotpun.
Tokom rata etnici su liili ivota devet stanovnika Ravnja. ( ,
1941-1946., 1941-1945,
, (. ), , 2012, . 67-90). Prema podacima DK, etnici
su u Ravnju podvrgli batinanju 25 mukaraca i dve ene. (AJ, DK, 110, f. 64, s. 350-351).
843 Uporediti: . , .., . 426-427.

310
streljanje zarobljenika.844 Suprotno tome, Dimitrijevi, pozivajui se na
kvislinke izvore, navodi podatke koji sugeriu da su pripadnici 4. vojvo
anske brigade stradali u borbi.
Oko 80 partizana obnovljenog Mavanskog NOP odreda pokuali su
u noi 8-9. februara 1944. da preu Drinu kod Badovinaca, iz pravca
Semberije. Tom prilikom napali su graninu posadu sastavljenu od SGS i
nemakih vojnika. Poginula su trojica partizana, meu njima jedan rodom
iz Badovinaca, dva Nemaca i tri graniara SGS. Nakon borbe pripadni
ci SGS i Nemci uhapsili su 17 metana koje su oterali u logor u apcu.
Uhapenici su streljani 21. aprila 1944. u Badovincima od strane Nemaca.
Nakon streljanja pripadnici SGS i nemaki vojnici izvrili su pljakanje i
paljenje kua streljanih metana.845 Prema tvrdnjama Dragoslava Parma
kovia, prilikom napada Mavanskog NOP odreda na nemake i nediev
ske poloaje u Badovincima partizani su zarobili trojicu Nemaca koje su
streljali i dvojicu podoficira SGS koje su pustili.846
SDK je kao formacija vrio prinudnu mobilizaciju koja je podrazu
mevala streljanja dezertera. Na osnovu sluajnog uzorka u obimnoj grai
DK moemo govoriti o nekoliko primera. Pripadnici 1. puka SDK, pod
komandom kapetana Ilije Miaevia, 7. jula 1943, u selu Babaji, pokraj
Valjeva, nakon muenja streljali su dvojicu prinudno mobilisanih mladia
koji su dezertirali.847 Janura 1944, komandir jedne ete 1. puka SDK, Du
an Coki, naredio je streljanje trojice mladia iz tri sela u okolini Valjeva,
koji su kao prinudno mobilisani pokuali da dezertiraju.848 Avgusta 1944,
po nareenju majora Jovana Dobrosavljevia, komandanta 3. puka SDK,
izvrena je prinudna mobilizacija u nekim selima u Podrinju. U selu Pocer
ski Metkovi prinudno je mobilisano 16 mladia (roenih 1923). Sve ove
mladie [Dobrosavljevi] u apcu je obukao i naoruao, a prilikom nema
kog povlaenja iz apca, ceo puk se povukao zajedno sa Nemcima. Tada

844 Uporediti tekst navedenog izvetaja kapetana Tufegdia: Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983,
str. 433; , .., II/433.
845 AS, ZK, k. 151, zl. br. 13596; -, I/21, , 1965, . 611.
Poznata su imena 17 graniara SGS iz stanice u Badovincima koji su uestvovali u hapenju i paljenju
kua uhapenika.
846 , .., . 906-907.
847 AJ, DK, 110, f. 531, s. 793.
848 AJ, DK, 110, f. 236, s. 158-159.

311
 su svi mobilisani mladii morali poi sa Dobrosavljeviem, jer se na njih
strogo pazilo. O njihovoj daljoj sudbini nita se nije saznalo.849 Prinudna
mobilizacija sprovedena je avgusta 1944. i u selu Zablau kod apca, gde
je po Dobrosavljevievom nareenju mobilisano 10 mladia, uz pretnje
da e stradati porodice onih koji se ne odazovu na mobilizaciju. Oni su
takoe bili prinueni da odstupe u Srem zajedno sa ostalim pripadnicima
3. puka SDK.850 Iz sela Korman, pokraj apca, veina mladia prisilno
mobilisanih u SDK uspela je da pobegne. Pripadnici SDK su uoi oslobo
enja apca uhvatili najmanje jednog dezertera iz Kormana, osudili ga na
smrt i streljali.851
Primeri potede ivota zarobljenih pripadnika SDS, u borbama u Srbiji
u leto i jesen 1944, znatno su rei od primera potede zarobljenih pripad
nika JVuO, zbog injenice da je meu njima bilo znatno manje prisilno
mobilisanih i zavedenih boraca i zbog toga to su pripadnici kvislinke
andarmerije (potonja SDS) uestvovali u streljanju zarobljenih pripadni
ka NOVJ i NOP-a od jula 1941. Jo vanije, kontinuirani vojni angaman
na strani nemakog okupatora podrazumevao je drugaiji odnos partizana
prema SDS u odnosu na JVuO, budui da su u pojedinim fazama ratnog
sukoba snage JVuO, za razliku od snaga SDS, bile suprotstavljene oku
patoru i izloene represivnim merama okupatora. Prilikom oslobaanja
pojedinih gradova u Srbiji, pripadnici SDS bi se obino do kraja oruano
suprotstavljali snagama NOVJ. Nakon zarobljavanja pripadnika SDS, po
pravilu, zarobljenici bi bili streljani, naroito ukoliko su neposredno pre
zarobljavanja uestvovali u oruanom sukobu. Ipak, postojali su izuzeci,
pri emu su izuzeci ponekad podrazumevali streljanje jednog dela zaro
bljenika i putanje ostatka zarobljenih. S druge strane, pripadnicima SDS
koji su odluili da stupe u kontakt sa lokalnim predstavnicima NOVJ i
NOP-a, kako bi poloili oruje, bilo je omogueno da odu kuama ili da
preu na stranu NOVJ.
Napominjemo da je tokom rata bilo nezamislivo da pripadnici SDS
nakon zarobljavanja puste na slobodu uhvaene partizane, kao to nije

849 AJ, DK, 110, f. 97, s. 16.

850 AJ, DK, 110, f. 485, s. 713-716.
851 AJ, DK, 110, f. 284, s. 102-106.

312
postojala mogunost ostanka zarobljenih partizana u redovima SDS.852
Po pravilu, pripadnici SDS su zarobljene partizane ustupali kvislinkim
policijskim organima ili, jo ee, nemakom okupatoru, nakon ega su
partizani izolovani u logorima, pri emu je veina streljana nakon odree
nog vremena.

Mikro sluaj:
zloini SDK nad stanovnitvom
sela Lipe 1944.

Lipe su selo u kome su pripadnici SDK izvrili najbrojnije zloine, u

odnosu na druga seoska naselja u Srbiji. Zloine nad stanovnitvom tog
sela izvrili su pripadnici 4. puka SDK, pod komandom kapetana Vuka
Vlahovia. Prema podacima DK iz 1945, na podruju Podunavskog sreza
(Smederevo), kome je teritorijalno pripadalo selo Lipe, pripadnici SDK
streljali su 52 stanovnika, dok su jednu osobu obesili, a jedna osoba je
umrla od posledica torture. Pripadnici SDK su na podruju Podunavskog
sreza podvrgli zatvorskoj torturi ili javnom batinanju 165 mukaraca, 25
ena i 10 staraca.853
Prema podacima kvislinke vlade, u Lipama 16. januara 1944. voe
na je borba izmeu dobrovoljaca 4. puka [SDK] i partizana. U borbi je
poginuo jedan dobrovoljaki podnarednik, a tri dobrovoljca su ranjena.
Poginulo je sedam partizana. Partizani su razbijeni i razbeali su se na sve
strane.854 Prema podacima iz elaborata Sreskog poverenitva ZK za Srez
podunavski (1. mart 1945) pripadnici SDK su 16. januara spalili 15 par

852 Poznat mi je samo jedan primer putanja na slobodu zarobljenih partizana, u vrlo kasnom raz
doblju oruanih sukoba na tlu Srbije poetkom oktobra 1944. Navodno je veina od 19 parti
zana zarobljenih od strane SDS/SUK dobrovoljno ostala na uredovima formacije koja ih je zaro
bila, ako je verovati pristrasnom izvorniku: , .., . 458-459. Ovaj primer,
ukoliko je istinit, izmeu ostalog, posledica je prethodnih primera korektnog odnosa partizana
prema zarobljenim pripadnicima SDS i JVuO.
853 AJ, DK, 110, f. 55, s. 538-664.
854 -, I/21, , 1965, . 591.

313
 tizanskih kua u Lipama i streljali trojicu metana. etnici su 27. januara
zapalili pet salaa u okolini Lipa kako ih ne bi koristili partizani.855
Opredeljenost za borbu za osloboenje i naklonost prema partiza
nima, u Lipama, jednom od najveih sela u Podunavskom srezu, bila je
veinska u prolee 1944, iako je selo bilo udaljeno od partizanske teritorije
na tromei Podunavskog, Groanskog i Mladenovakog sreza i izolovano
od najbliih partizanskih sela teritorijom koju su kontrolisali JVuO i SDK.
Ipak, i pored blizine Smedereva, u kome su se nalazile nemake i snage
SDK, u Lipama su vlast preuzeli naoruani metani lokalni partizani.
Opredeljenost za borbu uzrokovana je, izmeu ostalog, eljom lokalnog
stanovnitva da se obezbedi od upada SDK i nemake vojske. Primera radi,
Nemci su 6. marta upali u selo i odveli 12 metana u Banjiki logor. Uhap
enici su puteni iz logora tokom leta 1944. Potom je usledio oruani na
pad na selo. Nemci su napali Lipe 30. aprila 1944. Prodrli su u selo nakon
to se lokalna straa amcima neprimetno evakuisala na jedno moravsko
ostrvo. Nemci su sutradan ubili trojicu metana i spalili 33 kue. Toga
dana Nemci su uhvatili 17 metana i ubrzo ih izolovali u Banjikom logo
ru. Prema izvorima kvislinke vlade jedna komunistika trojka pokuala
je sa renog ostrva kod Lipe da se amcem spusti niz Moravu, ali je ubi
jena od strane patrole SDS. Nakon pet dana 76 metana je evakuisano
na teritoriju pod kontrolom partizana gde su stupili u redove Kosmajskog
NOP odreda. Kako bi spreili Nemce da ponovo upadnu u Lipe i izvre
hapenja, ubistva i paljevine, lokalna straa se suprotstavila nemakoj voj
sci 21. maja. Poginuo je jedan nemaki vojnik. Ubrzo je usledila kaznena
ekspedicija iz Smedereva. Pripadnici 4. puka SDK su u noi 27-28. maja
prodrli u selo. Deo naoruanih metana je uspeo da napusti Lipe. Ljoti
evci su blokirali selo i primorali odraslo stanovnitvo da doe na zbor.
Pripadnici SDK su 28. maja streljali 13 pripadnika seoske partizanske ete
od kojih su devetorica bili metani. Potom su sproveli nasilnu mobilizaciju
u redove SDK. Kako se navodi u literaturi, 16 mlaih mukaraca je odbilo
da obue uniformu SDK zbog ega su sprovedeni u logor Banjica (gde je
streljan jedan metanin), odakle je ostatak 26. septembra 1944. sproveden

855 AS, ZK, k. 139, zl. br. 352.

Pripadnici SDK su spalili 19 kua u smederevskom selu Mihajlovac. Pripadnici JVuO su spalili
163 kue u smederevskim selima, od ega 137 u Drugovcu. (AJ, DK, 110, f. 55, s. 538-644).

314
u Mauthauzen (gde je stradalo pet metana).856 Meutim, arhivski izvo
ri navode da je toga dana uhapeno 25 stanovnika i da su svi sprovedeni
na Banjicu. Od tog broja devetorica su puteni nakon tri meseca, a ostali
su transportovani u Nemaku. U meuvremenu je u Lipama stacioniran
deo 4. puka SDK ije ljudstvo je vrilo represiju nad metanima. Ponovno
streljanje usledilo je 25. juna kada su streljana dvojica metana. Poznata su
imena 36 metana koji su 5. jula uhapeni od strane SDK kao partizanski
simpatizeri i oterani na prinudni rad u Smederevo, pri emu su neki od
njih bili izloeni fizikoj torturi.857
Pripadnici Lipske ete Kosmajskog NOP odreda, uhvatili su na spa
vanju 6-7. jula 1944. i razoruali desetak mobilisanih pripadnika SDK iz
sela alinac, pokraj Smedereva. Od ove grupe razoruanih mladia, parti
zanima su dobrovoljno pristupila trojica, dok su ostali puteni kuama.858
Naredno masovno ubistvo koje su u Lipama izvrili pripadnici 4. puka
SDK usledilo je 2. septembra kada je streljano devet zarobljenih boraca
Kosmajskog NOP odreda, ukljuujui dve bolniarke i nekoliko ranjeni
ka, pri emu su dvojica streljanih zarobljenika bili metani.859
Pripadnici SDS su takoe odgovorni za represiju nad stanovnitvom
sela Lipe. Oni su 22. avgusta 1943. uhapsili 16 roaka lokalnih partizana
(oevi, majke, braa) i oterali ih u Smederevo gde su uhapenici bili pod
vrgnuti torturi. Pre osloboenja smederevskog kraja, 15 stanovnika Lipa

856 , : , , 1984, . 257-

280; -, I/21, , 1965, . 683; AS, ZK, k. 139, zl. br. 352; Logor Banjica.
Logorai, I-II, Knjige zatoenika koncentracionog logora Beograd-Banjica (1941-1944), (pr. Evi
ca Mickovi, Milena Radoji), Beograd, 2009, str. II/462-464, 572, 589-590.
857 AS, ZK, k. 139, zl. br. 352; Logor Banjica. Logorai, str. II/619-620.
858 , .., . 470-471.
859 AJ, DK, 110, f. 460, s. 508-521.
Meu licima koja su uestvovala u ubijanju zarobljenika bio je i Milosav-Vasa Gaji (RKTG-
10223) iz Lipa, koji je uhvaen i likvidiran u Lipama odmah po osloboenju i to od partizanskih
odreda. U elaboratu Sreskog poverenitva ZK u Smederevu (1. mart 1945) navodi se da su Gaji
a likvidirale seoske ene (AS, ZK, k. 139, zl. br. 352). Uhvaene partizane je pre streljanja islei
vao oficir 4. puka SDK Aleksandar Lazarevi. Prema podacima DK (15. oktobar 1946), Lazarevi
je kao komandant 7. SDO i oficir 4. puka SDK odgovoran za vei broj zloina na podruju dana
nje optine Aranelovac. Prema tim podacima, Lazarevi je tereen za sauesnitvo u smrtnom
stradanju 42 lica na podruju Oraakog sreza (od ega 29 iz Brezovca, etiri iz Aranelovca,
est iz G. atornje, jednog iz D. atornje, dva iz G. Trenjevice i jednog iz D. Trenjevice), kao i za
hapenje i batinanje 64 stanovnika sreza (koji nisu ubijeni), meu kojima je najvei broj takoe
poticao iz sela Brezovca. Moe se pretpostaviti da su navedene rtve uhvaene od ljotievaca,
predate Nemcima i potom ubijene. (AJ, DK, 110, f. 460, s. 522).

315
 poginulo je u redovima NOVJ, preteno u borbi protiv etnika. U zavr
nim borbama za osloboenje zemlje poginulo je 57 stanovnika sela Lipe,
preteno u borbi protiv nemakih snaga, dok je nekoliko puta vie mladia
uestvovalo u borbama u redovima JA.860
Prema podacima koje je sakupio Radoslav Paunovi, pripadnici SDK
su neposredno, van borbe, ubili 17 metana sela Lipe, dok dele odgovor
nost za smrt jo est metana koje su uhapsili i predali okupatoru. Ove
podatke dopunjuju poimenini podaci DK i ZK iz 1945. prema kojima
su pripadnici SDK neposredno, van borbe, ubili 20 stanovnika Lipa. Svi
su, sem dvojice, ubijeni 1944. Poslednji je ubijen jedan mladi koji je maja
1944. prisilno mobilisan u SDK. Ubijen je 7. septembra u Trnjanima kod
Leskovca zbog pokuaja dezertiranja.861
Prema podacima DK iz 1945. pripadnici SDK oterali su na prinudni
rad 60 mukaraca i 15 ena iz sela. Prema istim podacima ljotievci su tukli
150 mukaraca, 20 ena i 10 staraca, stanovnika sela.862
Prema podacima DKTG, nakon 12. septembra 1944, krivicom orga
na novih vlasti stradalo je 10 stanovnika Lipa. Vuk Vlahovi, komandant
4. puka SDK, prethodno komandant 5. bataljona SDK, a 1941. etniki
vojvoda, imenovan je u leto 1944. za naelnika Poarevakog okruga. U
registru DKTG evidentiran je ak tri puta.863 Vlahovi je streljan u leto
1945. u Lipama.
Pred kraj okupacije pripadnici 4. puka SDK su poinili jo jedno
masovno streljanje na tlu Podunavskog okruga. Najpre su 26. septembra u
blizini Drugovca uhvatili sedmoro mlaih lica, preteno iz Beograda i oko
line Poarevca, koji su se zaputili ka slobodnoj teritoriji s namerom da se
prikljue partizanima. Meu uhapenima bio je i jedan partizanski sarad
nik iz Binovca kod Smedereva. Zarobljenici su batinani pre streljanja koje
je izvreno 28. septembra u Drugovcu. Zapovednik 4. puka SDK u tom

860 , .., . 257-280.

861 Pripadnici SDK su avgusta 1943. ubili jednog stanovnika, januara 1944. pet, a od 28. maja do
3. oktobra 1944. ubili su 14 metana i sproveli nebrojano pljaki imovine mirnog stanovnitva
(otprilike oko 300 domova opljakanih). (AJ, DK, 110, f. 489, s. 165-171). Prema drugom izvoru,
od strane SDK decembra 1943. ubijen je jedan seljak iz Lipa u oblinjem Kuliu, a januara 1944.
ubijena su trojica, a ne petorica metana. Jedan metanin je uhapen kao stanovnik Smedere
va, gde se bio preselio, i streljan je od SDK u Radincu. (AS, ZK, k. 139, zl. br. 352).
862 AJ, DK, 110, f. 55, s. 538-664.
863 Vlahovi Vuk (Smederevo, RKTG-2631; Smederevo, RKTG-10054; Kragujevac, RKTG-31545).

316
razdoblju bio je major Vojislav Dimitrijevi. Uhapenike je na smrt osu
dio preki sud na ijem elu su se nalazili Vojislav Mandi, sreski naelnik,
i Slavoljub Stojki, pomonik komandanta Smederevskog korpusa JVuO.
Streljanju u Drugovcu prisustvovali su i etnici, koji su prethodno batinali
uhapenike, ali su ubistvo izvrili pripadnici SDK. U isto vreme, ljotievci
i etnici su u Drugovcu uhapsili 60 seljaka, odveli ih u Smederevo, gde su
ih zatvorili, da bi ih nakon nekoliko dana pustili.864

Mikro studija:
zloini SDS nad stanovnitvom leskovakog
kraja 1944.

U junim delovima Srbije pripadnici SDS su tokom 1944. intenzivi

rali teror nad stanovnitvom koje je bilo naklonjeno partizanima. Vinov
nici terora bili su pripadnici 2. gvozdenog puka SDS pod komandom
pukovnika Radovana Kusovca i pripadnici okrunog odreda SDS iz Le
skovca pod komandom majora Aleksandra Stikia. Okolnosti nastanka i
struktura 2. gvozdenog puka nisu dovoljno poznati. Ta jedinica formirana
je poetkom 1944. i popunjena je ljudstvom sa podruja Prokupakog
sreza. Moe se pretpostaviti da je brojala 200-300 ljudi. Puk je imao zada
tak da vri obezbeivanje eleznike pruge Beograd-Solun u Leskovakom
polju, od Doljevca do Leskovca, u cilju spreavanja partizana da vre diver
zije. Na osnovu tog zadatka pripadnici 2. gvozdenog puka izvrili su upade
u vei broj sela izmeu Leskovca i Doljevca koja su pomagala partizane.
Pored toga, ta jedinica je vrila upade u sela izmeu Bojnika i Leskovca i
sela u okolini Vuja, koja su takoe bila naklonjena partizanima. Prilikom
tih akcija snagama 2. gvozdenog puka neposredno su komandovali major
Aleksandar Stiki i kapetan Mihajlo Zotovi. Svaki upad u neko selo pod
razumevao je zloine nad nenaoruanim metanima. Kapetan Zotovi je
prednjaio u zloinima, neposredno uestvujui u ubijanju.865

864 AJ, DK, 110, f. 220, s. 362-375; AJ, DK, 110, f. 443, s. 496-512.
865 Mihajlo Zotovi je bio kapetan VKJ u penziji koji se tokom okupacije stavio u slubu kvislinke
vlade. Prema podacima Ministarstva unutranjih poslova Nedieve vlade, partizani su u noi
30-31. oktobra upali u selo urovac pokraj Prokuplja i zapalili Zotovievu kuu. Ovo je bila

317
 Zloini snaga SDS tokom 1944. na jugu Srbije nisu na adekvatan
nain prikazani u propartizanskoj istoriografiji dok ih revizionistika isto
riografija ignorie, iako je re o najkarakteristinijim primerima terora oru
anih snaga pod ingerencijom vlade Milana Nedia.866
Istoriar Bojan Dimitrijevi objavio je zanimljive tvrdnje Draguti
na Keserovia, jednog od najistaknutijih komandanata JVuO, izreene u
istrazi 1945:
Marta 1944. dobio sam nareenje od Drae u kome mi nareuje da
pomognem pukovnika Kusovca u formiranju 2. gvozdenog puka na tere
nu Prokuplja, tj. da mu stavim [na raspolaganje] potreban broj obveznika
sa teritorije Toplice. Istog meseca Keserovi se sastao sa Kusovcem. U
razgovoru sam mu saoptio da nemam nita protiv toga da on formira,
odnosno popuni, Gvozdeni puk na mojoj teritoriji i da mu neu praviti
u tom pogledu nikakve smetnje. Gvozdeni puk formiran je kao Nedie
va jedinica, ali je bio u stvari pod komandom Drainom. Ljudstvo je dao
Draa, a oruje i opremu Nedi.867
Od kraja septembra 1943. do sredine septembra 1944. pripadnici
SDS su u leskovakom kraju izvrili blokadu preko 20 propartizanskih
sela, vrei teror nad stanovnitvom. U svim selima izvrena su batinanja i
hapenja, a u desetak sela izvrena su streljanja partizanskih simpatizera i

osveta to je kapetan Zotovi 29. oktobra ubio komunistikog kurira Ristu Dojilovia. (
-, I/21, , 1965, . 489). Zotovi je poginuo u borbi u jesen 1944. na podruju Kru
evca. Aleksandar Stiki je takoe bio aktivni oficir VKJ koji se stavio u slubu kvislinkih vlasti.
Bio je rodom iz Mionice. Kao andarmerijski oficir u jesen 1941. u okolini Jagodine uestvovao je
u hvatanju partizana koji su se vratili kuama nakon rasformiranja Pomoravskog partizanskog
odreda. Uhapeni partizani su predati Nemcima i potom streljani. (AJ, DK, 110, f. 478, s. 609-
795). Nakon preformiranja SDS u SUK, Stiki je postao komandant 9. bataljna 1. divizije SUK.
Poetkom decembra 1944. sa grupom boraca odvojio se od glavnine SUK i JVuO i pridruio se
Nemcima u Sarajevu odakle je transportovan u Julijsku krajinu gde se prikljuio 1. puku SDK.
Uspeo je da emigrira. Njegova posleratna sudbina je nepoznata. ( ,
.... 32).
866 Uporediti: ,
1941-1944, , 1986, . 217-219; ,
1941-1945, , 1991, .
230-250; , , ,
1941-1944, , 1994, . 148-162: . ,
1941-1945, , 1995, . 376-380. Primera radi, Raki ne pominje teror
2. gvozdenog puka SDS nad stanovnitvom Stuble, Miroevca, Gorine, abljana, Strojkovca i
Guberevca.
867 . , .., . 418.

318
paljenja njihovih imanja. Naroito su na udaru bila naselja u etverouglu
Leskovac - Doljevac - itoraa - Bojnik i sela oko Vuja. Blokade koje je
SDS sprovodila u leskovakom kraju nisu se mnogo razlikovale od blokada
koje je JVuO sprovodila u severnom delu Srbije.
Najpre su pripadnici gradske SDS iz Leskovca, pod komandom kape
tana Nikole Stokasimovia, 24. novembra 1943. upali u Gornju Jajinu i
Palikuu kod Vuja, uhvatili 15 metana i sproveli ih u zatvor Predstojni
tva policije u Leskovcu. Nakon toga predali su ih Gestapou koji je dva
naestoricu uhapenika internirao u Nemaku odakle se ni do danas nisu
vratili (22. jul 1945). Jedan od trojice putenih uhapenika, Nikola Pei,
posvedoio je da je uhapen radi toga to sam imao brata Vasilija u redove
partizana i dok sam bio u zatvoru preeno mi je da u ostati u zatvoru sve
donde dok se moj brat ne bude javio njima.868 Straari pod Stokasimovi
evom komandom ponovo su upali u Gornju Jajinu i Palikuu 6. januar a
1944. U Palikui su uhapsili osam, a u Gornjoj Jajini tri mukarca koje
su sproveli u zatvor u Leskovcu. estorica uhapenika su putena nakon
isleivanja, a petorica su predana Gestapou, sprovedena u Banjiki logor i
potom streljana.869
Pripadnici SDS iz Leskovca krajem decembra 1943. blokirali su selo
Kutle. Tom prilikom uhapsili su devetoricu metana i sproveli ih u za
tvor u Leskovcu gde su uhapenici bili izloeni torturi. Dvojica uhape
nika romske nacionalnosti (otac i sin) streljani su u Leskovcu 18. januara
1944.870
Snage SDS pod komandom Aleksandra Stikia i Mihajla Zotovia i
bugarska vojska blokirali su 19. januara 1944. selo Belanovce kod Leskov
ca. Iz sela se povuklo dvadesetak naoruanih metana, pripadnika seoske
partizanske ete. Saradnici ZK su 15. aprila 1945. zapisali svedoenja 72
stanovnika Belanovca koji su bili represirani. Odraslo stanovnitvo bilo je
prinueno da se okupi na zbornom mestu. Prilikom odvoenja naroda na
zbor pripadnici SDS ubili su suprugu jednog partizana. Prema podacima
iz literature, na zbor je privedeno 59 mukaraca, 98 ena i 275 dece. Izjava

868 AS, ZK, k. 165, zl. br. 17171, Zapisnik o sasluanju Nikole Peia iz Gornje Jajine, Gornja Jajina,
22.7.1945.
869 AS, ZK, k. 152, zl. br. 17119, Izjave estorice stanovnika Gornje Jajine i Palikue, Gornja Jajina,
22.7.1945.
870 AS, ZK, k. 165, zl. br. 16677, Zapisnik o blokadi sela Kutle, Kutle, 16.5.1945.

319
 Aleksandra Mitia, seoskog uitelja, moe posluiti kao ilustracija. Miti je
batinan prilikom hapenja i kasnije odveden u leskovaki zatvor: Bugari
sa jedne strane, a nedievci sa druge strane, su odmah poeli da sakupljaju
iz kua sve mukarce od 15 godina pa navie i terali ih na zborno mesto na
sredini sela... Naiao je kapetan Zotovi koji je pred sobom terao tri vezane
ene: Zorku Milenkovi, Taanu Miti i Verku Stefanovi, tukui ih jed
nim gvozdenim tapom... U Leskovcu sam doznao da je Zotovi streljao
Verku Stefanovi. U meuvremenu dolo je do borbe izmeu partizana i
napadaa. Nedievci i Bugari su poterali stanovnike sela prema oblinjem
Milanovu, ali su usput pustili ene i decu. Vei broj mukaraca je zatvo
ren u Leskovcu nakon ega su predati Gestapou. Nemci su internirali u
Nemaku 32 stanovnika Belanovca pri emu su etvorica smrtno stradali u
internaciji. Prilikom blokade sela veini metana opljakana je sva stoka.871
Pripadnici SDS pod neposrednom komandom Mihajla Zotovia
7. februara 1944. izvrili su pretres Katavara i blokadu Podrimca kod
Leskovca. Najpre su u Katavaru uhvaena dvojica partizanskih saradnika
koja su odvedena u susedno Podrimce. U Podrimcu je uhapen vei broj
metana i izvreno je streljanje dela uhapenika. Na osnovu raspoloivih
izvora nejasno je koliko ljudi je streljano. Ono to je nesumnjivo jeste da
su u Podrimcu 7. februara pripadnici SDS streljali jednog uhapenika iz
Katavara i najmanje troje metana Podrimca, ukljuujui dve ene. Nji
hova imena su pouzdano utvrena. Postoji verovatnoa da su tada streljane
jo etiri osobe, ukljuujui dva nepoznata partizana, jednog stanovnika
Katavara i jednu stanovnicu Podrimca. Prema izjavi jednog savremenika,
Zotovi je uhapsio 45 graana sela Podrimce i oterao ih za Leskovac, a
odatle na Banjicu. Posle osloboenja neki od njih doli su kui, a za 18 se
ne zna ta je s njima.872 Poznata su imena 11 stanovnika Podrimca koji
su stradali kao banjiki logorai i etvoro metana koji su stradali u nepo
znatom nemakom logoru u Francuskoj.873 U vreme ulaska snaga SDS u
Podrimce u selu se nalazila manja grupa partizana koja je uz borbu uspela

871 AS, ZK, k. 152, zl. br. 17227; , , , ,

1984, . 133-141.
872 AS, ZK, k. 165, zl. br. 16677, Izjava ivadina Jovia iz Katavara, Peenjevce, 22.7.1945.
873 , , , , , ,
, , 1941-1945, , 1969, . 57, 173.

320
da se izvue iz obrua.874 Istog dana Zotovievi vojnici uhapsili su dvo
jicu metana Stuble optuivi ih da su partizanski obavetajci. Hapenje
je izvreno na putu za Duanovo gde su se zaputili uhapenici: Bili smo
poli za Duanovo da tamo kupim jednu kravu jer nisam imao ime da
orem. Uhapeni Stubljani su podelili sudbinu uhapenih stanovnika Pod
rimca predati su Gestapou, sprovedeni na Banjicu, a potom deportovani
u Francusku.875
Pripadnici SDS pod Zotovievom i Stikievom komandom 20-21.
februara izvrili su blokadu tri dobrika sela (okolina itorae). U Voljin
cu su streljali 10 i uhapsili i internirali takoe 10 metana. Uhapenici su
boravili u logoru u Niu do kraja aprila. U Pejkovcu su streljali petoricu
metana, a jedan broj seljaka je pretuen. U tom selu su zapalili pet parti
zanskih kua i opljakali vie domainstava. Straari su iz Pejkovca odveli
26 metana i zatvorili ih u Leskovcu. Nemci su uhapene Pejkovane inter
nirali na prinudni rad u Nemaku. U istom navratu, nedievci su upali u
akus, pretukli sedmoricu metana i opljakali vei broj domainstava.876
Pripadnici SDS su 24. februara izvrili blokadu sela Dupljane (dana
nji naziv: ivkovo). Dolo je oko 300 Zotovievih vojnika zajedno sa
Zotoviem, Stikiem i etiri-pet Nemaca iz Gestapoa. Oni su odmah blo
kirali selo, postavivi strae po okolnim brdima i naredili da svi graani i
graanke od 15 pa do 70 godina starosti izau na zborno mesto u selu. Mi
smo morali da izaemo jer je bilo zapreeno da e svaki onaj ko ne izae
biti ubijen. Zotovi je na zboru proitao imena 19 partizanskih simpatize
ra koji su potom odvedeni u jednu kuu u selu gde su pretueni motkama
od strane vojnika SDS. Zotovi je istog dana naredio streljanje estorice
metana. Streljanje je izvreno u ataru sela. Ostali uhapenici su sprovedeni
u zatvor u Leskovcu odakle su ubrzo predati Gestapou i zatim transporto
vani na prinudni rad u Nemaku. Do okonanja rata radili su u jednom
rudniku. Svi su preiveli.877

874 , ..., . 232.

875 AS, ZK, k. 165, zl. br. 17171, Zapisnik o sasluanju Stojana Dimitrijevia iz Stuble, Stubla,
8.6.1945.
876 , , II,
(1941-1944), , 1995, . 307-311.
877 AS, ZK, k. 165, zl. br. 16677, Zapisnik o zloinu nad stanovnicima Dupljana, Dupljane, 12.8.1945.

321
 Tokom februara Zotovievi i Stikievi straari izvrili su blokadu jo
jednog sela u leskovakom kraju. Nepoznatog dana februara 1944. pripad
nici SDS, Nemci i Arnauti u nemakoj slubi blokirali su Tulovo. Neko
liko metana je batinano prilikom hapenja i sprovoenja na zbor, naro
ito ene odsutnih mukaraca koji su pomagali partizane. Prema izjavama
svedoka, Aleksandar Stiki je nameravao da uhapsi seljaka Josifa Todoro
via. Budui da je Josif bio odsutan Stiki je naredio privoenje njegove
supruge Radunke. Radunka nije bila doterana [na zbor] radi toga to je
imala malo i gluvo dete. Potom je Stiki otiao kui Todorovia i silovao
Radunku, o emu je dao izjavu njen mu: Tom prilikom pitao je enu gde
se nalazim, a kada mu je odgovorila da sam otiao u umu za stonu hranu,
enu je poveo u jednu sobu i bacio je na ambar-nave za brano i poeo je
silovati. Za to vreme ena je plakala, a takoe i sitna deca. Za vreme dok
ju je Stiki silovao dva vojnika su uvala strau. Posle silovanja naredio je
pljaku kue, i opljakali su mi tri bureta rakije, jedno bure sa 100 litara
vina, ali poto nisu imali kola za prevoz, to su neto popili i napunili sve
uturice i posude koje su nali u selu, a resto to nisu mogli poneti istoili
su. Pripadnici SDS su oterali u Leskovac troje metana, od kojih dve ene
odsutnih partizanskih simpatizera koji su se kasnije javili i bili uhapeni
dok su njihove supruge putene. Svi su mueni u zatvoru. Jedan od uhap
enih metana je umro u zatvoru od posledica torture, a jedan je deporto
van u Nemaku u logor.878
Pripadnici 2. gvozdenog puka 9. marta izvrili su blokadu Priboja i
Zalunja, pokraj Leskovca. U Priboju su iz kua isterali na zborno mesto
sve to je bilo starije od 12 godina, a potom su u Priboj iz Zalunja dove
deni od strane nedievaca svi stariji od 12 godina. Na zboru kapetan
Zotovi napadao je oba sela kao sela koja pomau partizane, pa je zatim
iz spiska koji je imao kod sebe prozvao sledee... Potom se u dokumentu
navode imena 10 stanovnika Priboja i osam stanovnika Zalunja. Re je
o imenima roditelja i supruga lokalnih partizana. Zotovi i njegovi vojni
ci su batinali uhapenike i potom ih sproveli u zatvor u Leskovcu. Dvoje
uhapenika iz Priboja je po Zotovievom nareenju streljano na putu ka
Leskovcu, u ataru Zalunja, a ostali su nakon kraeg boravka u Predstoj

878 AS, ZK, k. 152, zl. br. 17119, Izjave Miloa orevia i Josifa Todorovia iz Tulova, Leskovac,
29.5.1945.

322
nitvu policije u Leskovcu predati Gestapou. Od 16 uhapenika estorica
su upuena u logor.879
Ista formacija je u noi 13-14. marta 1944. izvrila blokadu sela Stubla
kod Bojnika. Metani su bili prinueni da se pojave na zboru. Na zboru
je bilo prikupljeno oko 800 lica, oba pola, a meu kojima su bila i deca od
pet godina. Zotovi i Stiki bili su prisutni na licu mesta. Pripadnici SDS
su na zboru izdvojili 65 lica koji su uhapeni i sprovedeni u seosku kolu
gde su tueni. Jedan od uhapenika, Mladen Stojanovi, opisao je isleiva
nje uhapenih metana:
Meu zatvorenim i tuenim u koli bio sam i ja te sam video svakog
pojedinca koga su tukli i kako su na razne naine muili sa tuom, pod
nosei nam bajonet pod grlo, prisiljavajui nas da kaemo koji su iz nae
selo saradnici partizanski, a isto tako i koji su svirali za partizane i ko im
je pevao te ih veselio. Kako mi na to nismo hteli nita da priznamo on je
naredio Ciganima-muslimanima da izau napolje jer su oni svirali partiza
nima da ovi igraju. Tom prilikom odvojio je [Srbe] Duana Rajkovia to
je pevao partizanima, Petra Ristia i Svetozara Mitrovia jer su imali sinove
u partizanske redove i kada ih je isterao napolje iste je streljao tako pred
celokupnom masom graanstva. Ovom prilikom streljao je 16 graana
koji su bili streljani od strane 16 vojnika.880
Poznata su imena 15 stanovnika Stubla streljanih 14. marta 1944,
od kojih su trojica bili srpske i dvanaestorica romske nacionalnosti.881
Pored imena streljanih, poznata su imena jo 43 represirana metana. Za
11 stanovnika navodi se bio u zatvoru, a za 22 interniran. Ostali
su tueni, ali nisu izolovani u zatvoru ili deportovani na prinudni rad u
Nemaku.882 Ne postoje podaci o smrtnom stradanju 22 metana koji su
internirani u Nemaku to upuuje na zakljuak da su preiveli.
Tri dana nakon upada u Stuble pripadnici 2. gvozdenog puka ubili su
11 Roma u selu Miroevce, pokraj Vuja. U istom selu etnici su oktobra
prethodne godine ubili etiri romska civila. Zloin u Miroevcu 17. marta
1944. predstavlja paradigmatian primer zloina SDS nad civilima. Meu

879 AS, ZK, k. 165, zl. br. 16677, Zapisnik o zloinu u selima Priboj i Zalunje, Leskovac, 18.8.1945.
880 AS, ZK, k. 165, zl. br. 16677, Izjave stanovnika Stubla o zloinu 14. marta 1944, Stuble, 20.5.1945.
881 , .., . 48.
882 AS, ZK, k. 165, zl. br. 16677, Spisak interniriranih, tuenih i oteranih u zatvor graana sela Stubla.

323
 tim, iako je re o jednom od najkarakteristinijih zloina vojnih snaga
kvislinke vlade, zloin nad stanovnitvom Miroevca nije opisan u propar
tizanskoj istoriografiji i ostao je gotovo nepoznat. Na osnovu svedoenja
metana, koja su zabeleena 28. marta 1945, poznate su okolnosti zloina:
17. marta 1944. nae selo Miroevac bilo je blokirano od vojske SDS,
predvoene Aleksandrom Stikiem, majorom-komandantom, i Mihajlom
Zotoviem, kapetanom, nemake vojske i Arnauta u njihovoj slubi, ija
su sedita bila u Leskovcu. Vojnici SDS izvodili su iz kua sve starije od 16
godina, oba pola, i odvodili u osnovnu kolu u selu, gde su Stiki i Zoto
vi izdvajali po grupama starije ljude, mlae, Cigane i porodice onih koji
se nalaze u redovima partizana. Izdvojeni Cigani kao i porodice partizana
(42) bili su zatvoreni u jednoj sobi kole. Ostale iz sela pustili su sa nare
enjem da u roku od dva sata prikupe 3.000 kg ita kao i da svaka kua d
po jedna kola drva i da ista otera za Leskovac. Od zatvorenih tueni su njih
18, kojima je svakome udareno po 25 batina... Posle tue, po nareenju
Zotovia i Stikia, oterano je 11 Cigana na 50 metara od kole i na samom
putu u selu streljao ih je Mihajlo Zotovi sa jo 10 njegovih vojnika.
Osam oeva i majki partizana oterano je u Leskovac, gde su dvojica
oeva predati Gestapou i oterani na prinudni rad u Nemaku, a ostali su
puteni nakon 36 dana pritvora. Istog dana spaljena su domainstva 15
partizanskih porodica. Za neposredno vrenje zloina svedoci okrivljuju
pripadnike SDS dok za Nemce i Arnaute navode da su obezbeivali
izvrenje zloina, pri emu su Arnauti uestvovali u pljaki.883 Selo je
ubrzo ponovo stradalo. Stikievi i Zotovievi vojnici i pripadnici nemakih
snaga, ukljuujui Albance u nemakoj slubi, upali su 14. juna ponovo
u Miroevce i izvrili pljaku i paljevinu 86 domainstava. Veina stanov
nika je na vreme izbegla van sela. Tokom boravka SDS i nemake vojske
u selu ubijen je jedan mukarac, silovano je nekoliko ena i pretueno je
nekoliko starijih osoba.884 Istog dana kada su pripadnici SDS i nema
ki vojnici po prvi put blokirali Miroevce (17. mart 1944), isti poinioci
blokirali su susedno selo Gorina. Nakon sazivanja zbora opljakali su selo,
spalili 13 domainstava, a etvoro partizanskih roditelja su oterali u zatvor
u Leskovcu. Prema svedoenjima oevidaca Zotovi je toga dana u Gorini

883 AJ, DK, 110, f. 365, s. 328-329.

884 AJ, DK, 110, f. 365, s. 330-338, Izjave 53 stanovnika Miroevca, Miroevce, 28.3.1945.

324
lino streljao petoricu metana romske nacionalnosti.885 Zotoviev odred
je ponovo upao u Gorinu 14. juna (istog dana kada je po drugi put upao
u Miroevce), ovog puta zajedno sa Nemcima i Arnautima u nemakoj
slubi. Tada su spaljena 33 domainstva. Ubijena je jedna ena. Mukarci
iz sela uspeli su na vreme da pobegnu u umu.886
Drugi gvozdeni puk 21. aprila blokirao je selo arlince kod Bojnika.
Tom prilikom uhapeno je najmanje estoro metana i zapaljene su dve
partizanske kue. Uhapenici su boravili u zatvoru u Leskovcu od 15 dana
do tri meseca. Prilikom istrage su mueni.887
Pripadnici SDS pod komandom Stikia i Zotovia tokom 1944. dva
puta su blokirali selo Strojkovce pokraj Leskovca. Prvi put su upali u selo
25. marta, sazvali zbor i izdvojili osam stanovnika partizanskih roditelja,
i zapretili da e ih pobiti. Na molbu i preklinjanje mnogih graana uz
obeanja i usmene garancije, Zotovi je odustao od svoje namere. Drugi
put selo je blokirano 23. juna kada je ubijen jedan metanin partizan, spa
ljeno pet partizanskih kua, prebijeno estoro roaka partizana i uhapeno
etvoro metana koji su predati Nemcima koji su ih izolovali u logorima.
Supruga ubijenog partizana ivojina Stankovia svedoila je o pokuaju
njenog ubistva:
Ranjen je bio u vrat. I kada je htela prii kod njega bila je tuena kun
dacima pet-est puta. Zotovi joj je pre toga udario pet-est tapa govorei
joj da oplakuje partizana. Zotovi je takoe naredio da se ona kao ena
partizana strelja zajedno sa dva deteta, na ta je jedan od vojnika uperio na
nju mitraljez, ali se od ovoga odustalo na njene rei da je on nju napustio
i da ne ive u dobrim odnosima. Njen ubijeni mu pred skupom bio je
gaen i ritan od Zotovievih vojnika.888
Pripadnici 2. gvozdenog puka su 14. juna ubili etiri stanovnika sela
abljane, pokraj Vuja, od ega jednu enu. Sutradan su pripadnici iste
formacije ubili est stanovnika Vuja, od ega dve ene.889 Naime, Zotovi
eva jedinica je u zajednici sa nemakim i bugarskim vojnicima 12. juna

885 AS, ZK, k. 165, zl. br. 16677, Zapisnik o zloinu u selu Gorina, Gorina, 27.3.1945.
886 AJ, DK, 110, f. 365, s. 321-327, Izjave 34 stanovnika Gorine, Gorina, 27.3.1945.
887 AS, ZK, k. 165, zl. br. 16677, Zapisnik o hapenju u arlincu, arlince, 17.5.1945.
888 AS, ZK, k. 165, zl. br. 16677, Prijave o zloinima u Strojkovcima, Strojkovce, 14-15.3.1945.
889 , .., . 99-101.

325
 blokirla abljane. U selu je uhapeno 11 partizanskih saradnika koji su
sprovedeni u Leskovac. Nakon dva dana nedievci, na elu sa Zotoviem,
i nemaki vojnici, izveli su osmoro uhapenika iz zatvora s namerom da ih
streljaju. Streljanje je obavljeno u ataru sela Beli Potok. Iz nepoznatih raz
loga etvorica uhapenika poteena su streljanja. Streljanje je obavljeno
tako to je Zotovi naredio da uhapenici stanu jedan iza drugoga nakon
ega je jedan vojnik SDS pucao u potiljak poslednjoj postrojenoj rtvi.
Potom je jedan nemaki vojnik pucao u glave dvojice mukaraca koji su
davali znake ivota. O ovom dogaaju svedoili su uhapenici koji su po
teeni streljanja.890
Tokom juna, kada su snage SDS izvrile blokadu Miroevca, ablja
na i Strojkovca, bugarska vojska je izvrila blokadu nekoliko jablanikih i
pustorekih sela. U Vujanovu su 6. juna streljali etiri, u Gornjem Brijanju
7. juna tri, u Crkvici 11. juna pet, u ilovu 12. juna 14 metana, a u Tekiji
su 14. juna streljali 11 stanovnika nekoliko lebanskih sela. Istovremeno,
tokom juna, partizani su na podruju Jablanice naneli dva znaajna poraza
bugarskoj vojsci. Snage JVuO u tom razdoblju, na istom podruju, nisu
vrile napade na snage bugarskog okupatora, a snage SDS su aktivno sara
ivale sa bugarskom vojskom.891 Aktivnosti SDS i bugarske vojske na pod
ruju Jablanice i Puste reke i teror nad lokalnim stanovnitvom bili su deo
nastojanja za neutralisanjem partizanskog pokreta u tom delu Srbije, koji
je u prvoj polovini 1944. izrastao u respektabilnu snagu (sredinom godine
na tom podruju formirane su dve divizije NOVJ). Stanovnitvo Dobria,
Puste reke i Jablanice u velikoj veini opredelilo se za partizane. Budui da
snage SDS nisu imale znatnih vojnikih kvaliteta, nemaki okupator ih je
angaovao u aktivnostima policijskog karaktera usmerenim protiv civilnog
stanovnitva koje je pomagalo partizane. Kako je partizanski pokret na
tom podruju iz dana u dan brojano i logistiki jaao, uveavao slobodnu
teritoriju i sve vie ugroavao okupatora, nemaka strana je tokom nared
nog meseca bila prinuena da usmeri velike snage JVuO iz centralnog dela
Srbije za ofanzivu protiv snaga NOVJ u Toplici, Dobriu, Pustoj reci i
Jablanici.

890 AS, ZK, k. 165, zl. br. 16677, Izjave desetorice stanovnika abljana o streljanju metana 14. juna
1944, abljane, 18.4.1945.
891 , ..., . 249-251.

326
 Pripadnici 2. gvozdenog puka blokirali su 1. jula Veliko Trnjane i
uhapsili 10 lanova partizanskih porodica. Istog dana uhapena su trojica
metana u susednoj Preseini. Potom su opljakane kue uhapenika. Istog
dana u Velikom Trnjanu je u redove SDS prisilno mobilisano 20 mladia.
Trinaest uhapenika je sprovedeno u zatvor u Leskovcu i predato Gesta
pou. Nakon mesec dana veina uhapenika je putena iz zatvora, a ostali
su pobegli prilikom bombardovanja Leskovca.892 Tokom jula Zotoviev
odred je izvrio prisilnu mobilizaciju 45 stanovnika Lipovice, Kutlea, ar
linca i Donjeg Brestovca.893
Zotovievi i Stikievi straari zajedno sa Arnautima u slubi nemake
vojske 4. jula blokirali su selo ukljenik pokraj Leskovca. Nakon to su
metani bili prisiljeni da prisustvuju zboru, zapaljeno je devet domainsta
va iji vlasnici su imali sinove u partizanima. Desetak metana je prebijeno
od strane nedievaca, a 17 domainstava je opljakano, ukljuujui i spa
ljena domainstva. Dvoje metana je sprovedeno u zatvor u Leskovcu (otac
jednog i supruga drugog partizana). Jedan od uhapenika, Ilija Uroevi,
svedoio je posle rata o razlogu hapenja, prebijanja i paljevine njegovog
imanja. Uhapen sam radi toga to je moj sin Milutin pobegao iz redova
SDS i prebegao u partizane. Zotovi mi je rekao da u u zatvoru ostati
sve donde dok se moj sin ne bude vratio kui, a ako se ne bude za izvesno
vreme vratio da u biti streljan. Ilija je uspeo da pobegne iz zatvora 6. sep
tembra prilikom bombardovanja Leskovca.894
Prethodno, 30. juna, vojska kapetana Zotovia uhapsila je estoro
Roma iz ukljenika kao navodne partizanske kurire: Milana Dragutinovi
a, njegovu kerku Milju i suprugu Milanovog brata, Maru Dragutinovi,
kao i njihove roake Dobrinku Jankovi, njenog sina Tomu i njegovu babu
Koutu. Dragutinovii i Jankovii bili su rodom iz Dubnice kod Vranja.
Uhapeni Romi predati su Gestapou i streljani 6. jula 1944. u Leskovcu.895
Pod Zotovievom komandom pripadnici 2. gvozdenog puka 12. avgu
sta izvrili su blokadu sela Guberevce pokraj Leskovca. Metani su bili pri
nueni da dou na zbor. Na zboru je izdvojeno estoro partizanskih rodite

892 AS, ZK, k. 165, zl. br. 16677, Zapisnik o hapenju u Velikom Trnjanu, Veliko Trnjane, 10.3.1945.
893 , ..., . 256.
894 AS, ZK, k. 165, zl. br. 16677, Zapisnik o blokadi sela ukljenika, ukljenik, 14.3.1945.
895 AS, ZK, k. 152, zl. br. 17136, Izjave Save Dragutinovia i Tome Jankovia, Leskovac, 22.9.1945.

327
 lja koje je Zotovi tukao. Uhapenici su sprovedeni u Leskovac i izolovani
u zatvoru odakle su pobegli 6. septembra, usled bombardovanja grada.
Prema svedoenju uhapenika, Nemci su bili poveli na streljanje 17 zato
enika zatvora u Leskovcu, ukljuujui i nekoliko Guberevana. Nemaka
pratnja je usled bombardovanja napustila kamion kojim su taoci prevoeni
do mesta streljanja to su uhapenici iskoristili kako bi pobegli.896
Sauvano je zanimljivo svedoenje Jovanke Nikoli iz sela Kutlea:
14. septembra 1944, kada je bilo jedno odeljenje SDS u naem selu, moj
pokojni mu ivadin rekao je nekim vojnicima: Zato se, bre, ne preda
te partizanima, vidite li da je pobeda partizanska, a vi pomaete Nemca,
umesto da svi idemo protiv njega. Nego vi nemaku vojsku ostavite pa
poite sa mnom da vas ja predam partizanima. Kada im je moj mu ovo
rekao oni su odmah poeli da ga tuku kundacima i ritaju cokulama i stavili
su ga u zatvor sve dok su Mihajlo Zotovi i Stiki naili u selo. Prilikom
odstupanja od Brestovac za Ni oni su moga mua oterali do sela Mlade
novac i tu ga streljali.897
Pripadnici SDS su 20. septembra 1944. u selu Pukovac, juno od
Nia, streljali trojicu boraca 15. srpske brigade NOVJ, prethodno zaro
bljenih u borbi kod sela Brestovac, kada su partizani napali kolonu nedi
evaca i Nemaca koja se povlaila iz Leskovca prema Niu. Sutradan je
kod Pukovca streljan jo jedan zarobljeni borac ove brigade.898 Mogue je
pretpostaviti da su streljanja izvrili pripadnici 2. gvozdenog puka SDS.

896 AS, DK, k. 165, zl. br. 16677, Zapisnik o hapenju u Guberevcu, Leskovac, 11.6.1945.
897 AS, DK, k. 165, zl. br. 16677, Izjava Jovanke Nikoli iz Kutlea, Kutle, 16.5.1945.
898 , , , 1991, . 104-105.

328
Odnos partizana prema zarobljenim
pripadnicima SDS u borbama za osloboenje
Srbije 1944.

Borba kod Kravlja, 13. jun 1944.

Pripadnici 9. srpske brigade NOVJ bili su napadnuti 13. juna 1944.

kod sel Kravlje i Vrelo, na tromei Aleksinakog, Nikog i Svrljikog sre
za, od strane pripadnika SDS (prema nedievskim izvorima, broj pripad
nika SDS u toj akciji iznosio je 630 straara i 25 stareina) iz nekoliko
garnizona (niki, aleksinaki, svrljiki, parainski, itkovaki, belopalana
ki, poarevaki), pri emu su snage SDS imale odreenu pomo JVuO. U
izvetaju Komande nike vojne oblasti SDS (18. jun 1944) navodi se da
su partizani u borbi zarobili oko 60 straara sa nekoliko oficira od kojih
su streljali 40 zarobljenika. Takoe, u izvetaju se navodi da su snage SDS
imale gubitke od 21 poginulog (u borbi), od kojih su trojica bili oficiri.
Ostatak straara, oko 26, komunisti su pustili svojim kuama.899 U ovoj
borbi 9. srpska brigada imala je est poginulih, 16 ranjenih i etiri nesta
la borca.900 U pomenutom izvetaju Komande nike vojne oblasti SDS
pominju se zarobljeni komunisti, na osnovu ega se moe zakljuiti da
su etvorica nestalih pripadnika 9. srpske brigade zarobljeni u borbi (zaro
bljenici su predati Nemcima koji su ih streljali na stratitu Bubanj, pokraj
Nia). U izvetaju se navodi da su u borbi, na strani partizana, poginuli
komandant bataljona [i] dve enske, koje komunisti mnogo ale i zbog
kojih su streljali nae oficire i straare.901
Istoriar Aleksandar Dini proizvoljno tumai podatke iz navedenog
izvetaja, tvrdei da su partizani streljali sve zarobljene pripadnike SDS u
navedenoj borbi (63 pripadnika SDS iz Nia i Aleksinca), preutkuju
i podatak o putanju na slobodu 26 zarobljenika.902 Dini ne pominje

899 -, I/21, , 1965, . 706-722.

900 ... . 21.
901 -, I/21, , 1965, . 722.
902 Aleksandar Dini, Prvi talas ratnog i revolucionarnog terora u nikom kraju (avgust-oktobar
1944), Hereticus, 1-2/2011, Beograd, 2011, str. 103.

329
 represalije nad civilnim stanovnitvom koje su sproveli predstavnici kvi
slinkih vlasti i SDS, nakon poraza.
O znaaju ovog vojnog poraza svedoi nemaki izvor koji belei gubit
ke SDS od 15. maja do 15. juna 1944, na tlu Srbije: 63 poginula (ubijena),
36 ranjenih i pet nestalih.903 Dakle, najvei broj poginulih pripadnika SDS
u tih mesec dana (poginulo 21 i zarobljeno i streljano 40), izgubio je ivot
u jednom danu 13. juna. Poraz od 13. juna 1944. podrazumevao je naj
vee gubitke SDS u jednoj borbi u dotadanjem toku rata.
Moe se pretpostaviti da su zarobljeni pripadnici SDS streljani nakon
kraeg isleivanja i utvrivanja podataka o njihovom prethodnom anga
manu kao i to da su streljani oni koji su i ranije bili angaovani u borba
ma protiv partizana na irem podruju Nikog okruga, a da su puteni oni
koji su bili prisilno mobilisani ili su bili obini borci. Pripadnici SDS su
na podruju Nikog okruga u borbama protiv NOVJ tokom 1944. izbacili
iz stroja nekoliko desetina partizana. Isto tako, pripadnici SDS su u prvoj
polovini 1944. u desetak mesta na podruju Moravskog (itkovac) i Alek
sinakog sreza uhapsili vie desetina partizanskih simpatizera koji su po
tom represirani u zatvoru Specijalne policije u Niu nakon ega su predati
Nemcima i izolovani u logoru na Crvenom krstu.904 Prethodne godine, na
podruju Moravskog i Aleksinakog sreza uhapeno je 438 ljudi.905 Veinu
je hapsila SDS. Mnogi od njih izolovani su u Nikom logoru.

903 NAW, T-311, r. 195, s. 968; Tajna i javna saradnja etnika i okupatora 1941-1944, (pr. Jovan Mar
janovi), Beograd, 1976, str. 116.
Ovaj nemaki izvor dodatno demantuje Dinieve tvrdnje o streljanju svih 60 zarobljenih pripad
nika SDS, nakon borbe 13. juna 1944. Ukoliko navodnom broju streljanih dodamo 21 poginulog
straara, to bi znailo da je SDS u toj borbi imala trajne gubitke od 81 straara, a nemaki izvor
za proteklih mesec dana belei 63 mrtva pripadnika SDS na teritoriji itave Srbije.
904 Primera radi, u borbi kod Cerja i Kravlja 20. januara 1944. pripadnici SDS su ubili etvoricu i tee
ranili dvojicu partizana. O gubicima NOVJ u borbama protiv SDS na podruju Nikog okruga
u prvoj polovini 1944. i represiji nad partizanskim simpatizerima od strane SDS na podruju
Aleksinca i itkovca, u istom razdoblju, videti: ,
(1941-1944), II,
, , 1995, . 303-330. Izdvaja se primer represije nad porodicom Milanke Miloevi
iz Bobovita pokraj Aleksinca. Pripadnici gradskog odreda SDS iz Aleksinca, pod komandom
Stevana Pajia, 28. aprila 1944. uhapsili su Milanku Miloevi, njenog sina i dve kerke zbog sta
rijeg sina koji je bio u partizanima. Miloevii su sprovedeni u zatvor u Niu gde su isleivani i
mueni od strane Specijalne policije nakon ega su predati Nemcima koji su ih izolovali u logoru
na Crvenom krstu. Jedna kerka je deportovana u Nemaku. (AS, ZK, k. 165, zl. br. 17189).
905 . , . , -
, , 1982, . 235-236.

330
 Nakon vojnog poraza kod Vrela i Kravlja nemaki vojnici i pripadnici
SDS izvrili su blokadu Vrela, Kravlja i Cerja, pohapsili i odveli 78 civila
u logor u Niu. Stanovnici ta tri sela kolektivno su kanjeni zbog naklono
sti prema partizanima. Nakon nekoliko dana na stratitu Bubanj, pokraj
Nia, streljano je 15 uhapenika. Ostali su deportovani u Mauthauzen gde
je ubijeno 42 i umrlo 17 metana. Samo su etvorica preivela. Dvadeset
mladia iz Cerja bilo je prinueno da obue uniforme SDS kako bi izbegli
internaciju u logor. Veina prisilno mobilisanih nedugo potom pobegla je
u partizane.906
Prema podacima DK u nemakim logorima, van Jugoslavije, smrtno
je stradalo 40 stanovnika Cerja. U tom selu, tokom rata, pripadnici SDS
batinali su 73, a pripadnici JVuO 110 metana.907 Prema istim podacima,
u nemakim logorima, van Jugoslavije, smrtno su stradala 33 stanovnika
Kravlja. U tom selu pripadnici SDK tukli su 24 stanovnika.908
Prema podacima iz literature, ve 21. juna iste godine, nekoliko dana
posle borbe kod Vrela, na pogrebu poginulih nedievaca u Aleksincu,
kapetan Stevan Paji, komandir sreskog odreda SDS Sreza aleksinakog
obeao je Aleksinanima i Moravcima da e im se krvavo osvetiti za taj
poraz. On je sastavio dugaak spisak partizanskih simpatizera, onako kako
je on to odreivao, i po njemu je, toga dana, u Aleksincu uhapeno oko
60 ljudi, i oterano u nemaki koncentracioni logor na Crvenom krstu.909
U registru DKTG navodi se 68 pripadnika SDS sa podruja grada
Nia, kao i 15 pripadnika SDS sa podruja optine Aleksinac, pri emu
je procenat zastupljenosti pripadnika SDS u registru za grad Ni najvei
(20,5%) u odnosu na druge optinske registre.

U Aleksincu je uhapeno 34, u Kravlju 12, u Bobovitu 22, u Moravcu 28, u Mozgovu 30, u Ljup
tenu 55, u Katunu ak 90 metana, itd.
906 , (1941-1944), I,
809 () 1. ()
, , 1994, . 45-48.
907 AJ, DK, 110, f. 61, s. 457-458.
908 AJ, DK, 110, f. 61, s. 528-529.
909 . , . , .., . 272.
Publikovana su imena 28 stanovnika Aleksinca koji su u ovim okolnostima uhapeni od strane
kvislinkih organa i zatim logorizovani. (, . 351). Uporediti: ,
, , II, 48, , 25.5.1945, . 3.

331
 Borbe za osloboenje Boljevca,
12-14. avgust 1944.

Prilikom borbi za osloboenje Boljevca, 12-14. avgusta 1944, pripad

nici 7. i 9. srpske brigade NOVJ sukobili su se sa pripadnicima JVuO,
na periferiji varoi, i SDS, u sreditu Boljevca. Tokom dvodnevnih borbi
poginuo je vei broj pripadnika SDS, dok je odreen broj nedievaca stre
ljan nakon zarobljavanja.
Publikovan je krai dnevniki zapis Branimira Tomia, borca 7. srpske
brigade, u kom se kazuje o okolnostima stradanja vie desetina pripadnika
SDS:
etnici Drae Mihailovia su odbijeni, a oni iz SDS su se zabarika
dirali u zgradi gimnazije. Bilo ih je 82 u toj koli i nisu hteli da se predaju
na poziv taba nae divizije, jer im rekli su nita tu ne moemo. Nismo
ih vie ni pitali za predaju. Svi su izginuli od naih bombakih grupa, osim
etrnaestorice koji su uhvaeni i streljani.910
Prema podacima kvislinkog Ministarstva unutranjih poslova, opko
ljeni odred SDS u Boljevcu brojao je 70 ljudi. Ovaj izvor nastao je u vre
menu dok su borbe u Boljevcu jo trajale, stoga ne prua podatke o gubi
cima i sudbini pripadnika SDS. Nije sauvan izvor vladine provenijencije
u kome bi bilo vie podataka o ishodu borbe u Boljevcu. Zanimljivo je da
navedeni izvor pominje da od strane okupatorskih jedinica, koje su umo
ljene da upute pomo iz Nia ili Aleksinca, pomo nije stigla.911 Sauvana
su svedoenja graana Boljevca, zabeleena 1945, o dopremanju munici
je iz Zajeara, od strane Nemaca, pripadnicima SDS i JVuO u Boljevcu,
poetkom avgusta 1944. Prema istim svedoenjima, Nemci su nedievci
ma i etnicima u Boljevcu, tokom juna 1944. takoe dopremali oruje i
municiju.912

910 , . , .
, (. ), , 1988, . 177.
911 , II,
1943-1944, (. ), -, 2007, . 309.
912 AJ, DK, 110, f. 443, s. 167-170.

332
 Seanja boraca 7. srpske brigade, objavljena u monografiji ove jedini
ce, dopunjuju sliku o dogaajima vezanim za prvo osloboenje Boljevca
1944:
Kada je zgrada [gimnazije], oko ponoi 13-14. avgusta, planula i va
tra obuhvatila i sprat, preiveli branioci zamolili su za spas. Njima je bilo
dozvoljeno da se probiju kroz plamene jezike i dim da se predaju. Dva
naestorica njih, na elu sa kapetanom Banjcem, predala se, ali je u tom
momentu jedan od njih otvorio vatru i tom prilikom tee ranio jednog
borca. Navedena okolnost se moe smatrati razlogom streljanja zaroblje
nika, pri emu tu okolnost treba posmatrati u svetlu ukupnih partizanskih
gubitaka u Boljevcu. U meuvremenu dok je borba za osvajanje zgrade
gimnazije bila u najeem toku oko podne, 13. avgusta, iz pravca Zaje
ara pojavila se kolona od oko 200 nedievaca koji su poli da deblokiraju
svoje snage u Boljevcu. Neprijatelj je razbijen i primoran na povlaenje
ka polaznom garnizonu. Meu desetak poginulih nedievaca bio je i pot
porunik Toi. Tom prilikom 3. bataljon 9. srpske brigade zarobio je 27
nedievaca.913

913 , . -
, , 1985, . 105; , , ..,
. 207-208.
Kapetan Milenko Banjac, komandant odreda SDS u Boljevcu, izvrio je hapenje 10 stanovnika
sela Lasovo, izmeu Boljevca i Zajeara, 12. maja 1943. Uhapenici su predati Nemcima. Sed
morica uhapenika su streljani 30. juna 1943. u Zajearu od strane okupatorskih vojnika. (AJ,
DK, 110, f. 527, s. 9-15). Pripadnici SDS su 5. novembra 1942, u arbanovcu (koji je tada pripadao
Boljevakom srezu) streljali 10 talaca koji su bili stanovnici naselja na podruju Zajearskog,
Boljevakog i Borskog sreza. (AJ, DK, 110, f. 443, s. 254-277). Pripadnici kvislinke andarmerije
(potonja SDS) iz Boljevca, pod komandom Milenka Banjca, krajem oktobra 1941. izvrili su hap
enje 19 romskih mukaraca iz Boljevca. Oko 20 andarma iz Boljevca i 7-8 nemakih vojnika,
16. novembra 1941. uhapsili su 66 poimenice poznatih Roma iz Lukova. andarmi iz Boljevca
krajem oktobra uhapsili su osam Roma iz Velakonja. Istovremeno, u drugim selima Boljeva
kog sreza hapenja Roma sproveli su etnici Koste Peanca. Svi uhapenici predati su Nemci
ma koji su ih izolovali kao taoce u logoru u Zajearu do kraja decembra kada su puteni. (AS,
ZK, k. 153, zl. br. 17060). Pripadnici SDS iz Boljevca su uestvovali u hapenju 21 partizanskog
saradnika iz Boljevca i est okolnih sela poetkom oktobra 1942. Veinu uhapenika je uhapsila
nemaka feldandarmerija, uz pomo predstavnika lokalnih vlasti, ali postoje podaci da je SDS
takoe hapsila tom prilikom. Od 21 uhapenika desetorica su streljana kao banjiki logorai
17. decembra 1943, desetorica su internirana u nemaki logor u Solunu, gde su dvojica smrtno
stradala, a jedan je puten iz Banjikog logora. (AJ, DK, 110, f. 533, s. 45-62).
Milenko Banjac (RKTG-89344) evidentiran je u registru DKTG za optinu Boljevac, na osnovu
grae ZK, to je metodoloki nedosledno jer je stradao mesec dana pre 12. septembra 1944.

333
 Izvor ne navodi ta se dogodilo sa grupom od 27 zarobljenih pripadni
ka SDS. Jedan drugi propartizanski izvor navodi da se, zapravo, iz Zajeara
pojavila kolona SDK, a ne SDS.914 Poznati su gubici 9. srpske brigade u
Boljevcu: 5 poginulih i 11 ranjenih boraca, dok gubici 7. srpske brigade
ostaju nepoznati.915
Istoriari Sran Cvetkovi i Nemanja Devi, autori monografije o
represiji na podruju Zajearskog okruga, koji je ukljuivao teritoriju sre
za Boljevac, na sledei nain su opisali dogaaje vezane za osloboenje
Boljevca i stradanje pripadnika SDS:
Jo 12. avgusta 1944. desio se prepad 7. i 9. brigade 23. divizije
NOVJ na kasarnu u centru Boljevca. Tada su na prevaru svi andarmi
zabarikadirani u zgradi gimnazije, koji su uglavnom sluili kao poljska
straa, zarobljeni, njih tridesetak, meu kojima i narednik Stanoje Krsti.
Javno su poubijani i bili izloeni, a zatim sahranjeni na mesnom groblju,
dok je lokalni svetenik Branko Lavica, pod pritiskom u protokolu zabele
io da su stradali u borbi. Tom prilikom uhvaen je i likvidiran i zajearski
okruni naelnik Vojislav Nikoli, koji se zatekao u tom mestu, tokom
inspekcije.916
Ovakva interpretacija je viestruko u koliziji sa postojeim izvorima.
Primarni izvori pominju broj od 70-82 pripadnika SDS zabarikadiranih
u zgradi gimnazije. Primarni izvor, odnosno najrelevantniji izvor o sudbi
ni zarobljenih pripadnika SDS dnevnik Branimira Tomia govori da je
veina pripadnika SDS poginula u borbi, a da je 14 zarobljenih streljano.
Drugi, propartizanski izvor govori o zarobljavanju i streljanju 12 straara,
iz zgrade gimnazije. Stoga je Cvetkovieva i Devieva tvrdnja da su svi pri
padnici SDS zarobljeni netana, budui da je veina poginula, kao to je
netana tvrdnja da je broj streljanih zarobljenika iz zgrade gimnazije izno
sio tridesetak osoba. Cvetkovi i Devi ne pominju partizanske gubitke.
Sem toga, navedena interpretacija prikazuje pripadnike SDS i naelnika

914 , : 1941-1945,
, 2008, . 319.
915 ... . 26.
Miodrag Markovi, bez pozivanja na izvore, navodi da su partizanski gubici u Boljevcu iznosili
sedam poginulih i 15 ranjenih. ( , .., . 319).
916 , , 12. 1944,
, 2012, . 69.

334
okruga Zajearskog kao osobe koje su samo radile svoj posao (drale strau
i vrile inspekciju), to je neprihvatljivo.
Istog dana kada su partizani zauzeli Boljevac, u blizini oblinjih sel
Osni i Duboane, borci 7. srpske brigade zarobili su 26 etnika od kojih
je 11 prilo nama, a ostali su puteni kui.917
Ve je pomenuto da su jedinice 23. srpske divizije (7, 9. i 14. srpska
brigada) na podruju istone Srbije, od 21. juna do 31. jula 1944, zarobile
787 etnika, od ega je veina putena kuama, dok je oko 200 zaroblje
nika iskazalo elju da se prikljui partizanima, to je bilo omogueno svim
zarobljenicima osim poznatih zlikovaca.918 Takva praksa je nastavljena i
tokom avgusta i septembra 1944.
Nakon konanog osloboenja sreza Boljevac, prema podacima
DKTG, do kraja 1944, krivicom komunistike strane, stradalo je 59 sta
novnika Boljevca i okolnih sela (ukljuujui i pet stanovnika Lasova koje
je posle rata pripojeno optini Zajear), pri emu je najvei broj stradalih
zabeleen u sledeim naseljima: Krivi Vir (14), Sumrakovac (14), Bolje
vac (7). Veina, odnosno njih 49, ubijeni su 16-18. novembra, od strane
lokalne OZN-e.919 Veina ubijenih kvalifikovani su kao kolaboranti. Dalja
istraivanja utvrdie koliko je meu njima bilo osoba koje su vlastitim
postupcima skrivile tue stradanje (ubistva, hapenja i denunciranja). Lica
sa teritorije sreza, stradala 1945. i tokom narednih godina, u velikoj veini
ne mogu se smatrati rtvama revolucionarnog terora, budui da je prete
no re o osobama koje su skrivile tue stradanje ili pripadnicima oruanih
formacija stradalim u borbi (uglavnom je re o etnikim odmetnicima ili
o etnicima poginulim u Bosni).
Podaci DKTG o broju streljanih u Boljevcu novembra 1944. deman
tuju prethodne procene Srana Cvetkovia o broju streljanih u Boljevcu u
navedenom razdoblju. Do polovine novembra u Boljevcu i okolini likvi

917 -, I/12, , 1956, . 139; Istona Srbija u ratu i revoluciji 1944-1945. Zbor
nik dokumenata, I-II, (pr. Milan Borkovi), Zajear, 1981, str. II/203.
918 , (), ,
1982, . 165.
919 , , .., . 189-203.

335
 dirano je oko 150 ljudi... Samo dva dana pre davanja amnestije za politike
krivce u Boljevcu je pogubljeno 127 osoba.920
Prema podacima DK iz 1945, pripadnici JVuO van borbe neposred
no su ubili 112 stanovnika naselja u sastavu dananje optine Boljevac (od
toga 18 ena), dok su od posledica prebijanja od strane etnika umrli jedan
mukarac i jedna ena. Od 112 ubijenih, 98 je likvidirano klanjem. etni
ci su u Boljevcu i okolnim selima tukli 145 osoba, ukljuujui batinanje 25
ena.921 Podaci o ukupnom broju stanovnika Boljevakog sreza uhapenih
od strane SDS, predatih Nemcima i ubijenih od strane okupatora, nisu
obraeni od strane DK.

Osloboenje Vlasotinca, 29. septembar 1944.

Vlasotinaki kraj je u drugoj polovini avgusta znatnim delom bio

osloboen, zahvaljujui aktivnostima jedinica 13. korpusa NOVJ. U tom
razdoblju snage SDS/SGS su kontrolisale varo Vlasotince, a snage JVuO
pojedina okolna sela (najsnanije uporite oslabljenog Vlasinskog korpusa
nalazilo se u selu Konopnica). Delovi nekoliko brojano smanjenih jedini
ca JVuO, sa podruja june Srbije, ukljuujui i delove Vlasinskog korpu
sa, tokom septembra nali su utoite u varoi, ime su pojaali odbranu
SDS. Od kraja avgusta do 10. oktobra 1944, kada je grad definitivno oslo
boen, odnosno osloboen po drugi put, na podruju Vlasotinca dopirale
su i nemake snage (jedinice 1. brdske divizije Vermahta), naroito u okol
nostima kada su snage SDS i JVuO bile ugroene i kada im je bila neop
hodna pomo nemake artiljerije i mehanizacije. Neutralisanjem prisustva
snaga SDS i JVuO u vlasotinakom kraju, krajem septembra, njihovo pri
sustvo zamenjeno je prisustvom nemakih snaga. Sve navedeno ukazuje
na injenicu da su snage SDS i JVuO tokom avgusta i semptembra igrale
ulogu u odbrani ugroenih nemakih pozicija na irem podruju Leskovca
i Nia. Prvo osloboenje Vlasotinca (29. septembar 1944) predstavljalo

920 Sran Cvetkovi, Izmeu srpa i ekia..., str. 202.

Cvetkovi u knjizi o bilansu represije u Zajearskom okrugu nakon osloboenja, nije demanto
vao pogrene procene iz objavljenog magistarskog rada o broju streljanih u Boljevcu do kraja
1944.
921 AJ, DK, 110, f. 71, s. 5-79.

336
je vaan korak u pozicioniranju snaga NOVJ za osloboenje Leskovca i
vaanu pobedu partizana uoi otpoinjanja dogaaja koji su u vojnoj isto
riografiji poznati pod nazivom Nika operacija.
Prvi pokuaj boraca 22. srpske divizije da zauzmu Vlasotince, u kome
se utvrdilo nekoliko stotina pripadnika SDS, potpomognutih nema
kom artiljerijom, okonan je bez uspeha 28-29. avgusta. Prilikom napada
na grad snage 10. srpske brigade imale su gubitke od pet poginulih i 12
ranjenih. U borbi sa etnicima, u selima na prilazima Vlasotincu, snage
8. srpske brigade imale su gubitke od jednog poginulog i est ranjenih.922
Ponovni pokuaj zauzimanja grada, koji su branili pripadnici SDS i JVuO,
usledio je 22-23. septembra, od strane boraca 10. srpske brigade. Nedi
evci i etnici su se dobro utvrdili i pruili su snaan otpor. Glavni razlog
za neuspeh odnosio se na injenicu da su ostali delovi 22. srpske divizije
bili onemogueni da uestvuju u napadu na grad zbog toga to su bili
napadnuti od strane Nemaca u okolnim selima. Izvori su nejasni u pogle
du partizanskih gubitaka. Moe se zakljuiti da je najmanje desetak boraca
10. srpske brigade ranjeno u ulinim borbama.923 Nisu sauvani podaci o
gubicima snaga SDS i JVuO u dva navedena napada.
Trei pokuaj usledio je krajem septembra. Napad na grad otpoeo je
28. septembra i okonan je osloboenjem mesta, 29. septembra (pojedini
autori sugeriu da je grad osloboen 30. septembra, ali to je pogreno).924
Prema partizanskim izvorima, u Vlasotincu se 25. septembra nalazilo 400-
500 pripadnika SDS i oko 200 pripadnika JVuO.925 Nedievci i etnici su

922 , , , 1991, . 150-151;

, , , 1995, . 123-124.
923 , .., . 191-197; , 12. ,
, 1991, . 144-145.
924 Operacijski dnevnik 1. bataljona 8. srpske brigade potvruje da su borbe za osloboenje grada
zapoele u 19 asova 28. septembra i da su okonane u 12 asova 29. septembra. (VA, NOVJ, k.
1053, f. 5, d. 2).
925 VA, NOVJ, k. 1053, f. 1, d. 2; -, I/12, , 1956, . 377.
U pokuaju da spree jedinice 22. srpske divizije NOVJ da oslobode Vlasotince, pripadnicima
SDS i JVuO prikljuio se jedan slab odred Nemaca sa tri tenka. Odred je bio jaine 60 vojnika.
Na podruju izmeu Nia i Leskovca, krajem septembra 1944, nije bilo znatnijih nemakih ope
rativnih jedinica koje bi mogle odvojiti deo snaga da spree prvo osloboenje Vlasotinca, budui
da je glavnina nemakih jedinica sa tog podruja premetena u Timoku krajinu kako bi se
suprotstavile prodoru Crvene armije. ( , 22. , ,
1972, . 273; , .., . 136).

337
 se u prethodnih mesec dana dobro utvrdili u nekoliko javnih zgrada, to
je otealo zauzimanje varoi od strane NOVJ. U borbama za prvo oslobo
enje Vlasotinca uestvovale su sve jedinice 22. srpske divizije, pri emu
su 8. i 12. brigada uestvovale u napadu na grad, a 10. brigada i Babiki
NOP odred (1. vlasotinaka brigada) vrile su demonstrativne napade na
Nemce u okolini, obezbeujui glavninu snaga divizije od napada Nemaca
iz pravca Leskovca.
Budui da partizani nisu imali dovoljno topova kojima bi dejstvovali
po utvrenim objektima, predaja nedievaca i etnika (kojima je u pomo
pristigla eta od 60 nemakih artiljeraca) upriliena je tek nakon dejstva
topova jednog bataljona 1. gardijskog puka 1. ustanike bugarske divizije.
U operacijskom dnevniku Glavnog taba NOV i PO Srbije, za 30. sep
tembar 1944, navodi se sledee: Jedinice 22. divizije produile napad na
Vlasotince. Posle jake borbe grad je bio osloboen. Neprijateljski gubici:
mrtvih 100, ranjenih 100, zarobljenih 290... Nai gubici: 15 mrtvih i 35
ranjenih...926 Gubici 22. srpske divizije u borbama za osloboenje Vlaso
tinca bili su, zapravo, neto vei, i iznosili su 25 poginulih i 45 ranjenih
boraca, kako se navodi u izvetaju taba 22. srpske divizije (1. oktobar
1944).927
U pomenutom izvetaju taba 22. srpske divizije od 1. oktobra 1944,
navodi se sledei podaci o gubicima SDS i JVuO:
Zarobljeno je 290 nedievaca i etnika i 19 ranjenih u bolnici, meu
kojima su dva oficira i 17 podoficira, sve zlikovci, koje smo likvidirali.
Pored ove cifre neprijatelj je imao oko 50 mrtvih i vei broj ranjenih koje
su Nemci odvukli za Leskovac. Sutra emo vam uputiti 190 zarobljenika,
koje treba OZN-a da saslua, a od kojih se mogu dobiti dobri podaci.
Meu njima ima velikih zlikovaca, koje narod trai da se streljaju. Njihova
imena e dati na obavetajni oficir i nae je miljenje da se po sasluanju

926 -, I/12, , 1956, . 577.

Dokument pod nazivom Materijal za istoriju 12. udarne brigade 22. udarne divizije, navodi da
je u Vlasotincu zarobljeno oko 360 pripadnika SDS i JVuO. Nastaje ienje i hvatanje izdajnika
i izvoenje pred sud. Narod je sa velikim oduevljenjem doekao svoje oslobodioce i prireeno
je veselje. (VA, NOVJ, k. 1054, k. 4, d. 2).
927 -, I/13, , 1957, . 50.

338
dovedu ovamo i streljaju. Ponovo napominjemo da su se svi oni borili tako
da im ni Nemci nisu ravni.928
Nedievci i etnici koji nisu poginuli u borbi ili su izbegli zaroblja
vanje u Vlasotincu, povukli su se ka Niu, da bi preko Varvarina stigli do
Kraljeva, odakle su odstupili za Bosnu (u Niu i Kraljevu su se nalazili
Nemci). Meu njima je bio i odreen broj prisilno mobilisanih mladia
koji zbog budnosti etnikih oficira nisu uspeli da dezertiraju iako su to
eleli.929
Postavlja se pitanje koliko je zarobljenih nedievaca i etnika streljano
nakon osloboenja Vlasotinca, u samom gradu i okolini? Prema tvrdnja
ma DKTG nakon osloboenja grada streljano je oko 60 lica koja su, po
osloboenju, izvedena iz lokalne bolnice u Vlasotincu, gde je bilo ranjenih
pripadnika JVuO, civila i osoblja bolnice i odvedena na lokaciju u blizini
sela Jastrebac (oko 3 km od Vlasotinca).930 Upadljivo je da izvor DKTG
ne pominje streljane pripadnike SDS iako je na osnovu prethodno citira
nih izvora jasno da je veina zarobljenika u Vlasotincu pripadala toj forma
ciji. Takoe, izvor sugerie da su sva ova lica bili ranjenici i, manjim delom,
lanovi osoblja bolnice, koji su izvedeni iz bolnice i streljani nakon ulaska
partizana, to je u koliziji sa citiranim izvorom koji pominje manji broj
ranjenika (19). Na osnovu ukrtanja izvora moemo zakljuiti da je nakon
osloboenja grada streljano oko tri puta manje zarobljenika u odnosu na
podatak DKTG (60 streljanih) ili da je od navodno 60 streljanih lica, jed
na treina izvedena iz lokalne bolnice.
U registru DKTG za optinu Vlasotince evidentirano je 97 lica. Od
ovog broja, 17 su bili pripadnici SDS, od ega se za 16 navodi da su stre
ljani u Pirotu 17-25. oktobra 1944. Takoe, u registru za optinu Vlaso
tince evidentirano je 45 pripadnika JVuO, od kojih su 38 streljani u Pirotu
15-25. oktobra. Podaci o streljanju pripadnika SDS i veine pripadnika
JVuO zasnovani su na spiskovima streljanih stanovnika vlasotinakog sreza

928 , . 49-50.
929 , 26.8.1944. 6.8.1945. ,
, 2005, . 9-17.
930 Sran Cvetkovi (Dravna komisija za tajne grobnice), Izvetaj o terenskom istraivanju na teri
toriji optina Pirot, Vlasotince i Leskovac, 20-22. oktobra 2010.
http://www.komisija1944.mpravde.gov.rs/cr/articles/aktivnosti/izvestaj-s-terenskog-istrazi
vanja-vranje-pirot-leskovac.html

339
 koji su 1944-1945. nainili pripadnici OZN-e. Ovi podaci potvruju da u
Jastrepcu nisu izvrena masovna streljanja stanovnitva Vlasotinakog kra
ja, budui da su streljanja lokalnih pripadnika SDS i JVuO vrena u Piro
tu. Mali broj streljanih pripadnika SDS (17), u odnosu na broj zarobljenih
pripadnika snaga kolaboracije 30. septembra (logino je pretpostaviti da je
oko 2/3 od 290 zarobljenih u Vlasotincu bilo iz redova SDS), ukazuje na
nesumnjivu injenicu da je veina straara i graniara iz garnizona SDS u
Vlasotincu poticala iz drugih srezova i da odreen broj zarobljenika (vero
vatno veina, pogotovo veina etnika) nije streljan. Dakle, ukoliko je u
selu Jastrebac zaista streljano oko 60 pripadnika SDS i JVuO veina stre
ljanih nisu bili stanovnici vlasotinakog sreza. Potencijalna ekshumacija
tela stradalih, budui da je poznata lokacija masovne grobnice u Jastrepcu,
pruie odgovor o broju streljanih.
Na osnovu podataka DKTG jasno je da pripadnici SDS i JVuO, koji
su imali stalno prebivalite na podruju optine Vlasotince, nisu streljani
neposredno nakon osloboenja grada, ve oko dve do tri sedmice nakon
ovog dogaaja, to ukazuje na vrlo izvesnu mogunost ispitivanja zaroblje
nika (o emu sugerie citirani izvetaj taba 22. divizije tabu 13. korpu
sa NOVJ). Brojka od oko 60 streljanih u selu Jastrebac, pokraj Vlasotin
ca, nije poimenice dokazana zapravo u registru DKTG se navodi samo
jedno ime osobe sradale u tim okolnostima. U registru se pominju dva
N.N. lica (bez navoenja ikakvih podataka o linosti) za koja se tvrdi da su
navodno streljana u selu Jastrebac, ali 27. aprila 1905!? Realno je pretpo
staviti da je ova brojka manja od 60, odnosno priblinija brojci koju pomi
nje partizanski izvor (19).931 Sem injenice da su veina pripadnika SDS i
JVuO zarobljenih 29. septembra u Vlasotincu, streljani u drugoj polovini
oktobra u Pirotu, treba ukazati i na injenicu da su nemaki vojnici zau
zeli Vlasotince 4. oktobra. Oigledno je da je veina zarobljenih pripadni
ka SDS i JVuO evakuisana iz Vlasotinca uoi nemakog prodora. Ostaje
nepoznato koji razlozi su rukovodili partizanske snage da izvre streljanje u
Pirotu, odnosno ostaje nepoznato da li je motiv bila elja za kanjavanjem

931 Na ovaj zakljuak nas upuuje injenica da tvrdnje o navodno 60 streljanih etnika nakon oslo
boenja grada potiu od osobe koja nije bila oevidac i savremenik dogaaja (ve je o dogaaji
ma ula od oca), pri emu ta osoba u iskazu, na javno dostupnom snimku, u istom svedoenju
najpre pominje broj od 60 streljanih, a malo potom navodi da je taj broj moda iznosio 40 stre
ljanih.

340
pojedinaca za koje je utvreno da su skrivili tue stradanje ili je u pitanju
neki drugi razlog (mogua elja za neselektivnom odmazdom zbog pogi
nulih partizanskih boraca prilikom osloboenja grada). Mogue je pret
postaviti da je streljanje pripadnika SDS u Pirotu motivisano eljom za
kanjavanjem pripadnika formacije koja je sve vreme okupacije dosledno i
najaktivnije vojno saraivala sa nemakim i bugarskim okupatorom. Ovo
postaje jo oiglednije u kontekstu prethodne (avgustovske) amnestije koja
nije podrazumevala amnestiranje pripadnika SDS. Ipak, masovno strelja
nje pripadnika JVuO u Pirotu, trai drugaije pojanjenje, izmeu ostalog,
jer su zarobljeni pripadnici ove formacije, ukoliko nisu bili oficiri, nosioci
terora i poinioci zloina nad civilima i partizanskim zarobljenicima, naj
ee bivali poteeni nakon zarobljavanja. Deo odgovora na poslednje
pitanje moda treba sagledati u injenici da je odreeni broj streljanih pri
padnika JVuO iz leskovakog kraja (npr. iz sela Velika Sejanica) prethodno
bio u redovima SDS.
Ve sam naveo nekoliko primera masovnog prelaska pripadnika JVuO
u redove NOVJ u vlasotinakom kraju. Prvih dana septembra 1944. obno
vljen je Babiki NOP odred, masovnim prilivom dobrovoljaca i premobi
lizacijom dotadanjih etnika, prvenstveno iz vlasotinakog kraja. Odred
je ve u prvoj polovini septembra narastao na vie stotina boraca da bi 15.
septembra prerastao u 1. vlasotinaku brigadu 22. srpske divizije NOVJ.932
Prema podacima ivojina Nikolia Brke, komandanta 22. srpske divizije,
1. vlasotinaka brigada formirana je 22. septembra i prvobitno je nazvana
Babika brigada, ali je uskoro preimenovana, zbog 80% Vlasotinana u
njoj.933 Prema tvrdnjama istoriara Dragoljuba Miretia, tokom septem
bra u redove Babikog NOP odreda stupilo je ak oko 800 dobrovoljaca iz
vlasotinakog kraja.934 Ove podatke istiemo budui da je 1. vlasotinaka
brigada uestvovala u borbama za oslobaanje Vlasotinca, 28-29. septem
bra i 10. oktobra 1944. (tokom borbi za prvo osloboenje grada, uoi i
tokom 29. septembra, jedinica je uestvovala u borbama u okolini grada,
titei bokove drugim jedinicama 22. srpske divizije). Dakle, vie stoti
na boraca sa podruja Vlasotinca i okolnih sela uestvovalo je u borbama

932 , .., . 122, 140.

933 , .., . 253, 272.
934 , .., . 147.

341
 za osloboenje vlasotinakog kraja, u okviru 22. srpske divizije. S druge
strane, znatan broj propadnika SDS i JVuO koji su branili pozicije u gra
du septembra 1944, poticali su van vlasotinakog kraja (pripadnici JVuO,
stacionirani u gradu, poticali su dobrim delom sa podruja june Srbije,
odakle su potisnuti u prethodnom razdoblju). Takoe, ve je ukazano na
tvrdnje istoriara Dragoljuba Miretia, prema kojima su snage 12. srpske
brigade u razdoblju od 27. avgusta do 10. septembra, na podruju Vla
sotinca i Babike gore zarobile 341 etnika od kojih je veina otila svo
jim kuama, a preko 150 ih je pristupilo brigadi.935 Slian odnos prema
veini zarobljenih etnika u tom razdoblju iskazali su i pripadnici drugih
brigada 22. srpske divizije. Seanja savremenika kazuju da su na podruju
Vlasotinca, tokom septembra 1944, zabeleeni i primeri prelaska pripad
nika SDS u redove NOVJ. Svakako da su ovi primeri bili mnogo rei od
primera prelaska etnika u partizane.936
Navedeni podaci o premobilizaciji i putanju na slobodu zarobljenih
pripadnika Vlasinskog korpusa JVuO govore o korektnom odnosu parti
zana prema zarobljenim etnicima u vlasotinakom kraju, u danima uoi
osloboenja grada. Glavni razlog streljanja jednog broja (20-60) zaro
bljenika (od oko 290 zarobljenih) neposredno nakon osloboenja grada,
u oblinjem selu Jastrebac, motivisan je osvetom za poginule borce 22.
srpske divizije u borbama protiv nedievaca i etnika u gradu i okolnim
selima od 28. avgusta do 29. septembra, pogotovo jer veina streljanih
nisu poticali sa podruja Vlasotinca. Ostaje nepoznato koliko je ovaj motiv
igrao ulogu u odluci o streljanju 16 pripadnika SDS i 38 pripadnika JVuO
sa podruja Vlasotinca, koji su ubijeni u Pirotu u drugoj polovini okto
bra. Prema seanjima savremenika, najmanje nekoliko etnika Vlasinskog
korpusa JVuO, koji su zarobljeni u Vlasotincu 29. septembra i streljani u
Pirotu, skrivili su tuu smrt uestvovali su u ubistvu zarobljenih partiza
na i lanova partizanskih porodica.937 Lokalni hroniar Velimir Stamenko
vi iznosi tvrdnje pojedninih savremenika streljanja u Pirotu, ukljuujui
i tvrdnje nekadanjih straara zatvora OZN-e u Pirotu, koji sugeriu da je
odluka o masovnom streljanju zarobljenika u tom gradu, u drugoj polovini
935 , . 131.
936 , , , 2013, . 180-
194.
937 , . 180-184.

342
oktobra, rezultat ubistva naelnika OZN-e u Pirotu, Pavla Bokovia, od
strane jednog etnika prilikom isleivanja (koji je bio odgovoran za ratne
zloine) i pokuaja bekstva grupe etnika iz zatvora u Pirotu. Sudei pre
ma tim tvrdnjama, neselektivna odmazda za ubistvo visokog funkcionera
OZN-e bila je rezultat odluke Bokovievih saboraca iz Pirota i verovatno
nije podrazumevala nareenje iz Beograda. Takvo objanjenje nije do kraja
ubedljivo budui da je u Pirotu u oktobru i novembru 1944. streljan vrlo
velik broj zarobljenika (prvenstveno etnika). Prema tvrdnjama saradnika
DKTG, u navedenom razdoblju u Pirotu je streljano oko 300 lica. Ovaj
broj podrazumeva i preko stotinu stanovnika optine Pirot koji su progla
eni za saradnike okupatora, i slian broj stanovnika optine Leskovac koji
su bili zarobljeni pripadnici JVuO. Streljanje u Pirotu, nakon masovnih
streljanja u Beogradu krajem 1944, predstavlja najkarakteristiniji primer
revolucionarnog terora u Srbiji u jesen 1944.
Na ovom mestu vredi istai da su tokom 1944. zabeleena streljanja
zarobljenih partizana od strane pripadnika Vlasinskog korpusa JVuO. Pri
padnici te formacije su 20. marta 1944. zarobili 31 partizana, pripadnika
22. srpske divizije (veinom Italijane). Zarobljene Italijane i partizane
etnici su odmah postreljali i o tome samohvalisavo javili Drai Mihailovi
u.938 Zloin se dogodio u selu Dadince, nedaleko od Vlasotinca. Prema
drugom izvoru, za zloin je odgovoran komandant lokalne SGS Milisav
Bogdanovi, a streljanje su izvrili etnici, ubivi sedam zarobljenih ranje
nih partizana i 18 Italijana.939
Pripadnici SDS i Nemci su krajem 1942. i poetkom 1943. uVlaso
tincui susednom selu Oraju uhapsili vei broj mukaraca. Prema poda
cima iz literature re je o 72 lica.940 Taj broj nije potvren u grai ZK.
Prema podacima ZK iz 1945, hapenja u Vlasotincu sprovela je SDS 9.
januara. Nemci su krajem decembra 1942. u Oraju izvrili hapenje 20
metana. Moe se pretpostaviti da je hapenje u Oraju izvedeno uz pomo

938 ,
1941-1945, , 1979, . 480-481; , 22. ,
, 1972, . 110.
939 .., , , X, 31,
, 4.2.1945, . 7.
940 ,
1941-1944, , 1986, . 107.

343
 kvislinkih vlasti. Hapenja u Oraju i Vlasotincu sprovedena su jer su
partizani 13. decembra ubili Dragoljuba orevia koji je bio agent oku
patora, legalizovani etnik i saradnik SDS. Uhapenici su predati Nemci
ma u Leskovcu. Nemaki vojnici su 18. januara u Oraju izvrili streljanje
petorice uhapenika iz Vlasotinca i isto toliko uhapenika iz Oraja. Istog
dana u Balaku kod Prokuplja streljana su dvojica uhapenih Vlasotinana
i jedan stanovnik Konopnice, sela pokraj Vlasotinca.941
Pripadnici JVuO i SDS su tokom Drugog svetskog rata van borbe
likvidirali mali broj civila sa podruja optine Vlasotince, u odnosu na
neke druge optine. Prema poimeninim podacima etnici su ubili 16, a
pripadnici SDS dva lica. Meutim, ukupan broj rtava faistikog terora sa
podruja optine vrlo je velik i iznosi 287 ubijenih civila. Ogromnu veinu
ubili su pripadnici oruanih snaga nemakog (85) i bugarskog okupatora
(149). Ostatak ubijenih civila stradao je od neprijateljske mine. Pripad
nici nemakog okupatora tokom septembra i poetkom oktobra 1944, van
borbe, ubili su najmanje 40 civila u vlasotinakom kraju.942 Moemo pret
postaviti da poslednja injenica nije bila nebitna u pogledu nemilosrdnog
odnosa prema zarobljenim pripadnicima SDS i JVuO nakon osloboenja
vlasotinakog kraja, budui da su ta lica percipirana kao pripadnici for
macija koje su vojno saraivale sa okupatorom prilikom zavrnih borbi za
osloboenje Vlasotinca i okoline, to je istorijska injenica.
Poznat je i broj palih pripadnika NOVJ/JA sa podruja optine Vla
sotince: 312. Od ovog broja, 31 partizan poginuo je u borbi protiv etni
ka, etiri u borbi protiv SDS, a 12 u borbi protiv balista. Ostali poginuli
partizani najveim delom su izgubili ivot u borbama protiv nemakog
okupatora. Najvei broj poginulih partizana sa ovog podruja poginuo je
od septembra 1944. do kraja rata: 169. Od ovog broja, najmanje 31 parti
zan poginuo je prilikom borbi koje su se odvijale tokom septembra i prvih
dana oktobra 1944, odnosno tokom borbi za osloboenje vlasotinakog
kraja. Ovaj broj je verovatno neto vei budui da su podaci optinskog

941 AS, ZK, k. 165, zl. br. 17228.

942 , , , , , ,
, , 1941-1945, , 1969, . 65-92;
, 1903-1945, ,
1979, . 187-196.

344
SUBNOR-a nepotpuni kada je re o vremenu pogibije odreenog broja
boraca.943
Sem navedenih 17 pripadnika SDS i 45 pripadnika JVuO, u registru
za optinu Vlasotince navedeno je 13 lica za koja se u izvornom materija
lu tvrdi da su bili saradnici okupatora koja su takoe streljana u Pirotu
oktobra 1944. Isto tako, u registru je evidentirano jo 10 civila, za koja se
ne navodi da su bili saradnici okupatora (iako to nije iskljueno, makar u
pojedinim sluajevima), a koja su streljana u Pirotu. Dakle, u registru za
optinu Vlasotince navedeno je 77 lica za koja se tvrdi da su streljana u
Pirotu oktobra 1944.
Analiza formacijske i politike strukture stradalih stanovnika optine
Vlasotince u jesen 1944, jasno pokazuje da je ogromna veina stradalih
pripadala snagama kvislintva i kolaboracije. Od 97 evidentiranih 79 su
bili stanovnici seoskih naselja. Od 18 evidentiranih stanovnika varoi Vla
sotince, veina se moe svrstati u kategoriju saradnika okupatora. Ladovica
je seosko naselje sa najveim brojem stradalih (19).
Ako broj stradalih u gradu Vlasotincu uporedimo sa brojem strada
lih u gradu Aleksincu, dolazimo do zakljuka da je u Vlasotincu stradalo
manje stanovnika, iako su za osloboenje Vlasotinca voene ozbiljne bor
be (za razliku od Aleksinca), u kojima su pripadnici SDS i JVuO pokazali
odlunost da istraju u borbi na strani okupatora.

Podunavlje

Prema seanjima savremenika, u selu Vuak pokraj Smedereva 13.

septembra 1944. partizanima se predala grupa pripadnika SDS. Predaja
je bila rezultat odziva na amnestiju, to nam ukazuje da je pripadnicima
SDS, poput pripadnika JVuO, ukoliko bi se predali, ostavljana mogunost
da preu na stranu NOVJ ili da odu kuama nakon odlaganja oruja i
obeanja da vie nee pristupati nekoj neprijateljskoj formaciji. Dragolju
bu Lukiu Pavlu, sekretaru Sreskog poverenitva KPJ, predao se kapetan
Stevan orevi sa oko 20 pripadnika SDS. Svi su imali engleske puke i

943 , .., . 173-185.

345
 mitraljeze. U partizanima su ostali kapetan orevi i dva pratioca, a ostali
su po svojoj elji otili kuama.944
Poznata su imena 26 pripadnika SDS sa teritorije optine Smedere
vo koji su likvidirani nakon osloboenja. Od tog broja 20 su streljani u
Smederevu u drugoj polovini oktobra i tokom novembra 1944. (grad je
osloboen 15. oktobra 1944). Dvojica straara su streljana u Poarevcu,
a jedan u smederevskom selu Vuak, novembra 1944, jedan je streljan u
Beogradu krajem 1945, a za dvojicu nije utvreno mesto i vreme strada
nja. estorica pripadnika SDS evidentiranih u registru DKTG za optinu
Smederevo, zavedeni su na osnovu grae ZK, to sugerie da su teree
ni za ratne zloine. Dvanaestorica evidentiranih bili su oficiri i podoficiri
SDS. Meu streljanim pripadnicima SDS sa podruja Smedereva bio je i
komandant lokalnog odreda SDS, Milan uri.945
Sredinom 1942. SDS je u dve stanice u Smederevskom okrugu (Sme
derevo i Kolari) brojala jednog oficira i 81 straara.946 Ovaj broj je tokom
1943-1944. narastao moda i za nekoliko desetina, budui da su odeljenja
SDS osnivana i u drugim veim selima smederevskog kraja. Pripadnici
SDS sa podruja Smedereva nisu postali deo SUK oktobra 1944. Sve ovo
nas navodi na zakljuak da je veina pripadnika SDS sa tog podruja pre
ivela dogaaje koje vezujemo za osloboenje. Streljani su oni koji su imali
manju ili veu krivicu za stradanje lokalnog stanovnitva tokom okupacije.
Borci obnovljenog Poarevakog NOP odreda, 16-17. septembra, u
Ljubievu i ivici, selima nedaleko od Poarevca, razoruali su tri grupe
pripadnika SDS, ukupne jaine oko 20 straara, nakon ega su ih pustili,
poto straari nisu prihvatili ponudu da preu u redove partizana.947 U
registru DKTG za optinu Poarevac navode se imena 17 pripadnika SDS.
Svi evidentirani, sem jednog, streljani su novembra 1944. u Poarevcu.
Prema kvislinkim izvorima, formacija SDS je krajem 1942. u Poareva

944 , . , , 1984, . 196.

Nemanja Devi tvrdi da se u Vuaku partizanima predao komandir SDS u Smederevu, kapetan
Stevan orevi sa oko 50 svojih vojnika. ( ,
. , , 2015, . 326).
945 Prema podacima DK iz 1945, Milan uri je avgusta 1943. lino ubio 62-godinjeg Milana Pan
tia iz Drugovca. rtva je zaklana i potom ustreljena u glavu. (AJ, DK, 110, f. 531, s. 257-261).
946 -, I/21, , 1965, . 261.
947 , .
, , 1979, . 465-468.

346
kom srezu brojala 245 straara i 17 oficira, a u ostalim srezovima Braniev
skog okruga dodatnih 415 straara i 11 oficira.948 Poznato je da pripadnici
SDS iz Poarevca nisu integrisani u okvir SUK, u prvoj polovini oktobra
1944.949 Navedeni podaci upuuju nas na zakljuak da je veina pripadni
ka SDS sa podruja Poarevca poteena nakon zarobljavanja. Streljani su
verovatno oni straari i oficiri koji su tereeni za represiju i zloine.

Mava

U izvetaju taba 16. vojvoanske divizije (1. oktobar 1944), navodi

se da se snagama 2. vojvoanske brigade 16. vojvoanske divizije, u blizi
ni apca, prijavilo nekoliko dobrovoljaca koji su pobjegli iz opsjednutog
apca, pri emu se misli na pripadnike SDK. U dva naredna izvetaja ta
ba 16. vojvoanske divizije (3. i 4. oktobar 1944) navodi se da je snagama
2. vojvoanske brigade do 3. oktobra iz apca prebeglo 25-30 dobrovolja
ca, kao i da je jedinicama iste brigade 3. oktobra prebeglo iz apca oko 10
dobrovoljaca sa orujem.950 Iz navedenog moemo zakljuiti da je poet
kom oktobra 1944. oko 40 pripadnika 1. puka SDK prebeglo iz apca u
redove partizana. Mogue je pretpostaviti da se meu prebezima nalazio
odreen ili, moda, pretean broj prisilno mobilisanih mladia.
Radivoje Kovaevi, oficir Majevikog partizanskog odreda, ostavio je
nejasno svedoenje o razoruavanju veeg broja pripadnika SGS u selima
Crna Bara i drugom, neimenovanom, mestu u Mavi. (SGS je bila kvislin

948 -, I/21, , 1965, . 338-339.

Prema nemakim izvorima s kraja 1942, broj pripadnika SDS u okrugu Poarevac iznosio je
29 oficira i 729 straara. ( . , .., . 303).
949 , .... 15-38.
Istoriar Neboja Stambolija, pozivajui se na tvrdnje Milenka Solaria, konstatuje da se pri
padnici SDS iz Poarevca nisu integrisali u okvir SUK i dodaje: Neki manji delovi su se pri
kljuili lokalnim ravnogorskim odredima, a mnogi su stradali u masovnim streljanjima nakon
osloboenja Poarevca. ( ,
1944-1945., - , 2/2014, , 2014, . 72). Konstatacija u
navedenom citatu ignorie injenicu da su poimenini podaci o streljanim pripadnicima SDS u
Poarevcu, nakon osloboenja grada, 13 puta manji od brojnog stanja SDS na podruju Poere
vakog sreza 1942, niti podrazumeva navedeni primer potede 20 zarobljenih pripadnika SDS,
septembra 1944.
950 -, I/13, , 1957, . 45, 77, 94.

347
 ka formacija podreena istom lancu komande kao i SDS, koja je u Mavi
imala zadatak da nadzire granicu na Drini i Savi i spreava prebacivanje
partizanskih grupa i jedinica iz Bosne i Srema). Razoruavanje je izvrio
jedan bataljon Majevikog partizanskog odreda, nakon predaje pripadni
ka SGS, posle prelaska sa leve obale Drine, 6. oktobra 1944. Prema tom
svedoenju, u Crnoj Bari je razoruano 80, a u neimenovanom mestu 60
nedievaca. Kovaevievo svedoenje ostaje nejasno u pogledu sudbine
razoruanih andarma, sem to je napomenuo da je u Crnoj Bari desetak
zarobljenih nedievaca puteno.951 Dakle, ostaje nejasno da li su zaro
bljeni pripadnici SGS puteni nakon zarobljavanja ili su jednim delom
streljani, dok je ostatak zadran u zarobljenitvu nakon ega je puten na
slobodu. U registru DKTG za optinu Bogati navedeni su podaci za etiri
lica za koja se tvrdi da su bili pripadnici SDS. Na osnovu ovoga mogue
je zakljuiti da su pomenutim pripadnicima SGS poteeni ivoti nakon
zarobljavanja.
U citiranom izvetaju taba 16. vojvoanske divizije navodi se da se
poetkom oktobra na podruju Mavanske Mitrovice nalazilo 300-400
pripadnika SGS koji su se povukli iz pograninog sektora Drine i Boga
tia.952 Ovaj podatak dodatno implicira da je veina pripadnika SGS sa
podruja Mave preivela dogaaje nakon osloboenja, bilo da su im po
teeni ivoti nakon zarobljavanja, bilo da su se povukli preko Save, prema
rasporedu koji im je odredio nemaki okupator.
Poreenja radi, navodim podatak o streljanju 26 partizana, pripad
nika 1. bataljona 4. vojvoanske brigade, zarobljenih od strane SGS kod
mavanskog sela Ravnje, 27. februara 1944, o emu detaljno piemo u
odeljku posveenom zloinima kvislinkih snaga.
U svedoenjima savremenika sauvani su podaci o prelasku veeg bro
ja pripadnika Nacionalne slube za obnovu Srbije, ali i pojedinih mobili
sanih pripadnika SDK, u redove NOVJ, uoi osloboenja apca (grad je
osloboen 23. oktobra 1944), kao i o potedi ivota pripadnicima SDS
koji su se predali partizanima nakon osloboenja apca (grad je osloboen
23. oktobra 1944). Tako je na primer Milo Majstorovi, tada politiki
komesar Podrinjskog NOP odreda, svedoio da su pripadnici tog parti

951 Radivoje Kovaevi, Sjeveroistona Bosna 1944-1945, Brko, 2005, str. 180-181.
952 -, I/13, , 1957, . 45.

348
zanskog odreda u selu Zminjak, pokraj apca, oktobra 1944, uoi oslobo
enja grada, zarobili grupu od nekoliko desetina pripadnika SDS iz Lozni
ce, koji su nakon kraeg boravka u Tamnavi pokuali da se preko Mave
dokopaju Bosne. Zarobljeni andarmi, pod komandom kapetana Ljubie
Savia, predali su se partizanima, nakon pregovora:
Oko 20 [andarma], za koje smo znali ko su i kakvi su, zadrali smo
u odredu. Drugima smo dali objave da se jave OZN-i u Loznici. Ovi su
svi poslati na front... O Ljubii se dosta znalo i bilo dosta podataka o nje
govom neprijateljskom radu, pa ga povedemo do Pocerskog Dobria sa
sobom, a odatle poaljemo u Valjevo.953
Prema partizanskim izvorima (1. septembar 1944), u apcu se kra
jem avgusta i poetkom septembra nalazilo oko 90 pripadnika SDS, dok
se na podruju od apca do Prova, na desnoj obali Save nalazilo oko 120
graniara SDS, odnosno pripadnika SGS.954 U registru DKTG za optinu
abac evidentirano je 14 pripadnika SDS, stradalih nakon 12. septembra
1944, dok je u registru za optinu Vladimirci evidentirano etiri pripadni
ka ove formacije. Iako je najverovatnije re o nepotpunim podacima, nave
dene brojke stradalih pripadnika ove formacije navodi nas na zakljuak
da je veina pripadnika SDS sa podruja apca preivela dogaaje nakon
osloboenja Mave, Pocerine i apca. Ovu pretpostavku potvruje tvrdnja
majora SDS Milenka Solaria da pripadnici SDS sa podruja apca nisu
integrisani u okvir SUK, to znai da su najveim delom ostali u mati
nom podruju.955 Moe se pretpostaviti da se jedan broj pripadnika SDS iz
apca i Mave povukao u Bosnu, zajedno sa etnicima, ili u Srem, zajedno
sa ljotievcima.
Posleratna vlast je u apcu likvidirala preko stotinu stanovnika Pocer
skog (abac), Mavanskog (Bogati) i Posavotamnavskog sreza (Vladimir
ci). Meu ubijenima najvei broj inili su stanovnici apca. Meu njima se
svakako nalazio odreen broj osoba koje nisu imale odgovornost za strada
nje drugih ljudi i koje su ubijene zbog bliskosti sa kvislinkim reimom pri
emu treba istai da nisu zasluile stradanje. Za odreen broj stanovnika
apca koji su ubijeni nakon osloboenja postoje podaci da su uestvova
953 , 1944.,
, 19, , 1985, . 220-229.
954 -, I/8, , 1956, . 356.
955 , .... 20.

