IV, 2013

Belgrade Historical Review IV, 2013

UDK: 94(450.36:560)1645/1669(093.2)
355.48(497)1645/1648(093.2)
355:929 . (093.2)
ID BROJ: 202597644

: 28. 02. 2013.
: 11. 07. 2013.

Dr Marija Koci
Istraiva-saradnik, Odeljenje za istoriju,
Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu
ika Ljubina 1820, Beograd
marijakocich@gmai.com

VUK MANDUI
U VENECIJANSKOJ ISTORIOGRAFIJI XVII VEKA*

Utvrivanje istine o Vuku Manduiu, ija kratka pojava na istorijskoj

sceni nije u proporciji sa seanjem na njega, sauvanim i u kolektivnoj svesti
naroda, osnovn svrh ovog rada. Istraivanje je zasnovano na uporednoj
analizi istorijskih dela nastalih u Veneciji u doba Kandijskog rata (16451669)
i dokumenata zvaninih predstavnika mletakih vlasti (Provveditore Generale
nella Dalmatia), s ciljem da se utvrdi tano vreme pojavljivanja Vuka Manduia
i objasni njegova uloga u onovremenim deavanjima.

Kljune rei: Vuk Mandui, hajduci, Morlaci, Kandijski rat, Venecija

Key words: Vuk Mandui, hayduks, Morlaks, Candian war, Venice
Istoriografija Venecije ostvarila je tokom XVII veka znaajan napredak,
koji se u prvom redu manifestuje u nainu na koji su autori pokuali da
interpretiraju realne dogaaje. U nastojanju da sagledaju deavanja, u isto
vreme nameui viziju dravnog razloga, istoriari toga doba su ostavili
nezaobilazne izvore za prouavanje Venecije u doba Kandijskog rata. Njima
su bila na raspolaganju dokumenta na koje obini podanici nisu imali pravo
pristupa. Dogaaji izloeni u njihovim delima tumaeni su bez pozivanja na
Boju volju u davanju objanjenja. injenica da su pojedini meu njima bili
aktivni uesnici u politikom ivotu ima svoje prednosti, u karakterisanju lica
koja su dogaaji izbacili u prvi plan, recimo, ali i nedostatke, jer je uee u
donoenju odluka, koje su se u pojedinim sluajevima pokazale mudre po
dravne interese, dovoljno da ih lii potpune objektivnosti, koja se od takvih

* Rad nastao kao rezultat istraivanja na projektu Ministarstva prosvete, nauke i

tehnolokog razvoja Republike Srbije Modernizacija zapadnog Balkana (ev. br. 177009).

71
 IV (2013) 7189

delatnika danas oekuje. Pored toga, sva istorijska dela objavljena u tom periodu
morala su biti cenzurisana, pa su pojedini podaci mogli biti izbaeni iz teksta.1
Autori najznaajnijih istorija koje prate dogaaje iz Kandijskog rata jesu
Batista Nani (16161678),2 Andreja Valijero (16151691)3 i irolamo Bruzoni
(16141686).4 Pod njihovim neposrednim uticajem bio je i Franjo Divni
(Difnik 16071672), pripadnik ugledne plemike porodice iz ibenika.5 Dok
je studirao na Univerzitetu u Padovi, gde je 1634. doktorirao teologiju, njemu
su bila dostupna najznaajnija dela venecijanske istoriografije, pod ijim je
uticajima napisao Istoriju Kandijskog rata u Dalmaciji.6 Istom periodu pripada
1
Istorije nastale tokom XVII veka pregledala je komisija od tri lana imenovana od
strane Univerziteta u Padovi, koja je od Senata bila ovlaena da cenzurie svaki dostavljeni tekst
pre njegovog tampanja. Zakoni o cenzuri knjiga, kao i Univerzitet u Padovi, reformisani su u
vie navrata, to se odrazilo i na istoriografiju razvijanu u ovoj dravi. O tome videti: Sandi 1769,
I, 230-249 (Istorija Vetora Sandija daje novi pristup u pisanju istorijskih dela u Veneciji. Ona
nije koncipirana po hronolokom principu, kao istoriografska dela napisana tokom XVII veka (i
ranije). Hronoloki princip u ovom radu zamenjen je tematskim celinama koje je birao sam autor
kao istraiva, u pokuaju da sagleda mnogobrojne aspekte iz socijalne istorije ove drave).
2
Nanijeva istorija Historia della Republica Veneta di Battista Nani. Cavaliere ie Procura-
tore di San Marco zavrena je poetkom ezdesetih godina XVII veka. Tokom 1663. doekala je
svoje drugo izdanje. Batista Nani uivao je u istaknutim poloajima u vlasti, koje mu je njegovo
poreklo obezbedilo. Jedno vreme bio je ambasador u Francuskoj. Konana verzija njegove istorije
obuhvata period od 1613. do 1671. Njen tvorac ju je u skladu s obiajima vremena namenio dudu
Domeniku Kontariniju. Podeljena je u dva toma I (1613-1644) II (1645-1669). Nama je dostup-
na verzija iz kompendijuma Istorici delle cose Veneziane, koji sadri 10 tomova. Objavljen je u
vie navrata poetkom XVIII veka (1718, 1722, 1723). Nanijeva istorija dopunjena za poslednje
godine Kandijskog rata ini XVIII IX tom ove zbirke. Jedna Nanijeva knjiga slinog sadraja
objavljena je u to vreme i u Engleskoj: Nani 1673, i obuhvata period do 1613. do 1644.
3
Andreja Valijero je u vreme kada je pisao ovo delo uivao zvanje Senatora. Njegovu
knjigu je pre tampanja pregledao odbor sa Univerziteta u Padovi, koji se potpisao kao: Noi
reformatori Dello Studio di Padoua. Po oceni ovog tela Valijerova istorija nije sadrala podatke
protiv Svete Vere [non esservi cosa alcuna contro la Santa Fede], zbog ega je i izdata 28. jula 1679.
dozvola za njeno tampanje. Nanijeva istorija posveena je dudu Luiiju Kontariniju.
4
Podaci o ovom autoru sauvani su u malom broju, inei njegovo poreklo nejasnim. Ne
pominje se esto ni njegovo uee u onovremenim deavanjima. U svojoj knjizi nije se potpisao
nijednim zvunim naslovom, koji bi omoguio da se njegov poloaj detaljnije utvrdi. Jedno vreme
smatralo se da je bio poreklom iz Rovinja. Meutim, postoje miljenja da je roen u Lenjanu;
Mazzuchelli 1763, 2241, nap. 2. U ovom delu naveden je i ceo stvaralaki opus irolama Bruzoni-
ja. Najznaajniji njegov rad za nau temu je Historia dell Ultima Guerra tr Veneziani, e Turchi
di Girolamo Brusoni. Nella quale si contengono i successi delle passate Guerre nei Regni di Candia,
e Dalmazia, Dall Anno 1644. sino al 1671. Ova istorija podeljena je u II toma: I (1644-1656) i II
(1657-1671).
5
odrazu ratnih deavanja u Dalmaciji na stvaralatvo Franje Difnika videti: Duki
2003, 133-134.
6
Originalni rukopis: Historia della Guerra Seguita in Dalmatia tr Venetiani e Turchi
dall anno 1645 sino alla pace e separatione de confini, uva se u Naunoj biblioteci u Zadru. Ob-
javljena verzija koriena u ovom radu: Difnik 1986.