349
 li u stradanju stanovnika apca i mavanskih i pocerskih sela tako to su
ih denuncirali okupatoru kao partizanske simpatizere. Primera radi, prota
Paun Proti i student Milan Beeji, Aleksandr Bii, kamenorezac Sreten
Bujukli, svi lanovi JNP Zbor, prema tvrdnjama savremenika bili su ue
snici u identifikovanju i potkazivanju partizanskih pristalica, pri emu je
Proti bio lan komisije koja je u abakom logoru imala zadatak da ue
stvuje u selekciji logoraa i da sugerie ko je nacionalno ispravan, a ko
ne zasluuje milost.956 Prema istim svedoenjima u ovim potkazivanjima
uestvovao je i abaki apotekar Pavle Kurtovi. Pavle Kurtovi je rehabi
litovan 7. decembra 2006. odlukom Okrunog suda u apcu. U reenju
o rehabilitaciji insistira se na injenici da je Kurtovi lien ivota iz ideo
lokih i politikih razloga bez suenja, pri emu se relativizuju podaci o
nekim njegovim postupcima tokom rata.957
U izvorima zborake provenijencije, Paun Proti i Milan Beeji,
navedeni su meu 27 lica od poverenja koja se preporuuju za saradnju sa
organizacijom Srpski Gestapo. Meu ovih 27 imena nalaze se i imena (bez
navedenih kvalifikacija) Milana Kunia, Miodraga Vuletia i Duana Lon

956 AJ, DK, 110, f. 386, s. 550, Izjave Dimitrija orevia, Mihajla Dojinovia, Nikole Stefanovia,
Stevana Joviia i Ljubomira Petrovia iz apca, abac, 6.2.1945; Stanoje Filipovi, Logori u ap
cu, Novi Sad, 1967, str. 88-89.
Dimitrije orevi je bio direktor gimnazije u penziji, Mihajlo Dojinovi uitelj, Nikola Stefanovi
magistar farmacije, Stevan Jovii inovnik gradskog poglavarstva, Ljubomir Petrovi advokat.
957 Jovica Trkulja, Rehabilitacija Pavla Kurtovia, Hereticus, 1-2/2011, Beograd, 2011, str. 276-
280; , , .., . 38-42.
U reenju o rehabilitaciji relativizuju se podaci koji su optuujui po Kurtovia. U Saoptenju
Podrunog vea vojnog suda Korpusa vojne oblasti za zapadnu Srbiju od 24. decembra 1944.
istie se da je Pavle Kurtovi lien ivota zato jer je 1941. pod svojim punim potpisom pod
neo prijavu protiv osam graana apca Gestapou, nazivajui ih komunistima. Svi ti graani su
potom uhapeni i proganjani od Gestapoa. Posle toga jo nekoliko puta je odlazio u Gestapo i
optuivao okupatoru simpatizere i saradnike N.O. borbe. Ovo je utvreno priznanjem optueno
ga. ( , I, 5, , 26.12.1944, . 2).
Sudija Okrunog suda u apcu, Gojko Lazarev, doneo je nekoliko skandaloznih sudskih presuda
koje su rehabilitovale oigledne saradnike okupatora. Rehabilitacija Dragoljuba Dragutinovia
(26. februar 2008), zamenika stareine JNP Zbor za abaki okrug i okrunog prosvetara te
organizacije, svakako je najneprihvatljivija. Dragutinovi je bio lan komisije koja je u aba
kom logoru kategorisala zatoenike, optuujui pristalice partizana. Umro je 1946. u Italiji kao
emigrant. O odgovornosti Dragoljuba Dragutinovia, videti: Stanoje Filipovi, n.d., str. 89;
, , :
, (3), , XXXVIII, 1851, , 14.10.1982, . 15.

350
ginovia koji su takoe ubijeni nakon osloboenja.958 Aktivni lanovi JNP
Zbor bili su i apotekar Vlada Samurovi i uitelj Ugljea Meoki, koji se
takoe navode u registru kao lica ubijena nakon osloboenja.959 Sinovi
Pauna Protia bili su oficiri SDK. Jovan Proti, potporunik SDK pogi
nuo je pre 29. septembra 1944. nedaleko od apca, dok je Radoslav Proti,
porunik SDK uspeo da emigrira u Nemaku. U jednom dokumentu zbo
rake provenijencije od 17. novembra 1943, pominje se da svetenik Proti
nije obukao uniformu usled bolesti.960
Za Aleksandra Biia, advokatskog pisara, lana JNP Zbor, streljanog
nakon osloboenja, postoje podaci zborake provenijencije koji kazuju da
je 1941. u vreme nemake ofanzive na slobodnu teritoriju vrio zadatke
obavetajne i vojne prirode po instrukcijama okupatora.961 Sem toga, Bii
je kao kapetan II klase bio zapovednik abake ete pri 9. SDO stacionira
nom u apcu, uestvujui u borbama na strani okupatora.962

uprija

Prema seanjima uesnika i savremenika, u upriji 16. oktobra 1944,

tri dana nakon to je Crvena armija oslobodila grad, grupa aktivista NOP-a
je razoruala gradsku posadu SDS. Aktivisti NOP-a su od andarmerijskog
kapetana uzeli spisak andarma i razoruali ih. Neki su nam i sami pri
li. Nismo ih hapsili, ve pustili. Prethodnog dana, tokom interregnuma,
jedan andarm je ubio jednog graanina.963 U registru stradalih za optinu

958 , , :
, (4), , XXXVIII, 1852, , 21.10.1982, . 20.
959 , , :
, (3), , XXXVIII, 1851, , 14.10.1982, . 15.
960 , , :
, (6), , XXXVIII, 1854, , 4.11.1982, . 16; ,
, : ,
(8), , XXXVIII, 1856, , 18.11.1982, . 14.
961 Stanoje Filipovi, n.d., str. 83; , .., . 547, 615.
962 , , :
, (6), , XXXVIII, 1854, , 4.11.1982, . 16.
963 , , . , , 1977,
. 364.

351
 uprija DKTG, evidentirana su imena etiri pripadnika SDS, pri emu se
ni za jednog ne navodi da je stradao u upriji, to ukazuje na pretpostavku
da su pripadnici gradske posade SDS, koji su zarobljeni nakon oslobo
enja preiveli rat. Prema podacima kvislinke provenijencije koji nisu
datirani, na podruju Ravanikog sreza, u tri andarmerijske stanice, nala
zilo se 107 pripadnika SDS od ega je u upriji bilo stacionirano 87.964
Oigledno da je ovakav odnos prema zarobljenim pripadnicima SDS
rezultat injenice da su pripadnici ove formacije tokom rata na podruju
Ravanikog sreza (dananja optina uprija), poinili samo dva ubistva.
Pripadnici SDS nisu vrili torturu nad lokalnim stanovnitvom (nisu zabe
leeni primeri muenja i batinanja). Ovakva praksa kvislinke andarmeri
je u upriji i okolini, razlikuje se od postupaka pripadnika ove formacije u
nekim drugim delovima Srbije, u kojima je zabeleeno znatnije stradanje
pripadnika SDS nakon osloboenja (Jablaniki okrug, Beograd i okolina,
itd.). Jedini primeri represije pripadnika SDS nad lokalnim stanovnitvom
odnose se na hapenje 47 lica i odvoenje na prinudni rad 54 lica (podaci
o broju uhapenika i broju lica odvedenih na prinudni rad, verovatno se
preklapaju).965

Odnos prema pripadnicima SDS

nakon osloboenja Beograda

U registru DKTG za grad Beograd evidentirana 123 pripadnika SDS

i 43 andarma streljana nakon osloboenja Beograda, to nije konaan
broj ubijenih pripadnika te formacije u jesen 1944.
Pripadnici kvislinkih oruanih formacija koji nisu uspeli da se eva
kuiu iz Beograda, stavljeni su pod komandu nemakog komandanta
proirenog odbrambenog rejona Beograda, poetkom oktobra 1944.966
Shodno tome, oruane snage kvislinke vlade, koje su u delovima zadra
ne u Beogradu, ukljuene su u nemaku odbranu grada o emu svedoe

964 AS, ZK, k. F-17, d. 135, Brojno stanje ljudstva po oruanim odredima i andarmerijskim stanica
ma u Moravskom okrugu.
965 AJ, DK, 110, f. 60, s. 532-534.
966 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 623.

352
dokumentacija pojedinih jedinica NOVJ koje su uestvovale u borbama
za osloboenje Beograda i publikovana seanja partizanskih boraca.967 Pre
ma operacijskim izvetajima jedinica NOVJ koje su uestvovale u oslo
boenju Beograda, 14-20. oktobra 1944, zarobljeno je 533 pripadnika
SDS.968 Ovaj broj znaajno je vei od broja pripadnika SDS evidentira
nihh u registru DKTG za grad Beograd. Iz toga se moe zakljuiti da zna
tan broj pripadnika SDS nije streljan nakon zarobljavanja ili da komisija
ima umnogome nepotpune podatke o broju streljanih andarma. Meu
166 evidentiranih pripadnika SDS u registru DKTG za grad Beograd, 24
su navedena na osnovu grae ZK, to znai da su tereeni za ratne zloi
ne. Budui da je realan broj stradalih pripadnika SDS u Beogradu nakon
osloboenja vrlo izvesno vei od 166, budue dopune registra stradalih
za Beograd, uveae procenat stradalih koji su pripadali vojno-policijskim
formacijama, koji trenutno iznosi 46,5% ukupno stradalih.
Prema dostupnim podacima, broj pripadnika SDS u Beogradu, 1.
jula 1943, iznosio je 56 oficira i 1.545 podoficira i straara.969 Ovi podaci
dodatno navode na zakljuak da znatna veina pripadnika SDS iz Beogra
da nije streljana nakon osloboenja.
Prema informaciji OZN-e za Beograd, obznanjenoj 26. novembra
1944, na osnovu odluke AVNOJ-a o amnestiji, Odeljenje zatite naroda
za Beograd, do ovog datuma, pustilo je na slobodu 1.153 lica.970 Ovaj
podatak moda potvruje pretpostavku o putanju na slobodu jednog dela
zarobljenih pripadnika SDS.
tab 1. proleterskog korpusa, ujedno tab 1. armijske grupe NOVJ,
odnosno komandni tab kome su bile podreene sve partizanske jednice u
Beogradskoj operaciji, naredio je 17. oktobra 1944. potinjenim tabovi
ma: Najstroije zabranjujemo streljanje zarobljenih Nemaca. Sve upuiva
ti u zarobljeniki logor na Banjici. Za prekraje ovog nareenja preduzee
se najotrije mere prema onima koji streljaju, kao i njihovim stareina

967 Opirnije o ulozi snaga SDS u odbrani nemakih pozicija u Beogradu i zarobljavanju pripadni
ka ove formacije prilikom borbi za osloboenje grada: Milan Radanovi, Osloboenje: Beograd,
oktobar 1944, Beograd, 2014, str. 376-398.
968 Isto, str. 391-392.
969 , 1941-1944, , 2014, . 321.
970 , ,
- , III, 9, , 26.11.1944, . 2.

353
 ma.971 Sauvano je i nareenje taba 1. proleterske brigade (18. oktobar
1944) u kom se tabovima bataljona i komandama jedinica prenosi pret
hodno nareenje, pri emu se podrazumeva zabrana streljanja svih nepri
jateljskih vojnika, zarobljenih u Beogradu, a ne samo pripadnika nemake
oruane sile. Od taba divizije dobili smo nareenje da ne smemo streljati
nijednog zarobljenog vojnika, ve ih sprovoditi u zarobljeniki logor na
Banjici.972
Drago obot, komandant 3. bataljona 4. krajike brigade, naveo je
primer dobrovoljnog stupanja grupe pripadnika SDS u redove NOVJ, pri
likom borbi za osloboenje Beograda (u kojima su pripadnici SDS bili pod
komandom okupatora, uestvujui u odbrani nemake unutranje linije
odbrane grada), verovatno 15-16. oktobra:
U sadanjoj Ulici Dimitrija Tucovia, nalazio se na 3. bataljon. U
tab upade jednog jutra mlad ovek, obuen u novu uniformu Nedieve
Srpske dravne strae. ovek stade mirno i obrati se ovim reima: Drue
komandante, doveo sam etu. Mi se mislimo kakvu li je ovaj etu doveo
i gledamo, a on kae: Mogu li s etom da stupim u sastav vae brigade?
Zvao se ika. On u stvari nije doao samo sa svojom etom, ve je doveo
i 60 zarobljenih Nemaca i doneo veliku koliinu oruja. Poli smo za njim
da vidimo tu njegovu etu. Kad tamo, pred nama sve sami podoficiri,
postrojeni, odlino naoruani. Mi smo ih primili i rasporedili po jedinica
ma, a ika je postao jedan od komandira ete.973
Pozivajui se na svedoenje Beograanina Aleksandra Ermolaeva, iz
2005, Sran Cvetkovi u njegovom magistarskom radu navodi sledee:
Nekadanji oficir OZN-e A. Garoti svedoi da su u ulazu u Kalemegdan
(kod spomenika Mokranjcu) zakopani leevi oko 30 saobraajnih polica
jaca iz policijske stanice kod stepenica (ispod Francuske ambasade) koji
su tu streljani po osloboenju Beograda.974 Garoti je navodno o svemu
tome svedoio Ermolaevu. Dakle, re je o tzv. svedoenju iz druge ruke, pri
emu nam ostaje da verujemo autoru, njegovom izvoru i izvoru njegovog
izvora, pri emu ne znamo da li je imenovani oficir OZN-e bio oevidac

971 VA, NOVJ, k. 712B, f. 12, d. 33.

972 VA, NOVJ, k. 713A, f. 1/I, d. 29.
973 , , 1944. (18)
, , XXIX, 293, , 24.10.1964, . 13.
974 Sran Cvetkovi, n.d., str. 176.

354
ovog dogaaja ili je samo nauo da se ovaj dogaaj dogodio. Navedeni pri
mer vie puta je reprodukovan u medijima od strane Cvetkovia i u meu
vremenu je postao jedan od paradigmatinih primera zloina oslobodilaca u
Beogradu (ak se od strane jedne antikomunistike grupe pojavila inicija
tiva da spomenik rtvama komunistikog terora u Beogradu bude posta
vljen na ulazu u Kalemegdan, oigledno aludirajui na mesto likvidacije
pripadnika SDS). Pri svemu tome pokualo se ukazati na skandaloznost
injenice da leevi ubijenih bez suenja lee tik pored najprometnijeg
etalita u Beogradu, to samo naglaava neprihvatljivost viedecenijskog
prikrivanja komunistikih zloina.
U dokumentaciji DK u Arhivu Jugoslavije sauvan je dokument koji
moda baca drugaije svetlo na navedeni dogaaj. Re je o svedoenju
Beograanina ivojina Dimitrijevia (24. april 1945), koji je, svedoei
o zloinima nemake vojske u Beogradu 18. oktobra 1944, izjavio: Na
ulazu u Kalimegdan iz Knez Mihajlove ulice sam isto tako video leeve
poginulih Beograana. Tu je bilo pobijeno 18 ljudi. Od ovih 15 njih bilo
je u uniformi SDS, dok su trojica bili civili. Dimitrijevi je pomenuo da
je istog dana video i druge leeve graana na ploniku ulica koje gravitiraju
ka Kalemegdanu, pri emu je takoe re o rtvama terora okupatora.975
Budui da se u ovom svedoenju pominje ista lokacija streljanja, kao i to
da se pominju stradali pripadnici policije, odnosno SDS, postoji prilina
verovatnoa da su pripadnici saobraajne policije (koji su takoe bili deo
SDS) streljani na Kalemegdanu navodno od strane partizana, zapravo ubi
jeni policajci o kojima je svedoio ivojin Dimitrijevi.
Nareenjem taba 1. armijske grupe NOVJ (16. oktobar 1944), ta
bovima svih partizanskih jedinica sugerisano je sledee: Likvidaciju svih
ratnih zloinaca vriti van grada i pravilno zakopavati u jame.976 Upitno
je ta je podrazumevano pod terminom ratni zloinci (mogue je pret
postaviti da se ovaj termin odnosio na sve ili deo saradnika okupatora), ali
je indikativno da je u nareenju naznaeno da se streljanja ovih lica imaju
vriti van grada, to nije nevano u sagledavanju navodnog streljanja pri
padnika SDS na Kalemegdanu nakon osloboenja.

975 AJ, DK, 101, f. 381, s. 322, Zapisnik o sasluanju svedoka ivojina Dimitrijevia, krojaa iz Beo
grada izvren na dan 24. aprila 1945. godine u II rejonskom poverenitvu Zemaljske komisije
Srbije za utvrivanje ratnih zloina okupatora i njihovih pomagaa u Beogradu.
976 VA, NOVJ, k. 712B, f. 12, d. 33.

355
 Sran Cvetkovi se nekritiki odnosio i prema drugim izvorima koji
govore o stradanju pripadnika kvislinkih vojno-policijskih snaga i admi
nistracije u Beogradu:
Navodimo samo neka svedoenja iz kojih se moe naslutiti istina.
Seanja akademika Dejana Medakovia ukazuju na nain likvidacije do
brog dela Nedieve administracije. Iako je deo nedievaca preao na stranu
partizana formiravi pred osloboenje antifaistiki komitet i stupivi u
kontakt sa prvom armijom, ili se pak dobrovoljno predao smatrajui da
se drao asno u ratu, to ih nije spasilo surove kazne. Najpre su zvanino
(preko radija i tampe) pozvani svi neokaljani uvari reda i mira da se vrate
na posao. Verujui u dobre namere novih vlasti javilo se vie stotina andar
ma (mahom like sirotinje), pisara, daktilografa i drugih. Meutim, svi su
sabrani, bez selekcije, u veliku kasarnu Garde na Dedinju, poskidani (osta
li samo u donjem veu) i streljani. Po njegovim reima, samo petorica su
uspela da pobegnu, dvojica begunaca su dolazila kod mene u Muzej kneza
Pavla, gde sam od 1. marta 1942. radio kao kustos, da mi priaju o stre
ljanjima. Streljanja su vrena bez suenja i osude, a spiskovi su na brzinu
pravljeni meu onima koji su pali u ovu klopku, zakljuuje Cvetkovi.977
U ovom konfuznom tumaenju odnosa prema pripadnicima pora
ene strane u ratu, autor se poziva na neproveren izvor iz druge ruke, iz
koga je nejasno da li se radi o pripadnicima kvislinke administracije ili je
re o pripadnicima kvislinkih vojno-policijskih organa. Indikativno je da
Cvetkovi izbegava da pomene da su nedievci, odnosno pripadnici kvi
slinkih vojno-policijskih snaga, aktivno uestvovali u nemakoj odbrani
Beograda. Svakako da je jedan deo nedievaca pokuao da izbegne ove
borbe, ali dokumentarni izvori i seanja savremenika govore da su i oni
zarobljavani uniformisani i naoruani, dok pojedini izvori govore o nepo
srednom vojnom angamanu nedievaca u borbama za Beograd na
strani okupatora. Svakako da partizani nisu bili naroito impresionirani
kada su doznali da su famozni uvari javnog reda i mira, odnosno pri
padnici formacije koja je najaktivnije saraivala sa faistikim okupatorom
i predstavljala oruanu silu jedne faistike paradravne tvorevine, formi
rali nekakav antifaistiki odbor.

977 Sran Cvetkovi, n.d., str. 175-176.

356
 Nema sumnje da je dobar deo zarobljenih andarma i policijskih
inovnika Uprave grada Beograda, odnosno policije (tzv. uvari reda i
mira, pisari, daktilografi) streljan nakon osloboenja, ali iz ovakvog jed
nog tumaenja proistie da su streljani svi oni koji su pali aka pobednikoj
strani, to nije tano.978
Na osnovu tvrdnji generala Jefte aia, naelnika III odeljenja
OZN-e, nakon oslobaanja gradova u Srbiji, pravljena je razlika izmeu
pripadnika SDS koji su kao deo vojne formacije kvislinkog reima ue
stvovali u borbama na strani okupatora ili su vrili represiju nad pripadni
cima i simpatizerima NOP-a, i manjeg dela SDS koji se primarno bavio
uobiajenim poslovima organa bezbednosti, iako su i ovi drugi uestvovali
u stvaranju ambijenta koji je omoguavao okupatoru da sprovodi svoju
volju. Drugo pitanje je bilo delikatno Srpska dravna straa. Ona je
imala karakter profesionalne vojske, neto izmeu vojske i andarmerije.
Kako se postaviti prema njima, u kojoj meri su pripadnici te neprijateljske
formacije bili tipina faistika politika vojska, a s druge strane, koliko su
kao organi bezbednosti vrili neke poslove koje normalno treba svaka orga
nizovana zajednica da svrava. Prema aievim tvrdnjama, Blagoje Ne
kovi je pre ulaska partizana u Beograd, upozorio oficire OZN-a za Srbiju
da u andarmerijskoj stanici u Ulici Hadi-Milentija (VIII kvart), postoje
andarmi koji su bili nai prijatelji, odnosno saradnici NOP-a.979 Prema
seanju oficira NOVJ i beogradskog ilegalca Miloa Vukovia, stareina
policijskog kvarta na ukarici, Nikoli, i stareina policijskog kvarta na

978 Prema podacima iz Upisnika Vieg vojnog suda u Beogradu za 1945., pred ovim vojno-sud
skim organom 1945. sueno je etrnaestorici pripadnika SDS, od kojih su osmorica osuena
na smrt, a estorica na vremenske kazne, kao i dvadesetorici policijskih agenata, od kojih je
polovina osuena na smrt. Osuenici na smrt su kanjeni najteom kaznom jer su skrivili smrt
drugih ljudi. ( , 1945.
, , 2/2010, , 2010, . 195-262). Pojedini izvori (prijave oteenika
upuivane rejonskim podkomisijama DK u Beogradu, iz 1945) sugeriu da je odreen broj pri
padnika SDS, koji su u okviru andarmerije hapsili Rome u Beogradu i okolnim selima i isporu
ivali ih Nemcima, mirno iveo u Beogradu, mesecima nakon osloboenja. (AJ, DK, 110, f. 380,
s. 338; AJ, DK, 110, f. 379, s. 529-530; AJ, DK, 110, f. 379, s. 119-124; AJ, DK, 110, f. 273, s. 558;
AJ, DK, 110, f. 273, s. 985). Ovo se odnosi i na pojedine graane koji su kao dounici kvislinkih i
okupacionih policijskih struktura denuncirali Rome koji su hapeni u Beogradu (Milovan Pisari,
n.d., str. 128-131). Primera radi, komandir andarmerijske stanice XVI kvarta Aleksandar Anti
koji je bio odgovoran za hapenje najmanje 22 romska mukarca u arkovu 28. oktobra 1941,
streljana narednih dana iveo je u Beogradu 9. februara 1945. (AS, ZK, k. 140, zl. br. 14865).
979 , . - 1944-1946, , 2014, . 63, 68.

357
 Crvenom krstu, Miti, uoi osloboenja saraivali su sa ilegalnim pokre
tom otpora u Beogradu. Prema Vukovievim tvrdnjama, Mitia su uoi
osloboenja ubili pripadnici beogradske ravnogorske organizacije jer je
ve bio obeleen kao crven.980
Grupa pripadnika SDS koja je uoi osloboenja uvala postrojenja
vodovoda na Belim vodama, pokraj arkova, poteeni su zbog sarad
nje prilikom spasavanja vodovoda, odnosno zbog saradnje sa ilegalnim
pokretom.981
Buda Ninkovi, komesar 3. bataljona 6. srpske brigade 21. srpske divi
zije, uoi osloboenja Beograda, oigledno, prekomandovan u OZN-u,
neposredno pred osloboenje dobio je zaduenje da preuzme vlast i orga
nizuje hvatanje narodnih neprijatelja koji nisu uspeli da pobegnu s Nem
cima u IX kvartu:
Preuzimajui poslovanje u IX kvartu, uputio sam pismeni poziv biv
im slubenicima da se jave, to su gotovo svi i uinili. Tako su se pored
ostalih javili jedan mukarac i ena, koji su inae bili u vezi s Gestapoom,
a ostali su u Beogradu s zadatkom da se prijave vlastima kako ne bi bili
sumnjivi, ali da se pritaje i ekaju momenat. Svi su, sem ovo dvoje, bili
puteni kui. Meu andarmima je bio i neki Kilibarda, koji je u svoje
vreme odravao vezu s partizanima iz Toplice. U kvart su poeli dolaziti
graani i bez poziva, da bi nam rekli ko ih je sve proganjao za vreme oku
pacije. To nam je pomoglo da izvrimo ienje Opte dravne bolnice od
neprijateljskih elemenata, koju je trebalo pripremiti za nae i ruske ranje
nike. Prema reima Ninkovia, u seditu IX kvarta, prilikom zauzimanja
zgrade, zarobljeno je nekoliko andarma i petnaestak Nemaca. andarmi
nisu pruali otpor, a nemaki vojnici su bili zateeni i nisu stigli da upo
trebe oruje.982
980 , . (53) , , LII, 305,
, 6.11.1974, . 13.
981 : , (. ), , 1972, . 535-536.
982 Buda Ninkovi, Goreo je kao buktinja, Grad borbe i slobode. Beograd 1941-1944, (ur. Radovan
Blagojevi), Beograd, 1964, str. 393-394.
Prema podacima koje iznosi Sran Cvetkovi 17 vojnih lica koja su rat provela u Prvom unu
tranjem odeljenju Vojne bolnice, navodno kao nemaki zarobljenici, po osloboenju 22. okto
bra 1944, pod izgovorom da nisu predali uniformu privedeni su u IX kvart na ispitivanje, oda
kle su posle tri dana odvedeni u nepoznatom pravcu. Meutim, autor navodi samo dva imena
nestalih. Ipak, Ninkovieva tvrdnja i Cvetkovievi podaci potvruju da je re o primeru represije
nad odreenim brojem lica. (Sran Cvetkovi, n.d., str. 177).

358
 U poslednjih desetak godina u domaoj javnosti ponavljana je nepro
verena pria o tome kako su komunisti streljali 72 pilota Vojske Kralje
vine Jugoslavije (VKJ), u blizini Paneva, krajem 1944.983 Ova tvrdnja
bazirana je na navodima posleratnog emigranta Miloa K. Aina iznesenim
u publikaciji Spomenica palih Srba vazduhoplovaca 1941-1945. (Vaing
ton, 1975). Domaa revizionistika istoriografija je nekritiki prihvatila
ove navode:
Prema pisanju biveg oficira kraljevske vojske [Miloa] K. Aina, kra
jem 1944. oficiri kraljevskog vazduhoplovstva pozvani su da se jave na
dunost u Komandu vazduhoplovstva u Zemunu. Veliki broj pilota je pre
baen odatle na pomoni aerodrom Lisiiji jarak gde su sasluavani i stre
ljani u blizini sela Jabuke kod Paneva.984
U meuvremenu pojavile su se tvrdnje Duana Mandaria o streljanju
njegovog oca Ise Mandaria. Isa Mandari je na neobjanjiv nain uspeo
da boravi etiri ratne godine u Zemunu, iako je kao oficir VKJ rizikovao
da bude sproveden u nemaki zarobljeniki ili u ustaki koncentracioni
logor. Nepoznato je da li je Isa Mandari bio angaovan u vazduhoplov
stvu NDH i da li je imao kontakt sa tabom za vezu nemakog Ministar
stva vazduhoplovstva u Zemunu. Po svemu sudei, Isa Mandari je ubijen
krajem 1944. na irem podruju Paneva. Postoje indicije da je u slinim
okolnostima i na istom mestu stradao jedan pilot VKJ, rodom iz Mostara,
za koga se moe pretpostaviti da se nakon kapitulacije VKJ stavio u slubu
NDH u Zemunu. Meutim, to je mnogo manje od navodno 72 streljana
pilota VKJ na Stratitu pokraj Paneva. Kao da se podrazumeva da je vei
na streljanih 72 pilota poticala iz Beograda, budui da se itav navodni
dogaaj odigrao nakon osloboenja glavnog grada (pri emi oni koji kol
portiraju ovu neproverenu priu ne iznose objanjenje kako je mogue da
tako velik broj oficira VKJ izbegne nemako zarobljenitvo). Sran Cvet
kovi o ovom dogaaju govori u okviru kazivanja o divljim ienjima u
Beogradu. Duan Mandari je javnosti saoptio sledee: Bio je 25. okto
bar kada smo ga majka, brat i ja ispratili za Panevo, ne znajui da odlazi
u smrt. Nedelju dana kasnije saznali smo da su otac i jo 71 pilot u noi

983 Pogledati istoimeni lanak iz 2012. kao notorni primer ove mistifikacije: http://avijacija.com
/?p=303
984 Sran Cvetkovi, n.d., str. 176.

359
 29-30. novembra sa rukama vezanim icom odvedeni na Stratite kod sela
Jabuka, sputeni do Tamia i tu streljani. Dakle, 72 pilota, sve bolji do
boljeg, streljani su bez ikakvog razloga, samo zato to su u jednom periodu
sluili kralju i otadbini, sea se Duan Mandari koji je tada imao osam,
a njegov brat deset godina. Iako Mandari navodi da su streljani piloti bili
sve bolji do boljeg, on ne pominje podatke o njihovom identitetu.
U operacijskom dnevniku 1. proleterske divizije navodi se da je
13. proleterska brigada 22. oktobra 1944, na dan osloboenja Zemuna
u ovom gradu zarobila 160 domobrana, 41 finansa i 16 avijatiara.985
Pomenuti avijatiari (dakle, ne samo piloti jer nije svaki avijatiar pilot) su
najverovatnije pripadali Oruanim snagama NDH. Namee se pretpostav
ka da je Isa Mandari moda jedan od 16 zarobljenih avijatiara ili, pak, da
su neki od ovih zarobljenika moda streljani u okolini Paneva, budui da
nijedno drugo masovno zarobljavanje ili hapenje pilota nakon osloboe
nja Beograda i Zemuna nije dokumentovano. U Registru rtava Dravne
komisije za tajne grobnice egzistiraju podaci o 29 osoba za koje je usta
novljeno da su bili piloti, vazduhoplovni oficiri i podoficiri. Veina ovih
lica tokom rata su bili aktivni etnici, angaovani u unutranjosti Srbije,
pri emu su mahom stradali daleko od Beograda i Paneva. U navedenu
tvrdnju o streljanju 72 pilota VKJ od strane komunista, na osnovu poda
taka iz navedenog registra, uklapaju se podaci za samo dva lica, dok se za
dvojicu vazduhoplovaca tvrdi da su ubijeni u Zemunu novembra 1944.986
Postavlja se pitanje zato bi neko odluio da likvidira 72 pilota Vojske
Kraljevine Jugoslavije, samo zato to su u jednom periodu sluili kralju i
otadbini, kada je, na osnovu slubenih podataka, poznato da je u dvije

985 -, I/14, , 1957, . 280.

986 Za Isu Mandaria (RKTG-16077) i Dragoljuba Cvetkovia (RKTG-102326), navodi se da su krajem
1944. boravili u Panevu, dok se za Milutina Radovanovia (RKTG-40776) i Despota Nekovia
(RKTG-40770) navodi da su ubijeni u Zemunu, 15. novembra 1944.
Dokument pod nazivom Zapisnik izvetaja na savetovanju rukovodilaca OZN-e armija vazdu
hoplovstva i mornarice (Beograd, 28.6.1945), moda prua podatke o sudbini vazduhoplovaca
zarobljenih nakon osloboenja Beograda i Zemuna. tab vazduhoplovstva uputio je jednu gru
pu pilota 2. armiji na raspored, te pogrekom dou u otsek OZN-e gde ih zatvore, i kasnije poa
lju na raspored u mobilizacijski otsek. Drug Lazo ih kasnije zatvori i za njih 17 donese odluku da
se streljaju (streljani su bez znanja efa otseka, koji je tada bio na putu). (VA, VBA, k. 6, sv. 1, d.
1). Naalost, u dokumentu se ne navode datum i mesto navedenog dogaaja, stoga ostaje upit
no da li je re o likvidaciji vazduhoplovaca zarobljenih nakon osloboenja Beograda i Zemuna,
iako se navedeni broj uklapa sa brojem zarobljenih vazduhoplovaca.

360
vazduhoplovne divizije [JA] krajem rata bilo oko 220 oficira i 460 podofi
cira, preteno iz bive jugoslovenske vojske.987

Kosovska Mitrovica

Pripadnici 12. srpske brigade NOVJ zarobili su 21. novembra 1944,

na ulazu u Kosovsku Mitrovicu, jedan vod SDS. Razoruana su dva via
i tri nia Nedieva oficira i ceo vod nedievaca. Nedievci su odmah izja
vili da pristupaju 2. bataljonu 12. brigade.988 Navedeni podatak zasnovan
je na svedoenju veterana 12. srpske brigade. Nepoznata je dalja sudbina
petorice oficira SDS, dok je za ostatak voda mogue pretpostaviti da su
premobilisani u redove NOVJ. Nepoznat je razlog koji je onemoguio da
se navedeni vod prikljui glavnini snaga SUK, odnosno zbog ega je zao
stao na podruju Kosova.

Kvantifikacija stradalih pripadnika SDS

nakon 12. septembra 1944.

Ne postoje dokazi da su partizani i organi nove vlasti, nakon oslobo

enja streljali veinu pripadnika SDS sa podruja nekog sreza ili grada.
Zapravo, tako neto nije zabeleeno ni u jednom gradu u Srbiji. Osim
toga, veina pripadnika SDS uspela je da preivi dogaaje koje vezujemo
za osloboenje Srbije. Predstavnici domae istoriografije, posebno istori
ari koji istrauju temu revolucionarnog terora i represije u Srbiji nakon
osloboenja, nisu konstatovali ovu injenicu.
Namee se pitanje o razlozima da veina pripadnika SDS preivi je
sen 1944, odnosno ulazak partizana u gradove. U nekim delovima Srbije
znatan broj, ponegde veina, pripadnika SDS odstupila je sa Nemcima
i etnicima u Bosnu. Mnogi su poginuli u borbama u Bosni, decembra
1944. Njihova imena su evidentirana u registru DKTG, iako oni nisu bili

987 Razvoj Oruanih snaga SFRJ. 1945-1985, 15, Kadrovi i kadrovska politika, (pr. Drago Nikoli),
Beograd, 1989, str. 69.
988 , , , 1991, . 188.

361
 rtve politikog terora, ve stradali u ratu. U drugom delu Srbije, osobito
na severu, gde su smeteni neki od najveih gradova u zemlji, u kojima su
se nalazili neki od najbrojnijih garnizona SDS, neznatan broj pripadnika
SDS je odstupio sa okupatorom i etnicima. U nekim od gradova severne
Srbije, osobito u Beogradu, zabeleena su masovna streljanja pripadnika
SDS, ali i u tim gradovima veina pripadnika ove formacije preivela je
osloboenje. Partizani i organi nove vlasti su nakon oslobaanja gradova u
severnoj Srbiji hapsili i privremeno izolovali znatan broj pripadnika SDS,
ponegde veinu straara koje su zatekli prilikom oslobaanja pojedinih
gradova. Meutim, nigde nije streljana veina zateenih pripadnika ove
kvislinke vojno-policijske formacije. U nekim gradovima i srezovima, u
jesen 1944, zabeleeni su prelasci pripadnika SDS u partizane, kao i drugi
oblici saradnje pojedinih pripadnika ove formacije sa NOP.
Od 1.042 pripadnika SDS, evidentiranih u registru DKTG (podaci
iz 2014), koji su stradali nakon 12. septembra 1944, 963 zavedeni su u
spiskovima za optine u centralnoj Srbiji (ukljuujui grad Beograd), 12
u spiskovima vojvoanskih i 15 u spiskovima kosovskih optina, dok su
52 imena zavedena u delu registra u kome se navode imena stradalih lica
za koja nije ustanovljena teritorijalna pripadnost (nepoznato). U srezo
vima/optinama/gradovima koji nisu ulazili u okvir Nedieve Srbije, nisu
evidentirani pripadnici SDS ili je njihov broj minimalan, budui da je re
o evidenciji na osnovu mesta roenja. Od 103 optinska registra, u bazi
podataka DKTG (za Srbiju bez pokrajina), u 30 registara nije zabeleen
nijedan pripadnik SDS, u 14 samo jedan, a u 29 registrovano je od dva do
pet pripadnika SDS.
Najvei broj pripadnika SDS naveden je u registru za grad Beograd
(166), potom slede Loznica (90), Krupanj (71), Ni (68), Gornji Milano
vac (64), aak (49), Smederevska Palanka (38), Zajear (28), Kruevac
(27), Smederevo (27), Knjaevac (23), Valjevo (20).
U registru DKTG evidentirano je 256 pripadnika SDK i 143 lanova
politike organizacije Dimitrija Ljotia JNP Zbor (bez naznake forma
cijske pripadnosti). Budui da je veina lanova JNP Zbor participirala u
redovima SDK koji je bio vojna formacija Ljotieve partije logino je
objediniti zbir pripadnika SDK i lanova Zbora. Meutim, ovo ni izda
leka nije priblian broj pripadnika SDK koji su izgubili ivot od poetka

362
septembra 1944. do poetka juna 1945, bilo da su poginuli u borbi ili da
su streljani nakon zarobljavanja od strane JA. Evidencija pripadnika SDK
u registru DKTG znatno je nedostatnija od evidencije pripadnika JVuO i
SDS. Razlog lei u injenici da su pripadnici SDK ginuli daleko od zavi
aja, u udaljenim delovima Srbije ili na tlu Slovenije, dok su likvidaciju
pripadnika SDK u Sloveniji, to je predstavljalo najznatniji oblik strada
nja pripadnika ove formacije, obavljali organi koji nisu vodili evidenciju
o streljanima (za razliku od lokalnih organa OZN-e na podruju Srbije),
niti je veina lokalnih organa vlasti u Srbiji bila zainteresovana da eviden
tira nestale pripadnike SDK koji su odstupili sa Nemcima budui da je
bilo poznato da se Ljotievi dobrovoljaci ne nalaze u odmetnitvu u Bosni
ili Srbiji (za razliku od etnika), samim tim ne predstavljaju vojnu i dru
tvenu pretnju. Evidencija pripadnika SDK u registru DKTG preteno je
rezultat korienja sekundarnih izvora. Treba napomenuti da ni preiveli
pripadnici SDK, u emigraciji, takoe nisu publikovali spisak pripadnika
SDK stradalih 1945.
Najvei broj pripadnika SDK i JNP Zbor evidentiran je u sledeim
optinama: Smederevo (79), Vladimirci (27), Smederevska Palanka (20),
Gornji Milanovac (19), dok je u registru za grad Beograd evidentirano 23
pripadnika SDK i lana JNP Zbor. Spiskovi navedenih optina su meu
najkompletnijim optinskim registrima u okviru registra DKTG, stoga se
broj evidentiranih pripadnika SDK u navedenim optinama moe smatra
ti priblinim. Navedeni broj stradalih ljotievaca iz Beograda viestruko je
manji od realnog. Stradali pripadnici SDK sa podruja Vladimiraca do
brim delom bili su nevoljno ili prisilno mobilisani stanovnici Posavo-tam
nave. U registru DKTG za optinu Smederevo zavedeno je 60 pripadnika
SDK i 19 lanova JNP Zbor, to iznosi 23% evidentiranih. Ovaj procenat
ne udi budui da je smederevski kraj, uz Beograd, predstavljao najznaaj
niju bazu Ljotievog pokreta.
Upadljivo je velik broj pripadnika SDS u dve optine u zapadanoj
Srbiji (Loznica, Krupanj). Velika veina stradalih ili nestalih pripadnika
SDS evidentiranih u registrima te dve optine bili su prisilno mobilisani
u leto 1944. Ista praksa zabeleena je u Pocerskom srezu (dananja opti
na abac) i, u neto manjoj meri, u Mavanskom srezu (dananja optina
Bogati), gde je takoe prisilno mobilisan vei broj mladia. Meutim,

363
 ne raspolaemo iscrpnim izvorima o pripadnicima SDS za optine abac
i Bogati. Pripadnici SDS sa podruja Loznice i Krupnja, kao i deo pri
padnika ove formacije sa podruja apca i Bogatia, odstupili su u Bosnu
u jesen 1944. Evidentirani pripadnici ove formacije, sa podruja Loznice i
Krupnja, najveim delom su izgubili ivot u Bosni, krajem 1944. i u prvoj
polovini 1945, o emu svedoi injenica da su u registru DKTG zavedeni
kao nestali.
Za razliku od najveeg broja pripadnika SDS sa podruja Loznice i
Krupnja, pripadnici SDS zavedeni u registrima ostalih navedenih optina,
najveim delom bili su viegodinji pripadnici te formacije. Neki od njih
su poginuli prilikom borbi za osloboenje pojedinih gradova u Srbiji, dru
gi su streljani nakon borbi za osloboenje gradova kao uesnici u borbama
na strani okupatora ili lica odgovorna za stradanje lokalnog stanovnitva
tokom okupacije, dok je odreen broj pripadnika SDS poginuo u Bosni u
okviru SUK (manjim delom umro od tifusa ili posledica ranjavanja ili je
streljan nakon zarobljavanja od strane NOVJ/JA, takoe u Bosni). Nepo
znato je u kojoj meri su bivi pripadnici SDS/SUK, koji su u prolee 1945.
integrisani u SDK, streljani u Sloveniji maja 1945.
Formacija SDS je tokom okupacije u Beogradu brojala izmeu 1.500
i 2.000 straara i oficira. Prema nepotpunim podacima DKTG, nakon
osloboenja Beograda ubijeno je 166 pripadnika te formacije (u ovaj broj
ulazi i odreen broj duplikata i drugih spornih upisa), to ini manje od
desetine ukupnog broja pripadnika SDS u Beogradu. Taj broj nije kona
an. Moda je vei za dva do tri puta, ali nisu sauvani ili nisu dostupni
izvori koji bi potvrdili takvu pretpostavku. Ipak, ak i ako uvaimo jednu
takvu pretpostavku ponovo se namee zakljuak da je veina andarma i
straara SDS iz Beograda preivela ulazak partizana u Beograd i usposta
vljanje revolucionarne vlasti.
Na osnovu analize dostupnih istorijskih izvora, namee se zakljuak
da su partizani tokom 1944, na podruju Srbije, streljali zarobljene pri
padnike SDS na osnovu dva kriterijuma: 1) zarobljeni u borbi, koji su
prethodno odbili poziv na predaju, 2) okarakterisani kao pripadnici repre
sivnog aparata odgovorni za represiju nad lokalnim stanovnitvom (strelja
nja, hapenja, deportacije, predaja uhapenika okupatoru), koji su zateeni
u gradovima prilikom osloboenja.

364
 Poslednje se naroito odnosi na postupak prema uhapenim pripad
nicima SDS nakon osloboenja Beograda, a u neto manjem broju slua
jeva i u nekim drugim mestima (Ni, Zajear, Kruevac, Smederevo). U
sluajevima predaje bez borbe, partizani su imali korektan odnos prema
zarobljenim pripadnicima SDS (ukoliko je re o obinim straarima, koji
nisu imali komandnu odgovornost) neke od njih su putali na slobodu,
druge su privremeno ili due zadrali u pritvoru ili zarobljenitvu i potom
putali na slobodu, dok je jedan deo ovih zarobljenika kasnije osuen na
vremenske kazne ili smrt, na osnovu krivine odgovornosti.
Ve je navedeno da se prilikom borbi za osloboenje Valjeva partiza
nima predala grupa od 50-80 pripadnika SDS, kao to sam naveo da se od
20 pripadnika SDS evidentiranih u registru DKTG za optinu Valjevo,
samo za trojicu oficira i jednog straara (koji je poinio ubistvo) navodi
da su streljani nakon osloboenja grada. Za preko polovine navodi se da
su bili oficiri ili su evidentirani u registru na osnovu grae ZK, to znai
da su sumnjieni za ratne zloine. Ukupan broj pripadnika SDS koji su
streljani nakon osloboenja Valjeva je moda neto vei, ali to ne menja
realnu pretpostavku da je najvei broj pripadnika SDS iz Valjeva preiveo
dogaaje vezane za osloboenje grada. Poznati su poimenini podaci za
25 stanovnika Valjevskog sreza koji su neposredno ubijeni, van borbe, od
strane kvislinke andarmerije i SDS.989 Od tog broja 23 su civili. Nije
poznat broj onih koji su na podruju sreza uhapeni od strane andarme
rije i SDS, prosleeni okupatoru i potom ubijeni od strane okupatora ili
stradali u logorima.
Prema podacima iz registra DKTG za optinu Gornji Milanovac, od
64 evidentirana pripadnika SDS sa podruja optine, koji su izgubili ivot

989 1941-
1945, (. .), , 1995, . 5-210.
Jedan od prvih masovnih zloina koje je kvislinka andarmerija poinila u Srbiji, dogodio se u
Valjevu 20. jula 1941, kada je andarmerija streljala 17 osoba, veim delom stanovnika Valje
va (ukljuujui etvoricu brae, jevrejskih izbeglica, novopridolih stanovnika grada) i, manjim
delom, stanovnika sela Babina Luka. (AJ, DK, 110, f. 387, s. 973-1014). U registru DKTG eviden
tirana su dvojica pripadnika andarmerije (kasnije pripadnici SDS) koji su uestvovali u zloinu
20. jula 1941: Petar Kanjer (RKTG-3381), bez napomene da je bio pripadnik SDS i poinilac zlo
ina (streljan po osloboenju 1944. u Valjevu) i Obren Vuini (RKTG-79770) za koga se takoe
ne navodi da je bio pripadnik SDS i za koga se tvrdi da je ubijen u Obrenovcu po osloboenju
1944.). Prema podacima DK, Vuini je poginuo u Obrenovcu 1944. prilikom borbi, tokom
osloboenja grada. (AJ, DK, 110, f. 387, s. 970).

365
 nakon 12. septembra 1944, za 16 se navodi da su streljani u Gornjem
Milanovcu (grad je osloboen 17. septembra i u njemu je zarobljeno oko
55 pripadnika SDS). Od 16 streljanih u gradu, samo su trojica streljani
septembra 1944, sedmorica su streljani u naredna dva meseca, a estori
ca (verovatno uhvaeni kao odmetnici) naredne godine. Na osnovu toga
moemo zakljuiti da je veina nedievaca zarobljenih prilikom oslobo
enja grada poticala iz drugih optina ili da veina nije streljana. Za 12
pripadnika SDS kojima je Gornji Milanovac matina optina, tvrdi se da
su streljani u Beogradu, krajem 1944. Ostaje nepoznato da li je re o an
darmima i straarima koji su bili u slubi u Beogradu, ili je, to je manje
verovatno, re o streljanim straarima koji su zarobljeni u Milanovcu. Za
15 straara se tvrdi da su nestali (najverovatnije poginuli u Bosni krajem
1944), za dvojicu da su likvidirani u Bosni, za petoricu da su likvidirani u
okolini Milanovca 1944-1945. (takoe je najverovatnije re o odmetnici
ma), za estoricu da su ubijeni u drugim gradovima (od toga etvorica u
aku, decembra 1944. ili poetkom 1945), dok se za trojicu navodi da su
ubijeni 1945. na Koevskom rogu u Sloveniji, kao pripadnici SDK.
Slina statistika odnosi se i na stradale pripadnike SDS sa podruja
optine aak, pri emu napominjemo da su registri DKTG za optine
Gornji Milanovac i aak priblini, odnosno da spadaju meu najpot
punije. Od 49 evidentiranih pripadnika SDS sa aanskog podruja, koji
su izgubili ivot nakon 12. septembra 1944, za 10 se tvrdi da su streljani
u aku nakon osloboenja grada, pri emu je veina likvidirana u prvoj
polovini 1945, nakon suoavanja sa vojnim sudovima. etiri pripadnika
SDS su poginula ili ubijena novembra 1944, u okolnim selima, u vreme
borbi za osloboenje aanskog kraja, dok su trojica streljana u drugim
gradovima u Srbiji, 1944-1945. (verovatno su i njih na smrt osudili voj
nosudski organi). Za 20 pripadnika SDS sa podruja aka tvrdi se da su
nestali, pri emu je mogue pretpostaviti da je veina poginula u Bosni,
dok se za 10 navodi da su ubijeni na nepoznatoj lokaciji, nepoznatog datu
ma, pri emu je takoe mogue da se meu njima nalaze i oni koji su
poginuli u borbi.
Velik broj nestalih pripadnika SDS (31) evidentiran je u registru za
optinu Smederevska Palanka (31 od 38). Veina njih je najverovatnije
poginula u Bosni, decembra 1944. U gradu nakon osloboenja streljana su

366
dvojica straara. Sredinom 1942. na teritoriji Jasenikog sreza (posleratna
optina Smederevska Palanka) postojale su tri stanice SDS sa ukupno 150
straara, dok je logor u varoi obezbeivalo 47 straara.990
Osim Beograda, najvei broj pripadnika SDS ubijenih nakon oslobo
enja (govorimo o poslednja tri meseca 1944), lien je ivota u Niu (61),
Zajearu (25), Kruevcu (21) i Smederevu (20). Prema tvrdnjama Petra
Martinovia, komandanta SDS Nikog okruga, na podruju okruga broj
no stanje SDS iznosilo je 1.250 straara, od ega se u okvir SUK integrisalo
oko 600 i odstupilo ka Bosni. Oigledno da je od preostalih 650 straara
veina preivela.991
Karakteristino je da su pripadnici SDS upravo na podruju Beograd
skog, Nikog, Timokog (Zajear) i Rasinskog (Kruevac) okruga (kao i
Jablanikog okruga) sauestvovali u stradanju najveeg broja civila, tokom
okupacije, hapenjem i predajom uhapenika Specijalnoj policiji i Gesta
pou (i drugim organima okupatora) i daljim interniranjem uhapenika
u zatvore i logore, to je za mnoge, posebno sa Rome i pripadnike NOP,
znailo smrt.
Najvei broj stradalih pripadnika SDS u registru DKTG odnosi se
na pripadnike ove formacije koji su poginuli ili streljani nakon zaroblja
vanja prilikom osloboenja pojedinih gradova u Srbiji, septembra 1944.
Naime, nemake snage su se povukle iz pojedinih gradova koji se nisu
nalazili na kljunim komunikacijama i njihovu odbranu su prepustili sna
gama SDS (ponekad SDS i SDK) ili JVuO. Ponekad su u ovim uporiti
ma glavninu snaga inili pripadnici SDS (Vlasotince), a ponekad JVuO
(Gornji Milanovac, Aranelovac). U nekim gradovima oslobodiocima su
se suprotstavile SDS, SDK, JVuO i Vermaht (Bajina Bata, Valjevo). U
nekim gradovima, poput Uba,992 partizanima su se suprotstavile zajedni
990 -, I/21, , 1965, . 261.
991 , , , 1956, . 450.
Martinovi navodi da je major SDS Bogojevi, 15. septembra [1944.] pokupio svoje gradske
straare i policiju iji je bio komandir, i predao njih 135 partizanima u selu Mali blizu Nia.
Straari su tamo bez sasluanja streljani od strane partizana. Ove tvrdnje zahtevaju potvrdu u
primarnim izvorima kako bi bile prihvaene kao istorijska injenica.
992 Prema seanjima boraca 1. proleterske brigade, prilikom borbi za osloboenje Uba jedinicama
1. proleterske divizije suprotstavili su se jedan nemaki bataljon 5. policijskog puka i dve etni
ke brigade. Prema ovim svedoenjima, etnici su u Ubu ispred sebe postavili velik broj dece
kao zatitni zid. Borbe su voene od 30. septembra do 2. oktobra 1944. U ovim borbama jedi
nice NOVJ zarobile su na stotine etnika. (Bogdan Zeli Boo, Prva proleterska: elna kolona

367
 ke snage Vermahta i JVuO. U jugoistonoj Srbiji, pojedine gradove su
branile snage SDS, SDK i bugarska vojska (Knjaevac: SDS i Bugari, Kur
umlija: SDS, SDK i Bugari). Najvee gradove, naroito gradska naselja na
kljunim komunikacijama, branile su pojaane nemake snage, iako su u
pojedinim strateki vanim gradovima nemakim snagama pomagale kvi
slinke snage (u nemakoj odbrani Beograda uestvovalo je nekoliko sto
tina pripadnika SDS). etnike snage su tokom avgusta, septembra i prve
polovine oktobra najee bile angaovane kao pomone snage nemakom
Vermahtu na sekundarnim saobraajnicama u seoskim naseljima, budui
da su dobro poznavale lokalni teren. Odstupanjem i probojem snaga JVuO
i SDS/SUK iz Srbije u Bosnu, tokom oktobra, budui da ove snage nisu
bile od presudne koristi okupatoru (nisu imale artiljeriju i bile su, jednim
delom, nedovoljno pouzdane u sudaru sa NOVJ i neupotrebljive za sudar
sa Crvenom armijom) gradska uporita u Srbiji, od sredine oktobra, brani
le su gotovo iskljuivo nemake snage.
Iako je znatan broj nekadanjih andarma i pripadnika SDS priao
JVuO, etnici su vrili razne oblike ucene i pristiska na nedievce kako
bi ih primorali da preu u njihove redove. Primera radi, Duan Radovi,
komandant Zlatiborskog korpusa JVuO, izdao je 7. juna 1944. naredbu u
kojoj se istie da nai obveznici Uiani napuste redove SDS:
Ukoliko ovo nareenje ne bude izvreno preduzeemo najenerginije
represalije prema porodicama svih onih koji i dalje budu ostali u redovima
najamnika, poljske strae. Domovi e im biti odmah spaljeni, a ukuani
odvedeni u umu kao taoci, gde e biti pobijeni...993

NOB-a, Beograd, 2011, str. 802-803). Izvor ne pominje dalju sudbinu zarobljenika, ali mogue
je pretpostaviti da su oni sprovedeni u zarobljenike logore gde su boravili do novembarske
amnestije, nakon ega je deo mobilisan. Zarobljeni oficiri i podoficiri su najverovatnije streljani.
Meutim, i ovi podaci zahtevaju potvrdu u primarnim izvorima.
993 , 1941-1945, , 1995, . 191.

368
369
 V deo:

Gubici JVuO
(iz Srbije) i
SUK u Bosni
od jeseni 1944.
do sredine 1945.

370
 V deo: Gubici JVuO (iz Srbije) i SUK u Bosni od
jeseni 1944. do sredine 1945.

Uloga JVuO i SUK u proboju nemakih snaga

kroz Sandak i Bosnu

Pod snanim udarima 1. proleterskog i 12. (vojvoanskog) udarnog

korpusa NOVJ, tokom septembra i u prvoj polovini oktobra 1944, u
zapadnoj i severozapadnoj Srbiji i umadiji, istovremeno pod pritiskom
13. i 14. korpusa NOVJ u istonoj Srbiji i Pomoravlju, kao i zahvaljujui
otporu 37. sandake divizije 2. proleterskog korpusa NOVJ u Sandaku,
u narednom razdoblju, krajem oktobra i poetkom novembra glavnina
snaga JVuO, odnosno brojano znatno umanjene jedinice srbijanskih et
nika, zajedno sa nemakim snagama i jedinicama SUK, evakuisale su se
u Sandak, odakle su nemake jedinice nastavile evakuaciju prema Vie
gradu, dok su jedinice JVuO i SUK odstupile prema Goradu. Tokom
proboja kroz Sandak, jedinice SUK i nemake snage, uz pomo lokalne
Muslimanske milicije i sandakih i crnogorskih etnika, privremeno su
zauzele Sjenicu (25. oktobar), da bi nemake i srbijanske etnike snage
nedugo potom zauzele Prijepolje (29. oktobar), potisnuvi snage NOVJ iz
ta dva mesta.994 Komanda JVuO za Srbiju, na elu sa generalom Mirosla
vom Trifunoviem, boravila je u Sjenici do 7. novembra, u isto vreme kada
su u varoi boravile nemake trupe.995

994 O zajednikim borbama nemake vojske i etnika protiv snaga NOVJ, u Sandaku, prilikom
evakuacije i proboja prema Podrinju, krajem oktobra i poetkom novembra 1944: NAW, T-311,
r. 194, s. 650; arko Vidovi, Trea proleterska sandaka brigada, Beograd, 1972, str. 334-338. O
sadejstvu jedinica SUK sa nemakim snagama u zauzimanju Sjenice: VA, A, k. 102, f. 5, d. 10;
Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 357-359.
995 VA, A, k. 54, f. 6, d. 1; VA, A, k. 54, f. 6, d. 8.
Prema seanjima stanovnika Vrnjake Banje, Trifunovi je 1944. nekoliko dana javno boravio u
tom gradu, verovatno poetkom oktobra. Ovaj podatak je takoe indikativan s obzirom na inje
nicu da su tada u gradu boravili Nemci. (AJ, DK, 110, f. 447, s. 180). etniki tabovi su poetkom
oktobra upuivali ranjenike u bolnice u Vrnjakoj Banji i Kruevcu. (
1944. , , , (.
), , 1997, . 238).

371
 Revizionistika istoriografija ignorie injenicu da su etnike snage iz
Srbije odstupile u Bosnu u senci nemakog Vermahta, kako navodi jedan
nemaki izvor od 2. novembra 1944.996
Najvii nemaki politiki, vojni i policijski predstavnici u okupiranoj
Srbiji, odrali su 8. oktobra 1944. savetovanje u Vukovaru o pitanju kvi
slinkih i kolaboracionistikih snaga (JVuO) u Srbiji. Iz sauvanog zapisni
ka sa ovog savetovanja vidi se da su nemaki predstavnici shvatili da jedini
ce pod komandom Drae Mihailovia, iako im je nanet teak poraz tokom
prethodnog leta, i dalje predstavljaju najznaajniju domau vojnu snagu
u Srbiji na koju se okupator mogao osloniti. Draa Mihailovi e nasta
viti borbu protiv komunizma. Njegove jedinice se ve bore sa njemakim
trupama i imaju djelomino vezu sa njemakim jedinicama (pukovnik v.
Jungenfeld, general Miler). Ipak, nemaka strana je bila svesna da su et
nici izgubili pozicije na teritoriji na kojoj su 1943. i tokom veeg dela
1944. imali najsnanije uporite (zapadna Srbija i umadija), budui da su
imali informacije o evakuaciji glavnine etnikih snaga sa ove teritorije ka
Pomoravlju i Kraljevu u susret nemakim snagama koje su se izvlaile i
probijale iz Grke i Makedonije:
Sada je stvar u tome kako upotrebiti etnike jedinice kao prethod
nice i osiguranje prilikom predstojeeg izmjetanja njemakih trupa iz
Srbije. Pri tom se nee moi izbjei da etnici, pratei mogue pokrete
njemakih trupa ka zapadu, ne dospiju na teritoriju Hrvatske (teritori
ja NDH u Bosni, nap. aut.)... Poslanik Nojbaher smatra da je nuno da
glavnokomandujui Jugoistoka [v. Vajhs] izda naredbe koje bi omoguile
dalje korienje etnika u Hrvatskoj, ne obraajui panju na pitanje suve
reniteta i granica.997
Iz ovoga je vidljivo da su Nemci nekoliko sedmica pre konanog
odstupanja ka Bosni imali u vidu da e se etnike i nemake kolone izvla
iti istim ili paralelnim pravcem, naslanjajui se jedni na druge. Unato
pojedinim etnikim agresivnim istupima prema Nemcima uoi konanog
odstupanja prema Sandaku (napadi JVuO u okolini aka na nema
ke snage i razoruavanje snaga RZK u Poegi u cilju odobrovoljavanja
Crvene armije, to se pokazalo neuspelim manevrom) nemaka strana nije

996 NAW, T-314, r. 850, s. 9; Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 676.
997 NAW, T-311, r. 194, s. 45-46. (Prevod: Gaj Trifkovi).

372
odustala od neophodnosti prelaska etnikih jedinica u Hrvatsku radi
potreba voenja rata, kako se istie u prethodno citiranom dokumentu.998
Rat o kome je re podrazumevao je borbu svih antipartizanskih snaga na
okupiranom delu Jugoslavije protiv NOVJ. Nemcima je bilo jasno da e
se srbijanski etnici nakon evakuacije u Bosnu nai u klopci i da e im
saradnja sa okupatorom biti i dalje od ivotne vanosti. Bilo je oigledno
da JVuO kao formacija tokom narednih meseci moe preiveti iskljuivo
ukoliko bude snabdevana od Nemaca, prvenstveno kada je re o municiji,
budui da je prethodno izgubila podrku antiosovinskih saveznika. Prista
jui na takav aranman, Vrhovna komanda JVuO je bespotrebno rtvovala
hiljade boraca pod njenim zapovednitvom. Od takvog angamana isklju
ivu korist imao je nemaki okupator.
Snage JVuO, SUK i Muslimanske milicije odigrale su vanu ulogu
u ponovnom pozicioniranju nemakog okupatora na podruju Sandaka,
budui da su veliki delovi Polimlja i gornjeg Podrinja, ukljuujui neko
liko gradova, bili osloboeni krajem septembra i poetkom oktobra 1944,
prodorima jedinica 37. sandake i 3. crnogorske divizije NOVJ (Priboj
je osloboen 25. septembra, Prijepolje 29. septembra, Pljevlja 1. oktobra,
Gorade 6. oktobra, Viegrad 9. oktobra). NOVJ je postigla uspehe i u
delovima Sandaka koji ne gravitiraju Limu (15. oktobra osloboena je
Sjenica). Nemaki okupator bio je primoran, uz angaovanje snaga JVuO,
SUK i Muslimanske milicije, da ponovo zauzima osloboeno podruje, s
obzirom na to da su se na tom podruju nalazile glavne putne komunika
cije za izvlaenje Armijske grupe E ka dolinama Drine i Bosne, budui
da je nakon osloboenja umadije i Pomoravlja osujeena evakuacija pre
ma Beogradu, a nakon osloboenja Beograda i Srema, snage ove armijske
grupe bile su definitivno osujeene u prvobitno planiranom i najpovoljni

998 O kontroverzama vezanim za odnose Nemaca i JVuO u Kruevcu i okolini, oktobra 1944, videti:
, 1944.
, 1944. , ,
, (. ), , 1997, . 260-271; ,
, 1944.,
, 11, , 2013, . 271. Autori demantuju revizionistiki stereotip o
navodnom osloboenju Kruevca od strane etnika 14. oktobra 1944, zatim o navodnim bor
bama etnika protiv Nemaca u Kruevcu, istog dana, i navodnim gubicima Nemaca, budui da
se takve borbe nisu odigrale, ve su Nemci mirno napustili grad ustupivi ga etnicima, koji su
prethodnih dana nesmetano boravili u gradu. Takoe, Kuzman Nikoli navodi niz primera sarad
nje Rasinskog korpusa JVuO i Nemaca tokom 1944. u kruevakom kraju.

373
 jem pravcu odstupanja sa Balkana. Snage JVuO i SUK evakuisane su kroz
srbijanski deo Sandaka paralelno ili zajedno sa nemakim kolonama. Isto
tako, nakon neuspelog proboja snaga nemakog 21. armijskog korpusa u
Crnoj Gori, ka Hercegovini, kontrolisanje doline Lima bilo je od ivotne
vanosti za evakuaciju nemakih i etnikih snaga iz Crne Gore, krajem
decembra 1944.
Na sastanku koji je odran 3. novembra, izmeu nemakih predstav
nika i Dobroslava Jevevia, kao predstavnika Vrhovne komande JVuO,
etnika strana se obavezala da e pratiti i potpomagati nemake trupe u
njihovom nastupanju do Sarajeva. U Ratnom dnevniku Komande Gru
pe armija E za 3. novembar 1944. navodi se da je na molbu etnikog
delegata majora Jevevia iz Vrhovnog taba Drae Mihailovia, odran
sastanak sa naelnikom Obavetajnog odeljenja Grupe armija:
Saeto reeno, na sastanku utvrene su sledee take: 1) etnici e
pratiti i potpomagati nemake trupe u njihovom nastupanju do Sarajeva.
2) etnici ukazuju da e posle razjanjenja situacije u saveznikom tabu
za vezu: a) u sluaju predaje Jugoslavije boljevizmu krenuti zajedno sa
Nemcima na sever, b) u sluaju da Englezi (u sporazumu sa Rusijom) pro
klamuju samostalnost Jugoslavije, u prvo vreme ostati na irem podruju
Sarajeva, da bi sa ove baze nastavili borbu protiv Tita; 3) U sluaju 2 b), da
se etnicima prui garantija da nee nastupati u pravcu morske obale, nego
da e u sluaju tekoa u snabdevanju prihvatiti ponudu da ih snabdeva
nemaka vojska...999
Ulogu koju su imale snage JVuO i SUK u izvlaenju nemakih snaga
kroz Sandak (isto vai i za istonu Bosnu), najpreciznije je opisao bivi
komandant 1. bataljona 2. divizije SUK, Milenko Solari: Nemci, pak,
imaju koristi od naih obezbeenja, jer mi, obezbejujui sebe, titimo i
njih. Zapravo, omoguujemo im da se sigurnije kreu. O tome svedoi i
podatak, koji navodi isti izvor, a koji se odnosi na podizanje pontonskog
mosta na Limu, u Prijepolju: Zanimljivo je da Nemci nisu poli istim
pravcem kojim i mi (prema Pljevljima, nap. aut.) ve za Rudo. A most su
za nas gradili rezonovao sam zato to im je trebalo levo bono obezbe

999 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 1070.

374
enje.1000 Levo bono obezbeenje koje pominje Solari, odnosilo se na
proirenje manevarskog prostora u severozapadnoj Crnoj Gori (Pljevlja)
i na podruju koje gravitira ka desnoj obali Drine (ajnie) kojim su se
snage JVuO zaputile ka Goradu, spreavajui na taj nain snage NOVJ da
se koncentriu ka glavnoj komunikaciji kojom su se Nemci izvlaili prema
Viegradu. Nemake snage su poetkom novembra ponovo zauzele Plje
vlja, nakon ega je u gradu stacionirano vie hiljada srbijanskih etnika.
O znaaju komunikacije kroz dolinu Lima, od Bijelog Polja do ua
Lima u Drinu, koju su od druge polovine oktobra 1944. kontrolisali Nem
ci, koncentracijom i protokom izuzetno brojnih snaga, svedoi injenica
da su Prijepolje (10. januar 1945) i Priboj (12. januar 1945) poslednji gra
dovi u Srbiji definitivno osloboeni od nemakog okupatora.
Nemakoj strani se urilo da to pre izvue brojne snage Armijske gru
pe E iz dubine Balkanskog poluostrva i usmeri ih ka Podunavlju, gde je
ve otpoeo frontalni sudar sa Crvenom armijom, odnosno ka Sremskom
frontu gde su se snage Armijske grupe E suprotstavile snagama JA. JVuO
je odigrala vanu ulogu u obezbeivanju bokova nemakim snagama koje
su se evakuis ale kroz Sandak i Bosnu. Takvu ulogu JVuO je nastavila da
obavlja i tokom boravka u severnoj Bosni, sve do sredine aprila 1945. Isto
vetnu ulogu imale su i Oruane snage NDH na podruju centralne i sever
ne Bosne.
Prema nemakim izvorima od 16. novembra 1944, sredinom novem
bra, na putu od Rake ka Sarajevu, kretalo se oko 85.000 nemakih voj
nika.1001
Uee JVuO u proboju nemakih snaga kroz Sandak i istonu Bo
snu, novembra i decembra 1944. i obezbeivanje komunikacija koje je
nemaka vojska koristila u dolini Bosne i donjem toku Drine, predstavlja
ju najnegativniji uinak etnikog pokreta tokom Drugog svetskog rata,
uz genocidne radnje nad muslimanskim stanovnitvom (naroito kada je

1000 , ,
, I, , 1955, . 26.
Petar Martinovi navodi da su Nemci zapoeli izgradnju pontonskog mosta u Prijepolju na
molbu eneral Trifunovia i Radovanovia za na prelazak. Isti izvor pominje vie stotina
mrtvih i ranjenih prilikom saveznikog bombardovanja Prijepolja, ali bez preciziranja koliko
je meu stradalima bilo Nemaca, civila i pripadnika JVuO i SUK. ( ,
.., . 470-472).
1001 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 719.

375
 re o masovnim zloinima februara 1943). Obezbeivanje i neometanje
nemakih snaga koje su se izvlaile prema Posavini i potom bile rasporee
ne na ratita u Podunavlju i meureju Dunava i Save, pomogle su nema
koj strani da prilivom snaga Armijske grupe E stabilizuje Sremski front,
odnosno da krene u ofanzivu januara 1945. Ovim je prolongirano prisu
stvo nemakog okupatora u Bosni i Slavoniji sve do kraja aprila 1945, a
u severozapadnoj Hrvatskoj sve do kraja rata (u meuvremenu, 12. aprila,
sovjetske snage zauzele su Be). Svaki dan produenja prisustva nemake
oruane sile na tlu Jugoslavije podrazumevao je stotine, ponekad i hilja
de, novih rtava u redovima JA i meu civilnim stanovnitvom. Suprotno
stereotipiziranoj predstavi, nemaka strana nije imala nameru da se mir
no povue iz Jugoslavije, ve je grevito branila okupirane delove zemlje,
nikad se ne povlaei bez borbe i otpora, neretko prelazei u protivnapad.
Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta, za 23. novembar 1944,
belei: Iz sigurnog izvora se saznaje da je D.M. [Draa Mihailovi, nap.
aut.] naredio svojim komandantima da sarauju sa Nemcima. On sam
ne moe istupati u ovom smislu iz obzira prema raspoloenju stanovni
tva.1002 Sigurni izvor Vrhovne komande Vermahta najverovatnije se
oslanjao na prislukivanje radio-veze Vrhovne komande JVuO.
Saradnja JVuO i SUK sa nemakom vojskom u evakuac iji kroz San
dak dodatno je problematina zbog zloina koje su nemaki vojnici poi
nili tokom 1944. i poetkom 1945. na podruju Deevskog (Novi Pazar),
Zlatarskog (Nova Varo), Mileevskog (Prijepolje) i Pribojskog sreza. Naj
masovniji zloin nemaki vojnici poinili su 2. novembra 1944. u selu
Zalug pokraj Prijepolja kada su ubili 30 metana (17 srpske i 13 bonjake
nacionalnosti). Meu ubijenima bilo je 10 ena, ukljuujui staricu od 95
godina, i 10 dece, ukljuujui dve bebe od est meseci. Ubijeno je devet
lanova porodice Makui, osam lanova porodice Sekuli i sedam lanova
porodice ovi.1003 U Drenovi pokraj Prijepolja Nemci su 7. novembra
1944, nakon poraza koji su pretrpeli od partizana, uhvatili 33 srpska sta
novnika. Od toga su 23 zatvorili u kuu koju su zapalili. rtve su pokuale
da pobegnu, ali su nemaki vojnici iz oruja ubili 11 metana, dok je 12

1002 Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht (Wehrmachtsfhrungstab), III/2, 1. Janu

ar 1943. 31. Dezember 1943, (ur. Percy Schramm), Augsburg, 2005, str. 1304.
1003 AS, ZK, k. 150, zl. br. 15390.

376
uspelo da pobegne pri emu je petoro ranjeno. Meu ubijenima bilo je
petoro dece i dve devojke od 16 i 18 godina. Sedmoro dece je uspelo da
pobegne pri emu je etvoro ranjeno. Istog dana uhvatili su devetoro la
nova porodice Milana Romandia. Ubijeni su Milanova majka, supruga,
etiri kerke i tri sina. Petoro dece je bilo maloletno. Istog dana Nemci su
u Drenovi spalili 49 srpskih i muslimanskih kua.1004 Nemaki vojnici su
novembra 1944. ubili oko 30 civila na podruju Deevskog sreza.1005

Broj pripadnika JVuO i SUK

koji su odstupili u Bosnu

Istoriari Kosta Nikoli i Bojan Dimitrijevi izneli su, bez navoenja

izvora, pretpostavku o broju pripadnika srbijanskih jedinica JVuO koji su
u jesen 1944. preli u Bosnu. Put Bosne, u poslednje iskuenje, krenule su
znatno smanjene i desetkovane jedinice preostalih korpusa JVuO ukup
no oko 25.000 ljudi.1006 Ova pretpostavka je neprihvatljiva. Broj pripad
nika JVuO, ako zanemarimo snage SUK, koji su evakuisani u Bosnu, bio
je dvostruko manji.

1004 AJ, DK, 110, f. 533, s. 221-229.

1005 AJ, DK, 110, f. 533, s. 211-220; ,
, , 1994, . 56.
Nemake snage su prilikom proboja i evakuacije kroz Sandak inile zloine nad stanovni
tvom koje je bilo naklonjeno partizanima. Nemaki vojnici su 19. novembra 1944. u Banji, pokraj
Priboja, ubili pet i ranili osam osoba, od kojih su polovina bili ene i deca. U selu elice, pokraj
Priboja, 21. novembra ubili su dve i ranili jednu osobu. Narednog meseca, pripadnici Sandake
regimente i Divizije Azerbejdan, upali su u Bistricu, kod Nove Varoi, popalili selo, poubijali
koga su nali kod kue i opljakali seljacima stoku i imovinu. Danas u selu Bistrici nema kue
za stanovanje. Neto su popalili etnici [1943.], a neto Nemci pri odstupanju. (AJ, DK, 110, f.
453, s. 719-756). U selu Hrta pokraj Prijepolja nemaki vojnici su poetkom januara 1945. ubili
trojicu brae Bekovi. U prijepoljskom selu Izbianj nemaki vojnici su krajem 1944. ubili troje
stanovnika. U prijepoljskom selu Karoevina nemaki vojnici i muslimanski milicioneri ubili su
poetkom januara trojicu mukaraca. U istom selu, nemaki vojnici i milicija hode Sulejmana
Paariza juna 1944. ubili su najmanje 18 srpskih stanovnika, meu kojima je bilo 15 lanova
porodice Dui. Meu ubijenim Duiima bilo je sedmoro dece i sedam ena. Selo je aktivno
podravalo partizane. Prethodno su nemaki vojnici 12. maja streljali 18 lica u Mileevskoj reci
kod Prijepolja, meu kojima su preteno bili zarobljeni partizani i njihovi simpatizeri. (AS, ZK,
k. 150, zl. br. 15390).
1006 , .., . II/315; , . ,
1893-1946. , , 2011, . 406.

377
 Domaa istoriografija nije na zadovoljavajui nain utvrdila broj
pripadnika srbijanskih jedinica JVuO koje su odstupile u Bosnu krajem
1944. Ipak, prireivai Zbornika NOR-a, zahvaljujui uvidu u arhivsku
grau jedinica JVuO i SUK, rekonstruisali su dinamiku pristizanja ovih
snaga na levu obalu Drine i njihovu brojnost. Prema tom proraunu sna
ge srbijanskih jedinica JVuO iznosile su oko 11.000 boraca, dok su snage
SUK iznosile oko 2.500 boraca.1007
Broj srbijanskih etnika koji su se evakuisali ka gornjem Podrinju,
realno je bio neto vei budui da u pregledu nisu dati podaci o broju
boraca 2. mileevskog korpusa, dela Javorskog korpusa i Pribojske brigade
1. mileevskog korpusa JVuO. Realno je pretpostaviti da broj pripadnika
ta dva korpusa i jedne brigade zajedno nije iznosio preko 1.000 boraca.
Ovo je tim vie izvesno budui da je deo jedinica znatno oslabljenog Javor
skog korpusa (1. studenika i Moravika brigada), u zapovesti Dragutina
Keserovia komandantima potinjenih jedinica (3. novembar 1944), zbir
no naveden zajedno sa snagama Rasinsko-toplike grupe korpusa i Deli
gradskog korpusa, pri emu je zbir ljudstva ovih jedinica istovetan broju
koji su naveli prireivai Zbornika NOR-a za snage Rasinsko-toplike gru
pe korpusa (1.500).1008 Prema jednom nedatiranom dokumentu s kraja
1944, ljudstvo 1. studenike brigade iznosilo je samo 19 boraca.1009 Pre
ma dokumentu datiranom 23. jula 1944, Pribojska brigada brojala je 250
boraca,1010 pri emu je mogue pretpostaviti da je taj broj smanjen do kraja
novembra. Prema depei iz 18. decembra, Kalaitovi ima oko 300 ljudi,
ali nakon gubitaka 16. decembra, snage pod Kalaitovievom komandom
razbegle [su] se kuama (jedan deo snaga se razbeao, ali preko polovine
je i dalje bio u redovima 2. mileevskog korpusa).1011 U pregledu takoe
nije naveden broj boraca Timokog korpusa JVuO. Prema obavetajnim

1007 Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1968, str. 239-240.

1008 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 389.
1009 , :
, , 7, , 2006, . 173.
Javorski korpus je usled stalnog osipanja i gubitaka ljudstva 11. marta 1945. sveden na rang
brigade i uvrten u sastav Cerskog korpusa JVuO. Meutim, jasno je da Javorska brigada JVuO,
kao i mnoge druge etnike brigade, po broju boraca nije odgovarala formaciji brigade budui
da je raspolagala sa malim brojem vojnika. (Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 810).
1010 Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 858.
1011 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 682.

378
podacima taba 14. srpskog korpusa NOVJ, Timoki korpus je krajem
decembra 1944. brojao oko 200 boraca, ukljuujui i borce Knjaevakog
korpusa (svega 30 ljudi). U istom izvetaju navodi se da Mlavsko-smede
revska grupa korpusa broji 400 ljudi, to je manje od pretpostavke koju
su uzeli u obzir prireivai Zbornika NOR-a (600 boraca).1012
Ukupnom broju srbijanskih etnika koji su odstupili u Bosnu, krajem
1944, treba dodati oko 150 etnikih boraca koji su se, prema partizan
skim izvorima, evakuisali zajedno sa snagama 21. SS divizije Skenderbeg,
poetkom decembra, pravcem aak - Ljubovija - Zvornik.1013 Verovatno
je re o ostacima neke zaostale etnike jedinice sa podruja zapadne Srbije
koja prethodno nije uspela da se prikljui glavnini snaga JVuO.
Dakle, sudei prema navedenim podacima, u Bosnu je odstupilo oko
12.000 srbijanskih etnika. Realan broj etnika koji su iz Srbije preko San
daka odstupili u Bosnu iznosio je moda 12.000-13.000. Broj pripad
nika SUK koji su odstupili u Bosnu zajedno sa etnicima iznosio je oko
2.500.1014
Dragoslav Rai je u depei od 22. oktobra 1944. obavestio Vrhovnu
komandu JVuO: Na prostoru aak - Arilje - Sjenica - Ivanjica - Kralje
vo imamo oko 15.000 ljudi.1015 Ovaj podatak se odnosio na snage JVuO
koje su se iz Srbije zaputile ka gornjem Podrinju i Bosni. Sutradan je oba
vetajno odeljenje Komande Armijske grupe F izvestilo da se kod Sje
nice bore nai zajedno sa etnicima za otvaranje puta Novi Pazar - Vie
grad.1016 Re je o borbama Nemaca, JVuO i SUK u okolini Sjenice, protiv
snaga 37. sandake divizije NOVJ. Raieva tvrdnja verovatno odgovara
priblinom broju etnika koji su se zaputili ka Bosni, iako je neto uvea

1012 Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1968, str. 569.

1013 Isto, str. 381.
1014 Broj od oko 12.000-13.000 etnika i oko 2.500 nedievaca koji su odstupili na levu obalu Drine,
decembra 1944, prvenstveno govori o znatnom smanjenju JVuO i SDS/SUK, budui da je svaka
od tri srbijanske divizije 2. armije NOVJ koje su krajem decembra 1944. bile angaovane u bor
bama protiv Nemaca u zapadnoj Srbiji, a od kraja decembra u borbama protiv Nemaca i etnika
u severoistonoj i severnoj Bosni bila brojnija od ukupnih snaga srbijanskih etnika koje su
odstupile u Bosnu i podjednako brojne kao ukupne snage srbijanskih etnika i SUK. Tako napri
mer, 1. januar a 1945, 23. srpska divizija brojala je 14.405, 25. srpska divizija 12.018, a 45. srpska
divizija 13.456 boraca. (Zbornik NOR-a, IV/32, Beograd, 1968, str. 10).
1015 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 579.
1016 NAW, T-311, r. 194, s. 650.

379
 na u odnosu na realnu brojku. Meutim, ve tokom novembra taj broj se
poeo smanjivati. Petar Martinovi, bivi oficir SUK, naveo je u njegovim
ratnim uspomenama da se poetkom novembra 1944. u Prijepolju okupi
lo 12.000 do 15.000 etnika.1017
U narednom razdoblju, do kraja novembra, etnika glavnina koja
se kretala ka Sjenici, Prijepolju i Pljevljima, izgubila je na brojnosti, usled
dezertiranja veeg broja boraca. Draa Mihailovi je 21. maja 1946. pred
istranim organima kazao da su etnike snage koje su novembra 1944.
krenule za Bosnu brojale 15.000 boraca, pri emu je dodao:
Ja sam ih primio pod moju komandu 20. decembra 1944. Ova voj
ska je bila demoralisana, to je najbolji dokaz da je od 15.000 ostalo najvie
8.500, koji su se stavili pod moju komandu u Bosni. Primio sam od [ge
nerala Miroslava] Trifunovia izvetaj da su se ovako demoralisani povlaili
zajedno sa Nemcima preko Sandaka. Zatim je dodao: Bilo je mojih
8.500, nedievaca je bilo oko 5.000 koji su se stavili pod moju koman
du.1018
Poslednji broj (5.000) uvean je za oko 2.500-3.000 u odnosu na rea
lan broj.
U depei od 24. decembra Mihailovi istie da su snage Opte rezerve
Vrhovne komande JVuO, koje su do kraja decembra ostale u rejonu Foe i
Gorada, brojale 4.300 boraca. Prema depei od 16. decembra, snage pod
Mihailovievom komandom (srbijanske snage, ne raunajui bosanske),
odnosno snage Operativnih jedinica Vrhovne komande JVuO i SUK, koje
su u drugoj polovini decembra nastupale u pravcu Tuzle, brojale su oko
10.000 boraca.1019 Poslednji broj (10.000) uvean je za oko 1.500-2.000
u odnosu na realan broj.
Partizanski izvori navode sline podatke. U bojnoj relaciji taba 7.
crnogorske brigade za oktobar 1944, navodi se da su 25. oktobra Nijemci,
nedievci i etnici, u jaini 10.000-15.000 na podruju Sjenice uspeli da
odbace snage brigade.1020

1017 , , , 1956, . 468.

1018 . , I-II, (. . , . , .
), , 1998, . II/484.
1019 Zbornik NOR-a, XIV/4, str. 895, 907, 919.
1020 -, III/8, , 1956, . 391, 393.

380
 Ratni dnevnik Komande Grupe armija E za 31. oktobar 1944.
belei da se u rejonu Sjenice prikuplja oko 14.000 etnika, koji se kreu
u pravcu Pljevalja i Bosne.1021 Ovo je najrelevantniji izvor za upoznavanje
broja snaga JVuO koje su krenule u odstupnicu ka Bosni. Navedeni broj
se do sredine decembra smanjio moda i za 2.000, usled uestalih dezer
tiranja.
U Ratnom dnevniku Komande Grupe armija E za 13. novembar
1944, istie se da general Miroslav Trifunovi, komandant etnikih snaga
u Srbiji, sa oko 18.000 etnika kree paralelno sa nemakim kretanjima
u rejonu Prijepolja u pravcu Foe. Razlika od 4.000 verovatno je rezul
tat nepreciznih podataka i mogueg podrazumevanja snaga SUK u okviru
navedene brojke. Realno je pretpostaviti da etnike snage na tom podru
ju nisu mogle narasti za jedno kratko vreme zapravo, u tom razdoblju, a
pogotovo kasnije, zabeleeno je osipanje jedinica kao i gubici u borbama
protiv snaga NOVJ i, u manjoj meri, u saveznikim bombardovanjima
(Sjenica, Prijepolje). Isti izvor dalje navodi:
U poetku uestvovali su u borbama na nemakoj strani, a u posled
nje vreme su samo saputnici. Dok traju istovetni interesi, uglavnom vlada
mir. Ako se nadaju uspehu neminovno treba oekivati prepade na nema
ke oruane snage, naroito na usamnjene grupe.1022
Ovo nije jedini izvor s kraja 1944. koji pokazuje nepoverenje ili nedo
voljno poverenje nemakih snaga prema etnikim saveznicima. Ipak, na
putu za Bosnu, kao i tokom boravka glavnine srbijanskih etnika u Bosni,
sve do odstupanja Nemaca iz Bosne, odnos izmeu nemake vojske i et
nika ostao je tolerantan i savezniki.
Na osnovu dva navedena podatka iz citiranog nemakog izvora, isto
riar Branko Latas je procenio broj pripadnika srbijanskih jedinica JVuO
koji su izvrili proboj i odstupanje ka Bosni, novembra 1944, na oko
15.000 do 18.000, to je za nekoliko hiljada vea brojka od stvarnog broja
srbijanskih etnika koji su preli Drinu.1023

1021 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 1168.

1022 Isto, str. 1176.
1023 Branko Latas, Unitenje etnike kontrarevolucije u zavrnoj etapi rata, Vojnoistorijski glasnik,
XXXVII, 1/1986, Beograd, 1986, str. 110.
U jednom drugom radu, objavljenom u koatorstvu, u istom asopisu, Branko Latas govori o
15.000 srbijanskih etnika koji su uestvovali u odstupanju u Bosnu. (Branko Latas, Mirko Guti,

381
 Meutim, u izvetaju Komande Grupe armija E komandantu Jugo
istoka (11. novembar 1944), navodi se da se general Miroslav Trifunovi,
komandant snaga JVuO na teritoriji Srbije, sa oko 10.000 etnika Raia
i Keserovia, uporedo sa nemakim pokretima, [nalazi se] u rejonu Prije
polja.1024 Ovaj podatak se oigledno odnosi na glavninu srbijanskih snaga
JVuO koje su se zaputile ka Bosni i svedoi o smanjenju broja snaga JVuO,
iako je donekle umanjen u odnosu na realan broj srbijanskih etnika koji
su preli Drinu.
Domaa istoriografija kao da je prihvatila procenu koja podrazumeva
da je u Bosnu odstupilo izmeu 15.000 i 18.000 srbijanskih etnika. Ovu
procenu prihvataju i istoriari Venceslav Glii i Gojko Miljani.1025 Stie
se utisak da se navedena procena u domaoj istoriografiji vie ne preispitu
je. Tako je nedavno istoriar Milo Timotijevi u knjizi karakteristinoj po
uravnoteenom pristupu dogaajima u Srbiji tokom Drugog svetskog rata
izneo pretpostavku o smrtnom stradanju oko 15.000 srbijanskih etnika u
Bosni od kraja 1944. do sredine 1945.1026
Jedinice pod komandom Drae Mihailovia (JVuO, SUK), koje su se
u jesen 1944. zaputile ka Goradu, konstantno su gubile na brojnosti na
putu kroz Sandak, to je postalo jo izraenije tokom decembra, u Bosni,
kada su zabeleeni znatni gubici u borbama, ali i novi primeri grupnog
dezertiranja.
Snage 5. sandake brigade NOVJ napale su nou 24-25. oktobra, na
planini Javor, kolonu od oko 800 etnika koji su se kretali od Ivanjice ka
Sjenici, nanevi im navodno gubitke od 55 mrtvih, naenih na poloaju,
i 25 zarobljenih. Ovaj neuspjeh neprijatelja imao je krupnih posljedica:
opadanje morala i dezerterstvo.1027
Znatan broj pripadnika JVuO, koji su odstupali prema Bosni, poet
kom novembra bio je stacioniran u Sjenici, koju su prethodno, 25. okto

O karakteru etnikog pokreta Drae Mihailovia. (2) Antifaizam ili kolaboracija, Vojnoistorij
ski glasnik, XXXVII, 1/1986, Beograd, 1986, str. 239).
1024 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 713.
1025 , ,
1941-1945, , 1994, . 316.
1026 , . 1941-1944.
, , 2015, . 435.
1027 -, I/16, , 1958, . 651-652.

382
bra, nakon tri pokuaja, zauzele udruene snage nemake vojske, SUK,
Muslimanske milicije, Sjenike brigade 2. mileevskog korpusa JVuO i
jedne manje jedinice crnogorskih etnika.1028 Ve sutradan, u Sjenicu sti
u Kalabieve jedinice iz Ivanjice.1029 Tokom boravka u toj varoici, snage
JVuO bile su bombardovane od strane saveznike avijacije (7. novembar
1944), to je mnoge prisilno mobilisane etnike motivisalo da dezertira
ju. U izvetaju taba 45. srpske divizije (9. decembar 1944), navodi se
da je prilikom bombardovanja Sjenice od strane saveznika poginulo oko
200 etnika. U izvetaju se govori o stanju u etnikim kolonama koje su
odstupale preko Sandaka: Njihov moral srozao se do krajnosti. Idu bez
volje i svaki mobilisani gleda da ugrabi pogodan trenutak pa da umakne.
Oficiri i stari etnici budno paze i stalno dre pod prismotrom mobilisa
ne seljake. Ukoliko uhvate nekog begunca odmah ga na licu mesta stre
ljaju.1030 Navedena brojka poginulih etnika prilikom bombardovanja
Sjenice verovatno je uveliana i moda se odnosi na ukupne nemake i
etnike gubitke u ovim okolnostima.1031 Prema seanju Radomira Milo
evia, oficira Avalskog korpusa, u bombardovanoj etnikoj vojnoj bolnici
u Sjenici, bilo je pedesetak mrtvih i ko zna koliko ranjenih.1032 Mogu
1028 VA, A, k. 102, f. 5, d. 10; Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 357-359.
1029 VA, A, k. 102, f. 5, d. 26.
1030 -, I/15, , 1957, . 393.
1031 Anonimni intedant Avalskog korpusa JVuO zabeleio je u dnevnikom zapisu za 7. novembar
1944: U Sjenici ima i masa Nemaca koji se u organizovanim kolonama povlae iz Grke. (VA,
A, k. 54, f. 6, d. 8). U slinom razdoblju saveznici su bombardovali i Novi Pazar i neka okolna
sela (od 6. do 9. novembra 1944), iz istog razloga (koncentracija nemakih snaga). U bombardo
vanju tog grada, prema poimeninim podacima, poginulo je preko 177 metana, dok je u okol
nim selima poginuo 41 stanovnik. Istog dana kada je bombardovana Sjenica (7. novembar), u
Novom Pazaru je od bombardovanja poginulo preko 100 stanovnika. U ovom periodu od bom
bardovanja je poginulo nekoliko stotina pripadnika nemake vojske, italijanskih zarobljenika i
pripadnika kvislinkih jedinica koje su se zatekle u Novom Pazaru. ( ,
,
, 1994, . 63).
1032 , , , 1996, . 80.
U dnevnikom zapisu anonimnog intendanta Avalskog korpusa, koji je preiveo bombardovanje
Sjenice, navodi se opis najstranije slike u ivotu svedoka. Unakaeni leevi naih vojnika
i metana na sve strane. Teko mi je gledati, ali traim svoje prijatelje. Nailazim na mnoge.
Svedok ne navodi broj stradalih. (VA, A, k. 54, f. 6, d. 8). U dnevnikom zapisu oficira za vezu
Avalskog korpusa, Miia, za 8. novembar 1944, stoji: Nalazimo se u Brnjici. Posle straho
ta koje smo preiveli kod jueranjeg bombardovanja u Sjenici, ovaj boravak nam pada kao
melem na ranu... Stanovnici sela u kom se nalazimo su Srbi, ali vrlo nepristupani i divlji. (VA,
A, k. 54, f. 6, d. 5).

383
 e je da ovo nisu jedini etniki gubici prilikom bombardovanja Sjenice.
Podaci iz izvetaja taba 45. srpske divizije o uestalim dezertiranjima iz
redova JVuO, nesumnjivo su tani.
Publicista i borac Kosmajskog NOP odreda, Dragoslav Dimitrijevi,
sakupio je svedoenja njegovih vrnjaka i zemljaka iz okoline Umke i Bara
jeva koji su u leto 1944. prisilno mobilisani od strane Avalskog korpusa
JVuO da bi tokom oktobra, u organizaciji nemakog okupatora, vozovi
ma bili evakuisani prema Kraljevu, zatim kamionima ili peice nastupali
prema aku i, potom, u maru krenuli ka Ivanjici i Sjenici. U okolini
Sjenice, nakon bombardovanja varoi, mnogi Kosmajci i Posavci dezer
tirali su iz redova JVuO. Prethodno je grupa od 15 mladia iz Baevca
pobegla na putu od aka prema Ivanjici. Dragia Simi iz Bodarevca,
svedoio je da je bio oevidac bombardovanja Sjenice (izginulo je mno
go etnika). Neposredno nakon bombardovanja, Simi je dezertirao sa
veom grupom zemljaka. Tada, za vreme bombardovanja Sjenice, pobeg
ne nas oko stotinu i vie. Brojku od stotinu begunaca potvruje i Raja
Jovanovi iz Baevca, koji je tada takoe dezertirao. Ova grupa dezertera
je krenula ka umadiji i kod sela Guberevca, pokraj Kragujevca, uhvaena
je od strane boraca 17. majevike brigade NOVJ, nakon ega su zatvoreni
u kasarnama u Kragujevcu, gde su oficiri OZN-e izvrili istragu. Iz grupe
je izdvojeno 12 osoba. Za njih smo kasnije uli da su ubijeni, a nisu bili
krivi. Ostatak grupe je mobilisan u redove NOVJ. U danima nakon bom
bardovanja Sjenice, iz sela Gornje Lopie i Brnjice, gde je bio stacioniran
deo snaga Avalskog korpusa, pobeglo je 14 mladia iz Guncata i Baevca,
kao i grupa od 32 mladia iz Jasenka i Misloina.1033 Sauvane su izjave
(zabeleene 24. februara 1945) pet stanovnika Velike Motanice, prinudno
mobilisanih u Posavsku brigadu JVuO 5. oktobra 1944, koji su dezertirali

1033 . , ?
, , 2009, . 408-418.
Tvrdnje nekadanjeg podoficira Posavske brigade Avalskog korpusa JVuO Milisava Markovia
kako je korpus uoi odstupanja za Bosnu brojao navodno 7.000 boraca i kako nije bio zabe
leen nijedan sluaj dezertiranja, neozbiljne su i ne odgovaraju istini. ( ,
. , -, 2006, . 99).
Uostalom, Markovievi memoari puni su poluistina i neistina, to nije nakodilo reputaciji auto
ra u okviru ravnogorske kulture seanja. Masovna dezertiranja prisilno ili nevoljno mobilisanih
boraca Avalskog korpusa zabeleena su i uoi evakuacije prema Kraljevu, 5-6. oktobra 1944,
kada je iz Ripnja, gde su etnici ukrcavani u vozove, pobeglo 20 mobilisanih seljaka iz Baevca.
(AS, ZK, k. 139, zl. br. 9871).

384
nakon bombardovanja Sjenice. Oni su bili primorani da upregnu vlastite
konje i zaprege za prevoz komore Avalskog korpusa. Konji i zaprege su im
ukrcani u vagone u Ripnju i transportovani eleznicom za Kraljevo.1034
Prema tome, samo iz Avalskog korpusa, na maru prema Ivanjici i nakon
bombardovanja Sjenice, do sredine novembra 1944, pobeglo je najmanje
oko 170 mladia iz sela u okolini Barajeva i Umke.
U mesenom izvetaju politikog komesara 6. istonobosanske udar
ne brigade (2. novembar 1944), o prilikama na podruju Grue, navodi
se sledee: Za ovo vreme naeg boravka ovde nije primjeeno da je neki
sposoban borac i vojni obveznik otiao u etnike redove (i pored primera
dezertiranja iz NOVJ, nap. aut.), dok se svaki dan po neki javlja, koji je
pobjegao od etnika i doao kui.1035
Znatno osipanje etnikih redova nije ostalo neprimeeno u oima
nemakog okupatora. U nemakom obavetajnom izvetaju od 19. okto
bra 1944. navodi se sledee: Brojano smanjenje etnikih trupa koje su
jo u Srbiji rezultat je ne samo nesumnjivo tekih gubitaka u borbi s Tito
vim partizanima tokom prolih tjedana, ve takoer i sve veih dezertira
nja. Ali tone brojke u tom smislu nisu nam na raspolaganju.1036
Grupisani delovi SDS i SGS poetkom oktobra 1944. stavili su se na
raspolaganje Vrhovnoj komandi JVuO, prihvativi njenu komandu, iako
su i dalje bili podreeni odlukama nemakog okupatora. Oni su se okupili
6. oktobra u Jagodini, gde su preuzeli ime Srpski udarni korpus, kako bi
sauvali individualnost u odnosu na JVuO. Za komandanta SUK imeno
van je general Stevan Radovanovi, dotadanji komandant SDS u Beogra
du, a za njegovog pomonika general Borivoje Joni, dotadanji koman
dant celokupne SDS.1037

1034 AS, ZK, k. 139, zl. br. 9867.

1035 Zbornik NOR-a, IX/7, Beograd, 1970, str. 262.
1036 NAW, T-311, r. 194, s. 563; Jozo Tomasevich, etnici u Drugom svjetskom ratu 1941-1945, Za-
greb, 1979, str. 376.
1037 VA, A, k. 102, f. 5, d. 5;
1943-1944. , (. , ), , 2006, . 379-
380; . , ..., . 507-519; ,
1944-1945., - ,
2/2014, , 2014, . 72.

385
 Domaa istoriografija, bez ekspliciranja, procenjuje broj pripadnika
SUK, u jesen 1944, na 6.500-6.800 boraca.1038 Meutim, snage SUK nisu
dostigle navedenu brojnost, budui da su mnoge jedinice SDS, iz raznih
delova Srbije, tokom oktobra 1944, razbijene od strane NOVJ ili su, jed
nostavno, usled rasula, prestale da postoje. Snage SUK 6. oktobra verovat
no su brojale 3.000-4.000 boraca, da bi se do sredine decembra taj broj
sveo na oko 2.500, a krajem decembra na ispod 2.000.
Milenko Solari, oficir SUK, u posleratnim seanjima naveo je da je
u Jagodinu prispelo svega 100 ljudi iz okruga Beogradskog. Postojala
je jedna brigada na papiru formirana od jedinica Valjevskog i aba
kog okruga, koja nije imala ni jednog jedinog vojnika. Pripadnici SDS sa
podruja Poarevakog okruga takoe nisu uspeli da se evakuiu ka Jago
dini.1039
Pripadnici SUK transportovani su eleznicom iz Jagodine prema Kra
ljevu i Raki, da bi potom uestvovali u zauzimanju Sjenice. Zajedno sa
delovima Armijske grupe E i glavninom JVuO, snage SUK marirale
su preko Sandaka, pravcem Sjenica - Prijepolje, da bi potom sa snagama
JVuO marirali pravcem Prijepolje - Pljevlja - Gorade, odstupivi prema
istonoj Bosni. Dinamika kretanja snaga SUK bila je sledea: 16. okto
bra nalazili su se u Rakoj, 25. oktobra sa Nemcima su zauzeli Sjenicu, 9.
novembra nalazili su se u Pljevljima, 27. novembra u ajniu, 2. decem
bra prispeli su u Gorade.1040 Tokom odstupanja i proboja kroz Sandak
i Bosnu, brojno stanje jedinica SUK se dodatno smanjilo zbog gubitaka
u borbama i dezertiranja. Dezertiranja su bila naroito uestala u drugoj
polovini novembra i poetkom decembra (posledica novembarske amne
stije), a gubici u borbama bili su najizraeniji u drugoj polovini decembra,
usled neuspelog pokuaja snaga JVuO i SUK da potisnu partizane iz doline
Spree i zauzmu Tuzlu.

1038 Milan Borkovi, Kontrarevolucija u Srbiji: Kvislinka uprava 1941-1944, I-II, Beograd, 1979, str.
II/358; Branko Petranovi, Revolucija i kontrarevolucija u Jugoslaviji 1941-1945, I-III, Beograd,
1983, str. II/199; , .., II/289; . , .., . 496.
1039 , .... 20.
Uporediti sa podacima iz prepisa Operacijskog dnevnika 2. divizije SUK: Ljudstvo SDS Kru
evakog okruga ulo je u sastav etnike grupe Keserovia. Ljudstvo iz okruga abakog,
Valjevskog nije uopte dolo zbog situacije stvorene upadom partizana i ruskih trupa. (VA, A,
k. 102, f. 5, d. 26).
1040 , .., . 464-479.

386
 Petar Martinovi, bivi oficir SUK, belei da su prva dezertiranja ofi
cira i vojnika zapoela posle 20. oktobra, u Novom Pazaru, gde je boravila
glavnina SUK, nakon to su pripadnici ove formacije preko radija sasluali
govor kralja Petra II Karaorevia, povodom osloboenja Beograda.1041
Milenko Solari svedoi da su primeri masovnog dezertiranja iz redova
SUK zabeleeni i na podruju Sjenice, naroito prilikom prvog, neuspelog,
napada na tu varo, gde nam je stradao prilian broj ljudi, nakon ega
su se jedinice u paninom bekstvu morale povui. Ovaj neuspeh pri pr
vom susretu sa sandakim partizanima delovao je poraavajue na moral
ostalog ljudstva u Dugoj Poljani. Dolo je do vraanja u Srbiju, prvo nekih
pojedinaca, potom eta, pa se najzad itav jedan bataljon vratio. Nakon
zauzimanja Sjenice, uz pomo nemake artiljerije, i pored vojnog uspe
ha, dezertirla je eta iz Varvarina jaine 90 boraca.1042 Malobrojni sau
vani dokumeneti SUK, poput prepisa Dnevnika 2. divizije SUK, belee
dezertiranja u razdoblju od 23. do 30. novembra, kao naglaenu pojavu,
bez navoenja broja dezertera.1043 Ta dezerterstva su neposredna posledi
ca poziva na amnestiju koji su jugoslovenske vlasti uputile 21. novembra.
U tom kontekstu treba posmatrati i prethodno citirano pismo zamenika
komandanta SUK, Borivoja Jonia, od 26. novembra 1944.
Primarni izvori omoguavaju nam da rekonstruiemo brojno stanje
SUK krajem 1944. Isto tako, primarni izvori nas obavetavaju da se broj
nost ove formacije kontinuirano osipala tokom novembra i decembra. Ovi
1041 , . 466.
1042 , ..., . 23-25.
U registru DKTG za optinu Varvarin evidentirano je 46 lica. U registru je evidentirano pet pod
oficira SDS sa podruja Varvarina koji su streljani krajem decembra 1944. u Kruevcu, to nas
navodi na zakljuak da je velika veina pripadnika SDS sa podruja Varvarina preivela dogaaje
nakon osloboenja.
1043 VA, A, k. 102, f. 5, d. 26.
U izvetaju taba 2. divizije SUK (22. novembar 1944) navodi se sledee: Stanje borbene spo
sobnosti jedinica strae SUK je tako da vie ne moe ostati u ovoj zoni. Stanje fizike iscrpljeno
sti zbog slabe ishrane, zahteva upuivanje naih jedinica sa ove zone u zonu gde se moe nai
makar togod za hranu. Stanje morala i discipline takvo da iziskuje potrebu da se jedinice odma
krenu u zonu gde je Vrhovna komanda i gde nas treba odmah prihvatiti i preoruati i nahraniti.
Ako se ovo ne izvri odmah postoji mogunost da se jedinice raspadnu i svedu na minimalno
brojno stanje. injenica, da u zoni gde su bile dovedene radi obeanog prihvata, nisu bile pri
hvaene, jako je uticala na opadanje morala i borbene sposobnosti. (VA, A, k. 102, f. 5, d. 13).
U izvetaju se aludira na obeanja o prihvatu jedinica JVuO i SUK od strane Britanaca u Foi ili
Gackom, to je bila obmana etnikih visokih oficira kako bi animirali vojnike za odstupanje ka
Bosni.

387
 podaci navode na zakljuak da najvei broj pripadnika SDS i SGS nije
odstupio ka Bosni i da je ostao u Srbiji, gde je veina preivela dolazak
partizana i uspostavljanje nove vlasti.
U zapovesti Dragutina Keserovia komandantima potinjenih jedini
ca (3. novembar 1944) navodi se brojno stanje 1. i 2. divizije SUK: 1.100,
odnosno 800 boraca.1044 Trea divizija SUK tada se nalazila u maru kroz
Sandak, u zaostatku za glavninom snaga SUK. Deveti bataljon 1. divizije
SUK, pod komandom majora Aleksandra Stikia (oko 400 boraca), poet
kom decembra, nakon prelaska u Gorade, napustio je formaciju i zaputio
se Nemcima u Sarajevo, da bi naredne godine u Julijskoj krajini pristupio
1. puku SDK.1045
Izvetaj taba 11. hercegovake brigade tabu 29. hercegovake udar
ne divizije (11. decembar 1944), potvruje da su snage SUK nakon pre
laska na levu obalu Drine najvie mogle brojati oko 2.500 boraca. Na
prostor Jabuka - Dragovii stigla je jedna Nedieva divizija, u jaini od
oko 2.500 boraca.1046 Navedeni broj od 2.500 odnosio na ukupno brojno
stanje SUK, a ne samo na jednu diviziju. Petar Martinovi, oficir SUK,
navodi u knjizi ratnih uspomena da je ljudstvo SUK 15. decembra 1944.
brojalo oko 2.000 boraca.1047
Dva dokumenta partizanske provenijencije, nastala u danima velikih
gubitaka snaga SUK prilikom neuspelog pokuaja JVuO i SUK da potisnu
partizane iz Tuzle i doline Spree, govore o smanjenju broja boraca SUK.
Prema podacima taba 14. korpusa NOVJ (28. decembar 1944) brojno
stanje SUK krajem decembra 1944. iznosilo je oko 2.000 (raunajui
da svaka divizija ima oko 600-700). Ovde treba dodati razne pritapske
delove od oko 100 ljudi. Ljudstvo su veinom bivi nedievci, granina
i poljska straa, i izvestan broj etnika koji im je naknadno pridodat.1048
U relaciji taba 14. korpusa tabu 2. armije NOVJ/JA (4. januar 1945),
ponavlja se da snage SUK broje oko 2.000 boraca, pri emu ovaj izvor
navodi potpunije podatke: 1. divizija broji oko 900 ljudi... 2. divizija

1044 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 389-390.

1045 , .... 32.
1046 Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1968, str. 226-227.
1047 , .., . 373.
1048 Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1968, str. 567-568.

388
broji oko 500 ljudi... 3. divizija broji oko 600 ljudi.1049 Ovi podaci mogu
se smatrati prilino pouzdanim budui da tab 14. korpusa NOVJ/JA nije
imao motiv da umanjuje broj pripadnika SUK.
Prema izvetaju Glavnog taba NOV i PO Srbije (31. decembar
1944), jedinice SUK-a, prilikom proboja kroz Sandak, u jesen 1944, bro
jale su oko 2.000 boraca.1050 Ovaj izvor vie treba posmatrati u kontekstu
novonastale situacije (veliki gubici SUK u drugoj polovini decembra) nego
u kontekstu odstupanja SUK kroz Sandak, kada je broj pripadnika te for
macije nesumnjivo bio vei od 2.000.
Milenko Solari navodi da su snage SUK, novembra 1944, brojale
oko 4.800 boraca, meutim ovo je nerealna brojka jer bi ona podrazume
vala da je do kraja godine iz SUK dezertiralo preko 2.500 boraca, to nije
prihvatljivo.
Prilikom boravka u Sandaku, srbijanski etnici su najvee gubitke u
sukobu sa partizanima imali u noi 18-19. novembra u Pljevljima. Poet
kom novembra Nemci su ponovo zauzeli Pljevlja nakon ega je u gradu
smeten velik broj srbijanskih etnika. Prema partizanskim izvorima, uoi
napada 3. (sandake) proleterske brigade na etnike, u gradu je boravilo
oko 6.000 etnika. Zahvaljujui iznenadnom napadu na grad (partizani
su u varo ubacili vei broj boraca kamufliranih u seljake), iako deseto
rostruko malobrojnije, snage 3. sandake brigade nanele su protivniku
velike gubitke. U izvetaju taba brigade (20. novembar 1944) navodi se
da su etnici imali gubitke od 150 poginulih i 200 ranjenih.1051 Iako je
navedeni broj poginulih etnika verovatno uvelian, moe se pretpostaviti
da su etnici imali ozbiljne gubitke (verovatno stotinjak poginulih), budu
i da antikomunistiki izvori pominju etniku katastrofu u Pljevljima.
Meu poginulima bio je i Nikola Gordi, komandant 2. trestenike bri
gade JVuO.1052 injenica da su Nemci ustupili Pljevlja etnicima i da je

1049 Zbornik NOR-a, IV/32, Beograd, 1968, str. 113.

1050 -, I/15, , 1957, . 606.
1051 VA, NOVJ, k. 1253, f. 6, d. 26.
1052 , .., . 376; , -
1941-1945, , 1998, . 104.
Nikola Gordi je dva puta evidentiran u registru DKTG (RKTG-70917; RKTG-100591). U prvom
kartonu navedeno je da je Gordi streljan 1944. na nepoznatoj lokaciji, dok je u drugom karto
nu navedeno da je streljan po osloboenju, takoe na nepoznatoj lokaciji, pri emu se sarad

389
 u tom gradu zabeleena velika etnika koncentracija do 19. novembra,
daje za pravo Solarievoj konstataciji o ulozi etnika kao levom bonom
obezbeenju nemakih trupa. etnici su iz Pljevalja odstupili za Bosnu
tek nakon to su ih na taj korak primorali partizani. U suprotnom bi srbi
janski etnici i dalje ostali u gradu, obezbeujui prihvat uriievih et
nika i nemakog 21. brdskog korpusa, budui da je preko Pljevalja vodio
najkrai put za Sarajevo. Nakon osloboenja 19. novembra, grad je ostao
pod partizanskom kontrolom do kraja rata.
Oigledno da je ponovno zauzimanje Pljevalja od strane partizana pri
moralo etnike Mileevskog i Avalskog korpusa, koji su se nalazili u za
titnici etnike glavnine, samim tim u zaostatku, da se evakuiu ka Bosni
drugim pravcem u odnosu na glavninu snaga pod komandom generala
Trifunovia. Ta dva korpusa odstupila su ka Podrinju dolinom Lima, preko
Priboja i Rudog, zajedno sa Nemcima.1053

Mikro sluaj:
streljanje zarobljenih pripadnika JVuO
u Popovima 16. decembra 1944.

Prvi ozbiljniji gubici etnika iz Srbije na podruju istone Bosne u

jesen 1944. zabeleeni su pre evakuacije glavnine preostalih snaga JVuO
iz Srbije prema Goradu, odnosno pre novembra 1944. Prema izvetaju
taba 3. sandake brigade tabu 37. divizije NOVJ (9. oktobar 1944),
prilikom napada na kompoziciju voza, u blizini Viegrada, u kojoj su se
jednim delom nalazili srbijanski etnici (1. mileevski korpus i Drinski
korpus pod ijom komandom je bila Pribojska brigada), protivniku su
naneti gubici od 265 poginulih.1054 Navedeni broj poginulih etnika mo
da je uvelian, meutim etniki izvori takoe potvruju veliku pometnju

nici DKTG oba puta pozivaju na grau ZK. Ovo navodimo kao jo jednan primer proizvoljnog
tumaenja izvora od strane saradnika DKTG.
1053 VA, A, k. 54, f. 6, d. 1.
1054 -, I/13, , 1957, . 221, 528.

390
i osipanje boraca u redovima 1. mileevskog korpusa, kao posledicu nave
denog dogaaja.1055
Snage pod komandom Vuka Kalaitovia (2. mileevski korpus), pre
ma etnikim izvorima, sredinom decembra brojale su oko 300 boraca.
Meutim, 16. decembra Kalaitovieve snage su iznenaene kod Milje
vine i pretrpele gubitke. Kalaitove snage posle neuspeha na Miljevini
razbegle [su] se kuama.1056 Ipak, deo Kalaitovievih snaga i dalje je ostao
na okupu.
O odnosu partizana prema zarobljenim etnicima na komunikaciji
kojom su se novembra 1944. probijale snage nemake Armijske grupe E
(podruje izmeu Ibra i Drine), svedoi izvetaj obavetajnog odeljenja 91.
armijskog korpusa Vermahta (29. novembar 1944): Zarobljene etnike
partizani odmah regrutuju u vlastite redove.1057 Meutim, u pojedinim
situacijama partizani su streljali zarobljene etnike.
Prvo masovno streljanje zarobljenih srbijanskih etnika koji su odstu
pili u Bosnu, dogodilo se sredinom decembra, u Semberiji. O tom doga
aju sauvano je nekoliko istorijskih izvora. Zarobljeni etnici, streljani u
Semberiji, pripadali su delovima etnikih snaga sa podruja Mave, apca
i Pocerine. Ovi delovi nisu odstupali u Bosnu zaobilaznim putem, pre
ko Ripnja, Lapova, Kraljeva i Sandaka, ve su u prvoj polovini oktobra
odstupili iz Mave u Semberiju, prikljuivi se lokalnim snagama JVuO.
Prema tvrdnjama Timotija Reljia, nekadanjeg pripadnika akog
bataljona Cersko-majevike grupe korpusa JVuO, pripadnici NOVJ su 16.
decembra 1944. u selu Popovi, pokraj Bijeljine, streljali oko 55 pripadnika
1. ete akog bataljona, sastavljene od mladia iz optina abac, Bogati
i Loznica, mobilisanih u etnike avgusta 1944.1058 Ovaj izvor preutkuje
tri vane injenice: 1) etnike snage koje su se nalazile u Popovima bile
su sastavni deo nemake odbrane leve obale Drine i Semberije, odnosno
sastavni deo nemakog desnog krila Sremskog fronta,1059 2) streljani mla

1055 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 333.

1056 Isto, str. 682.
1057 NAW, T-314, r. 1630, s. 608-609.
1058 , (), , 2001, . 40-85.
1059 Prema izvetaju taba 17. istonobosanske divizije NOVJ (18. decembar 1944), u Bijeljini je bilo
smeteno oko 1.900 nemakih vojnika i oko 500 pripadnika zelenog kadra, etnika i nedieva
ca. Veina etnika na podruju bijeljinskog sreza bili su pripadnici Majevikog korpusa JVuO,

391
 dii nisu zarobljeni van borbe, 3) pripadnici NOVJ su u borbama protiv
etnika, u Popovima i okolnim selima, imali znatne gubitke.
Pripadnici 6. istonobosanske brigade 17. istonobosanske divizije 16.
decembra forsirali su Drinu preavi na levu obalu reke. Sembersku obalu
Drine i njeno zalee branile su nemake i etnike snage. Popovi, Petro
vo Polje i Dvorovi, kao naselja najblia levoj obali Drine, predstavljali su
vanu uporinu taku nemake odbrane. U izvetaju taba 17. istonobo
sanske divizije (31. decembar 1944), navodi se da je 16. decembra jaina
protivnika na levoj obali Drine, na potezu Balatun - Amajlije, ukljuujui
i Popove, iznosila oko 600 Nemaca, 100 ustaa i oko 700 nedievaca i et
nika, sa tri mala tenka i nekoliko protivavionskih mitraljeza, veim brojem
kamiona, tekih bacaa i dobro naoruanim automatskim orujem.1060
U izvetaju taba 6. istonobosanske brigade tabu 17. istonobosan
ske divizije (17. decembar 1944) navodi se da se u Popovima nalazilo
160 etnika-nedievaca. etnike koji su se nalazili u selu Popovi opkolili
smo i poslije krae borbe zarobili 54 sa jednim oficirom, koje smo predali
OZN-i. Nekoliko ih je pobijeno bombama, dok je ostatak uspio onako
razbijen da pobjegne. Istovremeno, drugi delovi brigade napali su selo
Dvorovi u kome se nalazilo 250 Nemaca, 70 ustaa i 600-700 etnika.
Moe se pretpostaviti da je veina etnika koji su se nalazili na poloaji
ma u Dvorovima poticala sa podruja Semberije, kao i da se meu njima
nalazio i odreen broj etnika sa podruja severozapadne Srbije. Prema
izvetaju, u borbama u Petrovom Polju, Popovima i Dvorovima poginu
lo je 45 Nemaca i 24 etnika, a zarobljeno je devet Nemaca i 79 etnika.
Zarobljeni etnici i Nemci su poslije postrijeljani, po uzetim podacima,
koje je uzeo obavetajni oficir nae divizije. Napominjemo da su svi ovi
etnici bili u [Srpskoj] poljskoj strai i Nacionalnoj slubi [rada]. U toku

odnosno lokalni etnici koji su bili koncentrisani u nekoliko seoskih naselja. etnici koji su bili
koncentrisani u Velikoj Obarskoj i u umariima, razbijeni su i vei njihov dio povlai se u brda, a
izvjestan dio njih razbjeao se svojim kuama to su veinom novomobilisani. Pojedinci dolaze
i predaju se. Raspoloenje naroda u ovim krajevima prema naoj vojsci je dobro, i svesrdno nam
pomae. (Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1969, str. 311).
1060 Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1968, str. 747-748.

392
borbi 16. decembra, 6. istonobosanska brigada imala je gubitke od 24
mrtva i 60 ranjenih.1061
Na osnovu citiranog izvetaja moe se zakljuiti da je o sudbini etnika
zarobljenih u Popovima odluivala OZN-a 17. istonobosanske divizije.
Neizvesno je koji razlozi su rukovodili pripadnike OZN-e da odlue da
streljaju zarobljenike. Mogue je pretpostaviti da je ovakav ishod rezultirao
injenicom da su etnici zarobljeni u borbi u kojoj su uestvovali na strani
nemakog okupatora, zbog ega su tretirani na slian nain kao i zarobljeni
pripadnici okupatorske sile. Svakako da gubici 6. proleterske istonobo
sanske brigade u toj borbi nisu ili u prilog zarobljenim etnicima. Moe
se pretpostaviti da je odluka o streljanju zarobljenika znatnim delom bila
motivisana injenicom da je zarobljavanje etnika u Popovima bilo rezul
tat borbe, a ne predaje koja prethodi borbi. O jednoj ovakvoj mogunosti
svedoi sledei podatak: Timotije Relji navodi da se 2. eta etnikog
akog bataljona predala partizanima i da su svima poteeni ivoti. Meu
njima nalazio se i sam Relji. Popove su preiveli svi iz taba bataljona i
cela 2. eta. Moe se pretpostaviti da je 2. eta imala slian broj boraca kao
1. eta i da borci 2. ete nisu pruili oruani otpor partizanima. Zanimlji
vo je da izvetaj taba 6. istonobosanske brigade ne pominje ovaj poda
tak. Postoji izvesna mogunost da se podatak o zarobljavanju 54 etnika u
Popovima moda odnosi na borce oba bataljona, pri emu je streljano oko
polovine ovog broja (1. bataljon), ali ne postoje dokazi koji bi potkrepili
ovakav zakljuak. Vredi pomenuti da je prethodno, tokom jeseni, zabele
en primer o kome je takoe svedoio Relji: Rezervni porunik Slobo
dan ivojinovi, komandir moje [2.] ete akog bataljona prebegao je
u partizane sa svoja dva sina i jo osam omladinaca 21. septembra 1944,
kada smo zanoili u selu Maovima, pre prelaska preko Drine u Bosnu.1062
Svakako da odluku o streljanju pripadnika 1. ete akog bataljona
treba problematizovati budui da je re o borcima najmlaih godit koji
su bili mobilisani, neretko i protiv vlastite volje. Ova injenica nije uzeta
u obzir od strane onih koji su odluili od sudbini zarobljenika. Sem toga,
treba uzeti u obzir i odgovornost etnikih komandi koje su odluile o pre

1061 VA, NOVJ, k. 989, f. 6, d. 35.

Uee boraca akog bataljona u borbi Popovima, potvuje i preiveli borac te jedinice Stojan
Jurii. ( , .., . 116-117).
1062 , .., . 71-72.

393
 bacivanju preko Drine novomobilisanih mladia, umesto da ovi mladii
budu puteni kuama.1063
Revizionistika istoriografija, iz nepoznatih razloga, preutkuje po
tedu boraca 2. akog bataljona, kao to ne pominje ukupne okolnosti
stradanja boraca 1. akog bataljona. U interpretaciji streljanja u Popovi
ma Sran Cvetkovi se oslanja na svedoenje osobe koja nije bila uesnik
dogaaja i koja tvrdi da je grupa stradalih mladia dugo lutala po Sem
beriji i da ih je u povratku u abac, tanije u selu Popovi, zarobila neka
partizanska jedinica. Takva interpretacija zaobilazi kontekst dogaaja i u
osnovi sadri dezinformaciju o navodnom povratku u abac. Tobonje
dugo lutanje grupe naoruanih mladia po Semberiji, koja je bila pod vr
stom kontrolom Nemaca, bilo je nezamislivo. Nemaka vojska je nastojala
da po svaku cenu zadri pod kontrolom podruje Semberije kako bi spre
ila partizane da iz tog pravca ugroze nemake pozicije na granici Srema i
Slavonije koje su u tom razdoblju i tokom nekoliko narednih meseci bile
deo najzaajnijeg fronta na jugoslovenskom ratitu. U tom cilju Nemci su
angaovali lokalne i mavanske etnike na frontu na Drini.1064

Poraz snaga JVuO i SUK prilikom napada

na Tuzlu krajem decembra 1944.

Srbijanske jedinice JVuO i SUK odstupile su iz Srbije ka istonoj Bo

sni, odnosno gornjem Podrinju, s ciljem da se koncentriu na podruju
severoistone Bosne, gde se nalazila Vrhovna komanda JVuO. Ovakav sce
nario bio je uslovljen novom vojnom konstelacijom u Srbiji, poetkom
oktobra 1944.
Prvo, glavnina snaga JVuO nije bila u mogunosti da se probije ka
donjem Podrinju i Semberiji gde se od kraja septembra nalazila Vrhovna

1063 Meu borcima akog bataljona nalazila su se i uenici koji su dobrovoljno pristupili toj formaci
ji. Trojica uenika gimnazije u apcu (Zoran uki, Slavoljub Rosi i Dragutin ai) 6. juna 1944,
kao pripadnici bataljona, izvrili su ubistvo njihovog vrnjaka i druga iz gimnazije, Milovana vo
ria iz apca, zbog toga to je bio naklonjen partizanima. O njihovoj odgovornosti za vorievu
smrt svedoilo je nekoliko svedoka i savremenika 25. decembra 1944. (AJ, DK, 110, f. 426, s.
455-457).
1064 Uporediti: Sran Cvetkovi, n.d., str. 228.

394
komanda jer je to onemogueno zauzimanjem severozapadne Srbije od
strane 1. proleterskog i 12. (vojvoanskog) udarnog korpusa NOVJ. Stoga
je odlueno da se snage pod komandom Drae Mihailovia uoi proboja
Crvene armije na levu obalu Velike Morave evakuiu i probiju ka severoi
stonoj Bosni znatno duim, zaobilaznim i naizgled prohodnijim pravcem
od Beograda, eleznicom koju su obezbeivali Nemci, preko Lapova,
Kraljeva, Ivanjice i Sjenice, usput prikupljajui snage JVuO koje su se zadr
ale na terenu juno od planinskog masiva Povlen - Suvobor - Rudnik.
Ova odluka je realizovana, izmeu ostalog, jer je navedeni pravac bio pro
hodan zahvaljujui prisustvu nemakih snaga. Povlaenje pravcem nema
ke odstupnice inilo se bezbednijim od potencijalnog proboja prema do
njem Podrinju i Semberiji. Uostalom, pravcem prema Semberiji mogao se
povui samo deo snaga JVuO, makar su to bile najoperativnije etnike
snage (4. grupa jurinih korpusa), a prioritet je podrazumevao okupljanje
preostalih etnikih snaga iz drugih delova Srbije i njihovo sjedinjavanje
sa ostacima SDS reorganizovanim u SUK. Nemci i snage pod koman
dom Drae Mihailovia su jedni drugima titili odstupnicu kroz Sandak,
o emu je prethodno bilo rei. Drugo, povlaenje prema Crnoj Gori, gde
bi se jedinice JVuO iz Srbije sjedinile sa etnicima Pavla uriia i potom
se uputile u pravcu Albanije ili Grke, odbaeno je zbog toga to bi takav
sled dogaaja udaljio snage srbijanskih etnika od matine teritorije.
Snage pod komandom Drae Mihailovia imale su nameru da se na
kon prebacivanja preko Drine postepeno koncentriu na podruju severo
istone Bosne. Ta namera podrazumevala je reenost da se partizani poti
snu sa ovog podruja, koje je, sa sreditem u Tuzli, predstavljalo snano
partizansko uporite.1065 Korist od etnikog proboja od gornjeg Podrinja
ka dolini Spree prvenstveno su imali Nemci, budui da je potiskivanje
partizanskih snaga sa podruja Rogatice, Sokoca i Han Pijeska nemakim
snagama omoguilo da koriste komunikaciju Viegrad - Rogatica - Saraje
vo, dok je dalji proboj snaga JVuO i SUK, prema Vlasenici i ekoviima,

1065 Partizani su 8. decembra kontrolisali sledea vea mesta u istonoj Bosni: Sokolac, epa, Han
Pijesak, Milii, Vlasenica, ekovii, ivinice, Kalesija, Tuzla, Lukavac, Srebrenik. Drimo pod
kontrolom cijelu dolinu Spree, od Zvornika do Graanice. Zvornik se nalazio pod kontrolom
Nemaca, a Graanica pod kontrolom ustaa i Muslimanske milicije. (Zbornik NOR-a, IV/31, Beo
grad, 1968, str. 715). Tokom ofanzive JVuO u drugoj polovini decembra, etnici su privremeno
potisnuli partizane iz Sokoca, Han Pijeska, Vlasenice, ekovia i ivinica. Nemci su nastojali da
dre pod kontrolom neka od tih mesta nakon to su ih privremeno zaposeli etnici.

395
 omoguio rastereivanje pomonog pravca nemake evakuacije u srednjem
Podrinju (Uice - Ljubovija - Bratunac - Drinjaa - Zvornik).
Dakle, Vrhovna komanda JVuO nije prvobitno imala nameru da kon
centrie glavninu snaga na podruju na kome su se srbijanski etnici nali
poetkom 1945. (Ozren, Trebava). Draa Mihailovi je bio u mogunosti
da snage pod njegovom komandom usmeri preko Olova, dolinom Krivaje,
prema Ozrenu, budui da se na tom podruju nisu nalazile jae parti
zanske snage, pogotovo zbog toga to je pravac dolinom Krivaje predsta
vljao blii i jednostavniji put ka Ozrenu. Nasuprot tome, Mihailovi je
nakon zauzimanja Vlasenice odluio da etnike usmeri u pravcu Tuzle,
u dve kolone, zaobilazei planinu Javornik. Koncentracija u rejonu Tuzle
smatrana je boljim reenjem zbog blizine Srbije, odnosno zbog oekivane
nemake ofanzive i prebacivanja JVuO u Srbiju. Ova zabluda je plaena
ivotima mnogih boraca JVuO. Od Mihailovieve pogrene procene korist
je ponovo imao iskljuivo nemaki okupator.
Koliko je ofanziva operativnih jedinica JVuO i SUK u istonoj Bosni
ila u korist nemakim snagama svedoi i injenica da su Nemci stacionira
li garnizone u veim mestima ovog regiona neposredo nakon to su etnici,
kao nemaka prethodnica, zauzeli ta mesta, potisnuvi snage NOVJ, zbog
ega su partizani poetkom 1945. bili prinueni da ponovo oslobaaju
varoice nad kojima su prethodno izgubili kontrolu, to je podrazumevalo
estoke borbe sa Nemcima i znatne rtve u redovima NOVJ/JA znatnim
delom u redovima srbijanskih partizanskih brigada (jedinice 25. i 45. srp
ske divizije). U borbama protiv snaga NOVJ/JA, na podruju Bira, janu
ara 1945, sem nemakih snaga uestvovale su i snage Opte rezerve JVuO,
koje su odstupile iz gornjeg Podrinja.1066 Saradnja JVuO sa nemakom voj
skom na podruju istone Bosne dodatno je problematina zbog injenice
da su snage nemakog okupatora na tom podruju, tokom 1943-1944,
naroito u okolini ekovia, Vlasenice i Han Pijeska, opljakale i spalile
veinu srpskih sela, pobivi nekoliko hiljada civila.

Vrhovna komanda JVuO sredinom decembra je obrazovala dve gru

pacije srbijanskih etnika u Bosni. Severna grupacija, koju je sainjavalo

1066 Opirnije o borbama u Biru, januara 1945: . , 45. ,

, 1992, . 112-157.

396
nekoliko grupa korpusa (Gorske garde, Rasinsko-toplika, Junomorav
ska, Mlavsko-smederevska grupa korpusa) i sve tri divizije SUK (ukupno
oko 8.000 boraca) imala je zadatak da iz gornjeg Podrinja prodre u Bira
i dolinu Spree kako bi od snaga NOVJ preotela Tuzlu. Juna grupacija
(Opta rezerva Vrhovne komande), koju je sainjavao manji broj grupa
korpusa (umadijski, deo Cersko-majevikog, etnici iz srbijanskog San
daka: ukupno oko 4.300 boraca ova brojka ukljuuje i odreeni broj
lokalnih, bosanskih etnika) imala je zadatak da ovlada podrujem Trnova
i Kalinovika, kako bi obezbedila podruje gornjeg Podrinja od upada snaga
NOVJ, kao i da izvri prihvat crnogorskih etnika.
Nakon potiskivanja partizana iz Vlasenice (17. decembar), Mihailo
vi je naredio probijanje operativnih jedinica Vrhovne komande i SUK ka
dolini Spree, u cilju zauzimanja Tuzle, koja se nalazila pod partizanskom
kontrolom kao centar osloboene teritorije u severoistonom delu Bosne.
U napad je krenulo oko 8.000 pripadnika srbijanskih jedinica JVuO i
SUK,1067 uz sadejstvo nekoliko hiljada majevikih i biranskih etnika.
Vrhovna komanda JVuO elela je zauzimanjem ovog partizanskog upori
ta obezbediti prezimljavanje snaga u gradu u kome su postojali povoljniji
uslovi za boravak nego u drugim delovima Bosne, kako bi se ostvarili uslovi
za prieljkivano prebacivanje u Srbiju, na prolee. Sem toga, kontrolisanje
vee teritorije omoguavalo je etnicima da se kod zapadnih antifaistikih
sila pozicioniraju kao mnogo relevantniji politiki faktor.
Planovi Komande Armijske grupe E isprva nisu podrazumevali dej
stva JVuO u pravcu Tuzle, ve su podrazumevali maglovite planove o anga
manu srbijanskih etnika u zapadnoj Srbiji. Poetkom decembra, major
Gojko Borota, opunomoenik Vrhovne komande JVuO za pregovore sa
Komandom Armijske grupe E u Sarajevu, izneo je predlog o premeta
nju glavnine srbijanskih etnika u podruje izmeu Bosne i Drine, iz eko

1067 Prema podacima Glavnog taba NOV i PO Srbije, dobijenim od strane tabova 23. i 45. srpske
divizije, ije jedinice su uestvovale u borbama protiv etnika u irem regionu Tuzle, krajem
decembra 1944, jaina desne kolone JVuO i SUK iznosila je 3.800, a jaina leve kolone 4.100
boraca. ( -, I/15, , 1957, . 606). Ve smo naveli podatak iz depee od
24. decembra u kojoj Draa Mihail ovi istie da su snage Opte rezerve Vrhovne komande JVuO,
koje su do kraja decembra ostale u rejonu Foe i Gorada, brojale 4.300 boraca. Isto tako, naveli
smo tvrdnje Drae Mihailovia da je 20. decembra 1944. primio 8.500 boraca pod neposrednu
komandu. Dokument taba 27. istonobosanske divizije (1. januar 1945) takoe navodi da je
jaina snaga pod komandom Drae Mihailovia, koje su nastupale u dve kolone u pravcu Tuzle,
iznosila oko 8.000 boraca. (Zbornik NOR-a, IV/32, Beograd, 1968, str. 17).

397
 nomskih razloga. Isprva je nemaka strana to odbila kao neprihvatljivo,
ali uskoro se pokazalo da Nemci nemaju dovoljno snaga za uspostavljanje
komunikacije putem Podromanija - Zvornik i drumske i eleznike komu
nikacije Zvornik - Tuzla - Doboj, pri emu je konstatovano da se u dra
nju nemakog Vermahta, koje je ranije utvreno, prema etnicima nita
nije promenilo. Nemaki Vermaht ima nameru da zadovolji potrebe etni
ka u to veoj meri, uzimajui u obzir i pruanje materijalne pomoi.1068
Ubrzo nakon toga, 10. decembra, dva dana nakon to su etnike snage
zapoele spori proboj ka severu, Komanda Armijske grupe E izvestila
je potinjene komande da e etnici na maru u iri rejon Valjeva proi
preko podruja istone Bosne, pri emu je zakljueno da Draa Mihailovi
garantuje najlojalnije dranje prema nemakim jedinicama i nudi sarad
nju.1069
Napad etnikih snaga na Tuzlu pogodovao je prvenstveno snagama
nemakog okupatora s obzirom na to da su nemake pozicije u srednjem
Podrinju i drugim delovima istone Bosne prethodnih dana bile izuzetno
ugroene, pogotovo nakon partizanskog zauzimanja Ljubovije, Drinjae i
Zvornika. Sem toga, nakon osloboenja Zvornika zapoelo je prebacivanje
snaga 23. i 45. srpske divizije na levu obalu Drine. Snage ove dve divizije,
umesto da bude angaovane na daljem neutralisanju ugroenih nemakih
snaga u Podrinju, bile su primorane da najveim delom pomau u odbrani
teritorije koju su kontrolisale jedinice 27. i 38. istonobosanske divizije, a
koju su bile izloene ofanzivi operativnih jedinica JVuO.
Nemakim snagama je od najveeg znaaja bilo da ouvaju pozicije u
Semberiji i donjem Podrinju, kao desnom krilu Sremskog fronta. Istovre
meno, prodorom kroz istonu Bosnu, snage operativnih jedinica JVuO i
SUK dodatno su obezbedile prohodnost nemakim snagama, dok su snage
Opte rezerve Vrhovne komande JVuO ostavljene u sektoru Foe, Milje
vine i Gorada, titei to podruje od upada snaga NOVJ iz Hercegovine,
zarad obezbeivanja nemakog mostobrana kod Viegrada, iz pravca Foe,
i zadravajui mostobran za prihvat crnogorskih etnika, u Goradu. Pre
ma tome, aktivnosti snaga JVuO i SUK ile su u prilog nastavku nema

1068 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 1190-1191; Ahmet onlagi, 27. istonobosanska divi
zija, Beograd, 1983, str. 345.
1069 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 1193.

398
kog prisustva na irem podruju istone Bosne. Kretanje i koncentracija
srbijanskih jedinica JVuO i SUK, nakon naputanja Srbije, nije bila stvar
slobodne volje Vrhovne komande JVuO ve je o tome odluivao nemaki
okupator, na osnovu njegovih potreba i prioriteta.1070 Domaa revizioni
stika istoriografija izbegava da konstatuje ovu injenicu.
U danima kada su operativne jedinice Vrhovne komande JVuO,
decembra 1944, prodirale kroz Bira prema dolini Spree, u nameri da
zauzmu Tuzlu, jedinice Opte rezerve JVuO vodile su borbe protiv sna
ga NOVJ na razmeu severne Hercegovine i june Bosne, u saradnji sa
nemakim snagama, koje su se kretale od Viegrada ka Sarajevu, o emu
svedoi izvetaj nemake Komande Jugoistoka (23. decembar 1944): Kre
ui se od Kalinovika ka severu, jae banditske snage potisnule su etnika
osiguranja od Trnova ka Kasindolu; 1. bataljon 734. lovakog puka [5.
brdskog SS korpusa], prebaen iz Podromanije motorizovanim transpor
tom, stupio je u kontranapad u saradnji sa ustaama i etnicima.1071
Naizgled paradoksalno deluje da su se snage srbijanskih partizana,
namenjene za nastavak borbi protiv nemakih snaga, prebacile na pod
ruje severoistone Bosne gotovo istovremeno kada u ovo podruje nadiru
snage srbijanskih etnika, snabdevene novim koliinama nemake muni
cije, u nameri da ugroze partizanske pozicije ako ne uzmemo u obzir
injenicu etnike kolaboracije, koja decembra 1944. postaje jo oigled
nija o emu svedoi injenica da srbijanski etnici tokom proboja kroz
istonu Bosnu nisu napadali uporita u kojima su se nalazile nemake i
ustake snage. U borbama u okolini Tuzle, krajem decembra 1944, pored

1070 Istiemo zakljuak taba 3. (bosanskog) udarnog korpusa iz izvetaja tabu 2. armije JA (17.
januar 1945): Uslijed teke situacije na sektoru Zvornika Nijemci su ove etnike snage isko
ristili na taj nain to su ih uputili na teritoriju istone Bosne s namjerom da ovi ovladaju oslo
boenom teritorijom i angauju nae snage te tako omogue slobodno komuniciranje njema
kim jedinicama na sektoru Drinjaa-Zvornik-Bijeljina i Viegrad-Sokolac-Sarajevo. Sem toga,
iscrpljenim etnikim jedinicama bio je potreban odmor i predah i oslonac na domae etnike
snage koje su na teritoriji istone Bosne kontrolisale dobar dio krajeva. (Zbornik NOR-a, IV/32,
Beograd, 1968, str. 404).
Delove ovog zakljuka potvruje i dokument Vrhovne komande JVuO, iz decembra 1944, u
kome je Vrhovna komanda naznaila opte uslove sporazuma o saradnji sa nemakim snaga
ma. Jedna od taaka ovog dokumenta glasi: Koncentrisanje etnikih jedinica, koje se povlae
iz Srbije, u prostor koje im nemake trupe budu odredile. (Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985,
str. 492).
1071 NAW, T-311, r. 195, s. 343

399
 pripadnika srbijanskih jedinica JVuO i SUK gine i nemali broj srbijanskih
partizana.
Vojna operacija JVuO, koja je imala za cilj zauzimanje Tuzle, trajala je
od 23. do 28. decembra i imala je za posledicu jedan od najveih poraza
etnika u borbama protiv partizana, u dotadanjem toku rata. U svakom
sluaju, re je o najveem porazu koji su pretrpeli srbijanski etnici nakon
odstupanja u Bosnu, pa do maja 1945. Domaa istoriografija nije konsta
tovala ove dve injenice, iako ih je naslutila: Napadi na grad trajali su do
28. decembra i doneli su samo nove rtve.1072 Znatni gubici snaga SUK,
ukljuujui pogibiju komandanta jedne od tri divizije, jedan su od razlo
ga odvajanja ove formacije od glavnine JVuO i odstupanja SUK iz Bosne,
poetkom januara 1945. Moja namera nije da rekonstruiem tok borbi,
budui da je domaa istoriografija to ve uinila,1073 ve da naznaim
posledice tih borbi, naroito u pogledu trajnih gubitaka u ljudstvu JVuO.
Ofanziva snaga JVuO i SUK u istonoj Bosni, decembra 1944, imala
je tri faze. Neposredno usmeravanje ka dolini Spree i ugroavanje Tu
zle, odigrali su se u treoj, zavrnoj, fazi ofanzive. Tome prethode borbe
u junim delovima istone Bosne i u Biru. Sve tri faze podrazumevale su
nemale gubitke snaga JVuO i SUK.
Prva faza prodora severne grupacije JVuO podrazumevala je dejstva na
podruju Rogatice i Sokoca, koje su veim delom kontrolisale brigade 27.
istonobosanske divizije (16. muslimanska, 19. biranska i 20. romanijska
brigada). tab 27. divizije nije bio obaveten o koncentraciji etnikih sna
ga u gornjem Podrinju i njihovom pokretu ka severu, usled nepostojanja
redovnih veza izmeu tabova 2. i 3. korpusa JA.1074 Meutim, snage 27.
divizije bile su nedovoljne da zaustave nadiranje mnogobrojnijih etni
kih snaga, koje su bile dobro naoruane, uporne u borbi i potpomognute
nemakom artiljerijom, usled ega su partizani povukli ka severu. Prema
jednom partizanskom izvoru, jedinice 27. divizije su u estokim borba
ma od 8. do 12. decembra izbacile iz stroja navodno oko 600 srbijanskih

1072 , .., . II/330.

1073 Azem Koar, etnika grupacija Drae Mihailovia u sjeveroistonoj Bosni i pokuaj zauzi
manja Tuzle, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, III, Narodnooslobodilaki rat i revolucija.
Oktobar 1943 maj 1945, (ur. Zdravko Antoni), Tuzla, 1987, str. 1087-1106.
1074 Ahmet onlagi, n.d., str. 347-348.

400
etnika (od ega 350 mrtvih), na prostoru Rogatice i Sokolca.1075 Ovaj
broj je nesumnjivo uvelian i verovatno je re o nekoliko desetina pogi
nulih etnika, o emu govori dvocifren broj zaplenjenog oruja. Potiskiva
njem partizanskih snaga prema severu, osloboena je komunikacija Vie
grad - Sarajevo za izvlaenje nemake vojske. Kako se moe zakljuiti iz
izvora etnikog porekla, dalje nastupanje severne grupacije JVuO uspore
no je usled nedostatka municije, zbog ega su etnici, uz dozvolu Vrhovne
komande, 13. decembra zatraili nove koliine municije od Nemaca.1076
Partizanski tabovi u istonoj Bosni, ukljuujui i tab 3. (bosanskog)
korpusa, pod ijom komandom su nalazile snage 27. istonobosanske divi
zije, tek nakon 15. decembra su shvatili nameru neprijatelja da ovlada
Tuzlanskim basenom i na taj nain se spoji sa njemakim snagama koje
su se uporno branile na sektoru Drinjaa - Zvornik - Kozluk.1077 Usled
toga tab 3. korpusa je naredio snagama 27. divizije da se orijentiu ka
Drinjai, a jedinicama 38. divizije ka Zvorniku, zajedno sa snagama 14.
(srpskog) korpusa NOVJ, kako bi ovladali ovim mestima, koja su bila pod
kontrolom Nemaca, pre nego to se do njih probiju etnici. Prema etnici
ma su orijentisane slabije partizanske snage (20. romanijska brigada i neke
manje jedinice). Partizani su nakon viednevnih borbi zauzeli Drinjau
(19. decembar) i Zvornik (20. decembar). Relativno brzo zauzimanje ta
dva mesta omoguilo je tabu 3. korpusa da preusmeri deo snaga 27. i
38. divizije ka etnikoj grupaciji koja je nadirala kroz Bira, prema dolini
Spree. U meuvremenu, etnici su 17. decembra potisnuli partizane iz
Vlasenice. Mihailovi je imao dobra obavetenja o slabom prisustvu parti
zanskih snaga u Biru (u danima izmeu 16. i 19. decembra) i nesumnjivu
veru u uspeh proboja ka dolini Spree: Brojna stanja toliko su naa velika
u odnosu na neprijateljska, da ne sme da bude zadravanja.1078
Veliki gubici etnika Grupe korpusa gorske garde (prvenstveno Ople
naka brigada) i 3. divizije SUK, zabeleeni su na podruju ekovia i

1075 Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1968, str. 241.

1076 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 461, 469-472.
1077 Zbornik NOR-a, IV/32, Beograd, 1968, str. 404.
Da je Komanda Armijske grupe E raunala na sadejstvo sa etnicima svedoi nareenje 34.
armijskom korpusu Vermahta da naputanje Zvornika izvri tek po dolasku etnikih snaga.
(Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 1199).
1078 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 895.

401
 u dolini Drinjae, 22-23. decembra. etnicima su se na tom podruju
suprotstavili borci 16. muslimanske istonobosanske i 19. biranske briga
de. Istovremeno su etnici pod Keserovievom komandom stupili u borbu
sa delovima 38. divizije (18. hrvatska i 21. tuzlanska brigada) na podruju
Kalesije. etniki poraz kod ekovia bio je jedan od presudnih dogaaja
koji su amortizovali ofanzivu JVuO, iako su napadi nastavljeni i u nared
nim danima.
Prema depei taba 27. istonobosanske divizije tabu 3. korpusa (23.
decembar 1944), u borbama protiv etnika u rejonu ekovia, ukljuujui
napad na komoru Grupe korpusa gorske garde, poginulo je 110, zaroblje
no 40 etnika i zaplenjena velika koliina ratnog materijala i transport
ne marve.1079 Kalabieve snage bile su primorane da odstupe ka Kladnju,
umesto da, kako je planirano, preko ekovia prodru prema Kalesiji. U
depei od 23. decembra, Kalabi je obavestio njegovog komandanta, gene
rala Miroslava Trifunovia, da su mu u borbi u ekoviu dva najbolja
bataljona propala kao i korpusna komora i mnogo municije.1080
Snage 3. korpusa NOVJ nastojale su da povrate Vlasenicu. Prema
podacima taba 3. bosanskog korpusa, etnici Timokog korpusa u dvo
dnevnim borbama za Vlasenicu (22-23. decembar), u borbi protiv snaga
20. romanijske brigade, imali su gubitke od 350 izbaenih iz stroja i 55
zarobljenih. Prethodno su etnici u dolini Drinjae, od strane jedinica 16.
i 19. brigade pretrpeli gubitke od navodno 460 poginulih i 60 zarobljenih,
to su najverovatnije uveliane brojke, pri emu se poslednje brojke odnose

1079 Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1968, str. 385.

Zanimljivo je pomenuti da je 19. biranska brigada uoi 23. decembra popunjena sa 184 nova
borca iz Srbije, uglavnom sa podruja Smederevske Palanke, Velike Plane i abara. Od tog
broja iz Krnjeva je bilo 46 boraca, iz Azanje 42, iz Velikog Oraja 21, iz abara 20, iz Porodina
12, itd. Znatan broj ovih boraca uestvovao je u borbi u ekoviima. Meu njima je svakako bilo
bivih etnika. ( , (. ), -
, 1989, . 455-570). Do sredine decembra 1944. u 16. muslimansku brigadu stupilo
je 325 mladia sa podruja Srbije. Oni su uzeli uea u borbama protiv glavnine JVuO na pod
ruju Bira i doline Spree. U brigadi se ukupno borilo 625 boraca sa podruja Srbije. Najvei
broj boraca iz Srbije poticao je iz sledeih optina: Svilajnac (99), Velika Plana (91), Despotovac
(76), Uice (45), Koceljeva (32), Bogati (29), Kosjeri (28). Od 625 boraca iz Srbije, do kraja rata
poginulo je 150. ( , , 16.
, -, 1981, . 803-828). Jedinice 38. istonobosanske divizije (prvenstveno 21.
tuzlanska brigada) tokom decembra 1944. popunjene su sa 500 novih boraca iz Srbije. (Zbor
nik NOR-a, IX/8, Beograd, 1968, str. 212).
1080 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 691.

402
i na pominjane gubitke Kalabievih snaga u ekoviima.1081 Prema drugim
izvorima, koji su realistiniji, snage Timokog korpusa u Vlasenici imale
su gubitke od 52 poginula, 65 ranjenih i 25 zarobljenih etnika.1082 Pora
zom snaga JVuO kod ekovia i Vlasenice, okonana je druga faza etnike
ofanzive u istonoj Bosni.
I pored navedenih neuspeha i gubitaka u ekoviima i Vlasenici,
Vrhovna komanda JVuO nije odustajala od osnovne namere zauzima
nja Tuzle. Vrhovna komanda, koja se od 21. decembra nalazila u Kladnju,
naredila je narednih dana opti napad na Tuzlu i partizanska uporita u
okolini grada, s namerom obuhvatanja grada sa juga, jugozapada i zapada.
Intenzivne borbe voene su od 23. do 28. decembra na prilazima Tuzli i
u dolini Spree.
Najvei gubici napadnih kolona JVuO zabeleeni su 27-28. decem
bra. U operacijskom dnevniku 2. ravnogorskog korpusa, za 27. decembar,
navode se gubici od 30 boraca, od ega jednog oficira i sedam podofi cira.
U istom dokumentu, navodi se da su snage tog korpusa 28. decembra ima
le priline gubitke.1083
Prema Operacijskom dnevniku taba 2. jurinog korpusa JVuO za 30.
decembar 1944, snage 2. divizije SUK imale su ozbiljnije gubitke prethod
nih dana. Saznajemo da je SDS iznenaena i da je komandant poginuo i
54 koje oficira i vojnika. Ove podatke preutkuje operacijski dnevnik 2.
divizije SUK, iako belei pogibiju komandanta 2. divizije, pukovnika Dra
gutina Redia, 23. decembra. Pukovnik Vojislav Petrovi, koji je preuzeo
komandu nakon Redieve pogibije, ranjen je 26. decembra.1084
Nikola Kalabi, komandant Grupe korpusa gorske garde, obavestio je
27. decembra Vrhovnu komandu:
Meni nije dolo preko 300 ljudi... Ostao sam bez metka. ta se radi
sa nama. Ovo je propast. Bez obzira na sve, ako imate milosti dajte da sklo
nim ljude u blizini Nemaca. Oajan sam za sve ovo. Ljude, ljude ovolike
pogubih dabe.1085

1081 Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1968, str. 728-730.

1082 Ahmet onlagi, n.d., str. 372.
1083 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 616-617.
1084 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 483, 618.
1085 Isto, str. 699.

403
 Kalabi je i u naredna dva dana obavetavao Vrhovnu komandu o
gubicima snaga pod njegovim zapovednitvom, koje su ukljuivale i manji
deo snaga SUK. Kalabieve depee od 28-29. decembra nisu publikovane,
a Knjiga primljenih depea Vrhovne komande JVuO od 12. decembra
1944. do 26. februara 1945. nije mi bila dostupna. Sekundarni izvori
navode da se u Kalabievim depeama za 27-29. decembar iznose podaci
da se, poslije poraza jedinica Grupe korpusa gorske garde, 1.000 etnika
nije vratilo u svoje jedinice.1086
Visoke gubitke JVuO belee i partizanski izvori, uz napomenu da par
tizanski izvori navode uveliane gubitke protivnika, kao to, s druge strane,
etniki izvori esto preutkuju vlastite gubitke.
U izvetaju taba 23. srpske divizije (31. decembar 1944), pominju
se borbe snaga ove divizije (7, 9. i 14. srpska brigada), protiv etnika na
podruju Zvornika, Kalesije, ekovia i Tuzle. U izvetaju se navodi da su
snage 23. srpske divizije 27. decembra nanele etnicima sledee gubitke:
126 mrtvih, preko 130 ranjenih i 175 zarobljenih. Meu ubijenima se
nalazi vei broj oficira i podoficira, a meu zarobljenima jedan kapetan i tri
porunika. Meu ranjenicima nalazi se komandant Oplenakog korpusa,
Negovan Arsenijevi, koga su etnici odneli na konju. Istovremeno, toga
dana divizija je imala gubitke od 11 mrtvih, 24 ranjena i tri nestala borca.
Prema istom izvetaju, jedinice 23. srpske divizije u borbama na navede
nom podruju, od 23. do 30. decembra, nanele su etnicima gubitke od
228 mrtvih, preko 200 ranjenih i 195 zarobljenih.1087
U depeama taba 3. bosanskog korpusa Vrhovnom tabu NOVJ (21-
31. decembar 1944) navodi se da su snage pod komandom korpusa u bor
bama u istonoj Bosni i oko Tuzle etnicima naneli gubitke od 1.142 pogi
nulih, 572 zarobljenih i 600 izbaenih iz stroja (bez navoenja koliko
je meu njima poginulih, ranjenih i zarobljenih), to ukupno ini 2.314
izbaenih iz stroja. Sve navedene brojke su nesumnjivo uveliane.1088

1086 Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1968, str. 731.

Knjiga primljenih depea Vrhovne komande JVuO od 12. decembra 1944. do 26. februara 1945.
(VA, A, k. 276, f. 1, d. 16) nije nam bila dostupna jer se nalazila na konzervaciji.
1087 -, I/15, , 1957, . 625-629.
1088 Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1968, str. 731.
tab 17. majevike brigade obavestio je 28. decembra tab 38. istonobosanske divizije NOVJ o
borbama protiv srbijanskih etnika, u dva prethodna dana na podruju izmeu Kalesije i Tuzle.
U izvetaju se navodi da je brigada protivniku nanela gubitke od oko 130 poginulih, dok su 73

404
 Dakle, prema podacima tabova dva korpusa NOVJ, partizani su u
rejonu Tuzle etnicima naneli gubitke od 1.370 poginulih, 200 ranjenih,
767 zarobljenih i 600 izbaenih iz stroja, ili ukupno 2.937 izbaenih iz
stroja.1089 Realno je pretpostaviti da su etnici i pripadnici SUK u navede
nom razdoblju imali zajedno preko 1.000 poginulih i zarobljenih boraca.
Pripadnici jedinica JVuO iz Srbije pretrpeli su manje gubitke i tokom
nekoliko narednih dana, nakon 29. decembra, prilikom potiskivanja et
nikih snaga prema Ozrenu i dolini Krivaje, ukljuujui navodno unite
nje taba 2. divizije SUK, kao i pogibiju i zarobljavanje nekoliko desetina
etnika.1090
Navedena brojka zarobljenih etnika priblinija je realnom broju od
navedene brojke poginulih etnika, budui da je bila proverljivija. Ne
raspolaemo podacima o tretmanu zarobljenika, ali nema sumnje da su
mnogi od njih, verovatno veina, izolovani u zarobljenikim logorima. U
zapovesti taba 23. srpske brigade (2. januar 1945) nareuje se napad na
etnike na prostoru istone Bosne. Zarobljenike ne smete ubijati, ve po
to ih razoruate, uputite ih tabu brigade.1091
O stanju boraca Rasinsko-toplike grupe korpusa, nakon neuspelog
napada na Tuzlu i poraza u dolini Spree, svedoi izvetaj Sinie Ocokoljia
Vrhovnoj komandi JVuO u kome se navodi da ta do jue veoma snana
grupa predstavlja samo ljude sa ogromnim brojem golja, nesposobnih ni za
kakav poduhvat.1092 O stanju jedinica pod komandom Dragutina Kese

etnika bila zarobljena. Od navedenog broja zarobljenih, 51 etnik je upuen u tab 38. isto
nobosanske divizije, meu kojima dva pripadnika SUK i dve ene ostale smo likvidirali hva
tajui [ih] po manjim grupicama. Ostaje nejasno da li su 22 likvidirana etnika ubijena u borbi,
odnosno tokom pokuaja zarobljavanja, ili su streljani nakon zarobljavanja. (Zbornik NOR-a,
IV/31, Beograd, 1968, str. 584). tab 18. (hrvatske) istonobosanske brigade obavestio je tab
38. istonobosanske divizije NOVJ (29. decembar 1944) o gubicima etnikih snaga u borbama
sa ovom jedinicom, na podruju Osmaka, Kalesije, Tojia i Vukovija, 22-27. decembra: 520
ubijenih, ranjenih i zarobljenih neprijateljskih vojnika i oficira, uz napomenu: Ovo su skromno
izneeni neprijateljski gubici u borbama koje je vodila naa brigada. (VA, NOVJ, k. 1259, f. 5, d.
19). Ovi podaci su nesumnjivo uveliani.
1089 U izvetaju Glavnog taba NOV i PO Srbije o toku borbi u Podrinju i severoistonoj Bosni u
drugoj polovini decembra 1944, navodi se da je desna kolona JVuO i SUK, u borbama u okolini
ekovia, Kalesije i Tuzle, imala preko 50% izbaenih iz stroja, od kojih preko 800 mrtvih i 500
zarobljenih. ( -, I/15, , 1957, . 607).
1090 Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1968, str. 731; Zbornik NOR-a, IV/32, Beograd, 1968, str. 76-78.
1091 . , 45. , , 1992, . 115.
1092 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 708.

405
 rovia, ostavio je svedoenje nekadanji borac pod njegovom komandom,
Milo Mladenovi. O borbenoj snazi tu vie nije moglo biti rei: odbaeni
i naputeni od svojih komandanata; gladni i promrzli; moralno posve ubi
jeni, kretali smo se dalje bez ikakvog cilja u nadi da emo se ipak dokopati
kakvog sela i naselja i koliko-toliko doznati gde se nalazimo.1093
Bilans borbi za Tuzlu opisao je jedan partizanski izvetaj: Umjesto
da nau odmora i hrane, kako su im to govorili njihovi voi, oni su nali
krvave borbe, smrt i prezir od stanovnitva u selima kroz koja su se kretali.
Stanovnitvo Tuzle i okoline, a isto tako i stanovnitvo Bira i Romanije,
u ovim borbama pomagalo je svim silama nau vojsku, donosei joj na
poloaje hranu i municiju i izlazei joj u susret u svakom pogledu. ak i
domai etnici sklanjali su se od ove etnike grupe videi kod njih oitu
propast.1094 Iako su zakljuci iz izvetaja oigledno tendenciozni, oni nisu
lieni realne osnove.
Prilikom povlaenja ka Ozrenu, Mihailovievi etnici su 28. decembra
upali u ivinice i opljakali nekoliko desetina muslimanskih domainsta
va, pljakajui stoku, hranu i odeu. Prethodnih dana isto se dogodilo u
oblinjem selu Kovai.1095 Srbijanski etnici prilikom proboja kroz istonu
Bosnu i napada na Tuzlu nisu vrili etniki motivisane zloine, budui da
je Vrhovna komanda JVuO nastojala da obezbedi saradnju muslimanskog
stanovnitva, odnosno saradnju onog dela bosanskih muslimana koji su
saraivali sa okupatorom. U tom pogledu Vrhovna komanda je u zapo
vestima za operacije naglaavala potrebu korektnog odnosa prema musli
manskom stanovnitvu. Srbijanski etnici su sve do poetka maja 1945,
kada su poinili zloine nad muslimanskim i hrvatskim stanovnitvom na
podruju Fojnice i Kreeva, nastojali da se prikau u povoljnom svetlu u
oima bosanskih muslimana, pokuavajui da neutraliu strahote etni
kih zloina nad muslimanskom populacijom u prve tri ratne godine.
umadijska grupa korpusa (1. i 2. umadijski i Poeki korpus, 1. kra
gujevaka i Jurina pratea brigada) u drugoj polovini novembra 1944.
brojala je oko 2.000 etnika. Ova grupa korpusa se decembra 1944. nalazi
la u sastavu Opte rezerve JVuO, u Podrinju. Navedeni broj se znatno sma

1093 , , II, , 1983, . 50.

1094 Zbornik NOR-a, IV/32, Beograd, 1968, str. 408.
1095 AJ, DK, 110, f. 365, s. 162-193.

406
njio ve narednog meseca ili je pretpostavka od 2.000 predimenzionirana.
Petar Baovi je 18. decembra obavesetio Vrhovnu komandu JVuO da
pukovnik Duan Smiljani, komandant umadijske grupe korpusa, ima
svega oko 1.000 boraca, golih, bosih, bez municije i morala. Duan Smi
ljani je 31. decembra obavestio Vrhovnu komandu da pod komandom
ima 600 boraca (1. i 2. umadijski korpus), a da kapetan Milo Markovi,
zapovednik Poekog korpusa, pod komandom ima 310 boraca.1096 Ovi
zbirni podaci se uklapaju u izvetaj Petra Baovia. Razlika od oko 1.000
boraca najverovatnije se odnosi na dezertere jer jedinice pod Smiljanie
vom komandom nisu bile izloene velikim gubicima u borbama (boravile
su u gornjem Podrinju, kao deo Opte rezerve Vrhovne komande JVuO,
dok je glavnina srbijanskih etnikih jedinica napadala na Tuzlu).
O osipanju redova Opte rezerve JVuO svedoe etniki izvo
ri. Komandant 1. umadijskog korpusa Marko Muzikravi, obavestio je
Vrhovnu komandu 23. decembra: Kod mene [u korpusu] kolebanje i ne
mir kod vojnika. Pojavljuje se elja za povratkom u na kraj ili bolje reeno
za begstvom... Sada samo ostaje da na komandant izvetava: Noas mi
je toliko i toliko pobeglo. Isti komandant je nakon dva dana u izvetaju
naveo da mu je iz komore 24-25. decembra pobeglo pet etnika sa 125
etnika iz umadijskih jedinica. Prema etnikim izvorima, iz 2. uma
dijskog korpusa, 22. decembra, dezertirao je 31 borac, ukljuujui jednog
oficira, dok je iz 1. kragujevake brigade dezertiralo vie vojnika zbog
ega je brigada rasformirana 27. decembra.1097
Prvi umadijski korpus je marta 1945. brojao 354 borca, od toga 32
oficira, 10 ena i jednog svetenika.1098

Gubici jedinica JVuO iz Srbije u Bosni

od poetka januara do poetka aprila 1945.

Snage srbijanskih etnika, nakon neuspenog pokuaja zauzimanja

Tuzle, tokom januara 1945. stacionirane su na podruju Ozrena i Treba

1096 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 680, 709.

1097 Isto, str. 829-830.
1098 . , .., . 40.

407
 ve, u selima pod kontrolom lokalnih, bosanskih etnika. Uskoro su im se,
krajem januara, prikljuile snage Opte rezerve Vrhovne komande JVuO i
crnogorski etnici. Raieve i uriieve snage bile su primorane da napu
ste gornje Podrinje zbog toga to su ovo podruje napustili Nemci.
Pavle urii je 12. januara obavestio Mihailovia da Nemci za dva
dana naputaju Priboj i sve do Drine. Usled toga nemogue mi se odrati
u Sandaku i ajniu. uriieve snage su se narednih dana povukle ka
Viegradu, zajedno sa Nemcima. Zaharije Ostoji je 21. januara obave
stio Mihailovia da nemaka vojska naputa levu obalu Drine, od Foe do
Viegrada. Nemci e napustiti Drinu kroz nekoliko dana. Crveni vre pri
tisak sa juga, istoka i severa. Hrane i krova za ovako velike snage nema, te
je opstanak ovde nemogu. Zbog ovoga sam reio u sporazumu sa Raiem
i uriiem, u prisustvu Baletia, da krenemo na sever jer je to jedino ree
nje da odrimo ovo to imamo. Snage Opte rezerve Vrhovne komande
JVuO u meuvremenu su se smanjile i, prema depei Dragoslava Raia
od 22. januara, iznosile su oko 3.000 ljudi.1099 Stanje u redovima Opte
rezerve Vrhovne komande JVuO, koja se poetkom 1945. nalazila na pod
ruju Foe i Gorada, opisao je komandant umadijske grupe korpusa, u
izvetaju od 8. januara 1945. Vojnici ogoleli i oboseli, iznemogli zbog vrlo
slabe hrane. Zbog svega ovoga i izloenosti elementarnim nepogodama,
50% ljudstva mi je obolelo, a od ovoga 20% vrlo teko, tako da sam ve
poeo da sejem grobove po Bosni.1100
Nemaki okupator je Mihailovievim snagama namenio ulogu u spre
avanju 2. armije JA da ugrozi komunikaciju dolinom Bosne, severno od
Maglaja, kao i bokove vanoj komunikaciji izmeu Doboja i Dervente, u
cilju bezbednog saobraaja na putu Doboj - Bosanski Brod. Komunika
cija Sarajevo - Doboj - Bosanski Brod bila je kljuna saobraajnica koju
je nemaki okupator koristio za evakuaciju snaga Armijske grupe E iz
neosloboenih delova Balkana ka Sremskom frontu i frontu u Podravi
ni. Glavni zadatak nemakih snaga na tlu Jugoslavije bio je uspostavljanje
fronta u zapadnom Sremu i Semberiji kojim bi bilo zaustavljeno prodi
ranje snaga NOVJ/JA ka zapadu, nakon osloboenja Beograda i Srema.
Glavnina snaga koje su bile namenjene uspostavljanju Sremskog fronta

1099 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 734-737.

1100 VA, A, k. 34, f. 3, d. 17.

408
odnosila se na jedinice Armijske grupe E koje su se probijale iz Makedo
nije preko Kosova, Sandaka i jugozapadne Srbije ka istonoj Bosni. Prela
skom na teritoriju istone Bosne, snage Armijske grupe E usmerile su se
glavnim pravcem ka Sarajevu i Bosanskom Brodu i pomonim pravcem ka
Podrinju i Bijeljini. Snage pod komandom Vrhovne komande JVuO nisu
ometale evakuac iju na ta dva pravca. Naprotiv, snage JVuO i SUK aktiv
no su vojno sadejstvovale sa nemakim snagama i imale su ulogu u obez
beivanju komunikacije dolinom Bosne, ime su doprinosile stabilizaciji
nemakih pozicija u Bosni i na Sremskom frontu, iako su bile u poziciji da
ugroze i preseku ovu komunikaciju, ime bi dale vaan doprinos ugroa
vanju nemakih pozicija u Posavini i zapadnom Sremu, gde su partizanske
snage, kao deo evropskog saveznikog fronta, vodile izuzetno teke borbe
protiv snaga nemakog okupatora. Istovetnu ulogu u dolini Bosne i bosan
skoj Posavini odigrale su ustako-domobranske snage.
Prema podacima iz literature, krajem 1944. i poetkom 1945, jaina
nemakih snaga koje su obezbeivale pravce putnog i eleznikog saobra
aja u dolini Bosne, iznosila je blizu 40.000 vojnika. Istovremeno, na tom
podruju bilo je skoncentrisano oko 12.000 pripadnika Oruanih sna
ga NDH, ne raunajui vie hiljada pripadnika lokalne ustake milicije
i Muslimanske milicije. Ovome treba pridodati oko 5.000-6.000 srbijan
skih (od kraja januara ovaj broj je povean za jo 3.000, pristizanjem Opte
rezerve Vrhovne komande JVuO),1101 i oko 5.000 bosanskih etnika (kra
jem januara na to podruje je pristiglo i 6-000-7.000 crnogorskih etni
ka). Dakle, za obezbeivanje komunikacije Sarajevo - Bosanski Brod, kao
i bonih komunikacija, bilo je angaovano vie desetina hiljada nemakih,
ustakih i etnikih snaga. Ako se zna da duina komunikacija u dolini
rijeke Bosne ne prelazi 180 kilometara, prostom raunicom doi emo do
podatka da je na svaki duni kilometar puta bilo rasporeeno 600 neprija

1101 U broj od 5.000-6.000 srbijanskih etnika koji su poetkom januara 1945. stacionirani u severnoj
Bosni (Ozren, Trebava) nije uraunato neto manje od 2.000 pripadnika SUK koji su u prvoj polo
vini januara evakuisani ka Austriji, kao ni oko 3.000 pripadnika Opte rezerve Vrhovne komande
JVuO koji su se jo uvek nalazili u Podrinju. U broj od 5.000-6.000 uraunati su gubici od preko
1.000 etnika u drugoj polovini decembra, prilikom borbi u istonoj Bosni i dolini Spree. Prema
Operacijskom dnevniku 7. srpske brigade (13. januar 1945), broj srbijanskih i domaih etnika
na Ozrenu u prvoj polovini januar a, pre pokreta etnika Opte rezerve Vrhovne komande JVuO iz
Podrinja, iznosio je 5.000 boraca. (VA, NOVJ, k. 1070, f. 5/I, d. 3). Dakle, u ovaj broj uraunati su i
domai, ozrenski etnici, ali ne i srbijanski etnici koji su se stacionirali na Trebavi.

409
 teljskih vojnika ili na svaka dva metra po jedan. Takvu koncentraciju snaga
za obezbijeenje saobraaja Nijemci nikada i nigdje nisu sproveli u toku
Drugog svjetskog rata.1102
Nemaki okupator je i dalje nastavio da snabdeva municijom Mihai
lovieve snage. Primera radi, Gojko Borota, Mihailoviev oficir za vezu sa
nemakom komandom u Sarajevu, u depei od 16. januara istie da Nem
ci predlau jedno mesto sa kojeg bi mogli da primamo materijal. Tako
su Kalabia snabdeli preko Maglaja. Kalabi primio prilino materijala i
municije, samo lekova u teini 100 kg.1103
S druge strane, etnika Vrhovna komanda, odnosno Draa Mihai
lovi, nastojala je da iskoristi prisustvo jakih nemakih snaga u severnoj
Bosni kako bi izbegla jae sukobe sa snagama 2. armije JA i kako bi se
pozicionirala za nastupajue razdoblje.
Cenei da su glavne snage JA zauzete na Sremskom frontu, priobal
nom pojasu i oko Sarajeva, i budui da se nalazio na podruju okruenom
jakim nemakim snagama, Mihailovi se nadao da e u severnom delu
Bosne ojaati svoje pozicije i ostvariti vrlo ambiciozne, ali nerealne plano
ve. Raunao je da se sa 6.000 do 8.000 domaih etnika i pridolicama iz
drugih podruja za due vreme moe odrati na teritoriji Majevice, Treba
ve i Ozrena, odakle se, verovao je, moe prodreti u Srbiju. Sve je zavisilo
od dranja nemakih trupa. U momentu kada one ponu povlaenje iz
Sarajeva, Bijeljine, Brkog i drugih mesta, bio je znak da se i etnike for
macije povlae...1104
Ovakvo stajalite Mihailovi je zauzimao i krajem marta 1945. Dokle
god se okupator bavi na terenu Bosne, dotle komunisti ne mogu sve svoje
snage skoncentrisati samo prema nama.1105
Prisustvo snaga srbijanskih i crnogorskih etnika na podruju Trebave
i Ozrena, sem uloge u spreavanju partizanskih snaga da ugoze komuni

1102 Drago Karasijevi, Peti udarni korpus NOVJ, Beograd, 1985, str. 302.
Autor je u ovaj proraun uvrstio i ustako-domobranske snage juno od Sarajeva, kao i neto
vei broj etnikih snaga od realnog broja, tako da je broj nemakih snaga i njihovih ustakih i
etnikih saveznika, za obezbeivanje komunikacije od Sarajeva do Bosanskog Broda i njenih
prilaza, iznosio oko 500 vojnika po dunom kilometru.
1103 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 733.
1104 Branko Latas, Unitenje etnike kontrarevolucije..., str. 110-111.
1105 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 868.

410
kaciju dolinom Bosne, i ugroavanja partizanskih pozicija na irem pod
ruju centralne Bosne, imalo je vanu ulogu u zaustavljanju osipanja i pre
laska lokalnih etnika na stranu partizana, na podruju Ozrena, Trebave
i Vuijaka. Prisustvo glavnine srbijanskih etnika u dolini rijeke Bosne
kod Doboja sa Draom Mihailoviem i crnogorskih etnika sa Pavlom
uriiem moralno je pozitivno uticalo na srednjobosanske etnike i pod
sticalo da se, bez obzira na nepovoljan razvoj situacije po njih, ne preda
ju, ve nastave upornu borbu.1106 Dakle, dolazak glavnine snaga srbijan
skih etnika u severnu Bosnu prolongirao je kolaboraciju lokalnih etnika
sa nemakim okupatorom i toleranciju sa Oruanim snagama NDH (u
Doboju i Graanici, u vreme prisustva srbijanskih i crnogorskih etnika na
Trebavi i Ozrenu, nalazile su se znatne ustake snage).1107
Draa Mihailovi je naredbom od 19. januara 1945. naredio sprovo
enje opte mobilizacije na teritoriji Trebavskog korpusa JVuO (srpska sela
izmeu Doboja i Modrie). Prema naredbi svi oni koji se ne bi odazvali
pozivu na mobilizaciju bili bi osueni na smrt kao begunci. Izvrilac
mobilizacije trebao je da bude tab Rasinsko-toplike grupe korpusa JVuO
kome je naloeno da formira preki sud za sve one koji se uhvate van svojih
jedinca bilo kod svojih kua bilo u pozadini.1108

1106 Mladen Vukosavljevi, Drago Karasijevi, Pedeset trea NOU srednjobosanska divizija, Sarajevo,
1969, str. 123.
U izvetaju taba 53. srednjobosanske divizije (30. decembar 1944) pominje se prerastanje
Vuijakog etnikog odreda u brigadu i promena u odnosu prema partizanima: Ovaj etniki
odred, odnosno sada brigada, ranije se dobro odnosio prema NOV i nije bilo borbi izmeu njih
i NOV-e, meutim danas padaju pod uticaj pojaane etnike propagande i razvojem situacije
u Grkoj njihov stav prema NOV se izmijenio. (Zbornik NOR-a, IV/31, Beograd, 1968, str. 698).
Draa Mihailovi u depei Pavlu uriiu (3. februar 1945), povodom neuspelog i samoinicijativ
nog napada crnogorskih etnika na Tuzlu, navodi: Trebavci bee kuama i mi tek sada vrimo
njihovu mobilizaciju da ih nateramo u borbu... Ja sam ve vrio napad na Tuzlu i imam iskustva,
da prethodno treba dobro da pojaemo Trebavu da bismo je pokrenuli. (Zbornik NOR-a, XIV/4,
Beograd, 1985, str. 932).
1107 O prisustvu ustakih snaga u Graanici 1945: Zbornik NOR-a, IV/32, Beograd, 1968, str. 76, 658,
763.
1108 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 637.
Prethodno su trebavski etnici, 3. januara 1945, izvrili pokolj nad nekoliko desetina hrvatskih
civila, stanovnika sela Kladari Donji, pokraj Modrie. Istoriar Zdravko Dizdar, pozivajui se na
izvetaj NDH provenijencije, pominje ubistvo 43 civila, od kojih su uhvatili, silovali i postrijeljali
27 ena i djevojaka. (Zdravko Dizdar, etniki zloini u Bosni i Hercegovini 1941-1945, Zagreb,
2002, str. 217). Navedeni broj stradalih potvruje poimenini spisak rtve rata 1941-1945. iz
1964. Prema ovim podacima, etnici su 1945. u Kladarima Donjim ubili 14 dece mlae od 16
godina, meu njima i dvoje odojadi, i 19 ena. Nakon pokolja u Kladarima Donjim, usledio

411
 Snage SUK poetkom januara 1945. odvojile su se od snaga JVuO.
Razlog treba traiti u meusobnom prebacivanju odgovornosti za teak
poraz prilikom pokuaja zauzimanja Tuzle, zatim u nezadovoljstvu oficira
SUK koji se nisu slagali sa postupcima pojedinih komandanata JVuO, ali
i u odsustvu motiva za borbu obinog borakog kadra SUK. Prvog janu
ara 1945. snage SUK se po dubokom snegu sputaju u Zavidovie, gde su
bili Nemci i ustae. Sutradan je rukovodstvo SUK donelo odluku da trae
odobrenje od nemakih snaga da se prebace u Sloveniju gde bi se prisajedi
nili snagama SDK. Ta odluka je dobijena nakon nekoliko dana, posle ega
su se snage SUK zaputile ka Posavini. Pripadnici SUK su ukrcani u vagone
13. januar a da bi, preko teritorije NDH, nakon pet dana putovanja stigli u
Be, gde su smeteni u kasarne. Manji broj pripadnika ove formacije pogi
nuo je prilikom saveznikog bombardovanja Bea.1109
Broj pripadnika SUK se tokom dvomesenog proboja kroz Sandak
i istonu Bosnu znatno smanjio, bilo da je re o gubicima na bojitu ili o
dezertiranjima. Petar Martinovi, oficir SUK, tvrdi da je ta formacija na
putu za Bosnu i tokom boravka u Bosni izgubila treinu pripadnika.1110
je napad ustaa na srpska sela na Trebavi, koji je podrazumevao nove pokolje u tim selima i
Modrii. Zbog ovoga su trebavski etnici zamolili Vrhovnu komandu da srbijanske jedinice JVuO
zauzmu Modriu, to se dogodilo nakon trodnevne borbe, 14 januara. U Modrii je usledio novi
zoin nad hrvatskim stanovnitvom, kao osveta za boini pokolj nad Srbima u tom gradu. Pre
ma podacima iz registra rtve rata 1941-1945., u Kladarima Gornjim, pokraj Modrie, 1945.
ubijeno je 13 hrvatskih civila, od ega devetoro dece do 15 godina starosti. Za stanovnike Kla
dara Gornjih se navodi da su ubijeni u Modrii 1945. Moe se pretpostaviti da su ta lica ubijena
nakon to su srbijanski i trebavski etnici zauzeli grad. Nisu poznati podaci o ueu srbijanskih
etnika u tom pokolju stoga je verovatno da su pokolj poinili domai etnici. Isti izvor registruje
ubijanje hrvatskih civila, tokom 1945, kao rtava direktnog terora i u drugim hrvatskim selima
u okolini Modrie. U Garevcu je 1945. ubijeno osam stanovnika, od ega pet ena. U Dobrinji je
ubijen isti broj stanovnika, pri emu se za est ena navodi da su ubijene u Modrii. Isti broj rta
va hrvatskog porekla, stradalih 1945, navodi se i za selo Penik, gde su ubijene tri ene i jedna
devojica. (rtve rata 1941-1945: Popis iz 1964, SR Bosna i Hercegovina (Konjic-Sanski Most),
Beograd, 1992, str. 1838-1852).
1109 . , ..., . 505-506; ,
1944-1945., - , 2/2014,
, 2014, . 84.
Prema partizanskim izvorima, dve treine pripadnika SUK ukrcalo se u Zavidoviima u nemake
vagone ve 6-7. januara 1945, a ostatak je 13. januara jo uvek ekao na transport. (VA, NOVJ,
k. 462A, f. 4, d. 4/9-11). Ovi podaci su kompatibilni tvrdnjama istoriara Neboje Stambolije.
1110 , .., . 373.
Jedan partizanski izvor belei da su pripadnici SUK pri poslednjem bombardovanju saveznikih
aviona bili sasvim skoro uniteni 50 procenata, tako da su sada prepolovljeni. Ostali deo njiho
vih jedinica povukao se zajedno sa Nemcima za Sloveniju. (VA, NOVJ, k. 1070, f. 5/I, d. 2). Ova

412
U depei Vrhovnoj komandi JVuO (26. januar 1945) Dobroslav Jevevi
navodi da je formacija SUK u Bosni brojala 2.000 boraca.1111 Navedena
procena je prilino optimistina. Boko Kosti je u ratnim uspomenama
naveo da je SUK uoi transporta za Austriju brojao 1.600 iznurenih i
bolesnih boraca.1112
Prema proceni domae istoriografije, broj pripadnika SUK koji su
se prikljuili srpskim kvislinkim snagama u Julijskoj krajini, poetkom
1945, iznosio je od vie stotina do 1.600 boraca.1113
Tendencija naputanja jedinica koja je bila konstantno prisutna to
kom boravka srbijanskih etnika u Bosni, potvrena je u nareenju Drae
Mihailovia potinjenim komandantima korpusa, od 1. februara 1945:
Imam podataka da je svuda du komunikacije Maglaj - Doboj -
Modria nalazi vei broj vojnika iz raznih srbijanskih jedinica. Koji su
pojedinci ili u manjim grupicama izostajali iz svojih jedinica... Verujem da
takvih ima preko 2.000, meu kojima ima izvestan broj stareina. Veina
ovakvih vojnika su obini dezerteri, a mali broj onih koji su izostajali po
odobrenju svojih stareina.1114
Dragoslav Rai je 8. februara obavestio Vrhovnu komandu JVuO
da je sa njegovih 1.000 ljudi tukao dve komunistike brigade, u selima
zapadno od Tuzle, prema Ozrenu.1115 Snage pod Raievom komandom
(Cerski korpus, Grupa posavsko-kolubarskih korpusa i 1. kosovski kor
pus) 16. decembra 1944. brojale su oko 2.500 boraca.
Grupa Posavsko-kolubarskih korpusa je krajem februara 1945. imala
znatno manji broj boraca nego novembra 1944. U izvetaju taba ove gru
pe korpusa (27. februar 1945), njen komandant, potpukovnik Vladimir
Komarevi, navodi: Iz Srbije sam poveo grupu od 1.200 boraca. Tokom
pokreta, do danas otpalo [je] 570 ljudi (izginulih, ranjenih i dezertera). Od

tvrdnja je neprihvatljiva jer nije potvrena u drugim izvorima. Meutim, to ne znai da jedan deo
snaga SUK nije stradao u saveznikim bombardovanjima januara 1945.
1111 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 742.
1112 , . ,
(), 1949, . 203.
1113 . , .., . 530; Kosta Nikoli, Obraun Titova reima s jugoslovenskim
monarhistikim protukomunistikim snagama na kraju Drugog svjetskog rata, asopis za
suvremenu povijest, 3/2012, Zagreb, 2012, str. 632.
1114 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 645.
1115 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 754.

413
 730 boraca, kojih sada ima, odvojen je Valjevski korpus od 350 ljudi.1116
Podaci o raspoloivim snagama Valjevskog korpusa JVuO su uveani u
izvetaju. Valjevski korpus JVuO je u danima koje prethode Komarevie
vom izvetaju trpeo gubitke u borbama sa snagama JA, ukljuujui snage
23. srpske divizije JA. Ova formacija je nominalno bila korpus, a stvarno je
imala snagu nepotpunog bataljona. Neko Nedi, komandant Valjevskog
korpusa, u depei od 13. februara obavestio je Vrhovnu komandu: Poveo
sam u borbu 260 vojnika, a sada imam 170 vojnika, to znai da mi je izba
eno iz stroja 30%. Isti oficir je 19. februara obavestio Vrhovnu komandu
da ima zapovednitvo nad 140 boraca.1117 Ve 25. februar a jedan etni
ki izvetaj govori da je Neko brojao svega 70 boraca.1118 Veliko smanje
nje boraca u stroju Valjevskog korpusa, ne odnosi se samo na poginule, ve
i na ranjene borce i obolele od tifusa. Navedeni podaci vrlo ilustrativno
svedoe o smanjivanju snaga srbijanskih jedinica JVuO, poetkom 1945.
U borbama protiv etnika na Trebavi i u bosanskoj Posavini, ginuli
su i borci srbijanskih jedinica JA. Tako na primer, 6. februar a, pokraj sela
abari (danas: Pelagievo) poginulo je 10 boraca 7. srpske brigade 23.
srpske divizije. Poginuli borci bili su rodom iz okoline Poarevca, Zajeara
i Jagodine.1119 Prema Operacijskom dnevniku 7. srpske brigade, tokom
februara i marta 1945. brigada je u sukobu sa etnicima i ustaama imala
gubitke od 71 poginulih, 333 ranjenih, 8 nestalih i zarobljenih boraca.
Istovremeno, neprijateljski gubici iznosili su 260 poginulih etnika i 116
poginulih ustaa, 520 ranjenih etnika i 245 ranjenih ustaa, te 35 zaro
bljenih etnika.1120
Prema podacima iz izvetaja tabova i operacijskih dnevnika brigada
45. srpske divizije NOVJ (20, 23. i 24. srpska brigada), u periodu od 22.
januara do 10. februara, u borbama protiv lokalnih, crnogorskih i srbi
janskih etnika na Ozrenu snage divizije su postigle sledee rezultate: 269
poginulih i preko 380 ranjenih etnika, dok su jedinice 45. srpske divizije

1116 Isto, str. 778.

1117 Isto, str. 760, 767.
1118 . , .
, -, 1998, . 265.
1119 , , .., . 470-500.
1120 VA, NOVJ, k. 1070, f. 5/I, d. 3.

414
imale gubitke od 41 poginulih i 117 ranjenih.1121 Ove borbe voene su u
cilju spreavanja protivnika da preuzme ofanzivne akcije u pravcu Tuzle,
ali i zarad potiskivanja etnikih snaga sa Ozrena prema Trebavi. U poku
aju potiskivanja snaga NOVJ prema Tuzli, odnosno ugroavanja ovog
partizanskog sredita, snage JVuO (Valjevski korpus) na irem podruju
Graanice sadejstvovale su sa nemakim (724. puk 104. lovake divizije)
i ustako-domobranskim snagama (delovi 3. gorskog i 12. stajaeg zdruga
21. divizije OS NDH).1122
Potencijalni broj ranjenih i bolesnih boraca glavnine snaga JVuO, u
drugoj polovini februara 1945, moe se naslutiti na osnovu zapovesti taba
Vrhovne komande JVuO, od 19. februar a. U zapovesti se nareuje preba
civanje dela snaga na levu obalu Bosne zarad obezbeivanja smetaja svih
bolnica iz pozadine umadijskih snaga. U dokumentu se zatim pominje
400 ranjenika i 1.400 bolesnika. Oigledno je da se ova brojka odnosi na
pripadnike srbijanskih jedinica JVuO, a ne samo na pripadnike umadij
ske grupe korpusa. Takoe, navedene brojke se najverovatnije nisu odnosi
le na crnogorske etnike budui da su snage pod uriievom komandom
smestile ranjenike i izbeglice na drugom podruju.1123 Duan Smiljani,
komandant umadijske grupe korpusa, obavestio je Vrhovnu komandu,
11. februara, da je 106 vojnika uputio u sarajevsku bolnicu, odnosno
u nemaku vojnu bolnicu u Sarajevu, dok se ostali oboleli lee po jedi
nicama, pri emu je 67 boraca operisano nakon primljene vakcine.1124
Podatak o upuivanju dela ranjenika u nemaku bolnicu u Sarajevu navo
di na zakljuak da se brojani podaci u prethodnom dokumentu taba
Vrhovne komande JVuO ne odnose na sve ranjenike i bolesnike srbijan
skih jedinica JVuO, u tom razdoblju. Odreeni broj etnikih ranjenika
koji su se leili u nemakim vojnim bolnicama u Bosni, upuen je u okvi

1121 . , 45. , , 1992, . 170.

1122 , . 171-172.
Kapetan Neko Nedi, komandant Valjevskog korpusa JVuO, obavestio je Drau Mihailovia
29. januar a 1945. da planira u saradnji sa ustaama izvriti napad na dva sela kod Srebrenika.
(Zbornik NOR-a, IV/32, Beograd, 1968, str. 763). Potpukovnik Mladen Mladenovi, komandant
Junomoravske grupe korpusa, obavestio je Drau Mihailovia 10. februara 1945. o toku borbi u
trouglu Graanica-Gradaac-Srebrenik, u kojima su bile angaovane snage srbijanskih etnika:
Sa ustaama najbolja saradnja. (Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 758).
1123 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 656.
1124 Isto, str. 759.

415
 ru nemakih vojnih konvoja za Austriju. U gubitke srbijanskih etnika u
Bosni treba ubrojati i ubistvo 170 etnika kod Kostajnice, kako navode
nemaki izvori (22. decembar 1944).1125 Re je o konvoju etnikih ranje
nika koji su zaustavile ustae, nakon ega su izvrili masakr. Veina ranje
nika svakako je poticala sa teritorije Srbije. Broj etnikih ranjenika koji
su evakuisani u Austriju je neistraen. Sudei prema broju ubijenih etnika
kod Kostajnice, mogue je pretpostaviti da je re o nekoliko stotina etni
ka. Ranjenici su upuivani preko teritorije Hrvatske (Slavonski Brod) i na
kon navedenog incidenta, pri emu nisu zabeleeni slini ispadi ustaa.1126
U bojnoj relaciji taba 14. srpskog korpusa tabu 2. armije JA (4.
januar 1945) pominje se jaina pojedinih grupacija srbijanskih etnika u
istonoj Bosni.
Kalabieva grupa korpusa ima est korpusa i jednu brigadu njegove li
ne pratnje. Korpusi su sledei: Oplenaki jaine oko 300 ljudi pod koman
dom Negovana Arsenijevia, Kosmajski jaine oko 200 ljudi pod koman
dom Mome Obradovia, Crnogorski jaine oko 200 ljudi pod komandom
Filipa Ajdaia, Zlatiborski jaine oko 350 ljudi pod komandom Strahinje
Rogia, Javorski jaine oko 100 ljudi pod komandom majora Cvetia i
Mlavski jaine oko 500 ljudi pod komandom Sinie Pazarca. Brigada line
Kalabieve pratnje je pod komandom Neia. Ukupno brojno stanje ove
grupe korpusa iznosi 2.000 ljudi... Keserovieva grupa korpusa ima etiri
korpusa i to: Topliki jaine 350 ljudi pod komandom p.pukovnika Ste
ve Jovovia, Rasinski jaine oko 300 ljudi pod komandom majora Anto
novia. Jastrebaki jaine oko 250 ljudi pod komandom majora Milijana
Jovanovia, Jablaniki jaine oko 120 ljudi pod komandom vojvode Save
Milovanovia. Lina pratnja Keserovieva broji oko 160 ljudi. Ukupno
brojno stanje ove grupe ceni se na 1.300 ljudi... Ljube Jovanovia grupa
korpusa (Timoki korpus, nap. aut.) broji oko 600 ljudi sa slabijim nao

1125 NAW, T-311, r. 195, s. 316.

1126 O evakuaciji etnikih ranjenika iz Bosne u prolee 1945, eleznicom koju su kontrolisali Nemci,
preko teritorije NDH (Zagreb) do Slovenije i Austrije, svedoili su pojedini etniki oficiri: Mihailo
Simi, etnici izbliza: ispovest Drainog obavetajca [Nikole Jovanovia]. (3) Preko Bosne do
Bea, Duga, 432, Beograd, 14.9.1990, str. 96; , -
1941-1945, , 1998, . 140-150;
, (. ), , 2013, .175-177.

416
ruanjem, a kree se sa Keserovievom grupom. Ukupno brojno stanje ove
etnike grupacije iznosi oko 3.900 ljudi.1127
Prema zapovesti taba 23. srpske divizije JA tabovima potinjenih
jedinica (7. mart 1945) za napad na etnike snage u regionu Trebave,
navodi se pregled brojnog stanja glavnine snaga JVuO, po korpusima.
Junomoravski korpus u jaini oko 700 etnika, Avalski korpus oko
300 etnika, Valjevski korpus oko 350 etnika, Mlavski korpus oko
200 etnika, Zlatiborski korpus oko 200 etnika, Raiev korpus (Cerski
korpus, nap. aut.) oko 800 etnika i jedna grupa crnogorskih etnika od
oko 1.000 etnika (re je o manjem delu etnika pod komandom Pavla
uriia, nap. aut.). U dokumentu se navodi da se na istom podruju
nalaze i dve trebavske etnike brigade u jaini od oko 600 etnika.1128
U izvetaju se ne navode snage pod komandom tabova Korpusa gorske
garde, umadijskog korpusa (kome su bile prisajedinjene i preostale, znat
no smanjene, snage Timokog i Krajinskog korpusa) i Rasinsko-toplikog
korpusa.
Ukoliko sravnimo podatke iz dva navedena izvetaja, dolazimo do
potencijalnog priblinog broja snaga srbijanskih etnika u istonoj Bosni
u prolee 1945. Pri tom, iz sabiranja treba izuzeti smanjene snage Mlav
skog i Zlatiborskog korpusa, iz drugog izvetaja. Ukupan broj navedenih
korpusa, sravnjivanjem dva izvora, iznosi 6.050 boraca. Ovom broju treba
pridodati i snage 2. mileevskog korpusa i Pribojske brigade 1. mileevskog
korpusa JVuO, pri emu je poznato da snage Mileevskog korpusa, aprila
1945, nisu brojale vie od nekoliko stotina boraca. Logino je pretpostaviti
da navedeni podaci nisu potpuni. Na osnovu partizanskih izvora mogue
je zakljuiti da su snage srbijanskih etnika u prolee 1944. brojale oko
7.000-8.000 boraca.1129

1127 Zbornik NOR-a, IV/32, Beograd, 1968, str. 112-113.

1128 Zbornik NOR-a, XI/2, Beograd, 1969, str. 19.
Junomoravski korpus iz izvetaja je formacija pod prethodnim nazivom Junomoravska
grupa korpusa. Izvetaj obavetajnog centra 7. srpske brigade 23. srpske divizije (3. mart 1945)
na osnovu izjava zarobljenika procenio je jainu Junomoravske grupe korpusa na 690 boraca,
pri emu se navodi da je Jablanika brigada brojala do skoro oko 250, od kojih su mnogi pomrli
od tifusa, skoro 70, tako da je u istoj ostalo oko 180 ljudi. (VA, NOVJ, k. 1070, f. 5/I, d. 2). Pre
ma istraivanju istoriara Nemanje Devia, u Bosni 1945. umrlo je od tifusa oko 80-100 boraca
Smederevskog korpusa JVuO. ( , .., . 409).
1129 VA, NOVJ, k. 462B, f. 1, d. 2/2-13.

417
 tab 53. srednjobosanske divizije obavestio je 18. januara 1945. tab
5. (bosanskog) korpusa JA da snage srbijanskih etnika, koje su se locirale
na Trebavi, broje oko 8.000 boraca, ne raunajui manje delove srbijanskih
etnika koji su se nakon decembarskog poraza kod Tuzle prebacili na pod
ruje Majevice.1130 Ovaj zakljuak potkrepljuje Knjiga depea 5. korpusa
JA u kojoj su zabeleene depee potinjenih tabova u kojima se iznose
podaci o broju srbijanskih etnika krajem aprila 1945, pri emu se pomi
nje broj od 7.000 etnika.1131
tab 2. armije JA zatraio je 17. februara 1945. od Vrhovnog taba JA
dozvolu da pozove etnike na predaju. Kod etnika, po svim podacima,
vrlo teko stanje. Odobravate li da ih pozovemo na predaju, garantujui im
ivot. Jedinice 2. armije JA tada su se nalazile na podruju Bosne gde je
bila koncentrisana i glavnina etnikih snaga. Vrhovni tab JA je odgovorio
19. februara: Slaemo se da pozovete etnike na predaju garantujui im
ivot.1132 Od pet divizija 2. armije JA, tri su bile sastavljene gotovo isklju
ivo od srbijanskih partizana (23, 25. i 45. srpska divizija), bilo da je re
o dobrovoljcima ili o mobilisanim borcima, dok su 17. istonobosanska i
28. slavonska divizija u svojim redovima imale znatan broj dobrovoljaca iz
Srbije. Komandant 2. armije bio je Koa Popovi.
U navedenoj zapovesti taba 23. srpske divizije JA nareuje se na
pad na etnike snage, koje su imale vanu ulogu u spreavanju snaga JA
da zauzmu podruje izmeu Doboja i Modrie, odnosno podruje izme
u Gradaca i Dervente, ime je glavnina etnikih snaga omoguavala
nemakim snagama da slobodno saobraaju dolinom Bosne, odnosno naj
znaajnijoj saobraajnicom izmeu Sarajeva i Posavine, pri emu su ovu
saobraajnicu koristile i ustake snage koje su kontrolisale Maglaj i Zavi
dovie. U zapovesti se istie: Sa zarobljenicima postupati tano u vezi
nareenja Vrhovnog taba, naime zarobljenici se ne smeju ni tui niti ubi
jati. Kratko ga sasluati, radi prikupljanja najnunijih podataka za dotinu
operativnu jedinicu, a potom ga poslati operativnom delu taba.1133

1130 VA, NOVJ, k. 462A, f. 4, d. 3/3.

1131 VA, NOVJ, k. 462B, f. 1, d. 2.
1132 Zbornik NOR-a, II/15, Beograd, 1982, str. 213.
1133 Zbornik NOR-a, XI/2, Beograd, 1969, str. 26.

418
 U izvetaju taba 25. srpske divizije tabu 2. armije JA (15. mart
1945) navodi se da su u prvoj polovini marta u borbama sa etnikim
snagama u okolini Gradaca, na protivnikoj strani bile angaovane snage
Kalabievog, Keserovievog i Raievog etnikog korpusa u jaini blizu
2.000 etnika.1134 U zapovesti taba 25. srpske divizije tabovima pot
injenih jedinica za napad na etnike snage na podruju Gradaca (10.
mart 1945) zahteva se sledei postupak prema zarobljenicima: Sve zaro
bljenike upuivati kod ovog taba. Prema istima postupati prema meu
narodnim pravima. U istoj zapovesti navodi se izjava jednog zarobljenog
etnika u kojoj se tvrdi da snage Timoke brigade Krajinskog korpusa
JVuO ne broje vie od 80 vojnika. Zarobljeni etnik Simonovi Mihajlo,
rodom iz sela ubra srez negotinski, starost 22 g., iz 1. bataljona Timoke
brigade Krajinskog korpusa, pria: Na bataljon broji 40 vojnika i tako
isto 2. bataljon. U naoj jedinici vlada zarazna bolest tifus. etnici su jako
nezadovoljni jer uviaju kuda ih vode nai oficiri. Mnogi od naih vojni
ka bi se predali. Mnogi nai vojnici su pomrli u putu iz Srbije za Bosnu.
Valjivost, glad i druge bede prate stalno nae jedinice.1135 Isti postupak
prema zarobljenicima tab 25. srpske divizije naredio je i u zapovestima od
17. marta i 4. aprila.1136
Prema podacima obavetajnog centra 7. srpske brigade (6. mart 1945)
etnici pod komandom Dragoslava Raia grubo su se poneli prema sta
novnitvu tri zaseoka u blizini Gradaca (Jahii, Ohii, Straii): skupili
im svu hranu, izveli iz tale i poslednju stoku, a ivinu svu poklali, kao i
palili pojedine kue i tale, zagovarajui se time da su oni pristalice parti
zana.1137

1134 Isto, str. 64.

1135 VA, NOVJ, k. 1090, f. 2, d. 15.
1136 Zbornik NOR-a, XI/2, Beograd, 1969, str. 86, 206.
1137 VA, NOVJ, k. 1070, f. 5/I, d. 4.

419
 Mar JVuO od Vuijaka do Vlaia
14-30. aprila 1945.

Snage srbijanskih i crnogorskih etnika prebacile su se na levu obalu

Bosne u razdoblju od 10. do 14. marta 1945, usled ofanzive 2. armije JA
(25. i 45. srpska divizija) u Posavini i dolini Spree. etnici Ozrenskog i
Trebavskog korpusa, ukljuujui i deo posavskih etnika (trougao Modri
a - Bosanski amac - Gradaac) ostali su na matinoj teritoriji, uspevajui
da se odre do 9. aprila, naslanjajui se na Nemce.
Nakon prebacivanja na levu obalu Bosne, srbijanski i crnogorski et
nici smeteni su u srpskim selima na podruju Vuijaka, u trouglu izme
u Doboja, Dervente i Odaka. U blizini Vuijaka nalazilo se nekoliko
snanih ustako-domobranskih i nemakih uporita (Odak, Derventa,
Bosanski Brod i, neto dalje, Doboj), ali iz ovih uporita nije pretila opa
snost po novopridole etnike snage (iako su etnici bili u poluokruenju
OS NDH), niti su srbijanski etnici napadali navedena uporita. Mihailo
vievim snagama nije pretila opasnost ni od Nemaca, niti su nemake sna
ge na tom podruju bile ugroavane od etnika. Naprotiv, snage JVuO su
nastavile prethodnu vojnu saradnju sa nemakom okupacionom vojskom
i nakon prebacivanja na Vuijak.
U izvetaju nemake Komande Jugoistoka za 17. mart 1945. navodi
se sledee: Draa Mihailovi se sa svojim tabom premjestio 7 km sjeve
roistono od Podnovlja, navodno u cilju prebacivanja na prostor zapadno
od amca i uspostavljanja kontakta sa etnikim snagama na irem rejonu
Brkog. [General Miroslav] Trifunovi opet izrazio spremnost za zajedni
ku borbu nakon isporuke dovoljne koliine municije. etnici sa Ozrena i
Rudanke su pokazali istu spremnost na borbu.1138 Iz navedenog moe se
zakljuiti da je Mihailoviev tab nastojao da kod Nemaca opravda napu

1138 NAW, T-78, r. 476, s. 6459039. (prevod: Gaj Trifkovi)

Nemaki izvori potvruju da su trebavski i ozrenski etnici nastavili vojnu saradnju sa nema
kim okupatorom i u drugoj polovini marta, prilikom nemakog zauzimanja Gradaca i tokom
borbi kod Doboja. Jutarnji izvjetaj za 20.3.1945: 19.3, prijepodne, zauzet Gradaac. etnike
jedinice popa Save su se posebno istakle u napadu. (NAW, T-78, r. 476, s. 6459066). Dnevni
izvjetaj za 22.3.1945: U rejonu Doboja etnici odbili neprijateljske napade na poloaje 6 km
jugoistono od grada, a zatim u kontranapadu zauzele Brane (14 km jugoistono od Doboja).
Pri tome neprijatelju nanijeti gubici od 26 mrtvih. Ustake i domobranske jedinice izvrile uspje
an napad i zauzele Stjepan Polje, 13 km istono od Doboja. (NAW, T-78, r. 476, s. 6459157).

420
tanje poloaja na istonim obroncima Trebave i prelazak na Vuijak, odno
sno da nae izgovor za manevar kojim je nastojao da sauva svoje snage od
veih gubitaka. Isto tako, moemo zakljuiti da je general Trifunovi, kao
Mihailoviev prvi pomonik, bio zaduen za kontakt sa Nemcima. Osim
toga, ovaj izvor nam kazuje da su etnici kao jedini uslov za nastavak vojne
kolaboracije traili nove isporuke municije, to je logian zahtev.
Podatak o spremnosti srbijanskih etnika za zajedniku borbu
sa nemakim snagama protiv snaga JA predstavlja potvrdu prethodnih
zakljuaka sa sastanaka predstavnika Vermahta i JVuO. Jedan takav sasta
nak odran je poetkom marta, uoi prebacivanja snaga JVuO na Vui
jak. O ovome je neimenovani nemaki izvor obavestio generala generala
Edmunda Glaize fon Horstenaua, 5. marta 1945:
U sklopu priprema za operaciju na srpskim prostorima jedne za ovaj
zadatak oformljene grupe, njen oficir za vezu je imao prilike razgovarati sa
D.M. [Draom Mihailoviem] (verovatno je re o Branku Gapareviu,
nap. aut.). Razgovori su voeni u vrlo prijateljskoj atmosferi; D.M. dri
plan akcije korisnim i za svoj cilj borbu protiv komunizma pa je obeao
svaku moguu podrku. D.M. je izloio svoj plan akcije, koji se sastoji u
paralelnom jaanju njegovih snaga u zapadnoj Bosni i pojaavanju aktiv
nosti u Srbiji, kako bi se, u povoljnom momentu, izvrio ustanak i upad
u Srbiju. D.M. smatra svrshishodnim i predlae da se njegova akcija izvri
simultano sa oekivanim njemakim prodorom na Balkan, s tim to bi se
ua Srbija (bez Vojvodine i june Srbije) imala u potpunosti prepustiti nje
govim jedinicama. On smatra da su se situacija u smislu mogue saradnje
znaajno izmijenila, jer je Trei Reich, kao okupator, zamijenjen zajedni
kim neprijateljem, komunistima, a borba protiv njih je u interesu obiju
strana. Stoga se on zalae za saradnju, ukoliko se ona odnosi na Srbiju.
D.M. je ve odstranio sve engleske oficire za vezu, kao i anglofilne ofici
re iz svog taba, te pozdravlja mogunost postavljanja jednog njemakog
oficira za vezu... Gore opisani razgovori su jos jednom pokazali, da D.M.
koristi svaku moguu priliku da iznese svoje zahtjeve za orujem, munici
jom i drugom opremom, uvijek u nadi da e jednom konano nai icu
koja obeava uspjeh. Prednost za njemaku stranu se sastoji u tome, da ona

421
 na ovaj nain dobija mogunost izvjesne kontrole, kao i to da se konano
dobija uvid u [aktivnosti] Mihailovievog taba.1139
Draa Mihailovi je 21. marta depeom obavestio Pavla uriia (ije
snage su napustile Vuijak 18. marta, zaputivi se ka Lijeve polju): Ja
sa srbijanskim i bosanskim snagama ostajem ovde dok god okupator dri
Sarajevo, Bijeljinu, Brko i sve ostale vee gradove u Bosni, iskoriujui
vreme za organizaciju jake gerile u Bosni i Srbiji.1140 Uskoro e se poka
zati da su Mihailovieva oekivanja o prolongiranju nemakog prisustva u
Bosni bila iluzorna.
Mihailovi je sve do poetka aprila 1945. imao iluzije o produetku
nemakog prisustva u Bosni, budui da je naslon na nemake snage bila
jedina garancija opstanka Mihailovievih snaga na podruju severne Bo
sne. O tome reito svedoe dve Mihailovieve depee. U prvoj depei (31.
mart 1945) Mihailovi obavetava Dimitrija Ljotia o daljim namerama.
Iako je u Nemkoj vrlo teka situacija, ipak nemake trupe u Bosni
vre veliku ofanzivu protiv komunista. Po svem izgledu Nemci hoe da
razviju gerilu ne samo u Nemakoj ve i na Balkanu. Do sada mi ne vidi
mo nikakve poteze nemakog povlaenja iz Jugoslavije. Naprotiv, sada su
u vrlo otroj ofanzivi protiv komunista u oblasti Sarajeva i Tuzle. Mi smo
ak u stanju da verujemo po izvesnim znacima i po ovakvom radu Nemaca
u Jugoslaviji da oni moda imaju i neki sporazum sa Anglosaksoncima. Mi
moramo razviti to jau gerilu na celom prostoru Jugoslavije.1141
U drugoj depei (3. april 1945) Mihailovi sugerie Stevanu Leki
Damjanoviu, komandantu Majevikog korpusa JVuO:
Posmatrajte sve to se deava kod br. 11 (ifra za Nemce, nap. aut.)
i izvetavajte nas stalno. Ispitajte tano razlog zato naputaju Bijeljinu i
okolinu. Pokuajte da na sluaj da se br. 11 povlai da ih pridobijete da
ostanu pod naom komandom kao nai dravljani.1142

1139 Ratni arhiv Be (KAW), B67/101, Zabiljeka o D.M.-u za generala [Edmund-a] Glaise von Horste
nau (5.3.1945). (Zahvaljujem istoriaru Gaju Trifkoviu na ukazivanju na ovaj izvor i na prevodu
dokumenta).
1140 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 959.
1141 Isto, str. 965.
1142 Isto, str. 967.
Boko Kosti, Ljotiev emisar za pregovore sa Mihailoviem u Bosni, u cilju nagovaranja Mihai
lovia da evakuie snage JVuO prema Julijskoj krajini, navodi da mu je Mihailovi kazao: Ja mi-

422
 Prema tvrdnjama nemakog komandanta Jugoistoka, general-pukov
nika Aleksandera Lera, pred jugoslovenskim istranim organima 24. maja
1945. u Beogradu, nakon potiskivanja nemakih snaga iz Sarajeva (grad
je osloboen 6. aprila 1945) etnici su zatraili njegovo miljenje oko eva
kuacije:
Mihailovievi etnici koji su se zadravali u predelu oko Doboja, i sve
se vie zbijali pred pritiskom partizanskog nadiranja, upitali su preko naj
blie nemake komande ta treba da rade. Ja sam im preporuio da pou
u oblast Banja Luke i tu saekaju dalje dogaaje. Koliko znam, oni su to
i uinili.1143
Draa Mihailovi je pred islednim organima 1946. potvrdio da je
imao kontakt sa nemakim generalom Lerom, u drugoj polovini marta
1945, preko Lerovog izaslanika majora terkera. Isto tako, priznao je da
je poslao potpukovnika Dragoslava Raia i kapetana Neka Nedia u Za
greb, poetkom aprila radi hvatanja veze sa generalom Lerom.1144 Prema
Dnevniku Cerskog korpusa Rai i Nedi su otili u Zagreb 3. aprila.
3.4. ef (Dragoslav Rai, nap. aut.), Neko Nedi i iz taba Vrhovne
komande jedan oficir su danas otili u Zagreb u nameri da stupe u vezu
sa Nemcima da vide njihove namere, da li misle napustiti teritoriju Jugo
slavije i druge tajne stvari... 7.4. Danas se ef vratio iz Zagreba. Rezultat
odlaska je za sada tajna.1145
Ofanziva jedinica 2. armije JA u severnoj Bosni ugrozila je i pozici
je lokalnih etnika. Od sredine marta 1945, nakon odlaska srbijanskih i
crnogorskih snaga JVuO na levu obalu Bosne, zabeleeni su primeri dobro
voljne predaje domaih etnika na podruju Trebave i Posavine. Snagama
25. srpske divizije, 13-15. marta, kod Gradaca, predala su se 72 etni
ka. Snagama 45. srpske divizije, 15. marta, na podruju izmeu Doboja i
Modrie, u trebavskim selima, predala su se 32 etnika.1146
U obavetajnom izvetaju taba 25. srpske divizije tabu 2. armije JA
(13. april 1945), navode se saznanja o broju srbijanskih etnika, odnosno o

slim da e Nemci izdrati jo godinu dana, zato imam jo vremena da doem. ( ,

.., . 230).
1143 AJ, DK, 110, f. 581, s. 559.
1144 ..., . II/426, 433.
1145 Milenko Kovaevi, Obraun s odmetnicima, Beograd, 1990, str. 43.
1146 Zbornik NOR-a, XI/2, Beograd, 1969, str. 81, 313-315.

423
 glavnini snaga JVuO, na podruju Vuijaka: Srbijanski etnici su formira
ni u est korpusa, u ukupnoj jaini od 5.000 ljudi. Razmeteni su u selima:
Dobra Voda, Klakar, Vrelo, Vinska. U Vuijaku se nalazi oko 1.500-2.000
etnika Branka Kovaevia koji nemaju nameru da se bore protiv nas.1147
Drugi partizanski tabovi su u drugoj polovini aprila 1945. obavetavali
tab 5. (bosanskog) udarnog korpusa JA da Mihailovieve snage na Vui
jaku ne broje vie od 6.000-8.000 boraca. U depei taba 53. divizije tabu
5. korpusa, od 20. aprila, navodi se da Mihailovieve snage broje 8.000
srbijanskih i bosanskih etnika.1148 Brojka od 6.000-8.000 podrazumeva,
dakle, i vuijake i nedavno pristigle majevike etnike. Istoriar Milovan
Delebdi je procenio snage srbijanskih etnika, poetkom 1945, na oko
7.000 boraca, to je prilino realistina pretpostavka, ako govorimo o pro
leu 1945.1149
Kao to sam napomenuo, usled ofanzive snaga 2. armije JA (forsiranje
reke Bosne, izmeu Trebave i Vuijaka, od strane jedinica 25. srpske divi
zije) Mihailovieve snage su napustile Vuijak 14. aprila i povukle se ka
drumu Derventa - Bosanski Brod, s namerom da se probiju ka podruju
planine Motajice. Prethodno, 18. marta, podruje Vuijaka napustile su
snage crnogorskih, hercegovakih i sandakih etnika, usled sukoba Pavla
uriia i drugih istaknutih oficira sa podruja Crne Gore, istone Herce
govine i Sandaka, sa Vrhovnom komandom JVuO.
Od bosanskih etnika sa snagama srbijanskih etnika ka Motajici su
se zaputile jedino snage Majevikog korpusa i deo posavskih etnika. Vui
jaki etnici se nisu povlaili sa snagama srbijanskih etnika, ve su ostali
na terenu i potom se predali partizanima, o emu svedoe izvetaji taba
25. srpske divizije JA iz druge polovine aprila. Tokom 16-18. aprila pre
dala su se 274 lokalna etnika sa naoruanjem, potom se 20. aprila pre
dalo 353 domaih etnika, da bi snage divizije 21. aprila zarobile ak 895
etnika.1150 Ove brojke svedoe da se snagama 25. srpske divizije predalo
celokupno ljudstvo Vuijake brigade JVuO, pod prethodnom komandom

1147 Isto, str. 313.

1148 VA, NOVJ, k. 462B, f. 1, d. 2/11.
1149 Milovan Delebdi, Druga jugoslovenska armija, Beograd, 1989, str. 254.
Delebdi ne navodi izvore, niti eksplicira tezu, ali re je o nesumnjivo dobrom poznavaocu
primarnih izvora.
1150 Zbornik NOR-a, XI/2, Beograd, 1969, str. 313-315, 408, 412.

424
Branka Kovaevia, budui da su izvori JA procenjivali jainu brigade na
1.500 boraca. Ova etnika jedinica, za razliku od drugih etnikih gru
pa u Bosni, kontinuirano se suprotstavljala ustaama, pri emu je, opet
za razliku od drugih bosanskih etnika, izbegavala sukobe sa partizanima
zapravo, sukoba izmeu partizana i Kovaevievih etnika u prethod
nom razdoblju nije ni bilo. Odsustvo sukoba, kao i injenica dobrovoljne
predaje, svakako su imali znaaja u daljem tretmanu prema zarobljenici
ma, budui da nema podataka o masovnoj likvidaciji ovih zarobljenika, za
razliku od podataka o likvidacijama zarobljenih ozrenskih etnika.
Ozrenski i preostali delovi trebavskih etnika su se do poetka aprila
odrali na terenu Ozrena i Trebave, a posavski etnici u trouglu Modri
a - amac - Brko, sadejstvujui sa nemakim snagama u borbama protiv
snaga 2. armije JA, ali su i oni bili prinueni da se prebace na levu obalu
Bosne, usled ofanzive 2. armije (deo posavskih etnika, na podruju izme
u Gradaca i Brkog, ostao je odseen na matinoj teritoriji i nije uspeo
da se evakuie).1151 Ove etnike snage su zakljuno sa 9. aprilom prele na
levu obalu reke i u narednim danima evakuisale su se na podruje izmeu
Teslia i Kotor Varoi, pod kontrolom Srednjebosanskog korpusa JVuO,
gde su se nakon 23. aprila privremeno sjedinile sa srbijanskim etnicima.
Jedan deo ozrenskih i trebavskih etnika ostao je na matinom podruju
gde se u grupama predavao snagama JA, pri emu je odreen broj bivih
etnika preao u redove partizana.
Na osnovu izvetaja obavetajnog centra 27. istonobosanske divizije
obavetajnom odseku 3. bosanskog korpusa JA (2. maj 1945), zasnovanom
na sasluanju zarobljenih oficira Ozrenskog i Trebavskog korpusa JVuO
(Milo Boti, komandant 1. trebavske brigade, Mirko Topi, komandant
3. ozrenske brigade), mogue je rekonstruisati kretanje ozrenskih, trebav
skih i posavskih etnika i njihovo preostalo brojno stanje, tokom aprila
1945. Prema tom izvoru, do 9-10. aprila na levu obalu Bosne prelo je 276
trebavskih, 225 ozrenskih i oko 700 posavskih etnika (6. posavska bri
gada). Dakle, izvor navodi da je ukupna jaina ove tri sjedinjene etnike
grupe iznosila oko 1.200 boraca.1152

1151 Milovan Delebdi, n.d., str. 306.

1152 VA, NOVJ, k. 1258, f. 8, d. 8.

425
 Evakuacija srbijanskih jedinica JVuO sa Vuijaka posledica je opteg
naleta snaga JA u srednjoj i severnoj Bosni, sredinom aprila 1945, kada
su jugoslovenske snage potisnule nemake snage iz Bosne ka Slavoniji
(9. aprila osloboena je Modria, 15. aprila Maglaj, a 17. aprila Doboj).
Mihailovieve snage bile su prinuene da se evakuiu pre nego to partiza
ni oslobode Derventu i spree odstupnicu sa Vuijaka prema zapadu (sna
ge JA proterale su ustae i nemake snage iz Dervente 19. aprila). Pravac
prema Motajici odreen je zbog toga to su se na tom podruju zadrale
odreene etnike snage. Zbog priprema za otpoinjanje borbi za oslo
boenje Banja Luke i Bosanske Gradike, snage JA nisu bile u moguno
sti da se posvete etnicima u rejonu Motajice. Iskoristivi ovu pogodnost,
Mihailovieve snage su se prebacile juno od Srpca, spojivi se sa lokalnim
etnicima. Zapadni pravac odstupanja, ukazuje na dve injenice: 1) Miha
ilovi se jo uvek dvoumio oko evakuacije u Julijsku krajinu, 2) prisustvo
nemakih i ustako-domobranskih snaga na podruju Banja Luke Mihai
lovi je iskoristio kao privremenu pogodnost.
Na putu ka Motajici, nedaleko od Dervente, dolo je do izvesnih
gubitaka srbijanskih etnika, ovog puta nanesenih od strane ustaa. Isto
riar Kosta Nikoli navodi sledei podatak, bez pozivanja na izvore: Oko
3.000 ranjenih i bolesnih odseeno je od ustakih snaga na putu Doboj -
Bosanski Brod. Napad je preivelo oko 500 ljudi.1153 Ukoliko bi navedeni
podatak bio taan, on bi trebao podrazumevati borbu visokog intenziteta.
Toliki etniki gubici (navodno 2.500 stradalih) nisu zabeleeni ni tokom
decembra 1944, prilikom pokuaja JVuO da zauzme Tuzlu, niti uopte u
nekoj borbi tokom prethodnog dela rata. Borbe voene protiv ustakog
uporita Bijelo Brdo, i nekoliko okolnih sela, severno od Dervente, pod
kontrolom lokalnih ustaa, svakako nisu podrazumevale velike gubitke
JVuO. Prema dnevnikom zapisu anonimnog intendanta Avalskog korpu
sa JVuO, srbijanski etnici su na putu ka Motajici, severno od Dervente,

1153 , .., . II/342; , . ,

1893-1945. , , 2011, . 430.
Nikoli pominje ovaj podatak i u drugom izdanju Ravnogorske istorije, takoe bez pozivanja na
izvore: , 1941-1945, :
, , 2014, . 476.