72
 MARIJA KOCI, Vuk Mandui u venecijanskoj istoriografiji XVII veka

i istorija ogranienog hronolokog raspona (16451648), autora Alesandra

Vernina.7 Da bi Veneciju upoznao sa razvojem rata u Dalmaciji i uspesima
njene vojske, Antonio Santakroe (16241653), koji je knjige objavljivao pod
pseudonimom Sertonako Antikano, napisao je delo krae forme.8 Poreenjem
podataka iz ovih istorija sa sauvanom arhivskom graom otkriva se ujedno i
verodostojnost iskaza.9
Odluivi da osvoje Krit, Osmanlije su smatrale da e biti u stanju da
uspostave potpunu dominaciju nad istonim Mediteranom. Venecija je, s druge
strane, na sve naine nastojala da izbegne rat sa Osmanskim carstvom. Posle
sedam decenija mira (poslednji rat koje su ove drave vodile bio je Kiparski,
15701573) Venecija se morala suoiti sa novom opasnou. Sukobljene s
protivnikom, koji je raspolagao mnogo veim resursima, vlasti u Veneciji osetile
su se ugroenim. Pomorska i trgovaka ekspanzija ove drave nije zahtevala
dranje stalne vojske, sem odreda lokalne milicije. Front koji je objavom rata
otvoren protezao se od Dalmacije do Krita, obuhvatajui i posede na Moreji
7
ovom autoru ne postoje podaci koji ukazuju na vreme i mesto njegovog roenja. On
je ovo delo napisao neposredno nakon to je Foskolo priveo kraju dunost generalnog providura
u Dalmaciji. Stanovite s koga se Vernino reio da opisuje dogaaje zapravo je njegov pokuaj da
opravda odluke i delovanje Leonarda Foskola. U poreenju s pojedinim istoriografskim delima,
on je detaljniji u kazivanju dogaajima u ovoj provinciji (Valijer, Nani). Meutim, u odnosu
na dela irolama Bruzonija i Franje Difnika, Vernino zaostaje u prikazu pojedinosti iz istorije
morlakog stanovnitva i njegovih voa. Ovo delo koristio je irolamo Bruzoni, naroito u opisu
borbe oko Drnia (Brusoni, 1673, I, 151).
8
Anticano 1649; ovom istoriaru videti: Desnica 1922.
9
Ovom periodu pripada i istorija Mikelea Foskarinija. Meutim, ona obuhvata period
od 1669. do 1690. Iako je dogaajima u Dalmaciji i Boki Kotorskoj Foskarini u svom radu pos-
vetio znaajnu panju, njegovo kazivanje ne odnosi se na poetak Kandijskog rata i pojavu Vuka
Manduia. Prvi put se ova istorija pojavila 1699. Nama je dostupna verzija iz 1722, iji puni na-
slov glasi: Historia della Republica Veneta di Michele Foscarini Senatore, 1722. Pored toga, period
Kandijskog rata pokriva i istorija napisana na latinskom jeziku: Gratiani 1728. Dvotomno izdanje
iji je tvorac ovani Gracijani izlae istoriju Venecije stavljajui u prvi plan njene odnose s dru-
gim dravama, posebno onim iz neposrednog okruenja. Prvi tom obuhvata period od 1613. do
1655, drugi od 1656. do 1700. Po karakteru knjiga predstavlja politiku istoriju epohe, koja se na
mnogim mestima dotie deavanja u drugim dravama. Knjiga Franeska Sansovina Venetia Citt
Nobilissima objavljena je poslednjih godina Kandijskog rata. Iako Sansovinovo stvaralatvo ne
pripada ovom periodu, prireiva nije propustio da u delo, kroz dodatke unese promene koje su
se desile u periodu od 1580. do 1663. Sansovinova najpoznatija knjiga pojavila se 1582. pod naslo-
vom: Sansovino 1582. Knjiga je pod istim naslovom tampana 1600, ali je proirena dogaajima
do pomenute godine. Jedno od izdanja ovog dela objavljeno 1606. poseduje biblioteka Istori-
jskog Instituta SANU. Pomenuta knjiga razlikuje se od ostalih njegovih dela po tematici. Kasniji
prireiva koncipirao je svoje primedbe u mnogobrojnim dodacima (additions) kako bi itaoca
uputio u arhitektonske promene, koje je pretrpela Venecija, ali i pojedine institucije od vremena
Franeska Sansovina (umro 1582) do objavljivanja njegove knjige 1663. Kao savremenik Kan-
dijskog rata, ustinijano Martinioni nije mogao da zaobie ni dogaaje koji su se desili u tom
periodu.

73
 IV (2013) 7189

(Peloponezu). Slabost Venecije u Dalmaciji otkriva i popis izvren 1642.10 Ovaj

odnos nije se promenio ni u trenutku kada je Venecija prihvatila novi ratni izazov
1645.11 Preputena diplomatiji, ona je od drugih italijanskih drava primorana
da trai pomo. Papa je novcem i vojskom reio da pomogne Veneciju.12 Ona je
vrbovala vojnike i u drugim dravama, posebno meu nemakim plaenicima,
koji su privoenjem Tridesetogodinjeg rata (16181648) kraju ostali bez posla.
Od 1646. vei broj sultanovih podanika reavao se da pree na stranu
Venecije. Jedan njihov deo uao je u sastav regularnih ili poluregularnih eta,
pod komandom generalnog providura u Zadru. Pragmatizmom voena politika
Venecije doputala je da se ovi prebezi nasele na njenoj teritoriji, uz obavezu da
jedan njihov deo uestvuje u vojnim operacijama.13 Migracije s jedne na drugu
stranu granice postaju neodvojivi deo ratnih deavanja u Dalmaciji i Boki
Kotorskoj. Proces koji tada poinje nastavljen je tokom Morejskog rata (1684
1699), menjajui versku i etniku strukturu stanovnitva u ovim krajevima.14
Na elu naroda koji je izrazio elju da pree pod vlast Venecije stali su narodni
prvaci, svetenici, ali se kao pregovarai javljaju i harambae.15
Iako je Vuk Mandui pronaao svoje mesto u Gorskom viijencu, on nije bio
crnogorskog porekla. Zasnivajui svoj stav iskljuivo na arhivskoj grai, Boko
Desnica je smatrao da se on doselio u ibenik sa narodom koga je definitor
o[pat] Nikola Rui digao proti Turcima i preveo u mletako podruje.16 U
ibeniku je 17. decembra 1647. zakljuen ugovor izmeu visovakih fratara i
petropoljskih knezova, s jedne strane, i kapetana ibenika Zorzija, s druge. U
njegovom sklapanju uestvovao je i Nikola Rui kao diffinitore della provincia
di Bosnia.17 Osim 11 svetenika, u ime petropoljske raje u svojstvu pregovaraa
10
Stanojevi, 107136.
11
Ovaj popis na osnovu arhivske grae u vidu tabelarnog prikaza objavljen u: 1990,
1213.
12
Vojnici koji su bili na platnom spisku rimskog pape u istorijama i arhivskim izvorima
pominju se kao papalini.
13
Mletaki izvori ove prebege nazivaju Morlacima (Morlacci). Isti ljudi na teritoriji Os-
manskog carstva uivali su vlaki status. On je bio vezan za nain oporezivanja, koji je primenji-
van u osmanskoj dravi i nije bio uslovljen njihovom etnikom pripadnou. Vlako stanovnitvo
plaalo je porez fluriju, kao i ostale dabine, vezane za njihovu glavnu privrednu aktivnost
stoarstvo.
14
O tome detaljnije u: 2012.
15
Harambaa je izvorno turska re, koja se javlja u izvorima na italijanskom jeziku
(harambass). Potie iz osmanske vojne hijerarhije, odakle je prela u ire slojeve balkanskog
stanovnitva. Nabrajajui komandni kadar u organizaciji martolosa, Milan Vasi pominje i
harambau; Vasi 1967, 66-68.
16
1934, lanak je u skorije vreme pretampan u: 1991, 89-97. U radu
je koriena druga verzija, 89.
17
1950, 2627 (Zadar, 17. decembar 1647).