426
nakon sukoba sa ustaama, spalili dva hrvatska sela. U dva sela ostala je
samo jedna nespaljena kua.1154
U dnevniku kapetana Marka Iliia, intendanta Komande Vojvodine
JVuO, navodi se da su etnici Valjevskog korpusa u borbi 13. aprila kod
Dervente uhvatili odreen broj ustaa. Razoruali su ih i pustili kua
ma.1155 Ovo se svakako ne bi desilo da su ustae izvrile ubistvo veeg bro
ja zarobljenih etnika. Ovaj izvor ne pominje vee gubitke etnika u borbi
kod Dervente. Neimenovani Nikoliev izvor pod odsecanjem navodno
3.000 etnika (ovaj broj je viestruko uvelian) i navodnim stradanjem
2.500 ranjenih i bolesnih (ovaj podatak je neprihvatljiv jer je u koliziji sa
istorijskim izvorima), oigledno je mislio na odsecanje dela srednje kolone
JVuO, koja je napadom ustaa bila onemoguena da pree reku Ukrinu,
severno od Dervente, i da nastavi put kojim je pola glavnina snaga. U
odseenoj koloni nalazili su se bolnica i komora. Prema beleci Milovana
Popovia, svetenika Avalskog korpusa JVuO i oevica (beleka je nastala
25. jula 1945), prilikom odsecanja kolone etnicima su naneti izvesni
gubici. Dakle, ni pomena o velikim gubicima, pogotovo ne o gubicima
od 2.500 ljudi. Meutim, treeg dana po tome sluaju sa planine Mota
jice doe major Neko Nedi i celu odseenu grupu nesmetano provede
na planinu Motajicu u sastav borbenih jedinica.1156 Dnevnik Cerskog
korpusa pominje borbe sa ustaama 13-14. aprila, pri emu navodi dvo
jicu poginulih boraca korpusa, izginulih u selu Vinska, prilikom mara
ka selu Kostre, prvog dana borbi. Za 14. april dnevnik navodi: I danas
smo proveli pod borbom. rtava nije bilo.1157 Dnevnik anonimnog inten
danta Avalskog korpusa najvaniji je izvor koji demantuje mistifikaciju o
smrtnom stradanju 2.500 etnika. Autor dnevnika bio je deo kolone koja
je odseena kod Dervente. Izvor navodi da je bilo odseeno oko 1.000
ljudi, to demantuje podatak o odsecanju 3.000 ljudi. Izvor ne pominje
etnike gubitke kod Dervente to je dodatna potvrda da su realni gubici
bili minimalni. Meu onima koji su bili odseeni, znatan broj, verovatno
nadpolovina veina, nisu bili ranjenici i bolesnici. Ovaj izvor potvruje

1154 VA, A, k. 54, f. 6, d. 8.

1155 VA, A, k. 54, f. 7, d. 2.
1156 . , .., . 430.
1157 VA, A, k. 78, f. 5, d. 48.

427
 da su se odseeni delovi srednje kolone vratili na Vuijak, koji je i dalje bio
pod kontrolom lokalnih etnika. Vode se pregovori sa Nemcima da nas
prebace. Usled kritine situacije (ugroenost od ustaa, prisustvo partizan
skih snaga na desnoj obali Bosne), deo pripadnika odseene kolone (oko
400 ljudi) i oko 400 etnika iz bosanske Posavine, koji su prethodno ostali
na Vuijaku, odluili su da preusmere pravac kretanja prema jugozapadu,
juno od Dervente, preko Kotorskog i Rudanke, mest pod kontrolom
ustako-domobranskih snaga i Nemaca, i da se zapute prema teritoriji koju
su kontrolisali etnici (Borja, upa i, potom, Motajica). Ostatak odseene
srednje kolone (oko 600 ljudi) ostao je na Vuijaku jo dva-tri dana, do
dolaska grupe pod komandom Neka Nedia.1158 Akcija koju je sproveo
Nedi oigledno je bila rezultat dogovora sa ustaama i Nemcima.1159
Navoenje brojke od navodno 2.500 stradalih Mihailovievih boraca,
u ustakom napadu, ima za cilj da promovie stereotip o zamanim borba
ma izmeu ustaa i etnika i dodatno viktimizira uesnike Bosanske golgote.
Prema podacima publiciste Milenka Maksimovia, oficira Ozrenskog
korpusa JVuO, partizani (Vojvoanska pionirska brigada) su poetkom
maja 1945, u trebavskom selu Koprivna ubili oko 40 srbijanskih etni
ka. Ove etnike, tifusare, partizani su zarobljavali po selima Vuijaka i,
potom, ih prebacili na desnu obalu Bosne, u Koprivnu, gde su navodno
pobijeni. Isti autor pominje navodnu likvidaciju oko 80 srbijanskih et
nika bolesnika tifusara i teih ranjenika, u susednom selu Vranjak.1160
Ove podatke ne potvruju dostupni primarni istorijski izvori. Postavlja se
pitanje zbog ega su partizani organizovali prebacivanje zarobljenih tifusa
ra na desnu obalu Bosne, kada su ih mogli pobiti i na Vuijaku? Isto tako,
ostaje nejasno kome su etniki ranjenici i borci oboleli od tifusa bili pre
puteni nakon to su to podruje napustile snage pod komandom Drae
Mihailovia, koje su ukljuivale i etnike sa Vuijaka? Zbog ega Vrhovna
komanda, ukoliko su navedeni podaci validni, nije organizovala predaju
bolnica protivnikoj strani? Ukoliko navedeni podaci odgovaraju istorij

1158 VA, A, k. 54, f. 6, d. 8.

1159 Ameriki istoriar Jozo Tomaevi izneo je miljenje da je deblokiranje i evakuacija odseenih
etnikih snaga na Vuijaku rezultat pregovora izmeu izaslanika etnike Vrhovne komande,
na elu sa generalom Svetomirom ukiem, i Ante Pavelia, u Zagrebu, 17. aprila 1945. (Jozo
Tomasevich, n.d., str. 400).
1160 , , , , 2002, . 292, 294.

428
skoj realnosti, u tom sluaju govorimo o nesumnjivom ratnom zloinu
poinjenom od strane partizana. U svakom sluaju, ukoliko su ovi podaci
u skladu sa istorijskom realnou, ovi dogaaji su se odigrali poetkom
druge polovine aprila, kada su partizani zauzeli Vuijak, a ne poetkom
maja.
Prema svemu sudei, Draa Mihailovi je na podruju Motajice ili
upe doneo definitivnu odluku da se snage JVuO ne evakuiu ka Sloveniji,
ve da se probiju ka Srbiji. Moe se pretpostaviti da je Mihailovi odluku
o proboju ka Srbiji doneo usled procene da je nemogu proboj ka Julijskoj
krajini, gde bi se njegove snage spojile sa srpskim kvislinkim snagama pod
komandom Nemaca, zbog velike koncentracije snaga JA prema Rijeci, Istri
i Trstu. Definitivnu odluku ubrzali su koncentracija snaga JA oko Banja
Luke (grad je osloboen 22. aprila) i potiskivanje neprijateljskih snaga iz
doline Vrbasa.1161
Umesto da se suoi sa injenicom da je polaganje oruja jedini mogu
i nain da sauva ivote veine njegovih vojnika, Mihailovi je namet
nuo maglovitu ideju, unapred osuenju na propast, o prebacivaju u Srbi
ju i organizovanju antikomunistike gerile na podruju sa koga je JVuO
bila istisnuta u jesen 1944, naivno se uzdajui u intervenciju zapadnih
sila u Jugoslaviji. Ovom neodgovornom odlukom Mihailovi je propu
stio poslednju optimalnu priliku da uputi izaslanike partizanskoj strani i
dogovori predaju boraca i oruja, pri emu je mogunost potede ivota
zarobljenih boraca (verovatno ne i veine ili mnogih oficira) bila daleko
izglednija nego nakon poraza na Zelengori i Sutjesci, sredinom maja 1945.
Umesto kapitulacije kao jedine racionalne odluke, usledila je besmislena
i pogibeljna anabaza planinama centralne i jugoistone Bosne, odnosno
put u propast.
Karakteristino je svedoenje jednog od glavnih komandanata JVuO,
Dragutina Keserovia, na suenju 1945: Posle nekoliko dana Draa me
nja svoju odluku i kae: Ne idemo u Sloveniju, jer ne moemo, dalek je

1161 Marko Ilini, intendant Komande Vojvodine JVuO, u dnevnikom zapisu za 18. april 1945. navo
di: Svi smo mislili da emo ii za Sloveniju, gde se nalazi naih 35.000 ljudi, radi zajednike
koncentracije. (VA, A, k. 54, f. 7, d. 2). Ovo potvruje i Nikola Kordi, ifrant Vrhovne komande,
koji navodi da su borci tek nakon naputanja podruja Motajice doznali da etnike kolone nee
krenuti ka Sloveniji. (Nikola Kordi, Kroz rat sa Draom, Beograd, 1998, str. 117).

429
 put, ljudstvo je umorno, mnogo je tifusara, nego emo ostati ovde i otii u
Srbiju. Izabrao je najdui i najtei pravac.1162
Mihailovi je doneo odluku da njegove snage preu preko planin
skih masiva centralne Bosne ka masivima na razmeu jugoistone Bosne i
severne Hercegovine, kako bi se dokopale gornjeg Podrinja i prele na de
snu obalu Drine kod sela Brod, juno od Foe, budui da je bilo nemogue
da u prolee preu nabujalu Drinu u srednjem ili donjem toku. Drugi raz
log zbog koga je Mihailovi odabrao najdui i najtei pravac uzrokovan
je time to je oigledno pretpostavio da je na planinskom i besputnom
podruju, kojim je zaputio njegovu vojsku, manja koncentracija snaga JA,
to je bila realna pretpostavka da Mihailovi nije precenio sopstvene snage
koje su bile iznemogle od napornog mara i gladi (mnogi i od bolesti), pri
emu je njihovo kretanje ometano konstantnim napadima snaga JA. Sem
toga, smanjene Mihailovieve snage bile su lako naoruane i bez naroitih
rezervi municije.
tab 53. srednjobosanske divizije JA primio je 19. aprila depeu u
kojoj se navodi da se Mihailovieve snage, u jaini 7.000, nalaze na pod
ruju izmeu sel Noiko i Drugovii, nedaleko od desne obale Vrbasa.
U depei se navodi da su partizani toga dana vodili borbu sa etnicima
u Noikom, usled ega je poginulo 80 i ranjen 31 etnik.1163 Borbe su
nastavljene i sutradan, 20. aprila, na podruju upe, kako se istie u izve
taju taba 19. krajike brigade tabu 53. divizije JA. Prema tom izvoru,
partizani su etnicima toga dana naneli gubitke od 50 poginulih i 27 ranje
nih boraca.1164 Pritisak na etnike na podruju upe ostvaren je u sklopu
napora snaga 5. korpusa JA da oslobode oblinju Banja Luku koju su jo
uvek drale pod kontrolom ustako-domobranske snage.
Jedinice pod komandom Drae Mihailovia narednih dana su se
povukle na podruje Borja, istono od Kotor Varoi (ustaka posada u tom
gradu je odolevala partizanskom pritisku do 25. aprila). Mihailovieve sna
ge su praene i napadane od strane jedinica 53. srednjobosanske divizije.
Prvobitna Mihailovieva namera, prema nekim tumaenjima, zasnovanim
na izjavama zarobljenih etnikih oficira, podrazumevala je probijanje do
1162 .
, , 1945, . 219.
1163 VA, NOVJ, k. 462B, f. 2, d. 13.
1164 Zbornik NOR-a, IV/34, Beograd, 1974, str. 755.

430
eljeznog Polja i forsiranje Bosne kod Zavidovia. Po zapovijesti, odre
eni su etnici sa Trebave i Ozrena da prvi forsiraju rijeku Bosnu kod
Zavidovia, stvore mostobran i obezbijede prebacivanje glavnih snaga...
Dijelovi snaga 18. srednjobosanske brigade doekali su u planini Borju
pojedine grupe etnika i u borbi ubile 200, a zarobili 15 etnika. Ali, s
obzirom na veliku nadmonost, etnici su proli u pravcu Dogleda i elje
znog Polja.1165 Prema drugim tvrdnjama, takoe zasnovanim na izjavama
zarobljenih etnikih oficira, Draa Mihailovi je pozvao voe ozrenskih
i trebavskih etnika, Cvijetina Todia i popa Savu Boia, da se nakon
privremenog sjedinjavanja u selima juno od Teslia pridrue srbijanskim
etnicima u proboju ka centralnoj Bosni, to je odbijeno. Ozrenski, trebav
ski i deo posavskih etnika odluili su da se probiju preko reke Bosne ka
Ozrenu, gde su nameravali da nastave odmetniku borbu. Deo etnika iz
bosanske Posavine ostao je u sastavu kolona pod Mihailovievom koman
dom i nastupio je ka planinskom masivu srednje Bosne, zajedno sa srbijan
skim saborcima. Izvor navodi da su snage srbijanskih etnika aprila 1945.
brojale oko 6.000 boraca.1166
Ozrenski, trebavski i deo posavskih etnika pretrpeli su poraz od stra
ne 20. romanijske brigade 27. istonobosanske divizije JA, prilikom poku
aja forsiranja reke Bosne. U izvetaju taba ove brigade (13. maj 1945)
navodi se da su ozrenski i trebavski etnici brojali oko 1.500 boraca. Nave
deni broj etnika ukljuivao je i vie stotina etnikih boraca iz bosanske
Posavine. Jedna etnika grupa je na tri mesta izmeu Zavidovia i Maglaja
27. aprila neuspeno pokuala prei reku Bosnu, a druga grupa je sutradan
pokuala zauzeti Zavidovie, zbog postojanja ouvanih mostova u gradu.
U trodnevnim borbama, 27-29. aprila, 20. romanijska brigada izbacila je
iz stroja navodno 521 mrtvih i utopljenih u rijeci Bosni, 283 zaroblje
nih.1167 U ovim okolnostima zarobljena su dvojica komandanata Trebav
ske brigade JVuO (bivi Trebavski korpus): pop Savo Boi i pop Milo
Boti, kao i komandant 3. ozrenske brigade, uitelj Mirko Topi. Drugi
izvor navodi neto drugaije podatke. Prema izvetaju obavetajnog centra
27. istonobosanske divizije (2. maj 1945), jaina ove etnike grupacije
1165 Mladen Vukosavljevi, Drago Karasijevi, n.d., str. 175.
1166 VA, NOVJ, k. 1258, f. 8, d. 8, Izvetaj obavetajnog centra 27. istonobosanske divizije obavetaj
nom odseku 3. bosanskog korpusa JA, 2.5.1945.
1167 Zbornik NOR-a, IV/34, Beograd, 1974, str. 889-890.

431
 iznosila je oko 1.200 boraca. Izvor navodi da su u navedenim borbama
jedinice 20. romanijske brigade zarobile 360 etnika dok se je poguilo u
rijeci Bosni oko 550 prilikom pokuaja da se prebace na Ozren.1168
Jedan deo zarobljenih bosanskih etnika streljan je poetkom maja u
Doboju. Broj streljanih je neistraen. Tvrdnje publiciste Milenka Maksi
movia o navodnom streljanju oko 500 zarobljenih etnika u Doboju nisu
prihvatljive budui da primarni izvori pominju manje brojke etnikih
boraca zarobljenih krajem aprila od navodnog broja streljanih koji navodi
Maksimovi, niti postoje dokazi da su svi zarobljenici streljani.1169
U depei taba 53. divizije tabu 5. korpusa JA (28. april 1945), nave
deni su sledei podaci o borbama sa srbijanskim etnicima na podruju
izmeu Borja i Vlaia:
Nastavljaju se estoke borbe sa etnicima na sektoru Bijelo Buje -
Jezera - Panii, prema Vlaiu. Uspjeli smo neprijatelja zbaciti na Vlai.
Do sada ubijeno 300, zarobljeno 254 etnika. Plijen 20 pukomitraljeza,
jedan teki i jedan laki baca, rado stanica, 300 puaka, veliki dio komore i
druge spreme. Uglavnom uniten umadijski korpus. Zarobljen pukovnik
[Nikola] Radovanovi.1170
Svakako da su navedeni etniki gubici uveliani, naroito broj pogi
nulih etnika, o emu svedoi broj zaplenjenog oruja. Izvor kao da potvr
uje da su srbijanski etnici odbaeni prema Vlaiu nakon neuspelog
prodora prema istoku, odnosno u pravcu doline Bosne, ali ovo pitanje i
dalje ostaje otvoreno. U depei od 1. maja navodi se da etnici pod Miha
ilovievom komandom, stacionirani na severoistonim padinama Vlaia,
broje 7.000 boraca.1171
O estini napada snaga JA na snage JVuO na podruju Vlaia posred
no svedoi podatak o etvorosatnoj borbi izmeu dve jedinice 53. srednjo
bosanske divizije: 19. krajika brigada grekom je napala 18. srednjobosan
sku brigadu, 30. aprila, i nanela joj gubitke od 15 poginulih i 33 ranjena
borca.1172 etnike snage su iskoristile neoekivani sukob dve partizanske

1168 VA, NOVJ, k. 1258, f. 8, d. 8.

1169 , .., . 255.
1170 VA, NOVJ, k. 462B, f. 1, d. 2/3.
1171 VA, NOVJ, k. 462B, f. 1, d. 2/2
1172 Mladen Vukosavljevi, Drago Karasijevi, n.d., str. 180.

432
brigade i uspele su bez borbe da se zapute ka jugu, preavi 1. maja drum
Travnik - Vitez.

Proboj JVuO kroz centralnu Bosnu maja 1945.

Draa Mihailovi je najkasnije 30. aprila odluio da njegove snage

odstupe ka centralnoj Bosni u pravcu planina na razmeu jugoistone Bo
sne i severne Hercegovine kako bi se domogle prelaza na reci Drini, juno
od Foe.1173 etnika Vrhovna komanda je pravilno procenila da je pla
ninsko podruje centralne Bosne rastereeno prisustva ozbiljnijih snaga
JA. Meutim, snage pod komandom 3. korpusa JA uspevale su da pri
vremeno zadre ili preseku etnike kolone i na taj nain omogue kon
centraciju brigada JA na irem podruju izmeu Viteza i Bradine, to je
bilo olakano injenicom da su snage JA raspolagale kamionima i da su se
kretale podrujem koje je bilo osloboeno poetkom aprila. Proboj etni
kih snaga kroz centralnu Bosnu, od jugoistonih padina Vlaia do druma
Konjic - Sarajevo, trajao je ak osam dana, od 30. aprila do 7. maja. Tokom
tih osam dana etnici su pretrpeli velike gubitke.
Istoriari koji su se najvie bavili istorijom JVuO prenebregavaju veli
ke etnike gubitke u rekonstrukciji kretanja Mihailovievih snaga kroz
centralnu Bosnu budui da nisu koristili primarne izvore o tom segmentu
istorije JVuO.1174 Razdoblje od 30. aprila do 7. maja do sad je bilo neispi
sano poglavlje ravnogorske istorije.
Sauvani su izvetaji tabova i operacijski dnevnici jedinica JA koje su
uestvovale u borbama protiv etnika u srednjoj Bosni, poetkom maja
1945. U dokumentima ovih jedinica navode se veliki gubici protivnike
strane. Osim toga, sauvani su primarni izvori koji nam govore o zloini
ma Mihailovievih snaga tokom kretanja kroz centralnu Bosnu.

1173 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 1016-1018.

1174 Uporediti: , .., . II/343-344; , .., . V/756-757.
Obojica autora u opisu osmodnevnog proboja JVuO kroz srednju Bosnu iskljuivo koriste anti
datirani dnevnik etnikog majora Aleksandra Miloevia u kome nema pomena najvanijih
podataka neophodnih za rekonstrukciju ovog segmenta istorije Mihailovievog pokreta. Upore
diti: , , , II, (. ),
(), 1956, . 234-244.

433
 Pripadnici 18. hrvatske istonobosanske brigade 38. istonobosanske
divizije, od 30. aprila do 3. maja, izmeu planin Vlai i Kruica, u irem
podruju Viteza, prema Fojnici, vodili su borbe sa etnikim delovima. U
operacijskom dnevniku 18. hrvatske brigade, navode se sledei gubici pro
tivnika za ta etiri dana: 150 poginulih, 50 ranjenih i 103 zarobljenih, kao
i 75 ranjenih i poginulih, pri emu je nemogue odrediti koliko je meu
njima bilo poginulih, a koliko ranjenih. Brigada je u ovim borbama imala
12 poginulih, 18 ranjenih i pet nestalih.1175 Velike etnike gubitke potvr
uje i seanje Ive Domazeta, borca 18. hrvatske brigade: Zarobili smo oko
150 etnika i nakon borbe sproveli ih u Zenicu.1176 Broj zarobljenih koji
pominje svedok je uvean, ali je svedoenje zanimljivo jer potvruje da su
zarobljenici sprovoeni u privremeni zarobljeniki logor u Zenici. Ipak,
18. hrvatska brigada bila je nemona da sprei proboj znatno brojnijih
etnikih snaga prema Fojnici.
Borci 1. bataljona 17. majevike brigade naneli su etnicima 3. maja,
na podruju izmeu Viteza i Fojnice, kako se istie u operacijskom izve
taju taba brigade (16. maj 1945), gubitke od 40 mrtvih i ranjenih.1177
etnici su 4. maja uspeli potisnuti partizane iz Fojnice i privremeno
zauzeti varo, pri emu su protivniku naneli znatne gubitke. Od jedinica
JA, koje su uestvovale u borbama na podruju Fojnice, najvee gubitke
imala je 21. istonobosanska (tuzlanska) brigada 38. istonobosanske divi
zije. U borbama oko Fojnice bila su angaovana dva bataljona ove brigade,
pri emu je jedan neuspeno pokuao da odbrani Fojnicu, a drugi se nalazio
u okolini grada. O borbama i gubicima partizana svedoio je Milan Mii,
komandant 2. bataljona 21. brigade. U tom sudaru naneti su etnicima
osetni gubici. Ali, jedinice 21. brigade pretrpele su i same velike gubitke:
iz 1. bataljona poginulo je ili zarobljeno 26 boraca. Jo tee gubitke imao
je 2. bataljon. Skoro cela 2. eta ovog bataljona (oko 67 boraca) izginula
je u rejonu Citonja titei izvlaenje snaga 1. i 2. bataljona.1178 Prethodno

1175 VA, NOVJ, k. 1259, f. 6, d. 14/46-47.

1176 Ivo Domazet, Sa Prvim bataljonom u borbama za osloboenje Sarajeva, 18. hrvatska istono
bosanska Narodnooslobodilaka udarna brigada, (ur. Devad Pai), Tuzla, 1988, str. 565.
1177 VA, NOVJ, k. 1259, f. 3, d. 31.
1178 Milan Mii, Osloboenje Zvornika i borbe sa etnicima iz grupacije Drae Mihailovia, 21.
tuzlanska istonobosanska narodnooslobodilaka udarna brigada, (ur. Stanoje Nikoli), Tuzla,
1988, str. 230.

434
je na podruju izmeu Viteza i Fojnice poginula veina boraca jedne od
ta 4. bataljona. Jedna eta 4. bataljona nala se u potpunom okruenju.
Veina boraca te ete je poginula, a nekoliko je zarobljeno. Komandir ete
Rade Pani, da ne bi pao u etnike ruke, izvrio je samoubistvo. Nekoliko
zarobljenih partizana etnici su spalili na lomai.1179 Velik broj boraca ove
brigade inili su mladii iz Srbije, preteno iz smederevskog i branievskog
kraja.
Fojnicu je zauzela etnika kolona pod komandom Dragoslava Raia.
Gubitke partizanske strane potvruje Dnevnik Cerskog korpusa JVuO.
Komunista je dosta izginulo i zarobljeno, a naih nekoliko koje mrtvih
i ranjenih. U ovoj borbi bila je jedna komunistika brigada. A napadao je
i vodio borbu samo jedan bataljon. U Fojnici smo zarobili u magacinima
dosta municije, oruja, odela i ostalog materijala to je za nas bilo uspeno.
Magacine [smo] popalili.1180
Ipak, etnici u Fojnici nisu spalili samo partizanske magacine. Prema
Ivi Dozetu, etnici su do temelja spalili Fojnicu. Na zidovima spaljenih
kua kreom su ispisali parolu: Bog Kralj Draa.1181
Sauvana su dva izvetaja i desetak svedoenja, nastalih nedugo nakon
ulaska etnika u Fojnicu, koji nam omoguavaju da sagledamo posledice
etnikog prisustva u tom gradiu i okolnim selima. Najranije datirani
dokument predstavlja izvetaj Opinskog Narodnog odbora Fojnica (18.
maj 1945). Zatim raspolaemo izjavom Mehmeda Salihagia, predsednika
optine Fojnica (20. jun 1945) i izvetajem OZN-e za Sarajevski okrug
(28. jul 1945). Ova tri dokumenta su kompatibilna u detaljima i meu
sobno se dopunjuju. Takoe, raspolaemo kraim izjavama desetak otee
nika, zabeleenim juna 1945, ukljuujui i izjave dve ene koje su silovali

Nisam uspeo dobiti na uvid dva dokumenta 21. tuzlanske brigade, koja su pohranjena u Vojnom
arhivu u Beogradu, budui da operacijski dnevnik, 4-23.5.1945. (VA, NOVJ, k. 1259, f. 10, d. 17) i
bojna relacija brigade, 6.5-5.6.1945. (VA, NOVJ, k. 1259, f. 10, d. 16), nisu na mestu, stoga sam
prinuen da se oslonim na sekundarne izvore.
1179 Esad Tihi, Borbeni put 21. istonobosanske (tuzlanske) brigade, 21. tuzlanska istonobosan
ska narodnooslobodilaka udarna brigada, (ur. Stanoje Nikoli), Tuzla, 1988, str. 122-123.
1180 VA, A, k. 78, f. 5, d. 48.
1181 Ivo Domazet, Sa Prvim bataljonom u borbama za osloboenje Sarajeva, str. 565.
Paljenje Fojnice pominje i Boidar Savi, etnik Vlasinske brigade JVuO, koji navodi da je spreio
jednog etnika da siluje enu u Fojnici. Spustili smo se u Fojnicu, koju su Raievci zapali
li. ( , 26.8.1944. 6.8.1945. ,
, 2005, . 35).

435
 etnici. Prema tim izvorima, etnici su u Fojnici 4. maja 1945. zapalili 188
kua, 48 duana, 368 ekonomskih zgrada (tale i pomone prostorije) i
jednu damiju. Ubijena su petorica mukaraca u okolnim selima, dok su
dvojica mukaraca iz Fojnice umrla od posledica opekotina. etnici su u
Fojnici i okolnim selima izvrili silovanje nad 23 ene i djevojke. U seli
ma Fojnikog sreza opljakano je na stotine grla stoke. Navode se nazivi 38
naselja u kojima su etnici opljakali i unitili svu hranu, odjeu, obuu
i druge predmete. Svi svedoci i oteenici navode da su etnici pljakali
sve to su mogli poneti.1182 Nekoliko mukaraca su bili primorani da slue
etnicima kao vodii, pri emu je jedan od prinudnih putovoa ubijen na
Bjelanici. Jedan od vodia, Ivo Gudelj, ovako je opisao etnike: Oni su
poderani, prljavi, neoiani, neobrijani, discipline meu njima nema, a ni
drugarstva. Hrana im je to to upljakaju, hranu kuha svaki sebi tako da
nemaju zajedniki kazan ni zajedniku ishranu.1183
Ako je spaljivanje dva sela severno od Dervente, koja su bila usta
ka uporita, pravdano ustakim prisustvom, za spaljivanje Fojnice takvo
opravdanje bilo bi neprihvatljivo, budui da je Fojnica bila slobodna, uz
manje prekide, od jula 1943. Postupci Mihailovievih snaga u tom gradiu
bili su opomena za potencijalno ponaanje etnikih snaga u mestima kroz
koja su, ili pored kojih su, etnici nameravali da prou.
Snage 1. bataljona 17. majevike brigade nastavile su borbu protiv et
nika na podruju Fojnice, 4-5. maja, kada su protivniku nanele gubitke od
88 mrtvih i ranjenih (bez napomene koliko je mrtvih, a koliko ranjenih)
i 8 zarobljenih boraca. Ta jedinica je u borbama kod Fojnice, 3-5. maja,
imala gubitke od 12 poginulih, 11 ranjenih, dva nestala i jednog zaroblje
nog borca. Ostali bataljoni brigade stupili su u borbu protiv etnika 7.
maja, kod Bradine.1184
Snage 19. krajike brigade 53. srednjobosanske divizije, pristigle iz
pravca Gornjeg Vakufa, uspele su da zauzmu Fojnicu 4. maja i da potisnu
Raievu kolonu prema Kreevu. etnike snage su 5-6. maja pokuale
da zauzmu Kreevo, ali su ih u tome spreile snage 18. srednjobosanske
brigade 53. srednjobosanske divizije, pristigle prethodnog dana iz Viteza,

1182 AJ, DK, 110, f. 365, s. 142-146.

1183 AJ, DK, 110, f. 365, s. 140.
1184 VA, NOVJ, k. 1259, f. 3, d. 31.

436
nanevi im gubitke od oko 100 poginulih, kako se navodi u izvetaju taba
brigade.1185
Prema tvrdnjama Tadije Vidovia, seljaka iz okoline Kreeva, ina
e tadanjeg predsednika sreskog NOO Fojnica (zabeleenim od strane
Zemaljske komisije za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa
Bosne i Hercegovine, 20. juna 1945), nakon to je stanovnitvo Kreeva
doznalo da je zapaljena Fojnica, metani su se povukli u selo Polje, istono
od varoice:
Vidio sam da su etnici po svim selima opljakali sve to se iz kua
moglo odnijeti. Kasnije, kad smo se vratili, saznali smo da su silovali ene
bez razlike starosti, i to ak dvije curice od oko 13 godina. Te djevojice
su kasnije navodno umrle. Osim toga su natjerali civile da im nose robu
iz kua u umu. U opini Kreevo, u predjelu Dusine, te u selima Gornji
Crnii i Kojsine ima preko 1.200 oteenih osoba, a po prianju, oko 15
silovanja. To zadnje je teko ustanoviti jer nijedna od oteenih osoba sada
nee priznati ta joj se desilo, ali je narod vidio da su te ene odvodili u
umu, u tale, a i zatvarali u kue, gdje su ih drali neko vrijeme i onda
putali.1186
Snage 19. krajike brigade nanele su etnicima znatne gubitke i nared
nih dana, odnosno 4-7 maja. U izvetaju taba brigade tabu 53. srednjo
bosanske divizije (26. maj 1945), navodi se da su delovi brigade sa delovi
ma 18. hrvatske brigade 38. istonobosanske divizije, 4. maja vodili borbu
protiv etnika na podruju Fojnice, pri emu su etnici imali gubitke od
60 mrtvih, 78 ranjenih i 24 zarobljena. Sutradan su snage 19. krajike
brigade na podruju Fojnice nanele etnicima gubitke od 35 poginulih,
35 ranjenih i 14 zarobljenih boraca, da bi 6. maja etnicima naneli gubit
ke od 18 ubijenih boraca, na planini Bitovnji, izmeu Fojnice i Bradine.
Ponovni veliki gubici etnika u borbama protiv ove brigade zabeleeni su
7. maja kod Bradine, ispod Ivan planine, kada je, kako se tvrdi, poginu
lo 300, ranjeno 232 i zarobljeno 24 etnika. U tim borbama jedinice 19.
krajike brigade koristile su artiljeriju. Broj poginulih i zarobljenih etnika
kod Bradine (324) upadljivo je vei od broja zaplenjenog pojedinanog
oruja (75), to nam sugerie da su navedene brojke poginulih i ranjenih

1185 Mladen Vukosavljevi, Drago Karasijevi, n.d., str. 182.

1186 AJ, DK, 110, f. 365, s. 138.

437
 etnika nepouzdane i uveliane.1187 Snage 18. srednjobosanske brigade 53.
srednjobosanske divizije su 7. maja povuene iz borbi i usmerene ka Sara
jevu i Vareu.
Delovi 18. hrvatske brigade 38. istonobosanske divizije vodili su bor
bu protiv etnika juno od Fojnice, prema Kreevu, 6. maja. Prema opera
cijskom dnevniku brigade, snage pod komandom taba brigade toga dana
protivniku su nanele sledee gubitke: 97 mrtvih i ranjenih i 22 zaroblje
na borca. Brigada je imala gubitke od osam poginulih, dva nestala i 19
ranjenih boraca. Jedinice brigade nisu nastavile poteru za etnicima prema
Bradini, ve su sutradan kamionima prebaene prema Ilidi, odakle su,
nakon odmora, 9. maja ubaene u borbu na podruju Bjelanice, zajedno
sa jedinicama 17. majevike i 21. tuzlanske brigade.1188
U borbama kod Bradine i Ivan Sedla uestvovali su svi bataljoni 17.
majevike brigade, tokom 7. maja, kada su stigli kao pojaanje drugim
jedinicama JA (6. maja brigada nije uestvovala u borbama, a prethodnih
dana bio je angaovan jedan njen bataljon). Prema podacima iz operacij
skog izvetaja taba brigade, borci pod njegovom komandom su etnicima
7. maja naneli gubitke od 88 poginulih i 28 zarobljenih, uz vlastite gubitke
od pet poginulih i 11 ranjenih boraca.1189 Prema podacima iz literature,
jedinice 21. tuzlanske brigade, u sadejstvu sa snagama 17. i 18. brigade, 6.
maja su etnicima nanele gubitke od 15 poginulih i 20 zarobljenih bora
ca.1190
U borbama kod Bradine uestvovali su i borci 12. hercegovake briga
de 29. hercegovake divizije. Za razliku od brigada pod komandom tabo
va 38. istonobosanske i 53. srednjobosanske divizije, koje su nastojale da
nanesu gubitke etnicima i uspore ili onemogue njihovo kretanje napa
dajui protivnika s lea, 12. hercegovaka brigada se suprotstavila et
nicima frontalno, koristei italijanske bunkere na pruzi Konjic - Sarajevo,
kod sela Bradine. Brigada je zajedno sa 3. hercegovakom brigadom i 1.
bataljonom 1. bosanske brigade 3. bosanskohercegovake divizije Narod
ne odbrane (KNOJ), formirala operativnu grupu jedinica koja je nakon 4.

1187 VA, NOVJ, k. 1423, f. 6, d. 32.

1188 VA, NOVJ, k. 1259, f. 6, d. 14/48-49.
1189 VA, NOVJ, k. 1259, k. 3, d. 31.
1190 Esad Tihi, Borbeni put 21. istonobosanske (tuzlanske) brigade, str. 123.

438
maja zapoela sa zauzimanjem poloaja izmeu Konjica i Tarina u dui
ni od 25 km. Delovi operativne grupe 6. maja su se sukobili sa etni
kim prethodnicama, na frontu irokom oko 5 km. Sutradan su se etnike
kolone probile preko druma Konjic - Sarajevo, kod Bradine i Dragoaja.
Iako su etnici pretrpeli velike gubitke (zahvaljujui tome to su bili doe
kani od jedinica operativne grupe i istovremeno gonjeni od jedinica 38. i
53. divizije JA), etnike kolone su 7-8. maja uspele da se probiju prema
Bjelanici.1191 U izvetaju taba 12. hercegovake brigade od 8. maja 1945,
navodi se da je brigada od 2. do 8. maja neprijatelju (preteno etnicima)
nanela gubitke od 215 poginulih i 11 zarobljenih. Brigada je imala gubitke
od sedam poginulih, 12 ranjenih i 15 nestalih.1192 Najvei gubici protiv
niku naneseni su od 6. do 8. maja izmeu planin Bitovnje i Bjelanice,
naroito kod sela Bradine, smetenom na komunikaciji Konjic - Sarajevo.
Deo navedenih etnikih gubitaka (51 od 215 poginulih etnika) odnosi
se na rezultate borbi 2. bataljona 12. hercegovake brigade, 2-5. maja, na
podruju planin Vranice i Bitovnje (severozapadno od Bradine).1193
Kao to je pomenuto, u borbama kod Bradine uestvovao je i jedan
bataljon 1. bosanske (krajike) brigade Narodne odbrane (KNOJ). Prema
podacima Vlade Kecmana, oficira te jedinice, prvog dana borbi kod Bra
dine, brigada je nanela etnicima gubitke od 44 ubijena i 170 zaroblje
nih boraca. Gubici bataljona bili su est poginulih, devet nestalih i sedam
ranjenih. Sutradan je bataljon zarobio jednu etu od 65 etnika i dva
podoficira.1194
Jedan seljak iz okoline Fojnice, koga su etnici prinudili da im bude
vodi, u izjavi od 20. juna 1945, kao oevidac navodi da je mnogo etnika
poginulo u borbi u Bradini. Drugi vodi, stanovnik Fojnice, svedoio je
da su u borbama oko Bradine etnici bez razlike svoje ranjenike ostavlja
li.1195
1191 Danilo Komnenovi, Muharem Kreso, 29. hercegovaka divizija, Beograd, 1979, str. 553.
1192 VA, NOVJ, k. 1151/II, f. 10, d. 2.
1193 VA, NOVJ, k. 1151/II, f. 10, d. 9.
1194 ,
, , 2000, . 305.
1195 AJ, DK, 110, f. 365, s. 136-140.
Ostavljenje ranjenika i tekih bolesnika, na milost i nemilost protivniku, kao i ostavljanje ranje
nika da umru od posledica ranjavanja, gladi i studeni, pominje i etniki izvor. Draa Mihailovie
je u nareenju od 23. april 1945. obavestio potinjene komandante da je prethodnog dana bilo

439
 Milovan Popovi, svetenik Avalskog korpusa JVuO, u beleci pisanoj
25. jula 1945, kao oevidac svedoi da su snage Avalskog korpusa pretrpele
znatne gubitke u podnoju Ivan planine, u blizini Bradine. Posle razbija
nja Drainih jedinica na Ivan planini mi se povlaimo to se bre moe. Od
korpusa nije ostala jedna treina.1196
Sabiranjem etnikih gubitaka iz navedenih dokumenata jedinica JA,
dolazimo do zbira koji podrazumeva da su etnici na podruju centralne
Bosne, od 29. aprila do 7. maja, pretrpeli gubitke od 1.025 poginulih,
300 mrtvih i ranjenih (bez navoenja koliko poginulih, a koliko ranje
nih), 395 ranjenih i 424 zarobljena borca, to ini zbir od 2.144 izbaenih
iz stroja. Ovo je svakako uveliana brojka u odnosu na realnu brojku jer
se moe pretpostaviti da su tabovi brigada i bataljona iznosili uveliane
podatke o gubicima protivnika, kao to se moe pretpostaviti da su odre
eni rezultati uinak zajednikih borbi pojedinih jedinica. Ipak, nesum
njivo je broj poginulih i zarobljenih etnika u ovih osam dana iznosio
oko 1.000. Navedeni broj zarobljenih etnika (424) verovatno nije mnogo
uvelian, odnosno znatno je verodostojniji od navedenog broja poginu
lih etnika. Nikad do tad Mihailovieve snage, u jednom relativno krat
kom intervalu, nisu pretrpele tolike gubitke u ljudstvu, ukoliko izuzmemo
gubitke u poslednjih desetak dana decembra 1944, prilikom neuspelog
napada na Tuzlu. Ovo su bili teki gubici budui da je Mihailovi za osam
dana izgubio svakog petog ili estog vojnika.
Iz svega navedenog vidi se da je pokret etnikih kolona kroz cen
tralnu Bosnu bio dosta usporen, zahvaljujui konstantnim pokuajima
snaga JA da preseku protivnike kolone i nanesu im gubitke. Sporo kreta
nje Mihailovievih snaga prema planinskom podruju jugoistone Bosne
omoguilo je tabu 3. korpusa JA da koncentrie brojne i dobro naoru
ane snage na podruju Kalinovika i Foe koje su na podruju Zelengore
i Sutjeske opkolile i unitile ili zarobile glavninu etnikih snaga. etnici
su se svakim preenim kilometrom, istono od puta Konjic - Sarajevo, sve
dublje uvlaili u klopku, bez naroitih izgleda da se probiju preko Drine.
Partizanske snage bile su odmornije i mobilnije, bolje naoruane i nisu

strani sluajeva na pravcu kretanja, jer su pojedine jedinice umadijskog korpusa na putu
ostavljale svoje teko bolesne vojnike od kojih su nekoliko umrli, a nekoliko spaeni i nalaze se
u bolnici Avalskog korpusa. (Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 1010).
1196 . , .., . 431.

440
oskudevale u municiji. Sem toga, snage JA koristile su artiljeriju, a od 8.
maja imale su podrku avijacije. Ovo su bili preduslovi definitivnog sloma
koje su jedinice JVuO pretrpele 12-13. maja.

Mikro studija: gubici snaga JVuO

na Zelengori i Sutjesci maja 1945.

Stereotipizirani opis sloma ostataka snaga pod komandom genera

la Mihailovia, sredinom maja 1945, saeli su istoriari Kosta Nikoli i
Bojan Dimitrijevi, u biografiji generala Mihailovia: Nekoliko dana po
zavretku rata u Evropi, praena u stopu od Titove armije i avijacije, na
Zelengori je sredinom maja nala smrt Jugoslovenska vojska u otadbi
ni generala Mihailovia. Van oiju svetske javnosti Jugoslovenska armija
nije zarobljavala poraene ravnogorce iz Srbije. Nije ni imala potrebe za
suvinim formalnostima. U toku nedelju dana posle 13. maja likvidirani
su zarobljenici. Najmanje 9.300 Mihailovievih boraca je likvidirano, pre
ili posle zarobljavanja. To je bila prva vea likvidacija zarobljenika koju su
izvrili partizani. U prilogu navedene knjige (Hronologija), autori su za
11-13. maj 1945. naveli sledee: Unitenje glavnine Mihailovievih snaga
na Sutjesci i Zelengori. Kraj JVuO. Pobijeno 10.000 etnika.1197
Ova tvrdnja je kontradiktorna u delu u kom se tvrdi da su zarobljeni
ci likvidirani pre i posle zarobljavanja, to je neobina konstrukcija koja
ima za cilj izbegavanje pomena injenice da je najvei deo Mihailovievih
snaga koje su bile izloene unitenju na Zelengori i Sutjesci stradao tako
to je poginuo u borbi. Osim toga, streljanja zarobljenih etnika nakon
12. maja paralelno se deavaju sa masovnim streljanjima zarobljenih pri
padnika nemakih snaga, ustaa (u manjoj meri i hrvatskih domobrana)

1197 . , ..., . 271; ,

.
1944-1954, , 2003, . 51; , .
, ..., . 433, 518.
Navedeni citat navodi se sve tri knjige, uz neznatne razlike, bez pokuaja naune eksplikacije i
analize, odnosno bez kritike izvora i doprinosa utvrivanju stvarnog broja stradalih pripadnika
JVuO na Zelengori i Sutjesci. Pozivajui se na Dimitrijevia, navedenu brojku prihvata i istoriar
Nemanja Devi: , .
, , 2015, . 413.

441
 i slovenakih domobranaca, u Sloveniji.1198 Meutim, masovna streljanja
zarobljenih dravljana Jugoslavije, pripadnika poraenih formacija, od
strane NOVJ/JA, u zavrnim operacijama za osloboenje zemlje, deavaju
se i tokom prethodnih meseci, naroito na podruju Dalmacije, Hercego
vine i Like, pri emu je broj streljanih pripadnika OS NDH do 12. maja
1945. viestruko vei od broja streljanih zarobljenih etnika na Zelengori,
Sutjesci i okolini Foe, nakon ovog datuma.1199 Navedena Dimitrijevie
va i Nikolieva teza predstavlja stereotipizirano tumaenje graanskog rata
unutar srpskog nacionalnog korpusa. Zapravo, re je o apsolutizovanju
etnikog poraza i pokuaju tradicionalizovanja tog poraza kao svojevrsne
nacionalne tragedije.
Napominjemo da je Kosta Nikoli, u jednom od prvih naunih rado
va koje je publikovao na temu istorije JVuO, izneo pretpostavku da je na
Zelengori i Sutjesci, 13. maja 1945, stradalo oko 4.000 etnikih boraca
(mrtvih, ranjenih, zarobljenih).1200 Ako izuzmemo oiglednu Nikolievu
greku vezivanjem etnikog poraza i stradanja samo za 13. maj, budu
i da je re o dogaajima koji su se glavnim delom odigrali 12-13. maja
(odsutna bitka), a koji su trajali i narednih dana navedena brojka znat

1198 Martina Grahek Ravani, Bleiburg i Krini put 1945. Historiografija, publicistika i memoarska
literatura, Zagreb, 2009, str. 27-203.
1199 Blanka Matkovi, Zloini postrojb 8. dalmatinskoga korpusa NOVJ u Hercegovini poetkom
1945., Hum, asopis Filozofskog fakulteta Sveuilita u Mostaru, 7, Mostar, 2011, str. 288-331;
Vladimir Geiger, Partizanska i komunistika represija i zloini u Lici 1945., Hereticus, asopis
za preispitivanje prolosti, IX, 1-2/2011, Beograd, 2011, str. 54-71; Blanka Matkovi, Kninska
operacija i zloini 8. dalmatinskog korpusa, Graa i prilozi za povijest Dalmacije, 24, Split, 2012,
str. 245-292; Blanka Matkovi, Ratni zloini poinjeni tijekom i nakon Liko-primorske ope
racije od postrojbi Jugoslavenske armije i ustanova nove vlasti, Radovi Zavoda za povijesne
znanosti HAZU u Zadru, 55, Zadar, 2013, str. 174-203.
B. Matkovi i V. Gajger izbegavaju da lociraju dogaaje o kojima govore u ukupan istorijski kon
tekst i preutkuju zloine formacija NDH, okupatora i ustakih odmetnika (kriari) na geograf
skom podruju koje je predmet njihovih strunih radova. B. Matkovi koristi neproverene izvore
i izvore sumnjive saznajne vrednosti. Uporediti: Gojko Vezmar, Ustako-okupatorski zloini u
Lici 1941-1945, Beograd, 2004. Ipak, i pored manjkavosti navedenih radova, podaci u tim radovi
ma demantuju stereotip koji podrazumeva da su streljanja zarobljenih etnika, nakon 12. maja
1945, navodno prva vea likvidacija zarobljenika koju su izvrili partizani. Ova revizionistika
teza odraz je stereotipa koji podrazumeva da su jugoslovenski partizani i komunisti etnike
smatrali glavnim neprijateljem.
1200 ,
(1944-1945), 1941-1945,
1941-1945. 18. 1995. , (.
), , 1996, . 193.

442
no je priblinija realnom broju poginulih, streljanih i zarobljenih etnika
na Zelengori i Sutjesci, od famozne brojke od 9.300.
Iste godine kada su istoriari Nikoli i Dimitrijevi objavili drugo i
dopunjeno izdanje biografije generala Mihailovia (2011), istoriar Milan
Terzi osporio je numeriki stereotip broj stradalih pripadnika JVuO na
Zelengori i Sutjesci (podruje koje gravitira ka Kalinoviku i Foi), sredi
nom maja 1945.1201 Terzieva znaajna nauna rasprava o gubicima snaga
JVuO na Zelengori i Sutjesci, indirektno je osporila i stereotip koji podra
zumeva tezu da JA u ovim okolnostima nije zarobljavala poraene ravno
gorce, odnosno tezu da je veina Mihailovievih boraca likvidirana pre
ili posle zarobljavanja. S druge strane, u tom radu su po prvi put citirani
primarni izvori partizanske provenijencije koji potvruju da je makar jed
na jedinica (brigada) JA zaista vrila masovna streljanja zarobljenih etnika
maja 1945. Predstavnici revizionistike istoriografije nisu koristili doku
mentaciju partizanskih jedinica koje su uestvovale u borbama na Zelen
gori i Sutjesci.
Terziev rad, iako donekle nepotpun, budui da autor nije koristio
sve dostupne primarne izvore, znaajan je zbog toga to je po prvi put
jedan istoriar pokuao da sabere etnike gubitke na osnovu dokumenata
partizanskih jedinica koje su uestvovale u borbama protiv ostataka JVuO
maja 1945. Do tad to niko nije pokuao. U nastavku u analizirati ovaj
metodoloki pristup. Isto tako, navedeni Terziev rad znaajan je jer ospo
rava stereotip koji podrazumeva da je veina etnika koji su krajem aprila
krenuli ka Srbiji izgubila ivot na Zelengori i Sutjesci sredinom maja
1945, tako to je streljana nakon zarobljavanja. U nastavku u pokuati da
dodatno osporim ovaj stereotip i da ukaem na injenicu da je veina et
nika u ovim okolnostima izgubila ivot tako to je poginula u borbi. Terzi
u navedenom radu nije pokuao da analizira validnost istorijskog izvora
u kome se navodi broj od 9.235 stradalih etnika na Sutjesci i Zelengori
i da taj izvor uporedi sa drugim primarnim izvorima u kojima se navodi
procena jaine snaga pod komandom Drae Mihailovia, tokom aprila i
poetkom maja 1945.

1201 , 1945.,
- , 2/2011, , 2011, . 71-83.

443
 Numerika pretpostavka o broju stradalih pripadnika JVuO na Zelen
gori i Sutjesci dospela je i u udbenik istorije za zavrne razrede gimnazije,
odnosno deo udbenika koji je pisao istoriar Kosta Nikoli, gde se napo
minje da je na tom podruju, maja 1945, pobijeno oko 9.000 ljudi.1202
Prireivai hronologije Moderna srpska drava 1804-2004, takoe
preuzimaju ovaj stereotip: Maj (11-13) Jugoslovenska armija u borbama
na Sutjesci i Zelengori unitila glavninu snaga generala Mihailovia. Pogi
nulo oko 10.000 etnika.1203 Dakle, navedeni broj stradalih je vei od
najee pominjane brojke, ali se umesto termina pobijeno koristi termin
poginulo.
Istoriar Sran Cvetkovi prihvatio je navedenu procenu bez zadr
ke. 1204
Ova numerika pretpostavka uzeta je u obzir kao validna procena
i na multimedijalnoj izlobi U ime naroda: politika represija u Srbiji
1944-1953.. Posle formalnog prestanka rata u Evropi, 12. i 13. maja
1945, snage NOVJ likvidirale su u borbama ili po zarobljavanju oko
9.300 pripadnika JVuO. Meu rtvama je bilo vie od 300 oficira Kralje
vine Jugoslavije.1205 Termin likvidirale su u borbama je neadekvatan jer
donekle zamagljuje injenicu pogibije u borbi.
Najnerealnije pretpostavke o broju stradalih etnika na Zelengori i
Sutjesci, kada je re o istraivaima istorije Drugog svetskog rata, plasi
rao je poetkom 1990-ih publicista Miloslav Samardi. Ove pretpostavke
podrazumevaju navodno 20.000 ubijenih etnika na Zelengori i Sutjesci
1945.1206 Napominjemo da su upravo ove viestruko predimenzionirane
brojke bile najrairenije u javnosti i da opstaju do danas. Publicista Antoni
je uri u jednom napisu iz 2008. pominje da su partizani samo kod jame
Ponor, pokraj Miljevine, pobili i bacili u jamu 23.000 mobilisanih etni

1202 , , , , III
- IV
- , , 2005, . 187.
1203 1804-2004: , , 2004, . 274.
1204 S. Dedei, V. Arsi, Grobnice svuda po Srbiji. Veliko otkrie Komisije: pronaena arhiva o ubi
stvu Drae, Press, 764, Beograd, 7.6.2009.
http://www.pressonline.rs/info/politika/67957/grobnice-svuda-po-srbiji.html?print=true
1205 , . 1944-1953,
, , 2014, . 52.
1206 Miloslav Samardi: Piemo ono to drugi ne smeju, Politikin Svet, XI, 212, Beograd, 30.5.1990,
str. 41.

444
ka.1207 urievu konstataciju navodim kao ilustraciju jednog sindroma,
iako njegovu tvrdnju ne treba uzimati za ozbiljno budui da on kao autor
nije pokazao istraivake pretenzije, za razliku od Samardia, ma koliko
Samardiev metodoloki pristup bio pogrean.
Samardi je kasnije napustio navedenu tvrdnju i prihvatio tezu o
navodno 9.300 stradalih, insistirajui na velikom broju neboraca meu
snagama pod komandom generala Mihailovia, to je konstrukcija:
Do ua Sutjeske u Drinu stiglo je vie od 10.000 etnika i nekoli
ko hiljada neboraca. Mnogi su izginuli, ali veina je zarobljena. Kada je
13. maja prestao organizovani otpor, kolone neboraca, a sa njima i dosta
etnika bez oruja, krenule su prema Srbiji, nosei objave o amnestiji, u
kojima je pisalo da je rat zavren i da im se nita nee desiti. Meutim,
bili su pohvatani i gotovo svi ubijeni. Prema komunistikim izvorima, od
13. do 20. maja 1945. u istonom delu Bosne ubijeno je najmanje 9.300
zarobljenih etnika, odmah po zarobljavanju, ili posle kraeg dranja u
zarobljenitvu.1208
Navedeni citat je jo jedan primer nekritikog preuzimanja neprovere
nih navoda. Naime, Samardi, poput prireivaa pomenute izlobe Sra
na Cvetkovia, oigledno nije konsultovao primarni izvor, budui da se u
primarnom izvoru ne pominje razdoblje od 13. do 20. maja, ve razdoblje
od 29. aprila do 17. maja. Isto tako, u primarnom izvoru se navodi da se
broj od navodno 9.235 neutralisanih protivnikih vojnika odnosi na ubi
jene i zarobljene etnike, pri emu se ne navodi koliko je meu ubijenima
bilo poginulih, a koliko streljanih, niti se tvrdi da su zarobljenici streljani,
kao to se ne razdvaja broj zarobljenih od broja smrtno stradalih. Samar
dieva teza da je veina pripadnika JVuO zarobljena (i potom streljana),
a ne poginula, proizvoljna je i ne odgovara podacima koji su navedeni u
primarnim izvorima.
Zagovornici teze, meu istoriarima i drugim istraivaima, o navod
no 9.300 poginulih i streljanih etnika, 12-13. ili 13-20. maja 1945. na
Zelengori i Sutjesci, oslanjaju se na jedan jedini dokument koji nisu palji
vo proitali, a neki od njih ga oigledno nisu konsultovali. Numerika

1207 , . .
(28) , , XI, 3766, , 29.12.2008, . 19.
1208 ,
, V, , 2010, . 760.

445
 pretpostavka od navodno 9.300 stradalih pripadnika JVuO na Zelengori i
Sutjesci zasniva se na izvetaju taba 3. (bosanskog) korpusa Generaltabu
JA (17. maj 1945) u kome se navodi da je od strane snaga pod komandom
taba 3. korpusa, od 29. aprila do 17. maja 1945, ubijeno zarobljeno
uniteno 9.235 etnika, meu njima preko 300 viih i niih oficira.1209
Dakle, ova brojka se ne odnosi na razdoblje od 13. do 20. maja, kako
sugeriu Dimitrijevi, Nikoli i Samardi, ili na razdoblje 12-13. maja,
kako sugerie Cvetkovi, ve na iri vremenski, ali i geografski okvir. Snage
JVuO pristigle su na podruje Zelengore 12. maja, dok navedeni izvetaj
prati razdoblje od 29. aprila kada su se ove snage nalazile severno od pla
nine Vlai, nakon ega su se osam dana probijale kroz planinsko podruje
centralne Bosne, svakodnevno trpevi gubitke u ljudstvu. Sem toga, nave
deni podatak o preko 300 viih i niih oficira ne daje osnovu za zaklju
ak da je meu rtvama bilo vie od 300 oficira Kraljevine Jugoslavije,
budui da nisu svi etniki oficiri, a pogotovo podoficiri, koji su takoe
uraunati u navedenu brojku, bili oficiri VKJ.
Navedena brojka od 9.235 stradalih etnika nesumnjivo je uvelia
na, budui da se oslanja na uveliane podatke o protivnikim gubicima
u izvetajima tabova brigada koje su uestvovale u borbama protiv et
nike glavnine od 29. aprila do 17. maja. Iznoenje uvelianih gubitaka
protivnikih snaga i umanjivanje vlastitih gubitaka, bilo je karakteristino
za sve formacije na jugoslovenskom ratitu tokom Drugog svetskog rata,
naroito 1944-1945. Navoenje uvelianih brojki poginulih i zarobljenih
protivnikih boraca karakteristino je i za izvetaje tabova i operacijske
dnevnike partizanskih jedinica, osobito maja 1945. tabovi jedinica JA
iznoenjem uvelianih brojki nastojali su da istaknu zasluge jedinica pod
njihovom komandom. U ovim izvetajima ponekad se navode umanjeni
gubici vlastitih jedinica. Isto tako, treba ukazati na vrlo izvesnu mogunost
preklapanja brojki poginulih i zarobljenih etnikih boraca, maja 1945, u
izvetajima razliitih jedinica JA, odnosno na objektivnu mogunost da su
tabovi pojedinih jedinica navodili protivnike gubitke kao zaslugu isklju
ivo jedinica pod njihovom komandom, preutkujui da su uspehe delile
i druge jedinice koje su sadejstvovale sa jedinicama pod zapovednitvom
tabova koji su podnosili izvetaje. Karakteristino je da se u izvetajima

1209 Zbornik NOR-a, IV/34, Beograd, 1974, str. 898.

446
veine tabova brigada koje su 7-15. maja 1945. uestvovale u borbama
protiv Mihailovievih snaga navode brojke poginulih, ranjenih i zaroblje
nih etnika koje su zbirno vee od broja boraca ovih brigada, to je apsurd
no budui da je za tako kratko vreme bilo nemogue da te jedinice nanesu
protivniku tolike gubitke. U izvetajima pojedinih brigada navode se dvo
struko vee brojke etnika izbaenih iz stroja od broja boraca tih brigada.
Tezu o broju od 9.235 stradalih etnika kao uvelianoj brojci, pot
krepljuje broj zaplenjenog linog naoruanja koji se navodi u pomenu
tom izvetaju taba 3. korpusa JA: preko 4.500 puaka i 359 mitralje
za. tabovi bataljona i brigada bili su duni da pravdaju broj zaplenjenog
naoruanja, koji su navodili u izvetajima, za razliku od pravdanja broja
navedenih neprijateljskih gubitaka. Navedeni broj zaplenjenog pojedina
nog oruja u razdoblju od 29. aprila do 17. maja, iako donekle uvelian u
odnosu na zbirne podatke iz izvetaja tabova brigada, okvirno se uklapa u
broj etnika koji su 1. maja preli komunikaciju Travnik - Zenica (6.500-
7.000), pri emu podrazumevam da je zakljuno sa 17-20. majem oko
1.000-1.500 etnika uspelo da izbegne unitenje ili zarobljavanje.
Nisu sauvani primarni izvori JVuO o gubicima u borbama maja
1945, jer najverovatnije da uopte nisu ni nastajali usled dramatinih okol
nosti.
U nastavku u eksplicirati tezu da se do Zelengore 12. maja 1945.
probilo znatno manje od navodno 9.300 etnikih boraca, budui da se
navedeni podatak, koji je realno uvelian, odnosi na mnogo ire geografsko
podruje, nego to su Zelengora i Sutjeska, ali i na iri vremenski okvir.
Ova teza, izmeu ostalog, potkrepljena je injenicom da se etnika gru
pacija 10-11. maja razdvojila na dva dela, pri emu se druga kolona, pod
komandom Dragoslava Raia, uopte nije probijala u pravcu Zelengore i
Sutjeske, ve u pravcu Jahorine, odnosno u pravcu severoistoka. Naravno,
u ukupne etnike gubitke, u navedenom vremenskom okviru, treba rau
nati gubitke obe etnike grupacije.
Kako bi se utvrdio broj stradalih pripadnika JVuO na Zelengori i
Sutjesci, maja 1945, neophodno je izneti pretpostavku o broju pripadnika
ove formacije koji su se poetkom maja 1945. nali na podruju juno i
jugoistono od Sarajeva, pri emu takva pretpostavka mora biti zasnovana
na primarnim izvorima.

447
 U zapovesti Operativnog taba grupe brigada JA (8. maj 1945) za
gonjenje glavnine srbijanskih etnika, koji su se tada nalazili juno od pla
nine Bjelanice, nastupajui ka Treskavici i Zelengori, navodi se da te sna
ge broje 5.000-6.000 boraca vrlo zamorenih, demoralisanih, oskudnih
municijom.1210 U zapovesti taba 12. hercegovake brigade tabovima
bataljona (8. maj 1945) navodi se sledee: Neprijateljske etnike bande
u jaini 5.000 do 6.000 prele su komunikaciju Konjic - Sarajevo i sada
se nalaze na prostoru Umoljani - uhovii - Slatine - Zelene Njive - Golo
Brdo. Ovaj izvor je najrelevantniji budui da se tab brigade nalazio na
terenu na kome su voene borbe, kako se istie u zapovesti.1211 U radiogra
mu koji je 12. maja 1945. primio tab 5. (bosanskog) korpusa, sa terena
na kome su se vodile borbe sa glavninom etnikih snaga, navodi se da su
etnici 7. maja na podruju Bradine i Ivan planine brojali oko 5.000 bora
ca, a ostalo je bez oruja sa konjima.1212 U izvetaju taba 37. sandake
udarne divizije (28. maj 1945) o ueu jedinica ove divizije u borbama
protiv etnika na prostoru Kalinovik - Foa - Drina - Sutjeska, navodi se
da su snage pod komandom Drae Mihailovia, koje su nastupale iz pravca
Fojnice prema Kalinoviku, brojale vie od 6.000 boraca.1213 U zapovesti
taba 38. istonobosanske divizije (11. maj 1945) navodi se da je nakon
viednevnih borbi etnika grupa koja je brojala oko 10.000 ljudi spala
na 5.000.1214 Nemogue je racionalizovati tezu da su navedeni tabovi
smiljeno umanjivali broj etnikih snaga, budui da nisu imali nikakav
interes da to ine.
Srbijanski etnici bili su brojano oslabljeni u drugoj polovini aprila
1945, kada ih je stiglo oko 7.000-8.000 na podruje juno od Motaji
ce. Od tad pa do prelaska pruge Konjic - Sarajevo, srbijanskim etnici
ma naneti su veliki gubici, naroito juno od Teslia i, potom, u okolini
Fojnice, Kreeva i Bradine. Realno je pretpostaviti, na osnovu prethodno
citiranih dokumenata, da je na podruje Bjelanice, oko 8-10. maja, stupi
lo 5.500-6.000 etnika (ova brojka podrazumeva i vie stotina bosanskih

1210 VA, NOVJ, k. 1423, f. 6, d. 29; Zbornik NOR-a, IV/34, Beograd, 1974, str. 865.
1211 VA, NOVJ, k. 1151/II, f. 9, d. 29.
1212 VA, NOVJ, k. 462A, f. 4, d. 4/80.
1213 VA, NOVJ, k. 1254, k. 3, d. 6; Zbornik NOR-a, IV/34, Beograd, 1974, str. 942.
1214 Isto, str. 881.

448
etnika), to znai da na podruju Zelengore i Sutjeske, gde su se narednih
dana nale ove snage, nije moglo stradati 9.300 etnika, pogotovo ako zna
mo da nisu svi oni poginuli u borbi ili streljani nakon zarobljavanja jer je
jedan deo preiveo zarobljavanje, a manji deo je uspeo da izbegne unite
nje i zarobljavanje. Osim toga, nisu svi etnici koji su uspeli da se probiju
istono od Bradine dospeli do Zelengore i Sutjeske, budui da se oko
jedne treine snaga odvojilo uoi mara glavnine ka Zelengori i odstupilo
u pravcu severoistoka, ka Jahorini, o emu e biti vie rei u nastavku.
Navedeni istoriari i publicisti nisu uporedili podatke o etnikim
gubicima iz izvetaja taba 3. korpusa JA (17. maj 1945), za koje tvrdim
da su nesumnjivo uveliani, sa procenama broja etnikih snaga koje su se
uputile ka Drini, koje sam naveo u ovom i prethodnom poglavlju, budui
da najverovatnije nisu konsultovali ove izvetaje.
Znatne gubitke etnikim snagama na podruju Kalinovika i Foe
nanele su snage 3. proleterske (sandake) brigade 37. sandake divizije.
etiri bataljona brigade, u ukupnoj jaini od 1.600 boraca, ve poetkom
maja zaposela su poloaje na liniji Trnovo - Kalinovik - Ulog, u vreme
kada su se Mihailovieve snage nalazile izmeu Viteza i Fojnice. Snage
ove brigade, snabdevene artiljerijom i odlino naoruane automatskim
orujem,1215 nisu progonile etnike sa podruja centralne Bosne ve su
ih doekale frontalno, zajedno sa jedinicama 38. istonobosanske divizje,
ije snage su na ovaj teren dole nekoliko dana kasnije. Jedan od razloga za
ovakvo pozicioniranje snaga 3. sandake brigade jeste pojava etnika pod
komandom Vuka Kalaitovia juno od Jahorine, na putu ka gornjem toku
Drine, poetkom maja. Kalaitovieve snage se nisu probijale ka matinoj
teritoriji srbijanskog Sandaka zajedno sa glavninom Mihailovievih sna
ga, ve su se krajem aprila odvojile (nakon privremenog ponovnog spaja
nja sa Mihailovievim snagama, posle katastrofe na Lijeve polju), preavi
reku Bosnu izmeu Zenice i Maglaja (verovatno naslanjajui se na snage
ozrenskih etnika), uputivi se, najverovatnije zajedno sa delom istono
bosanskih snaga, ka podruju Romanije, odakle su se prvih dana maja
1215 Jedan od boraca 1. bataljona 3. sandake brigade svedoio je o kvalitetu naoruanja njegove
jedinice, poetkom maja 1945: Na platou oko bive andarmerijske stanice grupisana je vei
na automatskog oruja iz sastava bataljona. Ukupno oko 25 mitraljeza i pukomitraljeza. Nikad
ranije nisam video toliko automatskog oruja na tako malom prostoru. (
, , .
, III, , 1987, . 361).

449
 probijale preko Jahorine ka podruju izmeu Kalinovika i Foe. Ne raspo
laemo podacima koji bi nagovestili da je taj pravac nastupanja odabran
zbog mogueg spajanja sa Mihailovievim snagama. U svakom sluaju,
namee se pretpostavka da su Kalaitovieve snage imale nameru da se pro
biju naspram sela Broda, na desnoj obali Drine, zbog pogodnog prelaza
preko reke. Dostupni izvori su kontradiktorni u pogledu broja snaga pod
Kalaitovievom komandom. U depei taba 3. sandake brigade tabu
37. sandake divizije (1. maj 1945) navodi se da su partizanske snage
razbile Kalaitovieve etnike i zarobile oko 80 vojnika i oficira. Kalait
sa stotinu pobjegao je nazad prema Romaniji. U depei istog taba (4.
maj 1945) navodi se da su partizanske snage u istoj borbi ubile oko 200,
zarobile oko 150-200 vojnika i oficira pod Kalaitovievom komandom,
a ostalo se razbjealo. Kalait se vratio sa 100-150 nazad preko Jahorine
prema Romaniji.1216 Podaci iz druge depee su verovatno uveliani. Prema
istom izvoru, oko 130 etnika, koji su se krajem aprila verovatno probija
li istim pravcem kao i Kalaitovieve snage, predali su se 4. maja snagama
KNOJ kod epan Polja, na elu sa komandantom Mileevske brigade
JVuO, Dragom Braancem. Zanimljivo je da se u izvetaju napominje da
se Braanac sa 130 boraca nama nije smio predati. Manjih etnikih
grupa ima svuda, ali zarobljeni etnici govore da se naoj brigadi ne smije
niko predati, nego se izvesni predaju pozadinskim vlastima.1217 Citirani
podaci sugeriu da su sandaki etnici izbegavali da se predaju borcima
3. sandake brigade zbog straha za ivot i da je predaja snagama KNOJ
i pozadinskim organima vlasti znaila vee izglede za preivljavanje. Pre
ma poimeninom spisku stradalih boraca 3. sandake brigade, od sredine
1942. do kraja rata, u borbama protiv etnika ili nakon zarobljavanja od
strane etnika, ivot su izgubila 252 borca brigade.1218

1216 VA, NOVJ, k. 1255, f. 11, d. 2/3-4.

1217 VA, NOVJ, k. 1255, f. 11, d. 2/4-5.
Prema izvetaju taba 1. bataljona 1. crnogorske brigade Narodne odbrane (KNOJ) tabu 1.
crnogorske brigade Narodne odbrane (4. avgust 1945), predaja Drage Braanca i njegovih et
nika odigrala se 2. maja, na levoj obali Pive, u blizini ua Pive u Taru. Izvetaj potvruje predaju
135 etnika i navodi da je istog dana nakon krae borbe neutralisana grupa od 26 etnika koji
su odbili da se predaju. Zarobljena grupa od 135 etnika sprovedena je u Niki i predata OZN-i.
(VA, NOVJ, k. 223, f. 1, d. 23).
1218 . , III, , 1987, . 459-573.

450
 etnike snage su 7. maja u tri kolone prele prugu Konjic - Sarajevo
kod sel Bradina i Dragoaj da bi sutradan izbile u sela izmeu planin
Bjelanica i Visoica. Narednog dana zapoelo je bombardovanje etnikih
kolona od strane jugoslovenske avijacije. Otada to se neprestano pona
vljalo svakog dana. Sutradan, 9. maja, u blizini sela Odaci (tada: Bje
limii), zapadno od druma Nevesinje Ulog - Kalinovik, privremeno su
se spojile tri kolone JVuO. Sledeeg dana, u pokuaju da se dokopaju sela
Obalj, na putu Ulog - Kalinovik, etnici su morali da savladaju kanjone
rek Ljute i Jezerice, desnih pritoka Neretve. Spustili smo se, preli brzu
reicu sa po najmanje deset uhvaenih pod ruke, izbili na drugu stranu i
zauzeli Obalj. Ali Jezerica osta grobnica mnogih.1219 Prema partizanskim
izvorima, 10. maja utopilo se 150 etnika.1220
etnike snage su se 10-11. maja razdvojile na dva dela. Glavna et
nika kolona, na elu sa Draom Mihailoviem, Miroslavom Trifunovi
em, Dragutinom Keseroviem i Nikolom Kalabiem, zaputila se ka Leliji
i Zelengori, u pokuaju da ovlada podrujem Sutjeske odakle je planirano
prebacivanje preko Drine, dok se druga i neto manja kolona, na elu sa
Dragoslavom Raiem i Stevanom Damjanoviem, sa terena Kalinovika
zaputila u pravcu sela Mazline, odakle je prela planinu Jahorinu i spustila
se ka dolini Prae, preavi drum Gorade - Sarajevo kod Podgraba i Pra
e (verovatno u nekoliko odvojenih veih grupa), uz konstantno osipanje
i gubitke, da bi se u drugoj polovini maja prebacila ka podruju epe i
Osata.1221
Glavna kolona je 12-15. maja bila razbijena i veim delom unitena na
Zelengori i Sutjesci, dok je oko polovine (moda i preko polovine) Rai

1219 , , , II, (. ),
(), 1956, . 239.
1220 VA, NOVJ, k. 1423, f. 6, d. 32.
1221 Ostaje nepoznato da li su se Rai i Damjanovi odvojili samoinicijativno od etnike glavnine
ili je moda re o odluci Vrhovne komande da se Raieva kolona probije preko Drine severnije
od glavnine. Jedan od oficira 3. sandake brigade JA ostavio je svedoanstvo o zarobljavanju
nekolicine etnikih oficira na Zelengori. Jedan od zarobljenih oficira imao je kartu na kojoj su
bili ucrtani pravci prodora etnika u Srbiju. Koliko se seam, to su bile tri grupacije: centralna
grupa, pod komandom Drae Mihailovia, trebala je da se probije pravcem Kalinovik-Foa-Plje
vlja-Prijepolje-Zlatar; desna grupacija: Zelengora-epan Polje-Pljevlja; leva grupa: Kalinovik-
Gorade-Bajina Bata-Tara. ( , ,
. , III, , 1987, . 357). Ukoliko je ova tvrdnja vero
dostojna, pokret Raieve kolone ka severoistoku bio je rezultat unapred dogovorenog plana.

451
 eve kolone uspelo da izbegne stradanje i zarobljavanje, makar do poetka
juna. Domaa istoriografija nije konstatovala veinu navedenih injenica.
Nasuprot tome, u delu istoriografije i delu javnosti, opstaje mit o stradanju
9.300 etnika na Zelengori i Sutjesci.
Izvetaj taba 3. armije (17. maj 1945), potvruje da su se snage JVuO
podelile na dva dela, uoi okraja na Zelengori i Sutjesci. Prva grupa, u
kojoj su se nalazile snage pod komandom Nikole Kalabia i Dragutina
Keserovia, kao i Vrhovna komanda JVuO, jaine oko 3.000 ljudi imala
je namjeru dolinom rijeke Sutjeske prebaciti se preko rijeke Drine kod
Bastasa. Druga, neto manja grupa, nepoznate jaine, pod komandom
Dragoslava Raia, probila se preko druma Kalinovik - Foa u pravcu
sjevera. U estoasovnoj borbi na sektoru Sutjeska - Zakmur uz odli
no sadejstvo avijacije prva grupa bila je razbijena. Druga grupa uspjela je
[narednih dana] da se preko komunikacije Mesii - Sjetlina probije u prav
cu epe. U toku 13-16. maja prva grupa bila je uglavnom zarobljena i
unitena. Ostatak, po naoj procjeni od oko 300-400 etnika, rastureni su
na cijeloj prostoriji od Zelengore na jugu do Prae na sjeveru, koji se jo i
danas hvataju unitavaju.1222
Podatak o jaini prve grupe, odnosno kolone (3.000) dodatno ospora
va tezu o gubicima snaga JVuO na Zelengori i Sutjesci od 9.300 stradalih.
U bojnoj relaciji taba 18. hrvatske brigade, za borbe voene 11-13. maja,
navodi se da su jedinice brigade vodile borbu protiv glavne neprijateljske
kolone koja je brojala oko 2.500 ljudi, a sastavljena od najboljih boraca ija
je sr biva kraljeva garda predvoena od Drae Mihailovia i Kalabia. U
ovom izvetaju se navodi zanimljiv zakljuak:
Po naem miljenju uspjeno razbijanje etnika uslovilo je pored na
ih danononih udaraca i demoralisanost, premorenost, slaba odjea i
obua i nestaica u hrani. Vei dio njihovih boraca nije jeo po pet i vie
dana.1223

1222 Zbornik NOR-a, IV/34, Beograd, 1974, str. 897.

Razdvajanje etnikih snaga na dva dela pominje i izvetaj taba 37. sandake divizije (28. maj
1945): etnici, odbaeni od pravca Kalinovika, orijentisali su se jednom kolonom sa kojom je
bio Draa Mihailovi pravcem Zelengora - Sutjeska i drugom kolonom za Rogaticu. (VA, NOVJ,
k. 1254, f. 3, d. 6).
1223 VA, NOVJ, k. 1259, f. 6, d. 13.

452
 Dakle, ukoliko je glavna etnika kolona, kojom je komandovao
Mihailovi, nakon razdvajanja objedinjene etnike formacije 10-11.
maja, sudei prema primarnim izvorima, brojala do 3.000 boraca, namee
se zakljuak da je druga kolona bila manje brojna. U operacijskom izve
taju taba 19. krajike brigade tabu 53. srednjobosanske divizije (26. maj
1945), navodi se da je brigada 13. maja vodila borbe protiv etnike gru
pacije jaine 2.000 boraca na podruju Jahorine.1224 Re je o snagama pod
komandom Dragoslava Raia (pocerski i majeviki etnici), koji su se
10-11. maja odvojili od glavnine snaga pod komandom Drae Mihailovi
a. Ovaj podatak, kao i navedeni podaci o jaini etnike glavnine (2.500-
3.000 boraca iako je realan broj moda bio vei za nekoliko stotina),
sugeriu da su etnike snage 9-10. maja brojale oko 5.000 boraca, pri
emu je mogue pretpostaviti da je realan broj bio moda vei za nekoliko
stotina.
Prema podacima iz Dnevnika Cerskog korpusa JVuO, do podele
etnike grupacije na dve kolone dolo je 10. maja:
10. 5. Danas su se sastale sve nae kolone vie reke Obalj - Neretva...
Trebalo je prei Neretvu (re je o nekoj od desnih pritoka Neretve, vero
vatno Ljutoj ili Jezerici, a ne o Neretvi, nap. aut.) i put Mostar - Kalino
vik. Vee komunistike snage su nas napale sa svih strana. Nae borake
jedinice udarile su napred u pravcu kretanja i razbile komunu. Na ovom
neprolaznom mestu i brzoj Neretvi izgubili smo dosta ljudi... Od Neretve
Vrhovna komanda, Keserovi i Nekova (Neko Nedi, nap. aut.) kolona
preli su u oblast Foe, a ef (Dragoslav Rai, nap. aut.) sa svojim sna
gama u oblast Prae. Dakle, tako su se danas ove kolone rastale i ovako je
otiao svako u svom pravcu za Srbiju.1225
Evidentno je da je navedeni dnevniki zapis antedatiran, budui da su
se Raieve snage probile u dolinu Prae 11-12. maja, stoga pretpostavljam
da je do razdvajanja snaga JVuO na dva dela dolo 10-11. maja.
Raieva kolona je izbegla da tokom maja bude desetkovana kao glav
na etnika kolona, pod Mihailovievom komandom, ali je bila prinue
na da se raspadne na manje delove koji su tokom druge polovine maja i

1224 VA, NOVJ, k. 1423, f. 6, d. 32.

1225 VA, A, k. 78, f. 5, d. 48.

453
 narednih meseci neutralisani i zarobljavani dok su manje grupe uspele da
se prebace u Srbiju.
Od oko 3.000-3.500 etnika koji su se 12-13. maja probili do Zelen
gore i Sutjeske, veina je poginula u borbi ili zarobljena, pri emu je jedan
deo zarobljenika streljan. U pomenutom izvetaju taba 3. korpusa JA (17.
maj 1945) navodi se da je prva etnika kolona, odnosno glavnina koja
se probila ka Zelengori i Sutjesci, tokom 12-15. maja bila izloena kon
stantnom dejstvu avijacije. U ovom izvoru ne pominje se dejstvo avijacije
prema drugoj etnikoj koloni, koja je nakon 10. maja izvrila proboj ka
severu. Zapravo, u dokumentaciji jedinica JRV koja govori o bombardova
nju etnika 8-15. maja ne pominju se konkretni podaci o dejstvima protiv
Raieve kolone. U svakom sluaju, ukoliko je Raieva kolona bila izloe
na dejstvu avijacije, ova dejstva su bila manjeg obima u odnosu na dejstva
protiv etnike glavnine na Zelengori. Proboj iz okruenja, brzo odmicanje
od glavnine snaga JA i odsustvo ili manje intenzivno dejstvo avijacije JRV,
glavni su uslovi koji su doprineli da Raieva kolona izbegne sudbinu glav
ne etnike kolone.
Nekoliko stotina boraca iz glavne kolone (ukljuujui i istaknute
komandante, poput Mihailovia, Keserovia, Kalabia i drugih) uspelo je
da izbegne stradanje i zarobljavanje i da se probije iz okruenja i da tokom
13-17. maja nastavi proboj, odnosno bekstvo ka severu. Naveo sam poda
tak iz izvetaja taba 3. korpusa JA, koji podrazumeva da se iz okruenja
probilo oko 300-400 etnika. U operacijskom izvetaju taba 17. maje
vike brigade tabu 38. istonobosanske divizije za drugu polovinu maja
1945, navodi se da su delovi brigade 17. maja kod sela Borjanci vodili bor
bu protiv 800 etnika koji su prethodnih dana izbegli unitenje na Zelen
gori i Sutjesci, pokuavajui da se probiju severno od druma Trnovo-Foa,
pri emu je grupa razbijena na manje delove:
U ovoj grupi je bio i sam Draa koji je umalo umakao, zarobljen je
njegov dogled poklon feldmarala Aleksandra kao i dio arhive iz centra za
vezu Draine Vrhovne komande. Ovo je bila bliska borba prsa u prsa.1226
Istoriar Milan Trezi, na osnovu sauvanih dokumenata jedinica JA
i KNOJ, koje su uestvovale u borbama protiv snaga JVuO na podruju
Kalinovika i Foe, 9-20. maja 1945, pokuao je da kvantifikuje gubitke

1226 VA, NOVJ, k. 1259, f. 3, d. 33.

454
snaga pod komandom Drae Mihailovia. Terzi je konsultovao dokumen
ta 3. proleterske (sandake) brigade, 12. hercegovake brigade, 18. isto
nobosanske (hrvatske) brigade, 37. sandake divizije, i 2. sandake briga
de KNOJ. Terzi nije konsultovao dokumenta 17. majevike, 19. krajike
brigade i 21. tuzlanske brigade. Takoe, nuno je konsultovati i dokumen
ta taba 3. (bosanskog) korpusa, pod ijom komandom su se nalazile sve
snage JA i KNOJ angaovane u borbama protiv etnike glavnine, maja
1945. Vano je napomenuti da Terziev proraun najveim delom podra
zumeva podatke od 9. maja do 20. maja, dakle od datuma kada su se et
nici pojavili na podruju Oblja i Kalinovika, to je razumljivo i opravdano,
iako treba naglasiti da su se Mihailovieve snage probile na Zelengoru 12.
maja. Zakljuni datum je takoe opravdan, budui da je veina jedinica JA
bila premetena sa podruja Kalinovika i Foe neposredno uoi ili nakon
ovog datuma iz dva razloga: 1) etnike snage, koje su se nale na tom
podruju nakon 9. maja, na istom podruju su unitene do 19-20. maja;
2) etnike snage koje su izbegle unitenje na Zelengori i Sutjesci sredinom
maja su se probile severno od Jahorine. Meutim, Terzi je u nekoliko
sluajeva uzeo u obzir i rezultate partizanskih jedinica od 1-2. do 9. maja.
U svakom sluaju, navedeni vremenski okvir (9-20. maj) prihvatljiv
je za utvrivanje prorauna o gubicima etnikih snaga na podruju Kali
novika i Foe, dok je za utvrivanje prorauna o gubicima etnikih snaga
na Zelengori i Sutjesci trebalo podrazumevati okvir od 12. do 15. maja.
Prema proraunu Milana Terzia, jedinice JA i KNOJ, iju dokumen
taciju je konsultovao, nanele su etnicima gubitke od 4.228 mrtvih, 143
ranjenih i 1.556 zarobljenih, to je ukupno 5.927 pripadnika etnikog
pokreta.1227 Na osnovu dokumenata jedinica JA/KNOJ nije mogue usta
noviti koliko je meu 4.228 mrtvih bilo poginulih u borbi, poginulih od
bombardovanja i streljanih nakon zarobljavanja i koliko je meu 1.556
zarobljenih streljano, a koliko poteeno nakon zarobljavanja, kao to je
nejasno koliki je deo od 143 ranjenih ve uvrten meu 1.556 zaroblje
nih. U broj od 5.927 poginulih, streljanih, ranjenih i zarobljenih spada
i odreeni broj majevikih i drugih bosanskih etnika. Uvidom u izvore
koje je Terzi koristio dolazi se do zakljuka da je istoriar odreena doku
menta pogreno tumaio to je dovelo do toga da je ukupni proraun od

1227 , ..., . 81.

455
 5.927 gubitaka vei za 1.961 gubitaka od broja gubitaka koji se navode u
ovim izvorima, o emu e biti rei u nastavku.
Pored toga, Terzi nije uzeo u obzir pretpostavku da su dokumen
ta jedinica koja je koristio nepouzdani, jer prikazuju znatno uveliane
gubitke protivnika. Zapravo, ukupan zbir etnikih gubitaka (poginuli,
ranjeni, zarobljeni) koji se navodi u dokumentima brigada koje su ue
stvovale u borbama protiv etnika od 8-9. do 20. maja 1945, ukljuujui
i dokumenta koja Terzi nije koristio, iznosi oko 9.876, a ako tom prora
unu dodamo i podatke o etnikim gubicima od 29. aprila (budui da
navedeni izvetaj taba 3. bosanskog korpusa, koji podrazumeva brojku
od 9.235, obuhvata razdoblje nakon ovog datuma), odnosno i etnike
gubitke u srednjoj Bosni, dolazimo do broja od 11.821 etnika izbaenih
iz stroja maja 1945, to je viestruko neprihvatljivo. Dakle, metod koji
podrazumeva sabiranje podataka o etnikim gubicima, iz izvetaja tabo
va jedinica pod komandom 3. korpusa JA, manjkav je bez dosledne kritike
izvora. Ukoliko bi ovi podaci bili tani, to bi znailo da je poslednjih dana
aprila 1945. broj etnika koji su se zaputili ka Srbiji iznosio oko 13.000
(raunajui i preko 1.000 etnika koji nisu stradali ili uhvaeni, kao i mo
da nekoliko stotina etnika poginulih od bombardovanja i mitraljiranja
iz aviona), to je za oko 7.000-7.500 vea brojka od realne, odnosno od
jaine etnikih snaga koju navode primarni izvori.
U operacijskom dnevniku 18. hrvatske brigade, za dane 9-18. maja,
navode se sledei etniki gubici na podruju izmeu Bjelanice i Drine:
490 mrtvih i ranjenih (pri emu je nepoznato koliko je meu njima bilo
poginulih, a koliko ranjenih), 276 mrtvih i 636 zarobljenih.1228 Terzi u
navedenom radu navodi broj od 1.046 mrtvih i ranjenih i 756 zarobljenih
etnika u borbama na Zelengori i Sutjesci, 9-18. maja, kao rezultat 18.
hrvatske brigade, pri emu je nainio greku jer je u ovaj zbir uraunao
i podatke iz zakljuka borbi 1-15. maja, odnosno rezultate borbi brigade
voenih u centralnoj Bosni, 1-6. maja. Stoga iz prorauna treba izostaviti
280 mrtvih i ranjenih i 120 zarobljenih. Meutim, podaci iz operacijskog
dnevnika delom su u koliziji sa drugim dokumentima brigade. Najznaaj
nije gubitke protivniku 18. hrvatska brigada nanela je 12-13. maja dakle,
u danima najveih gubitaka etnikih snaga. Prema podacima iz opera

1228 VA, NOVJ, k. 1259, f. 6, d. 14/49-52.

456
cijskog dnevnika brigada je u ova dva dana izbacila iz stroja 467 mrtvih i
ranjenih i 204 zarobljenih. Prema podacima iz bojne relacije 18. hrvatske
brigade za 12-13. maj (31. maj 1945), brigada je etnicima u ova dva
dana, na podruju Zelengore i Sutjeske, nanela gubitke od 389 mrtvih i
165 zarobljenih,1229 to ini razliku (viak) od 117 u odnosu na podatke iz
operacijskog dnevnika za ista dva dana. Stoga od broja od 1.802 etnika
koje je evidentirao Terzi, a koje je navodno izbacila iz stroja 18. hrvatska
brigada, 9-18. maja, sem navedenih 400 verovatno treba izostaviti i dodat
nih 117 etnikih gubitaka.
U operacijskom izvetaju taba 17. majevike brigade tabu 38. isto
nobosanske divizije (16. maj 1945) navodi se da su snage brigade 8-11.
maja, u borbama od Bradine do puta Ulog - Kalinovik, odnosno na pod
ruju Bjelanice i Visoice i juno od Kalinovika, etnicima naneli gubitke
od 177 poginulih i 98 zarobljenih boraca, uz vlastite gubitke od 10 pogi
nulih, 34 ranjena i etiri nestala borca. Brigada je uvee 11. maja upuena
za Kalinovik da bi sutradan bila rasporeena na podruju Miljevine poto
se jedna etnika grupacija prebacila preko ceste Kalinovik - Foa kod Jele
a. Brigada je odmah izvrila pokret prema selu Miljevini. Toga dana (12.
maj) brigada nije nanosila gubitke protivniku. Sutradan su snage brigade
kod Miljevine zarobile 52 etnika. Tokom 14-15. maja, snage brigade na
podruju izmeu rijeke Bistrice, Zakmura i Ljubine, prilikom pretre
sanja terena navodno su ubile 201 i zarobile 596 etnika.1230 U narednih
pet dana, zakljuno sa 19. majem, kako se navodi u drugom operacijskom
izvetaju (pisanom 31. maja 1945), snage brigade su u dolini reke Bistrice
i okolini Miljevine u borbi ubile 33 i zarobile 154 etnika.1231 Navedeni
etniki gubici, od 14. do 19. maja, odnose se na gubitke etnika koji su
uspeli da se probiju severno od Zelengore, iz obrua snaga JA i KNOJ. U
oba operacijska izvetaja ne pominje se streljanje zarobljenika.
U operacijskom izvetaju taba 19. krajike brigade tabu 53. sred
njobosanske divizije (26. maj 1945), navodi se da su jedinice ove brigade
9-15. maja protivniku nanele gubitke od 1.019 mrtvih (poginulih), 1.097
ranjenih i 469 zarobljenih, bez navoenja da li su ranjeni etnici uspeli da

1229 VA, NOVJ, k. 1259, f. 6, d. 13.

1230 VA, NOVJ, k. 1259, f. 3, d. 31.
1231 VA, NOVJ, k. 1259, f. 3, d. 33.

457
 izbegnu zarobljavanje. U tom razdoblju brigada je imala pet poginulih i
11 ranjenih boraca. Sem toga, u izvetaju se navodi da se 150 etnika uto
pilo u kanjonu reke Ljute. Broj ranjenih etnika je nesumnjivo proizvoljan
budui da ga je nemogue bilo utvrditi. Upadljiva je disproporcija izmeu
navedenog broja poginulih i zarobljenih etnika (1.488), ne raunajui
utopljenike i ranjene etnike, i broja zaplenjenog pojedinanog naorua
nja (497). Napominjemo da se u izvetaju navode i podaci o zaplenjenom
neispravnom pojedinanom oruju, to znai da je zaplenjen vei broj
oruja to je indikativno u poreenju sa navedenim navodnim etnikim
gubicima. Isto tako, upadljiva je disproporcija izmeu gubitaka nanesenih
neprijatelju i gubitaka brigade. Ove disproporcije upuuju nas na zaklju
ak da su navedeni gubici protivnika znatno uveliani verovatno za dva
do tri puta. Brigada je najvee gubitke nanela protivniku 10. maja, na pod
ruju Bjelinia i kanjona Ljute, zapadno od Kalinovika. Tog dana je, kako
se tvrdi, izbaeno iz stroja 468 poginulih, 555 ranjenih i 291 zarobljenih, a
150 etnika se utopilo, dok je najmanje gubitke protivniku nanela 14-15.
maja, kada je zarobljeno pet etnika. Meu poginulima je bio jedan divi
zijski general, tri kapetana i dva porunika.1232 Kada bi navedeni podaci o
gubicima etnika bili tani, to bi znailo da je 19. krajika brigada izbacila
iz stroja dvostruko vie etnika nego to je brojala boraca, a to je apsolutno
nemogue.
Brigada nije uestvovala u borbama protiv glavnine etnikih snaga
12-13. maja, na Zelengori i Sutjesci, ve se sukobila sa zdruenim et
nikim kolonama 10. maja, a nakon ovog datuma uestvovala je u bor
bama sa etnikom kolonom pod komandom Dragoslava Raia, koja se
10. maja odvojila od etnike glavnine i uputila prema Jahorini. Moe se
pretpostaviti da je izostanak uea 19. krajike brigade u borbama pro
tiv glavnine etnikih snaga, nakon 10. maja, osobito u borbama 12-13.
maja na Zelengori i Sutjesci, motivisalo istoriara Milana Terzia da izo
stavi podatke iz navedenog izvetaja taba 19. krajike brigade iz ukupnog
prorauna etnikih gubitaka na Zelengori i Sutjesci. Vredi napomenuti
da je 19. krajika brigada 13. maja, kada su voene borbe protiv etnike
glavnine na Sutjesci, dvadesetak kilometara severnije, u blizini sela Mazli
na, na junim obroncima Jahorine, pristigla deo Raieve i Damjanovieve

1232 VA, NOVJ, k. 1423, f. 6, d. 32.

458
kolone i nanela joj gubitke od 189 poginulih i 167 ranjenih boraca, ako
je verovati dokumentima taba brigade. Ove brojke ulaze u ukupan pro
raun naveden u operacijskom izvetaju od 26. maja 1945.1233 Brigada je
15. maja povuena na odmor na Ilidu. Prema podacima iz Dnevnika
Cerskog korpusa, Dragoslav Rai je 15. maja sa tabnom etom napu
stio glavninu boraca. Pre nestanka nije vojnicima nita rekao i ne zna se
od tada nita za njega. Ostatak snaga pod Raievom komandom raspao
se na manje grupe koje su se, ako nisu bile unitavane i hvatane, manjim
delom prebacile na podruje Osata i Srebrenice, u nameri da se dokopaju
Drine i Srbije, a neto veim delom, ukljuujui ne samo bosanske ve i
srbijanske etnike, nastojale su da se preko Bira dokopaju Majevice i pri
sajedine odmetnikim grupama koju je organizovao Radivoje Kerovi.1234
U gonjenju Raieve kolone uestvovali su i delovi 21. tuzlanske bri
gade. Brigada je 12. maja, u blizini Miljevine izbacila iz stroja oko 250
etnika, pri emu je nepoznato koliko je od ovog broja poginulih, a koli
ko zarobljenih. Sutradan, 13. maja, brigada je u Blizini Mazlina ubila i
zarobila oko 150 etnika. Oigledno je da se ovi podaci preklapaju sa
podacima iz izvetaja 19. krajike brigade, budui da je re o borbi na
istom podruju. Narednog dana je brigada nastavila poteru za Raievom
kolonom, odnosno za onim delom Raievih etnika koji su preli komu
nikaciju Gorade - Sarajevo kod Prae. Borci 21. tuzlanske brigade su 14.
maja sustigli jednu veu grupu Raievih etnika kod Prae i izbacili iz
stroja oko 30 etnika. Narednog dana, 15. maja, Raievi etnici odmakli
su daleko, ak do planine Devetaka, izmeu Rogatice i epe. Toga dana
brigada nije nanela gubitke protivniku, ali je 16. maja na severnim padi
nama Devetaka navodno zarobila oko 150 etnika.1235 Dakle, prema ovim
podacima, brigada je 12-16. maja izbacila iz stroja oko 580 etnika. Ovi
podaci su verovatno dvostruko uveani i svakako da se preklapaju sa rezul
tatima drugih jedinica.
Ve sam napomeno da iz Terzievog prorauna (5.927 poginulih,
ranjenih i zarobljenih etnika) treba izostaviti 517 navodnih etnikih
gubitaka od strane 18. hrvatske brigade. Iz Terzievog prorauna treba

1233 Mladen Vukosavljevi, Drago Karasijevi, n.d., str. 186.

1234 VA, A, k. 78, f. 5, d. 48.
1235 Esad Tihi, Borbeni put 21. istonobosanske (tuzlanske) brigade, str. 126-127.

459
 izostaviti jo vei broj navodnih etnikih gubitaka nanesenih od strane
12. hercegovake brigade. Naime, konsultujui dokumentaciju te jedinice,
Terzi je zakljuio da je brigada od 8. do 17. maja izbacila iz stroja 2.056
etnika (2.027 poginulih i 29 zarobljenih).1236 Ovaj vremenski okvir je
korektan, ali dokumenta koje je konsultovao Terzi nisu paljivo proi
tana. Terzi je do navedene brojke (2.056) doao sabiranjem podataka iz
tri dokumenta brigade. U izvetaju taba 12. hercegovake brigade od 8.
maja 1945, navodi se da su snage brigade etnicima nanele gubitke od
215 mrtvih i 11 zarobljenih.1237 Meutim, ovaj izvetaj odnosi se na bor
be od 2. do 8. maja i stoga podatke iz ovog dokumenta ne treba uvrstiti u
ukupni proraun etnikih gubitaka na irem podruju Kalinovika i Foe
(9-20. maj 1945). U drugom izvetaju taba 12. hercegovake brigade ta
bu Bosanskohercegovake divizije Narodne odbrane (KNOJ) od 17. maja
1945, navodi se da su snage brigade od 6. do 15. maja etnicima nanele
gubitke od 776 mrtvih i devet zarobljenih.1238 Uoava se izvesno prekla
panje podataka i datuma u oba izvetaja navode se gubici etnika od 6.
do 8. maja. Brigada je 6-8. maja vodila borbe protiv etnika na podruju
izmeu planin Bitovnje i Bjelanice, kada je etnicima nanela gubitke od
oko 164 poginulih boraca, kako je konstatovano u prethodnom poglavlju.
Dakle, od 776 poginulih od 6. do 15 maja treba oduzeti 164. Ova analiza
nas navodi na zakljuak da su snage 12. hercegovake brigade etnicima
od 8-9. maja do 15. maja naneli gubitke od oko 612 poginulih i devet
zarobljenih boraca.
Terzi u navedenom radu pominje i izvetaj taba brigade tabu divizi
je KNOJ od 15. maja 1945, u kome se navodi da je brigada etnicima od
6. do 15. maja nanela gubitke od 1.036 mrtvih i devet zarobljenih, ali nije
primetio da su ovi podaci ve uvrteni u izvetaj od 17. maja, koji je tako
e konsultovao, citirao i uvrstio u proraun. Navedeni podaci od 1.036
poginulih su nesumnjivo uveliani (i pored toga to sadre viak od 164
za 6-8. maj). Ovi podaci potiu iz operacijskog dnevnika 12. hercegova
ke brigade i ne mogu se smatrati pouzdanim jer su u koliziji sa izvetajem

1236 , ..., . 80.

1237 VA, NOVJ, k. 1151/II, f. 10, d. 2.
1238 VA, NOVJ, k. 1151/II, f. 10, d. 3.

460
taba brigade od 17. maja.1239 Na osnovu operacijskog dnevnika brigade
poznato je da je ova jedinica etnicima od 15. do 18. maja nanela gubitke
od 107 poginulih i 16 zarobljenih boraca (ovaj broj nije uvrten u Terziev
proraun). Brigada je 18. maja povuena u Kalinovik, a sutradan je preba
ena na podruje Nevesinja da bi 23. maja bila rasformirana.
Nemogue je da brigada koja je 8. maja 1945. brojala 803 borca1240 za
svega nekoliko dana borbe protivniku nanese gubitke od 1.045 ili pogoto
vo od 2.056 izbaenih iz stroja.
Dakle, iz Terzievog prorauna treba izbaciti podatke o 1.444 navod
nih gubitaka nanesenih od strane 12. hercegovake brigade i 517 navodnih
gubitaka nanesenih od strane 18. hrvatske brigade, to ukupno ini viak
od 1.961.
U etiri izvetaja (bojne relacije) taba 3. sandake brigade tabu 37.
sandake divizije (poslate 18-20. maja 1945), navodi se da je brigada od
10. do 20. maja etnicima nanela gubitke od 948 mrtvih i 932 zarobljenih
boraca (ukupno: 1.880).1241 Ove brojke su svakako uveliane jer brigada
koja je brojala oko 1.600 boraca nije mogla za tako kratko vreme nane
ti tolike gubitke protivniku. Da je ovaj podatak validan, to bi znailo da
je samo 3. sandaka brigada etnicima za desetak dana nanela gubitke
koje nisu pretrpeli tokom itavog rata, u kratkom intervalu, bici ili boju,
zakljuno sa 12. majem 1945. U monografiji 3. sandake brigade, koju je
napisao arko Vidovi, ratni komandant ove jedinice, navodi se da je bri
gada u borbama protiv etnika na podruju Kalinovika i Foe, od 10. do
20. maja, ubila i zarobila 1.600 etnika.1242 Disproporcija od 280 pogi
nulih, streljanih i zarobljenih etnika upuuje nas na zakljuak da Vidovi
podatke o etnikim gubicima, iz navedenih izvetaja, nije smatrao dovolj
no pouzdanim. Meutim, i Vidoviev podatak je nesumnjivo uvelian.

1239 VA, NOVJ, k. 1151/II, f. 10, d. 9.

1240 VA, NOVJ, k. 1151/II, f. 10, d. 2.
1241 VA, NOVJ, k. 1254, f. 3, d. 1-4; , ..., .
77-78.
U Terzievom radu nije jasno naznaeno da pomenuta etiri izvetaja obuhvataju razdoblje od
10. do 20. maja 1945. Uvidom u ova dokumenta dolazi se do zakljuka da je taj hronoloki okvir
nesumnjiv. Ovo je vano napomenuti zbog moguih nesporazuma.
1242 arko Vidovi, n.d., str. 359-360.

461
 Dokumenti 3. proleterske (sandake) brigade potvruju da su snage
ove brigade vrile streljanja zarobljenih etnika nakon 13. maja 1945. Ovi
podaci odnose se na zarobljenike iz glavne etnike kolone. Dokumenti
drugih jedinica JA ne pominju streljanja zarobljenika tokom maja 1945.
U bojnoj relaciji taba 3. proleterske (sandake) brigade za 13-14.
maj (izvetaj je pisan 18. maja) navodi se da su etnicima naneseni gubici
od 41 mrtvih i 320 zarobljenih:
Ovde navedeni broj kako zarobljenika, tako i mrtvih je sasvim mali
jer tano je da je bilo i zarobljenika kao i mrtvih mnogo vie, a koji nisu
doli niti u tab brigade [u Foi], niti u tab bataljona, a bilo je sluajeva
da ak ni zarobljeni etnici nisu dolazili u ruke ni do komande ete, jer
pohvatane bande su ubijani, klati i bacati u Drinu, o kojima se nita i ne
zna. Ovaj broj to smo vam podnijeli o zarobljenicima to je skoro sve dolo
do ruku taba brigade.
U izvetaju se navodi da su snage 3. sandake brigade sadejstvovale
sa snagama 12. hercegovake, 17. majevike i 18. hrvatske brigade, to
nas upuuje na zakljuak da se navedeni rezultati 3. sandake brigade
moda preklapaju sa rezultatima ostale tri brigade. Takoe, u izvetaju se
navodi da je avijacija tukla neprijateljske poloaje sa uspjenim pogoci
ma. U bojnoj relaciji za 14-18. maj (izvetaj pisan 19. maja) navodi se da
su jedinice brigade etnicima naneli gubitke od 415 mrtvih prebrojanih
na poloaju i 372 zarobljenih, a koji su obino svi streljani. U bojnoj
relaciji za 10-11. maj (izvetaj je pisan 19. maja) navodi se da su protivni
ku naneseni gubici od 471 mrtvih, koji su prebrojani na poloaju i 120
zarobljenih koji su predati 37. diviziji. Za ranjene nam broj nije poznat.
U bojnoj relaciji za 18-20. maj (izvetaj pisan 20. maja) navodi se sledee:
Neprijatelj je u svome bekstvu, a naroito pojedine grupe, bez ikakve ori
jentacije, i bez veze sa svojim veim rukovodstvom.1243 Ako ostavimo po
strani razmatranje o istinitosti tvrdnje da su navedeni gubici u prvom citi
ranom izvetaju sasvim mali, bojne relacije brigade nam ne daju osnovu
za zakljuak da je tab brigade nareivao streljanja zarobljenika u razdoblju
od 10. do 20. maja.

1243 VA, NOVJ, k. 1254, f. 3, d. 1-4; , ..., .

77-78.

462
 Meutim, podaci iz knjiga primljenih i poslatih depea taba 3. pro
leterske (sandake) brigade (20. maj 2. jun) govore da je tab 37. san
dake divizije nareivao streljanja zarobljenih etnikih oficira koji su se
nalazili u sabirnom centru u Foi, kao i da je tab 3. sandake brigade
samoinicijativno streljao neke etnike oficire.
U depei taba brigade tabu divizije od 20. maja navodi se da su jedi
nice brigade toga dana uhvatile 60 etnika meu kojima trojicu potporu
nika iz Vrhovne komande JVuO, pri emu se za ovu trojicu navodi da su
likvidirani, dok se ne navodi kako je postupljeno sa zarobljenim borcima.
U depei od 24. maja navodi se da je tab brigade uputio est viih etni
kih oficira za Sarajevo. U depei od 27. maja oficir OZN-e 3. sandake
brigade postavlja pitanje oficiru OZN-e 37. sandake divizije: ta u sa
ovim oficirima etnikim, to su kod nas u zatvoru. Oni su izranjavani i
ne mogu ii za Sarajevo, jer nema nikakvih prevoznih sredstava.1244 tab
divizije u narednim danima uputio je nekoliko kontradiktornih nareenja
tabu brigade:
28. maj: Ranjene [etnike] oficire rasporediti u sanitet prateeg bata
ljona vae brigade. (Ovo je oigledno bio odgovor na depeu taba brigade
od prethodnog dana). 30. maj: Sve oficire koje imate kod sebe, naravno
etnike, likvidirajte. Dostavite spiskove streljanih etnika i oficira. edo
(edo Drulovi, komandant 37. sandake divizije, nap. aut.). 1. jun: Sve
etnike oficire predavati za Sarajevo, prema ranijem nareenju. edo.
2. jun: Sve zarobljenike ukoliko ih imate i ukoliko ih bude likvidirajte.
Prikupiti od njih podatke koji bi koristili daljem unitavanju njihovih gru
pa. 2. jun: Oficiru OZN-e. Zarobljene oficire etnike posle prikupljanja
podataka likvidirajte. Ovim se povlai prvo nareenje.1245
Na osnovu citiranih depea mogue je zakljuiti da je jedan deo et
nikih zarobljenika iz sabirnog centra i zatvora u Foi sproveden u zaro
bljeniki logor u Sarajevo, dok je jedan deo streljan. Iz navedenih izvora
nemogue je zakljuiti u kojoj meri su zarobljenici sprovoeni u Sarajevo,
a u kojoj meri su streljani (verovatno u okolini Foe). Upadljivo je da se u
depeama pominju prvenstveno zarobljeni etniki oficiri, dakle ne i obi
ni borci. edomir Drulovi u kraem tekstu o borbama 3. sandake bri

1244 VA, NOVJ, k. 1255, f. 11, d. 2/9-12.

1245 VA, NOVJ, k. 1255, f. 11, d. 3/11-14.

463
 gade protiv etnika maja 1945, navodi da je samo u Fou dovedeno oko
600 [zarobljenih] etnika, a neki su se i sami predavali, preplivavi Drinu
kraj same Foe.1246 Drulovi ne navodi ta se dogodilo sa zarobljenicima.
Drugi izvori, o kojima e biti rei u nastavku, navode da su etnici koji
su bili zarobljavani na irem podruju Kalinovika i Foe transportovani u
Sarajevo, gde je oformljen zarobljeniki logor.
Nakon slamanja etnike glavnine na Sutjesci, u borbu je ubaena i
10. crnogorska udarna brigada sa zadatkom da hvata razbijene etnike
grupe na Sutjesci i Zelengori. Prema podacima iz literature, brigada je od
15. do 23. maja ubila u borbi 192 i zarobila 22 etnika.1247 U sadejstvu
sa jedinicama 10. crnogorske brigade u borbama na Sutjesci i Zelengori,
od 15. maja, uestvovao je i 1. bataljon 1. crnogorske brigade Narodne
odbrane (KNOJ). Prema izvetaju taba bataljona, ova jedinica je etni
cima nanela gubitke od 108 etnika poginulih u borbi (davali otpor),
meu kojima su bili pukovnik Vojislav Paloevi i potpukovnici Dragomir
Pavlovi (verovatno je u pitanju pukovnik Dragoslav Pavlovi) i Momilo
Mojsilovi. U izvetaju se navode imena tri oficira koji su sprovedeni u
Niki i predati OZN-i.1248 Nema sumnje da se rezultati 1. bataljona 1.
crnogorske brigade Narodne odbrane preklapaju sa rezultatima 10. crno
gorske brigade, budui da veterani 10. brigade navode da je njihova jedini
ca zasluna za likvidaciju pukovnika Paloevia.
Navedeni izvori nam ne omoguavaju da govorimo o brojkama stre
ljanih zarobljenika. Ipak, ovi izvori ne potvruju teze revizionista koje
podrazumevaju da je veina od navodno oko 9.300 stradalih etnika, maja
1945. streljana nakon zarobljavanja. Smatram da ni veina od realnog
broja pripadnika glavne etnike kolone, koja je brojala 3.000-3.500 bora
ca i koja je opkoljena i razbijena 12-15. maja takoe nije streljana na
kon zarobljavanja, ve je poginula. Najverovatnije da broj streljanih iznosi

1246 , ,
. , II, (. ),
, 1970, . 339.
Broj zarobljenih etnika je bio veoma veliki, tako da ih nismo ni brojali, ve posle razoruavanja
sprovodili smo ih u Fou, gde je bio oformljen logor. ( , ,
. , III, , 1987, . 357).
1247 , , 10. -
, (. ), , 1984, . 263-266.
1248 VA, NOVJ, k. 223, f. 1, d. 23.