74
 MARIJA KOCI, Vuk Mandui u venecijanskoj istoriografiji XVII veka

pojavljuje se i Janko Mikeli conte di conti di tutte le ville de cristiani di Campo

Pietro, kojih je bilo 30.18 Kao rezultat tog ugovora odreeni broj porodica iz
Petrovog Polja preao je tokom zime 1647/48. na teritoriju Venecije. Na osnovu
te faktografije Boko Desnica je smatrao da se Vuk Mandui doselio zajedno s
ljudima iz Petrovog Polja.19 Franji Difniku takoe nije ostala nepoznata injenica
o pregovorima voenim krajem 1647. izmeu franjevaca iz Samostana Sv. Marije
s ostrva Visovca, na reci Krki, sa stanovnicima Petrovog Polja.20 Ugovoreno je
da njihovi stanovnici poalju u ibenik taoce. Pregovori s narodom iz Petrovog
Polja uticali su na hriane u Drniu da i oni zatrae dudevu zatitu.21 U grai
koju je objavio Marko Jaov nalazi se i dokumenat koji potvruje da je narod
iz okoline Drnia bio naseljen u tvravi Sv. Nikole u ibeniku, u neposrednoj
blizini luke.22 Vrlo je verovatno da su pojedine porodice prele iz Petrovog Polja
i naselile se takoe u tvravi Sv. Nikole. Meu njima i Vuk Mandui.
Nateran da bira kojoj e se od zaraenih strana prikloniti, narod je odluke
koje je u jednom trenutku doneo olako menjao. Opsada ibenika i tekoe sa
kojima se Venecija suoila u pokuaju da odbrani grad uticali su na to da njene
uhode ozbiljno prionu na pridobijanje stanovnika Petrovog Polja i Drnia da
se preseli na njenu teritoriju. Andrija Kai Mioi, meutim, poreklo Vuka
Manduia vezuje za okolinu ibenika. Nekoliko kratkih stihova opisuje
Manduia kao velikog junaka, koji je opljakao svu tursku zemlju i koga fale
latinska gospoda i junaci slavnoga Naroda.23 Njegov stav meutim, ostavlja
mogunost za tvrdnju da Boko Desnica nije bio sasvim u pravu kada je tvrdio
da se Mandui doselio s narodom iz Petrovog Polja u ibenik poetkom 1648.
Najznaajniji dogaaj toga vremena u Dalmaciji jeste osmanski napad
na ibenik 1647. (od 21. avgusta do 15. septembra). Opisujui deavanja pred
taj napad, Sertonako Antikano pominje kako su oni pojedinci koji su pre toga
preli pod vlast Venecije, bili dobro branjeni od strane svetenika i harambae,
njegovog hrabrog pratioca.24 To je bio jedan od povoda da bosanski beglerbeg
18
1950, 27; Ovaj naziv moe se prevesti kao knez kneeva svih hrianskih sela
u Petrovom Polju. Na italijanski jezik silom prilika prevedena su odreena zvanja iz narodne
hijerarhije. Knez je prevoen kao conte, a barjaktar, kako analiza tekstova iz ovog perioda poka-
zuje, kao alifer.
19
Radovi na kojima temelji taj zakljuak: Stipan Zlatovi, Franovci drave presvetlog
okupitelja i hrvatski puk u Dalmaciji; Petar Kolendi, Fra Pavao Posilovi i njegovo Naslaenje,
Rad 206. (Desnicane navodi sve bibliografske podatke ovih dela).
20
Difnik 1986, 163.
21
Difnik 1986, 164.
22
Jaov 1992, I, 188 (ibenik, 1. avgust 1648).
23
Cacich Mioscich 1801, 197.
24
Anticano 1649, 179.

75
 IV (2013) 7189

Tekeli-paa rei da poalje alaj-bega25 Ferhat-paia na Bokanjac sa 1 500 vojnika

i 2 500 konjanika. Osmanska vojska trebala je da napadne prebege s njihove
teritorije, koji su se sklonili u to selo.26 Sertonako Antikano potvruje uee
i popa Soria u odbrani ovog naroda.27 Od znaaja je da isti autor insistira na
ueu nekog harambae, u iji identitet nije bio u stanju da pronikne, iako je bio
dobro upuen u deavanja oko ibenika tokom 1647.
Katoliki svetenik Stefan Sori28 (kod Desnice ori) otpoeo je sredinom
maja 1647. pregovore s knezom Posedarskim da napusti osmansku teritoriju i
pree pod okrilje duda.29 S time je bio upoznat i Andrija Kai Mioi, po kojem
je Sori pre poetka Kandijskog rata bio paroh u Kotaru dravi tada Carevoj.30
Pregovori su okonani krajem avgusta, u vreme napada na ibenik.31 Sori je
s 300 sledbenika, meu kojima je bilo i narodnih prvaka, preao u ibenik,
eljan da izvri prepad o kome e se priati.32 Kasniji dokumenat otkriva da
je Sori isprva delovao kao Foskolov pouzdanik i uhoda, zatim i kao voa
onih Morlaka, koji su s njime preli na teritoriju Venecije. On je s ovim ljudima
napustio parohiju Goricu, u blizini Vrane.33
Arhivska graa i sauvane istorije stvorile su izmeu Manduia i Soria
odreenu vezu, koja se moe objasniti injenicom da su obojica po prelasku pod
dudevu vlast bila naseljena u ibeniku i nastupala kao voe ibenskih vlaha.
Upravo kazivanja nekih istoriara koji prate deavanja iz 1647, u prvom redu
Sertonaka Antikana, ukazuju na mogunost da je Vuk Mandui mogao biti u
slubi Venecije u isto vreme kad i Sori. Situacija tokom leta 1647. u dovoljnoj
meri je zabrinula vlast, koja je reila da vrbuje prebege sa osmanske teritorije u
veem broju. U isto vreme karijera Soria od prelata, uhode i poverenika, do
vojnika u mletakoj slubi moe se detaljnije pratiti u arhivskim izvorima i
tadanjim istorijama.
Po Bruzonijevoj oceni, Anton Palikui, Marko Pari i Tadija Madar
sa izuzetnom hrabrou su zapovedali Morlacima, koji su se spremali za
25
Alaj-beg zapovednik svih spahija u jednoj oblasti, najee sandaku.
26
Difnik 1986, 141.
27
Anticano 1649, 180.
28
U pojedinim radovima pominje se i kao Steva Suboti; III/1, 350, 352-356
(, ). Meutim, u svim dokumentima na italijanskom jeziku koji se uvaju u Zadru ili
Veneciji, kao i u tadanjim istorijama, pominje se kao Sori, zbog ega smo se odluili da damo
prednost ovoj varijanti njegovog prezimena.
29
1950, 17 (Zadar, 17. maj 1647).
30
Cacich Mioscich 1801, 155.
31
1950, 25-26 (Zadar, 31. avgust 1647).
32
1950, 25.
33
1950, 28. (Zadar, 25. decembar 1647).

76
 MARIJA KOCI, Vuk Mandui u venecijanskoj istoriografiji XVII veka

odbranu ibenika 1647. Vuk Mandui se, meutim, ne pominje.34 U nabrajanju

voa Morlaka koji su se okupili u odbrani ibenika, Sertonako Antikano ne
pominje Manduia,35 kao ni Alesandro Vernino.36 Interesantno je da Andrija
Kai Mioi, kome nisu bile nepoznate tadanje istorije (u prvom redu one
koje obuhvataju istoriju Dalmacije), u opisu odbrane ibenika 1647. takoe ne
pominje Manduia.37
Napad na Drni, koji je sluio Osmanlijama za smetaj municije i
provijanta,38 izvren 22. februara 1648, ali je isplaniran tokom zime. Tekou,
ukoliko se istraiva osloni samo na istoriografiju tog doba, predstavlja injenica
da najvei deo ovih autora napad na Drni, i ubrzo potom izvreni napad na
Knin (26. februar), smetaju u 1647.39 S druge strane, po Franji Difniku napad
na Drni desio se 1648.40 Arhivska graa potvruje da je do njega dolo februara
1648, to prihvataju i dananji istoriari.41
Od voa koji su uestvovali u napadu na Drni irolamo Bruzoni
nabraja guvernera Skuru, Krutu, Posedarskog, Teodosija, Soria i Manduia.42
To je i prvi pomen Vuka Manduia u njegovoj knjizi. Iste podatke donosi
Alesandro Vernino.43 Najveu tekou mletakoj vojsci zadao je prelazak preko
reke ikole, na kojoj je bio sagraen most, koji je obezbeivao pristup gradu.
34
Brusoni 1673, I, 137.
35
Anticano 1649, 197.
36
Vernino 1648, 88-89.
37
Cacich Mioscich 1801, 174-176.
38
Znaaj koji je imao Drni za Osmanlije pored Bruzonija navodi i Batista Nani; Nani
1722, 172.
39
Jedan od najznaajnijih istoriara toga doba, irolamo Bruzoni, jedan je od tih; Bruso-
ni 1673, I, 149152. Najveim delom, kazivanje Brusonija o napadu i osvajanju Drnia podudara
se sa Difnikom i graom, zbog ega se njegovom opisu moe verovati. Prema naem miljenju,
ovde se radi o tamparskoj greci. On opis dogaaja koji su se desili 1648. poinje napadom na
Klis. Ovakav stav Bruzonija moe biti i posledica njegovog pozivanja na dela prethodnika koja su
mu bila dostupna, u prvom redu Sertonaka Antikana i Alesandra Vernina. Oba rada koja su se
pojavila ubrzo nakon dogaaja koje izlau, ne poseduju hronoloku odrednicu na svakoj tampa-
noj strani, to odstupa od tadanjeg naina publikovanja istoriografskih dela.
40
Difnik 1986, 164170.
41
U sklopu ratnih priprema tokom zime u ibenik je stigao novi providur konjice
Franesko oro, koji je preuzeo komandu nad vojskom od 7.000 peaka i 800 konjanika. Na
savetovanju je vei broj zapovednika bio za to da se izvri napad na Klis, ali je oro smatrao da
je taj korak preuranjen. Ovo se deavalo pre sklapanja pomenutog ugovora, jer odredbe koje on
predvia ukazuju da su vlasti ve u to vreme imale izgraenu strategiju. Marko Jaov ukazuje da
je mletaka vojska brojala 4 000 peaka, 700 seljaka, 700 konjanika i 3 000 Morlaka, kojima su
komandovali Sori i Mandui; 1990, 26.
42
Brusoni 1673, I, 150.
43
Vernino 1648, 105.