464
nekoliko ili vie stotina, budui da je veina etnika poginula u borbi i
bombardovanju, dok jedan broj zarobljenika nije streljan.
Boidar Savi, borac Vlasinske brigade JVuO, preiveo je etniki po
raz na Zelengori i Sutjesci 12-15. maja i izbegao je zarobljavanje, nakon
ega je sa manjom grupom saboraca krenuo prema Zelengori. Zajedno sa
jednim saborcem odluio je da se spusti u varoicu Prau gde se 3. juna
predao organima vlasti. Istog dana u Prai se predalo jo 15 etnika. Savi
je zabeleio da su mu lokalni stanovnici i predstavnici vlasti kazali kako
vojska strelja etnike zarobljene u umi, dok one koji se samoinicijativno
predaju u naseljima sprovodi u zarobljenike logore. Takav odnos pre
ma zarobljenicima, makar na podruju Prae, vaio je za nepisano pravilo,
kako tvrdi izvor. Savi je nakon predaje sproveden u Sarajevo, gde je leen
u vojnoj bolnici, nakon ega je interniran u zarobljeniki logor u gradu,
gde je doekao avgustovsku amnestiju.1249
Vlado Kecman, oficir 1. krajike brigade KNOJ svedoio je o postup
ku prema etnicima zarobljenim u okolini Kalinovika: Od zarobljenih
etnika izdvojeni su oficiri i podoficiri i upueni u Sarajevo u zarobljeniki
logor, a vojnike su sprovodili u sabirni centar u Kalinovik.1250
Prema seanju Slobodana Kezunovia, ratnog komandanta 18. hrvat
ske (istonobosanske) brigade 38. istonobosanske divizije, meu zaro
bljenim etnicima na Zelengori, maja 1945, bila je i porodica (supruga,
kerka i punica) Nikole Kalabia. Supruga i punica su odmah prebaene
u rodno Valjevo, dok je kerka Mirjana po linoj elji rasporeena u 18.
brigadu, u kojoj je ostala sve do demobilizacije.1251
Zanimljiva je sledea konstatacija Rudolfa Mrkia, borca 18. hrvatske
(istonobosanske) brigade o zarobljavanju etnika na Zelengori: Tano je
da smo ih mnogo zarobili i otpremili u Kalinovik gdje su bili smjeteni u
nekim kasarnama i upama.1252 Ova konstatacija potvruje pretpostav

1249 , .., . 50-61.

1250 , .., . 306-307.
1251 Bego Omerevi, Borbeni put 18. hrvatske brigade, 18. hrvatska istonobosanska narodno-
oslobodilaka udarna brigada, (ur. Devad Pai), Tuzla, 1988, str. 229-230.
U slinim okolnostima zarobljen je i Kalabiev 15-godinji sin Milan, koji je kasnije streljan,
najverovatnije u Sarajevu.
1252 Rudolf Mrki, Od Husina 1943. do Zelengore 1945. godine, 18. hrvatska istonobosanska
narodno-oslobodilaka udarna brigada, (ur. Devad Pai), Tuzla, 1988, str. 319.

465
 ku da mnogi etnici, zarobljeni u okolini Kalinovika i na Zelengori maja
1945, nisu streljani na licu mesta nakon zarobljavanja. Takvu pretpostavku
potvruje i seanje arka Simia, borca 18. hrvatske brigade, koji je opisao
predaju grupe etnika koja se povlaila prema Zelengori, sredinom maja
1945:
Oko podne, ugledasmo jednu enu etnika koja kada nam prie ree
da nosi pismo naem komandantu. Otvorim pismo i proitam. U njemu
pie: Ako nas neete pobiti, predaemo se. Obeali smo da im nee nita
biti. Tada se ena etnik vrati i poslije kraeg vremena i oklijevanja pre
dadoe se 32 etnika... Zarobljenike sam radosno potjerao prema tabu
brigade, mislei da sam napravio veliki podvig. Kad tamo jo vea grupa
razoruanih etnika.1253
Ljubomir Anti, politiki komesar 21. istonobosanske (tuzlanske)
brigade JA, takoe pominje zarobljavanja etnikih boraca na podruju
Kalinovika i sprovoenje zarobljenika u Sarajevo.1254
Iz svega navedenog moemo zakljuiti da je streljanja bila potee
na veina zarobljenika koji su sprovedeni u tabove brigada ili u stanice
milicije u veim mestima. Zarobljeni oficiri su nakon sasluavanja veim,
ili makar jednim delom, streljani, dok su obini borci sprovedeni u zaro
bljenike logore. Nemali broj etnika koji su zarobljeni daleko od naselja
streljani su na licu mesta.
Na osnovu podataka o bombardovanjima etnikih kolona koje su
maja 1945. izvrili pripadnici vazduhoplovstva JA mogue je izneti pret
postavku da je znatan broj etnika, poginulih u tom razdoblju, izgubio
ivot u bombardovanju, a ne samo u oruanim borbama ili nakon zaro
bljavanja. Pojedini autori, poput Miloslava Samardia, ignoriu injenicu
da je velik broj etnika stradalih maja 1945. poginuo u bombardovanju.
Ignorisanjem ove injenice dodatno se sugerie kako je veina etnika koji
su stradali u tom kontekstu streljana nakon zarobljavanja. Drugi autori,
prvenstveno Milan Terzi, u manjoj meri i Bojan Dimitrijevi, ukazali su
na znaaj ovog aspekta.

1253 arko Simi, O nekim borbama i ivotu boraca 1. i 4. bataljona, 18. hrvatska istonobosanska
narodnooslobodilaka udarna brigada, (ur. Devad Pai), Tuzla, 1988, str. 446-447.
1254 Ljubomir Anti, Borbe oko Sarajeva i Kalinovika, 21. tuzlanska istonobosanska narodnooslo
bodilaka udarna brigada, (ur. Stanoje Nikoli), Tuzla, 1988, str. 292.

466
 Prema podacima iz zavrnog operacijskog izvetaja taba Operativne
grupe 421. vazduhoplovnog puka JA (6. jun 1945), snage 421. puka to
kom maja 1945. izvrile su 44 uspena borbena zadatka u okviru dejsta
va protiv etnika Drae Mihailovia u jugoistonoj Bosni.1255 U izvetaju
taba 421. puka ne navode se gubici etnikih snaga naneeni dejstvima
jugoslovenske avijacije. Budui da su snage 421. puka tokom maja 1945.
dejstvovale i protiv ustakih snaga u devet sela na podruju Odaka (oko
3.000 ustaa), u izvetaju su objedinjeni navodni gubici koje je avijaci
ja nanela etnikim i ustakim snagama u Bosni maja 1945: unitila u
obe operacije vrlo veliki broj bandita (po podacima nadzemnih trupa oko
5.000), pri emu je logino pretpostaviti da se vie od polovine gubita
ka odnosila na etnike snage s obzirom na to da je na ustaka uporita
kod Odaka izvren neto manji broj borbenih naleta i bombardovanja
(39). Navedena brojka etnikih i ustakih gubitaka je svakako uveliana,
verovatno nekoliko puta. Meutim, ako su etnike snage na podruju
izmeu Kalinovika, Foe i Tjentita, bombardovane 44 puta, logino je
pretpostaviti da su njihove kolone i grupe pretrpele znatne gubitke (moda
i nekoliko stotina poginulih i ranjenih). U napadu na etnike i ustake
snage, na navedenim podrujima, uestvovala je i avijacija pod zapovedni
tvom Komande aerodroma Mostar. U izvetaju ove komande (2. jul 1945)
navodi se da su avioni ove formacije u obe operacije izvrili 43 zadatka
bombardovanja i izvianja i est zadataka mitraljiranja,1256 pri emu je
logino pretpostaviti da je glavnina zadataka bila usmerena protiv etnika
jer su etnike snage bile rasporeene na znatno veem podruju od usta
kih snaga kod Odaka i na geografski bliem podruju. U izvetaju nisu
navedene procene o gubicima protivnika.
Milan Terzi je izneo rezultate istraivanja koji se odnose i na gubitke
partizanskih snaga u borbama u okolini Kalinovika i Foe. Partizanski
gubici u ovim izvetajima zbirno iznose 55 mrtvih, 33 nestalih, 113 ranje
nih i 3 zarobljena, to je ukupno 204. Terzi iznosi pravilan zakljuak:
injenica je i to da su u poetnim borbama partizanski gubici bili vei,
da bi na kraju najee formulacije bile, naih gubitaka nije bilo i vlastitih
gubitaka nije bilo. Sve pokazuje da su etnike snage strateki stenjene,

1255 Zbornik NOR-a, X/2, Beograd, 1967, str. 714.

1256 Isto, str. 719.

467
 opkoljene i da su, kao takve, bile nesposobne za vei vojni otpor partizan
skim snagama.1257
Broju poginulih boraca JA u borbama kod Kalinovika i Foe, maja
1945, trebe pridodati i gubitke 17. majevike brigade 38. istonobosanske
divizije, budui da podaci o njihovoj pogibiji nisu uvrteni u rad Milana
Terzia. Prema poimeninom spisku stradalih boraca 17. majevike briga
de, ova jedinica je u prvoj polovini maja 1945. imala 38 poginulih boraca
u borbama protiv etnika, od borbi u itovu pokraj Fojnice, preko borbi
u okolini Bradine, do borbi u okolini Kalinovika i Foe. Od 38 poginulih
boraca, 22 borca su bili rodom iz Srbije (uglavnom sa prostora zapadne
Srbije i Kosova). U borbi kod itova, 3. maja 1945, poginulo je 10 bora
ca.1258 U ovim borbama brigada je imala 67 ranjenih boraca.1259
Isto tako, ukupnom broju gubitaka snaga JA u borbama protiv glav
nine snaga pod komandom Drae Mihailovia, maja 1945, treba dodati
i gubitke 21. tuzlanske brigade 38. istonobosanske divizije. Realan broj
poginulih boraca ove jedinice, maja 1945, iznosi preko 100, a poznato je
samo 18 imena. Broj ranjenih ostaje nepoznat. Od ovih 18 boraca devet
je poginulo na podruju Kalinovika, uglavnom 10. maja. Od 18 poznatih
identiteta poginulih boraca, polovina su bili Srbijanci.1260 Veina poginu
lih boraca ove brigade poginuli su na podruju Fojnice, o emu je bilo rei
u prethodnom poglavlju. Ova jedinica je boravila na podruju Kalinovika
do 15. maja i nije uestvovala u poterama, zarobljavanju i streljanju zaro
bljenih etnika ili njihovom sprovoenju u Sarajevo, u drugoj polovini
maja, jer je od 17. maja sa snagama 17. majevike i 18. hrvatske istonobo
sanske brigade bila angaovana na podruju Sokoca, u hvatanju etnikih
i ustakih odmetnikih grupa.1261
Deo etnika zarobljenih maja 1945. nije streljan nakon zarobljava
nja. Na tu injenicu u domaoj istoriografiji prvi je ukazao Milan Terzi u
navedenom radu. Po nareenju marala Tita, 3. jula 1945, iz zarobljeni

1257 , ..., . 82.

1258 Sedamnaesta majevika NOU brigada, (ur. Zdravko Antoni), Tuzla, 1980, str. 373-431.
1259 Zbornik NOR-a, IV/34, Beograd, 1974, str. 884.
1260 21. tuzlanska istonobosanska narodnooslobodilaka udarna brigada, (ur. Stanoje Nikoli), Tu-
zla, 1988, str. 389-399.
1261 Milan Mii, Osloboenje Zvornika i borbe sa etnicima..., str. 236.

468
kog logora u apcu puteno je najmanje 600 zarobljenih etnika. O tome
je izvestila Politika, 4. jula 1945:
U vezi s tim to se utvrdilo da je meu zarobljenim etnicima za vre
me borbi u Bosni i drugim krajevima bio veliki broj seljaka koji su putem
raznih pretnji ili prevara uvueni u etnike jedinice nareujem: da se iz
zarobljenikog logora u apcu otpusti svojim kuama 600 srpskih selja
ka koji su pripadali etnikim formacijama Drae Mihailovia. Otputeni
seljaci osloboeni su svake dalje odgovornosti pred narodnim vlastima za
uea u etnikim formacijama, ukoliko se ne bi utvrdilo da je neko poi
nio neko teko kriminalno delo.1262
U propratnom tekstu, uz tekst naredbe, navodi se broj od 623 bivih
etnika u zarobljenikom logor u apcu. Taj broj verovatno se odnosio na
ukupno brojno stanje u logoru. U istom tekstu priloene su izjave neko
liko otputenih zatoenika. Mnogi od njih su bosi, a skoro svi iznureni i
u poderanim odelima naglaavaju da su tek u logorima u Sarajevu, Tuzli,
Maglaju i Zenici, gde su izdrali karantin od dva meseca, pothranil i oja
ali.1263 Taj podatak navodi nas na pretpostavku da je veina zatoenika
zarobljenikog logora u apcu zarobljena u Bosni maja 1945. Pominjanje
logora u Sarajevu upuuje nas na zakljuak da se meu njima nalazio i
odreeni broj etnika zarobljenih nakon 9-10. maja.

1262 .., , 600

, , XLII, 12023, , 4.7.1945, . 5.
1263 .., , , XLII, 12023, ,
4.7.1945, . 148, 167.
Zarobljeniki logor u apcu organizovan je krajem oktobra ili poetkom novembra 1944, nedugo
nakon osloboenja grada. Prema antidatiranom dnevniku abake lekarke Ruice Voji, koja je
nakon osloboenja uhapena kao simpatizerka JVuO, poetkom novembra 1944. u logoru su
bili zatoeni pripadnici raznih organizacija kao to su D[rae] M[ihailovia], Zelena straa (SDS,
nap. aut.), ljotievci kao i odreen broj seljaka iz okolnih sela (verovatno simpatizeri ili poma
gai snaga kolaboracije) i dezertera iz JA. Bilo ih je mnogo mladih i starih, bolesnih i ranjenih,
povreenih po nogama od peaenja ili loe obue... Svi bezmalo su bili puni belih vaiju, poneki
nisu hodali ve su se vukli od zamora, od bolesti, od gladi i preivelih borbi. U logoru se nalazio
i odreen broj ranjenika koji su leeni u logorskoj ambulanti. Zalaganjem Ruice Voji OZN-a je
odluila da iz logora budu puteni svi oboleli koji nemaju teih krivica. ( ,
, (. ), , 2013, . 40-54). Izvor ne pominje gde su zatoenici
bili zarobljeni, ali se moe pretpostaviti da je veina onih koji su u logor dospeli do poetka
novembra zarobljena u Srbiji i da je nakon tog perioda zapoela izolacija etnika zarobljavanih u
Bosni i odreenog broja odmetnika zarobljavanih na teritoriji severozapadne Srbije.

469
 Poznata su 13 zarobljenih etnika stanovnika Kaerskog sreza, trojice
etnika stanovnika Takovskog i dva etnika stanovnika Dragaevskog sre
za, koji su poetkom jula puteni iz logora u apcu.1264
U zarobljenikom logoru u Valjevu, prema indirektnim podacima
armijske provenijencije, do kraja jula 1945. bilo je zatoeno 1.050 zaro
bljenika, koji su nakon 27. jula premeteni u zatvore u Zabeli (350) i Niu
(700).1265 Moe se pretpostaviti da je znatan broj ovih zarobljenika, podra
zumevao srbijanske etnike zarobljene u Bosni tokom aprila i maja 1945, a
da su ostatak inili uhvaeni etniki odmetnici i njihovi jataci, kao i odre
eni broj srbijanskih etnika zarobljenih u istonoj Bosni, od decembra
1944. do aprila 1945. Takoe, moe se pretpostaviti da su ovi zarobljenici
potpali pod amnestiju, koja je usledila poetkom avgusta, iako je neizvesno
u kom obimu.
Nepoznat je priblian broj srbijanskih etnika koji su izbegli unitenje
ili zarobljavanje u Bosni, a koji su se tokom 1945-1946. prebacili u Srbi
ju, gde je veina pohvatana ili poginula u borbi sa organima KNOJ, JA,
OZN-e i Narodne milicije, ili su od strane istih organa uhvaeni u Bosni.
U citiranom izvetaju 3. bosanskog korpusa od 17. maja 1945, navodi se
da je od itave etnike grupacije ostalo je ivih neto preko 1.000 lju
di.1266
Prema podacima Generaltaba JA, na podruju koje je kontrolisala 1.
armija JA (najvei deo Srbije, osim jugoistonog dela) avgusta 1945. krilo
se oko 1.413 etnikih odmetnika. Narednog meseca njihov broj iznosio je
1.153.1267 Razlika se najverovatnije odnosila na etnike koji su se odazvali
avgustovskoj amnestiji, poginuli u borbi prilikom hvatanja ili zarobljeni.
Svakako da se meu navedenim brojkama etnikih odmetnika nalazio i
nemali broj onih koji su se od kraja maja do poetka avgusta 1945. preba
cili iz Bosne u Srbiju.

1264 ,
- 1945., , , 28, ,
2013, . 146, 148, 161, 184.
1265 , ... . 71-72.
1266 Zbornik NOR-a, IV/34, Beograd, 1974, str. 898.
1267 VA, fond Jugoslovenska narodna armija (dalje: JNA), Savezni sekretarijat za narodnu odbranu
(dalje: SSNO), k. 12, f. 2, d. 2, Meseni pregled odmetnikih bandi na teritoriji 1, 2, 3, 4, 5 i 6. armije
i akcije odmetnika na teritoriji 6. armije u septembru 1945, 4.11.1945.

470
 Prema podacima iz rukopisa Istorijat 5. (srpske) divizije KNOJ,
jedinice 2. srpske brigade KNOJ su u drugoj polovini maja 1945. najve
im delom na Drini, odnosno na desnoj obali reke, u njenom srednjem
i donjem toku, izbacile iz stroja 210 ubijenih i 50 uhvaenih bandita, od
kojih preko 30 oficira, pri emu je najverovatnije preteno re o etnicima
koji su 10-11. maja, pod komandom Dragoslava Raia, probili obru i
uspeli da se dokopaju planine Jahorine, a zatim u grupama stizali do Pod
rinja.1268
Kao to je pomenuto, nekoliko stotina etnika na elu sa Mihailovi
em i nekim istaknutim oficirima uspelo da se probije iz obrua na Zelen
gori i Sutjesci i makar privremeno izbegne unitenje ili hvatanje. U drugoj
polovini maja mnogi od njih su uhvaeni ili su poginuli u borbi. Odreen
broj onih koji su zarobljeni je streljan nakon hvatanja. Prema izvetaju
KNOJ-a OZN-i (18. maj 1945) na prostoru Rogatice nalazilo se oko 800
pripadnika Mihailovievih snaga.1269 Taj broj podrazumevao je i lokalne
bosanske etnike. Prema podacima Generaltaba JA, poetkom juna 1945.
Draa Mihailovi se sa svojih 200 ljudi pratnje krio na prostoriji Sjetlina-
Jahorina.1270 Ovo svakako nije bila jedina grupa srbijanskih etnika koja
je egzistirala na irem podruju istone Bosne u leto 1945. Primera radi,
grupa od 36 etnika Nikole Kalabia i Filipa Ajdaia uspela je 28. juna
da pree Drinu izmeu Foe i Ustikoline i da se tokom avgusta prebaci u
valjevski kraj.1271

1268 VA, JNA, Korpus narodne odbrane Jugoslavije (dalje: KNOJ), inv. br. 4763-1-1.
1269 , ..., . 77.
1270 VA, JNA, SSNO, k. 49, f. 2, d. 46, Izvetaj komande Glavnog taba Srbije o obilasku i stanju jedi
nica za osiguranje prostorije na Drini i zapadnom delu Srbije od etnikih bandi, 6.6.1945.
1271 , .
, , 48, , 2014, . 82.

471
 VI deo:

Gubici crnogorskih
etnika
u Bosni
i Sloveniji 1945.

472
 VI deo: Gubici crnogorskih etnika u Bosni i Slo
veniji 1945.

Broj etnika pod komandom Pavla uriia

krajem 1944. i poetkom 1945.

U domaoj javnosti, pre svega u medijima, u poslednje dve decenije

iznoene su proizvoljne procene broja stradalih crnogorskih etnika u Slo
veniji maja 1945. Ove pogrene i preuveliane procene zasnovane su na
podacima iz emigrantske publicistike i memoaristike.
Istoriar Sran Cvetkovi izneo je u medijima (2011) procenu da je
u Sloveniji 1945. ubijeno oko 15.000 Srba, mislei na crnogorske et
nike i pripadnike SDK.1272 Prema navodima jednog beogradskog dnev
nog lista, Cvetkovi je prethodno (2009) tvrdio da je u Sloveniji 1945.
ubijeno 20.000 Srba, koji su pripadali raznim vojnim formacijama.1273
Kao ilustraciju koliko neodgovorne i neutemeljene izjave mogu uticati na
kreiranje svesti o pojedinim kontroverznim, traginim i nedovoljno razja
njenim istorijskim dogaajima, vredi navesti tvrdnju Slobodana Home
na (2009), nekadanjeg koordinatora Dravne komisije za tajne grobnice,
koji je istakao kako je u Sloveniji nakon zarobljavanja 1945. stradalo ak
20.000-30.000 pripadnika JVuO, koja se povlaila iz pravca Srbije i Crne
Gore.1274 Ovakve i sline izjave trebale su, u okviru viemesene medijske
kampanje u provladinim glasilima, da opravdaju osnivanje Dravne komi
sije za tajne grobnice.
Prethodno je mitropolit crnogorsko-primorski, Amfilohije Radovi,
kao predstavnik Srpske pravoslavne crkve, prilikom parastosa stradalim
crnogorskim etnicima, odranog 16. juna 2006. u Kamnikoj Bistrici,
izjavio sledee: Oko 25.000 [etnika i izbeglica] krenulo je iz Crne Gore,

1272 Vuk Z. Cviji, Masovna streljanja 1944-45: Oznine Knjige streljanih, Centar za istraivako
novinarstvo NUNS, 28.7.2011. http://www.cins.org.rs/?p=6874 (pristupljeno 14. novembra
2012)
1273 Miloslav Samardi, Prvi put u srpskoj javnosti zloini komunista, Press, Beograd, 5.4.2009.
http://www.pressonline.rs/zabava/life-style/62117/prvi-put-u-srpskoj-javnosti-zlocini-
komunista.html (pristupljeno 15. aprila 2013)
1274 Nika Bulatovi, Kosti etnika stiu u Srbiju, Kurir, VII, 2214, Beograd, 23.11.2009, str. 7.

473
 na taj put i oko 20.000 njih je na njemu ostalo, da bi najmanje 18.000 na
elu sa svetenicima i drugim otmenim ljudima Crne Gore ostavili svoje
kosti rasijane po ovoj blagoslovenoj zemlji Sloveniji.1275
Navedene procene korespondiraju sa nepouzdanim navodima Bori
voja Karapandia, koji je tvrdio da je 1945. u Sloveniji stradalo 3.000
pripadnika SDK i 15.000 crnogorskih etnika.1276 Karapanieve tvrdnje
i navodi njegovih slinomiljenika nisu bazirani na primarnim istorijskim
izvorima i poimeninim spiskovima stradalih, ve na paualnim proce
nama i nagaanjima. Zahvaljujui reizdanjima Karapandievih knjiga u
Srbiji, ovakve tvrdnje postale su relevantne u jednom delu domae javnosti
koji je zainteresovan za nedovoljno razjanjene dogaaje iz perioda Drugog
svetskog rata.
Slovenaki istoriar Mitja Ferenc je doveo u sumnju procene broja
stradalih etnika u Sloveniji koje je plasirao Karapandi, tvrdei da su pre
uveliane.1277 Crnogorski istoriar Branislav Kovaevi izrazio je sumnju u
Karapandievu tvrdnju da je na stratitima u Pohorju, ne raunajui dru
ga stratita crnogorskih etnika u Sloveniji, ubijeno 8.000 Crnogoraca.1278
Pojedini pisci iz redova etnike emigracije iznosili su jo neuteme
ljenije procene. Od 25.000, to etnika to izbjeglica, spasilo se, samim
udom, jedva 150 dua.1279
Kako bi utvrdili potencijalni broj stradalih crnogorskih etnika u Slo
veniji maja 1945. neophodno je na osnovu primarnih izvora utvrditi okvi
ran broj pripadnika JVuO i izbeglica koji su decembra 1944. napustili
Crnu Goru i odstupili ka Bosni, prikljuivi se glavnini snaga JVuO. Vredi
napomenuti da su crnogorski etnici odstupili iz Crne Gore zajedno sa

1275 , , . :
1945.
, , 2009, . 234.
1276 Borivoje M. Karapandi, Jugoslovensko krvavo prolee 1945. Titovi Katini i Gulazi, Beograd,
1990, str. 16; . , . 1945-1995,
, 1995, . 124, 234.
1277 Mitja Ferenc, Prikrito in oem zakrito. Prikrita grobia 60 let po koncu druge svetovne vojne,
Celje, 2005, str. 60.
1278 , .
1944-1945, , 1993, . 141.
1279 , , -
, 16, , 1965, . 27.

474
hiljadama vojnika nemakih okupacionih snaga, to potvruju nemaki,
etniki i partizanski izvori.1280
Odstupanje crnogorskih etnika dolinom Lima i kroz istonu Bosnu
u pogledu vojne istorije prvenstveno ima znaaj u injenici da su crnogor
ski etnici pomogli u proboju jedinica 21. armijskog korpusa Vermahta.
Izvlaenje snaga 21. armijskog korpusa iz Albanije i Crne Gore omoguilo
je pojaanje nemakih snaga na Sremskom frontu i olakano izvoenje
nemake ofanzive januara 1945. Prethodne borbe srbijanskih etnika u
istonoj Bosni i njihova uloga u potiskivanju snaga 27. istonobosanske
divizije NOVJ sa tog podruja, takoe su pomogli u nastupanju nemakih
snaga prema Semberiji i Sremu. Snage 21. armijskog korpusa, prema kon
tradiktornim nemakim izvorima, 16. novembra 1944. brojale su nekoli
ko desetina hiljada ljudi.1281
Samo tokom sedam dana nemake operacije Zimska oluja (17-24.
januar 1945) na Sremskom frontu, 1. armija JA imala je gubitke od 1.532
poginulih, 4.668 ranjenih i 2.233 nestalih vojnika.1282
Pre nego to utvrdimo priblian broj crnogorskih etnika pod koman
dom Pavla uriia, decembra 1944, vredi napomenuti da su na podruju
Crne Gore, pre evakuacije etnikih snaga, zabeleeni primeri potede i
premobilizacije zarobljenih etnika, iako je ovaj fenomen bio manje zastu
pljen u Crnoj Gori nego u Srbiji.
tab Crnogorske brigade KNOJ uputio je 2. septembra 1944. Narod
nooslobodilakom odboru Danilovgrad obavetenje da jedinice pod
komandom taba svakog asa privode pojedine grupice razbijenih etni
ka, koji se vraaju svojim kuama ili se nama sami predaju. U obavetenju
se sugerie da se svi zarobljeni etnici alju u tab brigade, i da im se pri
tom ne oduzima oruje. Treba voditi rauna o tome da su to veinom nai
prijatelji i prisilno mobilisani seljaci.1283 Iz izvetaja taba 10. crnogorske

1280 Ovu injenicu, koju ignoriu predstavnici revizionistike istoriografije, pominje i dnevnik jednog
amerikog avijatiara, koji se sa petoricom kolega povlaio u etnikoj koloni od Podgorice ka
Drini. (James M. Inks, Eight baled out, London, 1955, str. 92-117).
Nemaki izvori koji potvruju zajedniku evakuaciju crnogorskih etnika i nemakih snaga:
NAW, T-314, r. 1630, s. 311, 317, 765.
1281 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 720.
1282 , , , 1944-1945,
, 1979, . 198.
1283 -, III/10, , 1969, . 348, 351.

475
 brigade NOVJ (29. septembar 1944) doznajemo da je jedinicama brigade
pristupilo 78 dojueranjih etnika iz Ledenica, sela iznad Risna.1284 Sna
gama 6. crnogorske brigade se 10. oktobra na podruju Grahova predalo
80 boraca Rudinsko-banjanskog bataljona Vuedolske brigade JVuO. Od
tog broja u redove 6. crnogorske brigade dobrovoljno je stupilo oko 60 et
nika.1285 etnicima je dozvoljeno da obiu njihove domove i da se nakon
nekoliko dana vrate u redove brigade. Ovi borci, poslije njihovog povrat
ka, svakodnevno su dozivali etnike koji su ostali u Grahovu, da izau i da
se pridrue naim jedinicama i da im se nita nee desiti, ali rezultata nije
bilo.1286 Prema podacima taba 1. bokeljske udarne brigade (1. decembar
1944), snagama brigade, u razdoblju od 11. do 24. oktobra, na podruju
Boke kotorske, predalo se oko 350 neprijateljskih vojnika-etnika, koji su
mobilisani za nau vojsku. Prema podacima istog taba, jedinice pod nje

1284 -, III/8, , 1956, . 338.

1285 , : o , -
. , (. .), ,
1983, . 475-477.
1286 , 1944. , -
. , (. .), , 1983, .
483.
Prema tvrdnjama proetnike publicistike partizani su prilikom oslobaanja Grahova, 22. okto
bra 1944, zarobili preko 400 etnika Vuedolske brigade koje su zatim streljali. ( .
, .
1941-1945. 1941-1945.,
. , , (. ),
, 2015, . 55). Vojinovi ne navodi izvore. Njegove tvrdnje ne odgovaraju broju zarobljenih
etnika u Grahovu, koji pominju partizanski izvori. U depei Radovana Vukanovia, komandanta
3. udarnog korpusa JA (23. oktobar 1944) navodi se da je prilikom osloboenja Grahova ubije
no oko 280 Njemaca i etnika. ( -, III/8, , 1956, . 381). Prema tvrdnja
ma Ratka Radonjia, oficira 6. crnogorske brigade i uesnika vienedeljnih borbi za osloboenje
Grahova, koje je bilo dobro utvreno etniko i nemako uporite, etnici su imali od 1. do 21.
oktobra preko 180 mrtvih i 100 zarobljenih, a Njemci 18 mrtvih i 8 zarobljenih. Iz Grahova je
uspio da se izvue manji broj etnika i dio Njemaca iz 2. ete 2. bataljona 334. puka. (
, ..., . 382). Prema podacima Ivana Vukotia, oficira 1. crno
gorske brigade, gubici protivnika u Grahovu iznosili su 240 mrtvih (od kojih 60 Njemaca) i 70
zarobljenih. ( , , 10.
, (. ), , 1984, . 78). Vuedolska brigada
JVuO igrala je vanu ulogu u nemakom pozicioniranju na jugozapadu Crne Gore prilikom neu
spelog pokuaja 21. korpusa Vermahta da se u jesen 1944. probije ka Hercegovini, to pro
etniki autori preutkuju. Dalja istraivanja e pokazati koliko od oko 100 zarobljenih boraca
Vuedolske brigade je streljano nakon osloboenja Grahova. Pripadnici pominjanog 334. puka
181. divizije Vermahta poetkom novembra 1944. ubili su nepoznat broj civila u Risnu. (AJ, DK,
110, f. 533, s. 253-281).

476
govom komandom su 8. decembra zarobile 80 etnika u Petrovcu, koji su
mobilisani za nau vojsku.1287
Iz navedenih podataka vidimo da je najintenzivniji prelazak etnika
u partizane, u Crnoj Gori, zabeleen oktobra 1944, u vreme kada je u
Srbiji prelazak etnika u partizane polako jenjavao, kao i da su prelasci
prevenstveno zabeleeni u junom delu Crne Gore i na Primorju, odnosno
na podruju na kome su Nemci boravili krae u odnosu na druge delove
Crne Gore.
Domaa istoriografija nije dovoljno uzela u obzir objavljene istorijske
izvore koji govore o broju crnogorskih etnika koji su se krajem 1944.
povukli iz Crne Gore. Ovaj propust odnosi se i na najreferentniju naunu
studiju na temu stradanja crnogorskih etnika 1945. Naime, crnogorski
istoriar Branislav Kovaevi, autor prvog relevantnog naunog istraiva
nja o traginoj sudbini crnogorskih etnika u zavrnoj fazi rata, oslanja
jui se na dostupne istorijske izvore, ukljuujui i emigrantsku publici
stiku i memoaristiku, iznosi pretpostavku o broju evakuisanih etnika iz
Crne Gore. Protivurijeni izvori govore da je urii imao oko 7.000 do
12.000 naoruanih vojnika i oko 3.000 do 6.000 ena, djece, starijih osoba
i ranjenika, navodi Kovaevi i dodaje:
U dugoj koloni, koja se protezala od Doljana, u blizini Podgorice,
do Vjeternika, prema kontroverznim izvorima, nalazilo se oko 12.000
naoruanih ljudi i oko 6.000 ena, djece, staraca, ranjenika. Kompletni
Veliki sud, mnogobrojni seljaci, graani, trgovci, studenti, profesori, lje
kari, advokati, uitelji, mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije sa 76
svetenika.1288
Primarni izvori etnike provenijencije govore da je Pavlova kolona
krajem decembra 1944. brojala oko 7.000 boraca i oko 1.500-2.000 izbe
glica, pri emu se broj izbeglica smanjio na oko 1.200 do kraja januara
1945. Ovi podaci mogu se smatrati pouzdanim, iako su moda donekle
uveani u pogledu broja boraca i donekle umanjeni u pogledu broja izbe
glica, ako pretpostavimo da je uriiev tab imao interes da u izvetajima
Vrhovnoj komandi navodi neto vei broj boraca i neto manji broj izbe

1287 -, III/8, , 1956, . 503, 508.

1288 , .., . 51, 53.

477
 glica, ali jedna ovakva tvrdnja ostaje u domenu pretpostavke budui da je
njenu validnost nemogue potkrepiti dokazima.
U depei od 20. decembra 1944, potpukovnik Blao Gojni, koji je
privremeno menjao obolelog Pavla uriia, obavetava Vrhovnu koman
du JVuO: Stigli smo sa 7.000 boraca i 2.000 izbjeglica na Cer. (Cer je
planina izmeu Mojkovca i Bijelog Polja). Ve tada se u redovima crnogor
skih etnika nalazilo oko 150 ranjenika.1289 U depei od 8. januara 1945,
major Zaharije Ostoji obavetava Vrhovnu komandu: Pavle ima oko
1.500 izbeglica i 7.500 odlinih boraca.1290 Pavle urii je 23. januara
1945. obavestio Drau Mihailovia da njegova kolona, sem nenaznaenog
broja boraca, broji oko 1.200 izbeglica.1291
U obavetenju naelnika taba Vrhovne komande JVuO, genera
la Drae Mihailovia, komandantu etnikih snaga u zapadnoj Bosni,
pukovniku Slavku Vranjeeviu (6. april 1945), Mihailovi demantuje
tvrdnje pukovnika Zaharija Ostojia o 15.000 etnika pod komandom
Pavla uriia.
Snage potpukovnika Pavla uriia jako su preoptereene vrlo veli
kim brojem izbeglica i nije taan podatak pukovnika Ostojia da potpu
kovik urii raspolae sa 15.000 etnika iz Crne Gore, Sandaka i Boke
kotorske, ve ima ukupno oko 7.000 boraca, dok pukovnik Baovi ima
oko 1.000.
Mihailovi istie da urii nije ostavio nikakvu organizovanu gerilu
na svome terenu, odnosno na podruju Crne Gore i Sandaka. Takoe,
navodi da su uriieve trupe sa sobom donele tifus i da nemaju borbe
ne vrednosti, a pored toga ove snage vre velike pljake nad stanovnitvom,
naroito srpskim, to je dovodilo do vrlo tekih sukoba sa [etnikim] jedi
nicama istone Bosne gde god su prolazili.1292 Navedeni broj od 7.000
crnogorskih i 1.000 hercegovakih etnika, poetkom aprila 1945, isuvie
je optimistian. U nastavku u pokuati da dokaem da je aprila 1945.
broj etnika pod uriievom komandom bio manji od navedenog broja
u Mihailovievom obavetenju Vranjeeviu.

1289 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 688.

1290 Isto, str. 722.
1291 Isto, str. 739.
1292 Isto, str. 886-888.

478
 Da Pavle urii, u prolee 1945, pod komandom nije mogao ima
ti vie od 7.000 boraca, indirektno svedoe depea Dobroslava Jevevia
Vrhovnoj komandi JVuO (23. januar 1945) u kojoj se pominje 6.000 lju
di Pavla uriia i uriieva depea Drai Mihailoviu (28. septembar
1944) u kojoj se navodi: Imam stalno na okupu 4.500 boraca, na terenu
jo 2.000.1293
U Ratnom dnevniku Operativnog odeljenja 91. armijskog korpusa
[Vermahta], za 23. decembar 1944, navodi se da sa nemakim 21. brd
skim korpusom, iz pravca Crne Gore ka Podrinju, pristie 5.000-7.000
etnika.1294 Da je prethodna procena realna svedoi i nemaki izvor iz
druge polovine avgusta 1944. u kome se broj etnika u Crnoj Gori proce
njuje na 5.000.1295
U izvetaju taba 3. (bosanskog) korpusa tabu 2. armije JA (30. janu
ar 1945), navodi se da se na podruju Kladnja i Olova nalazi 5.000 et
nika pod komandom Pavla uriia, pri emu je podrazumevana ukupna
snaga crnogorskih etnika u Bosni.1296 U radiogramu taba 3. (bosanskog)
korpusa tabu 5. (bosanskog) korpusa (3. februar 1945), navodi se da
se na podruju Zavidovia i Ozrena nalazi oko 5.000 uriievih ljudi
sa veim brojem izbjeglica,1297 podrazumevajui da je Pavlova kolona
napustila podruje Kladnja i Olova, kreui se ka Ozrenu. U relaciji taba
3. (bosanskog) korpusa Generaltabu JA (17. maj 1945) navodi se da su
snage pod uriievom komandom, koje su se sredinom januara probijale
kroz istonu Bosnu, brojale oko 5.000 boraca sa veim brojem ena, djece
i staraca, koje su etnici iz Crne Gore poveli sa sobom.1298 Ova tri posled
nja podatka, iako donekle umanjena u odnosu na realnu brojku, dodatno
potvruju da urii nije raspolagao sa vie od 7.000 boraca sa podruja
Crne Gore i Sandaka.
Imajui u vidu sve navedene izvore, krajem decembra 1944. Pavlova
kolona brojala je 6.000-7.000 naoruanih boraca i 1.500-2.000 izbegli
ca. Broj boraca i izbeglica znatno se smanjio u prolee 1945, pre pokreta
1293 Isto, str. 571, 742.
1294 NAW, T-314, r. 1630, s. 317.
1295 NAW, T-311, r. 195, s. 973.
1296 Zbornik NOR-a, IV/32, Beograd, 1968, str. 681-683.
1297 VA, NOVJ, k. 462A, f. 4, d. 3/18.
1298 Zbornik NOR-a, IV/34, Beograd, 1974, str. 903.

479
 uriievih snaga za Lijeve polje, o emu e biti rei u nastavku. Nekoli
ko stotina etnika sa podruja Pljevalja i Durmitora odstupilo je ka Bosni
krajem novembra 1944, zajedno sa srbijanskim etnicima.
Koji je razlog relativno velikog broja izbeglica koje su se decembra
1944. zaputile iz Crne Gore u Bosnu u okviru Pavlove kolone? Ovakva
pojava nije zabeleena prilikom odstupanja srbijanskih etnika novembra
iste godine. ini nam se da je odgovor na ovo pitanje dao istoriar Brani
slav Kovaevi:
etnika propaganda je plaila da komunisti ubijaju odreda nepo
sredne uinioce i lanove porodica. Stoga je bio veliki broj djece, staraca,
ena koji su odstupali poslije pobjedonosnog naleta partizana. Ova pro
paganda nije vodila rauna o tome da partizani komunisti nijesu svo
ju kaznenu politiku oslanjali na princip taliona (glava za glavu), niti na
naelo solidarnosti i kolektivne odgovornosti (cijela porodica za starjei
nu). lanovi porodice su se stavljali pod nadzor kao jataci, izolovali su ih,
ali, po pravilu, nijesu ubijali. ak prilikom konfiskacije imovine ostavljao
se dio lanovima porodice za ishranu i korienje. Partizani su naroito
bili fleksibilni prema mlaem svijetu, kojemu su dali ansu da se izvue,
pree u NOVJ, ak i da ue u KPJ. O tome svjedoi i izdvajanje mlaih
crnogorskih etnika u Sloveniji i Hrvatskoj, koji su ukljuivani u jedinice
NOVJ.1299
Nema sumnje da je urii, dozvoljavajui pokret velikog broja izbe
glica, po najteim moguim uslovima za evakuaciju (besputni teren po
kome je vreno odstupanje, strana hladnoa, zarazne bolesti i glad, koje
su pratile begunce), pokuao dodatno da vee crnogorske etnike za nje
govu komandu, budui da jedan deo etnika, osobito oni koji su imali
ene i decu, ne bi prihvatio poziv na evakuaciju jer bi to znailo odvajanje
od porodica. Nepromiljenom odlukom o evakuaciji civila, urii snosi
najveu odgovornost za stradanje ovih ljudi koji su postali taoci njegove
kolaboracionistike politike.
Osipanje Pavlove kolone zapoelo je ve tokom decembra 1944. Pri
meri gubitaka i osipanja crnogorskih etnika, od kraja decembra 1944. do
sredine aprila 1945. ukazuju da u Sloveniju nije stiglo vie od 5.000-6.000
crnogorskih etnika i izbeglica.

1299 , .., . 153.

480
 Branislav Kovaevi navodi da se od 187 etnika iz sela Prekobre, po
kraj Kolaina, koji su krenuli ka Bosni, njih 86 se vratilo svojim kuama.
Osipanje bi bilo i brojnije da nije postojala snana etnika propaganda
kako se partizani nemilosrdno ponaaju prema svima koji nijesu bili na
njihovoj strani. Prilikom saveznikog bombardovanja etnikih kolona,
11-12. decembra, u blizini Kolaina, prema seanjima etnikih veterana,
zabeleena su 52 mrtva i vei broj ranjenih etnikih boraca. Poetkom
januara 1945, ustae su na Palama ubile grupu od 41 ranjenog i bolesnog
etnikog borca koji su se, na elu sa lekarom Vasilijem Goluboviem,
zaputili ka Sarajevu.1300 Glavnina uriievih snaga jo uvek se nalazila
istono od Drine, na podruju ajnia. urii je 12. januara, kao to
sam prethodno pomenuo, obavestio Vrhovnu komandu da je njegovim
snagama dalji boravak na podruju ajnia nemogu zbog toga to Nemci
nameravaju da se evakuiu na levu obalu Drine. Petar Baovi je 15. janu
ara obavestio Vrhovnu komandu da su se uriieve snage povukle u prav
cu Viegrada i da su rekvirirali svu stoku na podruju Viegradskog sreza.
Pavle mobilie Viegradski i ajniki srez putem sile. Mobilisani bee, a
naroito iz ajnikog sreza.1301
Odstupanje kroz istonu Bosnu sprovedeno je u izuzetno tekim uslo
vima koji su podrazumevali smrzavanje i glad. Kroz Devetak itav dan
idemo umom. Kolone se probijaju kroz snijeg... Do Olova put strmen i
klizav. Pod nogama led, iznad nas snijeg, a pred nama litice. Mnogi su na
ovom putu od zamora i gladi ostali u snjenim smetovima.1302
U blizini sela Sokolovii (dananji Sokolac) sredinom januara dolo
je do borbe izmeu crnogorskih etnika i ustakih snaga, kada je, prema
seanjima preivelih, poginulo oko 50 i ranjeno oko 100 etnika, nakon
ega je uspostavljeno primirje sa ustaama i kolona crnogorskih etnika je
nastavila put prema dolini Krivaje.1303 U borbi kod Kladnja, prema parti
zanskim izvorima, snage 27. istonobosanske divizije JA nanele su uri
ievim etnicima gubitke od 25 poginulih i est zarobljenih boraca.1304

1300 , . 55, 58.

1301 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 734.
1302 , , -
, 16, , 1965, . 11.
1303 , .., . 71.
1304 Zbornik NOR-a, IV/33, Beograd, 1970, str. 43.

481
 urii je potom samoinicijativno, bez odobrenja Vrhovne komande
JVuO, naredio delu snaga (5. divizija, odnosno desna kolona crnogorskih
etnika) da izvri prodor prema Tuzli. Desna kolona je vodila borbe u doli
ni Spree od 1. do 8. februara. Prema seanjima uesnika, etnici su pre
trpjeli velike gubitke: 150 mrtvih i oko dvije stotine ranjenih boraca.1305
U prvoj polovini februara kolone etnika Pavla uriia stigle su na
ue Spree u Bosnu. Do tada je bilans stravinog mara izgledao ovako:
3.000 bolesnika od pjegavog tifusa, koji se stalno irio i poprimao raz
mjere epidemije... I pored ovih zakanjelih mjera pjegavi tifus se irio i
svakodnevno uzimao danak. Ljudi su umirali u strahovitim mukama bez
ljekova ili bilo kakve medicinske pomoi. Pored toga, u koloni se nalazilo
oko 1.200 ranjenika. Broj mrtvih pomrlih i izginulih u borbama procje
njivao se na 2.300 lica. Najvei broj rtava bio je meu izbjeglicama...1306
Navedene brojke ine se predimenzioniranim, iako je broj crnogor
skih etnika koji su februara 1945. trajno ili privremeno izbaeni iz stroja,
nesumnjivo bio vrlo velik.
Balast velikog broja ranjenika i bolesnika pratio je jedinice crnogor
skih etnika i narednih nedelja, nakon prispea na Ozren i Trebavu i pre
metanja dela uriievih snaga i vojne bolnice na Vuijak, na levoj obali
Bosne:
Smjetaj bolesnika i ranjenika u podnoju Vuijaka bio je veoma neu
slovan. Epidemija pjegavog tifusa svakodnevno je uzimala ljudske ivote.
Vijesti o smrti redovno su sizale u Glavni tab uriia. Umiralo je i po
nekoliko lanova porodice (dr Mileta Babovi i sin mu, npr.); od tifusa je
na tom podruju umrla i majka Pavla uriia. etnike bolnice nijesu
bile dovoljno obezbijeene od moguih napada partizanskih jedinica. Bilo
je sluajeva napada na bolnice. U jednom od napada u predjelu Vuijaka
ubijeno je preko stotinu ranjenika, a najmanje jo toliko se podavilo traei
spas u ledenoj Bosni, kako navodi istoriar Branislav Kovaevi, poziva
jui se na jedan memoarski tekst pripadnika snaga crnogorskih etnika,
Predraga Cemovia.1307

1305 , .., . 72.

1306 , . 74.
1307 , .., . 99-100.

482
 Drugi pisac iz emigracije, takoe nekadanji crnogorski etnik, Mihaj
lo Mini, navodi da su partizani u noi 7-8. marta 1944. napali poloaje
crnogorskih etnika u vujakim selima Trnjani i Majevac, nakon to su od
lokalnih srpskih stanovnika dobili obavetenja o poloajima Crnogoraca.
Mini pominje da je u borbi poginuo odreeni broj etnika, ukljuujui
i komandanta 7. puka 1. divizije, kapetana uru Ivetia. Mini istie da
su partizani u Majevcu ubili nekoliko stotina, odnosno, kako navodi na
drugom mestu, ak 700 tifusara i ranjenika, u bolnici crnogorske gru
pacije, kao i da se vei broj etnikih boraca, ranjenika i tifusara udavio u
Bosni.1308 Navedene tvrdnje su nepouzdane i viestruko uveliane.
Sauvana su dva izvetaja tabova partizanskih jedinica koje su ue
stvovale u napadu na etniku grupaciju u Trnjanima i Majevcu. U izveta
ju taba 19. krajike brigade tabu 53. srednjobosanske divizije (27. mart
1945). navodi se da je brigada sa delovima drugih partizanskih jedinica,
8. marta vodila borbe na podruju izmeu Majevca i Trnjana, protiv crno
gorskih etnika:
Borba je trajala devet asova kada je neprijatelj potpuno razbijen i u
paninom bjekstvu odstupio u pravcu Bosne, gdje je uspio da se sa jednim
dijelom svojih snaga prebaci na desnu obalu rijeke Bosne, dok su se ostali
utopili u rijeci. Neprijateljski gubici: 150 mrtvih, 60 utopljenih u rijeci
Bosni, te 150 zarobljenih.1309
U izvetaju taba 1. bosanske brigade KNOJ (6. april 1945), koja je
takoe uestvovala u napadu na etnike u Majevcu, navodi da je 8. marta,
u borbi na levoj obali Bosne, ubijeno 251, zarobljeno 24, dok se 50 etnika
utopilo u Bosni.1310 Oba izvetaja, dakle, govore o istoj borbi i preklapaju
se u broju neprijateljskih gubitaka, budui da je tabovima obe jedinice
bilo stalo da navedeni uspeh pripiu sebi. Prvi izvetaj je realistiniji u
pogledu broja poginulih, dok u oba izvetaja egzistira priblian broj uto
pljenih etnika (50-60), a broj zarobljenih etnika ostaje sporan.
Dnevnik anonimnog intendanta Avalskog korpusa JVuO pominje
gubitke od oko 200 crnogorskih etnika u borbi na Vuijaku, marta 1945,
to se uklapa u broj poginulih, ubijenih i utopljenih etnika u izvetaju 19.

1308 . , (1941-1945), I-II, , 2012, . II/313-315.

1309 Zbornik NOR-a, IV/34, Beograd, 1974, str. 422.
1310 Isto, str. 564.

483
 krajike brigade. Ovi podaci na indirektan nain sugeriu da zarobljenici
nisu streljani na licu mesta. U dnevniku se navode podaci o postupcima
crnogorskih etnika prema lokalnom stanovnitvu:
Kuda su prolazili pljakali su, arali, pa ak i ubijali... Ponaali su se
gore nego ustae, dok ih jedne noi nije napala neka partizanska grupa
(mnogi tvrde da su to bili etnici sa Vuijaka) i pobili oko 200. Meu nji
ma je nastalo ogorenje, pa su poeli svima pretiti.1311
Iz svega navedenog moemo zakljuiti da je prilikom napada partizana
na etniku vojnu bolnicu u Majevcu ubijen odreen broj ranjenika, ali da
taj broj nije priblian procenama koje su zabeleene u etnikoj memoari
stici. U Majevcu su 2000. ekshumirani zemni ostaci 23 crnogorska etnika
iz dve masovne grobnice. Publikovani su nepotpuni poimenini podaci za
33 etnika stradala u Majevcu, 8. marta 1945, pri emu se za 23 tvrdi da su
ubijeni, dok se za 10 navodi da su poginuli u borbi.1312 Ubijanje ranjenika
u bolnici u Majevcu predstavlja nesumnjiv ratni zloin.
Gubici u ljudstvu u Majevcu i nepoverenje izmeu lokalnog stanov
nitva na Vuijaku i uriievih etnika dodatno su ubrzali uriievu
odluku o odstupanju prema zapadu, pogotovo jer su dogaaji s poetka
marta 1945. na Vuijaku dodatno istakli nesporazume i neslaganja izmeu
uriia i Vrhovne komande.

1311 VA, A, k. 54, f. 6, d. 8.

Sauvana su jedna depea i pismo Drae Mihailovia Pavlu uriiu u kojima se Mihailovi
kritiki osvre na ponaanje crnogorskih etnika u vuijakim selima prema lokalnom sta
novnitvu i prema etnikim ranjenicima i bolesnicima. U depei od 28. marta 1945. Mihailovi
prekorava uriia to su oficiri i borci pod njegovom komandom nastanili zgrade u kojima
su prethodno bili smeteni ranjenici i bolesnici. Ranjenici i bolesnici ve tri dana umiru pod
vedrim nebom. U drugom dokumentu (2. mart 1945) Mihailovi ponavlja optube o odsustvu
solidarnosti kod crnogorskih etnika prema bolesnim i ranjenim saborcima. Vai vojnici, pa i
stareine, izbacili su iz kua bolesnike i ostavili na putu na milost i nemilost sami sebi, a zdravi
se uselili po kuama i razbakarili, kao da nije rat, dok bolesnici umiru na putu. Zatim Mihailo
vi navodi primere pljaki nad lokalnim stanovnitvom u Trnjanima i Majevcu. (Zbornik NOR-a,
XIV/4, Beograd, 1985, str. 785-787, 947).
1312 Preiveli saborci su 2000. podigli spomenik etnicima izginulim i ubijenim u Majevcu. Na spo
meniku je zapisano da etnike smakoe ubice Titove 6. like brigade. Nijedna partizanska bri
gada nije nosila takav naziv, dok su se jedinice 6. like divizije marta 1945. borile na Sremskom
frontu.

484
Gubici crnogorskih etnika na Lijeve polju
4-6. aprila 1945.

Narativ o Bici na Lijeve polju proiziao je iz proetnike publicistike

i periodike sa poetka poslednje decenije prolog veka. U meuvremenu
je mit o Bici na Lijeve polju postao iroko prihvaen meu ljubiteljima i
mistifikatorima istorije Drugog svetskog rata, srpske i hrvatske nacionali
stike provenijencije. Obe ove grupacije nekritiki istrajavaju u tvrdnjama
da se poetkom aprila 1945. na Lijeve polju odigrala bitka izmeu et
nika pod komandom Pavla uriia i Oruanih snaga NDH. Dvodnevne
borbe na Lijeve polju zbog relativno malih gubitaka i relativno slabog
intenziteta borbi, u odnosu na broj angaovanih snaga, ne mogu se okarak
terisati kao bitka, pogotovo zbog injenice da proetniki pisci i autori pod
bitkom ne podrazumevaju borbe na Lijeve polju izmeu etnika i parti
zana, koje nisu bile mnogo manjeg intenziteta. Zanimljivo je da ista struk
tura izbegava da okarakterie kao bitku borbe oko Tuzle, 23-29. decembra
1944, koje su bile dugotrajnije i koje su podrazumevale daleko vee trajne
gubitke JVuO nego to se to dogodilo na Lijeve polju. Ukratko, insistira
nje na tezi o Bici na Lijeve polju ima za cilj da hrani stereotip kod srpskih
i hrvatskih nacionalista o nekakvom velikom ratnom sukobu izmeu et
nika i ustaa, s obzirom na to da je oigledno da su se te dve formacije od
sredine 1942. do kraja rata odnosile sa meusobnom tolerancijom, naje
e izbegavajui oruanu borbu, uz povremene sukobe, ali i uz povremeno
borbeno sadejstvo i jo ee druge oblike saradnje protiv snaga NOVJ.
Zakljuno sa 14. martom 1945, srbijanski i crnogorski etnici su se
evakuisali iz Trebave na levu obalu Bosne (Vuijak). Snage pod zapovedni
tvom etnike Komande Crne Gore, Boke i Sandaka (crnogorski, herce
govaki i sandaki etnici) ostale su na podruju Vuijaka svega nekoliko
dana. Ve 18. marta napustile su Vuijak i krenule ka zapadu. U meuvre
menu urii je stupio u kontakt sa crnogorskim nacionalistima okuplje
nim oko proustakog politiara Sekule Drljevia, s ciljem dogovaranja pre
laska preko teritorije pod ustakom kontrolom. Kolone pod uriievom
komandom zadrale su se na podruju juno od Bosanskog Broda do 26.

485
 marta, kada su izvrile pokret ka Motajici.1313 Zadravanje od osam dana
na podruju Bosanskog Broda posledica je pregovora izmeu uriievih
predstavnika i Sekule Drljevia, odnosno predstavnika NDH. Pokret ka
Motajici podrazumevao je prolazak kroz podruje severno od Dervente,
koje je bilo pod kontrolom ustaa, ali uriieve snage nisu ometane u
maru.
Cilj grupacije pod uriievom komandom bio je da se u formaciji
probije do Julijske krajine gde bi se prikljuila snagama SDK, dalmatin
skim i likim etnicima. Pokret prema Motajici predstavljao je krenje spo
razuma koji su u Zagrebu 22. marta 1945. potpisali predstavnici crnogo
rskih etnika i crnogorskih proustakih nacionalista koji je podrazumevao
da snage pod uriievom komandom preu Savu kod Slavonskog Broda,
odakle bi bili transportovani za Sloveniju. urii je pristankom na spo
razum pokuao da se oslobodi velikog broja izbeglica, ranjenih i bolesnih
etnika. Krenje sporazuma i samoinicijativno kretanje uriieve kolone
ka Bosanskoj krajini, glavni su razlog napada ustaa na uriieve snage na
Lijeve polju, 4-6. aprila 1945.
Domaa istoriografija prihvata brojku od 2.700 ranjenika i bolesnika
(najveim dijelom od tifusa) iz redova crnogorskih etnika i izbeglica koji
su krajem marta 1945, preko Slavonskog Broda, prebaeni u Staru Gra
diku, nakon potpisivanja sporazuma u Zagrebu. Sa obolelima je poao
jedan broj bolnikog osoblja i njihove najblie rodbine.1314 Sudei prema

1313 . , , -
, 7, , 1961, . 70-71.
urii je nameravao da sklopi sporazum sa Drljeviem, kao emisarom NDH, oko prelaska
njegovih jedinica preko teritorije pod ustakom kontrolom, kako bi se domogao Julijske kraji
ne, budui da je proboj vojske optereene velikim brojem izbeglica, bolesnika i ranjenika preko
teritorije koju su u Bosanskoj krajini i Pounju kontrolisali partizani bio skopan sa vrlo izglednim
porazom. S druge strane, Drljevi je nameravao da uriieve snage iskoristi u cilju formiranja
oruanih snaga pod njegovom politikom kontrolom, dok je reim NDH nameravao da iskoristi
vojne snage pod potencijalnom Drljevievom kontrolom za borbu protiv snaga JA na teritoriji
severozapadne Hrvatske. urii je shvatio da pristanak na Drljevieve uslove znai politiku
kapitulaciju (usled sukoba sa Mihailoviem i Vrhovnom komandom) i zbog toga je odluio da
izigra Drljevia i ustae, prividno prihvatajui dogovor kako bi sa snagama bosanskih etni
ka (jedinice pod komandom Slavoljuba Vranjeevia), rastereen izbeglica i bolesnih (koji su
evakuisani u Slavoniju, na osnovu sporazuma sa Drljeviem i ustaama) pokuao proboj ka
Julijskoj krajini.
1314 , .., , 99; , :
1941-1945, , 1977, . 540-541.

486
nekim izvorima taj broj je bio, ipak, prilino manji i iznosio je oko 800
tifusara i ranjenika, koji su po prijemu injekcija i lekarske pomoi upu
eni u Slavoniju na oporavak. Ovo ljudstvo je bilo spaeno i, po kaziva
nju, vodila se o njima prilina nega.1315 Iako je navedeni broj od 2.700
nesumnjivo vei od realnog, on na posredan nain sugerie da su snage
pod uriievom komandom brojano bile znatno oslabljene. Prethod
no sam naveo tvrdnju Drae Mihailovia da uriieve snage broje 7.000
crnogorskih i 1.000 hercegovakih etnika, to je uveana procena. Nakon
prebacivanja ranjenika i bolesnika u Staru Gradiku, na podruju Mota
jice, boravilo je oko 5.000-6.000 etnika pod uriievom komandom.
Snage pod komandom Pavla uriia, ojaane lokalnim etnicima sa
podruja Motajice (dva bataljona Motajike brigade JVuO, ukupno oko
200 boraca), prebacile su se na levu obalu Vrbasa u vremenu od 31. marta
do 2. aprila 1944, bez ometanja od strane ustaa, koji su se nalazili u seli
ma uz cestu Banja Luka - Bosanska Gradika. Prema podacima taba 39.
srednjobosanske divizije (3. april 1944), ove snage brojale su 4.000-5.000
etnika.1316 Uoi prebacivanja na levu obalu Vrbasa, 31. marta kod sela
Noiko, snage pod uriievom komandom su, kako navodi partizanski
izvor, pretrpele poraz u borbi protiv snaga 19. krajike brigade JA, kada je
poginulo 130 crnogorskih i domaih etnika, a 10 zarobljeno.1317
urii je nainio greku to u proboj prema Bosanskoj Dubici nije
krenuo odmah nakon prebacivanja poslednjih delova preko Vrbasa ili, ma
kar sutradan. Zahvaljujui tome ustaama su ostavljena dva dana da locira
ju etnike snage, dovedu pojaanja i pripreme se za napad.1318
Nakon prebacivanja preko Vrbasa, prema partizanskim izvorima, et
nici su se razmestili u selima Razboj, Laminci, Lili, Kukulje i Kosjerovo.
Pljakali su hranu, stoku i vrili prisilnu mobilizaciju. Pokret crnogorskih i

1315 , , -
, 8, , 1961, . 88.
1316 VA, NOVJ, k. 462B, f. 2. d. 14/57.
U radiogramu taba 15. krajike brigade 39. srednjobosanske divizije tabu 5. (bosanskog) kor
pusa JA (4. april 1945) navodi se da snage crnogorskih i hercegovakih etnika, koje su se pre
bacile u Lijeve polje, broje 3.500-4.000 boraca. Ovaj podatak je nesumnjivo umanjen u odnosu
na realnu brojku. (VA, NOVJ, k. 462A, f. 4, d. 4/72).
1317 VA, NOVJ, k. 462B, f. 1, d. 2/40, tab 53. srednjobosanske divizije tabu 5. (bosanskog) udar
nog korpusa JA, 2. april 1945.
1318 , .., . 102-103.

487
 hercegovakih etnika zapadno od druma Klanice - Nova Topola krenuo
je 4. aprila uvee. Meutim, ustae, stacionirane u Novoj Topoli i drugim
uporitima na pomenutoj cesti, doekali su etnike i zarobili bolnicu i
40 etnika, koje su poklali. Nakon neuspelog pokuaja pregovaranja sa
ustaama, budui da su etniki oficiri koji su poslati kao pregovarai bili
zarobljeni od strane ustaa, etnici su odluili da napadnu ustae kako bi
izvrili ponovni pokuaj proboja prema Pounju.1319 Pripadnici dva bataljo
na Motajike brigade vratili su se na desnu obalu Vrbasa pre otpoinjanja
ustakog napada. urii je iskoristio neobavetenost motajikih etnika
u pogledu njegovog odricanja poslunosti Vrhovnoj komandi JVuO.1320
Partizanski izvori navode da su borbe na Lijeve polju, izmeu etni
ka i ustaa, uz prekide, trajale dva dana, to potvruju i memoarski zapisi
pripadnika etnike emigracije.
Publicista Miloslav Samardi, pozivajui se na istraivanja Veroljuba
Maletia, iznosi tvrdnju da je u dvodnevnim borbama na Lijeve polju
poginulo ili streljano nakon zarobljavanja oko 100 crnogorskih etnika.
Gubici hercegovakih etnika na Lijeve polju i istonim padinama Koza
re, prema Samardiu i Maletiu, bili su vei i iznosili su nekoliko stoti
na poginulih i streljanih boraca u borbama protiv ustaa i partizana.1321
Navedena procena o gubicima crnogorskih etnika u borbi sa ustaama je
korektna, uz napomenu da su sline ili ne mnogo vee gubitke u borbi sa
ustaama imali i hercegovaki etnici. Grupa od nekoliko desetina istra
ivaa iz raznih delova Crne Gore, sainila je spisak crnogorskih etnika
koji su decembra 1944. formirali Pavlovu kolonu. Spisak sadri poime
nine podatke za 38 crnogorskih etnika poginulih na Lijeve polju (uz
napomenu da je taj broj potencijalno vei za 10 dodatnih imena: naime,
za 38 evidentiranih navodi se da su stradali na Lijeve polju, a za 10 da su

1319 VA, NOVJ, k. 462A, f. 4, d. 4/74; VA, NOVJ, k. 462B, f. 1, d. 2/33-36.

1320 , : , ,
, 2012, . 268-270.
1321 ,
, V, , 2010, . 441.
Samardi navodi da su od oko 400 hercegovakih etnika koji su se sukobili sa partizanima u
zapadnom delu Lijeve polja, prema Kozari, gotovo svi izginuli i dodaje: Moe se uzeti kao
pouzdano da je na Lijeve polju i na padinama Kozare poginulo nekoliko stotina Hercegovaca.
Ove tvrdnje osporavaju primarni izvori (dokumenta 15. krajike brigade JA).

488
izgubili ivot na podruju Bosanske Gradike).1322 Druga grupa istraiva
a je sakupila poimenine podatke za 53 hercegovaka etnika stradala na
Lijeve polju u borbama sa ustaama i partizanima, ukljuujui i one koji
su streljani od strane partizana, tokom maja, kao zarobljenici.1323
Gubici hercegovakih etnika u borbi protiv partizana zapadno od
druma Klanice - Nova Topola, poznati su na osnovu depee taba 15. kra
jike brigade tabu 39. srednjobosanske divizije (9. april 1945) u kojoj se
istie da je 15. krajika brigada, kao jedinica koja je imala zadatak da bra
ni partizansku teritoriju u istonom Potkozarju, u selima Vilusi i Roma
novci, nanela hercegovakim etnicima (29. puk) gubitke od 80 mrtvih,
50 ranjenih i 12 zarobljenih. Meu mrtvima nalazi se kapetan Popovi
Milorad komandant etnikog puka.1324 Ovaj podatak demantuje tvrd
nje emigrantske publicistike o tome kako je od oko 800 [hercegovakih]
etnika samo oko 220 uspjelo da se izvue iz obrua i pripoji etnikoj
glavnini.1325
Podatak iz navedene depee dopunjuje izvetaj taba 15. krajike bri
gade tabu 39. srednjobosanske divizije (8. april 1945), kao i izvetaji ta
bova bataljona tabu brigade (8-9. maj 1945). U izvetaju taba 15. kra
jike brigade od 8. maja navode se sledei gubici hercegovakih etnika,
prethodnog dana: 80 mrtvih, broj ranjenih nije ustanovljen, zarobljeno
devet neprijateljskih vojnika. Gubici brigade su iznosili etiri poginula i
est ranjenih. U izvetaju se navodi da je gonjenje razbijenih etnikih delo
va prema cesti Laktai - N.Topola, spreila pojava dva ustaka tenka.1326
Ovo napominjem s obzirom na uvreeni stereotip o zajednikim dejstvi
ma partizana i ustaa protiv etnika na Lijeve polju ili, pak, o navodnim
sinhronizovanim dejstvima partizana i ustaa protiv etnika.1327 Sauvani

1322 , , . :
1945.
, , 2009, . 327-527.
1323 ..., . 404-413.
1324 VA, NOVJ, k. 462B, f. 2, d. 14/67.
1325 , .., . 105.
1326 VA, NOVJ, k. 1272, f. 2, d. 19.
1327 Ovu propagandnu tezu plasirala je etnika emigracija. Uporediti: ,
, - , 16, , 1965,
. 19; , , (), 1990, .
78-79. Revizionistika istoriografija koristi nejasne formulacije koje podrazumevaju navodnu

489
 izvetaji tabova bataljon 15. krajike brigade detaljno rekonstruiu borbe
sa etnicima, to nije tema ovog rada. Ako se saberu ukupni gubici protiv
nika, navedeni u izvetajima tabova bataljona, dobijamo neto vei broj
poginulih etnika (100-150), ali tab 15. krajike brigade oigledno nije
poklonio potpuno poverenje ovim izvetajima smatrajui ih uvelianim. Iz
navedenih izvetaja moe se zakljuiti da je nekoliko desetina etnika pogi
nulo prilikom dejstva artiljerije 15. krajike brigade.
U bezizlaznoj situaciji, urii i njegovi oficiri odluili su da se sa oko
600-700 boraca prebace natrag na desnu obalu Vrbasa, a da ostatak, odno
sno veina boraca i izbeglice, prihvate poziv Drljevievih emisara, odnosno
poziv na predaju, i evakuiu se za Staru Gradiku, ime su 6. aprila prestale
borbe na Lijeve polju.
U dnevnom izvetaju Glavnog stoera Ministarstva oruanih snaga
NDH (9. april 1945), navodi se da se 7. aprila predalo oko 3.500 crno
gorskih etnika 5. i 8. crnogorske divizije, jugoistono od Bosanske Gra
dike. U istom izvetaju navodi se da se 8. aprila predalo jo 5.500 tih et
nika s orujem, dok se veliko-srbsko vodstvo sa 1.300 Srba Hercegovaca,
600 Srba Bosanaca i 100 Crnogoraca prebacilo kod sela Kukolje (20 km
jugoiztono od Bosanske Gradike) preko Vrbasa na iztonu stranu, ime
je oruana borba na Lijeve polju okonana.1328 U izvetaju istog organa
(14. april 1945), sumiraju se podaci iz izvetaja 7. hrvatske divizije Oru
anih snaga NDH o borbama sa crnogorskim etnicima na Lijeve polju.
Poginuo je 331 etnik, velik broj ih je ranjen, a 9.538 ih se predalo, meu
kojima i 3.241 izbjeglica. Nai su gubitci mali, svega tri poginula i osam
ranjenih, zbog upotrebe topnitva, oklopnih kola i samovoza. U izvetaju
se dalje navodi da se skupina od 3.000 preostalih etnika pod urii
evom komandom u noi 11-12. aprila prebacila na levu obalu Vrbasa,
nedaleko od Banja Luke, i da se uputila u pravcu zapada.1329
Oba izvetaja ustake provenijencije nepouzdana su u pogledu navede
nih brojki. Navedeni broj poginulih, a pogotovo broj zarobljenih etnika,
kao i podatak o broju preostalih boraca pod uriievom komandom,
prilino je uvean. U citiranom izvetaju od 14. aprila navodi se jo je
sinhronizaciju partizana i ustaa. Uporediti: Partizanski napad je usledio 6. aprila, s levog krila,
to je bio i znak za ustae da krenu u nove napade. ( , .., . II/336).
1328 Zbornik NOR-a, IV/34, Beograd, 1974, str. 1119.
1329 Isto, str. 1141.

490
dan nepouzdan podatak navodni broj preostalih boraca pod komandom
Drae Mihailovia (15.000), to je takoe neprihvatljivo velika brojka.
Navoenje uvelianih protivnikih gubitaka i umanjenih vlastitih gubita
ka karakteristino je za izvore ustake provenijencije tokom celog Drugog
svetskog rata. Sudei prema sumarnom izvetaju Glavnog stoera MOS
NDH od 14. aprila, urii je uoi otpoinjanja borbi na Lijeve polju
pod komandom imao oko 9.628 boraca, to je neprihvatljivo velika broj
ka. Takoe, znatno je uvean i navod o broju zarobljenih izbeglica (3.241).
Obe ove brojke su u koliziji sa navedenim etnikim izvorima o broju
boraca i izbeglica u okviru Pavlove kolone.
Navedene izvore ustakog porekla demantuje dnevni izvetaj nemake
Komande kopnene vojske (Vermahta) od 9. aprila 1945, u kom se navodi
da se jedinicama potinjenim toj komandi na podruju Bosanske Gradi
ke (re je o jedinicama iz sastava Oruanih snaga NDH), predalo 5.500
etnika.1330
Nakon poraza u borbama na Lijeve polju, odnosno na podruju
izmeu druma Laktai - Bosanska Gradika i leve obale Vrbasa, oko 600
etnika, kako se navodi u partizanskim izvorima,1331 koji se nisu predali
ustaama, forsirali su Vrbas na nekoliko mesta, nakon ega su se stacioni
rali u selima na desnoj obali reke, od Milosavaca do Noikog. Partizanske
snage koje su se nalazile izmeu Srpca i Prnjavora, kako bi predupredile
potencijalni napad crnogorskih i lokalnih etnika i njihovo mogue spa
janje sa srbijanskim etnicima okupljenim oko Vrhovne komande JVuO,
napale su etnike na desnoj obali Vrbasa.1332 U trodnevnim borbama, od
5. do 7. aprila, koje je 19. krajika brigada 53. srednjobosanske divizije JA
vodila protiv uriievih snaga, etnici su imali znatne gubitke, kako se
istie u depei taba 53. divizije tabu 5. (bosanskog) udarnog korpusa (9.
april 1945):
Nae snage razbile su neprijatelja koji je imao 50 mrtvih, 45 poto
pljenih [u Vrbasu] i 50 ranjenih crnogorskih etnika. Do sada se predalo

1330 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 846.

1331 VA, NOVJ, k. 462B, f.1, d. 2/28.
Izvori etnike emigracije navode brojku od 500-600 etnika, na elu sa uriiem, koji su se
vratili na desnu obalu Vrbasa. ( . , , . 79).
1332 Mladen Vukosavljevi, Drago Karasijevi, Pedeset trea NOU srednjobosanska divizija, Sarajevo,
1969, str. 155.

491
 svega 240 etnika... Zarobljeni [su] ena i dijete uriia i jo dvije ene
nekih pukovnika.1333
Podatke o zarobljavanju velikog broja uriievih etnika potvruje
i izvetaj taba 19. krajike brigade tabu 53. divizije (26. april 1944), u
kom se navodi da je u borbi 7. aprila zarobljeno 266 etnika, dok ih se 10
predalo.1334
Ostatak etnikih snaga je nastavio proboj ka jugu, desnom obalom
Vrbasa, da bi se u noi 10-11. aprila prebacio na levu obalu reke, juno
od Banja Luke, s namerom da se probije prema Grmeu. U meuvre
menu, uriievu kolonu napustilo je oko 200 etnika pod komandom
Vuka Kalaitovia, ukljuujui deo hercegovakih etnika, koji su se potom
privremeno prikljuili glavnini JVuO, odnosno srbijanskim etnicima.1335
ta se dogodilo sa crnogorskim etnicima koji su se predali partizani
ma ili su zarobljeni nakon prelaska iz Lijeve polja u sela na desnoj obali
Vrbasa? Navedenih 240 etnika koji su se predali 7-9. aprila bili su ivi
12. aprila, o emu svedoi depea taba 53. divizije tabu 5. Korpusa JA:
Miljenja smo da zarobljene etnike, kao i erkeze, koji su se predali, uvr
stimo u nae jedinice.1336 Prethodnog dana (11. aprila) partizanima se na
istom podruju predala satnija od 160 erkeza, odnosno bivih sovjet
skih vojnika u nemakoj slubi. Nisam naiao na podatke koji bi potvr
dili premobilizaciju zarobljenih uriievih etnika u redove jedinica 53.
srednjobosanske divizije NOVJ, stoga ne znam da li su zarobljenici postali
partizani, ili su sprovedeni u neki zarobljeniki logor, ili su (makar delom)
streljani.1337 Ipak, navedena depea svedoi o spremnosti da se zarobljeni
cima potedi ivot i omogui stupanje u redove partizana. Izvesno je da su
lanovi porodice Pavla uriia preiveli navedene okolnosti.
Ostatak malobrojnih uriievih snaga, verovatno 100-200 boraca,
prema mojoj raunici, prihvatio je predlog ustakih delegata, koji su ih
1333 VA, NOVJ, k. 462B, f.1, d. 2/29.
1334 Zbornik NOR-a, IV/34, Beograd, 1974, str. 751.
1335 . , , . 79.
1336 VA, NOVJ, k. 462B, f.1, d. 2/22.
1337 tab 53. srednjobosanske divizije je 21. aprila 1945. uputio 17 zarobljenih etnika mobilizacij
skom odseku 5. (bosanskog) korpusa JA, za izolaciju u zarobljenikom logoru i, verovatnu,
potonju mobilizaciju. (VA, NOVJ, k. 1419, f. 3, d. 25). Prema tvrdnjama proetnike publicistike,
partizani su u okolini Banja Luke streljali najmanje 37 zarobljenih etnika. (
..., str. 468-469).

492
presreli jugozapadno od Banja Luke, u blizini Han Kola, i odluio da se
prikljui glavnini crnogorskih etnika i izbeglica, u Staroj Gradiki. Crno
gorskim etnicima, sada pripadnicima proustake CNV, zarobljenim pret
hodnih dan na Lijeve polju, nije bilo oduzeto oruje. Takoe, oruje nije
bilo oduzeto ni uriievoj grupi.
Nakon nekoliko dana boravka u Staroj Gradiki, urii i njegovi
oficiri pokuali su samovoljno da izvedu iz tvrave vojnike pod njihovom
prethodnom komandom, u emu su ih osujetile ustae koje su razoruale
crnogorske etnike, nakon ega je vojni sud, formiran pod ustakim patro
natom od dojueranjih uriievih etnika, sada lojalnih crnogorskom
separatistikom lideru Sekuli Drljeviu, odluio ko je podoban za prihvat
u CNV, a ko je nepouzdani element koga treba prepustiti ustakim egze
kutorima. U ovu drugu kategoriju vojni sud je svrstao, prema podacima
emeigrantske memoaristike, oko 130-150 crnogorskih etnikih oficira i
politiki angaovanih linosti, na elu sa uriiem, koji su u oima crno
gorskih separatista vaili za nepouzdane, odnosno za nosioce prosrpske
politike.1338 Dalji boravak snaga CNV i ustaa u Staroj Gradiki bio je one
moguen pritiskom jedinica JA koje su nastojale da oslobode Bosansku,
Staru i Novu Gradiku (sva tri mesta osloboena su 24. aprila 1945). CNV
je nakon formiranja u Staroj Gradiki prebaena na podruje Karlovca i
Jastrebarskog, gdje je u taktikom pogledu, kao i u pogledu snabdijevanja
stavljena pod komandu 2. i 5. ustakog zbora OS NDH.1339
Kakva je bila sudbina 130-150 etnika izdvojenih u Staroj Gradiki,
uoi osloboenja ovog mesta i stratita? Mihajlo Mini, emigrantski pisac
i crnogorski etnik koji je boravio u Staroj Gradiki aprila 1945, pominje
izdvajanje 32 etnika oficira, na elu sa uriiem, i njihovu likvidaciju
u Jasenovcu.1340 Tu brojku potvruje svedoenje Metoda Pavlia koji je
boravio u Jasenovcu aprila 1945:

1338 , .., . 111-118

Kovaevi je iz memoarskih zapisa Mihajla Minia izvukao pogrean zakljuak da su svih 130-
150 izdvojenih etnika likvidirani u Jasenovcu, na osnovu Minievih kontradiktornih tvrdnji.
Zapravo, u Jasenovcu je likvidirano oko 32-35 etnikih oficira, dok je najverovatnije oko 100-
120, po svemu sudei, ubijeno u Staroj Gradiki.
1339 , .., . 547.
1340 . , (1941-1945), I-II, , 2012, . II/188-190.

493
 Znam takoer da su ustae nekako oko 16. travnja 1945. dotjera
li u logor oko 35 Crnogoraca, veinom oficira, navodno odvojenih od
Crnogoraca etnika, koji su se zajedno sa ustaama borili, te su ih drugi
dan odveli toboe na presluanje preko Save u Gradinu i tamo ih likvidi
rali.1341
Prema publikovanim poimeninim podacima, poznata su imena 31
crnogorskog etnika koji je ubijen u Jasenovcu aprila 1945.1342 Moe se
pretpostaviti, na osnovu svedoenja emigrantskih pisaca, da je ostatak
izdvojenih crnogorskih etnika (oko 100-120) ubijen u Staroj Gradiki.1343

Stradanje crnogorskih etnika

u Sloveniji maja 1945.

Najvei gubici crnogorskih etnika 1945. i, uopte, u Drugom svet

skom ratu, zabeleeni su tokom odstupanja prema Austriji, na teritori
ji Slovenije, gde je streljan velik broj etnika zarobljenih od strane JA ili
razoruanih i isporuenih od strane Britanaca, nakon ega su ih streljali
pripadnici JA.
Snage JA, sredinom i u drugoj polovini maja 1945, streljale su veinu
crnogorskih etnika zarobljenih u Sloveniji. Jedan deo crnogorskih et
nika zarobljen je u borbama na tlu Slovenije, drugi, neto vei deo, koji
se uspeo probiti u Austriju, razoruan je i isporuen jugoslovenskim sna
gama od strane britanskih saveznika, dok je najmanji broj crnogorskih
etnika (ako uzmemo u obzir ove tri kategorije zarobljenika) dospeo u
zarobljenitvo tako to se dobrovoljno predao na tlu Slovenije. Osim toga,
odreen broj crnogorskih etnika, verovatno na stotine njih, poginuo je

1341 AJ, DK, 110, f. 453, s. 709-710, Izjava Metoda Pavlia iz Zagreba, Zagreb, 17.6.1945.
Datum koji pominje Pavli (16. april 1945) oigledno je pogrean jer se na osnovu svedoenja
crnogorskih etnika, koji su preiveli odstupnicu ka Austriji, moe zakljuiti da je uriieva
grupa sprovedena u Jasenovac 20. aprila. Likvidacija uriia i njegovih oficira izvrena je vero
vatno 21. aprila jer je ve sutradan dolo je do pobune i proboja logoraa, nakon ega su ustae
vrili likvidacije zatoenika u samom logoru, na levoj obali Save.
1342 ..., str. 449-456.
1343 . , .., . II/190.
Tvrdnje o ubistvu 750 crnogorskih etnika u Staroj Gradiki, koje prihvata istoriar Kosta Nikoli,
oigledno su pogrene. ( , .., . II/338).

494
u borbama na tlu Slovenije.1344 Snage JA su zarobljene pripadnike CNV
tretirali kao kvislinku formaciju koja se tokom proteklog razdoblja borila
na strani nemakog okupatora, naroito od leta 1944, kada su zabeleene
najintenzivnije borbe na jugoslovenskom ratitu pogotovo s obzirom na
injenicu da crnogorski etnici prethodno nisu iskoristili dva poziva na
amnestiju. Umesto predaje, etnici su tokom 1944. u Crnoj Gori nasta
vili su da se bore na strani okupatora, jo oiglednije nego to su to inili
etnici u Srbiji ili, ak, nego njihovi saborci u Hercegovini, budui da na
teritoriji Crne Gore uoi odstupanja nisu zabeleeni nikakvi napadi etni
ka na Nemce, za razliku od nekoliko napada srbijanskih i hercegovakih
etnika na Nemce, u cilju obmanjivanja saveznika.
Organi JA su nakon prihvata zarobljenih crnogorskih etnika, koje su
im isporuili Britanci, u zarobljenikom logoru u Mariboru izvrili trijau
najmlaih godita i oslobodili lica koja su bila mlaa od 20 godina. Prema
kontradiktornim izvorima re je o oko 250 mladia, odnosno oko 500
mladia, koji su potom sprovedeni u zarobljenike logore u Hrvatskoj,
a zatim, nakon nekoliko sedmica ili meseci, mobilisani u JA.1345 Prema
izvetaju Georgija Dimitrijevia, opunomoenika OZN-e za Jugoslaviju,
upuenom Aleksandru Rankoviu, naelniku OZN-e Minstarstva narod
ne odbrane (12. jul 1945), u zarobljenikim logorima u Belju, Apatinu,
Rumi i Vukovaru, nalazila su se 544 etnika, od kojih je najvei broj bio
zatoen u Belju (493). Budui da su u ovim logorima bili zatoeni i pri
padnici nemakih oruanih snaga, kao i pripadnici OS NDH, zarobljeni u
Sloveniji u maju 1945, namee se zakljuak da su etnici iz ova etiri logo
ra takoe zarobljeni u Sloveniji, to bi znailo da potiu sa podruja Crne
Gore, budui da su zarobljeni srbijanski etnici u to vreme bili zatoeni
u zarobljenikim logorima na tlu Srbije (abac, Valjevo, Kragujevac).1346

1344 O borbama crnogorskih etnika (CNV) protiv snaga JA u Sloveniji: Mile Pavlin, Petnajsta briga
da, Ljubljana, 1969, str. 420; Franci Strle, Veliki finale nad Korokem (Druga, dopolnjena izdaja),
Ljubljana, 1977, str. 196, 198, 326, 333, 344, 397; , .., . 120-121.
Mile Pavlin istie da je 15. slovenaka brigada JA, 14. maja, u borbi kod Kamnika, nanela etnici
ma gubitke od 150 poginulih boraca u borbi, dok je 40 zarobljeno. Branislav Kovaevi, pozivaju
i se na memoarske zapise emigrantskih pisaca navodi primer bombardovanja etnike kolone
kod Krkog i vee gubitke uesnika kolone, bez preciziranja.
1345 , .., . 128-130.
1346 Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj, 1944-1946. Dokumenti, (ur. Mate Ru-
pi), Slavonski Brod, 2005, str. 201.

495
 Ovaj numeriki podatak potvruje pretpostavku da je zarobljavanje u Slo
veniji preivelo preko 500 crnogorskih etnika, ne raunajui one koji su
uspeli da izbegnu zarobljavanje od strane JA i Britanaca, kojih je takoe
bilo nekoliko stotina.
Grupa od nekoliko desetina istraivaa iz Crne Gore objedinila je spi
sak crnogorskih etnika i, u manjem broju, civila koji su decembra 1944.
odstupili iz Crne Gore. U obimnoj publikaciji, objavljenoj 2009, publi
kovano je 5.221 ime crnogorskih etnika i civila, uesnika Pavlove kolo
ne.1347
Od 5.221 evidentiranih osoba, dogaaje u Bosni i Sloveniji, koji su
podrazumevali velike ljudske gubitke i stradanje crnogorskih etnika, pre
ivelo je 656 evidentiranih lica (12,5%). Od 656 preivelih, za 529 se
navodi da su odstupili ili emigrirali, dok se za 127 osoba navodi da su
se vratile u Crnu Goru nakon maja 1945. U poslednjem sluaju re je o
etnicima mlaim od 20 godina, koji su zbog mladosti poteeni strelja
nja u Sloveniji, nakon zarobljavanja. Broj od 127 etnika koji su se vratili
u Crnu Goru svakako nije konaan budui da je mogue pretpostaviti da
mnogi crnogorski etnici, mlaih godita, koji su se takoe vratili u Crnu
Goru iz Slovenije, nisu uvrteni u navedeni spisak zbog neujednaenih
metodolokih kriterijuma pri popisivanju, odnosno zbog toga to su poje
dini popisivai u registar upisivali samo imena onih koji su smrtno stradali.
Zatim, za 110 osoba tvrdi se da su umrle tokom odstupanja iz Crne
Gore, pri emu se za 79 osoba navodi da su umrle od tifusa. Za ostatak se
moe pretpostaviti da su umrli od tifusa, iscrpljenosti ili posledica ranja
vanja.
U spisak su uvrtena i imena 222 etnika za koje se navodi da su pogi
nuli u borbi, tokom odstupanja, od Crne Gore, preko Bosne do Slovenije.
Najvei broj poginulih izgubili su ivot u borbama u Bosni. Od 222 pogi
nulih, za 71 etnika navodi se da je poginuo u Sloveniji, pri emu je najvei
broj (56) poginuo kod Zidanog mosta. Ovaj poslednji podatak svedoi da
su crnogorski etnici u Sloveniji, jednako kao i tokom prethodnog dela
odstupanja, uestvovali u borbama, u kojima su mnogi izginuli, odnosno
da je jedan deo zarobljenih crnogorskih etnika streljan nedugo nakon

1347 , .., . 327-527.

496
uea u oruanoj borbi protiv partizana, odnosno nakon zarobljavanja
posle izgubljene borbe.
Broj crnogorskih etnika koji su 1945. izgubili ivot u borbama protiv
partizana realno je nekoliko puta vei od 222. U registru je evidentirano
510 lica za koja se tvrdi da su nestala u odstupnici bez navoenja mesta
i naina stradanja. Takoe, u registru se navode imena i 16 osoba za koja
se tvrdi da su stradala u Bosni, bez navoenja naina stradanja. Mogue
je izneti opravdanu pretpostavku da je znatan broj ovih 526 lica izginuo u
borbama tokom 1945.
Za ubedljivo najvei broj lica evidentiranih u popisu, navodi se da su
stradala u Sloveniji, pri emu se za 2.328 osoba tvrdi da su streljane u Slo
veniji (za polovinu se navodi priblina lokacija stradanja, dok se za slian
broj navodi samo okvirni podatak da su stradali u Sloveniji, bez navoenja
mesta stradanja). Za 194 osobe navodi se da su nestale u Sloveniji, dok
se za 426 osoba navodi da su stradale u Sloveniji, bez navoenja naina
stradanja. Dakle, za 620 etnika se tvrdi da su izgubili ivot u Sloveniji, ali
se ne navodi da li su streljani nakon zarobljavanja ili su poginuli u borbi.
Realno se moe pretpostaviti da je najvei broj od ovih 620 osoba streljan
nakon zarobljavanja. Na osnovu navedenih podataka, poznata su imena
3.019 crnogorskih etnika koji su izgubili ivot u Sloveniji, pri emu su
uraunata imena i 71 poginulog etnika.
U registru su navedena imena i sedam etnika koji su izvrili samoubi
stvo, kao i osam etnika i civila koji su krajem 1944. stradali u saveznikim
bombardovanjima. Ako broju od ovih 15 lica, dodamo i pomenutih 529
koji su emigrirali, najmanje 127 koji su se vratili u Crnu Goru, 110 koji su
umrli tokom odstupanja, 222 koji su poginuli u borbi, 48 koji su poginuli
na Lijeve polju u borbi protiv ustaa, 29 koji su ubijeni u ustakim logo
rima (ne raunajui etiri osobe umrle od tifusa u ustakim logorima jer su
njihova imena ve uraunata u 110 umrlih tokom odstupanja), dolazimo
do brojke od najmanje 1.080 (20,68%) uesnika Pavlove kolone koji
nisu streljani od strane partizana, pri emu je stvarna brojka onih koji nisu
streljani objektivno vea za nekoliko stotina imena.
etnika kolaboracija u Crnoj Gori bila je oiglednija od kolaboracije
srbijanskih etnika pod komandom Drae Mihailovia i moe se poredi
ti sa kolaboracijom hercegovakih i dalmatinskih etnika. S obzirom na

497
 ukupan broj snaga, crnogorski i hercegovaki etnici poinili su vei broj
ubistava civila nego srbijanski ili bosanski etnici. Naroito su bili masovni
zloini crnogorskih etnika nad muslimanskim stanovnitvom u Sanda
ku 1943. i hercegovakih etnika nad hrvatskim stanovnitvom u Rami
i Dalmaciji 1942, kao i zloini hercegovakih ustanika (koji su kasnije
postali etnici) nad muslimanskim stanovnitvom u istonoj Hercegovini
1941. U ogorenim borbama protiv snaga NOVJ, crnogorski etnici su
1942-1945. bili odani saveznici italijanskog i nemakog okupatora. U tim
borbama poginuo je velik broj partizana iz Crne Gore, dok je jo vei broj
partizanskih simpatizera represiran, a deo ubijen.
Sauvan je odreeni broj nareenje tabova JA potinjenim jedinica
ma o postupanju prema zarobljenim pripadnicima neprijateljskih snaga u
Sloveniji. Iz ovih dokumenata namee se jasan zakljuak da su partizanski
tabovi nareivali streljanje zarobljenih ustaa, esesovaca i domobranskih
oficira, dok su zabranjivali streljanja zarobljenih domobrana.1348 U tim

1348 U nareenju OZN-e 5. krajike divizije opunomoenicima OZN-e brigada pod komandom taba
5. krajike divizije (29. april 1945), navodi se sledee: Sve zarobljene oficire i vojnike neprijatelj
skih vojnih formacija upuivaete nama sa pismenim aktom. Prema zarobljenicima treba imati
pravilan vojniki odnos i postupak. Ne sme se dozvoliti da sprovodnici ili makar ko drugi vre
neko maltretiranje ili grub postupak nad njima, ve im objasniti iako su Jugosloveni, poto se
nisu odazvali pozivu marala Tita da se tretiraju kao ratni zarobljenici i da se tako prema njima
postupa sve do daljnjeg reenja njihovog pitanja (ovo se odnosi na domobrane). Pri samome
zarobljavanju treba povesti rauna koji su bili ustae, u SS jedinicama, Gestapou ili bili zloinci
i u propratnom pismu za takve naznaiti ako ih vei broj ima i ako se zna, a uz sve zarobljenike
uvek dati dovoljan broj vojnika da ih sigurno sprovedu. Prema Austrijancima, zarobljenicima,
treba imati pravilan odnos i postupak. Ovaj postupak je potreban s obzirom na budui odnos
Jugoslavije i Austrije kao drava. Prema Nemcima koji se alju u zarobljeniki logor imati pra
vilan postupak, a Nemce faiste, lanove nacional-socijalistike partije nemilosrdno emo isti
ti, a naroito vabe iz Jugoslavije. (VA, VBA, k. 5, sv. 3, d. 75). U nareenju OZN-e 1. armije
JA OZN-i 5. krajike divizije (30. april 1945), istie se: Prilikom ienja zarobljenika, faistike
elemente treba nemilosrdno smicati i pri tome teiti da po mogustvu nijedan ne promakne.
Prema ostalim zarobljenicima koji se alju u zarobljeniki logor treba imati pravilan vojniki
odnos i postupak. Ne sme se dozvoliti da sprovodnici ili makar ko drugi vre neko maltretira
nje ili grub postupak prema njima, ve im objasniti iako su Jugosloveni, poto se nisu odazvali
pozivu marala Tita, da se tretiraju kao ratni zarobljnici i da se tako prema njima postupa sve
do daljeg reenja njihovog pitanja (ovo se odnosi na domobrane). (VA, VBA, k. 5. sv. 3. d. 81). U
nareenju OZN-e 1. armije (12. maj 1945) navodi se sledee: aljemo vam uputstvo kako treba
postupati sa ratnim zarobljenicima kao i ostalim neprijateljskim elementima. Sve zarobljenike
kao i osudu prema njima treba sprovoditi tako da nijedan ustaa ne ostane, dok sa domobrani
ma treba postupati na taj nain, to e se iljati u zarobljeniki logor u Zagrebu na Kanalu, jer
je tamo obrazovan zarobljeniki logor. Oficire koje zarobljavate treba kazniti najotrije, a oficori
koji se predaju treba postupati elastinije: treba izabrati najgore i kazniti najotrije, a ostale slati
u logor. (VA, VBA, k. 5, sv. 3, d. 80).

498
dokumentima nema pomena etnika tako da nije jednostavno izvesti jasne
zakljuke o kategorizaciji zarobljenih etnika u okviru opteg postupka
prema zarobljenicima u Sloveniji maja 1945. Isto se odnosi i na pripadni
ke SDK. Izostanak pomena etnika i pripadnika SDK verovatno je rezul
tat injenice da su pripadnici te dve formacije inili znatnu manjinu u
okviru koncentracije neprijateljskih snaga na tlu Slovenije, ak i u okviru
koncentracije kvislinkih snaga, zbog ega je akcenat bio na ustaama i
domobranima, budui da su oni bili znatno brojniji. Odluka da zarobljeni
crnogorski etnici i pripadnici SDK podele sudbinu ustaa i domobran
skih oficira, odnosno da budu streljani, verovatno ima uporite u injenici
da su crnogorski etnici i Ljotievi dobrovoljci aktivno vojno saraivali
sa okupatorom do kraja rata, i da su odbijali da poloe oruje i nakon
okonanja rata, kao i na osnovu injenice da su, poput ustaa (za razliku
od veine hrvatskih domobrana), uglavnom dobrovoljno pristupili njiho
vim formacijama. Razlika je u tome to su jugoslovenske vlasti odluile da
potede zarobljene etnike i pripadnike SDK mlae od 20 godina, to nije
bio sluaj sa zarobljenim ustaama. Slian nemilosrdan odnos primenjen je
i prema zarobljenim slovenakim domobrancima, koji su takoe smatrani
aktivnim vojnim saveznicima nacista, koji su, pri tom, u najveem broju
dobrovoljno pristupili njihovoj formaciji.
Crnogorski i istonobosanski etnici su, prema etnikim izvorima,
u danima nakon zauzimanja Foe, 19-22. avgusta 1942, ubili oko 300
muslimanskih ena i dece u tom gradu.1349 Najmasovniji zloini koje su
poinile snage pod komandom Pavla uriia odigrali su se januara i
februara 1943. urii je 10. januara 1943. obavestio Mihailovia da su
etnici pod njegovom komandom od 5. do 7. januara potpuno unitili
33 muslimanska sela na podruju Bjelopoljskog sreza. rtve: Muslimana
boraca oko 400. ena i dece oko 1.000.1350 urii je bio komandant voj
ne operacije sprovedene protiv Muslimanske milicije od 5. do 11. februara
1943, na podruju srezova: Pljevlja, Priboj, ajnie i Foa. Ova operaci
ja je rezultirala pokoljem nad vie hiljada muslimanskih civila. U spro
voenju zloina uestvovali su i bosanski i srbijanski etnici, ali se moe
konstatovati da su crnogorski etnici pobili najvei broj ljudi u toj opera

1349 Zbornik NOR-a, XIV/1, Beograd, 1981, str. 592.

1350 Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 49-50.

499
 ciji. urii je 13. februara obavestio Mihailovia o ishodu operacije. U
izvetaju se navodi da su sva muslimanska sela u srezovima Pljevlja, Foa i
ajnie potpuno spaljena da nijedan njihov dom nije ostao itav. Isto se
desilo i u Pribojskom srezu. Za vreme operacija se pristupilo potpunom
unitavanju muslimanskog ivlja bez obzira na pol i godine starosti. rtve
kod muslimana oko 1.200 boraca i do 8.000 ostalih rtava: ena, stara
ca i dece.1351 Najpre su 1969. publikovani poimenini podaci za 1.380
muslimanskih rtava teritoriji Pljevaljskog sreza ubijenih poetkom febru
ara 1943. Od tog broja na decu do 15 godina starosti otpada 698 rtava
(50,5%). Prema istim podacima, etnici su tokom rata skrivili smrt naj
manje 1.532 stanovnika Pljevaljskog sreza od ega 1.499 Muslimana.1352
Hercegovaki etnici su takoe poinili masovne zloine koji su bili
etniki motivisani. Najraniji primeri takvih zloina dogodili su se krajem
avgusta 1941. i poinjeni su u Bilekom i Stolakom srezu, od strane usta
nika koji su 1942. inkorporirani u etnike formacije. Ova ubistva bila su
motivisana osvetom za prethodne ustake zloine, ali najvei broj ubijenih
nije imao uea u ustakim zloinima. Veina ubijenih bili su ene i deca.
Najpre je u Berkoviima, 25-26. avgusta, ubijeno oko 185 muslimanskih
civila. U selu ee, pokraj Bilee, 26. avgusta jedna crnogorska komitska
grupa je poklala 12 muslimanskih mukaraca. Naredni zloin se dogodio
28. avgusta kada je ubijeno oko 60 muslimanskih stanovnika sela Plana,
takoe kod Bilee. U okolini Berkovia i Fatnice, 2-3. septembra, ubijeno
je oko 425 civila, mahom ena i dece, stanovnika muslimanskih sela: ee,
Orahovice, Fatnica, Prisoje, Bijeljani.1353
Hercegovaki etnici pod komandom Petra Baovia, u okviru itali
janske antipartizanske Operacije Albia, 29. avgusta 1942, na podruju
Makarske (Zabiokovlje) ubili su 141 civila hrvatske nacionalnosti u selima

1351 Isto, str. 182.

1352 . 1941-1945, (. ), , 1969, . 219-341.
1353 Branko Popadi, Na prostoru Stoca i Bilee, Hercegovina u NOB, 2, April 1941. jun 1942, (ur.
Sreto Kovaevi), Beograd, 1986, str. 639-649; Genocid nad Muslimanima 1941-1945. Zbornik
dokumenata i svjedoenja, (pr. Vladimir Dedijer i Antun Mileti), Sarajevo, 1990, str. 739-743;
, 1941, , 1991, . 291-292; Genocid nad
Bonjacima u Drugom svjetskom ratu. Dokumenti (pr. Smajil eki), Sarajevo, 1996, str. 37-43.

500
Raane, Kozica, Dragljane i upa. Sve kue u tim selima su opljakane i
zapaljene.1354
Stolaki etnici su 5-6. septembra 1942. ubili 27 ljudi u Prenju, pre
teno Hrvata, i spalili 45 kua. U susednim Opliiima 6. septembra ubili
su dvoje staraca i spalili 10 hrvatskih kua.1355 Na tom podruju ustae
su 1941. poinile viestruko brojnije zloine nad srpskim stanovnitvom.
Hercegovaki etnici, pod komandom Milorada Popovia (poginuo
na Lijeve polju) i Miloa Kurea (preiveo odstupnicu ka Austriji), ue
stvovali su poetkom oktobra 1942. u borbama u okviru italijanske anti
partizanske Operacije Alfa, pod italijanskom komandom. Popovievi i
Kureevi etnici, pristigli na podruje Jablanice i Rame (Prozor i okolna
sela), preko teritorije pod kontrolom ustaa, ubili su znatan broj hrvat
skih i muslimanskih civila u okolini Jablanice i Prozora. Prema jednom
italijanskom izvetaju (18. oktobar 1942) etnici su na tom podruju od
6. do 10. oktobra ubili preko 700 osoba i zapalili preko 650 domova.1356
Petar Baovi, zapovednik hercegovakih etnika, obavestio je depeom
Drau Mihailovia 23. oktobra 1942: U operacijama Prozor zaklano pre
ko 2.000 okaca i Muslimana. Vojnici se vratili oduevljeni. Ovaj broj
je uvelian. Publikovani su poimenini podaci za 866 stanovnika naselja
na podruju optine Prozor (od toga su 314 bili Muslimani, a 552 Hrva
ti), ubijenih od etnika oktobra 1942. Takoe, publikovani su poimenini
podaci za 77 Muslimana sa podruja optine Jablanica, ubijenih od herce
govakih etnika u istom razdoblju.1357 Na podruju Rame i Jablanice nisu
zabeleeni prethodni zloini ustaa nad Srbima jer u tim krajevima nije
bilo srpskog stanovnitva.
Crnogorski i hercegovaki etnici su tokom okupacije pobili na stoti
ne aktivista i simpatizera NOP-a, zarobljenih partizana i njihovih roaka,
dok su italijanskom i nemakom okupatoru predali takoe na stotine zaro
bljenih partizana i njihovih simpatizera, koje je okupator likvidirao.1358

1354 Duan Plena, Partizanski odredi naroda Dalmacije 1941-1942, Beograd, 1960, str. 379-381.
1355 AJ, DK, 110, f. 485, s. 1013-1022.
1356 Zbornik NOR-a, XIV/1, Beograd, 1981, str. 656.
1357 Namik ehi, Prozorski kraj u oslobodilakom ratu i revoluciji 1941-1942, Prozor, 1985, str. 367-
399; Genocid nad Muslimanima..., str. 233, 735-738, 837-851.
1358 1942-1943,
14. 15. 1984, (. . ), , 1987.

501
 Neki od najmasovnijih zloina etnika u Crnoj Gori, nad pravoslav
nim stanovnitvom, poinjeni su poslednjih meseci etnike vlasti u Crnoj
Gori. Po nareenju i pod rukovodstvom etnikog kapetena Jakova Jovo
via, na lokaciji Lazine, pokraj Danilovgrada, etnici su u julu 1944. stre
ljali 48 mladia i devojaka iz Bjelopavlia koje su osumnjiili da su lanovi
SKOJ-a. Nedugo nakon tog zloina, 1. avgusta, grupa nemakih vojnika i
etnika zaputila se sa Cetinja u selo Prekornicu, pokraj Rijeke Crnojevia,
gde su ubili 16 osoba.1359
Prema slubenim posleratnim podacima, tokom okupacije, okupa
tor i etnici strijeljali su ukupno 6.655 ljudi.1360 Ovi podaci ne govore o
strukturi poinilaca, ali se najverovatnije znatnim delom odnose na zloi
ne italijanske i nemake vojske. Nepoznato je u kojoj meri su u navedenu
brojku uvrteni zloini etnika nad muslimanskim stanovnitvom u San
daku i zloini dravljana Jugoslavije u formacijama nemakog okupatora
(21. SS divizija Skenderbeg, itd) i Muslimanske milicije nad crnogor
skim stanovnitvom.
Prema podacima prireivaa Spomenice crnogorskim antifaistima, oko
36.000 pripadnika JA, koji su uzeli uee u zavrnim borbama za oslobo
enje zemlje (1945), roeni su na tlu Crne Gore. Pri tom, ovo nikako nisu
jedini Crnogorci uesnici rata na strani NOVJ/JA, budui da su mnogi
u meuvremenu poginuli ili zarobljeni. U istoj knjizi objavljeni su poi
menini podaci za 18.573 osoba sa podruja Crne Gore koje su poginule
ili ubijene van borbe kao pripadnici NOVJ/JA, 1941-1945.1361 Uporei
vanjem broja angaovanih Crnogoraca u zavrnim operacijama za oslo
boenje zemlje sa brojem etnika koji su odstupili iz Crne Gore krajem
1944, kao i uporeivanjem broja stradalih crnogorskih partizana sa brojem
stradalih crnogorskih etnika nakon decembra 1944. (oko 5.000-6.000)
dolazimo do zakljuka da je broj stradalih partizana znatno vei.

1359 , .., . 483; etnici u Crnoj Gori 1941-1945. Saradnja sa okupatorom, zloini,
rtve. Izbor dokumenata, (pr. Vlado Markovi), Podgorica, 1998, str. 210-217.
Zanimljivo je da je nemaka komanda mesta Danilovgrad uputila Jovoviu molbu sledeeg sadraja:
Gospodin potpukovnik Friling moli vas da na svaki nain prekinete sa daljim streljanjem.
( I, , 1945, . 177).
1360 , .., . 287.
1361 1941-1945, , 2001.

502
503
 VII deo:

Streljanje pripadnika
SDK u Sloveniji
maja 1945.

504
 VII deo: Streljanje pripadnika SDK u Sloveniji
maja 1945.

Britanci su maja 1945. jugoslovenskim vlastima isporuili razoruane

pripadnike 2, 3. i 4. puka SDK. Jugoslovensko rukovodstvo je odluilo da
isporueni pripadnici SDK budu streljani, sem najmlaih pripadnika do
20 godina starosti. Najee pominjana brojka streljanih pripadnika SDK,
ubijenih od strane JA krajem maja 1945. u Sloveniji, podrazumeva 3.000
streljanih. Ova brojka je decenijama u opticaju u knjigama i napisima pre
ivelih pripadnika SDK u emigraciji. U meuvremenu preiveli pripadnici
SDK nisu publikovali preliminarni spisak, niti bilo kakav opseniji spisak
stradalih saboraca.
Visoke brojke pripadnika SDK streljanih u Sloveniji maja 1945,
prihvatio je i crnogorski istoriar Branislav Kovaevi, koji na osnovu
emigrantske memoaristike pominje brojku od navodno 4.000 stradalih
pripadnika ove formacije na tlu Slovenije, iako je re o istoriaru karakte
ristinom po opreznim i izbalansiranim stavovima.1362
Prema nemakim izvorima (14. oktobar 1944), jako oslabljeni Srpski
dobrovoljaki korpus poetkom oktobra 1944. brojao je 4.000 ljudi.1363
Takoe, prema nemakim izvorima, 4. puk SDK, u jaini tri bataljona, 15.
septembra 1944. brojao je 570 boraca.1364 Prema partizanskim izvorima,
jaina 4. puka SDK, angaovanog u borbama u Sremu, 9. oktobra 1944.
iznosila je 600-700 boraca.1365
Prema nemakim izvorima iz druge polovine avgusta 1944, snage
SDK angaovane u borbama u Srbiji u okviru nemakih vojnih operacija,
imale su od 15. marta do 15. avgusta 1944. sledee gubitke: 140 pogi
nulih, 312 ranjenih i 89 nestalih.1366 U naredna dva meseca, do sredine
oktobra, gubici SDK dodatno su uveani, naroito kada je re o gubicima
5. puka u borbama u jablanikom kraju. Meutim, ne raspolaemo poda
cima o gubicima SDK u tom razdoblju.
1362 , .., . 121.
1363 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 644, 988.
1364 Isto, str. 597.
1365 -, I/10, , 1955, . 459.
1366 NAW, T-311, r. 195, s. 968; Tajna i javna saradnja etnika i okupatora 1941-1944, (pr. Jovan Mar
janovi), Beograd, 1976, str. 116.