77
 IV (2013) 7189

Njegovo osvajanje povereno je Soriu. Za napadae je, pored ove komunikacije,

koje su se nastojali domoi, opasnost vrebala i u nedostatku namirnica. U opisu
napada Brusoni ne pominje Manduia sem to ga navodi pri nabrajanju sastava
mletake vojske. U tome se moe prepoznati uticaj Alesandra Vernina, na koga
se Brusoni u znaajnoj meri pozivao. U toku napada na Drni, prema oceni
ovog autora, Morlaci su se pokazali nesposobni za vojnu disciplinu.44 Od
ostalih istoriara, uee Morlaka u napadu na Drni pominje i Batista Nani, ali
ne nabraja njihove voe.45 Franjo Difnik zabeleio je da su Morlaci pod Soriem
nastupali kao prethodnica.46 S druge strane, Difnik, od koga se zbog porekla
oekivalo da bude bolje upoznat sa prilikama i licima koja su se u odreenim
trenucima istakla, u opisu napada na Drni ne pominje Manduia.
Venecija se gotovo bez otpora domogla Knina 26. februara 1648, jer
su njegovi stanovnici na vest o osvajanju Drnia napustili grad i povukli se
prema Bosni. irolamo Brusoni ne pominje Manduievo uee u napadu
na Knin.47 Na ovom mestu Brusoni jo jednom dokazuje da je u tumaenju
pojedinih dogaaja iz Kandijskog rata dao prednost objavljenim istorijama, iz
kojih ponekad samo prepisuje podatke, bez provere njihove verodostojnosti. Ni
Alesandro Vernino ne pominje Manduia u borbama pod Kninom.48 Prema
nekim savremenim istoriarima, Manduiu je nakon osvajanja grada poveren
zadatak da top Margaritu (izliven 1580) prebaci u ibenik.49 U delu Vernina,
meutim, pominje se ovaj top, ali ne u vezi sa Vukom Manduiem.50
Sertonako Antikano navodi kako je najisturenije poloaje oko Knina
dobro branila eta popa (Soria) i harambae, s njegovom hrabrom etom.51
Ovaj istoriar navodi da je na Knin poslata vojska na ijem je elu bio hrabri
kapetan Aran Bovai (Aran Bovasich), koga je lokalni narod veoma potovao.
On je trebao da obezbedi prolaz mletakoj vojsci, koja je krenula na utvrenje.
U Sertonakovoj interpretaciji nainjena je greka u transkripciji pojedinih
imena na italijanski, posebno kada se radilo o izrazima poteklim iz osmanske
leksike. I ranije on u svom delu pominje harambau, ali ne navodi o kojoj
se osobi tano radi. Mogue je pretpostaviti da je kod Sertonaka dolo do
identifikacije harambae s Manduiem. Aran Bovai je moda iskrivljena
verzija osmanske rei harambaa, koju su mletaki istoriari najee pisali kao
44
Brusoni 1673, I, 150.
45
Nani 1722, 171172.
46
Difnik 1986, 169.
47
Brusoni 1673, I, 154.
48
Vernino 1648, 111112.
49
1990, 26.
50
Vernino 1648, 115.
51
Anticano 1649, 179.

78
 MARIJA KOCI, Vuk Mandui u venecijanskoj istoriografiji XVII veka

harambass, mada se u dokumentima moe naii i na njene varijante: harm

bass ili arambass, gde se izostavljalo muklo h, koje u italijanskom jeziku nema
glasovnu vrednost u sluajevima kada se pie na poetku rei. Na ovom mestu
u svom delu Sertonako Antikano prvi put pokuava da d identitet osobi koju
do tada pominje iskljuivo kao harambaa. Od znaaja je njegova opaska da
je Aran Bovai prethodne godine (1647) bio na poloaju zapovednika strae
Ibrahim-pae iznad ibenika.52
Uee Vuka Manduia u napadu na Klis od 15. do 31. marta 1648. dogaaj
je o kojem su jednoduno pisale sve mletake istorije. Franjo Difnik u borbama
za Klis Vuka Manduia pominje kao harambau.53 Mandui je kod Vernina
pomenut u borbama pod Klisom kao jedan od voa oltramarina podeljenih u
est jedinica.54 Takoe, harambau Manduia u dogaajima vezanim za napad
na Klis prvi put pominje Sertonako Antikano,55 kao i irolamo Brusoni.56
Vernino je pre bio zainteresovan da izloi sastav i dejstvo vojske Venecije. Kako
su njen sastav u velikoj meri inili pripadnici vlakog (morlakog) stanovnitva,
to su se poeli koristiti i izrazi kojima su jedinice sastavljene od tih pojedinaca
oslovljavane. Pod oltramarinima smatrani su ljudi poreklom iz Dalmacije i
susednih krajeva, a pod oltramontanima najamnici iz Francuske, Italije ili
Nemake. Meutim, u vreme kada je Vernino priveo kraju svoje delo (1648) ti
termini jo uvek nisu bili definisani.
S jasno zacrtanom strategijom Venecija je odluila da se domogne
Klisa, kome se moglo prii samo sa jedne strane.57 Po osvajanju napadae bi
doekao i bogat plen, jer su Osmanlije u ovaj grad sklonile sav opljakani plen iz
52
Anticano 1649, 233. Ovaj podatak kod Sertonaka najvie nas je i ubedio da se radi o
Vuku Manduiu. Pretpostavili smo da je mogue da se izraz Aram Bovai odnosi na kapetana
mletake vojske Arbanasovia, koji se posebno istakao u odbrani Splita (1647).
53
Difnik 1986, 178.
54
Vernino 1648, 106.
55
Anticano 1649, 252.
56
Brusoni 1673, I, 166.
57
Napad i osvajanje Klisa 1648. obradio je Boko Desnica. On se u prvom redu oslanja
na arhivsku grau. Istom autoru nisu bila strana tumaenja ponuena u pojedinim istorijama iz
tog perioda (Alesandro Vernino i irolamo Bruzoni). Meutim, kako je sam naveo, najverodos-
tojniji, prema njemu, u opisu napada i osvajanja Klisa (1648) jeste Franjo Difnik, koga obilato
navodi u radu. U vreme kada je Desnica objavio ovaj rad Difnikova istorija jo uvek nije bila
objedinjena, a od nje su bila sauvana 3 rukopisa, od kojih jedan pripada Arhivu u Zadru, koji je i
on koristio. 1934 , 11-12, pretampano u: 1991, 47-60. U navedenom radu dat
je i jedan od boljih opisa Klisa, kao i stanja u njemu neposredno pred osvajanje. Osim to Soria
i Manduia pominje prilikom opisa rasporeda mletake vojske na poetku opsade, Desnica vie
ni na jednom mestu ne pominje Manduia. Istom dogaaju posveena je i istorija koja do da-
nas nije objavljena. Nju je napisao Ivan Andrija Tomaseo (umro 1669), kome pripada rukopis
Relazione della Pressa di Clissa, koji je kao i Difnik doktorirao na Univerzitetu u Padovi 1642.
Jedan primerak se danas uva u arhivskoj zbirci splitskog Arheolokog muzeja pod evidencionom

79
 IV (2013) 7189

osvojenih mesta. Iako su u vie navrata pokuale da probiju opsadu, Osmanlije

su na kraju ostale blokirane u kliskoj tvravi. Jedini prilaz, klanac Svinjski put,
zaposeo je pukovnik Briton sa nemakim i italijanskim plaenicima. U njihovoj
pozadini nalazili su se pop Sori i harambaa Vuk Mandui s Vlasima i
kumpanijama trgoriskih i splitskih katela, s estotina Poljiana koji su nedavna
prili Mleanima, i s ljudima iz Primorja podreenima zapovjedniku Janku
Marijanoviu.58 Odbrana utvrenja poverena je Ali-begu Filipoviu i Mehmed
Mustaj-begu. Njihova vojska bila je nedovoljna da odbije napadae, zbog ega
je u pomo pohitao bosanski sandakbeg Tekeli-paa sa 4 000 na brzinu
sakupljenih vojnika.59 Generalni providur Leonardo Foskolo izdao je nareenje
Soriu i Manduiu da sa svojim ljudima pokuaju da zaustave Tekelija,60
to ukazuje i na ulogu Vuka Manduia u vojnim planovima Venecije. Difnik
na drugom mestu navodi da iako su ete pod komandom Soria i Manduia
bile estoko napadnute, oni su uspeli da odbiju napad i Osmanlije proteraju iz
Dugopolja,61 gde je Tekeli grupisao svoje snage. Broj njegovih vojnika porastao
je na 5 000 ljudi. Meutim, po naredbi Foskola vojska je napala Osmanlije u
Dugopolju, nateravi ih na povlaenje.
Alesandro Vernino potvruje da su Sori i Mandui dobili zadatak da
zajedno s ljudima koji su pre toga iz Poljica preli pod okrilje Venecije sprei
napredovanje bosanskog beglerbega.62 S time se slae i Sertonako Antikano,
koji belei da su Sori i Mandui sa svojim Morlacima krenuli prema Bosni.63
U meuvremenu se beglerbeg sa 2 000 vojnika pribliio Svinjskoj stazi, gde je
dolo do sukoba. Mandui i Sori su pruili estok otpor osmanskoj vojsci
prinudivi je na povlaenje prema Dugopolju. Nakon dvonedeljne opsade,
Klis je 31. marta zauzet, a Osmanlije nakon svirepog masakra proterane.64
Time je ujedno odbranjena i cela Dalmacija.65 Ovaj dogaaj zabeleile su sve
brojem 48-h-17/7. Ovaj primerak nosi naslov Relatione dell espurgation di Clissa del Dottor
Giovanni Andrea Tomaseo; Ivanievi 2009, 87, nap. 19.
58
Ovde verovatno Difnik misli na Janka Mitrovia, oca Stojana i Ilije Mitrovia, do ijeg
je uspona dolo za vreme Morejskog rata (1684-1699); Difnik 1986, 178. Videti i: 2012, 46,
49-53, 124-135 i dalje.
59
Nani 1722, 174.
60
Difnik 1986, 181.
61
Difnik 1986, 182.
62
Vernino 1648, 124.
63
Anticano 1649, 252.
64
Povod i nain na koji su pojedine Osmanlije masakrirane pod Klisom, kao i odnos
providura Foskola prema tome, dotaknuto je u: 1991, 58-60.
65
Brusoni 1673, I, 180.

80
 MARIJA KOCI, Vuk Mandui u venecijanskoj istoriografiji XVII veka

mletake istorije.66 Osvajanje Klisa doekano je u Veneciji sveanostima,67 to je

zahvaljujui irenju tampe, saznala tadanja evropska javnost.
Vest o Tekelijevom neuspehu kod Klisa navela je Carigrad na odluniju
akciju. Na njegovo mesto postavljen je Dervi-beg, koji je u Livno doao s 10
000 vojnika i 7 topova.68 Za Dervi-painu vojsku govorilo se da kree da vrati
Klis, ili ide u napad na Split. Meutim, Split nije mogao biti meta napada jer
Osmanlije nisu imale dovoljan broj vojnika za njegovo osvajanje.
U pauzi koju su omoguili grupisanje i reorganizacija vojske bosanskog
beglerbega, hajduci su nastavili sa upadima na osmansku teritoriju. jednom,
koji je predvodio Vuk Mandui, sauvan je dokumenat.69 Mandui, koji se
u njemu pominje kao Vuen,70 sa 175 Morlaka, izvrio je napad na tvravu
Klju, mesto od 300 kua u okolini Banja Luke, sa ijim se braniocima borio do
doboko u no. Tom prilikom spaljena je damija zajedno s hodom i ubijeno
je preko 200 Osmanlija, dok su iz Manduieve ete bila ranjena etvorica
Morlaka. Zarobljeno je 46 osoba, meu kojima i mnogo ena i dece. Narednog
jutra Osmanlije su krenule u poteru, zbog ega su se hajduci morali osloboditi
roblja. Zadrali su samo estoro.71 Stigli su do Grahova, zatim su se preko Dinare
vratili u ibenik. Kako je Mandui izjavio, njemu su pomogli Morlaci koji su
se od Turaka sklonili u planine,72 od kojih su tri porodice doveli u ibenik.
Manduiev prodor do Kljua naao je mesto i u epskoj poeziji. U pesmi Vino
piju dvije harambae Jovan ari (za koga pretpostavljamo da se radi o popu
Soriu) i Vuk Mandui trpe ton pun podrugljivog prebacivanja od strane
nepoznatog zadarskog plemia:
Dva uskoka dvije harambae,
Porobiste etiri krajine,
Porobiste Liku do Ribnika
I Krbavu pod gorom Kapelom,
I Kapelu ukraj mora sinjega,
Kazanicu i Lazakovicu,
Od svakuda roba dovedoste,
od Glamoa ni roba ni konja:
Il ne hteste ili ne mogoste?73
66
Sansovino 1663; Valijero 1679, 155156; Nani 1722, 174175; Brusoni 1673, I, 178180;
Difnik 1986, 175190.
67
Nani 1722, 175.
68
Difnik 1986, 200.
69
1950, 3637 (Zadar, 2. jun 1648).
70
Bruzoni ga na jednom mestu takoe pominje kao Vuena Manduia; Brusoni 1673, I, 187.
71
1950, 36 (izjava Vuka Manduia).
72
1950, 36.
73
2003, 180.