505
 Snage SDK su tokom ostatka oktobra, nakon naputanja Srbije, i dalje
bile angaovane u okviru nemake oruane Gruppe Jungenfeld, ovog
puta u borbama protiv sremskih partizana, u selima izmeu Zemuna i
Kupinova, kako bi neutralisali partizansko prisustvo u Donjem Sremu, u
cilju potiskivanja partizanskih snaga od Zemuna i komunikacije Zemun
- Sremska Mitrovica, u vreme iekivanja i otpoinjanja borbi za Beograd
i bezbednog odstupanja nemakih i manjeg broja dobrovoljakih snaga iz
Obrenovca.1367 U borbama u Sremu, snage SDK imale su gubitke od vie
desetina boraca, sudei prema partizanskim izvorima.1368
Zabeleen je prelazak grupe od 16 pripadnika SDK u redove NOVJ,
krajem oktobra, u istonoj Slavoniji, prilikom odstupanja SDK od Rume
ka Osijeku. Dezerteri iz SDK postali su borci 12. slavonske divizije. etvo
rica prebega su streljana do kraja godine, kako se moe naslutiti zbog
propagande protiv NOP-a koju su irili meu novim saborcima.1369 Iako
je re o malom broju prebega u partizanske redove, ovaj podatak govori da
je partizanska strana ostavljala mogunost pripadnicima SDK da dezertira
ju i preu u njene redove, makar u nekim region ima, i pored injenice da
za pripadnike ove formacije nije vaila amnestija.
Snage SDK su u drugoj polovini oktobra evakuisane preko teritorije
NDH, od Rume do Osijeka, da bi se preko maarske teritorije domo
gle Austrije, odnosno teritorije Nemakog Rajha. Prema oceni nemake
Komande Jugoistoka, od 14. oktobra 1944, zasluni dobrovoljaki kor
pus ne sme da bude preputen svojoj sudbini, ve mora da bude angao
van na drugom mestu za nae potrebe. Ovu ocenu je prihvatila nemaka
Vrhovna komanda, odnosno lino Adolf Hitler. Stoga je Vrhovna koman
da Vermahta 20. oktobra izdala nareenje Komandantu Jugoistoka za pre
bacivanje SDK u Operativnu zonu Jadransko primorje (Julijska krajina i
Istra). U nareenju se istie da je Firer naredio da se snage SDK ima
ju najbre dodeliti Komandantu Jugozapada za borbu protiv banditskih
snaga i za osiguranje granica Hrvatske u rejonu Istre.1370 Dakle, snage
SDK su na osnovu ovog nareenja, odnosno procene nemake Vrhovne

1367 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 644, 659.

1368 -, I/10, , 1955, . 459-460.
1369 Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj, 1944-1946. Dokumenti, (ur. Mate Ru-
pi), Slavonski Brod, 2005, str. 76-77.
1370 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 663-664, 988.

506
komande o neophodnosti pojaavanja snaga Operativene zone Jadransko
primorje (OZAK), prebaene u Julijsku krajinu i Istru, u cilju borbi protiv
snaga NOVJ, budui da bi njihovo dalje prisustvo na matinoj teritoriji
Srbije podrazumevalo unitenje. Ovako je SDK izvuen sa podruja gde
bi svakako doiveo unitenje i premeten na teritoriju na kojoj je mogao
biti od koristi nemakom okupatoru. Uostalom, SDK je bio od nesum
njive koristi Komandi Jugozapada. Podruje na kome je stacioniran SDK
(ujedno i snage etnika pod komandom Momila ujia i Dobroslava
Jevevia) formalno je bilo sastavni deo Italije, stoga su neutemeljene teze
pojedinih autora o tome kako su se srpske nacion alne snage okupile na
teritoriji Primorske Slovenije ili Slovenakog primorja (budui da ove
dve geografske odrednice tada nisu bile relevantne) navodno u cilju priku
pljanja i sjedinjavanja jugoslovenskih antikomunistikih snaga zarad borbe
za povratak predratnog drutveno-politikog ureenja. Koncentracija srp
skih antikomunistikih snaga na podruju Julijske krajine i Istre rezultat je
potrebe nemakog okupatora da vojno iskoristi oko 12.000 antikomuni
stikih boraca i nastavak je prethodne prakse.
Pripadnici SDK dolaskom na podruje OZAK stavljeni su u nadle
nost SS-a, budui da su snage SS-a vrile snabdevanje i vojno usmeravanje
SDK. U okviru SS-a je postojala tendencija da se SDK inkorporira u ovu
formaciju, ali je rukovodstvo SDK zaziralo od ove mogunosti, nastoje
i da sauva prividnu individualnost, plaei se jo vee kompromitacije.
Zahvaljujui razumevanju Hermana Nojbahera, SDK nije inkorporiran u
SS, iako je i dalje ostao u nadlenosti ove formacije, to je podrazumevalo
komandnu potinjenost, ili konkretno: SDK je u vojnom pogledu stavljen
pod komandu nadlenog Vieg voe SS-a i policije za Jadransko primorje,
SS generala Odila Globonika.1371
U izvetaju obavetajnog odseka Glavnog taba Slovenije JA (2. febru
ar 1945) zabeleena je jaina i struktura jedinica SDK u OZAK. U doku
mentu se navodi da su pripadnici SDK na putu kroz Srem vrili prisilnu
mobilizaciju u srpskim naseljima. U Austriji su prihvatili u svoje redove
i nekoliko zarobljenika VKJ. Prema izvetaju, 1. puk SDK brojao je 450
boraca, pri emu se za svaki bataljon navode precizni podaci o ljudstvu.

1371 Nemaka obavetajna sluba u okupiranoj Jugoslaviji, IV, (Srbija, Makedonija, Crna Gora), Beo
grad, 1959, str. 968-969.

507
 Zatim, 2. puk je brojao 1.200 boraca, pri emu se navodi samo ova okvir
na brojka, bez podataka o jaini bataljona (taniji podaci nedostaju). Za
3. puk se navodi da je sastavljen od tri bataljona. Svaki bataljon ima po tri
lake ete i jednu teku. Brojno stanje ete do 80 ljudi. Dakle, na osnovu
ovih podataka moe se zakljuiti da je 3. puk brojao manje od 960 boraca.
Trei bataljon je prema poslednjim podacima otiao preko Dol. Jelenja i
krljeva u Bakar u susret etama etnika popa ujia. Za 4. puk se navodi
da broji 620 boraca, uz precizne podatke za brojno stanje svakog bataljona.
Bataljoni [4. puka] su bili u borbama sa NOV vrlo proreeni. Gonjeni
su bili od Smedereva do Beograda i docnije od Zemuna do Vukovara.
Artiljerijski divizion brojao je 50 ljotievaca, 35 nedievaca i oko 100
novomobilisanih i devet oficira i podoficira. Manje jedinice (tabna eta,
eta za vezu, lina pratnja generala Koste Muickog, andarmerijski vod)
brojale su zajedno 260 boraca.1372 U izvetaju nisu navedene snage znatno
proreenog 5. puka, koji je pristigao u Sloveniju kasnije od glavnine SDK,
probijajui se kroz Bosnu uz nemake snage. Dakle, jaina jedinica SDK
stacioniranih u Julijskoj krajini i Istri, poetkom februara 1945, prema
tom dokumentu, iznosila je oko 3.675, ne raunajui nepoznat broj bora
ca 5. puka, pri emu se moe pretpostaviti da je preostalo ljudstvo znatno
proreenog 5. puka bilo jaine jedne do dve ete. Ovi podaci uklapaju se u
nemake izvore koji navode da je oslabljeni SDK poetkom oktobra 1944.
brojao oko 4.000 boraca.
Na osnovu navedenih podataka moemo zakljuiti da je februara
1945. brojno stanje 2, 3. i 4. puka iznosilo oko 2.780 boraca.
Prema izvetaju istog obavetajnog odseka, od 31. marta 1945, jaina
1. puka iznosila je 1.200 boraca, 2. puka ak 1.800 boraca, dok jaina 3,
4. i 5. puka nije naznaena.1373 Ovaj izvor nije upotrebljiv zbog svoje nedo
reenosti. Ostaje nepoznato kako je 1. puk sa 450 porastao na 1.200, a 2.
puk sa 1.200 narastao na 1.800 boraca, odnosno, u kojoj meri se navodni
porast u ljudstvu odnosio na popunu od strane pripadnika SUK (maksi
malno 1.000-1.500 boraca), a koliko je bio rezultat priliva dobrovoljaca
iz nemakih koncentracionih i radnih logora (Broj dobrovoljaca koji
se regrutuje, pod uticajem lane propagande, iz nemakih logora, raste iz

1372 AJ, DK, 110, f. 580, s. 193-195.

1373 AJ, DK, 110, f. 580, s. 197-200.

508
dana u dan, kako se navodi u izvetaju od 31. marta). Sem toga, nepo
znato je koliko je drugi izvetaj uopte pouzdan. Ne postoje podaci koji bi
potvrdili masovan priliv otputenih zarobljenika u redove SDK. Ukoliko
su 1. i 2. puk narasli na 1.350 boraca, na osnovu priliva boraca SUK, moe
se pretpostaviti da u ostala tri puka SDK nisu rasporeivani bivi pripad
nici SUK, to je nerazumljivo. Ovo je jo jedan razlog zbog kojeg drugi
dokument treba koristiti s oprezom.
Domaa istoriografija nije rasvetlila pitanje preformacije SUK na
kon dolaska u Julijsku krajinu, marta 1945, budui da su dostupni izvori
koji bi rasvetlili ovo pitanje vrlo oskudni. Nepoznato je u kojoj meri su se
pripadnici ove formacije svrstali u redove SDK, a koliko ih je svrstano u
etnike jedinice, iako postoji slaganje da je veina prela u redove SDK.
oko Slijepevi navodi pismo grupe oficira SDS upueno Dimitriju Ljo
tiu 21. februar 1945. u kome se istie: Za prelaz u SDK prijavilo se 83
oficira i oko 600 podoficira i vojnika.1374 Borivoje Karapandi navodi da
je ukupno re o 1.500 bivih pripadnika SUK, ali imajui u vidu nepou
zdanost brojnih Karapandievih navoda, naroito kada je re o brojkama,
ovaj navod ne moemo uzeti u obzir bez veih rezervi.1375 Bojan Dimitri
jevi, pozivajui se na izvore dobrovoljake provenijencije, navodi da su u
Julijsku krajinu, u redove SDK pristigle dve grupe bivih pripadnika SDK
u kojima je bilo vie stotina oficira i vojnika. Kosta Nikoli, bez poziva
nja na izvore, navodi da se snagama SDK u Julijskoj krajini prikljuilo oko
1.600 pripadnika SUK.1376 Neboja Stambolija takoe navodi podatke o
dolasku dve grupe pripadnika SUK u Slovenako primorje (najpre je oti
lo 600 straara i 83 oficira, a nakon toga grupa od 420 bivih pripadnika
SDS), da bi potom konstatovao: Ukupno je oko 1.500 straara stiglo u
Primorsku.1377 Iz svega navedenog mogue je zakljuiti da je u Julijsku
krajinu pristiglo 1.100-1.500 pripadnika SDK, pri emu je realna brojka
blia prvoj cifri, kao i to da je najvei deo pristiglih stupio u redove SKD,
to navodi na zakljuak da je SDK pojaana sa oko 1.000 boraca. Meu

1374 oko Slijepevi, Jugoslavija uoi i za vreme Drugog svetskog rata, Minhen, 1978, str. 319.
1375 . , ..., . 530.
1376 Kosta Nikoli, Obraun Titova reima s jugoslovenskim monarhistikim protukomunistikim
snagama na kraju Drugog svjetskog rata, asopis za suvremenu povijest, 3/2012, Zagreb,
2012, str. 632.
1377 , 1944-1945., . 84-85.

509
 tim, usled nedostupnosti ili nepostojanja podataka, ne postoje istraivanja
koja bi rekonstruisala gubitke bivih pripadnika SUK u okviru SDK, u
Sloveniji 1945.
Drugi partizanski izvori pruaju dodatne podatke o potencijalnoj jai
ni 2, 3. i 4. puka SDK iji pripadnici su, potiskivani od snaga JA, maja
1945. odstupili prema Austriji, nakon ega su isporueni jugoslovenskim
vlastima od strane Britanaca.
Prema podacima taba 4. armije JA od 14. aprila 1945, u Loku doli
nu se prebacilo oko 2.500 nedievaca i etnika, s namerom da prodru u
pravcu abra.1378 Svakako da je upotreba termina nedievac sinonim za
pripadnike SDK. Prema izvetaju taba Koevske grupe JA tabu 7. (slo
venakog) korpusa JA (23. april 1945), snage 2, 3. i 4. puka SDK i 1. i 2.
etnike brigade, stacionirane na podruju Koevja, brojale su oko 3.000
ljudi.1379 Prema izvetaju taba 29. udarne divizije tabu 4. armije JA
(4. jul 1945), na podruju Koevja, krajem aprila i poetkom maja 1945.
nalazilo se oko 2.000 etnika tzv. Srpskog dobrovoljakog korpusa.1380
Moe se pretpostaviti da je sastavlja izvetaja, kada je pominjao brojku od
2.000, mislio i na pripadnike SDK kao i na etnike.
Dakle, na osnovu ova tri navedena podatka, koje domaa istoriogra
fija, iz nama nepoznatih razloga, nije registrovala, iako su navedeni izvori
publikovani pre nekoliko decenija, mogue je zakljuiti da su snage 2, 3.
i 4. puka SDK i 1. i 2. brigade Likog korpusa JVuO, angaovane aprila
1945. prema Kupi, zajedno brojale izmeu 2.000 i 3.000 boraca, pri emu
je mogue pretpostaviti da su etnici brojali nekoliko stotina boraca. Pre
ma etnikim izvorima (10. april 1945), 1. lika brigada brojala je 200, a
2. i 3. lika brigada skupa takoe 200 boraca, iz ega moemo zakljuiti da
su 1. i 2 lika brigada zajedno brojale oko 300 boraca, iako je moda re
o nepotpunim podacima.1381 Na osnovu ovih podataka moemo zakljuiti
da je brojnost tri puka SDK iznosila oko 2.500 boraca, to nas upuuje
na zakljuak da jedinicama ova tri puka, koje su aprila 1945. upuene ka
Kupi i Gorskom kotaru, u susret crnogorskim etnicima (iako je proboj

1378 Zbornik NOR-a, XI/4, Beograd, 1975, str. 588.

1379 Isto, str. 368.
1380 Isto, str. 845.
1381 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 973-974.

510
uriievih snaga kroz Bosnu bio neizvodljiv), nisu bile pridodate tapske
i pozadinske ete. Ukoliko pretpostavimo da je prosena jaina ete iznosi
la oko 80 boraca, dolazimo do zakljuka da sa glavninom snaga navedena
tri puka nije upueno oko 480 boraca.
Prema svedoenju Dragoslava Despotovia, borca SDK, nakon to
je britanska vojska predala pripadnike SDK snagama JA, iz privremenog
zarobljenikog logora u Jesenicama pobegao je vei broj ljotievaca:
U jednom trenutku Marisav Petrovi apnu iza sebe da ponesu dalje
kratko saoptenje: na njegov znak da se svi razbee. Tako je i bilo. Na dati
znak nasta opte beanje nije pobegao samo ko nije hteo. Sprovodnici su
bili zbunjeni. Nisu opalili nijedan metak. Kad se sve zavrilo, prikupili su
kolonu i krenuli dalje.1382
Pomen opteg beanja kao da podrazumeva beg nekoliko ili vie
desetina pojedinaca. Izvori ljotievske emigracije izneli su tvrdnju da su
jugoslovenske vlasti nakon ustupanja zarobljenih pripadnika SDK od stra
ne Britanaca potedele dobrovoljce najniih godita, odnosno one koji su
imali ispod 20 godina. Ovi izvori navode da je re o 50-70 poteenih, to
moemo smatrati donjom brojkom. Dakle, na osnovu ova dva podatka
mogue je zakljuiti da je streljanje izbeglo najmanje izmeu 100 i 150
isporuenih dobrovoljaca.
Na osnovu navedenih pretpostavki i tvrdnji, moemo zakljuiti da je
broj pripadnika 2, 3. i 4. puka SDK koji nisu likvidirani od strane JA,
iznosio najmanje oko 630.
Istoriar Bojan Dimitrijevi, pozivajui se na navode preivelih pri
padnika SDK, izneo je tvrdnju da su Britanci maja 1945. jugoslovenskim
vlastima isporuili preko 2.400 srpskih dobrovoljaca.1383
Na osnovu svega navedenog moemo zakljuiti da su pripadnici JA
streljali izmeu 2.100 i 2.300 pripadnika SDK krajem maja 1945. Narav
no, ova pretpostavka podrazumeva dodatna razmatranja i podlona je revi
ziji.
Preiveli pripadnici SDK, kao politiki emigranti, podigli su u Koev
skom rogu, poetkom poslednje decenije prolog veka, spomen obeleje

1382 , : , ,
1992, . 71.
1383 . , .., . 544.

511
 stradalim pripadnicima SDK i crnogorskim etnicima, streljanim nakon
zarobljavanja. U tekstu na spomeniku navodi se da u jamama na Koev
skom rogu poiva preko 3.000 pripadnika SDK i 2.000 div-junaka
crnogorskih etnika. Meutim, na osnovu spiska stradalih crnogorski et
nika u Bosni i Sloveniji, koji je publikovan 2009, poznata su imena 36 et
nika za koje se navodi da su stradali na Koevskom rogu ili u Koevju.1384
Iako ovaj broj nikako nije konaan, numerika disproporcija demantuje
stereotip o navodno 2.000 crnogorskih etnika streljanih na Koevskom
rogu. Navod o preko 3.000 ubijenih pripadnika SDK na Koevskom
rogu nesumnjivo je uvelian.

1384 , .., . 327-527.

512
513
 VIII deo:
Aktivnosti i gubici
etnikih odmetnika
u Srbiji 1945-1946.

514
VIII deo:

Aktivnosti i gubici etnikih odmetnika u

Srbiji 1945-1946.
Na osnovu sauvanih izvora etnike provenijencije, moe se zakljuiti
da je Vrhovna komanda JVuO uestvovala u organizovanju prebacivanja
diverzanata u Srbiju, od novembra 1944. Re je o pripadnicima diverzant
sko-teroristikih grupa regrutovanih iz redova JVuO, ali i iz redova kvislin
kog korpusa, pri emu su diverzanti kvislinke provenijencije obuavani
i naoruani od strane Nemaca, to je Vrhovnoj komandi JVuO i Drai
Mihailoviu bilo poznato.1385
Podaci o ubacivanju diverzantsko-teroristikih grupa iz redova JVuO
u Srbiju, krajem 1944, prilino su oskudni budui da su takvi primeri bili
rei nego poetkom 1945, kada dobijaju organizovanu formu koja pod
razumeva aktivnu saradnju sa nemakom vojskom u prebacivanju grupa
preko Drine. Prve etnike grupe koje su iz Bosne ubacivane u Srbiju bile
su malobrojne i nisu prole prethodnu diverzantsku obuku.
Draa Mihailovi je 4. decembra 1944, u selu Srednje, pokraj Saraje
va, gde je bila privremeno smetena Vrhovna komanda, formirao Koman
du kraljevskih komandosa. U predlogu o obrazovanju ove komande,
Mihailovi je, izmeu ostalog, naveo:
Cilj organizacije treba da bude sledei: a) da se ne dozvoli stabilizacija
u korist partizana... b) da se narod psiholoki pripremi za sledee izbore
koje saveznici nagovetavaju. S obzirom na ovakav cilj, organizacija otpo

1385 Draa Mihailovi je 1. decembra 1944. uputio pismo Gojku Boroti, komandantu Komande Sara
jeva u kome ga obavetava o ubacivanju diverzantsko-teroristikih grupa u Srbiju i ulozi Vrhov
ne komande JVuO u tome. Borota je bio etniki oficir za vezu sa nemakim snagama u Sara
jevu. Be. (Boidar Bearevi, ef 4. (antikomunistikog) odeljenja Specijalne policije, nap. aut.)
sa njegovim ljudstvom moe biti primljen i prebaen u Srbiju. Veoma je vano da niko ne zna za
njihovo ubacivanje u Srbiju, pa ak ni dolazak kod nas. Na svet suvie mnogo pria i ja dobro
krijem jo odavde sve one koje ubacujem. Zato emo prihvat Be.[arevia] sa njegovim ljudima
organizovati tako da niko ovde ne zna za njih. Zanimljiv je nastavak pisma, gde Mihailovi kae:
Prebacite tamo da stalno oklevaju i kao uvek se zadocni. O tome vam mogu samo usmeno
govoriti. Ova opaska odnosi se na Nemce i na nezadovoljstvo Vrhovne komande JVuO u dina
mici isporuke oruja i municije od strane okupatora. (Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str.
441-442).

515
 ra u Srbiji trebalo bi da obuhvati sledee: obnovu ravnogorskih odbora i
omoguavanje njihovog rada; vrenje atentata na pojedine istaknute par
tizane; ruenje i oteavanje svih partizanskih veza i komunikacija u Srbiji;
smenjivanje i uklanjanje partizanske vlasti po svim mestima u Srbiji i stva
ranje takvog stanja u kome za raun partizana niko ne bi smeo da prima
partizansku vlast niti da je u njihovo ime vri; vrenje svih vrsta sabotaa
kako bi se onemoguilo sreivanje prilika u korist partizana. Da bi se mo
gla izvriti organizacija otpora po izloenom planu neophodno je da se u
Srbiju uputu to pre jedna grupa odabranih, sranih, ideoloki opredelje
nih i za izvrenje zadatka naroito osposobljenih ljudi, snabdevenih odgo
varajuim za ivot, rad i borbu potrebnim sredstvima. Treba da se nazovu
savremenim imenom komandosi.1386 Kasnije, 3. marta 1945, u Modrii,
formirana je kola kraljevskih komandosa.1387
Veina pripadnika etnikih i kvislinkih diverzantsko-teroristikih
grupa koje su do okonanja rata ubaene u Srbiju, najee uz pomo
nemake vojske, neutralisani su do sredine 1945. Jedinu korist od njiho
vih aktivnosti imao je nemaki okupator kome je odgovarala destabilizaci
ja pozadine fronta u Sremu i Bosni, odnosno destabilizacija glavnog dela
slobodne teritorije, a to je sve do poetka maja 1945. bila Srbija. Nemci
ma je ilo u korist da jugoslovenska strana bude primorana da odvaja deo
vojnih snaga za borbu protiv etnikih odmetnika i diverzanata, umesto
da ove snage usmeri ka okupatoru. Delovi Srbije (dolina Lima) bili su
okupirani do poetka januara 1945, a Sremski front je probijen tek 12.
aprila 1945. Osim toga, u pojedinim delovima Srbije delovi etnikih jedi
nica nisu se povukli u Bosnu ve su odlukom Vrhovne komande ostali na
terenu. Manji deo etnika je odlukom etnike komande za Srbiju vraen
na matinu teritoriju novembra 1944. iz Sandaka, iako su i oni bili deo
ukupnih etnikih snaga koje su krenule ka Bosni. U pojedinim delovima
Srbije (Dragaevski, Trnavski, Zajearski, Rasinski, Jastrebaki, Kopaoni
ki, Kosaniki srez) krajem 1944. i poetkom 1945. trajao je svojevrsni
rat sa odmetnicima. Prema tvrdnjama pojedinih istoriar jedna etvrtina
ukupnih snaga NOVJ iz Srbije, ukljuujui i jedinice KNOJ-a bila je
angaovana u oruanim sukobima u pozadini fronta. Primera radi, jedini

1386 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 442.

1387 Isto, str. 792-794.

516
ce 47. srpske divizije su decembra 1944. na teritoriji istone Srbije ubile
119 i zarobile 631 etnika.1388 Svakako da je nastavak oruanih sukoba u
pozadini fronta uticao na intenzitet represije nad protivnicima nove vlasti.
Ubacivanje etnikih diverzantsko-teroristikih grupa iz Bosne u Srbi
ju naroito je karakteristino za februar i mart 1945. Nakon razbijanja
glavnine snaga JVuO u jugoistonoj i istonoj Bosni, maja 1945, preostale
etnike grupe nastoje da se prebace u Srbiju. Time se celokupno ljudstvo
JVuO nalo u odmetnitvu, odnosno u poziciji u kojoj su se prethodno
nalazili pripadnici etnikih diverzantsko-teroristikih grupa. U optoj
direktivi preostalim etnikim snagama (15. jun 1945), Draa Mihailovi
je, izmeu ostalog, naredio:
Muslimanima ne dozvoljavati povratak u njihova naputena sela,
poto su nesigurni i poto se i sada ponaaju prema nama kao i pod usta
ama 1941. Na svojoj teritoriji odmah otponite sa napadima. Napade
vriti na sve saobraajne veze (drumove, eleznike pruge, telefonske linije
i t. sl.), unitavati komunistike manje posade, patrole, kurire, itd. Prema
komunistikim simpatizerima biti nemilosrdan, poto su nam oni naneli
velikog zla.1389
Imajui u vidu citirane izvore, odnosno uputstva Drae Mihailovia,
neprihvatljiva je ocena o aktivnostima etnikih diverzantsko-teroristikih
grupa (konkretno kada je re o grupi pod komandom Aleksandra Sae
Mihailovia) koju su izneli istoriari Kosta Nikoli i Bojan Dimitrijevi,
koja podrazumeva izvravanje obavetajno-politikih zadataka.1390 Zada
ci tih grupa bili su prvenstveno vojne, odnosno teroristike prirode.
Gojko Borota, Mihailoviev oficir za vezu pri nemakom tabu u Sara
jevu, obavestio je 13. januara 1945. Mihailovia o dolasku grupe obu
enih diverzanata srpskog porekla, pod vostvom Branka Gaparevia, u
Sarajevo, i da je nemaka komanda te diverzante stavila na raspolaganje
JVuO. Ovaj i naredni Borotin izvetaj na najprecizniji nain obavetavaju
nas o dvostrukoj ulozi koju je nemaki okupator namenio Mihailovievim
snagama tokom narednih meseci: obezbeivanje dela teritorije u severnoj

1388 , ,
1941-1945, , 1994, . 319.
1389 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 1018.
1390 , . , .., . 416.

517
 Bosni i ugroavanje pozadine partizanskog fronta na podruju zapadne
Srbije:
Komanda broj 11 (ifra za Nemce, nap. aut.) stavlja nam na raspo
loenje (raspolaganje, nap. aut.) grupu od 64 sabotera, pod komandom
Gare [Branko Gaparevi]... Odlino [su] naoruani i opremljeni... Svrili
su specijalne kurseve... Gara mi poruuje da se potpuno stavlja na raspo
loenje naoj organizaciji i [da] prima sve nae direktive. Gara poruuje da
ima specijalne nastavnike, pa ako elimo obuku veeg broja naeg ljudstva,
stavlja nastavnike na raspoloenje.
Borota je Mihailoviu 16. januara uputio depeu u kojoj istie da je
Gaparevieva grupa:
...obrazovana od srpske vlade radi ubacivanja u Srbiju. Kurs svrila u
Nemakoj. Od broja 11 data mu je prostorija aak, Uice, Priboj, kao i
upustva za obrazovanje ovakvih grupa na samom terenu. eli da slui srp
skim interesima i da ima svoga pretpostavljenog, kao i da dobije potpun
naslon na nas i da doe u dodir sa Vama pre odlaska na teren.
Iz nastavka depee se moe zakljuiti razlog zbog kojeg su Nemci
nastojali da angauju diverzante. Broj 11 namerava da prodre preko Vla
senice u Zvornik... Nameran je da oisti komunikacijsku liniju Doboj -
Tuzla - Zvornik i eli sudelovanje nae koje bi bilo levo i desno od te linije
i zaposedanje oiene teritorije. Nose se milju da na prolee prodru do
Beograda, a do tada da se vre akcije sabotae sa odeljenjima koje bi opre
mili oni. Ovakvo dejstvo predvia u trajanju od jednog do dva meseca, a
posle toga nastale bi operacije veeg obima.1391
Dakle, diverzantske grupe oformljene su u cilju destabilizacije pozadi
ne fronta, ubacivanjem na osloboenu teritoriju u Srbiji, nedaleko od pod
ruja na kom se vode borbe. Naravno, Gaparevievu grupu nije formirala
srpska vlada, budui da kvislinka vlada nije imala nikakve ingerencije,
pogotovo ne u Austriji, gde se nalazila, ve ih je formirala nemaka oba
vetajna sluba. Oficiri SDK koji su bili deo Gaparevieve grupe dobili su
SS inove.1392

1391 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 728, 732-733.

1392 Nemaka obavetajna sluba u okupiranoj Jugoslaviji, IV, (Srbija, Makedonija, Crna Gora), Beo
grad, 1959, 323.

518
 Destabilizacija pozadine fronta olakala bi nameravane operacije oku
patora, pri emu bi JVuO u severnoj Bosni imala ulogu u zaposedanju
oiene teritorije, ime bi se osiguralo nemako zalee za prolenu ofan
zivu koja je podrazumevala prenoenje borbe u zapadnu Srbiju. Narav
no, Nemci nisu imali dovoljno snage da izvre ovakve planove, ali sve do
poetka aprila nisu naputali kurs ofanzivne borbe.
Diverzantsko-teroristika grupa Branka Gaparevia brojala je 30 pri
padnika SDK koji su krenuli za Srbiju s namerom da vre diverzije, oru
ane napade na vojne organe i atentate na pojedine istaknute predstavnike
vlasti. Vrhovna komanda JVuO, nakon sastanka Gaparevia i Mihailo
via, ovoj grupi je dodelila 36 etnikih diverzanata na elu sa poruni
kom Milovanom Nedeljkoviem, komandantom Kaerske brigade JVuO.
Grupa je krenula ka Drini, krajem marta. Gaparevi je radio-vezom bio
povezan sa Mihailoviem i Nemcima. Gaparevi i veina diverzanata su
pohvatani poetkom aprila na bosanskoj strani Drine, kod Skelana. Ga
parevieva grupa je nakon lociranja i opkoljavanja od strane JA odbila
da poloi oruje nakon ega je desetak diverzanata poginulo u borbi, a
ostali su zarobljeni. Gaparevi je osuen na smrt. Streljan je 14. avgusta
1945.1393
Prema podacima iz zapovesti taba 24. srpske divizije (26. febru
ar 1945), na podruju Kopaonikog (Brus), upskog (Aleksandro
vac) i Jastrebakog sreza (Blace) nalazilo se 60 naoruanih etnika pod
komandom kapetana Mirka Tomaevia, komandanta 2. rasinske brigade
JVuO.1394 Odmetnicima pod Tomaevievom komandom tokom marta
pridruio se manji broj diverzanata obuavanih u Austriji, koji su u dva
navrata sputeni iz nemakih aviona na podruju Kopaonika. U potera

1393 O saradnji JVuO sa Gaparevievom grupom, opirnije: Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985,
str. 799, 932, 965;
. , , 1945, . 32-35, 51-53, 302-313, 322-
326.
1394 VA, NOVJ, k. 1079, f. 1, d. 14.
Prema podacima OZN-e 21. srpske divizije JA (13. septembar 1945), Mirko Tomaevi je pod
komandom imao 54 odmetnika. Tomaevieva grupa se ubrzo nakon toga podelila na nekoliko
manjih grupa, zbog svae meu odmetnikim voama, nakon ega se Tomaevi kretao sa
sedmoricom pratilaca. (VA, VBA, k. 2, sv. 1, d. 103). Pripadnici Tomaevieve odmetnike grupe
20. marta 1945. ubili su predsednika NOO u Mrmou pokraj Kruevca, a nakon dva dana pred
sednika NOO u susednoj Vrbnici. Potom su 23. maja ubili sina ubijenog odbornika iz Mrmoa.
( , , , 2004, . 259-260).

519
 ma za odmetnicima na podruju tri navedena sreza uestvovale su snage
17. srpske brigade JA, tokom marta i aprila. Brigada je zabeleila skromne
rezultate tokom aprila ubila je est i zarobila devet odmetnika. etnici su
25. aprila, u blizini sela Grgure, izmeu Blaca i Kurumlije, zarobili dvoji
cu boraca brigade i zaklali ih.1395
Pomenuo sam odluku Vrhovne komande JVuO o formiranju kole za
obuku diverzanata.
Prvi kurs je odran u Srednjem, pokraj Sarajeva, od 22. do 30. decem
bra 1944. Zavrio ga je 51 komandos i 14 pripravnika za komandose. U
Modrii je, u januaru 1945, kurs zavrilo 39 komandosa i 28 pripravnika,
a u martu iste godine, takoe u Modrii, kurs je zavrilo 12 komandosa i
24 pripravnika.1396
Ubacivanje etnikih diverzantskih grupa iz Bosne u Srbiju zapoelo
je u drugoj polovini februara 1945.
Prva grupa, jaine 32 komandosa, pod komandom potpukovnika
Aleksandra Mihailovia se 21. februara 1945. prebacila preko Drine u
selo Prnjavor i stigla u Srbiju. Mihailovieva grupa je bila prinuena da
se podeli na dve grupe kako bi ostala neprimeena. Jedanaest pripadnika
grupe pod komandom majora Boe Ivanovia uhvaeno je 25. februara u
blizini Lazarevca. Ostatak Mihailovievih komandosa dodatno se podelio
na nekoliko manjih grupa. U meuvremenu uhvaen je pop Milo Jevti,
zapovednik Podrinjskog okruga u okviru JVuO, a kapetan Nikola Soki,
zapovednik 1. mavanske brigade Cerskog korpusa, izvrio je samoubistvo
kako ne bi bio uhvaen. Mihailovi je uspeo da se domogne Beograda.1397

1395 , , , 1989, . 285-286.

1396 Branko Latas, Unitenje padobranaca i diverzanata ubaenih u Srbiju 1945., Odbrana i zatita,
6/1980, Beograd, 1980, str. 58.
1397 Nikola Milovanovi, Kroz tajni arhiv UDB-e, I-II, Beograd, 1986, str. I/53.
Nikola Soki, aktivni kapetan VKJ, prikljuio se 1941. ravnogorskim etnicima. Novembra 1941.
je zarobljen od strane Mavanskog partizanskog odreda i ponueno mu je da pree u redove
partizana, to je prihvatio. Zatim je poetkom naredne godine ponovo preao u etnike i legali
zovao se kod kvislinkih vlasti. Zbog saradnje sa ilegalnim etnicima Dragoslava Raia uhap
en je od strane Gestapoa i izolovan u logoru na Starom sajmitu. U logoru je postao glavni
kapo. Uestvovao je u muenju i ubijanju logoraa. Nakon to se razboleo, zbog privilegija koje
je uivao leen je u nemakoj vojnoj bolnici u Beogradu, odakle je pobegao sredinom oktobra
1942. Nakon bekstva prikljuio se JVuO i postavljen je za komandanta 1. mavanske brigade.
( , .., . 739; Milan Koljanin, Nemaki logor na beogradskom Saj
mitu 1941-1944, Beograd, 1992, str. 183).

520
 Druga grupa od 110 komandosa i 26 etnika, pod komandom pot
pukovnika Milana Lazarevia, nou izmeu 5. i 6. marta 1945, neprimee
no se amcima prebacila, uz pomo Nemaca, sa leve obale Drine na Pejia
adu. Verovatno se manji deo etnika vratio na levu obalu, pri emu su
neki ubijeni. Na adi se predao 91 etnik, dok su trojica poginula u prua
nju otpora. Zarobljenici su sprovedeni u tab 3. srpske brigade u Lenici.
Tokom sprovoenja potpukovnik Lazarevi je ranjen u pokuaju bekstva,
nakon ega je umro.1398
Naredni pokuaj prelaska preko Drine odigrao se u noi 9-10. mar
ta, kada se grupa od 20 nemakih vojnika i 40 etnika prebacila na desnu
obalu u nameri da obezbedi manji mostobran novim etnikim koman
dosima koji su krenuli u Srbiju. Nakon to su otkriveni od strane boraca
3. i 12. srpske brigade, otpoela je borba u kojoj je poginulo 17 nemakih
vojnika i 38 etnika. Trea srpska brigada je imala gubitke od tri poginula
i devet ranjenih boraca.1399
U prolee 1945. zabeleeno je ubacivanje nekoliko grupa diverzana
ta-padobranaca u dubini Srbije. Re je o nekadanjim pripadnicima kvi
slinkih vojno-policijskih formacija (preteno iz redova SDK) koji su proli
obuku za diverzante u Austriji i koji su nemakim avionima prebaeni
iznad teritorije Srbije, gde su se spustili padobranima. Prva grupa od 15
diverzanata, predvoena porunikom Radoslavom Pavloviem, sputena
je noi 5-6. marta, kod Brzea, u podnoju Kopaonika, sa zadatkom da
se povee sa etnicima. Narednih dana veina diverzanata je pohvatana.
Severno od Podujeva, u junom delu Kopaonika, naredna grupa, jaine
14 padobranaca, predvoena Slobodanom Nedeljkoviem (student iz Kra
gujevca, pripadnik SDK), sputena je 23-24. marta.1400 Do kraja marta
uhvaen je jedan deo padobranaca, dok su se ostali pridruili etnicima
Drage Goanina, a zatim grupi Mirka Tomaevia. Radoslav Pavlovi, pre
ma kazivanju jednog njegovog saborca, tokom 1945, na sastanku odmet
nikih zapovednika, izabran je za komandanta svih jedinica na podruju

1398 , , , 1991, . 372-378.

1399 , . 378-379.
1400 , ( 1944
1945), , 87, , 2013, . 76.

521
 jugoistone Srbije.1401 Odmetnici pod komandom Drage Goanina 7. jula
1945. napali su kuu Boka Debeljaka u selu Graacu izmeu Kraljeva
i Vrnjake Banje, ubili njegovu suprugu i kerku i ranili drugu kerku.
Prilikom potere za napadaima poginuo je jedan milicioner. Pet dana na
kon ovog dogaaja, u Ribnici pokraj Kraljeva odmetnici su ubili dvojicu
odbornika i jednog milicionera.1402
Nakon unitenja i zarobljavanja glavnine JVuO maja 1945 u jugoi
stonoj Bosni, etnici koji su preiveli i izbegli da budu zarobljeni nastojali
su da se prebace u Srbiju. Prebacivanja na desnu obalu Drine zapoela su
ve u drugoj polovini maja, dok se najvei broj etnika prebacio u Srbiju
od sredine avgusta do poetka jeseni. Jedan broj odmetnika je uhvaen
prilikom pokuaja prelaska u Srbiju. Oni su potom izolovani u zarobljeni
kim logorima u apcu i Valjevu, gde su boravili do kraja jula nakon ega
je veina amnestirana.
Pripadnici 10. srpske brigade JA su za dva meseca obezbeivanja desne
obale Drine, na podruju Bajine Bate i Ljubovije, od 6. maja do 6. jula
1945, uhvatili 36 etnika. Dvojica etnikih oficira, kod kojih su pronae
ni dokumenti poginulog politikog komesara 10. srpske brigade, Branka
Vuelia, javno su streljani u Bajinoj Bati, 8. juna, pred oko 3.000 lju
di.1403
Izvori vojne i vojno-bezbednosne provenijencije omoguavaju nam da
sagledamo brojnost, gubitke i teritorijalni raspored etnikih odmetnika
u Srbiji, 1945-1946, naroito kada je re o poslednja etiri meseca 1945.
Podaci pre septembra i nakon decembra 1945. su sporadini i manje infor
mativni. U prvoj polovini 1945. u Srbiji se skrivalo vie stotina etnikih
odmetnika. Re je o ostacima etnikih oruanih grupa koje nisu odstupile
u Bosnu, krajem 1944. Broj odmetnika znatno je povean tokom letnjih
meseci prilivom pripadnika bive JVuO koji su uspeli da izbegnu unitenje
i zarobljavanje preostale glavnine JVuO, maja 1945. u Bosni.

1401 , :
, , 1, , 1954, . 109-117.
1402 ,
- 1945., , , 28, ,
2013, . 149.
1403 , , , 1991, . 453.

522
 Prema podacima Generaltaba JA (4. novembar 1945), tokom sep
tembra 1945. na teritoriji 1. armije JA (podruje ue Srbije sem Sandaka
i jugoistonog dela zemlje) nalazilo se 1.153 etnikih odmetnika i 120
dezertera. Izvor navodi da je prethodnog meseca broj etnikih odmetnika
iznosio 1.413, a dezertera 150. Moe se pretpostaviti da je broj odmetnika
smanjen preteno usled odziva na amnestiju, a manjim delom usled hap
enja i pogibije u poterama. Takoe, moe se pretpostaviti da je u meu
vremenu zabeleen priliv odmetnika iz Bosne. Na teritoriji 5. armije JA
(podruje 5. armije obuhvatalo je Makedoniju, jugoistonu Srbiju i Koso
vo) tokom septembra evidentirana su 93 etnika odmetnika.1404 Od ovog
broja, najvie etnika na teritoriji 5. armije JA boravilo je na podruju Kur
umlije (Kosaniki srez) gde je sredinom meseca evidentirano izmeu 72
i 77 etnikih odmetnika, rasporeenih u est grupa.1405
Poreenja radi, na teritoriji 6. armije (teritorija Bosne) tokom istog
meseca evidentirano je 2.754 etnikih i 880 ustakih odmetnika. U Bosni
je odziv na avgustovsku amnestiju bio znatno vei nego u Srbiji, budui da
je tokom avgusta 1945. na teritoriji 6. armije zabeleeno 3.260 etnikih
odmetnika.1406 tab 5. armije poetkom septembra imao je podatke o 633
balista na Kosovu i Metohiji i 40 balista na podruju Preeva.1407
Poznati su i podaci o priblinom broju odmetnika u Sandaku, tokom
septembra.
Na terenu Sandaka nalazi se jo 250 odmetnika koji pripadaju etni
cima i ostacima bive [Muslimanske] milicije. Najvie podrke banda uiva
u srezovima tutinskom i novopazarskom... Na sektoru Kosova i Metohije
nalazi se jo oko 600 balista. Njihova aktivnost u atentatima i diverzijama
se ne ispoljava, ve uglavnom vre politiki uticaj na narod i imaju po pla
ninskim selima dobru podrku kod stanovnitva.1408

1404 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 2, d. 2.

1405 VA, VBA, k. 2, sv. 1, d. 107-108.
1406 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 2, d. 2.
1407 VA, VBA, k. 2, sv. 1, d. 83-84.
1408 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 4.

523
 Na osnovu tri citirana izvora moemo zakljuiti da se na teritoriji Srbi
je tokom septembra 1945. nalazilo do 1.400 etnikih odmetnika. Taj broj
je prilino smanjen do kraja 1945.1409
O stanju meu odmetnicima u Srbiji ilustrativno govori jedan doku
ment OZN-e 21. srpske divizije JA (19. septembar 1945). Re je o podaci
ma o odmetnikoj grupi Mie Radovia koja je delovala na podruju Kur
umlije i brojala 44 odmetnika. Podaci su dobijeni od jednog uhvaenog
odmetnika koji je pripadao Radovievoj grupi:
Veliki broj meu njima eli da se preda. Stanje meu njima je takvo
da se veliki broj razgovora kree oko mogunosti njihove predaje. Protiv
takvih elja svojih ljudi Mia Radovi je zauzeo energian stav: govori kako
on razume da je onima teko, koji nemaju nikakve krivice da podnesu te
ko stanje, ali sa druge strane, on i nekolicina njih ne smeju da se predaju,
jer znaju ta ih u tom sluaju eka. Zato oni moraju da ostanu u to veoj
grupi, da bi imali pri odbrani vie anse. On naime nikako ne misli da se
preda, a ako, veli, bude doao u takvu situaciju, da vie nema kud, on e
se sam ubiti. I tako, da bi grupa bila to vea, niko ne sme da ga napusti,
a ako bi se ipak neko usudio, ne samo da e mu upaliti kuu, ve e mu i
sve pobiti, to se kune u svoja tri deteta. Osim toga im preti da e ih sami
partizani poklati ako se predaju i neka se ne zavaravaju nikakvim bajkama
o amnestiji i slinim priama.1410
Navedeni podaci o Radovievoj grupi bili su karakteristini i za druge
grupe odmetnika u Srbiji. Odmetnika grupa Mie Radovia ubila je naj
manje 19 osoba od kojih 13 civila.1411
Prema podacima Obavetajnog odeljenja Generaltaba JA za okto
bar 1945, na teritoriji 1. armije JA nalazilo se 922 etnikih odmetnika.
Razlika od 271 u odnosu na prethodni mesec (1.193) odnosila se na 58
1409 Navedeni proraun demantuje tvrdnje o navodno 8.000 etnikih odmetnika na tlu Srbije, u leto
1945, izreene u literaturi. Prema istim tvrdnjama, u Srbiji je 1945-1946. uniteno preko 7.000
odmetnika, to je viestruko uveliana brojka: Milenko Kovaevi, Obraun s odmetnicima, Beo
grad, 1990, str. 32-33.
1410 VA, VBA, k. 2, sv. 1, d. 113-114.
U izvetaju OZN-e 21. srpske divizije za 17. oktobar 1945. navodi se da Radovieva grupa broji
desetak ljudi, to svedoi o njenom znatnom osipanju. Meutim, oni su se udruili sa grupom
arnautskih odmetnika, iji se voa zove Beftir. Obe udruene grupe broje oko 38 ljudi. (VA, VBA,
k. 2, sv. 1, d. 135-136).
1411 , :
, , 2015, . 421-422.

524
ubijenih, 143 zarobljenih, dok je 70 etnika otilo sa armijske teritori
je. U izvetaju se navode i gubici dravnih organa i civila za iju smrt
su odgovorni etnici. U pojedinim akcijama ubijeno pet boraca, sedam
milicionera, dva seljaka i jedan skojevac.1412 Organi JA, KNOJ-a, OZN-e
i Narodne milicije, tokom oktobra 1945. u poterama na tlu Srbije ubili su
14 etnika i est naoruanih dezertera, a uhvatili su 74 etnika, 96 dezerte
ra, 32 etnika jataka i 10 politikih krivaca.1413
Prema podacima iste provenijencije, krajem oktobra 1945. na terito
riji Jugoslavije nalazilo se u odmetnitvu 4.149 etnika, 1.570 ustaa, 155
domobranaca, 194 balista i 127 skrivaa i ostalih. Odmetnici su tokom
oktobra na teritoriji Jugoslavije ubili dva oficira, 34 borca, [KNOJ/JA],
18 milicionera, osam odbornika, 47 civila; svega: 109.1414
Prema izvetaju OZN-e 21. srpske divizije (17. oktobar 1945), jedi
nice divizije su od 1. do 15. oktobra zarobile 46 etnika i dezertera, dok je
pet etnika ubijeno, verovatno u poteri. Veina zarobljenih poticala je sa
podruja Kurumlije i Brusa.1415 U registru DKTG nije navedeno nijedno
ime iz Spiska zarobljenih i predatih etnika koji je priloen uz izvetaj,
to upuuje na zakljuak da su zarobljeni odmetnici osueni na vremenske
kazne.
Grupa od 15 odmetnika upala je u noi 9-10. oktobra u selo Dragoje
vac pokraj Arilja i ubila odbornika Dragojla Milivojevia i njegovu supru
gu Kristinu. Zatim su pucali na njihovo malo dete koje je povreeno.1416
Ubistvo je izvrila odmetnika grupa Dragie Pelivanovia. Grupa od 20
odmetnika pod komandom Dragia Markeljia 12. oktobra upala je u selo
Lunjevicu kod Gornjeg Milanovca. Odmetnici su ubili jednog mukarca i
batinali dvadesetak osoba ukljuujui batinanje itavih porodica.1417
etniki odmetnici su 18. oktobra ubili trojicu brae Bugari, u selu
Kulinovci pokraj aka. etvrti brat je uspeo da pobegne i izbegne smrt.
Prilikom napada na kuu Bugaria ranjena je njihova majka. Prema iska
zu izvesnih lica u napadu su uestvovali poznati odmetnici Slavia uro
1412 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 2, d. 3.
1413 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 1-3.
1414 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 2, d. 3.
1415 VA, VBA, k. 2, sv. 1, d. 135-137.
1416 , ..., . 184.
1417 , . 189-190.

525
 vi, Milo irkovi i Blagoje Blagojevi iz Atenice. Poto su neki njihovi
roaci i drugi srodnici bili jataci, to je izvestan broj familija iseljen iz Ate
nice a njihove kue posela je vojska.1418 Tvrdnje Srana Cvetkovia da je
iz Atenice uoi izbora novembra 1945. bilo iseljeno skoro 300 kua zbog
podrke ostacima ravnogoraca na terenu viestruko su predimenzionira
ne. Cvetkovi ne navodi ubistvo brae Bugari kao povod za iseljavanje
jednog broja jatakih porodica iz Atenice. Kada se iznese jedna takva for
mulacija, kakva je Cvetkovieva, sugerie se da su stanovnici Atenice repre
sirani iskljuivo zbog njihove politike opredeljenosti, to nije tano. Sta
novnici Atenice koji su prinudno iseljeni iz njihovih domova podvrgnuti
su toj privremenoj represivnoj meri zbog pruanja podrke onima koji su
ugroavali ivote stanovnike Atenice i susednih Kulinovaca.1419 Zahvalju
jui istraivanjima istoriara Miloa Timotijevia i Gorana Davidovia po
znat je broj domainstava koja su prinudno raseljena iz Atenice. Partijska
organizacija Atenice i Kulinovaca u saradnji sa OZN-om donela je odluku
o iseljenju 39 porodica za koje su sumnjalo da pomau etnike. Timoti
jevi i Davidovi napominju da nije bilo dokaza za ove tvrdnje, a mnogi
su bili potpuno nevini, ali odluka je sprovedena. Ateniani su iseljeni u
Ljubiki srez gde su ostali do kraja 1945. Prinudna iseljavanja u manjoj
meri sprovedena su i u susednom Takovskom srezu gde je privremeno ise
ljeno desetak porodica za koje se smatralo da jatakuju etnicima. Nekoliko
jatakih porodica iz Brana je prinudno iseljeno u Vapu. Svi lanovi poro
dica, ukljuujui i ene i decu, najpre su odvedeni u zatvor u Preljinu, gde
su tueni. Odatle su sprovedeni u aak. Na glavnom trgu su bili izloeni
pljuvanju i ruenju od naroda, da bi odatle odvedeni u Vapu. Rasporeeni
su u partizanske kue. Te porodice su prema internircima bile korektne.
Nakon osam meseci omoguen im je povratak u opljakane kue.1420
Najdrastiniji oblik represije prema etnikim jatacima, ujedno i pre
ma lanovima porodic odbeglih etnika, zabeleen je u aanskom selu
Trnavi gde su pripadnici KNOJ-a 1. novembra 1945. izvrili zloin nad
porodicom odmetnika Petra Vujovia, lana odmetnike grupe Novice
Cogoljevia. Ubijena mu je ena Rosa i troje maloletne dece (dva sina i

1418 , . 196.
1419 Uporediti: Sran Cvetkovi, n.d., str. 224-225.
1420 , , .., . III/205-206.

526
ki). Petar Vujovi je poginuo 24. novembra prilikom unitenja Cogolje
vieve grupe.1421
Jedna etnika trojka upala je 28. oktobra u Sjenicu i ubila kurira
OZN-e, ranila dva pripadnika Narodne milicije i dva pripadnika 6. divi
zije KNOJ-a. Istog dana, u selu Cikote, pokraj Kosjeria, 10 etnika pod
vostvom Markovi Miroljuba vodili su borbu sa milicijom, jedan milica
jac [je] zarobljen.1422 Odmetnika grupa pod vostvom Pavla Ivanovia,
31. oktobra sukobila se sa jednom manjom jedinicom KNOJ-a, u ataru
sela Guberevci, u Dragaevu. etnici su imali dva ranjena i uspeli su da
pobegnu, ubivi jednog i ranivi dva naa druga.1423
U dopisu taba KNOJ-a tabovima divizija (25. oktobar 1945) nare
uje se postupak prema zarobljenim odmetnicima: U zadnje vreme je
gotovo kod svih jedinica prelo u praksu da se prema ustaama i etni
cima i ostalim banditima postupa vrlo blago i da ih se u veini sluajeva
zarobljava, umesto da ih se likvidira na licu mesta. Da bi pootrili kurs
prema tim banditima treba imati jasnu predodbu kako u kojem sluaju
postupiti prema njima. One ustae, etnike i ostale bandite koji se u toku
borbe uhvate sa orujem treba likvidirati na licu mesta, a ne zarobljavati.
Izuzetak ine oni koje treba sasluati radi podataka, a to su uglavnom nji
hovi rukovodioci. Oni koji sami dou i prijave se treba predavati OZN-i,
koja e ih izvaati pred sud. Oni koji se nau bez oruja ne ubijati ve ih
takoe predavati OZN-i.1424 Moe se pretpostaviti da je blai postupak
prema zarobljenicima, o kome se govori u dokumentu, bio karakteristian
za prethodno leto kada je objavljena amnestija za etnike. Meutim, poda
ci vojne provenijencije, ukljuujui izvetaje tabova KNOJ-a, potvruju
da je tokom novembra nastavljeno zarobljavanje odmetnika.
Prema podacima Obavetajnog odeljenja Generaltaba JA, za novem
bar 1945, na teritoriji 1. armije JA nalazilo se 833 etnikih odmetni
ka. Tokom tog meseca na teritoriji armije ubijena su 52, a zarobljena su
62 etnika. Tokom novembra na teritoriji armije pojavila se grupa od 20
odmetnika na elu sa Nikolom Kalabiem. etnici su tokom novembra,

1421 , . III/206-207.
1422 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 2.
1423 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 5-6.
1424 VA, VBA, k. 2, sv. 1, d. 152.

527
 u delu Srbije koji je potpadao pod teritoriju 1. armije JA, ubili 10 vojni
ka JA/KNOJ, 19 civila i jednog milicionera. U selu Ravni, pokraj Brusa,
odmetnici su 8. novembra izvrili dvostruko ubistvo.1425
Pripadnici odmetnikih grupa koje su bile pod prethodnom koman
dom Nikole Kalabia i Marka Kotarca, u noi 10-11. novembra ubili su
po jednog odbornika u valjevskim selima: Blizonje, Kozlii i Koteica.
Iste noi pokuano je ubistvo predsednika izborne komisije u selu Sedlari,
pokraj Valjeva, ali on je uspeo da se odbrani orujem.1426 Iste veeri ubi
jen je predsednik izborne komisije u Oseini.1427 Prethodno, 8. novembra,
odmetnika grupa Marka Kotarca u selu Grabovac ubila je Nenada Ristia
koji je naen mrtav bez glave.1428 Ova ubistva imala su za cilj zastrai
vanje stanovnitva pred izbore za Ustavotvornu skuptinu koji su odrani
11. novembra 1945. Zastraivanje stanovnitva imalo je efekta naroito
u srezu Podgorskom (Valjevska Kamenica), zbog ega je na izbore izaao
manji broj biraa:
Po svim selima sreza lepljene su plakate sa sadrinom kojom se preti
ubistvima i klanjem, organizovane su bande koje su pretile narodu ko god
izie na izbore bie zaklan, ene oiane, kue spaljene. U Druetiu je
parola bila Pre podne na glasanje, posle podne na klanje, navodi se u
jednom partijskom izvetaju.1429
Porunik ivorad Mii, koga je Kalabi krajem 1945. postavio za
komandanta nepostojeeg Valjevskog korpusa, svedoio je u istrazi da je
od Kalabia dobio nareenje da uoi izbora u svakom selu ubiju po jed
nog, a u optinama dva-tri oveka.1430
Demonstrativni napad na Kosjeri, koji je izvela odmetnika gru
pa pod prethodnom komandom Filipa Ajdaia, izveden u noi 10-11.
novembra, takoe treba posmatrati u kontekstu izbora. Iste veeri poi

1425 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 2, d. 4.

1426 VA, VBA, k. 2, sv. 1, d. 174-177.
1427 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 7.
1428 , .
, , 48, , 2014, . 87.
1429 , , 1941-1945,
1941-
1945. 18. 1995. , (. ), , 1996, . 272.
1430 , ..., . 92.

528
njen je jedan od najteih zloina etnikih odmetnika nakon osloboenja.
Nou 10-11 o.m. banda u selu Mrsa 10 km od Kraljeva, upala je u selo
i ubila Savu Milutinovia starog 53 godine, sina ora od 20 godina, sina
Mila od 13 godina, ker od 10 godina, sina od 7 godina i njegovu enu
Grozdanku. U istom selu ranili su Rada i Duana Jovia i jedno dete.1431
Prema drugom izvoru, zloin nad porodicom Milutinovi dogodio se u
selu Musina Reka (Mrsa i Musina Reka su susedna sela). Oba izvora
navode isti datum zloina (10-11. novembar 1945). Drugi izvor navodi da
su odmetnici ubili sedam, a ne est lanova porodice Milutinovi. Ubijeni
su Tiosav Milutinovi, njegova supruga Grozdana i njihovo petoro dece:
ore (20), Milomir (17), Mihailo (8) i bliznakinje Emilija i Milena (6).
Izvor navodi da je zloin poinila odmetnika grupa Milomira Ostojia,
etnika iz susednog sela Samaile. Izvor sugerie da je navedeni zloin tako
e bio u funkciji zastraivanja stanovnitva kako bi se smanjio odziv na
izbore.1432
Iste noi, u Gorevnici, pokraj aka, snage Narodne milicije ubile
su Slobodana Bajia, biveg komandanta Letee brigade 2. ravnogorskog
korpusa, i etiri etnika pod njegovom komandom. Ovim je unitena cela
Bajieva grupa. Sutradan, 11. novembra, na dan izbora, u selu Moravci,
pokraj Ljiga, jedna odmetnika grupa ubila je jednog kurira i prebila dva
odbornika.1433 Prema podacima taba 5. srpske divizije KNOJ, nou 15-
16. novembra, iz zatvora okrune OZN-e Uice pokualo je pobei pet
bandita koji su bili osueni na smrt, meu kojima uveni kolja Milii.
Svi su odmah ubijeni.1434 U selu Bonjanovi, pokraj Ljiga, odmetnici su
18. novembra upali u kuu odbornika Pavlovi Momira, premlatila ga, a
njegovog sina ubili.1435
U drugoj polovini novembra i tokom decembra zabeleene su likvida
cije nekoliko najistaknutijih etnikih zapovednika u odmetnitvu. Svi oni
su imali komandnu odgovornost za zloine nad zarobljenim partizanima i

1431 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 6-8.

1432 , .., . 195.
1433 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 6-8.
1434 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 10.
1435 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 12.

529
 partizanskim simpatizerima, a neki od njih su lino poinili zloin ubijaju
i zarobljenike iz redova NOVJ ili pristalice NOP-a.
Najpre je 10. novembra, u selu Trac u upi, od strane jednog seljaka,
kome su etnici pokuali da provale u kuu, ubijen Mirko Tomaevi, bivi
zapovednik 2. rasinske brigade JVuO.1436 Nakon pogibije komandanta,
Tomaevievi etnici su se povukli na Jastrebac, iskopali bunkere i odustali
od prezimljavanja kod jataka po selima.
U selu Polonica, pokraj Kosjeria, 18-19. novembra, jedinice 37. san
dake divizije, ubile su uvenog zlikovca Filipa Ajdaia, biveg koman
danta Crnogorske brigade JVuO, odgovornog za mnoge zloine, i dvojicu
njegovih pratilaca. Nedaleko od Karana, 24. novembra, ubijena su jo dvo
jica Ajdaievih pratilaca.1437
Operativne jedinice OZN-e i KNOJ-a zabeleile su znaajan uspeh
24. novembra na podruju Dragaeva kada su ule u trag i opkolile grupu
od desetak etnika pod komandom Novice Cogoljevia, biveg andarma i
etnikog komandanta iz Guberevaca. U borbi koja je usledila poginuli su
Cogoljevi i osmorica pripadnika njegove grupe, meu kojima i kapetan
Milovan Nedeljkovi. U borbi su poginula i trojica milicionera. Sutradan
je u poteri ubijen jo jedan Cogoljeviev etnik, a 27. novembra uhvaen je
kolja Milutin Zeevi iz grupe Cogoljevia. Poslednji preostali odmet
nik iz Cogoljevieve grupe predao se 1. decembra.1438 Rukopis Dnevnik
vanijih borbi 5. srpske divizije KNOJ dopunjuje navedene podatke. Pre
ma ovom izvoru, do sukoba sa Cogoljevievom grupom dolo je kod sela
ivica. U borbi je u potpunosti opkoljena i unitena banditska grupa
Novice Cogoljevia. Pored njega ubijeno je 14 i zarobljeno tri bandita.1439
Cogoljevieva odmetnika grupa bila je jedna od najbrojnijih i naj
organizovanijih u Srbiji. U septembru 1945. brojala je 34 odmetnika.
Cogoljevievi odmetnici bili su aktivni od poetka 1945, budui da se nisu
povukli u Bosnu. Najpre su delovali u zajednici sa odmetnikom grupom
ivorada Eria i Krste Babia, ali su se grupe razdvojile februara 1945.
Erieva i Babieva grupa je likvidirana 13. marta 1945. Ova grupa je od

1436 .., , , , , I, 3, , 17.11.1945, . 1.

1437 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 10-11.
1438 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 10-13.
1439 VA, JNA, KNOJ, inv. br. 4763, 1-2-1.

530
poetka godine izvrila nekoliko ubistava. Pre konane likvidacije, Cogo
ljevieva grupa je imala najsnaniji okraj sa organima vlasti 8. septem
bra na Velesu, pokraj Gue. Tada su poginula dvojica pripadnika Narodne
milicije, dvojica odmetnika su uhvaena, a estorica su ranjena, izbegavi
zarobljavanje. Na podruju Dragaeva, sem Cogoljevieve grupe, delovala
je i odmetnika grupa Dragie Pelivanovia, biveg etnikog komandanta
iz Cerove. Ova odmetnika grupa likvidirana je 1946. u Kotrai.1440
Odmetnici su 27. novembra u selu Bree, pokraj Mionice, bacili
bombu u kuu jednog seljaka, enu mu ubili, kerku ranili, a sina zaklali.
Toga dana zabeleen je znaajan uspeh u neutralisanju odmetnika pogi
nuo je Dragoslav Rai, jedan od najistaknutijih oficira JVuO, komandant
Cersko-majevike grupe korpusa i, potom, zapovednik odmetnika u Srbi
ji: 27. novembra, posle borbe sa jedinicama 2. [srpske] brigade [KNOJ]
ubijen je etniki komandant i zlikovac [Dragoslav] Rai sa dva pratio
ca. Isti su se skrivali u selu Savkovi, srez azbukovaki, u bunkeru gde su
i ubijeni. U selu Gunjaci, pokraj Oseine, u noi 27-28. novembra, u
poteri od strane 2. srpske brigade KNOJ i 9. krajike brigade JA, ubijen
je u borbi kapetan Bora Teodorovi, nekadanji komandant Pocerske bri
gade Mavanskog korpusa JVuO. Tom prilikom ubijena su dvojica njego
vih pratilaca. Likvidacijom Raia i Teodorovia nanet je znaajan udarac
odmetnikoj organizaciji na podruju izmeu Drine i Kolubare. Naredne
noi, 28-29. novembra, u selu Goriani, izmeu Kraljeva i aka, u poteri
su poginuli Slobodan Bojovi, etniki organizator iz Kaulica i poznati
kolja Milo irkovi za koga se tvrdilo da je uestvovao u ubistvu brae
Bugari u Kulinovcima.1441
Poetkom decembra, u selima u podnoju Gledikih planina (planin
sko podruje izmeu Grue i Leva), odmetnika grupa pod vostvom
kapetana Miodraga Vasia, biveg komandanta 1. ike brigade JVuO,

1440 . , , , :
, -, 1981, . 444-445.
Prema podacima 5. divizije JA (8. septembar 1945) privremeno objedinjena Cogoljevieva i Peli
vanovieva grupa brojala je oko 60 ljudi. (VA, VBA, k. 2, sv. 1, d. 91).
1441 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 12; VA, JNA, SSNO, k. 13, f. 1, d. 13.
Kapetan Bora Teodorovi je zarobljen na Majevici, krajem maja 1945. Osuen je na smrt u ap
cu, 28. jula 1945. Uspeo je da pobegne iz abakog zatvora, sa etvoricom etnika i straarom,
u noi 21-22. septembra 1945. Odgovoran je za zloine nad simpatizerima NOP-a u abakom
kraju tokom rata. (Milenko Kovaevi, Obraun s odmetnicima..., str. 102-103).

531
 intenzivirala je aktivnosti.1442 U izvetaju taba 5. srpske divizije KNOJ,
navodi se sledee:
3.12 predvee nae jedinice sukobile su se sa Vasievom grupom kod
Gledia. Nakon kratkog pukaranja bilo je ranjeno nekoliko bandita. Ban
da je razbijena na nekoliko manjih grupa i pobegla je. No je prekinula
gonjenje. Lake su ranjena dva naa borca. Sutradan se nastavilo traganje za
bandom. Naredili smo naim jedinicama da mobiliu narod i da pronau
ranjene etnike... 4.12 oko 10 sati jedinica 42. [srpske] divizije iznenada
je napadnuta od Vasieve grupe na mestu zvanom Smrdalj, izmeu Rajin
ca i ljivice. Borba je trajala do 14 asova, u kojoj je poginulo est boraca
42. divizije, tri ranjena i tri nestala. Vasi sa grupom od oko 20 bandita
odstupio prema Glediu... 4.12. izmeu 13-15 asova voena je borba sa
jednom etnikom grupom jaine 30 etnika koji su se spustili sa Juho
ra. Borba je voena kod manastira Kalenia 18 km severno od Trstenika.
Grupa se povukla jugozapadno prema Ravnici. Poginula su tri naa borca
i jedan je ranjen. Gubici etnika nisu poznati.1443
Iz izvetaja se moe zakljuiti da su jugoslovenski bezbednosni organi
vodili borbu protiv dve vee etnike grupe, jaine 20 i 30 odmetnika, ili
da je Vasieva grupa brojala izmeu 20 i 30 odmetnika. U svakom sluaju,
Vasieva grupa krajem 1945. bila je najaktivnija i verovatno najbrojnija
odmetnika grupa u Srbiji. Miodrag Vasi je likvidiran u poteri 17. febru
ara 1946.1444 Vasieva odmetnika grupa je 1945-1946. ubila 10 stanov
1442 etnici 1. ike brigade JVuO, pod komandom Miodraga Vasia, ubili su vie desetina i batinali
nekoliko stotina civila 1942-1944. Raspolaemo poimeninim podacima za est sela. U Miloa
jima su ubili osam i batinali 25 metana. U Obrvi su ubili etiri i batinali ak 79 metana. (AJ, DK,
110, f. 426, s. 862-865; AS, ZK, k. 141, zl. br. 15045). U ukojevcu su 1943-1944. ubili 10 metana
od kojih dve ene. (AS, ZK, k. 141, zl. br. 5700). Vasievi etnici 1942-1944. ubili su est i batinali
pet stanovnika Godaice. U Ravnici su ubili dvojicu i batinali etvoro metana. Meu metanima
Ravnice koje su batinali Vasievi etnici bila je i Gorgina Komatovi: Oterali su moju enu Gor
ginu od kue i udarili joj preko 60 batina. Ovo je bilo samo nekoliko dana iza njenog poroaja
tako da je jedva ostala u ivotu i odnegovala dete. (AS, ZK, k. 141, zl. br. 6913). U Laevcu su ubili
sedam i batinali 32 stanovnika od kojih 11 ena. (AS, ZK, k. 141, zl. br. 14783).
1443 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 16; VA, JNA, SSNO, k. 14, f. 1, d. 14.
1444 VA, JNA, KNOJ, inv. br. 4763, 1-2-1.
Podaci o jaini Vasieve grupe su neujednaeni U jednom dokumentu 47. srpske divizije (26.
april 1945) tvrdi se da Vasieva grupa broji 60 odmetnika i da je ubila komandanta i komesara 1.
bataljona 28. srpske brigade JA. (VA, VBA, k. 2, sv. 1, d. 30). U drugom dokumentu divizije (21. jul
1945) navodi se da Vasieva grupa broji 18 odmetnika, meu kojima se nalaze etvorica istak
nutih koljaa, dvojica dezertera iz JA i dvojica odbeglih milicionera, verovatno bivih etnika.
(VA, VBA, k. 2, sv. 1, d. 48-49).

532
nika sela Gledi, pokraj Kraljeva, to predstavlja najvei broj ubijenih sta
novnika jednog sela na tlu Srbije za iju smrt snose odgovornost etniki
odmetnici.1445
Pripadnici Narodne milicije na elu sa glavnim oficirom valjevske
OZN-e Draganom uriem 7. decembra 1945. opkolili su grupu valjev
skih odmetnika u Raevom Selu kod Valjeva. Jedan odmetnik je pogi
nuo, drugi je izvrio samoubistvo, a ostali su uspeli da pobegnu. U znak
odmazde za pogibiju jednog milicionera, Dragan uri je naredio strelja
nje jednog jataka i paljenje kue porodice Davidovi na ijem imanju su se
skrivali odmetnici. lanovi porodice su represirani.1446
U selu Korenita, pokraj Loznice, borci 3. srpske brigade KNOJ i pri
padnici Narodne milicije, uhvatili su 21. decembra Georgija Bojia Di
du, odbeglog igumana manastira Tronoa i prethodnog komandanta
Jadarske brigade JVuO.1447 Njegovim hvatanjem nanet je presudan udarac
ostacima etnike organizacije u Podrinju.
O stanju u odmetnikim redovima na tlu Jugoslavije, tokom zime
1945-1946, svedoi jedan dokument vojne provenijencije:
U zimskom periodu su hladnoe, teki uslovi kretanja i aktivnost
naih poternih jedinica stvorili teku situaciju za odmetnike. Veliki broj
rukovodilaca, osobito etnika, likvidiran je, a mnoge su se grupe predale i
rasprile. To je uveliko uticalo na moral etnika, ije su grupe stalno opada
le i prilazile pojedinanom skrivanju ili se predavale... Dok je kod etnika,
koji su izgubili glavni deo rukovodeeg kadra, stalno slabila kako jaina
grupa tako i njihova aktivnost, dotle se kod ustaa, koji su preistili svoje
redove, pojaao rad na povezivanju i organizovanju... Kroz celu [1945.]
godinu broj etnika je stalno opadao dok su ustae odrale svoje snage.

1445 , ..., . 195-237.

U registru DKTG navedena su imena etiri stanovnika Gledia, pripadnika JVuO, koji su stradali
nakon 12. septembra 1944.
1446 , .
, , 48, , 2014, . 88.
1447 VA, JNA, SSNO, k. 12, f. 1, d. 18.
Georgije Boji je osuen na smrt i streljan 8. aprila 1946. u apcu. Tri puta je zaveden u spisku
DKTG, od ega se dva puta proizvoljno navodi u registru za grad Beograd.

533
 Krajem novembra 1945. bilo je etnika 3.493, a ustaa 1.332. Krajem jula
[1946.] etnika je ostalo 1.443, a ustaa 1.109.1448
Broj od 3.493 etnika, novembra 1945, preteno se odnosio na bosan
ske etnike, dok je broj srbijanskih etnika krajem novembra 1945. iznosio
manje od 900, da bi u naredna tri meseca bio znatno smanjen.
Tokom 1946. zabeleeno je neutralisanje nekoliko etnikih grupa.
Ujedno su zabeleeni novi primeri zloina odmetnika.
Vojnici 2. bataljona 5. srpske brigade KNOJ 25. januara 1946. otkrili
su dva bunkera na Jastrepcu, u kojima se skrivala grupa od 17 odmet
nika pod vostvom Mileta Vidojevia, nekadanjeg glavnog crnotrojkaa
(koljaa) Rasinske brigade JVuO. Ubijeno je pet odmetnika, dok je jedan
zarobljen. Poginuli odmetnici su bili stanovnici jastrebakih sela Dvorane,
Lovci i Poljaci.1449 Vidojevieva odmetnika grupa je 21. septembra 1945.
poinila dvostruko ubistvo u selu Bukovica, juno od Kruevca: ubili su
jednu 18-godinju skojevku i predsednika mesnog Narodnooslobodila
kog odbora (MNO).1450 Naredno dvostruko ubistvo poinili su poet
kom oktobra, ubivi dvojicu seljaka u blizini sela Lovci. Mile Vidojevi
je 4. novembra ubio dvojicu kurira 5. bataljona 4. srpske brigade KNOJ.
U tom ubistvu uestvovali su i pojedini odmetnici poginuli 25. janua
ra 1946. Naredno ubistvo poinili su u selu Belasica, 17. februara 1946,
gde su ubili predsednika MNO.1451 Vidojevievi etnici su 2. juna 1946.
poinili trostruko ubistvo u selu Zdravinje, ubivi dvojicu mladia iz sela
koji su kao vojnici bili na odsustvu, kao i jednog odbornika MNO. Poi
nioci tog ubistva su sutradan ubijeni u Velikom iljegovcu, ali su u borbi
uspeli da ubiju jednog milicionera.1452 Naredni zloin Vidojevieve grupe

1448 VA, JNA, SSNO, k. 46, f. 3, d. 1, Pregled o odmetnicima, o njihovom stanju, kretanju, hvatanju i
likvidiranju od osloboenja do 31. jula 1946. (9.10.1946).
1449 VA, VBA, k. 2, sv. 2, d. 7.
1450 , .
. (6) , , XX, 799, ,
16.6.1964, . 8.
1451 , .
. (7) , , XX, 800,
, 26.6.1964, . 8.
1452 , .
. (9) , , XX, 802, ,
17.7.1964, . 8.

534
dogodio se 19. avgusta, kada su ubili trojicu komunista iz sela Suica, dok
je etvrti kasnije umro od posledica ranjavanja.1453 Tokom 1946. Vido
jevieva grupa je trpela gubitke da bi se krajem godine sastojala samo od
Vidojevia i jednog njegovog pratioca. Vidojevi je 27. marta 1947. izvrio
samoubistvo nakon to je opkoljen.
U noi 30-31. januara 1946, u selu Vasiljevcu, pokraj Kurumlije,
odmetnici Boe Markovia su zaklali skojevku Stanu Ostoji i njenu maj
ku.1454 U blizini sela Brani, pokraj Gornjeg Milanovca, snage 6. bataljona
4. srpske brigade KNOJ sukobile su se 3. marta 1946. sa odmetnikom
grupom pod vostvom Svetolika Popovia Purnje. U borbi je poginuo je
dan knojevac. Popovieva grupa, koja je brojala 12 odmetnika, uspela je
da pobegne, ali je sutradan glavnina opkoljena, nakon ega su se predala
osmorica odmetnika. Popovi je poginuo istog dana kod sela Savinac. Jed
na odmetnika grupa je 10. jula 1946. ubila jednog seljaka u Petripolju i
jednog seljaka u ukojevcu, pokraj Kraljeva.1455 Krajem 1946. eliminisana
je odmetnika grupa koja se pojavila na planini Cer, preavi tokom godine
iz Bosne. Voa ove grupe bio je Vojislav Tufegdi, nekadanji komandant
Pocerske brigade JVuO, u odmetnitvu zamenik Dragoslava Raia, nefor
malnog zapovednika odmetnikih skupina.
Nou, 4. novembra, 2. bataljon 2. [srpske] brigade [KNOJ] na elu
sa komandantom doli su kod sela Bela Reka preobueni u etnika odela.
Tu je po ugovoru dola banda Voje Tufegdia. Posle bratimljenja (jer su
verovali da su to etnici), nai su otvorili vatru. Ubijeno je osam etnika,
na elu sa Tufegdiem. Poslednji bandit, ranjen, ubio nam je komandan
ta 2. bataljna Duana Blagojevia i ranio jo jednog oficira koji je kasnije
podlegao ranama, kao i dva naa borca.1456
Ranjeni oficir koji je podlegao ranama zvao se Moma Sekuli, oba
vetajni oficir 1. pontonirske brigade JA. Od osmorice ubijenih etnika,
petorica su bili iz Bosne, a trojica iz Srbije.1457

1453 , .
. (10) , , XX, 803,
, 24.7.1964, . 8.
1454 VA, VBA, k. 2, sv. 2, d. 66.
1455 VA, VBA, k. 2, sv. 3, d. 14.
1456 VA, JNA, KNOJ, inv. br. 4763, 1-2-1.
1457 VA, VBA, k. 2, sv. 3, d. 144.

535
 Nedaleko od Lukovske Banje, 2. i 4. februara 1947, pripadnici 2.
bataljona 3. srpske brigade KNOJ-a sukobili su se sa grupom od 12 etni
ka pod vostvom Moe Deljanina i ivote Zuvia. U prvoj borbi poginuo
je Deljanin sa trojicom etnika, a u drugoj borbi je zarobljen Zuvi, dok
su dvojica etnika poginula. U ove dve borbe poginula su trojica knojeva
ca.1458
Izvor vojne provenijencije belei broj pripadnika jugoslovenskih oru
anih snaga i civila koje su ubili odmetnici od sredine 1945. do 31. jula
1946, na tlu Jugoslavije (izvor ne pominje brojke stradalih oficira, vojnika i
civila po republikama). U navedenom razdoblju odmetnici su skrivili smrt
43 oficira, 383 vojnika i 352 civila (ukupno: 778).1459 Isti izvor prua pre
gled broja i gubitaka odmetnika na tlu Jugoslavije u navedenom razdoblju.

(ubijeno) gra
toku perioda

toku perioda
registrovano

pojavilo se u
odmetnika

uniteno u

poginulo

poginulo

poginulo
vojnika
ostalo

oficira

ana
od osloboenja
14.834 - 9.032 5.802 7 101 126
do XII 1945
od XII 1945 do
5.802 922 3.687 3.107 9 75 47
III 1946.
od III do VIII
3.107 1.545 1.650 3.002 27 206 179
1946.
svega 14.834 2.537 14.369 3.002 43 383 352

Tabela 1: Pregled broja i gubitaka odmetnika na tlu Jugoslavije i broja

stradalih pripadnika jugoslovenskih organa i graana ubije
nih od strane odmetnika, od osloboenja do 31. jula 1946.

Krajem 1945. broj etnikih odmetnika u Srbiji iznosio je oko 10%

ukupnog broja odmetnika na tlu Jugoslavije. Imajui u vidu da su et
niki odmetnici na tlu Srbije ubili izmeu 350 i 400 osoba, dolazimo do
zakljuka da je aktivnost odmetnikih grupa na tlu Srbije naroito bila
povezana sa aktima koji su predstavljali opasnost po ivot graana i pripad

1458 VA, VBA, k. 2, sv. 4, d. 37.

1459 VA, JNA, SSNO, k. 46, f. 3, d. 1.

536
nika bezbednosnih snaga. Stoga nije prihvatljiva ocena istoriara Bojana
Dimitrijevia koji aktivnosti bezbednosnih snaga usmerene protiv odmet
nika imenuje kao progon,1460 niti je prihvatljiva ocena istoriara Srana
Cvetkovia koji aktivnosti etnikih odmetnika nakon osloboenja svr
stava u oblike drutvenog otpora reimu,1461 istiui da je likvidacija
odmetnika koji se nisu hteli (smeli) predati novim vlastima potrajala do
polovine pedesetih [godina 20. veka],1462 bez navoenja razloga koji su
spreavali odmetnike da se predaju vlastima. Razlozi su oigledni: najve
i broj etnikih odmetnika sa teritorije Srbije bio je involviran u zloine
tokom rata, a mnogi i nakon osloboenja. Predaja vlastima znaila je za
mnoge dugogodinju robiju, a za nemali broj smrtnu kaznu.
Dostupni su nam podaci o brojnosti i delovanju etnikih odmetni
kih grupa za pojedine regione i optine u Srbiji.
Zona odgovornosti 2. srpske brigade KNOJ obuhvatala je etiri
okruga u zapadnoj Srbiji: Valjevski, abaki, Uiki i aanski. Na ovom
podruju do 8. januara 1945. evidentirano je 710 etnikih odmetnika
(Valjevski okrug: 95; abaki okrug: 35; Uiki okrug: 370; aanski
okrug: 210). Do sredine 1945. znatan broj odmetnika na ovom podruju
je poginuo u poterama, streljan nakon zarobljavanja ili uhvaen i osuen.
Tokom leta 1945. smanjeni broj odmetnika na podruju etiri navedena
okruga povean je prilivom etnika koji su izbegli unitenje i hvatanje u
Bosni. Maja 1945. na navedenom podruju evidentirano je 209, a jula
iste godine 390 etnikih odmetnika. Do jula 1945. brigada je unitila
i uhvatila 660 etnika, 226 jataka, 1.809 dezertera, pri emu je verovatno
re o odmetnikim gubicima od poetka 1945.1463 Na osnovu analogija sa
podacima DKTG moe se zakljuiti da je veina uhvaenih jataka i jedan
deo etnika osuen na vremenske kazne. Deo jataka je puten nakon izve
snog boravka u pritvoru, dok je veina dezertera vraena u jedinice (jedan

1460 . , .
, , 31, , 1997,
. 179.
1461 Sran Cvetkovi, Izmeu srpa i ekia, 3, Oblici otpora komunistikom reimu u Srbiji 1944-1991,
Beograd, 2013, str. 96-97.
1462 , . 1944-1953,
, , 2014, . 52.
1463 VA, JNA, KNOJ, inv. br. 4763-1-1, Istorijat 5. srpske divizije KNOJ; ,
..., . 74.

537
 deo dezertera osuen je na vremenske kazne). Deo uhvaenih etnika osu
en je na smrt. Manji broj jataka i dezertera, koji su skrivili tue stradanje,
takoe je osuen na smrt.
Januara 1945. na podruju Uikog okruga (srezovi: Uiki, Poe
ki, Crnogorski (Kosjeri), Raanski (Bajina Bata), Zlatiborski (ajetina),
Moraviki (Ivanjica), Ariljski), prema podacima partijske provenijencije,
nalazilo se oko 300 etnikih odmetnika. Ve je pomenuto da je prema
podacima 2. srpske brigade KNOJ broj odmetnika na podruju Uikog
okruga poetkom 1945. iznosio 370. Jedan broj etnika odazvao se pozivu
na amnestiju, zakljuno sa 15. januarom 1945. Meutim, i pored odziva
na amnestiju, poetkom godine, kao i hvatanja odreenog broja odmetni
ka, njihov broj na teritoriji okruga porastao je u drugoj polovini godine,
kada su na podruju okruga registrovane 53 odmetnike grupe, odnosno
626 odmetnika. Porast broja odmetnika na podruju okruga bila je posle
dica prebacivanja etnikih grupa iz istone Bosne, tokom leta 1945. Ovoj
pojavi pogodovala je geografska bliskost Uikog okruga i istone Bosne.
Broj odmetnika po srezovima u leto 1945. bio je sledei: Moraviki (165),
Poeki (105), Uiki (97), Zlatiborski (68), Ariljski (64), Crnogorski
(64), Raanski (63). Osim toga, u Uikom okrugu povremeno je delovalo
14 odmetnikih grupa (110 odmetnika) sa podruja susednih okruga.1464
Prema podacima uikog istraivaa Gojka kore, etniki odmetnici su
na podruju sedam srezova nekadanjeg Uikog okruga (sedam dananjih
optina) tokom 1945-1950. skrivili smrt 39 lica. Najvei broj stradalih
(31) ubijen je 1945. Pripadnici etnikih grupa koje se nisu povukle u Bo
snu, tokom novembra i decembra 1944, ubili osam lica sa podruja okru
ga.1465 U dokumentima etnike provenijencije s kraja 1944. ove grupe
se nazivaju gerilskim, meutim njihova aktivnost se nije razlikovala od
aktivnosti odmetnikih grupa iz 1945. etniki odmetnici nisu bili gerila
u pravom smislu te rei budui da nisu kontrolisali odreenu teritoriju i
naseljena mesta, niti su imali organizovanu vlast u bilo kom delu Srbije.

1464 , 1944-1945.,
- , , (. ),
, 1989, . 410, 412.
1465 , . ,
, 2002, . 171-181.

538
 Snage 2. srpske brigade KNOJ bile su nedovoljno obuene i sposob
ne da u potpunosti spree prebacivanje etnika iz Bosne i osujete njihove
aktivnosti na terenu zapadne Srbije, stoga su na to podruje poetkom jula
1945. prebaene jedinice 4. krajike divizije JA (6, 8. i 11. krajika briga
da), iji borci i stareine su imali vee borbeno iskustvo. Prema podacima
tabova brigada 4. krajike divizije, krajem jula na teritoriji pod kontrolom
divizije (zapadno od linije Beograd Aranelovac - aak i severno od
linije aak - Poega - Kosjeri - Bajina Bata) boravilo je oko 344 et
nikih odmetnika.1466 Ovaj broj nije podrazumevao samo etnike koji su
krajem 1944. zaostali na podruju zapadne Srbije (ili su, u manjem broju
sluajeva, novembra 1944. vraeni na teren iz Sandaka), ve je podrazu
mevao i odreeni broj etnika prebaenih iz Bosne, tokom juna i u prvoj
polovini jula. U narednom razdoblju broj odmetnika se poveao prelaskom
preostalih grupa srbijanskih etnika iz istone Bosne. Najpre je sredinom
jula iz Bosne prela grupa od 36 etnika, pod komandom Nikole Kalabia
i Filipa Ajdaia. Prebacivanje je nastavljeno u drugoj polovini avgusta i
tokom septembra kada je Drinu prelo vie etnikih grupa. Tokom 21-22.
septembra iz Bosne je prela grupa od 52 etnika pod komandom Dragie
Vasiljevia. Nedugo potom prebacila se grupa od oko 50 etnika, meu
kojima je bio Draa Mihailovi. Jedinice 4. krajike divizije od sredine jula
do sredine septembra u poterama ubile su 35 odmetnika.1467
Krajem avgusta na podruju Valjevskog sreza (deo teritorije pod inge
rencijom 4. krajike divizije) registrovano je 69 odmetnika, pri emu je
najvei broj odmetnika boravio u Valjevskom (27) i Tamnavskom srezu
(20).1468 Do kraja 1945, na operativnom podruju divizije, jedinice divi
zije i Narodne milicije nanele su sledee gubitke protivniku: 173 ubijenih,
58 uhvaenih, dok se 60 odmetnika predalo organima vlasti.1469 Prema
podacima taba 4. krajike divizije (25. novembar 1945), do kraja novem
bra na podruju pod ingerencijom taba nalazilo se 188 etnika rasporee

1466 VA, NOVJ, k. 773, f. 1, d. 1.

1467 VA, NOVJ, k. 773A, f. 2, d. 11; VA, NOVJ, k. 772, f. 3, d. 31; VA, NOVJ, k. 773, f. 1, d. 1; Drago Kara
sijevi, etvrta krajika divizija, Beograd, 1988, str. 427-428..
1468 VA, NOVJ, k. 773, f. 1, d. 33; . , .
,
, 31, , 1997, . 179-180.
1469 Drago Karasijevi, n.d., str. 430.

539
 nih u 15 grupa. Najbrojnija je bila grupa pod komandom Nikole Kalabia
(30).1470 Decembra 1946. na terenu pod kontrolom divizije skrivala su
se 53 odmetnika. Januara 1947. na tom prostoru ubijena su estorica i
zarobljena petorica etnika, dok su etnici ubili jednog vojnika i dvojicu
milicionera i ranili trojicu vojnika.1471
Prema jednom dokumentu 42. srpske divizije JA (21. jul 1945),
poznati su podaci o broju odmetnika na podruju nekoliko okruga i sre
zova, juno od Zapadne Morave. Na podruju Kruevakog okruga evi
dentirano je 180 odmetnika u sedam srezova: Temniki (11) Kruevaki
(22), Rasinski (22), Trsteniki (13), Raanjski (4-5), Kopaoniki i upski
(40-50). Na podruju Trnavskog sreza (deo dananje optine aak, na
desnoj obali Zapadne Morave) evidentirano je 50 do 56 odmetnika, raspo
reenih u pet grupa, i oko 20 dezertera koji su pobjegli iz nae vojske prije
kapitulacije Njemake, uz napomenu da se na teritoriju sreza iz Draga
eva povremeno prebacujuje grupa Cogoljevi-Pelivanovi, u jaini 50-60
odmetnika. Selo koje najvie podrava ove grupice jeste Gornja Jeevica
gdje se sumnja u miliciju da ima veze sa banditima u interesu svog mira i
opstanka u selu. Na podruju Kraljevakog sreza jula 1945. skrivao se 41
odmetnik, u etiri grupe, meu kojima se navode imena devet istaknutih
koljaa, 11 vojnih begunaca i dvojice odbeglih milicionera bivih et
nika. Broj odmetnika u Kraljevakom srezu je uskoro povean dolaskom
odreenog broja etnika iz Bosne. U Moraviko-studenikom srezu (ta
kva teritorijalna jedinica nije postojala i oigledno je re o podruju Iva
njice i delu Golije koji je pripadao Studenikom srezu) evidentirana su 32
odmetnika, dok se u selima oko Rake skrivalo 13 odmetnika. U Deev
skom srezu (Novi Pazar), jula 1945. postojale su dve etnike i dve musli
manske odmetnike grupe. etnikih odmetnika bilo je 21, pri emu je
grupa Bude Dobria povremeno boravila na teritoriji tog sreza jer je poti
cala iz Ibarskog Kolaina (Zubin Potok), dok je muslimanskih odmetnika
(balisti) bilo 10, meu kojima i istaknuti ratni zloinac Biko Dreevi.1472
Jedinice 1. srpske brigade KNOJ, koja je operativno obuhvatala pod
ruje severoistone i istone Srbije, od poetka januara do 20. novembra

1470 VA, VBA, k. 2, sv. 1, d. 174-177.

1471 VA, VBA, k. 2, sv. 4, d. 17-21.
1472 VA, VBA, k. 2, sv. 1, d. 48-49.

540
1945. ubile su 56 i uhvatile 107 etnikih odmetnika. Jedinice ove brigade
navodno su uhvatile ak 2.660 dezertera. Zaplenjeno 287 puaka, main
gevera 26, pukomitraljeza 25, pitolja 88, bombi 155. Ovaj podatak nam
govori da je preko 150 uhvaenih dezertera bilo naoruano. Jedinice 3.
srpske brigade KNOJ, koja je operativno obuhvatala podruje jugoistone
Srbije, od kraja 1944. do kraja 1945. ubile su 162 i zarobile 308 etnikih
odmetnika i 356 dezertera. Jedinice 4. srpske brigade, ija zona odgovor
nosti je obuhvatala podruje umadije i Pomoravlja (Kragujevaki, Morav
ski (Jagodina), Rasinski (Kruevac) i aanski okrug), od marta do jula
1945. ubile su (preteno u poteri i borbi) 61 etnika, 55 dezertera i 11
odmetnikih jataka, a uhvatile su 90 etnika, 2.017 dezertera i 120 jata
ka.1473
Najpotpuniji podaci o broju ubijenih lica od strane odmetnika potiu
iz optina zapadne Srbije.
etniki odmetnici su nakon osloboenja aanskog kraja, odnosno
od poetka 1945, ubili 30 stanovnika naselja sa podruja dananje optine
aak. Od ovog broja 18 pripadnika oruanih formacija (KNOJ i Narod
na milicija) poginuli su u borbi dok je 12 civila ubijeno van borbe.1474 U
registru DKTG za optinu aak navedeno je 47 lica za koje se tvrdi da su
ubijena u poteri ili ubijena od KNOJ-a, ili ubijena u bunkeru. Tako
e, u registru je navedeno najmanje 36 lica za koja je po datumu i mestu
smrti mogue pretpostaviti da su takoe stradala u istim okolnostima. Re
je, dakle, o najmanje 83 lica koja su stradala preteno nakon zavretka
Drugog svetskog rata kao etniki odmetnici. Svakako da je meu njima
nemali broj onih koji su poginuli prilikom pokuaja hvatanja od strane
dravnih organa, moda ak veina. Veina odmetnika u aanskom kraju
bili su poinioci ratnih zloina ili su tokom rata participirali u jedinicama
koje su odgovorne za stradanje civila i zarobljenih pripadnika NOVJ.
Odmetnici su na teritoriji Dragaevskog sreza od poetka 1945. ubi
li 25 lokalnih stanovnika, od ega osam civila.1475 Na podruju Uikog
okruga (u granicama koje su podrazumevane tokom i nakon rata) odmet

1473 VA, JNA, KNOJ, inv. br. 4763-1-1, Istorijat 5. srpske divizije KNOJ; ,
..., . 73-77.
1474 1941-1945. ..., . 93-
171, 301-396.
1475 , . 3-64.

541
 nici su ubili 39 lokalnih stanovnika. Primera radi, na podruju optine
Arilje odmetnici su ubili 10 civila, od kojih etiri ene.1476 U sedam srezo
va (dananjih optina) Uikog okruga, u leto 1945, registrovano je oko
630 odmetnika. U registru DKTG evidentirano je 101 odmetnik stradao
1945-1946, na podruju sedam optina: Poega (34), Kosjeri (26), Iva
njica (12), Bajina Bata (11), Uice (8), ajetina (8), Arilje (2). U registru
za optinu Kosjeri evidentirano je 58 lica, od ega 26 odmetnika, to tu
optinu ini jedinstvenom u Srbiji, ako zanemarimo optinu Rekovac. U
registru za optinu Poega evidentirano je 211 lica, od ega 34 odmetni
ka. Stvaran broj odmetnika koji su ubijeni u poterama ili su osueni na
smrt nakon hvatanja, u navedenom razdoblju, na podruju nekadanjeg
Uikog okruga, svakako je vei od 101, budui da u registru DKTG za
odreen broj stradalih lica nije navedeno da su bili odmetnici ve samo
pripadnici JVuO. Meutim, i pored toga, namee se zakljuak da veina
od oko 630 odmetnika sa tog podruja nije ubijena nakon osloboenja,
ve da je osuena na vremenske kazne nakon hvatanja, pri emu su neki,
nakon odreenog vremena, amnestirani.
Odmetnici su odgovorni za ubistvo 14 lica sa podruja optine Valjevo
nakon osloboenja.1477 Isto tako, odmetnici su ubili 23 stanovnika optine
Nova Varo, preteno civila. Ove zloine poinili su pripadnici odmetni
ke grupe Vuka Kalaitovia, nekadanjeg komandanta 2. mileevskog kor
pusa JVuO. Pripadnici Kalaitovieve odmetnike grupe su 10. septembra
1949. ubili etvorolanu porodicu Matovi u selu Pravoevo, ispod Zla
tara. Zaklani su Vitomir Matovi, njegova supruga Jelena i njihovi deve
tomeseni blizanci Dara i Boo. Na podruju susedne optine Prijepolje
odmetnici su ubili etiri civila. 1478
Odmetnici su ubili 57 stanovnika optine Kraljevo, od ega 40 civila
to predstavlja najvei broj ubijenih stanovnika jedne optine na teritoriji
Srbije za iju smrt su odgovorni odmetnuti etnici.1479 U registru DKTG
za optinu Kraljevo zavedeno je 85 etnikih odmetnika, to tu optinu

1476 , .., . 171-181.

1477 1941-
1945, (. .), , 1995, . 5-210.
1478 , ,
1941-1945. , (. ), , 2012, . 211-220.
1479 , ..., . 195-237.

542
takoe izdvaja u odnosu na druge optine u Srbiji, budui da je re o naj
veem broju evidentiranih odmetnika u jednoj optini, stradalih nakon
osloboenja.1480
Odmetnici su vrili ubistva i u susednim optinama: Trstenik (sedam
lica, od ega dva civila), Vrnjaka Banja (19 lica, od ega pet civila) i Alek
sandrovac (devet lica, od ega est civila). Na podruju optine Kruevac,
odmetnici su ubili najmanje 16 stanovnika.1481
Na teritoriji Leskovakog (Jablanikog) okruga odmetnici su ubili 41
stanovnika, od ega 32 vojnika i milicionera i devet civila (ukljuujui i
seljaka Vasu Radovanovia i njegovo dvoje dece, iz sela okotin pokraj
Medvee).1482 Navedeni podaci odnose se na optine Leskovac, Medvea,
Bojnik i Lebane.
Odmetnici su takoe izvrili nemali broj ubistava i u Toplici. Dostup
ni su nam podaci za optinu Kurumlija gde je ubijeno 37 lica, preteno
civila.1483
etniki odmetnici su na podruju optine Rekovac tokom 1945-
1950. ubili 13 civila, stanovnika levakih sela, i pet pripadnika bezbed
nosnih snaga.1484 Prema podacima DKTG, nakon 12. septembra 1944.
stradalo je 50 stanovnika optine Rekovac. U spisku se nalaze dva dupla
imena. Registar za optinu Rekovac je karakteristian po najveem procen
tu evidentiranih odmetnika, u odnosu na druge optine, ako izuzmemo
optinu Kosjeri. U spisku je navedeno 16 lica za koja je istaknuto da su
bili odmetnuti etnici, dok je za dva lica iz registra, za koja se navodi da su
1480 Sudei prema podacima iz registra DKTG, nakon kraljevake optine, najvei broj stradalih
odmetnika zabeleen je u optini aak najmanje 83. Potom slede optine: Kruevac (54),
Valjevo (32), Kuevo (30), Kosjeri (26). Indikativno je da je re o optinama u kojima su etnici
pobili velik broj stanovnika tokom rata. Podaci DKTG nisu precizni budui da su mnogi odmetnici
u registru zavedeni kao pripadnici JVuO bez napomene da su poginuli ili uhvaeni (pa potom
osueni na smrt) kao odmetnici, nakon osloboenja.
1481 - 1941-1945. , (. ),
, 1996, . 59-374; ,
1941-1945, , 1977, . 411-504; ,
, 1941-1945, , 1995,
. 295-303; , .., . 393-434.
1482 . , 1942-1953.,
1941-1945. , (. ), , 2012, . 104.
1483 , .., . 417-423.
1484 , 1941-1945, , 1985, . 216-
217, 350-356.

543
 pripadala JVuO, mogue pretpostaviti da su takoe bili odmetnici, budui
da su lieni ivota 1946. i 1948.1485

1485 U registru za optinu Rekovac takoe je navedeno 14 ubijenih i osam nestalih pripadnika JVuO,
pri emu je mogue pretpostaviti da je meu njima nemali broj onih koji su poginuli u Bosni
1945. Osim toga, u registru su navedena dva etnika Koste Peanca, dva pripadnika SDS i jedan
pripadnik SDK. Troje evidentiranih lica uvrteno je na osnovu grae ZK, to podrazumeva da su
tereeni za ratne zloine. Ukupno je navedeno 43 imena pripadnika oruanih formacija, dok se
za jedno lice navodi da je osueno na smrt od strane vojnog suda kao kolaborant, a za est lica
se u izvornom materijalu istie da su kao narodni neprijatelji osueni na smrt od strane vojnih
sudova 1945-1946. (bez navoenja formacijske pripadnosti) zbog ega je mogue pretpostaviti
da su ova lica bila etniki jataci, iako nije nemogue da su neki od njih bili uhvaeni etniki
odmetnici.

544
545
 IX deo:

Mitovi i brojke:
prilog kvantifikaciji
stradalih u Srbiji
nakon osloboenja

546
IX deo: Mitovi i brojke: prilog kvantifikaciji
stradalih u Srbiji nakon osloboenja

Problemi kvantifikacije

Vlada Republike Srbije je 9. jula 2009. donela odluku o formiranju

Dravne komisije za pronalaenje i obeleavanje svih tajnih grobnica u
kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle osloboenja 1944. (skra
eno: Dravna komisija za tajne grobnice, DKTG). Na elu komisije ime
novana su trojica istoriara: predsednik Slobodan Markovi, docent na
Fakultetu politikih nauka u Beogradu, sekretar Sran Cvetkovi, nauni
saradnik u Institutu za savremenu istoriju, dok je za koordinatora Odbo
ra za istraivanje Dravne komisije imenovan Momilo Pavlovi, direktor
Instituta za savremenu istoriju.
Formiranje DKTG predstavlja tipian primer politikog posezanja za
mrtvima (termin istoriara Igora Graovca).
Komisija je formirana po ugledu na slino telo koje je 1990. formira
no u Republici Sloveniji: Komisija Vlade Republike Slovenije za reavanje
pitanja prikrivenih grobnica, i po uzoru na komisiju koja je 1991. for
mirana u Republici Hrvatskoj: Komisija za utvrivanje ratnih i poratnih
rtava.1486
Postavlja se pitanje zbog ega inicijativa za osnivanje komisije nije
podrazumevala istraivanje ukupnog broja stradalih na tlu Republike Srbi
je koji su umrli nasilnom smru tokom Drugog svetskog rata i u nekoliko
posleratnih godina? injenica je da ukupan broj stradalih na teritoriji Srbi
je tokom 1941-1945. jo uvek nije utvren (na primer, jo uvek ne znamo
koliko je stanovnika Beograda izgubilo ivot tokom faistike okupacije),
pri emu istraivaki kapaciteti Muzeja rtava genocida, iji saradnici godi
nama rade na utvrivanju priblinog broja stradalih u tom razdoblju, nisu
odgovarajui iz vie objektivnih razloga, iako su rezultirali izuzetno zna
1486 Milan Radanovi, Otkopavanje istine ili normalizovanje kolaboracionizma? O formiranju i
delovanju dve revizionistike komisije pod okriljem Vlade Republike Srbije, 2009-2012., Pre
ispitivanje prolosti i istorijski revizionizam. (Zlo)upotrebe istorije panskog graanskog rata i
Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije, Zbornik radova, (ur. Milo Petrovi), Beograd, 2014,
str. 143-174.

547
 ajnim naunim doprinosom. Takoe, izostanak ove inicijative dodatno
problematizuje pozitivan uinak Anketnog odbora Skuptine AP Vojvodi
ne: Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 1941-1948.1487 Kako je
mogue da su pokrajinski organi bili u stanju da iniciraju popisivanje svih
stradalih od 1941. do 1948, a republiki organi nisu bili u stanju da to isto
uine za ostatak teritorije Republike Srbije?
Isto tako, postavlja se pitanje zbog ega ova inicijativa nije podrazu
mevala utvrivanje broja stradalih stanovnika Srbije koji su izgubili ivot
delovanjem pripadnika snaga kolaboracije (JVuO, SDS i kvislinka an
darmerija, SDK, etnici Koste Peanca, Specijalna policija, Muslimanska
milicija, balistike grupe ako govorimo o teritoriji Srbije bez pokrajina).
injenica je da je u domaim arhivima pohranjena bogata graa o zlo
inima okupatora i njihovih pomagaa nad stanovnitvom Srbije (graa
savezne, republike i pokrajinske komisije za utvrivanje zloina okupato
ra i njihovih pomagaa, zatim graa optinskih organizacija SUBNOR-a,
memoarska graa u lokalnim arhivima, kao i graa kvislinke vlade u beo
gradskim arhivima). Ipak, domaa istoriografija i pored ove injenice jo
uvek nije kvantifikovala podatke o zloinima formacija koje su kolabori
rale sa okupatorom, pri emu se u monografijama o pojedinim formacija
ma preutkuje uee pripadnika tih formacija u zloinima nad civilnim
stanovnitvom i zarobljenim partizanima.1488
Utvrivanjem ukupnog broja stradalih na tlu Republike Srbije 1941-
1946. bila bi smanjena mogunost politiki motivisanih zloupotreba bro
ja stradalih i dravnog posezanja za mrtvima. Treba napomenuti da su
pojedini saradnici DKTG, ukljuujui sekretara Srana Cvetkovia, iska
zali uverenje u nunost objedinjavanja svih podataka vezanih za ukupne
ljudske gubitke na tlu Republike Srbije, koji su stradali nasilnom smru
tokom 1940-ih.
Medijska kampanja uoi i nakon osnivanja DKTG dodatno je aktua
lizovala istorijski stereotip o visokim brojkama stradalih, naroito na pod
ruju Beograda i u pojedinim delovima centralne Srbije.

1487 Na putu ka istini. Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 1941-1948, Zbornik radova, (ur. Dra
goljub ivkovi), Novi Sad, 2008.
1488 Uporediti: . , .
1941-1945, , 2014.

548
 U dominantnom medijskom narativu koji je pratio rad komisije, pre
utkivana je odgovornost snaga kolaboracije za ratne zloine i saradnju
sa okupatorom, dok su pojedini istraivai prolosti u javnosti istupali sa
pretpostavkama stradalih nakon osloboenja koje podrazumevaju uveli
ane brojke. Upravo su rezultati komisije za tajne grobnice demantovali
prethodne neutemeljene pretpostavke o broju i strukturi stradalih, iako
to nije bila primarna intencija onih koji su inicirali formiranje komisije.
U programskom dokumentu DKTG navedeni su osnovni ciljevi ovog
tela: 1) istraiti, pronai i obeleiti sve tajne grobnice u kojima se nalaze
ostaci streljanih posle septembra 1944, 2) utvrditi taan broj streljanih lica
od septembra 1944.1489
Saradnici DKTG pruili su javnosti uvid u radnu verziju baze podata
ka za lica koja su stradala na podruja Republike Srbije nakon 12. septem
bra 1944. kao protivnici pobednike strane u ratnom sukobu. Baza poda
taka dostupna je na internetu od aprila 2012, pod nazivom: Otvorena
knjiga: registar rtava Dravne komisije za tajne grobnice posle septembra
1944.1490 Sekretar DKTG u medijima je izneo podatke o poimeninom
registru dostupnom na sajtu komisije:
Kako kae za Politiku sekretar Dravne komisije dr Sran Cvetkovi,
radi se o najmodernijoj formi, softveru koji sadri interaktivni teritorijalni
internet pretraiva rtava na podruju cele Srbije, stradalih posle oslo
boenja. Ova baza podataka sadri detaljne podatke o svakom licu: ime i
prezime, zanimanje, nacionalnost, datume roenja i smrti, okolnosti pod
kojima su nastradali, kao i kvalifikaciju dela pod kojima su ta lica voe
na, i svuda gde je to mogue, mesto i tanu lokaciju gde su ubijeni. Svi
uneti podaci sadre i precizan izvor, jedan ili vie njih, odakle potiu, tako
da graani koji su u srodstvu ili imaju interes da nekoga rehabilituju ili
potrae, preko naeg sajta mogu dobiti najpouzdanije mogue podatke.
To i jeste osnovni smisao projekta, da bude neka vrsta javnog servisa gra
anima u procesu rehabilitacije i restitucije, svojevrsna otvorena knjiga, u
kojoj je mogue podatke dopunjavati, menjati, ispravljati na osnovu vie
izvora navodi Cvetkovi. Kako napominje, ovaj projekat je svojevrsno

1489 , 12.
1944. 2010, , 2010, . 7.
1490 Registar DKTG dostupan je na stranici: http://www.otvorenaknjiga.komisija1944.mpravde.gov.
rs/

549
 finale rada Komisije, koji e da objedini i na jednom mestu prikae sve to
je do sada uraeno, uz dosta volonterskog rada i skromna sredstva dobije
na preko Ministarstva pravde, ali uz veliku podrku Instituta za savremenu
istoriju, iji je direktor dr Momilo Pavlovi i koordinator Odbora za istra
ivanja. Po broju obraenih podataka o stradalim licima, mi smo daleko
iskoraili ispred kolega iz Slovenije, Hrvatske ili Bugarske, koji se bave
slinim poslom u mnogo duem periodu nego mi ovde. Preostaje jo jedan
vaan deo, ekshumacije na preko 200 do sada utvrenih lokacija masovnih
pogubljenja. Meutim, to su veoma skupi i sloeni, a esto i nemogui
poslovi i za sada ne postoji nadlenost Dravne komisije da obavlja ove
ekshumacije. To je u ovom trenutku u nadlenosti viih sudova i lokalnih
samouprava.1491
Ipak, navedena baza podataka ne sadri detaljne podatke o svakom
licu, jer sem imena i prezimena (u manjem broju sluajeva - samo prezi
mena: ponekad samo nadimka), datuma roenja i smrti (u velikom broju
primera nije navedena godina roenja, dok je godina smrti naznaena bez
preciziranja datuma, usled nepotpunih podataka u izvorima) i nacional
nosti, u relativno velikom broju primera nisu navedeni precizni podaci o
zanimanju stradalih lica, kao ni dovoljno precizni podaci o okolnostima
pod kojima su stradali, to je razumljivo, s obzirom na nepreciznosti u
dostupnoj izvornoj grai.
Primera radi, od 55.372 registrovanih do sredine 2014. kada sam vrio
analizu registra, za 14.417 stradalih nije bila upisana godina roenja, za
1.410 godina smrti, za 2.502 mesto roenja, za 1.135 mesto smrti (taj broj
je vei za nekoliko hiljada ako uzmemo u obzir navoenje regiona gde je
stradala neka osoba umesto konkretnog mesta), za 32.825 ime roditelja.
Takoe, u registru postoje i lica bez osnovnih podataka (npr. 15 upisa su
navedeni sa slovom N. ispred imena ili nadimka, to znai da im je prezime
nepoznato, dok je nekoliko lica oznaeno kao N.N, a nekoliko desetina je
imenovano opisnim nazivom umesto imena i prezimena). Ovakvi upisi
nisu prihvatljivi ne samo zbog nepostojanja osnovnih podataka ve i zbog
injenice da su lica, na koja se moda odnose ovi upisi, ve evidentirana
pod pravim imenom ili e potencijalno biti evidentirana.