81
 IV (2013) 7189

Zabeleke sa ovog sasluanja danas su najpouzdaniji dokaz da je Vuk

Mandui inio sastavni deo mletakih poluregularnih jedinica, s ljudima
voljnim da Veneciji slue pod orujem. U njihovim napadima on se pominje
kao harambaa.
Ovaj upad Manduia bio je u skladu s planovima Foskola da primora
Osmanlije na povlaenje. Zbog toga je leto 1648. bilo ispunjeno slinim
akcijama, kada nijedan harambaa u mletakoj slubi nije mirovao.74 Pojedinim
istoriarima nije bila nepoznata ta injenica. Oni u opisu tih dogaaja prvi put
pominju i hajduke.75 Sertonako Antikano zabeleio je da je 100 hajduka (tada ih
prvi put pominje) krenulo ka Savi da pljaka i robi.76
Znaajnog ugleda, Vuk Mandui je predloen za odlikovanje. Darivanje
kolajne isplanirano je da bi se zadovoljili Morlaci koji ga mnogo potuju.77
Ovo je istakao providur Foskolo u pismu Senatu 11. jula 1648. U kasnijem
pismu on navodi: Kad bi za kapetana Manduia dola druga kolajna jednaka
orievoj, a on je znago zasluuje, to bi njemu pritedilo gorinu iskljuenja,
a naciji bi posluilo na veliku utjehu, jer je on na Krajini cijenjen vie nego
ijedan drugi.78 Meutim, Senat, zabavljen drugim poslovima, nije donosio
odluku, zbog ega je Foskolo isti zahtev ponovio 22. jula.79 U meuvremenu
je poetkom jula pod Ribnikom nastradao pop Sori. Foskolo je predloio da
se kolajnom namenjenom njemu odlikuje Mandui. Smatrao je da mu ta ast
pripada, zato to je istaknutiji i priznatiji meu Morlacima.80 Meutim, samo
nekoliko dana nakon Sorieve pogibije, pod udnim okolnostima nastradao je
kod Zeeva i Vuk Mandui, ne doekavi da primi znak asti. Veliki ugled koji
je meu Morlacima uivao svakako je bio povod za prikrivenu ljubomoru, koja
ga je na kraju kotala glave.
Tih nekoliko meseci od ulaska mletake vojske u Klis (1. aprila) do sredine
juna, kada je novi bosanski vezir Dervi-paa odluio da krene u protivnapad,
bili su ispunjeni odmazdama i nesigurnou. Pokolj nakon osvajanja Klisa,
praen svakojakim nedelima, a sa druge strane revan Osmanlija po likom i
74
Poetkom maja Petar Smiljani sa svojim ljudima napao je Unac na Savi;
1950, 35 (Zadar, 11. maj 1648). Zatim je usledio napad Vuka Manduia na Klju. Tokom juna
pop Sori preuzeo je napad na Udbinu; 1950, 3739 (Zadar, 21. jun 1648). Veliki upad
organizovan je u Liku, u kome je uestvovao i pop Sori, koji je tom prilikom kod Ribnika pogin-
uo; 1950, 4143 (Zadar, 14. jul 1648).
75
Re hajduk (haydud) izvorno je turskog porekla i u prvo vreme oznaavala je razbo-
jnika; Redhouse 2001, 815. Detaljnije: 2012, 2829.
76
Anticano 1649, 308.
77
1950, 40 (Zadar, 14. jul 1648).
78
1991, 91.
79
1950, 44 (Zadar, 22. jul 1648).
80
1990, 30.

82
 MARIJA KOCI, Vuk Mandui u venecijanskoj istoriografiji XVII veka

susednim sandacima, kada je mnogo hriana nabijeno na kolac za primer

ostalima, svedoe o raspoloenju koje je iz ljudi izvuklo ono najgore. Odseene
glave, tela nabijena na kolac, ereenja, silovanja bez obzira na pol ili godine, bile
su svakodnevne kazne s kojima se obian ovek, ne znajui kome da se prikloni,
suoavao. Odbrana sebe i svojih najbliih javila se kao imperativ, koji je ratniki
moral liavao svega vitekog, svodei ga na ono animalno u oveku. U takvom
ambijentu, primeri junatva i ponekog znaka vitetva postajali su vrlo cenjene
moralne vrednosti, koje su se upravo kod Vuka Manduia ispoljile. Budui bez
potomstva, svojim ljudima je delio najvei deo onoga to bi zaplenio u busiji,
dok su drugi plen ljubomorno uvali za svoje najblie. U odnosu prema njemu
oitovale su se krajnosti simpatija kroz podrku prostog puka i antipatija zbog
ljubomore na glas o njemu meu jednakima.
U junu je bosanski beglerbeg Dervi-beg krenuo na Liku, dok je njegov
ehaja Husein-paa u okolini Zadra pljakao s 4 000 vojnika. Grupa Morlaka
na ijem je elu bio Ilija Smiljani postavila je busiju kod Zeeva, nameravajui
da pau namami u naputenu tvravu. Ilija Smiljani s kotarskim i Vuk
Mandui s Morlacima iz ibenika dobili su zadatak da saekaju Osmanlije i
spree njihov povratak. Meutim, njih dvojica nisu delila isto miljenje o daljem
nastupanju. O dogaaju oko zeevske kule svedoe iskazi trojice harambaa,
koji su u ovoj bici uestvovali. Iskaze su dali Ilija Smiljani, Martin Milkovi
i Matija Mihaljevi iz Drnia.81 Poreenjem iskaza moe se utvrditi da se onaj
Ilije Smiljania razlikuje od druga dva. Smiljani je preutao nekoliko znaajnih
injenica nije pomenuo morlaku izvidnicu i nije dao obavetenja o jaini
osmanske vojske, koja se pribliavala tvravi. Isto tako, preutao je nesuglasice
i sumorno predoseanje Manduia pred samu bitku.82 Smiljani je objanjavao
ceo dogaaj okolnou da je neprijatelj uoio da ih je bilo malo, zbog ega ih je
i napao. Martin Milkovi u iskazu otkriva injenicu da su se Osmanlije, koje su
do tada pljakale po biogradskom primorju, pribliile nenadano, jer nas uhode
nijesu dobro posluile.83 U zeevskoj kuli ostavljeno je 30 hajduka da uvaju
konje i komoru. Ostali su se zajedno s Manduiem sklonili u zasedu ekajui da
neprijatelj proe, jer je bio brojniji. Mandui se tome opirao jer je tu odluku
smatrao opasnom, ali ustrajui Smiljani u nagovaranju udarismo zajedniki na
neprijatelja.84 Kada su Osmanlije shvatile da su hajduci daleko slabiji okrenu
lice i opkole nas i prisile na uzmak i na naputanje opljakanih konja.
81
ovom dogaaju svedoe tri izjave neposrednih uesnika dogaaja kod Zeeva, koji su
i oevici pogibije Vuka Manduia. 1950, 4650 (Zadar 1. avgust 1648; Zadar, 1. avgust
1648; Zadar, 2. avgust, 1648). Boko Desnica ponudio je i njihov prevod; 1991, 9296.
82
Neposredno pred bitku Vuk Mandui je prorokovao Ubeen sam da emo danas biti
poraeni, a vi ete me ostaviti samog; 1950, 49.
83
1950, 50.
84
1950, 50.

83
 IV (2013) 7189

Boko Desnica je najveu verodostojnost dao treoj izjavi, onoj harambae

Mihaljevia iz Drnia. Prema Mihaljeviu Harambaa Smiljani, harambaa
Milkovi i drugi od zadarskog Kotara Vlasi koji su se podjednako podloili
(dudu), nalazei se kod Zeeva i obaveteni o naem dolasku, javie nam da
im se moramo pridruiti svi i u tu nam svrhu poslae vodie, jer mi nijesmo
vijeti ovom kraju.85 Tvrdio je da su ih Kotarani (Smiljanievi ljudi) uveravali
da su Turci malobrojni, dok je Mandui tvrdio da ih je bilo mnogo. Smiljani
je poslao strau da nadgleda kretanje Osmanlija, koja o njihovoj brojnosti nije
nita javila, sem da su se ulogorili kod Otresa. Morlaci su ostali blizu Zeeva,
reeni da ekaju bogatim plenom natovarenog neprijatelja, bez ikakve predstave
o njegovoj brojnosti. Kada su ugledali osmansku vojsku, povukli su se, dok je
u tvravi ostalo 60 Smiljanievih Vlaha sa konjima i stvarima a da se o tome
nije obavestio Mandui.86 Mihaljevi je ukazao da je Mandui sumnjao
da se radilo o izdaji. Ovo je ujedno jedini iskaz koji potvruje surevnjivost
meu Manduiem i Smiljaniem. U nemogunosti da nadjaa Smiljanievo
insistiranje da krenu u pomo hajducima koji su ostali u zeevskoj tvravi, Vuk
Mandui izjavljuje: Radite to vas je volja, ali sam uveren da emo danas biti
uhvaeni i da ete me napustiti.87
Manduievoj pogibiji sve tri izjave uglavnom se slau. Tokom borbe
prvo je izgubio ruku a zatim mu je odseena glava. Franjo Difnik je o njegovoj
pogibiji zabeleo: No videi njihovu veliku pogibelj, Vuk Mandui, voa
ibenskih Vlaha, za taj poloaj ovek zrela razuma i veoma hrabar, odlui s Ilijom
Smiljaniem i ostatkom Vlaha koji su bili izvan kule da oslobode opkoljene ili
da junaki poginu u borbi, pa zgrabe oruje, zalete se meu neprijatelje i otvore
prolaz onima u kuli.88 Batista Nani, Andreja Valijero i prireiva Sansovinove
knjige Don Martinijoni ne pominju ovaj dogaaj. Meutim, irolamo Bruzoni
je za boj kod Zeeva zabeleio da je preduzet protiv Manduievog miljenja.89
Isti autor pominje i neslaganje u morlakom taboru bez ikakvog objanjenja
osim to velia hrabro uee Manduia. U prilog tvrdnji da su slubena
dokumenta providura Foskola stajala na raspolaganju Bruzoniju svedoi
85
1950, 4748.
86
1950, 48. U tome se donekle podudara sa Smiljanievom izjavom, koji je
takoe tvrdio da je u tvravi ostao harambaa Vukadin s 30 peaka. Za ovog harambau Desnica
je pretpostavljao da se radi o Vukadinu Mitroviu, bratu Janka Mitrovia iz egara, stricu Stojana
i Ilije Jankovia, koji su u to vreme preli u slubu Venecije; 1950, 46.
87
1950, 49.
88
Difnik 1986, 201.
89
Brusoni 1673, I, 188.