1491 , , , CIX, 35356, ,

22.4.2012, . 14.

550
 Meutim, najspornije je to u kartonima (rubrika: napomena) mno
gih poinilaca ratnih zloina ili lica koja su komandno bila odgovorna za
ratne zloine, nije napomenuta njihova odgovornost, iako za to postoji
mogunost u registru.
Takoe, neretko su injene greke u popunjavanju odrednice mesto
roenja, pri emu su najbrojniji primeri proizvoljnog popunjavanja te
odrednice zastupljeni u registru za grad Beograd. Za vie stotina lica koja
su evidentirana na osnovu grae ZK po automatizmu je navedeno da su
ubijeni nakon osloboenja 1944., iako u izvornoj grai ZK (spisak lica
sa teritorije ue Srbije koja su proglaena za ratne zloine)1492 nije naveden
datum, pa ak ni godina stradanja lica proglaenih za ratne zloince. To je
uslovilo da odreen broj lica koja su stradala pre 12. septembra 1944. bude
uvrten u spisak, ukljuujui i lica koja nisu ubijena od strane partizana.
Takoe, mnogi ratni zloinci za koje se proizvoljno tvrdi da su ubijeni
nakon osloboenja 1944. poginuli su u borbi 1945.
Vredi napomenuti da je kvalifikacija dela pod kojima su lica voena
takoe bila uslovljena dostupnim izvorima, to ne opravdava saradnike
komisije u brojnim nepreciznostima kada je re o kvalifikaciji lica koja su
liena ivota zbog participacije u represivnom kvislinkom aparatu ili za
lica koja su odgovorna za ratne zloine, s obzirom na to da je ove podatke
mogue proveriti u drugim izvorima. Isto tako, injene su greke u popu
njavanju rubrike nacionalnost, pri emu istiemo moda najproblema
tiniji primer: u registru se za 76 lica tvrdilo da su bila jevrejske nacion al
nosti, pri emu je oigledno da su skoro svi oni bili nemake nacionalnosti,
ne samo s obzirom na napomenu da ih je veina umrla u logoru Knianin.
Ta nepreciznost je u meuvremenu ispravljena nakon moje sugestije.
Najozbiljnije zamerke, kada je re o navedenim podacima u karto
nima stradalih lica, tiu se unoenja netanih, ali i brojnih proizvoljnih
podataka, zatim proizvoljnog tumaenja izvorne grae, kao i prikrivanja
injenica da su mnoga registrovana lica poginula u borbi (ovo se prvenstve
no odnosi na pripadnike JVuO), pri emu su ta lica zavedena kao ubije
na, nestala, ali ponekad i kao streljana i likvidirana. Izostavljanjem
podataka o pogibiji (ili samoubistvu) kao nainu smrti, sugerie se da su ta

1492 AS, ZK, k. G-25, Spisak lica proglaenih za ratne zloince od strane Zemaljske komisije za utvr
ivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa.

551
 lica ubijena van borbe, ime se uveava broj onih koji su u okviru revizio
nistikog narativa okarakterisani kao rtve komunizma.
Saradnici DKTG nisu uopte uzeli u obzir injenicu da je velik broj
lica sa podruja Srbije (mahom pripadnici JvuO) poginuo u borbi nakon
12. septembra 1944, iako im je na osnovu uvida u izvornu grau poznata
ta injenica. Iz navedenog zakljuujemo da su saradnici DKTG odluili
da grubo ignoriu ovu injenicu iz njima poznatih motiva. Naa pretpo
stavka je da su na taj nain eleli da viktimiziraju poginule pripadnike
JVuO. Uvrtavanjem poginulih pripadnika JVuO i etnikih odmetnika u
registar, odnosno preutkivanjem njivove pogibije, uveava se broj rtava
komunistikog terora. U registru je evidentirano nekoliko hiljada pripadni
ka JVuO i etnikih odmetnika koji su poginuli u borbi.
Veina stradalih etnika, evidentiranih u registru DKTG nije strelja
na nakon zarobljavanja kako podrazumeva nametnuti istorijski stereotip,
ali i klasifikacija stradalih u okviru registra DKTG. Najvei broj pripad
nika JVuO, koji su streljani na tlu Srbije nakon osloboenja, odgovoran
je za represalije tokom rata, zbog ega je kanjen smru, to je u redovima
pobednike strane podrazumevano kao pravedna osveta.
Najvei broj etnika koji su boravili u redovima JVuO Srbiji tokom
1944. zarobljen je od strane partizana ili je jednostavno dobrovoljno pri
ao partizanima nakon samoinicijativnog dezertiranja iz etnikih redova.
Oni koji su zarobljeni delom su dobrovoljno prili partizanima, delom
su streljani zbog odgovornosti za stradanje civila i zarobljenih partizana,
a najveim delom su puteni kuama ili amnestirani nakon privremenog
boravka u zarobljenitvu.
Metodologija DKTG koriena pri formiranju registra ignorie nave
dene injenice: u okviru registra DKTG, u kartonima stradalih, u rubrici
nain stradanja, ne postoji opcija poginuo u borbi. Umesto toga, za sve
etnike poginule (ili umrle od bolesti) nakon 12. septembra 1944, uklju
ujui najvee gubitke u ljudstvu, aprila i maja 1945. u Bosni, navodi
se da su nestali, ili ak, likvidirani, streljani, itd, ak i onda kada
je pouzdano utvreno da su poginuli ili umrli od bolesti. Na taj nain
poginuli etnici se viktimiziraju i neosnovano svrstavaju u rtve komu
nistikog terora. Re je o nesumnjivoj manipulaciji istorijskim injenica
ma i rtvama rata, kao i o proizvoljnom tumaenju istorijskih izvora, to

552
je metodoloki nedopustivo i nauno neprihvatljivo. Saradnici DKTG su
uvrtavanjem vie hiljada poginulih etnika u registar stradalih nakon 12.
septembra 1944. pokuali da bilans revolucionarnog terora i kanjavanja
saradnika okupatora predstave u dimenzijama koje, kada govorimo o uoj
Srbiji, nisu pribline istorijskoj realnosti.
Uvrtavanjem poginulih etnika u registar DKTG pokuano je uma
njivanje negativnog efekta neutemeljenih procena o broju streljanih stanov
nika Srbije nakon osloboenja. Upravo su rezultati rada DKTG deman
tovali procene elnih saradnika komisije Srana Cvetkovia i Momila
Pavlovia o broju rtava revolucionarnog terora na tlu Srbije (bez pokraji
na), o emu e biti vie rei u sledeem poglavlju.
Rezultati popisa stradalih nakon septembra 1944, koje je prezentovala
DKTG, ne samo to demantuju tvrdnje brojnih publicista, ali i pojedinih
srpskih istoriara o broju stradalih na tlu Srbije juno od Save i Duna
va nakon navedenog razdoblja, ve osporavaju uvreeni stereotip srpskih
nacionalista i antikomunista koji podrazumeva da je srpski narod, pre sve
ga u Srbiji bio izloen najveoj pogibelji od strane pobednika, u odnosu
na druge delove Jugoslavije. Srbija je morala da plati svoj dug, odnosno
da plati danak u krvi zbog podrke etnicima.1493 Pojedini istoriari svo
jedobno su tvrdili da je prilikom partizanskog osvajanja Srbije i nakon
osvajanja odnosno osloboenja besneo teror novih vlasti u Srbiji dok je
revolucionarni teror prilikom osloboenja Hrvatske navodno smeo delo
vati samo dvadeset etiri asa. Zato je tamo izostala post-sobodarska faza
likvidacija koja je bila karakteristina na istoku drave.1494
Do 1. oktobra 2015. u registru je evidentirano 56.147 stradalih na
teritoriji Republike Srbije. Taj broj nije konaan. U jednoj prethodnoj
analizi uzeo sam u obzir upise evidentirane do 15. aprila 2014. kada je
registar brojao 55.372 imena. Dopuna od 775 imena uglavnom se odnosi
la na stradale pripadnike nemake zajednice u Vojvodini.
Najvei broj stradalih zabeleen je na teritoriji Vojvodine: 38.658
(68,85%), pri emu vredi naglasiti da je dominantno re o licima nemake
i maarske nacionalnosti. U broj stradalih stanovnika Vojvodine uklju

1493 , 1941-1945, :
, , 2014, . 488.
1494 , .
1944-1954, , 2003, . 46, 50.

553
 io sam i 1.122 stradalih sa podruja optine Zemun, preteno nemake,
zatim hrvatske nacionalnosti, zbog teritorijalnog poloaja Zemuna tokom
rata, koji je razliit u odnosu na poloaj Beograda, kao i na osnovu inje
nice da se struktura stradalih u Zemunu mnogo vie uklapa u okvir Srema
i Vojvodine nego Beograda i ostatka Srbije. Uostalom, Zemun i Beograd
su tada jo uvek bili dva grada. Na podruju centralne Srbije, bez Kosova,
registrovano je 15.219 (27,59%) stradalih, preteno srpske nacionalnosti,
dok je na podruju Kosova registrovano 1.870 (3,39%) stradalih, preteno
albanske nacionalnosti. Za 400 lica nije utvrena teritorijalna pripadnost
(nepoznato).

broj stradalih %
Vojvodina i Zemun 38.658 68,85
Srbija 15.219 27,59
Kosovo 1.870 3,39
nepoznato 400 0,07
ukupno 56.147

Tabela 2: Pregled broja lica koja su izgubila ivot krivicom partizana i organa
jugoslovenskih vlasti nakon 12. septembra 1944. u Srbiji, po regioni
ma, prema podacima iz registra DKTG.

Broj od 55.372 stradalih iz prethodne analize podrazumevao je 1.372

duplih imena (neka imena se navode ak etiri puta).1495 Broj od 55.372
podrazumevao je 576 duplih imena sa podruja ue Srbije. U meuvreme
nu odreen broj duplikata je uklonjen iz registra, ali je najvei deo i dalje
prisutan.
Takoe, u registar je uvrteno oko 1.000 stranih dravljana, zbog ega
ne mogu biti evidentirani kao stradali stanovnici Republike Srbije 1941-
1946. Preteno je re o folksdojerima sa podruja Baranje i istone Slavo
nije i o ustaama sa podruja istone Slavonije koji su imali stalno mesto
prebivalita van teritorije Republike Srbije. Oni jesu stradali na teritoriji
Republike Srbije, ali nisu bili rtve Republike Srbije u Drugom svetskom
ratu, kao to stradali Srbi, Jevreji i Romi iz Srema, ubijeni u Jasenovcu,

1495 Duplikati iz registra DKTG mogu se videti na sledeoj internet stranici: http://znaci.net/temp/
zx.htm

554
nisu ratne rtve Republike Hrvatske ve rtve Republike Srbije ili kao to
stradali Srbi i Jevreji iz Bake ubijeni u maarskim logorima na tlu dana
nje Maarske nisu ratne rtve Maarske ve ratne rtve Republike Srbi
je.1496 Primera radi, u registru DKTG evidentirano je 626 folksdojera iz
Baranje (90 iz Popovca, 85 iz eminca, 78 iz Darde, itd.) i najmanje 112
ustaa i folksdojera iz istone Slavonije.1497
Isto tako, u registar je uvrten trocifren broj lica koja su stradala pre
12. septembra 1944. ili nisu uopte stradala u navedenim okolnostima
(umrla su prirodnom smru decenijama nakon osloboenja).
Prema podacima iz registra DKTG, u skladu sa mojom analizom iz
2014, broj stradalih pripadnika JVuO iz Srbije nakon 12. septembra 1944.
iznosi 7.467, raunajui preko 200 duplih imena i imena lica koja su stra
dala pre tog datuma (to ini blizu polovine ili 49,07% ukupno evidenti
ranih stradalih lica na tlu ue Srbije). Ovaj broj nije konaan i u meuvre
menu je dopunjen sa 100-200 imena. Meutim, ak ako uzmemo u obzir
da je broj stradalih pripadnika JVuO, nakon navedenog datuma, vei za
nekoliko hiljada dolazimo do zakljuka da je veina pripadnika JVuO u
Srbiji preivela rat. Naime, nemaki vojni izvori su krajem avgusta 1944.
procenili broj etnika Drae Mihailovia u Srbiji na oko 25.000.1498 Taj
broj je privremeno povean za desetak hiljada, poetkom septembra 1944.
kada je izvrena prinudna mobilizacija na podrujima gde su etnici drali
vlast, ali brojno stanje od oko 35.000 prepolovilo se do sredine oktobra
i nastavilo je da opada u narednim sedmicama, do konanog naputanja

1496 U registru za Novi Sad (ukupno: 1.330) evidentirano je 38 ustaa iz Slavonije, 11 dravljana
Maarske, dva dravljana Nemake, ali i odreen broj stanovnika drugih optina u Vojvodini: 28
stanovnika Sremskih Mihaljevaca u optini Peinci i 10 stanovnika Temerina u istoimenoj opti
ni za koju postoji zaseban registar. U registru za Beograd (ukupno: 1.852) navedena su imena
52 lica koja nisu imala stalno prebivalite na teritoriji Republike Srbije, pri emu veina njih naj
verovatnije nikad nije boravila u Beogradu, to ini deo od oko 400 spornih upisa u registru za
grad Beograd. U registru za Ni (ukupno: 333) navedena su imena devet dravljana Bugarske i
sedam dravljana Nemake. U registru za Pirot (ukupno: 132) navedeno je 11 dravljana Bugar
ske.
1497 Uporediti: Vladimir Geiger, rtvoslov Nijemaca hrvatske Baranje: Drugi svjetski rat i porae,
Scrinia Slavonica, 11, Osijek, 2011, str. 259-354.
1498 NAW, T-311, r. 195, s. 983.
Izvor navodi podatke o brojnosti snaga JVuO po regionima: severozapadna Srbija (2.500), cen
tralna Srbija (12.500), severoistona Srbija (5.500), jugozapadna Srbija (3.000), jugoistona Srbi
ja (1.500).

555
 Srbije od strane glavnine snaga JVuO, o emu je bilo rei u petom delu
knjige.

Licitiranja brojem stradalih stanovnika Srbije

nakon osloboenja 1944-1945.

Revizija prolosti predstavlja jednu od bitnih karakteristika postso

cijalistikog drutva u Srbiji. Iznoenje preuvelianog broja stradalih na
kon osloboenja predstavlja jednu od vanih karakteristika revizionisti
kog narativa. Iznoenje viestruko uvelianih brojki stradalih pripadnika i
simpatizera snaga kolaboracije nakon osloboenja Srbije 1944. naroito je
prisutno u medijima i istorijskoj publicistici, ali i u tvrdnjama i stavovima
pojedinih predstavnika domae istoriografije. Tokom poslednjih desetak
godina primetna je dodatna artikulacija istorijskog narativa koji podrazu
meva licitiranje brojem rtava komunistikog terora nakon osloboenja.
Zagovornici teze o nunosti preispitivanja zloina oslobodilaca u ci
lju konanog nacionalnog pomirenja, ispravljanja istorijskih nepravdi
i rehabilitacije nevinih rtava komunistikog terora koje su nepravedno
liene ivota ili represirane iz politikih i ideolokih razloga, poslednjih
godina vrlo su zastupljeni u medijima, to je kulminiralo u razdoblju od
2009. do 2012.
Iznoenje pretpostavki, ali i rezultata istraivanja, o broju stradalih
pripadnika i simpatizera poraenih vojnih i politikih snaga praeno je
preutkivanjem injenica o njihovom angamanu tokom faistike oku
pacije, a naroito se nerado govori o zloinima koje su poinili pripadnici
poraenih snaga u razdoblju koje prethodi osloboenju.
Preispitivanje istorijskih dogaaja nakon osloboenja najee pod
razumeva viktimizaciju stradalih i izbegavanje ukazivanja na odgovornost
nemalog broja lica koja su liena ivota nakon osloboenja. Po pravilu, svi
stradali se imenuju rtvama, iako injenica smrti ne izjednaava sve stra
dale u ratnom sukobu i istorijskim dogaajima koji su posledica tog suko

556
ba. Dakle, nisu svi stradali u dogaajima nakon osloboenja bili (nevine)
rtve.1499
Naravno, uvek treba isticati injenicu da je meu stradalima bio velik
broj ljudi koji nisu zasluili da budu ubijeni ili represirani.
Licitiranje brojem rtava komunistikog terora u Srbiji, predmet je
ideoloki i politiki motivisanih manipulacija preko dve decenije. Vie
struko uveane, neretko fabulozne, brojke stradalih protivnika nove vlasti
nakon osloboenja (naroito kada je re o broju stradalih u centralnoj
Srbiji, Beogradu i Bakoj), poetkom 1990-ih, u prvim godinama poli
tikog pluralizma u Srbiji, najpre su kolportirane od strane desniarske i
nacionalistike tampe.
Najkarakteristiniji primer ovakvih fabulacija, nezaobilazan kada je u
pitanju geneza istorijskog stereotipa o kanjavanju Srbije zbog naklonosti
prema etnicima, predstavljaju izdanja kragujevakog lista Pogledi, jednog
od najtiranijih politikih magazina u Srbiji poetkom 1990-ih. Urednik
ovih novina, Miloslav Samardi, u uvodniku specijalnog izdanja Pogle
da iz 1991. pominje fabuloznih 150.000 neznanih grobova pobijenih
protivnika nove vlasti, na tlu Republike Srbije. Samardi napominje da
se ova priblino tana brojka navodno odnosi na deo, nadamo se vei,
srpskih rtava palih u Srbiji tokom 1944-1945., istiui da iako su na
meti komunista pre svega bili Srbi, tada su stradali i drugi narodi, najvie
vojvoanski Nemci i Maari.1500 U specijalnom izdanju Pogleda pominje
se preko 12.000 streljanih u Niu, preko 8.000 u Zajearu, preko 6.500 u
Kruevcu, 4.000 u Valjevu, 3.000 u Uicu, preko 2.500 u Jagodini, 2.000
u apcu, itd. Navedene brojke demantuju poimenini popisi stradalih na
podruju Srbije juno od Save i Dunava iz registra DKTG. Ipak, jedan deo
javnosti u Srbiji bio je spreman da prihvati ove propagandistike navode.

1499 O dilemama istorijske viktimologije, vid., Igor Graovac, Dilema viktimologije: rtve i/ili stradal
nici?, Dijalog povjesniara/istoriara, 5, Herceg Novi, 2-4. oujka/marta 2001, (pr. Hans-Georg
Fleck, Igor Graovac), Zagreb, 2002, str. 429-443; Igor Graovac, Dragan Cvetkovi, Ljudski gubici
Hrvatske 1941-1945. godine. Pitanja, primjeri, rezultati, Zagreb, 2005, str. 25-50; Igor Graovac,
Pitanje poslijeratnih rtava i stradalnika u Hrvatskoj poslije Drugoga svjetskog rata, Bleiburg i
Krini put 1945, Zbornik radova sa znanstvenog skupa, Zagreb 12. travnja 2006, (ur. Juraj Hre
njak i dr.), Zagreb, 2007, str. 74-78.
1500 , . ,
, , 2/1991, , 1991, . 2.

557
 Navoenje viestruko uveanih brojki stradalih nakon osloboenja
Srbije nije karakteristino samo za srpske, ve i za maarske, nemake i
bonjake nacionaliste i antikomuniste.
Maarski publicista Tibor ere (Tibor Cseres) objavio je 1991. u
Budimpeti knjigu o stradanju maarskog ivlja nakon osloboenja Vojvo
dine, u kojoj je plasiran viestruko uvean zbir stradalih Maara u Vojvo
dini (40.000), kao i neutemeljene pretpostavke o broju stradalih Maara u
pojedinim naseljima (urug: 3.000, abalj: 2.000, iako je u ta dva naselja
iveo manji broj Maara od navodnog broja stradalih; Subotica: 7.000,
Novi Sad: 10.000). Govorei o ereevim emfazama, maarska istoriar
ka, profesorka Univerziteta u Segedinu Enike ajti (Enik Sajti), pominje
pogubnost ove u kamen urezane brojke: U dananjoj maarskoj javno
sti putem rada Tibora erea (Vrbossz a Bcskban) fiksirana je brojka od
40.000. Poto je ereeva knjiga prevedena na vie jezika, meu kojima
na engleski i hrvatski, tako se i na meunarodnom planu fiksirala ova broj
ka.1501
Muftija Muamer Zukurli, govorei 4. septembra 2010. na verskoj
komemoraciji streljanim graanima Novog Pazara i okoline (mahom
saradnicima okupatora) koje su predstavnici nove vlasti liili ivota 1944-
1945. na brdu Hadet iznad grada, pomenuo je navodni genocid na
Hadetu.1502 Muftija i njegovi istomiljenici mahom istiu broj od navod
no 2.000 streljanih Bonjaka na Hadetu, to je desetostruko uveliana
brojka. Zanimljivo je da su politike strukture Bonjaka u Sandaku vie

1501 Enik A. Sajti, Partizanska odmazda protiv Maara u Vojvodini: rezultati i upitnici istoriografije,
Impriumvlts a Vajdasgban (1944). Promena imperije u Vojvodini 1944, (ur. Karol Biernacki,
Istvn Fodor), Szeged-Zenta, 2010, str. 31.
I pored objavljivanja uravnoteenog rada Enike ajti, prireivai zbornika Promena imperije u
Vojvodini 1944. manipuliu terminom genocid govorei o stradanju Maara u Vojvodini nakon
osloboenja, istiui u predgovoru publikacije: Krajem 1944. i u prvim mesecima naredne godi
ne zavladali su teror i nasilje u selima i gradovima Vojvodine. Ovaj period u istoriografiji poznat
je pod raznim nazivima, kao to su odmazda partizana protiv Maara ili jo hladniji dani, koje
moemo jednom reju pojasniti, a to je genocid. (Isto, str. 7).
Terminom genocid manipuliu i pojedini autori sa nemakog govornog podruja kada govore
o stradanju nemakog stanovnitva u Vojvodini nakon osloboenja, kao i neki njihovi istomi
ljenici u Srbiji (npr. prof. Zoran ileti), insistirajui na konstrukciji smiljeni genocid:
1944-1948, (. ,
.), , 2004, . 5.
1502 , , , CVII, 34794, ,
12.9.2010, . 14.

558
zainteresovane za Hadet kao centralno mesto seanja Bonjaka Sandaka
na Drugi svetski rat nego na neko masovno stratite bonjakih civila stra
dalih u operaciji JVuO februara 1943. Razlog lei u injenici da se pojedini
predstavnici bonjake politike elite vie identifikuju sa novopazarskim
kolaboracionistima koje su osudili na smrt i streljali komunisti nego sa
anonimnim rtvama etnikih pokolj.
Predstavnici akademskog istorijskog revizionizma, dakako, nisu pre
uzeli navedene fabulozne brojke, ali su u javnosti iznosili pretpostavke o
bilansu komunistikih zloina koje su takoe podrazumevale predimen
zionirane brojke stradalih nakon osloboenja. Pri tom, predstavnici revizi
onistike akademske istoriografije uglavnom su licitirali brojkama rtava
komunistikog terora sa podruja centralne Srbije (Srbija bez pokrajina).
Uveliane brojke stradalih u pojedinim gradovima i optinama u Srbi
ji, tendenciozno su kolportirane u domaoj javnosti u poslednjih dvadese
tak godina i prerasle su u istorijski stereotip, naroito kada je re o broju
stradalih u Beogradu i ukupnom broju stradalih u Srbiji juno od Save i
Dunava.
Uoi formiranja DKTG, u toku medijske kampanje koja je imala za
cilj da podri inicijativu za njeno osnivanje, dnevni list Veernje novosti
objavio je procenu broja stradalih u Srbiji nakon osloboenja, koju je iz
neo istoriar Sran Cvetkovi:
Cvetkovi iznosi da je, prema najnovijim istraivanjima, tokom
1944-1945. likvidirano najmanje 80.000 graana Srbije, ak i vie ako
raunamo streljanje ratnih zarobljenika na Zelengori i Sloveniji 1945.1503
Cvetkovi je na TV B92, 9. oktobra 2009. ponovio da prema ume
renijim procenama broj stradalih u Srbiji nakon septembra 1944. iznosi
80.000.1504 Nedugo nakon formiranja DKTG, jedan tirani beogradski
dnevni list preneo je izjavu Srana Cvetkovia o proceni broja stradalih u
Srbiji nakon osloboenja:
Vie od 35.000 ljudi streljano je na teritoriji ue Srbije, a prema
nemakim i maarskim procenama, izmeu 40.000 i 45.000 osoba je stra
dalo u Vojvodini. Pri tom Cvetkovi dodaje da taan broj ubijenih od

1503 . , . , , , LVI, ,
3.7.2009, . 10.
1504 Sudska ili istorijska pravda, Hereticus, 1-2/2011, Beograd, 2011, str. 207.

559
 1944. do 1946. verovatno nikada nee biti utvren, ali da brojni podaci
pokazuju da je u to vreme bez suenja likvidirano izmeu 60.000 i 80.000
ljudi.1505
Ove procene razlikuju se od umerenije procene koju je Cvetkovi
objavio 2006: rtve terora po osloboenju Srbije tokom 1944-1945 zaista
ne bi mogle biti puno manje od 60.000.1506 Ipak, ostaje nejasno da li je
Cvetkovi mislio iskljuivo na 1944-1945. godinu, ili na itavo posleratno
razdoblje, ukljuujui i nekoliko narednih godina, s obzirom da 1944-
1945. na teritoriji Republike Srbije, nije stradalo blizu 60.000 ljudi (zna
ajan broj stradalih Nemaca umro je u radnim logorima 1946-1947).
Istoriar Momilo Pavlovi je naredne godine (2010) u jednom dnev
nom listu istupio sa takoe neopreznom pretpostavkom:
Ne govorimo o brojevima, plaei se upravo da nas ne demantuje
stvarnost. Gotovo sa sigurnou moemo tvrditi da je donja granica pobi
jenih u Srbiji, ne raunajui Vojvodinu jer je tu bilo kolektivnih odmazda
prema Nemcima, oko 30.000 ljudi.1507
Ova pogrena pretpostavka tim vie zauuje jer je izreena krajem
2010. kada je moglo postati jasno da takva numerika pretpostavka nije
utemeljena u rezultatima popisa koji je 2009. zapoela DKTG.
Sran Cvetkovi je 2012, u jednoj naunoj monografiji, izneo korek
ciju ranijih pretpostavki o broju stradalih u Srbiji juno od Save i Dunava.
Broj rtava u uoj Srbiji ne bi mogao biti mnogo manji od 25.000-30.000
(oko 35% svih [stradalih na teritoriji Republike Srbije]), raunajui tu i
nekoliko hiljada Albanaca na Kosovu. U istoj knjizi Cvetkovi navodi
da ukupan broj rtava razliitog oblika terora posle osloboenja Srbije
tokom 1944-1945. ne bi mogao prei mnogo 70.000 (u Beogradu vero
vatno preko 5.000), a u celoj Jugoslaviji oko 180.000 lica (oko 80.000 se
procenjuje prema slovenakoj Dravnoj komisiji, samo u Sloveniji, ma
hom ratnih zarobljenika).1508 Ova korekcija i dalje podrazumeva procenu

1505 M. Ili, Slobodan Homen o suoavanju Srbije sa prolou. Obeleavanje i popis tajnih grobnica
poinje u septembru, Blic, 4473, Beograd, 26.7.2009, str. 17.
1506 Sran Cvetkovi, Izmeu srpa i ekia. Represija u Srbiji 1944-1953, Beograd, 2006, str. 239.
1507 Zoran Pani, Istraga Dravne komisije u Pirotu. Trista ljudi streljano u naselju Barje, Blic,
22.10.2010. http://www.blic.rs/Vesti/Srbija/213179/Trista-ljudi-streljano-u-naselju-Barje
1508 , , 12. 1944,
, 2012, . 39-40.

560
koja sadri uvelian broj stradalih na tlu ue Srbije nakon osloboenja
(25.000-30.000), pri emu se Cvetkovi od vee pogreke ogradio uvoe
njem nejasne procene stradalih na Kosovu. Sem toga, Cvetkovi u rtve
razliitih oblika terora rauna i pripadnike JVuO i SDS/SUK i albanske
baliste poginule od sredine septembra 1944. do leta 1945. (ali i etnike
i balistike odmetnike koji su poginuli u odmetnitvu u mesecima i godi
nama nakon osloboenja). Okviran broj pripadnika JVuO, SDS/SUK i
etnikih odmetnika, koji su poginuli u borbi nakon 12. septembra 1944,
po mojoj proceni, iznosi oko 9.000-11.000, to je preko polovine stradalih
stanovnika Srbije (bez pokrajina) nakon navedenog datuma, za iju smrt
su odgovorni partizani i organi komunistike vlasti.
Cvetkovi istie jo jednu neprihvatljivu konstataciju: Po toj statisti
ci smrti, rtve poratnih partizanskih istki nalaze se po broju odmah iza
ustakih rtava i rame uz rame sa nemakim.1509 Paradoksalno je da se
partizani optuuju za istke ustaa i vojnika Treeg Rajha (budui da od
80.000 pripadnika snaga Osovine koliko su navodno partizani streljali u
Sloveniji, velik broj otpada na dravljane Nemake i Austrije) koji su na
tlu Jugoslavije skrivili smrt vie stotina hiljada civila, izvrili genocid nad
srpskim, jevrejskim i romskim stanovnitvom i pobili desetine hiljada civi
la iz redova ostalih jugoslovenskih naroda (Hrvata i Bonjaka, kada je re
o ustakim rtvama i svih drugih naroda Jugoslavije kada je re o rtvama
oruanih snaga Treeg Rajha). Na ovaj nain ne samo to se izjednaavaju
stradali faisti i njihove rtve ve se iznosi netana konstatacija da su par
tizani pobili priblino jednak broj Jugoslovena koliko i nemaki okupator
pri emu se ne uzima u obzir struktura stradalih. Ne moe se staviti znak
jednakosti izmeu onih koji su vrili genocid i onih koji su streljali pripad
nike formacij koja su sprovodile genocid.
Kao ilustracija ukorenjenosti stereotipizirane predstave o Drugom
svetskom ratu u okviru dominantnog, revizionistikog diskursa, mogu
posluiti neutemeljene tvrdnje prof. Dragoljuba ivkovia, rukovodio
ca jednog nauno relevantnog projekta (Imenik stradalih stanovnika AP
Vojvodine 1941-1948.), koji je, i pored uvida u kvantifikaciju stradalih na
teritoriji Vojvodine, izneo dve netane tvrdnje:

1509 , . 40.

561
 Nemaka faistika vlast je likvidirala na stotine hiljada Nemaca kao
to je komunistika vlast likvidirala stotine hiljada Srba. (...) Zloin kojeg
su uinile komunistike vlasti u vremenu od 1944. do 1953. nad sop
stvenim narodom pod osudom da su: izdajnici, kolaboracionisti, etnici,
monarhisti, nepotena inteligencija, kulaci, i tako dalje, po broju rtava
prevazilazi nasilje nad Nemcima koji su bili stanovnici te iste drave.1510
Rezultati popisa stradalih u Srbiji nakon 12. septembra 1944. deman
tuju navedene pretpostavke (preko 80.000 likvidiranih graana Srbije),
s obzirom na to da je u registru DKTG popisano 56.147 stradalih, rau
najui dupla imena, strane dravljane i lica koja nisu stradala u navedenim
okolnostima. Takoe, ovi rezultati demantuju da je u uoj Srbiji streljano
vie od 35.000 ljudi, s obzirom na to da je na tom podruju (raunaju
i 574 duplikata) registrovano 15.219 stradalih. Jedan od najznaajnijih
rezultata ovog popisa jeste demantovanje stereotipa o nainu stradanja.
U medijskim napisima, ali ponekad i izjavama pojedinih istoriara,
sugerisalo se kako su veina stradalih navodno streljani, dok je pridev stre
ljan u dominantnom diskursu postao sinonim za nain stradanja. Namee
se paralela sa stereotipiziranim nainom opisivanja stradanja Italijana u
Istri 1943-1945, u dominantnom diskursu u italijanskim medijima i delu
javnosti, pri emu je foiba (odnosno bacanje u kraku jamu tela stradalih)
postala sinonim za nain stradanja iako je veina lica italijanske nacional
nosti, koja su ubijena u tim okolnostima, stradala na drugi nain (preteno
streljanjem).1511
Znatan broj stradalih na ukupnoj teritoriji Republike Srbije nakon
12. septembra 1944. koji su poimenino uvrteni u registar DKTG nije
streljan ili likvidiran van borbe (utvrditi taan broj streljanih lica od sep
tembra 1944., kako se istie u programskom dokumentu komisije, uosta
lom, i u punom nazivu komisije: Dravna komisija za pronalaenje i obe
leavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih
posle osloboenja 1944). Naime, prema mojoj proceni, preko polovine
(moda oko 55-60%) registrovanih nisu streljani ili neposredno likvidi
rani, ve su izgubili ivot na druge naine: to se naroito odnosi na umr

1510 Dragoljub ivkovi, Stradanje Vojvoana 1941-1948., Na putu ka istini. Imenik stradalih stanov
nika AP Vojvodine 1941-1948, Zbornik radova, (ur. Dragoljub ivkovi), Novi Sad, 2008, str. 61.
1511 Franko Dota, Zaraeno porae. Konfliktni i konkurentski narativi o stradanju i iseljavanju Talijana
Istre, Zagreb, 2010, str. 17-20.

562
le pripadnike nemake zajednice u radnim logorima u Vojvodini (vei
na popisanih Nemaca nije neposredno ubijena, ve je umrla u logorima
usled nepodnoljivih uslova boravka, iako ne treba iskljuiti mogunost
da je jedan broj starijih lica nemake nacionalnosti umro od starosti, mada
lokacija njihove smrti omoguava unoenje njihovih imena u registar) i na
poginule pripadnike JVuO i etnike odmetnike, koji, dakle, nisu stre
ljani, likvidirani, ali ni ubijeni od strane represivnog aparata, kako se
pogreno ili neprecizno navodi u registru (kartoni stradalih).
U izjavi jednom dnevnom listu (2009) Sran Cvetkovi je izneo sli
nu procenu broja stradalih na teritoriji Srbije i Vojvodine nakon osloboe
nja, uz dodatnu procenu stradalih pripadnika kvislinkih i kolaboracioni
stikih formacija, srpske etnike pripadnosti 1945. Cvetkovi tvrdi da je
na podruju ue Srbije ubijeno tridesetak hiljada ljudi, dok su u Vojvodini
u posleratnom periodu najvie stradali Nemci (oko 40.000) i Maari (oko
6.000). Cvetkovi podsea i na to da je na Zelengori, u maju 1945. godine,
pobijeno oko 9.000 etnika.1512
U brojku od 15.219 stradalih sa podruja Srbije juno od Save i Duna
va uvrten je i velik broj lica za koja se tvrdi da su nestala (raunajui i 576
duplikata). Ovo je naroito karakteristino za neke optine u zapadnoj i
centralnoj Srbiji. U registru je navedeno blizu 3.700 lica srpskog porekla
za koja se tvrdi da su nestala, pri emu je tek manji broj nestalih Srba iz
Vojvodine ili sa Kosova. Veina lica koja su u registru zavedena kao nesta
la bili su pripadnici JVuO koji su najveim delom poginuli u borbama u
Sandaku i istonoj Bosni krajem 1944, ili u severnoj, centralnoj i jugoi
stonoj Bosni tokom 1945. Ostatak nestalih lica ine oni koji su streljani
nakon zarobljavanja, umrli od tifusa i posledica ranjavanja. Napominjem
da se u registru, u kartonima nestalih pripadnika JVuO, kao godina stra
danja po pravilu navodi 1944, iako je najvei broj nestalih etnika stradao
1945. Neretko se uz tu godinu navodi pojanjenje po osloboenju, to
je takoe u najveem broju sluajeva pogreno, budui da je Bosna oslobo
ena tek u prolee 1945.
Prema podacima iz registra, u nekim optinama zapadne i central
ne Srbije broj nestalih pripadnika JVuO i SUK u Bosni vei je od ukup

1512 S. Dedei, V. Arsi, Grobnice svuda po Srbiji. Veliko otkrie Komisije: pronaena arhiva o ubi
stvu Drae, Press, 764, Beograd, 7.6.2009.
http://www.pressonline.rs/info/politika/67957/grobnice-svuda-po-srbiji.html?print=true

563
 nog broja ubijenih lica u tim optinama: Vladimirci (71>26), Krupanj
(167>23), Loznica (168>67), Mali Zvornik (59>9), Lajkovac (46>35),
Oseina (73>28), Ub (74>70), Poega (115>96), Priboj (82>68), Aran
elovac (138>73), Kni (171>113), Smederevska Palanka (198>114). U
pojedinim optinama broj nestalih u Bosni viestruko je vei od broja ubi
jenih na tlu tih optina. U nekim optinama broj nestalih je neznatno
manji od broja ubijenih: Bajina Bata (101>64), Ljubovija (42>38), Nova
Varo (125>96), Ljig (45>23), Koceljeva (21>18), Kragujevac (229>185),
Velika Plana (148>91). U ove brojke uraunata su i duplirana imena, kao i
druga sporna imena (naroito u spisku za optinu Kragujevac u kome broj
spornih upisa iznosi nekoliko desetina).
Jedinice 1. i 2. proleterskog, 12. udarnog (vojvoanskog), 13. i 14.
srpskog korpusa NOVJ, ije su jedinice u jesen 1944. uestvovale u bor
bama za osloboenje Srbije, u navedenom razdoblju streljale su manje
zarobljenih pripadnika snaga kolaboracije i kvislintva (JVuO, SDS, SDK)
nego to su jedinice 8. dalmatinskog korpusa streljale zarobljenih pripad
nika ustako-domobranskih snaga (OS NDH) u borbama za osloboenje
Dalmacije, Hercegovine i Like, iako je teritorija Srbije geografski prostra
nija i mnogoljudnija od ove tri oblasti. Dakle, srbijanski i drugi srpski par
tizani, tokom osloboenja Srbije streljali su manje njihovih sunarodnika u
uniformi poraenih formacija u odnosu na broj streljanih pripadnika OS
NDH tokom i nakon osloboenja Dalmacije, Hercegovine i Like od stra
ne hrvatskih partizana (ovde podrazumevamo jedinice NOVJ/JA sa terito
rije Hrvatske, u kojima je bio i znatan broj Srba, ali su preovlaivali borci
hrvatske nacionalnosti). Crnogorski i drugi jugoslovenski partizani streljali
su vie zarobljenih crnogorskih etnika u Sloveniji nego to su srbijanski i
drugi srpski i jugoslovenski partizani streljali zarobljenih srbijanskih etni
ka na teritoriji Srbije i Bosne od septembra 1944. do juna 1945.
Rezultati rada DKTG prezentovani u on-line registru DKTG deman
tovali su neke prethodne nerealne procene o broju ubijenih stanovnika
pojedinih optina u Srbiji. Nerealne procene naroito su bile karakteri
stine za broj streljanih stanovnika Beograda, ali i nekih drugih gradova i
optina u Srbiji.
Istoriar Sran Cvetkovi izneo je tvrdnje da su partizani nakon oslo
boenja streljali vie stotina Smederevaca i da navodno za 450 imena

564
rtava postoje potpuni podaci.1513 Prema istraivanjima istoriara Nema
nje Devia u Smederevu je od kraja oktobra do kraja decembra 1944. stre
ljano oko 200 stanovnika Podunavskog, Velikoorakog i Jasenikog sreza
(optine: Smederevo, Velika Plana i Smederevska Palanka), pri emu mno
gi od njih nisu bili stanovnici grada Smedereva.1514
Cvetkovi je takoe izneo tvrdnju da je nakon osloboenja Jagodine
u tom gradu streljano vie od 1.000 ljudi pri emu je izneo poimenine
podatke za 13 streljanih Jagodinaca.1515 U registru DKTG za optinu Jago
dina navedeno je 108 imena. Meutim, u registru se navode tri duplikata
i podaci za 13 stanovnika drugih optina, to ini viak od 16 imena. Za
nijedan od 16 spornih upisa se ne tvrdi da su streljani u Jagodini 1944-
1945.1516 Osim toga, u registru se navode dva lica koja su umrla na Golom
otoku. Od 90 ostalih, za 38 se tvrdi da su streljani u Jagodini (od toga se za
35 tvrdi da su streljani 1944), a za est se navodi da su streljani u okolnim
selima 1944. Najmasovnije streljanje u Jagodini izvreno je 20. novembra
1944. kada je streljano 12 lica. Od 90 evidentiranih 35 su zavedeni na
osnovu grae ZK to znai da su tereeni za ratne zloine. U Jagodini je
streljan i odreeni broj stanovnika susednih optina verovatno nekoli
ko desetina. Ipak, navedena Cvetkovieva procena viestruko je uveana u
odnosu na realan broj.1517
Rezultati istraivanja DKTG takoe su demantovali procene Srana
Cvetkovia o broju streljanih stanovnika Svilajnca: Taan broj streljanih
Nemaca, kolaboracionista i ratnih zloinaca se ne zna. Savremenici i sve
doci ih procenjuju na vie stotina meu kojima mnogi to nisu zaslui

1513 Sran Cvetkovi, n.d., str. 214.

1514 , . , ,
2015.
1515 Sran Cvetkovi, n.d., str. 216.
1516 U registru za optinu Jagodina navode se podaci za etiri osobe koje su bili stanovnici optine
Topola koji su ve evidentirani u registru te optine. Isto se odnosi za po jedno lice u registri
ma optina Pritina, Smederevska Palanka i Parain, koja su takoe evidentirana u registrima
matinih optina. Osim toga, u registru za optinu Jagodina navode se podaci za po dva lica koja
su bila stanovnici optina Parain i Varvarin i za po jedno lice koje je bilo stanovnik optina Svi
lajnac, Rekovac i Bor, a koji nisu evidentirani u registrima matinih optina.
1517 Uporediti: , , .
, VII, , 2009, . 223-236.

565
 li.1518 U registru DKTG za optinu Svilajnac navode se 24 imena, meu
kojima jedno duplo ime kao i ime svetenika Ilije Buina koga su 28-29.
aprila 1944. zaklali etnici.
Kada je re o procenama broja stradalih stanovnika Uica i okoline,
nakon osloboenja 1944-1945, iznosim konstataciju Srana Cvetkovia:
Vidan Mii, partizanski likvidator, sea se da je pod komandom Krcuna
i P. Stambolia po osloboenju u Uicu i drugim mestima usmrtio vie od
400 lica, a po S. Gavriloviu u toku celog rata ak blizu 2.000, od kojih
neke gvozdenim maljem.1519 Ova konstatacija, zasnovana je na pogre
nom tumaenju izjave partizanskog delata Vidana Miia, koja je obja
vljena u magazinu Pogledi 1991. Vidan Mii u razgovoru sa novinarom
Pogleda, nakon kazivanja o likvidacijama u Uicu krajem novembra 1941,
daje sledei odgovor (na pitanje: Oprostite, koliko ste ljudi tako ubili.):
Ne znam, ali vie od etiri stotine njih je tako likvidirano.1520 Iz ove ree
nice i njenog konteksta, ne proizilazi da je Mii izneo tvrdnju da je po
osloboenju u Uicu i drugim mestima usmrtio vie od 400 lica. Ovde se
jo jednom susreemo sa odsustvom kritike izvora, naroito kada je re o
neproverenim i senzacionalistikim tvrdnjama. Uostalom, dostupni isto
rijski izvori, ukljuujui i podatke DKTG, demantuju neozbiljne tvrdnje
Vidana Micia.
Sauvan je i nauno analiziran vaan izvor na osnovu kojeg moemo
govoriti o stepenu politike represije u Uicu nakon osloboenja 1944-
1945. Re je o Upisniku pritvora-istranog zatvora Vojnog suda uikog
vojnog podruja. Na osnovu tog izvora znamo da je u istranom zatvoru
Vojnog suda uikog vojnog podruja, od 7. decembra 1944. do 21. jula
1945, boravilo 767 lica. Sem manjeg broja izuzetaka, svi pritvorenici poti
cali su sa podruja Uikog okruga (sedam srezova). Najvei broj pritvo
renika iz jednog mesta poticao je iz grada Uice (44), od ega je na smrt
osueno tri lica. Od navedenog broja, na kaznu smrti osueno je 43 lica
(5,7%). Broj putenih, osloboenih usled nedostatka dokaza i amnestira
nih iznosio je 109 (14,5%). Drugim sudovima ustupljeno je 18 (2,4%). U
kanjeniku jedinicu JA upueno je 139 dezertera (18,5%). Na vremenske
1518 Sran Cvetkovi, n.d., str. 212.
1519 Isto, str. 217.
1520 , : , , , 2,
, 1991, . 166.

566
kazne osueno je 406 lica (52,9%), pri emu je 68 osoba (9%) osueno
ispod jedne godine zatvora.1521 Realno je pretpostaviti da su mnogi osu
enici osueni na manje vremenske kazne amnestirani nakon avgustovske
amnestije 1945, kao to je realno pretpostaviti da su neki osuenici osue
ni na due vremenske kazne pomilovani nakon isteka dela kazne.
Broj od 767 nije konaan broj lica koja s prola kroz zatvore u Uicu,
budui da nije poznat broj pritvorenika zatvora OZN-e, ali moe se pret
postaviti da je broj onih koji su bili pritvoreni u zatvoru OZN-e prilino
manji budui da je vojni sud bio nadlean za najbrojnije kategroije kriva
ca (saradnici okupatora, poinioci najteih krivinih dela: ubistva, plja
ke, potkazivanja, jataci etnikih odmetnika, dezerteri). Takoe, podaci
DKTG upuuju nas na zakljuak da je veina od 142 evidentirana lica u
registru DKTG za optinu Uice stradala van grada Uica u periodu od
osloboenja grada do zavretka Drugog svetskog rata, ak ako zanemari
mo duplikate, proizvoljne i sporne upise (preko 25%). Sve ovo dodatno
opovrgava tezu o nekoliko stotina ubijenih lica u Uicu nakon osloboenja
grada.
Zapravo, grad i optina Uice imali su manje stradalih nakon oslobo
enja (osobe ubijene od komunista) nego veina optina u okviru Uikog
okruga (u granicama iz 1945). Primera radi, Poega, Bajina Bata i Ivanji
ca, ili susedna optina Luani, koja teritorijalno nije ulazila u okvir okruga,
imali su prilino vei broj stradalih od Uica, iako treba napomenuti da
je preko polovine stradalih osoba, koji su bili stanovnici ove etiri opti
ne, poginulo u borbi 1944-1945. (re je o pripadncima JVuO i etnikim
odmetnicima). I pored ovih injenica, likvidacije saradnika okupatora na
kon osloboenja Uica poprimile su paradigmatinu konotaciju kada je
re o interpretacijama zloina oslobodilaca u Srbiji.
U registru DKTG za optinu Uice navedena su 142 imena, od toga
135 ubijenih i 17 nestalih. Taj registar, uz registar za grad Beograd, pred
stavlja teritorijalni registar sa procentualno najvie spornih upisa u odnosu
na druge spiskove stradalih stanovnika optina i gradova sa podruja Srbi
je, kada je re o licima koja su izgubila ivot nakon 12. septembra 1944,
kao protivnici pobednike strane u ratu. U registru je navedano pet duplih

1521 , -
1945. , , , 18,
, 2009, . 175-236.

567
 imena i 13 lica koja su ujedno uvrtena u registre matinih optina, to
ukupno ini 18 duplikata. Takoe, u registar za optinu Uice uvrten je
vei broj lica koja nisu imala prebivalite na podruju ove optine. Njihov
broj iznosi najmanje 18. Meu njima se nalaze imena tri stanovnika sela
Okletac i isto toliko stanovnika Vieslave kod Bajine Bate, zatim tri sta
novnika optine Poega i po dva stanovnika optina ajetina, Nova Varo
i Kraljevo. U registru su evidentirani i po jedan stanovnik optina Ivanji
ca i Gornji Milanovac kao i trojica lica koja su ivela u naseljima koja ne
postoje na teritoriji optine Uice. Osim toga, u registru su navedena i
trojica potencijalnih stanovnika optine Nova Varo i dvojica potencijalnih
stanovnika optine Bajina Bata.
Vredi pomenuti da su savezniki bombarderi, u dva navrata u jesen
1944. bombardovali Uice. Prilikom bombardovanja osloboenog Uica
14. oktobra ubijeno je 29 stanovnika. Prilikom bombardovanja Uica pod
kontrolom Nemaca, 23. novembra, ubijena su 72 stanovnika. Nemaki
okupator je novembra i decembra 1944. ubio vie desetina stanovnika
Uikog okruga.1522 Ova stradanja su u meuvremenu potisnuta iz kolek
tivne memorije. Umesto toga u poslednjih 25 godina potenciraju se zloini
oslobodilaca.
U protekle dve decenije iznoene su neutemeljene pretpostavke o bro
ju stradalih nakon osloboenja aka.
Slavko Tomaevi, itelj sela Konjevii pokraj aka, poev od 1991.
u javnosti se predstavljao kao svedok komunistikih zloina u aku na
kon osloboenja grada, tvrdei da je kao zatvorenik uestvovao u pokapa
nju leeva streljanih osoba, na stratitu pokraj Zapadne Morave.
U nekoliko izjava medijima, Tomaevi je pominjao visoke broj
ke streljanih na toj lokaciji, pri emu je stvarana sugestija o vie hiljada
ubijenih stanovnika aka i okoline nakon osloboenja. U izjavi koju su
1991. preneli kragujevaki Pogledi, Tomaevi je tvrdio da je uestvovao u
zakopavanju oko 3.500 ljudi koje je UDB-a u aku ubila neposredno
posle rata.1523 U jednom beogradskom dnevnom listu 2001. preneta je
Tomaevieva tvrdnja u kojoj se iznosi drugaija brojka: Prema njegovim

1522 , 1941-1945, , 1995, . 198-207.

1523 , , ? , .
, 2/1991, , 1991, . 30.

568
reima, u dolini Zapadne Morave ubijeno je oko 1.500 ljudi po onome
to je uspeo da vidi i uje tih dana 1944.1524 U izjavi aanskom glasu
2005. Tomaevi je tvrdio da je za nekoliko meseci, 1944-1945, zako
pao oko 4.500 ljudi na stratitu pokraj Morave u aku. U istom tekstu
prenosi se navodna Tomaevieva tvrdnja da je uestvovao u zakopavanju
7.000 Srba iz itave umadije na navedenom stratitu u navedenom raz
doblju!1525 Takoe, Tomaevi je izneo tvrdnju da je u februaru 1945. u
Gornjem Milanovcu navodno video dvadesetak kolektivnih grobnica u
kojima je bilo preko 1.000 ubijenih.1526
U elji za publicitetom i aktualizacijom vlastite linosti, iznoenjem
neutemeljenih i kontradiktornih tvrdnji, Tomaevi je instrumentalizovan
od strane senzacionalistikih medija i antikomunistikih propagandista.
Istoriar Sran Cvetkovi nije obratio panju na navedene kontradikcije
kada je zakljuio: Detaljno i uverljivo svedoenje o prvim posleratnim
istkama dao je Slavko Tomaevi, pri emu se pozvao na Tomaevieve
tvrdnje objavljene u Pogledima 1991.1527
Visoke brojke stradalih u aku i okolini nakon osloboenja, godi
nama su kolportirane u medijima. Publicista Miloslav Samardi je 2004.
izneo tvrdnju o preko 3.000 koliko su komunisti u ovom gradu i okolnim
selima svirepo poubijali.1528 Predsednik optine aak, Velimir Stanoje
vi, na opelu stradalima na stratitu pokraj Morave u aku 11. septembra
2005, izneo je tvrdnju da je na toj lokaciji streljano oko 3.000 nevinih
ljudi. Predstavnici aanskog SUBNOR-a predloili su da se izvre isko
pavanja kako bi se utvrdilo koliko lica je nakon osloboenja grada streljano
na lokalitetu pokraj Zapadne Morave, pri emu napominju da je na toj
lokaciji streljan znaajan broj zarobljenih nemakih vojnika u znak odma
zde za velik broj poginulih vojnika NOVJ i Crvene armije tokom borbi

1524 , (5)
, , IV, 962, , 8.4.2001, . 13.
1525 , 1945.,
, LXXII, 16, , 22.4.2005, . 16.
1526 , , ? , .
, 2/1991, , 1991, . 30.
1527 Sran Cvetkovi, n.d., str. 221.
1528 , 14 , , , 1/2004, ,
- 2004, . 5.

569
 za osloboenje grada i civila ubijenih od strane nemakih vojnika krajem
1944. u aanskim selima.1529
Navoenje uvelianih brojki stradalih stanovnika aka i okoline na
kon osloboenja tog grada sastavni je deo istorijskog stereotipa o strada
nju aanskog kraja kao uporita etnika i navodno izrazito etnikog
kraja.1530
Na osnovu podataka DKTG, tj. na osnovu istraivanja aanskih
istoriara Gorana Davidovia i Miloa Timotijevia i publiciste Milomira
Jovanovia, poznata imena 236 lica sa podruja optine aak za koja se
tvrdi da su streljana u aku od osloboenja grada do kraja 1945. (tj. od
4. decembra 1944. do 31. decembra 1945), pri emu je preteno re o pri
padnicima JVuO iz okolnih seoskih naselja. U taj broj uraunato je i 20-ak
lica koja su liena ivota u aku u drugoj polovini 1945, nakon zvaninog
okonanja rata. Meu licima koja su streljana u aku u navedenom raz
doblju poznata su i imena nekoliko desetina stanovnika okolnih optina
(Luani, Gornji Milanovac, Kraljevo). Meutim, sve ove brojke znatno su
manje od projektovanih brojki streljanih u aku u prvim mesecima na
kon osloboenja, koje su iznoene u javnosti tokom protekle dve decenije,
ime je unoena zabuna o navodno nekoliko hiljada streljanih stanovnika
aka i okoline nakon osloboenja.
Goran Davidovi, istoriar iz aka, ubrzo nakon politikih promena
2000. objavio je novinski tekst, svojevrsni javni apel graanima aka,
u kome se osvre na nerasvetljene dogaaje u aku nakon osloboenja
grada. U uvodnom delu teksta naznaen je razlog obraanja javnosti koji
je nesporno opravdan: Budui da se brojem streljanih pekulie u dnevno-
politike svrhe (pominje se ak cifra od 12.000 stradalih), krajnje je vreme
da nadleni organi dozvole uvid u dokumentaciju ime bi se to pitanje
skinulo s dnevnog reda. Meutim, nastavak teksta je karakteristian po
emfazama koje su nedopustive u tumaenju kontroverznih i traginih isto
rijskih dogaaja. Kazujui o tragovima krvavog komunistikog zloina
autor podrazumeva nevinost svih ubijenih lica nakon osloboenja aka i
apsolutizuje njihovu rtvu kao i uinak strane koja je poinila ova ubistva:

1529 . , . , . ,
,
, 2006, . 303.
1530 Sran Cvetkovi, n.d., str. 220, 223.

570
Njihov zloin je bio pokolj kazna za in neprihvatanja komunizma i
aktivnog suprotstavljanja njihovom osvajanju vlasti. Bestijalnost njihovog
zloina u aku prevazilazi nemake zloine u Kraljevu i Kragujevcu.1531
Tumaenje koje podrazumeva da su lica streljana nakon osloboenja liena
ivota zbog neprihvatanja komunizma uproeno je i netano, naroito u
kontekstu dogaaja iz perioda okupacije koji prethode dogaajima nakon
osloboenja.
Podaci iz registra DKTG za optinu Gornji Milanovac demantuju
tvrdnje Slavka Tomaevia o navodno 1.000 ubijenih u Gornjem Mila
novcu nakon osloboenja. U registru se navode podaci za 84 lica za koja
se tvrdi da su streljana u Gornjem Milanovcu, dok za jo 6 lica postoje
pretpostavke da su streljana u tom gradu. Preko polovine od navedenog
broja stradalih bili su itelji okolnih sela, dakle ne i stanovnici Gornjeg
Milanovca. Meu licima streljanim u Gornjem Milanovcu nakon oslobo
enja navode se imena 16 pripadnika SDS. Navedeni broj streljanih u tom
gradu verovatno nije konaan, ali ukupan broj streljanih osoba u Gornjem
Milanovcu nije znatno vei od 90. Veina od 467 evidentiranih stanovni
ka optine Gornji Milanovac koji su izgubili ivot nakon 12. septembra
1944. krivicom partizanske strane, stradali su u Bosni krajem 1944. i u
prvoj polovini 1945. ili su stradali kao etniki odmetnici nakon oslobo
enja takovskog kraja. Znatan broj, verovatno preko polovine, poginuo je
u borbi.
Nagaanja o broju stradalih u apcu i okolini, nakon osloboenja
grada (23. oktobar 1944), predstavljaju vrlo karakteristian primer preu
veliavanja broja stradalih u Srbiji nakon osloboenja. Brojka od navodno
oko 2.000 ubijenih lica u apcu krajem 1944. i poetkom 1945. prerasla
je u lokalnu mitologemu koja se s vremena na vreme plasira iroj javnosti
u Srbiji, pri emu se najee podrazumeva da je re o stradalim stanovni
cima apca i okoline.1532 U lokalnim medijima ovi dogaaji karakteriu se

1531 , ?
1944-1945., , LXIX, 42, , 3.11.2000, . 5.
1532 Tako je, naprimer, na sajtu B92 20. februara 2011. objavljena vest pod nazivom abac: Sud
rehabilituje punom parom, gde se konstatuje da taan broj graana streljanih na abakom
mostu do prolea 1945. nije utvren, ali se pominje da je stradalo ak 2.000 neistomiljenika,
pri emu se istie da su o najsramnijem dogaaju u istorji grada decenijama utale porodice
rtava, nalogodavci, egzekutori, vlast.

571
 kao nesumnjiv zloin, pa ak i kao genocid.1533 Vano je naglasiti da se
iznoenjem pretpostavki o broju stradalih u apcu nakon osloboenja ne
pravi distinkcija izmeu lica stradala u tom gradu, a koja potiu iz drugih
optina, i lica stradalih u apcu i okolini, a koja su bila stanovnici grada i
optine abac (Pocerski srez). Na taj nain stie se pogrean utisak da su svi
stradali u apcu nakon osloboenja bili stanovnici grada i optine.
Prvo iroko plasirano pominjanje viestruko uvelianog broja ubijenih
u apcu nakon osloboenja, gde se pominje ova brojka, zabeleeno je u
specijalnom izdanju kragujevakog lista Pogledi.1534 U toku medijske kam
panje koja neposredno prethodi formiranju DKTG, u jednom beograd
skom dnevnom listu izneta je sledea tvrdnja: Jedan od najmasovnijih
zloina u Srbiji posle Drugog svetskog rata, dogodio se na starom mostu
kod apca. Od jeseni 1944. do prolea 1945. likvidirano je vie od 2.000
ljudi koje su partizanske vlasti proglasile izdajnicima i narodnim neprija
teljima. Ubijani su udarcima maljem, a zajednika grobnica bila im je reka
Sava.1535 Ne postoje relevantni izvori koji bi potvrdili tvrdnju da su likvi
dacije na abakom mostu vrene maljem.
Sudija Okrunog suda u apcu, Gojko Lazarev, potpisnik prve pre
sude za sudsku rehabilitaciju u Srbiji i predsednik sudskog vea koje je
rehabilitovalo dvojicu andarma u kvislinkoj slubi ubijenih u Beloj Cr
kvi pokraj Krupnja, 7. jula 1941. (koji su rehabilitovani 11. decembra
2008), govorei o sudskim procesima rehabilitacije u kojima je bio nad
lean, reprodukovao je ovaj numeriki stereotip: Likvidacije su u jedno
vreme vrene na Starom eleznikom mostu na Savi u apcu, gde je, samo

http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2011&mm=02&dd=20&nav_cate
gory=12&nav_id=494032
1533 . , .
, , LVI, 2777, , 2.11.2000, . 5.
Tekst govori o prvom crkvenom pomenu u znak seanja na 36 graana apca koji su ubijeni
1944, nedugo nakon osloboenja grada. Upotreba termina genocid u naslovu lanka, potpuno
je neprimerena. Zanimljivo je da je tekst potpisao novinar koji je 1982. u Glasu Podrinja pisao
negativno o pojedinim licima koja su streljana u apcu nakon osloboenja.
1534 , . , ,
, 2/1991, , 1991, . 80-81.
1535 . , , , LVI, , 16.6.2009, . 10-11.

572
od oktobra 1944. do prolea 1945. godine likvidirano oko 2.000 ljudi i za
njih nema sudske dokumentacije.1536
Najupornije zastupnike teze o uvelianom broju stradalih u apcu
krajem 1944. (preko 2.000), predstavljaju aktivisti Udruenja graana
Most iz apca, koje okuplja potomke stradalih, koji istrajavaju na uveli
anim brojkama, iako priznaju da se stradali protivnici nove vlasti u tom
gradu vie broje brojevima nego imenuju imenima, s obzirom na to da je
oigledno da nisu u stanju da metodom poimenine identifikacije potkre
pe vlastite proizvoljne tvrdnje o navodnom broju stradalih.1537
Sran Cvetkovi je neto umereniji u pretpostavci. Procenjuje se na
osnovu svedoenja (mada se nikad nee utvrditi precizan broj) da je [u
apcu] u period u od oktobra 1944. do leta 1945. bilo vie od 1.000 smrt
nih kazni veinom bez legalnog sudskog postupka.1538 Cvetkovi prihvata
pretpostavku da je u gradu od strane posleratnih organa ubijeno vie od
1.000 ljudi, pri emu se poziva na svedoenja iznesena u listu Pogledi i
asopisu Most. Treba naglasiti da Cvetkovi ostaje nedoreen kada pominje
ovu brojku, jer nejasno je da li se ona odnosi na sve stradale u apcu (iako
je i u tom sluaju brojka viestruko uveana) ili se odnosi na stanovnitvo
grada i optine abac.
Poslednja pretpostavka koju je izneo Cvetkovi sugerie da je u apcu
stradalo do 1.000 graana: Na osnovu istraivanja, u gradovima kao to
su Ni i abac, na primer, ima i do 1.000 ubijenih i nestalih.1539 Realan
broj stradalih stanovnika optine abac nakon osloboenja znatno je manji
od 1.000, najverovatnije nekoliko puta manji. U registru DKTG za opti
nu abac evidentirano je 179 stradalih nakon 12. septembra 1944. za iju
smrt je odgovorna pobednika strana. U registru je navedeno osam duplih

1536 .., , , LV, , 15.6.2008, . 12.

1537 , , , .
, I, 1, , 2005, . 5; ivko Topalovi, Ako zaboravimo prolost, neemo
imati pravo na budunost, Rehabilitacija i restitucija u Srbiji. Zbornik radova sa okruglog stola,
(pr. Jovica Trkulja, Olga Danilovi), Beograd, 2009, str. 110-113.
1538 Sran Cvetkovi, n.d., str. 226-227.
1539 . , : , ,
, LXIX, 8.7.2012, str. 11; Sran Cvetkovi, rtve komunistikog revolucionarnog terora
u Srbiji posle 12. septembra 1944. Istraivanje Dravne komisije za tajne grobnice, Hereticus,
1-2/2011, Beograd, 2011, str. 20.

573
 imena i est imena koja su evidentirana u registrima matinih optina.1540
Svakako da je potencijalni broj stradalih sa podruja te optine vei i da
navedeni podaci nisu potpuni.
Neutemeljene procene broja stradalih Beograana nakon osloboe
nja, koje podrazumevaju viestruko uveliane brojke stradalih, u domaoj
javnosti najpre je plasirala desniarska tampa. Tako je krajem 1990. u jed
nom tiranom beogradskom nedeljniku objavljen feljton o dogaajima u
Beogradu nakon 20. oktobra 1944. u kom su objavljena svedoenja savre
menika ovih dogaaja, razliite saznajne vrednosti. U feljtonu se tvrdi da
je u tom razdoblju prema nezvaninim podacima, bez suenja nou pobi
jeno izmeu 15.000 i 30.000 itelja Beograda.1541 Jedan drugi nedeljnik
2001. plasirao je brojku od navodno 35.000 streljanih Beograana nakon
osloboenja.1542
Meutim, uveliane brojke stradalih u Beogradu nakon osloboenja
iznosio je i deo istoriara koji su se istraivaki ili retrospektivno doticali
ovog pitanja, najee bez pozivanja na relevantne izvore.
Slobodan Markovi, predsednik DKTG, u jednom radu iz 2003.
istupio je sa tvrdnjom da je u prvim nedeljama nakon osloboenja glav
nog grada Jugoslavije ubijeno minimalno 10.000 graana.1543 Austrijski
istoriar Mihael Portman (Michael Portmann) preuzima tezu o navodno

1540 Ta imena su dostupna na ovoj stranici: http://znaci.net/temp/duplx.htm Osim toga, u registru

je naveden izvesni Donkovi, direktor abake gimnazije, za koga se tvrdi da je streljan u ap
cu nakon osloboenja. Re je o Aleksandru Donkoviu, direktoru gimnazije i potpredsedniku
abake optine. Meutim, na osnovu saoptenja Vojnog suda u apcu od 24. decembra 1944.
moe se zakljuiti da je Aleksandar Donkovi osuen na est godina robije kao saradnik ljo
tievaca i pripadnik lokalne administracije tokom okupacije. (
24. 1944, ,
I, 5, , 26.12.1944, . 2).
Za pet lica se tvrdi da su streljana u apcu 16. decembra 1944, iako su streljana u semberskom
selu Popovi, istog datuma: Dragutin arac, Milan arac, Sava abaljac, Kuzman Kuzminac,
Mihailo Jankovi. ( , .., . 81-85). Za Danila Ciganovia se pogreno navodi
da je streljan 27. oktobra 1944. u apcu iako je ubijen 29. avgusta 1945. u selu Draginac. (
, , , , 2008, . 80-83).
1541 Branislav Mati, Koliko je uglednih Beograana progutao mrak osloboenja u operaciji Crne
take? (1) Pozvoni i pucaj!, Duga, 439, Beograd, 20.12.1990, str. 37.
1542 Dragan Novakovi, Beograani gaze po kostima desetine hiljada nevino streljanih, Nedeljni
telegraf, 286, Beograd, 17.10.2001, str. 23-25.
1543 Slobodan Markovi, Communist Liberation and New Order in Belgrade, The South Slav Jour
nal, XXIX, 3-4 (93-94), London, 2003, p. 12-13.

574
10.000 stradalih u Beogradu prvih meseci nakon partizanskog ulaska.1544
Istoriar Duan Batakovi autor je dokumentarnog TV serijala Crveno
doba prikazivanog na dravnoj televiziji 2004. u pet nastavaka. Nekoliko
karakteristinih reenica iz jedne epizode ovog TV serijala u kojoj se govori
o dogaajima nakon osloboenja Beograda, moe posluiti kao ilustracija
emfatine naracije: Pored kvartovskih centrala Ozne, [u Beogradu, nakon
osloboenja] svaka (sic! nap. aut.) kua i njen podrum, postali su sobe za
isleivanje pravih i lanih narodnih neprijatelja, izdajnika, petokolonaa,
saradnika okupatora. U Beogradu, u prvom naletu streljanja, komunisti
ka vlast je, prema najniim procenama, likvidirala oko 10.000 graana.
Kazujui o broju stradalih nakon osloboenja Beograda, Sran Cvet
kovi, izneo je oprezniju pretpostavku. Smatramo da je [u Beogradu] stra
dalo izmeu pet i deset hiljada. Ili preciznije: ne manje od 5.000 i ne vie
od 10.000.1545 Cvetkovi je naknadno (2011) na osnovu dosadanjih
istraivanja na terenu i arhivskih istraivanja, broj stradalih u Beogradu
procenio na vie hiljada, odnosno verovatno preko 5.000.1546 Ipak,
Cvetkovi je nedavno izneo procenu koja je uveana u odnosu na procenu
iz 2011. Nova procena podrazumeva da je u Beogradu nakon osloboenja
streljano vie od 7.000 ljudi, pri emu je samo na stratitu u Lisiijem
potoku streljano vie hiljada Beograana. Cvetkovi istie da DKTG
ima precizan podatak da se sigurno radi o 3.500 rtava, ali to je sigurno
donja granica.1547 Ostaje nejasno da li je Cvetkovi, kada je pomenuo
donju granicu od 3.500, mislio na broj streljanih u Lisiijem potoku ili
na ukupne podatke o broju streljanih stanovnika Beograda kojim raspolae
komisija.
Narativ o 5.000 do ak 30.000 ubijenih stanovnika glavnog grada od
strane komunista predstavlja rasprostranjen antikomunistiki mit u delu
javnosti koja je zainteresovana za dogaaje iz Drugog svetskog rata. Ovaj

1544 Michael Portmann, Communist retaliation and persecution on Yugoslav teritory during and af-
ter WWII (1943-1950), Tokovi istorije, 1-2/2004, Beograd, 2004, str. 61, 74.
1545 ,

, , LIII,
,
6.12.2006, . 10.
1546 Sran Cvetkovi, rtve komunistikog revolucionarnog terora u Srbiji posle 12. septembra
1944. Istraivanje Dravne komisije za tajne grobnice, Hereticus, 1-2/2011, Beograd, 2011, str.
20.
1547 , , , 8.10.2014. http://www.
novosti.rs/vesti/beograd.74.html:513659-Mracne-tacke-glavnog-grada

575
 mit je sastavni deo revizionistikog kvaziargumentarijuma koji je posluio
u politikoj i ideolokoj borbi za odricanje legitimiteta politikom i eko
nomskom ureenju koje su zasnovali jugoslovenski komunisti. Ove neu
temeljene brojke opstaju i danas u onolikoj meri koliko je potrebno kri
minalizovati jugoslovensku revoluciju zarad dezavuisanja potencijalne leve
politike alternative.1548 Plasiranje uvelianih brojki ubijenih Beograana
nakon osloboenja potisnulo je injenicu da do danas nije kvantifikova
no stradanje stanovnika Beograda tokom okupacije kao to je potisnulo
poznate brojke poginulih partizana i crvenoarmejaca prilikom borbi za
osloboenje grada. Od svih gradova na tlu Jugoslavije Beograd je pod
neo najvee rtve tokom faistike okupacije. Nemaki okupator i njegovi
saradnici snose odgovornost za smrt izmeu 15.000 i 20.000 stanovni
ka Beograda, pri emu podrazumevamo i rtve aprilskog bombardovanja
1941. kao i poginule pripadnike NOVJ/JA nakon osloboenja Beograda i
Srbije. Preko polovine ubijenih odnosi se na beogradske Jevreje.
U registru DKTG za grad Beograd do 15. oktobra 2015. evidentira
no je 1.852 imena. Cvetkovieva tvrdnja da DKTG raspolae podacima o
3.500 ubijenih Beograana nakon osloboenja jednostavno nije tana.
Broj od 3.500 (ili preciznije 3.545) podrazumeva i osobe koje su bile sta
novnici dananjih optina Zemun i Surin, mahom nemake nacionalno
sti (1.122), i est optina juno od Beograda: Barajevo (24), Grocka (302),
Lazarevac (31), Mladenovac (40), Obrenovac (155), Sopot (19). Kada je
re o teritoriji dananjih gradskih optina Stari grad, Vraar, Savski venac,
Palilula, ukarica, Zvezdara i Rakovica, u registru DKTG evidentirano je
1.852 stradala stanovnika. Broj od 1.852 ukljuuje 28 stanovnika Pinosa
ve, Belog Potoka, Kijeva, Runja, Ripnja i osam stanovnika Bore, to je
prihvatljivo, iako oni nisu bili stanovnici Beograda ve prigradskih naselja,
jer ne postoji optinski registar u kome bi bilo mogue izvriti njihovu
evidenciju. Meutim, u broj od 1.852 ulaze i imena 90 stanovnika osam

1548 Primera radi, Ratko Dmitrovi, urednik reimskih Veernjih novosti, uoi proslave 70-godinji
ce osloboenja Beograda izneo je tvrdnju o navodno 30.000 ubijenih Srba nakon osloboenja
grada. ( , , , LXII, , 20.9.2014,
, 2). Prethodno je poznati pisac i intelektualac blizak reimima nakon 2000, Duan Kovaevi,
izneo tvrdnju kako su partizani u Beogradu nakon osloboenja pobili ono to je najbolje, odno
sno izmeu 9.000 i 13.000 najvrednijih i najobrazovanijih ljudi pri emu je struktura stanovni
tva izmenjena prilivom poludivljeg plemena. ( , :
, , 3237, , 10.1.2013, . 36).

576
sremskih naselja koja teritorijalno pripadaju dananjim optinama Zemun
i Surin, pa ih stoga treba uvrstiti u registar za optinu Zemun, budui
da u registru nije ponuena opcija za nedavno formiranu optinu Surin.
Pogotovo s obzirom na injenicu da ova naselja tokom rata nisu spadala
pod ingerenciju Uprave grada Beograda pri emu su imala donekle druga
ije ratno iskustvo.
U registru DKTG za grad Beograd evidentiran je vei broj spornih i
proizvoljnih upisa, naroito kada je re o osobama koje nikad nisu imale
prebivalite u Beogradu. Do sredine 2014. u registru je bilo evidentirano
1.934 imena. Nakon objavljivanja analize registra DKTG za Beograd (23.
april 2014) saradnici komisije izvrili su reviziju registra, prihvativi manji
deo primedbi. U navedenoj analizi osporio sam 412 upisa: dupla imena
(66), lica koja su ve evidentirana u registrima njihovih matinih optina
(53), lica koja nisu liena ivota u Beogradu u razdoblju nakon osloboe
nja grada (29) i lica koja nisu bili stanovnici Beograda, meu kojima su 90
pominjanih stanovnika osam naselja sa podruja Zemuna i Surina, ali i
174 stanovnika drugih delova Srbije i Jugoslavije.1549
U okviru revizije registra za Beograd koju su izvrili saradnici DKTG
izbaena su uglavnom dupla imena i imena lica koja su umrla prirodnom
smru. Meutim, u registru je ostao zastupljen najvei broj proizvoljnih
upisa imena osoba koje nisu bili stanovnici Beograda. Njihova imena i
dalje opstaju u registru za grad Beograd na osnovu proizvoljnog tuma
enja istorijskih izvora. Re je o proizvoljnom tumaenju upisnika vojnih
sudova 1945-1946. i izvetaja tabova jedinica KNOJ-a. Na osnovu prvog
izvora u registar za Beograd neosnovano je navedeno nekoliko desetina lica
sa podruja Bosne i Hercegovine (ustae, etnici), Makedonije (balisti),
Kosova (balisti, etnici), Crne Gore (etnici) i Srbije (etniki odmetnici),
dok je na osnovu drugog izvora neosnovano navedeno nekoliko desetina
etnikih odmetnika iz unutranjosti Srbije, koji nikad nisu iveli niti su
stradali u Beogradu. Uostalom, u navedenim izvorima nigde nije nave

1549 Slian primer metodoloke konfuzije i nedoslednosti i proizvoljnog tumaenja izvora zabeleen
je u okviru istraivakog projekta koji je imao za cilj da popie stanovnike Rijeke italijanske naci
onalnosti koji su stradali u Drugom svetskom ratu. Videti: Vinko epi ikin, Nacionalnost ili
dravljanstvo. Kritiki osvrt na knjigu rtve talijanske nacionalnosti u Rijeci i okolici (1939-1947),
Rijeka, 2010.

577
 deno da su ta lica bili stanovnici Beograda niti da su sueni ili ubijeni u
glavnom gradu.1550
Kada je re o strukturi stradalih, u registru DKTG za Beograd za
45,6% lica tvrdi se da su bili pripadnici vojnih ili policijskih formacija.1551
Svakako da je broj stanovnika Beograda ubijenih nakon 20. oktobra
1944. vei od oko 1.550 upisa koji nisu osporeni, ali to ne znai da u
okviru tog broja nema spornih upisa. U svakom sluaju, nakon osloboe
nja ubijeno je vie od 2.000 stanovnika Beograda. Ukupan broj nadilazi
brojku od 2.000 moda za nekoliko ili vie stotina. Kolika je priblina
brojka pokazae budua istraivanja. Takoe, ostaje da se istrai koliki broj
Beograana je ubijen do kraja 1944, u talasu osvete koji je podrazumevao
kanjavanje saradnika okupatora i revolucionarni teror, a koliko nakon tog
razdoblja kada su smrtne kazne odreivane sudskim postupkom.
Najintenzivniji revolucionarni teror na tlu ue Srbije nakon oslobo
enja zabeleen je upravo u Beogradu, o emu svedoi velik broj ubijenih.
Meu ubijenima bilo je nemalo onih koje bi takve sudbine potedeo i
najgori, najnepravedniji sud, kako istie Milovan ilas.1552 Oigledno je
da su ovi ljudi bili rtve privatizovanja pobede, neije obesti ili greaka
poinjenih u atmosferi koja je bila euforina, ali i bremenita velikim stra

1550 Opirnije: Milan Radanovi, Osloboenje..., str. 398-407; Milan Radanovi, Analiza registra rta
va Dravne komisije za tajne grobnice. (2) Proizvoljnosti i netanosti u spisku za Beograd,
E-novine, 21.4.2014.
http://www.e-novine.com/srbija/srbija-tema/102236-Proizvoljnosti-netanosti-spisku-Beo
grad.html
U meuvremenu ustanovio sam jo pet proizvoljnih upisa u registru za Beograd: 1) Leka Arse
nijevi (RKTG-87631), zapravo je Aleksandar Leka Arsenijevi, pripadnik JVuO koji je, prema
navodima iz literature, uestvovao u klanju metana sela Darosava i zarobljenih partizana u
Darosavi. ( , .., . 268). Njemu je istovetan Aleksandar Arsenijevi
(RKTG-79723), pripadnik JVuO iz sela Pregoreoci, evidentiran u registru za optinu Aranelo
vac. 2) Ilija Pavlovi (RKTG-89301), major SDS, komandant odreda SDS u Sm. Palanci, ubijen
od strane etnika nedaleko od Varvarina krajem septembra 1944. (AS, ZK, k. 140, zl. br. 14111;
, .., . 421). 3) Dragan Katavarac (RKTG-13716), etnik Ivanko
vakog korpusa, uesnik u pokolju u Parainu 1. februara 1944. (AJ, DK, f. 285, s. 720-731). 4)
Milutin Kuzmanovi (RKTG-40207), etnik Lazarevake (Kolubarske) brigade JVuO, jedan od
odgovornih za pokolj petoro stanovnika Trbunice 8. decembra 1943. Poginuo u borbi. (AJ, DK,
110, f. 528, s. 718-723). 5) Milenko Jovanovi (RKTG-13710), etnik-crnotrojka iz Buljana pokraj
Paraina. Osuen na pet godina robije zbog uea u ubistvu jednog lica iz sela Plana. (AJ, DK,
110, f. 288, s. 905-908).
1551 Milan Radanovi, n.d., str. 400.
1552 Milovan ilas, Revolucionarni rat, Beograd, 1990, str. 407.

578
danjem pripadnika pobednike strane. Beograd je tokom okupacije bio
sedite kvislinke administracije u Srbiji i mesto u kome su bile smetene
komande kvislinkih vojno-policijskih snaga. Ni u jednom gradu u Srbi
ji nisu zabeleena tolika stradanja komunista i saradnika komunistikog
pokreta kao u Beogradu, kao to borbe za osloboenje nijednog grada u
Srbiji nisu podrazumevale toliko stradalih partizana koliko ih je stradalo
u Beogradu: 2.994 poginulih i 3.379 ranjenih boraca prema slubenim
podacima.1553 Broj hapenih, logorizovanih i ubijenih komunista i sim
patizera komunistikog pokreta u Beogradu jo uvek nije kvantifikovan.
Mnogi od njih stradali su jer ih je denuncirao neko od sugraana, a veinu
je hapsila Specijalna policija, kvislinka andarmerija i SDS. Oni za koje se
sumnjalo ili znalo da su saraivali sa kvislinkom policijom ili Gestapoom
bili su bez milosti streljani u prvim nedeljama nakon osloboenja. Ponekad
ili neretko pojedinci su neosnovano sumnjieni ili im je preotro zamera
no na neasnom ponaanju tokom okupacije. Osumnjieni za saradnju sa
okupatorom i kvislinkim aparatom u danima nakon osloboenja, neret
ko i tokom borbi za osloboenje grada, hapeni su od strane pripadnika
NOVJ i o njihovoj sudbini odluivali su oficiri OZN-e, neretko bez ozbilj
nih dokaza. Osobe koje su smatrane nesumnjivim saradnicima okupato
ra, zatim oni koji su smatrani intelektualnim inspiratorima kolaboracije,
kao i javne linosti koje su dale podrku kvislinkom reimu i podrale ili
normalizovale poredak uspostavljen okupacijom imale su vrlo male anse
da preive prva dva do tri meseca nakon osloboenja glavnog grada. Hap
enja nisu vrena nasumino, u emu se slau svi izvori, ve na osnovu pri
java graana, pri emu se ponekad deavalo da islednici OZN-e poveruju u
izjave podnosilaca prijava koje su podrazumevale uvelianu i nedokazanu
odgovornost stradalih lica. Prema svedoenju Ljube okovia, borca 6.
(beogradskog) bataljona 1. proleterske brigade, deo boraca Beogradskog
bataljona dodeljen je OZN-i za hapenje i hvatanje lica koja su bila osum
njiena kao saradnici okupatora. Rejon u kojem smo operisali zahvatao
je pored ukarice jo i Senjak, Topider i Banovo brdo. Bili smo prijatno
iznenaeni velikom saradnjom graana u ovom poslu. Svakodnevno su
stizale desetine prijava koje su drugovi iz OZN-e procenjivali i, prema tei

1553 , , , 1964, . 340.

579
 ni sluaja, odluivali kako e postupiti. Iako umorni, borci su sa velikim
oduevljenjem izvravali te zadatke.1554
Ubistvo etvorice mladia, lanova amaterske glumake trupe ika
Duko Ili, sa ukarice, paradigmatian je primer neselektivnog terora.
Ovaj zloin poinjen je nedugo nakon osloboenja Beograda. Njihovo
stradanje je, prema dostupnim izvorima, rezultat prijave nekoliko malo
letnih ukarikih skojevki koje su ovu trupu okarakterisale kao ravno
gorsku grupu koja je igrala pod Nemcima.1555 S druge strane, zabeleeni
su primeri streljanja civilnih lica koja su imala odgovornost za stradanje
drugih osoba.1556 Dalja istraivanja e pokazati u kojoj meri su streljani
oni koji su imali nesumnjivu odgovornost za stradanje njihovih sugraana
i sunarodnika, kao i to koliko je meu streljanima bilo rtava neselektiv
nog terora.

Komparacija broja stradalih stanovnika Srbije

pre i nakon osloboenja

Ljudski gubici Republike Srbije 1941-1945, izazvani delovanjem oku

patora i formacija koje su saraivale sa okupatorom, znatno prevazilaze
broj stradalih nakon osloboenja. Popisom rtve rata 1941-1945. iz 1964,
ustanovljeno je da su na teritoriji Srbije (bez Vojvodine) okupator i njegovi
pomagai poimenice odgovorni za smrt najmanje 93.167 osoba. Ukoliko
se uzme u obzir da je popisna komisija izloila miljenje da je na terito
riji itave Jugoslavije popisom iz 1964. registrovano tek 56-59% strada
lih, namee se pretpostavka da broj stradalih na tlu Srbije iznosi izmeu
157.910 i 166.370, ali ta pretpostavka nije egzaktno dokazana. Od poi
menice utvrenih 93.167 stradalih sa podruja ue Srbije (popisanih do
2003) 37.079 bili su pripadnici NOVJ/JA.1557

1554 Ljubo okovi, U funkciji jedinice OZN-e, Beogradski bataljon Prve proleterske brigade (ur. Du-
an Maleti), Beograd, 1981, str. 358.
1555 , . 1941-
1944, , 2011, . 263-264.
1556 Za pojedine primere videti: Milan Radanovi, n.d., str. 410-412.
1557 ,
1941-1945., 20. , 1/2003, , 2003, . 119-131.

580
 Popisom rtve rata 1941-1945. iz 1964, ustanovljeno je da su na teri
toriji Vojvodine okupator i njegovi pomagai poimenice odgovorni za smrt
41.370 osoba. Ukoliko se uzme u obzir da je popisna komisija izloila
miljenje da je na teritoriji itave Jugoslavije popisom iz 1964. registro
vano 56-59% stradalih, namee se pretpostavka da broj stradalih na tlu
Vojvodine iznosi moguih izmeu 70.119 i 73.875. Ove podatke su dopu
nila istraivanja Anketnog odbora Skuptine AP Vojvodine, 1941-1945.
Prema podacima Anketnog odbora tokom 1941-1945. stradalo je najma
nje 42.283 vojvoanskih Srba, od ega je ogromna veina stradala tokom
faistike okupacije ili je poginula u borbi protiv okupatora. U taj broj
uraunati su i Vojvoani srpske nacionalnosti ubijeni nakon osloboenja
(do 1.000). Tokom okupacije stradalo je najmanje 15.495 vojvoanskih
Jevreja, pri emu taj broj nije konaan. Jevrejska zajednica je procentualno
najvie stradala u Vojvodini.1558 Ako uzmemo u obzir i nekoliko hiljada
pripadnika drugih etnikih grupa koji su kao stanovnici Vojvodine stradali
od strane faistikog okupatora i njihovih saradnika, onda se broj stradalih
Vojvoana, koji su izgubili ivot kao protivnici i rtve faizma, pribliava
moguem pretpostavljenom broju od oko 65.000-70.000.
Popisom rtve rata 1941-1945. iz 1964, kao i dopunom i revizijom
popisa, ustanovljeno je da su na teritoriji Vojvodine nemake vojne i poli
cijske snage odgovorne za stradanje 61,39% stanovnika, vojne i policijske
snage NDH za 28,79%, maarske vojne i policijske snage za 8,69%.1559
Ove injenice treba uzimati u obzir kada se sagledava masovno stradanje
nemakog stanovnitva na tlu Vojvodine nakon osloboenja.
Preovlaujui diskurs u tumaenjima ljudskih gubitaka krajem 1944.
i u prvoj polovini 1945. potisnuo je visoke brojke stradalih pripadnika
NOVJ/JA u zavrnim operacijama za osloboenje zemlje, ali i stradale civi
le koji su bili rtve okupatora i njihovih saradnika, u razliitim delovima
Jugoslavije, ukljuujui i Srbiju.1560

1558 Nenad Mauri, Statistika stradalog stanovnitva Vojvodine 1941-1945., Na putu ka istini. Ime
nik stradalih stanovnika AP Vojvodine 1941-1948, Zbornik radova, (ur. Dragoljub ivkovi), Novi
Sad, 2008, str. 209.
1559 , ,
20. , 1/2005, , 2005, . 107-108.
1560 Publikovan je proraun gubitaka etiri armije NOVJ/JA tokom prvih pet meseci 1945. Prema
tim podacima 1. armija je od 1. januara do 15. maja 1945. imala 7.433 poginulih, 24.554 ranjenih
i 3.420 nestalih (od ega je oko polovine najverovatnije zalutalo u druge jedinice). Prema istim

581
 Kada broj od najmanje 14.644 stradalih sa podruja Srbije juno od
Save i Dunava, nakon osloboenja, pri emu su izostavljena dupla imena
u registru (ak ako pretpostavimo da maksimalno nekoliko hiljada ime
na nisu uneta u registar iz objektivnih razloga), uporedimo sa brojem od
priblino 13.556 stradalih lica u Sloveniji nakon osloboenja,1561 onda
nije teko zakljuiti da je u Sloveniji, proporcionalno ukupnom broju sta
novnika, obraun sa snagama kolaboracije i njihovim simpatizerima bio
intenzivniji.
Ovo vredi navesti u cilju osporavanja nacionalistikog mita o Srbiji
kao najveoj rtvi ideoloki motivisanog terora na podruju Jugoslavije.
Ako uzmemo u obzir da su u broj stradalih u Sloveniji (13.556) uraunata
lica koja su umrla nasilnom smru nakon zvaninog okonanja rata (9. maj
1945), a ne nakon 12. septembra 1944, onda je ova disproporcija jo oi
glednija. Ako broju od 14.644 registrovanih u spiskovima optina u uoj
Srbiji oduzmemo oko 200 spornih unosa (lica koja nisu stradala i koja su
umrla prirodnom smru godinama ili decenijama nakon osloboenja i lica
koja su stradala pre 12. septembra 1944), pri emu je to minimalna proce
na, onda je razlika jo vea.
Saradnici ljubljanskog Intituta za novejo zgodovino obznanili su
2004. podatke o 13.898 stradalih graana Slovenije nakon osloboenja
(od toga oko 13.556 ubijenih od strane partizanskog pokreta, odnosno
socijalistikih vlasti) i oko 6.300 imena lica koja su kao pripadnici ili sim
patizeri slovenakih snaga kolaboracije (ukljuujui i civile) izgubili ivot
tokom rata. Prema podacima Intituta za novejo zgodovino (zakljuno
sa 2004) ukupan broj stradalih graana Slovenije 1941-1946. iznosi oko
89.000 lica. Od tog broja oko 27.000 odnosi se na stradale pripadnike

podacima, 2. armija je u istom razdoblju imala 4.447 poginulih, 12.889 ranjenih i 748 nestalih.
U istom razdoblju 3. armija je imala gubitke od 4.705 poginulih, 17.176 ranjenih i 1.935 nestalih.
Prema nepotpunim podacima, 4. armija je od 1. marta do 15. maja 1945. imala 2.323 poginulih,
7.053 ranjenih i 384 nestalih. Na osnovu ovih podataka nemogue je ralaniti koliko je pogi
nulih boraca sa teritorije Srbije meu 18.908 smrtno stradalih i vie hiljada nestalih (preteno
zarobljenih i ubijenih) pripadnika JA, pri emu ovi podaci takoe nisu konani. (Anka Petrovi,
Pregled gubitaka Prve, Druge, Tree i etvrte armije, Zavrne operacije za osloboenje Jugo
slavije. Uesnici govore, (ur. Ivo Matovi), Beograd, 1986, str. 217, 275, 328, 466).
1561 Mojca orn, Tadeja Tominek-Rihtar, rtve druge svetovne vojne in zaradi nje (april 1941
januar 1946), rtve vojne in revolucije. Zbornik: Referati in rasprava s posveta v Dravnem svetu
11. in 12. novembra 2004, ki sta ga pripravila Dravni svet Republike Slovenije in Institut za
novejo zgodovino v Ljubljani, (ur. Janvit Golob i dr.), Ljubljana, 2005, str. 13-22.

582
partizanskog pokreta (treba pomenuti i velik broj stradalih antifaista, tj.
simpatizera partizanskog pokreta).
Broj lica hrvatske nacionalnosti, stanovnika naselja na tlu Republike
Hrvatske, koji su stradali poslednjih meseci 1944. i tokom 1945, kao pri
padnici i simpatizeri snaga NDH, takoe brojano prevazilazi broj stra
dalih lica srpske nacionalnosti na podruju Srbije nakon 12. septembra
1944. Meutim, jo uvek nisu publikovani ukupni poimenini podaci o
stradalim stanovnicima Republike Hrvatske u Drugom svetskom ratu.
Kada broj od najmanje 14.644 stradalih na podruju ue Srbije nakon
12. septembra 1944, koji su izgubili ivot odgovornou organa poslerat
nih vlasti i snaga NOVJ/JA uporedimo sa brojem od najmanje 93.167
stradalih stanovnika sa istog podruja (identifikovanih do 2003), koji su
izgubili ivot odgovornou vojno-policijskih organa okupatora i njihovih
saradnika 1941-1945, dolazimo do zakljuka o oiglednoj disproporciji.
Treba napomenuti da u broj od najmanje 14.644 nisu uraunata lica stra
dala do 12. septembra 1944, koja su izgubila ivot odgovornou organa
NOP-a, to ini dodatnih nekoliko hiljada stradalih pripadnika i simpa
tizera snaga kolaboracije (preteno je re o osobama poginulim u borbi
protiv partizana).
Ipak, nakon 12. septembra 1944. nisu zabeleana iskljuivo strada
nja lica za iju smrt su bili odgovorni organi NOP-a i posleratne vlasti.
Zapravo, nakon tog datuma, pa do okonanja rata, zabeleen je vei broj
stradalih pripadnika NOVJ/JA od ukupnog broja stradalih pripadnika
snaga kolaboracije, njihovih simpatizera i drugih lica, koja su imala prebi
valite na tlu ue Srbije. Veina od 37.079 poginulih pripadnika NOVJ/
JA sa teritorije ue Srbije stradali su upravo nakon 12. septembra 1944.
Tokom 1945. stradalo ih je 19.482. Tokom prethodne godine, zabeleeno
je stradanje 11.352 srbijanska partizana.1562 Svakako da je oko polovine
onih koji su stradali u toj godini stradalo u poslednja etiri meseca 1944.
(tokom poslednja dva meseca 1944. stradalo je 4.642 ili 40,89% svih par
tizana tokom te godine; nisu publikovani podaci za septembar i oktobar
1944). Dakle, nakon 12. septembra 1944. stradalo je, prema gruboj pro
ceni, preko 26.000 srbijanskih partizana (budui da je poznato, na osno

1562 ,
1941-1945., . 122-123.

583
 vu navedenog rada istoriara Dragana Cvetkovia, da je od 1. novembra
1944. do kraja rata stradalo najmanje 24.124, srbijanskih partizana, to
ini 65,06% svih stradalih partizana sa podruja Srbije bez pokrajina). Od
37.079 stradalih partizana 85% bili su stari izmeu 17 i 25 godina. Mnogi
od njih stradali su u Bosni u borbi protiv Nemaca i etnika, budui da su
etnici i Vermaht od evakuacije JVuO u Bosnu do okonanja okupacije
bili nesumnjivi saveznici.
Pretpostavljenom broju stradalih stanovnika ue Srbije koji su izgubili
ivot nakon 12. septembra 1944, krivicom okupatora i kolaboracionista,
sem stradalih partizana treba dodati i nekoliko hiljada civila. Na osno
vu popisa rtve rata 1941-1945. poznato je da je 1945. ivot izgubilo
2.452 civila sa podruja Srbije. Moe se pretpostaviti da je u znatnom bro
ju re o licima koja su izgubila ivot u nemakim logorima ili su umrla od
posledica torture kojoj su bila podvrgnuta prethodnih godina (u manjem
broju sluajeva re je o civilima ubijenim od strane odmetnutih etnikih
i balistikih grupa). Tokom prethodne godine, stradalo je 11.735 poime
nice poznatih civila, pri emu je jedan broj stradao nakon 12. septembra
1944.1563
Popisom rtve rata 1941-1945, poimenice je ustanovljena smrt
11.115 partizana sa podruja Vojvodine i smrt 2.687 partizana sa podru
ja Kosova.1564 Logino je pretpostaviti da je preko polovine vojvoanskih i
veina kosovskih partizana poginula nakon 12. septembra 1944.
Dakle, na osnovu grube procene moemo zakljuiti da je na podruju
Republike Srbije, nakon 12. septembra 1944, krivicom okupatora i kola
boracionista ivot izgubilo oko 30.000 pripadnika NOVJ/JA i nekoliko
hiljada civila, odnosno preko 35.000 stanovnika.

1563 , . 125.
1564 , . 122.

584
Struktura stradalih u Srbiji
nakon osloboenja

Na osnovu uvida u registar DKTG mogue je izvriti analizu etnike

i vojno-politike strukture stradalih nakon 12. septembra 1944. na tlu
Republike Srbije. Takoe, na osnovu tih podataka mogue je govoriti o
nainu stradanja populacije koja je izgubila ivot nakon osloboenja odgo
vornou pobednike strane.
U ovom poglavlju koristim rezultate analize iz 2014. kada je u registru
DKTG bilo evidentirano 55.372 imena. Najvei broj evidentiranih odno
sio se na pripadnike nemake zajednice: 27.367 (49,42%). Udeo stradalih
Nemaca u dopunjenom registru s kraja 2015. gotovo je identian. Treba
naglasiti da u taj broj ulazi oko 500 duplih imena i oko 700-800 Nemaca
koji su imali stalno prebivalite na tlu Hrvatske, Nemake i Austrije (naj
veim delom na tlu Baranje).
Za 20.576 Nemaca navodi se da su stradali u logoru, za 1.153 navodi
se streljan, za 4.458 navodi se likvidiran, za 19 navodi se obeen, dok
se za 110 navodi osuen na smrt.
Potom slede lica srpske nacionalnosti: 14.567 (26,30%). U taj broj
ulazi oko 500 duplih imena i najmanje 100-200 preivelih ili stradalih pre
12. septembra 1944, pri emu je drugi broj potencijalno vei.
Za ukupno 10.194 Srba se navodi ubijen (u taj broj ulazi velik broj
poginulih), pri emu se za 7.081 navodi streljan dok se za 1.496 navodi
likvidiran. Za 1.113 Srba navodi se da su osueni na smrt (za ova lica se
ujedno navodi da su streljana).
U registru je evidentirano 6.112 (11,03%) lica maarske nacionalno
sti, pri emu u taj broj ulazi oko 300 duplih imena.
Za 4.679 Maara navodi se da su ubijeni (586 streljan, 4.438 likvi
diran, 7 obeen). Za 589 Maara se navodi nestao, pri emu u tu
brojku moda ulazi i izvestan broj vojvoanskih Maara koji su se povukli
sa teritorije Bake uoi osloboenja. Za 475 Maara navodi se osuen na
smrt, dok se za 279 navodi da su stradali u logoru.
U registru je evidentirano 1.360 (2,45%) lica albanske i 953 (1,72%)
lica hrvatske nacionalnosti. Broj stradalih Albanaca je svakako vei, moda
i znatno vei.

585
 Za 987 Albanaca se navodi streljan, a za 92 likvidiran, dok se
ukupno za 1.228 navodi ubijen, ukljuujui streljane i likvidirane, kao
i ubijene na nepoznat nain, ukljuujui i poginule odmetnike. Za 74
Albanca se navodi da su osueni na smrt.
Za 665 Hrvata se navodi da su ubijeni, pri emu su 294 oznaeni kao
streljan, a 482 kao likvidiran. Za 208 Hrvata se navodi da su osueni
na smrt.
Broj lica kojima nije naznaena nacionalna pripadnost je visok i iznosi
oko 4.000. Najvei broj ovih lica, sudei prema imenima i prezimenima,
pripadnici su manjinskih zajednica.

broj stradalih % sporni upisi

Nemci 27.367 49,42 oko 1.300
Srbi 14.567 26,30 600-700
Maari 6.112 11,03 oko 300
Albanci 1.360 2,45 oko 20
Hrvati 953 1,72 50-100
ostali i nepoznati 5.013 9,05 -
ukupno 55.372 2.270-2.420

Tabela 3: Nacionalna struktura stradalih u Srbiji nakon 12. septembra

1944, prema podacima iz registra DKTG.

Uvidom u registar DKTG evidentno je da su naselja na tlu Vojvodine,

koja su imala dominantno (ili znaajno) nemako ili maarsko stanovni
tvo, imala najvee gubitke nakon osloboenja u apsolutnim brojkama. To
se naroito odnosi na seoska naselja. Najvei broj stradalih seoskih stanov
nika (u apsolutnim brojkama i procentualno) zabeleen je meu maar
skim stanovnicima u urugu u optini abalj (1948: 7.928 stanovnika, s
napomenom da je urug uoi rata imao oko 10.000 stanovnika). Taj broj
iznosi 739.
Najvei broj stradalih pripadnika maarske etnike skupine nakon
osloboenja Vojvodine zabeleen je u naseljima u kojima su lokalni Maari
tokom 1942. uestvovali u masovnim zloinima nad srpskim, jevrejskim,
donekle i romskim stanovnitvom. Za razliku od Banata, u Bakoj se pri
stupilo drastinom kanjavanju pripadnika maarske nacionalne manjine,

586
posebno onih za koje se doznalo, esto i na osnovu izjava svedoka, da su
uzimali direktnog ili indirektnog uea u januarskoj raciji 1942. i u stra
danju srpskog stanovnitva aprila 1941. Pod poseban represivni udar doli
su pripadnici Stranke strelastih krstova, nosioci okupacione vlasti, vostvo
DMKSZ koja je takoe proglaena za faistiku organizaciju, ali i drugi
za koje se smatralo da potpadaju pod kategoriju saradnika okupatora.1565
U merama koje je sprovodila pobednika strana u Bakoj bilo je ele
menata revanizma i retorzije i ostvarivanja politike oko za oko zub za
zub. Nema sumnje da je jedan broj ubistava, ak ako uzmemo u obzir
elju za osvetom, bio nacionalno motivisan, kao i da je u osvetnikom
naletu ubijen vei broj lica koja nisu imala ozbiljnu krivicu ili nisu ima
li realnu krivicu. Meutim, pojedini preiveli savremenici Racije 1942,
naroito oni koji su izgubili lanove porodice, smatrali su da odgovornosti
podlee svaka vrsta podrke okupacionom poretku. Kako istie istoriar
Aleksandar Kasa, na podruju uruga, ablja i Moorina prilikom ovih
kanjavanja bila je primetna elja nove vlasti da se ovim merama da izvesno
zadovoljenje srpskim porodicama i izvri osveta, ali se nastojalo da se ipak
zadovolji normalna sudska forma.1566
Prema podacima DKTG (re je o dopunjenim podacima Anketnog
odbora Skuptine AP Vojvodine) poimenice su poznati podaci za 739 stra
dalih stanovnika uruga nakon osloboenja koji su bili pripadnici maar
skog naroda, zatim za 503 stradalih stanovnika ablja (oko 90% Maara i
oko 10% Nemaca) i 126 stradalih maarskih stanovnika Moorina. U ove
brojke uraunato je nekoliko desetina duplih imena.
Najmasovnija kampanja terora koju su sproveli maarski faisti u Ba
koj dogodila se januara 1942. Re je o istorijskom dogaaju poznatom pod
nazivom Racija koji se odigrao u selima ajkae, Novom Sadu i Starom
Beeju. Zahvaljujui istraivanjima niza istraivaa poznati su poimenini
spiskovi stradalih. Naravno, ovo nisu konani spiskovi stradalih u Raciji,
ali danas, zahvaljujui ovim poimeninim registrima, moemo govoriti o
priblinim brojkama. Meu naseljima koja su imala visoke gubitke stanov
nitva tokom Racije, istiu se urug, abalj i Moorin. Prema publikova
nim poimeninim podacima, tokom Racije stradalo je 1.173 stanovnika

1565 Aleksandar Kasa, Maari u Vojvodini 1941-1946, Novi Sad, 1996, str. 160.
1566 Isto, 167.

587
 uruga (uz 40 stanovnika ubijenih aprila 1941), 861 stanovnik ablja i
264 stanovnika Moorina, najveim delom srpske, ali i jevrejske i romske
nacionalnosti.1567 Ove brojke su u meuvremenu uveane, ali jo uvek nisu
publikovani dopunjeni podaci o stradalim stanovnicima ova tri mesta.1568
Visoke brojke ubijenih srpskih, jevrejskih i romskih stanovnika ova
tri mesta, januara 1942, nisu jedini indikator brutalnosti zloina koji su
sproveli maarski faisti. O brutalnosti zloina nad stanovnitvom ajka
ke, pre svega svedoe podaci o nainu ubijanja: u mnogim sluajevima re
je o surovim ubistvima kojima su prethodila muenja, silovanja i masa
kriranja rtava. Istrebljivane su itave porodice, ukljuujui i malu decu.
Velik broj stradalih ubijen je sekirama i tupim predmetima. Ovim zloini
ma ne prethode zloini koje su poinili stanovnici june Bake. Poinioci
ovih zloina poticali su iz redova lokalnog maarskog stanovnitva, kao i iz
redova okupacionog represivnog aparata. Kada je re o zloinima u uru
gu, ablju i Moorinu, tokom Racije 1942, poznata su imena inspiratora,
ali i mnogih poinilaca ubistava. Najee je re o lokalnom maarskom
stanovnitvu.1569
Mnogi inspiratori i poinioci ubistava tokom Racije evidentirani su u
registru DKTG kao rtve komunizma.
Treba napomenuti da se visok broj stradalih pripadnika nemake
zajednice preteno ne odnosi na lica streljana nakon osloboenja, kako
se neretko misli. Naime, u prvim danima posle dolaska Crvene armije
i NOV bar 6.763 Folksdojera pobijeno je u prvom talasu osvete, sem
toga, krajem 1944. i poetkom 1945. izmeu 10.000 i 12.000 Nema
ca iz Vojvodine poslato je na prinudni rad u Sovjetski Savez, od kojih je
prema poslednjim proraunima na osnovu sovjetske dokumentacije, u
Sovjetskom Savezu umrlo 1.994.1570

1567 Aleksandar Velji, Racija: zaboravljeni genocid, Novi Sad, 2007, str. 408-453. Za prethodne podat
ke, videti: , 1942, , 1992, . 147.
1568 Aleksandar Velji je nedavno izneo tvrdnju o dopuni registra stradalih snatovnika june Bake
koji su izgubili ivot od strane maarskih faista. Prema Veljievim tvrdnjama, do sada su saku
pljeni poimenini podaci za 1.369 stradalih stanovnika uruga: Aleksandar Velji, Povodom
teksta Milana Radanovia, Beton, 24. jun 2013. http://www.elektrobeton.net/stemovanje/
1569 , .., . 65-92.
1570 Zoran Janjetovi, Nemci u Vojvodini, Beograd, 2009, str. 352353; Zoran Janjetovi, Prinudni
rad Folksdojera u Vojvodini 19441950., Logori, zatvori i prisilni rad u Hrvatskoj/Jugoslaviji
19411945, 19451951. Zbornik radova, (ur. Vladimir Geiger i dr.), Zagreb, 2010, str. 206.

588
 Ostali pripadnici nemake zajednice stradali su mahom u radnim
logorima na tlu Vojvodine, usled nehumanih uslova boravka koji su pod
razumevali glad i zarazne bolesti. Nema sumnje da je re o zloinima protiv
ovenosti, pogotovo s obzirom na injenicu da su nemake ene i deca
predstavljali vrlo visok procenat stradalih u logorima formiranim nakon
osloboenja Vojvodine.
Broj od 6.763 streljanih folksdojera u prvom talasu osvete je vero
vatno vei i, sudei prema nekim podacima, iznosi moguih 7.612 na taj
nain stradalih do 20. juna 1945.1571 Nemake iseljenike organizacije pre
zentovale su brojku od 7.199 streljanih folksdojera nakon osloboenja
Vojvodine.1572
Postavlja se pitanje da li su jugoslovenske vlasti logorizovale preostale
Nemce s namerom da ih istrebe? Iako je i u logorima dolazilo do grupnih
i pojedinanih ubistava, ona su bila pre izuzetak nego pravilo. to se samih
logora tie, oni nisu bili zamiljeni kao logori za unitavanje. Jugoslovenske
vlasti nisu htele da Podunavske vabe unite ve da ih iz zemlje proteraju,
odnosno isele. Proterivanje manjih grupa je poelo jo 1945. U januaru
1946. jugoslovenska vlada je kod saveznika podnela zahtev za iseljenjem u
zemlji preostalih folksdojera. Poto je on odbijen, vabe su morali i dalje
da skapavaju u logorima.1573
Visoka smrtnost meu logorisanim Nemcima u Vojvodini zabeleena
je naroito 1945. i 1946: Oajna ishrana, manjak ogreva i teak rad, te
katastrofalni higijenski uslovi, bili su idealni za pojavu zaraznih bolesti.
Vake i buve su carevale, a povremeno su harale epidemije. Jugoslovenske
vlasti su se trudile da u granicama svojih mogunosti spree irenje zaraza,
ali u vreme kada se u svemu oskudevalo, u tome nisu mogle imati dovolj
no uspeha.1574 Poev od 1946. vlasti su omoguavale Nemcima bekstva iz
radnih logora i ilegalno emigriranje u Austriju i Nemaku. Ipak, 1946. je

1571 Sran Cvetkovi, Pregled uhapenih i streljanih lica od OZN-e na teritoriji Vojvodine do 20. juna
1945., Istorija 20. veka, 1/2011, Beograd, 2011, str. 189-200.
1572 , ?,
20. . ,
, 2223. 2003, (. ), , 2005, . 231-238.
1573 , . 235.
1574 Zoran Janjetovi, Nemci u Vojvodini, Beograd, 2009, str. 356.