84
 MARIJA KOCI, Vuk Mandui u venecijanskoj istoriografiji XVII veka

njegovo nabrajanje hajdukih voa.90 U vezi s pogibijom Manduia Bruzoni

daje samo turi komentar da je oplakan od strane cele Provincije.91
U opisu stradanja Vuka Manduia najdetaljniji je Sertonako Antikano.
Premda njegova verzija ima mnogo dodirnih taaka sa zvaninim dokumentima,
ona ne iznosi sve pojedinosti u vezi sa ovim dogaajem. Sertonako je, takoe,
bio upoznat s injenicom da se Smiljani i Mandui nisu slagali u stavu prema
brojnijoj osmanskoj vojsci. Zeevo, tvrava podignuta na steni na glavnom
putu za Knin, predstavljala je nepogodan zaklon, posebno u momentu kada
se bosanski beglerbeg sa 4 000 konjanika i 1 000 peaka spremao da napadne
mletake poloaje. U Zeevu (kod ovog autora Seceno) ostavljeno je 50
vojnika, u vreme kada se 6 000 Osmanlija spremalo da krene prema Zadru.
U meuvremenu je Vuk Mandui iz ibenika krenuo ovima u pomo. On
je stigao sa 300 peaka u Skradin, zatim Bukovicu, a potom u Zeevo, gde se
pridruio Smiljaniu.92 Iako su zidine zeevske kule bile debele 4 koraka, one su
se po miljenju Manduia nalazile u loem stanju. U njoj su ostale harambae
Vukadin i Medakovi sa 200 dobro naoruanih hajduka i provijantom. Ostatak
hajduka povukao se u planinu Lakovicu na putu za Knin, postavivi busiju da
napadne neprijatelja, koji se sporo kretao.93 Deo vojske, 500 konjanika i 200
peaka, Husein-paa poslao je prema Zadru, gde su se ranije preselili Morlaci sa
osmanske teritorije. Deo vojske od 200 peaka, meu kojima je bilo i janiara,
poslat je na Zeevo.94 U sporom napredovanju Osmanlije su uspele da se probiju
do nasipa, pri emu su se branioci morali povui u gornju kulu. Upravo na
ovom mestu Sertonako pominje Manduievo neslaganje sa stavom da branioci
po svaku cenu ostanu u tvravi, budui da otpor u tim uslovima nije mogu i
da se kula mora napustiti. Prema Sertonaku, u tom trenutku bilo je 30 mrtvih
branilaca i 40 konjanika, koji se nisu mogli probiti do Lakovice. Na ovom mestu
Sertonako zavrava kazivanje o borbama u Dalmaciji. On o pogibiji Manduia
ne iznosi druge podatke, sem da je Husein-pai odneto 40 glava, za koje je on
platio po 5 reala za svaku, i da je njegova smrt bila oplakana u celoj Dalmaciji.95
90
U izjavi harambae Mihaljevia, pored Manduia, kao poginuli pominju se harambaa
Sandi, kapetan Petar Anii, harambaa Ilija Cverljevi, harambaa Ivan Kraljevi i dvojica brae
Galiotovia, od kojih je jedan zarobljen. irolamo Bruzoni, sem Manduia, nabraja i harambae
Sandia, Kragljevia, Aniuk [?] i Servilia. U tom nabrajanju najbolje se uoava da je Brusoni
koristio i zvanina dokumenta, ali imena koja navodi razlikuju se od njihovog slovenskog porekla
(Harambassa Sandich, Craglievich, Aniuch, e Serviglich); 1950, 189.
91
1950, 189.
92
Anticano 1649, 314.
93
Anticano 1649, 315.
94
Anticano 1649, 316318.
95
Anticano 1649, 320.

85
 IV (2013) 7189

Iako je verzija Sertonaka Antikana starija, nju je gotovo u celosti prihvatio

Bruzoni, koji je svoje delo zavrio 15 godina kasnije.96 Bruzoni je nastojao da
stvori jasnu sliku o dogaajima bez preteranog udubljivanja u Manduiev
poloaj. Znao je za Smiljaniev plan da se u zeevskoj tvravi ostave hajduci,
s kojim se nije slagao Mandui, mada mu se na kraju povinovao. Bruzoni
kazivanje o njihovim odnosima zavrava na ovoj konstataciji.
Ne moe se pouzdano tvrditi da je u trenutku pogibije Vuk Mandui
imao redovnu platu od Venecije, za ije se interese tokom poslednjih meseci
ivota borio. Ilija Smiljani je redovnu platu dobio 14. jula 1648.97 Due u
mletakoj slubi (verovatno uvuen od strane oca Petra), Ilija Smiljani je
nakon dve godine nagraen stalnom platom u iznosu od etiri dukata meseno.
Manduievo ratovanje od nekoliko meseci na strani Venecije, i pored njegove
velike popularnosti, teko da je do trenutka njegove pogibije bilo nagraeno
redovnom platom.
Iako kratkotrajna, pojava Vuka Manduia ukazuje na to da je Venecija
tokom prvih godina Kandijskog rata poela da uobliava novi sistem
regrutovanja, kada je pored vojnih jedinica, poela da stvara poluregularne ete
sastavljene od prebega s osmanske teritorije, u kojima su najznaajnije mesto
imali hajduci.98 Sluaj Vuka Manduia, koji se, sudei po Sertonaku, prethodno
istakao na osmanskoj strani kao harambaa, ukazuje na sloj ljudi koji su za
Veneciju imali najvei znaaj. Pojedinci skloni vojnikom zanatu, premda se
njihovo angaovanje uglavnom svodilo na postavljanje busija i brze upade, imali
su prednost nad obinim sultanovim podanicima. Vuk Mandui, Stefan Sori
i nekoliko drugih harambaa koje istorije nastale u ovom periodu pominju,
predstavljaju prvu generaciju hajduka u slubi Venecije, kada ona poinje da
stvara sistem odreen kao organizovana hajduija.99
Uesnici boja kod Zeeva bili su u isto vreme i svedoci jedne podle igre.
Veti u prepadima voenim zarad zgrtanja plena, mnogi od njih su slutili
da je kod Zeeva bilo mutnih radnji. U doba kada su se vesti apatom irile
serhadom, glasovi o tome nisu lako mogli biti uutkani. Glavni osumnjieni za
njegov nestanak, Ilija Smiljani, i sam je nastradao poetkom septembra 1654.
u busiji na Velebitu. On je upao u zasedu Osmanlija kada se sa etom spremao
za odmor.100
96
Brusoni 1673, I, 187189.
97
1991, 61-88.
98
Gligor Stanojevi je smatrao da je Venecija s time poela 1654, kada se bokeljski ha-
jduci, prema dubrovakim podanicima, pojavljuju odjednom kao dobro organizovana i mona
druina; 1970, 272.
99
O tome detaljnije videti: 2012, 46 i dalje.
100
1950, 76 (Zadar, 8. septembar 1654).