589
 godina u kojoj je zabeleen vrlo visok broj stradalih pripadnika nemake
nacionalnosti.
Stradanje nemakog stanovnitva u Vojvodini nakon osloboenja
pokrajine, u logorima, predstavlja nesumnjiv zloin protiv ovenosti.
Ovaj zloin treba razlikovati od genocidnih radnji u kojima su uestvo
vali pripadnici nemake zajednice iz Vojvodine: holokaust nad Jevrejima
iz Banata (pri emu je deo nacifikovanih vojvoanskih Nemaca uestvo
vao u holokaustu nad beogradskim i drugim srbijanskim Jevrejima), kao i
masovni ratni zloini koje su poinili pripadnici 7. SS divizije Princ Eugen,
na irem jugoslovenskom podruju, ukljuujui ogromnim delom ubistva
dece, ena, staraca i partizanskih ranjenika. Vojno-policijske strukture
nemakog okupatora odgovorne su za smrt 61,39% stanovnika Vojvodi
ne koji su stradali kao protivnici i rtve faizma. Veina Vojvoana koji su
izgubili ivot krivicom nemakog okupatora neposredno je ubijena.
O odsustvu namere za fizikim istrebljenjem Nemaca u Jugoslaviji i
Vojvodini, nakon osloboenja, svedoi i injenica da je meu 27.367 evi
dentiranih Nemaca u registru DKTG, velik broj lica starijih od 75 godi
na: 3.740 (13,67%), pri emu se realno moe pretpostaviti da je veina
ovih lica umrla od starosti. Kada je re o stradalim pripadnicima nemake
nacion alnosti koji su bili stariji od 65 godina, onda govorimo o 10.153
(37.10%). Naravno, njihova smrt se moe tumaiti i kao zloin zbog inje
nice da je nemogue dokazati da li je neko u mestima za izolaciju, koja
su imala karakteristike logora, umro usled starosti ili zbog nepodnolji
vih uslova boravka. Iako je nemogue dokazati nameru posleratne vlasti
za fizikim istrebljenjem vojvoanskih Nemaca, posleratna vlast snosi
nesumnjivu odgovornost za zloine protiv ovenosti nad delom nemake
populacije, odnosno nad velikim brojem stradalih.
Nemaki autori su poslednjih decenija usled nedostatka pouzdanih
podataka i iz propagandnih razloga iznosili preuveliane procene broja
stradalih Nemaca u Vojvodini i Jugoslaviji koje su se kretale od 97.612 do
ak 395.000.1575 Vredi ukazati na injenicu da su pojedini nemaki izvori,
na koje se pozivaju saradnici DKTG, teko proverljivi, o emu svedoe
i neki vrlo diskutabilni podaci. Primera radi, u registru za optinu Nova
Crnja (za razliku od registara drugih optina u Vojvodini) pominje se 40

1575 Zoran Janjetovi, n.d., str. 359-360.

590
ena koje su navodno izvrile samoubistvo da bi izbegle silovanje parti
zana, pri emu takvi zloini nisu nepoznati u Vojvodini nakon osloboe
nja, ali je navodni broj samoubistava u Novoj Crnji pod znakom pitanja,
pogotovo ako uzmemo u obzir da se i za etvorogodinju devojicu Roza
liju Beker (Nova Crnja, RKTG-28421) navodi da je izvrila samoubistvo,
da bi izbegla silovanje partizana, pri emu se u rubrici nain stradanja
navodi: likvidiran.
Na osnovu svih ovih podataka namee se jasan zakljuak da je nakon
osloboenja intenzitet represije u naseljima u Vojvodini bio izraeniji od
intenziteta represije u Srbiji juno od Save i Dunava.
Podaci iz radne verzije registra stradalih u Srbiji nakon osloboenja
demantuju uvreeni stereotip o starom graanskom sloju kao najbroj
nijoj kategoriji stradalih: Desetine hiljada dravnih inovnika i advoka
ta, trgovaca i seoskih gazda, sitnih industrijalaca i svetenika, najee bez
suenja streljano je odmah po dolasku komunistikih snaga, uglavnom
pod optubama za saradnju s okupatorom i narodnim izdajnicima, kako
se uproeno i stereotipizirano istie u Novoj istoriji srpskog naroda.1576
Ovaj stereotip reprodukovao je i istoriar Sran Cvetkovi: Pored
osvedoenih zloinaca i kolaboracionista, na meti revolucionarnih vlasti
naao se pre svega stari graanski sloj graanski politiari, inovnici,
trgovci, industrijalci, zanatlije, svetenici, seoske gazde (kulaci), kao i svi
oni koji su na bilo koji nain bili u predratnoj i ratnoj dravnoj administra
ciji ili su neto znaili u javnom ivotu, a nisu bili komunistikih uverenja
(to je ovom nasilju davalo ton klasne revolucije).1577
Za strukturisanje kojim su se posluili prireivai Nove istorije srpskog
naroda (Beograd, 2000) karakteristino je izostavljanje pomena pripadni
ka kvislinkog represivnog aparata, kao i drugih saradnika okupatora koji
su pripadali oruanim formacijama, ali i zemljoradnika, koji su, zapravo,
najbrojniji deo stradalih nakon osloboenja.
Prema podacima iz registra DKTG mogue je govoriti o formacijskoj
i, uslovno, o politikoj pripadnosti stradalih.

1576 , (. . ), , 2000, . 349.

1577 Sran Cvetkovi, rtve komunistikog revolucionarnog terora u Srbiji posle 12. septembra
1944. Istraivanja Dravne komisije za tajne grobnice, Hereticus, 12/2011, Beograd, 2011, str.
11.

591
 Prema podacima iz registra, u rubrici kvalifikacija: lice oznaeno kao
takvo u izvornom materijalu, za 16.237 lica navodi se kolaborant, pri
emu je najveim delom re o stradalima sa podruja Vojvodine. Broj oso
ba srpske nacionalnosti koje su oznaene kao kolaborant iznosi 1.666.
Meutim, prilikom popunjavanja ove rubrike zabeleene su brojne nedo
slednosti i neloginosti. Primera radi, metodom sluajnog uzorka ustano
vio sam da se za nekoliko desetina dece nemake nacionalnosti mlaih od
10 godina navodi da su u izvornom materijalu okvalifikovana kao kola
borant ili, jo neloginije, kao kolaborant-agent, pri emu iskazujemo
sumnju da se u izvornom materijalu za ovu decu pojavljuje navedena kva
lifikacija. U ovim sluajevima re je o proizvoljnom popunjavanju ove
rubrike. Npr. za Valentina Ajhingera (Ba, RKTG-43710), dete koje je
umrlo 18. aprila 1945. u logoru Gakovo, 6 nedelja nakon roenja, od
zapaljenja creva, kako se navodi u njegovom kartonu, u rubrici kvali
fikacija navodi se: kolaborant-agent. U kartonu Kristijana Federmana
(Vrbas, RKTG-35453), jednogodinjeg deaka iz Bakog Dobrog Polja,
takoe se proizvoljno tvrdi da se u izvornom materijalu navodi da je bio
kolaborant-agent. Za ivojina arapia (Panevo, RKTG-17244), koji
je oigledno bio borac NOVJ, umro od posledica ranjavanja u ratu, kako
se istie u njegovom kartonu, u istom tom kartonu proizvoljno se navodi
da je u izvornom materijalu navodno kvalifikovan kao kolaborant i da
je navodno streljan 6. novembra 1944. u Panevu. arapi je u registar
uvrten kao pripadnik NOVJ na osnovu materijala koji je DKTG ustupila
Anketna komisija AP Vojvodine, pri emu ovo nije usamljen primer uvr
tavanja poginulih partizanskih boraca ili rtava faistikog terora u rtve
komunizma. Za Jovana Stankova (Kovaica, RKTG-28335), navodi se
da je umro od posledica bolesti u nemakom zatvoru u toku rata, pri
emu je Stankov oigledan viak u registru jer je rtva faistikog terora.
Meutim, u istom kartonu navodi se da je Stankov navodno u izvornom
materijalu kvalifikovan kao kolaborant, to je oigledno proizvoljno, kao
to je u njegovom kartonu proizvoljno navedeno da je navodno osuen
na smrt i streljan (!) Za Adama Sia (Panevo, RKTG-17625), deaka
od 12 godina koji je poginuo u bombardovanju u Panevu, navodno
6. septembra 1945. (oigledno je u pitanju 6. septembar 1944), takoe

592
se proizvoljno navodi da je u izvornom materijalu navodno oznaen kao
kolaborant-agent.
Prema podacima iz registra, u rubrici kvalifikacija: lice oznaeno kao
takvo u izvornom materijalu, za 2.730 lica navodi se narodni neprija
telj, pri emu je pod ovom kvalifikacijom navedeno 1.218 lica srpske
nacionalnosti i 245 lica nemake nacionalnosti.
Prema Uredbi o vojnim sudovima NOV i PO Jugoslavije (24. maj
1944), narodnim neprijateljima imaju se smatrati: svi aktivni ustae, et
nici i pripadnici ostalih oruanih formacija u slubi neprijatelja i njihovi
organizatori i pomagai; svi oni koji su u slubi neprijatelja ma u kom
vidu kao pijuni, dostavljai, kuriri, agitatori i slino; koji su nateravali
narod da okupatorima preda oruje; svi oni koji su izdali narodnu borbu
i bili u dosluhu sa okupatorom; svi oni koji se odmetnu od narodne vlasti
i rade protiv nje; svi oni koji razaraju narodnu vojsku ili su na drugi nain
pomagali i pomau okupatora; svi oni koji izvre teke sluajeve ubistva i
pljake i slino.1578
Najranija definicija narodnih neprijatelja u partizanskim dokumenti
ma zabeleena je u dokumentu pod nazivom Osnovni principi NOO i
uputstva za njihov rad na osloboenoj teritoriji propisani od Vrhovnog
taba NOP i DV Jugoslavije, februara 1942. U dokumentu se istie da su
narodni neprijatelji svi oni koji su sluili okupatorima ma u kome vidu
kao pijuni, dostavljai, kuriri, agitatori; koji natjerivali narod da okupa
torima preda oruje; svi koji su izdali narodnu borbu i bili u dosluhu oku
patorima; svi koji se odmetnu od narodne vlasti i rade protiv nje... Kod
toga treba voditi rauna da se ne mogu smatrati narodnim neprijateljima
oni seljaci i graani koji su bili zavedeni bilo od okupatora ili ustaa, bilo
od izdajnikih etnikih oficira i koji se pridrue NOV. Ali ako su naoru
ani, pa se vojsci ne pridrue, nego se odmetnu i na poziv partizanskih i
dobrovoljakih komandi nee da se razoruaju, nego produe sa nasiljima,
imaju se proglasiti narodnim neprijateljima, i sa njima po ratnom zakonu
postupiti.1579

1578 Zbornik NOR-a, II/13, Beograd, 1982, str. 178; Partizanska i komunistika represija i zloini u
Hrvatskoj 1944-1946. Dokumenti, (pr. Zdravko Dizdar i dr.), Slavonski Brod, 2005, str. 38.
1579 Zbornik NOR-a, II/2, Beograd, 1954, str. 411-420.

593
 Saradnici DKTG odluili su da termin narodni neprijatelj tuma
e po svom nahoenju, sledeom dopunom: lice oznaeno kao protiv
nik komunistike vlasti. Ovakvo proizvoljno pojanjenje ima za cilj da
sugerie kako su lica okvalifikovana kao narodni neprijatelji stradala
zbog njihovog ideolokog i politikog protivljenja ili neprijateljstva prema
posleratnim vlastima, odnosno zbog vlastitog opozicionog stava, iako je
injenica da je veina njih stradala zbog saradnje sa okupatorom, odnosno
zbog vlastitog angamana tokom okupacije.
Kada je re o pripadnicima srpskih kolaboracionistikih i kvislin
kih formacija, u registru je, prema podacima iz 2014, evidentirano 7.467
pripadnika i simpatizera JVuO (za 42 lica je navedeno da su simpatizeri
JVuO, a za 387 da su saradnici JVuO), 1.042 pripadnika SDS, 256 pri
padnika SDK (takoe, evidentirana su 143 pripadnika JNP Zbor), 117
etnika Koste Peanca.
Upadljivo je da je skoro polovina (49,07%) registrovanih lica sa pod
ruja ue Srbije, prema ovim podacima, pripadala JVuO, kao i to da broj
od 7.467 obuhvata neto preko polovine (51,25%) registrovanih Srba
(14.567). Treba naglasiti da su se pripadnici JVuO, SDS i SDK uoi i
nakon 12. septembra 1944, pa sve do okonanja Drugog svetskog rata,
borili na strani nemakog okupatora i da je aktivna vojna podrka ovih
formacija okupatoru, presudno odredila sudbinu mnogih zarobljenih i,
potom, streljanih pripadnika ovih formacija, iako treba istai da je znatan
broj registrovanih pripadnika JVuO i odreen broj pripadnika SDS pogi
nuo u borbi, iako se to preutkuje u njihovim kartonima.
Vano je napomenuti da je u registrima za optine u Srbiji bez pokra
jina (i Zemuna) evidentirano 9.146 (60,11%) pripadnika srpskih kvislin
kih i kolaboracionistikih formacija. Ako tom broju dodamo pripadnike
nemakih vojno-policijskih snaga, RZK, Specijalne policije, Muslimanske
milicije i albanskih balista (takoe sa podruja Srbije bez pokrajina), onda
je procenat stradalih pripadnika vojno-policijskih snaga jo vei. Dakle, na
podruju ue Srbije postotak stradalih civila iznosi 30-35% ukupnog broja
stradalih. Meu stradalim civilima znatan broj inili su pripadnici kvislin
ke administracije i saradnici snaga kvislintva i kolaboracije.

594
 % u odnosu na uku
broj pripadnika pan broj evidentira
nih u uoj Srbiji
JVuO 7.467 49,07
SDS 1.042 6,84
SDK 256 + 143 2,62
etnici K. Peanca 117 0,76
Srpski Gestapo i saradnici
121 0,79
Gestapoa
broj evidentiranih pripadnika
srpskih kvislinkih i kolabo
9.146 60,11
racionistikih vojno-policij
skih snaga
broj stradalih u uoj Srbiji
15.219 100
(ukljuujui sporne upise)

Tabela 4: Vojno-politika struktura stradalih u Srbiji nakon 12. septem

bra 1944, prema podacima iz registra DKTG.

Kada je re o pripadnicima stranih vojno-policijskih snaga, u registru

DKTG (dakle, na podruju koje ukljuuje i pokrajine) navedeno je 565
lica za koja se navodi Maarska oruana formacija, 364 ustaa (iako
je broj ustaa u registru vei najmanje za nekoliko desetina, a verovatno i
preko stotinu), 334 Nemaka oruana formacija, 168 Albanske oruane
snage, 28 Ruski dobrovoljaki korpus, 18 Bugarska oruana formaci
ja. Broj stradalih pripadnika nemakih, albanskih i bugarskih vojno-poli
cijskih snaga takoe je realno vei.
U registru je navedeno 259 lica, uglavnom maarske nacionalnosti,
kao uesnici masovne grupe zloina: Racija, 128 lica maarske nacional
nosti koji su navedeni kao uesnici masovne grupe zloina: Ulazak (zlo
ini maarskog okupatora i domaih maarskih faista nad stanovnicima
Bake, aprila 1941), kao i 61 lice hrvatske nacionalnosti za koje se navo
di da je uestvovalo u masovnoj kampanji terora vojno-policijskih snaga
NDH u Sremu 1942. (masovna grupa zloina: Viktor Tomi), pri emu
je u registru naveden nemali broj ustaa koji su uestvovali u Akciji Vik
tora Tomia 1942, a da to nije naznaeno.

595
 Kao zanimljivost navodimo da je 121 lice srpske nacionalnosti ozna
eno kao saradnik Gestapoa ili pripadnik formacije pod nazivom Srpski
Gestapo. S druge strane, meu stradalim Nemcima njih 40 su oznaeni
kao pripadnici Gestapoa.
U registru je 4.379 je lica oznaeno kao ratni zloinac. Meu licima
koja su oznaena na ovaj nain najvei broj su Maari: 2.049, to se ini
nerealnim u odnosu na pripadnike drugih naroda. Zatim slede: ratni zlo
inci nepoznate etnike pripadnosti: 953; Nemci: 621; ratni zloinci bez
ikakve oznake pripadnosti: 230; potom Hrvati: 219; Srbi: 207; Albanci:
35; Rusini: 29; Slovaci: 12; Rusi: 5; Muslimani: 5; Bugari: 1.
Iz navedenog je mogue zakljuiti da je broj Maara koji su ozna
eni u izvornom materijalu kao ratni zloinci iznimno visok (ak 33,5%
ukupnog broja registrovanih stradalih Maara), to navodi na pomisao da
je jedan broj stradalih Maara paualno uvrten u ratne zloince od stra
ne posleratnih vlasti, iako meu stradalim licima maarske nacionalno
sti egzistira velik broj poinilaca ratnih zloina. S druge strane mogue je
zakljuiti da mnogi pripadnici drugih naroda, koji su bili nesumnjivi ratni
zloinci, u izvornom materijalu ili u registru DKTG, nisu oznaeni kao
ratni zloinci (npr. upadljivo je mali broj evidentiranih ratnih zloinaca
meu Srbima, Albancima, Muslimanima/Bonjacima i Bugarima, to se
ini nerealnim).
Prema Uredbi o vojnim sudovima NOV i PO Jugoslavije (24. maj
1944), ratnim zloincima, bili oni graani Jugoslavije, okupatorskih ili
drugih zemalja, imaju se smatrati: pokretai, organizatori, naredbodavci
te pomagai i neposredni izvritelji masovnih ubijanja, muenja, prisilnog
iseljavanja, odvoenja u logore i na prisilni rad stanovnitva, zatim palea,
unitavanja i pljake narodne i dravne imovine; svi pojedini posednici
imanja i preduzea u Jugoslaviji, okupatorskim i drugim zemljama koji se
neoveno esploatirali radnu snagu na prisilni rad odvedenih ljudi; funkci
oneri teroristikog aparata i teroristikih naoruanih formacija okupatora i
domai u slubi okupatora; oni koji su vrili mobilizaciju naeg naroda za
neprijateljsku vojsku.1580

1580 Zbornik NOR-a, II/13, Beograd, 1982, str. 178; Partizanska i komunistika represija i zloini u
Hrvatskoj 1944-1946. Dokumenti, (pr. Zdravko Dizdar i dr.), Slavonski Brod, 2005, str. 37.

596
 U registru DKTG egzistira velik broj imena lica odgovornih za ubistva
i stradanje drugih osoba tokom okupacije, kao i velik broj lica koja su bila
pripadnici formacija koje su inile ratne zloine. Za velik broj poinilaca
ratnih zloina koji su registrovani u spisku stradalih DKTG nije navedeno
da su bili poinioci ubistava i drugih zloina. Ovo je krupan metodoloki
propust, pogotovo ako uzmemo u obzir injenicu da je registar dostupan
javnosti od sredine aprila 2012.
U registru egizstiraju imena 1.986 lica koja su evidentirana na osno
vu izvora iz fondova Dravna komisija za utvrivanje zloina okupatora i
njihovih pomagaa DNRJ/FNRJ (Arhiv Jugoslavije) i Zemaljska komisija
za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa NR Srbije (Arhiv
Srbije), pri emu veina imena potie iz drugog izvora. Re je o licima
sa podruja centralne Srbije i Beograda. Najvei broj tih lica bili su pri
padnici JVuO (etnici Drae Mihailovia), etnici Koste Peanca (do leta
1944. Peanevi etnici veinom su preli pod komandu Drae Mihailovi
a, mnogi i pre ovog razdoblja) i drugih kvislinkih formacija (SDS, SDK,
Specijalna policija, Srpski Gestapo). Treba naglasiti da broj od 1.986 lica
registrovanih na osnovu grae DK i ZK nikako nije konaan broj poini
laca ratnih zloina sa podruja centralne Srbije koji su registrovani u spisku
DKTG.

597
 IZVORI
I
LITERATURA

598
I. ARHIVSKA GRAA

Vojni arhiv (Beograd):

Fond Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije
Fond Jugoslovenska vojska u otadbini (etnika arhiva)
Fond Jugoslovenska narodna armija
Fond Vojnobezbednosna agencija

Arhiv Jugoslavije (Beograd):

Fond Dravna komisija za utvrivanje zloina okupatora i njihovih
pomagaa

Arhiv Srbije (Beograd):

Fond Zemaljska komisija za utvrivanje zloina okupatora i njihovih
pomagaa

II. INTERNET IZVORI

Sajt Znaci: Mikrofilmovi dokumenata Treeg Rajha iz Nacionalnog

arhiva u Vaingtonu (National Archive Washington)
Sajt Dravne komisije za tajne grobnice: Registar: Otvorena knjiga:
registar rtava Komisije za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra
1944.

599
 III.
OBJAVLJENI ARHIVSKI IZVORI I DNEVNICI

Boji, Milosav, Zapisi o mojoj eti, Beograd, 1969.

Dokumenti centralnih organa KPJ: NOR i revolucija (1941-1945), 20,
(25. septembar - 1. novembar 1944), (pr. Milovan Delebdi), Beograd,
1987.
, I, , 1945.
Genocid nad Muslimanima 1941-1945. Zbornik dokumenata i svjedoe
nja, (pr. Vladimir Dedijer i Antun Mileti), Sarajevo, 1990.
Genocid nad Bonjacima u Drugom svjetskom ratu. Dokumenti, (pr.
Smail eki), Sarajevo, 1996.
1941-1945,
(. ), II, (1944), , 1981.
:
-
, , 1946.
O , (.
, ), , 2001.
1941-1944,
(. , ), , 2005.

1941-1944, I-II, (. ),
-, 2007.

1944, (. ), , 2010.

1943-1944. , (. , ),
, 2006.
Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht (Wehr
machtsfhrungstab), III/2, 1. Januar 1943. - 31. Dezember 1943, (ur.
Percy Schramm), Augsburg, 2005.

600
Logor Banjica. Logorai, I-II, Knjige zatoenika koncentracionog logo
ra Beograd-Banjica (1941-1944), (pr. Evica Mickovi, Milena Radoji),
Beograd, 2009.
, , , , 1968.
, , , , II, (.
), (), 1956.
Nemaka obavetajna sluba u okupiranoj Jugoslaviji, IV, (Srbija, Make
donija, Crna Gora), Beograd, 1959.
. , (.
, ), , 2010.
Partizanska i komunistika represija i zloini u Hrvatskoj 1944-1946.
Dokumenti, (pr. Zdravko Dizdar i dr.), Slavonski Brod, 2005.
. , I-II, (. . , .
, . ), , 1998.

, (. ), , 2013.

. , , 1945.
Tajna i javna saradnja etnika i okupatora 1941-1944, (pr. Jovan Marja
novi), Beograd, 1976.
, , . ,
. , (. ),
, 1988.
, , , (. ), , 2013.
, , , 10.
- 15. 1946, I-II, , 2001.
Zbornik NOR-a, I/1, Borbe u Srbiji (1941), Beograd, 1949.
-, I/2, (1941), , 1952.
-, I/5, (1943), , 1954.
-, I/7, ( 1944), , 1955.
-, I/8, (1944), , 1956.

601
 -, I/9, (1. - 20. 1944),
, 1955.
-, I/11, (21. - 10.
1944), , 1955.
-, I/12, (11-30. 1944),
, 1956.
-, I/13, (1-15. 1944), ,
1956.
-, I/14, (16-31. 1944),
, 1957.
-, I/15, ( - 1944),
, 1957.
-, I/16, (1942-1944), , 1957.
-, I/19, (1941-1944),
, 1969.
-, I/20, : (1941-1944), ,
1965.
-, I/21,
(1941-1944), , 1965.
Zbornik NOR-a, II/13, Dokumenti Vrhovnog taba NOV i POJ (maj
avgust 1944), Beograd, 1981.
Zbornik NOR-a, II/14, Dokumenti Vrhovnog taba NOV i POJ (septem
bar - decembar 1944), Beograd, 1981.
Zbornik NOR-a, II/15, Dokumenti Vrhovnog taba NOV i POJ (1. janu
ar - 15. maj 1945), Beograd, 1982.
-, III/8, ( - 1944),
, 1956.
-, III/10, : (1944), ,
1969.
-, IV/11, ( 1943),
, 1955.

602
Zbornik NOR-a, IV/18, Borbe u Bosni i Hercegovini (oktobar 1943),
Beograd, 1958.
Zbornik NOR-a, IV/31, Borbe u Bosni i Hercegovini (decembar 1944),
Beograd, 1968.
Zbornik NOR-a, IV/32, Borbe u Bosni i Hercegovini (januar 1945), Beo
grad, 1968.
Zbornik NOR-a, IV/33, Borbe u Bosni i Hercegovini (februar 1945),
Beograd, 1970.
Zbornik NOR-a, IV/34, Borbe u Bosni i Hercegovini (mart - maj 1945),
Beograd, 1974.
Zbornik NOR-a, IX/7, Dokumenti KPJ (septembar - decembar 1944),
Beograd, 1970.
Zbornik NOR-a, IX/8, Dokumenti KPJ (januar - februar 1945), Beograd,
1968.
Zbornik NOR-a, X/2, Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo (mart - jun
1945), Beograd, 1967
Zbornik NOR-a, XI/2, Operacije Jugoslovenske armije: Druga armija (1.
mart 15. maj 1945), Beograd, 1969.
Zbornik NOR-a, XI/4, Operacije Jugoslovenske armije: etvrta armija
(1. mart 15. maj 1945), Beograd, 1975.
Zbornik NOR-a, XII/1, Dokumenti Nemakog Rajha (1941), Beograd,
1973.
Zbornik NOR-a, XII/4, Dokumenti Nemakog Rajha (1944-1945), Beo
grad, 1979.
Zbornik NOR-a, XIV/1, Dokumenti jedinica, komandi i ustanova et
nikog pokreta Drae Mihailovia (1941-1942), Beograd, 1981.
Zbornik NOR-a, XIV/2, Dokumenti jedinica, komandi i ustanova et
nikog pokreta Drae Mihailovia (januar - septembar 1943), Beograd,
1983.
Zbornik NOR-a, XIV/3, Dokumenti jedinica, komandi i ustanova et
nikog pokreta Drae Mihailovia (septembar 1943. - jul 1944), Beo
grad, 1983.

603
 Zbornik NOR-a, XIV/4, Dokumenti jedinica, komandi i ustanova et
nikog pokreta Drae Mihailovia (avgust 1944. - maj 1945), Beograd,
1985.

IV. RASPRAVE I LANCI

Ai, Milan, Pohod etvrte krajike u Sandak, etvrta krajika narod

nooslobodilaka udarna brigada. Zbornik sjeanja, II, (ur Stojan Kesi),
Beograd, 1984.
Anti, Ljubomir, Borbe oko Sarajeva i Kalinovika, 21. tuzlanska isto
nobosanska narodnooslobodilaka udarna brigada, (ur. Stanoje Nikoli),
Tuzla, 1988.
Antoni, Milan, Borbe u Srbiji do Beogradske operacije, esta prole
terska divizija, (pr. Dragan Grubor i dr.), Zagreb, 1964.
, , 1944-1945.,
, 44, , 2010.
, , .
,
, 48, , 2014.
, , ( )
- ,
1941, , (. ), ,
1985.
, , ,
. , I-II, (.
), , 1969.
, , ,
- , 7, , 1961.
Coli, Mladenko, Osnovne informacije o Zborniku dokumenata i
podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, Vojno delo, 4/1982, Beograd,
1982.

604
, ,
1941-1945., 20. , 1/2003,
, 2003.
, ,
, 20. , 1/2005, , 2005.
, ,
1944., , 2, , 2007.
Cvetkovi, Sran, rtve komunistikog revolucionarnog terora u Srbiji
posle 12. septembra 1944. Istraivanje Dravne komisije za tajne grob
nice, Hereticus, 1-2/2011, Beograd, 2011.
Cvetkovi, Sran, Pregled uhapenih i streljanih lica od OZN-e na teri
toriji Vojvodine do 20. juna 1945., Istorija 20. veka, 1/2011, Beograd,
2011.
, ,
1944-1945., - ,
, (. ), , 1989.
, ,
? 1944-1945.,
, LXIX, 42, , 3.11.2000.
, ,
- 1945., ,
, 28, , 2013.
, , : ,
, 46, , 2012.
, , .
,
, 31, , 1997.
, , ,
, LIII, , 6.12.2006.
Dini, Aleksandar, Prvi talas ratnog i revolucionarnog terora u ni
kom kraju (avgust-oktobar 1944), Hereticus, 1-2/2011, Beograd, 2011.
Drai, Petar, Iz borbe za Valjevo, Druga lika proleterska brigada.
Zbornik sjeanja, (ur. Rajko arenac), Beograd, 1988.

605
 , ,
, .
, II, (. ), , 1970.
, ; ,
1944., , 11,
, 2013.
okovi, Ljubo, U funkciji jedinice OZN-e, Beogradski bataljon Prve
proleterske brigade (ur. Duan Maleti), Beograd, 1981.
, , ,
. , (.
), , 1986.
Geiger, Vladimir, Partizanska i komunistika represija i zloini u Lici
1945., Hereticus, asopis za preispitivanje prolosti, IX, 1-2/2011, Beo
grad, 2011.
Geiger, Vladimir, rtvoslov Nijemaca hrvatske Baranje: Drugi svjetski
rat i porae, Scrinia Slavonica, 11, Osijek, 2011.
Graovac, Igor, Dilema viktimologije: rtve i/ili stradalnici?, Dijalog
povjesniara/istoriara, 5, Herceg Novi, 2-4. oujka/marta 2001, (pr.
Hans-Georg Fleck, Igor Graovac), Zagreb, 2002.
Graovac, Igor, Pitanje poslijeratnih rtava i stradalnika u Hrvatskoj
poslije Drugoga svjetskog rata, Bleiburg i Krini put 1945, Zbornik
radova sa znanstvenog skupa, Zagreb 12. travnja 2006, (ur. Juraj Hre
njak i dr.), Zagreb, 2007.
Grbi, Milan, Tankosi, Milan, Borbe za osloboenje Aranelovca,
etvrta krajika narodnooslobodilaka udarna brigada. Zbornik sjeanja,
II, (ur Stojan Kesi), Beograd, 1984.
, , 1942-1953.,
1941-1945. ,
(. ), , 2012.
Ilijaevi, Nikola, Osloboenje Gornjeg Milanovca, susret sa crvenoar
mejcima i osloboenje Topole, Druga krajika brigada. Ratna sjeanja,
(ur. Sneana Tmui), Beograd, 1988.

606
, ,
?, 20.
. , , 2223. 2003,
(. ), , 2005.
Janjetovi, Zoran, Prinudni rad Folksdojera u Vojvodini 19441950.,
Logori, zatvori i prisilni rad u Hrvatskoj/Jugoslaviji 19411945, 1945
1951. Zbornik radova, (ur. Vladimir Geiger i dr.), Zagreb, 2010.
, , :
, ,
1, , 1954.
Karovi, Merisa, Muslimanske milicije u Bosni i Hercegovini 1941-
1945., Glasnik Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, 1-2/2007,
Sarajevo, 2007.
Kneevi, Pero, 7. bataljon ininjerijski, Trea krajika brigada. Zbor
nik sjeanja, III, (ur. Ljubia urguz i dr.) Beograd, 1985.
Kneevi, Pero, Sa operativnom grupom divizija u Srbiju, Druga kra
jika brigada. Ratna sjeanja, (ur. Sneana Tmui), Beograd, 1988.
, , 1941-
1946., 1941-1945,
, (. ), , 2012.
, ; , , :
, (), ,
XXXVIII, 1851-1856, , 14.10-4.11.1982.
Koar, Azem, etnika grupacija Drae Mihailovia u sjeveroistonoj
Bosni i pokuaj zauzimanja Tuzle, Tuzla u radnikom pokretu i revoluci
ji, III, Narodnooslobodilaki rat i revolucija. Oktobar 1943 maj 1945,
(ur. Zdravko Antoni), Tuzla, 1987.
, , ,
. , (.
.), , 1991.
, ,
1945. ,
, , 18, , 2009.

607
 , ,
1945. , , 2/2010, , 2010.
Latas, Branko; Guti, Mirko, O karakteru etnikog pokreta Drae
Mihailovia. (2) Antifaizam ili kolaboracija, Vojnoistorijski glasnik,
XXXVII, 1/1986, Beograd, 1986.
Latas, Branko, Unitenje etnike kontrarevolucije u zavrnoj etapi
rata, Vojnoistorijski glasnik, XXXVII, 1/1986, Beograd, 1986.
Markovi, Slobodan, Communist Liberation and New Order in
Belgrade, The South Slav Journal, Vol. 29, No. 3-4 (93-94), London,
Autumn-Winter 2003.
Materi, Ilija, Deset dana sa etvrtom krajikom, etvrta krajika
narodnooslobodilaka udarna brigada. Zbornik sjeanja, II, (ur. Stojan
Kesi), Beograd, 1984.
Mati, Branislav, Koliko je uglednih Beograana progutao mrak oslo
boenja u operaciji Crne take? (1) Pozvoni i pucaj!, Duga, 439, Beo
grad, 20.12.1990.
Matkovi, Blanka, Zloini postrojb 8. dalmatinskoga korpusa NOVJ u
Hercegovini poetkom 1945., Hum, asopis Filozofskog fakulteta Sveu
ilita u Mostaru, 7, Mostar, 2011.
Matkovi, Blanka, Kninska operacija i zloini 8. dalmatinskog korpu
sa, Graa i prilozi za povijest Dalmacije, 24, Split, 2012.
Matkovi, Blanka, Ratni zloini poinjeni tijekom i nakon Liko-pri
morske operacije od postrojbi Jugoslavenske armije i ustanova nove
vlasti, Radovi Zavoda za povijesne znanosti HAZU u Zadru, 55, Zadar,
2013.
Mauri, Nenad, Statistika stradalog stanovnitva Vojvodine 1941-
1945., Na putu ka istini. Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 1941-
1948, Zbornik radova, (ur. Dragoljub ivkovi), Novi Sad, 2008.
Mii, Milan, Osloboenje Zvornika i borbe sa etnicima iz grupacije
Drae Mihailovia, 21. tuzlanska istonobosanska narodnooslobodilaka
udarna brigada, (ur. Stanoje Nikoli), Tuzla, 1988.
, , 14.
1944., , 6, , 2008.

608
, , , .
, VII, , 2009.
Moraa, Milutin, Na borbenom putu od akora do Beograda, etvrta
krajika narodnooslobodilaka udarna brigada. Zbornik sjeanja, II, (ur.
Stojan Kesi), Beograd, 1984.
Mrki, Rudolf, Od Husina 1943. do Zelengore 1945. godine, 18. hrvat
ska istonobosanska narodno-oslobodilaka udarna brigada, (ur. Devad
Pai), Tuzla, 1988.
, ,
(1944-1945), 1941-1945,

1941-1945. 18. 1995. , (.
), , 1996.
, ,
1942-1944.,
, LI, , 2011.
Nikoli, Kosta, Obraun Titova reima s jugoslovenskim monarhi
stikim protukomunistikim snagama na kraju Drugog svjetskog rata,
asopis za suvremenu povijest, 3/2012, Zagreb, 2012.
Ninkovi, Buda, Goreo je kao buktinja, Grad borbe i slobode. Beograd
1941-1944, (ur. Radovan Blagojevi), Beograd, 1964.
Omerevi, Bego, Borbeni put 18. hrvatske brigade, 18. hrvatska isto
nobosanska narodno-oslobodilaka udarna brigada, (ur. Devad Pai),
Tuzla, 1988.
, , 1944.,
, 19, , 1985.
, ,
, 1941-1945,
1941-1945. 18.
1995. , (. ), , 1996.
Pavlovi, Momilo, Zloini oslobodilaca zadatak srpske istoriogra
fije visokog prioriteta, Istorija 20. veka, XXVIII, 3/2010, Beograd, 2010.

609
 , , ,
1941-1945. , (.
), , 2012.
, , , -
, 16, , 1965.
Portmann, Michale, Communist retaliation and persecution on Yugo
slav teri
tory during and after WWII (1943-1950), Tokovi istorije,
1-2/2004, Beograd, 2004.
, , ,
, (. ), ,
1977.
Radanovi, Milan, Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja
stradalih u Srbiji nakon osloboenja, 1944-1945., Politika upotreba
prolosti. O istorijskom revizionizmu na postjugoslovenskom prostoru, (ur.
M. Samardi, M. Belin, S. Miloevi), Novi Sad, 2013.
Radanovi, Milan, Otkopavanje istine ili normalizovanje kolabora
cionizma? O formiranju i delovanju dve revizionistike komisije pod
okriljem Vlade Republike Srbije, 2009-2012., Preispitivanje prolosti i
istorijski revizionizam. (Zlo)upotrebe istorije panskog graanskog rata i
Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije, Zbornik radova, (ur. Milo
Petrovi), Beograd, 2014.
, , ,
, (. ), , 1984.
, ,
- 1944.
1942-1944., , 39, , 2005.
, , ,
, 47, , 2013.
Radovi, Dragia, Iz mog vojevanja, Druga lika proleterska brigada.
Zbornik sjeanja, (ur. Rajko arenac), Beograd, 1988.
, , ,
, (. ),
, 1984.

610
, , ,
, (. ), , 1984.
, , ,
, (. , ), I-IV, ,
1998.
Raki, Milinko, Komandant je oslobodio etnike, Prva krajika udar
na proleterska brigada. Sjeanja boraca, (ur. Ivan Matovi), II, Prijedor,
1982.
Rau, Stevo, Osloboenje Aranelovca i okoline, Prva krajika udar
na proleterska brigada. Sjeanja boraca, I, (ur. Gojko Banovi), Prijedor,
1981.
Ruoji, Milenko, Gubici brigade u toku rata, 15. majevika brigada,
II, (ur. Milenko Tei), Tuzla, 1987.
Sajti, Enik, Partizanska odmazda protiv Maara u Vojvodini: rezultati
i upitnici istoriografije, Impriumvlts a Vajdasgban (1944). Promena
imperije u Vojvodini 1944, (ur. Karol Biernacki, Istvn Fodor), Szeged-
Zenta, 2010.
Samardi, arko, Lom u selu Rosulje, Prva krajika udarna proleterska
brigada. Sjeanja boraca, I, (ur. Gojko Banovi), Prijedor, 1981.
, , 1943., -
, 1/2011, , 2011.
Simi, Mihailo, etnici izbliza: ispovest Drainog obavetajca (3). Pre
ko Bosne do Bea, Duga, 432, Beograd, 14.9.1990.
Skaki, Boko, Borba u selu Ravanci, etvrta krajika narodnooslobo
dilaka udarna brigada. Zbornik sjeanja, II, (ur Stojan Kesi), Beograd,
1984.
Skoko, Savo, Neke injenice o levim grekama, Hercegovina u NOB, IV,
April 1941. juni 1942, (ur. Sveto Kovaevi), Beograd, 1986.
, ,
, , I, ,
1955.
, ,
1944-1945., - , 2/2014, , 2014.

611
 , , : ,
, 3237, , 10.1.2013.
ijan, Milan, Borbe 3. brigade u Srbiji, esta proleterska divizija, (ur.
Dragan Grubor i dr.), Zagreb, 1964.
orn, Mojca; Tominek-Rihtar, Tadeja, rtve druge svetovne vojne in
zaradi nje (april 1941 januar 1946), rtve vojne in revolucije. Zbornik:
Referati in rasprava s posveta v Dravnem svetu 11. in 12. novembra
2004, ki sta ga pripravila Dravni svet Republike Slovenije in Institut za
novejo zgodovino v Ljubljani, (ur. Janvit Golob i dr.), Ljubljana, 2005.
oki, urijana, Protiv etnika na Kopaoniku i u Aranelovcu, Prva
krajika udarna proleterska brigada. Sjeanja boraca, (ur. Ivan Matovi),
II, Prijedor, 1982.
, ,
( 1944. - 1945),
, 87, , 2013.
, ,
1945., - , 2/2011,
, 2011.
Tei, Duan, Napad na Valjevo, Trea krajika proleterska brigada.
Zbornik sjeanja, I-II, (ur. Ivan Dina Gligorijevi), Beograd, 1969.
Tihi, Esad, Borbeni put 21. istonobosanske (tuzlanske) brigade, 21.
tuzlanska istonobosanska narodnooslobodilaka udarna brigada, (ur.
Stanoje Nikoli), Tuzla, 1988.
Tomi, Petar, Osloboenje Aranelovca, etvrta krajika narodnooslo
bodilaka udarna brigada. Zbornik sjeanja, II, (ur Stojan Kesi), Beo
grad, 1984.
, , , ,
. , I, 1, , 2005.
Topalovi, ivko, Ako zaboravimo prolost, neemo imati pravo na
budunost, Rehabilitacija i restitucija u Srbiji. Zbornik radova sa okru
glog stola, (pr. Jovica Trkulja, Olga Danilovi), Beograd, 2009.
Trifkovi, Gaj, The Key to the Balkans: The Batlle for Serbia 1944., The
Journal for Slavic Military Studies, XXVIII, 3/2015, London, 2015.

612
Vaali, Ilija, Prelazak preko komunikacije Kosjeri-Valjevo i borba
na Divibarama, etvrta krajika narodnooslobodilaka udarna brigada.
Zbornik sjeanja, II, (ur Stojan Kesi), Beograd, 1984.
, ,
: , , 7, ,
2006.
, , (13-18.
1944), , 35, , 2001.
, , ,
10. - , (.
), , 1984.
, , ,
- , 8, , 1961.
ivkovi, Dragoljub, Stradanje Vojvoana 1941-1948., Na putu ka isti
ni. Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 1941-1948, Zbornik rado
va, (ur. Dragoljub ivkovi), Novi Sad, 2008.

V. STUDIJE, MONOGRAFIJE, ZBORNICI

RADOVA I MEMOARI

10. - , (.
), , 1984.
18. hrvatska istonobosanska narodnooslobodilaka udarna brigada, (ur.
Devad Pai), Tuzla, 1988.
21. tuzlanska istonobosanska narodnooslobodilaka udarna brigada, (ur.
Stanoje Nikoli), Tuzla, 1988.
, , , XV,
1944, , 1991.
Arnautovi, Demail, Aktuelni dogaaji. Iz blie i daljnje prolosti, Prije
polje, 2005.
Bandovi, Safet, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar, 1993.

613
 Begovi, Sima, Logor Banjica 1941-1944, I-II, Beograd, 1989.
-
1944. ,
26-27. 1986.
, (. ), --, 1990.
Borkovi, Milan, Kontrarevolucija u Srbiji: kvislinka uprava 1941-1944,
I-II, Beograd, 1979.
, , 1941-1944,
, 2014.
, , 1941. ,
, 1998.
Cvetkovi, Sran, Izmeu srpa i ekia. Represija u Srbiji 1944-1953, Beo
grad, 2006.
, ,
12. 1944. 2010, , 2010.
, ; , ,
12. 1944, , 2012.
. 1941-1945.
, (. ), , 1970.
1941-1944. , (.
), , 1968.
1941-1945.
, (. . ), , 1977.
ehi, Namik, Prozorski kraj u oslobodilakom ratu i revoluciji 1941-
1942, Prozor, 1985.
engi, Hajrudin, O genocidu nad Bonjacima (Muslimanima) u zapad
nom dijelu Sandaka 1943, Sarajevo, 1994.
, , , , 1991.
, , , , 2005.
, , , ,
1964.
, , , , 1995.

614
, ; , , .
, I, :
1941. , -.-, 2002.
, ; , , .
. III, .
1944. 1945. , -, 2004.
, , :
, , 1992.
, (.
, ), --, 1995.
, (. ),
-, 1989.
, , .
, , 2015.
, , .
, -, 1998.
, , .

1944-1954, , 2003.
, , 1941-1945, ,
2014.
, , ?
, , 2009.
Dizdar, Zdravko, etniki zloini u Bosni i Hercegovini 1941-1945,
Zagreb, 2002.
Dota, Franko, Zaraeno porae. Konfliktni i konkurentski narativi o stra
danju i iseljavanju Talijana Istre, Zagreb, 2010.
, , , , 2002.
Delebdi, Milovan, Druga jugoslovenska armija, Beograd, 1989.
ilas, Milovan, Revolucionarni rat, Beograd, 1990.
, ; , , 16.
, -, 1981.

615
 onlagi, Ahmet, 27. istonobosanska divizija, Beograd, 1983.
, , , , 2010.
, , 21. ,
, 1982.
, , , ,
1991.
, ; , , .
, , 1977.
Ferenc, Mitja, Prikrito in oem zakrito. Prikrita grobia 60 let po koncu
druge svetovne vojne, Celje, 2005.
Filipovi, Stanoje, Logori u apcu, Novi Sad, 1967.
, ; , ,
1941-1945, , 1994.
, , 1942, , 1992.
Gonin, Milorad; Rau, Stevo, Prva krajika udarna proleterska brigada,
Beograd, 1981.
Gonin, Milorad, Druga krajika narodnooslobodilaka udarna brigada,
Beograd, 1984.
Grahek Ravani, Martina, Bleiburg i Krini put 1945. Historiografija,
publicistika i memoarska literatura, Zagreb, 2009.
Graovac, Igor; Cvetkovi, Dragan, Ljudski gubici Hrvatske 1941-1945.
godine. Pitanja, primjeri, rezultati, Zagreb, 2005.
, , , .
: 1945.
, , 2009.
Horstenau von, Edmund Glaise, Zapisi iz NDH, Zagreb, 2013.
, , 23. , , 1994.
, , , , 1954.
, , , , , ,
1984.
Jahi, Adnan, Muslimanske formacije tuzlanskog kraja u Drugom svjet
skom ratu, Tuzla, 1995.

616
, , ,
, 1975.
Janjetovi, Zoran, Nemci u Vojvodini, Beograd, 2009.
, , ,
, 2011.
, ; , ,
, , 1991.
, , 1941-
1945, , 1995.
, , 1941-1944, , 2001.
, , : ,
, , 1991.
Karapandi, Borivoje, Jugoslovensko krvavo prolee 1945. Titovi Katini i
Gulazi, Beograd, 1990.
, , . 1945-1995,
, 1995.
, , 1941-1945, ,
2010.
Karasijevi, Drago, Peti udarni korpus NOVJ, Beograd, 1985.
Karasijevi, Drago, etvrta krajika divizija, Beograd, 1988.
Kasa, Aleksandar, Maari u Vojvodini 1941-1946, Novi Sad, 1996.
, ,
,
, 2000.
1942-1943,
14. 15. 1984, (. .
), , 1987.
Komnenovi, Danilo; Kreso, Muharem, 29. hercegovaka divizija, Beo
grad, 1979.
Kozlica, Ivan, Markovia jama. Partizanski zloin u Aranu i Podima
1944, Zagreb, 2014.

617
 , , .
1944-1945,
, 1993.
Kovaevi, Milenko, Obraun s odmetnicima, Beograd, 1990.
, , :
, , 2015.
Kovaevi, Radivoje, Sjeveroistona Bosna 1944-1945, Brko, 2005.
Kljun, Ibrahim, Viegrad: hronika genocida nad Bonjacima, Zenica,
1996.
Kordi, Nikola, Kroz rat sa Draom, Beograd, 1998.
, , , , 1973.
, ; , , ,
, 2008
, , .
1941-1944, , 2011.
, , , ,
, 2002.
, ,
1941-1944-1946, , 2001.
Mandi,Gligo, 17. istonobosanska NOU divizija, Beograd, 1976.
, , .
- , , 1985.
, , , , 2011.
, ; , ; , ,
: , -,
1981.
, ., ,
, 1986.
, , .
, -, 2006.
, , :
1941-1945, , 2008.

618
, , .
, , 1979.
, , , , 1956.
, , , , 1996.
, ,
(), , 1982.
, , , ,
1989.
, , , ,
2004.
, , : - , , 2012.
Milosavljevi, Krsta, Tamo gde je Slobodite, Novi Sad, 1969.
, , 1941-1945,
, 2005.
, ,
, -, 1983.
Milovanovi, Nikola, Kroz tajni arhiv UDB-e, I, Beograd, 1986.
, , (1941-1945), I-II, , 2012.
, ; , ,
-
, , 1982.
, ,
1941-1943, , 1978.
, , , , 1986.
, , , ,
1989.
, , 12. , , 1991.
, , 45. , , 1992.
, , 1941-1945,
, 1985.
, , , II, ,
1983.

619
 - 1941-1945. ,
(. ), , 1996.
Moraa, Milutin, Peta krajika divizija, Beograd, 1985.
Na putu ka istini. Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 1941-1948,
Zbornik radova, (ur. Dragoljub ivkovi), Novi Sad, 2008.
. , ,
, (. ), , 2015.
, ; , , .
,
, , 2006.
, , :
, , 2009.
, , , , 1979.
, , , , 1991.
, ; , ,
1893-1946. , , 2011.
, , 1941-1945, I-III,
, 1999.
, , . - 1944-1946,
, 2014.
, , 22. , , 1972.
, ,
1941-1945, , 1979.
, , ,
, 1979.
Orlovi, ore, Druga lika proleterska brigada, Beograd, 1983.
Orlovi, ore, esta lika proleterska divizija Nikola Tesla, Beograd,
1990.
1944. . ,
, (. ),
, 1997.

620
, , :
1941-1945, , 1977.
, ; , ; , ,
, , 1982.
, , . ,
, 1996.
, , ()
1941-1944, , 1973.
Pavlin, Mile, Petnajsta brigada, Ljubljana, 1969.
, , . ,
, 1984.
, , , , 1983.
, , .
, , 1986.
, , , ,
, , 1982.
, ; , , .
, , 1981.
, , 1941-1945,
, 1977.
, , 1939-1945,
, 1992.
Pisari, Milovan, Stradanje Roma u Srbiji za vreme holokausta, Beograd,
2014.
. -
, (. ), , 1997.
Popovi, Jovo, Prva lika proleterska brigada Marko Orekovi, Beo
grad, 1988.
, ; , ; , ,
.
1941, , 1987.

621
 , ; , , , ,
1984.
. 1941-1945, (. ), ,
1969.
Rai, Nikola, Istona Srbija u ratu i revoluciji 1941-1945. Hronologija,
Zajear, 1984.
Radanovi, Milan, Osloboenje: Beograd, oktobar 1944, Beograd, 2014.
, , 1941-1945, ,
1986.
, ,
, , 1994.
, ,
1941-1944, , 1986.
, ,
1941-1945, , 1991.
, , , , 1983.
, , , , 1988.
Razvoj Oruanih snaga SFRJ. 1945-1985, 15, Kadrovi i kadrovska politi
ka, (pr. Drago Nikoli), Beograd, 1989.
, , (), ,
2001.
, , , , 2004.
, , , , 2003.
, ,
, III, , 2006.
, ,
, V, , 2010.
, , :
, , 2011.
.
, 7-33, , 1945.

622
, , 26.8.1944.
6.8.1945. , , 2005.
Sedamnaesta majevika NOU brigada, (ur. Zdravko Antoni), Tuzla,
1980.
. , (.
), , 1988.
, ,
1941-1945, , 1977.
Skoko, Savo, Pokolji hercegovakih Srba 41, Beograd, 1991.
Slijepevi, oko, Jugoslavija uoi i za vreme Drugog svetskog rata, Min
hen, 1978.

1941-1945, (. .),
, 1995.
1941-1945, , 2001.
, , ,
, 2013.
, , ,
, 1983.
, ,
1903-1945, , 1979.
, , , ,
, , , , ,
1941-1945, , 1969.
, ; , ; , ,

, , 2011.
Strle, Franci, Veliki finale nad Korokem (Druga, dopolnjena izdaja), Lju
bljana, 1977.
epi, Vinko ikin, Nacionalnost ili dravljanstvo. Kritiki osvrt na knji
gu rtve talijanske nacionalnosti u Rijeci i okolici (1939-1947), Rijeka,
2010.

623
 - .
, (. .), , 1983.
, , 1941-1945, ,
1995.
, , .
, , 2002.
, , . 1941-
1944. , ,
2015.
, , , , 1991.
, , , , 1999.
Tomasevich, Jozo, etnici u Drugom svjetskom ratu 1941-1945, Zagreb,
1979.
, , - 1941-1945,
, 1998.
. , III, ,
1987.
Triki, Savo, Trea krajika proleterska brigada, Beograd, 1987.
Velji, Aleksandar, Racija: zaboravljeni genocid, Novi Sad, 2007.
, , , I-II, , 1984.
Vukosavljevi, Mladen; Karasijevi, Drago, Pedeset trea NOU srednjo
bosanska divizija, Sarajevo, 1969.
Zeli, Bogdan Boo, Prva proleterska: elna kolona NOB-a, Beograd,
2011.
, ,
(1941-1944), I,
809 () 1. ()
, , 1994.
, ,
(1941-1944), II,
, , 1995.

624
, ,
(1941-1944), III,
, , 1995.
, ,
1941-1944, IV, J
, , 1998.
, ; , , , , 1986.
1941-1945, ,
(. ), , 2012.
, , , , 1980.
, ; , ; , ,
1941-1945, , 1961.

625
 GeograFski
registar

626
Akmaii 57 Banjani 66
Aleksandrovac 519, 543 Banjica (aak) 62, 97, 109
Aleksinac 116, 149, 329-332, Barajevo 51, 273-274, 383-384,
345 576
Amajlije 394 Bare 72
Andrejevac 298 Barje 146
Aranelovac 33-34, 38, 71-72, Batalage 102, 161
98, 101, 106-107, 113, 136, Batoina 242, 298
138, 140-141, 145, 151, 159, Beirovac 221
175, 205-206, 213, 265-273, Begaljica 275, 307-308
306, 315, 367, 539, 564 Bela Reka 535
Arilje 51, 60, 65, 99, 163, 378, Belanovce 319-320
525, 542 Belanovica 262
Arano 81 Belasica 534
Atenica 62, 107-109, 224, 526 Beli Potok 576
Azanja 402 Belo Polje 263
Belosavci 139
Babaji 311 Beloti 109-110, 143
Babina Luka 126 Beograd 38, 51, 57, 65-66, 101,
Bako Dobro Polje 592 116, 122, 124-127, 159, 169,
Baevac 127, 383 248, 253, 269-270, 272, 289,
Badljevica 143-144, 307 290, 294-298, 307, 316, 352-
Badovinci 283, 311 360, 362-368, 387, 423, 508,
Bajina Bata 49, 75, 108-109, 520, 547-548, 551, 554-555,
114, 157, 301, 367, 450, 522, 574-580
538-539, 542, 564, 567-568 Berkovii 500
Balatun 394 Bijelo Brdo (Derventa) 426
Baluge 108, 159 Bijelo Brdo (Viegrad) 135
Banovo Polje 283 Bijelo Buje 432
Banja (Aranelovac) 106-107, Bijelo Polje 87, 91
113-114, 138, 151, 268 Bijeljina 390, 398, 408-409,
Banja (Priboj) 87, 376 421
Banja Koviljaa 59 Bilea 500
Banja Luka 426, 429, 430, 487, Binovac 101, 203, 316
490, 492-493 Bioska 159, 300

627
 Bistrica 105, 376 Bradina 40, 433, 436-440, 448-
Bivolje 171 449, 451, 457, 468
Bjelimii 451 Brajii 56-57, 63, 245
Blace 48, 163, 171, 203, 308- Brajkovac 160
309, 519-520. Brajkovii 242-243
Blaznava 71, 111 Bratunac 395
Blizonje 528 Brani 198, 526, 535
Bogati 70, 111, 283, 309, 348- Bresnica 60
349, 363-364, 390, 401 Brestovac 328
Bogdanje 306 Brezna 67
Bogosavac 168 Brezovica 315
Bogovaa 258 Bree 531
Bogovina 194 Brgule 66
Bogutovac 229 Brnjac 151
Bojnik 100, 317, 319, 323, Brnjica 382-383
325, 543 Broanac 80
Bole 112, 126 Brod 430
Boljanii 88 Brus 519, 525, 528
Boljevac 147-149, 194, Brza 110
332-336 Brzee 222, 521
Boljkovci 265 Bukovi pl. 290, 295
Bor 233-234, 237, 565 Bukovica (Pljevlja) 81, 88
Bora 576 Bukovica (Kraljevo) 247
Bosanski Brod 408-410, 420, Bukovica (Kruevac) 534
424, 426, 486 Bukovik pl. 194, 214, 216
Bosanska Dubica 487 Bukovik (Aranelovac) 270
Bosanska Gradika 426, 487,
489-491, 493 Cerje 331
Bosanski amac 420 Cerova 531
Bosut 169 Cikote 527
Bosuta 149, 206 Citonje 434
Bonjane 34, 39, 175-180 Crkvenac 108, 151
Bonjanovi 529 Crkvica 326
Bodarevac 274-275, 383 Crna Bara 169, 347-348
Bournja 100 Crna 96

628
Crni vrh 168
Crnii 129
Culjkovi 159
aak 48, 51, 56, 60-64, 76,
107, 109, 159, 166-167, 224,
244, 247, 260, 290, 295, 362,
366, 371, 378, 383, 518, 525-
526, 529, 531, 539-541, 543,
568-571
aalica 305
ajetina 49, 538, 542, 568
ajnie 81, 87, 89, 91
elice 376
engia Odak 86
ibutkovica 214
ikova 65
okeina 156
okotin 543
ubra 419
ukljenik 327
ukojevac 532, 535
umi 167
uprija 99-100, 105, 145, 176,
179-181, 217, 297, 351-352
urug 558, 586-588
Dadince 229, 343
Danilovgrad 475, 502
Darosava 71, 107, 145, 159,
206, 213-214, 274, 578
Davidovac 179-180
Debelica 115
Derventa 408, 418, 420, 424,
426-428, 436, 486
Desimirovac 110
Desilovac 166
Divci 58, 77
Divotin 151
Doboj 398, 408, 411, 413, 418,
420, 423, 426, 432, 518
Dobra Voda 424
Dobri 128
Dobrinja 65, 145
Dobrujevac 147-148, 194, 217
Doljevac 232, 317, 319.
Donja Gorevnica 60, 97
Donja Joanica 219
Donja Svara 308-309
Donja atornja 111, 315
Donja Trepa 60, 62, 264
Donja Trenjevica 111, 315
Donja Vreina 302
Donje Crnatovo 166
Donje tiplje 96
Donje Vidovo 104
Donji Adrovac 149
Donji Dubac 59
Donji Milanovac 234, 237
Drai 98, 110, 251
Draginac 574
Dragoaj 439, 451
Dragojevac 525
Dragoevac 72
Dragua 308-309
Draanj 144, 160, 213
Drenova 375-376
Drenovac 151, 169
Drinjaa 395, 397-401
629
 Drugovac 33-34, 92, 142, 150, Globoder 281-282
152-156, 203, 210, 213-214, Gluma 65, 239
274, 314, 316-317, 346 Gluci 151, 283
Drugovii 429 Godaica 532
Drueti 528 Godovik 65
Dubnica 327 Golubac 301
Duboane 235, 335 Golubovac 281
Duboka 226 Gorade 371, 373, 375, 380,
Dubona 144, 150, 159, 173, 382, 386, 388, 390, 398, 408,
209, 211, 307-308 451, 459
Dudovica 214 Goriani 107, 531
Dupljane 321 Gorina 36, 324-325
Duanovo 321 Gornja Bresnica 165
Dvorane 534 Gornja Gorevnica 56, 62-63,
Dvorovi 394 97, 166
Gornja Jajina 319
akus 321 Gornja atornja 110-111, 263,
urinac 162 315
urinci 72 Gornja Trepa 60
urovac 317 Gornja Trenjevica 98, 315
Gornje Brijanje 326
Foa 81, 87, 397-398, 408, 430, Gornje Lopie 383
433, 440, 442-443, 448-455, Gornji Branetii 265
457, 460-464, 467-468, 471, Gornji Krupac 214
499-500 Gornji Matejevac 162
Fojnica 405, 433-438, 447-448, Gornji Milanovac 38, 48, 62,
467 67, 76, 108, 198, 248, 259-265,
320, 362, 363, 365-367, 525,
Gacko 79-80 535, 568-571
Gadin Han 230-231 Gornji Stepo 302-303
Galibabinac 58 Gradina 494
Garevac 412 Grocka 116, 196, 213, 275,
Gari 170 307, 576
Glasinac 135 Gornje Zunie 143
Gledi 532-533 Gorovi 110-111

630
Grabovac 528 Jelova gora 237-249
Graac 522 Jalovik Izvor 162
Graanica 395, 411, 415 Jasenak 383
Gradaac 415, 418-420, 423, Jasenovac 493-494, 554
425 Jasika 165
Grahovo 476 Jasikova 236-237, 305
Granice 174 Jastrebac 339-340
Grgure 171, 520 Jelen Do 65
Grivska 163 Jezdina 62, 248
Grlite 115 Jezero 432
Guberevac 246-247, 273 Jeevica 61, 97, 540
Guberevce 327 Joanica 114, 299
Guberevci 527, 530 Junkovac 58, 110
Gua 62
Gugalj 65, 306 Kaulice 107, 531
Gunjaci 70 Kalesija 402, 404-405
Kalinovik 397, 399, 440, 443,
Haluge 132 448-455, 457-458, 460-461,
Han Kola 493 464-468
Han Pijesak 394-395 Kamendo 150, 156, 307
Hrta 367 Kamenica 162, 231
Kaona 59
Ivan Sedlo 438 Karan 530
Ivanjica 49, 207, 378, 381-384, Karoevina 367
394, 538, 540, 542, 567-568 Kasidol 72
Izvor 58 Kasidoli 84
Katavar 320
Jablanica 501 Kijevo 576
Jablanica (Boljevac) 147-148 Kladari Gornji 412
Jabuka 296 Kladovo 236
Jagnjilo 163, 173, 211 Klakar 424
Jagodina 69, 72, 96, 103, 142, Kloka 149
145-146, 179-180, 318, 384- Kni 100, 564
385, 413, 541, 557, 565 Knianin 551.
Jelanica 115 Knjaevac 114-115, 143, 217,
235, 362, 368

631
 Koceljeva 161, 248, 401, 564 Kraljevo 64, 66, 71, 107-109,
Kolari 346 171, 239, 244, 247, 260, 266,
Komiri 109-110, 156 269, 277, 339, 371, 378, 383-
Konatice 106, 196 385, 390, 394, 522, 529, 531,
Konopnica 215, 230, 336 533, 535, 543, 568, 570-571
Konjevii 568 Kratovo 218
Konjic 40, 91, 433, 438-440, Kravlje 329, 331
448, 451 Krevac 114
Konjua 263 Kreevo 406, 436-438, 448
Kopajkoara 116 Krivaa 301
Kopljare 34, 136-141, 151, 270 Krivi Vir 147-148, 234, 335
Koprivna 428 Krnjevo 275-276
Koraica 72 Krupanj 109, 362
Korenita 533 Kruevac 36, 94-95, 146, 165,
Korman 311 170-171, 203, 220, 276-282,
Kosjeri 49, 56, 71, 98-99, 114, 289, 295, 297-298, 302-304,
207, 238, 240-242, 244-245, 318, 362, 365, 367, 372, 386,
290, 295, 401, 527-528, 530, 519, 534, 541, 543, 557
538-539, 542-544 Kuevo 236-237
Kosjerovo 487 Kukolje 490
Kosovska Mitrovica 91, 227, Kula Fazlagia 80
361 Kulina (Novi Pazar) 56
Kotunii 62, 67 Kulina (Aleksinac) 149
Koteica 528 Kulinovci 62, 108, 525-526
Kotor Varo 425, 430 Kurumlija 48, 368, 520, 523-
Kotorsko 428 525, 535, 543
Kotraa 531 Kusadak 110
Kovaevac 34, 163, 172-174, Kuiljevo 114
211, 270 Kutle 319, 327-328
Kozlii 528
Kragujevac 60, 62, 67, 98, 100- Ladovica 345
101, 109-111, 125, 139, 146, Laevci 532
150, 167, 242, 247, 263, 266, Lajkovac 58, 251, 564
268, 277, 295, 298, 306, 383, Laminci 487
495, 521, 564, 571 Landol 150

632
Lapovo 390, 394 Luani 47-49, 62, 567, 570
Lasovo 148, 333 Lukovo 333
Lazarevac 106, 121-122, 127, Lukovska Banja 536
160, 206, 213-214, 305-306, Lunjevac 214
520 Lunjevica 62, 525
Lazarevac (Blace) 308
Laznica 236 Ljig 128
Lebane 543 Ljubievac 113
Ledenice (Kopaonik) 221 Ljubievo 347
Ledenice (Risan) 476 Ljubi 62-63
Leposavi 226, 228 Ljubovija 158, 378, 395, 397,
Leskovac 36, 110, 146, 170, 522, 564
233, 278, 290, 295, 297, 301, Ljuljci 263
316-328, 336-339, 341, 343- Ljutovnica 66
344, 543
Leskovac (Lazarevac) 122 Mavanska Mitrovica 348
Leskovac (Zajear) 115 Mavanski Priinovi 151
Lenica 156 Maglaj 408, 410, 413, 418,
Leuii 62, 67 426, 431, 449, 469
Lili 487 Majdan 265
Lipe 156, 313-315 Majdanpek 305
Lipolist 156 Majevac 483, 484
Lipovac (Aleksinac) 214 Makarska 500
Lipovac (G. Milanovac) 263- Makce 97
264 Makovite 71
Lipovice 230, 327 Mala Ivana 144
Lisa 59 Mala Vranjska 159
Lisovi 246 Mali Izvor 194, 216
Loret 306 Mali Poarevac 34, 122, 138,
Lovci 146, 534 151, 160-161, 307
Lozna 212 Mali Zvornik 564
Loznica 59, 151, 158, 284, 349, Malo Crnie 72, 305
362-364, 390, 533, 564 Markovac 140
Lubnica 235 Mataruge 71
Mataruka Banja 229

633
 Medvea 209, 232, 543 Moravci 529
Medvea (Trstenik) 93-96, Moorin 586-588
306-307 Mramor 308
Meki 166 Mrajevci 60, 62
Melovo 301 Mrsa 529
Meljak 88 Mrinci 107, 109
Mesii 452 Musina Reka 529
Metaljka 91 Mustapi 236
Metikoe 229 Mutnica 99
Metkovi 168, 311 Muzae 203
Metli 168 Muinac 217
Mijovac 301
Milanovo 320 Nakuani 159
Milatovac 236 Negotin 233-234, 237
Milievo Selo 65 Nezuci 129
Miloaj 532 Nevesinje 201-202, 451, 461
Milutovac 280 Nikojevii 104
Mionica 56-57, 111, 240-241, Ni 48, 52, 58, 178, 230, 277-
244-245, 318, 531 278, 292-293, 295, 298, 302,
Mirijevo (Beograd) 296 308-309, 328-332, 336-337,
Mirijevo (abari) 305 367
Misloin 125, 383 Nova Crnja 590-591
Mladenovac 72, 163, 172-174, Nova Topola 488-489
209, 243, 245, 268, 270, 307 Nova Varo 55, 57, 105, 158,
Mihajlovac 111 160, 218, 375-376, 542, 564,
Miliinica 222 568
Miloevac 111 Novaci 102
Miljevina 391, 398, 444, 457, Novi Pazar 219, 227, 375, 378,
459 382, 386, 540, 558
Mirilovac 177-178, 181 Novo Selo 156
Miroevce 36, 323-325 Noiko 430
Modrica 303
Modria 411-413, 418, 420, Obrenovac 51, 71, 86, 106,
423, 425-426, 516, 520 169, 295, 365, 506, 576
Mojsinje 60, 97 Obre 104

634
Obrva 532 Petrijevo 156, 211
Okletac 568 Pinosava 576
Olovo 395, 479, 481 Pirot 48, 339-343, 345, 555,
Opliii 501 560
Oraac 230 Plana 181
Oraje 343-344 Pluina 116
Osanica 207 Plavna 234
Oseina 70, 98, 111, 158, 528, Pljevlja 82, 87, 91
531, 564 Pocerski Priinovi 159
Osijek 506 Pouta 222
Osladi 222 Podgrab 451
Osmaci 405 Podi 81
Osni 194, 217, 235, 335 Podgorica 475, 477
Osojnica 129, 131 Podrimce 320
Ostra 60 Podujevo 521
Ostrog 80 Polonica 530
Ostrunica 169 Poljaci 203, 534
Poljna 93
Pajazitovo 167 Popina 71
Palikua 319 Popovi 389-393, 574
Panevo 296, 359-360, 592 Popovica 159
Papratite 239-240 Popovi 71, 160
Parain 39, 104, 108, 145, 175- Popica 116
179, 234, 297, 565, 578 Potoci 85
Parcani (Barajevo) 170, 274 Poarevac 120, 301, 305, 316,
Parcani (Kruevac) 279 346-347, 413
Paskovac 151 Poega 49, 56, 65, 73, 145,
Pecka 109, 169 239-241, 301, 306, 371, 539,
Peenjevce 297 542, 564, 567-568
Peinci 555 Praa 451-453, 459, 465
Penik 412 Pranjani 62, 240
Pejkovce 321 Preljina 62, 64, 159
Pelagievo 414 Preteane 308-309
Peanica 204 Priboj 81-88, 91, 132, 158,
Petrovo Selo 236 218, 372, 374, 376, 389, 407,
499, 518, 564

635
 Priboj (Leskovac) 322-323 Ravnica 532
Prijepolje 83, 91, 121, 372- Ravnje (Valjevo) 98
376, 379-381, 385, 450, 543 Ravnje (Mava) 168-169, 309-
Prijedor 80 310, 348
Prijevor 62, 64 Razboj 487
Prislonica 62 Raanj 181, 234-235
Pritina 565 Reica 65
Prnjavor (Bosna) 491 Rekovac 112, 145, 542, 544,
Prnjavor (Mava) 420, 520 565
Provo 340 Resnik (Beograd) 296-297
Prozor 501 Resnik (Sokobanja) 215
Pukovac 328 Retkocer 209
Prokuplje 163, 165, 171, 232, Rijeka Crnojevia 502
308-309, 317-318, 344 Ripanj 170, 172, 273-275, 390,
576
Raa 168 Rgotina 143, 159, 163
Raa (Bajina Bata) 156 Ribare 58
Radalj 59 Risan 476
Radobua 65 Rogaa 72
Radovci 65 Rogatica 40, 129, 394, 399-
Raevo Selo 533 400, 451, 458, 470
Rajac 62 Romanovci 489
Rajinac 96, 532 Rosulje 276
Rajkovac 100, 150 Roci 62
Rakova 62, 167 Rucka 164
Ralja 72 Ruma 506
Ram 236 Ruii 67
Ranilovi 306 Rudanka 420, 428
Rasna 65 Rudo 89, 132, 135, 208, 373
Raka 66, 166, 204, 227, 374, Rudovica 213
385, 540. Rujevica 217
Ravanci 135, 208 Ruanj 275, 576
Ravna 114, 217
Ravna gora pl. 56, 61, 240 Sala 163
Ravna Reka 71, 99-100, 179 Samaila 229, 529

636
Sarajevo 40, 82, 318, 373-374, Smilovac 176-180, 182
387, 389, 394, 396, 398, 400, Sokobanja 72, 114, 177, 215,
407-410, 414, 417, 421-422, 233, 299
432, 437-439, 446-447, 450, Sokolac 395, 399-401, 468, 481
458, 462-465, 467-468, 481, Sopot 33, 160, 245, 576
515, 517, 520 Srbac 426, 491
Saraorci 111 Srednje 515, 520
Sase 132 Sremica 169, 296
Savinac 535 Sremski Mihaljevci 555
Savkovi 531 Sremska Mitrovica 310, 506
Sea Reka 99 Stanulovie 225
Sejace 206 Stala 170
Selevac 111, 143, 167, 210, Stapar 98
266-267, 274 Stara Gradika 486-487, 490,
Senje 71, 99, 180 493-494.
Senjski Rudnik 99 Stragari 166
Seone 156, 167, 211 Stria 108
Sepci 168 Striilo 146
Seselac 115, 216 Strmosten 108
Sievo 58 Strojkovce 325
Siga 236 Stubla 35, 321, 323
Sikole 148 Subjel 244
Sisevac 99 Sumrakovac 335
Sjenica 91, 372, 378-386, 394, Surin 576-577
527 Suica 535
Sjetlina 452 Sutjeska 40, 440, 445, 447-449,
Skakavci 56 451-452, 454, 457
Skorica 180, 182 Suvodol 203
Slatina 62, 97 Svetli 146
Slivje 116 Svilajnac 114, 151, 247, 401,
Smederevo 111, 112, 113, 116, 565-566
313, 315, 316, 317, 346, 362, Svileuva 159
363, 365, 367, 565 Svrakovci 67, 265
Smederevska Palanka 110, 143,
167, 362-363, 366-367, 401,
564, 565

637
 abac 59, 68, 111, 124, 128, Trebotin 297
158-159, 248, 284, 289, 295, Trgovite 207
310, 349-350, 363, 390, 393, Trgovite (Sokobanja) 177
495, 557, 571-574 Trnava (aak) 62, 109, 526
ajka 68 Trnava (Prokuplje) 309
arbanovac 333 Trnovo 397, 399, 449, 354
arlince 325, 327 Trnjani 483-484
ailovac 280 Trstenica 71
avrane 302 Trstenik 52-53, 69, 96, 166,
epan Polje 450-451 212, 276-277, 280, 306, 532,
ekovii 394-395, 400-404 543
epin 174, 209-210, 307-308 Trubarevac 162
evarice 167 Trubarevo 212
id 164 Trac 530
ilovo 326 Tulare 209
iljakovac 122 Tulovo 322
ljivica 532 Tutin 91
ogolj 302 Tuzla 80, 379, 385, 398-407,
titar 111 411-413, 415, 418, 422, 426
tubik 234
uri 204 Ub 66, 77, 102, 162, 259, 367
Udovice 211
Tabanovi 65 Ulog 449, 451
Tekeri 110, 283-284 Umari 150, 196-197, 307
Temerin 555 Umka 51, 116, 126, 163-164,
Tesli 425, 431, 448 383-384
Tjentite 467 Ustikolina 471
Tojii 405 Ue 66
Topola 33, 71, 110, 114, 128, Uzii 65
149-150, 206, 266, 268, 273, Uzvee 167
565 Uice 49-50, 66, 70, 73-76,
Toponica 100 104, 108-109, 114, 159, 300,
Travnik 433, 447 306, 395, 401, 518, 529, 542,
Trbuani 62 557, 566-568
Trbunica 121, 206, 578

638
Valjevo 38, 49, 52, 58-59, 207, Vinska 424
222, 240, 248-261, 265, 290, Virovo 60-61
295, 311, 349, 362, 365, 367, Visibaba 65
385, 397, 464, 469, 495, 522, Viegrad 35, 85, 87, 129-136,
522, 533, 542-543, 557 372, 374, 378, 389, 394, 397-
Vapa 97, 108, 526 398, 400, 407, 481
Varna 168 Vieslava 568
Varvarin 104, 171, 282, 339, Vinjica 296
386, 565, 578 Vitanovac 108
Vasilj 235 Vitez 40, 432-435, 448
Vasiljevac 535 Vitoevac 176-178
Velakonje 333 Vladimirci 349, 363, 564
Velere 62, 67, 108-109 Vlaole 305
Velika Drenova 93-95, 279, Vlasenica 395-397, 401, 403,
306-307 518
Velika Ivana 243 Vlasotince 215, 230, 336-345,
Velika Motanica 125, 163, 383 367
Velika Plana 112, 401, 564-565 Vlaka 150, 173-175
Velika Plana (Prokuplje) 308- Vonjak 156
309 Vodanj 150
Velika Sejanica 341 Vojkovci 149, 206
Velika Vrbnica 281 Voljince 321
Veliki Borak 122 Vozua 208
Veliki iljegovac 203-204, 534 Vraevnica 263
Veliko Gradite 97, 301 Vrani 33, 86, 92, 122-125,
Veliko Oraje 275-276 142, 274
Veliko Selo 305 Vranii 166
Veliko Trnjane 316, 327 Vranjak 428
Velji Kuk 132 Vranje 206, 301, 327
Venani 204, 306 Vranjska Banja 301
Vigot 66 Vratare 278
Vilusi 489 Vrbica 270
Vina 146 Vrbovac (Smederevo) 101
Vinarce 297 Vrbovac (Sokobanja) 108
Vina (Topola) 100

639
 Vrin 150, 307-308 Zuce 101
Vrelo 329, 331 Zukve 161
Vrnjaka Banja 71, 522, 543 Zvean 228
Vuak (Kruevac) 304 Zvezdan 168
Vuak (Smederevo) 345-346 Zvornik 378, 394-395, 397-
Vuje 317, 319, 323, 325 398, 400, 403, 518
Vujanovo 326
Vukovar 371, 508 abalj 558, 586-588
Vukovije 405 abar 111
abljani 325-326
Zablae 311 agubica 236-237
Zabrnjica 84 eljezno Polje 431
Zagradina 85 epa 40, 394, 450-451, 458
Zagrae (Ljig) 98 itkovac 48, 108, 299, 330
Zagrae (Zajear) 111 itoraa 48, 165, 319, 321
Zagreb 77, 423, 486, 498 ivica 347, 530
Zajear 115, 143, 148, 159, ivinice 394, 405
163, 168, 198, 218, 235, 295,
298, 332-335, 362, 365, 367,
413, 557
Zalug 375
Zaluanj 322
Zaostro 91
Zaenje 85
Zavidovii 412, 418, 431, 479
Zdravii 65
Zdravinje 204, 534
Zelengora pl. 39-40, 429, 440-
458, 464-466, 471, 559, 563
Zemun 164, 359-360, 506, 508,
554, 576-577
Zenica 434, 447, 449, 469
Zminjak 349
Zubanj 89
Zubin Potok 225-226, 228, 541

640
641
 recenzije

642
Naunim istoriografskim metodom do pouzdanih znanja
o prolosti

Milan Radanovi stekao je u domaoj istoriografiji status vrednog,

savesnog i pouzdanog istraivaa, piui pre svega o temama koje se tiu
Drugog svetskog rata u Jugoslaviji i perioda neposrednog poratnog vreme
na. Ni svojom poslednjom monografijom, Kazna i zloin: odgovornost za
ratne zloine (1941-1944) i vojni gubici snaga kolaboracije u Srbiji (1944-
1945) Radanovi nije izneverio godinama mukotrpno sticanu reputaciju
racionalnog istraivaa, profesionalca odanog bez ostatka zanatu istoriara,
onako kako nalae istoriografski metod. Istraivanja tematskog okvira ve
zanog za Drugi svetski rat na jugoslovenskom prostoru, Milan Radanovi
je zapoeo u izvesnom smislu reaktivno, razotkrivajui manipulacije i od
govarajui na falsifikate i zloupotrebe koje je inio deo akademske istori
ografije. Bie to kulminacija talasa istorijskog revizionizma u Srbiji kao
dravnog projekta u kome je deo istoriografije voen razliitim ideolokim
ili nekim drugim partikularnim motivima, igrao ulogu servisera razliitih
politikih struktura.
Jedan od principa kritike istoriografije, koji predstavlja jasno pre
poznatljivu i iroko prihvaenu metodoloku osnovu istorijske nauke
je i shvatanje po kojem u istraivanju prolosti nije mogue postojanje
konanih istina, nepromenjivih, jednom datih i za uvek vaeih iskaza i
interpretacija. Zbog toga je permanentno preispitivanje utvrenih nalaza
i saznanja jedan od podrazumevajuih pojava u naunom bavljenju doga
ajima i procesima u prolosti. Meutim, to istovremeno ne znai da je
svako reinterpretiranje, preispitivanje i prevrednovanje istorijskih zbivanja
jednako kredibilno ili vredno, odnosno, da bi ga na jednak nain trebalo
tretirati, budui da su objanjenja istorijskih procesa i fenomena vrlo esto
determinisana i faktorima koji su sa one strane naunih, istoriografskih
metoda. Polazei od toga da su stajne take profesije istoriara nesporne,
Radanovi u svojim istraivanjima pokazuje da se istoriografija ne moe
smatrati naunom dicsiplinom, ako ne poiva na izvorima, to znai da je
istoriar u svom radu ogranien najmanje trima determinantama isto
rijskim izvorima i iz njih proisteklim injenicama, smetenim u odgova
rajui kontekst. Iz toga sledi da nauna objektivnost istoriara obavezuje

643
 da interpretacija nuno mora da proizlazi iz analitike obrade raspoloivih
izvora, odnosno, relevantne dokumentarne grae. Najnovija monografija
Milana Radanovia nesporno je vrsto utemeljena u sva tri navedena as
pekta, a na vanosti i referentnosti joj daje i bezmalo endemsko poznavanje
istoriografske literature o predmetu istraivanja, od one nastajale u vreme
socijalistike Jugoslavije do savremene revizionistike i od najsveobuhvat
nijih studija, do zaviajnih mikroistorija koje se bave lokalnim temama.
U meri u kojoj se revizionistika istoriografija u Srbiji distancirala od
naunog istoriografskog metoda da bi izvodila zakljuke i interpretacije
potpuno suprotne onima do kojih su jugoslovenske i svetske istoriogra
fije dolazile, i to na temelju istovrsne dokumentarne grae, jer se novi
i do sada nepoznati izvori o epohi Drugog svetskog rata nisu pojavili
u toj meri se Radanovi vrsto dri istorijskih izvora. Posle niza do sada
objavljenih lanaka, studija, polemika i monografije o osloboenju Be
ograda, svoja istraivanja Milan Radanovi zasvouje opsenom mono
grafijom Kazna i zloin: odgovornost za ratne zloine (1941-1944) i vojni
gubici snaga kolaboracije u Srbiji (1944-1945). Autor je knjigu sazdanu
na irokoj izvornoj osnovi segmentirao i konceptualno uobliio u devet
opsenih tematsko-istraivakih celina (Odgovornost JVuO za zloine u
Srbiji 1941-1944; Amnestije pripadnika JVuO 1944-1945; Odnos parti
zana prema zarobljenim pripadnicima JVuO u Srbiji 1944; Odgovornost
za zloine formacija pod kontrolom kvislinke vlade u Srbiji 1941-1944;
Gubici JVuO (iz Srbije) i SUK u Bosni od jeseni 1944. do sredine 1945;
Gubici crnogorskih etnika u Bosni i Sloveniji 1945; Streljanje pripadnika
SDK u Sloveniji maja 1945; Aktivnosti i gubici etnikih odmetnika u
Srbiji 1945-1946; Mitovi i brojke: prilog kvantifikaciji stradalih u Srbiji
nakon osloboenja).
U svom voluminoznom delu Radanovi se najpre vratio temi koja
je uz retke izuzetke bila preutana poslednje tri decenije, a ni pre toga se
nije odlikovala veim korpusom istraivakih radova re je o zloinima
kolaboracionistikih, antikomunistikih snaga na teritoriji Srbije. Navede
nu pojavu determinisae kao teror nad seljakim narodom, koji je po
drazumevao masovna ubistva, masakriranja, sakaenja, torturu, pljaku,
silovanja. Zakljuak autora je da su u mnogim delovima Srbije kolabora
cionisti ostavili krvaviji trag od okupatora. Shvatajui da je istraivanje

644
zloina kolaboracije u Srbiji conditio sine qua non svakog narativa o sudbini
tih snaga na kraju rata i vremenu neposredno nakon njegovog zvaninog
zavretka, autor se u prvom delu knjige bavi istraivanjem i kvantifikaci
jom broja civilnih rtava, pre svega Srba i Bonjaka, ubijenim od strane
antikomunistike kolaboracije. Zbog toga je ispravno samoodreenje ove
studije kao sui generis hronike terora nad seljatvom Srbije. Poznajui
besprekorno i noviju i stariju istoriografsku literaturu, autor ih sravnjuje
sa vlastitim istraivakim saznanjima i dostignuima, ali i unosi polemiku
notu osvrui se na interpretativne okvire revizionistike istoriografije u
Srbiji.
Nasuprot jednostranostima i kreativnom tumaenju istorijskih pro
cesa kada je re o Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu, koju praktikuje
revizionistika istoriografija, Milan Radanovi je dunu panju posvetio
i zloinima antifaistikog i revolucionarnog partizanskog pokreta. Prema
ovim zloinima autor se ne odnosi odbranaki, jo manje negacionistiki,
ve ih sagledava u mirnom tonu i kontekstualno. Takoe, posebnu vred
nost Radanovieve monografije predstavljaju precizne brojke i sistematska
istoriografska kvantifikacija koja prati zakljuke i interpretacije u knjizi.
Upravo zbog toga ova monografija je ozbiljno osporila niz istorijskih ste
reotipa i mnotvo nenaunih zakljuaka koji se briljivo neguju u delu
politiki i nacionalistiki motivisane revizionistike istoriografije i angao
vane publicistike i feljtonistike.
Pratei sinhrono i opti makrokontekst, ali ilustrujui navedene tvrd
nje i nizom mikroistorijskih istraivakih punktova, ova knjiga je korektiv
kako propartizanske istoriografije u socijalistikoj Jugoslaviji, tako i srpske
revizionistike istoriografije postkomunistikog perioda i moe se smatrati
kompatibilnom sa svim navedenim pravcima istoriografskih istraivanja
Drugog svetskog rata na ovim prostorima. I najzad, delo Milana Radano
via je uspenim rekonstruisanjem poslednjih est meseci delovanja etnika
D. Mihailovia popunilo belinu u naoj istoriografiji koju su apstrahovali
i propartizanski i to je naroito indikativno i proetniki, revizionistiki
istoriari. Uz to, Radanovieva monografija bacila je neophodnu svetlost
na jo jednu nepokrivenu temu domae istoriografije razliitih orijenta
cija amnestiju pripadnika etnikog pokreta, kojoj autor pridaje dunu
panju. U zavrnim poglavljima knjige autor je obavio pionirski posao u

645
 naoj nauci i podvrgao analizi rad specijalnih dravnih komisija za utvr
ivanje broja stradalih nakon osloboenja Srbije od faizma. Koristei se
mukotrpnom peakom metodologijom, on je preispitao celokupan re
gistar ubijenih i pronaao mnotvo i faktografski i metodoloki netanih
ili aproksimativnih podataka, to je poduhvat koji nesumnjivo nadilazi
pojedinca.
Monografija koju preporuujemo naunoj javnosti predstavlja temelj
no promiljeno, moderno koncipirano istoriografsko delo visoke unu
tranje koherentnosti, koje se odlikuje preglednou i jasnoom izlaganja,
prijemivim stilom, ali i dunom skrupuloznou u izvoenju konanih
sudova. Nesumnjivo je re o knjizi koja e postati nezaobilazna za svakog
istraivaa Drugog svetskog rata u Srbiji i Jugoslaviji.
Znajui da je istorija pre svega nauno voeno ispitivanje izvora (Li
sjen Fevr), Milan Radanovi je u heuristikom pogledu gotovo nenadma
no utemeljio svoju monografiju, zasnovavi je na irokoj izvornoj osnovi,
prevashodno na veoma bogatoj grai svih relevantnih domaih arhiva, ali
i objavljenoj grai, memoaristici, tampi, kao i obilju sekundarnih isto
rijskih izvora, lanaka, rasprava i monografija razliite ideoloke proveni
jencije i nejednakih naunih i saznajnih potencijala. Ratna istorija Milana
Radanovia se kree u jasnim okvirima simbolinog dijalokog diskursa,
jer ona i nije nita drugo do dijalog prolosti i sadanjosti putem izvora
(Edvard Halet Kar), te autor dosledno istrajava na interaktivnosti sa vlasti
tim izvorima, postavljajui im prava pitanja, karakteriui i nadograujui
svoj metod, pored ve pomenute vrste empirijske zasnovanosti, i veoma
izraenim smislom za istorijsku sintezu. Paralelno sa tim, dijaloka forma
ove monografije oituje se i u konstantnom ali argumentvanom disputu
autora sa delom akademske istoriografije i publicistike. Pronalazei pravu
meru izmeu vokacije da uoptava i zadatka da izvri ekpertizu (Alen
Buro), Radanovi je vrlo visokim stepenom istraenosti osvetlio kljune
elemenete istraivanog pitanja.
Polazei od nezavrivosti i privremenosti svakog istoriografskog istra
ivanja kao pokretakoj snazi i vanom motivatoru u permanentnom tra
ganju za istorijskom istinom, ostaje utisak nakon itanja rukopisa knjige
Kazna i zloin: odgovornost za ratne zloine (1941-1944) i vojni gubici sna-
ga kolaboracije u Srbiji (1944-1945) da su fundamentalna pitanja istorije

646
Drugog svetskog rata u Jugoslaviji u Milanu Radanoviu nali jednog od
najtemeljnijih i najsavesnijih istraivaa, a domaa istoriografija vrednog i
pouzdanog pregaoca. Zbog svega reenog nauno pouzdanu i intelektu
lano izazovnu monografiju Milana Radanovia, Kazna i zloin: odgovor-
nost za ratne zloine (1941-1944) i vojni gubici snaga kolaboracije u Srbiji
(1944-1945) kao delo izuzetne dokumentarne vrednosti, sa punom sveu
o njenoj istoriografskoj relevantnosti, preporuujem za tampanje na za
dovoljstvo naune javnosti, ali i ire italake publike zainteresovane za
kritiki utemeljenu i nauno proverljivu sliku o prolosti.

Dr Milivoj Belin

647
 -Prikaz-

Knjiga Kazna i zloin Milana Radanovia predstavlja prilog prou

avanju ljudskih gubitaka Srbije u Drugom svjetskom ratu, sa posebnim
osvrtom na zloine poinjene nad civilnim stanovnitvom i zarobljenicima
od strane jedinica Jugoslovenske vojske u otadbini (etnika Drae Miha
ilovia) i Vlade narodnog spasa Milana Nedia. Ono to Radanovievu
studiju izdvaja od slinih istraivanja je neostraen pristup problema
tici i koritenje iroke palete primarnih i sekundarnih izvora, a naroito
neobjavljene arhivske grae iz fondova Dravne i Zemaljske komisije za
utvrivanje zloina okupatora i njegovih pomagaa. Tako je autor bio u
mogunosti dati detaljnu analizu mehanizma represije kojim se etniki
pokret sluio protiv politikih neistomiljenika i etniki nepodobnih gru
pa, te dokazati direktnu i indirektnu odgovornost njegovog najvieg ruko
vodstva za poinjene zloine, odnosno neprocesuiranje poinitelja istih.
Ova studija takoer donosi i prikaz zloina srpskih kolaboracionistikih je
dinica za cijeli period trajanja okupacije. To je tema o kojoj se u javnosti do
sada malo znalo, a koja u svjetlu plime revizionizma i nedavnog zahtjeva za
rehabilitaciju Milana Nedia dobija dodatni znaaj. Od jednake vanosti
su i poglavlja koja rasvjetljavanju kontroverze vezane za gubitke etnikih
i kolaboracionistikih trupa nakon njihovog povlaenja iz Srbije u jesen
1944. godine, te kvantifikacija stradalih u periodu neposredno nakon oslo
boenja zemlje. Vezano uz posljednju taku naroito treba istai autorovu
kritiku analizu registra rtava Dravne komisije za tajne grobnice koja
u konanici pobija tendencioznei u javnosti, na alost, rairene tvrdnje
jednog broja autora o razmjerama crvenog terora u Srbiji. Zakljuak:
knjiga Kazna i zloin je odgovor nauke na pokuaje licitiranja brojem
rtava iz ideolokih i dnevnopolitikih motiva, te kao takva predstavlja
iznimno vrijedan doprinos objektivnom sagledavanju istorije Drugog
svjetskog rata na naim prostorima.

Dr. Gaj Trifkovi

648
Preporuka za objavljivanje naune monografije

Imao sam posebno, mada ni malo lagano zadovoljstvo, da proitam

rukopis Kazna i zloin Milana Radanovia, koji govori o zloinima snaga
kolaboracije u okupiranoj Srbiji i njihovim vojnim gubicima u zavrnici
rata. S lakoom, ipak, konstatujem, da je Radanovi svoj rukopis zasno
vao na posveenom istraivanju kroz zavidnu izvornu bazu sainjenu od
publicistike, istoriografske i memoarske literature, te objavljenih i neo
bjavljenih arhivskih izvora. Posebna vrijednost u upotrebi ove posljednje
grupe lei u istraivanju do sada slabo koritenih spisa komisija za ispitiva
nje ratnih zloina okupatora i njihovih pomagaa. Na alost, Radanoviu
je ostao nedostupan dokumentarni opus OZN-e/UDB-e, kao i trenutno
nedostupna graa vojnog pravosua. Ono to ostaje da bude konsultovano
je arhivska graa civilnog pravosua, na prvom mjestu okrunih sudova i
tuilatava. Saeto prepriavanje ovog rukopisa smatram nepotrebnim, jer
je autor to sasvim adekvatno uinio kroz uvod u knjigu. Prostor u iskori
stiti da bih iznio nekoliko sutinskih zapaanja.
Moram priznati da nisam ljubitelj obimnih izdanja, jer smatram da
istoriari, u dananjem vremenu brzog ivljenja, snose obavezu da jo te
meljnije savladaju vjetine sintetikog pisanja, pri emu bi bili sposobni da
svoje akribine selekcije informacija i potkrijepljenih zakljuaka sroe na
to manjem prostoru. Radanovi, meutim, sebi nije mogao dozvoliti taj
luksuz. Razlog je posve jednostavan. Zbog odgovornosti prema zahtjevnoj
temi, u nametnutim uslovima u kojima nove velike narative gradi agre
sivna, institucionalno i medijski pomognuta revizionistika istoriografija,
Radanovi je na sebe preuzeo zadatak da mit o antifaistikom ravno
gorskom pokretu ospori plejadom sirovih dokaza kojima ilustruje njegov
konzervativno-militaristiki karakter, trag zloina koji je isti ostavio iza
sebe, kao i kaznu koju je pretrpio u svojstvu poraene strane. U loginom
nastavku izvrenja ove zadae, Radanovi je istu panju posvetio i orua
nim formacijama kvislinke uprave u okupiranoj Srbiji. Pri tom je autor,
navodei zloine tih formacija, osporio mit o duebrinikom karakteru
reima toboe nevoljnog Milana Nedia, koji im je bio nadreen.
U skladu sa postavljenim zadacima, metodoloka baza teksta zasnova
na je na jednoj subjektno-prostorno-hronolokoj dinamici. Autor fokusira

649
 jednu od dvije grupe aktera ravnogorske odnosno kvislinke formacije
u odreenoj fazi rata, pri emu iscrpljuje izvornu bazu u elaboraciji nji
hovih djelatnosti vis a vis percipiranog glavnog neprijatelja partizana i
njihovih simpatizera odnosno njihovog unitenja od strane tog neprijate
lja u zavrnici rata. Poseban kvalitet ovog rada predstavljaju mikro-studije
koje fokusiraju odreene dogaaje.
Iako satkan od mnotva serija pojedinanih podataka, ovaj tekst sa
dri i znaajne opte zakljuke i zapaanja. U tom smislu, posebno bih
izdvojio jednu od svojih impresija. Naime, Radanoviev tekst plastino
razotkriva formalnu fluidnost mnogih etnikih jedinica koje se pretau
iz jedne strukture u drugu. Izmiui se, za odreeno vrijeme, ispod ne
posrednog okrilja Mihailovia, one putem legalizacije priznaju kvislinku
dravu, da bi se nakon izvrenih zadataka formalno vratile Mihailoviu.
Zapravo, stvarne veze se nikada ne kidaju. Zloini koje ove formacije vre
u svojim preskakanjima tih fiktivnih granica ostavljaju iza sebe tragove ija
putanja see natrag do svih odgovornih aktera koji su tvorili antikomuni
stiki tabor.
U ovom rukopisu autor popunjava nekoliko bjelina. Na jednom
mestu on tako sabira ve objavljene, ali malo poznate podatke o pokolju
muslimanskog stanovnitva u Pribojskom srezu koji su izvrili pripadnici
ravnogorskih trupa u februaru 1943. godine. Radanovi posee i za pisa
njem revizionistikih autora radi ilustracije njihovog odnosa prema tom
problemu, pri emu je oigledno njihovo ignorisanje, odnosno pravdanje
ovog masovnog zloina. Vaan je i opis ratnih zloina koje su poinili pri
padnici kvislinkih formacija, ukljuujui i Srpsku dravnu strau (SDS).
Poseban nauni doprinos je mikro-studija zloina poinjenih od strane 2.
gvozdenog puka SDS u leskovakom kraju tokom 1944. godine. Podjed
nako je vano i tretiranje nedovoljno ekspliciranog fenomena amnestije
pripadnika ravnogorskih jedinica u posljednoj godini rata.
Radanovi ne zaobilazi pitanje revolucionarnog terora koji su pro
vodili partizani i pokuava iako to nije primarna tema njegovog rada
da ga problematizuje i kvantifikuje. Mada u studiji ima sporedno mjesto,
ovaj pokuaj je koristan zbog uvoenja elementa poreenja. Ipak, najvea
vrijednost uporedne problematizacije ove teme jeste ilustracija autorovog
pozicioniranja ka istini kao takvoj. U tom smislu, Radanovi ne podilazi

650
fikciji neutralnog istoriara, ali zato see ka cjelovitosti diskursa kojim bi
se razloile sve bitne kompleksnosti jedne vieslojne ratne drame.
Jedan od najteih problema koji se tretira u monografiji je pita
nje kvantifikacije, ali i kvalifikacije stradanja pripadnika ravnogorskih i
kvislinkih formacija. U tom smislu nailazimo na isti odnos prema toj pro
blematici kao kod pitanja revolucionarnog terora. Sa jedne strane, Rada
novi pokuava da se priblii stvarnom broju kolaboracionistikih snaga na
kraju rata, kao i broju njihovih rtava tokom i van borbe. Sa druge strane,
on njihove gubitke nastale kako kroz borbu, tako i kroz kaznu, zasluenu
ili nezasluenu u svim bitnim sluajevima, ali i u jednoj ukupnosti ovog
procesa, pokuava da kontekstualizuje, da objasni razloge stradanja, pa i da
locira trenutke bezrazlonosti istog, ukoliko je osjetio da mu istraivaka
etika tako nalae. Poseban nauni doprinos u ovom segmentu je sakuplja
nje i reinterpretacija izvornih podataka u vezi sa stradanjem etnika tokom
takozvane Bosanske golgote, od Motajice do Zelengore.
Autor na samom kraju knjige tretira pitanje zloina oslobodilaca.
Vrijedi napomenuti da se Radanovi ve nekoliko puta javno oglasio po
vodom ove tematike. Posebno bih izdvojio rezultate njegovih istraivanja,
koji su u vidu polemike sa revizionistikom istoriografijom objavljeni u
njegovoj prethodnoj monografiji povodom 70 godina od osloboenja
Beograda (M. Radanovi, Osloboenje: Beograd, 20. oktobar 1944, RLS,
Beograd 2014, str. 364-412). Pred vama su, ovom prilikom, rezultati istra
ivakog napora proireni na teritoriju okupirane Srbije.
Koji je spiritus movens ovog istraivakog poduhvata? Moda najbolji
odgovor na ovo pitanje daju tekue polemike u kojima autor uestvuje.
Protivnika strana u polemici govori o zloinima svih strana u graan
skom ratu, pri emu se komunistima spoitavaju kako ideoloki motivi
ubijanja, tako i vei broj poinjenih ubistava. Odgovori su jasni: 1.) pogi
nuli u gubitnikoj strani manje su gubili ivote zbog ideologije, a daleko
vie zbog ratnih dejstava i zbog svoje uloge u ratu kroz kaznu ili osvetu, 2.)
partizani nisu vrili genocidno nasilje, koje je podrazumijevalo unitavanje
itavih porodica i sela, iako je revolucionarna vlast skrivila smrt vie hiljada
interniranih Maara i Nijemaca u Vojvodini, 3.) partizanska strana je u
zavrnoj godini rata provodila i masovnu amnestiju, dok njihovi neprija
telji njima nisu pruali takav tretman, 4.) treba razlikovati retorziju od

651
 zloina: zloini su injeni kroz razgranatu praksu kolaboracije, dok je re
torzija, iako praena i zloinima oslobodilaca, nastupila u vidu oruanog
slamanja nasilno izgraenog sistema okupacije i kolaboracije.
U konanici, smatram da ovaj rukopis posjeduje nauni kvalitet i da
zasluuje status naune monografije. U skladu s tim, izdavau preporuu
jem njegovo objavljivanje, a autoru od srca elim to vie italaca.

Mr Vladan Vukli

652
Naunom metodom protiv revizionizma

Postoji jedna istoriografija koja je u dananje vreme neophodna, je

dinstvena u svojoj ulozi, ija je pozicija vrlo jasna. Ona stoji pred revizio
nistima i falsifikatorima istorije kao hoplitska falanga pred neprijateljima:
napada, ne moe da bude probijena, pobeuje. Takva istoriografija na
lazi svoje uporite u temeljnim arhivskim istraivanjima, u vrlo paljivoj
metodologiji koja se bazira na korienju razliitih izvora i na njihovom
uporeivanju. Istoriar prenosi strunoj i iroj javnosti svoje rezultate,
predstavlja jednu celinu strukturisanu na loginom povezivanju podataka.
Polazei od hipoteze on dolazi do dokazivanja iste, ali istovremeno mu
njegovo intelektualno potenje nalae da od te hipoteze odustane ukoliko
nije pronaao dovoljno dokaza.
Takvoj istoriografiji pripada knjiga Milana Radanovia Kazna i zloin,
koja uzima u obzir veliki broj tematika do sada ili nedovoljno istraenih,
ili namerno preutkivanih. Analizirajui postupke kako kolaboracionisti
kih formacija tako i partizanske pobednike strane, autor dokazuje da ako
su rtve zloina sve iste, barem iz dananje perspektive, onda kontekst u
kojem je zloin nastao je ono na ta treba paziti kako se sam zloin ne bi
relativizovao.
U tom smislu se na ovim prostorima po prvi put bez politike strasti i
nekorektnosti temeljno analizira i fenomen posleratnih zloina, takozvani
komunistiki teror ili komunistika represija. Tema koja je inae vrlo
osetljiva obraena je na osnovu naune metodologije koja raskrinkava sve
pokuaje politizacije i falsifikacije na snazi naroito poslednjih petnaest go
dina, zbog ega je jedna anti-istorija postala sastavni deo zvanine politike
seanja i uenja u kolama.
Graa koja je koriena, naroito materijali jugoslovenske Dravne
komisije za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa, jasno go
vori o razlozima zbog kojih se revizionisti dre prilino daleko od odre
enih arhiva i arhivskih fondova, krijui se iza ideoloke tvrdnje da su u
pitanju komunistiki proizvodi i da su dakle neupotrebljivi: ta graa,
naime, pokazuje pravo lice svih kolaboracionizama na ovim prostorima,
kroz hiljade svedoenja, originalnih dokumenata kolaboracionistike, ne
make i italijanske proveniencije pre svega, ali i kroz detaljan rad na terenu

653
 od strane lanova komisije. I upravo koristei tu grau, autor donosi kao
primer i dokaz svojih teza veliki broj sluajeva poinjenih zloina, koji
pokazuju da postoji itav niz istorijskih dogaaja, moglo bi se rei itava
istorija, sainjena od svakodnevnog ivota pod terorom kolaboracionista
koja zahteva posebnu panju svih istoriografskih pristupa: ne samo vojne,
politike, nego naroito drutvene istoriografije.
Takoe, prikaz delovanja etnikog pokreta pokazuje jedinstvenost
tog kolaboracionistikog pokreta na celom starom kontinentu. etnici su,
naime, uspeli da sarauju sa svima: sa partizanima na poetku, pa sa Nem
cima, Italijanima, Bugarima, sa Nedievom vladom, sa zapadnim Savezni
cima pa ak na kraju i sa Crvenom Armijom (koja tu saradnju nije prihva
tila). Za to vreme, uspeli su da poine masovne etniki motivisane zloine,
naroito nad Muslimanima, o kojima i dan danas ne znamo dovoljno,
kako autor pokazuje u svojoj knjizi. Ti isti etnici proglaeni su danas an
tifaistima, borcima za slobodu i demokratiju, primerima za omladinu.
Sve to nas dovodi do jasnih zakljuaka. Pre svega, knjiga se namee
kao nezaobilazni kamen temeljac u analizi kolaboracionizama, sa bespre
kornom metodologijom i vrlo jasnim tokom izlaganja, zahvaljujui emu
je definitivno razorena revizionistika publicistika i kvazi-nauka. Sa druge
strane, autor nam pokazuje put kojim treba da nastavimo, koji e obu
hvatiti na istim metodolokim principima analizu drugih vanih aspekata
kolaboracionizma kao to su na primer ideoloka dimenzija, odgovornost
u Holokaustu, u ekonomskoj eksploataciji zemlje i u prinudnom radu, a
naroito u faizaciji srpskog drutva tokom okupacije.

Dr Milovan Pisarri

654
655
 CIP - -
,

94(497.1)1939/1945
341.322.5(497.1)1941/1945

, , 1976-
Kazna i zloin : snage kolaboracije u Srbiji : odgovornost za ratne zloine
(1941-1944) i vojni gubici snaga kolaboracije u Srbiji (1944-1945) / Milan Ra-
danovi. - Beograd : Rosa Luxemburg Stiftung, Regionalna kancelarija za jugoi-
stonu Evropu, 2015 (Beograd : Standard 2). - 656 str.
; 22 cm

Tira 600. - Skraenice. str. 8-9. - Str. 11-26: Revolucionarno nasilje u narodno-
oslobodilakom ratu / Krunoslav Stojakovi. - Napomene i bibliografske refe-
rence uz tekst. - Bibliografija: str. 599-625.

ISBN 978-86-88745-15-4

a) 1939-1941 - b) -
- 1941-1945
COBISS.SR-ID 219107340

656
Danica Marinkovi, seljanka iz Bolea, na suenju Drai Mihailoviu
jula 1946. svedoi o tome kako je preivela etniko klanje. 657
 Monografija koju preporuujemo naunoj javnosti predstavlja temeljno
promiljeno, moderno koncipirano istoriografsko delo visoke unutra-
nje koherentnosti, koje se odlikuje preglednou i jasnoom izlaganja,
prijemivim stilom, ali i dunom skrupuloznou u izvoenju kona-
nih sudova. Nesumnjivo je re o knjizi koja e postati nezaobilazna za
svakog istraivaa Drugog svetskog rata u Srbiji i Jugoslaviji. Ratna
istorija Milana Radanovia se kree u jasnim okvirima simbolinog di-
jalokog diskursa, jer ona i nije nita drugo do dijalog prolosti i sa-
danjosti putem izvora (Edvard Halet Kar), te autor dosledno istrajava
na interaktivnosti sa vlastitim izvorima, postavljajui im prava pitanja,
karakteriui i nadograujui svoj metod. Paralelno sa tim, dijaloka
forma ove monografije oituje se i u konstantnom ali argumentovanom
disputu autora sa delom akademske istoriografije i publicistike.
Dr Milivoj Belin

Ono to Radanovievu studiju izdvaja od slinih istraivanja je neostra-

en pristup problematici i koritenje iroke palete primarnih i sekun-
darnih izvora, a naroito neobjavljene arhivske grae. Tako je autor
bio u mogunosti dati detaljnu analizu mehanizma represije kojim se
etniki pokret sluio protiv politikih neistomiljenika i etniki nepo-
dobnih grupa, te dokazati direktnu i indirektnu odgovornost njegovog
najvieg rukovodstva za poinjene zloine, odnosno neprocesuiranje
poinitelja istih. Ova studija takoer donosi i prikaz zloina srpskih
kolaboracionistikih jedinica za cijeli period trajanja okupacije. To je
tema o kojoj se u javnosti do sada malo znalo, a koja u svjetlu plime
revizionizma i nedavnog zahtjeva za rehabilitaciju Milana Nedia dobija
dodatni znaaj.
Dr Gaj Trifkovi

658