86
 MARIJA KOCI, Vuk Mandui u venecijanskoj istoriografiji XVII veka

Nakon tragine smrti Mandui je nastavio da ivi u kolektivnom seanju

naroda iz koga je potekao. Uspomena na njega sauvana je tokom XVIII veka
zahvaljujui knjievnim delima, koja su dobrim delom okrenuta istoriji, a koja
su reprezentovala potpuno novi ilirizam. Boko Desnica je bio upoznat sa
radovima Stipana Zlatia i Petra Kolendia. Stipan Zlati je teio da prikae
u to povoljnijem svetlu franjevaki red u Hrvatskoj. Pomen Manduia kod
Andrije Kaia Mioia moe se delom objasniti i uticajima njegovog uitelja
don Filipa Grabovca, u ijem se delu (smisleno napisanom radi povratka
hrvatskim obiajima i moralnim vrednostima) pominje i Mandui.101 Kako se
Grabovac kolovao jedno vreme u franjevakom samostanu Visovcu, spona s
Vukom Manduiem lako je objanjiva. On i Andrija Kai Mioi pripadaju
knjievnosti prvog prosvetiteljstva u hrvatskoj knjievnosti.102 Reju, usmeno
predanje o Vuku Manduiu najvie je ostavilo traga meu delima iji su
autori franjevaki svetenici, koji su posredno ili neposredno imali kontakata s
visovakim samostanom.

Bibliografija
Objavljene zbirke grae
, (1950): , I. :
.
Jaov, Marko (1992): Le Missioni cattoliche nei Balcani durante la Guerra di Candia
(16451669), III. Citt del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana.

Istorije XVIIXVIII vek

Anticano, Sertonaco (1649): Frammenti istorici della Guerra in Dalmazia, In Venetia:
Brusoni, Girolamo (1673): Historia dell Ultima Guerra tr Veneziani e Turchi, III, In
Venezia:
Valiero, Andrea (1679): Historia Della Guerra di Candia, In Venetia:
Vernino, Alesandro (1648): Della Historia della Guerre di Dalmatia Sotto li Generalato
di Leonardo Foscolo. Ne quali si descrivono le Attioni seguite dal principio dell
attacco di questa Provincia fin all espugnatione di Clissa. In Venetia:
Gratiani, Johanes (1728): Historiarum Venetarum Libri XXXII, tom. III. Patavii:
101
Grabovac 1747. Jedno od izdanja ovog rada objavljeno je u ediciji Stari pisci hrvatski:
Cvit razgovora naroda i jezika ilirikoga ili rvackoga. Od znaaja je injenica da je Filip Grabovac
(16971749) bio izvesno vreme Kaiev uitelj. On se kolovao u manastiru Visovcu, 1718. zare-
dio se i postao franjevaki svetenik. Zbog svojih ubeenja doao je u sukob s mletakim vlastima,
zbog ega je utamnien. Umro je dve godine nakon to je objavio ovo delo. Njegova knjiga je bila
zabranjena od strane dravnih inkvizitora. Detaljnije o njemu videti: Botica 2009 (ovde je nave-
dena i sva njegova bibliografija).
102
Dragani 2006, 84.

87
 IV (2013) 7189

Grabovac, Filip (1747): Czuijt razgouora, Naroda, i Jezika Jllirickoga, alliti Aruackoga, bj
Sabrano, i sastauno u dua dila. In Venezia.
Stari pisci hrvatski: Cvit razgovora naroda i jezika ilirikoga ili rvackoga (1951).Zagreb:
Difnik, Franjo (1986): Povijest Kandijskog rata u Dalmaciji, prevod S. i D. Kekemet.
Split: Knjievni krug.
Cacich Mioscich, Andria (1801): Razgovor ugodni naroda slovinskoga. U Mlezi.
Mazzuchelli, Giammaria (1763): Gli Scrittori d Italia cio Noticie storiche, e critiche
intorno alle vite, e agli scritti dei letterati Italiani, Vol. II, parte IV. Brescia.
Nani, Battista (1673): The History Of the Affairs of Europe In this presend Age, but more
particularly of the Republick of Venice. London:
Sandi, Vettor (1769): Principij di Storia Civile della Repubblica di Venezia. Dall anno di
N. S. 1700. sino all anno 1767, tom. IIII. Venezia.
Sansovino, Francesco (1582): Historia Universale dell origine et Imperio de Turchi.
Raccolta & in diversi luoghi di nuovo ampliata da M. Francesco Sansovino. In
Venegia.
Sansovino, Francesco (1663): Venetia Citt Nobilissima, et Singolare, Descrita in XIIII
Libri, Con Aggiunta Di tutte li cose Notabili della Stessa Citt, fatte & occorse dall
Anno 1580. sino al presente 1663. Da D. Giustiniano Martinioni. Venetia.
Historia della Republica Veneta di Battista Nani, Cavaliere e Procuratore di San Marco,
[ed.] Degli Istorici delle cose Veneziane, I quail hanno scritto per Pubblico Decreto
(1722), Tomo Nono. Venetia.
Historia della Republica Veneta di Michele Foscarini Senatore, [ed] Degl Istorici delle
cose Veneziane, I quali hanno scirtto per Pubblico Decreto, Tomo Decimo (1722).
Venezia.

LITERATURA
Botica, Stipe (2009): : Filip Grabovac. Zagreb: Leksikografski zavod Mirosalv
Krlea : http://hbl.Izmk.hr/clanak. aspx?id=13.
Vasi, Milan (1967): Martolosi u jugoslovenskim zemljama pod turskom vladavinom.
Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Odjeljenje
istorijsko-filolokih nauka knj. 17.
Desnica, Boko (1922): Ko je Sertonaco Anticano, Vjesnik za arheologiju i istoriju
dalmatinsku 45.
, (1934): , , I,
2530.
, (1934): 1648. ., Novo doba, Split 24.
decembar 1934, 1112.
, (1991): , . . ,
.
Dragi, Marko (2006): Knjievnost katolike obnove i prvog prosvetiteljstva (hrvatska
barokna knjievnost). Split: Filozofski fakultet u Splitu.
Duki, Davor (2003): Contemporary wars in the Dalmatian Literary Culture of the 17th
and 18th Centuries, Narodna umjetnost 401,

88
 MARIJA KOCI, Vuk Mandui u venecijanskoj istoriografiji XVII veka

Ivanievi, Milan (2009): Izvori za prva desetljea novoga Vranjica i Solina, Tusculum
2, 85110.
, (1990): - . :
.
, (2012): . :
Hesperiaedu & .
Sir Redhouse, James W (2001): A Turkish and English Lexicon. stanbul: Bask: Enes
Matbaas.
, (.) (1993): a III/1. : .
Stanojevi, Gligor (1962): Popis vojnih posada, ratne opreme, ljudstva i stoke gradova i
katela u Dalmaciji i Boki kotorskoj iz 1642. godine, Vojni Vesnik 1314 ().
, (1970): -
XVIXVIII . : , ,
. 14.
, (2003): . . :
.

Marija Koci

VUK MANDUI IN THE VENETIAN HISTORIOGRAPHY

OF THE XVII CENTURY
Vuk or Vuchen Mandui is the one of the first who has been moved from the
Ottoman to the Venetian teritory in Dalmatia, at a very begining of the Candian War.
Appearence of these people and his integration in Venetian military organization gave
some kind of security for this State to continue this conflict. With comparation of these
works and archival resources we might today reconstructed much of thise individuals
who are originated from Morachien, i.e., Vlachien inhabitans, and who are lay himself
to dispostition to the Venetians authority.
Several documents about Vuk Mandui from 1648 were preserved, and these
were published several decades ago. The histories (mainly of Venice provenance) were
analyzed from the aspect of their credibility in presentation of Vuk Mandui. His first
mention is in relation to attack on Knin in February 1648. This enables for the event
to be shifted for several months earlier (during 1647). Because of the reputation he
enjoyed with authorities and people, he soon became a threat to other Morlach leaders.
His own violent death near Zeevo raises suspicions that betrayal was involved. Even
after death, he continued to live in the collective memory of people that followed him.
During the following centuries, memory of him was kept by Franciscan monastery at
Visovac, partially revealing his origins.

89